Professional Documents
Culture Documents
Historia: Masada '43
Historia: Masada '43
TORIA
20231
WIEŃC202
ECIE
HIS
6(102)/2
NR4(12
NR 021 KWI
0)/2023 CZER
8% ZŁ
TYM 0
CENA 11,90CEZŁNA(W9,9 VAT) (W TYM 8% VAT)
ISSN 2299-9515
DO RZECZY HISTORIA
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO
Nr indeksu 296 031
MASADA ’43
Codzienne pasmo z najnowszymi informacjami z Polski i ze świata.
Komentarze, dyskusje i rozmowy na tematy społeczno-polityczne.
Najlepsi eksperci, politycy, dociekliwi dziennikarze prowadzący
oraz serwisy informacyjne o 12:00, 13:00 i 14:00.
codziennie
od 12:00
do 15:00
zapraszają
Ilona Januszewska
Emilia Wierzbicki
Piotr Nisztor
Aleksander Wierzejski
Marcin Bąk
Telewizję Republika odbierać można drogą satelitarną, przez sieci kablowe oraz przez dostępną telewizję naziemną z lokalnych
nadajników MUX w Katowicach, Warszawie, Gdańsku i Wrocławiu, a także w Internecie na stronie www.tvrepublika.pl.
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY HISTORIA 3
ADRES: HISTORIA DO RZECZY
Batory Office Building II
Al. Jerozolimskie 212, 02-486 Warszawa
tel.: +48 22 529 12 00, fax: +48 22 529 12 01
e-mail: historia@DORZECZY.pl
www.SUPERHISTORIA.pl
Prowadzący: A nna Szczepańska
REDAKCJA MIESIĘCZNIKA „HISTORIA
DO RZECZY” JEST INTEGRALNĄ CZĘŚCIĄ REDAKCJI
TYGODNIKA DO RZECZY”.
REDAKCJA:
Redaktor naczelny: Maciej Rosalak
Z ZESPOŁEM:
Redaktorzy: Tomasz Stańczyk, Piotr Włoczyk
Studio graficzne:
Wojciech Niedzielko (szef studia),
Marta Michałowska, Jakub Tański (skład),
Jacek Nadratowski (obróbka zdjęć)
Fotoedycja: Edyta Bortnowska, Przemysław Traczyk
Korekta: Anna Zalewska, Magda Zubrycka-
-Wernerowska
Okładka: Krzysztof Wyrzykowski
PORTAL DORZECZY.PL redaguje Karol Gac
z zespołem: Zuzanna Dąbrowska (także Radio Maryja),
Zofia Magdziak, Kamila Frach, Marcin Bugaj, Damian
Cygan, Jan Fiedorczuk, Grzegorz Grzymowicz, Dawid
Sieńkowski, Łukasz Żygadło
WYDAWCA: Orle Pióro sp. z o.o.
Batory Office Building II,
Al. Jerozolimskie 212, 02-486 Warszawa
tel.: +48 22 347 50 00, fax: +48 22 347 50 01
Wydawca tytułu, spółka Orle Pióro, wchodzi w skład
Grupy Kapitałowej PMPG Polskie Media SA,
notowanej na GPW
DYSTRYBUCJA I PRODUKCJA:
RGB: R:125 G:131 B: 134
wersja do druku cz/b: 60K
Adam Borzęcki (kolportaż),
PRENUMERATA WYDAWNICZA:
Joanna Nowakowska, Joanna Gosek
tel.: 539 953 631, 508 040 664
W
pon-pt w godz. 10.00-16.00
prenumerata@pmpg.pl CZARNY: tym miejscu powinni Państwo symbolem jest powstanie w getcie warszaw-
DRUK: LSC COMMUNICATIONS
CMYK: 10M 100KEUROPE
RGB: R:24 G:27 B:28 przeczytać wstępniak Macieja skim. Zaprzecza ono także – jak straceńcze
Sprzedaż egzemplarzy aktualnych
wersja do drUku cz/b:i archiwalnych
100K po
cenie innej niż cena detaliczna ustalona przez wydawcę Rosalaka. Niestety, nasz Szef próby walki w kilku innych gettach oraz
jest zabroniona i grozi odpowiedzialnością karną. i serdeczny redakcyjny Kolega obozach śmierci – obiegowej opinii o bier-
ISSN 2299-9515, Nr indeksu 296 031 nie zdążył już napisać tekstu wprowadza- ności wszystkich Żydów, którzy bez oporu
PRENUMERATA:
Prenumerata realizowana przez RUCH SA: jącego do starannie – jak zwykle zresztą pozwalali się »prowadzić na rzeź« hitlerow-
Zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej – przygotowanego przez Niego tematu com”.
można składać bezpośrednio na stronie numeru. Maciek odszedł do wieczności tuż Tak właśnie nasz redakcyjny Kolega pod-
www.prenumerata.ruch.com.pl.
Ewentualne pytania prosimy kierować na adres przed oddaniem do druku kwietniowej chodził do historii – z wielkim zaangażowa-
e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując „Historii Do Rzeczy”. Numer ten poświę- niem, z poczuciem misji, by jak najbardziej
się z Telefonicznym Biurem Obsługi Klienta pod
numerem: 801 800 803 lub 22 717 59 59 – czynne ciliśmy powstaniu w getcie warszawskim, rzetelnie kształtować postrzeganie naszych
w godz. 7–18. które Maciek od lat porównywał do dziejów przez kolejne pokolenia. Bez wątpie-
Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń
tragedii Masady. nia „Historia Do Rzeczy” nie będzie już tym
ani nie zwraca materiałów niezamówionych. „W owej twierdzy na szczycie wyniosłego samym pismem bez Jego zaangażowania
Zastrzegamy sobie prawo do skracania i adiustacji klifu nad Morzem Martwym walczyli pod w sprawy redakcyjne i bez Jego tekstów.
tekstów oraz zmiany ich tytułów. Na podstawie
art. 25 ust. 1 pkt 1b prawa autorskiego wydawca wodzą Eleazara ostatni uczestnicy powsta- Tekstów, z których przebijały wielka erudy-
wyraźnie zastrzega, iż dalsze rozpowszechnianie nia przeciw Rzymianom – pisał Maciek cja i niesamowita, wręcz encyklopedyczna
materiałów opublikowanych w miesięczniku w 2008 r. w jednym z felietonów. – Kiedy wiedza historyczna. Trudno będzie się
„Historia Do Rzeczy” jest zabronione.
© ℗ Wszystkie materiały w miesięczniku wrogowie znaleźli drogę na szczyt i obrona zbliżyć do standardu wyznaczonego przez
chronione są prawem autorskim. Wszelkie prawa została skazana na klęskę – wszyscy wojow- tego znakomitego Redaktora, ale zrobimy
zastrzeżone. Dalsze rozpowszechnianie artykułu nicy żydowscy popełnili samobójstwo, aby wszystko, by kolejne numery naszego mie-
tylko za zgodą wydawcy. Regulamin i warunki
licencjonowania materiałów prasowych na uniknąć hańbiącej niewoli. Masada stała się sięcznika były po prostu jak najlepsze.
www.dorzeczy.pl/regulamin/. symbolem żydowskiego męstwa. Podobnym Redakcja „Historii Do Rzeczy”
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
4 W NUMERZE
/ TEMAT NUMERU
.8 maciej rosalak
Koszmar
getta w Warszawie
.14 m aciej rosalak
Warschauer Ghetto we krwi
i w płomieniach
.20 mosze arens
Prawicowi bohaterowie
.24 tomasz stańczyk
Najpierw wykorzystać,
później zabić
reklama
/ KRESY
.72 to
masz stańczyk
Fatalne skutki
Perejasławia
/ MILITARIA
.76 michał mackiewicz
Kosa
na Moskala
/ TECHNIKA C
Narkotyki Y
CM
FOT. XXXXXXXXXXXXXXXXX
/ POD PRĄD
MY
CY
Wojna
K
na gruzach imperiów
/ KOMIKS
Skok „Żmudzina”
Żegnaj, nasz
swoje 10-lecie, gdy
dotarły do nas tragiczne
informacje
o poważnych
problemach
pierwszy
zdrowotnych Maćka,
a niedługo potem o Jego
Czytelniku... N
śmierci
ie tak to wszystko miało
wyglądać… Straciliśmy
podporę naszej redakcji
i nie jest to jedynie
kurtuazyjna formułka. To,
że Maciek był absolutnie
kluczową osobą w procesie tworzenia
naszego pisma, to po prostu fakt.
Wszyscy, którzy z Nim współpracowa-
li, zastanawiali się, skąd Maciek czerpie
siły do pracy. Zazwyczaj po zamknięciu
kolejnego numeru i wysłaniu go do
drukarni wszyscy autorzy potrzebo-
wali „przerwy technologicznej”. Ale nie
Maciek. Nasz niezmordowany redakcyj-
ny Kolega, który śmiał się, że niektórzy
autorzy wpadali po zamknięciu numeru
w dwutygodniowy okres „atrofii”, na
okrągło mógł pisać o historii – dyscypli-
nie, którą kochał całym (zawodowym)
sercem. Choć Maciek był najstarszy z nas
wszystkich, to zdawał się mieć najwięcej
sił do pracy. Jego e-maile z przypomnie-
niem „Historia czeka!” (czasem z jednym
wykrzyknikiem, a czasem z trzema) każ-
dy wspomina dziś z rozrzewnieniem, tak
samo jak towarzyszący tym wiadomo-
ściom podpis: „Wasz pierwszy czytelnik
Maciej R.”. Hasła „Czas nie jest naszym
sprzymierzeńcem” nikomu z autorów
przypominać i tłumaczyć nie trzeba…
Maciek był wytrawnym redaktorem,
wiedzącym wszystko o pracy sekretariatu,
tego nerwu każdej redakcji, gdzie rodzą się
gazeta, tygodnik, miesięcznik. Sekretarzo-
wał wielu pismom, kierować niektórymi
z nich też zdążył – w Warszawie i Łodzi.
W opowieściach swoich – a gawędziarzem
był przednim – często wracał do swo-
ich dziennikarskich początków i pracy
w „Kurierze Polskim”, w którym w gorą-
cym czasie pierwszej Solidarności zajął
się białymi plamami naszej historii, ze
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY HISTORIA 7
szczególnym uwzględnieniem tych, które by za chwilę w detalach przedstawić o działce pod Warszawą, którą tak lubiła
dotyczyły powstania warszawskiego szlak poszczególnych alianckich dywizji Jego Żona.
– świętości Maćkowej. Gdy pewnego letnie- szatkujących w tym czasie niemieckie Wielką radość sprawiał nam cyto-
go upalnego dnia jeden z nas zobaczył go pozycje na zachodzie Europy. waniem na okrągło „Przygód dobrego
w pracy w „Rzeczpospolitej” w garniturze Maciek był absolwentem Wydziału wojaka Szwejka”, którego – mogło się
i pod krawatem i zapytał, czemu się tak Historycznego Uniwersytetu Warszaw- zdawać – znał na pamięć. A już gdy w od-
wyelegantował, Maciek wycedził przez skiego, uczestnikiem studenckiej rebelii powiedniej do tego sytuacji gładził się
zęby: „A jaki jest dziś dzień, kolego?”. Oczy- w marcu 1968 r., a w latach 80. zapisał po brodzie, z filuternym uśmiechem mó-
wiście to był 1 sierpnia i prosto z redakcji piękną kartę w Solidarności. Po 1989 r. wiąc: „... żołnierze głupie chamy, ale twój
dziennika, wtedy mieszczącej się przy dał się poznać przede wszystkim jako nie- Natan ma delikatny rozum”, zachwyt
placu Starynkiewicza, Maciek pojechał na strudzony popularyzator naszej historii. nasz nie miał granic.
Powązki, by być tam o godz. 17. Jakże wielką wartość mają dziś opraco- I takim Go zapamiętamy, jako człowie-
Jego niezwykłą wiedzę historyczną wywane przez niego niezwykle popular- ka, niezależnie od wszystkich kłopotów
najlepiej widać było w telewizji i w sta- ne dodatki historyczne „Rzeczpospolitej”! i z wiekiem coraz bardziej dokuczliwych
cjach radiowych, gdzie był częstym Przede wszystkim jednak Maciek był chorób, pogodnego, serdecznego i, tak
gościem. „Na zawołanie” był w stanie dobrym człowiekiem. Zawsze z wielką najzwyczajniej, pełnego życzliwości dla
opowiedzieć widzom/słuchaczom o tym, czułością mówił o swojej Rodzinie. O wa- innych i ciepła.
jak dzień po dniu zmieniał się układ sił kacjach z Wnuczkami spędzanych nad Krzysztof Masłoń, Tomasz Stańczyk, Piotr Włoczyk,
w ogarniętej powstaniem Warszawie, Zatoką Gdańską, o pasjach swojej Córki, Piotr Zychowicz
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
8 TEMAT NUMERU
Koszmar
warszawskiego
getta
D
rang nach Osten w narodo-
wosocjalistycznym wydaniu
już przed rokiem 1939 Maciej Rosalak
zakładał hegemonię Niemiec
w środkowo-wschodniej
Europie przy całkowitym Ścisk, głód, epidemie, śmierć tysięcy Żydów oraz
pozbyciu się Żydów. Konkretny, ludobój- iluzje prezesa Judenratu inż. Adama Czerniakowa
czy z założenia plan powstał w 1941 r.,
gdy sukcesy na froncie wojny z ZSRS der Judenfrage). U podstaw General- Masowe egzekucje setek tysięcy osób
wydawały się im ukoronowaniem nego Planu Wschód (Generalplan Ost) pochodzenia żydowskiego na zdobywa-
podboju całej Europy, umożliwiającym tkwiło bowiem przekonanie o wyższości nych terenach Związku Sowieckiego,
zarówno zagospodarowanie „prze- rasowej Niemców, dającej im pełne przeprowadzane od lata 1941 r., pozba-
strzeni życiowej” (niem. Lebensraum) prawo do wymordowania przynajmniej wiały resztek złudzeń co do prawdzi-
na wschodzie, jak i „rozwiązanie 100 mln ludzi, w tym wszystkich Żydów wych zamierzeń hitlerowców. Zagładę
problemu żydowskiego” (Endlösung i większości Polaków. 11 mln Żydów europejskich zaplanowano
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY HISTORIA 9
okupacji niemieckiej. Zdaniem Polaków, mieszkańców getta. Mary Berg w swoim kapelusz” oraz na schodach budynku
Żydzi w tych latach obdarzali w sposób przemyconym na wolność wspomnieniu Gminy: „Usiłowano mi zrzucić kapelusz
niezrozumiały zbytnim zaufaniem Niem- zapisała: „Jedyną bronią w getcie jest z głowy”. W ostatniej odsłonie, znów
ców, powoli orientując się w rzeczywi- humor. Codziennie w »Cafe Sztuka« na przed pałacem Brühla: „Po wyjściu
stych intencjach wroga...”. Wprawdzie Lesznie można usłyszeć satyry i piosenki zawróciła nas z ulicy »wacha«, że się nie
jeszcze przed zamknięciem getta niektó- na policję, służbę sanitarną, riksze, a na- ukłoniliśmy”.
rzy Polacy pochodzenia żydowskiego, wet na gestapo”. Znacznie gorzej – i to już we wrze-
jak np. znakomity statystyk i ekonomista W eseju o dzienniku Czerniakowa śniu 1940 r. – potraktowano Emanuela
Ludwik Landau, opuszczali je i urządzali Jacek Leociak przypomina w pięciu Ringelbluma, który za takie przewinie-
się z pomocą Podziemnego Państwa po odsłonach osobiste doświadczenia pre- nie „dostał w zęby”. W swoim słynnym
aryjskiej stronie, ale to zjawisko obejmo- zesa – między czerwcem 1940 a wrze- Archiwum Getta historyk zamieszcza
wało niemal wyłącznie rodziny całkowi- śniem 1941 r. – z nałożonym na Żydów kilka podobnych przykładów biernego
cie zasymilowane. obowiązkiem kłaniania się Niemcom oporu. Emanuel Ringelblum uzyskał
na ulicy. „Autor objawia się w niej jako stopień doktora filozofii jako cenio-
ten, który nie chce się kłaniać i stosuje ny historyk dziejów polskich Żydów.
Wiosna 1941 i 1943 bierny opór” – z pewnym dystansem Politycznie związał się z Poalej Syjon
pisze badacz. W pierwszej odsłonie Lewicą, ale zarówno jako badacz historii,
Wiosną 1941 r. Niemcy pozwolili wartownik przed siedzibą niemieckie- jak i komentator bieżących wydarzeń za-
Judenratowi na otwarcie niektórych go starosty Warszawy SS-Oberführera chowywał obiektywizm. Podczas wojny
instytucji kultury i szkół. Stanowiło to Ludwiga Leista przestrzega go: „Zwrócił organizował z ramienia Jointu (Amery-
jakby potwierdzenie słuszności działań mi uwagę, abym zdjął kapelusz frühzeitig kańsko-Żydowski Połączony Komitet
samorządu, bo stwarzało wrażenie, że (zawczasu)”. Potem napięcie narasta. Rozdzielczy) pomoc społeczną. Najwięk-
istnienie getta ma służyć samym Żydom Oto po niecałym roku – przed siedzibą szym osiągnięciem jego działalności
i – jeśli będą posłuszni – będą mieli gubernatora dystryktu warszawskiego konspiracyjnej stało się gromadzenie,
zapewnioną egzystencję i przyszłość. Generalnej Guberni SS-Gruppenführera opracowywanie i ukrycie materiałów
Występy artystyczne aktorów, muzy- Ludwiga Fischera – „w podwórzu Briihla dokumentujących funkcjonowanie getta
ków, piosenkarzy, kabaretów odbywały z auta krzyknęli mi »zdejm czapkę«. Nie i warunków, w jakich żyli Żydzi pod oku-
się często w restauracjach, do których zdjąłem”. I po paru dniach: „Na podwórzu pacją niemiecką. Stworzony przez niego
wstęp był jednak za drogi dla zwykłych pałacu »Brühla« znów mi kazali zdjąć w całkowitej tajemnicy nie tylko przed
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 11
okupantami, lecz także mieszkańcami dów są dziełem niemieckiej propagandy rał. Szef urzędu gubernatora dystryktu
getta zespół Oneg Szabat (Radość Soboty i odnoszą się w istocie do nielicznej grupy warszawskiego Hummel stwierdził
– od sobotnich spotkań grupy archiwi- Żydów zamożnych. Ogół żydowskiej 16 grudnia 1941 r.: „Niebezpieczeństwo
stów) zdołał w ten sposób uchronić dla biedoty głoduje, w getcie umiera z górą tyfusu plamistego zwiększyło się, gdyż
potomności unikatowy zbiór trzydziestu tysiąc ludzi tygodniowo”. Według prezesa zmalała odporność ludności, szczególnie
kilku tysięcy dokumentów. Judenratu legalnie wprowadzano mie- Żydów. Wyżywienie mieszkańców getta
Mało kto z Oneg Szabat przeżył. sięcznie do getta produkty za 1,8 mln zł nie jest wystarczające. Dochodzi do tego
Ringelbluma wraz z żoną i synem Niemcy [jeden milion osiemset tysięcy], nato- brak mydła i wspólne zamieszkiwanie
ujęli w marcu 1944 r. przy ulicy Grójec- miast wartość nielegalnie sprowadzanej na małych powierzchniach. Meldowany
kiej, gdzie szlachetni ludzie ukrywali żywności wynosiła 70–80 mln. Bez stan tyfusu plamistego wynosi dziś 2405
grupę ocalałych z getta, i rozstrzelali szmuglerów mieszkańcy getta wymarliby przypadków. Stan faktyczny jest jednak
(Żydów i Polaków). Integralną część Ar- z głodu w ciągu kilku miesięcy. znacznie wyższy”.
chiwum Getta (popularnie nazywanego Niedożywienie, brak wody i urządzeń Bezradny prezes Judenratu, zmuszany
Archiwum Ringelbluma) stanowią jego sanitarnych osłabiały odporność na cho- do coraz dalej idących ustępstw, znosił
osobiste, własnoręcznie pisane notatki, roby. W okresie od stycznia do kwietnia też coraz bardziej dotkliwe poniżenia.
szkice i eseje. Była to swoista kronika 1941 r. zachorowało na tyfus od 100 do Przyświecała mu najpierw nadzieja
getta warszawskiego, obejmująca okres 110 tys. ludzi, z których co piąty umie- ułożenia z Niemcami dość znośnych
od października 1939 do warunków żydowskiej
kwietnia 1943 r. – z jego egzystencji, a następnie –
obserwacjami pierwszych przynajmniej doczekania
walk w getcie włącznie. przez większość miesz-
Zakopywane w piwnicach kańców getta odmiany
budynków przy ulicach No- losu w wyniku rozpęta-
wolipki 68 i Świętojerskiej nej przez Hitlera wojny
34 metalowe pojemniki z całym światem. Dlatego
i bańki na mleko z dwiema właśnie Czerniaków do
częściami dokumentów zo- końca przeciwstawiał się
stały – w latach 1946 i 1950 dążeniom do zbrojnego
– odnalezione i przeniesione wystąpienia Żydów w get-
do Żydowskiego Instytutu cie oraz unikał współpracy
Historycznego. Trzecia z polskim podziemiem.
część Archiwum pozostaje
zakopana gdzieś na terenie
przyznanym po wojnie Polska
ambasadzie Chin.
pomoc
Obwieszczenie gubernatora
Głód i tyfus warszawskiego Ludwiga Fischera Rozporządzenie gu-
FOT.BIBLIOTEKA NARODOWA
bernatora Hansa Franka
Prezes Judenratu starał z 15 października 1941 r.
się ulżyć swym rodakom, było pierwszym aktem
cierpiącym głód, coraz prawnym przewidującym
większy ścisk i choroby – karę śmierci dla mieszkań-
w tym śmiertelne w tych ców Generalnego Guberna-
warunkach epidemie – torstwa – Polaków, a także
oraz narażonym na poni- Białorusinów i Ukraińców
żenia, a nawet gwałtowną – udzielających pomocy
śmierć z lada powodu. Żydom, którzy przebywali
Czerniaków o tej sytuacji bez zezwolenia poza get-
pisał w swym zachowa- tem: „(1) Żydzi, którzy bez
nym pamiętniku: upoważnienia opuszczają
„Przydziały chleba dla wyznaczoną im dzielnicę,
ludności żydowskiej na te- podlegają karze śmierci. Tej
renie warszawskiego getta samej karze podlegają osoby,
– po 2 kg chleba na głowę które takim Żydom świa-
miesięcznie. Opowieść domie dają kryjówkę. (2)
o świetnym położeniu Ży- Podżegacze i pomocnicy
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
12 TEMAT NUMERU
podlegają tej samej karze jak sprawca, pisarka Zofia Kossak-Szczucka, przed
czyn usiłowany karany będzie jak czyn wojną działająca w Akcji Katolickiej. Do
dokonany. W lżejszych wypadkach można Żydów miała wtedy stosunek krytyczny,
orzec ciężkie więzienie lub więzienie. (3) ale podczas hitlerowskiej okupacji stała
Zawyrokowanie następuje przez Sądy się główną orędowniczką niesienia im
Specjalne”. pomocy. Dawała temu wyraz w podziem-
Na rozporządzeniu Franka oparte nej prasie oraz w działaniach katolickie-
były kolejne rozporządzenia, wydawane go konspiracyjnego Frontu Odrodzenia
we wszystkich dystryktach GG, które Polski. W ulotce zatytułowanej „Protest”
z reguły uściślały i zaostrzały przepisy pisała:
niemieckie. Przykładem – obwieszczenie „Świat patrzy na tę zbrodnię, strasz-
gubernatora dystryktu warszawskiego liwszą niż wszystko, co widziały dzieje –
Ludwiga Fischera z 10 listopada 1941 r., i milczy. Rzeź milionów bezbronnych lu-
które obejmowało osoby udzielające dzi dokonywa się wśród powszechnego,
Żydom wszelkiej pomocy, nie tylko ukry- złowrogiego milczenia. [...] Nie zabierają
wające ich: „Tej samej karze [śmierci] głosu Anglia ani Ameryka, milczy nawet
podlega ten, kto takim Żydom udziela wpływowe międzynarodowe żydostwo,
świadomie schronienia lub im w inny tak dawniej wyczulone na każdą krzyw-
sposób pomaga (np. przez udostępnienie dę swoich. Milczą i Polacy. [...] Ginący odbiegały od kwot przeznaczanych na
noclegu, utrzymania, przez zabranie na żydzi otoczeni są przez samych umy- pomoc dla ludności polskiej – nie-Żydów,
pojazdy wszelkiego rodzaju itp.)”. wających ręce Piłatów… Tego milczenia a były znaczniejsze niż dla polskich
Drugą serię obwieszczeń okupanci dłużej tolerować nie można. Jakiekolwiek partii podziemnych. Łącznie w latach
wydawali podczas operacji zagłady są jego pobudki – jest ono nikczemne. 1943–1944 wsparcie dla RPŻ wynosiło
Żydów z Generalnego Gubernatorstwa Wobec zbrodni nie wolno pozostawać około miliona złotych miesięcznie (czyli
i Okręgu Białostockiego w latach 1942– biernym. Kto milczy w obliczu mordu – 860 tys. franków szwajcarskich). Trzeba
1943, czyli podczas Aktion Reinhardt. staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie także zaznaczyć, że pieniądze rządu RP
Mordowanie – także na miejscu, bez potępia – ten przyzwala”. skierowane na pomoc Żydom nie obejmo-
żadnego wyroku – uciekinierów z gett W grudniu 1942 r. Komitet zaczął wały jedynie RPŻ. Jak relacjonował pod
i transportów do obozów zagłady oraz działać jako komórka Podziemnego Pań- koniec grudnia 1943 r. poseł RP z Berna
tych, którzy udzielali im pomocy, stało stwa Polskiego pod nazwą Rada Pomocy Aleksander Ładoś, aż 90% środków bu-
się wtedy nagminne (jak w przypadku Żydom „Żegota”. W jej składzie referat dżetowych tamtejszego przedstawiciel-
rodziny Ulmów). Aby sterroryzować mieszkaniowy znajdował lokale dla ucie- stwa polskiego było przeznaczonych dla
ludność polską, a jednocześnie zachęcać kinierów z getta, a referat legalizacyjny uciekinierów przybyłych do Szwajcarii.
do współpracy przy tropieniu nieszczę- przygotowywał dla nich „aryjskie” do- W tej kategorii obywateli polskich 90%
snych Żydów, zaczęto stosować nagrody kumenty. Zadaniem referatu dziecięcego stanowili Żydzi, utrzymywani z budżetu
pieniężne i żywnościowe dla denuncjato- było wyprowadzanie dzieci żydowskich centralnego Ministerstwa Pracy i Spraw
rów. Na przykład w Warszawie w nagro- z gett i umieszczanie ich w sierocińcach, Socjalnych”.
dę otrzymywali 500 zł, a w zachodniej przytułkach klasztornych lub w rodzi-
Małopolsce dodatkowo 1 kg cukru. nach Polaków gotowych je przygarnąć.
Referat Mniejszości Narodowych przy Produkcja pism i ulotek nakłaniających Wielki mord
BIP KG ZWZ-AK już od 1940 r. zbierał do niesienia pomocy żydowskim współ-
informacje i przygotowywał raporty obywatelom była zadaniem referatu Kres nadziejom Adama Czerniako-
o sytuacji mniejszości żydowskiej, która propagandowego. Referat lekarski wa położy dzień 22 lipca 1942 r., gdy
w miarę upływu czasu stawała się coraz dostarczał lekarstwa i szczepionki do Niemcy przystąpią do deportacji Żydów
cięższa, a likwidacja gett po dwóch latach gett oraz utrzymywał sieć lekarzy goto- na śmierć w Treblince. Odmówi wtedy
istnienia i deportacja Żydów do obozów wych nielegalnie leczyć Żydów. Wreszcie podpisania przygotowanego przez Niem-
zagłady nadała jej wymiar wszechobej- referat terenowy organizował pomoc ców obwieszczenia, a następnego dnia
mującej tragedii. Jedynym ratunkiem dla poza Warszawą. Ośrodki Rady Pomocy w swoim gabinecie w siedzibie Gminy
obywateli polskich pochodzenia żydow- Żydom istniały jeszcze – poza Warszawą Żydowskiej przy ul. Grzybowskiej 26/28
skiego okazywały się wtedy ucieczka – w Krakowie i we Lwowie. zażyje cyjanek potasu, popełniając samo-
i ukrycie się po aryjskiej stronie. Zda- Pomoc finansowano głównie ze bójstwo. W pożegnalnym liście do żony
niem Roberta Szuchty ucieczki „miały środków otrzymywanych od Rządu napisze: „Żądają ode mnie, bym własny-
masowy charakter”. RP na Uchodźstwie, za pośrednictwem mi rękami zabijał dzieci mego narodu.
We wrześniu 1942 r. powstał Społecz- Delegatury w Kraju. W cytowanej książce Nie pozostaje mi nic innego, jak umrzeć”.
ny Komitet Pomocy Ludności Żydowskiej „Polacy ratujący Żydów...” czytamy: 22 lipca Niemcy kazali zgłosić się
im. Konrada Żegoty. Inicjatorką jego „Sumy asygnowane na ratowanie wszystkim chętnym do wyjazdu do
utworzenia była wzięta, znakomita Żydów – procentowo i kwotowo – nie pracy na Wschodzie na tzw. Umschlag-
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 13
reklama
Maciej Rosalak
19 kwietnia 1943 r. /
Prezent
Osiemdziesiąt lat temu
– w wigilię zarówno
54. urodzin Hitlera, jak
i żydowskiego święta
Pesach, a także w drugi
dzień chrześcijańskiej
Wielkanocy – uzbrojeni
po zęby Niemcy
wkroczyli rankiem do
warszawskiego getta
I
ch celem było wyrżnięcie nielicz-
nych i słabo uzbrojonych obroń- Niemieccy żołnierze podczas
ców, zamordowanie wszystkich powstania w getcie FOT. YAD VASHEM
mieszkańców, na miejscu lub
w obozach zagłady, a wreszcie
spalenie tej części znienawidzonej
przez okupantów Warszawy… Miał to
być piękny urodzinowy prezent dla
Adolfa Hitlera… Ale z prezentu tego
dnia ani w ciągu kilkunastu następnych
niewiele wyszło. Okupantów beztrosko
idących jak po swoje powitano ogniem
karabinów i pistoletów, wybuchami
granatów oraz ładunków bombowych.
Musieli się w popłochu wycofać. Dowód-
ca SS i niemieckiej policji w Warszawie
SS-Oberführer Ferdinand von Sammern-
-Frankenegg został odwołany.
Wrogowie wrócili wkrótce pod bar-
dziej zdecydowanym dowódcą – likwida-
cją warszawskiego getta dowodził odtąd
SS-Brigadeführer Jürgen Stroop – i zaczę-
li zabijać jak na wojnie. Ale Żydzi walczyli
na śmierć – nie na życie – i nie zamierzali
oddać swojej skóry za bezcen. Regularną
bitwę pod sztandarami biało-czerwo- żadnych szans powodzenia. Losy wojny 25 kwietnia stosunków dyplomatycznych
nym i z gwiazdą Syjonu stoczył z nimi nie były przesądzone. Działo się to jeszcze z naszym rządem, przy obłudnym milcze-
Żydowski Związek Wojskowy, a niemniej przed bitwą na łuku kurskim i przed niu władz brytyjskich i amerykańskich.
zdeterminowani powstańcy drugiej for- lądowaniem aliantów nawet na Sycylii.
macji – Żydowskiej Organizacji Bojowej – Co więcej, akurat 13 kwietnia 1943 r.
słabiej uzbrojeni i wyszkoleni, atakowali Niemcy podali do publicznej wiadomo- Żołnierze
raczej z zaskoczenia i starali się szybko
oderwać od nieprzyjaciela.
ści fakt odkrycia dokonanego w 1940 r.
przez Sowietów mordu polskich oficerów i bojowcy
Na zbrojne wystąpienie polskiego w Katyniu. Moskwa oczywiście bezczel-
podziemia wiosną 1943 r. Żydzi nie mogli nie zaprzeczyła. Rząd polski zwrócił Wedle opublikowanego w Nowym
liczyć. Plany i przygotowania Armii Kra- się do Międzynarodowego Czerwonego Jorku w latach 60. świadectwa przed-
jowej w ogóle nie przewidywały powsta- Krzyża o wyjaśnienie sprawy, co Sowieci wojennego działacza syjonistycznego
nia w Warszawie. Nie miałoby zresztą wykorzystali jako pretekst do zerwania Dawida Wdowińskiego, jednego z nielicz-
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 15
dla Führera
nych uczestników prawicowej konspi- 20-letni Paweł Frenkel, a jego zastępcą Emanuel Ringelblum pisał o tej kwa-
racji w getcie, który przeżył, genezę Leon Rodal. terze: „Obejrzałem arsenał ŻZW. Lokal
Żydowskiego Związku Wojskowego W kwietniu 1942 r. ŻZW liczył ok. 500 mieścił się w niezamieszkanym domu,
należy widzieć w porozumieniu działa- wyszkolonych żołnierzy, z których więk- tzw. dzikim domu przy ul. Muranowskiej
czy prawicowych żydowskich organizacji szość znalazła się w getcie warszawskim. 7, w 6-cio pokojowym lokalu na pierw-
politycznych tuż po klęsce wrześniowej Od połowy września 1942 r. do kwietnia szym piętrze. W pokoju kierownictwa
1939 r. ŻZW oparto na młodzieżowej 1943 r. – a więc od akcji likwidacyjnej do było zainstalowane pierwszorzędne
organizacji syjonistów rewizjonistów niemieckiego ataku na getto – kompanie radio. Członkowie kierownictwa ŻZW
Betar z udziałem oficerów i podoficerów ŻZW były skoszarowane na jego terenie. byli uzbrojeni w rewolwery zatknięte za
Wojska Polskiego. Członków Betaru Dowództwo mieściło się w domu przy pasem. W dużych salach na wieszakach
szkolili przed wojną polscy instruktorzy ul. Muranowskiej 7–9, skąd prowadził tu- znajdowała się broń różnego rodzaju,
wojskowi z wykorzystaniem poligonów nel pod murem getta, wychodzący w domu a więc ręczne karabiny maszynowe,
WP. Komendantem wojskowym został przy Muranowskiej 6 po aryjskiej stronie. karabiny, najrozmaitszego rodzaju
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
16 TEMAT NUMERU
rewolwery, ręczne granaty, torby z amu- pod dowództwem Mordechaja Aniele- cyjnych (tzw. eksów) na rzecz uzbrojenia
nicją, mundury niemieckie itp. W po- wicza (ugrupowanie Haszomer Hacair). getta itd.”.
koju kierownictwa był wielki ruch, jak Dołączył też do niej socjalistyczny Bund, Podstawę uzbrojenia bojowców stano-
w prawdziwym sztabie armii; odbierano ale zachowując własną strukturę. Liczbę wiło 50 pistoletów przekazanych przez
tu rozkazy dla skoszarowanych punktów, bojowców niektórzy szacują na 500, ale AK. Zasoby broni krótkiej uzupełniano
w których gromadzono i szkolono przy- Marek Edelman ocenił, że do powstania zakupami za pieniądze wymuszane od
szłych bojowców. Przynoszono raporty przystąpiło nieco więcej niż 200. W po- bogatych Żydów. W prowadzeniu regu-
o ekspropriacjach, dokonanych przez równaniu z ŻZW była słabo uzbrojona, larnego ognia w walce pozycyjnej okazy-
poszczególne grupy u zamożnych osób na głównie w pistolety, granaty, butelki wały się nieskuteczne, a długiej broni –
rzecz uzbrojenia ŻZW. W mojej obecności zapalające i materiały wybuchowe. Przed czyli karabinów, o broni maszynowej nie
zakupiono tam u byłego oficera armii powstaniem broń otrzymała od AK, ale wspominając – było jak na lekarstwo.
polskiej broń za ćwierć miliona złotych, również od GL, z którą wielu bojowców
na co dano zaliczkę 50 tys. zł; zakupiono sympatyzowało.
dwa karabiny maszynowe po 40 000 zł; Ich kwaterę też odwiedził Ringelblum: Dwie flagi
większą ilość granatów ręcznych i bomb”. „Był to dwupokojowy lokal z kuchnią
Arsenału ŻZW nie sposób już dziś przy ul. Świętojerskiej nr 32, o trzy piętra Po wielkiej akcji likwidacyjnej
precyzyjnie opisać. Na pewno żołnierze niżej znajdowała się »wacha« niemieckie- z poprzedniego lata, w styczniu 1943 r.,
żydowscy dysponowali przynajmniej go Werkschutzu. W lokalu przebywało na terenie getta przebywało zapew-
dwoma–trzema ckm-ami, kilkunasto- dniem i nocą 10 ludzi, zdecydowanych na ne ok. 50 tys. ludzi. Natychmiastowa
ma rkm-ami i stosunkowo licznymi wszystko. Broń była na miejscu. Bojow- kontrakcja ŻZW i ŻOB, których bojowcy
karabinami, pistoletami i granatami. com nie wolno było opuszczać lokalu, znienacka strzelali do Niemców i obrzu-
Broń otrzymywali od Armii Krajowej, pożywienie otrzymywali na miejscu. cali ich granatami, zapobiegła wywiezie-
przeważnie za pośrednictwem podle- Wejście do lokalu prowadziło przez stry- niu tych niedobitków w styczniu. Straty
głej jej wówczas Polskiej Ludowej Akcji chy sąsiednich domów, do drzwi pukano Żydów były dotkliwe, ale zabicie i pora-
Niepodległościowej (PLAN), i kupowali. w umówiony sposób. Trzy bojowczynie nienie kilku znienawidzonych wrogów
Pieniądze wymuszali od bogatych Żydów obecne w mieszkaniu przygotowywały dodało bojowcom animuszu. Niemcy
organizujących szmugiel do getta. posiłki i wykonywały rozmaite niebez- wycofali się, ale oczywiście z dokończe-
Żydowska Organizacja Bojowa pieczne misje i zlecenia OB (Organizacji nia zagłady nie zrezygnowali.
powstała dopiero latem 1942 r., po akcji Bojowej). Dyscyplina i porządek były O planowanym na 19 kwietnia
likwidacji getta. Utworzono ją z istnieją- wzorowe. Grupa ta podlegająca wpły- wkroczeniu Niemców do getta ŻZW
cych już wcześniej organizacji bojowych wom Poalej Syjon Lewicy miała w swym dowiedział się od AK niespełna dwa
komunistów i lewicowych syjonistów bilansie szereg udanych akcji ekspropria- tygodnie wcześniej. Frenkel i Aniele-
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 17
wicz uzgodnili podział odcinków, które podziemia, ale zabici i ranni byli też po transportowano ok. 30 rannych. W tym
miała bronić każda z organizacji, ale do przeciwnej stronie. największym bodaj starciu powstania
powołania wspólnego dowództwa nie Po wkroczeniu do getta wczesnym polegli lub zmarli z odniesionych ran
doszło. Zasadne wydaje się podejrzenie, rankiem 19 kwietnia Niemcy zostali za- dowódcy prawie wszystkich oddziałów
że poza wrogością ideologiczną zaważył trzymani ogniem ŻOB na Nalewkach róg ŻZW – Rodal, Białoskóra, Berman, Aker-
fakt ogłoszenia właśnie wtedy przez Gęsiej oraz na ulicy Zamenhofa przy Mi- man, Likiernik i inni.
Niemców odkrycia ciał zamordowanych łej. Kolejny ich atak poszedł na Muranow- Ringelblum (i nie tylko on) widział
w Katyniu, z których co siódmy był ofice- ską i był początkiem regularnej trzydnio- flagi – biało-czerwoną i biało-niebie-
rem WP pochodzenia żydowskiego. ŻOB wej bitwy. W nadspodziewanie gęstym ską (wedle Mosze Arensa była to flaga
winy Sowietów nie uznał. ogniu żołnierzy ŻZW Niemcy ponosili syjonistyczna – taka jak państwa Izrael
Różnica w organizacji i uzbrojeniu straty i nie mogli posunąć się naprzód. po wojnie) – wywieszone przez żołnierzy
ŻZW i ŻOB zaznaczyła się w przyjętej Kiedy sądzili, że złamali żydowski opór, ŻZW na placu Muranowskim: „Z czwarte-
taktyce walki podczas powstania. O ile następnego dnia znów witały ich strzały go piętra Nalewek nr 32 byłem naocznym
pierwsza z organizacji, podzielona na z okien i dachów. Tak było 20, 21 i 22 świadkiem takiej walki na ul. Mura-
20-osobowe mniej więcej kompanie, bro- kwietnia. Jedynie tę właśnie kilkudniową nowskiej w poniedziałek 19 kwietnia,
niła zajmowanych pozycji jak regularne bitwę (z ŻZW) zapamiętał Jürgen Stroop, w godzinach popołudniowych. Trofea
wojsko, o tyle druga, kryjąca się w przy- podczas przesłuchania w polskim więzie- w postaci tych sztandarów Niemcy
gotowanych zawczasu bunkrach, strze- niu, gdy pytania zadawał mu m.in. Marek pokazywali z dumą w Komendzie Służby
lała zwykle i rzucała granatami podczas Edelman. Znamienne, że strzelaniny na Porządkowej i szczycili się ich zdoby-
dokonywania desperackich wypadów. Nalewkach i na Miłej (ŻOB), a także przy ciem. Bojowcy ostrzeliwali przechodzące
Obydwie nie zakładały nie tylko zwycię- szopie szczotkarzy niedaleko Nowego oddziały SS i Ukraińców (np. z domu przy
stwa, lecz także przeżycia walki orężnej. Miasta, gdzie dowodzili Edelman z ŻOB ul. Leszno nr 76, gdzie mieścił się szop
Była to walka o godną śmierć. Tylko i Chaim Łopata z ŻŻW, SS-Brigadeführer K.G. Schultza). Strzelano do Niemców
niedobitki obu przedostały się za mur. nie mógł sobie przypomnieć. i hajdamaków z rewolwerów i karabinów
ŻOB obsadziła domy przy ul. Zamen- Do zażartych bojów doszło przy Mu- maszynowych, obrzucano wroga grana-
hoffa, Miłej, Gęsiej i Nalewkach. ŻZW ranowskiej 27 kwietnia, kiedy z pomocą tami ręcznymi i bombami”.
– plac Muranowski, ulicę Muranowską przedostali się tunelem pod Muranowską Fakt wywieszenia przez powstańców
i Nalewki od domu pod nr. 38, wzmac- Polacy. Według płk. Kazimierza Iranka flag polskiej i żydowskiej podkreślał
niając także pozycje zajęte przez słabo Osmeckiego z Komendy Głównej AK ich w raporcie dowódca sił niemieckich
uzbrojone oddziały ŻOB. Dowództwo oddział stracił 10 żołnierzy. Powstańcy Stroop: „Sprawa chorągwi miała doniosłe
obrony Muranowskiej objął sam Fren- spalili niemiecki wóz pancerny, rozbili znaczenie polityczne i moralne. Integro-
kel. Kompania dowodzona przez Heńka kompanię Łotyszy i zatrzymali Niemców wała ludność Generalnej Guberni – szcze-
Federbusza obsadziła dom przy Zamen- przed domem Muranowska 7. Przekopem gólnie Polaków i Żydów. Flagi narodowe
hoffa, a kompania z Janem Piką zajęła pod ulicą do domu Muranowska 6 prze- są takim samym instrumentem jak
stanowiska wokół ulicy Miłej. Kompania
Leizara Staniewicza kontrolowała Na-
lewki, Gęsią i Franciszkańską, a Dawida
Berlińskiego – część Nalewek. Kolejne
kompanie broniły Franciszkańskiej i czę-
ści Muranowskiej.
Niemcy użyli przeciw nim ponad
2 tys. ludzi wspieranych przez wozy
pancerne. W składzie mieli żołnierzy
z Waffen-SS, oddziałów Ordnungspolizei,
warszawskich struktur SD i Gestapo,
baterię lekkiej artylerii przeciwlotniczej
i saperów Wehrmachtu, a także batalio-
nu askarisów – litewskich i łotewskich
policjantów, oraz części szkoleniowe-
go batalionu ukraińskich strażników
z obozów koncentracyjnych. Ponad
300 polskich policjantów granatowych
strzegło muru getta z zewnątrz. Kilka
prób dokonania wyłomu w murze przez
grupy AK-owców i GL-owców zakończyło
Ujęci przez Niemców żydowscy
się fiaskiem – również z powodu licznych bojownicy FOT. YAD VASHEM
gapiów. Padło kilku żołnierzy polskiego
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
18 TEMAT NUMERU
szybkostrzelne działo, jak tysiące Pomnik Bohaterów nad gettem. Rzecz o Powstaniu w Getcie
takich dział. Rozumieliśmy to wszyscy. Getta w Warszawie Warszawskim”, wydaną w Polsce w roku
Reichsführer Heinrich Himmler krzyczał FOT. ADOBE STOCK
2011, głównie ona właśnie „zmieniła
do telefonu: – Słuchaj Stroop, musisz za spojrzenie na powstanie z 1943 r.”. Oto
wszelką cenę zdjąć obie flagi!”. zaczerpnięty od niego przykład stosunku
W kolejnych dniach Niemcy krwawo lewicowego podziemia żydowskiego wo-
rozprawiali się z ostatnimi obrońcami. bec polskich ugrupowań niepodległościo-
Bohaterscy straceńcy często walczyli wych. Mosze Arens relacjonuje miano-
ramię w ramię, jak wspomniany od- wicie przebieg rokowań przedstawiciela
dział ŻOB pod dowództwem Edelmana, ŻOB Arie Wilnera „Jurka” z przedstawi-
broniący szczotkarni wraz z grupą ŻZW cielami AK o dostawach broni potrzebnej
Łopaty. Hitlerowcy likwidowali bunkry. komunizującym bojowcom:
Anielewicz zginął 8 maja 1943 r. wraz „Podczas pierwszego spotkania
z resztą dowództwa ŻOB w bunkrze przy z Polakami […] wytłumaczono mu, że
ul. Miłej 18. Wraz z nim samobójstwo warunkiem, aby AK pomogła podziemiu
popełniło jeszcze 80 powstańców, w tym w getcie, jest to, aby reprezentowało
z dowództwa ŻOB. Frenkel i grupka Na Zachodzie było jeszcze gorzej. Trafnie ono wszystkie partie i ruchy żydowskie
obrońców reduty przy ul. Grzybowskiej ujął tę kwestię Dawid Wildstein: tam działające. Po umowie z Bundem
11/13 odebrali sobie życie po długiej „[…] na skutek żelaznej kurtyny przez w listopadzie [1942 r.] i po utworzeniu
walce przeszło miesiąc później (patrz lata Warszawa i Polska kojarzyły się komitetu koordynującego działalność
dalej: Masada w getcie). tylko z jednym z powstań, tym w getcie. ŻOB Wilner był w stanie zaraportować
Niemcy na miejscu zamordowali kilka Żydzi, tak z Izraela, jak i z Zachodu, czcili AK, że wszystkie partie są reprezen-
tysięcy mieszkańców, wielu paląc żyw- pamięć zrywu z 1943 r. […]. Dodatko- towane w ŻOB. Włączył w to nawet
cem w domach. Pozostałych wywieźli na wo przez lata manipulowano historią [fałszywie] Rewizjonistów, bo zdawał
śmierć do Treblinki. Cały teren dzielnicy samego powstania z 1943. Wpierw jeden sobie sprawę, że związki Rewizjonistów
żydowskiej metodycznie spalono i zrów- z jego najważniejszych bohaterów, Marek z przedwojennym rządem polskim
nano z ziemią, a 16 maja 1943 r. wysadzo- Edelman, konsekwentnie nie wspominał i z Wojskiem Polskim były znane AK.
no w powietrze Wielką Synagogę jako o udziale prawicowych i nastawionych Rozsądnie pominął udział komunistów
znak stłumienia powstania. Ale strzały patriotycznie wobec państwa polskie- w ŻOB, bowiem AK była wroga komuni-
ostatecznie umilkły dopiero w czerwcu go organizacji żydowskich, na pierw- stom oraz podejrzewała, że organizacje
1943 r. szy plan wysuwając te o zabarwieniu socjalistyczno-syjonistyczne są bliskie
Naczelny Wódz gen. Kazimierz Sosn- komunistycznym bądź socjalistycznym. komunistom. Ale teraz AK postawiła ŻOB
kowski wyraził szacunek dla heroicznej Następnie w latach 90. narracja ta była przed następującym dylematem: Polacy
walki żydowskich organizacji wojsko- podtrzymywana przez nastawiony powiedzieli Wilnerowi, że warunkiem
wych w getcie warszawskim. Krzyżem antyprawicowo polski establishment poparcia z ich strony jest deklaracja, iż
Srebrnym Orderu Virtuti Militari V klasy polityczno-intelektualny […]”. Sytuacja w razie wojny między Polską a Związ-
odznaczył pośmiertnie Michała Klepfi- się zmieniła, gdy „grupa izraelskich ba- kiem Sowieckim ŻOB będzie gotowa wal-
sza. Ów bojowiec ŻOB – student Politech- daczy podjęła szeroko zakrojone badania czyć za Polskę przeciw Armii Czerwonej.
niki Warszawskiej, gdzie uzyskał absolu- i rozpoczęła pracę nad przywróceniem To żądanie dotyczące przyszłej hipote-
torium, ale w zdobyciu tytułu inżyniera pamięci o nielewicowych organizacjach tycznej sytuacji, która w tym czasie była
przeszkodziła mu wojna – kierował biorących udział w powstaniu w getcie. trudna do wyobrażenia, mimo wszystko,
produkcją materiałów wybuchowych. Za Wyniki tych badań dotarły także do spowodowało spore zamieszanie wśród
jego pośrednictwem AK przekazywała Polski, zmieniły spojrzenie na powstanie niektórych organizacji członkowskich
broń dla ŻOB. Zginął drugiego dnia po- z 1943 r., co z kolei zainicjowało powsta- ŻOB, które pozostawały wierne swym
wstania, gdy na terenie szopu szczotka- nie filmów bądź reportaży o zapomnia- przedwojennym ideologiom. Zamiast
rzy własnym ciałem uchronił towarzyszy nych bohaterach (np. film dokumentalny machnąć ręką na tę sprawę i powiedzieć
przed śmiercią, zasłaniając niemiecki »Betar« Roberta Kaczmarka i Piotra Gon- AK to, co Polacy chcieli usłyszeć, podjęto
karabin maszynowy… tarczyka). W Warszawie upamiętniono długą debatę. Haszomer Hacair i Poalej
ŻZW, m.in. odsłonięto tablicę poświęconą Syjon Lewica uznały, że taka deklaracja
Pawłowi Frenkelowi, dowódcy ŻZW…” byłaby zdradą ich »najbardziej świętych
Wyklęci żołnierze („Nowe Państwo” nr 4 (86)/2013). ideałów«. Przedstawiciel Bundu nie
getta Mosze Arens (1925–2019), znany i ce-
niony w świecie prawicowy polityk izra-
wyraził zdania na ten temat. Odprawa
ŻOB, zwołana w celu przedyskutowania
elski, cieszył się zasłużonym szacunkiem polskiego żądania, nie doprowadziła do
To, co przez lata PRL i pierwszą i autorytetem wielu swych rodaków. rozwiązania sprawy.
dekadę III RP pisano u nas o powstaniu Gdy w końcu poświęcił się badaniom Spotkano się więc następnego dnia.
w getcie, było niepełne i nieobiektywne. historycznym i napisał książkę „Flagi [Hersz] Berliński wymyślił, jak z tego
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 19
M
pokazał, że ma czyste sumienie, przema- asada była twierdzą zbudowaną przez Heroda Wielkiego na
wiając do zebranych: 400-metrowym klifie wznoszącym się nad Morzem Martwym.
»Drodzy towarzysze! W razie konflik- Miała dostęp do wody oraz spore zapasy zboża i oliwy, a wiodły
tu między Polską a Związkiem Sowiec- do niej dwie strome drogi, co czyniło fortyfikację łatwą do obrony.
kim zrobimy wszystko, co w naszej mocy, Dziś składają tu przysięgę wierności nowi oficerowie armii izraelskiej,
aby podminować polski potencjał do uczy się o niej dzieci w szkołach, a liczni Żydzi przychodzą do niej jak
walki. Nasze miejsce jest w szeregach do świętego miejsca historii Izraela. Tu bowiem pod wodzą Eleazara
Armii Czerwonej i zrobimy wszystko, co bronili się w 73 r. n.e. – po siedmiu latach walk – ostatni z uczestników
w naszej mocy, aby pomóc jej zwyciężyć. powstania przeciw dominacji Rzymu. Jerozolima padła trzy lata wcze-
Październik 1917 roku nauczył nas, że śniej. Dowodzeni przez Tytusa Rzymianie wdarli się wtedy do świątyni,
wielu z naszych przyjaciół dzisiaj będzie ograbili ją i spalili. W gruzach miasta zginęło zapewne kilkadziesiąt
naszymi krwawymi wrogami w de- tysięcy mieszkańców (według Tacyta – 600 tys.). Tytus powrócił do
cydującym momencie bitwy o władzę Rzymu i odbył triumf, podczas którego ukazano dowody zwycięstwa:
nad robotnikami. Zjednoczyliśmy się, tłumy niewolników i skarby świątynne.
aby walczyć przeciwko niemieckiemu W Masadzie, kiedy dalsza obrona stała się niemożliwa, obrońcy
okupantowi, przeciwko likwidacji mas popełnili zbiorowe samobójstwo, uśmiercając najpierw swe rodziny.
żydowskich w getcie warszawskim. Woleli śmierć niż niewolę. Wedle Józefa Flawiusza młody wódz Eleazar
Nie można wykluczyć, że oręż, który przekonywał podkomendnych do zadania śmiertelnych ciosów swym
dostaniemy wspólnym wysiłkiem [od żonom, dzieciom i sobie słowami: „Bóg dał nam tę łaskę, żebyśmy mogli
AK], zostanie zwrócony przeciwko tym umrzeć piękną śmiercią i jako ludzie wolni, co nie było dane innym,
drugim [polskim niepodległościowcom] którzy musieli ulec wbrew swej nadziei. Lecz my wiemy z całą pewno-
w okresie brzemiennej w skutki decyzji ścią, że twierdza padnie, skoro dzień zaświta, ale możemy swobodnie
o przyszłości świata, o ile polityczne inte- wybrać szlachetną śmierć dla siebie i naszych najbliższych”.
D
resy klasy robotniczej i jej wiodącej siły okładnie 1870 lat później inny młody Żyd – Mordechaj Anielewicz,
będą tego od nas wymagały«. Reprezen- dowodzący Żydowską Organizacją Bojową podczas powstania
tanci Haszomer Hacair pokiwali głowami w getcie warszawskim – z uniesieniem pisał 23 kwietnia 1943 r.
na zgodę, a przedstawiciel Bundu nie do Icchaka Cukiermana, utrzymującego poza walczącym gettem kon-
powiedział nic. Po otrzymaniu deklaracji takty z AK: „Tylko nieliczni wytrwają. Reszta zostanie zgładzona prę-
od ŻKN AK nie stawiała już żądań natury dzej czy później. Los jest przypieczętowany. Najważniejsze: Marzenie
politycznej”. mojego życia spełniło się. Dożyłem i ujrzałem samoobronę żydowską
Dwa lata przed wydaniem polskim w getcie warszawskim w całej jej wspaniałości i wielkości”. Dożyłem,
książka ukazała się na Zachodzie. Roz- ujrzałem i mogłem umrzeć... O tym, że on i jego towarzysze z Haszomer
mowę z Mosze Arensem przeprowadził Hacair jakby żyli dla godnej śmierci z bronią w ręku, nie myśląc, co
wtedy Piotr Zychowicz (publikujemy ją będzie dalej, wspominał m.in. Marek Edelman. Z ok. stu towarzyszących
tu w kolejnym materiale). Książkę Aren- Anielewiczowi bojowników, osaczonych i trutych gazem przez wroga
sa, który bynajmniej nie krył swego bej- w bunkrze przy ul. Miłej 18, większość odebrała sobie życie wraz z nim.
tarowskiego rodowodu, wykorzystywa- Innym udało się uciec. Cywile poddali się Niemcom.
no oczywiście do bieżącej gry politycznej Samobójstwem – o czym nikt u nas długie lata nie wspominał –
w Izraelu. W najmniejszym stopniu nie zakończył zapewne młode życie także dowódca Żydowskiego Związku
umniejsza to wartości poznawczej jego Wojskowego Paweł Frenkel. Otoczony wraz z grupą podkomendnych
badań. Po prostu pisał prawdę. Dzieje przy ul. Grzybowskiej 11/13, po kilkugodzinnej walce i wyczerpaniu
Żydowskiego Związku Wojskowego, amunicji, wysadził 11 czerwca piwniczny bunkier w powietrze. Cóż…
a następnie ich przemilczanie bądź prze- I podczas kampanii wrześniowej 1939 r. znajdujemy podobne przykła-
inaczanie, bardzo przypominają historię dy. Podziwiamy przy tym obrońcę Kępy Oksywskiej płk. Stanisława
naszych Żołnierzy Wyklętych, którzy na Dąbka oraz kpt. Władysława Raginisa broniącego Wizny. O reakcji Rzy-
odkrywanie ich prawdziwej historii mu- mian w I w. Flawiusz pisał: „Kiedy natrafili na mnóstwo pomordowa-
sieli czekać aż do XXI w. Żołnierze ŻZW nych, nie radowali się, że taki los spotkał ich wrogów, lecz zdumiewali
byli właśnie takimi Wyklętymi Żołnie- się nad szlachetnością ich postanowienia i podziwiali pogardę śmierci,
rzami Getta. © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone którą okazało tylu ludzi, nieugięcie wprowadzając ją w czyn”. © ℗
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
20 TEMAT NUMERU
/
Rozmowa Z Mosze Arensem, który przywrócił ŻZW historii
Prawicowi
bohaterowie
Wielu ludzi w Izraelu i inni dowódcy organizacji zginęli podczas Organizacja uważała, że reprezentuje ży-
powstania lub zaraz po nim. W wypadku dowski proletariat. Nie przez przypadek
pytało ze zdumieniem: ŻOB było zupełnie inaczej. Choć Morde- utrzymywała kontakty z prosowiecką
„Dlaczego nic mi o tym chaj Anielewicz zginął w bunkrze przy AL. Jeden z dowódców grupy był zresztą
nie mówiono?!” Miłej 18, to dwóch innych przywódców
organizacji przeżyło – jego zastępca
otwartym komunistą.
/
1939–1944 Kraków, Białystok, Łódź
Budowa muru odgradzającego
getto w Krakowie FOT. USHMM
Najpierw
wykorzystać,
później zabić
miastach. Należy przeprowadzić ją
we wzmożonym tempie […]. Nale-
Tomasz Stańczyk ży starać się przy tym, aby tylko te
miasta wyznaczać na punkty koncen-
tracji, które są węzłami kolejowymi
Getta w okupowanej lub przynajmniej leżą przy liniach
Polsce były kolejowych […]. Koncentracja Żydów
umieralniami i obozami w miastach będzie wymagała praw-
dopodobnie […] wydania zarządzeń
niewolniczej pracy na w tych miastach całkowicie zabrania-
rzecz Niemców
T
jących Żydom przebywania w niektó-
rych dzielnicach oraz np. opuszczania
rwały jeszcze działania wo- getta”. Niemiecki plakat
jenne w Polsce, gdy Reinhard propagandowy
Heydrich, szef Głównego
Urzędu Bezpieczeństwa Co z nimi zrobić? FOT. BIBLIOTEKA NARODOWA
Rzeszy, w telefonogramie
z 21 września 1939 r. do Choć w instrukcji Heydricha
dowódców grup operacyjnych policji pojawiło się złowrogie określenie
bezpieczeństwa sformułował pierwszą „ostateczny cel”, to jednak jesienią
instrukcję w sprawie Żydów – obywateli 1939 r. nie oznaczało ono jeszcze
polskich. planu wymordowania całej ludności
„Pierwszym założeniem prowadzą- żydowskiej Polski. Niemcy rozważa-
cym do ostatecznego celu jest koncen- li najpierw stworzenie na Lubelsz-
tracja Żydów z prowincji w większych czyźnie żydowskiego „rezerwatu”.
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 25
Jednak plan ten zarzucono, m.in. z powo- sem „Żydzi, wszy, tyfus plamisty”). A tego Pierwsze z gett powstało w Piotrkowie
du trudności logistycznych – transport rodzaju przesłanie miało też zrazić Pola- Trybunalskim w październiku 1939 r.,
kolejowy miał być podporządkowany ków do kontaktów z Żydami. Oczywiście następne stworzono w Radomsku i Puła-
planom wojennym, a Niemcy szykowali stłoczenie ludności żydowskiej w gettach wach. Dopiero latem 1940 r. rozpoczęła
się do napaści na Europę Zachodnią. Po i fatalne warunki życia sprzyjały rozwo- się zorganizowana akcja tworzenia gett.
pokonaniu Francji zrodziła się koncepcja jowi chorób zakaźnych. Powstało ich w Generalnym Guberna-
przesiedlenia Żydów na Madagaskar, Powstawanie gett w pierwszym torstwie ok. 400, a ok. 200 kolejnych na
afrykańską wyspę będącą kolonią fran- okresie zależało od inicjatywy lokal- okupowanych przez Niemców ziemiach
cuską. Ale i ten plan zarzucono. nych niemieckich władz okupacyjnych. wschodnich Polski. Natomiast getta na
W każdym razie tworzenie i istnienie
gett miało być rozwiązaniem tymczaso-
wym – i takim też się było dopóty, dopóki
nie powstał plan wymordowania wszyst-
kich Żydów. Historyk Christopher Brow-
ning pisał: „Żydowskie getta w miastach,
pierwotnie mające pełnić rolę tymczaso-
wych przystanków na drodze do całkowi-
tej deportacji, stały się niespodziewanie
czynnikiem, z którym lokalne władze
niemieckie musiały sobie radzić przez
dłuższy czas. Nie mogły przy tym liczyć na
konstruktywne wskazówki Berlina, który
nadal snuł plany deportacji i nie chciał
przyznać, że są one niewykonalne”.
Wbrew instrukcji Heydricha, poleca-
jącej dokonanie koncentracji Żydów „we
wzmożonym tempie”, proces tworzenia
gett został rozciągnięty w czasie. Pierw-
sze getto na ziemiach polskich powstało
już w październiku 1939 r. w Piotrkowie,
ostatnie getta ustanowiono latem i jesie-
nią 1941 r., m.in. w Białymstoku, Wilnie
i we Lwowie, gdy wojska niemieckie
zajęły okupowane dotąd przez Związek
Sowiecki ziemie wschodnie Rzeczypo-
spolitej. Zgodnie z instrukcją Heydricha
zwożono ludność żydowską do więk-
szych miast, ale getta powstawały też
na prowincji, były nawet getta wiejskie.
I również, według jego sugestii, oddzie-
lano obszar getta, zakazywano Żydom
opuszczania go.
Heydrich kazał tłumaczyć powsta-
wanie gett względami bezpieczeństwa.
Ludność żydowska miała – rzekomo –
brać udział w partyzanckich napadach
i akcjach rabunkowych, a zamknięcie jej
w gettach miało to uniemożliwić. Później
pojawiły się inne argumenty. Izolacja
Żydów miała zlikwidować ich – również
rzekomy – wpływ na ludność polską,
w duchu antyniemieckim, oraz zapo-
biegać rozprzestrzenianiu się chorób
zakaźnych. Rzeczywiście Niemcy się ich
bali, ale stała za tym propaganda celowo
kojarząca Żydów z nosicielami tych cho- Chaim Rumkowski, przewodniczący Judenratu
w getcie w Łodzi FOT. WIKIPEDIA
rób (osławiony plakat niemiecki z napi-
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
26 TEMAT NUMERU
terenach wcielonych do Niemiec po- ludności żydowskiej, że celem ostatecz- Historyk Robert Szuchta stwierdzał: „Już
wstawały – tak jak w Łodzi – gdy upadł nym jest „całkowite wypalenie tego w czasie okupacji oskarżano członków
plan wywiezienia wszystkich Żydów wrzodu”. Judenratów o zbyt gorliwą współpracę
z tych terenów do Generalnego Guberna- Inni reprezentanci władz z Niemcami. Zarzucano im nierówno-
torstwa. okupacyjnych uważali, że trzeba mierny rozdział społecznych kosztów
Ambicją Hansa Franka było maksy- wykorzystać dla niemieckiej gospodarki, wyniszczającej polityki okupanta oraz
malne „odżydzenie” Krakowa, gdyż był w tym szczególnie dla potrzeb armii, preferowanie interesów ludzi zamoż-
on stolicą Generalnego Gubernatorstwa. pracę Żydów – oczywiście przymusową, nych. Oskarżano o nieskuteczność
Dlatego też większość krakowskich Ży- o charakterze niewolniczym. Niektóre w walce z epidemią tyfusu plamistego
dów została wypędzona z miasta – trafili więc getta, jak w Warszawie i Łodzi, i głodem”. Oczywiście ta nieskuteczność
do gett w innych miastach – a kilkanaście były też obozami pracy na rzecz była w wielkiej mierze pochodną polityki
tysięcy z nich, potrzebnych Niemcom do Niemiec. Christopher Browning niemieckiej wobec Żydów.
pracy, stłoczono na Podgórzu. Podobne nazywał zwolenników takiego wyzysku Wśród stłoczonych w getcie ludzi pa-
wypędzenia miały miejsce w Lublinie „produktywistami” i stwierdzał, że nowały drastyczne kontrasty. Byli tacy,
i Radomiu. „stopniowo zyskiwali przewagę nad którzy umierali z głodu i wywoływa-
Getta nie było wolno Żydom opusz- zwolennikami wyniszczenia, dopóki nych nim chorób, byli też zamożni, syci
czać. W 1940 r. wprowadzony został Berlin nie opowiedział się po stronie nie i dobrze ubrani. Jednak jednych i drugich
zakaz przemieszczania się Żydów na tyle wyniszczenia, ile natychmiastowego czekał ten sam tragiczny los – w obozach
terenie Generalnego Gubernatorstwa, i systematycznego masowego mordu”. zagłady.
a jesienią 1941 r. Hans Frank wydał Oprócz zakładów produkcyjnych Judenraty dysponowały policją –
rozporządzenie wprowadzające karę w gettach powstawały także obozy pra- Służbą Porządkową, oczywiście także
śmierci za opuszczenie getta; groziła cy, a ich więźniów wykorzystywano m.in. kontrolowaną przez Niemców. Niestety,
ona także Polakom za ukrywanie Żydów do budowy dróg, umocnień granicznych, i Judenraty, i policja wykonywały także
zbiegłych z gett, a także za dostarczanie prac melioracyjnych. Jednak warunki polecenia związane z deportacją Żydów
im i sprzedawanie żywności. tej pracy i niedostateczne żywienie do obozów zagłady. Calel Perechodnik, je-
niejednokrotnie powodowały fizyczne den z żydowskich policjantów, brał udział
wyniszczenie Żydów. Część krakowskich w ładowaniu swoich rodaków z Otwocka
Dwie koncepcje Żydów skoncentrowano w obozie pracy do transportów śmieci – w tej grupie
w Płaszowie, gdzie znajdowały się m.in. były jego żona i córka.
Gdy się okazało, że getta będą istnieć warsztaty ślusarskie, stolarskie, samo- Historyk Artur Eisenbach nazwał
w trudnym do przewidzenia czasie, aż do chodowe, a filią płaszowskiego obozu żydowską policję ekspozyturą Gestapo
momentu, gdy w stolicy Niemiec zapadną była fabryka naczyń emaliowanych, i Kripo. „Policja gettowa wykorzystała
ostateczne decyzje o deportacji, w nie- którą przejął i był jej właścicielem Oskar iluzoryczne okruchy swej władzy –
mieckiej administracji okupowanej Pol- Schindler. Ocalił on swoich żydowskich pisał Eisenbach – „do »używania życia«
ski zaczęły się ścierać dwa stanowiska. pracowników. Żydzi pracowali także w drodze szantażu i wymuszeń wobec
Jedni uważali, że getta będą miejscem m.in. w obozie w Trawnikach, dla Waffen- sterroryzowanej ludności żydowskiej.
fizycznego wyniszczania Żydów poprzez -SS, lecz w październiku 1943 r. Niemcy Policja żydowska była najbardziej zdemo-
głód i choroby. Gubernator warszawski ich wymordowali. ralizowaną i skorumpowaną instytucją
Ludwig Fischer oświadczył, że warunki Koncentracja w gettach służyła też w getcie”.
w gettach sprawią, że ich mieszkań- w inny sposób gospodarce niemiec-
cy będą ginęli z głodu i nędzy, a w ten kiej – poprzez ułatwienie konfiskaty
sposób „z kwestii żydowskiej pozostanie żydowskiego majątku, co regulowały Powstanie
cmentarz”. Ludność żydowska otrzymy- odpowiednie zarządzenia władz okupa-
wała przydziały żywności niepozwala- cyjnych, eliminujące też Żydów z życia w Białymstoku
jące przeżyć, pokrywające w najlepszym gospodarczego.
razie jedną trzecią normalnego zapotrze- Nadzór nad wykonywaniem zarzą- Powstanie w getcie w Warszawie nie
bowania na kalorie, a jeśli mimo tego nie dzeń dotyczących ludności zamkniętej było jedynym aktem zbrojnego oporu
wymarła, to dzięki szmuglowi jedzenia w gettach Niemcy wykonywali rękoma wobec eksterminacji. W getcie w Bia-
z „aryjskiej” strony i czarnemu rynkowi, żydowskich organów administracyjnych łymstoku powstało kilka grup bojo-
dostarczającemu ogromną większość – Judenratów. Zajmowały się one zbiera- wych, związanych z różnymi nurtami
żywności. niem podatków i kontrybucji nakłada- politycznymi; przemycano na jego teren
Śmiertelność z powodu wycieńczenia nych przez Niemców, były zobowiązane broń, wytwarzano ją także chałupniczo.
i chorób spowodowana niedostateczną dostarczać im robotników. Z drugiej Zjednoczyły się one w Antyfaszystow-
ilością pożywienia – w tym także śmierć strony spadał na nie obowiązek i trud skim Bloku Bojowym. W nocy z 15 na
głodowa – była zastraszająca. Friedrich organizowana wyżywienia dla ludności 16 sierpnia 1943 r. do getta wkroczyli
Uebelhoer, wysoki urzędnik w Warthe- getta, sprawowania opieki społecznej, co Niemcy z zamiarem wywiezienia jego
gau (Kraju Warty), stwierdził w sprawie było dramatycznie trudnym zadaniem. mieszkańców do obozów zagłady.
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 27
Żydowscy bojownicy rozpoczęli nie- Opór stawili także bojowcy w gettach tów nazywanych resortami. Były m.in.
równą walkę. Szymon Datner, uczestnik w Wilnie i Częstochowie. resorty odzieżowe, szewskie, stolarskie,
białostockiej konspiracji, pisał: „Trwał metalowe. Od połowy 1942 r. getto pro-
silny ogień z automatów i karabinów dukowało właściwie tylko na potrzeby
ręcznych. To bojowcy likwidowali silne Strategia armii niemieckiej, m.in. buty i aparaty
patrole niemieckie krążące ulicami
ghetta i ochraniające płoty. Zaskoczeni Rumkowskiego telefoniczne. Większość Żydów znalazła
zatrudnienie.
Niemcy stawiają słaby opór i wycofują Skoro Niemcy uznali, że getto w Ło-
się. Grupy bojowców rzucają się na płoty, Wśród części Judenratów panowało dzi jest fabryką, postanowili pozbyć
uzbrojeni w granaty i butelki z benzyną. przekonanie, że ochronią ludność żydow- się z niego „nieproduktywnych”, a to
Równocześnie śmielsi, nie czekając na ską, jeśli przekonają Niemców o ich uży- oznaczyło ich wymordowanie. Judenrat
wyrwy w płotach, próbują sforsować je teczności, co oznaczało nie tylko pracę na pod przewodnictwem Rumkowskiego
szturmem”. rzecz wojennej niemieckiej gospodarki, robił listy „zbędnych” Żydów. Począt-
Niemcy jednak szybko opanowa- lecz także konieczność wysyłania przez kowo Rumkowski nie wiedział, jaki jest
li sytuację, wprowadzając do walki Judenraty na śmierć Żydów „nieużytecz- los wywiezionych, jednak od początku
czołgi, a nawet samoloty. Rozstrzelali nych”, czyli chorych, niedołężnych, dzieci. 1942 r. nie było to już dla niego tajemnicą.
schwytanych 72 bojowców. Opór trwał Przewodniczący białostockiego Juden- Mimo to postanowił dostarczać Niemcom
do 26 sierpnia, kilka dni później części ratu, Efraim Barasz, zgodził się zrobić mieszkańców getta na śmierć, licząc, że
bojowców udało się przedrzeć z getta. listę 6 tys. Żydów, licząc, że w ten sposób ocali pozostałych. W pewnym momencie
Stworzyli oddział partyzancki, który ocali pozostałych. Podobnie postępował musiał zwrócić się do rodziców: „Ojcowie
następnie wszedł w skład sowieckiego w getcie wileńskim Jakub Gens. i matki, dajcie mi swoje dzieci”. Tłuma-
zgrupowania partyzanckiego. Dzięki polityce „użyteczności” dla czył: „Ja i moi najbliżsi współpracownicy
Po stłumieniu oporu wywieziono lud- Niemców do lata 1944 r. przetrwało pomyśleliśmy najpierw nie o tym, ilu
ność getta do obozów zagłady. „Niemcy getto w Łodzi, którego władcą był Chaim zniknie, ale jak wielu jest możliwe ocalić”.
inscenizują jeszcze ostatni żart, w cięż- Rumkowski, przewodniczący Judenra- Było jasne, że „ilu zniknie” oznacza „ilu
kim, niemieckim stylu – pisał Datner – tu. Jednak cena przedłużenia istnienia zostanie zamordowanych”
ok. tysiąca dzieci zostaje odebranych nie- getta była straszna. Rumkowski w po- W czerwcu i lipcu 1944 r. zaczęły
szczęsnym rodzicom, odprowadzonych rozumieniu z Niemcami i dla ich potrzeb się ostatnie wywózki z getta na śmierć.
do getta, by je »odwieźć do Szwajcarii«. zamienił getto w wielką wytwórnię, W transporcie do Auschwitz-Birkenau
Dzieci trafiły do obozu Auschwitz-Birke- uznaną za przedsiębiorstwo przemysłu pojechał także Chaim Rumkowski.
nau, gdzie zostały zamordowane”. wojennego. Powstało ok. 100 warszta- © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone
Ludzie lasu
Ludzie, którzy tworzyli historię leśnej administracji
Bez ukochania lasu, bez szerokiego otwierania uszu i oczu na to, co się w nim
dzieje, bez chęci służenia mu całą duszą nie można być dobrym opiekunem
tego wielkiego dobra publicznego – pisał L. Tinz, przywoływany w publikacji
„Leśna niepodległa”. A takich osobowości polskim lasom państwowym nie
brakowało. Jan Miklaszewski, Adam Loret, Józef Zagórski – to wielka trójka,
która miała ogromny wpływ na podwaliny leśnictwa w Polsce
A
by polskie leśnictwo mogło wiczu Jan Miklaszewski po ukończeniu i Reform Rolnych. Miklaszewski został
podołać wyzwaniom, które studiów powrócił w rodzinne strony tam dyrektorem i sprawował tę funkcję
stały przed nim po pierwszej i zamiast „kariery i złotego runa w pań- do końca 1930 r., gdy w wyniku reor-
wojnie światowej, niezbędni stwowej służbie rosyjskiej” wybrał ganizacji jednostkę zlikwidowano. Jego
byli ludzie kompetentni, „mrówczą pracę w lasach ojczystych niewątpliwą zasługą było zaprowadzenie
przedsiębiorczy i oddani i wśród rodzimego ludu”. porządku w gospodarce leśnej, a także
leśnym sprawom. Do takich postaci Miklaszewski był stałym współpra- przygotowanie administracji przyszłych
II Rzeczpospolita miała wyjątkowe cownikiem czasopisma naukowego „Syl- Lasów Państwowych. Stworzył podwa-
szczęście. wan” (najstarszego periodyku leśnego liny leśnych prac badawczych i doświad-
w Polsce i na świecie), przyczynił się do czalnych, opracowując ich metodykę.
powstania czasopisma „Leśnik Polski”. Dzięki niemu rozwinęła się również
Jan Miklaszewski W 1918 r. ogłoszono go szefem nowo edukacja w dziedzinie leśnictwa.
– specjalista od powstałej Sekcji Lasów Ministerstwa Rol-
nictwa i Dóbr Koronnych. Stanął przed
Jeszcze w trakcie pracy w Departa-
mencie Leśnictwa, w 1928 r., Miklaszew-
mrówczej pracy trudnym zadaniem uporządkowania
administracji oraz odbudowy polskiego
ski wydał fundamentalne dzieło „Lasy
i leśnictwo w Polsce”, które zyskało
w lasach ojczystych leśnictwa i drzewostanów po czasach ogromną sławę i zostało zaliczone przez
zaborów i wojennej pożodze. Międzynarodowy Instytut Współpracy
Postać imponująco silna duchem Na przełomie lat 1920 i 1921 Sekcję Intelektualnej w Paryżu do najważniej-
i umysłem, przepiękny wzór wielkiego Lasów przekształcono w Departament szych dzieł fachowego piśmiennictwa
obywatela. Urodzony w 1874 r. w Ło- Leśnictwa Ministerstwa Rolnictwa światowego. Od 1931 r. Jan był związany
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 29
z Wydziałem Leśnym Szkoły Głównej ekonomiczne. Zysk podporządkowano – w rosyjskim Berdyczowie, znalazł się
Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, bezapelacyjnie sztuce leśnej. Cele go- w gronie inicjatorów powstania Związku
gdzie piastował stanowisko prodziekana spodarcze zaczęły współgrać z ochroną Leśników Polskich (ZLP). 15 sierpnia
wydziału, a następnie rektora uczelni. przyrody. Miał on duży udział choćby 1919 r. został wybrany na pierwszego
W czasie drugiej wojny światowej pod w przywróceniu do Puszczy Białowie- prezesa tej organizacji, pełnił funkcję
pseudonimem Zagłoba organizował tajne skiej stada dziko żyjących koników głównego inspektora lasów. To pierwszy
nauczanie i pomagał personelowi SGGW. leśnych, potomków tarpanów. Zgodnie redaktor czasopisma „Las Polski”, wyda-
Poszukiwany przez gestapo ukrywał się ze swoim programem gospodarczym wanego przez ZLP.
jako Władysław Baranowski. Właśnie inicjował również akcję zarybiania wód, Dzięki gruntownemu wykształceniu,
pod tym nazwiskiem został pochowany którymi zarządzały Lasy Państwowe. To dużej wiedzy i ponadprzeciętnym zdol-
na warszawskich Powązkach. Zmarł za jego kadencji rozpoczęto odbudowę nościom organizacyjnym stał się jednym
nagle 5 lutego 1944 r. populacji żubra. z najważniejszych fachowców zajmują-
Ponadto Loret dał się poznać jako cych się krajowymi lasami.
specjalista do spraw promocji i popu- Z początkiem 1925 r. Zagórski został
Adam Loret laryzator wiedzy o leśnictwie. Chciał dyrektorem nowo utworzonej bydgoskiej
– zarządca lasów przybliżyć społeczeństwu problematykę
lasów i propagował ideę ich ochrony. Pod
Dyrekcji Lasów Państwowych. Jego za-
sługi na tym stanowisku obejmowały ko-
jego nadzorem od 1933 r. organizowano ordynację działań naprawczych w lasach
Twórca nowoczesnej organizacji doroczne Święto Lasu, którego zada- zniszczonych przez sówkę choinówkę
polskiego leśnictwa Adam Loret urodził niem było m.in. „pouczanie obywateli
się 26 grudnia 1884 r. w Jaśle. W 1925 r. o konieczności szanowania, chronienia
Loret został dyrektorem nowo utwo- i opiekowania się lasami i drzewami”. Loret uczynił
rzonej Dyrekcji Lasów Państwowych. Dzięki Adamowi Loretowi została z Lasów Państwowych
Opowiadał się za sprawowaniem przez przeprowadzona m.in. inwentaryzacja
organy państwowe jak najściślejszej kon- zasobów leśnych. Pod jego rządami
dochodową,
troli nad krajowymi lasami, która miała powołano także pierwsze parki narodo- samofinansującą się
przynieść istotne korzyści ekonomiczne we, które były jednostkami specjalnymi instytucję
i społeczne. Lasów. Przedwojenne Lasy Państwowe,
W 1931 r. Loret objął funkcję kie- zarządzane przez Adama Loreta, były
rownika Dyrekcji Naczelnej Lasów jednymi z najnowocześniejszych w Eu- (gatunek motyla, in. strzygonia choinów-
Państwowych, która zyskała status ropie – powiedział 15 września 2017 r., ka) czy akcji zalesiania ponad 40 tys. ha
odrębnej organizacji, bezpośrednio podczas uroczystości odsłonięcia pomni- gruntów. Dowodem uznania dla dokonań
podległej ministrowi rolnictwa i posiada- ka Adama Loreta przed siedzibą Dyrekcji dyrektora było przyznanie mu w 1928 r.
jącej niezależny budżet. 1 lutego 1934 r. Generalnej Lasów Państwowych w War- Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodze-
prezydent RP Ignacy Mościcki mianował szawie, ówczesny minister środowiska nia Polski.
Loreta dyrektorem naczelnym Lasów prof. Jan Szyszko. W 1932 r. Zagórski stanął na czele
Państwowych. Dyrektor rozumiał również, jak ważne Dyrekcji Lasów Państwowych w To-
W okresie działalności Loreta na dla ochrony lasów i wizerunku kierowa- runiu. Skutecznie chronił lasy przed
najwyższych szczeblach administracji nej przez niego instytucji jest zyskanie drugą klęską, którą mogła spowodować
Lasów Państwowych przeprowadzono przychylności mediów. Organizował wy- sówka choinówka. Podczas drugiej wojny
liczne reformy, wdrożono wiele zmian cieczki dla dziennikarzy i sam brał w nich światowej był niezmiennie przekonany,
organizacyjnych i ekonomicznych. To udział, m.in. do Puszczy Augustowskiej że leśnicy powinni pozostać na stano-
właśnie on doprowadził do skupienia czy Puszczy Białowieskiej. wiskach pracy i bronić lasów przed oku-
krajowych zasobów leśnych w rękach Okoliczności śmierci Adama Loreta pantami tak długo, jak tylko się da. Zmarł
państwa. Lasy Państwowe zajęły się pozostają niewyjaśnione. Nieznane jest 9 stycznia 1944 r. Przez kolegów po fachu
również przerobem i dystrybucją też miejsce jego wiecznego spoczynku. i podwładnych został zapamiętany jako
drewna. Powstał państwowy przemysł niezwykle kompetentny i życzliwy leśnik.
drzewny z prawdziwego zdarzenia, Chociaż czołowi fachowcy często mieli
m.in. sieć tartaków i powołana w 1931 r. Józef Zagórski: odmienne wizje polityki leśnej i bywało,
spółka Polska Agencja Drzewna (PAGED)
– oczko w głowie Loreta – wraz z otwar- pierwszy prezes że prywatnie nie pozostawali w dobrych
stosunkach, potrafili zgodnie współpra-
ARTYKUŁ SPONSOROWANY
Rafał Łatka /
1950 r. Prymasa Wyszyńskiego porozumienie
z komuną
Strategiczny plan, efekt
złudzeń czy chęć
powstrzymania
antykościelnej
ofensywy?
B
iskup Stefan Wyszyński
nominacje na arcybiskupa
metropolitę gnieźnieńskiego
i warszawskiego oraz
prymasa Polski otrzymał
12 listopada 1948 r. Swoje
funkcje zaczął pełnić od początku
kolejnego roku. Urząd objął w niezwykle
trudnym momencie zwiększającej się
antykościelnej ofensywy władz Polski
„ludowej”. Jego sytuacji nie ułatwiało
także to, że był wówczas najmłodszym
polskim biskupem, dalekim od autoryte-
tu jakim cieszył się kard. August Hlond.
Wraz z objęciem najważniejszych w pol-
skim Kościele funkcji abp Wyszyński,
podobnie jak jego poprzednik, otrzymał
od Stolicy Apostolskiej szerokie upraw-
Układ ze
nienia specjalne. Do śmierci kard. Adma
Stefana Sapiehy współdzielił je z me-
tropolitą krakowskim, a od 1951 r.
dysponował nimi samodzielnie. Zostały
one przyznane, by w trudnych realiach
komunistycznej dyktatury prymas mógł
skorpionem
podejmować konieczne decyzje w klu-
czowych dla Kościoła sprawach.
Litera
i interpretacja
FOT. NAC
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 33
Polska kawaleria
FOT. DOMENA PUBLICZNA
Każdy bił bolszewików Wiosną następnego roku – dokładnie 80 wyróżnił się w czasie wojny z bolszewi-
lat temu – płk dypl. Płonka wraz z tysią- kami: „Wybitnie odważny i doskonały
20 lat wcześniej. cami innych oficerów WP służby czynnej bojowo oficer, dwukrotnie ciężko ranny.
W 1939 r. dostali się do i rezerwy, wśród których wielu podobnie Odznaczył się, dowodząc szwadronem
ich niewoli i stali się jak on było kawalerami najwyższego pol-
skiego odznaczenia wojskowego, został
przy pozostałej na froncie grupie [...]
w zdobyciu Smolawy, niespodziewaną
ofiarami ludobójczego zgładzony przez NKWD. szarżą w nocy. Smolawa zajęta była
mordu
J
przez dwa pułki konnicy bolszewickiej.
Rtm. Płonka wpadł niespodziewanie
eden z ostatnich walczących jesz- Legionowy ułan do środka wsi, wzniecił panikę i zmusił
cze oddziałów Wojska Polskiego, wroga do bezzwłocznej ucieczki. Po raz
pod dowództwem płk. dypl. Ta- Rodowód tego pochodzącego spod wtóry, ranny w szarży pod Antonówką,
deusza Zieleniewskiego, dążąc na Limanowej absolwenta gimnazjum przy- osłaniał odwrót dywizji”. Ten wniosek
południe kraju, w rejonie Janowa rodniczego w Stanisławowie przypominał o odznaczenie Virtuti Militari podpisał
Lubelskiego znalazł się w klesz- genezę licznych oficerów WP, urodzonych już nowy dowódca pułku, który zastąpił
czach między Niemcami a Sowietami. w latach 90. XIX stulecia. Z chwilą wybuchu poległego w walkach z bolszewikami
Stoczywszy najpierw walki z Wehr- pierwszej wojny 19-letni Władysław Płon- ppłk. Dunina-Borkowskiego. Był nim
machtem, a później wyczerpawszy amu- ka wstąpił do powstających Legionów Pol- rtm. Tadeusz Komorowski, w polskich
nicję w ciężkim, okupionym stratami skich. Najpierw służył w 2. pp późniejszej dziejach bardziej znany jako gen. „Bór”,
z obu stron boju z Armią Czerwoną pod II Brygady i wziął udział w ciężkich bojach dowódca armii podziemnej.
Krzemieniem, rankiem 1 października karpackich. Kontuzjowany nie wrócił już Po zakończeniu wojny przez wiele lat
1939 r. musiał się poddać. Powstał do piechoty. Przeniesiony do nowo utwo- Płonka służył w macierzystym pułku,
jednak dylemat, przed kim kapitulować. rzonego szwadronu ułanów rtm. Józefa Du- a w tym czasie ukończył Wyższą Szkołę
Pułkownik dyplomowany Władysław nina-Borkowskiego przeszedł z nim resztę Wojenną. Mianowany w 1937 r. pułkow-
Płonka, dowódca grupy „Chełm”, która legionowego szlaku. I z kawalerią związał nikiem został dowódcą 22. pułku ułanów
jako jedyna w zgrupowaniu Zieleniew- całą swoją dalszą wojskową drogę. Kresowej Brygady Kawalerii i wraz z nim
skiego nie starła się z wojskami sowiec- Kiedy w końcu 1918 r. Dunin-Borkow- dwa lata później wyruszył na wojnę
kimi, przekonywał, że należy złożyć ski objął dowództwo 9. pułku ułanów, z Niemcami. Na czele swoich ułanów
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
34 CZASY I LUDZIE
pewne jako dcy [dowódcy] w boju [...]. w której odpoczywał szwadron, została przejścia do granicy, ale Sowieci od-
Pod każdym względem b. dobry i inteli- okrążona i zaatakowana. W sytuacji powiedzieli ostrzelaniem wysłanego
gentny oficer” – pisano w opinii z 1923 r.,beznadziejnej, nie dysponując żadnym przezeń parlamentariusza, a następnie
podkreślając również duże zdolności kaemem, por. Hejnich zebrał szwadron ułanów Hejnicha, który zarządził cofnię-
organizacyjne, pracowitość, energię, ini- i zaatakował linię bolszewicką, przerwał cie swojego pułku do Woli Sadkowskiej.
cjatywę oraz bardzo dobre zachowanie pierścień, ocalając szwadron i garść Wkrótce wywiązała się tam, a także na
w służbie i poza nią: „bardzo przykładne piechoty, która pozostała we wsi”. Póź- skraju lasu rajtarowickiego i pod Wła-
– koleżeńskie, dla żołnierzy ojcowskie”. niej odznaczył się w słynnym wypadzie dypolem bitwa z czerwonoarmistami,
Na początku lat 30., w związku ze kawaleryjskim na Korosteń, kiedy jego przeważającymi liczebnie i wspieranymi
swoim wykształceniem, został przydzie- „pułk został zaatakowany pod wsią przez broń pancerną. Polacy nie dali się
lony do 4. batalionu saperów. W stycz- Białka. Por. Hejnich z rkm kilkakrotnie rozbić, ale jako zwarta jednostka nie byli
niu 1939 r. batalion ten przekształcono podchodził pod okopy nieprzyjaciela, już w stanie się przebić przez sowiecki
w 4. pułk saperów. Kapitan Katz został »oczyszczając je«, w końcu sam się mur.
najpewniej zmobilizowany i wziął udział w nich ulokował i mimo kilkakrotnych Wedle płk. Schweitzera mjr Hejnich
w wojnie z Niemcami w jednej z jedno- kontrataków pozycję utrzymał”. Te czy- miał polec w czasie walki w lasach
stek sformowanych w ramach tego puł- ny dały mu Virtuti Militari. rajtarowickiech. Jego losy były jednak
ku. Wzięty do niewoli sowieckiej został Po zakończeniu wojny służył jako rot- inne. Otóż po nierozegranym boju z Ar-
uwięziony w obozie w Kozielsku i wiosną mistrz w 3. pułku szwoleżerów i kawa- mią Czerwoną gen. Anders zdecydował
1940 r. zamordowany w Katyniu. lerii brygady KOP „Grodno”. Mianowany o rozwiązaniu swoich pułków i przedzie-
w 1931 r. na stopień majora został prze- raniu się ku granicy w małych grupach.
niesiony na stanowisko kwatermistrza W jednej z nich, liczącej 10 oficerów
Coś więcej do 4. pułku ułanów Zaniemeńskich, zaś rok i podoficera, był także mjr Hejnich. Po
uratowania… przed wybuchem wojny objął funkcję
zastępcy 26. Pułku Ułanów Wielkopol-
trzech dniach wędrówki po górskich
bezkresach, skrajnie wyczerpani, zo-
skich im. Hetmana Jana Karola Chodkie- stali schwytani przez lokalną bojówkę
Grupa kawalerii gen. Andersa wicza, przydzielonego do Nowogródzkiej ukraińską; wszystkich odstawiono do
23 września 1939 r. przedarła się pod Brygady Kawalerii gen. Andersa. We Sambora i oddano w ręce sowieckie.
Krasnobrodem przez niemieckie okrą- wrześniu 1939 r. wraz z nim wyruszył do O dalszych losach mjr. Stanisława T. Hej-
żenie. Otwarciem drogi pod Broszkami boju z Niemcami. nicha wiadomo, że został zamordowany
„pokierował gen. Anders osobiście, co Kiedy ułani gen. Andersa, pobiwszy wiosną następnego roku w Bykowni, dziś
pozwoliło mi podziwiać go jako dowódcę. Niemców, parli dalej ku Węgrom, drogę leżącej w granicach aglomeracji miejskiej
Ogniem umiejętnie pokierowanej baterii do granicy zablokowała Armia Czerwo- stolicy Ukrainy – Kijowa.
przygwoździł Niemców, po czym rzucił na. 27 września w okolicach Sambora, Uderzająca i godna podziwu jest de-
do natarcia w pierwszej linii w szyku w pobliżu wsi Władypol, natknął się na terminacja tych oficerów, by przedrzeć
pieszym 26. p. uł., a za nim nasz. Wieś nią idący w awangardzie 26. się na Węgry. Odpowiedź
została zdobyta, nieprzyjaciel rozbity Pułk Ułanów. Jak pisał Wik- o jej powody znajduje się
i odrzucony, a my, przebiwszy się w ten tor K. Cygan, mjr Hejnich w słowach gen. Włady-
sposób, mogliśmy kontynuować marsz „rozwinął pułk w kolumny sława Andersa, który
na południe” – pisał uczestnik boju szwadronów” i maszerował Krzyż srebrny Orderu również dostał się wtedy
mjr Michał Tadeusz Brzęk-Osiński. ku Władypolowi. Zastę- Virtuti Militari do niewoli sowieckiej:
Tym pułkiem, idącym w awangardzie pujący mu drogę Sowieci FOT. DESA
„My tu mamy do urato-
ułanów gen. Andersa, dowodził płk Lu- zajęli pozycję nad rzeczką wania coś więcej jeszcze.
dwik Schweitzer, a jego zastępcą był Błażenką Nową, „ustawia- Wojna na Zachodzie
mjr Stanisław Tadeusz Hejnich, starszy jąc karabiny maszynowe dopiero się zacznie, będzie
o rok od Płonki i Katza. Wywodził się i działka. Większość sił długa i wierzymy, że zwy-
z Kielecczyzny, ale uczył się w szkole re- nieprzyjaciela pozostała cięska, ale nie może się ona
alnej w Winnicy i po wybuchu pierwszej w tyle za spieszonymi. Oficer toczyć dalej bez naszego w niej
wojny został wcielony do armii rosyj- operacyjny brygady rtm. Wła- udziału. I dlatego trzeba z tej
skiej. Po jej rozpadzie w 1917 r. dotarł do dysław Zgorzelski podjechał do katastrofy wyprowadzić, kogo
III Korpusu Polskiego i służył w nim aż mjr. Hejnicha, wołając, aby się tylko da, aby odtwo-
do jego rozwiązania. ten szarżował. Między rzyć u boku sprzymierzo-
W czasie wojny z bolszewikami był dwoma oficerami wy- nych nasze siły zbrojne”.
szefem szwadronu 201. pułku szwo- wiązała się krótka ostra © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone
leżerów. 11 sierpnia 1920 r., „w nocy, wymiana słów, po czym
pod naporem nieprzyjaciela, oddziały mjr Hejnich zatrzymał Autor jest doktorem habilitowa-
piechoty cofnęły się, nie powiadamiając pułk”. Generał Anders nym, pracownikiem Biura Edukacji
o tym szwadronu. Wioska [Międzylesie], liczył na możliwość wolnego Narodowej IPN.
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
36 CZASY I LUDZIE
Tomasz Kornaś
W Roku Józefa
Mackiewicza najciszej
było o tym, co
najważniejsze
– o nowych tomach Józef Mackiewicz i jego słynne słowa
dzieł pisarza
U
FOT. SŁAWEK KASPER/IPN
Nie trzeba
uchwalił, iż jednym z patro-
nów 2022 r. będzie Józef Mackiewicz,
„jeden z największych w dziejach pisarzy
polskich”. Nie podzielałem tej radości, nie
spodziewając się, żeby uchwała sejmowa
mówić głośno?
mogła mieć jakiekolwiek realne skutki
dla rozpropagowania czy zrozumienia
twórczości autora „Drogi donikąd”. Mój
sceptycyzm się wzmógł, kiedy przeczy-
tałem uchwałę. Akt ten był pełen błędów,
nieścisłości, nieprawd.
Autorzy rezolucji nie wiedzieli np.,
gdzie Mackiewicz spędził okupację Kowalewskiego: „My musimy być im kich, nie była ani uchwała, ani żadne
sowiecką 1940–1941 (wskazano Wilno [Ninie Karsov i Szymonowi Szechterowi, przejściowe aktywności podejmowane
zamiast Czarnego Boru), przekręcili właścicielom wydawnictwa Kontra] w ramach „roku”. Rzeczą najważniejszą
nazwę periodyku, w którym pisarz publi- wdzięczni za przerwanie emigracyjnej były kolejne tomy jego dzieł. W minio-
kował po wojnie („Wilno i Lwów” zamiast cenzury, która nie dopuszczała szmuglu nym roku otrzymaliśmy tomy oznaczone
„Lwów i Wilno”), powieść „Nie trzeba książek Józefa do PRL. To się skończyło liczbami 34 i 35. Oba zawierają listy
głośno mówić” i zbiór opowiadań „Ścią- pod naciskiem »popytu«, ale ów popyt pisarza (i Barbary Toporskiej) wymie-
gaczki z szuflady Pana Boga” zakwalifi- stworzyli Szechterowie, przemycając te niane z różnymi postaciami z kręgów
kowali do działu „Eseje i publicystyka”, książki za darmo”. pojałtańskiej emigracji. Listy te (w zna-
uznali, że „Droga donikąd” powstała nie Kiepski to był zatem początek całej komitej większości) nigdy dotąd nie były
wcześniej niż w 1956 r. (napisana została inicjatywy. Potem było różnie. Pojawiło publikowane. Tom 34 w całości zawiera
kilka lat wcześniej, a wydana w 1955 r.), się trochę artykułów w prasie i audycji korespondencję z Michałem Kryspinem
podali, że setna rocznica urodzin pisarza radiowych, lepszych lub gorszych; Poczta Pawlikowskim, pisarzem, publicystą,
(rok urodzenia: 1902) przypada na rok Polska wypuściła znaczek z podobizną autorem fantastycznej wspomnieniowej
2022. W debacie sejmowej jeden z posłów pisarza, TVP zorganizowała teletur- dylogii „Dzieciństwo i młodość Tadeusza
(litościwie pominę personalia) obwieścił, niej wiedzy o pisarzu, podczas którego Irteńskiego”/”Wojna i sezon”. Tom 35
że Józef Mackiewicz był… poetą. prof. Kazimierz Maciąg przekonywał, że („Wielka niewiadoma”) to z kolei kore-
W uchwale stwierdzono, że pozna- rzekomo książki Mackiewicza są trudno spondencja z szeregiem bardzo różnych
nie jego twórczości „stało się możliwe osiągalne; w Sejmie odbyła się konfe- osób – z Czesławem Miłoszem, Sergiu-
dzięki rozwojowi wydawnictw drugiego rencja, na której prof. Andrzej Nowak szem Piaseckim, ze Zbigniewem Siemasz-
obiegu”, słowem nie wspominając o wy- zadziwił stwierdzeniem, że dzisiaj w woj- ką, z Karolem Zbyszewskim i innymi,
dawaniu od półwiecza przez londyńską nie Rosji z Ukrainą Mackiewicz zapewne mniej lub bardziej znanymi postaciami
Kontrę książek pisarza, które były optowałby za tą pierwszą… z kręgów polskiej emigracji.
podstawą przedruków nakręcających Ale przecież rzeczą najważniejszą dla Wątków, tematów jest mnóstwo
koniunkturę na jego książki. Żona Mac- pamięci po wielkim pisarzu, dla recepcji w tych niezwykle starannie wydanych
kiewicza, też świetna pisarka – Barbara jego twórczości, dla poznania meandrów tomach. Mamy tam i fakty i plotki,
Toporska – pisała w 1984 r. do Janusza jego losów, tak życiowych, jak i literac- momentami są w tych zbiorach wręcz
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 37
mikroeseje, analizy historyczne, przywo- nie zgłosił akcesu do Koła Przyjaciół nie zawsze uświadomione – sprzyjanie
ływane są wspomnienia. Wartość tych Twórczości Józefa Mackiewicza: „Z jakiej komunizmowi. Bywał podejrzliwy, ale
nowych tomów polega na tym, że jeszcze racji właściwie ma podpisywać? Rzadko jakżeż często słusznie! W 1955 r. pisał do
lepiej, wyraźniej pozwalają Mackiewicza podzielam jego poglądy, a on moje”. Pawlikowskiego, że gazeta „Tygodnik”
zobaczyć. Mackiewicza pisarza, Mackie- Autor „Buntu rojstów”, jako bezkom- (naczelny – Jan Matłachowski) wydaje
wicza antykomunistę, Mackiewicza za promisowy antykomunista, nie był przy mu się opłacana przez bierutową amba-
swoją bezkompromisowość skazanego tym człowiekiem zapiekłym, zasklepio- sadę. Kilka lat później o chęć wydawania
na ciągłe trudności w publikowaniu i, co nym w świecie swoich poglądów i wy- progomułkowskiego pisma oskarżył
za tym idzie, na biedę (pisał do Władysła- obrażeń – w tym sensie, że nie przekła- emigracyjnego wydawcę Bolesława Świ-
wa Wińczy: „Reperowałem pończochy, dały się one na stosunek do człowieka, derskiego. I oczywiście miał rację! Obaj
żeby pisać dalej”), ale i Mackiewicza do interlokutora. Przyjaźnił się z ludźmi, byli – jak się po latach okazało – na liście
mającego – jak każdy – swoje sympatie z którymi ideowo było mu mocno nie po płac u czerwonych.
i antypatie, słabości (zwierzał się np. drodze, lubił rozmawiać, dyskutować. Albo sprawa słynnego noblisty
Pawlikowskiemu, że mocno imprezował A o swojej „zaciekłości”, którą zarzucał Aleksandra Sołżenicyna – Mackiewicz
przed wojną). Kapitalna to lektura, mu Miłosz, w 1970 r. pisał do przyszłego kilkakrotnie zgłaszał mocny sceptycyzm
i to nie tylko dla admiratorów autora noblisty, że jest to „jedynie zaciekłość co do szczerości jego postawy, do jego
„Lewej wolnej”, lecz także dla wszystkich w obronie wolnej myśli […]. Nigdy jednak antykomunizmu (nie odmawiając przy
zainteresowanych historią, pojałtańską zaciekłość w stosunku do ludzi i ludzkich tym wielkiej wartości „Archipelagowi
emigracją i jej literackim, politycznym, motywów ich działania”. Ten brak zacie- GUŁag”). Kazimierzowi Okuliczowi
a nawet codziennym życiem. kłości w stosunku do ludzi niepodzielają- klarował w liście (1974), że przecież
cych jego poglądów kapitalnie pokazuje Sołżenicyn nie pali się wcale do szybkie-
Włodzimierz Sznarbachowski w swojej go obalania komunizmu, że zaprzyjaźnia
Mackiewiczowska książce „300 lat wspomnień”. się z prokomunistą Heinrichem Böllem,
zaciekłość Sznarbachowski, przed wojną narodo-
wy radykał, po wojnie PPS-owiec i pra-
a stanowczo unika rosyjskiej antykomu-
nistycznej emigracji; że godzi się na cen-
cownik rozgłośni Wolna Europa, kierowa- zurę w Sowietach itp. Sceptycyzm wobec
Józef Mackiewicz był piewcą wolnego nej przez zdeklarowanego wroga autora, fetowanego na Zachodzie Sołżenicyna
słowa – i takiego widać go przez pryzmat „Karierowicza”, mimo radykalnej różnicy miał być dowodem na absolutną antyko-
listów. Do Józefa Godlewskiego, przedwo- poglądów był nieraz serdecznie gosz- munistyczną fobię Mackiewicza, niemal
jennego senatora, pisał: „Jestem zawsze czony przez Mackiewiczów. Wspominał: z całą emigracją był tutaj w sporze. Ale
za wolnością słowa i wymianą poglądów. „Ilekroć Mackiewiczowie zapraszali mnie czyż i tu nie miał sporo racji? Przecież
Tylko ona może do czegoś doprowadzić do siebie na kolację, pan Józef witał mnie podobne wątpliwości (nawet ostrzej
i stanowi o ciekawości życia”. Z zasady w przedpokoju nieodmiennie jednakowo: formułowane) zgłaszał choćby wybitny
nie oburzał się na krytykę, z zasady »A my Pana, Panie Włodzimierzu, pod węgierski pisarz Sándor Márai. W dzien-
nie polemizował z recenzentami swo- stjenku postawimy«”. Po tej żartobliwej niku notował np.: „Sołżenicyn, podobnie
ich książek, uważając, że ich świętym deklaracji – jak wspominał Sznarbachow- jak Sacharow i większość inteligenckich
prawem jest tak, a nie inaczej, daną rzecz ski – pani Barbara podejmowała pod- dysydentów, nigdy nie krytykował komu-
widzieć, interpretować, oceniać. Kiedy władnego Jana Nowaka-Jeziorańskiego nizmu, z którego logicznie wynika całe
został pominięty w jednej z literackich albo po „wileńsku” (barszcz czerwony to bezprawie, oni krytykowali zawsze
antologii, oburzyło to część znajomych z uszkami, kołduny), albo po „rzymsku” tylko metody, »wypaczenia« komuni-
pisarza: że skandal, że niedopuszczalne, (spaghetti z sosem pomidorowym). Nie zmu”. W innym miejscu: „Sołżenicyn, ten
że trzeba protestować. Pojawił się wtedy tylko Sznarbachowskiego Mackiewicz nie nadmuchany literacki dysydent, podej-
pomysł listu otwartego, zbiorowego zamierzał stawiać pod stjenku, lecz także rzany typ, siedzi w Szwajcarii, obficie się
protestu wobec tego pominięcia. Ale to (jak pisał w jednym tekście) „Bieruta by odżywia, utył”.
pominięcie nie oburzyło… Józefa Mackie- nie wieszał”, bo de facto nie on wydawał Kapitalna jest historia sporu pisa-
wicza. zbrodnicze rozkazy, on je jedynie wyda- rza z ks. Walerianem Meysztowiczem,
W liście do Pawlikowskiego (1964) wane przez Stalina wypełniał. Taka to w której Mackiewicz pokazał niedzi-
zareagował tak: „Moja liberalna natura była mackiewiczowska zaciekłość. siejszą klasę. Pisał do Pawlikowskiego
aż wzdryga się przeciwko tego rodzaju Mackiewiczowi wypominano, że zbyt (1970): „Mam taki śmieszny casus z ks.
reakcji. Reprezentuję pogląd, że każdy ostro, zbyt szeroko, niemal wszędzie Meysztowiczem. Obraził się na mnie za
ma prawo pisać, co chce, wymieniać albo widział działania, widział postacie, które »Lewą wolną«, a później za moje »anty-
pomijać, kogo chce, z pobudek, jakie chce. jego zdaniem obiektywnie przysługiwały katolickie« wystąpienia przeciwko Ru-
Takoż odwrotnie, każdy ma prawo mu się sprawie światowego komunizmu. binowi et comp. […] Podał do publicznej
to wytknąć, skrytykować, wykpić czy Atakował – to fakt – papieży, kościelnych wiadomości, że mojej książki »Zwycię-
w inny sposób zaatakować”. Świetna była dostojników, „dysydentów”, „demokra- stwo prowokacji« […] »nawet nie czy-
też reakcja pisarza na oburzenie Pawli- tyczną opozycję”. Często w ich słowach, tał« […]. Tymczasem niespodziewanie
kowskiego, że poeta Józef Łobodowski deklaracjach, postępowaniu widział – znalazłem jego list z 1963: »Kochany
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
38 CZASY I LUDZIE
Panie Józefie, z największym zaintere- wspominała ojca – niewierzącego! – tomów w ciągu trzech lat!) doświadczają
sowaniem przeczytałem «Zwycięstwo który ją wychowywał w wierze. Napisała powszechnego ignorowania.
prowokacji»« – a dalej idzie cały me- przepiękny tekst o św. Marii Goretti,
moriał, 5 stron maszynopisu, z oceną, nieraz w jej artykułach przewija się
analizą, pochwałą i polemiką”. Mackie- szacunek dla wiary, dla chrześcijaństwa. Mackiewicz nie śpi
wicz zastanawiał się, jak zareagować;
ostatecznie sprawy nie upublicznił,
W tekście „O racjonalizmie w wychowa-
niu” (1962) napisała: „Jeśli nawet przyjąć i czuwa
chociaż byłoby to w pełni zrozumiałe dzisiejszą tezę za ostateczną, że wszech-
i uzasadnione – wszak ks. Meysztowicz świat powstał z wodoru i energii, to Nieszczęściem, problemem, trud-
deklarację o nieczytaniu książki złożył ciągle brakuje odpowiedzi, kto ten wodór nością naszej polskiej, współcześnie
publicznie, otwartym tekstem napisał stworzył i do kogo należała owa energia”. definiowanej tożsamości jest okoliczność,
to w londyńskim „Dzienniku Polskim”. Józef był przekonany, że po śmierci „na że – niestety! – w każdym z możliwych
Pisarz wysłał księdzu prywatny list, pewno nic nie ma”, a Barbara z kolei pi- sensów i znaczeń kontynuujemy tradycje,
w którym przypomniał, że ten jednak sała, że kocha pewność, iż pewnego dnia jesteśmy duchowymi spadkobiercami
„Zwycięstwo…” czytał. Meysztowicz rozstanie się z tym wszystkim (w sensie PRL. Dotyczy to również literatury czy
odpisał: „[…] Dotąd nie zdawałem sobie – ze światem doczesnym) „dla czegoś – szerzej – kultury. Media nas w tym –
sprawy że cierpię na tak silną amnezję: zupełnie, zupełnie innego”. znowu niestety – umacniają, stąd ani
dowodem jej jest zupełne zapomnie- Wyraźnie dzieliły też małżonków nie- Józef Mackiewicz, ani Marian Hemar, ani
nie o przeczytanej przed sześciu laty które czysto literackie kwestie. Barbara Zygmunt Nowakowski, lecz Maryla Ro-
książce […]. Jestem Panu wdzięczny, że oprócz pisania powieści i artykułów do dowicz, Agnieszka Osiecka czy aktorzy
Pan z mojej pomyłki, stawiającej mnie prasy emigracyjnej tworzyła też poezje, częstokroć znani z udziału w propagan-
w nieprzyjemnym świetle, nie zrobił w 1973 r. wydała tom wierszy „Athe- dowych akcjach, filmach są poważani,
użytku”. ne noctua”. Tymczasem Józef wprost cenieni, fetowani, a ich biografie przy-
klarował np. Józefowi Godlewskiemu: pominane są serialami, benefisami, co
„Na wierszach się nie znam i nigdy tylko ugruntowuje dziedzictwo PRL.
Małżonkowie nie nie znałem”. Toporska pisała do Wita Tym mocniej należy więc docenić to, co
zawsze zgodni Tarnawskiego: „Bardzo często bywały
u nas w domu kłótnie literackie, gdy nie
dostajemy od londyńskiej Kontry. Bo te
edycje to – podkreślę raz jeszcze – nie
mogłam pojąć, jak Józef może odmawiać tylko rzecz dla miłośników Mackiewicza.
Frapującym tematem, nadającym się talentu Gombrowiczowi czy Straszewi- Przez lekturę tych tomów dostajemy
na szersze opracowanie, jest kwestia czowi, uważać Kafkę za niezgułę itp.”. też wgląd w świat biednej, może nawet
różnic w poglądach, gustach literackich Józef zaś o prozie Straszewicza pisał: „Dla rachitycznej kultury (bo prężnie to na
pomiędzy pisarzem a jego żoną Barbarą mnie to bełkot”, a o utworach Gombrowi- pewno ona nie funkcjonowała), ale jed-
Toporską. Powszechnie dosyć uważa się cza, że „zawierały często bełkot pozba- nak polskiej kultury w wolnym świecie,
(nie bez sporej dozy racji), że małżonkowie wiony każdego sensu”. niezdominowanej przez komunizm
wyznawali podobne przekonania, byli W obu nowych tomach wątków, tema- i czynione z większym bądź mniejszym
nieprzejednanymi antykomunistami nie- tów, historii jest ogrom; jedynie drobną entuzjazmem trybuty ideowe na rzecz
skorymi do rozumienia – a co dopiero do ich część tutaj zasygnalizowałem. Nie dziejowej – podobno – konieczności.
akceptacji – „realiów”. Tak faktycznie było, wspomniałem choćby o – jakżeż cieka- Na koniec – żeby nie kończyć zbyt
ale te różnice między nimi, z rzadka uwy- wych – listach wymienianych z Józefem minorowo – mała anegdota. Mackiewi-
puklane (po trosze dlatego, że – niestety! Godlewskim, dotyczących zbrodni katyń- czowie żyli bardzo, bardzo skromnie.
– o Toporskiej mało się pisze) są przecie- skiej, starań o przekłady i rozpropagowa- Szczęściem było, że stosunkowo niewiele
kawe. Zasygnalizuję tutaj dwie kwestie. nie katyńskiej książki Mackiewicza. płacili za wynajem niewielkiego mieszka-
Józef Mackiewicz ze swoimi poglądami, Teraz trzeba zadać – retoryczne nie- nia w Monachium. Dlaczego kwota najmu
stosunkiem do wiary raczej nie nadaje się stety – pytanie. Jaka była – w Roku Józefa była niska, wyjaśniał przyjaciel Mackiewi-
na sztandary jej obrońców. Autor „Kontry” Mackiewicza! – recepcja tych tomów? Ile czów, niezwykle ofiarnie ich wspierający
zwierzał się w listach Pawlikowskiemu, że odbyło się dyskusji? Ile powstało tekstów finansowo Alfons Jacewicz. W jednym
z Panem Bogiem jest na bakier, że w życie analizujących czy to te najnowsze tomy, z listów z 1971 r. (którego kopia znajduje
pozagrobowe gruntownie nie wierzy, bo czy może całą serię dzieł pisarza, ukazują- się w spuściźnie po pisarzu) pisał: „Mackie-
wie na pewno, że nic nie ma, deklarował cą się od 30 już lat? Cisza, zupełna niemal wiczowie mieszkają w domu zamożnego
wprost, że nie lubi katolicyzmu. W tek- cisza! Na olbrzymi szacunek zasługuje i sympatycznego Niemca, który bierze od
stach, publicystyce Mackiewicza „niepoli- dr Paweł Chojnacki, który niestrudzenie, nich niewielkie komorne i którego żona ma
tycznych” wzmianek o wierze, o sacrum, z oddaniem, w wielu miejscach propagu- stały strach przed złodziejami. Kwaterant,
niełatwo się doszukać. je, omawia, recenzuje, przybliża kolejne który po nocach pisze stale na maszynie,
U Toporskiej – inaczej. W swojej pu- tomy Mackiewicza. Ale – jest w tym prak- jest dla niej dobrodziejstwem, gdyż może
blicystyce nieraz zahaczała o te tematy, tycznie sam. W jednym z tekstów napisał spać spokojnie w przekonaniu, że ktoś nie
z ogromnym szacunkiem i wdzięcznością wręcz, że nowe tomy Mackiewicza (osiem śpi i czuwa”. © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 39
/
Polonofobia Nasz obraz po moskiewsku
Wróg nr 1 – Polska
D
ziś, kiedy na Ukrainie trwa
krwawa wojna o niepodle-
głość tego państwa, w Rosji
głównie na użytek we-
Mikołaj Iwanow
wnętrzny trwa i z każdym
dniem zaostrza się wojna Od Rosji carów przez Związek Sowiecki do Rosji
propagandowa w celu zjednoczenia Putina oczernianie Polski i Polaków było
narodu rosyjskiego wokół swego przy-
wódcy i przekształcenia agresji wobec elementem polityki państwowej
Ukrainy w nową tzw. wojnę ojczyźnianą.
Jednym z nieodzownych najważniej- niepokojącą tendencję do szerokiego Związku Sowieckiego. W Rosji carskiej, po-
szych elementów tej wojny jest oczernia- rozpowszechnienia antypolskich fobii. mimo obecności wielu Polaków na odpo-
nie wszystkiego, co polskie, pogłębienie Przezwyciężenie tych nastrojów wcale wiedzialnych stanowiskach państwowych
i rozszerzenie istniejącej w tym kraju od nie byłoby dziś sprawą łatwą. (nawet w wojsku), Polska i Polacy uważani
setek lat polonofobii. Badania opinii pu- Obraz Polaka – jako odwiecznego byli za prawie oficjalnych wrogów ustroju.
blicznej przeprowadzane w dzisiejszej, wroga Rosji i społeczeństwa rosyjskiego – Jednak okres międzywojenny odegrał
niekomunistycznej już Rosji wykazują kształtował się długo przed powstaniem kluczową unikatową rolę w utrwaleniu
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
40 CZASY I LUDZIE
negatywnego obrazu Polski i Polaków Zagrożenie wojną ze strony Polski Zniszczenie polskości na tzw. dalszych
w społeczeństwie rosyjskim, obrazu, podkreślano zwłaszcza, przy każdej Kresach stanowiło kolejny etap konse-
który niestety dominuje do dziś. nadarzającej się okazji, w oficjalnych kwentnej polityki „odpolonizowania”
dokumentach Międzynarodówki Ko- tych terenów, prowadzonej przez Rosję
munistycznej. Po przewrocie majowym carską w ciągu całego XIX w. Antypolska
Po rewolucji w 1926 r. sowieckie środki masowego polityka caratu i stalinowskie niszcze-
przekazu zaczęły określać II Rzeczpo- nie narodu miały wyraźny wspólny cel:
Rewolucja bolszewicka 1917 r. w swo- spolitą nie inaczej jak „Polska faszystow- doprowadzić do powstania zupełnie
ich podstawowych założeniach miała ten ska”, a marszałka Józefa Piłsudskiego nowej sytuacji narodowościowej, do
negatywny stereotyp Polaka gruntownie „przywódcą faszyzmu polskiego”. przekształcenia niegdyś licznych Pola-
zmienić. Polacy, jako jedna z najbardziej Szczególne nasilenie polonofobii na- ków kresowiaków w kategorię wyłącznie
uciskanych mniejszości narodowych im- stąpiło w czasach stalinowskich. Reżim historyczną.
perium, mieli stać jednym z filarów nowej totalitarno-komunistyczny stworzył Polska na łamach prasy sowieckiej
władzy. Polacy bolszewicy, razem z Ło- w ZSRS niezwykle rozbudowany system przedstawiana była jako główne narzę-
tyszami, przez wielu przywódców partii ściśle scentralizowanej propagandy, dzie agresji w rękach imperializmu świa-
uważani byli za swoistą gwardię Lenina. kierowanej przez Biuro Polityczne i oso- towego, najgorszy wróg ze wszystkich
Symbolem niezłomnej wierności partii biście przez Stalina, wykorzystywanej wrogów Rosji Sowieckiej. W ZSRS nigdy
mógł być nie tylko Feliks Dzierżyński, lecz prawie wyłącznie dla osiągnięcia doraź- nie pamiętano o istnieniu tych „dobrych”
także wielu innych czołowych działaczy nych celów politycznych. Była ona prawie Polaków: biednych chłopów, robotników,
bolszewickich. Spis członków partii ko- powszechna i stosunkowo skuteczna komunistów. Partia komunistyczna ZSRS
munistycznej z 1922 r. zanotował w skła- przy absolutnym braku konkurencji i Międzynarodówka Komunistyczna,
dzie RKP(b) 5646 komunistów Polaków. w postaci informacji alternatywnej. mająca swą siedzibę w Moskwie, rygory-
Pod węglem członkostwa, w odniesieniu Celem tej oraz innych akcji na froncie stycznie przestrzegały zasady podejścia
do ogólnej liczby Polaków – mieszkańców ideologicznym było formowanie w świa- klasowego na każdym tzw. odcinku
kraju, komuniści polscy zajmowali drugie domości narodu trwałego obrazu wroga narodowościowym. Jedynie w sprawach
miejsce, ustępując pod tym względem je- (Polaka), niezbędnego dla rozpętania polskich ten czujny instynkt klasowy
dynie Łotyszom. Odsetek członków partii kolejnych akcji represyjnych wewnątrz nieco zawodził. Stalina i jego partię opa-
wśród polskiej mniejszości narodowej był kraju, a także dla osiągnięcia celów ze- nowała psychoza antypolska, która coraz
prawie trzykrotnie wyższy niż podobny wnątrz politycznych (zniszczenie II RP). częściej wychodzi poza ramki klasowości
wskaźnik u Rosjan, siedmiokrotnie wyż- W 1935 r. Stalin uznał, że postępy i przekształcała się w propagandę etnicz-
szy niż u Białorusinów i dziesięciokrotnie sowietyzacji wśród sowieckich Polaków nie antypolską. Obraz „polskości” jako
wyższy aniżeli u Ukraińców. są niewystarczające i aby zwalczać lojal- wroga numer jeden „ojczyzny świato-
Proces kształtowania obrazu „Polaka ność wobec II Rzeczypospolitej i Kościoła wego proletariatu” zaczyna dominować
wroga” najbardziej intensywnie trwał katolickiego, potrzeba nie przekony- w propagandzie sowieckiej. Zniszczenie
w okresie wojny polsko-sowieckiej wania, a środków o wiele ostrzejszych. KPP tuż przed drugą wojną światową po-
w latach 1919–1920. Jednocześnie dla Chętnych do zastosowania tych środków woduje, że już każdy Polak, mimo swego
komunistów sowieckich, którzy całkiem w jego imperium nigdy nie brakowało. pochodzenia klasowego, jest wrogiem.
niedawno przegrali na przedpolach Rozpoczęła się pierwsza fala antypol-
Warszawy wojnę z Polską, II Rzeczpo- skich represji. Paradoksalnie jednym
spolita była idealnym wrogiem na użytek z głównych wykonawców stalinowskiego Bękart wersalski
wewnętrzny. Zarówno w sensie ekono- planu był Polak, namiestnik Stalina na
micznym, jak i militarnym Polska była Ukrainie, pierwszy sekretarz Ukraińskiej Polska w propagandzie sowieckiej co-
najpotężniejszym państwem demokra- kompartii – Stanisław Kosior, który sam raz bardziej staje się symbolem agresyw-
cji parlamentarnej mającym wspólną niedługo miał zginąć w kolejnej fali anty- nych planów imperializmu światowego
granicę ze Związkiem Sowieckim. Żadne polskich represji. wobec ZSRS. Czołowe hasła propagandy
spośród sąsiadujących z ZSRS państw po Przeprowadzona w latach 1935–1938 sowieckiej w drugiej połowie lat 30.
prostu nie nadawało się do roli potencjal- tzw. operacja polska NKWD przeraża brzmią:
nego „imperialistycznego agresora”, zdol- nawet doświadczonego badacza swymi – Polska – potencjalny agresor;
nego do realnego zagrożenia stabilności rozmachem i bezwzględnością. Rozstrze- – Polska zbrojona przez Anglię i Fran-
władzy sowieckiej. Propaganda komu- lano w tym okresie 111 tys. Polaków, cję szykuje się do napadu na ZSRS;
nistyczna traktowała Polskę jako wroga obywateli sowieckich, czyli co siódmego, – Agresja dla Polski – jedyne wyjście
numer jeden i bardzo często posługiwała mającego w swym paszporcie zapisa- z sytuacji kryzysowej we własnym kraju;
się „polską kartą” jako swego rodzaju ną narodowość polską. Polacy w tym – Faszyzm Polski – główne zagrożenie
straszakiem w kolejnych kampaniach okresie stanowili mniej więcej 0,6 proc. dla ZSRS.
walki z wewnętrznymi przeciwnikami ludności Kraju Rad, natomiast wśród W okresie międzywojnia czołowi
ustroju, mającym uzasadniać stalinowski ofiar terroru stalinowskiego było ich sowieccy karykaturzyści malują obraz
terror. prawie 15 proc. Polski jako kraju powszechnego głodu,
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 41
/
1945 r. Jak Polacy przejęli gród nad Odrą
Genialny urbanista miejscu i w danym czasie przez tego odbudowy, da się zepchnąć na dalszy
gospodarza grodu Gryfa. plan. Zarembie przedstawiono ankietę
w niezwykłych Piotr Zaremba ukończył przed wojną z pytaniem: „Czy chciałbyś pracować na
okolicznościach został studia urbanistyczne na Politechnice przyłączonych ziemiach poniemieckich?”.
Lwowskiej. Wojnę przeżył, pracując w Po-
pierwszym znaniu w Niemieckiej Dyrekcji Ogrodów
Zaremba wspominał po latach: „Oddałem
ankietę na Gdańsk lub Szczecin, ale wolę
prezydentem polskiego Miejskich. Gdy Rosjanie zajęli Poznań Szczecin”.
Szczecina
N
w lutym 1945 r., Piotr Zaremba zgłosił Skąd się wzięło u Zaremby zaintere-
się do pracy w magistracie. Nudna praca sowanie miastem nad Odrą? Trzeba się
azwisko Piotra Zaremby, przy biurku nie satysfakcjonowała go cofnąć do 1943 r., kiedy jeden z jego zna-
pierwszego polskiego jednak. Dlatego 16 lutego 1945 r. zgłosił jomych, architekt Stanisław Kirkin, który
prezydenta Szczecina, jest się do Biura Pełnomocnika Komitetu działał w zespole studialnym Polskiego
w metropolii nad Odrą Ekonomicznego tzw. Rządu Lubelskie- Państwa Podziemnego, zaproponował
swoistym symbolem. Jego go na województwo poznańskie. Dla Zarembie, by ten zaczął zbierać materiały
imieniem uczczono główną wielu ludzi w Poznaniu uwolnionych od na temat gospodarki Szczecina i jego roli
magistralę drogową, która przebiega długiej, brutalnej okupacji niemieckiej w gospodarce morskiej Rzeszy. Zarem-
przez centrum miasta, planowana jest to przedstawicielstwo rządu podległe- ba zaczął czytać dostępne w Poznaniu
budowa jego pomnika, a we wszystkich go Bolesławowi Bierutowi było jedyną niemieckie gazety i szybko stworzył
plebiscytach na temat najbardziej dostępną formą polskiej państwowości. opracowanie na temat gospodarczych
zasłużonych dla Szczecina wygrywa on Po długich latach okupacji tacy ludzie jak atutów miasta. Nic więc dziwnego, że
w cuglach. Reszta Polski słabiej kojarzy Piotr Zaremba mieli głód działania i chęć kiedy 27 marca 1945 r. przyjechał do
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 43
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 45
Naturysta był zwykle przed narodzinami NRD. Jaka była tego W Republice Weimarskiej jednym z nie-
przyczyna? Czy była to cecha narodów mieckich propagatorów naturyzmu był
żonaty, miał dzieci germańskich czy może szerzej – europej- nauczyciel gimnastyki Adolf Koch. „Prze-
i mieszkał w dużym skich luteranów? Przypomnijmy jedynie, chrzczony” na socjaldemokratę luteranin,
mieście jako pracownik że już w XVII w. słynny towarzysz cho-
rągwi pancernej Jan Chryzostom Pasek,
pacyfista, abstynent, zwolennik związków
nieformalnych i liberalizacji przepisów
umysłowy pochodzenia walcząc w Danii przeciw Szwedom, nie aborcyjnych. Na prowadzonych przez
robotniczo-chłopskiego mógł się nadziwić, iż tamtejsze żony niego zajęciach dziewczynki i chłopcy, za
W
rozbierają się bez wstydu przed mężami zgodą rodziców, ćwiczyli nago. Nie miało
w świetle świec. W czasach wilhel- to akurat żadnego podłoża seksualnego.
czasach słusznie mińskich ruch naturystyczny przybrał Koch twierdził, że aktywność taka nauczy
minionych na plaży stosowaną po dziś dzień nazwę Freikor- najlepiej młodzież wzajemnego szacunku.
w Świnoujściu można prerkultur. Stąd dziś plaże naturystyczne W 1930 r. Koch mógł się pochwalić tym, że
było usłyszeć miejską określa się w całej Europie skrótem FKK. prowadzone przez niego szkoły ukończyło
legendę. Mówiła XIX- i XX-wieczni naturyści byli 60 tys. uczniów. Twierdził też, że natu-
ona, iż tuż za miedzą częścią większego ruchu społecznego, ryzm praktykowało przynajmniej trzy
naturyzm jest tak powszechny, że czyli Lebensreform. Wykwalifikowani miliony Niemców.
trudno znaleźć plażę, na której ludzie są robotnicy i nauczyciele. Socjaliści, libera- III Rzesza była początkowo nastawio-
ubrani w kostiumy. W pruderyjnym PRL łowie i narodowcy. Pacyfiści i zwolennicy na do naturyzmu nieufnie, węsząc w nim
informacja ta ściągała pod graniczne nordyckiej supremacji. Wszyscy prze- homoseksualizm i dekadencję. Wielu
zasieki grupki ciekawskich z lornetkami. straszeni wizją gwałtownej industriali- członków NSDAP i SS było jednak zwolen-
Inna klechda głosi, że naturyzm był zacji i warunkami życia w przykrytych nikami ruchu, twierdząc, że kult nagiego,
wschodnioniemieckim buntem wobec smogiem miastach, ale dysponujący wysportowanego ciała doskonale oddaje
sytemu komunistycznego. „Gdy jedni już czasem wolnym, zaczęli promować pogańskiego ducha dawnych Germanów.
rzucali w milicję cegłówkami i strajko- zdrowy styl życia, higienę, mycie zębów, Zwyciężyła „naga” frakcja. W 1942 r., gdy
wali, drudzy zrzucali ubranie, próbując sport, gimnastykę, krajoznawstwo. krematoria Auschwitz pracowały pełną
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
46 CZASY I LUDZIE
parą, III Rzesza wydała przepisy… libe- była państwem zmilitaryzowanym, był późniejszy NRD-owski minister
ralizujące opalanie się nago. Wystarczyło pozbawionym miejsca na pacyfizm, któ- kultury Johannes Becher. Patrolując pla-
tylko udać się na odludzie, aby postronni rym motywowany był z kolei naturyzm żę, natknął się na leżącą na wznak nagą
nie mogli zobaczyć plażowiczów w stroju Kocha. Po trzecie: Zachód. Zanim Berlin kobietę, która dla osłony przed słońcem
Adama. Jak się okazało, przepis ten prze- został przecięty zasiekami, a potem zasłaniała twarz gazetą. Wykrzyknął do
żył III Rzeszę o kilkadziesiąt lat. murem, większość miłośników nagiego niej wściekle: „Nie wstydzisz się, stara
plażowania nad brandenburskimi jezio- świnio?”. Zlękniona plażowiczka odsło-
rami pochodziła z zachodnich sektorów niła twarz i Becher zamarł. Okazało się,
Oblężenie plaż okupacyjnych miasta. To stawiło cały że to słynna pisarka Anna Seghers. Jakiś
nurt pod NRD-owskim pręgierzem. Natu- czas później, na jednej z uroczystości,
O dziwo w sowieckiej strefie okupa- ryzm miał być ukrytą bronią zachodnich Becher już jako minister wręczał pisarce
cyjnej postępowano wobec naturystów imperialistów i rewanżystów. państwową nagrodę w obecności tłumu
dość liberalnie. Istniały nawet zaczątki Komisja sportu NRD-owskiej Izby gości. Robiąc dobrą minę do złej gry, za-
stowarzyszeń praktykujących przed- Ludowej (odpowiednika sejmu) beł- czął: „Moja droga Anno…”, na co Seghers
wojenne zwyczaje. Wszystko zaczęło kotała nowomową: „Stowarzyszenia odwarknęła głośno, tak aby wszyscy
zmieniać się w 1949 r. wraz z powsta- nudystów to produkt uboczny rozpa- usłyszeli: „Dla ciebie Hans wciąż stara
niem NRD. Najpierw zdelegalizowano du imperializmu na odcinku kultury świnia!”.
wszystkie organizacje FKK. Legalny i sportu. Stowarzyszenia nudystyczne,
pozostał natomiast sam naturyzm. Od będące wyrazem imperialistycznej
tego momentu wschodni Niemcy prakty- dekadencji, nie mogą być tolerowane”. Nagi opór
kowali go więc całkowicie nieformalnie, MSW dodawało: „To nie jest problem
spontanicznie, anonimowo i w wyzna- zwykłego opalania się nago, ale problem Vopo witana była indiańskimi okrzy-
czonych przez lokalne władze miejscach. istnienia zachodnioberlińskiej grupy kami bojowymi i drwinami. Plażowicze
To paradoksalnie odróżniało ich od nudystycznej. NRD nie ma żadnego inte- przerabiali znaki zakazujące opalania się
demokratycznej, ale znacznie bardziej resu w tolerowaniu wrogich elementów nago. Na plaży wyrastały prowizoryczne
konserwatywnej RFN, gdzie panował w pięknych rejonach Brandenburgii” […]. wieże zbudowane z wyrzuconych przez
dużo większy formalizm i gdzie natury- Nazwało naturyzm „zagrożeniem dla morze desek, z których nadzy strażnicy
sta legalista musiał zapisać się do jedne- naturalnych i zdrowych odczuć ludu pra- ostrzegali naturystów przed nadciąga-
go z licznych klubów lub stowarzyszeń, cującego”. Po czwarte: Afryka. Naturyści jącą Vopo. Na sygnał gwizdka wszyscy
płacić składki członkowskie i paradować dla zabawy przebierali się w plemienne rzucali się do wody. Inni paradowali
nago jedynie po zamkniętym campingu stroje z trzciny, malowali ciała i wybierali w samych krawatach, tłumacząc funkcjo-
i przynależnej mu plaży. plażowego króla czarownika, któremu nariuszom, że „przecież są ubrani”.
Na początku lat 50. lokalni NRD-ow- składali „hołdy”. Kolejnemu szefowi Naturyści powoływali własne służby
scy partyjniacy oraz miejscowi funkcjo- MSW, Karlowi Maronowi, nie było jednak porządkowe, nazywane w środowisku
nariusze policji ludowej zaczęli się jednak do śmiechu: „To obraza etyki i zwyczajów „przyjaciółmi higieny wyzwolonego
radykalizować. To pod ich naciskiem ludów murzyńskich i w żaden sposób nie ciała”. Sami vopowcy musieli przyznać,
w 1954 r. szef MSW Willy Stoph rozpo- pomaga w budowaniu przyjaźni miedzy że kempingi naturystyczne były z reguły
czął walkę z golizną. Naturyści mogli się narodami”. czystsze niż te ogólnodostępne. Nie wolno
opalać jedynie w ogrodzonych miejscach, Zorganizowano aktyw robotniczy było tam wchodzić z psami, palić papiero-
gdzie nie mógł wejść nikt przypadkowy. i młodzieżowy. Po plażach przechadzały sów i fotografować. Niechętnie widziani
Oznaczało to w praktyce kompletny się patrole Wolnej Młodzieży Niemieckiej byli również samotni mężczyźni.
zakaz i ograniczenie plażowania do (FDJ), strasząc naturystów słowami: Na tekstylnych naturyści reagowa-
prywatnych ogródków działkowych. „Dziś mamy prawo solidnie was zlać”. li agresywnie. Raport Vopo z 1952 r.,
W latach 50. dla wschodnioniemieckich Policja Ludowa (Volkspolizei, Vopo) oraz z leżącego zresztą niedaleko Świno-
komunistów naturyzm był podejrzany straż graniczna (Grenztruppen der DDR) ujścia Bansin, stwierdzał, że „nudyści
z kilku powodów. Po pierwsze: na- najeżdżała na kempingi, ku swojemu zatrzymywali obywateli NRD, którzy
zizm! Nagich sportowców uwieczniała przerażeniu odkrywając, że golizna chcieli wypocząć nad morzem lub przejść
przecież z lubością w swoim filmie panoszy się też między namiotami. plażą, siłą rozbierali ich i wrzucali do
„Olympia” nadworna reżyserka Hitlera Urządzano prawdziwe oblężenia plaż. morza. Łódki znajdujące się w pobliżu
Leni Riefenstahl, a wysportowane ciała Świadkowie wspominali, że obławy na brzegu, niektóre z kobietami i dziećmi
aryjskich wojowników wychodziły naturystów przypominały operacje woj- na pokładzie, były przejmowane, a ich
spod dłuta rzeźbiarza Arno Brekera. Po skowe. Vopo i pogranicznicy szturmowali pasażerowie wrzucani do wody. Kamery
drugie: Koch. Jego lewicowość ani na plażowe grajdoły i robili upokarzające i zegarki obywateli stały się w związku
milimetr nie zbliżała go do niemieckich zdjęcia zajmującym je plażowiczom. z tym niezdatne do użytku”. Historię tę
komunistów. Pamiętajmy wszak, że Według gazety „Der Spiegel” kpiąco opisał w 1954 r. zachodnioniemiec-
socjaldemokraci są dla reżimu komuni- w 1954 r. członkiem aktywu młodzieżo- ki „Der Spiegel”. Współwłaściciel łódeczki
stycznego wrogiem największym. NRD wego wspomagającego funkcjonariuszy o nazwie „Mewa” organizował płatne
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 47
Arkadiusz Karbowiak
Do historii drugiej
wojny światowej
przeszedł jako
uosobienie
prohitlerowskiej piątej
kolumny albo „Den
siste Viking” (ostatni
wiking)
W
inston Churchill
– mianowany
3 września 1939 r.
pierwszym lordem
admiralicji, inspiro-
wał plan, któremu
nadano kryptonim „Catherine”. Zakładał
on wdarcie się sił brytyjskich na Bałtyk
i przecięcie morskiego szlaku handlowe-
go łączącego Rzeszę ze Szwecją.
Ostatecznie alianci postanowili przy-
stąpić do operacji Wilfred – minowania
norweskich wód terytorialnych. Datę
akcji wyznaczono na 8 kwietnia 1940 r.
Wspomagać ją miało lądowanie w Nor-
wegii, oznaczone kryptonimem „R4”.
W międzyczasie zdarzył się incydent
z Altmarkiem, będącym statkiem zaopa-
trzeniowo-transportowym Krigsmarine,
który znalazł się na norweskich wodach
terytorialnych, gdy przewoził alianckich Vidkun Quisling FOT. WIKIPEDIA
jeńców wojennych. Brytyjczycy wysłali
niszczyciel „Cossack”, który dokonał
abordażu i uwolnił 299 jeńców, ale
w czasie akcji zabito czterech niemiec-
kich marynarzy, a pięciu raniono. Niemcy
doszli do przekonania, że neutralność
1942–1945 Vidkun Quisling – szef /
Norwegii jest fikcją, dlatego przystąpili
do opracowania planu operacji „We- kolaboracyjnego rządu Norwegii
serübung" (Ćwiczenia na Wezerze) czyli
Hitlerowiec
lądowania w Norwegii.
Niemcy
w Norwegii
Adolf Hitler, sceptycznie nastawiony
i zdystansowany do tego przedsięwzię-
cia, spotkał się wcześniej z człowiekiem,
którego nazwisko stało się synonimem
po norwesku
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 49
kolaboracji z III Rzeszą. Był nim Vidkun w Norwegii wariantu duńskiego (król rady ministrów udał się do Niemiec
Quisling, przywódca małej narodowo- i rząd musieliby zaakceptować fakt celem spotkania z kanclerzem Adolfem
-socjalistycznej partii Nasjonal Samling okupacji i mogli dalej sprawować swe Hitlerem i omówienia z nim przyszłości
(Zjednoczenie Narodowe). Vidkun rządy).Po zdecydowanej odmowie króla Norwegii.
Quisling był oficerem armii norweskiej Haakona VII, Niemcy przyjęli ofertę Sprawę propozycji Quislinga przedsta-
w stopniu majora. Po krótkim okresie luterańskiego biskupa Eivinda Berggrva wił w swym dzienniku minister propa-
związków z radykalną lewicą i fascyna- pośredniczenia w rokowaniach w spra- gandy III Rzeszy Joseph Goebbels: „[…]
cji bolszewizmem przeszedł na pozycje wie przejęcia władzy w kraju przez Radę podczas rozmowy z Führerem rozwijał…
zdecydowanie narodowo-radykalne. Administracyjną, utworzoną z Ingolfem naiwne wyobrażenia. Wierzy, że zezwoli
W 1930 r. z ramienia Partii Chłopskiej, do Christensenem na czele. W jej składzie mu się na sformowanie nowych norwe-
której należał, objął tekę ministra obrony znaleźli się probrytyjsko nastawieni skich sił zbrojnych, ponowne przejęcie
narodowej. Trzy lata później po ustąpie- zwolennicy króla oraz Vidkun Quisling ochrony norweskich portów, a w per-
niu z zajmowanego stanowiska powołał jako pełnomocnik ds. demobilizacji. spektywie na przywrócenie całkowicie
do życia Nasjonal Samling. Celem NS było W tym czasie komisarzem Rzeszy wolnej Norwegii. To jest naturalnie naiw-
stworzenie korporacyjnego państwa sta- w Norwegii mianowany został Josef ność. Führer zareagował na tego rodzaju
nowego. NS występował przeciw marksi- Terboven, który rozpoczął okres swych postulaty wymijająco”. Podczas narady
zmowi, materializmowi, liberalizmowi, pięcioletnich rządów od negocjacji nad 11 sierpnia 1942 r. w gronie najbliższych
kapitalizmowi. W polityce zagranicznej powołaniem nowego politycznego ciała – współpracowników kanclerz zdecydo-
partia częściowo z powodów ideologicz- Rady Państwa. Miejsce w niej, z ramieniawał się odrzucić propozycje Quislinga.
nych, a także geopolityczno-militarnych NS, zamierzał przydzielić nie Quislingo- Tymczasem pomiędzy norweskim
obrała kurs proniemiecki i zdecydowanie Førerem (norweski odpowiednik słowa
wi, ale bardziej uległemu politykowi: Jo-
antybrytyjski. nasowi Lie. Próba zepchnięcia na boczny „wódz”) a komisarzem Terbovenem
Quisling utrzymywał od 1933 r. stały tor lidera NS spotkała się z kontrakcją zaczęło narastać napięcie. Kością niezgo-
kontakt z czołowym ideologiem NSDAP ze strony Raedera i Rosenberga, którzy dy stały się zagadnienia gospodarcze,
Alfredem Rosenbergiem. Zdecydowanie stanęli w obronie Quislinga. Ostateczniea konkretnie penetracja norweskiej go-
wrogie wobec Wielkiej Brytanii nasta- Hitler zezwolił mu na powrót z Niemiec spodarki przez niemiecki kapitał, czemu
wienie Quisling ujawnił w rozmowie do Norwegii. Zbiegł się on w czasie z fia-
premier zdecydowanie się sprzeciwiał.
z adm. Erichem Raederem, kiedy to wska- skiem negocjacji Terbovena z przedstawi-Quisling starał się utwierdzić swych
zał na niebezpieczeństwo brytyjskiego rodaków w przekonaniu o stabilności,
cielami tradycyjnych partii politycznych,
desantu w Norwegii. Wypowiedziane a przede wszystkim samodzielności swo-
którzy nie chcieli zgodzić się na uczest-
przez niego słowa umocniły dowódcę nictwo członków NS w prezydium Rady jej władzy. Potwierdzeniem tego miało
Kriegsmarine w przekonaniu o koniecz- Państwa. Brak porozumienia spowodo- być wypowiedzenie 16 sierpnia 1943 r.
ności uprzedzenia Brytyjczyków i doko- wał rozwiązanie Rady Administracyjnej wojny ZSRS. Ochotnicy norwescy brali
nania ataku na Norwegię. Swoje przemy- w niej udział, służąc od 1941 r. na froncie
i wszystkich partii politycznych poza NS.
ślenia lider NS powtórzył także w czasie Dzięki temu partia ta zaczęła się rozwi-w niemieckich siłach zbrojnych (głównie
dwóch spotkań 14 i 18 grudnia 1940 r. jać, osiągając liczbę 52 000 członków. Waffen-SS).
z Hitlerem. Quisling chciał, by Norwegia Przysłowiową polityczną czkaw-
pozostała krajem neutralnym. Ale mając ką odbiły się norweskiemu rządowi
do wyboru Wielką Brytanię i III Rzeszę, Premier Quisling próby nazyfikacji różnych dziedzin
skłaniał się do współpracy z Berlinem. życia. Doprowadziły one do konfliktów
Niemcy nie poinformowali go o swych Przywódca NS rozpoczął zasypywa- z nauczycielami, działaczami związ-
przygotowaniach do lądowania w Nor- nie władz III Rzeszy serią memorandów. kowymi, kościołem luterańskim. Do
wegii. Dlatego rozpoczęta 9 kwietnia W pierwszym, złożonym 25 października aktów nieposłuszeństwa doszło
1940 r. operacja „Waserübung” stanowiła 1940 r., stwierdzał: „Norwegia pozosta-
dla niego zaskoczenie. nie wolnym, niepodzielnym i niezależ-
Pojawienie się Niemców stworzyło nym krajem”. W dokumencie przedsta-
Quislingowi pewną szansę, którą zamie- wionym rok później szefowi Kancelarii
rzał wykorzystać. Na falach radiowych Rzeszy Hansowi Lammersowi zawarł
ogłosił on powstanie rządu pod swo- propozycje zastąpienia administracji
im przywództwem. Po pięciu dniach niemieckiej administracją norweską.
poseł pełnomocny Rzeszy w Norwegii, Na początku roku 1942 jego zabiegi na
Kurt Bräuer, chcąc stworzyć warunki rzecz przejęcia władzy w okupowanym
do współpracy z tradycyjnymi partia- państwie zostały uwieńczone sukcesem.
mi politycznymi i rządem, zmusił go Pierwszego lutego Vidkuna Quislinga
ustąpienia. Akcja przejęcia władzy przez mianowano premierem narodowego
Vidkun Quisling i Alfred
Quislinga, nieuzgodniona z Niemcami, rządu norweskiego. Kilkanaście dni po Rosenberg FOT. DOMENA PUBLICZNA
skomplikowała możliwość zastosowania jego powstaniu świeżo upieczony prezes
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
50 CZASY I LUDZIE
Towarzysz Szydlak
uznał, że tekst
wyśmiewał osiągnięcia
ekipy Gierka i osobę
I sekretarza. Ofiarą furii
aparatczyka padł
Krzysztof Jaślar…
K
abarety studenckie
powstawały podobnie jak
zespoły rockowe. Pomysł
padał w gronie towarzy-
skim, potem do składu
dołączali koledzy i znajomi
znajomych. Zawsze znalazł się ktoś
obdarzony talentem muzycznym czy
literackim, a ktoś inny posiadał własny
instrument. Po pewnym czasie krysta-
lizował się podstawowy skład, a grupa
szlifowała pierwszy program, który
można było zaprezentować szerszej
publiczności. Dalej wszystko zależało
od szczęścia i odpowiednich kontaktów,
a właściwie od jednego i drugiego.
Poznański Tey powstał w gronie
studentów miejscowej Wyższej Szkoły /
PRL Zanim zdobyli sławę Laskowik z kolegami
Początki
Wychowania Fizycznego. Jego bezpo-
średnim poprzednikiem był kabaret
Klops, którego nazwa wcale nie nawiązy-
wała do „najpopularniejszego dania stu-
denckiej stołówki”, a do efektów pierw-
szej premiery. W jego składzie znaleźli
kabaretu Tey
się późniejsi członkowie kabaretu Tey:
Krzysztof Jaślar, Aleksander Gołębiowski
i Zenon Laskowik.
Klops na AWF
„Zaczęliśmy odkrywać prawdę o tej jący, a także przyznawano im okoliczno- dolą studenta tułacza, który potrzebował
uczelni – wspominał Laskowik – że ona ściowe stypendia. środków finansowych na zakup tenisó-
jest bardzo upartyjniona, że wielu kole- „Prorektorem uczelni był profesor wek na zimę i węgla dla matki sieroty.
gów idzie do ZOMO i milicji, to zaczęliśmy Fibak (ojciec Wojtka) – relacjonował Zenek był ponadto ulubieńcem kucharek.
zadawać sobie pytanie, co my tu robimy. Jaślar. – Po każdej premierze przycho- Przez całe studia i długo potem żywił się
Zaczęliśmy się wycofywać i robić kabaret dził z gratulacjami i propozycją, byśmy – jak to mówią w Warszawie – na »krzy-
Klops”. Zespół szybko zdobył popular- złożyli w dziekanacie podanie o sty- wy ryj« i on jeden nie musiał podrabiać
ność na rodzimej uczelni. Jego członko- pendium losowe. Specjalistą od pisania stołówkowych kartek”.
wie obsługiwali akademie i uroczystości takich podań był Laskowik. Jeśli komisja Klops był zespołem typowo ama-
rocznicowe, spotkania i bale. W zamian traktowała serio to, co podyktował – nie torskim, a jego członkowie nie wiązali
dostali salę na próby, sprzęt nagłaśnia- ma siły – musiała wzruszyć się ciężką przyszłości z działalnością estradową.
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
52 CZASY I LUDZIE
się przedstawiciele SB (zawsze rezer- SŁAWOMIR KOPER wać programy, a taśmy przechowywano
wowano dla nich dwa bilety), ale pewni „MISTRZOWIE POLSKIEGO w siedzibie poznańskiej Estrady w celu
poparcia miejscowych „czynników” igno- KABARETU” ewentualnej konfrontacji z zarzutami
rowali zalecenia cenzury. Inna sprawa, FRONDA obserwatorów z SB. Wreszcie sprawa
że sposób myślenia cenzorów faktycznie oparła się o najwyższe władze Poznania.
czasami potrafił wprawić w osłupienie. „układ poznański”. Napierała został „Na skutek poinformowania władz
„Tekst »przeszedł« z jedną ingerencją akurat dyrektorem regionalnego ośrod- politycznych – kontynuował kapitan Sie-
– wspominał Jaślar. – Cenzor »wyciął« ka TVP i ściągnął Jaślara do redakcji jek – o negatywnej działalności kabaretu
słowo »cenzura«. Tłumaczył, że wykreśla rozrywki. Ten potraktował sprawę Tey z aktorami tego kabaretu zostały
ten wyraz, gdyż cenzury w PRL nie ma, bardzo poważnie i ukończył nawet pody- przeprowadzone rozmowy przez Komi-
a wolność słowa gwarantuje konstytucja. plomowe studia dziennikarskie, chociaż tet Wojewódzki PZPR, Wydział Kultury
Jeżeli cenzor skreśla w cenzurze słowo nie zerwał kontaktów z Teyem. Po kilku Urzędu Wojewódzkiego oraz delegaturę
»cenzura«, twierdząc, że cenzury nie ma, latach wspólnie z Laskowikiem zaczął GUKPPIW [cenzurę – przyp. S.K.] oraz
świadczyć może tylko o daleko posunię- pisać kolejne programy kabaretu, chociaż ograniczono występy kabaretu. Spowo-
tej schizofrenii. Tego nie wymyślił nawet nie mógł ich podpisywać, a współpraca dowano również ponowną interwencję
mistrz absurdu – Ionesco”. miała trwać z przerwami aż do końca cenzury w sprawę tekstów. Aktualnie, do
Gdy na biurko szefa miejscowej działalności zespołu. Od tej pory Lasko- końca maja br. [1975 – przyp. S.K.] wystę-
SB, ppłk. Kamińskiego, trafiła taśma wik uzyskał pozycję dyktatora w kaba- py kabaretu odbywają się tylko w soboty
z nagranymi dowcipami o Sejmie, polecił recie. Z reguły przygotowywał zarysy i w niedziele (po dwa spektakle). Od
nie wszczynać postępowania. Uznał, że scenariuszy, które dopracowywano na 1 czerwca br. działalność kabaretu zo-
wentyl bezpieczeństwa jest potrzebny, próbach. Ale jako autor figurował tylko stanie zawieszona ze względu na remont
a kabareciarze swoimi skeczami nie wy- pan Zenon. pomieszczeń, który trwać będzie przez
wołają żadnej „zadymy”. Ale nie zawsze W wypracowaniu własnego stylu po- kilka miesięcy”.
było tak spokojnie. mogli młodzi krakowscy aktorzy, którzy Zatwierdzone przez cenzurę tek-
W czerwcu 1974 r. do Warszawy trafił zasilili szeregi zespołu. Krystyna Tkacz, sty wręczano wykonawcom, żądając
tekst piosenki „Quo vadis, pieronie” Janusz Rewiński i Grzegorz Warchoł własnoręcznego podpisu. Oznaczało to
autorstwa Laskowika i Jaślara. Cenzor wzbogacili wizerunek kabaretu i właśnie bowiem zobowiązanie do odgrywania
ominął miejscowe władze i przekazał te- wtedy pojawiała się też nowa formuła przedstawienia zgodnie z oryginałem,
mat bezpośrednio na biurko towarzysza programu. Nie były to już pojedyncze a każde przekroczenie ustaleń groziło
Jana Szydlaka z Komitetu Centralnego skecze rozdzielane piosenkami, ale od usunięciem z zespołu. Przyniosło to efek-
PZPR. Był to jeden z najbliższych współ- początku do końca zaplanowane przed- ty, gdyż kapitan Siejek z zadowoleniem
pracowników Edwarda Gierka i były szef stawienie o wspólnej tematyce. zanotował, że „aktorzy zastosowali się do
Komitetu Wojewódzkiego w Poznaniu. Z czasem udało się też osiągnąć polecenia władz i w programach umiesz-
Co gorsza, był też człowiekiem pozbawio- pewien konsensus z cenzurą. Smutni czane są teksty wyłącznie zatwierdzone
nym poczucia humoru. panowie z SB dalej bowiem nawiedzali przez cenzurę”.
Szydlak uznał, że tekst wyśmiewał salkę przy Masztalerskiej i pisali notatki Z potyczek z cenzurą Laskowik uczy-
osiągnięcia ekipy Gierka i bezpośrednio służbowe, narzekając na miejscowych nił ważny element promocji kabaretu.
osobę I sekretarza. Zażądał rozwiązania artystów. „Wielokrotnie pomimo zakazu „Co chwila wizyty u dyrektora na dywa-
kabaretu i wyrzucenia z pracy urzędni- cenzury – informował kapitan Jerzy Sie- nie – opowiadał po latach – i dawano mi
ków odpowiedzialnych za wydarzenia jek – przedstawiali programy w pierw- do podpisu naganę wystawianą za to,
kulturalne w Poznaniu. Sprawa wygląda- szej wersji, względnie uzupełniali je że mówiłem treści poza cenzurą w dniu
ła beznadziejnie, ale ostatecznie skoń- o elementy antysocjalistyczne i anty- takim i takim. […] Ja brałem taką naganę
czyło się tylko na jednej głowie. Ofiarą radzieckie. Znamiennym było także, że i naklejałem na ścianę przed wejściem
furii aparatczyka padł Krzysztof Jaślar. teksty członków kabaretu znalazły się i widzowie czytali. To była dla mnie
Wprawdzie autorów tekstu było dwóch, w audycji Radia Wolna Europa”. reklama”.
ale wiadomo było, że Laskowik musiał Funkcjonariusz podkreślał, że Teyow- Niebawem miało dojść do kolejnych
pozostać w składzie zespołu, gdyż jego cy z całą świadomością podnosili tematy zmian personalnych i kabaret zasilił
odejście oznaczałoby koniec kabaretu. polityczne, chcąc zdobyć aplauz widowni. przybyły z Krakowa Bohdan Smoleń.
Pan Zenon posiadał tak ogromną vis Programy kabaretu były zresztą w ca- W duecie z Laskowikiem zdobyli ogólno-
comica, że nikt nie potrafiłby go zastąpić. łości nagrywane do późniejszej analizy, polską popularność, ale to już materiał na
Natomiast Jaślar był zdolnym autorem gdyż „zabezpieczenie podobnych imprez kolejny artykuł. © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone
tekstów, ale na scenie nie dorównywał tylko przy pomocy osobowych źródeł K. Jaślar, „Kabaret Tey 1971–1989. Teksty, wspo-
koledze. Zatem to na jego osobę i twór- informacji nie dawało pełnego obrazu mnienia, pomówienia”, Poznań 1992, s. 16–17.
czość został nałożony całkowity zakaz oraz nie ukazywało faktycznego stopnia Zenon Laskowik – wywiad 15.03.2019, https://www.
cenzorski. zagrożenia”. Najwyraźniej członkowie youtube.com/watch?v=nBkRlO3lyK4
Artysta nie musiał jednak powracać kabaretu także uznali, że sytuacja stała IPN BU 03264/1561
do wyuczonego zawodu, gdyż zadziałał się poważna, gdyż również zaczęli nagry- IPN BU 03264/1561
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
54 CZASY I LUDZIE
Misstrzostwa
zakończyło jej karierę.
II Rzeczypospolitej
Firma Fanamet, zajmująca się dystry-
bucją filmów amerykańskich na rynek
europejski, zorganizowała w roku 1926
wybory Filmowej Piękności Europejskiej,
określane niekiedy mianem pierwszego
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 55
jej wstępu do synagog i domów mo- U dołu: Władysława Niektórymi z missek zainteresowały
dlitwy, a kolejnych edycji Miss Judei Kostakówna, pierwsza Miss się tajne służby Polski Ludowej?
zaniechano. Oczywiście poza konkur- Polonia (1929) Wynikało to przede wszyst-
sem Miss Judea Żydówki startowały FOT. JAGIELLOŃSKA BIBLIOTEKA CYFROWA kim z ich losów wojennych. Sława
też w ogólnopolskich konkursach Wendowa, żona pułkownika
urody, a nawet odnosiły w nich dyplomowanego piechoty Wojska
całkiem spore sukcesy, jak choćby Polskiego Zdzisława Zygmunta
finalistka polskiej edycji konkursu Wendy, zaangażowała się w dzia-
na Europejską Piękność Filmową łalność konspiracyjną tzw. grupy
Alina Konopka czy wicekrólowa legionowej na Węgrzech. Była
magazynu filmowego „Kino” Irena wielką orędowniczką polityki
Kamieniecka. prowadzonej przez marsz. Edwar-
da Śmigłego-Rydza. Po zakoń-
Najmilszy Podlotek wzbudził protesty czeniu wojny wróciła do Polski,
natury prawnej tudzież moralnej? utrzymując kontakty z dawnymi
Ów konkurs został zorganizowa- współpracownikami pozostałymi
ny przez tygodnik „Światowid” jako na emigracji, toteż trafiła pod lupę
odpowiednik dzisiejszych wyborów bezpieki. Kostakówna, już jako
Miss Nastolatek. Mogły w nim brać Władysława Śliwińska funkcjonu-
udział już czternasto14-latki, co jąca we francusko-polskim ruchu
zapewne wzbudzało pewne kon- oporu, stała się zaś obiektem ohyd-
trowersje obyczajowe, lecz nie sądzę, by że jury wyborów Miss Polonia nych plotek rozsiewanych przez
właśnie to spowodowało jego efemerycz- składało się z wybitnych przedstawicieli aparat bezpieczeństwa. Posądzano ją
ność. Być może brakowało pomysłu, jak polskiej sztuki, zatem ocena piękności o romans z pasierbem, dyskredytując jej
nagrodzić owego „Najmilszego Podlotka”. kandydatek była podbudowana jakąś for- zasługi wojenne.
Faktem jest jednak, że uczestniczka kon- mą artystycznej wrażliwości i wyczucia.
kursu Agnieszka Kuck zagrała główną Więcej krytyki doświadczali ze strony Jedna z opisanych trafiła do łagru. I to dwa
rolę w filmie „Mocny człowiek” u boku krajowej prasy francuscy organizatorzy razy!
popularnego rosyjskiego aktora Grigorija wyborów Miss Europy. Szczególne obu- Krystyna Höflingerówna była fawo-
Chmary, więc miała swoje pięć minut rzenie wywołało w 1929 r. zwycięstwo rytką konkursu Miss Polonia 1930, a jed-
sławy. Węgierki żydowskiego pochodzenia – no z pism opublikowało nawet błędną
Erzsébet Böske Simon, którą oskarżano informację, że to właśnie jej przypadł
Jury drugiego konkursu Miss Polonia nie (zwłaszcza na łamach gazet endeckich) główny laur. W przeciwieństwie do
doceniło aparycji Krystyny Skarbek? o to, że jest kuzynką organizatora faktycznej zwyciężczyni Batyckiej,
W niektórych publikacjach można konkursu. Faworytką publiczności była także lwowianki, która wojnę przeżyła
znaleźć nieprawdziwą informację, jakoby bowiem Władysława Kostakówna, lecz na emigracji, Höflingerówna zdecydo-
została wicemiss, więc uznałem, że moja musiała się zadowolić drugą lokatą. wała się pozostać w rodzinnym mieście.
książka stanowi dobrą okazję, by ten Nie ominęły jej więc represje związane
błąd sprostować: znalazła się jedynie Największy pokonkursowy skandal obyczajo- z zajęciem Lwowa przez Sowietów.
w gronie 15 finalistek. Życie tej wojennej wy dotyczył szefa sztabu Wojska Polskiego? W styczniu 1945 r. trafiła do obozu kon-
bohaterki zostało wnikliwie opisane, Generał Tadeusz Kasprzycki stracił trolno-filtracyjnego w Krasnodonie koło
więc przypomnę tylko w telegraficz- głowę dla aktorki Zofii Kajzerówny, fina- Woroszyłowgradu, z którego została
nym skrócie: była agentką brytyjskich listki konkursu Miss Polonia A.D. 1930. zwolniona po 10 miesiącach. Trzy lata
służb specjalnych i zainspirowała Iana Romans zakończył się samobójstwem później, z wyrokiem pięciu lat obozu
Fleminga do stworzenia postaci Vesper żony generała, utratą jego reputacji, pracy – za prowadzenie kiosków z tyto-
Lynd, ukochanej Jamesa Bonda z „Casino a także szeregiem złośliwych plotek niem, czyli zakazanego w komunistycz-
Royale”. i obelg na temat samej Kajzerówny. nych realiach „prywatnego interesu”
Było bowiem tajemnicą poliszynela, że – znalazła się zaś w łagrze w Igarce nad
Międzywojenna prasa sugerowała, że konkur- to właśnie wpływowemu kochankowi Jenisejem. Nie był to zresztą koniec jej
sowe jury ulegało rozmaitym naciskom... zawdzięczała swój nagły wzrost popu- życiowych dramatów. W 1982 r. jej syn
Pojawiły się nawet zarzuty o kumo- larności pod koniec lat 30. Kasprzycki zginął w tajemniczych okolicznościach.
terstwo czy nepotyzm. O ile wybór bez żadnego skrępowania sugerował Wypadł z okna fabryki, gdzie pracował.
Kostakówny żadnych kontrowersji nie teatrom, w jakich rolach mają obsadzać Uznano, że popełnił samobójstwo. Po-
budził, o tyle już zdjęcie Zofii Batyckiej na jego ukochaną. Mimo tak dramatycznej nieważ jednak krytykował rozwiązania
konkurs z 1930 r. wysłała dziennikarka uwertury Kasprzycki i Kajzerówna spę- wprowadzone w swym miejscu zatrud-
Jadwiga Migowa, zaangażowana w orga- dzili razem cztery dekady, mieszkając po nienia, jego matka uważała, że został
nizację imprezy. Trzeba jednak pamiętać, wojnie w Wielkiej Brytanii i Kanadzie. zamordowany.
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 57
/
Wywiad Z Garretem Ryanem, znawcą dziejów antycznego Rzymu
Czy można mówić o swego rodzaju brater- cać je w wyznaczone miejsce i zalewać liczył milion mieszkańców. Dostawała je
stwie między tymi wojownikami? specjalnie przygotowaną „pastą”. Taki elita, a także zrzeszenia zawodowe, np.
Gladiatorzy mieli swój etos. Wiele system bardzo przyspiesza budowanie. kupcy czy szewcy. W związku z tym, że
mówią na ten temat inskrypcje z gro- Jak widać do dziś choćby po Koloseum, widowiska cieszyły się ogromną popu-
bów tych wojowników. Na jednym rzymski beton jest przy tym naprawdę larnością, niemała część biletów trafiała
z nich widać zadziwiające słowa: „Nigdy wytrzymały. do „koników”. Generalna zasada stanowi-
świadomie nie uczynił nikomu krzywy”. ła, że im wyżej ktoś siedział, tym niższe
Gladiatorzy walczyli na tej samej arenie, Patrząc na przekrój modelu Koloseum, nie- miejsce zajmował na drabinie społecznej.
bili się najlepiej, jak potrafili, ale zabijali trudno zrozumieć, dlaczego w świecie antycznym Na samej górze drewniane ławki był tak
tylko wtedy, gdy musieli. To było swego ta budowla nie miała sobie równych. strome, że w zasadzie widzowie cały czas
rodzaju braterstwo. Jeden z gladiatorów Koloseum posiadało 80 wejść – 76 musieli stać.
przeszedł z tego powodu do historii, z nich użytkowanych było przez publicz-
o czym świadczy napis na jego grobie. ność. Komunikacja w tej budowli została Koloseum było jednym wielkim wentylem
Człowiek ten zabił innego gladiatora tak świetnie przemyślana, że można ją bezpieczeństwa dla cesarza?
tylko dlatego, że jego przeciwnik znany było opróżnić z widzów w zaledwie kwa- Myślę, że takie określenie dobrze
był z krwiożerczości i braku litości dla drans. Myślę, że niemała część współ- oddaje funkcję tej budowli. Rzymscy ce-
innych wojowników. czesnych stadionów miałaby problem sarze wydawali fortunę na zapewnienie
z osiągnięciem takiego wyniku. Każdy sobie poparcia tłumów, m.in. na rozda-
Wspomniał pan, że gladiatorzy dostawali widz wiedział dokładnie, którędy ma iść, wanie mieszkańcom Rzymu darmowego
pieniądze za swoje walki. Wynagrodzenie nie jest ponieważ na wejściówce miał odpowied- ziarna oraz na zapewnienie rozrywek
czymś, co kojarzymy z niewolnictwem... nie oznaczenie. w Koloseum i Circus Maximus.
Rzymski system niewolnictwa był
dużo bardziej skomplikowany niż to, co W naszej wyobraźni Koloseum zajmuje czo-
miało miejsce choćby w Ameryce. Za każ- łowe miejsce, jeżeli chodzi o antyczne budowle,
dym razem, gdy gladiatorzy byli wynaj- ale pod względem pojemności nie mogło się ono
mowani przez właściciela szkoły, to on GARRETT RYAN równać z Circus Maximus, który był pięć razy
inkasował większość pieniędzy, ale część „NAGIE POSĄGI, BRZUCHACI większy od Koloseum.
środków trafiała na ich „konto”. A jeżeli GLADIATORZY I SŁONIE Był to prosty tor wyścigowy z miej-
wygrali walkę, to dostawali bonus. Tro- BOJOWE” scami siedzącymi, który mógł pomie-
chę przypomina to fundusz emerytalny REBIS ścić 250 tys. widzów! O ile w Koloseum
legionistów, którzy po opuszczeniu sze- wystawiano bardzo drogie widowiska,
regów wojska mogli myśleć o większych Jeszcze większe wrażenie od tego, co więc nie organizowano ich częściej niż
inwestycjach. Lepsi gladiatorzy mogli można było podziwiać na zewnątrz, robi- kilkanaście razy w roku, o tyle w Cir-
dzięki takiemu kapitałowi kupić tawernę ło to, co było ukryte. Podziemia nazywa- cus Maximus wyścigi odbywały się
lub kawał ziemi rolnej i cieszyć się życiem ne były hypogeum. Składały się na nie kilka razy w tygodniu! Ten tor był tak
emeryta. dwa piętra tuneli i pomieszczeń, które ogromny, że po jednej jego stronie był
pozwalały lwom wyskakiwać na arenę, pałac cesarski, a po drugiej Awentym
W swojej książce opisuje pan najwspanialszą a także wydobywać na powierzchnię – wzgórze zamieszkane głównie przez
arenę, na której toczyły się walki – Koloseum. sztuczne góry i drzewa. Co najmniej raz robotników. Circus Maximus był więc ro-
Jak to możliwe, że Rzymianom zbudowanie tej arenę zalano, by odegrać przed widzami dzajem pomostu między władcą a ludem.
gigantycznej budowli zajęło niewiele więcej bitwę morską. © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone
czasu niż nam postawienie Stadionu Narodowego Niesamowite było również Velarium
w Warszawie? – płócienne zadaszenie, które rozciągane
Rzymscy budowniczowie byli po było nad widzami przez oddział maryna- Garret Ryan
prostu bardzo dobrzy w realizowa- rzy ściąganych w tym celu specjalnie do jest amerykańskim histo-
niu ogromnych inwestycji. Koloseum Rzymu z pobliskiej bazy morskiej. rykiem, znawcą dziejów
budowano najprawdopodobniej sie- Koloseum to szczytowe osiągnięcie antycznych, prowadzącym
dem–osiem lat. Kontrakty na ten projekt rzymskiej inżynierii budowlanej. na YouTube bardzo popu-
cesarz przydzielił czterem dużym przed- larny kanał historyczny
siębiorstwom budowlanym. Kluczem Ile kosztowały bilety na odgrywane tam „Toldinstone”. W Polsce
do sukcesu była doskonała koordynacja spektakle? ukazała się właśnie jego
prac poszczególnych ekip, wykształcenie Nic. Wejściówki były rozdawane za najnowsza książka pt.
świetnych murarzy, a także zastosowa- darmo przez cesarza, który okazywał „Nagie posągi, brzuchaci
nie betonu na dużą skalę. Do wylewania w ten sposób mieszkańcom Rzymu gladiatorzy i słonie bojowe.
tego ostatniego nie trzeba specjalistów. swoją szczodrość. Zawsze jednak popyt Pytania o starożytnych
Nawet niewykwalifikowany robotnik na bilety był większy od podaży – w Ko- Greków i Rzymian, które
jest w stanie kruszyć kamienie, wrzu- loseum było ok. 50 tys. miejsc, a Rzym baliście się zadać w szkole”.
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
62 CO CZYTAĆ
Krzysztof Masłoń
A
ndrzej Braun zasłynął Andrzej Braun
najbardziej antypartyjnym FOT. JAN BOGACZ, GRZEGORZ ROGIŃSKI/PAP
przemówieniem na Zjeździe
Związku Literatów Polskich
w Katowicach w kwietniu
1978 r., najostrzejszym
spośród wystąpień tych ludzi pióra,
którzy ośmielili się wtedy skrytykować
politykę kulturalną PZPR. Naruszył przy
okazji kilka absolutnych tabu, upomina-
jąc się m.in. o prawdę o zbrodni katyń-
skiej. Następnego dnia podczas bankietu
wydanego przez ministra górnictwa
Włodzimierza Lejczaka wicewojewoda
katowicki Zdzisław Gorczyca wygłosił /
1923–2008 Między „bohaterem conradowskim”
obraźliwą wobec Brauna i innych litera-
tów replikę. Na znak protestu imprezę i konformistą
Ziemia
opuściło kilkudziesięciu pisarzy, w tym
Jarosław Iwaszkiewicz i Jerzy Putra-
ment.
Brauna znano już z działalności
opozycyjnej wobec władz, prowadzonej
obiecana
przede wszystkim na forum organizacji
pisarskiej, ale nie tylko. Był np. jednym
z 17 pisarzy – obok m.in. Jerzego Andrze-
jewskiego, Agnieszki Osieckiej, Marka
Nowakowskiego, Jarosława Marka Rym-
kiewicza i Zbigniewa Herberta – którzy
Andrzeja
podpisali list do ministra sprawiedli-
wości w obronie uwięzionych w 1970 r.
i skazanych rok później na wysokie
wyroki członków podziemnej organizacji
Ruch.
Brauna
W 1980 r. złożył swój podpis pod
apelem 64 intelektualistów, by wła-
dze podjęły dialog ze strajkującymi
robotnikami. W grudniu tego samego
roku, w atmosferze posierpniowego
entuzjazmu, odbył się zjazd Związku
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 63
mieszkał już w mieście Łodzi, gdzie go powszechnie. Reprezentowała Pamiętam jednak z tamtego
czasem odwiedzał, według wspomnień go przede wszystkim ciotka okresu, że miałem jakby dwie
babcinych, pradziad Johan, gospodarzący Kazimiera, najmłodsza siostra dusze: osobiście należałem do
wciąż na wsi mazurskiej i przywożący mamy, działaczka legionowa ZWM-u, ale życzyłem wszyst-
wiejskie wiktuały. […] Dziadek Heinrich, i peowiaczka, późniejsza kiego najlepszego PSL-owi. I do
ów syn Johana i matki bodaj ze Szre- posłanka na Sejm. […] Więc końca wierzyłem, że normalną
terów, ożenił się z babcią […], rdzenną Marszałek, to zrozumiałe, drogą, jak dojdzie do wyborów, to
Polką, Michaliną Rachalewską [to samo ale dlaczego papież? Uważa- sytuacja się wyklaruje. W re-
imię otrzymała siostra Andrzeja Brauna, łeś, że ojciec uległ tu czyimś ferendum głosowałem jeszcze
słynna ze sprzedawanej w PRL spod lady naciskom, że był to w istocie »dwa razy tak«, a nie »trzy razy
»Sztuki kochania« Michalina Wisłocka; oportunizm. Potem zrozumia- tak«”.
miał także pisarz brata Jana, sumerologa, łeś dopiero: publiczne życie Może tak i było, po tym
orientalistę, a córką Andrzeja Brauna dorosłych musi być pełne takich jednak, co pisał i czasem pu-
z pierwszego małżeństwa jest Ewa kompromisów”. blikował, trudno się było tego
Braun, scenografka, laureatka Oscara domyśleć. A pisywał wtedy
za »Listę Schindlera« – przyp. K.M.]”. głównie wiersze, z początku
Warunkiem ślubu było przejście na kato- Żar i wiedza jeszcze możliwe, niebawem
licyzm i tak dziadek pisarza „całkiem się już wyłącznie agitki, godne
spolonizował jako Henryk Braun”. Po wojnie zapisał się na po- politowania, nie wiadomo, czy
Miał Henryk Braun sześcioro dzieci, lonistykę, uczęszczając w Łodzi bardziej straszne czy żało-
wśród nich Jana, ojca pisarza, ożenionego na marksistowskie seminarium sne. Z tym że niektóre z nich
z Anną z Żylińskich, wywodzącą się tych organizowane pod patronatem stanowiły klasę samą dla siebie.
samych stron co Braunowie, z okolic Kuźnicy, a prowadzone przez Autor raczej mało przekonująco
Mławy. Andrzej Braun (1923–2008) takie późniejsze tuzy naszej tłumaczył się po latach, że były
przyszedł na świat w rodzinie nauczy- humanistyki, jak Żółkiewski, to „robótki użytkowe”. Czyżby?
cielskiej. Jego ojciec, po skończeniu stu- Ważyk czy Kott. Poznał Leszka Sięgnijmy po „Agonię i nadzieję”
diów w Warszawie, został kierownikiem Kołakowskiego i Wiktora Piotra Kuncewicza, jak najdal-
łódzkiejszkoły – na Bałutach, w której Woroszylskiego. szego od krytykowania Brauna,
pierwsze nauki pobierał przyszły „Wszedłem do organizacji a jednak stwierdzającego jego
autor „Psiego Pola”. A wychowywał się ZWM – czytamy zwierzenie poetycki upadek – „wyjątkowo
w świecie polsko-niemiecko-żydowskim, Brauna w »Hańbie domowej« głęboki”. I przypominającego
rzeczywiście trochę jak z „Ziemi obieca- – filii akademickiej, ona różniła takie kwiatki z łączki socreali-
nej”. Niby wszyscy koledzy byli Polakami, się od ZWM-u masowego. stycznej liryki:
jednak „ci uważani za »Szwabów«, cho- Patronował jej na terenie Łodzi Śwarne dziewki płowowłose,
ciaż formalnie byli Polakami takimi jak Moczar, który był szefem UB powiem ja wam wszystkim,
wy, tyle że z tradycją niemiecką lub pro- i stałym gościem naszego klubu, nie chcę innej prócz Maryśki,
testancką – otóż oni przeważnie byli za- podobnie jak Mijal, wówczas pre- naszej traktorzystki.
możniejsi i lepiej usytuowani społecznie. zydent miasta. Władza chciała [. . .]
Jak cię później uświadamiano w szkole, się spotykać z »pozytywną« mło- Cóż, że wspólna droga niełatwa,
stanowili oni »warstwę średnią« wobec dzieżą. Ja, im głębiej w ten krąg jeszcze wyzysk, nienawiść tkwi.
polskiego »proletariatu fabrycznego«. ludzi wchodziłem, tym bardziej Trzeba wyrwać zadziory kułactwa
Wynika z tego zatem, że już jako dziecko oddalałem się od mego dawnego z spracowanych dłoni naszej wsi.
stawałeś wobec konfrontacji i porów- środowiska. Dochodziły już do [. . .]
nań oraz że się już w tobie rodził jakiś mnie wieści, że tego aresztowa- Na hucie „Florian” idzie bitwa
kompleks niższości, kompleks przecież no, że tamtego… Było to bardzo o piec nr 5, o skrócony wytop.
niewymyślony”. ciężkie, wiedziałem bowiem, Konferencja Młodych Bojowników
Matka pisarza była żarliwą katolicz- że nic nie mogę zrobić. Przy- o Pokój wita
ką, ale ojciec miał opinię wojującego chodzili do mnie czasami jacyś meldunek z głową odkrytą.
antyklerykała. Mogły więc zastanawiać zbłąkani znajomi: ty jesteś tak Brygada Hanusika – Kozioł, Maj, sami
w szkole, którą zarządzał, wielkie wize- dobrze w »rzeczywistości« (tak młodzi
runki papieża i Piłsudskiego. „Marszałek się wtedy mówiło) osadzony, (dyrekcja nie chciała oddać im pieca).
to jeszcze… – pisał po latach. – W klasach może byś mógł coś pomóc… Najgorszy piec – a czas skrócili kilka
widniały cytaty pod szkłem: »Idą czasy, Było mi wstyd i przykro, ale zda- godzin,
których znamieniem będzie wyścig wałem sobie sprawę, że każdy bo nie ma norm czy praw, gdy wtargnie
pracy, jak przedtem był wyścig żelaza, płaci za to, co robi. On wojował żar i wiedza.
jak przedtem był wyścig krwi…«. Kult w lesie i strzelał, ja zdecydowa- „I tak można bardzo długo –
Marszałka panował w twej rodzinie dość łem, że nie będę wojował w lesie. komentował Kuncewicz. – Lecz
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 65
po co? Skutek był ostatecznie taki, że (m.in. „Conrad – dotknięcie Wschodu” Autor zaś tymi właśnie „Lewantami”
Braun do poezji już nie powrócił […]”. z 1970 r., „Śladami Conrada” z 1972 r. czy zainicjował, tak owocną dla jego twór-
„Kreacja Costaguany: Świat południo- czości, tematykę morską.
woamerykański u Conrada” z 1989 r.), Pozornie w jego życiorysie i pisarskiej
Na Dalekim to nie od rzeczy będzie przypomnieć, biografii nic się nie zgadza. W przywo-
Wschodzie że uczestniczył Andrzej Braun w wielu
kongresach poświęconych Conradowi,
ływanym już tutaj wywiadzie z „Hań-
by domowej” opowiadał o tym, jak
a w roku 1975 został przewodniczącym w przededniu 11 listopada 1939 r., po
Jego prozatorskie wyczyny wymykają Polskiego Klubu Conradowskiego. wcieleniu Łodzi do Reichu, aresztowana
się jednoznacznej ocenie. Ciekawy Nawet w najdalszych swoich wojażach została cała jego rodzina. „Aresztowania
był np. „Wallenrod” (1990), o którym nie tracił z pola widzenia tego, co działo – wspominał – objęły także inżynierów,
Stefan Chwin pisał, że „to opowieść się w kraju. Przyłączył się więc, natu- lekarzy i fabrykantów – owych łódzkich
o przemianie Polaka w patriotycznego ralnie, do popaździernikowej odnowy, Schreiberów, Grohmanów, którzy się
mściciela, ale Braun daleko odbiega publikując w 1957 r. „Piekło wybrukowa- uważali za Polaków. Nawet z tym starym
od mickiewiczowskiego pierwowzoru ne”, z którego niedwuznacznie wynikało, Grohmanem czy Geyerem wyjeżdżaliśmy
w jego ujęciu wallenrodyzm to sposób że tak wzniośle opiewany przez niego tym samym bydlęcym wagonem z Łodzi,
życia podsunięty Polakom przez wcześniej system komunistyczny niósł ze nie wiadomo dokąd…”. W AK-owskiej
wroga… Braun opowiada właściwie sobą nie tyle wyzwolenie człowieka, ile partyzantce walczył z Niemcami. „Gdy
o Wallenrodzie jako paradoksalnym jego zniewolenie. przyszedł koniec wojny, było to już
»wychowanku« Nowosilcowa… Jak to pisał Adam Ważyk po tym naszym »powstaniu pińczow-
Książka Brauna odsłania duchowe w osławionym „Poemacie dla dorosłych”? skim« w roku 1944, mieliśmy poczucie
konsekwencje wyboru długotrwałej „Przybiegli, wołali: w socjalizmie absolutnej klęski: upadek Powstania
strategii patriotycznego podstępu. skaleczony palec nie boli. / Skaleczyli Warszawskiego i nasze własne doświad-
Wallenrodyczny lot »Batyra« upojonego sobie palec. Poczuli. Zwątpili”. Zwątpił czenie, podobne, choć w skali oczywiście
zbawicielskim marzeniem kończy się i Braun. dużo mniejszej, jednakże w takiej samej
klęską i wtrąca go w egzystencjalną sytuacji zatrzymanie frontu i zduszenie
bezradność, w stan zupełnego tego naszego powstania [w 1982 r. wyda
załamania. Makiawelliczna zasada Nie wszystko da się o tzw. Republice Pińczowskiej powieść
»cel uświęca środki« odsłania swoją
samobójczą treść…”. nadrobić „Rzeczpospolita chwilowa” – przyp. K.M.]
przez Niemców”. W 1953 r. napisze ksią-
Miał licznych zwolenników „Bunt” żeczkę „W kraju odzyskanych przyjaciół.
(1976), dziejący się w Azji, podobnie jak Jednak jako człowiek wątpiący, do Szkice z Niemieckiej Republiki Demokra-
wcześniejsze, z 1964 r., „Zdobycie nieba”, tego z kombatancką kartą Armii Krajo- tycznej”.
o podboju Tybetu, wyraźnie nawiązujące wej (od lipca 1944 r. walczył w oddziale Wypisywał rzeczy niewiarygodne.
do tego, co pisał André Malraux. W „Bun- partyzanckim AK w Kieleckiem i Kra- Ten uchodzący za moralistę conradysta
cie” z kolei mamy w tle wojnę w Korei, kowskiem), 13 lat po „polskim paździer- swego czasu, dokładnie w 1951 r., gromił
akcja zaś dzieje się w Hongkongu. Ta eg- niku”, już jako bezpartyjny (z PZPR Tadeusza Różewicza za uleganie wpły-
zotyka była uzasadniona, Andrzej Braun wystąpił w 1968 r.), wydał powieść wom Eliota. Ale przecież w zdecydowa-
bowiem między 1953 a 1956 r. przebywał „Próżnia”, za którą niebawem otrzymał nej większości swoich książek stawiał
właśnie w Korei i Chinach, gdzie był kore- Nagrodę Państwową. Musiała się „Próż- to samo najważniejsze pytanie z Con-
spondentem „Trybuny Ludu”, a jeszcze nia” komunistom podobać, gdyż bohater rada rodem: o wierność samemu sobie.
w 1959 r. odbył podróż do Chin i Wiet- powieści, żołnierz KBW zresztą, walczy A w pewien sposób podsumowując swoje
namu. I tak się rozsmakował w dalekich w niej z bandą „Hetmana”, w powojennej życie i twórczość, mówił: „Martwi mnie
wyprawach, zwłaszcza rejsach, że zajął Polsce palącą wsie i mordującą biednych to, że byłem w partii dwadzieścia jeden
się badaniem życia i twórczości Josepha ludzi. Mówiąc wprost, z Żołnierzy Wyklę- lat, to jest coś, taki okres życia. Bez tego
Conrada, wykazywał też aktywność tych zrobił Andrzej Braun zbrodniarzy. byłbym na pewno kimś innym. Ponio-
w Międzynarodowym Instytucie Kultury A PRL-owskie władze uhonorowały go słem straty jako pisarz, co nie jest rzeczą
Morskiej. A choć pokpiwano sobie z jego już wcześniej, i to Nagrodą Państwową błahą, gdyż pisanie stanowi sens mojego
pierwszych reportaży z Chin („Samo- w 1955 r., za wydane trzy lata wcześniej istnienia. Zmarnowane lub odłożone pra-
lotem i lektyką”, 1957) i zbliżonych „Lewanty”, jego prozatorski debiut. Był to ce, w dodatku przypadające na tak zwany
tematycznie opowiadań („Zwycięzcy produkcyjniak co się zowie, z bohaterami dobry okres, środek życia. Nie wszyst-
z nad Tatu-Ho”, 1960), to szybko uznano czarno-białymi, konfliktami dotyczący- ko da się nadrobić. Cóż, byłem ciekaw
go za autorytet w kwestiach dalekow- mi – powiedzmy – technologii, obowiąz- wszystkiego, robiłem to na ogół z własnej
schodnich. Na początku siódmej dekady kowym sabotażystą itd. A jednak była woli. Oczywiście, pewne z tych doświad-
przez trzy lata kierował działem kultury to bodaj jedyna polska powieść produk- czeń, jak już powiedział Piłsudski, to
miesięcznika „Chiny”. Jeśli zaś chodzi cyjna, którą dało się doczytać do końca, przebywanie w wychodku i dłużej już nie
o jego fascynacje autorem „Lorda Jima” nawet z niejakim zainteresowaniem. można wytrzymać”. © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
66 CO CZYTAĆ
O
to ostateczna rozprawa
z partyzantką OUN-UPA oraz
wysiedlenia Rusinów zamiesz-
kujących południowo-wschodnie
pogranicze tzw. Polski Ludowej. Temat
nie do końca wyczerpany. Jakby czekał na
wnikliwego historyka, na wydawnictwo
o sprawdzonej od lat renomie i wreszcie
na swój czas. Tak dramatyczne wyda-
Deportacja Ukraińców, akcja „Wisła” FOT. WIKIPEDIA
rzenia, jak najazd putinowskiej Rosji na
Ukrainę, wiele zmieniają - również punkt
widzenia faktów z przeszłości i ich ocenę.
Ludobójczy atak nacjonalistów ukra-
ińskich na Polaków w 1943 r. na Wołyniu,
a następnie w Małopolsce Wschodniej,
Książka miesiąca Wzorem NKWD /
Zostaw dom
wywołał wśród rodaków chęć odwetu.
Dlatego wypadki pacyfikowania wsi
ukraińskich w latach 1945–1946 przez
polskie organizacje niepodległościowe
nie budziły potępienia ani protestów. Nie
i won!
wzbudziła ich też wiosną 1947 r. akcja
„Wisła”, którą z wielkim rozmachem
przeprowadziły władze komunistyczne.
Bezpośrednim jej powodem było
zabicie 28 marca 1947 r. ówczesnego
„polskiego” wiceministra, sowieckie-
go generała Karola Świerczewskiego i przymusowe osiedlenie – w znacz- wojną i okupacjami kraju, potwornie
w zasadzce UPA przy drodze z Baligrodu nym rozproszeniu – na poniemieckich zabiedzonym i bez liczącej się pomocy
do Cisnej (Bieszczady). Niespełna dwa terenach Mazur i Pomorza miało uczynić z zewnątrz, przeprowadzenie tej akcji nie
miesiące wcześniej komuniści ogłosili zwalczanie UPA skutecznym. było proste. Odbywało się przymusowo,
zwycięstwo w sfałszowanych wyborach. Jak pomyślano – tak zrobiono. Z koń- często brutalnie i pod lufami nabitej
Zaakceptowanie przez Zachód tego cem kwietnia 1947 r. udało się sfor- broni. Z pewnością była to represja, a nie
bezczelnego kłamstwa oraz skorzysta- mować sześć kombinowanych dywizji podróż krajoznawcza.
nie z ogłoszonej amnestii przez wielu piechoty LWP oraz jednej KBW, wspar- Walki z UPA zaczęły się z opóźnie-
zrezygnowanych żołnierzy podziemia tych dodatkowymi oddziałami (saperów, niem, bo sotnie niepostrzeżenie przemie-
polskiego spowodowało, że liczącą się transportu itp.). Określenie „kombino- ściły się z Bieszczad na Pogórze Prze-
siłą pozostała w lasach podkarpackich wane” oznaczało wyjęcie z całego niemal myskie. Zanikły, gdy ci upowcy, którzy
i lubelskich partyzantka ukraińska. wojska oddziałów jeszcze niezdemo- przeżyli, uciekli w drodze na zachód do
Autor przypomina, że w ramach bilizowanych i najlepiej uzbrojonych. Czechosłowacji bądź zdezerterowali
porozumienia o przesiedleniach do końca Powstała Grupa Operacyjna „Wisła” i wtopili się między wysiedleńców. Próby
1946 r. z Polski do Sowietów trafiło licząca ok. 20 tys. żołnierzy. Dowódcą zorganizowania konspiracyjnych siatek
480 tys. Ukraińców, przyjęto zaś ponad mianowano gen. Stefana Mossora, przed- OUN-UPA udaremniono do końca lat 40.
750 tys. wypędzonych Polaków. W pasie wojennego oficera WP, energicznego fa- wzorem z NKWD: prowokacją agentu-
przygranicznym pozostało ok. 100 tys. chowca. Wspierał go niejaki towarzysz ralną. A trud nowego życia utrwalił –
ludności ukraińskiej, w tym Łemków Władysław Wolski, który odpowiadał za zwłaszcza u Łemków i Bojków – niechęć
i Bojków. Stanowili oni (nieraz wbrew transport i – wraz z władzami terenowy- do upowskich żądań walki z Polską. Dziś
woli) oparcie dla partyzantki UPA i So- mi – osiedlanie wygnańców. jesteśmy razem, jak nigdy wcześniej. © ℗
wieci domagali się od władz w Warsza- Mieli oni zabierać ze sobą cały inwen- Maciej Rosalak
wie jak najszybszego jej zlikwidowania. tarz żywy, a także żywność ze zbożem
Temu właśnie miał służyć plan operacji i z kartoflami włącznie. Na spakowanie
„R”, która przewidywała wysiedlenia lud- dawano kilka godzin. Potem następował
ności, ale na pierwszym planie – walkę przewóz do punktów zbiorczych, załadu-
ze zbrojnym przeciwnikiem. Po śmierci nek do pociągów, rozładunek na stacjach GRZEGORZ MOTYKA
Świerczewskiego władze uznały, że docelowych po kilkudniowej podróży „AKCJA »WISŁA« ’47.
„represja” (tego słowa używano w wy- i zajmowanie poniemieckich domostw, KOMUNISTYCZNA CZYSTKA
tycznych PPR) powinna dotknąć całą na ogół doszczętnie obrabowanych, ETNICZNA”
społeczność ukraińską. Jej wypędzenie a często zrujnowanych. W zniszczonym WYDAWNICTWO LITERACKIE
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 67
Męczeństwo polskich
dzieci
MAREK KLECEL
„PISARZE NIEPODLEGŁOŚCI.
SZKICE O LUDZIACH
I DZIEŁACH”
S
zesnastoletnia Karolina Kózkówna ludzkich warunkach, głodzone, bite, IPN
żyła z rodzicami i dziesięciorgiem zmuszane do pracy niewolniczej i mor-
rodzeństwa we wsi Wał-Ruda dowane w diabelskich eksperymentach PIÓRA DLA POLSKI
w Małopolsce. W listopadowy dzień w laboratoriach za drutami kolczastymi. Książka zawiera 15 sylwetek pisarzy i pisarek.
do jej domu przyszedł rosyjski sołdat. Z drugiej strony część polskiej młodzie- Ich książki opowiadały o Legionach Polskich, wojnie
Zaciągnął ją do lasu. Jej ciało odnaleziono ży chwytała w bardzo młodym wieku z Rosją bolszewicką, łagrach, okupacji niemieckiej i
po dwóch tygodniach. Dwóch świadków za broń po to, by nie stać się ofiarami sowieckiej. A są wśród bohaterów tej książki m.in.
zeznało, że dziewczyna wyrywała się okupantów. Śmierć 13-letniego Antosia Wacław Sieroszewski, autor pierwszej biografii
żołnierzowi, gdy ten wciągał ją coraz Petrykiewicza, najmłodszego z poległych Piłsudskiego, Andrzej Strug przedstawiający w sowich
głębiej w las. Na jej ciele widać było rany obrońców Lwowa, może się niektórym powieściach bojowców PPS i legionistów, Stanisław
cięte, najprawdopodobniej od bagnetu. wydawać z dzisiejszej perspektywy Rembek, piszący o powstaniu styczniowym i wojnie
Badanie stwierdziło, że Karolina zacho- bezsensem. Dziwić może niektórych 1920 r. © ℗ (t.s.)
wała dziewictwo. postawa rodziców, którzy pozwala-
Do tej zbrodni nie doszło w czasie li nastoletnim dzieciom chwytać za
drugiej wojny światowej. Karolina Kóz- broń i iść do boju. Wtedy jednak udział
kówna zginęła śmiercią męczeńską 18 nastolatka w obronie miasta mało kogo ZOFIA KOZIMOR
listopada 1914 r. Jak widać, rosyjscy żoł- zdumiewał. Młodzież szybciej dorastała „TANIEC ŻYCIA
nierze również w czasie pierwszej wojny do świadomości, jaką wagę ma wolność, I PIEŚŃ ŚMIERCI.
światowej wykazywali się bestialstwem. niepodległość. Nawet dziecko rozumiało, HISTORIA APACZÓW
Karolina Kózkówna została beatyfi- że trzeba zrobić wszystko, by przepędzić COCHISE’A I GERONIMA”
kowana przez Jana Pawła II w 1987 r. Jest agresora. Nawet jeżeli oznaczałoby to ZNAK HORYZONT
patronką Ruchu Czystych Serc oraz osób złożenie z własnego życia największej
molestowanych seksualnie. ofiary… © ℗ Piotr Włoczyk PIÓROPUSZ TAJEMNIC
„Z tą świadomością oddała wreszcie Ta tematyka stosunkowo rzadko pojawia się
swoje młode życie, kiedy trzeba było je na półkach naszych księgarni, a przecież historia
oddać, aby obronić swą kobiecą godność” WOJCIECH POLAK, indiańskich plemion to dla polskich czytelników
– mówił papież Polak. SYLWIA GALIJ-SKARBIŃSKA, fascynująca egzotyka. Indiańskie wierzenia, kultura
Takich historii jest w tej książce – nie- KS. MICHAŁ DAMAZYN i zwyczaje, sposób prowadzenia wojen: to wszystko
stety – mnóstwo. Agresorzy przechodzą- „NAJMŁODSI BOHATEROWIE. tematy, o których większość czytelników – nawet
cy przez nasze ziemie nie mieli względu HISTORIA POLSKICH DZIECI fascynatów historii – ma dosyć mgliste pojęcie. © ℗
na wiek swoich ofiar. Polskie dzieci były X–XXI W.” (p.w.)
wywożone na wschód i zachód w nie- BIAŁY KRUK
GEIGES ADRIAN,
W
ynik tych wojen ukształtował koalicjami. Działania zbrojne toczyły się IMPERIUM”
ład w Europie na kolejne sto też na Bliskim Wschodzie, w Azji i Afryce, WYDAWNICTWO W.A.B.
lat. Dopiero rozstrzygnięcia a także w obu Amerykach. (p.w.)
kolejnej wielkiej wojny, która rozgorzała JAK SILNY JEST XI
na kontynencie w 1914 r., przekreśliły Ta książka dotyka wprawdzie spraw jak
tamte ustalenia i zrodziły zupełnie nowy najbardziej współczesnych, ale przecież w ich tle
porządek. Podtytuł tej doskonałej książ- czai się wielka, tragiczna historia. Xi Jinping to
ki to „Historia globalna”, bo przecież najpotężniejszy władca Chin od czasów Mao Zedonga,
poza głównym – europejskim – teatrem ALEXANDER MIKABERIDZE a tajemnicą poliszynela jest, że obecny prezydent
wojny były też mniejsze areny walk, „WOJNY NAPOLEOŃSKIE. ChRL wzoruje się na swoim krwawym poprzedniku.
oddalone o tysiące kilometrów od ziem, HISTORIA GLOBALNA”, TOM 1 Czy dzisiejszym Chinom grozi powtórzenie tragicznej
na których Napoleon walczył z kolejnymi REBIS historii z XX w.? © ℗ (p.w.)
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
68 CO CZYTAĆ
Jasno o powstaniu
przez Traugutta. Rząd Narodowy zniósł
pańszczyznę, ale nie był w stanie tego
wyegzekwować, a – jak stwierdza autor-
ka – uwłaszczenie chłopów przez cara
styczniowym
zadało ciężki cios powstaniu.
Profesor Kulecka zwraca uwagę na
to, że polemiki ideowe „białych” oraz
„czerwonych” przyczyniły się do ukształ-
towania katalogu wartości politycznych,
W
którymi były: niepodległość, patriotyzm
niezwykle przejrzysty, sposób się margrabiego z władzami rosyjskimi. wymagający poświęcenia, odwaga,
autorka, prof. Alicja Kulecka, Autorka zauważa jednak, że nie udział w walce zbrojnej, troska o wspól-
pisze o „czasie walki, marzeń doprowadziło to do likwidacji napięć notę, podporządkowanie się własnemu
o wolności i niespełnionych narodowych i społecznych nad Wisłą. państwu. Powstanie ożywiło polską myśl
nadziei”, jak głosi podtytuł książki. Rosjanie wyciągnęli więc wniosek, że polityczną: odrodzona Rzeczpospolita
Poświęcona jest ona dziejom powstania należy wobec tego pójść drogą ograniczeń miała być oparta na idei równości, insty-
styczniowego, ale jego opis poprzedza i represji. tucjach pochodzących z wyboru.
przedstawienie atmosfery Autorka podkreśla, że choć działania
przedpowstaniowej. powstańcze odbywały się w Królestwie
Autorka pisze Polskim i w zachodnich guberniach Ro-
o polityce Aleksandra sji, to jednak insurekcja miała charakter
Wielopolskiego ALICJA KULECKA trójzaborowy, gdyż otrzymała ogromne
i uzyskanych przez „POWSTANIE STYCZNIOWE (1863–1864). CZAS wsparcie ze strony Polaków z zaborów
niego koncesjach dla WALKI, MARZEŃ O WOLNOŚCI I NIESPEŁNIONYCH austriackiego i pruskiego, skąd napły-
Królestwa Polskiego. Były NADZIEI” wali ochotnicy, słano pieniądze, broń
efektem porozumienia MUZEUM HISTORII POLSKI i amunicję. © ℗ Tomasz Stańczyk
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 69
W
widzianej z perspektywy niemieckiej. Reichenaua ze strony wojsk polskich Armii ilno słynie z pięknych baro-
Szansę na to daje książka dr. Andrzeja „Poznań”. Niemieccy sztabowcy założyli, kowych kościołów i malow-
Wesołowskiego. Dotyczy ona pierwsze- że pierwszego dnia operacji jednostki niczych cmentarzy. Niewielu
go tygodnia walk 1–7 września 1939 r., 8. Armii dotrą do rejonu na północ od odwiedzających to miasto zwraca
toczonych w Polsce przez uderzające miejscowości Warta. Najsłabsze i zdecy- uwagę na wileńskie pałace, wtopione
z obszaru Dolnego Śląska, a podpo- dowanie krytyczne oceny zanotował pułk zwykle w zabudowę ulic, często
rządkowane 8. Armii gen. Johannesa LSAH. Ta jednostka rozwinięta w później- przypominające kamienice, tylko że
Blaskowitza XIII i X Korpusy Armijne szym okresie wojny w dywizję pancerną bardziej okazałe. Wilno było niegdyś
składające się z 10. Infanterie Division Waffen-SS należała do jednych z najlep- jedną z dwóch stolic Rzeczypospolitej,
(ID), 17. ID, Zmotoryzowanego Pułku SS szych jednostek niemieckich walczących więc swoje rezydencje miały w nim
„Leibstandarte Adolf Hitler” oraz 24. ID podczas drugiej wojny światowej. Jednak najbardziej znaczące rody.
i 30. ID. Siły te w początkowej fazie pierwszy tydzień walk pułku w Polsce nie Profesor Anna Sylwia Czyż opisa-
operacji liczyły ok. 60 tys. żołnierzy zachwycił dowódców niemieckich. Umie- ła w swojej pionierskiej monografii
(bez stanowiącej początkowo odwód jętności esesmanów odbiegały znacząco kilkadziesiąt wileńskich pałaców.
30. ID). Ich przeciwnikiem po polskiej od tych wykazywanych przez żołnierzy Były zwykle stawiane wśród gęstej
stronie były 10. Dywizja Piechoty Wehrmachtu. zabudowy. Przy trakcie Świętojań-
i Kresowa Brygada Kawalerii liczące ok. Dowództwo XIII Korpusu Armijnego, ska-Dominikańska-Trocka stanęły
24 tys. żołnierzy. któremu Leibstandarte podlegała, sfor- w XVII w. rezydencje Radziwiłłów,
Z tego zestawienia widać, że istniała mułowało 1 września następującą ocenę: Paców, Sapiehów, Ogińskich.
dysproporcja stanów liczebnych wojsk „Na razie udało się jej wypadem zająć Hetmański pałac Paców nazywa
atakujących i broniących się. Powięk- most w Goli. Wpadła jednak pod Bole- autorka jednym z najbardziej efek-
szało ją bogate nasycenie niemieckich sławcem w zasadzkę kawalerii z dział- townych i najobszerniejszych wi-
dywizji środkami bojowymi. Zasadniczo kami ppanc., poniosła straty i musiała leńskich rezydencji, powstałych po
każda z nich posiadała 378 lkm-ów, potem prowadzić walkę z przeciwnikiem moskiewskiej okupacji. Ostatni z rodu,
12 działek przeciwlotniczych 20 mm, prowadzącym działania opóźniające, Ludwik Michał Pac, zmodernizował
75 dział przeciwpancernych, 93 gra- któremu pod względem wyszkolenia nie pałac, przekształcając go w „eksklu-
natniki 50 mm, 54 moździerze 81 mm, dorównywała… Nie powiódł się zamiar zywną miejską siedzibę”. Za udział
20 dział piechoty 75 mm, 6 dział piechoty korpusu, aby od wschodu Leibstandarte Paca w powstaniu listopadowym wła-
150 mm, 36 lekkich haubic polowych zamknęła przeprawę pod Wieruszowem. dze rosyjskie skonfiskowały mu pałac.
105 mm oraz 12 ciężkich haubic polo- Udałoby się to, gdyby Leibstandarte Dziś mieści się ekskluzywny hotel, co
wych. Do tego dochodziły np. 1,5 tys. starała się wykonać swój cel, obchodząc jest swoistym nawiązaniem do świet-
pojazdów mechanicznych, 1,5 tys. koni od wschodu rozmieszczonego frontalnie ności rezydencji z czasów Paców.
oraz nowoczesny sprzęt łącznościowy. słabego przeciwnika. Dzień pokazał, że W kanclerskim pałacu Paców mie-
Znaczącą przewagę posiadali Niemcy dowodzenie i wyszkolenie Leibstandarte ści się dziś polska ambasada.
w jakości dowodzenia. Rozkazy wydawa- nie dorosło do takiego zadania”. O tym, Autorka wyróżniła też, jako wybit-
ne przez korpusy i 8. Armię nie ingero- jak szczegółowo przebiegała realizacja ny przykład rezydencji, pałac Sapie-
wały w detale wykonawcze, zostawiając planu „Fall Weiss” na odcinku działań hów na Antokolu, będący ośrodkiem
dużą swobodę manewru w ich realizacji 8. Armii, będą mogli się dowiedzieć kompleksu architektonicznego, w któ-
dowódcom niższego szczebla. W polskim wszyscy, którzy sięgną po tę książkę. © ℗ rego skład wchodziły m.in. kościół
przypadku inicjatywa w tej materii była Arkadiusz Karbowiak mauzoleum i ogród. © ℗ (t.s.)
zdecydowanie bardziej ograniczona.
Szczupłość sił obrońców powodowała,
że obrona wyznaczonych obszarów była ANDRZEJ WESOŁOWSKI
słaba, a prowadzący nią nie posiadali „BOJE NAD WARTĄ.
odwodów. 10. KANIOWSKA DYWIZJA
Głównym zadaniem postawionym PIECHOTY I KRESOWA
przed 8. Armią była osłona natarcia 10. BRYGADA KAWALERII ANNA SYLWIA CZYŻ
Armii w kierunku Warszawy, aby znisz- W KAMPANII WRZEŚNIOWEJ” „PAŁACE WILNA XVII–XVII
czyć znajdujące się na zachód od Wisły TETRAGON, MUZEUM HISTORII MIASTA WIEKU”
jednostki WP. Podległe gen. J. Blaskowitzo- ZDUŃSKA WOLA POLONIKA
/ Felieton
Rafał A. Ziemkiewicz
Pańszczyźniana
armia
P
rzełom w sztuce wojennej, giony, których znaczenie w naszej historiiwszyscy komentatorzy – że budowana
którym były wojny napo- nie polega przecież na ich militarnych od 2014 r. według wzorców NATO daje
leońskie, zawdzięczamy dokonaniach, ale na tym właśnie, że były ogromną swobodę dowódcom niskiego
nie tylko dowódczemu dla następnych pokoleń wzorcem ma- szczebla. Czytam, że w wojsku ukraiń-
geniuszowi „Boga Wojny”. sowej armii walczących o swą wolność skim wsparcie ogniowe dla oddziału
Niczego mu nie ujmując, obywateli. szturmowego może, wedle swojej oceny
gen. Bonaparte skonsumował coś, co Potem, w dobie masowego zabijania, sytuacji, przywołać sierżant, dowódca
było od niego niezależne: pojawienie się kiedy śmierć na wojnie stała się raczej drużyny. W rosyjskiej to prerogatywa co
armii rewolucyjnej. Rewolucyjnej, a więc kwestią przypadku – żołnierz ginął, bo najmniej oficera dowodzącego kompa-
złożonej z ludzi, którzy chcieli walczyć, miał pecha znaleźć się w niewłaściwym nią, i to nie każdego. Ukraińcy na polu
wiedzieli, o co i po co, i nie trzeba ich czasie w niewłaściwym miejscu – kwe- walki improwizują, dostosowując się do
było do walki zapędzać przymusem. błyskawicznie – przy obecnej technice
Słowem – stanowiącej przeciwieństwo bojowej – zmieniających się warunków.
armii fryderycjańskiej, opartej na zasa- Nie od dziś wiadomo, Rosjanie pozostają pańszczyźnianymi
dzie, że żołnierz musi się bardziej bać
własnego dowódcy niż wroga. Armię
że „z niewolnika nie pod kijem ekonoma, a raczej pod lufami
„oddziałów zaporowych”, realizując ślepo
rewolucyjną np. można było rozpuścić ma pracownika”. plan ułożony z dala od miejsca, gdzie
w tyraliery strzeleckie – starego typu, Można do tej zasady się znajdują, spory czas wcześniej, i – co
niewolniczej nie dałoby się już po takim
rozkazie zebrać z powrotem, więc trze- dopisać: z niewolnika najważniejsze – plan, którego nikt poza
wyższym dowództwem nie ma prawa
ba było trzymać ją w ciasnych szykach, nie ma także żołnierza modyfikować. Bo, skądinąd wiadomo,
w których coraz doskonalsza artyleria gdyby dano ruskim sołdatom takie pra-
żłobiła krwawe bruzdy, maksymalizując wo, zmodyfikowaliby plany tak, żeby się
straty. stia morale walczących zeszła na dalszy z tej awantury, w którą ich wrzucono, jak
Oczywiście kluczem do sukcesu było plan. Aż przyszła wojna na Ukrainie najskuteczniej się wymiksować.
znalezienie złotego środka pomiędzy i wszystkie nowoczesne środki prowa- Toż to nic innego, jak powtórka zde-
spontanicznością pospolitego ruszenia, dzenia walki zostały na masową skalę rzenia rewolucyjnego zapału Francuzów
skłonnego do paniki i rozpraszania przetestowane w praktyce. z pruskim drylem Niemców pod Valmy
się przy niepowodzeniu – z czym np. Nie mam oczywiście ambicji, żeby w 1792 r.
długo musiał się porać gen. Washington tę dziejącą się na naszych oczach wojnę Nie od dziś wiadomo, że „z niewolnika
– a dyscypliną, pozwalającą zachować komentować, od tego są lepsi fachowcy, nie ma pracownika”. Można do tej zasady
spójność oddziału nawet przy ciężkich ale pewne rzeczy biją po oczach. Nieocze- dopisać rozszerzenie: z niewolnika nie
stratach. W armii napoleońskiej udało się kiwana skuteczność armii ukraińskiej ma także żołnierza. Co potwierdza się
to całkiem nieźle – ten przykład został w starciu z Rosjanami bierze się właśnie właśnie po raz kolejny… I znając ludzkie
skutecznie skopiowany przez polskie Le- z faktu – i podkreślają to właściwie dzieje, pewnie, niestety, nie ostatni. © ℗
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 71
W
szyscy ci, którzy z miną torem cukrowni. Jak wspominał Iwaszkie-
pionierów nowoczesności wicz: „Życie mojego ojca było złamane przez
ogłaszają, że książkowe powstanie 1863 roku. Ojciec mój, podówczas
antykwariaty muszą młody student Uniwersytetu Kijowskiego,
wymrzeć, nigdy chyba wraz ze swoim bratem Zygmuntem przystąpił
nie zrozumieli fenomenu do jakiejś grupy partyzantów, zdaje się do
tych świątyń bibliofilstwa. Kupowanie żytomierskiej. Dopiero w 1939 roku spaliła się
książek w Internecie nigdy nie zastąpi czaru fotografia, którą posiadałem. Rzadkość praw-
bobrowania po antykwarycznych półkach dziwa, przedstawiająca ową grupę powstań-
Piotr Semka i znajdowania rzeczy, o których nigdy by
się nie przypuszczało, że chciałoby się je
ców z moim ojcem i stryjem. Wyglądali na niej
tragicznie i barbarzyńsko [...]. Ojcu już potem
kupić. Właśnie na tej zasadzie wynalazłem nie wolno było kończyć uniwersytetu, między
w jednym z krakowskich antykwariatów rokiem 1865 a 1875 przebijał się posadami
wydaną w 1957 r. „Książkę moich wspo- nauczyciela domowego, a potem za protekcją
mnień” Jarosława Iwaszkiewicza. Jeśli kojarzą wychowawcy i opiekuna mojej matki barona
państwo tę datę z krótkotrwałym zelżeniem Karola Taubego otrzymał lichą posadkę naj-
cenzury PRL, to mają państwo jak najbardziej pierw w cukrowni Sitkowce, a potem w cu-
rację. Jarosław Iwaszkiewicz, który w latach krowni Kalnik, gdzie już został do śmierci”.
stalinizmu był wiernym sługą ekipy Bolesła- Ale ten skromny dworek, jeśli wierzyć opisom
wa Bieruta, wykorzystał odwilż do opubli- Iwaszkiewicza, miał tyle energii polskiej, że
/ Felieton
Na dalekiej
Ukrainie
en skromny dworek,
T gdyby zamienić ją na energię elektryczną, to
zdolna byłaby oświecić średniej wielkości mia-
jeśli wierzyć opisom steczko. Iwaszkiewicz pisze: „Skromne środki
Iwaszkiewicza, miał tyle rodziców – matka dorabiała gospodarstwem
energii polskiej, że gdyby wiejskim – pozwalały im na rzecz jedną: na
kształcenie dzieci. Brat mój Bolesław był naj-
zamienić ją na energię przód na Politechnice Ryskiej, a kiedy z powo-
elektryczną, to zdolna du afery politycznej 1899 roku wydalono go
z niej, po kilku miesiącach więzienia studiował
byłaby oświecić średniej w Wiedniu, Monachium i Karlsruhe. Siostry
wielkości miasteczko zaś moje – Helena, Anna i Jadwiga – wysłane
zostały na pensje panny Roguskiej i Gólskiej do
Krakowa. Instynkt mojego ojca w tej decyzji
kowania swoich wspomnień z dzieciństwa okazał się niezawodny. Wszyscy wiedzą, czym
i młodości na najdalszych kresach Rzeczy- był Kraków na przełomie XIX i XX wieku dla
pospolitej. Znany pisarz urodził się w 1894 r. myśli, dla uczucia polskiego. [...] Atmosferą
w Kalniku koło Winnicy. I muszę przyznać, że tą siostry moje dzieliły się z nami na długich
opisał te ziemie w swoim wspomnieniowym i pamiętnych wakacjach; były one jednocze-
tomie w sposób mistrzowski. śnie moimi jedynymi nauczycielkami języka,
Jego rodzice byli skromnymi ludźmi, ale historii i literatury polskiej. Innych lekcji tych
pochodzącymi ze szlachty. Ojciec był dyrek- przedmiotów w życiu moim nie znałem”. © ℗
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
72 KRESY
/
1654–1667 Trzynastoletnia wojna polsko-rosyjska
Fatalne skutki
Perejasławia
Rok później nasi sąsiedzi porozumieli się oświadczyli, że Kozacy nie zamierzają
w Radnot w sprawie rozbioru Rzeczypo- pogodzić się z królem i dlatego proszą
Tomasz Stańczyk spolitej pomiędzy Szwecję, Brandenbur- cara o pomoc w walce ze wspólnym wro-
gię, Siedmiogród, Bogusława Radziwiłła, giem, za którego uznali Rzeczpospolitą”
Bohdan Chmielnicki a i Chmielnicki miał dostać swoją część. – pisał Janusz Kaczmarczyk.
Szczęśliwie Rzeczpospolita przezwycię- Efektem rozmów rosyjsko-kozackich
pragnął niezależnego żyła dramatyczny kryzys i przetrwała, była podjęta w październiku 1653 r. de-
państwa, jednak jego choć została potężnie osłabiona. cyzja moskiewskiego Soboru Ziemskiego,
polityka doprowadziła spolitą, Zanim Szwedzi runęli na Rzeczpo-
w jej granice wtargnęli w 1654 r.
który postanowił, że Chmielnicki, jego
wojsko i ziemie, które Kozacy zajmo-
do poddania ziem Rosjanie. Wojna, którą rozpoczęli, nie wali, przechodzą pod ponawianie cara
ukraińskich Rosji
Z
byłaby możliwa bez porozumienia cara Aleksego. Wojna była z Rzecząpospolitą
z Bohdanem Chmielnickim, przywódcą nieuchronna, a kropkę nad i postawiła
auroczeni Sienkiewiczow- trwającego od 1648 r. powstania, i ugody ugoda perejasławska, zawarta w stycz-
skim „Potopem”, niezwykłym perejasławskiej zawartej w styczniu niu 1654 r. „Kozacki koń zrzucił polskiego
obrazem walki ze szwedzkim 1654 r., oddającej ukraińskie ziemie jeźdźca, miał teraz zostać okiełznany
najazdem, obroną Jasnej Góry, Rzeczypospolitej pod protekcję mo- przez o wiele bardziej wymagającego
nie pamiętamy zwykle, że skiewskiego samodzierżawcy. Rozmo- pana” – stwierdzał Norman Davies.
w tamtym czasie Rzeczpo- wy Kozaków z Moskwą trwały już co
spolita prowadziła też walkę na śmierć najmniej od 1652 r. Chmielnicki obawiał
i życie nie tylko ze Szwedami, lecz także się – jak stwierdzał Janusz Kaczmarczyk, Marzenia
z Rosjanami i ze sprzymierzonymi z nimi autor jego biografii – że Rzeczpospolita
Kozakami Chmielnickiego. Był to dla nie puści mu płazem Batohu. Nie chodziło kozackiego
Rzeczypospolitej straszny czas. Histo- jednak tylko o klęskę na polu bitwy
ryk, prof. Edward Opaliński, stwierdzał, w 1652 r., lecz także wymordowanie
hetmana
że od lipca do grudnia 1655 r. nastąpiło kilku tysięcy polskich jeńców. Bohdan Chmielnicki ma wiele pomni-
załamanie się państwa, a większość jego W 1653 r. przed carem stawili się ków na Ukrainie, jest wielkim bohaterem
terytorium znalazła się pod okupacją. posłowie kozaccy. „Burłaj i Mużyłowski narodowym. Jednak na cokołach tych
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 73
P
ty, by Lwów przeszedł pod rosyjską wła- rzed nami 80. rocznica zbrodni wołyńskiej. Nie była to akcja
dzę, przysięgał wierność Rosjanom, a nie spontaniczna, jak uważają niektórzy ukraińscy historycy. Zamor-
jemu. Ostatecznie Chmielnicki zadowolił dowani Polacy nie byli też ofiarami drugiej wojny polsko-ukraiń-
się okupem, który zresztą lwowianie skiej, a tak się też niekiedy twierdzi na Ukrainie. Nie było takiej wojny.
zmniejszyli w wyniku negocjacji o poło- Prawda, że ze strony polskiej były akty odwetu za zmasowaną akcję,
wę, przy czym nie zapłacili w gotówce, której celem było zabijanie Polaków i zastraszenie tych, którzy przeżyli,
lecz w towarach. Odmówili też wydania by i wynieśli się za Bug. Prawda, że też ginęli niewinni Ukraińcy. Ale
Żydów, których spotkałby z rąk Kozaków była też ogromna dysproporcja, jeśli chodzi o ofiary. Polaków zginęło
z pewnością tragiczny los. ogromnie więcej niż Ukraińców.
W 1656 r. Rosja i Rzeczpospolita Dziś wobec Rosji, która napadła na Ukrainę, chcąc zniszczyć jej nie-
podpisały rozejm w Niemieży. Władca podległość, Polacy i Ukraińcy są solidarni w sprzeciwie wobec rosyjskie-
moskiewskiego zaczął wojnę ze Szwecją, go imperializmu. Łączyła nas taka solidarność w 1920 r. na mocy paktu
Rosja i Rzeczpospolita miały więc wspól- Piłsudski-Petlura. Razem walczyliśmy przeciwko Rosji, ubranej wówczas
nego wroga, a w dodatku polscy wysłan- z komunistyczne, czerwone szaty.
nicy obiecali mu, że zostanie wybrany Dzisiejszy sojusz przeciwko Rosji nie upoważnia jednak do przemil-
na króla polskiego, ale objęcie władzy czenia czy choćby tylko cichego upamiętnienia zbrodni ukraińskich na-
i koronacja nastąpią po śmierci Jana Ka- cjonalistów. Nie chodzi jednak po 80 latach, by Ukraińcy bili się w piersi
zimierza. Była to jednak chwilowa prze- za czyny niektórych ich przodków. Jest znacznie ważniejsza sprawa:
rwa w wojnie. Po śmierci Chmielnickiego doprowadzenie do godnego chrześcijańskiego pochówku Polaków za-
w 1657 r. nowym kozackim hetmanem mordowanych na Wołyniu. A takie pochówki, po ekshumacjach, są nadal
został Iwan Wyhowski. Podpisał z Rze- bardzo nieliczne. Nie można się godzić na to, by nasi rodacy spoczywali
cząpospolitą ugodę hadziacką, zatwier- nadal w nieoznaczonych miejscach, na polach, w rowach, dołach. Należy
dzoną przez Sejm, na której mocy miał im się krzyż na mogile.
powstać trzeci człon Rzeczypospolitej W takim też duchu powinny odbyć się obchody tragedii wołyńskiej.
– Księstwo Ruskie. Był to oczywiście dla Z podkreśleniem, że choć Ukraińcy z OUN i UPA, także przy pomocy
Moskwy casus belli. Sojusze na chwilę się ukraińskich sąsiadów Polaków, dopuścili się strasznej zbrodni, to prze-
odwróciły. cież jednak nie ma złych narodów. Są złe ideologie i zatruci nimi ludzie.
W 1659 r. doszło do bitwy pod Ko- We Lwowie, mieście tak związanym z polską historią, mieście Herber-
notopem i choć armię rosyjską Trubec- ta, Lema, Weigla, Banacha, ma swój pomnik Stepan Bandera. Jego nacjo-
kiego pokonały siły kozacko-tatarskie, nalistyczna ideologia stworzyła grunt dla rzezi wołyńskiej w 1943 r. i rok
z małym udziałem Polaków, to jednak później masakry Polaków na ziemiach województw lwowskiego, sta-
bitwa ta była częścią wojny polsko-rosyj- nisławowskiego i tarnopolskiego. Jednak Bandera, gdy polska krew się
skiej. Wyhowski jednak został obalony, lała, był więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego. Bardziej więc
nie cieszył się poparciem większości rażą na Ukrainie pomniki tych, którzy kierowali masowymi zabójstwami
starszyzny i kozackiego ludu. Rok później Polaków: Romana Szuchewycza, dowódcy UPA, i Dmytra Klaczkiwśkie-
armia Rzeczypospolitej odniosła zwycię- go, dowódcy UPA na Wołyniu.
stwa pod Połonką, Lubarem i Cudnowem, Powinniśmy jednak pamiętać, że dziś Ukraińcy nie honorują Bandery
ale wojnę zakończył dopiero w 1667 r. i UPA dlatego przecież, że dokonali czystki etnicznej, zbrodni na Pola-
rozejm andruszowski. kach. W dostępnym w Internecie martyrologium OUN/UPA, gdzie poda-
„Utrata lewobrzeżnej Ukrainy wraz ne są nazwiska tych, którzy polegli, zostali straceniu w wyniku procesów
z Kijowem oznaczała porażkę Rzeczypo- sądowych, znakomita większość działaczy OUN, dowódców oddziałów
spolitej – oceniał Janusz Kamczarczyk, UPA to ludzie, którzy stracili życie w walce z Rosją sowiecką. Trudno się
autor biografii Chmielnickiego. – Dla więc dziwić, że szczególnie dziś na Ukrainie, walczącej z Rosją, Stepan
Kozaczyzny zaporoskiej był to jednak po- Bandera, UPA cieszą się poważaniem.
czątek końca. We wrześniu 1709 r. pułki Ale i on, i UPA, jak można sądzić, stracą na znaczeniu, gdyż Ukraina
Piotra Wielkiego zlikwidowały Sicz na ma nowych bohaterów, żywych i poległych, w dzisiejszej wojne. Marsza-
Czertomliku, kto ocalał z pogromu, po- łek Józef Piłsudski powiedział o Rosji, że niezależnie od ustroju zawsze
wędrował na Sybir”. Tak był efekt działań jest imperialistyczna. Tak jest od czasów cara Iwana III aż do czasów cara
Chmielnickiego, który marzył o niepodle- Władimira. W Rosji nic się nie zmieniło, od wieków trwa samodzierża-
głej Ukrainie. © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone wie kolejnych władców moskiewskiego Kremla. © ℗
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
76 MILITARIA
móc w potrzebie ściągnąć jeźdźca z ko-
nia. Była to straszna broń, żaden piechur
z bagnetem, mając wystrzelony karabin,
nie stawił czoła kosynierowi, mogące-
mu rąbać i kłuć okropnie swoją ciężką
i długą kosą”.
Na otwartej przestrzeni, w starciu
z regularną, zdyscyplinowaną piechotą
prowadzącą ogień salwowy i wspie-
raną ostrzałem armatnim kosynierzy,
byli zazwyczaj bez szans. Kosa była
natomiast bronią groźną w walce na
bliskim dystansie i zapewniała uzbrojo-
nemu w nią żołnierzowi przewagę nad
przeciwnikiem dysponującym karabi-
nem z bagnetem. Jej walory wynikały
nie tylko z większej długości, lecz także
z możliwości zadawania przełamujących
cięć. Takiego ciosu nie mógł wyprowa-
dzić „klasyczny” piechur, gdyż ówczesne
bagnety były przeznaczone głównie do
Kosa
kłucia.
Kosynierzy mieli największe szanse
podczas ataku z zaskoczenia, kiedy prze-
ciwnik nie mógł się przegrupować i nie
miał czasu ponownie nabić karabinów,
na Moskala
których szybkostrzelność nie przekra-
czała kilku strzałów na minutę, i to przy
doskonale wyszkolonym żołnierzu. Waż-
ne było także współdziałanie z własnymi
strzelcami. Gdy ci ostatni odpowiednio
„zmiękczyli” wroga, kosynierzy mieli
niekiedy sposobność do ostatecznego
rozstrzygnięcia. Antoni Drążkiewicz,
Michał Mackiewicz, partyzant z oddziału Dionizego Czachow-
pracownik naukowy Muzeum Wojska Polskiego skiego, tak zapamiętał starcie w Grzybo-
w Warszawie wej Górze (19 kwietnia 1863 r.): „Kapitan
Michalski, po ustąpieniu strzelców, mając
Kosa bojowa zapisała się w polskiej historii przede plac otwarty do ataku, rzucił się z kosy-
nierami, rąbiąc od czoła. Nieprzyjaciel
wszystkim zwycięstwem racławickim. Jednak ujrzawszy, że z atakującego zamienił się
najszerzej wykorzystywano ją podczas powstania na atakowanego, i do tego z trzech stron,
P
zwłaszcza kosami masakrowany, zaczął
styczniowego spiesznie się cofać. Gdy zaś podpułkow-
rzed jego wybuchem liczyć przede wszystkim na broń impro- nik padł, porwali z sobą ciało jego i w naj-
o kosie pisało wielu polskich wizowaną. większym popłochu uciekli, nie oparłszy
teoretyków wojskowych. „Kosy były trojakie – pisał we wspo- się aż dopiero w Radomiu”.
Większość podkreślała mnieniach Józef Kościesza Ożegalski. W trakcie powstania na teren Kon-
jej militarne zalety, choć – Jedne zwykłe od koszenia, drugie prze- gresówki zaczęła sukcesywnie docierać
niektórzy czynili to raczej robione z ręcznych sieczkarń, a trzecie broń palna z zagranicy, dzięki czemu
z musu niźli przekonania. Dla kosy nie umyślnie robione do powstania. Te były stosunek strzelców do kosynierów
było niestety alternatywy. Armia polska obosieczne i proste, miały kształt dużego wyraźnie zmienił się na korzyść tych
nie istniała, zasoby broni palnej w kraju, czerkieskiego kindżału. Drążki do kos pierwszych. Jednak do końca walk kosa
zwłaszcza po rosyjskich konfiskatach, mieli z lekkiego drzewa, od góry okute była stałym elementem powstańczego
były niewielkie, a perspektywa zagra- wzdłuż czterema drutami, aby pałaszem arsenału. Na zdjęciu obraz olejny E.P.
nicznych zakupów mglista. Powstańcy, nie mógł ich przeciąć kawalerzysta. Przy Dieudonnéego pt. „Powstaniec”, 1873 r.
przynajmniej na początku walk, musieli osadzie drążka mieli niektórzy haki, aby (zbiory Muzeum Wojska Polskiego). © ℗
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 77
W
kwietniu 1945 r. polska który obecnie znajduje się w Instytucie która stała się wyróżnikiem klanowym.
1. Dywizja Pancerna, po Sikorskiego w Londynie”. Innymi charakterystycznymi szkockimi
kilku miesiącach dozorowa- Potem do portu w Wilhelmshaven atrybutami były beret (bonet), skarpety
nia linii frontu, wznowiła działania zawinęły także dwa polskie niszczycie- sięgające kolan i buty, przypominające
manewrowe, likwidując opór wroga le: ORP „Ślązak” i ORP „Krakowiak”. nieco góralskie ciżmy. Szkoci służyli
w północnych Niemczech. Szlak bojowy Ten ostatni zabrał stamtąd ogromną głównie na żołdzie państwowym,
zakończyła 6 maja, wkraczając do (5 x 3 m) flagę wojenną ale byli też w prywatnych armiach
Wilhelmshaven – miasta twierdzy III Rzeszy. To wspa- magnatów, choćby Radziwiłłów. Na
i bazy Kriegsmarine. Polacy przyjęli niałe trofeum znaj- zdjęciu miecz w koszowej oprawie –
akt poddania się załogi twierdzy i bazy duje się w zbiorach charakterystyczny oręż szkocki
marynarki wojennej. Do niewoli wzięto MWP. © ℗ używany od XVI w. © ℗
B-24 Liberator
A
merykański ciężki bombowiec B-24, nastąpił jesienią 1942 r., podczas
ochrzczony przez Brytyjczyków bombowej wyprawy na Lille.
Liberatorem, okazał się jednym B-24 charakteryzował się nowatorskim
z najlepszych samolotów drugiej wojny płatem pomysłu Davida R. Davisa. Smukłe
światowej i odegrał kluczową rolę skrzydła znacznie wydłużono w porówna-
w strategicznych nalotach na III Rzeszę. niu z innymi samolotami (płat „szybowco-
Maszynę opracowano w wytwórni wy”), a ich profil wpływał na zmniejszenie
Consolidated Aircraft Corporation z San oporu powietrza; na krawędzi spływu in-
Diego w związku z zapotrzebowaniem stalowano nowoczesne krokodylowe klapy
US Army Air Corps. Prototyp wzbił się Fowlera zwiększające siłę nośną. Kon-
w powietrze pod koniec grudnia 1939 r., strukcja płata w połączeniu z czterema
jednak seryjna wersja rozpoczęła służbę potężnymi gwiazdowymi silnikami Pratt jak i szybkością. Liberatory produkowane
w 1941 r., i to początkowo u Brytyjczy- & Whitney zadecydowała o doskonałych były w kilku wytwórniach i wielu wer-
ków. Maszyny wykonywały loty w osłonie osiągach – samolot przewyższał swojego sjach. Szacuje się, że powstało ich ponad
transatlantyckich transportów i w służbie głównego konkurenta, czyli słynnego B-17, 18 tys. Na zdjęciu eksponat z muzeum
patrolowej. Prawdziwy chrzest bojowy zarówno zasięgiem działania, udźwigiem, w PIMA w USA (wersja B-24J). © ℗
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
TECHNIKA
78 CO CZYTAĆ
Narkotyki
swoich członków. Większość innych a Anglicy Lorda Wellingtona walczyli
narkotyków jest nielegalna. w muzułmańskich Indiach. Na obszarach
Tymoteusz Pawłowski Narkotyki kojarzą się z odmiennym pozbawionych alkoholu Europejczycy
sposobem zażywania, najczęściej pale- pocieszali się narkotykami i z Indii przy-
Na obszarach niem lub żuciem. Rośliny czy grzyby dzia- wieźli opium, a z Egiptu haszysz.
łające w ten sposób były używane przez Narkotyki te stały się niesamowicie
pozbawionych alkoholu ludzi od czasów najdawniejszych, a ich popularne w pierwszej połowie XIX w.
Europejczycy pocieszali użycie usprawiedliwiano mistycyzmem Opium zażywali wszyscy, a dokładniej
się narkotykami. czy religią. Prawdziwą sławę – czy raczej
niesławę – zaczęły jednak zdobywać
wszyscy, których było na to stać i którzy
chcieli być modni, m.in. Balzac, Hugo,
Z Indii przywieźli dopiero na przełomie XVIII i XIX w. Było Dumas. Zażywał je także i Juliusz Sło-
opium, a z Egiptu to związane z prohibicją wymierzoną wacki, Adam Mickiewicz zaś pocieszał się
w napoje alkoholowe i z podbojami mili- winem i wódką. I na przykładzie polskich
haszysz
N
tarnymi. Te elementy w historii narkoty- wieszczów doskonale widać różnice po-
ków pojawiać się będą regularnie. między narkotykami a alkoholem. Juliusz
arkotyki swoją nazwę Otóż islam zabrania picia alkoholu. Słowacki żył w nieustannej depresji,
wzięły ze starożytnej Idea szczytna, ale ludzie są tylko ludźmi, mało pracował i zmarł bezpotomnie.
greki, w której „narkōti- więc muzułmanie szukali innych spo- Adam Mickiewicz działał, pracował,
kós” oznacza „oszałamia- sobów oszołomienia. Zaczęli stosować organizował oddziały mające walczyć
jący”. Narkotykiem jest żywicę maku, z którego produkowali o wolność Polski i pozostawił po sobie
również alkohol, cieszący opium, a także konopi, z których wytwa- pół tuzina (a może i więcej) potomków.
się pewną społeczną – i państwową rzali haszysz (jego odmianą jest mari- Opium służyło nie tylko rozrywce,
– akceptacją. Alkohol bowiem oprócz huana). Te używki były dość popularne lecz także nauce. Na bazie opium stwo-
tego, że oszałamia, pobudza również w muzułmańskim kręgu cywilizacyj- rzono pierwsze skuteczne środki prze-
do pracy, płodzenia dzieci i walki, nym, ale Europejczycy poznali je bliżej, ciwbólowe: znane od dawna laudanum
a społeczeństwu – i państwu – zależy gdy Francuzi Napoleona Bonapartego i właśnie otrzymaną mocniejszą morfinę.
na utrzymywaniu tych walorów wśród walczyli w muzułmańskim Egipcie, Ułatwiały leczenie, a także postęp: bez
www.DORZECZY.pl
MIESIĘCZNIK LISICKIEGO DO RZECZY H I S T O R I A 79
nich bowiem nie dałoby rady obserwo- nich na rękę było zaliczenie marihuany przemytników i handlarzy narkotyków,
wać – chociażby podczas operacji chirur- do substancji szczególnie niebezpiecz- podobnie czyniły to zależne od niej
gicznej – jak działa ciało człowieka. Pod nych – w ten sposób pojawiał się kolejny reżimy. To właśnie komunistyczne Kuba
sam koniec XIX w. otrzymano z morfiny wróg do zwalczania, i to w doskonałym i Nikaragua stały się ważnymi szlakami
silniejszą od niej heroinę. momencie, gdy zniesiono prohibicję i ta- przerzutowymi dla kolumbijskiej
kim wrogiem przestał być alkohol. kokainy, środka znanego dobrze w XIX w.
W krajach europejskich problemu w Ameryce oraz Europie, który następnie
Marihuana marihuany nie było, więc prawa przestał być modny, a popularność
antynarkotykowe – chociażby to odzyskał w latach 70. XX w.
Heroina przez kilka lat była trakto- wprowadzone w 1923 r. w Polsce – jej Amerykanie także nie stronili od
wana jako panaceum i stała się modna nie obejmowały. Dopiero druga wojna używania narkotyków jako broni, choć
– oferowano ją nawet dzieciom – ale światowa sprowadziła tę używkę czynili to niejako w samoobronie. Gdy
bardzo szybko lekarze zwrócili uwagę, że zza oceanu – wraz z żołnierzami w latach 60. setki tysięcy amerykańskich
jest to substancja silnie i bardzo szybko amerykańskimi, gumą do żucia i coca- żołnierzy walczyły w Wietnamie i nie
uzależniająca. Za uzależnieniem postę- colą – więc stopniowo zakazywały jej mogły korzystać z marihuany, zwróciły
powała deprawacja: heroiniści oddawali również państwa europejskie. Było się w stronę lokalnie produkowanej
wszystko, żeby zdobyć następną dawkę. to również związane z dekolonizacją. heroiny. Znacznie osłabiło to gotowość
Do 1914 r. heroinę zdelegalizowano nie- Europa traciła kontrolę polityczną amerykańskiego wojska i sprawiło, że
mal na całym świecie. nad Azją oraz Afryką i obawiała się, że heroina stała się modna w USA – więc
W 1914 r. wybuchła pierwsza z wojen młode państwa postkolonialne nie będą gdy z kolei Sowieci zaatakowali Afgani-
światowych, do której wkrótce dołączy- przestrzegały dotychczasowych praw. stan, również użyto przeciwko nim broni
ły się Stany Zjednoczone. Przystępując W 1961 r. pod egidą ONZ uchwalono narkotykowej. Poza tym przymykanie
do wojny, Amerykanie wprowadzili – obowiązującą na całym świecie – oka na produkcję narkotyków stało się
ograniczenia w sprzedaży i spożywaniu Jednolitą Konwencję Narkotykową, zarówno u Amerykanów, jak i Sowietów
alkoholu, które trwały aż do 1933 r. Woj- mającą dość restrykcyjny charakter. sposobem na dbanie o poparcie wśród
na sprawiła, że amerykańscy obywatele ludności cywilnej. Mak, z którego pro-
trafili do armii, a do pracy na ich miejsce dukuje się heroinę, jest w wielu krajach
przybyli robotnicy z Meksyku. Wraz Heroina i kokaina podstawową uprawą, której nie ma czym
z nimi przybyły również meksykańskie zastąpić.
używki, w tym meksykańska odmiana Paradoksalnie przeciwko Takim krajem jest również Meksyk,
haszyszu, nazywana po hiszpańsku zdecydowanym krokom który – w przeciwieństwie do innych
marihuaną. antynarkotykowym protestował producentów narkotyków – bardzo
Marihuana została bardzo szybko Związek Sowiecki. W krajach często zmienia oferowany asortyment.
zakazana. Przede wszystkim dlatego, komunistycznych kontrola W czasach Majów zażywano peyotlu,
że spowalniała pracę i była traktowana społeczeństwa była i tak ścisła później Hiszpanie przywieźli konopie
jako obca kulturowo, używali jej bowiem (a narkotyków było niewiele), a Moskwa i popularna stała się marihuana, następ-
wyłącznie imigranci, co zresztą bar- uważała, że nadarza się doskonała nie zwrócono się ku produkcji maku
dzo szybko się zmieniło. Otóż podczas okazja do osłabienia zgniłego Zachodu. i heroiny (skoro kary za handel marihu-
prohibicji nielegalną sprzedażą alkoholu Na różne sposoby wspierała więc aną i heroiną są takie same, to bardziej
zajmowali się gangsterzy. Palacze opium opłacalny jest handel heroiną).
Marihuana również była FOT. THE METROPOLITAN
Gdy rozbito kolumbijskie kar-
nielegalna, ale łatwiej ją było MUSEUM OF ART (OPEN ACCESS) tele produkujące kokainę, za-
sprzedawać i przynosiła częto sprowadzać ją do Stanów
większe zyski niż alkohol, Zjednoczonych z Meksyku. Od
bardziej więc opłacało się 2006 r. w Meksyku trwa wojna
sprzedawać właśnie ją: trze- narkotykowa pomiędzy rzą-
ba było tylko rozpropagować dem i kartelami oraz pomiędzy
modę na jej palenie. Co się kartelami i… innymi kartelami.
gangsterom udało... Wszystko wskazuje na to, że
Zaostrzenie walki z mari- wygrywa ją rząd, m.in. dlatego,
huaną w USA wynikało także że uprawy konopi i maku są ła-
z… biurokracji. Lata 20. i 30. twe do wykrycia i zniszczenia.
to w Stanach Zjednoczonych Kartele po raz kolejny zmieniły
okres olbrzymiego rozrostu asortyment, starając się produ-
biurokracji, szczególnie agen- kować narkotyki syntetyczne.
cji federalnych, walczących To jest jednak zupełnie inna
o wpływy i fundusze. Dla historia. © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone
KWIECIEŃ 2023 4(123)/2023
POD PRĄD
80 CO CZYTAĆ
Wojna
na gruzach imperiów
W
1918 r. zakończyła
się epoka w dziejach
ludzkości. Wielkie Piotr Zychowicz
wielonarodowe
cjami narastała już w ostatnich dekadach Ale, jak słusznie wska-zywał Bohdan
Obrońcy Lwowa przy pałacu istnienia Austro-Węgier. Dysponująca Skaradziński, Ukraińcy zrobili to samo,
Siemieńskich, listopad 1918 r. aparatem administracyjno-policyjnym co Polacy w Poznaniu podczas powstania
FOT. BIBLIOTEKA NARODOWA
monarchia Habsburgów trzymała jednak wielkopolskiego. Jedyna różnica polegała
polsko-ukraiński kon-flikt w ryzach. na tym, że Polakom się udało, a Ukraiń-
Gdy tej monarchii zabrakło – doszło do cy przegrali. Kon-flikt o Lwów szybko
eksplozji. Polacy proklamowali w War- przeistoczył się w otwartą wojnę między
szawie restaurację Rzeczypospolitej ZURL a Polską. Między przybyłym na
Polskiej, w której granicach znaleźć się odsiecz regularnym Wojskiem Polskim
miała Galicja Wschodnia. Nie wyobrażali a Ukraińską Armią Halicką. Wojna ta
sobie, żeby ich państwo mogło powstać ze zmiennym szczę-ściem trwała aż do
bez Lwowa, jednego z najbardziej pręż- lipca 1919 r. Rozstrzygnęły ją przybyłe
nych ośrodków polskiej kultury i ruchu z Francji wojska gen. Józefa Hallera. Pola-
niepodległościowego. -kom udało się przełamać front i wyprzeć
Tymczasem 1 listopada 1918 r. Ukraiń- oddziały ukraińskie z Galicji. Za Zbrucz.
cy proklamowali we Lwowie stworzenie Polacy zwyciężyli.
Zachodnioukraiń-skiej Republiki Ludo- Same działania wojenne – kolejne
wej. Państwo to miało objąć wszystkie bitwy, ofensywy i kontrofensywy – docze-
tereny monarchii Habsburgów zamiesz- kały się obszernej litera-tury historycznej.
-kane przez ludność ruską i ukraińską Znacznie mniej mówi się i pisze natomiast
wyznania greckokatolickiego. Czyli aż do o straszliwych zbrodniach wojennych,
Sanu. Żadna strona nie miała oczywiście które popełniały obie strony. „Przegląda-
najmniejszej ochoty na ustępstwa. Każda jąc materiały historyczne – pisał znany
uważała przeciwnika za uzurpatora. historyk Omer Bartov – można zdać sobie
Polacy, który dominowali w miastach, sprawę z potworności braterskiego kon-
powoływali się na historyczną przyna- fliktu, w znacznej mierze zapomnianego
leżność Galicji Wschod-niej do Rzeczy- i wypartego przez jeszcze większe okrop-
pospolitej. Ukraińcy, którzy stanowili ności czystek etnicznych i ludobójstwa
przytłaczającą większość na prowincji, II wojny światowej. Nie sposób osądzić,
powoły-wali się na argumenty etniczne która grupa odpowiada za większą liczbę
i prastarą Ruś Halicko-Włodzimierską. ofiar i za bardziej ohydne zbrodnie. Był
„Tak jak rozpad Jugosławii na nieza- to początek rywalizacji okrucieństwa,
leżne państwa – pisał Czesław Miłosz w której mogli być tylko przegrani”.
w książce »Wyprawa w dwudziestolecie« Przegrana wojna z Polską i załamanie
– doprowadził do wojny pomiędzy nimi, się ukraińskiej państwowości w Galicji
rozpad monarchii habsburskiej stał się były dla tamtejszych Ukraińców narodo-
przyczyną wojny polsko-ukraińskiej. wą katastrofą. Państwo polskie trakto-
Galicja Wschodnia ze stolicą we Lwowie wane było jak represyjny okupant, a nie
Dopóki wszyscy ci ludzie byli pod- liczyła mniej więcej trzydzieści dziewięć jak ojczyzna. „Zryw zachodniej Ukrainy
danymi królów i cesarzy – polskich, procent ludności polskiej, resztę stanowi- do niepodległego bytu – pisał ukraiński
rosyjskich, niemieckich czy austriackich ła ludność ukraińska i żydowska. Miasto badacz Mikołaj Siwicki – zdławiła Polska,
– dopóty nie miało to większego znacze- Lwów w większości mówiło po polsku, odrodzona po 123 latach niewoli”. Wśród
nia. Teraz, gdy mieli się stać obywatelami ale tuż za jego rogatkami zaczynała się ukraińskich mas zapanowały rozgory-
demokratycznych republik, stało się to wieś ukraińska”. Mieszkający we Lwowie -czenie i frustracja. A przede wszystkim
kolosalnym problemem. Polacy, obudziwszy się 1 listopada, zo- niechęć do Polski, która przez najbliższe
Nowo powstałe państwa pretendowa- baczyli nad miastem łopoczące nie-bie- dwie dekady miała prowadzić wobec
ły bowiem do tych samych terytoriów. sko-żółte flagi, a na ulicach ukraińskich Ukraińców politykę narodowej dyskry-
Skutek był nietrudny do przewidzenia. żołnierzy, którzy opuścili szeregi armii minacji. Z kolei ukraińscy nacjonaliści
Narody te rzuciły się sobie do gardeł Austro-Węgier. Wkrótce dołączyli do nich z „polskim okupantem” walczyli przy
i cały region zapłonął od zażartych, Ukraińscy Strzelcy Siczowi, odpowiednik pomocy krwawego terroru. Podpaleń,
sąsiedzkich konfliktów. Jak obrazowo Legionów Piłsudskiego. Wybu-chły za- napadów rabunkowych i skrytobójczych
ujął to jeden z brytyjskich mężów stanu cięte walki o Lwów. Bito się o każdą ulicę mordów. Obopólna nienawiść narastała.
– po tym, gdy wygasły wojny gi-gantów, i każdą kamienicę. Do legendy przeszła Kwestia ukraińska była jątrzącą raną
wybuchły wojny karłów. bohaterska postawa polskiej młodzieży – w orga-nizmie państwowym Rzeczypo-
Modelowym przykładem była wojna Orląt Lwowskich. spolitej.
Polaków i Ukraińców o Galicję Wschod- Do dziś wielu Polaków ma pretensje Źle, bardzo źle to wróżyło na przy-
nią. Rywalizacja między obydwoma na- do Ukraińców o ten „zdradziecki czyn”. szłość. © ℗ Wszelkie prawa zastrzeżone
/
Rysują Krzysztof Wyrzykowski i Maciej Jasiński
www.DORZECZY.pl
Już 17 kwietnia w „Do Rzeczy” dodatek
www.funduszsprawedliwosci.gov.pl