You are on page 1of 752

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА

ТIЛДЕРДI ДАМЫТУ МЕН ҚОЛДАНУДЫҢ


2011-2020 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН МЕМЛЕКЕТТIК
БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДА ШЫҒАРЫЛДЫ
Қазақстан Республикасында тiлдердi дамыту мен қолданудың
2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы ая-
сында шығарылған 15 томдық «Қазақ әдеби тiлiнiң сөздiгi»
бойынша «Тiлтаным» Бас редакция алқасы:

Мұхтар ҚҰЛ-МҰХАММЕД – бас редакция алқасының төрағасы, министр


Шерубай ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ – ф.ғ.д., проф., төраға орынбасары
Өм¿рзақ АЙТБАЕВ – академик, ф.ғ.д., проф.
Телғожа ЖАНҰЗАҚ – ф.ғ.д., проф.
Әбдуәли ҚАЙДАР – академик, ф.ғ.д., проф.
Мырзаберген МАЛБАҚОВ – ф.ғ.д., проф.
Шора САРЫБАЕВ – академик, ф.ғ.д., проф.
Рәбиға СЫЗДЫҚ – академик, ф.ғ.д., проф.
Нұргелд¿ УӘЛИ – ф.ғ.д., проф.
Көбей ХҰСАЙЫН – ф.ғ.д., проф.
Рүстембек ШОЙБЕКОВ – ф.ғ.д., проф.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ МИНИСТРЛIГI
ТIЛ КОМИТЕТI

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БIЛIМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI


ҒЫЛЫМ КОМИТЕТI
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ АТЫНДАҒЫ ТIЛ БIЛIМI ИНСТИТУТЫ

Он бес томдық

V том
Д-Ж

АЛМАТЫ
2011
4

УДК 80/81(038)
ББК 81.2 Қаз-4я2
± 17

Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлїгїнїң Тїл комитетї


«Мемлекеттїк тїлдї және Қазақстан халқының басқа да тїлдерїн дамыту»
бағдарламасы бойынша шығарылды

Жалпы редакциясын басІар¦ан


Ахмеди ЫсІаІов , Нўргелд¿ Уєли

Òомныґ редакторы
М.Малбақов

СЅздїктї Іўрастырушылар:
Á.Єá¿ë²àñûìîâ (äóàäà²òàé – ä¤äàìàë), С.БизаІов (д¤дºмал – екшету), Є.Ж¤нiсбеков
(екшеу – ер-азамат), М.МалбаІов (ербеґдес – есеп), С.БизаІов (есепдан – жабылт),
Ж.±оґыратбаева (жабылт – жадырау, жамаë – жаíêåшò¿ë¿ê), О.НаІысбеков
(жаз – жаìа¦àò).

Арнаулы редакциялық топ:


À.Æà´àáåêîâà, Î.Æ¢áàåâà, ±.ʤäåðèíîâà (жауапты шығарушы),
À.£äåðáàåâ (жауапты шығарушы), À.Ôàçûëæàíîâà, Ð.Øîéáåêîâ

± 17 ±азаІ єдеби т¿л¿н¿ґ сЅзд¿г¿. Он бес томдыІ. 5-том / ±ўраст. Á.Єá¿ë²àñûìîâ,


С.БизаІов, Є.Ж¤нiсбеков жєне т.б. – Алматы, 2011.
5-том. – Д – Ж. – 752 бет.

ISBN 978-601-7293-16-1

Қазақстан Республикасында тїлдердї дамыту мен қолданудың 2011–2020 жылдарға арналған


мемлекеттїк ба¦дарламасы аясында жарыІ кЅрген бўл сЅздїк – ІазаІ тїлїнїґ сЅз байлы¦ын молынан
Іамтитын “±азаІ єдеби тїлїнїґ сЅздїгї” атты он бес томдыІ т¤сїндїрме сЅздїктїґ бесїншї томы.
Аталмыш томда сЅздїк бїрлїктер єлїпби тєртїбїмен берїлїп, олардыґ ма¦ыналары ыІшам т¤рде
т¤сїндїрїледї, грамматикалыІ, стильдїк ма¦ыналары сараланып, кейбїр сЅздердїґ Іолданылу аясы мен
саласы, этимологиясы кЅрсетїледї.
СЅздїк негїзїнен кЅпшїлїк Іауым¦а – баспасЅз, ¦ылым, бїлїм, мєдениет, оІу-а¦арту Іызметкерлерїне,
ана тїлїн тереґїрек бїлсем, ІазаІ тїлїн ¤йренсем деген жўртшылыІІа арналады.

УДК 80/81(038)
ББК 81.2 Қаз-4я2

ISBN 978-601-7293-16-1 (Ò. 5) © Тiл бiлiмi институты, 2007


ISBN 978-601-7293-11-6 © Тiл бiлiмi институты, 2011
5

±ÀÇÀ± ªË¾ÏÁȾ

Àà Èè Ðð Øø
ªº Éé Ññ Ùù
Áá Êê Ò ò Úú
Ââ ±² Óó Ûû
Ãã Ëë ¡¢ ¾¿
¥¦ Ìì £¤ Üü
Ää Íí Ôô Ýý
Åå ³´ Õõ Þþ
¨¸ Îî ®¯ ßÿ
Æ æ ¼½ Öö
Çç Ïï ×÷

ØÀÐÒÒÛ ±ÛѱÀÐÒÓ

à â è à ö. – àâèàöèÿëû² ã å î ë. – ãåîëîãèÿëû²
à ë ¦ û ñ. – àë¦ûñ ñ½ç ã å î ì. – ãåîìåòðèÿëû²
à í à ò. – àíàòîìèÿëû² ã å î ô è ç. – ãåîôèçèêàëû²
à í ò ð. – àíòðîïîëîãèÿëû² ã è ä ð. – ãèäðîëîãèÿëû²
à ´ ø. – à´øûëû² ä è ï ë. – äèïëîìàòèÿëû²
à ð õ å î ë. – àðõåîëîãèÿëû² ä ¿ í è. – ä¿íè
à ñ ò ð. – àñòðîíîìèÿëû² å ã i í. – åãiíøiëiê
à ó û ë ø à ð. – àóûëøàðóàøûëû² å ë ¿ ê. – åë¿êòåó¿ø ñ½ç
à ó û ñ. – àóûñïàëû ìà¦ûíà å ð ê å ë å ò ó. – åðêåëåòó
à ô ð è ê à. – àôðèêà òiëäåði å ñ ê ¿ ê ¿ ò. – åñê¿ ê¿òàáè
º ä å á. – ºäåáèåòòàíó å ñ ¿ ì. – åñ¿ìä¿ê
º ë å ó ì. – ºëåóìåòò¿ê å ò. – åò¿ñò¿ê
º ñ ê. – ºñêåðè æ à ¦ û ì ñ û ç. – æà¦ûìñûç
á à ¦. ò å ð. – áà¦àëû òåð¿ëåð æ à ² ò û ð ì à ó. – æà²òûðìàó
áàëà ò¿ë¿ – áàëà ò¿ë¿íå òºí ñ½ç²îëäàíûñ æ à ´ à. – æà´à ñ½ç
á à ò à. – áàòà æ å ð ã. – æåðã¿ë¿êò¿ ñ½ç
á å é í. – áåéíåë¿ ñ½ç²îëäàíûñ ç à ´. – çà´
á å é ï ¿ ë. – áåéï¿ë ñ½ç ç à ò. – çàò åñ¿ì
á è î ë. – áèîëîãèÿëû² ç å ð ã. – çåðãåðë¿ê
á è î õ è ì. – áèîõèìèÿëû² ç î î ë. – çîîëîãèÿëû²
á î ò. – áîòàíèêàëû² è í ô. – èíôîðìàòèêàëû²
â å ò. – âåòåðèíàðëû² ê º ñ. – êºñ¿áè ñ½ç
ã å î ã ð. – ãåîãðàôèÿëû² ê å ê å ñ ¿ í. – êåêåñ¿í
6
ê å ë å ì å æ. – êåëåìåæ ñ ó ø à ð. – ñóøàðóàøûëû²
ê å í. – êåí ¿ñ¿ ñ ¤ é ñ ¿ í ó. – ñ¤éñ¿íó
ê î í ò å ê ñ ò. – êîíòåêñò¿ê ìà¦ûíà ñ û í. – ñûí åñ¿ì
ê ½ ë ¿ ê. – ê½ë¿ê ²àòûíàñû ò à á ó. – òàáó ñ½ç
ê ½ í å. – ê½íåðãåí ñ½ç ò à ì à ². – òàìಠ½íåðêºñ¿á¿
ê ½ ò å ð. – ê½òåð¿´ê¿ ñòèëü ò à ð. – òàðèõè
ê ¿ ò. – ê¿òàáè ñòèëü ò å à ò ð. – òåàòðòàíó
² à ð à ï. – ²àðàïàéûì ñ½ç ò å ð ì. – òåðìèí
² à ð ¦. – ²àð¦ûñ ñ½ç ò å õ. – òåõíèêàëû²
² à ð æ û. – ²àðæû òåðìèí¿ ò î ² û ì à. – òî²ûìà
² î ¦.-º ë å ó ì. – ²î¦àìäû²-ºëåóìåòò¿ê ò ¤ é å ø à ð. – ò¤éåøàðóàøûëû²
² î ¦.-ñ à ÿ ñ è. – ²î¦àìäû²-ñàÿñè ò ¿ ë å ê. – ò¿ëåê ñ½ç
² î ë ½ í å ð. – ²îë½íåð ¤ ñ ò. – ¤ñòåó
² ¢ ² û ². – ²¢²û²òû² ø û ë. – øûëàó
² ¢ ð. – ²¢ðûëûñ ô è ç. – ôèçèêàëû²
ë è í ã â. – ëèíãâèñòèêàëû² ô è ç è î ë. – ôèçèîëîãèÿëû²
ì à ² ò à ø à ð. – ìà²òàøàðóàøûëû² ô è ë î ë. – ôèëîëîãèÿëû²
ì à ë ø à ð. – ìàëøàðóàøûëû² ô è ë î ñ. – ôèëîñîôèÿëû²
ì à ò. – ìàòåìàòèêàëû² ô î ë ü ê. – ôîëüêëîð
ì å ä. – ìåäèöèíàëû² õ è ì. – õèìèÿëû²
ì å í ñ ¿ í á å ó. – ìåíñ¿íáåó ø à õ ì. – øàõìàò òåðìèí¿
ì å ò à ë ë. – ìåòàëëóðãèÿëû² ý ê î ë. – ýêîëîãèÿëû²
ì è í. – ìèíåðàëîãèÿëû² ý ê î í. – ýêîíîìèêàëû²
ì è ô. – ìèôîëîãèÿëû² ý ê ñ ï ð. – ýêñïðåññèâò¿
ì î ä. – ìîäàëü ñ½ç ý ì î ö. – ýìîöèÿëû²
ì ó ç. – ìóçûêàëû² ý í å ð ã. – ýíåðãåòèêàëû²
ì û ñ ² û ë. – ìûñ²ûë ý ï î ñ. – ýïîñòû²
î ä. – îäà¦àé ý ò í. – ýòíîãðàôèÿëû²
î é û í. – îéûí à¦ûë. – à¦ûëøûí ò¿ë¿
½ í å ð. – ½íåðòàíó àð. – àðàá ò¿ë¿
½ ñ. – ½ñ¿ìä¿ê ãîëë. – ãîëëàíä ò¿ë¿
ï å ä. – ïåäàãîãèêàëû² ãðåê. – ãðåê ò¿ë¿
ï î ë è ã ð. – ïîëèãðàôèÿëû² æàïîí. – æàïîí ò¿ë¿
ï î ý ò. – ïîýòèêàëû² èñï. – èñïàí ò¿ë¿
ï ñ è õ. – ïñèõîëîãèÿëû² èòàë. – èòàëüÿí ò¿ë¿
ð å í ¿ ø. – ðåí¿ø ²ûò. – ²ûòàé ò¿ë¿
ð å ñ ì è. – ðåñìè ëàò. – ëàòûí ò¿ë¿
ñ à í. – ñàí åñ¿ì ìàëàé. – ìàëàé ò¿ë¿
ñ à ÿ ñ è. – ñàÿñè ìî´¦. – ìî´¦îë ò¿ë¿
ñ à ÿ ò. – ñàÿòøûëû² íåì. – íåì¿ñ ò¿ë¿
ñ º ó ë å ò. – ñºóëåò ½íåð¿ ïîðò. – ïîðòóãàë ò¿ë¿
ñ è ð å ê. – ñèðåê ²îëäàíûëàòûí ñ½ç ïîëÿê. – ïîëÿê ò¿ë¿
ñ î â å ò. – ñîâåòèçì îð. – îðûñ ò¿ë¿
ñ ½ é ë. – ñ½éëåó òàò. – òàòàð ò¿ë¿
ñ ï î ð ò. – ñïîðò ôðàíö. – ôðàíöóç ò¿ë¿
ñ ò à ò. – ñòàòèñòèêàëû² ýôèîï. – ýôèîï ò¿ë¿

ØÀÐÒÒÛ ÁÅËþËÅÐ

[ ] ò¿ê æà²øà – èð., àð., ëàò., ãðåê. ò.á. ò¿ëäåðäåí åíãåí ñ½çä¿´ ýòèìîëîãèÿñû.
< > ñûíû² æà²øà – òåðìèíä¿ê ìà¦ûíàäà¦û ñ½çä¿´ ëàòûí, ãðåê ò.á. ò¿ëäåð¿íäåã¿
¦ûëûìè áàëàìàñû.
[_ _ _] ¤ç¿ê ñûçû²òû ò¿ê æà²øà – äåðåêñ½çä¿´ ²ûñ²àðòûëûï áåð¿ëó¿.
≈ û²øàìäàë¦àí ò¤ðäå ê½ðíåê¿ ìàòåðèàëäàðäû´ áåð¿ëó¿.
// ãðàììàòèêàëû² ìà¦ûíàíû´ ½çãåðó¿; ñ½ç ìà¦ûíàñûíû´ áàñ²à ðå´ê àëóû.
7 ÄÓÀÄ-ÄÓÀҚ

Д
ДУАДА±ТАЙ с ы н. ДуадаІ сияІты, кЅрген ІиындыІ жайына Іалды. Неґдї аяр-
дуадаІ тєрїздї. Ол жа¦а¦а шы¦ып, сєл ж¤рген сыґ, арыстай азаматыґ отанына орал¦анда.
соґ каналдыґ сол Іапталында¦ы жазыІта се- Барымды салып, той-томала¦ымызды жасадыІ.
рїгїнен айырыл¦ан д у а д а І т а й ІаґІи¦ан Сонда кЅрдїк Іой араІ деген д у а й п а т т ы
жал¦ыз боз ¤йдї кЅрдї (Н.Сералиев, ±аґтар). (К.Ахметбеков, АІдала).
Дємелї Ѕстїп, жастайымнан-аІ адасІан д у а- ДУАКЕР с ы н. 1. с Ѕ й л. Дуагер. ОІымысты
д а І т а й жал¦ыз Іал¦аным ба бў жал¦анда?! – д у а к е р, јнерлї екен тым шебер (И.БайзаІов,
дейдї (ј.±анахин, Дємелї). Самолет сол бетїмен Таґд.). Ертегїде бїр жас ер Аралапты талай
зїркїл Іа¦ып сєл тўрды да, бїр заматта семїз жер. ЖоІ їздеген жїгїтке Кез болыпты д у а-
д у а д а І т а й ыр¦алаґдап, селоныґ сыртын- к е р (И.БайзаІов, ±ўралай.). 2. а у ы с. Себеп-
да¦ы тепсеґге Іарай жылжыды (±.Жўмадїлов, кер, ўйтІы. Бурабай мен РаІымбай ишанды
Саржайлау). Жўбан Іанаты Іайырыл¦ан д у а- жєне бўл Іанды їске д у а к е р бол¦ан басІа он
д а І т а й ая¦ын санап басып керї Іайтты шаІты бай-манапты ўзаІ жыл¦а Сїбїрге айдады
(Е.Домбаев, Менїґ туыс.). (I.Есенберлин, ±атерлї.).
ДУАДА±ША ¤ с т. ДуадаІ сияІты, ДУАКЕШ с ы н. Адамды дуалайтын. Ол
дуадаІІа ўІсап. ТЅрелер мерген кЅрген д у а- тауды д у а к е ш мыстан мекендейдї екен
д а І ш а ереуїлдеп бастарын кЅтерїседї (±.Тай- (Т.Нўрма¦амбетов, ±арлы¦аш.).
шыІов, Окт. ўшІыны). Жаным-ау, перїште ме, ДУА±АН з а т. ж а ¦ ы м с ы з. Адамды
перї ме мынау, кЅгалда жайыл¦ан д у а д а І ш а Ѕз еркїнен айырып, ыІпалына т¤сїру ¤шїн,
жайІаґдауын Іарашы (Ґ.Мўстафин, Жиырма жадылап, басын айналдыру зиянды єрекетїн
бес). Со¦ыс дегендї ўмытІан ІазаІІа ендї жасаушы. Дуаны д у а І а н д а р жасайды
Іолыґа мылтыІ алып, Ѕзїґдей екї аяІты, тїлї (±ЎЭ). Дуа жасау ¤шїн д у а І а н д а р керї
сайрап тўр¦ан адамды д у а д а І ш а домалат деу оІитын арнаулы дїни дў¦аларды пайдалана,
Іиын да (Ґ.Ахметов, ЖорыІ.). адам суретїне дем салады, керї дў¦алы тўмар
ДУАЙЕН [франц. doyen] з а т. д и п л. бередї, адамныґ ¤йї мен жўмыс орнына єрт¤рлї
ДипломатиялыІ корпустыґ басшысы. Д у а- заттарды керї оІып тастайды, шашады немесе
й е н мїндеттї т¤рде жо¦ар¦ы сыныпты жєне сыйлыІІа бередї (±ЎЭ). 2. д ї н и. Дў¦агЅй, дў¦а
сол елде басІалар¦а Іара¦анда ўза¦ыраІ тўр¦ан оІы¦ыш, дў¦а оІи бїлетїн, дў¦асы Іабыл бол¦ыш
дипломатиялыІ Ѕкїлдер арасынан таґдалады адам. ≈ Д у а І а н д ы шаІырды.
(±ЎЭ). Д у а й е н н ї ґ Іызметї, негїзїнен, ДУА±АНДЫ± з а т. к Ѕ н е. 1. п а р а п с и х.
хаттамалыІ сипатІа ие (±ЎЭ). ±азаІстан Бїреудїґ ерїк-жїгерїне єсер етїп, жадылаушылыІ,
Республикасында¦ы шетелдїк дипломатиялыІ басын айналдырумен айналысушылыІ. 2. м и ф.
корпустыґ ал¦ашІы д у а й е н ї Ѕзїнїґ сенїм Бїреудї дуалау арІылы жадылау. ТабаІ тар-
грамотасын бїрїншї болып тапсыр¦ан Т¤ркияныґ тып ж¤рген єйел АІтайдыґ етїне бїр Іарап, осы
±азаІстанда¦ы ТЅтенше жєне толыІ Ѕкїлеттї АІбай емес пе, апам бўзып, д у а І а н д ы І п е н е н
елшїсї Ташкент Кутлыш мырза болды (±ЎЭ). бїр пєле еткен шы¦ар-ау деп, дала¦а тамаІтан
ДУАЙПАТ с ы н. Долы, ашулы, дЅрекї. ала шы¦ып, Іора¦а апарып: «Сен АІбай емессїґ
Бўрын да айлы т¤ндегї арыІ Іояндай Іор- бе?» – дептї (±аз. ертег.).
ІаІтап, д у а й п а т Ѕгей шешенїґ Іолына ДУА±АНТ з а т. с Ѕ й л. ДуаІан (дў¦асы
Іара¦ан жетїм баладай жаутаґдауыІ бол¦ан Іабыл бол¦ыш адам, сиІыршы). Мен д у а І а н т
Алсай-Сараныґ ендїгї к¤нї м¤лде м¤шкїл Са¦идулланыґ ата¦ын естїп, Бабыл Іаласына
(Ш.Мўртазаев, ±ызыл жебе). Єйтпесе оныґ бардым (Мыґ бїр т¤н).
д у а й п а т мїнезїн кЅрїп келе жатырмыз бїз ДУА±АНТТЫ± з а т. с Ѕ й л. ДуаІан
(А.Нысаналин, Армысыґ.). // Жаман, арам болушылыІ, дуаІандыІ. Д у а І а н т т ы І-
нєрсе. Д¤н-д¤ниенїґ бєрї мєре-сєре. Аз к¤нгї т а н, сиІырлыІтан хабарыґыз бар ма едї? Бїр-
ДУАЛ-ДУАЛ 8
екї аятты оІып, супит деп жїберсеґїз, т¤рменїґ аяттарды оІу. Дауысымды бўзып, айІайлап
есїгї шалІасынан т¤сетїн шы¦ар-ау! (О.Сєр- ¤йге кїрїп бардым да байлаулы жатІан Жа-
сенбаев, Таґбалы тас). нысбайды д у а л а п, ¤шкїре бердїм (С.Омаров,
ДУАЛ [ир. ] з а т. 1. БалшыІ, са- ±иыр жол). СўІ пен кЅз тиместей етїп, д у а-
ман, шым тєрїздї заттардан салын¦ан ¤йдї, л а п тастадым (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.).
баІты айналдыра салын¦ан Іоршау. Бўл Жылан шаІІан адамды жазу ¤шїн ІазаІтар
сЅзї тўзаІшыныґ кЅґiлїне ўнады. Тор¦айды тїрї жыланды ўстап алып д у а л а й д ы. Егер
бїр д у а л ¦ а Іондырады, Ал¦ашІы бўл дуа Іабыл болса, жылан сол арада Ѕлуге тиїс
сЅзїґдї єбден ўІтым, Екїншї сЅзїґ Іандай? – (Ш.Уєлиханов, МаІала. хат.). 2. ДуаІанныґ
деп сўрады (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Ала- жадылау, басын айналдыру зиянды єрекетї
са саман д у а л м е н Іорша¦ан кїшїгїрїм арІылы бїреудїґ еркїн билеп алуы. Жексен
баІтыґ їшї б¤гїн мейрамда¦ыдай сєндї дегенї керой боламын деп к¤ндїз-т¤нї шахты
киїнген халыІІа сыймайды (С.Шаймер- деген жерїнен шыІпайды, не бєлесї барын,
денов, Мїнез). Айналасын Іорша¦ан шым басын д у а л а п Іой¦ан бїреу бар ма сол жаІта
д у а л ы бар бЅлек-бЅлек ¤йлер Іазїр їгї-жїгї (Є.Тарази, Тас жар¦ан). Жалпы осы Денисовке
бїлїнбей тўтасып, ¤лкен бїр Іора-Іорым¦а Кенбайдыґ ниетї ау¦ан. Єйел болса басын
айнал¦ан (ј.±анахин, Дємелї). Бїр кезде бўл д у а л а п алды деуге сияр едї (Р.јтесїнов, Алып.).
тас ІаІпа ¤лкен балшыІ дуалдан салын¦ан 3. а у ы с. Елїктїру, есїн алу. Келедї мўны жат-
кЅне Іор¦анныґ ауызы бол¦ан¦а ўІсайды. тап парызындай, ±алыґ г¤л Іабылдайды ары-
зын жєй. К¤йшїнїґ жан ж¤йесїн д у а л а й д ы
јйткенї ІаІпаныґ айналасында ескї д у а л
КЅґїлдї тЅґїректїґ бєрї жындай (Х.Ер¦алиев,
їргелерїнїґ їзї байІалады (С.Бегалин, ШоІан
КЅбїк шашІан). Алайда т¤рлї-т¤рлї дїнибўзарлар
асу.). 2. Јйдї айналдыра сал¦ан а¦аш Іоршау,
бїздїґ ўл-Іыздарымызды, а¦а-їнї, апа-Іарын-
Іаша. Барушы ек ¤йдї айналып, д у а л асып,
дастарымызды д у а л а п, елїктїрїп, сектала-
Есїктї Іыз тўрушы ед Іуана ашып. Ентїгїп сол рына тартІанына, бїздї їштен їрїтїп, Іо¦амдыІ
Іалпыґмен ж¤рсїґ бе єлде, ТЅсїнде Алатаудыґ тўраІтылыІты б¤лдїре баста¦анына кЅнгїмїз
Іуаласып (С.Асанов, Алматым.). Балайым мен келмейдї («Жас Алаш»).
Єскербек ¤йїнїґ алдына келїп оІтасты. Биїк ДУАЛА± з а т. ж е р г. ДуадаІ. Ауылдыґ
таІтай д у а л, екї бїрдей есїк (Ж.Молда¦алиев, алды быІып жатІан бўлдырыІ, жиек д у а л а І
Ескї дос). 3. Зауыт-фабрикалар мен ¦имарат- (ј.Тўрманжанов, Адам.). Д у а л а І їлген Іўсша,
тарды, Іоймаларды айналдыра Іорша¦ан биїк т¤п етектен жабыса, ўстал¦ан бЅрїше б¤гїлїп,
Іамал. Завод биїк тас д у а л м е н Іоршал¦ан ¤нсїз тырмысІаным (Ґ.Орманов, Ж¤рек).
да, батыс жа¦ында шы¦ыс ¤лгїсїмен салын¦ан ДУАЛА±ША ¤ с т. ж е р г. ДуадаІ-
¤лкен ІаІпасы бар (Ç.Шашкин, Доктор.). ша. Той¦ан д у а л а І ш а байпаґдап, т¤сїп
4. є с к. ±ор¦ану, бекїнїс ¤шїн салын¦ан ІалІа, жатІан болыстар¦а келдї (±.ТайшыІов, Окт.
Іўрылыс. Талай т¤ндї кЅзбен атІызып, Іар жа- ўшІыны).
мылып, мўз тЅсенїп ж¤рген кезїмїз ¦ой, д у а л- ДУАЛАН= е т. 1. Жадылану, арбалу.
¦ а с¤йене Іал¦ып кетїппїн (Б.Момышўлы, Д у а л а н ¦ а н адамда бас ауру, єлсїздїк,
Офицер.). ±арашаґыраІ аума¦ы аІ Іыштан ж¤йке ауруы (ўйІысыздыІ, ¤рей, шошу),
Ѕрїлген биїк д у а л, жарыІ ба¦анда- бедеулїк пен белсїздїк, буын, їш Іўрылысы, сал
ры. Астана¦а Іоныс аударып, жаґа Іаланыґ аурулары, Іатерлї жаралар пайда болуы м¤м-
негїзгї нобай-нўсІасын кїм жасайды деп бєйге кїн (±ЎЭ). Отбасында¦ы берекесїздїк, жаІын
жариялан¦ан 98-жылдыґ ІаІаІа¦ан Іысында адамдардыґ ўрыс-керїсї, адам їсї ал¦а баспай,
к¤ншы¦ыс елїнен келген сєулетшї Кисе Куро- Іабїлетїнен, дєулетїнен айырылу, себепсїз
кавасанныґ сЅзї Іўла¦ында Іалыпты («Егемен ¤й-м¤лкїн бїреуге беру, есїнен тану, дуаІанныґ
±азаІстан»). 5. к Ѕ н е. Ертеректе Іаланы ырІына кЅну, туысын ўмыту т.б. Іўбылыстар –
жаудан Іор¦ау ¤шїн Іатты кесектен, иленетїн д у а л а н ¦ а н адам¦а тєн (±ЎЭ). 2. д ї н и.
балшыІ не шымнан тўр¦ызылатын биїк, берїк Ем-дом сўрап Алла¦а жаса¦ан ¦ибадаты Іа-
Іоршау, бекїнїстї Іўрылыс. Ертедегї Іалалар, былдану, шипалы болу. Єлбетте, д у а л а н-
ІыстаІтар, кЅбїнесе, биїк д у а л д а р м е н Іор- ¦ а н дєрї. Осымен Іўрт тєммєт-тєммен болды
шалатын бол¦ан (±ЎЭ). Император Ѕз елїнїґ (С.Сўбханбердин, ШындыІ). 3. а у ы с. Есї
мўншалыІ Іор¦ансызды¦ын кЅрїп, т¤сїнен кету, Іызы¦у, елїгу. Д у а л а н а м да Іалам.
шошып ояныпты. Ояна салысымен б¤кїл импе- Єсїресе небїр к¤рделї Іимыл жаса¦анында да
рияны Іоршап тўратын, сыртІы жаулардан бидай Ѕґїнїґ сєл-пєл алабўртып, ¤лкен Іой
Іор¦ап тўратын домбауыл д у а л салдыру¦а кЅздерїнїґ ¤немї к¤лїмдеп тўратынын айтсаґ-
пєрмен етїптї (С.Абдрахманов, Елдїк сыны). шы (Б.±ойшыбаев, Ай нўры). Сол шылым иїсї-
ДУАЛА= е т. 1. д ї н и. Алладан медет, нїґ Іасїретїмен д у а л а н ¦ а н д а й жып-жылы,
жєрдем сўрап дў¦а оІып ¦ибадат ету; кЅз жўмсаІ т¤тїнїн сор¦ан сайын кЅзїн тарс жўмып
тиюден, аурудан т.б. шипа болатын с¤ре, Іўныса т¤седї (Р.ТоІтаров, Ертїс.).
9 ДУАЛ-ДУАЛ
Дуалан¦ан адамдай. Басын дуаІан айнал- ДУАЛЫ с ы н. 1. д ї н и. Шипалы, Алладан
дыр¦ан, бїреудїґ ыІпалына т¤сїп, Ѕз еркїнен сўра¦аны Іабыл бол¦ыш, дєрулї. Бала кЅтермей
айырыл¦ан кїсїдей. ±ойшыбай бїлегїне орал¦ан сырдаІ тартып кеткен соґ, бала беретїн д у а-
белбеудї тарІатты да, жерге бїр-аІ ўрды. Риза л ы баІсы бар дегендї естїп, Раушан со¦ан ¤ш-
болмаса да, келїскенї. Менде не ерїк бар, д у а л а н- кїртемїн деген (Б.Майлин, Шы¦.). 2. м и ф.
¦ а н а д а м д а й бў¦ан да кЅндїм (М.Ма¦ауин, СиІырлы, жадылан¦ан. Д у а л ы су сїмїртїп,
КЅк кептер). Он екї рет м¤дїртїп, Екї жദಠдєнїне СиІыр
ДУАЛАТТЫР= е т. Зиянды єрекет ар- оІып ¤ґїлтїп (Манас). ѕнїм, Іолыґныґ д у а-
Іылы еркїнен айырту, жадылаттыру. Дєм тат- л ы екенїн сыртыґнан естїп, єдейї їздеп келдїм.
Іан Іўды¦ына т¤кїрїп Шабанбай кеттї. Оныґ ба- Талай бетї єрї Іара¦андарды жазыпсыґ (Б.То-
сын осында¦ы бїр молла¦а ±аратай д у а л а т- ¦ысбаев, Боз жор¦а). 3. а у ы с. ±асиеттї,
т ы р ы п ал¦ан кЅрїнедї (А.Ж¤нїсов, јмїр.). ерекше. ±арлы¦аш та – д у а л ы Іўс, оныґ Іыста
ДУАЛАУ Дуала етїстїгїнїґ Іимыл атауы; басІа жаІІа кететїн себебї, жаз¦а салым осы
жадылау, еркїнен айыру. ±азаІтар киелеу, ар- Ѕлкеге жаґа єнмен орал¦ысы келедї (Є.Єлїм-
бау, д у а л а у дегендердїґ Іандайын болса да жанов, Махамбет.). Дару ¦ой, д у а л ы ¦ой
жады деп атайды (Ш.Уєлиханов, МаІала. хат.). Ѕлеґ деген. Жаралы ж¤ректердї ол емдеген
Адамныґ басын Іолдан орнатамыз, ж¤ректї (Ж.Молда¦алиев, Жесїр.). Бўл кезеґ «катю-
Іолдан жасаймыз. Д у а л а у арІылы махаббатты шалардыґ» майданда кЅрїнген бетї едї-ау.
да Іолдан жасау¦а болады (Т.Єбдїков, АІиІат). Жаудыґ ¤рейїн ал¦ан д у а л ы Іару сол болды
Жын шаІыру, арбау, д у а л а у мен аластау, ¦ой (С.Хайдаров, Азамат.). 4. а у ы с. АрІалы,
ауруды айналдыру немесе кЅшїрудї єдетте арІасы бар. Оныґ д у а л ы аІын а¦асы айтІан
Ѕзїне белгїлї сЅздердї жєне єн-єуендердї айта єлем єдебиетїнїґ таґдаулы ¤лгїлерїн бажайлап
ж¤рїп баІсы ¦ана орындайды (Х.Досмўхамед- оІу Іажет деген сЅз ¦ана жадында Іалыпты
ўлы, Шы¦.). (М.Ма¦ауин, АІша Іар).
ДУАЛДЫ с ы н. Дуалы бар. ±ашІандай-аІ Дуалы ауыз. д ї н и. а) Алладан сўра¦аны
д у а л д ы тар ауладан, Бетї сонша Іызарып Іабыл бол¦ыш, їлїмї к¤штї, иманы берїк, ел-
алаула¦ан. ±атар соІІан ж¤ректер д¤рсїлїмен, жўртыныґ тїлекшїсї болатын (адам). ±алада
ЖаІсы едї ¦ой ж¤зїне Іарау ма¦ан! (Ж.±аш- Сейїлбегї, далада д у а л ы а у ы з Мейрам
Іынов, Найзатас). Жеґїл газик станцияныґ Іажысы бар (М.Тлеков, Єдiлбек Майкотов).
балшыІ д у а л д ы ¤йлерїнїґ арасын жарып Екї жаІтыґ да а у з ы д у а л ы л а р ы Іауымныґ
Ѕтїп, ауыл¦а баратын асфальт жол¦а т¤стї терїстїк бетїндегї шыґда¦ы кеуекте жатІан
(С.Мўратбеков, Дос їздеп.). ТЅрт бЅлмелї, ±араман атаныґ басына барып ±ўран ўстап,
ауласы кеґ, кЅк д у а л д ы ¤йге кїргелї талай ант берїстї (Є.Кекїлбаев, К¤й). Ол – на¦ыз
жыл Ѕттї (Ж.Молда¦алиев, Ескї дос). Алланыґ с¤йген Іўлы. АйтІаны аумай келїп,
ДУАЛИЗМ [лат. dualis] з а т. ф и л о с. Д¤- батасы балдай жў¦атын д у а л ы а у ы з кїсї
ниенїґ негїзї бїр-бїрїне тєуелсїз екї бастама – (Є.АІбаев, ±ара боран). є) АйтІаны келгїш,
материя мен рух дейтїн, д¤ниенїґ бїрлїгїн жаІ- кЅрїпкелдїгї бар, ботагЅй. Єрине, мен сиІыршы
тайтын монизмге Іарама-Іарсы философиялыІ емеспїн, менїґ а у з ы м д у а л ы (С.Еркебаев,
їлїм. Таным процесї туралы їлїмдї Кант онто- Жолдар.). Ел а у з ы – д у а л ы (МаІал). А у-
логиядан, болмыс туралы їлїмнен бЅлектейдї. з ы д у а л ы аІсаІалдан ал¦ан батасы тегїн
Болмыс пен танымды бїр-бїрїнен бЅлектейтїн кетпедї, Роза апамыз Ѕмїрїнїґ сы жылда-
бўл д у а л и з м д ї Гегель сынады (А.±асым- рында жаІсы тўрмыста¦ы алты баласыныґ
жанов, Диалектика.). Л.Фейербах жан мен арасында армансыз ¦ўмыр кештї («Егемен
д¤ниенїґ д у а л и з м ї жайында дїни їлїм фан- ±азаІстан»). є) Елге Іадїрлї, сЅзї Ѕтетїн (адам).
тастиканыґ їшкї сырын ашты (Ç.АІназаров, СЅйтїп бїр-екї жылда-аІ Оспан Жан¦абылов
Ґылыми атеизм.). ¤лкен беделге ие, а у з ы д у а л ы, салауат-
ДУАЛИСТ з а т. Дуализм идеясын жаІ- ты Іызметкер боп шы¦а келдї (М.Мєжитов,
таушы, дамытушы адам. ≈ На¦ыз д у а л и с т. ±ўлынды.). Балуанныґ Ѕзї тентектїгїн Іо-
ДУАЛИСТѕК с ы н. Дуализмге тєн, дуа- йып, сол елдїґ ¤лгї айтатын биїнїґ бїрї боп-
лизмге Іатысты. ДиалектикалыІ материализм ты дейдї, а у з ы д у а л ы, айтІанын халІы екї
д у а л и с т ї к философияны да, идеализм- Іылмайды дейдї (С.МўІанов, Балуан Шолақ).
дї де т¤гелїмен бекерге шы¦арады (Ґылыми Сенерїде,семсерсїлтерїде–Іалыґколхозшы. Дуа-
атеизм.). СаІ ІолЅнер шеберлерїнїґ аґ, Іўс, л ы а у ы з Сєрсек, аІылды єйел Ажар, жыл-
жан-жануарларды егїз бейнелеудегї (гералдика) Іышы ата ±онай¦а арІа с¤йейдї (Р.Нўр¦алиев,
мєнер – олардыґ д у а л и с т ї к д¤ниетаны- К¤ретамыр).
мынан ту¦ан «жануар стилїндегї» Ѕнер туын- Дуалы сЅз [леб¿з]. ХалыІты ўйытатын
дылары («Парасат»). мєндї, мазмўнды, Ѕтїмдї, иландыратын пїкїр.
ДУАЛ-ДУАН 10
±адырбай, дദыл Мўрат, ±уан Ѕткен, Жел 3. т а р. Ресей империясыныґ 1822 жылы ІазаІ
с Ѕ з ї н тїлден шыІІан д у а л ы еткен. Бєрїнен даласына жаса¦ан территориялыІ бЅлїнїсї,
Іылсаґ пїкїр ажал ж¤йрїк, Т¤бїнде дем алдыр- округтїк аймаІ. Мўса Шорманўлы Іолында¦ы
май Іуа жеткен (Ы.ШЅреков, Исатай-Махам- ресми билїктї пайдалана отырып, Ѕз д у а н ы-
бет). С Ѕ з ї ґ д у а л ы, аузыґныґ ебї болушы н а Іарасты елдїґ балаларын ауылдыІ медре-
едї. Бїраз к¤нге сўранып, апа-сїґлїлерге т¤сїнїк селерде оІытІан (Мўса Шорманов). Сперанский
берїп Іайт. Єйтпесе бєрї бет-бетїмен тарап, жаса¦ан ереже бойынша «Сїбїрлїк» атала-
¤йде ошаІ Іасы, отбасы болар жан жоІ (ЖарыІ тын ІазаІтар: ±ўсмўрын, КЅкшетау, АІмола,
жўлдыздар). Баян, ±арІаралы, КЅкбектї аталатын алты
ДУАЛЫ± з а т. с Ѕ й л. д ї н и. Дў¦алыІ д у а н ¦ а бЅлїнедї (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
(дуалап берген ±ўран с¤ре, аяттары жазыл- ЖылІыайдардыґ єкесї Єлїмбек Т¤лкїбас
¦ан тўмарша). Бўл жеґешем ырымшыл жоІІа д у а н ы н а аты жайыл¦ан айтулы батыр,
Іўмар, Мойнында ¤ш д у а л ы І, бїр бойтўмар. шабандоз, палуан бопты (Ш.Мўртазаев, ±ы-
СалпылдаІ, сар¦ыш тартІан кЅзї сын¦ан («±аз. зыл жебе). 4. т а р. ПатшалыІ Ресейдїґ 1822
єдеб.»). территориялыІ бЅлїнїсї бойынша белгїленген
ДУАЛЫ±ТАЙ с ы н. ДуалыІ сияІты, ІазаІ окургтерїнїґ орталыІтары.Сатымбеттї
дуалыІ тєрїздї. Ол хатты оІыды да, Іа¦азды болыс Дєндїбай¦а жўмса¦ан ±арабас, жерїн
д у а л ы І т а й сыртынан с¤йїп, кеудесїне бас- ±амІорлар тартып ал¦аннан кейїн АІшолаІты
ты (Мыґ бїр т¤н). АякЅз д у а н ы н ы ґ атаІты ІашІын ўрысы
ДУАМАЛ с ы н. к Ѕ н е. Дуалан¦ан, дуа ти- Жайпар ЖўдырыІ баласына жїберген-дї
ген. – Ей, жаратІан, Іадїр д у а м а л, Єр нєрсе (К.Оразалин, КейбайтаІ). ЎлыІ хазїретїлер
Іылсаґ еркїґ бар (Батырлар жыры). байІауымызша, ±арІаралы д у а н ы н а риза
ДУАН [ир. ] з а т. 1. ±азаІстанды болса керек («ДУГ»).
отарлаушы патшалыІ Ресейдїґ ІазаІ дала- Б¿р дуан ел. Бїр окург, аймаІ елдї Іам-
сынан Іор¦ану, оны жаулап алу ¤шїн сал¦ан титын кЅлемдї бїлдїретїн халыІтыІ Ѕлшем.
єскери бекїнїстерї, форт. Д у а н салып їшїнен, ±азыбек пен Д¤рїмбайды бетїмен Іоя берсе,
Айырып Іуат к¤шїнен, АІ патша десе ¤рпиїп, Ўл¦айып барып, ая¦ы б ї р д у а н е л д ї шатыл-
Оянып шошып т¤сїнен, А¦а сўлтан Іазыныґ дыратындай т¤рї бар (С.Шарипов, Шы¦.). Бўл
Ел сїлкїндї їсїнен (Дулат Бабатайўлы, Замана.). жинал¦ан єншїлер тобыныґ їшїнде Ермектїґ
Заман Іайтїп оґалсын, Адам Іайтїп Іуансын – Исайы, Байжанныґ ±алиы, Айтбайдыґ Ґаб-
Жандарал болды ўлы¦ыґ, Майыр болды сиын- басы, Бал¦абайдыґ ЖаІыпбегї сияІты есїмдерї
¦аныґ!.. Кєпїрдї кЅрдїґ пїрїндей, Тїлмашты б ї р д у а н е л г е белгїлї Ѕґшеґ атаІты єн
кЅрдїґ биїґдей, Д у а н д ы кЅрдїґ ¤йїґдей, шеберлерї бар болатын-ды (М.Майшекин,
АбаІты тўр Іасында ±азыл¦ан Іара кЅрїґдей! Мўрагерлер).
Байлар ўрлыІ Іылады, КЅзїне малы кЅрїнбей ДУАНА з а т. с Ѕ й л. 1. Диуана. Д у а н а
(Шортанбай ±анайўлы // Екї мыґжылдыІ.). аяІ астынан ¤рїккен жылІыша, жарІ берїп,
Уєлї жолдан орал¦анда жай бїр сапардан лоІып, єнтек тўра Іалды да, бўрылып АІбї-
келїп отыр¦ан жоІ, д у а н ¦ а бар¦ан жерїнде лекке Іарай ж¤рдї (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Бўл
аґдаусызда абаІты¦а т¤сїп Іал¦ан немере а¦асы, ѕскендїр д у а н а н ы ґ барма¦ан жерї, баспа¦ан
мыґбасы Кєрбозды босатып алды (±.Сєрсекеев, тауы жоІ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Бўлбўл боп
±араша Іаз.). Сол Абайдїлда КЅкшетау¦а кейде ІаІсап таґда зарлап, Тор¦ай боп аспанда
д у а н салдырмаймын, ешкїмге ба¦ынбаймын ўшып, кЅктї шарлап. Басына аІІу киїп, д у а-
деп, ІарсылыІ Іыл¦аны ¤шїн ўсталып, сегїз н а боп, ±асына ханышаныґ кеп тўр сарнап
жыл Итжеккенге айдалып, Іайтып келгенде, (ѕ.Жанс¤гїров, Поэм.). 2. Дў¦а оІып, дем салушы,
Орынбай аІын айтІан екен (М.Дулатов, Шы¦.). соны кєсїп етушї адам. ШайІы-бўрІы д у а н а,
2. к Ѕ н е. ±ала, кент. Јш жылдан берї кЅрїспеген Кесїр, кесел Іуала Кел берекет, кет бєлекет
Єлїбидї Амангелдї аІ жарІын кЅґїлмен Іуана Аллай ха-а-а-аІ! (М.Єуезов, Шы¦.). БаІсылар-
Іарсы ал¦ан. Кешегї д у а н ¦ а шабуылдыґ ыстыІ- дыґ Іыл¦ан кєсїбїн д у а н а да Іылады. Єуелгї
суы¦ын Ѕзїмен бїрге кЅрдї (З.Мўхамеджанов, уаІыттарда дуаналар Ѕздерїнїґ жаІындарына
Тор¦ай.). Алматы осы к¤ндї бїздїґ д у а н, жаІсылыІ-жєрдем ІылмаІ ¤шїн кєсїп Іылар
Бозбала, менї кЅр де к¤нде Іуан. Јш ж¤зге едї («ДУГ»). ±ожа-молдалардыґ, баІсы-бал-
Ѕлеґменен атым шыІІан, Сўрасаґ ўранымды герлердїґ, д у а н а, дєруїштердїґ ЎлыІбекке
Албан-Суан (Єсет, Шы¦.). Ал Оспанды т¤п- Іарсы бол¦аны, оны Ѕлтїрудї ойластыр¦аны
тўІиянымен жїберер к¤ш КЅкебайда бар едї-ау мєлїм (М.ИсІаІов, Математика.). 3. а у ы с.
бая¦ыда. АтаІты аІын Абаймен дємдес бол¦ан ѕсїнде береке жоІ, тўраІсыз адам. Бїреу сенї
ол шал кезїнде б¤кїл Семей д у а н ы н аузына Іа- маІтаса, Іуанасыґ, Жамандаса, жабырІап, суа-
ратІан їрї кїсї деседї (О.БЅкеев, јз отыґ.). ласыґ. МаІта¦ан кїм, сЅккен кїм – онда їсїґ
11 ДУАН-ДУАС
жоІ, Бєрїбїр сен де елїрме д у а н а с ы ґ ДУАНАШЫЛ с ы н. с Ѕ й л. Ел кезкїш, ел
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). адаІта¦ыш. СапаІ та бїраз к¤ндей д у а н а-
Дуана тала¦андай. Есїн шы¦ар¦андай, ш ы л боп Ж¤р едї, жоІ едї тыным еткен
берекесїн кетїргендей. Еуропаныґ жаЇангер- (Ґ.±айырбеков, Дала.).
лерї Т¤ркияны д у а н а т а л а ¦ а н д а й Іамап, ДУАНБАС з а т. з о о л. <лат. larus hy-
арбап, бўрын¦ысындай Іўлдану, езу шарасын perboreus> Татреґдїлер отрядыныґ ша¦ала-
кеґесїп жатыр (М.Дулатўлы, Шы¦.). Менїґ лар тўІымдасына жататын Іўс. Д у а н б а с-
кЅршїм Жа¦ыпар деген Нўрланныґ оІытушысы т ы ґ Іанатыныґ ўзынды¦ы 80 сантиметрдей,
¦ой. Еттї Іолмен жеуге бола ма, єлде болмай ма салма¦ы 1,5–1,7 кг, т¤сї аІ (±ЎЭ). Д у а н б а с
деген бїр хєкїмнїґ сЅзїн айтып, Ѕзїмдї д у а н а ±азаІстан¦а (Каспий теґїзїнїґ жа¦алауына,
т а л а ¦ а н д а й Іыл¦аны (Ж.Молда¦алиев, Ертїс, ѕле Ѕзендерїне) бїрнеше рет ўшып кел-
СарыарІа.). ген (±ЎЭ).
Кєр¿с¿ жоІ болса, жасы дуана болады. ДУАНБАСЫ з а т. т а р. ±азаІ даласында
±ариясы жоІ елдїґ жастары Іарттардыґ ресейлїк отарлаушы империяныґ бекїткен сай-
Іызметїн Ѕзїне алады, орнын басады деген ма- ланбалы лауазымы, дуан¦а Іарасты Іауымды,
¦ынада. АрІаныґ Іызыл изенї, Басы к¤рдек, т¤- округтї билеушї ўлыІ. Д у а н б а с ы а¦а сўл-
бї арал, ±ыдырып шалар аруана, К є р ї с ї кїм- тан Шыґ¦ысІа та¦ы бїр жолы¦ып Іайту¦а ж¤-
нїґ ж о І б о л с а, Ж а с ы б о л а р д у а н а (Ма- рїп кеттї (Ґ.М¤сїрепов, Ўлпан). Мен, КЅлбай
хамбет // ХѕХ ¦. Іаз. поэз.). То¦ысов, патша тєртїбї кезїнде бїр кїсїлїк зын-
ДУАНАДАЙ с ы н. Дуана сияІты, дуана данда «дем ал¦аным» рас, сол кезде сїз д у а н-
тєрїздї. Басына аІІу терїсїн киген д у а н а д а й б а с ы м е н бїр жарым жыл «ІолтыІтасып»
сєлде оран¦ан бїрнеше молласы бар ІомаІты ж¤ргенсїз (Т.Кєкїшев, Сєкен Сейфуллин.).
топ Іабїр басында¦ы халайыІІа жаІындай СондыІтан старшын ЫІыластыґ ІаґІылда¦ан
т¤стї (Б.±ўсбегин, ЗуІа батыр). Алыс к¤ндер Іара Іобызыныґ сахара¦а сал¦ан лаґын, илан¦ыш
ескерткїшї, Д у а н а д а й тўр дуалдар. ±ызыл, жўрттыґ оны пїр тўтатынын, оныґ даґІы болыс-
жасыл, кЅктем т¤сї ±арайды ескї мўнаралар билерден асып, жарымпатшалыІпен тайталаса
(С.Мєуленов, јлеґд.). «Мўнысы не, апырау, баста¦анын д у а н б а с ы ¦ а жеткїзген («Жас
мўнысы не, Д у а н а д а й осыныґ ж¤рїсї не?» Алаш»). Ауылдыґ атІамїнерлерї – елубасы,
– Деп те к¤лїп жатыр ма, кїм бїлед, Бїр а¦айын ж¤збасыдан старшын, болыстар¦а шейїн, одан
т¤сїнбей бўл їсїме (С.Иманасов, Жыр дєурен). жандаралдыґ оґ Іолындай сонау д у а н б а с ы-
ДУАНАЛЫ± з а т. 1. Дуана болушылыІ, ¦ а шейїн АІанныґ соґына шыраІ алып т¤скен
ел адаІтаушылыІ. Тєґїрге жазып мїнбей- (Т.ЄлїмІўлов, Кертол¦ау).
т¤спей, арып шЅмеґдеп д у а н а л ы І п е н бїр ДУАНБЕК з а т. т а р. Ертеректегї ІазаІ
к¤н бол¦ан буралыІ неге жарайды? (Абай, даласында¦ы сайланбалы лауазым, єскерилен-
дїрген пошта бекеттерїнїґ басты¦ы. Д у а н б е к-
Тол. жин.). 2. Болжа¦ыштыІ Іасиет, айтІаны
т ї ґ мїндетїне ел арасына єскери баІылау жасау,
келушїлїк. «ЖарыІтыІтыґ кейде осындай бїр
алым-салыІ жинау т.б. кїрген (±ЎЭ). Шы¦ыс
д у а н а л ы ¦ ы бар», – деп ойлады Сўлтанмахмўт
Т¤ркїстанда д у а н б е к т е р ауІатты адамдардан
(Д.Єбїлев, Арман.). Мїне, шаІырып б¤лїнбей-
та¦айындал¦ан (±ЎЭ).
аІ д у а н а л ы ¦ ы єкесїнен де асып т¤сетїн
ДУАНДЫ± с ы н. т а р. Дуанда¦ы, дуан¦а
ШайІыныґ жар дегендегї жал¦ыз баласы Ѕзї
Іарасты. Мўнда келїсїмен д у а н д ы І меке-
келїп отыр (Р.ТоІтаров, Тўлпар.). 3. а у ы с. меге кїрсе, сонда отыр¦ан бїр Іызметкер Ѕзїнїґ
Елге сенгїштїк, ദалдыІ. Нарг¤л мўныґ се- Семейге губерниялыІ атІару комитетїне жаз¦ан
зїмїнде ойнаушы єзезїл! КЅрїнгеннен туыс хатын оІып отыр екен (Є.Бектасов, Мєди).
кЅрїп тўратын д у а н а л ы ¦ ы кезїнде ол аІ Жаґа жыл, жаґа к¤з астыІты, ырысты болды.
кЅґїлдїлїкпен Нарг¤лге де айтІан (Р.ТоІтаров, Бидай Іамбалар¦а сыймай кеттї, арты¦ын д у а н-
Тўлпар). д ы І Іалалар¦а кЅтермемен сату¦а болар едї,
ДУАНАША ¤ с т. Дуана сияІты, дуана¦а бїраІ базар нарІы т¤сїп кеткен (М.Ма¦ауин,
ўІсап. Т¤йе ж¤н шекпеннїґ ¤стїнен тїзеден Аласапыран).
келмейтїн шапан жамылып, д у а н а ш а сел- ДУАСЫЗ с ы н. Пєтуасыз, елїктегїш.
кїлдегенше Ж¤нїстїґ баласыныґ алдына тїзе Кїм бїлїптї соны. Еркек деген бїр д у а с ы з
б¤ккенїґ артыІ едї (X.Есенжанов, КЅп жыл.). халыІ Іой. Бїреу бетїне к¤ле Іараса, соґына
Дуанаша талады. Есїн шы¦арды, жабыла т¤сїп алады да, маІсатына жетпей Іоймайды
кеттї. ±ол ўстайды айтасыґ ¦ой? К¤йеу бо- (±.Нўр¦алиев, Екїншї.).
лып сызылып, ±атындар келїп Іамаса, Д у а- Дуасыз ауыз. СЅзї берекесїз, кЅкїме, бєтуа-
н а ш а т а л а с а, Ойыґ сол-ау, балаша (Ж.Ай- сыз адам. јз басыґды бїлмеймїн, ал єкеґдї кЅ-
мауытов, Шы¦.). рїп едїм… ПаІыр кЅпїрме болатын. ±ызыл сЅздї
ДУАШ-ДУДА 12
желге шашІан, д у а с ы з а у ы з д ы ґ на¦ыз фраза – еже, оригинал – т¤пнўсІа, д у б л и к а т –
Ѕзї едї ¦ой, – деп Іарт софы кеґкїлдеп к¤лдї тЅлнўсІа, текст – мєтїн, документ – Іўжат, та-
(Є.Нўрпейїсов, ±ан мен тер). можня – кеден, юстиция – єдїлет, коррупция –
Дуасыз сЅз. Пєтуєсїз, мєнсїз, орынсыз ай- сыбайлас жемІорлыІ сияІты ж¤здеген термин-
тыл¦ан сЅз. Куєсїз кЅз, д у а с ы з с Ѕ з ї ґ м е н Іай дер жасалып, аударылып, тўраІты Іолданыла
шеттен Іа¦ынып, аІ жыныґды аІтарып тўрсыґ бастады («Жас Алаш»). ±ўжат жо¦ал¦ан жа¦-
аузыґнан (Р.ТоІтаров, Тўлпар.). дайда д у б л и к а т берїледї (±аз. тїлї термин.
ДУАШЫ з а т. к Ѕ н е. Дуа оІып, сиІырлыІ, Экономика).
баІсылыІ Іылатын адам. ±ыз жетї жўрттыґ ДУБЛЯЖ [франц. doublage] з а т. к и н о.
тїлїн бїлетїн д у а ш ы сиІыршы екен (±аз. 1. Дыбысты фильмнїґ сЅзїн Ѕзге тїлге аударып
ертег.). ±ара кемпїрге тура Іарау¦а адам сес- таспа¦а жазу. ±азаІстанда д у б л я ж жасау їсї
кенерлїк, оныґ ж¤зї суыІ, ал оныґ д у а ш ы ал¦аш 1940 ж. Іол¦а алынып, одан кейїнгї жыл-
деген аты ж¤зїнен де суыІ (X.Есенжанов, КЅп дары аса ІарІынды дамыды (±ЎЭ). Студияныґ
жыл.). д у б л я ж бЅлїмїнде де Іызу жўмыс («Лен.
ДУБЛЕР [франц. doubleur] з а т. 1. Негїзгї жас»). 1963 жылдыґ Ѕзїнде ¦ана 3 фильм д у б-
р½лде ойнайтын адамды ауыстыратын Іо- л я ж жасалынды («±аз. єдеб.»). 2. Кинофильмнїґ
салІы актер. Бас рЅлде ойнайтын адам, еґ єуе- дыбысы екїншї бїр тїлге аударылып, жаґадан
лї Ѕзїн д у б л е р болып кЅрсетедї (Ауызекї). жасал¦ан фонограммасы. Д у б л я ж д а сЅздїґ
2. с п о р т. АяІдопта негїзгї команда¦а Іосымша естїлуї актердїґ ауыз Іимылына, ернїнїґ ашы-
Іўрыл¦ан топ. Ол «±айрат» командасыныґ лып-жабылуына ¤йлесуї жєне сЅз ма¦ынасы
ІосалІы Іўрамында д у б л е р болды (Ауызекї). т¤пнўсІадан алшаІ кетпеуї шарт (±ЎЭ).
3. Бїртектес заттарды шы¦аратын ІосалІы Дубляж жасаушы. к и н о. Кинофильмнїґ
кєсїпорын. Елдїґ шы¦ыс аудандарында – Уралда, дыбысын екїншї бїр тїлге аударушы маман.
Поволжьеде, Сибирьде жєне Орта Азияда Алдымен, д у б л я ж ж а с а у ш ы л а р (режис-
бїртектес заттар шы¦аратын (д у б л е р) кєсїп- сер, дыбыс операторы, монтаждаушы, аудар-
орындар салынбаІ болды (Партия тарихы). машы жєне сЅз мЅлшерлеушї) фильмдї кЅрїп
4. с п о р т. Кинода к¤рделї Іимыл-єрекеттер алады (±ЎЭ).
немесе Іиын акробатикалыІ трюктер жасауды ДУБНИЙ [лат. dybnium] з а т. х и м.
Іажет ететїн жа¦дайда негїзгї актердїґ рЅлїн Элементтердїґ периодтыІ ж¤йесїнїґ ѕV то-
орындаушы. бында¦ы жасанды радиоактивтї трансуран
ДУБЛЕТ [франц. doublet] з а т. 1. Бїртек- элементтерїне жататын химиялыІ элемент.
тес екї заттыґ бїреуї, соныґ екїншї данасы. Д у б н и й д ї ґ тоты¦у дєрежесї +4 химиялыІ
2. л и н г в. Ма¦ынасы бїрдей [тепе-теґ] ды- Іасиеттерї гафнийге (Hf) ўІсас (±ЎЭ). Булану
бысталуы жа¦ынан айырмасы бар сЅздер. Мы- температурасы 313◦С болатын д у б н и й хло-
сал¦а д у б л е т сЅздер деп ж¤рген ашыІ пен ридї белгїлї (±ЎЭ).
¦ашыІ, беймаза мен бимазаðû та¦ы басІаларды ДУДА с ы н. 1. Јрпиген, Іобыра¦ан. Анда-
алайыІ («Соц. ±аз.»). ФонетикалыІ вариант- санда ўшатын шЅлдїґ д у д а бас бозтор¦айы ¦ана
тар бїр сЅздїґ т¤рлїше дыбыстыІ ауытІуынан шырылдап барып єлдеІайда Іонады (С.Бегалин,
т¤зїлсе, д у б л е т т е р – ма¦ыналыІ тепе-теґ- Сєтжан). 2. à ó û ñ. ±ўйындатІан, т¤теген. Дєл
дїктї бїлдїретїн т¤бїрї мен тўл¦аларû єр басІа осыны к¤ткендей-аІ єлдеІайдан Іўйындатып
сЅздер (С.БизаІов, Вариант сЅз.). 3. ф и з. Бїр- жеткен бїр д у д а боран кабинаны сабалана
бїрїне жаІын орналасІан спектрлїк сызыІтар соІты (Є.Нєбиев, Тыґ тынысы).
жўбы. Д у б л е т т е р спинорбиталыІ Ѕзара ДУДА-ДУ ¤ с т. Мєз-мейрам, у-шу. Ер-
єсердїґ салдарынан болады (мысалы, натрий кек-єйел єзїлдесїп, д у д а-д у к¤лїп отырмыз
спектрїндегї сары дублет) (±ЎЭ). 4. з е р г. (Ж.Жўмаханов, Шўбартау.).
Бїр-бїрїнен желїмделген екї бЅлїктен тўратын ДУДА-ДУДА с ы н. ±обыра¦ан, ¤рпиген,
жасанды асыл тас. Д у б л е т ¤стїґгї бЅ- додалан¦ан (шаш). Иванов д у д а-д у д а бол¦ан
лїгї на¦ыз асыл тас болып есептеледї (±ЎЭ). шашын оґ-Іолымен салалап, сол Іолымен бў-
5. є с к. Екї ўґ¦ылы аґшы мылты¦ыныґ бїр мез- зау терїсїнен їстеген Іызыл малаІайын Іысып,
гїлде атылуы. сатыныґ кЅлденеґ Іоршауында келїп тўрды
ДУБЛИКАТ [лат. duplicatus] з а т. р е с м и. (М.Дєулетбаев, ±ызылжар). Бет-аузында
ТЅлнўсІа (т¤пнўсІасымен барабар заґды к¤шї боялма¦ан сау жер жоІ, кЅзїнїґ айналасы к¤йе-
бар белгїлї бїр Іўжаттыґ екїншї данасы). Ештеґе к¤йе, аузы Іып-Іызыл помидор жегендей, шашы
етпейдї, єрї кеткенде бїр сЅгїспен д у б л и к а т д у д а-д у д а бїр пєлекет (Б.Аманшин, КЅкжар).
бередї ¦ой (С.Еркебаев, Ал¦ашІы.). Мысалы, Оныґ маґдайында єжїм сызаттары бїлеу-бїлеу.
мемлекеттїк тїлге там-тўмдап кЅше баста¦анныґ КЅптен таралма¦ан секїлдї, шашы д у д а-д у д а
Ѕзїнде їсІа¦аздары саласында абзац – азат жол, (С.Сар¦асІаев, Бїз тЅртеу.).
13 ДУДА-ДУДА
ДУДАЛАН= е т. 1. Јрпию, ўйпалану, дода- мўртты Іара Тўрсынды Іамшымен нўсІап,
дода болу (шаш туралы). ±ыз шашы д у д а- зїлдї ¤нмен: – Мына д у д а р б а с сенїмдї аІтай
л а н ¦ а н к¤йї ызасы кеп, ренїш те бїлдїрген жоІ ма? – дедї (Є.КЅшїмов, Лашын.).
(А.Хангелдин, Табыс. та¦дыр.). Ґапу етїґїз, – ДУДАРДАЙ с ы н. ±обыра¦ан, ¤рпиген.
деп Іалпа¦ын басынан ала, д у д а л а н ¦ а н Д у д а р д а й шаш Іоясыґ Іарыс Іылып,
шашын тЅгїлте бас идї Байтас (Т.±ойшыманов, Бўтыґа кидїґ шалбар жабыстырып, Орысша,
±оґырат.). Д у д а л а н ¦ а н, шудалан¦ан Іою ІазаІшаны т¤гел бїлмей, СЅйлейсїґ шалдыр-
шашІа ешІандай бас киїмнїґ де Іажетї шамалы, шалдыр шабыстырып (О.ШораяІов, Шайыр).
бїраІ мыжырай¦ан кепкасын тастамайды (С.Ер- Нўр¦алидыґ басында кепке, шашы жалбырап,
кебаев, Жолдар.). 2. Бўйралан¦ан, ш¤йделенген, кепкенїґ артынан д у д а р д а й болып шы¦ып
Іобыра¦ан. КЅпїртїп саба¦анда бїр Іыздыґ ар- тўр (Б.Майлин, Шы¦.). ±арദылыІ Іойнынан
тынан д у д а л а н ы п ж¤н т¤ссе, басІалары шы¦а келген алба-жўлба, шашы д у д а р д а й
«к¤йеуїґ саІалды болады екен» деп к¤лкїге кЅ- баланы шайтан екен деп Іал¦ан ауыл баІташы-
тередї; бїрїн-бїрї Іажап к¤лїп отыр¦анда, бїраз лары шошып кетїп, д¤ркїрей Іашады (К.Ємїров,
сабам ж¤н алынып Іалады (А.Байтўрсынўлы,.. јшпес.).
ОІу Іўралы). Кїлемдей шЅбї т¤рленген Сарыàр- ДУДАР-ДУДАР ¤ с т. Шашы Іатты ду-
Іада ж¤рїп келе жатІанда, желмен желкїлдеп дарлан¦ан, бўйра-бўйра. Менїґ шашым д у-
тўр¦ан ІылІан¦а кЅздерїґ т¤ссе; болмаса оґ д а р-д у д а р болып таралма¦анына, шашым
мен сол¦а шўл¦ып тўр¦ан Іамыстыґ басын кЅр- тўрмаІ єлї бетїмдї де жума¦ам (Є.±алдыбаев,
сеґдер, єйтпесе, д у д а л а н ы п жерге т¤сїп Шаншар атай).
жатІан талдыґ Іанатты ўры¦ын бассаґдар, ДУДАРЛА= е т. ±обырату, ¤рпиту, бўй-
мўндай Ѕсїмдїктердїґ тўІымы желмен тарайды ралау. Шелектей танаудан бу парлап, ±ара кЅк,
деп еске т¤сїресїґдер (А.Байтўрсынўлы,.. ОІу жалбыр жал д у д а р л а п. Т¤йдектеп, екпїнмен
Іўралы). шўбалтып, Жер шайнап со¦ады жўмарлап
ДУДАМА з а т. У-шу, Іызы¦ы мол думан. (С.Сейфуллин, Шы¦.). ±ыз айнаныґ Іарсы
Кешегї д у д а м а, абыр-сабыр ІызыІты алдына барып, шашын д у д а р л а п т¤сїрдї
тїршїлїктїґ б¤гїн сап бàсыл¦анына їштей на- де, Іайтадан тарай бастады (Атамекен). Ендї
лыды (М.±аназов, Арна). Г¤лбануды кЅзї ша- шаштыґ артын Ѕсїрдї, Д у д а р л а п єкелїп
лып Іалып, НўрІабыл аяІ астынан манадан берї желкеге т¤сїрдї (А.ТоІма¦амбетов, КЅгїлдїр.).
д у д а м а ¦ а берїлїп, тїптї оны ўмытып кетке- Райханныґ тўл¦асы да кЅз алдына келедї.
нїне абыржыды («±аз. єдеб.»). Маржандай аІ тїстерїн аІсита к¤ледї. Ерке
ДУДАР с ы н. Ўйысып бўйралан¦ан, Іалыґ, ІылыІпен АІанныґ шашын д у д а р л а й д ы
ўйпалаІ. Д у д а р шашы ¤рпиїп, ±ара бала (З.Шашкин, јмїр.).
жымиды. Жиыл¦ан жўрт Іаумалап, Дейдї о¦ан: ДУДАРЛАН= е т. Бўйралану, ўйпалаІтану.
«айт шыныґды!» (Б.Майлин, Шы¦.). Келїншек СаІалы д у д а р л а н ¦ а н, етегї тїзесїнен
осы бїр ІырсыІты батыр Ѕґдї, д у д а р шаш, тЅмен т¤скен кеґ, жыртыІ, Іара сўр кЅйлегї
єдемї жїгїттїґ баста¦анын бїлдї, бїраІ ІазаІтар бар, имейген кїшїрек, арыІ денелї шал шы¦а
жаІын-туыстары ¤шїн де мўндай Іызметтен келдї (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Балуан
аянбайынын еститїн (Є.Сараев, ТосІауыл). биїк бойлы, басына д у д а р л а н а Іара бўйра
ШоІан ўзын боéлы, д у д а р шашты, аІсары шаш Ѕскен жїгїт, мен бўрын кЅргенде аІшыл-
жїгїттї Ѕлїмге айдап, басын алатын арнаулы сар¦ылттау Ѕґдї едї (С.МўІанов, Есею жыл.).
жерге алып бар¦ан жендеттердї кЅзїмен кЅрген Мїнбеге ендї кЅзїлдїрїк киген, д у д а р л а н ¦ а н
єйелмен сЅйлестї (С.БаІбергенов, Мен сїздї.). шашыныґ алдыґ¦ы жа¦ы т¤сїп, ІасІа бас болып
±ўрбан басында¦ы Іара д у д а р сеґсеґїн Іал¦ан кїсї шыІты (I.Есенберлин, ±атерлї.).
Іолыменен бїр басып Іойып, шофер мен бў¦ан Амантай ІорІып Іоз¦алып едї, бїр кемпїрдїґ
ыммен бўйырады (Є.Кекїлбаев, Дала.). д у д а р л а н ¦ а н шашы кЅрїндї (±.ЄбдїІадїров,
Дудар бас. а) Шашы бўйра-бўйра, Іобыра- Амантай).
¦ан. Жыл Ѕттї. Келсем бїр класыма, Бїр сурет ДУДАРЛАНДЫР= е т. Бўйраландыру,
мен кЅргендей тўр осында. Д у д а р б а с, ойлы ұйпалақтату. Гасфорт ондайда иек тўсын ¦ана
кЅздї жїгїтке ўІсас, Сымбат бар Ѕзгеше бїр Іырып, жаІ ¤стїн д у д а р л а н д ы р а Ѕсїрїп
тўл¦асында (Ж.Молда¦алиев, ±ызыл Іайыґ). жїберетїн (С.МўІанов, АІІан жұëäûç). Д¤рбїнї
±олында¦ы фотоаппаратын байІап, тїлшї емес кЅзїме тосып, тЅґїректї т¤гел шоламын. ±арлы бо-
пе Ѕзї деп ойлады. Єжесї мен атасыныґ Іолында ран арасынан кЅкшулан жалдарын д у д а р-
ж¤рген кезде келїп суретке т¤сїрїп ал¦ан д у- л а н д ы р а сїлкїлеп, Іар¦ып-Іар¦ып т¤седї
д а р б а с жїгїттен кейїн-аІ талайы мазала¦ан (Є.Сєрсенбаев, Теґїз.).
(М.ЫсІаІбаев, Ўят туралы.). є) Шашы бўйра- ДУДАРЛАТ= е т. ±обырату, ўйпалату,
бўйра жїгїт, кїсї ма¦ынасында. Ш¤ґгїл кЅз, бўйралату. Бўйра шашын д у д а р л а т ы п, ¤стї-
ДУДУ-ДУДЫ 14
басы балшыІ-балшыІ болып, ая¦ын тєлтїректей ныґ бетї алаулап д у-д у е т т ї. јзїн биле-
басып кїрїп жатІан жїгїтке Есен тесїле Іарады ген шым-шытырыІ сезїммен арпалысуда (ј.±а-
(М.Иманжанов, КЅк белес). Фотокарточканы нахин, Мўрагер). Денесї суы¦ан сайын, тыныс
Іолына ал¦анда Іыз емес, шашын д у д а р л а т- ал¦ан сайын, екї алаІаны д у-д у е т е д ї
І а н шайтан тўр¦андай єсер алды (М.Д¤йсенов, (Р.Єутєлїпов, Алтын.).
±алыґдыІ). Ду-ду ўрды. АлаІандары Іыз¦анша Іол
ДУ-ДУ1 ¤ с т. 1. Дуылда¦ан, у-шу бол¦ан. соІты. Єлгїнде сЅзден жеґїлїп, тЅменшїктеп
Тайман шешесїн та¦ы аяды: Анау бЅлмедегї- Іал¦ан Іыздар мырс-мырс к¤лїп, мєре-сєре
лер д у-д у ІызыІ Іўша¦ында, ал мына кїсї солар- болып алаІайлап, д у-д у ў р ы п жатыр
ды к¤тем деп с¤рїнїп-Іабынып азаппен ж¤р (С.Бал¦абаеâ, ±ўм.).
(Ç.±абдолов, јмїр ўшІ.). 2. ±ыза, Іызы¦а. Балалар ДУ-ДУМАН з а т. Ойын-к¤лкї, сауыІ-сайран,
д у-д у оІып, жазып-сызып, Јйде тар, дала Іар, ²ûçû² æèûí. Со¦ыс шарпуы майданнан мектеп-
суыІ Іысаґ, Мектептен басІа жерде кЅґїлсїздїк ке кЅшкендей жастар арасы д у-д у м а н, айтыс-
(ѕ.Жанс¤гїров, Шы¦.). 3. Азан-Іазан, у да шу. тартыс (Ж.Арыстанов, Жалын.). Д у-д у м а н
Т¤йе боздап, Іой Іоздап – Іорада шу, КЅбелек ўлы патша ордасында, Болма¦ан ондай жиын
пен Іўстар да – сайда д у-д у (Абай, Шы¦.). сол ¦асырда. Жина¦ан батырларын, аІындарын,
±арсыма-Іарсы шапты енесїне Ж¤гїрген бет- ±алдырмай жорта¦ын да, жор¦асын да (Є.Тє-
тен Іозы жамырауыІ, Д у-д у боп енесїмен жїбаев, ±ўрдастар). Ал мўхиттыґ сенїмен їсї
жамырасты (С.Керїмбеков, јлеґд.). жоІ, Ѕзїмен-Ѕзї, бая¦ыдай к¤бїрлеп, Ѕç єуенї, Ѕз
Ду-ду єґг¿ме [сЅз]. а) јсек, жел сЅз, äуыл- д у-д у м а н ы м е н асыр салып, Ѕзїмен Ѕзї їштей
да¦ан сЅз. Бие сауатын, Іўлын суаратын малшы- арпалысып, тулап-шулап жатыр (Е.Байжанов,
ларда д¤рмекке енїп кеткен єр жерде д у-д у Јш Іиян). Ол ешкїмге «ал» да демей, «кел» де
є ґ г ї м е (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). є) ±ызу демей, «экстрадан» дєсерї бокал та¦ы тастап
жїбередї. Ешкї маґыра¦андай болды. Д у-д у-
єґгїме, єзїл-к¤лкї. Асылбектїґ Іашан кЅрсеґ де
м а н, ызы-Іызы дауыстыґ арасынан Іара ешкї-
ж¤рген жерї д у-д у є ґ г ї м е, к¤лкї болатын
нїґ ¤íї Іўла¦ына аныІ шалынды (“±аз. єдеб.”).
(Б.Бодаубаев, Желсїз т¤нде.). Ша¦аладай тїгїл-
ДУ-ДЈРМЕК з а т. Ырду-дырду. Танитын-
ген аІ боз ¤йлердїґ арасы д у-д у с Ѕ з, кЅґїл-
танымайтын жандар тегїс араласа Іабаттасып,
дї к¤лкїге кенелген адамдар¦а лыІ толы (Ш.Дєр-
д у-д ¤ р м е к т ї кЅбейттї (К.Оразалин,
ма¦анбетов, Менїґ замандас.).
КЅктем.). Д у-д ¤ р м е к п е н бўрын байІамай,
Ду-ду етт¿. Дуылда¦ан, ІызыІ єґгїме жасады, АІмадияныґ астында¦ы Іатпа байталды жаґа
шуласып Іалды. Бїр к¤нї Іызметте ж¤ргенде ¦ана кЅрген жўрт жабыла кЅз тастап, жамырай
АсІардыґ кабинетїнїґ алдынан Ѕтїп бара жатыр сЅз еттї (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Мамырдыґ
едї, есїгї ашыІ, бїр топ жїгїт д у-д у е т ї п отыр бўл орта¦а келуї – Іўрбыларыныґ аса бїр ¤л-
екен (З.Рысбеков, Єйел сыры). кен жеґїсїндей д у-д ¤ р м е к ўл¦ая т¤стї
Ду-ду к¤лк¿. Жаппай, бїрден, бїрїн-бїр кЅ- (К.Оразалин, КЅктем.).
термелей, Іостай к¤лген к¤лкї. Гу-гу єґгїме, ДУДЫРА= е т. 1. Јрпию, додалану, Іобырау.
д у-д у к ¤ л к ї. Јй иесї бїздї шы¦арып салып Шашы д у д ы р а п Іараґдап ж¤гїрген єйелдїґ
келедї («Лен. жас»). Асылбектїґ Іашан кЅрсеґ дауысы бєрїнен де ащы (Р.ТоІтаров, Ертїс.).
де ж¤рген жерї д у-д у к ¤ л к ї, єґгїме болатын АІбаІай шыґ¦ырып аспан¦а секїрдї, аузын
(Б.Бодаубаев, Желсїз т¤нде.). арандай ашады, Іою жалы д у д ы р а п ІалаІтай
ДУ-ДУ2 е л ї к. Ўр¦анда, ўял¦анда, суыІІа болып кейїн серпедї (С.Талжанов, Ўлдай.).
танда, ауыр¦анда т.б. болатын денедегї Шаштары будырап, саІалдары д у д ы р а п
Іызудыґ єсерїн бейнелейтїн сЅз. Г¤лбанудыґ теґселе басІан масаґдар поез¦а Іолдарын
жанына отырдым. ТаІымым, ¤зеґгї бау Іажа- бўл¦айды (Д.Єбїлев, Арман.). АраІ їшкенїне
¦ан сира¦ым д у-д у ашиды (С.Мўратбеков, Жа- Іысыла Іой¦ан жїгїт жоІ, кЅгене шЅптей д у-
байы.). Ол єґгїмесїн жал¦ады. Ертесїне жол¦а д ы р а ¦ а н басын кекшитїп, ІарІылдап к¤лїп
шыІтым. Жўрттыґ бєрї бїлїп Іой¦андай екї жїбердї (Ç.Иманбаев, Кеґ аймаІ). 2. Дода-
бетїм д у-д у жанады (Б.МўІаев, АІІу сазы). додасы шы¦ып шашылу, шашырау. АІша д у-
Басынан ба, єлде кЅкїрек тўсынан ба, єйтеуїр д ы р а п ¤стел ¤стїнде жатты. Шєрипа диванда
Іайдан басталып, Іайдан бїткенї белгїсїз, рахат терїс Іарап бетїн жауып жатыр (К.Сатыбалдин,
бїр ыстыІ толІын Ѕне бойын д у-д у аралап Ѕттї ±аратор¦ай). СайдаІ арбада¦ы балтасын ала
(Б.Нўржекеев, Бїр Ѕкїнїш.). салып жєшїктїґ т¤п жа¦ына перїп кеп жїберїп
Ду-ду етт¿. ±ыздырып, ысытып, шымыр- едї, жарыл¦ан таІтайдыґ арасынан Іа¦аздар
латып єкеттї. АлаІаны зырылдап Іал¦ан, д у д ы р а п шы¦а келдї (Є.Єбїшев, Сєуле.).
д у-д у е т ї п к¤рек сабын Ѕзїне жолатпайды ДУДЫРАТ= е т. ±обырату, бўйралату. Єлгї
(С.Шаймерденов, БолашаІ.). Осы сєт ±асым- кїсї д у д ы р а т ы п шаш Іой¦ан, бїраІ Ѕзї менїґ
15 ДУЛА-ДУЛЫ
¤лкен а¦ам Іатарлы жас жїгїт боп кЅрїндї ма¦ан а р І а л а р ы к е т т ї д у л а п (Т.ѕзтїлеуов,
(ј.±анахин, Жер бас.). Ерсїлї-Іарсылы уІалап Р¤стем.).
жын соІІан тор¦ай бастандырып, шашымды да ДУЛАС= е т. 1. Шуласó. Бала ойыны жан-
д у д ы р а т т ы м (Ж.Аймауытов, Шы¦.). жа¦ыґ, Базарындай д у л а с ы п, Жанарындай
Ол кезде СадыІ Ѕрїмдей жас едї. јз Іадїрїн шамдарыґ ЖарІырайды нўр шашып (Ґ.Орманов,
бїлгендїктен шашын д у д ы р а т а, кепкїсїн Таґд.). јґшеґ жалшы шуласты, Мєз-мейрам
бїр шекесїне ¦ана киїп ж¤ретїн (±.Жўмадїлов, болып д у л а с т ы. Жеґдї деп жалшы азулы Кєрї
±аздар.). Дєл тЅрде, бўйра шашын д у д ы р а- ІасІыр Іу басты (С.Мєуленов, Таґд.). 2. ±уа-
т ы п, аІ кЅйлекке сєндеп г¤лдї галстук таІІан нысу. јткен жыл солай д у л а с ы п, Аттанып
сўлу жїгїт Іа¦аз жазып отыр (Р.Сейсенбаев, достар тобымен. Еґбекке еґбек ўласып, Сайра-
Са¦ынтып æåò.). ды баІыт жолы кеґ (М.Рашев, ±анатты.).
ДУЛА1= е т. 1. Дуылдау, уылдап-шуылдау. ДУЛАТ= е т. 1. Шулату, Іыздыру, думан-
К¤лкї мен айІай бїр шы¦ып, Д у л а ¦ а н жўртты дату. БарлыІ жиын соншалыІ ¤лкен Іызулы
ദартар. Дауыл¦а Іарсы д¤рлїгїп, ±уала¦ан достыІ ынтымаІпен д у л а т ы п со¦ып Іол
Іимыл таґдантар (Н.Шєкенов, ТолІын.). Єйкен шапалаІтады (М.Єуезов, Таґд.). Тў¦ырдан
айналасында¦ы арадай д у л а ¦ а н халыІтыґ тўр¦амыз жоІ м¤лде тайып, ±осылып ту¦ан
Далабайдыґ ІўлаІІа жа¦ымды, Іоґыр даусы к¤ндї бїрге атайыІ. Базарын балалыІтыґ шуыл-
кЅтерїлгенде, тына Іал¦анын есїне т¤сїрдї (А.Ле- датып, ЖастыІтыґ жєрмеґкесїн д у л а-
керов, Т¤з г¤лї). «Та¦ы айта т¤с, бїлгенїґдї тегїс т а й ы І (Т.Молда¦алиев, Таудан.). Кеудеме
аІтар!» десїп, д у л а п жЅнеледї (Ж.Саин, Жол Іай¦ы тол¦ан соґ, ТўныІ жырмен жуынам,
¤стї.) 2. Думандау, ІызыІтау, сауыІ-сайран Сор¦ала¦ан нЅсердей Жырын тыґда Дулаттыґ.
Іўру. К¤леке жиырмада арІар едї, Отызда би, ТасІын судай а¦ызып, Шербет балдай тамызып,
ІырІында дарІан едї. Кешегї д у л а п Ѕткен ТорІалы топыр тойында, Топ бас Іосар ойында,
К¤лекенїґ Алдынан орыс, ІазаІ тарІап едї (Шал ±асІа, жайсаґ алдында Топ жиынды д у л а т-
аІын). ±алыґ ел келе жатыр бєрї шулап, К¤лїсїп т ы м (Дулат Бабатайўлы, Замана.). 2. Д¤рїлдету,
Іыз-бозбала бєрї д у л а п (К.Єзїрбаев, Шы¦.). ата¦ын шы¦ару. Соколов-Сарыбай, Кентау
3. к Ѕ н е. Алды-артына Іарамай ²аøу, Іатты мен Темїртау сияІты жаґа жас алыптар єлї
єбїгерге т¤су, к¤йзелу. Ырсалды мен ±алдыбай, карта бетїне т¤сїп ¤лгерместен д¤ниенї д у л а-
Екї батыр теґ Ѕлдї-ай. Бўлар Ѕлїп Іал¦ан соґ т ы п барады (З.±абдолов, Сыр).
БаІсыз ту¦ан Байўлы Д у л а п Іашып жЅнелдї- ДУЛЫ с ы н. Ду-думанды, ІызыІты.
ай (Шернияз, Шы¦.). Ал¦аныґ мендей жыласын Мўрат ойлама¦ан жерде д у л ы сауыІІа ортаІ
Азаматыґ сўласын, Мїнген (атыґ) Іўласын, бол¦анына мерейленуде (Т.Нўртазин, Мўрат).
Јйїґнїґ їшї шуласын ±атыныґ балаґ д у л а с ы н ±анша байсалды болайын десеґ де, жастыІ
(±ыз Жїбек). Ол Іолыґнан келмесе, ОйнаІтама, шїркїн Ѕзїнїґ д у л ы жєрмеґкесїне с¤йреп-аІ
д у л а м а. Ойлашы Ѕзїґ ендеше, Со¦ан жетушї едї (±.Жўмадїлов, ±аздар.). Сєукеннїґ
кЅґїлїґ тола ма? (Ш.±¢äàéáåðäèåâ, јлеґд.). нўр ойнады ажарында (Кенеттен шер кЅкїрек
4. КЅтерїлу, Іызы¦ы арта т¤су, Іызыну. «Сай- тазарды ма?) Кїргендей д у л ы д¤ние базарына
ламаймыз ШоІпыт баласын. Елдї б¤лдїредї (С.Омаров, Сєукен). Мынау думан¦а жинал¦ан
с¤ттей ўйып отыр¦ан» – деген дауыстар бїрїнїґ д у л ы кЅптїґ їшїнде кїмдер жоІ. Бїрї жанашыр
басынан бїрї Іар¦ып, бїрїнїґ белїн бїрї басып а¦айын болса, бїрї кЅґїлїмен, жанымен одан да
д у л а п кеттї (Д.Єбїлев, Баянауыл.). Публика, жаІын жандар (А.Атымòаев, Еґбек.). Ойла¦анда,
єдетте, кЅбїне елпїлдеген ж¤рдек немесе їшїнде Аралбай, Ѕмїр бїр д у л ы шєр болар (±аша¦ан
к¤лкї араласІан єндердї кЅп сўрап, д у л а п à²ûí, Øû¦.).
кетедї (А.Жўбанов, Замана.). ±ымыз їшїлген ДУЛЫҐА з а т. 1. к Ѕ н е. э т н. Со¦ысІа
сайын єґгїме де д у л а д ы, к¤лкї де кЅбейдї, шыІІан батырлардыґ басына киетїн темїр-
ІулыІ та шы¦а бастады (А.Байтўрсынов,.. ОІу ден, жезден жасал¦ан баскиїм. Ол Хасан¦а ¤с-
Іўралы). тїне сауыт, иы¦ына ІалІан, басына д у л ы-
ДУЛА2= е т. Дуылдау, Іызу, бойды билеп ¦ а, Іылыш, найза єкелдї (Мыґ бїр т¤н). Ер
шымырлау, ду-ду ету. Алатау шыґын жദыр- Баян сол кеткеннен кете барды, Мїнїп ап бел-
тып, ШырІайды Іыздар кЅк бетте. Дидары деудегї кЅк тўлпарды. Д у л ы ¦ а, ІалІан, кЅбе
д у л а п албыртып, Кїргенде Мєнш¤к мектепке Іал¦ан ўмыт, Белїнде жал¦ыз-аІ бїр садаІ бар-
(Ж.СыздыІов, Белестер). Ол Ѕн бойы д у л а п, ды (М.Жўмабаев, Шы¦.). Лап Іой¦ан Іарсы
не їстерїн бїлмей, ерсїлї-Іарсылы ж¤ре бастайды шабуыл. Сарбаз алдында АІтабанды ор¦ытып,
(ѕ.Есенберлин, Мദыстау.). д у л ы ¦ а с ы к¤нге ша¦ылысып Исатай кетїп
АрІасы дулап кетт¿. ±атты Іызып, кЅте- барады (Т.±ызыров, Махаббат.). Ту¦ан елїм,
рїлїп кеттї, бойын Іуатты к¤ш билеп кеттї. ±ўдїретїмсїґ аґса¦ан. Алдан жарІын к¤н шыІ-
Жау¦а тез жауап болса жетелїк, – деп, Ерлердїґ Іанша Кескїнїґдї кЅрмейїншї шарша¦ан. ПасыІ
ДУЛЫ-ДУЛЫ 16
ойлар тўншыІІанша, Д у л ы ¦ а н ы ІаІ жарып болат д у л ы ¦ а, шекесїне Іояды (±амбар батыр).
г¤л шыІІанша, Жер астынан Іарап жатам Ыґ¦айлы болу ¤шїн олар, кЅбїнесе, бїрнеше
мен са¦ан (М.Шаханов // Екї мыґжылдыІ.). бЅлїктен Іўрастырылып, І ў р а м а д у л ы ¦ а
2. Ñолдаттар, шахтерлер жєне т.б. киетїн ìе- деп аталады (±ЎЭ).
талдан жасал¦ан баскиїм, каска. Бойымызда¦ы Тўтас дулы¦а. э т н. Темїрден тўтас Іўйыл¦ан
мылтыІ, котелок, противогаз, д у л ы ¦ а бїр- дулы¦а. Дулы¦аныґ бїр т¤рї металдан тўтастай
бїрїмен сыйыспай, ІаІты¦ысып, шаґ-шаґ болып Іўйылып, т ў т а с д у л ы ¦ а деп аталады (±ЎЭ).
Іалады (Є.НўршайыІов, Батыр.). Кейде тран- Т ў т а с д у л ы ¦ а н ы ґ кейбїреуїнде беттї жауып
шеяларда ж¤гїрїп ж¤рген бїздїґ жауынгерлердїґ тўру ¤шїн темїр тома¦алары бол¦ан (±ЎЭ).
д у л ы ¦ а с ы Іылт-Іылт етїп са¦ымдана шў- Тома¦алы дулы¦а. э т н. Темїрден жасал¦ан,
ба¦андай (Б.Момышўлы, Бїздїґ генерал). Ба- беттї жауып тўратын тома¦асы бар дулы¦а.
сына д у л ы ¦ а, ¤стїне айрыІша костюм киген Т о м а ¦ а л ы д у л ы ¦ а л а р д ы ґ Іор¦аныс-
тыІ Іана емес, ырымдыІ, магиялыІ та сипаты
Ѕрт сЅндїрушїлердїґ екеу-¤шеуї ¤йдїґ їшїне
болды (±ЎЭ).
Іойып кетїп, т¤тїнге ІаІала-шашала ол-пўл
ДУЛЫҐАДАЙ с ы н. Дулы¦а сияІты,
заттарды терезеден сыртІа лаІтырып єлек дулыға тәрїздї. Ўзын бойлы, басына батыр-
(М.Гумеров, Шыґырау). Сен – шахтер д у л ы- лардыґ д у л ы ¦ а с ы н д а й шоп-шошаІ
¦ а ґ д ы шешпейтў¦ын, ЖалІаулыІ, арамдыІ- жарІырауыІ бїрдеґе киген сида жїгїт биге
ты кешпейтў¦ын. Д¤ниеге орнатІан жары¦ыґ шыІты (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). АІан
бар, јмїр бойы жанатын, Ѕшпейтў¦ын (« ±аз. да жауынгердей б¤гїн басІа Киїптї д у-
єдеб.»). 3. п о э т. Дулы¦а тєрїздї дЅґсе келген л ы ¦ а д а й сўр¦ылт каска (±.Бекхожин, АІан
зат, Ѕркеш, дЅґес. ТараІІа берер малыґ жоІ, АІтаев). Айсанныґ ¤йїнїґ тЅменгї Іапталында¦ы
Тама¦ы кеґ кїсї едї. БайІоржын¦а беретїн, Д у- д у л ы ¦ а д а й Іат-Іат тас тЅбенїґ т¤бїнде бїр
л ы ¦ а Ѕркеш нарыґ жоІ (Айтыс). ЖўмбаІ деп т¤п аІІайыґ жылда жайІалта жапыраІ жаяды
аталады сырлы тасы, дЅґ мўрын Іас батыр- (Д.Жанботаев, Жер жылуы).
дай т¤р-тўл¦асы. Шыґына ОІжетпестїґ шаба- ДУЛЫҐАЛЫ с ы н. 1. Дулы¦а киген, ду-
тындай, ШалІайып басында¦ы д у л ы ¦ а с ы лы¦асы бар. Айтма¦амбет ендї ж¤рåсїнен отûр-
(С.Мєуленов, Алыс кет.). 4. ж е р г. Айыр т¤йенїґ ¦ан Іалпы, жа¦алары кїрлеґкї, саІал-мўрттары
Ѕркешїнїґ басында¦ы шуда. Шїркїн-ай, т¤йе-аІ Ѕсе баста¦ан болат д у л ы ¦ а л ы жандарды
емес пе екї Ѕркештїґ арасына отыра Іалсаґ, д у- м¤сїркей Іарады (Є.Сєрсенбаев, Батыр.). Ер
л ы ¦ а с ы басыґнан асып тўрады екен (±аз. тїлї. елдїґ асІар Іор¦аны, Ер Іор¦ап жаудан орданы.
диалек. сЅздїгї). 5. ж е р г. Јйдїґ шатырыныґ Ертеде Ѕткен батырлар, Д у л ы ¦ а л ы кЅк са-
Іыры, биїк жерї (±аз. тїлї. аймаІ. сЅздїгї). уыт Жолбарыс жонды тўл¦алы (Н.Баймўратов,
Бас ашылар дулы¦адан. п о э т. Со¦ыссыз, Ер ТЅлеген). Сарыжайлаудыґ к¤нгейїнде д у-
бейбїт заман туар, жау жеґїлер деген ма¦ына- л ы ¦ а л ы батыр¦а ўІсас с¤йїр шоІылардыґ
да. Жау Іайтып, б а с а ш ы л а р д у л ы ¦ а- Іўша¦ынан Іысылып, тўншы¦а шыІІан до-
д а н ШаЇбаздай кЅзї ашыІан тома¦адан (Бес лы бўлаІ болушы едї (Т.ЄлїмІўлов, Сейтек.).
2. а у ы с. Дулы¦а сияІты ¤шкїр, бас
¦асыр.).
жа¦ы с¤йїр. ±абыр¦а тасын бекїнїстен
КЅбел¿ дулы¦а. э т н. Киїз мата, терїден
берїк етїп соІІан кїрпїш Іор¦андар, есїгї
тїгїлген баскиїмге с¤йек, металл кЅбелердї бас- ¤ґїрейген ІўлаІты тас молалар, ўшар басы
тыра тїгїп жасал¦ан дулы¦а. КЅбе сауытпен Іўс сദыры¦ымен а¦ар¦ан д у л ы ¦ а л ы
бїрге к Ѕ б е л ї д у л ы ¦ а киген кЅне т¤ркї бейїттер быж-быж, самсап тўр (Н.Єбуталиев,
жауынгерлерїн бейнелейтїн м¤сїндер Москва- ±ўрдастар). 3. а у ы с. јркеш, биїк, шудалы.
да¦ы Шы¦ыс халыІтарыныґ Ѕнерї м¤зейїнде бар АлысІан жерден аударып, Єлї келген жы¦а алар.
(±.Ахметжанов, Жара¦ан темїр.). К Ѕ б е л ї д у- ±ия¦а тартсаґ, Іайыспас Д у л ы ¦ а л ы Іўба нар
л ы ¦ а л а р кЅбїне сауытпен киїлген (±ЎЭ). (Јш ¦асыр.).
±аттама дулы¦а. э т н. К¤лєпара пїшїнде ДУЛЫ±= е т. Дуылдасу, шулау, д¤рлїгу. ±аІ-
жасалып, жїбек матадан тїгїлген астарыныґ панныґ Ѕзї бїледї, – деуї-аІ мўґ екен, жўрт Іайта
їшїне ж¤н, маІта, кїреуке ¤зїктерї салын¦ан д у л ы І т ы (А. Хангелдин, Табыс. та¦дыр).
дулы¦а. ±азїр бўл І а т т а м а д у л ы ¦ а ±ой¦а Іосыл¦ан серкелер, бїраз саулыІтар
орыстїкї боп саналып ж¤р. Дулы¦аныґ бўл маґырап, шошын¦ан ¤н берїп д у л ы ¦ ы п Іа-
т¤рї де орыстар¦а Іаптама сауытпен бїрге кЅш- лыпты (С.Бегалин, Сєтжан).
пендїлерден ауысІан (±.Ахметжанов, Жара¦ан ДУЛЫ-ШУЛЫ с ы н. 1. ж а ¦ ы м с ы з. Бос
темїр.). Кейде І а т т а м а д у л ы ¦ ы ¦ а беттї сЅз, айІай-шуы кЅп. Д у л ы-ш у л ы жиындардан
Іор¦ау ¤шїн маґдайдан тЅмен темїр тїлешелер Іажыдым, Тыґдайыншы дала даусын, жаз ¤нїн,
орнатылады (±ЎЭ). Осынау таудыґ Ѕрендерїн жинасаґ, К¤нї-т¤нї
±ўрама дулы¦а. э т н. Бїрнеше бЅлїктен тў- сырласу¦а єзїрмїн (±.Бекхожин, ±айран жас.).
ратын темїрден жасал¦ан дулы¦а. ± ў р а м а 2. ж а ¦ ы м д ы. Думанды, Іызы¦ы мен шыжы¦ы
17 ДУМА-ДУМА
мол, бала шуына толы. Жер ¤стїндегї Ѕмїрдїґ «±артай¦анда да туады екен-ау» деп таґдану-
еґ ма¦ыналысы – семья Ѕмїрї. Отан, ел деген шылар да табылды. Б¤лдїршїндей Іарындасын
ў¦ым осыдан басталар болар. Азамат Ѕмїрїнїґ тЅбелерїне Іос ўлы ¤йдїґ їшїн д у м а н ¦ а б Ѕ л е-
ма¦ынасы да осынау д у л ы-ш у л ы тамаша д ї. БїраІ ол думан ўзаІІа бармады (Ж.Едїлбаев,
семьяныґ бабы мен Іамы екен ¦ой (З.±абдолов, Тереґдегї.).
Жалын). Думан етт¿ [Іылды, болды]. Ойын-к¤лкїге
ДУМА з а т. с а я с и. Ресейдегї заґ шы¦ара- бЅледї, сауыІ-сайран Іўр¦ызды. Гармонь тартып
тын, єкїмшїлїк Іызметїн атІаратын уєкїлдїк бїр кезде Д у м а н е т ї п ортаны. Бїр шал шыІ-
жиналыс, Іўрылтай, кеґес. «АйІап» журналы ты лезде Соґында к¤шїк жортады (Ж.СмаІов,
мемлекет, д у м а л а р ¦ а, д у м а сайлауларына Тамшы). Тамаша д у м а н е т ї п келген Іо-
байланысты маІала жариялады (Б.Кенжебаев, наІтарды к¤туге бес ж¤з аІ ¤й тїгїлїп, Іыруар
±аз. дем. жазушы.). «Осы бес таптыґ єрІайсы- мал сойылды (Т.Єлїшеров, јнерпаз.). Ол келсе
сынан бїр-бїрден Ãосударственный д у м а ¦ а аІ ¤йдїґ їшї д у м а н б о л ы п ж¤ре бередї. Еґ
депутат сайлансын» – делїндї (М.Дулатов, алдымен ¤й їшїндегїлердї тегїс маІтап шы¦ады
Шы¦.). ±азаІІа їстеп отыр¦ан жолсыздыІ емес, (Т.Жанкелдин, Сын са¦атында).
єдїсїмїз бар – ІазаІІа тиїстї жер берїп, орна- Думанныґ г¤л¿. с Ѕ й л. Ойын-сауыІты
ластыру турасында д у м а ¦ а закон жобасын Іыздыратын, ўйымдастыру¦а, Іўру¦а шебер
кїргїзбей тўр¦анымыздыґ мєнїсї мынау. КЅш- адам. Сырттан келген ІонаІтардыґ їшїнде
пелї Іалпында жер берїп, орналастырсаІ, Іа- єн салатын д у м а н н ы ґ г ¤ л д е р ї кЅп екен
заІІа кЅп жер тиедї (А.Байтўрсынўлы, Жаґа (Є.Єбїшев, Армансыз.).
низам). ДУМАНГЕР с ы н. Думаншыл, сауыІшыл.
ДУМАН з а т. 1. Ойын-сауыІ, ІызыІ, АртыІ деп ўІпа сЅзїмдї, ±айсыбїр ўлыґ д у-
тамаша, кЅґїлдї Іўрыл¦ан жиын кеш. Бїреулер м а н г е р, Сыйламай ж¤рсе Ѕзїґдї, АлысІа
билеп, бїреулер жырлап, Іуаныш д у м а н ы н жўмса, ту¦ан жер! (±.МўІашев, Д¤бїр).
Іыздырып жїбердї (С.Омаров, Єґгїм.). Тїл- ДУМАНДА= е т. 1. Тамашалау, ІызыІтау.
мен айту тым Іиын, Адам бїткен т¤зеп бой Бо- ИсмаІ балуанныґ белдескен жерде мерейїмїз-
лып Іалды бїр тиын, Ўлы д у м а н, ўлы той дї ¤стем еткен Ѕнерлерїн мадаІтап, д у м а н д а-
(Ф.Дїнисламов, КЅл жа¦асы.). 2. СауыІ Іўр¦ан, д ы І (С.Бегалин, Сахара.). 2. СауыІ-сайран
ІызыІты кез, кЅґїлдї шаІ. Осылай д у м а н- Іўру, сайрандау, тойлау. КЅґ¿лїме нўр, бой¦а
м е н е н к¤ндер Ѕтїп, Батырлар ерїктї ендї к¤ш таратылып, ±ўсІа мїнїп ўштым мен жаґа
жатІан¦а Іўр. Аттан деп єлї айтпа¦ан Абылай- туып, јгейїґ емеспїн мен, Ѕз балаґмын, јзїґмен
¦а, КЅкжалдар дей бастады «Ж¤р, ендї ж¤р!» мєґгїлїкке Іалатў¦ын. Кеудемде кереметтер жа-
(М.Жўмабаев, Шы¦.). ратылып, Д у м а н д а п жатырмын мен, жаґа
Думан Іўрды. а) ±ызыІ дєурен кЅрдї, сауыІ туып (М.МаІатаев, Шы¦.). Кемпїр-шал да асы-
Іўрды, ІызыІпен Ѕткїздї. ±оштасар мезгїл жеттї рып, Жастар жатыр д у м а н д а п Домбыра
ел-жўртыммен, Найман ел, жалпаІ ¤йсїн, Іалыґ шалып єн салып (Т.Жароков, Отан.).
ар¦ын. Сєлем де арòта Іал¦ан ту¦ан елге, Ту тїгїп, ДУМАН-ДАБЫР з а т. Даґ-дўґ, у-шу.
д у м а н І ў р ы п Ѕскен жерге! (Є.Найманбаев, Кешегї д у м а н-д а б ы р Іазїр жоІ (Б.СоІпаІбаев,
Шы¦.). є) Сайрандады, серуендедї, тамашалады. Алыс. ауыл.).
±иялдарым Ѕзен болып тарады, Д у м а н І ў- ДУМАНДАЙ с ы н. Думан сияІты, думан
р ы п баІшалардыґ їшїнде. ±айда-Іайда менї тәрїздї. Оны аІтау¦а адам дєйїм табылды, Оныґ
алып барады КЅрем ємсе оны кейде т¤сїмде пешї Іыста жылы жарылды. Айналасы єр кезде
(Г.Сейїлжанова, Ўлар). б) КЅґїлдї ойын-сауыІ де д у м а н д а й, Одан шыІІан ¤н де шатты,
Ѕткїздї, отырды. Той болса єйелдер бїр бЅлмеде, жарымды (Ж.Молда¦алиев, јлеґд.). Ана Іайта
еркектер екїншї бЅлмеде басІа-басІа д у м а н ту¦андай, Єке кЅґїлї д у м а н д а й Мїне, на¦ыз
І ў р а д ы (Ж.ЖўмаІанов, Жазылм. кїтап.). пионер! Жас батырды с¤йе бер (Є.Табылдиев,
Бабаларымыз «ырыстыґ кЅзї – дєулетте, баІыт- Атымтай).
тыґ кЅзї – єулетте» дептї. «Бастыґ Ѕскенї – отау ДУМАНДАС с ы н. Ойын-сауыІты бїрге
тїккенїґ, ырыстыґ Ѕскенї – ІонаІ к¤ткенїґ» Ѕткїзетїн, сауыІтас. јлкесї сўлу Ѕзен, кЅгїлдїр
дептї. «±алпыґа келгенїґ – бауырыґ жылап, кЅл, Миуасын мєуелї баІ тЅгїлдїрген. ±ол берген
тума жи¦аныґ, шаршыґа келгенїґ – жырау жи- єлем б¤гїн батыр танып, Д у м а н д а с Дунайы-
нап, д у м а н І ў р ¦ а н ы ґ» дептї (Є.Кекїлбаев, мен шо¦ырлы ел (Є.Шалабаева, Тау бўла¦ы).
Јш белес). ДУМАНДАС= е т. 1. Шуласу, Іуанысу.
Думан¦а бЅлед¿. ±ызыІІа батырды. Б Ѕ- Д¤бїрлеген машиналар, д у м а н д а с І а н
лейдї¤йдїдуман¦аІызыІТолІындарєнїнтолІыта адамдар. Кешкї смена ауысып жатІан мезгїл
айтып КЅбїгїн к¤мїс єйнекке тїзїп, Асылып (К.КЅпїшев, Тєйїмбет КЅмекбаев). Алматыдан
жар¦а кетедї Іайтїп (С.Мєуленов, јлеґд.). ±ордай¦а дейїнгї халыІ оларды жолдыґ екї

2–1440
ДУМА-ДУМА 18
шетїне тїзїлїп, д у м а н д а с ы п Іарсы алды ±айдасыґ Іуанышты Ѕмїрїмнїґ шетї жоІ са¦ан
(К.Ємїров, јшп. жўлдыз.). 2. Тойлату. ±аныш- деген сенїмїмнїґ. ±айдасыґ, Іысы-жазы тар-
тыґ єн салып, домбыра тартатынын бїрїншї рет Іамайтын Д у м а н д ы жєрмеґкесї кЅґїлїмнїґ
естїп отыр¦ан бїз єнге таґдайымызды Іа¦ып, (С.Сейїтов, ЖദырыІ).
таґдана бердїк. Осылайша т¤ннїґ бїраз жерїне ДУМАНДЫ-ДЈБѕРЛѕ с ы н. ±ызыІты,
дейїн д у м а н д а с ы п отырдыІ та, ўйІы¦а øóëû оІи¦а¦а бай. ±азїр бєрї де ўмыт боп, д у-
кеттїк (Ж.Д¤йсекеев, Г¤лден.). Сол к¤нї ша¦ын м а н д ы-д ¤ б ї р л ї ¤лкен Іала¦а кєдїмгїдей ¤й-
дастар²анымыздыґ басына бїраз тїлеулес жїгїт- ренїп Іал¦ан¦а ўІсайды (ј.±анахин, Ж¤рек.).
тер келїншектерїмен келїп д у м а н д а с т ы І ДУМАН-ДЫРДУ з а т. У-шу, ырду-дырду.
(±.Сегїзбаев, Бїз Іалада.). ±ызыІтан Іалай шет тўрамыз. Д у м а н-д ы р-
ДУМАНДАТ= е т. 1. Тойлату, сауыІ-сайран д у ¦ а Іўмармыз. Бастау¦а кей т¤ннїґ ермегїн, Аз
Іўру. Не де болса шалдар шер тарІатып, жастар емес сенїґ де еґбегїґ (Є.Тєжїбаев, Кеше.).
д у м а н д а т І а н торІалы тойдан ол сынып ДУМАНКЕШ с ы н. Думандатып ж¤ретїн,
Іайтты (Т.ЄлїмІўлов, К¤реґ Ѕзен). ±азїргї думаншыл. Жыршылар, жыраулар, бєдїктер,
шопан кЅктемгї асты¦ын жинап, Іамба¦а Іўйып, аІындар, д у м а н к е ш д¤рмек жўрт сабылып
сабантойын д у м а н д а т ы п Ѕткїзе баста¦ан кеттї (Д.Досжанов, Жїбек.).
диханныґ к¤згї Ѕмїрїн кЅз алдыґа єкеледї ДУМАН-±ЫЗЫ± з а т. Ойын-сауыІ, та-
(Є.±алмырзаев, Ар.). КЅше толы тойшы жўрт. маша. Бўл осы ауылда¦ы берекелї, д у м а н-І ы-
Алатау атрабын таґ атар-атпастан д у м а н д а- з ы ¦ ы кЅп, аІжарІын семья, Іона¦ы ¤зїлмейтїн
т а баста¦ан, Іазїр аспан астын єн мен жыр¦а, ¤й едї. ±азїр оныґ бїрї жоІ (Є.КЅшїмов, АІ
сырлы шу¦а толтырды да тастады (З.±абдолов, пейїл). Келдї олар, келдї бїзге Бар кЅґїлїн жыр¦а
Сыр). 2. КЅґїл кЅтеру, к¤лкї, ІуанышІа бЅлету. тїзїп, Достар тобы елїмїзде Секїлдї бїр д у м а н-
Кешегї д у м а н д а т ы п ж¤ретїн аІиы¦ым, І ы з ы І (Ґ.Орманов, Ой Іанаты). Кезї емес
б¤гїн сенїґ мынадай ІорлыІта, тїрїдей Ѕлїк
жастыІ дєурен тўр¦ан Іызып, ±ашан¦ы бола
боп, жермешел болып Іал¦аныґ кїмнїґ арІасы,
берсїн д у м а н-І ы з ы І. Мен са¦ан разымын
кїмнїґ жаласы! (С.Сматаев, Алау). Шолпан
кеткен ¤шїн Махаббат жайлы жаґа жыр жаз-
Ѕзїнїґ отыр¦ан жерїн д у м а н д а т ы п отыратын
дырып (Ш.Мўхамеджанов, АрІа с¤йер.).
єдетїнше жўртты кЅґїлдендїре, к¤лдїре бастады
ДУМАН-САУЫ± з а т. Той-думан, ойын-
(А.Хангелдин, ±аратор¦ай). Аз¦антай мал¦а
Іарау¦а менен басІалары да жетедї. ЖаІыпбек к¤лкї, сауыІ-сайран. Єсем АІбозбен ел аралап
тїрї кезїнде ауылымыз ¤ш ¤й ¦ана бол¦анымен, д у м а н-с а у ы І п е н к¤н кЅшїрген ШолаІ,
той бол¦андай д у м а н д а т ы п жататын едї бїр к¤нї бїр Іыз ўзататын той¦а кез келдї
(Х.Елебекова, Јнї кетпес.). 3. с Ѕ й л. э к с п р. (С.МўІанов, Таґд.). МаІсатым тїл ўстартып
ж а ¦ ы м с ы з. Шулатып мазаны алу, басынà Ѕнер шашпаІ Наданныґ кЅзїн Іойып, кЅґ¿лїн
кЅтеру. Т¤ндї к¤нге айналдырып, гармонын ашпаІ. Јлгї алсын деймїн ойлы жас жїгїттер
Іўлаштай созып, о¦ан шырІай шыІІан биїк Д у м а н-с а у ы І ойда жоІ єуел бастан (Абай,
даусы Іосылып, Іыз-келїншектїґ ортасында д у- Тол. жин.). Ґалымжан жай келїп кетпейдї. Жаґа-
м а н д а т ы п ж¤ретїн Есентай едї (Ш.±ўмарова, лы¦ын дайым айта ж¤редї. Жайсаґ жїгїт! Д у-
±ос шынар). м а н-с а у ы І т ы жаны с¤йедї («Лен. жас»).
ДУМАН-ДУ з а т. ±уанышты у-шу. Жаґ- ДУМАНСЫЗ с ы н. Ойын-сауыІсыз, Іы-
¦ырып жатыр жан-жаІ д у м а н-д у м е н, Бас зыІсыз, жиын-д¤рмексїз. Шынды¦ы сол заман-
ІосІан баІытты сєт – ту¦ан к¤нмен. – Дари¦а, ныґ бўлар аґыз... Д у м а н с ы з Іазїр Іалай тўра
тїршїлїктїґ раІаты-ай! – деп, Бауырлар, шетсїз- аламыз? Жеки хан Абылай ашы¦ында Билеп
шексїз Іуандым – мен (Ґ.±айырбеков, КЅнса- ж¤р мыґ бўралып Клара Іыз (Ж.Молда¦алиев,
даІ). јрендер – Кеґ даланыґ тЅсїнде Ѕскен, От Жиырма бес). Жан досым менїґ Жанбосын,
кешкен – Мўртын єлї Ѕсїрместен... Са¦ын¦ан д у- КЅґ¿лїґнїґ тапІан єн Іошын. Ойын-той, дар-
м а н-д у ¦ а кеткен кїрїп, Келе сап, Шинельдерїн хан д у м а н с ы з, јмїрде Іандай сєн болсын
шешїнбестен (C.Жиенбаев, Алтын Іалам). (ј.Жайлауов, Шопан.). ±ыс бойы аяІ-Іолын
ДУМАНДЫ с ы н. ±ызыІты, кЅґїлдї, бауырына басып, д у м а н с ы з отырып Іал¦ан
сауыІ-сайранды. Жемей ІарыІ, їшпей мас боп, шопан бїткен жаз шуа¦ы шы¦ысымен-аІ, той-
дуылда¦ан д у м а н д ы кЅпшїлїкте б¤гїн ес жоІ томалаІІа кенеледї (О.Єбдїлдаев, Сымбат).
(О.Сєрсенбаев, Жал¦ыз.). Иє, пляждїґ басы едї- ДУМАН-ТОЙ з а т. Мерекелї жиын, кЅґїл-
ау. Сол к¤нї ЫстыІ кЅл шар айнадай жалтырап дї, салтанатты да ІызыІ отырыс. Кїсї ая¦ы
жатІан. КЅл жа¦асы сєндї едї, д у м а н д ы басыл¦ан жоІ єлї; парк жаІтан музыка ¤нї жетїп
едї (ѕ.ЖаІанов, ±айта орал.). БїраІ уаІытын тўр. Бїр ¤йдїґ терезесїнїґ тўсынан Ѕтїп едї, д у-
кЅбїн кїтап оІу¦а машыІтандырады да, есер м а н-т о й болып жатыр (Р.ТоІтаров, Ертїс.).
балалыІтыґ кЅп-кЅп д у м а н д ы шаІтарын тым- ±ыран к¤лкї-тамаша – бєрї осында. Отырмын
тым ертерек жо¦алтты (О.БЅкеев, ±айдасыґ.). д у м а н-т о й д ы ґ арасында. Береке бойдан асып
19 ДУМА-ДУРА
жатІанымен, ОлІы тўр кЅґ¿лїм менїґ, нанасыґ кЅрсетїп, ІонаІтар¦а бар ІызыІ Іадїрїґдї бїлгїзїп
ба? (М.МаІатаев, ±арлы¦аш.). Сонда мен Іия- Іайту Іамын ескерткендей едї (Ґ.±айырбеков,
лымен їзгї ойдыґ, ТЅрїнен сол жолдастыІ д у- АІ желкен). Оныґ Іанында кЅпшїлдїк, д у-
м а н-т о й д ы ґ, Ескерткїш орнатІандай жол- м а н ш ы л д ы І барлы¦ы байІал¦алы Іашан
дастыІІа «Жолдас» деп осы Ѕлеґнїґ атын Іой- (Ґ.±айырбеков, Жел ІайыІ). 2. ж а ¦ ы м с ы з.
дым (±.Ўябаев, јтедї. жыл.) Бос шуды ўнатушылыІ, дауры¦ушылыІ. Кейбїр
ДУМАНХАНА з а т. 1. ТамаІ їшїлїп, той- комсомол ўйымдарында формализм, д у м а н-
топыр, салтанат Ѕткїзетїн орын. «КЅк зал», «АІ ш ы л д ы І, дауры¦ушылыІ єлї де аз емес («Лен.
зал» аталатын елу, ж¤з орындыІ та¦ы екї д у м а н- жас»).
х а н а с ы, алтыншы Іатарда ж¤з орындыІ жаз¦ы ДУМПКАР [а¦ыл. dump-car] з а т. т е х.
залы бар ресторан елїмїздегї еґ їрї тамаІтану Ж¤ктї Ѕзї т¤сїретїн вагон. Ол Іазїрдїґ Ѕзїнде
орындарыныґ бїрї екен (Ж.Исма¦ўлов, Адам.). д у м п к а р л а р ¦ а бїр миллион екї ж¤з мыґ
Шымыр к¤ннїґ ширыІІан оІи¦асы дєл осы текше метр порода тиеп, графикте белгїленген
арада шарыІтау шегїне жетїп, д у м а н х а н а жўмысты едєуїр асыра орындап ж¤р («Соц.
дастарІанында шешїлгендей болды («Жас ±аз.»). Ол су магистралына жал¦àн¦ан насостан
Алаш»). 2. Мейрамхана, кафе. Сол бар¦ан жерї- жєне жылжып келе жатІан д у м п к а р л а р-
мїзде, жай¦асІан жерїмїзде жата Іала демалудыґ д ы ґ (темїр вагондардыґ) бойына орналасІан
орнына та¦ы да бас Іосып, д у м а н х а н а ¦ а тўраІты суландыр¦ыштан тўрады (Т.±алыбеков,
жиналдыІ («Жас Алаш»). Ендї-ендї ¦ана кЅшїп Экология.).
келген ¤йде не болушы едї, дайын тамаІ та жоІ. ДУНИТ з а т. г е о л. Ультранегїздї ин-
Жеґїл-желпї жуынып алдыІ та, д у м а н х а н а- трузивтїк тау жынысы [Жаґа Зеландияда¦ы
¦ а тарттыІ («Жас Алаш»). Дун тауына Іатысты атал¦ан]. ±азаІстанда
ДУМАН-ШУ з а т. ±ызыІ-сайран, ырду- д у н и т АІтЅбе, ±останай, Павлодар, Шы¦ыс
дырду. АІ селеулї Іырда бозтор¦ай шырылдайды, ±азаІстан, Жамбыл облыстарында кеґїнен та-
то¦айда бўлбўл сайрайды. Ал кЅл бетї болса, ра¦ан, басІа аймаІтарда сирек кездеседї (±ЎЭ).
Ѕзїнше д у м а н-ш у (С.Шаймерденов, ±ар¦аш). Д у н и т массивтерїнде хром, платина, асбест
Атандыґ егїз аІын Жетїсу¦а, ±осылып Жамбыл кендерї орналасады. Д у н и т отІа тЅзїмдї мате-
бастап шапІан ду¦а. Кездесїп бїрїншї рет сўлу риалдар дайындаудà пайдаланылады (±ЎЭ).
тЅрде Јн ІостыІ той-тамаша, д у м а н-ш у ¦ а ДУОПСОНИЯ [а¦ыл. duosony] з а т. э к о н.
(К.Єзїрбаев, Шы¦.). НарыІта толып жатІан Ѕндїрушїлер ўсынатын
ДУМАНШЫ с ы н. Тойшы, сауыІшыл. Кедей бїрдей Ѕнїмнїґ тек екї ¦ана сатып алушысы бо-
тойы бастал¦алы жатыр. Кенжєлїнїґ ¤йїне Ѕзї- латын жа¦дай.
нїґ бес-алты туысІаны жиналыпты. Жыршы ДУОПОЛИЯ [лат. duo – екї, poleo – са-
да, д у м а н ш ы да жоІ (С. Мыґжасарова, ±ыр тамын] з а т. э к о н. НарыІта бїрдей Ѕнїмдї
Іыз.). Екеуї де бїрїне-бїрї «їшїґ бїлсїн» дегендей ўсынатын екї Ѕндїрушї ¦ана болатын жа¦дай.
к¤лмїґ-к¤лмїґ етедї. ЖайбараІат д у м а н ш ы ДУПЛЕКС-ПРОЦЕСС з а т. к е н. Бїрїнен
топІа бўлар да Іосылды (Є.Кекїлбаев, ±ўс кейїн бїрї екї бЅлек агрегатта ж¤зеге асырыла-
Іанаты). – Мєди! Губернатор соны айтып тын металлургиялыІ процесс. Д у п л е к с-п р о-
атып тўрып едї, дуылдасып тўр¦ан д у м а н- ц е с с арІылы т¤пкї Ѕнїмнїґ сапасы жаІсарады
ш ы л а р д ы ґ бєрї де дїр ете Іалды (Є.Єбїшев, жєне негїзгї агрегаттыґ Ѕндїрїмдїлїгї артады
Найза¦ай). (±аз. тїлї термин. Су.).
ДУМАНШЫЛ с ы н. СауыІ-сайранды ДУПЛЕКСТѕ: дуплекст¿ байланыс. т е х.
жаІсы кЅретїн, сауыІшыл. Жастар да желїгїп ЕкїжаІты телефонды, телеграфты немесе ра-
д у м а н ш ы л боп алды (Т.Ахтанов, Дала диобайланыс. Д у п л е к с т ї б а й л а н ы с
сыры). Албырт мїнездї, д у м а н ш ы л Ѕлеґшї кезїнде сЅйлесушї екї жаІ корреспонденттерї бїр
тЅр алдында¦ы Іўдаша¦а жаІындай бердї уаІытта Іабылдауды жєне табыстауды ж¤ргїзедї
(X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Тойшыл, д у м а н- (±аз. тїлї термин. Єскери.).
ш ы л бала асауды бас бїлдїргїш жылІышылар- ДУПЛИКАЦИЯ з а т. б и о л. Гаплоидтї
¦а, єн мен ертекке шебер Іойшылар¦а кЅбїрек жиынтыІта¦ы хромосоманыґ белгїлї бїр ауда-
дос болып Ѕседї (Є.Тєжїбаев, јмїр.). Осынау ныныґ еселеíуїнен пайда болатын мутация.
д у м а н ш ы л жастар арасында, бєлкїм, Базарбай Д у п л и к а ц и я – хромосоманыґ белгїлї бїр
да ж¤рген шы¦ар? Сергей буырІана т¤регелдї ауданыныґ бїр хромосома немесе єрт¤рлї го-
(С.Омаров, Ж¤йрїк.). мологты емес хромосомалар бойында бїрден
ДУМАНШЫЛДЫ± з а т. 1. ж а ¦ ы м д ы. кЅп кЅшїрмесїнїґ болуы (±аз. тїлї термин. Био-
СауыІшылдыІ, кЅґїлдїлїк, ІызыІ-думанды ўна- логия).
тушылыІ. Жаґа¦ы сЅздї айтІанда ол мереке, ДУРАЛЮМИН з а т. х и м. Қўрамында
д у м а н ш ы л д ы І т а н емес, сол бїрлїк, елдїктї 2,2–5,2% мыс, 0,2–2,7% магний негїзїндегї
ДУСТ-ДУША 20
Іорытпалардыґ жалпы аты. Д у р а л ю м и н- немесе к¤н кЅзїне Іойып кептїредї (±.±айымов,
н ї ґ Д 1 , Д 16 маркалы т¤рлерї кеґ тара¦ан Су асты.).
(±ЎЭ). Дуралюмин 500◦ С шамасында Іыз­ ДУХОВОЙ: духовой оркестр. с Ѕ й л. Јр-
дырылып, су¦а батыру арІылы шыныІты- лемелї аспаптар оркестрї. Совхозда тЅрт
ры­лады, содан кейїн ол 20◦С температурада тЅрт кїтапхана, кЅркемЅнер ¤йїрмелерї, д у х о в о й
тєулїк бойы ескерту тєсїлїмен Ѕґделедї (±ЎЭ). о р к е с т р бар (Жаґар¦ан Ѕлке). Павел Фомия
Д у р а л ю м и н н е н лента, Іўбыр, шыбыІ, про­ музыка¦а сауатты, єрї еґбек с¤йгїш адам... Ол
филь т¤рїндегї бўйымдар жасалынып, авиация д у х о в о й о р к е с т р д ї де басІарады, жас
жєне кЅлїктїк мєшине жасау Ѕндїрїстерїнде, т.б. баянистерге де Іол ўшын бередї («Лен. жас»).
кеґїнен Іолданылады (±ЎЭ). Паркте ойна¦ан д у х о в о й о р к е с т р д ї ґ
ДУСТ [а¦ыл. dust] з а т. х и м. Зиянды даусы Іаланыґ ар¦ы шетї мен бергї шетїне т¤гел
жєндїктердї Іўрту ¤шїн жўмсалатын улы естїлїп тўратын едї («Лен. жас»).
зат. ШаруашылыІтардыґ жа¦дайында ІоймаІ ДУШ [франц. douche] з а т. Б¤рке Іўйыл-
єдетте, Іўрамында клейстерї бар гексахлоран ¦ан сумен шомылатын орын. «Щербаковский»
д у с т ы н ы ґ ер¿тїндїсїмен дезинфекциялайды совхозыныґ егїс Іосы тап-тўйнаІтай жинаІы.
(Агроном. аныІтама.). Дєрїгерлерден д у с т Мўнда ўйыІтайтын кеґ бЅлме, асхана, Іызыл
деген дєрї алып, онымен де Іан сор¦ыштарды м¤йїс, д у ш бар («Лен. жас»). Сусанна Ми-
Іыру¦а болады (М.Тїлеу¦абылов, Чума ауруы). хайловна к¤нде ерте тўрып монша¦а барып,
±отыр бол¦ан Іойдыґ д у с т себетїн жерїн жаІ- д у ш І а шомылады (Ç.Шашкин, Доктор.).
сылап тазалап, ІырІып, сабынды сумен жуып ДушІа т¤ст¿. Б¤рке Іўйылатын сумен
ал¦ан жЅн (Ш.±алыІов, ±ой мен ешкї.). шомылып шыІты. КЅп ж¤рїп келгеннен кейїн,
ДУСЫЗ-ДЈРМЕКСѕЗ с ы н. Ыґсыз- єсїресе ыстыІ к¤ндерде д у ш І а т ¤ с ї п не-
шыґсыз. ±азїр д у с ы з-д ¤ р м е к с ї з оґаша- месе Іоґыр салІын сумен жуыну пайдалы
да Іайтадан парасаттайды. «Не айтты ол?» («Соц. ±аз.»).
«БостандыІты ту¦ыз¦ан мен емес, орыс ерлерї, ДУШАР1 [ир. ]: душар болды. а) Кез
раІметтї алдымен солар¦а айтыґдар» – дедї болды, кездестї. ТаяІ жеп жай Іаздарша ж¤р­
(Д.Єбїлев, Арман.). генїмїз Надан¦а д у ш а р б о л ы п бїр бїлїмсїз! ±аз-
ДУ-ТАЛА±АЙ ¤ с т. с Ѕ й л. Ту-талаІай. дар¦а жолаушы айты: «ТоІтаґдаршы! Ауыс-
±алыґ жау шап бергенде д у-т а л а І а й ±ўбы- Іан аІыны айтып, жоІтаґдаршы!» (А.Байтўр-
лай Іарсы ўмтылып салды айІай (И.БайзаІов, сынов, Шы¦.). Ондай жа¦дай¦а д у ш а р б о л ¦ а н
Алтай.). мўсылман кїсїге кЅмек кЅрсете алмаймын, себебї
ДУ-ТАЛАПАЙ: ду-талапай болды. с Ѕ й л. мен тїршїлїгїнде оныґ к¤нє екендїгїн айтып
Талапай¦а т¤стї, талапайланды. «±ўтты болсын» ескерткенмїн, дейдї екен («Егемен ±азаІстан»).
айтып дабырласІан жўрт шашу¦а таласып, д у- є) Бїрдемеге шалдыІты, бїреудїґ немесе бїр
т а л а п а й б о л д ы да Іалды (Ґ.Сланов, Асау нєрсенїґ ºñåð¿íå ò¤ñòї. Елеусїз Шынармен
арна). танысІан, махаббат шыр¦алаґына д у ш а р
ДУТАР з а т. м у з. јзбек, ўй¦ыр, т¤рїкмен, б о л ¦ а н шаІтарын еске алды (Т.ЄлїмІўлов,
тєжїк халыІтарыныґ шертїп Іа¦ып ойнайтын, АІбоз ат). Мен Са¦иланы са¦ынып, т¤н баласы
екї ¿шектї музыкалыІ аспабы. Неше алуан дЅґбекшїп, ўйыІтай алмайтын єдетке д у ш а р
¦ажап дыбыстар шы¦аратын ўзын мойын д у- б о л д ы м (Ç.Шашкин, Доктор.). Адамзаттыґ
т а р тарта бїлген адам¦а сырнай тарту Іиын ба еркесї АІан серї Іалыґ шерге д у ш а р б о л-
екен? (С.БаІбергенов, Алтынемел.). Бїз жайлап ¦ а н соґ, ханныґ Іызы, ерке сўлу – АІанды
сыртІа шыІтыІ. Б¤гїн де к¤ндегїше мєдениет ¤йї жўбату ¤шїн желге мїнїп, ўшып келген екен.
жа¦ынан д у т а р мен домбыраныґ самбырла¦ан Келїп жўбатады, Сол к¤ннен былай АІан менї
ашыІ ¤нї келїп жатты (Є.НўршайыІов, Менїґ перї к¤ндїз айûрылып, т¤нде Іосылатын бола-
±азаІст.). Шайханада колхоз музыкантшылары ды (М.Жўмабаев, Шы¦.). б) Бїр жаманшылыІ-
сыбыз¦ы, д у т а р тартып, мєз болысып жатты Іа ерїксїз тап болды, ўшырады. Азалы анасын
(С.Айни, ±ўлдар). ¤йге Іалдырып, жетїмдїкке д у ш а р б о л ¦ а н
ДУТАРШЫ з а т. Дутар тартатын кїсї. Илько єкесїнїґ Ѕлїгї тастал¦ан жердї їздеуге
Бўныґ баласы д у т а р ш ы бахшыдан не Іадїр, шыІты (±.±айсенов, Жау тылында). – Бїр к¤н-
не Іасиет їздеп ж¤р? (Є.Кекїлбаев, Дала.). дерде Жамал кємїл баІытты бїр Іыз болып
ДУХОВКА ор. з а т. с Ѕ й л. Ãàç ïеøïåí жўрттыґ аузына їлїгїп, Іўрбысыныґ алды бо-
íåìåñå æàé ïåøïåí жал¦асІан Іаґылтырдан жа- лып жарІылдап ж¤рген дєрежеден т¤сїп, аІы-
сал¦ан Іуыс пеш. Бїздїґ ¤йдїґ д у х о в к а с ы рында мўндай Іадїрсїз, мўндай кемшїлїкке
тЅргї ¤йден шыІІан, ¤йдї жылытып тўрады д у ш а р б о л ы п, барымта¦а т¤скен малдай
(Ауызекї). Осы Іоспа¦а масаІўрттарды турап бїреуден бїреу алып ж¤ргенїн кЅрген халыІтан
салып, оны Іалыґды¦ын 1,5 см етїп д у х о в к а ¦ а Жамалды аяма¦ан жан Іалмады (М.Дулатов,
21 ДУША-ДУЫЛ
Шы¦.). Кенеттен ауыр к¤йде д у ш а р б о л ы п к¤тпеген жерден д у ш а р л а с т ы р ы п, к¤тпе-
жєне Ѕте ж¤деп Іал¦ан єйелїнїґ Іам кЅґїлїн Іай- ген жерден ажыратады емес пе? (Є.Сєрсенбаев,
¦ы¦а бЅлемейїн деп, Хакїм уаІè¦аныґ бєрїн бас- Батыр. їзї.).
тан-аяІ айтып бердї (Х.Есенжанов, КЅп жыл.). ДУШАРЛАСУ Душарлас етїстїгїнїґ Іимыл
Душар етт¿. Ыґ¦айсыз жа¦дай¦а Іалдырды, атауы. ±адїрмен а¦алармен д у ш а р л а с у –
ўшыратты. Бўл интервалдыґ бўзылуы Іосым- мерекенїґ ¤лкенї (Є.Сєрсенбаев, Батыр. їзї).
ша шы¦ын¦а д у ш а р е т е д ї (Т.±алыбеков, АІыры сол жайбараІаттыІ жас жеткїншектїґ
Экология). јзїґе м¤лде беймєлїм бЅгде бїр Іай¦ылы оІи¦а¦а д у ш а р л а с у ы н а себепкер
єґгїмеге килїгу – адамды ыґ¦айсыз жай¦а Іал- болды («Бїлїм жєне еґбек»).
дырады, тїптї к¤лкїлї жа¦дай¦а д у ш а р е т е д ї ДУШЫЛ с ы н. с Ѕ й л. Думаншыл. Бўл
(С.Байжанов, Сыр.). осы бЅлмеге кїргеннен еркїн, Ѕзїнїґ д у ш ы л,
Душар болушы. с Ѕ й л. Тап болушы, ўшыра- ашыІ мїнезїне ба¦ып Іыздармен бейне ежелгї
¦ан. Туберкулез ауруынан Ѕлїм Іўшатындар танысындай сЅйлескен (Ç.±абдолов, јмїр
легї 30 пайыз¦а тЅмендеген, сондай-аІ кеселге ўшІ.). Жас жеґгей, аты ±азына, кїсї жатырІа-
д у ш а р б о л у ш ы л а р Іатары сирей баста¦ан. майтын, мейлїнше кЅґїлдї, д у ш ы л кїсї екен
Дегенмен, мамандардыґ айтуына Іара¦анда, («±аз. єдеб.»).
ДОТС ба¦дарламасы бїздїґ экономикалыІ ДУЫЛ з а т. 1. У-шу, шуыл. Ет пен Іымыз¦а
жєне єлеуметтїк негїзїмїзге сай келе бермейдї. бўл сЅз Іосылып, Єбен ¤йїндегї д у ы л ауылды
СондыІтан туберкулезбен к¤реñке негїзäелген басына кЅтередї (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). 2. ж а-
ўлттыІ ба¦дарлама¦а толыІтырулар мен Ѕзгер- ¦ ы м с ы з. Мазасыз, ІаґІу сЅз, бос талас. Та¦ы
тулер енгїзу Іажет («Жас Алаш»). шуыл, та¦ы д у ы л, та¦ы Ѕсек лаулап ала кеттї
Душар келд¿. Сєйкесе кеттї, кездестї. да¦ы, онан басІа не дейсїґ? (С.Торай¦ыров,
ЖаІсы Іыз бозбала¦а пар бол¦андай, Жїгїтї Ма¦ынасыз.). 3. Ду-ду ете Іал¦ан дыбыс. КЅл
бетїнен ду етїп ўшІан Іаз, ¤йрек д у ы л д а н
д у ш а р к е л с е, жар бол¦андай. Теґї емес бїр
ІорІып сапырылыса бергенде, жан-жаІты ас-
фасыІІа берїлсе егер, КЅґїлї кЅтерїлмей зар
пан¦а а¦ып шыІІан, Іыран, Іаршы¦алар шапўр-
бол¦андай (М.Дулатов, Шы¦.).
тўпыр айІасып, бїр-екеуї Іаз їлїп, бїр кїшїрек
±аза¦а душар болды. Кїсїсї Ѕлдї,
Іаршы¦а бїр ¤йректї їлїп т¤стї (С.Бегалин, Бала
Іазалы болды. Жанияныґ тўла бойы мўздап
ШоІан).
кеттї. Орны толмас І а з а ¦ а д у ш а р б о л-
ДУЫЛҐА з а т. с Ѕ й л. Дулы¦а. Денелї, кеґ
¦ а н ы н ет ж¤рек бїрден сездї (С.Шаймерденов,
жауырын, т¤сї суыІ, КЅбїкке келер емес адам
Мезгїл). жуыІ, Найзасы шашаІтал¦ан шаржанменен,
ДУШАР2 Ѕ с. Жўлып алып, екї басын Іоса ТЅбесїн д у ы л ¦ а н ы ґ Іой¦ан буып (И.БайзаІов,
бўрап, бидай бау жасайтын Ѕсїмдїк (С.±аси- Алтай.). Д у ы л ¦ а сыймас басыґа, Асау к¤н,
манов, ±аз. ІолЅнерї). келдїм Іасыґа, Сенен де к¤штї ту¦анмын
ДУШАРЛАС= е т. 1. Кездесу, жолы¦ысу. Советтен ўшІан Іыранмын! (Т.Жароков,
КЅшедегї бейтаныс кїсїнїґ бєрї полицей. ±ай- Отан.). Д у ы л ¦ а м н ы ґ тЅбесї Ту¦ан ай-
сысы д у ш а р л а с с а да, алдымен паспортыґ- дай болмаса БатыршылыІ с¤рмендї (Шалкиїз
ды талап етедї (Ж.Тїлеков, Жар.). Јш Іонып, à²ûí, Øû¦.).
тЅртїншї к¤н белден асты, Ол к¤нї алтынды ДУЫЛҐАЛЫ с ы н. с Ѕ й л. Дулы¦алы.
¤йге д у ш а р л а с т ы. Тау басынан т¤сїрген Мїнгенї Ясукаддїґ Іара ар¦ымаІ, ±ара да, торы
тєуекелмен Сол ¤йге кїрмек болып Іадам да емес, ІоґырсымаІ. Белїнде жїбек баулы
басты (Абай, Тол. жин.). Ж¤йрїк тазы ор Іоян- алтын Іанжар, Басында д у ы л ¦ а л ы темїр
мен осы жолы екїншї рет та¦ы д у ш а р л а с- тымаІ (Є.Íàéìàíáàåâ, Шы¦.).
т ы (Є.КЅшїмов, ±арт аґшы.). 2. а у ы с. Тап болы- ДУЫЛДА1= е т. 1. У-шу болу, ду-ду ету.
су, бастарына т¤су. Ойлама¦ан жерден д у ш а р- Омар есїктен сы¦алап едї, тЅрде д у ы л д а ¦ а н
л а с І а н бўл жа¦дай бїздї сескендїре т¤стї кЅпшїлїктїґ ортасында отыр¦ан Исмайылды
(Б.СоІпаІбаев, Менїґ атым.). 3. а у ы с. кЅрдї (О.Сєрсенбаев, Жал¦ыз.). Балалар, он
Ўшырасу, айналу, ўласу. Жаман ниетпен жасыґда Іўлындайсыґ, Тыста ойнап, ¤йге
їстегеннїґ жаІсы¦а ауысуы – сауап болмаса, келїп д у ы л д а й с ы ґ. АІыл¦а бастыІпа¦ан
жаІсы ниетпен їстелген жамандыІІа д у ш а р сєби к¤нїґ, ЎзаІтай жаз¦ытўр¦ы шуылдайсыґ
л а с с а к¤нє болмайды (Є.Сараев, ТосІауыл). (Є.Найманбаев, Шы¦.). ЖаґалыІты сЅйлей-
ДУШАРЛАСТЫР= е т. Кездестїру. Оныґ тїн тайталаса, Жарыса кеп д у ы л д а п жас
ШоІан¦а серїктесе ¤н Іосуы Ѕзїн та¦ы бїр балаша. Нелер бїр ІорІынышты, Іуанышты,
Іанаттас досІа д у ш а р л а с т ы р д ы Єґгїме тыґдайтыныз не тамаша (Д.Берс¤гїро-
(С.Бегалин, ШоІан асу.). Єскери та¦дыр адамды ва, Шипагер). 2. ±ызыІтап думандату, ойын-
ДУЫЛ-ДУЫЛ 22
сауыІта шулау, сауыІтау. Сол бїр жастыІ ДУЫЛДА±ТАУ с ы н. Дуылда¦ан, у-шулау.
желїкпен д у ы л д а п, аспанда¦ы арман¦а Іол Колхозшылардыґ жалпы жиналысы да сєл
созып, ауызымен Іўс тїстеген бўландай кезїнде д у ы л д а І т а у кЅрїнгенїмен, о¦ан керемет
МаІтўм – Іўлындай шєрбєт жырымен уЇїлетїп ўнайтын (±.Жўмадїлов, Саржайлау).
талай нєркес жанардан тദы шыІтай аІ мар- ДУЫЛДАі±ЫРА= е т. ШуылдаґІырау,
жанды ¤збедї дейсїз бе («Т¤ркїстан»). Бєйге ІызыґІырау. Менїґ ажарым т¤сїп, денем д у ы л
кЅрсе д у ы л д а й д ы кЅп халыІ, КЅкїрегїн талай д а ґ І ы р а п, ая¦ымды басІан сайын ауырлап
жанныґ от Іарып, Бїрї озып, бїрї артта Іалады. бастым (Б.Тўрсынбаев, Ауылда.).
Бєрї бїрдей келмейдї ¦ой топталып (Х.Тал¦аров, ДУЫЛДАС= е т. 1. Шуласу, äàóласу, та-
Торы тайым). Јйдегї жєне сыртта¦ы шуылдап, ласу. ±онаІ¤йдїґ їшїнде Іымыз¦а Іыз¦андар
д у ы л д а п Єбеннїґ «Аужарына» к¤лїп жатыр тыста¦ы єґгїменї байІа¦ан жоІ, Ѕздї-Ѕзї д у ы л-
(С.Сейфуллин, Шы¦.). д а с ы п отыр (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Айсўлудыґ
Араныґ ўясындай дуылдады [арадай егїнї орылып бїткен хабары келїп едї, Іырман
дуылдады]. У-шу еттї, бет-бетїмен жамырап
басында¦ылар бїр биїк белге шыІІандай серпї-
сЅйледї. А р а н ы ґ ў я с ы н д а й д у ы л д а ¦ а н
лїп, д у ы л д а с ы п кеттї (Є.Єбїшев, Замана.).
ІазаІтардыґ дауысы су сепкендей сЅне Іалды
(С.МўІанов, ЖўмбаІ æàëàó). Класс їшї а р а- 2. Думандасу, сауыІ Іўрысу. Той-тамаша...
н ы ґ ў я с ы н д а й д у ы л д а д ы (Н. Сералиев, Д у ы л д а с ы п д¤рлїктї ел, Желбїредї
ЫстыІ ê¤ëøå). А р а д а й д у ы л д а п Ѕзїне бас жїбек баулы т¤ндїктер. КЅз тўндырып...
салып, Ж¤нїстїґ жолын бЅгер едї — деген сЅзї Кеттї бїр кез бєйгїге Кїлеґ жарау жел
т¤сїп кеттї (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Іанатты ж¤йрїктер (C.Жиенбаев, Алтын
ДУЫЛДА2= е т. 1. Ауыр¦аннан, ўял¦аннан, Іалам). 3. ж а ¦ ы м с ы з. Мазаны алып
ІорыІІаннан дененїґ Іызынуы. ШапалаІ сарт айІайлап шулау, шуылдасу. Д у ы л д а с а
ете Іалды. Бетїм д у ы л д а п, кЅзїмнен от ўш- кергїлескен кЅп диынныґ Іапыры¦ынан Іўтыл-
Іындап кеттї (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). Кету- ¦ан бўлар желпїнїп, т¤нгї даланы кезїп ўзаІ ж¤р-
шї ек Іол ўстасып тура кЅлге, Д у ы л д а п дї (С.Ж¤нїсов, АІан серї). Жастардыґ Іаны тЅ-
жан¦ан беттї ўстап желге. «Жаным!» деп алма гїлген жерде тദа дейїн тарсылдатып билеп,
беòтен с¤йгенїмде, ±ызарып Іараушы едїґ тЅ- шиша лаІтырып, д у ы л д а с І а н жастардыґ
мен, жерге (М.Жўмабаев, Шы¦.). ШалІыманыґ єрекетїне ренжисїґ. Осы ¤шїн де 16–17 желтоІ-
отты кЅзїне кЅзї т¤сїп, ыстыІ алаІанына ала- санды ¤йде Ѕткїзуге мєжб¤рмїн («Т¤ркїстан»).
Іаны тигенде Шегеннїґ бетї д у ы л д а п кеттї ДУЫЛДАСУ Дуылда етїстїгїнїґ Іимыл
(А.Хангелдин, јткен к¤н.). Б¤лдїрген екенмїн атауы; шуласу. Шу¦а Іўлайтын к¤нї жылІы-
¦ой деген ой сап ете Іал¦ан Базарг¤л Ѕрт болып шылар тай сойып, той жасайды. КЅрген т¤сте-
жанып бара жатІандай б¤кїл Ѕне бойы д у ы л- рїн айтысып д у ы л д а с у д а (С.Талжанов,
д а п кеттї (Ж.Мусин, АІ Ѕлеґ). 2. Оттыґ лапыл- Ўлдай.).
дап, лаулап жануы. Таґ болып атамын, К¤н ДУЫЛДАТ 1= е т. 1. К¤шейту, шулату.
болып батамын. Сол жолда д у ы л д а п Жанып Нўр¦иса д у ы л д а т а, гуїлдете келїп, дом-
келе жатамын (Є.Абайдїлданов, Алыс). Д у ы л- бырасын ІўйІылжыта тартып, жан-жа¦ын т¤-
д а п Ѕртеп бара жатІан бїр от-жалын Іыздыґ гелїмен баурап алатын на¦ыз Іауымшыл жан
ж¤зїн Іызыл арай¦а орады (З.Рысбекова, Єйел
(Ы.ЖаІаев, јмїр.). 2. Думандату, сауыІ Іўру.
сыры). 3. а у ы с. јршу, к¤ш алу, бойды жеґу.
Елї керей, Бїржанныґ ўраны – Алтай-±арпыІ,
Жор¦алар жол ¤стїнде тайпаґда¦ан, Жїгїттер
екї кЅзї жайтаґда¦ан. Сол сєтте д у ы л д а ¦ а н ±ызыІІа тїрї к¤нде ж¤рген батып. Атасы –
сезїмїґдї тїлменен дєл жеткїзїп айтар ма адам Алтай-±арпыІ, єлї ар¦ын, СауыІпен ж¤рген
(Ж.±ыдыров, Г¤лхайыр). Басында ІорІыныш серї д у ы л д а т ы п (Айтыс).
д у ы л д а п тўр¦анда Іай сЅз шы¦ады дейсїґ ДУЫЛДАТ 2 = е т. ±ыздырту, ашыту,
одан, – дедї Сырбай (С.МўІанов, Таґд.). к¤йдїру. ±алаІай адам¦а тиген жерїн д у ы л д а-
ДУЫЛДА± с ы н. ШуылдаІ, ырду-дырду. т ы п Іышытып Іана Іоймай, ол ем де болады
Єдетте а¦ылшын адамы д у ы л д а І т ы, да- (С.Сўбханбердин, јсїмдїк – дєрї.).
быраны жаратпайды, салІын, тома¦а-тўйыІ ке- ДУЫЛДАТ±ЫШ с ы н. Ду-ду еткїзгїш,
ледї (С.БердїІўлов, Жўмыр жер.). Ол д у ы л- ашытІыш, Іыздыр¦ыш. ±алаІай жапыра¦ы Ѕте
д а І єґгїмеге араласпай, к¤лїмсїрей ІўлаІ д у ы л д а т І ы ш келедї (С.Сўбханбердин,
Іойып, аґысын аґды¦андай шеткерї ысырыл¦ан- Дєрї – дауа).
ды (М.ЫсІаІбаев, СўлутЅр.). // Øóûëäà¦àí, ДУЫЛДАТУ1 Дуылдат1 етїстїгїнїґ Іимыл
ûðäó-äûðäó áîë¦àí àäàì. Ой, Ѕґшеґ д у ы л- атауы; думандату. ±ўс ал¦ан о да Ѕнер – мыл-
д а І! јґкей жєркелеш! – деп Ожырай жїгїт- тыІ ату, Жїгїтке бекер болар Іарап жату. ЖаІ-
тердї тыйып тастады да, – ана жаІта дырду бїттї сыныґ ж¤рген жерї к¤нде базар, Єн салып екї-
ме? – деп сўрады (Є.Нўрпейїсов, ±ан мен тер). екїден д у ы л д а т у (Є.Íàéìàíáàåâ, Шы¦).
23 ДУЫЛ-ДҰҒА
ДУЫЛДАТУ Дуылдат етїстїгїнїґ Іимыл
2 2
тей айтылатын ¦ибадат т¤рї. Кем-
атауы; Іыздыру. Бўрыш тиген жерїмнїґ д у ы л- шїлї­гїм белгїлї Іаламынан, ЖЅнсїздїгїм бегїлї
д а т у ы н-ай (Ауызекї). кєлемїмен. Сад назар ¦айыбына д ў ¦ а ґ ы з-
ДУЫЛДАУ 1 Дуылда 1 етїстїгїнїґ Іимыл д а н, Јмїдтарымыз ўлыІтардыґ жанабынан
атауы; шулау. Јй їшї д у ы л д а у ы н Іоймады (АІмолла à²ûí, Күндер.). Мола¦а барып бата
(«±аз. єдеб.»). Іылса да, анда-санда намаз оІыса да, Жидебайдыґ
ДУЫЛДАУ 2 Дуылда 2 етїстїгїнїґ Іимыл бар талшыІ Іылатын д ў ¦ а с ы да, дїн ж¤зїндегї
атауы; Іызыну. Ол бЅлмеден бетї-ж¤зї д у ы л- табанышы да осы болатын (Ж.Аймауытов,
д а у м е н Іалай шыІІанын бїлмей Іалды Шы¦.). К¤нїне аспаннан 70 мыґ бєлекет т¤седї
(«Жұлдыз»). Ал¦ашІы д у ы л д а у Іолымныґ екен, сол жамандыІтарды намаздыґ соґында¦ы
Іарынан басталып едї, т¤с ауа арІамды айналып, жаІсы тїлек, д ў ¦ а л а р, нєпїл садаІалар керї
кешке Іарай Іара санды Іармап ¤лгердї (М.Бай- Іайтарады екен («Жас Алаш»). Єдетте, д ў ¦ а
¦ўтов, СырбўлаІ). соґы Дєуренмен бїтушї едї, ендї о¦ан та¦ы бїр
ДУЭЛЬ [франц. duel] з а т. јткен ¦асыр- есїм Іосылды. Ол – Жадыра болатын (А.Меке-
да¦ы Батыс Еуропа елдерї мен Ресейде бол¦ан баев, Бойжеткен). 3. м и ф . ж а ¦ ы м с ы з. Дуа (бї-
жекпе-жектїґ т¤рї. Он то¦ызыншы ¦асырдыґ реудї жадылау, басын айналдыру маІсатымен
аІ Іол¦ап киген серї жїгїттерїндей д у э л ь г е жасал¦ан їстеген зиянды амал-єрекетї. Ґўсыл,
шы¦ып, жекпе-жек атысу машы¦ы емес бўл – дєретї жоІ адам¦а жын-жыбыр, сиІыр, д ў ¦ а
со¦ыс (Т.Бердияров, Солдат.). Д у э л ь м е н ¤йїр болады («Егемен ±азаІстан»). 4. д ї н и.
Іарсы жасап мылтыІ атты, Жары ¤шїн Татьяна ±аза¦а жазыл¦ан, кїтапІа басыл¦ан ±ўран
махаббатты. Ажал оІ бїр-бїрїне Іарсы тиїп, аяттары мен с¤релерї немесе Алла¦а ¦ибадат
Осымен екї ¦ашыІ Іан¦а батты (Є.Найманбаев, еткенде айтылатын тїлектердїґ жинаІ
Шы¦.). Д у э л ь д е бекер тартынып, О¦ыґды кїтапшасы. Ояна келсе бая¦ы жаман ±артІожа,
неге алдыґ? Бїлдї ме арам Мартынов... Ўзарын
бая¦ы жапырай¦ан жаман тыма¦ы, бастама мєсїсї,
Ѕмїрбаяныґ (М.Рашев, Ал¦ашІы.).
бїр жамбасына Іисай¦ан жаман кебїсї, лаґке
ДУЭТ [итал. duetto] з а т. м у з. 1. Музыка-
шапаны, мойнында¦ы кїшкене Іалта¦а сал¦ан
лыІ шы¦арманы екї єншїнїґ немесе екї аспаптыґ
терї сасы¦ан «ѕсїм а¦зам» д ў ¦ а с ы (Ж.Аймауытов,
екї дауыспен Іосылып орындауы. Ендї Бїржан
±артІожа). 5. м и ф. СиІыр. ±озыны падиша-
мен Сара Іосылып д у э т айтады, бїр-бїрїн с¤юге
серттеседї (А.Жўбанов, МўІан ТЅлебаев). Дом- дан артыІ к¤ттї, Т¤с Іўбылтып ж¤ретїн д ў ¦ а
быра мен сыбыз¦ыны бїршама тез ¤ндестїрїп ¤йреттї (±озы КЅрпеш.).
жол¦а сал¦анмен, сыбыз¦ы мен ІылІобызы Арсы¦а дў¦а асырды. д ї н и. Тїлегї, дў¦асы,
д у э т етїп ІосаІтау бїздї кЅп Іинады («Бїлїм ¦ибадаты Àлла¦а жеттї. Тайсалма, тєуекел
жєне еґбек»). Келесї сабаІтарында пластинка¦а Іыл, батыр балам, А р с ы ¦ а д ў ¦ а а с ы р а р
жазыл¦ан Сара, Бїржан д у э т т е р ї тыґда- мен Іарт бабаґ. Еґїреген ерге серїк жолдас
тылды («±азаІст. мў¦.»). 2. Екї єншїден Іўрал- болар, Балауса жас жолбарыс – їнїґ Науан
¦ан музыкалыІ топ, ансамбль т¤рї. Ансамбль (М.Жўмабаев, Шы¦.).
деген сЅз белгїлї бїр єндї орындау¦а Іатыса- Бойында дў¦а жоІ. Алланы еске алуды
тын адамдардыґ санына байланысты: д у э т, ўмытІан, бїр Алла¦а сèынудан Іал¦ан деген
трио, квартет, квинтет, секстет деп аталады ма¦ынада. Тєубє жоІ, д ў ¦ а да ж о І тентек
(Музыка). б о й д а, јлеґ жоІ айтып ж¤рген талай тойда.
ДЎҐА [ар. ]. з а т. 1. д ї н и. ±ўранныґ Іыс- ±ан а¦ып, Іайрат Іыл¦ан майданменен ауыр
Іа аяттары. Араб тїлїнде жазыл¦ан д ў ¦ а л а р- Іылыш, дулы¦а бїраІ ойда (Абай, Тол. жин.).
д ы, с¤релердї асыІпай, ережеге сєйкес дўрыс Дў¦а айтты. д ї н и. Алла¦а жалынды, тї-
оІу оґай емес (А.±ўрман¦алиев, Ислам дїнї.). лек тїледї. Онымен сезїмдї тазалыІІа кїрген-
±асен ±ўранныґ Іарасын єреґ танитын, бес дїгїґдї, кємїл ыІыласыґды кЅрсетїп, їшїмнїґ
намаздыґ д ў ¦ а л а р ы мен аяттарын шала сафты¦ыныґ соґында халыІ кЅрер сыртымды
бїлетїн молда екенїн мен есейгенде бїлдїм да пєк етемїн, Їєм кЅзге кЅрїнбейтїн а¦заларым-
(С.Омаров, Дала.). Жаман сол – жаІсы сЅздї ды да пєк етемїн, бўл пєктїктїґ ¤стїнде Алла-
ў¦а алмаса, Ґалым болмас ўстаздан д ў ¦ а ¦а д ў ¦ а а й т а м ы н деп, єзїрленесїз (Абай,
алмаса. Молла есїмїн ал¦ан жан толып жатыр, Тол. жин.).
Не керек ¦ылым бой¦а жў¦а алмаса (Шал аІын, Дў¦а ба¦ыштады. д ї н и. а) Ата-бабала-
јлеґд.). Осыдан МаІпал сенї кЅрмей Ѕлсем, рыныґ немесе рухы биїк бол¦ан адамдардыґ
Д ў ¦ а д а, бол разы, асыл затым (Базар аруа¦ына аІиретте салауат тїлеп, сауап алу
жырау, Шы¦.). 2. д ї н и . Алладан бїр їстїґ нє-­ ¤шїн ±ўран с¤ре, аяттарын оІыды. Жаныґды
тижесї болуын, адамныґ аманды¦ын, т.б. аямай алдыґ сен Іамалды, Ол жердї тазарттыґ
раІым, кешїрїм сўрау жєне ¤немї оны еске нєжїс пен шїрїктен. Ыл¦и екї Халилге д ў ¦ а
алу маІсатымен оІылатын немесе їш­ б а ¦ ы ш т а й м ы н, Олар – таІ тЅресї мен т¤ркї
ДҰҒА-ДҰҒА 24
батыры, (7) – деген ма¦ынада Ѕлеґ шы¦арады Дў¦а Іылып т¤зетт¿. Бол¦ан їстї Алладан
(«Парасат»). ә) Бїр їстїґ сєттї, ниеттїґ оґ, сўрап Ѕзгерттї, Іайтарды, басІаша нєтиже
амалдыґ нєтижелї болуын Алладан тїлеï сў- берудї тїледї. Зылхиа айтты: – Осы їс ондай
рады. 1916 ж. 22 тамыз к¤нї Керенский Єнди- болса, Бўл санама¦а басІадан ємїр болса, Д ў-
жанда¦ы жєми¦ат мешїтїнїґ ауласында т¤ркї- ¦ а І ы л ы п т ¤ з е т к ї н, Ж¤сїп мўны, ЖаІсы
стандыІтар мен орыстардыґ достыІ, адамгер- болар бўл санам (Ж¤сїп-Зылèха).
шїлїк Іатынастарына арнап д ў ¦ а б а ¦ ы ш- Дў¦аменен сєлем етт¿. д ї н и. Алланыґ
т а т І а н болатын (М.ШоІай, Таґд.). шапа¦атын тїлеп, амандыІ сўрасты, мўсылман-
Дў¦а берд¿. д ї н и. Бїреуге, бїр їске Алладан ша амандасты. Са¦ан, жаным, дў¦а еттїм, Д ў-
медет, Іолдау сўрады. КЅґїлїн кєрїптердїґ шат- ¦ а м е н е н с є л е м е т т ї м. Сєлемїмдї хатІа
тандырып, Та¦ы да д ў ¦ а б е р ї п уандырып, – орап, јлеґменен тама еттїм (АІмолла ақын,
Оґ¦ар – деп, – сапар жолын арыстанныґ Ґалы- Øû¦.).
на Ѕз Іолымен аттаныдырып (МєшЇ¤р-Ж¤сїп, Дў¦амен тылсымдады. ДуаІан арІылы
Шы¦.). жадылау, бойына заІым келтїру сияІты бїреуге
Дў¦а¦а [дў¦а етпекке] Іол кЅтерд¿. д ї н и. зиянды єрекет жасады. Ўр¦ан соґ басы ¤зїлїп
Алладан ±ўран с¤ре, аяттарын оІып немесе жерге т¤стї. Бойынан жаны шы¦ып, к¤лге ўшты.
тїлектерїн ауызша айтып сўрау ¦ибадатын Д ў ¦ а м е н к¤зетшї екен т ы л с ы м д а ¦ а н,
орында¦анда алаІан жайып бет сипау Іимыл Айласы дўшпандардыґ Іандай к¤штї (ҐашыІ-
рєсїмїн жасады. – КЅрў¦лы, кЅґїлїнде нендей наме).
мўда¦аґ бар? Жеткїзсїн талабыґа пєруардїгер! Дў¦амен ¤шк¿рд¿. д ї н и. КЅз тиген, ауру¦а
Е т п е к к е бєрї д ў ¦ а І о л к Ѕ т е р д ї тїлек­тї т.б. шалдыІІан адам¦а ±ўран с¤ре, аяттарын
Іабыл ет деп Іадїр Жаппар (КЅрў¦лы). ОІыды оІып дем салды. «Бў Іызды, ±ўдай Іосса, жеґ-
нєфїл намаз Пай¦амбарды, Д ў ¦ а ¦ а І о л к Ѕ т гїзейїн, Сар¦айып кЅп жасыма, сайып Іўрып!»
е р д ї шаЇариары (Бабалар сЅзї). Д ў ¦ а м е н бїр ¤ ш к ї р ї п Іай¦ыны алып,
Дў¦ада болды [дў¦ада]. д ї н и. Тїлектестїк Патша¦а семиямен бердї тыныс (Є.Найманбаев,
еттї, тїлектес болды, Алладан бїреудїґ тїлеу, Øû¦.).
Іалауын сўрады. Мўратына жеткїр деп, Д ў ¦ а- Ä¢¦à î²ó. ä ¿ í è. ±¢ðàí ñ¤ðåëåð¿í äàóûсòàï,
д а б о л ы п тўрсын-ай Бес уаІыт намазда, ¿ø¿íåí àéòûï, Àëëà¦à ¦èáàäàò åòó. АшыІ ас-
кЅґїлїн ма¦ан бўрсын-ай (Батырлар жыры). пан астында т¤н Іўстарыныґ жан т¤ршїгер ¤н-
Тапсырдым сенї, Шойхы, бїр ±ўда¦а, Ерте-кеш дерїнен ІорІып жатып, ол жўлдыздар¦а Іарап
еґбегїґе ел д ў ¦ а д а. Жетї жыл Сейфул-Мєлїк кЅне д ў ¦ а н ы о І у м е н болды (Є.Єлїмжанов,
те дария кешкен, Талаппен табылады єр м¤дда¦а Махамбет.).
(Шорòàíáàé à²ûí, Øû¦.). Екеуїґїз екї жўрттыґ Дў¦а оІы¦ан молдадайын. Алла¦а ІўлшылыІ
ўстынындай, ±адїрлї халыІ иесї ерлерїме, Їєм етїп, бўл д¤ниенї ўмытІан молда сияІты. ТЅр
тїрїлїк, абыройыґыз¦а д ў ¦ а д а м ы н, Мўш- алдында, дастар²ан басында ЖарыІ Іожа
таІпын ж¤здерїґдї кЅрмегїме (Айтыс). отырыпты, шешесї – басында аІ орамал, ¤стїнде
Дў¦а дєметт¿. д ї н и. Ата-баба аруа¦ы, аІ кЅйлек, Іара барІыт кеудеше, ж¤гїнїп, ал¦ан,
рухы тїрїлерден ±ўран с¤ре, аяттарын оІуды, намаз оІы¦ан адамдай дастар²ан¦а дамыл-да-
Ѕлгендердї зиярат етудї Іалады. Судыр Ахмет мыл басын Іойып, жылап отырыпты, бїрдеґе
АІбала¦а да: «Шыра¦ым, тие берсїн де! јлї айтып отырыпты, ЖарыІ Іожа – ІазаІ бас,
аруаІ артында Іал¦ан адамнан д ў ¦ а д є м е т е- Іалыґ ІабаІ їрї кїсї едї – д ў ¦ а о І ы ¦ а н м о л-
д ї», – деп зорлап отырып, бїр-екї рет тие берсїн д а д а й ы н екї кЅзїн жўмып ал¦ан, теґселїп
айтІызып едї (Є.Нўрпейїсов, ±àí ìåí òåð). отырыпты; шешесїнїґ ¤нї алыстан ¤зїлїп-¤зїлїп
Дў¦а етт¿рд¿. д ї н и. Бїреуге Алладан тї- емїс-емїс естїледї (Є.Тарази, Тас жар¦ан).
леуїн тїлеттїрдї. Е т т ї р ї п ел бїткенге д ў ¦ а, Дў¦а оІыды [Іылды, етт¿]. д ї н и. а) ±ўдай¦а
Іайыр, ±айтарды Іазы-Іарта шайнаттырып жалынды, жалбарынды, мїнàжºт Іылды, Ѕтїнїп
(Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.). сўрады. Саума єлемнїґ аса їрї мєдени орталы¦ы
Дў¦а ет¿ст¿. Бїрїгїп Алладан тїлек тїлесїп, саналатын Патша-Іаланы ІызыІтап, София
о¦ан ¦ибадат жасасты. Ел жуандары мырс- ¦ибадатханасында д ў ¦ а о І и д ы, Ѕз ±ўдайына
мырс миы¦ынан к¤лїсїп, Іадїрмендїлер Іол жа- мїнєжєт етїп, Константинопольден теґїз арІы-
йып д ў ¦ а е т ї с т ї (А.Сатаев, Дала.). лы Неапольге жетедї («Парасат»). Бїз кел-
Дў¦а Іонды. Алладан сўра¦аны орындалды, генде бїрлї-жарым адамдар Будда¦а тєуап етїп
тїлегї Іабыл болды, Алланыґ мейїрїмї т¤стї, жатты... КЅк Ѕрїм жїгїттер мен ²ўртаІандай
Іўт дарыды. Келесїґ ата заттан кемдїк болмай, балалар бастарын жерге со¦ып д ў ¦ а І ы-
Атыґа пїрїґ – Іуат, дєулетїґ – сай, Д ў ¦ а І о- л ы п отырды (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай).
н ы п, Іўт жўІІан бїр орын деп, бўтаІІа пана- є) Бїреуге арнап ±ўран с¤ре, аяттарын оІûäû,
ла¦ан бїз бїр тор¦ай (АІмолла ақын, Шы¦.). бїреудїґ тїлеуїн тїледї. Бїржан сал осыны ай-
25 ДҰҒА-ДҰҒА
тып аттан т¤стї, Жамбылды бауырына алып д ў ¦ а с ы д ў р ы с б о л м а й, ондайлар зор
Іатты Іысты. Орнына ўлы аруаІтыґ оІып к¤нє¦а батады (А.±ўрман¦алиев, Ислам дїнї.).
д ў ¦ а, Ел-жўртпен амандасып отырысты Дў¦асы ж¿бермед¿. а) д ї н и. Тїлеген тїлегї
(Є.Тєжїбаев, КЅне.). СЅкпеґдер, оІы¦ан жан, Іабыл болды. Шы¦ып еґ амандасып келмес бел-
Іата болса, Бўл Іисса осыменен болды тємам. ге, Оралып Ѕнерїґмен Іайттыґ елге, Тїлеген ел
«±айырлы ¦ўмыр берсїн паІыр¦а!» – деп, Бїр д ў ¦ а с ы ж ї б е р м е й д ї, Айналып аІІу Іўс-
д ў ¦ а о І ы ¦ а н жан етсїн ма¦ан! (Є.Найманбаев, тай Іондыґ кЅлге (Є.Тєґїрбергенов, јлеґд.).
Шы¦.). Мўсылмандар парыздарыґды мўІият є) ж а ¦ ы м с ы з. Бїреудїґ їстеген, жаса¦ан
Ѕтеґдер. Басшы бол¦ан азаматІа д ў ¦ а е т ї ґ- жадылау, арбауына т¤стї, мерт болды.
д е р (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Ерте-кеш д ў- Дў¦асы Іабыл болды. д ї н и. Алладан сўра-
¦ а І ы л д ы м, ¦азиз са¦ан, ШєфІатыґ осындайда ¦ан тїлегї орындалды, ¦ибадаты Іабылданды.
тисїн ма¦ан, ±ўдайым сауабыґа жўмаІ берсїн, Д ў ¦ а с ы мазўлымлардыґ І а б ы л деген, Бос
Алмалы Іор Іыздары Іылмыґда¦ан (АІмолла Іоймас сїздердї де Тєґїрїм бїраІ (Бабалар
ақын, Шы¦.). Жасы ¤лкендер Іол жайып е т с е д ў- сЅзї). Тїлегенїґ сол болса, Бар тїлегенїґ сол
¦ а, Анам болып кЅрїнїп ж¤рдї бў да. СЅйтїп болса, Бабай Омар бабасы ± а б ы л б о л-
ж¤рїп балдыр¦ан жїгїт боппын, СЅйтїп ж¤рїп ¦ а н д ў ¦ а с ы (Сайын батыр).
їшїне кїрдїм топтыґ (Д.Єбїлев, Ой толІûí.). Дў¦асына к¿рг¿зд¿. д ї н и. јлген кїсїге тие
б) ±ўран с¤ре, аяттарын оІып, Алладан медет, берсїн деп ±ўран с¤ре, аяттарын оІыды, Алладан
тїлек тїледї, ¦ибадат еттї. Д ў ¦ а е т с е ґ ї з раІым сўрады. Жўрт сенї Ѕлдї деп д ў ¦ а с ы н а
жаса¦ан Іылар Іабыл, Фазылымен тєґїрїм бе- к ї р г ї з ї п ж¤р едї. јзїґ о д¤ниеден келгеннен
рер бїр ўл. јзїм кетсем мирасІор болар едї, саумысыґ, – дедї Кєлен (Є.Нўрпейїсов, ±ан
Онда менїґ Іалмас ед та¦ым да тўл (Ж¤сїп- мен тер).
Зылиõа). Кемшїлїгїм белгїлї – Іаламымнан, Дў¦асыныґ ¿ш¿нде болу. д ї н и. Алладан
ЖЅнсїздїгїм белгїлї – Іадамымнан. Ж¤з мыґ- тїлек тїлеп, раІым сўра¦анда ¦ибадат еткенде
да¦ан к¤нєма д ў ¦ а е т е м , Јмїттїмїн ¤лкен­­ ўмыт Іалдырмау, сырт Іалмау, есте ўстау.
дердїґ жанабынан (АІмолла ақын, Шы¦.). Осы Мўсылманныґ мўсылманда хаІы бар: 1. Сєлем
мектептї ашарда Орынбор но¦айлары, бас­ты¦ы, беру. Пай¦амбардыґ сєлемї. Сєлем берген он
оІы¦андары, байлары, мырзалары, моллалары сауап, сєлем ал¦ан он сауап. 2. Аурудыґ кЅґїлїн
болып жиылып д ў ¦ а І ы л ы п, бўл келешекте сўрау, демеп су беру, тЅсегїн жЅндеу. 3. ±айтыс
жарлы-жаІыбайымыздыґ балалары Ѕнер бол¦ан адамды бїлмеушї едїм демей, д ў ¦ а с ы-
¤йренїп, Ѕздерїне кєсїп тауып, ўлтымыз¦а Іыз- н ы ґ ї ш ї н д е б о л у. 4. Жаны жаннатта болсын
мет етедї деген ¤мїтпен Іуанысып, Їєркїм ша- деп тїлек айту. 5. Т¤шкїрїп Іалса «жєрєкїмалла»
масынша жєрдем берїстї (М.Дулатов, Шы¦.). деу («Парасат»).
в) Рухы биїк адамныґ, ата-бабасыныґ т.б. Дў¦асы тид¿. Бїреудїґ Іасиетї бойына да-
аруа¦ына Алланыґ салауат, медетїн сўрап, рыды, батасы Іабыл болып басына Іасиет,
тїлек Іылäы. Ахирет жолын бїлсїн деп, Берїп баІ Іонды. Шыра¦ым, ата-бабаґа пїрлердїґ
едїм молда¦а. Ат Іызы¦ын кЅрсїн деп, Мїнгїзїп д ў ¦ а с ы т и г е н, баІ Іонып, Іыдыр дары¦ан
едїм жор¦а¦а. Артында Іал¦ан сол залым ± ы л- (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
м а д ы д ў ¦ а молама. Не жазы¦ым бар едї, Дў¦а т¿лед¿. Бїреудїґ Алла¦а ІўлшылыІ
Жаса¦ан жаббар Іўда¦а!» (Кердерї Єбубєкїр, етїп, тїлеуїн сўрап бергенїн Іалады. Сїзден
±аза¦ым). јз заманыныґ ўлы ўстазы атан¦ан д ў ¦ а т ї л е й д ї сонда жатып, Менї сол Іайран
Ибн аль-Араби: «Єулиелер жатІан жерде ерек- Іылды таґырІатып. Дў¦а Іыл¦ан зынданнан
ше энергия (химма) болады», – деп есептейдї. халес болсын, Ґєм Іай¦ы¦а кЅґїлїм жатыр батып
«±айда ж¤рсеґ де єуелї єулиелердїґ басына (Ж¤сїп-Зылиõа).
барып зиярат етїп д ў ¦ а о І ы», – деп жазады МєзкЅр дў¦а. е с к ї к ї т. д ї н и. Алладан
(«Егемен ±азаІстан»). МарІўм бол¦ан ата-ба- сўра¦ан айрыІша мєндї тїлек. Єуелї жаратІан
баларыныґ, ту¦ан-туыстарыныґ басына барып Алла та¦ала¦а Іўрмет сана ойлап, ўлы ўлыІ им-
д ў ¦ а о І ы п, еске т¤сїру зор адамгершїлїк парыз ператор а¦зам хазїретїнїґ датына м є з к Ѕ р
(«Парасат»). д ў ¦ а ойлап, бўл мархабатты господин гене-
Дў¦а оІытты. д ї н и. Бїреуге дў¦а жасатты, рал ат кавалерї (Барон Таубе) хазїретїне
Алладан тїлеуїн сўратты. Олар ±ўдай¦а Іўрбан ыІы­ластары шынымен осыдан зияда болып,
шалып, «тасаттыІ» берїп, д ў ¦ а о І ы т ы п, «бўл дєрежелерї (нарІы)та¦ылары шы¦арлары (бїр
пєледен» ІўтылмаІ та болды (К.Сейдеханов, Іатар) болсын деп дў¦ада болыґдар («ДУГ»).
Т¤ркїтсан.). Неке дў¦асы. д ї н и. Шари¦ат бойынша
Дў¦асы дўрыс болмады. д ї н и. Жаса¦ан отасу, некелесу рєсїмїнде оІылатын с¤ре, аят,
¦ибадаты дўрыс Іабылдан­б ады. Шари¦ат тїлек. Имам бикенї Іолынан жетелеп неке Іия-
бойынша намазды асырып оІы¦андардыґ тын кїлем ¤стїне отыр¦ызып, хатшысы н е к е-
ДҰҒА-ДҰҒА 26
н ї ґ д ў ¦ а с ы н, талаІтыґ шартын оІып жатты биге, Сенїмсїз ІауышІанша ¦апы д¤ние (Мўрат,
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Шы¦.). АІкемерден аса соІІан ызыґшыл жел
ДЎҐАГјЙ с ы н. 1. Алладан сўраушы, тї- жеткїздї ме, тыраулап ўшып Ѕткен сы тыр-
леуїн тїлеушї, тїлекшї. Сендердїґ тїлегїґде налар д ў ¦ а й с є л е м айтып кеттї ме ЫІылас
ІараІтарым. Д ў ¦ а г Ѕ й, бїрїґ емес, жалпыґа аттан т¤скенде аулыныґ бол¦ан їстї бїлїп отыр-
едїм! (Пернедегї терме.). ±ара¦ым д ў ¦ а г Ѕ- ¦анын кЅрдї (Т.ЄлїмІўлов, Сырлы наз). ±ия-
й ї м, ІамІор анам!Арнап хат жазам деп алдым натты пейїл, Іияметтї мейїр тоІтатады деген.
Іалам. Сенї онда, менї мўнда аман саІтап, КЅ- Мейїр оґалса, берекет, пейїл оґалса, єрекет
руге жаз¦ай едї хаІ та¦алам! (А.Байтўрсынов, Ѕрге басар деген. ЖаратІан тек берекемїз
Шы¦.). Шаншар хан єдїл патша сенїґ атаґ, Дўш- молайып бїрлїгїмїздїґ, єрекетїмїз молайып тїр-
пан¦а саясатты Ѕзї мєкем. ѕзїмнен келедї лїгїмїздїґ а басІанын кЅруге жаз¦ай! – деген
менї Іуып, Ей, бала, д ў ¦ а г Ѕ й д ї ґ сенїґ тїлек бїлдїрїп, баршаґыç¦а д ў ¦ а й с є л е м
жолдады (Є.Кекїлбаев, Јш белес). Дў¦ай да
єкеґ (Бабалар сЅзї). 2. э к с п р. м ы с І ы л.
д ў ¦ а й с є л е м айт, «АйІап» пенен «±азаІІа».
Жал¦ан тїлекшї, кЅзбояушы, Ѕтїрїк жа¦ынушы.
Кекеу, сЅгїс сЅзден Іайт, Кез боларсыз мазаІІа
1907-ншї жылы 3 июньде шы¦ар¦ан зєк¤нїґ (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.).
бойынша, «ІазаІ халІы надан, сондыІтан оны Дў¦ай да дў¦ай сєлем айт. ±айта-Іайта,
Г. Думадан Іалдырдым» деген жарлы¦ыґа бой- кЅп-кЅп сєлем айт, ерекше сєлем жолда.
ўсынып, бїр ауыз сЅз айтпай ж¤рген д ў ¦ а г Ѕ й- ДЎҐАЙ-ДЎҐАЙ с ы н. э к с п р. ЫстыІ,
л е р ї ґ н ї ґ бїрсыпырасы бўл к¤нде ¤шреди- кЅп-кЅп (сєлем). Єжем бїзге кЅп-кЅп д ў ¦ а й-
тельни собрания¦а Ѕздерї депутат болу¦а тала- д ў ¦ а й сєлем айтыпты (М.Тиесов, Дала.).
сып жатыр (М.Дулатов, Шы¦.). Жал¦ыз сїздерге емес, сўра¦ан жанныґ бєрїне,
ДЎҐАҐОЙ с ы н. с Ѕ й л. Дў¦агЅй (дў¦а алыс-жаІын а¦айын-ту¦ан, жекжат-жўра¦аттыґ
оІушы). Єйтеуїр «Алла-акпарлап» бет сипасты, бєрїне тегїс д ў ¦ а й-д ў ¦ а й сєлем дегейсїздер
Бїр жїгїт ¤йге Іарай еґїреп Іашты. Јнїнен д ў- (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). К¤н бўлттанды.
¦ а ¦ о й д ы ґ басы айналып, Теректї сєскеде ўлы АІ Іўсым ауырлауда, Бара алмай Іалдым талай
Іара басты (Т.ЄлїмІўлов, Бозтор¦ай). ауылдар¦а ±иыр шетте ±ызылжар Іалып Іойды,
ДЎҐАДАЙ с ы н. Дў¦а сияІты, дұға тәрїздї. Д ў ¦ а й-д ў ¦ а й сєлем де бауырлар¦а. Аяулым,
±ыбала¦а ІарамаІ – єрине, ±ўдай та¦ала ешбїр АІмола¦а Іўсыґды бўр, Мўрсат бер жерде бїраз
орын м¤мкїн емес болса да, зиратын парыз дамылдау¦а! (М.МаІатаев, Шы¦.).
еткен орын¦а ж¤зїн Іаратып, сонда¦ы д ў ¦ а д а й ДЎҐАЙЫ з а т. с Ѕ й л. Дў¦ай сєлем. А¦а¦а
ІабылдыІІа жаІын болар ма екен деген иша- ал д ў ¦ а й ы, атым ортаІ Сана¦ан Іатарынан
раты (Абай, Тол. жин.). Сен келгенше менїґ ауыр торпаІ. Ат жазбаґ атлам етїп, дєн ¦анимат,
де жадымда ж¤рсїн, Іысыл¦анда жєрдем сўрар Халїнен Іарындастыґ Іардар болмаІ (Айтыс).
д ў ¦ а м д а й болсын, Ѕзїґ де бїрдеґе айтшы ма- ДЎҐАКјЙ з а т. с Ѕ й л. Дў¦аã½é. Осы кезде
¦ан, – дедї Г¤лжан да (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). д ў ¦ а к Ѕ й єулие та¦ы бїр сєт сыбырын
Дў¦адай жаттады [Іайталады]. ±асиеттї, баяулатып, ашу оты ойна¦ан жал¦ыз кЅзїн бїр
жалт еткїздї (Ж.Арыстанов, Таґ жўлдызы).
Іастерлї сЅз, заґ сияІты есте саІтап, жадыдан
ДҰҒАКӨЙДЕЙ с ы н . Дұғакөй сияқты,
шы¦армады. КЅп єн, кЅп жырдыґ їшїнде д ў-
дұғакөй тәрїзды. Алла разы болсын, жаныґа
¦ а д а й ж а т т а п , ±ўран с¤ресїндей Іадїр­ле­ жамандыІ бермесїн деп, ЖапалаІ тап бїр д ў ¦ а к Ѕ й-
генї – «±ўлагер» єнї (С.Ж¤нїсов, АІан серї). д е й ꤴїренїп Іала берген (Т.ЖаІыпбайўлы,
Россия патшалы¦ына ба¦ыну, тек Россия м¤дде­ Лашын).
сїн ¦ана кЅздеп Ѕмїр с¤ру. Мўны Кенесары д ў- ДЎҐАКјЙЛѕК з а т. Дў¦ашыл болу, дў¦а
¦ а д а й ж а т т а п алу¦а тиїстї (I.Есенберлин, етушїлїк, дў¦а арІылы емдеушїлїк. СЅйтїп,
±аЇар). Сол аяулы сезїмнїґ еш балаґды¦ы Мархума д ў ¦ а к Ѕ й л ї к п е н алдына келген
жоІ, жаза басуы жоІ, кїршїксїз таза екенїн бар ауруларды жазып жата берсїн, ендї Мархуманыґ
болмысымен д ў ¦ а д а й І а й т а л а п келе ерї Ж¤нїс Іажыныґ єґгїмесїне келейїк (±аз.
жатты (А.Сейдїмбеков, ±ыр хиякая.). Жап-жас ертег.).
жанарын жасІа толтырып, жўрт дегенде ж¤деп, ДЎҐАЛА= е т. Басын айналдыру, дуалау.
ел дегенде еґїреп, «ўлттыІ ІўтІару», «тєуелсїз БоранІўл молла басыґды м¤лде д ў ¦ а л а п
Д ў ¦ а д а й І а й т а л а п «Т¤ркїстан» деген Іой¦ан ба, Іасынан ешбїр Іалмайсыґ деп, жол-
сЅздердї аузынан т¤сїрмей д ў ¦ а д а й І а й т а- дасым менї жаман сЅктї (О.Дастанов, Єулие
л а п отыр¦ан жїгїтке сенбеу Ѕте ауыр да, Іиын жер). Ўлы композитордыґ жалынды ¤нї бас
болар едї (М.ШоІай, Таґд.). бостанды¦ын ал¦ан адам баласыныґ жеґїс
ДЎҐАЙ: дў¦ай сєлем. КЅптен-кЅп сєлем. гимнїне айналып, адамды д ў ¦ а л а п Іой¦андай
Не салса да ±ўдайым Жїбек ¤шїн кЅрем деп, тырп еткїзбедї (С.Шєкїбаев, Јлкен Т¤ркїстан.).
Жїбекке д ў ¦ а й с є л е м, – деп Ендї атына мїнедї Батыр болсаґ мен Іўсап јзїґ келсеґ болмай ма?
(±ыз Жїбек). С є л е м де бїзден д ў ¦ а й Есей Ерлїгїмдї БоІмўрын КЅзїґ кЅрсе болмай ма?
27 ДҰҒА-ДҰҒА
ТЅкетайдыґ теґдїгїн їздеп келсеґ болмай ма, л ы І, аузында – зїкїр, к¤н шыІпай оІы¦аны –
ТЅкетайды Ѕлтїрдїм јлтїрїп Ѕзїм кеп тўрмын. намаз, заулатІаны – «жасын», ол дєретсїз
У жеп Ѕлїп кемпїрїґ Кемпїрмен не бїтїрдїґ? жер баспайды; «Іари» болам деп, ±ўранныґ
ДостыІ Іылмай, Іас Іылды, Д ў ¦ а л а п менї 13 парасына дейїн жаттап алады (Ж.Аймауы-
мас Іылды (К.Єзїрбаев, Таґä. шы¦.). тов, Шы¦.).
ДЎҐАЛАН= е т. Дў¦а оІылу. Молда неке ДЎҐАЛЫ±ТАЙ с ы н. Дў¦алыІ тєрїздї, дұ­
суы Іўйылып, д ў ¦ а л а н ¦ а н тоста¦анды Бай- ғалық сияқты. Жаяу борасыннан саІина-саІи­на
¦азы¦а ўсынды (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). боп шимайланып Іал¦ан ўлпа ІўмаІта¦ы єлде-
ДЎҐАЛАС с ы н. Ниеттес, тїлектес. Та- бїр сиІыр жазып кеткен жўмбаІ д ў ¦ а л ы І т а й
лант менїґ Сырласым, д ў ¦ а л а с ы м, Дуа- кЅп шиыр, ой сергїтердей нышан танытпайды
ласа, сол Іўсап дуаласын! Ендї мїне сен оныґ (Є.Кекїлбаев, Бїр уыс.).
жары болдыґ, АІын жары бол¦ан¦а Іуанасыґ ДЎҐАСЫЗ с ы н. Дў¦асы жоІ, дў¦а айтыл-
(±.Мырзалиев, АІ отау). ма¦ан, оІылма¦ан. БирмалыІтар Ѕлген адамы-
ДЎҐАЛЫ с ы н. Алланыґ мейїрїмї т¤скен, на арнаулы жаназа шы¦артпайды, Іатыр¦ы Іа-
Іасиеттї, ерекше. Тап келдї жаз к¤н жайлы ¦аздан жасал¦ан табытІа салып, ешІандай д ў-
уаІытына, КЅтердїк салып табыт тахтына. Д ў- ¦ а с ы з кЅмедї (±. Сатыбалдин, ±аратор¦ай).
¦ а л ы берекеттї шайІым едї Жарал¦ан бўІа- ДЎҐА-ТѕЛЕК з а т. д ї н и. Алланыґ
раныґ баІытына (Кердерї Єбубєкїр, ±аза¦ым). раІымы ¤шїн жаса¦ан ¦ибадаттар мен сўрау,
Єлгї єулие айтыпты, менїґ шашымныґ ¤зїлїп тїлектер. Бїр рет араІ їшкен адамныґ жаса¦ан
т¤скен орны Іасиеттї, Іастерлї, д ў ¦ а л ы жер жаІсылыІтары мен оІы¦ан намазы, д ў ¦ а-
(Є.Шєрїпов, Алыс.). т ї л е г ї ІырыІ к¤нге дейїн Іабыл болмайды
Дў¦алы ауыз. с Ѕ й л. Дуалы ауыз. («Т¤ркїстан»).
Шоґбайдыґ д ў ¦ а л ы а у з ы н ы ґ уєлїлїгї ДЎҐАШ з а т. Ѕ с. <лат. koeleria> АстыІ
Іашып, жаман дегенї жаІсылар Іатарына тўІымдасына жататын кЅпжылдыІ шЅптесїн
Іосылып барады (Т.ЄлїмІўлов, АІбоз ат). Ѕсїмдїк. ±азаІстанда д ў ¦ а ш т ы ґ шабындыІ
Кемеґгер д ў ¦ а л ы а у ы з кєрї Іайда? Дер- жерлер мен Іўмды тЅбелердїґ беткейлерїнде
тїґе шипа болар дєрї Іайда? Масайрап кїмге Ѕсетїн 8 т¤рї бар (±ЎЭ). Д ў ¦ а ш т ы ґ ўзын
сенїп Іарысасыґ, Жауап бер, осылардыґ бєрї
жапыраІтары жалаґ, шашаІ г¤лшо¦ыры Іы-
Іайда (М.Дулатов, Шы¦.).
сыґІы, цилиндр тєрїздї, кЅлемдї келедї (ўзын-
Дў¦алы сЅз. с Ѕ й л. Дуалы сЅз. ±айтейїн
ды¦ы 10 сантиметрдей). Д ў ¦ а ш т ы ґ кейбїр
Жўмалардыґ сЅзї о¦ан бїр д ў ¦ а л ы с Ѕ з.
т¤рлерї – Іўнарлы мал азы¦ы (±ЎЭ). Флора-
Басын аршып ала алмай-аІ келедї, жан тєттї ¦ой
ныґ 678 т¤рї бар, олардыґ бесеуї Шренк рау-
(С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.).
шаны, Іыр¦ыз Іайыґы, Іатты жапыраІтары
ДЎҐАЛЫ± з а т. д ї н и. 1. ±а¦аз¦а, Іабыр¦а-
¦а т.б. затІа жазыл¦ан дў¦а. ±абыр¦а атаулыда д ў ¦ а ш, аІІуг¤л, теґгежапыраІты шыІшыл-
Іала сєнїмен жинал¦ан їшїктер, кестелї жайна- даІ ±азаІстанныґ “±ызыл кїтабына” енгїзїл-
маз, оюлап жазыл¦ан д ў ¦ а л ы І т а р (М.Єуе- ген («Парасат»).
зов, Абай жолы). ТЅбесї аспанмен таласІан, ±атты жапыраІты дў¦аш. Ѕ с. <лат. êoe-
їшї т¤рлї д ў ¦ а л ы І т а р м е н безелген ¤лкен leria sclerophylla> јте сирек кездесетїн астыІ
мешїттїґ махрабында БайІан молда тєсбиІ тўІымдасына жататын кЅпжылдыІ Ѕсїмдїк
тартып отыр екен (Б.Майлин, Шы¦.). ±ожа т¤рї. Оныґ їшїнде Ѕте сирек кездесетїн реликт
Ахмет Ясауидїґ мавзолейїнїґ сол жа¦ында Ѕсїмдїк – І а т т ы ж а п ы р а І т ы д ў ¦ а ш
Іабыр¦а¦а жазыл¦ан ислам д ў ¦ а л ы ¦ ы тўр (±ЎЭ). ± а т т ы ж а п ы р а І т ы д ў ¦ а ш
(О.Дастанов, Єулие.). Оянсам айтар д ў ¦ а- Іор¦ау¦а алынып, ±азаІстанныґ «±ызыл кїта-
л ы ¦ ы м, жатарда айтар бїсмеллам сол кїсїнїґ бына» енгїзїлген (±ЎЭ).
аты боп кеттї (Ж.ЖўмаІанов, Јш бєйтерек). ДЎҐАША ¤ с т. Дў¦а сыІылды, дў¦адай.
2. Єрт¤рлї жа¦дайда Алла¦а Іалай ¦ибадат Єр сЅзїн ел адамдары Іа¦ып алып, д ў ¦ а ш а
етудї ¤йрететїн с¤ре, аят, тїлектер, дў¦алар. жаттап єкететїн екї Іария к¤пїлерїн шешїп,
Д ў ¦ а л ы І жазатын кїшкене Іара шолаІ тЅрге жай¦асып Іалып едї (Ж.Молда¦алиев,
кїтапшама тїленшї шал¦а боранда есїгїн ашпа¦ан Таза бўлаІ).
бїр кемпїрдї, кЅшкенде байтал¦а мїнбеймїн ДЎҐАШЫ с ы н. ТїлеуІор, тїлектес. ±ўле-
деп, єкесїн ренжїткен Іызды (ол Жамїкен де- ке, бїлдїм, сїздїґ ¤лкен жасыґ, Беруге, елїґ алыс,
ген апам ¦ой) Ѕлеґ Іып жазып Іой¦анымды кЅ- Іойдыґ басын. Ў¦ылына мўсылманныґ д ў ¦ а-
рїп, єкемнїґ маґдайыман иїскегенї єлї есїмде ш ы м ы з, КЅрсеткен бў да менїґ ыІыласым
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). 3. ±ўран с¤ре, аяттары (Айтыс). АтІа мїндїґ жасыґнан, АлысІа шыІты
жазыл¦ан бойтўмар. Махмўт таІуа болды. Тўла дабылыґ. Д ў ¦ а ш ы болып артыґнан Ґалым
бойы тол¦ан тўмар, мойнында – тєспї, д ў ¦ а- менен Мазўлым (Насихат, Шы¦.).
ДҰҒА-ДҰР 28
ДЎҐАШЫЛ с ы н. Дў¦а оІы¦ыш, Алла¦а ІазыІ тасІа їлдї. Шекпеннен жасап ІалІаны,
сèын¦ыш. Ол ±уантай ІайтІалы сырт Іара¦ан Баршынды б¤ркей бастады (М.Байсейїтов,
кїсїге дїндар, д ў ¦ а ш ы л болып алды (Ж.Нє- ±арІаралы.). Шылбырдыґ ўшын апарып, кЅ-
жїмеденов, Кїшкентай). ±ашаннан берї д ў ¦ а- терїлїп тўр¦ан тїрсектен Ѕткїзїп, алдым да,
ш ы л, Іўраншыл бол¦ансыґ, – дедї (С.Ж¤нїсов, оны їлгекке Ѕткїзїп д ў з а І т а п, шыІпайтын
АІан серї). ¦ып, аздап тартып Іойдым (Ð.Нўрпейїсов,
ДЎДЫҐА з а т. м у з. э т н. ±азаІтыґ БесІара). Аттардыґ Іайсысын д ў з а І т а с а
кЅне музыкалыІ аспабы. Осы жаІын жылдар да жўлІа Іашып, аспан¦а шапшып, ойран-
кЅлемїнде халІымыздыґ ежелгї д ў д ы ¦ а, же- ботІаны шы¦арады (Ш.Дєрма¦амбетов, Менїґ
тїген, уїлдек, сазсырнàй, сазген, дабыл, кепшїк, замандас.). 2. а у ы с. АйтІан¦а кЅндїру, еркїне
асатаяІ, бў¦ышаІ секїлдї Ѕзге де кЅп-кЅп музы- жїбермеу. Бўл да кадрдї д ў з а І т а п Іолда
калыІ аспаптарыныґ Іатар¦а Іайта Іосылуы ўстаудыґ бїр тєсїлї едї (М.Д¤зенов, Єке.).
єуен-саздарды жеткїзудїґ м¤мкїндїгїн бўрын¦ы- ДЎЗА±ТАЙ с ы н. с Ѕ й л. ТўзаІтай.
сынан єлдеІайда арттыра т¤стї («Лен. жас»). Мўнан былай ўзатпай, Буындырам мен сенї Бїр
ДЎДЫ± с ы н. с Ѕ й л. ТўтыІпа. Ол – физик, шы¦армай ¤нїґдї Жїлїгїґнен т¤скен д ў з а І-
фамилиясы – Далбаев. Ауылда¦ы мектептегї т а й (Жамбыл, Шы¦.). КЅздер бар єрт¤рлї.
географ а¦айдан айырмашылы¦ы – д ў д ы І Бїреуї зўлымдыІ д ў з а І т а й їледї. Бїр кЅздер
(С.БердїІўлов, Пердесїз.). мЅп-мЅлдїр єрдайым Шолпанын тудыр¦ан таґ-
ДЎДЫ±ТАН= е т. с Ѕ й л. Тўты¦у. Ол езуї дайын (А.ШЅкенов, Шырша).
кЅпїрїп, сєл д ў д ы І т а н ы п сЅйлейдї екен ДЎЗДЫ± з а т. с Ѕ й л. ТўздыІ. Ей, Балсары,
(Н.±азыбеков, Бейтаныс). д ў з д ы І т а р ы ґ Іайда? – дедї ол дауыстап
ДЎЗА± з а т. с Ѕ й л. 1. ТўзаІ. Бїр елдїґ (I.Есенберлин, ±атерлї.).
шетїне келїп, жерге т¤скен дєндї терїп жеп ДЎЙЫМ с ы н. с ө й л. ж е р г. Д¤йїм. ±ос Іаш­
ж¤рїп, тор¦ай бїр к¤нї балалардыґ д ў з а ¦ ы н а Іын беттен танып, ылдилады, СЅгїлїп д ў й ы м
т¤седї (±аз. ертег.). Т¤бїне бїреу жеттї ме, Т¤стї жаудан Іўлдилады (Т.ЄлїмІўлов, Боз жор¦а).
ме єлде д ў з а І І а? КЅз кЅрмес жаІІа кеттї ме, Омбыда патша келїп бол¦ан жиын, ±алдырмай
Келмедї Іайтып бў жаІІа? (C.Жиенбаев, Алтын бєрїн тегїс болыс, биїн. Министр, губернатор,
Іалам). Бўл аґды ўстау ¤шїн кейбїр аґшылар ат советниктер, Бас Іосып, мєжїлїс бол¦ан ўлы
Іўйры¦ыныґ Іылынан немесе жўмсаІ сымнан д ў й ы м (Айтыс).
їстелген д ў з а І т а р д ы пайдаланып ж¤р ДЎ±АБА з а т. с Ѕ й л. БарІыт. Јстїндегїсї
(М.Исмагилов, Зорман). Аґ Іалтамныґ аузын сондайда киїп шы¦атын жасыл д ў І а б а беш-
шешїп, айналдыра бўталар¦а керїп кекїлїкке петї (Т. СыдыІбеков, Бїздїґ заман.).
жел д ў з а І жайдым (А.АмандыІов, Јмїт ДЎЛДЫі-ДАЛДЫі с ы н. с Ѕ й л. Кїресїлї-
шыра¦ы). 2. а у ы с. Ўстап алатын амал, бїреудї шы¦асылы, бїрде алай, бїрде былай, дєл䤴.
жалтартІызбайтын їс, сЅз. Ал ТЅлеген осы екї Шопан Іыз З¤рият ЎзаІованы бїртїндей ажы-
жауаптыґ Іайсысын Іайтарса да, оныґ мойнына ратып таяндым. Ал¦ашІы жолыІІанда «Ѕзї
їле салатын Асардыґ д ў з а ¦ ы дайын сияІты д ў л д ы ґ-д а л д ы ґ д а у ма, Іалай» деп те ой-
(±.Исабаев, Ажал Іўрсауы.). ладым (Т.Нўртазин, Адам.).
ДўзаІ Іўрды. с Ѕ й л. ТўзаІ Іўрды (бїреуге ДЎП-ДЎРЫС с ы н. э к с п р. 1. Оп-орынды,
ІастандыІ ойлады, жолын бЅгедї). ± ў р а т ы н жЅп-жЅн, ып-ырас. О, Іад¿рл¿ оІушым, балалыІ
алдан оныґ д ў з а ¦ ы не? Єлї де армандарын ша¦ыґды есїґе т¤сїршї. Со кезїґде еш Іылы-
бўзады не? Жалт берсе жалтыр тастай АІан ¦ыґ терїс кЅрїнетїн бе едї Ѕзїґе?! Бєрї де жЅн,
та¦ы, ±айтпекшї? Бїлмей Іапа, Іыз єлї де бєрї де д ў п-д ў р ы с боп тўрмайтын ба едї!
(±.Бекхожин, Јш кезеґ). (Н.Ґабдуллин, Сар. жапûðà²). «Ау, сен не
ДўзаІтан Іўтылды. с Ѕ й л. ТўзаІтан оттап отырсыґ? Сонда адам баласын Іойша
Іўтылды (бїреудїґ Іастанды¦ынан аман бауыздап Іыра берген д ў п-д ў р ы с па? Оныґ
Іалды, кедергї бЅгеттåрдї айналып Ѕттї). обалы Іайда?» – деп аІырдым (Ж. ±осыбаев,
ПароходІа отыр¦ан ±арІаралы, Баянныґ Єншї Мўхит). СЅзїґе Іарасаґ д ў п-д ў р ы с,
жїгїттерї Омбы Іаласына Іол сїлтеп, мойын¦а Ѕґї бїраІ адам шошырлыІ (С.Шаймерденов,
т¤скелї тўр¦ан д ў з а І т а н Іашып І ў т ы л ¦ а н Сел.). 2. Дєп-дєл, тўп-тура. Жаґа жылдыґ
Іояндай арттарына Іарай-Іарай Ѕрге тартты басына дейїн мен орысша д ў п-д ў р ы с жаза
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). бїлетїн, тєп-тєуїр сЅйлей бїлетїн хєлге жеттїм
ДЎЗА±ТА= е т. с Ѕ й л. ТўзаІта. 1. Жїптї (С.МўІанов, МЅлдїр ìàõàáá.).
мойын¦а, аяІІа тўзаІтап байлау. ±аражор¦аны ДЎР ш ы л. е с к ї. ê ¿ ò. Д¤р (к¤шейткїш
сауыр¦а салып Іалып жетїп барды да, Іыл шыл- мєн ¤стейтїн кЅне кЅмекшї сЅз). Ат д ў р ердїґ
бырды д ў з а І т а й тастап жїбердї («Лен. жолдасы, Ўл д ў р дєулеттїґ басы. ±ыз ®ам
жас»). Белїнен шешїп арІанды, Д ў з а І т а п болса кЅґїл хошы Зўрият керек д ў р жїгїтке
29 ДҰРЫ-ДҰРЫ
(Јш ¦асыр.). – Кїм бай д ў р, кїм жарлы д ў р Мєди). Д ў р ы с бастар басшы жоІ Єдїлетке
тєґїрге аян, Бар малыґ сенї ша¦ар болып шаян, шЅлдеттї. Тату¦а Ѕсек ж¤ргїзїп, Бєленїґ отын
Сыртымнан Іатыншылап ꤴкїл Іылмай КЅзїме Ѕргїзїп, ±айран заман, аман бол, Ер шЅгїп,
еркек болсаґ, Іылшы баян (Айман–Шолпан). есер ер жеттї (Дулат Бабатайўлы, Замана.).
Немере яки жиен болса, алып ІашІан малы 6. д ї н и. Оґ, шари¦атпен рўІсат етїлген,
Іайтмай д ў р, екїншї мєртебе алып Іашса, жаза к¤нє болмайтын. ЖаІсы деп бїлгенїне ІызыІ-
салына д ў р (±арамола ережесї). Мал басы Ѕсе тырар, Сол жаІІа аІындыІтыґ к¤шїн сўрар.
д ў р, жер Ѕсмей д ў р («ДУГ»). Єрї аІын, єрї уа¦ызшы пай¦амбардай, Д ў р ы с,
ДЎРЫС1 [ир. ] с ы н. 1. Тиїстї ереже терїс їстердї айтып тўрар (С.Торай¦ыров, Алаш
норма¦а сай, тура, áàáûìåí. ±ойды д ў р ы с к¤т- ¢ðàíû). Бєлкїм, сен ол тарапта дамолласыґ,
пегендїктен, шайырдыґ азды¦ынан немесе ауа АІиІатта я оґда, я солдасыґ, шын, д ў р ы с ¦а-
райыныґ єсерїнен ІылшыІ Іўр¦айды (М.Ер- лымдардан болам десеґ, Сабыр Іылу керек те
меков, ±азаІст.). Ал дене тєрбиесї саба¦ында бўл жолда сен (АІмолла à²ûí, Шы¦.). 7. Дєлме-
оІушылардыґ жатты¦улар орында¦анда дем дєл, тўп-тура. Шынында да, егїстїк жерлер,
алысыныґ д ў р ы с та бїрІалыпты болуын малдарыныґ есебї д ў р ы с алынбай келген-дї
баІылаулары керек («±азаІст. мект.»). Мўныґ (Ш.Байбатшаев, Бел-белес.). ±ыздар¦а ¤лгї
Ѕзї ж¤рек етїнїґ жансыздануын дер кезїнде бїлїп, аларлыІ маІал-мєтелдердї бїлудї тапсырамын.
д ў р ы с емдеудїґ Ѕте Іиын екенїн кЅрсетедї ±ыздар бўл тапсырманы бїршама д ў р ы с
(Б.Омарўлы, Ж¤рек. ауру.). 2. Орынды, реттї, орындады («±азаІст. мект.»).
заґды. Мўндай пїкїрдї бїз кездесїп ж¤рген Ес¿ [ден¿] дўрыс па? с Ѕ й л. І а р а п. Не
бїрІатар объективтї Ѕмїр жа¦дайлары негїздей сЅйлеп тўрсыґ, ол не дегенїґ деген ма¦ынада.
т¤седї. Олардыґ Іатарында айтатыным бїр – Не айтып тўрсыґ, е с ї ґ д ў р ы с п а? О заман-
ведмоствода аныІтау органы мен тергеудїґ да бў заман, Іўлын тўр¦анда Іўлан асыра¦ан
бїрїктїрїлуї, соныґ нєтижесїнде бЅлїмшелер
кїсїнї кЅрдїґ бе? (Ç.Шашкин, Сенїм). Мынау не
басшыларыныґ тергеуге наІты Іысым жасауы
деп отыр? Д е н ї д ў р ы с п а? – дегендей Мўхтар
жЅнїндегї кЅптеген деректердїґ орын алуы,
±айнекейге Іарады (Д.Єбїлев, Арман.). Е с ї д ў-
заґдылыІтыґ бўзылуы, ІўІыІтыІ жа¦ынан
р ы с кїсї м е Ѕзї? Бїрдеме Іуып келе жатІан адам
д ў р ы с емес процессуалдыІ шешїмдердїґ
ба? – дедї тыста тўр¦ан ЫсІаІтар (С.Сейфулин,
Іабылдануы («Егемен ±азаІстан»). Ашуын
бїр сапар¦а бай да тастар, Мўныґды Іойып Шы¦.). БЅтелкелердї босатІан майордыґ Ѕзї
ендї малыґ басІар. Ете бер д ў р ы с ж¤рїп болу керек, есеґгїреп отыр да, фраудыґ сары
Іызметїґ, Деме ендї пєлен жерде той бар, ас бар. ж¤зї Іып-Іызыл, єзїрге оныґ е с ї д ў р ы с кЅрїндї
±ожаґыз рўІсат Іылып бар демесе, ±ыдырма (Ж.Тїлеков, От кешу).
шаІырса да сойып ІошІар (Кердерї Єбубєкїр, Дўрыс жол. а) ä ¿ í è. ХаІ жолы, дїни ахлаІ-
±аза¦ым). 3. Қате емес, жөндї, жөнї түзу. Мына Іа сєйкес, к¤нєдан таза ба¦ыт. Ислам арІылы
бїр сєттї айта кеткен д ў р ы с Іой деймїн; бїр Алла та¦ала адам баласына жаґаша Ѕмїр с¤рудїґ
концерт бїткеннен кейїн артистер бЅлмесїне д ў р ы с ж о л д а р ы н кЅрсеттї, адам Ѕзї Ѕмїр
¤ш єйел келдї (М.Ма¦ауин, АІша Іар). Алып с¤рїп отыр¦ан Іо¦амныґ Іай жолда дамитынына
туар енеден, Ат туады биеден, Сўра¦аныґ д ў- жауап беретїнїн бїлдїрдї («Егемен ±азаІстан»).
р ы с Іой, Сына¦аныґ маІўл ¦ой. Сїз деген є) Òура жол, оґ нєтижеге єкелетїн ба¦ыт.
сЅзден, Меґлїбай, Сен деген сЅзїм жаІын ¦ой. ±ўла¦ына кЅсемїн Жетсе к¤йї осы елдїґ, Барса
Ежелден сенїґ аІын¦а ±ўрдасты¦ыґ батыл хабар ІаныІтап, АдасІан¦а жЅн сїлтеп, Д ў р ы с
¦ой (БаІтыбай аІын, Жел Іобыз). Тєлїмбаева ж о л ¦ а келтїрсе ед (ѕ.Жанс¤гїров, Шы¦.).
менен инженер Досов жолдастардыґ кЅтерген Дўрыс сЅз. Орынды, тура айтыл¦ан, шын-
сындары Ѕте д ў р ы с (К.Оразалин, АІ жазыІ). шыл пїкїр. Бїздїґ бас асау «батырлар» Ѕкпесї
Бўл ІазаІта ў¦ымы бар «заржаІ» деген, Б¤гїн Іабарып, Іолына сойыл алып шабуылдыґ аІы-
барлыІ аІындар зарлап Ѕлеґ Жазып кеттї, ры Іандай боларын осы жолы сезген шы¦ар, са-
Іар¦айды єлдекїмдї, Болмай Іойды ашуда насыздыІІа с¤йенїп, д ў р ы с с Ѕ з д ї шаншу кЅрїп
«алды-арт» деген. јлеґ – деген сезїм ¦ой, жан бой бермеймїн десе, алдарынан жарылІасын
к¤йї ¦ой, Бєлкїм, ол да д ў р ы с па – ойлай берем (М.Дулатов, Шы¦.). Кїм нашарды жесе, айтІан:
(Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). 4. АртыІ, бєрїнен «К¤йесїґ, – деп, – Обал, бў¦ан жазыІсыз тие-
жЅн, жаІсы. АтаІтыґ тїреуї – ар. ЕкїсЅздї болып, сїґ», – деп. Д ў р ы с с Ѕ з ї н айтудан ІаймыІпа¦ан
елеґдеп ж¤ргеннен, бїрсЅздї болып мерт кет- Бермей Іояр ат пенен т¤йесїн деп. «АйтІаны
кен д ў р ы с (Б.Момышўлы, Москва.). 5. Єдїл, келедї» деп халыІ сенген, ХалыІ Ѕзї наныста
тиесїлї, сєйкес жолмен. «Єкеме атамнан Іал¦ан со¦ан ерген (С.Торай¦ыров, Алаш ¢ðàíû).
¤лестї д ў р ы с бермедї. Єлї к¤нге дейїн єкем Дўрыс сЅзд¿. Тура, шыншыл, орынды сЅй-
їшсе тамаІІа, кисе киїмге жарымайтын кедей лейтїн, жЅнїн айтатын. Елїґ т¤стї езгїге, Жол
болып Іалды», – дейдї Болмас (Є.Бектасов, бермей д ў р ы с с Ѕ з д ї г е, КЅр соІыр бермей
ДҰРЫ-ДҰРЫ 30
тїзгїнїн КЅкїрегї кЅздїге (Дулат Бабатайўлы, ¤шбўрыштыґ їшкї бўрыштарыныґ Іосындысы
Замана.). єрІашан да тўраІты шама¦а теґ деген ашыІ
ДЎРЫС2 м о д. МаІўлдау, Іўптау, растау- не жабыІ т¤рдегї Іорытынды кеґїстїк туралы
ды бїлдїретїн сЅз. Д ў р ы с, – деп бала сЅйле- ў¦ымдарымыздыґ салдары болып табылмады.
дї, Атасына ойланып. СЅйлеген сайын Ѕрледї, Бўл Іорытындыныґ шынды¦ын тек тєжїрибе
КЅзїнде бейне шам жанып (ј.Тўрманжанов, ¦ана д ў р ы с т а й д ы (О. Жєутїков, Жара-
Менїґ кїтабым). Д ў р ы с, д ў р ы с! С½йту тылыстану.).
керек! – дедї ±ырым ўлыныґ жолдастары ДЎРЫСТА2= е т. Түзеу, реттеу, жөндеу.
(С.Сейфуллин, Шы¦.). ±ызы жылдам сырмаІ Бўл жаІтан кЅґїлї орныІІан Гасфорт, ендї
тЅсеп, тЅрге жастыІ тастады, ±о¦амбайым адъютанттарын д ў р ы с т а п алуды ойлады
жайласып ап, єґгїмесїн бастады: – Д ў р ы с, (С.МўІанов, АІІан æ¢ëäûç). Бїр кезде офицер
д ў р ы с, сїзге ж¤дє ўнар болар мына к¤й? лер орындарынан тўрып, ¤стї-басын д ў р ы с-
Колхоздыґ да жайын бїр кез ойлау керек, т а п, кЅйлегїн, белдїгїн т¤зеп єлек болды да
Іўда¦и? (М.Шаханов, Ґасырлар.). Іалды (С.БаІбергенов, Белгїсїз солдат).
ДЎРЫС-БЎРЫС з а т. ЖЅндї-жЅнсїз, ДЎРЫСТАЛ= е т. 1. Реттелу, жЅнделу.
орынды-орынсыз, оґ-терїс. Т¤зу-ІисыІ. Ди- Сєлмен ер ¤стїнде д ў р ы с т а л ы п отыр¦ан
зельдїґ кезїндегї заґдардыґ кЅшїрмесї бїзде жанша, ат жалын тїреп, басын кЅтерїп алды
жоІ, сондыІтан айыптауды д ў р ы с-б ў р ы с (X.Есенжанов, Тар кезеґ). Шал аяІ астынан жел-
деп кесїп айта алмаймыз («Т¤ркїстан»). // пїнїп, ¤стїндегї Іўлын жар¦а¦ыныґ жа¦асын жЅн-
ЖЅндї-жЅнсїз, орынды-орынсыз, Іате-дўрыс деп, Ѕзї д ў р ы с т а л ы п отырды (Н.Єбуталиев,
жерлерї. Ба¦ыттыґ д ў р ы с-б ў р ы с ы н Кен- ±айран Нарын). Шў¦ыл бўрылыстыґ кЅптїгї
жетай да бїлїп келе жатІан жоІ-ты (Д.Єбїлев, ме, єлде мєшине ж¤рїсїнїґ шапшаґды¦ынан
Баянауыл.). Д ў р ы с-б ў р ы с ы н кейїн ба, бїз д ў р ы с т а л ы п отыру¦а ¤лгермеймїз
(Ш.Єбдїраманов, Тас раушан). 2. јз тєртїбї-
айтарсыґдар, аяІтайтын мўрсат берїґдершї
мен жасалу, наІышымен заґына сєйкес їстелу.
т¤ге (±.±амбаров, Алтай.). Мўнысы – мєґгї-
±азаІ тїлїнен ауысІан сЅздердїґ д ў р ы с т а-
баІи сЅнсем де, ендї Іайтып жер бетїне орал-
л ы п айтылуы, я¦ни ІазаІ тїлїндегїдей айтылуы
майтын болсам да, бєрїбїр, д ў р ы с-б ў р ы с ы н
ІазаІ тїлїнїґ їшкї заґын бўз¦андыІ болмайды
ІылыІтарыґды кЅрїп-бїлїп жатамын дегенї
(Х.Кен¦анова, ±азїргї Іаз. тїлї). 3. а у ы с. Жасару,
(±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). оґтайлану, к¤ш алу, оґалу. Менїґ ¦алым ретїн-
ДЎРЫС-БЎРЫСТЫ± з а т. Т¤зу-ІисыІ- де айтарым, сы жылдары ¦ылым¦а кЅґїл бЅ-
тыІ, оґ-терїстїк. Орындап бїтпей тўрып ой¦а лїне бастады. КЅзІарас та, ІамІорлыІ та д ў-
ал¦ан їсїнїґ д ў р ы с-б ў р ы с т ы ¦ ы н бол- р ы с т а л ы п келедї («Егемен ±азаІстан»).
жамдау¦а тырысты (Б.Нўржекеев, К¤тумен Ѕт.). Сондай-аІ, аІын Ѕлеґдерїнде ІазаІтыґ кедей
Жаз¦андарын Іайтып оІымастан, Ѕзїнїґ бўл тўрмысы алдыґ¦ы Іатарлы елдердїґ ауылша-
їсїнїґ д ў р ы с-б ў р ы с т ы ¦ ы н ойланбастан, руашылы¦ында¦ы, саудада¦ы, Ѕнеркєсїптї озыІ
АсІар хатты сол к¤нї Зєурештїґ ¤йїне апа- тєжїрибесїнен Ѕнеге ал¦анда Ѕсетїнїн, д ў р ы с-
рып тастады (Є.Єлїмжанов, Махамбет.). Мыр- т а л а т ы н ы н айтады («Егемен ±азаІстан»).
засыныґ аузынан шыІІан лебїздїґ дўрыс-бўрыс- ДЎРЫСТАЛУ Дўрыстал етїсїнїґ Іимыл
ты¦ына де кЅґїл бЅлмей ала Іашòы (З.Жєкенов, атауы; жаІсару, оґалу, к¤ш алу. Жалпы халды
Таґ самалы). ОІушылардыґ жаса¦ан Іорытын- ал¦анда Ѕткен со¦ыстардан, ашаршылыІтан б¤-
дыларыныґ д ў р ы с-б ў р ы с т ы ¦ ы мїндеттї лїнген шаруа їлгерї басып, халыІтыґ єл-ауІаты
т¤рде тєжїрибе арІылы немесе ой¦а салу арІылы д ў р ы с т а л у д а (С.МўІанов, Есею жыл.).
дєлелденїп отыру керек («±азаІст. мект.»). Сонымен бїрге сол экономиканыґ дамуына,
ДЎРЫСТА1= е т. 1. МаІўлдау, Іабылдау. єлеуметтїк жа¦дайдыґ д ў р ы с т а л у ы н а ±а-
Кетемїн, олармен ўрыспаймын, Пєрєґныґ заІстан ¦ылымы мен ¦алымдардыґ ІосІан ¤лесї
бўл айтІанын д ў р ы с т а й м ы н. Ґалам¦а мол екенї мєлїм («Егемен ±азаІстан»).
халїн бїлмес таґ болады, Келер деп олар¦а єлїм ДЎРЫСТАН= е т. с Ѕ й л. Дўрысталу.
тырыспаймын (Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.). 2. ±алау, Шыпшаґдама, ІылІыґдама д ў р ы с т а н, Кїм
Іолдау, илану. «Мєселен, бїреу намаз оІыса да, ўІпайды ¤н шыІпайды ўрыстан (±.Аманжолов,
ол намаздыґ керектїгїн кЅґїлї д ў р ы с т а м а- Шы¦.). Мама, мама, келгелї Надялар, ±алды
с а, єлбетте, ол намаз болып табылмас», – дейдї Ѕмїрїм тєп-тєуїр д ў р ы с т а н ы п (С.Асанов,
Ыбырай Алтынсарин «МўсылманшылыІтыґ К¤ндер.).
тўтІасы» атты еґбегїнде («Егемен ±азаІстан»). ДЎРЫСТАі±ЫРА= е т. Єбден дўрыстау,
3. Дєлелдеу, дєйектеу, растау, оґ екенїн кЅрсе- жЅндей т¤су. ±ыз кенет кїлт тоІтап, о¦ан Іадала
ту. АІиІат кеґїстїктїґ Іасиеттерїн айІындау Іарайды. «Є, сен солай ойлайды екенсїґ ¦ой.
¤шїн тєжїрибеге кЅґїл аударуымыз керек: єдет- ЖаІсы ендеше, кейїн д ў р ы с т а ґ І ы р а п
ке сїґген геометрияда¦ы єрбїр т¤зу сызыІты есептесермїз” (З.Ш¤кїров, Жас жесїр).
31 ДҰРЫ-ДҰРЫ
ДЎРЫСТАП ¤ с т. 1. Белгїлї тєртїпке кел- салІын, Іыста жылы, д ў р ы с т а у бЅлме болса
тїрїп, жЅндеп. Балалар суретке Іарап, ша¦ын дегенїм ¦ой, – деп шїренедї (Таґ нўры).
єґгїменїґ жолын белгїлейдї. Суретке байып- ДЎРЫСТАУДўрыста етїстїгїнїґ Іимыл
пен ўІыпты т¤рде д ў р ы с т а п Іарап алады атауы. 1. Реттеу, тєртїпке келтїрту. Оны
(«±азаІст. мект.»). ЎзаІ жылдан кейїн екеу- аурухана¦а орналастыру, емдеу тєртїбїн д ў р ы с-
мїздїґ арамызда кенет пайда бол¦ан бўл махаб- т а у жа¦дайларына бїраз уаІыт Ѕттї (С.Бега-
бат д ў р ы с т а п ойла¦ан адам¦а расында да лин, Сахара.). 2. ЖаІсарту, сапасын арттыру.
т¤сїнїксїз-дї (ѕ.Есенберлин, Алтын Іўс). 2. Єдå- Єбдїжанныґ семїзїн арыІтатасыґ, ары¦ын к¤й-
мїлеп, сєнїне келтїрїп. БатырлыІтыґ белгїсї лендїресїґ, ал Іызыл майын д ў р ы с т а у Іиын
Жау¦а шапІан ўрандап, ПалуандыІтыґ белгїсї – (Ш.Айманов, ±ыран.).
АлІа¦а т¤сїп сыбанбаІ. Шешендїктїґ белгїсї – ДЎРЫСТЫ± з а т. 1. Дўрыс екендїк, жаза
ХалыІ жинал¦ан алІада Д ў р ы с т а п жауап баспа¦андыІ. Кєкїтай Ѕзїнїґ д ў р ы с т ы ¦ ы н
шы¦армаІ (АІтан Керейўлы // Екї мыґжыл- Ербол¦а ІуаттатІысы келдї (М.Єуезов, Абай жо-
дыІ.). Жайнамазды д ў р ы с т а п їлдї, єйтеуїр лы). Екї тарап та Конституциясыныґ 41-бабы-
бїр жерде байыз тауып отыра алмай, о¦ан ныґ 1, 3-тармаІтарын жєне 94-бабыныґ 1-тар-
да, бў¦ан да алаґдай бердї. Ол бейнебїр осы ма¦ын кЅлденеґ тарта отырып, Ѕз ойларыныґ
¤йдїґ їшїн кЅруге, сынау¦а, мїнеуге келген кїсї: д ў р ы с т ы ¦ ы н а кЅз жеткїзуге тырысады
бєрї де жинаІ, таза, реттї болса екен дейдї (Ж.Ай- («Егемен ±азаІстан»). 2. РастыІ, туралыІ,
мауытов, Шы¦.). 3. АсыІпай, баппен, емїн-еркїн. шындыІ. Оспан с¤йген Іызы Жамал сЅзїнїґ д ў-
Бижан єйелїнїґ кЅґїлї бўзыла баста¦анын бай- р ы с т ы ¦ ы н нокауттан кейїн барып, осы кетїп
Іап: – ±ап, Іайда¦ыны еске сал¦анын Іарашы. бара жатІанда єбден мойындады (С.БаІбергенов,
Ендї бўл ²атын д ў р ы с т а п шай бере алмай- јз. жїгїт.). 3. АІиІатІа, наІты ереже, жауапІа
тын болды-ау, – деп ойлады (С.Алдабергенов, т.б. сєйкестїк, дєлдїк, дєйектїлїк. «Аударылатын
шы¦арманыґ рухына жаІындай т¤су ¤шїн, т¤п-
Жаґа жа¦алау.). Мына ¤йде отырып д ў р ы с-
нўсІадан алыстай т¤су керек» дейтїн Іа¦иданыґ
т а п шай їшудїґ Ѕзї Іиын¦а со¦ар (X.Есенжанов,
д ў р ы с т ы ¦ ы н а маІал-мєтелдердї аудар¦анда
КЅп жыл.). Оныґ ендїгї бїр арманы – оґашасын
да кЅзїмїз жеттї (М.Єлїмбаев, јрнектї сЅз.).
тауып Іызбен д ў р ы с т а п бїр сЅйлесу, т¤сїнїсу
Ертедегї кЅптеген халыІ шежїрелерїнде К¤н
(ј.±анахин, Ж¤рек.). 4. Белгїлї ережесї, тєртї-
бетїнде Іара даІ болатыны, кейде ол ІаІІан шеге
бї бойынша, Ѕз наІышымен. Кекетпей-аІ Іой, секїлдї кЅрїнетїнї, кейде жоІ болып кететїнї жа-
Іайна¦а. Д ў р ы с т а п ±ўран оІи алмайтын зыл¦ан. Оныґ д ў р ы с т ы ¦ ы ХVѕѕ ¦а-­
молдасы бар, Сўлтан¦азы¦а неге айтпайсыґ! сырда телескоп пайда бол¦аннан кейїн ¦ана
(Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). 5. МыІтап, єб- аныІтал¦ан (Т.Омаров, К¤н. құбылыс.).
ден мўІият. ±ўлыным-ау, кїрбїґ бар Іаба¦ыґда, Мў¦алїм карточкада¦ы сўраІтардыґ жауабын
Мамыражай шаттыІ жоІ жанарыґда. Малыґ ба¦алау маІсатында, карточка¦а берїлген
Іалай, аман ба, єкеп Ѕзїн ±ора-жай¦а д ў р ы с- жауапты тексерген шєкїрттен оныґ д ў р ы с-
т а п Іамадыґ ба? (Х.ЕсенІараева, Жўлдызым). т ы ¦ ы н с ўр а ды (« ±а з а І с т. м ек т.» ).
О¦ан да кЅмектескенїмнїґ арІасында ж¤н сорт- 4. а у ы с. Єдїлдїк, жаІсылыІ. Д ў р ы с-
тау, терїнї д ў р ы с т а п тўздап, б¤ктеу єдїсїн т ы І п е н салыІ салынбайтын, Іазынаныґ
де бїлетїндїгїмнен менї ¤йленгесїн, Хўсайын т¤сїмїн кемїтетїн, жўрттыґ ауІатын аздыра-
жалдама адамы Іайтыс бол¦андыІтан, Са¦ыз тын осы к¤нгї Іалыпта Іалдыру¦а болмайды
бойын жайлайтын ожырай кетелерден терї- (А.Байтўрсынўлы, Жаґа низам). Бїлген адам
терсек жинаушы етїп жалдап алды («Егемен би тўрса, Д ў р ы с т ы І тапІан секїлдї. Па-
±азаІстан»). Іыр кЅґїлї жай болып Тегїстїк тапІан секїлдї.
ДЎРЫСТАС= е т. ЖЅндесу, реттесу. Шаруаныґ малындай јрїсїн тапІан секїлдї
Асанныґ айтІаны рас, сол ¤йдїґ отын-суын, (Кердерї Єбубєкїр, ±аза¦ым). Жїгїттер, д¤ние
нєрсе-Іорасын д ў р ы с т а с І а н, єлї де Ѕтер басыґыздан, Мойын Іой д ў р ы с т ы І І а
ІолІабыс тигїзїп ж¤рген Мырзабай болды жасыґыздан, ±арындасІа Іайыр Іып Іарамасаґ,
(Ґ.±айырбеков, Жел ІайыІ). ±айрылмай Ѕтїп кетер Іасыґыздан (АІмолла,
ДЎРЫСТАТ= е т. ЖЅндету. – ±ўдай кез- Шы¦.). – Ендї Ѕлемїз ¦ой. БїраІ єйтеуїр д ў р ы с-
дессе, соныґды мен атып ж¤рмейїн. – ±ўла¦ын т ы І ¤шїн Ѕлемїз. Сол жерї жаІсы. Кейїнгїлер
д ў р ы с т а т ы п па еґ мылты¦ыґныґ? (Б.Май- айта ж¤редї ¦ой (С.Сейфуллин, Тар жол.).
лин, Таґд.). ДЎРЫСЫНДА ш ы л. Шынды¦ында, аІи-
ДЎРЫСТАУ с ы н. ДўрысыраІ, басІа¦а Іатында деген ма¦ынада¦ы Іўптау, растауды,
Іара¦анда жаІсыраІ. ±айсысына т¤серїмдї келїсудї бїлдїретїн кЅмекшї сЅз. Бўл шы¦арма
бїлмей, аз да¦дарып шеткїсїндегїсїне бўрыл- д ў р ы с ы н д а єдебиетїмїздїґ ¤стїртїндїктен
дым. јйткенї ол Ѕзгесїнен д ў р ы с т а у кЅрїн- тереґдїкке аяІ басуыныґ нышанасы едї (М.±а-
дї (Ж.Сахаев, Тїршїлїк.). АІсаІал, жазда ратаев, Ту¦ан єдеб.). Д ў р ы с ы н д а, Іойдыґ
ДҰРЫ-ДҰШП 32
ж¤н Ѕнїмдїлїгїн єрдайым оныґ таза ж¤нїнїґ «солдат бол» деген кїсї Екенїн алыс емес бїлуге
мЅлшерїмен есептеу керек (М.Ермеков, аґдап (С.Торай¦ыров, Алаш ¢ðàíû). Дос маІ-
±азаІст.). Д ў р ы с ы н д а, Ѕзге аІындармен таса, не пайда онан са¦ан, Д ў с п а н сЅксе, не
салыстыр¦анда Сєкен поэзиясында бїр к¤ш- кемдїк кЅрдїґ жаман? Шын сЅзбенен маІтаса,
тї жаґалыІ табысы бар (Ґ.М¤сїрепов, Сурет- иє боІтаса, МаІтау пайда, зиян ба жаманда¦ан?
кер.). Мен таІырып, образ, тїл жайында¦ы кем- (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). // Жат, жа¦ымсыз,
шїлїктерге кЅбїрек тоІтадым. Д ў р ы с ы н д а, жаман (мїнез, ІылыІ, т.б.). Д ў с п а н мїнезї-
со¦ан автордан гЅрї театр кїнєлы (Ґ.Мўстафин, нїґ кЅп Іырлы, а¦ынды екенїн есепке алса, бўл
Ой єуен.). м¤лде Іиын (Є.Тарази, ±ўйрыІты.).
ДЎРЫСЫРА± с ы н. 1. Тереґїрек, наІтыраІ. ДЎСПАН-ДОС з а т. с Ѕ й л. Дўшпан-
Адамныґ ар¦ы тегїн д ў р ы с ы р а І т¤сїнїп, дос. ±аза¦ым, оІу оІы, жатпа босІа, КЅрїнїп
олардыґ Іалай Ѕсїп-Ѕнїп, жер бетїне тара¦анын оІуменен д ў с п а н-д о с І а. Д¤ния¦а жаґа
бїр ж¤йеге келтїрїлген ХVѕѕѕ ¦асырларда¦ы атаІ- келген адамдай-аІ, Салыґыз надандыІты тап-
ты Швед ¦алымы Карл Линей (1707-1773) бол- тап асІа («АйІап»).
ды (Н.Баяндин, Ґасырлар Іойнауы.). Бўл адам ДЎСПАНДЫ± з а т. Ѕ с. ДўшпандыІ. Ке-
баласыныґ кЅп ойшылары, ¦алымдары айтІан лїп-кетїп кЅп ж¤рїп, Мен досыґмын деп ж¤рїп,
сЅздердїґ барлы¦ынан да д ў р ы с ы р а І, тереґї- Д ў с п а н д ы ¦ ы н оздырар (Абай, Тол. жин.).
рек болса керек (М.Єуезов, Абай æîëû). 2. ЖЅнї Ол ата-ананы мал¦а сатІан соґ, ±ўдай¦а д ў с-
т¤зу, ІолайлыраІ, жаІсыраІ. Со¦ан барсаґдар п а н д ы І їс емес пе? (Абай, Тол. жин.).
былай д ў р ы с ы р а І киїмдерїґдї киїнїп, ДЎШМАН з а т. с Ѕ й л. Дўшпан. Екї елдїґ
Іырынып деген секїлдї жЅнделїп барыґдар арасы ашылып Іан д ў ш м а н ы болып кетуї
(С.Бегалин, УаІыт.). КЅзї, мўрны д ў р ы с ы р а І ыІтимал (М.Дулатўлы, Шы¦.).
бїткен кейбїр кЅрїктїмїн деп саналатындары, ДЎШПАН [ир. ] з а т. 1. ±ас, жау, Іара
тїптї К¤лтайды сырттай иемденїп, «Мен тўр- жаІ. «Алаштап» ўран шыІса, Іаны Іайнап, На-
¦анда Іайда барарсыґ?» дегендей масайрап ж¤- мыстан тўра алмайтын, Іойса´ байлап. Т¤лкї
ретїн-дї (А.Шамкенов, ШапаІ). 3. а у ы с. Жан- алатын Іырандай т¤йїлгенде, Жўрт тўр¦анда
жаІты, егжей-тегжейлї. Милиция басты¦ы «бере кЅр, я, ±ўдайлап», Иелерїн Іалдырып Іан
иегїмен Ертїсбектї нўсІады. – Бїз бўл азаматпен майданда, Талай д ў ш п а н аттары шыІІан ойнап
д ў р ы с ы р а І сЅйлесетїн болармыз. Сїз бара (С.Торай¦ыров, Алаш ¢ðàíû). ТуысІаныґ,
берїґїз, – дедї (Т.Нўрма¦анбетов, ±ош бол.). 4. достарыґ бєрї екїўшты, Сол себептен досыґнан
а у ы с. ЄлдеІайда жЅндїрек, арты¦ыраІ. Мен д ў ш п а н к¤штї (Абай, Шы¦.). ТуысІанныґ
сїздердїґ тапсырмаларыґызды орында¦аннан талайы д ў ш п а н болып кеткенде, Ѕмїрде
гЅрї, Риддердї Ѕртегенїм д ў р ы с ы р а І бо- туысып кЅрмеген єр ўлттыґ адамынан талай тєт-
лар, – дедї (А.Хангелдин, јткен к¤н.). тї жолдастарым болды (I.Жанс¤гїров, Шы¦.).
ДўрысыраІ айтІанда [айтса]. с Ѕ й л. ТЅрт т¤рлї жауЇар асыл бар, Адамзаттыґ «Іў-
э к с п р. СЅйлеушїнїґ сыпайылыІ кЅрсетїп, лында» – ТЅрт д ў ш п а н бар олар¦а, От пен су
Ѕз ойын кесїп айтпау ¤шїн, бїраІ оныґ шын мысал форымда (О.ШораяІов, Шайыр). Д ў ш-
тура екенїн бїлдїретїн «байыбына келгенде», п а н ы ґ н ы ґ алдына аш барсаґ да, жалаґаш
«аІиІатында» деген ма¦ынада¦ы Іыстырма барма (МаІал). 2. а у ы с. Зиянды, пайдасыз
сЅзІолданыс. Д ў р ы с ы р а І а й т І а н д а, оныґ нєрсе. Ашу – д ў ш п а н, аІыл – дос, АІылыґа
бар ауыртпалы¦ын, ²ауїп-Іатерїн байыптай аІыл Іос (МаІал). Ерїншектїк – к¤ллї д¤ниедегї
алма¦ан-ды. јлем деген ой оны ІорІытІан жоІ Ѕнердїґ д ў ш п а н ы (Абай, Шы¦.).
(Т.Ахтанов, ±аЇарлы күн.). Кетпен шауып єбден АІымаІ достан аІылды дўшпан артыІ.
шыныІІаны со¦ыста кЅрїндї, д ў р ы с ы р а І Бїр нєрсе ¤йренуге болатын, ¤лгї болатындай
а й т с а, ¤лкен медеу болды (С.БаІбергенов, жаІсы Іасиетї бар адам, Іас та болса, осындай
Адам.). Іасиеттен жўрдай жаІыныґнан артыІ деген
ДЎСПАН з а т. с Ѕ й л. Дўшпан. Ата-ананыґ ма¦ынада. ХаІ не¦матын танысаґ, тєубеґ ар-
Іадїрїн Балалы бол¦анда бїлерсїґ, А¦айынныґ тар, ЖаІсы ниет жаІсылыІІа єр к¤н тартар,
Іадїрїн Жалалы бол¦анда бїлерсїґ. Дєулетїґнїґ АІымаІ достан аІылды дўшпан
Іадїрїн Мал кеткенде бїлерсїґ, Маґайда¦ы д ў с- а р т ы І, АІымаІ достан ер адам жапа тартар
п а н д ы Т¤н жеткенде бїлерсїґ (Шал аІын, (АІмолла ақын, Шы¦.).
јлеґд.). ±абыр¦адан Іара¦ан Достым менен Ашу–дўшпан. Ашуына ерїк берген адам кЅп
д ў с п а н ы м «Апырып, ер Доспамбет!» демей нєрседен ўтылады, ашу¦а бой алдырма деген
ме?! (Доспамбет//±азына). Д¤ниеде сонша зиян ма¦ынада. Тїл ашуын шаІырса, Іол – Іызметкер,
болар ма едї, Бар кедей солдаттыІтан безсе Іар- А ш у – д ў ш п а н, аІыл¦а болмайды жар, Бас
¦ап. ТоІтаса не жалданып, не алданып, «Айт!» жарып, кЅз шы¦арып, дау жауласып, Он пєле-
десе, ит секїлдї барып жармаІ. Шын д ў с п а н нїґ бїрїсї Іолдан туар (АІмолла ақын, Шы¦.).
33 ДҰШП-ДҰШП
А ш у – д ў ш п а н бол¦анда, нєпсї – жауыґ, АІыл – ДЎШПАНДЫ с ы н. Дўшпаны бар, дўшпа-
тўр¦ан алдыґда асІар тауыґ. Ж¤рекке ашу келїп ны кЅп. Жауды кЅрсе Іуар¦ан, Тўлпар мїнїп, ту
тол¦ан шаІта, Денеґнїґ бїле алмассыґ ауру- ал¦ан. Д ў ш п а н д ы жердї кЅргенде МиыІтан
сауын (Шал аІын, јлеґд.). к¤лїп Іуан¦ан (Айтыс).
ДосІа к¤лк¿, дўшпан¦а таба болды. Єбден ДЎШПАНДЫ± з а т. 1. ±астыІ, жаулыІ,
ўятІа Іалды, масІарасы шыІты. јзїн мўсылман Ѕшпендїлїк, арамдыІ. Тыґда менї, кїшкентай
санап, ±ўдїретї к¤штї Алла та¦аладан жаІсылыІ туысІаным, Т¤сїнерсїґ а¦аґныґ дўрыс жанын.
к¤тетїн єрбїр азамат тек тєн тазалы¦ын ¦ана емес, Бїр адам¦а д ў ш п а н д ы І ойламаймын,
сондай-аІ парасатсыздыІ пен парыІсыздыІтан, СондыІтан да жоІ бїр дўшпаным (±.М¤сїрепов,
ойсыздыІ пен дараІылыІтан, рухани азып- Раушан). Бїз мўны достыІ та емес, д ў ш п а н-
тозудан Ѕзїн аулаІ ўстап, зиялылыІты, тектїлїктї, д ы І та емес Їєм сыншылдыІ та емес, кеуделїк,
тазалыІты, отанс¤йгїштїктї Іастерлеп, ўлттыІ маІтаншаІтыІ, Ѕте зорай¦андыІ деп бїлемїз
м¤ддеге адал болып, оны жо¦ары Іою¦а, елїнїґ (Т.Кºкїшев, Сєкен Сейфуллин). Келїп-кетїп
келешегїн ойлап, д о с І а к ¤ л к ї, д ў ш п а н ¦ а кЅп ж¤рїп, «Мен досыґмын» деп ж¤рїп, Д ў ш-
т а б а б о л м а й, ертеґїне ¤мїт арта Ѕмїр с¤руї п а н д ы ¦ ы н оздырар (Абай, Тол. жин.). Ел
керек («Егемен ±азаІстан»). ортасына баратын осылар, їштерї к¤йсе де,
ДосІа к¤лк¿, дўшпан¦а таба Іылды. ±ат- кЅкїректер¿ Іарс айûрылса да, єдейї д ў ш п а н-
ты ўятІа Іалдырды, ел-жўрттыґ алдында мас- д ы І ойламаса, Ѕкїмет саясатын бўрмалай
Іарасын шы¦арды. Отанныґ мейїрїн, жылуын Іоймас (Б.То¦ысбаев, От пен к¤л). 2. а у ы с.
сездїретїндей м¤мкїндїк Іазїр бар деп ойлаймын. Аз¦ындыІ, ІастандыІ. Ж¤ргїзїп їбїлїс ємїрїн,
Сонда ¦ана бїз д о с І а к ¤ л к ї, д ў ш п а н ¦ а ЖауыздыІ жайып тамырын, јршїп Ѕтїрїк,
т а б а І ы л а р л ы І жайлардан барынша ада д ў ш п а н д ы І, КЅк есїгї ашылды, ЖўмаІ нўры
болмаІпыз («Егемен ±азаІстан»). шашылды (М.Жўмабаев, Шы¦.). Јшїншїсї –
Дўшпан кЅз¿. БасІа кїсїге сыр бермеу ¤шїн ІастыІ ІылмаІ, Іор тўтпаІ, кемїтпек. Олар д ў ш-
алдын ала жасал¦ан єрекет. Оларды кейде п а н д ы І шаІырады (Абай, Тол. жин.). 3. а у ы с.
д ў ш п а н к Ѕ з ї Іып, Ѕзї тўр¦ан колхоз¦а ІонаІ- К¤ндестїк, баІталастыІ, араздыІ. К¤ншїлдїк
Іа єкеп, сыйлап жїберїп те отырады (М.Єуезов,
д ў ш п а н д ы І І а себеп болып, Ар-ўждан
Шы¦.). Тексерушїлерге д ў ш п а н к Ѕ з ї Іылып
ємїрїнен Іашарсыз сїз, Арыстанмен алысып,
абыройын саІтап Іалу ¤шїн менен шешем
арыІта¦ан, ±ўсаменен сар¦ай¦ан ажарсыз сїз
айтІан сЅздї сол жерде де к¤тїп, єдейї сўрапты
(АІмолла ақын, Шы¦.).
Есекеґ (А.Оразалин, ±айырлы.). ±ўнанбай єнеу
ДўшпандыІ ниет. ЖаулыІ, баІталастыІ
к¤нї Базарлыныґ сымбатын маІтап, туысына
пи¦ыл. јзї айту¦а тиїс єндї Іыз жєне осыныґ
с¤йсїнген едї. Б¤гїн кЅпке д ў ш п а н к Ѕ з ї болса
да, бўндайлыІ азаматІа аяныш керектїгїн айтты алдында ¦ана д ў ш п а н д ы І н и е т танытІан
(М.Єуезов, Шы¦.). бейєдеп Іыз баста¦андыІтан ¦ана емес, єн ыр¦а-
±ас дўшпан. а) На¦ыз жау, Іас жау. ±аЇар- ¦ы ¤йреншїктї бол¦анымен, орындау мєнерї
лы сЅз Іамал бўзып, І а с д ў ш п а н н ы ґ Іа- м¤лде Ѕзгеше тєрїздї (М.Ма¦ауин, јмїр жыры).
быр¦асын сЅктї (С.Мєуленов, Жўлдыз.). ± а с ДЎШПАН-±АС з а т. ЖауласІан, Іастас-
д ў ш п а н ¦ а Іасарсаґ, ±ан шыІпас тастай Іан адамдар, жаулар. Бал Ґиратым тўлпар
т¤йїнсїґ. Ел Іамын жеген ер болса, Сабазым, асІан, АйшылыІты алты басІан; Екї кЅдек
сендей к¤йїнсїн (±аз. аІын. шы¦.). Арон тЅре шыІтыІ жастан, АлайыІ кектї д ў ш п а н-І а с-
мен подполковник Кирилловтыґ Мємбеттї т а н (КЅрў¦лы).
І а с д ў ш п а н санауы тегїн де емес сияІты ДЎШПАНСЫЗ с ы н. Дўшпаны жоІ,
(X.Есенжанов, Тар кезеґ). є) Барып тўр¦ан жаусыз. Жасымнан ойла¦аным Ѕлеґ-да¦ы,
Іауїптї, зиянды нєрсе. Мал баІІан кЅшпендї јлеґмен таныс бол¦ан кЅп ел-да¦ы, Ондай
елдер ¤шїн т¤н Іарദысы – І а с д ў ш п а н- сЅз аузымнан шыІІан емес, Д ў ш п а н с ы з ер
н ы ґ бїрї (Х.Єбїшев, Аспан сыры). болмайды деген-да¦ы (Айтыс). Аспансыз жер
ДЎШПАНДАЙ с ы н. Дўшпан сияІты, болмас, Д ў ш п а н с ы з ел болмас. АІ сЅйлеп,
дўшпан тєрїздї. Жаратпайтын, тїптї д ў ш п а- аІ ж¤рген, Ешкїмге жем болмас (±.Сарыбаев,
н ы н д а й жек кЅретїн Ж¤нїстїґ баласыныґ Отырар.). Адам бїр доссыз, д ў ш п а н с ы з
«Айып етпеґїз, сєлем беруге бара алмадым» болмас (МаІалнама)
деп арала¦ан сЅзї дєрїгердї жїбїткендей болды ДЎШПАНША з а т. с Ѕ й л. Дўшпан
(X.Есенжанов, Тар кезеґ). сияІты, дўшпан¦а ўІсас. Жансыз бейне! Оны
ДЎШПАНДАС= е т. Жауласу, Іастасу. ешкїмге Іимаймын, Жаным с¤йген са¦ан ¦ана
Д ў ш п а н д а с І а н жауына, Ешбїр ерїк сыйлаймын. Жетсе екен деп ой-арманым Ѕлеґ-
бермеген. Тентек пенен телїсїн, Ж¤ргїзбей Іияс мен, јзїмдї-Ѕзїм Іас д ў ш п а н ш а Іинай-
жЅндеген (Батырлар жыры). мын (Б.Исаев, Отыз. кЅктем).

3–1440
ДҮБӘ-ДҮБI 34
ДЈБЄРА с ы н. 1. м а л ш а р. Ерте ту¦ан ДЈБѕЛ= е т. Аласапыран болу, д¤рлїгу, д¤р-
(тЅл). ЖоІ-ау, нєрегей неден болады, Д ¤- белеґге т¤су. Таґ сар¦айып бїлїндї, ±ара кЅр-
б є р а Іайдан туады? Соны бїлгїм келедї ¦ой пе т¤рїлдї. Таґ сєрїден оянып, Жўмысшылар
(З.±абдолов, јмїр ўшІ.). Имаш келген к¤нї д ¤ б ї л д ї (С.МўІанов, Таґд.). Бўл єдейїлеп
єкей бас-ая¦ы ¤ш Іойдыґ бїреуїнїґ Іозысын жинал¦ан митинг емес, екї-¤ш к¤ннен берї д ¤-
сой¦ан. Ерте туып, д ¤ б є р а боп кетїп едї, б ї л г е н жасаІшылардыґ Ѕзїнен-Ѕзї жиналып
семїз-аІ екен (З.АІышев, Бєрї де есте). Кєрїм Іалатын казарма алдында¦ы топтануы ¦ана
бїраз жылдан берї жаз ортасынан былай суала болатын (X.Есенжанов, Тар кезеґ). Бойы ¤йге
бастайтын кєрї саулыІ сияІты едї де, Рєшида
тїреу болардай, ІаІпаІ жауырын, сўлу мўртты,
сол саулыІтан ерте туып, с¤тке жарымайтын д ¤
шоІша саІал кїсї «Ассалаума¦алєйк¤м», – деп
б є р а марІа сияІты едї (З.АІышев, Жаяу Мўса).
2. а у ы с. Шикї, шала, жетїлмеген, дамыма¦ан. їшке кїрїп келгенде, ¤йдегїлер сєл д ¤ б ї л ї п
јтїрїк те емес, шын да емес, д ¤ б є р а ертешїлеу Іалды (М.Еслам¦алиев, Екїншї.).
єґгїме болып шы¦ады (А.Байтўрсынов, Шы¦.). ДЈБѕЛТ= е т. с Ѕ й л. Д¤рлїктїру. [_ _ _]
Ойдыґ да шикїсї бар к¤лдї-кЅмеш, С¤йкїмсїз Мерекенїґ дабысы Алтайдыґ тауын ꤴїренттї
арам астай адам жемес, Д¤мбїлез, д ¤ б є р а с ы ... еґкейген шал, еґбектеген жасты д ¤ б ї л т-
бар оныґ да, Єрї-сєрї, не ол емес, не бўл емес т ї (С.МўІанов, јсу жол.).
(Айтыс). // с т и л ь. Рухани, ахлаІтыІ жа¦ынан ДЈБѕЛУ Д¤бїл етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
шала дамы¦ан, то¦ышар адам. Осындай Іыл Солардан сўрастыра, Іамаулы «варнак» барын,
кЅпїрден к¤нїне єлденеше рет Ѕтуге тура келген д ¤ б ї л у г е сол себеп бол¦анын, б¤гїн сазайын
Іытымыр кезеґде ІорлыІты жо¦арыда¦ы тартатынын естїдї (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
дЅкейлерден емес, орта жолда¦ы д ¤ б є р а л а р- ДЈБѕЛѕС1 з а т. ж е р г. Арпалыс, єуре-
д а н кЅрдїк («Егемен ±азаІстан»). јмїр мен сарсаґ, сергелдеґ. Бїр к¤ндерї т¤н баласында
Ѕмїр айІасында артыІ-кемдї ІылыІтар кездесер кЅз їлдїрмеген д ¤ б ї л ї с к¤й ендї жым-жырт
едї. Оґ¦арбай сияІты сол кездегї д ¤ б є р а л а (К.Оразалин, КЅктем.). Кешегї к¤ннїґ д ¤ б ї-
р со¦ан єлї ашулы (Т.Тїлеуханов, Бїздїґ єке.). л ї с ї еске т¤сїп, ўйІы Іўша¦ына ендїре Іой-
3. а у ы с. Екї аралыІта¦ы, бїр топтан шы¦ып,
мады (X.Есенжанов, Тар кезеґ).
екїншїсїíе Ѕтпеген, даму ¤стїндегї. Шын­
ды¦ында, бўл (бар, жоІ, кЅп, аз, єрине, бєсе, ДЈБѕЛѕС 2 = е т. ж е р г. АІтарылысу,
м¤мкїн, тиїс) сЅздер негїзгї сЅздер мен кЅмекшї д¤рлїгїсу. ТаґІардыґ иттерїн таны¦ан ауыл
сЅздердїґ арасында¦ы д ¤ б є р а сЅздер сияІты адамдары д ¤ б ї л ї с ї п Іалды (А.Єлсеров, Ар.).
(±азїргї Іаз. тїлї). 4. а у ы с. Не олай емес, не ДЈБѕЛѕС-ДЈРМЕК з а т. ж е р г. Ала-
бўлай емес, єрї-сєрї. Ыссылы-суыІты д ¤ б є р а сапыран¦а салынушылыІ, д¤рлїгушїлїк. Алаґ
жа¦дайда адамныґ Ѕз-Ѕзїне есеп бере Іоймайтын болмайсыґдар. Керексїз д ¤ б ї л ї с-д ¤ р-
єдетїмен карта Іасына жетїп бардым (Алтынтау). м е к к е жол бермейсїґдер. ѕлгерї артыґдар
Бай деп, бай¦а Іосыла алмай, кедей деп, кедейге (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
Іосыла алмай, д ¤ б є р а Іалып, тентїреп кеттї ДЈБѕН= е т. с Ѕ й л. Д¤рлїгу, кЅтерїлу,
(М.±ўмарбеков, Асау Ертїс). Іызыну. Т¤кпїрдегї Іалада їшї пысып отыр¦ан
Д¤бєра Іауым. ж а ґ а. с т и л ь. јзїнїґ елге осындай жаґалыІ керек. «±ытайлар келе
ўлттыІ бет-бейнесї, рухани тўл¦асынан айы- жатыр» деп д ¤ б ї н г е л ї талай уаІыт Ѕттї
рылып, мєґг¤рттенген, Ѕз ўлтын, тїлїн, дїнїн (±.Жўмадїлов, Сы кЅш). Ж¤рек шїркїн де
Іўрметтемейтїн шала, елїктегїш ўрпаІ. Ана д ¤ б ї н ї п, кЅкїрекке сûéмай бара жатыр
тїлїн бїлмейтїн, Ѕз халІыныґ тарихынан, дєст¤- (Т.Алшынбаев, јткел). КЅшбайдыґ ўлы ±ўл-
рїнен бейхабар, ўлт та¦дырына жаны ашымай-
нияз, КЅбентай ўлы Жанияз, јлтїрем деп д ¤-
тын тасбауыр, д ¤ б є р а І а у ы м д¤ниеге келдї
б ї н ї п, Ездїгї тўрды бїлїнїп (АІберен).
(«±аз. єдеб.»).
ДЈБЄРАËÛ± з а т. ªð¿-ñºð¿ áîëóøûëû², ДЈБѕНУ Д¤бїн етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
åê¿îéëûëû², åê¿ æà²òûëû². Ä ¤ á º ð à ë û ²- Бибїмен Іанша кездессе де, ж¤рек шїркїн
² à, êåë¿ñ¿ìïàçäû²²à æîë áåð¿ëó¿ ì¤ìê¿í åìåñ Ѕзїнїґ д ¤ б ї н у ї н Іоятын емес (Т.Алшынбаев,
(Á.ªäåòîâ, Ïàðàñàò). Жалбыз.).
Рухани д¤бєралыІ. Адамгершїлїк, отанс¤й- ДЈБѕР з а т. 1. Д¤рсїлдете басІан ж¤рїс,
гїштїк, ўлтжандылыІ, елжандылыІ сияІты ауыр заттыґ Іўлауы, ІаІты¦ыс. Бўдан соґ Бє-
биїк сезїмдїк Іасиеттерден жўрдай болушылыІ кен ¤йїнїґ жанында атты-жаяулардыґ д ¤ б ї-
немесе оларды шала сезїнушїлїк. Ендеше, ата- р ї, дыбыстары естїлдї (С.Сейфуллин, Шы¦.).
бабаныґ Іалдыр¦ан хатын ўрпа¦ыныґ оІи ал- Со¦ыс тєґїрїсї атан¦ан артиллерия канонаданыґ
мауынан, кєдесїне жарата бїлмеуден Ѕткен р у- алыста¦ы д ¤ б ї р ї Малый Буркинге де емїс-емїс
х а н и д ¤ б є р а л ы І пен мешелдїк, сїрє, бар естїле бастап едї (±.±айсенов, Жау тылы.).
ма?! («Жас Алаш»). Орманныґ шуылын, Ѕзеннїґ г¤рїлїн, Таулардыґ
35 ДҮБI-ДҮБI
д ¤ б ї р ї н, Тўрамын тапжылмай мен тыґдап Ѕзїндїк бояу наІышын тапІан болмысында
(±.М¤сїрепов, Раушан). Д ¤ б ї р г е елеґдеп Ѕзгеше ой т¤йїнї жатІанын айтуымыз керек
аласўр¦ан белдеудегї ж¤йрїктей тўя¦ы Іызып («Егемен ±азаІстан»).
тыпыршыса да, ендї ол бєйгеге Іосылып, ол- Дала тўлпарыныґ тўяІ д¤б¿р¿. к о н т е к с т.
жа салмасына кЅзї аныІ жеттї (Ж.Кєрменов, КЅшпендї халыІтардыґ ¤лкен со¦ыс жорыІта-
АІылбай.). 2. а у ы с. ±ызыІты Ѕмїр, думанды ры деген ма¦ынада. Еуропа бая¦ы Едїл батыр
шу. Жўртынан, д ¤ б ї р ї н е н айырыл¦ан кЅкї- (Аттилла) мен Батый хан аламандарыныґ жо-
рек єрї-берїден соґ жанын жегїдей жеп сыздау- рыІтарын, д а л а т ў л п а р ы н ы ґ т ў я І д ¤-
шы едї (Д.Досжанов, Дария). Тапса да «магма» б ї р ї н мєґгї баІи ўмытпайды («Т¤ркїстан»).
деген терминдї кїм, Аґсаймын бїр кЅруге жер Д¤б¿рге Іызды. Думан¦а елїктї. ±ыс Ѕтїп,
кїндїгїн, Шы¦анда, зауІым ауып, Ґарыштыґ да кЅктем келїсїмен Іыр жоталарында еґбек д ¤-
±ол созып, д ¤ б ї р ї н е ердїм б¤гїн (±.Ўябаев, б ї р ї І ы з д ы (Б.Асанбаев, Адам сўлу). КЅрейїн
Та¦дыр.). Олимпиада зор табыспен Ѕттї, оны мен де тол¦анып, Келгенїнше шаманыґ, Д ¤ б ї р-
ўйымдастырушылардыґ Іазылар алІасын г е І ы з ¦ а н ж¤йрїктей ±ызып тўр єзїр табаным
балалардыґ Ѕз їштерїнен сайла¦аны да бек (МайлыІожа, Шы¦.).
äўрыс болды. ±ўдай Іолдап, перїштелер жебеп Д¤б¿р салды. а) ОйнаІ салды, д¤бїрлеттї.
дегендей, д ¤ б ї р г е ІатысІан 58 баланыґ 28-ї Автомобиль Іаладан, шы¦ып елге жЅнелдї.
ж¤лделї орынды иелендї, екеуї менїґ шєкїрттерїм Д ¤ б ї р с а л ы п дала¦а КЅрсетуге Ѕнердї
(«Парасат»). Ержеттїк, Ѕттї ол к¤ндер д ¤ б ї р- (С.Сейфуллин, Шы¦.). Бїр к¤н т¤нде алпыс к¤н
м е н е н, Еске алып соныґ бєрїн б¤гїнде мен. бол¦ан шаІта, Кермеде бєйгек¤реґ д ¤ б ї р с а л-
јткїзїп кЅз алдымнан кЅп елестї, Са¦ынам нўр д ы (Айман-Шолпан). Кез едї ала кЅбе, Іызыл
ж¤зїґдї к¤лїмдеген (Ш.Мўхамеджанов, Ша- їґїр, Назалы боран патша, к¤рсїндї бїр. ±апсыра
¦ала). 3. а у ы с. ±орІыныш, ¤рей. Мўндайда жер мен кЅктї ІўшаІІа алып, ЖЅнелдї ол д¤-
ІазаІ былай дейдї: «±ауїп-Іатердїґ д ¤ б ї р ї ниеге с а л ы п д ¤ б ї р (±.Аманжолов, Шы¦.).
ІўлаІ тўндырса, кЅлеґкесї кЅз ІарыІтырады» є) КЅґїлге ой салды, жїгерлендїрдї. Олардыґ
(«Т¤ркїстан»). Жўрт тўрды кЅґїл босап, тебї- їшїнен, єрине, Іадїрлї оІушымныґ кЅґїлїне
ренїп, Кеудеге керемет бїр д ¤ б ї р енїп, «Ту¦ан д ¤ б ї р с а л ы п Ѕтер деген елеулїлерїн ¦ана
жер, ендї аман бол!» – деп Іоштасып, Барады Іа¦аз¦а т¤сїргендї маІўл кЅрдїм (ј.±анахин,
Іайран єкем ꤴїренїп (Є.Абайдїлданов, Алыс.). Жер бас.).
Бўл ¤йлердї кЅргенде кЅґїлїмде бїр т¤рлї д ¤- Ж¤рек д¤б¿р¿. Ж¤ректїґ д¤рсїлї, тарсылы.
б ї р пайда бол¦ан¦а ўІсайды (ј.±анахин, Жер Катя екеумїз бїраз отыр¦аннан кейїн орнымыздан
бас.). К¤нїмен де т¤нїмен, СўмдыІ ¤рей кїрдї кЅтерїлдїк. Сол Іолыммен ІўшаІтап келем.
бїр. ±ўла¦ымныґ т¤бїнен, Кетпей Іойды бїр АлаІаныма Іыз ж ¤ р е г ї н ї ґ д ¤ б ї р ї сезїледї
д ¤ б ї р (М.МаІатаев, Шы¦.). 4. а у ы с. Аласўр- (Є.Сєрсенбаев, Офицер.). Мырзаштыґ сїґїрлї
¦ан шаІ, аласапыран, мазасыз кез, елшї бере- келген арби¦ан сауса¦ы мен кеґ алаІаныныґ
кесїнен айырыл¦ан заман. Махамбеттїґ бїз арасында Іал¦ан ыстыІ Іолдыґ кїшкене та-
бїлетїн Ѕмїрбаянында сол романтикалыІ сєулелї мырлары ¤лп-¤лп со¦ып, Іыз ж ¤ р е г ї н ї ґ
ша¦ыныґ бїрде-бїр їзї жоІ. Оныґ бєрї-бєрї д ¤ б ї р ї н сездїрїп тўрды (С.БаІбергенов,
к¤респен Ѕткен ІаЇарлы к¤ндердїґ аласапыран Алтынемел.).
д ¤ б ї р ї н д е Едїл мен ЖайыІ арасы – Нарын Ж¤рек д¤б¿р салды. Ж¤рек д¤рсїлдедї.
Іўмыныґ Іара дауылына кЅмїлїп Іал¦андай Мынаны кЅрген сєтте дїр еткенїм, С а л ¦ а н ы
(«Т¤ркїсòан»). д¤рс-д¤рс етїп ж ¤ р е к д ¤ б ї р (Ж.Боранбаев,
Ат д¤б¿р¿. Ат тўя¦ыныґ дыбысы. ШапІан Жанартаулар).
а т т ы ґ д ¤ б ї р ї мен будаІта¦ан шаґы менї Той д¤б¿р¿. Думанды жиын, той болатынû-
де Іыздыр¦ан секїлдї (Є.Тєжїбаев, Шы¦.). нан хабар. Т о й д ¤ б ї р ї н сезїсїмен їшїн
Дарбазалы есїкшї, Пай¦амбардай несїпшї, Јйде тартып ¤лгерген єккї ж¤йрїктї мїнген јлмес
отыр¦ан Іыз ±ўртІа Д ¤ б ї р ї н а т т ы ґ есїт- тЅстиїп жатІан сары дал бастїзгїн тартар
тї («Егемен ±азаІстан»). Єлгїндегї а т д ¤ б ї- жерге жеткенше кЅк ІасІа¦а шалдыр¦ан жоІ
р ї сап болды да, маґайды та¦ы да жым-жырт, (К.Сегїзбаев, ±ойнау.).
жўмсаІ момаІан тыныштыІ басты (О.БЅкеев, Ўлы д¤б¿р. а) Б¤кїл Іауым жиналып Ѕткїзе-
Єн салады.). тїн ІызыІты да думанды жиын-той, жарыс т.б.
Ат тўя¦ыныґ д¤б¿р¿ басылмады. Бїр тын- ±ым-Іуыт ІиІу нЅпїрлеп, КЅк Ѕзеннїґ аІ бїлегїн
шымады, тїршїлїгї бїр толастамады. Ґасырлар кЅпїрлеп Ў л ы д ¤ б ї р бўл маґда (Е.ИбраЇим,
бойы а т т ў я ¦ ы н ы ґ д ¤ б ї р ї б а с ы л м а- Жас.). Ыр¦ызбайдыґ Ѕзге бїр ерекшелїгї – жас
¦ а н, ¦асырлар бойы ат тўя¦ы кЅтерген шаґ екпїнї кезїнде ¤лкен ас, ў л ы д ¤ б ї р жиында к¤реске
толастама¦ан дала тЅсїнїґ кескїн-келбетї ѕлияс т¤сетїн ¤лкен балуан бол¦ан (М.Єуезов, Єр
Есенберлин Іаламыныґ Іуатымен Ѕрнектелїп, жыл.). Майданныґ Іанды Ѕтїнде, Жасан¦ан жау
ДҮБI-ДҮБI 36
бетїнде Сенї ыл¦и кЅремїн. Ў л ы д ¤ б ї р бєйгеде Ѕттї д ¤ б ї р л е п (А.Атымтаев, Еґбек.). Д ¤ б ї р-
Жаны¦а ат ІосІанда, Алдында кЅрем сЅренїґ л е п келе жатІан жас тїрлїктїґ ўлы мейрамын
(«Парасат»). є) ЖалпыхалыІтыІ ¤лкен їс, Іоз- Ѕз Іолынан атІарып, раІат, бейнет кешетїн
¦алыс. Ер азамат майданда болса да, ауылда (Т.Ахтанов, Дала.).
Іал¦ан жастар Іолдарына кетпен алып, ў л ы д ¤- Ата¦ы д¤б¿рлед¿. Ата¦ы шыІты, танымал
б ї р г е белсене араласып кеттї (Ы.ЖаІаев, Менїґ болды. Ана жыл¦ыдай егїн кЅп Ѕссе, Тор¦айдыґ
баІытым.). Ўлбала Алтайбаева то¦ызыншы бес- а т а ¦ ы та¦ы д ¤ б ї р л е р (А.Нўрманов, АІІу.).
жылдыІтыґ ў л ы д ¤ б ї р ї н е ¤лкен шабытпен Дала д¤б¿рлеï жатыр. п о э т. к о н т е к с т.
араласты (Б.ЄбдїразаІов, Сыр саздары). Дала мал¦а толды, елдїґ ырыс-Іўты, береке-
Осындай ў л ы д ¤ б ї р оІи¦а болып жатІанда сї артты деген ма¦ынада. Тўя¦ы алтын мал
Алматыда¦ы редакцияныґ ша¦ын ¦ана бЅлмесїне Іаптап, Д а л а м ы з ж а т ы р д ¤ б ї р л е п.
Іалай сыйып отыра аларсыґ (Б.Бодаубаев, Жас ТЅскейде тЅлї ойнаІтап, ТЅсекте бала уїлдеп
ж¤рек.). б) э к с п р. Жанк¤йер кЅп жинала- (±.Аманжолов, Шы¦.).
тын спорттыІ ойындардыґ шешушї жарыста- Даусы д¤б¿рлеп кетт¿. б е й н. Даусы жер
ры деген ма¦ынада. Финалда ў л ы д ¤ б ї р ¦а- жарды, шарыІтап естїлдї. Сам¦аймын Іана-
ламат серпїлїс, салтанатты леп бар (¾.ЖаІанов, тымды ал аспанда¦ан, Д ¤ б ї р л е п д а у с ы м
Екї жирен). к е т с ї н таласІанда (Жàìáûë, Шы¦.).
ДҮБҺРДЕЙ с ы н. Дүбїр сияқты, дүбїр Д¤б¿рлей жЅнелд¿. б е й н. К¤мбїрлеген ¤нге
тәрїздї. толды. К¤йшї осылай деп алды да жєне бїр к¤йдї
Аттыґ д¤б¿р¿ндей. Ат тўя¦ыныґ жер аґыратты. ±оґыр т¤ндї тыныш дала д ¤ б ї р-
соІІанда¦ы дыбысындай. ТЅргї ¤йдегї єкесїнїґ л е й кеп ж Ѕ н е л д ї (Є.НўршайыІов, Батыр.).
сыбдыры тоґ жермен ж¤рген а т т ы ґ д ¤ б ї- Ж¤рек д¤б¿рлед¿. Ж¤регї д¤рсїлдедї, тар-
р ї н д е й естїлїп жатыр (Ж.Аймауытов, Шы¦.). сылдады. Єуелде рас Сергей ме деп д ¤ б ї р-
л е й жЅнелген ж ¤ р е г ї де су сепкендей
ДЈБѕР-ДЈБѕР е л ї к. Д¤бїрлеп, дабырлап
(К.Ж¤нїсова, От пен г¤л). Шырт ўйІыда жатсам
Іоз¦ал¦ан Іимылды бейнелейтїн сЅз. Дєлїз есї-
да кЅкїрегїмде «Москвалап!» ж ¤ р е г ї м д ¤-
гїнїґ сыртында д ¤ б ї р-д ¤ б ї р, к¤тїр-к¤тїр
б ї р л е г е н! (Д.Єбїлев, Таґд.).
естїледї (М.Тиесов, Дала.). Сєл лепке Іайтып
ДЈБѕРЛЕН= е т. Шулау, тарсылдау. Ауыл
орал¦ан Іаздар д ¤ б ї р-д ¤ б ї р Іанат Іа¦ып, иттерї т¤нгї д ¤ б ї р л е н г е н ат тўя¦ынан
жа¦а¦а барып Іонады («±аз. єдеб.»). секем алып, тўс-тўстан дауыс шы¦ара бастады
ДЈБѕР-ДЈРМЕК з а т. АйІай-шу, думан. (Р.Єутєлїпов, ±ыр єґгїм.).
Я, сєт, жЅн сапар, – десїп д ¤ б ї р-д ¤ р м е к- ДЈБѕРЛЕі с ы н. Мазасыз, шулы, д¤рмектї.
т ї ґ д¤мпуїмен д¤рлїгїп жатты кЅпшїлїк («±аз. А¦атай, басІа еркектї ауыл¦а Іор¦ан болсын деп
єдеб.»). Ертеден берї д ¤ б ї р-д ¤ р м е к к е Іалдырып отыр¦анды¦ыґыз¦а т¤сїнемїз. БїраІ
елегїзїп, тай-Іўнанды балалар кеґ жайлаудыґ АІшиден гЅрї С¤ттїбай басы д ¤ б ї р л е ґ-дї, –
о шетї мен бў шетїне м¤ше алып ІашІандай дедї ±атша (±.Исабаев, АйІыз).
шапІыласты (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Бїз ДЈБѕРЛЕС= е т. У-шу болысу, шуласу, ай-
сол бїр саят сапарында д ¤ б ї р-д ¤ р м е к п е н Іайласу, д¤рмек салысу. Айша ¤йїнїґ їшї-тысын,
аттанып, Іадїрлї Іимас дос ж¤регїн жаралап, ±арап шыІты дым Іалдырмай. АІырында д ¤-
Іапалы, Ѕкїнїш к¤йде ІайтІан едїк (Е.Тўрысов, б ї р л е с ї п Тартты бїр сай¦а Іарай (Є.Оґал-
±ўралай.). баев, Москва жол.). Жаз келер, Іысты к¤нгї
ДЈБѕРЛЕ= е т. 1. Д¤бїр-д¤бїр ету, шулау. Іысым Ѕтїп, ±ар, суыІ, аяз, боран – бєрї кетїп.
Сырттан д ¤ б ї р л е п келген адамдар ысІыры- ±асыІтай Іар, тобыІтай тоґ Іалмайды, Таби¦ат
сып сЅз Іатысты (С.Сейфуллин, Тар жол.). Сай барша жан¦а рахым етїп, Жетпекке ¤лкендїкке
жаІтан д ¤ б ї р л е п басІан аяІтыґ дыбысы жас балалар, Ж¤гїрер Іырдан ой¦а д ¤ б ї р л е-
естїлгендей болды (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). с ї п (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Ўста, ойбай! –
КЅп жылІыныґ д¤сїрїнен б¤кїл алІап д ¤ б ї р- деп, д ¤ б ї р л е с ї п Іалып едї, екїншї команда-
л е п кеткендей болды (Ш.Айтматов, Ерте дан жетїп ўста¦ан бїреу «јле-є, алдапты! Дым
келген.).±ыз асыІІан к¤йї ¤й желкесїнде да жоІ Іолында» – дедї (Н.Серєлиев, ЫстыІ
д ¤ б ї р л е й желїп келїп Іал¦ан аттылыны к¤лше).
байІа¦ан жоІ (З.Ш¤кїров, ±иын т¤йїн). Ж¤рек д¤б¿рлест¿. Ж¤ректер Іатар соқ-
2. а у ы с. Тойлау, думандату. Ол кез едї-ау ты, тарсылдады. Д ¤ б ї р л е с к е н, тїлдескен,
жадыра¦ан жаз болып, КЅлдеулерден аІІу ў¦ынысІан ж ¤ р е к т е р сол сєтте Мария
ўшып, Іаз Іонып, А¦атайдыґ АІІызыныґ мен Ґалымныґ денелерїн балІытып, ыстыІ Іа-
тойы едї, Жиек елї д ¤ б ї р л е г е н мєз нын бїржолата араластырып жїбергендей болды
болып (±.СыдыІов, Теґїз лебї). 3. а у ы с. (Ж.Тїлеков, ±айнар).
Åêï¿íäåó, òàñ²ûíäàó. Талай ананы аґыратып, ДЈБѕРЛЕТ= е т. 1. Д¤рсїлдету, тарсылдату.
талай с¤йїктї жардыґ жанарын жасІа толтыр¦ан Жасы ІырыІтарды ортала¦ан, ж¤зї ызбарлы
Іасїрет айыпкерї Іар¦ысты со¦ыс жылдары да Бекжанныґ бїрде са¦аІты бойлай жор¦алатып,
37 ДҮБI-ДҮДӘ
бїрде шанаІты жын бу¦андай д ¤ б ї р л е т е, елдердїґ де м¤дде тўтар їсї («Алматы аІшамы»).
сїлтей ўр¦ыштап, бїрде оґ, бїрде терїс шалып, Б¤кїл д¤ниеж¤зї жанк¤йерлерїнїґ жанын та¦ат
кейде ¤ш-тЅрт саусаІпен тасырлатып, ж¤з Іў- тапІызба¦ан д ¤ б ї р л ї чемпионат тарихтыґ
былта ойна¦ан жойІын тартысына жан шаІ ¤лесїне кеттї (С.БердїІўлов, Жўмыр жер.).
келмедї (М.Ма¦ауин, јмїр жыры). Д ¤ б ї р- ДЈБѕРШѕ з а т. к Ѕ н е. Жатып тыґ тыґ-
л е т т ї есїктї бай да болмай, Аз кешїктї, ашу¦а дап алыста¦ы аттылардыґ жолын болжайтын
жан табылмай. Бїр жалшы келдї есїкке Іалт- адам, тыґшы. Тайша ханныґ Іой¦ан д ¤ б ї р-
Іўлт етїп, Жылы орнын тастамаІ кїмге оґай ш ї с ї хан¦а Іарап: «Сїздїґ Тарланыґыз келе
(Абай, Шы¦.). Айдаланы д ¤ б ї р л е т ї п шауып жатыр, Баршындай сўлу сїздїґ шы¦ытыґыз бо-
келедї кербестї (С.Талжанов, Ўлдай.). КЅктемде лады» – деп ханды Іуандырып тастады (Алпа-
кЅбеґсїп Іал¦ан желІабыз тыґ тўяІтар жер мыс батыр).//Д¤бїр шыІса елеґдеп тўра
д ¤ б ї р л е т ї п, ІўйрыІ-жалымен жел ескенде, алмайтын. Алтыннан соІІан Іылышым Бауы
ба¦ана¦ы Іажы¦андыІ та, кЅктї шарла¦ан т¤з ¤зїлїп т¤стї белїмнен. Д ¤ б ї р ш ї тўлпар ар¦ымаІ
Іыраны – Іара б¤ркїт те бїржола естен шы¦ып Босанып шы¦ар бар¦ан жерїнен (Јш ¦асыр.).
кеттї (Є.КЅшїмов, ±арт аґшы.). К¤ґїренттї ой- ДЈДАМАЛ с ы н. ñ ½ é ë. Ĥäºìàë. Бай-
ды, Іырды Ѕґшеґ к¤лїк, АрІаны д ¤ б ї р л е т- ¦араудыґ Ѕзї де д ¤ д а м а л, жаІсы бїлмейдї.
т ї д¤бїр Іылып, КЅшїрїп жердї, кЅктї аттар, ±азаІтыґ Ѕзїнде де т¤рлї списїк шы¦ып Іалды
Керїлген кеґ даланы б¤лїндїрїп (ѕ.Жанс¤гїров, (ѕ.Жанс¤гїров, Шы¦.). Бўл д ¤ д а м а л куєлїктер
Шы¦.). 2. а у ы с. Д¤р сїлкїнту, шулату. КЅрдї Кенесарыныґ айыпты екенїн дєлелдей алмайды
ол алып завод мўнарасын, ±азаІтыґ д ¤ б ї р- деп жауап берген (I.Есенберлин, ±аЇар). Сол
л е т к е н кеґ даласын. Сездї ол адам ўлы сєт тўла бойында ду еткен Іуаныш толІынымен
басын¦анын, Тєкаппар таби¦аттыґ падишасын Іабат д ¤ д а м а л бїр ¤мїт те кЅґїлїне оралып,
(±.Аманжолов, Шы¦.). елеґдей Іал¦ан (Б.Шаханов, АІ иїрїм). // Жора-
ДЈБѕРЛЕУ Д¤бїрле етїстїгїнїґ Іимыл мал, ш¤бє, к¤дїк, к¤мєн. «Америка аІшасын не-
атауы; д¤рсїлдеу, тарсылдау. АлІындыІ єлде ге босІа шашсын, Мўнда бїр сыр бар шы¦ар», –
неге, уа ж¤регїм, Сеземїн жай емес-ау, д ¤ б ї р- деп отыр едїм, сол д ¤ д а м а л ы м дўрысІа шыІты
л е у ї ґ! (±.Сатыбалдин, Мен жырëà.). Ел д ¤- (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). Эмма бїр к¤нї осы
б ї р л е у д е (Є.Иïма¦амбетов, ЖайыІ.). д ¤ д а м а л ы н к¤йеуїне айтты. К¤йеуї єзїлге
ДЈБѕРЛѕ с ы н. 1. Улы-шулы, д¤рмектї, ж¤гїрттї (Т. ЄлїмІўлов, Ту¦ан ауыл). Єркїмдер
думанды. Айтты-айтпады ендї аз к¤нде сол кЅк- єрІилы жорамал жасап, кЅґїл к¤дїгїн аІтара
тем егїсїнїґ д ¤ б ї р л ї ша¦ы Ѕз думанын д¤мдї д ¤ д а м а л ы н орта¦а салды (М.Хасенов,
бастайды (±.Сал¦арин, АІмаржан). ±айна¦ан Ал¦ашІы.). Авария деген жай сЅз болар! –
Ѕмїр д ¤ б ї р л ї Сар¦айып, ана, бєрїбїр Са¦ы- деген д ¤ д а м а л ы бар сўраумен аяІталды
нар еґ ¦ой г¤лїґдї (±.М¤сїрепов Раушан). Шат (Ґ.М¤сїрепов, Кездесп. кет.).
к¤лкї, єсем єзїл, ІызыІ думан, Бар жўртты Д¤дамал болды. Сенер-сенбесїн бїлмедї,
ынтыІтырып, ІызыІтыр¦ан. Д ¤ б ї р л ї топ їшїне к¤мєнданды. Сергелдеґ кЅґїлге д ¤ д а м а л
мен де кїрдїм, Кештїґ еґ дер кезїнде Іызып тўр-­ б о л с а да дєл осы сєтте азыраІ тыныс тапІан
¦ан (±.Ыдырысов, ЖолыІ.). 2. а у ы с. ±арІынды, екї жас жартастыґ етегїнде тўрып жайбараІат
пєрмендї. Бўл осы институтта¦ы еґ бїр д ¤- жо¦ары Іарады (I.Есенберлин, ±атерлї.). Бў¦ан
б ї р л ї, творчестволыІ Ѕсу, шыґдалу ¤стїндегї д ¤ д а м а л б о п дїґкесїн Іўртып отыр¦ан
коллектив болып шыІты («Соц. ±аз.»). ±азїр мал нєрсе, сїрє, о¦ан єлдеІашан белгїлї бол¦ан
да, жан да, Ѕзен де тып-тыныш, Іўлазып жататын (Є.Нўрпейїсов, Сеґ).
жайлауда д ¤ б ї р л ї еґбек тїршїлїк Іанатын ДЈДЄМАЛ с ы н. Екїўшты, к¤мєндї,
жазып жїберген (±.±ўрман¦алиева, Атырау.). белгїсїз. АІлима Б¤бїсарыныґ Іас-Іаба¦ына
3. а у ы с. Д¤рбелеґдї, жўртты елеґ еткїзген. Іарайды, не ашыІ екенї, не жабыІ екенї
Жетїсу Ѕґїрїндегї д ¤ б ї р л ї оІи¦алар М.Єуезов, белгїсїз, ол Іас-ІабаІ кїрїптарды да д ¤ д є
С.Шєрїпов секїлдї жазушылардыґ назарына м а л халде ўстайды (Є.Тарази, Басынан.
їлїккен едї («±аз. єдеб.»). Єр буыныґ єр ыр- Қаратау.). Аудан¦а кеткендер де б¤гїн келїп
¦а¦ы, жа¦а¦а ўр¦ан толІындай д ¤ б ї р л ї шу- Іалар деп, – Райхан д ¤ д є м а л оймен жауап
маІтары сонау Сыпыра жырау, Асан ²ай¦ы, Іатты (Аялы жандар). Ол айтІан ойларын
Шалкиїздерден Іаз-Іалпында жеткен («Т¤ркї- пысыІтай, д ¤ д є м а л жайлардыґ басын
стан»). 4. а у ы с. Жанк¤йерї кЅп жинал¦ан Іызу ашып алды (З.Мўхамеджанов, Шығ.). // Жо-
жарысты, аса ІызыІты. Биыл Греция астанасы рамал, ш¤бє, к¤дїк, к¤мєн. ±анат та Ѕзїн кЅптен
Афинада д¤ниеæ¤зїнїґ саґлаІ спортшылары бас мазалап ж¤рген д ¤ д є м а л ы н жасырмай
Іосатын ОлимпиадалыІ ойындар Ѕтпек. Осынау айтып бердї («±аз.єдеб.»). Бїр к¤нї осы д ¤ д є-
д ¤ б ї р л ї д¤р додàда лайыІты деґгейден табылу м а л ы н к¤йеуїне айтып едї, ол єзїлге ж¤гїрттї
спортшылардыґ ¦ана емес, жарысІа атсалысар (Т.ЄлїмІўлов, Ту¦ан ауыл). Оныґ сол д ¤ д є м а-
ДҮДӘ-ДҮЗ 38
л ы кейїн келе дўрысІа шыІты (±.Сатыбалдин, кейде ¤лкендердїґ кЅпїрме сЅзїн д ¤ д є м а л-
±аратор¦ай). Єйткенмен, айналып, ¤йїрїлїп, д а у сезїмїмен ¤рейлене тыґдайтын («Жалын»).
осы пєленїґ т¤п тамыры Асайында жатІан шы- ДЈДЄМАЛДАУ 2 Д¤дємалда етїстїгїнїґ
¦ар деген д ¤ д є м а л ¦ а сая бердї (С.Омаров, Іимыл атауы. Жамаш оныґ д ¤ д є м а л-
К¤ншуаІ). д а у ы н а жол бермей, тїгїсїн жатІызып жатыр
Д¤дємал болды. Сенер-сенбесїн бїлмедї, (Т.ЄлїмІўлов, АІбоз ат). Ол кЅпке дейїн єрї-
т¤йткїлдендї, к¤мєнданды. ѕштей д ¤ д є м а л сєрї к¤йде д ¤ д є м а л д а у м е н болды (Аялы
б о л ы п, байыбына жете алмай ж¤рген ойларым жандар).
бар-ды (З.Шашкин, Доктор.). ±ўрылыста жыл- ДЈДЄМАЛДЫ с ы н. с ө й л. Д¤дємал.
дан астам жўмыс їстеп ж¤ргендер ¤ш айдан ас- Хатшыныґ алдында б¤гїн тЅтенше Ѕзї отыруы
там уаІыт еґбекаІыларын ала алмай д ¤ д є м а л да д ¤ д є м а л д ы нєрсе (Д.Досжанов, Табал­
б о л ы п ж¤ргенїн жаґа келген бастыІ бїрден дыры¦ыґ.). Єлде Ѕзїне солай кЅрїндї ме, д ¤ д є-
ദарып, жиналыс ашты («Жетїсу»). м а л д ы к¤йде Іалды (Б.Шаханов, АІ иїрїм).
ДЈДЄМАЛДА= е т. 1. Тап басып айтпау, ДЈДЄМАЛДЫ± з а т. 1. Д¤дємал бо-
лушылыІ, сенїмсїздїк, к¤мєндїлїк. Ораздыґ бўл
екїўшты Іылу. Дегенде: айтарым жоІ д ¤ д є-
сЅзї єлгї жауаптыґ д ¤ д є м а л д ы ¦ ы н бїлдїретїн
м а л д а п, Берер ем жиырма бестей дїлда
сўраІтай болып шыІты (Ж.Арыстанов, Жер
амалдап, – ол менїґ белбеуїмнїґ Іўны ¦ана емес ўйы¦ы.). ±анатты сЅздер аудармасы жЅнїнде
пе? – деген Темїр Іызараґдады (К.Райбаев, сын маІалалар єзїрше жоІтыґ Іасы. Барыныґ
Жаґа тол¦ау). Неге екенїн Ґани Іойыл¦ан пайымдауларында осынысы Іалай? деген
сўраІІа екї ўштылау етїп, д ¤ д є м а л д а п сияІты д ¤ д є м а л д ы ¦ ы бар, автордыґ
жауап Іатты («±аз. єдеб.»). 2. К¤мєндану, ш¤бє бїлїгї жетїспейдї (М. Єлїмбаев, јрнектї
келтїру. Шынымды айтсам, «апырау, осы рас сЅз.). Ораздыґ бўл сЅзї єлгї жауаптыґ д ¤ д
па екен?» деп д ¤ д ә м а л д а ¦ а н шаІтарым да є м а л д ы ¦ ы н бїлдїретїн сўраІтай болып
болды (Є.НўршайыІов, Менїґ ±азаІст.). шыІты (Ж.Арыстанов, Жер ўйы¦ы.). 2. а у-
ДЈДЄМАЛДАН= е т. К¤мєндану, ш¤бєлану, ы с. Сенїмсїздїктен, к¤мєнданудан болатын
сезїктену. БалІия: «Осы єґгїменїґ єсерї Іалай енжарлыІ, селІостыІ. Мўндай шешїм Іабылдау
болар екен» деп д ¤ д є м а л д а н ы п едї, Ѕзге барлыІ д ¤ д є м а л д ы І т ы толыІ жояды («Соц.
бїр ой кеп кЅґїлїн бЅлдї (Н.Ґабдуллин, Қызық ±аз.»). К¤н жау¦аннан берї Іарай менїґ кЅґїлсїз
дәурен). КЅп жылдан берї їстес бол¦андыІтан д ¤ д є м а л д ы ¦ ы м а ш¤бєланып келе жатІан
ба, Са¦идолланыґ игї маІсат кЅздейтїнїне д ¤- Петр Яковлевич риза бол¦андай белгї бердї
д є м а л д а н ¦ а н кездерїм бол¦ан емес (±.Бек- (Б. Тўрсынбаев, Ауылда.).
хожин, ±анды асу). Сїрє, Ѕзїґїз жеґїлтек мїнез- ДЈДЄМАЛДЫЛЫ± з а т. Д¤дємал болу-
дї жїгїтсїз бе деп те д ¤ д є м а л д а н а м ы н шылыІ, сенїмсїздїк, т¤сїнбеушїлїк, к¤мєндїлїк.
(Ф. Дїнисламов, КЅл жарасы.). Жайылым ¤шїн де жылда аудан мен аудан, кол-
ДЈДЄМАЛДАНДЫР= е т. Ш¤бє келтїрту, хоз бен колхоз арасында д ¤ д є м а л д ы л ы І
к¤мєндандыру. Жєнїбек Ѕзїнїґ д ¤ д є м а л д а н- туып ж¤р (С.Єлжїков, Дала). јлеґнїґ сы
д ы р ¦ а н їсїн хан кеґесїне Іоймай тўрып, кЅбїне жолында екїталай деп д ¤ д є м а л д ы л ы І п е н
±асым сўлтанмен аІылдасатын (ѕ.Есенберлин, ¦ана айтады да, Ѕз ойын бїлдїредї (Ф.Оразаев,
Алмас.). БасІаны Іойшы, Менїґ кЅґїлїмдї Басты.).
д ¤ д є м а л д а н д ы р ы п ж¤рген Нўрбаланыґ ДЈДЄМАЛСЫЗ с ы н. Д¤дємалы жоІ,
сенїмдї т¤рде. Д¤йсен айтса, орындайды, о¦ан
а¦асыныґ ¤лкен орын¦а мїнгенї (Д.Еркїнбеков,
сенуге болады, – дедї Єсия д ¤ д є м а л с ы з
Шы¦.).
кейїп танытып («Жўлдыз»).
ДЈДЄМАЛДАНДЫРУ Д¤дємалдандыр
ДЈДЄМАЛШЫ з а т. К¤мєнданушы,
етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
ш¤бєланушы. Директор тым жас екен, осындай
ДЈДЄМАЛДАНУ Д¤дємалдан етїстїгїнїґ ¤ш їрї колхоздан ўйымдасІан ¤лкен совхозды
Іимыл атауы. Мєн-жайды т¤сїндїрїп айтІасын, басІару¦а олІылыІ етпес пе екен дейтїн д ¤ д є-
жўрт д ¤ д є м а л д а н у ы н Іой¦ан сияІты («±аз. м а л ш ы л а р ендї ¤н Іатса, Тезекбайдыґ айтар
єдеб.»). жауабы осы едї (Є.±алмырзаев, Ар.).
ДЈДЄМАЛДАУ1 с ы н. Екїўштылау, к¤- ДЈДЄМАЛШЫЛ с ы н. К¤мєндан¦ыш, к¤-
мєндїлеу, тиянаІсыздау. Ол кезде бїз жас, дыґ- дїктенгїш. АйтІаныма сен, д ¤ д є м а л ш ы л
дай жїгїт едїк Іой, — деп д ¤ д є м а л д а у єґгї- болма, – дедї ол (Ауызекї).
месїн бастайды (Б.Тїлегенов, КЅктем.). ѕнїсїнїґ ДЈЗ1 з а т. с Ѕ й л. Ж¤з (ïышаІ, балта, шал-
д ¤ д є м а л д а у жауабына ашын¦ан Бекмўхан- ¦ы, ораІ, Іылыш сияІты заттардыґ кесетїн Ѕт-
беттїґ даусы ІатІылдау шыІты («Таґ нўры»). кїр жа¦ы). ПышаІтыґ д ¤ з ї тесїк арІылы бун-
Неге Ѕйте Іойсын, – дедї ±ўлан д ¤ д є м а л- керге Іарай шы¦ып тўрады (Малшылар¦а кеґес).
д а у ¤нмен (А.Нўрманов, ±ўлан.). Б¤лдїршїн Сїрескен екї Іол, жалт-жўлт еткен пышаІ д ¤ з ї
39 ДҮЗ-ДҮЗЕ
ауаны тїлїп-тїлїп т¤седї (Є.Бектемїсов, Май- з ї ґ бар демей (Ауызекї). ±ысІаныґ бєрекесї
дангер). ±ўралдыґ ўшын, д ¤ з ї н ¦ана тигїзїп, ўзынменен, Жасарыпсыґ Іызар¦ан д ¤ з ї ґ м е-
жара тїлмей, аз¦ана ¦ана Іанату дем шы¦ару н е н, Бєс тїгїп Ѕзїґмен-аІ айтысайын, Некелес
атаса (Р.СыздыІова, СЅздер сЅйлейдї). јткїр Іыламысыґ Іызыґменен (Айтыс).
Іылыш, д ¤ з ї Іўрыш болаттан, От жарІылдар Д¤з¿ жанбайды. с Ѕ й л. Шїмїрїкпейдї, ойына
жау¦а жал¦ыз шапІанда (Јш ¦асыр.). кїрїп те шыІпайды. јзї жоІ жерде ¤йїґдї бар
Ўстара д¤з¿ тимеген. СаІал-мўрты кЅптен жанымен Ѕртеп жїберуге бўлардыґ (аІтардыґ)
алынба¦ан. Ў с т а р а д ¤ з ї т и м е г е н, ўстара д ¤ з ї ж а н б а й д ы (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
д¤зїн тигїзуге Іолы тимеген бет-аузын Іайратты Егїзбай мен Сегїзбай ±арашашІа келедї. Келїп
Іалыґ Іара саІал басІан (О.БЅкеев, Шы¦.). сєлем бередї, Д ¤ з ї ж а н б а й анадан (Батыр-
ДЈЗ2 з а т. с Ѕ й л. Т¤з (¤йден тыс жер, сырт, лар жыры).
ен дала). Д ¤ з д е г ї г е к¤йеу, Іапта¦ы¦а Іатын Жер д¤з¿. с Ѕ й л. Жер ж¤зї. Ж е р д ¤ з ї н
би – Ўлы мен Іыздїкї айтІанды орындау («АІ ўжмаІІа теґеген жасыл шЅп, т¤рлї жапыраІтар
желкен»). Бўл жал¦ыз мўныґ басында¦ы хал да сол¦ындап, Іуару¦а бет ал¦ан (Ж.Аймауытов,
емес, айы-к¤нї жетїп отыр¦ан шеше, ¤йде, д ¤ з- Шы¦. жин.).
д е де бел шешїп еркїн тыныстар жайы жоІ ДЈЗ= е т. с Ѕ й л. Ж¤з. Д ¤ з ї п ж¤р айдынын-
єке басында¦ы халдыґ бїр ўшы екенї аныІ да кЅкше кЅлдїґ, Аспаны ала т¤ндїк аІ шаґыраІ
(Ў.Доспанбетов, Ел есїнде). АйталыІ жайы- (±.Бекхожин, Јш кезеґ).
мызды ендї сїзге, АрыдыІ жетї жылдай ж¤рїп ДЈЗГЕН з а т. Ѕ с. ñ ½ é ë. Ж¤зген. ±ызыл
д ¤ з д е. Алыстан даґІыменен їздеп келдїк Іауызын тЅгїп, ІисыІ бўтаІшалы, тырбыІ, Іа-
Аулы Іайсы ханыґныґ айтшы бїзге (Батырлар лыґ д ¤ з г е н шыІІан («±аз. єдеб.»). Д ¤ з г е н-
жыры). н ї ґ тїкенегї алаІанын тїлїп кетедї (Т.Ахтанов,
Д¤зге шыІты [отырды]. Дєрет сындырды. Дала сыры). Д ¤ з г е н н ї ґ тамырлары жан-
Ортада аІ орда¦а жаІын келдї. Алыстан атын ўс- жаІІа тарам-тарам болып жайылып кеткен
тап жаяу ж¤рдї. Далада д ¤ з г е ш ы ¦ ы п ж¤рген (Ґ.Сланов, ДЅґ асІан). С¤лесоІ жатыр жабы¦ып
екен, ТЅртеуїн Кене ханныґ кЅзї кЅрдї (Дас- бар маґ, Аттары тежеп сабылып Іал¦ан.
тандар). Амалсыз бїр д ¤ з г е о т ы р ¦ а н ы н- ±аІта¦ан к¤нге тЅзїптї-аІ рас, Тобыл¦ы, д ¤ з-
д а бўта т¤бїне тЅгїп зор¦а Іўтылды (А.Мекебаев, г е н ¤зеґгї шал¦ан (М.Сатыбалдиев, Шулайды.).
Перїште.). Жылан, Іўрт ўрыІтары тырнаІ ДЈЗДЕЙ с ы н. Д¤з (2) сияІты. ≈Елсїз
астында¦ы кїрдї паналайды, Іол¦а д ¤ з- жапан д ¤ з д е й.
г е о т ы р ¦ а н д а жў¦ады (Е.ОразаІов, Дєрї- ДЈЗДЕН= е т. с Ѕ й л. ±айралу, Ѕткїрлену.
герлїк кеґес). ≈ Д ¤ з д е н ї п тўр.
Жапан д¤з. Елсїз кеґ дала. Ж а п а н д ¤ з д е, ДЈЗДЕНДѕР= е т. с Ѕ й л. ±айрату,
Іарദы т¤нде, Іалыґ елїн Іолына шыраІ алып, Ѕткїрлету. Адар¦ы екї жаІ шетї д ¤ з д е н-
жарыІІа бастап бара жатІан ата баласы Ыбы- д ї р е жоныл¦ан, ортасы сєл дЅґес, енї 20-
рай єлгї сопыны еске салады, – дедї Єбдїлда 25 сантиметрдей жай таІтай (С.±асиманов, ±аз.
(Ж.Молда¦алиев, Таза бўлаІ). Ж а п а н д ¤ з д е ІолЅнерї.).
жалаґ аяІ Іаґ¦ып ж¤рген менїґ сєлем бергеннен ДЈЗ-ДИДАР з а т. с Ѕ й л. Жүз дидар.
басІа Іандай адамшылы¦ымды кЅрїп тўр¦анын ТуысІан-ту¦андарынан, Іатар-Іўрбыларынан
Іайдан бїлейїн (Ж. Тїлеков, От кешу). хат келсе, солардыґ д ¤ з-д и д а р ы н кЅрїп,
±ўла [Іўба, Іу медиен] д¤з. Ен дала, елсїз- ауызба-ауыз сЅйлескендей боп бїр жасап
сусыз сары дала. Єйтеуїр бїр нєрсе жетпейтїн Іалатын (ј.±анахин, Жер бас.).
сияІты, І ў л а д ¤ з д е жал¦ыз т¤неген жолаушы- ДЈЗДѕ с ы н. с Ѕ й л. Ж¤здї. Шаммен
дай елегїзїп, єйтеуїр бїрдеменї аґсайтын сияІты тўрып, кЅктасІа кЅк Іўрыш д ¤ з д ї темїр
(М.ЫсІаІбаев, Ўят туралы). ±ўладан ўшпас І ў- ІазыІты ауыр бал¦амен бар к¤шїґдї, бар жа-
л а д ¤ з, КЅл орнады шЅлїме. Сан таІырды г¤л ныґды аямай аласўрып кеп мыж¦ылап со¦асыґ
жауып Береке кїрдї жерїме (Пернедегї терме.). (С.Сейфуллин, Єґгїме.).
Ертїстен Іыр¦а Іарай адым аттап шыІсаґ, І ў- ДЈЗЕ= е т. с Ѕ й л. Т¤зе. ≈±иса¦анды
б а д ¤ з, мидай жазыІ (±.Исабаев, СўґІар.). д ¤ з е д ї.
± у м е д и е н І ў л а д ¤ з д е шЅл жапанныґ Бет д¤зед¿. Беттедї. ШтабІа барып бўлар
селдїр сексеуїлїндей сирек Іон¦ан ауылдарымыз хабар бердї, сап т¤зеп командирдїґ соґына
жататын («±аз. єдеб.»). ердї. Бандиттер б е т д ¤ з е г е н жыра жаІІа,
ДЈЗ3 з а т. с Ѕ й л. Ж¤з. КЅрїп еґ кїмнїґ до¦аша дЅґгелендї, жоІ боп сїґдї (Б.БўлІышев,
д ¤ з ї н, кїмнїґ ¤йїн, Єркїмнїґ Ѕзї бїлер жайы- АдамзатІа хат.).
к¤йїн. јзїґнїґ Іатарыґа сен де Іара, ±азаІтыґ Сап д¤зед¿. Бетїмен Іатарласа тўрды.
не Іыласыґ болыс, биїн (Айтыс).Бетїґ бар, д ¤- Бўлар ендї алдарында¦ы жауы кейїн Іарай Ѕтїп
ДҮЗЕ-ДҮКЕ 40
кетпесїн деп... бес ж¤з адам Іатарласа с а ï д ¤- бєйбїшенїґ бес сауса¦ында¦ы алтын д ¤ з ї к,
з е п Іуды (ѕ.Есенберлин, ҚаЇар). саІиналары, бїлегїндегї алтын бїлезїгї кЅз ша-
Д£ÇÅË= е т. с Ѕ й л. Т¤зел. ±азїр балалар- ¦ылдырады (С.Шарипов, Бекболат).
дыґ да бетї д ¤ з е л ї п, Іаламўш келген сайын ДЈЗѕК2 с ы н. с Ѕ й л. Т¤зїк. Шейх кеп жез-
одан шаруашылыІ жа¦дайын сўрап, кЅбїрек Ѕкшеге: Бўл неґ? – дептї; Мас болып масІа-
аІылдасатын болып ж¤р (Т.Ахтанов, Дала ра ¦ой ж¤рген, - дептї. Сонда анау: Т¤сїґ – д ¤-
сыры). з ї к, їсїґ-бўзыІ, Неґ артыІ айта Іойшы, бїз-
ДЈЗ-ДјіБЕК: д¤з-дЅґбег¿ жарасты. ден? – дептї (Шы¦ыс жўлд.). Жолы д ¤ з ї к т ї ґ
ж е р г. Отасты, тату-тєттї Ѕмїр с¤рдї. Ол їсї ал¦а баспаІ, єкем (±азಠтїлї. аймаІ. сЅздїгї).
Іарындас… єйелїммен д ¤ з-д Ѕ ґ б е г ї м ї з ж а- ДҮЗ¾ҚАРА с ы н. с ½ й л. Ж¤ç¿²ара. Иса-
р а с п а й ж¤р, жаздыІ демалыста Іоя беремїн тайды´ ¿с¿ д¢рыс болып шы¦ып, хан д ¤ з ¿-
(З.Сабыр, ѕздеу). ±анша ¦ўмырым Іал¦анын ² а р а (ж¤з¿²ара) болатын ед¿ (Х.Досм¢хамед-
кїм бїлсїн, кЅзїм жўмыл¦анша Іай¦ы кЅрмесем, ¢лы). Алып кетсїн, мына д ¤ з ї І а р а Іаншы-
ал¦анмен баламныґ д ¤ з-д Ѕ ґ б е г ї ж а р а- ¦ын (ј.±анахин Дәмелї).
с ы п тату-тєттї тўрса, немере с¤йсем, арма- ДЈЙСЕНБѕ [ир. ] з а т. Аптаныґ
ныма жеткенїм (Є.Ахметов, Был¦ары.) жексенбїден соґ келетїн бїрїншї к¤нї. Итбайдыґ
ДЈЗ±АРА с ы н. с Ѕ й л. э к с п р. Ж¤зїІара бїр єдетї ўзаІ сапар¦а «сєттї к¤н» деп таґда¦аны
(бетсїз, Іара бет, к¤нєкар). Б¤йїдей б¤рдї сўр д ¤ й с е н б ї мен сєрсенбї к¤ндерї ¦ана болатын
сона јгей ене д ¤ з І а р а, ±одарІўл, ІортыІ (С.МўІанов, ЖўмбаІ жалау). Б¤гїн ¤йге тараґ-
±оґызбай ±оІаґдады Іамшы ала (I.Жанс¤гїров, дар. Д ¤ й с е н б ї к¤нї ерте са¦ат онда мектепте
Шы¦.). Адам¦а кесїр жаІпас, кесїр берме, ±ўдай- болыґдар (С.Бегалин, Мектеп.). КЅретў¦ын т¤гї
дыґ сен, д ¤ з І а р а, бетїн кЅрме. Єкеґнїґ талІы- де жоІ са¦аттан, д ¤ й с е н б ї д е кешїктїґ бар
сына салып кеттїґ, Апарма кесїрїґдї бар¦ан елге са¦аттан. Кен байлы¦ын бїлмедїґ де Оралдыґ,
(Айтыс). Арамнан мал жиып адасІан д ¤ з І а- Сейсенбїде с¤мїрейген бїр алдыґ (±.Мырза-
р а болыс, жўрт Іолында алымІўла¦ы жоІ деп лиев, К¤мїс.).
алым-салы¦ын жал¦астырады екен («±азаІ»). Д£É¾Ì с ы н. Тўтас, т¤гел, б¤тїн. Жў-
ДЈЗЕН з а т. Ѕ с. с Ѕ й л. Ж¤зген. ±ўмныґ мыс басында 300-ден астам адам. Д ¤ й ї м Іол
ну т¤лей деген орманы бар, ±ўм кЅшїп, Іар (“Лен. æас”).
борамас Іор¦аны бар. Сексеуїл, жыґ¦ыл, д ¤- Ĥй¿м ел [халыІ, æ¢ðò]. Барша Іауым, бар-
з е н арасында, Жатады Іыста тЅлдеп онда¦ы ша єлеумет. Еґбекпен Іолым жеттї зор даґІІа,
мал (Б.Адамбаев, АІбЅбек). БЅлендї д ¤ й ї м х а л ы І раІатІа (К.Єзїрбаев,
ДЈЗЕТ=е т. с Ѕ й л. Т¤зет. Сондай реттерде јлеґд.). Киїм киїс, ж¤рїс-тўрысымен де д ¤ й ї м
бўрыс єґгїменї д ¤ з е т ї п отыру бїздердїґ е л г е єйгїлї АІан серї келдї деген соґ, бўл Іо-
мїндеттерїмїз ¦ой деймїн (Ж.±осыбаев, Єншї раныґ їшїндегї адамдар да шала б¤лїнїп, еркегї
Мўхит). бар, єйелї бар – тегїс бїр киерлерїн ¤стерїне
ДЈЗУ с ы н. с Ѕ й л. 1. Т¤зу. Жердїґ жатысы- їле Іойыпты (С.Ж¤нїсов, АІан серї). Д ¤ й ї м
на Іарсы тїреулї самса¦ан кїрептер телеграмм ж ў р т т ы ґ їшїнде абыройын айрандай тЅкке-
столбасындай д ¤ з у (Ґ.Мўстафин, јмїр.). нї ¤шїн їнїшектїґ сїрє ¤лкен кїсїге кЅґїлї Іалса
Аудан орталы¦ыныґ д ¤ з у, кеґ кЅшесїмен керек (±.Бектўр¦анов, Јмїт). Жўрттыґ бєрї­
машинамен ж¤рїп отырып, мєдениет ¤йїнїґ нен кЅп жыла¦ан – ±алампыр. БїраІ ол жылай
алдына келїп тоІтадыІ («Мєдениет жєне тўр- отыра, Іай¦ылы д ¤ й ї м ж ў р т т ы ґ бєрїнен
мыс»). 2. Дўрыс, орынды. Сўра¦ыґ д ¤ з у артыІ Іайрат кЅрсеттї (С.Мўқанов, Таңд.).
дейїк, – дедї ол сабырмен, – к¤лкїґдї Іалай ДЈК-ДЈК е л ї к. 1. Ты¦ыз жазыІтыІІа кї-
т¤сїнуге болады? (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа). шїлеу, Іатты заттыґ Іайта-Іайта соІты¦уы-
Егер ІисыІ кЅрїнсе, Мейлї таста, мейлїґ к¤л. нан шы¦атын дыбысты бейнелейтїн сЅз. Алты
Егер д ¤ з у кЅрїнсе, ойлап-ойлап ІўлаІІа їл тўтІын ІатІыл жонныґ д ¤ к-д ¤ к дыбысына
(Абай, Тол. жин.). Ўмытып єкїмдїктїґ берїк ІўлаІ т¤рїп, тўяІ сайын Іылт-Іылт ўшІан аласа,
шартын, Кетїпсїґ тай¦анаІтап д ¤ з у жолдан аІ шദа кЅз тїгедї (Є.Кекїлбаев, Дала.). Јлкен
(Ґ.±айырбеков, Дала). диска шыр кЅбелек айналып, жердї Іимылда-
ДЈЗѕК1 з а т. с Ѕ й л. Ж¤зїк. Саласы оґ тып д¤рсїлдей жЅнелдї. Сїлкїнїп-сїлкїнїп алды
Іолымныґ к¤мїс д ¤ з ї к, Беремїн жаІсы да, д ¤ к-д ¤ к етїп бїрІалыпты зырлап кеттї
болсаґ, т¤ймеґдї ¤зїп, Жаныґа жаман болсаґ (Д.Досжанов, Тўлпар.). 2. а у ы с. Ж¤рек со¦ысын
жан жуымас, не бўзыІ, не бўзаІы болсаґ, бейнелейтїн сЅз. Ж¤регїмнїґ д ¤ к-д ¤ к со¦ысы
б¤лїк (Айтыс). Жаґа бїз єлгї д ¤ з ї к т ї су жер д¤ниенї жദыртып жатІандай (±.Омаров,
алатын жердїґ бергї Іасында¦ы бїр д¤кенге ±оґырау.).
саттыІ (С.Сейфуллин, Тар жол.). ±олын кЅте- ДЈКЕН1 [ар. ] з а т. <ôðàíö. magazin>
рїп келїндерїне бўйрыІ бергенде, Іара кЅз 1. Т¤рлї бўйымдар сататын сауда орны. Алма-
41 ДҮКЕ-ДҮКЕ
тыныґ орталыІ кЅшелерїнїґ бїрїндегї д ¤ к е н д е Д¤кенд¿ бўзбады. јмїр Іызы¦ыныґ шырІын,
сїресїп тўр¦ан бўйымдардыґ бїрїнен-бїрї Ѕтедї салтанатын кетїрмедї. Д¤ниеден ¤мїт ¤збегїн,
(С.Омаров, Єґгїм.). Сы к¤ндерде колхозда Д ¤ к е н ї ґ д ї б ў з б а ¦ ы н (Батырлар жыры).
кїтап д ¤ к е н ї ашыл¦алы жатыр дегеннен Мейрам Д¤кен Іўрды. Д¤кендї їс со¦у¦а лайыІтап
да хабардар болатын (М.Иманжанов, Адам.). Д ¤- ўстахана жасады. Мыс баІырды сындырды
к е н тол¦ан кездеме. Ала бер, Айжан, ала бер! талІан Іылып, КЅмїрге салды мысты, д ¤ к е н
(Б.Майлин, Таґд.). Д ¤ к е н д е р д ї аралап, І ў р ы п (Абай, Шы¦.).
Іапшы¦ымды азыІ-т¤лїкке толтырамын де- Ўста [тем¿рш¿] д¤кен¿. Ўстахана, ўстаныґ
генше са¦ат жетї болып Іалыпты (Бєйшешек). жўмыс їстейтїн шеберханасы. Ауылдыґ шы¦ыс
2. а у ы с. ѕске жўмылдыратын ¤лгїлї орын, жа¦ында бїр кезде ў с т а д ¤ к е н ї бол¦ан ба,
орта. ±азаІстан – дєулетї ±ара¦анды д ¤ к е н ї. єйтеуїр бїр жа¦ы Іўлап, єреґ тўр¦ан ¤й бар бо-
±ара¦анды одаІтыґ д ¤ к е н ї н ї ґ ¤лкенї латын (С.Сар¦асІаев, Бїз тЅртеу.). Т е м ї р ш ї
(I.Жанс¤гїров, Шы¦.). Социалистїк жарыстыґ д ¤ к е н ї н д е болат тЅске тиген сом бал¦аныґ
д ¤ к е н ї Іызып, еґбектїґ Ѕнїмї артады. г¤рс-г¤рс еткен Ѕктем ¤нї ауаны жദырыІ-
Николайдыґ Ѕлкеге ата¦ы жайылып, абыройы тырды (З.Жєкенов, Таґ самалы).
кЅтерїледї (Е.Д¤йсенбеков, АтаІты.). ±ызды- ДЈКЕНДЕЙ с ы н. Д¤кен сияІты, дүкен
рып еґбек д ¤ к е н ї н Желпїлдетїп жер бетїн, тәрїздї. Сартас аІын бўл жерде, КЅл д ¤ к е н-
Жемїстен шашу шашамыз (Жамбыл, Шы¦.). д е й орна¦ан, На¦ашы атам МаІтамазам єулие,
Д¤кен [єґг¿ме-д¤кен] Іўрды. Думан Іылды, ±ысыл¦ан жерде Іолда¦ан (Жамбыл, Тол. жин.).
сауыІ-сайран Іўрды, сЅзге кенелттї. Оты- ДЈКЕНШЕ з а т. Сауда жасайтын кїшїрек
рып шоІысында ШоІан ¦алым, Ойла¦ан ел д¤кен. Жїгїт аяґдап келедї, ж¤зїнде жылы шы-
м¤ддесїн, Отан Іамын. Осында аІын, єншї рай бар. 321 нЅмїрлї ¤йдїґ бїрїншї Іабатында¦ы
д ¤ к е н І ў р ы п, ШырІа¦ан Бїржан мен АІан ша¦ын д ¤ к е н ш е н ї ґ алдына келїп тоІтады
да єнїн (Б.Адамбаев, АІбЅбек). СылІымдыІ («Лен. жас»). ХалыІ Бєйестїґ д ¤ к е н ш е с ї-
СарыарІада Іылып ж¤рдїм, Сыртыма шы¦ара н е н шыІпайды, алатын заттары ша¦ын бол-
алмай тынып ж¤рдїм. ЖауІазындай жайна¦ан са да, бїреу шырпы, бїреу сабын сўрап келедї
Іыздарменен, Ойын-сауыІ д ¤ к е н ї н І ў р ы п (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Јйїнїґ жанынан
ж¤рдїм (Айтыс). ±озыкем ойын ойнар, д ¤ к е н кїшкене д ¤ к е н ш е ашып берїп, к¤н сайын
І ў р ы п, Ашуланса кетедї топты бўзып (±озы он теґге аІша берїп, сауда¦а отыр¦ызды (Мыґ
КЅрпеш). БаІытты Ѕмїр кезїнде, Бар єлемде теґї бїр т¤н).
жоІ, БаІытты бала туады, Бала мен егїз ўлы ДЈКЕНШѕ з а т. 1. Д¤кенї бар, д¤кен
боп, Колхоздан¦ан ауылда, ЖаІсы жыр д ¤ к е н ўстайтын адам, сауда Іызметкерї. Осы к¤нї
І ў р а д ы (Жамбыл, Тол. жин.). Мўны кЅрїп д ¤ к е н ш ї д е н бай адам жоІ, ана оІып келген
ТЅлеген, Атыныґ басып бўрады, Є ґ г ї м е-д ¤- мў¦алїмдердїґ де тўрмысын кЅрїп ж¤рмїз!
к е н І ў р а д ы (±ыз Жїбек). (С.Ж¤нїсов, јшп. їздер). Сен керегїґдї Ѕзїме
Д¤кен майлау. ж е р г. Ескї дїни ў¦ымнан айтып Іой, д ¤ к е н ш ї дегендерїґ менїґ Іолым-
ту¦ан єдет. Д ¤ к е н м а й л а у дєст¤рї да (Т.Ахтанов, Боран). 2. Сатушы. АІ сарылы¦ы
оґт¤стїктїґ кейбїр аудандарында саІтал¦ан менїґ апама ўІса¦анымен, д ¤ к е н ш ї єйел
(С.±асиманов, ±аз. ІолЅнерї.). Іыр мўрынды, шашы да Іап-Іара єдемї екен
Д¤кен ўстады. а) Д¤кенї болды. Сенїґ (М.С¤ндетов, ±ўмда¦ы ауыл).
єкеґнїґ то¦ыз кластыІ та бїлїмї жоІ. Сонда да ДЈКЕНШѕДЕЙ с ы н. Д¤кеншї сияІты,
д ¤ к е н ў с т а п отыр¦ан жоІ па (С.Ж¤нїсов, дүкеншї тәрїздї. Шай Іўюы да тєртїп: бїр
јшп. їздер). є) Ўстаханасы болды. ±ожахметтїґ де бїрїнїґ ая¦ын ауыстырмайды, ернеуїнен
Ѕзї Ѕмїр бойы д ¤ к е н ў с т а п, темїр ўстасы боп асырмайды, бїрїне-бїрїн со¦ыстырмайды єккї
кеттї (С.МўІанов, Менїґ мектеп.). д ¤ к е н ш ї л е р д е й Іолы-Іолына жўІпайды
Сөз дүкен¿н құрды. Үгїт-насихат, үлгїлї (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
сөз айтты. Өнеге-үлгї болсын деп, От басын- ДЈКЕНШѕЛѕК з а т. Д¤кеншї болушылыІ,
да отырып, Д ү к е н ї н с ө з д ї ң қ ұ р а м ы н сатушылыІты кєсїп етушїлїк. Несїне Іызы¦асыз?
(Т.ѕзтїлеуов, Шығ.). Јнемї жол ¤стї, Іиын їс. Сїз м¤мкїн ол д ¤ к е н-
ДЈКЕН 2 з а т. Темїр ўстасыныґ жўмыс ш ї л ї к т ї ґ ауыр еґбек екенїн бїлмейтїн
їстейтїн орны, Іолдан темїр со¦атын ўстахана. шы¦арсыз? (М.С¤ндетов, Ескексїз.). Алыс отар-
Д ¤ к е н д е темїр со¦ып отыр¦ан Тастемїрге лар¦а кездеме, єрт¤рлї зат апарып сататын
бесїншї класта оІитын баласы ж¤гїрїп келдї д ¤ к е н ш ї л ї к к е менї Іойсын (М.С¤ндетов,
(С.МўІанов, Таґд. шы¦.). Ўста д ¤ к е н ї н е н Ескексїз.). Жас, сўлу келїншек Дємелї д ¤-
¤здїксїз со¦ыл¦ан бал¦а тыІылы ІўлаІІа келедї к е н ш ї л ї к к е кЅнбей, Ѕзї сўранып есепшї
(С.Алдабергенов, Єґгїм.).— Уа, Бекболат, д ¤- болып їстей баста¦анына аз-аІ уаІыт бол¦ан
к е н ї ґ д е бармысыґ? ѕсїмдї со¦ып болдыґ (Ж.Нєжїмеденов, АІ ша¦ыл).
ба? — деп, бўл да ат ¤стїнен дауыстады (С.Ша- ДЈКЕР с ы н. ж е р г. Зєру, Іат. Ол
рипов, Бекболат). келгеннен-аІ Марданды ¤йїне шаІырып, Ѕзїнїґ
ДҮКЕ-ДҮЛЕ 42
аІшадан д ¤ к е р болып тўр¦анды¦ын Мардан¦а тентегїм, тєк жануар, тыр-тыр-тыр (И.БайзаІов,
бїлдїрдї (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). ±ўралай.). Шабысы онда д ¤ л д ¤ л д ї ґ, Єуенї
ДЈКЕРТ з а т. ж е р г. јткїр пышаІ. Д ¤- онда бўлбўлдыґ. ±ызуы онда мыґ к¤ннїґ, Хош
к е р т болмаса, анау-мынау кездїктї Іын¦а сал- исї онда мыґ г¤лдїґ (М. ±ўрманалин, ШалІар.).
маушы едїк (±аз. тїлї аймаІ. сЅздїгї). 2. а у ы с. јз їсїнїґ шеберї, ерекше Іабїлет иесї.
ДЈКПѕЛДЕ= е т. с Ѕ й л. Д¤к-д¤к еткїзу. КЅсем де Ѕткен не д ¤ л д ¤ л, СЅз мєнїсїн бїл-
Аула жаІтан д ¤ к п ї л д е г е н дыбыс естїлдї сеґїз, АІыл – мизан, Ѕлшеу Іыл, Егер ІисыІ
(Ауызекї). кЅрїнсе, Мейлїґ таста, мейлїґ к¤л (Абай, Тол.
ДЈКПѕЛДЕУ Д¤кпїлде етїстїгїнїґ Іимыл жин.). Осы ауылда не кЅп – єншї, к¤йшї кЅп.
атауы. ≈ Д ¤ к п ї л д е у ї басылды ма? Шетїнен д ¤ л д ¤ л болмаса да, «єу» демеге
ДЈКѕЛ з а т. 1. Д¤к-д¤к еткен дыбыс. Јй келгенде, бєрї де їркїлмейдї («Лен. жас»). Ол
сыртынан д ¤ к ї л естїлїп, бєрї де елеґ ете Іалды заманда¦ы жетїсулыІтар с¤йїктї аІыны Жам-
(«Жўлдыз»). 2. Ж¤рек Іа¦ысыныґ дыбысы. былды шаґ їлестїрмейтїн ж¤йрїк д ¤ л д ¤ л
ЖўмбаІ дыбыс, уаІытты санап тўр¦андай, дейдї (К.Єзїрбаев, Шы¦.). Бїздїґ ¦асырымызда
кєдїмгї ж¤з есе к¤шейтїлген адам ж¤регїнїґ халІымыздыґ сыйла¦ан єлгїндей теґдесї жоІ
д ¤ к ї л ї н д е й (Є.Єлїмжанов, Отырар.). д ¤ л д ¤ л азаматы — Мўхтар Єуезов едї («Лен.
ДЈКѕЛДЕ= е т. 1. Д¤к-д¤к еткен дыбыс жас»). // Аса дарынды, ¤здїк. ±азаІ халІыныґ
шы¦ару. Немїстердїґ кЅп автоматІа кЅтере ¤н талапты ўл- Іыздарыныґ есїмї б¤кїл єлемге єй-
Іосып, ўзаІ д ¤ к ї л д е г е н МГА пулеметїнїґ де гїлендї. Солардыґ бїрї – бўл к¤нде ата¦ы алысІа
¤нї Ѕштї (Є.Нўрпейїсов, Курляндия). Мотордыґ кеткен, орындаушылыІ шеберї кемелїне келген,
д ¤ к ї л д е г е н ї н е н, Жўмабикенїґ балаларын д ¤ л д ¤ л єншї Ермек Серкебаев (Б.Бодаубаев,
шаІыр¦анынан Тўрдекеґ олардыґ Іой суару¦а Желсїз т¤нде.). ±ўрдым мен он сегїзде жїгїт
кїрїскенїн шамалап жатыр (±.Бектўр¦анов, салтын, БайІамай еш нєрсенїґ алды-артын.
Бабаназар.). 2. Тасырлау, ä¤ðñ¿ëäåó. Аузыма Басым бўлбўл, ая¦ым д ¤ л д ¤ л болды, Перзент
ты¦ылып, д ¤ к ї л д е й жЅнелген ж¤регїмдї баса жоІ бўзады екен ердїґ шартын (Алдаспан).
алмай, Іора¦а кїрїп конверт шетїн жырттым ДЈЛДЈЛДЕЙ с ы н. Д¤лд¤л тєрїздї, дүлдүл
(М.±абанбаев, Жи¯ангез.). сияқты. ±останайдай сўлуын, Д ¤ л д ¤ л ї н-
ДЈКѕЛДЕТ= е т. Д¤к-д¤к еткїзїп дыбыс д е й арабтыґ Тудыр¦ан ж¤йрїк саґла¦ын.
шы¦арту. АрІасы боса¦ан жануар болдыр¦аны- ±аґтарда Іарсы желге ўшІан (Ж. СыздыІов,
на Іарамастан жердї д ¤ к ї л д е т ї п, желїп Белестер). Шїдерленген д ¤ л д ү л д е й, топшысы
ала жЅнелген едї (±.±азиев, ИманжапыраІ.). Ол Іайырыл¦ан Іырандай тобан аяІ боп отырып
балда¦ын д ¤ к ї л д е т ї п палатадан жаґа ¦ана Іал¦ан тўлпардыґ тўсауын шешїп, сўґІардыґ
шы¦ып едї, дереу Іайтып келдї (Н.ТЅре¦ўлов, тома¦асын а¦ытІан ЎрІия болды (С.Ж¤нїсов,
От кешу.). АІан серї). Єн болса, бўлбўлдай сайра¦ан;
ДЈКѕЛДЕТУ Д¤кїлдет етїстїгїнїґ Іимыл Жыр¦а салса, д ¤ л д ¤ л д е й ойна¦ан Тайжан
атауы; ä¤ê-ä¤ê åòó. НўрІасым к¤нї бойы аулада ±алма¦амбетов Ѕнердїґ Ѕрен ж¤йрїгї бол¦ан
машинасын жЅндеп д ¤ к ї л д е т у м е н болды адам едї («±аз. єдеб.»).
(«±аз. єдеб.»). ДЈЛДѕЛШЕ ¤ с т. Д¤лдїлге ўІсап, д¤лд¤л
ДЈКѕЛДЕУ Д¤кїлде етїстїгїнїґ Іимыл тєрїзденїп. Ар¦ымаІ ж¤йрїк д ¤ л д ї л ш е зы-
атауы. Мотордыґ д ¤ к ї л д е у ї н е н ол мырады (Ауызекї).
Тўґ¦ышбектїґ жўмысІа келгенїн шамалады ДЈЛЕГЕЙ с ы н. ж е р г. ±ажырлы, Іай-
(«Жалын»). ратты. ±ырандайын Іыра¦ы Арыстандай ай-
ДЈКѕРЕ= е т. с Ѕ й л. Д¤ркїре. Шортан барлы. Ж¤з кїсїнїґ їшїнде Ол бїр ¤рген д ¤ л е-
жатыр желбезегї б¤лкїлдеп, Дем ала алмай єл- г е й, Бїр Ѕзї батыр бїрегей (Жамбыл, Шы¦.).
сїредї бїртїндеп. «Ал Іапты» деп айІай салды Кїлегей кЅк бўлт едї кЅктен ау¦ан, Д ¤ л е г е й
Боранбай, Тўра ўмтылдыІ ¤шеумїз де д ¤ к ї- жай о¦ынан Ѕктей жау¦ан. Јн Іоса ол ¦асыр-
р е п (Ш.Мўхамеджанов, Ана Іўша¦ы). дан бўл ¦асыр¦а. Ўласа ўлы ашуы кЅктї жар¦ан
ДЈКѕРТ з а т. ж е р г. ±иыншылыІ, кедер- (Т.Жароков, Шы¦. жин.).
гї, тосІауыл. Ендї мўндай д ¤ к ї р т килїктї ДЈЛЕЙ с ы н. 1. Сўрапыл, долы. АІпан мен
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Іаґтардыґ со¦ып тўр¦ан ¤скїрїê д ¤ л е й бора-
ДЈЛДЈЛ [ар. ] з а т. п о э т. 1. Ерекше ны (С.Сейфуллин, Шы¦.). Кеше демалыс к¤нї
ж¤йрїк жылІы, айтулы тўлпар ат, сєйг¤лїк, ауа райы бўзылып, арты д ¤ л е й желге ойысты
пыраІ. Ар¦ымаІ д ¤ л д ¤ л бола ма Алыс жол¦а (А.ЖаІсыбаев, Менїґ дос.). Кеме ашыІ мўхитІа
шаппаса. Ердїґ аты шы¦а ма, Егескендї жыІпаса шы¦ысымен Іара т¤нек басып, теґїзде д ¤ л е й
(К.Єзїрбаев, Шы¦.). Екпїндеп алып ІашІан толІын басталады. (Ж.ЖўмаІанов, Адам.).
асау д ¤ л д ү л, к¤йїнїп кЅре алмай ж¤р байлар 2. ±ара т¤нек, меґїреу. К¤нї бойы таза ауа
Іўр¦ыр. ±ыртысын Іара жердїґ айналдыр¦ан, жўтпа¦ан Советке кЅзге т¤ртсе де кЅрїнбейтїн
43 ДҮЛЕ-ДҮЛЕ
мына д ¤ л е й Іарദы т¤ннен артыІ рахат жоІ алай-т¤лей, тас Іуып, тауды ўрып єкеттї єлдї.
тєрїздї (±.Сєуїркенов, Ерекше белгї). Штаб Тау басы д ¤ л е й л е п, бўрІап аспан, Жын соІІан
шатырынан бес-алты ж¤з метр ўзамай-аІ тайга секїлдендї жан таласІан (Б.БўлІышев, Адам-
д ¤ л е й д ї ґ їшїне енїп кеттїк (Б.Момышўлы, затІа хат). Јш-тЅрт кїсї манадан дауры¦ып, была-
Жауынгер.). Тау Іопарып тас Іашап, Асты не- пыт сЅздї Іардай боратып, бїрте-бїрте айы¦удыґ
лер асуды. Д ¤ л е й жатІан таби¦ат Ўлы к¤шке орнына д ¤ л е й л е й т¤суде (М.Еслам¦алиев,
бас ўрды (М. Єшїрбеков, Белестер). 3. а у ы с. ±айырлы.). ±ар боратІан долы жел єр минЅт
ТомырыІ, 䤴к, ўрт. Бїр Іўдырет етпейтїн сайын д¤лейленген ¤стїне д ¤ л е й л е п барады
д ¤ л е й Єзїмбайды сендердїґ кЅзїґ кЅрдї (ѕ.Есенберлин, КЅлеґке).
(М.Єуезов, Абай жолы). ±арасай бўл д ¤ л- ДЈЛЕЙЛЕН= е т. 1. Таби¦ат Іўбылыс­
е й г е не Іылып тегїн жатІан Іатын, –дедї тарыныґ алабўртып, ўйытІуы, Ѕршелене со¦уы.
(С.Ж¤нїсов, Жапанда.). ±анша д ¤ л е й болса Кенеттен кЅтерїлїп д ¤ л е й л е н е соІІан теґїздїґ
да, Іанша ІўлаІкестї Іўл болса да, МаІаштыґ толІыны єлї бїздїґ ¤рейїмїздї алумен келе
кеуек кеудесїнен бїр аяныш оты жылт етїп, жатыр (А.ТоІма¦амбетов, Жаз¦ы.). Мына маґ
±ызыл жебенї бауыздар¦а келгенде Іолы д ¤ л е й л е н д ї, алабўртты, ТолІынды би-
Іалтырап кеттї (Ш.Мўртазаев, ±ызыл жебе). дайыІпен дала мўртты, Єкеттї болма¦ан соґ
4. а у ы с. Жарымес, наІўрыс, дЅкїр. Жа- ызаІор жел, ±иян¦а Іуып айдап Іара бўлтты
быдан ай¦ыр салсаґ шабан туар, Балаґ да (Р.Ниязбеков, Келер к¤н.). Бїртїндеп Іарлы
Іатты болсаґ сараґ болар. ±атыныґ ой- боран ¤дей келїп, Таби¦ат кеттї м¤лде д ¤ л е й-
сыз, д ¤ л е й надан болса, ЖаІсыдан со- л е н ї п (Є.Ахметов, јшп. жалын). 2. а у ы с.
ныґ ¤шїн жаман туар (Айтыс). 5. а у ы с. ±аЇарына мїнїп Іатулану, долдану. Жау Ѕстїп
Айт-ўйтІа Іарамайтын, киме, ўрма. Сєндї елдї таптап д ¤ л е й л е н д ї, ЖаІсылыІ їзгїлїктї
жуынып-шайынып, боянып-сыланып ж¤ргенде к¤рей келдї. Ел ¤ркїп кенет келген алапаттан,
жаґа¦ы д ¤ л е й ашу бїршама тарІа¦андай болды
Ты¦ылып ¤йдї-¤йїнде ¤рейлендї (А.Нўртазин,
(М.Сер¦алиев, Замандастар). Єсїресе д ¤ л е й
Орман.).
ерлїктїґ иесї Іайтпас Іара д¤рсїн Мємбеттердї
ДЈЛЕЙЛЕНДѕР= е т. јршелендїру,
алыстан да сезїп, бїлїп шалудыґ орнына о¦ан
Іатуландыру. Д ¤ л е й л е н д ї р е ышІын¦ан
берїле кетедї (X.Есенжанов, Тар кезеґ). Шын
¦ашыІ сондай-аІ болар, махаббаттыґ д ¤ л е й боранды Іайырсыз Іара т¤н жўтып жїберердей
к¤шї бейшара жїгїттї ІаґбаІІа айналдырып (М.±ўмарбеков, Шынар). ±ар аралас ўйтІи
жїбердї (±.Жўмадїлов, ±аздар.). соІІан долы жел єр минут сайын, кЅздї аштыр-
Д¤лей к¤ш. а) КЅзсїз Іажыр-Іайрат, ¤ëêåí май айнала-тЅґїректї д ¤ л е й л е н д ї р е т¤седї
к¤ш. Д ¤ л е й к ¤ ш т ї ґ желїгїне бїржолата берї­ (ѕ.Есенберлин, КЅлеґке.).
лїп, Іўдды бїр жа¦а¦а шы¦ып Іал¦ан балыІтай ДЈЛЕЙЛЕНУ Д¤лейлен етїстїгїнїґ Іимыл
тынысы тарылды (Є.Кекїлбаев, Дала.). Д ¤- атауы. Жўт жылдары жер таІыр болады да,
л е й к ¤ ш к е Іарсы тўра алмай, аІ ж¤зїн мЅлдїр боран д ¤ л е й л е н у м е н тоІтаусыз тЅпей бе-
жасы жауып талмаусырап жатІан «жас иїстї» редї (М.ЫсІаІов, ХалыІ.).
та¦ы да бие сауым мезгїл єурелей, а¦а сўлтан ДЈЛЕЙЛЕТ= е т. јршелендїру, Іатуландыру,
єлден уаІытта орнынан тўрды (ѕ.Есенберлин, д¤лейлендїру. Д ¤ л е й л е т к е н Іўбыжы¦ы
Айқас). є) Сўрапыл долы к¤ш. Мыґда¦ан жыл- мол шўґІыр маґында¦ы ¤рейлї ¤ндердїґ бїрї
дар бойы базальт лаваларынан Іатып Іал¦ан де жоІ (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар.). ±ара
жартастар таби¦аттыґ д ¤ л е й к ¤ ш ї н е тЅтеп албасты ІарദылыІ, ауыз-мўрынсыз д ¤-
берїп, Ѕзгерместен келе жатыр (±.±уатбаев, л е й л е т к е н ІарദылыІ, Ѕлї ІарദылыІ
Жасанды). Сеґмен кєрї д ¤ л е й к ¤ ш пен Ѕнер (М.±абанбаев, Кермек.). СуыІ желдї д ¤ л е й-
к¤шї алысып жатыр. К¤рсїл ¤деп, су тЅмендеп л е т к е н аІ боранныґ боларын алдымен Іой
барады (Ґ.Мўстафин, Миллионер). сезедї («Лен. жас».).
ДЈЛЕЙДЕЙ с ы н. Д¤лей тєрїздї, дүлей ДЈЛЕЙЛЕТУ Д¤лейлет етїстїгїнїґ Іимыл
сияқты. ±олбаґ Бўланбай мен Алша¦ырдыґ атауы. ≈ Т¤нї бойы д ¤ л е й л е т у.
не айтІанын, д ¤ л е й д е й телмїрїп, ўзаІ уаІыт ДЈЛЕЙЛЕУ 1 с ы н. Бїршама д¤лей,
ў¦а алмай тўрды (Ґ.М¤сїрепов, Оян¦ан өлке). айтарлыІтай д¤лей. Бўл жїгїт Іаншама д ¤ л е й-
Жал¦ыздыІпен соІты¦ыстым Тас маґдайлы л е у болса да, серїгїне Іиянат жаса¦ан емес
д ¤ л е й д е й, Ей, дєрїгерлер, кЅп тыныштыІ, («Жўлдыз»).
Ауруханамда ж¤р Ѕлмей (ј. Нўр¦алиев, НЅсер.). ДЈЛЕЙЛЕУ2 Д¤лейле етїстїгїнїґ Іимыл
Отар бїр ыІтаса, д ¤ л е й д е й титыІтатып атауы. ≈ Д ¤ л е й л е у ї н к¤шейту.
ие бермей кетедї, тыныс таптырмай Іуа ДЈЛЕЙЛѕ с ы н. 1. БўрІасынды, дауылды;
айдаґдар, – деп ай¦айлады Салауат Іарт ¤рейлї. Демеймїн Ѕмїр жолы оґай-оспаІ, Д ¤-
(А. Смайылов, Тамыз.). л е й л ї боран, аптап, талай тоспаІ. Дауыл¦а тЅ-
ДЈЛЕЙЛЕ= е т. с Ѕ й л. Алабўрттанып сїм берїп дамылдаймын, ДосІа да, дўшпан¦а да
Ѕршелену, сўрапылдану. Жел тол¦ан ўйтІи со¦ып, дауылдаймын (Ж.Нўрмўхамедов, КЅкемарал).
ДҮЛЕ-ДҮМБ 44
Совет Ода¦ыныґ азаматы ауыр к¤ндерде, д ¤- шалІасынан т¤сїрдї де, екї Іолын тас Іып бай-
л е й л ї дауылдарда Ѕз Отаныныґ азаматты¦ын лап тастады (М.Еслам¦алиев, ±айырлы.).
антала¦ан жаудан Іор¦ап Іалды (С.Мєуленов, Оюлы тўскиїздїґ ІаІ ортасында аузы тЅбеге,
Жер нєрї). 2. а у ы с. Шабытты. Д ¤ л е й л ї Ѕлеґ д ¤ м ї тЅмен Іаратыла Іи¦аш їлїнген Іосауыз
сЅздїґ дарыны едї, Дауысы Гималай¦а барып едї. мылтыІ Іарауытады (М.Ма¦ауин, АІша Іар).
Сол аІын Жанс¤гїров ѕлиястыґ КЅшеде ж¤рген 5. а у ы с. ±атты ашу, наразылыІ. Ол уездїк
їзї Іалып едї (А.ТоІма¦амбетов, Дария.). милиция басты¦ыныґ мўнысын ІаЇарлы Іара
ДЈЛЕЙЛѕК з а т. Д¤лей болушылыІ, тўр- сўр кЅпшїлїктїґ д ¤ м ї н е н ІорІып, Таусо¦ар-
пайылыІ, дЅрекїлїк, ожарлыІ, дЅкїрлїк. Ауызда- дыґ ўлын ерїксїз жазалайтын бол¦ан екен деп
¦ы бал¦адай тїстер адам айтІысыз жаулыІпен т¤сїнїп, Іатты Іуанып Іал¦ан едї (С.Лємбеков,
саІылдап, їлїнген жерїн жўлып т¤серлїк д ¤- Тайталас).
л е й л ї к п е н Іарш-Іарш етедї (±.Жаркенов, Д¤м кеуде. МаІтаншаІ, ар жа¦ында т¤гї
ЖылІышы.). Диллонныґ жеге д ¤ л е й л ї к- жоІ Іўр кеуде. Бўл жўрт Ѕзїн би Іой¦ыш, сондай
п е н долдана булы¦а-бўлІына сЅйлеген сан- «жекешап» д ¤ м к е у д е л е р д ї «жаІсы»
дыраІ сЅздерїн мен бўл арада ¤зїндї к¤йїнде атандыру¦а неге албыртады! (Ж.Ахмади, Ж¤рек
келтїрїп жатпаймын (С.Сейїтов, Жылдар.). Іартайса.).
Єлї есїнде онда жетїм баламын, Јйренбеген Д¤м¿н басты. АптыІІанын басты, ентїк-
дєст¤рїне Іаланыґ. Панасыздар мектебїне кенїн Іойып тыныстады. Костя мен Рома ва-
сан Іилы Ала кїрдїм д ¤ л е й л ї г ї н даланыґ гонныґ орта тўсына келїп д ¤ м б а с І а н
(±.Жарма¦амбетов, Сы т¤н). (Є.Тарази, Тас жар¦ан). Орын тигендер д ¤ м ї н
ДЈЛЕЙШЕ ¤ с т. Д¤лейге ўІсап, д¤лей тє- б а с т ы да, орын тимегендер иїн тїресе т¤реге-
рїзденїп. Айт-айтІа Іарамайтын д ¤ л е й ш е лїп тўрды (Т.ЄлїмІўлов, Ту¦ан ауыл).
ешкїмдї тыґдар емес (“Жўлдыз”). Д¤м¿н кЅтермед¿. ±айрат Іылмады, орны-
нан Іоз¦алмады. Бўлар д ¤ м ї н к Ѕ т е р м е с-
ДЈЛѕКТѕР= е т. с Ѕ й л. Д¤рлїктїру.
т е н отырып Іалысты (ѕ.Жанс¤гїров, Шы¦.).
Ж¤рексїнудї бїлмейтїн Кете мерген баста¦ан
ДЈМ2 с ы н. ±алыґ, ну, сыґсы¦ан. Б¤ркїт
топ жїгїт болыс ауылын бара д ¤ л ї к т ї р д ї
ўясын таудыґ шыґ Іиясына, не д ¤ м Іара¦айдыґ
(А.НўрІанов, Дала Іыраны).
їшїне салады (Ш.Айманов, ±ыран.). Крит аралы
ДЈЛѕКТѕРУ Д¤лїктїр етїстїгїнїґ Іимыл
кейде сиректеу боп шашырап кЅрїнсе, кЅп жерде
атауы. ≈ БосІа д ¤ л ї к т ї р у д ї ґ Іажетї жоІ. Іалыґ жыныс д ¤ м то¦ай боп кетедї (М.Єуезов,
ДЈМ1 [ир. ] з а т. 1. Адамныґ бЅксесїнїґ Индия очерк.). // Ну орман. Єскери ойын ке-
тЅменгї жа¦ы, арты. Марданды д ¤ м г е бїр зїнде Іай-Іайда¦ы д ¤ м г е кїрїп кетемїз, кейде
теуїп Іалып, Мардан жерге жўрындай т¤стї орман їшїнен їз кесемїз (С.Бегалин, УаІыт.).
(I.Жанс¤гїров, Шы¦.). – Осы мырзам, асы¦ыс ДҮМ3 ү с т . ж е р г. јте-мЅте, тым, Іатты.
жўмысыґ бар ма деймїн? Тїптї д ¤ м ї ґ Іоныс јмїрї тїл сындырып, оІу оІымаІ т¤гїл оІулыІ
таппай кеттї, – дедї (Мыґ бїр т¤н). // Жан- дейтїн нєрсенї Іол¦а ўстап кЅрмеген д ¤ м Іа-
жануардыґ арт жа¦ы. ±ойшы: «Мен не кЅ- рദы єкем ¤шїн оІу – ол менїґ Іолымнан келе
рейїн?.., бїр аюдыґ д ¤ м ї н е бїр т¤лкї сарып Іоятын нєрсе емес (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.).
кеттї, соны ¦ана кЅрдїм!» – дедї (С.Сейфуллин, Алды жас ±орабайдан д ¤ м ашуын, ±олына
Шы¦.). 2. Бїр нєрсенїґ арты, т¤п жа¦ы. Екї т¤сїре алмай лашынын Аруды аттыґ салып
боса¦ада¦ы ¤юлї жатІан кЅп берденнїґ Іоґыр сауырына, ТоІым ¦ып кеттї Іўрып лашы¦ы
сырлы д ¤ м д е р ї н де ендї кЅрдї (А.С¤лейме- (Б.Адамбаев, АІбЅпе).
нов, Бесїн). БўтаІтары иїрїле бїткен кєрї емен, Д¤м берд¿. ±ауырт лап бердї. ±апта¦ан Іол
ўзын сидалау терек д ¤ м ї Іатпарланып, бєрї де д ¤ м б е р ї п, СолІылдата жер бетїн Келтїре д¤ние
ерїксїз кЅз тартады (±.Жўмалиев, Жайсаґ жан.). келбетїн, Ал¦а ўмтыла жЅґкїттї (±.Аманжолов,
АІІыртыс Іабаттал¦ан д ¤ м ї жуан, Салалы Шы¦.).
бўтаІ та кЅп буам-буам; Айнала орап ал¦ан ДЈМБЕ з а т. ж е р г. К¤здїк бидай. Бїз
Іалыґ ІабыІ, СуыІ жел Ѕтпесїн деп сыртІы 100 гектар жерге д ¤ м б е ектїк (Ауызекї).
Іуаґ (АІын жырлары). 3. Балтаныґ, кейбїр Єлжаппар бай т¤нде д ¤ м б е бидай¦а Іаса-
Іўрал-сайманныґ басына Іарама-Іарсы жа¦ы, Іана жылІысын жауып, ойраншылыІ жасады
сабыныґ ўшы. Ол белїндегї балтасын алып, д ¤- (Є.АІбаев, ±ара боран.).
м ї м е н емендї ¤ш ўрды да, келген їзїмен керї ДЈМБѕ з а т. МылтыІтыґ иыІІа тїрейтїн
Іайтты (Т.ЖанўзаІов, Азамат). 4. МылтыІтыґ жерї, д¤м. Есїркеп оІ шы¦ары оІтаудай Іара,
иыІІа тїрейтїн жерї. Ол бесатарыныґ д ¤ м ї н д ¤ м б ї с ї Іызыл к¤реґ мылтыІты батар к¤н-
жо¦ары кЅтерїп, аузын ая¦ына таІап тўрып, нїґ сы сєулесїне ша¦ылыстырып, ауыл їшїне
шаІпа¦ын басып Іал¦анын Ѕз кЅзїммен кЅрдїм кїргенде Ѕзїнїґ Іатар Іўрбылары Іызы¦а Іарап
(±.Сєуїркенов, Ерекше белгї). МылтыІты тар- тўрды (А.Мекебаев, Перїште.). Жаґылып екї
тып алып, д ¤ м ї м е н кеудесїнен бїр нўІып рет дєрї салып Іой¦ан патронмен ату Ѕте Іауїптї.
45 ДҮМБ-ДҮМБ
МылтыІты артІа серпїп, Ѕзїмдї мылтыІ д ¤ м б ї- сєулесїмен ойнап, айнадай ша¦ылысады, єне
с ї теуїп жїбердї (Ш.Айманов, ±ыран.). Бўрын (О.БЅкеев, Єн салады.). Тау жദырыІІан
мылтыІ кЅрмеген баланыґ иы¦ын Іосауыз жоІ, мелшиїп єр тасы кЅкбеттенїп д ¤ м б ї-
д ¤ м б ї с ї таспен ўр¦андай Іатты ауыртып л е з жатыр (О.БЅкеев, ±айда. Гауһар.). 2. а у ы с.
кеттї (ѕ.Есенберлин, КЅлеґке.). Шала сауатты, бїлїктїлїгї тЅмен, бїлїмсїз. Мен
ДЈМБѕЛ1 с ы н. 1. ж е р г. Ж¤герїнїґ шала Ѕзїмдї д ¤ м б ї л е з шала мў¦алїммїн деп Іарап,
пїскен с¤т кезї, д¤мбїлез. Д ¤ м б ї л, жесеґ, тез басІаларды Ѕзїмнен артыІ санап, ж¤рексїнетїн
етейесїґ (±азಠтїлї. аймаІ. сЅздїгї.). Тары едїм (Б.СоІпаІбаев, ±айдасыґ.). јзїмїз т¤кпїр-
айда¦ан жердїґ шетїне егїлген ж¤герїнїґ д ¤ м- т¤кпїрден келген, шала пїскен нандай д ¤ м б ї-
б ї л болып Іал¦ан кезї едї (Т.ѕзбасаров, ±ызыл л е з, кЅпшїлїгїмїз шала сауаттымыз (Б.Тўр-
ІасІыр.). ±араІасІа Ѕгїзге Ѕкїртїп тўрып тўз сынбаев, Ауылда.). СадаІадан Іалмай шари¦ат
артып, екї Іоржын басы алма, д ¤ м б ї л, Ѕрїк айтып, шала д ¤ м б ї л е з бїлгенїн к¤бїрлеп дў¦а
ала келдї («Лен. жас»). 2. Пїсуї жетпеген, шикї оІитын шалыґ бўл емес (±.ТоІмырзин, Јш кие).
(та¦ам). ≈ Д ¤ м б ї л к¤рїш. 3. а у ы с. Шала-шар- Мєдениет мекемесїнде отырса да халыІтыІ
пы, бїлмейтїнї кЅп, ысылма¦ан. 19 жылы к¤ллї єндер мен к¤йлер туралы, жалпы тарихи-рухани
облыста шала д ¤ м б ї л агроном ¦ана бол¦ан Іазыналар жЅнїнде ешІандай т¤сїнїгї жоІ, шала
(Є.НўршайыІов, Менїґ ±азаІст.). Ахмет Бади- сауатты д ¤ м б ї л е з пенделердїґ сырын паш
Іовтыґ СаІыпжамал ТїлеубайІызыныґ бїр- етедї («±аз. єдеб.»). 3. а у ы с. Жете тексерїлїп
екї сЅзї «Куран¦а» Іарсы деуї шїп-шикї хата, жетпеген, аныІталма¦ан, айІын емес, кЅмескї.
«айттыґ» ма¦ынасын д ¤ м б ї л ദар¦андыІтан Сонымен бўл д ¤ м б ї л е з диссертацияныґ
айтады («АйІап»). Ана тауыІ кейїдї шЅжесїне: немен аяІтал¦анын айту Іиын (М.Рашев, Бетїґ
Д ¤ м б ї л боп Іал¦аныґды сезесїґ бе? БасІа- ІисыІ.). Сонан соґ-аІ сЅйлеген сайын Ѕзїнїґ
ны бїлмей шоІудан, МаІрўм Іалдыґ оІудан д ¤ м б ї л е з ойларымен менїґ кЅз алдымда
(Ш.Смаханўлы, Ўры тїс). майдалана бердї, майдалана бердї (А.Мекебаев,
Д¤мб¿л ІабаІ. ДЅґ ІабаІ. ±олтыІтасып ¤й- Бойжеткен). 4. а у ы с. Єлсїз, жетїлмеген, нєзїк.
ден шыІІан ¤ш адамныґ ортасында¦ы д ¤ м- Д ¤ м б ї л е з дене ширай т¤седї, д¤ниетанымы
б ї л І а б а І, ш¤ґїрек кЅз жїгїт бЅсїп келедї кЅкжиегї кеґїп, кЅзї ашыла бередї (М.Єлїмбаев,
(«Лен. жас»). Тєрбие.). 5. а у ы с. ШолаІ ойлы, аІылсыз, те-
Д¤мб¿л та¦ам. Пайдалану ¤шїн одан єрї реґге бармайтын. ОпасыздыІ пен махаббат
толыІ пїсїрудї Іажет ететїн шала дайындал¦ан кебїн кЅбїрек шертетїн шетелдїґ д ¤ м б ї л е з
та¦ам; шалафабрикат. Гастрономда д ¤ м б ї л фильмдерїн артыІ кЅретїн желЅкпелер де аз
т а ¦ а м н ы ґ т¤р-т¤рї сатылады емес пе («±аз. емес («Лен. жас»). Жўрттыґ маза¦ында да,
єдеб.»). Рауза болса ¤й шаруасына ІўлІы жоІ, кекесїнїнде де жўмысы жоІ ЖайнаІов Ѕз буы-
д ¤ м б ї л т а ¦ а м н ы ґ неше т¤рїн кулинар на Ѕзї пїсїп, д ¤ м б ї л е з к¤йїнде тўра бердї
магазинїнен алып, тоґазытІышты толтырып (Т.Жанкелдин, Сын са¦атында).
Іояды (Є.Тарази, Тас жар¦ан). ДЈМБѕЛЕЗДЕН= е т. Д¤дємалдану,
ДЈМБѕЛДЕЙ с ы н. Д¤мбїл секїлдї, ж¤герї- сенїмсїздену. АІбота Іарындасым, б¤гїн кеш
нїґ д¤мбїл кезїндей. Пїскен д ¤ м б ї л д е й екї Іалада Іалып-аІ, ІонаІ¤йїнен жай алып, к¤рїш
бетї домбы¦ып їсїґкїреген бе, єлде семїргеннїґ деумен дїґкелеп бїттїм, бїр к¤нге ауып кетпес, –
ўсІыны ма («Лен. жас»). дедї д ¤ м б ї л е з д е н ї п тўрып (Д.Досжанов,
ДЈМБѕЛДЕУ с ы н. Онша айІын емес, Табалдырығың.).
кЅмескїлеу, ꤴгїрттеу. «Аузыґ айтып, жа¦ыґ ДЈМБѕЛЕЗДЕНУ Д¤мбїлезден етїстїгїнїґ
бїлїп тўр ¦ой. Екї оттыґ арасында тўр¦ам жоІ Іимыл атауы. ≈Д ¤ м б ї л е з д е н у ї бай-
па?!» – деп Ѕзїнїґ шын сырын Ахметке д ¤ м- Іалады.
б ї л д е у ദарсын дегендей Іылып Іойып едї ДЈМБѕЛЕЗДЕУ с ы н. 1. Шикїлеу,
(С.Торай¦ыров, Шы¦.). øàëà. ±азанда¦ы ет єлї д ¤ м б ї л е з д е у
ДЈМБѕЛЕЗ с ы н. 1. Шала пїскен, толыІ екен (Ауызекї). 2. а у ы с. Д¤дємалдау, єлї
пїсїп жетпеген. Сол д ¤ м б ї л е з нандар, Кебе жетїлмеген, кЅмескїлеу, бўлдырлау. КЅп шебер-
сап жиыґдар. Бїр к¤ндерї ерїнбей, Дєл осылай лїктїґ арасында кездесетїн кЅптеген д ¤ м б ї-
пїсїрмегендердї, Д ¤ м б ї л е з ¦ып пїсїргендердї, л е з д е у жолдар кедїр-бўдыр ІатпаршаІтар¦а
ШалІасынан жы¦у керек, Аузына апарып ты¦у ўІсап селкїлдетїп, мазаґды кетїре бастайды
керек (С.Кенжахметов, ±уырдаІ). Ет д ¤ м б ї- (I.Омаров, Серпїн). КЅґїлїмде Аяужан¦а деген
л е з екен, жемей ІойдыІ, – деп, жїгїттер саґІыл- д ¤ м б ї л е з д е у бїр ой бол¦анмен, кЅбїнесе ол
дап отыр (Є.Табылдиев, ±ой ба¦у.). //Јнсїз, туралы ештеґе ойламайтынмын (I.Есенберлин,
жым-жырт, сыр бермей. Тау басыныґ Іары ҐашыІтар). Иє, ол ¤шїн кЅп оІып, кЅп бїлу
єлї ерїген жоІ, к¤нї кешелерї ¦ана д ¤ м б ї л е з керек. Менїґ Іазїргїмнїґ бєрї д ¤ м б ї л е з-
жатІан Іыстыґ ыз¦арын еске сал¦андай к¤н д е у бїрдеґелер (З.Жєкенов, ±айта айналып.).
ДҮМБ-ДҮМД 46
ДЈМБѕЛЕЗДѕК з а т. Шала¦айлыІ, шикїлїк, сезїммен тындым да мен (±.Бекхожин, ±айран
д¤дємалдыІ. Бекжанныґ ойлауынша, баянда- жас.). Ар жаІта Ар¦ын¦азы д ¤ м б ї р л е г е н,
машыныґ «бїраІ» дей т¤сїп, сыдыртып Ѕткен тў- Бєйеке, елїґ бар ма б¤лдїрмеген? ТЅре кетїп,
сында д ¤ м б ї л е з д ї к бар сияІты («Лен. жас»). тЅбеде тЅбет Іалып, Туып тўр ел басына «бўл
Осындай Ѕзїмшїлдердї шенеудїґ астарында к¤н» деген (Јш ¦асыр.). 3. а у ы с. Сыґ¦ырлау,
олардыґ д ¤ м б ї л е з д ї г ї, д¤баралы¦ы жатІа- жайнау. Салдыр¦ан мектебї д:е тўр д ¤ м б ї р-
нын Са¦ырбай кємїл сезїнушї едї (Т.ЄлїмІўлов, л е п, Ба¦ы да тамылжып тўр бїрге г¤лдеп, јседї
Шежїре.). ЖайшылыІта¦ы д ¤ м б ї л е з д ї г ї аясында баІытты Ѕрен, ±аперсїз кЅздерїнде к¤н
болмаса, мўндай арамдыІты ±амен Іалпе тез к¤лїмдеп (Ґ.Орманов, КЅгїлдїр.).
т¤сїнетїн (Є.Нєбиев, ±анат.). ДЈМБѕРЛЕК с ы н. Д¤ґк-䤴к етїп ¤н
ДЈМБѕЛЕН= е т. ѕсїґкїреу, дЅґкиїґкїреу. шы¦аратын. СоІаныґ даґІы етїкшїлер, са¦ат-
Бет-аузы д ¤ м б ї л е н ї п їсїп кеткен (С.Жанєбї- шылар, та¦ы-та¦ылар арасында эстрада оркест-
лов, Д¤рбелеґ.). рїнїґ д ¤ м б ї р л е к барабанындай 䤴к-䤴к
ДЈМБѕЛЕНУ Д¤мбїлен етїстїгїнїґ Іимыл естїледї (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.).
атауы. ≈ Бет-аузыныґ д ¤ м б ї л е н у ї. ДЈМБѕРЛЕТ= å ò. 1. Д¤мбїрлеткїзу, к¤м-
ДЈМБѕР с ы н. Јлкен, келїскен, кЅз тарта- бїрлету, 䤴кїлдету. Жїгїттердїґ де кез кел-
тын. Сыптай жылмаґда¦ан, пїсте мўрын, д ¤ м- генї-аІ, домбыра Іолына тисе-аІ саусаІтары
б ї р сыр¦алы сары келїншек Іарт адаммен жор¦алап, д ¤ м б ї р л е т ї п к¤й тартып ыр¦ала
¤йрек саудаласып жатты (Б.±ыдырбекўлы, жЅнеледї (Ґ.Сланов, Замана.). Жапардыґ саІ
Шайтан.). Іўла¦ына ўрымтал жерде д ¤ м б ї р л е т е
ДЈМБѕРЕ 1 = е т. с Ѕ й л. 1. Д¤мбїрлеу желїп келе жатІан салт аттыґ д¤мпуї шалын¦ан
(д¤мбїр-д¤мбїр етїп ¤н шы¦ару, к¤мбїрлеу). (Р.Єутєлїпов, ±ыр єґгїм.). 2. а у ы с. Жайнату,
Бїздїґ мерекеге арнал¦ан сауыІ кешїмїзде дом- сыґ¦ырлату, келїстїру. Жаґадан салын¦ан мон-
быра ¤нї к¤мбїрлеп, д ¤ м б ї р е п, саґІылдап, ша, клуб, кеґсе ¤йлерї та¦ы бар. Мектебїмїздї
сарнап шыІты (Б.Кенжебаев, Асау.). 2. ±аґ­ де д ¤ м б ї р л е т ї п т¤зеп алдыґ («Соц. ±аз.»).
¦ырлау, да´¦ырлау. КЅґїлїм Іўлазып ада- ДЈМБѕРЛЕТУ Д¤мбїрлет етїстїгїнїґ Іи-
мы жоІ ¤йдей д ¤ м б ї р е г е н бїр сєт тыныш- мыл атауы. ≈ Д ¤ м б ї р л е т у неге керек.
тыІ басты (С.Досымов, К¤з демї). ДЈМБѕРЛЕУ Д¤мбїрле етїстїгїнїґ Іимыл
ДЈМБѕРЕ2= е т. с Ѕ й л. Жайнау, кЅз тар- атауы. Домбыраныґ шеґбер бетїнде ІатІан
ту, келїсу. Ол жоІта келїмдї-кетїмдї кїсї де м¤йїздей сїрї таІтай, єр жерїнен с¤йектеген
саябырлайды, Іайта осыны пайдаланып ¤йїн кЅш Іўлаш жїґїшке сабы барда Іандай д ¤ м-
єктетїп, сырлатып, жинап-терїп алам ¦ой, ол б ї р л е у ш ї едї, ел кЅшкендей елеґдетушї
келгенде д ¤ м б ї р е п тўрсын деп ж¤рген едї-ау (Ґ.Сланов, Домбыра.).
(Ш.±ўмарова, ±ос шынар). јґшеґ бїр д ¤ м б ї- ДЈМБѕРЛѕ с ы н. Д¤мбїр-д¤мбїр еткен.
р е г е н аІ шаґІан шатырлы ¤йлер бой кЅтерїптї Даусы жай єґгїменїґ ¤нїнен гЅрї жо¦арыраІ,
(М.Єбдїрахманов, КЅктем.). ѕнїм мен келїнїм Ѕзїнїґ кЅмейден сЅйлейтїн Іоґыр д ¤ м б ї р л ї
бїрден шешїмге келсе керек. Басында¦ы д ¤ м- к¤йїнде шыІты (X.Есенжанов, КЅп жыл.).
б ї р е г е н ¤йге де, Іолында¦ы мал¦а да ІызыІ- ДЈМБѕТ= е т. Желїктїру, жел беру. ±ара
пады («±аз. єдеб.»). халыІты Ѕтїрїкпен д ¤ м б ї т ї п Іамалап барып
ДЈМБѕРЕТ= е т. Жайнату, келїстїру. Д ¤ м- (орыс ўлыІтары) крестъян Іылуда («АйІап»).
б ї р е т е бес-алты ¤й тїгїп отыр¦ан екї-аІ мал- ДЈМБѕТУ Д¤мбїт етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
шы (Є.Ибрагимов, Асыл.). ≈ јтїрїктї д ¤ м б ї т у.
ДЈМБѕРЕТУ Д¤мбїрет етїстїгїнїґ Іимыл ДЈМДЕЙ с ы н. ж е р г. ДЅґбектей, дар-
атауы. ≈Д ¤ м б ї р е т у ї жаІсы. дай, дєу. ±ой к¤йлї Іыста жаІсы баІІан аман
ДЈМБѕРЕУ Д¤мбїре етїстїгїнїґ Іимыл ±озылар ерте туып марІалан¦ан. Ширал¦ан кере
атауы. ≈Д ¤ м б ї р е у м е н келедї. Іарыс аІ жїбектї Туырылтып д ¤ м д е й Іойлар
ДЈМБѕРЛЕ= е т. 1. Д¤мбїр ету, к¤мбїрлеу, арІала¦ан (Ґ.Орманов, Таґд.).
сദырлау. Кїшїрек боз отаудыґ їшї ала кЅлеґ- Д¤мдей болды. а) Үлкейдї, үп-үлкен болды.
ке. Јй сыртында, анадай жерден д ¤ м б ї р л е- Досберген аІсаІал д ¤ м д е й б о л ы п той¦ан
г е н домбыра сарыны ІўлаІІа айІын жете- екї Ѕгїздї тєртеге мыІтап байлап, Іамшысын
дї (Є.КЅшїмов, Лашын.). Ендїгї бїр мезетте белїне Іыстырып, бїр жаІІа беттеп барады екен
жер астыныґ Іабыр¦асы к¤тїр-к¤тїр еткендей (М.Иманбаев, Сўлу.). ә) јстї, ержеттї, бїр
д ¤ м б ї р л е й жЅнелдї (Ґ.Сланов, ШалІар). єрекет етуге жасы келдї. АйтпаІшы, со неме
2. а у ы с. Алып ўшу, лепїру, ата¦ы жер жару, д ¤ м д е й б о п Іашан¦а бойдаІ ж¤редї, – дедї
масаттану. О, ¦ажап! Тебїрентїп тўрдыґ єреґ, МырыІ молда (±.ЫсІаІов, ТўйыІ.).
Ж¤регїм шапІан аттай д ¤ м б ї р л е г е н. Осы- ДЈМ-ДЈНИЕ з а т. Айнала, тЅґїрек, Іор-
ным т¤с емес пе? ЖоІ, рас Іой, СаІидым сол ша¦ан орта. Єжїмєж ораза ўстап, ауыз бекїте-
47 ДҮМД-ДҮМП
тїн кїсї таусыл¦ан к¤нї сыртІа тесїп шыІпаІшы. жїгїтпен дидарласу¦а Іўштар боп, кЅп к¤ннен
Содан д ¤ м-д ¤ н и е н ї ꤴїрентїп, Іобызын берї д ¤ м е л ї п ауылын басып жатыр (Є.Нўр-
шалып, жўртты соґына їлестїрдї (Ж¤здесу). пейїсов, Сергелдеґ). 2. а у ы с. ±аптау, кЅбею.
ДЈМДѕ с ы н. 1. К¤штї, Іайратты, Д ¤ м е л ї п баста Іаулайды Оґаза ойлар Іўйын
Іажырлы, єлдї. Сымбатты аІ сары єйел сампыл- боп, јзегї от боп лаулайды, Кєрїге бўдан Іиын
дап сЅйлеп ж¤р. Оныґ Іоз¦алысы шираІ, даусы жоІ! (±.Шദытбаев, АІІу.).
д ¤ м д ї (Є.КЅшїмов, Лашын.). Ескї заман болса, ДЈМЕЛЕ= е т. Јйїлїп-тЅгїлу, жапырлау,
бўл хабар жетїсїмен-аІ, Іайын жўртыґ сойылын д¤мелу. Д ¤ м е л е п келїп жатІандар к¤нї бойы
с¤йретїп, Іалыґ Іолмен келїп Іалар едї де, толастамады (З.±алыІова, Таґд. шы¦.).
д ¤ м д ї неме шаґыра¦ыґа Іобыз ойнатып ДЈМЕЛЕТ= е т. Јйїлїп-тЅгїлдїру, жапыр-
зыІыґды шы¦арар едї (С.МўІанов, МЅлдїр ма- лату, топырлату. Бїз мектепте бала оІытамыз
хаббат). Д ¤ м д ї болсаґ, кел берї (МаІал). ба єлде тобыр д ¤ м е л е т е т ї н орын¦а айнал-
2. а у ы с. ±олында билїк бар белдї, жуан, атаІты. дырамыз ба? (М.±аназов, Жер кїндїгї).
Болыстыґ, старшынныґ, билердїґ бєрї – ДЈМЕЛЕУ Д¤меле етїстїгїнїґ Іимыл
жуан, д ¤ м д ї мырзалар. Жиналып оты- атауы. ±онаІтар кешелї берї д ¤ м е л е у д е
рып сЅйлескендерїне Іарап отырсаґ, бєрї (О.БодыІов, Бўлбўл).
де кЅкке тойып, топтанып, топыраІ шашып, ДЈМЕТ= е т. Јстї-¤стїне келтїру, ¤йїлїп-
к¤жїлдеген бўІалар тєрїздї (С.Сейфуллин, тЅгїлдїру, топырлату, жапырлату. Єйтеуїр то-
Тар жол.). јзїндей д ¤ м д ї, беделї бар бїреумен лып кеткен налЅк, налЅк, Ит екен ауылнай да
«аруаІ-Іўдай» атасІан, Іўда екен (Ж.Ахмади, на¦ыз нєлет! Д ¤ м е т ї п Іысы-жазы есїгїмдї
Шыр¦алаґ). // Билїк басында¦ылар, Іолында ±ит етсе шабуменен ма¦ан келед (Б.Майлин,
билїгї бар кїсї. Бўл жаІта¦ы д ¤ м д ї л е р- Шы¦.). Кейде ¤йдї ІонаІ д ¤ м е т ї п, кЅп
д е н зорлыІ-зомбылыІты кЅп кЅргендїктен, єґгїмеге кЅшкенде де тЅре олардыґ Іысыр
алыста¦ы а¦айын¦а Ѕте-мЅте бауырмал деседї сЅзїнен жалыІІанда кїтабын алып, со¦ан кЅзїнїґ
(Т.ЄлїмІўлов, Ел мен жер). Дау-дамайда Іиы¦ын салып отыратын (Б.Аманшин, КЅкжар).
єлдїлер, д ¤ м д ї л е р жа¦ы жеґїп кете беретїн, ДЈМЕТУ Д¤мет етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
Іара халыІ кЅбїне теґдїк ала алмай, жєбїр-жапа ≈ Јйдї ІонаІтардыґ д ¤ м е т у ї.
шегетїн («Лен. жас»). ДЈМЕУ Д¤ме етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
Д¤мд¿ сЅз [¤н]. Єсерлї, Іатты айтыл¦ан ≈ Д ¤ м е у л е р ї н айтсаґшы.
сЅз. Тол¦а¦ы жиналыстыґ жиїлетїп, Бїр-бїрїн ДЈМП е л ї к. К¤рс еткен, д¤рс еткен дыбы-
д ¤ м д ї с Ѕ з б е н т¤йїп Ѕтїп, Музыка Іошеметтеп сты бейнелейтїн сЅз.
к¤мбїрледї, ЖатІандай жан таласа к¤ш етїп Д¤мп етт¿. К¤рс еттї. ТЅрт-бес адам шауып
(Н.Ахметбеков, Амангелдї). Ј н ї де д ¤ м- келїп ¤йдїґ сыртына д ¤ м п е т ї п т¤се, атта-
д ї: «Бар! Єкел!» деп жай айтІанныґ Ѕзї мїрдїґ рын байлар-байламас асы¦а-мўсы¦а топырлап
о¦ындай тиедї (Б.То¦ысбаев, Боз жор¦а.). ¤йге жетїп келдї (С.Шарипов, Бекболат).
ДЈМДѕЛѕК з а т. Билїгї барлыІ, кеуделенушїлїк, ДЈМП-ДЈМП е л ї к. Д¤рс-д¤рс, к¤рс-к¤рс
єлдїлїк, к¤штїлїк. Директормын деп еткен дыбысты бейнелейтїн сЅз. Па, шїркїн,
д ¤ м д ї л ї к к е салынбаса, мўнысыныґ да еш ІасІа ай¦ырдыґ аяІ басуы-ай! Жердї д ¤ м п-
артыІшылы¦ы жоІ едї (Є.Ибрагимов, На¦ыз.). д ¤ м п е т к ї з е д ї (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
Д¤рлїктїрїп, д ¤ м д ї л ї г ї н кЅрсете келме- Д¤мп-д¤мп етт¿. Єґгїме Іайта-Іайта
се, мыІты бола ма, ІызталаІ (Б.Єдетов, шы¦ады, тез-тез тарады. ±айдан сараґ-
Бєйшешек.). сараґ деген ата¦ыґ д ¤ м п-д ¤ м п е т е д ї,
ДЈМЕ= е т. Јйїлїп-тЅгїлу, жапырласу. Ме- – деп Нўрпейїс жездесїмен ойнау¦а кЅштї
нїґ хабарымды естїп, алыс-жаІынныґ бєрї (Т.Жарма¦анбетов, Сентябрь.).
д ¤ м е п келе бастады, бїрї кїрїп, бїрї шы¦ып ДЈМПИ= е т. 1. К¤мпиїп їсу, 䤴кию. КЅптеген
жатыр (ј.±анахин, Жер бас.). ±азаІтыґ алыс- ауру адамдардыґ денелерїн сызса, терїлерї
тан бїреу келсе д ¤ м е п Іоя беретїн осы єдетї к¤лбїреп, Іызара кетедї, кейде аІ сызыІ болып,
Єсима¦а б¤гїн бїрт¤рлї ерсї кЅрїндї (М.Иман- кЅтерїлїп д ¤ м п и е бастайды (С.Табынбаев,
жанов, Менїґ махабб.). Астана¦а Іоныс аудар- Жемсау.). КЅкїрек Іуысында¦ы сЅл бездерї
¦алы берї бїраз адамдар шаруасы болып со¦ады, д ¤ м п и ї п їсїп кетедї, олардыґ їшї жўмса-
болмай со¦ады, єйтеуїр д ¤ м е п жатады (К.Ах- рып, мерезге айналады (Малды туберк. саІта.).
метбеков, Жеґїс сарбазы). 2. а у ы с. КЅтерїлу, желпїну, масаттану.
ДЈМЕЛ= е т. 1. Јйїлїп-тЅгїлу, жапырлау, Ертеден, тым кЅп уаІыттан берї саґІылда¦ан
жан-жаІтан бєрї келу. Бїздїґ Іуана шуласІан асІаІ ¤нїн ести алмай маужырап тўр¦ан кезде
дауыстарымызды естїп, адамдар ауылдыґ тўс- єдемї ыдыс-аяІ салдырлап, аІ отаудыґ т¤ґлїгї
тўсынан ¤йге д ¤ м е л ї п жиналып Іалды (Тўл- желпїнгендей д ¤ м п и ї п, айызы Іанды-ау
пар). Осы Ѕґїрдїґ игї жаІсылары оІы¦ан зиялы (Н.Баяндин, Ертїс.).
ДҮМП-ДҮМП 48
ДЈМПИТ= е т. К¤мпиту, 䤴киту. ≈ ±олын ДЈМПУѕЛ з а т. с Ѕ й л. Д¤мпу . Самал жел
1

д ¤ м п и т т ї. єлдеІалай к¤бїрлесе, К¤мбїрлеп Іўла¦ыґа д¤бїр


ДЈМПИТУ Д¤мпит етїстїгїнїґ Іимыл келсе, Ол менїґ ж¤регїмнїґ д ¤ м п у ї л ї СЅн-
атауы. Бєрїнен де кЅгерген жерїнїґ бїлек сыз- бейдї, суымайды, т¤ґїлмесе (Ж.Молда¦алиев,
датар бїтеу жараІат д ¤ м п и т у ї кЅбїрек ма- Шы¦.). Ж¤регїмде ж¤деткен т¤нде езїле, Д¤р
залады (±.ЫсІаІов, БўІтырма.). сїлкїнтїп д ¤ м п у ї л тидї Ѕзїме. Ўлы аралдай
ДЈМПИЮ Д¤мпи етїстїгїнїґ Іимыл атауы. жер-мўхит астында¦ы ±алІып шыІтым т¤нек-
≈ Жарасыныґ д ¤ м п и ю ї мазалады. тен к¤н кЅзїне (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес).
ДЈМПУ1 з а т. 1. ѕрї, ¤лкен Іарулардыґ аты- ДЈМПѕ1= е т. 1. ѕсїну, к¤мпию. Мараттыґ
луынан, Іатты денелердїґ со¦ылысуынан пай- ая¦ына тїкен кїрїп д ¤ м п ї п, кЅпке дейїн аІсаґдап
да бол¦ан к¤штї жарылыс, д¤мпїлдеген дыбыс. ж¤ре алмай ж¤рдї («Қаз. әдеб.»). Са¦ынныґ
МЅлдїр ойдыґ тўны¦ын шайІа¦ан єлдебїр Іаба¦ы ашыла баста¦андай кЅрїндї. Д ¤ м п ї-
Іияннан атыл¦ан зенит артиллериясыныґ г е н Іос ІабаІтыґ астынан отты кЅз ўрланып
д ¤ м п у ї едї (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). жылтырайды (Б.Дєулетбаев, Парыз).
Жау Іала¦а таяу едї. Снарядтардыґ жарылу 2. Д¤ґкию, кЅтерїлу, томпаю. Ендї бїрде
д ¤ м п у ї н е н жер сїлкїнедї (Аялы жандар). оныґ дєл ая¦ыныґ асты д ¤ м п ї п, б¤лк-б¤лк
Єйткенмен, Бўхтарманыґ д ¤ м п у ї бўл ара¦а еттї де сєкї селкїлдеп кеттї (Ç.±абдолов, Жа-
жетїп, Ѕзїнїґ алып к¤шї барын к¤н їлгерї лын). Т¤бїнен тўма атІылап шы¦атын жартас,
бїлдїрїп тўр (Н.Баяндин, Ертїс.). Жаґа жердїґ каналдыґ бергї бетїнде ±апша¦айдыґ кЅп
солІ ете Іал¦анынан ІорІады. Соншама Іатты тасбаІасындай д ¤ м п ї п, «мен мўндалап» тўр
д ¤ м п у болмаса керек едї (Ш.Мўртазаев, (М.±абанбаев, Кермек.). Осы к¤нї жер бетї
±ара маржан). 2. а у ы с. Бїр нєрсенїґ д ¤ м п ї п, Ѕзїнен-Ѕзї тулап тўр ¦ой (Р.РайымІўлов,
тигїзген ыІпалы, єсерї, тегеурїнї. ±ырІыншы Бала жїгїт). //КЅтерїлген сияІты. БасалІы
бїр мезетте асты д ¤ м п ї г е н д е й їшїнен
жылдардыґ аяІ кезї, ел арасында со¦ыс д ¤
бўрІылдап бїр к¤лгенї (Д.Досжанов, Та-
м п у ї єбден басылып, жайшылыІ тўрмыс
балдыры¦ыґ). Астында¦ы жер д ¤ м п ї г е н-
орнап жатІан кез (Б.Єдетов, Бєйшешек). Ел
д е й жєне тыншымады (Д.Досжанов, Кїсї.).
жўрт жаІында¦ан жеґїс буымен тыныстап,
ДЈМПѕ2= е т. Д¤ґкїлдеу, к¤рс-к¤рс ету.
жеґїс д ¤ м п у ї м е н жїгерлендї (Ж.Бектепов,
±алыґ кесек Іор¦аныш ўдайы д ¤ м п ї г е н
±ызылшашы). К¤штї жаудыґ д ¤ м п у ї алы- сўрапыл соІІы¦а шыдар емес. Сетїнеп, сЅгїле
стан жетїп жатты да, Хасен Іожаныґ кЅптен баста¦ан (Є.Сєрсенбаев, Са¦ым). Осыны
тынышын алулы едї (О.Сєрсенбаев, Са¦ым). бїлгендей дўшпан Ѕршїп барады. ЫшІына
Ушаков ±ара¦анды¦а АІбўйрат пен Нїлдїден де кейїн шегїнїп, ¤стемелеп д ¤ м п ї п со¦ады
белгї берген наразылыІ д ¤ м п у ї н ї ґ ызасымен (Є.Сєрсенбаев, Са¦ым). Снарядтар мен миналар
келген едї (Ґ.М¤сїрепов, Оян¦ан өлке). кейде шырылдап, ысІырып ўшып,... жиырма
Єґг¿ме д¤мпу¿. Гу еткен єґгїме, бєрїнїґ минуттай сарнап, зарлап мўґданып, зїркїлдеп
аузында¦ы єґгїме. ±абекеґ ІасІыр алыпты де- тўншы¦а жЅтелїп, ІаІырып-т¤кїрїп д ¤ м п ї п
ген є ґ г ї м е н ї ґ д ¤ м п у ї басылмай жатып, тўрады. Бўл со¦ыс музыкасы (Б.Момышўлы,
АІбўлаІта ІаІпаншыныґ атын аґыз¦а айнал- Бїздїґ генерал).
дыр¦ан та¦ы бїр уаІи¦а болды («±аз. єдеб.»). ДЈМПѕЛ з а т. 1. К¤рсїл, тарсыл, 䤴кїл.
ДЈМПУ 2 з а т. ф и з. <лат. detonare> Есейдїґ к¤ткенїндей, сырттан немїс пулеметїнїґ
Жарыл¦ыш заттыґ басІа затІа химиялыІ ай- ІысІа д ¤ м п ї л ї естїлїп, Ѕрїстемей тез басыл-
налу процесї. Д ¤ м п у к¤штї соІІы толІыны ды (Є.Нўрпейїсов, Курляндия). Ыршып ал¦а
мен оныґ ал¦ы бетїнен кейїнгї заттыґ басІа ўмтылды, Осындай а¦ын ¤стїнде Раушанбектїґ
затІа химиялыІ айналу айма¦ыныґ кешенї. Іўла¦ы, Есїттї арттан д ¤ м п ї л д ї (КЅрў¦лы).
Сы¦ыл¦ан Ѕнїмдер ўл¦ай¦ан кезде жарылыс Анда-санда атыл¦ан дєрїнїґ д ¤ м п ї л ї Б¤р-
болады (±аз. тїлї термин. Кен.). кїт жата¦ында¦ы жўмыс екпїнїн де ദарта-
ДЈМПУЛѕ с ы н. 1. АтаІты, белгїлї. ±ара- тын сияІты (К.Оразалин, АІ жазыІ). 12-март-
¦андыда¦ы зєулїм спорт сарайы бўл к¤ндерї та, т¤нде са¦ат бїр мезгїл шамасында Іатты
на¦ыз демалыс орталы¦ына, єрї д ¤ м п у л ї са- д ¤ м п ї л шы¦ып, жер тїтїреу болды («АйІап»).
йыстар мекенїне айнал¦ан («±азаІст. єйелдåð¿»). 2. а у ы с. Бїрнєрсенїґ ыІпалы, єсерї, тегеурїнї.
2. Гуїлдеген, д¤мпїлдеген, шула¦ан. Кенже та- Бўл арада ¤ш к¤н кїдїрдї. јмїр айІасы Ѕтїп
Іымында¦ы ертоІымды сезбестен, д ¤ м п у л ї жатІан майдан д ¤ м п ї л ї Іўла¦ына келїп,
халыІ гуїлїн естїместен еґ алдында келе жатты «Тезїрек жїберсе» деген мазасыздыІ тынышын
(Є.Єлїмжанов, Жаушы). 3. Бїрден, к¤рт Ѕзге- кетїрдї (С.Сар¦асІаев, Бїз тЅртеу.).
ретїн. Тїлдїґ дамуы д ¤ м п у жолымен емес, ДЈМПѕЛДЕ= е т. 1. Д¤мп-д¤мп еткен ды-
бїрте-бїрте даму жолымен їлгерї басып отыр¦ан быс шы¦ару, 䤴кїлдеу. МылтыІ даусын естїсе,
(±азїргї Іаз. тїлї). селк ете Іалатын Санат Іазїр сатырла¦ан мыл-
49 ДҮМП-ДҮНГ
тыІ емес, д ¤ м п ї л д е п жарыл¦ан граната (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). 2. Єґгїменї Іоюлату,
мен снарядтар¦а бойы ¤йрендї (С.Сар¦асІаев, ¤дету, гЅйїту. Сенї бїреулер жер астында
Бїз тЅртеу.). Т¤стен кейїн Жаннаттыґ ¤йїнїґ їстейдї екен, онда бар¦андар Ѕмїр бойы Іайт-
жанынан Ѕтїп бара жатып, д ¤ м п ї л д е г е н пайтын кЅрїнедї, деп д ¤ м п ї т у ї н Іарашы
дауысты естїп, ІаІпа саґылауынан сы¦алайды (Е.Єлїмжанов, Оралу.).
(ј.К¤мїсбаев, СоІ, барабан). 2. а у ы с. Ел ара- ДЈМШЕ1 з а т. ж е р г. Шай шы¦аратын
сына кЅбїрек сЅз болу, кеґїнен мєлїм болу. СуыІ аІІўман. Д ¤ м ш е г е шай демдей Іой, балам
сыбыс, к¤ннен-к¤нге д ¤ м п ї л д е п, бар¦ан сайын (±азಠтїлї. аймаІ. сЅздїгї). Дємї ўнамаса
тым кЅбейїп кеттї (Ж.Бектўров, Жол.). Сонау айтыґыз, сїзге басІа д ¤ м ш е д е н Іўйсын
Алматыда тўр¦ан адамныґ ата¦ы осы ара¦а (Є.Кекїлбаев, Јркер).
д ¤ м п ї л д е п естїлїп жатуы не деген сўмдыІ ДЈМШЕ2 с ы н. Шаласауатты, жЅндї бїлїм
(±.Жўмадїлов, КЅкейкестї). алма¦ан, їс бїлмейтїн, д¤бара. јндїрїс басІар-
ДЈМПѕЛДЕК з а т. з о о л. ТоІылдаІ тўІым- масыныґ Іайсыбїр д ¤ м ш е басты¦ы аудан-
дасына жататын Іўс. Д ¤ м п ї л д е к оґт¤стїк дыІ комитеттїґ б¤кїл бюросын кЅгендеулї Іой-
шы¦ыста¦ы таулы аймаІтыґ ормандарында ўя дай кЅргенї бар ¦ой деп шешен назалана т¤йїлдї
салады («±азà²ñò. мект.»). (С.Хайдаров, Азамат.). Жаґа келген аудан бас-
ДЈМПѕЛДЕС= е т. Д¤мп-д¤мп еткен дыбыс шыларыныґ Іайсыбїрї їс бїлмейтїн, д ¤ м ш е
шы¦арысу, 䤴кїлдесу. Арпалысып, Іармасып, болып шыІты (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.).
Д ¤ м п ї л д е с т ї шоІпарлар. Найзаларды Д¤мше молда. Шаласауатты, ±ўранды же-
сал¦асып, ±арсыласты шоІ жандар (±.КЅпїшев, тїк бїлмейтїн молда. Д ¤ м ш е м о л д а дїн бў-
Єке Іўша¦ы). зар (МаІал). Хадистїґ тєржїмасын Ѕлеґ Іы-
ДЈМПѕЛДЕСУ Д¤мпїлдес етїстїгїнїґ Іи- лып, ±ўраннан хат кЅшїред д ¤ м ш е м о л-
мыл атауы. ≈ Д ¤ м п ї л д е с у басталды. д а-ай (Айтыс).
ДЈМПѕЛДЕТ= е т. 1. Д¤ґкїлдету, д¤мп- ДЈМШЕДЕЙ1 с ы н. Д¤мше молда сияІты,
д¤мп еткїзу. Ол а дегенде-аІ Волга жа¦асынан д¤мше бастыІІа ўІсас. ≈Д ү м ш е д е й надан
бастап жорыІІа шыІІандай болып едї. Сонау адам.
Алтай етегїне жете бергенде вальстї д ¤ м п ї л- ДЈМШЕДЕЙ2 с ы н. Ĥìøå ñèÿ²òû êїшкен-
д е т е келїп, «жорыІшым, осы жерде бїр тыны- тай, домалан¦ан. ≈ Д ¤ м ш е д е й қыз бала.
ста» дегендей, Іайырып жїбередї (±.Исабаев, ДЈМШЕЛѕК з а т. Д¤мше болушылыІ,
Сы.). 2. а у ы с. Јдету, гуїлдету, к¤шейту. бїлїмсїздїк, бїлместїк, надандыІ. ИдеясыздыІІа
К¤й гулесе к¤мбїрлеп, К¤мпїлдетїп даланы Іарсы ¤зїлдї-кесїлдї к¤рес ж¤ргїзе отырып, орта
жердїґ ¤стїн шу, д¤рмек Д ¤ м п ї л д е т ї п ба- ІолдыІты, д ¤ м ш е л ї к т ї, кЅркемдїк дєрменсїз-
рады (±.МўІышев, Бала.). Оркестр бїр ойнаІты, дїктї де ўмыт Іалдырмау¦а тиїспїз (Ґ.Мўстафин,
сўлу сазды д ¤ м п ї л д е т ї п орындап жатыр Ой єуен.). Мєдени а¦арту Іызметї д ¤ м ш е л ї к-
(ѕ.±ожабаев, ±ансонар). т ї, шала¦айлыІты атымен с¤ймейдї (I.Омаров,
ДЈМПѕЛДЕТУ Д¤мпїлдет етїстїгїнїґ Іи- Серпїн). Сыр елїнде ертеде ±ўрбан деген молда
мыл атауы. К¤нї бойы д ¤ м п ї л д е т у м е н болды. Ол д ¤ м ш е л ї к п е н дїн бўз¦ыш, тек
болды (Ауызекї). д¤ниеІорлыІІа салынып пара алатын («±аз.
ДЈМПѕЛДЕУ Д¤мпїлде етїстїгїнїґ Іимыл єдеб.»).
атауы. ≈Д ¤ м п ї л д е у ї басылды. ДЈМѕЛ= е т. ж е р г. Јймелеу, жапырлау.
ДЈМПѕТ1= е т. Д¤мпїлдет. К¤ншы¦ыс Жўрт д ¤ м ї л г е н бїр со¦ан – Сатушыда та¦ат
беттен Совет Армиясыныґ ауыр зеґбїректерї жоІ. Жўрттыґ бєрї суса¦ан, Сыра бїткен, шарап
д ¤ м п ї т ї п со¦ып жатты (Ґ.Сланов, Замана.). тек (Ç.Ш¤кїров, Са¦ыныш).
ДЈМПѕТ2 = е т. 1. ѕсїндїру, 䤴киту. ±абаІты ДЈН: д¤н соІІанда. с Ѕ й л. Жын соІІанда.
д ¤ м п ї т ї п жїбердї (Ауызекї). 2. а у ы с. Д¤р Кейде бїрї тынып, бїрї бастап алмакезек д ¤ н
сїлкїндїру, шымырлату. Ж¤рек д¤рсїлї тўла с о І І а н д а шашыґды жўлып, дала¦а тўра
бойын д ¤ м п ї т ї п, сезїм дауылы ўйытІып ау- ІашІыґ келедї (Є.Тарази, Асу.).
зына ты¦ылып ІаІалтІандай даусы ІалтыраґІы ДЈНГЕН з а т. Тїлї Іытай-тибет тобы-
шыІты (Е.Мырзахметов, Медет.). на жататын мўсылман дїнїндегї ўлт, халыІ.
ДЈМПѕТКѕШ з а т. к е н. БастапІы Іоз¦ау- Д ¤ н г е н д е р негїзїнен ±ытайдыґ Нинся-Хуэй
шы к¤штїґ (импульстїґ) кЅмегїмен жарыл¦ыш автономиялы ауданын мекендейдї (±ЎЭ). Д ¤ н-
заттыґ жарылысын Іамтамасыз ететїн Іўрал. г е н д е р қытай тїлїне жаІын єр алуан диа-
јнеркєсїпте д ¤ м п ї т к ї ш т ї д¤мпїткїш- лектїде сЅйлейдї (±ЎЭ). Д ¤ н г е н д е р д ї ґ
капсюль деп атайды (±аз. тїлї термин. Кен.). «Юнчи» фольклорлыІ ансамблїнїґ концертїн
ДЈМПѕТУ Д¤мпїт етїстїгїнїґ Іимыл кЅрдїк («Жас Алаш»).
атауы. 1. Ĥð ñ¿ëê¿íäїру. Кедейдї ІудаламаІ- ДЈНГЕНШАЙ з а т. Ѕ с. Биїктїгї 20-30 сан-
пыз. Сол д ¤ м п ї т у жетер, – дедї Ермекбай тиметрдей тауда Ѕсетїн сарыг¤лдї шЅп. Д ¤ н-

4–1440
ДҮНГ-ДҮНИ 50
г е н ш а й д ы жел ауру¦а пайдаланады (±азақ есїк ашып (А.Жўма¦алиев, јшп. жалын).
тїлї. аймаІ. сЅздїгї.). 2. Жи¦ан-терген м¤камал, м¤лїк. Д ¤ н и е де
ДЈНГЕНШЕ ¤ с т. 1. Д¤нген тїлїнде (сЅйлеу, Ѕзї, мал да Ѕзї, Ґылым¦а кЅґїл бЅлсеґїз (Абай,
айту, жазу). Ўлтым д¤нген бол¦анмен, ІазаІ Тол. жин.). ТЅрткЅз тЅбет Іартайды, Іара кемпїр
пен ўй¦ыр арасында Ѕскендїктен д ¤ н г е н- де Іартайды, бїраІ д ¤ н и е шїркїн кєрї кЅґїлдї
ш е сЅйлеуге шорІаІпын («Соц.±аз.»). 2. Д¤нген єжептеуїр алдайды екен, кЅзїне уыс-уыс аІша
халІыныґ ўлттыІ киїмїмен. Осыдан кейїн кЅрїнгелї кемпїрїґ шўнаґ Іа¦ып Іутыґдап кет-
алദа д ¤ н г е н ш е киїнген жастар шыІты кенге ўІсайды (Ш.±ўмарова, ±азбауыр бўлт.).
(«Жас Алаш»). јзїнїґ ежелгї зайыбын ўмыт Іалдыр¦анына
ДЈНГЕНШЕЛЕ= е т. Д¤нген тїлїнде сЅйлеу, ўялып, ол кїсї елїне орал¦ан соґ бєйбїшесїнїґ
д¤нген тїлїне аудару. Менїґ айтІандарымды алдына мал салып, д ¤ н и е бЅлїп, к¤тушї Іыз-
Іасымда¦ы жїгїт Іария¦а д ¤ н г е н ш е л е п бердї метшї берїп жеке ауыл етїп шы¦арыпты (М.Єб-
(«Єдеб. майданы»). дїхалыІов, Жердїґ асты.). 3. Тўтыну зат-
ДЈНГЕНШЕЛЕС= е т. Д¤нген тїлїнде сЅй- тары, керек-жараІ. Кїтаптармен араласып,
лесу. ≈ Д ¤ н г е н ш е л е с ї п сЅйлестї. басІа да д ¤ н и е л е р шы¦ып жатыр. Резеґке
ДЈНГЕНШЕЛЕСУ Д¤нгеншелес етїстїгї- Іоян, Іаґылтыр ысІырыІ, лєґгї, бїрнеше асыІ
нїґ Іимыл атауы. шыІты (Б.СоІпаІбаев, Аяжан). 4. ЖиЇаз,
ДЈНГЕНШЕЛЕТ= е т. Д¤нген тїлїне тєр- ¤й м¤лкї. Бўл єйелдїґ Ѕзї саудагер, Іазїр кем
жїмалату. ≈ Мєтїндї д ¤ н г е н ш е л е т т ї. дегенде 50 мыґдай аІшасы бар, ¤й їшї аузы-
ДЈНГЕНШЕЛЕТУ Д¤нгеншелет етїстї- мўрнынан шыІІан д ¤ н и е (С.Алдамбеков,
гїнїґ Іимыл атауы. Мєтїндї д ¤ н г е н ш е л е т у КЅсе.). 5. ±ўнды еґбек, Іымбат туынды. Петр
керек (Ауызекї). Феодорович Томаровский жайында бўрын да
ДЈНГЕНШЕЛЕУ Д¤нгеншеле етїстїгїнїґ бїрсыпыра д ¤ н и е л е р жазыл¦ан (Е.Естаев,
Іимыл атауы. Мўнда¦ы д¤нгендер ІазаІ тїлїне јмїр.). Мана КЅкенов Єлшекейдїґ он ¤ш к¤йїн
жетїк, сондыІтан айтІанымызды д ¤ н г е н ш е- жазып алыпты. Солардыґ їшїнде «АдасІан
л е у д ї ґ Іажетї жоІ («±азаІст. єйелдерї»). Іаз», «АІсаІ тоІты», «ТоІырау», «Нар соІІан»,
ДЈНДИ= е т. с Ѕ й л. Д¤рдию. Єлї єзїр «АІІу кеткен» к¤йлерї бЅлек-бЅлек д ¤ н и е
д ¤ н д и е берсїн, – деп жауап Іатты Сейфул- (Б.ЄбдїразаІов, Серпїлїс). Єлкей оІи ж¤рїп,
лин (Т.ЄлїмІўлов, Ел мен жер). Ленинград кїтапханалары мен архивтерїнїґ
ДЈН-ДЈНИЕ з а т. с Ѕ й л. Д¤ние бїткеннїґ кЅп д ¤ н и е л е р ї н Іарап шыІты (Є.Жємїшев,
бєрї. Балалы¦ыґ есїґе т¤скен болар, ±асІаныґ Дала). 6. Єлем, жерж¤зї, жиЇан. Ґылым
кЅзїне де Іарадыґ, онда да кЅргенїґ: жанарында оІып бїлгенше, Тыным, тыныштыІ тап-
д ¤ н-д ¤ н и е сол к¤йїнде тЅґкерїлїп т¤скендей па¦ан. Д ¤ н и е н ї кезїп кЅргенше, Рахат їздеп
(С.Нарымбетов, Ассалау. Атлант.). ±ыз бен жатпа¦ан (Абай, Тол. жин.). Бўлт дегенїґ д ¤-
жїгїтке заман да, адам да, Іорша¦ан д ¤ н-д ¤ н и е н и е н ї ґ Іай т¤кпїрїндегї аспаннан болса да
де ¦ажайып с¤йкїмдї кЅрїнїп кеттї (Т. Нўртазин, кездеседї ¦ой (Ж.ЖўмаІанов, ±аракЅз). ±ар-
Адам.). Таґ атып, жер бетїне сєуле т¤скенде дала таймайтын д ¤ н и е д е, Аспанда ай мен к¤н
Іўлпырады, д ¤ н-д ¤ н и е оянып, кеудесїн кеґ ¦ана, јлмейтў¦ын Ѕмїрде, КЅґїлдї тербер жыр
жаяды (±.Ўябаев, ±ырда.). ¦ана (М.Хакїмжанова, јткелдер). Келїп карта
ДЈНИЄУИ с ы н. е с к ї к ї т . Д¤ниÿуи. Да- алдына, Та¦ы да бїр т¤йїле, ±арайыІшы кЅз са-
стархан басында пєлендей бЅтен-бастаґ сЅзге лып, Не боп жатыр д ¤ н и е? (±.Ўябаев, јтедї
барыспай, жаІын адамдар арасында болатын жыл.). Б¤гїн сол жїгїттїґ д ¤ н и е г е даґІы
жылы, тєттї д ¤ н и є у и єґгїменїґ тЅґїрегїнен шы¦ып отыр (Е.±алиев, Рудный.). Жады, тыл-
аса Іой¦ан жоІ (С.Омаров, К¤ншуаІ). сым бу¦ан меґїреу, суыІтас ендї ўлы Іўздан
ДЈНИЕ [ар. ] з а т. 1. јмїр, тїршїлїк. жер сїлкїнгендей к¤тїрлеп Іўлап, д ¤ н и е н ї
Д ¤ н и е – бїр ўзаІ жол, Келїп-кетер талай басына кЅшїрїп, асыр салып жатыр (М.Єуезов,
жан. Талай тартыс сол жолда, ТЅгїлїптї талай ±илы заман). 7. Жер бетї, реалды Ѕмїр. Д ¤ н и е-
Іан (А.Жўма¦алиев, јшп. жалын). ЖарІ етпес д е г ї Ѕткїншї Іўбылыстардыґ кейї їз тастап, кейї
Іара кЅґїлїм не Іылса да, Аспанда ай менен їзсїз де Ѕтїп кетїп жатыр (Ґ.Сланов, Дөң асқан).
к¤н шы¦ылса да, д ¤ н и е д е сїрє сендей ма¦ан Д ¤ н и е д е г ї ІызыІтыґ б¤гїн бєрї, Са¦ан салІын
жар жоІ. Са¦ан жар менен артыІ табылса тартІандай, сен – бїр кєрї. Болсам деген талап-
да (Абай, Тол. жин.). ТаІсыр-ау, ол Ѕлїп, сїз ты ўмытІан соґ, ±ўр кеудеге Ѕмїрдїґ несї дєрї.
келе алмайсыз; Жарлы¦ын бїр ±ўдайдыґ бїле Ойын-к¤лкї т¤гїл, д ¤ н и е д е г ї б¤кїл лєззат
алмайсыз. О¦ан Ѕлїм тїлеме, д ¤ н и е тїле, Кет- бўлар¦а екїншї мартєбада Іалып, бїр ¦ана хаІты
кенше кедейлїгїґ Іыз алмайсыз (Айтыс). Д ¤- таппаІ, єрбїр нєрсенїґ себебїн аппаІпенен
н и е шїркїн кїрерїнде, Жымыґ Іа¦ар аманда- лєззаттанады (Абай, Тол. жин.). 8. Таби¦ат,
сып, д¤ние шїркїн шы¦арында, АсыІтырар жаратылыс, айнала, тЅґїрек, Іорша¦ан орта.
51 ДҮНИ-ДҮНИ
ОІушыныґ мектепте т¤рлї бїлїм салаларын Іолыма ўршыІ Іылып, Сонды¦ымнан келмей-
ў¦ынуы жєне бїлїмдї еґбек тєжїрибесїмен дї ІырсыІ бїлїп. Єйелдїгїм болмаса є т т е ґ
ўштастыруы – Ѕздерїн Іорша¦ан д ¤ н и е н ї д ¤ н и е, Сабар едїм ІырсыІты тўншыІтырып
танып, бїлудїґ бастапІы басІышы болмаІ (Айтыс).
(М.МўІанов, Педагогика. очерк.). Тып-тыныш БаІи д¤ние. Мєґгїлїк, о д¤ниелїк Ѕмїр. Ол
маужыра¦ан д ¤ н и е д е Іўм жолды тїлїп бара молла болып, бала оІытІаннан берї Ѕзїнїґ
жатІан екї дЅґгелектїґ ызыґы ¦ана естїледї Ѕжеттїгї мен Ѕрлїгї кемїрїлїп, таусылып бара
(Ґ.Мўстафин, Шы¦анаІ). 9. Таби¦ат пен Іо¦ам- жатІандай, оныґ Ѕзїн ІайратсыздыІ м¤лгїген
да Іалыптасатын белгїлї бїр орта. Ґалым сопылыІ басып, б а І и д ¤ н и е ¤шїн їстейтїн
Левенчуктыґ ¦ылым¦а енгїзген бўл жаґалыІ- єлжуаз жан болып бара жатІандай сезїнген
тары ¦ылым д ¤ н и е с ї н д е ¤лкен табыс (Б.±ўсбегин, ЗуІа батыр).
болды (Е.ОразаІов, Дєрїгерлїк.). Теґїз Бўл [бў] д¤ние. О д¤ниелїк бол¦ан¦а дейїнгї
бен мўхиттыґ тїршїлїк д ¤ н и е с ї Ѕте бай тїршїлїк, жарыІ д¤ние, осы Ѕмїр. Бїлдїм мен де
(С.Орынбаева, Геогр. ¦ажайып.). 10. Єлем. Ѕз басымныґ б ў л д ¤ н и е д е Іалмайтынын.
Иса таби¦атты адамныґ ой-сезїмї д ¤- Алыста¦ы жолдасымныґ, Ендї хатымды ал-
н и е с ї н е ба¦ындырып, жанды бейнеде жыр- майтынын (Є.Тєжїбаев, Жартас). Басын
лайды (Е.Ысмайылов, АІындар). Тїптї сол кекжитїп, кЅкке кЅтергенї болмаса, б ў л д ¤ н и е н ї
адамныґ еркїндїк д ¤ н и е с ї н е шы¦ып талаІ етїп, басын Ѕлїмге байлап бара жатІандай
кетуїне Ѕмїрдїґ Ѕзї Іарсы сияІты (±.Иса- ашулы да ызалы (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.).
баев, Ажал құрсауы.). 11. ±азына, Іамба, Б ў д ¤ н и е д е н Ѕтїпсїґ, шын д¤ниеге жетїпсїґ
кЅмбе. Оны кЅмулї жатІан, жасырын д ¤ н (Батырлар жыры).
и е н ї тауып, байып, ауІаттанып алды деп Д¤ние баІи. јлген, Ѕмїрден Ѕткен. Ажал
ж¤р ¦ой былай¦ы жўрт («Єдеб. жєне искус- жетсе бєндеге, Д ¤ н и е б а І и болмаІ жан (Ба-
ство»). 12. а у ы с. Белгїлї бїр мєн-ма¦ына¦а тырлар жыры).
Іатысты їс-єрекет. КЅбї-аІ мў¦алїмдердїґ са- Д¤ние боІ. а) Опасыз Ѕмїр, алдамшы
ба¦ына Іатысу арІылы їске асырылатын д ¤- тїршїлїк. Шалысар жєне шама жоІ. Алыса
н и е (±.Шыґ¦ысов, Бетпе-бет). Мынау Ѕмїрдегї кетер айла жоІ, Б¤гїн кЅрген ертеґ жоІ, Ой-
мєн-ма¦ына, Іасиет, єдїлет деп ж¤ргендерїмїздїґ хой, шїркїн, ойласаґ Осылай екен д ¤ н и е б о І
бєрї адамдардыґ Ѕздерї ойлап тауып ж¤рген д ¤- (Манас). јзїмнен ¤лкен а¦а жоІ, не болмаса їнї
н и е л е р ї (Т.Єбдїков, АІиІат). 13. а у ы с. Белгї- жоІ, Ѕттїґ бастан д ¤ н и е б о І (Батырлар жыры).
лї бїр сЅздермен Іосылып, мол, кЅп деген ў¦ымды є) ±у тїрлїк, материалды Ѕмїр. Јлкендер са¦ан
бїлдїредї. На¦ашы-ау, деймїн мен таґдан¦ан да- айтайын: Мал басына бармаґдар. АІырет Іамын
уыспен — бїрнеше баспа таба¦ы бар кїтап д ¤- Іамдаґдар, Д ¤ н и е н ї ґ б о ¦ ы ¤шїн, сїрє, тїптї,
н и е н ї ґ аІшасы боп кетедї ¦ой онда! (С.МўІанов, азбаґдар (±аз. аІын. шы¦.).
МЅлдїр махабб.). // ЖаратІан ие, Алла та¦ала, Д¤ние бЅл¿ктер¿. Жер бетїндегї ІўрлыІтар-
жер-ана деген ма¦ынада айтылатын Іаратпа дыґ тарихи ІалыптасІан бЅлїктерї. Д ¤ н и е
Іызметїнде Іолданылады. Î, д ¤ н и е, к¤нєкар б Ѕ л ї к т е р ї алтау: Азия, Австралия, Америка,
етер осындай сўлуларды несїне ¦ана жараттыґ Африка, Антарктида, Еуропа (±ЎЭ).
(С.Алдабергенов, Ал¦а). Д¤ние б¤л¿нд¿. ѕс насыр¦а шапты. – Ойбай,
Ата¦ы д¤ниеге кетт¿. Аты єлемге тарады. д ¤ н и е б ¤ л ї н ї п т ї, Шєукенїґ їсї сотІа їлї-
Солардыґ арасында ж¤рер жеґгей, А т а ¦ ы нїптї (С.Кенжахметов, ±уырдаІ).
д ¤ н и е г е к е т е р Ѕрлей, ТЅрт т¤лїк, он т¤лїк Дүние б¿т¿м. к ө н е. Әлем, тїршїлїк. Д ү н и е
боп, Іырдан да асып Жыл сайын ырыс ¤шїн б ї т ї м , адамзат жаралғалы, Мұндай жан
бїрер тЅлдей (±.Боранбаев, Жаґар¦ан.). жаралған жоқ айдан анық. Қылығы қыздан зият
Аумалы-тЅкпел¿ д¤ние. Кейде олай, кейде махаббат Шырайы ақ жүзїнїң күннен жарық,
былай Ѕзгерїп тўратын Ѕмїр, жал¦ан. К¤нїне, Халдаттың патшасының баласы екен, Көргеннїң
са¦атына ІырыІ Іўлпырып, ІырыІ Ѕзгерїп өзї де өмїр жүзїн танып (Н.Ахметбеков,
жатІан а у м а л ы-т Ѕ к п е л ї д ¤ н и е («±аз. Амангелдї).
єдеб.»). Д¤ниеге бой алдырды. БайлыІтыґ Іызы¦ы-
Єттеґ, д¤ние. э к с п р. О, дари¦а, шїркїн, на т¤стї. КЅп адам д ¤ н и е г е б о й а л д ы р ¦ а н,
Іайран Ѕмїр, Іолдан келер не шара бар деген Бой алдырып, ая¦ын кЅп шалдыр¦ан (Абай,
ма¦ынада айтылатын сЅзІолданыс. Є т т е ґ, Òîë. æèí.).
д ¤ н и е, сенїґ сўм екенїґдї батыр да бїлмей, Д¤ниеге келд¿. с т и л ь. а) Туды. Тайыр
мерт болады ¦ой! (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.). д ¤ н и е г е к е л г е н Темїрбек дейтїн жер На-
Шортанбай, Дулат пенен БўІар жырау, јлеґї рынІўмы мен ЖайыІ даласыныґ т¤йїскен
бєрї – жамау, бєрї – Іўрау. Є т т е ґ, д ¤ н и е- жерї (М.±аратаев, Ту¦ан єдеб.). Иесїнїґ
а й, сЅз таныр кїсї болса, Кемшїлїгї єр жерде-аІ д ¤ н и е г е к е л г е н ї н сездїретїн аІыр¦ы
кЅрїне тўр-ау! (Абай, Тол. жин.). Алмас едїм белгїсї, томпи¦ан бейїт аз уаІытта жо¦алмаІ, їз
ДҮНИ-ДҮНИ 52
бїтпек (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). є) Пайда бол- аІын. шы¦.). Баланы Ѕзїнїґ орнына хан Іылып,
ды, їс ж¤зїнде кЅрїндї. Сол к¤ннїґ ертеґїне-аІ бїраздан соґ кєрї хан д ¤ н и е д е н І а й т т ы
Жекебаевты бас мал дєрїгерлїкке та¦айында¦ан (±аз. ертег.). Арманда Ѕлїп барамын, Д ¤ н и е-
бўйрыІ та д ¤ н и е г е к е л е д ї (М.Рашев, Бе- д е н к е т т ї м аІырын-ай (МўґлыІ-ЗарлыІ).
тїґ ІисыІ.). Будда Индияда осы Ганга бойын- Ханныґ баласы Ѕскеннен кейїн, анасы д ¤ н и е-
да, дєл осы Бенарес тўсында 2 мыґ 500 жыл д е н Ѕ т ї п т ї, хан екїншї єйел алыпты (±аз.
бўрын д ¤ н и е г е к е л г е н дейдї (М.Єуезов, ертег.). ±ўс Іонбас Іўла жапанда, Жылай-жы-
Индия очерк.). лай бїр жал¦ыз. Д ¤ н и е д е н Ѕ т т ї дегейсїґ
Д¤ниеге кеґ. Жомарт, пейїлї кеґ. Отыз (±ыз Жїбек). Шыра¦ым, Єдїлжан, жас Іалдыґ.
жасІа келгенде, Д ¤ н и е г е к е ґ едїґ, Отыз беске Келїн алып, Іызы¦ыґды да кЅре алмадым, мен
келгенде, Іара судыґ бетїнде ШайІалып аІІан бўл д ¤ н и е д е н о з ¦ а л ы жатырмын, адал с¤т
сен едїґ (БўІар жырау, жыр.). емген єйел ал (±аз. ертегї.).
Д¤ниеге кЅзІарас. Бїртўтас д¤ниеге Іатыс- Д¤ниеде теґдес¿ жоІ. Еш нєрсе о¦ан теґ
ты ба¦дарлар кешенї. Д ¤ н и е г е к Ѕ з І а р а с – келмейдї. јмїрге тўґ¦ыш келгенїмде д ¤ н и е д е
д¤ниедегї ўсаІ-т¤йек мєн-жайлар¦а Іатысты т е ґ д е с ї ж о І нєрлї сумен менї шомылдыр-
емес, бїртўтас д¤ниеге Іатысты ба¦дарлар ке- ¦ан, менї жуындыр¦ан бўлаІ (Б.Момышўлы,
шенї (±ЎЭ). Д ¤ н и е г е к Ѕ з І а р а с Іо¦амдыІ Москва.).
сана мен жеке адам санасыныґ еґ жо¦ары деґ- Д¤ние ес¿г¿н ашты. а) ±арсы алды. Ту¦анда
гейї (±ЎЭ). д ¤ н и е е с ї г ї н а ш а д ы Ѕлеґ. јлеґмен жер
Д¤ниеге [кЅз¿] тоймады. Жи¦ан-терген Іойнауына кїрер денеґ јмїрдегї Іызы¦ыґ бєрї
байлы¦ын Іана¦ат тўтпады, нысапсыз болды. Ѕлеґмен, Ойласаґшы, бос ІаІпай, елеґ-селеґ
Нєпсїм Іарар таптыґ ба, Д ¤ н и е г е т о й м а й- (Абай, Тол. жин.). є) Жаґа нєрсенї танып-бїлдї,
т ы н. Бїр шыны шай їше алмай (Шєкєрїм, бїр їске кЅзї жеттї, бїлїм алды. ±ўлжановтар
јлеґд. поэм.). Ал К¤реґбай азамат Алтын, басІаша д ¤ н и е е с ї г ї н а ш а д ы (К.Оразалин,
к¤мїс, жамбыны ±оржын¦а салып жинады. Д ¤- Абай.).
н и е г е к Ѕ з ї т о й м а д ы. Тастайын десе Іимады Д¤ние жал¦ан. Д¤ние мєґгїлїк емес, тез Ѕтедї
(Е.±андеков, јлеґд.). деген ма¦ынада¦ы Іолданыс. Д ¤ н и е ж а л-
Д¤ниеге шыІты. с Ѕ й л. јмїрге келдї. «Прав- ¦ а н деген осы! (Ауызекї).
да» газетї 1912 жылы 5 майда, Петроградта Д¤ние ж¤йелер¿. Астрономияда аспан дене-
Ленин жолдастыґ басшылы¦ымен д ¤ н и е г е лерїнїґ, я¦ни Жер, К¤н, Ай жєне планеталардыґ
ш ы І т ы (С. ДЅнентаев, Шы¦.). Іўрылысы жЅнїндегї т¤сїнїктердї белгїлеу ¤шїн
Д¤ниеден баз кешу. Д¤ниенї маІрўм ету, Іолданылатын термин. Поляк астрономы Н.Ко-
тїршїлїктен Іашу. МўншалыІты Іасиетсїз де перник ашІан д ¤ н и е н ї ґ гелиоцентрлїк ж ¤-
ма¦ынасыз д ¤ н и е д е н б а з к е ш у д ї ґ бїрден- й е с ї н ї ґ тарихи маґызы зор болды (±ЎЭ).
бїр дўрыс жолы деп Ѕз миын Ѕзї быт-шыт еттї Д¤ние кезд¿. КЅп жердї аралады, єлемдї
(Є.Тарази, Нўрлы д¤ние). шарлады. ±орІыт жўрттан асІан аІылды, алда-
Д¤ниеден к¤дер ¤зд¿. јмїрден т¤ґїлдї. Бїр ¦ыны болжа¦ыш адам екен. Ол бїр жерде отыр-
басында болмай еркї, Сы бауырым Ѕлген май, ¤немї д ¤ н и е к е з ї п, тїршїлїктегї жаІсы-
к¤ннен. Суып жаным меґдеп мен де, К ¤ д е р ¤ з- жаманды кЅрїп салмаІтап, сынап, байыбына
д ї м д ¤ н и е д е н (А.Жўма¦алиев, јшп. жал.). жетїп, бїлїп ж¤рїптї (±аз. ертег.).
Д¤ниеден Іайтты [Ѕтт¿, кетт¿, кЅшт¿, оз- Д¤ние кезек. јмїр бїрде олай, бїрде былай,
ды]. с т и л ь. ±айтыс болды, Ѕлдї. Мен оны Іўбылмалы, Ѕзгермелї. Д ¤ н и е к е з е к, терме
Іўша¦ыма алып, еґїреп Іоя бердїм. Менїґ тезек деген, бїздїґ де Іолымыз¦а Іар¦а тышар, –
ал¦ашІы ўстазым, тўґ¦ыш командирїм Николай дедї єжем (Ауызекї).
Васильевич Редин осылай д ¤ н и е д е н І а й т- Д¤ние кЅрд¿. Болымсыз нєрсенї єлдеІандай
т ы (Є.НўршайыІов, АІиІат.). Талайлар Ѕ т т ї еттї. Сендердїґ осы бїр д¤ние еместї д ¤ н и е
д ¤ н и е д е н, Ажал¦а таппай амалды. ±айда кеттї к Ѕ р е т ї н д е р ї ґ бар-ау! (Ауызекї).
ойлашы, АбаІ-ТараІ бабаґды (Б.Бигелдиев, Д¤ние Іуды. Д¤ние-м¤лїкке, пайда¦а Іы-
БалІаш). Бїр к¤нї ажал кез келсе, д ¤ н и е д е н зыІты, д¤ние жинау¦а тырысты. Д ¤ н и е І у-
к Ѕ ш е р с ї ґ. Г¤лїґ солып сар¦айып, Шамшы- ¦ а н кЅґїлїм, нєпсїменен Іарай¦ан. ХаІ диуан¦а
раІтай Ѕшерсїґ (±аз. аІын. шы¦.). Семейден асыІтай, Мўрат тапІан ±ўдайдан (±аз. аІын.
тЅрт ат алдым бес ж¤з теґге, Тоймадыґ екї кЅзїґ шы¦.). Д ¤ н и е І у д ы І екїленїп, ЎстамаІІа
бўл жал¦ан¦а. КЅрмедїм Іатын, бала Ѕз ¤йїмдї, кезенїп, Д¤ние Іырын салмады, Ешбїр бїзге
Мен к Ѕ ш т ї м д ¤ н и е д е н ендї арманда (±аз. емїренїп (Б.јтемїсов, Шы¦.).
аІын. шы¦.). Жас к е т ї п бїреу д ¤ н и е д е н, Д¤ниен¿ аударып-тЅґкерд¿. БылыІтырды,
Арт жа¦ына Іалдыр¦ан. Єкесї мен шешесїн, ±ар- бєрїн араластырды. Кезїнде пединституттыґ
тайып жетсе Іазасы, ТЅлейдї бала есесїн (±аз. бєрїн университетке айналдырдыІ екен, ендї
53 ДҮНИ-ДҮНИ
д ¤ н и е н ї а у д а р ы п-т Ѕ ґ к е р м е й, педагог- Д¤ниен¿ґ тоза¦ы. јмїрдїґ соры, тїршїлїктїґ
тыІ мамандыІтарды осы университеттердїґ Іорлы¦ы. Атыґ шабан болса, жал¦анныґ азабы,
їшїнде-аІ ўІсатуымыз керек едї («Жас Алаш»). Ал¦аныґ жаман болса, д ¤ н и е н ї ґ т о з а ¦ ы
Д¤ниен¿ б¿р тиын [есеп] кЅрмед¿. Мал- (Шешендїк сЅздер).
м¤лїктїґ бетїне Іарамады. Д ¤ н и е н ї б ї р Д¤ниен¿ґ тЅрт бўрышы. Б¤кїл єлем, барлыІ
т и ы н е с е п к Ѕ р м е й т ў ¦ ы н ы, жомартты- жер шары. Д ¤ н и е н ї ґ т Ѕ р т б ў р ы ш ы н
¦ы, єрт¤рлї белгїсї бойында тўрмас па едї (Абай, аралап, бїлїмїн кЅтердї («Т¤ркїстан»). Бїр к¤нде
Тол. жин.). жас кЅґїлїн судай бастыґ, ТасІындап кемерїнен
Д¤ниен¿ кеґ салды. Емїн-еркїн дєурен с¤рдї. шалІып астыґ. Т Ѕ р т б ў р ы ш ы н д ¤ н и е-
Бў д ¤ н и е н ї к е ґ с а л ы п, Алтынды Іам- н ї ґ кЅрмей болжап, ±иялмен кЅк ІаІпасын
шы Іол¦а алып (±ыз Жїбек). барып аштыґ (Шєґгерей). Д ¤ н и е н ї ґ т Ѕ р т
Д¤ниен¿ кЅрген. јмїрден танып-бїлгенї кЅп, б ў р ы ш ы н т¤гел алып, Астасып астыІ жатыр
Ѕмїрлїк тєжїрибе жинаІта¦ан. Ер жїгїт д ¤- кЅгїґменен (Жас Іанат).
н и е н ї к Ѕ р г е н ї артыІ, Д¤ниеде не бар-жо¦ын Д¤ниен¿ґ тўтІасын ўстады. Билїк Ѕз Іолында
сезгенї артыІ. Т¤скендей аспан жерге їс болса болды, бєрїн билеп-тЅстедї. Сиезге бана¦ы
да, Бел байлап, тєуекел деп тЅзген артыІ (±аз. СалыІ болыс тєрїздї д ¤ н и е т ў т І а с ы н
аІын. шы¦.). АІбїлек д ¤ н и е к Ѕ р г е н кїсї боп, ў с т а ¦ а н д а р д ы шаІырды (С.Сейфуллин,
кейде ±арамўрттыґ ІылыІтарын асыґІырап Тар жол.). Сенсїз де таґым атып, тауы¦ым ша-
айтатын да болды (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Іырады. Д ¤ н и е н ї ґ т ў т І а с ы н ў с т а п
Д¤ниен¿ Іан сасытты. Ойран-топыр Іылды, тўр¦ан сен емессїґ. Палуан болмай-аІ Іойдым
Іан сасытты Іырып-жойды. Дєулет пен баІты («Лен. жас»).
Д¤ниен¿ґ т¿л¿н б¿лд¿. јмїр с¤ре алды,
Іуып ІўныІІан, д ¤ н и е н ї І а н с а с ы т ы п,
Ѕмїрдїґ Іыр-сырын бїлдї. Оныґ себебї олар д ¤-
ту¦алы тоймай Ѕткен, АІсаІ (±аз. ертег.).
н и е н ї ґ т ї л ї н б ї л д ї, мўндай болды (Абай,
Д¤ниен¿ Іараґ Іылды [талаІ етт¿]. а) Єлем-
Тол. жин.). ±ызы оІымысты, д ¤ н и е н ї ґ т ї-
дї тас-талІан еттї. ѕстерїн їстеген. Ендї о¦ан
л ї н б ї л е д ї (±аз. åртег.).
осы д ¤ н и е н ї І а р а ґ І ы п тЅґкерїп жїбер- Д¤ниен¿ тєр¿к Іылды. Д¤ниеден бездї. ±аґ-
се де бєрїбїр сияІты (Є.Нўрпейїсов, ±ан мен ¦ырып кеттї жапан¦а, Т є р ї к І ы л ы п д ¤-
тер). є) Тїршїлїктї Іиды, Ѕмїрден к¤дер ¤здї, н и е н ї, Шыбын жанды Іинады, Бїр перзент-
тастады. Басын кекжитїп, кЅкке кЅтергенї тїґ дертїнен (МўґлыІ-ЗарлыІ).
болмаса, бўл д ¤ н и е н ї т а л а І е т ї п, басын Д¤ниен¿ шайІап Ѕтт¿. јмїрдїґ бар Іызы¦ын
Ѕлїмге байлап бара жатІандай ашулы да ызалы кЅрдї, той-думанмен Ѕткїздї. Одан соґ бїздїґ
(С.БаІбергенов, ±ар¦а.). елде тайпаІ Ѕткен, Д ¤ н и е н ї заманында
Д¤ниен¿ґ бейнет¿н тартты [машаІатын ш а й І а п Ѕ т к е н (ХалыІ єндерї).
шект¿]. ±орлыІ кЅрдї, бейнет шектї. МўґлыІ Д¤ние ос¿. г е о г р. Аспан сферасыныґ
пенен ЗарлыІІа Іосылар к¤нїм болар ма? Д ¤- центрї арІылы Ѕтетїн жєне æердїґ айналу
н и е н ї ґ т а р т т ы м б е й н е т ї н, Т¤зелер осїне параллель т¤зу сызыІ. Аспан сферасыныґ
ме екен келбетїм (МўґлыІ-ЗарлыІ). КЅл Іылып кЅрїнерлїк Іоз¦алысы д ¤ н и е о с ї н ї ґ
Іўйдым талай судай а¦ып, СЅйлей кЅр Ѕлмей тЅґїрегїнде Ѕтедї (±ЎЭ).
тўрып, тїл мен жа¦ым, Д ¤ н и е н ї ґ м а ш а І а- Д¤ние Ѕртен¿п бара жатса да… ±андай сўм-
т ы н ш е к т ї м талай Алмасын тїрлїкте ердїґ дыІ болса да, ІиыншылыІІа тап болса да. Осы
ба¦ын (±аз. аІын. шы¦.). мїнезїн бїлген жўрт д ¤ н и е Ѕ р т е н ї п б а-
Д¤ниен¿ґ бўты б¿р-аІ тиын. Бєрїбїр, не р а ж а т с а да, бў¦ан жалынуды Іойып ал¦ан
болса ол болсын деген ма¦ынада¦ы сЅз Іолданыс. (Т.Ахтанов, Таңд.).
Ма¦ан мынау д ¤ н и е н ї ґ б ў т ы б ї р-а І Д¤ние Ѕтт¿. Тїршїлїк Ѕмїр артта Іалды.
т и ы н, анау д¤ниенїґ адамымын, – дедї МаІаш Сїзден д ¤ н и е Ѕ т ї п т ї Мен де артынан кетейїн
аІсаІал Шєкенге (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). (Батырлар жыры).
Еш нєрсенїґ керегї жоІ, д ¤ н и е н ї ґ б ў- Д¤ние полюстер¿. г е о г р. Д¤ние осїнїґ ас-
т ы б ї р-а І т и ы н дегенї шы¦ар («Жетїсу»). пан сферасымен Іиылысу н¤ктелерї, єлем полюс-
Д¤ниен¿ґ дєм-тўзын татты. Бїраз жердї терї. Д ¤ н и е п о л ю с т е р ї аспан сферасыныґ
аралады, Ѕмїрдїґ ащы-тўщысын кЅрдї. Мєдине тєулїктїк айналасына Іатынаспайды («Бїлїм
Ѕзї ескї д ¤ н и е н ї ґ бїраз д є м-т ў з ы н т а- жєне еґбек»). ТемїрІазыІ – Солт¤стїк д ¤ н и е
т ы п, сол кЅлемде Іалыптасып Іал¦ан кЅзІа- п о л ю с ї н е жаІын орналасІан жўлдыз (±ЎЭ).
распен келсе де, жаґа заман¦а бар пи¦ылымен Д¤ние салды. с т и л ь. ±аза болды, ж¤регїнїґ
разы (С.Шаймерденов, Таңд.). со¦уы тоІталды. Менїґ шешемдї єкемїз
Д¤ниен¿ґ жартысындай. јте ¤лкен, зор. ±ўдайберген ал¦ашІы єйелї Сєуле д ¤ н и е
КЅпїрмен ж¤рїп, дарияныґ ар жа¦ына шыІтым, с а л ¦ а н н а н кейїн алыпты (С.Талжанов,
ар жа¦ында д ¤ н и е н ї ґ ж а р т ы с ы н д а й тас Ўлдай.). Ол жабай д ¤ н и е с а л ¦ а н д а
бар екен (±аз. ертегї.). бўлардыґ бар малы боталы жал¦ыз Іара
ДҮНИ-ДҮНИ 54
їнген болды (I.Есенберлин, ±аЇар). јлїм јлеґд.). Осы ж а л ¦ а н д ¤ н и е д е н шешен
деген айтып келе ме, он алты жасар баласы де Ѕткен не бўлбўл, кЅсем де Ѕткен не д¤лд¤л
бар едї, Іапияда мотоциклден Іўлап д ¤- (Абай, Тол. жин.). Ўмытыппын аттарын да
н и е с а л ¦ а н (С. Шаймерденов, Мїнез). Ту¦анымныґ, жаІынымныґ, Уа! О п а с ы з
Д¤ние сарсаґ. Єуре, сергелдеґ, бос сандалыс. д ¤ н и е, шїркїн «Т¤лкїІўйрыІ», шашуыґ мўґ
Болатын д ¤ н и е с а р с а ґ ту¦ан шаІта, јскемїн (А.Жўма¦алиев, јшп. жалын). ±айдан бїлдїґ
отын – жастыІ, Іўм-ІўндаІта; Жер теуїп темїр алдына, Ўл-Іызыґныґ келмесїн. Ханды¦ыґды
Ѕкшем бал¦а бол¦ан, Иленген тїкен шеґгел бўл мїндет Іып, ± а й ы р с ы з д ¤ н и е жиясыґ
ІўшаІта (ѕ.Жанс¤гїров, Шы¦.). (Ј.Кєрїбаев, Шы¦.).
Д¤ние сЅз¿. К¤нделїктї тїршїлїкке Іатысты ЖалпаІ [байтаІ] д¤ние. ШалІар, кеґ жер.
єґгїме. Мырза¦а, д ¤ н и е с Ѕ з ї н сЅйлеудї КЅз жетпейдї бїр биїк шыґ, ж а л п а І д ¤ н и е
Іой¦амыз (М. АІынжанов, Ыбырай.). Мен д ¤- тЅрїнде, Нўрын тЅккен шыґында к¤н, ойын, са-
н и е с Ѕ з ї н е н аулаІ кетїп бара жатІан жанмын уыІ елїнде (А.Жўма¦алиев, јшпеген.). Мен сенї
(М.Єуезов, Абай æîëû). ардаІтаймын ж¤регїммен, Басыґды, тауыґды да
Д¤ниес¿ тар. КЅґїлї алаґ. ±озы КЅрпеш с¤йемїн мен. Тўрсыґ сен жанарымда – ж а л п а І
дегенде д ¤ н и е с ї т а р. Анда-санда болмаса, д ¤ н и е, Сен к¤лсеґ – мен де шатпын, к¤лемїн
сЅйлеспейдї, Жал¦ыз жатып ±озы ¤шїн Іылады мен! (±. М¤сїрепов, Раушан). Ж а л п а І д ¤-
зар (±озы КЅрпеш.). н и е н ї жалын мен Іара т¤тїн Іаптап Іарദы-
Д¤ние т¤гел. Бєрї Ѕз орнында, бєз бая¦ыдай. лыІ басІандай едї! (Мыґ бїр т¤н).
±азїр д ¤ н и е т ¤ г е л. Бетїнїґ єр жерї жа- Жан д¤ние. Àäàìíû´ ¿øê¿ ä¤íèåñ¿ сезїм. Тў-
ралан¦ан, ¤стї-басы батпаІ. Не болды онда їсї ла бойын суыІ тер басып тїтїреп барады. Ж а н
жоІ (Б.±ожабеков, КЅктЅбе). д ¤ н и е с ї н ї ґ к¤йзелїсїн Алтай¦а Іайткен-
Дүние шары. к ө н е. Дүниенїң төрт бұры­ де сездїрмеуге тырысты (С.Шаймерденов, Ауыл
шы. – Шын дос болсаң, уәзїрїм, тыңда зарым
жїгїтї). Осында¦ылар баланыґ Ѕзїндїк ж а н
Ақылы бїр өзїнде мың дананың, Сүйген жарым
д ¤ н и е с ї м е н санасып, оныґ ата-анасындай
бар едї жаны бїрге Атағына таң қылған д ү н и е
кЅретїн ўйым болуы керек (М.МўІанов, Педа-
ш а р ы н (Н.Ахметбеков, Амангелдї).
гогика. очерк.).
Ек¿ д¤ние. а) О жал¦ан мен бў жал¦ан, о д¤-
Жануарлар [жєнд¿ктер] д¤ниес¿. б и о л.
ние мен бў д¤ние. Ту¦ан анасы Ѕлїп тїрїлгендей
е к ї д ¤ н и е н ї ґ арасынан табылды (С.Бегалин, Жер бетїнде тїршїлїк ететїн жануарлар (жєндїк­
Ана.). Дїн де осы шын ойласаґ, та¦ат та осы. тер) єлемї. Бїздїґ планетамызда ж а н у а р л а р
Е к ї д ¤ н и е бўл тасдих – хаІтыґ досы. Осы- д ¤ н и е с ї кЅп те, сан алуан. ОмыртІалы жан-
ларды бўзатын жєне ¤ш їс бар: Пайда, маІтан, уарлардыґ Ѕзїнїґ 48000 т¤рї бар (Ш.±ожахме-
єуесІой – онан шошы (Абай, Тол. жин.). Е к ї тов, Ґалым.). Жас натуралистер кЅмегїмен бїр-
д ¤ н и е д е тїлегїґдї берсїн сенїґ, Бєтен! – деп екї жылдыґ їшїнде ж а н у а р л а р д ¤ н и е-
кЅтерїлїп Іалды (Є.Нєбиев, Шолпан). є) Ескї с ї н зерттеп жєне оларды жинаІтай отырып,
заман мен жаґа Іо¦ам. Бїздер е к ї д ¤ н и е н ї ґ, зоология кабинетїн ўйымдастырдыІ («±азаІст.
бїр-бїрїне Іарама-Іарсы екї єлемнїґ адамдары мект.»). Осы єйнектер арІылы Левенчуктїґ кЅз
едїк (Т.Шаханов, КЅгїлдїр.). Бїз екеумїз е к ї алдына тїрї ж є н д ї к т е р д ¤ н и е с ї кЅрїнедї
д ¤ н и е адамы екенбїз. Оны бїздїґ мў¦алїмнїґ (Ж.Сўлтанов, Аурулар.).
айтуынан єбден т¤сїндїм, – дедї Сейїл бїр к¤нї ЖарыІ д¤ние. Тїршїлїк, îñû Ѕмїр. Онда мы-
Кенжебекке (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар). на ж а р ы І д ¤ н и е д е ж¤рудїґ Іажетї не?! –
б) Екї т¤рлї єлеуметтїк орта. МаІсўтым ємїр «жауап бер» дегендей, зїлдене, тїк Іарап Іалып-
ма¦риб десе-да¦ы, Алынбас болма¦ан соґ ¦ылым ты єйел (К.Ж¤нїсова, ±ўстар єнї). јзїн бўл
емге. К¤ллї їсї а келмес надандардыґ, е к ї д ¤- ж а р ы І д ¤ н и е д е ендї жоІ шы¦армын деп
н и е ¦алым мен надан теґ бе (±аз. аІын. шы¦.). ойла¦ан ол, екї кЅзї жўмулы к¤йїнде бўл да-
Ен д¤ние. Кеґ байтаІ, шетсїз, шексїз уыстыґ Іайдан шыІІанын да байІа¦ан жоІ
д¤ние. Мен е н д ¤ н и е н ї жайнату¦а, тыл- (К.Оразалин, Жексен).
сым жўмбаІтардыґ Іара т¤негїн серпїлтуге Жер д¤ние. БарлыІ жер, б¤кїл аймаІ, бар-
мїндеттїмїн (С. Талжанов, Адам.). лыІ тЅґїрек. Єлем дамыл алып бїр, Басылды
Еск¿ д¤ние ес¿г¿н теу¿п ашты. Ескї Ѕмїр Іўр- к¤н желдетїп. ±ўйып Ѕттї кЅк жаґбыр Ж е р д ¤-
сауын бўзып шыІты. Е с к ї д ¤ н и е е с ї г ї н н и е н ї кЅлдетїп (С.Мєуленов, Таґд.).
т е у ї п а ш ы п, Кїрїп келдї ол ж¤зїнен жалын Иес¿з д¤ние. ±араусыз Іал¦ан, ешкїм ием-
шашып (±.Аманжолов, јлеґд.). денбеген зат, м¤лїк, игїлїк. ±ай Іора¦а барса
Жал¦ан [опасыз, Іайырсыз] д¤ние. Ал- да шашылып жатІан, и е с ї з жатІан д ¤ н и е
дамшы, баянсыз Ѕмїр, Ѕткїншї. ОйналыІ та к¤- (С.Шєрїпов, Бекболат).
лелїк, Ойласаґдар жїгїттер, Мынау ж а л ¦ а н Кезек [опасыз, баяны жоІ] д¤ние. ÁїрІа-
д ¤ н и е Кїмдерден кейїн Іалма¦ан (Махамбет, лыпта тўрмай, алма-кезек ауысып отырàòûí
55 ДҮНИ-ДҮНИ
½ì¿ð. Б¤гїн бїздї Іуантса, Кешїкпей-аІ келедї Јм¿т д¤ниес¿. ЖаІсылыІты аґсау, жа-
Са¦ан да к е з е к д ¤ н и е! (±обыланды батыр). Ой, маншылыІІа бармау. Жауынгер ¤шїн заґ сол,
о п а с ы з д ¤ н и е-а й, сЅйтїп к¤ткен жанын апа, еґ берї тўр¦ан қауїппен есептесесїґ, оныґ
Іўдекеґ бїр к¤нгїдей болмай алды да кеттї ар жа¦ында ыл¦и ¤ м ї т д ¤ н и е с ї жатады
(Ј.Уайдин, Ендїгїсїн.). Жарасар ер кемде-кем, (Ґ.М¤сїрепов, Таґд. шығ.).
Егес болса ІабаІІа. Єншейїнде єркїм-аІ, Ѕтїп ѕшк¿ д¤ние. а) ѕшкї Іўрылыс. Ауру т¤йенї
ж¤рер санаІІа. Б а я н ы ж о І д ¤ н и е-а й, Бїт- сой¦ан уаІытта оныґ ї ш к ї д ¤ н и е с ї н д е
сейшї дєулет-талапІа (±аз. аІын. шы¦.). бол¦ан Ѕзгерїстердї єркїм Ѕзїнше байІап, Ѕзїн-
КЅк д¤ниес¿. а) Аспан єлемї. БїраІ осы уа- ше топшылайтын (X.Ар¦ынбаев, Мал ауру.).
ІытІа дейїн аспан¦а ўшып, к Ѕ к д ¤ н и е с ї н є) Адамныґ ойлау Іабїлетї, бїлїм дєрежесї, жан
кЅрген жан емеспїн (Є. Єбїшев, Замана.). є) Жер д¤ние. ШатпаІтыґ сырт пїшїн-бейнесї бастыІІа
бетї. Содан соґ атІўмар батыр к Ѕ к д ¤ н и е- лайыІты келгенмен, ї ш к ї д ¤ н и е с ї н е н
н ї ґ їшїнен екї аяІтыны айдап шы¦ып, тЅрт їске асар бїр тєуїр нєрсе тауып алсаґыз, оґбай
аяІтыны, аттарды ба¦ыґдар деп ємїр еткен дейдї кетейїн, мына Іал¦ан мўрнымды кесїп берем
(Ґ.М¤сїрепов, Кездесп. кет.). (О.Єубєкїров, Ўзын сЅз.). КЅркем єдебиет
К¤нш¿л д¤ние. Опасыз Ѕмїр, жал¦ан. КЅп шаруа жа¦дайыныґ Ѕзгеруїмен Ѕзгерїп отырса,
жасамай, кЅк ор¦ан, жарасы ¤лкен жас Ѕлїм К¤н сол кЅркем єдебиеттї ту¦ызушы аІын-жазушы-
ныґ ї ш к ї д ¤ н и е с ї де Ѕзгермек (С.МўІанов,
шал¦ан жердї тез ор¦ан, К ¤ н ш ї л д ¤ н и е Іас
јсу жол.).
Ѕлїм (Абай, Тол. жин.).
ДЈНИЕ-АЙ о д. Шїркїн-ай, Ѕмїр-ай, заман-
±ыздыґ д¤ниес¿. э т н. Ўзатыл¦ан Іыздыґ
ай деген секїлдї, адамныґ єрт¤рлї кЅґїл к¤йїн
жасауы. ±ыз ўзатып ж¤ргендер та¦ы да єлденеге бїлдїредї. Д ¤ н и е-а й, сол Іызы¦ы таусылмай-
келїсе алмай, єлдекїмдердї таппай, І ы з д ы ґ тын к¤ндер Ѕстїп кЅрген т¤стей кЅзден бўлбўл
д ¤ н и е с ї н де машина¦а салып бола алмай ж¤- ўшады деп ол сїрє, ойлап па? (±.Найманбаев,
рїп алды (Т.Нўрма¦амбетов, ТўныІ су). Јмїт.). Атасы басІа жат ру жаман екен д ¤ н и е-
О д¤ние. Махшар, ахирет. Оныґ ¤стїне а й! Тастап кеттї жўртына (Ер Тар¦ын). Жа-
«єудїґ» Ѕлїкке о д ¤ н и е д е пайдасы тие ме, рыІ д ¤ н и е-а й! Жары¦ыґ неткен жаІсы едї!?
тимей ме ол да екїталай нєрсе (Ж.Алтайбаев, Жаґылыспаспын, жарым деп айтсам наІ сенї
Сыпыр¦ыш). Б¤кїл Ѕмїрїн жўмыс їстеп мўІ- (М.МаІатаев, Мавр.).
таждыІпен Ѕткїзїп ж¤рген адамды дїн «±ўдай ДЈНИЕ-БАЙЛЫ± з а т. БарлыІ Іазына-
о д ¤ н и е д е жарылІайды» деп жўбатады м¤лїк, дєулет. јкїмет кедейлерге кЅшедї деген
(А.±ўрман¦алиев, Ислам дїнї.). Бў д¤ниеден де Іауесет бар. На¦ыз сїґїрї шыІІан кедей
о д ¤ н и е жаІсы болса, Адам¦а айтпай Іожалар єлемдї билейтїн патша болады, д ¤ н и е-б а й-
кетер едї (Айтыс). л ы І т ы кедейлерге ¤лестїредї (М.Жўма¦ўлов,
јс¿мд¿ктер д¤ниес¿. б о т. Жер бетїндегї Ѕсїм- ±ыран.).
дїктер єлемї. Орта Азия мен ±азаІстанныґ ДЈНИЕДЕЙ с ы н. 1. јмїрдей. ±ол жазуды
Ѕ с ї м д ї к т е р д ¤ н и е с ї єрї бай, єрІилы ермек ет, жатпа бекер, Бўл кЅґїлсїз д ¤ н и е-
екендїгї д¤ние ж¤зїне ертеден белгїлї бола- д е й кЅп жыл Ѕтер (Абай, Шы¦.). 2. Нєрседей.
тын (С.Сұбханбердин, јсїмдїк – дәрї.). 1974 Бейїмбет Майлиннїґ творчествосы ма¦ан Ѕзектї
жылдыґ июль айында жо¦арыда бїз ата¦ан тўтас д ¤ н и е д е й єсер етедї (Т.ЄлїмІўлов).
±ызыларай шўратында¦ы б¤кїл Ѕ с ї м д ї к 3. ±азынадай, Іымбат заттай. Олар ІазаІ
д ¤ н и е с ї бїр адамныґ сал¦ыртты¦ынан єдебиетїне Ѕз д ¤ н и е с ї н д е й, Ѕзїнїґ Іымбат
т¤гелдей Ѕртенїп кете жаздады (Жер жаннаты). Іазынасындай Іарайды. Єрине, єрІайсысыныґ
єрт¤рлї ой-пїкїрї бар (I.Омаров, Серпїн). Жау
Пєни д¤ние. д ї н и. Осы Ѕмїр, Іазїргї тїршї-
самолетїнїґ бЅлшектерї осы бала¦а Іымбат д ¤-
лїк. Єкемїздїґ п є н и д ¤ н и е д е н баІилыІ-
н и е д е й кЅрїнїп, а¦а-єпкелерїне, єке-шешеле-
Іа Ѕткенїне де жыл¦а жуыІ уаІыт болыпты
рїне баІытсыздыІ єкелген Іыр¦ын со¦ыс жыл-
(«Алматы аІшамы»). дарын кЅз алдына елестеткен болар (Арулар.).
Сўм [Іу] д¤ние. ±айырсыз, жал¦ан Ѕмїр. Д¤ниедей болып. јзїнше кеуде кЅтергенсїп,
Шынымен отырса да жаны ашып, ±ия алмай єлдеІандай болып; асып-тасып. Сапар д ¤ н и е-
патшалы¦ын Іалды сасып. С ў м д ¤ н и е сыл- д е й б о л ы п їнїсїне той жаса¦анда айту¦а да
тауды осы та¦ы айттырды, «АсыІ сЅз айтпа, ба- жарамады деп ж¤рмесїн (Ш.Бейсенова, Той¦а
лам, аса тасып» (Т. ѕзтїлеуов, Р¤стем.). Уа, с ў м кел.). јзїнїґ д ¤ н и е д е й б о л ы п отыр¦анын
д ¤ н и е, ендї кЅрсетпегенїґ осы ма едї? («±аз. Іарашы («Єдеб. майданы»).
єдеб.»). Жаны Іўр¦ыр Іандай тєттї Ѕлейїн деп Д¤ниедей кЅрд¿. ЄлдеІандай санады. Саты-
жатсаґ-да¦ы. ±имайсыґ ¦ой І у д ¤ н и е н ї, балды балалар ¤йїне директор бол¦анда Ахтан
Уын талай татсаґ-да¦ы (А.Жўма¦алиев, јшп. бєрїн Ѕзїнїґ ал¦ысынан ту¦ан д ¤ н и е д е й к Ѕ-
жалын). р ї п ж¤редї (С.Хайдаров, Ж¤рек сыры).
ДҮНИ-ДҮНИ 56
ДЈНИЕЖАНДЫ с ы н. Д¤ниеІор, д¤ние- Д¤ниеж¤з¿ т¿лдер¿. Єлемде бар барлыІ тїл-
ì¤ë¿êò¿ ¢íàòàòûí. Хасен – д ¤ н и е ж а н д ы дер, халыІтар тїлдерїнїґ жиынтыІ атауы.
жїгїт. Сол бїр сырын сезїмтал Шакизат Іана Сонау Орхон-Енисей жазуларын, екї т¤ркї,
бїлетїн (Д.Єбїлев, Арман.). ±асымныґ єкесї- ша¦атай сЅздерїн, д ¤ н и е ж ¤ з ї т ї л д е р ї н ї ґ
нїґ д ¤ н и е ж а н д ы адамдай кЅрїнгенї рас тарихын ±ўдайберген бїзге кїтапсыз-аІ жаІсы
(«Еґбек туы».). Сен екеумїздїґ д ¤ н и е ж а н- ў¦ындыр¦ан едї (±.Бекхожин, Шығ.). Д ¤ н и е-
д ы болуымыз¦а осы жа¦дай єсер еткен болар ж ¤ з ї т ї л д е р ї н ї ґ ўзын саны 3000-нан 10000-
(«±аз. єдеб.»). ¦а дейїнгї аралыІта деген тўжырым да жоІ емес
ДЈНИЕЖАНДЫЛЫ± з а т. Д¤ниежанды (±ЎЭ). Сы жылдары д ¤ н и е ж ¤ з ї т ї л-
болушылыІ. Мўншама д ¤ н и е ж а н д ы л ы І- д е р ї н ї ґ тЅрттен бїрї 1000 сЅйлеушїге, теґ
т ы ґ адам¦а опа бермейтїнїн бїлмейтїнї Ѕкї- жартысы 10000 сЅйлеушїге азай¦ан, сонымен
нїштї-аІ («Єдеб. майд.»). Іатар 455 тїлдї ана тїлїм деп есептейтїндер са-
ДЈНИЕ-ЖИ®АЗ з а т. К¤нделїктї тўр- ны 100 адамнан аспаса, 310 тїл Ѕлї тїл ретїнде
мысІа Іажеттї заттар мен м¤лїктер, жиЇаз- танылып отыр (±ЎЭ).
дар. Єр тараптан келген сыйлыІ зат, д ¤ н и е- ДЈНИЕЖЈЗ¾Л¾К с ы н. 1. Д¤ниеж¤зїне Іа-
ж и Ї а з д а р ¦ а толы жаґа отаудыґ есїгїн ашып, тысты, б¤кїлєлемдїк. Д ¤ н и е ж ¤ з ї л ї к банк –
екї жастыґ Ѕз алдарына тўрмыс Іўр¦ан шек- БЎЎ ж¤йесїндегї бїрнеше халыІаралыІ Іаржы
сїз Іуаныштарына ортаІ болдым (А.Єлсеров, ўйымдарынан тўратын топ («Алматы аІшамы»).
Алыста¦ы.). Д¤кендерїнде не керектїґ бєрї бар: Д ¤ н и е ж ¤ з ї л ї к кеден ўйымы 1950 жылы
матаныґ т¤р-т¤рї, д ¤ н и е-ж и Ї а з кЅз тўн- Брюссельде Кедендїк кеґестер достасты¦ы ре-
дырады (Б.То¦ысбаев, От пен к¤л.). КЅшенїґ тїнде Іўрыл¦ан халыІаралыІ ўйым («Жас
екї бетїндегї кеґ жаймаларда Іытайы жїбек, Алаш»). Алматы мен Астанада кешкї са¦ат 22
к¤нге ша¦ылысІан єр алуан асыл тас, алтын, бол¦анда д ¤ н и е ж ¤ з ї л ї к уаІыт 16 са¦ат бо-
лады (±ЎЭ). 2. Танымал, атаІты. Мўныґ бєрї
к¤мїс бўйымдар, был¦ары мен шў¦а, аґ терїлерї,
ІазаІтыґ халыІ аІыны Жамбылдыґ д ¤ н и е ж ¤-
шартараптыґ саудагерлерї єкелген їрї-ўсаІ д ¤-
з ї л ї к Ѕшпес даґІыныґ ай¦а¦ы (М.±аратаев,
н и е-ж и Ї а з ыбырсып жатыр (Є.Кекїлбаев).
Туған әдеб.).
КЅрїктї кинотеатрлар, кЅпшїлїк кїтапханалары,
Д¤ниеж¤з¿л¿к валюта ж¤йес¿. І а р ж ы.
д ¤ н и е-ж и Ї а з ¦ а толы д¤кендер, мєдениет
Д¤ниеж¤зїлїк шаруашылыІ байланыстардан
ордасы мектептер, сўлу, сєндї Демалыс парк-
туында¦ан валюта-экономикалыІ Іатынас-
терї – жаґа Іаланыґ жан с¤йсїнерлїк жаІсы тардыґ жиынты¦ы. Д ¤ н и е ж ү з i л i к в а л ю -
сипаттары, жарІын кЅрїнїстерї (С.Мєуленов, т а ж ү й е с ї н е ўлттыґ валюталары кїредї
Жер нєрї). (“Ò¤ð­ê¿ñòàí”).
ДЈНИЕЖЈЗѕ з а т. Бар єлем, ¦алам, жер- Д¤ниеж¤з¿л¿к мўхиттыґ белдемд¿л¿г¿.
ж¤зї. ±ажымўІан деген кїсї д ¤ н и е ж ¤ з ї н д е- г е о г р. Мўхит суы Іасиеттерїнїґ (темпера-
г ї атаІты балуандардыґ бїреуї (Б.СоІпаІбаев, турасы, тўздылы¦ы, химиялыІ элементтерї,
Жекпе-жек). Аты д ¤ н и е ж ¤ з ї ¦ылымына органикалыІ д¤ниесї) таралу заґдылыІтары.
єйгїлене баста¦ан ШоІанныґ жасы ол кезде Д ¤ н и е ж ¤ з ї л ї к м ¤ х и т т ы ґ б е л д е м д ї л ї-
не бєрї жиырма бесте ¦ана едї (Б.СоІпаІбаев, г ї н ї ґ негїзгї т¤рї – ендїк белдемдїлїк (±ЎЭ).
±айда. ГауЇар). ±аЇарландыІ, саптандыІ, Д¤ниеж¤з¿л¿к сауда ўйымы. ý ê î í. Ха-
Жау¦а т¤гел аттандыІ. Фашистердї жоямыз лыІаралыІ сауда ўйымы. Д ¤ н и е ж ¤ з ї л ї к
Д ¤ н и е н ї ґ ж ¤ з ї н е н (јлеґд. жин.). Хорезм с а у д а ў й ы м ы Бїрїккен Ўлттар Ўйымыныґ
мєдениетїнїґ їргетасын Іала¦ан – ±аґлы-Іып- ж¤йесїне кїредї, д¤ниеж¤зїлїк сауда ережеле-
шаІ елдерї. Сол ерте заманныґ ¤зїлмей келе рїн єзїрлеу жолымен мемлекеттїк сауда сая-
жатІан мєдени Іоры араб мєдениетїне келїп сатына ыІпал жасау, сауда Іатынастарын
жал¦асты. Мўса ибн Мўхаммед єл-Хорезми, не¦ўрлым ырыІты жєне болжалды ететїн
Абунасыр єл-Фараби, Єбулрайхан єл-Бируни, келїссЅздер форумын Ѕткїзу, дауларды рет-
басІасын Іой¦анда, дєл осы ¤ш есїмнїґ Ѕзї-аІ теу мїндеттерїн атІарады (±аз. тїлї термин.
д ¤ н и е ж ¤ з ї н ї ґ мєдени оша¦аныныґ ¤ш ая¦ы Экономика). Д ¤ н и е ж ¤ з ї л ї к с а у д а
деуге болады (А.Машанов, Әл-Фараби.). ў й ы м ы халыІаралыІ сауда байланыстарын
Д¤ниеж¤з¿ ІазаІтарыныґ Іауымдасты¦ы. реттеп, Іатысушы елдердїґ сауда-саттыІ жєне
Д¤ниеж¤зї ІазаІтарыныґ Іўрылтайында Іў- тарифтїк саясатын (Ѕзара сауда Іатынастары-
рыл¦ан халыІаралыІ Іо¦амдыІ ўйым. Д ¤ н и е- ныґ принциптерї мен ережелерїн, баж салы¦ы
ж ¤ з ї І а з а І т а р ы н ы ґ І а у ы м д а с т ы- мен келїсїмшарттыґ мїндеттемелерїн, Ѕнїмдердї
¦ ы н ы ґ негїзгї маІсаты – шетелдерде ж¤рген стандарттау мен сертификаттауды, импортты
ІазаІ диаспорасымен жан-жаІты байланыс лицензиялауды, экспортты Іаржыландыруды,
орнату («Егемен ±азаІстан»). т.б.) ¤йлестїрїп отырады (±ЎЭ).
57 ДҮНИ-ДҮНИ
Д¤ниеж¤з¿л¿к уаІыт. г е о г р . БастапІы ДЈНИЕ±ОР с ы н. 1. Д¤ние²î´ûç, д¤ние-
(нЅлїншї) меридианныґ орташа к¤н уаІыты. Іўмар. Мал Іызы¦ына батІан д ¤ н и е І о р,
Д ¤ н и е ж ¤ з ї л ї к у а І ы т б¤кїл Жер шарына ортаІ. сараґ ±арабайда ар-ўят, єдїлет жоІ. Ол ерге де,
Ол астрономияда, ¦ылыми зерттеулерде Іол- елге де опасыз, тас бауыр, Ѕзїмшїл (М.Єуезов,
данылады. Ал тўрмыста, їшкї їстерде єр ел Ѕз Єр жыл.). Малжан малдан басІа еш нєрсенї
уаІытын пайдаланады (±ЎЭ). Алматы мен бїлмей Ѕткен на¦ыз феодал. ±арасай аІша ар-
Астананыґ декреттїк уаІыты д ¤ н и е ж ¤ з ї л ї к Іылы д¤ниенї жалма¦ан Іара Іоґыз, д ¤ н и е-
у а І ы т т а н 6 са¦ат алда (±ЎЭ).
І о р жанныґ Ѕкїлї («±аз. єдеб.»). Д ¤ н и е І о р
ДЈНИЕ±ОіЫЗ с ы н. Д¤ниеІор, д¤ние-
жанды, д¤ние жинау¦а тоймайтын. Д¤йсен сол байдыґ Д¤ниеден жал¦ыз мўґы бар, Бїр
жаннан асІан д ¤ н и е І о ґ ы з. Јйїне бїр ІонаІ перзентке зар бол¦ан (С.Сейфуллин, Шы¦.).
Іонса, со¦ан асІан бїр жїлїкке жаны шы¦ып, 2. а у ы с. Д¤ниеге жаны ашы¦ыш, Іўнтта¦ыш,
тыжырынып отырады (М.Єуезов, ±араш.). обалсын¦ыш. Ханеке, бўл к¤нємдї кешїрїґїз,
А¦асыныґ їнї бойынан ўнатар жал¦ыз Іасиетї – ±ылмыс емес Іате ¦ой мўныґ Ѕзї. ТЅгуге с¤ттї
д ¤ н и е І о ґ ы з еместїгї (Ж.Молда¦алиев, Екї Іима¦андыІ, д ¤ н и е І о р адамныґ бїр мїнезї
дос.). Ойыґда болсын, досым, – дедї Фараби, – (Е.Бердин, ±анды асу). Бїр уыс ўн болса да їшїп-
Ѕз басынан Ѕзї мїн таба алма¦андар д ¤ н и е І о- жем жа¦ынан Іарайласатын Молдамўрат д ¤-
ґ ы з хайуандар деп бїлїґїз (А.Машанов, Әл- н и е І о р Алтынай ¤шїн екї туып бїр Іал¦аннан
Фараби.). да жаІын (Ў.Доспанбетов, Ел есїнде).
ДЈНИЕ±ОіЫЗДАН= е т. Д¤ние жинау¦а, ДЈНИЕ±ОРЛАН= е т. Д¤ние жинау¦а, бай-
байлыІ жинау¦а Іўны¦ып кету, д¤ниежанды лыІ жинау¦а Іўны¦ып кету, д¤ниеІоґыздану.
болу. јзї єбден д ¤ н и е І о ґ ы з д а н ы п, Іўны- Д ¤ н и е І о р л а н ¦ а н адамда бедел болмайды
¦ып барады, апырмай, адам Іалай тез Ѕзгередї
(Ауызекї).
(«±азаІст. єйелдерї»).
ДЈНИЕ±ОіЫЗДАНДЫР= е т. Д¤ние ДЈНИЕ±ОРЛАНУ Д¤ниеІорлан етїстїгї-
жинау¦а, байлыІ жинау¦а ІўныІтыру, д¤ние- нїґ Іимыл атауы. Д ¤ н и е І о р л а н у – жаман
жанды еткїзу. КЅрген Іиыншылы¦ы оны д ¤- єдет (Ауызекї).
н и е І о ґ ы з д а н д ы р ы п жїберген сияІты ДЈНИЕ±ОРЛАУ с ы н. Д¤ниежандылау,
(Ауызекї). д¤ниеІоґыздау, д¤ниеге жаІындау. Ал єйелї бол-
ДЈНИЕ±ОіЫЗДАНДЫРУ Д¤ниеІоґыз- са д ¤ н и е І о р л а у кїсї, оныґ ашыІ алаІанын
дандыр етїстїгїнїґ Іимыл атауы. ≈ Д ¤ н и е- жўм¦ысы келедї. Єзїл-Іалжыґын шын кЅрїп
І о ґ ы з д а н д ы р у ¤рдїсї. Іыз¦аныш бїлдїредї (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.).
ДЈНИЕ±ОіЫЗДАНУ Д¤ниеІоґыздан јзїґ д ¤ н и е І о р л а у емессїґ бе? Боса¦амнан
етїстїгїнїґ Іимыл атауы. јзї д ¤ н и е І о ґ ы з- аттамай жатып, менїґ малымды т¤гендегенїґ
д а н у ы м е н Іоймай, бар¦ан сайын Іўны¦ып Іалай? (М.Сатыбалдиев, ±оґыр Іозы). Ал
бара жатІандай («±азаІст. єйелдерї.»). ¤й їшїндегї ІўлІынан, сЅзїнен, Іимылынан
ДЈНИЕ±ОіЫЗДАУ с ы н. Д¤ниеге жа- д ¤ н и е І о р л а у жанныґ бейнесїн таны¦ан
Іындау, байлыІІа Іўмарлау, д¤ниеІорлау.
(Х.Есенжанов, А¦айынды.).
Батырханныґ єйелї д ¤ н и е І о ґ ы з д а у адам едї
(Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). Д ¤ н и е І о ґ ы з д а у ДЈНИЕ±ОРЛЫ± з а т. Д¤ниеІор болушы-
кейбїреулерї Іара мал, бїрер тўяІ жылІыларына лыІ, д¤ниеІоґыздыІ, д¤ниежандылыІ. Накеґнїґ
дейїн Іалдырмай тиеп ал¦ан (Є.Сараев, Тос- малІорлыІІа, д ¤ н и е І о р л ы І І а берїлге-
Іауыл.). Нариманныґ єкесї о¦ан д ¤ н и е І о ґ ы з- нї сонша, жымысІы їс їстеп жїберуден тайын-
д а у адам кЅрїндї («Єдеб. жєне искусство»). байды (Т.Бердияров, Солдат.). Орынбайдыґ
ДЈНИЕ±ОіЫЗДЫ± з а т. Д¤ниеІоґыз а¦ыл-тегїл Ѕнерїне с¤йсїне отыра, аІынныґ
болушылыІ, д¤ниеІорлыІ. ±ыз¦аншаІтыІ пен кейбїр пендешїлїк мїнездерїн, мєселен, д ¤ н и е-
д ¤ н и е І о ґ ы з д ы І т ы Ѕзї де жек кЅретїн І о р л ы ¦ ы н да байІа¦ан («±аз. єдеб.»). ±ўда
(С.Бал¦абаев, ±ўм.). Бўл тўла бойы тек мєнсап- бала, кеґесїґ жаІсы кеґес, БїраІ та д ¤ н и е-
ІорлыІ пен д ¤ н и е І о ґ ы з д ы І т а н тўратын І о р л ы І жаІсы да емес, КЅтерген Іўсыґ жаман
адам («±аз. єдеб.»). Єлбетте, шектен шыІІан бол¦анымен, АйтІан сЅзїґ есїмнен шы¦ар емес
ІўлІынІўмарлыІ, д ¤ н и е І о ґ ы з д ы І (±.Ах- (Айтыс).
метов, Таңд.). јз їсїне жауапсыз Іарайтын, д ¤ н и е-
ДЈНИЕ±ЎМАР с ы н. Д¤ниежанды, д¤-
І о ґ ы з д ы І п е н Іателїкке ўрынатын есепшїлер
де кездеседї («±аз. єдеб.»). ние, ìàë-ì¤ë¿êò¿ ¢íàòàòûí, ²ûçû²²ûø. Бїреу-
ДЈНИЕ±ОіЫЗДЫЛЫ± з а т. с ө й л. лер д ¤ н и е І ў м а р, ендї бїреулер сараґ, санасыз
Д¤ниеІоґыздыІ. КЅпшїлїк мєдени жєне деп мысІылдайды (М.Иманжанов, Менїґ ма-
Іо¦амдыІ жўмыстар¦а Іатысу¦а уаІытым жоІ хабб.). ±азынадан ¤лес сўрайтын д ¤ н и е І ў м а р
дейтїн сылтаудыґ т¤п-тЅркїнї д ¤ н и е І о ґ ы з д ы - болсаґ, ¤йїґдегї алтынды неге алып шыІтыґ?
л ы І І а байланысты болса керек (С.±асиманов (С.Жўбатыров, Алыс.). – ЖоІ, жоІ, Ѕзї д ¤ н и е-
Алтай.). І ў м а р болса керек, – дедї ол (С.АІтаев, Шығ.).
ДҮНИ-ДҮНИ 58
ДЈНИЕ±ЎМАРДАЙ с ы н. Д¤ниеІўмар ескерткїш ретїнде саІтап ж¤рген жал¦ыз ¦ана
сияІты, дүниеқұмар тәрїздї. Дєл бїр байлыІ д¤ние Іалды. Ол – апамныґ Іоґыр Іамзолы
жинау¦а ІўныІІан д ¤ н и е І ў м а р д а й ешкїм- (Є.Нєбиев, Бейтаныс.). Со¦ыс жылдары осы
ге еш нєрсе татыр¦ысы келмейдї («Қаз. әдеб.»). д ¤ н и е л ї к бўзылып, етек-жеґї кесїлїп, ІысІа-
ДЈНИЕ±ЎМАРЛАН= е т. Д¤ние жинау¦а, рып Іалды (Ж.Молда¦алиев, Айналайын).
байлыІІа ие болу¦а Іўны¦у. Д ¤ н и е І ў м а р л а- Дүниел¿к жинады. Дүниелїк жиналыстыр-
н ы п кеткенїґ дўрыс болма¦ан (Ауызекї). ды, дүниесїн көбейттї. Ата-ана шамасы келсе
ДЈНИЕ±ЎМАРЛАНУ Д¤ниеІўмарлан михнаттанып мал жинаса да, д ¤ н и е л ї к ж и -
етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Д ¤ н и е І ў м а р- н а с а да, «артымда балаларыма Іалсын» дейдї
л а н у д а н аулаІ бол (Ауызекї). (Абай, Тол. жин.).
ДЈНИЕ±ЎМАРЛЫ± з а т. Д¤ниеІўмар ДЈНИЕЛѕК2 с ы н. 1. Д¤ниеж¤зїлїк, єлемдїк.
болушылыІ. Адамгершїлїк пен д ¤ н и е І ў м а р- Мектеп, медреселерде ешІандай д ¤ н и е л ї к
л ы І бїр кЅкїрекке сыйûс бермейдї (Ж.Едїлбаев, ¦ылым-бїлїм, ана тїлї, ІазаІ єдебиетї сияІты
Тереґдегї.). Б.МўІатаевтыґ «Жедел жєрдем» пєндер оІытылма¦ан (±аз. єдеб. тар.). Бїздїґ
повесїнде мещандыІ пен д ¤ н и е І ў м а р л ы І- романистерїмїз д ¤ н и е л ї к єдебиеттїґ озыІ
¤лгїлерїн Іашан да Іада¦алап, ¤йренїп отырса
т ы сынайды («±аз. єдеб.»). Д ¤ н и е І ў м а р-
терїс емес (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Ендї баІсам,
л ы І та Іатты ашы¦ан Іымыз сияІты ма деймїн
д ¤ н и е л ї к бїлїмнен сырт жатІан халыІ
(±.ТоІмырзин, ОІшау.). жоІ сияІты (ѕ.Омаров, Шабыт). 2. Танымал,
ДЈНИЕ±ЎМАРША ¤ с т. Д¤ниеІўмар¦а атаІты. Не керек сЅзїґ тїрї – Ѕзїґ тїрї, Алтын-
ўІсап, д¤ниеІўмар тєрїзденїп. ≈ Д ¤ н и е І ў м а р- дай жарІырайды жайнап г¤лї, Ж¤з жыл болды,
ш а Іўны¦ып кеттї. Іара жер сенї ал¦алы, Сен д ¤ н и е л ї к аІынсыґ
ДЈНИЕЛѕ с ы н. Д¤ниесї кЅп, м¤лїктї, жи- осы к¤нї (Жамбыл, Тол. Жин.). ЖаІсыда к¤ндес
Їазды. ЖиЇазды, д ¤ н и е л ї аІбоз ¤йдїґ їшїнде те, дўшпан да жеткїлїктї. Осы К¤зембай ана жы-
Ѕлїк жатІандай, жўртта ¤н жоІ. Бастарын сал- лы к¤рїш Ѕнїмїнен д ¤ н и е л ї к рекорд жасады
быратып, тЅмен Іарап, кЅбї жер шўІылай бередї дегенде, со¦ан к¤мєн келтїргендер де табылды
(I.Есенберлин, ±аЇар). Осы бїздїґ ¤йден кейїн (О.Сєрсенбаев, ЖаІсылыІ).
¤шїншї ¤йде кемпїр мен шал тўрады. Шал мен Бў [бўл] д¤ниел¿к емес. Тїршїлїкте кЅп
кемпїр Іазїр пенсияда, Ѕздерї д ¤ н и е л ї (Т. Дєу- тўрмайды, кЅп ўзамай Іайтыс болады деген
ренбеков, Бїз. кездес.). АІыл¦а болды ж¤йрїк ¤ш ма¦ынада Іолданылатын сЅз. Оныґ б ў л д ¤-
баласы, ¤шеуї де д ¤ н и е л ї, бїлїмдї едї. Жазу¦а н и е л ї к е м е с екенїн бїлїп тўрса да, жаІын ада-
да жетїлдї парасаты, ±ылышты да сЅйлете бїлїп мы Іашан кЅз жўм¦анша Іимайды (Т.Ахтанов,
едї («Єлем халыІ. досты¦ы»). Дала.). Ыбырайды оґаша алып шы¦ып,
ДЈНИЕЛѕК1 з а т. 1. Д¤ние-м¤лїк, бўйым, жи- Сембайдыґ б ў л д ¤ н и е л ї к е м е с екенїн
Їаз. Бўл ¤йлерде не кЅп, д ¤ н и е- айтты (М.Жўма¦ўлов, ±ыран). Мен б ў л д ¤
л ї к кЅп екенїн кЅрдїк. БїраІ кїтап жоІІа н и е л ї к жан е м е с п ї н! «КЅктемге жеткїзїп
тєн (ј.Тўрманжанов, Адам.). Јй їшї д ¤ ал»,— деп жатырмын (Д.Єбїлев, Арман.).
н и е л ї к к е малынып тўр. Керегелерїне О [ол] д¤ниел¿к болды. ±айтыс болды, көз
т¤гел кїлем Іўрыпты (Ґ.Орманов, Ж¤рек). жұмды. ±айран Хадиша Іыршын кеттї ¦ой.
Д ¤ н и е л ї к керек болса, адал еґбекке салы- Соларды о д ¤ н и е л ї к б о л а р деп кїм ойла-
¦ан? (±.Жўмадїлов, КЅкейкестї). Айдан асты
нып ал¦ан кїсї ондай ж¤рїстї иттей ІорлыІ
жал¦ыз шеше о д ¤ н и е л ї к б о п кеткелї
кЅрмей ме? (Абай, Тол. жин.). 2. Керек-жа-
(Р.Сейсенбаев, Аґсау).
раІ зат. ±ўсайын бўл кезде фуражкасы мен ДЈНИЕЛѕКТЕЙ с ы н. Д¤ниелїк сияІты,
шинелїн тЅрдегї шегеге їлїп, затІапшы¦ынан нєрседей. ±ар ¤йїрген боран, саІылда¦ан сары
жуыну¦а керектї д ¤ н и е л ¿ ê ò å р ї н ўстап, сырт- аяз бўл Ѕґїрдїґ еншїсїне тиген, тєн д ¤ н и е л ї к-
Іа Іайта шыІІан (Х.Ахметбеков, Жеґїс сарбазы). т е й (Є.Нєбиев, Бейтаныс.).
Толып жатІан керек-жараІ, майда-ш¤йде – ДЈНИЕ-МАЛ з а т. 1. БайлыІ, Іазына. Ба-
шопандар мен жылІышылар¦а Іажеттї д ¤ н и е- сыма бўл Іай¦ыны ±ўдай салды, Жасым жетїп,
л ї к т е р (±.Ахметбеков, Шығ.). Екї мыґ д¤ниеден кЅґїлїм Іалды. Бїр к¤нї ажал жетїп Ѕле
сомныґ Іаншама аІша екенїн, о¦ан нендей д ¤- Іалсам, Иеленїп Іалар кїм д ¤ н и е-м а л д ы (Ба-
н и е л ї к т е р сатып алу¦а болатынын ойлап тырлар жыры). 2. Несїбе, дєулет. КЅп жасадым,
басым Іатты (Ґ.±абышев, Әңгїм.). 3. ±астер кЅп кЅрдїм талайларды, Еґбектеп таптым аІыр
тўтар естелїк, ескерткїш нєрсе. Он жасар д ¤ н и е-м а л д ы (Халық аІын.). јзїм Іойшы
«Левочка» кезїнен бастап, сексен екї жаста¦ы бїреудїґ есїгїнде к¤нелтерлїк менїґ жоІ д ¤-
Толстойдыґ д¤ние салатынынан ¤ш к¤н бўрын н и е-м а л ы м (±.Жўмалиев, ±ырда.).
жас балалар¦а жолда¦ан хаттарына дейїнгї ДЈНИЕ-МЈКЄММАЛ з а т. БарлыІ жи-
д ¤ н и е л ї к т е р (М.Єлїмбаев, КЅґїл). Менїґ ¦ан-терген зат. јмїр бойы жина¦ан д ¤ н и е-
Іолымнан Іазїр апам д ¤ н и е л ї г ї н е н ыстыІ м ¤ к є м м а л бїрге кеттї. ТоІпаІтай Іол
59 ДҮНИ-ДҮНИ
сандыІтыґ їшїнде ж¤здеген Іара кетїп барады кЅзІарастар, пайымдаулар жиынты¦ы. Ыбырай
(С.Ж¤нїсов, Жапанда.). ІазаІ сахарасында тўґ¦ыш рет ана тїлїнде д ¤ н и е-
ДЈНИЕ-МЈЛѕК з а т. 1. ЖиЇаз, ¤й м¤лкї. т а н ы м мектебїн ашты (М.АІынжанов, ±аз.
Ендїгї бїр єзїрде айнала ўІыпты да, ўсыныІты а¦арт.). Есенберлин шы¦арма ¤шїн оІи¦а, ке-
жинал¦ан д ¤ н и е-м ¤ л ї к к е с¤йсїне Іара¦ан йїпкер, сурет бояуларын екшеуїне, оларды
Арынныґ кЅз алдына мана¦ы жолдасыныґ Іажет, зєру мЅлшерде Іолданылуына, оныґ
ІонаІжайы кеп тўра Іал¦андай едї (±.Найманба- коммунистїк д ¤ н и е т а н ы м ы бїрден-бїр Іў-
ев, Јмїт Ѕткелї). 2. Жи¦ан-терген, д¤ниелїк. Мў- былнама бол¦аны да т¤сїнїктї
сылман дїнї бойынша, ерї Ѕлген єйел к¤йеуїнїґ (Р.Бердїбаев, Гүлстан.). АбстракциялыІ,
д ¤ н и е-м ¤ л к ї н ї ґ жартысына ¦ана ие болуына модерндїк а¦ымдар адам са-
ІаІы бар (Є.Бєженов, Д¤ние.). Кїм баІытты, кїм насын уландырып, оныґ кЅркем бейнеде д ¤-
баІытсыз? – деп сўрапты Са¦дидан – Кїмде- н и е т а н ы м ы н бўлдыр тўман¦а айналды-
кїм тамаІты їшїп-жесе, дєн ексе, сол баІытты, рады (ѕ.Омаров, Шабыт). 2. Д¤ниенїґ даму
Іызы¦ын кЅрмей, Ѕлїп кетїп, д ¤ н и е-м ¤ л ї к заґдылы¦ын бїлу Іабїлетї. Д¤ниетану кЅркем
артында Іал¦ан адам баІытсыз (Са¦ди). єдебиет Ѕмїр айнасына, адамдардыґ рухани су-
±ызмет їстеп, табыс тауып тўр¦ан жал¦ыз сынына, д ¤ н и е т а н ы м ы н а айналды
±ўлмырза т¤рмеге т¤сїп, ¤йїндегї д ¤ н и е-м ¤- (Ґ.Мўстафин, Ой єуен.). 3. Бїлїм, ой-сана.
л ї к Іаттал¦аннан кейїн, шиеттей бала-ша¦а шу- Ойнайтын актерлерї бар, бїраІ режиссерлыІ
лады да Іалды (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). 3. Дєу- баяндау, актерлїк д ¤ н и е т а н ы м, орындау-
лет, байлыІ. Атамнан баста¦ан кЅп жасауыл шылыІ єр басІа (Ф.Оразов, ЖастыІ шаІ.).
тиыш жатІан момаІан елдїґ малын, д ¤ н и е- ДЈНИЕТАНЫМДЫ± с ы н. ф и л о с.
м ¤ л к ї н талап, ¤йїн Ѕртеген (Н.Єбуталиев, Д¤ниетаным¦а Іатысты, со¦ан тєн. Ґалым
±айран Нарын). Жер, жесїр, Іўн, барымта єґгїме барысында д ¤ н и е т а н ы м-
дауларыныґ бєрїнде де бїр жа¦ынан д ¤ н и е- д ы І ой-пїкїрмен бЅлїстї («±аз. єдеб.»).
м ¤ л ї к таласы болса, екїншї жа¦ынан атаІ- Д ¤ н и е т а н ы м д ы І, суреткерлїк жа¦ынан
абырой ¤шїн тартыс жатады (Б.Адамбаев,
жўрдай «диалогтар» єрІашан да шын
Халық дана.).
Ѕнердїґ ба¦ын ашпаІ емес («Қаз. әдеб.»).
ДЈНИЕ-МЈЛѕКТѕ с ы н. Д¤ниесї жеткїлїктї,
Жарты¦асырлыІ тєжїрибемен кемелденген
м¤лїктї, жиЇазды. Ол б¤гїнге дейїн д ¤ н и е-
кЅп ўлтты советтїк єдебиеттердї Ѕзїнїґ д ¤ н и е-
м ¤ л ї к т ї тўрмыстыґ сєнїне балап, олІылыІты
сонымен толтырдым деп келген (Р.ТоІтаров, т а н ы м д ы І позициясыныґ айІынды¦ымен
Ертїс.). ±асымныґ єке-шешесї єлдї-ауІатты, байытІан социалистїк реализм Ѕнер, єдебиет ал-
д ¤ н и е-м ¤ л ї к т ї адамдар бол¦ан («Мєдениеò дына єлї де биїк талаптар Іояды (М.±аратаев,
жєне тўрмыс»). Туған. әдеб.).
ДЈНИЕ-ПЎЛ з а т. Д¤ниелїк, аІша-Іаражат. ДЈНИЕШЕ ¤ с т. Д¤ние сияІтанып, д¤ние-
јз басым Іызметї тєуїр жаІсы жїгїтке, д ¤ н и е- ге ўІсап. Бўл к¤ндерї бол¦анда, д ¤ н и е ш е
п ў л ¦ а Іайрылмайтын Іыз бар деп есептеймїн ІызыІ деп, К¤йеуїґдї к¤ттї Іўрметтеп ±ўрметтеу
(Є.Нєбиев, Шолпан). мїндет деп (Бес ¦асыр.).
ДЈНИЕСЫМА± з а т. э к с п р. Туынды- ДЈНИЕШѕЛ с ы н. Д¤ниеІор, д¤ниеІўмар,
сымаІ, єйтеуїр шы¦арма деген аты бар. Татым- д¤ниежанды. Д¤мше молда – д ¤ н и е ш ї л
ды, кестелї тїл орамы кєне? Бўны айтамыз-ау, (МаІал.).
тїптї, єґгїме деп айту¦а батылыґ жетпейтїн ДЈНИЕШѕЛДѕК з а т. Д¤ниешїл болушы-
д ¤ н и е с ы м а І т а р д ы ґ жинаІІа енуї Іан- лыІ, д¤ниеІоґыздыІ, д¤ниеІорлыІ. Жеке сєт-
дай Іажеттїлїктен туды екен? («Лен. жас»). тїлїктїґ тар ма¦ынасында¦ы д ¤ н и е ш ї л д ї г ї-
ДЈНИЕТАНУ з а т. 1. Айнала, Іорша¦ан н е бЅленген жєне неге болса да тїкелей Іатысы
єлем туралы ал¦ашІы бїлїм беретїн бастауыш жоІ деп есептейтїн парыІсыз семьяда селІос
сыныптыґ пєн атауы. ≈ Д ¤ н и е т а н у саба¦ы. адам Ѕседї (Т.СыздыІбеков, Бїз. заман.).
2. Д¤ниетаным. КЅркем шы¦арма дегенїмїз ДЈНИЯ з а т. е с к ї к ї т. Д¤ние. Бєйбїше-
эстетикалыІ таным мен образдыІ ойлаудыґ нї бїр к¤нї тол¦аІ Іысты, Тол¦атІан¦а Іатындар
кЅрїнїсї, кЅркемдїк шындыІ арІылы жалпы жиылысты. То¦ыз ай, то¦ыз к¤н тол¦ан шаІта,
д ¤ н и е т а н у ы м ы з ¦ а зор ¤лес Іосуы керек Д ¤ н и я ¦ а шырылдап бїр Іыз т¤стї (С.МўІанов,
(«±аз. єдеб.»). Баланыґ аІыл-ойы мен д ¤- Таңд.).
н и е т а н у ы н Іалыптастырып, дамытуда да, Д¤ния кЅрд¿. јмїр кЅрдї, жаґа саты¦а
мїнез-ІўлІында¦ы Іажеттї сапаларын шыґдай кЅтерїлдї, елге танылды. Шы¦ыстан шыІІан
т¤суде де ойынныґ мєнї зор («ХалыІ мў¦.»). ж¤йрїк к¤йшї Дина, Сан алуан сєндї к¤йїн
ШєрїпІалидыґ жалпы д ¤ н и е т а н у ы Ѕз тартты сый¦а. ±ўрметтї к¤й атасы ±ўрман¦а-
жасында¦ы Ѕзге балалардан єлдеІайда жо¦ары зы, Дина арІылы к Ѕ р д ї ол жаґа д ¤ н и я
жатыр (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). (М.Хакїмжанова, Г¤л.). Босанып аман-есен
ДЈНИЕТАНЫМ з а т. ф и л о с. 1. ШындыІ- ±алампыр жас, БолашаІ батыр сонда д ¤ н и я
Іа Іатынасын аныІтайтын Іа¦идаттар мен к Ѕ р д ї (О.Шипин, Дастан.).
ДҮНИ-ДҮҢГ 60
Мўсылман д¤ниясы. Мўсылмандар арасы, ¤зїлгенше далада Іарап тўрды (С.Бегалин, За-
їшї, ортасы. Ãаспринский Ѕзїнїґ заманында мана.).
жал¦ыз Россия мўсылмандарыныґ ¦ана емес, Д¤ґг¿р етт¿. Салдыр-г¤лдїр, дദыр еттї.
б¤кїл м ў с ы л м а н д ¤ н и я с ы н ы ґ ўлў¦ адамы Байбосын аузын жи¦анша бол¦ан жоІ, тере-
едї (М.Дулатов, Шы¦.). зе т¤бїнен бїрдеме д ¤ ґ г ї р е т е Іалды да,
ДЈНИЯУИ [ар. ] с ы н. е с к ї к ї т. єлдекїм сырттан сарнап Іоя бердї (С.Ж¤нїсов,
1. Д¤ниелїк, д¤ния. Єлдене жарІ ете Іалды АІан серї).
да, кЅз алды аппаІ болып, їзїнше д ¤ н и я у и ДЈіГѕР-ДЈіГѕР е л ї к. Шектеулї,
д ї ґ бєрї ІасІыр т¤ске айналды (О. БЅкеев, кЅлемї аз кеґїстїктїґ їшїнен Іатты шыІпай,
Јркер). 2. Материалды д¤ниеге тєн, тўрмыс- дദырламай естїлетїн дыбысты бейнелейтїн
тїршїлїкке Іатысты. ДастарІан басында сЅз. Т¤бїрдегї аттыґ до¦асына їлген ¤лкендї-
пєлендей бЅтен-бастаІ сЅзге барыспай, жаІын кїшїлї ¤ш Іоґырау, бєрї де жез Іоґырау,
адамдар арасында болатын жылы, тєттї д ¤- єсем к¤мбїрлеп, таби¦ат д¤лейїн зор оркестр
н и я у и єґгїменїґ тЅґїрегїнен аса Іой¦ан десек, мыналар соныґ їшїндегї сыбыз¦ы ¤ндї
жоІ (С.Омаров, К¤ншуаІ). ±ўранда дїни скрипкалар¦а ўІсайды; сыґ¦ыр-сыґ¦ыр, д ¤ ґ-
мєселелермен бїрге д ¤ н и я у и мєселелер г ї р-д ¤ ґ г ї р, шылдыр-шылдыр (ј.±анахин,
де бар, – дедї мў¦алїм (ѕ.Жанс¤гїров). Ол Жас дєурен).
сезїм д ¤ н и я у и пи¦ылдарыґды їске асыру Дүңг¿р-дүңг¿р етт¿. Дүңгїрледї,
¤шїн емес, ж¤регїґде мєґгї сЅнбейтїн бїр от күңгїрледї. Асанныґ д ¤ ґ г ї р-д ¤ ґ г ї р
Іалдыру ¤шїн ¦ана Іажет (Т.Єбдїков, К¤з.). е т к е н Іўла¦ы ештеменї де естїмейтїн сияІты
3. Жаратылыстану¦а Іатысты. Олардан басІа (С.Ґаббасов, Серпер.).
да оІылатын д ¤ н и я у и сабаІтар да кЅп екен, ДЈіГѕРЕ = е т. с Ѕ й л. Д¤ґгїрле. Г¤лбану
мысалы, хайуандардыґ, Ѕсїмдїктердїґ тїршїлїгї, Іўла¦ы теледидардан д ¤ ґ г ї р е п ꤴїрене
жердїґ, к¤ннїґ, жўлдыздардыґ жаратылысы жЅнелген музыка ¤нїне тўнып бара жатты
сияІты ¦ылымдар (С.МўІанов, Таңд.). (А.Байтанаев, ±ансонар.). 2. а у ы с. КЅз
Д¤нияуи єдебиет. Д¤ниеж¤зїлїк єдебиет. тартып дദырап тўру. Жаґа ¦ана жЅнде-
Д ¤ н и я у и є д е б и е т т ї ґ ¤здїк туындыла- лїп, сырлан¦ан мєдениет ўясы д ¤ ґ г ї р е п тўр
рын тєржїмелеу керек («Жас Алаш»). (А.Нысаналин, Армысыґ.).
ДЈі1 е л ї к. Ауыр зат Іўла¦анда шы¦атын ДЈіГѕРЕК з а т. ж е р г. Шєшке, шыныаяІтыґ
дыбысты бейнелейтїн сЅз. Ауыр бїр нєрсенїґ ¤стїндегї бЅлїгї. Шай аяІтыґ д ¤ ґ г ї р е г ї
д ¤ ґ етїп Іўла¦аны естїлдї («±аз. єдеб.»). сынып Іалып, шайды кесемен їшїп отырмын
Д¤ґ етк¿зд¿. Еш нєрсеге Іарамады, елемеé (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї).
àéòûï ñàлды. ±анат т¤йеден т¤скендей етїп ДЈіГѕРЕТ= е т. КЅз тартатындай даґ-
бїр сўраІтарды д ¤ ґ е т к ї з д ї (Н.Сералиев, ¦ыратып á¿ðíºðñå тўр¦ызу. Єнипаныґ да есїн
ЫстыІ күлше.). жиып, етегїн жапІан ша¦ы осы тўс едї. Д ¤ ґ г ї р е-
Д¤ґ тид¿. Ауыр тидї, дЅрекї тидї. ±ара- т ї п бес бЅлме ¤й салды (Ж.Сатаев, ±ўйын.).
шаштыґ сЅзї Іашан¦ысынша дЅкїр, д ¤ ґ т и д ї ДЈіГѕРЕТУ Д¤ґгїрет етїстїгїнїґ Іимыл
(Ж.Нєжїмеденов, Кїшкентай.). атауы. КЅп бЅлмелї ¤й тўр¦ызып д ¤ ґ г ї р е-
ДЈі2: 䤴 Іара¦ай. Зєулїм биїк Іара¦ай, т у ї н Іарашы (Ауызекї).
алып Іара¦ай. Тянь-Шань тауыныґ сай саласын- ДЈіГѕРЕУ Д¤ґгїре етїстїгїнїґ Іимыл
да¦ы д ¤ ґ, самсап Ѕскен І а р а ¦ а й л а р кЅз атауы. Д ¤ ґ г ї р е у д е н Іўла¦ы тўнып Іалды.
жауын алады («Жетїсу»). (Ауызекї).
ДЈіГУ Д¤ґãї етїстїгїнїґ Іимыл атауы. ДЈіГѕРЛЕ =е т. 1. Сартылдау, шулау.
К¤штї жарылыстыґ д ¤ ґ г у ї естїледї (Ауызекї). Коридор їшї сатыр-сўтыр ж¤рїспен д ¤ ґ г ї р-
ДЈіГѕ= е т. Д¤ґк-䤴к еткїзу, 䤴гїру. Бў- л е п кеттї (С.МўІанов, БотагЅз.). 2. Дദырлау,
талары Іаланыґ, АІ ¤кїлер та¦ынды. Тоґ мен Іаґ¦ыр-ꤴгїр ету. Атамныґ д ¤ ґ г ї р л е г е н
мўздар Іалыґдап, Жердї д ¤ ґ г ї п жарылды ІошІар м¤йїз кЅне торсы¦ы бар. јзїне деген
(С.Сауытбеков, јс-өс.). Іымызды со¦ан бЅлектеп Іўйып, ж¤ктїґ астына
ДЈіГѕР1 з а т. ѕшїне сўйыІтыІ Іўйылатын, ты¦ып ўстайды (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.).
тўрмыста пайдаланылатын темїр ыдыс. Екї Суланып, мўз боп сїрескен арІан темїрдей илїк-
д ¤ ґ г ї р д ї т¤йеге теґдеп алып, Аса¦а келїп су пейдї. ±ўдыІтыґ екї б¤йїрїне Іау¦ам кезек со-
Іўйып алып жатІам. Ар¦ы беттен дауыс шыІты ¦ып д ¤ ґ г ї р л е й д ї (Н.Сералиев, ±аґтар.).
(С.Досымов, ЖദырыІ.). 3. а у ы с. Дദырау, алыстан кЅз тартып тўру.
ДЈіГѕР 2 е л ї к. Бос, їшї Іуыс заттыґ Осы директор келгелї осы Іўмда¦ы ІўдыІ кЅзї
басІа затІа со¦ылуынан шы¦атын дыбысты ашылып, Іыстыг¤нї д ¤ ґ г ї р ë е г е н аІ ¤йде
бейнелейтїн сЅз. БараІ б¤кїл ауыл¦а естїлердей отыратын болдыІ («±аз. єдеб.»).
¦ып Ѕкїректеп кеп к¤ледї. К¤лкїсї тЅбеден ±ўла¦ы 䤴г¿рлед¿. ЄлдеІандай физика-
домала¦ан бос бЅшкенїґ д ¤ ґ г ї р ї сияІты лыІ єсерлерден немесе ІўлаІ м¤кїстене баста-
(С. Мўратбеков, КЅкорай). ЖаІсыбайдыґ ¦анда, естїлген дауыстыґ ꤴгїрлеп, дўрыс ў¦ы-
арбасыныґ дЅґгелегїнен естїлетїн д ¤ ґ г ї р нылмауы. ± ў л а ¦ ы тарс бекїген саґырау бїрї,
61 ДҮҢГ-ДҮҢК
јлї емес, денї сап-сау, Ѕзї тїрї. Даусын д ¤ ґ- рында г¤лдейдї (±ЎЭ). Оттегї онша кЅп болмай-
г ї р л е г е н естїмейдї, ±ўдайдыґ соІтыІса да тын сияІты суда¦ы балыІтардыґ аквариумда
кЅк пен жерї (М. КЅпеев, Тїрлїкте.). – Єй! – дедї жаІсы Ѕсуї ¤шїн д ¤ ґ г ї р ш е к, кЅнбїс, жебежа-
ол жерошаІ басында к¤йбеґдеген кемпїрше – пыраІ, ІосалаІан, баІаоты тєрїздї Ѕсїмдїктердї
естїдїґ бе? Бїреу келе жатІан сияІты ¦ой. аквариум¦а егудїґ пайдасы зор (Ботаника).
– ±ойшы, Ѕзїґнїґ І ў л а ¦ ы ґ н ы ґ д ¤ ґ г ї р- ДЈіГѕРШЕК3 з а т. м у з. ±азаІ халІыныґ
л е г е н ї шы¦ар. Кїм келушї едї? (А. Нўрманов, ¤рїп ойнайтын этнографиялыІ сазды аспабы.
±ўлан.). Асанныґ д ¤ ґ г ї р л е г е н І ў л а ¦ ы ±обыз, д ¤ ґ г ї р ш е к, ¤ш їшектї, їшї їшектї Іуыс
естїмейтїн сияІты (С.Ґаббасов, ±ыран.). мойынды домбыралар тєрїздї халыІтыґ музыка
ДЈіГѕРЛЕК з а т. э т н. Бїтеу а¦аштан
аспаптарын да їздеп табу Іиын (С.±асиманов,
ойып жасайтын ўзынша а¦аш шелек. Ертеректе
±аз. ІолЅнерї). Балалар ±аратау ўшІатынан
Іазїргї шелектїґ орнына кЅбїне-кЅп д ¤ ґ г ї р­-
л е к пайдаланыл¦ан (С.±асиманов, ±аз. сырнайдан Ѕзге ІылІобыз шана¦ы, жетїген, шер-
ІолЅнерї). тер, сыбыз¦ы, д ¤ ґ г ї р ш е к, дуды¦а, ¤ш їшектї
ДЈіГѕРЛЕС= е т. КЅз тартып дദырап домбыраныґ мойны жасалатынын бїлген жоІ
тўрысу. ≈ Д ¤ ґ г ї р л е с к е н ¤йлер. (Д.Досжанов, Жусан.).
ДЈіГѕРЛЕСУ Д¤ґгїрлес етїстїгїнїґ Іимыл ДЈіГѕРШЕК4 ç à ò. м е д. Мал Іарныныґ
атауы. Жаґа ¤йлердїґ д ¤ ґ г ї р л е с у ї н-а й! безсїз келген, жўІа, дємсїз бЅлїгї, жўмырша¦ы.
(Ауызекї). Бїздїґ пайымдауымызша, анатомияда айтыла-
ДЈіГѕРЛЕТ= е т. 1. Дауыстыґ белгїлї тын – д ¤ ґ г ї р ш е к слепой мешок желудка деп
бїр шектеулї, тЅбесї биїк кеґїстїктїґ шетїне аударылады (Анатомия).
жദыры¦ып, дўрыс ў¦ынылмай естїлуї. Поптыґ ДЈіГѕРШЕК 5 з а т. ж а ґ а. <ôðàíö.
жуан даусы залдыґ бўрыш-бўрышын анда-анда kiosque>ЎсаІ-т¤йек зат, азыІ-т¤лїк т.б. сату-
бїр д ¤ ґ г ї р л е т ї п Іояды (Ґ.М¤сїрепов, Бел- ¦а арналып їстелген ша¦ын д¤кен, киоск. Биыл
дерде). 2. а у ы с. Шулату, бєрїн Ѕзїне Іарату. да ±ытай д¤кендерї мен д ¤ ґ г ї р ш е к т е р ї н-
Жер шайІалтІан шуменен Аза тартІан туменен д е, ±ара базарларында ¤ш лаІ (ба¦ылан, тоІ-
Жол¦а шыІты Іаралы. Д ¤ ґ г ї р л е т ї п д¤ниенї ты) суреттерї кЅптеп сатылды («Т¤ркїстан»).
Шеру тартып барады (Манас). 3. Д¤ґгїр-䤴гїр
ДЈіГѕРШЕКТЕЙ с ы н. Д¤ґгїршек сияІты,
еткїзу, дദырлату. Барабанды д ¤ ґ г ї р л е-
т е со¦ып, сап т¤зеп кЅшеге шыІІанда жўрттыґ шап-ша¦ын. Шет жаІта¦ы д ¤ ґ г ї р ш е к т е й боз
кЅзї бїзде болушы едї (С.Сар¦асІаев, Тємпїш- ¤йдїґ Іасына дєртесїн кЅкке Іаратып, серейтїп
Іара.). Іой¦ан су жаґа кЅк арбаны кЅрдї (±.Жўмадїлов,
ДЈіГѕРЛЕТУ Д¤ґгїрлет етїстїгїнїґ Іимыл Сы кЅш). Балапандар бўрын¦ыдай емес,
атауы. М¤лгїген тау їшїн тас жолдыґ д¤лїкпуї Іазїр енелерїнен аумайды, д ¤ ґ г ї р ш е к т е й
мен д ¤ ґ г ї р л е т у ї жദырыІтырды ўя¦а сыйма¦андай (Т.ЖаІыпбайўлы, Лашын).
(З.Ыбыраев, јскемен). ДЈіИ= е т. с Ѕ й л. Д¤ґки. Дреднауттар
ДЈіГѕРЛЕУ Д¤ґгїрле етїстїгїнїґ Іимыл Іўрсап келдї д ¤ ґ и ї п Зеґбїрегї ІаЇар тїгїп,
атауы. ≈ К¤мбездердїґ д ¤ ґ г ї р л е у ї. ¤ґиїп (С.Сейфуллин, Шы¦.).
ДЈіГѕРШЕК1 з а т. ±атыІ, ІаймаІ не май ДЈіК1 е л ї к. Ауыр заттыґ жўмсаІ затІа
салó¦à àðíàë¦àí а¦аштан жасал¦ан ша¦ын, соІты¦ысуынан, не Іўлауынан шы¦атын ды-
шўґ¦ыл ыдыс. Байыр¦ы шеберлер д ¤ ґ г ї р ш е к- бысты бейнелейтїн сЅз. ≈ Д ¤ ґ к еткен дыбыс.
т ї Іайыґныґ безїнен ІаІпа¦ымен бїрге жасап, Д¤ґк дег¿зд¿. Сарт еткїздї, ўрып кеп Іалды.
оюлап Іоятын («Бїлїм жєне еґбек»). Д ¤ ґ г ї р- – Єй, кєрї бура, жыныґды шашып Іўтырмай
ш е к кейде ІабаІтыґ Іабы¦ынан да жасалынады тек отыр, – деп СаІина да сол б¤йїрїнен д ¤ ґ к
(±ЎЭ). Бїр кеседе сары май, кїшкене шЅґкеде
д е г ї з д ї (Ш.±ўмарова, ±ос шынар).
шай¦а Іататын с¤т, бїр д ¤ ґ г ї р ш е к т е бал, оны
айнала шауып бїр-екї ара ж¤р (Б.±ыдырбекўлы, Д¤ґк етê¿çä¿. à) Г¤рс еткїзїп атты. Бїр
Алатау). Іияныґ кертешїне бар¦анда, мылты¦ын жо¦ары
ДЈіГѕРШЕК2 з а т. Ѕ с. <ëàò. lentibularia- Іаратып ±айырбек д ¤ ґ к е т к ї з д ї (Ґ.Сланов,
ceae> Судыґ тереґдеу жерїнде ІалІып ж¤ре- ШалІар). º) Á¿ðäåí àéòûï ñàëäû. Мен ендї осы
тїн бїр жєне кЅпжылдыІ су Ѕсїмдїгї. Насеком сЅзїн ол Меґдештїґ кЅзїнше д ¤ ґ к е т к ї з е
Іоректї Ѕсїмдїктердїґ їшїнде бїздїґ елїмїздїґ ме деп ІыпылыІтап ж¤рдїм (Б.Аманшин, Жар
барлыІ территориясында дерлїк т¤гел кеґ тара- мўґы). Сєлїм Ѕзїнїґ бўл сЅзї Бейсеннїґ кЅґїлїне
¦ан т¤рї – д ¤ ґ г ї р ш е к (Таби¦аттану.). Судыґ келедї деген жоІ, ойланбай ойында¦ысын д ¤ ґ к
тереґдеу жерїнде жапыраІтары ІалІып ж¤ретїн е т к ї з ї п айтып салды (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.).
су Ѕсїмдїгїне аІ г¤лдї, сары г¤лдї д ¤ ґ г ї р ш ї к- Галя Ѕз ойымен алаґ болып, Іасында¦ы жїгїттїґ
т е р жатады (Ботаника.). Д ¤ ґ г ї р ш е к Ѕзїне сЅзїн де ден Іойып тыґдамады. Кенет Бєшек
Іажеттї элементтердї (азот, фосфор, калий т.б.) т¤йеден т¤скендей: – Мен сенї с¤йемїн, – деп
жєндїк денесїнен алады. Маусым-тамыз айла- д ¤ ґ к е т к ї з д ї (Т.Ахтанов, Таңд.).
ДҮҢК-ДҮҢК 62
Д¤ґк етт¿. а) Тарс етїп Іўлады, г¤рс Д¤ґк-䤴к хабар. АлыпІашты сЅз, даІпырт.
еттї. Жанып келе жатІан тас єйтеуїр бїздїґ «Пєленшеден он саулыІ, т¤геншенїґ отарынан
¤стїмїзге Іўламай, он Іадамдай асып барып, жиырма бес Ѕлїптї деген, аяздан да ыз¦арлы
д ¤ ґ к е т е т¤стї (Т.С¤лейменов, Жўлдыз.). Жер х а б а р д ¤ ґ к-д ¤ ґ к естїлїп жатыр (Жал¦ыз
еденге д ¤ ґ к е т ї п Іойыл¦ан ауыр шелектїґ салт атты). Бўл даІпырт аудан¦а ертеґїнде-аІ
сылдыры естїлдї («Лен. жас»). º) Д¤ґк-䤴к таралып, «жаґа басшылар тєртїп жЅнїнен Іатты
еттї. ТЅрт-бес адам шауып келїп, ¤йдїґ сыр- кетїптї» деген д ¤ ґ к-д ¤ ґ к х а б а р жан-жаІІа
тына д ¤ ґ к е т ї п т¤стї де, аттарын байлар- тарап жатты (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.).
байламастан асы¦а ¤йге кїрдї («±аз. єдеб.»).
ДЈіКЕ: 䤴êå øåëåê. Ҥῠòåðå´äåó øå-
á) К¤тпеген жерден сЅз болып, жан-жаІІа
Ѕрбїп тарады. Кенесары Іолы КЅкшетау жаІты ëåê. ±ос тўлымша¦ын шуда жїппен т¤йген, кекїлї
шауыпты деген хабар келесї к¤нї-аІ б¤кїл желпїлдеген кїшкене Іыз айран Іўй¦ан аяІІа Іол
СарыарІа¦а д ¤ ґ к е т е Іалды (I.Есенберлин, соза берїп, д ¤ ґ к е ш е л е к т ї ґ баулы¦ын сыл-
±аЇар). «ТымаІ кептї даладан… Ўшып кептї дырлатып алып едї (Ш.Мўртазаев, Интернат).
Іаладан…» деген хабар д ¤ ґ к е т т ї, ТымаІ ДЈіКЕШ з а т. б о т. <ëàò. peplis> Терг¤л-
бїткен ꤴк еттї, Шуылдасты, жиылды, Алласы- дер тўІымдасына жататын бїр жылдыІ Ѕсїм-
на сиынды (Ж.Аймауытов, Шы¦.). «Патша Іа- дїк. Д ¤ ґ к е ш т ї ґ ±азаІстанныґ далалыІ,
заІтан солдат алады-мыс» деген хабар д ¤ ґ к шЅлдї, таулы аймаІтарында тара¦ан екї т¤рї
е т е т¤стї (С.МўІанов, МЅлдїр махабб.). бар (Т.МўсаІўлов, Ботаника.). КезекжапыраІ-
г) ±орс еттї, мыґІ еттї, бїрден айтып салды, ты д ¤ ґ к е ш Тобыл, ѕшїм, Ертїс, Ѕзендерї мен
Іойып кеп Іалды. – Е, ІызыІсыґ ¦ой Ѕзїґ, бїреу Мў¦аджар, Тор¦ай, Ўлытау, ±арІаралы, Жар
б¤лдїрїп жатса, ¤ндемей отыруым керек пе? – (Жетїсу) Алатауы, ±аратау маґайында¦ы сулы,
деп д ¤ ґ к е т т ї Батырбай (М.Иманжанов, єрї дымІыл жерлердегї шал¦ын шЅп арасында
Менїґ махабб.). Ѕседї (±ЎЭ).
ДЈіК2 с ы н. с Ѕ й л. ТомырыІ мїнездї, ўрт, ДЈіКИ= е т. 1. ДЅґкиїп їсу. Сау Іолын
Іорс етпе. Марияныґ к¤йеуї бїр дദой, д ¤ ґ к
жўлІылай босатпаІ бол¦анда бїр жа¦ына
кЅрїнедї (X.Ер¦алиев, ШындыІ.). Осындай
тойпи¦ан керзї етїгїнїґ Ѕкшесї д ¤ ґ к и ї п жер
сЅздї АсІар естїсе ¦ой, оспадар д ¤ ґ к мїнездї
адамды аурухананыґ маґайынан ж¤ргїзбес едї бастырмай ж¤рген ая¦ымныґ ¤стїнен басып
(ѕ.ЖаІанов, ±айта орал.). кеттї (М.±ўмарбеков, Шынар). 2. Қорбию, ¤лкен
Д¤ґк етпе. Д¤ґ, томырыІ мїнездї. Ар¦ы болып кЅрїну. Терезеден ашыІ аспан кЅрїнедї.
¤рїм-бўта¦ыґ да осы Ѕзїґ секїлдї д ¤ ґ к е т п е- Сол ашыІ аспанныґ тегїн белдеулеп д ¤ ґ к и е
л е р екен, нєсїлїґе тартІаныґ ¦ой (Ж.Молда¦а- жатІан адыр-белестер поезбен жарысып
лиев, Тор¦ай.). келедї (С.Шаймерденов, Мїнез). 3. Семїру,
ДЈіК-ДЈіК е л ї к. 1. Тарсылдамай, сар- зораю. Осыдан жыраІтау алаґда, Іораныґ єр
тылдамай шыІІан соІты¦ыстыґ тўншы¦ып тўсында бїрїне-бїрї Іашаґдау Іойыл¦ан кЅп
естїлетїнїн бїлдїретїн сЅз. Ендї к¤пєйкесїн жас пїлдер бар. Кейбїреулерїнїґ азуы Ѕскен,
шешпестен, керзї етїгїмен таІтай едендї бойлары да жас, дегенмен едєуїр зорайып, д ¤ ґ-
д ¤ ґ к-д ¤ ґ к басып тЅргї бЅлмеден бїр- к и ї п биїктеп ал¦ан (М.Єуезов, Индия очерк.).
аІ шыІты (Д.Досжанов, Тўлпар.). 4. Шы¦ыґІы келу, д¤рдию. БараІтыґ бетїнен еш
2 . Ж ¤ р е к т ї ґ с о ¦ у ы н б е й н е л е й т ї н с Ѕ з. белгї сезїлген жоІ, їсїґкї ІабаІтардыґ арасы
Са¦аттыґ т¤к-т¤к тырсылы, Ж¤ректїґ д ¤ ґ к- д ¤ ґ к и е Іосылып, кЅз шарасын шўґІырайтып
д ¤ ґ к д¤рсїлї. Естїледї бЅлмеде, СЅйлемеймїн жїберїптї (С.Сматаев, Елїм-ай). Анау д ¤ ґ к и-
мен неге? (Ж.СмаІов, Тамшы).
г е н ІабаІтыґ дЅґесїне екї сызыІтай болып жа-
Д¤ґк-䤴к етт¿ [ест¿лд¿]. а) Тасыр­
лады, сарт-сұрт еттї. РаІымбай Іатты наса тїрелген жїґїшке Іасты шїреуїнен босатса,
ж¤рїстен єбден жалыІты. Оныґ ¤стїне сопаІша ж¤здїґ тєп-тєуїр келїсїмїн Іазїргїдей
д ¤ ґ к-д ¤ ґ к е т к е н Іара кЅк аттыґ бўза Іоймас едї (С.Сматаев, Ал¦ашІы асу).
желїсї їшї-бауырын солІылдатып ба- ДЈіКИТ= е т. ДЅґкиту, к¤жїрейту,
рады («Лен. жас»). ә) Ел-жўртІа алып- д¤рдиту. ШалІар тЅсїн д ¤ ґ к и т к е н тасІынын
Іашпа сЅз тез жетїп, кеґїнен таралды. Бай- да, жа¦асында¦ы елге бЅгелек, сєйгїл боп тиген
лардыґ малын кедейге тартып єпередї, Ѕздерїн кедейлїк, жоІшылы¦ын да сонда бїрге кЅрген
жер аударады, деп д ¤ ґ к-д ¤ ґ к е т е д ї жўрт ѕлияс еґ (Ж.Арыстанов, Естен кетпес.). Јстїне
(Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Райханды алып Іашу¦а бїр ¤зїм еттї жапсыр¦андай д ¤ ґ к и т ї п шы¦а
келгендер Іара беттер екен деп жўрт д ¤ ґ к-д ¤ ґ к келдї (С.Жўмабаев, Шеґгел).
е т т ї (С.Ж¤нїсов, Жапанда.). Г¤пїлдеген Ѕсек, ДЈіКИТУ Д¤ґкит етїстїгїнїґ Іимыл ата-
гуїлдеген сЅз басылмай-аІ «±аппас ¤йленїптї» уы. ≈ ТЅсїн д ¤ ґ к и т у.
деген сЅз де елге та¦ы да д ¤ ґ к-д ¤ ґ к е с т ї л- ДЈіКИЮ Д¤ґки етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
д ї (Б.±ыдырбекўлы, ШойынІўлаІ). ≈ Адыр-белестердїґ д ¤ ґ к и ю ї.
63 ДҮҢК-ДҮҢК
ДЈіКТЕУ с ы н. ДЅґ мїнездїлеу, томырыІ- Д¤ґк¿лге салды. а) Бая¦ы єдетїне басты.
тау, ўрттау. Той ¤стїнде де Исабек бЅлесїн Ол бая¦ы д ¤ ґ к ї л ї н е с а л ы п Ѕзїнїґ арман-
Іыз маґайына жаІындата берген. јґ-келбетї арызын айтып жатты («Жўлдыз»). є) с Ѕ й л.
келїстїлеу бол¦анмен, мїнезї д ¤ ґ к т е у екенїн ±аІпа¦а Іайта-Іайта доп кїргїздї. Екїншї тайм
Самат сол жолы байІады да, їшїн тартып Іалды басталып, намысы Іоз¦аí югославиялыІтар
(Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). ¤стї-¤стїне д ¤ ґ к ї л г е с а л д ы (С.БердїІўлов,
ДЈіКУ з а т. ì е ä. <ãðåê. phlegmone> Жўмыр жер.).
ѕрїґ кеулеп, терїнїґ кЅтерїлуїíåí áîëàòûí ¿ñ¿ê. ДЈіКѕЛДЕ= е т. 1. Д¤ґк-䤴к еткен
ѕрїґнїґ терї астында¦ы шелї мен етке тарап, дыбыс шы¦ару, т¤сїрлеу, тасырлау. Соныґ
жан-жа¦ына жайылуын д ¤ ґ к у – флегмона арасынша, коридор еденї д ¤ ґ к ї л д е п,
дейдї (Є.Єбїшев, Мал санитары.). есїк тыІ-тыІ етїп Іалды (Ґ.Сланов, Очерк).
ДЈіКѕ= е т. 1. ѕрїґдеп їсїну, Іабыну. ЎсаІ БаІтиярдыґ жуасты¦ы соншалыІ, алаІанмен
балалар сираІтары жарылып, табандары д ¤ ґ- салып Іалсаґ, д ¤ ґ к ї л д е г е н дыбыс Іана
к ї п, жейделерїнїґ жа¦а-жеґїн, дамбалдарыныґ естїлетїн сыґайлы (М.±абанбаев, Кермек.).
бала¦ын буып, шабаІ, балыІ с¤зуге кїрїстї К¤нде осы уаІытта ыстыІ даланы одан сай-
(М.Ма¦ауин, Бїр ата.). ±ан жинал¦ан жер ын ысытып, мотор д ¤ ґ к ї л д е п Іоя беретїн
тез їсїнїп, д ¤ ґ к ї п ал¦аш Іолмен сипап (Є.НўршайыІов, Алтын.). 2. а у ы с. Єр жерден,
оны байІа¦анда жўмсаІ, былІылдаІ болады онан-мўнан хабар естїлу, ел-елге єйгїленїп тарау.
(Ґ.Єбїшев, Малда. жарақат.). ТЅлегеннїґ табанын Патша таІтан Іўла¦ан хабар ІазаІ даласына тез
тас тїлїп, шЅгїр кїрїп талай шоґІиып отыр¦аны тарады, Іыс айында кїсї ая¦ы жете Іоймайтын
бар. Сонда Мариям ая¦ын жылы сумен жуады, алыс ауылдар¦а да осы хабар д ¤ ґ к ї л-
маймен сылайды, Іана¦ан жерїн аІ ш¤берек- д е п естїлїп жатты (Є.Нўрпейїсов, Сергелдеґ).
пен байлайды. Д ¤ ґ к ї п, їрїґдеп, зар ІаІсат- Д ¤ ґ к ї л д е п жерж¤зїне даґІы кеткен, Мол
Ѕнїм зор табысІа Іолы жеткен Отан¦а 20 мил-
Іан аяІІа бўл да ем (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.).
лион пўт бидай Іўйды, Табылып ел алдында
2. а у ы с. Д¤рлїгу, д¤р сїлкїндїру. Сўрапыл
берген серттен (Пернедегї терме.).
соІІан, ꤴїренїп, КЅл толІыны басылар, Тї-
ДЈіКѕЛДЕК1 з а т. м у з. ±азаІ халІыныґ
тїреп д ¤ ґ к ї п жарыл¦ан Жер толІыны басылар
ўрмалы, дабылды-шулы сазды аспабы. Д ¤ ґ-
(С.Сейфуллин, јлеґд.). КЅкІамыр Ѕґїрїнїґ
к ї л д е к т ї ойнаушы оны алдына кЅлденеґ
тау-тасына дейїн д ¤ ґ к ї п кеттї. Шетке шыІ-
жатІызып та, тїгїнен Іойып та, мойын¦а асып
Іан шерїктердї Іа¦ып т¤сїрумен ештеґе бїт- алып та ойнай бередї (±ЎЭ). Д ¤ ґ к ї л д е к ас-
пейдї ¦ой (±.Толыбаев, ±айдасыґ.). пабы фольклорлыІ маІсатта¦ы жиын-тойларды,
Дүңк¿: д¤ґк¿ ж¤ру. ж е р г. ДЅрекї мїнез кЅр- салт-дєст¤р ойындары мен рєсїмдїк билерде Іол-
сету. Бєрї Ѕздерїґнен – т¤зу ж¤рмей, д ¤ ґ к ї данылады («Мєдениет жєне тўрмыс»). Д ¤ ґ-
ж ¤ р е с ї ґ д е р (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї). к ї л д е к Ѕте сирек кездесетїн этнографиÿлыІ
ДЈіКѕЛ з а т. 1. Д¤ґк-䤴к еткен дыбыс. нўсІада¦ы аспап болып табылады (±ЎЭ).
Бая¦ыдай бїрї т¤сїп, бїрї аттанып жатІан кЅп ДЈіКѕЛДЕК2 с ы н. 1. Д¤ґк-䤴к еткен,
д¤сїр жоІ. Келїнїґ д ¤ ґ к ї л ї, бал¦аныґ таІылы г¤рїлдек. Жїбектей есїлген Іоґыр ¤ндї ол (Дєр-
сияІты к¤лдї-кЅмеш к¤нкЅрїс к¤йбеґнїґ ¤нї мен) д ¤ ґ к ї л д е к, дЅкїр дауыспен: – Газетке
(Є.Кекїлбаев, Дала.). Поезд 䤴кїлїне д ¤ ґ- жазамын, — дедї (Т. ЄлїмІўлов, Сейтек.). Отыз
к ї л Іосып жарыса шыІІан аттылар да келедї шаІырымдай жердї Іоґыр биенїґ дєл осы
(Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды). Казарма їшїн а¦аш д ¤ ґ к ї л д е к желїсїмен т¤ске дейїн басып Ѕттїк
тоІпаІтыґ пышаІІа со¦ылып, бїрїне-бїрї (З.Жєкенов, ±айта айналып.). 2. Д¤ґкїлї кЅп.
жал¦асІан бїр сарынды д ¤ ґ к ї л ї билеп алды Бос к¤бї д ¤ ґ к ї л д е к, маІтаншаІтыІ – àдамныґ
(Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). Аттыґ д¤рсїлї, осалды¦ы, уаІты¦ы (ѕ.Есенберлин, Аманат.).
адамныґ ¤нї, єлдекїмнїґ ай¦айы Іосылып, т¤й- ДЈіКѕЛДЕС= е т. Єґгїме Іылысу, єрї-берї
дектелген д ¤ ґ к ї л дыбыс шы¦арды (X.Есенжа- алыпІашпа єґгїме тудыру. Имантай баласы тас
нов, АІ ЖайыІ). 2. а у ы с. Емїс-емїс естїлген жинаудыґ оІуына баратын болып, артыІ оІу-
к¤дїктї єґгїме, ўзынІўлаІ, суыІ хабар. ±ала бет- дан ауыса баста¦ан деп ауыл, ¤й, тЅґїрек осылай
тен келесїґ ¦ой, кеше ертемен д ¤ ґ к ї л естїдїм, д ¤ ґ к ї л д е с к е н (Е.Букетов, Атан Іомында).
єркїм оны єрт¤рлї жориды, бїраІ бўл со¦ыс алды ДЈіКѕЛДЕСУ Д¤ґкїлдес етїстїгїнїґ Іи-
деп бїлем (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Со¦ыс мыл атауы. ≈ ±осыла д ¤ ґ к ї л д е с у.
туралы айтыл¦ан д ¤ ґ к ї л д ї естїмесе де, соныґ ДЈіКѕЛДЕТ= е т. 1. Д¤ґк-䤴к еткїзу,
тауІыметїн кЅре, кЅтере ж¤рїп оІу¦а тура келдї т¤сїрлету. КЅп вагондар тїркеп келе жатІаны
(М.Сєрсекеев, Ту¦ан жер.). ±азаІ дауылпазда- поездыґ жердї д ¤ ґ к ї л д е т к е н салмаІ дыбы-
рыныґ д ¤ ґ к ї л ї де кеґ даланыґ ¤стїнде Іа- сынан сезїледї (С.МўІанов, Саяхат.). 2. Едендї,
лыІтай жЅнелдї (ѕ.Есенберлин, Жанталас). жердї тесїп жїберердей етїп ж¤ру. Осы мезетте
ДҮҢК-ДҮР 64
есїк сыртынан фраудыґ шар ете т¤скен ¤рейлї ДЈПѕЛ з а т. Д¤п-д¤п еткен дыбыс, л¤пїл.
даусы естїлдї де, бїрнеше адамныґ ая¦ы едендї ЖоІ, жоІ, Іара¦аным жоІ. Тек сырттан д ¤-
д ¤ ґ к ї л д е т т ї (Ж.Тїлеков, От кешу). Бўлар п ї л естїлген соґ сыртІа шыІІаным ¦ой («±аз.
ендї коридорды д ¤ ґ к ї л д е т ї п, кейбїреулерї єдеб.»).
темїр шпалдар¦а с¤рїнїп, Іарദыда келе жат- ДЈПѕЛДЕ= е т. 1. Л¤пїлдеу, алып ўшу. Ай-
ты (С.Ерубаев, Шы¦.). Іасты екї жаІтыґ Іос бїлегї, Д ¤ п ї л д е п соІты
ДЈіКѕЛДЕТУ Д¤ґкїлдет етїстїгїнїґ Арзыныґ жас ж¤регї, Т¤лкїдей Іар¦а ауна¦ан
Іимыл атауы. 1. Ўру, тарсылдатып ўру. БїраІ бойы балІып, Назданып Арзы сўлу мЅлдїредї
±анаттыґ онымен їсї жоІ, есїктї д ¤ ґ к ї л д е- (Ґ.Малдыбаев, ±ырым.). Итбайдыґ ж¤регї д ¤-
т у м е н болды (С.Асылбеков, Оттан. ыстыІ). п ї л д е п, Іолы Іалтырап, аІшаны екї-¤ш Іайта
2. а у ы с. Д¤рлїктїру, даурықтыру. Сєске т¤с санап, єйкелїне сыйма¦асын, жаман орамалына
болмай-аІ Ѕрт жїберушї жайлы хабар елї їшїн Іайта-Іайта т¤йїп Іалтасына салды (С.КЅбеев,
д ¤ ґ к ї л д е т у м е н болды (А.Хангелдин, ±алыґ мал). Д ¤ п ї л д е п ж¤рек бой иїп, Бола
Ґани.). ма бойды жеґбеске. Са¦ымды Іуып сандалып,
ДЈіКѕЛДЕУ Д¤ґкїлде етїстїгїнїґ Іимыл Кеттї к¤нїґ келмеске (Дастандар). 2. а у ы с.
атауы. ≈ Есїктїґ д ¤ ґ к ї л д е у ї. Д¤ґкїл шы¦ару, єйгїлеу, жариялау. ТЅґїректегї
ДЈіКѕС с ы н. Сєл 䤴киїґкїреген, сєл ел д ¤ п ї л д е п хабар таратты (Ауызекї).
томпи¦ан. Безерїп жатІан елсїз жон ендї бейжай ДЈПѕЛДЕК з а т. з о о л. <ëàò. jynx torguil-
ўйІы¦а бас Іой¦ан аждаЇадай кЅлденеґ т¤сїп la> Јлкендїгї кептердей, тоІылдаІ тєрїздїлер
д ¤ ґ к ї с жатыр (С.Елубаев, ЖарыІ д¤ние.). тобына жататын Іўс. Д ¤ п ї л д е к т ї ґ денесї
ДЈіКѕТ= е т. Д¤рлїктїру, д¤р сїлкїндїру. бїрыґ¦ай сар¦ыш Іоґыр т¤стї, арІасында к¤реґ
Жастардыґ еґсесїн той-думан салтанаты кЅктем Іоґыр ўзын жолаІтары болады (Зоология).
шуа¦ындай жайнатып Ѕткен. Той єсерї ой- Д ¤ п ї л д е к т ї ґ басІа тоІылдаІтардан ерек-
Іырды д ¤ ґ к ї т ї п едї (±.Толыбаев, ±айдасыґ.). шелїгї – Іорегїн а¦ашты ойып емес, жерден терїп
ДЈіКѕТУ Д¤ґкїт етїстїгїнїґ Іимыл атауы. жейдї, ўясын дайын Іуыстар¦а салады (±ЎЭ).
≈ Ой-Іырды д ¤ ґ к ї т у. Д ¤ п ї л д е к – жыл Іўсы, сєуїр айыныґ орта-
ДЈіШЕ з а т. к Ѕ н е. КЅмекшї малай. Бў- сында ўшып келедї (±ЎЭ).
дан басІа да замыґ, д ¤ ґ ш е, ꤴдерї де толып ДЈПѕЛДЕТ= е т. Алып-ўштыру, 䤴кїлдету.
жатыр («±азаІ»).
Б¤гїн жасыр¦анмен, ертеґ-аІ жўрт д ¤ п ї л д е-
ДЈП1 з а т. с Ѕ й л. 1. МылтыІтыґ, авто-
т ї п естїртпей Іоймайды (Б.Тїлегенов, АІІай-
маттыґ д¤мї. Єлїм ІулыІІа кЅштї, автоматтыґ
нар.). Жўрт ¤йїн кЅтерсе де, Іора салса да, тїп-
д ¤ б ї м е н Іабыр¦аны бїр т¤рттї (Є.Шєрїпов,
тї оны сыласа да к¤н бўрын д ¤ п ї л д е т ї п
Партизан.). ±уып жеткен солдат еґ алдымен
тЅґїректїґ тЅрт бўрышына хабар берїп жатІаны
ананы мылтыІтыґ д ¤ б ї м е н ўрып жїберїп едї
(К.Оразалин, Жексен). Мїне, єлгї полицей ав- (Б.Тїлегенов, КЅктем.).
томат д ¤ б ї м е н корзинканы бїр-екї рет нўІып ДЈПѕЛДЕТУ Д¤пїлдет етїстїгїнїґ Іимыл
Ѕттї («±азаІст. мў¦.»). 2. а у ы с. Еґ соґы, т¤п. атауы. ≈ ТЅґїректї д ¤ п ї л д е т у.
Осы кезде Абай мен Ербол д¤бїрлесїп алып: ДЈПѕЛДЕУ Д¤пїлде етїстїгїнїґ Іимыл
– Ендї д ¤ п к е саІта¦ан єндї айтамыз! – дестї де атауы; д¤рсїлдеу, л¤пїлдеу. ≈ Ж¤ректїґ д ¤-
аса бїр сєндї, салмаІты, назды Іоґыр єн айтып п ї л д е у ї.
шыІты. Єн – «АІ Іайыґ» болатын (М.Єуезов, ДЈР1 [ар. ] с ы н. 1. к Ѕ н е. АтаІты, даґІ-
Абай жолы). Жемге жетїлген д ¤ п т е г ї торы- ты, мыІты, бїлїмдї. Парсыда Ѕткен Фирдоуси,
ныґ дертесїне ±амІордыґ аты бос байланыпты Заманында д ¤ р едї. Не ж¤йрїк келїп д¤ниеге
(К.Оразалин, КЅктем.). АяІтарын тїредї (Јш ¦асыр.). Айдынды жаІсы
ДЈП2 е л ¿ ê. Д¤пїлдеп естїлген дыбысòû аймен теґ, Жомарт жїгїт баймен теґ, Шешен
áåéíåëåéò¿í ñ½ç. ТЅбеден д ¤ п етїп секїрїп жер- жїгїт д ¤ р м е н теґ, Иманды кЅґїл кїрмен
ге т¤стї («Жўлдыз»). теґ (Јш ¦асыр.). Ендї бїлдїм, Сўлушаш, ендї
ДЈП-ДЈЗУ с ы н. ñ ½ é ë. ОІтай т¤зу, тарт- бїлдїм! ±арма¦ына т¤сїпсїґ мыІты д ¤ р д ї ґ. Ол
Іан сымдай т¤п-т¤зу. Ол оІтаудай д ¤ п-т ¤ з у ІармаІтан ІўтІарып алу ¤шїн ±олынан не келедї
балтырлы ая¦ына биїк Ѕкшелї Іара туфли ки- мендей «Іўлдыґ» (С.МўІанов, Шы¦.). 2. ж е р г.
ген (ѕ.Есенберлин, Аманат.). ТЅргї ¤йге АІзей- МыІты, к¤штї. Адамды аІыр¦аны тоґдырады,
неп Ѕттї. Д ¤ п-д ¤ з у бойы, сєндї мыІыны, толыІ Бїр Ѕзї бїр жїгїттей он д ¤ р едї (Х.Ер¦алиев,
омырауы, аІшыл ж¤зї К¤нзила¦а да сурет секїл- Шы¦.). Áºð¿ì¿çä¿´ ºó áàñòàí äà á¿ð áîë¦àíûìûçäû,
дї боп кЅрїндї (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). á¿ð áîëñà², ê¤í¿ åðòå´-ಠ²àéòàäàí ä ¤ ð áîëà-
ДЈПјі з а т. ж е р г. МылтыІ, Іўс мылтыІ. òûíûìûçäû ò¤ñ¿íó ¤ø¿í äå îñûëàé ¿ñòåóãå
Кешке Іарай иы¦ына д ¤ п Ѕ ґ ї н салып, ой- òè¿ñï¿ç (ª.Êåê¿ëáàåâ, £ø áåëåñ). Жаман¦а баІ
¦а Іарай бїреу кетїп бара жатыр едї (±азақ тїлї. зєуїмен Іонса бїр к¤н, Ойланып Ѕзїн-Ѕзї дейдї
аймаІ. сЅздїгї). д ¤ р м ї н (±азಠтїлї аймаІ. сЅздїгї). 3. ж е р г.
65 ДҮР-ДҮР
Шебер, маман, шешен. «Түтпейдї түбї бїрге» ¦ан жабыІтырмай жанныґ кЅґїлїн, јзїмдї
деген үшїн, Баратыр батылсынып тїлїм саған. Атымтай¦а теґер едїм (Јш ¦асыр.). Р¤стем
Ишарат ақылы барға дегендей-ақ, Аз ғана келїп т¤стї аІ ту Іолда, Алып ед кЅп елдердї
айтсын үгїт д ү р ї ң саған (Т.ѕзтїлеуов, Шығ.). бол¦ан жолда Солардан алып келген сауІатым
4. ж е р г. БЅспе, маІтаншаІ. Бїз оны д ¤ р деп, Д ¤ р л е р д ї шашып жатыр дорба-дорба
Иманалы деймїз, Ѕйткенї ол маІтанып кЅп (Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.). Сўлудыґ Іылы¦ы бар
сЅйлейдї (±азಠтїлї. аймаІ. сЅздїгї.). неше т¤рлї, ±олына ла¦ыл, жаІўт, таІты д ¤ р-
Д¤р Іамшы. Дырау Іамшы. Бейшара д ї (Батырлар жыры).
Оразкеннїґ т¤сї ІашІан, Жылау¦а, Іоз¦алу¦а есї Аузынан д¤р шашты. поэт. СЅз айтты,
адасІан. «Ая¦ым ауыр, Іой деймїн!» – деп айт- сЅйледї. Сўрады сўлу сЅз ашып, а у з ы н а н д ¤ р
Іанында, Д ¤ р І а м ш ы ойнап кеткен Іайран ш а ш ы п: «Бар ма екен, – деп, – далада Жїгїттїґ
бастан (М.Жўмабаев, Шы¦.). келмей Іал¦аны?» (±амбар батыр).
Д¤р санады. јзїн-Ѕзї кЅтерїп жо¦ары Д¤р жаґа. Су жаґа. Д ¤ р ж а ґ а киїм ки-
ўстады, кЅкїрек кердї. Бїз секїлдї Іария т¤сїнбей дїрдї (Ауызекї).
Іалса кешїрїмдї болар, Ѕзїн д ¤ р с а н а п ж¤рїп, Д¤р шашты. ±ўлпырды, г¤л жайнады. Ту¦ан
Іатарынан Іалып Іоятын, сонда да Ѕз мїнїн жер кендї аІтарып д ¤ р ш а ш І а н д а. Тўрам ба
кЅрмейтїн Іайсыбїр жастар туралы не айтамыз, – мен де аІтармай жыр асылын (С.Бегалин, Таґд.).
дедї (Н.Ґабдуллин, ±ызыІ дәурен). ±ўлпырып кеґ жайылым г¤лїн ашып, ±араІ
ДЈР2 ¤ с т. ±ауырт, к¤рт, бїрден. Жўрт д ¤ р Іолын бўл¦ады д ¤ р ї н ш а ш ы п (Пернедегї
Іуанып, бїрїн-бїрї с¤йедї (Д.Єбїлев, Арман.). терме.). СЅйлесе т¤бїн т¤сїредї, он Іолынан
Т¤скенде таґ атар, жерге жарыІ, Бай ауыл Ѕнерї тЅгїледї, к¤лсе – аузынан д ¤ р ш а ш ы-
д ¤ р оянды аттан салып. Тўс-тўсІа жЅнеп бердї л а д ы (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
Іу¦ыншылар, АйІай-шу, ат д¤бїрї жердї жарып ДЈР4 ш ы л. к Ѕ н е. -äы [-дї] Іосымшасыныґ
кЅне формасы. ЖаІсылыІІа жаІсылыІ Єр
(А.Жўма¦алиев, јшп. жалын). Жапыра¦ы д ¤ р
кїсїнїґ їсї д ¤ р, ЖамандыІІа жаІсылыІ Ер
Ѕсїп, Жамылды баІ, то¦айы, Жыршы Іўстар
кїсїнїґ їсї д ¤ р (МаІал). Жамбыл-ау, Албан
¤н Іосып, Тамылжыды таґдайы (Ґ.Орманов,
да а¦аґ, Дулат та а¦аґ, Не Іылса да артыІ д ¤ р
Таґд.).
сенен ба¦ам (Жамбыл, Шы¦.). Ол хаІиІат,
Д¤р кЅтер¿лд¿. ±аулап Ѕстї. Åñ¿ê àëäûí- о¦ан ¦ашыІтыІ Ѕзї де хаІлыІ Їєм адамдыІ
äà¦û à¦àøòû´ æàïûðà²òàðû ä ¤ ð ê ½ ò å ð ¿ ë ¿ ï д ¤ р (Абай, Шы¦.).
øû¦à êåëä¿ (Àóûçåê¿). º) Д¤ркїреп кЅтерїлдї, ДЈР5 е л ї к. Кенеттен шыққан, д¤рс ет-
мыІтап жаІсарды, к¤рт дамыды. Театрдыґ кен, г¤р еткен қатты дыбыс, ¤нä¿ áåéíåëåéò¿í
їшїнде шаттыІтыґ сєулесї ойнап, жўрт д ¤ р к Ѕ- ñ½ç. ТЅсек Іатты сыІырлап, кїтаптарды ала
ò е р ї л г е н д е бєрїмен бїрге мен де «Браво!» берїп, д ¤ р Іўлады (К.Оразалин, АІ жазыІ.).
деп айІайлаймын (ј. К¤мїсбаев, ЖапыраІ.). БайІайсыздар ма, Іотан¦а сырттан жат бїреу
1933 жылдыґ жазында ±азаІстан д ¤ р к Ѕ т е- келсе, Іой д ¤ р ¤ркедї (Шопан серїгї).
р ї л д ї (Т.Нўртазин, Јлкен.). Д¤р етт¿. à) äð åòò¿, ä¤ð¿ëäåä¿. ±ошта-
Д¤р сЅздер. Елеґ еткїзїп тебїрентер сЅздер. сып та ¤лгїрмедїм, машина д ¤ р е т т ї
Демесїн аІын бїрден жыр бўла¦ыныґ Іайнар (Б.Аманшин, Жар мўґы). Бїрде бєрї д ¤ р
кЅзї ашыл¦андай, д ¤ р с Ѕ з д е р шума¦ын тЅгїп- е т ї п, ду к¤лїсїп Іалады (А.Шамкенов, Жай-
тЅгїп жїбередї (Ж.Арыстанов, Таґ.). лау.). Шофер сЅзїн бїтїргенде мектеп Іар-
Д¤р с¿лк¿нд¿. Жан-жануар бойын жазып сысында¦ы шайхананыґ алдына да ке­
желпїндї. КЅк Іаршы¦а шегїр кЅзїн тЅґкере лїп Іал¦ан екенбїз. Машина д ¤ р е т ї п
шаґыраІтан аспан єлемїне Іўмарта бїр Іарап, тоІтай Іалды (ј.Тўрманжанов, Менїґ кї­
бїр рет д ¤ р с ї л к ї н ї п Іойды (С.Бегалин, таб.). º) Лап бердї, бўрІ еттї. Д ¤ р е т ї п,
Бала ШоІан). ТоІа кеп жирен ІасІадан т¤сїп тобы­мен ўшІан ¤йректер кЅлдї бїр айналды
жатыр екен. Жануар Іаншырдай Іатып жарап- (Ç.Шашкин, Ўядан ўш.). ±орада¦ы Іой д ¤ р
ты Јстїнен т¤нї бойы ер т¤спесе керек, д ¤ р е т е т¤стї (Б.±ожабеков, КЅктЅбе). Мєжїлїс
с ї л к ї н ї п Іойды (С.Мўратбеков, КЅкорай). бїтїп, ¤йдегїлер д ¤ р е т ї п орындарынан тўра
Дүр с¿лк¿нд¿рд¿. Тебїренттї, елеґ ІаІтырды. бастады (X.Есенжанов, КЅп жыл.). КЅтерїлїс ол
Тосын естїлген суыІ хабар ел їшїн д ¤ р с ї л к ї н таґертеґгї жўмысІа жинал¦анда, бїрден д ¤ р
д ї р д ї («Лен. жас»). Тыґдаґыздар! Тыґдаґыздар! е т е т¤стї (Ж.Саин, Жол ¤стї.). Талайларды там-
деген Левитан даусы ¤й їшїн д ¤ р с ї л к ї н д ї р- сандыра шалІып барып, би де бїттї, алаІандар да
ї п тўр екен (А.Мўздыбаев, Та¦дыр). д ¤ р е т т ї (Є.Єбїшев, Найза¦ай). Пеш д ¤ р
Д¤р т¿т¿ретт¿. ±атты єсер еттї. Бўл хабар е т ї п жана жЅнелдї (Д.Досжанов, Зауал).
ел-жўртты д ¤ р т ї т ї р е т т ї (Ауызекї). á) ±àóëàï òåç ½ñò¿, áîéê½òåðä¿. јлїп бара
ДЈР3 [ар. ] з а т. ±ымбат ба¦алы асылтас, жатІан шЅп те тамырларынан Іайта кЅгерїп,
їнжу-маржан. Т¤бїнен дарияныґ д ¤ р л е р бас алып тўр¦ан бидай д ¤ р е т ї п бой кЅрсеттї
терїп, Алдына а¦а-їнїнїґ тЅгер едїм. Жай Іыл- (С.Адамбеков, Атыл¦ан қыз.).

5–1440
ДҮРБ-ДҮРБ 66
ДЈРБЕЛЕі з а т. 1. Ел басына ауыртпалыІ л е ґ к е з е ґ (С.Байжанов, Замандас). Осындай
тЅнген шаІ, к¤йзелїс кезеґ, аласапыран уаІыт. д ¤ р б е л е ґ ш а І т а Ємїре ел жаІІа, ту¦ан,
Ел осынша ауыртпалыІтыґ астында езїлїп, дем Ѕскен жерге келдї (Ж.Шєкєрїмов, Ємїре).
алар халї Іалма¦ан шаІта, 1916 жылдыґ д ¤ р- Д¤рбелеґ салды. Єлекке т¤сїрдї, єуре-
б е л е ґ ї басталады да кетедї (С.МўІанов, МЅл- сарсаґ Іылды, берекесїн алды. Сонша д ¤ р б е л е ґ
дїр махабб.). КЅп ўзамай февраль оІи¦алары, с а л ы п, бїлїнбей тайып отыр¦ан а¦асы о¦ан
патшаныґ таІтан т¤скен хабары келїп жеттї. ертегї-жырларда кездесетїн ерекше алып ба-
Осы д ¤ р б е л е ґ н ї ґ соґы Октябрь революция- тыр боп та елестедї (±.Ж¤сїпов, Бїр єйел.).
сына келїп ўласты (А.Сатаев, АІын.). 2. ±ым-
±арсы соІІан Іоґыр салІын самал шаштар-
Іи¦аш єуреге т¤сушїлїк, тынышын кетїрушїлїк,
мазасыздыІ. Келїн боп т¤скен к¤нгї д ¤ р б е- ды желпїлдетїп, д ¤ р б е л е ґ с а л ы п ж¤р
л е ґ ї мен ІызыІ-раІаты, уайымы мен Іуаны- (А.Шамкенов, ТолІын.).
шы мидай араласІан сан-сапалаІ естелїктердїґ Дүрбелең туды. Абыр-сабыр басталды,
арасынан єрї їздеп, берї їздеп, сол бїр ойыншыл әбїгершїлїк басталды. Жўрт тыныш кезде
єншї жїгїттїґ Іандай аталы сЅз айтІанын есїне балуанды¦ымен аты шыІІан ол, єскерге бала
т¤сїре алмай-аІ Іойды ±анипа (С.Омаров, бермеймїз деп д ¤ р б е л е ґ т у ¦ а н д а, кїшїгїрїм
Дала.). Јйлену тойы сияІты Іуанышты д ¤ р- бїр атаныґ аІыл сўрар адамы ретїнде таныл¦ан
б е л е ґ ¤стїнде бїр сєл кїрбїґнїґ бол- кїсї (Є.Хасенов, Жат жазасы).
май тўрмайтынын бўрыннан бїлетїн Дүрбелең тудырды. Абыр-сабыр еткїздї,
(ј.±анахин, Жер бас.). ±алай дегенмен, бїр әуре-сарсаңға салды. – Сїз неге жЅнсїз
сўмдыІтыґ жаІындап Іал¦анын сезген ет д ¤ р б е л е ґ т у д ы р д ы ґ ы з? ±ауырт науІан
ж¤ректер Іобалжып, єркїмнїґ-аІ кЅґїлїне бастал¦алы тўр¦анда мына жолдастарды
Іауїп-Іатер д ¤ р б е л е ґ ї ўялай бастап едї жўмысынан бЅлїп (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.).
(С.Омаров, Дала.). 3. Абыр-сабыр, ырду- ДЈРБЕЛЕіДЕ= е т. ±атты єбїгерлену,
дырду, дабыр-дыбыр. Сонымен жарты жыл¦а берекесї кетїп єуре-сарсദа т¤су. Жўрт
созыл¦ан Іўда шаІыру, киїт кигїзу д ¤ р-
б е л е ґ ї осылайша тыншу тапІан (±.ТоІмырзин, єскерге бала бермеймїз деп д ¤ р б е л е ґ д е г е н-
Јш кие). А¦айынды екї халыІтыґ Іыз берїп, Іыз д е, балуанда¦ымен аты шыІІан ол кїшїгїрїм
алып отыр¦ан меймандос Іўда-жекжаттардыґ бїр атаныґ аІыл сўрар адамы ретїнде таныл¦ан
береке тынышты¦ын Іашырып, д ¤ р б е л е ґ- (Є.Хасенов, Жат жазасы.)
г е т¤сїрген екї шонжардыґ єрекетїне ла¦нет айт- ДЈРБЕЛЕіДЕС= е т. ±атты єбїгерленї-
Іандай к¤йзелдї (М.ЫсІаІбаев, ЖойІын тЅбе). су, єуре-сарсദа т¤сїсу. Д ¤ р б е л е ґ д е с к е н
Бисен¦алидыґ жўмыста¦ы єкесї, той д ¤ р б е- жўрт алദа жиналды («±аз. єдеб.»).
л е ґ ї ¤стїнде суыІ тигїзїп алып, тўмаудан жаґа ДЈРБЕЛЕіДЕСУ Д¤рбелеґдес етїстїгїнїґ
тўр¦ан шешесї, ¤лкен басын кїшї етїп, Перизат Іимыл атауы. Бўл не Іыл¦ан д ¤ р б å л е ґ д е с у
Сўґ¦атованыкїне келдї (ј.±анахин, БаІыт.). (Ауызекї).
4. є с к. Жа¦дай мен Ѕз їс-єрекеттерїн дўрыс ба­ ДЈРБЕЛЕіДЕТ= е т. Д¤рлїктїру, д¤р сїл-
Іылау Іабїлеттїлїктерїнїґ тЅмендеуїнен пайда кїндїру. Патша таІтан Іўлады деген хабар ел-
болатын Іатты Іобалжу жа¦дайы, шынайы жўртты, ойды-Іырды д ¤ р б е л е ґ д е т ї п, ¤лкен
немесе жорамалды їс-єрекеттер мен Іауїп- оІи¦а болып т¤р (А.Хангелдин, ±аратор¦ай).
Іатерлердїґ ыІпалымен жеке адамдардыґ немесе Керек кезїнде жўрт кЅзїне ызы-ІиІы, Іым-Іуыт
адамдар тобыныґ бой бермейтїн ІорІыныш к¤йї.
д ¤ р б е л е ґ д е т ї п ба¦атын Ѕзге туыстары
ЎрыстыІ жа¦дайларда д ¤ р б е л е ґ н ї ґ пайда
болуыныґ негїзгї себептерї: Іарсыластыґ жаґа емес, тым-тырыс ж¤ретїн ЄбїлІайыр їлїктї
ўрыстыІ Іўралдар мен ўрыстыІ Іимылдардыґ (Є.Кекїлбаев, Јркер).
жаґа тєсїлдерїн кенеттен Іолдануы; єскерлердїґ ДЈРБЕЛЕіДЕТУ Д¤рбелеґдет етїстїгїнїґ
жорыІтан жєне Іарсыластыґ ўзаІ атысынан Іимыл атауы. Жўртты д ¤ р б е л е ґ д е т у г е
шаршауы; ¤лкен шы¦ындар жєне т.б. (±аз. тїлї осы себеп болды (Ауызекї).
термин. Єскери.). Жалпы ал¦анда д ¤ р б е л е ґ- ДЈРБЕЛЕіДЕУ Д¤рбелеґде етїстїгїнїґ
н ї ґ ўрыс жєне со¦ыс ¤шїн зиян салдары болуы Іимыл атауы. Бўл – д ¤ р б е л е ґ д е у басыл¦ан
м¤мкїн (±аз. тїлї термин. Єскери). Ўрыста д ¤ р- кез (Ауызекї).
б е л е ґ д ї болдырмау ¤шїн жауынгерлердїґ ДЈРБЕЛЕіДѕ с ы н. АуыртпалыІ тЅнген,
сенїмдїлїгї, олардыґ ўрыстыІ шыны¦улары аласапыран ту¦ыз¦ан, д¤рбелеґге т¤сїрген.
жєне тєртїптїлїгї мен бїрлїгї шешушї рЅл АІыры д¤рмектї, д ¤ р б е л е ґ д ї ¤йге келїп
атІарады (±аз. тїлї термин. Єскери.). маґдай тїрескен (Д.Досжанов, Табалдыры¦ыґ.).
Д¤рбелеґге т¤ст¿ [д¤рбелеґ туды]. ДЈРБЕЛЕіДѕК з а т. Д¤рбелеґге т¤сушїлїк,
Әбїгерлендї, әбїрге түстї, әуре-сарсаңға түстї. аласапыран¦а салынушылыІ, єбїгерлїк. Ж¤йткїте
±алыґ д ¤ р б е л е ґ г е т ¤ с к е н жылІы сеґдей егїн жайды ора¦ытІан, Та¦ы бїр машина да
со¦ысты (С.Єлжїков, Дала.).
боратып шаґ. Кеп Іалды жолсыз жермен тура
Д¤рбелеґ кезеґ [шаІ]. ±иын-Іыстау, ала-
сапыран уаІыт, к¤йзелїс шаІ. ХалыІ кїмнїґ дос, тартып, Оны да д ¤ р б е л е ґ д ї к болар ІысІан
кїмнїґ Іас екенїн ажыратып болма¦ан д ¤ р б е- (Ґ.Игенсартов, Тыґ дала).
67 ДҮРБ-ДҮРБ
ДЈРБЕЛЕіСѕЗ с ы н. Єбїгерге салынбай, ДЈРБѕЛЕ = е т. Д¤рбїмен Іарау. Келесї бїр
1

Іарбалассыз, аласапырансыз. Жаз айлары да к¤нї сєскеде жотада¦ы а¦аш басынан д ¤ р б ї-


д ¤ р б е л е ґ с ї з, Іарбалассыз Ѕтїп жатІан жоІ л е п, айналасына кЅз тїктї (Ґ.Сланов, Замана.).
(А.Хангелдин, Ґани.). ДЈРБѕЛЕ2= е т. с Ѕ й л. Жосу, жЅґкїлу,
ДЈРБЕі з а т. с Ѕ й л. Д¤рбелеґ. Ал єзїрге д¤рлїгу. Неге соншама д ¤ р б ї л е д ї ґ д е р.
Іўр д ¤ р б е ґ болмай, д¤бїр болу ¤шїн жасаІ (Ауызекї).
Іўрап, єр жасаІтыґ басында онбасы, ж¤зба- ДЈРБѕЛЕі з а т. с Ѕ й л. Д¤рбелеґ. Ала
сы, мыґбасы тўрсын деймїн (Ж.Мусин, Таґ алмай єсем Іызды єґгї Н¤сїп, Д ¤ р б ї л е ґ со¦ыс
нўры.). бол¦ан жаз¦ытўры (С.Керїмбеков, јлеґд.).
ДЈРБИ= е т. Д¤рдию, дорбию. Гриша а¦ай Д ¤ р б ї л е ґ г е кездескен д¤ниенїґ Иїнїнен
д ¤ р б и г е н жуан саусаІтарымен ёлканы ўстап, ышІынып ал¦ан демїн (Д.Єбїлев, јлеґд.). Ай-
тїк тўр¦ызып, айналдырып кЅрдї (Б.СоІпаІбаев, тайын ауырлыІты елге келген, ЖЅн болмас ол
БаІыт.). ±алампыр шЅжесїн Іор¦а¦ан тауыІша бїр кездї елемеген, ±азаІтар Іарсы шауып, «аІ
д ¤ р б и е оІты кЅзїмен Іадалады (Н.Сералиев, патша¦а» ±ан а¦ып, ел Іырыл¦ан жыл д ¤ р б ї-
АІ Іайыґ). Манасты бастан кЅздеген ТЅске л е ґ (К.Єзїрбаев, Шы¦.).
сўрып найзамен Д ¤ р б и ї п келген ДЅгїстїґ ДЈРБѕЛЕТ= е т. Д¤рбїмен Іарату. ≈ Д ¤ р-
Жы¦у¦а єлї жетпедї (Манас). б ї л е т ї п Іаратты.
ДЈРБИТ= е т. Д¤рдиту, Іолапайсыздан- ДЈРБѕЛЕТУ Д¤рбїлет етїстїгїнїґ Іимыл
дыру. Жоталы ерїндерїн д ¤ р б и т е їшїне Іа- атауы. Та¦ы да д ¤ р б ї л е т у керек (Ауызекї).
рай жымыра Іысты (Ш.ШалІаров, СерїккЅл). ДЈРБѕЛЕУ 1 Д¤рбїле 1 етїстїгїнїґ Іимыл
ДЈРБИТУ Д¤рбит етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Дарханныґ екї кЅзї осы бай ¤йїн д ¤ р-
атауы. ≈ КЅзїн д ¤ р б и т е Іарады. б ї л е у д е едї (О.БЅкеев, јз отың.).
ДЈРБИЮ Д¤рби етїстїгїнїґ Іимыл атауы. ДЈРБѕЛЕУ 2 Д¤рбїле 2 етїстїгїнїґ Іимыл
Ернїнїґ д ¤ р б и ю ї н е к¤лкїсї келдї (Ауызекї).
атауы. Д ¤ р б ї л е у òа¦ы басталды (Ауызекї).
ДЈРБѕ [ир. ] з а т. <ëàò. bini – åê¿, ocu-
Д Ј РБ ѕЛ Жѕі с ы н. Бе лї ж о¦ алы п ,
lus – ê½ç> 1. Алысты жаІындатып кЅрсететїн,
мыІынымен бїрїгїп кеткен, белї мен кеудесї,
Іол¦а ўстайтын оптикалыІ Іўрал. Ол
кеудесї мен бЅксесї тўтасІан, ІисыІ-Іыґыр.
белгїлерїмїз: СабырІўл ІасІырды д ¤ р б ї м е н
кЅрїп отырып, ІасІыр сол маґда ж¤рсе, Іамшы- Ар¦ынныґ болады дейтїн Іызы сойІы, Шот
сыныґ сабына кигїзген тыма¦ын кЅтерїп тўрады маґдай, иегї ўзын, мўрны кейкї. Бўйра шаш, дЅґ
(Ґ.Нўрпейїсов, БесІара). 2. а у ы с. Àäàìíû´ жауырын, ІысІа тўмсыІ, Д ¤ р б ї л ж ї ґ тўла
àëûñòû ê½ðåò¿í, êåëåøåêò¿ áîëæàéòûí ²àñèåò¿. бойы ойІы-шойІы (Айтыс). Томардай болып
±абеґнїґ ў¦ымынша, Іарт мўнайшыныґ Ембї єлгї д ¤ р б ї л ж ї ґ Іызы ¤йїнде отыр (Б.Єдетов,
келешегїне Іара¦ан Ѕзгеше д ¤ р б ї с ї болса керек Бєйшешек.).
(Ç.±абдолов, Жалын). КЅґїлдїґ д ¤ р б ї с ї м е н ДЈРБѕЛТ = е т. Д¤рлїктїру, д¤рбелеґге т¤-
кЅрїп тўрмын, жапанда¦ы жал¦ыз ¤йде бўл сєтте сїрту. Жўртты босІа д ¤ р б ї л т п е у керек
¤ркердей боп екї єйел, бїр еркек отыр («±аз. (Ауызекї).
єдеб.»). Ертеґгїмдї барлау ¤шїн айІындап, ДЈРБѕЛТУ Д¤рбїлт етїстїгїнїґ Іимыл
Д ¤ р б ї етемїн б¤гїнгїме ойды озыІ (М.Єлїмбаев, атауы. Јйде отыр¦андарды д ¤ р б ї л т у г е
јшпес от). болмайды (Ауызекї).
Д¤рб¿ салды. Д¤рбїмен шолып Іарады. ДЈРБѕЛУ Д¤рбїл етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
Биїкбайлар айнала тЅґїрекке дамылсыз д ¤ р- БосІа д ¤ р б ї л у байІалмайды (Ауызекї)
б ї с а л ы п, Іарауыл Іарайды (С.Бал¦абаев, ДЈРБѕЛѕ с ы н. 1. Д¤рбїсї бар, д¤рбї
ШЅл.). Оныґ ¤стїне ертеґгї самбырла¦ан дауыс орнатыл¦ан. Оныґ сол д ¤ р б ї л ї мылты¦ы
Іандай ашыІ келедї, бєрїн естїп, д ¤ р б ї с а- осы бїр ерлїктїґ ай¦а¦ы тєрїздї орталыІ музейде
л ы п Іарап, аныІ кЅрїп, Іолайлы кездї к¤тїп саІтаулы тўр (С.БаІбергенов, Белгїсїз.). 2. а у ы с.
жатыр (С.Сейїтов, СЅз сўра.). КЅреген, Іыра¦ы. Єлемдї кЅретў¦ын, сезетў¦ын
ДЈРБѕДЕЙ с ы н. Д¤рбї тєрїздї, д¤рбї Емес пе елдїґ кЅзї шын д ¤ р б ї л ї (С.Керїмбеков,
сияқты. Арынныґ жал¦ыз кЅзї кеме м¤сїнїн јлеґд.).
д ¤ р б ї д е й жылдам тартып єкеп єр шаба¦ын ДЈРБѕСѕЗ с ы н. Д¤рбїсї жоІ. – Д ¤ р б ї-
айнытпай елестете бастады (Р.ТоІтаров, Ертїс.). с ї з барсам менї Ѕлтїредї ¦ой. – Уайымдама,
Ерте заманда-аІ Іытайлар алыста¦ы нєрсенї жєбїрлетпеймїн. ТЅлеуїне Ѕз д¤рбїмдї беремїн
ўл¦айтып кЅрсететїн д ¤ р б ї д е й оптикалыІ дедїм ¦ой (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.).
Іўрал жасау¦а тырысІан (Ґалам ¦ажап.). ДЈРБѕТ з а т. ±азїргї молдардыґ Іў-
ДЈРБѕЛ з а т. Д¤рлїгушїлїк. Бўл не Іыл¦ан рамында¦ы ежелгї тайпа. Д ¤ р б ї т т е р
д ¤ р б ї л? – деп Іарады (Ауызекї). кейїн тЅрт ойрат тайпасы Іўрамында Жар
ДЈРБѕЛ= е т. с Ѕ й л. Д¤рлїгу. Неге ерте ханды¦ын Іўрып, жарлардыґ ІазаІ дала-
д ¤ р б ї л д ї ґ д е р? – дедї ўйІысы Іанба¦ан ол сына, Орта Азия¦а жаса¦ан шапІыншылы¦ына
(С.МўІанов, Шы¦.). ІатысІан (±ЎЭ). Молияныґ Увс аталатын
ДҮРБ-ДҮРД 68
бар айма¦ын негїзїнен д ¤ р б ї т т е р мекендейдї ДЈРДАРАЗДАНУ Д¤рдараздан етїстїгїнїґ
(±ЎЭ). Абылай Давациды барынша Іолдады, Іимыл атуы. Олардыґ д ¤ р д а р а з д а н у ы екї
д ¤ р б ї т т е р д ї к¤йзелту ¤шїн о¦ан бес мыґнан апта¦а созылды (Ауызекї).
аса ІазаІты кЅмекке жїбердї (±аз ССР тарихы.). ДЈРДАРАЗДАУ с ы н. ѕшїнде Ѕкпесї, ренїшї
ДЈРБѕТ= е т. Д¤рлїктїру, д¤рбелеґге т¤сї- бар, Іарым-Іатынасы салІындау. Ол Єсияны
ру, ¤рейлендїру. КЅкетайдыґ маникер Тўлпардан сыйласа да «осы кїсї ма¦ан несїне сўраІтар берїп,
артыІ кЅлїгї, ±алыґ елдї д ¤ р б ї т к е н БоІ ерїксїз сЅйлеткїсї келедї» деп їштей д ¤ р д а-
мўрынныґ б¤лїгї (Манас). р а з д а у едї (М.Єуезов, јскен Ѕркен). ±ўданда-
ДЈРБѕТУ Д¤рбїт етїстїгїнїґ Іимыл атауы. лы екї ¤й д ¤ р д а р а з д а у араласты («Қаз.
Åлдї д ¤ р б ї т у г е болмайды (Ауызекї). әдеб.»).
ДЈРБѕШЕ ¤ с т. Д¤рбїге ўІсас, д¤рбї сияІты. ДЈРДАРАЗДЫ± з а т. Д¤рдараз болушылыІ,
Егер кЅзїнїґ жанарында д ¤ р б ї ш е тартар Іуат ренїштїлїк. Ене мен келїннїґ д ¤ р д а р а з-
болса, дєл Іазїр Сєдїрдїґ їшек-Іарнын аІтарып д ы ¦ ы н дєл таны¦ан ±абан бєрїнен бўрын досын
шы¦у¦а Іўмардай ІўлыІты (А.Хангелдин, аяды (Ç.±абдолов, Жалын). ХалыІ Іаумалап
±аратор¦ай). Іайта Іосса да, Іўдалар арасында¦ы д ¤ р д а-
ДЈРДАНА с ы н. ±ымбат, асыл. Оныґ р а з д ы І ол семья¦а баянды бїрлїктї Іўтайтар
Іаламынан шыІІан д ¤ р д а н а туынды- емес («Лен. жас»). Ел адамдарыныґ Іазїргї
ларды жєне архивїндегї асыл д¤ниелердї сєттегї Іара барІын кескїндерїнде орайы келсе
жинаІтап, бїрнеше том етїп шы¦ару – ¦ылым¦а оґай жарасып кететїн д ¤ р д а р а з д ы І емес, ат
деген ыІыластыґ таби¦и кЅрїнїсї болар едї Іўйры¦ын кесїсетїн м¤лде араздыІ ыз¦ары бар
(Р.Бердїбаев, ДостыІ.). (С.Омаров, Дала.).
ДЈРДАНАДАЙ с ы н. п о э т. Д¤рдана ДЈРДЕЙ с ы н. 1. Дардай, баІандай, бїлдей.
сияІты. Ал¦ап-тол¦ап д ¤ р д а н а д а й, АлаІан¦а Єне ІалІиып тўр. ±айыґдыныґ Іара шалы де-
Іондырып. јзїґменен Ѕле-Ѕлгенше, јтер ем ¦ой генде ата¦ыґ д ¤ р д е й. Мына отыр¦ан отырысыґ
бїрге мен (±.Шദытбаев, Армысыґ.). не? ±уанышыґ емес пе? – деп шабалана барып
ДЈРДАРАЗ с ы н. Аздап араз, ренїштї, тоІтады (Ш.К¤мїсбаев, Тау жолдары). Сонымен
бїрде тату, бїрде араз. СЅйтїп, бїраз уаІыт Ѕтїп, кешегї жатаІ, сїґїрї шыІІан кедей, бўл к¤нде
д ¤ р д а р а з ж¤рген кезїнде, Оспан Хасеннїґ д ¤ р д е й колхоз басшысы («Мєдениет жєне
Ахметпен та¦ы бїрге ж¤ргендїгїн кЅрдї тўрмыс»). Єзїрше сестралыІ мїндеттї атІарасыґ.
(С.Торай¦ыров, Шы¦.). Осы сол екеуїнїґ арасы Келер жылы дипломыґ Іолыґа тиген соґ,
не болып барады? Д ¤ р д а р а з сияІты ма¦ан осында д ¤ р д е й дєрїгер боласыґ (ѕ.ЖаІанов,
(Ç.Шашкин, ±ызыл.). ±айта орал.). 2. АйтарлыІтай ¤лкен. ±абат-
Д¤рдараз болды. Аздап ренїштї болды. Бїр Іабат ¤йлерї бар, ортасына, жо¦арыда
к¤н д ¤ р д а р а з б о л с а, ертеґїнде арала- айтІанымыздай, маґдайымыз¦а бїткен жал¦ыз
рынан Іыл Ѕтпестей тату болып шы¦а келедї музыкалыІ драма театры орналасІан д ¤ р д е й
(±.ЖойІынбеков, Азамат.). ±онысбаев кЅпке Іала (С.Асанов, Жомарт). 3. Зїґгїттей, айтулы,
шейїн менїмен д ¤ р д а р а з б о л ы п ж¤рдї. ортан Іолдай. Лєззат д ¤ р д е й жїгїттїґ жас ба-
±азїр ма¦ан їштей Ѕкпелї бол¦анымен, бїршама лаша Іысыл¦ан сЅлекет т¤рїн кЅрїп, кенет мейїрї
т¤сїнген сияІты («Лен. жас»). т¤сїп, оныґ Іолынан сипады (Т.Ахтанов, Дала
ДЈРДАРАЗДАЙ с ы н. Д¤рдараз сияІты, сыры). Азаматты тезїрек ер жетсе екен, д ¤ р д е й
дүрдараз тәрїздї. Осылайша д ¤ р д а р а з д а й жїгїт бол¦анын Іашан кЅрер екем, деп са¦ынып
¤ґїрейїсїп, т¤н ортасы ауа Іойшыныґ Іыстауына ж¤ргенїнен болар (А.Байтанаев, Дала сыры).
жеттїк (Д.Досжанов, Табалдыры¦ыґ.). ДЈРДЕК с ы н. Д¤рдиген, Іалыґ, кЅнтек.
ДЈРДАРАЗДАН= е т. Бїрде тату, бїрде Кенет оныґ Іолы Луистыґ иы¦ынан сусып т¤сїп
араз болу, ренїштї болу. Осы сїз жыл Ѕткен кеттї. Д ¤ р д е к Іалыґ ерїндерї бїрт¤рлї жыбыр-
сайын бала болып барасыз ба, єлде єдейї їстейсїз жыбыр етїп к¤бїрлей жЅнелдї (Т.Шаханов,
бе? – деп БасалІы д ¤ р д а р а з д а н ы п назар- КЅгїлдїр.). јзге сиырлар ¤й жанында, Іотан
ласып ренжїдї (Д.Досжанов, Табалдыры¦ыґ.). жиегїнде тўмсыІтарымен жўлдыз Іарап, Іараса
ДЈРДАРАЗДАНДЫР= е т. Д¤рдараз да т¤к кЅрмей, д ¤ р д е к ауыздары малжаґдап
еткїзу, Ѕкпелету, ренжїту. ШўнаІ бўл жаІІа к¤йїс Іайыру¦а кїрїстї (Ж.Аймауытов,
ат їзїн сал¦ан жоІ. Бўл жа¦дай оны Смайылмен Шы¦.). Гун Мо Іалыґ беттї, д ¤ р д е к
д ¤ р д а р а з д а н д ы р д ы (Т.Дєуренбеков, ерїндї, сЅзїне орныІты, аІылды, тапІыр,
Таґ атып.). халІыныґ бўрын¦ысын да, б¤гїнгїсїн де жаІсы
ДЈРДАРАЗДАНДЫРУ Д¤рдараздандыр бїлетїн оІымысты (С.МўІанов, Алып. адым.).
етїстїгїнїґ Іимыл атауы. ±ызметтес адамдар- ДЈРДЕКТЕУ с ы н. КЅнтектеу, дүрди­
ды д ¤ р д а р а з д а н д ы р у ¦ а ўяты жетпедї гендеу. Єбун¤сїптїґ Іалыґ т¤ктї Іара Іаба¦ы
(Ауызекї). салбырап, Іара мўртыныґ астында¦ы
69 ДҮРД-ДҮРЕ
д ¤ р д е к т е у ернї кєдїмгїдей кемсеґдей ДЈР-ДЈР е л ї к. Г¤р-г¤р, дар-дўр, ду-ду
1

бердї (Д.Єбїлев, АІын.). Ернї сєл åòêåí äûáûñòû áåéíåëåéò¿í ñ½ç. Д¤рїлдейдї
д ¤ р д е к т е у бол¦анымен, жасырын жара- трактор КЅк барабан д ¤ р-д ¤ р (I.Жанс¤гїров,
сымдыІ бар (Т.Иманбеков, Јш ай.). Шы¦.). Аттардыґ аяІтары жердї д ¤ р-д ¤ р
ДЈРДИ= е т. 1. КЅнтию, їсїну, басады (М.Єуезов, Ш ы ¦.). Д ¤ р-д ¤ р Іол
к¤жїрею, дЅґкию. Сейїлханныґ аузы д ¤ р- шапалаІ, жапыр-жўпыр ¤дере т¤регелїп, бїр-
д и ї п їсїп кеткендїктен, тїлдесудїґ Ѕзї о¦ан бїрїне жЅнедї («±аз. єдеб.»).
сонша Іиын болды (Б.Тўрсынбаев, Ау- Дүр-дүр етт¿. Дүрїлдедї, гүрїлдедї. Сырттан
ылда.). Cапардыґ ашыІ маґдайын Іаба­ д ¤ р-д ¤ р е т к е н машина даусы естїлдї («Лен.
¦ында¦ы екї сай єжїмї б¤рїп єкеткен, д ¤ р- жас»).
д и г е н бет, мойын етїнде де ашулы томы- Д¤ð-ä¤ð ñ¿ëê¿íä¿. Жан-жануар мен Іўс-
рыІ адамныґ белгїлерї бар (Ў.Доспанбетов, тар бойын жазып желпїнäї. ЖаІыпбек єсї-
Ел есїнде). Д ¤ р д и г е н жуан мойын екї ресе б¤гїн Іырланып, бабына келїп, д ¤ р-д ¤ р
аІ тЅбет арсалаІтап, Ниязды бастап ж¤рдї с ї л к ї н г е н аІиыІ Іырандай жайнап кеткен
(С.Сейфуллин, Шы¦.). 2. а у ы с. Бїр-бїрїн (М.Иманжанов, Менїґ махабб.). Јй шатырынан
жаІтырмай сес кЅрсету, бўртию. Ж¤каяІІа сор¦ала¦ан сулар арыІшада жЅґкїлїп, жа¦асын-
басын с¤йеп Зара отыр еґїреп. Сўлтан со¦ысар да тауыІтар д ¤ р-д ¤ р с ї л к ї н е д ї (К.Ораза-
Іораздай д ¤ р д и ї п Іасында тўр (Є.Тарази, лин, АІ жазыІ.). Таґ лебїмен оян¦ан таби¦ат
±ўйрыІты.). јзгелерге д ¤ р д и ї п дЅґ айбат сыбдыры ІаІтыр¦андай, мойнын їшїне алып,
жаса¦анмен, «бЅрї ары¦ын бїлгїзбес, сыртІа бўтаІІа т¤неген ителїгї д ¤ р-д ¤ р с ї л к ї н д ї
ж¤нїн Іампайтардыґ» кебї мўныґ Ѕз басын- (С.Бегалин, УаІыт.).
да да бар (А.Нўрманов, ±ўлан.). 3. а у ы с. ДЈР-ДЈРМЕК з а т. с Ѕ й л. Д¤рмек.
ОІшаулану, ерекше кЅзге түсу, кЅкїрегїн Са¦ынышым са¦ан деген д ¤ р-д ¤ р м е к,
кЅтеру. СЅзїґ де Ѕзїґе сай тўр д ¤ р д и ї п, Кеуденї керїп сыздайды. Мендегї нєзїк ж¤рек
Баладай ўйІысынан тўр¦ан жылап (Айтыс). (К.Шїлдебаева, Бойжеткендер.).
Жендеттер кетїсїмен манадан бўтадан аласа, ДЈРДѕК с ы н. с Ѕ й л. Д¤рдек. Са¦ит д ¤ р-
бетегеден биїк боп ж¤рген Уєли д ¤ р д и ї п шы¦а д ї к ернїн кЅтердї де, Іолын бїр сїлтеп т¤регелдї
келдї (±о¦амдыІ тєртїп). (С.Шаймерденов, ±ар¦аш). Мўндай Іыз бетї
ДЈРДИТ= е т. КЅнтиту, дЅґкиту, їсїндїру. тыртыІ, бойы тапал, ернї д ¤ р д ї к Еркештї
Ґалым¦али ендї Іолма-Іол ±али а¦асы болып Іайдан ўнатсын («±аз. єдеб.»). Айдарханов
бїр кЅзїн Іысып, бїр ая¦ынан аІсап, аузын д ¤ р- мദаздана тўрып, д ¤ р д ї к ерїндерїн тєсбих
д и т ї п, шекесїнен Іарай Іалды (Е.Домбаев,
тартІан сопылардай ¤нсїз жыбырлатып алды
Менїґ туыс.). Ораз астыґ¦ы иегїн д ¤ р-
(Є.Нєбиев, Шолпан).
д и т ї п, насыбайын тїлїмен жайластырды да
ДЈРДѕКТЕУ с ы н. с Ѕ й л. Д¤рдигендеу,
ІысыІ кЅзїн жыпылыІтата бастады (Ç.Шашкин,
д¤рдектеу. Жигаров жолдастыґ д ¤ р д ї к-
Темїртау). Бїздїґ Іала деп д ¤ р д и т ї п ж¤рген
Т¤ркїстанымыз мўныґ Іасында ауыл не Іыс- т е у ернїнїґ ¤стїнде Іылыш тїлген Іи¦аштау
таІ сияІты болып Іалады екен (Д.Исабеков, тыртыІ бар, – дедї Шакизат (Д.Єбїлев, Арман.).
Бекет). Сапар Іасында¦ы Ѕзї тетелес, ернї д ¤ р д ї к-
ДЈРДИТУ Д¤рдит етїстїгїнїґ Іимыл т е у келген Іара жїгїттї Єскер деп таныстыр-
атауы. ≈ Аузын д ¤ р д и т у. ды (С.Шаймерденов, Мїнез). АІсары кескїнї
ДЈРДИѕС= е т. ЖатырІасу, оІшауланысу, Іўлпырып, сєл д ¤ р д ї к т е у ерїндерї, ¤стїґгї
сес кЅрсетїсу. Есїмге класта¦ы балалардыґ тебїндеп Ѕсїп Іал¦ан сирек мўрты болмашы
барлы¦ы ал¦ашында д ¤ р д и ї с е Іарап, ¤зїлїс дїрїлдеп те кеттї (З.Иманбаев, Солма г¤л.).
кезїнде оны т¤ртїп, Іа¦ып кетушїлер де бол- ДЈРДѕіКѕ с ы н. с Ѕ й л. Д¤рдїктеу,
ды (А.Лекеров, Т¤з г¤лї). Бїтеу жара боп, д ¤ р- ä¤ðäèãåí. Уылжып жаґа пїскен шиедей, єсем
д и ї с ї п, бїраз отырдыІ, – дейдї Ємїржан жылтырап тўратын, топ-толыІ, ¤стїґгї сєл д ¤ р-
(Б.Майлин, Шы¦.). Жинал¦ан топ ¤рпиїсїп, д ї ґ к ї, т¤рїґкїлеу ІўймаІ ерїн (ј.±анахин,
д ¤ р д и ї с ї п Іалды. Алай¦ан кЅздер кЅрїнїп, ±ўдїрет.).
дЅрекї сЅздер естїлїп, бїреу кїржиїп, бїреу тыр- ДЈРЕ [ир. ] з а т. к Ѕ н е. ±ылмыс жаса¦ан
жиып, єркїм Ѕзїнше ренжїдї (Б.±ыдырбекўлы, адамды шыбыртІымен не Іамшымен сабайтын
ШойынІўлаІ). ауыр жазаныґ т¤рї. ±исыІты т¤зету ¤шїн єр за-
ДЈРДИѕСУ Д¤рдиїс етїстїгїнїґ Іимыл манда єрт¤рлї Іўрал, мєселен: д ¤ р е, шари¦ат...
атауы. Екеуара д ¤ р д и ї с у м е н болды Іўран деген сияІтылар Іолданылып келген
(Ауызекї). (Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ыш). Жан¦а батІан д ¤-
ДЈРДИЮ Д¤рди етїстїгїнен жасал¦ан р е кезїнде де, ауыр темїр бал¦амен Іара тасты
Іимыл атауы. Сенїґ ертеґнен Іара кешке маІсатсыз ўр¦ан кезїмде де сен кЅз алдымда
айналдыратыныґ тамаІ Іой. Былш-былш жеп тўрдыґ (±.Исабаев, Ажал.). Жылдардыґ ж¤­
д ¤ р д и ю д ї ¦ана бїлесїґ (Ґ.Мўстафин, јмїр регїмде жыр есї бар, Баста баІ, жаурынымда д ¤-
не Ѕлїм). р е с ї бар. ±анымда дала Іаны, ІазаІ Іаны, Жаным-
ДҮРЕ-ДҮРЕ 70
да талайлардыґ ¤лесї бар (Ж.Молда¦алиев, ±ы- ДЈРЕГЕЙДЕЙ с ы н. Д¤регей сияІты,
ран дала). дүрегей тәрїздї. Ине жўтІан д ¤ р е г е й д е й
Дүреге жықты. Дүреледї, дүре салды. 1919 мыІшиып, кЅзї кержа¦алданып, ІаІпан
жылы аІтардыґ зынданына т¤стїм, неше алу- белї Іиралаґдап Іалды (Т.ЄлїмІўлов,
ан тергеуде болдым. ТЅрт ІазыІ Іа¦ып, керїп Ше­жїрелї:). Ел б¤лдїрген д ¤ р е г е й д е й
тастап, д ¤ р е г е д е ж ы І т ы (С.Талжанов, дєндєкумен уаІыт Ѕткїзген жїгїттен,
Ўлдай.). а¦айынды аздыр¦ан кей мал¦ўннан Іай жерї
Д¤рен¿ґ астына алды. СоІІыныґ ¤стїне артыІ (Д.Досжанов, Дария.). АшыІІан
соІІы берїлдї, кЅп д¤реледї. Екї-¤шеуїнїґ сырт д ¤ р е г е й д е й жалаґдап, Балзияны басы б¤тїн
киїмїн белуарына дейїн сыпырып, етпетїнен жаулап алмаІ бол¦ан Єсен сЅзден жеґїлїп, жа-
сўлатып салып, жўрттыґ кЅзїнше д ¤ р е н ї ґ сып Іалды (С.Омаров, јмїр асу.). Еґ алды-
а с т ы н а а л д ы (С.Ж¤нїсов, АІан серї). Д ¤- мен Болат хан кЅрїндї. ±ар¦ыбауына кескек
р е н ї ґ а с т ы н а а л д ы менї бас сап, ±ўйрыІ- байла¦ан. ТЅрт кЅз д ¤ р е г е й д е й (С.Сматаев,
ты т¤рїп ашты жалаґаштап, Мїнїп ап бас-аяІІа Елїм-ай).
сонда шерїк ±ўлаштап алпыс Іамшы д¤ре тастап ДЈРЕГЕЙЛѕК з а т. Д¤регей болушылыІ,
(Батырлар жыры). шатыс болушылыІ. ±олынан келгенше жон
Д¤ре салды [жед¿, соІты]. СоІІы берїлдї, ¤рпиткен д ¤ р е г е й л ї к т е н жаІсылыІ Ѕнбес,
жа з а ла ды. С ўп-сўр бол¦ан еґ гез ердей Ѕнеге табылмас (С.Сматаев, Елїм-ай.).
немїстер кеп д ¤ р е с а л а д ы, иттер талайды ДЈРЕЛЕ= е т. Ўрып-со¦ып жазалау, д¤ре
«берїлдїм» деп айтпайды (±.±азыбаев, Ама- со¦у. Сєлмен бай ТоІты¦ўлды бес жїгїтке алып
нат). Баланыґ бар киїмїн шешїп алды, Ж¤з соІІызып, Ѕкпеге текпїлеп, бауыр сыртын д ¤-
Іамшы арІасына д ¤ р е с а л д ы (Абай, Шы¦.). р е л е п жазалайды (М.Єуезов, ±араш.). Бўл
– Єй, бїлмеймїн! Бўл жасау ¤шїн к¤н сайын Ѕткелден Ѕткен жергїлїктї халыІты атаман ўстап
базарда д ¤ р е ж е у г е кЅнгенмен теґ ¦ой, – дедї алып жер басар аІша алатын, бол¦ан, ІарсылыІ
(М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Жўбай айтты бедеумїн, жаса¦андарын д ¤ р е л е п Іоя беру оныґ єдетїне
мїнбе мўны, ±оя ма тЅре кЅрсе са¦ан мўны. Ат айнал¦ан («Мєдениет жєне тўрмыс»). Болыс
¤шїн Іор¦асын мен д ¤ р е ж е д ї к, Сенїмен Ѕмїр Ѕттї екен деп Ѕзїндей нашарларды дырыл-
бїрдей о¦ан аттыґ Іўны (Батырлар жыры). датып с¤йреп, д ¤ р е л е й берме бўдан былай
Јш к¤н Іарദы ¤йге Іамап, он тал д ¤ р е с о- (Д.Єбїлев, Арман.). Полиция Мўстапаны д ¤ р е-
¦ ы п, мектептен шы¦артты (Е.Домбаев, Жаман л е д ї, Деушї жоІ, тоІтат ендї, бўл Ѕледї. ±анша-
Жєутїк). Ўстап ал¦ан ўрыны 25-тен 60-Іа дейїн ма азап Іылып Іинаса да, Мўстапа жал¦ыз ауыз
Іамшымен д ¤ р е с о ¦ ы п жазалау¦а сотсыз-аІ ¤ндемедї (Ґ.Малдыбаев, ±ырым.).
рўІсат етїлетїн (±азССР тарихы). ДЈРЕЛЕН= е т. Ўрылып-со¦ылып жаза-
Д¤ре шыбыІ. Д¤релеп жазалау¦а, д¤ре со- лану, д¤ре со¦ылу. Шпицрутен орнына Іамшы
¦у¦а арнал¦ан шыбыІ. Оныґ д ¤ р е ш ы б ы ¦ ы жеген, шыбыІІа Іара¦анда єлдеІайда ІаттыраІ
єрдайым Ѕзїмен бїрге (Ауызекї). д ¤ р е л е н г е н жїгїттердї Ѕз кЅзїммен кЅрдїм
ДЈРЕГЕЙ з а т. 1. Екї т¤рлї тўІымнан (Є.Єлжанов, Махамбет.). Атаман шаруалардыґ
шыІІан будан ит. Мойныма мылты¦ымды айыптылары халыІ арасында дар¦а тартылып,
асынып, Іасыма д ¤ р е г е й дєу сары тазымды атылсын. Сезїктїлерї с¤мбїмен д ¤ р е л е н-
ертїп Іыр¦а шыІтым (Є.КЅшїмов, ±арт аґшы.). с ї н дедї (Н.Сералиев, АІ Іайыґ). Жарасы-
Бїздїґ ¤йде екї ит бар. Соныґ бїреуїн, ана ¤лкен на Іарамай д ¤ р е л е н г е н Шонжарларды
арысын, д ¤ р е г е й деймїз, тапалдау аІ иттї «аІ мазаІтап к¤ледї кїлеґ. Жалын толып шалІиды
к¤шїк» деп атаймыз. АІ к¤шїктен д ¤ р е г е й ойдан Ѕрге, Жасу бїлмес жаяудыґ ж¤регїнен
ана¦ўрлым артыІ. јйткенї д ¤ р е г е й жасамыс, (Д.Єбїлев, УаІыт.).
жуас ит, кЅп ¤ре бермейдї (С.Талжанов, Ўлдай.). ДЈРЕЛЕНДѕР= е т. Д¤ре соІтырып жа-
±азаІтар асырайтын иттер тўІым жа¦ынан д ¤- залату. Бўларды Байма¦амбет сўлтанныґ
р е г е й, тазы болып екїге бЅлїнедї (С.МўІанов, ордасында-аІ мыІтап тўрып, д ¤ р е л е н д ї р г е н
ХалыІ мўрасы). 2. а у ы с. Шатыс, Іоспа, аралас. (Є.Єлїмжàнов, Махамбет.).
Жартылай ІазаІша, жартылай орысша д ¤ р е- ДЈРЕЛЕНДѕРУ Д¤релендїр етїстїгїнїґ
г е й сЅзде тайпа жўртыныґ аламанды¦ы мен Іимыл атауы. Ендїгї Іал¦аны д ¤ р е л е н-
беремендїгїнїґ, дദаза дараІылы¦ы мен д ї р у ме? (Ауызекї).
парыІсыз кезбелїгїнїґ тоІайласІаны рас ДЈРЕЛЕНУ Д¤релен етїстїгїнїґ Іимыл
(±.ЫсІаІов, БўІтырма.). 3. а у ы с. Некесїз туыл¦ан атауы. Берке ханныґ жарлы¦ы бойынша Есїрей
бала. Киїктї Іўралай б¤лдїрер, Елдї д ¤ р е г е й б¤л- Іўл кЅк шыбыІпен ж¤з мєрте д ¤ р е л е н у г е
дїрер (МаІал). жазаланады (ѕ.Есенберлин, Алтын Орда.).
Д¤регей тазы. Аґ алатын ж¤йрїк будан ДЈРЕЛЕС= е т. ±осыла д¤ре со¦ысу, д¤ре
тазы. Ол ദа екї д ¤ р е г е й т а з ы с ы н алып со¦у¦а кЅмектесу. Ол Іосыла д ¤ р е л е с т ї
шы¦ады («Жўлдыз»). (Ауызекї).
71 ДҮРЕ-ДҮРК
ДЈРЕЛЕСУ Д¤релес етїстїгїнїґ Іимыл тыма¦ы, ¤стїнде кестелї, зерлї бешпетї бар жасы
атауы. ≈ Д ¤ р е л е с у ї ґ керек. жиырмалар шамасында¦ы єдемїше жїгїт шы¦а
ДЈРЕЛЕТ= е т. Ўрып-со¦ып жазалатІызу, келдї (Є.Нўрмаханов, Шыґ¦ыс.). АІ ¤йден
д¤ре соІтыру. Бўларды Байма¦амбет сўлтан- бїр Іыз шыІты кЅзї к¤лген, Шаштарын он к¤н
ныґ ордасында мыІтап тўрып д ¤ р е л е т- тарап, бес к¤н Ѕрген, Сол Іыздыґ сұлулы¦ын
к е н болатын (Є.Єлїмжанов, Махамбет.). Сол мен айтайын, Јстїнде д ¤ р и я кЅйлек шєймен
Іызды ¤йїне алып келгеннен кейїн, жїгїттерїне б¤рген (±аз. єндерї).
кЅк шыбыІпен д ¤ р е л е т ї п отырып ерїксїз ДЈРК ¤ с т. ±ауырт, кенет, бїрден.
мўсылман дїнїне кїргїздї (ѕ.Есенберлин, Алтын Ыр¦ызбайдыґ жиырма ауылы та¦ы да д ¤ р к
Орда). кЅштї (М.Єуезов, Абай жолы). Жалма-жан
ДЈРЕЛЕТКѕЗ= е т. Д¤ре соІтыру, жаза- ¤йге зып берїп, дєлїзде, тЅсекте, шынта¦ына
латІызу. Ертедегї Іытай императоры Іазїргї кЅпшїк басып, жамбастап жатІан Нўр¦алиды
футбол¦а ўІсас ойында ўтыл¦андарды халыІ д ¤ р к кЅтердїм (М.±аназов, АІ тайла¦ым-ай).
алдына шы¦арып д ¤ р е л е т к ї з е д ї екен ±ытай Ѕкїметї Оспанмен тїл табыспаІ болып,
(«Бїлїм жєне еґбек»). бўл-шайын артып-аІ бар¦ан екен, жїберген
ДЈРЕЛЕТКѕЗУ Д¤релеткїз етїстїгїнїґ Іи- елшїлерїн Іырып тастапты да, бїр т¤нде д ¤ р к
мыл атауы. ≈ Д ¤ р е л е т к ї з у д ї ойлады. кЅтерїлїп, Бєйтїк асып кетїптї (±.Жўмадїлов,
ДЈРЕЛЕТТѕР= е т. Ўрып-соІтырып жаза- Сы кЅш).
лату, д¤ре соІтыру. Айыбын бетке басып, д ¤- Д¤рк берд¿. Д¤ркїрей жЅнелдї. јзгелер де
р е л е т т ї р д ї (Ауызекї). д ¤ р к б е р ї п Іаруларын шап-шап ўстай алысты
ДЈРЕЛЕТТѕРУ Д¤релеттїр етїстїгїнїґ Іи- (М.Єлїмбаев, Шы¦.). К¤н шарт еткенде иїрїлїп,
мыл атауы. Ендїгї жетпегенї д ¤ р е л е т т ї р у ыІтап тўр¦ан Іой д ¤ р к б е р ї п жарылып кетедї
¦ана ма (Ауызекї). (М.Єуезов, Шы¦.).
ДЈРЕЛЕТУ Д¤релет етїстїгїнїґ Іимыл ДЈРКѕЛДЕ= е т. Д¤рк-д¤рк ету. Алып к¤штї
атауы. ±арсылыІ жасап, тєртїп бўзба¦андарын д¤бїрї электровоздардан СолІ-солІ етїп б¤йїрї,
д ¤ р е л е т у д ї ґ Іажетї бола Іоймас («Єдеб. Жер д ¤ р к ї л д е й Іоз¦ал¦ан (С.Мєуленов, Жаз
майданы.»). ерке). Артта¦ы еркек-єйел, бала-ша¦а топтары
ДЈРЕЛЕС= е т. ±осыла д¤ре со¦ысу, д¤ре да сол сєтте д ¤ р к ї л д е й жЅнелїстї (М.Єуезов,
со¦у¦а кЅмектесу. Ол Іосыла д ¤ р е л е с т ї Шы¦.).
(Ауызекї). ДЈРКѕН з а т. 1. Рет, мєрте, Іайтара.
ДЈРЕЛЕУ Д¤реле етїстїгїнїґ Іимыл ата- Бєйбїше б¤гїн екї д ¤ р к ї н ІонаІ жЅнелтїп,
уы. Сол шаІта жер сїлкїнткен жеттї д¤бїр, жаґа ¦ана жантайып едї, дабырла¦ан дауысІа
Жദыртып аспан астын кеттї д¤бїр. ТоІтатып жўмулы кЅзїн ашып алды (Ґ.Мўстафин,
д ¤ р е л е у д ї, абыржысып, АлаІтап бїр-бїрїне Шы¦анаІ). Ораз ±аґлыбаев республиканыґ
еттї к¤бїр (±.МўІышев, Дана мен бала). Сол он д ¤ р к ї н чемпионы єрї халыІаралыІ оннан
офицерлер Ѕз полктарында патша а¦замныґ аса жарысІа Іатысып, ж¤лдегерлер санынан
указына Іарамастан солдаттарды шпицрутен- орын ал¦ан шебер конькишї («Спорт»). Екї
мен д ¤ р е л е у д е н бас тартты (Є.Єлїмжанов, жылда бїр д ¤ р к ї н боталайтын їнгендердїґ
Махамбет.). Патша ¤кїметї кЅтерїлїсшїлердїґ тайлаІтарын 18 айлы¦ында ажыратады да,
кЅпшїлїгїн со¦ыс соты 500-ден 2000 ретке дейїн бїр тєулїк бойына азыІ бермей, Іора¦а Іамап
тал шыбыІпен д ¤ р е л е у г е, ал онан кейїн Іояды (И.Жўма¦ўлов, Т¤йе Ѕсїру). 2. є с к.
Сибирьге жер аудару¦а ¤кїм еткен (М.Елеусїзов, Атыс ж¤ргїзу ретї. Д ¤ р к ї н бїрыґ¦ай коман-
ШоІан Уєлиханов.). да (белгї) бойынша бїр уаІытта немесе ІысІа
ДЈРЕШѕ з а т. к Ѕ н е. Д¤ре со¦ушы адам. уаІыт аралы¦ында бїрнеше Іарулардан, мина­
Ны¦айып бейбїт Ѕмїр тўр¦ан таґда, Бомба мен атарлардан, ракеталыІ жєне реактивтїк ўшыру
астыртын шарт д ¤ р е ш ї Іол Сендердї ІўтІара Іондыр¦ыларынан, торпедалыІ аппараттардан,
алмас ешІашанда (Бейбїтшїлїк дауысы). Маша- басІа да атыс Іаруларынан ж¤ргїзїледї (±аз. тїлї
ныґ ж¤регї Іўлындай сезеген, Шошиды кейде термин. Єскери). Д ¤ р к ї н атыс ўрыста ныса-
жўмысын тоІтатып. Елестер Іыз¦а кЅк с¤мбї наларды жою, сондай-аІ мерекелї отшашу жєне
кезенген, Д ¤ р е ш ї с ї н бала¦аттап, боІтатып єскери Іўрмет кЅрсету кезїнде Іолданылады
(Т.ЄлїмІўлов, Боз жор¦а.). (±аз. тїлї термин. Єскери.). 3. º ñ ê. Бїр мерзїмдї
ДЈРИЯ [ир. ] з а т. ЖылтырауыІ, ты- атыс кезїндегї кеме, бЅлїм, Іўрамалардыґ барлыІ
¦ыз, жїбек мата. ТолІын мол пїшїлген Іызыл оІ-дєрї Іўралдарын немесе ату м¤мкїндїгїн
барІыт шапанын шешїп, Іынама бел кЅк д ¤ р и я Ѕлшейтїн шартты бїрлїк.
Іамзолшеґ Іалып едї, бойы сўп-сўґ¦аІ боп шы¦а ДЈРКѕНДЕ 1= е т. ±арІындау, екпїндеу,
келдї (ј.±анахин, Жас дєурен). Осы кезде топ ¤стї-¤стїне к¤шею. Жаяу-жалпы бїртїндеп,
жарып, басында д ¤ р и я м е н тыстал¦ан жекей КЅлїкпен бїрге д ¤ р к ї н д е п, Поезбен де зїр-
ДҮРК-ДҮРК 72
кїлдеп, ХалыІ келе бастады, ±онысына Ѕзїнїґ Д¤рк¿нд¿ ет¿ст¿к. л и н г в. ѕс-Іимылдыґ
(Т.Жароков, Шы¦. жин.). «±азаІстан пионерї» Іайталанып келетїнїн бїлдїретїн етїстїк.
сияІты газет-журналдарымыз єр халыІтыґ ДЈРКѕНДѕК с ы н. К¤нделїктї, мерзїмдї.
маІал-мєтелдерїн д ¤ р к ї н д е п топтап басып, Оларды жўртшылыІ баспасЅз бетїнде пайдала-
¤збей берїп ж¤р (М.Єлїмбаев, јрнектї сЅз.). нып ж¤ргенїн д ¤ р к ї н д ї к газет-журналдардан
ДЈРКѕНДЕ 2= е т. Г¤рс-г¤рс ету, д¤рк- кЅруге болады (М.Єлїмбаев, јрнектї сЅз.).
д¤рк ету. јґешї отІа Іарыл¦ан, Лебїнен жер Майды к¤тїп безїлдейдї, БармаІтай Іўс бўлбўл
тарыл¦ан, ОІ жаудыра д ¤ р к ї н д е п, От шашІан шїркїн. Бўлбўл жыры ¤зїлмейдї, Жал¦асады
к¤н-т¤н зїркїлдеп (Т. Жароков, Шы¦.). Д ¤ р к ї н- д ¤ р к ї н д ї к п е н (М.Хакїмжанова, јткелдер).
д е мотор к¤йї, дихан єнї, Билесїн дєн бикелер ДЈРКѕНДѕЛѕК з а т. Д¤ркїн-д¤ркїн болатын
Іасиет, Іимыл. «Оныґ маґдайынан тер бўрІ
ІырІада¦ы (±.Бекхожин, ±айран жас.). Ко-
ете т¤стї» дегендегї «т¤стї» сЅзї Ѕткен шаІтыґ
манда бойынша жиырма винтовка бїр мезгїлде,
ма¦ынасына д ¤ р к ї н д ї л ї к ма¦ына Іосады
бїркелкї г¤рс-г¤рс етїлїп д ¤ р к ї н д е й атыла (±азїргї Іаз. тїлї).
бастады (Б.Момышўлы, Бїздїґ генерал). ДЈРКѕНШѕЛ с ы н. с Ѕ й л. Елїрме, дау-
ДЈРКѕНДЕТ1= е т. ±арІындату, екпїндету, рыІпа. Д ¤ р к ї н ш ї л Шєукен со¦ан мєз едї де,
¤стї-¤стїне к¤шейту. Д ¤ р к ї н д е т ї п айлар БасІадай жаґалыІІа аз ебї де. Бїзге тек рекорд
Ѕттї д¤рбелеґмен, ±ўтыр¦ан аґдай дўшпан керек — деп Ѕзеуреп, Со¦ан: бїр жеткен б¤гїн
Ѕршеленген. Майданныґ шерулерїн жырмен кезеґї де (±.Бекхожин, Јш кезеґ). Дабыл Іып
шертїп, Со¦ыста єзїр сапта ж¤рген ем мен («±аз. б¤кїл аудан¦а Д ¤ р к ї н ш ї л кєрї айІайды ±ау-
єдеб.»). лыта «їстї» жал¦ау¦а НўсІауды сыммен айдайды
ДЈРКѕНДЕТ2= е т. Г¤рс-г¤рс еткїздїру, (±.Бекхожин, Дала комисс.).
д¤рк-д¤рк еткїздїру. Андреев ал¦а ўмтыл¦анда, ДЈРКѕРЕ= е т. 1. Бет-бетїмен сапыры-
Титов одан Іалыспады, Знаменщиков те авто- лысу, жапа-тарма¦ай абыр-сабыр болу, ¤рдїс
матынан ж¤гїрїп келе жатып д ¤ р к ї н д е т е Іимыл жасау. Ай¦ай-шудан ¤рїккен жылІы,
атады (Є.Бектемїсов, Жау жа¦а.). жўрттыґ Іоршауын бўзып, д ¤ р к ї р е й жЅнелдї
ДЈРКѕНДЕТУ 1 Д¤ркїндет 1 етїстїгїнїґ (З.Шашкин, Ўядан ўш). Танк шегїнгеннен кейїн
Іимыл атауы. Екї аптаны д ¤ р к ї н д е т у м е н жаяу єскер де орындарынан тўрып, Ѕздерїнїґ
Ѕткїздї (Ауызекї). арт жаІтарында¦ы орман¦а Іарай д ¤ р к ї р е й
жЅнелдї (Є.НўршайыІов, Курляндия). Жаяу
ДЈРКѕНДЕТУ 2 Д¤ркїндет 2 етїстїгїнїґ
єскердїґ кейїнгї жаІта¦ылары д ¤ р к ї р е й
Іимыл атауы. Зеґбїректїґ д ¤ р к ї н д е-
Іаша жЅнелдї (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Ша-
т у ї шабуылдыґ бастал¦анын ай¦аІтайды баІтар д ¤ р к ї р е й келїп Іашты. ±араса, бїр
(Б.Момышўлы, Шы¦.). шортан келген екен (Ы.Алтынсарин, Шы¦.).
ДЈРКѕНДЕУ 1 Д¤ркїнде 1 етїстїгїнїґ 2. Д¤р ете т¤су, д¤рлїгу, Іопарыла кЅтерїлу.
Іимыл атауы. Телегей ўлан-асыр д ¤ р к ї н- Дєл осы сєтте Ѕзеннїґ ар¦ы жа¦алауында д ¤ р-
д е у м е н к¤нїмен таси бердї, їркїлмедї. СЅгїлїп к ї р е г е н бїр ¤йїр киїк кЅрїндї (О.Сєрсенбаев,
Іабыр¦асы тентек Сырдыґ, Апты¦ып арсылдады Са¦ым). Ауылда¦ы жўрт д ¤ р к ї р е й жиналып
к¤ркїлдедї (±.Бекхожин, Шардара). кеп, Ѕрттї сЅндїрдї (С.Мўратбеков, КЅкорай).
ДЈРКѕНДЕУ2 Д¤ркїнде2 етїстїгїнїґ Іимыл ±али мў¦алїм де кїрїп келїп едї-ау сонда. Бала-
атауы. Винтовканыґ д ¤ р к ї н д е у ї н естїген лар о¦ан орындарынан д ¤ р к ї р е й кЅтерїлїп,
жоІ (Ауызекї). Іўрмет кЅрсеткен (Т.Алшынбаев, Жалбыз иїсї).
ДЈРКѕН-ДЈРКѕН ¤ с т. ОІтын-оІтын, 3. К¤ркїреу, д¤рїлдеу, екпїндеу, дуылдау.
єлсїн-єлсїн, мезгїл-мезгїл. Кеше їґїрден берї Кемерїнен асІан теґїздїґ тасІын суы кеґ
жабысІаІ Іара жаґбыр д ¤ р к ї н-д ¤ р к ї н са- жазира¦а жайыла шы¦ып, д ¤ р к ї р е й жЅнелдї
балап тўр¦ан (Б.Аманшин, Жар мўґы). Ентелеп (А.Сатаев, Дала.). Єлгїнде екї са¦аттай
келе жатІан жау танктерїне Іарай бергенде, д ¤ р к ї р е п Ѕткен жаґбыр да тап солай
екї жаІ Іанаттан да зеґбїректїґ д ¤ р к ї н- болды (±.Исабаев, Арман.). ЈшІоґырдыґ
терїскей бетїндегї сайында Іал¦ан Іардан
д ¤ р к ї н атыл¦ан г¤рсїлї естїлдї (Ш.СыздыІов,
сарІыра¦ан су ±ар¦алы Ѕзенїне д ¤ р к ї-
Мєнш¤к.). Таби¦атты Іор¦ау жЅнїнде, орман- р е й Іўйылып жатыр (С.Бегалин, УаІыт.).
дарды ўІыпты ўстау жайында д ¤ р к ї н-д ¤ р- 4. а у ы с. ±арІындау, Іызу Ѕту, есте Іалар-
к ї н кЅтерїлген мєселелер єлї к¤нге дейїн Іîл- лыІтай болу. Студенттїк д¤рмектї к¤ндер
ая¦ы жерге тимей, аяІсыз Іалып келе жатІаны Іас Іа¦ымдай да болмай, д ¤ р к ї р е п Ѕте
Ѕкїнїштї їс (С.Мєуленов, Жер нєрї). шы¦ады («Лен. жас»). Ґаламат со¦ыс, Іан
ДЈРКѕНДѕ с ы н. ±арІында¦ан, ¤стї-¤стїне со¦ыс, Д ¤ р к ї р е п жатыр долы Іыс, ДаґІ
к¤шейген. Сїздер мен бїздї тўтас шарпы¦ан ¤шїн емес бўл тегї, Тїршїлїк ¤шїн жердегї
кешегї д ¤ р к ї н д ї ай¦ай-шу бєрїмїздї абар- (±.Аманжолов, Шы¦.). 5. а у ы с. Жаппай тез
жытты емес пе? (Є.Єзиев, Жез тау.). жылжу, толассыз жЅґкїлу. ±ап-Іара ауыр
73 ДҮРК-ДҮРЛ
бўлттар Іара Іабандай д ¤ р к ї р е п, дала ¤стїмен ШалІып байы¦ан жоІ, д ¤ р л е п єкїм бол¦ан жоІ
кЅшїп жатыр (М.Жўма¦ўлов, ±ыран). 6. а у ы с. (Б.Аманшин, КЅкжар.). НаІ осы тўста Ошта,
±аулап Ѕсу, жайІалу, етек алып кЅбею. Бїр Жалалабад пен Ханабадта, Јзгенде басмашылар
б¤ркїп Ѕткен жауын ыл¦алымен кЅптеген танап- д ¤ р л е п тўр¦ан-ды (М.Кеґпейїлов, Дала.).
тарда егїн кЅгї д ¤ р к ї р е п кЅтерїлген де едї (АІ Жаз к¤ндерї сейїлдеуге аулаІта, ±ала халІы
бидай). Сєуїр болса, к¤н к¤ркїрер, К¤н к¤ркїресе, а¦ылады тау жаІІа. КЅґїл д ¤ р л е п Іалады бїр
кЅк д ¤ р к ї р е р (МаІал). 7. а у ы с. Єйгїлї болу, желпїнїп, Г¤л бєйшешек Іўлпыр¦анда бау-баІта
атаІты болып танылу, дєуїрї ж¤рїп тўру. Ол (ј.Жайлауов, Арай.). Пейїлїґ д ¤ р л е п айдын
кез Єбїлдїґ д ¤ р к ї р е п тўр¦ан кезї. Елїмїздїґ ж¤р Бетїґе Іа¦ып к¤йеґдї, Маґдамыґды Іи ендї
чемпионы. СССР ±ўрама командасыныґ бїл- Ўрлы¦ыґды тый ендї (Бес ¦асыр.).
дей бїр м¤шесї («Спорт»). Дабылпаз ¤нї д ¤ р- ДЈРЛЕНТ= е т. Д¤бїр ІаІтыру, д¤р сїл-
к ї р е п, Жауар к¤ндей к¤ркїреп, Адырдан асып кїндїру. – Ананы, баланы Іыр¦андар, Ана кер
сел кеттї, А¦ылып Іалыґ ел кеттї (Манас). ¤стїнде тўрмаґдар! Осы сЅз – толІы¦ан Ѕр са-
Оныґ ¤стїне, ол кїм, мен кїммїн? јзї келешек рын, Жദырып, д ¤ р л е н т т ї жер шарын
профессор ма, академик пе – к¤нї ертеґ д ¤ р к ї- (Є.Табылдиев, Атымтай). Д ¤ р л е н т ї п шар-
р е п шы¦а келгелї тўр (Б.Аманшин, Жар мўґы). тарапты, ЖаІсы хабар тарапты: – Ел бар екен
ДЈРКѕРЕС= е т. Абыр-сабыр болысу, сапыр- нан¦а бай, Ел бар екен мал¦а бай (Є.Табылдиев,
лысу, ¤рдїс Іимыл жасасу. Сыр¦анаІты тастай КЅґїлдї.).
бере дєл бїрдеґеден Іўр Іал¦андай бєрїмїз ДЈРЛЕНТУ Д¤рлент етїстїгїнїґ Іимыл
бїрдей д¤рлїге д ¤ р к ї р е с ї п Аянныґ ¤йїне Іарай атауы. ≈ Шартарапты д ¤ р л е н т у.
лап ІойдыІ (С.Мўратбеков, КЅкорай). Д ¤ р- ДЈРЛЕТ= е т. Дєуїрлету, д¤ркїрету, д¤-
к ї р е с к е н жўрт Д¤кенбайдыґ ¤йїне жеткенше рїлдету. Отыздан астыІ ойнаІтап, д ¤ р л е-
асы¦ып едї (Т.Тоба¦абылов, Та¦дыр). Б¤кїл т ї п ойын-сауыІты, ЖастыІ шаІ ненї ойлатпаІ,
ауыл болып д ¤ р к ї р е с ї п Іошеметтеп жатушы Бїлмедїк ешбїр Іауїптї (Ш.Мўхамеджанов,
едї (К.Ахметбеков, АлІакЅл.). Ша¦ала кЅґїл.). Маґынан кЅрсек теґїз, шалІа-
ДЈРКѕРЕСУ Д¤ркїрес етїстїгїнїґ Іимыл рыґды, д ¤ р л е т к е н толІынымен нар Іаланы
атауы. Бєрїмїз д ¤ р к ї р е с у м е н ദармай Іал- (±.КЅпїшов, АІмарал.).
дыІ (Т.Есїмжанов, Аяулым). БїраІ жалы¦атын ДЈРЛЕТУ Д¤рлет етїстїгїнїґ Іимыл ата-
олар жоІ, д ¤ р к ї р е с у м е н Іайта мїнгеседї уы. ≈Ойын-сауыІты д ¤ р л е т у.
(Б.Тїлегенов, КЅктем). ДҮРЛЕС= е т. Дүркїреу, жїгерленїп желпїну.
ДЈРКѕРЕТ= е т. 1. Абыр-сабыр Іылдыру, Жїгїттерї дәмелї, Тоқтатып алып жүректї, Бергїн
Іат-Іабат сапырлыстыру, ¤рдїс Іимыл жасату. деп алда тїлектї, Ұшқан құстай д ү р л е с ї п ,
КЅп ўзамай-аІ, бїр топ салтатты поселканыґ Ауыздары бїрлесїп, Әбден сұрап алыпты
шетїндегї Іўрсауы босап, Іауса¦ан ескї кЅпїрдї (Х.Досмахамедұлы, Балуания//Аламан.)
сындырып жїбере жаздап, д ¤ р к ї р е т ї п Ѕттї. ДЈРЛЕУ1 с ы н. Сєл-пєл ІаттыраІ, Іат­
(Б.Тїлегенов, АІІайнар). Сўлтанмахмўт Ѕзенге Іылдау. Нўрекеґнїґ ІатІыл естїлетїн жуан
Іарай жылІыларды д ¤ р к ї р е т е Іуып келе даусы д ¤ р л е у шыІты (±.Боранбаев, Дала.).
жатып, жол жаІІа Іарап Іояды (Ш.Айтматов, ДЈРЛЕУ2 Д¤рле етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
Ерте келген.). Јнемї д ¤ р к ї р е т е Іуалай СарІылмайтын жїгер бердїґ Ѕрлеуге, Метеор-
беруге жылІы жануар да кЅне бермейдї екен дай аІ жалын боп д ¤ р л е у г е. От їшїне кїргенде
(Ж.Тїлеков, От кЅшу). 2. а у ы с. Єйгїлї еткїзу, сынау¦а, тўтІын болып ж¤ргенде де бў¦ауда
атаІты етїп таныту. Ата¦ы СарыарІаны д ¤ р- («Жалын»).
к ї р е т к е н к¤йшї шал ЎзаІ: «Жолыґ болсын, ДЈРЛѕГУ Д¤рлїк етїстїгїнен жасал¦ан Іи-
ўлым», – деп маґдайынан с¤йїп, домбырасын мыл атауы. 1. ±àòòû àáûðæó. Єлдебїр Іиын
ўсынды (С.±арымбетов, Тентек). жа¦дайды сезгендей ж¤регїмнїґ д ¤ р л ї г у ї
ДЈРКѕРЕТУ Д¤ркїрет етїстїгїнїґ Іимыл к¤шейе бастады (±.±айсенов, Жау тылы.).
атауы. АтаІты спортшыныґ Ѕз аулын д ¤ р к ї- 2. Äàóðû¦ó, åë¿ãó. Кейбїреулердїґ тїлїне ерем
р е т у м е н бастал¦ан тойы ¤ш к¤нге созылды деп он алтыншы жылы жайына жатІан жўрт-
(«Еґбек туы»). Мїне, ІазаІ халІыныґ кЅґїлаша- тыґ д ¤ р л ї г у ї н ї ґ ая¦ы неге єкеп соІІанын
ры «±ыз Іуу» кЅрерменїн д ¤ р к ї р е т у м е н Ѕзїґ бїлесїґ (ј.±анахин, Жас дєурен). Тек Ѕз
думанды («Лен.жас»). басы ¦ана д ¤ р л ї г у м е н тынып, басІаныґ
ДЈРКѕРЕУ Д¤ркїре етїстїгїнїґ Іимыл берекесї Іашпасын деген тїлегїн їшїне саІтауда
атауы. Бїр мезгїлде батыр атам келе жатыр деп, (А.Байтанаев, Дала сыры).
жинал¦андар Іопарыла кЅтерїлїп, д ¤ р к ї р е у- ДЈРЛѕГУЛѕ с ы н. ±атты абыржулы, д¤р-
м е н сыртІа беттедї («Жалын»). лїккен. Мўнда¦ы жўрт д ¤ р л ї г у л ї (Х.Рахимов,
ДЈРЛЕ= е т. с Ѕ й л. Дєуїрлеу, д¤ркїреу. Бетпе-бет.).
ДҮРЛ-ДҮРЛ 74
ДЈРЛѕГѕіКѕРЕ= е т. Бїр нєрседен ІорІып желїгу, желпїну. «Јкїмет сайлаймыз, ат шабыс,
абыржыґІырау, шошыґІырау. Колчактыґ єс- балуан к¤ресї болады» деп ел бїрауыІ д ¤ р л ї к-
керї Іызылдардыґ тегеурїнїне шыдамай, жосы- т ї (Р.ТоІтаров, Ертїс.). КЅп ўзамай бўлардыґ
лып Іашып келе жатыр, бїздїґ ауылдардыґ к¤ткен поезы да келїп, даяшымен асы¦ыс есеп-
¤стїнен Ѕтуї м¤мкїн деген хабарды естїп, ауыл тескен достар дабыр-дўбыр кЅґїлдї сЅйлесїп,
адамдары д ¤ р л ї г ї ґ к ї р е п отыр¦ан д ¤ р л ї г ї п перрон¦а шыІІан едї (О.Сєрсен-
(Н.Ґабдуллин, јмїр к¤йї). Єншейїнгї ІаґІу баев, ЖаІсы. кЅз.). Єбден д ¤ р л ї г ї п ал¦ан
сЅздїґ недєуїр пєлекетке айнала баста¦анын балалар мў¦алїм бар-ау деген жоІ, Ѕзара Іызу
сезїп кЅпшїлїк д ¤ р л ї г ї ґ к ї р е п Іал¦ан едї єґгїмелесїп кеттї (Е.±онарбаев, Т¤нгї от).
(О.Сєрсенбаев, БаІыт.). ДЈРЛѕКПЕ з а т. 1. Д¤рлїккен Іалып, д¤р-
ДЈРЛѕГѕіКѕРЕУ Д¤рлїгїґкїре етїстїгїнїґ лїккен к¤й. Бўрын-соґды бўндай д ¤ р л ї к-
Іимыл атауы. С¤лїкІараныґ да сауырына п е н ї кЅрмеген ЖасылкЅл сонда бўрІанып,
Іамшы тидї. Шо¦ырлан¦ан кЅптїґ орнынан су сабалап жа¦аны ўрып, тўґ¦иыІ тереґнен аЇ
Іоз¦алып д ¤ р л ї г ї ґ к ї р е у ї н е н шыдамай ўрып, адамша к¤рсїнїп жататын (Ы.Кененбаев,
тўр¦аны кЅрїнїп тўр (А.ТоІма¦амбетов, АІ- ѕнжу.). // ±орІытІан, шошытІан, абыржытІан.
моншаІ). јлгелї жатыр екен деп Шегебай маґында¦ылар
ДЈРЛѕГѕС з а т. АбыржушылыІ, єбїгер- Іанша алыпІашты, д ¤ р л ї к п е хабар та-
ленушїлїк, ¤рейленушїлїк. Т¤нгї ¤рейлї д ¤ р- ратІанымен, Сер¦азы б¤гїн орнынан тўрды
л ї г ї с т е н ўйыІтай алма¦ан, Іаба¦ы ІатыґІы; (Б.Тїлегенов, КЅктем). јстїп отырып Іанша
топтыґ арасында тўрмын, – дейдї Н.Тихонов уаІыт Ѕткенї белгїсїз, бїр кезде сырттан есїк-
(«±аз. єдеб.»). Ыр¦алып-жыр¦алу¦а уаІыт ты- тї тарс-тўрс со¦ып, єкетїп бара жатІан д ¤ р-
¦ыз. Ма¦жан т¤нгї д ¤ р л ї г ї с т ї ґ мєн-жайын л ї к п е дабылдан шошына орнынан ўшып т¤-
ІысІаша баян еттї (М.Хасенов, Нартєуекел). регелдї (А.Байтанаев, Дала сыры). 2. э к о н.
Сол жыл¦ы бїр отрядтыґ кЅбїн-ай, Шаґдады да <франц. agiotage> Жа¦даяттыґ, сўраным
жатты Іара жол ўдай. Бїрїн-бїрї Іу¦ан, шапІан, мен ўсынымныґ, тауарлар ба¦асыныґ, Іўнды
д ¤ р л ї г ї с, Ал¦ашында бїз Іаламыз танымай Іа¦аздар ба¦амыныґ, валюта ба¦амыныґ к¤рт
(Ґ.±айырбеков, ±осбасар). Ѕзгеруїне байланысты нарыІ пен биржада¦ы
ДЈРЛѕГѕС= е т. Бїр нєрседен секем алып тез арада мол пайда тауып Іалуды кЅздейтїн
абыр-сабыр болысу, Іатты абыржысу. Жо¦ар¦ы алыпсатарлыІ Іарбалас.
ауылдардыґ бєрї д ¤ р л ї г ї с ї п отыр. Ертеґ Д¤рл¿кпе сўраным. э к о н. Тўтыну рыно-
бїрдеґе бола Іалса, сойыл-шоІпарларын Іолы- гында¦ы жа¦дай. Д ¤ р л ї к п е с ў р а н ы м д а
на алып атІа Іону¦а дайын, — дедї (±.Исабаев, тауарлар мен кЅрсетїлетїн Іызметтер жЅнїндегї
АйІыз). Т¤н їшїнде шыІІан оІыс дദыр-䤴гїр тЅлем Іабїлетї бар сўраным тасІын тєрїздї есе-
дыбыстан єскерлер ІорІып д ¤ р л ї г ї с е бастады лене т¤седї, бўл жа¦дай инфляция¦а, ба¦аныґ
(СЅнбес жўлдыздар). КЅрмеген бўрын-соґды Ѕсуїне жєне ўлттыІ валютаныґ наІты Іўныныґ
бўл бїр їстї, Бар ІазаІ ¤рейленїп, д ¤ р л ї г ї с т ї. Іўлдырауына байланысты туындайды (±аз. тїлї
Патшаныґ Ѕкїлїне бай-манаптар, Бас иїп бїз термин. Экономика.).
дайын деп ж¤гїрїстї (М.Ємїрбеков, Белестер). ДЈРЛѕКПЕЛѕ с ы н. Д¤рлїгуге салын¦ан,
ДЈРЛѕГѕСУ Д¤рлїгїс етїстїгїнїґ Іимыл абыржытатын, шошындыратын. Автор рома-
атауы. Жаз¦ытўрым су єне тасиды, мїне тасиды нында¦ы ерекше д ¤ р л ї к п е л ї оІи¦аныґ
деп ел бостан-босІа д ¤ р л ї г ї с у м е н болды шиеленїсуїн ўтымды, єрї ширыІтыра дамытІан
(Ауызекї). Кешкї алакеуїм кезде ¦ана кЅршї- («±аз. єдеб.»).
Іолаґныґ д ¤ р л ї г ї с у ї басыл¦андай болды ДЈРЛѕКТѕР= е т. Абыр-сабыр еткїзу,
(АІ бўлаІ). Іатты абыржыту. Сиырлар да таныс дауысІа
ДЈРЛѕК з а т. ±атты абыржушылыІ, жамыраса жауап ІатІандай бїр сєт кЅлтабанды
д¤рлїкпе. ±асІыр шапІан Іойдай д ¤ р л ї г ї м д ¤ р л ї к т ї р е мЅґїреп, ІўлаІ тўндырды
басылса ше. Бїрдеґем тынба¦андай к¤нї бойы (А.Мекебаев, ЖезтырнаІ). Алдыґ¦ы оґ ая¦ымен
булыІтым да ж¤рдїм (М.±азыбаев, Аманат). жердї бїр екї рет сарт-сарт соІты да, барлыІІан
ДЈРЛѕК= е т. 1. ±орІып я шошынып Іатты Іою ¤нїмен кешкї ауаны д ¤ р л ї к т ї р е ўзаІ-
абыржу. Дєл осы кезде кенет д ¤ р л ї к к е н, ўзаІ маґырап жїбердї (М.ЫсІаІбаев, СўлутЅр.).
баІыр¦ан єйел дауыстары ауыл ¤стїн басып кеттї Иттердї абалатып, ел кЅшкендей д ¤ р л ї к т ї-
(I.Есенберлин, ±атерлї.). Т¤н ортасы ау¦анда, р ї п, Раушан да жеттї-ау ¤йїне (Ш.±ўмарова,
Іаннен-Іаперсїз тыныш ўйІыда¦ы КЅкЅзек се- ±ос шынар). Осыдан отыз жыл бўрын АІ-
лосы б¤йї тигендей д ¤ р л ї к т ї (С.Адамбеков, суат Ѕґїрїн бїр д ¤ р л ї к т ї р г е н оІи¦а болды
Атыл¦ан.). Не болдылап д ¤ р л ї к к е н та¦ы бїр (Октябрь Ѕрендерї).
балшыІшыныґ жан ўшыр¦ан ащы даусы естїлдї ДЈРЛѕКТѕРУ Д¤рлїктїр етїстїгїнїґ Іимыл
(ј.±анахин, јз аІылы.). 2. Дауры¦у, елїру, атауы. Бїр ауыл емес, б¤кїл бїр аумаІты д ¤ р-
75 ДҮРМ-ДҮРМ
л ї к т ї р у г е жарайды долдан¦ан єйел, шїркїн жайып, барын шашып-тЅгїп жатыр. А¦айын-
(Є.КЅшїмов, Лашын.). Елдї д ¤ р л ї к т ї р у ауылдас, Іатын-Іалаш жиылып, Ѕздерїнше Іуа-
ниетїмен дїндар адамдардыґ «аІырзаман» нып д ¤ р м е к т е г е н болады (О.Сєрсенбаев,
дегендї ІасаІана ойдан шы¦аруы да м¤мкїн Са¦ым). Єйтеуїр баяндамашы Іалыґ папкасын
(М.Гумеров, Хазїрет.). Сережа ма¦ан Іарады, ІолтыІтап мїнбеден т¤се бергенде залда¦ылар
полицей келїп бўл маґда¦ы адамды д ¤ р л ї к- д ¤ р м е к т е п Іол соІты (Ж.Мусин, АІ алаґ.).
т ї р у ї м¤мкїн (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). ДЈРМЕКТЕЙ с ы н. Д¤рмек сияІты,
ДЈРМЕК з а т. 1. Єрлї-берлї шўбыр¦ан дүрмек тәрїздї. Енелерїн бїрден таба ал-
жиын, мол тобыр. Мынау жер ІайысІан Іалыґ май сапырылысІан д ¤ р м е к т е й
д ¤ р м е к т ї ґ Ѕздерїн Іандай к¤нге тап Іыла- (Т.Иманбеков, Јш ай.). ±ырмызыдай
тынын бїле алмай, айнала¦а алаІ-жўлаІ Іарай Іызыл жалау, КЅрїнедї сонау шеттен. Сол
бередї (Є.Кекїлбаев, Дала). Осы айбарлы д ¤ р- маґайда шулап сал¦ан, Естїледї єн д ¤ р м е к-
м е к топ мойын созып Іара¦анда ІалпаІ дома- т е й (Є.Тєжїбаев, Таґд.).
лап жерге т¤сетїн биїк Іор¦анныґ терїскей ДЈРМЕКТЕЛ= е т. Топталып дуылдау,
тўсына жаІындап келе бердї (О.Сєрсенбаев, єбїгерлену. Алдыґ¦ы ІонаІтыґ їзї суымай тў-
Са¦ым). Ўзамай-аІ соґынан будаІ-будаІ шаґ рып, та¦ы бїр топтыґ д ¤ р м е к т е л ї п келїп
Іалдыр¦ан арба Іалыґ д ¤ р м е к т ї ґ орта- Іалатыны сияІты, Лєззат бїр еґбегїн бїтїрїп,
сына кеп тоІтай Іалды (Ç.Асабаев, Ар соты). тыны¦ып сергїмей жатып басына жаґа ойлар
2. Д¤рлїккен, єбїгерге т¤скен Іалып. ±ызыл орала бастайды (Т.Ахтанов, Дала.). Д ¤ р м е к-
вагондар алдында болып жатІан д ¤ р м е к т ї т е л г е н топты тоІтатып болмайды (X.Есен-
кЅргенде барып, Дємелї баласын кЅтерген к¤йї, жанов, АІ ЖайыІ). Øàøûðà¦àí á¿ðë¿-æàðûì
солай Іарай бет алды (ј.±анахин, Дємелї). «Ат- ñàÿ¦û áîëìàñà, íåã¿çã¿ á½ë¿ã¿ ä ¤ ð ì å ê ò å ë ¿ ï,
тар келе жатыр» деген д ¤ р м е к п е н бїз де бїр òîï ò¤çåé êåëå, òà¦û äà ø¢áûðà æ½íåëãåí (Ì.Ìà-
¦àóèí, Òà´ä.).
кЅмбеге Іара жол¦а Іарай ж¤гїрдїк (±.±айсенов,
ДЈРМЕКТЕЛУ Д¤рмектел етїстїгїнїґ
Сол бїр жыл.). Сол-аІ екен бўл ¤шеуї ±амалдыґ
Іимыл атауы. ≈ Жиыл¦ан топтыґ д ¤ р м е к-
ІўлаІІа жа¦ымды хабарын д ¤ р м е к п е н уралай
т е л у ї.
Іарсы алып, отын жа¦ып, Іазанын асып жєрдем
ДЈРМЕКТЕН= е т. Топталып дуылдау,
бермек боп, бєрї ас пїсїретїн бЅлмеге шы¦ып
д¤рлїгїп єбїгерлену. Бўлар б¤гїн штабта жи-
кеттї (Ж.Арыстанов, Таґ жўлдызы). налыс болады деген хабарды алысымен жан-
Д¤рмекке ерд¿ [¿лест¿]. КЅпшїлїктїґ же- жаІтан д ¤ р м е к т е н ї п жеткен шопандар-ды
тегїнде кеттї. ±одар бар жерден кЅтерме бас- (К.Ахметбеков, АІдала.).
тады да, кЅбейе-кЅбейе келїп, аІыры класта отыр- ДЈРМЕКТЕНУ Д¤рмектен етїстїгїнїґ
¦андардыґ бєрї, тїптї бїлмейтїндерї де д ¤ р- Іимыл атауы. БосІа д ¤ р м е к т е н у д ї ґ керегї
м е к к е е р ї п кеттї (М.Иманжанов, Ал¦ашІы не? (Ауызекї).
айлар). Мектепте кїсї боласыґ, Д ¤ р м е к к е ДЈРМЕКТЕТ= е т. Єбїгерге т¤сїрїп дуылда-
е р ї п д¤рїлдеп, Мектепке бєрїґ б¤гїн кеп, ОІи- ту, шуылдату, д¤рлїктїру. ±ыздардыґ сылІым
сыґ думан саласыґ (Жамбыл. Тол. жин.). к¤лкїсї тыйылып, жїгїтке аґтарыла Іарасады,
КЅпт¿ґ д¤рмег¿. КЅптїґ ауаны, жўрт са- д ¤ р м е к т е т ї п кЅтерїп келе жатІан сал¦а
рыны, халыІтыґ бетї. К Ѕ п т ї ґ д ¤ р м е г ї м е н айызы Іана, бейїл бере бўрылады (Д.Досжанов,
шауып келе жатІан Балуан ШолаІ бїр кезде Жїбек.). Мїнбеге кЅтерїлген баяндамашы
жан-жа¦ына Іараса, єркїмдер айналасында бо- жўрттыґ айызын Іандырып, д ¤ р м е к т е т е
лып озып кетїп бара жатыр (С.МўІанов, Таңд.). Іол соІтырды («Жўлдыз»).
ДЈРМЕК-ДЈРМЕК ¤ с т. 1. Топ-топ болып ДЈРМЕКТЕТУ Д¤рмектет етїстїгїнїґ Іи-
жинал¦ан. Жиналыстан екї-¤ш к¤н бўрын їлїн- мыл атауы. ≈ Залды д ¤ р м е к т е т у.
ген хабарландырудыґ алдына жўрт д ¤ р м е к- ДЈРМЕКТѕ с ы н. Улы-шулы, елїрген, да-
д ¤ р м е к жиналып, єґгїменїґ не туралы болаты- быр-д¤бїрлї. Јстїмїздегї жылдыґ Іаґтар-аІпан
нын аныІ бїле алмай кетїп жатыр (М.Д¤зенов, айларында мўнда д ¤ р м е к т ї жарыстар
Єке бол¦ым.). 2. АуыІ-ауыІ, мезгїл-мезгїл, єлсїн- бїрїне-бїрї жал¦асып, єйел конькишїлердїґ де
єлсїн. Балалар д ¤ р м е к-д ¤ р м е к кЅтерїлїп, Европа Іўрлы¦ы бойынша чемпионаты Ѕттї
жауап берїп жатты («±азаІст. мў¦.»). («±азà²ñò. єйелдåð¿»). Жас керуен д ¤ р м е к т ї,
ДЈРМЕКСѕЗ с ы н. Єрлї-берлї шўбырту- д¤бїрлї боп, олІымызды толтырып, жаґамызды
сыз, д¤рлїктїрмей-аІ, єбїгерге т¤сїрусїз. Мєсе- жദыртып, жыр тазалы¦ына жанашыр боп,
ленї д ¤ р м е к с ї з шешїп алды (Àóûçåê¿). алыс-жаІын¦а мєшЇ¤р боп келсе деп аґсаймыз
ДЈРМЕКТЕ= е т. Дуылдау, шуылдау. (М.Сатыбалдиев, МЅлдїр аспан). Не к¤штї –
Мўрагер ўлы жоІтыІтан ба, єйтеуїр тїрнектеп д ¤ р м е к т ї топ к¤штї. Топты´ д¤рмегї кейде
Ѕмїр с¤рмей, д ¤ р м е к т е п ж¤руге Іўмар болмашы ¦ана нєрседен де басталып кетедї
(Т.Иманбеков, Тўт а¦ашы.). ДастарІанын мол (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
ДҮРМ-ДҮРС 76
ДЈРМЕКШѕ з а т. Д¤рмекке Іатысушы, ойып жїберердей д ¤ р с-д ¤ р с басып менїґ
д¤рмекке ерушї. Егер жазушы Ѕзїнїґ кабинетїмнїґ алдына келдї («±аз. єдеб.»). Алды-
кейїпкерлерїн толыІІанды кЅрсетїп, шынайы мыздан да, артымыздан да д ¤ р с-д ¤ р с снаряд
жєне сенїмдї етїп, єсерлї баяндау¦а ерїк берсе, онда жарылды («±аз. єдеб.»). Басы айнал¦андай
д ¤ р м е к ш ї л е р д ї д¤ркїреткеннен Іашпа¦аны ±аншайымныґ Іўла¦ына д ¤ р с-д ¤ р с бїр ¤н
маІўл («Лен. жас»). ¦ана келедї (Ш.±ўмарова, ±ос шынар).
ДЈРМЕКШѕЛѕК з а т. Д¤рмекшї болушылыІ, Дүрс-дүрс етк¿зд¿. Дүрсїлдеттї,
д¤рмекке ІатысушылыІ. Демек, д ¤ р м е к- тырсылдатты. Шабдар ат осІы-
ш ї л ї к Іолдана бїлетїн, Жолай болатын рып Іалып, алдыґ¦ы ая¦ымен жердї д ¤ р с-
ІосалІы жай, бўл Іолына бїрїншї т¤скен шегенї д ¤ р с е т к ї з ї п тарпып-тарпып жїбердї
ал¦ан ўстамен бїрдей («Лен. жас»). (С.Сейфуллин, Єґгїм.).
ДЈРМЕЛЕі з а т. ж е р г. Д¤рбелеґ. Осын- Дүрс-дүрс етт¿. Дүрсїлдедї, тар-
дай д ¤ р м е л е ґ ты¦ыз кезде ауылдыґ ¤лкен- сылдады. Есїк д ¤ р с-д ¤ р с е т т ї
кїшї, ер-єйелї т¤гел дерлїк жўмыс басында (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.).
болады (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.) Дүрс-дүрс соғылды. Гүрс-гүрс етїп соғылды,
ДЈРПѕЛДЕ= е т. Д¤рп-д¤рп ету, д¤рсїлдеу. дүрсїлдете қағылды. Оныґ ¤стїне ендї шы¦а
Сырттан д ¤ р п ї л д е г е н дыбыс естїлдї (Аялы
берем дегенде, єйнек д ¤ р с-д ¤ р с с о ¦ ы л ы п
жандар.).
ДЈРПѕЛДЕТ= е т. Д¤рп-д¤рп еткїзу. Јсїк та¦ы да ±айкеннїґ даусы шыІты (С.Ж¤нїсов,
алатындай, жер Іара, к¤н жылыда кебїстї пима јшпейтїн.).
киген екен, д ¤ р п ї л д е т е жЅнеп бердї де, Іайы- Дүрс-дүрс соқты. Тарсылдатты, дүр­сїл­
рылып Іайта тоІтады (±.ЫсІаІов, ТўйыІ.). деттї. Поезд далаІтары рельстї д ¤ р с-
ДЈРПѕЛДЕТУ Д¤рпїлдет етїстїгїнїґ Іи- д ¤ р с с о ¦ ы п, ал¦а Іарай тынымсыз зырлап
мыл атауы. Т¤нїмен д ¤ р п ї л д е т у м е н келедї («Лен. жас»).
болды (Ауызекї). Жүрег¿ дүрс-дүрс соқты [етт¿].
ДЈРРИ с ы н. е с к ї к ї т. На¦ыз, барып тўр- Ж¤рек л¤п-л¤п етїп, Іатты жўмыс
¦ан, еґ Іымбат. Жїгїттїґ д ¤ р р и жауЇар д¤рї їстедї. Жїгїттїґ ж ¤ р е г ї д ¤ р с-д ¤ р с
екенсїз, Д¤ние жаннатыныґ г¤лї екенсїз. На- с о ¦ ы п, аттай тулап кеттї (Н.Ґабдуллин,
¦ашы атаґ дўрыс айтІан бєрїмїзге, Єншїнїґ ј мїр .). Е ндї Н ар ботаныґ жи їлей т¤с -
барып тўр¦ан сыры екенсїз (АІан серї, Шы¦.). кен дем алысы оныґ оґ Іўла¦ыныґ т¤бїнен,
Ґазалымды д ¤ р р и жауЇар, СаІтар заман д ¤ р с-д ¤ р с с о І І а н ж ¤ р е г ї ту сыртынан
¦ашы¦ындай. Жасымайды тЅксе ІаЇар, Ол аныІ бїлїнїп тўр (А.Єлсеров, Таґ алдында).
алмастыґ асылындай (±.Бекхожин, ±айран.). Ж ¤ р е г ї д ¤ р с-д ¤ р с е т ї п, Іапелїмде тама-
ДЈРР¾ с ы н. е с к ї к ї т. Ĥððè. Д ¤ р р ї жау- ¦ынатас тўрып Іал¦андай епетейсїз жўтына
Їар сыр¦асын, кЅтере алмай тўр Іўла¦ы бердї (±.Найманбаев, Беймезгїл.). јзїм єлї ¤йїр
(±ыз Жїбек). болма¦ан жат мектепке ж ¤ р е г ї м д ¤ р с-д ¤ р с
ДЈРС е л ї к. Г¤рс, тарс-тўрс еткен дыбысты е т ї п, толІып келе жатырмын (Б.СоІпаІбаев, Бас-
бейнелейтїн сЅз. ±азаІстанда Ѕндїрїс, К¤шейїп тан кеш.).
келед, бўл ырыс. Паровоздар бўрІылдап, Ма- ДЈРСЕ ¤ с т. Дереу, бїрден. Ал Іырман
шиналар д ¤ р с те д ¤ р с (Ґ. Малдыбаев, Бал¦а- басты¦ы Керей Атантаев СаІан¦а д ¤ р с е тиїстї
ОраІ). Ж¤регїм неге тоІтамай, Д ¤ р с те д ¤ р с (Балдєурен). Жўрт д ¤ р с е Іол со¦ып жїберїп,
со¦ады? Елеулї ойды жоІтамай, ±ўла¦ым ненї дауылдап кеттї (А.Шамкенов, ШапаІ).
ў¦ады? (Јш ¦асыр.). Д¤рсе Іоя берд¿. а) Бїрден ІарсылыІ бїлдї-
Д¤рс етк¿зд¿. Ойланбай айтып салды, Іо- рїп, тап бердї, шап ете т¤стї. СЅйткенше бол¦ан
йып Іалды. Сазанбай жайсыз хабарды Досай¦а жоІ, Т¤ндебай атын тепсїнїп, омыраулата келїп,
бїрден д ¤ р с е т к ї з д ї (±.Сатыбалдин, ±а- д ¤ р с е І о я б е р д ї (А.Хангелдин, Ґани.).
ратор¦ай). Нўрбайдыґ бўйыра, кесїп-пїше сЅйлегенїне
Д¤рс етпе [етпел¿к]. ±оґІ етпе, дЅкїр мїнездї шыдамай кетедї де, ол да д ¤ р с е І о я б е-
(адам). Ўза¦алы бая¦ы тоґ мойынды¦ынан, д ¤ р с
р е д ї (Т.Нўртазин, Мўрат). Неткен ўятыґ
е т п е л ї г ї н е н танбады. Жас єйелдїґ тєттї
жоІ, ар-намысыґ жоІ жїгїт едїґ – деп БаІыт
Іиялын т¤сїнбедї («Лен. жас»).
Д¤рс етт¿. Г¤рс еттї, тарс еттї. Сумканыґ о¦ан д ¤ р с е І о я б е р г е н (С.Мўратбеков,
терезеден жерге д ¤ р с е т е т¤скен дыбысына КЅкорай). є) Тїкелей шабуыл¦а кїрїстї. Сол
балалардыґ бєрї елеґ ете т¤стї (С.Бегалин, сол-аІ екен, жау жаІтан винтовка, зеґбїрек,
Жеткїншек). Д ¤ р с е т к е н зеґбїрек ¤нїнен пушка Іаруыныґ бєрї бїрдей д ¤ р с е І о я
кейїн жўрттыґ бєрї ентелеп, танкїлер жаІІа б е р д ї (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). Бїздер
Іарады (Є.НўршайыІов, М.±айырбаев). Дєл батыл адымдап, гранат лаІтырып, автоматтан
осы сєтте есїкке бїр нєрсе со¦ыл¦андай д ¤ р с оІ боратып жаудыґ орта шебїне д ¤ р с е І о я
е т е Іалды (А.Мекебаев, ±ўпия Іойма). б е р д ї к (Н.КЅшекбаев, ±арулас дос.). Таґ да
ДЈРС-ДЈРС е л ї к. Г¤рс-г¤рс, тарс- атты, бїз немїстердїґ траншеяларына д ¤ р с е І о я
тарс еткен дыбысты бейнелейтїн сЅз. Едендї б е р д ї к (Ж.ЖўмаІанов, Єлия).
77 ДҮРС-ДҮРС
ДЈРСУ Д¤рсї етїстїгїнїґ Іимыл атауы. 2. а у ы с. ˤï¿ëäåó, ë¤ï-ë¤ï åòó. Ж¤регї д ¤ р-
ЄлдеІандай болып д ¤ р с у ї н кЅрдїґ бе с ї л д е п кеттї (Ауызекї). 3. а у ы с. Д¤рсе
(Ауызекї). Іоя беру, зїркїлдеу, 䤴кїлдеу. Адамдардыґ да
ДЈРСѕ= е т. 1. Дєуїрї ж¤ру, кемелїне келу, мїнезї єр алуан. Олармен тїл табыса бїлуїґ
болып-толу. Сен пєлекеттїґ дєуренї он жерден керек. Д ¤ р с ї л д е п ўрысІаныґмен ешкїмге
д ¤ р с ї п тўрса да, Іызымды аламын деп аузыґ айтІаныґды їстете алмайсыґ («Лен.жас»).
Іисаймай-аІ Іойсын (ј.±анахин, Жас дєурен). Кєреке Іателесїп тўрсыз. Јлкен деп сїзден ¤лгї
Шал¦айда жатІан ІазаІтар арасында ескї салт- к¤тсе, д ¤ р с ї л д е п ала жЅнелгенїґїз Іалай
сананыґ, Іызды Іалыґ мал¦а сатудыґ єлї д ¤ р- (С.Сматаев, АІжелеґ). 4. а у ы с. јрїс алып
с ї п тўр¦ан кезї болатын (ј.±анахин, Жер бас.). даму, Іызу, к¤шїне ену. Со¦ыстан жал¦ыз осы
КЅк майсалы бўл жердї д ¤ р с ї п жатІан Жар Иран мемлекетї ¦ана аман, сауда д ¤ р с ї л-
шапІан, Шы¦ыс пен ш¤ршїт шапІан. Тар кезеґ- д е п ж¤рїп тўр (С.Шарипов, Шы¦.). 5. а у ы с.
де ¤зїлїп тарал¦ысы, Талай батыр Іўла¦ан сусып Дєуїрлеу, болып-бїту. Бўл екеуїнїґ д ¤ р с ї л д е п
аттан (Ґ.Жўмабаев, Жомарт к¤з). 2. а у ы с. тўр¦ан мыІты уаІыты (С.Шарипов, Шы¦.). Кїшї
ѕсїп-кеуїп єлдеІандай болу, кїсїмсїп ІоІилану. Ел барса айІай салып: «Мўнда не¦ып ж¤рсїґ?» дедї.
жайын бїлїп Іансаґыз, Ай¦айын ІўлаІ салсаґыз. Д¤ние деген терїс аІты, Дабыс даґІы д ¤ р с ї л-
Кейбїреуї д ¤ р с ї п ж¤р, Жер тєґїрїсїп кер д е д ї (А.ТоІма¦амбетов, јмїр.).
ма¦ыз (Абай, Шы¦.). Бая¦ыда д ¤ р с ї г е н грек, ДҮРСѕЛДЕП-ГҮРѕЛДЕ= е т. Дүрсїл-
рим, араб, мол, т¤рїктердїґ шарыІтауы мен деген, гүр-гүр еткен құлақ тұндырар дыбыс-
Іўлдырауы, шаґыра¦ы Іалайша ортасына быт- тардың шығуы.±аІпа алдында Ѕрт сЅндїргїш
шыт бол¦аны атой салып, кЅз алдымнан кетер машина мен жыланбауыр трактор текетїрес
емес (ј.±анахин, Жас дєурен). тўрып, д ¤ р с ї л д е п-г ¤ р ї л д е п селкїлдейдї
ДЈРСѕЛ з а т. Д¤рс-д¤рс еткен дыбыс, д¤- («±аз. єдеб.»).
бїр, тарсыл. Єлден уаІытта Саян бЅлмесїнен ДЈРСѕЛДЕС= е т. ±осыла тарсылдату,
шыґылтыр Іа¦аз судыры, темїрге со¦ыл¦ан бал- Іосыла д¤рсїлдету. Єйтеуїр, ¤йдї басына
¦а д ¤ р с ї л ї естїлдї (С.Шаймерденов, Мїнез).
кЅтерїсїп, д ¤ р с ї л д е с ї п жатыр (А.ТоІма¦амбе-
Болат дЅґгелектер болат жолды тарсылдатып,
тов, Єке.).
бїрте-бїрте алыстап, д ¤ р с ї л ї де бєсеґдей бередї
ДЈРСѕЛДЕСУ Д¤рсїлдес етїстїгїнїґ Іимыл
(Ш.Мўртазаев, Табыл. теңїз.). Тарантастыґ
атауы. ≈ Ўрсысып д ¤ р с ї л д е с у.
с¤рлеу жолда солІылдата соІІан далаІ д ¤ р-
ДЈРСѕЛДЕТ= е т. Д¤рс-д¤рс еткїзу, тарс-
с ї л ї бїрте-бїрте алыстап барып, бїр мезетте жым
тарс еткїзу. Д ¤ р с ї л д е т ї п ж¤рїп келе жат-
болды (С.Омаров, Дала.).
Д¤рс¿л ІаІты. Л¤п-л¤п еттї, тарсылдады. Іан кЅп аттыґ тўя¦ы мен с¤йретїп келе жат-
СЅз айта алмай бЅгелїп, Д ¤ р с ї л І а ¦ ы п ж¤регї; Іан сойылдыґ тастаІІа соІІан тыІыры естїлдї
Тўрмап па едї с¤йенїп, ТамаІІа кїрїп иегї (Абай, (М.Єуезов, ±араш.). ±ойлар д¤ркїреп, ¤йдїґ
Шы¦.). Ойлама¦ан жерден бас ІосІан Іыз-келїн- жанына ўйлы¦ып Іалды. Лашын сол бойда
шек, бозбалалардыґ осынау бїр тамаша ойын- ІасІырды д ¤ р с ї л д е т е Іуып ала жЅнелдї
к¤лкїсїне к¤птї ж¤регї д ¤ р с ї л І а ¦ а, Ѕзї де (А.СарбЅпин, Аспалы.). Ал дєл жанынан д ¤ р-
Іосылып кеттї (ѕ.Есенберлин, ±атерлї.). с ї л д е т ї п Ѕтїп бара жатІан мылтыІты адам-
Ж¤рек д¤рс¿л¿. Ж¤ректїґ л¤п-л¤п еткен дар да ж¤регїн селк еткїзбеген ¦ой (±.Тєукенов,
Іалпы. Ж ¤ р е г ї н ї ґ д ¤ р с ї л ї н е н басІа ды- Айлалы.).
быс ести алмады (±.±араманўлы, ±ыз¦ыш Іўс). ДЈРСѕЛДЕТУ Д¤рсїлдет етїстїгїнїґ Іимыл
јз ж ¤ р е г ї н ї ґ д ¤ р с ї л ї мен Іаныныґ табы атауы. Таґертеґ каютада жатыр едїм, бїреудїґ
Іал¦ан бўл шумаІты Елїбай мынау жартасІа есїктї д ¤ р с ї л д е т у ї елеґ еткїздї (М.Мўсабаев,
Ѕшпестей етїп ойып жазды (М.Сатыбалдиев, Антарктида.). Шараныґ булыІІан даусы мен
Жартас.). Мараттыґ шыр еткен ¤нї, денеге тиген жўды-
ДЈРСѕЛДЕ= е т. 1. Ĥрс-д¤рс ету, тар- рыІ, едендї аяІтыґ д ¤ р с ї л д е т у ї – бєрї Іосы-
сылдау, тарс-тўрс еткен дыбыс шы¦ару. Ат лып кеттї (Е.Ахметов, ТалшыбыІ.). ±айта-Іайта
тўя¦ыныґ д¤бїрї ІўлаІ Іабын жаратындай д ¤ р- шаІырып, залды д ¤ р с ї л д е т у ї н Іоймады
с ї л д е й д ї (Р.ТоІтаров, Ертїс.). К¤ґїренїп ор- (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ман жапыраІ, Теґселе т¤сїп сыбырлап. Зєулїм ДЈРСѕЛДЕУ Д¤рсїлде етїстїгїнїґ Іимыл
Іайыґ Іалтылдап, Жер д ¤ р с ї л д е п, оІ зулап атауы, ë¤ï¿ëäåó. Єлдене єлї де д ¤ р с ї л д е
(Ж.СыздыІов, Асулар). ±у¦ыншылар жайына у ї н Іой¦ан жоІ. Б¤кїл жердїґ ж¤регї тулап
шауып, ат тўя¦ы жердї тесїп жїберердей д ¤ р- жатІандай (К.Сегїзбаев, Жыл. күндерї).
с ї л д е й д ї (К.Ахметбеков, Жеґїс.). Отарбаныґ ДЈРСѕН1 з а т. Д¤бїр, нЅпїр. Бїр кезде ша-
жылдам жаІындап, д ¤ р с ї л д е п келе жатІан бан шахта аталдыґ ¦ой. Оныґды болып ж¤рсїґ
д¤бїрї естїледї (С.Сейфуллин, Єґгїм.). жасырмаІшы. Бєйгїнї ўлы д ¤ р с ї н кЅрдїк
ДҮРС-ДҮРI 78
талай, Ж¤йрїк сол ж¤лде алатын тимей Іамшы кЅптеген жаґалыІтары бар, І а р а д ¤ р с ї н д ї к-
(Айтыс). т е н, ойсыздыІтан арыл¦ан туындылар д¤ниеге
ДЈРСѕН2 з а т. Д¤ркїн, рет. Жаз осы ±аратау келдї («±аз. єдеб.»).
бЅктерїн жайлап, к¤з т¤се Сыр¦а Іайта орала- ДЈРСѕНДѕЛѕК: Іара д¤рс¿нд¿л¿к. с Ѕ й л.
мыз. Јдере кЅшудїґ осы екї д ¤ р с ї н ї єсїресе Іой ±ара д¤рсїндїк. ±арапайымдылыІ І а р а д ¤ р-
малын Іатты титыІтатып тастайды (С.Єлжї- с ї н д ї л ї к к е соІтырса, Ѕлеґнїґ ўтыл¦аны
ков, Дала.). дей бер («±аз. єдеб.»). КЅтїбардыґ Іылы¦ы ру-
ДЈРСѕН= е т. К¤пїну, їсїнїп-Іабыну. – СЅйтїп шылдыІ І а р а д ¤ р с ї н д ї л ї к к е жатІанымен,
бўрын¦ы к¤н жоІ десей ШарбаІбайда. јзї де оныґ негїзїнде єлеуметтїк астар, я¦ни байдыґ
бїраз д ¤ р с ї н ї п едї, сол керек (А.Нўрманов, Іорлы¦ына кедейдїґ Іарсы Іимылы бар
±ўлан.). АІыным жеттїм бе деме, бос д ¤ р с ї н- (С.МўІанов, ХалыІ мўраты).
б е, јлеґїм Ѕзїм ¤шїн ескїрсїн де (М.Єлїмбаев, ДЈРСѕНДѕР= е т. К¤пїндїру, їсїндїрїп-
Таґд.). Ал сен о¦ан ¤лкенсїнбе, д ¤ р с ї н б е, Алла Іабындыру. Бўл жетїстїгї оныґ Ѕзїн бїраз д ¤ р-
са¦ан бердї Ѕзїн маІтап ж¤рсїн деп, Тїкїрейме, с ї н д ї р ї п едї (Ауызекї).
жаныґ тура болсын тек (Шы¦ыс жўлдыздары). ДЈРСѕНДѕРУ Д¤рсїндїр етїстїгїнїґ Іимыл
ДЈРСѕН: Іара д¤рс¿н. а) ±арапайым, ²à- атауы. Д ¤ р с ї н д ї р у д ї ґ ая¦ы осылай болды
ðàбайыð.— Сєкенжан, бїз ІазаІынамай адамбыз (Ауызекї).
¦ой, сЅзїмїз І а р а д ¤ р с ї н, тўрпайы келедї. Кей- ДЈРСѕНУ Д¤рсїн етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
де о¦аш та кетїп Іалатын кезїмїз болады («±аз. Д ¤ р с ї н у ї н ї ґ жЅнї бар шы¦ар (Ауызекї).
єдеб.»). ± а р а д ¤ р с ї н Айжаннан Іандай ша- ДЈРСѕТ= е т. 1. Д¤рсїлдету, тарсылдату.
быт тауып ж¤рсїґ осы (Ж¤здесу). Ертегї айту¦а Д ¤ р с ї т ї п сен де жеттїґ. Жиектегї су¦а жўлы¦ыґ
келгенде Вася а¦ай Ѕте шебер екен. Ол ертегїнї батар-батпаста тоІтадыґ (Є.Нўрпейїсов, Сеґ.).
І а р а д ¤ р с ї н Іалыпта жай баяндамайды 2. а у ы с. ЄлдеІандай етїп кїсїмсїту, болып-
(С.Омаров, Дала Іызы). є) Жан-жаІты Іаралып тол¦ансыту. Кейбїреулер Ѕздерїнше єлдеІандай
зерттелмеген, Іарапайым, жай. Єйтсе де театр- болып д ¤ р с ї т ї п ж¤р (Ауызекї).
дыґ к¤нї б¤гїнге дейїн сценалыІ штамптан, І а р а ДЈРСѕТУ Д¤рсїт етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
д ¤ р с ї н схематизмнен адалдана алмай Д ¤ р с ї т у ї н кЅрдїґ бе? (Ауызекї).
келе жатІанын Іынжыла айтуымыз керек ДЈРѕГУ Д¤рїк етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
(«Лен. жас»). Бїз ¦ылым жетїстїктерї мен Кешегї д ¤ р ї г у ї н есїне алды (Ауызекї).
озат тєжїрибенї кеґ Іолданбаймыз, оны ДЈРѕК ¤ с т. ж е р г. Кенет, бїрден. Д ¤-
Ѕндїрїске баяу енгїзїп келемїз. ± а р а д ¤ р- р ї к соІІан дауыл д ¤ р ї к тынды. Атырау бетїнїґ
с ї н єдїспен кЅп нєрсенї жеґїп ал¦ымыз ашуы єлї Іайтпа¦ан (Є.Сєрсенбаев, Теґїз.).
келедї (С.Єлжїков, Дала.). б) Ештеґеге ДЈРѕК= е т. ж е р г. Д¤рлїгу. јзїн сыйла¦ан-
Іарамастан, бет Іаратпайтын; ўйтІы¦ан. ды дєрїптемейтїн жўмыр басты пенде жоІ. Онан
±оян жылыныґ ІаІа¦ан Іысы болатын. кейїн елїрген Іажы, їздеген теґдїгї оґай олжа¦а
±аґтары сары аяз¦а, АІпаны І а р а д ¤ р- айналып, ат тїзгїнїн керї бўрады; Іойша д ¤-
с ї н боран¦а ўласып, бїлгенїн їстеп тўр¦ан-ды р ї к к е н д е р ой¦а Іалады (X.Есенжанов, АІ
Іыс (С.Єлжїков, Дала.). ЖайыІ).
ДЈРСѕНДЕУ: Іара д¤рс¿ндеу. ±арапай- ДЈРѕКТѕР= е т. с Ѕ й л. Д¤рлїктїру. ±ас-
ымдау, қарабайырлау. Дауылбайдыґ Іара Іыр шапІан Іойша д ¤ р ї к т ї р д ї (Àóûçåê¿).
домбырасы сол бїр І а р а д ¤ р с ї н д е у болса ДЈРѕКТѕРУ Д¤рїктїр етїстїгїнїґ Іимыл
да Іўшырлана тартылатын санаулы к¤йлер мен атауы. ≈ Д ¤ р ї к т ї р у г е болмайды.
єндер мўныґ Іимас Іымбаттысындай саІталып ДЈРѕЛ1 з а т. Д¤р-д¤р еткен дыбыс, г¤рїл.
Іалыпты (Б.Шаханов, ҐашыІтыґ тїлї). Бїр сква- Жегїлдї ат боп трактор, Жер Іыртысы тїлїндї.
жина арІылы горизонттан мўнай Ѕндїру єдїсї Есїттї ІўлаІ д ¤ р ї л д ї, Ойлашы, Іай к¤н
бїзде єлї де І а р а д ¤ р с ї н д е у технологиямен б¤гїндї (Б.Майлин, Шы¦.). Бўр¦ыныґ сыртынан
ж¤ргїзїлїп келедї («Лен. жас»). Ол Ѕзїнїґ сўлу шыІІан д ¤ р ї л г е бўлар ІўлаІ т¤рїп ¤лгерген-
еместїгїн, мїнезїнїґ де басІалар сияІты биязы- ше, Іастарына жеґїл машина келїп тўра Іалды
ланып, майысып тўратын ІылыІты емес, І а- (Р.јтесїнов, Алып.). КЅп сапардыґ бїрї, кЅп
р а д ¤ р с ї н д е у екендїгїн айтып сырласІы- жолаушыныґ жетеуїмїз. Тек бол¦аны мотордыґ
сы келген едї (Ш.Бейсенова, Той¦а кел.). д ¤ р ї л ї н е н аздап Іўла¦ымыздыґ т¤бї сыздай-
ДЈРСѕНДѕК: Іара д¤рс¿нд¿к. ±арабайыр­ ды (Б.Аманшин, КЅкжар).
лыІ; таяздыІ. Журналдыґ осыдан бїрнеше жыл Д¤р¿л ІаІты. Д¤р-д¤р еттї. Трактор к¤шїн
бўрын¦ы Іўр¦аІтыІтан, І а р а д ¤ р с ї н д ї к т е н , жиып, д ¤ р ї л І а І т ы, МЅлдїреп кЅкшїл
тематика тарлы¦ынан арыла баста¦аны бїрден т¤тїн аспан¦а атты. Кемедей кЅк теґїзде ж¤з-
байІалады («±аз. єдеб.»). Єр їске кЅркемдїк ген жарып, Дабылы жер сїлкїнтїп бара жатты
тал¦ам Іажет. ± а р а д ¤ р с ї н д ї к, кейїпсїздїк (С.МашаІов, Жылдарым.). Ал содан соґ Алма-
салаІтыІІа апарады, – дедї Кєжен Іарт («Лен. ты д ¤ р ї л І а ¦ ы п, Терезеґнен сан дыбыс кїрїп
жас»). Сы кезде ІазаІ єдебиетїнде Ѕзїнїґ алып (Ґ.±айырбеков, ±анатты.). Мїне, мотор
79 ДҮРI-ДҮРI
д ¤ р ї л І а ¦ ы п, мотожарысына ІатысІандар дї бол¦ан соґ жўмысымыз да д ¤ р ї л д е п
тїптї жаІындап Іалды («Спорт»). ж¤ре бердї (Қ.Бекетаев, Шығ.). Нўр¦алидыґ
ДҮРѕЛ 2 з а т. с ө й л. Дененї, бїр нєрсенї бригадасы бїрїншї бесжылдыІтыґ бїрїншї жы-
дїр-дїр етїп сїлкїндїрушїлїк, д¤р-д¤р етушїлїк, лыныґ жоспарын бїрїншї болып орындап, д ¤-
дїрїлдеушїлїк. Жал¦ыз-аІ Таґсўлу ꤴ р ї л д е п тўр¦ан кезї (Р.јтесїнов, Алып.).
мўны кЅрген, КЅргенї кЅґїлїне Іуат бер- 10. а у ы с. Аты шы¦ып, даґІІа бЅлену, äºóðåí¿
ген. Жас Іўлынныґ сїлкїнген д ¤ р ї л ї- æ¤ðó. Д ¤ р ї л д е п т ї КЅкшеде аты шулы
н е н, ЖылІылар басын жўлып алды жерден хан Кене. Жаса¦анын хош кЅрме, Тегїн бїраІ
(Ш.Єбенов, Шыґ¦ыстау). Сырдыґ ой мен жан деме (Б.Аманшин, Мദыстау). ЎзаІ
Іырын теґїз толІынындай бїр д ¤ р ї л бас- шал бўл аймаІІа белгїлї адам. КЅп жыл колхоз-
ты да кеттї (А.ТоІма¦амбетов, Жыр к¤мбезї). дыґ жылІысын ба¦ып, дєуренї ж¤рїп, д ¤ р ї л-
ДЈРѕЛДЕ= е т. 1. Д¤р-д¤р еткен, г¤рїлдеген д е п тўр¦ан (Е.Ахметов, ТалшыбыІ). Сол
дыбыс шы¦ару. ТыныІ кЅштї басына кЅтерїп, к¤ндерде Ѕзбек Іызы Тўрсынайдыґ атаІ-даґІы
д ¤ р ї л д е п екї трактор келедї (Б.Майлин, Шы¦.). д ¤ р ї л д е п, жер жарып тўр¦ан-ды («Мєдениет
Єр бўлаІта, Ѕзенде, тау-таудыґ суында д ¤ р ї л д е п жєне тўрмыс»). Ол кезде бўлардыґ аІ дегенї
ж¤рїп жатІан машиналар, моторлар, шЅлде по- ал¦ыс, Іара дегенї Іар¦ыс болып, д ¤ р ї л д е п
езд д¤рїлдеп, самолет кЅк жарад (I.Жанс¤гїров, тўр¦ан кезї ¦ой (Ал¦ашІы адым). 11. а у ы с .
Шы¦.). Музыка маршы д ¤ р ї л д е п цирктїґ орда- Етек алып, Ѕрїстеп даму. Будда дїнї д ¤ р ї л-
сын солІылдатты (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). Д ¤ р ї л- д е г е н сонау ар¦ы заманда Іа¦аз да, баспа да
д е п дауыл сапырса, ДЅґбекшїп теґїз тулайды. болма¦аны мєлїм (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай).
Бўта¦ын иїп жапырса, Теґселїп орман шулайды Атамекен, Ѕзїґ оздыґ т¤бїнде, Таґыґ атты, к¤нїґ
(±.Жарма¦амбетов, Сы т¤н). 2. Пыр-пыр ету, шыІты, д ¤ р ї л д е! Керуен жолы бол¦ан ІазаІ да-
гу-гу ету. Д ¤ р ї л д е п топтанып бозтор¦айлар ласы, Ґарыш жолы болдыґ ендї б¤гїнде (±.Мыр-
залиев, Домбыра.). Сауран шаЇарыныґ д ¤-
ўшып ж¤р (О.Сєрсенбаев, Са¦ым). 3. Д¤ркїреп
р ї л д е п тўр¦ан кезїнде Сейїт Іожа деген
Іашу; д¤ркїреу. ТЅменгї жаІта¦ы бїр топ Іой
Іасапшыныґ бол¦аны рас (О.Дастанов, Єулие.).
д ¤ р ї л д е п ¤ркїп келедї екен (Є.Бїрма¦амбетов,
12. а у ы с. јзїн-Ѕзї кЅтермелеу, єлдеІан-
±азаІст. геогр.). 4. Îòòû´ ²àòòû æàíóû. дай болу. Хан тезек, тЅремїн деп д ¤ р ї л д е й-
ТЅменгї бЅлменїґ ортасына орнатыл¦ан темїр с ї ґ, ±ожаны аІ сєлделї пїрїм дейсїґ.Јйїґе
пеш д ¤ р ї л д е п жанып тўр (Р.Хайруллин, Жылкелдї мен Бапы келсе, Єкеґ келген немедей
Офицер.). Д ¤ р ї л д е й жан¦ан от бїрте-бїрте к¤лїмдейсїґ (Айтыс). Ойлаймын мен де ўрпаІІа
лаулап, Іу Іара¦айлар сатырлай бастады Ѕзїмше жемїсїмдї ексем деп. ±ысІа ма, єлде ўзаІ
(Ш.К¤мїсбаев, СоІ, барабан). ±иын деп па? Д ¤ р ї л д е п, шїркїн Ѕтсем деп (А.Шамкенов,
ІашІаным жарай ма, ЛайыІ емес Іой єрине. Сырларым).
С¤йгенїм бетїме Іарай ма, Д ¤ р ї л д е п жанба- ģоËÄÅÉ ñ û í. Ĥð¿ë ñèÿ²òû, дүрїл тә­
са от єр ¤йде (С.Сматаев, Астана.). 5. Сарыл- рїздї. Àëûñòàí åñò¿ëãåí ìîòîðäû´ ä ¤ ð ¿ ë ¿ í-
дап тЅмен Іарай а¦у, к¤ркїлдеу. Жыл¦адан ä å é á¿ð ¤í ²¢ëà¦ûìûç¦à æåòò¿ («±аз. єдеб.»).
сулар д ¤ р ї л д е п, ±осылып жатыр к¤лїсїп, ДЈРѕЛДЕП-ГЈРѕЛДЕ= е т. Д¤р-д¤р ету,
Шолпысындай сўлудыґ, Жапыра¦ы сылдырап г¤р-г¤р ету. Мїне, мотор д ¤ р ї л д е п-г ¤ р ї л д е п
(јлеґдер). 6. а у ы с. јсїмдїктїґ Іаулап Ѕсуї. тїптї жаІындап Іалды (Н.КЅшекбаев, ±арулас
КЅк д ¤ р ї л д е п ерте кЅктей бастады (Ґ.Сланов, дос.).
Єґгїм.). 7. а у ы с. Дауыс кЅтерїп ўрсу, ренїш ДЈРѕЛДЕП-ГЈРѕЛДЕУ Д¤рїлдеп-г¤рїлде
бїлдїру, дауры¦у. Бўл сЅйтїп д ¤ р ї л д е й етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Мотор ¤нїнїґ д ¤ р ї л-
жЅнелгенде-аІ Јкїлїм ¤йден шы¦ып кетїптї д е п-г ¤ р ї л д е у ї басылды (Ауызекї).
(±.±азыбеков, Бейтаныс). Бїрїмїздї-бїрїмїз ДЈРѕЛДЕС= е т. Д¤р-д¤р етїп сөйлесу, абыр-
Іостап д ¤ р ї л д е п, БасІаныґ сЅзїне ІонаІ бер- сабыр болу. Нўрлыг¤л Іырдыґ басына шыІса да,
мей кетемїз (Р.ТоІтаров, Терїстїк). Д ¤ р ї л д е г е н Ѕзен жа¦аласа да д ¤ р ї л д е с ї п бїрге ерїп, їшпей-
зор тасІын, Бєрїн жўтып жалмады. ѕшїнен жемей мєз болып, екї езулерї Іўла¦ында ж¤ргенї
сол жолдастыґ јзїґ болдыґ Іал¦аны (Т.Нўрма¦амбетов, ТўныІ су). Би-болыстар єґ-
(С.Мєуленов, Бала жолбарыс). Д ¤ р ї л д е п гїмелесїп, бїрде дуылдасып, бїрде д ¤ р ї л д е с ї п
аІІан Волга-Дон, Сен де бїзге ба¦ындыґ. ±ў- сЅз таластырып, бїрїне-бїрї Іыр кЅрсетїп отыр
лазып жатІан Іўба жон, Жасыл жапыраІ жамыл- (А.ТоІма¦амбетов, Жыр к¤мбезї). ТЅргї бЅлмеде
дыґ (М.Хакїмжанова, Жыр асуы). 8. а у ы с. єкелї-балалы екеуї облыстан келген ¤шеумен
Д¤бїр-д¤бїр ету, д¤бїрлеу, дабырлау. Бєйгесїн солайша д ¤ р ї л д е с ї п, мєжїлїс Іўрып жатыр
ал¦ан ел ІауІылдасып, д ¤ р ї л д е п тарай бастады (Ж.Жўмаханов, Махаббат.).
(С.Талжанов, Ўлдай). 9. а у ы с. ±арІыны к¤шею, ДЈРѕЛДЕСУ Д¤рїлдес етїстїгїнїґ Іимыл
Іызу, гуїлдеу. Айлы т¤нде биїктен жарІырап атауы. – Єнїґе болайын, Жоламан а¦а! – јнерде
кЅрїнетїн сайда алтыбаІан д ¤ р ї л д е п жатыр бап емес, талант озады, ­– деп жўртшылыІ бїраз
(Р.ТоІтаров, Ертїс.). МаІта терїм науІаны д ¤- уаІыт д ¤ р ї л д е с у м е н болды (Т.Ра²ымжанов,
р ї л д е п Іызып тўр (С.Асанов, Жомарт). КЅґїл- Оралу).
ДҮРI-ДЫБД 80
ДЈРѕЛДЕТ= е т. 1. Д¤р-д¤р еткен дыбыс д¤ниеден шауып Ѕткен (М.±ўттыІов, Ар-на-
шы¦арту. Газигїн д ¤ р ї л д е т ї п, есїк ал- мыс). Д ¤ с ї р л е п Іалыґ асау да келе жатыр,
дына Нўрым келїп тоІтады (О.Сєрсенбаев, Шортандай жўтатў¦ын бїздї Іыл¦ып (Ґ.Малды-
Са¦ым). јгей шешем жуан-жуан дЅґбектердї бàев, ±ырым Іызы).
алып келїп, д ¤ р ї л д е т ї п отты жа¦ады ДЈСѕРЛЕТ= е т. Тасыр-тўсыр еткїзу. ±ос
(С.Шаймерденов, Мезгїл). ЖоґышІа жеген атты жазыІтыІта д ¤ с ї р л е т ї п шауып-шауып
Іос торыны Іуа айдап, солІылдаІ арбаныґ алып, бўдыр-бўдыр тастаІты тау етегїнен бїр-аІ
алдында¦ы кучер д ¤ р ї л д е т ї п келїп, кеґсе- шыІты (М.Сатыбалдиев, Жартас.). Белдеуде
нїґ есїгїн кЅлдеґдей бердї (ѕ.Жанс¤гїров, бїраз тўрып бойын жи¦ан ат кешкїлїк Ѕрїске
Єґгїм.). 2. а у ы с. Д¤р сїлкїндїрту, думандату. шыІІан кЅп жылІыныґ їзїмен д ¤ с ї р л е т ї п
Ресторанды т¤гел жалдап, той жасадыІ д ¤ р ї л- шаба жЅнелдї (М.Д¤зенов, АІєже). ±арамендї
д е т ї п. Бєрї де ойда¦ыдай боп шыІты, думан ¤йїне кїре беремїн дегенде ¤й Іасына д ¤ с ї р-
ыґ-жыґсыз Ѕттї (ј.±анахин, БаІыт.). л е т ї п келїп екї салт атты тоІтады (Ж.Молда-
ДЈРѕЛДЕТУ Д¤рїлдет етїстїгїнїґ Іимыл ¦алиев, Тор¦ай.).
атауы; дүр-дүр етiп дыбыс шығарту. Д¤ниенї ДЈСѕРЛЕТУ Д¤сїрлет етїстїгїнїґ Іимыл
д¤рлїктїрїп, д ¤ р ї л д е т у м е н келген Іатты атауы. А.Еспаевтыґ «Сарбаздар єнї» мен «Єлї-
нЅсер де лезде басылып, соґы сылбыр жауын¦а би Жанкелдин туралы жырында» сол кеґ дала-
ўласІан (Б.Тїлегенов, УаІыт). ны д ¤ с ї р л е т у м е н жаґа Ѕмїр єкеле жатІан
ДЈРѕЛДЕУ Д¤рїлде етїстїгїнїґ Іимыл жїгер байІалады (ѕ.Омаров, Серпїн). Јстїґгї Іа-
атауы, қарқыны күшею. Јйреттїґ ты¦ырыІта баттан т¤ннїґ бїр уа¦ына дейїн д ¤ с ї р л е т у ї
т¤ґїлмеудї, Јйреттїґ с¤рїнбеудї, к¤лїмдеудї. бїзге ІиындыІ келтїрдї («Жўлдыз»).
јрїнде романтика биїгїнїґ, БыІсымай, ДЈСѕРЛЕУ Д¤сїрле етїстїгїнїґ Іимыл
жалындауды, д ¤ р ї л д е у д ї (М.Єлїмбаев, атауы. Ат тўя¦ыныґ д ¤ с ї р л е у ї басылды
Балдєурен.).
(Ауызекї).
ДЈСѕР з а т. Тасыр-тўсыр еткен д¤бїр,
ДЈТ з а т. с Ѕ й л. Дїт. Уа, ¦алымдардыґ ¦а-
д¤рс-д¤рс еткен дыбыс. АйІаймен араласып,
лымы, шєкїрттердїґ жанашыр жаІыны, Ѕзїґїз-
шабысІан аттардыґ тулаІ сабала¦андай д ¤-
ге кЅґїлдегї д ¤ т ї м д ї бїлдїруге раІым етїґїз
с ї р л е р ї бїресе оґ жа¦ына, бїресе сол жа¦ына
(Д.Сапаров, јткен к¤н.).
ойысІандай болып отырады (С.Сейфуллин,
Шы¦.). Мўрынынан ыґылдаса да иен елсїзде ДЈТТЕ= е т. с Ѕ й л. Дїтте. Адам кЅне бередї
жദыры¦ып, кейде шырІауына жете бере ¦ой. СаІал-мўртыґызды МаІтапбергеннїґ мор-
тўяІ д ¤ с ї р ї мен шўбалтпа шаґныґ астында жасындай д ¤ т т е п тўратын шы¦арсыз
Іўмы¦ып Іалады (С.Нарымбетов, Тентек). (Ж.Тєшенов, Ал¦ашІы айІас).
Тым-тырыс тєттї ўйІы Іўша¦ында¦ы ауылда ДЫ ш ы л. Едї сЅзїнен ІысІарып жасал¦ан
д ¤ с ї р шыІпа¦ан соґ иттер де ¤рмей, маужырап демеулїк шылау. Мўнан бїрнеше жыл бўрын
жатІан¦а ўІсайды (Є.Єлїшев, Бєйтерек.). осы арада Іау¦амен тартып кЅмїр шы¦аратын
ДЈСѕР-ДЈСѕР е л ї к. Тасыр-тўсыр, Іира¦ан шахталар бар-д ы (А.Машанов, Жер
д¤бїр-д¤бїр, т¤сїр-т¤сїр еткен дыбысты бей- асты). Жа¦алай Іарап шыІтыІ. Солардыґ орта
нелейтїн сЅз. Кенет ойда жоІта ¤й сыртында деґгейїнде Эдмунд Вениаминович Штольдыґ да
д ¤ с ї р-д ¤ с ї р ж¤рїс кЅбейїп, тарс-тўрс мыл- портретї бар-д ы (Б.ТоІтаров, ±ыран.). БўлшыІ
тыІ атылды (О.Сєрсенбаев, Жал¦ыз күрке). «±ой- етї шыныІІан адамда жарыІ болмайтынын
мас, – деп, – ІўлІы жаман БаІыт-н¤сїр». ±а- дєрїгерлер ертеде-ಠദар¦ан-д ы (Е.ОразаІов,
шумен Іал¦андары барды Мысыр. ШаґдаІ Дєрїгерлїк.).
боп шарапатты сондай шаЇар, Шабылды ДЫБА з а т. к Ѕ н е. Ертеректе адамды
ат к¤нї-т¤нї д ¤ с ї р-д ¤ с ї р (Т.ѕзтїлеуов, керїп Іойып жазалайтын Іўрал. Д ы б а дегендї
Р¤стем.). Ж¤рсїнк¤л дастар²ан жайып, кебеже ±ўдайым кЅрсетпей-аІ Іойсын («Єдеб. жєне
самаурынды єкелгенде аяІтарын д ¤ с ї р-д ¤- искусство»).
с ї р Іа¦ып, т¤с Іайта оІитын Іызын ертїп, т¤ске ДЫБДЫР з а т. с Ѕ й л. Дыбыр. Ауыз¦ы
дейїн оІитын баласы кїрдї (М.Бай¦ўтов, Шїлде). бЅлмеден єлдененїґ д ы б д ы р ы естїлдї
ДЈСѕРЛЕ= е т. Тасыр-тўсыр ету, д¤бїрлеу. (Ауызекї).
Бїр мезгїл бўлар отыр¦ан беттїґ етек жа¦ынан ДЫБДЫР-ДЫБДЫР е л ї к. Дыбырла¦ан,
д ¤ с ї р л е г е н ат тўя¦ыныґ дыбысы естїлдї дыбыр-дыбыр еткен дыбысты бейнелейтїн сЅз.
(±.ТайшыІов, Окт. ўшІыны). КЅше бойы д ¤- А¦а, мен ауыл¦а бармаймын. Иє, бармаймын. јл-
с ї р л е п, шаґдатып ерсїлї-Іарсылы шапІылап тїрсе де бармаймын, – деп д ы б ы р-д ы б д ы р
ж¤рген атты, жаяу халыІ (С.Сейфуллин, Тар етїп сЅйлеп келедї (С.Бегалин, Сєтжан). Жўма-
жол.). Сол к¤ннен Іас ж¤йрїктен Іауїп еткен, ¦ўлдыґ асы¦ып-¤сїгїп д ы б д ы р-д ы б д ы р
Бойда¦ы тарады ¦ой дауыл еппен. ±айдасыґ, айтІан сЅзїнен еш нєрсе т¤сїнсем бўйырмасын
Іара ар¦ымаІ, са¦ындым ¦ой, д ¤ р с ї л д е п (Ауызекї).
81 ДЫБД-ДЫБЫ
ДЫБДЫРЛА= е т. Т¤сїнїксїз етїп дыбдыр- Дыбыр-дыбыр етт¿. Былдырлады,
дыбдыр етїп сЅйлеу. Оу, АІан, тўрыґдар, – деп, былдырақтады. Єйтеуїр, Мўрт жыбыр-жыбыр
а¦аш арасымен д ы б д ы р л а п сЅйлеп келе етїп, Кекештенїп д ы б ы р-д ы б ы р етїп ¤ш-
жатІан ദал ±ўсайын ештеме ദармады (С.Ж¤- ке їлїктї. Оныґ Ѕзї к¤шке їлїктї (С.Кенжахметов,
нїсов, АІан серї). Айдаркин: – Ия, ия, сол Іа¦аз ±уырдаІ).
жазылса, Ѕте керек, – деп д ы б д ы р л а п барып ДЫБЫРЛА= е т. 1. Дыбыр-дыбыр ету,
тоІтады (С.Бегалин, УаІыт.). Сўлтан ырсия к¤- дабырлау. К¤лбадамныґ Іасында¦ылардыґ д ы-
лїп алды да, д ы б ä ы р л а п сЅйлей жЅнелдї б ы р л а п сЅйлегенїн ТасІынбай естїп отырды
(А.Нўрманов, ±ўлан.). (М.Иманбаев, Жеткїншек.). Ауыл ыґ-жыґ д ы-
ДЫБДЫРЛАі±ЫРА= е т. Дыбдыр-дыб- б ы р л а ¦ а н адам, кїсїнеген жылІы, мЅґїреген
дыр етїңкїреу. ЖайшылыІта д ы б д ы р- сиыр, маґыра¦ан Іой – бєрї Іосылып, т¤бектегї
л а ґ І ы р а п тез сЅйлейтїн Горбунов, Іа¦аз оІы- жиырма шаІты ¤йдї басына кЅтерїп барады
¦анда ернї ернїне жўІпай, ыл¦и «р» мен «а»-дан (Б.Майлин, Шы¦.). Мєжїлїс а¦асы Јрпек
Іўрал¦ан сЅз сыІылдандырып т¤сїнїксїз Іылып жўрттыґ д ы б ы р л а ¦ а н сЅзїн тоІтатып, тєртїпке
жїберетїн едї (С.МўІанов, ЖўмбаІ жалау). шаІырды (Б.Майлин, Шы¦.). 2. СЅздї аныІтап
ДЫБДЫРЛАі±ЫРАУ ДыбдырлаґІыра сЅйлей алмау, быдыґдау. БЅбек ештеґемен
етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Єлї д ы б д ы р л а ґ- шаруасы жоІ: ІўйтаІандай екї Іолын кезек
І ы р а у ы н Іоймапты (Ауызекi). сермеп, д ы б ы р л а п бїрдеґелердї айтып бара
ДЫБДЫРЛАС= е т. Дыбдыр-дыбдыр етї- жатты (ј.±анахин, БаІыт.). ±айда бар¦анмен
су. Єлдекїмдердїґ д ы б д ы р л а с а сЅйлескен- ТЅлеутай орта¦а салар пїкїр шамалы екен. Мїнбеге
дерї естїледї (Ауызекї). шыІІасын да єлгїде партада тўрып д ы б ы р-
ДЫБДЫРЛАСУ Дыбдырлас етїстїгїнїґ л а ¦ а н екї ауыз сЅзїн Іайталады (А.Мекебаев,
Іимыл атауы. Екеуїнїґ д ы б д ы р л а с у ы АґызаІ). Мєсум д ы б ы р л а п ўшІалаІ сЅйлей-
басылды (Ауызекї). дї де, «р» єрпїн жўтып Іойып, немесе «ы»-¦а айнал-
ДЫБДЫРЛАТ= е т. Дыбдыр-дыбдыр ет- дырып м¤кїс айтады (Ж.Тїлеков, Жар.).
кїзу. ХалыІ сыйлау¦а Іарсы болмассыґ, бол- ДЫБЫРЛА± с ы н. Дыбыр-дыбыр еткїш,
массыґ, – деп Шыґ¦ыс сЅзїн ара-тўра Іайталап дыбырлай беретїн, дыбырла¦ыш. Єдемїше са-
д ы б д ы р л а т а айтатын єдетїмен ШоІан- ры ж¤зї Іызара к¤лїп тўрып АІтан: – Мен ІазаІ-
¦а кЅп кЅзїнше Ѕз хабарын айтты (С.Бегалин, ша¦а аудармасам бўл д ы б ы р л а І т ы ґ
ШоІан àñó.). сЅзїне т¤сїну Іиын Ѕзї! – дедї (Е.Мырзахметов,
ДЫБДЫРЛАТУ Дыбдырлат етїстїгїнїґ Медет).
Іимыл атауы. Оныґ д ы б д ы р л а т у ы н а н ДЫБЫРЛАі±ЫРА= е т. Дыбырлай т¤су.
ештеґе т¤сїнбедї (Ауызекї). – Ол кїм, кїм? – деп Шыґ¦ыс д ы б ы р л а ґ І ы-
ДЫБДЫРЛАУ Дыбдырла етїстїгїнїґ Іи- р а п ШоІаннан талдап сўрай бастады (С.Бегалин,
мыл атауы. Жол бойы д ы б д ы р л а у м е н Бала ШоІан).
болды (Ауызекї). ДЫБЫРЛАі±ЫРАУ ДыбырлаґІыра
ДЫБЫЛ з а т. с Ѕ й л. Дыбыр. Шаршап етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
ж¤рген жўмысшылар тереґ ўйІыныґ албастысы ДЫБЫРЛАС= е т. Дыбыр-дыбыр етїсу.
басІан, алысудыґ д ы б ы л ы оята ал¦ан жоІ Єдїлбектїґ бўл сЅзї кедейлердїґ Іўла¦ына май-
(С.Камалов, Єґгїм.). дай жа¦ып, бєрї тым-тырыс жауап к¤тїп отыр-
ДЫБЫР з а т. Дабўр-дыбыр еткен дыбыс, ¦анда ўлыІтар бїрїне-бїрї Іарасып д ы б ы р л а-
д¤бїр. Сол сЅзїн айтып та болмады, сырттан д ы- с а д ы (С.Шарипов, Бекболат).
б ы р естїлдї (Ш.±ўмарова, ±ос шынар). Малда ДЫБЫРЛАСУ Дыбырлас етїстїгїнїґ Іи-
дыбыс, кЅлде шу, желде ыґыл жоІ, Маґайды мыл атауы. ≈ Д ы б ы р л а с у ы н Іой¦ызды.
манаурадым м¤лде ўмтылып, Судыґ сылдыр, ДЫБЫРЛАТ= е т. Дыбыр-дыбыр еткїзу. ТЅ-
то¦айдыґ д ы б ы р ы жоІ, БасІаны Іойдыґ кеґ екї сауса¦ымен столды д ы б ы р л а т ы п
єншїм таІа Іўртып (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). Ол кїшкене отырды да екї бала¦а: – Екеуїґдї Іайда
жастайынан адамныґ д ы б ы р ы мен дыбы- жўмсасам екен, – дедї (Е.Домбаев, Менїґ туыс.).
сы шыІІан жерден Іашып ¤йренген жыртІыш ДЫБЫРЛАТУ Дыбырлат етїстїгїнїґ
(С.Тºнекеев, ±иян асу). Іимыл атауы. ≈ Д ы б ы р л а т у ы н Іойды.
ДЫБЫРА= е т. Дыбыр-дыбыр ету. јстїп ДЫБЫРЛАУ1 с ы н. с Ѕ й л. Дыбыр-дыбыр
тўр¦анда д ы б ы р а п жауын жауды. Найза¦ай еткїштеу, баяулау. СЅзї д ы б ы р л а у, єйтсе
осып Ѕттї (Ж.Сатаев, ±ўйын). де кЅп сЅйлеудї с¤йетїн адам секїлдї (Б.Май-
ДЫБЫР-ДЫБЫР е л ї к. Дыбыр-д¤бїр, лин, Шы¦.).
к¤бїр-к¤бїр еткен тынымсыз, беймаза дыбысты ДЫБЫРЛАУ2 Дыбырла етїстїгїнїґ Іимыл
бїлдїретїн сөз. КЅршї ¤йдегї адамдар т¤нїмен д ы- атауы. Д ы б ы р л а у д ы ґ керегї жоІ, оятып
б ы р-д ы б ы р етїп ўйыІтатпай Іойды (Ауызекї). алмайыІ (±аз. єґгiм.).

6–1440
ДЫБЫ-ДЫБЫ 82
ДЫБЫРСЫЗ с ы н. Шуламай, ¤н шы¦армай. Таулар.). є) Белгї бердї, хабарлады. ±оґыр атпен
Бекєдїл аІыл¦а салып, жал¦ыз Ѕзї жеґе алмасы шоІытып белге шыІІанда, шопанныґ келе
есїне т¤сїп, д ы б ы р с ы з барып машина н½мiрїн жатІанын сезген Іос ала мойнаІ ¤рїп д ы б ы с б е
жазып алмаІ болып таянып едї, кЅзї жетпедї р ї п т ї (А.Байту¦анов, Шопан.). Мен ¦ой келген,
(Д.Жанботаев, Дала.). Д ы б ы р с ы з тез киїндї – дедї Андрей Шы¦анаІІа жаІында¦ан соґ д ы-
де, ая¦ыныґ ўшымен басып, сыртІа шыІты. б ы с б е р ї п (Ґ.Мўстафин, Шығанақ). ±аІпаныґ
±олына ўста¦ан шолаІ шапанын есїк алдында ар жа¦ынан бїреу келдї, К¤зетшї сол екен деп
тўрып кидї (±.Толыбаев, јжеттер). д ы б ы с б е р д ї (Абай, Тол. жин.).
ДЫБЫС з а т. 1. Ауа толІыны арІылы Дыбыс б¿л¿нд¿ [келд¿]. Јнї естїлдї, хабар
ІўлаІІа естїлетїн ¤н. ±ора жаІтан азын-аулаІ алынды. Ўзамай Іара жолдыґ ¤стїнде ат тўя-
Іозы-лаІтыґ тыІыры, Іойдыґ пысІыр¦ан ¦ыныґ д ы б ы с ы б ї л ї н д ї (Б.Майлин, Шы¦.).
д ы б ы с ы естїледї (Б.Бодаубаев, Желсїз т¤н.). Аспанда шырылда¦ан кЅп тор¦айдан басІа, Ѕзге
Ту¦аннан кейїн бала екї айдан аса-аІ д ы б ы с- жанныґ кЅп д ы б ы с ы б ї л ї н б е й д ї (М.Єуезов,
т ы аныІ бїлетїн болады (Ш.±ожахметова, Шы¦.). Аз ж¤ргенїм жоІ. Сонда да ж¤ре т¤стїм.
Ґаëам.). 2. л и н г в. СЅйлер сЅздї жїк-жїкке Он бїр жолдастыґ єлї ешІайсысынан д ы б ы с
бЅлїп тўратын элемент, сЅздїґ еґ кїшкене бЅл- б ї л ї н б е й д ї (Ж.Жўма²анов, Махаббат.). Алты
шегї. СЅз їшїндегї не сЅздер аралы¦ында¦ы к¤н Ѕттї сонымен, Асудыґ асты жа¦ымен, Бїр
д ы б ы с т а р д ы ґ айтылуына Іарай їшїнара д ы б ы с к е л д ї ІўлаІІа, АйІай сал¦ан зарымен
жапсарласып жанасуын д ы б ы с т а р д ы ґ (±амбар батыр).
¤ндесуї деймїз (±азїргї Іаз. тїлї). Тїлдегї сЅздер- Дыбыс дисперсиясы. ф и з . Дыбыс жыл­
дыбыстардан жасалатынын айта келїп, д ы б ы с- дамды¦ыныґ дисперсиясы – гармониялыІ дыбыс
т а р сЅздїґ еґ кїшкене бЅлшектерї, олар єрї толІындарыныґ фазалыІ жылдамды¦ы­н ыґ
Іарай бЅлїнбейтїнїн еске т¤сїру керек («±азаІст. жиїлїкке тєуелдїлїгї. Д ы б ы с д и с п е р с и я-
мект.»). с ы ортаныґ физикалыІ Іасиеттерї мен сол
Дауыссыз дыбыс. л и н г в. АйтІанда ортада¦ы бЅтен Іоспалардыґ, сондай-аІ, дыбыс
фонациялыІ ауа кедергїге ўшырап шы¦атын, таралатын орта (не дене) шекарасыныґ болуы
сЅз їшїнде буын жасай алмайтын дыбыстар. («геометриялыІ» дисперсия) салдарынан т¤-
К¤ллї тармаІтар бойында¦ы басІы, їшкї, аяІ- зїледї (±ЎЭ). Газда¦ы д ы б ы с д и с п е р с и я с ы
Іы ўйІастар дауысты жєне д а у ы с с ы з д ы- молекулалардыґ тербелмелї жєне айналмалы
б ы с т а р д ы ґ Іайталануы Ѕлеґнїґ ¤ндїлїгї еркїндїк дєрежесїн Іоздыру¦а, ал сўйыІтыІта¦ы
мен саздылы¦ын, єуездїлїк пен ўнасымын Іам- їшкї Іўрылымыныґ Іайта Іўрылуына, сондай-
тамасыз етедї («±азаІст. мект.»).Жаґылт­ аІ, диссоциация процестерїне, химиялыІ реак-
паштыґ сЅздерї айтылу¦а Іиын, кЅбїнесе, циялар¦а т.б. байланысты болып келедї (±ЎЭ).
ўяґ жєне Іатаґ д а у ы с с ы з д ы б ы с- Ал Іатты денелердегї д ы б ы с д и с п е р с и я-
т а р­ д а н Іўралады (М.Ґабдуллин, ±аз. ауыз с ы єдетте, акустикалыІ толІындардыґ Іандай
єдеб.). да бїр Іоздырулардыґ т¤рлерїмен єсерлесуїнен
Дыбыс алмасуы. л и н г в. СЅйлеу кезїнде пайда болады (±ЎЭ).
не тїлдїґ тарихи дамуы барысында сЅз їшїндегї Дыбыс жазу аппаратханасы. Фонолабора-
бїр дыбыстыґ басІа дыбысІа айналуы. Тїлдердї торияда¦ы дыбыс жазу¦а арнал¦ан аппараттар
салыстырмалы-тарихи тўр¦ыда танып-бїлу ¤шїн жиынты¦ы. ≈ Д ы б ы с ж а з у а п п а р а т х а-
д ы б ы с а л м а с у ы заґдылы¦ын зерттеу н а с ы н ы ң ж¢мысы.
Іажет (А.Ай¦абылов, ±аз. тїлї. морф.). Д ы- Дыбыс жылдамды¦ы. ф и з. Дыбыс тол-
б ы с а л м а с у ы фонетиканыґ заґдарына Іындарыныґ єрт¤рлї ортада¦ы орын алмастыру
сєйкес алмасу жєне тарихи алмасу болып екї- жылдамды¦ы. Д ы б ы с ж ы л д а м д ы ¦ ы н
ге бЅлїнедї (±ЎЭ). Т¤ркї тїлдерїнїґ т¤п тЅркї- Ѕлшеу арІылы заттардыґ кЅптеген Іасиетїн
нїндегї ортаІтыІтыґ сырын ашудыґ басты бїр аныІтау¦а болады (Физика). Єдетте, берїлген
кїлтї осы д ы б ы с а л м а с у ы заґдылы¦ында сыртІы шарттарда д ы б ы с ж ы л д а м д ы-
жатыр (±ЎЭ). ¦ ы белгїлї бїр зат ¤шїн тўраІты шама єрї ол
Дыбыс берд¿ [Іатты]. а) Јн Іатты, толІынныґ жиїлїгї мен амплитудасына тєуелдї
ишарат бїлдїрдї. Тўр орныґнан, не¦ып жатыр- болмайды (±ЎЭ). Д ы б ы с ж ы л д а м -
сыґ? – десем, ешкїм д ы б ы с б е р м е й д ї д ы ¦ ы газдарда температура мен Іысымныґ
(Б.Момышўлы, Офицер.). Єрї-берї ай¦ай- Ѕсуїне байланысты жо¦арылайды, сўйыІтыІ-
лап, ешкїм д ы б ы с б е р м е г е н соґ, тарда (судан басІасы)температураныґ
єйелдер ауыл¦а беттедї (М.Гумеров, Хазїрет.). жо¦арылàуына байланысты тЅмендейдї, ал
Адам жоІ ешбїр… Бў Іалай? Жаґа¦ы теґїз суында температураныґ, тўздылыІ-
І а т І а н кїм д ы б ы с? ±ўлаІІа ўр¦ан танадай, тыґ жєне тереґдїктїґ Ѕсуїне байланысты
Јй їшї бейбїт тым-тырыс (Ґ.±айырбеков, жо¦арылайды (±ЎЭ).
83 ДЫБЫ-ДЫБЫ
Дыбыс Іайталама. ә д е б. Бїркелкї, не ¤ндес бїректер, минаатарлар, реактивтї артилле-
дыбыстарды бїрнеше рет Іайталау арІылы рияныґ ўшыру Іондыр¦ылары) туралы мєлї-
сЅздердїґ бїр бїрїмен ¤йлесїмдїлїгїн арттыру меттердї, олардыґ атуларыныґ дыбыстарын
тєсїлї. Д ы б ы с І а й т а л а м а Ѕлеґде дыбыс Ѕлшеуїш Іўралдардыґ кЅмегїмен табу,
жиї Іолданылады. јлеґдегї ўйІастыґ Ѕзї де артиллериялыІ аспапты барлаудыґ Іўрылым-
бїркелкї, не ўІсас дыбыстарды Іайталау не­ дыІ бЅлїгї. Д ы б ы с п е н б а р л а у д ы ґ мїнде-
гїзїнде пайда болатын сЅз ¤йлестїгїнїґ бїр т¤рї тї Ѕз артиллериясыныґ атысына Іызмет кЅр-
¦ана (Єдеб. термин. сЅздїгї). Д ы б ы с І а й т а- сету, снарядтардыґ (миналардыґ) жарылысы-
л а м а тек дыбыс ¤йлестїгїн Іуалау болмай, ныґ ауытІуын, дыбыстыІ реперлердїґ коорди-
сЅздїґ ¤ндестїгїн к¤шейту Іажет бол¦анда, сол ар­ натасын аныІтау, жою атысын баІылау (±аз.
Іылы сЅздїґ ма¦ынасына айрыІша кЅґїл ауда­ру тїлї термин. Єскери.). Д ы б ы с п е н б а р л а у
¤шїн Іолданылады (Єдеб. термин. сЅздїгї). жа¦дайдыґ кЅрїнїмдїлїгїне тєуелсїз, сондыІтан
Д ы б ы с І а й т а л а м а ¤лкен тал¦ампаздыІпен жылдыґ кез келген уаІытында ж¤ргїзе берїледї
мЅлшерден асырмай алынып жєне Ѕте шебер жєне оны Іарсыластыґ барлауы їздеп табуы Ѕте
Іолданылса, єдемї де келїстї болады (Єдеб. Іиын (±аз. тїлї термин. Єскери.).
термин. сЅздїгї). Дыбыс режиссер¿. Ѕ н е р. Театр мен ки-
Дыбыс ІарІындылы¦ы. ф и з. Дыбыс к¤шї нода айтылатын сЅздїґ дўрыс дыбысталуын
– толІынныґ таралу ба¦ытына перпендикуляр Іада¦алайтын маман. ≈ Д ы б ы с р е ж и с с е р i
Іойыл¦ан бїрлїк аудан арІылы бїрлїк уаІыт маманды¦ы.
їшїнде дыбыс толІыны таситын орташа энергия Дыбыстан жо¦ары жылдамдыІ. Ортаныґ
мЅлшерї. СфералыІ ж¤гїрме толІынныґ д ы б ы с немесе орта їшїндегї дененїґ берїлген ортада¦ы
І а р І ы н д ы л ы ¦ ы дыбыс кЅзї ІашыІты¦ыныґ дыбыс жылдамды¦ынан артыІ жылдамдыІпен
квадратына керї пропорционал болады (±ЎЭ). Іоз¦алу ІарІыны. ≈ Д ы б ы с т а н ж о ¦ а р ы ж ы л-
д а м д ы ² п е н ¢шатын ºскери ¢ша²тар.
Тўр¦ын толІынныґ д ы б ы с І а р І ы н д ы л ы ¦ ы
Дыбыс толІыны. ф и з. Эфирден тыґдайтын
нЅлге теґ (ѕ = 0), Ѕйткенї бўл жа¦дайда дыбыс
сЅздїґ физикалыІ ортада¦ы ауа тербелїсїмен
энергиясы а¦ыныныґ орташа мєнї болмайды
естїлуї. Радиохабарлар белгiлi бiр д ы б ы с
(±ЎЭ). Д ы б ы с І а р І ы н д ы л ы ¦ ы децибел
т о л ² ы н д а р ы ар²ылы берiледi («Туған тїлї»).
шкаласы бойынша ІарІындылыІ деґгейїмен де
Дыбыстыґ жўтылуы. ф и з. Дыбыс тол­
ба¦аланады (±ЎЭ).
Іындары энергиясыныґ энергияныґ басІа
Дыбыс Іысымы. ф и з. ТўраІты дыбыс т¤рлерїне (кЅбїнесе жылу¦а) ауысу Іўбылысы.
Ѕрїсїндегї денеге єсер ететїн Іысым. Д ы б ы с І ы- Д ы б ы ст ы ґ ж ў т ы л у ы жўтылу коэффициентї­
с ы м ы н дыбыс тарайтын ортада д¤ркїн- мен (а) сипатталады (±ЎЭ). Егер дыбыс Ѕткен кез-
д¤ркїн Ѕзгеретїн дыбыстыІ Іысыммен шатас- де ортаныґ тепе-теґ к¤йї бўзылса, онда жо¦ары-
тырмау керек (±ЎЭ). Д ы б ы с І ы с ы- да¦ы формуламен аныІталатын дыбыс жўтылуы
м ы дыбыс энергиясыныґ ты¦ызды¦ына, едєуїр ¤лкен шамада болады (±ЎЭ). ±атты дене
демек, дыбыстыІ Іысымныґ квадратына д ы б ы с ж ў т ы л у ы негїзїнен, Іатты дененїґ
пропорционал болады. Д ы б ы с І ы с ы м ы їшкї ¤йкелїсїмен жєне жылу Ѕткїзгїштїгїмен
акустикалыІ радиометрмен Ѕлшенедї (±ЎЭ). аныІталады єрї оныґ шамасы заттыґ кристал-
Д ы б ы с І ы с ы м ы н ы ґ шамасын бїле отырып, дыІ к¤йїне, материалдыґ алдын ала Ѕґделуїне
берїлген ортада¦ы дыбыс ІарІындылы¦ыныґ тєуелдї болып келедї (±ЎЭ).
абсолют шамасын аныІтау¦а болады (±ЎЭ). Дыбыс ¤йлес¿м¿. є д е б. Поэзияда дыбыс
Дыбыс Ѕр¿с¿. ф и з. Кеґїстїктїґ дыбыс тол- ¤ндестїгїн пайдалану тєсїлї. Д ы б ы с ¤ й л е-
Іындары таралатын айма¦ы. Д ы б ы с Ѕ р ї с ї н с ї м ї фонетикалыІ жєне стилистикалыІ мєн-
Ѕлшеу ¤шїн микрофон, гидрофон т.б. дыбыс ма¦ынасына сай, єрбїр сЅз Ѕлеґге жа¦ымды
Іабылда¦ыштар пайдаланылады («±азаІст. тембр, эмоциялыІ баяу, нєр Іоса отырады
мект.»). Д ы б ы с Ѕ р ї с ї энергетикалыІ тўр- (Әдеб. термин. сөздiгi ). Аллитерация, ассонанс,
¦ыдан дыбыс энергиясыныґ ты¦ызды¦ымен, дыбыс Іайталауыныґ, дыбыс елїктеушїлїк
ал энергия тасымалы бол¦ан жа¦дайда дыбыс сияІты тєсїлдер д ы б ы с ¤ й л е с ї м ї н е
ІарІындылы¦ымен сипатталады (±ЎЭ). Д ы б ы с негїзделедї (Әдеб. термин. сөздiгi ).
Ѕ р ї с ї жалпы жа¦дайда, сєуле кЅзїнїґ Іуатына, Дыбыс ¤ндест¿г¿. л и н г в. СЅз їшїндегї,
сондай-аІ, оныґ ба¦ытталу сипаттамаларына да сЅз аралы¦ында¦ы дыбыстардыґ єуендесїп,
тєуелдї болады (±ЎЭ). Шексїз бїртектї ортада¦ы сєйкестенїп айтылуы. Д ы б ы с ¤ н д е с т ї г ї –
бїр сєуле кЅзїнїґ д ы б ы с Ѕ р ї с ї ж¤гїрме толІын ІазаІ тїлїнїґ басты фонетикалыІ заґдылы¦ы
Ѕрїсї болып есептеледї (±ЎЭ). (±аз. грамм.).
Дыбыспен барлау. є с к. ±арсыластыґ кЅз- Дыбысын өш¿рд¿. Көзїн құртты,
ге кЅрїнбей атып жатІан батареялары (зеґ- жойды, жоқ еттї. Бїр кезде Сўртаев бас-
ДЫБЫ-ДЫБЫ 84
Іар¦ан бЅлїмшенїґ алдыґ¦ы шебї жау Іор¦аны- д ы б ы с т а п тўр¦андай болады да, Іатты
сына таяу келїп, гранаталар жару арІылы Іина­л ып Іаламын (Н.Ґабдуллин, Сар.
жаудыґ екї пулеметїнїґ д ы б ы с ы н Ѕшїрдї æàïûðà²). 5. Белгї беру. Мырзахан Іў-
(Т.Жанêелдин, Партизан.). ры¦ын таІымына Іыстырып, тыма¦ыныґ бїр
±ысып жинастырыл¦ан дыбыс. и н ф. <а¦ыл. Іўла¦ын їшїне жымыр¦ан бетїнде атынан т¤спей
packed sound> СаІталатын дыбыстыІ аІпарат д ы б ы с т а д ы (К.Оразалин, АІ жазыІ).
кЅлемїн ўл¦айту маІсатымен бейнедискїнїґ бїр ДЫБЫСТАҐЫШ с ы н. Дыбыс шы¦ар¦ыш.
кадрында¦ы дыбыс порциясын цифрлыІ кодтау ±азаІ сыныптарында орыс жєне шетел тїлїн ¤й-
тєсїлї. ретуге д ы б ы с т а ¦ ы ш техникалыІ Іўралдыґ
ЦифрлыІ дыбыс. и н ф. <а¦ыл. digital Іолданылуы Ѕте кеґ («±азаІст. мект.»).
sound> Компьютер жадына дыбысты сандар ДЫБЫСТАЛ= е т. Дыбыс шы¦арылу, ¤н
тїзбегї т¤рїнде жазу єдїсї. ≈ Ц и ф р л ы ² д ы- Іатылу. Єр саба¦ымызда ІазаІ сЅздерїнїґ дў-
б ы с т ы ½´деу. рыс айтылып, ІазаІ тїлїне тєн єрїптердїґ дўрыс
ДЫБЫСБЄСЕіДЕТКѕШ: дыбысбєсеґ- д ы б ы с т а л ¦ а н ы Ѕз нєтижесїн бердї
детк¿ш Іўрыл¦ы. Теледидар мен радиодан берї- («±азаІст. мект.»).
летїн хабардыґ дўрыс дыбысталуын реттейтїн Дыбыстал¦ан кеск¿н. и н ф. <а¦ыл. au-
Іўрылым. Дыбыс жазу аппаратханасында д ы- dio – visual image> МузыкалыІ Іостаумен
б ы с б є с е ґ д е т к ї ш І ў р ы л ¦ ы да бар жабдыІтал¦ан кескїн.
(«Òүðêiñòàí»). ДЫБЫСТАЛУ Дыбыстал етїстїгїнїґ Іи-
ДЫБЫСЖАЗҐЫШ: дыбысжаз¦ыш ап- мыл атауы. ±азаІ тїлїнде ерекше деп аталатын
парат. Зертханада¦ы дыбыс жазатын Іўрыл¦ы. то¦ыз єрїптїґ д ы б ы с т а л у акустикасына
Институттыґ фонолабораториясы д ы б ы с- сипаттама берудi студенттерге мєлїмет беруден
ж а з ¦ ы ш а п п а р а т п е н жабдыІтал¦ан бастадыІ («±азаІст. мект.»). Театр мўра¦атында
(«Òүðêiñòàí»). ±ўрманбек жаз¦ан Іўжат саІтал¦ан екен, онда
ДЫБЫС-СЫБЫС з а т. 1. ±ўлаІІа естїле- былай дептї: «Евгений Онегин» мен «Чио-чио-
тїн ¤н. БасІалай д ы б ы с-с ы б ы с байІалмайды, сан» ІазаІ тїлїнде Іойылды, текстї аудар¦ан
тып-тыныш, бЅлменїґ їшї ала сєуле (ј.±анахин, кезде оныґ д ы б ы с т а л у ы н а нўІсан келдї,
Ж¤рек Іалауы.). 2. а у ы с. АлыпІашты єґгїме, сондыІтан єйгїлї опералар нашар Іабылданды
аныІ емес хабар. ±ала жаІтан келїп жатІан д ы- (±.Байсейїтов, ±ўштар.).
б ы с-с ы б ы с І а Іара¦анда к¤йеуїмен жолыІ²ан ДЫБЫСТАН= е т. Јн Іатылу, дыбыс шы-
сыґайлы («Соц. ±аз.»). ¦арылу, дыбысталу. Ашуланып ±обыланды ±ам-
ДЫБЫССЫЗ с ы н. 1. Јнсїз. јмїрде аттан шыменен ўрады. Д ы б ы с т а н ы п адамдай Екї
басІа Іызы¦ы да, Іуанышы да жоІтай кЅрїнет¿н ат бїрдей жылады (±обыланды áàòûð).
бўйы¦ы шалдыґ осы бїр д ы б ы с с ы з жай к¤лкїсї ДЫБЫСТАНУ Дыбыстан етїстїгїнїґ
есїмде Іалды (С.БаІбергенов, Мен сїздї.). Бїр Іимыл атауы. Д ы б ы с т а н у ы таґғалдырды
кезде ая¦ын д ы б ы с с ы з абайлап, даІ-даІ ба- (Ауызекї).
сып бў¦ып келїп Іал¦ан жабайы сары мысыІты ДЫБЫСТАС с ы н. Дыбысталуы бїрдей.
кЅрдї (ј.Тўрманжанов, Менїґ кїтаб.). Тദы Алдыґ¦ы сЅйлем соґында¦ы сЅз жиегїмен бай-
ўйІыныґ Іўша¦ында жатІан ¤й їшїн мазаламау¦а ланысып, д ы б ы с т а с боп келуї бўл сЅздїґ їшкї
тырысып, ая¦ыныґ ўшымен артыІ-ауыс д ы- Іуатын, їшкї отын Іаулатып молайта т¤скендей
б ы с с ы з, еппен басып Іимылдайды (С.Ґаббасов, («±азаІст. мў¦.»).
Серпер). 2. Дыбыстыґ Іатысуынсыз. Д ы б ы с- ДЫБЫСТАС= е т. Дыбыс шы¦арысу,
с ы з сЅз жоІ («Ана тїлї»). Дауысты д ы б ы с с ы з ¤н Іатысу. Олар Іосыла д ы б ы с т а с т ы
сЅз болмайды (±азiргi. Іаз. тїлї). (Ауызекї).
ДЫБЫСТА= е т. 1. Дыбыс шығару. Сєл ДЫБЫСТАСУ Дыбыстас етїстїгїнїґ Іи-
д ы б ы с т а с а ґ, б¤кїл тау-тас жദыры¦ып, мыл атауы. ЎзаІ уаІыт д ы б ы с т а с у м е н
жан-жаІтан Іаптап шулап Іоя бергенде, таби-
болды (Ауызекї).
¦аттыґ осынау тദажайыбына Іайран Іаласыґ
ДЫБЫСТАТ= е т. Дыбыс шы¦арту, ¤н
(±.Кенжеòаев, Дархан). 2. Даусын шығару,
Іатыру. Домбырамызды дєуїр талабына сай
үн қату. ±асІыр да Іалт Іарап тўра Іалды,
д ы б ы с т а т ы п, жаґа Ѕрїстер ашу Ѕнерге
Д ы б ы с т а п ойла¦андай єр Іиялды. Єуелде
жанашыр баршамыздыґ борышымыз («Лен.
ўлып тўр ¦ой деп ойлап ем, БайІасам, Ѕлеґ
жас»).
сЅзге даярланды (Айтыс). 3. Айғайлау, шақыру.
ДЫБЫСТАТУ Дыбыстат етїстїгїнїґ Іи-
– ШоІан, ШоІан,– деп д ы б ы с т а д ы.
јзї де оІу ойында болып, сергек жатІан. мыл атауы. Дўрыстап д ы б ы с т а т у керек
ШоІан басын жастыІ­тан жўлып алды (С.Бегалин, (Ауызекї).
Бала ШоІан). Мен д ы б ы с т а п сєлем бермек бо- ДЫБЫСТАУ Дыбыста етїстїгїнїґ Іимыл
лып ем, Іолымен нўсІап «дыбысыґды шы¦арма» атауы. КЅзїн ашІан ±аят Ѕзїне тЅнїп тўр¦ан
дегендей болды (Ш.Айманов, ±ыран.). 4. Сөйлеу, та¦ыныґ ырси¦ан сойдаІ тїстерїн кЅрдї де бойы
ауызша жеткїзу. Осылай деп жан д¤ниемде бїреу суып, д ы б ы с т а у ¦ а демї бїтїп, тїлї байланып
85 ДЫБЫ-ДЫБЫ
Іалды (Н.Мўраталиев, Јмїт). Бўл тек Іана (±ЎЭ). Ертедегї єрїп жазуы (финикий жазуы,
т¤рлїше д ы б ы с т а у емес, сондай-аІ Іўйры¦ын арамей жазуы жєне т.б.) консонантты д ы б ы с-
бўл¦ап, Іўла¦ын тїктеп, ая¦ымен т¤рлїше белгї т ы І ж а з у болады. Онда¦ы таґбалар тек
беру тєсїлї (Зоология). дауыссыз дыбыстарды ¦ана белгїлейтїн бол¦ан
Дыбыстау мүшелер¿. Сөйлеу мүшелерї. Тїл (±ЎЭ). Зерттеушїлер еґ ал¦ашІы таза д ы б ы с-
дыбыстары д ы б ы с т а у м ¤ ш е л е р ї арІылы т ы І ж а з у деп финикий жазуын атайды. Жазу
жасалады (±азїргї Іаз. тїлї). тарихыныґ мамандарыныґ пїкїрїнше, финикий
ДЫБЫСТЫ с ы н. Дыбысы бар, дыбыс жазуыныґ ескерткїштерї (Ахирам, Асдрубаал,
шы¦аратын. Малдар¦а Іойылатын аттардыґ Элибаал жазба ескерткїштерї жєне т.б.) бїздїґ
ІысІа д ы б ы с т ы болатынды¦ына оІушылардыґ заманымыз¦а дейїнгї Õ-Õ¾¾ ¦асырларда пайда
назарын аудару керек («ХалыІ мў¦.»). А-та, а-на, бол¦ан (±ЎЭ).
є-ке, ї-нї дегендегї аëдыґ¦ы сЅз бЅлшегї бїр д ы- ДыбыстыІ компакт-диск. и н ф. <а¦ыл. au-
б ы с т ы ашыІ буын да, кейїнгї сЅз бЅлшегї екї dio СD> јнеркєсїптїк жа¦дайларда жазыл¦ан,
д ы б ы с т ы ашыІ буын («±азаІст. мект.»). тўрмыстыІ стереож¤йесїнде Іолдану¦а
Дыбысты т¿л. Дыбыс пен сЅзден Іўрал¦ан, арнал¦ан компакт-диск. Д ы б ы с т ы І к о м-
адамдардыґ бїр-бїрїмен сЅйлесетїн, т¤сїнїсетїн п а к т-д и с к ї н ї СD-ROM жинаІтауыштарыныґ
Іўралы. Адамныґ жануарлардан басты айырма- кЅпшїлїгїнде жദырту¦а болады (±аз. тїлї
шылы¦ы, онда еґбек пен Іо¦ам Ѕмїрї процесїнде термин. Информатика.).
д ы б ы с т ы т ї л дамып жетїлген (±.ЖарыІбаев, ДыбыстыІ Іысым. Дыбыс толІындарыныґ
Психология). Д ы б ы с т ы т ї л еґбекпен бїрге, орта арІылы Ѕткен кезїнде пайда болатын Іы-
адам санасыныґ дамуыныґ негїзгї бїр факторы сымыныґ айнымалы бЅлїгї. Д ы б ы с т ы І І ы-
болып табылады (±.ЖарыІбаев, Психология). с ы м дыбыс толІындарыныґ жиїлїгїне теґ жиї-
Дыбысты фильм [кино]. ө н е р . Дыбысы лїкпен Ѕзгередї (±ЎЭ). Кейде дыбысты сипаттау
б а р , а к т е р л а р ы с ө й л е п д а у ы с ­т а й т ы н ¤шїн д ы б ы с т ы І І ы с ы м н ы ґ деґгейї ў¦ымы
фильм. 1929 жылы 28 мартта Ленин­г радта пайдаланылады (±ЎЭ). Д ы б ы с т ы І І ы с ы м-
д¤ниеж¤зї бойынша ал¦ашІы дыбысты н ы ґ бїрлїктердїґ халыІаралыІ ж¤йесїндегї
кинотеатр ашылып, онда С.М.Кировтыґ Ѕлшем бїрлїгї – Н/м2 (1 Па = 1H/м2) (±ЎЭ).
Іатысуымен профессор А.Ф.Шориннїґ єдїсї ДыбыстыІ тосІауыл. СоІІы толІын¦а
бойынша т¤сїрїлїп, эксперименттїк д ы б ы с- ўшыра¦ан Іўбылыс. ≈ Д ы б ы с т ы ² т о с ² а-
т ы ф и л ь м кЅрсетїлдї (М.±ўдайІўлов, ОІу у ы л ²ою.
киносы). ДыбыстыІ файл. и н ф. <ағыл. audio (sound)
ДЫБЫСТЫ± с ы н. ДыбысІа Іатысты, file> Мультимедиа ж¤йелерїндегї адамныґ
со¦ан тєн. Ол еґ єуелї домбыраныґ бар д ы б ы с- сЅйлеген сЅзїн жദыртатын áà¦äàðëàмасы бар
т ы І м¤мкїншїлїгїн сарІа пайдаланды, содан файл. ≈ Д ы б ы с т ы ² ф а й л д а р д ы ½´деу.
соґ барып оркестрге т¤сїрдї («±аз. єдеб.»). Шет ДЫБЫСТЫЛЫ± з а т. Дыбысты болушы-
тїлдї оІып-¤йрену еґ алдымен сол тїлдїґ д ы- лыІ, ¤ндестїк. ѕлияста кЅп буынды Ѕлеґдерден
б ы с т ы І ж¤йесїн, онда¦ы жеке дыбыстардыґ тўратын ўйІастар мен їшкї ыр¦аІты берїк саІ-
таби¦атын танып бїлуден басталады («±азаІст. таушылыІтыґ басым келетїнїн, Ѕлеґнїґ д ы б ы с-
мект.»). Ы.Алтынсарин ІазаІ балаларыныґ ана т ы л ы І жа¦ын да ерекше ескередї («±аз.
тїлїнде сауат ашу жўмысын тўґ¦ыш рет д ы- єдеб.»). Музыка д ы б ы с т ы л ы ¦ ы н а арнап
б ы с т ы І метод бойынша ўйымдастырады кЅрнекї Іўрал їлїп ІойдыІ («±азаІст. мект.»).
(«±азаІст. мект.»). ДЫБЫСХАНА з а т. Дыбыс жазатын
ДыбыстыІ аІпарат. и н ф. <а¦ыл. audio лаборатория, фонîтека. Кїтапхана жанынан
information> Дыбыстау арІылы айтылатын ша¦ын д ы б ы с х а н а ўйымдастырылды
жєне берїлетїн аІпарат, мєлїмет. ≈ Д ы б ы с- («±азаІст. мект.»). Кабинеттер сан Іилы тех-
т ы ² а ² п а р а т технологиясы. никалыІ Іўралдармен, д ы б ы с х а н а м е н
ДыбыстыІ бейнеЅн¿м. Экраннан кЅрсетї- жабдыІтал¦ан («±азаІст. мект.»).
летїн дыбыстыІ фильм. ДЫБЫСШЫ з а т. ДыбыстыІ ¤ндї, сЅздїґ
ДыбыстыІ драйвер. и н ф. Дыбыс жദыр- дўрыс естїлуїн реттеушї. Режиссердїґ берген
ту ¤шїн Іолданбалы программа пайдаланыла- жарлы¦ын екї етпей орындау – телеоператор¦а,
тын драйвер. Д ы б ы с т ы ² д р а й в е р ассисòåнттерге, д ы б ы с ш ы л а р ¦ а, диктор¦а
²ондырды (Ауызекї). заґ (О.Са¦ынáаев, ЎзаІ жол).
ДыбыстыІ жазу. л и н г в. Тїл дыбыстарын, ДЫБЫСШЫЛ с ы н. Дыбысты тез аґ-
фонемаларды єрїппен таґбалайтын жазу ж¤- ¦ар¦ыш, саІ. ±ўла¦ымныґ д ы б ы с ш ы л ы н
йесї. Таза к¤йїнде консонантты д ы б ы с т ы І нетерсїґ, Жалт Іарадым, жалт Іарадым асы¦а
ж а з у б.з.б. 2-мыґжылдыІтыґ 2-жартысын- (М.Шаханов, ±ыран ²îíáà.). Єрї д ы б ы с-
да пайда болса, вокалдан¦ан дыбыстыІ жазу ш ы л, єрї иїсшїл тау та¦ысы арІарды аґдып
б.з. 1-мыґжылды¦ыныґ басында пайда бол¦ан шыІІан бўлардыґ шарттары тау¦а їлїнген соґ-
ДЫҒА-ДЫЗА 86
аІ дабырлап сЅйлеспеу, Іатты ІаІырынып жЅ- күттї халық (Н.Ахметбеков, Амангелдї).
телмеу (С.Бегалин, УаІыт.). Д ы б ы с ш ы л 2. а у ы с. Ды¦ыр салдыру, дїкїґдету. Ояз
Темїрке тЅсектен атып тўрып, иы¦ына бїрдеґенї д ы ¦ ы р л а т ы п болыс-болысІа «баратын
асы¦ыс їле салып тысІа шыІты (Є.Нўрпейїсов, жїгїттердїґ спесїгїн тапсыр», – деп жатыр
Сергелдеґ). (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). «±онаІтардыґ
ДЫҐАЛ с ы н. ж е р г. Зор, їрї, ¤лкен. Мына аттарын ерттеґдер» – деп Намазбек д ы ¦ ы р-
ўзынды¦ы ширек шаІырым шЅптїґ к¤лте жолы- л а т а д ы (I. Жанс¤гiров, Шы¦.).
ныґ бїр жолы бїр д ы ¦ а л шЅмелеге, ±ўдай ДЫҐЫРЛАТУ Ды¦ырлат етїстїгїнїґ Іи-
бїледї, мына жердїґ Ѕзїнен тўп-тура бїр кебен мыл атауы. Д ы ¦ ы р л а т у ¦ а жол бермедї
тўратын болады (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). (Ауызекї).
Уа, халайыІ, ä ы ¦ а л ІайыІ Пїлге лайыІ, пўл¦а ДЫҐЫРЛАУ Ды¦ырла етїстїгїнїґ Іимыл
алайыІ (±.Мырзалиев, Алуан.). атауы. ±айта-Іайта д ы ¦ ы р л а у м е н болды
ДЫҐЫЛ с ы н. с Ѕ й л. Ды¦ал. Ыґ¦ай ер, (Ауызекї).
ыґ¦ай жайсаґ, ыґ¦ай д ы ¦ ы л, КЅремїн кЅп ДЫЗ ү с т. Тез, шапшаң. Сол д ы з ашу
їшїнде Тынбайды да. ХалыІтыґ ўлы ал¦ысын, басылып, сабасына т¤скен сайын ол Ѕзїнїґ
КЅзде жас, кЅґїлї мас тыґдайды о да (Ж.Молда- єлгї оґба¦ан алдында дєрменсїздїгїн амалсыз
¦алиев, ±ыран äàëà). мойындай бастады. Бўрын да ханныґ оны
ДЫҐÛЛДАН= е т. ж е р г. ѕрїлену, ¤лкен, зор ая¦ысы жоІ-тын (±.Сал¦арин, Јбедей).
боп кету. Кїшкентай Іара бала едї Ѕзї д ы ¦ û л- Дыз етк¿з¿п. Тез, шапшаң, көздї ашып
д а н ы п кетїптї ¦ой (±азಠтїлї. аймаІ. сЅздiгi). жұмғанша. Барам деген жерїґе д ы з е т к ї з ї п
ДЫҐЫР з а т. Єбїгер, єлек. Келїп жатыр, жетїп барасыґ (С.Ж¤нїсов, Жапанда.).
кетїп жатыр нўрлы жыл, Тїл ўшында ажал де- Дыз етпе. а) Тез, шапшаң. Ай¦ырдыґ жылына
ген бїр д ы ¦ ы р. Ал Іарттардыґ Іайда бара бїр жўмалыІ Іана Ѕнерї болатындыІтан, ¤йїрге
жатІанын, Ойлап тўрсаІ бїтер емес бўл ¦ўмыр т¤сїп желІуыІ бол¦ан кезде д ы з е т п е ўшІыр
(Т.Молда¦алиев, Ж¤рек.). келедї, бїраІ алысІа сїлтей алмайды (З.АІышев,
Ды¦ыр салды. Єбїгерледї, єлекке т¤сїрдї. ѕле Жесїрлер). ә) Онша ўзаІІа бармайтын, ІысІа
бойын жа¦алап, Бїр т¤бекке ты¦ылды. ±оІан мерзїмдї. Ол «Іазїр жаІсы ат Іалмай барады, кЅбї
Іолы ІоІаґдап, С а л а б е р д ї д ы ¦ ы р д ы д ы з е т п е шабыстан артылмайтын текежàу-
(Жамбыл, Шы¦.). Жел с а л ¦ а н соґ д ы ¦ ы р д ы, мûт т¤ге» деп Іинала к¤рсїнетїн (Д.Досжанов,
Жермен жалын ж¤гїрдї. Кїлеґ Іызыл Іанаттар, Зауал). Д ы з е т п е нЅсер Ѕткенше, Панасына
Ж¤гїре басып жалаІтар (ј.Тўрманжанов, Ме- таласып. ТанысІан жастар кеткенше, Єзїлдерї
нїґ кїтаб.). жарасып (±.Жарма¦амбетов, Сы ê¤н).
Ды¦ыры мен ы¦ырын шы¦арды. Берекесїн Дыз етт¿. а) Ауыр¦аннан, ¤сїктен дене шым
алды, мазалады, шырІын кетїрдї. Алтын едї бїр еттї. Сол Іўла¦ы жылан ша¦ып ал¦андай д ы з е т е
к¤нде, а¦аш болды шў¦ырыґ. Тûюсыз тентек тЅ- Іал¦ан ±анат тЅсектен атып тўрды (Н.Сералиев,
леґгїт, Шы¦арды елдїґ ўрлыІпен, Д ы ¦ ы р ы ЫстыІ ê¤ëøå). Апан їшїнде бетї бїр д ы з е т-
м е н ы ¦ ы р ы н (Дулат Бабатайўлы, Замана.). к е н. Ендї сол бет тастай, т¤к сезбейдї. Боран
ДЫҐЫРДАЙ с ы н. с Ѕ й л. Дардай, дырдай. єлї толастар емес (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген).
±ар¦абайдыґ Іасына екї д ы ¦ ы р д а й жїгїт є) Лып еттї, тезїнен Іимыл жасады. – ±ой,
Іосып берїп, Алатауды «Ал¦абасІа» аттандырып жан-жалы Іўрсын – деп, д ы з е т е т¤стї
жїберейїн (±.Сатыбалдин, ±ызыл жалау). Нўр¦али (Ґ.М¢стафин, Дауыл.). б) Баж ете
ДЫҐЫРЛА= е т. Ды¦ыр салу, дїкїґдеу, қалды. Хамиттїґ ендї ¦ана кЅзї їлїне берїп едї,
асыІтыру. јзїмен ойнап отыр¦ан жїгїтке, дєлїздегї Іоґырау д ы з е т е т¤стї («±аз.
«бол-бол, ойна!» деп д ы ¦ ы р л а с а да єдеб.»). в) Ашуланып Іалды, быж-быж еттї.
анау: «АсыІпа! Ойнармыз!» – деп бїресе ТоІаш жїберсе єкесїнїґ ¤йїне жїберген жоІ,
байын санап, бїресе ортада¦ы атын санап мемлекетке жїберткен. Не деп тўрсыґ Ѕзїґ?
бїраз отырды (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). КЅп деп – басІарма д ы з е т е т¤сїп едї, Ў¦ыбай
ўзамай колхоз басшылары астыІ пїсїп Іал- о¦ан елеґ етпедї (Х.Тїлемїсов, Азамат). Ол тїптї
ды, шЅптї тездеп бїтїру керек деп д ы ¦ ы р л а й тыныштал¦ан, д ы з е т к е н ашудан да дым
бастады (А.Єлсеров, Алыста.). жоІ (Є.Нўрпейїсов, К¤ткен к¤н.). г) ТолІып,
ДЫҐЫРЛАС= е т. Ды¦ыр салысу, дїкїґдесу. бетїне Іан ж¤гїрдї. Ласло ма¦ан жалт бўрылды,
Д ы ¦ ы р л а с п а й тыныш отырды (Ауызекї). єлденеге тїлї жетпей, Іолымен кЅкiрегїн басып,
ДЫҐЫРЛАСУ Ды¦ырлас етїстїгїнїґ Іи- иїлїп басын изеп, аІІўба ж¤зїне д ы з е т ї п Іан
мыл атауы. Д ы ¦ ы р л а с у ы ўзаІІа бармады ойнап шы¦а келдї (¾.ЖаІанов, Бїрїншї.).
(Ауызекї). ДЫЗА±: дызаІ ІаІты. Без-без еттї, азар
ДЫҐЫРЛАТ= е т. 1. Дүбїрлету, дүрїлдету. да безер болды, безек ІаІты. Жїберме, жїбер-
Қаланы қаусырмалап ортаға алып, Жағалап ме! – деп келїншек д ы з а І І а ¦ ы п Іоя бер-
жан бауырлай тұрды барып. Тоқттатты ат дї, – Іашып кетедї, айырылып Іаласыґ (Т.Дєу-
тұяғын д ы ғ ы р л а т п а й , Шабуыл барабанын ренбеков, С¤мбїле.).
87 ДЫЗА-ДЫЗЫ
ДЫЗА±ТА= е т. э к с п. 1. Жаны ДЫЗАЛА±ТАН= е т. К¤йїп-пїсїп шыж-быж
Іалмай Іимылдау, безек қағу. Менїґ д ы- болу. Бостан-босІа д ы з а л а І т а н б а й, сабыр
з а І т а п ж¤ргенїм сендердїґ Іамдарыґ емес саІта (Ауызекї).
пе (Б.Тїлегенов, КЅктем.). 2. Без-без ету, дызаІ ДЫЗАЛА±ТАНУ ДызалаІтан етїстїгїнїґ
Іа¦у, дїрдектеу. Єлде Іара тўлыптыґ Іызуы Іимыл атауы. Со¦ан бола д ы з а л а І т а н у-
ма, єйтеуїр осыдан аз¦ана бўрын жанын Іояр¦а д ы ґ жЅнї жоІ (Ауызекї).
жер таппай д ы з à І т а ¦ а н Тайбектїґ аяІ-Іо- ДЫЗАЛА±ТАТ= е т. Ашуландырып, шыж-
лы жылына бастады (Ê.Сегїзбаев, Жыл ê¤íäåð¿). быж еткїзу. Сонысымен ол єкесїн д ы з а л а І-
3. Быжылдау, к¤йїп-пїсу, ашуға булығу. т а т ы п Іойды («±аз. єдеб.»).
ашуға булығы. Ыза болсам, к¤йїп-жанып ДЫЗАЛА±ТАТУ ДызалаІтат етїстїгїнїґ
д ы з а І т а п кетем (Б.СоІпаІбаев, Бастан Іимыл атауы. Д ы з а л а І т а ò у д ы ґ себебїн
кеш.). «АІсайда¦ы жылІылар тегїс босып, бїлмедї (Ауызекї).
биелер Іўлын тастап кетїптї» деген кЅршїнїґ ДЫЗАЛА±ТАУ ДызалаІта етїстїгїнїґ
хабарын естїген кемпїр одан сайын тЅбе шашы Іимыл атауы. Отрядтыґ маґында¦ылардыґ д ы-
тїк тўрып д ы з а І т а п кеттї (С.Досымов, з а л а І т а у ы н кЅрген Амангелдї шабармандар
ЖദырыІ). јй, сен неге д ы з а І т а п кеп Іаша жўмсап, сарбаздарыныґ шабуыл¦а дайын
бересїґ, єй! – деп Са¦ын Дарын¦а кЅґїл¿ тол- тўруын тапсырды (С.Єйешов, Жദырту).
ма¦андай боп та Іалды (М.С¤ндетов, БалыІ ДЫЗАТТА= е т. с Ѕ й л. ДызаІта. Д ы з а т-
аула.). ЖаІып д ы з à І т а п Іатты кейїгенмен т а п ж¤гїрїп сай аралап т¤к Ѕндїре алмай, аІыры
жўдырыІ кЅтерерї жоІ, шы¦асыз жан (М.С¤н- Іиян¦а апарып таста¦ан жал¦ыз бетїмен дызаІтап
детов, ±ўмда¦ы.). жор¦алап сызып бара жатты (С.Елубаев, ЖарыІ
ДЫЗА±ТАС= е т. Шыр-шыр етїсу, быжыл- д¤ние). ±ўм бетїмен д ы з а т т а п жор¦алап
дасу. Д ы з а І т а с ы п жатыр (Ауызекї). сызып бара жатады. Єп-єдемї кЅк Іўсты ўстай
алмайтынын бїлсе де, ІызыІІаннан белден-бел
ДЫЗА±ТАСУ ДызаІтас етїстїгїнїґ Іимыл
асырып Іуып, шерїн тарІатады (С.Елубаев, Жа-
атауы. Д ы з а І т а с у л а р ы басылмай тўр
рыІ д¤ние).
(Ауызекї).
ДЫЗАТТАУ Дызатта етїстїгїнїґ Іимыл
ДЫЗА±ТАТ= е т. Безектету, дїрдектету.
атауы. К¤нї бойы д ы з а т т а у м е н болды
Алма¦а ўзын нєрсе ўнамайтын. Плащы Іўр¦ыр
(Ауызекї).
Іаудырап, суыІты ўстай алмай д ы з а І т а- ДЫЗ-ДЫЗ е л ¿ ê. ±ыз-Іыз, шым-шым. К¤нї
т ы п єкетїп барады (Д.Досжанов, Кїсї.). бойы суды кешїп келїп, артынан д ы з-д ы з
ДЫЗА±ТАТУ ДызаІтат етїстїгїнїґ Іимыл Іайнап, таґ ата Іайта мўздап шы¦а келетїнї бар
атауы. Дыз етпе адамды д ы з а ² т а т у ы н едї (Є.Кекїлбаев, Бїр шЅкїм.). Табандары д ы з-
²оймайтын (Ауызекi). д ы з ауырып жєне тасІа тие бердї (К.Ахметбеков,
ДЫЗА±ТАУ ДызаІта етїстїгїнїґ Іимыл Жеґїс.). Єй, Іыз, ¤йїґ д ы з-д ы з Іайнайды ¦ой
атауы. Д ы з а І т а у ы н Іойды (Ауызекї). (Р.Єутєлїпов, ±ыр єґгїм.).
ДЫЗА±Ы с ы н. Дыз-дыз еткен, берекесїз. Дыз-дыз етт¿. а) ДызаІтады, шыж-быж
±ылтыґ-сылтыґ, д ы з а І ы жєркелеш ІылыІ- болды. Жўрт ¤н-т¤нсїз Іол Іойып бере салады.
тарына Іарны ашады (ј.±анахин, Жас дєурен). Шыж-быж олай етпейдї, д ы з-д ы з е т ї п алады
ДЫЗАЛА± с ы н. Дыз етпе, шыж-быж («±аз. єдеб.»). є) ±ыз-Іыз Іайнады. Бейшеннїґ
бол¦ыш. Кейїнгї кезде Ѕзї д ы з а л а І болып ыстыІ демї д ы з-д ы з е т ї п, ернїмнїґ ўшында
кеттї (Ауызекї). тўр (¾.ЖаІанов, ±айта орал.). б) Ысқырды,
ДызалаІ ІаІтырды. Шыж-быж еткїзїп, зулады. Бас кЅтеру м¤мкїн емес, снарядтар
берекесїн кетїрдї. Оны д ы з а л а І І а І т ы р- алаґныґ тасын аударып, оІтар д ы з-д ы з е т ї п
¦ а н бўныґ ажалынан бўрын Ѕлетїнї емес себелеп тўр (Є.Жємїшев, Армысыґ.). в) Шым-
(Є.Нўрпейїсов, Сеґ). шым етїп, удай ашып ауырды. Дєрї жаІІан
ДЫЗАЛА±ТА= е т. э к с п р. К¤йїп-пїсїп сайын ая¦ыныґ жараІаты д ы з-д ы з е т ї п
ашулану, шыж-быж болу. Елдїґ бїрлїк-ынтыма¦ы ауыратынын бала¦а ескертїп алдарІатты («±аз.
ыдырады, а¦айын арасынан жарыІшаІ шыІты єдеб.»).
деп д ы з а л а І т а п ж¤ргендер де бар ДЫЗЫ±= е т. ж е р г. 1. Жаны Іысылу,
(С.Омаров, ±айырлы.). Рентген сєулесїнїґ адам к¤йгелектену. Екеуїнен бїрдей айырылып Іа-
клеткасына, Іан тарайтын тамырына, нервїсїне лам ба деп жаны д ы з ы І І а н Жаґыл ойы-
єсерї Іандай, соны алаІанымыз¦а салмайынша, мен єр нєрсенї бїр Іармап аІыры аІыл тапты
бїз сенбеймїз, – дедї кЅзїлдїрїктї д ы з а л а І- (Т.Ахтанов, Дала ñûðû). Јйїнде емїзулї баласы
т а й жармасып (Ç.Шашкин, Доктор.). Ол Іал¦ан Іатындар жўмыс ая¦ына жаны д ы з ы ¦ ы п
єуелде не їстерїн бїлмей, д ы з а л а І т а п Іора жеттї (Є.Нўрпейїсов, Сергелдеґ). Танысыныґ
сыртында єлденеше рет айналды (С.Елубаев, жайбараІат Іалпы Бимендїге де єсер еттї, жїгїт
Ойсыл Іара). ендї бўрын¦ысындай д ы з ы І п а й, жолдасымен
ДЫЗЫ-ДЫЗЫ 88
Іатар ж¤руге тырысты (±.Бектўр¦анов, Баба- налайын, кейїн т¤сїрермїн. Алда уаІыт бар ¦ой.
назар.). 2. Асығу, жан-дәрменї қалмай, аптығу. Оны кейїн айтармын, – деп Ахметбек д ы з ы л-
±у¦ыншы жаІындап Іал¦анда ±оспан д а п тўр (Б.Тїлегенов, КЅктем.).
бўрын Іашып, їз кескен иттїґ бетїн Гусевтен ДЫЗЫЛДА± с ы н. э к с п р. Дыз-дыз етїп
тайдырып єкеттї. Жан ўшырып д ы з ы ¦ ы п к¤йгелектене беретїн мазасыз, шыдамсыз, алып-
келедї (Т.Ахтанов, Дала ñûðû). Ештемеден ўшпа. Д ы з ы л д а І та безїлдек к¤йїнїш сЅздер,
хабары жоІ ерке бала бїрден есейїп сала Ѕґешїне кїрпїш Іўла¦ан ескї пештїґ мойнынан
берген сияІты. Екїталайда анасына с¤йенїш ¤здїк-¤здїк ІаІалып шыІІан ащы Іара т¤тїн
сияІты ыза сЅздер (Д.Єбїлев, Баянауыл.). Тай
болуды Іарастырып, су¦а Іарап д ы з ы -
шабысты д ы з ы л д а І бїреуї, ±айырбектїґ
¦ ы п барады (Н.Оразов, Достар.).
халїн бїлгеëї келгендерїн, не жасы ¤лкен аІса-
ДЫЗЫ±ТА= е т. с Ѕ й л. ДызаІта (күйiп- Іалын тоспай, не жолы ¤лкен директорына
пiсу). Сосын єлдеІандай асыл Іазынасын Іарамай, жўрттан бўрын сайрады (Ç.Шашкин,
ўрыдан саІтап Іалу¦а м¤мкїндїгї жоІ бейшара Сенїм). Тегїнде Єбуов тым пысыІ, д ы з ы л-
кїсїше їштей д ы з û І т а п, їштей Ѕртенемїн д а І адамдарды ўнатпайтын (Б.То¦ысбаев, Боз
(А.Мекебаев, АґызаІ). Єкесї д ы з ы І т а п асы¦а жор¦а).
бастады (Ш.Айтматов, Ерте ²àéò.). ДЫЗЫЛДА±ТЫ± з а т. ДызылдаІ бо-
ДЫЗЫ±ТАУ ДызыІта етїстїгїнїґ Іимыл лушылыІ, шыдамсыздыІ. Д ы з ы л д а І т ы І –
атауы. ≈ Жаны Іалмай д ы з ы І т а у. ¤лкен адам болам деген кїсїге келїспейтїн мїнез
ДЫЗЫЛ з а т. 1. Дыз-дыз еткен дыбыс, ¤н. (ѕ.Омаров, Шабыт.). БўІалар ¤лкен бастарын
ЖаймашуаІ к¤ндерї шыбынныґ ызылы, шегїрт- бўрып, шалдыґ д ы з ы л д а І т ы ¦ ы н а таґда-
кенїґ д ы з ы л ы Іосылып, ¤здїксїз естїлїп тўра- на Іарады да, саз кешїп кете барды (З.Иманбаев,
ды (Ауызекї). 2. Дыз-дыз етїп ауыр¦ан аурудыґ Дала.).
белгїсї. Ая¦ымныґ д ы з ы л ы басыл¦анша асыл ДЫЗЫЛДАС= е т. Дыз-дыз еткен дыбыс
уаІытты босІа Ѕткїзбес ¤шїн бїрдеґенї апыл- шы¦арысу. Олардыґ д ы з ы л д а с ы п єлде-
¦ўпыл Іаужап, єл шаІырып алам (ј.±анахин, неге бола сЅз таластырып жатІаны естїлїп тўр
(«Қаз. әдеб.»).
Жер бас.). ЫстыІ шайды жўтып жатырмын, бо-
ДЫЗЫЛДАСУ Дызылдас етїстїгїнїґ Іимыл
йым ептеп жылын¦анмен, аяІ-Іолымныґ д ы- атауы. Д ы з ы л д а с у ¦ а шамалары келмедї
з ы л ы басылар емес (Н.Сералиев, ±аґтар). («Қаз. әдеб.”).
ДЫЗЫЛДА= е т. 1. Дыз-дыз еткен дыбыс- ДЫЗЫЛДАТ= е т. 1. Дыз-дыз еткїзїп
тыґ, ¤ннїґ естїлуї. ±атты ўйыІтап Іал¦ан ¤н шы¦арту. ѕле су Іўйып, Іайыґныґ Іызыл
екем, ўзаІ д ы з ы л д а ¦ а н есїк Іоґырауынан шо¦ын салып самауырды д ы з ы л д а т ы п
єзер ояндым (ҐашыІтар). 2. Ауыр¦аннан, жїбердї де, Іорада¦ы сарайдан Іазан¦а ет єке-
ыстыІ-суыІтан, та¦ы басІа себептерден лїп салды (Є.Нєбиев, Бейтаныс.). Ол есїк Іоґы-
дененїґ шымырлауы. Д ы з ы л д а п тўр¦ан рауын ўзàІ д ы з ы л д а т т ы (Н.Сералиев,
оґ жаІ шекемдї аІырын ¦ана сипап байІап Зеґгїр аспан). 2. а у ы с . Шырылдату, мазасыз­
едїм, сауса¦ыма шодырай¦ан бїрдеґе бїлїндї дандыру. Шабуылшылар єрбїр ж¤з пайыз
(Н.Ґабдуллин, јмїр.). АлаІанымыздыґ д ы з ы л- гол болатын Іолайлы сєттї пайдалана алмай
д а п к¤йгенїне де Іарамай, Іуыр¦ан бидайдан Іал¦ан сайын ±ўралбектїґ кЅкїрегїн Ѕкїнїш
уыстай жўла Іашамыз («±аз. єдеб.»). Оныґ оІ д ы з ы л д а т ы п Ѕтедї (С.Бал¦абаев, Жўлдыз.).
тиген иы¦ы д ы з ы л д а п, Ѕмїр мен Ѕлїм таласІан Єсїресе аяулы ананыґ бїр жўтым с¤ттен
майданды кЅз алдына елестеттї (М.Хайрутдинов, Іал¦аны кеудесїн Іасїрет болып Іарып, кЅкїрегїн
тїлгїлейдї, жан д¤ниесїнїґ жарасына там¦ан
Ал¦ашІы.). 3. Зырылдау. ±ызыл кнопка ба-
зєрлї удай д ы з ы л д а т а д ы (А.Меке-
сылды. Болат бўр¦ы ўшы электрдїґ к¤шїмен
баев, Бойжеткен). Балын алдыр¦ан аралар аман
шыр айнала д ы з ы л д а й жЅнелдї («±аз. єдеб.»). жїбермейдї. Денесїнїґ єр жерїн томпайтып, д ы-
јзїнше бол¦ансынып ептї, мы¦ым, Д ы з ы л- з ы л д а т ы п жїбердї (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
д а п шദы ¤стїнде ўшты шыбын. Сезген жоІ ДЫЗЫЛДАТУ Дызылдат етїстїгїнїґ
сайІалдыІпен Ѕткїзгенїн, АлаяІ Іулы¦ы кЅп Іу Іимыл атауы. ≈ Самауырды д ы з ы л д а т у.
т¤лкїнїґ (М.Рашев, Бўйымтай). 4. а у ы с. ±ол- ДЫЗЫЛДАУ Дызылда етїстїгїнїґ Іимыл
ды-аяІІа тўрмай шыдамсыздану, мазасыздану. атауы. ≈ Масаныґ д ы з ы л д а у ы.
Чернов деген аласа бойлы, шымыр денелї, ши- ДЫЗЫЛДАУЫ± с ы н. с Ѕ й л. ДызылдаІ.
раІ Іимылдап, тез сЅйлейтїн, лып етпе, д ы з ы л- Жас адам¦а д ы з ы л д а у ы І болу келїспейдї
д а ¦ а н, ашушаґ, боІтампаз едї (Б.Єшїмов, (Ауызекї).
±ара жîл). Кїтапхана жўмыс їстемегелї де Іа- ДЫЗЫі з а т. Дыз-дыз еткен дыбыс. Шелек
шан. Кїтапханашы С.Омар¦алиевтїґ жал¦ыз Ѕзї т¤бїне с¤т д ы з ы ґ-д ы з ы ґ єндетїп ўра баста-
д ы з ы л д а п ж¤р («Лен. жас»). – Рахым, ай- ды (С.Елубаев, ЖарыІ д¤ние).
89 ДЫЗЫ-ДЫҚҚ
ДЫЗЫіДА= е т. Дыз-дыз ету. Арт жа¦ынан КЅґ¿лге [кЅк¿рекке] дыІ болды. Ренжїдї,
кенет шыІІан д ы з ы ґ д а ¦ а н ¤нге бўрылып кЅґїлге қаяу т¤стї. Жасты¦ымнан ба, єжемнен
Іарады (Бозїнген). мўра боп Іал¦ан ырым¦а сену дертї бойымнан
ДЫЗЫ³ДАТ= е т. Дыз-дыз етк¿зу. Шелек єлї де арылып болмауынан ба, шешемнїґ батасы
т¤б¿н д ы з ы ´ д а т ы п сиыр сауып жатты к Ѕ ґ ї л ї м е д ы І б о п тие Іалды (С.МўІанов,
(Ауызек¿). МЅлдїр махабб.). Осы сЅз оныґ ўзаІ уаІыт
ДЫЗЫ³ДАТУ Дызы´дат ет¿ст¿г¿н¿´ ²и- есїнен кетпедї. Сменаны тапсырып, ¤йге келген
мыл атауы. ≈ Шелек т¤бiн д ы з ы ´ д а т у. соґ т¤йткїл болып, к Ѕ к ї р е к т е д ы І б о л д ы
ДЫЗЫ³ДАУ Дызы´да ет¿ст¿г¿н¿´ ²имыл да тўрды («Лен. жас»).
атауы. ≈ Гитараны´ iшегiндей д ы з ы ´ д а у. КЅґ¿лге дыІ салды [келт¿рд¿]. КЅґїлге Іаяу
ДЫ± з а т. КЅґїлге т¤скен Іаяу, кїрбїґ, ренїш. т¤сїрдї, кЅґїлїн Іалдырды. АІылын атаґ са¦ан
Бїреуден кек ауысар, бїреуден д ы І, Бєрїн еске айтпайтын ба едї: «±ой, балам, ўят Іой, – деп, –
саІтасаґ бўл бїр сўмдыІ. Арбасам деп артынан жарбаІта¦ан». Д ы І с а л ы п Іатарыґныґ к Ѕ-
ґ ї л ї н е, јсектен олжаґ Іанша жинаІта¦ан?
єуре болма, АлысІанды ала алсаґ табанда жыІ
(Айтыс). ТЅрїм т¤гїл, тЅбеме, КЅтеремїн, шыІ-
(Є.Тєжїбаев, ±ўрдастар).
саґ да. КЅґїл бЅлме кЅнеге, К Ѕ ґ ї л ї м е д ы І
Көң¿л¿нде дығы бар. Ренжулї, ренїштї, с а л м а (М.Єлїмбаев, Ж¤рек.). Жиеке, к Ѕ ґ ї л ї-
көңїлїнде кїрбїңї бар. Сиыр ба¦ып ж¤ргенїмнїґ м е Ѕйтїп, с а л м а д ы І т ы, Аґдауыґ керек едї
сыры бар, Жїгїтсїґ ¦ой сырды жаІсы ў¦ынар. Ѕр мен ыІты! (Айтыс). Єнеук¤нгї жиналыстан
АІ бандылар ат ойнатты ауыл¦а, К Ѕ ґ ї л ї н д е кейїн комсомол жетекшїсїнїґ к Ѕ ґ ї л ї н е еш-
бїзге деген д ы ¦ ы б а р (А.Нўртазин, Орман.). бїр жас д ы І к е л т ї р м е д ї (±.±азыбаев,
Көң¿л¿нде дық кетт¿. Ренжїп кеттї, көңїлї Дєуїр аты.).
қалды. СЅйтсе де Судыр Ахметтїґ к Ѕ ґ ї л ї н д е КЅґ¿лге дыІ т¤ст¿. Ренжїдї, көңїлї қалды.
бїр д ы І к е т т ї , аузы дуалы їнїнїґ шаршы Менїмен есепке еттїґ талап, Отырсаґ не пєле
топтыґ алдында, бўны досІа к¤лкї, дўшпан¦а бар жай¦а Іарап? «К Ѕ ґ ї л ї ґ е д ы І т ¤ с е р»
таба Іып, «балыІшы Ахмет» деген кескїнї есїнен деп ойлап едїм, Жел сЅзбен Іоймадыґ ¦ой ал-
кетпей Іойды (Є.Нўрпейїсов, ±ан мен тер). дымды орап (Айтыс).
ДыІ кЅрд¿. Кек тўтты. Ешкїм еш нєрсенї КЅґ¿лде дыІ Іалды. КЅґїлде Іаяу Іалды.
д ы І к Ѕ р ї п, їшїне т¤йген де жоІ, жаяу єґгїме Жас жїгїттїґ к Ѕ ґ ї л ї н д е д ы І І а л у ы м¤м-
осылай жàй аяІталды (С.Талжанов, Ўлдай.). кїн. Содан саІтан¦ан жЅн («Лен. жас»). Єлгїден
ДыІ тўтты [саІтады]. Кек тўтты, ауыр к Ѕ ґ ї л ї ´ д е д ы І І а л а д ы, бїраІ жауап Іатып
алды. Жиырма жыл Ѕтсе де жеґгемнїґ паґäы¦ын ¤лгермейсїґ (Б.Аманшин, Жар мўґы).
єлї к¤нге д ы І т ў т ы п, бўл ¤йдїґ есїгїн Іайыра ДЫҚАТ: дыІат кЅрд¿. ж е р г. ±ай¦ы кЅрдї,
ашІым келмей толІи бердїм (Б.±ожабеков, Іасїрет шектї. Балалары Ѕлїп д ы І а т к Ѕ р д ї
КЅктЅбе). Оны (ойды) ертеґ Іоштасар алдында (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї).
айтсам. МаІўл десеґ – кЅнесїґ, Іўп алмасаґ – ДЫ±АТТА= е т. ж е р г. АныІтап айту,
д ы І т ў т п а й с ы ґ (ј.±анахин, Жер бас.). Ол пысыІтап айту. Ол барынша д ы І а ò т а д ы
кешсе де, бўл екеуїнїґ ж¤рекке д ы І с а І т а м а- (±аз. тїлї. аймаІ. сЅздїгї).
с ы н а кїм кепїл (Т.Жўртбаев, БесІарагер). ДЫ±АТТАН= е т. с Ѕ й л. ДыІтан. АІымаІ
Жүрег¿не [көң¿л¿не] дық етт¿. Көң¿л¿не ауыр сЅзбен Іажап жўІартІан¦а, ЖўІарма, кЅґїл
алды, ренж¿д¿. БарлыІ Индияда бїр ¦ана мас кЅрїп к¤йзеп, д ы І а т т а н б а. Жауапсыз Іалдыратын
ем, оным да аІын боп шыІІаны ж ¤ р е к к е д ы І сЅз болады, Жауап Іой соныґ Ѕзї мўІатІан¦а
(Т.Есїмжанов, Ой-Ѕрнек).
е т ї п тигендей бол ды (М.Єуезов, Индия
ДЫ±АТТАНУ ДыІаттан етїстїгїнїґ
очерк.). ±ыздыґ дєл осы Іылы¦ы ±абестїґ
Іимыл атауы. ≈ Д ы ² а т т а н у ¦ а болмайды.
кЅґїлїне д ы І е т е Іалды (Е.Домбаев, Ол. ДЫ±-ДЫ± е л ї к. Қайта-қайта тықылдата
адам). басқан қимыл қозғалысты бейнелейтїн сөз.
КЅґ¿лге [кЅк¿рекке] дыІ алды. Ренжїдї, ±ожан бїр к¤нї жолдастарымен мєжїлїс Іўрып
көңїлїне ауыр алды. јзїн осылайша бекїте отырса, ая¦ын д ы І-д ы І басып, бїр солдат Іыз
т¤скенмен, к Ѕ ґ ї л г е д ы І а л ¦ а н, даІ Ѕтїп барады екен (Т.Бердияров, Солдат.). Бала
т¤сїрген жайлар айналсоІтап, бастан шыІпай бай¦ўс тўншы¦ып Іалмасын, – дедї де ая¦ын
Іойды (С.БаІбергенов, Адам.). ТалІылау¦а д ы І-д ы І басып шы¦ып кеттї (Ж.Едїлбаев,
ІатысІандар жанашырлыІ пїкїрїн, тїлегїн, Тергеушї.). – Маржан! – деген сырттан шыІІан
ескертулерїн жасырмай айтатын, автор дауысІа елеґ етїп, Іыз алаІанын еппен ¦ана
к Ѕ ґ ї л ї н е д ы І а л м а й т ы н, еш Ѕкпе босатып алып, д ы І-д ы І басып ж¤рїп кеттї
болмайтын (М.Єлїмбаев, КЅґїл.). Бўрын да (К.Баялиев, Дегелек.).
ауырып ж¤рген басыґыз емес пе, соншалыІты ДЫ±±АРТ с ы н. с Ѕ й л. ДыІты. К¤нї бойы
Іинала Іалатындай не бар? Хадиша шешей оны д ы І І а р т боп ж¤рген шал оІта-текте ¤йге
естїмеген сыґай бїлдїргенїмен к Ѕ к ї р е г ї н е келген ІонаІтармен єґгїме байланыстырудыґ
д ы І а л ы п Іалды (Ба¦ыґ ашылсын). жолдарын їздейтїнї бар (К.Баялиев, Дегелек.).
ДЫҚС-ДЫМ 90
ДЫ±СЫЗ с ы н. с Ѕ й л. Ренїшсїз, кексїз, Іурап кетпестен. Бїтїремїз егїстї, Жетї к¤нге
зїлсїз. – Ау, ендї Іойсаґшы, – деп ренїшсїз, д ы І- жетпестен (±.Жапсарбаев, јлеґд.).
с ы з аІырын ¦ана ескерттї (Є.Нўрпейїсов, ±ан Басыныґ дымы кеппеген. јмїрден кЅрген-
мен тер). Менїґ сол бїр сораІы Іылы¦ымды д ы І- т¤йгенї аз, Ѕмїрге жеґїл-желпї Іарайтын. Єлїм-
с ы з кешїргенїґїз ¤шїн немен Ѕтерге бїлмей дал бике мен Тўрар сыбырласып «Б а с ы н ы ґ
болам (ј.±анахин, Жас дєурен). д ы м ы єлї к е п п е г е н. Сиыр сау¦анды
ДЫ±ТАН= е т. 1. Кектену, Іапалану. той¦а бар¦андай кЅредї-ау шамасы», – дестї
Осы ¤й Ѕз анасын шеттетїп ж¤ргенїн сез- (М.ЫсІаІбаев, ±ырыІ Іыз). Б а с ы ґ н ы ґ д ы-
ген балалар к¤н санап ренїш пен ызасын їштерї- м ы єлї к е п п е п т ї ¦ой Ѕзїґнїґ. «Отыз ўлым
не жиып, д ы І т а н ы п Ѕсїп келедї (Є.Нўр-­ бол¦анша, бїр шалым болсын» деген екен бая-
пейїсов, Сергелдеґ). 2. Ренжу, көңїлї қалу. ¦ыда бїр кемпїр. Сол айтІандай, д¤ниенїґ бар
Менї т¤сїнбейтїн кїшкене бала деймїсїґ. Іызы¦ы сол емес пе жаз¦ан-ау, – деп сылІ-сылІ
Жайыґ белгїлї болды, – деп Жўмабек к¤лген (М.Абдрахманов, КЅктем лебї).
д ы І т а н ы п, орнынан тўрып ж¤ре бердї Дым б¤р¿кт¿. Ыл¦алдады, сулады, су себеледї,
(Б.Тїлегенов, АІІайнар). Жиенбай ашуыныґ жаґбыр сїркїредї. Сўр¦ылт тўман д ы м б ¤ р-
кегї жоІ, зїлї жеґїл ме, єйтеуїр єкесїнїґ к¤йїн- к ї п, БарІыт бешпент сулайды. Жеґїменен кЅз
генїне МаІан онша д ы І т а н а Іоймайтын с¤ртїп, Сўрланып жїгїт жылайды (Абай, Тол.
(М.Д¤йсенов, Мейман.). жин.). Бидїґ сол халїн бїлетїн ауыл адамдары
ДЫ±ТАНУ ДыІтан етїстїгїнїґ Іимыл бейсауыт жолаушыларды ІонаІ¤йге апарып
атауы. Жўмабек д ы І т а н у д ы жЅн кЅрмей, т¤сїрсе керек, д ы м б ¤ р ї к к е н беймаза
¤нсїз орнынан тўрып ж¤ре бердї («Єдеб. жєне жауынныґ ўсаІ шыпылынан басІа ¤ндер сєл-
искусство»). ден соґ пышаІ кескендей тыйылды (С.Сматаев,
ДЫ±ТЫ с ы н. Кектї, Ѕштї, зїлдї. Жаумен Елїм-ай).
беттескен майданда батыр достарынан айырыл- Дым тартты. Ыл¦алданды, суланды. Сєдудїґ
¦ан аІын єрї кектї, єрї д ы І т ы (Є.Тєжїбаев, јмїр.). ая¦ында¦ы к¤нїбойы д ы м т а р т І а н
Хан а¦аныґ ІаЇары Іиын. ±ўдай аты атал¦ан, жуан резå´êå шоІай киїз байпаІты болса да
Іалыґмалы жєне тЅленген. Тек кЅґiлї д ы І т ы ¤йден шы¦а ІоІиып Іатып Іалды да, темїрдей
(М.Ма¦ауин, Аласапыран). Іарып ала жЅнелдї. Бїз єзїр жатырмыз. Менїґ
Дықты болды. Кектендї, өшїктї. Јйреткен мылты¦ым болмаса, гранатама сенїм жоІ. јйт-
АржасыпІа жадылыІты, Бїр дию бўл Іатарда кенї жуырда жерден Іазылып алын¦ан едї, бїраз
бар ед мыІты. Достымныґ дєулетїн бўл к¤ндедї- д ы м т а р т ы п Іал¦ан сияІты (±.±айсенов,
ау деп, Зєрдєштї жау санап, б о л д ы д ы І т ы Жас партизан.).
(Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.). ±олты¦ына дым б¤р¿кт¿. Жел бердї, айдап
ДЫ±ШЫЛ с ы н. КЅґiлге ал¦ыш, болар- салды, ша¦ыстырды. Рас, колхоздастыру дєуїрї-
болмасІа ренжїгїш. Бўл ойымды Арман¦а нїґ Іарсаґында байлар белеґ алып тўрды. ± о л-
айту¦а батпадым. Жетїм кЅґїл д ы І ш ы л, Ѕк- т ы ¦ ы н а д ы м б ¤ р ї к к е н орташалар да аз
пелетїп алармын дедїм (Н.Сералиев, ±аґтар). б¤лїк сал¦ан жоІ («±аз. єдеб.»). ±ўтыртІанныґ
Анашым тїрї болса, бўлайша Іаґ¦ып ж¤рмес кїм екенїн кЅрдїґ ¦ой. Шымбайына батІан соґ,
едїм-ау, «Жетїм Іозы тасбауыр» дегендей, кїм сырын айтІанын кЅрмеймїсїґ? ± о л т ы ¦ ы н а
бїлсїн, мўнша д ы І ш ы л болма¦ан болар ма д ы м б ¤ р ї к к е н БЅжей, – дедї ±ўнанбай
едїм (А.Мекебаев, Бойжеткен). Басынан бїр сЅз (М.Єуезов, Абай жолы). Оныґ да шашбауын
асырмайтын д ы І ш ы л. јткен жазда Іаталап кЅтерїп, І о л т ы ¦ ы н а д ы м б ¤ р к у ш ї аз
келе жатІан Сауранбай ат сауырын Іимай кеттї деймїсїґ? (К.Оразалин, АІ жазыІ). Комплекске
(А.Мекебаев, ЖезтырнаІ). Іама¦ыш болса, к¤ллї Іойды Іамасын,
ДЫ±ШЫЛДЫ± з а т. ДыІшыл болушылыІ. малдарыґды Іайтып алыґдар, – деп шырІ
Са¦ындыІтыґ д ы І ш ы л д ы ¦ ы н Іара: ЖаІап бўзушыларды шапІа т¤ртїп І о л т ы І т а р ы
жалынып-жалпайып аула¦ан балы¦ыныґ жар- н а д ы м б ¤ р ї к т ї (С.Лємбеков, Єке.).
тысын алу¦а єреґ кЅндїрдї (ј.±анахин, јз ДЫМ 2 з а т. Јн, дыбыс. Бос кеґїстїкте
аІылы.). дыбыстыґ д ы м ы шыІпай Ѕшедї де Іалады
ДЫМ1 з а т. Ыл¦ал, сыз. АІан бауырында¦ы (А.±алы¦ўлов, ЖарыІ.).
ўлын мазаламай аІырын тўрып, баІырашпен Дымы б¿тт¿ [Ѕшт¿]. Јнї басылды, ¤нї шыІпады.
су алмаІІа кЅрпесїн кеудесїнен жылжыта берїп Бєсеґдеп бїрте-бїрте сойыл ¤нї, Танадай Іў-
едї, Іолына д ы м бїлїндї (С.Ж¤нїсов, АІан серї). лаІІа ўр¦ан б ї т т ї д ы м ы (±.МўІышев,
ТўтасІан Іара сўр бўлты т¤нерїп, д ы м б¤ркїп Орман). Єлї де ¤мїт ¤збеген Сєт бїраз жер
тўр (А.Лекеров, ±ырда.). Мўнарлы Іоґыр к¤здїґ ал¦а ж¤гїрїп барды да, машина кЅзден єбден
кейїс т¤нї; Боз Іырау шЅптї тўтІан жердїґ д ы- таса бол¦ан соґ, д ы м ы Ѕ ш ї п отыра кеттї
м ы (С.Керїмбеков, Бес мылтыІ). Ерте баптай (М.Сєрсекеев, ЖетїжылдыІ.). ә) Көзї құрыды,
бастасаґ, Жердїґ д ы м ы кеппестен, ±ўнары жоғалды, жойылды. ТЅйтїк: – Шы¦арма ендї
91 ДЫМ-ДЫМ
¤нїґдї, ²ўрыттым ба д ы м ы ґ д ы, – дедї ±аЇар). Ымды бїлмеген, д ы м д ы бїлмес
(М.Єуезов, Шы¦.). (МаІал). Орыс бўл арада кЅбїрек кЅрїнедї.
Дымы Іўрыды. а) Шаршап-шалдыІты, СЅйлеген сЅздерїнен д ы м да т¤сїнбеймїн
дїґкеледї, болдырып тўралады. Айтатын са¦ан (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.). 2. Еш, ешбїр,
сырым бўл, Ертеґїм менїґ бўлыґ¦ыр. Єлсїреп ешқандай. Сiз оқып жүргенде аңқау едiңiз, әлi сол
д ы м ы м І ў р ы п ж¤р (М.МаІатаев, Шы¦.). қалпыңыз, д ы м өзгермепсiз (Ж.Нәжiмеденов,
Итжанды жау сонша Ѕлермен кЅк жўлын боп, Аспан шақырады). 3. Бїржола, м¤лдем. Ўшып
д ы м ы І ў р ы п жатса да, єлї кЅктен, жерден келедї. Екї Іўла¦ы д ы м бїткен. КЅзї де ештеґе
соІІылап тўр, оІпен ўрып (Є.Єбїшев, Шы¦.). ба¦дарлар емес (С.Сар¦асІаев, Бїз тЅртеу.). Кє-
Осыншама ж¤кпен терлеп-тепшїп, д ы м ы І ў- рїбай д ы м Іоя Іойды (Ґ.Мўстафин,
р ы п Мария ымырт жабыла екї Іатар кЅше Шы¦анаІ). Сїбїр Ѕзендерїндегї суда
болып салын¦ан ІазаІ аулына барып кїрдї д ы м салмаІ Іалмайды. Сосын оны осында ше-
(Ж.ЖўмаІанов, Жазылм. кїтап). є) Мысы лек-шелегїмен тартып ала бер (А.МарІабаев,
Іўрыды. Бўрын Са¦ынышты кЅре алмай д ы м ы Арал єуендерї).
І ў р ы п ж¤редї екен. Ендї оны кЅрмесем тўра Дым бiлдiрмедi [бiлдiрген емес]. Ештеңе
алмайтын болып алдым (К.Асанов, Са¦ыныш). сездїрмедї, түк байқатпады. јзїнїґ кЅзІарасы
ШыІпай тўр Іатты айту¦а менїґ ¤нїм, ± ў р и- жЅнїнде Ґазиза¦а д ы м б ї л д ї р г е н е м е с
д ы ж¤йрїк кЅрсем менїґ д ы м ы м. ЖаІсыдай (Є.Єлїшев, Ат тўя¦ы.).
жеґ ўшынан жал¦асармыз, Ау, Шектї, ўялтпа- Дым б¿т¿рмед¿. Ешбїр їстї тындырмады, еш
шы тїлеп бўйым (Айтыс). нєрсе їстемедї. ±ас Іарай¦анша жатып, д ы м
Дымын Ѕш¿рд¿ [құртты]. Аузын жапты, ¤нїн б ї т ї р м е с т е н взводІа келе жатырмын
шы¦армады. Јмїт Іу аІырында їрї-їрї мєселелердї (Є.Бектемїсов, Жау.).
айтып, Іатал тапсыру осыныґ барлы¦ы «жаІсы- Дым жоІ. Ештеґе жоІ, дєнеме жоІ. БЅл-
лардыґ» д ы м ы н Ѕ ш ї р г е н едї («Жўлдыз»). медегї кїтаптардан д ы м ж о І, бєрїн алып
К¤летїнїґ: социализм бола ма, болмай ма, жаІсы кетїптї (Ауызекї).
ма, жаман ба деген таластардыґ бїздїґ елде Дым кЅрмегендей. а) Еш нєрсенї де байІа-
д ы м ы єлдеІашан Ѕ ш к е н (Ґ.Мўстафин, Ой ма¦ансып, бїлмегенсїп. Сонан соґ жўмыртІаны
єуен.). бЅркїне салып, Іайта киїп алды да, д ы м к Ѕ р-
Дымын шы¦армады. а) Јнїн Ѕшїрдї, ¤ндет- м е г е н д е й Іу жыґ¦ылды шырт сындырып,
педї. Шама келсе, кїмде-кїм кездескен Іарауыл- Іазан астына от жа¦ып отыр¦ан кейїп бїлдїре
ды д ы м ы н ш ы ¦ а р м а й орнында тўншыІтыру Іойды (Т.Дєуренбеков, Бїз êåçäåñ.). АІсаІал
(Б.Тўрсынбаев, Ауылдаí êåëãåí.). є) Јндемедї, ендї Іайтерїн бїлмедї. Јйде отыра ма? Алдынан
аузын ашпады. Амалсыздан ¤нїмїз Ѕшїп, ж¤й- шы¦а ма? ±алай амандасады? Д ы м к Ѕ р м е-
кемїз Іўрып, д ы м ы м ы з ш ы І п а й Іала бе- г е н д е й тымпиып отыра ма? (Ж.Аймауытов,
ремїз (С.Торай¦ыров, Шы¦.). Шы¦.). є) Еш нєрсеге жарыма¦андай. Д ы м
Дымын ¿ш¿не тартты. Јнїн шы¦армай, тынып к Ѕ р м е г е н д е й дастар²ан¦а Іолын соза бердї
Іалды. Класс д ы м д а р ы н ї ш ї н е т а р т ы п (Ауызекї).
тўра Іалды (Ж¤здесу). Дым Іалмады. Ештеґе Іалмады. Бас с¤-
Дымын ¿ш¿не б¤кт¿ [саІтады]. Сырын аш- йектен д ы м І а л м а ¦ а н, Жатыр жерде Іўр
пады. Осыныґ бєрїн Ѕлшеп-пїшкен аІылды мылжа. ±азанжаппай ыстыІ екен, Жеґгей
бригадир ол к¤нї д ы м ы н ї ш ї н е б ¤ г ї п тыныш сал¦ан к¤лшетай (А.ТоІма¦амбетов, КЅгїлдїр.).
ўйыІтап шы¦ады да, ертесїне аудан¦а Іарай Дымын қоймай мақтады. Әбден, жерїне
тартып отырады (О.Сєрсенбаев, Жиде.). Д ы- жеткезе мақтады. Сразы хабарластым.
м ы м д ы ї ш ї м е б ¤ г ї п теректїґ дїґїне жабы- Келїстїм. Арыз жазылды. Орекеґ д ы м ы м д ы
сып, Іаттым да Іалдым (Б.СоІпаІбаев, Менїґ І о й м а й м а І т а п , ІысІаша мїнездеме бердї
атым.). Шешесї ауырса, д ы м ы н ї ш ї н е с а І- (Ј.Уайдин, Ендїгїсїн.).
т а й д ы. Сыр бермейдї (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). Дым татырмады. Ештеґе бермедї, аузына
Дымы ¿ш¿ңде болды. Тїс жарып ештеґе нєр сал¦ызбады, талшыІ тїстеткїзбедї. Ра²мет,
айтпады, ¤ндемедї. Ал ендї, д ы м ы ґ ї ш ї ґ д е ІараІтарым, дўрыс екен талаптарыґ. Бўныґ
б о л с ы н, шамыґды сЅндїр де жат, – дедї ол Іылы¦ын Ѕзїм де жаратпадым. Мен оныґ кЅзїн
(Є.Омарбаев, Кєрлен.). Ендеше, Меґтайжан, жоямын. Д ы м т а т ы р м а й Іора¦а байлай-
д ы м ы ґ ї ш ї ґ д е б о л с ы н, бїзде бїр орын бос мын да Іоямын (О.Єубєкїров, Шы¦.).
тўр, маІўл десеґ менїґ бЅлїм басты¦ым Айдап- Дымы Іалмады. а) БарлыІ нєрсе жоІ болды,
салмен таныстырамын («±аз. єдеб.»). таусылды, бїттї. Барады-ау менде д ы м ы І а л-
ДЫМ3 е с ї м. 1. Ештеґе, дєнеме, еш нєрсе де. м а й, Кїм болдым Іазїр, кїм едїм. Алда бїр ІызыІ
Егер Лебедев жаса¦ы аттарынан т¤сїп, ыґ¦айлы к¤н бардай, Ж¤гїрумен Ѕштї ж¤регїм («±азаІст.
жерге орналасып со¦ыс ашса, Иман мен Жа- єйелдåð¿»). Суалып, ІоІым т¤сїп, балдыр басып,
найдар д ы м да їстей алмас едї (I.Есенберлин, ±арасу Іўри бердї жылдан-жыл¦а. СарІылып он
ДЫМ-ДЫМД 92
жыл болмай д ы м ы І а л м а й, Су деген жо¦алды ДЫМДАЛ= е т. ДымІылдану, ыл¦алдану,
аты аІырында (А.Байтўрсын¢ëû, Шы¦.). є) Ас- сулану. Романда¦ы еґ жексўрын образ Уєли
ты-¤стїне т¤сїп, бєйек болды, жалпаІтады. сияІтылардыґ Ѕмїрї сын са¦атта д ы м д а л-
Д ы м ы қ а л м а й жалпақтады (Ауызекї). ¦ а н сїрїґкенїґ басындай єрї кетсе бїр бырс етїп,
Дым сызбады [тартпады]. ТамаІ їшпедї, нєр ўшІынсыз жоІ болады (ѕ.Омаров, Шабыт.).
татпады. Итїґ ІызыґІырап ал¦ан ба, жалаґаш ДЫМДАЛУ Дымдал етїстїгїнїґ Іимыл
Іарынын Іасып тўрып есїк кЅзїнде д ы м с ы з- атауы. ≈ Ауаны´ д ы м д а л у ы.
б а й отыр¦ан тЅртеуїне Іантала¦ан їсїк кЅзїн ДЫМДАН= е т. ДымІылдану, сулану. Кеше-
тЅґкере Іарады (±.ЫсІаІов, ±ара орман). гї Іатты аяздарда бЅлменїґ Іабыр¦алары д ы м-
Кешелї берї ол шамасы д ы м с ы з б а с а керек. д а н ы п терезенїґ Іырауы бїр елїдей Іалыґдап-
Нєр татпа¦ан жолдасыма таґдана Іарадым ты (А.ЖаІсыбаев, Менїґ дос.). Т¤нде с¤р жеп
(Т.Бердияров, Солдат.). Јйде жал¦ыз жатырмын, жатып, шЅлдеп шыІІан кїсїше кЅзїнїґ маґайы
сырІат жаным, ТЅсегїмнен тўрмадым, д ы м д ы м д а н а бастапты (Є.Кекїлбаев, Бїр шЅкїм.).
т а т п а д ы м. Дєрї їшуге жайым жоІ, Ал¦аш ±иІулап Іўс бїткендер жиналыпты, Молы-
рет тїлеп жаттым, бїреу кеп ¤н ІатІанын ¦ып мЅлдїр су¦а д ы м д а н ы п т ы. Сусындап,
(Ф.Оґ¦арсынова, Сенїґ махабб.). Екї к¤ннен кЅгїн орып, дєнїн терїп, Сауы¦ып, сап ауада
берї д ы м т а т п а й, ж¤рек Іарайып отыр¦аны сыйланыпты (Є.Тўрманжанов, ЖауІазын).
мынау! – дедї Шырынк¤л (Б.Майлин, Шы¦.). Кїтапхана¦а барып кЅрїп едї, кЅп жазбалар
Ойда дым жоІ. Алаґсыз, Іай¦ысыз. О й д а д ы м д а н ы п, кЅгерїп шїруге айнал¦ан
д ы м ж о І, еркїн ж¤рген ша¦ыґда, Шын (Д.Досжанов, Шы¦.).
с¤йїскен махаббаттыґ та¦ында, Та¦дырда жоІ ДЫМДАНДЫР= е т. ДымІылдату, ыл-
т¤рлї єсер тап берїп, Махаббатты алса с¤йреп ¦алдандыру, суландыру. Кенелер Іойдыґ ж¤нїн
а¦ын¦а (Б.К¤леев, Шы¦.). кЅпсїтїп, терїнї д ы м д а н д ы р ы п, Іызартып
ДЫМ5 ¤ с т. ж е р г. јте, тым, аса. Д ы м- жїбередї (X.Ар¦ынбаев, ±аз. этногр.).
а І ауыр к¤рсїндї Іара жїгїт (±.Жўмалиев, ДЫМДАНДЫРУ Дымдандыр етїстїгїнїґ
±ырда.). Д ы м-а І даусы к¤штї екен. Бекер де Іимыл атауы. БЅлменї д ы м д а н д ы р у керек
емес сенїкї (Абай, Тол. жин.). Са¦ынай т¤сїп (Ауызекї).
кЅз¿ фельдшер Іыз¦а, К¤бїр еттї д ы м ауыр бїр ДЫМДАНДЫРЫЛ= е т. ДымІылданды-
к¤рсїнїп (±.Жўмалиев, ±ырда.). рылу, суландырылу. Ауру аппарат арІылы тек
Дым б¿ткен. М¤лдем естїмейдї, кереґ, д ы м д а н д ы р ы л ¦ а н таза оттегїмен дема-
саґырау. Оныґ екї Іўла¦ы да д ы м б ї т- лып бїраз жатты да, кеґїрдектегї т¤тїкшенї суы-
к е н (С.Сар¦асІаев, СўлутЅр.). рып тастасымен-аІ еркїмен демалу¦а кЅштї
ДЫМА± з а т. К¤ш, жїгер, Іайрат, шама- (С.Ґаббасов, Серпер).
шарыІ. ±ара ІасІа ат, Іалтырап осынша неге ДЫМДАНУ Дымдан етїстїгїнїґ Іимыл
ІорІасыґ, шыґ болып тўр ма д ы м а ¦ ы ґ атауы. ТопыраІтыґ д ы м д а н у ы 30–
(±амбар батыр). 40 сантиметрден ары емес (М.Єуезов, Шы¦.).
ДЫМАР з а т. к є с. Т¤тїн салып араны ДЫМДАТ= е т. ДымІылдату, суландыру,
Іуатын Іўрал, аспап. Бал арасын д ы м а р м е н ыл¦алдандыру. Бїр Іызы¦ы, ба¦ана¦ыдан берї
Іуатын уаІыт таянды (Аялы жандар). сор¦алап тўр¦анымен, кЅзїн д ы м д а т ы п
ДЫМБЫЛБАЙ е с i ì. с Ѕ й л. Дым да, т¤к ашытІан емес (О.БЅкеев, ±амшыгер).
те, ештеґе де. Єншейїнде былІ етпейтїн басым ДЫМДАТУ Дымдат етїстїгїнїґ Іимыл
д¤кенге барайын деп шошаґдай Іойып едїм, екї атауы.
келї ет алып, Іалтама Іол салсам д ы м б ы л б а й ДЫМДАУ Дымда етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
да жоІ (С.Кенжеахметов, ТышІан.). Кептїруге Іой¦ан ¤й а¦ашын жаґбыр¦а шы¦арып
ДЫМДА= е т. ДымІылдау, сулау. ±олаґ немесе су б¤ркїп д ы м д а у керек (С.±асиманов,
шашты к¤з сипар д ы м д а п Іана, ±ос ¦ашыІты ±аз. ІолЅнерї).
Іоґыр т¤н ІўндаІІа ала. КЅктемгїдей кЅґїлдер ДЫМДЫ с ы н. ДымІыл, дымІос. Ауру ас-
тасІындауын, Тас б¤ркенїп жатады тыґдап дала Іынса, Ѕкпе тўтас Іабынады, Ѕкпенї тыґда¦анда
(Б.Аманшин, ЖайыІ.). Т¤сїнде ыл¦и Кеґарал- д ы м д ы сырыл естїледї, оныґ Іабын¦ан жерї-
¦а барып, Ма¦рипаны кЅрїп Іайтып ж¤редї. нен ешІандай дыбыс естїлмейдї (ј.±арамендин,
Ыл¦и жасты¦ын д ы м д а п, жылап оянады Бўзау. ауруы). Су зорыІ аталатын ауру т¤рї
(Р.ТоІтаров, Тўлпар.). Сырдыґ бойында «±а- жаз¦ытўрым терлеп келген жылІыны Іар суы-
рабура» деп су¦а жасайтын бЅгеттїґ бїр т¤рїн мен суару, суыІ Іар, мўз жегїзу, терї кеппей ерїн
айтады. Ол былай жасалады. ±о¦ажайдан алып Іоя беру, д ы м д ы шЅп беруден болады
ўзын Іып ескен арІанныґ екеуї-¤шеуї жерге (±.Беделхан, Халықтық.). Ол Мєдинаныґ басын
Іатарынан тЅселедї. Олардыґ ¤стїне кЅлденеґ с¤йеп, бетїн жауып кеткен Іара шашыныґ маґ-
Іамыс жайылады. ±амыстыґ ¤стїне топыраІ дай алдын тЅбесїне Іарай сипап Іайырады,
себїлїп, о¦ан су сеуїп д ы м д а й д ы (С.МўІанов, д ы м д ы алаІанымен маґдайын сèïàéäû
Шы¦.). (Д.Єбїлев, Баянауыл.).
93 ДЫМК-ДЫМҚ
ДЫМКЕС с ы н. с Ѕ й л. Дїмкас. ±ара¦ым, ортасы ауа шыІ т¤ссе, топыраІ д ы м І о с т а-
балам, мен болсам Іартайдым. Оныґ ¤стїне н а д ы да, одан єрї тЅсексїз жату¦а болмайды
денсаулы¦ым нашар, д ы м к е с адаммын (С.МўІанов, АІІан жўлäыз). јткен жылдардыґ
(Б.СоІпаІбаев, јлгендер.). Алпыстан асты ¦ой, тєжїрибесїне Іара¦анда, жауыннан д ы м І о с-
єрї Ѕзї д ы м к е с адам. Сонда да сиыр ба¦атын т а н ¦ а н дєннїґ Іырманда да, сарайларда да
адам жоІ, колхоз м¤шесї деп, басІарма єйел Іызатыны осы шаІ («±аз. єдеб.»). Бўл маґайдыґ
босататын емес (А.Жўмадїлдин, ±айырлы.). егїнї суарылатындыІтан, жерїнїґ бетї д ы м І о с-
Сєбеґ Іарындашын алып жаза баста¦аннан т а н ы п жатады (С.МўІанов, Шы¦.).
кейїн, ол жымия т¤сїп, ж¤регї Іысып кететїн ДЫМ±ОСТАНУ ДымІостан етїстїгїнїґ Іи-
д ы м к е с ї бардай-аІ, кеудесїнїґ сол жа¦ында- мыл атауы; дїмкастану. Дєрїгер оныґ анасына
¦ы «Батырлы¦ы ¤шїн» Іос медалїн сипалай бас- д ы м І о с т а н у ы н к¤тїмсїздїктен деп т¤сїндїр-
тады (Є.НўршайыІов, То¦ыз тол¦ау). дї («Мєдениет жєне тўрмыс»).
ДЫМКЕСТЕН= е т. с Ѕ й л. Дїмкастан. ДЫМ±ОСТАУ с ы н. ДымІылыраІ, дымІыл-
±останай атырабыныґ бўл т¤кпїрїнде ІаІа¦ан дау, ыл¦алдау. ≈ Отыр¦ан жерї д ы м І о с т а у.
Іарлы боранды к¤ндер аз болмайды. Со к¤н- ДЫМ±ОСТЫ± з а т. ДымІос болушылыІ,
дердїґ бєрїнде де мына мєшинелер осылайша дымІылдыІ, ыл¦алдылыІ. Ал¦ашІы к¤ндерї єуе-
д ы м к е с т е н ї п тўруы керек пе? (Ш.Мўрта- лї Іар, артынан жаґбыр жауып, жердїґ д ы м-
заев, Интернат.). І о с т ы ¦ ы н ўл¦айтса да, Дєметкеннїґ Іўяґы
ДЫМКЕСТЕНУ Дымкестен етїстїгїнїґ ўстамауы былай тўрсын, тымау да тиген жоІ
Іимыл атауы. Суы² кезде д ы м к е с т е н у (С.МўІанов, Аспаз). јзї шешкен кенеп дамба-
о´ай (Àóûçåêi). лын мыІтап бїр сыІты да, д ы м І о с т ы ¦ ы н а
ДЫМКЕСТЕУ с ы н. с Ѕ й л. Дiмкастау. Іарамай бўтына киїп ап, Іала жаІІа жол тартты
Оныґ єкесї д ы м к е с т е у адам едї (К.ТоІаев, (С.МўІанов, АІІан æ¢ëäыз).
Солдат.). ДЫМ±ЫЛ с ы н. Дымды, сулан¦ан, ыл¦алды.
ДЫМКЕСТѕК з а т. Дїмкес болушылыІ. Ол келгенде Іара жердїґ д ы м І ы л топыра¦ына
Со¦ыстан Іал¦ан д ы м к е с т ї г ї осылай єр Ѕз сауса¦ын Ѕзї ты¦ып, сўп-сўр болып б¤ктетїлїп
кЅктемде бїр бой кЅрсетїп Іоятыны бар-ды (Н.±а- отыр¦ан ТЅлендї Іансырап бара жатыр едї
палбеков, Еґлїкг¤л). ШайІа, шайІа басыґды, (О.БЅкеев, јз отыґ.). КЅршїлер келїп, ананыґ
ЖаІсы емес д ы м к е с т ї к. ЖастыІ деген маґдайына д ы м І ы л ш¤берек басып, аузына
асылды, Ба¦аламай к¤н кештїк (Б.ЄбдїразаІов, су тамызды (Є.Єлїшев, Батыр.). Бїр топ сол-
Жїгїт.). Ж¤регї кенет жиїлей со¦ып, кЅкїрегїнен даттар мен сержанттар майшамныґ кЅмескї
аз-кем д ы м к е с т ї к сезген ±илан оґ Іолымен жары¦ымен д ы м І ы л жер ¤йде єґгїме д¤кенїн
жер тїрей еґкейдї (±.Бектўр¦анов, ѕзгїлїк.). Іўрып отыр (С.Омаров, Дала.).
ДЫМКЕСТѕК з а т. с Ѕ й л. ДїмкастыІ. ДымІыл тартты. ДымІылданды, суланды.
Б¤гїнгї мына тойдыґ ¤стїнде шешемнїґ д ы м- ШЅпке шыІ Іонып, д ы м І ы л т а р т ы п,
к е с т ї г ї н е н т¤к Іалма¦ан. Б¤кїш белї т¤зелїп, ауырлап Іалыпты (Б.СоІпаІбаев, Алыс. ауыл.).
арыІ бетїнїґ ¤шїнде Іыз¦ылт нўр пайда бол¦ан Шешесї домбыраны ш¤берекке орап, сандыІтыґ
(Б.СоІпаІбаев, јлгендер.). артына ты¦ып Іой¦ан екен, д ы м І ы л т а р-
ДЫМ±ОС1 с ы н. ДымІыл, ыл¦алды, сулы. т ы п, кЅкЅґезденїп кетїптї (Ш.Мўртазаев,
БїраІ ренжїмейтїнбїз. Суды Іўр¦атып с¤ртїп МылтыІсыз.). ТыґайтІыш ыл¦алданып, д ы м-
ал¦ан соґ, д ы м І о с жерге єуес келетїн ІўрбаІа І ы л т а р т п а у ы ¤шїн Іойманыґ еденї су
ашыІ терезеден т¤сїп, ¤йдїґ їшїнде секеґдеп Ѕткїзбейтїндей болуы керек (±.Иман¦азиев,
ж¤ретїн (Х.Елебекова, Јнї кетпес.). Єрї ыстыІ, Минерал.).
єрї д ы м І о с Алжир ауасыныґ райына Іарай ДЬѕМ±ЫЛДА= е т. Сулау, ыл¦алдау. Јйде
жеґїл киїнген екї жїгїт кїрїп келдї (Ґ.М¤сїрепов, кїр жуу ауаны бўзады, бЅлменї д ы м І ы л д а й д ы,
ДостыІ.). Єлден уаІытта бїлгенїм – єлдекїм ал еденге су сеппей сыпыру ¤йдї тозаґдатады
єлдене д ы м І о с, салІын нєрсенї маґдайыма (М.Исамбаев, Мед. аныІтама). Жаґылхан аІ-
басып, басымды жастыІтан кЅтердї (С.МўІанов, Іўманныґ жалын шал¦ан б¤йїрїн д ы м І ы л-
Есею жыл.). д а п, к¤лмен ысІылай бастады (К.Ахметбеков,
ДЫМ±ОС2 с ы н. с Ѕ й л. Дїмкас. Оныґ Ѕзї АІдала). Бешпетїн тЅрт б¤ктеп басына жастап,
де д ы м І о с, аурушаґ едї (А.Нўрманов, ±ўлан.). Іалтасынан орамалын шы¦арып, торсыІта¦ы
Зоотехник: сол кезде туып-Ѕскен Іойдыґ сумен д ы м І ы л д а п, кезерген ернїн жїбїттї
кеудесїнде д ы м І о с бар (М.Єуезов, Єґгїм.). (±.±араманўлы, ±ыз¦ыш Іўс).
јзї ай жарымнан берї д ы м І о с, ¤йден аттап ДЫМ±ЫЛДАН= е т. 1. Ыл¦алдану, сулану,
шыІпа¦ан (Ж.Нєжїмеденов, Кїшкентай). дымІостану. Ауру адам кЅп терлеп, денесї
ДЫМ±ОСТАН= е т. Ыл¦алдану, дымІыл- д ы м І ы л д а н а т ы н болса, їшкиїм мен
дану, сулану. Бетеге Іанша Іўр¦аІ дегенмен, т¤н тЅсекжабды¦ын Іўр¦атып, ауыстырып отыру
ДЫМҚ-ДЫМЫ 94
Іажет (М.±айраІбаев, Ескерм. ауру.). Б¤гїн- ўзаІты¦ына байланысты (И.Жўма¦ўлов, ±ой
де ІысІы к¤н бая¦ы Іаз-Іалпынша сўрІай кЅк шаруаш.).
д ы м І ы л д а н ы п, жапыраІтан жўрдай а¦аш- ДЫМ±ЫЛДЫЛЫ± з а т. с ө й л . Дым­
тар Іарауытады (Ж.Арыстанов, Таґ жўлдызы). ІылдыІ. Асан еґкейїп, боразданыґ шетї
2. а у ы с. КЅзге жас алу, жасаурау. Бїрїн- нен салІын, д ы м І ы л д ы л ы ¦ ы бар бїр уыс
бїрї са¦ынысып кЅрїскен, ескї достар таґды топыраІ алды (Д.Жанботаев, Дала оттары).
кЅзїмен атІызып, ендї айырылысу¦а кЅґїлдерї Температура мен д ы м І ы л д ы л ы І
Іимай, кїрпїктерї д ы м І ы л д а н ы п тарасты бїрІалыпты саІтал¦андыІтан, фундаментке
(О.Иманєлиев, БайІадам). Іойыл¦ан приборлар тербелїстї дєл кЅрсетедї
ДЫМ±ЫЛДАНДЫР= е т. Ыл¦алдандыру, («Бїлїм жєне еґбек»).
суландыру. Бронх Іуысыныґ кїлегей ІабыІша- ДЫМ±ЫЛСЫЗ с ы н. ДымІылы жоІ, сусыз,
сыныґ астында кїшкентай бездерден бЅлїнетїн ыл¦алсыз. СырІаттыґ ендїгї ¤мїтї шаґсыз, д ы м-
сїлекей бронх їшїн кептїрмей, д ы м І ы л д а н- І ы л с ы з жайлау¦а жетїп, сапырыл¦ан сары
д ы р ы п тўрады (М.Исамбаев, Мед. аныІтама). Іымызбен емдеу (Т.ЄлїмІўлов, Шы¦.).
Аздап тершїп д ы м І ы л д а н д ы р ¦ а н бал¦ын ДЫМ±ЫЛТЫМ с ы н. Аздап дымІыл,
ж¤зїне жўІалаґ Іыз¦ылт нўр толып к¤лїм дымды. Алексей ўмтыл¦анша болмады, Бейсен
Іа¦ады (З.Жәкенов, К¤н кЅтерїл.). теґселїп, еґкейе берїп, екї аттады да, б¤кїл
ДЫМ±ЫЛДАНДЫРУ ДымІылдандыр салма¦ымен д ы м І ы л т ы м жерге г¤рс еттї
етїстїгїнїґ Іимыл атауы. ≈ ±¢р¦а² жердi д ы м- (Ә.Әзиев, Шў¦ыл.).
І ы л д а н д ы р у. ДЫМ±ЫЛЫРА± с ы н. Аздап дымІыл,
ДЫМ±ЫЛДАНУ ДымІылдан етїстїгїнїґ ыл¦алдау, сулыраІ. Дєн кептїргїшке апарып тЅк,
Іимыл атауы. ТопыраІтыґ ўзаІ уаІыт бойына асты¦ыґ д ы м І ы л ы р а І екен, – дедї Нина
шамадан тыс д ы м І ы л д а н у ы оныґ сїлтїлїгїн (Ґ.Сланов, Шы¦.).
арттырды (В.Коваленко, К¤рїш егїсї.).
ДЫМСЫЗ1 с ы н. Ыл¦алсыз, дымІылсыз,
ДЫМ±ЫЛДАТ= е т. Ыл¦алдандыру, дым-
сусыз. Кїсї сусыз, д ы м с ы з аґызаІ шЅлде
Іылдандыру. Полиамидтї талшыІтар шїрїмейдї,
он то¦ыз са¦атІа ¦ана шыдайды (Д.Досжанов,
д ы м І ы л д а т с а да берїктїгїн жоймайды
Табалдыры¦û´.).
(«±азаІст. мў¦.»). Судыґ д ы м І ы л д а т-
ДЫМСЫЗ2 с ы н. Еш нєрсе Іалма¦ан, жўрдай.
І а н лебї ыссы ¤йден шыІІан Іўр¦аІ денеґдї
Єсїресе бїрдї-екїлї ашатўяІ, айырм¤йїз ўстап,
аймалап, терїґдї кеґїтедї (Р.јтесїнов, Алып.).
ДЫМ±ЫЛДАТУ ДымІылдат етїстїгїнїґ Іалт-Іалт етїп отыр¦ан кедейлер ж¤гендерїн
Іимыл атауы. ≈ Ауаны д ы м ² ы л д а т у. ўстап, д ы м с ы з Іалды (Ы.ЖаІаев, јмїр.).
ДЫМ±ЫЛДАУ1 с ы н. ДымІылыраІ, ыл- ЕшІандай ІўшаІІа сыймай тўр¦ан шахтаныґ
¦алдау. АІжолдыґ Іорадан єкелген тамызы¦ы алып трубасы ІаЇарын їшїне б¤ккендей д ы м-
д ы м І ы л д а у болып, быІсып жанды (Н.Ґаб- с ы з мелшиїп тўр (Є.Єбїшев, Жас т¤лек.).
дуллин, јмїр.). АлысІа жїберетїн анамыз жоІ. ДЫМСЫЗДАН-ДЫМСЫЗ с ы н. Ештеґесїз,
Бўл кїсї осы жердїґ к¤н сєулесї мол т¤сетїн дєнемесїз. ОсыншалыІ жауапкершїлїктї неге
топыра¦ына ¤йренгендїктен ауа райы д ы м- мойныма ж¤ктедїм, ертеґ д ы м с ы з д а н-
І ы л д а у жерге шыдай алмас, – деп жїбермей д ы м с ы з Іол кЅтерїп шы¦а келсем ел не ай-
Іой¦аны (З.Рысбековà, Єйел сыры). Чума тар, Ѕзїм жўртІа Іандай сылтауды уєж етермїн
микробы ыстыІ жерде кЅп Ѕмїр с¤ре алмайды. (А.Мекебаев, АґызаІ).
Егерде д ы м І ы л д а у, Іоґыр салІын жа¦дайда ДЫМЫҐУ ДымыІ етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
болса, ол кЅп уаІытІа дейїн тїршїлїк етедї ≈ Ауаныґ д ы м ы ¦ у ы.
(М.Тїлеу¦абылов, Чума ауруы.). ДЫМЫ±= е т. 1. Дым тарту. ТЅсек-орын
ДЫМ±ЫЛДАУ2 ДымІылда етїстїгїнїґ Іи- д ы м ы ¦ а д ы-а у. Сенїґ єкеґ бїздї Іайда¦ы
мыл атауы. Атасы аула¦а су сеуїп д ы м І ы л- тўман¦а єкеп Іамады, – деп к¤йїндї атам (М.Тие-
д а у м е н ж¤р («±аз. єдеб.»). сов, Дала.). Бїр кЅзї соІыр, жал¦ыз єйнектї,
ДЫМ±ЫЛДЫ± з а т. ДымІыл болушылыІ, тапалтаІ кїшкене ¤йїнїґ д ы м ы І І а н, к¤лїм-
ыл¦алдылыІ. ТўІымды саІтау кезїнде оныґ сїлеу, терсымаІ иїсї мўрнына жып-жылы тидї
д ы м І ы л д ы ¦ ы н а ерекше назар аудару (Ж.Аймауытов, Шы¦.). 2. Булы¦у, тўмандану.
керек (С.Єбдїрайымов, ШЅл жайылым.). Жерї АпаІ їннїґ бетїн ашІаны сол едї, їшїнен д ы-
І¢нарлы, д ы м І ы л д ы І жеткїлїктї, ауа райы м ы І І а н Іара т¤тїн сыртІа Іарай теуїп, оны
Іолайлы бол¦андыІтан мўнда Ѕспейтїн жемїс- ІаІалтты (А.Хангелдин, јткен к¤н.).
жидек жоІ деуге де болады (±.МеґдїІожин, ДЫМЫ±ТЫР= е т. Дым тартІызу. ТЅсек-
Бауырлас Болгария). ОрганикалыІ заттардыґ орнын д ы м ы І т ы р ы п алыпты (Ауызекї).
аз, не кЅп жўмсалуы ауа райыныґ д ы м І ы л- ДЫМЫ±ТЫРУ ДымыІтыр етїстїгїнїґ
д ы ¦ ы н а, жылылы¦ына жєне шЅптї кептїрудїґ Іимыл атауы. ≈ £йдi ды м ы ² т ы р у.
95 ДЫМЫ-ДЫҢҒ
ДЫМЫРА± с ы н. КЅбїрек, соншалыІты.
1
желїсїн жел бўрап, Д ы ґ ¦ ы л д а п ўлып áа¦ана,
±онаІай ўрысып ж¤рїп бўрылу¦а айнал¦анда ЖатІандай жаІын тау Іўлап, Г¤рс еткен не
±алба¦айдыґ сойылы д ы м ы р а І кЅп тиїп далада (Д.Єбїлев, Алтай асу.). Оныґ кЅзї їлїнїп
жїбердї (М.Єуезов, ±араш.). Бўл Іыздардыґ кеттї ме, жоІ єлде басІа бїр ой¦а т¤стї ме, єйтеуїр
пїшїнї соншалыІ аппаІ, беттерїнїґ ўшы да домбырасы ўзаІ д ы ґ ¦ ы л д а ¦ а с ы н барып ¤н
д ы м ы р а І ашыІ Іызыл реґденїп тўр (М.Єуе- Іатты (Е.МўІанов, Сєуле.).
зов, Шы¦.). ДЫіҐЫЛДАТ= е т. Дыґ-дыґ еткен дыбыс
ДЫМЫРА±2 с ы н. с Ѕ й л. ДымІылдау, шы¦арту. Алтау-жетеуї ана жаІта жантайысып,
дымІостау. ≈ ±ораныґ табаны д ы м ы р а І. бїрїне-бїрї с¤йенїп, шалжиып, домбыра д ы ґ-
¦ ы л д а т ы п жатыр (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ДЫНДАН з а т. к Ѕ н е. Пїл с¤йегїнен
Д ы ґ ¦ ы л д а т а шертїлген домбыра ¤нї де
жасал¦ан, басІа елден сатып єкелїнген Іымбат
бїр ¤деп, бїр ¤зїлїп, єлдеáїр думанды мєжїлїске
тараІ. Шашын д ы н д а н м е н е н тара¦ан, мўІият бап жасап жатІандай едї (М.Хасенов,
Бектер мїнген бедеудей, Бауырынан жара¦ан Ал¦ашІы єн). Шеткерек отыр¦ан жас жїгїт
(АІсауыт). домбырасын аІырын ¦ана д ы ґ ¦ ы л д а т т ы
ДЫі1 з а т. к Ѕ н е. ±ола дєуїрїнїґ сєулет (Є.Нєбиев, Шолпан).
Ѕнерїне тєн Ѕґделмеген таІтатастан Іалан¦ан ДЫіҐЫЛДАТУ Дыґ¦ылдат етїстїгїнїґ
шеґберлї Іўрылыс. Д ы ґ н ы ґ жаІсы саІталып, Іимыл атауы. ≈ Домбыраны д ы ´ ¦ ы л д а т у.
б¤гїнгї к¤нге жеткен бїр ¤лгїсї ±останай облысы, ДЫіҐЫЛДАУ Дыґ¦ылда етїстїгїнїґ Іимыл
Амангелдї ауданында¦ы Екїдыґ ¦имаратта- атауы. ≈ ¾øектердi´ д ы ´ ¦ ы л д а у ы.
ры (±ЎЭ). ДЫіҐЫР з а т. Дыґ-дыґ еткен дыбыс. Сол
ДЫі 2 е л ї к. Кенет даґ етїп шыІІан кезде са¦ат механизмїнїґ д ы ґ ¦ ы р ы тынады
ІатІыл дыбысты бейнелейтїн сЅз. ±айрат ке- да, Асылханныґ ашуы тарІайды. Оныґ бойын
мїп Іалжырап, Бїр жы¦ылып, бїр тўрам. ±ўла¦ы басІан ўйІыны ыдырататын да ыза (С.Хайдаров,
шулап, д ы ґ болып, ±ар¦а адым жер мўґ болып ±ўрыш á¿ëåê.). Шектер сызыл¦ан сазынан
(¼.Тўрманжанов, СўґІар.). айырылып, кендїр д ы ґ ¦ ы р ы н а ўІсас ¤н
Дың етк¿зд¿. а) Дыңылдатты, домбыра шы¦арады. Мўныґ бєрї м¤гедек саусаІтарыныґ
тартты. Т¤н ортасы ау¦анда, ¤й їшїнїґ шырт кемїстїгїнен, тырнаІтыґ жоІты¦ынан едї
ўйІысын бўзып, иесї домбырасын д ы ґ е т к ї з- (Є.Сараев, ±араша.).
г е н д е, ала к¤шїк їргеде жатып шєуїлдеп Іоя бе- Дыґ¦ыр етт¿. Дദырады, Іаґ¦ыр еттї. ±ол-
дан тЅмен сусы¦ан домбыра д ы ґ ¦ ы р е т т ї
рер едї (М.Сатыбалдиев, Жартас.). ТєкаппарлыІ
(Бєйшешек). Єзїм дєл сол кезде оныґ кїм
сезїм бўлІып б¤йїрдї, Домбыраныґ бар пернесї екенїне кЅзї жетпегенмен, кЅґiлїнїґ Ѕзїне де
Іиылды. ±ос їшектї д ы ґ е т к ї з ї п к¤йшї єндї, мєлїмсїз нєзїк Іоґырауы д ы ґ ¦ ы р е т е Іалды
Нар алдына бїр тїзерлеп иїлдї (М.Сатыбалдиев, (Р.ТоІтаров, Тўлпар.).
Шула. толІын). ә) Қатты тиїп дызылдатып Дыґ¦ыр ІаІты. Дദырла¦ан дыбыс шы¦ар-
жїбердї. Дєл ІўлаІ шекеден д ы ґ е т к ї з г е н ды, дыґ¦ырлады. Оныґ Ѕзї шаІатты жерден
темїрдей алаІанныґ Іыры ІалпаІтай ўшырды Ѕткенде д ы ґ ¦ ы р І а ¦ ы п, бабымен кепкен
(С.Мўратбеков, КЅкорай). Іару екенїн єйгїлеп Іояды (А.Сейдїмбеков,
Дың еттї. а) ДыІ еттї, ауыртты. ±ыр хикая.).
Жас­І анып та ¤лгермедїм, д ы ґ е т к е н ДЫіҐЫРА= е т. 1. Тапталу, теп-тегїс
ауыр соІІы шекемдї шарт еткїзїп, жарып болу. Јлкен тас кЅшенїґ бойы домбыраныґ
т¤скендей болады (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). їшегїндей д ы ґ ¦ ы р а п тўр (X.Есенжанов,
ә) Сап ете Іалды, еске т¤стi. «Мїне, ¤йрендїґ. АІ ÆайыІ). Б¤гїн тек кеш шы¦ып
Ендї к¤нде мїнїп тўрасыґ. Єрї-берїден соґ бєй- ІалдыІ. ±атІаІ кезде бўл жол д ы ґ ¦ ы-
геге шабатын боласыґ», – деп айтІан атайдыґ р а п жатады (Т.Тоба¦абылов, Та¦ы. к¤з).
єнеук¤нгї бїр сЅзї Іўла¦ымда д ы ґ е т е Іалды 2. Даңғырау, кең төселу, жайылу. Сендер баІыт­-
(«Лен. жас»). ты заманныґ баІытты балаларысыґдар.
Дыґ Іылды. Даґ Іылды, мазасын алды. Алдарыґда д ы ґ ¦ ы р а ¦ а н таІтаІ жол
Шєшкемдї неге менїґ сындырдыґ сен? Ойрандап жатыр (±.Жўмадїлов, КЅкейкестї). 3. а у ы с.
Заулау, зауылдау, ж¤йтку. КЅшенїґ оґ ернеуїн
Іостыґ їшїн б¤лдїрдїґ сен! КЅрмеген тумûсымда
тїлїп Іаз¦ан ары¦ы жал-жал болып жатыр.
ІорлыІты їстеп, Ызамен бїр басымды д ы ґ І ы л-
Су жїберсе д ы ґ ¦ ы р а п жЅнелгелї тўр
д ы ґ сен (Б.ѕзтЅлин, јмїрї.). (Д.Досжанов, Тўлпар.). Жалмауыз шошІа¦а
ДЫіҐЫЛ1 з а т. Домбыра тартІанда шы- ўІсап шыґ¦ырады, ЖелаяІ жол¦а т¤сїп д ы ґ-
¦атын дыбыс, ¤н. ≈ Домбыраны´ д ы ´ ¦ ы л ы. ¦ ы р а д ы. ±азїрет Іўзыр жар бол¦ан ер тан¦а,
ДЫіҐЫЛ2 с ы н. јрескел, ожар, дЅрекї. Болмаса мўндай їстї кїм Іыла алады? (Батырлар
О, бала, осындай д ы ґ ¦ ы л мїнездї Іой¦аныґ жыры). 4. а у ы с. Мыґ¦ырту. Талайлар тїзгїнїн
жЅн болар (±азಠтїлї. аймаІ. сЅздїгї). тартпай д ы ґ ¦ ы р а п алдына мыґ Іой айдап
ДЫіҐЫЛДА= е т. Дыґ-дыґ еткїзу. Сым шыІІанда Таубай араІты аузына тартып
ДЫҢҒ-ДЫҢД 96
алма¦ан кїсїге ў²сап, мўртынан к¤лїп ке- тўрды да, Мўхтар¦а с¤йене отырып, оныґ Іара
ле жататын (Е.ЄкїмІўлов, Перизат.). 5. а у ы с. галстугыныґ ¤стїндегї к¤мїс баспаны д ы ґ ¦ ы р-
Д¤мбїрлеу, к¤мбїрлеу. Аз жылда д ы ґ ¦ ы р а- л а т а шертїп, тосын сауал Іойды (Т.С¤лейме-
¦ а н ¤лкен а¦аш ¤йлер салыныпты («±аз. нов, К¤н.). Ал ендї мўны Іалай ойнамаІ? јзїнїґ
єдеб.»). жаман домбырасын Іўр д ы ґ ¦ ы р л а т І а н ы
ДЫіҐЫРА± з а т. с Ѕ й л. Дыґ¦ырлатып болмаса, єннїґ он екїде бїр нўсІасын келтїре
ойнау¦а болатын аспап. ДомбырасымаІ д ы ґ ¦ ы- алмайтын (М.Д¤йсенов, Мейман.). Дыґ-
р а ¦ ы м бар едї, балалар єлдеІашан оныґ ¿шегїн дыґ... кїшкентай сєби тырбыІ саусаІтарымен
¤зїп, шана¦ын бўзып таста¦ан (Є.Табылдиев, домбыраныґ їшегїн дамылсыз д ы ґ ¦ ы р л а-
±ой ба¦у.). т а д ы («±аз. єдеб.»).
ДЫіҐЫРАТ= е т. 1. Дыґ¦ыр-дыґ¦ыр еткї- ДЫіҐЫРЛАТУ Дыґ¦ырлат етїстїгїнїґ
зу. Басынан тас кЅшенїґ д ы ґ ¦ ы р а т ы п, Јш Іимыл атауы. Тимур Ѕмїрде ал¦аш рет гитар-
Іара ат парлап жеккен Іырындатып, Пºуеске ды ўзын сонар д ы ґ ¦ ы р л а т у д ы ¤йрен-
алтын к¤йме к¤мбез ІаІІан, Жанынан Ѕте шыІты генше, бабаларыныґ мўґдасы домбыраны ¤й-
сырылдатып (Н.Ахметбеков, Амангелдї). 2. а у ы ренїп, соныґ жетемелдеуїмен єн айтып машыІ-
с. Тез бїтїру, ылдым-жылдым аяІтау. Бєсе, не¦ып танба¦анына мыІтап Ѕкїндї (±.Бектўр¦анўлы,
бўл ешІандай Іолбайлаусыз д ы ґ ¦ ы р а т ы п ѕзгїлїк.).
жїбердїк деп ем (Т.Тоба¦абылов, Т¤сїнсеґ.). ДЫіҐЫРЛАУ Дыґ¦ырла етїстїгїнїґ Іи-
3. а у ы с. КЅґїлдендїру, мас Іылдыру. Жас мыл атауы. ≈ Аспанны´ д ы ´ ¦ ы р л а у ы.
еттен шашлыІ жасау¦а, палау басу¦а шебермїн. ДЫіДАЙ с ы н. с Ѕ й л. 1. Ортан Іолдай,
Ауданнан Ѕкїл келсе сыйлап кЅґїлдендїрїп, дардай, бїр деген. ±ай тїлде болмасын ІазаІша
д ы ґ ¦ ы р а т ы п жїберудї ма¦ан Іойыґыз не орысша сЅйлегенде аузыґды ашып, кЅзїґдї
(Д.Досжанов, Табалдыры¦ы´.). жўмасыґ да Іаласыґ. Кандидатты¦ы жєне бар:
ДЫіҐЫРАТУ Дыґ¦ырат етїстїгїнїґ Іимыл
автоматика жєне есептеп шы¦ару техникàсы
атауы. ≈ Домбыраны д ы ґ ¦ ы р а т у.
бойынша Іор¦а¦ан д ы ґ д а й маман (ј.±анахин,
ДЫіҐЫРАУ Дыґ¦ыра етїстїгїнїґ Іимыл
БаІыт.). Тїл-кЅзден аман болсаґ, осы ІазаІтыґ
атауы. ≈ Єлдененїґ д ы ґ ¦ ы р а у ы.
маґдайында¦ы д ы ґ д а й азаматы бол¦алы тўр
ДЫіҐЫР-ДЫіҐЫР е л ї к. ±аґ¦ўр-ꤴгїр,
екенсїґ, – дедї ол (Є.Нўрпейїсов, Сеґ). Т¤бїнде
дദыр-дўґ¦ыр еткен дыбысты бейнелейтїн
бўл, еґ берї сал¦анда, ¦ылымныґ бїр маманы
сЅз. Мєшиненїґ тЅбесїнен єлдекїм шыбыІпен
сабалап жатІандай, Іаґылтыры д ы ґ ¦ ы р- болады, єйтпесе, кЅрерсїґ, осыдан д ы ґ д а й
д ы ґ ¦ ы р етедї (С.Лємбеков, Єке.). академик шы¦ады (С.МўІанов, Шы¦.). Ендї
ДЫіҐЫРЛА 1 = е т. Дыґ¦ыр-дыґ¦ыр, 1927 жылы кЅрсем, сауатын ашІан, хат таны-
Іаґ¦ыр-ꤴгїр ету. ЄлдеІалай сынып Іалады ¦ан, советтїк Іўрылыстар¦а ІатысІан Есембай
десе керек, д ы ґ ¦ ы р л а п барып домалап т¤скен ауылда¦ы д ы ґ д а й белсендїнїґ бїрї боп
домбыраны шап берїп ўстап алды (О.Тєжиевà, алыпты (С.МўІанов, Есею жыл.). 2. Жап-
±ара Іол¦ап). Тиек десем ше, Іўрбым, Іос жас, еңгезердей. Шендї кєрї тЅрелермен
iшектї домбыра т¤седї есїме. Тиексїз домбыра бїрге д ы ґ д а й жас офицерлер де ойын¦а
д ы ґ ¦ ы р л а п та дауыс шы¦ара алмайды емес єбден кїрїсїп кеткен (ѕ.Жанс¤гїров, Шы¦.).
пе! (Ш.Дєрма¦аìбетов, Еґбек). јлеґ сияІты 3. БаІандай, айта ІаларлыІтай. К¤ткен
ма, наІыл сЅздер сияІты ма, бїрдемелер д ы ґ- аІшам келїп Іалды. Жєне бїрталай аІша, д ы ґ-
¦ ы р л а п Іайта-Іайта ой¦а келедї де мазаны д а й екї ж¤з сом (С.МўІанов, Есею жыл.).
алады (Х.Єлїбаев, Таґбалы.). Пойыз¦а отыру бїзге тїптї Іиын¦а соІты. Бїр
ДЫіҐЫРЛА2= е т. æ å ð ã. АрыІ малдыґ адам емес, бес адам емес, д ы ґ д а й ІырыІ
тыґаюы. ±он¦ан жерїмїз аІ жусанды жер едї, шаІты адамныґ билеттерїн компассироват-
мал д ы ґ ¦ ы р л а п Іалды (±азақ тїлї. аймаІ. тау – д¤ниенїґ там¢¦ы екен (С.МўІанов,
сЅздїгї). Шы¦.). Кеше ¦ана интернатта тєрбиеленген
ДЫіҐЫРЛА± с ы н. Дыґ¦ыр-дыґ¦ыр шєкїрттерї б¤гїн мїне д ы ґ д а й техникум
еткїш, дыґ¦ырла¦ыш. Кенет Іоґыраудыґ Іабыр¦асында (Р.РайымІўлов, Суретшї).
д ы ґ ¦ ы р л а І ¤нї естїлдї (Р.ТоІтаров, Ертїс.). // Со¦ан лайыІ кеудеґе д ы ґ д а й ¤ш орден,
к е к е с ї н. Єншї, к¤йшї сымаІ. јткен жол¦ы тЅрт медаль та¦ыпсыґ (С.МўІанов, Шы¦.).
облыстыґ д ы ґ ¦ ы р л а ¦ ы емес. Артист дегенїґ 4. а у ы с. ±уатты, к¤штї, єлдї. «јкпеґдегї сары
Ѕзїґнен артыІ емес; санын шапаттап билейдї, су сор¦иын дептї. Аз к¤нде д ы ґ д а й боласыґ»
сарнап таІпаІ айтады, кЅзїн Іысып анекдот деп жауûрынынан Іа¦ып-Іа¦ып Іой¦анда
со¦ады (Д.Досжанов, Кїсї.). Санат таґдан¦ан едї (С.Сар¦асІаев, Бїз тЅртеу.).
ДЫіҐЫРЛАТ= е т. Дыґ¦ыр-дыґ¦ыр ет- 5. а у ы с. Шебер, ептї, оґтайлы. ±уан еден жуу,
кїзу. Маржан ¤ндемей басын тўІыртып бїраз от жа¦ып, тамаІ пїсїруге д ы ґ д а й, сабаІІа да
97 ДЫҢД-ДЫҢЫ
тєуїр кЅрїнедї (X.Ер¦алиев, ШындыІ.). ОІта- д ы ґ І еткїзїп, бўлардан кЅзїн айырмай отыр-
текте бїр Іырын тўр¦ан балаґ жїгїттїґ тўл¦асына ¦ан ±азбектїґ ж¤регї де єлдененї сезгендей
кЅз ж¤гїртїп, к¤нї кешегї титїмдей баланыґ мўздап сала бердї (Є.Єбїшев, Жас т¤лек.).
басшылыІ жўмысІа тЅселїп, д ы ґ д а й болып ДЫі±ЫЛДА= е т. 1. ДыґІ-дыґІ дыбыс
Іал¦анына Іуанатын тєрїздї (Бал дєурен). шы¦ару, дыґылдау. Бєкен ая¦ымен теуїп
ДЫі-ДЫБЫС з а т. Дыбыр еткен ¤н, дыбыс. жїбергенде, Раушан шалІалап барып Іўлады.
Далада жатІандыІтан, айналада¦ы барша ўсаІ Жаулы¦ы ўшып т¤стї. ТабалдырыІта¦ы а¦ашІа
д ы ґ-д ы б ы с І а дейїн естидї (О.Сєрсенбаев, тиїп басы азыраІ д ы ґ І ы л д а ¦ а н секїлдендї
Са¦ым). (Б.Майлин, Таґд.). 2. а у ы с. Дїґкїлдеу, дїкїлдеу,
ДЫі-ДЫі е л ї к. 1. ±айта-Іайта ды- зїркїлдеу. Басты¦ым д ы ґ І ы л д а п мазамды
ґылда¦ан дыбысты бейнелейтїн сЅз. ±абыр¦ада ала берген соґ, асы¦ып ж¤рїп кеттїм (±азақ тїлї.
шыІылдап тўр¦ан ¤лкен са¦ат д ы ґ-д ы ґ соІты аймаІ. сЅздїгї).
(Ж.Тїлеков, Жар.). Аспаннан бар екпїнїмен ДЫі±ЫЛДАТ= е т. ДыґІ-дыґІ еткїзїп ¤н
заулап т¤скен шымыр бўршаІтар таІыр шекеге шы¦арту. ≈ Бїр нєрсенї д ы ґ І ы л д а т т ы.
д ы ґ-д ы ґ тигенде, таспен ўр¦аннан бїр кем ДЫі±ЫЛДАТУ ДыґІылдат етїстїгїнїґ
емес (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). 2. а у ы с. Іимыл атауы. Осы бiр аспап²а сондай жаны
Мыґ¦ы-дыґ¦ы, меґ-зеґ. ±ўрбанныґ сусар бЅрїк ¤йiр. Д ы ´ ² ы л д а т у д а н ертелi-кеш бiр
астында¦ы сеп-семїз дЅґгелек басы д ы ґ-д ы ґ жалы²пайды (А.Нысаналин, Алыста).
(Ð.РайымІўлов, Т¤йелї адам). ДЫі±ЫЛДАУ ДыґІылда етїстїгїнїґ Іи-
Дыґ-дыґ етк¿зд¿. а) Дыґылдатты, дыґ¦ыр- мыл атауы. ≈ Домбыраны´ д ы ´ ² ы л д а у ы.
дыґ¦ыр ¤н шы¦арды. Шолпан домбырасын алды. ДЫіЫЛ з а т. Дыґ-дыґ еткен ¤н, дыбыс.
Д ы ґ-д ы ґ е т к ї з ї п бїр-екї Іайырып жЅндеп Трубканыґ д ы ґ ы л ы жиїлеп, бЅлме їшї шыґыл-
Іойып, асы¦ыс бїр к¤йдї бастай кеттї («±аз. дап кеткенде барып, асы¦ыс Іоя салды (М.Єбдї-
єдеб.»). є) Ўрды, тартып-тартып жїбердї. халыІов, Жердїґ асты.). ±айрекеґ с¤йретїлген
Еґсебай молда кейбїр балаларды тая¦ымен Іўры¦ыныґ д ы ґ ы л ы н а Іосылып, єне, єндетїп
шекеден д ы ґ-д ы ґ е т к ї з г е н ї есїґнен барады. ЖылІышы єуенї кеґ жазыІты Ѕрлетїп,
кетпейдї дедїм мен (±.ШЅкенов, Бїздїґ ѕлияс). бел-белестерден асып, осынау даланы жыр¦а
Дыґ-дыґ етт¿. Дыґылдады, шыґылдады, бЅлеп, нўр¦а малып бара жатІандай (Б.Тєжїбаев,
басы ауырды. Сєлменнїґ буын-буыны Іўрып, ±аратор¦ай). АІырында сарыла шўІши¦ан
бїреу алІымын сы¦ымдап Ѕґменїнен итергендей ўзаІ д ы ґ ы л естїлдї, телефон кЅтерїлдї бїлем,
басы да кЅтертпейдї, д ы ґ-д ы ґ е т ї п, шаншып а¦ылшынша сЅйлеп ¤йренген жїґїшке єйел
ауырады (Б.Тїлегенов, АІІайнар). ѕшке Іарай даусы естїлдї (Д.Досжанов, Келїншекòàó.).
ып-ыссы кЅк т¤тїндї сылІытып-сылІытып Дыґыл ІаІты. Дыґ-дыґ етїп безектедї,
жїбердї. КЅз алды мўнар тартып, басы д ы ґ- дабылдады, дыбыс бердї. Єлсїз д ы ґ ы л І а-
д ы ґ е т е т¤стї (С.БаІбергенов, Адам.). ¦ ы п, жел Іа¦ып тўр¦ан Іоґырау ¤нї єлї тўр
±ўла¦ым д ы ґ-д ы ґ е т е д ї. Маґдайдан а¦ып, Іўла¦ында. Са¦ыздай Іара жартас (Р.ТоІтаров,
кЅзїме Іўйыл¦ан кермек тердї Іайта с¤ртїп, Тўлпар.). КЅзїмдї бїр ашып, бїр жўмамын. Мез-
жан-жа¦ыма Іарадым (С.БаІбергенов, Алтын гїлсїз, єрї сондайлыІ ўзаІ ўйІыдан басым меґ-
к¤рек). зеґ боп, їшїнде бїрдеме д ы ґ ы л І а ¦ ы п тўр-
ДЫі± е л ї к. Кенет дыґІылда¦ан, тыґІ ¦ан тєрїздї (М.Айымбетов, КЅгїлдїр.).
еткен ІысІа дыбысты бейнелейтїн сЅз. ДЫіЫЛДА= е т. 1. Дыґылда¦ан дыбыс
ДыґІ етк¿зд¿. ДыґІылдатты, тыґІылдатты. шы¦ару. Шалтайдыґ Іолында¦ы телефон
Бїздїґ єкейге сєлем айт, – дедї ол, хатты оІып трубкасы д ы ґ ы л д а п барып жерге т¤сїп
бол¦аннан кейїн, талпаІ танауын д ы ґ І е т к ї- кеттї (Є.Єбїшев, Жас т¤лек.). ±ўлдыраґдап
з ї п, – Іарауында жетї ж¤з єскерї бар мен сияІты тЅмен беттедї. Электр ба¦анасы д ы ґ ы л д а й-
офицер мўндай атІосшы¦а зєру емес (Є.Єбїшев, д ы, сиырлар мЅґїрейдї. ±ой маґырайды
Тереґ òàìûð.). Екї тїлмаштыґ аузында тыным (М.±абанбаев, Кермек.). 2. Бастыґ дыґ-
жоІ. Эгенсонда анда-санда танауын бїр д ы ґ І дыґ етїп ауруы, шыґылдау. Гипертониямен
е т к ї з г е н н е н басІа ¤н жоІ (Є.Єбїшев, ауыратын адамдар кЅбїнесе бастары ауырып,
Сєуле.). д ы ґ ы л д а п айналады, ІўлаІтары шыґылдайды
ДЫі±-ДЫі± е л ї к. ±айта-Іайта дыґ- (Р.Сєтбаева, Гипертония.). Ауыр ойдан ба, ауыр
Іылда¦ан, тыґІылда¦ан дыбысты бейнелейтїн їсїктен бе, АсІардыґ д ы ґ ы л д а ¦ а н басы
сЅз. Мўндай жердї бўрын кЅрмегендїктен бе,... айналып, кЅзї Іарауытып кеттї (С.МўІанов,
Ойран шоІысын ажал тауындай кЅрїп тўра БотагЅз). Орнынан тўрып едї, басы айналды,
Іал¦ан сайын олар танауларын д ы ґ І-д ы ґ І кЅзїнїґ алды бўлдырап, ештеґенї кЅре алмады,
еткїзедї (Є.Єбїшев, Тереґ тамыр.). Манадан Іўла¦ыныґ д ы ґ ы л д а п тўр¦анын да ендї аґ¦ар-
берї сабырлыІ етїп, домбыраныґ шегїн д ы ґ І- ды (Б.МўІаев, АІІу.). 3. а у ы с. СаІадай сай

7–1440
ДЫҢЫ-ДЫРА 98
тўру. Таразымыз да д ы ґ ы л д а п тўр. Адамдар ДЫР с ы н. 1. Аса ¤лкен, їрї, зор. Дєулет
1

к¤шї жетедї. Тек Іана мєшине жетпейдї, мєшине! оґ Іолына ўста¦ан д ы р Іамшыны кЅрсеттї
(АІ бидай). 4. а у ы с. ДыІ-дыІ, тыІ-тыІ етїп (С.МўІанов, Таґд. øû¦.). Сол майданда Болдым
Іатып Іалу. Ар¦ы жиекте д ы ґ ы л д а п Іа- демен «їрї едїм», Бїркелкї лек ѕшїндегї д ы р
тып Іал¦ан ернектен артына жалт-жалт Іарап едїм (С.Сейфуллин, јлеґд.). јнер к¤шїн жыр
т¤лкї жортып барады (Ш.Айтматов, Ерте ²àéò.). етем мен, Тыґдап к¤йдї д ы р дастандай. Бїр бес
5. а у ы с. Дыґдай болып т¤зелїп кету. Гришаныґ минут ±ўрекеґмен, Бїрге жасап, сырласІандай
емї шипалы дейдї єкесї, таґертеґге дейїн д ы- (Ж.Молда¦алиев, Кїсен ашІан). // ж е р г. Зор
ґ ы л д а п кетесїґ дейдї (М.Айымбетов, атаІІа, беделге ие адам. Ол – Ѕзї бїр д ы р бол¦ан
Шїлде.). 6. а у ы с. КЅкїректї керу, шалІыту. кїсї (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї). 2. а у ы с. Кеґ-
±иялына екїншї к¤й мен кешегї жырлар тїз- байтаІ. Дар²ан ¦ой бїздїґ д ы р дала, ж¤регїн
бектеле бастады. КЅкке ІўшаІ жай¦андай ашып тўр дала. Єлем тегїс кете алмас. Єттеґ,
к¤йдїґ сымы д ы ґ ы л д а п кЅкїрегїн кернедї сол-ау бїр ¦ана (Ж.Молда¦алиев, ±ыран дала).
Дыр к¤ш. Јлкен к¤ш, аса їрї. Иесї осы д ы р
(С.Сейфуллин, Шы¦.).
к ¤ ш т ї ґ, ±ара дєу десе Іара дєу. ±айсысын
Басы дыґылдады. Басы айналып шыґылда-
болсын жўмыстыґ, Мойнынан с¤йреп барады-
ды. ЫстыІ Ѕтсе керек, б а с ы д ы ґ ы л д а п, кЅзї ау (Т.Шопашев, КЅґїл.).
Іарауыта бердї (З.Иманбàев, Дала.). Сейїттїґ Дыр Іамшы. с Ѕ й л. Дырау Іамшы. Атамныґ
б а с ы д ы ґ ы л д а п ауырып кеттї (Р.РайымІў- аруа¦ы ўр¦ыр дей берїп едї Іара кемпїр, Домбай
лов, Бала.). керегеде їлулї д ы р І а м ш ы н ы ала ўмтыла
ДЫіЫЛДАС= е т. ±осыла дыґ-дыґ етїсу. бергенї сол, даладан бїр бала ж¤гїрїп кїрдї
Телеграмм, радио, телефон... Д ы ґ ы л д а с а р (А.ТоІма¦амбетов, Жыр к¤мбезї).
тїлсїз ¤н, Сыбырласар жансыз тїл (I.Жанс¤гї- ДЫР 2: дыр етт¿. а) Гүр еттї, гүрїлдедї.
ров, Шы¦.). Есїктїґ дєл алдында д ы р е т е Іал¦ан
ДЫіЫЛДАСУ Дыґылдас етїстїгїнїґ Іимыл мєшине дауысын естїп, ¤йден шешем
атауы. ≈ Телеграф сымдарынû´ д ы ´ ы л д а с у û. атып шыІты (Б.СоІпаІбаев, јлгендер.).
ДЫіЫЛДАТ= е т. Дыґылда¦ан дыбыс ә) Дүрлїктї, дүркїредї. ±ой т¤йедей емес.
шы¦арту, дыґ-дыґ еткїзу. Бїреулер домбыраны Олар д ы р е т ї п бїр ¤ркедї де, бїрїне-
д ы ґ ы л д а т т ы, ±аІырынып, мойнын кейїн бїрї ж¤гїрїп жиналысІан соґ тоІтап Іалады
бўрып жатты (Ж.Саин, Таґд. øû¦.). Єндетїп (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). Єлсїн-єлсїн Іойдыґ шетї
оІ жЅнелдї кЅкке боздап, Єуенї д ы ґ ы л д а- д ы р е т ї п басылып, маґырап, ысІыр¦андары
т ы п сымын Іоз¦ап (С.Сейфуллин, јлеґд.). естїледї (К.Оразалин, АІ жазыІ). є) Дар ет-
Солардыґ есїк жаІта¦ы бїреуїне отыра кеткен тї, жыртылды. ЖўлІи тартып Іал¦анда, мєс-
Нўраштыґ бїрте-бїрте жаґа¦ы їшкенї басына са¦ан, табаны д ы р е т ї п, ІаІырап т¤стї
шауып, шекесїн д ы ґ ы л д а т ы п барады (Б.СоІпаІбаев, Менїґ атым.).
(С.Асылбеков, Оттан. ыстыІ). Дыр етк¿зд¿. Дар еткїздї, дырылдатып
ДЫіЫЛДАТУ Дыґылдат етїстїгїнїґ Іи- жыртты. ЖапыраІсыз жалаґ бўталар Іурап
мыл атауы. Осы бїр аспапІа сондай жаны ¤йїр. Іал¦анын бїзден кЅргендей гимнастеркамыздыґ
Д ы ґ ы л д а т у д а н ертелї-кеш бїр жалыІпай- жырты¦ына жармасады да, д ы р е т к ї з ї п
ды (А.Нысаналин, Алыста.). бЅксере бередї (Є.Сєрсенбаев, Офицер). КЅй-
ДЫіЫЛДАУ Дыґылда етїстїгїнїґ Іимыл лектї омыраудан д ы р е т к ї з ї п бїр жыр-
атауы. Екеуїнїґ Іосылып айтІан єнїнїґ аІырын тып едї, ол Ѕзї-аІ сыпырылып т¤сїп Іала бердї
(Т.Жарма¦аíбетов, Сентябрь.).
¦ана д ы ґ ы л д а у ы Іўла¦ына жеттї («Жалын»).
ДЫРАі с ы н. ж е р г. ѕрї, зор, ¤лкен, дєу.
Екї Іўла¦ы ¤здїксїз д ы ґ ы л д а у м е н мазасы
±онаІтарыныґ бєрї Ѕґкей д ы р а ґ кїсїлер екен
кетїп, Іалжыра¦ан денесї кЅзїн жўм¦ызып едї (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї).
(К.Оразалин, АІ жазыІ). ДЫРАП з а т. с Ѕ й л. Драп (сыртІы киїм
ДЫП-ДЫМ±ЫЛ с ы н. Ыл¦алдау, ке- тїгуге арнал¦ан Іалыґ мата). Басында т¤лкї
бїґкїреген. О, д ы п-д ы м І ы л бол¦ан мўрныґнан тымаІ. АяІта кебїс-байпаІ. Јсте сўр д ы р а п
айналайын («Лен. жас»). Айбек екї бетї албырàп, шекпен (С.Сейфуллин, Тар жол.).
алІынба¦ан Фариданы Іапсыра ІўшаІтай алып, ДЫРАПА с ы н. ж е р г. Биїк, ¤лкен, жуан.
кеудесїне басты да, д ы п-д ы м І ы л, Іап-Іара А¦аштыґ да д ы р а п а с ы болады. Ондай д ы-
шашынан иїскедї (К.Зєкенов, Жанартау). р а п а а¦аштар бїздїґ жерге Ѕспейдї (±азақ тїлї.
ДЫП-ДЫРДАЙ с ы н. с Ѕ й л. Дап-дардай. аймаІ. сЅздїгї). АйраІты – д ы р а п а тау (±азақ
Ол д ы п-д ы р д а й келїншектїґ ерке Іыз¦а тїлї. аймаІ. сЅздїгї).
тєн їс-єрекетїне Іайран (С.Еркебаев, Жол.). ДЫРАТ з а т. ж е р г. Кендїр жїп. Етїктї д ы-
±айырмай еркїне Іоя берсеґ д ы п-д ы р д а й р а т п е н, тарамыспен тїгедї (±азақ тїлї.
салауатты-сўІпатты жымын сездїрмей, баланыґ аймаІ. сЅздїгї).
бєлдеу-бєлдеуїне оп-оґай айналдыра салады ДЫРАУ1 з а т. э т н. Жуан тїлїнген таспа-
(Є.Сараев, ТосІауыл). дан Ѕрїлїп жасал¦ан Ѕрїм¿ жуан Іамшы. ±аратай
99 ДЫРА-ДЫРД
д ы р а у м е н арІасынан тартып-тартып жїбер- ¦ а н дўшпанныґ денесїн басып бїз жеґдїк. Бїз-
генде молда ІайІаґдап-аІ Іалды (±.Исабаев, дїґ єдїл, аІ їс жеґдї! (Д.Єбїлев, Жас азамат).
јткелде). ±аба¦ы Іату, киїмї ж¤деу, Бая¦ы жїгїт ДЫРАУСЫНУ Дыраусын етїстїгїнїґ Іи-
буыршын ауыз. ±олында д ы р а у бес Ѕрме бїлеу! мыл атауы. Бозбала д ы р а у с ы н а бастады
(±.Дєрїбаев, Шиелї Ѕзен). Ал їшїне Ѕзек салып, (Ауызекї).
алаІанын тоІыма Ѕрїмїмен жалпаІтап келтїрген ДЫРАУЫЛДАЙ с ы н. с Ѕ й л. Дырдай,
дойыр, д ы р а у, бўзау тїс, дембел Іамшылар дардай, дыраудай. СПТУ-лыІ д ы р а у ы л д а й
ўр¦ан жерїн кесїп т¤седї (С.±асиманов, ±аз. бес жїгїт МЅлтек бЅлїмшесїне сау ете ІалдыІ
ІолЅнерї). («Лен. жас»). Тїптї кЅйлегїн шешуге де мўршасы
келмептї ¦ой бай¦ўстыґ. Д ы р а у ы л д а й жїгїт,
ДЫРАУ 2 [ир. ] с ы н. 1. Јлкен, їрї,
єлї к¤нге дейїн Ѕз басын алып ж¤ре алмады
жуан. ±олында титтей кетпен, д ы р а у ІасыІ, деген не деген сораІылыІ (М.Д¤йсенов, Ант).
Кейбїреу ўлы еґбектен ж¤р-ау Іашып! Осыны ДЫРАУЫНДАЙ с ы н. с Ѕ й л. Дырдай.
кЅрген кезде Аяз ойдан, Кетедї кЅкїректї Јйге д ы р а у ы н д а й екї жїгїт кїрїп келдї
Іырау басып (±.Мырзалиев, КЅш). Федоров (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї). Бїздїґ єулеттен
совхозыныґ кєрї-жасы, орыс-Іаза¦ы тегїс бїлетїн. басІа аталардыґ ўл-Іыздары Оралдыґ Ѕзїмен
Жасы он алты¦а жаґа ¦ана иек артІанымен д ы р а у бой таластырып, д ы р а у ы н д а й азамат боп
тўл¦асына, Іайратты¦ына, шаруа жайын бїле- Іал¦ан (М.Д¤зенов, АІєже).
тїндїгїне с¤йсїнетїн (Дала Іырандары). 2. МыІ- ДЫРДАЙ с ы н. 1. СоІталдай, бїлдей,
ты, зор, дЅкей, ы¦ай мен сы¦ай. Кїлеґ ІаракЅл дардай. Кеше ¦ана мўрнынан бо¦ы а¦ып ж¤рген
бЅрїктї, был¦ары тонды, аяІтарында дєу саптама Іаршадай балалар б¤гїн, мїне, д ы р д а й жїгїт
етїктерї бар д ы р а у адамдар жапырыла жол болып жатыр (Б.Тїлегенов, КЅктем.). Т¤н
берїп, Іол алып жатты (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). баласында д ы р д а й еркектї ІонаІ етуї жєне
ТЅмен тўтып талайды, јзїн д ы р а у санайды. келїспейдї (Т.Ахтанов, Боран). јзїм бїлем
Айналасын їшїп-жеп, Єркїмге кЅз Іадайды деген êЅêїрегїґ осы ма; д ы р д а й басІарма
(А.Сўлтанов, Кеґ дала). ЖаІсымбет, Шомбал, басты¦ысыґ, бюро м¤шесї дейдї-ау сенї!.. ТапІан
БалІы би – КЅґїлдїнїґ бєрї бар. Орта¦а кел- екенсїґ, жолдас-жораларыґ анау!.. (Д.Досжанов,
ген билїктї бїрїне-бїрї Іимады, Бїр Іазан¦а Табалдыры¦ыґ.). 2. а у ы с. ДаґІты, єйгїлї. Осы
Алматыда¦ы мемлекеттїк комитеттердїґ бїрїнде
сыймады, Бєрї д ы р а у, бєрї нар (Ы.ШЅреков,
д ы р д а й бїр Іызметкердїґ тапа-тал т¤сте
Исатай-Махамбет). 3. а у ы с. АтаІты, даґІ- жылап отыр¦анын кЅргенїмїз бар (Ж.Алтайбаев,
ты, бїр деген, дєрежесї жо¦ары. А¦амыз со¦ысІа Сыпыр¦ыш). ДосІали – д ы р д а й мекеменїґ
дейїн бїр облыстыґ д ы р а у Іызметкерї бо- бухгалтерї, єрї ауІатты семьяныґ ерке баласы
лыпты (±.Сатыбалдин, АІмарал). Бўрын (С.Еркебаев, Ал¦ашІы.). Терезеден тыґдап
кЅзге т¤спеген, Ѕздерїн жЅндеп ешкїм бїлмеген отыр¦ан Шолпан шегї ІатІанша к¤лдї. Аты
бїреулер на¦ыз д ы р а у белсендї боп, бетке шы¦а д ы р д а й Нўршаныґ МўІатайы келгелї Шол-
келедї (Т.Ахтанов, Боран). Басты¦ымыздыґ пан¦а кЅзїн Іыса беретїн (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
о¦ан Іарсы т¤к айта алмай, мойындай беретїнїн 3. а у ы с. БаІандай, айта ІаларлыІтай.
кЅрїп, бастыІтан гЅрї бухгалтер д ы р а у болар Мезгїлїнен бўрын далада туып Іала жаздапсыґ.
деймїз (Ґ.М¤сїрепов, ±азаІ солдаты). Ендї Іауїп жоІ. Д ы р д а й екї ай уаІытыґ бар.
Дырау Іамшы [áèøiê]. э т н. Таспа­дан Ѕрїлген Осы екї айда ¤йге жатып к¤тїн (Р.ТоІтаров,
жуан Іамшы, бишїк. Астынан ІаракЅк ар¦ыма¦ы Тўлпар.).
т¤спесе, Іолынан ыр¦ай сапты д ы р а у І а м ш ы- Дырдай атаІ. Жо¦ары атаІ, лауазымды
с ы т¤скен емес (Ґ.М¤сїрепов, ±азаІ солдаты). атаІ. Апырмау, атыґ бойдаІ Іой, аІыр шатасІан
Дєрїмбеттїґ белїнде Іара м¤йїз сапты болат соґ, тым Іўрыса Іызбен шатассаґ еттї. Даулы
пышаІ, Іолында он алты Ѕрїм д ы р а у І а м ш ы. болса да д ы р д а й а т а І Іой ол. ±асІыр алатын
±ала берсе бїр адамдыІ бїлек бар (С.±ышІашев, б¤ркїттїґ Іаґ¦ып Іоян¦а т¤скенїндей болдыґ
(Б.Нўржекеев, К¤тумен Ѕт.).
Таґ арайлап.). ЖаІып Іолында¦ы д ы р а у І а м-
ДЫРДАЙ-ДЫРДАЙ с ы н. Бєрї де бїлдей,
ш ы с ы н ы ґ Ѕрїмїн Іыса бїлеп тўрып алды дардай. Дастар²ан Іайта жайылып, паІыр
(М.Єуезов, Шы¦.). ±олында¦ы шашаІтап бол¦ан бїздїґ асымыз д ы р д а й-д ы р д а й
таста¦ан д ы р а у бишїктї ысылдатып, оґды- ¤шеуїнїґ ортасына т¤стї (М.±аназов, АІ
солды осІылайды бестїнї (Бєйшешек). тайла¦ым).
ДЫРАУДАЙ с ы н. с Ѕ й л. Еґгезердей, ДЫРДАЙСЫН= е т. јзїнше єлдеІандай
дырдай. Екї-¤ш жылдан кейїн Болат бала д ы- бол¦ансу, бїлдей бол¦ансу. Жо¦ары бїлїмдї ин-
р а у д а й болып Ѕседї (Б.Майлин, Таґд. øû¦.). теллигентпїн деп Ѕзїмше д ы р д а й с ы н ¦ а н
Д ы р а у д а й Іўлын єлї бала едї, бїраІ мылІау менї жўрттыґ їсї т¤сетїн бїреу кЅзїне де їлмейдї
жїгїт болып Ѕскен (М.Д¤зенов, Єке бол.). (Т.Тїлеуханов, Бїздїґ єке.).
ДЫРАУСЫН= е т. с Ѕ й л. јзїн-Ѕзї мыІты ДЫРДАЙСЫНУ Дырдайсын етїстїгїнїґ
етїп кЅрсету, зорсыну, ¤лкенсу. Д ы р а у с ы н- Іимыл атауы.
ДЫРД-ДЫРД 100
ДЫРДИ= е т. 1. Серею, тыраю. Самогон м е к т ї ґ. Анда ж¤р десе Іалмадым, Тау¦а ж¤р
мен бал сыра¦а тыґІия тойып алып, кїресїлї- десе, бїр кеттїм («Лен. жас»).
шы¦асылы ¦ана есї бар, шоланда д ы р д и ы п Дырду-дүрмекпен жүрд¿. Талас-
жатІан (±.ЫсІаІов, БўІтырма.). 2. а у ы с. тартыстың ортасында жүрдї. ±алІаман
јзїн-Ѕзї єлдеІандай етїп ўстау, їсїнїп-кебїну, аІын д ы р д у-д ¤ р м е к п е н ж ¤ р ї п жастыІ
кЅкїрегїн кЅтеру. Павел Ѕзїмїзбен шамалас болса дєуренїн, Іызы¦ын Ѕткїзїп ал¦анын ендї бїлдї:
да, бїреудїґ ата¦ын айдар тўтып д ы р д и ы п Іыз к¤рсїнїсїнен оныґ Іайта оралмасын сезедї
отыр¦анды жЅн кЅрмей, Ѕзїмнїґ м¤лде басІа («±аз. єдеб.»).
Сегїзбаев екенїмдї айтпаІ болып оґтайландым ДЫРДУ-ДЫРДУ з а т. ±айталан¦ан у-шу,
(«Лен. жас»). ойын-к¤лкї. Д ы р д у-д ы р д у м е н уаІытын Ѕт-
ДЫРДИТ= е т. КЅкїрегїн кЅтерту, їсїндїрїп- кїзїп, баста¦ан їсїн созып алды («Соц. ±аз.»).
кебїндїру. ÆЅнсїз д ы р д и т а берме (Ауызекї). ДЫРДУЛА= е т. Улап-шулау, дауры¦у.
ДЫРДИТУ Дырдит етїстїгїнїґ Іимыл Д ы р д у л а п мєрелї жерге жўрт та¦ы д¤ркїрей
атауы. Жас баланы д ы р д и т у ж½н болмайды жЅнелдї (М.±уанышбаев, Кек Іылышы). Ол
(Àóûçåêi). асып-сасып, д ы р д у л а п шаба жЅнелдї («Лен.
ДЫРДИЮ Дырди етїстїгїнїґ Іимыл атауы. жас»).
≈ ЄлдеІандай болып д ы р д и ю. ДЫРДУЛАН= е т. Єбїгерлену, абыржу.
ДЫРДУ з а т. У-шу, сауыІ-сайран, ойын- Абыр-сабыр болып д ы р д у л а н ¦ а н жўрт.
к¤лкї, думан. Жа¦асында жасыл Іўра¦ы жай- Келїн мєшинеден т¤скен бойда серейїп тўр
Іал¦ан кЅк иїрїм Ѕзектїґ табанына сексен ¤й («Лен. жас»).
тїгїлїп, ўлы д¤бїр, д ы р д у басталып кеткен едї ДЫРДУЛАНУ Дырдулан етїстїгїнїґ
(О.Сєрсенбаев, ЖаІсы. кЅз.). Сайдыґ тасындай Іимыл атауы. Д ы р д у л а н у м е н отыр¦ан
тўл¦алы, кЅрїктї балуан, єншї жїгїттердїґ ¤шеуї бїраздан кейїн та¦ы карта ойнау¦а кїрїстї
(К.Ахметбеков, АлІакЅл.).
ортасына т¤сїп, ж¤зї бал-бўл жанып, д ы р-
ДЫРДУЛАС= е т. Улап-шуласу, єбїгерленїп
д у м е н отыр¦ан к¤зетшї сары келїншек те Ѕз
дауры¦ысу. ТЅменгї сыныптар тарай баста¦ан:
мїндетїн ўмытып кеткендей (С.Ж¤нїсов, АІан
есїктен ўзар-ўзамаста алты-жетї бала єлденеге
серї). Жас дєурен екї айналып келмейдї деп,
¤пїр-ш¤пїр ¤ймелесїп, д ы р д у л а с ы п тўр
кейбїреулерше аІаІу, д ы р д у, сайран-сауыІпен (К.Ахметбеков, АІдала).
єуес болуыґды єсте Іўптай алмаймын («Лен. ДЫРДУЛАСУ Дырдулас етїстїгїнїґ Іимыл
жас»). атауы. Жастар д ы р д у л а с у ¦ а к½штi
Дырду Іылды [Іўрды]. Думандатты, (Ауызекi).
сауыІтады, ІызыІтады. Дєрїптеп дана дєуїрдї, ДЫРДУЛАТ= е т. Улатып-шулату, дау-
Д ы р д у ¦ ы п Іўрыш алыбын. Думан ¦ып д¤- рыІтыру. Тек басІа сўлтандардай сўлу Іызы
йїм ауылды, КЅтерїп бол¦ан халыІ ¤н (Ж.Мол- кЅп ауылдыґ їргесїн ба¦ып, аґы кЅп таудыґ
да¦алиев, Жиырма бес). ж¤лгесїн ба¦ып д ы р д у л а т ы п ж¤рїп алмаса
Дырдумен жүрд¿. Сауық-сайран құрды, бол¦аны (Є.Кекїлбаев, Јркер). Сырласары да,
көңїл көтердї. Осындай д ы р д у м е н ж ¤ р ї п , мўґдасары да сол. Бая¦ы бастан дєуїрлеп Ѕткен
Жєнїбек ал¦ашІы екї-¤ш к¤ннїґ Іалай Ѕткенїн жарІын жасты¦ын, кЅкпардыґ Іызы¦ындай
байІамай да Іалды (±.Жўмадїлов, Шы¦.). д ы р д у л а т І а н д¤рмектї жылдарын елес-
Дырдумен Ѕтт¿. Алаґсыз ойын-к¤лкї, айІай- тететїн (Д.Досжанов, Дария).
шумен Ѕттї. Киїктей дЅґнен-дЅґге ыр¦уменен, ДЫРДУЛАТУ Дырдулат етїстїгїнїґ Іимыл
ј т ї п т ї-а у кЅп уаІыт д ы р д у м е н е н, Не атауы. Д ы р д у л а т у м е н Ѕткїзген думан-
дермїн Іайран мезгїл Іайырылып кеп, Сўраса Ѕз ды дєурен Іыс т¤скенше созылды (Ж.Сатаев,
Ѕтеуїн бїр к¤н менен (Ш.МўІаметжанов, Шы¦.). АлакЅбеґ).
ДЫРДУ-ДУМАН з а т. СауыІ-сайран, ДЫРДУЛАУ Дырдула етїстїгїнїґ Іимыл
ойын-сауыІ. Б¤кїл Іала жастары да сонда жина- атауы. Т¤н ортасында д ы р д у л а у ºбестiк
лып, єзїл-к¤лкї, єн-гармон, д ы р д у-д у м а н- (Ауызекi).
д ы шегїне жеткїзе шарыІтатып, пароходты ДЫРДУЛЫ с ы н. Ду-думанды, сауыІ-
шы¦арып салады (Ç.Шашкин, Доктор.). Са- сайранды, у-шулы. Былтыр¦ы жыл солдатІа
уыІтыґ арты «ўйІыашар¦а», «аударысІа», алын¦ан жїгїттер елге топ-тобымен Іайтып ке-
«кЅкпар¦а» айналып, жўрт д ы р д у-д у м а н- лїп, жиї-жиї той жасалып ат шауып, д ы р д у л ы
м е н Іонар жерге келїп Іал¦анын да бїлмедї жаз болып жатыр едї (М.Єуезов, Шы¦.). Осы кЅп
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). мал мен бай ауылдыґ иесї бол¦ан, мына д ы р-
ДЫРДУ-ДЈРМЕК з а т. 1. Д¤рбелеґ, д у л ы кЅштїґ басшысы бол¦ан жал¦ыз жесїр
аласапыран. Ал бїзге сый-сияпат, асІан қўрмет, єйел – ±арагЅз (М.Єуезов, Шы¦.). Думанды
КЅрсетпек жау тобыры д ы р д у-д ¤ р м е к ауылдыґ д ы р д у л ы жастары єн шырІап,
(Бейбїтшїлїк даусы). 2. а у ы с. Талас-тартыс. жан-жаІІа жамырай жарасып жатты (Є.АІбаев,
А¦арды талай таґдарым, ѕшїнде д ы р д у-д ¤ р ±ара боран).
101 ДЫРД-ДЫРҚ
ДЫРДУЛЫ± з а т. Желїкпелїк, желїгушїлїк. д ы р-д ы р е т к ї з ї п бїр єуез шы¦арды
Д ы р д у л ы І жас ж¤регїне жайла¦ан жоІ, (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
АІылын єуей сезїм байла¦ан жоІ. Сезїмїн Дыр-дыр етт¿. Дырылдады, дарылдады. Тек
дараІылыІ тўса¦ан жоІ, ЖастыІтыґ желїгїне ылдида д ы р-д ы р е т ї п, дїрїл Іа¦ып, т¤тїн
боса¦ан жоІ (±.Сатыбалдин, Єлия). Сен сияІты сദып бара жатІан трактор ¦ана бўрын бўл
Іыз аґдып, Келгенїм жоІ паркке. Д ы р д у л ы І- атыраптыґ т¤сїне кїрмеген нєрсе (Т.ЄлїмІўлов,
п е н жаным Іас, Мїнезїм жоІ желЅкпе (Ша¦ын АІбоз ат). Мєшинем кешеден берї д ы р-д ы р
пьесалар). е т ї п тартпай Іал¦анды шы¦арды (М.Хасенов,
ДЫР-ДУМАН з а т. Ойын-сауыІ, той-думан, ±айсар).
тамаша. Бўрын ол зулап Ѕтїп жатІан опыр- Дыр-дыр Іасыды [қасынды]. Денесїн
топыр к¤ндердї барып-ІайтІан жоры¦ымен, не тырнап тастады. Ерден ая¦ын сылбырлау
осы елдїґ д ы р-д у м а н ы м е н, не ¤йїне келїп- басып, байтал¦а Іарай бара бергенде
кеткен сыйлы меймандарымен межелåушї едї омырауын д ы р-д ы р І а с ы н ы п ЖылІыбай
(Є.Кекїлбаев, К¤й). Алдады тойдан кейїн он шыІты (С.МўІанов, Темїртас). ±ўнанын
к¤н Ѕтпей, ±орлау¦а ж¤р екен, Іап, Іолы жетпей! шешїп алып, мїнгелї жатІанда, келїн-
Д ы р-д у м а н бЅтен ¤йде менї ўмытып, ±асынан шегїнїґ Іойнынан жаґа тўр¦ан а¦асы жалаґ
бїр сўмырайдыґ Іойды кетпей (Б.Аманшин,
ая¦ына кебїс їлїп, бїр Іолымен таІылжырын
ЖайыІ.). јзїнїґ жеке басыныґ Іамын ¦ана
д ы р-д ы р І а с ы п, бїр кЅзїн сы¦ырайтып: «Уай,
ойла¦ан мейїрїмсїз ана Ѕзїнїґ жасайтын д ы р-
д у м а н ы н а, кЅґїлдестерїнїґ келуїне Саша сен Іайда барасыґ?» – деп едї (Ж.Аймауытов,
кедергї жасайды деп Іўтылу жолын ¤немї їздес- Шы¦.). Малайлардыґ шам жары¦ынан бет бей-
тїрумен болды («±азаІст. мў¦.»). нелерї азар кЅрїнедї. Мўрындарыныґ пысылы,
Дыр-думан етт¿. ±ызыІтады, тойлады, ме- д ы р-д ы р І а с ы н ¦ а н ы аныІ естїледї (Ґ.М¢с-
рекеледї. Мал сойылып, ауыл-аймаІ жиналып, тафин, Дауыл.).
Жамбы мен ±аншайымныґ жиырма жылдан ДЫРИ= е т. с Ѕ й л. Серею, тыраю. Самогон
соґ табысІан Іуанышын д ы р-д у м а н е т т ї мен бал сыра¦а тыґІия тойып алып, кїресїлї-
(Ш.±ўмарова, ±ос шынар). шы¦асылы ¦ана есї бар, шîланда д ы р и ы п
ДЫРДУСЫЗ с ы н. У-шусыз, айІай-ўй- жатІан ЖЅгер (±.ЫсІаІов, БўІтырма.). КЅк
Іайсыз. Дастар²ан басында¦ылар є дегендегї темїрдї ±ўдай алатындай! ЗєнталаІ, шопыры
ет Іызуынан Іайтып, д ы р д у с ы з салиІалы да бїр тЅбесїне темїр Іадасаґ батпайтын саґы-
єґгїмеге ойысыпты (±.Ахметбеков, Сый îðà- лаусыз бїтеу неме екен, бїр жартыны та¦ы да
ìàë). К¤лдєрїнїґ шїлдеханасы жасалды. Єрине, тастап алып д ы р и ы п жатыр (±.ЫсІаІов,
той-тобыр д ы р д у с ы з бола ма? Той¦а АІтауыІ ТўйыІ).
к¤йеуї Ержанды єрї кїшкене Іызы Шолпанды ДЫРИТ= е т. І а р а п. 1. Серейту, тыриту.
ерте келїптї (Бєйшешек). АІынныґ бўл ўсыны- Турасын айтІан Ѕз атаґ Абайдай-аІ болар,
сы – д ы р д у с ы з, айІай-шусыз оґашада туысІандары оны да д ы р и т ы п сойып сал¦ан
єн айтылсын, к¤й тартылсын; жан сусынын (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). Ах, жауыз! – деп
Іандырар Іоґыр єндердї алаґсыз, армансыз тыґ- бїреу аІырып Іалды. Бўл Алтынайдыґ дауысы.
дайыІшы дегендїк едї (Є.КЅшїмов, Лашын.). Жылмаґда¦ан ж¤зїґ жаман едї сен кєпїрдїґ.
ДЫРДУШЫЛ с ы н. Ойын-сауыІшыл, Ендї Іолыма т¤стїґ бе, бєлем. Д ы р и т ы п
думаншыл. Бўлардыґ бєрї де мїнезсїз, д ы р д у- Іойып, Іатындарды шаІырып, абыройыґды ай-
ш ы л балалар. ЎлттыІ сипат мєселесї бўл сыґай- рандай тЅгейїн (Ж.Мусин, АІ алаґ). 2. а у ы с.
да кЅрїнбес болар («±аз. єдеб.»). Єрїптестерїн ЄлдеІандай ету, дарбиту, баттиту. Бригада
араІпен ауыздандыру¦а Іўмартып тўратын деп д ы р и т ы п ат Іойып, айдар та¦ып
д ы р д у ш ы л Іызметкерлер, тїптї Іол астында¦ы жїбергендегїñ¿ ¤шеу¿мїз ¦ана – облыстыІ оІу
адамдар¦а ала-Іўла Іарайтын бастыІтар жоІ па? бЅлїмїнїґ инспекторы, мў¦алїмдердїґ бїлїмїн
(«±азаІст. єйелдåð¿»). жетїлдїру кабинетїнїґ методисї жєне мен
ДЫР-ДЫР е л ї к. Қайта-қайта дырылдап (М.±аназов, Арна).
шыққан, дарылда¦ан ¤ндi бейнелейтiн сөз. ДЫРИТУ Дырит етїстїгїнїґ Іимыл атауы;
Сонымен кїлем жасау¦а бел байладыІ. Єбден
әлдеқандай ету. ±арабайыр жўрттыґ оны аІын
тозы¦ы жеткен д¤ниелер сабан сал¦анныґ Ѕзїнде
деп д ы р и т у ы н кЅрїп ж¤р (М.±аназов, Жер
д ы р-д ы р айырылады (±.Найманбаев, Шы¦.).
КЅрїктї, жаз шырайы кЅктем келдї, Тїгїсїн Іалыґ кїндїгї).
тонныґ д ы р-д ы р сЅгїп (Пернедегї терме.). О ДЫРИЮ Дыри етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
да бў¦ан ўмтылды, Бўл да о¦ан ўмтылды. Екеуї Бїр жартыны та¦ы да тастап алып д ы р и ю ы н
киген аІ сауыт БояІтай д ы р-д ы р жыртылды кЅрдїґ бе («±аз. єдеб.»).
(Батырлар жыры). ДЫР±Ы с ы н. с Ѕ й л. 1. КЅп к¤ле беретїн,
Дыр-дыр етк¿зд¿. Дырылдатты, дар-дўр к¤легеш. – Єй, д ы р І ы м-а й, Іар¦айын десем,
еткен дыбыс шы¦арды.Тўмарбай сыбыз¦ы жал¦ызсыґ; Іар¦амайын десем, жалмауызсыґ.
тартІан кїсїше, ўзын кеґїрдегїнен к¤р-к¤р, О, хазїрет, Іажыдым (О.Єубєкїров, Жасыр.).
ДЫРҚ-ДЫРЫ 102
Д ы р І ы адамды жаІтырмайтын мїнезїм бар ДЫРЫЛДА= е т. 1. Дыр-дыр етiп дыбыс
(±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї). 2. а у ы с. Шабала- шығарту. Бўлар¦а Іарай тўра ўмтыл¦ан аю белгїсїз
нып ¤ре беретїн. Жан ўшырып Іашу¦а ўмтыл¦ан бїр Іўпия к¤ш ая¦ынан керї с¤йрегендей д ы р ы л-
ешкїнї ІўйрыІтары шошаґда¦ан д ы р І ы д а п, кейїн серпїлїп барып Іайта ўмтыла
тЅбеттер бїр жїберїп, бїр жы¦ып азапта¦ан-ды берїп омаІаса Іўлады (Є.Тарази, Тасжар.).
(С.Елубаев, Ойсыл Іара). Д ы р ы л д а п, Іазылып жатІан забойлар –
ДЫР±ЫРА= е т. ДырІ-дырІ ету, сар- ол тас тесїп жатІан мєшине бўр¦ыныґ даусы
Іырау. Жàй бїр тегїс жерге жеткен соґ, сел (А.Машанов, Жер асты.). 2. Г¤р-г¤р еткен дыбыс
жайылып, д ы р І ы р а п, тоІайырап, жайлап шы¦ару, д¤рїлдеу. ТўныІ т¤ндї ІаІ жарып д ы-
а¦а бастайды (А.Байтўрсынўлы, Т.Шонанўлы, р ы л д а ¦ а н трактор моторыныґ таза ¤нїн с¤йсї-
ОІу Іўралы). не тыґдап, аяІтарымды, екї Іолымды Іўлаштай
ДЫР±ЫРАТ= е т. с ө й л. ж е р г. ТырІырат. жайып тастап єлї жатырмын (М.Иманбаев,
– Мен ¤шїн барып Іайтсайшы. Жасым ¤лкен Сўлу.). АІ адам єйел даусын естїген болар,
¦ой. – Єжем д ы р І ы р а т ы п Іуып жїберсе бєлкїм. Екї аяІ арба жол ¤стїнде Іайтадан
Іайтем? (Ж.Молда¦алиев, Тор¦ай.). д ы р ы л д а п, єйелдїґ алдына келїп тоІтады
ДЫР±ЫРАТУ ДырІырат етїстїгїнїґ Іи- (К.БаІбергенов, Ер баІыты). Осындай Іай¦ы
мыл атауы. Мотоциклiн д ы р ² ы р а т у д а н Іўша¦ында отыр¦анда, село жаІтан д ы р ы л-
бiр шаршамайды (Ауызекi). д а ¦ а н мотоцикл моторларыныґ даусы
ДЫРМАН с ы н. ж е р г. Јлкен, зор, їрї. естїлдї де, мылтыІ атылды (±.±айсенов, Жау
Мынадай д ы р м а н жїгїттер тўр¦анда, бас- тылы.). 3. Дарылдау, шарылдау. Есїмбек досы
Іа адам їздеп Іайтесїґїз (±азақ тїлї. аймаІ. мўны салІын самарІау ІабаІпен Іарсы алды.
сЅздїгї). ±асында Іатар тўр¦ан аІ телефондар да д ы р ы л-
ДЫРПЫЛДА= е т. Дырп-дырп ету, д а п тыныштыІ бермедї (О.Сєрсенбаев,
тырпылдау. Жездем тûма¦ыныґ бїр Іўла¦ын
ЖаІсы. кЅз.). 4. Д¤ркїреп Іашу. ±орада Іой
їшке Іайырып, керзї етїгїмен д ы р п ы л д а п
д ы р ы л д а п, Єлденеден ¤ркедї. Сєби ўйыІтап
сыртІа шы¦ып бара жатыр едї, орта жолдан
пырылдап, Єжем Іымтап б¤ркедї (Х.Тал¦аров,
Іайтып оралды (Ј.Уайдин, Тїлсїз Іоґырау).
Торы тайым). 5. Пыр-пыр етїп ўшу. Жаґа¦ы
ДЫРПЫЛДАТ= е т. Дырп-дырп еткїзу,
Іоп-Іоґыр Іўс кЅз алдыґнан д ы р ы л д а п
тырпылдату. ±олпылда¦ан кеґ ê¤ïºéêåñ¿
ўшып, аспандай бергенде Ѕґшеґ аппаІ ІўсІа
тїзесїне т¤скен, ая¦ында¦ы ¤лкен керзї етїгїн
д ы р п ы л д а т а басІан Іыз тЅрдегїлерге айналып кетедї (М.Єуезов, Таґд. øû¦.). ±амыс
жасІанбай Іарап жаІындай бердї (Ж.Едїлбаев, арасында ж¤рген Іўстар мазасыздана бастады.
Сын са¦ат.). Бїреулерї д ы р ы л д а п ўшу¦а айналды
ДЫРПЫЛДАТУ Дырпылдат етїстїгїнїґ (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
Іимыл атауы. ≈ Кебiсiн д ы р п ы л д а т у. ДЫРЫЛДА±1 з а т. к є с. Аґшылардыґ
ДЫРПЫЛДАУ Дырпылда етїстїгїнїґ Іи- Іўсты, аґды ¤ркїтетїн арнайы аспабы.
мыл атауы. ≈ Ая²киiмнi´ д ы р п ы л д а у ы. Тєжїрибелї аґшылар топтанып аґ аула¦анда
ДЫРР о д. ЖылІы малын тоІтату ¤шїн д ы р ы л д а І т ы пайдалан¦ан (С.±асиманов,
айтылатын ода¦ай. ТоІта¦ан атІа арбакештїґ ±аз. ІолЅнерї).
д ы р р, д ы р р дегенї Сўлтанмахмўттыґ к¤лкї- ДЫРЫЛДА±2 з а т. с Ѕ й л. 1. Мєшине,
сїн келтїрдї (Д.Єбїлев, АІын.). мотоцикл. Ж¤зекеґ сол д ы р ы л д а ¦ ы ґ а
Дырр дегiздi. с Ѕ й л. Дырылдатып оІ бой ¤йрете алмай-аІ Іойды, желкен керїп жел
атты. «Стрелять» дептї командир. Бїр солдат ы¦ымен а¦ызып бара жатІаны сол (Теґїз тар-
автоматпен д ы р р д е г ї з ї п т ї (Є.±алдыбаев, лàíäàðû). Назымныґ атасы осы д ы р ы л д а-
Шаншар.). ¦ ы ґ д ы ўнатпай-аІ Іойды. Май иїсїн сасытып
ДЫРЫЛ з а т. 1. Дыр-дыр еткен дауыс, ¤н. Іайтемїз дедї (±.Жиенбаев, Жал¦ыз.). // Дырыл-
Анау су бетїндегї ІалІы¦ан желІайыІтыґ баяу дай беретїн, дырылда¦ыш. Жайлау¦а шыІІан
да сєндї Іоз¦алысы болмаса, тымыІ теґїздїґ соґ кЅп ўзамай бїр к¤нї їґїрде ауыл¦а Ѕзї ж¤ретїн
кЅкайдынын ІаІ тїлїп тЅске жосыл¦ан моторлы д ы р ы л д а І ж¤йрїк арба¦а мїнген, киїмдерї
ІайыІтыґ д ы р ы л ы тїптї жарасым таба ал¦ан бЅтен ¤ш адам суыт келдї де, аялдамастан
жоІ (О.БЅкеев, Мўзтау). Т¤нгї кезекте ж¤рген ±азыны ертїп єкеттї (М.Ма¦ауин, АІша Іар).
милиция Іызметкерї мотоциклїнїґ д ы р ы л ы Осы сепаратор-мепаратор деген д ы р ы л д а І
¦ана анда-санда естїлїп Іалады (ј.±анахин, пєленї Іайдан таптыґ сен? (Ç.Жєкенов, Таґ
БаІыт.). 2. ±арудыґ от алып атылған дыбысы. самалы).
Жаґа¦ы пулемет д ы р ы л ы дала та¦ыларыныґ ДЫРЫЛДАТ= е т. 1. Г¤р-г¤р еткїздїру,
бїр-бїрїне айбат шеккен ырылына ўІсас д¤рїлдету. Ол мєшиненї д ы р ы л д а т ы п,
(Є.Єлїшев, Батыр.). ерсїлї-Іарсылы егелеп, Іоз¦алта алмай жатІан
103 ДЫРЫ-ДѕГЕ
соґ, бїз итерїп кЅрейїк деп жерге т¤стїк (А.Шам- салады, Іит етсе айып, Іит етсе сот (Ґ.Сланов,
кенов, ТолІын.). 2. ОІ ату, атІылау. ОІтау- ДЅґ асІан). Ж¤ргїзїп жаулар ыІпалын, ХалыІІа
шыныґ кЅмегїмен айтушы пулеметтен д ы-­ І а І т ы д ї г е р д ї. Бетїне Іарсы шыІІанын, Жер
р ы л д а т ы п оІ жаудырды («Жўлдыз»). аударып жїбердї (А.Нўртазин, Орман.). Екеуї
3. Дыр-дыр еткїзїп жырту. Мен Іолды амандасып бол¦аннан соґ, мысыґ Іайда, ба-
ыш І ыр лыІ І а с алд ы м ке лїп. Б е лдїктїґ лам?! – деп д ї г е р с а л д ы (Абай, Тол.
астында¦ы астарын д ы р ы л д а т ы п жин.). ±ўран оІудан Іол тимейтїн едї. Бїр
сЅгїп бЅксере бастадым (С.Ж¤нїсов, јшп. їздер). к¤нї алым-салыІ тЅлемедїґ деп Бєкен д ї г е р
4. а у ы с. Зырылдату, зуылдату. Пар жегїлген о й н а т ы п кеткен соґ, єке-шешесїне бїр
екї ат д ы р ы л д а т ы п шананы алып жЅнелдї дў¦а ба¦ыштайыншы деп ¤йїне бара Іалайын
(С.Сейфуллин, Тар жол.). ОІтаушы мен атушы (Ж.Молда¦алиев, Айналайын.).
ат жегїлетїн Іайысты мойнына салып, зеґбїректї ДѕГЕРДЕЙ с ы н. ѕрї, кесек, зор. Кїмдер
(екї ат с¤йрейтїн 76 миллиметрлїк зеґбїректї) єуес болма¦ан Молдабайдыґ д ї г е р д е й сЅзїне
д ы р ы л д а т ы п ала жЅнелдї (С.БаІбергенов, (±аз. єндерї).
Адам.). Есїмов ІаІпа табалдыры¦ынан аттай ДѕГЕРЕКТЕ= е т. Дїк-дїк ету, дїкїґдеу.
бергенде 7–8 адам бас салып мўныґ аяІ-Іолын Сы кезде а¦аларын айтсаґ, бўл бала д ї г е-
буып, темїр торлы бЅлмеге Іарай д ы р ы л д а т а р е к т е й т ї н жаман єдет тауып ж¤р (М.С¤нде-
жЅнелдї (С.Адамбеков, ±ожанасыр.). АІыры тов, ±ызыл ай).
Іызыл саулыІ Іол¦а т¤стї де, ±осай жалма-жан ДѕГЕРЕКТЕТ= е т. Дїк-дїк еткїзу, дїкїґде-
белбеуїмен ая¦ын байлап, бїр бўрышІа д ы р ы л- ту. ≈ Д i г е р е к т е т i п алып барады.
д а т ы п апарды (С.Лємбеков, Єке.). ДѕГЕРЕКТЕТУ Дїгеректет етїстїгїнїґ
ДЫРЫЛДАТУ Дырылдат етїстїгїнїґ Іи- Іимыл атауы. ≈ Д i г е р е к т е т у г е бол-
мыл атауы; зырылдату. Еш нєрсенї елеґ майды.
Іылмай, жеґїл Іап с¤йрегендей д ы р ы л- ДѕГЕРЕКТЕУ Дїгеректе етїстїгїнїґ Іимыл
д а т у ы жаман едї («Соц. ±аз.»). Жел атауы. ≈ Д i г е р е к т е у д е н шаршамады.
ысІырып жїбек белбеудей белїме оралып, ДѕГЕРЛЕ= е т. 1. Дїкїґдеу, тыІаІтау. Бїр
жолымды бЅгесе де д ы р ы л д а т у- тапалтаІ капитан Ѕзї єлдекїмге тез тїлдесуїн
м е н айырып келем, бар ынтам Іуып жетїп талап етїп, телефониске д ї г е р л е п тўр¦ан-ды
ўстау! Ендї бїр тырмыссам жеткендеймїн (Є.Нўрпейїсов, К¤ткен к¤н). – Бўл бейшара
(З.Шашкин, јмїр.). жўтпа¦анда Іайтсїн? Ша¦ым кїтабыґды бер,
ДЫРЫЛДАУ Дырылда етїстїгїнїґ Іимыл актї жазамыз! – деп бїз д ї г å р л е п тўрып
атауы. ≈ Моторды´ д ы р ы л д а у ы. алмадыІ па? (Т.Бердияров, Солдат.). Жєке, кїсї-
ДЫРЫЛДАУЫ± с ы н. с Ѕ й л. ДырылдаІ. мїздї шы¦арып бер, бїз оны Ѕлтїремїз, жауабын
±айткен к¤нде де Іўмныґ отын к¤зге саІтап Ѕзїмїз беремїз, – десїп, тЅрт а¦айынды жїгїт кезек-
Іалу ¤шїн оларды д ы р ы л д а у ы І п е н Іыр¦а кезек д ї г е р л е п жа¦ы сеìбейдї (К.Ш½кенов,
айдап шы¦ады (Б.Ырзабаев, Ертїс-ЖайыІ.). Гудок). 2. Асықтыру, дызықтыру. Зоотехник
ДЫРЫМБАЙ с ы н. І а р а п. Дырдай. ойнаІтап Іол¦а тўрмайтын жеґїлтек жїгїт
±а¦иданы жатІа бїлетїн, кєдїмгї д ы р ы м б а й едї, амандыІ-саулыІ жоІ: «Кєне, жылІыны
маманбыз. Алшы басып атІа мїнетїн, зоотехник берї жинаґдар, Іазїр обраковка шы-
деген а¦аґбыз (С.Лємбеков, ±арІаралы.). Сол ¦арамыз, тез-тез» деп д ї г е р л е п Іоя
Ѕзеннїґ жырындай, Тасып жатыр мерейїґ. бердї (Ç.Иманбаев, Солма. г¤л). Жабысып
Бїтїмїґде д ы р ы м б а й, Бїр де мїн бар демеймїн етегїнен жїбермедї. Бїтїр деп арманымды д ї-
(Т.Шопашев, КЅґїл.). г å р л е д ї (Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.).
ДЫРЫМДАЙ с ы н. с Ѕ й л. Дырдай. ДѕГЕРЛЕН= е т. ТаІымдалу, сїлкїну. ±амау-
Кездемеге беретїн тайшасы ендїгї д ы р ы м- лы ой Іал¦ан екен шїдерленїп, Сїлкїндї жаІы-
д а й Ѕгїз болып кететїн едї, кезїнде алмады байлар д ї г е р л е н ї п, Қартыґ да Іомпаґ-Іом-
(Б.Серкебаев, јткенде). паґ кЅтерїлїп, Т¤йїлдї жас жїгїттей жїгерленїп
ДЫТ: дыт дег¿з¿п. с Ѕ й л. Ешкїмге айтпастан, (ј.К¤мїсбаев, АІ шолпан).
бїлдїрместен. Орта мектептї жаґа тауысып, ендї ДѕГЕРЛЕНУ Дїгерлен етїстїгїнїґ Іимыл
институт есїгїн ашады деп ж¤ргенде ата-анасын атауы. ≈ Д ї г е р л е н у ї н Іой¦ызды.
д ы т д е г ї з ї п кете барыпты (С.Байжанов, ДѕГЕРЛЕТ= е т. Дїкїґдету, тыІаІтату,
СўґІар ê½´¿ë). маза бермей таІымдату. Сюань ±алданныґ
ДѕГЕР1 с ы н. ж е р г. Јлкен, жуан, зор. Оныґ с¤йегїн сўрап д ї г е р л е т ї п жатІанына кЅп
д ї г е р ¤йї бар (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї). болды (С.Сматаев, Елїм-ай).
ДѕГЕР 2: д¿гер салды [ІаІты, ойнатты]. ДѕГЕРЛЕТУ Дїгерлет етїстїгїнїґ Іимыл
Апшысын Іуырып тыІсырды, дїкїлдедї, тыІаІ- атауы. ≈ К½пшiлiкке д ¿ г е р л е т у.
тады. Би де, старшина да, болыс Балаусасы да ДѕГЕРЛЕУ Дїгерле етїстїгїнїґ Іимыл ата-
д ї г е р д ї с а л д ы да ж¤рдї. Елге ¤стї-¤стїне салыІ уы. Ал, тезїрек, бол, бол! – деп д ї г е р л е у м е н
ДѕГѕ-ДѕЗ 104
сол к¤реґ мен б¤рге торыны ерден босаттырды ДѕГѕРЛЕС= е т. Жан-жаІтан дїгер салып
да, ноІталап алды (Є.КЅшїмов, ±ысталаґ.). мазаны алу. Бїр жа¦ынан бўлар да сїлкїне д ї-
±апаш ондай кезде Есеннїґ д ї г е р л е у ї н е н г ї р л е с ї п мазаны алды (Б.Тїлегенов, КЅктем.).
бїр ІаймыІса, сенїм артІан басІармадан екї ДѕГѕРЛЕСУ Дїгїрлес етїстїгїнїґ Іимыл
Іысылады («Лен. жас»). атауы. ≈ Д ї г ї р л е с у г е к½штi.
ДѕГѕР з а т. ЗорлыІ-зомбылыІ, Ѕктемдїк, ДѕГѕРЛЕТ= е т. Мазалату, мазасын алдыру,
¤стемдїк. Бая¦ыда БЅженмен Іосыл¦ан Ўлбо- зїркїлдету. Екї айыпкер де Ѕз мїндеттерїне
сын¦а д ї г ї р ойнатІанын бїлесїґ бе? (Ж.Мол- жау¦а аттан¦андай шешїмтал Іимылмен кїрїсїп
да¦алиев, Тор¦ай.). Кеше жўртІа жаса¦ан жау едї. јндїре жўтып емес, сыздыІтата сораптап
д ї г ї р д ї, Б¤гїн кез боп жїгїттерге жїгерлї. Халї жатыр, Іымыз таусыла Іоймады. Жўрт та д ї-
азайып Іансыра¦ан ІасІырдай, Жандарынан г ї р л е т ї п барады (М.Ма¦ауин, Аласапыран).
¤здї аІыры к¤дердї (А.Нўртазин, Орман.). Д ї- АсыІтырмасын, менїґ он Іолым жоІ. Д ї г ї р-
г ї р л е р д ї ґ ондай ІўІайын талай кЅрген, талай л е т п е с е де талай т¤ндердї ўйІысыз Ѕткїз-
жўлысІан. Осы жер ¤шїн борбай етї борша, дїм (А.Лекеров, Т¤з г¤лї).
арІа етї арша болып терїн тЅгетїн (О.БЅкеев, ДѕГѕРЛЕТУ Дїгїрлет етїстїгїнїґ Іимыл
Јркер.). атауы. Осы сЅзге маІўл бол¦ан Долдаш басын
Д¿г¿р салды. ТыІсырды, тыІаІтады. Сен- изей т¤сїп, «єншейїн директордыґ д ї г ї р л е-
дер жўрттыґ апшысын Іуыра келесїґдер. ЖоІ т у ї н е н соґ келїп тўрмын ¦ой. Єйтпесе ж¤ре-
нєрсенї табан астынан тап деп д ї г ї р д ї с а л а- гїм жаман шайлы¦ып Іалды», деп Іынжыл¦ан
с ы ґ д а р, – дедї Райхан (С.Ж¤нїсов, Жапанда.). болып талтаґдап шы¦ып кеткен (З.Жєкенов,
Бўл хабарды ести сала жаґа¦ы Іатыны Ѕлген бай К¤н кЅтерїл.). Єншейїнде кЅп сЅйлемейтїн
Шекердїґ єкесїне кїсї жїберїп, д ї г ї р с а л а д ы, Слесаровт¿ґ б¤гїнгї д ї г ї р л е т у ї Кенбайды
ал¦ан бўзаулы сиырын Іайтарып берсїн деп Іысып барады (Р.јтесїнов, Алып.).
(Є.НўршайыІов, Жер туралы.).
ДѕГѕРЛЕУ1 с ы н. јктемдеу, дїгїр сал¦ыштау.
ДѕГѕРДЕЙ-ДѕГѕРДЕЙ с ы н. СоІталдай,
Єйелїне де, а¦айын-туысІа да, жалпаІ жўртІа да
сомадай, еґгезердей. Жол салушылар да Мо-
Ѕзї бая¦ыда кЅрген ±айыпІали бай¦а ўІсас д ї-
йынты-Шуда¦ыдай кїлеґ шал-шабан, Іатын-
г ї р л е у бастыІ болып Іалыптасты (Э.ТЅреха-
Іалаш емес, д ї г ї р д е й-д ї г ї р д е й жїгїттер.
нов, Хантєґїрї).
Солардыґ Іай-Іайсысы да небїр к¤рделї
техниканы ўршыІтай ойнатады (Є.Жємїшев, ДѕГѕРЛЕУ2 Дїгїрле етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
Дала.). ≈ Д ї г ї р л е у ї н Іоймады.
ДѕГѕРЛЕ= е т. Зїркїлдеу, мазалау, дїгерлеó. ДѕГѕРМАН з а т. ж е р г. Диїрмен. Со кезде
ТЅсегї жаìбасына батып, бўл не болды деп тЅне бїр тўста д ї г ї р м а н болыпты (±азақ тїлї.
басын кЅтердї. Асы¦ыс тўрып, тез киїнїп, аймаІ. сЅздїгї).
ауыз¦ы ¤йге шыІІан едї, директордыґ алдында ДѕГѕРШѕК з а т. ж е р г. Мєшиненїґ арт
отыратын секретарь Іыз келїп д ї г ї р л е п тўр жа¦ына орналасІан тетїк, тегершїк. Єбден
екен (Д.Досжанов, Жусан.). Шам жа¦ады да, батып кетїпсїґ ¦ой, – дедї Іарт кїсї мєшиненїґ
шалына: «±ўдайдан ІорыІсайшы. Су-су болып артІы д ї г ї р ш ї г ї н е Іарап («±аз. єдеб.»).
мен ж¤рмїн. Еркек басыґмен сен жатырсыґ. Ана ДЅґгелек айналып ўмар-жўмар д ї г ї р ш ї к
сарай Іўлыптанбайды. Ж¤р, Іўлыптап бер», – астына т¤сїп жатІандай (М.ЄбдїхалыІов, ±ара
деп д ї г ї р л е й д ї (Т.Дєуренбеков, Бїз. êåçäåñ.). тасІын.). АяІ астында¦ы мєшине д ї г ї р ш ¿ к-
Дєурен жўмыста ж¤рсе, к¤н батысымен-аІ ¤йїне т е р ї таптап, талІанын шы¦ар¦ан майда топы-
дамылсыз телефон со¦ып, Айжаннан оныґ раІ бўрІ-бўрІ етедї (М.ЄбдїхалыІов, Алыста.).
келген-келмегенїн сўрап д ї г ї р л е п болады ДѕГѕРѕК: д¿г¿р¿к салды. с Ѕ й л. Дїгер сал-
(Ç.±абдолов, јмїр ўшІ.). ±абыр¦а болысына ды. Ойбай, к¤н батып Іалыпты-ау, єлгїлер
т¤скен жїгїт саны толмай, бїр жа¦ынан ояз д ї г ї р ї к т ї с а л а келетїн болды-ау, – деп єйел-
начальнигї жанын алып, д ї г ї р л е п барады дер ¤йлерїне ж¤гїрдї (С.Ж¤нїсов, АІан серї).
(Є.Нўрпейїсов, ±ан мен тер). ДѕЗ= е т. с Ѕ й л. Тїз. Ойласа ол бїр к¤ндї
ДѕГѕРЛЕК с ы н. Зїркїлдеген, Ѕктем. Т¤- ой¦а д ї з ї п, Бїрыґ¦ай тўр¦ан екен Іалыґ бўзыІ,
нї бойы жылымныґ шы¦ар дЅґгелегїн айнал- Арманы тїлегїмен бїр болыпты, ±апта¦ан ойда
дырып Іоятынды¦ы ма, жоІ єлде д ї г ї р л е к ІазаІ, Іырда мўжыІ (О.Шипин, Екї дастан).
бўйрыІшылды¦ы ма, єйтеуїр ол бїр т¤рлї Іор- БЅкен бїреу тЅбесїне топыраІ тастап жїбергендей,
Іынышты, Іатыгез адам сияІты едї (М.Айым- сїлейїп отыр. ±айта д ї з г е н монша¦ын шашып
бетов, Шїлде.). ал¦ан баладай к¤йде. КЅґїлїн телефон бЅлдї
ДѕГѕРЛЕН= е т. Мазалану, тыІаІталу. (Ґ.±абышев, МысыІ ñа²àë.). Жылт-жылт жўл-
Ма¦ан десеґ шЅпшек терїп жаІсаґ да, болшы дыз тол¦ан алтын моншаІ па, Аспан-кЅктей
Ѕзїґ, – деп Т¤нІатар да д ї г ї р л е н е т¤седї Іалпа¦ына д ї з г е н д е р (Т.Жароков, Та´д.
(А.Сейдїмбеков, ±ыр хикая.). øû¦.).
105 ДѕЗА-ДѕЗЕ
ДѕЗАЛА±ТА= е т. с Ѕ й л. ТызалаІта. (М.±аназов, Жер кїндїгї.). Сен ренжїме, менде
Екеуїґ д ї з а л а І т а м а й, бетке т¤судїґ билїгїн де ж¤рек бар, сенї Іанша аясам да махаббат деген
ма¦ан берїґдер (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.). бїр ерїк бермес асау тўлпар екен, д ї з г ї н д е-
ДѕЗБЕК з а т. с Ѕ й л. Тїзбек. Осылай ойлар т ї п жїбермеуге к¤шї жетпейдї (ѕ.Есенберлин,
Ѕттї д ї з б е г ї м е н, Кез едї та¦ы ꤴгїрт к¤зге Мദыстау.).
кїрген (Ґ.±айырбеков, Дала.). Ойла, бїр тыґ ДѕЗЕ з а т. с Ѕ й л. Тїзе. КЅке! – дедї ентїгїп.
ІарІынды Ѕнегелї: Ал АІан, т¤сїн бїраІ еґ КЅкесї баяу ¦ана мойнын бўрды. Екї д ї з е-
єуелї – Бїр д ї з б е к кеннїґ ж¤гї жЅнелмесе, с ї н ІўшаІтап, Іырын отыр¦ан (Ґ.Мўстафин,
Майданда бЅлїмдї жау бЅгегенї (±.Бекхожин, ±ара¦анды). ±ан Іарайып Іас болсам, ±айыр
АІан АІтаев). Егїн ора¦ына єскер кеп ІолІабыс етпес кїсї ем мен. ±андай мыІты тас болса,
берїп жатІан. Ўзын-ўзын колхида маркалы Јгїтушї ем д ї з е м м е н (Ґ.±айырбеков, Тау-
мєшинелер д ї з б е г ї Ѕттї (Ж.Молда¦алиев, лар.). Т¤н бой¦ы арІадан Ѕткен ыз¦ар жасты-
Самал). ¦ыныґ бар жылуын сорып, екї д ї з е с ї ІоІайып
ДѕЗБЕЛЕ= е т. с Ѕ й л. Тїзбеле. АйталыІ, Іата баста¦андай бол¦ан (О.БЅкеев, Мўзтау).
Зєкеґ оІта-текте шахмат ойнай Іалса, Іарсы- Д¿зе б¤кт¿. а) Отырды. Ашулы етке Іара-
ласын ыл¦и да Іажап, ата-бабасыныґ байІамай мастан, д ї з е д е б ¤ к п е с т е н кетїп бара
жїберїп ал¦ан осалдыІтарын д ї з б е л е й д ї де жатІан СыздыІты болмай тоІтатып, дастарІан
отырады. Ол кїсї ешІашан да «жеґемїн» деп жайды (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). К¤лєн биїктеу
ойламайтын (О.БЅкеев, Ауыл хикая.). жас Іабiрдiґ жанына д ї з е с ї н б ¤ г е отырды.
ДѕЗГѕ з а т. ЖаІсы-жаманды саралаушы, ±абiрдiґ к¤нге к¤йген аІ топыра¦ын сипады
жЅн-жоба кЅрсетушї. Єлїмге ±абыл атан¦ан, (С.Алдабергенов, ±анат.). Бас-ая¦ы т¤гел
Д ї з г ї деген жаІсы атаІ, Тїрлїкте о¦ан та¦ылды жинал¦ан сарбаздар арасында Іолбасы д ї з е с ї н
(Ы.ؽðåê¢ëû, Исатай-Махамбет). б ¤ г е берїп, сары жезбен бунаІтал¦ан то¦ыз Ѕрмелї
ДѕЗГѕН з а т. с Ѕ й л. Тїзгїн. СаусаІты Іамшысын орта¦а тастады (±.Ахметбеков, Сый
жылы был¦ары биялайдан Мейрамныґ д ї з г ї н орамал). є) Бас идї, ба¦ынды, мойынс¢нды. Сен
ўста¦ан Іолы мўздап Іалыпты (Ґ.Мўстафин, болсаґ Іастан Іылмас момын маІўлыІ, ±ал-
±ара¦анды). Мынау кїм а¦аш мїнїп ат айда¦ан, май ма бїрер к¤шїк анасына. Адамзат єдїлдїкке
Астында а¦аштан ат, д ї з г ї н ї арІан, КЅлеґке д ї з е б ¤ к п е с, Јстем боп жарал¦ан соґ о ба-
Іара шатыр бетте ІалІан. ±аІуалдыґ Іара сында (Айтыс).
арбасын мїнїп алып, Барады Іайсы жаІтан мына ДѕЗЕ±АП з а т. с Ѕ й л. ТїзеІап. Сауыншы-
шайтан (Бозїнген). АІты аІбоз жел ІаґбаІтай лар шелектерїн жерге Іойып, сауыс бол¦ан терї
дЅґгеледї, Кемпїрї д ї з г ї н Іа¦ып дем бередї. алжапІыштарын, д ї з е І а п т а р ы н байлай
Азиз хан Ѕзї бастап: «Жет, ўста!» деп, Шаґдатып єґгїмелесїп тўр (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
артта Іалыґ Іол келедї (±.Жарма¦амбетов, ДѕЗЕЛЕ= е т. с Ѕ й л. Тїзеле. Г¤лжан
Баллада.). самауырдыґ екїншї жа¦ына, Саужан жа¦ына бїр
Д¿зг¿н ўшымен келу. ж е р г. Асы¦ыс келу, д ї з е л е п отырды (X.Мўстафин, ±ыр жїгїтї).
аса тез келу. Д ї з г ї н ў ш ы м е н к е л д ї де: ДѕЗЕЛЕС с ы н. ±атарма-Іатар, їргелес,
«балаґ келдї, ñ¤йїншї!» – дедї (±азақ тїлї. аймаІ. бїрге. Кенесарыныґ Ѕзїмен тетелес їнїсї
сЅздїгї). Єбїл¦азы сўлтан, Нысанбай аІынмен д ї з е л е с
Д¿зг¿н¿н Іолына алды. Билїк, ¤стемдїк, есїкке таман Іойыл¦ан ІазаІы дЅґгелек ¤ñòåëä¿´
ІожалыІ еттї. Еркежан¦а ол «тЅрт т¤лїгїґ т¤гел, жанында Іолына Іауырсын Іалам ўстап ІошІар
тек ендї а¦а сўлтан байыґа бїр ўл тауып берїп, мўрын Оспанўлы отыр (I.Есенберлин, ±аЇар).
оныґ д ї з г ї н ї н м¤лде І о л ы ґ а а л» деп Амангелдї єлденеге мўІап-Іамы¦ып Єлїбимен
аІыл айтып, кЅґїлїн кЅтеретїн (I.Есенберлин, д ї з е л е с отырды (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). –
±аЇар). Бауырым, – дедї ±асен, божыдан бос Іолын
Д¿зг¿н¿н тартты. ±аймыІты, тоІтады. Бїздїґ ўсына бере, – Бїр елде, бїр жерде Ѕссек те, д ї-
кЅкем айтпайтын, Àйтса, серттен Іайтпайтын. з е л е с отырып, Іўнарлы єґгїмелескенїмїз осы
Команда берсе мыґ Іол¦а, Ä ї з г ї н ї н ешкїм шы¦ар (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
т а р т п а й т ы н (Ґ.±айырбеков, Большевик.). ДѕЗЕЛЕС= е т. с Ѕ й л. Тїзелес. Ана тїлїм,
Д¿зг¿н¿н ¤зд¿. ±арым-Іатынасын ¤здї, до- к¤шїм менїґ, Іуатым, Жырым сендїк ж¤регїм-
¦арды. Жазы¦ым болмаса да, Петровскийдїґ нен туатын. Тауысар ма ырысыґды, Іорыґды,
Ѕлїмїн менен кЅрдї екен деп ІорыІтым. Балам Д ї з е л е с ї п Іатар жазса мыґ аІын (Ґ.±айырбе­
да байдан д ї з г ї н ї ґ д ї ¤ з деп Іоймады ков, ±осбасар). М¤мкїн олардїкї де дўрыс
(ѕ.Есенберлин, Мദыстау.). шы¦ар. Жаґа семья, жас семья Ѕмїрге келедї.
ДѕЗГѕНДЕ= е т. с Ѕ й л. Тїзгїнде. О¦ан ±ызыІ кЅредї. Д ї з е л е с ї п еґбек етедї,
ота¦асы болмайды. Бар тапІаныґды ІаІшып болашаІтыґ кїрпїшїн Іаласады (С.Сейтхазин,
алып, еґселеп д ї з г ї н д е й д ї де отырады Хадиша).
ДѕЗЕ-ДѕКЕ 106
ДѕЗЕЛЕУ Дїзеле етїстїгїнїґ Іимыл атауы. оґашалап с¤йїсїп алып сЅйлескен шы¦ар.
≈ Д i з е л е у м е н бiраз жерге барды. ±ойшы, не болса соны к Ѕ ґ ї л г е д ї к І ы л а
ДѕЗЕРЛЕ= е т. с Ѕ й л. 1. Тїзерле. Єсїресе бермейїн (С.Досымов, Директорлар). Балпан
нар¦а Іап толы ж¤н арІалап шы¦ушылардыґ бай бєсекеге келген Ѕзге рулар к Ѕ ґ ї л д е р ї н е
бїразы биїкке кЅтерїле бере аяІтары дїрїлдеп, д ї к е т ї п Іала ма деп, Байсалдардыґ Іасында
кейбїреуї б¤к т¤сїп д ї з е р л е п Іалып, Іайта тўра кЅп тўрмады (Є.Кекїлбаев, Дала.).
алмай, еґбектеп єреґ жетедї (М.±уанышбаев, Көң¿л¿не д¿к тид¿. Көң¿л¿не ауыр тид¿, көң¿л¿не
Кек ²ûëûøû). Самауыр їргесїне д ї з е р л е й келд¿. Не болып кеткенїн онша да т¤сїне Іоймай,
отырып, шайды да жасасты, кеселердї де єпе- жылап Іал¦ан апасына жаны ашып, атасыныґ
рїстї. Жўрт ая¦ы тара¦анша дїзе б¤ккен жоІ бетїнен де с¤ймей, «бара бер» дегенї к Ѕ ґ ї л ї н е д ї к
(Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). 2. а у ы с. Тїзеге т и ї п, артына жалтаІтап бала бїр-екї рет с¤рї-
салу, басу, тебу. ТоІабай! «Сенен-аІ Ѕлдїм ¦ой! нїп кеттї (Б.Нўржекеев, Бїр Ѕкїнїш.).
Ендї Іатынымды тартып алмаІпысыґ?» деп, Күд¿к жүрег¿не д¿к етт¿. Секемдендї,
бЅкебайынан ІиІылдата кеудесїнен д ї з е р- күдїктендї , сезїктендї . Екї бїрдей жолдасымды
л е г е н д е, ЖаІыптыґ мўрнынан Іан бўрІ еттї ренжїтїп алдым-ау деген к ¤ д ї к д ї к е т е Іалды
(Ґ.Мўстафин, Дауыл.). ж ¤ р е г ї н е (А.Байжанов, Асан).
ДѕЗЕРЛЕС= е т. с Ѕ й л. Тїзерлес. Балайым ДѕК-ДѕК е л ї к. 1. Тамырдыґ, ж¤ректїґ л¤п-
Єскербектї ендї кЅрдї. Екї бетї ду ете т¤стї. л¤п со¦уын бейнелейтїн сЅз. Жўмыр кеуденїґ
К¤йеуїмен д ї з е р л е с е отыр¦анын байІады Іуысында д ї к-д ї к соІІан ж¤рек Іанша рет
(Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). сыздап, Іаншама рет жарыла Іуанды десейшї
ДѕЗЕРЛЕТ= е т. с Ѕ й л. Тїзе б¤ктїру, (С.Сар¦асІаев, КЅґїлдї бала.). ±отыр басып
тїзерлету. ±оштасалыІ, ІоштаспасІа болмайды, кеткен бїлегїне Еркебўлан Іолын апарып едї,
Д ї з е р л е т т ї долылыІтыґ тол¦а¦ы! АуыІ- тамыры д ї к-д ї к зїркїлдеп жатыр екен (Ґ.М¤-
ауыІ сайрап-сайрап Іоятын, Мен де бїрмїн, сїрепов, Кездесп. кет.). 2. Бїр нєрсенї Іатты
бўлбўл да бїр торда¦ы (И.Оразбаев, јмїр-Ѕлеґ). екпїнмен ўр¦анда шы¦атын дыбысты бейне-
Єлден уаІытта ол м¤сїннїґ жанына бїр д ї з е р- лейтїн сЅз. Кїжїне тиген сойылдыґ д ї к-д ї к
л е т ї п отыр¦ызды (ѕ.Есенберлин, ҐашыІтар). дыбысы. ЖылІы шўрІыры. Ию-Іию кЅп
ДѕЗЕРЛЕТУ Дїзерлет етїстїгїнїґ Іимыл ыґ, кЅп дыбыс. Бўл соныґ бєрїн Іўны¦а
атауы. ≈ Д ї з е р л е т у о´ай болмады. тыґдайды («Лен. жас»). 3. Ж¤гїргенде,
ДѕЗЕРЛЕУ Дїзерле етїстїгїнїґ Іимыл ата- секїргенде, ж¤ргенде шы¦атын тыІ-тыІ, дыІ-
уы. ≈ Д ї з е р л е у г е б¢йырды. дыІ еткен дыбысты бейнелейтїн сЅз. ТЅбесї
ДѕЗѕЛ= е т. Тїзбектелу, тїзїлїп Іойылу. ашылып Іал¦ан Іыстаудыґ Іабыр¦асы ¤стїне
Жарда таІта д¤зу, ныІ, ±ўбылды оныґ кескїнї. тырмысып шы¦ып, сосын жерге секїремїз.
Тўр едї онда д ї з ї л ї п, Достарыныґ есїмї ±ўм¦а бєсекелесе д ї к-д ї к т¤сїп жатІанымыз
(Ґ.±айырбеков, ±ўрдас.). Ойдан соґ ойлар сол (ј.±анахин, Жер бас.). 4. а у ы с.
д ї з ї л ї п, јґїнде жарын кЅргендей. јшїп те НаІпа-наІ, тўп-тура, дєлме-дєл. ШумаІ пен
жанып Іыз ¤мїт, Таусылмай сЅйлей бергендей ўйІасты ал¦ан соґ, Ѕлеґ ая¦ыныґ ўйІастары
(Ґ.±айырбеков, Таулар.). босаґ болмай, ныІ-ныІ, д ї к-д ї к т¤сїп отыруы
ДѕЗѕЛУ Дїзїл етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Іажет («Лен. жас»).
Жа²сылы² та, жаманды² та д i з i л у л i (Ауызекi). Д¿к-д¿к етед¿. а) Жеп-жеңїл, тықылдап
ДѕК е л ї к. Заттыґ Іатты нєрсеге Іа- жүгїрдї, ойнақшыды. Бїреу ж¤гїрїп келедї.
дал¦анда, тигенде, секїрїп т¤скенде шы¦атын ±адамы жеґїл, д ї к-д ї к е т е д ї (Т.Ахтанов,
ІысІа дыбысты бейнелейтїн сЅз. Дала ñûðû). Бїздїґ дыбысымыздан сезїктенген
Д¿к етт¿. а) Дєл т¤стї, тез жеттї. Ўяныґ не бў¦ы, не тау ешкїсїнїґ д ї к-д ї к е т ї п секїрїп
тўсында¦ы мўрыншаІ тасІа ІўрыІшасын тїреп Іашып бара жатІанын ¦ана кЅремїз (±.±айсенов,
Сєтжан мысыІша тырмысІан ептїлїкпен д ї к Жау тылы.). ә) ±ылІылдады, дїкїґдедї, дїкiґ-
е т ї п т¤се Іойды (С.Бегалин, Таґд. ½ëå´ä.). дїкiґ еттї. АрамтамаІ, бойк¤йез неме, осыґды
є) Топ еттї, дыІ еттї. Тїрсектен бїр ІаІІанда Іоймасаґ, арам бездей сылып тастармын деп,
ат жер Іўшты. Жалп етїп ат ¤стїнен дєу ўшты; д ї к-д ї к е т е д ї (Ґ.Мўстафин, Миллионер).
Сонда да сўлап т¤сїп сылІ етпедї, Д ї к е т ї п јлгеннїґ жанын ўрады, Тїрїнїґ несї кетедї.
тїкесїнен жерге т¤стї (Є.Єленов, ЄлїмІара). Молдасы Іолда ±ўраны, Нєменгер д ї к-д ї к
Жауынбай ауылдыґ дєл ортасында¦ы ¤лкен е т е д ї (I.Жанс¤гїров, Шы¦.).
аІ орда¦а – єке ¤йїне кеп ат басын тїредї. Ауыр ДѕКЕК: д¿кек ІаІты. Дїкеґдедї, дїкектедї.
денесїн ыІшам Іоз¦ап д ї к е т ї п аттан т¤стї ЖЅгер, отыр сол жерде! Отыр да ет же! Сен
(С.Сматаев, Елїм-ай). б) ±ыдыґдады, дїкїґдедї. де бїр атаныґ ўлысыґ! – деп д ї к е к І а І т ы
Кєне, есеп бер, – деп д ї к е т т ї комсорг («Лен. (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). Тергеушї бїр адыраґда¦ан
жас»). в) КЅґїлге келдї, ой¦а т¤стї. ит екен, мен жЅнїн айтсам, бала¦аттап д ї к е к
КЅґ¿лге [ж¤рекке] д¿к Іылды [етт¿, тид¿]. І а ¦ а д ы, – дедї Сєтма¦амбет мўґайып (З.Ш¤-
Көңїлїне алды, ренжїдї. Жас немелер, кЅп болса кїров, Ñарша тамыз.).
107 ДѕКЕ-ДѕКѕ
ДѕКЕКТЕ= е т. 1. Делебесї Іозу, тыпыршу. жазыІсыз ІартІа д ї к е ґ д е п тўр¦ан Бочкиннїґ
±алыґ д¤сїр Іўла¦ына шалын¦анда делебесї їсїне Іатты к¤йїндї (К.ТоІаев, ТасІын).
Іозып, тыпыршып, ауызды¦ымен алысып кететїн ДѕКЕіДЕТ= е т. 1. Ойнақшыту, ты­пыр­
ша¦ыр атыныґ д ї к е к т е г е н басын еркїне жїбере шыту. Жауып тастап жазымызды, АІша Іар
жаздап, зор¦а шыдап отыратын (Є.Кекїлбаев, кеп єн саларда, Д ї к е ґ д е т ї п тазымызды,
Дала.). 2. а у ы с. ТыІаІтау, дїкїґ-дїкїґ ету; Ж¤р шы¦айыІ Іансонар¦а (ј.Нўр¦алиев,
екї ая¦ын бїр етїкке ты¦у. Ендї б¤гїн кеп, саба ±айыґды.). 2. а у ы с . ±ожаґдату, кїжїґдету.
т¤бї сарІûнды жасым Іал¦анда, аІ патшаныґ Бїреудї-бїреуге д ї к е ґ д е т ї п Іой¦ан д¤ние-ай
ауызды¦ын Іарш-Іарш шайна¦ан к¤дерї желке (Є.Кекїлбаев, ±ўс Іанатû).
тЅресї д ї к е к т е р екен деп ІўраІ ўшар ДѕКЕіДЕТУ Дїкеґде етїстїгїнїґ Іимыл
жайым жоІ (А.С¤лейменов, Бесїн). Мєндубай атауы. Бїрїн-бїрїне айдап салып д ї к е ґ д е-
Іожайын¦а ўІсап ІожалаІтап, єйелге д ї к е к- т у д ї Іой¦ыз¦ан жЅн («Спорт»).
т е п ўрсып-кеюдї бїлмейдї, Іашан да тїлї ДѕКЕіДЕУ Дїкеґде етїстїгїнїґ
майда, сЅзї мєйїн (О.Сєрсенбаев, ЖаІсы. кЅз.). Іимыл атауы; кїжїңдеу, дїкїңдеу.Айбек
Кейде тасыраґда¦ан сатушыны, д ї к е к т е г е н ¤ндеген жоІ, ±аламІастыґ Ѕзїне д ї к е ґ-
даяшыны кЅргенде, тєрбиесїнїґ тапшылы¦ы д е у ї н бастыІты¦ына жорыды (К.Зєкенов,
та¦ы да айІын байІал¦андай болады («Лен. Жанартау). Кєпїрдїґ отбасыма келїп д ї-
жас»). к е ґ д е у ї н е н т¤ґїлдїм, жєймен айтса да же-
ДѕКЕКТЕС= е т. Дїкїґ-дїкїґ етїсу, ты- тїп жатыр едї ¦ой (С.Алдабергенов, Жаґару).
ІаІтасу. Екеуї єлї егесїп келедї. Сол Іўпия¦а ДѕКЕі-ДѕКЕі: д¿кеґ-д¿кеґ етт¿. ±ы-
ІаныІпаса бєрїнен Іўр Іалатындай. Д ї к е к т е- дыґдады, Іожаґ-Іожаґ еттї, дїкїлдедї, зїркїлдедї.
с ї п Іояр емес (±.Найманбаев, Беймезгїл.). Ат Кенжебек Ѕршелене д ї к е ґ-д ї к е ґ е т е д ї,
¤стїнен д ї к е к т е с ї п, Іай ІазаІтыґ баласы їс ²олында¦ы Іаруы жанарымíû´ алдына келїп-
тындырушы едї (М.±ўмарбеков, Асау Ертїс). келїп Іайтады (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар).
ДѕКЕКТЕТ= е т. 1. Тыпырлату, өршелендїру. Наркес, а¦аґа д ї к е ґ-д ї к е ґ е т п е й, неге т¤-
Дедї де, тўрды БаЇыман кЅрсетїп Іыр, Бектїк сїп итермейсїґ Ѕзїґ (Є.Сараев, ±араша.).
Іып бермейїн деп кЅп сЅйлеп сыр. Бес-бестен ДѕКИ= е т. с Ѕ й л. Тїп-тїк болу, тїкїрею.
бедеулерїн д ї к е к т е т ї п, Он жїгїт оґ-солында Леп белгїсїне айналып, соІпаІ ¤стїне д ї к и ї п
сўстанып тўр (Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.). 2. а у ы с. тўра Іал¦ан Иса сўІ сауса¦ын ¤ґгїрдїґ астына
Тықақтату, дїкїңдету кїжїңдету. Герасимов ты¦ып тўрып: – ±айсыларыґ ма¦ан ерїп ¤ґгїрге
Ѕзїнїґ жалшыларына басІаларды Іўр беталды кїресїґдер? – дедї (М.±абанбаев, Кермек.).
д ї к е к т е т е бермейдї (С.Омаров, ±асиеттї.). ДѕКИТ= е т. Тїкїрейту. Дїґгектїґ дєл ўшар
ДѕКЕКТЕТУ Дїкектет етїстїгїнїґ Іимыл басына д ї к и т ї п бїрдеґелер байланды ¦ой
атауы. ≈ Бостан-босІа д ї к е к т е т у. («±аз. єдеб.»).
ДѕКЕКТЕУ Дїкекте етїстїгїнїґ Іимыл ДѕКИТУ Дїкит етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
атауы; тықақтау. «Шы¦ар!» деп дєу Іараныґ ≈ Атты д i к и т у.
д ї к е к т е у ї, Тимейдї тїптї жеґїл ол да ДѕКИЮ Дїки етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
ма¦ан (I.Жанс¤гїров, Поэм.). Єркїмге бїр д ї- ≈ Шаштары д i к и ю м е н келедi.
к е к т е у д ї Іой¦ан, моп-момаІан боп Іапты ДѕКТЕС= е т. Бїр-бїрїне дїкїґдеу, т¤сшайысу,
(М.±уанышбаев, Кек Іылышы). АІмола ўлы¦ы ренжїсу. Бўрын Іазїр д ї к т е с ї п, Іазїр
арнайы жїберген Ѕкїл Єймен тїзїм Іашан алына- бїтїсе Іоятын екї келїншектїґ арасы óшы¦а
ды деп д ї к е к т е у д е (А.Жўмадїлдин, Сеґ.). баста¦андай едї (±.Сєрсекеев, ±ызыл.).
ДѕКЕі: д¿кеґ ІаІты. Дїкеґдедї, кїжїґдедї, ДѕКТЕСУ Дїктес етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
тыІаІтады. Балуаны шешїнген жаІ д ї к е ґ ≈ Д i к т е с у д е н тайынбады.
І а І т ы, «Кїсїґдї шы¦ар! Шы¦ар!» – деп-аІ ДѕКѕЛ з а т. 1. Дїк-дїк еткен дыбыс, тыІыл.
баІты (I.Жанс¤гїров, Поэм.). Ендї Іашан, Артынша вагонныґ есїгї ашылып, тез ж¤рген
балам-ау? Мына малды айдап ж¤ре бермеймї- етїк Ѕкшесїнїґ д ї к ї л ї бїлїндї (Є.Сараев,
сїґ, – деп Айымбет айналып кеп д ї к е ґ І а ¦ а- ±араша.). 2. а у ы с. Кїжїґ, ўрыс. Кинодан
д ы (А.Байтанаев, ±ыран.). шыІІаннан кейїн бар¦ан їзїґмен керї Іайт деген
ДѕКЕіДЕ= е т . ±ожаґдау, кїжїґдеу. Д ї к е ґ- д ї к ї л ї н е н м¤лдем Ѕзгеше, басІаша бўйрыІтар
д е п бастарына єґгїртаяІ ойнатар Оспанныґ байІады (М.±абанбаев, Кермек.).
тЅбесї кЅрїнбеген соґ єркїм де алтыбаІанда Ѕз ДѕКѕЛДЕ= е т. ±ожаґдау, кїжїґдеу, дїкїґдеу.
Ѕнерїн орта¦а салып, еркїндїктїґ ерке Іўсындай Елжас кетерїнде жеґїнен тартып, Іалсаґшы деп
мўґсыз, Іамсыз айыздары Іана ойнап-к¤лїп едї д ї к ї л д е г е н јтешке бес Ѕрїм тобыл¦ы сап
(О.БЅкеев, јз отыґ.). Жолдас Шахтман, кею Іамшысын сыйлады (А.ЖаІсыбаев, ±айырлы
керек болса, ол менїґ Іолымнан да келедї, – дедї таґ). Жай ж¤ргенде бїр к¤нї, Атшабар келдї
Панфилов, полк командирїнїґ ма¦ан д ї к е ґ- лепїлдеп. «Ояз шыІты, сияз бар», «Лау» деп,
д е г е н ї н жаІтырмай (Ол к¤ндер.). Майлыбаев «¤й» деп д ї к ї л д е п (Абай, Тол. жин.). Комиссия
ДѕКѕ-ДѕКѕ 108
басты¦ы бая¦ы Ѕзїн бекїтерде Іарсы бол¦ан ДѕКѕі: д¿к¿ґ ІаІты. Дїк-дїк етїп ІоІаґдады,
облыстыІ Ѕндїрїс басІармасыныґ кадр басты¦ы кїжїґдедї. ±аржау а¦асыныґ жылын берген
Медетов екї ая¦ын бїр етїкке ты¦ып д ї к ї л- к¤ннїґ ертеґїнде-аІ Бєтжанныґ атасына келїп
д е п, тїлї таґдайына таІ-таІ етедї (Ç.Шашкин, Іызын сўрап д ї к ї ґ І а ¦ а д ы (±.Исабаев,
Сенїм). јткелде).
ДѕКѕЛДЕК с ы н. с Ѕ й л. ТыІылдаІ, бЅспе. ДѕКѕіДЕ= е т. Дїкїлдеу, кїжїґдеу. Парт-
±азїр кєрїнї кєрї, жасты жас демейтїн д ї к ї л- билетїґдї Ѕткїз деп д ї к ї ґ д е п болма¦ан соґ
д е к т е р Іаншама. Мынау солардыґ їшїндегї ж¤йкесї тоз¦ан Жўмабек жўмысын Ѕткїзе салы-
естїсї (Д.Досжанов, Зауал). сымен бїр-аІ к¤нде ±араталдан тайып отырды
ДѕКѕЛДЕН= е т. Дїкїґ-дїкїґ ету, кїжїґ-кїжїґ (Б.Тїлегенов, УаІыт). – Єй, сен ма¦ан неге
ету. Ба¦ана д ї к ї л д е н ї п тїстене сЅйлегенїне д ї к ї ґ д е й с ї ґ? Апамныґ Ѕзї жас кезїнде
Іара¦анда, «сенї ме, бєлем» деп їшїне ІысастыІ бастദы¦а бармап па екен. Менї бїреу жеп Іоя
т¤йген де секїлдї (М.±уанышбаев, Жал¦ыз.). ма? (М.Гумеров, Хазїрет.). Кєкїмбек демалысІа
ДѕКѕЛДЕНУ Дїкїлден етїстїгїнїґ Іимыл кетїп, орнына директор боп Іал¦аннан берї д ї-
атауы. ≈ Д i к i л д е н у д i бастады. к ї ґ д е п мазамды алды (А.ЖаІсыбаев, БЅгет).
ДѕКѕЛДЕС= е т. ±осыла Іожаґдау, кїжїґ- Д¾КѕіДЕС= е т. Дїкїлдесу, кїжїґдесу. Кеґ
десу, дїкїґдесу. ±азїр Бердахмет мў¦алїм бїр жа- дала, са¦атІа Іарап д ї к ї ґ д е с ї п тўр¦ан
¦ынан, дїн бїр жа¦ынан «Кєне, Тєке Іайсымыз¦а ешкїм жоІ. ѕшкенїґ айран, жегенїґ ет, мїнгенїґ
ересїґ» деп ІыспаІІа алып, д ї к ї л д е с ї п тўр ж¤йрїк ат. ±олыґ боста Іўс салып, аґ аулай-
(Є.Нєбиев, Бейтаныс.). сыґ (О.Сєрсенбаев, ЖаІсы.). Јстїнен арыз жаз-
ДѕКѕЛДЕСУ Дїкїлдес етїстїгїнїґ Іимыл дырып, жўмыстан Іудырамыз, – деп д ї к ї ґ д е-
атауы. ≈ Д i к i л д е с у д i до¦арды. с ї п ж¤ргенї (М.Д¤йсенов, Ант).
ДѕКѕЛДЕТ= е т. 1. Дїк-дїк етїп басу. Бўл ДѕКѕіДЕСУ Дїкїґдес етїстїгїнїґ Іимыл
Іўр¦аІ ўй¦арудыґ сеґїн Єсияныґ Ѕзї бўзып
атауы. ≈ Д i к i л д е с у г е к½штi.
жїбердї. Ер адамдай едендї д ї к ї л д е т е басІан
ДѕКѕіДЕТ= е т. Кїжїґдету, дїкїлдету.
бїреу шираІ аяґдап, бїзге келїп Іысылмай сєлем
Соншама Іайта-Іайта ат сабылтып, Іу¦ыншы
бердї («±азаІст. єйелдерї»). Ол Іадамын д ї-
жїберїп, тЅбемїздї оятындай, д ї к ї ґ д е т ї п
к ї л д е т е басып келїп, єскери єдет саІтап, сї-
жа¦адан алатындай не жазып едїк? (Б.Тїлегенов,
ресе тўра Іалып: – Жауынгер ТЅлеген ТоІта-
ров, – деп аты-жЅнїн мєлїмдедї (Б.Момышўлы, АІІайнар).
Москва.). 2. а у ы с. Алды-артына Іаратпай ДѕКѕіДЕТУ Дїкїґдет етїстїгїнїґ Іимыл
асыІтыру, дызықтыру. ±айна¦а АІботаныґ атауы. ≈ Д ї к ї ґ д е т п е у керек.
басына ноІтаны їле сап: – Айда, ж¤рдїк, – деп, ДѕКѕіДЕУ Дїкїґде етїсїтїгїнїґ Іимыл
д ї к ї л д е т ї п тўра жЅнелдїк (З.Шашкин, атауы. ≈ Д ї к ї ґ д е у ї н Іоймады.
јмїр.). ДѕКѕі-ДѕКѕі: д¿к¿ґ-д¿к¿ґ етт¿. Дїкїлдедї,
ДѕКѕЛДЕТУ Дїкїлдет етїстїгїнїґ Іимыл Іожаґ-Іожаґ еттї, кїжїґдедї. Мына бай болса
атауы; асыІтыру. КЅптеген байлар малдарын байлаулы. ±арабет болса, Ѕзїм апарамын деп
бермей, бассаó¦алап, єр тЅбенї тасалап Іашып д ї к ї ґ-д ї к ї ґ е т е д ї (С.Ж¤нїсов, Жапанда.).
ж¤р. Облыс та к¤нде д ї к ї л д е т у м е н мазаны Сен сияІты сўмдардыґ пєлесї тиїп жатса, д ї-
алып барады (Т.Жарма¦амбетов, АІ жауын). к ї ґ-д ї к ї ґ е т е с ї ґ (К.Оразалин, КЅктем.).
ДѕКѕЛДЕУ Дїкїлде етїстїгїнїґ Іимыл ±алкеннїґ ¤йїнде Тынышбай ж¤р. На¦ыз бел-
атауы. Сенїґ д ї к ї л д е у ї ґ н ї ґ орны бар сендї осы. Д ї к ї ґ-д ї к ї ґ е т ї п, жўрттыґ
едї (С.ТЅлешев, Т¤рлї. бас.). Газетке жазып апшûсын Іуырып, шаґын Іа¦ады (Б.Тїлегенов,
халыІ алдында жєбїр-жапа кЅрсеттї. Ендї келїп АІІайнар).
Іонысымды тартып аламыз деп д ї к ї л д е у д е ДѕКѕРЕіДЕ= е т. с Ѕ й л. Дїкїґ-дїкїґ ету,
(С.Омаров, ±айырлы.). Іожаґдау, єкїреґдеу. Кабинет есїгїн шалІалата
ДѕКѕЛЕН= е т. Дїкїґ-дїкїґ етїлу, дїкїлдену. ашып, їштен мана ІонаІ¤йге д ї к ї р е ґ д е п
– Єй, аІтыІ рет айтам, рас бермеймїсїґ?! – дедї кеткен шикїл сары тєпелтек шы¦а келдї (Т.Тоба-
д ї к ї л е н ї п (С.МўІанов, Аспаз). ¦абылов, Ж¤регїм ñî¦ûï.). Ел а¦асыныґ айтІа-
ДѕКѕЛЕНУ Дїкїлен етїстїгїнїґ Іимыл ны заґ, сендер а¦айын болдыґдар, ІашІынды
атауы. Д i к i л е н у д е н ешнºрсе шы²пады табыґдар, – деп д ї к ї р е ґ д е д ї ол (±.ТўрсынІў-
(Ауызекi). лов, Аíды-±ара²ыз.).
ДѕКѕЛѕКТЕ= е т. с Ѕ й л. Дїкїґ-дїкїґ ету, ДѕКѕРЕіДЕТ= е т. Дїкїґ-дїкїґ еткїзу.
дїкїлдеу. Ау, екеуїґнїґ сауымыґ Іатар келсе де ЖЅнсїз д ї к ї р е ґ д е т п е (Ауызекї).
айыптымын ба? ТоІта д ї к ї л ї к т е м е й, не ДѕКѕРЕіДЕТУ Дїкїреґдет етїстїгїнїґ Іи-
Іуып барады (±.Сєрсекеев, ±ызыл.). мыл атауы. ≈ Д i к i р е ´ д е т у г е болмайды.
ДѕКѕЛѕКТЕУ Дїкїлїкте етїстїгїнїґ Іимыл ДѕКѕРЕіДЕУ Дїкїреґде етїстїгїнїґ Іимыл
атауы. ≈ Д ї к ї л ї к т е у ї н Іойды. атауы. ≈ Д i к i р е ´ д е у i н ²ойды.
109 ДѕКѕ-ДѕЛГ
ДѕКѕРТ= е т. Ны¦ырту, ¤стемдїк кЅрсету. К¤дерї (М.Иманжанов, КЅк белес). Т¤кке тўр-
Жємила Ѕзїн к¤йеуї ўр¦ан кездерде, а¦айын- майтын бос сЅздїґ Ѕзїн бїреуге сыбырлап айтсаґ,
ту¦ан кемсїте Іарап, байлардыґ Іорлап, д ї к ї р т- Іал¦ан жўрт ол сЅзге елеґдеп, Іандай таґсыІ,
к е н кездерїнде Іалай жыла¦анын айтып бердї д ї л г а р болады (С.Талжанов, Ўлдай.). На¦ыз
(Аялы жандар). су¦а д ї л г а р алІап. БїраІ дєл б¤гїн игеруге
ДѕЛ з а т. 1. КЅґїл, дїт, ниет, ой-пїкїр, жан м¤кїндїгїмїз жоІ (Ў.Ба¦аев, Дала.).
д¤ниесї, таза ж¤рек, тереґ ой. Сен тїлмен айт- ДѕЛГЄР с ы н. с Ѕ й л. Дїлгер. Жо¦ы
саґ, мен д ї л м е н, ж¤рекпен айттым (М.Єуезов, не Іазекеґнїґ, д ї л г є р ї не? – Бїлмептї
Абай жолы). Äўшпандар Іар¦ап жатыр ма, оны жер-кЅк пїрлерї де. Д¤ниенїґ сЅздїгїнде
Содан ары Ѕлгїн деп? АІ едї д ї л ї м елїме, «ІазаІ» деген, ЖоІ едї Октябрьден їлгерїде
Жалынам тїлек бергїн деп (±азақ тїлї. аймаІ. (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес). «Айналайын
сЅздїгї). Тек тЅменде, алыс етекте Іал¦ан хан- қарағым» бұл көлденең адамға ұстатпайтын
задалар ¦ана емес, дєрежелес тумаларыныґ
қастерлi балтасы екенiн, одан айырылса, д i л-
Ѕзї, дїнї бЅлек бол¦анымен д ї л ї бїр Петрден
г ә р болып қалатынын айтып жылап қоя бердi
басІа ешкїм де ІўшаІ жая Іарсы алма¦ан
(Ә.Сараев, Ақ тымық түн).
(М.Ма¦ауин, Аласапыран). ѕштен шыІІан
шўбар жылан ретїнде емес, бар д ї л ї м е н, ДѕЛГЄРЛѕК з а т. с Ѕ й л. Дїлгерлїк. ±ўрметтї
шешелїк аІж¤регїмен тїлейтїн (О.БЅкеев, депутат, áїздїґ колхозымыз жыл сайын ны¦айып
Мўзтау). 2. т е р м. Адамдардыґ белгїлї бїр келедї. Техника¦а д ї л г є р л ї к дегендї де артІа
Іо¦амдасты¦ына тєн, наІтылы тарихи-мєдени салдыІ (М.Иманжанов, Адам.). ±олында тўрып,
ортада ІалыптасІан мїнез-ІўлыІ пен їс-єре- Іою шайын їшкенїмнен емес-ау, ондай д ї л г º р-
кеттердїґ бїркелкї сипатын бїлдїретїн ў¦ым. л ї к т ї ґ к¤нї Іўрысын, адам абыройымен кет-
Д ї л мєдени бїрегейленумен жєне тўл¦аныґ Ѕзїн- сїн де (Т.Беркїмбаев, Ана мейїрї).
Ѕзї белгїлї бїр мєдени ортада сезїну деґгейїмен ДѕЛГЕР с ы н. Зєру, Іат, мўІтаж. ±ўрсаІ
байланысты (±азаІсò. ыІшам энц. сЅзд.). Мен кЅтермеген келїншектер соґыра їзїн Іуар ¤рїм-
ерлїк, батырлыІ їздейїн деп ж¤ргем жоІ. Тек бўтаІ сўрамап па едї? Єлгї аруаІтыґ шарапаты
Арман ¤шїн Іолымнан келгендї, тїлїм мен д ї- дєл сол д ї л г е р боп тўр¦ан ўрпа¦ыныґ кЅсегесїн
л ї м жеткендї етейїн де, тїптї Ѕлейїн деп те ойлай кЅгерттї ме, жоІ па? (Є.Нўрпейїсов, Сеґ).
берем, – дейдї Айсўлу Єсия¦а (М.Єлїмбаев, Тїптї, айта берсеґ, к¤нделїктї тўрмысІа керектї
јрнектї сЅз.). Д ї л єрт¤рлї адамдардыґ д¤- Іант-шай, сїрїґке, сабын сияІты д¤ниенїґ бєрї
ниедегї заттар мен Іўбылыстарды бїркелкї д ї л г е р (С.Ж¤нїсов, Жапанда.). Еґ болмаса,
таґбалар мен рємїздер арІылы бейнелей алу балалар¦а шешек, Іызылша егуге кЅмектесер
Іабїлетїмен ерекшеленедї (±ЎЭ). Бїз Ѕзїндїк кЅмекшїлерге Єдїлбек Ѕте д ї л г е р (М.Тиесов,
д ї л ї, тамыры тереґ ІўндылыІтары, с¤йенер, Є.Майкотов).
Іуат алар бай рухани мўрасы бар халыІ екенї- Д¿лгер мамандыІ. СўранысІа ие, зєру ма-
мїздї ўмытпауымыз керек («Егемен ±азаІстан»). мандыІ. Тїптї Іатарда¦ы барлаушы бол¦ан к¤н-
РуханилыІ, адамгершїлїк мўраттар ІазаІ д ї л ї- нїґ Ѕзїнде мына дала¦а керек маман, д ї л г е р
н ї ґ на¦ыз Ѕзегї болып табылатын Іўбылыс- м а м а н д ы І иåсї деп ба¦ала¦ан (М.Сєрсекеев,
тар¦а жатады (±аз. дала. ойшыл.).
Ту¦ан жер.).
ДѕЛБАС з а т. 1. м е д. ТамаІтыґ Іызарып,
Д¿лгер мєселе. јткїр Іойыл¦ан Ѕзектї
їсїп ауруы, баспаныґ бїр т¤рї. Таґдайым кеуїп
мєселе. Орта Азия мен Алтайдан келген
бара жатІан соґ амалсыздан балмўздаІ жеген
едїм, ñодан даусым Іарлы¦ып, д ї л б а с болып ¦алымдар да Ѕздерїнїґ ой-пїкїрлерїн орта¦а
Іалыппын (Є.±ара¦ўлов, ШоІ ине.). Ешбїр салып, д ї л г е р м є с е л е л е р тЅґїрегїнде пїкїр
дєрїгердїґ кЅмегїнсїз тєжїрибелї еìшїлер алысІаны мєлїм (±.Сейдеханов, ±аЇарман.).
д ї л б а с ауруын емдей алады («ДенсаулыІ»). Д¿лгер¿ Іўры¦ан. Мысы Іўры¦ан, дєрменї
2. в е т. Т¤йенїґ тынысын тарылтатын ауру, кеткен. ≈ Д ї л г е р ї қ ұ р ы ғ а н бала.
кЅмекей Іўрт, тїлбас. Ертеректе т¤йе малы д ї л- ДѕЛГЕРЛЕ= е т. Жеделдету, дызықтыру.
б а с п е н кЅп ауыратын («Парасат»). ЕшІан- ЫІылас кїржїґ ете Іалды. «Тез ж¤рїґїз» деп
дай малдєрїгердїґ кЅмегїнсїз-аІ тєжїрибелї д ї л г е р л е г е н ї шымбай¦а батты (Т.ЄлїмІўлов,
малшылар д ї л б а с, терме, м¤йїзкЅк, Іоскїндїк Ту¦ан ауыл).
сияІты т¤йе ауруларын Ѕз Іолдарымен емдеп, ДѕЛГЕРЛЕН= е т. Жеделдетїлу, ж½ппелетї-
ажал аузынан арашалап алып Іалатын («Лен. лу, тездетїлу. Бұл – бүгiнгi таңда бұрынғыдан
жас»). да бетер д i л г е р л е н е түскен мәселе
ДѕЛГАР с ы н. с Ѕ й л. Дїлгер (зєру, мўІ- (С.Абдрахманов, Елдiк сыны).
таж). Мектеп колхоз кЅмегїне Іашан да д ї л г а р ДѕЛГЕРЛЕНУ Дїлгерлен етїстїгїнїґ Іимыл
¦ой, ал колхоз мектеп кЅмегїн не Іылсын, – дедї атауы. Д i л г е р л е н у i ж½н болды (Ауызекї).
ДѕЛГ-ДѕЛД 110
ДѕЛГЕРЛЕТ= е т. Жеделдеткїзу, тездеттїру, найзагерлерї мен мергендїгїнäе соІтыІпалы
ж½ппелеткїзу. јртенбесе Ѕмїрї аз ¤мїттїґ. Ба- Ѕмїрдїґ д ї л г ї р л ї г ї жатады (Т.ЄлїмІўлов,
сыґды имей д ї л г е р л е т, сандалт, Іўлдырат Шежїре). Бастарын Іатыр¦ан Єбзи саудагердїґ
(«Лен. жас»). Іарызы, бїр кЅлїкке д ї л г ї р л ї г ї – бєрї осы
ДѕЛГЕРЛЕТУ Дїлгерлет етїстїгїнїґ Іимыл сєтте естерїнен шы¦ып кеткендей (¾.ЖаІанов,
атауы. ≈ Ж¢мысты д i л г е р л е т у. Махаббат вальсї). Ауыл¦а жолыґ т¤спейдї, Бай-
ДѕЛГЕРЛЕУ Дїлгерле етїстїгїнїґ Іимыл лайды жїпсїз д ї л г ї р л ї к. Айлар¦а айды ¤стей-
атауы. Тез, тез – деп д i л г е р л е у м е н болды дї, Бїр к¤ннїґ Іамы – бїр жылдыІ (М.Єлїмбаев,
(Ауызекi). Ту тїккен).
ДѕЛГЕРЛѕ с ы н. МўІтажды, зєрулї. Жє- Д¿лг¿рл¿к сорына белден батты. МўІтаж-
мила да бўрын жетїп ¤лгердї, ±азїр о¦ан кїм дыІІа т¤стї, жоІтыІ-мўІтаждыІ азабын
бар бїздей д ї л г е р л ї! Ал¦ашІы емдї жедел тартып отыр. Кедейлїк жаншып, д ї л г ї р л ї к
їстеп Бориске ЫІыласын Маша¦а да ол бїлдїрдї с о р ы н а б е л д е н б а т ы п отыр¦ан жоІ-жїтїк-
(А.Хангелдин, ±ыз ж¤регї). ке жаны ашыды (Ґ.М¤сїрепов, Шы¦.).
ДѕЛГЕРЛѕК з а т. Дїлгер болушылыІ, зєру- ДѕЛДА [ир. ] з а т. к Ѕ н е. 1. ±ўны бес
лїк, мўІтаждыІ. Осы жа¦ынан келгенде, бїздїґ теґгелїк алтын аІша. Кемпїр-шал ІорыІІаннан
±азаІстан таби¦атыныґ Ѕзїндїк ерекшелїгї, Ѕз лажсыз кЅнедї. Боз їнгендї базар¦а апарып, бїр
д ї л г е р л ї г ї, Ѕз проблемасы бар! Соныґ негїзгїсї керуенге алпыс д ї л д а ¦ а сатады (С.Сейфуллин,
су мен Ѕсїмдїкке саяды (Ту¦ан жер). Осындай Шы¦.). Ґаббас та¦ы да еш нєрсе сатып ала
д ї л г е р л ї к т е н Іўтылу ¤шїн ат спортыныґ алмайды да, Іайтарында жиырма д ї л д а ¦ а
ережелерї мен нормативтерїн жеке кїтап етїп бїр к¤шїк сатып алады (С.±асиманов, Алтай.).
шы¦ар¦ан жЅн болар едї («Лен. жас»). ±ысІасы, ±ос уыс д ї л д а бердї Єзїмге шал: – Сенїґ ортаІ
Іалай ойласаІ та, садаІаларды Алла та¦ала адам малыґ, – деп, мендегї мал. Шешїлїсїп, сырласып
отыралыІ, Єрт¤рлї Іымбат ба¦а їшкїлїк ал
баласын д ї л г е р л ї к т е н шы¦ару ¤шїн беруге
(Абай, Тол. жин.). 2. Алтын, к¤мїс аІша. Хан:
бўйыр¦ан («±азаІ»). Ол д i л г е р л i к қазiргi
«Су тапІан адам¦а кЅптеген мыґ д ї л д а алтын
жүрiп жатқан жаһандану процесi барысында
беремїн» деп жар салыпты (±аз. ертег.). Д ї л-
бұрынғыдан бетер күшейе түспек («Егемен
д а артып жетї атан¦а МырІы, ЖаІып, Байымыз
Қазақстан»).
БасыІара о да жатыр (Айтыс). ±ызына жасау-
ДѕЛГЕРСѕН= е т. Зєру бол¦ансу, мўІтаж жабды¦ын, Алтын д ї л д а, санды¦ын, Сана¦анмен
санау, Іат кЅру. Осы да жаІсы кїм бїлсїн, Д ї л- таусылмас (ј.Тўрманжанов, СўґІар.).
г е р с ї н кЅґїл, д ї л г е р с ї н. јкїнїш, ынсап бїр ±ой басындай д¿лда. Алыс-берїске жўм-
ж¤рсїн. Алайда доссыз Ѕткерген, К¤н Іўрсын, салатын алтын. Сен ертеґ де кел. Мен єкемнїґ
бауырым, к¤н Іўрсын (М.МаІатàев, Шы¦.). Іазынасынан ат басындай алтын, І о й б а с ы н-
ДѕЛГЕРСѕНУ Дїлгерсїн етїстїгїнїґ Іимыл д а й д ї л д а алайын, сонан соґ екеумїз Іаша-
атауы. ≈ Д i л г е р с ¿ н у д е н танбады. йыІ (±аз. ертег.).
ДѕЛГѕР с ы н. с Ѕ й л. Дїлгер. Заводта сол ТЅбес¿нен д¿лда Іўйды. Јлде мен б¤лдеге
кездегї бїр д ї л г ї р нєрсе –темїр арІан, онсыз орап, баптап к¤ттї. ШенІўмар арын сатпай
кЅмїр шыІпайды (Ґ.Мўстафин, Шы¦.). Ай¦а да жата алмайды, јйтуге бїреу ардан бата алмай-
алып барар корабльдер, Шашылар Шолпан¦а ды. Бїреудїґ т Ѕ б е с ї н е н д ї л д а І ў й с а ґ,
да лала г¤лдер. Тая¦ыґ жетпес ІашыІ жол Ар-намыс, жолдастыІты сата алмайды (С.Сей-
болса да, Жерде де са¦ан, шопан, дала д ї л г ї р фуллин, јлеґд.).
(Ж.Молда¦алиев, Кїсен ашІан). ДѕЛДАЛЫ± с ы н. Дїлда¦а тўрарлыІ.
Д¿лг¿р болды. јте зєру, мўІтаж болды. СЅзїнїґ єр ширегї мыґ д ї л д а л ы І, Єр Іарпї
±ал¦ан тўнып жер аспан, Д ї л г ї р б о л ы п алуан-шекер балдай татыр (АІан серї, Шы¦.).
бїр тїлге. Зердей сўлу Зєравшан – Ñенїґ к¤мїс Мыґ д ї л д а л ы І мў´ымныґ ба¦асы бар, Бўл
к¤лкїґ бе? (С.Мєуленов, Шы¦.). Фабрикà- жаІўтты Іолыґа сал¦ын дедї (ҐашыІ-наме).
заводтар бїртїндеп ж¤ре баста¦ан соґ, жалпы ТолыІсып ту¦ан айдай нўрлы ж¤зї, Алты мыґ
еґбекшї халыІтыґ д ї л г ї р б о л ы п отыр¦ан д ї л д а л ы І бїр басІан їзї. Сыртынан сымбатына
керек-жараІ нєрселерї бїртїндеп дамып шы¦а т¤ссе кЅзїґ, Бейне бїр секїлденер хордыґ Іызы
бастады (С.Сейфуллин, Шы¦.) БалалыІ ша¦ы- (Батырлар жыры). ±аздауысты ±азыбек, ±ара
мыз сонау со¦ыс жылдары Ѕткен бїздер кезїн- палуан Жєнїбек, Жал¦анда тумас ер едї. Кешеã¿
де кенеп бєтеґкеге де д ї л г ї р б о л ¦ а н ы м ы з ШЅже, Орынбай, ЖанаІ, Бїржан, Наурызбай –
єлї есїмде («Лен. жас»). Бїр сЅзї мыґ д ї л д а л ы І, Алты алашІа атаІ-
ДѕЛГѕРЛѕК з а т. с Ѕ й л. Дїлгерлїк. Ол ты – Бєрї аІын, серї едї (М.Жўмабаев, Шы¦.).
Іо¦амдыІ д ї л г ї р л ї к т ї жанымен сезїнетїн, ДѕЛДАР з а т. Тїлї мен жа¦ына с¤йенген бе-
Ѕзїнїґ кїсїлїк таби¦и Іасиетїн саІтай ал¦ан рекесїздеу адам. Шешенсїген д ї л д а р д а н
(УаІыт жєне Іаламгер). Тамалар тайпасыныґ ¤ндемейтїн естї артыІ (МаІал).
111 ДѕЛД-ДѕЛМ
ДѕЛДЄ з а т. с Ѕ й л. Дїлда. КЅп ўйІысыз дыґ арІасында, Ие едї ен дєулетке басыбайлы
т¤ндер бЅлїп, д ї л д є д а н артыІ шапан кидїрген, (Шернияз, Шы¦.).
жаны – аІын кЅґїлї – єншї, сєндї, сўлу Ѕлеґдей, ДѕЛМАРЛАН= е т. Тїлї мен жа¦ына с¤йенїп,
Іарындасым АІтоІты¦а тєжїм ет (С.Ж¤нїсов, бос сЅзге салыну, бїлгїшсу, шешенсу. ±аншама
АІан серї). Ол кездегї д ї л д є н ї ґ салмаІтыІ жеґгесї д ї л м а р л а н с а да, ж¤рек т¤бїнде єлдене
мєнї бїзге белгїсїз, ал аІша курсы бойынша жетпей тўр¦андай бїр Іуыс орын Іала бердї-ау,
бўл алтын монеттердї орыс аІшасына шаІІан- Іала бердї. Ол орын немен толады, ±ўдай бїлсїн
да тЅрт сомдыІ к¤мїс аІша¦а жуыІ болады (Ç.Шашкин, Сенїм). Барлы¦ыґІырап жай сЅй-
(М.Елеусїзов, Шî²àí Уєлиханов.). ѕлгерїде бїр лейдї. Д ї л м а р л а н ы п орынды-орынсыз
бай саудагер баласын алыпсатарлыІІа баулу сЅзге араласып к¤ле бередї (М.±аназов, Жер
¤шїн Іолына екї мыґ д ї л д є берїп, базар¦а кїндїгї). КЅп оІы¦ан сенїґ алдыґда аз оІы¦ан
бара жатІан бїр топ адам¦а Іосып жїберїптї шофер басыммен д ї л м а р л а н ¦ а н ы м Іалай
болар екен? (Ґ.±абышев, Тарихта.).
(Є.ЖылІышиев, јмїр.). – Сарайдан барып
ДѕЛМАРЛАНУ Дїлмарлан етїстїгїнїґ Іи-
мыґ д ї л д є н ї санап ал, бїраІ тЅрт жылдан
мыл атауы. ЖайшылыІта¦ы д ї л м а р л а-
тЅрт к¤н кешїкпейтїн бол, – дедї (С.Сауытбеков, н у ы н Іазїр де кЅрсетїп тўр (Ў.Доспанбетов,
Аютас). Јш мыґ ¤ш ж¤з д ї л д є ¦ а кеттї сатып, Сыр¦алы.).
Шешесїне ап келдї таґырІатып. Шешесї: – Сол ДѕЛМАРЛЫ± з а т. 1. ж а ¦ ы м д ы.
кїсїнї шаІыр! – дедї, – кетсїн, – деп – ¤йїмїзден Дїлмар болушылыІ, сЅзге ж¤йрїктїк, шешендїк,
дєм-тўз татып (Абай, Тол. жин.). тїлмарлыІ. Сылдырыґнан д ї л м а р л ы І
ДѕЛМАР с ы н. 1. ж а ¦ ы м д ы. Тїлге сезїнемїн, Сезїмїне сан т¤рлї сыр ўІтыр¦ан.
шешен, сЅзге бай, тїлмар. Назым Хикметтїґ Ту¦ан жердїґ сен титтей кЅз¿ ме едїґ, Шараґа
шы¦армасында¦ы ерекшелїктерїн талда¦анда барлыІ єлем тўнып тўр¦ан (±.Бў¦ыбаева, Жыр
Мўхаґ ойыныґ тереґдїгїне, тїлїнїґ д ї л м а р мен ж¤рек). 2. а у ы с. ж а ¦ ы м с ы з. СЅзуарлыІ,
шешендїгїне таґ-тамаша ІалдыІ (±.Бадыров, керауыздыІ, мєнсїз сЅз ІуушылыІ. Бїреудї-
јткендер). АІметжан Нўртазин – Солт¤стїк бїреу тоспай сЅйлейтїн д ї л м а р л ы І ендї
±азаІстан облысында туылып Ѕскен, жасынан басталды. Бїлгїрлїктїґ тиегї а¦ытыла жЅнелдї
Ѕлеґ шы¦ар¦ан, жиын-тойларда айтысІа т¤скен (С.Талжанов, Адам тур.). ЖЅнсїз д ї л м а р л ы І
д ї л м а р аІын («±аз. єдеб.»). Но¦айбай орта адам мїнезїндегї ўнамсыз сипат («±азаІст.
бойлы, Ѕткїр кЅздї, ал¦ыр сЅздї, сауатсыз болса єйелдåð¿»). Єйтсе де, дїлмар адамныґ єу бастан
да Ѕте д ї л м а р, шешен кїсї бопты (К.Єзїрбаев, сЅзге ебї бар бол¦андыІтан, Ѕзїнїґ бўл Іабїлетїн
Аґыз.). Жолдастар, ол сЅзге а¦ып тўр¦ан шебер, дўрыс ба¦ытта дамытып, сЅздїґ дємїн ойдыґ
д ї л м а р, топты бастар кЅсем, дау шешкен дєнїмен толыІтыруды ¤йренсе, д ї л м а р л ы І
шешен болатын (Є.Єбїшев, Замана.). 2. ж а- шешендїк Іасиетке ўласуы да ¦ажап емес (±ЎЭ).
¦ ы м с ы з. СЅзуар, мылжыґ, керауыз. Д ї л- Д¿лмарлыққа салды [салынды].
м а р Ырысбек ендї бїр желпїнїп, ¤шкїр тїлїн Дїлмарланды, шешен сөйледї. Нўрлан їштей
єзїл жаІІа ж¤гїртїп та¦ы бїр кЅтердї (Ґ.Сла- Раушанныґ Ѕкїнїшїн Іўптамады, д ї л м а р-
л ы І І а с а л ы н ¦ а н ерке келїншектїґ
нов, Жанартау).
Іўбылмалы мїнезїнїґ Ѕткїр Іыры екенїн
Д¿лмар сЅз. Ґибрат т¤рїнде айтылатын
т¤сїнсе де, жауап Іайыру¦а асыІпады
бейнелї сЅз, Іанатты сЅз, афоризм. Д ї л м а р (Ç.Шашкин, Сенїм). Кейбїреулерї сЅздї
с Ѕ з атауын енгїзген Шєкерїм ±ўдайбердїўлы ¤стї-¤стїне сапыра сЅйлеп, д ї л м а р л ы І-
д ї л м а р с Ѕ з д ї «Мєндї сЅздер» деп ата¦ан І а с а л ы п , шешендїк кЅрсетїп, керауыздыІІа
(С.Негимов, Шы¦.). Д ї л м à р с Ѕ з д ї ґ маІал- басып жатты (С.Мєуленов, Жер нєрї).
мєтелден ерекшелїгї оныґ авторыныґ белгїлї ДѕЛМАРСУ Дїлмарсы етїстїгїнїґ Іимыл
болатынында (С.Негимов, Шы¦.). Д ї л м а р атауы. Кейбїр жастар д ї л м а р с у ы н Іара,
с Ѕ з ойды жинаІтап, тереґдетїп, Ѕрнектї, кесте- Ѕзїм де бїлем дегендей тыжырынып, їштей жи-
лї айту¦а, мейлїнше ІысІа тўжырым¦а, Ѕткїр рене Іарайды (А.Байтанаев, Жаґáыр.). Осы
мєнерлїлїкке, парасатты пайым¦а негїзделедї маІсатты ўста¦ан аІындарымыз жал¦ан сезїмдї
(±азаІст. ыІшам энц. сЅзд¿ã¿). Д ї л м а р с Ѕ з- жырлаудан, Іўр¦аІ аІыл айтудан, бїлгїшсїнїп
д е р: а) Отан, халыІ, дєуїрге, є) оІу-бїлїм, д ї л м а р с у д а н арыла бастады («Лен. жас»).
¦ылым-Ѕнерге, б) аІыл-парасат, арман-маІсат, – Браво, браво! – дедї Майра жас балаша мєз
¤мїт-тїлекке, в) адамгершїлїк асыл Іасиеттерге, болып. БїраІ осы сен кїп-кїшкентай болып,
г) достыІ, махаббат, ўрпаІ, Ѕмїр, уаІыт, ата-ана д ї л м а р с у д ы Іайдан ¤йренїп ж¤рсїґ? («±аз.
тєрбиесїне, мїнез ерекшелїктерїне Іатысты єдеб.»).
жасалады (Єдеб. термин. сЅздїгї). ДѕЛМАРСЫ= е т. Шешенсу, дїлмарлану,
Топтан оз¦ан д¿лмар. јрен ж¤йрїк сЅз шеберї. тїлмарсу. Жанай Ѕзїнїґ аяІасты осынша д ї л-
Исатай д ї л м а р едї т о п т а н о з ¦ а н, Нар м а р с ы п шешен боп кеткенїне Іайран Іал-
едї бєйтерекке басын соз¦ан. Кешегї Исатай- ды. Бўрын єкесїмен б¤йтїп сЅйлесе алмайтын
ДѕЛМ-ДѕМК 112
(С.Мўратбеков, КЅкорай). ±ашаннан берї бїздїґ кЅздерїн аудара бїр Іарады да, Асаубайды итерїп
ауылдыґ д ї л м а р с ы ¦ а н, сЅзуар шалдары бїр тастады (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). Е, маІўл,
тєуїр сЅздї айтады да, ол ІулыІ болса Алдар кЅмгенї Іўрсын, кЅмбей-аІ ІояйыІ, кЅмбей-аІ.
КЅсеге, аґІаулыІ болса ±ожанасыр¦а, батырлыІ Менїґ жазы¦ым колхоздыґ тиынын Іор¦ау
болса Абылай¦а, данышпан болса ЛўІпан¦а таґа ¦ой, тиынын. Д ї л м є р с ї г е н Ж¤лдебекпен
салады (С.БаІбергенов, Мен сїздї.). Еркексїнїп, менї шатастырма, менї (Р.РайымІўлов, Жасыл
келсїн-келмесїн орамал сал¦ан пенде алдында белес).
д ї л м а р с и Іалу менде де бар (С.БердїІўлов, ДѕЛМЄРСѕН= е т. с Ѕ й л. Дїлмарсын.
Егеулї íàéçà). БосІа д ї л м є р с ї н ї п кЅп апты¦а берме
ДѕЛМАРСЫН= е т. Шешенсїну, бїлгїшсїну. (Р.РайымІўлов, Т¤йелї адам). Єр сЅзїн д ї л-
ЖылІыбай – д ї л м а р с ы н ы п, аІыл айтуды м є р с ї н ї п астарла¦ан, «СасыІ» аІыл айтушы
Іаламайтын жїгїт (Є.Ибрагимов, На¦ыз.). дос та жаман. Г¤л їздеп Іаґ¦ыр¦анша айдалада,
ДѕЛМАРСЫНУ Дїлмарсын етїстїгїнїґ Іи- Табамын бал дегендї асханадан (Т.Бердияров,
мыл атауы. Д ї л м а р с ы н у – жа²сы ºдет емес Бозтор¦ай).
(Ауызекї). ДѕЛУАР с ы н. ж е р г. Тїлмар, шешен, сЅзшеґ.
ДѕЛМАРСЫТ= е т. Тїл мен жа¦ына с¤йен- Данышпан, бїлгїр халыІтан, д ї л у а р, сЅзгер
дїру, шешенсїту. ЖаІанды кЅп д ї л м а р с ы- топтан, ¤лгїлї жолгер Іарттан шы¦ады, – дептї
т а бермей, сабыр саІтау¦а шаІырды («Соц. («±аз. єдеб.»).
±аз.»). ДѕМКАР с ы н. с Ѕ й л. Дїмкас. Єрї д ї м-
ДѕЛМАРСЫТУ Дїлмарсыт етїстїгїнїґ Іи- к а р, єрї жасІаншаІ Бораш та Ѕз жолын тауып
мыл атауы. ≈ Д ї л м а р с ы т у д ы Іаламайды. т¤скелї ж¤р (Ґ.М¤сїрепов, ±азаІ солдаты).
ДѕЛМЄР с ы н. с Ѕ й л. Дїлмар. Жїбек – ±алалыІ аІша бЅлїмїнїґ бїр налог жинаушысы
атты¦а сЅз, жаяу¦а жол бермейтїн пысыІ, д ї л- ал¦ашІы єйелї Ѕлген соґ, д ї м к а р кемпїр мен
м є р келїншек (С.Омаров, Дала ²ûçû). Ты- балдызы АІбота¦а ўсаІ-ўлан жєрдем кЅрсетїп
Іылда¦ан бїр д ї л м є р жас жїгїт, Ѕне бойы тол¦ан ж¤рїп Іолына Іондырып ал¦ан (Ґ.М¤сїрепов,
сЅз, бїлмейтїн бєлесї жоІ (С.Талжанов, Ўлдай.). ±азаІ солдаты).
Бїр сЅздїґ шетїн шы¦арсаґ, ине-жїбї дайын ДѕМКАС с ы н. 1. Кемтар, м¤гедек,
тўратын д ї л м є р ІазаІ кЅп, жан-жаІІа бўрып жарымжан, сырІат, науІас. Ємїрбектї к¤лкї
ап кете бередї (Е.ЄкїмІўлов, Перизат.). мен жЅтел бїрден Іысты. КЅксау, д ї м к а с
ДѕЛМЄРЛѕК з а т. с Ѕ й л. ДїлмарлыІ. адам к¤лїп, жЅтелїп бол¦аннан кейїн, кеудесїн
±ўрылтай жиналысыныґ желїгїмен елдї аузыма сырылдата алІынып отыр (Ґ.Мўстафин,
Іаратсам-ау дейтїн земство комитетї д ї л м є р- КЅз кЅрãåí). ±арт малшы Сєкеґнїґ егделеп
л ї к к е басІан (Т.Кєкїшев, Сєкен Сейфуллин). Іал¦ан єйелї ЖаІсыбала д ї м к а с, сырІат
Бўл д ї л м є р л ї к емес, Ѕз бойын жасырып, адам («Лен. жас»). Єтеке, бармай-аІ Іойыґыз,
Ѕзге бїр арсызды айдап салатын атІамїнерлер кЅп жер, шаршайсыз жєне ўзаІ ж¤рїс сїздїґ
мїнезїн дєл мегзейтїн теґеу (Ґ.М¤сїрепов, д ї м к а с кеудеґїзге жаІпас (Є.Омарбаев,
Кездесп. êåò.). Бўл – д ї л м є р л ї к емес, кедей Кєрлен.). 2. а у ы с. ѕстен шыІІан, бўзыл¦ан,
бўІараныґ тїлї шы¦а баста¦анын кЅрсететїн жЅндеудї керек ететїн. Тетїгї б¤лїнген д ї м-
теґеу (Ґ.М¤сїрепов, Кездесп. кет.). к à с мєшиненї таґ атІанша Іоз¦амайтын болып,
ДѕЛМЄРСУ Дїлмєрсї етїстїгїнїґ Іимыл айнала отырып ал¦ан тЅрт жолаушы аздан соґ
атауы. Жўма¦али наІылдарында тым ескїше к¤решкелерге шЅпїлдетїп Іўйыл¦ан ыстыІ
сарын бар сияІты. Мазмўны жаґа бол¦анымен, шайды сораптау¦а кїрїстї (Є.Єзиев, Жез тау.).
т¤рде, єсїресе, д ї л м є р с у ¦ à бой ўру басым Трактор шеберхананыґ ауласына д ї м к а с боп
тєрїзденедї (М.Єлїмбаев, јрнектї сЅз.). Осы кїредї, су жаґа болып шы¦ады (С.БердїІўлов,
маІсатты ўста¦ан аІыíдарымыз жал¦ан сезїмдї Егеулї íàéçà).
жырлаудан, Іўр¦аІ аІыл айтудан, бїлгїшсїнїп ДѕМКАСТАЙ с ы н. Дїмкас сияІты, ауру
д ї л м є р с у д à н арыла бастады («Лен. жас»). адамдай. ≈ Д i м к а с т а й ²ымтан¦ыш адам.
Єлї он г¤лїнїґ бїр г¤лї ашылма¦ан бал¦ын ДѕМКАСТАН= е т. СырІаттану, ауыру.
шєкїрттер алдында Ѕзїн-Ѕзї мадаІта¦андай д ї л- Кемпїр-шалымыз к¤н бўлттанса болды, белдерї
м є р с у д ы ґ Іажетї Іанша (јрлеу). Оныґ кїм сырІырап д ї м к а с т а н ы п, бастарын тЅсектен
екенїн сїзге менїґ тєптїштеп жатІаным жЅннен кЅтермейдї («Қаз. әдеб.»).
кетїп, жосыІтан асІан д ї л м є р с у болар едї ДѕМКАСТАНУ Дїмкастан етїстїгїнїґ Іи-
(А.С¤лейменов, Бесїн). мыл атауы. ≈ АяІ-Іолыныґ д ї м к а с т а н у ы.
ДѕЛМЄРСѕ= е т. с Ѕ й л. Дїлмарсы. Д ї л м є р- ДѕМКАСТАУ с ы н. Аурушаґдау, науІас-
с и бермеґїз, бикеш. ЖамандыІ єрІилы жерге шаґдау. Апам Іазїр д ї м к а с т а у (М.Байтўров,
жол табады! (С.Алдабергенов, Асу). Є, д ї л м є р- СырбўлаІ.). Келїн єлї д ї м к а с т а у, елїне келїп
с ї м е й кет єрї, – деп ЖалыІпас Іария ¤лкен ала тўрмысы оґалды ¦ой (Є.Нєбиев, Кертол¦ау).
113 ДѕМК-ДѕН
ДѕМКАСТЫ± з а т. Дїмкас болушылыІ, («Лен. жас»). 1965 жылы мектеп директорыныґ
аурушаґдыІ, жарымжандыІ. Јлкен ўлымныґ д ї м к є с т ї г ї мен ദалды¦ын пайдаланып,
д ї м к а с т ы ¦ ы бїзге Іиын болды («±азаІст. ешІашан да кешкї мектепте оІыма¦ан адамдар¦а
єйелдåð¿»). оІыды деп жал¦ан документ бергендїгїґ ¤шїн
Д¿мкастық меңдед¿. Ауруы асқын- мў¦алїмдїк Іызметїґнен бїр рет босаныпсыґ
ды, науқасы күшейдї. Биыл д ї м к а с т ы ¦ ы («Лен. жас»). АлпысІа келген жасы мен д ї м-
м е ґ д е п бара жатІан соґ, совхоздан сауындыІ к є с т ї г ї н е Іарамай бўл ер келбеттї азамат
бие берген (Т.ЄлїмІўлов, АІбоз ат). ел шетїне жау келгенде жер астына Іайта т¤стї
ДѕМКЄР с ы н. с Ѕ й л. Дїмкас. Таби¦атта (±.СаІабаев, Шы¦.).
адамдар да д ї м к є р болып туылады. ±олдары ДѕМКЕС с ы н. с Ѕ й л. Дїмкас. Ерї далада
немесе аяІтары жоІ, денелерї бїрїгїп бїткен, жўмыста ж¤рсе, ата-енесї д ї м к е с болса, ¤й-
¤ш кЅзї, екї мўрны бар балалар... (М.ИсІаІов, де басІа бас кЅтерер кїсїсї болмаса не шара
Іылады? (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыра²). Кем-
СоІыр сенїм.). ±амбар тартып жЅнелдї, КЅп
пїрге Іарап ж¤рген бўл екї жїгїт жоІ-ты. јзї
сЅйлесїп сўлудыґ, ТарІатпады Іўмарын. Шо-
д ї м к е с шешенї Іорексїз жўртІа тастап Ѕздерї
Іытып кеттї тўлпарын, ±ўртып сол сўлудыґ бўлай кеттї (Ç.Ш¤кїров, ѕзгїлїк.). Ыл¦и ауыра
д ї м к є р ї н (±амбар батыр). беретїн д ї м к е с анасы Сара алты жасІа жет-
ДѕМКЄРЛѕК з а т. с Ѕ й л. ДїмкастыІ. Б¤кїр кен Маратты КЅкшетау облысыныґ Володар
бала сирек туылады, єдетте ондай д ї м к є р л ї к ауданында¦ы балалар ¤йїне Ѕткїзбеске амалы
екїІабат єйелдїґ биїктен Іўлауынан немесе Іалмады (Б.Єдетов, Парасат).
Іўла¦ан ¤йїндїнїґ астында Іалып Іатты заІым- ДѕМКЕСТЕУ с ы н. с Ѕ й л. Дїмкастау.
дануынан, жалпы ананыґ денсаулы¦ына байла- Николай Павлович, онда совхоздан кЅмекке
нысты болады (М.ИсІаІов, СоІыр сенїм.). ж¤рген Сарыбаевтыґ орнына барайын. Ол
ДѕМКЄС с ы н. с Ѕ й л. Дїмкас. Жїгїттїґ бейбаІтыґ денсаулы¦ы д ы м к е с т е у ¦ой, – дедї
бўл ж¤рїсї ж¤регїнде Іобалжу ¦ана емес, тїл- (Сыбыз¦ы). Шєйг¤лдїґ сўра¦ына жауап берген
гїлеп, жўлІылай тартІан Іиын ауруы бар д ї м- Ўлпа єжей едї. Бўл к¤нде жастыІ уыты ІайтІан
к є с, жарымжан адам їспеттї (Р.РайымІўлов, Іарт ананыґ бїр кЅзї д ї м к е с т е у болатын
Бўрылысòàð). Дари¦аныґ к¤йеуї Ѕзї айтІандай, (Р.РайымІўлов, Бўрылысòàð). К¤нсўлу д ї м-
ўзаІІа созыл¦ан туберкулез ауруы бар д ї м- к е с т е у болатын. Тама¦ын Іа¦ып жЅтелетїн
к є с кїсї екен, кЅп ўзамай Іайтыс болыпты (Ж.Аяшев, АлаІан).
(Є.НўршайыІов, Алтын.). Адам жеке-жеке ж¤- ДѕМСЕ с ы н. к Ѕ н е. ±ымбат, ба¦алы. Екї
рїп к¤нелте алмайды, себебї: адамныґ хайуан- мерген келедї су Ѕрлесїп, К¤н суы¦ын бїлмейдї
дай азуы, тўя¦ы, тырна¦ы, м¤йїзї жоІ, суыІ кЅґiлї Ѕсїп. Ѥйїншїлеп екї адам Іалса жетїп,
пен ыстыІІа шыдамсыз Їєм адам ол хайуан Сары хан д ї м с е шапан бердї шешїп (±озы
Іалпынан кетїп Іалды жєне адамныґ кєрї, КЅрпеш.).
жасы, ауруы, д ї м к є с ї бар (Ж.Аймауытов, ДѕН1 [ар. ] з а т. <лат. religio> Адамныґ
Шы¦.). ЖаІын Іайнысы жайлы жат хабар д ї м- аІыл-ойы, сезїм м¤шелерї Іабылдай алмайтын
к є с ж¤регїн жаралап кете ме деп кєрї анама болмыс т¤рїне сенїп, оны мойындау¦а негїз
болатын адамзат Іо¦амында¦ы аса к¤рделї
жаґа келген жайсыз жàйттї айта алмай, кЅп
де маґызды Іо¦амдыІ сана жєне єлеуметтїк
да¦дардым (Є.ЖылІышиев, јмїр.).
Іўбылыс. Д ї н жолын бекем ўстауды ¤лгї
ДѕМКЄСТАН= е т. с Ѕ й л. Дїмкастан. етемїн деп, ±ўнанбай а¦а сўлтан боп тўр¦ан
Сы кезде сєл д ї м к є с т а н ы п ж¤рмїн, кЅп к¤нїнде ±арІаралы Іаласында мешїт
ас та батпайды (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї). салдыр¦ан (М.Єуезов, Єр жыл.). Аз да болса
ДѕМКЄСТЕН= е т. с Ѕ й л. Дїмкастан. д ї н г е сенетїн жастар арасында жўмыс ж¤р-
Омаров Жўмабектїґ фермасына барып отыр- гїзгенде, олардыґ дїни сенїмдерїнїґ тереґ,
¦анбыз. Шопан бўдан бўрын д ї м к є с т е н ї п єлде тайыз екенїн зерттеп, бїлїп ал¦ан жЅн
Іалып, жаґадан тўр¦ан екен («Лен. жас»). («±азаІст. єйелдåð¿»). Єлемдїк д ї н д е р д ї ґ
ДѕМКЄСТЕНУ Дїмкєстен етїстїгїнїґ Іи- єрІайсысы т¤рлї а¦ымдар мен конфессия-
мыл атауы. ТамаІта витаминнїґ жетїспеуїнен лар¦а бЅлїнедї (±ЎЭ). Д ї н н ї ґ басты белгїсї –
адам а¦засыныґ єлсїреп д ї м к є с т е н у ї м¤м- адамныґ аІыл-ойы, сезїм м¤шелерї Іабылдай
кїн («ДенсаулыІ»). алмайтын болмыс т¤рїне сену жєне оны мо-
ДѕМКЄСТѕ с ы н. Денсаулы¦ы бўзыл¦ан, йындау (±азаІсò. ыІшам энц. сЅзд¿ã¿).
ауруы бар. Шал болса д ї м к є с т ї, ауырып ¤й- Д¿н жолы. Тўтынатын дїнїнїґ ўстанымы,
де жатыр (Д.Исабеков, Шы¦.). ба¦ыт-ба¦дары. Дїншїлдердїґ т¤сїнуї бойын-
ДѕМКЄСТѕК з а т. с Ѕ й л. Дїмкастїк. Д ї м- ша, Ïай¦амбар¦а ба¦ынудан бас тартса, онда
к є с т ї г ї н е Іарамай, МўІан денї сау, єрї Ѕзїнен ол д ї н ж о л ы н а н шы¦ады (М.ТоІжїгїтов,
жасыраІ бїзден єлдеІайда кЅп еґбектенетїн ±ўран тур.).

8–1440
ДѕН-ДѕН 114
Д¿н иелер¿. Дїн ¤йретуге Іызмет ететїн ая¦ында – XX ¦асырдыґ басында пайда болды
дїндар адамдардыґ тобы. Ел басІару мен жєне дїни сананыґ ±ўдай (рух), жўмаІ, òозаІ,
маґызды мєселелердї шешуге д ї н и е л е р ї к¤нє жєне т.б. ў¦ымдарды Іамтитын мазмўны
белсене Іатысты («Т¤ркїстан»). Абай ІазаІ туралы, сондай-аІ намаз, дў¦а, жалбарыну жєне
арасында¦ы орыс, Ѕзбек, татар т.б. халыІтар¦а басІа да парыздарды атІару кезїндегї адамныґ
Іарсы айтылып ж¤рген д ї н и е л е р ї мен ¤стем эмоциялыІ к¤йї мен сезїмдерї туралы едєуїр
тап Ѕкїлдерїнїґ терїс пїкїрлерїне Іарсы шы¦ып материал жинаІталды (±ЎЭ). Д ї н п с и х о-
отырады (Х.С¤йїншєлиев, ѕзденїс.). Медресе л о г и я с ы н д а єрт¤рлї теориялыІ-єдїстеме-
ашылатын к¤нї о¦ан д ї н и е л е р ї, шайхылар лїк тўр¦ылар¦а негїзделген бїрнеше а¦ым бар
жиналды (А.К½бесов, СЅнбе. жўлдûç.). (±ЎЭ).
Д¿н к¤тт¿. ±ўдай¦а сиынды, жолын Іуды. Д¿н тўту. Дїн Іа¦идаларын ўстану. Т ў т ы н-
Сенен хандыІ кеттї, Менен жыл Іу¦ан жастыІ ¦ а н д ї н ї н е Іарамастан, адамныґ – бєрї бїр
кеттї. Ендї д ї н к ¤ т т ї, Жан ба¦атын уаІыт адам. Бєрїнде де жетї м¤ше бїрдей. Бєрїнде де
жеттї (Шортанбай а²ын, Шы¦.). аІыл-ес бар (Ґ.Сланов, Асау àðíà).
Д¿н мўсылман [д¿н ислам]. Мўсылман дїнїне Д¿н¿ бЅлек. Ўстан¦ан дїнї мен наным-сенїмї
енушїлердїґ бєрї, ислам дїнїн Іолдаушылар. м¤лде басІа. Кейде осылай Ѕз туысІаныґнан,
Бўрын¦ы Ѕткен заманда, Д ї н м ў с ы л м а н Іарындасыґнан кЅрмеген Іайырымды, Іаны
аманда. Он сан но¦ай елїнде Шаншар хан атты басІа, д ї н ї б Ѕ л е к орыстыґ мўжы¦ынан кЅресїґ
ханы бар (Батырлар жыры). јлеґ ¦ып ем Ѕз- (Ш.Мўртазаев, ±ызыл жебе). Єттеґ д ї н ї б Ѕ л е к,
генї, Мўны жырлап жазайын. ±ўла¦ыґ салып єйтпесе Іўда болу¦а ±ўдай Ѕзї єдейї жїберген
тыґда¦ын, Д ї н м ў с ы л м а н а¦айын (МўґлыІ- азамат секїлдї (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа).
ЗарлыІ). Бўхара баратў¦ын базарымыз, ЖаІын Д¿н¿ жўмсаІ. јте мейїрїмдї, ая¦ыш, Іа-
боп д ї н и с л а м ¦ а таза ж¤рмїз. Алып кеп йырымды. Шын к¤йгенї ¦ой, – дейдї Мєрдї¦али.
ўламадан молда саІтап, Айтылар єр ауылдан
Єйтпесе ÌаІсымныґ д ї н ї ж ў м с а І адам.
азанымыз (Айтыс). Д ї н и с л а м н ы ґ жо-
КЅрїп ж¤рмїз, а¦айын¦а азары жоІ (З.Ш¤кїров,
лында¦ы пåнделер иманныґ хаІиІатын бїлсїн
Отты Ѕткел.).
(Абай, Тол. жин.).
Д¿н¿ Іатты [Іатал]. Мейїрїмсїз, Іатыгез.
Д¿ннен азды. ±ўдай жолынан бездї деген
Ит-ай, д ї н ї ґ Іандай І а т т ы едї? – дедї
ма¦ынада.
бїр уаІытта к¤ле Іарап, – Ìенї Іойшы, мына
Д¿ннен шыІты [безд¿]. Дїн жолынан тайды.
Д ї н н е н ш ы І т ы ґ, кєпїр! Жасыґ отыздан Алматыны Іалай Іиып кетїп барасыґ? (±.Жўма-
асІанша, балаґ «балы¦» бол¦анша, басыґ «сєж- дїлов, КЅкейкестї). ±ўла¦ыґды сал кеґесїме,
деге» бїр тиген жоІ, к¤пїрлїгїґ осы емес пе? Ауруыґды ма¦ан бер егесїне. Д ї н ї І а т т ы
(Б.Майлин, Таґд. øû¦.). Сонау Сейхун Ѕзенї- дўшпаным жўмсап, жылып, Дос-жараным кЅ-
нен – таби¦аттыґ сыйынан, Жал¦ыз ІўлаІ терсїн тЅбесїне (И.Оразбаев, јмїр.). Кеґгїрбай,
су бермейдї-ау, Д ї н н е н б е з г е н Б¤йї хан ит екенсїґ д ї н ї ґ І а т т ы, Ж¤рмїсїґ кЅрмеймїн
(М.Шаханов, ±ыран. ²îíáà.). Д ї н н е н де б е з- деп ¦арасатты. Не жауапты бересїґ пара ал¦ан¦а,
б е, елден де безбе (МаІал). Єлгї д ї н н е н Би алдына бар¦анда єдїлеттї (Дастандар).
б е з г е н Іай жаІІа бет алды екен, соны бїле- ±арияныґ соґынан келїншек к¤лїп тўрып:
йїн, – дедї ол (X.Есенжанов, КЅп жыл.). – Шеше-ау, Ѕтїрїк бата кїмге керек! Д ї н ї І а-
Д¿н оІуы. Дїни сауат ашатын оқу түрї . К¤нї- т а л адам жан¦а жўмсаІ сЅз сЅйлесе, ўры адам
т¤нї ±ўдай¦а сиыну, д ї н о І у ы н оІу, Іа¦идаларын бїзге адал бол деп аІыл айтса, ±ўдай алдында да,
жаттау олардыґ негїзгї мїндетї (Є.Шєрїпов, адам алдында да к¤нє болмай ма? – деп айІай
Алыс.). Шари¦ат ¤йрету мен д ї н о І у ы н а н салды (М.Д¤зенов, Єке.).
басІаны кЅрмеген Иран бўл к¤нде д¤ниеде Д¿н ¿л¿м¿. Єр алуан дїндегї басты Іа¦идалар-
пайдаланатын оІу орындарын ашып, барлыІ ды ж¤йеге келтїрїп, олардыґ негїзїн дєлелдї етїп
шаЇарларда бўрын¦ы молдалардыґ орнына кЅрсетуге ба¦ыттал¦ан дїни теорияныґ жиын-
мў¦алїмдер шы¦арды (С.Шєрїпов, Бекболат). ты¦ы; теология. ИсламдыІ д ї н ї л ї м ї ±ўран
Д¿н орны. Сиынып, мїнàжàт Іылатын, дїни Кєрїмнен бастау алады («Ислам єлемї»). Буд-
сауатын кЅтеретїн мекенжай. Осы Іалада д ї н далыІ д ї н ї л ї м ї ±ўдайдыґ бар екенїн мо-
о р н ы болу керек Іой деймїн? – деп Іарсы алды йындайды (±ЎЭ). ХалІымыз «єулие», «ишан»,
оны Крейн (±.Иманбаев, Жолдас.). «ахун», «дамулла» ата¦ына ие бол¦ан жандарды
Д¿н психологиясы. Дїни сананыґ ерекше- Іатты Іадїрлеген. Олар мўсылман Іауымын
лїктерїне, Іўрылымы мен функцияларына негїз д ї н ї л ї м ї н е баулумен Іатар халыІтыґ
болатын психологиялыІ жєне єлеуметтїк-пси- ІамІоршысы, жетїм-жесїрдїґ жоІшысы, жарлы-
хологиялыІ факторларды зерттейтїн психология жаІыбайлар мен кемба¦алдардыґ с¤йенїшї,
саласы. Д ї н п с и х о л о г и я с ы XIX ¦асырдыґ ауру-сырІаулардыґ емшїсї болды («Зерде»).
115 ДѕН-ДѕН
Д¿н¿н бўзды. а) Ўстан¦ан дїнїнен ауытІыды. бїрї кЅретїн к¤нїмен байланысып, матасып
Б¤гїн ¦ана їстїктїґ басына мїнгїзїп, ІазаІтыґ жатыр («Парасат»).
¦ўрпын, д ї н ї н б ў з ы п, сарна¦ан єнїмен, маґы- Христиан д¿н¿. Будда жєне ислам дїндерї-
на топта¦ан єґг¤дїктерїмен ел шырІын бўз¦ан мен Іатар д¤ниеге кеґ тара¦ан дїндердїґ бїрї.
АІанды даттап едї (С.Ж¤нїсов, АІан серї). є) Жол- Х р и с т и а н д ї н ї «Жўрттыґ бєрї Христос
дан тайды; сертїнен айныды. Шопандар сенї алдында теґ, барлыІ адамдар туысІан, бауыр-
кЅрїп созды Іолын, Сенїґ ¤шїн б ў з д ы д ї- лас», – деп жариялайды (±ЎЭ). ±азїр ол «социа-
н ї н, бўзды жолын. ТуралыІты бўзыІтыІІа лизм» дегеннен ІасІырдан ¤рїккен жылІыдай
алмастыр¦ан, Сенїґ т¤сїґ, сенїґ суыґ, сенїґ Іашады, оныґ Іазїргї сенїмї – «Х р и с т и а н
буыґ (М.±алтаев, Шы¦.). д ї н ї (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). ±ыздыґ єке-
Д¿н¿н сатты. Арын, ўятын айырбастады. шешесї Ралиахметке: – х р и с т и а н д ї н ї н е
Сарыбай Ѕзї мерген маралды атІан, Марал¦а кЅшсеґ ¦ана Іызымызды беремїз», – деп шарт
ит ±арабай д ї н ї н с а т І а н (±озы КЅрпеш.). Іояды («±аз. єдеб.»).
Д¿н¿не бер¿к. а) Ўстан¦ан дїнїнен, оныґ Шаман д¿н¿. К¤нге, Ай¦а, кЅкке, отІа табы-
Іа¦идасынан ауытІымайтын. О, ўІсамасаґ натын таптыІ Іо¦ам¦а дейїнгї дїн т¤рї. ±азаІ
тума¦ыр, бўл тўІым д ї н ї н е б е р ї к Іой, Іар- халІы IX–X ¦асырлар¦а шейїн ш а м а н д ї-
¦адай болып ¤йїнїґ иесїз тўрма¦анын ойлап н ї н д е болып: К¤нге, Ай¦а, кЅкке, отІа та-
тўр¦анын Іарасайшы, – дейдї єжем (Ж.Т¤мен- бынды (Õ.Єбїшев, Аспан сыры). Ш а м а н д ї-
баев, ±имас.). Бўрын Ѕлїп бара жатсын аузына н ї (немесе шаманизм) таптыІ Іо¦ам¦а дейїнгї
араІ алмайтын, елтеґ-селтеґ бос ж¤рїске са- дїннїґ бїр т¤рї (Саясàòòàíó сЅздїã¿). ±азаІ
лынбайтын, д ї н ї н е б е р ї к Серїжан ендї ырымдары ш а м а н д ї н ї н е н, їслємнан бастау
саІал-мўртын Ѕсїрїп жїберїп, жападан-жал¦ыз алады жєне аралас, Іўранды болып та келедї
шошайып ресторанда отыратынды шы¦арды (Х.Досмўхамедўлы, Шы¦.).
(Р.ТоІтаров, Ґасыр íàíû). є) јте, Іатал,
ДѕН 2 з а т. с Ѕ й л. Дїґ, дїґгегї. Екеуї де
Іатыгез (адам). АІбала к¤йеуїнїґ ыІыласына
алІымынан дем алып, арІаларын шеґгелдїґ
да шїмїрїкпей Іойды. Еламан бўрын-соґды
д ї í д е р ї н е тїреп ж¤релей кеттї (А.Мекебаев,
жас адамда, дєл мўндай д ї н ї н е б е р ї к кїсїнї
Перїште.). ±айыґ д ї н ї н е н ойып, Іоґыр т¤стї
кЅрген емес (Є.Нўрпейїсов, Шы¦.).
лаêпен сырлан¦ан ўлттыІ аспабы – Іобыз
Ислам д¿н¿. Д¤ниеж¤зїне кеґ тарал¦ан
бен домбыра Мºñêåóäåã¿ ÕалыІ шаруашыл¦ы
тЅрт дїннїң бїрї. И с л а м д ї н ї н ї ґ негїзгї
Іа¦идасы – Æаратушыныґ жал¦ызды¦ына кЅрмесїнїґ тЅрїнен орын ал¦ан («±азаІст.
ІалтІысыз сену (±ЎЭ). Шаманизмдї и с л а м єйелдåð¿»).
д ї н ї Іанша к¤ш салса да, жеґе алмады (±СЭ). ДѕН3: д¿н аман. Бєрї де сау-саламат, шы-
И с л а м д ї н ї н д е г ї еґ маґызды ¦ибадаттар: ¦ын жоІ, бўрын¦ы Іалпынша. Кетпей, келмей
Алладан басІа ±ўдайдыґ жоІты¦ына, Мўхам- д¤ние тўра алар ма, Жаз да жеттї-ау са¦ынтып
медтїґ оныґ елшїсї екендїгїне сену, ±ўран Кє- тїрї адам¦а. Жасыл шекпен жамыл¦ан тЅрем
рїмдї оІу жєне т¤сїну, намаз оІу, дў¦а ету, менїґ, Ауыл-аймаІ, ел-жўртыґ д ї н а м а н ба?
рамазан айында ораза ўстау, зекет беру, Ìеккеге (М.МаІатàев, Шы¦.). ХирургиялыІ жолмен
ІажылыІІа бару, їзгїлїк аìалдар їстеу, ¦ылыммен денедегї кез келген сын¦ан м¤шенї Іалпына
шў¦ылдану, адал жолмен ризыІ табу (±ЎЭ). келтїрїп, д ї н а м а н жазып шы¦ару єдїсї ендї
Мўсылман д¿н¿. Ислам дїнї. М ў с ы л м а н Іолданыла баста¦ан едї (Б.Асанбаев, Адам
д ї н ї н ї ґ шайхы, Іази, молда сияІты дїнбасы- ñ¢ëó.). ±алипа Іолында¦ы Іара портфелїн
ларын пайдаланды (±азССР тарихы). Єбдї- ерсїлї-Іарсылы бўл¦алаґдатып, мына пєлеґ-
рахман м ў с ы л м а н д ї н ї н ї ґ айрыІша ІамІо- дї ала кет, Єсї¦ат. ѕшїндегї нєрселерїґ д ї н
ры бола отырып, èслàмнûґ кЅп парыздарын а м а н. КЅргеннен басІа Іиянатымыз бол¦ан
орындай бермейдї екен (О.Сєрсенбаев, Са¦ым). жоІ (С.Омаров, Дала ²ûçû). «Д ї н а м а н м ы н,
VII жєне XII ¦асырларда м ў с ы л м а н д ї н ї бармын, алаґ болмасын! Осыны бїлдїр!» – дедї
негїзїнде дїнге табыну институты «Шари¦ат» (Ж.ЖўмаІанов, Шы¦.).
пайда болды (Є.Бєженов, Д¤ниеãå. көз.). Д¿н Іойды. с ө й л . Ден қойды (бар кЅґїлмен,
Т¿л¿ тєтт¿, д¿н¿ Іатты. СыртІа сыр бермей, ынты-шынтысымен мєн бердї). Д ї н І о й ы п
єкей-¤кей бол¦анмен, їстеген їсї мен Іылы¦ы Іа- тєуекелге оІи бердї, ±азїргї жїгїт бол¦ан «бала
тыгездїктї танытады. Сарттыґ т ї л ї т є т- Ґўмар» (±.То¦ûзаІов, Сїбїр Омар). «Тегїн адам
т ї, д ї н ї І а т т ы (Ел аузынан). ие бола ма?» деп, тектї адамдар¦а д ї н І о й ы п
Ўстан¦ан д¿н¿. Дїни наным-сенїмї, тўтын¦ан Ѕскен бўл Іыр жїгїтї: «Бєсе!» деп жалпаІ басын
дїнї. Д¤ниедегї адамдардыґ Ѕздерї де, їстеген бїр шайІап Іойды (Х.Есенжанов, А¦айынды).
їстерї де бїр-бїрїне байласулы, жал¦асулы. Бїрї ЖолмўІан¦а кЅбї д ї н І о й ы п Іарайды
туыñІан Іанымен, бїрї ў с т а н ¦ а н д ї н ї м е н, (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
ДѕНА-ДѕНД 116
Д¿н таза. Тап-таза, был¦анба¦ан. Шаґ- да, аулына Іарай жЅнеле бердї (Ґ.М¤сїрепов,
тозаґнан д ї н т а з а болса да, алаІанымен Таґд.). Нўрышты ораза ўстап, намаз оІымайды
аялап с¤ртїп-с¤ртїп ойланып отырар едї деп ауылдыґ д ї н д а р адамдары жаІтырмайды
(Е.Мырзахметов, јмїр.). («Лен. жас»). Степанов шоІынумен бїрге
ДѕНАРАЛЫ± с ы н. Єрт¤рлї дїнге Іатыс- орыстыґ д ї н д а р миссионерї де едї (М.ШоІай,
ты. Д ї н а р а л ы І байланысІа аІау т¤сїрмеу – Шы¦.). Бенареске барлыІ Индияныґ д ї н д а р
¤лкен жетїстїк («Егемен ±азаІстан»). Мўндай жандары єулие Іала санап тауап Іылып келедї
кЅзІарас д ї н а р а л ы І Іатынастардыґ (М.Єуезов, Индия очерк.).
шынайы мєнїн т¤сїнуге кедергї келтїрїп Іана ДѕНДАРДАЙ с ы н. Дїндар тәрїздї, дїндар
Іоймай, сонымен бїрге т¤рлї конфессиялар мен сияІты. Чечен жїгїтї туасы таІуа кЅрїнген д ї н-
мєдениеттер Ѕкїлдерїнїґ арасында шиеленїс д а р д а й ертелї-кеш еґкеґдеп намаз оІып
пен тЅзбеушїлїктї ўшындыруы м¤мкїн («Еге- жатады («±аз. єдеб.»).
мен ±азаІстан»). МерейтойлыІ сессия¦а Іаты- ДѕНДАРЛАУ с ы н. Дїнге сенгїштеу, дїн-
сушылар ±азаІстан Іо¦амын, саяси партиялар шїлдеу, Іўдайшылдау. Тырекеґ д ї н д а р л а у
мен ¤кїметтїê емес ўйымдарды жєне бўІаралыІ адам едї, сол жол¦ы пєле жаІпа¦ан болу керек,
аІпарат Іўралдарын ўлтаралыІ жєне д ї н а р а- аІыры ауру болды (Т.Єбдїков, Айтылма¦ан).
л ы І Іатынастар саласында салиІалы саясат ±ана¦ат аурудан тўр¦аннан берї бїр д ї н д а р л а у
жєне жо¦ары моральдыІ Іа¦идаларды ўсыну¦а мїнез тапІан-ды (±.Жўмадїлов, Сы кЅш).
шаІыр¦ан ¤ндеу Іабылдады («±аз. єдеб.»). ДѕНДАРЛЫ± з а т. Дїндар болушылыІ, дїнге
ДѕНБАСЫ з а т. Дїн идеясын ўйымдасòûру- берїлгендїк, дїншїлдїк. Дїндар дєуїрдїґ маІтау
шы, со¦ан жетекшїлїк етушї адамдар. Д ї н б а с ы- Ѕлеґїнде д ї н д а р л ы І кЅрїнїп тўр. Дїндар
л а р ы адамдарды ±ўдайдыґ еркїнсїз їс їстеуїне дєуїрден їлгерї аІындардыґ сЅзїнен дїндар
болмайды деп ¤йретедї (А.±ўрманºлиев, Ислам дєуїрдїґ аІындарыныґ сЅзїнде керек емес артыІ
дїнi). Сол себептен ІазаІтыґ д¤ниетанымы сЅздер толып жатыр (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
дамуы ¤шїн философиялыІ пїкїрталастар АІтанныґ д ї н д а р л ы ¦ ы жоІ. Дегенмен,
кЅп болып жєне о¦ан бїздїґ философтармен єйтеуїр бїр тылсым к¤штен їштей сескенетїн-
Іатар єр салада¦ы ¦алымдар мен д ї н б а с ы- дї (О.БЅкеев, Мўзтау). МаІыш бала¦а єуелї
л а р да Іатысуы керек («Т¤ркїстан»). ±азаІ- дїни тєрбие беру, бала «д ї н д а р л ы І т ы
стан мўсылмандарыныґ ѕѕѕ Іўрылтайында жаґа жасында єдет етсе, ўлыґ бол¦ан соґ оны есїнен
д ї н б а с ы сайланды («Егемен ±азаІстан»). Іалдырмайды» – дейдї (Б.Кенжебаев, ±аз. дем.
ДѕНБАСЫЛЫ± з а т. Дїнбасы болушылыІ. жазушы.)
≈ Д ї н б а с ы л ы І Іызмет. ДѕНДАРМАН с ы н. к Ѕ н е. Дїндар.
ДѕНБЎЗАР з а т. Дїннен безген адам, к¤нєкар. Т¤н¦атІан абыз бол¦ан алдала¦ан, Жима¦ан
Хан деп тўтынбаймыз. Мешїтте оларды д ї н- жўрттан малын Іолдан ал¦ан, Д ї н д а р м а н,
б ў з а р деп жариялап айтамыз, сосын халыІ шари¦аттыґ шартын Іўптай, Аулына Асан дей-
та оларды мойындамайды (М.Жўма¦ўлов, ±ы- тїн молданы ал¦ан (I.Жанс¤гїров, Шы¦.).
ран.). Алайда т¤рлї-т¤рлї д ї н б ў з а р л а р ДѕНДАРСУ Дїндарсы етїстїгїнїґ Іимыл
бїздїґ ўл-Іыздарымызды, а¦а-їнї, апа-Іарын- атауы. ≈ АяІ астынан д ї н д а р с у.
дастарымызды дуалап, елїктїрїп, секталарына ДѕНДАРСЫ= е т. Дїнге берїлген, дїндар адам
тартІанына, бїздї їштен їрїтїп, Іо¦амдыІ тў- болып кЅрїну. Јйге кїрсем, бїр адам шари¦ат
раІтылыІты б¤лдїре баста¦анына кЅнгїмїз кел- айтып, д ї н д а р с ы п, елдї аузына Іаратып отыр
мейдї («Жас Алаш»). екен («Қаз. әдеб.»).
ДѕНБЎЗАРЛЫ± з а т. Дїнге Іарсы әрекет. ДѕНДАРСЫН= е т. Дїнге берїлгенсу, дїндар
Рухани агрессия жан-жаІты Іаржыландыры- бол¦ансу. ТаІуасын¦ан, д ї н д а р с ы н ¦ а н
луда – д ї н б ў з а р л ы І І а жылына 12 миллиард молдекемдерге осы єґгїмем ж¤регїн тїлїм-
доллар бЅлїнедї («Жас Алаш») // Дїнбўзар болу- тїлїм тўз сепкендей болатынына кЅзїм жетедї
шылыІ. Астанада Ѕткїзген форумды Іуат- (±.ТайшыІов, Окт. ўшІыны).
таймыз, бїраІ жат секталардыґ д ї н б ў з а р л ы І ДѕНДАРСЫНУ Дїндарсын етїстїгїнїґ Іи-
єрекетїне кЅне алмаймыз («Жас Алаш»). мыл атауы. јзїнїґ мўншалыІ д ї н д а р с ы-
ДѕНҐУАР с ы н. с Ѕ й л. Дїндар. БасІаша н у ы н д а жеґїлген, шарша¦ан адамныґ т¤рї
айтІанда батагЅй Іарт сєбиге д ї н ¦ у а р молда, бар (Є.Сєрсенбаев, ДаґІ).
адал мўсылман болуды тїлеген («Бїлїм жєне ДѕНДЄР с ы н. с Ѕ й л. Дїндар. Д ї н д є р
еґбек»). адамдар єрІашан ыІыласпен айту¦а парыз
ДѕНДАР [ар. ] с ы н. Дїнге сенгїш, ±ўдай- саналатын бїр жайларды сўрайды (М.Єуезов,
шыл, таІуа, сопы. АруаІ, ±ўдай ендї есїне т¤сїп, Абай жолы). Хиуа, БўІар оІуын тауысІан
сескене Іал¦ан д ї н д а р шал артына Іара¦ан да Ахон мешїтї бар, д ї н д є р адам (Ґ.Сланов, ДЅґ
жоІ, бїрауыз тїл ІатІан да жоІ, атын бўрып алды асІан). Жўма к¤ндерї мешїтке келїп, Іолына
117 ДѕНД-ДѕНИ
т¤скен тиын-тебенїн Іайыр садаІа деп Іалпенїґ б и е т – Алла та¦аланыґ Жєбїрейїл перїште
алаІанына салатын ±ойшы¦араныґ д ї н д є р арІылы с¤йїктї пай¦амбары Мўхаммедке бЅлїк-
жан екенїн Іалпе бїлетїн (Є.Нєбиев, ±анат). бЅлїгїмен кЅктен т¤сїрїп отыр¦ан 114 с¤реден
ДѕНДЄРЛѕК з а т. с Ѕ й л. ДїндарлыІ. Іўралатын Іасиеттї ±ўран кєрїм (±ЎЭ).
Рахмет бабайдыґ д ї н д є р л ї к ў¦ымына Д¿ни ¦имараттар [Іўрылыстар]. Дїн пары-
к¤ле тўрсаґ та, екеумїз де балалыІ аґІаулыІ, зын Ѕтеуге, ±ўдай¦а ¦ибадат етуге арнап са-
балалыІ єуесІойлыІтан арылып ¤лгермесек лын¦ан Іўрылыс. Д ї н и ¦ и м а р а т т а р мешїт,
керек (Є.Сєрсенбаев, Теґїз.). шїркеу, Іылует, собор, синагога, монастырь,
ДѕНДЕС с ы н. Бїр дїнге сенетїн, дїнї бїр- кирха, пагода т.б. деп єрт¤рлї дїнде єрт¤рлї
ге. ЖолыІты талай жандар басІа д ї н д е с, аталады (±ЎЭ). Д ї н и І ў р ы л ы с т а р д ы ґ
Айтпасам мєн-жайымды басІа бїлмес, Бєрї де їшїнде алтарь, михраб, мїнбар сияІты дїни
Іўрметтедї, аналыІІа Бола ма жауыздыІтан уа¦ыздар айтылатын орындар болады (Ислам
басІа к¤ндес (К.Райбаев, Жаґа тол¦ау). // Бїр энцикл.).
дїндегї, дїнї бїр адам. КЅзїґдї аш, есїґдї жи, ендї Д¿ни дастандар. Ислам дїнїн уа¦ыздайтын,
ойнама, Менї сен Ѕз д ї н д е с ї ґ деп ойлама! Мен Мўхаммед пай¦амбар мен оныґ тЅрт ярыныґ
отІа шоІынамын, дїнїме кЅн, Менде бардыґ есїмдерїне байланысты мифтїк аґыздар негїзїнде
бєрїнен Іауїп ойлама! (Абай, Шы¦.). ±ызмет ту¦ан дастандар. Бўлар – «Сал-сал», «ЗарІўм»,
кЅрсет халыІІа, Игї ат Іалсын артыґда, Д ї н- «Кербаланыґ шЅлї», «Хазїрет расулалланыґ
д е с ї ґ д ї бауыр тўт, ±арамай ІазаІ, сартына Ми¦раж¦а шыІІаны», «Жўм-жўма», «Єзїрет Єлї-
(С.ДЅнентаев, Шы¦.). нїґ ІўлдыІІа сатыл¦аны», «Ж¤сїп – Зылиха»
ДѕНДЕСТѕК з а т. Дїндес болушылыІ. Ор- т.б. д ї н и д а с т а н д а р ІазаІ даласына
талыІ Азия халыІтары тїлдерїнїґ жаІын- 18 ¦асырда єуелде ауызша, кейїн жазба т¤рде
ды¦ымен Іоса д ї н д е с т ї г ї н де ал¦а тартты тарай бастады (Ислам энцик.).
Д¿ни дєст¤рлер [¦ўрыптар]. Дїни таным¦а
(«Т¤ркїстан»).
байланысты ¦ўрыптар жиынтығы. Д ї н и
ДѕНДѕ с ы н. Дїнї бар, дїнге сенетїн.
д є с т ¤ р л е р кЅп жа¦дайда халыІтыІ салт,
±азаІстанда шамандыІтыґ тўрмыста Іал¦ан
єдет-¦ўрыптармен байланысты. Мысалы, неке
салттары, єдет-¦ўрыптары кЅп-аІ. Оныґ бїрї –
Іию, Іайтыс бол¦ан адамды жерлеу жєне т.б.
баІсылыІ. Осы себептерден Уєлиханов ІазаІ
(±аз. тїлї термин. Педагогика.). Ислам дїнїнїґ
халІын шала д ї н д ї халыІ деп атады (X.АІ- халыІ арасында кездесетїн толып жатІан д ї н и
назаров, Ґылыми атеизм.). ЖауыІІан топ сїз- ¦ ў р ы п т а р ы бар, солардыґ бїрї – ¤шкїру
дї жат д ї н д ї, жат Іўдайлы жан¦а санайды (З.АІназаров, Ґылыми атеизм.). Иранда¦ы
(Ш.Хўсайынов, Јкїлї Ыбырай). кЅптеген ежелгї д ї н и ¦ ў р ы п т а р, соныґ
ДѕНДѕК с ы н. Дїнге Іатысты, дїнге тән. їшїнде, зороастризм а¦ымыныґ Іасиеттї кїта-
Мўсылмандар мен индустар арасында д ї н- бы – «Авестаныґ» ал¦ашІы тармаІтары бїздїґ
д ї к алауыздыІ аса залал кедергї деп т¤сїнедї жерїмїзде пайда болды («Т¤ркїстан»).
(Р.Бердїбаев, ДостыІ.). // Дїнге ІатыстылыІ. Д¿ни Іисса. Пай¦амбарлар мен єулие-єн-
Д ї н д ї к не деп сўрасаґ, Бойла¦ан сЅзїн бўзба¦ан. биелер, перїштелер мен сахабалар т.б. Ѕмїрї
Параны кЅрсе Іызба¦ан, Єдїл бїр сЅздїґ мен олардыґ дїн жолында¦ы їс-єрекетї туралы
шынды¦ы (Ы.ШЅреков, Исатай-Махамбет.). шы¦арма. Д ї н и І и с с а л а р сюжетї ±ўран
ДѕНИ [ар. ] с ы н. Дїнге тєн, дїн тўр¦ы­ Кєрїмнен, ѕнжїлден, Таураттан алын¦ан (±ЎЭ).
сынан. Д ї н и кїтаптар мен мифтер халыІтыґ ептеген єдебиеттен хабары бар ел адамдарымен
есїнде Іал¦ан мєлїметтердї Ѕз бойына жинап, отыр¦анда Бекет ел арасына тара¦ан шы¦ыс
бол¦ан аІиІат оІи¦алар елесїн бередї (Шарапат). єдебиетїнен тек Іана «Ж¤сїп-Зылиха» атты
О кезде Екїбастўзда молдалар сабаІ беретїн же- Жамидїґ хиссасын бЅле ба¦алап, «Сал-Сал»,
тї д ї н и мектеп бол¦ан едї (ЖарыІ жўлдыздар). «ЗарІўм», «Хасен-Хўссейїн» атты д ї н и І и с-
ѕнжїл, ±ўран т.б. д ї н и кїтаптарда латын, грек, с а л а р д ы Іўлли Ѕтїрїк нєрселер деп ба¦алап
ескї славян, араб тїлдерї саІталып, осылар¦а отыр¦анын естїгенїм бар едї (ѕ.Омаров, Шабыт
Іоса д ї н и философия, мантыІ (логика) єптиек, шалІары).
иман шарттар оІулыІ ретїнде пайда болды Д¿ни лауазымдар мен атаІтар. Єрбїр
(Ислам энцик.). ±ырІа ¤стїнде б¤кїл ІазаІ жерї дїндегї їшкї ІўрылымдыІ ерекшелїкке Іарай
мен Т¤ркїстан¦а д ї н и ¦ылымныґ оша¦ы бол¦ан, сатыланатын Іызмет пен атаІтар. Ислам
Іалыґ мєуе а¦ашына бЅленген кЅп Іўжыралы дїнїндегї д ї н и л а у а з ы м ¦ а мүфти, ахун,
±арнаІ медресесї тўр (ѕ.Есенберлин, ±атерлї). молла, дамолла, Іари, имам, муаззин, мүрид,
Д¿ни єдебиеттер. Белгїлї бїр дїннїґ мєнї мен Іажы, пїрєдар т.б. жатады (Ислам єлемї). ±а-
ма¦ынасын т¤сїндїруге, уа¦ыздау¦а арнал¦ан заІстанда д ї н и л а у а з ы м м е н а т а І т а р-
кїтаптар, шы¦армалар, аґыздардыґ жиынтыІ д ы ґ еґ жо¦ар¦ысы Бас мүфти болып санала-
атауы. Ислам дїнїндегї еґ басты д ї н и є д е- ды (±ЎЭ).
ДѕНС-ДѕҢ 118
Д¿ни мерекелер [мейрамдар]. Єрбїр дїндї маушылыІ. Сўм шалдыґ д ї н с ї з д ї г ї н сонда
ўстанушылардыґ ерекше Іастерлейтїн мейрам бїлдї, Іарамай, бїр Іайырылмай, ж¤ре бердї.
к¤ндерї. Д ї н и м е р е к е л е р д ї ґ їшкї мазмўны Кєпїрдїґ Іайырылмасын бїлгеннен соґ, ж¤гїрїп
мен аталып Ѕтїлуї жеке дїннїґ тарихына бай- жалтыр тастан жол їздедї (Абай, Тол. жин.).
ланысты (±ЎЭ). Јндїнїґ єрїден келе жатІан АІымаІтар¦а бўзыІтыІпен жол кЅрсеттїґ,
классикалыІ драмалары Рамаяна мен МаЇаб- Мєжн¤нге д ї н с ї з д ї к т ї жЅн кЅрсеттїґ. Сенїґ
харатаныґ сюжеттерїнен алынып, елдї мекен- ¦ашыІты¦ыґменен к¤лїп елїргенге Д ї н с ї з д ї к-
дерде д ї н и м е й р а м д а р д а орындалатын т ї, хайуандыІты оґ кЅрсеттїґ (XX ¦. Іаз. аІын.).
бол¦ан (Т.Ахтанов, Јндїстан.). Бїр Алланы мойындап, о¦ан тєубе келтїрмейтїн
Д¿ни оІу орындары. Дїни Іызметкерлер, д ї н с ї з д ї к, оларды ±ўдайдыґ Іар¦ысына
дїнтанушы мамандар даярлайтын, жалпы ўшыратпаІ (±аз. єґгїм.). Болыстарыґыз менїґ
халыІтыґ дїни сауатын ашу¦а арнал¦ан оІу темекї, картошка еккен жаґалы¦ымды д ї н-
орындары. Кєдїмгї Ѕркениеттї елдердїґ д ї н и с ї з д ї к, елден шыІІандыІ деп ІаЇараттайтын
о І у о р ы н д а р ы сияІты мўнда да бїрнеше кЅрїнедї (С.Бегалин, Замана.).
кафедралар болады. Ислам тарихы, араб тїлї мен ДѕНШЕ ¤ с т. Дїн бойынша. А¦атай, бїлмеген
єдебиетї, мєдениетї, философиясы тереґдетїле едїм, оІы¦ан жоІпын д ї н ш е. Єптиек оІытатын
оІылады («Егемен ±азаІстан»). Д ї н и о І у болар деп єкелгем (Е.ОразаІов, Дєрїгер.).
о р ы н д а р ы н а ортаІ сипат – негїзїнен дїни ДѕНШѕ с ы н. с Ѕ й л. Дїншїл. ≈ Д ї н ш ї жўрт. //
кїтаптарды (±ўран, ѕнжїл т.б.), дїни пєндердї Дїншїл адам. Егерде бїз де ауданымызда єлгї
оІыту тїлї ретїнде араб, санкрит, латын, грек, Винницк облысында¦ыдай атеист-лекторлар
ескї славян тїлдерїнїґ саІталуы (±ЎЭ). мектебїн ашып, ауылда¦ы ¤гїтшї, насихатшы,
Д¿ни уа¦ыз. Дїннїґ Ѕзгермейтїн, даусыз «аІи- лекторлардыґ басын Іосып оІытар болсаІ,
Іат» деп танылатын негїзгї Іа¦ида ережелерї. насихатымыз да сапалы ж¤рер едї, д ї н ш ї л е р
Ислам дїнїнїґ басты уа¦ыздары ±ўран мен г е де лайыІты соІІы берер едїк (С.Байжанов,
Суннада жинаІтал¦ан. Дїни дастандарда д ї н и Сыр.). Ендї д ї н ш ї л е р д ї ґ де кЅґїлїн таптыІ
у а ¦ ы з д а р м е н бїрге батылдыІты, батырлыІты, (Т.Нўртазин, Јлкен жолда.).
намысты, бїр сЅздїлїктї мадаІтау да бар (Ислам ДѕНШѕЛ с ы н. ±ўдай¦а сенгїш, дїнге
энцик.). берїлген. Мўсылман халІы Ѕте д ї н ш ї л деген-
ДѕНҚАРЫНДАС з а т. Дїнї бїр туысқан. дї кЅп жўрт айтады (Є.Шєрїпов, ±апаста.).
Д ї н қ а р ы н д а с баршаңызға көп-көп сәлем, Тєпсїршї, д ї н ш ї л сопыныґ кїтабын да
Сїздерге бөгде сәлем ғибрат кәлам (Ақмола оІыдым. Тазартып талай ІоІымын, Т¤зеттїм
ақын, Шығ.) Ноғайлар қазақтарға дїн қарындас, дїндї шалыстан (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.).
рәсїм-заңдары, тїлдерї бїрдей. Өздерїнїң д ї н - јнер адамына тєн ол бастан-аяІ Іўдай-
қ а р ы н д а с т а р ы н а жуысар егїн салғышы шыл, д ї н ш ї л бола Іоймады (А.Жўбанов,
яки ғайри басқа өнерїмен («ДУГ»). Замана.).
ДѕНСѕЗ с ы н. 1. Дїнге сенбейтїн, ±ўдайды ДѕНШѕЛДѕК з а т. Дїншїл болушылыІ,
мойындамайтын. Егер бўл ана сырттан Іама¦ан ±ўдай¦а сенушїлїк, дїнге берїлгендїк. С¤тпен
±ытай єскерїмен тїлдесїп Іалса, Ѕзї д ї н с ї з кїрген д ї н ш ї л д ї к с¤йектен тез арыла Іою
Іауымныґ адамы сол жаІІа кетїп Іалуы м¤м- оґай жўмыс емес (С.МўІанов, јсу жол.).
кїн (С.Бегалин, ШоІан асу.). 2. а у ы с. «Аруа¦ыґнан айналайын, єкетай, Ѕзїґ жар бол»
Мейїрїмсїз, Іатыгез, кєпїр. Жїбердї єлгї Іапты дедї ±асым к¤бїрлей. Онысы бїр д ї н ш ї л д ї-
жерге атып, Антўр¦ан шал дєулетке Іалды ба- г ї емес (М.С¤ндетов, ±ызыл ай). Мырзалыныґ
тып, ±ап жерге т¤скеннен соґ д ї н с ї з кєпїр азда¦ан д ї н ш ї л д ї г ї бар едї (З.АІышев, Жаяу
АрІанды алып кеттї жўла тартып (Абай, Тол. Мўса).
жин.). Орысша оІы¦ан д ї н с ї з неме, кЅптїґ сЅзїн ДѕНШѕЛѕК з а т. с Ѕ й л. Дїншїлдїк. ±ол
аяІасты Іылды, – деп шалдар Есембектїґ жа- жайып жаІсылыІты кЅктен к¤тпей, ЖЅн болар
¦ында болды (Б.Майлин, Таґд.). Ма¦ан сен не д ї н ш ї л ї к т е н аулаІ бол¦ан (Айтыс). Єке-
десеґ де, – жаныґ арам, Сенїґше, мен бїр д ї н- мїздїґ д ї н ш ї л ї г ї бїздїґ мїнез-ІўлІымыз¦а да
с ї з, єрї надан (Шы¦ыс жўлдыздары). // Дїнге єсер еткен болу керек («ХалыІ кеґесї»).
сенбейтїн, дїнї жоІ адам. Ой, сўрама, д ї н с ї з- Дѕі1 з а т. 1. ө с. <лат. caudex> А¦аштыґ
д е р д ї ґ Іылма¦ан Іылы¦ы жоІ (X.Есенжанов, бўтаІ тарайтын, жапыраІ Ѕсетїн негїзгї бөлїгї.
Тар кезеґ). Киелї Дзон-±абаныґ аруа¦ына Дауыл мен сўрапыл¦а Іасарып Іарсы тўр¦ан
сиынып, Тибеттї д ї н с ї з д е р д е н тартып алса Іай- кєрї Іара¦ай жерден кїшкене кЅрїнгенїмен
тер едї (С.Сматаев, Елїм-ай). АсІа бар¦ан д ї ґ ї н е ІўшаІ жетпейтїн бўтаІтары
Манаспен басІа кЅшпелї мўсылмандар д ї н- кїшїгїрїм киїз ¤йдей болып жайыл¦ан аса
с ї з д е р д ї ґ Іыспа¦ына шыдай алмай, тЅбелес їрї а¦аш (З.Иманбаев, ±ўстар.). Бўдан кЅп
шы¦арады (Ш.Уєлиханов, МаІала. хат.). жылдар бўрын болып Ѕткен єрбїр жыл¦ы
ДѕНСѕЗДѕК з а т. Дїнсїз болушылыІ, дїн- ауа райын кесїлген а¦аштыґ д ї ґ ї н д е-
ге сенбеушїлїк, ±ўдайдыґ барлы¦ын мойында- г ї жылдыІ шеґберлерїнїґ Іўрылысына Іарай
119 ДѕҢ-ДѕҢГ
аныІтау¦а болады (Т.МўсаІўлов, Ботаника). ўрлап (Абай, Тол. жин.). 6. а у ы с. АрІа с¤йер
Сексеуїлдїґ д ї ґ ї ІисыІ-ІисыІ жєне бўлтыІ- тїрек, таяныш. Сы¦анаІ Іаласы – ежелгї Іа-
бўлтыІ, бўтаІтары таІыс болады, жапыраІтары заІ жерїнїґ мєдениет орталы¦ы, талай жаугер-
болмайды (Є.Бїрма¦амбетов, ±азаІст. геогр.). шїлїк заманныґ д ї ґ г е г ї бол¦ан аты шулы
А¦аш Ѕсїмдїгїнїґ д ї ґ ї Ѕте жуан жєне бїреу, орын (Д.Досжанов, ±ўм жўтІан.). јмїр –
ал бўтаныґ д ї ґ ї жїґїшке бїрнешеу болып кЅпїр, от ¤стїнде салын¦ан. Д ї ґ г е к т е р ї
шы¦ып т¤птенїп Ѕседї (±аз. тїлї термин. зєндем отІа малын¦ан (М.Жўмабаев, Шы¦.).
Биология). Екеуї де алІымынан дем алып, ар- Абзал ана айтІандай, Ѕзїн ата шаґыра¦ыныґ
Іаларын шеґгелдїґ д ї ґ д е р ї н е тїреп ж¤релей д ї ґ г е г ї сезїндї де, ол шаґыраІІа т¤скен
отырады (А.Мекебаев, Перїште.). 2. а у ы с. зїлдї де Іайыспай кЅтеруге дайын тўр¦ан-ды
Тїрек, таяныш. Наурызбай осы ауылдыґ ал- (Є.Сєрсенбаев, Батырлар.).
тын д ї ґ ї ¦ой (С. Нарымбетов, Шы¦.). Д¿ґгåг¿ сын¦ан желкенше Іўлады. Тїрек,
Дѕі 2 з а т. т е х н. ШахталыІ кЅтергїш таянышынан айырылды. СылІ ете т¤стї еденге
Іондыр¦ылар орнатыл¦ан ¦имарат. Д ї ґ жа- м¤лде, д ї ґ г е г ї с ы н ¦ а н ж е л к е н ш е І ў-
сал¦ан материал т¤рїне, кЅтергїш машиналар л а п (Д.Єбїлов. Таґд. Ѕлеґд.).
санына жєне шахта оІпанына Іарай єлденеше ДѕіГЕКСѕЗ с ы н. Дїґгектїґ Іатысынсыз,
т¤рге бЅлїнедї (±ЎЭ). Металдан не а¦аштан тїрексїз, таянышсыз. Мўнда шы¦арманыґ
жасал¦ан д ї ґ – ІиыІ пирамида пїшїндес басынан ая¦ына дейїн Ѕрбїп отыратын Ѕкпектї
Іўрылым (±ЎЭ). желї жоІ, д ї ґ г е к с ї з бўтаІтай шашалыґІырап
ДѕҢ: д¿ґ Іойды. ±ўлан-таза болып аурудан жатыр («±аз. єдеб.»).
айыІты. КЅптен Іўныс болып ж¤ре алмай есїк ДѕіГЕКТЕ= е т. Дїґгектей Іатайып,
алдында отыр¦ан Єбїш жор¦алап жеткенде жуандап кету. Д ї ґ г е к т е п кеткен жабайы
«±ара Іой сойып, Ѕкпесїмен ІаІтырсаґ д ї ґ жуа ащы екен, кЅзїнен б¤ртектенїп жас шыІты
І о й ы п кетесїґ» деп оны да жўбатты (Ґ.Мўс- (Д.Досжанов, Келїншектау.).
тафин, КЅз кЅрген). ДѕіГЕКТЕЙ с ы н. 1. Дїґгек тєрїздї,
ДѕіГЕК з а т. 1. Жерге Іазып ор- дїґгек сияқты. Дарбазаныґ айбыны да содан
нат­Іан ба¦ана, тїреу. ±ой Іотанында¦ы д ї ґ- бїр кейїн емес, жо¦арыда¦ы сонау зദар маґ-
г е к т ї ґ басына орнатыл¦ан электр шамдары дайша¦а, шўрыІ-шўрыІ тесїктерге, д ї ґ г е к-
айналаны жарІ еткїздї (Дала шў¦ыласы). Келген т е й жўмырлап соІІан алып боса¦а, оныґ їшкї
ІонаІтардыґ аттарын д ї ґ г е к к е байлап беттерїндегї кЅлденеґ сорай¦ан дЅґбектерге,
ІойдыІ (Ауызекї). 2. Талдыґ тўтас денесї, дїңї. ІаІ тЅбедегї т¤ймедей салбыра¦ан Іола допІа
Ербўлан таґ атар алдына дейїн жал¦ыз жиденїґ ерїксїз Іарайсыґ, ерїксїз бїр айбын бойыґызды
д ї ґ г е г ї н е арІасын с¤йеп отырды да Іойды билейдї (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Дємелї о¦ан
(М.±уанышбаев, Тайталас). Сол диїрменге тўґ¦иыІ отты жанарын Іадап, тас д ї ґ г е к т е й
келетїн судыґ бойында д ї ґ г е г ї жуан, сўґ¦аІ ІаІшиып тўрып Іалды (С.Омаров, ±иыр жол).
бїр аІ терек Ѕсїп тўрушы едї (С.БаІбергенов, 2. а у ы с. Жуан, ¤лкен. Хасен шошып оянса,
Кентау). Мертай тЅрт Ѕгїздї айдап келїп, Іатар- д ї ґ г е к т е й ўзын ¤лкен жылан бєйтерекке
ластыра м¤йїздерїнен байлады да, бїр ўшын Ѕрмелеп барады екен (С.Сейфуллин, Шы¦.).
ортада¦ы д ї ґ г е к к е їлдї (М.Д¤йсенов, Д ї ґ г е к т е й азуымен кендї кЅссе, Іалады
Г¤лжан.). 3. Белгїлї бїр маІсатта пайдалану тЅбедей жер болып таІыр (Айтыс).
¤шїн орнатыл¦ан таяныш, Іада, кейде мўнара, ДѕіГЕКТЕЙ-ДѕіГЕКТЕЙ с ы н. СоІтал-
ба¦ана. Ресторан онша ¤лкен емес, тЅбесї дай, сойдауылдай, сырыІтай. Бая¦ы Бобыл
аласа, їшї тол¦ан тас д ї ґ г е к (±.Сатыбалдин, атанып кеткен Борясы, Табыл бол¦ан Толясы
±аратор¦ай). Анау электр токтарын арІалап д ї ґ г е к т е й-д ї ґ г е к т е й механизатор, ме-
келген алып д ї ґ г е к т е р бўрын т¤сїмїзге ханик («±аз. єдеб.»).
кїрїп пе едї? (Є.Тєжїбаев, Хаттар.). 4. Ке- ДѕіГЕКТѕ с ы н. Дїґгегї бар, дїґгек орна-
меде желкендi бекiтуге арналған биiк бағана. тыл¦ан. «Бригантина». Ертеде осы аттас Іос д ї ґ-
Кеме д ї ґ г е г ї н е ж¤к кЅтеретїн жебелер, г е к т ї желкендї кеме болыпты (Ж.Исма¦ўлов,
сигналдыІ Іондыр¦ы орнатылады («Бїлїм жєне Адам мерейї). Оґт¤стїк облыстарда кЅп кез-
еґбек»). 5. Бела¦аш астына Іойылатын тїреу, десетїн, сыртІы пїшїнї сыпыр¦ы тєрїздї, биїктїгї
арІалыІ. јгїзІурай¦а Іўйып жаса¦ан майшамды 40 метрге дейїн жететїн, жуан д ї ґ г е к т ї, Іа-
ўстап алда келедї. А¦алы-їнїлї екеуї оныґ лыґ ІабыІты а¦аш (М.±ажымўратов, Пайдалы
артынан ¤н-т¤нсїз їлесуде. Далан таусылар емес. Ѕсїмдїк.).
Ы¦ы-жы¦ы д ї ґ г е к т е р д ї ґ арасымен келедї Д¿ґгект¿ ўлпа. б о т. Негїзгї ўлпа¦а жата-
(Т.ЖаІыпбайўлы, Асан ата). ОйнаІтап толІын, тын фотосинтездеушї ўлпаныґ Іўрамында
жел гулеп, Майысар д ї ґ г е к сыІырлап. Ол болатын жасушалар тобы. Д ї ґ г е к т ї ў л п а
ж¤рген жоІ баІ їздеп, ±ашпайды баІтан бойды ІосжарнаІты Ѕсїмдїктердїґ ыл¦алы мол жерде
ДѕҢГ-ДѕҢК 120
Ѕсетїндерїнїґ жапыраІ таІтасыныґ тек ¤стїґгї ДѕіГѕТТЕЙ с ы н. с Ѕ й л. Ортан Іолдай,
бетїнде болады (±аз. тїлї термин. Биология). бїр мынау деген, зїґгїттей. Єлїбек – Іазїр мїне
ДѕіГЕКШЕ1 з а т. Кїшїрек дїґгек. Д ї ґ г е к- д ї ґ г ї т т е й азамат, колхоздыґ бас кЅтерер
ш е н ї ґ тЅменгї жа¦ынан 70-80 см-ге дейїн, белсендїсї дейтїндердїґ бїрї (Б.ТоІтаров, Тау-
гимнастиканыґ козел тўратын жердї Іазып, ол да¦ы єн).
жерге д ї ґ г е к ш е мыІтап орнатылады («Лен. ДѕіДЕЙ с ы н. Дырдай, дыраудай, ортан
жас»). Іолдай. ±алІаман сол ара¦а д ї ґ д е й агроном
ДѕіГЕКШЕ2 ¤ с т. Дїґгек тєрїзденїп, со- болып келїп отыр (Адам жєне химия). Сонсоґ
¦ан ўІсап. Жер сїлкїнте аспан¦а лаІтыр¦ан єґгїменї м¤лдем Ѕзгерткїсї келїп, ал жас
тас-тозаґы аІ Іардыґ ¤стїне сары Іўйын боп бастыІтар бїреуїґ партияныґ д ї ґ д е й м¤шесї
ўйлы¦ып, д ї ґ г е к ш е тїк тўрып Іалды (Ґ.Мўс- болдыґ, бїрїґ сол м¤шелїкке Ѕткелї тўрсыґ, не
тафин, ±ара¦анды). Францияныґ ¤кїметї Гитлер жаґалыІтарыґ бар? (Ж.Молда¦алиев, Ескї дос).
армиясыныґ тегеурїнїне тЅтеп бере алмай, шї- Д ї ґ д е й педагог ауылдан ўрланып Іашты деген
рїген д ї ґ г е к ш е т¤п тамырымен Іопарыла не масІара? («Лен. жас»).
Іўла¦ан шаІта та¦дыр Ємїрханды немїстермен ДѕіДЕЙ-ДѕіДЕЙ с ы н. ж е р г. Јлкен-
табыс еттї (ј.±анахин, Дємелї). ¤лкен, дєу-дєу. Д ї ґ д е й-д ї ґ д е й аІ ¤йлер.
ДѕіГЕНЕ з а т. м е д. <лат. scorbutus> Зат Сўрастырып ж¤рїп ±айырлаптыґ ¤йїн тап-
алмасуыныґ бўзылуынан тїстїґ Іызыл иек тым, ±иІай¦ан, ІырыІ жамаулы Іараша ¤й
еттерїнїґ Іанап ауыратын ауруы, ІўрІўлаІ. (Б.Майлин, Азамат.).
Д ї ґ г е н е ауруынан кЅп адам Іаза тапты ДѕіК: д¿ґк етê¿зд¿. Тїґк етїп Іўлатты.
(Т.ДарІанбаев, Витамин.). Патушин д ї ґ г е н е Менїґ с¤йемелдеуїм МаІаш шал¦а да арІа бї-
ауруыныґ неден болатыны туралы пїкїр айтты тїрдї бїлем, «ап» деп кЅтерїп, арба ¤стїне д ї ґ к
(Т.ДарІанбаев, Витамин.). е т к ї з д ї (Х.Тїлемїсов, Азамат.).
ДѕіГѕЛ-ДѕіГѕЛ е л ї к. Дїґкїлдеген жїґїшке
ДѕіКЄР з а т. Ашулы, кектї адам. Кешегї Ѕт­
¤н бейнелейтiн сөз. Д ї ґ г ї л-д ї ґ г ї л етїп, Ѕз
кен жўма намазында, Жинал¦ан Ѕґшеґ д ї ґ к є р –
шаруасын айтып жатты («Жўлдыз»).
Іайнап ыза (±.Бекхожин, Мариям.). Тїзесїн
ДѕіГѕР з а т. Дыґ¦ырла¦ан жїґїшке ¤н. Галя
б¤кпей Іалды такаппар жас, Махамбет мехрабІа
елеґ ете Іалды. Домбыраныґ майда Іоґыр д ї ґ-
икемдї бас. Асасып Іалды сїлтеп сўм хазїрет,
г ї р ї кЅґїлдї жылытып, ІўлаІІа таныс бїр єуендї
Ж¤гїрдї Ѕґшеґ д ї ґ к є р жайып Іўлаш. Мешїтке
єкеле жатыр (Т.Ахтанов, Дала сыры).
ДѕіГѕРЛЕ= е т. 1. Дїґгїр-дїґгїр ету. ≈ Д ї ґ- тўтІын бол¦ан жас жїгїттї жабылып, д ї ґ к є р
г ї р л е г е н дыбыс. 2. а у ы с. ТыІаІтау, дїкїлдеу. бїткен жерге жыІты (±.Бекхожин, Мариям).
Шай їшїп бїлїктїлер ¤лгїрмедї, Бїр жїгїт їшке Д¿ґкєр¿н Іўртты. Мысын Іўртты, дїґке-
кїрїп мїґгїрледї, Тўрды атып Кескентерек леттї. ±амбар тартып жЅнелдї, КЅп сЅйлесїп
т¤сї Іашып, Ўзамай к¤йеу келїп д ї ґ г ї р л е д ї Назымныґ, ТарІатады їґкєрїн, Ауыл¦а ІайтІан
(Т.ЄлїмІўлов, Боз жор¦а). Сенерїмдї де, сен- сыІылды ± ў р т ы п сол к¤н д ї ґ к є р ї н (±амбар
бесїмдї де бїлмей аз аґырып тўрып Іалдым. батыр).
Ол: «Тез киїн де, ж¤р, есїґнен танып Іалдыґ ДѕіК-ДѕіК: д¿ґк-д¿ґк етт¿. Дїкїґдедї, Іо-
ба?» – деп д ї ґ г ї р л е й т¤стї єзїл уытын тЅгїп Іаґдады, дїк-дїк еттї. Єлгї Іата Іал¦ыр менї
(ј.Тўрманжанов, Адам.). Киїз басу, арІан-жїп, кЅре Іалыпты ¦ой т¤ге. Кеше осында ма¦ан
Мїндетїндей жазулы. ±орІытады д ї ґ г ї р л е п, д ї ґ к-д ї ґ к е т е д ї (Є.Сєрсенбаев, Са¦ым).
Бєйбїшесї азулы (С.Сейфуллин, Шы¦.). «Мыналарыґ болмас» деп ш¤йлїгїп, аяІ басІан
ДѕіГѕРЛЕТ= е т. 1. Дїґгїр-дїґгїр еткїзу. Сол сайын д ї ґ к-д ї ґ к е т ї п апшымызды Іуырып
сєт неге екенї белгїсїз, есїне Тар¦ын т¤сїп, їле ет барады (К.Ахметбеков, АлІакЅл.).
ж¤регї лыпылдай со¦ып, дардан Іабыр¦асын д ї ґ- ДѕіКЕ з а т. Жан-ж¤йе, ж¤йке. Оныґ рас,
г ї р л е т ї п жїбергендей болды (А.Сейдїмбеков, денесї майлан¦ан сайын д ї ґ к е с ї байланып,
±ыр хикая.). Нємет єбден терлеп, кЅзї Іызарып ырсылдауы кЅбейїп барады (Є.Єбїшев, Най-
кеткен, та¦ы да домбырасын д ї ґ г ї р л е т ї п бїраз за¦ай).
отырды (Є.Тарази, ±иян.). Ол Іабыр¦ада¦ы шаґ Д¿ґкес¿ Іатты. Дїґкеледї, сїлесї Іатты.
басып, кЅптен Іол тимеген домбыраны алып јзї хат бїлмесе де «оІуы» кЅп, Бас айнал¦ан,
д ї ґ г ї р л е т т ї (М.Рахманбердиев, АІ тїлеу.). мылжыґнан д ї ґ к е ґ І а т І а н (С.Торай¦ыров,
2. а у ы с. ТыІаІтату, дїкїлдету. Оны жЅнсїз Ма¦ынасыз.). СЅйтїп, д ї ґ к е с ї єбден І а т ы п,
дїкїлдетїп, д ї ґ г ї р л е т е берме (Ауызекї). жолдан кЅз жаз¦ан адамныґ ауыл¦а жап-жаІын
ДѕіГѕРЛЕТУ Дїґгїрлет етїстїгїнїґ Іимыл жерге келїп мерт болуы м¤мкїн (М.±аратаев,
атауы. Далада.).
ДѕіГѕРЛЕУ Дїґгїрле етїстїгїнїґ Іимыл Д¿ґкес¿ Іўрыды. а) Шаршап-шалдыІты,
атауы. ≈ Д ї ґ г ї р л е у ї естїлдї. дїґкеледї, титыІтады. Астраханнан шы¦ып шЅл
121 ДѕҢК-ДѕҢК
жапан д¤з арІылы Хиуа мен Јргенїшке баратын ДѕіКЕЛЕНУ Дїґкелен етїстїгїнїґ Іимыл
бўл жол єрї д ї ґ к е ґ д ї І ў р т а р ўзаІ жол, єрї атауы. ≈ Шаршап-шалды¦ып д ї ґ к е л е н у.
аса Іауїптї едї (Є.Кекїлбаев, ЎйІыда¦ы ару.). ДѕіКЕЛЕТ= е т. 1. Шаршап-шалдыІтыру,
Дўшпан жуыр маґда бойын жия алмады. Д ї ґ- титыІтату. Тезїрек к¤н суытып, Іыс т¤сїп,
к е с ї І ў р ы п, Ѕкшелей Іуу¦а дєрменї болмай осы пєлелерден Іўтылсам екен. Єйтпесе д ї ґ-
Іалды-ау деймїн (Б.Момышўлы, Москва.). к е л е т ї п бїттї (М.Гумеров, Хазїрет.). Егер
є) Не їстерїн бїлмей дал болды, мысы Іўрыды. жалІау, не сылбыр жандармен Іатар т¤ссеґ
Бїз мўнда бїр ўрттам су¦а зар болып, д ї ґ к е- белїґ де ауыр¦ыш, Іап, Іанарыґда жу¦араІта аІ
м ї з І ў р ы п отыр (Т.Бердияров, Солдат.). ўлпа¦а толмай д ї ґ к е л е т е д ї (З.±ыстаубаев,
Д¿ґкес¿не тид¿. Титы¦ына жеттї, ы¦ыр Бєйтерек.). 2. Ы¦ыр Іылу, мезї ету. Арам сары
Іылды, мезї еттї. Екеуї де ¤ш к¤н бойы д ї ґ- секїлдї тўйыІ мїнездї адамдарды шапІа т¤ртїп
к е г е т и г е н айІаспен ж¤ргенїмїз жетер, неде шамдандыру ¤шїн олардыґ Ѕздерїне ўІсап,
болса, б¤гїн тыны¦айыІ деген шешїмдерїн аґ-
д ї ґ к е л е т ї п ¤ндемей, мєн бермей Іою керек
¦артІандай (М.Танекеев, ±ажымўІан). Мака-
пе деймїн (С.Шаймерденов, ±ар¦аш).
гон менї бў¦ан дейїн де талай жўмсап, кейде
ретсїз жўмсап, д ї ґ к е м е т и ї п келе жатІан ДѕіКЕЛЕТУ Дїґкелет етїстїгїнїґ Іимыл
(С.МўІанов, Есею жыл.). Мынау со¦ыс халыІ- атауы; шаршату, титыІтату. Омар да
тыґ єбден д ї ґ к е с ї н е т и г е н жоІ па (ѕ.Жан- солар¦а жетсем деп асы¦ып келедї. БїраІ ж¤рїсї
с¤гїров, Шы¦.). Ѕнбей д ї ґ к е л е т у д е (А.Жўмадїлдин, Сеґ.).
Д¿ґкес¿н тауысты [қатырды, құртты]. К¤нделїктї бїржарым-екї са¦аттай жатты¦удыґ
Шаршап-шалдыІтырды, дїґкелеттї. КЅшїм­ оІушыларды д ї ґ к е л е т у ї т¤сїнїктї нєрсе
нїґ кезїп Ѕлкесїн, ТауІўдїрет талай ІаІса­ («±азаІст. мў¦.»). Кїсїнї д ї ґ к е л е т у г е
¦ан Т а у ы с І а н елдїґ д ї ґ к е с ї н Таби¦ат жетерлїк шаруа одан да табылады екен. Бўл еґ
неткен тас сараґ (±.Шദытбаев, АІІу алдымен Іозы айырудан басталатын кЅрїнедї
єнї). Калинин колхозы кЅршї шаруашы- (С.Бал¦абаев, ±ўм.).
лыІтармен жарыса отырып, ж¤герї тўІымын ¤ш ДѕіКЕЛЕУ Дїґкеле етїстїгїнїґ Іимыл
мыґ гектардан астам жерге ¤ш аптаныґ їшїнде атауы. 1. Шаршап-шалды¦у. Менї Іай¦ы жеп,
егїп таста¦ысы келїп-аІ едї, к¤ш жетсе де, уаІыт єбден д ї ґ к е л е у г е айнал¦анымда кЅрген
жетпей, д ї ґ к е н ї т а у ы с т ы (Ш.Смаханўлы, соґ, шыдамады бїлем, бїр к¤нї арнайы келдї
±ыз сыры). Жал¦ыз Ѕзїм ¦ана осы елдегї (Ы.ЖаІаев, јмїр.). ±ылыш толып жатІан
байлардыґ ¤стеме салыІпен д ї ґ к е с ї н І а- їздердїґ єрІайсына бїр т¤сїп, єбден д ї ґ к е л е у-
т ы р а м (С.МўІанов, МЅлдїр махабб.). г е айналды (С.Бал¦абаев, ШЅл.). 2. а у ы с.
Бастаушы табылып спорт жўмысын Іол¦а алса, Дїґкїлдеу, мезї ету. Єншейїнде бїлмекке,
арамыздан шеберлер де шы¦ады. Д ї ґ к е н ї ¤йренбекке Іўмар АІан бўл сЅздердїґ тЅркїнїнде
І ў р т ы п отыр¦ан сол бастаушыныґ жоІты¦ы Іўпия сыр жатІанына отыр¦андардыґ аґысынан
(«Лен. жас»). байІап, Іазбалап сўрап, д ї ґ к е л е у д ї ўят
ДѕіКЕЛЕ= е т. Шаршап-шалды¦у, єлї кетїп санады (С.Ж¤нїсов, АІан серї).
титыІтау. Бїр кезде менїґ де єлїм бїттї, д ї ґ-
ДѕіКЕЛѕ с ы н. Жан-ж¤йелї, ж¤йкелї. Кел-
к е л е п ж¤ре алмау¦а айналдым (Б.СоІпаІбаев,
генде кЅктем аІ жўпар самалдарымен Д¤ние
Бастан кеш.). БаІыт Ѕз бЅлмесїне кїрдї де, Жанай
Іарദыда сипалап ж¤рїп тЅґкерулї флягтїґ неткен д ї ґ к е л ї едїґ, жарыІ еґ (Д.±анатбаев,
¤стїне отырды. ТаІа д ї ґ к е л е п т ї, єбден ЖетїІараІшы.).
тоґыпты, Іол-ая¦ы илїгер емес (С.Мўратбеков, ДѕіКИ= е т. э к с п р. КЅзге ¤лкен болып
КЅкорай). А¦айынды ¤шеудїґ кенжесї Молдабек кЅрїну, теґкию, 䤴кию. Ендї кЅп ¤йдїґ ор-
кедей ауылдыґ Іой-ешкїсїн к¤нї бойы ба¦ып, тасында Іал¦ан Игїлїктїґ жаґа ¤йї ордадай д ї ґ-
д ї ґ к е л е п келген соґ т¤нгї су¦а алып шы¦у¦а к и ї п ерекше кЅрїнедї (Ґ.М¤сїрепов, Оян¦ан.).
а¦алары обалсынды (Ш.Мўртазаев, ±ызыл БаІшада бол¦анда байІа¦ан шы¦арсыз, Іауын-
жебе). Іарбыз дегендер ўзын-ўзын желїнїґ екї жа¦ына
ДѕіКЕЛЕН= е т. Шаршап-шалды¦ып, жай¦асып алып, к¤н сайын д ї ґ к и ї п ¤лкейе
титыІталу. Спортпен шў¦ылдану ¤шїн бермей ме? (јнегелї Ѕмїр). Кїлт їздеп б¤кїл
секция¦а т¤су керек, аптасына бїрнеше рет Іалтасын сипалап Іарап шыІты да, таба алма¦ан
жатты¦у¦а барып, єр жатты¦уда єбден д ї ґ к е- соґ табалдырыІтыґ алдында д ї ґ к и ї п жатІан
л е н г е н ш е «жўмыс їстеу» керек («±азаІст. а¦ашІа жалп етїп отыра кеттї (Ґ.Ахметчин, КЅзї
мў¦.»). Тор т¤сїрген жолы суыІ Ѕтїп, онсыз сыныІ.).
да д ї ґ к е л е н г е н адамды ¤зїп жїберїптї ДѕіКИТ= е т. Јлкен етїп көрсету, теґкиту.
(З.Иманбаев, ±ыран). Кешке дейїн текке Алпамсадай екї жїгїт сыммен байлан¦ан шЅптї
шапІылаймын деп Іатты д ї ґ к е л е н г е н машина¦а д ї ґ к и т ї п тиептї (Д.Жанботаев,
бейшараныґ ендї онша ўзаІІа шыдамайтыны Дала.). Луговой станциясынан бїздїґ совхоз¦а
белгїлї едї (М.ЫсІаІбаев, СўлутЅр.). отыз-ІырыІ шаІырым. КЅлїксїз, єсїресе, мы-
ДѕҢК-ДѕР 122
надай д ї ґ к и т к е н екї чемоданды кЅтерїп жету ДѕіКѕЛДЕТУ Дїґкїлдет етїстїгїнїґ Іимыл
м¤мкїн емес (А.Бекбосынов, Ауылым.). атауы. ≈ Д ї ґ к ї л д е т у г е болмайды.
ДѕіКИТУ Дїґкит етїстїгїнїґ Іимыл атауы. ДѕіКѕЛДЕУ Дїґкїлде етїстїгїнїґ Іимыл
≈ ШЅптї д ї ґ к и т у. атауы. Ол бїраІ ¤ндеген жоІ, єрї директордыґ
ДѕіКИЮ Дїґки етїстїгїнїґ Іимыл атауы. єкесї, єрї жасы ¤лкен кїсї, д ї ґ к ї л д е у г е
≈ Д ї ґ к и ю ї н-а й, Ѕзїнїґ. батпады (М.ЫсІаІбаев, Сұлутөр.).
ДѕіКѕЛ з а т. Дїґ-дїґ еткен дыбыс. КЅп ДѕіМАіДАЙША з а т. Есiктiң негїзгї тї-
к¤ндер мєнї аз кЅп дыбыстардыґ д ї ґ к ї л ї м е н рек маңдайшасы. Пантеонда жал¦ыз есїк пен
Ѕттї (С.БаІбергенов, ±айран шешем). жал¦ыз тесїк бар. Есїк – ¤лкен, тесїк – кїшї. Сонан
ДѕіКѕЛДЕ= е т. Дїґк-дїґк етїп, ІоІан-лоІы барады да д ї ґ м а ґ д а й ш а жаІ беттен ауа тол-
жасау, к¤ш кЅрсету. Зїркїлдеп болыс шы¦ады, Іыны тек бїр тесїктен, пантеон шаґыра¦ынан
Д ї ґ к ї л д е п ауылнай шы¦ады, Бїреу мырза, ¦ана шы¦а алады (С.Абдрахманов, Елдїк сыны).
бїреу старшина аталады (Є.Тєжїбаев, јмїр.). ДѕР: д¿р етк¿зд¿. а) Секем ал¦ызды, тїтїр-
«Шы¦ар кїсїґдї, шы¦ар!» – деп, ІыпшаІтар жа- кендїрдї. Ернїґ мен тырна¦ыґды Іызарта
¦ы д ї ґ к ї л д е п тўр¦анда бура сан, бўІа мойын, боя¦аныґ Ѕнеге болып па? – деген кЅкесїнїґ сЅзї
т¤ктї Іара¦а теґ т¤серлїк балуан таппай, ар¦ын- Сєуленї д ї р е т к ї з д ї (Н.Ґабдуллин, ±ызыІ
дар жа¦ы шынымен-аІ жасып Іалды дәурен). є) Єсерге бЅледї, Іобалжытты. Єсїресе,
(О.БодыІов, АІ Іўс). ±ит етсе менїґ Іаным мЅлдїреген Іара кЅзї к¤лїмдей Іара¦анда, ж¤-
бўзыл¦ан, аузыґды ашсаґ Ѕлтїрем деп д ї ґ к ї л- регїґдї Ѕзїне тартып д ї р е т к ї з е д ї (Х.Еле-
д е п, тыныштыІ таптырма¦ан соґ Іолыма ал- бекова, Јнї кетпес.).
дым (М.С¤ндетов, Ескексїз.). Д¿р етт¿. а) Дене, зат сєл-пєл селкїлдедї,
ДѕіКѕЛДЕК с ы н. Дїґк-дїґк еткен, мазасыз. дїрїлдедї. Бїр кезде корабль сєл д ї р е т к е н-
Мўратбек тєуїр адам ба десек, д ї ґ к ї л д е к, Ѕте д е й болды (Ш.Єбдїраманов, КЅрїнбес.).
є) Секем алып шошынды, тїтїркендї. ШЅп басы
беймаза кїсї екен (Ауызекї).
сылдыр етсе де, бєрї бїр кїсїдей д ї р е т ї п
ДѕіКѕЛДЕС= е т. Дїґк-дїґк етїсу, Іар-
дыбыс шыІІан жаІІа шошына Іарап кЅз тїгедї
сыласып ІоІан-лоІы жасасу. јзара д ї ґ к ї л-
(Є.Нўрпейїсов, К¤ткен к¤н.). Б¤кїл денесїмен
д е с к е н алауыз ел ауызда¦ысынан жыры-
д ї р е т е т¤скен Исмаил да жалт бўрылып, Шара¦а
лып, алдында¦ысынан айырыла берїптї («±аз.
отты жанарымен тесїле ўзаІ Іарады (Е.Ахметов,
єдеб.»).
ТалшыбыІ). б) Єсерге бЅленїп, Іобалжыды. Жо-
ДѕіКѕЛДЕСУ Дїґкїлдес етїстїгїнїґ Іимыл табектїґ сырттай сыр бермегенїмен, Іуаныш
атауы. сєулесї Іылаґытып, елеґдеп Іал¦ан кЅґїлї бїр
ДѕіКѕЛДЕТ= е т. 1. Домбырадан дїґк-дїґк сєтке д ї р е т е т¤скендей болды (Б.Шаханов,
еткен ¤н шы¦ару, тыңқылдату. Кенжетай д ї ґ- АІ иїрїм). ЖатырІап Іарамады, Іайта тым
к ї л д е т ї п тартып отыр¦ан домбырасын Іў-­ жаІын адамындай Іызы¦а, тереґде б¤ркеулї
шаІтай Іўлап, їргеге Іарай аунай к¤лдї Іал¦ан жастыІ сезїмї д ї р е т к е н д е й ынты¦а
(Д.Єбїлев, АІын). Домбырасын д ї ґ к ї л д е- Іарады (ѕ.Жанс¤гiров, Шы¦.). в) ±алтырады,
т ї п Гулямен бїрге есїгї Іайырылып аґІаюлы Іалшылдады, сескендї. Тўла бойым бїр жаман-
тўр¦ан ІосІа Сєтпай да кїрдї (С.Сейфуллин, шылыІ боларын сезгендей д ї р е т е Іалды
Єґгїм.). Ш¤кїрбек те ІўралаІан емес екен, Ѕз (Ж.Тїлеков, ±айнар.).
бїлгенїн ол да орта¦а салып, шїґкїлдетїп, д ї ґ- Д¿р ІаІты. Дїрїлдедї, Іалтырады, Іалшыл-
к ї л д е т ї п ўшІалаІтау бїр жеґїл, ІўлаІ к¤йле­ дады. Нўриланыґ да жаґа ¦ана ашыла баста¦ан
рїн шертїп кеттї (Ґ.Сланов, Домбыра.). 2. ТыІ- Іызыл г¤лдей ¤лбїреген Іызыл ерїндерї д ї р
тыІ, ныІ-ныІ басІызу. Т¤п-т¤зу кЅше бойымен І а ¦ ы п,, биїк аІ маґдайы Іызара Іалып едї
сапІа тїзїлген солдаттар аяІтарын ныІ-ныІ, (Ґ.М¤сїрепов, Кездесп. кет.). Кєрїм екїленїп
д ї ґ к ї л д е т е басып барады («Лен. жас»). сЅйлеген сайын, бїр їшектен тартыл¦ан домбыра
3. Дїңк-дїңк еткїзїп, тез басу. АрІан ўстап їш тартып, д ї р І а ¦ ы п, тоІтап Іала бередї
тўр¦андар єуелї шошып кетсе де, арттарынан-аІ (С.Адамбеков, Атыл¦ан Іыз.).
тез есїн жиып, тЅмендегї адамды д ї ґ к ї л д е- Д¿р Іалтырады. а) Дїрдектеп тоґды. Жыр-
т ї п кЅтере бердї (Т.Жарма¦амбетов, АІ жауын). тыІ киїм, жалаґ аяІ Д ї р І а л т ы р а п, бала-
Ашы¦ан жарасы басыл¦аннан кейїн менї та¦ы да лар. Отты кЅсеп «алдала¦ан», Кемпїр-шалы жєне
кЅтерїп алып, д ї ґ к ї л д е т ї п келедї. Жалаґ бар (Б.Майлин Шы¦.). є) Јрейленїп ІорыІты.
аяІ, жалаґ бас, тас, тїкендї елемейдї. ±айран, Д ї р І а л т ы р а п ІорыІІан Іыз ¤йге с¤-
Ѕзї нар ¦ой. Ештеґеге Іайыспайды (Є.БЅриев, йенїп тўр¦анда отаудан Еркебўлан шыІты (Ґ.М¤-
Алматы.). 4. а у ы с. Дїґк-дїґк еткїзу, ІоІан-лоІы сїрепов, Кездесп. кет.). Ємина ІорыІІанынан
жасату. О¦ан ІоІан-лоІы жасатІызып, д ї ґ к ї л- д ї р І а л т ы р а п, тїптї єкесїне де Іарай алма-
д е т е берме (Ауызекї). ды (À.Жа¦анова, Еркежан).
123 ДѕРД-ДѕРД
Дiр сiлкiнттi. Д¤рлїктїрдї, елеґ-елеґ ет- Есї бїр кїрїп, бїр шы¦а бастады (Р.РайымІўлов,
кїздї. АяІ астымыздан жердї д ї р с ї л к ї н- Бўрылыстар).
т ї п, тїзбек-тїзбек поездар составы Ѕтїп жатыр ДѕРДЕКТЕС= е т. Бїрнеше адамның Іал­
(X.Ер¦алиев, ШындыІ.). Д¤ниенї д ї р с ї л к ї н т- тырап тоґуы, Іалшылдауы. Олар бєз-бая¦ы
к е н атаІ Іайда? Бас иген ауыл-аймаІ жал¦ыз сол к¤йї су їшїнде д ї р д е к т е с ї п тўр¦ан
бай¦а ±ўрысын б¤йткен к¤нїґ! – дедї мырза,– (С.Нарымбетов, Ассалау. Атлант.).
Дїкеґдеп еґ ар¦ысы ауылнай да (Б.Майлин, ДѕРДЕКТЕТ= е т. 1. ±алтыратып тоґдыру,
Таґд.). Іалшылдату. Еркек кїндїктїлерден ешкїмдї
ДѕРДЕК: д¿рдек ІаІты. а) Дїрдектеп тоґды, таба алмай, жїгїттер екї-¤ш ¤йдїґ бала-ша¦асын
б¤рсеґдедї, Іалш-Іалш еттї. Бїз кетермїз отар¦а д ї р д е к т е т ї п, Єубєкїрдїґ алдына келдї
малды ба¦ып, СуыІ к¤нде Іалтырап д ї р- (А.Сатаев, Дала.). Бет Іары¦ан аяз бен ўйтІып
д е к І а ¦ ы п. Са¦ынармын Іош ІалІа сонда соІІан жел Іойын-Іонышымызды аралап,
сенї, КЅздїґ жасы Іўй¦анда мўз боп тамып труба¦а жеткенїмїзше д ї р д е к т е т ї п жїбередї
(Айтыс). ә) Сасқалақтады, дегбїрї қашты. (А.ЖаІсыбаев, Менїґ дос.). 2. Дїрїлдету, б¤р-
Жылбектїґ кЅзї жаутаґ-жаутаґ етїп, Жамал сектету. Жалбыр шаш жїгїт шїґкїлдеп айбат
жатІан жертЅленїґ есїгїнїґ алдында д ї р д е к шеге жўлІын¦ан тырна сираІ оны д ї р д е к т е-
т е с¤йрей Іашты (М.С¤ндетов, ±ўмда¦ы ауыл.).
І а ¦ ы п, ерсїлї-Іарсылы ж¤гїрїп ж¤р (Є.Шєрї-
ДѕРДЕКТЕТУ Дїрдекте етїстїгїнїґ Іимыл
пов, Партизан). атауы; Іалтыратып тоґдыру, Іалшылдату.
ДѕРДЕК-ДѕРДЕК1 ¤ с т. А¦ыл-тегїл, кЅл- Балаларды тദы ыз¦армен д ї р д е к т е т у г е
кЅсїр, тоІтаусыз. Т¤рї єдемї дегенї болмаса, Ѕзї Іима¦ан єйелдер бїр-бїр бас жїптї бїлектерїне
бўзыІ-аІ: тїстегенде Іолыґнан Іара Іан д ї р д е к- їлїп, суаттан ІайтІан Ѕгїздерге ж¤гїрїстї (±.Ыс-
д ї р д е к а¦ады (Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.). ІаІов, ТўйыІ.).
Бїр итке жегїзїп ед табанда Ѕлдї, ±ан кетїп мў- ДѕРДЕКТЕУ Дїрдекте етїстїгїнен жасал-
рынынан д ї р д е к-д ї р д е к (Т.ѕзтїлеуов, ¦ан Іимыл атауы; Іалтырап тоґу, Іалшылдау.
Р¤стем.). ±арашы, єне, д ї р д е к т е у ї н, тоґуын, Айдала-
Д¾РДЕК-Д¾РДЕК2 е л ¿ к . Д¿рдектеген, д¿р- да ІаІІан ІазыІ болуын (А.ТоІма¦амбетов,
д¿р еткен қимыл қозғалысты бейнелейт¿н сөз. Агроном.). АІылды Іыз, Іайсарлы¦ыґ ўнады,
Д¿рдек-д¿рдек етт¿. ±алш-Іалш еттї, б¤р- БїраІ босІа д ї р д е к т е у д ї ґ Іажетї Іанша
сектедї. Мыжырайып етїгї, Делеґдейдї етегї, (Є.Тєжїбаев, Жартас).
Тїсї тимей тїсїне, Д ї р д е к-д ї р д е к е т е д ї ДѕРДЕі: д¿рдеґ ІаІтырды. Дїрдектеп
(«Балдыр¦ан»). Павло єкесїне орысшалап жет- мўздатты, жауратты. Жайлаудыґ т¤нгї сал-
кїзїп тўрды. ТЅлеген д ї р д е к -д ї р д е к е т е д ї Іыны Іаладан келген ІонаІтарды д ї р д е ґ
(Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). І а І т ы р д ы (Єдеб. хрестом.).
ДѕРДЕКТЕ= е т. 1. ±алтырап тоґу, Іал- ДѕРДЕіДЕ= е т. с Ѕ й л. Дїрдекте. Сама-
шылдау. Д ї р д е к т е г е н мал жылу їздеп, лы кЅктем ессе де, ±аба¦ы аспан кїрбеґдеп.
бїр-бїрїне ты¦ылып Іысыла т¤скенде єлсїздерї Жаздыґ айы десе де, Сєрї де тўрдыґ д ї р д е ң-
торпаІ, тана секїлдї ўсаІтары Іа¦ылып Іўлап, д е п (О.МалІаров, Менїґ їзїм).
кЅп тўяІтыґ астында жаншылып Іалуы да ыІ- ДѕРДЕіДЕТ= е т. ±алтыратып тоґдыру,
тимал (Н.Ґабдуллин, јмїр.). Та¦ы да шомылып Іалшылдату. ±ысІы аяз д ї р д е ґ д е т п е й
судан д ї р д е к т е п шыІты. Т¤с ауып та Іойсын ба (Аялы жандар.).
кеткен. Јйге он шаІты балыІ ала ІайтпаІ ДѕРДЕіДЕТУ Дїрдеґдет етїстїгїнїґ Іимыл
болды (±.±араманўлы, ±ыз¦ыш Іўс). 2. Дїр- атауы. Адамды д ї р д е ґ д е т у м е н болды
дїр ету, дїрїлдеу, б¤рсектеу. Исахмет Іораныґ (Ауызекї).
т¤кпїрїнен Іоґды, ойнаІшы¦ан кЅк байталды ДѕРДЕіДЕУ Дїрдеґде етїстїгїнїґ Іимыл
д ї р д е к т е й жетелеп шыІты (М.С¤ндетов, атауы. ±аґтардыґ Іатты аязында к¤нї бойы д ї р-
Ескексїз ІайыІ). Аттар да ашы¦ып Іал¦ан д е ґ д е у м е н мал¦а Іарадым («±аз. єдеб.»).
екен, оІыранып тыпыршып тўр. Д ї р д е к т е п ДѕРДЕі-ДѕРДЕі: д¿рдеґ-д¿рдеґ етт¿.
±алш-Іалш етїп б¤рсеґдедї, Іалтырап, жаурады.
екї атты су¦арып, отІа Іойды (А.Нўрманов,
Мына суыІта басІа жауынгерлер де жау кел-
±ўлан.). 3. а у ы с. ТоІтаусыз сауылдау. Мас¦ўтІа
генїне Іарамай, т¤регелїп б¤кшие д ї р д е ґ-д ї р-
келдї єлгї шал кЅзїн тїктеп, КЅрсе, бастан а¦ып д е ґ е т е д ї (Ґ.Ахметов, ЖорыІ.).
тўр Іан д ї р д е к т е п. Мўныґ Іарызын мен де ДѕР-ДѕР: д¿р-д¿р етт¿. Дїрїл Іа¦у, дїрїл­
Ѕтеп кетейїншї, жїгїт Іой ер кЅкїрек, жау ж¤рек деу, Іалтырау. Д ї р-д ї р е т ї п тїзесїнїґ
деп (Абай, Тол. жин.). ±аздыґ бауырынан д ї р- буыны сырт-сырт еткен Жа¦ыпар откиїздїґ
д е к т е п аІІан Іан аІ Іырау басІан жерге ¤стїмен еґбектеп барады оґ жаІта¦ы Іыз¦а
Іып-Іызыл жол салып келедї (М.Еслам¦алиев, (А.Ж¤нїсов, јмїр їзї). ±ымыз ўсын¦ан
±айырлы таґ). ±амау Іос уысын д ї р д е к- к¤тушїнїґ Іолы д ї р-д ї р е т ї п жылап тўр
т е п жоси жЅнелген Іан¦а тосып, б¤к т¤сїп екен (Д.Досжанов, Тўлпар.). Ойнап ж¤рген
отырып Іалды (Є.±алдыбаев, Шаншар.). Оныґ екї бала жуан-жуан Іара а¦аштарды ая¦ымен
аузынан, мўрнынан д ї р д е к т е п Іан жосыды. теуїп-теуїп ІалысІанда бўтаІтар д ї р-д ї р е т ї п
ДѕРЛ-ДѕРѕ 124
¤стїндегї Іарлары сусып, тўсынан Ѕте берген- ¤нїн Іўла¦ы шалып, есїк жаІтан елеґ еткен бїр
де кїсїнї кЅмїп Іалып жатады (М.Д¤йсенов, сурет сезїк берїп, Айнаш есїкке бўрыл¦анда
Г¤лжан.). Іарсы алдында Шынтас тўр едї (С.Адамбеков,
Д¿р-д¿р ІаІты. Дїрїлдедї, Іалтырады. Де- Атыл¦ан Іыз.). є) Л¤пїлдедї, кЅґїлї толІыды.
несї єлї де жылына Іоймай, Ѕзегї тереґнен Єкесїн кЅз алдына єкелген кезде бала ж¤регї д ї-
Іалтырап д ї р-д ї р І а І с а да, от табына р ї л І а ¦ ы п, шабаІша бїр-екї рет ыршып-ыршып
жаІындау¦а зауІы шаппады (К.Ахметбеков, т¤стї (С.БаІбергенов, Адам.). б) Жалт-жўлт
АлІакЅл). Єншейїндегї Іызыл шырайлы Ѕґї еттї. Аспанда жўлдыздардыґ кЅмескї сєулесї
Ѕрт сЅндїргендей, сўп-сўр бет-єлпетїнен кїсї шо- д ї р ї л І а ¦ а д ы (М.Гумеров, Хазїрет).
шырлыІ. Б¤кїл денесї Іалшылдап, ерїндерї д ї р- ДѕРѕЛДЕ= е т. 1. Дїр-дїр етїп Іоз¦алу, Іи-
д ї р І а ¦ а д ы (М.Рахманбердин, Јкїлї сай). мылдау. Дорбаны сауып тыныштыІсыз Бїр
ДѕРЛѕК= е т. с Ѕ й л. Д¤рлїк. Б¤кїл ауыл ай т¤гїл, жыл Ѕттї. Алтындай ж¤зї сар¦айды,
д ї р л ї г ї п, келесї к¤нї бесїнде ТоІмаІтыґ ±ол д ї р ї л д е п, єл кеттї (Абай, Тол. жин.).
т¤бїндегї Іыр¦ыз аулынан шай їшїп отыр¦ан Сен алтынсыґ, мен Іасыґда д ї р ї л д е г е н
жерїнен басІан (С.Бердї¦ўлов, Пердесїз.). сынаптаймын, Ерїмесеґ мўґдасыґа, Тасып
ДѕРМЄН з а т. с Ѕ й л. Дєрмен. Одан артыІІа кетер суат Іай¦ым (±.Бекхожин, ±айран
д ї р м є н ї м жетер емес, ауа Іауып ернїм ¦ана жастыІ). Су¦а аунап т¤скен аспанныґ кЅлеґкесї
к¤бїрлейдї (К.Ахметбеков, АІдала.). Баласына де д ї р ї л д е п МаІсўтты ІўлатІалы тўр¦андай
Іандай жауап, Іандай алдау айтарын бїлмей ¤ґгїрейдї (Б.Шалабаев, јмїрде.). Јндїлердї
ананыґ буын-буынынан д ї р м є н Іўрып, тєл- айтІанда дауыс шымылды¦ы жиїрек д ї р ї л-
тїректеп кеттї (Д.Исабеков, Тїршїлїк). ±айтейїн, д е й д ї де, ўяґдарды айтІанда дауыс шымыл-
амал Іанша Ѕзїмнен д ї р м є н кеткен соґ, єр ды¦ы сирегїрек д ї р ї л д е й д ї (±азїргї Іаз.
жерге арыз т¤сїрїп, аІырын к¤тїп отырмын тїлї). Медбике ептї Іолымен дєкенї шешїп,
(±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї). кЅздегї маІтаны ал¦анда, Іаба¦ым д ї р ї л д е п,
ДѕРМЄНСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Дєрменсїз. кЅзїмдї ептеп Іана аштым (±.±айсенов, Жау
Ашу-ызасы мен к¤йїгї єлї бўрІырап, кеудесїн тылы.). 2. ±орыІІаннан не болмаса толІы¦ан
кЅрїкке Іыз¦ан темїрдей Іарып бара жатса да, кЅґїл-к¤йден дененїґ т¤ршїгуї. Батыр дегенїм
сол к¤йїнїшїмен араласып, мына д ї р м є н с ї з, долы Іатын алдында д ї р ї л д е г е н пенде
момын кемпїрїне ж¤рек т¤бїнен бїр жанашыр екен. КЅсем дегенїм жол-жЅнекей кездескен,
сезїм шаІпаІ тастыґ ўшІынындай жылт ете сырты мы¦ым, їшї осал кЅз алда¦ан бїреу болды
Іалды (Д.Исабеков, Тїршїлїк). (Ґ.Мўстафин, Ой єуен.). Кїшкентай ±ўрмаш
ДѕРѕЛ з а т. Дененїґ Іалтырап тїтїркенуї- шешесїнен ІорІып, д ї р ї л д е п сыбырла¦ан
нен пайда болатын Іимыл. Конверттї Іолына сЅзїн тыґдамай, бўрын¦ысынан да шыґ¦ыра
ал¦анда Маржанк¤лдїґ ж¤регї бїрт¤рлї л¤пїл- жылады (Аялы жандар). 3. Тоґу, мўздау, жау-
дедї. СаусаІтарынан сєл д ї р ї л бїлїндї (Н.Ґаб- рау, Іалтырау. Мўз сыртылдап Іоз¦алып майы-
дуллин, Сар. жапыраІ). Ауру жандай аІырын сады. Аттарымыз д ї р ї л д е п тєлтїректейдї
бастап, ¤нїне д ї р ї л араласІан ана даусы бїрте- (С.Сейфуллин, Тар жол.). Таґертеґ атам їзге
бїрте Іатуланып, ыз¦арлана т¤стї (К.Сал¦арин, Іарап тўрып, т¤нде бїздїґ ¤йге ІасІыр келгенїн
Жаныґда ж¤р.). АйтпаІ бїр сЅз тїлїмде, Бїр айтІанда бойым мўздап, д ї р ї л д е п Іоя бердїм
д ї р ї л бар ¤нїмде. ЖоІ сияІты еш пенде (±.Тєукебаев, Айлалы.). ±ошІар д ї р ї л-
Менен асІан б¤гїнде (Ш.Мўхамеджанов, ±ў- д е п, Іалшылдап тоґа бастады (±аз. ертег.).
лыншаІ.). ДѕРѕЛДЕК1 з а т. Дїр-дїр еткен Іоз¦алыс,
Д¿р¿л ауруы. м е д. Дїрїлдїґ ўзаІ уаІыт бойы Іимыл, ¤н. Самал жел таґмен бїрге ¤рїп бетке,
єсер етуї салдарынан болатын вибрациялыІ ±оз¦алды шЅптїґ басы тўр¦ан текке, Сыбдырлап
кєсїптїк ауру. Д ї р ї л а у р у ы м е н металл Ѕґдеу, жапыраІтар бас изесїп, Айналды судыґ бетї д ї-
кен Ѕндїру т.б. єрт¤рлї Ѕндїрїсте, Іўрылыста р ї л д е к к е (Б.Майлин, Шы¦.). А¦ылшын самоле-
їстейтїн адамдар ауырады («ДенсаулыІ»). Д ї р ї л тї бїздїґ «ТУ-104» самолетїмен салыстыр¦анда
а у р у ы н ы ґ алдын алу ¤шїн жўмыс орнында ана¦ўрлым баяу ўшады. Сонысына Іарай зїр-
дїрїл – тербелїс єсерлерїнїґ зиянды жаІтарын кїлдегї жоІ, д ї р ї л д е г ї, шуы аз («±аз. єдеб.»).
азайту¦а арнал¦ан арнайы санитарлыІ нормалар Єртїнїрек бїр ¤йден музыка даусы естїледї.
мен ережелердї мўІият саІтау Іажет (±ЎЭ). Жастар¦а болмаса, бїз Іўралпылардыґ Іўла¦ына
Д¿р¿л ІаІты. а) Дїр-дїр еттї, дїрїлдедї. т¤рпїдей тиетїн д ї р ї л д е к, шуылдаІ джаз
ТолІып тўрдыґ д ї р ї л І а ¦ ы п сен-да¦ы, музыкасы (С.Шаймерденов, ±ар¦аш).
Желдїґ к¤нгї аІ Іайыґдай жолда¦ы. Дїрїлдедї ДѕРѕЛДЕК2 з а т. т а м а І. Сиыр, Іой, бўзау
менїґ сорлы ж¤регїм, Єншї ІўсІа айналды да сира¦ынан, бас ІўйІасынан, ¤й Іўстарыныґ
торда¦ы (Т.Молда¦алиев, Мен де жиырма.). їшек-бауырынан, сондай-аІ балыІ пен балыІ
Д¤р етїп барып, д ї р ї л І а ¦ ы п тоІта¦ан мотор ІалдыІтарыныґ (бас, с¤йек, ІўйрыІ, желбезек)
125 ДѕРѕ-ДѕРѕ
Іайнатыл¦ан сорпасынан жасалатын та¦ам. жўІа болып, Іашты жаурап, д ї р ї л д е п-І а л т ы-­
Пїсуїне 1 са¦ат Іал¦анда д ї р ї л д е к к е 1–2 сє- р а п кеттї (Ауызекї).
бїз, татымына Іарай – пияз, петрушка, лавр ДѕРѕЛДЕП-±АЛТЫРАУ Дїрїлдеп-Іалты-
жапыра¦ын, ўнтаІталма¦ан Іарабўрыш Іосу ра етїстїгїнїґ Іимыл атауы; суыІтан жаурау.
керек. Дайын д ї р ї л д е к т ї ыдысІа салып, Жылы ¤йге кїргесїн д ї р ї л д е п-І а л т ы р а-
петрушка кЅгїмен сєндейдї, Іышаны, тўздыІты, у ы н Іойды (Ауызекї).
Іиярды бЅлек Іояды (ШаґыраІ энцикл.). ДѕРѕЛДЕП-±АЛШЫЛДА= е т. 1. Дїр-дїр
ДѕРѕЛДЕН= е т. Дїр-дїр ету, Іалтырау. ету, Іалш-Іалш ету. Хохлов д ї р ї л д е п-І а л-
Осыдан шалбарым бїреуге берїлсїн. Сонсоґ мен ш ы л д а п с¤ттїґ езуїнен аІІанына да Іарамай,
ерген кїсїнї де, ал¦ан кїсїнї де, ая¦ын аспаннан ІылІылдатып жўтып жатыр (±.Исабаев, АйІыз).
салбырап т¤ссе де, кЅрїп алайын, – деп д ї р ї л- Ал мен тауды кЅргїм келедї, тауды! – Бекет д ї-
д е н е д ї Жаґаберген (Ж.Мўзапаров, ±аби р ї л д е п-І а л ш ы л д а п, дєп Іазїр тауды кЅргї-
Іарт.). Ол еш ІарсылыІ бїлдїрген жоІ. Екї бетї сї келгендей жўлІынады (С.Санбаев, Аруана).
Іызарып, демї д ї р ї л д е н е кеудеме бетїн басып 2. СуыІтан тоґып, қалшылдау. јне бойы-
тўрып Іалды (З.Жєкенов, ±айта айналып.). мызда су болма¦ан зат жоІ. Д ї р ї л д е п-І а л ш ы л-
ДѕРѕЛДЕіКѕ с ы н. Аздап дїрїлї бар, д а с а І та Іуанышымыз Іойнымыз¦а сыймай
ІалтыраґІы. Зєуре МаІанды ІўшаІтап, басын то¦ай¦а жеттїк (Т.Жанкелдин, Партизан.).
оныґ тЅсїне басты. Єлден соґ д ї р ї л д е ґ к ї ДѕРѕЛДЕП-±АЛШЫЛДАУ Дїрїлдеп-
тартІан Зєуренїґ ¤нї лезде Іатуланып кеттї Іалшылда етїстїгїнїґ Іимыл атауы; дїр-дїр
(К.Оразалин, АІ жазыІ). јз билїгїґ Ѕзїґде ету, Іалш-Іалш ету. Мўнымен менїґ айтайын
болсын, мен са¦ан «мўныґ Іалай» демеймїн, дегенїм жеке басыґ Ѕмїр алдында д ї р ї л д е п-
алдыґда кесе-кЅлденеґ тўрмаймын. БїраІ тўл- І а л ш ы л д а у ¦ а да тўрмайды (Ш.Хўсайынов,
парымныґ тўя¦ыныґ еркїн Ѕзїме бер. Бар ана- Таныс адам.). КЅпестїґ єйелї ±ожа¦а келїп:
– ±ожеке, ¤ш к¤н болды, єлгї бїздїґ ¤йдегїнїґ
лыІ тїлегїм осы. Менїґ отымды Ѕшїрме, – деп
денесїнїґ к¤йїп-жанып д ї р ї л д е п-І а л ш ы л-
д ї р ї л д е ґ к ї даусымен сЅзїнїґ артын жўтып
д а у ы басылмай, Іу жанын Іояр¦а жер таппай,
Іойды (Д.Сапаров, јткен к¤н.).
Іысылып жатыр (Ауыз єдеб.).
ДѕРѕЛДЕіКѕРЕ= е т. Сєл-пєл дїрїлдей т¤су,
ДѕРѕЛДЕС= е т. Дїр-дїр етїсу, Іосыла Іал-
ІалтыраґІырау, ІалшылдаґІырау. Шын ба,
тырау. Жас терек-тал д ї р ї л д е с ї п майысып,
шын солай ма? – деп абыржи алІына сЅйлеген
таби¦аттыґ д¤лей к¤шї алдында рахым сўрап
Нўрлыг¤лдїґ даусы тўтІырлана д ї р ї л д е ґ к ї- жалынып жатІан тєрїздї (Таґ нўры.).
р е п, кїп-кїшкене Іос алаІанымен ±абекеґ- ДѕРѕЛДЕСУ Дїрїлдес етїстїгїнїґ Іимыл
нїґ саусаІтарын Іыса ўстап, кЅкїрегїне басты атауы. ≈ Д ї р ї л д е с у л е р ї н Іойды.
(З.Жєкенов, Таґ самалы). Рысжан кЅздерїн ДѕРѕЛДЕТ= е т. Дїрїл ІаІтыру, Іалтырату.
ІысыґІырап, кеґ аІ маґдайын еркектерше си- Безгекте температура кЅтерїлїп, ауру адамды
палап Іойып, даусы д ї р ї л д е ґ к ї р е п сЅйлеп д ї р ї л д е т ї п Іалтыратады (А.Даиров,
отыр (Є.Сєрсенбаев, Са¦ым). Бўл екї сЅз оныґ Хирург.). Газды басып байІап едї, мотор ¤нї
аузынан д ї р ї л д е ґ к ї р е п, тўты¦ыґІырап тїптї оныґ Ѕзїнїґ тўла бойын д ї р ї л д е т ї п
шыІты (С.МўІанов, Таґд.). жїбердї. Сонсоґ Ѕшїре салды (Т.Алшынбаев,
ДѕРѕЛДЕіКѕРЕУ Дїрїлдеґкїре етїстїгїнїґ Жалбыз.). ±аЇарыґмен дўшпанды д ї р ї л д е т-
Іимыл атауы. Јнїнїґ ал¦ашІы д ї р ї л д е ґ к ї- т ї ґ, ±ашІан жау¦а Ѕзгеден бўрын жеттїґ,
р е у ї баяу басталып, бїрте-бїрте мўґлы, зарлы Мал мен жердї жарлы¦а бЅлїп бердїґ, АІ жа-
¤н шалыІтап, аспан¦а кЅтерїлдї (Л.±ўрманаева, ныґмен т¤сїнїп сырын кЅптїґ (А.Шаяхметов,
јшп. жалын). Замандас.). 2. Дїр-дїр еткен дыбыс шы¦арту.
ДѕРѕЛДЕП-±АЛТЫРА= е т. 1. Дїр-дїр етїп Јстїґгї шектї басып д ї р ї л д е т ї п, Бас бармаІ
Іалтырау. Олар с¤йкїмдї бўйра шашты баладай ¤н шы¦арды к¤бїрлетїп. ЖЅнелдї тарап бой¦а
теґселїп тербелїп тўр. Д ї р ї л д е п-І а л т ы- к¤йдїґ басы Бїр жайдыґ алыс к¤нгї ¤нїн шертїп
р а ¦ а н жасыл жапыраІтар жаґбыр суымен (Ґ.±айырбеков, ±ўрдас).
шыланып ІараІошІылданып, т¤тїгїп кетїптї ДѕРѕЛДЕТУ Дїрїлдет етїстїгїнїґ Іимыл
(ј.Ахметов, Алтын арІау). 2. ±орыІІаннан атауы. ≈ СуыІ желдїґ д ї р ї л д е т у ї.
немесе толІы¦аннан дененїґ тїтїркенуї. Сонда ДѕРѕЛДЕТѕіКѕРЕ= е т. ±алтыраґІырау,
сїз менї ±ондыбаевтыґ Іылмысын жасыр¦алы дїр-дїр ету. Ол ара-тўра жекелеген шектердї
ж¤р деп ойлайсыз ¦ой, – деп ол д ї р ї л д е п- сўІ Іолымен їлїп Іалып, шынашаІпен ойнайтын
І а л т ы р а п орнынан тўрды (З.Ш¤кїров, ±иын перненї д ї р ї л д е ґ к ї р е й басып, домбыра
т¤йїн). ±айным, д ї р ї л д е п-І а л т ы р а м а, таІтайын шертпей, кейде тїптї тиекке таяу
шал¦а жауабым єзїр (М.С¤ндетов, ±ызыл ай.). тўстан мандолинша Іа¦ыс жасап Іояды
3. СуыІтан жаурап, дїр-дїр ету. Оныґ киїмї (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.).
ДѕРѕ-ДѕТТ 126
ДѕРѕЛДЕТѕіКѕРЕУ Дїрїлдетїґкїре етїс- ДѕРѕЛСѕЗ с ы н. Дїрїлї жоІ, дїрїлдемейтїн.
тїгїнїґ Іимыл атауы. ≈ Перненї д ї р ї л д е т ї ґ- СыздыІ бїр сєт кЅз тїгїп, ¤стїне келїп Іал¦ан
к ї р е у. Іўстыґ еш д ї р ї л с ї з, берїк Іанат Іўйры¦ы-
ДѕРѕЛДЕТѕП-±АЛТЫРАТ= е т. Дїрїл ІаІ- на сынай назар аудар¦ан (А.Сейдїмбеков,
тырып, тоґдырту. Бет алдымыздан соІІан ыз- АІиыІ).
¦ырыІ суыІ жел бєрїмїздї д ї р ї л д е т ї п-І а л- ДѕТ з а т. 1. МаІсатты ой, кЅґїл, пїкїр.
т ы р а т т ы («Жўлдыз»). Темїржолдыґ бойымен ж¤рїп отырса, д ї т к е
ДѕРѕЛДЕУ Дїрїлде етїстїгїнїґ Іимыл атауы; ал¦ан жердї, Алдабергеновтїґ суретї салын¦ан
дїр-дїр етїп Іоз¦алу. Кенет КЅшербай Іарттыґ жартасты табар едїм деп т¤йдї (С.БаІбергенов,
кЅзїнен сор¦ала¦ан жасты байІадым. Жал¦ыз Адам.). Оныґ мына Іылы¦ына кЅґїлї толма¦ан
тамшы зырлап отырып, аппаІ Іудай саІалдыґ мен сол мезетте Алмаг¤лге кЅґїл д ї т ї м д ї
ўшына тїрелдї де, д ї р ї л д е у м е н тўрып Іалды айтып, онымен бїржолата айырылысІым
(Таґ нўры). Бўл кїсїнїґ негїзгї сезїм м¤шелерї да келдї (Є.Б¤ркїтбаев, Жетїмек). јзї осы
(кЅз, ІўлаІ) кемїс бол¦андыІтан, оныґ д ї- Ѕґїрдегї елдїґ бїр саны кЅп атасынан шыІІан
р ї л д е у сезїмї ерекше дамы¦ан (М.МўІанов, белдї кїсїсї бол¦андыІтан, Ѕзїнен басІа кїсїнїґ
БаІылау.). Алпамыстыґ анасыныґ зарына кел- сЅзїн тек Ѕзїнїґ д ї т ї н е жаІса ¦ана тыґдайтын
генде кЅзїне жас алма¦ан жан Іалмады. Ж¤йке адам кЅрїндї (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). 2. л и н г в.
босап, тамыр елжїреп, ж¤ректер д ї р ї л д е у д е Тiлтанымның коммуникация теориясы бойын-
(Т.Жарма¦амбетов, Сентябрь.). ша адресат пен адресант арасындағы сөйлеудiң
Д¿р¿лдеуд¿ жою. и н ф. СЅндїргїштїґ электр- алдында болуы шарт сөз иелерiнiң алдын ала
лїк т¤йїспелерїнен немесе басІа ауыстырып Іос- белгiленген мүддеге сай ниетi. ≈ Баяншының
Іыш Іўрыл¦ысыныґ ІысІа мерзїмдї тўйыІталуы д i т i.
мен ажырауынан туындайтын дїрїлдеу єсерїн Д¿т алмады. Айып кЅрмедї, кЅґїлїне алмады,
басу. Д ї р ї л д е у д ї ж о ю таґбаларды шы¦а-
ренжїмедї. Елемес Іўрдасыныґ єзїлїн кЅґїлїне
рып оІу кезїнде жиї пайдаланылады (±аз. тїлї
д ї т а л м а д ы (С.Жўмабаев, Шеґгел.).
термин. Информатика.).
Д¿т Іойды. КЅґїл бЅлдї, мєн бердї. Самўратпен
ДѕРѕЛДЕУѕК1 з а т. Ѕ с. с ө й л. Далалы
ерїп келген бала жїгїт бар едї, соны Терентий
жерде өсетiн өсiмдiк. Анау ТЅреІал¦ан мен Тана
стол басында отыр¦анда барып д ї т І о й ы п
Іўды¦ыныґ аралы¦ы бал таты¦ан їсперек пен
д ї р ї л д е у ї к к е, сарыбас пен шытыр¦а тўнып ദарды (Є.Тарази, Тас жар¦ан).
тўр (±ызылІўм). Д¿т¿не бер¿к. Дїттеген ба¦ытынан айныма-
ДѕРѕЛДЕУѕК2 с ы н. Дїр-дїр еткїш, Іал- ды. Ол жўрттыґ кЅбї сабылып сарсദа т¤сїп
тырауыІ. Алдында Іабылда¦ыш – приемник, ой їздеп кеткенде де Ѕзїнїґ талант таби¦атына
Сигнал берїлдї єне, бїр ¤н келїп, Радист аппа- зорлыІ жасамады, д ї т ї н е б е р ї к боп Іалды
раты ашылды да Естїлдї сымнан дыбыс д ї р ї л- («±аз. єдеб.»).
д е у ї к (Т.Жароков, Шы¦.). Д¿т¿н тапты. Ретїн келтїрдї, орайын тапты.
ДѕРѕЛДѕ с ы н. Дїрїлї бар, дїрiлдеген. Кезїм бар болатын бїр дана жандай, Теґеуї аз
Са¦ыныш ыґылдап бїр єуендї Іайыра бердї. теґдесї кем дара жандай. јзїмнен Ѕзгенїґ де д ї-
Єуелде оныґ д ї р ї л д ї даусы алыстан естїлген- т ї н т а у ы п, Ж¤ретїн жанныґ бєрїн алаламай
дей баяу шыІты (К.Асанов, Са¦ыныш). Атырау (Б.Батырбекова, ЖинаІ).
беттен аздап жел келедї. БїраІ бїр т¤рлї жўмсаІ, ДѕТТЕ= е т. МаІсат ету, кЅздеу. ±олдайдыґ
ўлы теґїздїґ тынысындай ¦ана д ї р ї л д ї леп кЅґїлїне тиїп, ауыр сЅз айта алмады. АйтІысы
(Ç.±абдолов, Жалын). келмедї. Д ї т т е п келген їсїнїґ ўшы¦ына
Д¿р¿лд¿ елек. т е х. Дїрїл єсерїмен жўмыс жеткїсї келдї (Д.Досжанов, Тўлпар.). С¤леймен
їстейтїн елек. Д ї р ї л д ї е л е к т ї ґ жўмыс Харитонныґ д ї т т е г е н жерїнен шы¦ып, тЅрт-
мєрїмдерї – бїрїнїґ ¤стїне бїрї орналастырыл¦ан, бес айдыґ їшїнде Ѕнерлї жўмысшы, Іатарда¦ы
тетїктерїнїґ мЅлшерї єрт¤рлї бїр не бїрнеше слесарь болып шы¦а келдї (ј.Тўрманжанов,
елеуїштер не торлар. Бўлар серїппегїштерге Адам.). Баласынан мына тўста терїсІаІпай
не серїппелерге орнатыл¦ан, не аспалан¦ан жауап к¤ттї. Сєрдар бїраІ д ї т т е г е н жерїнен
Іоз¦алмалы ІорапІа бекїтїлїп орнатылады (±аз. шыІІан жоІ (А.С¤лейменов, Бесїн).
тїлї термин. Кен.). Д¿ттеген меже. Ал¦а Іой¦ан маІсат. Сонша
Д¿р¿лд¿ к¤йежентектеу. к е н. Жо¦ары ІиындыІты жеґїп, сонша жолдан Ѕтїп келген
жиїлїктї (10 кгц-ке дейїн) тербелїспен єсер асау Ѕзен д ї т т е г е н м е ж е г е ендї
ету арІылы к¤йежентектелудї жеделдететїн келдїм-ау дегенде ІарІыны басылып, ¤лкендї-
ўнтаІтыІ металлургия операциясы. Д ї р ї л д ї кїшїлї кЅлдерге айналып, аІыры Іўрып кетедї
к ¤ й е ж е н т е к т е у д ї Іолданыл¦анда шЅгу (С.Бал¦абаев, ±ўм.).
тездетїлїп, к¤йежентектелген дайындамалардыґ ДѕТТЕТ= е т. МаІсат еткїзу, кЅздету,
берїктїгї артады (±аз. тїлї термин. Кен.). маІўлдату, Іолдату. Айтпай ж¤ргем жоІ,
127 ДѕТТ-Е
облыстыІ денсаулыІ саІтау бЅлїмдерїне хат магний, кремнийлермен Ѕте жеґїл єрї тЅзїмдї
тапсырдым, ауызша д ї т т е т т ї м (Дєрїгер берїк Іорытпа Іоспасы. ≈ Д ю р а л ю м и н и й
мерейї.). ±иІар шал келїнї Ѕзїнїґ Іас-Іаба¦ына ІайыІ.
Іарап, д ї т т е т ї н е риза бол¦андай, та¦ы да бїр ДЮРЕН [лат. durus] з а т. г е о л. ЖолаІтар,
єґгїме бастады (М.Гумеров, Шыґырау). Іабатшалар жєне тўтас кЅмїр Іабаттары
ДѕТТЕТУ Дїттет етїстїгїнїґ Іимыл атауы. т¤рїнде кездесетїн Іазба кЅмїрлердїґ еґ к¤ґгїрт
≈ Д ї т т е т у ї н е риза болды. жєне Іатты ингредиентї. Д ю р е н ты¦ыз, берїк,
ДѕТТЕУ Дїтте етїстїгїнїґ Іимыл атауы. сўр¦ылт т¤стї, омырылымы мен бетї бўдырлы
Ешбїр аґсыз-аІ, наІ осылайша сонау Бересек келедї (±аз. тїлї термин. Геология).
асына дейїн барып, МыґжылІы жаІІа бўрылсам ДЮШЕС [франц. duchesse] з а т. Жемїсї
деп Ѕзїнше д ї т т е у м е н келедї (С.БаІбергенов, їрї, шырынды, тєттї, десерттїк алмўрттыґ
Кентау). Єннїґ басты маІсаты – адам сезїмїнїґ бїр т¤рї. Алмўрттыґ д ю ш е с аталатын т¤рї
сўлулы¦ын д ї т т е у («±аз. єдеб.»). Орта Азияда кЅбїрек Ѕсїрїледї («±азаІ. ауыл
ДЬЯК [грек. diakones] з а т. к Ѕ н е. XIV– шаруаш.»).
XVII ¦¦. орыс елїнїґ мемлекеттїк мекемесїнде
їс ж¤ргїзушї дїн Іызметкерї. Мен кезї келгенде

Å
са¦ан бата оІу¦а д ь я к І а аІша берїп Іоямын
(А.Нўрманов, ±ўлан.).
ДЬЯКОН [грек. diakones] з а т. Правословие
шїркеуїндегї священниктїґ кЅмекшїсї болып Е1 з а т. 1. Тїл мен иектїґ сєл тЅмен т¤сїп,
їстейтїн дїн Іызметкерї. АІтау бекїнїсїне шїркеу жаІтыґ тар ашылуы арІылы жасалатын
салынсын. Шїркеуде бїр поп, екї д ь я к о н, бїр жїґїшке дауысты дыбыс, фонема. Е – тїлдїґ
к¤зетшї ўстау¦а рўІсат етїлсїн (I.Есенберлин, Іалпы жа¦ынан тїл алды, ерїн Іатысы жа¦ынан
±аЇар). Батыс Россияда мектептер шїркеулер езулїк дыбыс (±азїргї Іаз. тїлї). Е сЅздїґ барлыІ
жанында болды да, оІытушылары монахтар, д ь я- буындарында кездесїп, жиї ўшырап отырады. Ол
к о н д а р болды (О.Жєутїков, Математика.). т¤бїрде де, Іосымшаларда да келе бередї (±азїргї
ДЮЖИНА î ð. з а т. к ї т. Он екї данадан Іаз. тїлї). 2. Осы жїґїшке дауысты дыбысты
тўратын бїр буда зат. Тўтыну Іўндарын таґбалайтын єрїп. Мысалы, я, ю, е єрїптерї
Іарастыр¦анда єрІашан олардыґ сан жа¦ы кЅзге сЅз басында йа, йу, йє дыбыстарыныґ тїркесї-
т¤седї, мєселен, д ю ж и н а са¦ат, бїр кез кенеп, нїґ таґбалары ретїнде жўмсалады (К.Аханов,
бїр тонна темїр т.с. (К.Маркс,.. Капитал). Та¦ы Тїл бїлїмї.). 3. Реттеп санау ж¤йесїнде 8-їншї
бїр д ю ж и н а сыра, – деп БЅлекбай заказ бе- деген ма¦ынаны бїлдїредї. Сенїм хаттыґ к¤шї
рїп Іалды (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). мыналардыґ салдарынан жойылады: а) Сенїм
ДЮЙМ [голл. duim] з а т. 25,4 миллиметрге хаттыґ мерзїмї Ѕткендїктен; є) сенїм хатты беру-
барабар саржанныґ он екїден бїр бЅлегї. Д þ é ì шї адам оны жой¦андыІтан;... е) Ѕзїнїґ атынан
Ѕлшемдердїґ метрлїк ж¤йесї енгенге дейїн сенїм хат берген заґды ўйымныґ Іызметї жо-
кЅптеген елдерде Іолданылып келген ўзындыІ йыл¦андыІтан (±азССР азаматтық кодексї).
бїрлїгї (±ЎЭ). Àë өçiíåí-өçi оқшаулануға бе- Е витамин¿. м е д. Е дәруменi (майда
йiм англо-саксон әлемi өлшемдердiң метрлiк еритїн, суда ерїмейтїн дәрумендердїң т¤рї).
жүйесiн қабылдамай, өздерiнiң д ю й м д е р i- Сы жылдары Е в и т а м и н ї н е фи-
м е н, футтарымен, мильдерiмен, фунттарымен зиологиялыІ ¤лкен маґыз берїлїп ж¤р. Оныґ
инженерлердiң басын қатырумен жүр (“Егемен Ѕзї бўлшыІ еттер ж¤йесїн ны¦айтып, эндокрин
Қазақстан”). бездерїнїґ жўмысын бїр ІалыпІа келтїредї
ДЮЙМДѕК с ы н. 1. Ўзынды¦ы бїр дюйм (С.Сўбханбердин, јсїмдїк – дєрї.). Е в и т а-
болатын. ±ўрылыс жўмысына д ю й м д ї к шеге, м и н ї етте, майда, бауырда, жўмыртІаныґ сары
д ю й м д ї к таІта жеткїзїлдї («Соц. ±аз.»). уызында, бидай дєнїнде, єсїресе оныґ ўры¦ында
2. Дюймге тўрарлыІ. Оныґ жўмысыныґ ўзаІ- кЅп (Т.ДарІанбаев, Витамин.).
ты¦ы бїр жыл. Онда 8 д ю й м д ї к телескоп бола- Е 2 о д. 1. Бїреудїґ назарын Ѕзїне аудару
ды. Телескоп телевизиялыІ Іондыр¦ылармен ¤шїн Іолданылады.– Е, МырІымбай, Іалайсыґ,
жабдыІтал¦ан (М.Бекбауов, КЅгїлдїр.). Есендїк пе мал-жаныґ (Б.Майлин, Таґд. шы¦.).
ДЮЙМДЕЙ с ы н. Дюйм болатындай. – Е, балам, Іалай, єкеґ єлї тыґ ба? (±.Бекхожин,
Деревняныґ ІымІа алдыґ¦ы жа¦ында тўр¦ан Мариям.). Е, Алла, осы бергенїґе ш¤кїр. ±артай-
айналасын єбден был¦ап таста¦ан, ¤й иесїнїґ ¦анымда Іолымды Іатарыма бїр жеткїздїґ.
тЅменгї жа¦ыныґ 9 д ю й м д е й жерї м¤лдем Ендїгї жаІсылы¦ыґды Сейїтжанымнан аяма
шїрїп кеткен (К.Маркс,.. Капитал). (Р.РайымІўлов, Т¤йелї адам). – Е, шеше, неге
ДЮРАЛЮМИНИЙ [лат. durus –²атты, лат. жылайсыз? (±аз. ертег.). 2. Бол¦ан уаІи¦аныґ
alumen – ашудас] з а т. х и м. Алюминийдїґ мыс, байыбына бар¦андыІты, оны т¤сїнгендїктї бїл-
Е-ЕБДЕ 128
дїредї. Е, солай де, солай де! – Єдїлжан Іайта- јскен Ѕркен). Бар к¤й ап-аныІ боп, жанды
Іайта басын изедї. – Ал мен ойлаушы едїм ол тынысымен «е» д е г ї з г е н д е й болса, сЅз,
екеуїґ Іайтсеґдер де Іосылатын шы¦ар деп сезїм, суретшїлїк те аса мЅлдїр сўлулыІ тапІан
(Є.НўршайыІов, Махаббат.). – Е-е, ўІтым (М.Єуезов, Єр жыл.).
сырыґды, бўдан бўрын ¤йїґнен арІан бойы «Е» дест¿. Келїстї, уєделестї, серт берїстї.
ўзап жолаушы шыІпа¦ан пенде екенсїґ ¦ой ±ыз айттырмай бала¦а, ±алмалыІ деп жала¦а,
(Н.Ґабдуллин, јмїр к¤йї). Неге бўл ма¦ан ал¦аш ±аулы Іылды «е» д е с т ї (С.ДЅнентаев, Шы¦.).
«Е, мўнда отыр екен ¦ой» дегендей Іарады да, Осы кезде Єбдї мен Сержан, АсІан ¤шеуї «е»
сонсоґ м¤лде терїс айналып кеттї. Мўнысы д е с к е н д е й ытІып барып, ІараІшылардыґ
Іалай? деген сияІты ойда Іалды СерїкІали жолына Іарсы басып тўра Іалды (М.Єуезов,
(±.Исабаев, Сы ерлїк). 3. МаІўлда¦андыІты, Таґд. шы¦.).
Іўпта¦андыІты, Іошта¦андыІты бїлдїредї. – Е, Е, ±ўдай [Алла], бере кЅр! ±айырым сўрау,
бєсе, бая¦ыдан осылай ойнау керек едї ¦ой! тїлек тїлеу кезїнде айтылады. БалыІ кЅрїнїп
(М.Рашев, Бетїґ ІисыІ.). – Е, бєсе, мен де солай Іал¦ан кезде, ол е, ± ў д а й, б е р е к Ѕ р! » деп,
ойла¦ан ем. Ендї сенем (С.Алдабергенов, Ал- айырын шаншып Іалыпты (±аз. ертег.).
¦а). – Е, Ѕстїп бїр, кеґеске келсеґшї, бєрїн Ѕзїґ Е3 к. е т. Негїзгї сЅзден бол¦ан баяндауышты
бїле бермей (Ж.Тїлеков, Жар.). 4. Есїр- тўраІты етїп, о¦ан Ѕткен шаІтыІ ма¦ына
кегендїктї, м¤сїркегендїктї, жаны ашы¦андыІты Іосу ¤шїн немесе баяндауыштардыґ мазмўнын
бїлдїредї. – Е, бай¦ўс, – дедї Баян ±азыбектїґ т¤рлендїру ¤шїн жўмсалатын кЅмекшї сЅз. Есїм
сЅзїне таґырІа¦ан пїшїнмен, – отыз¦а жетпестен баяндауыштар¦а да Ѕткен шаІтыІ мєн берїп,
кемпїр атадыґ, алпыста не демексїґ? (Є.Єбїшев, олардыґ баяндауыштыІ Іызметїн айІындай
Замана.). – Е-е, алда бай¦ўс-ай! Солай ма? Бєсе, т¤сетїн кЅмекшї етїстїктїґ бїрї – е. Ол сол
ІазаІтан аумайды, кЅзїн Іарашы! (С.Сейфуллин, Іызметте жїктїк жал¦ауларда ІысІарып е м, е ґ,
Тар жол.). Сєлемїн алды, шал да амандасты,
е к болып та айтылады (±азїргї Іаз. тїлї). Отыз
±асына жуыІ келїп жаІындасты. Жат жердїґ
жыл Іалам тербеп батыл келем, ±ашан мен
адамы едїм, е шыра¦ым. Не харекет Іыласыґ! –
жазар е к е м аІыр¦ы Ѕлеґ. ±апысын о да бїр к¤н
деп сўрасты (Абай, Тол. жин.). Е-е, бїреуге мал,
жїбермес-ау, АйІасар ажал-жауыз аІынменен
бїреуге бас Іай¦ы, Іу заман-ай, – деп БалІия
(М.Єлїмбаев, јшпес от). Бїз бала кезде алыс-
бїр ꤴїренїп Іойды (Ґ.Мўстафин, Шы¦.).
та¦ы мектепке т¤йе мїнїп китїґдеп, не Ѕгїз ар-
5. ЖаІтырма¦андыІты, ўнатпа¦андыІты бїл-
дїредї. – Е, ж¤р-да¦ы, жынды неме. Б¤гїн осын- бада шайІалып єреґ жетушї е к (Ґ.Сланов,
да маза бермеген соґ, єкеґ екеумїз Іуып шыІІан- Домбыра.).
быз (М.Єуезов, Абай жолы.). Тўр¦ан жерлерїґїз ЕБДЕГЕЙСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Ебедейсїз. Бойы
Іалай? ТопыраІ шы¦ар? – дедї. – Е, ауылдыІ мен енї бїрдей боп, е б д е г е й с ї з б¤кеґдей
жер ¦ой, – деп Сайлау сыпайы жауап Іатты, – жЅнелгенде-аІ борсыІ екенїн ദару Іиын емес
асфальт жоІ. Жел тўрса ептеп шаґытатыны едї (±.±азиев, Јркер.).
болады («Жўлдыз»). – Е, ат шаптырып, жара- ЕБДЕГЕЙСѕЗДЕУ с ы н. с Ѕ й л. Ебедейсїздеу.
Іыланып жатІаныґ мына Іояндай Іозы ма? Омар асып-сасып, е б д е г е й с ї з д е у Іимыл-
(Т.Жарма¦амбетов, Нєзїк бўлттар). – Е, оґай мен Іолты¦ынан с¤йемек болып жатыр («Еґбек
болса, келїп шы¦а ¦ой, – деп Сєтжан Жанай¦а туы»).
жартастыґ тїп-тїк жалтыр текшесїн кЅрсеттї ЕБДЕЙ з а т. Ыґ¦ай, икем, Іолай, еп. Шє-
(С.Бегалин, Таґд. єґгїм.). 6. К¤дїктену, кїрттер Ѕмїрдїґ сан тарам жолдарыныґ їшїнен
к¤мєндану, ш¤бєлануды бїлдїредї. – Е, мў- Іабїлетке Іолайлысын, е б д е й г е икемдїсїн,
ныґ несї бар бїзде? – дедї Сатан келе жатІан Ѕнерге Ѕтїмдїсїн, кєсїпке тиїмдїсїн, Іо¦ам¦а
Нўрадїл мен Мємбетке (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). пайдалысын таґдау Іуанышын бастан Ѕткередї
Бўлар їштерїнен: «Е, бўл Іалай?»... десїп Іалды («±азаІст. мў¦.».). СиІым т¤ске дейїн бїрде
(С.Сейфуллин, Шы¦.). Дўрыс, е, ендеше, ел де, жапырып, бїрде шауып ІиІалаІтатып ж¤рїп,
елу басы да т¤гел десеґшї (М.Єуезов, Шы¦.). єйтеуїр е б д е й г е келтїрїп жатты¦ып Іалды
«Е» дед¿. Келїстї, ризалыІ бїлдїрдї. – Япы- (Д.±асенов, Серт.).
рай, мынау Іайсыґ, БЅбегїм бе? Осынша менї ЕБДЕЙЛЕ= е т. Ыґ¦айлау, икемдеу, ептей-
ойлап ж¤дедїґ бе? Ўмытып алысІан Іол, айт- леу. Кенет олардыґ т¤сї Ѕзгерїп кеткендей,
Іан серттї АІбЅбек, єлдекїмге «е» д е д ї ґ бе? РахметІали Іолында¦ы темегїн оґ¦а Іарай е б-
(Б.Адамбаев, АІбЅбек). д е й л е п, Жїбекке Іарай команда берген тєрїз-
«Е» дег¿зд¿. Сендїрдї, нандырды, иландырды. дї (С.Хайдаров, Теґїз.).
Анау сўмныґ келетїнїн бїлген деп тўрып, тЅн- ЕБДЕЙЛЕН= е т. Ыґ¦айлану, икемделу. ±у
дїрїп, со¦ан тїптї менї де, Айсўлудыґ Ѕзїн де «е» тўяІ, Іўлан шеке е б д е й л е н ї п К¤ткендей ¤лкен
д е г ї з б е к бол¦анын айтсаґызшы (М.Єуезов, жарыс, ўлы дуды (±.Жўмалиев, ±ырда.).
129 ЕБДЕ-ЕБЕД
ЕБДЕЙЛЕНУ Ебдейлен етїстїгїнїґ Іимыл жатты (Д.Єбїлев, Арман.). ЖабыІ ІаІпаныґ
атауы. жанында¦ы кїшї есїк алдында сєл кїдїрїп, ендї
ЕБДЕЙЛЕТ= е т. Ебдейлї еткїзу, ыґ¦айлату, кїрейїн деп тўр¦анда е б д ї р е й сЅйлеп келе
оґтайлы еткїзу. А¦аштан е б д е й л е т ї п ас- жатІан адам даусын естїдї (Д.Єбїлев, Арман.).
пап жасап алды (Ауызекї). ЕБДѕРЕТ= е т. Елпїлдету, абдырату.
ЕБДЕЙЛЕТУ Ебдейлет етїстїгїнїґ Іимыл Єжейдї е б д ї р е т п е й ї к (Ауызекї).
атауы. ≈ Е б д е é л е т у керек едї. ЕБДѕРЕТУ Ебдїрет етїстїгїнїґ Іимыл
ЕБДЕЙЛЕУ Ебдейле етїстїгїнїґ Іимыл атауы. ≈ Јй иесїн е б д ї р е т у.
атауы. ≈ Е б д е é л е у г е келмейдї. ЕБДѕРЕУ Ебдїре етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
ЕБДЕЙЛѕ с ы н. 1. Ыґ¦айлы, оґтайлы, ≈ Е б д ї р е у ї н е Іарама.
ептейлї, икемдї. Ал їрї Іараларды жауырынтаІтан ЕБЕ з а т. ж е р г. ЎйтІып соІІан жел. Сол
емдеу ¤шїн, а¦аштан е б д е й л ї аспап жасап алып, жылы Іыста ауа райы мал¦а Ѕте Іолайлы болды.
жауырынныґ жабысІан жерїн сонымен ажырату ±ар аз жауды. Байыр¦ы ±ўлыстайдыґ екпїндї
керек (Саржайлау). Балалар ¤йїнїґ директоры е б е с ї де, АлакЅлдїґ бўлІын аяІ Іыбыласы да
бєкене бойлы, сар¦ыш Ѕґдї, орта жасІа келїп Іатты соІпады (Т.Айнабеков, Ал¦ы шепте.).
Іал¦ан е б д е й л ї адам екен («Лен. жас»). ЕБЕГЕЙ з а т. с Ѕ й л. Ебдей. ≈ Е б е г е й ї н
2. а у ы с. ПысыІ, шираІ. Кеншї коммунистер келтїру.
адамныґ їшїне кїрїп тўр¦ан їсте ал¦ыр, е б д е й- ЕБЕГЕЙСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Ебедейсїз. ±арт
л ї, бїлїмї жетїк бўл басшысын с¤йїп атайды екен аяулы жанындай, Ѕмїрдегї Ѕзектї тїрегїндей
(Ґ.Сланов, Замана.). кЅретїн бауыр етї – баласына ша¦ынды бїлем,
ЕБДЕЙЛѕЛѕК з а т. Ебдейлї болушылыІ, аузы е б е г е й с ї з Іисая кемсеґдегендей болды
ыґ¦айлылыІ, оґтайлылыІ. Тапсыр¦ан жўмысты (С.Алдабергенов, ±анат.).
тындырып їстеуге ал¦ашІы кезде е б д е й л ї л ї- ЕБЕГЕЙСѕЗДѕК з а т. с Ѕ й л. Ебедейсїздїк
г ї м жетїспей ж¤рдї (Ауызекї).
(икемсїздїк, ІолайсыздыІ). Б¤кїл АрІалыІтан
ЕБДЕЙСЕК с ы н. с ө й л. Ебдейлї. Махаґ
шаІ костюм табылмайды, – дедї директор
етїкшї Ѕзї ауыс-т¤йїс к¤нкЅрїске е б д е й с е к кїсї.
лезде бала Іўсап Іўла¦ына дейїн Іызарып,
Аз жылда-аІ орташарІы шаруа жинап алады
еґгезердей денесїнїґ е б е г е й с ї з д ї г ї н е Ѕзї
(Б.Аманшин, КЅкжар). Е б д е й с е к ересектер,
ыґ¦айсызданып (Ш.Мўртазаев, Табыл. теґїз).
тасы¦алы, шараны шайІап ўстап асы¦ады (Х.Ер-
¦алиев, ±ўрман¦азы). ЕБЕДЕЙ з а т. Ыґ¦ай, икем, Іолай, еп. јйтїп-
ЕБДЕЙСѕЗ с ы н. с ө й л. 1. Ебедейс¿з (икемсїз, б¤йтїп е б е д е й г е келтїрїп, дўрыстап алды
оралымсыз, епсїз; Іорби¦ан). Ол Ѕз пайдасына (Ауызекї).
келгенде сол е б д е й с ї з денесїмен ўршыІша ЕБЕДЕЙЛѕ с ы н. 1. Ыґ¦айлы, оґтайлы,
айналады (±.±уандыІов, Серке ±ожамІўлов.). икемдї. Е б е д е й л ї Іолда¦ы шанышІы етїкшїнїґ
Ол орнынан тўрып, сипалап ж¤рїп, ±арабаланыґ бїзїндей жылпылдайды (С.Омаров, јмїр.).
жанынан темекї дорба мен шырпы тауып алды 2. а у ы с. ПысыІ, шираІ. – Атаншаныґ баласы,
да, е б д е й с ї з Іолдарымен шоІпалаІтай Іы- сен жасыґ кїшї жєне е б е д е й л ї жїгїт кЅрїнесїґ,
лып орап тарта бастады (Балдєурен). 2. Ыґ¦ай- ма¦ан сыртІа шы¦ып жєрдемдесїп жїбершї
сыз, жЅнсїз, сЅлекет; ерсї. Кїреукеленген кЅзїнде (X.Есенжанов, КЅп жыл.).
сєуле жоІ, жараныґ орнындай ш¤ґїрейедї ЕБЕДЕЙЛ¾К з а т. Икемдїлїк, ептїлїк,
де, ІоґІаІ мўрыны мен Ѕрескел аузы ол да ыңғайлылық. Көргенде заманадан ел өгейлїк,
жансыз, а¦аштан ойып жасай сал¦андай е б д е й- Кеткендей ел їсїнен е б е д е й л ї к. Жақсылық,
с ї з (О.БЅкеев, Бїздїґ жаІта.). Сорай¦ан ўзын жамандықты жақындатқан, Көбейер бақсы-
бойынан Іысыл¦андай, е б д е й с ї з Іимылдап, балгер, сәуегейлїк (Н. Ахметбеков, Аман­гелдї).
брезент плащыныґ шўбатыл¦ан етегї Іаудырлай ЕБЕДЕЙСѕЗ с ы н. 1. Икемсїз, оралымсыз,
бередї (Б.Тїлегенов, КЅктем.). Іорби¦ан. јзї [Нўр¦али] е б е д е й с ї з ¤лкен
ЕБДЕЙСѕЗДЕУ с ы н. с ө й л. Икемсїздеу, ыґ- жїгїт, оныґ ¤стїне сЅлекет киїмдер Іосылыпты
¦айсыздау; Іолайсыздау. Ж¤зїн шаґ басІан (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Аты бїр нєрседен бесеґ
зор денелї Александр єлдененї айту¦а батпа- алып, жалт бергенде Шермектїґ е б е д е й с ї з
¦андай, е б д е й с ї з д е у Іимылдап, желкесїн тоІымы Іолбаґ етїп, ер-тоІымды ІўшаІтай аттан
Іасыды (±.Сал¦арин, Жаныґда ж¤р.). ШоІша ІалпаІтай ўшІан секїлдї болды (Б.Майлин,
саІалды Іарт сЅйлей ж¤рїп, жїгїттї арбадан Шы¦.). ±аршадайынан темїрдї Іанша илеген
т¤сїрїп, Іолдан е б д е й с ї з д е у їстелген, бїраІ а¦амныґ добалдай саусаІтарыныґ жїп-жїґїшке
ўстау¦а берїк балда¦ын єпердї (±.Сал¦арин, Іаламды тым е б е д е й с ї з ўста¦анын кЅргенде
Сол бїр к¤н.). менїґ к¤лкїм келїп кеттї (ј.±анахин, Жер бас.).
ЕБДѕРЕ= е т. с Ѕ й л. Елпектеу, абдырау. 2. Ыґ¦айсыз, жЅнсїз, сЅлекет, ерсї. Ол Ѕзїнїґ осы
СЅйттї де ж¤гїре басып е б д ї р е п барып, е б е д е й с ї з халїн Ѕзї мысІылда¦андай Айдын¦а
Єзїмханды вагон баспалда¦ынан кЅтерїп т¤сїрїп Іарап к¤лїп Іояды (К.СаІабаев, КЅктас.). ±адыр

9–1440
ЕБЕД-ЕБЕЛ 130
Іос шелек жылы суды МЅґке Іарттыґ Іасына арасы Кеңшїлїк қоныс болғай ма?! Е б е й
апарып Іойып, е б е д е й с ї з Іимылмен жейдесїн, б а с т ы құба үлек Ернїмен шырпы шалғай ма?!
тоІымасын легенге араластыра салып, шелекке (Х.Досмұхамедұлы, Аламан). Мая, кез, е б е й
Іол соз¦анда, Халима шыдай алмай дауыстап б а с т ы Іўба ¤лектер Суды їздер Іаґсып Іал¦ан
жїбердї (Т.Жўртбаев, БесІарагер). кЅп табаннан (±.Жўмалиев, ±ырда¦ы.).
ЕБЕДЕЙСѕЗДЕН= е т. Икемсїздену, Ебей басты бў¦ы. М¤йїздї бў¦ы. Е б е й б а с-
епсїздену. Темекї тартпайтын Ємїрдїґ сауса¦ы т ы б ў ¦ ы епсїз келер («±аз. єдеб.»).
Іа¦азды орау¦а келгенде е б е д е й с ї з д е н ї п, Ебей сапты пышаІ. М¤йїз сапты пышаІ.
темекїнї тЅгїп алды (С.Сар¦асІаев, Сын¦ан Е б е й с а п т ы п ы ш а ¦ ы н алды (Ауызекї).
тїс). Бастаушымыздыґ машинасы е б е д е й- ЕБЕЙЗ з а т. к є с. Шы¦ыр дЅґгелегїнїґ имесї,
с ї з д е н е бїр жа¦ына жантая бергенїн кЅрїп айнала кЅрїнїсї жєне сол дЅґгелек тўр¦ан орын
келемїз (Т.Бигелдинов, Аспанда.). Ертеґ (шўґІыр). Тегерїш тўратын орынды е б е й дейдї.
ерте елгезек болып ж¤рген дене зїлденїп, КЅлїк е б е й д ї ґ айналасынан аспайды (±азақ
Іолда¦ы кетпен де е б е д е й с ї з д е н е т¤седї тїлї. аймаІ. сЅздїгї). Шы¦ыр¦а жеккен кЅлїк
(±.ТўрсынІўлов, Есїґде ме.). ж¤ргенде е б е й Іоз¦алып айналады (±азақ тїлї.
ЕБЕДЕЙСѕЗДЕНУ Ебедейсїзден етїстїгї- аймаІ. сЅздїгї).
нїґ Іимыл атауы. ≈ Е б е д е й с ї з д е н у м е н ЕБЕЙДЕЙ с ы н. Ебей 1 сияІты. Ерле-
келедї. рїм Ѕрдей Іасарып, Жарантып сўлу ат мїнген,
ЕБЕДЕЙСѕЗДЕУ с ы н. Икемсїздеу, ора- Е б е й д е й тЅсї салын¦ан, Егеудей тїсї жаныл-
лымсыздау, епсїздеу. Нўрыш е б е д е й с ї з д е у ¦ан (±аша¦ан // АІберен).
Іоз¦алып орнынан тўрды (Б.Майлин, Шы¦.). ЕБЕЙ-ДЕБЕЙ с ы н. Ўйпа-тўйпа, Іобыра¦ан.
Д¤ржан ма¦ан жалт Іарады. јзїнен кїшї басы Ержїгїт е б е й-д е б е й ї шыІІан Іара шашын
баІырдай, шертїк Іарын, аяІ-Іолы бал¦адай, бїр Іолымен жо¦ары Іайырып Іойып, ал¦а Іарады
кЅрген кЅзге е б е д е й с ї з д е у менїґ кейпїм о¦ан
(Б.Алдамжаров, ±ара нЅсер).
м¤лде ўнамады бїлем, мўрнын тыжырынып,
ЕБЕЙ-ЖЕБЕЙ ¤ с т. Јстї-¤стїне, бїрїнен соґ
кЅкке кЅтердї (Є.±алдыбаев, Шаншар атай).
бїрїн. Мен єлгї Іара бўжырмен шынтаІ т¤йїс-
ЕБЕДЕЙСѕЗДѕК з а т. 1. Ебедейсїз болу-
тїрїп отыр¦ан сары єйелдїґ меншїгїне тидїм. Ол
шылыІ, икемсїздїк, сЅлекеттїк, ІолайсыздыІ.
е б е й-ж е б е й екї-¤ш толтыртты (Ґ.±абышев,
Мен Ѕзїмнїґ е б е д е й с ї з д ї г ї м е Іатты
налыдым, екеумїз бїрдей Іўрып кете жаздадыІ МысыІ). Алдымен айналайын Ѕз танауым бас-
(От ортасынан). СаусаІтарыныґ икемдїгїнїґ тады єлгї е б е й-ж е б е й т¤шкїрудї («±аз.
азды¦ы, єсїресе, бас бармаІтыґ Іал¦ан саусаІ- єдеб.»).
тар¦а Іарама-Іарсы орналасуы Іалам ўстау¦а ЕБЕЙ-СЕБЕЙ с ы н. ±обыра¦ан, ¤рпиген,
е б д е й с ї з д ї к келтїредї (±.ЖарыІбаев, дода-дода. Єйтеуїр мўрнына су кетїп, ¤стї май-
Психология). 2. п с и х о л. Субъектїнїґ Ѕзї бел- май, шашы е б е й-с е б е й болып ж¤ргенї єлї кЅз
гїленген їс-Іимыл ба¦дарламасын оныґ Іайта алдымда тўр (±.Єжїкеев, Жылан.).
Іўрылуы объективтїк т¤рде талап етїлетїн ЕБЕЙСѕЗДЕУ с ы н. с Ѕ й л. Ебедейсїздеу.
жа¦дайларда Ѕзгертудї Іиынсынуы. Субъект Шалдыґ жиырмада¦ы кенже баласы Іойды сою
байІататын е б е д е й с ї з д ї к деґгейї оныґ ретїн е б е й с ї з д е у бїледї екен, о¦ан кїшї келїнї
тўл¦алыІ ерекшелїктерїнїґ ортаныґ сипатымен жєрдемдесїп жатыр (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.).
Ѕзара єрекеттестїгїнен туындайды (±аз. тїлї ЕБЕЙѕН з а т. с Ѕ й л. Ебелек. Сонда патша
термин. Педагогика.). сЅйледї: – Есїк алды е б е й ї н, К¤йген ¤рер
ЕБЕЙ1 з а т. к Ѕ н е. 1. Кєрї єйел, кемпїр. кЅмейїн. Алдымда тўр¦ан Барын-ау, Шалдыґ
Е б е й сЅзїнїґ ебейїн, ебене, ебесїн деп аталатын Іарны тоІ па екен? Јйїнде малы кЅп пе екен?
нўсІалары бар (С.Аманжолов, ±аз. тїлї. диал.). (Батырлар жыры).
2. Басыбайлы, ерїксїз ꤴ. Есїктегї е б е й д ї, ЕБЕ±АіБА± з а т. Ѕ с. <лат. gypsophi-
Іайбїр тоІал жебейдї. Нєр татпаса к¤н бойы, la> Жапыра¦ы са¦аІсыз, г¤лї ўсаІ Іалампыр
ꤴїм Іайда демейдї (±азыбек би). тўІымдас кЅпжылдыІ шЅп, аІІаґбаІ. ±азаІ-
ЕБЕЙ2 з а т. ө с. к Ѕ н е. Ебелек 1. Мен бїр станда кЅп тара¦ан е б е І а ґ б а І дейтїн Ѕсїмдїк
соІІан дауылпаз, Сен салмаІсыз ІаґбаІ бос, бар (Т.Таубаев, Жасыл єлем.). БорпылдаІ
Ебелек ІаІІан е б е й с ї ґ, Бїр ўстасып Іал- Іўмды топыраІта кЅбїнесе е б е І а ґ б а І Ѕседї
сам деп, К¤шїґдї байІап шенейсїґ (Жамбыл, (Б.Мўханов, ±азаІст. Ѕсїмдїк.). Е б е І а ґ б а І-
Шы¦.). т ы ґ ±азаІстанныґ барлыІ дерлїк жерїнде
Е б е й б а с т ы . Басы ІауІи¦ан, селтиген. кездесетїн 20 т¤рї бар (±ЎЭ).
Е б е й б а с т ы құба үлек, Сенен соң жүк ЕБЕЛЕК1 з а т. 1. Ѕ с. <ëàò. ceratocarpus>
көтерер түйе жоқ! Айғыры өлген ақ байтал, ШЅл-шЅлейттї, Іўмды, сортаґды жерлерде
Сенен соң ат туарға бие жоқ! (Х.Досмұхамедұлы, Ѕсетїн, биїктїгї 10–30 см-дей, саба¦ы дЅґгеленїп
Аламан). Ел қияға қонғай ма? Едїл, Жайық келген алабўта тўІымдасына жататын бїр
131 ЕБЕЛ-ЕБЕЛ
жылдыІ шЅптесїн Ѕсїмдїк. Е б е л е к т ї ґ мотордыґ е б е л е г ї шашып, ток ж¤ретїн
жемїсї пїсїп жетїлгенде т¤бїнен ¤зїледї де, сымдар дымданды, машина сЅнїп Іала бердї
желмен таралады (Ботаника). Алдарында (Ш.Дєрма¦амбетов, Еґбек баІыты).
ўшы-Іиырсыз мидай жазыІ жатты. ±айда ЕБЕЛЕК4 з а т. э т н. Шыр айнал¦ан нєрсе-
Іарасаґ да ыр¦алып Ѕскен киїкоты, е б е- нїґ (ўршыІ басы т.б.) бейнесїн кЅрсететїн ою,
л е к (С.Бал¦абаев, ШЅл). Ешкї жейдї е б е л е к, Ѕрнек. Е б е л е к – зырылдауыІтыґ не ўршыІтыґ
ешкїнї жейдї кебенек (МаІал). Мен жал¦ыз басын, самолеттїґ пропеллерїнїґ бейнесїн еске
екенмїн, мен єлсїз екенмїн, к¤штї жел тўрса т¤сїретїн Ѕрнек (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнерї).
домалай безетїн е б е л е к екенмїн (Ж.Саин, Алдыґ¦ы жа¦ы Іара алтын, АртІы жа¦ы сары
Жол ¤стї.). 2. Дєрменсїз, єлсїз, ІауІарсыз алтын. ±апталы екї ен темїр, е б е л е г ї сом темїр
адам. Жалпы са¦ала¦анды ба¦ала¦андар да (Батырлар жыры).
бар шы¦ар. ±айтемїз, ердїґ е б е л е г ї н е н ЕБЕЛЕК5 з а т. ф и з. Єйнектїґ, жылтыр
саІтасын деймїз де (Т.Иманбеков, Тўт заттыґ жарыІІа ша¦ылысуынан пайда болатын
а¦ашы.).Еркї желдїґ еркїнде, Ел емес едїм, сєуле. ЖарыІ сєулесї айналардыґ екеуїнен де
е б е л е к. јткен к¤нде белгї жоІ, Айтып-айтпай ша¦ылысІан соґ, шкала¦а жарыІ е б е л е г ї н
не керек (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). 3. а у ы с. т¤сїредї (Физика курсы). Јстел бетїнїґ аз да
Ўшып-Іон¦ан, ІалбалаІ, жеґїлтек, ўшІалаІ болса майысуы айналарды стрелкалармен
адам. ЎшІыны жоІ, бейне е б е л е к – Бїр Іыз¦а кЅрсетїлген ба¦ыт бойынша еґкейтедї, сонда
мен жолыІтым, Жаны жал¦ан жан екен тек, е б е л е к басІа орын¦а жылжиды (Физика
±аштым, с¤ймей «ІорыІтым» (Т.Жароков, курсы).
Шы¦. жин.). Бейїм¦ан Іарт шыбын жанын ала ЕБЕЛЕК-ЖУСАН з а т. Ѕ с. Åáåëåê æәíå
ўшып, ж¤гїрїп тўр¦ан бїр е б е л е к жан («±аз. æóñàí. ±арманып ж¤рїп, єлдеІайдан бїр
єдеб.»). ІўшаІ е б е л е к-ж у с а н єкеп, дЅґгелек-
Ебелек ІаІты [ўшты]. Асты-¤стїне т¤сїп тїґ алІымына тЅседїм (А.Нысаналин, Алыста¦ы
алау).
бєйек болды, ІалбалаІтады, ўшып-Іонды. Јй-
ЕБЕЛЕКТЕ= е т. 1. ±алтылдау, Іалт-Іўлт
iшїнїґ, мал-жанныґ аманды¦ын сўрасып, ¤йге
ету. Бїр мезгїлде е б е л е к т е п сўр кЅбелек,
шаІырып, е б е л е к І а ¦ а д ы (Т.Ахтанов,
оныґ артынан Іол¦а т¤спейтїн ¤лкен Іанатты
Шыра¦ыґ сЅнбесїн). АйтІанымды екї етпей,
аІ кЅбелектер де келе бастады (Н.Баяндин, ±ўм
е б е л е к І а ¦ ы п ж¤р едї (Є.Ахметов, Шы¦.).
асты.). Сар¦ай¦ан жапыраІ желдїґ сєл лебїнен
Єкей-¤кей деп, полковниктїґ асты-¤стїне т¤сїп, ¤зїлдї. Дїр-дїр Іа¦ып, Іалтылдап, е б е л е к т е п
е б е л е к І а ¦ а д ы (Б.Тїлегенов, АІІайнар). Јй барып Іўлады (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ.).
иесї бўрын єкемнїґ алдында «Єбеке, Єбеке!» Екї Іолын т¤псїз аспанныґ астында е б е л е к-
деп, шешемдї кейде «келїнжан», кейде «Іызым» т е г е н балапанныґ Іанатындай тўґ¦иыІ сабап
деп, е б е л е к ў ш у ш ы едї, ендї Іаба¦ын Іарс ербеґдетедї, Іолы талса сўлыІ жатып екї ая¦ын
т¤йїп, ¤рлеген Іарын¦а ўІсап їсїндї де Іалды Іыбырлатады (Б.Шалабаев, јмїрде.). 2. Елпек
(С.Сар¦асІаев, ТємпїшІара). Іа¦у, елпїлдеу, ІалбалаІтау. Е б е л е к т е п бїр-
Ебелек ўшпас елс¿з [жер]. ±у медиен, шЅл де Іўлап, бїр тўрып, ±ара шаґ мен кЅк т¤тїнге
дала. Е б е л е к ў ш п а с е л с ї з д е н, КЅбелек тўншы¦ып. ±ара солдат Ѕґї сїзден аума¦ан, Кї-
ўшпас кЅлсїзден, ±ўла мидай шЅлдерден, адам рїп келдї жан¦ан ¤йге лаула¦ан (З.Тїлеужанов,
ж¤рмес жерлерден БатпаІ-лай сЅлдерден Тола¦ай тау). Ол сыпайы бол¦анда орынсыз
(±обыланды батыр). Е б е л е к ў ш п а с е л с ї з г е е б е л е к т е п, не ыбылжып тўр¦ан жоІ. Кєдїмгї
Іала орнады. «КЅкектен басІа Іўсы жоІ, кЅк- таби¦и Іалпы (Т.Ахтанов, Шыра¦ыґ сЅнбесїн).
пектен басІа шЅбї жоІ» жерлер г¤лстан болды Т¤регеп тўрып жылдам-жылдам аІтарып, бала
(«Лен. жас»). Іўсап е б е л е к т е п Бекетке ўсынды (Р.ТоІтаров,
Ебелек шалды. ±орІып Іашты, зытты. Ертїс.). 3. ±олды-аяІІа тўрмай ўшып-Іону,
– Тїлек, батам сол болсын. Жауыґныґ к¤нї безек Іа¦у. Бїр ол жаІ, бїр бўл жаІІа шы¦ып,
батсын да, елїґнїґ таґы Іайта атсын! Соныґ е б е л е к т е п, Ахметтї айнала ІипаІтап баІсы
Іайраткерї бол¦айсыґ, е б е л е к ш а л м а й ер боп ж¤р (С.Торай¦ыров, Таґд. шы¦.). Лашынды
Іайт! (Ґ.Сланов, Жанартау).Заманыґда ту¦ан Іаршы¦аша атпен шауып екпїндетїп келїп
ер болсаґ, жау¦а бар¦анда, Іанжы¦аґ Іанды ІўсІа лаІтыра тастамай, алыстан Ѕрлеткенше
болсын! ±анжы¦аґ кепсе, ер болдыґ не, е б е л е к к¤ш жиып ўшатындай Іолдан босатып Іоя
ш а л д ы ґ не! (Ґ.Сланов, Жанартау). бередї. ±ўсты кЅргенде е б е л е к т е п Іолда
ЕБЕЛЕК3 з а т. т е х. Комбайнныґ астыІ отырмай шабыт бїлдїредї (Ш.Айманов, ±ыран.).
саба¦ын жы¦у ¤шїн арнайы жасал¦ан а¦аш Іа- Бол¦анда атым Нўртай, елїм керей, Пи¦ылыма
лаІтары. Жатка е б е л е г ї к¤рїштїґ басын жан тояды їшпей-жемей. Алдыма е б е л е к-
ораІтыґ ж¤зїне тоІсан градус иїп єкелуї т е п келдїґ Іайдан, Ж¤рушї еґ єрІашан кезїґ
тиїс («±аз. єдеб.»). Двигательге жеткен суды келмей («Мєдениет жєне тўрмыс»). 4. а у ы с.
ЕБЕЛ-ЕБЕТ 132
Жаны Іалмау, бєйек болу. Бєлкїм ауыл жаІІа жЅнелдї дейсїґ, менїґ астымда¦ы шаґыраІ е б е-
барып, ІонаІ болып Іайтарсыз, – дедї ол е б е- л е к ш е дЅґгеледї (Є.КЅшїмов, Екї б¤ркїт).
л е к т е п (К.Ту¦анбаева, Алтын.). Єлїбек оґаша Желге ўшІан, келдї жўмбаІ, е б е л е к ш е, Та-
¤йде жуынып жатІанда, жерошаІ басында шай лайды таґырІатып жай¦ан сепше. «±ызымын, –
Іамдап ж¤рген АрдаІІа Іол¦абыс етїп, шам¦а деп, – Байсарыныґ» жазып жўмбаІ, ±ўлпырды
т¤сетїн кЅбелектей, Махмет те е б е л е к т е п Іўм¦а ойна¦ан Іўба желше (Айтыс).
ж¤рдї (Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды). ЕБЕЛЕіДЕ= е т. Елпек Іа¦у, елпїлдеу, Іал-
Јй¿ґн¿ґ тЅбес¿нен к¿шкентай ебелектег¿р! балаІтау. ±айдан табарын бїлмей жан-жа-
І а р ¦. Кїм-кЅрїнген басынып, єркїм мазаІ еткїр ¦ында¦ы дуалдардыґ бўрыш-бўрышын Іарап
деген мағынада. шы¦ып, е б е л е ґ д е й басып Тўрлы¦ўл¦а
ЕБЕЛЕКТЕЙ 1 с ы н. 1. Ебелек сияІты, айтайын деп барды (А.Оразалин, ±айырлы
ебелек тәрїздї. Ол Ѕсїптї Іыз¦алдаІтай сусыз сапар.).
шЅлде, ТўраІсыз е б е л е к т е й дауыл ЕБЕЛЕіДЕТ= е т. Елпек ІаІтыру, Іал-
желде (Жамбыл, Тол. жин.). МаІўлбек шїлде балаІтату, елпїлдеткїзу. Е б е л е ґ д е т е
ўрып ІуратІан е б е л е к т е й, саІал-шашы бастырып соґынан ертїп барады («Қаз. әдеб.»).
Іуарып, шЅгїп, ендї осы ¤йдїґ ы¦ын Іойып, ЕБЕЛЕіДЕТУ Ебелеґдет етїстїгїнїґ Іимыл
Ѕтїне шыІса, ¤Ї еткен желге ўшып жЅнелетїндей атауы. ≈ ±олын е б е л е ґ д е т у.
сезїндї (Д.Досжанов, Зауал.). Ежелгї ескї далада ЕБЕЛЕіДЕУ Ебелеґде етїстїгїнїґ Іимыл
Е б е л е к т е й кЅшкен кїм? (ѕ.Жанс¤гїров). атауы. ≈ Е б е л е ґ д е у ї н Іара.
2. а у ы с. Ұшып-Іон¦ан, ІалбалаІтап бєйек ЕБЕНЕ з а т. ф о л ь к. Ебей (ебелек шЅп).
бол¦ан. От кЅрсе шыр айнал¦ан кЅбелектей, Есїктїґ алды е б е н е, Ерлер киер кебене.
сўлу Іыз ынòыІ болдыґ е б е л е к т е й Кеткен кїсї келе ме? Ал¦анын тєґїр бере ме?
(Б.Момышўлы, Шы¦.). (±обыланды батыр). Топыра¦ы Іўнарлы Ѕз
ЕБЕЛЕКТЕТ= е т. Ебелек-ебелек еткїзу, ебе- жерїмїзге Ѕспейтїн Ѕсїмдїк жоІ екен, тїптї сирек
леґдету. Нияз балалар¦а Іарап к¤лїп, «±ош» кездесетїн е б е н е н ї де кЅрдїк (Ердїґ даґІы.).
айтІандай Іолын кЅтерїп, Іолыныґ ўшын е б е- ЕБЕП: ебептен [ебепке] себеп. к Ѕ н е. Бїр
л е к т е т т ї (С.Сейфуллин, Шы¦.). Есїн жиып нєрсенїґ орайы келу, сєтї т¤су, желеу болу.
ал¦андай, жылдам Іоз¦алып автомобильге кетїп Е б е п т е н – с е б е п, балшыІтан – мўрат
бара жатып та артына Іарайлай берїп, Іолын (МаІал). Е б е п к е с е б е п деген осы. Со¦ыс
е б е л е к т е т е бердї (С.Сейфуллин, Шы¦.). болмаса, мен майдан жауынгерїне сыйлыІ
ЕБЕЛЕКТЕТУ Ебелектет етїстїгїнїґ Іимыл жїбермесем, ЄбїлІасым¦а кездеспеген болар
атауы. ≈ ±олын е б е л е к т е т у. едїм (С.Омаров, ±иыр жол). ±уанбай ше! Жўрт
ЕБЕЛЕКТЕУ Ебелекте етїстїгїнїґ Іимыл т¤гїл Ѕзї де Ѕледїге санап Іой¦ан єкесї Іўлан-
атауы; жаны Іалмау, бєйек болу. Ахаґмен ара- таза айы¦ып кеттї деп естїген, е б е п к е с е б е п
да¦ы єґгїмеден кейїн Бейсен о¦ан е б е л е к т е у- дегендей (Н.±азыбеков, А¦айын).
д ї Іой¦ан (О.Сєрсенбаев, Са¦ым). Осы дദаза ЕБЕП-СЕБЕПТЕН ¤ с т. Ана жа¦дайдан,
ду саябырсы¦ан сайын, Жатыпатардыґ еґсесї мына жа¦дайдан, єр нєрседен. Ол тарау-тарау
т¤сїп, е б е л е к т е у д е н тыйыл¦анын аґдадыІ жолмен келїп, бїрнешелеген е б е п-с е б е п т е н
(О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас). Болмысынан тыс Іўралып тўтасІан бїр т¤йїн жасауы ыІти-
е б е л е к т е у д ї ґ бєрї жар¦а жы¦ар жал¦ан мал (Ж.Жўмаханов, ЖинаІ).
(О.БЅкеев, ±амшыгер). ЕБЕСѕН з а т. ф о л ь к. Ебеé 2. Ертеґгї к¤н
ЕБЕЛЕКТѕ с ы н. Ебелегї бар, ебелек Ѕскен. бол¦анда Елїґ кеґес Іўр¦анда, Айналып аІыл
Барса келместей кЅрїнген, алты ай бойы са- табар¦а Есїктегї е б е с ї н. Сонда ханым, не
былтып, сандалтІан сўрыІсыз дала, е б е л е к т ї дейсїґ, Мен жоІ болсам, Есїм хан (Жиембет //
Ѕлке, Іызыл Іўмды таулар ендї мынау – Іона Алдаспан). Ес бїлгеннен, Есїм хан Қолыңа
Іалсаґ жайлы Іоныс, ж¤ре Іалсаґ єудем жер болдым сүйесїн. Қолтығыңа болдым демесїн.
(Є.Єбїшев, Замана.). ТайбЅрїнїґ шы¦ыс жа¦ы Есїгїңдегї е б е с ї н. Мен жоқ болсам Есїм хан Ит
жусанды, е б е л е к т ї, кЅкпектї ўшы-Іиырсыз түрткїнї көресїң (Х.Досмұхамедұлы, Аламан).
боз дала (Ґ.Сланов, ДЅґ асІан). Жусанды, е б е- ЕБЕТЕЙЛѕ с ы н. с Ѕ й л. Ептейлї. Ата-
л е к т ї бўдыр¦а кеп тїзгїн їрїктї, ўзын Іыл ана еґбекІор болса, оныґ ўрпаІтары да еґбек
шылбырдыґ ўшын Іолты¦ына Іысып, айдалада с¤йгїш, їске е б е т е й л ї келедї («±азаІст.
їс кескен кїсї Іўсап жаяу аяґда¦ан, бес-алты мект.»). ±утыґда¦ан сўІ Іолым, Е б е т е й л ї
Іадам атта¦анда-аІ бала¦ын Іар¦ыз тўтып Іалды мыІты оным. БармаІтыґ басты тїрегї, јзїнїґ
(Ж.Нєжїмеденов, Аспан шаІырады). їсїн бїледї (Ж.СмаІов, ЖദырыІ.).
ЕБЕЛЕКШЕ ¤ с т. Ебелек тєрїздї, ебелекке ЕБЕТЕЙСѕЗ с ы н. Ебетейлї емес, епсїз.
ұқсап. Сол-аІ екен, тайша Ѕкїре секїрїп бїр ±азакем сауда¦а, есеппен, ¤неммен к¤н кЅруге
133 ЕБЕТ-ЕБѕЛ
е б е т е й с ї з халыІтыґ бїреуї ¦ой (Б.СоІпаІбаев, кейпї єлї кетер емес (С.Хайдаров, ±ўрыш бїлек).
јлгендер.). Ол ж¤гїрген кезде бўратылып Осыныґ артынша ЖЅлекке базар¦а бар¦анда,
е б е т е й с ї з кЅрїнсе де, їзїнен жел естїрїп мўныґ маґдайынан терї сор¦алап, е б ї л-д е б ї л
жїбередї (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ.). ОІыстан болып Іауын сатып отыр¦ан жерїнде кЅрдїм
келген бастыІты кЅрїп, бїреулерї е б е т е й- (О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас).
с ї з Іимылдап, заттарын ¤стел астына жасыр¦ан Еб¿л-деб¿л¿ шыІты. Егїлїп жылады, еґїре-
болып жатыр (С.Шаймерденов, Мезгїл.). дї. Дулаттыґ Ѕлгенїне Таґшолпанныґ осынша-
ЕБЕТЕЙСѕЗДѕК з а т. Ебетейсїз болушы- лыІты е б ї л-д е б ї л ї ш ы ¦ ы п жыла¦анына
лыІ, епсїздїк. Дегенмен е б е т е й с ї з д ї г ї н олардыґ т¤к Іатысы жоІ сияІты (С.Бал¦абаев,
сездїрмей, барынша тез-тез басып, жан-жа¦ы- ±ўм). Е б ї л-д е б ї л i ш ы ¦ ы п жылап отыр¦ан
на жїтї Іарап, саІ келедї (Т.Шаханов, Жо¦ал. Іыздар кЅз жасын кенет тыйып, бїртїндеп орын-
жауЇар.). Ж¤ргенде алаІ-салаІ е б е т е й- дарынан тўрды («Жўлдыз»).
с ї з д ї к бар, тозыІ орамалдыґ астынан са- ЕБѕЛ-СЕБѕЛ1 ¤ с т. 1. Сора-сорасы шы¦ып,
май шашы дудырап шы¦ып тўр (Ж.Мусин, а¦ыл-тегїл еґїреп. Келсе, Тўраш е б ї л-с е б ї л
АІалаґ.). јлетїндердїґ Іайсыбїрї Ѕздерїнїґ жылап отыр. БўрышІа басын с¤йеп солІ-солІ
нашарлы¦ынан, е б е т е й с ї з д ї г ї н е н Ѕлїп етедї (С.Нарымбетов, Тентек). јлдїм-талдым деп
жататын тєрїздї (Б.СоІпаІбаев, јлгендер.). Ѕзеннен зор¦а Ѕтїп немересїне келсе ол е б ї л-
ЕБЕУ о д. Ўйбай-ау, ойбай-ау. Е б е у кЅтек, с е б ї л жылап тўр екен (Ш.Айтматов, ±ош бол.).
бўлары кїм та¦ы да, – деп бєйбїше келгендерге Атом деген аждаЇа ысІырыІ сап, АсІар тауыґ
одырая Іарады (Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ыш.). деймїз бїз Іўламасын! О, жер-ана, Іара шашыґ
ЕБСЕК з а т. Ептї Іимыл, ыжда¦атты да жайып тастап Бол¦аны е б ї л-с е б ї л жыламасаґ!
ыІтиІатты єрекет. Е б с е к – Іимыл, єрекетпен (Қ.М¤сїрепов, Раушан). 2. Терлеп-тепшїп, пора-
байланысты айтылатын атау (С.±асиманов, ±аз. пора боп. – Мїне, Гриша да келдї! – дедї Данила,
ІолЅнерї). Екї жапсаІ, бїр е б с е к (МаІал). е б ї л-с е б ї л терлеп, ентїгїп, екї иы¦ынан дем
ЕБСЕКТѕ с ы н. ±олынан єрІилы нєрсе алып (±.Ємїров, Революция.). Єрїптесїме Іарап
келетїн, ептї, їскер. Е б с е к т ї ана Іыздарын да Іоям, ол да е б ї л-с е б ї л сияІты (Б.ТоІтаров,
¤й шаруашылы¦ын тындырып їстеуге баулы¦ан Тауда.). 3. АлІам-салІам, салдыр-салаІ. Киген
екен («±азаІст. єйелдåð¿»). киїмї е б ї л-с е б ї л, омырауы алІам-салІам,
ЕБѕ з а т. ЎйытІып соІІан дауылды жел. арса-арса ±исыІмойын¦а бейнебїр аруаІтай
Е б ї межелї кезїнен ерте келсе де шЅп ебелек єсер еттї (Т.ЄлїмІўлов, Ел мен жыр). Єдетте,
Іа¦ып, дедектеп тўр¦ан Іарашада Ѕрт шы¦ады бўл оныґ опыр-топыр кЅп баласына, Іалай болса
да, айдай дерсїґ, жан баласына бой бермей, солай киїнген е б ї л-с е б ї л ¤стї-басына кЅп
аспан¦а ызыл шымылдыІ Іўра лапылдайды-ай к¤ле беретїн (Є.Кекїлбаев, Дала.). Кїсї кЅрер
келїп (Х.Єдїбаев, Таґбалы адам). Ей, ІазаІтар, сиІы жоІ, їлмиген арыІ Іыз екен. Федоров оныґ
е б ї д е н ыІта¦ан ешкїдей салып ўрып, Іайда ¤стїндегї е б ї л-с е б ї л киїмїне жўпыны, ж¤деу
барасыґдар? – деген дауыс естїлдї сонда («±аз. кескїнїне Іарайды (Є.Нўрпейїсов, ±ан мен
єдеб.»). тер). 4. Абыґ-к¤бїґ, єбїгер, Іарбалас. Тєулїгїне
Еб¿ жел¿. Жар Алатауыныґ шы¦ысында 35–40-тан Іоздайды. Айтуар аулы е б ї л-с е б ї л.
болатын екпїнї Іатты, дауылды жел. Е б ї Б¤кїл семьясы болып ая¦ыныґ ўшынан басып
ж е л ї – Жетїсу (Жар) Алатауыныґ солт¤с- ж¤р (С.Байжанов, ЖастыІ.). Е б ї л-с е б ї л бїр
тїк шы¦ысында¦ы Ебїнўр кЅлїнен Жетїсу (Жоґ- тїршїлїк. Бїр бўйы¦ы мўґ Ѕне бойын дел-сал
¦ар) ІаІпасы арІылы со¦атын сўрапыл дауылды Іып, єлсїретїп барады (Є.Кекїлбаев, Бїр уыс.).
жел (±ЎЭ). Осында е б ї л-с е б ї л к¤н кешкен жал¦ыз бўл
Еб¿н¿ґ жел¿ндей [сары жел¿ндей]. ЎзаІ ма? (Є.Кекїлбаев, Бїр шЅкїм.). 5. Єрї-сєрї болып,
соІІан Іатты желдей. БалІаштан берї шы¦а абыржы¦ан к¤йде. Базарг¤л басын жастыІтан
е б ї н ї ґ ж е л ї н д е й аґыза¦ы жаман сарыЅзек жўлып алды да, екї тїзесїн ІўшаІтап, е б ї л-
басталды (Ў.Доспанбетов, Кєрї Іобыз). Е б ї н ї ґ с е б ї л бїр халде отырып Іалды (Ж.Мусин, АІ
соІІан ж е л ї н д е й Бекмўхамбет сЅз сЅйлер алаґ). АІбота ўйІысынан оянып, е б ї л-с е б ї л
(Айтыс). Е б ї н ї ґ с а р ы ж е л ї н д е й саулайды кЅйлегїн т¤зеп, сасІалаІтап єлектендї де Іалды
екен сол сарын (ѕ.Жанс¤гїров, Шы¦.). (Д.Досжанов, Кїсї.).
ЕБѕЛ-ДЕБѕЛ ¤ с т. с Ѕ й л. Ебїл-себїл. Сыбан Еб¿л-себ¿л болды. а) Сора-сорасы шы¦ып
молда аІ жайнамаз ¤стїнде м¤лгїп отыр¦анда, жылады, еґїредї. Ерїк-к¤шїмнен м¤лдем айыры-
е б ї л-д е б ї л, омырауы кЅз жасына боялып лып босап, е б ї л-с е б ї л б о п жылап Іоя берем,
Тасбике жетїп келдї (С.Адамбеков, Атыл¦ан.). ыстыІ тамшылар омырауыма тырс-тырс тамады
±апанныґ кЅз алдынан єжесїнїґ сол к¤нгї (Қ.М¤сїрепов, Г¤лжазира). є) Єбїгер болды.
жўрт Іуанса немерелерїн Іўша¦ына Іысып, Е б ї л-с е б ї л б о л ы п келетїн адамдарын к¤тїп
е б ї л-д е б ї л болып жылай берген Іуанышты алу¦а даярлыІ жасады (Ауызекї). б) јрїм-Ѕрїм,
ЕБѕЛ-ЕВРО 134
алІам-салІам, алба-жўлба болды. К¤йеуге шыІ- елї е б ї р-ж е б ї р (Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.). АІы-
Іасын да сорыґ арылмай Іойды ¦ой. Єлиза ры, мїне, Іараусыз Іал¦ан иесїз д¤ние – бомба
ІаІбастыґ отымен кїрїп, к¤лїмен шы¦ып, е б ї л- т¤скен ¤йдей е б ї р-ж е б ї р (С.Адамбеков
с е б ї л б о п ж¤рген т¤рїґ мынау! (Є.Нўрпейїсов, Атыл¦ан қыз.).
Сергелдеґ). Г¤лнаш шешесїн ІўшаІтап алды. Еб¿р-жеб¿р¿н шығарды. Жўлма-жўлма
КЅкїрегї дїрїлдеп, иы¦ы селкїлдеп Іалш-Іалш Іылды, Ѕрїм-Ѕрїм еттї. ±ап, шынжыры ІысІа
етїп тўрды да, ентїгїн басып Ѕксїп-Ѕксїп жылады. болып Іалды-ау. ±ауса¦ан ІаІбастардыґ е б ї р-
Јстї-басы е б ї л-с е б ї л б о л ¦ а н (Т.ЄлїмІўлов, ж е б ї р ї н ш ы ¦ а р ы п, талап таста¦анда сауап
АІбоз ат). болатын едї (С.Адамбеков, ±ожанасыр).
Еб¿р жеб¿р¿ шықты. Алба-жұлбасы шықты,
Еб¿л-себ¿л¿ шыІты. а) Егїлїп жылады, еґї-
азып тозды. Жел кеулеген жыртыІ Іора,
редї. јзтай атынан аударылып т¤сїп е б ї л-
тас Іабыр¦алары к¤н жаумай су болып,
с е б ї л ї ш ы ¦ ы п, егїлїп жылады (Қ.М¤сїрепов, е б ї р-ж е б ї р ї ш ы ¦ ы п азынап тўр
Г¤лжазира). є) Алба-жўлбасы шықты, азып- (Т.Айнабеков, Ал¦ы шепте.).
тозды, ж¤дедї. ±анша дегенмен пенденїґ аты ЕБѕРТѕЛ з а т. к Ѕ н е. Нєр, Іуат, колорит.
пенде, жал¦ыз ж¤рген єйелдїґ е б ї л-с е б ї л ї Дїлдє менен жылІыны ±олынан бЅлїп бередї,
ш ы І І а н т¤рїн жамандыІІа жорып Іалар деп Тобырдыґ кЅґї бїтедї. Е б ї р т ї л ї к¤штї жем-
сескендї (А.Мекебаев, Перїште.). Е б ї л-с е б ї л ї шЅппен ±амбар атын к¤тедї (±амбар батыр).
ш ы І І а н ел де етек-жеґїн тез жиды. Осыныґ ЕВГЕНИКА [грек. eugenes] з а т. Адамныґ
бєрї аІ тер, адал еґбектїґ арІасы едї («Лен. тўІым Іуалайтын Іасиетїн нашарлатпай, оныґ
жас»). б) Єбїгерге т¤сїп, абыр-сабыр болды. ±а-­ алдын алу туралы, адам генетикасы мен меди-
ра­­шаш келїн Іазїргїдей е б ї л-с е б ї л ї ш ы ¦ ы п циналыІ генетиканы Іолдануды пайдалану¦а
ж¤гїрїп ж¤рмейтїн (А.Мекебаев, Бойжеткен). шаІыратын їлїм. ≈ Е в г е н и к а їлїмi.
ЕБѕЛ-СЕБѕЛ2 ¤ с т. Єреґ деп, єупїрїмдеп. ЕВНУХ [грек. eunuchos] з а т. Храмда,
Е б ї л-с е б ї л тїршїлїк Іылып, е б ї л-с е б ї л к¤- гаремде Іызмет ету ¤шїн єдейї тарттырыл¦ан
нїн кЅрїп жатІан жайы бар (Ауызекї). еркек.
ЕБѕЛ-СЕБѕЛДЕН= е т. 1. Сора-сорасы ЕВРЕЙ з а т. Єлемнїґ т¤рлї елдерїне, со-
шы¦ып, еґїреп жылау. Аналар о¦ан е б ї л-с е б ї л- ныґ їшїнде негїзїнен Израиль мемлекетїне
д е н ї п жылап, Іорланып арланады. Келїннен Іоныстан¦ан, шы¦у тарихы жа¦ынан ежелгї
ту¦ан кїсї д¤ниедегї кем кїсї, адам емес, адам¦а семит тїлдерї тобына жататын халыІтардыґ
жалпы этникалыІ атауы. Ал ол кезде е в р е й-
елїктеп жасал¦ан хайуан сыІылды. Балалар-
л е р Палестинада халыІтыґ 10 процентїне де
дыґ ў¦ымы солай (Ж.Нєжїмеденов, АІ ша¦ыл). жетпейтїн (Є.Шєрїпов, ±апаста.). Е в р е й-
2. А¦ыл-тегїл болу. Е б ї л-с е б ї л д е н ї п Іар ерїп, л е р – єр алуан этникалыІ, субэтникалыІ
д¤ние бїткен жаґа бїр к¤йге енген (К.Ж¤нїсова, топтан Іўрал¦ан, єлемнїґ кЅп елдерїне
±ўстар єнї). 3. АлІам-салІам к¤йге т¤су; алба- тарап Іоныстан¦ан та¦дыры аянышты
жўлба болу, тозу. АІ ІаймаІтардыґ бўрын¦ы халыІ («Єдебиет майданы»). Бўл бар-
киїмдерї тозып, ендї ¤стї е б ї л-с е б ї л д е н ї п лыІ ўлттардыґ бїрдейлїгї, бїздїґ класта оІи-
бара жатІаны есїне т¤стї (Є.Кекїлбаев, Бїр тын ІазаІ, орыс, украин, е в р е й балалары
шЅкїм.). бїр-бїрїмен Ѕте тату тўрады (±.ЖарыІбаев,
ЕБѕЛ-СЕБѕЛДЕНДѕР= е т. Сора-сорасын Психология). Б¤гїнде е в р е й Іауымы алаІанына
шы¦ару, а¦ыл-тегїл еткїзу. К¤ннїґ ысты¦ы салып єспеттеп, есїмїмен халыІаралыІ сыйлыІ
е б ї л - с е б ї л д е н д ї р ї п жїбердї (Ауызекi). ата¦ан, шы¦армаларын араб тїлїнде жаз¦ан еврей
ЕБѕЛ-СЕБѕЛДЕНДѕРУ Ебїл-себїлдендїр философы Маймонид те осы Кардовада ту¦ан
етїстїгїнїґ Іимыл атауы. («Егемен ±азаІстан»).
ЕБѕЛѕС з а т. с Ѕ й л. ѕбїлїс. Мен Іайдан алам Еврей жазуы. Финикий жазуынан шыІІан
нєрсенї? Ой, е б ї л ї с! (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ежелгї жазулардыґ бїрї. Финикий жазуынан
ЕБѕЛѕСТѕК з а т. с Ѕ й л. ѕбїлїстїк. Егер шыІІан е в р е й ж а з у ы н иврит, идиш
сїздї алдаудан ойым болса, Есїткенде шоши- тїлдерїнде сЅйлейтїн Іазїргї еврейлерде
тын атты айтып, Мойныма кїм екенїмдї алар ма Іолданылады (±ЎЭ). Е в р е й ж а з у ы н ы ґ
кЅне нўсІаларын б.з.б. 10-¦асырдан саІтал¦ан
едїм? ±орІаулыІ е б ї л ї с т ї г ї м Іай жерїмде?
мЅрлердегї жазулар (±ЎЭ).
(Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ЕВРЕЙШЕ ¤ с т. 1. Еврейге ўІсап. ≈ Е в р е й-
ЕБѕН= е т. к Ѕ н е. Ал¦а ўмтылу, емїну. ш е киїнген. 2. Еврей тїлїнде. Израильге Іоныс
АІсўґІардай е б ї н ї п, кЅкке сам¦ады (±аз. аудар¦андар бїр жылда-аІ е в р е й ш е еркїн сЅй-
ертег.). лей алады екен («Ана тїлї»).
ЕБѕР-ЖЕБѕР с ы н. с Ѕ й л. Аґ¦ал-сദал, ЕВРОПИЙ [ëàò. europium] з а т. х и м. Рет
ашыІ-шашыІ. Келген соґ сексен тЅртке бїтїп нөмїрї 63, атомдыІ салма¦ы 1520 химиялыІ
Ѕмїр, Жайна¦ан жалын сЅнїп, болды кЅмїр. элемент. Е в р о п и й сирек металдар тобына
Еґїресїп еркек, єйел аза тўтып, Бол¦андай болды жатады, оны 1901 жылы француз ¦алымы
135 ЕВТР-ЕГДЕ
Демарсе ашып, Европа материгїнїґ Іўрметїне е в Рухы кЅтерїлу, жїгерлену, шабыттану. јзї
р о п и й деп ата¦ан (Д.Мырзабаев, Хим. Іызы¦ы). жалаІор, арызІўмар ±ўсайын¦а мына заґ
ЕВТРОФТАНУ [грек. eu – жаІсы, trophe – басты¦ыныґ кейїнгї сЅзї бел болып, е г д е-
тамаІ, Іоректену] з а т. с у ш а р. Су Ѕсїмдїктерї й ї п ¤йїне келдї (С.Бегалин, Замана.). Ол ўс-
мен шаруашылыІ маґызы зор балыІтар мен тазыныґ Іолдау бїлдїрген сЅзїне е г д е й ї п
жануарлардыґ Ѕсїп-Ѕнуїне Іажет Іоректїк Іалды (Ауызекї).
заттармен болатын процесс. Е в т р о ф- ЕГДЕЛЕ= е т. Жасы ўл¦аю, егде тарту.
т а н у не суІойманыґ таби¦и «Іартаюыныґ», – Пай-пай, ж¤йрїк уаІыт-ай, зымырап жатасыґ-
тыґайтылуыныґ немесе ластануыныґ нєти- ау, – дедї ол Ѕткен к¤ндї еске т¤сїрїп. – ±олы-
жесїнде Іалыптасады (±аз. тїлї термин. Су.). мызда Ѕскен бала едїґ. Сен де е г д е л е п Іа-
ЕВТРОФТЫ±: евтрофтыІ батпаІ. с у- лыпсыґ (Дала Іырандары). Ґаниеваны Матай-
ш а р. Минералды Іорекке бай батпаІ т¤рї, дыґ е г д е л е п Іал¦ан єлдебїреуїне ерїксїз
ойпаґдыІ батпаІ. Е в т р о ф т ы І б а т- ўзатІан (Ж.Жўмаханов, Јш бєйтерек).
п а І су Іоймаларды Ѕсїмдїк басу барысында ЕГДЕЛЕН= е т. Жасы ўл¦айып егде тартылу.
беткейлерде, Ѕзен жа¦аларында, бўлаІ, тўма Єттеґ, е г д е л е н ї п, Іайраты мўІалып Іалды,
бастауларында негїзїнен ыза сулардыґ есебїнен єйтпесе осы ¤йдїґ бар тауІыметїн єлї де Ѕзї
пайда болады (±аз. тїлї термин. Су.). арІалай берер едї (Ж.Молда¦алиев, Тор¦ай.).
ЕвтрофтыІ кЅл. с у ш а р. Сулары Іоректїк Арада кЅп жыл Ѕткен, Іатысатын адамдар е г-
заттар¦а бай, фитопланктон мен жо¦ары су д е л е н г е н. Јй їшї ж¤деу, молданыґ ¤стїнде ескї
Ѕсїмдїктерї дамы¦ан кЅлдер. Е в т р о ф т ы І к Ѕ л- шапан, басында кЅнетоз сєлде (Д.Еркїнбеков,
д е р г е негїзїнен орман мен дала белдемїндегї Шы¦.). Ол Сапекеґдї «єке» дейтїн. јйткенї
ша¦ын, жазда жаІсы ыситын кЅлдер жатады Заман єкесїнїґ е г д е л е н ї п Іал¦ан кезїнде,
(±аз. тїлї термин. Су.). ІырыІтан асІанда кЅрген жал¦ыз баласы едї
ЕГДЕ с ы н. 1. Жасы келген, жасы ўл¦ай¦ан,
(Є.НўршайыІов, Махаббат.).
кексе, мосІал тартІан. Ол кезде е г д е жыл-
ЕГДЕЛЕНДѕР= е т. Жасын ўл¦айтып, егде
Іышы да жетїп, ІўрыІІа ол да жармаса кеттї
тарттыру. Рафих орта бойлы, толыІ денелї
(Н.Ґабдуллин, ±ызыІ дєурен). Ал мына канал
жїгїт. ШЅкїмдей мўрт Іойыпты. Онысы ж¤зїн
Іўрылысын бастау ¤шїн Серебрянскїден бас
е г д е л е н д ї р е т¤скен (Ç.Иманбаев, Кеґ аймаІ).
энергетик РаІымбек Сатбаев деген жасы елуден
±анша е г д е л е н д ї р г ї ґ ї з келгенмен, бўл кїсї-
асІан е г д е кїсї келдї (±.Сиранов, Кино тур.). Естї
басты еркек кїндїктїлерден, Іойшы Жўматайдан нї жасы елудїґ ¤шеуїне келген кЅнекЅз, тєжїри-
басІа бїр-аІ е г д е кїсї бар. Ол ауыл аІсаІалы белї басшы дегенге сену Іиын-аІ (З.±абдолов,
Єбдїр (Є.КЅшїмов, Жас аґшы). Бїздїґ Іолда Сыр.).
тўрса, бая¦ыда ойран ботІасы шыІпай ма? Єй, ЕГДЕЛЕНДѕРУ Егделендїр етїстїгїнїґ Іи-
сабазым-ай, Ѕзїґ Іызба Іанды болмасаґ неттї, – мыл атауы. ≈ јґїн е г д е л е н д ї р у.
деп е г д е кїсї сЅзге араласты (Бал дєурен). // ЕГДЕЛЕНУ Егделен етїстїгїнїґ Іимыл
Жасы келген, ўл¦ай¦ан адам. КЅпшїлїгї жастар, атауы. ≈ Е г д е л е н у ї байІалды.
етї тїрї е г д е л е р де ўшырасады (±.Жўмадїлов, ЕГДЕЛЕУ1 с ы н. Жасы келїп Іал¦ан, мос-
КЅкейкестї). Министр оґ жаґ Іатарда отыр¦ан Іалдау. ОІу¦а кешїгїґкїреп т¤скен болу керек,
желкесї мен самайында ¦ана шашы бар е г д е г е басІа жїгїттерге Іара¦анда ол е г д е л е у сияІты
иек ІаІты (±.Исабаев, СўґІар.). кЅрїнедї (М.Д¤йсенов, Мейман.). Кешкї
Егде тартты. Жасы ўл¦айды; орта жасІа шайларын їшїп, желпїне тысІа шыІІан Іолы бос
келдї. ЖастыІта адам¦а тЅсек те, ¤й де, тїптї е г д е л е у еркектер бўлаІ жайІынына жаІын
д¤ние де тар екен. Ал е г д е т а р т ы п зауал тЅбе басында отыр (Є.КЅшїмов, Екї б¤ркїт).
ша¦ына бейїмделген сайын д¤ние кеґейе бередї ТаґжарыІ бїр айыр ІалпаІты е г д е л е у ІазаІІа
екен, – дедї Ўлжан (М.Єуезов, Шы¦.). Осыдан кЅзї т¤сїп кетїп: «Рас-ей, айныма¦ан кЅкем!» дедї
тўп-тура отыз то¦ыз жыл Ѕткен соґ, 1980 жы- (С.Асылбеков, Оттан. ыстыІ).
лы, тамыз айында Роза Шымкент облысыныґ ЕГДЕЛЕУ2 Егделе етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
БЅген ауданында берген концерт аяІтал¦ан соґ ≈ Е г д е л е у ї жылдам сияІты.
о¦ан е г д е т а р т І а н мўртты кїсї келдї ЕГДЕЛѕК з а т. Жасы егде тартІандыІ,
(О.БодыІов, АІІўс). ±азїр, мїне, мен т¤гїл Рай- мосІалдыІ, кекселїк. КЅґїлден ж¤йрїк не бар
ханныґ Ѕзї е г д е т а р т ы п, жер ортасы жасІа анасы е г д е л ї к к е Іарай бет алмай, ¤немї
келдї (С.Ж¤нїсов, Жапанда.). жас к¤йїнде тўрса екен деп ойлайтын
ЕГДЕЙ= е т. 1. Жас ўл¦аю, егде тарту, (Ж.ЖўмаІанов, Жазылм. кїтап.). ЖастыІ пен
Іартая бастау. Елїнен кеткен Сапар е г д е- е г д е л ї к т ї салыстырып пайымдау жастыґ
й ї п барып он сегїз жыл Ѕткен соґ та¦ы да аулына єр мезгїлїне тєн айырмашылыІты шешен тїлмен
оралды (С.Шаймерденов, ѕнїм сен.). 2. а у ы с. таІпаІтап айту ауыз єдебиетїмїзде ўшырайды
ЕГДЕ-ЕГЕЙ 136
(Р.Бердїбаев, Г¤лстан.). Кешїр ана, сєл кейїндеу Јй егес¿. с Ѕ й л. Јй иесї. Бейне кЅптен адам
ес бїлїп, Ж¤рген болсам Іадїрїґдї кеш бїлїп. тўрмай, ¤ й е г е л е р ї бїр жаІІа ўзаІІа Іыдырып
ЖастыІ шаІпен жолдас екен албырттыІ, е г д е- кеткен сияІты сезїнїп кеттї (С.Досымов, Жаґ-
л ї к п е н келедї екен естїлїк («±азаІст. єйелдåð¿»). ¦ырыІ). ±олыныґ Іышуы Іан¦ан адам кеткен
ЕГДЕМ с ы н. к Ѕ н е. К¤шї басым, ¤стем, зор. соґ єреґ секїрїп т¤стї. Ендї ¤ й е г е с ї жал¦ыз
Меґгерген иен таудыґ та¦ы Іаумын, Албырт кемпїр Іар¦ысын жаудырып Іуалап бердї
Іайрат, ўрыншаІ алды асаудыґ, Алды ашу, (Є.БЅриев, АІ бидай).
айІайыныґ арты кейїс, Јстемдїгїн кЅргендей ЕГЕ= е т. 1. Егеумен Іайрау, жану, Ѕткїрлеу.
е г д е м жаудыґ (Ш.Єбенов, ОртаІ арал). – Мен са¦ан Кляшторныйдыґ бїздї туысындай
ЕГДЕР= е т. к Ѕ н е. Егде тарту, жасы ўл¦аю. Ѕзїмсїнїп, бауырына тарта сЅйлегенїн айтам, –
±айыпалды е г д е р г е н ша¦ында жас єйел деп араныґ тїстерїн Ѕткїрлеп е г е й бердї Іарт
алды (АІберен). Єкемїздїґ Ѕлгеннен тумай Боранбай (Ж.Мўзапаров, ±аби Іарт.). Бїрде
жатып кЅрген бїз ешІашан арманнан айырылып таптап балтаны, бїрде иїп та¦аны, Кеґге салып
кЅрген емеспїз. Ол мїнезден е г д е р г е н д е арІаны Бїрде е г е г е н араны (Т.Жароков,
де айнымайтын шы¦армыз (Є.Кекїлбаев, Јш ±ырда.). АбаІтыда Махамбет те бар к¤шїн са-
белес). Екїндїге жетїп, е г д е р ї п Іал¦ан жасына лып, бїлеу темїрдї е г е й бердї (Б.Аманшин,
Іарамастан Оґт¤стїк ±азаІстанныґ ауылдарын Жар мўґы). 2. Тегїстеу, т¤зету, жЅндеу (жў-
аралады («Лен. жас»). Бїр к¤нї жасы е г д е р ї п Іарту, жїґїшкерту). Жўмыстан Іолы бос уа-
кеткенмен, ажары тайма¦ан немїс єйелї есїк Іытында ол єйнектерден т¤рлї нєрселер жа-
ІаІты (Є.Кекїлбаев, ±ўс Іанаты.). сап ¤йренїп, т¤рлї єйнектердї е г е п, бїрїне-
ЕГДЕРЕК с ы н. Жасы ¤лкендеу, егделеу, бїрїн жабыстырып, ¤лкейтїп кЅрсететїн еткен
мосІалдау. Жаґа шыІІан аз ¦ана мўрты бар, (Н.ШоІанов, Микробтар). К¤мїс бїлезїктїґ
ашаґ ж¤з, їрї с¤йектї Іара торы жїгїт МўІам- сырты єлї де жылтыр, тегїс емес. СондыІтан
зергер оны Ѕзїнїґ егеулерїнїґ їшїндегї еґ
метраІымнан жасы е г д е р е к болуы м¤мкїн
майдаларымен єр жерїн кезек-кезек е г е й д ї
(Д.Єбїлов, АІын.). Жас жа¦ынан да, жазушылыІ
(С.±асиманов, ±аз. ІолЅнерї). 3. Бїр затты
стаж жа¦ынан да Тайырдан е г д е р е к п ї н
екїншї затІа ¤йкеу, Іажау, ысІылау. Айнала
деп ойлатын менїґ де ал¦ашІы жина¦ым тек
бердї бїр тастан, Байлауды Іиды тасІа е г е п.
1927 жылы жарыІ кЅрдї (С.МўІанов, јсу жол.).
Тас Іыры кем бе алмастан, Жїбердї Іиып
Егдерек тартты. Жасы ўл¦айыґІырады.
кїршїлдеп (С.Бегалин, јлеґд.). Мен оныґ Ѕсїп
Елудїґ шы¦ып белїне, е г д е р е к т а р т І а н кеткен саІалына бетїмдї е г е п, омырауынан
кезїм бўл, Елеген соны елїме Еркелеп айтар аґІы¦ан мен бїлмейтїн єлдеІандай с¤йкїмдї
сЅзїм бўл (Ґ.Орманов, Ой Іанаты). иїстї Іўмарта жўтамын (Саржайлау). Ендї
ЕГДЕРУ Егдер етїстїгїнїґ Іимыл атауы. тїзерлей домалап сол тасІа Іарай ўмтылды. Келе
Жас келгенде е г д е р у ї таби¦и заґдылыІ артта¦ы Іол байлаулы шылбырды бїр тастыґ
(Ауызекї). Ѕткїр Іырына Іойып е г е й бастады («Соц.
ЕГДЕТ= е т. к Ѕ н е. Еґсер. ≈ Уайым е г- ±аз.»). 4. а у ы с. Бїреудї Іайрау, намысына тию,
д е т т ї. жїгерлендїру. Жасты¦ым-ай, жалын болдым
ЕГДЕТУ Егдет етїстїгїнїґ Іимыл атауы. демеймїн, Еґсем т¤ссе Ѕзїмдї-Ѕзїм е г е й м i н.
Саматтыґ к¤шї мўны е г д е т у г е айнал¦ан Сенен ал¦ан бїр Іуатты к¤ш менї, Ґўмыр бойы
сияІтанып, ендїгї бўныґ ¤нї байбалам¦а ўІ- Іолты¦ымнан демейдї (А.Нысаналин, С¤мбїле).
сап бара жатса да, ол ай¦айлап сЅйлеп, ¤лкен БїраІ Дєуїтовты Іайрай т¤су ¤шїн, оныґ
айыптар тїзїп жатты (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). намысына тиїп е г е й т¤су ¤шїн айтІанынан
ЕГЕ з а т. е с к ї к ї т. Ие. јкїнїп отырсыґдар Іайтпай тўр (Є.ЖылІышиев, Мешїн жылы).
бў¦ан неге? Сыр бермей сїлте Іылыш Іанды Сїркесї су кЅтермей ж¤ргенде жанын жегїдей
тЅге. Єскердїґ кЅбї Іашып кеткен екен, Емес жеп, е г е й бергенде бїрдеґе шы¦а ма екен?
пе еґ екеуїґ де елге е г е? (Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.). (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.).
ЖаратІан е г е м жар болып, єулие Іылса Т¿с¿н егед¿. Кектендї, тїсїн Іайрады. Дептї
кєрємєт (Молда Мўса). батыр т ї с ї н е г е п, ±ышырлатып Іинал¦андай.
Еге болды. Ие болды, иемдендї, иелендї. Ер долданып Ѕршїптї кек, Жауына атар о¦ы
Гвардия атаІІа е г е б о п, Ту алып ¤лкен Со- Іалмай (С.Бегалин, јлеґд.). Сасыпты да
веттен. Ата¦ымыз жер жарып, Ел Іуанып, жау Іатуланып, Тїстептї ернїн, т ї с ї н е г е п. Тў-
ІорыІІан (Б.Момышўлы, Шы¦.). Сырт киїмїн ла бойы от боп жанып, Ажал бў¦ып бўлІын¦ан
ауыстырып киїнїп жатІан Нўртастыґ т¤сї кек (С.Бегалин, јлеґд.).
бўзылып кеттї. Босап тўр. Серїк, Іой¦а е г е ЕГЕЙ з а т. к Ѕ н е. 1. Таґдаулы, ы¦ай мен
б о л! – дедї дауысы дїрїлдеп (Т.Тоба¦абылов, сы¦ай; игї жаІсы, бїрегей. Елде ж¤рген е г е й-
Ж¤регїм.). л е р ±алада Іўр ¤йїлдїґ. ЎлыІ кЅрсеґ ўйлы-
137 ЕГЕЙ-ЕГЕМ
¦ып, Желдї к¤нгї Іамыстай, Жапырылып иїлдїґ деп ызаланды Луис Іолын шанды¦ан Іыл
(Жамбыл, Шы¦.). Айыбы жал¦ыз едї, кедей едї, арІанды артында¦ы Ѕткїр тасІа е г е л е п
Еґїреген ер їшїнде е г е й едї. Атса оІ, шапса (Т.Шаханов, КЅгїлдїр.).
Іылыш Ѕшпес к¤шїн ±оґ тєжї Іоґыр Іой¦а ЕГЕЛЕН= е т. ж е р г. Иелен. Соныґ нє-
теґемедї (Сара, Тордағы.). Батыр ту¦ан е г е- тижесїнде колхозшылар арасында жўмысІа
й ї м, Жо¦ал¦аным табылып, Јстем боп тўр шыІпай, тек колхоз м¤шесї деген атаІты е г е-
мерейїм. Тура шыІса айтІаны Сонда бў¦ан л е н ї п ж¤ргендерї жоІ емес (±азақ тїлї. аймаІ.
сенейїн (Ј.Кєрїбаев, Таґд. шы¦.). ѕшїнде байыґ сЅздїгї).
да бар, кедей де бар. Кедейлїгї болмаса, е г е й ЕГЕЛЕНУ Егелен етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
де бар. Тайлы бие тамаІІа жўІ болмайтын, ≈ Е г е л е н у ойы бар.
Тойымы жоІ, жалмауыз кЅмей де бар («±аз. ЕГЕЛЕС= е т. ±осыла Іайрасу, Іажасу,
єдеб.»). 2. ж е р г. ±амІор, тїрек. Тўрма¦амбет Ѕткїрлесу. Мїне, олар бїр аґды Ѕлтїрдї: оныґ те-
аІын ел е г е й ї едї (±азақ тїлї. аймаІ. сЅздїгї). рїсїн бас салып таспен е г е л е с е д ї, шуласады
Егей тЅс [тЅст¿]. Кеґ кеуделї, м¤сїндї (жыл- (А.Машанов, Жер асты.).
Іы). ±ыз орман кЅк шашын балбыратІан. Бўл ЕГЕЛЕСУ Егелес етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
Ѕзї Іўлаш созып кЅк Іўсына Жердегї е г е й ≈ Шал¦ы е г е л е с у.
т Ѕ с к е Іасын ІаІІан (Б.БўлІышев, АдамзатІа ЕГЕЛЕТ1= е т. ±айрату, Ѕткїрлету, жала-
хат). ЖЅнелдї ханныґ Іолы жынша шўбай, ту. ±олына ІайраІты ўстатып е г е л е т т ї
Е г е й т Ѕ с мїнгендерї ы¦ай, сы¦ай. Тыныш (Ауызекї).
елге батырсынып шеру тартты, Лек-лек боп Іо- ЕГЕЛЕТ 2= е т. ж е р г. Ие қылу. – Осы
сындасып ыґ¦ай сыбай (С.Сейфуллин, Шы¦.). кезге дейїн Ѕзїґїздї бїреуге е г е л е т п е й
Егеудей ерлер жиналып, Е г е й т Ѕ с т ї ат ж¤ргенїґ де ўІыптылы¦ыґыздыґ арІасы-ау
мїндї, Жўп-жўмыр Іылып сауырын (АІын (С.Алдабергенов, Ал¦а).
жырлары). ЕГЕЛЕТУ Егелет етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
Егей ат. э т н. ±айтыс бол¦ан адамныґ ≈ Араны е г е л е т у.
тїрї кезїнде жаІсы кЅретїн мїнїс аты [Мўндай ЕГЕЛЕУ1 Егеле етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
мал марІўмныґ жылы Ѕткенше мїнїлмей, бос ≈ ПышаІты е г е л е у.
жїберїлїп, жылы немесе асы бол¦анда сойылады]. ЕГЕЛУ Егел етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
јлїкке арнап Іўрбан¦а шал¦ан Іойларын о ≈ Араныґ е г е л у ї.
д¤ниеде «ба¦уына», єрї жылІы Ѕсїрїп тїршїлїк ЕГЕЛѕК з а т. с Ѕ й л. Иелїк. Орыс-герман
етуїне Іажеттї е г е й а т ы н Іоса сояды (±аз. со¦ысы бїттї. БїраІ бїзге е г е л ї к етушї кїм екенїн
єдет-¦ўрып.). бїлмей кЅп кїдїрдїк (С.БаІбергенов, ±ар¦а
ЕГЕЙЛЕС= е т. к Ѕ н е. Бетпе-бет келу, там.). УаІыттан ж¤йрїк ештеґе жоІ дегендей,
Іарсыласу, айІасу. Елсїзде ту¦ан Іўлыным, аз жылда АІсалыныґ Тўржаны соІтауылдай
Е г е й л е с к е н д¤ниенїґ егесїндей, Жолсыздан жїгїт болып, мектеп бїтїрдї, еґбекке араласты,
болсын жўрымыґ, ТолІын Іу¦ан Нўх шалдыґ шаґыраІІа е г е л ї к еттї («Мєдениет жєне
кемесїндей (Ґ.Жўмабаев, Жомарт .). тўрмыс»).
ЕГЕЙЛЕСУ Егейлес етїстїгїнїґ Іимыл ЕГЕМЕН с ы н. 1. јз еркї, билїгї, бас бос-
атауы. ≈ Бетпе-бет келїп е г е й л е с у. танды¦ы Ѕзїнде, ешкїмге тєуелдї емес. Е г е-
ЕГЕК з а т. м у з. ±азаІ халІыныґ екї їшектї м е н болмай ел болмас (МаІал). 2. с а я с и.
кЅне сазды аспабы. ±ыл їшектї ыспалы аспаптар Тєуелсїз, еркїндїкке ие. Е г е м е н ±азаІстанныґ
тобына жататын е г е к єсїресе Алтай ІазаІтары экономикасы сы жылдары елеулї т¤рде дами
арасына кеґ тара¦ан («Мєдениет жєне тўрмыс»). бастады («Жас Алаш»). ±азїргї мемлекеттїк би-
19 ¦асырдыґ басында Іолданыстан шы¦а бас- лїктїґ ¤стемдїгї мен тєуелсїздїгї е г е м е н елї-
та¦ан е г е к музыка аспабын Алтай ІазаІтары мїздїґ саяси-ІўІыІтыІ мєнїн бїлдїредї (±ЎЭ).
тЅл мўра ретїнде саІтап Іал¦ан (±ЎЭ). ±азїргї ЕГЕМЕНДѕ с ы н. Тєуелсїздїкке ие бол¦ан,
кезде е г е к т ї фольклорлыІ Ѕнер ўжымдары еркїндїкке Іол жеткен, Ѕз билїгї Ѕзїнде. 70 жыл
пайдаланылып ж¤р (±ЎЭ). бойы армандап келген тєуелсїздїкке Іол жетїп,
ЕГЕЛ= е т. ±айралу, жанылу, Ѕткїрлену. е г е м е н д ї ел болдыІ («Жас Алаш»). ±азаІ-
Гуїлдеген машина, шаІыр-шўІыр е г е л г е н темїр стан е г е м е н д ї мєртебе алып, нарыІты
аспап, ызыґ-шу, дദаза. Ештеґе естїртетїн емес экономиканы бастап, азаматтыІ Іо¦ам Іўрып
(Ç.Шашкин, Темїртау). ±азаІтыґ халыІтыІ Ѕне- жатІан тўста тарих ¦ылымыныґ єлеуметтїк
рїнде ІармаІ бїз кєрїжїлїктїґ шыбыІ с¤йегї- ба¦дарлау функциясыныґ маґызы арта т¤стї
нен, жарып ал¦ан жїлїншїктїґ Іыр с¤йегїнен е г е- (М.±озыбаев, јркениет жєне ўлт).
л ї п їстелген (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнерї.). ЕГЕМЕНДѕК з а т. с а я с и. <франц. sou-
ЕГЕЛЕ= е т. ±ажау, жану, ¤йкелеу; егеу. verainete> Мемлекеттїґ сыртІы саясатта
– Иттер, Іўрыґдар! Неткен тойымсыз едїґдер! – толыІ тєуелсїз болуы жєне елдїґ їшкї їстерї мен
ЕГЕН-ЕГЕС 138
саясатында еркїндїкке ие болып, мемлекеттїк (Є.Єбїшев, Замана.). Е г е р д е ¤й їштерїнїґ
билїктїґ бєрїнен жо¦ары тўруы. Республиканыґ ынтыма¦ы бўзылмасын десеґдер, ана оІымысты
е г е м е н д ї г ї оныґ б¤кїл аума¦ын Іамтиды. немеґдї тайдырыґдар (Ш.Хўсайынов, Таныс
Мемлекет Ѕз аума¦ыныґ тўтасты¦ын, Іол сў- адам). Е г е р д е жўлдыз бол десеґ, ЖарІырап
¦ылмауын жєне бЅлїнбеуїн Іамтамасыз етедї кЅкте жанар ем. Арманым жал¦ыз сол десеґ, Айды
(±Р Конституциясы). 1990 жылы 25 Іазанда да барып алар ем (А.Асылбеков, КЅкорай).
±азаІстан Ѕзїнїґ е г е м е н д ї г ї н жариялады ЕГЕРКИ ш ы л. с Ѕ й л. Егер жєне яки
(«Алматы аІшамы»). СыртІы саясатта єр мем- шылауларыныґ бїрїгуїнен жасал¦ан сЅз; єгєрєки,
лекет Ѕзге мемлекеттїґ егемендїгїн ескермей єгєрки. ХалыІтыґ дў¦алы аузына їлїккендерї
тўра алмайды («Ана тїлї»). Е г е м е н д ї к сол жо¦ары Ѕрлеп, атаІІа ие боп ж¤р де, е г е р к и
мемлекеттї Іўрып отыр¦ан ўлттыґ саяси билїгїн Іар¦ыс ал¦андары – оґбай жўртта Іал¦ан итке
Іор¦ауы тиїс (±ЎЭ). ўІсап, тентїреп кеткен (Ç.Шашкин, Сенїм).
ЕГЕН= е т. с Ѕ й л. Игi. МуапыІ аІыл серїк Е г е р к и болыс екеґ келген болса, Келїн де
болмаса е г е н, Не пайда к¤шке сал¦ан омыраудан. айтІанына кЅнген болса. ЖарастыІ Ѕзїґїз-
Жїгїтке д¤ниеден не тїрлїк, Жолдасын егер тас- ге болар едї, ±ўсыґыз тў¦ырыґа тезден Іонса
тап Іашса жаудан («±аз. єдеб.»). (Ж.Саин, Таґд. шы¦.). К¤лїктїґ бўл шабысы,
ЕГЕР1 з а т. к Ѕ н е. АтІа ерттейтїн ер, ер- ерлегенї, Нўр болып жаусын жерге терлегенї
тоІым. Е г е р д ї дала¦а тастай салып едїм, айыл- Е г е р к и бўл шабыста бел аспаса, Жолдасын
тўрманын ит жеп Іоймас па екен («Қаз. әдеб.»). болар едї жерлегенї (С.Сейфуллин, јлеґд.).
ЕГЕР2 с ы н. к Ѕ н е. јш, Іас, дўшпан; араз. ЕГЕРЛЕ1= е т. Ойран Іылу, Іирату, ойсы-
Екї ел е г е р болса, ептї жїгїт Іатын алар рату, б¤лдїру. Бейбїт жатІан ауылды е г е р л е п
(МаІал). Ўмытпан, достыІ кЅрдїм естен кетпес, ойран салды («Єдеб. жєне искусство»).
Жауымды таныттыґдар, сїрє, кешпес. Ер Ѕлер, ЕГЕРЛЕ2= е т. к Ѕ н е. Ертте. Атымды,
е г е р болар, Іандар а¦ар, Сонда да ер ўланныґ ертеґ ерте е г е р л е й м ї н, Ая¦ын отІа Іойсам
аттары Ѕшпес (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). шїдерлеймїн. Отыз емес, ІырыІ т¤йе ап кетсем
Егер Іылды [етт¿]. јшїктїрдї, жауластыр- де, Даушыны сїздїґ елге жїбермеймїн («±аз.
ды, араздастырды. Тарт шалаґды таста¦ан, Бє- єдеб.»).
ленї сенсїґ баста¦ан. Ел арасын е г е р ¦ ы п, ЕГЕРЛЕУ1 Егерле етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
±алмады малым шашпа¦ан (Б.Адамбаев, АІ- ≈ Ойран Іылып е г е р л е у.
бЅбек). Екї елдї е г е р І ы л м а й бїтїстїрїп, ЕГЕРЛЕУ2 Егерле етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
абырой-атаІІа ие болу ¤шїн, Но¦айбай аІсаІал ≈ Атты е г е р л е у.
мўнда Ѕзї келген екен (С.Талжанов, Ўлдай.). ЕГЕРЬ [нем. Iäger] з а т. 1. ±орыІта¦ы
О, Ыбырай! Тапа-тал т¤сте ел шауып, е г е р жєне басІа жердегї аґдар мен Іўстарды
е т е т ї н д е й не кегїґ бар едї (М.АІынжанов, Іор¦айтын саІшы, ІорыІшы, аґ шаруашы-
Ыбырай). лы¦ыныґ Іызметкерї. Осы маґныґ е г е-
ЕГЕР3 з а т. с Ѕ й л. Ы¦ыр. Борандар кЅп р ї Кєрїбайды б¤кїл аудан Іўрмет тўтып
едї, БўршаІтар сартылдап, Ел е г е р боп едї, сыйлайды (Аялы жандар). 2. є с к. Кейбїр елдер
Нажа¦ай жарІылдап (I.Жанс¤гїров, Шы¦.). єскерлерїндегї, оныґ їшїнде орыс єскерїндегї
ЕГЕР4 ш ы л. ШарттыІ Іатынасты (мєн- арнаулы, ерекше атІыштар бЅлїмїнїґ солдаты.
дї) бїлдїретїн жал¦аулыІ шылау; болмаса, ЕГЕРѕМ ш ы л. е с к ї к ї т . Егер. Е г е р ї м...
немесе, єйтпесе, яки. Е г е р кЅз жоІ болса, Іызды бермесе, АйтІаныма кЅнбесе, Айдауыма
д¤ниедегї кЅрїктї нєрселердїґ кЅркїнен Іайтып ж¤рмесе, Бататын жерге батсын, – деп,
лєззєт алар едїк (Абай, Тол. жин.). – Е г е р [Жауласар] жерїн айтсын, – деп (±ыз Жїбек).
ദа шы¦а Іал¦андай болсаІ, кездїк керек ЕГЕС з а т. 1. Ерегїс, талас-тартыс, ІаІ-
боп Іалар (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар). ты¦ыс. Бўл ескїден келе жатІан ескї е г е с,
Хан икемге келетїн болса асыІпайсыґдар, ел билїгїне таласудан шыІІан баІастыІ (I.Есен-
е г е р икемге келмесе Іар суы кетпей келетїн берлин, ±аЇар). Осы ІайшылыІ жиї-жиї ІаІ-
болыґдар (М.Тиесов, Єґгїм.). Мїн тапсаґ ты¦ысулардан, е г е с т е р д е н кейїн єкесїмен
е г е р жолдастан, ЎсаІ деп оны жўбатпа. бїржола ажырасу¦а єкеп соІтырады (М.±аратаев,
Талапкер, Іатал бол жастан, УаІытпен дайым Ту¦ан єдеб.). јґкей жаІсы Іосылса, Бїтїре-
жўп атта (Ж.Молда¦алиев, Поэм.). дї кеґестї, јґкей жаман Іосылса, шы¦арады
ЕГЕРДЕ ш ы л. Егер, яки, я¦ни. Е г е р д е е г е с т ї (Бес ¦асыр.). СЅз арасында е г е с те
естї кїсїлердїґ Іатарында бол¦ыґ келсе, к¤нїґде болды, к¤ш те айтылды. Жўрттыґ сай-с¤йегїн
бїр мєртебе, болмаса жўмасында бїр, еґ болмаса, шымырлатып, ж¤регїн тебїренткенї марІўм
айында бїр Ѕзїґнен-Ѕзїґ есеп ал (Абай, Тол. Смайылдыґ Іарт єкесї Жаулыбайдыґ сЅзї
жин.). – Е г е р д е сїзден МырІал бїрдеґелер болды (А.НўрІанов, Дала Іыран.). 2. Бєсеке,
сўрай Іалса, т¤к те бїлмеймїн, аулаІ кет деґїз жарыс, тайталас. Талай ўл, талай Іыздары
139 ЕГЕС-ЕГЕС
ж¤лдесїн алды жарыстыґ, Ўлы е г е с т е Іыз- к е н ел болмайды. Ўзыннан Ѕшїмїз, ІысІадан
¦аны, барады шырІап, алыс тым (С.МўІанов, кегїмїз жоІ. Жєукенїґ Ѕлїмї бєрїмїздїґ де
Замандас). Ж¤ретў¦ын болсыншы, ўлым, бўл Іабыр¦амыз¦а батты (С.Омаров, ±ызыл арай).
есте: Ґўмыр Ѕзї ІысІарады е г е с т е. ±орабы ЖоІ, бєйгенїґ алдын КЅксерек алады, – деп
бїр кЅп бояудыґ їшїнде ±ажеттїсї тез бїтедї емес бїр топ атІўмар Іызба кїсїлер бїр-бїрїмен
пе?! (±.Мырзалиев, Бўлбўл.). е г е с ї п жатыр (Т.Оразов, ±аныш.). Неге
Егес етт¿ [Іылды]. Ерегїстї, таласты, тар- е г е с т ї м онымен? Есеп берер жоІ шама!
тысты. Жетпеген жиырма беске жас баласыґ, Баста¦ан їс Іолыґмен, Жеґбей кЅґїл тоІтар
Жўмыс Іыл, тїл ал¦ыш бол, е т п е е г е с (О.Ши- ма (Ґ.±айырбеков, Таулар.). Сол егїндей
пин, Екї дастан). Ол ¤шїн сал¦ан болсаґ ма¦ан Ѕстїк нўрмен бєрїмїз: бїр тїлекте жасымыз бен
кеґес, јзїґсїґ атаІты тау, асІар белес. Бїле кєрїмїз. Партиямыз, Отанымыз деп Ѕстїк, Дос
алмай Ѕз шамасын шалыІта¦ан, Жаманмен пен дос боп, жау мен жауша е г е с т ї к (±.Аман-
жарамайды е т у г е е г е с (Т.ѕзтїлеуов, Р¤стем.). жолов, Шы¦.).
Ел арасын е г е с І ы п, Ойым жоІ б¤лїк са- ЕГЕС-±ИЯС з а т. 1. Дау-дамай, талас-
латын. ±оныстан елдї бостырып, Немїз бар тартыс. Кєкенов зദа ж¤йрїк, е г е с-І и я с І а
ендї шабатын (Жамбыл, Шы¦.). Дєуїттей сенїґ жаны Іўмар (Ç.Шашкин, ТоІаш Бокин.). Гречко
жасыґ мыґ¦а келмес, Бай¦ўс шал, сЅзїмїзге сЅзге ергїш, адам¦а сенгїш, кЅґїл Іайтармайтын
І ы л м а е г е с. А¦ашты таста-да¦ы ¤йїґе бар, адам. Е г е с-І и я с туса, жайма-шуаІтатып,
Бїр к¤н т¤гїл, бїр са¦ат та сенїмдї емес (XX ¦. тайІып шы¦ады (З.Шашкин, ТоІаш Бокин).
Іаз. аІын.). 2. Ерегїс, ІаІты¦ыс, егес. ЫстыІкЅлдї айнала
Егеске т¤ст¿. Таласып-тартысты, бєсекеге Іоршап, Іыр¦ыздыґ екї руыныґ арасында¦ы
т¤стї, бєсекелестї. Немесе ба¦алап сен атпадыґ жер ¤шїн Іатал таластыґ Ѕрбїгенїне де талай
ба? Ату¦а ж¤рексїнїп батпадыґ ба? Єйтпесе жыл бол¦ан. Бїр-бїрїне илїкпей келген е г е с-
сўлудан сен дєме Іылмай, Е г е с к е т ¤ с у г е І и я с т ы ґ аІыры осыдан екї жыл бўрын Ѕткен
єдеп саІтадыґ ба? (С.Сейфуллин, јлеґд.). Єйтсе ІантЅгїс шайІасІа ўласІан (Ж.Бейсенбаев, Шо-
де Іарттыґ бўл жол¦ы єн айтуында ал¦ашІы Іан їзїмен). // јршелене егескен. Жылан м¤йїз
шырІауынан бїрталай алшаІтыІ бар едї. Ана ІошІарлардыґ е г е с-І и я с со¦ысын кЅрїп мєз
Ѕзїн таныту Іамында айтІан кезде е г е с к е т ¤ с- болатын (З.Шашкин, АІбота.).
к е д е й боп, барын салып, берїле шырІа¦ан ЕГЕСПЕ з а т. Ерегїспе, тайталас, бєсеке.
сияІты (М.Сєрсекеев, Ту¦ан жер). Ал ендї аттар Іайтатын жерден берї кїмнен кїм
Егес туды. Дау-дамай шыІты, ІаІты¦ыс озады деген е г е с п е басталады (М.±аратаев,
болды. КЅбїнїґ ж¤регїне бїр тау ¤шїн, сол таудыґ Далада.).
Іойнауында¦ы бїр кЅл ¤шїн ел їшїнде е г е с ЕГЕССѕЗ с ы н. Ерегїссїз, талас-тартыссыз.
т у ы п, їрге ашылып кете ме деп Іауїп кїрген Єдетте е г е с с ї з еш нєрсе їстемейтїн, жўмыс
(З.АІышев, Жаяу Мўса). ¤стїнде жиї к¤ґкїлдеп, шабан Іоз¦алатын
Егес шы¦арды. Дау-дамай ту¦ызды, керїс- Асаубайда да б¤гїн бїр кЅґїлдїлїк бар (Є.Сєр-
тїрдї, тартыстырды. јґкей жаІсы Іосылса, сенбаев, ТолІын.).
Бїтїредї кеґестї. јґкей жаман Іосылса, Ш ы ¦ а- ЕГЕСТѕ с ы н. Дау-дамайлы, талас-тар-
р а д ы е г е с т ї (XVIII-XIX ¦¦. Іаз. аІын.). тысты, бєсекелї. ±арысбек пен Єсїрбек ±ол
Егес¿ ¿шке [¿ште] кетт¿. Ежелден кектї едї, баста¦ан ер едї. Е г е с т ї жер бол¦анда, Дўшпан-
ескї кегї Іал¦ан едї. Бєйеке, Іўты болсын кЅн- ды Іыр¦ан бЅрї едї (Батырлар жыры). Алтын
сеґїз, Исатай ї ш к е к е т к е н е г е с ї ґ ї з. АІ Топжан, Єлїбай, Е г е с т ї жерде тоІталмай,
сўґІар т¤легїнде т¤к Іалады, Бўл да бїр Іал¦ан НўсІалы жауап сЅз табар (Јш ¦асыр.).
ж¤гїм демесеґїз (Шернияз Жарыл¦асўлы). ЕГЕСТѕР= е т. Ерегестїру, таластырып-
±анды егес. АсІын¦ан дау-дамай, талас- тартыстыру, керїстїру. Екї жаІтан бай, ІўлаІ,
тартыс. Кезде шаршап-шалдыІІан, Салып Е г е с т ї р ї п тўр екен. Атыстырып, айтаІтап,
майдан І а н д ы е г е с. Бўл – ІабаІтан Іалды Бў¦ып тўр¦ан сўм екен (I.Жанс¤гїров, Шы¦.).
ўІІан, Єке ¤йїнен кем емес (±.Ўябаев, От. «Јрит соІ»-тап екеудї е г е с т ї р ї п сыртынан.
жыл.). Сезбегендей не екенїн К¤лїп Іойып мўртынан,
±ызыл егес. ±атты тайталас, Іызу бє- Отырады сужўІпас, СужўІпасІа – дым жўІпас
секе. Жїгїттїґ жїгїтї І ы з ы л е г е с т е, Іызыл (М.Рашев, Бўйымтай). Омаровтыґ бїр ауыз сЅзї
Ѕґешїмен кЅзге т¤седї (Б.±ыдырбекўлы, Еш- ара¦а от боп т¤сїп ерлї-зайыпты екеуїн е г е с-
кїмге айтпа). т ї р ї п жатыр (Ш.ШалІаров, СерїккЅл.).
ЕГЕС2= е т. 1. ±айрау¦а, Ѕткїрлеуге кЅмек-­ ЕГЕСТѕРУ Егестїр етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
тесу. – ±ол арамды е г е с ї п жїбершї, Ѕтпей Іа- Єдї¦ўлдыґ ойына ал¦ан себебї – Ѕзгелердї Ѕзара
лыпты (Ауызекї). 2. а у ы с. Ерегїсу, таласу, е г е с т ї р у, таластыру арІылы ж¤йрїктердїґ
тартысу. АґдысІан ауыл болмайды, е г е с- бойында¦ы Іўшырын таратып, бїртїн-бїртїн
ЕГЕС-ЕГЕУ 140
кейїнде Іалдыру екенїн мен єуелде ദар¦ан ЕГЕТТѕРУ Егеттїр етїстїгїнїґ Іимыл ата-
жоІпын (Є.КЅшїмов, Жас аґшы). уы. ≈ Е г е т т ї р у керек.
ЕГЕСУ Егес етїстїгїнїґ Іимыл атауы; ере- ЕГЕТУ Егет етїстїгїнїґ Іимыл атауы.
гїсу, таласу, тартысу. Михаил Иванович ўры- ≈ Шал¦ыны е г е т у.
сатын бая¦ы бїр жєйт еске т¤скеннен берї мен ЕГЕУ1 з а т. 1. Металдыґ жўІа Іабатын
Сережамен е г е с у д ї де сиреткен болатынмын жанып, егеп Ѕґдейтїн немесе Ѕткїрлейтїн кЅп-
(Є.Сєрсенбаев, ТолІын.). Келмеген тїрї жанмен ж¤здї ўсталыІ Іўрал, аспап. Е г е у ¤ш Іырлы,
е г е с у г е, Осы Іўс десем сїрє, сенесїґ бе? тЅрт Іырлы, жўмыр жєне жалпаІ болып келедї
Сезбейсїґ мекен етїп Іал¦анында Јйїґнїґ ўя (±аз. тїлї темин. ТамаІ.). Бєйтен жўмсаІ е г е у-
салып тЅбесїне (Н.Исахметов, Ўландарым). Мен м е н егейтїн темїрдї т¤рпїдей е г е у м е н егеп
ауру деп мойытпа елдї Іўр бекер, Бўл дозаІта тўр¦анын кЅрдїм (Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды).
е г е с у м е н к¤н Ѕтер. М¤мкїн ма¦ан Ѕзїґ болып Иван егїн оратын машинаныґ тїстерїн
азаттыІ. ±ыл бў¦аудан ІўтІарар к¤н бїр жетер станокІа орнатып алып, ўзын е г е у м е н
(С.Сейїтхазин, Бїздїґ Сєкен.). Іаршылдатып егеп жатыр (Ж.Арыстанов,
ЕГЕСУШѕ з а т. Егескен адам. БїраІ еркїн СўґІар.). Олар кейде бїреуї е г е у ї н, бїреуї
кимелескендер арасынан тєртїп саІтаушылар¦а шапІысын, бїреуї Іайра¦ын ўстап, Іобдиын
Іарсы шы¦ып, е г е с у ш ї л е р жоІІа тєндїк аІтарып отырады (Є.Кекїлбаев, ±ўсІанаты).
(Є.КЅшїмов, Жас аґшы). 2. а у ы с. ЖўмсаІ емес, т¤рп¿дей Іатты нәрсе.
ЕГЕСУШѕЛѕК з а т. Талас-тартыс, дау- Валя оныґ саІалы тебендей е г е у иегї мен
дамай жасаушылыІ. ПартиялыІ платформалар тама¦ын аймалап, иїскеп, Іўмарлана с¤йїп
жЅнїндегї таластарды, дискуссияларды е г е с у- жатты (Ж.Тєшенов, Ал¦ашІы.). Егїн сал¦ан
ш ї л ї к т е р м е н шатастыру орасан зор Іате е г е у Іол шаруасыґ (М.МаІатаев, Шы¦.). Оныґ
бол¦ан болар едї (В.И.Ленин, Шы¦.). [Г¤лжамалдыґ] Іасында менїґ алаІанымды
ЕГЕСШѕЛ с ы н. ТайталасІа Іўмар, ерегїспе. да, саусаІтарымды да е г е у десе бол¦андай
Нўр¦анымныґ кєр Ѕтпес шў¦ылалы ж¤зїне (Т.Тоба¦абылов, Жазира).
е г е с ш ї л бїр мысІыл толыпты (М.Єуезов, Абай Егеуд¿ґ ж¤з¿не ўстады. ±айрап айдап салды,
жолы). МаІсат Ѕзїнїґ е г е с ш ї л мїнезїне батып д¤рлїктїрїп Іарсы шы¦арды. Таґнан тўрысымен
бет баІтырмады («±аз. єдеб.»). алмас Іылышты е г е у д ї ґ ж ¤ з ї н е ўста¦ан
ЕГЕСШѕЛДѕК з а т. Белгїлї бїр мєселе бо- елдї Іай к¤ш сабасына т¤сїрер (Р.Сейсенбаев,
йынша басІалармен т¤сїнїсїп, мємїлеге келудїґ Аґсау).
орнына ерегїс, тайталас, текетїрес жолына т¤- Егеуд¿ґ сыны¦ы, асылдыґ Іиы¦ы. Абзал
сушїлїк. јз м¤ддесїн жЅнсїз жо¦ары Іоюмен си- азаматтыґ ўрпа¦ы, тектїґ тўІымы. Е г е у д ї ґ
патталатындыІтан, е г е с ш ї л д ї к байсалдылыІІа с ы н ы ¦ ы, а с ы л д ы ґ І и ы ¦ ы ¦ой, бўл жїгїтке
Іарама-Іарсы ў¦ым («Ана тїлї»). Е г е с ш ї л д ї к – Іолдан келген ІамІорлыІтарыґды жасарсыґдар
адам мїнезїндегї немесе єлеуметтїк топтардыґ («±аз. єдеб.»).
їс-єрекетїндегї жа¦ымсыз сипат, байсалдылыІ- Егеу мата. Егеудїґ бедерї сияІты кЅлбеу
Іа Іарама-Іарсы ў¦ым (±ЎЭ). сызыІтары бар Іатты, уІаланбайтын мата.
ЕГЕСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Иесїз. Е г е с ї з жатІан Басында жўлдызды шлем. Е г е у м а т а д а н
не¦ыл¦ан мал, шопаны Іайда деймїн їшїмнен тїккен кителї, бура сан шалбары бар, Ѕзїмїздїґ
(С.Алдабергенов, Ал¦а). ±ўдыш (Ж.Молда¦алиев, Айналайын.).
ЕГЕСѕЛѕК з а т. с Ѕ й л. Иесї болушылыІ. Егеу мўрт. Егеудей Іайратты мұрт. Ує-
±орыІІанымнан кейїн Іарай зыта ІашІым лидїґ е г е у м ў р т ы едїрейїп, Іарашы¦ы
келїп кетсе де, еркектїк намысыма ¤й е г е с ї- ойнаІтап кеткен-дї (Ґ.Сланов, ШалІар).
л ї г ї м Іосылып, Ѕзїмдї єреґ-єреґ ўстадым Егеу сЅз. а) Т¤рпїдей Ѕткїр сЅз, Іатал сын.
(±.Шыґ¦ысов, Бетпе-бет.). ОІтын-оІтын е г е у с Ѕ з естїмеген Адам ба
ЕГЕТ= е т. ±айрату, Ѕткїрлету. Сырбай екен, аІылды, естї ме екен? ... Єлгї сынды єзїлдїґ
ўсталар¦а ораІтарды даярлатып, бєрїн де е г е- б¤кпесї бай Интервью к¤лкїмен бїттї осылай
т ї п, Іайратып, ўстарадай Іылпылдатып Іойды (X.Ер¦алиев, К¤йдастан). є) ±айрап салма сЅз.
(С.МўІанов, Шы¦. жин.). Тўла бойында¦ы бар Е г е у с Ѕ з д ї Іойдырды (Ауызекї).
мїн – к¤рек тїсї сойдаІтау-ды. Бойжеткенде Ерд¿ґ ер¿, егеуд¿ґ сыны¦ы. МыІтыныґ мыІ-
е г е т ї п, алтынмен аптатІан (Т.ЄлїмІўлов, тысы, асылдыґ асылы. јлїм ¤рейї – теґїз д¤-
Кертол¦ау). лей дауыл емес пе? О¦ан е р д ї ґ е р ї, е г е у-
ЕГЕТКѕЗ= е т. ±айратІызу, жаныту, д ї ґ с ы н ы ¦ ы шыдайды (А.Лекеров, Т¤з
Ѕткїрлету. ≈ ОраІты е г е т к ї з. г¤лї). Е р д ї ґ е р ї, е г е у д ї ґ с ы н ы І т а р ы
ЕГЕТКѕЗУ Егеткїз етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Ер ¤стїнде Іал¦ыды, тыныІпады. Антеннасы
≈ Шал¦ыны е г е т к ї з у. секїлдї мўзжар¦ыштыґ ±ойшылардыґ сорай¦ан
ЕГЕТТѕР= е т. ±айрату, жаныту, Ѕткїрле- ІўрыІтары (ј.Нўр¦алиев, ±айыґда.). Мўнда
ту. ≈ Араны е г е т т ї р. тек, елїм деген е р д ї ґ е р ї, е г е у д ї ґ с ы н ы-
141 ЕГЕУ-ЕГЕУ
¦ ы ¦ана Іалады (±.МўІамеджанов, јзїме де.). Нартай ендї атысІа бел шешїп, кїрїсїп кеткен
Тойдан кейїн «е р д ї ґ е р ї, е г е у д ї ґ с ы н ы- (М.Д¤йсенов, Мейман.).
¦ ы» деп Іасына баласы Јйсїндї бас Іылып ж¤з Жа¦ы егеудей Іырлан¦ан. Екї жа¦ы кїрїґкї,
жїгїт берїп аттандырады (Ш.Смаханўлы, Шығ.). Ѕте арыІ. Келсе балалар класІа жиналып
Кеск¿р егеу. јткїр егеу. Секїлдї к е с к ї р Іалыпты. ±арсы алдынан Ѕте ж¤деу, ж а ¦ ы
е г е у, елуїм-ай, Бола ма ендї Іайта айналып е г е у д е й І ы р л а н ¦ а н жас жїгїт шыІты
келуїґе-ай. Сула¦ан жан¦ан Ѕрттей Ѕте шыІтыґ, (Д.Досжанов, Тўлпар.).
ЖоІ екен д¤ние сенїґ сенїмїґ-ай (АІберен). ЕГЕУДЕЙѕН с ы н. ф о л ь к. Егеудей.
ЕГЕУ 2 Еге етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Е г е у д е й ї н АсІары – асырмайтын бЅгеуде-
1. Егеумен жану, Ѕткїрлеу. СлесарьлыІ бўйым- йїн, Шал¦ыны – жан жаралап е г е у д е й ї н. Са-
дар їстеу ¤шїн стол¦а орнатыл¦ан кїшкене тис- малы – ж¤регїґдї жўла жалмап, Су сЅзї – «кел Іо-
ки (темїрдї Іыстырып Іойып е г е у, кесу ¤шїн), сыла бебеулейїн» (I.Жанс¤гїров, Шы¦. жин.).
бал¦а, ара, Іол бўр¦ы, тескїш Іажет (Семья ЕГЕУ±ЎЙРЫ± з а т. 1. КЅбїне дымІылды,
тєрбиесї). 2. Тегїстеу, жЅндеу. КЅптеген созыл- сулы жерлердї мекендейтїн зиянды, тўмсы¦ы
малы жараны жою ¤шїн бўзыл¦ан тїстїґ т¤бїн с¤йїр, Іўйры¦ы ўзын їрї сўр тышІан. ±ойманыґ
суырып тастау немесе Ѕткїр Іырларын е г е у Іал¦ан-ІўтІанына тойын¦ан мысыІтай їрї е г е у-
керек (С.БаймаІанова, Ауыз. рагы). І ў й р ы І Бостанныґ да алдынан ж¤гїрїп
ЕГЕУБАС з а т. Ѕ с. <лат. sclerochloa> Ѕттї де, Іарദы бўрышІа барып о да ¦айып
±ўр¦аІ далалы жерде Ѕсетїн шЅптесїн астыІ болды (X.Рахимов, ±ыз¦алдаІ). 2. з о о л. <лат.
тўІымдасына жататын бїр жылдыІ Ѕсїмдїк. rattus> Кемїргїштер отряды Іаптесерлер
±азаІстанда ѕле Алатауыныґ, Батыс Тянь- тўІымдасыныґ бїр туысы. Е г е у І ў й р ы І-
Шаньнїґ, ±аратаудыґ сортаґ жерлерїнде Ѕсетїн т а р тауда, Ѕзен-кЅл маґында, елдї мекендерде,
бїр т¤рї – Іатты е г е у б а с бар (±ЎЭ). егїстїк тЅґїрегїнде кездеседї, кЅбїнесе,
тўр¦ын ¤йлер мен Іора-жайларда, азыІ-т¤лїк
ЕГЕУДЕЙ с ы н. 1. Егеу сияІты, егеу тєрїздї.
Іоймаларында тўраІты тїршїлїк етедї (±ЎЭ).
– ЖарІыным, – дедї аґІылдай к¤лїп ±айсар, –
Е г е у І ў й р ы І ±азаІстанныґ барлыІ жерїнде
бўрын Іандай Іатты тасІа сал¦анымда да е г е у-
дерлїк тара¦ан. Єсїресе, солт¤стїк, шы¦ыс
д е й жонып т¤сетїн едїґ, ж¤рек тўсыґа Алтын
облыстарда кЅп кездеседї (X.±ыдырбаев,
жўлдыз таІІаннан берї, ж¤регїґ ауыратынды
Зиянкес кемїргїш.). Е г е у І ў й р ы І т а р – бау-
шы¦ар¦ансыґ ба? (I.Есенберлин, Алтын Іўс). 2. баІша а¦аштарыныґ, ауылшаруашылы¦ы мен
а у ы с. ±атты, т¤рпїдей. – Ал, а¦а, жарты са¦ат орман шаруашылы¦ыныґ зиянкестерї. Адам
жолдас болсаІ та ІоштасайыІ,– дедї ол. ±олы мен ¤й малдарына аса Іауїптї аурулар (оба,
е г е у д е й екен (С.БердїІўлов, Егеулї найза). безгек, с¤зек та¦ы басІа) таратады, сондыІтан
Сєлем бере ўсын¦ан Іолымды е г е у д е й кЅнтаІа олар мекендейтїн ¤йлер мен астыІ Іоймала-
алаІанынан босатпай, шегїр кЅзїн сы¦ырайта, рын мезгїл-мезгїл дератизациялап отыру керек
шал¦ы мўртыныґ ўшы жыбырлап, бетїме тесїле (±ЎЭ).
Іарады (Н.Сералиев, ±ўм адам.). Жўмыс їстеуге Сўр егеуІўйрыІ. з о о л. <лат. rat-
жарамай, к¤регїне с¤йенїп тўр¦ан Рай¦а кЅзї tus norvegicus> Тўмсы¦ы с¤йїр, денесїн сўр
т¤скенде секпїл солдаттыґ е г е у д е й жез мўрты т¤стї ж¤н басІан Іаптесерлер тўІым-
тїкїрейїп кеттї (Є.Нўрпейїсов, Сергелдеґ). дасы. С ў р е г е у І ў й р ы І республикамыздыґ
3. а у ы с. јткїр, уытты. СондыІтан да жўрт батыс жєне солт¤стїк аудандарында кЅбїрек
оны ¤лкен дескен, Кездескенде Іол Іысып, кездеседї, сы жылдары басІа облыстар¦а да
к¤лїмдескен. Ал есуас єкїмдер тайсалма¦ан, Íå тарай бастады (±ЎЭ). С ў р е г е у І ў й р ы І
аІынныґ е г е у д е й тїлїн кескен (±.Мырзалиев, жылына шамамен сегїз сегїзден бес рет ба-
АІ отау). К¤й Іа¦ып, ат со¦ып, зыІысы шыІІан лалайды, оныґ єрбїреуї ¤ш айдан кейїн Ѕздерї
ІаІпаІтай Іара жїгїт Іарсы алдымда тўр. АІ де кЅбейе алады (Жалпы биология).
жалаІтан¦ан ернїн е г е у д е й Іўр¦аІ тїлїмен ЕГЕУ±ЎЙРЫ±ТАЙ с ы н. ЕгеуІўйрыІ
сипалайды (Ç.Иманбаев, Солма. г¤л.). 4. а у ы с. сияІты, егеуІўйрыІ тєрїздї. Т¤ркїстан тЅґї-
Сайдыґ тасындай, мыІты, Іарулы, атпал. регїндегї ІазаІ атаулы шаЇарды Іор¦аймыз деп
БалыІшы ауылы бїр жеґнен Іол шы¦арып, жатІанда, Бєсентин жїгїттерї кемеден ІашІан
ынтымаІІа келе Іалды... Е г е у д е й он шаІты е г е у І ў й р ы І т а й елге кетїп Іалудыґ ретїн
жїгїт дайын тўрды (С.Талжанов, Ўлдай). Е г е у- таба алмады (ѕ.Есенберлин, Жанталас). Е г е у-
д е й ерлер жиналып, Егей тЅстї ат мїндї, Жўп- І ў й р ы І т а й зор тышІандардыґ астыІ
жўмыр Іылып сауырын (АІын жырлары). даІылына ¤лкен зиян келтїретїнї белгїлї («Жас
Егеудей тид¿. Т¤рпїдей тидї, кЅґїлїне келдї. Алаш»).
Айманк¤лдїґ єлгї сЅзї жас аІын жїгїтке е г е у- ЕГЕУ±ЎМ з а т. Металдыґ, тастыґ бетїн
д е й т и д ї (М.Д¤йсенов. Мейман.). Осындай тегїстеуге, єрлеуге, тазалау¦а Іолданылатын
е г е у д е й т и е т ї н сЅз естїсе, ІаЇарына мїнетїн ўнтаІтал¦ан минерал (наждак).
ЕГЕУ-ЕГЖЕ 142
ЕГЕУЛЕ= е т. 1. Егеумен Іайрау, Ѕткїрлеу. ±ыруар рулар кЅп, Іай саланы ±азаІтыґ негїзї
Жергїлїктї жўмысшылардан сўрастырылып деу, – ой салады. ѕшїнде ар¦ын да бар, найман
алдыр¦ан араны е г е у л е п Ѕткїрледїк («Егемен да бар Е г ж е й мен тегжейїн кїм айта алады
±азаІстан.»). Айдын ш¤йсеґ тарлан ш¤й (Т.Шопашев, ЖастыІ.).
КЅтерїлген сона Іўтылмас, Жау¦а кисеґ бе- ЕГЖЕЙ-ЕЖЕЛГѕ с ы н. Бўрын¦ы, ерте
рен ки, е г е у л е г е н болат Ѕте алмас (Шалкиїз // заман¦ы. Е г ж е й-е ж е л г ї ру-тайпа заґын
Алдаспан). 2. а у ы с. Бїр нєрсенї айта беру, мезї бўл Іария ай тўтыл¦анда¦ы жарыІ жўлдыз
Іылу, ы¦ыр Іылу. Бостан-босІа бїрїмїздї бїрїмїз санайтын да, бїлїмнїґ жетїмсїздїгї жастардыґ
е г е у л е п Іажай бермейїк. Онсыз да басы жў- болаша¦ы жайлы ойлау¦а м¤мкїндїк бермейтїн
мыр бїздей пенделер не кЅрмедї (Р.РайымІўлов, (±.±ўрман¦алиев, Атырау аруы).
Жасыл белес). ЕГЖЕЙЛЕ= е т. 1. Тєптїштеу, аныІ-Іа-
ЕГЕУЛѕ1 с ы н. 1. Егелген, Іайрал¦ан, Ѕт- ны¦ына жету. Оныґ Ѕґїнде Іынжылыс барын
кїрленген. Єр нєрсеге бїр к¤лїп, кЅґїлдї ж¤р- ദар¦ан Кенжебек ендї е г ж е й л е й берудї
ген оІушылардыґ Іолында е г е у л ї к¤рек, лайыІсыз кЅрдї (А.Хангелдин, Табыс. та¦дыр.).
шыґдал¦ан кетпен, тырма («Лен. жас»). Айтып ±ара жўмыстан кЅтерїлген Іарапайым жўмысшы
айтпай не пайда, Е г е у л ї найза Ѕґгерген, Азды мўІтажымен кЅбїрек сансады, соларды е г ж е й-
кЅпке теґгерген (Махамбет, Шы¦.). Далада Іў- л е п т¤сїнетїн де осы адам бол¦ан соґ Ѕзїне
лан домбай шўбырса, О-да¦ы бїр е г е у л ї оІІа келушї де кЅп, єр тўстан кеп мўґ-мўІтажын
жолы¦ар (Шалкиїз // Алдаспан). 2. а у ы с. сарІа айтушылар да аз болмайды (А.Байтанаев,
±айрат берген, Іуат берген. Жолда¦ы талай ±ансонар). О баста шын кЅрїнїп бў да ма¦ан,
Ѕлї ердї, Ес тўту Іалды тасалап. јздерїн бўлар Е г ж е й л е п оныґ жайын сўрама¦ам. Ойласам,
е г е у л ї (М.Єлїмбаев, Ту тїккен). еркїмен еш хан Ѕлмептї, Еш патша Ѕздїгїнен
Егеул¿ найза Іол¦а алды. п о э т. јткїр де Іўлама¦ан (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес).
¤шкїр найза ўстады. Тўлпар мїнїп ту ўстап, кЅк
2. с Ѕ й л. Жїктеу, буын¦а бЅлу. Ермек е г ж е й-
болат сауыт киїнїп, е г е у л ї н а й з а І о л ¦ а
л е й оІып танысып бол¦ан соґ Іўжаттарын
а л ы п, елдї жаудан Іор¦айтын Іолбасшы бо-
Досжанныґ Ѕзїне Іайтып бердї (А.Байтанаев,
ларсыґ (С.МўІанов, Шы¦. жин.). ±алыґ жау¦а
Жദырды дала).
жал¦ыз шабатын ж¤ректї бол¦ан¦а ўІсайды.
ЕГЖЕЙЛЕТ= е т. Егжей-тегжейїне дейїн
Жദабыл бабасы сияІтанып е г е у л ї н а й з а
жеткїзїп аныІтау. Асыныґ ая¦ына Іарамай,
І о л ¦ а а л ы п жау¦а аттанатын (С.Бал¦абаев,
ШЅл). Ереулї атІа ер салмай, Е г е у л ї н а й з а тездете бар¦ан. Уєкїл т¤йїлїґкїреп отыр екен,
І о л ¦ а а л м а й, Еґку-еґку жер шалмай, ±оґыр жа¦дай сўрастырды. Пїшен дайындаудыґ
салІын тЅске алмай... Ерлердїґ їсї бїтер ме?! барысынан е г ж е й л е т т ї (К.Ахметбеков,
(Махамбет, јлеґд.). АлІакЅл).
ЕГЕУЛѕ2 с ы н. с Ѕ й л. Егулї. Бўл кезде е г е у- ЕГЖЕЙЛЕТУ Егжейлет етїстїгїнїґ Іимыл
л ї биїк а¦ашы бар совхоз орталы¦ы да кЅрїнген атауы. Бєрїн тєптїштеп сўрап е г ж е й л е т у ї
едї (А.Шамкенов, ШапаІ). тегїн дейсїґ бе (Ауызекї).
ЕГЕУСѕЗ с ы н. Егїлмеген, отыр¦ызылма¦ан. ЕГЖЕЙ-ТЕГЖЕЙ з а т. Бїр нєрсенїґ жай-
Кеттї-ау, – деп, – артында бїр г¤л е г е у с ї з, жапсары, аныІ-Іаны¦ы; б¤ге-шїгесї, ўґ¦ыл-
Іай¦ыдан шымырлатып ж¤регїн сыз, Володя шўґ¦ылы. ОІи¦аныґ ендїгї е г ж е й-т е г ж е й ї н
отыр ойдыґ Іўша¦ында, Маґдайын Іос Іолымен кейїнгї к¤ндердїґ сыба¦асына саІтап, Іай¦ылы
тїреп ¤нсїз (Ф.Оґ¦арсынова, Асау толІын.). к¤йдїґ Іайырмасын ¦ана ойлайыІ (С.МўІанов,
ЕГЕУШјП з а т. ө с. <лат. myriophyllum> Аспаз.). Мен олардыґ жеке їстерїнїґ е г ж е й-
Ўзынды¦ы 15-80 см кЅп жылдыІ су Ѕсїмдїгї. т е г ж е й ї н Іайдан бїлейїн (С.Омаров, Таста¦ы
Е г е у ш Ѕ п Ѕзен-кЅлдердїґ жа¦асында, негїзї- жазу). ±ўрманбек сол к¤нї рота¦а Іайтып
нен тўщы су т¤бїнде басІа су Ѕсїмдїктерї- келмедї. Жау Іор¦анысыныґ ал¦ы шебїн єбден
мен бїрїгїп, Іалыґ то¦ай болып Ѕседї (Ботани- баІылап, е г ж е й-т е г ж е й ї н тєптїштеп бїлїп
ка.). ±азаІстанда е г е у ш Ѕ п т ї ґ екї т¤рї – алмай, ол оІ шы¦армайтын (С.Сейїтов, СЅз
шоІ егеушЅбї жєне масаІты егеушЅбї Ѕседї сўра.). БїраІ бўныґ бєрїн ноІатына жеткїзе е г
(±ЎЭ). Е г е у ш Ѕ п т ї ґ су астында¦ы то¦айлары ж е й-т е г ж е й ойлап шешуге Ѕз аІылым жетер
балыІтыґ уылдырыІ шашатын Іолайлы орны емес (Б.Аманшин, Жар мўґы).
болып табылады (±ЎЭ). Егжей-тегжей¿не дей¿н ойластырды. Жан-
ЕГЖЕЙ з а т. Бїр нєрсенїґ аныІ-Іаны¦ы, жай- жаІты ойластырды, бєрїн ескердї. СЅзї орынсыз
жапсары. Алдымда¦ы баланыґ Іалай айтІанын болды, сЅзїн терїс т¤сїндї. СЅзїмїз аша шыІпас
Ѕзї бїлсїн, мен осы екї ауыз сЅздї осылай т¤- ¤шїн бўныґ бєрїн е г ж е й-т е г ж е й ї н е д е й ї н
йїндедїм де саябыр тўтып, шаруасыныґ е г- о й л а с т ы р ы п, жаттап алдыІ (Б.СоІпаІбаев,
ж е й ї н сўрадым (±.Сал¦арин, Жаныґда ж¤р.). јлгендер.).
143 ЕГЖЕ-ЕГУС
Егжей-тегжей¿не жетт¿. Т¤гел аныІтады, ЕГЖЕЙ-ТЕГЖЕЙЛѕК з а т. с Ѕ й л.
àíû²-²àíûғûí бiлдi. Ал бїраІ ашыІ ауыз болма, Егжей-тегжей. Нысанныґ е г ж е й-т е г-
єбден е г ж е й-т е г ж е й ї н е ж е т ї п жаз ж е й л ї г ї, жалпы кЅлемї, нысанды сатып алу
(М.Иманжанов, КЅк белес). Єрбїр їстїґ е г ж е й- мерзїмї жєне нысанныґ орны бойынша талап
т е г ж е й ї н е ж е т п е й тыным таппайтын конкурстыІ Іўжаттамада кЅрсетїлген («Егемен
бўл адамныґ Іазымыр мїнезїн майордыґ бўрын ±азаІстан»).
да естїгенї бар (К.ТоІаев, ТасІын). ЕГИПЕТТѕК1 з а т. Египет тўр¦ыны, мы-
ЕГЖЕЙ-ТЕГЖЕЙЛЕ= е т. Егжей-тегже- сырлыІ. АуылдыІ жердегї е г и п е т т ї к т е р
йїне жету, аныІ-Іаны¦ын айІындау. ±азаІ да- маІта, к¤рїш, кЅкЅнїс Ѕсїрумен басымыраІ ай-
ласын кЅп аралап, ой-шўІырын е г ж е й-т е г- налысады («Жалын»).
ж е й л е п ал¦ан шетен ІалпаІ бїр нєрсеге Іайран ЕГИПЕТТѕК2 с ы н. Египетке Іатысты,
Іалды (С.Шаймерденов, Жыл Іўсы). Мен Съез- со¦ан тєн. Е г и п е т т ї к мєдениет пен ар-
дер сарайына Іалай кїргенїмдї де, ¤лкен жина- хитектураныґ кЅп ¦асырлыІ тарихы бар («Лен.
лыстыґ Іалай бастал¦анын да е г ж е й-т е г- жас»).
ж е й л е п айтып бере алмаспын (Ы.ЖаІаев, ЕГИПТОЛОГ з а т. Египтология ¦ылымы
Менїґ баІытым). Бўдан соґ Єуез Камалетдиннїґ бойынша зерттеу жўмысын ж¤ргїзетїн ¦ылым,
келїп кеткенї мен ±араІаннан тарап жатІан маман. Е г и п т о л о г т а р д ы ґ Каирде Ѕткен
сЅздїґ мєнїсїн е г ж е й-т е г ж е й л е п сўрап конференциясына ±азаІстаннан ¤ш адам Іа-
алды (К.Оразалин, Абай.). тысты («Соц. ±аз.»).
ЕГЖЕЙ-ТЕГЖЕЙЛЕУ Егжей-тегжейле ЕГИПТОЛОГИЯ з а т. Ерте заман¦ы
етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Бар-бєрїн сўрап, е г- Мысыр елїнїґ (Египеттїґ) тїлїн, мєдениетї мен
ж е й-т е г ж е й л е у м е н тексере ў¦ып кЅзїне Ѕнерїн тарихы мен экономикасын зерттейтїн
жас та оралады. Бауырмал елжїреген ж¤ректї ¦ылым саласы. Бїздїґ елїмїзде е г и п т о л о-
Јрияны кЅремїз. АІжарыла Іуанады. К¤тїмїн г и я ¦ылымымен айналысатын ¦алымдар бар
ойлау¦а, со¦ан Іам жасау¦а кїрїседї (А.ТоІпанов, («Соц. ±аз.»). Ол тасты Наполеон экспе-
Б¤гїнгї к¤н). дициясына қатысқан бiр солдат 1799 жылы
ЕГЖЕЙ-ТЕГЖЕЙЛѕ с ы н. Жан-жаІты, кездейсоқ тауып алған едi. Мiне, осы күн – е г и п-
толыІ. Ол їстїґ жайына, шопандыІ Ѕнер сыр- т о л о г и я н ы ңѓбасталған күнi (С.Абдрахманов,
ларына келгенде наІпа-наІ Іолмен Іой¦андай Елдiк сыны).
¦ып, е г ж е й-т е г ж е й л ї сЅйлеп бердї ЕГУ1 Ек етїстїгїнїґ Іимыл атауы. А¦аш жєне
(С.Байжанов, Сыр.) ±абеннїґ жетекшїсї сЅзден бўта тўІымдарын е г у д е н бўрын, оны Ѕндїру
бас тартып, диссертант жЅнїнде де, диссертация ¤шїн бїраз уаІыт керек екенї мєлїм (А.Балтабаев,
туралы да бар пїкїрїн е г ж е й-т е г ж е й л ї жазып Жасыл орман). Ол ¤шїн жўмыс їстеуге тиїспїз.
бергенїн, о¦ан Іосар-алары жоІ екенїн айтты АстыІ е г у керек, мал Ѕсїру керек (Б.ТоІтаров,
(З.±абдолов, Жалын). Парламент депутаттары ±ыран.). Осылардыґ Ѕнегесїн кЅре тўра, тигїзер
да жо¦ары Ѕкїлдї органда парламенттїк Іызметтїґ пайдасын бїле тўра, кЅп жерде егїндї аґызаІтан
єлемдїк демократиялыІ дєст¤рлерї мен стилїнде Іор¦айтын а¦аш е г у г е єлї де кЅґїл бЅлїнбейдї
ІалыптасІан єдїстер мен нысандар¦а сєйкес (С.АІтаев, Дала.).
б¤кїл Іызметїн парламентте – заґ шы¦ару ЕГУ2 Ек2 етїстїгїнїґ Іимыл атауы. Про-
процесїнде шо¦ырландырып, заґдармен филактика дегенїмїз – аурудыґ алдын алу,
е г ж е й-т е г ж е й л ї аныІтал¦ан, наІты саяси- ауруды болдырмау, атап айтІанда тазалыІ саІ-
єлеуметтїк мєртебедегї Ѕкїлдїктерге ие болып, тау, єрт¤рлї аурулар¦а Іарсы е г у (С.Сўбхан-
... мїндеттї т¤рде тўраІты жєне аІы тЅленетїн бердин, јсїмдїк-дєрї.). ±орша¦ан ортаныґ
негїзде он жыл жўмыс їстеп отыр («Егемен жа¦ымсыз єсерїмен ол азаяды, ал туберкулезге
±азаІстан»). Руда шикїзатында¦ы барлыІ Іарсы алдын ала е г у арІасында кЅбейедї
пайдалы компоненттердї толыІ пайдалану (Туберкулез). Пастер сол к¤нї Ѕзїнїґ е г у
мїндетїн ойда¦ыдай шешу ¤шїн рудалардыґ єдїсїн адамды Іўтыру ауруынан саІтанды-
геологиясын, минералогиясын, геохимиясын ру маІсатында тарихта бїрїншї рет Іолданды
е г ж е й-т е г ж е й л ї жете зерттеп, оларды (Х.Жўматов, ±ўтыру ауруы).
Ѕндїрудїґ жєне технологиялыІ жа¦ынан ЕГУЛѕ с ы н. ТўІым себїлген, егїлген. АІыл
Іайта Ѕґдеудїґ не¦ўрлым прогрестїк жолдары деген – денеге е г у л ї дєн, су¦арыла кїредї о¦ан
мен єдїстерїн їздестїру Іажет (±.Сєтбаев, да жан (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.).
±азаІстан.). Ендї к¤н тєртїбїне айнымалы ЕГУСѕЗ1 с ы н. Егїн егїлмеген, егїлмей Іал¦ан.
шамалар саласында¦ы сандыІ Іатынастар мен Е г у с ї з Іал¦ан астыІ, орылмай Іал¦ан шЅп
кеґїстїк пїшїндерїн Іарастыру, оны е г ж е й- мўныґ айІын дєлелї ¦ой («±аз. єдеб.»).
т е г ж е й л ї зерттеу проблемасы Іойылады ЕГУСѕЗ2 с ы н. Аурудан, їндеттен саІтау
(А.КЅбесов, Математика.). ¤шїн ауру таяІшасы жїберїлмеген. ѕш с¤зегї
ЕГУШ-ЕГIЗ 144
їндетїнїґ алдын алу ¤шїн балаларды е г у с ї з пен оІу е г ї з (Д.Досжанов, Зауал). Талант пен
Іалдырмау керек (Семья тєрбиесї). халыІ е г ї з, халыІ аты талантымен танымал
ЕГУШѕ1 з а т. 1. Жерге тўІым себушї; егїн («±аз. єдеб.»). АбаІтыда бїр жыл жатып, жарыІ
егушї, а¦аш (г¤л, жемїс) отыр¦ызушы. Осында д¤ниенїґ, тїптї еркїндїктегї тас Іарദы т¤нек
їстеп ж¤рген алты адам бїр бригада, Ѕздерї Ѕмїрдїґ Іадїр-Іасиетїн єбден бїлїп, соны ўзаІ
е г у ш ї, Ѕздерї сушы (ДостыІ нўры). 2. а у ы с. аґса¦ан Оспан жаґа¦ы к¤н мен т¤н орайында¦ы
Белгїлї бїр идеяны, ойды халыІІа, кЅпшїлїкке е г ї з сезїмге бєр сєт ойысып кеттї (С.Омаров,
таратушы, жаюшы. Осы¦ан кїнєлї кїм? Єр Дала Іызы). БайІасаґ аІын да бїр, теґїз де бїр,
адам¦а арам Іан е г у ш ї кїм? Серї жїгїт єлї бўл Ересен екеуїнде е г ї з кЅґїл, Кеудеден екеуї
сўраІтарды ж¤ре ойланып, оныґ жауабын кЅп де маржан атІан Деместен немїз Ѕсїп, немїз
їздей де бермейдї (С.Ж¤нїсов, АІан серї). Ол – кемїр (Ґ.±айырбеков, Асу алда). // ±атар,
е г у ш ї Ѕмїрдїґ игїлїгїн, Ґасырлардыґ арылтып бїрге, жарыса. ±азаІстан – Іазїр Ѕнеркєсїбї
ауыр ж¤гїн. Ол керемет майданныґ жеґушїсї, мен ауылшаруашылы¦ы е г ї з дамы¦ан бай
БаІытсыздыІ, азапты жоятў¦ын (Ç.±алауова, мєдениеттї, г¤лденген республика (С.Байжанов,
Таґд. шы¦.). ЖастыІ.). Мына ІаІпаІ жауырынды Іара торы
ЕГУШѕ2 з а т. м е д. Белгїлї бїр аурудан, жїгїттїґ бойына сы екї Іасиеттїґ екеуї де
їндеттен саІтау, Іор¦ау ¤шїн сол аурудыґ е г ї з дары¦ан (С.АІтаев, Дала). Ол: Рухани
тўІымын (таяІшасын) алдын ала жїберїп байлыІты айтасыз ба? – дедї. Дєл Ѕзї. Осы екї
дєрїлеушї адам. Аурухана жанында¦ы «шешек байлыІты Іатар игерїп, е г ї з дамытпай тўрып,
е г у ш ї» дайындайтын курсІа Ѕз еркїмен келїп жаґа Іо¦амныґ жан-жаІты дамы¦ан адамы
оІып, емтихан тапсырды. СЅйтїп «е г у ш ї» деген туралы айту Іиын (Ж.Мусин, ±анат.).
куєлїк алды (Е.ОразаІов, Дєрїгер.). СЅйтсе де Егiзде екi болма. І а р ¦ ы с. КЅбейме,
е г у ш ї л е р арасында Іўтыру ауруыныґ болуы молайма. Кенжетай, е г ї з д е е к ї б о л м а, бїлдїґ
бе, – деп, жерге кїргендей бол¦ан К¤нпейїс шал
оныґ себептерїн зерттеуге бїздї мєжб¤р еттї
жаба¦ысыныґ мойнына асылып тўрып Іалды
(X.Жўматов, ±ўтыру ауруы.).
(ј.±анахин, Жер бас.).
ЕГѕЗ1 с ы н. 1. Бїр анадан бїрге туыл¦ан екї
Ег¿зд¿ґ сыґарындай. јте ўІсас, бїрїнен-
сєби. Е г ї з д ї кЅп жа¦дайда 18 жасІа дейїнгї
бїрїн ажырату¦а, бЅлїп Іарау¦а келмейтїн.
немесе 30 жастан асІан єйелдер кЅтередї
јткен жыл ЖетїкЅл мектебїне жолдама ала
(±ЎЭ). Келїншегї шекесї торсыІтай е г ї з келгенмїн. Бєрїнїґ де тЅбесїн Іара Іаґылтырмен
ўлды болып єйелдер босанатын ¤йден шы¦ып т¤нїкелеген е г ї з д ї ґ с ы ґ а р ы н д а й бїрїнен-
¤лгерїптї, Ѕкпелеп Іалыпты, сєлемїн де алмады бїрї аумайтын жата¦ан аІ тамдардыґ арасынан
(Д.Досжанов, Дария). Мына жїгїттїґ есїмї – маґдайшасында¦ы жарнамасына Іарап єзер
ШауІар, менїґ есїмїм – ШораІазы. Екеумїз тапІанмын (Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше). Екїншї
е г ї з б ї з (Т.ЄлїмІўлов, Сейтек.). 2. Бїр енеден баланыґ да т¤рїн кЅрдїм. О да е г ї з д ї ґ с ы-
Іатар ту¦ан тЅл. Осы саулыІтардыґ кЅбї ґ а р ы н д а й (Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше).
бўрын¦ы е г ї з табатын саулыІтар кЅрїнедї Олардыґ «мен», «менїґ», «мендїк», «менїкї»
(Ґ.Мўстафин, Жиырма бес). 3. ±ос, екї, жўп. дейтїн сЅздерїнен кЅзїмїз с¤рїнетїнї сондыІтан
Бїр-бїрїне таяна Ѕскен е г ї з аІІайыґ, оґаша бїрїне-бїрї е г ї з д ї ґ с ы ґ а р ы н д а й Іатты
екеуїн Іалыґ кЅк жапыра¦ыныґ кЅлеґкесїне ўІсайтын (Є.Тєжїбаев, јмїр.).
алып, кЅлегейлеп тўр (З.Ш¤кїров, Жас жесїр). Ег¿з Іозыдай. а) Бїр-бїрїнен айнымайтын,
Неше жыл жан кЅзїне жЅндї кЅрїнбей, жасырын Ѕте ўІсас. Сейтектїґ о¦ан берген мїнездемесї
Ѕскен е г ї з бўрым екї аршындай ўзарып та мен о¦ан деген Ѕз кЅзІарасым е г ї з І о з ы
Іал¦ан екен (X.Ер¦алиев, ШындыІ.). Екеумїз д а й ўІсас шыІты (С.Еркебаев, Ал¦ашІы.).
е г ї з бўтаІпыз, Жел соІса бїрге майысІан. От Станцияныґ бїрїне-бїрї е г ї з І о з ы д а й
болып бїрге тўтаппыз, Јрлептї дала-данышпан ўІсас жата¦ан ¤йлерї артта сыр¦ып Іалып
(Т.Молда¦алиев, Алатау.). јмїрде к¤йїнїш, барады («Лен жас»). Єкесї е г ї з І о з ы д а й
Іасїрет е г ї з екен ¦ой (М.С¤ндетов, ±ўмда¦ы екї баласыныґ мўґай¦анын кЅрген сайын реґї
ауыл). 4. Бїр нєрсенїґ сыґары, серїгї, жўбы. Іашып тїстендї, ащы зарын лоІсытІандай
Шолпанныґ кеткенїне мен де Іатты Іай¦ырдым, ш¤й їлїп жатты (Ж.Ар ы с танов, Шы ғ.).
е г ї з ї м н е н айырыл¦андай болдым (Аялы є) Тату-тєттї, ынтымаІты. Амантай мен
жандар). Мен жасыл белдердегї Г¤лдердїґ ТўяІбай жас кезїнде е г ї з І о з ы д а й тату едї
е г ї з ї едїм. Менїґ сен кеудемдегї ШаттыІтыґ (С.МўІанов, Шы¦.). Бїрге Ѕскен, бїрге ж¤рген
теґїзї едїґ (А.БаІтыгереева, јрїмтал). Шын- е г ї з І о з ы д а й Іўрбысы, ойнаса – ойы-
дыІ – сегїз, баІыт – е г ї з (МаІал). 5. а у ы с. ны жарасІан, сЅйлессе – сЅзї жарасІан серїгї
Бїрїнен-бїрїн ажырату¦а, бЅлїп Іарау¦а кел- (ј.Тўрманжанов, Адам.). Екї жас е г ї з І о-
мейтїн, бїр-бїрїне ты¦ыз байланысты (нєрсе, з ы д а й жўбын єсте бїр жазбады: тау басында
зат, Іўбылыс). ±азїргї ба¦ыт солай, кєрия. Еґбек жасыл м¤к жамыл¦ан тастар¦а шы¦ып, бїрїн-бїрї
145 ЕГIЗ-ЕГIЗ
Іуысып жасырынбаІ ойнады (Т.Бердияров, таґы. ЖарыІ пен т¤нек е г ¿ з д е й, Жарыса Іатар
Фарида). Расында ±алампыр осы ¤йге келген жатІаны (±.Ўябаев, Та¦дыр). Волганыґ бет¿
к¤ннен былай екї жас бїрїн-бїрї ўнатып е г ї з теґ¿здей, Јст¿нде б¿з бен уаІыт. Волгамен жаным
І о з ы д а й бола Іал¦ан (С.Ж¤нїсов, јшп. їз.). е г ¿ з д е й, Тербете берд¿ б¿р баІыт (Д.Єб¿лев,
Ег¿з ту¦андай. а) Бїр-бїрїнен айнымайтын, ТолІын.). Ал егер той боп Іалса кел¿н т¤скен
айыру¦а келмейтїн, ўІсас. Жандос кЅз тоІтатып екен, Е г ¿ з д е й ене с¤т¿н бЅл¿п ¿шкен, ызасын
Іараса, кескїн кейїптерї ўІсастыІ жа¦ынан бўл ўзаІ жылдыґ Іайтарады, Ол т¤нд¿ Ѕтк¿зед¿
екеуї е г ї з т у ¦ а н д а й екен (С.МўІанов, жел¿г¿спен (Ґ. Жўмабаев, Жомарт к¤з). 2. Б¿р-
Шы¦.). Јлбїреген аппаІ-аппаІ г¤л Іандай, б¿р¿нен айнымайтын, Ѕте ўІсас. ТаІырыптар
АІша бўлтпен бєрї де е г ї з т у ¦ а н д а й. жа¦ынан, жырлау єд¿стер¿ жа¦ынан б¿р¿не-б¿р¿
Жолаушыныґ кЅзїне бїр т¤скенїн Ол Ѕзїне баІыт е г ¿ з д е й ўІсас Ѕлеґдерд¿ґ кейде кездес¿п
кЅрїп тўр¦андай (Т.Молда¦алиев, Ескерткїш). Іалатыны Ѕк¿н¿шт¿-аІ (С.Мєуленов, Јркер).
є) јте тату, ынтымаІты, дос. Досымбек ±араІалпаІ, ІазаІ классикалыІ єдебиет¿н¿ґ
екеумїз ыл¦и бїр жатып, бїр тўрамыз, бїр ¤зїм аударылмай келген себеб¿ ек¿ халыІ т¿л¿н¿ґ
нан¦а дейїн бЅлїп жеймїз. Бїр анадан е г ї з т у- е г ¿ з д е й ўІсасты¦ында (Р.Берд¿баев, ДостыІ.).
¦ а н д а й м ы з (Ол к¤ндер.). Са¦ымды мЅлд¿р теґ¿здей, Сєулес¿н кЅк шам
Ег¿з ўйІас. є д е б. ±атар тўр¦ан екї жол тЅг¿п тўр. КЅр¿нд¿ бєр¿ е г ¿ з д е й – БЅлмеде
ўйІасып келетїн Ѕлеґ Ѕлшемї. Жетїншї жол т¤нг¿ кЅг¿лд¿р (Ж.Молда¦алиев, Поэм.). 3. Та-
сегїзїншї жолмен бїр ўйІасады да ой бїтедї. ту-тєтт¿, дос. Бала кезде Іос ж¤рек, Е г ¿ з д е й
Бўл е г ї з ў й І а с деп аталады (±.Жўмалиев, ед¿ ¦ой, Б¿здер айтІан дос т¿лек, Теґ¿здей ед¿
Єдеб. теор.). МаІал-мєтелдерде кЅбїне е г ї з ¦ой (Т.Нўрмўхамбетов, Жомарт жер). Б¿р¿-
ў й І а с болады (М.Єлїмбаев, јрнектї сЅз.). н¿ґ аты – Стан, б¿р¿ – Айбала, Ж¤рет¿н е г ¿ з-
Ата-бабадан ал¦ан е г ї з ў й І а с, шалыс ўйІас, д е й боп тату ¦ана. Сонда¦ы б¿рге отыр¦ан пар-
талары Тоз¦ан жоІ, сол орнында тўрады єл¿
та¦ы басІаларды там-тўмдап єлї к¤нге дейїн екї
(Є.Тєж¿баев, Шы¦.).
буын, сегїз буын, он бїр буыннан арыла алмай
ЕГѕЗДЕЙѕН с ы н. ф о л ь к. Ег¿здей. ±ос
ж¤р (Ґ.±абышев, Мїнездеме).
«Шибўт» анау жатыр е г ¿ з д е й ¿ н, Дегендей
ЕГѕЗ2 з а т. І о л Ѕ н е р. Белг¿л¿ б¿р бейнен¿ґ
басІалардан нем¿з кей¿н. ±ос Іанат Іып ўшайын
немесе суретт¿ґ жўп-жўбымен, ек¿-ек¿ден Іай-
Іос Іолымды, ±оса¦ымныґ мекен¿, сен¿ ¿здей¿н
таланып келет¿н Ѕрнек атауы. Е г ¿ з шег¿н¿ґ
(М.±аратаев, Далада.).
бейнес¿ шеґбер, єлем кеґ¿ст¿г¿, Ѕл¿ жєне т¿р¿ ЕГѕЗДЕН ¤ с т. Ек¿-ек¿ден, Іос-Іостан.
таби¦ат, д¤ние деген ў¦ымды б¿лд¿ред¿. Шеґ- Саулы¦ым артыІ маралдан, Мыґ¦ырып Ѕс¿п
берд¿ґ ¿ш¿ б¿р балыІтыґ ІаІ жар¦ан ек¿ жартысы тарал¦ан. ±озыларым е г ¿ з д е н, иес¿ Ѕз¿м
сияІты болып бейнеленген (С.±асиманов, ±аз. Ѕрг¿зген (±азаІ єндер¿). – Кешеден бер¿ Іой
ІолЅнер¿). ¤шеуден тапІан. Е г ¿ з д е н тапІаны Іаз¿рде
ЕГѕЗДЕ= е т. 1. Ег¿з туу, ек¿-ек¿ден, Іос- жиырмадан асты (С.Бегалин, УаІыт.). ±орада
Іостан табу, тЅлдеу. Ерег¿скендей та¦ы да сан мыґда¦ан бастары бар, Кем емес, онан да
ек¿ саулыІ е г ¿ з д е д ¿ (Береке бастауы.). Ел артыІ асІаны бар. ±ыс болса тоІты Іысыр
бол¦анда ерекше, Ерк¿н Ѕскен ел ед¿к. Е г ¿ з д е п Іалмайды екен, Е г ¿ з д е н туып жатІан жас тЅл¿
туып енеден, Есеб¿ жоІ кЅп ед¿ (Є.Єбд¿Іадыров, бар (АІын жырлары).
Таґд.Ѕлеґд.). јлке лыІа толар ма? ±оралы ЕГѕЗДЕР з а т. а с т р. Аспан к¤мбез¿н¿ґ сол-
сиыр Ѕрмесе. АІтылы Іой Ѕсер ме? Е г ¿ з д е п т¤ст¿к жартышарында¦ы зодиак шоІжўлдызы.
тЅл¿ ермесе (±.Айнабекўлы, јлеґд.). 2. КЅптен, Жет¿ІараІшы мен Кассиопеяны Іосатын
топ-тобымен туылу. Меґешжан, баІІан малыґ сызыІтыґ б¿р жа¦ында АІІу, Лира, Б¤рк¿т
сем¿з болсын, БаІытты бол, тол¦ансаґ, ег¿з шоІжўлдыздары, ал ек¿нш¿ жа¦ында Жетекш¿,
болсын, ±ойдай Іоздап, е г ¿ з д е п Іояндардай, Е г ¿ з д е р, ТорпаІ, ЈшарІар-Таразы, Јлкен Арлан
ТЅрт жылда ўлыґ, Іызыґ сег¿з болсын (Айтыс). шоІжўлдыздары орналасІан (Астрономия).
3. а у ы с. Ек¿ есе кЅбею, Ѕсу, еселену. ±аз¿р мейл¿ Е г ¿ з д е р шоІжўлдызында Сатурн т¤н¿мен
нен¿ ¿здесеґ, соны ¿зде, ±ызыІ жайлап туып жарІырап тўрады (±аз. календары). Е г ¿ з д е р
жатыр е г ¿ з д е п, Тылсым таулар Іўпиясын шоІжўлдызыныґ еґ аныІ кЅр¿нет¿н уаІыты –
жыр ет¿п, Тулап-тулап ашты жырын теґ¿з де желтоІсан, Іаґтар айлары (±аз.календары.).
(±.Мырзалиев, Домбыра.). Єр Іыста б¿р тосып ЕГѕЗДЕС с ы н. ±атар, сыґар, жўптас. Батыр-
алатын жўттан єр жылда е г ¿ з д е й берет¿н алым- лыІпен е г ¿ з д е с, БатылдыІ мен¿ґ дєрежем.
салыІтар кейде тўІыртып кетсе, кейде б¿ржола «Ешк¿мге жем¿н жег¿збес, ІасІыр бол!» –
тўралатып кетуш¿ ед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Белдерде). деген жоІ єжем (±.Мырзалиев, Домбыра.).
ЕГѕЗДЕЙ с ы н. 1. Ег¿з сияІты, ег¿з тєр¿зд¿. ЕГѕЗДЕС= е т. ±атарласу, Іабаттасу, жўп-
Тар¦ылы талас аптабы, Тўншы¦ып жаздыґ аІ тасу. Осылайша Спартак жо¦ар¦ы мектепке

10–1440
ЕГIЗ-ЕГIЛ 146
бар¦анда да оныґ бойында Еуропа б¿л¿м¿мен ЕГѕЗЕКѕ с ы н. ±ос, жўп, ег¿з. Бў да¦ы бала
Іатар Ѕз ел¿н¿ґ б¿л¿м¿ е г ¿ з д е с е Ѕрб¿д¿ болды бал¦ын, ест¿, ±ысы-жаз апасыныґ Іо-
(Ж.ЖўмаІанов, ЖинаІ). Ек¿ жал¦ыз б¿р¿г¿п, е г ¿ з- лында Ѕст¿, АрІардыґ е г ¿ з е к ¿ Іозысындай,
д е с ¿ п Іарияныґ отын маздатып, болашаІІа жет- Жем¿ст¿ Асан шашІан б¿рге жест¿ (I.Жанс¤г¿ров,
к¿зсе, кЅґ¿лдег¿ б¿р арманныґ орындал¦аны емес Шы¦.). // Ек¿нш¿ Іайтара, ек¿нш¿ рет. Аласаны
пе дегенд¿ ойлады (Ж.Ед¿лбаев, БуырІан.). атІа санама, Жаманды жатІа санама, Б¿р сына-
ЕГѕЗДЕСТѕР= е т. Сыґарластыру, Іабат- ¦ан жаманды, Е г ¿ з е к ¿ сынама, – деп к¤йеу
тастыру, жўптастыру. Екеу¿н е г ¿ з д е с т ¿ р г е н бала дауысын соза маІалдай т¤ст¿ («Мєдениет
де, ег¿лткен де б¿р Іай¦ы, б¿р адамныґ к¤й¿г¿ – жєне тўрмыс»).
Ѕм¿р к¤й¿г¿, Ѕм¿р Ѕкс¿г¿ (Т.Жарма¦амбетов, Соґ- Ег¿зек¿ [ел] болмады. Ауызб¿рл¿г¿ болмады,
¦ы хат.). ынтыма¦ы жараспады. ±осшылыІІа Іолын
ЕГѕЗДЕСУ Ег¿здес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. беруге жарама¦ан еґбекш¿л Ѕз¿ де е г ¿ з е к ¿ е л
≈ Á¿ð¿ã¿ï, å г ¿ з д е с у ¿. б о л м а й д ы (С.ДЅнентаев, Шы¦.). Жаныґда¦ы
ЕГѕЗДЕТ= е т. 1. Ек¿-ек¿ден, Іос-Іостан тап- жарыґды жамандасаґ, Е г ¿ з е к ¿ мен кеп¿л б о л-
тыру, ег¿з тудыру, тЅлдеу. Јш саулы¦ы е г ¿ з д е- м а с ы ґ а (Айтыс).
т ¿ п Іозы ертт¿ («±аз. єдеб.»). 2. Топ-тобымен, Ег¿зек¿ болма¦ыр. І а р ¦. ЎрпаІсыз, жал¦ыз
кЅптеп таптыру, Ѕс¿ру. Ешк¿м, ешк¿м, ег¿з тап, Іал¦ыр, Ѕспег¿р, Ѕнбег¿р. Ей, е г ¿ з е к ¿ б о л м а ¦ ы р,
Е г ¿ з д е т е сег¿з тап. ТоІтым, тоІтым, то¦ыз тап, шоІынды Іыз (Ш.±ўсайынов, Таныс адам.).
То¦ызын да ег¿з тап (ј.Тўрманжанов, Мен¿ґ ЕГѕЗЕКѕЛѕК з а т. БайланыстылыІ; б¿рл¿кт¿к,
к¿таб.). Соґыра е г ¿ з д е т ¿ п тЅл ертпек ўІсастыІ. ОІулыІ Іўрылымныґ енд¿г¿ б¿р сыры –
т¤г¿л¿ жалІыныґ Ѕз¿н жарытпайтыны сЅзс¿з ек¿нш¿ жєне бес¿нш¿ тараулардыґ е г ¿ з е к ¿ л ¿ г ¿
(С.Лємбеков, Єке жолы). Ежелден еґбектер¿ елге («±азаІст. мект.»).
с¿ґген, К¤ресте тайынбайтын белдесуден, ЕГѕЗШѕЛ с ы н. Ег¿зден, Іос-Іостан ту¦ыш
Олжабай, Оґай, Сейсен Іарияларым, Ер¿нбей (Іой, ешк¿). – јз¿ Іысжанды, Іарды жылІыша
е г ¿ з д е т ¿ п тЅлд¿ Ѕс¿рген (Айтыс). 3. ±осарлату, тебет¿н, ж¤н¿ биязы, ет, мол, е г ¿ з ш ¿ л, сергек Іой
Іатарлату, екеулету. АІмарал шыІпай тўрып, Ѕс¿р¿п берсеґ бола ма? – деп Єбд¿жан танауын
емшектен, Б¿р АІмарал жет¿мд¿кт¿ енш¿ еткен. жиыра кЅз¿н еж¿рейте к¤лд¿ (С.Бегалин, УаІыт.).
Зерг¤л оны е г ¿ з д е т ¿ п ем¿зд¿, Та¦дыр солай ЕГѕЛ1= е т. Б¿р нєрсен¿ґ отыр¦ызылып Ѕс¿-
Ѕз салма¦ын Ѕлшеткен (Р.Нўрпей¿сов, ±оґыр р¿лу¿. Ауа райы б¤г¿н шынында да раІат, жайлы
Ѕлеґ). ед¿. Емхана ауласында¦ы асфальт жолдар
ЕГѕЗДЕТУ Ег¿здет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. бойына е г ¿ л г е н Іара а¦аштар Іанатын жайып,
≈ ±ойларын е г ¿ з д е т у. айналасына салІын саясын т¤с¿р¿п тўр (О.Сєр-
ЕГѕЗДѕК з а т. 1. Ег¿з болушылыІ, жўптыІ. сенбаев, Жиде). Бидай кЅтерген салІынды
Е г ¿ з д ¿ к єд¿с¿ ег¿здер белг¿лер¿н¿ґ дамуын к¤р¿ш кЅтере алмайды. Арыш, арпа, сўлы
зерттеуге нег¿зделген (Жалпы биология). ±арап салІын жаІта кЅп е г ¿ л е д ¿, бидай, тары жылы
тўрсаґ, Іўстардыґ Іос Іанаттарында да е г ¿ з д ¿ к- жаІта, к¤р¿ш, ж¤гер¿ ыстыІ жаІта кЅп е г ¿-
т ¿ ґ, ІосаІтыІтыґ кЅзге кЅр¿нбейт¿н Іасиетт¿ л е д ¿ (А.Байтўрсынўлы… ОІу Іўралы). Ўй¦ыр-
Ж¿бек ж¿б¿ жатІандай-ау («Лен. жас»). Е г ¿ з д ¿ к лардыґ дєст¤р¿мен ес¿к алдына ІорыІ со¦ып,
єд¿ст¿ генетикалыІ зерттеулерде Іолдану ¤ш¿н Іоршап ал¦ан аз¦ана жерд¿ґ жарымына кар-
е г ¿ з д ¿ к т ¿ ґ тип¿н дєл аныІтау керек («±азаІст. топ е г ¿ л е д ¿, жарымына п¿шен Ѕс¿р¿лед¿ (Б.СоІ-
мект.»). 2. а у ы с. Б¿рл¿к, байланыстылыІ, б¿р- паІбаев, Бастан кеш.). Мўнда¦ы кЅґ¿л тойдырар-
б¿р¿не тєуелд¿л¿к. јйткен¿ оІу мен тєрбиен¿ґ лыІ б¿р нєрсе Іар суымен е г ¿ л г е н жоґышІа
е г ¿ з д ¿ г ¿, б¿зге єр нєрсен¿ґ тєрбиел¿к жа¦ына Іаулап Ѕс¿п, бойлап Іалыпты (С.Шаймерденов,
баса назар аударып отыруды Іажет етед¿ Сыбыз¦ы сазы). 2. а у ы с. Басталу, нег¿з болу. Алал-
(±.ЖарыІбаев, Психология). ¦а Іарсы хан болдыґ, Тентект¿ с¤йеп не Іўрым.
ЕГѕЗ-ЕГѕЗДЕН ¤ с т. Ек¿-ек¿ден, Іос-Іостан. Аз¦ан сен¿ кЅргенде, ±айнайды мен¿ґ зы¦ырым
±айранбай атаныґ Іойлары Іозыны е г ¿ з-е г ¿ з- јг¿з¿ болдыґ жег¿лген, АрамдыІІа е г ¿ л г е н Айдай-
д е н тЅг¿пт¿ (М.Тиесов, Дала.). КЅп Іойымыз тў¦ын шы¦ырыґ (Дулат Бабатайўлы, Замана.).
е г ¿ з-е г ¿ з д е н Іоздап жатыр, тЅлш¿лер жєр- ЕГѕЛ 2 = е т. м е д. Белг¿л¿ б¿р аурудыґ
демдесуде (Шопан сер¿г¿). таяІшасын Іан¦а ж¿бер¿п ¿ндеттен саІтандыру.
ЕГѕЗ-ЕГѕЗЕК с ы н. с Ѕ й л. ±ос, жўп. Нєз¿кен Мўныґ ¤ст¿не бруцеллезге Іарсы шы¦арыл¦ан
¤ш¿н мўныґ екеу¿ де –еск¿рмеген, е г ¿ з-е г ¿ з е к вакцина адам¦а мезг¿л-мезг¿л е г ¿ л ¿ п тўрса, нўр
жаралар (Ґ.М¤с¿репов, Белдерде). ¤ст¿не нўр (Є.Дайырбеков, Мал. ауру.). Чуманыґ
ЕГѕЗ-ЕГѕЗЕКТѕ с ы н. с Ѕ й л. Жўп, Іос. Бўл Іауп¿ бар жерд¿ґ адамдарына жылына б¿р Іабат
дауды жалІы Іалдырмай, е г ¿ з-е г ¿ з е к т ¿, осы ауру¦а Іарсы е г ¿ л е д ¿ (М.Т¿леу¦абылов,
айыр-айІас тармаІты ет¿п шы¦аруды ойлап Чума ауруы.). Ауылда¦ы жас сєбилерге дер ке-
жатІанда, Иг¿л¿к б¿т¿р¿п те Іойды (Ґ.М¤с¿репов, з¿нде шешек е г ¿ л ¿ п, ол оґ нєтижес¿н бер¿п
Оян¦ан Ѕлке). келед¿ («ДенсаулыІ»).
147 ÅþË-ÅþË
ЕГѕЛ = е т. ѕш¿-бауыры елж¿реу, кЅґ¿л¿ бо-
3
Бауырларым, Іандастарым! (Д.Єб¿лев, Арман.).
сау, ез¿лу. Албырт кЅґ¿л єр нєрсеге ел¿г¿п, ±ара табаІ айналады, зырлайды, К¤м¿с кЅмей
Махаббаттыґ сырын тыґдап е г ¿ л ¿ п, К¤лєш болып жырлайды. Елестейд¿ оны жўтІан
Ж¿г¿т болып б¿з Іыздар¦а Іырындап, ЖастыІ Іара к¤н, Еґсен¿ ез¿п е г ¿ л д ¿ р ¿ п мўґ-Іай¦ы
шаІта ж¤руш¿ ед¿к жел¿г¿п (М.Єш¿рбеков, Кербез (Ж.±ыдыров, Шынарым). ±араптан Іарап-аІ
дала). АІыл айтсаґ б¿реуге ¿ш¿ґ ер¿п е г ¿ л ¿ п, осы кЅр¿н¿с, таби¦аттыґ сиІырлы сазы жан-
Ўялмас, аІы т¿леуге, Бармасаґ Іалар т¤ґ¿л¿п д¤ниен¿ е г ¿ л д ¿ р ¿ п, шымырлатып ж¿беред¿
(Абай, Тол. жин.). Айекеґ сыр б¿лд¿рмесе де (Ш.±ўмарова, ±ос шынар).
бўл м¿нез¿не ¿штей е г ¿ л ¿ п ж¤ргенде жы¦ыл¦ан ЕГѕЛДѕРУ Ег¿лд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
¤ст¿не жўдырыІ дегендей, осы ¤йд¿ґ кер биес¿ К¤р-к¤рс соІІы Ѕкпеґд¿ суырып, Ѕзег¿ґд¿ тал-
де Іара ¤здеп, жо¦алып кетет¿нд¿ шы¦арды дыр¦ан аянышты сез¿м ер¿кс¿з е г ¿ л д ¿ р у д е
(Балдєурен). КЅк ала бўлт сЅг¿л¿п, К¤н жауады (Ш.Хўсайынов, Јк¿л¿ Ыбырай).
кей шаІта, Ѕне бойыґ е г ¿ л ¿ п, жас а¦ады аулаІта ЕГѕЛМЕ с ы н. К¤й¿нг¿ш, к¤йзелг¿ш, ег¿лг¿ш.
(Абай, Тол. жин.). ХалыІ єн¿ «Гауһартастыґ» єсем єн¿ б¤к¿л фильм-
Бордай [бор боп] ег¿лд¿. ±атты к¤йзелд¿, н¿ґ шы¦ар басында айтылатын тоты Іўс туралы
к¤й¿нд¿, жылады. Кемп¿р¿н¿ґ жанында б о р- сазы да, сЅз¿ де е г ¿ л м е, мўґды єн тым ауыр єсер
д а й е г ¿ л ¿ п к¤йзелмей¿н деп кеткен ¦ой деп Іалдырды (±.Сиранов, Кино тур.). ЖинаІта
ойлады ол (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). Онсыз да кЅне Шы¦ыстыґ ¦ашыІтыІ газелдер¿не тєн
кЅґ¿л¿ босап отыр¦ан Рай осы арада т¿пт¿ б о р Іаз¿рг¿ замандастыґ м¿нез-ІўлІына Іабыса
б о п е г ¿ л ¿ п, т¿л Іата алмай, ерн¿н т¿стей бермейт¿н тым е г ¿ л м е елж¿реулер ара-к¿д¿к
берд¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Е, балам, байІалады («±аз. єдеб.»).
«шешен¿ґ судай тЅг¿лген, тыґдаушыґ б о р д а й ЕГѕЛМЕЛѕ с ы н. Ег¿лг¿ш, ¤г¿лг¿ш, сыр¦ып
е г ¿ л г е н» дегендей сЅйлеуд¿ де, тыґдауды да кетк¿ш. Тастыґ бўл [к¤нгей] жа¦ы да оґай
с¤йген ел-да¦ы (М.Єуезов, Шы¦.). Кербездер¿ґ емес екен. Заман-заманнан жауын жау¦ан
кер¿л¿п, Басу¦а аяІ ер¿н¿п; Шешен¿ґ судай к¤нгей¿ бедер¿ аз, жылтырлау екен де, жыІпылы
тЅг¿л¿п, Тыґдаушыґ б о р д а й е г ¿ л ¿ п, јз- е г ¿ л м е л ¿, суы шылІылда¦ан тай¦аІ келед¿
Ѕз¿ґнен ¿скенс¿ґ (Дулат Бабатайўлы, Замана.). екен (Ґ.Орманов, Ж¤рек).
Ег¿л¿п жылады. СолІылдап кЅз жасын тЅк- ЕГѕЛТ= е т. КЅґ¿л¿н босату, елж¿рету,
т¿, а¦ыл-тег¿л жылады; зарлады, Іай¦ырды. ез¿лту. Мўґайып зарымды айтІанмен, а¦айын-
Ахмет – ест¿ген сайын Ѕне бойы шымырлап, жўртты е г ¿ л т ¿ п жылатІанмен, ма¦ан ем бола
¤з¿л¿п кете жазда¦андай болып, е г ¿ л ¿ п ж ы- ма, олар¦а жеґ¿лд¿к келе ме (Н.Ґабдуллин, Сар.
л а п отырып мынаны айтты (С.Торай¦ыров, жапыраІ). Єйтеу¿р ўрыспады. Тек сен¿ґ онсыз
Шы¦.). Жаґа¦ы б¿р сЅздерд¿ ест¿генде к¿мге да елж¿реп тўр¦ан ¿ш¿-бауырыґды е г ¿ л т е
ла¦нат айтарымды б¿лмей, ши арасына барып т¤ск¿с¿ келгендей бет¿ґе б¿р т¤рл¿ Іаба¦ын т¤йе
е г ¿ л ¿ п ж ы л а п, ўзаІ отырдым (ј.±анахин, Іарап, Іолыґныґ сыртына алаІанымен аІырын
Жер бас.). Мырзаґ келмеген екен ¦ой, – дед¿ ол ўрып-ўрып Іалды (Є.Нўрпей¿сов, Сеґ). ±ўд¿рет
салІын дауыспен. Зиялы жауап беруд¿ґ орнына Іой ¦ажап єн деген, ±ўбылтып сазын тЅг¿лткен,
Айбект¿ґ мойнынан тас Іылып ІўшаІтай алып, ±уаныш боп ж¤рек тербеген, ±а¦ыґ боп б¿р кез
дауыс шы¦армай е г ¿ л ¿ п ж ы л а п ж¿берд¿ е г ¿ л т к е н (ј.Жайлауов, ЖинаІ). Оралханныґ
(Б.МўІаев, Жал¦ыз жаяу). Той ІылмаІ тўрмаІ, басын б¿р жаІІа кербў¦ыша Іисайтып алып,
шешем е г ¿ л ¿ п ж ы л а п Іоя берд¿, жеґгем мен Іасын кере кЅкке Іарап аІырын шашын с¿лку¿,
а¦ам о¦ан Іосыла жылады (Ш.Байбатшаев, кейде аІырын ¿л¿п Іана кет¿п, тауып айтІан Ѕз
Бел-белестер). сЅз¿н айызы Іана миы¦ынан жымиып тўруы,
ЕГѕЛГѕШ1 с ы н. К¤й¿нг¿ш, к¤йзелг¿ш; к¤йрек. алІалы топтыґ алдында сЅз тигенде бЅгетт¿
Јнс¿з-т¤нс¿з тЅмен Іарап жер шўІылай беред¿. бўз¦ан тасІын судай лыІсы¦ан сез¿мн¿ґ жетег¿не
Е г ¿ л г ¿ ш-аІ, м¤ж¿л¿п ж¤деп барады (Д.Досжанов, ер¿п, е г ¿ л т е, тЅг¿лте сЅйлеу¿, Іайсыб¿р¿н ай-
Тўлпар.). Ж¤рег¿м босІа ег¿лген шы¦ар. Е г ¿ л- тайын-ай, бєр¿-бєр¿ тек Оралхан¦а ¦ана тєн,
г ¿ ш, ел¿кк¿ш ж¤рек шы¦ар мен¿к¿ (±.М¤с¿репов, жаратылысы ерек таза жанына жарасып тўрар
Г¤лжазира). бЅлек м¿нез ед¿-ау («±аз. єдеб.»).
Бордай ег¿лг¿ш. Тым к¤йрек, к¤й¿нг¿ш. Арын- ЕГѕЛ-ТЕГѕЛ с ы н. КЅз жасын кЅл Іыл¦ан,
ныґ бордай е г ¿ л г ¿ ш босаґды¦ы жал¦ыз Шериге а¦ыл-тег¿л. Єуел¿нде Іос балда¦ын кЅр¿п, е г ¿ л-
мєл¿м (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). т е г ¿ л жылап ед¿, «Апа, оныґыз ўят болады.
ЕГѕЛГѕШ2 с ы н. Сусы¦ыш, сыр¦ы¦ыш. Сен¿ґ Ш¤к¿рш¿л¿к ет¿ґ¿з» деп жўбатты (С.Алдабер-
е г ¿ л г ¿ ш Іорымды кЅрген¿ґ бар ма? (Ауызек¿.). генов, Асу). Мєкен келд¿. Ол Балымды ІўшаІтап
ЕГѕЛДѕР= е т. ѕш¿-бауырын елж¿рету, кЅґ¿л¿н алып, бауырын жазбай кЅр¿ст¿. Балым е г ¿ л-
босату, ез¿лту. Бўдан кей¿н даусын кЅтер¿ґк¿реп т е г ¿ л, Іай¦ыныґ Іара суына шомылып ол отыр
шы¦арып, жўртты е г ¿ л д ¿ р е баурамаІ болды, – (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). Єйелд¿ґ е г ¿ л-т е г ¿ л
ÅþË-ÅÃ¾Í 148
к¤й¿н байІап, ¿штей наразы болып Іал¦ан Бєкен г¿нде тер¿с Іарап кеткен Бєтжан кЅз жасына єл¿
атыныґ басын тежеген ед¿ (Ж.Молда¦алиев, ие бола алмай е г ¿ л у м е н отыр (±.Исабаев, јрде).
Тор¦ай). Бейсенн¿ґ бўл Іылы¦ын ест¿ген ауыл ¤йд¿ґ
Ег¿л-тег¿л жас. КЅл-кЅс¿р, кЅп, мол, а¦ыл-тег¿л абысын-ажындары ¿штей тўнжырап, е г ¿ л у-
жас. На¦и кЅз¿нде е г ¿ л-т е г ¿ л ж а с, сўлыІ м е н аза бойлары Іаза болатын (Є.Ибрагимов,
жатІан Нўржан Іолын Іатты Іысып, бауырына АІ пей¿л).
баса берд¿ (Ç.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к.). ЕГѕЛѕП-ЕЗѕЛ= е т. ±атты ег¿лу, к¤йзелу.
Ег¿л-тег¿л болды. Сора-сорасы, шы¦ып, ±абдынўр єкес¿н¿ґ Іаб¿р¿н¿ґ басына к¤нде
Іатты жылады. Станция басында да, колхоз¦а барып ўзаІ отырып, е г ¿ л ¿ п-е з ¿ л ¿ п Іайтуын
Іайтып келе жатып та е г ¿ л-т е г ¿ л б о л ¦ а н Іояр емес (ј.±анахин, БаІыт.).
бєйб¿шес¿не: «КЅрсетпе кЅз жасыґды, жыла¦ан ЕГѕЛѕП-ЕЗѕЛУ Ег¿л¿п-ез¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жаман ырым»,– деп зек¿п тастады (Ж.Т¿леков, атауы. ≈ Е г ¿ л ¿ п-е з ¿ л у м е н ўзаІ отырды.
Хинган асуы.). Профессор машина ¤ст¿ндег¿ ЕГѕЛѕП-ЕіѕРЕ= е т. ±атты к¤йзел¿п
г¤лмен кЅмкер¿лген табыт жанында е г ¿ л-т е г ¿ л жылау. јз¿ Ѕте жаІсы кЅрет¿н, сырттай осы
б о л ы п жылап отыр¦ан жўбайы мен Сєулес¿н к¿с¿ге ўІсасам деп ж¤рген мў¦алима апайыныґ
кЅргенде, кЅз¿нен ыстыІ жас ытІып-ытІып кетт¿ да не себептен мўнша к¤йзел¿п, е г ¿ л ¿ п-е ґ ¿-
(Ш.Єбд¿раманов, КЅр¿нбес.). р е г е н ¿ н айтпады (ј.±анахин, Жер бас.).
Ег¿л-тег¿л еґ¿рест¿. А¦ыл-тег¿л еґ¿реп кЅр¿ст¿. ЕГѕЛѕП-ЕіѕРЕУ Ег¿л¿п-еґ¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ
Е г ¿ л-т е г ¿ л е ґ ¿ р е с к е н Сарыбай¦а, Ханымды Іимыл атауы. ≈ Єйелд¿ґ е г ¿ л ¿ п-е ґ ¿ р е у ¿.
с¤йег¿не келген алып (±озы КЅрпеш.). ЕГѕЛѕП-ТјГѕЛ= е т. Жаны ашып к¤йзелу,
[ÊЅз¿нен] ег¿л-тег¿л жас домалатты [тЅкт¿]. Іатты аяу. Дєр¿герлер мўндайда е г ¿ л ¿ п-
А¦ыл-тег¿л жылады, єбден жылады. ±ос т Ѕ г ¿ л ¿ п жатпайды, сез¿мд¿ барынша «Іатал-
Іолдап ўста¦ан кошелог¿н кеудес¿не басып, к Ѕ- дыІта» ўстайды (Д.Єб¿лев, Арман.).
з ¿ н е н е г ¿ л-т е г ¿ л ж а с д о м а л а т т ы ЕГѕЛѕП-ТјГѕЛУ Ег¿л¿п-тЅг¿л ет¿ст¿г¿нен
(Р.Райымкўлов, ±ыз-айна). Бала к¤ндег¿дей жасал¦ан Іимыл атауы. ≈ Е г ¿ л ¿ п-т Ѕ г ¿ л у д ¿
Ѕкс¿п-Ѕкс¿п, иы¦ы б¤лк¿лдеп, е г ¿ л-т е г ¿ л ж а с жаратпайды.
т Ѕ к к е н. Енд¿ Іараса жастыІпен дўрыстап Іош- ЕГѕЛѕС= е т. Жандары ашып к¤йзел¿сó,
таса да алма¦ан (С.БаІбергенов, Мен с¿зд¿.). ез¿л¿сó. Е г ¿ л ¿ с к е н екеуге онан єр¿ Іарап
ЕГѕЛТУ Ег¿лт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. тўру¦а дєт¿м барар емес, дала¦а тўра айдадым
Сол мўґды єн Іыз баланыґ ж¤рег¿не дерт жа- (З.Ш¤к¿ров, Жас жес¿р.).
мап, жанын е г ¿ л т у ¿ есте ІаларлыІтай ед¿ ЕГѕЛѕСУ Ег¿л¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
(А.Нўрманов, АІІу.). Екеу¿н¿ґ е г ¿ л ¿ с у ¿ бўл ¦ана емес (Ауызек¿).
ЕГѕЛУ 1 Ег¿л 1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; ЕГѕН з а т. е г ¿ н ш а р. 1. ±олдан Ѕс¿р¿лген
отыр¦ызылу, Ѕс¿р¿лу. ±аз¿р ол сорттар республи- екпе дєнд¿ даІыл. ±олдан Ѕс¿р¿лген екпе
камыздыґ жер-жер¿нде кЅптеп е г ¿ л у д е дєнд¿ даІыл. Е г ¿ н н ¿ ґ еб¿н, сауданыґ тег¿н
(М.Ахметов, Ег¿н қорға). Бидай, к¤р¿ш, маІта, Јйрен¿п, ойлап, мал ¿зде (Абай, Тол. жин.).
бау-баІшалар е г ¿ л у г е ўІсатыл¦ан бўрын¦ы Е г ¿ н Іол ораІпен, шал¦ымен орылады
шЅл жерлерд¿ кЅп жерлерден кездест¿руге (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.). КЅктем г¤л
болады (Є.Кєк¿мжанов, Коммунизм.). атып, к¤н шуа¦ын мол тЅг¿п, е г ¿ н кЅтер¿л¿п
ЕГѕЛУ 2 Ег¿л 2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; Ѕсе бастады (Є.Єл¿мжанов, Махамбет.). Енд¿
аурудыґ таяІшасын Іан¦а ж¿бер¿п, ¿ндеттен Іарап тўрсам, сарттыґ екпеген е г ¿ н ¿ жоІ,
саІтандыру. ТышІандар арасында Чума б¿л¿н- шы¦арма¦ан жем¿с¿ жоІ, саудагер¿н¿ґ ж¤рмеген
ген жерлерде тўратын жєне уаІытша келген жер¿ жоІ, Іылма¦ан шеберл¿г¿ жоІ (Абай, Шы¦.).
адамдар чума ауруына Іарсы т¤гелдей е г ¿- 2. Дєнд¿ даІыл ег¿лген алІап, ег¿с. М¿не, енд¿
л у г е м¿ндетт¿ (М.Т¿леуІабылов, Чума ауруы). е г ¿ н г е Іамданатын уаІыт жетт¿ (С.Сейфуллин,
АйтпаІшы,– дед¿ ол шы¦ып бара жатІан док- Шы¦. жин.). Апрель айы. ±ар кет¿п жатыр. јлке
торды тоІтатып,– безгек, с¤зек, ¿ш ауруларына кЅлк¿ген су. Диханды е г ¿ н г е шы¦арды (АІ
Іарсы е г ¿ л у д ¿ ўмытпаґыз (Т.Єбд¿ков, К¤зг¿.). бидай). Нўрлы аспан¦а тырысып Ѕскенс¿ґ сен,
Сондай-аІ Іой Іоздату науІанында ж¤рген менмен, кердеґ, Іай¦ысыз ер кЅґ¿лмен, жаз-
адамдар малдан жў¦атын жўІпалы аурулар¦а ¦ытўрым жасырып жерд¿ґ бет¿н, жасыл шЅппен
Іарсы м¿ндетт¿ т¤рде е г ¿ л у л е р ¿ ти¿с (Шопан бой жеткен е г ¿ н м е н теґ (Абай, Тол. жин.).
сер¿г¿). АІ ег¿н. Бидай, арпа сияІты нег¿зг¿ дєнд¿
ЕГѕЛУ 3 Ег¿л 3 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; даІылдардыґ жалпы атауы; аІ ег¿с. ±олдан
¿ш¿-бауыр, елж¿ру, кЅґ¿л¿ босау, ез¿лу. Розадан су¦арылатын арпа а І е г ¿ н г е жатады («±аз.
жасырып та о¦ан кЅрсет¿п те е г ¿ л у м е н болды. єдеб.»).
Єйтсе де К¤ндей єже барлы¦ынан бўрын еґсес¿н Б¿т¿к ег¿н. КЅп Ѕн¿м берет¿ндей, Іалыґ Ѕскен
кЅтер¿п, Іайта бек¿нд¿ (О.БодыІов, АІ Іўс). Єл- ег¿н. Жеґу керек Іайтсек те, жеґу керек лаулап
149 ÅþÍ-ÅþÍ
жанып кетсек те, мўны б¿зден бар таби¦ат, б ¿- Суреткер.). Апаґмен дўрыстап Іоштасып Іал.
т ¿ к е г ¿ н т¿лейд¿, жеґу керек д¤лейд¿ (Айлы Е г ¿ н о р а ¦ ы н а н кей¿н к¤зде той болуы м¤мк¿н
т¤нг¿ єн). Айналасы б ¿ т ¿ к е г ¿ н н ¿ ґ Ѕскелеґ (М.Гумеров, Хаз¿рет.).
бау баІшаныґ кЅк майса жайы–жасыл алІап Ег¿н орды. П¿скен дєнд¿ даІылдарды жинап
(Ж.Т¿леков, От кешу). ТЅрт¿нш¿ жет¿ст¿к сол алды. Е г ¿ н о р ¦ а н кезде сабанныґ дымІылды¦ы
жаздыґ е г ¿ н ¿ б ¿ т ¿ к шы¦ып, былай да то¦ая 20% болады (И.Жўма¦ўлов, ±ой шаруаш.).
баста¦ан халыІ, астыІІа ІарыІ боп Іалды Ег¿н п¿ст¿. Дєнд¿ даІылдыґ дєн¿ толып,
(С.МўІанов, Есею жыл.). ору¦а келет¿н кез¿ келд¿. Бўдан кей¿н он жыл
Ег¿н айдады. Жер жыртты, дєн септ¿. Е г ¿ н Ѕтт¿. ШЅпт¿ аяІтап, е г ¿ н н ¿ ґ п ¿ с к е н кез¿
а й д а п к¿р¿скел¿ жўмысІа Сер-а¦амыз бел¿н ед¿ (С.КЅбеев, ±алыґ мал). Ой¦а т¤скенде
жазып тынысІа (Д.Єб¿лев, јлеґд.). Шешендер жерд¤ниен¿ґ бєр¿ кЅкпеґбек, е г ¿ н п ¿ с е бас-
кезег¿мен шыІты сайрап (Колхозда ж¤рген та¦ан (С.Шарипов, Шы¦.).
б¿зге е г ¿ н а й д а п). Социалист¿к тўрмыстыґ Ег¿н салды. Ег¿ншаруашылы¦ымен айналыс-
нег¿здер¿, Адал еґбек екен¿н айтты жайлап ты, ег¿с ект¿. Т¤б¿нде баянды еґбек е г ¿ н с а л-
(АІын жырлары). ¦ а н, жасынан оІу оІып, б¿л¿м ал¦ан, бўдан Ѕзге
Ег¿н басты. Орыл¦ан ег¿н¿н Іырман¦а сап, мал бєр¿ жаман (Абай, Шы¦.). Е г ¿ н с а л д ы м,
тўя¦ымен дєн¿н т¤с¿р¿п алды. Т¤с¿р¿п таудан Мал баІтым, Тас Іаладым, ба¦ынам да, жўртты
а¦аш, отын тасып, К¤з болса ораІ орып, е г ¿ н да басІарамын. Жалы¦ам да, жабырІап пєс
б а с ы п, Жалданып малайлыІІа Іала ¿ш¿нде Іаламын, Жырды б¿раІ, Жырды мен таста-
ШалІыма ж¤рд¿ ¿степ еґбек-кєс¿п (Д.Єб¿лев, мадым, Жырдан бЅлек Іалмады басІа амалым
Таґд. Ѕлеґд.). (М.МаІатаев, Шы¦.). ТЅрен¿ґ к¿м шыдайды
Ег¿н даласы. Ег¿н еккен жер, ег¿с алІабы. зардабына, БасІанда жер ІайысІан салма¦ына.
ОІушылар е г ¿ н д а л а с ы н а Іажырлы еґбек ТЅрен¿ґ зардабына шыдай алмай, Келд¿м де
етт¿ («ХалыІ мў¦.»). Е г ¿ н д а л а с ы н д а ¦ ы е г ¿ н с а л д ы м жан Іамына (Батырлар жыры).
Іиын жўмыстар т¤гелдей дерл¿к механика јк¿мет Іўнарлы жер кес¿п берд¿, Кеудес¿н бай,
к¤ш¿мен орындалады («ХалыІ мў¦.»). кулактыґ басып берд¿. Е г ¿ н с а п, бау-баІша
Ег¿н ект¿. Ег¿ншаруашылы¦ымен айналысты, ег¿п берген жерге, К¿р¿скен белд¿ буып кєс¿пке
ег¿с ект¿. Жаґа бўлмен жамырап саудагерлер, енд¿ (К.Єз¿рбаев, Шы¦.).
ДиІаншылар жер жыртып, е г ¿ н е г е р, шаруа- Ег¿н таІта болды. ж е р г. Ег¿н бас тартты.
ныґ б¿реу¿ екеу болып, жаґа тЅлмен кЅбей¿п Е г ¿ н т а І т а б о л а бастады (±азақ т¿л¿.
дєулет Ѕнер (Абай, Тол. жин.). Мўнан былай да аймаІ. сЅзд¿г¿).
бў к¤нг¿ к¤нд¿ жыл сайын осындай Іуанышпен Ег¿н тег¿с басІа отырды. Ег¿н б¿т¿к шыІты.
Іарсы алып, ойнап-к¤л¿п Ѕтк¿зу ¤ш¿н ІазаІ «Ег¿нн¿ґ тєу¿р шы¦ыпты» деген к¿с¿лерге: «Не
ел¿ ер¿нбей еґбек с¿ґ¿р¿п, мезг¿л¿н Ѕтк¿збей берсе еґбекке Ѕлшеп беред¿. Жыртуы жаІсы,
е г ¿ н е г ¿ п, п¿шен шауып, к¤н¿лгер¿ Іамыґды маласы тег¿с, майда болса, Іўр тастамайды» деп
же (М.Дулатов, Шы¦.). Меґгер¿п тракторды жауап берет¿н. Е г ¿ н т е г ¿ с б а с І а о т ы р д ы
алдыІ жег¿п, Колхозда десте-десте е г ¿ н е г ¿ п. (М.Єуезов, Шы¦.).
Дєулетт¿ ел тўрмысын Іамсыз ет¿п, Арты¦ын Ег¿н ўшып кетт¿. ж е р г. Ег¿нд¿ суыІ ўрäû, ¤с¿к
¤к¿метке берд¿ тЅг¿п (АІын жырлары). ж¤рä¿. Былтыр колхоздыґ е г ¿ н ¿ ў ш ы п к е т-
Ег¿н жинады. АстыІ орды, бастырды. Ма- к е н ед¿ (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
лын да баІтым, е г ¿ н ¿ н д е ж и н а д ы м, Ег¿н шы¦ымдылы¦ы. е г ¿ н ш а р. Ег¿нд¿
Іара жўмысын да ¿стед¿м. Бўлар сен¿ адам¦а бастыр¦анда ал¦ан Ѕн¿мд¿л¿г¿, т¤с¿мд¿л¿г¿.
санамайды (Є.Ипма¦амбетов, ЖайыІ.). АстыІ Ѕнд¿руд¿ молайтудыґ басты резерв¿
Ег¿н кЅг¿. Еккен тўІымныґ жер бет¿не бўрын¦ысынша е г ¿ н ш ы ¦ ы м д ы л ы ¦ ы н
кЅктеп шы¦уы. Е г ¿ н к Ѕ г ¿ кЅтер¿лд¿ (Ауызек¿). арттыру («Лен. жас»). Єл¿ де е г ¿ н н ¿ ґ ш ы-
Ег¿н Іонбады. ж е р г. Ег¿н шыІпаäû, Ѕнбед¿. ¦ ы м д ы л ы ¦ ы нашар (Є.НўршайыІов, Тыґ
Бўл жерге е г ¿ н І о н б а й д ы (±азақ т¿л¿. аймаІ. асты¦ы).
сЅзд¿г¿). Ег¿н¿не т¤скен жоІ. Еш зиян, жаманшылыІ
Ег¿н ІырыІты. ж е р г. АстыІ орäû. Оґт¤ст¿к жаса¦ан жоІ. ТоІаш сен¿ґ е г ¿ н ¿ ґ е т ¤ с к е н
облыстарда б¿зден гЅр¿ е г ¿ н д ¿ ертеден І ы р- ж о І (Ç.Шашкин, ТоІаш Бокин).
І а д ы (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). КЅк ег¿н. Тары, к¤р¿ш, ж¤гер¿ сияІты
Ег¿нн¿ґ Іарасын басты. æ å ð ã. Ег¿ст¿ б¿р¿нш¿ (арпа, бидайдан басІа) дєнд¿ даІылдардыґ
рет суарды. Май-июнь айларында е г ¿ н н ¿ ґ І а - жалпы атауы; кЅк ег¿с.– Биылша к¿мде-
р а с ы н б а с а м ы з (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). к¿м еґбек Іылып жармадан салма шы¦арып
Ег¿н ора¦ы. Ег¿нд¿ жинап, бастырып алу к Ѕ к е г ¿ н (тары) егем¿н дегендерге рўІсат
маусымы. Бес облыс Іарайтын Тыґ Ѕлкес¿, ¤ш (Ж.Т¿лепбергенов, ѕзбасар). Б¿л¿п Іойыґыз,
облыс Іарайтын Батыс ±азаІстан Ѕлкес¿ Іаз¿р к Ѕ к е г ¿ н г е ж¤гер¿, тары, ІонаІ жатады («±аз.
т¤гел е г ¿ н о р а ¦ ы н а к¿р¿ст¿ (Ґ.М¤с¿репов, єдеб.»).
ÅþÍ-ÅÃ¾Í 150
Суарма ег¿н. е г ¿ н ш а р. Су¦арылатын, сары алтындай толІиды (Є.Нўрма¦амбетов,
су¦ару арІылы Ѕс¿р¿лет¿н ег¿н. С у а р м а е г ¿ н- Шы¦.). Ол арада е г ¿ н ж а й, аІІан бўлаІ,
н ¿ ґ еґ алды гектарынан 42–43 центнерден бер¿п мол шабындыІ бар (Ш.Айманов, Қыран.).
тўр («±аз. єдеб.»). Белдерден аса бергенде, б¿ресе е г ¿ н ж а й, б¿ресе
ЕГѕНДЕЙ с ы н. Ег¿н сияІты, ег¿н тєр¿зд¿. табын-табын мал, б¿ресе кЅр¿кт¿ село алдыґнан
Ауыр ойды кЅтер¿п ауыр¦ан жан, ±ай¦ы, Іас¿рет шы¦ады (С.Хайдаров, Азамат.).
ж¤з¿ґе белг¿ сал¦ан. Дєн¿ толыІ, басы ¤лкен ЕГѕН-СУАН з а т. ж е р г. Ег¿н-тер¿н.–
е г ¿ н д е й-аІ, Сен¿ґ де басыґ имек жерге таман Жамал-ау, жайды Ѕз¿ґ жаІсы б¿лес¿ґ ¦ой, Іаз¿р
(Абай, Тол. жин.). Сардала са¦ымымен жўртты Іауырт науІан кез¿ – е г ¿ н-с у а н Іалып барады,
е г ¿ н д е й толІып, ¤й¿р¿п Ѕз¿не тартатын (С.Мєу- жўмыстан шы¦а алмаймын («±азаІст. мў¦.»).
ленов, Жер нєр¿.). КЅр¿нсеґш¿ кЅз¿ме е г ¿ н- ЕГѕН-ТЕГѕН з а т. с Ѕ й л. Ег¿н-тер¿н. К¤з
д е й боп, Жаґа шыІІан ег¿нн¿ґ кЅг¿ндей боп т¤с¿п, е г ¿ н-т е г ¿ н жинал¦ан соґ бўрын¦ы
(±азаІ єндер¿). Б¤рк¿ттей Ѕтк¿р жанары, Жете кЅк¿рек ауруы Іайта асІынды (О.Сєрсенбаев,
алар Іиыр шет¿не. Е г ¿ н д е й Іалыґ Іаба¦ы, Жал- Таґбалы тас). Кедейлерд¿ґ азын-аулаІ е г ¿ н-
данып т¤скен ег¿нге (С.Мєуленов, ШалІар.). т е г ¿ н ¿ кЅз ІуантарлыІ ед¿ (М.Д¤йсенов,
ЕГѕНДѕ с ы н. Ег¿н Ѕскен, ег¿с мол. Осыдан Мейман.).
б¿р жыл бўрын, б¿р ¤лкен адамныґ кЅз¿не т¤с¿п, ЕГѕН-ТЕРѕН з а т. Жиылып-тер¿л¿п алы-
е г ¿ н д ¿ облыстыґ б¿р¿ – Павлодар¦а келген- натын ег¿н; жиын-тер¿н. Бўл мєселемен жеґгес¿
д¿ (Ç.Шашкин, Сен¿м). Республика басшысы де хабардар екен. «Тўрсын Іаз¿р жўмыста, єр¿
Солт¤ст¿к ±азаІстанныґ е г ¿ н д ¿ аудандарын ауылда жоІ. А¦асы жоІта Іарындасы да к¤йеуге
аралып, онда¦ы ораІ науІаныныґ дўрыс Ѕту¿не шы¦ам дей Іоймас. Е г ¿ н-т е р ¿ н жинал¦ан¦а
Іатысты ти¿ст¿ тапсырмалар берд¿ («Соц. ±аз.»). дей¿н шыдайыІ», – депт¿ (Т.Тоба¦абылов,
ШайІал¦ан самал жел ¦ана, е г ¿ н д ¿ дала, ен дала. Жазира). Ш¿лден¿ґ ыстыІ аптабы жўрттыґ
Ырыс боп к¤зде Іўйыл¦ан ТасІындап кел¿п
е г ¿ н- т е р ¿ н ¿ п¿с¿ру былай тўрсын, олардыґ
Іамба¦а (М.Єм¿рбеков, Кербез дала).
Ѕздер¿н де Іоса п¿с¿р¿п жатІандай (А.Хангелдин,
ЕГѕНДѕК з а т. 1. Ег¿н егуге арнал¦ан немесе
Ґани.)
ег¿н ег¿лген жер, ег¿ст¿к. Жалманды сайдыґ
ЕГ¾НШАРУАШЫЛЫҚ. з а т. Шаруа­
басында¦ы ег¿ст¿кке жет¿п жылда бидай егет¿н
шылыІтыґ ег¿нмен айналысатын саласы, ег¿н
¤лкен е г ¿ н д ¿ к к е сєл к¿д¿рд¿ де, Іайтадан
¿лгер¿ ж¤рд¿ (Д.Жанботаев, Жер жылуы). егу кєс¿б¿. Б¿зде мол е г ¿ н ш а р у а ш ы-
Жанай¦а берет¿н Іа¦азын б¿т¿р¿п, Сєтжан л ы ¦ ы н а н басІа, темек¿ егу жўмысы
дала¦а шыІІанда, ауыл ¤ст¿нен шулап ўшІан ж¤рг¿з¿лед¿, жем¿с, бау-баІша Ѕс¿р¿лед¿
б¿р топ Іаз тура е г ¿ н д ¿ к т ¿ ґ орнына тартты (Б.ТоІтаров, ±ыран.). Су кЅбейет¿н бол¦ан
(С.Бегалин, УаІыт.). Балалармен Іосылып соґ, б¿зд¿ґ колхоздыґ е г ¿ н ш а р у а-
Ґабдолла б¤г¿н Іыстау жанында¦ы е г ¿ н д ¿ к- ш ы л ы ¦ ы да жаґа ба¦ыт алды (Ы.ЖаІаев,
к е барып Іайтты (М.Д¤йсенов, Мейман.). Мен¿ґ баІытым). Е г ¿ н ш а р у а ш ы л ы ¦ ы ауыл
2. а у ы с. Бўл д¤ниеде жаса¦ан жаІсылыІ, шаруашылы¦ыныґ астыІ, техникалыІ жєне
Іайыр. Бўлардыґ ¿с¿н¿ґ кЅб¿ – д¤ние ¿с¿, лєкин осы жемшЅпт¿к даІылдар, кЅкЅн¿с, жем¿с-жидек
какимдерд¿ґ жаса¦ан, таратІан ¿стер¿ єуд¤ния Ѕс¿ру саласы (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
мєзрєлєтул – ахирет дегендей, ахиретке е г ¿ н д ¿ к ЕГѕНШЕ ¤ с т. Ег¿н тєр¿зден¿п, ег¿н сияІты.
болатын д¤ние сол (Абай, Тол. жин.). Жаздыґ жыры е г ¿ н ш е, ЖайІала шы¦ып
ЕГѕНДѕК-ШАБЫНДЫ± з а т. Ег¿н егуге, кЅр¿нсе. Тол¦ана ж¤рек т¤б¿нен, Жыр жазам мен
шЅп шабу¦а ыґ¦айлы Іўнарлы жер. ШаруашылыІ де Ѕз¿мше (Ґ.Малдыбаев, ±алдыр¦ан.).
табысы аулымыз¦а Іарасты е г ¿ н д ¿ к-ш а б ы н- ЕГѕНШѕ з а т. Ег¿н егет¿н, ег¿ншаруашы-
д ы І жер¿н игер¿п, пайдалана б¿лум¿зге байла- лы¦ымен айналысатын адам; диІан. Мен Сыр-
нысты («Жас Алаш»). дыґ ар¦ы бет¿нде отыратын е г ¿ н ш ¿ л е р д ¿ ґ
ЕГѕНЕК з а т. ½ ñ. <ëàò. leucanthemum тўрмысымен таныстым (С.МўІанов, Есею
mill> Орман ¿ш¿нде, шабындыІтарда Ѕсет¿н, жыл.). јзбек Ордасыныґ абыройын ойла¦ан
би¿кт¿г¿ 20–65 см-дей, аІ г¤лд¿, б¿ржылдыІ шЅп. хан: «Б¿рде-б¿р єскер е г ¿ н ш ¿ жўрт пен кЅшпел¿
Е г ¿ н е к – ІабыІсыз жалаґаш Ѕсед¿ де, тЅменг¿ елге Ѕз бет¿мен тимес¿н. Ег¿лген ег¿н, салын¦ан
сабаІтары ўзын, жўмыртІа немесе ж¤рек бау-баІша сол Іалпында саІталсын», – деп
тєр¿зд¿ болып келед¿ (М.±ожабеков, Дєр¿л¿к єскер¿не бўйрыІ берген (ѕ.Есенберлин, Алмас
Ѕс¿мд¿к.). Іылыш). Б¿р¿ – малшы, б¿р¿ – кенш¿, Б¿р¿ – е г ¿ н-
ЕГѕНЖАЙ з а т. Ег¿н ег¿лген жер, ег¿ст¿к. Мен ш ¿ а¦алардыґ. Еґбек те кЅп ерл¿к енш¿, Аяла¦ан
ўшаІ кЅлеґкес¿н¿ґ е г ¿ н ж а й ¤ст¿нен ІалыІтап аналарыґ (Т.Жароков, Шы¦. жин.).
келе жатІанын кЅр¿п отырмын (Є.Єл¿мжанов, ЕГѕНШѕЛѕК з а т. 1. Ег¿ншаруашылы¦ымен
Махамбет.). КЅкжиектен арайлап атІан таґныґ айналысушылыІ, ег¿н егуш¿л¿к. А¦айындарыныґ
самал жел¿ кеґ алІапты аймалап, е г ¿ н ж а й басын Іўрап, оларды е г ¿ н ш ¿ л ¿ к кєс¿б¿мен
151 ÅþÑ-ÅþÑ
айналысу¦а шаІырды (С.Мєуленов, Шыґда¦ы Дєу¿р аты). 2. Ег¿н ег¿лген, тўІым себ¿лген
шў¦ыла). Е г ¿ н ш ¿ л ¿ к оґай ¿с емес, о¦ан алдымен жер. Егер тыґ жерлерд¿ игеруге дей¿н
жер таґдай б¿лген жЅн (±.Исабаев, Шығ.). ±азаІстанныґ ег¿с кЅлем¿ революциядан бў-
АграрлыІ (диІаншылыІ) табынушылыІ – еґбек рын¦ы е г ¿ с кЅлем¿мен салыстыр¦анда ек¿ еседен
Ѕн¿мд¿л¿г¿н арттыру ¤ш¿н таби¦ат апаттарына артыІ кЅбейген болса, 1954 жылдан бастап сол
Іўд¿рет жолымен єсер ету маІсатында е г ¿ н- е г ¿ с кЅлем¿ ¤ш еседен артыІ Ѕс¿п, 30 миллион
ш ¿ л ¿ к п е н айналысатын кЅне халыІтардыґ гектар¦а жетт¿ (Є.Шєр¿пов, Алыс жа¦алау.).
д¿ни-Іўд¿рет к¤ш¿не табынуы мен салт-дєст¤р- Картоп е г ¿ с ¿ н ¿ ґ шет¿ндег¿ айдалмай тыґ
лер¿н¿ґ жиынты¦ы («Парасат»). АграрлыІ Іал¦ан жерд¿ґ кЅгалында тЅрт Іаз жайылып
табынушылыІта е г ¿ н ш ¿ л ¿ к к е немесе ¤й ж¤р (Б.СоІпаІбаев, Аяжан). К¤зеткен Іызыл
жануарларына Іау¿п тЅнд¿рет¿н (Іўр¦аІшылыІ єскер ел¿м шет¿н, Ер ўлым жасІандырар жау-
бўршаІтыґ со¦уы Іара шег¿рткен¿ґ Іаптауы, дыґ бет¿н. јсе бер ерк¿н шыІІан п¿скен е г ¿ с,
малдыґ ¿ндетке шалды¦уы, т.т.) ерекше Іау¿п- СаІтау¦а жаудан сен¿ солар кеп¿л (Жамбыл,
терге Іарсы тўратын Іўд¿ретт¿ к¤ш бар деген Тол. жин.). Жыландар ауылшаруашылыІ е г ¿ с-
ў¦ым пайда болды. ±ўр¦аІшылыІ жылдары т е р ¿ н ¿ ґ зиянкестер¿ – кем¿рг¿штер, та¦ы
мўсылмандардыґ су жа¦асына барып тасаттыІ басІа да т¤рл¿ жєнд¿ктермен Іоректену арІылы
шалуы, сЅйт¿п тєґ¿рден жаґбыр т¿леу¿ осыныґ ауылшаруашыл¦ына белг¿л¿ пайда келт¿р¿п отыр
ай¦а¦ы («Парасат»). Мал шаруашылы¦ын жан- (Х.±ыдырбаев, ±азаІстн.).
жаІты дамыту ¤ш¿н еґ алдымен е г ¿ н ш ¿ л ¿ к- АІ ег¿с. Бидай, арпа сияІты нег¿зг¿ дєнд¿
т ¿ жол¦а Іою керек болды (С.АІтаев, Дала.). даІылдар ег¿с¿; аІ ег¿н. Алдымен ўсаІ бригада-
2. АуылшаруашылыІ даІылдарынан тўраІты, ларды ¿р¿ленд¿р¿п, а І е г ¿ с жєне кЅк ег¿с
сапалы, мол Ѕн¿м алу ¤ш¿н жерд¿ Ѕґдеп баптау бригадаларын б¿р¿кт¿рсек (Т.Иманбеков, Тўт
тєс¿лдер¿н¿ґ ж¤йес¿. ±азаІстанда е г ¿ н ш ¿ л ¿ к- а¦ашы.). Отырсыґ а І е г ¿ с т ¿ орындамай,
т ¿ ґ Ѕз¿нд¿к кЅне тарихы бар (±ЎЭ). Е г ¿ н ш ¿-
Он бес к¤н баста¦анмен б¿зден бўрын. Создыґ-
л ¿ к ауылшаруашылыІ даІылдарынан тўраІты,
дар а І е г ¿ с т ¿ елу к¤нге, јтк¿зд¿ґ ерте ег¿с-
сапàлы, мол Ѕн¿м алу ¤ш¿н жерд¿ Ѕґдеп баптау
пен жаздыґ к¤н¿н (Айтыс).
тєс¿лдер¿н¿ґ ж¤йес¿ («Зерде»).
Ауыспалы ег¿с. å ã ¿ í ø à ð. Белг¿л¿ б¿р ег¿ст¿к
Ег¿нш¿л¿к Іўралы. Ег¿н егуге, баптап Ѕс¿руге,
жерге т¤рл¿ ауылшаруашылыІ даІылдарын
Ѕн¿м¿н жинау¦а керект¿ Іўрал-сайман мен
жабдыІтар. Ертеректе кедейлер Іарапайым д¤рк¿н-д¤рк¿н ауыстырып егу ж¤йес¿. Бестанапты
е ґ б е к І ў р а л д а р ы н а н да тапшылыІ кЅрд¿ а у ы с п а л ы е г ¿ с ж¤йес¿н¿ґ жобасы жасал¦ан
(ТыґайтІыш енг¿зу). екен, б¿раІ ол Іа¦аз бет¿нде Іал¦ан (К.Баялиев,
Ег¿нш¿л¿к мєдениет¿. Ег¿с егуд¿ґ тєрт¿пке Жер тынысы). «Трудовик» колхозы ег¿стен мол
т¤скен ж¤йес¿. Ег¿с кЅлем¿н ўл¦айту, е г ¿ н ш ¿- Ѕн¿м алып, еґ кЅп тара¦ан а у ы с п а л ы е г ¿ с к е
л ¿ к м є д е н и е т ¿ н арттыру нег¿з¿нде Ѕн¿мн¿ґ арнап топыраІ Ѕґдеу ж¤йес¿н ўсынады (Береке
мол алынуына Іарай кЅтер¿ґк¿ аІы тЅлеу тєрт¿б¿ бастауы). С¿рє, а у ы с п а л ы е г ¿ с т ¿ игеру ¤ш¿н
мардымсыз енг¿з¿л¿п келд¿ (С.±аженбаев, ауылшаруашылы¦ы органдары, совхоздар мен
БалыІ.). ±олымызда єлг¿ айтІан к¿лт¿м¿з де колхоздар Іызметкерлер¿н¿ґ жауапкерш¿л¿г¿н
бар, оныґ аты – агротехника, е г ¿ н ш ¿ л ¿ к арттыру керек шы¦ар (Д.±онаев, Шы¦.).
м є д е н и е т ¿ н кЅтеру, жўмыс процестер¿н Дєнд¿ ег¿с. Дєнд¿ даІылдар ег¿лген ег¿с. ±а-
механикаландыру (Бал дєурен). ґыратып Іатпарын, Жер Іыртысын сЅккен
Суармалы ег¿нш¿л¿к. Су¦арылатын, су¦ару¦а к¤н. Т¤рл¿ д є н д ¿ е г ¿ с т ¿, Бау-баІшалы же-
м¤мк¿нд¿г¿ барег¿н шаруашылы¦ы. Олардыґ м¿ст¿, Еґбект¿ґ ер¿ еткен к¤н (Ј.Кєр¿баев, Таґд.
кЅшпел¿ мал шаруашылы¦ы мен едєу¿р с у а р- шы¦.). Жер тас шорттармен Ѕґдел¿п, о¦ан бидай
м а л ы е г ¿ н ш ¿ л ¿ к кєс¿б¿ де бол¦ан (Н.Баяндин, жєне басІа д є н д ¿ е г ¿ с т е р ег¿лген (±азССР
Саяхатшы.). Сондай-аІ Іант заводтарыныґ тарихы). Д є н д ¿ е г ¿ с т е р ору¦а ЖаІындап
ІалдыІ суы с у а р м а л ы е г ¿ н ш ¿ л ¿ к т ¿ ґ Іал¦ан кез ед¿ (О.Шипин, Ек¿ дастан).
Іоры жєне ауыл шаруашылыІ даІылдарыныґ Ег¿с агрегаты. Єрт¤рл¿ машинаны ег¿н егу
шы¦ымдылы¦ын арттырудыґ Іайнар кЅз¿ жўмысына топтастыру ¿с¿. Мўнда барлыІ та-
(«Б¿л¿м жєне еґбек»). ракторлар мен е г ¿ с а г р е г а т т а р ы ¤нем¿
ЕГѕС з а т. 1. АуылшаруашылыІ даІылдарын сай тўрады (МаІташы).
егу, себу ¿с¿. Тദы тыныштыІты кЅктемг¿ е г ¿ с- Ег¿с басы. Ег¿нжайда жўмыс ¿стейт¿ндерд¿ґ
к е шыІІан механизаторлар еґбег¿н¿ґ дабылы жиналатын орны. Таґ атІаннан к¤н батІан¦а
алыстан ¤з¿л¿п ест¿лген мотор ¤н¿ ¦ана шей¿н К¤лєн е г ¿ с б а с ы н а б¿рнеше рет Іаты-
бўз¦андай («±азаІст. єйелдер¿»). Осы сєт найды (Н.Ґабдуллин, јм¿р).
Сўлтан Аманжол¦а б¤г¿н кЅктемг¿ е г ¿ с- Ег¿с бригадасы. Ег¿с себет¿н, ег¿нмен айна-
к е еґ сы єз¿рл¿кт¿ байІау ¤ш¿н №2 лысатын бригада. Бўл осы колхоздыґ е г ¿ с
бригада¦а бару керект¿г¿н ескертт¿ (К.±азыбаев, б р и г а д а с ы н ы ґ басты¦ы ед¿ (А.Хангелдин,
ÅþÑ-ÅÃ¾Ñ 152
Б¿зд¿ґ от.). – ЖаІсы. Мен б¿р¿нш¿ е г ¿ с б р и- КЅк ег¿с. Бидай мен арпадан басІа (тары,
г а д а с ы н а, одан ары МТС-Іа барып Іайтам к¤р¿ш, ж¤гер¿ т.б.) дєнд¿ даІылдардыґ жалпы
(Б.ТоІтаров, ±ыран.). атауы; кЅк ег¿н. Аґ¦ардыґ алабында шешек
Ег¿с бригадир¿. Ег¿с бригадасыныґ жетекш¿с¿. жарып, Нўрлан¦ан еґбектен г¤л шамдай жанып.
Е г ¿ с б р и г а д и р i н аудан¦а сирек шаІырады Желк¿лдеп колхоздардыґ к Ѕ к е г ¿ с ¿, КЅк
(Є.Єл¿шев, Батыр.). Ег¿н жинар алдында аудан- т¤леп топыраІтан тамырланып (И.БайзаІов,
ныґ барлыІ колхозыныґ е г ¿ с б р и г а д и р л е- Таґд. шы¦.).
р ¿ н, колхоз басшыларын Іала¦а мєслихаттасу¦а Суармалы ег¿с. ±олдан су¦арылатын ег¿с.
шаІырды (Є.Єб¿шев, Батыр.). АуылшаруашылыІ даІылдарын суару саны мен
Ег¿с даласы [аґызы]. Ег¿н ег¿лген алІап. суару мерз¿мдер¿н белг¿леу ¤ш¿н, с у а р м а л ы
Е г ¿ с д а л а с ы ирек-ирек бел болып Іал¦ан е г ¿ с к е жўмсалатын судыґ жалпы жиынын б¿лу
(Ґ.Мўстафин, Шы¦анаІ). Са¦ит тура е г ¿ с керек (М.Ерлепесов, Суармалы ег¿н.). С у а р-
д а л а с ы н а тартты (С.Алдабергенов, Єґг¿м.). м а л ы е г ¿ с п е н к¤н кЅрген елд¿ґ ай¦ыржап
К¤ркетауыІ балапандары жайылым шЅб¿н, жасаудан бастап, ег¿нд¿ орып, жинап ал¦анша
дєнд¿ е г ¿ с а ґ ы з ы н д а ¦ ы ІалдыІтарды жаІсы Іолынан кетпен¿ т¤спейд¿ (Ґ.Мўстафин, Шы¦а-
пайдаланады (±азақст. етт¿ молайту). наІ). 1950 жыл¦а дей¿н бўл Ѕґ¿рде с у а р м а-
Ег¿с ект¿. Ег¿с септ¿, ег¿н ект¿. Бала бў¦ан л ы е г ¿ с сол кездег¿ талап-т¿лектерге лайыІ
кел¿ст¿, Е к т ¿ жылдам е г ¿ с т ¿. Масатыдай б¿рІыдыру Ѕз дєрежес¿нде ж¤рг¿з¿л¿п келд¿
Іўлпырып, Жайнап кетт¿ жер ¤ст¿ (А.Асылбеков, («Лен. жас»).
Алтын дєн). ЕГѕС= е т. Белг¿л¿ б¿р даІылды сеу¿п Ѕс¿р¿су.
Ег¿с – ерден, Ѕн¿м – жерден. Ег¿нд¿ еге б¿лу ±аз¿р азаматтарымен б¿рге Іыр¦а шы¦ып, ауы-
ег¿нш¿ден, одан алатын Ѕн¿м жерд¿ґ Іўнарлылы- лым деп кел¿п, ег¿н¿н е г ¿ с ¿ п, шЅб¿н шабысып
¦ынан. «Е г ¿ с – е р д е н, Ѕ н ¿ м – ж е р д е н» жатІан ер єйелге, Іаралы жес¿р бол¦анымен,
Іайсар єйелге бўлардыґ т¿пт¿ Іўрметтеп Іа-
деген наІыл сЅзд¿ жер с¤ìес¿í емген еґбекІор
райтын жЅн¿ бар (Ґ.±айырбеков, АІ желкен).
халыІІа Іатысты айтІан абзал («Жас Алаш»).
ЕГѕСЖАЙ з а т. с Ѕ й л. Ег¿нжай. ±ызыл
Ег¿ске шыІты. Ег¿с егуге жўмылды, к¿р¿ст¿.
ат бєйг¿ ап Іайтты е г ¿ с ж а й д а н Б¿рнеше
Бєр¿ осында – Іалыґ к¤ш, Ертемен ш ы І т ы
к¤н Ѕтт¿ де ег¿с айдан Оратын ол ег¿нд¿ к¤н
е г ¿ с к е. Шапшаґ! Мезг¿л асы¦ыс. Ўмтыл дейд¿
де жетер,– Та¦ы да кезектег¿ Іызып майдан
жеґ¿ске (М.Єл¿мбаев, ±ўрбыма).
(С.Сейфуллин, јлеґд.). Бўлар Мерекесазан¦а
Ег¿с Іор¦айтын орман белдеу. е г ¿ н ш а р. текке келмеген болатын. Осыдан бес-алты
Агломерацияныґ б¿р тарма¦ы, ўзыннан-ўзаІ шаІырым жерде Иванныґ єкес¿ Павелмен е г ¿ с-
отыр¦ызыл¦ан орман белдеу¿. Е г ¿ с І о р- ж а й ы бар (±.Исабаев, Сы ерл¿к).
¦ а й т ы н о р м а н б е л д е у л е р ¿ ег¿ст¿кт¿ ЕГѕСТѕК з а т. Ег¿с себ¿лген, ег¿н ег¿лген
таби¦аттыґ Іолайсыз єсер¿нен Іор¦ау ¤ш¿н жер. Е г ¿ с т ¿ к к е жарайтын жерге аз¦ана
жолаІтап Ѕс¿р¿лет¿н орман алабы (±азақ т¿л¿. бидай мен тары егем¿з (Т.Ахтанов, Боран).
аймаІ. сЅзд¿г¿). Бригадир ±алмўрат мазасыз адам болатын. ±ўм-
Ег¿с салды. Жер жыртып, дєн септ¿, ег¿н тЅбеге келгел¿ е г ¿ с т ¿ к к е су берет¿н бас
ект¿. Жер жырттыІ, Іайнады еґбек, е г ¿ с с а л- арыІтыґ Іўрылысына ¤ш рет барып Іайтты
д ы І, Жарыспен еґбек жазын б¿з Іарсы алдыІ. (Жасыл белес). Бўл Ѕз¿ ІырыІ елу гектар
±ыртысын Іара жерд¿ґ Іарс айырып, ±ажымай шамасында¦ы алІапты алып жатІан е г ¿ с т ¿ к
жер Іазынасы Іабын жардыІ (Жамбыл, Шы¦. екен (Є.ЖылІышиев, Балжан.).
жин.). Ауыспалы ег¿ст¿к. е г ¿ н ш а р. Єр жылда
Ег¿с септ¿. Дєн септ¿, ўрыІ шашты; ег¿н ект¿. єрт¤рл¿ даІыл себ¿лет¿н ег¿ст¿к. Кейб¿р кол-
Сол ўрыІтан мен б¤г¿н Е г ¿ с с е у ¿ п жатырмын. хоздарда орман алІаптары а у ы с п а л ы
Колхозды кеґ далама Жеґ¿с сеу¿п жатырмын е г ¿ с т ¿ к кЅлем¿н¿ґ 3% алады (М.Ахметов,
(Ж.Саин, Таґд. шы¦.). Ег¿н Іор¦а.).
Ег¿с суы. е г ¿ н ш а р. ТехникалыІ ег¿с ег¿лет¿н Ег¿ст¿к жерд¿ су жаю арІылы суармалау.
жерге оныґ тўІымын, кЅшет¿н отыр¦ызбастан е г ¿ н ш а р. Суарылатын танаптарды ўзаІ уаІыт
бўрын бер¿лет¿н су (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). су бастыру арІылы к¤р¿ш даІылын суару т¤р¿.
Ег¿с тереґд¿г¿. е г ¿ н ш а р. ТопыраІ бет¿нен Е г ¿ с т ¿ к ж е р д ¿ с у ж а ю а р І ы л ы с у а р-
басталып, ег¿лген тўІым¦а дей¿н жал¦асатын м а л а у тўраІты жєне ІысІа мерз¿мд¿ су бас-
тереґд¿к (±азақ т¿л¿. термин. сЅзд¿г¿, Ñó). тыру болып бЅл¿нед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Су.).
Ег¿с шы¦ымы. Ег¿лген ег¿стен алын¦ан Ѕн¿м Е г ¿ с т ¿ к ж е р д ¿ с у ж а ю а р І ы л ы с у а р-
кЅлем¿. Е г ¿ с т ¿ ґ ш ы ¦ ы м ы ала¦ат деген, б¿раз м а л а у Ѕс¿мд¿к кЅг¿ т¤гел Ѕн¿п шыІІан соґ
танаптыґ тўзы шы¦ып, азып кет¿пт¿ (Д.Дос- не­месе т¤птенер алдында жасап, кей¿н єрт¤рл¿
жанов, К¿с¿.). деґгейде ўстап отырады (±аз. т¿л¿ термин. Су.).
153 ÅþÒ-ÅÄЕЛ
Ег¿ст¿к кориандр. ½ ñ. <ëàò. coriandrum (X.Есенжанов, Тар кезеґ). БасІарма жиналыс
sativum> Би¿кт¿г¿ 30-70 сантиметрге дей¿н болатыны туралы б¿зге е ¦ л а н І ы л ¦ а н (±азақ
жетет¿н, б¿ржылдыІ, шЅптектес Ѕс¿мд¿к. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
Саба¦ы жўмыр, т¤зу єр¿ жо¦ар¦ы жа¦ында ЕҐЛАНДА= е т. е с к ¿ к ¿ т. Хабарлау,
жайыла Ѕсед¿. Е г ¿ с т ¿ к к о р и а н д р жариялау, єйг¿леу. КЅк есект¿ сол єулие
мєдени Ѕс¿мд¿к рет¿нде ег¿лед¿. Кей жерлерде барша мўсылман Іауымына е ¦ л а н д а п т ы
жабайыланып кеткендер¿ де кездесед¿ (±азаІст. (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ.). ±ўныс болсаґ, сен¿ґ
дєр¿л¿к Ѕс¿мд¿к.). са¦ан айтарым бар деп жаґа ¦ана е ¦ л а н д а д ы м
Ег¿ст¿к кЅздер¿. ½ ñ. <ëàò. anagallis ar- ¦ой («±аз. єдеб.»).
vense> Cаба¦ы тЅрт Іырлы, жерге тЅсе- ЕҐЛАНДАТ= е т. е с к ¿ к ¿ т. Хабарлату,
л¿п кЅлбей Ѕсеò¿í, бўтаІтары кЅп á¿р жылдыІ жариялату, єйг¿лету. Бўдан ек¿ жыл бўрын
шЅп тектес Ѕс¿мд¿к. Е г ¿ с т ¿ к к Ѕ з д е р ¿- окопІа ІазаІ жастарын ал¦анда июнь жарлы­
н ¿ ґ г¤лдер¿ єдем¿, Іызыл т¤ст¿, г¤л сабаІтары ¦ын патша а¦зам атынан е ¦ л а н д а т т ы
ўзын, жапыраІтарыныґ Іуысына жеке-жеке (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ.).
орналасІан (±азаІст. дєр¿л¿к Ѕс¿мдiк.). ЕҐЛАНДАТУ е с к ¿ к ¿ т. Е¦ландат
Суармалы ег¿ст¿к. е г ¿ н ш а р. ±олдан су¦а- ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. КЅк есепт¿ єулие сол
рылатын ег¿ст¿к. Бў¦ан сонымен Іатар 1,6 мил- Єуезд¿ барша мўсылман Іауымына е ¦ л а н д а-
лион гектар¦а жуыІ с у а р м а л ы е г ¿ с т ¿ к т у ¦ а кел¿пт¿, – деген лаІап тарады
жер¿ бар Семей жєне Шы¦ыс ±азаІстан об- (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
лыстарыныґ оґт¤ст¿к аудандары жатады ЕҐЛАНДАУ е с к ¿ к ¿ т. Е¦ланда ет¿ст¿г¿н¿ґ
(М.Ахметов, Ег¿н Іор¦а.). Орал облысында Іимыл атауы.– Алыс сапар¦а шы¦арда сендерге
Іаз¿р 16 мыґ гектар¦а жуыІ с у а р м а л ы е г ¿ с- ¿зг¿ ниетт¿ аІ батасын беру ¤ш¿н, бас имам
т ¿ к бар (М.Ерлепесов, Суармалы ег¿н.). хаз¿рет ±уанайдыґ Ѕсиет¿н е ¦ л а н д а у ¤ш¿н
ЕГѕТѕЛ= е т. с Ѕ й л. Ег¿лу, ез¿лу, елж¿реу. хаз¿рет дєрежел¿ полковой молла Хайырша Іази
Онда Ѕз¿ НЅтенн¿ґ ІорыІІанын ІызыІ кЅрет¿н сЅз сЅйлейд¿ (X.Есенжанов, Тар кезеґ).
ед¿. ±аз¿р ¿ш¿ аянышпен е г ¿ т ¿ л е т ¿ н д е й ЕД= е т. Ед¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ ыІшамдал¦ан т¤р¿.
(Ç.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к.). Теб¿рен¿п жан ж¤рег¿м, Кел¿пс¿з б¿зд¿ґ елге єдей¿ ¿здеп, Мейманды Іўр-
е г ¿ т ¿ л е тўрдым Іарап. ±айрат, раІым, мей¿р¿ меттейт¿н кєдем¿з е д (Жамбыл, Тол. жин.).
мол, Б¿зд¿ґ жастар неткен ¦ажап (Є.Оґалбаев, ЕДЄУѕР ¤ с т. Б¿рталай, б¿рІатар, б¿раз,
Таґ алдында). Б¿лем¿н мен, аяйсыґ ¦ой, аяйсыґ, єжептәу¿р. Е д є у ¿ р еґкейген к¤н шапа¦ы
Неге сонша е г ¿ т ¿ л ¿ п Іарайсыґ. Ая¦анмен кем-кем сол¦ындап Іыз¦ыш реґ ала баста¦анда
кесел ш¿рк¿н кЅне ме, Ол ўрланып ен¿п апты бў¦ып жатІан ІасІырлар єлденен¿ сез¿п,
денеме (С.Сейтенов, Сапар соґы). жерге жапырылып Іалды (С.Елубаев, Ойсыл
Жан-ж¤рег¿ ег¿т¿лд¿. ѕш¿-бауыры елж¿ред¿, Іара). «Айтсам ба екен, айтпасам ба екен» –
ез¿лд¿. Баса алмадым Ѕкс¿г¿мд¿, Дей берд¿м деп, ек¿ оІтылан¦ан т¤рмен Єм¿ржан
тек: «±асым!.. ±асым!.. Ж а н-ж ¤ р е г ¿ м е г ¿- е д є у ¿ р отырды (Б. Майлин, Шы¦.). Отряд
т ¿ л д ¿, Сор¦алады кЅзден жасым (Є.Оґалбаев, осылай ж¤р¿п отырып к¤н ўясына к¿рген
Таґ алды). шаІта Би¿кбайлар жатІан тўстан е д є у ¿ р Ѕт¿п,
ЕГѕТѕЛУ Ег¿т¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. б¿р ¤лкен тЅбен¿ґ бауырына Іону¦а тоІтады
≈ Ж¤рект¿ґ е г ¿ т ¿ л у ¿. (С.Бал¦абаев, ШЅл). јйткен¿ Ѕм¿р Іажеттер¿
ЕГѕ-ШЕКСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. КЅз жетк¿с¿з, мен талаптарын Іана¦аттандыратын к¤нпараІ
шекс¿з-шетс¿з. ±андай ойын салар ем! Жалынмен жасау ¤ш¿н тек аспан денелер¿не баІылау
бєр¿н жалар ем! Е г ¿-ш е к с ¿ з д¤ниеде, Жал¦ыз ж¤рг¿зу жетк¿л¿кс¿з, е д є у ¿ р астрономиялыІ
Ѕз¿м Іалар ем! (М.Жўмабаев, Шы¦.). Тўранныґ б¿л¿м-тєж¿рибелерд¿ де жинаІтау керек болады
е г ¿-ш е к с ¿ з шЅл¿ Іандай, Теґ¿здей кемер¿ (А.КЅбесов, Математика.).
жоІ кЅл¿ Іандай! Тўранныґ дария атал¦ан ЕДЄУѕРДЕСѕН ¤ с т. с Ѕ й л. Едєу¿рден
Ѕзендер¿, Тасыса, шЅлд¿ басІан сел¿ Іандай! соґ, б¿раздан кей¿н. ѕшк¿ запыранды тЅг¿п-тЅг¿п
(М.Жўмабаев, Шы¦.). алып, е д є у ¿ р д е с ¿ н барып басымды кЅтерд¿м
ЕҐЛАН [ар. ] з а т. е с к ¿ к ¿ т. Хабар; (ј.±анахин, Жер бас.). Е д є у ¿ р д е с ¿ н барып
жария, єйг¿. Ол туралы ешІандай е ¦ л а н Наурыз тама¦ын Іайта-Іайта Іырынып алып
ест¿лмейд¿ («ДУГ»). т¿л Іатты (ј.±анахин, Жас дєурен). Е д є у ¿ р-
Е¦лан етт¿ [Іылды]. е с к ¿ к ¿ т. Хабарлады, д е с ¿ н єлг¿ сеґ Ѕзгелерд¿ґ де ойран ботІасын
жария етт¿, єйг¿лед¿. ...Алдарыґда осы шындыІты шы¦арып б¿р заманда жалпаІ айдында жападан
е ¦ л а н е т е й ¿ н деп кел¿п ед¿м (X.Есенжанов, жал¦ыз Іалды (ј.Қанахин, Жас дєурен).
АІ ЖайыІ). Штаб начальниг¿ Кириллов пен ЕДЕЛ-ЖЕДЕЛ ¤ с т. Тез-тез, б¿р¿нен кей¿н
командир Белоус ж¤збасыларын жинап алды б¿р¿, жеде¦абыл, жылдам. Ек¿ кесе Іымызды
да, командованиен¿ґ бўйры¦ын е ¦ л а н е т т ¿ ±абекеґ е д е л-ж е д е л с¿м¿ргенде маґдайынан
ÅÄÅÍ-Åľ 154
сўп-суыІ тер бўрІ ете т¤ст¿ (Ç.Жєкенов, Таґ ЕДЕНДЕТУ Едендет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
самалы). Жєн¿бек алдында тўр¦ан сырадан атауы. БарлыІ бЅлмен¿ е д е н д е т у керек
ек¿-¤ш стаканды е д е л-ж е д е л жўтып ж¿берд¿ (Ауызек¿).
(±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). Олардыґ еґ ¤лкен¿ ЕДЕНДЕУ Еденде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
осы Иван, онан кей¿нг¿лер: Мария, Галя, Жаґа тўр¦ыз¦ан ¤йлер¿ґн¿ґ е д е н д е у жўмысын
Миша, – бєр¿ де е д е л-ж е д е л туыл¦ан кеш¿кт¿рмеґдер («Єдеб. майданы»).
балалар (±.±айсенов, Жау тылы.). Оны кЅрген ЕДЕНДѕ с ы н. Еден¿ бар, еден тЅселген.
сайын ес¿ме Алешадан аз-аІ ІалІыґІы е д е л- Жер еденд¿. Еден¿ балшыІпен сылан¦ан.
ж е д е л ек¿ ўлым Арнўр мен Жаннўр т¤сед¿ СЅйтсе де, ауыл-селода ж е р е д е н д ¿ ¤йлер
(Є.НўршайыІов, Батыр.). єл¿ бар (Е.ОразаІов, Туберкулез.).
ЕДЕН з а т. 1. Јйд¿ґ, Іораныґ, Іўрылыстыґ ТаІтай еденд¿. Еден¿не таІтай тЅселген.
табанына тЅселген таІта т.б. тЅсем. Б¿р Ес¿к алдында¦ы жеґ¿л тамаІ ¿шуге арнайы
м¤йнетте зорайды от лапылдап, Е д е н, т¿реу жасал¦ан т а І т а й е д е н д ¿ сарайда отырып
Іирады бек шатырлап Єр терезе т¤б¿нде шай ¿шт¿ (И.ЕсІараев, ТосІауыл.).
б¿р шенеун¿к, «Ойбай! јлем! ±ўтІар!» – Тас еденд¿. Тас тЅселген. Т а с е д е н д ¿
деп тўр таІылдап (Шєкєр¿м, јлеґд.). Б¿з камера ¿ш¿ суыІ, ыз¦ар (Ç.Шашкин, ТоІаш
ауруларды аралап ж¤рген кезде кейде солардыґ Бокин).
кейб¿р¿н¿ґ е д е н г е жайнамазын жайып тастап, ЕДЕНДѕК с ы н. Еден боларлыІ, еден
намаз оІып жатІандарын талай мєрте кЅрген жасау¦а жарарлыІ. Атал¦ан Іондыр¦ы металдан
ед¿к. Олардыґ Ѕз¿ б¿зге орталыІта намазжай жасал¦ан материалдар мен Ѕте Іалыґ е д е н д ¿ к
ашпасІа болмайтынын ў¦ындырды («Егемен бўйымдардыґ радиациялыІ дефектос Іўпиясын
±азаІстан»). Бектўрсын ¤йге келсе, кел¿ншег¿ б¿лу ¤ш¿н жасал¦ан («±азаІст. мект.»).
¤йд¿ґ ¿ш¿н тап-тўйнаІтай ет¿п жинап, е д е н д ¿ ЕДЕНСѕЗ с ы н. Еден¿ жоІ, еден тЅселмеген.
жуып, неше к¤н ўйІысы Іанба¦ан балаларын Мўнда¦ы тўр¦ындар е д е н с ¿ з, сызды жерде
жатІызып отыр¦ан кез¿ ед¿ (М.Д¤йсенов, ўйыІтайды (М.Иманжанов, Таныс Іыз).
Мейман.). Єсия б¿р шелек етт¿ сорпаны е д е н- ЕДИНИЦА î ð. з а т. 1. Б¿рл¿к; б¿ртектес,
н е н кЅтер¿п алып ес¿кт¿ аша бергенде, селоныґ б¿рІалыпты нєрселерд¿ белг¿лейт¿н (кЅрсетет¿н)
шет¿не т¤скен жау снаряды жер с¿лк¿нд¿ре Ѕлшем б¿рл¿г¿, шама. Ба¦алар масштабы ¤ш¿н
г¤рс етт¿ (±.Исабаев, Аялы жан.). 2. Јйд¿ґ, алтынныґ белг¿л¿ салма¦ы Ѕлшем е д и н и ц а с ы
Іораныґ, Іўрылыстыґ табаны, жер. Е д е н г е рет¿нде та¦айындал¦ан (К.Маркс,.. Капитал).
таІтай тЅсеуге м¤мк¿нд¿к бола бермейт¿нд¿ктен, Мысалы, с¿лт¿л¿ фосфотазаныґ Іалыпта¦ы
шет¿н Іышпен Іаластырып, ортасына кесек мЅлшер¿ 6–10 е д и н и ц а болса, рахитпен
сыныІтарымен араластыра топыраІ тЅг¿п, ауыр¦ан балаларда оныґ мЅлшер¿ 200 е д и н и-
¤ст¿н Іалыґ ет¿п сылап тастайын сєк¿, сыпа ц а ¦ а кЅтер¿лед¿ (Т.Айтбаев.., ±ан. Іасиет¿).
(суфа) жатаІ, ІонаІ бЅлмелер¿н¿ґ ¤штен 2. Б¿р б¤т¿н нєрсен¿ґ жеке б¿р бЅлег¿, б¤т¿нн¿ґ
ек¿с¿ндей бЅл¿г¿н алып жататын. (ј.Жєн¿беков, бЅлшег¿. СЅйт¿п, еґ алдымен сЅзд¿, онан кей¿н
ЖолайрыІта). «±алайша, сонда бўл ¤йд¿ґ дыбысты зерттей кел¿п, сЅйлеуд¿ґ еґ ўсаІ
е д е н ¿ таІтайланба¦ан ба?» (Д.Исабеков, Таґд. е д и н и ц а с ы – грамматикалыІ тўл¦аларды
шы¦.). зерттеу керек, аІырында т¿лд¿ґ к¤рдел¿ е д и-
Еден тЅсеó. Еден салó, едендеó. ±азаІ н и ц а с ы – сЅйлемд¿ тексеру керек (±аз¿рг¿
халІыныґ архитектуралыІ Ѕнер¿нде ўшырайтын: Іаз. т¿л¿). 3. а у ы с. Жеке адам, б¿р б¤т¿н тўл¦а.
тастан е д е н т Ѕ с е у, таспен к¤мбездеу, тас Е д и н и ц а жасысы Ерген ел¿ бейне нЅл. Е д и-
д¿ґгектер Іалау, сєк¿лер жасау єд¿стер¿ ертеден н и ц а нЅлс¿з-аІ Ѕз басындыІ болар сол. Е д и-
келе жатІан шеберл¿кт¿ґ дєлел¿ (С.±асиманов, н и ц а кеткенде, Не болады Ѕґкей нЅл (Абай,
±аз. ІолЅнер¿). Тол.жин.).
ЕДЕНДЕ= е т. Еден салу, еден тЅсеу. ЕДИНОРОГ з а т. з о о л. Жал¦ызм¤й¿з
±ўрылысшылар ек¿ аптада-аІ мектеп бЅлмелер¿н (мўрын ¤ст¿нде м¤й¿зге ўІсас б¿р ўзын т¿с¿ бар
е д е н д е п б¿т¿рд¿ («Жет¿су»). теґ¿з хайуаны). Е д и н о р о г т ы Камчатка
ЕДЕНДЕЛ= е т. Еден салыну, еден тЅселу. т¤бег¿н¿ґ оґт¤ст¿к жа¦алуынан, Сахалин мен
Жаґадан салынып жатІан тўр¦ын ¤йлер Курил аралдарыныґ жа¦алауынан кЅрем¿з
т¤гелдей е д е н д е л г е н екен («Жет¿су»). («Зерде»).
ЕДЕНДЕЛУ Едендел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ЕДѕ= е т. Е ет¿ст¿г¿н¿ґ Ѕткен шаІ (грам-
атауы. Јйд¿ґ е д е н д е л у ¿ ¦ана Іалды (Ауызек¿). матикалыІ) формасы. Жўртымды кел¿п е д ¿ м
ЕДЕНДЕТ= е т. Еден салдырту, еден тЅсету. са¦ындым деп, Ел¿ме сєлем бер¿п, табын¦ым
Биыл бульдозермен тЅбен¿ ойып ж¿бер¿п, ой¦ан кеп. Он ¤ш жылда б¿р келсем, ¿ш тартпадыґ,
жерд¿ґ ¿ш¿нен Іыш кесектен Ѕрг¿з¿п, астын КЅз¿мнен Іанды жасты а¦ыздым кеп (АІмолла
е д е н д е т ¿ п, тЅбес¿н шатырлатып аппаІ аІ ¤й ақын, К¤ндер.). КЅп е д ¿ мўсылман¦а назарыґыз,
тўр¦ызып жатырмыз («Лен. жас»). К¤н сайын асты майдан, базарыґыз. СарІыттан
155 ÅľÐ-ÅľÐ
АІмолланы бос Іоймаґыз, Тасыды с¿зд¿ґ Мўрты ед¿рейд¿. Ашу Іысты, ызаланды.
дєулет Іазаныґыз (АІмолла ақын, К¤ндер.). Мўны ест¿п шашы т¿к¿рей¿п, м ў р т ы е д ¿ р е-
ТўтІындар Іўбыласы е д ¿ – боса¦аґыз, СЅз й ¿ п, кЅз¿ оттай жанып ашу ІысІан К¤реґбай
рўлын б¿лмегенге ўІсамаґыз. Жусаґыз, б¿р найзаны жерге ўрып ж¿беред¿ (Е.Кандеков,
т¤скен к¿р кетпей Іалмас, ±айраса, кет¿лген жер јлеґд.). М ў р т ы е д ¿ р е й г е н Іызыл лампасты
Ѕтпей Іалмас. «Єрб¿р зат асылына тартар» деген, сотник казак-орыс ес¿ктег¿лерд¿ Іа¦а-ма¦а ¿шке
Тат кет¿п, болат Іылыш Ѕтпей Іалмас (АІмола ¤рейлене к¿р¿п, Іалшия Іалды (С.Ж¤н¿сов, АІан
ақын, К¤ндер.). сер¿). Ашулы бет¿не Іаны шауып, Іара сўр ж¤з¿
ЕДѕРЕЙ= е т. 1. Т¿к¿рею, т¤ксию, селтию. т¤т¿г¿п, Іою бурыл м ў р т ы е д ¿ р е й ¿ п кет¿пт¿
Е д ¿ р е й г е н сары мўрты бар Єл¦ожа – єр¿ (Є.±алдыбаев, Шаншар.).
табыскер, єр¿ сер¿ ж¿г¿т (Б.СоІпаІбаев, Бастан ЕДѕРЕЙМЕ с ы н. Ед¿рейген, т¿к¿рейген. Ал
кеш.). Ренж¿спей, тЅбелеспей, тату ойнап єкем¿з ат жаІты, сопаІ бет, саІал-мўрты тым
ж¤ргенде кенет осылардыґ арасына шашы Іалыґ, ІоґІаІ мўрын, ш¤ґ¿рек кЅздеу, е д ¿-
е д ¿ р е й г е н ўзын бойлы, тўман кЅз б¿р бала р е й м е т¿к шашты, балуан денел¿, Іапса¦ай
сая бола Іалады (С.Шаймерденов, јм¿р). Ана Іара торы к¿с¿ болыпты (ј.±анахин, Жер бас.).
жылы басында е д ¿ р е й г е н Іалпа¦ы бар, Бўрын¦ы бўйра шашыныґ орнында т¿кенектей
Іылыш асын¦ан, мўртын ширатІан, ед¿реґдеген Іылти¦ан е д ¿ р е й м е ІылтанаІ шашы кЅр¿нед¿
алаштыґ б¿р милициясы келд¿ (Т.Оразов, (Т.Иманбеков, Јш ай.). К¿шкене Іостыґ ал-
±аныш.). 2. КЅз¿ шатынау, ¤рке Іарау; баІыраю, дынан е д ¿ р е й м е мўртты б¿реуге кездес¿п
баІшию. К¿м болса да барып, б¿л¿п кел¿ґдерш¿. ед¿, Текей оны б¿рден тани кетт¿ (Х.Рахимов,
јткелден шег¿ншектеген т¤йедей е д ¿ р е й ¿ п, Сеґг¿р.).
аяІтарын баспай Іойды ¦ой (X.Есенжанов, АІ ЕДѕРЕЙТ= е т. Селтиту, т¿к¿рейту, еж¿­
ЖайыІ). Ед¿ге КЅкдауылдыґ ермеген¿н ദарды. рейту, одырайту. ТортЅбел жерден басын
Бўрылып Іараса, тўмсы¦ын кЅкке кЅтер¿п,
кЅтер¿п, б¿р с¤рг¿нд¿ к¤ткендей Іўла¦ын е д ¿-
Іўла¦ын т¿г¿п, е д ¿ р е й ¿ п тўр, назары Жауырта¦ы
р е й т ¿ п, иес¿не осІыра Іарап тўр (Т.Ахтанов,
жаІта (М.Ма¦ауин, ±иянда.). Ешк¿лер е д ¿-
Дала сыры). Жаулекеґ бел¿н шарт буын¦ан, сўлу
р е й ¿ п, мына ек¿ пенден¿ґ арасында саудара
сары мўртын е д ¿ р е й т ¿ п ширатып алыпты
т¤с¿п тўр¦ан бЅртеге Іарайды (К.±азыбаев,
(Ç.Иманбаев, Кеґ аймаІ). Танымал жылІышы¦а
Ыз¦ар). 3. а у ы с. Еж¿рею, одыраю, сўс кЅрсету.
К¿мс¿ґ сен, мен¿ тексерет¿н?– дед¿ ол е д ¿ р е й ¿ п ІўлаІтарын е д ¿ р е й т е Іарап Іойып ек¿ Іара
(Ç.Шашкин, Сен¿м). Жастарым Іайда болса мен кЅк аттыґ б¿р¿ о¦ан Іарсы ж¤рд¿ (Х.Есенжанов,
сондамын деп е д ¿ р е й ¿ п отырып алды. Сонда¦ы Тар кезеґ.).
бар арттыр¦аны жастардыґ ж¤з¿н кЅрген¿ ¦ой ЕДѕРЕЙТУ Ед¿рейт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
(±.ТўрсынІўлов, Ес¿ґде ме.). Єйел¿ Лукерия атауы. Оныґ бас барма¦ын Іысып Іалып, оґ
зєрес¿ Іысып: «Ер¿ґд¿ тауып бер!»– деп е д ¿ р е й д ¿, Іолыныґ Іал¦ан тЅрт сауса¦ын е д ¿ р е й т у ¿ н
Келген жау ек¿лене Іўты т¤с¿п (А.Нўртазин, ал¦ашында т¤с¿нбей Іалдым («Жўлдыз»).
Орман.). ЕДѕРЕЙѕіКѕРЕ= е т. Сєл ед¿рею, аз-маз
Ед¿рейе Іарады. а) Јрке Іарады, шошына кЅз одыраю. Олардыґ Іасында е д ¿ р е й ¿ ґ к ¿-
т¿кт¿. Жапан дауыс шыІІан жаІІа е д ¿ р е й е р е п, езу¿н тарта к¤л¿ґк¿реп т¤скен шош-
І а р а п, мысыІ кЅрген к¤ш¿кше Іутыґдай Іалы Иванныґ Іызы Аннаныґ сурет¿ тўр
бастады (М.±абышев, МысыІ. сақал.). ±аракер (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). БЅрте лаІ Іўла¦ын е д ¿-
Іамыс Іўла¦ын Іайшылап, оІта-текте жерден р е й т ¿ ґ к ¿ р е п жа¦улы тўр¦ан шам¦а Іарайды
басын алып, тЅґ¿рекке е д ¿ р е й е І а р а п Іояды (±.±азыбаев, Ыз¦ар).
(Ґ.Сланов, ДЅґ асІан). є) Т¤ксид¿, одырай- ЕДѕРЕЙѕіКѕРЕУ Ед¿рей¿ґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ
ды, сўс кЅрсетт¿.– ±ўдай¦а к¤п¿рл¿к келт¿рме- Іимыл атауы.
ґ¿з!– дед¿ молда Гауһар¦а е д ¿ р е й е І а р а п ЕДѕРЕЙѕС= е т. Еж¿рей¿су, одырайысу,
(С.Мыґжасароваг ±ыр Іыз.). – Ей, Текебек, т¿к¿рей¿су. Ес¿к алдында¦ы ол-пўл шаруаларын
єкелш¿ Іымыздан!– дед¿ Сары. Текебек Сары¦а таста¦ан єйелдер, кемп¿р-сампырлар осылай
е д ¿ р е й е І а р а д ы (С.Сейфуллин, Шы¦.). Іарай елег¿зе, е д ¿ р е й ¿ с е Іарап Іал¦ан
КЅз¿ [ек¿ кЅз¿] ед¿рейд¿. Одырая Іарады, (С.Берд¿Іўлов, Егеул¿ найза). Сєлден кей¿н
еж¿рейд¿. Махметт¿ кЅр¿п, Ахметт¿ґ к Ѕ з ¿ ол ІалыґдыІ арасында ІўлаІтары Іылтыґдап,
е д ¿ р е й ¿ п кетт¿ (Є.НўршайыІов, Батыр.). е д ¿ р е й ¿ с ¿ п алаґІы¦а Іарай ойысып бара
Е к ¿ к Ѕ з ¿ е д ¿ р е й ¿ п, аузы т¤кт¿ урядник келед¿ жатІан саяІтарды кЅрд¿ (Є.Сараев, БозІырау).
(Ж.Молда¦алиев, Айналайын.). ±ўсанныґ е д ¿- Енд¿ б¿р Іара¦анда ¤й¿р-¤й¿р Іалыґ жылІы
р е й ¿ п е к ¿ к Ѕ з ¿ Сенгендей єлде болса Ѕз¿не- айналасын Іоршап, е д ¿ р е й ¿ с ¿ п тЅн¿п тўр
Ѕз¿. ±алжыґын, келекес¿н Іоз¦ай айтты, Жанына екен (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.).
жаІпа¦ан соґ Іыздыґ сЅз¿ (И.БайзаІов, Таґд. ЕДѕРЕЙѕСУ Ед¿рей¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
шы¦.). атауы. Бала б¿ткенн¿ґ Саржан¦а Іарап ¤р¿к-
ÅľÐ-ÅľР156
кен Іойдай е д ¿ р е й ¿ с у ¿ н ІызыІ кЅрд¿ Ѕрмек. јз¿н¿ґ жетпесе де Ѕрес¿ о¦ан, Тўрады:
(«Жўлдыз»). «Мен бармын ¦ой, Ѕнд¿рем!» – деп (Е.Єукебаев,
ЕДѕРЕК с ы н. Ед¿рейген, т¿к¿рейген. Дуня кЅз Таґ шапа¦ы). Ешк¿мн¿ґ т¿л¿н алмайсыґ, Е д ¿ р е ґ-
алдынан ж¿г¿тт¿ґ е д ¿ р е к мысыІ мўртын Іанша д е п бєр¿ґ де, п¿с¿р¿п нанды дем¿ґе (Батырлар
Іу¦анмен, айналып келе берд¿ (±.ЫсІаІов, жыры).
БўІтырма.). Ек¿ танауы ед¿реґдед¿. Қуанды, маІтаныш
ЕДѕРЕі1 с ы н. 1. Ерби¿п тўр¦ан, селти¿п сез¿м¿ билед¿. Е к ¿ т а н а у ы е д ¿ р е ґ-
тўр¦ан. Бўл ежелден таныс, Іўрдастарына д е п сырттан МаІан келд¿ (Є.НўршайыІов,
«балдаІты БалыІбай» атан¦ан, жарбыІ бойлы, Батыр.).
сирек саІал, е д ¿ р е ґ мўрт Іойшыныґ ¤й¿ Ит Іу¦ан танадай [ел¿кт¿ґ ла¦ындай]
екен (С.БаІбергенов, Адам.). 2. ±ожаґда¦ан, ед¿реґдед¿. Јрке Іарады, елег¿з¿д¿. И т І у ¦ а н
ІоІаґда¦ан. Мектеп директоры ТоІмолданыґ т а н а д а й е д ¿ р е ґ д е п, тым шапшаґ ж¤р¿п
баласы е д ¿ р е ґ СадыІ Мўраттыґ ж¤з¿не келе жатІан олар мен жатІан мая¦а ж¤з метрдей
бажырая Іарады (Б.СоІпаІбаев, Жекпе-жек.). Іал¦анда к¿лт тоІтап Іалды (±.±айсенов, Жау
ЕľÐų2 е л ¿ к. АяІасты шошып не жаІ- тылы.). ±ара сираІ, жалбыр кек¿л, бадыраІ кЅз,
тырмай Іара¦анды бейнелейт¿н сЅзІолданыс. ел¿кт¿ґ ла¦ындай ед¿реґдеп
Ед¿реґ етт¿. Жалт Іарады, кЅз¿ шатынады. ўшып-Іонып тўр¦ан б¿реу (Ш.±ўмарова, ±ос
Ол ІазаІтардыґ аты Ѕз¿не ІўлаІтарын селтите шынар).
Іарап е д ¿ р е ґ е т е т¤скен¿н аныІ байІады Јр¿ккен т¤йеше [лаІ, текеше] ед¿реґдед¿.
(X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). – Е, мектеп болса Жан-жа¦ына ¤рке Іарады, елеґдед¿. «КЅз Іарасы
Іайтушы ед¿?– дед¿ е д ¿ р е ґ е т ¿ п Жарекеґ, да ау¦ан жоІ, ¤ р ¿ к к е н т ¤ й е ш е е д ¿ р е ґ д е й
бєтеґкес¿н¿ґ бауын еґкей¿п байлап жатып Іалуын Іарашы» – деп ойлады АманІўл бала
(±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). Медет жасы ойна¦ан таІыршыІтан аттап Ѕт¿п (X.Есенжанов,
Іўрбы б¿реу емес, єкес¿ндей к¿с¿н¿ґ тым т¿ке
АІ ЖайыІ). – Л а І, т е к е ш е е д ¿ р е ґ д е г е н
кеткен¿нен ўялып не дерге б¿лмей жалт бер¿п
Іанжау¦ыр б¿р к¤н¿ таІыр¦а отыр¦ызып кете ме
ед¿, Іара шўбар Іызараґдап е д ¿ р е ґ е т е т¤ст¿
деп ІорІамын (Ç.Жєкенов, Таґ самалы).
(±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай).
ЕДѕРЕіДЕГѕШ с ы н. Ед¿реґ ІаІІыш,
Ед¿реґ ІаІты. Ед¿реґ-ед¿реґ етт¿. Орай
жел¿кк¿ш, д¿к¿ґдеген. – На¦ашыларыґ сыпайы
б¿р кезде т¤с¿нен шошын¦андай, е д ¿ р е ґ І а-
ед¿. Тартыпсыґ! Сен¿ґ жасыґда¦ы жастар е д ¿-
¦ ы п, еґсес¿н кЅтер¿п алды (М.Хасенов, Нар
тєуекел). Ол кей¿нг¿н¿ґ аты Ѕз¿не ІўлаІтарын р е ґ д е г ¿ ш келуш¿ ед¿ (Т.Єл¿мІўлов, Ту¦ан
селтите Іарап, е д ¿ р е ґ І а І І а н ы н аныІ ауыл).
байІады (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Орай б¿р ЕДѕРЕіДЕС= е т. Б¿р-б¿р¿не ІоІаґдау,
кезде т¤с¿нен шошын¦андай, е д ¿ р е ґ І а ¦ ы п ед¿реґ-ед¿реґ ет¿су. Аґ кЅр¿нсе еркектер: – Єне!
еґсес¿н кЅтер¿п алды (М.Хасенов, Нартєуекел). ТоІта! Ат! Кезекпен ат! – деп е д ¿ р е ґ д е с ¿ п
ЕДѕРЕіБАЙ с ы н. с Ѕ й л. Ед¿реґдей Іалады (Є.Тарази, Јлкен ауыл). АІмоншаІтыґ
берет¿н, ед¿реґдег¿ш. Ол Ѕз¿ єпендешалыс адам, басын к¤ншы¦ысІа бўрып жЅнеп берд¿м. Е д ¿-
ж¤рген б¿р е д ¿ р е ґ б а й («Жўлдыз»). р е ґ д е с к е н ж¿г¿ттер мен¿ґ соґыма т¤с¿п берд¿
ЕДѕРЕіДЕ= е т. 1. Селтию, т¿к¿рею; (А.ТоІма¦амбетов, АІмоншаІ).
Іарайып кЅр¿ну. Сексеу¿л, жыґ¦ыл бўталары да ЕДѕРЕіДЕСУ Ед¿реґдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жасыл тартып, ІўлаІтары е д ¿ р е ґ д е й Іалыпты атауы. ≈ Екеу¿н¿ґ е д ¿ р е ґ д е с у ¿.
(О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас). Машинаныґ ек¿ ЕДѕРЕіДЕТ= е т. Ед¿реґ-ед¿реґ етк¿зу,
жа¦ында е д ¿ р е ґ д е п сексеу¿лдер жарысып ІоІаґдату, д¿кеґдету.– Ойбай-ау, е д ¿ р е ґ-
келед¿ («±аз. єдеб.»). 2. Елеґ ету, еж¿рею, д е т е бермей¿нш¿ деп жылы сЅйлесеґ, мына
одыраю. Жирен ат ¤ст¿ндег¿ адамныґ т¿зг¿н¿ Ѕґкей надандар мойын¦а м¿н¿п барады ¦ой
босты¦ын сезд¿ ме «єп» дегеннен е д ¿ р е ґ д е п, (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). Асылдыґ сырына
Іиыс тартып ек¿ айнал¦анша ырыІІа кЅнбей ІаныІ кекжиме арбасын тастап, єйелдер шЅпт¿
баІты (М.С¤ндетов, ±ўмда¦ы ауыл). Ек¿ ат б¿р- Іайта аударып Іўлатып жатІанда, е д ¿ р е ґ д е-
б¿р¿не е д ¿ р е ґ д е п, ІўлаІтарын Іайшылады т ¿ п бастыІтыґ Ѕз¿н ерт¿п келген (М.ЫсІаІбаев,
(Є.Кек¿лбаев, Дала.). 3. а у ы с. Д¿кеґдеу, ±ырыІ Іыз.).
Іожаґдау, ІоІаґдау, Іораздану. ±ўдай-ау, бў¦ан ЕДѕРЕіДЕТУ Ед¿реґдет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ти¿п Нўрилашым Іор болмаса нетт¿, ІылжаІбас атауы. ≈ Б¿реуд¿ е д ¿ р е ґ д е т у.
е д ¿ р е ґ д е п Іал¦ан неме екен (С.Сар¦асІаев, ЕДѕРЕіДЕУ Ед¿реґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Б¿з тЅртеу.). Сол ек¿ арада Іару-жараІтары атауы. Бўрын к¤нўзаІ Іасымда Жорабек
е д ¿ р е ґ д е г е н бес-алты атты к¿с¿ Іора¦а к¿р¿п ж¤рген соґ батпай ма, к¿м б¿лс¿н, енд¿ К¤лшебай
келд¿ (С.Сейфуллин, Тар жол.). ±олына тисе кездесе Іалса, ІоІаґдап е д ¿ р е ґ д е у д ¿
бил¿к е д ¿ р е ґ д е п, Болады Ѕк¿мд¿кпен Ѕр¿м шы¦арды (С.Сар¦асІаев, Тємп¿шІара).
157 ÅľÐ-ÅÆÅÊ
ЕДѕРЕі-ЕДѕРЕі е л ¿ к. Кенеттен шошып б¿р т¤р¿. Е ж е т ¿ л бойынша ек¿ жаІтыґ сЅз¿н
не жаІтырмай Іайта-Іайта елеґдеп Іара¦анды бЅгде адам т¤с¿нбес ¤ш¿н сЅз ¿ш¿ндег¿ буын
бейнелейт¿н сЅзІолданыс. аралы¦ына бЅтен дыбыстар Іосылып айтылады.
Ед¿реґ-ед¿реґ етт¿. а) Жалт-жалт Іарады, Олар т¿лдесуш¿ жастар¦а белг¿л¿ код (дыбыс)
елеґ-елеґ етт¿, елеґдед¿. ЖылІылар Іўла¦ын болу¦а ти¿с (±азақ т¿л¿ энц.).
Іайшылап е д ¿ р е ґ-е д ¿ р е ґ е т е д ¿, т¤йелер ЕЖЕ2 з а т. Атасыныґ, бабасыныґ єпке-
к¤ндег¿с¿ндей к¤лге шЅг¿п к¤рт-к¤рт к¤йсеп Іарындасы. ТуыстыІ атаудан «е ж е» сЅз¿
жатыр (Є.Кек¿лбаев, Дала.). є) Т¿к¿реґ-т¿к¿реґ кЅнерген атау¦а айналды («Ана т¿л¿»).
етт¿, селтеґдед¿. Салпы ер¿нд¿ аузын Іисаґдата ЕЖЕ 3 з а т. ж е р г. На¦ашы апа. Е ж е
шайна¦анда саршўнаІтыґ Іўйры¦ындай ж¿ґ¿шке Іыр¦ызбен шектес Мерке, ±ордай аудандарында
ўзын мўрты е д ¿ р е ґ-е д ¿ р е ґ е т е Іалды Іолданылады (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
(I.Есенберлин, ±аһар). б) ±ожаґ-кожаґ етт¿, ЕЖЕ4 ¤ с т. с Ѕ й л. Еґ. Т¤йе е ж е шетке
д¿к¿ґдед¿. ±ўрып кетс¿н, мўныґ да бар бол¦аны шы¦ып жайылып ж¤р (±àç. ò¿ë¿ àéìಠñ½çä¿ã¿).
осы-аІ, Іўрдан-Іўр е д ¿ р е ґ-е д ¿ р е ґ е т ¿ п, Майданныґ е ж е алдында боламын мен, Келе
«ІырыІІан серкеш¿к» сек¿лденген¿ болмаса, алмас б¿зд¿ґ Іол¦а ешб¿р жау теґ (±азақ т¿л¿
серкел¿ктен суыртпаІ та жоІ (Ç.±абдолов, аймаІ. сЅзд¿г¿).
Жалын). Ол ол ма: «Єл¿н б¿лмеген єлек» ЕЖЕГЕЙ з а т. э т н. ±айна¦ан с¤тке ІатыІ
демекш¿, ма¦ан кеп, е д ¿ р е ґ-е д ¿ р е ґ е т е т ¿- Іўйып, Іант сеу¿п, сармай араластырылатын
н ¿ н Іайтерс¿ґ (К.Ту¦анбаева, Алтын.). ўлттыІ та¦ам. Та¦ам ыдысІа салынып, ¤с-
±ўла¦ын ед¿реґ-ед¿реґ етк¿зд¿. ±ўла¦ын т¿не Іант сеу¿п, сарымай араластырылады.
т¿к¿рейтт¿. Ек¿ кЅз¿ Ѕр¿ске кет¿п бара жатІан Кейде ¿р¿мш¿к ІосІан сыІпа Іўртты да е ж е-
ешк¿лерде. ± ў л а ¦ ы н е д ¿ р е ґ-е д ¿ р е ґ е т- г е й деп атайды (±ЎЭ). – Єлди-єлди ўйыІта,
к ¿ з д ¿ (К.±азыбаев, Ыз¦ар). жаным, айнашым, Апаґ жоІта бўзау ем¿п
ЕДѕРЕЮ Ед¿рей ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Іоймасын. От салайын Іазан астына, Єкетет¿н
Коваленконыґ ма¦ан бўрын¦ыдай е д ¿ р е й м е у е ж е г е й ¿ Іайнасын (X.Ер¦алиев, Б¿зд¿ґ ауыл.).
себеб¿н бюро Ѕткеннен кей¿н б¿лд¿м (С.МўІанов, Е ж е г е й – кЅб¿несе Іой с¤т¿не ез¿лген Іўрт
Есею жыл.). ІосІан ІойыртпаІ (С.±асиманов, ±аз. ўлт.
ЕЖДА®АТ з а т. е с к ¿ к ¿ т . ѕжда¦ат. та¦ам.). Балаларыныґ оралуына Тєж¿ шайын
Шо­Іан­ныґ к¤зден берг¿ оІу¦а деген е ж д а- єз¿рлеп, жар¦аІ дастарІан ¤ст¿не ¿р¿мш¿к,
¯ а т ы н а Єубєк¿рд¿ґ Ѕз¿ де ¿штей таґданатын е ж е г е й тастады (±.Сал¦арин, Жаныґда ж¤р.).
(С.Бегалин, ШоІан асу.). Бєр¿нде бес Іўр¦аІтыґ ЕЖЕГЕЙДЕЙ с ы н. Ежегей сияІты, ежегей
адам болып, е ж д а ¯ а т ет¿п кєс¿п к¤н¿н кЅрген. тєр¿зд¿. Шыныменен осынша кеткен¿ ме дала¦а,
Суларда кел¿с м¿н¿п, сайран ет¿п, жоІ емес, та¦ы е ж е г е й д е й ел тозып? (М.Єуезов, Таґд.
да адам дєурен с¤рген (С.ДЅнентаев, Шы¦.). шы¦.).
ЕЖДИ®АТ з а т. е с к ¿ к ¿ т . ѕжда¦ат. ЕЖЕҐАБЫЛ з а т. к ө н е. э т н. Белқұда.
Адам¦а сЅз табылар Іалам алса, Е ж д и ¯ а т Ертеректе Бопыш єжем ¿штег¿ кез¿нде оныґ
тереґ ой мен ми¦а сатса. Не ма¦ына жал¦ыз Ѕз¿ єкес¿мен е ж е ¦ а б ы л рет¿мен бел Іўда
б¿лу¿нде, Ж¤йр¿ктей топІа т¤с¿п сыналмаса болысыпты («Жет¿су»). ±азаІта ол е ж е ¦ а б-
(±аз. єдеб. хрестом.). ы л, жес¿р дауы болса, мўнда жастайынан жес¿р
ЕЖДИ®АТСЫЗ с ы н. е с к ¿ к ¿ т . Іал¦ан єйел Іас¿рет¿–тўґ¦ыш шы¦армаларына
ѕжда¦атсыз. Е ж д и ¯ а т с ы з, михнатсыз арІау бол¦ан (Т.Ахтанов, Јнд¿стан.). Бўл
Табылмас ¦ылым сарасы. Аз б¿лген¿н кЅпс¿нсе, жерде кЅп к¿д¿р¿п тўра алмаймыз, ЫнтымаІ
КЅп ІазаІІа епс¿нсе, К¿мге тиер панасы (Абай, ±адишасыз Іыла алмаймыз. АІ бата
Тол. жин.). е ж е ¦ а б ы л бўзыл¦ан соґ, Берсеґ де бес мыґ Іара
ЕЖЕ1 [ар. ] з а т. 1. д ¿ н и. ±ўран с¤релер¿н тына алмаймыз (Н.Ахметбеков, Жасауыл).
буындап, ежелеп оІу ж¤йес¿, тєс¿л. – Шыдай тўр ЕЖЕҐАБЫЛ ¤ с т. Асы¦ыс-¤с¿г¿с, тез, же-
балам,- дед¿ аІырында єкем. Ек¿-¤ш жылда єл¿пт¿ґ де¦абыл. Б¿т¿мш¿ге Іорсылдап бермей жауап,
е ж е с ¿ н аяІтап, с¤рес¿не т¤ссеґ, Іара танып јз¿ґе Іой¦ызып еґ Іабан атты. Е ж е ¦ а б ы л
Іаласыґ. Сосын єптиек, Іўран. Одан ар¦ысын б¿здерде бар ед¿ ¦ой, ПараІорым, ескерсеґ
кЅре жатармыз (З.АІышев, Бєр¿ де есте). ОІуда шари¦атты (Дастандар).
мен єптиек е ж е с ¿ н танып, с¤рес¿не т¤ст¿м ЕЖЕК з а т. к Ѕ н е. ±айырым, мей¿р¿м,
(С.Бегалин, Мектеп.). 2. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ґ шапа¦ат. Е ж е к атауы б¿реуге аяушылыІ
ал¦ашІы бастамасы, єл¿ппес¿.– Ойбай, балам-ай, б¿лд¿ру ма¦ынасын б¿лд¿ред¿ («Ана т¿л¿»).
¦ылымныґ е ж е с ¿ н д е ж¤р екенс¿ґ ¦ой. Катокты ЕЖЕКТЕ= е т. ±айталап айтып сал¦ыласу.
тоІтатпаймын (Ґ.Мўстафин, Жиырма бес). КЅз¿н жўмса, Ѕґ бе, т¤с пе, єйтеу¿р б¿рІалыпты
Еже т¿л. Ерте кездег¿ ІазаІ жўртыныґ Ѕзара кЅр¿н¿с б¿реулермен е ж е к т е п айтысып ж¤ред¿
Іўпияласып сЅйлейт¿н сЅз¿, жастар жаргоныныґ (Р.јтес¿нов, Алып.).
ÅÆÅÊ-ÅÆÅË 158
ЕЖЕКТЕТ= е т. ±айталатып айтІыза беру, єйтпесе бала-ша¦а¦а сен¿п тапсырып, талайын
сал¦ыластыру. ≈ Е ж е к т е т е берме. ІасІыр¦а тарттырды (С.Елубаев, Ойсыл Іара).
ЕЖЕКТѕ с ы н. ±айырымды, мей¿р¿мд¿, ЕЖЕЛДЕ ¤ с т. Ертеде, бая¦ыда. Ерк¿ґ,
раІымды; бауырмал. На¦ашым б¿р он шаІты ¤й, ерк¿ґ, ерк¿ґ бар, Ерк¿ндейт¿н кЅрк¿ґ бар. Ел
кедей ауыл, Єйтсе де б¿зд¿ Ѕм¿рде етпейд¿ ауыр. ерк¿ ¤ш¿н бас Іи¦ан, Е ж е л д е берген серт¿ґ бар
Е ж е к т ¿, ер ж¤рект¿ ж¿г¿ттер¿ Мен т¤г¿л бЅтенд¿ (Б.Майлин, Шы¦.). – Сенде жалшылардыґ е ж е л-
де етер бауыр (Ж.Саин, Таґд. шы¦.). д е с¿ґген еґбег¿ бар. Табан аІы, маґдай тер¿ бар
ЕЖЕ±АБЫЛ з а т. с Ѕ й л. Еже¦абыл. (С.Камалов, Єґг¿м.). Е ж е л д е ек¿ Ѕлмек жоІ,
Єйелдер¿ ж¤кт¿ екен¿н б¿л¿скен соґ, бала ек¿ тумаІ, Кел¿п тўр аІ т¿леумен ел¿ґ шулап. Бер
тумастан бўрын ¿штег¿ бала¦а е ж е І а б ы л уєде, нар тєуекел, м¿нд¿к атІа, Ер болсаІ б¿зге
рет¿мен белІўда болысады (М.Єуезов, Єр Іарыз намыс ІумаІ (М.Єуезов, Таґд. шы¦.).
жыл.). АІын ўзаІ жырлап кел¿п б¿р жерде: «Ек¿ ЕЖЕЛДЕН ¤ с т. Бўрыннан, бая¦ыдан,
бай Іатар жортып келе жатса, Алдынан буаз ертеден; Іашаннан, атам заманнан. ±айтадан
марал аґ Іашыпты», – деп, ек¿ байдыґ ІўдалыІ орнына кел¿п дастарІанныґ ¤ст¿н с¤рткен
е ж е І а б ы л ы бастал¦ан жерд¿ жырлады єйел¿н¿ґ м¿нез¿ Байбол¦а е ж е л д е н белг¿л¿:
(С.Бегалин, Бала ШоІан). б¿рнєрсе айтып ти¿серге осылайша бастайтын
ЕЖЕЛГѕ с ы н. 1. Бўрыннан келе жатІан, (М.Єбд¿халыІов, ±ара тасІын). АІжолдыґ
да¦дылы, ¤йренш¿кт¿, бўрын¦ы. Єрб¿р¿мен шешес¿ ±анипа Ѕз¿мн¿ґ е ж е л д е н сыйлас
е ж е л г ¿ танысындай-аІ к¤л¿п амандасып, Іад¿рл¿ адамым ед¿ (Н.Ґабдуллин, Сар.
Іал-жай сўрады (Н.Ґабдуллин, јм¿р к¤й¿). жапыраІ). Ерт¿с бойыныґ халІы е ж е л-
Ермек боса¦ада байлаулы жатІан бЅлт¿р¿г¿мен д е н арманда¦ан ¤лкен кЅп¿р Іарт Ѕзенд¿ де
ойнап отыр¦анда еркелеткен досы е ж е л г ¿ белдеулеп Ѕтт¿ (Ж.Ыбыраев, Алтай.). ±азаІ,
жаулы¦ына басып оныґ Іолын т¿степ алыпты Ѕзбек халыІтары ертеден араласып, е ж е л д е н
(Є.Єб¿шев, Сєуле.). 2. Ертедег¿, бая¦ы, єуелг¿; достасІан (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.).
дєст¤рл¿. Е ж е л г ¿ вавилондыІтардыґ т¤с¿н¿г¿ ЕЖЕЛЕ= е т. 1. ±ўран с¤релер¿н белг¿л¿
бойынша, жер жарты шар сияІты, п¿лдерд¿ґ тєрт¿п (ж¤йе) бойынша оІу. Б¿раІ ес б¿лгеннен
¤ст¿нде тўрады (X.Єб¿шўлы, ХалыІ астроном.). бер¿ иен далада ем¿н-ерк¿н Ѕскен бала «би» мен
јм¿р¿ндей жас буынныґ тартысынан е ж е л г ¿ «тид¿» е ж е л е п отыру¦а шыдамы жетпед¿, б¿р
дастанныґ єр алуан нўсІасын оІы¦андай єсер жа¦ынан молданыґ кЅк шыбы¦ынан да зєрес¿
алады (Т.Єл¿мІўлов, Сейтек.). ўшып болды (А.Нўрманов, ±ўлан.). 2. СЅзд¿,
Ежелг¿ дўшпан ел болмас. Ата жау ымыра¦а сЅйлемд¿ єр¿пке, буын-буын¦а бЅл¿п, таптап,
келмес. Ата дўшпан сен ед¿ґ, Ата жауыґ мен мєнерлеп оІу. Лев Толстойдыґ балалар¦а ар-
ед¿м, Е ж е л г ¿ д ў ш п а н е л б о л м а с, Етектен нал¦ан ўсаІ єґг¿мелер¿н е ж е л е п оІи бастадым
кес¿п жеґ болмас (Махамбет, Шы¦.). Е ж е л г ¿ (С.Омаров, Ханта¦ы). Бала конвертт¿ асыІпай,
д ў ш п а н е л б о л м а с, ежелг¿ дос айырмас мദаздана ашып, ¿ш¿нен б¿р жапыраІ Іа¦аз
дегендей, екеум¿зд¿ґ арамызды ешк¿м ажырата суырып алды да, кЅтер¿ґк¿ дауыспен е ж е л е п
Іоймас,– дед¿ Уєлижан («Жўлдыз»). оІи бастады (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). ЖаІып
Ежелг¿ д¤ние. т а р. Адамзат Іо¦амы жазып берсе, РаІила ¤ґ¿лед¿; хатты шала таниды
дамуыныґ б.з.б. Рим империясы Іўла¦ан¦а дей¿нг¿ ¦ой, е ж е л е п оІиды (Б.Майлин, Шы¦.). Бўл
(б.з. 5 ¦.). кезеґ¿. Е ж е л г ¿ д ¤ н и е заманында кезде ол єдеби к¿таптарды ал¦аш е ж е л е п
Рим к¤шей¿п, Италияда¦ы Латын мемлекеттер¿н оІып ж¤рд¿ де, тЅселе келе м¤д¿рмейт¿н болды
Ѕз¿не ба¦ындыра бастады (Ерте заман тарихы.). (Є.Єб¿шев, Батыр.). 3. СЅзд¿ бЅл¿п-бЅл¿п айту,
Е ж е л г ¿ д ¤ н и е – тарих ¦ылымында адамзат ¤з¿п-¤з¿п сЅйлеу; тўты¦у, к¿б¿рт¿ктеу, еж¿ктеу.
Іо¦амы дамуыныґ б.з. 5 ¦асыры кезеґ¿н сипаттау «Є, ба¦анадан е ж е л е п тўр¦аныґыз сол ма
¤ш¿н Іолданатын термин (±ЎЭ). ед¿» – дегендей, Іыз Іасын б¤лк¿лдете жымиды
Ежелг¿ заман. Бая¦ы Ѕткен дєу¿р, бая¦ы (Т.Нўртазин, Мўрат). Т¿лмаш сЅйлеуш¿н¿ґ сЅз¿н
заман. Е ж е л г ¿ з а м а н тарихын зерттеген е ж е л е п, орысша¦а аударып тўр (А.Сатаев,
¦алымныґ б¿р¿ («Лен. жас»). Дала.). Атын дўрыс жаз¦аны болмаса б¿р¿нш¿
Ежелг¿ Ѕткен шаІ. л и н г в. ѕст¿ґ Ѕте кластыґ баласынан жаман, Іаз¿рг¿ жазуды
ертеде, я¦ни бўрын болып Ѕткенд¿г¿н кЅрсете­ е ж е л е п зор¦а оІиды (К.Оразалин, ±айырлы
т¿н ашыІ райдыґ б¿р т¤р¿. АшыІ райдыґ сапар). Бўрын Ѕз¿м¿з аґлама¦ан, байІама¦ан
е ж е л г ¿ Ѕ т к е н ш а І т¤р¿ ¤нем¿ кЅсемшеге талай-талай маІўлыІтардыґ Іар бет¿нде
ж¿кт¿к жал¦аулары жал¦ану арІылы жасалады: Іалдыр¦ан хаттарын егде Іойшыныґ кЅмег¿мен
алыппын, алыпсыґ, алыпты т.б. (±аз¿рг¿ Іаз. е ж е л е п оІып шыІтыІ (Є.КЅш¿мов, Ек¿
т¿л¿). б¤рк¿т). 4. а у ы с. Тєпт¿штеу, баІайшы¦ына
ЕЖЕЛГѕДЕЙ ¤ с т. Бўрын¦ыдай, бая¦ыдай. дей¿н ша¦у. Ал Мємбетт¿ґ бўлар¦а айтІан сЅз¿
±ойды е ж е л г ¿ д е й жал¦ыз ба¦амыз деп, мєн-жайды е ж е л е п т¤с¿нд¿ру емес, т¿келей
159 ÅÆÅË-ÅƾÊ
бўйрыІ есеб¿нде шыІты (X.Есенжанов, Тар ЕЖЕЛЕУ Ежеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
кезеґ). Б¿реу¿не мЅлд¿реп тўрып тура Іарап: Т¤н¿ бойы Шеген хатыныґ єрб¿р сЅз¿н, ауыр-
«Сен¿ ўнатамын», – деп айтып салмайды. Ал жеґ¿л салма¦ын е ж е л е у м е н болдым
мен¿ґ жаґа¦ы єд¿с¿ммен е ж е л е п сўрау¦а (Ґ.М¤с¿репов, ±азаІ солдаты). Е ж е л е у д е н єр¿
ана екеу¿н¿ґ не батылы, не аІылы жетпейд¿ аспады, Іарп¿ таныс бол¦анымен, т¿л¿ т¤с¿н¿кс¿з
(А.±абанбаев, Жиһангез.). – Са¦ан да е ж е л е п (Д.Досжанов, Ж¿бек.).
айту керек пе? ЎІпайсыґ ба, Ѕз¿ґ б¿р (К.ТоІаев, ЕЖЕіДЕС= е т. с Ѕ й л. Еж¿келес.
ТасІын). 5. а у ы с. Байыптау, аныІтау. ±арт ЫсІыр¦ан, е ж е ґ д е с к е н, б¿р-б¿р¿н¿ґ жа¦асына
єже конвертт¿ Ѕз¿ ашты. СыныІ кЅз¿лд¿р¿г¿н жармасып кер¿лдескен жўрттыґ не дейт¿н¿н, не
ки¿п, хатІа е ж е л е п кЅз ж¤г¿ртт¿. Ўлыныґ арыІ талап етет¿н¿н еш т¤с¿не алмайсыґ (Є.Кек¿лбаев,
бейнес¿ кЅз алдына келд¿ (ЖарыІ жўлдыздар). Б¿р уыс.).
ЕЖЕЛЕН= е т. Ек¿лену, Ѕзеуреу, Ѕршелену. ЕЖЕіДЕСУ Ежеґдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Ес¿кт¿ ўрып тўр¦ан ш¿рк¿ндер е ж е л е н ¿ п, «¤йде атауы. ≈ Е ж е ґ д е с у ¿ н Іоймады.
жоІ» дегенге нанбай, кейб¿реу¿н¿ґ Маһира¦а т¿л¿ ЕЖЕ-СЈРЕ з а т. д ¿ н и. Буындап ежелеп
де тиед¿! (Б.Майлин, Азамат.).– Мен¿ґ надан оІылатын ±ўран с¤рес¿. Нарбота бастапІы кезде
екен¿м рас, – дед¿ Єд¿лбек е ж е л е н е т¤с¿п е ж е-с ¤ р е м е н басы Іатып, жаны Іиналып
(X.Есенжанов, КЅп жыл.). ж¤рсе де, кей¿нг¿ ек¿ жылда єжептєу¿р хат танып,
ЕЖЕЛЕНУ Ежелен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Ѕз бет¿мен к¿тап оІу¦а жарап Іал¦ан (С.Омаров,
атауы. ≈ Е ж е л е н у ¿ н Іойдырды. ±иыр жол).
ЕЖЕЛЕіКѕРЕ= е т. Сєл еж¿ктеу, ежелей ЕЖЕТТЕС с ы н. к Ѕ н е. П¿к¿рлес, сырлас;
т¤су. Сєл е ж е л е ґ к ¿ р е й оІи жЅнелсем, б¿р-б¿р¿н т¤с¿нет¿н (адам). БЅтен елде бар болса,
ешб¿р Ѕлеґ тўтас емес, кЅб¿с¿ б¿р жол, єйтпесе Е ж е т т е с ¿ ґ, сыйласыґ. Сыбырлас, сырлас
ек¿, тЅрт жолдан арасы ж¿ктел¿п жазыл¦ан кЅп бол¦ан, КЅптен тату Іимасыґ (Абай, Тол.
жин.).
(Ґ.±айырбеков, ±арІаралы.). Жєн¿бек хатты
ЕЖѕГЕЙ з а т. с Ѕ й л. Ежегей. Мўндайда
е ж е л е ґ к ¿ р е п оІы¦ан сайын мен¿ґ санамда
Айымжан ¿р¿ген с¤тт¿ б¿р¿не-б¿р¿н Іоспай, к¤б¿
сез¿мдерд¿ґ орын алмастыруы ж¤р¿п жатты
шелекке п¿с¿п, майын алатын да, сарсуын е ж ¿-
(Б.±ойшыбаев, Алтын.).
г е й ¦ып Іайнатып, ес¿к алдында¦ы сЅреге жая
ЕЖЕЛЕіКѕРЕУ Ежелеґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи-
Іоятын (Ç.АІышев, АІбел.). ±азаІтыґ ўлттыІ
мыл атауы. ≈ Е ж е л е ґ к ¿ р е у ¿ ойландырды.
та¦амы е ж ¿ г е й д ¿ Іайна¦ан с¤тке ІатыІ
ЕЖЕЛЕС1= е т. ±осыла еж¿ктеп оІу. Єжем Іўйып, ¤ст¿не Іант сеу¿п, сарымай араластырып
мен атам к¤н¿не б¿р рет болса да хатты е ж е л е- даярлайды («Мєдениет жєне тўрмыс»). Жарма
с ¿ п оІып отыратын («±аз. єдеб.»). Іўрт е ж ¿ г е й д е н жасалады (Қаз. т¿л¿. диалек.
ЕЖЕЛЕС2= е т. 1. Ш¤й¿ркелесу. Б¿р Іолайсыз сөзд¿г¿).
нєрсе ¤йде мен¿мен е ж е л е с ¿ п сЅйлесет¿н Еж¿гей Іўрт. ý ò í. ±айнатыл¦ан ІатыІтан
ешк¿м жоІ (Ж.Алтайбаев, Т¿лек.). 2. а у ы с. жасал¦ан ІышІылтым Іўрт. Єжес¿н¿ґ жўмсауы-
СЅзге кел¿п, тєж¿келесу. Жєм¿ш Саянмен е ж е- мен Дари¦а стол¦а бауырсаІ, е ж ¿ г е й І ў р т
л е с ¿ п тўрмауды артыІ санап, т¤н-т¤нс¿з ¤йге шашты, май єкел¿п Іойды (М.Гумеров, С¤йе
к¿рд¿ (С.Рахимов, С¤р¿ Іар.). Осы атал¦андар¦а ме?). Ол Іуанып кетт¿. Орнынан тез тўрып,
кЅздер¿ жеткендей болып, б¿раз е ж е л е с т ¿ жар¦а ¿л¿нген к¿шкене шапаныныґ Іалтасын
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). жалма-жан аІтара бастады. ±олына б¿р уыс е ж ¿-
ЕЖЕЛЕСУ 1 Ежелес 1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл г е й І ў р т ¿л¿нд¿ (±.Сєрсекеев, ±араша).
атауы; б¿рге еж¿ктеп оІу. ≈ Е ж е л е с у м е н Еж¿гей мўґ. ЎзаІІа созыл¦ан мўґ. КЅптен
уаІыт Ѕтк¿зд¿. бер¿ з¿л болып басІан е ж ¿ г е й м ў ґ н а н шым-
ЕЖЕЛЕСУ 2 Ежелес 2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл шымдап сей¿лткендей бол¦ан да, єлг¿, тўґ¦ыш
атауы; тєж¿келесу, Іарсы келу. ≈ Е ж е л е с у ¿ н Ѕз кЅк¿рег¿н шабаІта¦ан Іуаныш сєулелер¿ ед¿
Іойдырды. (О.БЅкеев, Јркер).
ЕЖЕЛЕТ= е т. Еж¿ктет¿п оІыту, к¿б¿рт¿к- ЕЖѕК1 з а т. Б¿р нєрсен¿ґ нег¿зг¿ жел¿с¿, ўзын-
тет¿п оІыту. – Ўстазы жас шєк¿ртке єр¿п ¤йре- ыр¦асы. Оныґ манадан бер¿ БайІуатовтыґ е ж ¿-
т¿п, е ж е л е т ¿ п хат танытып Іана Іоймай г ¿ н ер¿нбей тыґдап отыруында осындай мєн
ІалыпІа т¤спеген жас м¿незд¿, адам санасын бар ед¿ (О.Сєрсенбаев, Жиде г¤лдегенде). Е ж ¿-
тєрбиелейд¿ (Н.Ґабдуллин, јм¿р к¤й¿). Сонау г ¿ н айтІанмен, т¤с¿нбейс¿ґ (±аз. т¿л¿. диалек
б¿р кездер¿ ал¦аш рет єл¿ппен¿ е ж е л е т ¿ п сЅзд¿к.).
оІытІан жан Іаз¿рге дей¿н кЅз алдымызда ЕЖѕК2 ар. з а т. с Ѕ й л. Еже. Молда кЅрд¿к,
(«Лен. жас»). Зор¦а кЅрд¿к, Е ж ¿ к, с¤ре жаттастыІ. Ойын
ЕЖЕЛЕТУ Ежелет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ойнап, РаІат ойлап, тойлап, айттастыІ (XX ¦.
атауы. ≈ Єл¿ппен¿ е ж е л е т у. Іаз. аІын.).
ÅƾÊ-ÅÆ¾Ê 160
ЕЖѕКЕЛЕС= е т. Ерег¿су, егесу, тайталасу, берл¿г¿н е ж ¿ к т е г ¿ ш т ¿ к, єр¿пкем¿рг¿шт¿к
айтысып-тартысу. Осы сары дала¦а сыймай дерт¿не шалдыІІан мыжыма методология
кер заманнан бер¿ е ж ¿ к е л е с е кЅш¿п, кер¿лдесе ешІашан танытып бере алмайды (Р.Нўр¦алиев,
Іонып ж¤рген ата-бабалары шынымен-аІ јнер алды.).
¿з Іалдырмай Ѕш¿п кетт¿ ме, Іайда кетт¿! ЕЖѕКТЕЛ= е т. Егжей-тегжей¿не
(«Мєдениет жєне тўрмыс»). Ол мўнымен е ж ¿- жетк¿з¿лу, тєпт¿штелу. БайІайсыґ ба, Бє-
к е л е с ¿ п пєтуа таппаспын деген Іорытынды¦а тес, партиямыздыґ Іаулы-Іарарлары е ж ¿ к-
келд¿ (Е.Рахимов, Тентек кел¿н.). т е л ¿ п-а І жазылады (Ж.Молда¦алиев,
ЕЖѕКЕЛЕСУ Еж¿келес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Тор¦ай.). АІырында оІи¦аныґ сыры ашылып,
атауы. ≈ Е ж ¿ к е л е с у ¿ дўрыс болмады. газет маІаласы е ж ¿ к т е л ¿ п оІылды
ЕЖѕКТЕ= е т. 1. СЅзд¿, сЅйлемд¿ єр¿пке, (А.ТоІма¦амбетов, Жыр к¤мбез¿.).
буын¦а бЅл¿п, ежелеп оІу; жаІсы оІи алмау. ЕЖѕКТЕЛУ Еж¿ктел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Б¿р аптаны артІа салып Нўрлыбект¿ґ жаз¦ан атауы. ≈ ±аулы-Іарардыґ е ж ¿ к т е л у ¿.
хаты јзбекстанда¦ы Оразбай¦а келд¿. Оразбай ЕЖѕКТЕС= е т. Егжей-тегжей¿не жетк¿з¿су,
хатты е ж ¿ к т е п ўзаІ оІыды (±.ЖойІынбеков, тєпт¿штесу. Жас балалар б¿р¿не-б¿р¿ бЅгет
Азамат). П¿рєл¿ куєл¿кт¿ Іолына алып е ж ¿ к- жаса¦ылары келмей, танаулары пысылдап
т е п оІып дўрысты¦ына кЅз¿н жетк¿зд¿. Сонан ¿штер¿нен е ж ¿ к т е с е д ¿ (К.Оразалин,
соґ Мദал¦а сынай Іарады (Т.Дєуренбеков, КЅктем.). – Б¿зд¿ґ ±айрекеґ Бексўлтанды енд¿
Кездескен. осы.). Ол Іаралы Іа¦азды ўзаІ мўІатып ба¦ар-аІ. Екеу¿н¿ґ тап осы жЅн¿нде
отырып ек¿-¤ш Іайтара е ж ¿ к т е п оІыды да, тЅрт е ж ¿ к т е с к е н ¿ н кЅрер ме ед¿ (Ґ.Сланов,
б¤ктеп ышІыр Іалтасына тыІты (С.Мўратбеков, ШалІар). Одан бЅл¿мше басты¦ына ауысып, еґ
КЅкорай). 2. СЅзд¿, сЅйлемд¿ бЅл¿п-бЅл¿п айту, соґында емдеуш¿ дєр¿гермен е ж ¿ к т е с е д ¿
¤з¿п-¤з¿п к¿б¿рт¿ктеп сЅйлеу. Дєу¿р б¿р-ек¿ (М.ЫсІаІбаев, ЖойІын.).
жолды е ж ¿ к т е п айтты да, ¤нс¿з тЅмен Іарап ЕЖѕКТЕСУ Еж¿ктес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
тўрып Іалды (Р.±унаІова, К¿шкене.). Єрб¿р атауы. Енд¿ жетпеген¿ екеу¿н¿ґ е ж ¿ к т е с у ¿ н
сЅз¿н е ж ¿ к т е п, Іадап айтІан сыІылды ІызыІтау бол¦аны ма («Соц. ±аз.»). Шамасы, жас
(С.Мєуленов, Жер нєр¿). Орыс сЅздер¿не т¿л¿м жўбайлардыґ ептеп болса да анда-санда е ж ¿ к-
оґай орала бермеуш¿ ед¿, кейб¿р сЅздерд¿ е ж ¿ к- т е с у ¿ Ѕм¿р заґы болса керек (Т.ТўрсынІўлов,
т е п єреґ айтып шы¦амын (Ј.Шойбеков, Ес¿ґде ме.). Енд¿ ол екеу¿н¿ґ єґг¿мелер¿ Ѕз
Сўсты к¤ндер). Ана т¿л¿мд¿ ўмытып Іалмас па алдына жеке хикая. Єдетте сЅздер хал-ахуал,
екенм¿н, к¤н туып, елге ІайтІандай уаІыт болса, денсаулыІ е ж ¿ к т е с у м е н басталады да,
жўртІа к¤лк¿ боп, Ѕз т¿л¿мд¿ е ж ¿ к т е п тўрсам, соґы кер¿ске ўласады (М.ЫсІаІбаев, ЖойІын.).
одан да Ѕлген¿м артыІ Іой (Ж.ЖўмаІанов, Јш ЕЖѕКТЕТ= е т. Егжей-тегжей¿не жетк¿зу,
бєйтерек). 3. ±ўран с¤релер¿н белг¿л¿ тєрт¿п тєпт¿штету. Ж¿г¿тке не нєрсе сондайда ем
(ж¤йе) бойынша оІу; ежелеу.– Єл¿п, би, ти, болатынын жама¦ат, єрине, одан єр¿ е ж ¿ к т е т-
си-ден бастап Ѕз¿ б¿лет¿н єр¿птерд¿ е ж ¿ к т е й п е й-а І т¤с¿нген-д¿ (Ґ.Сланов, Асау арна).
єндет¿п шўбалтып айтып шыІІан (К.ШЅкенов, ЕЖѕКТЕТУ Еж¿ктет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Б¿зд¿ґ ѕлияс). 4. а у ы с. БаІайшы¦ына дей¿н атауы. О жєйтт¿ ермек ¤ш¿н е ж ¿ к т е т у д ¿ ґ
ша¦у, тєпт¿штеу, егжей-тегжей¿не жету. Іажет¿ не? (±.Найманбаев, Јм¿т Ѕткел¿.). То-
ЫстыІ бауырсаІ, сары маймен келген шайды ба¦абылда ек¿ айтІызу, е ж ¿ к т е т у деген
с¤йс¿не ¿ш¿п отырып, Сапардан ел жайын е ж ¿ к- болмайды («±аз. єдеб.»).
т е й сўрады (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Тасемен ЕЖѕКТЕУ Еж¿кте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
мен ЖайыІ мўны кЅрген адамдардан е ж ¿ к- 1. Ежелеу, к¿б¿рт¿ктеу. ЗўлІарнай секретарьдыґ
т е п барымташылардыґ т¤р-т¤с¿н, жалпы мўнша е ж ¿ к т е у ¿ н е таґданса да, сыр б¿лд¿рг¿с¿
нобайын сўрап, суыртпаІтап тартса да, бўдан келмей, сЅз¿н жал¦астырды (К.Ахметбеков,
басІа ештеґе б¿ле алмады (С.Ж¤н¿сов, АІан АІдала.). 2. а у ы с. Тєпт¿штеу. Єр¿ Іарай
сер¿). БаІытжан єкес¿нде б¿р шик¿л¿к барын е ж ¿ к т е у г е Иван Лазарович ўмтылмады, к¤н
єлг¿ б¿р тайІи сЅйлеген сЅз¿нен де, мына е ж ¿ к- де кешк¿р¿п Іал¦ан екен (С.Талжанов, Адам.).
т е й сўрап, аІтала сЅйлеген¿нен де сез¿п отыр Бейнелеп отыр¦ан болмыстыґ Іыр-сырын
(М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). бажайлай таны¦ан суреткер зады е ж ¿ к т е у д е н,
ЕЖѕКТЕГѕШ с ы н. Еж¿ктей берет¿н, мыжыма тєпт¿штеуден бойын аулаІ салып,
тєпт¿штег¿ш. Оныґ е ж ¿ к т е г ¿ ш м¿нез¿нен жинаІтылыІІа, тамшы арІылы кЅл сурет¿н,
ж¤рген ортасында сыйыспай Іалатын сек¿лд¿ тас арІылы тау кесп¿р¿н елестетуд¿ эстетикалыІ
(«ХалыІ кеґес¿»). мўрат тўтІан (Р.Нўр¦алиев, К¤ретамыр).
ЕЖѕКТЕГѕШТѕК з а т. Еж¿ктег¿ш болушылыІ, ЕЖѕКТЕУШѕЛѕК з а т. Еж¿ктеуге бер¿лу-
тєпт¿штег¿шт¿к. Єуезовт¿ґ Іўбылыстарды ш¿л¿к. Берд¿баевтыґ маІаласында ІасаґдыІ жоІ,
таґдау, материалдарды орналастыруда¦ы ше- ол болмашы¦а жерден жет¿ Іоян тапІандай мєз
161 ÅƾË-ÅƾÐ
болып, е ж ¿ к т е у ш ¿ л ¿ к пен тєпт¿штеуш¿л¿кке келген соґ [саудагер] кеґ сарайды е ж ¿ р е г е
ўрынбайды («±аз. єдеб.».). алып, б¿р бЅлмен¿ґ ¿ш¿н жайнатып, Ѕз¿не пєтер
ЕЖѕЛ-ГЈЖѕЛ ¤ с т. 1. Даґ-дўґ, у-шу. жасады (Мыґ б¿р т¤н).
Элеватор ІаІпасы алдында е ж ¿ л-г ¤ ж ¿ л Еж¿ре Іылды. ж е р г. Кел¿ст¿, уєделест¿.
сЅйлескен б¿рнеше адам тўр (АІ бидай.). 2. Ем¿н- ±алыґ малы 47 болсын деп е ж ¿ р е І ы л ы п т ы
ерк¿н, ашыІ-жарІын. Бєр¿мен де бейне кЅптен (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
таныс адамдай, аула¦а к¿рер к¿рместен е ж ¿ л- ЕЖѕРЕЙ= е т. Ек¿ кЅз¿н т¿к¿рейт¿п, тес¿рейе
г ¤ ж ¿ л сЅйлес¿п те кеткен (Р.РайымІўлов, Іарау; баІыраю, баІшию. Зор дауыстан селк
Болат.). ет¿п, ес¿кке жалт Іарасам, боса¦а алдында Іыс-
ЕЖѕЛ-¥ÎЖÛЛ ¤ с т. ñ ½ é ë. Åæ¿ë-ã¤æ¿ë. Іаша шаштары ¤рпи¿п, кЅкш¿л кЅздер¿ е ж ¿-
Еж¿л-¦ожыл болды. ж е р г. Б¿р-б¿р¿мен р е й г е н ±армаІбаев тўр (З.Асабаев, Жарас.).
ш¤й¿ркелес¿п сЅйлест¿, сЅздер¿ жарасты. Шў¦а Оныґ кЅз¿ де ешк¿ кЅзден¿п е ж ¿ р е й е Іал¦ан
жай сЅйлескен¿ болмаса, Єбд¿рахманмен онша ед¿ (Є.Єб¿лев, Замана.). Атынан атып т¤с¿п, ес¿к
е ж ¿ л-¦ о ж ы л б о л а алмады (Б.Майлин, Шы¦.). алдында тўр¦ан ма¦ан тЅн¿п келд¿, алаІандай
Кешег¿ мєж¿л¿стен кей¿н е ж ¿ л-¦ о ж ы л б о л ы п кЅз¿ е ж ¿ р е й ¿ п ¿ш¿п-жеп барады (А.Нўрманов,
Іалыпты (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ЖаІсылыІ ±ўлан.).
бўрын ±айырбект¿ кЅґ¿лд¿ Іарсы алатын. Бўл Еж¿рейе Іарады. ЖаІтырмай Іарады,
жолы сєлем бер¿п, орындыІ ўсын¦анмен, онша адырайды. От басында отыр¦ан кемп¿рлер
е ж ¿ л-¦ о ж ы л б о л а Іой¦ан жоІ (Ґ.Сланов, е ж ¿ р е й е І а р а п, ауыздарын сылп етк¿зд¿
Шы¦.). (Б.Майлин, Шы¦.). Дєл¿з ес¿г¿не таман ¿лгер¿
ЕЖѕЛ-КЈЖѕЛ ¤ с т. с Ѕ й л. Еж¿л-г¤ж¿л. озыґІырап кеткен Абзал бўрылып, боп-боз
Вестибюльде е ж ¿ л-к ¤ ж ¿ л сЅйлес¿п тўр¦ан бол¦ан кел¿ншект¿ґ Ѕґ¿не кЅз¿лд¿р¿г¿ ¤ст¿нен е ж ¿-
б¿р топ адам¦а кЅз¿м т¤ст¿ (Р.РайымІўлов, р е й е І а р а д ы (Є.Сараев, ТосІауыл).
Бўрылыстар).
ЕЖѕРЕЙТ= е т. Ек¿ кЅз¿н тес¿рейте Іарау,
ЕЖѕЛ-±АЖЫЛ ¤ с т. с Ѕ й л. Еж¿л-г¤ж¿л.
баІшиту. БЅлектас о¦ан кЅз¿н е ж ¿ р е й т е
Д¤ниедег¿ жанашыр жаІыны Болат болып,
б¿р Іарады да, т¤к айтпастан шы¦а жЅнелд¿
сонан бер¿ онымен е ж ¿ л-І а ж ы л сЅйлес¿п
(Є.Єб¿шев, Жас т¤лек.).– Ал сен бе Ѕт¿р¿к
етене бол¦ан (А.Сег¿збаев, Дала).
айтатын?– деп балдаІты кЅз¿н е ж ¿ р е й т е
ЕЖѕЛ-±ОЖЫЛ ¤ с т. с Ѕ й л. Еж¿л-г¤ж¿л.
Ґани¦а ұмтылды (М.Иманжанов, КЅк белес).
Онысыныґ Ѕз¿ де кЅґ¿лдер¿ жарасІан ерл¿-
зайыптылардыґ кЅрпе астында¦ы е ж ¿ л-І о- ЕЖѕРЕЙТУ Еж¿рейт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ж ы л єґг¿мес¿не кЅп ўІсамай, мўрындыІсыз атауы. Баланыґ тым сотІар екен¿н б¿ле тўра
Ѕг¿зше ки¿п-жарып Іимылдайтын дЅк¿р б¿рге ж¤ргендерге е ж ¿ р е й т у ¿ ґ дўрыс
м¿незд¿ еркект¿ґ єдепс¿з єрекет¿ боп шы¦ады болма¦ан («±аз. єдеб.»).
(М.Хасенов, Нартєуекел). КЅптен Асан кеткел¿ ЕЖѕРЕЙТѕіКѕРЕ= е т. КЅз¿н ед¿рейте
мўндай дєл Іасында болып, е ж ¿ л-І о ж ы л т¤су, адырайтыґІырау. Жайлаубек Іымыз
а¦айын єулет Іамын айтІан к¿с¿н¿ таппай ж¤р Іўйып отыр¦ан ж¿г¿ттер¿не кЅз¿н е ж ¿ р е й т ¿ ґ-
ед¿ (Ґ.±айырбеков, Жел ІайыІ). к ¿ р е п: – Ей, Іымыз єкел! – дед¿ (С.Сейфуллин,
ЕЖѕЛ-±ОЗЫЛ ¤ с т. с Ѕ й л. Сыр айты­ Шы¦. жин.). КЅз¿мд¿ е ж ¿ р е й т ¿ ґ к ¿ р е п
сып ш¤й¿ркелест¿. Шў¦а жєй сЅйлескен¿ ашайын десем, бет пернем одан жаман бўзыла
болмаса, Єбд¿рахманмен онша е ж ¿ л- т¤сед¿ (Ґ.М¤с¿репов, ±азаІ солдаты).
І о з ы л бола алмады (Б.Майлин, Шы¦.). ЕЖѕРЕЙТѕіКѕРЕУ Еж¿рейт¿ґк¿ре
ЕЖѕЛ-±ЎЖЫЛ ¤ с т. с Ѕ й л. Еж¿л-г¤ж¿л. ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ КЅз¿н е ж ¿ р е й-
Сиыр сауып жатІан ек¿ єйелд¿ґ е ж ¿ л-І ў ж ы л т ¿ ґ к ¿ р е у.
абысын єґг¿мес¿ соґ¦а Іал¦ан сек¿лд¿, екеу¿нде ЕЖѕРЕЙѕіКѕ с ы н. Еж¿рейе т¤скен, сєл еж¿-
де ¤н жоІ (Ґ.Сланов, ДЅґ асІан.). рейген. Б¿зд¿ кЅр¿п ол тദал¦аннан е ж ¿ р е й ¿ ґ к ¿
Еж¿л-Іўжыл болды. с Ѕ й л. Ш¤й¿ркелест¿, кЅз¿н жыпылыІтатып, ¤ндей алмай Іалды
сЅздер¿ жарасты. ЖаІсыбек ±айырбект¿ бў- («Єдебиет майданы»).
рын¦ыдай кЅґ¿лд¿ Іарсы ала Іоймай, сєлем бе- ЕЖѕРЕЙѕС= е т. Тес¿рейе Іарасу, адырайысу.
р¿п, орындыІ ўсын¦анмен, онша е ж ¿ л-І ў ж ы л АяІ астынан мў¦ал¿мн¿ґ сЅз¿н ¿ле т¤скен¿н,
б о л а Іой¦ан жоІ (Ґ.Сланов, ШалІар.). Єлекеґ де, Мырза да, Нўр¦али да ўнатпады
ЕЖѕЛ-ТЈЖѕЛ ¤ с т. с Ѕ й л. Еж¿л-г¤ж¿л. б¿лем, е ж ¿ р е й ¿ с ¿ п Іалды (Б.Майлин, Шы¦.).
Єрт¤рл¿ жоба-жоспар, достар арасында е ж ¿ л- Г¤р¿л к¤шей¿п, т¿збектелген керуен ІырІа¦а
т ¤ ж ¿ л сырлы єґг¿ме де кЅбей¿п жатІан кез шыІІанда жўрт сол жаІІа Іарай е ж ¿ р е й ¿ с ¿ п,
болатын (Ґ.Сланов, ШалІар.). Іарай Іалды (Дала Іырандары).
ЕЖѕРЕ [ар. ] з а т. Б¿р нєрсен¿ уаІытша ЕЖѕРЕЙѕСУ Еж¿рей¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
пайдалану, жал¦а алу кел¿с¿м¿; жал. Ба¦датІа атауы. ≈ Б¿р-б¿р¿не е ж ¿ р е й ¿ с у.

11–1440
ÅƾÐ-ÅÇ 162
ЕЖѕРЕК: еж¿рек кЅз. КЅз¿ еж¿рейген, ЕЖѕРЕЮ Еж¿рей ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
т¿к¿рейген (адам). Са¦аттар бойы кЅр¿к басып, Т¤кке т¤с¿нбегендей е ж ¿ р е ю ¿ н кЅрд¿ґ бе
жайна¦ан шоІтан, балІы¦ан тем¿рден е ж ¿ р е к (Ауызек¿).
к Ѕ з ¿ н алмай отыратын осы шал сол ўлы бабамен ЕЗ с ы н. 1. ЫнжыІ, жасыІ, ш¿р¿к, бос.
¤нс¿з сЅйлесет¿н сияІты ед¿ (Ш.Мўртазаев, 41-ш¿ Адамныґ Іорлауына адамныґ е з ¿, ынжы¦ы
жыл.). Е ж ¿ р е к к Ѕ з шик¿л сары, к¿п-к¿шкене ¦ана кЅнед¿ (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген.). Єд¿лет
адам¦а дараІы, то¦ышар єйел жЅндеп ІонаІасы басІан есерме СЅзге жуыІ келер ме? Т¤зу сЅзге
бер¿п Іўрмет кЅрсетпепт¿ (АІ бидай.). сенер ме, Т¤зелмес¿н б¿лген е з Ер артыІ сўраса
ЕЖѕРЕКТЕУ с ы н. Еж¿рей¿ґк¿реген, да, аз¦а разы болады. Е з аз сўрар артылтып
еж¿рей¿ґк¿. Шыныбек аласа бойлы, кЅсе к¿с¿, берсеґ де разы болмас (Абай, Тол. жин.). Иє,
кЅз¿ е ж ¿ р е к т е у, сєл мўрнынан сЅйлейт¿н¿ бўл кезеґ ер мен е з д ¿ ґ, жасыІ пен Іўрыштыґ
бар (Ш.Мўртазаев, ±ызыл жебе). не екен¿н ажырататын шаІ Іой (Є.Єл¿шев,
Батыр.). јґшеґ е з! Сендер жау т¤с¿рмек т¤г¿л,
ЕЖѕРЕі е л ¿ к. Ед¿рей¿п, адырайып Іара¦ан
Ѕздер¿ґ олжа¦а кетерс¿ґдер (I.Есенберлин,
Іимыл-Іоз¦алысты бейнелейт¿н сЅз.
Алмас.). 2. а у ы с. Бейшара, м¤сєп¿р, Іор. – Жє,
Еж¿реґ етт¿. Еж¿рейе Іарады, ед¿реґдед¿. жє, – дед¿ Ѕз¿н-Ѕз¿ тежеп. – БыІсыІ ой, е з Ѕм¿р
Т¤регеп тўрып-аІ ¿шей¿н деп жанынан Ѕткен аулаІ, менен! (М.Иманжанов, Адам.). Аса¦ан
к¤пшектей жуан кел¿ншектен ек¿ бЅтелке сыра ўртта¦ан¦а е з жўбанар, сен¿мд¿ дєулет емес сен
сўрап ед¿, анау ІўбыжыІ кЅргендей е ж ¿ р е ґ Іуанар Еґбек Іылмай тапІан мал дєулет болмас,
е т т ¿ (Н.Сералиев, ±аґтар). ±ардыґ суы сыІылды тез суалар (Абай, Тол.
ЕЖѕРЕіДЕ= е т. Еж¿реґ-еж¿реґ ету; кЅз¿н жин.). Е з Ѕм¿рден ер Ѕл¿м артыІ, ер Ѕл¿м! Жер
еж¿рейте єк¿реґдеу. АІан¦а бата алмай тўр¦ан таяна кЅтер¿лген Мўса, т¤лк¿ ¿ш¿г¿н с¤йрете
Батыраш «бЅр¿ ашуын тырнадан аладыныґ» шы¦ып бара жатІан Ыбырайымныґ сыртынан
кер¿мен е ж ¿ р е ґ д е п, о¦ан тап-тап берд¿ Іаһарлы суыІ жанарын тайдырма¦ан к¤й¿
(С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). Осы¦ан «сен к¿нєл¿», ата Іарап Іала берд¿ (Ж.Т¤менбаев, ±арда¦ы
«жоІ, сен к¿нєл¿» дегендей, кейб¿р кЅздер б¿р¿не- ¿з.). Ертел¿-кеш ер¿нбей, Е з т¿рл¿кке бер¿лмей
б¿р¿ е ж ¿ р е ґ д е п Іалып, шўІшиып барып Асыл жинап Ѕтуд¿, Адал еґбек етуд¿, Јлг¿ ет¿п
басылды (Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ыш). Са¦ат бар адам, Јйренсе осы арадан (Т.Шопашев,
¤шт¿ґ кез¿нде арнайы бўйрыІпен Іосыл¦ан е ж ¿- Бєйтерек). 3. а у ы с. Ы¦ыр Іыл¦ан, мез¿ еткен,
р е ґ д е г е н он атты солдатты ерт¿п ЖўлІарбай жалыІтыр¦ан. Мыґ рет Іайталан¦ан, та¦ы да
Іаладан шыІты (±.ТайшыІов, Октябрь ўшІ.). сол е з сўраІ. Жыным ўстап, тер¿с айналамын
ЕЖѕРЕіДЕС= е т. Б¿р-б¿р¿не Іарасу, (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). Осыныґ бєр¿н кЅз¿
кЅздер¿н еж¿рейт¿су. Ек¿жаІта да ІазаІ кЅпш¿л¿к, кЅр¿п, Іўла¦ы ест¿ген Арыстан, бўл Ѕґ¿рдег¿
осы ек¿ топ б¿р-б¿р¿не е ж ¿ р е ґ д е с т ¿ жарлы мен жалшыныґ, мўґды Іыз бен тоІалдың
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦. жин.). ежелг¿ е з ўйІыдан ояна баста¦анын байІады
ЕЖѕРЕіДЕСУ Еж¿реґдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл (Ж.Т¿леков, Жар.). Дыбыстыґ бўрылысын,
атауы. Екеу¿ґ болмашы нєрсеге е ж ¿ р е ґ д е с у- бўлтаІтарын Уыстап шеґгел¿нен бўлтартпадым.
д ¿ Іашан Іоясыґдар, мына отыр¦ан жастардан Еґ¿ретт¿м е з Ѕм¿рд¿ґ Іай¦ы-мўґын, ЕшІашан
Іуанышты к¤й тартпадым (Т.Ес¿мжанов,
ўят емес пе? («Єдеб. жєне искусство.»).
ѕлияс.).
ЕЖѕРЕіДЕТ= е т. Еж¿реґ-еж¿реґ етк¿зу,
Ез ж¿г¿т. Ар-намысы кем, ынжыІ, жасыІ
баІшиту, адырайту. Єйтек те тЅрІасқаныґ адам. ЎІпайсыґ б¿зд¿ демей¿к Емесс¿ґ ¦ой е з
делбес¿н тежеп, е ж ¿ р е ґ д е т е желгенд¿ Ѕз¿не ж ¿ г ¿ т, Есбол-ау, са¦ан сеней¿к Тоґбайын
аса б¿р Ѕнер санайтын (С.Бегалин, УаІыт.). жўртты тез ж¿б¿т (Х.Ер¦алиев, јлеґд.).
ЕЖѕРЕіДЕТУ Еж¿реґдет ет¿ст¿г¿н¿ґ Е З 1: е з ¿ І а л м а д ы . Ж а н ы т ¤ р ш ¿ к т ¿ ,
Іимыл атауы. ≈ Атын е ж ¿ р е ґ д е т у. жаІтырмады. ±ай¦ыменен Іан жўтІан Жамал
ЕЖѕРЕіДЕУ Еж¿реґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл е з ¿ І а л м а ¦ а н, жаны т¤рш¿ге жек кЅрген
атауы. «БЅр¿ ашуын тырнадан алады» дегендей, Жўманныґ табалдыры¦ын ер¿кс¿з аттайды
бўл Іай Іылы¦ыґ, бостан-босІа е ж ¿ р е ґ д е у ¿ ґ- (М.Дулатов, Шы¦.).
д ¿ Іой, шыраІ («±аз. єдеб.»). ЕЗ2= е т. 1. Б¿р нєрсен¿ су¦а салып ер¿ту;
ЕЖѕРЕі-ЕЖѕРЕі å ë ¿ ê. ЖаІтырмай, Іатты затты жўмсарту немесе сўйыІ к¤йге
ўнатпай Іара¦ан Іимыл-Іоз¦алысты бейнелейт¿н айналдыру. Оныґ есес¿не Іысты к¤н¿ сорпа¦а,
сЅзІолданыс. кЅжеге, сарІасІа Іылып Іўрт е з ¿ п тойып алса,
Еж¿реґ-еж¿реґ етт¿. КЅз¿н аларта жаІ- Іора ¿ш¿не кемзелшеґ, кЅйлекшеґ шыІІанда
тырмай Іараäû, еж¿реґдеä¿. Мўныґ ўсІынынан бойы Іыз-Іыз Іайнап ж¤ред¿ (Ж.Аймауытов,
сескен¿п Іал¦ан Омаш, бет ж¤з¿ Іўбылып, кЅз¿ Шы¦.). Дархан оны ажыратпайды екен, Ѕйткен¿
е ж ¿ р е ґ-е ж ¿ р е ґ е т т ¿ (Е.±онарбаев, Жол ол Іўмшекерд¿ де, кесек Іантты да е з ¿ п ¿шед¿
басы.). (Б.±ойшыбаев, Ай нўры). М¤лкаманныґ
163 ÅÇ-ÅÇÁÅ
боздаІта¦ан ¤н¿н жи¿ркене тыґдады. ±олын (С.МашаІов, Жылдар). Серп¿ген де осы¦ан
майлыІІа с¤ртт¿, ¤ндемейт¿н Іатпа єйел¿ дей¿н Ѕз е ґ с е с ¿ н е з ¿ п келген з¿л батпан
ўсын¦ан Іўрт е з г е н Іою сорпаны алды. ІоІыстан Іўтыл¦андай жеґ¿л адыммен орнына
Тамсанып отырып ўзаІ сораптады (Д.Досжанов, кеп Іайта жай¦асІан («±азаІст. єйелд.»).
Дария). 2. Б¿р нєрсен¿ мыжу, мыж¦ылау. ±асІыр Малтасын езд¿. Мыжып кетт¿, кЅп сЅйлед¿.
сескен¿п, оґ жаІІа жалт бўрыл¦анда Дойсал Б¿реу жа¦ынан тартып ж¿бергендей, Ес¿мн¿ґ Ѕґ¿
кЅлденеґнен б¿раІ со¦ып жыІты да тўр¦ызбай Іарак¤реґден¿п кетт¿: – Ей, сен не м а л т а ґ д ы
алІымынан алып, е з ¿ п жатыр (Є.Нўрпей¿сов, е з ¿ п отырсыґ (ѕ.Есенберлин, Жанталас).
Аґшы.). Сырбай ет¿г¿н¿ґ табанымен жыланныґ ЕЗ3= е т. 1. Б¿реуд¿ґ еґбег¿н пайдаланып
басын е з г е н д е Іонышына орал¦ан Іўйры¦ы Іанау. Бай-бектер; жауапІа тартса, жарлыны
сылІ ет¿п жерге т¤ст¿ (С.МўІанов, Таґд. шы¦.). Іана¦аны, е з г е н ¿ ¤ш¿н жауапІа тартады
±атындар жиылып баІан¦а асып, ¿ш¿н тартып, (X.Есенжанов, КЅп жыл.). јздер¿н ўзаІ заман
«КЅлденеґ кел¿п тўр, тер¿с кел¿п тўр» деп есеґг¿рет¿п е з г е н, ўлын Іўл, Іызын ꤴ
е з ¿ п, жаншып жанын Іинайды (М.Дулатов, еткен зўлым байлардан кек алд¿ (Ç.Жєкенов,
Шы¦.). Итере сыр¦ытып алып кел¿п дуал¦а Таґ самалы). Бўл байлардыґ б¿зд¿ Іандай
т¿реп, Іыл¦ындырып тама¦ымды е з е бастады е з ¿ п келген¿н сол газет арІылы б¿ле бастадым
(Б.Момышўлы, Москва). 3. Жаншу, жаныштау, (Е.Бекенов, Дала Іоґырауы). 2. БейшаралыІ
таптау. Сол жа¦ыма кЅз ж¿берсем, Нўркенге к¤йде ІарദылыІта ўстау; сорлату. Ол
Іарай жаудыґ б¿р танк¿с¿ келе жатыр. «Мынау ауылды е з г е н еск¿л¿кке, єрт¤рл¿ Ѕсек-аяґдар¦а,
ит Нўркенд¿ е з ¿ п кетер ме екен» деген ой ма¦ан кертартпа м¿нездерге кездесед¿ (С.±ирабаев,
келе Іалды (М.Ґабдуллин, Сўрапыл.). Танк¿н¿ґ Октябрь.).
шынжыр табаны оппы Іарды шиыршыІтай е з ¿ п, ЕЗБАЛДА± з а т. Бос сЅз, шатпаІ; кЅк-
б¿зге жол салып келед¿ (Є.Нєбиев, Бейтаныс). мылжыґ, езбе. Хаз¿рет пен Єбун¤с¿пт¿ґ сол
Єрмен¿рек ж¤р десеґ, Ѕз¿ґд¿ е з ¿ п Ѕтед¿. е з б а л д а ¦ ы н ы ґ Ѕз¿не мынау отыр¦ан
Бермен¿рек ж¤р десеґ, ±ырдан асып кетед¿ Іошеметш¿лерд¿ґ кейб¿реу¿ аузын аґІайта
(М.Жаманбалинов, Батыр ўстаз). 4. а у ы с. тыґда¦ансыды (Д.Єб¿лев, АІын.). Одан да ма¦ан
±ай¦ы-줴¦а батыру, еґсес¿н кЅтертпеу. Одан «сен¿ с¤ймейм¿н, тўрып болдым, енд¿ басІамен
єр¿ шыдау¦а болмады. Жанымды е з г е н мына тўрамын» демед¿ґ бе?! ±орІып, Іалтырап
ІорлыІты кЅргенше Іаґ¦ырып кеткен¿м жЅн Ѕм¿р с¤ргенше! Е з б а л д а І! (Е.Домбаев, Ол
деген ой¦а бек¿нд¿м (Н.Оразов, Достар.). Осы б¿р осындай.).
ойлар, т¤н сайын мен¿ е з е д ¿, Бойымда Іаным, ЕЗБАЛДА±ТА= е т. ШатпаІтау, мыл-
тула¦ан таудыґ Ѕзен¿ (М.МаІатаев, Дари¦а.). жыґдау, езу.– Ой, неменеге е з б а л д а І-
5. а у ы с. Мылжыґдап кЅп сЅйлеу, не болса соны т а й с ы ґ ?! КЅкше бие ўрлан¦ан мал емес, Ѕз
айту, болмайтын нєрсен¿ єґг¿ме ету. Б¿т¿рд¿м сЅз ¤й¿ґд¿к¿. Айда, тарттыІ ¿лгер¿! (Є.КЅш¿мов,
ая¦ын осыменен, ЖауапІа отырмаймын тосып Жас аґшы).
Ѕлеґ. Айтысып сен¿менен е з е берсем, ±ашпай ЕЗБАЛДА±ТАТ= е т. ШатпаІтату,
ма бўл жиыннан шошып Ѕлеґ (Є.Тєж¿баев, мылжыґдату. Басы ашыІ мєселен¿ Іайталап
±ўрдастар). Совхоз парторг¿: «Келел¿ мєселен¿ айтып е з б а л д а І т а т ы п отыратын уаІыт
єґг¿мелегенде аІсаІалдыІ керект¿ б¿р п¿к¿р жоІ («Жет¿су»).
айтады екен деп сЅз берсеґ, жоІтан Ѕзген¿ е з ¿ п ЕЗБАЛДА±ТАТУ ЕзбалдаІтат ет¿ст¿г¿н¿ґ
кетед¿», – дед¿ (Д.Жанботаев, Дала оттары). Б¿р Іимыл атауы. ≈ Е з б а л д а І т а т у ы дўрыс
сЅз¿н ертеден Іара кешке дей¿н е з ¿ п отыр¦аны болмады.
(Б.Нўржекеев, К¤й тол¦аІ). ЕЗБАЛДА±ТАУ ЕзбалдаІта ет¿ст¿г¿н¿ґ
Бауыр ет¿н езд¿. Мей¿рленд¿рд¿, ж¤рег¿н Іимыл атауы. ≈ Е з б а л д а І т а у ы н Іойды.
елж¿ретт¿. ±ашан кЅз¿ґ жўмыл¦анша бала ЕЗБАЛДЫ± з а т. с Ѕ й л. ЕзбалдаІ. Тыпыры
деген б а у ы р е т ¿ ґ д ¿ е з ¿ п б¿тед¿ емес пе, кЅп, тындыр¦аны аз е з б а л д ы ¦ ы ґ д ы айтпай-
сол кенжем¿зд¿ґ Іыстай бойы мўздамасыншы аІ Іой, Єл¿бек, – деп Єбун¤с¿п жаІтырмай
деп шешес¿ жанталасып т¤лк¿ ¿ш¿к т¿гуд¿ ниет тыйып тастады (Д.Єб¿лев, Арман.).
етс¿н («±аз. єдеб.»). ЕЗБЕ с ы н. 1. Ез¿л¿п жатІан, миы шыІІан
Ез¿п ¿шпейд¿. Т¤кке де керек емес, Іажет¿ (жер). Сы к¤ндерде аспанды шо¦ыр-шо¦ыр
жоІ. Сен¿ґ кЅрк¿ґд¿ е з ¿ п ¿ ш п е й м ¿ н, ма¦ан Іара бўлт торлап, е з б е жаґбыр жи¿ єр¿ ўзаІ-
да ел сияІты ІызыІ, алданыш керек, бала керек ўзаІ жауады (З.Асабаев, Жарас.). ЖуыІ
(Є.±алмырзаев, Ар.). арада басылмайтын, б¿р к¤й¿нен тынбайтын
Еґсес¿н езд¿. Еґсес¿н кЅтертпед¿, зауІы кЅктемг¿ е з б е жауын (С.Мўратбеков, Отау
соІпады, кЅґ¿л хошы болмады. БаІытсыздыІ ¤й). Ўзын жол таусылмайтын на¦ыз е з б е, Б¿з
кЅрд¿м жастай, Татпай еґбек зейнет¿н. Е ґ с е м- асыІты деп болмайды тезбе тезге. Таґертеґ
д ¿ е з д ¿ Іара тастай, ТартІан ауыр бейнет¿м Ну¦даныґ асын ¿ш¿п, Одан шыІтыґ т¤нг¿ са¦ат
ÅÇÁÅ-ÅÇþ 164
сег¿з кезде (Дастандар). 2. т а м а І. Ўсатыл¦ан ЕЗГЕК с ы н. с Ѕ й л. Уайым-Іай¦ы¦а тез
азыІтардан (кЅб¿не Ѕс¿мд¿кт¿) картоп, сєб¿з, бер¿лг¿ш; к¤йрек, к¤йреу¿к. јм¿рлер¿ Ѕк¿н¿шт¿
шалІан, сондай-аІ асбўршаІ, ¤рмебўршаІ, ек¿ жан осы отырысымен б¿р-б¿р¿не ша¦ын¦ан,
жармадан, ІараІўмыІтан, к¤р¿штен жєне т.б. б¿р¿н-б¿р¿ жўбатІан, елж¿реу¿к, е з г е к к¤йде ед¿
дайындалатын б¿ртектес Іою б¿ркелк¿ та¦ам. (С.Мўратбеков, Жабайы.).
Е з б е н ¿ ґ Іўрамына т¤рл¿ май, жўмыртІа жєне ЕЗГУ с ы н. е с к ¿ к ¿ т. 1. ѕзг¿, иг¿. Оныґ
дємдеу¿ш Іоспалары к¿ред¿ (±аз. т¿л¿ термин. ¤ш¿н ¦ўламалар иман екеу емес б¿реу, б¿раІ
ТамаІ.). 3. а у ы с. КЅп сЅйлейт¿н мыжыма, е з г у та¦атпенен нўрланады. Та¦ат жоІ болса,
мылжыґ, тантыІ. Кеудес¿ – жал¦ан, ІулыІ ой, ꤴг¿рттенед¿, бєлки сЅну Іауп¿ де бар деген
Бєр¿ де пысыІ, е з б е емес Іўмары оныґ – айт (Абай, Тол. жин.). Толы¦а толІып к¤ткен
пен той, Тойда мен маІтан – Ѕзге емес. јз¿ңде жарын, Махаббатты жас ж¿г¿ттей. Ерк¿нд¿к
бармен кЅзге ўрып, Артылам деме Ѕзгеден. е з г у келер ша¦ын, К¤тул¿м¿з тєтт¿ ¤м¿ттей
К¤ндел¿кт¿г¿ì Іоздырып, азапІа Іалма е з б е- (±.Аманжолов, Нўрлы д¤ние). Ол – ниһаятсыз
д е н (Абай, Тол. жин.). Гауһар кЅзде болады, жол, сол ниһаятсыз жол¦а ая¦ыґды бер¿к бастыґ
СЅз асылы сЅзде болады, Жаман ж¿г¿т е з б е ниһаятсыз Іўда¦а таІырып хасил болып хас е з г у
болады (С¤й¿нбай ақын, АІиыІ). Дємеш Іўлдарынан болмаІ ¤м¿т¿ бар, Ѕзге жолда не ¤м¿т
курортта ж¤ргенде смена басты¦ы болып бар? (Абай, Тол. жин.). Оныґ ¤ш¿н ¦ўламалар
б¿р тапалдау кЅз¿лд¿р¿кт¿ инженер ¿стед¿, б¿р иман екеу емес б¿реу, б¿раІ е з г у та¦атпенен
сЅзд¿ Іайталап айтып, мез¿ Іылатын е з б е д ¿ нўрланады, та¦ат жоІ болса, ꤴг¿рттенед¿,
(Ç.Шашкин, Тем¿ртау). бєлки сЅну Іауп де бар деген (Абай, Тол. жин.).
Езбе Іырт. Барып тўр¦ан мыжыма, 2. ж е р г. Б¿л¿мд¿, мей¿рбанды. Б¿зд¿ґ ¤йде де
кЅкмылжыґ. Жо-жоІ, оныґ да болмайды. былтыр б¿р е з г у адам жатІан (±аз. т¿л¿. аймаІ.
Азбергендей е з б е І ы р т т ы кЅнд¿рет¿н к¿с¿н¿ сЅзд¿г¿.). Лєзєтт¿ґ осы ед¿ шын ашын¦аны,
тапІан екенс¿ґ, – деп ±орекеґ онан сайын безе
ТолІы¦ан ой теґ¿з¿ басылмады. АІтарып салды
т¤ст¿ (Ґ.Сармұрзин, Мей¿р¿м).
орта¦а барлыІ сырын. Шынды¦ын е з г у жаны
Езбе сЅз. Мылжыґ, мыжыма сЅз. Енжар-
жасырмады (±.Аманжолов, Шы¦.).
лыІтан туатын е з б е с Ѕ з д е р д ¿ ол айы¦ары
ЕЗГУЛѕК з а т. е с к ¿ к ¿ т. ѕзг¿л¿к, иг¿л¿к.
жоІ к¤зг¿ аІ жаґбырдай сез¿нед¿ (Ґ.М¤с¿репов,
Бєлки адалєт барша е з г у л ¿ к т ¿ ґ анасы
Кездесп. кет.).
Езбе т¿рл¿к. јнбейт¿н, мез¿ Іылар т¿рл¿к. д¤р. Нысап, ўят бўл гадалєттєн шы¦ады
Сонда елдег¿ е з б е т ¿ р л ¿ к т е н мына та¦дыр (Абай, Тол. жин.). КЅґ¿л¿м ауыр ж¤ктен б¿р
Ѕз енш¿с¿не жаз¦ан саятшылыІ кєс¿б¿н соншама Іўтылар, Кек арылып кЅк¿ректен, ўмытылар.
би¿к, патша та¦ындай сез¿нет¿н (Е.Тўрысов, Адамныґ баласына ашып жаным, Е з г у л ¿ к к е
±ўралай.). ж¤рег¿м б¿р ўмтылар (Абай, Тол. жин.). ±олым
ЕЗБЕЛЕ= е т. КЅп сЅйлеп, мыжу, шатпаІтау. ІысІа болмасын деп ¿єм Ѕз¿м б¿реуге там¦ылы
Е з б е л е п, б¿ресе жеґгес¿н, б¿ресе Ѕз¿н маІтап, болмайын деп, мал¦а махаббатын аудармай,
сЅз¿н зор¦а аяІтады (Ç.Шашкин, Сен¿м). Мо- е з г у л ¿ к к е бол халал кєс¿п б¿рлєн тапІан
¦олдар ¦ой: «Єкеґн¿ґ аты к¿м?», «На¦ашыґ Іай д¤ние емес (Абай, Тол. жин.).
жўрт?», «Ныспыґ к¿м?», «±ўІыґ не?» деп е з б е- ЕЗГѕ 1 з а т. 1. ±анаушылыІ, ІўлдыІта
л е п ест¿ шы¦аратын (Д.Досжанов, Ж¿бек.). Дос ўстаушылыІ, Ѕктем билеуш¿, отарлаушы,
тўрса тЅз¿п ¤ндемей, АшыттыІ миын е з б е- т.б. таптыґ, елд¿ґ Іол астында бодандыІта
л е п, к¤нд¿з де демей, т¤н де демей, Іаланы кетт¿к болушылыІ (халыІ, ел туралы). Олар патша
кезбелеп (С.Асанов, Шолпан.). Ѕк¿мет¿н¿ґ е з г ¿ с ¿ н д е г ¿ халыІтарды барынша
ЕЗБЕЛЕН= е т. Мыжып, кЅп сЅйлеу. ±ай- Іад¿рлеу рухына толы, есте ІаларлыІ тамаша
¦ыныґ зардабынан кезбеленд¿м, АрІа, Сыр шы¦армалар ту¦ызды (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.).
алабы ¦ой кезген жер¿м. Дєр¿птеп аІ Іурайды Корей халІы ўзаІ уаІыт Жапон империализм¿н¿ґ
жан¦а байлап, ±ай¦ылы к¤й тартам деп е з б е- отаршылдыІ е з г ¿ с ¿ н е ўшырап келд¿ («ХалыІ
л е н д ¿ м (ШаттыІ жыры). мў¦.»). ЎзаІ жылдар бойына патша ¤к¿мет¿н¿ґ
ЕЗБЕЛЕНУ Езбелен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл е з г ¿ с ¿ н д е жаншылып, т¿л¿ к¤рмел¿п, ¿ш¿
атауы. ≈ Е з б е л е н у ¿ жарасымсыз. Іўса бол¦ан халыІ кедерг¿ шер¿н армансыз
ЕЗБЕЛЕУ Езбеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. аІтарысты (±.Єм¿ров, ЖастыІ.). // Адамды
≈ Е з б е л е у ¿ ґ е жол болсын. езген, жаншы¦ан, еґсен¿ кЅтертпейт¿н (т¿рш¿л¿к,
ЕЗБЕЛѕК з а т. КЅп сЅйлеуш¿л¿к, мылжыґдыІ, Ѕм¿р). Б¿р ІуанарлыІ жай: е з г ¿ т¿рш¿л¿кт¿ґ еск¿
мыжымалыІ. јз¿ аз сЅйлейт¿н, араІ ¿ш¿п ес¿руге жўртынан ада-жўда Іол ¤з¿п, жаґа тўрмысІа
онша єуес емес капитан Белов Хорунжид¿ґ б¿ржола Іоныс аударып жатІандар да аз емес
тойда отыр¦андай, бет¿ баржи¦ан т¤р¿н де, сЅз (ј.±анахин, Дємел¿). Е з г ¿ Ѕм¿рд¿ґ томырыІ,
Іўмар е з б е л ¿ г ¿ н де ўнатпады (X.Есенжанов, тоґмойын топасты¦ына тайсалмай Іарсы тўрып,
АІ ЖайыІ). арманымыз¦а жете б¿лмесек не ¤ш¿н адам
165 ÅÇþ-ÅÇþ
боп жарал¦анбыз (ј.±анахин, Жас дєурен). 2. Мыж¦ылату, жаншыту. Жас иы¦ын ауыр
2. Б¿реуд¿ґ Ѕктемд¿г¿, шекс¿з бил¿г¿, ІиыншылыІ, ж¤кке е з г ¿ з ¿ п, ел-жўрттарын кЅрмей ж¤рген
амалсыздыІ. јм¿р е з г ¿ с ¿ н е шыдама¦ан Таймас пен МўІаметрахымныґ Ѕм¿р¿нде Іызы¦а
жастар анда-санда алтыбаІан Іўрып, т¤н ІоярлыІ не бар? (Д.Єб¿лев, АІын.).
ортасына дей¿н сауыІ-сайран кЅґ¿л кЅтеред¿ ЕЗГѕЗ2= е т. Б¿реуд¿ґ еґбег¿н жег¿зу, Іанау¦а
(Т.Кєк¿шев, С.Сейфуллин). 3. а у ы с. Езбе ўшырату. ≈ ±анаòûï, å з г ¿ з ó.
мылжыґ, бос. СЅзуардыґ б¿р¿ болмасаґ жарар ЕЗГѕЗУ Езг¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ед¿ деп, тартынып та Іалуыґ ыІтимал мўндайда. ≈ Су¦а салып е з г ¿ з у.
БаІсаІ Соколов е з г ¿ адам екен (С.Хайдаров, ЕЗГѕЛЕ1= е т. 1. ±айта-Іайта езу, мыжу,
Азамат келбет¿). мыж¦ылау. Серегин ¤н-т¤н жоІ б¿р шылымды
Езг¿де болды [ж¤рд¿]. ±аналды, ІўлдыІта алды да, Іолымен е з г ¿ л е п, тўтатпай тўра берд¿
болды Ѕктем тап немесе отарлаушы, жаулап (Ç.Шашкин, Тем¿ртау). БайІа¦аны та¦ам¦а
алушы елд¿ґ Іол астында бодан к¤й кешт¿. ўсын¦ан Іолы д¿р¿лдейт¿н¿, енд¿ б¿рде ІасыІ бола
– А¦айындар! Патша мен Іан¿шер байлардыґ тўра, шай¦а сал¦ан Іантын шанышІымен е з г ¿ л е п
е з г ¿ с ¿ н д е б о л ы п келген кедейлер! Сендерд¿ отыр (М.Еслам¦алиев, ±айырлы таґ). Сєлден
б¿рл¿кке шаІырамыз (±.Єм¿ров, Революция.). кей¿н Іарыны ашты деген к¤д¿г¿мен тамаІ беруд¿
Осы сияІты аІындардыґ айтысынан б¿з, ойлап, нанныґ ўса¦ын жылы су¦а салып е з г ¿-
Іанаушы ¤стем таптардыґ е з г ¿ с ¿ н д е ж ¤ р г е н л е п ІошаІанныґ аузына тосты (А.Байтанаев,
аІындардыґ аянышты ІайыршылыІ тўрмысын Дала сыры). 2. Жўмарлау, илеу, т¤йг¿штеу.
кЅрем¿з (С.МўІанов, ХалыІ мўрасы). Б¿реулер алІымынан е з г ¿ л е п, тереґ су¦а
Езг¿де келд¿. Ез¿л¿п келд¿, бодандыІта батырып, тўншы¦ып Ѕлуге таІал¦анда Іайта
болды, Іаналды. Îныґ бўрын е з г ¿ д е к е л г е н шы¦арады (О.Сєрсенбаев, Са¦ым). 3. Мылжа-
барша халІы азаттыІ алды, бар адамдарыныґ мылжасын шы¦арып ўру, соІІылау. ТыртыІты
арасында теґд¿к орнады (Є.НўршайыІов, Мен¿ґ ол алып ўрады да, т¿зерлеп е з г ¿ л е й бастайды
±азаІст.). (С.МўІанов, Таґд. шы¦.). 4. Таптау, жаныштау.
Езг¿ кЅрд¿. ±аналды, Ѕктем таптыґ Іа- Жаґа¦ы танк Нўркенн¿ґ окобыныґ алдына
науында ж¤рд¿. Е з г ¿ к Ѕ р г е н еґбекш¿ халыІтыґ кел¿п, окопты жаныштай илеп, е з г ¿ л е й бастады
ереу¿лдер¿, ±анды Жексенб¿ лайсаґдары, (М.Ґабдуллин, Сўрапыл.). Шынжыр табан
Пресняда¦ы баррикада оттары, жан-жаІтан трактордыґ астына салып е з г ¿ л е п таста¦андай
жалындай бўрІырап, дауылдай ўйтІы¦ан к¤йде Шу¦а тартІан ед¿м (С.Берд¿Іўлов, Егеул¿
кЅтер¿л¿стер д¤б¿р¿ Октябрь алдында¦ы найза). 5. а у ы с. Мылжыґдау, сЅзуарлану,
баспалдаІтар болатын (Жыл он ек¿ ай). ХалыІ езбелену. Ержан оны тоІтатып басІа арна¦а
баІыты ¤ш¿н к¤рескен ардагерлерд¿ґ б¿р¿ бўрмаІ болып ед¿, ол Іайтадан Ѕз єуен¿не басып,
ЗўлІаш Баймырзаев революциядан бўрын сол белг¿л¿ жайды е з г ¿ л е й берд¿ (А.Шамкенов,
орыс байларыныґ аяусыз е з г ¿ с ¿ н к Ѕ р г е н ШапаІ). Талант дегенн¿ґ Ѕз¿ сол Ѕзген¿ґ е з г ¿-
жўмысшы отбасынан шыІІан (Е.јм¿рбеков, л е п барып ¤йренет¿н¿н аз уаІыт ¿ш¿нде игер¿п
Октябрь.). алатын Іаб¿лет болса керек (±.Байсей¿тов,
ОтарлыІ езг¿. с а я с и. јктем, к¤шт¿, ±ўштар.). 6. а у ы с. Еґсес¿н кЅтертпеу,
Іарулы мемлекетт¿ґ єлс¿з, жаґа елд¿ бодауына кЅґ¿л¿н басу; Іай¦ы-мўґ¦а батыру. Ауыл са-
алушылы¦ы, экономикалыІ т.б. Іанаушылы¦ы. ¦ынышы, ¤й ¿ш¿н¿ґ уайымы еґсес¿н басып,
О т а р л ы І е з г ¿ д е г ¿ мемлекетт¿ґ немесе е з г ¿ л е й т¤сед¿ (Б. Т¿легенов, АІІайнар).
бодандыІты бастан Ѕткер¿п жатІан саны аз Бўл к¤ндер¿ кеуден¿ тўрмыс ауыртпалы¦ы
халыІтыґ тарихын аттап Ѕту, кейде соны ¤с- ¦ана емес, жан ауыртпалы¦ы ІаттыраІ е з-
темд¿к етуш¿ елд¿ґ Ѕткен¿не ІосаІтай салу г ¿ л е й д ¿ (О.Сєрсенбаев, Са¦ым). Осындай
дєст¤р¿ ІалыптасІан, т¿пт¿, єл¿ де осы ¤рд¿с орын ой салма¦ы е з г ¿ л е п ж¤рген Ўлжан¦а бўл
алуда («Парасат»). Ѕґ¿рдег¿ бозбаланыґ бєр¿нен Ѕзгеше де с¤йк¿мд¿
ЕЗГѕ2 с ы н. с Ѕ й л. ѕзг¿. Ол б¿р аІкЅґ¿л, ж¿г¿тт¿ та¦дырдыґ айдап єкелген¿н Іарашы!
е з г ¿ адам болу керек (Є.Єб¿шев, Замана.). (Ж.Т¿леков, Хинган асуы).
Осы б¿р аІжарІын, е з г ¿ шалдыґ бойында ЕЗГѕЛЕ2= е т. ±айта-Іайта езг¿ге алу, Іанау.
соншалыІты с¤йк¿мд¿ б¿р балалыІ ІылыІ бар ≈ Елд¿ е з г ¿ л е д ¿.
(С.Шаймерденов, Сыбыз¦ы.). Уа, достым, Иттей езг¿лед¿. Быт-шытын шы¦арып ўрды,
аІындыІтыґ Іиял Іўсы, Жаныма жаІыныраІ мылжа-мылжасы шыІІанша сабады. Б¿р-ек¿
кел¿п Іоншы. КЅп кЅрген, кЅп жаса¦ан шеж¿ре грузчик Дайырды тауып алып, оны Іой¦ылап,
ед¿ґ, Ежелден ерк¿н ойдыґ е з г ¿ досы! тепк¿леп, и т т е й е з г ¿ л е д ¿ (М.Єуезов,
(±.Аманжолов, Шы¦. жин.). Шы¦.).
ЕЗГѕЗ1= е т. 1. Су¦а салып ер¿тк¿зу, Іатты ЕЗГѕЛЕН= е т. Мыж¦ылану, жанышталу,
затты жўмсарттыру. ≈ ±ўртты е з г ¿ з у. жўмарлану. Мєшине тоІтады. Е з г ¿ л е н-
ÅÇþ-ÅÇľ 166
г е н денемд¿ с¤йреп мен де тысІа шыІтым ІалтыратІан сертт¿ к¤нде, Ес б¿лген жас бала
(С.Сар¦асІаев, СўлутЅр.). АІтЅст¿ґ аузына да Іару асІан (С.Сейфуллин, јлеґд.).
желкес¿ т¤скен ит Іаншама жерден Ѕлермен ЕЗГѕШТЕ= е т. Езген ¤ст¿не езе беру,
болса да, б¿раз е з г ¿ л е н г е н н е н кей¿н басын єбден мыжып тастау. ±алдарбек шалдыґ
алып Іашуы мўґ болушы ед¿ (ј.Ахметов, ±оґыр алдында басын тЅмен салып, туфли¿мен табан
¤й.). астында¦ы кесек т¤й¿рлер¿н е з г ¿ ш т е п ¤нс¿з
ЕЗГѕЛЕНУ Езг¿лен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. тўр (Т.Нўрма¦амбетов, ±арлы¦аш.).
Єлг¿ндег¿ лапылда¦ан денес¿ суып, асІаІта¦ан ЕЗГѕШТЕТ= е т. Езген ¤ст¿не езг¿зе беру, мыж-
кЅґ¿л¿н¿ґ аяІ астынан е з г ¿ л е н у ¿ н сез¿нгендей ¦ылап тастату. Кесек т¤й¿рд¿ е з г ¿ ш т е т
болды (Д.Жанботаев, Жер жылуы.). (Ауызек¿).
ЕЗГѕЛЕТ= е т. Мыж¦ылату, ўр¦ылату, ЕЗГѕШТЕТУ Езг¿штет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
соІІызу. Нўрланныґ кеудес¿не б¿р м¿нд¿р¿п, атауы. ≈ Е з г ¿ ш т е т у керек емес.
ЕЗГѕШТЕУ Езг¿ште ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
«Јндемеске» е з г ¿ л е т с е, Іайтып Айжанныґ
атауы. ≈ Єл¿ де болса е з г ¿ ш т е у керек.
маґынан ж¤рместей болар ед¿ (Ç.Шашкин,
ЕЗДѕК1 з а т. 1. ЫнжыІтыІ, жасыІтыІ.
Сен¿м). Бай¦ыз сияІты басын Іанатына ты¦ып жездеґ
ЕЗГѕЛЕТКѕЗ= е т. Мыж¦ылату, жўмарлату, ж¤р. Е з д ¿ г ¿ ме б¿лмейм¿н, мен¿мен ашып
езбелету. ѕштер¿ндег¿ сотІары да бар. АйтІанына сЅйлесуге де бата алмайды (Т.Ахтанов, Дала
т¤с¿не Іоймасам жы¦ып салып, Іар¦а аунатып сыры). Ег¿нн¿ґ жаґа шыІІан кЅг¿ндей, кЅгер¿м
е з г ¿ л е т к ¿ з е д ¿ (З.АІышев, Бєр¿ де есте.). ша¦ында, к¿рп¿г¿ґ жыпылыІтап, єрк¿мге б¿р
ЕЗГѕЛЕТКѕЗУ Езг¿летк¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл жалтаІтасаґ, ертеґг¿ к¤н¿ґ е з д ¿ к п е н Ѕтер
атауы. ≈ Е з г ¿ л е т к ¿ з у керек. (О.БЅкеев, Б¿зд¿ґ жаІта.). 2. Ез болушылыІ,
ЕЗГѕЛЕТУ Езг¿лет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. намысы жоІтыІ, ІорІаІтыІ. ±ыранныґ
≈ Е з г ¿ л е т у ¿ жетерл¿к. Іанатын, жолбарыстыґ ж¤рег¿н нєресте
ЕЗГѕЛЕУ 1 Езг¿ле 1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл к¤н¿мде-аІ б¿р ма¦ан т¿лед¿ґ. јзгеге Іисаґ
атауы. 1. Мылжалап соІІылау. Дємел¿н¿ да е з д ¿ к к е Іимадыґ, АдалдыІ аІ Іўсын
басІа-кЅзге тЅпелеп, алІымын е з г ¿ л е у м е н енш¿ме сыйладыґ (Д.Єб¿лев, Ой толІын.).
Жанысбай да Ѕлердей шаршады (С.Омаров, К¤лк¿ кЅп кей достардыґ м¿нез¿нде: Ерл¿к те,
±иыр жол). 2. а у ы с. Тўнжырату, кеуден¿ е з д ¿ к те бар б¿р Ѕз¿нде, СЅздер¿м тек ишарат,
басІылау. Кенет еґсен¿ е з г ¿ л е у д ¿ Іойып, әз¿л наз ¦ой, жаІпаса достым, Аян, к¿нє Ѕз¿ґде
ІунаІыланып, Іатайып-бек¿п те сала берет¿н¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). Єрк¿мн¿ґ адамдыІ,
бар (М.Сатыбалдиев, Жартас.). ерл¿к, е з д ¿ к Іасиеттер¿ осындай Іиын жа¦дайда
ЕЗГѕЛЕУ2 Езг¿ле2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. б¿р шаґ бер¿п Іалады (±.Жўмалиев, Жайсаґ
АдамдыІтан адасып, Елд¿ шауып е з г ¿- жан).
л е у, Хандарда мыІты серт екен (С.МўІанов, ЕЗДѕК2 з а т. с Ѕ й л. Ез¿луш¿л¿к, ІанаушылыІ.
Таґд.шы¦.). Ол т¿рш¿л¿г¿н¿ґ аІтыІ тынысына дей¿н адам
ЕЗГѕЛѕК з а т. с Ѕ й л. ѕзг¿л¿к. Е з г ¿ л ¿ к к е баласын ІўлдыІтан, е з д ¿ к т е н, аш-жалаґаш-
Ѕсек сЅздер ермес¿н, КЅп жауыздар жўмаІты тыІтан, надандыІтан, ІарദылыІтан азат ету
был¦ап к¿рмес¿н, БарлыІ ІазаІ иемден¿п жолына арнап, бар Ѕм¿р¿н со¦ан сарп еткен
(ј.±анахин, Жер бас.).
жўмаІты, БасІалар¦а орын Іалмай ж¤рмес¿н
ЕЗДѕР1= е т. Су¦а салдырып жўмсартІызу,
(Б.Майлин, Шы¦.). јз¿ ана бол¦андыІтан ба,
ер¿тк¿зу. Ет б¿тт¿, Ыбырай а¦а, Іал¦ан б¿р аз-
єйтеу¿р, Мєдине жаІсылыІ, е з г ¿ л ¿ к шеґбер¿н мўзын сорпа жасатып, Іўрт е з д ¿ р ¿ п жатырмын
осы б¿р ¤ш єр¿птен Іўрал¦ан сЅзден асыра (Ж.Молда¦алиев, Таза бўлаІ). Соларды шаґ-
алмайды (С.Шаймерденов, БолашаІІа жол). тозаґнан тазартты, ауырлау к¤м¿с ер-тоІым
Е з г ¿ л i к пен жауыздыІ ежелден ел емес орнына жеґ¿л жабдыІтар єз¿рлетт¿, ¤лкен
(Ф.Д¿нисламов, Семсер.). дорба ауыз аІ арлан мен аршынды сары ала
ЕЗГѕЛѕКТѕ с ы н. с Ѕ й л. ѕзг¿л¿кт¿. ≈ Е з г ¿- ІаншыІІа Іўрт е з д ¿ р ¿ п, Іуатты жеґ¿л тамаІ
л ¿ к т ¿ ¿с. берг¿зд¿ (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). Астау-астау
ЕЗГѕШ1 с ы н. 1. Б¿р нєрсен¿ (бояу, сыр, сия бауырсаІ п¿с¿р¿п, Іой ¤йт¿п, Іўрт е з д ¿ р ¿ п
т. б.) езет¿н, езуге шебер (адам). Сол-аІ Іўрт астарын да ыІшамдады (М.Єуезов, Таґд.
е з г ¿ ш екен (Ауызек¿). 2. а у ы с. КЅп сЅйлег¿ш, шы¦.). Ерте кездерде Іысты к¤ндер¿ алыс
мыжыма, мылжыґ. Б¿р жол сия, дєру деп е з- жол¦а шыІІан жолаушылар немесе далада
г ¿ ш кЅрд¿м, ±иялменен жер, кЅкт¿ кезг¿ш айлап боран мен аязда ж¤рет¿н жылІышылар
кЅрд¿м. ±ар¦ысын – дозаІ, ал¦ысын – жўмаІ к¤н¿ бўрын ІўрткЅже е з д ¿ р ¿ п алып арнаулы
Іылып, КЅз¿нен кЅз айырса безг¿ш кЅрд¿м ыдыстар¦а (єс¿ресе тер¿ ыдыстар¦а) Іўйып
(С.Торай¦ыров, Ма¦ынасыз.). саІта¦ан («Парасат»).
ЕЗГѕШ2 с ы н. с Ѕ й л. Езуш¿, Іанаушы (тап). ЕЗДѕР 2 = е т. Мыж¦ылату, жаншыту.
Жы¦у¦а е з г ¿ ш тапты ўран шашІан. Д¤ниен¿ Николай Войко мўнара басында Іолын тўрба¦а
167 ÅÇľ-ÅÇÓ
е з д ¿ р ¿ п ал¦анда, оныґ орнын жоІтатпай, ЕЗМАЛТА с ы н. 1. КЅкмылжыґ, кЅп
зырылда¦ан элеватор аузына ¤ш ж¤зге тарта сЅйлейт¿н езбе. ≈ Å ç ì à ë ò à ²¢ðáûñû. //
тўрбаны Ѕз¿ ¿л¿п тўрды (М.Сатыбалдиев, Мылжыґ адам, кЅп сЅйлейт¿н езбе к¿с¿. Е з-
Жартас.). м а л т а н ы ґ сЅз¿нде, ШындыІ бар деп се-
ЕЗДѕРТ= е т. ЖўмсартІызу, ер¿тк¿зу. з¿нбе (МаІал). ѕстер ана Ѕз¿ґ сияІты е з м а л-
Г¤лпаш ІышІылтым сусын сўрап, Іымыранды т а л а р, – деп, Жазира дദарадай тЅрт бЅл-
аґсады, Іўрт е з д ¿ р т ¿ п ¿шт¿ (Т.Єл¿мІўлов, мел¿ ¤йде б¿реу тыґдап тўр¦андай сыбырлай
АІбоз ат.). сЅйлед¿ («±аз.єдеб.»). – Т¤рк¿стан тарихы,
ЕЗДѕРТКѕЗ= е т . Езд¿ру, ер¿тк¿зу. Сорпа¦а Т¤рк¿стан мєдениет¿ жєйл¿, би¿к Т¤рк¿стан
Іўрт е з д ¿ р т к ¿ з ¿ п ¿шсе, жў¦ымдыраІ, тў¦ырысында єр са¦ат т¤с¿нд¿рд¿м.– Е з м а л-
дємд¿рек болады («Мєдениет жєне тўрмыс»). т а ґ д ы (±.Мўхамеджанов, јз¿ме де.). 2. ж е р г.
ЕЗДѕРТКѕЗУ Езд¿ртк¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Жарымес, наІўрыс. Соныґ Ѕз¿ е з м а л т а
бол¦аннан сау ма? (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
атауы. ≈ ±ўрт е з д ¿ р т к ¿ з у.
ЕЗМАЛТАЛА= е т. Мыжу, езу, шатпаІтау.
ЕЗДѕРТУ Езд¿рт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Јш¿нш¿ баланыґ к¤н¿ бойы е з м а л т а л а п
≈ ±ўрт е з д ¿ р т у керек. отыратыны: – Єлф¿ки кус¿н єн, єлф¿ки кєс¿н
ЕЗДѕРУ Езд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ен (Ґ.М¤с¿репов, Ўлпан).
БауырсаІ п¿с¿ру, Іой ¤й¿ту, Іўрт е з д ¿ р у – б¿зд¿ґ ЕЗМАЛТАЛАУ1 Езмалта ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
к¤ндел¿кт¿ атІаратын жўмысымыз («±азаІст. атауы. ≈ Е з м а л т а л а у ы жЅнс¿з.
єйелдер¿»). ЕЗМАЛТАЛАУ 2 с ы н. КЅкмылжыґдау,
ЕЗЕ-ЖАНЫШ= е т. ±атты жаншып, езбелеу. Ол Ѕз¿н¿ґ е з м а л т а л а у екен¿н
барынша езу. ±айыІта¦ы балыІты таптап, ദармайтын сияІты (Ауызек¿).
¤ст¿нен басып, е з е-ж а н ы ш а ж¤рем¿з ЕЗМАЛТАЛЫ± з а т. МылжыґдыІ,
(А.Ханкелдин, јткен к¤ндер). мыжымалыІ, езбел¿к. ≈ Е з м а л т а л ы І І а
ЕЗ-ЕЗ с ы н. Барынша ез¿лген. Бєр¿н¿ґ салынды.
ўнжыр¦асы т¤скен, б¿реу ўрып таста¦андай тўла ЕЗСѕН= е т. Ез санау, ез деп б¿лу. Жалайырды
бойлары е з-е з (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). е з с ¿ н ¿ п, ±ой¦а тиген ІасІырдай, Мазасын
ЕЗЕУРЕ= е т. с Ѕ й л. 1. АйтІанды тыґдамай алды єр елд¿ґ Елд¿ґ есс¿з, есер¿ (±. Жапсарбаев,
ек¿лене сЅйлеу. ѕс¿нде де береке жоІ ¤ш к¤н јлеґд.).
арала¦анда тЅрт-аІ отар тапты, сонда да жер ЕЗСѕНУ Езс¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
мЅлшер¿н жаІсы б¿лем¿н деп е з е у р е п Іоймайды ≈ Е з с ¿ н у ¿ н жасырмады.
(Є.Тарази, Асу.). Б¿раІ е з е у р е г е н сайын Ѕґ¿ ЕЗУ 1 з а т. 1. Астыґ¦ы ер¿н мен ¤ст¿ґг¿
ІашІан сЅз, айІайла¦ан сайын нашар ест¿лед¿, ер¿нн¿ґ т¤й¿скен жер¿, ауыздыґ ек¿ жаІ шет¿.
ауыздан шыІІанымен ІўлаІІа жетпейд¿ Ек¿ е з у ¿ Іан боп жырылып Іал¦ан тай єл¿
(А.Нєж¿меденов, АІ ша¦ыл). Осы баланыґ де Ѕлердей ІияґІы екен (М.Єуезов, Таґд.
кей-кейде е з е у р е й сЅйлейт¿н¿ бар Ѕст¿п. шы¦.). Ойына да келмеген жаланы айтып,
Неменеге маІтанып тўр Ѕз¿ (М.Рахманбердиев, мўны жазыІсыз к¿нєлап келе жатІанда ортада
АІ т¿леу). Ой, б¿збен дауласып не пайда табасыґ. отыр¦ан Тазабект¿ґ алдынан еґкейе созылып
епс¿н жўдыры¦ымен тап е з у тўсты кЅздед¿
ТЅле дед¿к пе, тЅлейс¿ґ,– деп е з е у р е п тўрып
(Б.Нўржекеев, Б¿р ¦ана.). Ерн¿нен ерн¿н
алды («Соц. ±аз.»). 2. јзеуреу, Ѕґмеґдеу. Мен
ажырата бер¿п, Іўмары Іанба¦андай е з у ¿ н е н,
д¤ниен¿ д¤рл¿кт¿ре, е з е у р е й, ¤зд¿ге дауыста¦ан кЅз¿нен, алІымынан та¦ы б¿р-б¿р Ѕб¿п шыІты
Іарсымда¦ы жаґа єр¿птес¿ме барлай кЅз (М.ЫсІаІбаев, СўлутЅр.). Єлс¿н-єл¿ аузына
т¿кт¿м (М.ЫсІаІбаев, ЖойІын). ±ўрал е з е у- с¤т тамызса, оны да т¤гел жўта алмай, жа-
р е п Іасына жєне ж¤г¿р¿п келд¿ (С.Досымов, рым-жартысын е з у ¿ н е н а¦ызып ж¿берд¿
Директорлар). Игнат Іанша е з е у р е п, Ѕзег¿ (Б.Тўрсынбаев, Айнымас дос.). 2. а у ы с. Жол,
тал¦анмен, Сєлмен салІын ж¤збен амандасып Ѕзен т. б. жа¦асы, жиег¿, шет¿. Јйш¿кт¿ бараІ
Іолын ўсынды (Б.Т¿легенов, АІІайнар). дейд¿. Јйш¿ктерд¿ґ саны 14-15. Жолдыґ ек¿ жаІ
ЕЗЕУРЕТ= е т. Ек¿ленд¿ре сЅйлету, Ѕґмеґ- е з у ¿ н е б¿р кЅше Іылып, б¿р к¿шкене ауыл
дету. Айттым ¦ой, осы Дєулетт¿ґ баласында б¿р сияІты жа¦алай сал¦ан (С.Сейфуллин,
т¿рл¿к бар, кЅрем¿с¿ґ, – деп е з е у р е т т ¿ Бопан Шы¦.). Ол жолдыґ е з у ¿ н е шы¦ып, Ѕг¿з¿н¿ґ
(З.Иманбаев, Дала.). басж¿б¿н ўзарта ўстап Іисайып жата кетт¿
ЕЗЕУРЕТУ Езеурет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл (Е.Домбаев, Шығ.). Етектен тау¦а Іарай
атауы. ≈ Е з е у р е т у ¿ жЅнс¿зд¿к. тартатын жал¦ыз аяІ жолдыґ е з у ¿ н-
ЕЗЕУРЕУ Езеуре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. д е жаґа ¦ана д¤ниеге келген ек¿ нєресте Іўн-
Хафизд¿ґ е з е у р е у ¿ н Іоймай, айтІанынан даІтаулы жатыр (±.Жўмалиев, Жайсаґ жан.).
Іайтпай тўрып алуы Іыты¦ына тисе керек Студентт¿ґ Іара шинел¿н желбегей жамыл¦ан
(«Жўлдыз»). Наурыз жарІабаІты Іиялай т¤с¿п, ек¿ е з у ¿
ÅÇÓ-ÅÇÓ 168
кЅп¿р¿п, ш¿рене шалІып жатІан Ѕзенн¿ґ сенд¿р¿п Іой¦ан. СЅйт¿п, бес ел Ѕк¿л¿н¿ґ айтары
жиег¿не жаІын келд¿ (ј.±анахин, Жас дєурен). сол бая¦ы Іўр¦аІ мєл¿мдемеден аспайды. Ал
3. а у ы с. Кейб¿р заттыґ, бўйымныґ шет¿, жиег¿. б¿зд¿ґ вице-министрд¿ґ сЅз¿ т¿пт¿ к¿с¿н¿ґ е з у ¿ н
Е з у ¿ жырым-жырым ек¿ шелег¿н алып кЅлге т а р т І ы з а д ы («Т¤рк¿стан»).
Іарай бет ал¦анда ±айыркелд¿: «Гриша, суды Езу тартты. Сєл жымиды, к¤л¿мс¿ред¿. –
мен-аІ алып келей¿н» деп шелекке жармасты Солай болу керек, мў¦алима жолдас,– деп
(«Лен. жас.»). Соныґ арасынша ошаІ е з у ¿ н е Са¦ила болмашы е з у т а р т т ы (М.Иманжанов,
с¤йеул¿ тўр¦ан Іўманныґ ш¤мег¿нен ІылІ-ІылІ КЅк белес). Мен е з у т а р т ы п: «С¿зге сол хатта
етк¿з¿п б¿рер рет су жўтып ж¿берд¿ (Є.Сараев, не жазыл¦анын Іаз¿р-аІ айтып берей¿н», – дед¿м
ТосІауыл). («Т¤рк¿стан»). АлакЅзов шаруашылыІ соґында
АІ езу. ±артай¦ан, кєр¿. Болысбек кЅз¿н ж¤ргенде б¿реуге к¤ле Іарап, єсте е з у т а р т-
таяІ тастам жердег¿ бўтаІтары арби¦ан Іу І а н к¿с¿ емес (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.).
сексеу¿лд¿ґ бўта¦ына Іон¦ан, к¤нн¿ґ ысты¦ынан Езу ¤ндест¿г¿. л и н г в. Б¿р¿нш¿ буында¦ы езу
жаба¦ы ж¤н¿ жалбыра¦ан а І е з у Іара Іар¦а¦а дауыстысыныґ ауанына Іарай кей¿нг¿ буында
аударды (Д.Рамазанов, Тас т¤лек.). да езу дауыстыларыныґ келу¿мен байланысты
Б¿р езу. Б¿рмойын, Іыґыр. СоІыр ойлы т¿лдег¿ åçу буындардыґ ¤йлесу, жымдасу заґ-
б ¿ р е з у Ѕз¿мш¿лге ±анша ¦ылым б¿лсе де дылы¦ы. Осындай ал¦ашІы буыннан басІа
к¿ре алмайды ес! Ўждандыны маІтайды тамам буындарда ер¿н дауыстылары келмей, езу
адам, Мейл¿ ¦алым болса да, мейл¿ надан дауыстылары келу¿н е з у ¤ н д е с т ¿ г ¿ дейм¿з
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
Езу дауыстылары. л и н г в. АйтІанда Езу¿ айырыл¦анша ай¦айлады [дауыстады].
ер¿нн¿ґ кер¿ тартылуы, жиырылуы арІылы э к с п р. ±атты ай¦айлап ¤н шы¦арды.
жасалатын дауыстылар. Е з у д а у ы с т ы л а- Єлг¿ комбайншы Іайта Ѕт¿п бара жатып
р ы н а а, є, е, ы, ¿ дыбыстары жатады (Т¿л б¿л¿м¿ езу¿ айырыл¦анша ай¦айлап
термин. сЅзд¿г¿). к¤л¿п, Іўлашын сермеп шаІырады шалды
Езу дыбыстары. л и н г в. Езу дауыстылары. (К.Баялиев, Дегелек.).
Ер¿нн¿ґ кей¿н тартылуы арІылы жасалатын- Езу¿ жайылды. э к с п р. Езу тартты, к¤лд¿,
дыІтан ы е з у д ы б ы с т а р ы Іатарына жатады жымиды.– Єлг¿ Дєметкен кел дегендей болып
(±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). ед¿, сиырына саІта¦аны бар ма, Іалай? – деп,
Езу жидырмады. Жўртты тоІтатпай рўІсат сўра¦андай, е з у ¿ ж а й ы л ы п к¤л¿п
к¤лк¿ге батырды, кЅп к¤лд¿рд¿. Мєж¿л¿ст¿ґ Іойды (±. Жўмад¿лов, ±аздар.). Болмаса Іатты
кез¿нде Жаґа сырын б¿лд¿рд¿. Ж и д ы р м а й- ашуынан кей¿н, балалардыґ б¿р¿: «Ек¿нш¿лей
т ы н е з у д ¿, Адам болып шыІты к¤лд¿рг¿ Ѕйтпейд¿, кеш¿ре сал, Назеке» десе болды, е з у ¿
(С.МўІанов, Замандас.). Жерге Іон¦анда оныґ ж а й ы л ы п, ер¿п сала беред¿ (С.Сар¦асІаев,
Іалжыґдары ж¿г¿ттерд¿ґ е з у ¿ н ж и д ы р м а й Тємп¿шІара).
к¤лд¿рет¿н болса, єуеде Шутт¿ґ «мазасызды¦ы» Езу¿ [ек¿ езу¿] жиылмады [жиналмады,
гитлерш¿лерд¿ґ жанын Іояр¦а жер таптыр- тыйылмады, òûÿ àëìàäû]. К¤лк¿ге ІарыІ болды,
майтын (Т.Бигелдинов, Аспанда.). тоІтай алмай кЅп к¤лд¿. Ара-тўра басын шайІап,
Езу жидырмас, к¤лк¿ден тыйдырмас. КЅп мей¿рлене к¤лумен Петрд¿ґ е з у ¿ т ы й ы л-
к¤лд¿ре берет¿н, тоІтаусыз к¤лд¿рет¿н. Оныґ м а й келед¿ (Є.НўршайыІов, Курляндия.).
¤ст¿не б¤г¿нг¿ композиторларымыз да б¿раз е з у СаІи Ѕз ¤й¿ндег¿с¿нен бетер е з у ¿ ж и ы л м а й
ж и д ы р м а с, к ¤ л к ¿ д е н т ы й д ы р м а с к¤ле сЅйлеп, Іызара бЅрт¿п, шай¦а Іанды
д¤ниелер жаз¦ан, жаза да бермек («±аз. єдеб.»). (Ґ. Сланов, ДЅґ асІан). Дєурен а¦айдыґ Ѕз¿не
Езу жимады [жинамады, æèÿ àëìàäû]. ўІса¦ан ІиыІша Іой кЅзд¿, дЅґ мўрын, ІалІан
±айта-Іайта к¤ле берд¿, кЅп к¤лд¿. БЅбег¿ шекс¿з ІўлаІ к¿шкене ±оґырдыґ да е з у ¿ ж и н а л-
мєз болып, Е з у ¿ н єсте ж и м а й д ы. Жаны м а й д ы (Ç.±абдолов, јм¿р ўшІ.).
б¿р жайлау жаз болып, Ана¦а баІыт сыйлайды Езу¿ [ек¿ езу¿] кЅп¿рä¿. а) КЅп сЅйлеä¿, дабыра-
(А.Асылбеков, Єлем.). Алмабек бўл бЅлмен¿ґ äû. Сєл¿м е к ¿ е з у ¿ к Ѕ п ¿ р ¿ п, аудан басшы-
сый Іона¦ы, К¤лк¿ден е з у ¿ н б¿р ж и н а м а д ы. ларымен бол¦ан єґг¿мен¿ айтып отыр. («Єдеб.
КЅрш¿с¿: – Алып Іой,– деп ІолІаласа, јт¿р¿к: – жєне искусство»). Зор кеуде адамзаттыґ
ѕшпеуш¿ ем,– деп Іиналады (Т.Молда¦алиев, айласына, КЅнбей б¤г¿н к¤ш¿мд¿ кЅрсеткенм¿н.
±амила). Б¿р к¤н¿ кЅшеде ма¦ан Іарсы келе Е к ¿ е з у ¿ м к Ѕ п ¿ р ¿ п ай¦айласам, Шын Іўтырсам
жатІан Талжанды кЅрд¿м, ерн¿ салпиып е з у ¿ н шыґ тасты тербеткенм¿н («±аз. єдеб.»).
ж и я а л м а й к¤л¿п келед¿ (С.Шаймерденов, є) Аттар алІымын баса алмады, Іатты ж¤­
М¿нез). р¿стен терлед¿, кЅб¿г¿ аІты. Аттар сабын¦а
Езу тартІызды. К¤лк¿с¿н келт¿рд¿, к¤лд¿рд¿. сал¦андай Іара тер боп, Іолты¦ы мен е з у ¿ к Ѕ
«Елдер арасында¦ы позицияны жаІындатып п ¿ р ¿ п, ¿ш¿н тартІан (С.БаІбергенов, ±айран
жатырмыз» деген ў¦ым¦а єйтеу¿р Ѕздер¿н шешем). б) ТолІындары тулады, асып-тасып
169 ÅÇÓ-ÅÇÓ
екп¿ндеп буырІанды. Теґ¿з бет¿ дЅґбекш¿п Соломоновна, не болды?» – деп жымиды Таня
жатты. Алып толІындар Іаз¿р таптап кетердей (М.Иманжанов, КЅк белес).
е з у ¿ к Ѕ п ¿ р ¿ п, с¤й¿р жалын айбарландыра Езу¿н т¿л¿п, т¿с¿н ІаІты. э к с п р. Оґдырмай
кЅрсет¿п, ¿лгер¿ шапшиды (Т.±ўрман¦алиев, соІІы¦а жыІты, сазайын берд¿. Сєулем-ау, аю
Теґ¿з достары). Мўндай шаІта шатІал ¿ш¿н ІаІ болмаІ т¤г¿л арыстан болса да мен сен¿ берер ме
жара а¦атын к¿шкене ±арабас Ѕзен¿не тосыннан екем? Е з у ¿ н т ¿ л ¿ п, т ¿ с ¿ н І а ¦ ы п алайын
Іуатты Іаһар пайда боп, е к ¿ е з у ¿ к Ѕ п ¿ р ¿ п, (Ж.Мусин, АІ алаґ).
тЅмен Іарай буырІана шапшиды (З.Асабаев, Езу¿ґд¿ ўрайын. б е й п ¿ л. Езу¿ґе болайын
Жарас.). деген ма¦ынада¦ы ўрсу, кей¿генд¿к. – Е з у ¿ ґ д ¿
Езу¿ндеã¿ к¤лк¿í¿ ê½ðä¿. Жыми¦àíûí ў р а й ы н, мўндай Іатынжанды боларсыґ ба?
áàé²àäû, ê¤ëãåí¿í ê½ðä¿. ±ўмар аІсаІалдыґ (С.МўІанов, БотакЅз). Е з у ¿ ґ д ¿ ў р а й ы н,
е з у ¿ н д е г ¿ ўры к ¤ л к ¿ н ¿ кЅр¿п, томсырая тапа-тал т¤сте к¿м жейд¿ дед¿ґ Іатыныґды,
Іалды. Онысын Ахаґ да сезд¿ (М.Асыл¦азин, сонша алабўртып, айдыґ к¤нн¿ґ аманында?
Ауылдастар). (С.МўІанов, БотакЅз).
Езу¿нде күлк¿. Күл¿мс¿реген, жымиған Ек¿ езу¿ иы¦ында. с т и л ь. Ек¿ езу¿ Іўла¦ына
қалып, күй. Дала г¤лдер¿н и¿скеп, кЅздер¿не Іуа- жетт¿, ìºç-ìåéðàì áîëäû, ºáäåí ²óàíäû.
нышты жас ал¦ан адамдардыґ Іуанышында АйтІандай-аІ, БўІакЅз АбаІтыґ Ѕз¿ келд¿. Е к ¿
шек жоІ. Кейб¿р¿н¿ґ ес¿ шы¦ып кеткен сияІты е з у ¿ е к ¿ и ы ¦ ы н д а, мєз (Є.Тарази, Асу.).
кЅз¿нде жас, е з у ¿ н д е к ¤ л к ¿ (С.БаІбергенов, Ек¿ езу¿ [сабындай] кЅп¿рд¿. ТоІтамай
Кентау). маІтана сЅйлед¿, ê½ï ñ½éëåä¿. Т¤нг¿ смена¦а
Езу¿не к¤лк¿ ж¤г¿рд¿ [¤й¿рд¿]. Жымиды, керект¿ адамдар¦а машина ж¿берей¿н десе, б¿р
к¤л¿мс¿ред¿. Жаґа жыл мерекес¿нен кей¿н шоферге т¿л алдыра алмай, е к ¿ е з у ¿ с а б ы н-
Єд¿лбект¿ґ е з у ¿ н е де к ¤ л к ¿ ж ¤ г ¿ р е д ¿ д а й к Ѕ п ¿ р ¿ п, єрк¿ммен б¿р сал¦ыласып
(М.Тиесов, Єл¿бек Майкотов). ЖылІышыныґ ж¤рген¿ (С.Адамбеков, Атыл¦ан Іыз.). ОраІтыґ
сЅз¿ басІалардыґ е з у ¿ н е к ¤ л к ¿ ¤ й ¿ р д ¿ ек¿нш¿ к¤н¿ е к ¿ е з у ¿ с а б ы н д а й к Ѕ п ¿ р ¿ п,
(Б.Дєулетбаев, Парыз). єрк¿ммен б¿р сал¦ыласып ж¤рген директордыґ
Езу¿нен к¤лд¿. Жымиды, к¤л¿мс¿- орынбасарына нўсІады (С.Адамбеков, Атыл¦ан
ред¿, езу тартты. ±анатай ІысІа мўртын жы- Іыз.).
быр етк¿з¿п, е з у ¿ н е н к ¤ л д ¿ (Б.ТоІтаров, Ек¿ езу¿ [åê¿ Іўла¦ында] Іўла¦ына жетт¿.
±ыран.). э к с п р. ±уанышы Іойнына сыймады, мєз-мейрам
Езу¿нен кЅб¿г¿ бўрІырады [ê½á¿ê øàøòû]. болды. АйтІандай-аІ, анадайдан е к ¿ е з у ¿ І ў-
б е й н. БуырІанып, бусанды, Іаһарланды. М¿не, л а ¦ ы н а ж е т ¿ п келед¿ екен (Т.Иманбеков,
Ерт¿с. Суы Іара барІынданып, жауырынын Јш ай.). Алдымен ас Іоржынды алып шешес¿не
к¤ж¿рейт¿п, кЅк ала сеґ арІалап, е з у ¿ н е н к Ѕ- берд¿. Таусылмайтын дайын асы Іолына тиген
б ¿ г ¿ б ў р І ы р а п, екп¿н¿ ¤й¿ жыІІандай долы анасы ыржия Іуанып, е з у ¿ І ў л а ¦ ы н а ж е т-
Ерт¿с (Ж.Аймауытов, ±артІожа).Оразбай Ѕз¿н¿ґ т ¿ (Мыґ б¿р т¤н). Айнадан Ѕз¿мн¿ґ е к ¿ е з у ¿ м
¤лкен ¤й¿н¿ґ сыртында е к ¿ е з у ¿ н е н к Ѕ б ¿ к І ў л а ¦ ы м а ж е т е мєз бол¦ан кейп¿мд¿ кЅрем
ш а ш ы п бўрІырап, б¿р топ адам¦а жер Іаз¦ызып (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ шаІ.). ±уанышы Іой-
жатыр ед¿ (М.Єуезов, Таґд.шы¦.). нына сыймай, е к ¿ е з у ¿ е к ¿ І ў л а ¦ ы н а
Езу¿нен к¤лк¿ арылмаäû. Јнем¿ ê½´¿ëä¿, ж е т к е н ш е ыржиып тўр (X.Есенжанов, КЅп
²óàíûøòû áîï æ¤ðä¿. Е з у ¿ н е н к ¤ л к ¿ с ¿ а р ы л- жыл.).
м а й т ы н Ѕр кЅґ¿л Мўхамеди ¦ана ештеґен¿ Ек¿ езу¿ [ек¿] Іўла¦ында. Шат-шадыман,
елей Іояр емес (Б.СоІпаІбаев, Жексен). Оныґ мєре-сєре, мєз. Балтабект¿ґ алаІанына баІыт
е з у ¿ н е н к ¤ л к ¿, жанарынан жайдарылыІ Іўсы кел¿п Іон¦андай, е к ¿ е з у ¿ І ў л а ¦ ы н д а
а р ы л м а й д ы екен (Адам жєне химия). (М.Гумеров, С¤йе ме?). Е к ¿ е з у ¿ м е к ¿ І ў л а-
Езу¿н жиды. К¤лк¿с¿н тыйды, жымиюын ¦ ы м д а, кЅґ¿л¿м тасып, єлг¿ндег¿ орныма Іарай
до¦арды. ±айырбаев тез к¤лк¿с¿н тыйып, е з у ¿ н жЅнеле берд¿м (Б.СоІпаІбаев, Мен¿ґ атым.).
ж и д ы да Б¿лєлов жаІІа Іарады (Є.НўршайыІов, Айтуар да бўл к¤ндер¿ ¤ндемегенмен е к ¿
Жомарт.). Ересек адам е з у ¿ н ж и с а Іайтед¿, е з у ¿ е к ¿ І ў л а ¦ ы н д а, кеудес¿н єлдеб¿р
бўл жет¿сет¿ндей не бар? (Б.Нўржекеев, К¤й Іуаныш кернеп ж¤р (С.Байжанов, ЖастыІ
тол¦аІ). шаІ).
Езу¿н тыя [жия] алмады. Күлк¿с¿н тоқтата Ек¿ езу¿н шўрайлады. Аттыґ езу¿не шўрай
алмады, тоқтамастан күлд¿. Сергеев БаІ­ салды. МасаІпай ІўлаІтан басып, бўғалыІпен
тўр¦анныґ «кЅсем» бол¦анын ест¿генде, шек- буындырып, е к ¿ е з у ¿ н ш ў р а й л а п
с¿лес¿ Іатып, е к ¿ е з у ¿ н т û я а л м а й, кЅпке тайды Ѕлердей жазалап ед¿ (М.Єуезов, Абай).
дей¿н кеґк¿лдей к¤л¿п отырды (Ж.Тєшенов, БўлталаІта¦ан аІбозды бў¦алыІтап, е к ¿ е з у ¿ н
±аратас). Ек¿ кЅз¿нен жас а¦ып, е з у ¿ н ж и я а л- ш ў р а й л а п ал¦ан Орынбайдыґ мысы басты
м а й кеґк¿лдеген хозяйканы кЅр¿п: «Зинаида (С.Сматаев, Ел¿м-ай).
ÅÇÓ-ÅÇÓË 170
ЖырыІ езу. Жырыл¦ан кем езу. Ренж¿меш¿, Тек¿ректеген жел¿спен лезде ауылдан Іара ¤з¿п
апатай! Мен¿к¿ жай ой ¦ой. ±ашан¦ы енд¿ осылай шыІІан Жанай т¿зг¿нд¿ е з у л е й тартып-тартып,
ж ы р ы І е з у д е н Іал¦ан ас-суды ¿ш¿п, Іал¦ан теб¿н¿п Іал¦ан (С.Мўратбеков, КЅкорай). С¤-
ІўтІанын ки¿п ж¤ре бермекп¿з (АІ бидай). леймен т¿зг¿нд¿ е з у л е й тартты (Б.СоІпаІбаев,
±ызыл езу. КЅп сЅйлейт¿н, мылжыґ. ± ы- јлгендер.). 2. а у ы с. СЅзге кезек бермеу,
з ы л е з у л е р ауыздыІталмаса, б¿р жар¦а ўрын- дауры¦у, Ѕґештеу.– ±ыс жаІсы болса Іайтед¿? –
дырмай тоІтар т¤р¿ жоІ (Ґ.Мўстафин, Таґд. деп Тєжи е з у л е п болмады (I.Жанс¤г¿ров,
шы¦.). КЅз¿м єбден жетт¿, кЅктей солмаса, ырыІ Шы¦.). С¿б¿рден шошымаймыз, ¿ргелес¿м, Бўл
бермейт¿н І ы з ы л е з у д ¿ ґ Ѕз¿ (Ґ.Мўстафин, к¤нде Совет жер¿ – б¿р белес¿м. Енсе Ерт¿с
Таґд. шы¦.). ±азаІстан аясына, Е з у л е п нес¿не сен м¿н
±ызыл езу болды. Аттыґ ауызды¦ын кЅрес¿ґ? (±.Бекхожин, Мамырстан). Дєл осы-
тарта-тарта езу¿н Іандатты. Ж¤ген, ІўрыІ лайша кЅк теґ¿зд¿ґ мистер¿ кеуде Іа¦ып, Дєл б¿р
тимеген Іўр асау да І ы з ы л е з у б о л ¦ а н д а
долы Іатындай е з у л е й д ¿ (Н.Шакенов, Мен¿ґ
басылатын (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.).
г¤л¿м). 3. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ґ жиег¿мен жа¦алап
Сарыауыз [сары] езу. Ана с¤т¿ аузынан
кетпеген жас. ±ос жанарында б¿р от жылтылдап, ж¤ру. Енд¿ б¿раздан соґ кЅп¿рд¿ е з у л е п ж¤р¿п,
с а р ы а у ы з е з у ¿ шофер¦а балапан Іўсты ѕле Ѕзен¿н¿ґ ар¦ы Іалыґ Іўмайт Іаба¦ынан б¿р-
ес¿не т¤с¿рд¿ (Д.Жанботаев, Дала.). Єйтсе де аІ шыІты (Ґ.±айырбеков, АІ желкен).
с а р ы е з у б¿реу¿ ±ыли кЅз¿ ІысыІтау. Анасына Б¿р езулеä¿. а) ʤëãåí áîëäû, æûìèäû,
кЅр¿нд¿, јзгес¿нен пысыІтау (Ш.Смаханўлы, ê¤ë¿ìñ¿ðåä¿. Мен де к¤лген болдым. Б ¿ р е з у л е п
Ўр тоІпа¦ым.). єреґ жымидым (Т.Иманбеков, Јш ай.). Ферма
ЕЗУ2 Еç1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. меґгеруш¿с¿ алтындатІан т¿с¿н єдей¿ кЅрсете­
1. СўйыІ затпен араластырып ер¿ту. й¿н дегендей б ¿ р е з у л е й к¤л¿п, екеу¿н¿ґ
Онда биен¿ґ жас с¤т¿нен кепт¿р¿лген с¤тт¿ Іолын алды (±.Сег¿збаев, Жыл. күндер¿). Да¦-
Іайта е з у арІылы жасал¦ан Іымыздыґ дысы ма, кемтарлы¦ы ма, к¿м б¿лс¿н, аузын
химиялыІ Іўрамын зерттеген (±ымыз.). ІисайтыґІырап б ¿ р е з у л е й к¤л¿мс¿ред¿
±орект¿к зат бет¿нде азотобактерд¿ґ (С.Шаймерденов, БолашаІ.). є) СыґаржаІ
шырыштал¦ан сан мыґда¦ан жасушасы Ѕс¿п кет¿п, Іыґырланды. «КЅкшетаудан» сын б ¿ р е з у-
жиналады. Осы шырыш Іабатты сыпырып л е п, «феодалдыІ» ІалдыІ ¿здед¿ (М.±аратаев,
алып, жылы суда е з у керек (Н.ЖаІанов, Ту¦ан єдеб.). АлыпІашпа а¦ылшын Б ¿ р е з у-
Микробтар). Ащы Іўрт сусын¦а, сорпа¦а л е п леп¿р¿п, Жанкешт¿ жанды не¦ысын КЅнбед¿
е з у г е ¦ана Іажет (С.МўІанов, ±азаІ Іауымы). тулап, кЅп¿р¿п (Д.Єб¿лев, Алтай.).
2. Сы¦у, жаншу, сы¦ымдау. ШырындыІ сўйыІ ЕЗУЛЕН= е т. Дауры¦у, Ѕґештелу. Ол
фитонцидтерд¿ не сол Ѕс¿мд¿ктерд¿ е з у арІылы ¿ш¿нен: «Шынында мен босІа е з у л е н ¿ п ж¤р
алады, не оны су¦а салып Іайнатып, тўнба екенм¿н-ау?», – деп ойлады (Т.Єл¿мІўлов, Ел
т¤р¿нде алады (Т.Таубаев, Жасыл єлем.). мен жер.).
3. а у ы с. Бос сЅйлеу, мылжыґдау. МаІсат АІ езуленд¿. а) ±артайды. К¤нн¿ґ аптап
осыларды Іайта мылжыґдап е з у емес, ысты¦ында ¤й шатырыныґ кЅлеґкес¿не ІонаІ-
осылардыґ т¤пк¿ тамырын, тудыр¦ан себептер¿н
та¦ан а І е з у л е н г е н Іара Іар¦аны ¦ана кЅрд¿
айІын ашып кЅрсету (М.±аратаев, Ту¦ан єдеб.).
(«±аз.єдеб.»). є) Ек¿ ернеу¿ аІ кЅб¿ршектенд¿. А І
ЕЗУ3 Ез2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; Іанау,
езг¿ге алу. ±олыма жараІ бер¿п ки¿н дед¿, е з у л е н е кЅп¿рш¿п, г¤р¿лдеп жатІан тау Ѕзен¿,
Жўмсаймын керек болсаґ дер кез¿нде. ±ожасы айдаһарша б¤ктет¿л¿п, дЅґбекш¿ген кЅк толІын
келешект¿ґ сен боласыґ, Байлардыґ аІысы жоІ жанды т¤рш¿кт¿рд¿ (Х.Єд¿баев, Таґбалы.).
енд¿ е з у г е (Д.Ерк¿нбеков, Шы¦.). Помещиктер КЅк езуленд¿. КЅп¿р¿п кЅп сЅйлед¿, мылжыґ-
мен капиталистер ІазаІ еґбекш¿лер¿н аяусыз дады. Ек¿нш¿ жолы ет комбинатына орналастым.
е з у м е н болды (М.АІынжанов, ±аз. а¦артушы.). Онда да сол бая¦ы б¿л¿м-с¿л¿мд¿ кЅлденеґ тар-
Хандардыґ е з у ¿ н е Іарсы к¤ресте халыІ тып, к Ѕ к е з у л е н ¿ п, таза орын бўйыртпады
кейб¿р батырлар мен билерд¿ Ѕз жа¦ына тарту¦а (Ґ.±абышев, М¿нездеме).
тырысты (±аз ССР тарихы). ЕЗУЛЕТ= е т. Т¿зг¿н¿н тартІызу, жа¦алатып
ЕЗУ4 с ы н. с Ѕ й л. Ез. Сендер нен¿ґ б¿т¿мш¿- ж¤рг¿зд¿ру. ЫІсан т¿зг¿нд¿ е з у л е т е тартып,
л¿г¿не тўрсыґдар, Іолынан боІ келмейт¿н Ѕґкей босата Іоймады (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.).
е з у (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). Машина єбден миы шыІІан ерІашты жолды
ЕЗУЛЕ= е т. 1. Т¿зг¿н¿н тарту, езу¿нен е з у л е т е сызып келед¿ (Т.Тоба¦абылов,
тартІылау. Аттар бўрылмаІ болып ед¿, жас Ж¤рег¿м.).
ж¿г¿т єдей¿ Іасарысып, жануарлар¦а бой Б¿р езулетт¿. Б¿р æà¦ûíà Іарай бўрды. Ол
бермей, тепк¿леп, е з у л е й тартып, тура Ѕртке астында¦ы атын б ¿ р е з у л е т е жалт бўрып,
єкеле жатыр (Т.Жарма¦амбетов, Сентябрь.). ауыл¦а Іарай Іўй¦ыта жЅнелд¿ (М.С¤ндетов,
171 ÅÇÓË-ÅǾË
Ескекс¿з.). ЫІсан т¿зг¿нд¿ б ¿ р е з у л е т е тартып, Ауыр болып жатІан-ды (Н.Исахметов, Ўлан-
босата Іоймады (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). дарым.). Осы жекеменш¿кт¿ґ ¤стемд¿г¿ ж¤р¿п
ЕЗУЛЕТУ Езулет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. жатІандыІтан б¿реу баІытІа жетсе, б¿реу баІыт-
≈ Е з у л е т у дўрыс шы¦ар. сыздыІІа ўшырайды, б¿реу байыса, ек¿нш¿
ЕЗУЛЕУ Езуле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. б¿реу кедейленед¿, б¿реу е з у ш ¿ болса, ек¿нш¿
Атты е з у л е у м е н келед¿ (Ауызек¿). б¿реу ез¿луш¿ болады (Б.Кенжебаев, Қза. дем.
ЕЗУЛѕ 1 с ы н. Езу¿ ¤лкен, жайындай.– жазушы.). Сонымен б¿рге шешенд¿к тапІырлыІ
±ысІа мойын, єр¿ шыІшытты, е з у л ¿ кЅр¿нед¿, сЅздер белг¿л¿ дєрежеде еґбекш¿ адамныґ
Іайратсыз да болмас (М.Ма¦ауин, АІша Іар). Ѕздер¿н Іанаушылар¦а, е з у ш ¿ л е р г е Іарсы
ʽê åçóë¿. Ìûëæû´, ìûæûìà. КЅнтек ер¿н жўмсайтын Іаруы, Іўралы бол¦ан (Б.Адамбаев,
±одардыґ Іатыны, к Ѕ к е з у л ¿ Омардыґ ХалыІ дана.).
Іатыны, ЎлтараІ, Бал¦а, Айнабай, ТараІ, бас ЕЗУШѕЛѕК1 з а т. Б¿р нєрсен¿ езумен шў¦ыл-
данушылыІ, ±ўрт е з у ш ¿ л ¿ к о бастан-аІ
Іосты б¿р к¤н солардыґ Іатыны (Б.Майлин,
єжемн¿ґ ¤лес¿ (Ауызек¿).
Шы¦.).
ЕЗУШѕЛѕК2 з а т. ±анаушылыІ, ІўлдыІта
ЕЗУЛѕ2 с ы н. Ег¿лген, ез¿п Іойыл¦ан, ер¿т¿лген.
ўстаушылыІ. Кейб¿р ориенталист ¦алымдар
М¿не, енд¿ осы е з у л ¿ Іўртты ІосІаннан кей¿н, ¦ана Іыр¦ыз, ІазаІтардыґ далада¦ы надандыІ,
кЅжен¿ Іайта ысытып, о¦ан Іажет¿нше сары е з у ш ¿ л ¿ к ІаІпасында к¤н кешкен Ѕм¿р¿н
май, шыжыІ салып сапырады. Сонда єз¿рленген єґг¿мелеген саяхатшылардыґ этнографиялыІ
та¦ам єбден бабына келед¿ («Парасат»). жазбаларын Петербургтїґ, Парижд¿ґ, Лондон-
ЕЗУЛѕК з а т. 1. Астыґ¦ы-¤ст¿ґг¿ ер¿ндерд¿ґ ныґ жєне Берлинн¿ґ к¿тапханаларынан ¦ана
т¤й¿скен ек¿ шет¿. Оныґ ¤ст¿ґг¿ ерн¿н¿ґ оґ оІи алар ед¿ (Р.Мылтықбаев, Т¤б¿ б¿рге.). Жас
жаІ е з у л ¿ г ¿ н д е ¤лкен Іара меґ бар екен драматургтерд¿ґ пьесалары африкандарды
(Є.Нўрпей¿сов, К¤ткен к¤н). Е з у л ¿ г ¿ серп¿л¿п, отаршылдыІ е з у ш ¿ л ¿ к к е Іарсы к¤реске
жо¦ары кЅтер¿л¿п Іой¦ан ўзын мўрты да соны шаІырып, африканыґ бостандыІ алу ІўІы¦ын
пєтуалап «солай, я солай» деп тўр¦андай Іор¦айды (Є.Шєр¿пов, Алыс жа¦алау.).
(Є.Нўрпей¿сов, К¤ткен к¤н). АуыздыІ т¿лд¿ґ ЕЗѕЛ1= е т. 1. Су¦а, сўйыІ затІа, май¦а т.б.
¤ст¿нде жєне т¿с¿ жоІ е з у л ¿ к т е тўрады, оныґ араласып ер¿т¿л¿п жўмсару, мыж¦ылану. «Мы-
ўштары кед¿р-бўдыр болмайды. Мундуштук жыманыґ» б¿р ерекшел¿г¿ тек сары май¦а (єс¿ресе
ауыздыІтан сєл тЅмен тўрады (ј.Жолымбетов, Іарында¦ы) ¦ана е з ¿ л е д ¿. ±аз¿рг¿ д¤кенн¿ґ аІ
АйгЅлек). 2. Шетк¿, езуге жаІын жиек тўс. Дєл майы мен ІаймаІІа езген нан халыІ ¤лг¿с¿ндег¿
е з у л ¿ к т е р ¿ н д е айІаса б¿ткен аІ т¿стер¿ бар, мыжымадай болмайды («Парасат»). ±оюланып
мысыІ мўртты тўмсыІтар б¿зге Іарсы Ѕрмелеген е з ¿ л г е н Іўрт Іайнатыл¦ан су¦а Іосылады
(Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). Одан кей¿нг¿лер¿н ¿шк¿ да, оныґ сўйы¦ы ез¿л¿п жатІан Іўрт ¤ст¿не
т¿стер, сыртІы т¿стер, е з у л ¿ к (шетк¿) т¿стер деп Іайта Іўйылып, та¦ы да ез¿лед¿ («Парасат»).
айырады (А.Елеманов, ±ой шаруаш.). 2. Шылану, ж¿бу, ер¿т¿л¿п а¦у. Паґгерей жаґбыр-
Á¿ð åçóë¿ê. ±û´ûðëû², á¿ðìîéûíäû². дыґ суымен е з ¿ л ¿ п т¤се баста¦ан Іора сыла­
ТорсыІпайдыґ б ¿ р е з у л ¿ г ¿, кеудесоІты¦ы, ¦ын Іолымен шўІып, басын шайІады да ¿шке
к¿рд¿ (Т.Айнабеков, Ал¦ы шепте.). Жер е з ¿ л ¿ п
ІуаІылы¦ы сал¦ан жерден ദарылады («±аз.
кет¿пт¿, Іызыл асы¦ынан батпаІІа батып ж¤ре
єдеб.»).
алмай келед¿ (З.АІышев, Бєр¿ де есте.). 3. Тап-
Езул¿к дàóûñòû. л и н г в. Езуд¿ґ Іатысы
талу, жаншылу. Танк¿н¿ґ астына т¤с¿п е з ¿-
арІылы жасалатын дауысты дыбыс. Сондай л ¿ п Іалатынын сезген б¿р топ Іызыл єскер Тўра-
сипаты бар дыбыстыґ б¿р¿ – е з у л ¿ к «е» д а у ы с- мысовтыґ взводы Іарсы шы¦а келгенде Іол
т ы с ы деп жалпылай айтамыз да, былайынша кЅтер¿п бер¿луге мєжб¤р болды (С.Шєк¿баев,
текст¿к мысалын таппай Іиналамыз («±азаІст. Јлкен Т¤рк¿стан). Осы сєтт¿л¿к к¤н сайын
мект.»). тўраІты т¤рде Іайталанатын еске алсаІ, намаз
ЕЗУШѕ1 з а т. Б¿р нєрсен¿ езет¿н, езу ¿с¿- оІымай ж¤ргенде е з ¿ л ¿ п, жаншылып Іал¦ан
мен шў¦ылданушы адам. ±ўрт е з у ш ¿, май шай- омыртІаларды заІымдануынан пайда болатын
Іаушы єжелер¿м¿зд¿ґ тєтт¿-дємд¿лер¿н аґсап аурулардыґ алдын алу дауасын адамдар¦а
ауыл¦а жетуге асы¦атынбыз («Єдеб. майданы»). Алланыґ Ѕз¿ тартІан сыйы емес пе!? («Егемен
±ўрткЅжен¿ґ дєм¿, татымы єрине, оны дайын- ±азаІстан»). 4. а у ы с. Денес¿ дел-сал болу,
дау¦а, я¦ни Іўрт е з у ш ¿ г е байланысты болады бойы босаґсып Іалу, меґ-зеґ к¤й кешу. Ол
(«Парасат»). к¤н¿ мен тЅсекте е з ¿ л ¿ п к¤н¿ бойы жатып,
ЕЗУШѕ2 з а т. ±анаушы, ІўлдыІта ўстаушы, кешке таман жатаІханада сыртІа шыІІамын
Ѕзген¿ґ еґбег¿н жеуш¿. Ез¿лгенд¿ ІўтІарып, (Є.НўршайыІов, Махаббат.). ±атты тоґып
е з у ш ¿ г е сўстанып, Бауыр болып жатІанда, Іалтырап кел¿пт¿ де б¿рден безгек ІысІандай
ÅÇÓË-ÅÇÓË 172
болыпты. Жылын¦ан соґ е з ¿ л ¿ п сала берген. е м е ш е й ¿ ґ е з ¿ л е Іоймас (Є.±алдыбаев,
±адиша Іыстыґ ўзаІ т¤н¿нде к¿рп¿к ІаІпады Шаншар.).
(З.Иманбаев, ±ыран т¤лег¿). Ет пен ыстыІ сорпа Еґсес¿ ез¿лд¿. КЅґ¿л¿ Іайтты, кеудес¿ басыл-
Кенжен¿ґ ашты¦ын басып, бойын жылытты. ды, ўнжыр¦асы т¤ст¿. Оґаша шымылдыІ ¿ш¿нде
Шарша¦анын сезд¿ де, Ѕне бой е з ¿ л ¿ п, к¿рп¿ктер¿ сымбатты да сўлу Іыз¦а т¿л Іату¦а шамасы
айІасып, кЅз¿ жўмыла берд¿ (Є.Єл¿мжанов, келмей, мысы Іўрып, е ґ с е с ¿ е з ¿ л г е н пасыІ
Жаушы). 5. а у ы с. ±ай¦ы-шер бату, мўґаю, та ез, адамдыІ м¤с¿н¿ болмаса б¿р ¿с¿ де жоІ
уайым жеу. Оныґ ж¤з¿нен «...Сен¿ґ шешеґ к¤йеу ж¿г¿тке ызаґ келсе, к¤нєс¿з Іыздыґ Ѕрш¿л
бар, єжеґ бар. Еґсеґд¿, кЅтер, е з ¿ л м е!» деген м¿нез¿не єр¿ аянышпен, єр¿ Іызы¦а Іарайсыґ
адал досты¦ын оІитындаймын (Є.Сєрсенбаев, («Лен. жас»). СЅйт¿п, жеке адам¦а табыну
Теґ¿з.). СЅз¿н¿ґ ая¦ын айта алмады, Іысты¦а Ѕкс¿- дєу¿р¿н, неше т¤рл¿ Іу¦ын-с¤рг¿н кезең¿н бастан
генмен, кЅз¿нен жас шыІпады, б¿раІ б¤к¿л жан- кеш¿р¿п, е ґ с е с ¿ е з ¿ л ¿ п, рухы жаншылып, кЅз¿
тєн¿мен е з ¿ л е жыла¦аны аныІ ед¿, тўла бойы ІорІып Іал¦ан сол заманныґ тЅл перзенттер¿н¿ґ
д¿р¿лдеп кетт¿ (С.Бал¦абаев, ШЅл). Тыґдасаґ бейнес¿ б¿зд¿ґ єдебиетте осылай пайда бол¦ан
Іарттардыґ сен шеж¿рес¿н: Жылайсыґ ег¿лес¿ґ, ед¿ («Жас Алаш»).
е з ¿ л е с ¿ ґ. ±ал¦исыґ, м¿з баІпайсыґ, кЅз ¿лес¿ґ, Ет ж¤рег¿ [ж¤рег¿, жаны] ез¿лд¿. а) Елж¿ред¿,
Шошисыґ, т¤рш¿гес¿ґ без¿нес¿ґ (Ж.Сєт¿беков, ем¿ренд¿. Кейде Іыздыґ тєтт¿ ІылыІтары ес¿не
Сырлы Іайыґ). т¤с¿п, е т ж ¤ р е г ¿ е з ¿ л г е н д е й болады
Бордай ез¿лд¿. КЅґ¿л¿ Іатты босап, ег¿лд¿. (С.Лємбеков, Єке жолы). Нєрестедей к¤нєс¿з
Иє, Ѕлгенмен б¿рге Ѕлмек жоІ. Кей¿нг¿ к¿шкен- Іарындасыныґ єлг¿ б¿р тўншы¦а жыла¦ан ¤н¿н
тайларыныґ т¿леу¿н т¿ле. Б о р д а й е з ¿ л г е н ¿- ес¿не ал¦ан сайын е т ж ¤ р е г ¿ е з ¿ л ¿ п,
м ¿ з д е н келер пайда не, Бєке, – деп басу айта елж¿рей т¤ст¿ (Т.Єбд¿ков, КЅкжиек). Арап
баста¦анын аґдап, єл серг¿п Іалды (М.С¤ндетов, былтыр Жаяу мен Єб¿лда¦а К¤нбЅпен¿ айтып
Ескекс¿з.). маІта¦анда ж ¤ р е г ¿ е з ¿ л ¿ п ес¿нен танып Іала
Ез¿лген какао. т а м а І. Какао бўршаІтарын жаздап ед¿ (З.АІышев, Жаяу Мўса). є) Уайым-
ІабыІтарынан тазалап, Іуырып жєне ўнтаІтап дады, Іай¦ырды, мўґайды. Єжем єлс¿н-єлс¿н
алын¦ан Ѕн¿м. Е з ¿ л г е н к а к а о жоґІа, ўнтаІ жаулы¦ыныґ ўшымен кЅз¿н с¤ртед¿. ѕштен
жєне сўйыІ к¤йлер¿нде Ѕнд¿р¿сте шы¦арылады, шыІІан Іўлыныныґ алыс сапар¦а, ауыр сапар¦а
т¤с¿ Іара-Іоґыр, ал Іатып Іал¦ан кез¿нде Іыґыр аттанып бара жатІанына ана ж ¤ р е г ¿ е з ¿ л г е н-
болады. 16-180 С температура аралы¦ында¦ы – д е й (А.Мекебаев, Бойжеткен). Ол жа¦ыныґ
Іатты, ал 400С-та Іоймалжыґ к¤йге енед¿ (±аз. бєр¿ жўмбаІ Дєулетке. Е т ж ¤ р е г ¿ е з ¿ л-
т¿л¿ термин. ТамаІ). г е н бала ауыр к¤рс¿н¿п кемп¿рд¿ґ Іасынан
Ез¿лген Іўрт. э т н. т а м а І. Сорпа¦а, тўрып кетт¿ (Ж.Ед¿лбаев, БуырІан.). ±обыз
тўздыІІа, кЅжеге жєне басІа та¦амдар¦а Іосу к¤й¿н тас жўтты, Ж а н ы елж¿реп е з ¿ л г е н.
немесе сўйыІ к¤й¿нде ¿шу ¤ш¿н астау¦а салып Таулардан да жас шыІты, Бозда¦анда боз ¿нген
ўнталып, кел¿ге т¤й¿лген немесе Іол ди¿рменге (С.Мєуленов, БозІырау). Арбаныґ ¤ст¿нде
тартыл¦ан кепкен Іўрт. Е з ¿ л г е н І ў р т т ы ґ отыр¦ан к¿с¿ Хайдардыґ єкес¿ емес, ыл¦и бЅтен
таусыншаІ т¤й¿рш¿ктер¿н малта дейд¿, ол єр¿ боп шы¦а беред¿. Баланыґ е т ж ¤ р е г ¿ е з ¿-
жўмсаІ, єр¿ с¤йк¿мд¿ ас саналады. ЎзаІ сапар¦а л ¿ п, ж¤деп, мўґайып Іалады (Н.Ґабдуллин,
шыІІан адам оны ауыз¦а салып суын жўтса, ол Сар. жапыраІ).
єр¿ сусын, єр¿ Іорек болады (±аз. т¿л¿ термин. Мидай ез¿лд¿. Єбден шыланды, ми батпаІІа
ТамаІ). айналды. Дала ер¿ген Іар суына ж¿б¿п, м и д а й
Ез¿л¿п п¿ст¿. ЖўмсаІ болып, єбден балбырап е з ¿ л ¿ п жатты (З.±абдолов, Жалын).
п¿ст¿. јз буына е з ¿ л ¿ п п ¿ с к е н етт¿ґ ѕш¿-бауыры [ет бауыры, ¿ø¿ жаны] ез¿лд¿.
дємд¿л¿г¿нде ба¦а жоІ (±.Жўмад¿лов, ±аздар.). а) Мей¿рленд¿ , жаны ашыды. ѕ ш ¿-б а у ы р ы м
Емешег¿ [еметайы, емешей¿] ез¿лд¿. Ем¿ренд¿, е з ¿ л ¿ п тўрса да, Оразбект¿ґ кешег¿ сЅз¿н ойлап,
елж¿ред¿, пей¿л¿ т¤ст¿. А¦айдыґ айдалада¦ы жыламау¦а бек¿нд¿м (Н.Ґабдуллин, јм¿р).
жалаґаяІ Іаґ¦ыбасІа не¦ып б¤йт¿п е м е ш е г ¿ Дереу олардан берг¿ партада¦ылар¦а кЅз тастап,
е з ¿ л е Іал¦анын б¿зд¿ґ кЅкем ў¦ына алмайды б¿рт¤рл¿ ¿ ш ¿ м е з ¿ л ¿ п аяп кетт¿м (Н.Сералиев,
(О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас). «...Селк етк¿зген¿н ЫстыІ к¤лше). Б¿раІ д¤ниеІорлыІІа салынып,
Іарашы. Е м е ш е г ¿ е з ¿ л ¿ п бара жатІан к¿м, рухани байлыІтыґ кедейлену¿н кЅргенде е т
т¤ге?» – деп ойлады Доскей (Д.Досжанов, Зауал). б а у û р ы ґ е з ¿ л е д ¿ (О.Са¦ынаев, ЎзаІ жол).
МарІакЅлден келген к¿м екен? Ол жаІта мўны – Отыра ¦ой. – Б¿рт¤рл¿ ¿ ш ¿ м е з ¿ л ¿ п аяп
сонша ¿здеп келет¿ндей, е м е т а й ы е з ¿ л г е н кетт¿м. Дереу олардан берг¿ партада¦ылар¦а
ешк¿м жоІ ед¿ ¦ой, – деп ойлады Доскен (Б.±ы- кЅз тастадым (Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше).
дырбекўлы, Ўры.). Апырай дейт¿н ештеґе Т¿пт¿ адам туысына да дєл осылай елж¿реп,
жоІ, балаґ к¤нд¿з б¿р дЅґ астында ж¤рсе, о¦ан е т б а у ы р ы е з ¿ л м е с-а у! (Б.Т¿легенов,
173 ÅǾË-ÅǾË
АІІайнар). є) КЅґ¿л¿ босады, жаІсы кЅр¿п кетт¿. ЕЗѕЛТ= е т. 1. Су¦а шылатып мыж¦ылату.
– Аспанда¦ы айымсыґ, жердег¿ г¤л¿мс¿ґ? – Жер бет¿н е з ¿ л т е т ¿ н аІ жауын к¤н¿-
деген ед¿ ¦ой Жет¿басар. ѕ ш ¿-б а у ы р ы е з ¿- т¤н¿мен толастамай жауды («±аз.єдеб.»).
л ¿ п, елж¿реген ед¿-ау! (Р. РайымІўлов, ±ыз- 2. а у ы с. Ем¿ренту, елж¿рету. Аґырма,
айна). – Єлг¿ к¿шкентай аІ патша Іайда? – деп, анашыґды кЅш¿р мўнда, Ж¤рег¿н
Ѕз¿нше Жўлдызжан¦а да ¿ ш ¿-б а у ы р ы е з ¿ л ¿ п жал¦ыздыІпен шошындырма. Табамыз
бара жатІандай сырттан бая¦ыша салдырлап пєтерд¿ де, кЅтер, бойды, Жаныґды е з ¿ л т-
к¿рд¿ (М.Сатыбалдиев, ±оґыр Іозы). б) ±атты п е ш ¿ осы мўґ¦а (±.Бекхожин, Јш кезеґ).
Іиналды, мўґайäы, Іай¦ырды. Б¿р ай емес, Жасыратыны жоІ, жан-ж¤рег¿ґд¿ е з ¿ л т е р
б¿р жыл емес, жиырма жыл кЅр¿спеуге Іалай осындай жа¦ымсыз жайттар сы 20-30 жыл
шыдарын б¿лмей б а у ы р е т ¿ е з ¿ л ¿ п аралы¦ында барынша белеґ ала баста¦анын
дал боп Іалды (М.Сатыбалдиев, Жартас.). мойындауымыз Іажет («Т¤рк¿стан»).
јлген¿н Поридонныґ енд¿ б¿лд¿: Е з ¿ л ¿ п ¿ ш ¿- ЕЗѕЛТУ Ез¿лт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
б а у ы р ы ег¿т¿лд¿. “Арман жоІ Алла ¿с¿не, о, ≈ Жанын е з ¿ л т у.
дарих!” – деп, Ки¿н¿п Іаруларын Іарына ¿лд¿ ЕЗѕЛТѕП-ЕГѕЛДѕР= е т. Жылатып-сыІта-
(Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). ту, Іай¦ыртып-мўґайту. КЅрер таґды кЅз¿мен
ЕЗѕЛ2= е т. а у ы с. ЖўмсаІ болып, балбыраó, атІызар жанды жылатып-еґ¿ретпей, е з ¿ л т ¿ п-
ылжырап п¿су. Ауру бала¦а е з ¿ л ¿ п п¿скен ет, е г ¿ л д ¿ р м е й, кЅґ¿л¿н аулап жўбату сЅз айтты
сорпа, сўйыІ ботІа бер¿п, компот, кисель, с¤т, («Лен.жас»).
лимон салып, шай ¿шк¿зуге болады ЕГѕЛТѕП-ЕГѕЛДѕРУ Ез¿лт¿п-ег¿лд¿р ет¿ст¿-
(С.Нўр¦ожаев, Балалар.). Бўтаны, тасты г¿н¿ґ Іимыл атауы. Ол т¤н¿ б¿зге ўйІы жоІ.
ўйпалап, Тартып ж¤р жайпап трактор. Е з ¿ л ¿ п Жылатып-еґ¿ретумен, е з ¿ л т ¿ п-е г ¿ л д ¿ р у-
п¿скен ІўйІадай, Ырсиып Іалды тулаІ Іыр м е н Ѕрел¿ таґды кЅз¿мнен атІыздыратын
(Ж.Молда¦алиев, Жес¿р.). јз буына е з ¿ л ¿ п (ј.±анахин, Жер бас.).
п¿скен етт¿ґ дємд¿л¿г¿нде ба¦а жоІ, таґдайыґа ЕЗѕЛТѕП-ЖАНШЫЛТУ Ез¿лт¿п-жаншылт
салсаґ болды, ер¿п кетед¿ (±.Жўмад¿лов, ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Шынжыр табанмен
Саржайлау). е з ¿ л т ¿ п-ж а н ш ы л т у.
ЕЗѕЛ3= е т. Еґбег¿ еш болып Іаналу, тап- ЕЗѕЛТѕП-ЖАНШЫТ= е т. ±анаушылыІІа
тыґ, елд¿ґ т.б. Ѕктемд¿г¿н¿ґ єсер¿нде, Іол астында ўшырату, ІўлдыІта ж¤рг¿зу. ХалыІты Іан
болу. Ўлт теґд¿г¿ дегенд¿ е з ¿ л г е н ўлттан Ѕзгелер жылатып е з ¿ л т ¿ п-ж а н ш ы т т ы («Қаз.
ба¦алай алар ма екен? (X.Есенжанов, Тар кезеґ). әдеб.»).
Ґани Ѕз¿ е з ¿ л г е н жаІтыґ адамы бол¦андыІтан ЕЗѕЛУ1 Ез¿лу1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. 1. Ыл-
жасты¦ына Іарап шыдап тўра алмай, к¤рес жырау, еру, шылану. Бўл кЅб¿несе топыраІты
майданына т¤ст¿ (Ш.јтепов, Ґани Мўратбаев). е з ¿ л у д е н саІтайды (М.Сабыров, БЅгет салу.).
Ауруынан айыІІан ШоІанныґ енд¿г¿ маІсаты, 2. Мылжалану, жаншылу. – Бўнда сыныІ жоІ,
Ѕз¿н¿ґ е з ¿ л г е н Іарദы халІына ¿с ж¤з¿нде бўл тек с¿ґ¿р¿н¿ґ созылып, ет¿н¿ґ е з ¿ л у ¿ ¦ана
кЅмек кЅрсетпек ед¿ (М.Елеус¿зов, Шоқан сияІты (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). 3. а у ы с.
Уєлиханов.). //т а р. ±аналушы тап. Јк¿мет- Елж¿реу, ег¿лу, Іиналу. Ол сонда талай жыл
т¿ґ реакциялыІ ¿шк¿ саясатын айыпта¦ан, е з ¿ л- жолдас бол¦ан жарына жаны ашып, е з ¿ л у м е н
г е н д е р д ¿ саяси к¤реске шаІыр¦ан рево- болды (±.Ж¤с¿пов, Б¿р єйел.).
люциялыІ листовкалар 1905 жылы 8–9 июньде ЕЗѕЛУ 2 Ез¿л 2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
Семейден табылды («±азаІст. мект.»). Іиналу, бодандыІта болу. Б¿р¿нш¿ ба¦ыттыґ
ЕЗѕЛГѕШ с ы н. 1. Ез¿л¿п кетк¿ш, тез єр¿ Ѕк¿лдер¿ халыІты ¦ылым-б¿л¿мд¿ ¤йренуге,
оґай ерит¿н (зат). ±ара сабын єдетте е з ¿ л г ¿ ш феодалдыІ мешеул¿к пен отаршылдыІ е з ¿ л у д е н
келед¿ («Лен. жас»). Ас тўзы суда тез е з ¿ л г ¿ ш азат болу¦а шаІырады (XX ¦. Іаз. аІын.).
келед¿ («±азаІст. мў¦.»). 2. а у ы с. Елж¿рег¿ш, ЕЗѕЛУШѕ з а т. ò à ð. 1. Јстем тап бодауы
мей¿рленг¿ш. А¦айдыґ осы е з ¿ л г ¿ ш, ем¿ренг¿ш мен Іанауында¦ы єлеуметт¿к-саяси жа¦дайы
м¿нез¿нен Жатыпатар кЅп шарапат кЅрд¿ тЅмен тап. Езуш¿лер мен е з ¿ л у ш ¿ л е р д ¿ ґ
(О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас). Бўл адамдар м¤дделер¿ б¿р-б¿р¿не Іарсы, ымыра¦а келмейт¿н
б¿р уаІытта – болаттан да мыІты ¦ой, Бўл м¤дделер (КПСС тарихы). 2. Ез¿л¿п келген,
адамдар б¿р уаІытта – е з ¿ л г ¿ ш Іой бордан да Іанауда бол¦ан. СондыІтан ЖайнаІов пен
(Қ.М¤с¿репов, Раушан.). Бокинн¿ґ арасында¦ы кЅп жыл¦а созыл¦ан
ЕЗѕЛДѕР= е т. Су¦а шылатып жўмсартІызу, дўшпандыІ – ауылда¦ы езуш¿, е з ¿ л у ш ¿ таптыґ
мыж¦ылату. Бўл с¿рк¿реуд¿ґ соґы жер бет¿н Іарама-Іарсы к¤рес¿н¿ґ бейнес¿ деп т¤с¿ну
е з ¿ л д ¿ р е т ¿ н аІ жауын¦а айналып тўр керек (З.Шашкин, ТоІаш Бокин). Егер б¿з бўл
(±.Исабаев, Арман.). адамдардан аулаІ болатын болсаІ, онда е з ¿-
ЕЗѕЛДѕРУ Ез¿лд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. л у ш ¿ атаулыныґ бєр¿ б¿зге келед¿ (В.И.Ленин,
≈ Жер бет¿н е з ¿ л д ¿ р у. Шы¦.).
ÅǾË-ÅÇ¾Ï 174
ЕЗѕЛУШѕЛѕК з а т. Ез¿лгенд¿к, ІаналушылыІ. ЕЗѕНДѕ з а т. Б¿р нєрсен¿ґ ез¿лген, сўйыл¦ан
Мўны Ѕздер¿н¿ґ бўрын¦ы е з ¿ л у ш ¿ л ¿ к жа¦- к¤й¿, ер¿т¿нд¿. КЅшеттер 10–15 данадан шоІта-
дайына Іайтып оралу¦а мєжб¤р ету ¤ш¿н пайда- лып буылады, тамыры саз балшыІ е з ¿ н д ¿ с ¿ н е
ланды (К.Маркс, Таґд. шы¦.). батырып алынып, жєш¿к т¤б¿не т¿кес¿нен қо-
ЕЗѕЛѕіКѕ с ы н. Ез¿л¿п ж¤рген, дел-сал йылады (А.Жан¦алиев, Ба¦бан.). Кейде ¿скен
бол¦ан, мар¦аулау. Сол к¤н¿ кЅкпар тартысында жел¿нге с¤т пен езген тас кЅм¿рд¿ґ немесе
дода¦а т¤с¿п, Іалжыра¦ан адамдай б¿раздан берг¿ уІор¦асынныґ е з ¿ н д ¿ с ¿ н жа¦атын бол¦ан
е з ¿ л ¿ ґ к ¿ еґсем аяІ астынан жеґ¿лдеп, кЅґ¿л¿м (X.Ар¦ынбаев, ±аз. этногр.). Хина Іабы¦ыныґ
Іуанып, реґ¿м Іўлпырып кетт¿ (М.Сатыбалдиев, е з ¿ н д ¿ с ¿ Іызыл к¤реґ т¤ст¿ сўйыІ зат (С.Сўб-
±оґыр Іозы). ханбердин, Дєр¿ – дауа). 2. м е д. Емд¿к т.б.
ЕЗѕЛѕП-ЕГѕЛ= е т. Жылап-сыІтау, Іай¦ыру, Іасиет¿ бар арнайы мєз¿р¿мен дайындалатын
уайымдау, мўґаю. ±осбарма¦ын, ±осбарма¦ы Іоймалжыґ немесе сўйыІ зат. Омелен – аІ
емес-ау Іос Іанатын е з ¿ л ¿ п-е г ¿ л е отырып
омель­д¿ґ жапыраІтарынан жасал¦ан Іою е з ¿ н д ¿
ес¿не алды (А.Сейд¿мбеков, АІиыІ). На¦има
(С.Сўбханбердин, Дєр¿ – дауа.). 3. т а м а І.
жолдасы мен ¤лкен ўлын Іатарынан майдан¦а
аттандырып сап, Ѕз¿ ¤ш б¿рдей жас баламен Іала Ез¿л¿п, сўйыІ затІа ер¿т¿л¿п єз¿рленет¿н та¦ам
тўрса да, е з ¿ л ¿ п- е г ¿ л м е й, белд¿ бекем буып т¤р¿. Картоп е з ¿ н д ¿ с ¿ н е н ¿ш¿не ет салып,
Іайрат кЅрсетт¿ («±аз. єдеб.»). б¿рнеше домалаІ жасайды. Тўзды суда 20 мин
ЕЗѕЛѕП-ЕГѕЛУ Ез¿л¿п-ег¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи- Іайнатады («Парасат»).
мыл атауы. Ол т¤н¿ сосын ма¦ан ўйІы жоІ. Жы- ЕЗѕіКѕРЕ= е т. Åзе т¤су, ê½á¿ðåê åçó. Кейде
лап-еґ¿реумен, е з ¿ л ¿ п-е г ¿ л у м е н Ѕрел¿ таґды жылдам Іимылда¦ан саусаІтары сиырдыґ
кЅз¿ммен атІыздым (ј.±анахин, Жер бас.). емшектер¿н е з ¿ ґ к ¿ р е п ж¿беред¿-ау дейм¿н
ЕЗѕЛѕП-ЖАНШЫЛ1= е т . 1. Тапталып, шамасы Іызыл сиыр басын ІаІшаґ етк¿з¿п,
жаншылып мыж-мыж болу. Алдыґ¦ы Іатарда- артІы ая¦ын кЅтер¿п Іалады (Є.ЖылІышиев,
¦ылар шынжыр табан астына т¤с¿п е з ¿ л ¿ п- јм¿р жыры.).
ж а н ш ы л ы п Іала берд¿ («Б¿л¿м жєне еґбек»). ЕЗѕіКѕРЕТ= е т. Åзä¿ðå т¤су. ±атІан
2. а у ы с. ±анаушылыІта болу, ІўлдыІта ж¤ру. Іўртты айран¦а салып е з ¿ ґ к ¿ р е т т ¿ («Лен.
Е з ¿ л ¿ п-ж а н ш ы л ¦ а н, еґ революцияшыл тап – жас»).
пролетариат тарихта тўґ¦ыш рет Ѕз¿н¿ґ дербес ЕЗѕіКѕРЕТУ Ез¿ґк¿рет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
марксист¿к партиясыныґ басшылы¦ымен атауы. ≈ ±ўртты е з ¿ ґ к ¿ р е т у.
революция¦а араласты («±азаІст. комм.»). ЕЗѕіКѕРЕУ Ез¿ґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Янушкеевичт¿ґ к¤ндел¿ктер¿ Европаны ±азаІ- атауы. ≈ ТопыраІты е з ¿ ґ к ¿ р е у.
станмен, ІазаІ халІыныґ Ѕм¿р¿мен таныстырды, ЕЗѕП-ЖАНШУ Ез¿п-жаншы ет¿ст¿г¿н¿ґ
Европа оІушыларыныґ е з ¿ л ¿ п-ж а н ш ы л- Іимыл атауы. Кедей-кемба¦ал мен ¦ар¿п-¦а-
¦ а н халыІты демократ-гуманист¿ґ кЅзІарасы сырды е з ¿ п-ж а н ш у келмеске кетт¿ («Єдеб.
нег¿з¿нде тануына кЅмектест¿ («±азаІст. майданы»).
мект.»). 3. à ó û ñ. Еґсес¿ кЅтер¿лмей меґ- ЕЗѕП-ЖАНШЫ1= е т. 1. Јст¿нен басу, тап-
зеґ к¤йде ж¤ру. Шынында, Сардар сы
тау, мыжу. Ш¿рк¿н, мынау нарІоспаІ жалдан
кезде неге екен¿ белг¿с¿з, батпандап ж¤к
б¿р асса, ар жа¦ынан Іыземшек тЅбе де
арІала¦ан адамша Іары салдырай шаршап,
Ѕз-Ѕз¿нен е з ¿ л ¿ п-ж а н ш ы л д ы да ж¤рд¿ кЅр¿нер ед¿, сосын Іос Ѕкпес¿н е з ¿ п-ж а н-
(Ç.±абдолов, Жалын). ш ы п бара жатІан тепк¿ден де Іўтылар ед¿
ЕЗѕЛѕП-ЖАНШЫЛУ Ез¿л¿п-жаншыл 1 (Є.Кек¿лбаев, Дала.). Адамныґ ауыр¦ан
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Табан астында Іалып жер¿н аямай езет¿н дєр¿гер сияІты Єскербек
е з ¿ л ¿ п-ж а н ш ы л у д а н саІтады (Ауызек¿). пианиноныґ кел¿спеген жерлер¿н к¤шпен
ЕЗѕЛѕС1 з а т. Мей¿рленген сєт, елж¿реген тўншыІтырып, е з ¿ п-ж а н ш ы п ж¿бер-
к¤й. Осындай ойлар ўйтІып Ѕз¿н Іысты. КЅрген гендей болды (Є.Тєж¿баев, Жа¦анов єґг¿м.).
жоІ кЅптен мўндай е з ¿ л ¿ с т ¿. Дуылдап тўла 2. а у ы с. Еґсен¿ кЅтертпеу, ўнжыр¦асын
бойы аунады Іыз, Тўтанды тўнып жатІан сез¿м т¤с¿ру. Азалы хабарды ала келген сўмырай т¤н
к¤шт¿ (±. Бекхожин, Јш кезеґ). ¤ст¿м¿зден е з ¿ п-ж а н ш ы п, албастыдай басып
ЕЗѕЛѕС2= е т. ±осыла мей¿рлен¿су, елж¿ресу. тўр¦андай болады (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай).
Аянышты жа¦дайын кЅр¿п, ата-анасы е з ¿ л ¿ с т ¿ Желкес¿н баІсан сўм д¤ние салма¦ы Мей¿зг¤лд¿
(Ауызек¿). е з ¿ п-ж а н ш ы п бара жатты (Р.РайымІўлов,
ЕЗѕЛѕСУ Ез¿л¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Болат.).
≈ Е з ¿ л ¿ с у не беред¿? ЕЗѕП-ЖАНШЫ2= е т. ±анау, ІўлдыІта
ЕЗѕМ: б¿р ез¿м. Б¿р рет езуге жарайтын.– ўстау. Єбд¿штер єйелд¿ Іўлданып ¤йренген
Байым арбаґнан Іўлап мерт¿г¿п жатІанда, б ¿ р тўІымдар: жал¦ыз єйел емес, кєр¿п-кєс¿рлерд¿
е з ¿ м Іўрт та бермегенс¿ґ (С.МўІанов, Таґд. е з ¿ п-ж а н ш ы п, к¤ш¿н пайдаланып, б¿реу¿н екеу
шы¦.). Іылып, байып отыр¦ан тўІымнан шыІІандар
175 ÅǾÏ-ÅÊ
(Б.Майлин, Шы¦.). Патшаныґ ІазаІ халІын ек¿ отын» жа¦ып, ел¿не адамшылыІтыґ Іасиет¿н
ж¤з жылдай е з ¿ п-ж а н ш ы п келген¿ Ѕз¿н¿ґ е г е д ¿ (А.ТоІпанов, Б¤г¿нг¿ к¤н). Осы екеу¿н
тереґ зардабын Іалдыр¦ан ед¿ (Ш.јтепов, јшп. де, жау¦а деген Ѕшпенд¿л¿к пен Отан¦а деген
жалын). с¤й¿спенш¿л¿кт¿ айтамын, мен Іол астымда¦ы єр
ЕЗѕП-ЖАНШЫТ= е т. 1. Јст¿нен бастырып жауынгерд¿ґ, єр командирд¿ґ ж¤рег¿не е к т ¿ м
мыж¦ылату. Ауыр ж¤кт¿ґ астында е з ¿ п-ж а н- (Є.НўршайыІов, АІиІат.).
ш ы т а ма деп ІорыІты («±аз. єдеб.»). 2. à ó û ñ. Б¿л¿мн¿ґ дєн¿н ект¿. б е й н. Б¿л¿м берумен,
±анау¦а ўшырату, ІўлдыІта ўстату. ¡çಠа¦артушылыІпен айналысты. ±азаІ топыра¦ына
æûëäàð е з ¿ п-ж а н ш ы т т ы (Ауызек¿). б ¿ л ¿ м н ¿ ґ ал¦ашІы д є н ¿ н е к к е н Ы.Алтын-
ЕЗѕП-ЖАНШЫТУ1 Ез¿п-жаншыт ет¿ст¿- сарин аІындар мен жазушылардыґ єл¿ талай
г¿н¿ґ Іимыл атауы. Себеб¿ ол єд¿летс¿з Іо¦амда рет оралатын таІырыбы (±.Нўрмаханов, Дос
ІанаушылыІ, еґбекш¿лерд¿ е з ¿ п-ж а н ш ы т у леб¿з¿).
¤стем таптыґ айнымас сер¿г¿ екен¿н єл¿ жете ±óàíûøòûң ã¤л¿í ект¿. КЅґ¿л¿н кЅтерд¿,
ў¦ынбайтын (Ж¤ректерде жаттал¦ан). ІуанышІа, шаттыІІа бЅлед¿. Ойлар, ойлар!
ЕЗѕС= е т. Сулап жўмсартысу, мыж¦ыласу. Б¿р¿нен соґ б¿р¿ кеп, Єр ойыґныґ б¿л-
±ыздар єжес¿не Іўрт е з ¿ с т ¿ (Ауызек¿). д¿рет¿н сыры кЅп: – Єр адам¦а мей¿рл¿ бол, жылы
ЕЗѕСУ Ез¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Бал- бол, Єр ж¤рекке І у а н ы ш т ы ґ г ¤ л ¿ н е к
шыІты е з ¿ с у. (Ш.СадыІанов, Мўрат).
ЕЙ о д. Танымайтын б¿реуд¿ немесе онша Нен¿ ексеґ, соны орасыґ. Еґбег¿не Іарай зей-
ўнатпа¦ан адамын Ѕз¿не Іарату ¤ш¿н немесе нет¿ болады немесе єрб¿р ¿ст¿ґ, ниетт¿ґ т.б.
оныґ назарын Ѕз¿не аудару ¤ш¿н айтылатын нєтижес¿ мен салдары сол ¿ске, ниетке т.б. Іарай
дыбыстыІ ишарат. – Е й, ант атІан, бер¿ кел! кЅр¿нед¿ деген ма¦ынада. Таза жоІ тата шыІ-
(Е.јтет¿леуов, Бос шелек). – Е й, сендер бўл пайтын к¤м¿с¿нен, јз¿н¿ґ єрк¿м риза ж¤р¿с¿нен.
Б¿р шаттыІ, б¿р ІапалыІ – екеу¿ ег¿з, «Н е н ¿ е к с е ґ,
жерде не ¿степ ж¤рс¿ґдер? (±. Єм¿ров, Рево-
с о н ы о р а р с ы ґ» деген наІыл, Таппай ма
люция.). – Єлмембетт¿ґ ¿ш¿ндег¿ єґг¿меде сен¿ґ
єрк¿м Ѕз¿ т¿р¿с¿нен («Жалын»).
неґ бар, е й? (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). – ЖўлІынып
јл¿м [уын] ект¿. п о э т. ±ырып-жойды,
ж¤рген бўл к¿м, е й? (С.Алдабергенов, Ал¦а).
Ѕлт¿рд¿. Јст¿-басы арандай оІ жаудырып, Ѕ л ¿ м
ЕЙ-ЕЙ о д. Ескертуд¿, Іўптамауды
е г ¿ п келе жатІан жау танктер¿нен ол сескенген
б¿лд¿рет¿н ишарат сЅз. Е й-е й, мўныґ не, де жоІ! (Ол к¤ндер.). Суарып Іанмен даланы,
орнынан Іоз¦ама (Ауызек¿). ј л ¿ м е к п е к болады. Д¤ниеде барлыІ баланы
ЕК1= е т. 1. Ег¿н егу, тўІым себу; Ѕс¿мд¿к Жет¿м етпек болады (±.Аманжолов, Шы¦. жин.).
Ѕс¿ру, отыр¦ызу. О баста б¿реу осы жерге Енд¿ сєл кеш¿ксе бўл тит¿мдей Іатерл¿ жєнд¿к
Іоныс салармын деп е к т ¿ ме екен, єлде Ѕз¿ нардай ж¿г¿тт¿ґ денес¿не Ѕ л ¿ м у ы н е г ¿ п кету¿
шыІты ма екен: бўта¦ы бойын кЅм¿п, арыІ кєд¿к (Є.Єзиев, Жез тау.).
бойында анда¦айла¦ан а¦аштар тўр (Б.Майлин, ЕК 2= е т. м е д. 1. Белг¿л¿ б¿р аурудан,
Шы¦.). Суды к¤р¿ш е к к е н жерге арыІпен ¿ндеттен алдын ала саІтандыру, Іор¦ау жєне
ж¿беред¿. АрыІтары керек-керег¿нде суды адам мен жан-жануар а¦засыныґ Іор¦аныс
ж¿бер¿п, керек етпес тоІтату¦а ыґ¦айланып Іаб¿лет¿н арттыру ¤ш¿н Іанына сол аурудыґ
¿стелген (А.Байтўрсынов,.. ОІу Іўралы). таяІшасын (тўІымын) ж¿беру. Кенжебек
Онда жемшЅп мєселес¿ де шеш¿лед¿. ±ара осыны ерте ойлап, сиырларды оІыра¦а Іарсы
бидайды е г ¿ п, ол арІылы мал азы¦ыныґ бе- ойда б¿р, жайлау¦а кЅшер алдында та¦ы б¿р е к-
р¿к Іорын жасау¦а болар ед¿ (М.Неталиев, к е н. ОІыра осымен жойылды (У.±ыдырханов,
Јлкен жол). Екеу¿ Жем жа¦асына тары е к- ШаґІай т¤с). Є дегеннен-аІ, Ѕкпеге суыІ
к е н д е р д ¿ ґ маґына барып, Іол¦абыс тиг¿з¿п тиген¿н айтып, денен¿ґ ысты¦ын Іайтаратын
ж¤рген (Н.Оразов, Достар.). 2. â å ò. Малды Іолдан дєр¿с¿н е к т ¿ (Є.Єл¿шев, Батыр.). Шешес¿н
ўрыІтандыру. ДиІандар тўІымды кЅктемде Іимай Іай¦ыра Іинал¦ан Нўрлан Айжан¦а кЅз
сепсе, шопандар к¤йек алу ¤ш¿н к¤зге е г е д ¿. Іиы¦ын тастап ед¿, терезе алдында дєр¿ е к п е к
Ендеше т¤с¿мн¿ґ молды¦ы осы¦ан байланысты болып, шприц¿н дайындап жатыр екен, ест¿меген
(Жас Іайрат). СондыІтан ¦ылымныґ кеґес¿, тєр¿зд¿ (З.Шашкин, Сен¿м). ±андай ауру¦а
практиканыґ кЅрсету¿ бойынша к¤т¿м, к¤й¿ Іарсы е к с е де, нег¿зг¿ маІсат адам организм¿н¿ґ
жаІсы Іўныжандарды он алты-он сег¿з айлыІ сол ауру¦а Іарсыласу Іасиет¿н к¤шейт¿п, оны
кез¿нде е г ¿ п ўрыІтандырып ж¿беру Ѕте Іажет Іабылдау м¤мк¿нд¿г¿н азайту болып сана-
(Є.НўршайыІов, Жер тур.). 3. а у ы с. Б¿р нєр- лады (М.Сисекенов, Дем¿кпе ауру.). 2. в е т.
сен¿ (¦ылым-б¿л¿мд¿, ойды, идеяны т. б.) елге Белг¿л¿ б¿р маІсат ¤ш¿н жан-жануардыґ
(кЅпш¿л¿кке) ¤г¿ттеу, насихаттау, сана¦а а¦засына Іажетт¿ зат (Іан т.б.) енд¿ру. Леггорн-
с¿ґ¿ру. ±арദы дала¦а, адам баласына от берген ныґ аІ тауы¦ына австра-орп тауы¦ыныґ Іанын
Прометей сияІты Абай «жарыІтыґ шаІпаІ е к к е н (Ж.Єбиев, Биология.).
ÅКЕК-ÅКЕУ 176
Шешек ект¿. Жас сєбид¿ шешек ауруынан Неге екен¿ белг¿с¿з. Т¤с¿н¿кс¿з; айІын емес
Іор¦ау ¤ш¿н а¦засына ауру¦а Іарсы иммунитет деген ма¦ынада¦ы баяншыныґ к¤й¿н б¿лд¿рет¿н
тудыратын сол аурудыґ таяІшасын ж¿берд¿. Іыстырма сЅзІолданыс. Н е г е е к е н ¿ б е л-
Ол айтты: б¿з жасаушы, Ел аралап келем¿з. г ¿ с ¿ з, жаІсы б¿лет¿н фельдшерд¿ бўл жолы
±орасаннан ІўтІарып, бала¦а ш е ш е к е г е м ¿ з Жанша «доктор» деп т¿л Іатты (X.Есенжанов,
(С.МўІанов, Таґд. шы¦.). Фельдшер Миколай Тар кезеґ). Н е г е е к е н ¿ б е л г ¿ с ¿ з, б¿р халыІ-
кепт¿, Лауына ек¿ сары ат жект¿. Ек¿ єйелд¿ґ ¿ш¿н тыґ т¿л¿ арІылы Ѕз ана т¿л¿ґд¿ тереґ¿рек б¿луге
Іарап, Он бала¦а ш е ш е к е к т ¿ (Ж.СыздыІов, болады екен деген кЅзІарас кеґ тара¦ан («±аз.
Белестер). єдеб.»).
ЕКЕ-КЕУ од. э к с п р. Аха-хау, охо-хой деген Неге [нел¿ктен, неден] екен¿н к¿м б¿лс¿н
сияІты Іуануды б¿лд¿рет¿н ода¦ай сЅз. ≈ Е к е- [т¤с¿нбейм¿н, б¿лмейм¿н]. а) Т¤с¿н¿кс¿з, белг¿с¿з
к е у, ш¿рк¿н. // Ойын-к¤лк¿, сауыІ-сайран. Жўрт деген ма¦ынада¦ы баяншыныґ кЅґ¿л-к¤й¿нен
айтатын єнн¿ґ, к¤йд¿ґ, думанныґ «аха-хау», хабар берет¿н Іыстырма сЅзІолданыс. Осы
«е к е-к е у д ¿ ґ» жел м¿незд¿ Майрасы емес, жерге т¤с¿нбей, Ой¦а шомды шал Іай¦ы. Н е г е
парасаты мен ўяты да бар, ар мен адамшылыІ е к е н ¿ н к ¿ м б ¿ л с ¿ н? К¿тап ашты, бал жайды
нєр бар кЅк¿рек иес¿ жан боп кЅр¿нд¿ (Д.Єб¿лев, (ј. Тўрманжанов, ±арлы¦аш). є) Себеб¿ белг¿с¿з.
Арман.). Н е л ¿ к т е н е к е н ¿ н е осы к¤нге дей¿н Ѕз¿м де
ЕКЕЛЕС= е т. с Ѕ й л. СЅйлесу, т¤с¿н¿су, т ¤ с ¿ н б е й м ¿ н (Ç. Шашкин, јм¿р.). Н е д е н
ў¦ынысу; «еке», «еке» десу. – Уа, КЅт¿бар, ажар- е к е н ¿ н б ¿ л м е й м ¿ н, кЅк Іўсым б¿р т¤нде
лы¦ыґда ба¦а жоІ. Дауыґ Маман болса, жап- ауырып шыІты (Ш. Айманов, ±ыран.). Н е г е
сарлас елс¿ґ, е к е л е с е жатарсыґдар («±аз. е к е н ¿ н т ¤ с ¿ н б е й м ¿ н, сендерден хат жоІ.
єдеб.»). Сен¿ґ ¤й¿ґн¿ґ адрес¿не де жаздым, б¿лмейм¿н
ЕКЕЛЕСУ Екелес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. алдыґ ба, жоІ па? АлматылыІтар Іалай ж¤р¿п
Е к е л е с у м е н жай-жапсарын сўрасты
жатыр (Б.БўлІышев, АдамзатІа хат).
(Ауызек¿).
Сол-аІ [сол] екен. ѕле-шала, тез. С о л-а І
ЕКЕН= е т. «Е» кЅмекш¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Ѕт-
е к е н, ек¿ солдат бастан асыра автоматтарын
кен шаІ ес¿мше формасы. Ол ±араІияныґ к¤н-
бытырлата атып ж¿берд¿ (±.Исабаев, Ажал.).
шы¦ысында¦ы жўртІа жеткенде Јркер, Јшар-
С о л-а І е к е н: «СЅйлеґ¿з!» «СЅйлеґ¿з!» – деген
Іар, С¤мб¿лелер Іўлдилап етекке барып, таґ
да с¿б¿рлеп келед¿ е к е н (Х.Єб¿шев, Аспан дауыстар кЅбей¿п кетт¿ (М.Тиесов, Єґг¿м.). С о л-
сыры). Ауыл¦а жаІында¦анда жас ж¿г¿ттерге с о л-а І е к е н ЖўмашІа: – Ал, дайындал. ОІта
жат кЅр¿нген б¿р нєрсе, бўл ауылдыґ барлыІ саІпаныґды! – дед¿ ШойтыІ (Н.Сералиев,
жаны топталып, шетк¿ ¤йд¿ґ сыртына жиылып Намыс).
бўларды к¤ткендей болып тўр е к е н (М.Єуезов, ЕКЕНШЕ з а т. ж е р г. Ек¿ ен ет¿п т¿г¿лген
±араш.). Ыр¦ыз бен Тор¦айда кЅш¿п ж¤рген к¿ш¿рек Іап. Кеспелтек Іаптар, енс¿з е к е н-
Кенесарыны жоІ жерден бўл ара¦а келе Іояды ш е л е р, дали¦ан да¦арлар єд¿лет таразысына
е к е н деп к¤тпеген патша єскер¿ Іапыда Іалады тартылып, саІырлап Іант, бўрІылдап ўн Ѕт¿п
(ѕ.Есенберлин, ±аһар). жатты (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.).
Бар екен де жоІ екен. Бол¦ан-болма¦аны ЕКЕР з а т. э т н. А¦аш ертоІым. А¦аштан
белг¿с¿з деген мєндег¿, ауыз єдебиет¿нде ашамай, е к е р Іосатын ўсталар кЅшпел¿ ел
Іолданылатын дєст¤рл¿ т¿ркес. Б а р е к е н д е тўрмысында елеул¿ Іызмет атІар¦ан (Б.Адамбаев,
ж о І е к е н, Ертек-ертек екен, Ешк¿лер¿ бЅрте АІбЅбек).
екен, ±ыр¦ауылы Іызыл екен, ±ўйрыІтары ЕКЕСТѕ с ы н. Ес¿ онша дўрыс емес. Тўп-
ўзын екен (±аз. ертег¿.). тўныІ тўґ¦иыІІа батып бара жатырмын, ек¿
Б¿р к¿с¿дей бар екен. Сыйлау¦а тўрарлыІ д¤ниен¿ґ шекарасында тўр¦ан е к е с т ¿ адам
азамат деген ма¦ынада. Ж¿г¿т¿м, Ѕз¿ґ б¿р жас сек¿лд¿м¿н (Б.МўІаев, јм¿р.). // Ес¿ дўрыс
дана екенс¿ґ, АІылыґ б ¿ р к ¿ с ¿ д е й б а р емес, ойланбайтын адам. ±ара басыныґ Іамы
е к е н с ¿ ґ, Асылды жўрт б¿лмеген сен таны- ¤ш¿н аІиІатты ІўрбандыІІа шалып, Ѕз¿н-Ѕз¿
дыґ, Жасыґнан д¤ние кЅрген жан екенс¿ґ ўстап берет¿н е к е с т ¿ л е р т¤г¿л, туралыІты
(Н.Ахметбеков, Амагелд¿). п¿р тўтатын сыншыларымыз оныґ тЅбес¿не
Мўґ екен. Жалма-жан, ¿ле-шала, артынша. єґг¿ртаяІ ойнату¦а даяр отыр (Ж.Єбд¿рашев,
Ебейс¿нн¿ґ ¤йден шы¦уы м ў ґ е к е н, ±аратаз Парасат.).
ІарІылдап ¤йд¿ басына кЅтер¿п к¤лд¿ (Є.Нўр- ЕКЕУ с а н. 1. «Ек¿ дана», «жўп» ма¦ынасын-
пей¿сов, ±ан мен тер). ±ыз єуел¿ ж¿г¿тт¿ґ Ѕз¿нен да¦ы жинаІтыІ сан. ±аншайым ±асымныґ
бўрын сЅз¿н кЅрд¿. Газет бет¿н¿ґ етек жа¦ына Іарына асылып келед¿, е к е у ¿ н ¿ ґ де б¿р-б¿р¿не
басыл¦ан ша¦ын поэма¦а кЅз¿ т¤су¿ м ў ґ е к е н, т¿л Іату¦а шамасы жоІ (ј.±анахин, Мўрагер).
оІып шыІІанша бас ала алмады (Ж.ЖўмаІанов, К¤ш атасын танымайды. Кєне к¤рес¿ґдер, деп
Жазылм. к¿тап). ІоґІаІ мўрын е к е у м ¿ з д ¿ ІўшаІтастыра
177 ÅКЕУ-ЕКЕУ
салды (Б.СоІпаІбаев, Мен¿ґ атым). Кєне, кєне, малы бар дєулетт¿ ІазаІтардыґ, к¤ш-кЅл¿к ¤ш¿н
санайыІ, Санын б¿л¿п алайыІ? Б¿реу, е к е у, кЅб¿не Іора-Іора ¿р¿ Іара ўстайтын орыс кулак-
¤шеу, тЅртеу, бесеу, ±олымда сонда сауса¦ым тарыныґ е с ¿ н е к е у, т ¤ с ¿ н т Ѕ р т е у
нешеу? (Ж.СмаІов, Б¿зд¿ґ таІпаІ.). 2. Єлдеб¿р І ы л д ы (М.ЫсІаІбаев, ±ырыІ Іыз.).
(белг¿с¿з) ек¿ адам (к¿с¿). Ес¿кт¿ґ алдында ЕКЕУАРА ¤ с т. 1. Ек¿ адам¦а ортаІ, ек¿
е к е у тўр. Б¿р¿ – трест инженер¿ Кулевакин к¿с¿ге б¿рдей.– Б¿зге Іосыл¦ысы келмегендер¿
(С.Ерубаев, Шы¦.). Алыстан сєлем бер¿п, е к е у а р а б¿р ат м¿н¿п, Іал¦ан аттарын тастап
±ўнанбайдыґ алдына таІап келген бўл е к е у- елдер¿не Іайтсын (ѕ.Есенберлин, Алмас.
д ¿ ґ б¿реу¿ саІалына бурыл к¿рген Дєркембай Бўлар¦а мейман Іылып мал сояды, Алдында
(М.Єуезов, Абай жолы). КЅп ойлана Іоймай е к е у а р а ас Іояды. ±ўп сыйлап, жаІсы Іызмет
келе жатІан е к е у бар, б¿р¿ комбинаттыґ кадр кЅрсеткен соґ, ±ырыІ ж¿г¿т разы боп тояды
бЅл¿м¿н¿ґ басты¦ы да, ек¿нш¿с¿ – Тем¿рхан (Батырлар жыры). Таґ с¿б¿рлегенде е к е у а р а
(Ж.ЖўмаІанов, ЖинаІ). Шы¦анаІ керек болса б¿р-б¿р жалау¦а ие болдыІ (С.Берд¿Іўлов,
нем¿стерге керек шы¦ар, б¿зге Іажет¿ шамалы Жўмыр жер.). 2. Екеу¿н¿ґ арасында ¦ана, Ѕзара
деп сонда¦ы облыс басшылы¦ыныґ єлг¿ е к е у- екеу¿нен басІа ешк¿мге Іатысы жоІ. – Сол
д ¿ ґ Іасына атІосшылыІІа ІосІаны – облыстыІ Іалпы, – деп жымиды, Ѕз¿н¿ґ Жомартпен е к е у-
мєдениет басІармасы басты¦ыныґ орынбасары а р а болатын дау-таластарын ес¿не ал¦ан
мен аудармашы ек¿ жас Іыз ед¿ («Егемен АсІар (Є.Єл¿мжанов, Махамбет.). Жўрт лек-
±азаІстан»). лек болып, еґсел¿ клубІа Іарай а¦ылады.
Б¿реуден екеу, екеуден ¤шеу болды. УаІыт јздер¿нше е к е у а р а дауры¦ып, єґг¿мелес¿п
Ѕткен сайын ¤зд¿кс¿з кЅбейд¿, арта т¤ст¿. ±ашан барады (С.Єбд¿райымов, Шы¦.). Ол е к е у а р а
да кЅз – ІорІаІ, Іол – батыр. Еуразия тарихында бол¦ан єґг¿мен¿ таразы¦а салып, мысІалдап
Ѕшпес ¿з Іалдыр¦ан ўлы «Т¤р¿к Іа¦анаты» б¿р б¿рде-б¿р сЅзд¿ шашау шы¦армай талдап шыІты
заманда таб¦аштардыґ Іол астында езг¿ге т¤с¿п, (Є.Шєр¿пов, ±апаста.).
тоз-тоз бол¦ан т¤р¿ктерд¿ґ «б¿зд¿ґ Ѕз елд¿г¿м¿з, ЕКЕУДЕН ¤ с т. Ек¿-ек¿ден, Іос-Іосынан,
ерл¿г¿м¿з Іайда»? деп сўраІ Іойып, б ¿ р е у д е н ег¿зден, жўбымен. Ек¿ ана ¤ш рет е к е у д е н ту¦ан
е к е у, е к е у д е н ¤ ш е у болып, б¿рте-б¿рте бас (С.МўІанов, Ест¿меген.). Олар ауру малдыґ
б¿р¿кт¿р¿п к¤реске шы¦уы нєтижес¿нде Іўрылды Іызыл Іан т¤й¿рш¿ктер¿нде б¿реуден, кейде
(«Жас Алаш»). е к е у д е н кездесед¿ (С.Сыбанбаев, Мал Іаны.).
Б¿реуд¿ екеу деген êåçi жоІ. Åø²àøàí ДЅґнен маґырап жамыра¦ан Іозылардай ўзын
½т¿р¿к айтпады, єд¿летс¿зд¿кке бармады, зиян состав е к е у д е н, ¤шеуден бЅл¿н¿п, жолдар¦а
келт¿рмед¿. Мен са¦ан Іўл боп баста-аІ тумасам сўрыпталып жатыр («Лен. жас»).
да, Бет¿мнен к¤нє шаґын жумасам да, Б ¿ р е у- ЕКЕУДЕН-ЕКЕУ ¤ с т. Åкеу¿ ¦ана, оґаша.
д ¿ е к е у д е г е н кез¿м ж о І Іой, М¤с¿рке мен¿ Осы сЅзд¿ґ ая¦ы болу керек, т¤нде елд¿ґ алды
тєґ¿р¿м анда-санда (Шы¦ыс жўлдыздары). ўйыІтап Іал¦анша Д¤р¿мбай мен БаІтыбай
Б¿реу¿ [б¿р¿] екеу болды. КЅбейд¿, Ѕст¿. Жаґа е к е у д е н-е к е у айдалада сЅйлес¿п отыр¦ан
бўлмен жамырап саудагерлер, Диханшылар жер (С.Шарипов, Бекболат). Болат пен Ерк¿н е к е у-
жыртып, ег¿н егер. Шаруаныґ б ¿ р е у ¿ е к е у д е н-е к е у ¿ ¦ана отырып шай ¿шт¿ (А.Байтанаев,
б о л ы п, Жаґа тЅлмен кЅбей¿п дєулет Ѕнер Болат.). Сендерге к¿с¿ жа¦а ма? Ўл кетт¿ жайына,
(Абай, Тол. жин.). Ол кЅп ¿здеген береке Ѕз Іыз кетт¿ байына. Даладай ¤йде тотиып, Е к е у д е н-
жер¿нде табылды. Малыныґ б ¿ р ¿ е к е у б о л ы п е к е у Іалыппыз. Осы ма ед¿ б¿зге Іу т¿рл¿ктен
Ѕст¿ («±аз. єдеб.»). керег¿? (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к). Ж¤к машинала-
Екеу болды. ±ос кЅр¿нд¿, бўлдырады. Бў- рыныґ ¿ш¿нде ІылІан кескендей жас ж¿г¿ттер,
рын¦ы шырІап салар дауыс та жоІ, ±арлы¦ып кейб¿р кабинада е к е у д е н-е к е у отыр
ш¿рк¿н дауыс тўрып алды. ±арыс жерде Іарай¦ан (Ш.Айтматов, ±ош бол.).
е к е у б о л ы п, К¿лк¿лдеп кЅзд¿ґ алдын ¿р¿ґ алды ЕКЕУДЕН-ЈШЕУДЕН ¤ с т. Ек¿ден, ¤штен
(АІын жырлары).//Жўптасты, отбасын Іўрды, топтасып. ±арауылшыларымен е к е у д е н-
¤йленд¿. Келгендей Іайта оралып бала кез¿м, Кей ¤ ш е у д е н бЅл¿н¿п, тЅбе-тЅбелерд¿ґ, молалар-
кезде Іўстай т¤леп Іалам Ѕз¿м. Барамын Іўша- дыґ арасына жасырынып жатыр (С.Шарипов,
¦ыґа е к е у б о л ы п, ±олтыІтап ІазаІтыґ б¿р Бекболат).
Іара кЅз¿н (ј.Жайлауов, Шопан.). ЕКЕУ-ЕКЕУ ¤ с т. Ек¿-ек¿ден, Іос-Іостан.
Екеу болу. Отбасын Іўру, ¤йлену. Мадияр Єн салып б¿раз кЅґ¿лден¿п ал¦ан соґ, е к е у-
ыґ¦айсызданып, шарасыздан жымия к¤лд¿: – е к е у жўптасып, дЅґгелен¿п би билед¿к
Жас адам¦а е к е у б о л у Іиын ба? (С.Омаров, (ј.Тўрманжанов, Адам.) Жасы жєне Іызмет¿
јм¿р асу.). ¤лкен Голощекин отырма¦ан соґ, б¿з де отыру¦а
Ес¿н екеу, т¤с¿н тЅртеу Іылды. Есеґг¿рет¿п ж¿- ыґ¦айсызданып, єр жерде е к е у-е к е у боп
берд¿, ес¿н шы¦арды. ±уаґшылыІ мыґ¦ыр¦ан тўрып ІалдыІ (С.МўІанов, Есею жыл.).

12–1440
ÅКЕÓ-ÅÊÅØ 178
ЕКЕУ-ЕКЕУДЕН ¤ с т. Ек¿-ек¿ден, Іос- Іанша ¤ґ¿л¿п кЅрмед¿, Зейнеттен¿п жанбай
Іостан, жўптасып. ОІытушы шы¦ып кеткеннен Іойды еґбег¿. Е к е у л е с ¿ п жатыр єл¿ єурелеп,
кей¿н е к е у-е к е у д е н Іатар отыр¦ан Іыздар ѕзт¿леуов кЅмектесе келгел¿ (Є.Ахметов, јшп.
б¿р-б¿р¿мен к¤б¿рлесе к¤л¿ст¿ де, тег¿с кеуделер¿н жалын).
Іоз¦ап, ж¤здер¿н аудиторияныґ еґ артында ЕКЕУЛЕСУ Екеулес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
отыр¦ан ма¦ан Іарай бўрды (Є.НўршайыІов, атауы. Мынаныґ б¿р жа¦ынан ўста,
Махаббат ІызыІ.). АуыІ-ауыІ бойжеткендерд¿ґ е к е у л е с у ¿ м ¿ з керек, кЅтере алатын емесп¿н, –
сыґ¦ырлай шыІІан к¤лк¿с¿ ест¿л¿п, кенет жастар дед¿ Сейдалым («Єдеб. жєне искусство»).
е к е у-е к е у д е н Іосылып єн де шырІатып Нўриламен е к е у л е с у ¿ м ¿ з д ¿ ґ арІасында
ж¿беред¿ (I. Есенберлин, ±атерл¿.). Б¿зд¿ґ сау б¿р-аІ к¤нде тапсыр¦ан жўмысты тындырып
ете Іал¦анымыз ¤йдег¿лерге Іолайсыз тид¿ ¤лг¿рд¿к («±аз. єдеб.»).
б¿лем, е к е у-е к е у д е н Іайта-Іайта тысІа ЕКЕУЛЕТ= е т. Ек¿ адамды б¿рлест¿р¿п
шы¦ып, ¤й сыртында ꤴк¿л-ш¤ґк¿л сЅйлесед¿ ¿стету. Кейде к¿ш¿г¿р¿м теґд¿ жал¦ыз єкетед¿,
(Т.Єл¿мІўлов, Сейтек.). ¤лкен жєш¿к кездес¿п Іалса, е к е у л е т ¿ п єке-
ЕКЕУЛЕ= е т. Ек¿ адам болып б¿рлес¿п ¿с- тед¿ (±.Исабаев, Сы.).
теу, екеу болып жабылу. Кейде к¿ш¿г¿р¿м теґд¿ ЕКЕУЛЕТКѕЗ= е т. Екеулетт¿ру. Сер¿к
жал¦ыз єкетед¿, ¤лкен жєш¿к кездес¿п Іалса, емес пе, болмай б¿зге е к е у л е т к ¿ з г е н («Соц.
е к е у л е п єкетед¿ (±.Исабаев, Сы ерл¿к). ±аз.»).
ѕн¿ґ¿збен екеу¿ґ¿з е к е у л е ґ ¿ з, Кєп¿рд¿ґ Іай- ЕКЕУЛЕТКѕЗУ Екеулетк¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ
раты мол, бой бермед¿ (±озы КЅрпеш.). Б¿з Іимыл атауы. ≈ Е к е у л е т к ¿ з у керек.
кезектес¿п ўн Іаптау¦а к¿р¿ст¿к. Б¿раздан кей¿н ЕКЕУЛЕТУ Екеулет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
е к е у л е п ж¤р¿п, терлеп-тепш¿п, еґ сы атауы. ≈ Е к е у л е т у ¿ н сўрады.
Іапта¦ы астыІты ди¿рмен тасІа ІўйдыІ ЕКЕУЛЕУ Екеуле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
(С.Мўратбеков, Дос ¿здеп.). – Ойдє, пьеса да, ≈ Е к е у л е у г е келмед¿.
Іотарма да кЅп. Жал¦ыз болып, басым Іатып ЕКЕУЛѕК з а т. Екеу болушылыІ, жўптыІ.
отыр ем, кел, е к е у л е й ¿ к (М.Рашев, Бет¿ґ Јм¿т жоІ ай, жўлдыздан, не тєул¿ктен, Сол жар-
ІисыІ.). тас кЅктемдер¿н жеке к¤ткен. БаІытына с¤йен-
ЕКЕУЛЕП ¤ с т. 1. Ек¿ адам болып, б¿рлес¿п. ген жал¦ызды¦ыґ АртыІ шы¦ар баІытсыз е к е у-
ТЅлеп пен Дємеш е к е у л е п жер бараІты Іазып л ¿ к т е н (ј.Нўр¦алиев, Кемп¿рІосаІ).
жатыр (С.Ерубаев, Мен¿ґ Іўрдас.). Єреґ де- ЕКЕУ-ЈШЕУ с а н. Ек¿ не ¤ш екенд¿г¿н
генде е к е у л е п Іапты арбаныґ шет¿не ¿л¿к- болжай кЅрсетет¿н жинаІтыІ сан; ек¿-¤ш.
т¿рд¿к (Є.НўршайыІов, Алтын.). Есект¿ талдыґ Кеше жўрттыґ бєр¿ терлеп-тепш¿п арыІ Іазып
кЅлеґкес¿не байлап, Іоржынды е к е у л е п жатІанда, е к е у-¤ ш е у ¿ Ѕзенн¿ґ шег¿не барып
кЅтер¿п, ¤йге к¿рг¿зд¿ (Ç.Асабаев, Ар соты). 2. Ек¿- отыр (Ç.АІышев, Б¿зд¿ґ шамш.). Орта бойлы,
ек¿ден, жўптасып. Мен жўртты єдей¿ демалыс жасы жиырманыґ е к е у-¤ ш е у ¿ н е келген
к¤нге к¤нд¿зг¿ са¦ат б¿рге шаІырдым. Мў¦ал¿мдер кЅк кЅз ж¿г¿т орнынан атып тўрып, камераныґ
б¿реулеп, е к е у л е п келе бастады («±аз. єдеб.»). ес¿г¿не барып Іўла¦ын тЅсей Іойды (±.±айсенов,
Тары п¿скенде кел¿ дегенд¿ е к е у л е п т¤йед¿ Жау тылы.). Барлаушылардыґ Іарсы алдында
екен (Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.). 3. Екеу¿ ¦ана, жаудыґ миномет батареясы орналасІан екен.
кЅзбе-кЅз, оґаша. ШоІанныґ [мўны] Шыґ¦ыс- Гитлерш¿лерд¿ґ е к е у-¤ ш е у ¿ минометт¿ к¤зет¿п
пен е к е у л е п отырып аныІта¦ысы келд¿ тўр (Б.Жетп¿сбаев, ЖорыІ).
(С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Екеу-¤шеу болып кЅр¿нд¿. КЅз¿ бўлдырады,
ЕКЕУЛЕП-ЈШЕУЛЕ=е т. Екеу-¤шеу бо- Іос кЅр¿нд¿. Оныґ кЅз¿ бўлдырап кетт¿: о¦ан
лып, б¿р¿гу, жабылу. Арбада¦ы Іаптарды е к е у- Іызыл азбан да єлденешеу, ІасІыр да е к е у-
л е п-¤ ш е у л е п єреґ т¤с¿рд¿к (Ауызек¿). ¤ ш е у б о л ы п к Ѕ р ¿ н д ¿ (X.Есенжанов, АІ
// Ек¿-¤штен, екеу-¤шеуден. Е к е у л е п-¤ ш е у- ЖайыІ).
л е п Іатын алуды, Іатын шы¦аруды машыІІа ЕКЕУ-ЈШЕУДЕН ¤ с т. Ек¿ден-¤штен
айналдыр¦ан (Р. ТоІтаров, Ерт¿с.). б¿р¿г¿п. Єйелдер е к е у-¤ ш е у д е н топтасып,
ЕКЕУЛЕП-ЈШЕУЛЕУ Екеулеп-¤шеуле Есназар ¤й¿не баратын жол¦а т¤скен («±аз.
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Е к е у л е п-¤ ш е у- єдеб.»). Изониазид дєр¿лер¿н сырІат адам
л е у м е н єзер кЅтерд¿ (Ауызек¿). кЅб¿несе жаІсы кЅтеред¿. Бўлардыґ нег¿з¿ б¿р
ЕКЕУЛЕС= е т . Ек¿ адам болып б¿рлесе бол¦андыІтан, е к е у-¤ ш е у д е н б¿рден Іатар
¿стесу, атІарысу. Б¿раздан кей¿н е к е у л е с ¿ п ¿шуге болмайды (М.Сисекенов, јкпе ауру.).
ж¤р¿п, терлеп-тепш¿п, еґ сы Іапта¦ы астыІты ЕКЕШ ш ы л. Т¿пт¿, еґ ая¦ы, еґ сы; Іала
ди¿рмен тасІа ІўйдыІ (С.Мўратбеков, Дос берд¿ деген к¤шейтк¿ш ма¦ынада¦ы кЅмекш¿ сЅз.
¿здеп.). јз¿не алса б¿р дєптер, БЅпес¿н суреттер КЅл¿г¿ Ѕрге Іарай Іинал¦анда к¿с¿ мал е к е ш
Єпкес¿ єкеп беред¿, Е к е у л е с ¿ п кЅред¿ малды да аяп, т¤с¿п жаяу ж¤руш¿ ед¿ (Т.Ахтанов,
(±.Аманжолов, Нўрлы д¤ние). Тракторшы Јнд¿стан.). АйтпаІшы, єже, жаІында мен ±ы-
179 ÅКЖЕ-ЕКПЕ
зыл Жўлдыз орден¿мен марапатталдым. КЅр- ег¿лген кЅпжылдыІ Іара бидадыґ маґызы зор
д¿ґ¿з бе, жасымда мен¿ т¤йе е к е ш т¤йеден де болып отыр (Шопан сырласы).
ІорІасыґ дейт¿н ед¿ґ¿з, Іаз¿р Іандай екен¿н Екпе жуа. ±олдан еккен жуа. Етке е к п е ж у а
балаґыздыґ (Т.Жарма¦амбетов, Сы хат). тураса, дємд¿ болады (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
Жо¦арыда¦ы ¿р¿ аґдарды былай Іой¦анда Іоян Екпе ІараІўмыІ. Ѕ с. <лат. fagopyrum sagit-
е к е ш Іоянныґ Ѕз¿ де Іўрып барады бўл Ѕлкеде tatum> Дєндер¿н єрт¤рл¿ ауылшаруашылыІ маІ-
Іаз¿р (Т.±аупынбаев, Жазира). сатта пайдаланатын ег¿нд¿к шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к.
ЕКЖЕЙ-ТЕКЖЕЙ ¤ с т. с Ѕ й л. Егжей- ≈ Е к п е І а р а І ў м ы І т ы ґ жапыра¦ы.
тегжей. Ўзынс¤ре даудыґ барлыІ е к ж е й- Екпе пар. е г ¿ н ш а р. Ерте п¿сет¿н даІылдар
т е к ж е й ¿ н жете ўІпа¦анымен, ел ¿ш¿н¿ґ дау- жазда жиналып алынып, оныґ орнына к¤зд¿к
шарыныґ б¿р сала жобасын ദарды (С.Бегалин, даІыл ег¿лет¿н ауыспалы ег¿ст¿к. Е к п е п а р
ШоІан асу.). Осы¦ан ўІсас Ѕз¿ґ¿з Іал¦ан жаппай жєне отамалы пар болып ек¿ге бЅл¿нед¿
еґбег¿ґ¿зд¿ толыІ меґгер¿п, е к ж е й-т е к-
(±азаІст. ауылшаруаш.). Жаппай е к п е п а р ¦ а
ж е й ¿ н е шей¿н б¿л¿п, єрб¿р Іимылыґызды со¦ан
б¿ржылдыІ жєне кЅпжылдыІ шЅптер ег¿лед¿
ба¦ындыруыґыз Іажет (Е.БайзаІов, Еґбек
эстетикасы). (±ЎЭ).
ЕККѕЗ1= е т. јс¿мд¿к Ѕс¿рту, отыр¦ыздыру. – Екпе сиыржоґышІа. Ѕ с. <ëàò. vicia sativa>
Бўл араны беталды жырттырма, Ѕйтет¿н болсаґ, БўршаІ тўІымдасына жататын малазыІтыІ
алдымен айнала а¦аш е к к ¿ з (Ж.Молда¦алиев, шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. ≈ Е к п е с и ы р ж о ґ ы ш І а
Айналайын.). Жылда Єутен осы ауылдыґ кєр¿- егу.
жасын жиып алып, Ѕзенн¿ґ ек¿ бет¿не Іайыґ е к- Екпе шЅп. а у ы л ш а р. Ег¿ст¿кте не таби¦и
к ¿ з с е м деп єуреленд¿ (Ер ес¿м¿). шал¦ындыІта ег¿п Ѕс¿р¿лет¿н б¿ржылдыІ жєне
ЕККѕЗ 2 = е т. ѕндеттен саІтандыру, кЅпжылдыІ шЅп. ЖемшЅп Іорын жасауда е к п е-
а¦заныґ Іор¦анысын к¤шейту ¤ш¿н Іан¦а ауру ш Ѕ п т ¿ ґ маґызы зор (±азаІст. ауылшаруаш.).
таяІшасын ж¿бертк¿зу. Ауру¦а Іарсы ем Е к п е ш Ѕ п т е н малшаруашылы¦ына Іажет
е к к ¿ з д ¿ (Ауызек¿). арзан єр¿ Іўнарлы жемшЅп дайындалады (±ЎЭ).
ЕККѕЗДѕР1= е т. јс¿мд¿к Ѕс¿рту, отыр¦ыз- ±аз¿р шаруашылыІта¦ы б¤к¿л ег¿с кЅлем¿н¿ґ
дыру. Онан ешб¿р зиян жо¦ына кЅз¿ жеткен соґ тЅрттен б¿р¿ е к п е ш Ѕ п т е р болып отыр
орыстардыґ бєр¿ е к к ¿ з д ¿ р д ¿ (З.АІышев, (±.Сер¿кбаев, ±астек.).
Жаяу Мўса.). ЕКПЕ 2 з а т. м е д. Àóðóäàí, ¿íäåòòåí
ЕККѕЗДѕР 2= е т. ѕндетке, ауру¦а Іарсы àëäûí àëà ñà²òàíäûðó ¤ø¿í åãó ¿ñ¿. СаІтандыру
дєр¿ сал¦ыздыру. Тўмау¦а Іарсы дєр¿ е к к ¿ з- е к п е л е р ¿ – жўІпалы аурулармен к¤ресуд¿ґ
д ¿ р д ¿ (Ауызек¿). Ѕте маґызды тєс¿л¿ (Семья тєрбиес¿). Сўрама
ЕККѕЗДѕРУ1 Екк¿зд¿р2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл зєремн¿ґ кеткен¿н, Келгенде дєр¿гер Егем деп
атауы. е к п е н ¿ (М.Жаманбалинов, Мен¿ґ ¿н¿м).
ЕККѕЗДѕРУ2 Екк¿зд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Отарлар¦а барамын, єрт¤рл¿ сырІатІа Іарсы
атауы. Шешек ауруынан саІтандыру ¤ш¿н шопан балаларына е к п е жасаймын («Мєдениет
балаґыз¦а е к к ¿ з д ¿ р у ¿ ґ ¿ з керек ед¿, – дед¿ жєне тўрмыс»). Дала кеґ¿п Іал¦андай Бєр¿ де кеґ
дєр¿гер («Лен. жас»).
тыныстап, Жазылды е к п е сал¦андай Ж¤рген
ЕККѕЗУ1 Екк¿з1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
арІа Іўрыстап (А.Шамкенов, Жайлау.).
ТазалыІ саІтау, ¤йлерд¿ майлату, баІша е к-
к ¿ з у деген сек¿лд¿ ўсаІ-т¤йек жўмыстары бар ЕКПЕБЎРША± з а т. Ѕ с. <лат. pisum sati-
(«±аз. єдеб.»). vum> БўршаІ тўІымдасына жататын дЅґгелек
ЕККѕЗУ2 Екк¿з2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. жем¿стер¿ бар баІшалыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. ≈ Е к-
≈ ѕндетке Іарсы ем е к к ¿ з у. п е б ў р ш а І саба¦ы.
ЕККѕШ с ы н. Егумен шў¦ылдан¦ан, со¦ан ЕКПЕЖОіЫШ±А з а т. Ѕ с. <лат. medi-
тЅселген (адам). Мєшинєс¿н жедел шаІыртІан cago sativa> БўршаІ тўІымдасына жататын
профессор СарыІўлов Іарбыз е к к ¿ ш тєу¿р ж¿г¿т малазыІтыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к т¤р¿. ≈ Е к п е
Оразбаевпен Іоштасып, чемодан, портфел¿н кЅте- ж о ґ ы ш І а н ы ґ г¤лдеу кезеґ¿.
р¿п, сыртІа шыІты (Т.Тоба¦абылов, Т¤с¿нсеґ ЕКПЕКТЕ= е т. с Ѕ й л. Етпеттеу. К¤тпеген
ед¿). жерден Іыздыґ ая¦ы тайып кетт¿ де, е к п е к т е п
ЕКПЕ1с ы н. ±олдан ег¿п Ѕс¿р¿лет¿н, ег¿лет¿н; кеп Іўлады (М.Гумеров, Јш к¤н).
таби¦и емес. Гауһар б¿р жа¦ы е к п е а¦ашІа ма- ЕКПЕКТЕТ= е т . с Ѕ й л. Етпеттету. ≈ Е к-
лын¦ан, ек¿нш¿ жа¦ында аласа жалаґ ¤йлер¿ п е к т е т ¿ п жатІызды.
бар Іаланы кЅрд¿ (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). ЕКПЕЛѕ с ы н. ±олдан ег¿лген екпе. Б¤г¿нде
±ўр¦аІшылыІ аудандарда мал азы¦ыныґ бер¿к Жапонияда Микимато баста¦ан пысыІтар
Іорын жасауда е к п е изенн¿ґ, Іўр¦аІшылыІІа жасанды е к п е л ¿ меруерт Ѕнд¿р¿с¿н Іол¦а алуда
тЅз¿мд¿ келет¿н беден¿ґ, изен мен бедеге ¤степ (С.±аша¦анов, ЫстыІ жа¦алау.).
ÅКПЕ-ЕКП¾ 180
Екпел¿ шЅп. а у ы л ш а р. ±олдан ег¿лген жатІан ¤лкен кЅп¿рд¿ґ т¤б¿не ўшІыр е к п ¿ н-
шЅп. Б¿зд¿ґ совхоздыґ тєж¿рибес¿ МойынІўм¦а м е н зулап таІай бергем. Кенет б¿р нєрсе
е к п е л ¿ ш Ѕ п т е р егуд¿ґ пайдасы зор екен¿н Іўла¦ымды тўндыра шатыр ет¿п жарылды
кЅрсетт¿ (К.Баялиев, Жер тынысы). Т¿пт¿ сол (З.Жєкенов, ±айта айналып). Жел е к п ¿ н ¿
маґдарда е к п е л ¿ ш Ѕ п егу м¤мк¿нд¿г¿ де бар бар¦ан сайын к¤шей¿п, толІын сарылы молая
(Ф.Оґ¦арсынова, Би¿кт¿к). Беде, ж¤гер¿ жєне т¤скен (Є.Сєрсенбаев, Капитан.). 2. К¤ш, тегеу-
басІа мал азы¦ы ¤ш¿н ег¿лген кЅлем¿ ¤ш мыґ р¿н. ±ызыл Армияныґ е к п ¿ н ¿ н е тЅтеп
гектарды алып жатІан е к п е л ¿ ш Ѕ п т е р бере алмай ы¦ысып бара жатып, осы жердег¿
жайІалып Ѕс¿п тўр («±азаІст. єйелер¿»). елд¿ шауып-тонап, баса-кЅктей Ѕтпек бол¦ан
ЕКПЕТОҐАЙ з а т. а у ы л ш а р. АшыІ (Н.Ґабдуллин, јм¿р к¤й¿). ОтрядІа Іала
грунтта а¦аштектес Ѕс¿мд¿ктер отыр¦ызыл¦ан кЅпш¿л¿г¿ с¤йс¿нсе де, Осиповтыґ е к п ¿ н ¿ н е
аумаІ. Е к п е т о ¦ а й д а ¦ылыми-зерттеу, тЅтеп бере алады деп бєр¿ б¿рдей сене Іой¦ан
мєдени-а¦арту, Ѕнд¿р¿ст¿к-тєж¿рибе жўмыстары жоІ (Ж.Арыстанов, Жалын.). 3. ±арІын.
ж¤рг¿з¿лед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Биология). КЅп¿рсеґ жўмаІ ис¿ анадайдан, Кеудеґд¿ жарып
ЕКПЕТТЕ= е т. с Ѕ й л. Етпетте. јм¿р¿ кетер єлдеІайдан. Е к п ¿ н ¿ ґ еш нєрсеге жол
бўндай ІорлыІты кЅрмеген басым бет¿мд¿ бере ме, јзендей г¤р-г¤р ет¿п аІІан сайдан (Јш
басып, боздап кроватІа е к п е т т е п Іўлай ¦асыр.). «Абай» операсынан кей¿нг¿ Ѕсу е к п ¿ н ¿
кетт¿м (А.Жўмад¿лдин, Сеґ.). Иес¿н¿ґ ¤н¿н Брусиловский мен ТЅлебаевтыґ 1945 жылы
арІалан¦ан сары Іўс д¤р с¿лк¿н¿п, жо¦арыдан ал¦аш рет мен Іой¦ан «Аманкелд¿» операсы
табан астына е к п е т т е й б¿р-аІ ытІы¦ан жал¦астыр¦аны белг¿л¿ (±.Байсей¿тов, ±ўштар
ед¿ (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). Е к п е т т е п кЅґ¿л). Жер ж¤г¿рген е к п ¿ н м е н алысІа кетей¿н
мылты¦ын ал¦а кезеп жатІан ±ойба¦аров бет- десе, к¤н тартып тўрады (А.Байтўрсынов,..
аузына жабысІан топыраІты алаІанымен сипап ОІу Іўралы). Дархан, сен¿ґ е к п ¿ н ¿ ґ тєу¿р
тастады («±аз. єдеб.»). ед¿ ¦ой, м¤мк¿н сен айтарсыґ? – деген сЅз
ЕКПЕТТЕУ с Ѕ й л. Екпетте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи- ж¿гер¿н Іайра¦андай, ол басын кЅтер¿п алды
мыл атауы. МылтыІпен дєл кЅздеу ¤ш¿н е к п е т- (Є.Єб¿шев, Сєуле.). 4. п о э т. Б¿р нєрсен¿ґ
т е у ¿ м ¿ з керек (±аз. єґг¿м.). єсер¿, буы, Іуаты. Ыбырай б¿р сєт шарасыздыІ­
ЕКПЕТѕМЕН ¤ с т. с Ѕ й л. Етпет¿нен. Ол Іа т¿релгендей болады. Тек той е к п ¿ н ¿
тЅсег¿нде е к п е т ¿ м е н т¤с¿п жатІан екен ¦ана кЅґ¿л¿н кЅтергендей (Ж.Молда¦алиев,
(±аз.єґг¿м.). Самал). Жырлау¦а жастыІ е к п ¿ н ¿ н, ±аламымды
ЕКПЕТѕНЕН ¤ с т. с Ѕ й л. Етпет¿нен. Бала алам Іолыма. јтед¿ солай кЅп к¤н¿м, ±ызы¦ым
жыламас ¤ш¿н оны б¿ресе е к п е т ¿ н е н, жастыІ жолына (Пернедег¿ термелер). Кейде
б¿ресе шалІасынан жатІызып отыру керек озып, кейде топтан ж¤рем кей¿н, АзыраІ шарша-
(Кел¿ншектер.). Ол ¤з¿лген сымды єлс¿н-єлс¿н сам да сыр бермейм¿н. Айдында жўлдызша
жал¦ап жатып, жаралы к¤й¿ сымныґ ек¿ ўшын аІІан жўрт лег¿нен Е к п ¿ н ¿ н жастыІ шаІтыґ
Іысып е к п е т ¿ н е н Іўла¦ан (Є.Сєрсенбаев, кЅргендейм¿н (Є.Фатихов, Мен¿ґ боса¦ам).
Жауынгер). Сонан соґ б¿раз ойІастап, єрл¿- 5. м у з. <лат. tempus> МузыкалыІ шы¦арманыґ
берл¿ ж¤рд¿ де, жайпаІтау б¿р жерге тоІтап, орындалу жылдамды¦ы, ІарІыны. МузыкалыІ
мўз¦а кеудес¿н тЅсей, е к п е т ¿ н е н жата Іалды шы¦арма мен оныґ жеке бЅл¿м¿н¿ґ е к п ¿ н ¿
(±.Толыбаев, јжеттер). єдетте итальянша атаумен белг¿ленед¿. Оныґ
Екпет¿нен т¤ст¿. Етпет¿нен т¤ст¿, басын нег¿зг¿ 3 т¤р¿ Іалыптасты: жєй е к п ¿ н, орташа
жерге Іарата Іўлады. Калмыковтыґ азаппен е к п ¿ н, жылдам е к п ¿ н (±ЎЭ). Е к п ¿ н шы¦арманыґ
Ѕлген¿н ест¿рткенде: – Не дейс¿ґ, не деп тўрсыґ! – сипатына, мазмўнына, орындаушыныґ кЅґ¿л к¤-
деп лейтенантІа тўра ўмтылып, омыраулап й¿не байланысты («Мєдениет жєне тўрмыс»).
келд¿ де, кЅз¿ шарасынан шы¦ып а-а-а деп ащы Екп¿нге басты. ±арІынын к¤шейт¿, æ¤ðiñií
дауыспен е к п е т ¿ н е н т ¤ с т ¿ (К.ТоІаев, òåçäåòòi. Поезд е к п ¿ н г е б а с т ы. Мўнша
ТасІын). нес¿не асы¦ады деп ойлаймын мен ¿ш¿мнен,
ЕКПЕШЫТЫР з а т. Ѕ с. <лат. lepidium sati- єґг¿мем¿з жєне жараса Іоймады. Дегенмен
vum> ОрамжапыраІ тўІымдасына жататын алыґ, алыґныґ астына алып отырып, жарым
б¿ржылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Е к п е ш ы т ы р кесе шарап ¿шк¿з¿п, б¿р самса жег¿зд¿м («±аз.
калий жєне кальций тўздарына бай, Іўрамында єдеб.»).
С витамин¿, каротин, иод, тем¿р бар (Ботаника.). Екп¿н¿ атІан оІтай. б е й н. Зымыра¦ан, зу-
Сєу¿р-мамырда ш¿лдеге дей¿н г¤лдейт¿н е к п е ла¦ан к¤шт¿ ІарІынмен. Е к п ¿ н ¿ аттарыныґ а т-
ш ы т ы р суыІІа тЅз¿мд¿, тез толысатын Ѕс¿м- І а н о І т а й, Келед¿ ки¿к, арІар, аґды Іырып
д¿к (±ЎЭ). (Р¤стем-Дастан).
ЕКПѕН1 з а т. 1. Белг¿л¿ б¿р к¤шт¿ґ пєрмен¿, Екп¿н¿ басылды. Бет¿ Іайтты, тойтарылды.
серп¿н¿. јзен арнасыныґ бел¿нен баса сўлап Ат ¤ст¿н¿ґ жел¿г¿ жаман екен, Іўрдасыныґ е к-
181 ÅÊϾ-ÅÊϾ
п ¿ н ¿ к¤н¿ б¤г¿нге дей¿н б а с ы л м а п т ы (О.Сєр- ЛогикалыІ екп¿н. л и н г в. Ой екп¿н¿. Б¿р
сенбаев, ЖаІсы. кЅз¿.). Ал¦ашында дабўр- ойды ек¿нш¿ ойдан ажырата б¿луге, л о г и к а л ы І
дўбыр Іуанысып Іалып ед¿, артынша е к п ¿ н- е к п ¿ н г е, та¦ы басІалар¦а кЅґ¿л аудару керек
д е р ¿ тез б а с ы л д ы (Є.Сараев, ТосІауыл). (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
Екп¿н¿н басты. Бет¿н Іайтарды, той- МузыкалыІ екп¿н. л и н г в. Јнд¿ екп¿н. ±а-
тарды. Командование т¤с ауа авиация мен артил- з¿рг¿ т¿лдерде м у з ы к а л ы І е к п ¿ н г е иелер:
лерияныґ к¤ш¿н топтастырып, дивизияныґ серб, литвиялыІ скандинавия т¿лдер¿ (Т¿л б¿л¿м¿
Іор¦аныс алІабында¦ы жаудыґ е к п ¿ н ¿ н б а- термин. сЅзд.).
с ы п т ы (Б.Момышўлы, Москва.). Ой екп¿н¿. Белг¿л¿ б¿р сЅзге (ма¦ына¦а) баса
Екп¿н¿ Іайтты. Бет¿ Іайтты, ІарІыны ба- кЅґ¿л аудару ¤ш¿н, осы сЅйлемдег¿ б¿р сЅзге басІа
сылды, тауы ша¦ылды. Жаутаґ-жаутаґ ет¿п сЅздерден ерекшелеп кЅрсетет¿н дауыс Ѕзгер¿с¿.
Омар мен Сєлменге кезек Іарай беред¿. Т¤г¿ Ой айІында латын сЅзге о й е к п ¿ н ¿ н т¤с¿р¿п,
жы¦ылып, е к п ¿ н ¿ І а й т ы п Іал¦ан сияІты о¦ан ерекше мєн бер¿п, мєнерл¿ ет¿п айту керек
(Б.Т¿легенов, АІІайнар). бол¦анда, кейде сЅйлемдег¿ сЅз ма¦ынасын дєлел-
Екп¿н¿ тау [үй] жыІІандай [жығарлық, деп аша т¤су ¤ш¿н Іолданылады (±аз¿рг¿ Іаз.
жарғандай, жығардай]. Аса к¤шт¿, тегеур¿н¿ т¿л¿). Ш.Есмўрзаев жолдас оны «б¿л¿м байлыІтан
мыІты. Кавказдан Іара бўлт шыІты аспан¦а, Іымбат» деп аударады. «БайлыІтан б¿л¿м Іым-
Т¤с¿ суыІ ІорІыныш байІасІан¦а, Еґсергенде бат» деп о й е к п ¿ н ¿ н «б¿л¿мге» т¤с¿рсе де, кел¿-
е к п ¿ н ¿ т а у ж ы І І а н д а й, Шы¦ар емес суге болар ед¿ (М.Єл¿мбаев, јрнект¿ сЅз.).
ешб¿р жан шайІасІан¦а (±аз. аІын.шы¦.). РитмикалыІ екп¿н. л и н г в. Ыр¦аІты
Шег¿ жоІ ±азаІстан табысыныґ, е к п ¿ н ¿ екп¿н. БасІаша айтІанда, ек¿ сЅз немесе б¿рнеше
ж е р ж а р ¦ а н д а й дабысыныґ, Салдыр¦ан сЅз б¿р-аІ екп¿нге ба¦ынып, Ѕзара б¿ркелк¿
Іўла шЅлге Т¤рксибт¿, Жетуге жолы жаІын акцентуациялыІ комплекс жасалады. Мўндай
алысыныґ (±аз.сов. халыІ єнд.). ±имылдары екп¿н фразалыІ немесе р и т м и к а л ы І е к п ¿ н
шалт, сЅздер¿ кесек-кесек, е к п ¿ н д е р ¿ ¤ й ж ы- деп аталады (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
¦ а р д а й (Н.±азыбеков, Бейтаныс). К¤н¿ б¤г¿нге Јнд¿ екп¿н. л и н г в. Дауыс єуен¿мен, ыр¦а-
дей¿н е к п ¿ н ¿ т а у ж ы ¦ а р л ы І ±алдекеґе ¦ымен ерекшеленет¿н сЅз екп¿н¿; музыкалыІ
Іызы¦а Іараймын деп, кеудемде Ѕз¿м Іастерлеп екп¿н. К¿с¿н¿ґ ойын мєнерлеп, єсерлеп жетк¿зе
келген Іайсыб¿р сез¿мдерд¿ Ѕз Іолыммен жар¦а алатын сЅйлемдерде кей уаІыт ¤ н д ¿ е к п ¿ н д ¿
итер¿п бара жатІанымды да ദармаппын де пайдалана аламыз (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
(Ў.Доспанбетов, ±ырда¦ы г¤л). Ыр¦аІты екп¿н. л и н г в. СЅз а¦ымында
ЕКПѕН2 з а т. <лат. tempus> 1. л и н г в. СЅз б¿р ыр¦аІты топты ек¿нш¿с¿нен айырып, топ
¿ш¿ндег¿ белг¿л¿ б¿р буынныґ сЅзд¿ґ басІа буында- ¿ш¿ндег¿ сЅздерд¿ґ басын б¿р¿кт¿р¿п, б¿р демге
рын б¿р¿кт¿руш¿ Іызмет алып, к¤шт¿, кЅтер¿ґк¿ ба¦ындырып тўратын екп¿н. Ы р ¦ а І т ы е к-
дауыспен айтылып, айІын ест¿лу¿. ±азаІ т¿л¿н- п ¿ н б¿р-б¿р¿мен синтаксист¿к Іатынаста тўр¦ан
дег¿ е к п ¿ н басІа т¤рк¿ т¿лдер¿ндег¿ е к п ¿ н тєр¿зд¿ б¿рден кЅп б¿рнеше сЅзд¿ґ жымдасып тўруын
сЅзд¿ґ кЅб¿не сы буынына т¤сед¿ (±аз¿рг¿ Іаз. Іамтамасыз етед¿ («Т¿лтаным»).
т¿л¿). ±азаІ т¿л¿ндег¿ е к п ¿ н орыс т¿л¿ндег¿дей ЭкспираторлыІ екп¿н. л и н г в. Леб¿зд¿ немесе
форма ажыратарлыІ, ма¦ына ажыратарлыІ динамикалыІ екп¿н. Леб¿зд¿ (динамикалыІ) ек-
Іызмет атІара алмайды (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). п¿нд¿ лингвистикалыІ єдебиеттерде э к с п и-
2. Белг¿л¿ б¿р сЅзд¿ґ мєн бер¿ле, кЅґ¿л аударыла ай- р а т о р л ы І е к п ¿ н деп те атайды (±аз¿рг¿
тылуы; дауыстыґ кЅтер¿ґк¿ шы¦уы. Дєрмен Іаз. т¿л¿).
сы сЅз¿н е к п ¿ н м е н даусын кЅтере айтты ЭмоциялыІ екп¿н. л и н г в. Жан д¤ниес¿не,
(А.Байтанаев, ±ансонар). Ол осы сЅзд¿ ерекше сез¿мге єсер ету ¤ш¿н эмоциялыІ ж¤к арІала¦ан
б¿р е к п ¿ н м е н айтты («Лен. жас»). Бўнда¦ы сЅзге т¤с¿р¿лет¿н дауыс к¤ш¿ немесе єуен Ѕзгер¿с¿.
«Іолыґ бер» деген сЅз ерекше е к п ¿ н м е н Шын мєн¿с¿нде алып ІарасаІ, Абайдыґ єн Ѕне-
оІылады («±азаІст. мў¦.»). р¿ндег¿, поэзиясында¦ы, аІыл-ойында¦ы э м о-
ДинамикалыІ екп¿н. л и н г в. Леб¿зд¿ ц и я л ы І е к п ¿ н о¦ан сырттан енген жат Ѕм¿рд¿ґ
екп¿н. Д и н а м и к а л ы І е к п ¿ н т¿л-т¿лде єр- сарыны емес (I. Омаров, Серп¿н).
т¤рл¿ болады: мысалы, орыс, а¦ылшын, нем¿с ЕКПѕНДЕ= е т. 1. Екп¿н¿н к¤шейту; ен-
т¿лдер¿ндег¿ д и н а м и к а л ы І е к п ¿ н француз телеу. Т¤нІатар аттан ыр¦ып т¤с¿п, к¤реґ
т¿л¿ндег¿ екп¿ннен к¤шт¿рек (Т¿л б¿л¿м¿ термин. бест¿н¿ Іаґтара салды да, е к п ¿ н д е й к¿р¿п
сЅзд¿г¿.). барды (М.Хасенов, Тўлпар.). Бўлар е к п ¿ н д е п
Леб¿зд¿ екп¿н. л и н г в. ФонациялыІ ауаныґ жеткенде Іызуы басылма¦ан ж¿г¿ттер ай¦ай-
ІарІындылы¦ымен ерекшеленет¿н сЅз екп¿н¿; дабырдан зор¦а тыйылып, бєр¿ жуандардыґ
динамикалыІ екп¿н. Т¿лдерд¿ґ кЅпш¿л¿г¿ л е б ¿ з д ¿ ауыздарына Іарасты (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿).
е к п ¿ н тобына жатады (±аз¿рг¿ ІазаІ т¿л¿). Е к п ¿ н д е п шапІан ек¿ ат, аспан¦а кЅтер¿л¿п,
ÅÊϾ-ÅÊϾ 182
Іарысып Іал¦ан ек¿ Іол, оныґ ўшында алда талай асулар, талай Ѕткелдер к¤т¿п
к¤нге жарІыра¦ан кезд¿к Іызыл Ѕртке жаІын­ тўр,– дед¿ ол даусын б¿рте-б¿рте е к п ¿ н д е-
дап Іалды (Т.Жарма¦амбетов, Сентябрь.). т ¿ п (Д.Исабеков, ±ара шаґыраІ). Сазекеґ
2. Күшею, қарқындау. Ту¦ан жерге жа­ домбырасын алды да, аз-кем шерт¿п отырып,
Іында¦ан сайын мєшинем¿зд¿ґ ж¤р¿с¿ е к п ¿ н- єдем¿ Іоґыр дауысымен е к п ¿ н д е т е
д е й т¤ст¿ (С.МўІанов, Саяхат.). 3. а у ы с. жырлай жЅнелд¿ (А.Бекбосынов, Ауылым).
Қарыштау, ал¦а ўмтылу.Єдебиетке сы 3. а у ы с. Ек¿ленд¿ру, қарқындату. Е к п ¿ н-
жылдары Іосыл¦ан жас аІындарымыздыґ д е т е соІІан д¤лей боранныґ ыз¦ар
¿ш¿нен е к п ¿ н д е п Ѕс¿п келе жатІан ланып тўр¦анына ек¿нш¿ к¤н (Є.Шєр¿-
аІындарымыздыґ б¿р¿ – Тайыр (Ґ.М¤с¿репов, пов, Партизан.).
Суреткер.). АІ ЖайыІтан Алтай¦а дей¿н, Алатау- Дауылдай екп¿ндетт¿. б е й н. ±арІынын к¤-
дан Ес¿лге дей¿н кЅс¿лген жазира алІапта шейтт¿, Іаһарланды, Іатты ш¤йл¿кт¿. Е к п ¿ н-
еґбек дабылы ¤дере е к п ¿ н д е п, Іатар Ѕскен д е т ¿ п д а у ы л д а й, К¤зг¿ Іара жауындай
биыл¦ы жылдыґ мєртебес¿ би¿к келед¿, ¤зд¿к (Батырлар жыры).
келед¿ (С.Хайдаров, Азамат). Ал, достарым, Åêï¿íäåòå ñ½éëåä¿. Àð²àëàíà, ºñåðëåíå
е к п ¿ н д е Бўл ІарІыннан Іалыспа. Жўмыста ñ½éëåä¿. Теґд¿кс¿з мал¦а кЅнбед¿к, – деп е к п ¿ н-
ж¤р¿п, айІайлап, ШаІырамын жарысІа! д е т е с Ѕ й л е г е н Махамбет неден ІаймыІсын?!
(Є.Есмамбетов, Жырлап Ѕт.). 4. а у ы с. Б¿р («Жас Алаш»).
нєрсеге єсерлене Іатты сЅйлеу; ек¿лену, арІалану. СоІІан желдей екп¿ндетт¿. б е й н. К¤шт¿ Іар-
– Сонымен, сЅз кезег¿, єн кезег¿ Г¤лдари¦а¦а! – Іынмен жасады, зор Іуатпен ¿стед¿. СЅйлейт¿н
деп е к п ¿ н д е п барып аяІтады (Т.Нўрма- с о І І а н ж е л д е й е к п ¿ н д е т ¿ п, ѕн¿ґ мен
¦амбетов, ±ош бол.). артыґыздан келд¿м жет¿п (Айтыс).
А¦ын судай екп¿ндед¿. Мейл¿нше тегеур¿нд¿ ЕКПѕНДЕТКѕЗ= е т. Екп¿н¿н к¤шейтт¿ру,
жылдамдату, ¤дей т¤с¿рту. ТарантасІа жеткен
ІарІындады. А ¦ ы н с у д а й е к п ¿ н д е п, Лай
пар атты е к п ¿ н д е т к ¿ з е желд¿р¿п, єн сал¦ан
жоІ суатым. Ауру да емес, сау да емес, ±ўрыды
топІа жаІында¦ан ша¦ымызда алдымыздан б¿р
єл-Іуатым (Абай, Тол. жин.).
салтатты бер¿ Іарай шоІыта тартты (С.МўІанов,
Екп¿ндей сЅйлед¿. а) ж а ¦ ы м с ы з. Дауысын
Есею жыл.). Алмаг¤л машинаны орнынан
кЅтере дауры¦а, ел¿ре сЅйлед¿. Шєґгерей оныґ баяу Іоз¦ады да, е к п ¿ н д е т к ¿ з е бастады
е к п ¿ н д е й с Ѕ й л е г е н ¿ н жаІтырмады (Б.Дєулетов, Парыз.).
(«Жўлдыз»). СабалаІ сары онан сайын ел¿р¿п, ЕКПѕНДЕТКѕЗУ Екп¿ндетк¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ
е к п ¿ н д е й сЅйлед¿ (С.Омаров, јм¿р.). є) ж а- Іимыл атауы. ≈ Е к п ¿ н д е т к ¿ з у керек.
¦ ы м д ы. Єсерлен¿п, арІаланып, бар ынтасымен ЕКПѕНДЕТУ Екп¿ндет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жанын салып сЅйлед¿. ТалІы¦а т¤с¿п отыр¦ан атауы. Оныґ сЅйлеп тўр¦анда Іолын шошайтып,
мєселе с¤т Ѕнд¿руд¿ґ жайы. Ал¦ашІы сЅз желп¿не е к п ¿ н д е т у ¿ – ¤йренш¿кт¿ єдет (Дала
Єм¿рхан¦а бер¿лген. Јлкен аудиторияныґ шў¦ыласы.).
алдына шыІІандай ол е к п ¿ н д е й с Ѕ й л е п ЕКПѕНДЕУ Екп¿нде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
тўр (М.Хасенов, ±айсар). атауы. 1. К¤шею, ІарІындай т¤су. Д¤р¿лдеп
ЕКПѕНДЕН= е т. Екп¿нн¿ґ к¤шейт¿лу¿, мотор даусы металл кеуде, Ўмтылып жо¦ары¦а
ІарІындалу, Іарышталу. ±ўрыш, болат е к п ¿ н д е у д е (А.ТоІма¦амбетов, Таґд. шы¦.).
к¤шт¿с¿н, Е к п ¿ н д е н г е н к¤шт¿ ¿с¿ґ. 2. а у ы с. Ел¿ру, ек¿лену, асІаІтау. Мўныґ
Жерд¿ алды ¤ст¿нд¿к, Жаудыґ сыртІы, ¿шк¿- ІанкЅзден¿п елеуреу¿, е к п ¿ н д е у ¿ жи¿леп
с¿н (Б.Майлин, Шы¦.). Талаптан, жас ж¿г¿ттер, кеткес¿н, Сєлима жатІан орнынан кеудес¿н
е к п ¿ н д е н ¿ п, Єн салып, Ѕлеґ айтсаґ ж¿герлен¿п. кЅтер¿п, тарІатыл¦ан шашын Іо¦амдады
ТолыІсып п¿с¿п тўр¦ан г¤лшешекке ЖолыІсын (К.Ахметбеков, АлІакЅл.). Керег¿ не е к п ¿ н д е у,
єр уаІытта мей¿рлен¿п (±аз.аІын.шы¦.). Мўндай асІаІ м¿нез, артыІ ой, Пер¿штем¿н, пєкп¿н деу,
тєс¿лде жазыл¦ан назымдарды оІы¦анда оІушы Сайтандардыґ салты ¦ой (Ж.Єбд¿рашев, Дала.).
терме, таІпаІ айтІандай желп¿н¿п, е к п ¿ н д е н ¿ п ЕКПѕНДѕ1 з а т. с о в е т. Кеґест¿к Іўрылыс
отырады («±аз. єдеб.»). тўсында еґбек ўжымдары, жўмысшы, еґбекш¿лер
ЕКПѕНДЕНУ Екп¿нден ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл арасында¦ы социалист¿к жарыстыґ жеґ¿м-
атауы. ≈ Єл-Іуаттыґ е к п ¿ н д е н у ¿. паздары. ОблысІа баратын е к п ¿ н д ¿ л е р клуб
ЕКПѕНДЕТ= е т. 1. Екп¿н¿н күшейту, жанында ¤лкен автомобильге м¿н¿п жатты
екп¿н¿н арттыру. ЖанІыз сЅз¿н ал- (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). ±ара¦анды проле-
¦аш Іўла¦ы шал¦ан, ек¿нш¿ Іоршаулы т¤йен¿ тариаты, оныґ алдыґ¦ы Іатарда¦ы е к п ¿ н д ¿ л е р ¿
жаяу жетелеп келе жатІан, тоста¦ан бетт¿, жар с¤й¿кт¿ театрыныґ орасан табыстарын ба¦алай
кеуде єйел б¿рдеґеден Іўр Іалардай ая¦ын б¿лед¿ (С.Ерубаев, Мен¿ґ Іўрдас.). Еґбег¿мен
¿лгер¿ Іарай е к п ¿ н д е т е басты, бўл – Ѕз¿н¿ґ бєйге ал¦ан, Ел танысын к¤шт¿ ерлер! Д¤р¿лдет!
кел¿н¿ Назым (А.Ханкелдин, ±аратор¦ай). ±айнат! ±имылда! Е к п ¿ н д ¿ л е р! ѕскерлер!
2. а у ы с. Даусын күшейту, зорайту. Єл¿ (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
183 ÅÊϾ-ÅÊϾ
Екп¿нд¿ бригада. с о в е т. Кеґест¿к Ѕк¿мет¿ тў- достым, е к п ¿ н д ¿ боп ¿с ¿стел¿к, Екп¿нд¿ бўдан да
сында¦ы барлыІ жа¦ынан – жоспар мен м¿ндетте- б¿з к¤штейл¿к, Ег¿нд¿ дєл кез¿нде жаІсы жинап,
мен¿ орындауда, техниканы жете меґгеруде, Жўмыстыґ сапасы ¤ш¿н к¤ресел¿к (Айтыс).
Ѕнд¿р¿ст¿к еґбек тєрт¿б¿н саІтауда – алдыґ¦ы РаІым колхоз¦а к¿рмей ¤й¿нде намаз оІып, бар
Іатарлы бригада. Јндеу еґбекш¿лерд¿ социалис- кєс¿б¿ Ѕсек айтып кЅр¿п ед¿, аштан Ѕлуге жаны
т¿к жарысты жандандыра т¤суге, барлыІ жўмыс- шы¦ып бара жатІан соґ, жалынып-жалпайып
шылар мен инженер-техник Іызметкерлер¿н ж¤р¿п, колхоз¦а к¿р¿п, е к п ¿ н д ¿ болып ж¤р
е к п ¿ н д ¿ б р и г а д а л а р Іатарына тарту¦а (Е.Бекенов, Дала Іоґырауы).
шаІырды (±СЭ). Екп¿нд¿ аІ су. ж е р г. Тау суы. ±ара судан
Еґбек екп¿нд¿с¿. с о в е т. Социалист¿к жарыс гЅр¿ е к п ¿ н д ¿ а І с у тез а¦ады (±азақ т¿л¿.
нєтижес¿нде ІарІынды еґбег¿ мен жоспарды аймаІ сЅзд¿г¿).
мерз¿м¿нен бўрын немесе арты¦ымен орында¦аны Екп¿нд¿ Іўрылыс. с о в е т. Тез ІарІынмен салы-
¤ш¿н бер¿лет¿н Іўрметт¿ атаІ. Ал облыс натын Іўрылыс. Су Іўбырын тарту е к п ¿ н д ¿
бойынша е ґ б е к е к п ¿ н д ¿ с ¿ Іўрметт¿ ата¦ын І ў р ы л ы с деп жарияланды (К.Єм¿ров, јшп.
ал¦ан комсомолецтер мен жастардыґ саны жўлдыз.).
24 мыґ¦а жетт¿ (Т.Бей¿сІўлов, Єкелер.). Жас Екп¿нд¿ м¿ндеттеме. с о в е т. Социалист¿к
шопандар жа¦ы та¦ы да ¤лкен ІуанышІа кенелд¿. Іўрылыс ж¤йес¿нде жо¦ары нєтижеге ІысІа
А¦ысбай, Шєркен, Тўрарбек ¤шеу¿не е ґ б е к т ¿ ґ мерз¿мде жетк¿зу жоспарлан¦ан м¿ндеттеме.
е к п ¿ н д ¿ с ¿ ата¦ы бер¿лд¿ (А.Бекбосынов, ЖиналысІа ІатысІан кЅпш¿л¿к бЅгетт¿ салуды
Ауылым). ¤ш айда толыІ б¿т¿р¿п шы¦амыз деп, е к ¿ п ¿ н д ¿
ЕКПѕНДѕ2 с ы н. 1. Екп¿н¿ к¤шт¿, ІарІынды. м ¿ н д е т т е м е Іабылдады (Ш.Байбатшаев,
±апырыІ ыстыІ мєшинен¿ґ е к п ¿ н д ¿ ж¤р¿с¿ бў- Бел-белестер).
ларды шаршатты б¿лем, ¤нс¿з отыр¦ан ек¿ ж¿г¿т Тау суындай екп¿нд¿. б е й н. ±арІыны, Іуа-
ты к¤шт¿, асау. СЅз¿ т а у с у ы н д а й е к п ¿ н д ¿
аздан соґ Ѕз-Ѕз¿ єлденелерд¿ ойлап отыр¦ан
(Ґ.Мўстафин, Таґд. шы¦.).
Іалпын бўзып, б¿р-б¿р¿не Іарасты (Дала Іыран-
Екп¿нд¿ буын. л и н г в. Екп¿н т¤скен буын.
дары). Алдынан ескен е к п ¿ н д ¿ жел дєл Іў-
Е к п ¿ н д ¿ б у ы н басІа буындардан Ѕз¿н¿ґ
лаІтыґ т¤б¿нен суылдап со¦ып бетке ўрады
к¤шт¿ айтылатынды¦ымен, созылыґІылы¦ымен
(Б.Т¿легенов, АІІайнар). Тер¿ст¿ктен соІІан
айрыІшаланады ( ±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
е к п ¿ н д ¿ салІын жел сўр бўлттарды оґт¤ст¿кке ЕКПѕНДѕЛЕУ с ы н. Екп¿н¿ к¤шт¿рек; Іар-
Іарай жЅґк¿т¿п жатыр (Є.КЅш¿мов, ±арт аґшы.). Іындылау. Директордыґ кабинет¿не мектепт¿ґ
2. а у ы с. Жылдам, тез. Ыл¦ал мол жерде мик- шаруашылыІ ¿с¿н басІарушы Сєйбек Іарт к¿р¿п
робиологиялыІ процестерд¿ґ е к п ¿ н д ¿ ж¤ре- келд¿. Ж¤р¿с¿ е к п ¿ н д ¿ л е у (Б.СоІпаІбаев,
т¿н¿ белг¿л¿ (Н.ШоІанов, Ег¿н Ѕн¿м¿). 3. а у ы с. Жекпе-жек). Сєл¿мн¿ґ е к п ¿ н д ¿ л е у ¤нмен
КЅтер¿ґк¿, ж¿герл¿; пафосІа толы. Мысалы, шырІа¦ан єн¿н ест¿п, бєр¿ тына Іалды (Аяулы
Балбырауын к¤й¿н алайыІ немесе ±ўрман¦азы- жандар).
ныґ кЅптеген е к п ¿ н д ¿ к¤йлер¿н еске т¤с¿рел¿к ЕКПѕНДѕЛѕК1 з а т. 1. Екп¿нд¿ болушылыІ,
(ѕ.Омаров, Серп¿н). ТЅбеменен Ѕтт¿ зуылдап, ІарІындылыІ; пєрменд¿л¿к. Бўныґ да [Ангара]
е к п ¿ н д ¿ єн¿ еґсер¿п, ЖапыраІтар Іалды жалпаІты¦ы мен е к п ¿ н д ¿ л ¿ г ¿ Ерт¿ске
шуылдап, АІ Іайыґ ¤нс¿з теґсел¿п (М.Айтхожина, таласарлыІ (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
±арагЅзайым). Д¿р¿лдеген ыр¦аІ нєз¿к са¦ыныш Сол ¤ш¿н де оныґ аІындыІ темперамент¿ мен
ўйытІан єсер¿мен толІындай жЅнел¿п, дем- е к п ¿ н д ¿ л ¿ г ¿ ерекше кЅр¿нет¿н (Є.Тєж¿баев,
тыныстыґ ¤з¿ле шыІІан леб¿мен сєл-пєл баяу- јм¿р.). Сы кезде ѕлияс жаз¦ан «Дала»
лап тЅмендеп кетед¿ де, ¿ле е к п ¿ н д ¿ серп¿нмен атты поэмада т¤р жа¦ынан т¤йдект¿к, е к п ¿ н-
та¦ы да аспандайды (С.Сматаев, АІжелеґ). Ел д ¿ л ¿ к бар (С.МўІанов, јсу жол.). 2. с о в е т.
эпосыныґ еск¿ образдары мен ІаһармандыІ Екп¿нд¿ адам¦а тєн Іасиет; озаттыІ. Еґбек-
пафосы оныґ Ѕлеґдер¿н¿ґ интонациялыІ ¤н¿мен, пенен ерк¿ндеп, Жет¿лд¿к Іой тойым¦а. Е к-
е к п ¿ н д ¿ Іўрылымымен б¿рге а¦ып, азаматтыІ п ¿ н д ¿ л ¿ к атты аІтау, Ж¤рген нєрсе ойымда
поэзияныґ арнасын Іўяды (С.Мєуленов, Јр- (Є.Есмамбетов, Жырлап Ѕт.).
кер). 4. а у ы с. с о в е т. Алдыґ¦ы Іатарлы, озат, ЕКПѕНДѕЛѕК2 з а т. л и н г в. Екп¿нге ие болу-
озыІ. Коммунист¿к Жастар ода¦ы Іай жўмыста шылыІ, екп¿н т¤скенд¿к. Буынныґ е к п ¿ н д ¿ л ¿-
болса да Ѕз¿н¿ґ кЅмег¿н кЅрсетет¿н, Ѕз¿н¿ґ г ¿ – оныґ басІа буындардан ерекшел¿г¿ болып
инициативасын, бастамасын кЅрсетет¿н е к п ¿ н д ¿ табылады («Т¿лтаным»).
топ болу¦а ти¿с (Ш. јтепов, Ґани.). Еґбек Ѕн¿м¿ б¿з- ЕКПѕНДѕРЕК с ы н. Екп¿н¿ к¤шт¿рек,
д¿ґ ІарІынымыз¦а байланысты, жолдастар, – ІаттыраІ. Жалшылардыґ ўйымы Талмай ¿ске
деп бастады е к п ¿ н д ¿ жўмысшы ±абдолова к¿р¿ст¿. Кешег¿ сылбыр ж¿г¿ттер Е к п ¿ н д ¿ р е к
Хадиша сЅз¿н бєр¿не арнап, Би¦айша¦а да Іарап ж¤р¿ст¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). Жолдастар-ау,
Іойды (±.±ўрман¦алиев, Атырау ару). Кел бўл кект¿ Ѕл¿м ж¤рекке у, Е к п ¿ н д ¿ р е к т¿зе
ÅКϾ-ÅÊѾ 184
Іосып кект¿ жу! «ШоІ, шоІ» деген жаудыґ ¤н¿ («Жўлдыз»). // јктем, ¤стем, басым, астам.
Іўрсын, КЅкке жетс¿н б¿зд¿ґ т¿ккен Іызыл ту Оспан ўршыІтай ¤й¿р¿л¿п, ¿шк¿ толІын єсер¿мен
(С.Сейфуллин, јлеґд.). Аманды¦ы е к п ¿ н д ¿- е к с ¿ м сЅйлед¿ (С.Омаров, ±ызыл арай).
р е к К¤ндег¿дей сЅз¿ де. Б¤г¿н бет¿ кЅкш¿лд¿рек Екс¿м жел. Екп¿нд¿, ІарІынды жел; Ѕкпек.
±ызарыґІы кЅз¿ де (С.ДЅнентаев, Шы¦.). Ба¦ана ертеґг¿л¿к е к с ¿ м ж е л тўрып ед¿, сонан
ЕКПѕН-КЈШ з а т. Екп¿н мен к¤ш. Е к п ¿ н- ба, ¤ґг¿рд¿ґ аузы аздап опырылып Іалыпты
к ¤ ш ¿ асау та¦ы тўлпардай, Серп¿нд¿с¿ тас т¤- («±аз. єдеб.»). Тер¿скей беттен е к с ¿ м ескен
лект¿ сарІындай (С.Сейфуллин, јлеґд.). салІын ж е л дембе-дем к¤шей¿п барады
ЕКПѕН-ЛЕП з а т. Екп¿н мен леп. Ал ек¿нш¿ (С.Омаров, К¤ншуаІ).
топ кЅтер¿ґк¿ е к п ¿ н-л е п п е н, асІаІ пафоспен, ЕКСѕМДЕ= е т. 1. Екп¿ндеу, ІарІындау; ¤дей
Іызу Іўлшыныспен жазыл¦ан «рухты кЅтерет¿н, т¤су, Ѕршелену. Адамныґ иег¿ саІ-саІ со¦ады;
ж¿герленд¿рет¿н» маІала, материалдан тўрады д¿рдектеп, ащы мўґын онан сайын ¤деткендей.
(«Лен.жас»). Жел е к с ¿ м д е п ўлиды (Ґ.Сыланов, ДЅґ асІан).
ЕКПѕН-САРЫН з а т. Екп¿н мен сарын. Е к с ¿ м д е п ескен т¤нг¿ жел Сырдыґ суын
±ўла¦ыма Ес¿л Рузаев, Октябрь аудандарыныґ аІырын шайІайды (С.Омаров, Ж¤йр¿к кЅґ¿л).
сары алтындай ег¿н жайларындай ж¤з¿п бара ±арай кЅр! Пєле ш¿рк¿н... Ал жет¿п кЅр. Зымыра
жатІан дала кемелер¿н¿ґ е к п ¿ н-с а р ы н ы жа¦алауды шаґдатып бер! НЅсердей е к с ¿ м д е г е н
келед¿ (С.Сей¿тов, Жылдар). телегейге, Жазылды арІаларын аунатып жер
ЕКПѕНСѕЗ1 с ы н. Екп¿н¿ жоІ, ІарІынсыз. (±.Бекхожин, Шардара). 2. а у ы с. Астамсу,
П¿с¿п, толып тўр¦ан сары бўйра алІап е к п ¿ н- Ѕктемсу. Арыстан бўл жиналыста тым е к с ¿ м-
с ¿ з желге еркелей судырап, ер¿не ыр¦алады д е п, «барлыІ табыс мен¿ґ басшылы¦ымныґ
(Ж.Нєж¿меденов, АІ ша¦ыл). Жылы к¤нде е к- арІасында» дегенд¿ айтты («Лен. жас»). Мў­
п ¿ н с ¿ з жау¦ан Іар б¿рте-б¿рте асфальтты жауып, ¦ал¿мн¿ґ е к с ¿ м д е г е н сЅз¿ де ма¦ан арнала-
кЅшеге кЅрпе бола бастады (С.Мыґжасарова, тын ед¿ (С.Кенжеахметов, ±уырдаІ). 3. а у ы с.
Замандастар). Е к п ¿ н с ¿ з ерегесте ер туар ма, КЅтер¿ле, Іыза сЅйлеу; ек¿лену, ½зеуреу. Содан
КЅтерген тауды жердей ел болмаса (Т.Жароков, к¿рп¿ктер¿ та¦ы айІасты, ІаттыраІ к¤лг¿с¿ келд¿
±ўмда¦ы дауыл). ме к¿м б¿лс¿н, б¿рдеґелерд¿ айтып, е к с ¿ м д е п
ЕКПѕНСѕЗ2 с ы н. л и н г в. Екп¿н т¤спеген, Іалып ед¿, кЅк¿рект¿ сырылдатІан б¿р тосІауыл
сЅз а¦ымында ерекшеленбеген (дыбыс, буын, сЅз). лыІсып кел¿п, тынысын к¿лт тежеп, к¿д¿р¿п
Е к п ¿ н с ¿ з буындар єрІашан єлс¿з айтылып, Іалды (У.±ыдырханов, Таґ нўры).
кЅмеск¿ дыбысталады (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). ЕКСѕМДЕН= е т. Екп¿нделу, ІарІындалу,
Айтылуында екп¿н т¤спейт¿н дауыстылар – Ѕршелену. Єс¿ресе жыртылып таста¦ан жалпаІ
е к п ¿ н с ¿ з дауыстылар деп аталынады (Т¿л тЅскейд¿ґ ¤ст¿не келгенде ол Ѕршелене ойнаІтап,
б¿л¿м¿ термин. сЅзд¿г¿.). Іўм суыра шаґытып, е к с ¿ м д е н е со¦ады
ЕКСЕ с ы н. к Ѕ н е. Ересек, мосІал. «±ўдай (А.Нўрманов, АІІу.). Ек¿лене ескектеген обыр
б¿реу, кезек екеу» деген осы. Ал, Мўрат, берд¿ неме е к с ¿ м д е н е со¦ып, ¿лгер¿ ж¿бермейт¿н
±ўдай! Айырылып Іалсаґ Ѕз обалыґ Ѕз¿ґе. дегендей, єлс¿н-єлс¿н Ѕґмен¿ґнен кєд¿мг¿дей
Балам жас, ел¿м е к с е. Жас жасты¦ын ¿стесе кер¿ итеред¿ («Жўлдыз»).
кеш¿рерс¿ґдер, еркел¿г¿н кЅтерерс¿ґдер (Ґ.Мўс- ЕКСѕМДЕНУ Екс¿мден ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
тафин, КЅз кЅрген). атауы. ≈ СоІІан желд¿ґ е к с ¿ м д е н у ¿.
ЕКСЕ с û í. ж е р г. Кенде, зєру, 좲òàæ. ЕКСѕМДЕУ Екс¿мде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Б¿зд¿ґ ауыл мал мен жерге е к с е е м е с (±азақ атауы. ≈ Желд¿ґ е к с ¿ м д е у ¿.
т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ЕКСѕМДѕ с ы н. Екп¿нд¿, ІарІынды.
ЕКСУ Екс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Бўл Екс¿мд¿ жел. ñ ½ é ë. Екс¿м жел. ЫсІыр¦ан
оныґ берсе екен деп е к с у ¿ (Ауызек¿). е к ñ ¿ м д ¿ ж е л арби¦ан Іу ІаґбаІты домалатып,
ЕКСѕ= е т. Елту, дємелену; емексу, үм¿т еск¿ апандар¦а сай-жырасына малша и¿р¿п, ты¦а
ету. ±иял жетег¿не ер¿п, б¿р т¤нде домбырашы т¤сед¿ (Б.Майлин, Шы¦.). ЫсІыр¦ан е к с ¿ м д ¿
кел¿ншек Іўралпы сымбатты ж¿г¿т боп шы¦а ж е л арби¦ан Іу ІаґбаІты домалатып, еск¿ апан-
келсем деп е к с ¿ д ¿ (К.Ахметбеков, Сый орамал). дар¦а, сай-жырасына малша и¿р¿п ты¦а т¤сед¿
Жастағы алған үлг¿ жойылмайды, Таңбадай (Б.Майлин, Шы¦.).
таптап ұрып салған мысқа. Е к с и м ¿ н ескерер ЕКСѕМ-ЕКСѕМ ¤ с т. јктем-Ѕктем, ¤стем-
деп айтқанымды, Болмаса ойларыңда ақыл ¤стем. Е к с ¿ м-е к с ¿ м сЅйлеген, Елдег¿ б¿зд¿
қысқа (Т.ѕзт¿леуов, Шығ.) билеген, Ал¦ырт, албырт кейб¿р¿ јлер жер¿н
ЕКСѕМ з а т. Екп¿н, ІарІын; Ѕктемд¿к, б¿лмеген (±.±уанышбаев, Шаншар.). Шал «еск¿
ІызбалыІ. Сўлтанмахмўт орнынан атып тўрып, сираІ» шылымыныґ кЅк т¤т¿н¿н ўйысІан жирен
оІи жЅнелд¿. Јн¿нде ерекше е к с ¿ м бар мўртыныґ арасынан бўрІылдатып, е к с ¿ м-е к-
(Д.Єб¿лев, Арман.). Б¿р нєрсен¿ґ е к с ¿ м ¿ с ¿ м сЅйлейд¿ (С.Омаров, јм¿р тынысы).
тигендей ес¿п сЅйлеп тўр¦ан алпамсадай ж¿г¿т ЕКСѕТ= е т. Ел¿рту, емекс¿ту, дємеленд¿ру.
демде басылып, Іаба¦ы т¤с¿п, томсарып Іалды Соныґ Ѕз¿ бў¦ан єлдеб¿р жўмбаІ сыр таста¦андай
185 ÅÊѾ-ÅÊØÅ
бала жанын теб¿рент¿п, е к с ¿ т ¿ п, ¤й¿р¿п єкетед¿ б¿ткен т¤ймедей Іара меґ¿н жўлІылап, ойланып
(К.Ахметбеков, Сый орамал). отыр (З.Шашкин, Сен¿м). Шегебай шайды б¿р-
ЕКСѕТУ Екс¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ек¿ ўрттап Іойып, ой¦а шомды. Б¿р нєрсен¿
≈ Бала жанын е к с ¿ т ó. кЅґ¿л¿нде Ѕлшеп, е к ш е п отыр¦ан сияІты
ЕКТѕР1= е т. ТўІым септ¿р¿п, Ѕс¿мд¿к Ѕс¿рту, (Б.Т¿легенов, КЅктем.). Ол Ѕз¿н¿ґ Ѕткен¿не кЅз
отыр¦ыздыру. ЖоґышІа тўІымын сатып ал- ж¿бер¿п жаІсысы мен жаманын саралап, ой
дырды да, кЅктем кел¿с¿мен ІысІы мал жайы- елег¿нен Ѕтк¿з¿п, е к ш е й д ¿ (±.Сал¦арин, Жа-
лымына апарып е к т ¿ р ¿ п тастады (С.Шай- ныґда ж¤р.). АтаІты режиссерлер мен єйг¿л¿
мерденов, Сыбыз¦ы). ТаІыр¦а а¦аш е к т ¿ р ¿ п, а¦а буын артистер Абай таІырыбы арІылы
Тотыдай Іўмды т¤леткен. Ал¦ысын айтты ел Ѕздер¿н¿ґ суреткерл¿к Іырларын керег¿нше
жетк¿з¿п, КЅсемге с¤йген ж¤ректен (Ж.Саин, е к ш е п алды («Жас Алаш»).
Таґд.шы¦.). Бая¦ыда б¿р бар жаІсылыІ Ѕз¿мнен Екшей кЅрсету. ж е р г. Мейл¿нше аныІ, дєл
артылмасын дейт¿н Іара ниетт¿, жауыз бай кЅрсету. Ауданымызда¦ы саяси-¤г¿т жўмы-
малайларына Іаншама бидай е к т ¿ р с е де, сыныґ нашар екенд¿г¿н е к ш е й к Ѕ р с е т к е н
жарытып Ѕн¿м ала алмапты (ј.Тўрманжанов, (±азақ т¿л¿ аймаІ сЅзд¿г¿).
Адам.). Екшеп алып тастау Саралап, тазартып
ЕКТѕР 2 = е т. м е д. â å ò. ±ан¦а ауру артыІ-кем¿н жою. Оныґ бєр¿н б¿р к¤нде е к-
талшыІтарын ж¿бер¿п, ¿ндеттен саІтандыру. ш е п а л ы п т а с т а у ¦ а Іол тимей жатыр
Жас сєбид¿ д¤ниеге келген соґ-аІ е к т ¿ р ¿ п (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
отыру керек («Мєдениет жєне тўрмыс»). ЕКШЕ2 з а т. ж е р г. Кимешек. ≈ Е к ш е Іиды.
Иттерд¿ Іўтыру ауруына Іарсы дер кез¿нде е к- (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
т ¿ р у Іажет, иттер мен малдар 8-12 ай¦а дей¿н ЕКШЕГѕШ з а т. т е х. Б¿р затты екшейт¿н
Іўтырумен ауырмайды (Аса жўІпалы ауру.). нєрсе, Іўрал. Сабан е к ш е г ¿ ш к е кел¿п
ЕКТѕРУ1 Ект¿р1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. т¤скен шЅп-шарды клавиштерд¿ґ арІалыІтары
Ег¿с айналасын Іоршай а¦аш е к т ¿ р у жўмысы жаІсылап Іопсытып с¿лкед¿ (Ауылшаруаш.
машина.). Ал соІІылайтын битер бастырыл¦ан
да Іол¦а алынды («Лен. жас»).
астыІ массасыныґ жылдамды¦ын баяулатып,
ЕКТѕРУ2 Ект¿р2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
оны сабан е к ш е г ¿ ш т ¿ ґ клавиштер¿не
Т¤йен¿ґ оба ¿ндет¿мен ауыр¦аны, одан Ѕлген¿
ба¦ыттап отырады (Ауылшаруаш. машина).
аныІталса, б¿рге бол¦ан т¤йелерд¿ оба ¿ндет¿не
ЕКШЕЛ= е т. 1. ѕр¿ктел¿ну, сўрыпталыну.
Іарсы вакцинамен е к т ¿ р у керек (М.Т¿леу¦а-
≈ Тарының е к ш е л у ¿ . 2. а у ы с. ТалІыдан
былов, Чума ауруы.). Ѕт¿п, таґдалып алыну. Журналда басыл¦ан
ЕКШЕ1= е т. 1. Дєн, жарма тєр¿зд¿ майда шы¦армалар єдетте жўртшылыІ талІысына
даІылдарды желп¿п, ¿р¿с¿н б¿р бЅлек, уа¦ын б¿р т¤с¿п, сарапІа салынып, е к ш е л ¿ п, сўрыпталып,
бЅлек шы¦ару (айыру). К¿ш¿рек Іап сєл толмай- жЅндел¿п, Ѕґдел¿п барып баспа¦а жетед¿
тын тарыны Іўда¦иымыз к¤р¿штей ет¿п аІтап, (С.Мєуленов, Јркер.). Бас Іосып аІылдасу
е к ш е д ¿ де, аузын кеґ т¿г¿п, ер¿мн¿ґ ¤ст¿не ¤ш¿н, т¤бегейл¿ т¤й¿нге кел¿ ¤ш¿н кЅп жинал¦ан
жаймалай салып, айылыммен тартып берд¿ жерде, кЅп тыґдайтын аудиторияда п¿к¿р¿
(Ґ.Орманов, Ж¤рек). – АІымаІ, єкем менен ¿р¿ктелген, е к ш е л г е н асылы ¦ана айтылуы
Ѕткен тыраш-ты. «Жеген¿м Іысы-жазы е к ш е- керек (К.±азыбаев, Дєу¿р аты).
г е н сЅк, Ырым¦а арпа талІан жеп кЅргем жоІ» ЕКШЕЛЕ= е т. МўІияттап екшеу, б¿р-
деп Ѕлеґ шы¦ар¦ан (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен). неше рет сўрыптан Ѕтк¿зу. Музыка сансыз
Кебег¿н ўшырып, талІанын тары да е к ш е п сапырылûстан Іўралады. Ж¤зден ж¤йр¿к, мыґ-
айырады. Сосын жарІырап тарыныґ жармасы нан тўлпар шыІІанда ек¿ ортада¦ы е к ш е-
Іалады («Лен. жас»). 2. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ ¿р¿ктеу, л е г е н бейнет кЅлденеґ ІўлаІІа таныс боп
саралау, талдау, сўрыптау. «КЅз кЅргенде» Іала барады (Т.Єл¿мІўлов, Сырлы наз). Ол
кЅргендер¿мд¿, бастан кешкендер¿мд¿ кЅрсетк¿м Іарама¦ында¦ы материалды е к ш е л е й келе,
келед¿. Олар т¿пт¿ кЅп екен, к¿тапІа сыймады. єуел¿ єл¿ толыІ меґгер¿п болма¦ан Жет¿су
Сонсоґ е к ш е п, ¿р¿ктеп алдым (Ґ.Мўстафин, Ѕлкес¿н та¦ы да барлап Іайтуды сол кезд¿ґ
КЅз кЅрген). ЖоІ олай емес, Молдеке. Елу белг¿л¿ саяхатшысы Петр Петрович Семеновке
адамды е к ш е п електен Ѕтк¿зед¿ деген ма¦ынада тапсырды (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
айтыл¦ан. ЖаІсы адам ж¿г¿т Іалпында Іалады ЕКШЕЛЕН= е т. 1. ТалІыдан Ѕтк¿з¿л¿п,
да, жамандар шалдар тобына Іосылып кетед¿ саралану, сўрыпталу. Кешег¿ кедейлер тобыныґ
(Є.ЖылІышиев, јм¿р жыры). КЅрсе де сан кеґес¿нде ер еґбег¿ е к ш е л е н ¿ п, к¿мн¿ґ к¿м
¦асырды Ерт¿с тыным таппа¦ан. ХалыІ е к- екенд¿г¿ кЅр¿нд¿ (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.).
ш е п асылды ЎрпаІтар¦а саІта¦ан (X. Тал¦аров, Рас, жи¦ан материалым б¿рталай, диплом т¤г¿л¿
Торы тайым). 3. а у ы с. Ой елег¿нен Ѕтк¿зу, б¿р диссертация¦а ж¤к бол¦андай. Алайда солар
аІыл¦а салу; салмаІтау. К¿с¿ сЅз¿н е к ш е м е й- єл¿ е к ш е л е н ¿ п, Іа¦аз бет¿не т¤скен жоІ
т ¿ н, аґІылдаІ Ерекеґ оґ жаІ танауыныґ ¤ст¿не (М.Сєрсекеев, Жет¿нш¿.). 2. ѕр¿ктелу, таґдалу.
ÅКØÅ-ÅÊØÅ 186
јт¿р¿к айтып оІу¦а т¤скен байдыґ балалары ЕКШЕНДѕ з а т. 1. Екшел¿п алын¦ан, ¿р¿к-
да Іуылды. Не керек е к ш е л е н ¿ п келед¿ тел¿п алын¦ан, сўрыпталып шыІІан нєрсе.
(Т.Дєуренбеков, Б¿з єл¿.). М¤й¿з Іара шаІшасын, насыбай шелег¿н, те-
ЕКШЕЛЕНУ Екшелен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл мек¿ уІала¦ан оІтауын, сыныІ сапты аяІша-
атауы; сўрыпталу. Стильд¿к жаґару, е к- да¦ы жаґа шыІІан Іылшаныґ аІ к¤л¿н
ш е л е н у процестер¿мен Іатар советт¿к ІазаІ е к ш е н д ¿ сал¦ан еск¿ табаІшаны б¿р жерге
ел¿н¿ґ жаґар¦ан Ѕм¿р¿н жырлайтын єндерд¿ґ жинады да, жерге тЅсеген кЅрпес¿не жантайды
таІырыбы да байи т¤ст¿ («Соц. ±аз.»). (М.Иманбаев, Жетк¿ншектер). 2. а у ы с.
ЕКШЕЛЕС= е т. ж е р г. Таласып-тартысу, ±орытынды, байлам, т¤й¿н. Сонымен: «М¿не,
талІы¦а салысу. «Шєд¿н¿ шайтан Іу¦ан шамасы ж¿г¿т болсаґ, ер болсаґ, осындай [Тар¦ындай]
бар екен» деп енд¿ б¿лсеґ е к ш е л е с п е! «Сєл бол» – деген е к ш е н д ¿ шы¦арады (С.Сейфуллин,
жерден сабырлы ерд¿ґ аты шы¦ар,– дегенд¿ Шы¦.). Сонымен, жолдастар, азаматтар! Кей¿нг¿
б¿лем¿с¿ґ,– сєт¿ т¤ссе» (Айтыс). Е к ш е л е с е сЅзд¿ґ е к ш е н д ¿ с ¿ сол. Б¿з бўл мейрамды Іалыґ
келе аны¦ы ашыл¦анда осы жерге жинал¦ан еґбекш¿ ІазаІ ел¿н¿ґ автономия мейрамы деп
жўмысшылар Ѕз¿нен-Ѕз¿ ўял¦андай болып, мейрамдап отырмыз (С.Сейфуллин, Шы¦.).
б¿рт¿ндеп ыдыраудыґ жолын Іарастыр¦ан се- «М¤шєйрада» б¿реу жасайтын баяндама, та¦ы
к¿лденд¿ (Б.Майлин, Шы¦.). б¿реулер айтатын е к ш е н д ¿ м¤лде болмайды
ЕКШЕЛЕСУ Екшелес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл (М.Єуезов, Индия очерк.).
атауы. ≈ Е к ш е л е с у ойында жоІ. ЕКШЕП-ЕЛЕ= е т. ѕр¿ктеу, талдау, саралау,
ЕКШЕЛЕТ= е т. ѕр¿ктету, сўрыптату, електен Ѕтк¿зу. – Тергеу аяІтал¦аннан кей¿н
екшету. Есентай бЅлмеде ерс¿л¿-Іарсылы ж¤р¿п, Ѕз ойыґды, Іорытындыґды е к ш е п-е л е п,
ойын е к ш е л е т е келе осы сєтт¿ пайдаланып т¤й¿ндеп б¿зге докладной жазып берес¿ґ, – дед¿
¤ш шал орындарынан тўра берд¿ (Т.Иманбеков, ол (Б.ТоІтаров, Тауда.).
Тўт а¦ашы.). ЕКШЕП-ЕЛЕТ= е т. ѕр¿ктету, талдату,
ЕКШЕЛЕТКѕЗ= е т. ѕр¿ктетê¿çу, сўрыптат- саралату, електен Ѕтк¿зу. АйтІан ўсыныстарды
²ûçу, екшету. Ал жастар жа¦ын Ѕз алдына е к- е к ш е п-е л е т ò ¿ (Ауызек¿).
ш е л е т к ¿ з ¿ п, Сыр бойыныґ даґІты даІылына ЕКШЕП-ЕЛЕТУ Екшеп-елету ет¿ст¿г¿н¿ґ
деген ерекше мол ынта-ыІылас танытты Іимыл атауы. ≈ јз ойын е к ш е п-е л е т у.
(Є.Ибрагимов, На¦ыз Іайнар). ЕКШЕП-ЕЛЕУ Екшеп-еле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕКШЕЛЕТКѕЗУ Екшелетк¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ атауы. ≈ ±орытынды п¿к¿рд¿ е к ш е п-е л е у.
Іимыл атауы. Орынды-орынсыз ўсыныстарды ЕКШЕС= е т. ѕр¿ктесу, сўрыптасу. ≈ К¤р¿шт¿
е к ш е л е т к ¿ з у арІылы пайдалысы Іаулы¦а Іосыла е к ш е с т ¿.
енет¿н сыґайда. Елеус¿з осылай т¤с¿не баста¦ан ЕКШЕСТѕР= е т. ѕр¿ктетт¿ру, сўрыптату.
(Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). ОІшауын е к ш е с т ¿ р с е ек¿ сЅзд¿ґ, ХалыІ б¿лед
ЕКШЕЛЕТУ Екшелет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл к¿мге беред «дурак» атын. «Јлкенд¿ ўлыІтамаІ
атауы. ≈ Алын¦ан жобаларды е к ш е л е т у. Іайда?» – депс¿з, Јлкенд¿ к¿с¿ ме ед¿ґ ўлыІ
ЕКШЕЛЕУ Екшеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. тўтІан (Айтыс).
Бўл ек¿ к¤нде кЅп Іа¦аз жазыл¦анымен е к ш е- ЕКШЕСТѕРУ Екшест¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
л е у г е келгенде айтыс ек¿ жаІта¦ы бес кезекпен атауы. ≈ ѽçäåð¿í å ê ø å ñ ò ¿ ð ó.
аяІталып ед¿ (Ґ.±айырбеков, Жел ІайыІ). ЕКШЕСУ Екшес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ЕКШЕЛУ Екшел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; Тарыны е к ш е с у г е кЅмектест¿ (Ауызек¿).
сўрыпталу, таґдалыну. Алайда бўл ІарсылыІ- ЕКШЕТ= е т. ѕр¿ктету, талдату, сўрыптату.
тыґ сипаты єуел бастан-аІ елеус¿з болмайды, Шабанбай ауыл¦а келген ¤г¿тш¿лерд¿ґ сЅз¿н ал-
Іайта оныґ Ѕз¿ не¦ўрлым мыІтап е к ш е л у г е дымен б¿р ест¿п алып, артынан Ѕз¿нше осы кЅп
Іаб¿летт¿ екен¿н танытады (К. Маркс,.. Капитал). оІыды-ау деген б¿реу¿не Іалай да е к ш е т ¿ п
ЭнциклопедиялыІ сЅзд¿к жасалудыґ алдын алатын (А.Ж¤н¿сов, јм¿р.).
ала ¿стелет¿н толып жатІан практикалыІ ўсаІ ЕКШЕТУ Екшет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
сЅзд¿ктер жасалып, олар Іалыптасып, е к ш е л у ¿ ≈ Алдын ала е к ш е т у.
керек («±аз. єдеб.»). ЕКШЕУ Екше ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ЕКШЕЛѕН= е т. с Ѕ й л. Екшелен. Ол [єдеби Роман композициясыныґ шашырандылы¦ы
м¿нез] – санда¦ан м¿нездерд¿ґ жиынты¦ы жєне мен басты кей¿пкерлерд¿ґ толысып жет¿спеу¿,
кей¿пкерд¿ґ Ѕз ортасына тєн, сол жа¦дай¦а материалдарды тал¦ампаздыІпен е к ш е у-
лайыІты, єбден е к ш е л ¿ н ¿ п алын¦ан м¿нез- д ¿ ґ жетк¿л¿кс¿зд¿г¿ автордыґ жанрды же-
дерд¿ґ с¿р¿нд¿с¿ (±. Жўмалиев, Єдеб. теор.). те игермегенд¿г¿н байІатады (С.±ирабаев,
ЕКШЕЛѕіКѕРЕ е т. Аздап екшелу, ¿р¿ктел¿ґ- Октябрь.). М¿нбеге шы¦а салысымен цифрларды
к¿реу. Бўл топ Ѕзгелерден гЅр¿ е к ш е л ¿ ґ к ¿ р е п, т¿зе жЅнелд¿. Ешб¿р талдау, е к ш е у, о¦ан
артІа таман сыр¦ып шы¦ып тўр¦ан топ ед¿ жан б¿т¿р¿п, ой айту деген жоІ (К.±азыбаев,
(М.Єуезов, ±илы заман). Дєу¿р).
187 ÅÊØÅ-Åʾ
ЕКШЕУѕШ з а т. т е х. Сусымалы заттарды к ¿ алатын ед¿м-ау! (Ж.Єбд¿рашев, Таңд.).
Іоз¦алмайтын тор кЅзден немесе електен Ѕтк¿зу Жас Іанатыґ Іатаяр да бек¿нер, јз¿ґ
арІылы механикалыІ єд¿спен сўрыптау¦а ар- болып батыл Іара бет¿не ел, Еґбекш¿л бол,
нал¦ан Іўрыл¦ы. Е к ш е у ¿ ш дєнд¿, т¤йнект¿ ер¿ншект¿к жараспас, Дєптер¿ґе жоламасын
жем¿стерд¿, кЅм¿рд¿, кентасты, ІиыршыІтасты е к ¿ л е р (С.Сматаев, Алау).
ажырату¦а, сондай-аІ, ыл¦алды Ѕн¿мдерд¿ АйтІаны [бўйры¦ы, єм¿р¿] ек¿ болмады.
Іўр¦ату (сор¦ыту) ¤ш¿н Іолданылады (±ЎЭ). Деген¿ болып тўрды, єм¿р¿ м¤лт¿кс¿з орындалды.
Е к ш е у ¿ ш байытыл¦ан кЅм¿р, жуыл¦ан руда А й т І а н ы е к ¿ б о л м а д ы, Бай меґгер¿п ал-
т.б. заттарды судан арылту, уаІтау, сорттау мады, Ойла¦андай сырт етт¿, КЅтер¿л¿п ал¦ан соґ,
заводтары мен кен байыту фабрикаларында К¤ш-ж¿гер даяр бол¦ан соґ, Ўлы жоспар жарІ
Іолданылады (±СЭ). етт¿ (И.БайзаІов, ±ўралай.). Єрине, ханныґ
ЕКѕ с а н. 1. Б¿р мен ¤шт¿ґ арасында¦ы есепт¿к є м ¿ р ¿ е к ¿ б о л м а й д ы (±аз. ертег.).
сан; б¿р мен б¿рд¿ґ Іосындысы. јз¿н¿ґ «Нег¿здер» АйтІанын [Ѕт¿н¿ш¿н, сЅз¿н, бўйры¦ын, єм¿-
к¿табын кемелденд¿ру» аты еґбег¿нде ол бес¿н- р¿н, жарлы¦ын, деген¿н] ек¿ етпед¿ [Іылмады].
ш¿ постулатты дєлелдеу ¤ш¿н жабыІ т¤рде мына- Деген¿н ¿стед¿, айтІанын м¤лт¿кс¿з орындады.
дай ўй¦арым¦а с¤йенед¿: егер ек¿ т¤зу ¤ш¿нш¿ б¿р – Ек¿нш¿ шартым: Ерк¿ґ¿з менде болады. А й т-
т¤зумен ІиылысІанда осы т¤зулер арасында¦ы І а н ы м д ы е к ¿ е т п е й с ¿ з, – дед¿ Долан
айІыш бўрыштар теґ болса, ол е к ¿ т¤зуд¿ (А.Хангелдин, јткен к¤н.). Єкес¿н¿ґ ма¦ан деген
басІа б¿р т¤зу Іи¦анда да жа¦дай осылай шынайы ыІыласын ദарды ма єлде басІа себеб¿
болады (А.КЅбесов, Математика). Бўрышта¦ы болды ма, оныґ Ѕ т ¿ н ¿ ш т е р ¿ н е к ¿ е т п е й
кєрнезд¿ нар пешт¿ґ Іуысында Іаз мойын жез к¤йсандыІта да, домбырада да ойнап Ѕнер¿н
шєуг¿м; пешт¿ґ алдында ¤лкен жез шылапшын. кЅрсетт¿ (“±аз. єдеб.”). ±аз¿р колхоздыґ барша
ТЅрдег¿ кЅлденеґ сырыІта Іызылала тек жай- адамы Са¦идолла а¦айдыґ с Ѕ з ¿ н е к ¿ е т п е й-
намаз, е к ¿ с¤лг¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Осы д ¿ (Шопан сер¿г¿). – Бар, ўйыІта. Жўрттыґ
е к ¿ єскердег¿ патша Ѕк¿мет¿н¿ґ жўмысы Іа- ая¦ын тыя алмассыґ, – дед¿. Бала ж¿г¿т б ў й р ы
заІты єбден ба¦ындырып алып, ІазаІты кЅп¿р І т ы е к ¿ е т п е д ¿ (X.Есенжанов, КЅп жыл.).
Іылып Азия¦а аттау болды. ±азаІтыґ амалы АІан оныґ а й т І а н ы н е к ¿ І ы л м а й,
таптайын деп тўр¦ан патша Ѕк¿мет¿нен Іўтылу бўлжытпай орындайды (З.Шашкин, Тем¿ртау).
болды (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). 2. Белг¿л¿ б¿р Жанын саІтау ¤ш¿н кЅтер¿л¿сш¿лер жа¦ына
сЅздермен т¿ркес¿п кел¿п мЅлшер, Ѕлшем, шама шыІІан хан бўл а й т І а н д а р ы н да е к ¿
мєн¿н беред¿. Сем¿з екен. Ўлпа Іазысы е к ¿ ел¿! – е т е а л м а с ед¿ (“Егемен ±азаІстан”).
дест¿ єрк¿мдер (С.МўІанов, Øûғ.). – Жазасы – Аузынан ек¿ ел¿ тастамады. Ыл¦и айтып
е к ¿ ауыз єн, ендеше! – дед¿ К¤лия (Ша¦ын ж¤рд¿, ¤нем¿ еске алды. Бўл Ѕлеґдер сол маґай-
пьеса). Сєукеле тЅбес¿н¿ґ би¿кт¿г¿ е к ¿ с¤йем, да¦ы бозбалалардыґ а у з ы н а н е к ¿ е л ¿
кейде одан да би¿к болады (С.±асиманов, т а с т а м а й т ы н таспи¦ы ед¿ (С.Торай¦ыров,
Қаз. қолөнерї). 3. Жўп, Іос; пар. ±азаІт¿к¿нен Шы¦. жин.).
латын єрп¿н¿ґ артыІшылы¦ын кЅрсету Биен¿ґ ек¿ сауымы. э т н. х а л. ө л ш е м .
¤ш¿н латыншылдар Іит етсе айырпылан, Биен¿ґ ек¿ сауылатын мерз¿м¿.Бєр¿м¿з б¿р-б¿р
аптамабел мен ІазаІтыґ е к ¿ аяІты арбасын атты бол¦анша, б и е н ¿ ґ е к ¿ с а у ы м ы Ѕткен
салыстырады (М.Дулатов, Шы¦.). БўрІандансаґ шы¦ар (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
мўз жаудыр, Мўздай тем¿р Іўрсандыр. Кел, Бўл [ол, осы, сол] ек¿ арада. Белг¿л¿ б¿р
кел, бўлт, кел бўлт! Е к ¿ енеге тел бўлт! уаІыт аралы¦ында, мЅлшерл¿ мерз¿мде. Б ў л е к ¿
(С.Сейфуллин, Шы¦.). ±иыІтанып ай туды, а р а д а ол да Алматы¦а мектеп оІушыларыныґ
Тєтт¿ сырлар айтылды. Е к ¿ ¦ашыІ елт¿д¿ – дєст¤рл¿ облыстыІ спартакиадасына баратын
Ўмытты ¤йге Іайтуды (М.Єл¿мбаев, Шы¦.). болып Іалды (Б.СоІпаІбаев, јз¿м тур.). О л
Аталатын ±ыземшек, Е к ¿ шоІы Іаз-Іатар. е к ¿ а р а д а шаґдатІан Іўйындай бўрІыратып,
Алабыннан г¤л терсек, Адыры сыр тыґдатар еґгезердей б¿р єйел ¤йге сЅйлеп к¿рд¿ (Б.Майлин,
(Н.КЅбенов, Дала). 4. п е д. ОІушылардыґ б¿л¿м¿не Шы¦.). Єлде о с ы е к ¿ а р а д а та¦ы б¿р оІи¦а
Іойылатын еґ тЅменг¿ ба¦а, балл. Сондай-аІ боп Іалды ма екен? (Ж.Т¿леков, Жар.). С о л
кафедра жетекш¿с¿ б¿зден тыґдаушылар¦а «е к ¿» е к ¿ а р а д а Іару-жараІты, ед¿реґдеген бес-
деген ба¦а Іоймау¦а талап етт¿. Я¦ни е к ¿ Іою¦а алты атты к¿с¿ Іора¦а к¿р¿п келд¿ (С.Сейфуллин,
болмайтын тыґдаушылар¦а жататындар – Тар жол.).
жо¦ары лауазымдылардыґ балалары, ¿н¿лер¿, Б¿рд¿ ек¿ етт¿. Рет¿н тапты, ўІсатты.
та¦ы басІалар («Жас Алаш»). ОІудан да «е к ¿» Сол жылдары б ¿ р д ¿ е к ¿ е т ¿ п, ауІаттана
екен, Есептен де «е к ¿» екен. Суреттен «б¿р» баста¦андардыґ да саны ўл¦ая т¤скенд¿ («Лен.
алыпты, Ба¦а¦а єбден жарыпты (С.Сей¿тов, жас»).
Таңд.). Б¿тт¿ ай¦ай, б¿тт¿ ўрыс, ±ылам Б¿р кЅрген б¿л¿с, ек¿ кЅрген таныс. Б¿рер
енд¿ нен¿ дау? Отыр¦анда тьш-тыныш, Е кЅрген соґ б¿р¿н-б¿р¿ жаІсы б¿л¿п Іалды, жаІын
Åʾ-Åʾ 188
болды деген ма¦ынада. Сонда да, б ¿ р к Ѕ р г е н жетт¿ жаяу (О.Шипин, Дастан.). Вокзал мен
б ¿ л ¿ с, е к ¿ к Ѕ р г е н т а н ы с деген бар ¦ой Іаланыґ е к ¿ а р а с ы бес-ондап, шо¦ыр-
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). шо¦ыр жортІан єскер екен (X.Есенжанов,
Б¿р Іолды ек¿ ете алмады. Мўршасы келмед¿, АІ ЖайыІ). Е к ¿ а р а – салт атты к¿с¿ге ара
Іолы тимед¿; к¤ш жет¿спед¿, адам таппады. Іонып жетет¿н жер (З.АІышев, Б¿зд¿ґ шамшы.).
СЅйт¿п б ¿ р І о л д ы е к ¿ е т е а л м а й жатІанда є) АраІатынас. Осы орайда Абай мен УаІтыґ
заводтыґ белд¿ басшыларыныґ б¿р¿ – бас б¿р адамы Нўрке деген к¿с¿н¿ґ е к ¿ а р а с ы н
конструкторы колхоз¦а бармаІ (Т.Нўртазин, шиелен¿ст¿рет¿н б¿р кез келд¿ (М.Єуезов, Єр
Мўрат.). жыл.). М¤мк¿н шешес¿ де шайпау т¿лмен е к ¿
Б¿р Іолын ек¿ етк¿зд¿. ТызыІтырды, асыІ- а р а ¦ а маздата от жаІІан болар (З.Шашкин,
тырды. Т¿келей єсер етпеген¿мен, жанама ыІпал Тем¿ртау).
ету арІылы жастардыґ ўйымдарын Іўрып, Ек¿ арада. а) Екеу¿н¿ґ арасында, ортасында;
б ¿ р І о л ы н е к ¿ е т к ¿ з ¿ п ж¤ргендер де бар ек¿ ортада, Еск¿ Ѕм¿рге жаппай социалист¿к
(“Жас Алаш”). шабуыл жасал¦ан кезде, е к ¿ а р а д а алаІтап
Б¿р¿ ек¿ болды. јст¿, Ѕнд¿; кЅбейд¿. – ±орыІпа, – ж¤рген бишаралар – деп Іарады (Ґ.Мўстафин,
дед¿ Айша о¦ан к¤л¿п, – сен¿к¿ Алла берген ауру ±ара¦анды). Ел билеген ханмен е к ¿ а р а д а ¦ ы
емес, адам берген ауру, Ѕлмейс¿ґ, ж¿тпейс¿ґ, от наразылыІтыґ ая¦ы насыр¦а шапІанын,
басынан кетпейс¿ґ, ІалІам! Б ¿ р ¿ ґ е к ¿ б о л а д ы Іу¦ын-с¤рг¿нн¿ґ сырын ўІтым. Осы тект¿
(Ж.ЖўмаІанов, Мен жўмысшы.). ІаІты¦ыс Іапта¦ан Іалыґ халыІтыґ да, селд¿р-
Дем¿ ек¿ иы¦ынан зор¦а алынды. Аурудан секен жўрттыґ да тарихына енген. Олардыґ
ент¿кт¿, шаршады. Ас ¿шу емес, Абай енд¿ б¿ржо- да Ѕз¿ґмен иыІтас басшысы, балапан тобыр
лата тЅсек тартып жататын науІастыґ к¤й¿нде Іосшысы бол¦ан (“±аз. єдеб.”). є) Бўл уаІыт
екен ысын¦ан д е м ¿ алІындыра дем¿кт¿р¿п аралы¦ында, осы мезетте. Тойма¦аны – б¿р¿н-
е к ¿ и ы ¦ ы н а н з о р ¦ а а л ы н а д ы (М.Єуезов,
б¿р¿ ІўшІаны, С¤й¿скен¿, б¿лектер¿н ІысІаны.
Таґд.).
Е к ¿ а р а д а ат ер¿мен аудан¦а, ±ўйрыІ т¿г¿п,
Ег¿з ек¿ болмады. јс¿п-Ѕнбед¿, кЅгермед¿,
Іўйындатып ўшІаны (X.Ер¦алиев, Сен¿ґ
жет¿спед¿. Жанында¦ы жарыґды жамандасаґ,
Ѕзен¿ґ).
Е г ¿ з е к ¿ мен кеп¿л б о л м а с ы ґ а (Айтыс).
Ек¿ аттатпады. Тез Іуып жетт¿, алысІа
Ег¿з ек¿ болма¦ыр. І а р ¦. КЅгермег¿р,
жетпег¿р, Іўрып кетк¿р. – Ей, е г ¿ з е к ¿ б о л- ж¿бермед¿. јш¿г¿п, єр¿ Іызып жел¿г¿п ал¦ан
м а ¦ ы р, шоІынды Іыз (Ш.Хўсайынов, Таныс АІІўмай оны е к ¿ а т т а т п а д ы, Іалыґ¦а
адам.). жетк¿збей желкеден Іонды кеп (Н.Сералиев,
Ек¿ айырылды. Ек¿ бЅл¿ндi, бөлек кетт¿. Намыс).
Екеу¿ е к ¿ а й ы р ы л м а І Іамын жеген, Б¿р Ек¿ ауыз. Аз¦ана, к¿шкене, ша¦ын. Е к ¿ а у ы з
шетке кетпек болып жўрт кЅрмеген. Мал єн б¿лген¿ аІынмын дер, ±ыдырдан т¤сте бата
тапІаны б¿р ¿здеп таппаІ болып, Серт Іылып, ал¦анындай. Ўятсыз, с¿зд¿ґ елд¿ґ бєр¿ дദой,
б¿р-б¿р¿не уєде берген (Абай, Тол. жин.). Айтпасаґ, мўнан басІа Іал¦аныґды-ай (АІын
Ек¿ айтІызбады. АйтІанын ек¿ етпед¿, жырлары).
б¿рден ¿степ тастады. Жўма¦ўл сырына єйел¿ Ек¿ ауыз сЅз. ±ысІа тўжырымды єґг¿ме.
жаІсы ІаныІ. Оныґ жаза баспайтынына кєм¿л Єд¿л бид¿ґ алдынан ¿с кетпейд¿, Жєб¿рл¿кт¿
сенед¿, сондыІтан да е к ¿ а й т І ы з б а й д ы нєпс¿ ¤ш¿н ¿стетпейд¿, Ерд¿ґ Іўнын е к ¿ а у ы з
(Є.Нєбиев, Шолпан). с Ѕ з б е н айтып Абыройын к¿с¿н¿ґ еш тЅкпейд¿
Ек¿ айтпады. Сертте, уєдеде тўрды, (±аз. т¿л¿ фразеол. сЅзд¿г¿). ТЅл єдебиет¿м¿зд¿ґ
айтқанынан қайтпады. Бар єлемге жарыІсыґ. жет¿ст¿г¿ мен кемш¿л¿г¿н е к ¿ а у ы з с Ѕ з б е н
±айтпайтў¦ын серт¿нен, Е к ¿ а й т п а й т ы н сабаІтап Іою Іиын. Ол ¤ш¿н том-том к¿тап
халыІсыґ (А.Асылбеков, КЅкорай.). жазылуы Іажет («±аз. єдеб.”).
Ек¿ ара [аралыІ]. а) АралыІ ІашыІтыІ, Ек¿ ауыз сЅзд¿ґ басын Іосты. СЅз Іисынын
мЅлшер; ек¿ орта. Осы е к ¿ а р а л ы І тем¿ржол- келт¿рд¿, т¤зу сЅйлед¿. Е к ¿ а у ы з с Ѕ з д ¿ ґ б а-
мен Іосылатын болса, сол жерден Сингапур, с ы н І о с а р л ы І не аІыл жоІ, не ¦ылымы жоІ
одан Алашанькоу арІылы, б¿зд¿ґ ДостыІ те- бола тўра, Ѕз¿мд¿к¿н жЅн Іыламын деп... таласа
м¿ржолымыз арІылы Еуропа¦а шы¦у¦а болады бергенн¿ґ нес¿ сЅз (Абай, Таґд. жин.).
(«Егемен ±азаІстан”). Єшей¿нде салбыратып Ек¿ ауыз сЅзд¿ґ басын Іўрай [Іоса] алмайды.
тўр¦ан жўмсаІ таґдай жўтарда тартылып, СЅз Іисынын келт¿ре алмайды, жЅндеп сЅйлей
кЅтер¿л¿п, орта бЅл¿мд¿ жо¦ар¦ы бЅл¿мнен бЅл¿п, алмайды. Е к ¿ а у ы з с Ѕ з д ¿ ґ б а с ы н І ў р а п
е к ¿ а р а ¦ а перде болады (Х.Досмўхамедўлы, с Ѕ й л е й а л м а с а І, нес¿не ж¤рм¿з («Лен.
Таґд.). ±амысты кейде к¿р¿п кЅлге Іарау, Па- жас»).
налап ¿з т¤спейт¿н тасты Іамау, ±азан мен е к ¿ Ек¿ ашпалы. Ек¿ жаІІа ашылатын, Іўранды.
а р а с ы ек¿ айлыІ жер, КЅп ж¤р¿п Москва¦а Е к ¿ а ш п а л ы пайы шымылдыІты оґ жаІІа
189 Åʾ-Åʾ
Іўрып, ж¿бек кЅрпеге к¤йеулерд¿ отыр¦ыз¦ан Ек¿ б¿лек. ±ос Іолдыґ шынтаІІа дей¿нг¿
екен (Ж.Аймауытов, Шы¦.). тўсы. Јстелге отыр¦анда е к ¿ б ¿ л е г ¿ ґ д ¿
Ек¿ ая¦ын б¿р ет¿кке ты¦у. Састыру, шынта¦ыґа дей¿н ¤стелд¿ґ ¤ст¿не салып отыр.
апшысын Іуыру, тыІсыру. Раушан мына Іалпын Астыґда¦ы орынды¦ыґ аласа болса, ¤ст¿не
Іоймаса, е к ¿ а я ¦ ы м ы з д ы б ¿ р е т ¿ к к е т ы- кЅпш¿к я бЅтен нєрсе салып, кер¿с¿нше би¿ктет
¦ у д а н тайынбас, – дед¿ ±айырбай (Б.Майлин, (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
Таңд.). Ек¿ге бЅлу. Ж¿ктеу, саралау. Ас бол¦ан
Ек¿ аяІ кЅже. Мол, Іала¦анынша, той¦анын- нєрсен¿ е к ¿ г е б Ѕ л у г е болады. Б¿р¿ бапталып
ша. ±арасаІал кЅжен¿ ¿ш¿п болып б¿раз отырып Іан¦а Іосылады, ек¿нш¿с¿ бапталу¦а кЅнбейд¿.
айтады. “ѕш¿ Іўр¦ыр неге Іорылдайсыґ, е к ¿ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
а я І к Ѕ ж е ¿шет¿н Ѕз ¤й¿ґ бар ма?” – дейд¿ Ек¿ бЅл¿нд¿. Тўтасты¦ы бўзылды, араздасты.
(М.Дулатов, Шы¦.). ±аратайдан Ѕлген ЖантЅре ханныґ орнына хан
Ек¿ аяІты. б е й н е. Адам баласы, адамзат сайла¦анда К¿ш¿ ж¤з ек¿ге бЅл¿нд¿. Єл¿мўлы
атаулы. Е к ¿ а я І т ы н ы ґ данышпанысыґ... АйшуаІ тўІымын Іуаттап, Сер¦азыны хан
Ие, ие, айта бер (±.МўІамеджанов, јз¿ме де.). сайлады. Байўлы Нўралы тўІымын Іуаттап,
Е к ¿ а я І т ы д а бажа тату, тЅрт аяІтыда бота БЅкейд¿ хан сайлады. Жет¿ру е к ¿ б Ѕ л ¿ н д ¿
тату (МаІал). Анадай тўрып Іарасам, Жанды (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Соныґ нєтижес¿нде,
ер¿тер жандайсыґ. Жуып кетсем маґына, Е к ¿ бўрын єлемд¿к империя к¤шпен б¿р¿кт¿р¿п
а я І т ы малдайсыґ (С.Торай¦ыров, Шы¦.). отыр¦ан отырыІшы д¤ние мен кЅшпенд¿ д¤ние
Ек¿ ая¦ын б¿р ет¿кке тыІты. Апшысын Іайтадан ¿рге ажыратып, е к ¿ г е б Ѕ л ¿ н ¿ п кетт¿
Іуырды, састырды, тыІсырды. КЅрд¿ґ¿здер ¦ой, (“Егемен ±азаІстан”).
Іалай жек¿рем¿н. Мен єл¿ мўныґ е к ¿ а я ¦ ы н Ек¿ б¤ктелд¿. ±ол-ая¦ын бауырына алып,
б ¿ р е т ¿ к к е т ы ¦ а м (±.МўІамеджанов, б¤р¿с¿п Іалды. Адамныґ кейде е к ¿ б ¤ к т е л ¿ п,
кейде с¿рес¿п Іалатыны да осыдан (Е.ОразаІов,
јз¿ме де.). Кел¿ншек Мейрамныґ е к ¿ а я ¦ ы н
Дєр¿гер.). Окоп т¤б¿нде, салІын Іара жерде
б ¿ р е т ¿ к к е т ы І т ы. СЅз¿ т¿пт¿ заґды, дєлелд¿.
б¤р¿с¿п, е к ¿ б ¤ к т е л ¿ п, бос ІўрсаІ, шаршап-
“Кетем¿з, Іырамызы” жоІ (Ґ.Мўстафин, Шы¦.).
шалдыІІан жауынгерлер ўйыІтап жатыр (Ол
Ек¿ басІа. М¤лде бЅтен, т¿птен Ѕзгеше. Б¤т¿н
к¤ндер.).
рельс пен кемш¿л¿г¿ бар рельст¿ґ даусы е к ¿ Ек¿ б¿рдей. Ол да, бўл да, екеу¿ де; Іос.
б а с І а (С.МўІанов, Саяхат.). Саяси аренада Єуелг¿де б¿лген жоІ, Т¤с¿нем¿н ондайды. Е к ¿
«ойнау» мен футбол аренасында ойнау – е к ¿ б ¿ р д е й со¦ысты босІа кеш¿п ж¤рген жоІ
б а с І а. Каддафид¿ґ Іандай футболшы екен¿не (±.Аман­жолов, Шы¦. жин.). Атасы басІа жат
жаІын к¤ндер¿ кЅз¿м¿з жетед¿ («Жас Алаш»). ру, Жаман екен д¤ние-ай! Тастап кетт¿ жўртына
Ек¿ бас намаз. д ¿ н и. Ек¿ рет сәждеге Е к ¿ б ¿ р д е й асылды, Асылдан шыІІан
барып оқылатын намаз. Мына сөз қатты тид¿ нєс¿лд¿ (Ер Тар¦ын). Кодекс жобасына е к ¿
месел¿не Қалдым ба, дед¿ жұрттың өсег¿не, Е к ¿ б ¿ р д е й комитет – аграрлыІ мєселелер жєне
б а с н а м а з о қ ы п жалбарынып, Шал жат­ты экономикалыІ реформалар мен аймаІтыІ даму
кемп¿р¿н¿ң төсег¿не (Н. Ахметбеков, Амангелд¿). комитеттер¿ басшылыІ жасауда (“Жас Алаш”).
Орысша осыны жаз, мөр¿ңд¿ бас, Болмаймыз Соныґ ай¦а¦ындай, Алматыда¦ы «Раритет»
сонда с¿зд¿ң жаныңа қас. Болмаса бұл айтқаным, баспа компаниясынан «Нар заман мен зар заман
құбыла жаққа Е к ¿ б а с н а м а з о қ ы п , поэзиясы» жєне «ТўныІ тўма» деген атпен е к ¿
қойыңдар бас (Н. Ахметбеков, Амангелд¿). б ¿ р д е й к¿тап жарыІІа шыІІан болатын
Ек¿ басы. Ек¿ жа¦ы, ек¿ ўшы. јм¿р жолы – («Егемен ±азаІстан»).
тар соІпаІ, б¿р иген жаІ, И¿лт¿п, е к ¿ б а с ы н Ек¿ге жарылды. Араздасты, кетт¿. СЅз¿ґнен
ўста¦ан хаІ. Имек жолда тиянаІ, тег¿ст¿к кет¿п пєтуа, ±ўт-берекеґ арылды; А¦айын араз
жоІ, ±ўлап кетпе, тура шыІ, кЅз¿ґе баІ (Абай, бол¦ан соґ, Ел е к ¿ г е ж а р ы л д ы (Дулат
Тол. жин.). Бабатайўлы, Замана.).
Ек¿ бет¿. Бет єлпет¿, ж¤з¿. Т¿з¿лген аппаІ т¿с¿ Ек¿ дай. Ек¿ жаІ, ек¿ топ. ТЅлебайды алу,
меруерттей, Нўр атІан е к ¿ б е т ¿ жан¦ан Ѕрттей, алмау туралы басІарма м¤шелер¿ е к ¿ д а й
±у шал¦а шыныменен барам ба деп, Жатады айтысІа к¿р¿ст¿ (С.МўІанов, Шы¦. жин.).
кЅґ¿л¿нен Іай¦ы кетпей (К.Єз¿рбаев, Таґд.). С¤зг¿лест¿ кЅк тем¿р, Жекпе-жекте е к ¿ д а й.
Ек¿ болмады. ±айталанбады, м¤лт¿кс¿з Д¿р¿лдеп жер ІўйІасы ЖарІылдады нажа¦ай!
орындалды. Хан жарлы¦ы е к ¿ б о л м а й д ы, – (Сєлем са¦ан.).
деп алпысІа келмек жасы бар, аІ араласІан Ек¿ дай болды. Ек¿ ж¿кке бЅл¿нд¿, топтасты.
шашы бар адамдардыґ барлы¦ын Іыра бер¿пт¿ Келе жатса, ек¿ ауыл е к ¿ д а й б о л ы п, кЅкпар
(С.±асиманов, Шығ.). Єз¿м де бЅгелмед¿ тартып жатыр екен (М.±аратаев, Далада.). Бўл
бойын тежеп, Талабы, тєуекел¿ сондай-аІ кЅп. тўста Жа¦атай ўрпаІтары да ек¿ге бЅл¿нед¿. Енд¿
Тєґ¿р¿н¿ґ б¿р жаз¦аны е к ¿ б о л м а с, Маяныґ олар е к ¿ д а й б о п алысады (I.Есенберлин,
¿ш¿не енд¿ тєуекел деп (Абай, Тол. жин.). Алмас.). Осыдан е к ¿ д а й б о п елеурест¿,
Åʾ-Åʾ 190
јйткен¿ етке тойып, Іымыз ¿шт¿. ±ўтыр¦ан болып, е к ¿ е з у ¿ е к ¿ І ў л а ¦ ы н а ж е т к е н-
Іораздайын ІырІыстырып, Да¦дырын Іос ш е к¤л¿п; А-а солай ма!.. – дед¿ (С.Сейфуллин,
аусардыґ с¤йт¿п шешт¿ (ѕ.Жанс¤г¿ров, Таңд.). Шы¦.). Жер-жаһанды шарлап, кЅґ¿л¿ шалІып
Ек¿ дара. Әр басқа, әр бөлек. Сөздер¿ екеу¿­- ІайтІан Нўрбайдыґ е к ¿ е з у ¿ е к ¿ І ў л а ¦ ы н-
н¿ң е к ¿ д а р а , Мақтасты өз сұлуын өз¿ жана д а (Б.То¦ысбаев, Асыл адам).
Диюға жын әм¿р¿ жүргенд¿ктен, Ақырып Ек¿ езу¿н т¿лд¿. Аямай жазалады, т¿л¿н кест¿.
тоқтатты қыз күшпен ғана, Өтк¿з¿п бос егеспен «Кешег¿ Іўлым, кедей¿м, ±ўдайдан, д¿ннен
бүг¿н кешт¿, Азырақ ақылдасып кеңес шешт¿ безу¿н. Суырып таста кЅмей¿н, Т ¿ л ¿ ґ д е р е к ¿
(Н. Ахметбеков, Амангелд¿). е з у ¿ н!» (М.МаІатаев, Шы¦.).
Ек¿ден б¿р¿. Б¤т¿н нєрсен¿ґ (заттыґ) жар­ Ек¿ елуд¿ жасамады. к ө н е. Жасы жүзге
тысы, теґ жарымы. ±арында¦ы майдыґ е к ¿- жетпед¿. Серкеден бастап жүрген адасып жұрт,
д е н б ¿ р ¿ н ІонаІтарым жес¿н деп, дастарІан¦а Жес¿рде сыңайы бар б¿р болатын. Ер¿м-ай, е к ¿
салды (Б.±ожабеков, КЅктЅбе). е л у д ¿ ж а с а м а ғ а н, Жемеген б¿р пұл пара
Ек¿ дене есеб¿. а с т р. Аспан механикасыныґ нашарлардан (Қазанғап Байболұлы, Еңсегей
жеке б¿р есеб¿. Е к ¿ д е н е е с е б ¿ Ньютонныґ бойлы.).
тартылыс заґына сєйкес б¿р-б¿р¿не тартылатын Ек¿ ел¿ айырылмады [ажырамады, Іалма-
ек¿ денен¿ґ Іоз¦алысын аныІтайды (±ЎЭ). ды]. Јнем¿ ¿лес¿п ж¤рд¿, Іасынан Іалмады. Кєк¿тай
Жалпы жа¦дайда, Ѕзара єсерлесет¿н денелер Іалада школда бол¦ан. Ма¦ауияныґ б¿лген¿нен
Іўрылысыныґ б¿р тект¿ емест¿г¿ жєне Іоз¦а- де кЅп пайдаланылатын. јз¿ Абайдыґ Іасынан
лыстыґ єр т¤рл¿ ўйытІулары ескер¿лет¿н е к ¿ е л ¿ а й ы р ы л м а й д ы (М.Єуезов, Таґд.).
жа¦дайда е к ¿ д е н е е с е б ¿ н ¿ ґ дєл шеш¿м¿ Сєтжанныґ Іасынан е к ¿ е л ¿ а й ы р ы л м а й-
болмайды (±ЎЭ). т ы н БЅр¿басар да орнынан тўрды (С.Бегалин,
Ек¿ д¤ние. Бўл жал¦ан; о д¤ние мен бў д¤ние; Таґд. єґг¿м.). Ол екеу¿ а ж ы р а м а й д ы е к ¿
жал¦ан мен мєґг¿л¿к, шын д¤ние. Басты иген е л ¿, Екеу¿не б¿р-аІ орын жетед¿, Екеу¿ де
кЅп ІўлшылыІ неге керек, Де де Іой: «Е к ¿ д ¤- б¿р-аІ жолмен оралып, Екеу¿ де б¿р-аІ жолмен
н и е ґ д ¿ Ѕз¿ґ оґдас!» (О.ШораяІов, Шайыр). кетед¿ (C.Жиенбаев, Алтын Іалам).
Е к ¿ д ¤ н и е н ¿ ґ Іай¦ысына, пєлес¿не Іауп¿ґ, Ек¿ ел¿ ауыз¦а тЅрт [бес] ел¿ ІаІпаІ. СаІтыІ
ек¿ д¤ниен¿ґ жаІсылы¦ына раІатыґ бєр¿ б¿рдей ету, сыр шашпау; сЅз¿не, т¿л¿не ие болу. СЅз бар
екен (Абай, Тол. жин.). Д¿н де осы шын ойласаң, ма, т¿л¿мнен таптым осыныґ бєр¿н. ЖоІ е к ¿
тағат та осы Е к ¿ д ү н и е бұл тасдиық – хақтың е л ¿ а у ы з ¦ а б е с е л ¿ І а І п а І керек екен
(Ґ.Мўстафин, Шы¦.).
досы. Осылардың бұзатын және үш їс бар:
Ек¿ ел¿ аузына б¿р ел¿ ІаІпаІ Іойды. Ар-
Пойда, мақтан, әуесқой – онан шошы (Абай,
тыІ-ауыз сЅз айтпады, Ѕсек-аяґ¦а ермед¿, сыр
Тол. жин.).
шашпады. Мына туыстарыґа ескерт, – Шайман
Ек¿ д¤ние б¿р Іадам. Сырдыґ суы сира¦ынан
б¿лет¿н орысшасына басты. – Мўнан былай
келмейд¿, айтІаны Іапер¿ме к¿рмейд¿ деген ек¿ ел¿ аузына б¿р ел¿ ІаІпаІ Іойып
ма¦ынада (±аз. т¿л¿. фразеол. сЅзд¿г¿). сЅйлеуд¿ ¤йренс¿н. Ит екеш ит те ас ¿шкен
Ек¿ д¤ниеде. јм¿р бойы, мєґг¿-баІи. ая¦ына сарымайды («±аз. єдеб.”).
Мы­на Іанатымды бауырыґа ал. Ана КЅктаспаґ Ек¿ ел¿ ўзамады [аттап шыІпады]. АлысІа
с¤тке тиген к¤ш¿ктей ¦ып ж¤рмес¿н. Онда е к ¿ кетпед¿, ўзап шыІпады. Ол мен¿ґ Іасымнан е к ¿
д ¤ н и е д е ырза емесп¿н (Н.Серєлиев, ЫстыІ е л ¿ ў з а м а д ы (Є.КЅш¿мов, ±ысталаґ.). Бес ай
к¤лше). Е к ¿ д ¤ н и е д е обалым болысыґныґ бойына плантациядан е к ¿ е л ¿ а т т а п ш ы І-
мойнында болсын (Є.Єб¿шев, Армансыз.). п а й м ы з деуге болады («Лен. жас»). Алайда,
Ек¿ д¤ниен¿ґ ес¿г¿. О д¤ние мен бў д¤ниен¿ґ ер¿н¿ґ жайсыз жатІаны Хакиманыґ тынышын
ІаІпасы. Ер т¤р¿кт¿ґ бес¿г¿, е к ¿ д ¤ н и е н ¿ ґ алады. Ашу, ыза, ренж¿ске аралас, осы адам¦а
е с ¿ г ¿ – Т¤рк¿станды Мекке десек, шетелд¿ктер арнал¦ан жаІындыІ аяныш та одан е к ¿ е л ¿
шек келт¿ред¿ екен (“Жас Алаш”). ў з а м а й д ы (М.Иманжанов, Шығ.).
Ек¿ д¤ние сауабын алды. Јлкен жаІсылыІ Ек¿ енен¿ тел емд¿. Ек¿ жаІІа да с¤йк¿мд¿
жасады, сауапты ¿с б¿т¿рд¿. Жасынан талапты болды, ек¿ жаІтыґ да жаІсылы¦ын, кЅмег¿н
боп атІа м¿нген, ЖаІсыныґ жолдас болып кЅр¿п Ѕст¿. Е к ¿ е н е н ¿ т е л е м г е н К¤пшек
Іасына ерген. Е к ¿ д ¤ н и е с а у а б ы н а л- санды к¤реґм¿н, ТЅс¿мен тартса жетпейт¿н –
м а І ¤ш¿н Ел¿не меш¿т, мектеп салып берген ЖуандыІтан айылы. јз¿мдей-аІ ўл туар Б¿р
(М.Дулатов, Шы¦.). адамныґ зайыбы (Базар жырау, Шы¦.). Сұлу ет¿п
Ек¿ д¤рк¿н. Ек¿ рет, ек¿ мєрте. АймаІІа е к ¿ соғайын, Е к ¿ е н е н ¿ т е л е м г е н , Қысырдың
д ¤ р к ¿ н газет т¿лш¿лер¿ ж¿бер¿л¿п, тўр¦ылыІты қызыл тайындай. Сөйлесетїн сөз болса, Көр­
халыІтыґ хал-ахуалы туралы республика сетей¿н зайырдай. Жылжытайын ш¿рк¿нд¿
жўртшылы¦ына хабарда етт¿ (“±аз. єдеб.”). Есенбайдың сайындай (Х.Досмұхамедұлы,
Ек¿ езу¿ ек¿ Іўла¦ында [Іўла¦ына жеткен]. Аламан)
Мєз, Іуанышты, Ѕте кЅґ¿лд¿. Єбенн¿ґ е к ¿ е з- Ек¿ есе. Ек¿ Іайтара мЅлшер, ек¿ мЅлшер.
у ¿ е к ¿ І ў л а ¦ ы н д а, Іызара бЅрт¿п, ІонаІ «Сайлау¦а бар¦ан б¿зд¿ґ халыІ жай б¿р адам¦а
к¤т¿с¿п ж¤р (Ґ.Мўстафин, Дауыл). Нияз мєз емес, елге т¤с¿н¿кт¿ саяси кЅзІарасы бар адам-
191 Åʾ-Åʾ
¦а дауыс беру¿ Іажет жєне де ол сайлан¦ан ±ўдай саІтап. Зєһираныґ зардаусына Іараймын
адамныґ жауапкерш¿л¿г¿ е к ¿ е с е г е артуы деп, Еґ¿реген жарына да ж¤р жалтаІтап
ти¿с: ол ел алдында жєне сайлау кез¿нде Ѕз¿ (Дастандар). БалІаш пен ЖезІаз¦анды ек¿
идеясын жаІта¦ан партия алдында жауап жаІІа ап, јзег¿ґд¿ ек¿ алып жарып шы¦ып,
берет¿н болады» деп Іадап айтты (“Жас Алаш”). ТЅс¿ґд¿ сорып жатыр е к ¿ ж а І т а п, ±ап-Іара
КЅкЅн¿ст¿ Іайнатып п¿с¿ргенде, жем¿ст¿ґ Іўра- ±ара¦андым, бет¿ґ аппаІ (М.МаІатаев, Шы¦.).
мында¦ы коротин бўзылады. ±айнатыл¦ан Ек¿ жапсаІ, б¿р епсек. “Ек¿ жеп, биге шы¦у”,
сєб¿зде коротин шик¿ сєб¿зге Іара¦анда, е к ¿ е с е еселеп пайда табу ма¦ынасында (±аз. т¿л¿.
аз (“Жас Алаш”). фразеол. сЅзд¿г¿).
Ек¿ етег¿н т¤р¿нд¿. Бар ыІыласымен, ынта- Ек¿ жар [болды]. Ек¿ге бЅл¿нд¿; жаІ-жаІ
сымен к¿р¿ст¿. Осы к¤н¿ б¿з тўрмыз, Саґылау болды. Сарекеґ е к ¿ ж а р кЅр¿нед¿. Та¦ы да
таппай кезден¿п, Б¿зден бўрын Ѕт¿пт¿, Е к ¿ Азына мен ±орам тўІымы сыйыса алмапты
е т е г ¿ н т ¤ р ¿ н ¿ п, Иманын т¿леп ж¤г¿рген (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Ел е к ¿ ж а р б о л ¦ а н
ХаІ дегенде еґ¿рен¿п. Ґайып ирен ІырыІ соґ, к¿м ант ¿ш¿п аІтап, арамды¦ын жаІтап
ш¿лтен Шылауында екен олардыґ, Жўмыла с¤йем¿н десе со¦ан жаІ болып с¤йен¿п, бў-
єулие ꤴ¿рен¿п (Базар жырау, Шы¦.). Б¿з- рын¦ыдан ўрлы¦ын єлденеше есе асырады
ден бўрын Ѕт¿пт¿. Е к ¿ е т е г ¿ н т ¤ р ¿ н ¿ п, (Абай, Тол. жин.).
Єулие ¿здеп ж¤ргенде, АІ деген Іўлдар еґ¿рен¿п Ек¿ жарты, б¿р б¤т¿н болды. Б¿р¿кт¿, ўйым-
(Б.јтет¿леуов, Шығ.). дасты, Іауымдасты (кЅб¿не кемтар, жоІ-ж¿т¿к,
Ек¿ етек болды. Барын салып к¤тт¿. Ауыл жал¦ыз¿л¿к к¿с¿лер арасында болатын Ѕзара
жаІсылары алдарынан шы¦ып Іарсы алып, селбест¿к). Е к ¿ ж а р т ы, б ¿ р б ¤ т ¿ н б о л а-
єрІайсысын Ѕздер¿не т¿г¿лген аІ боз ¤йлерге й ы І. К¿мге сенем¿з? ИыІ с¤йес¿п к¤н кЅрей¿к
к¿рг¿з¿п е к ¿ е т е к б о л ы п ж¤р (Є.Кек¿лбаев, деп ±ўтжан¦а Іўран оІи келгенде, ±одар
Таґд.). Жємпей¿ске зарын шаІты да, Іолына ўстап
Ек¿ жа¦ына Іарамады. Жан-жа¦ын барла- Іалды (М.Єуезов, Таґд.).
мады, байыптай алмады. Алдыґда не бар кЅр- Ек¿ [ек¿ге] жарылды. Орталарын ашты, ІаІ
мейс¿ґ, Артыґда не бар б¿лмейс¿ґ, Жар¦а барып бЅл¿нд¿. – Ел е к ¿ ж а р ы л ы п, сапІа тўрсын, –
к¤п дейс¿ґ, ± а р а м а й е к ¿ ж а ¦ ы ґ а (Дулат дед¿ ол шауып бара жатып (Є.Єб¿шев, Тереґ
Бабатайўлы, Замана.). тамыр.). Жаудыґ Іайдан екен¿н Жаґа б¿лд¿к, –
Ек¿ жаІ. а) Ек¿ тарап, ек¿ т¤рл¿ ба¦ыт. «Јк¿мет дест¿ де, Жайды ІўшаІ екеу¿, Жўрт е к ¿ г е ж а-
ауыл¦а бетбўрыс жасады. Алайда тўралап Іал¦ан р ы л д ы (I.Жанс¤г¿ров, Поэм.).
ауылдарды аяІтарынан т¿к тўр¦ызу ¤ш¿н Ек¿ жеп биге шыІты. Ек¿ жаІтан б¿рдей
е к ¿ ж а І т а н да зор ынта-ыІылас керек, пайда т¤с¿рд¿; олжалы болды, ўтты. Уркварт
мемлекетт¿ґ Іаржысы Іайтарымы болатын е к ¿ ж е п б и г е ш ы І т ы. Ек¿бастўздыґ май кЅ-
маґызды, Ѕм¿ршеґ шаруалар¦а жўмсалу¦а ти¿с м¿р¿н Риддерде кокстеп, о жаІтан єкел¿нген цинк
(“±аз. єдеб.”). Бўл азаматтыґ сЅз¿не Іара¦анда пен Іор¦асынды Ек¿бастўздары заводтарында
«кЅрш¿с¿мен» тату кЅр¿нд¿, шамасы е к ¿ ж а І судай тег¿н кЅм¿рмен Іорытты (Р.ТоІтаров,
Іару Іолданбау¦а шарт жасасІан болды (“±аз. Тер¿ст¿к.). Мектепт¿ бер¿к, єдем¿ ет¿п салып
єдеб.”). Пысы¦ы е к ¿ ж а І т ы ґ бил¿к Іылды, алсаІ, келес¿ жылдан бастап отырыІшы болсаІ,
±ўраІпай бєр¿н алдап ІулыІ Іылды. ±олда¦ы тура е к ¿ ж е п б и г е ш ы ¦ а м ы з (С.Омаров,
б¿раз малды аямастан, Болыс пенен билерге сый- шы¦.). МаІажан алдын-ала б¿л¿п, оныґ ¤ст¿не
лыІ Іылды (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). є) ±арама- Іалыґ малын да кЅп бер¿п ойсыра¦ан жоІ, ¿ст¿ґ
Іарсы жаІ, жан-жаІ. ±аштыґдар мен¿ кЅр¿п сєт¿ келе кетт¿, “е к ¿ ж е п б и г е ш ы І т ы”
е к ¿ ж а І І а, Жетем деп мен ж¤ргем жоІ жет¿ (С.Талжанов, Шы¦.).
баІІа. Заулайтын т¤рлер¿ґ бар тыным кЅрмей, Ек¿ жиһан. О дүние мен бұл дүние. – Сағат
јзеннен аман-есен Ѕт¿п ап та (Т.Молда¦алиев, сайын соғатын жүрег¿м сен, Е к ¿ ж и һ а н
ШаІырады.). Е к ¿ ж а І т а н атІан соґ, Сор¦а арманы т¿лег¿м сен, Қайдан кел¿п қасыма тұр
т¤скен жылІыдай ±ырылды солдат оппалап ед¿ң сен (Н. Ахметбеков, Амангелд¿). Екеум¿зд¿
(О.Шипин, Дастан.). қосушы тәң¿р¿м ше­б ер, Күнәкарға ақыр-­
Ек¿ жаІтады. а) Екеу¿ б¿р¿кт¿, Іосарласты. да азап берер, Е к ¿ ж и һ а н бейнет¿н б¿рден
±ыран б¤рк¿т не алмайды, салса баптап Жўрт шект¿м, Қылығым жоқ тәң¿р¿н¿ң жүз¿н көрер
ж¤р ¦ой к¤йкентай мен Іар¦а саІтап, ±ыран (Н. Ахметбеков, Амангелд¿).
шыІса Іия¦а, ж¿беред¿ Олар да ек¿ Іўсын е к ¿ Ек¿ жол аралы¦ы. и н ф. <а¦ыл. feed pritch,
ж а І т а п (Абай, Тол. жин.). Сенбе жўртІа, line spacing> Мєт¿нн¿ґ б¿р жолыныґ т¿рек
тўрса да Іанша маІтап, Єуре етед¿ ¿ш¿не ІулыІ сызы¦ынан келес¿ жолдыґ т¿рек сызы¦ына
саІтап. јз¿ґе сен, Ѕз¿ґд¿ алып шы¦ар, Еґбег¿ґ дей¿нг¿ ІашыІтыІ. Word редакторында – е к ¿
мен аІылыґ е к ¿ ж а І т а п (Абай, Тол. жин.). ж о л д ы ґ а р а л ы ¦ ы мєт¿н символдарыныґ
є) Жабылды, екеулед¿, орта¦а алды. Енд¿ екеу¿ мЅлшер¿не тєуелд¿ болады. (±аз. т¿л¿ термин.
жабылды е к ¿ ж а І т а п, К¤н¿ б¿тт¿, тўр¦ан жоІ Информатика.).
Åʾ-Åʾ 192
Ек¿ жўлдыз. б е й н. Б¿р-б¿р¿не ¦ашыІ Б¿р кезде е к ¿ и ы ¦ ы н а н д е м а л ы п сары
ек¿ жас. Е к ¿ ж ў л д ы з, ек¿ ¤м¿т, ек¿ Іыран, самаурын келд¿ («Лен. жас»). в) Дандайсыды,
Аттарыґды Ѕтерм¿з ет¿п ўран. КЅґ¿л¿м¿зд¿ґ дем¿не нан п¿ст¿, маІтанды. Дєркембай шыІпай
сєулес¿ кЅбейгенде, КЅз¿м¿зд¿ґ азаймас оты бЅгелген екен, е к ¿ и ы ¦ ы н а н д е м а л ы п
бўдан (Т.Молда¦алиев, ШаІырады. ). алІын¦ан жынды ж¿г¿ттер: ШыІ, ойбай,
Ек¿ ж¤рек. б е й н. Б¿р-б¿р¿н с¤йген ек¿ жас. ±ўдайсымай! Болыс пен стражник Іысып жатса,
Емес пе е к ¿ ж ¤ р е к б¿рдей келсе, Арада Сен Іу кедей де салмаІтанамысыґ, – деп боІтап
махаббат оты жа¦ылма¦ы М¿неки, домбыраґыз аІырып тастайды (М.Єуезов, Таґд.). г) ±атты
тоІтадым мен СЅйлес¿н сўлу Жамал жанымда¦ы ашуланды. Профессор Мусин е к ¿ и ы ¦ ы н а
(М.Дулатов, Шы¦.). д е м ¿ н а л ы п, ышІына сЅйлеп, булы¦ып отыр
Ек¿ жылдыІ Ѕс¿мд¿к. б о т. Ек¿ жылда б¿р рет (З.±абдолов, Шы¦.).
жем¿с берет¿н (г¤лдейт¿н) Ѕс¿мд¿к. Е к ¿ ж ы л- Ек¿ иы¦ын [и¿н¿н] жўлып жед¿. а) Тыпыр-
д ы І Ѕ с ¿ м д ¿ к т е р – б¿р¿нш¿ жылы жерта¦ан шыды, аласўрды, жанын жед¿. Сол музыкалар¦а
жапыраІтарын шы¦арады, денес¿не Іорект¿к бЅтен деп жатсынбай, жатырІамай е к ¿ и ы ¦ ы н
заттар жинайды («ХалыІ мў¦.»). Е к ¿ ж ы л д ы І ж ў л ы п ж е п билеп ж¤ргендер Ѕз¿м¿зд¿ґ к¿ш-
Ѕ с ¿ м д ¿ к т е р д ¿ ґ тамырын келес¿ жылдыґ кентай ІарадомалаІтар. Б¤г¿нг¿ бал¦ын
к¤з¿нде Іаз¦ан пайдалы (М.±ажымўратов, патриоттардыґ сиІы! Осыдан кей¿н баланыґ
Пайдалы Ѕс¿мд¿к.). санасы «сынба¦анда» Іайтед¿ (“±аз. єдеб.”).
Ек¿ иы¦ына [и¿н¿не] ек¿ к¿с¿ м¿нгендей. Алып ±ашан болса да шалыІтап, науІансырап е к ¿
денел¿, еґгезердей, зор. Ол – е к ¿ и ы ¦ ы н а и ¿ н ¿ н ж ў л ы п ж е п, аласўрып отыр¦андары
е к ¿ к ¿ с ¿ м ¿ н г е н д е й, денел¿, ¤лкен от кЅзд¿, (±.±уанышбаев, Шаншар.). є) ±атты долда-
г¤р¿лдеген зор дауысты ж¿г¿т (Ґ.Мўстафин, нып, ашуланды. Тўнып Іал¦ан топты толІыта,
КЅз кЅрген). Тракторист е к ¿ и ы ¦ ы н а е к ¿ е к ¿ и ¿ н е н ж ў л ы п ж е п, еґгезердей Іара
к ¿ с ¿ м ¿ н г е н д е й алпамса тўл¦алы адам екен ж¿г¿т келд¿ (Ґ.Мўстафин). Е к ¿ и ы ¦ ы н ж ў л ы п
(±.Исабаев, ЖўмбаІ ¤й). Е к ¿ и ¿ н ¿ н е е к ¿ ж е п ж¤рген к¿с¿лерден гЅр¿, Іайта осындай
к ¿ с ¿ м ¿ н г е н д е й ўзын бойлы, толыІша келген момын жандар ерж¤рек батыр боп шы¦атын
адам (С.Сейфуллин, Тар жол.). (Є.Нўрпей¿сов,Сең.).Мўндайдаек¿иы¦ын жўлып
Ек¿ иы¦ына ек¿ ¤к¿, басына б¿р ¤к¿ таІты. ж е п, ауланы басына кЅтер¿п ж¤рген тентек,
Асыра маІтады. Е к ¿ и ы ¦ ы н а е к ¿ ¤ к ¿, б а- содыр, т¿к баІайлар да жоІ (“±аз. єдеб.”).
с ы н а б ¿ р ¤ к ¿ т а ¦ ы п, ажарлап таныстырдым Ек¿ иы¦ы салбырады. ТЅменш¿к тартты,
(Є.Нўрпей¿сов, Қан мен тер). басылып Іалды, с¤м¿рейд¿. Ба¦амын деп єрк¿мн¿ґ
Ек¿ иы¦ынан [и¿н¿нен] дем алды. а) Ент¿кт¿, Іас-Іаба¦ын, Балам ІабаІ шытса да жасІанамын.
алІынды. «Ой, ўйыІтап кеткен екенм¿н» деп, Сєлем¿мд¿ б¿реулер алмай кетсе, Е к ¿ и ы ¦ ы м
б¿реумен алысІан к¿с¿ге ўІсап, е к ¿ и ы ¦ ы н а н с а л б ы р а п, пєс Іаламын (М.МаІатаев, Шы¦.).
д е м а л ы п тўра келд¿ (С.Торай¦ыров, Таґд. Еґсес¿н ой езе ме, Е к ¿ и ы ¦ ы с а л б ы р а п, Б¿р
Шы¦.). Алексей сол жа¦ына жалт Іараса, б¿р жас сойІанды сезе ме, ±алыпты єбден Іалжырап
єйел е к ¿ и ы ¦ ы н а н д е м а л ы п, Іасына кел¿п (C.Жиенбаев, Алтын Іалам).
Іалыпты (Є.Шєр¿пов, ±апаста.). Бўлардыґ ара­ Ек¿ и¿н¿не [иы¦ына] су кетт¿. Ж¤н¿ жы¦ылды,
сында е к ¿ и ¿ н ¿ н е н д е м а л ы п, Іорбалаґдап с¤м¿рейд¿. Шымырлап, ¿ш¿ґ мўздап, Іаныґ суып,
Сўлтан да ж¤р (Т.Ахтанов, Махабб.). ШолаІ МЅлт¿лдеп кЅз¿м¿зд¿ жаспен жуып. Е к ¿ и ¿ н ¿ ґ е
торы тайдыґ тер¿н маржандай тамшылатып, е к ¿ с у к е т ¿ п, Іай¦ы басып, Єл Іўрып, бар денеге
и ¿ н ¿ н е н д е м а л ы п, шЅпт¿ґ басына Шекерд¿ґ жайылды уыт (Б.ѕзтЅлин, Шы¦.).
¿н¿с¿ кел¿п тўр (Б.Майлин, Таґд.). є) Тынысы Ек¿ [айналып] келмейд¿. ±айта соІпайды,
тарылды, жаны Іысылды. Ауру кЅкес¿н¿ґ т¤р¿ оралмайды. ЖастыІ е к ¿ к е л м е й д ¿, Бойында
анау, к¤рк-к¤рк жЅтел¿п, е к ¿ и ы ¦ ы н а н д е м ж¿гер Іаулап. ЖастыІтыґ оты сЅнбейд¿, Жалы-
а л ы п ж¤рген¿ (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). Тек ны оттай лаулап (Д.Єб¿лев, Таґд. Ѕлеґд.). Биле-
бол¦аны ек¿ алаІанына таянып Іана е к ¿ и ы ¦ ы- биле, жырла, сєулем, ±ызы¦ыґа тоймаймын. Е к ¿
н а н д е м ¿ н а л а д ы (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). к е л м е с бўл б¿р дєурен, Мен де б¿рге ойлаймын
Сєл¿мгерей е к ¿ и ¿ н ¿ н е н д е м а л ы п, ауыр (М.Хак¿мжанова, Жыр асуы). Желдей зулап
ыґІылдайды («±аз. єдеб.»). б) БўрІ-сарІ б¿р к¤н¿, Ѕте шы¦ар бўл дєурен, кЅз¿ґд¿ ашып-
ет¿п Іайнады, тасып тЅг¿лд¿. Ыз¦арлы жел жўм¦анша. Б¿р кеткен соґ басыґнан, Е к ¿
долданып, Е к ¿ и ¿ н ¿ н е н д е м а л ы п, ѕш¿н а й н а л ы п к е л м е й д ¿ (Б.јтет¿леуов, Шығ.). Б¿р
тартып осІырып, Кейде Іатты ысІырып, Аґдай кеткенс¿н басыґнан, Е к ¿ а й н а л ы п к е л м е й-
ўлып б¿р мезг¿л, Ек¿ санын шапаІтап, Б¿ресе саІ- д ¿. Са¦атыґ б¿т¿п сап Іылар, Жалынсаґ пўрса
саІ к¤лед¿ (М.Жўмабаев, Шы¦.). Ес¿к алдында бермейд¿ (XVIII–XIX ¦¦. Іаз. аІын.).
ДЅкей апаныґ б¤й¿рл¿ аІ самауыры быжылдап, Ек¿ кеме Іўйры¦ын ўстады. Алаґдады,
е к ¿ и ы ¦ ы н а н д е м а л ы п тўр («±аз. єдеб.»). ек¿-¤ш ¿ст¿ (кейде б¿р-б¿р¿не кере¦ар нєрсен¿)
193 Åʾ-Åʾ
Іатарынан б¿т¿рмекш¿ болды. Ґылымды ¿здеп, д а й б о л д ы. Єшей¿нде, от басында, Іатын-
Д¤ниен¿ кЅздеп, Ек¿ жаІІа ¤ґ¿лд¿м. ±ўла¦ын баланыґ алдында ерс¿нген¿ болмаса, бўл Ѕз¿ зєт¿
салмас, т¿л¿ґд¿ алмас, КЅп наданнан т¤ґ¿лд¿м. ІорІаІ к¿с¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер).
Е к ¿ к е м е І ў й р ы ¦ ы н Ў с т а, жетс¿н Ек¿ кЅз¿ бўлаудай. КЅз жасын тЅккен, кЅп
бўйры¦ыґ (Абай, Тол. жин.). Ек¿ кеме ўста¦ан жыла¦ан. Т¤н¿ бойы ўйыІтай ал¦ан жоІпын,
су¦а кетер (МаІал). ±ысІасы, тап Іаз¿рг¿дей зєрем зєр т¤б¿нде. ±атынымныґ е к ¿ к Ѕ з ¿ б ў-
е к ¿ к е м е н ¿ ґ басын ў с т а п Іалт-Іўлт ет¿п л а у д а й (Р.Мўстафин, Дауыл.). Єр¿-бер¿ден
мўхит ортасында тўр¦ан болашаІ ўрпа¦ымызды соґ кЅз¿мд¿ ашсам, шешемн¿ґ е к ¿ к Ѕ з ¿ б ў л а у-
алда єйтеу¿р б¿р болатын рухани аппаттан аман д а й, молда дем салып отыр (“±аз. ертег.”).
алып Іаламыз десек, ІырыІ Іўбылмай б¿р Ек¿ кЅз¿ жеп барады. Тес¿ле кЅз т¿кт¿,
ба¦дарламаныґ ¿з¿мен алып ж¤рген¿м¿з олар¦а сўІтана Іарады. – Домбыра ал¦ан бўл к¿м? –
да, Ѕз¿м¿зге де, мемлекет¿м¿зге де ти¿мд¿ болар деп, тер¿с кЅзбен Іарады. Танып тўрып танымай,
ед¿ (“±аз. єдеб.”).
Е к ¿ к Ѕ з ¿ ж е п б а р а д ы (Айтыс).
Ек¿ кешт¿ґ арасында. АпаІ-сапаІта,
Ек¿ кЅз азап тартты. ±иналды, жан¦а батты.
Іызыл ¿ґ¿рде, ¿ґ¿р Іарദысында, кЅз байланар-
байланбаста. – Е, Са¦атбек, Іал Іалай? Бўл не, Е к ¿ к Ѕ з т а р т ы п а з а п т ы, Кейде Іылау
е к ¿ к е ш т ¿ ґ а р а с ы н д а? (Д.Исабеков, ±ара жолатар. КЅрмей Іалса ¦ажапты, Сергек ж¤рек
шаґыраІ). Осыдан ек¿ жет¿ Ѕткеннен кей¿н е к ¿ оятар (К.СалыІов, Жезки¿к).
к е ш т ¿ ґ а р а с ы н д а єлдеІайдан Аленка оныґ Ек¿ кЅз¿ жер с¤зд¿. Ўялды, Іысылды. Иє,
к¤зет ¤й¿не к¿р¿п келд¿ («Лен. жас»). ±ариялар Іолында бар ата-ана мў¦ал¿мн¿ґ емеур¿н¿н
к¤н Іызылы тарап, аптап асыл¦ан е к ¿ к е ш т ¿ ґ айтпай т¤с¿н¿п т¤рл¿ желеулермен сўра¦анын
а р а с ы н д а Іўм ша¦ылдыґ б¿р¿не шы¦ады. беред¿. Айлы¦ы шайлы¦ына жетпей отыр¦андар
Єґг¿ме-д¤кен Іўрады (С.Берд¿Іўлов, Жұмыр- Іиналды. Мўндайда ары тартса арба сынып,
жер.). бер¿ тартса Ѕг¿з Ѕлет¿н ата-ананыґ баласы
Ек¿ кЅзден жас кетпед¿. ±ай¦ы¦а, мўґ¦а сыныптасыныґ Іасына мойнына су кет¿п, е к ¿
батты. Былай тўрсын шалды¦ы, Јш Іатынныґ к Ѕ з ¿ ж е р с ¤ з ¿ п жасып тўратынын ешк¿м
¤ст¿не Мен¿ґ басым Іор болмаІ, Е к ¿ к Ѕ з д е н жоІІа шы¦ара алмас (“Егемен ±азаІстан”).
ж а с к е т п е й, ТартІаным Іалыґ сор болмаІ Ек¿ кЅз¿ Іызарды. Жанары тайды, болдырды.
(О.Шипин, Дастан.). Т¤с¿ґде кЅрсеґ жан шошып, јґ¿ґде ест¿
Ек¿ кЅзд¿ґ б¿р¿ [ег¿зд¿ґ сыґары]. Бауыры, шы¦ар¦ан, Т¿с б¿ткен¿ Іауса¦ан, Е к ¿ к Ѕ з ¿ І ы-
туысы, сенер¿, сер¿г¿. Ол Іандай болса, сен де з а р ¦ а н, Шал келед¿ Ѕлмел¿, Сонда да о¦ан Іыз
сондай е к ¿ к Ѕ з ¿ м н ¿ ґ б ¿ р ¿ с ¿ ґ (К.Оразалин, арман (О.Шипин, Дастан.).
КЅктем.). «Е к ¿ к Ѕ з д ¿ ґ б ¿ р ¿, е г ¿ з д ¿ ґ с ы ґ а р ы» Ек¿ кЅз¿н Іан басты. Ашу кернед¿, Іаны
деп келет¿н сЅз т¿ркестер¿ осындай жайларды бет¿не шапты. Рахим жас менс¿нбейд¿ аса сер-
ദартады (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿). меп, ± а н б а с ы п е к ¿ к Ѕ з ¿ н, ашу кернеп.
Ек¿ кЅзд¿ґ б¿р¿ндей. Еґ жаІыны, туысІандай Жєб¿рє¿ил єд¿спенен ыґ¦айланды, ±анжардан
кЅрет¿н адамы; бауыры; досы. Е к ¿ к Ѕ з д ¿ ґ б ¿- Іапы кетер Іайсы жер деп (XVIII—XIX ¦ғ. Іаз.
р ¿ н д е й, Ек¿ талай жер болса, Мен ед¿м Іимас
аІын.).
ег¿з¿ґ (Б.јтем¿сов, Өлеңд.).
Ек¿ кЅз¿н май басты. Еш нєрсен¿ байІамады,
Ек¿ кЅзд¿ґ шарасы. КЅзд¿ґ ўясы. Алтын
шыны кеседей Е к ¿ к Ѕ з ¿ н ¿ ґ ш а р а с ы кЅрмед¿. Кейб¿реу ж¤р мысІыл айтып ашІылтым,
(±.Жарма¦амбетов, Шығ). Тўзды¦ында ўшІыны бар ІастыІтыґ. Е к ¿ к Ѕ з ¿ н
Ек¿ кЅз¿ алдында. Алдыґ¦ы жаІтан кЅз м а й б а с ы п т ы, шел Іаптап, Тоя жеуден
алмады, ыл¦и ал¦а Іараумен болды. Єбд¿рахман- таста¦анын бастыІтыґ (К.СалыІов, Жезки¿к).
ныґ е к ¿ к Ѕ з ¿ а л д ы н д а. Алдымызда ж¤з Ек¿ кЅз¿н шарт [тарс] жўмды. Еш нєрсен¿
саржан шамасында Ес¿мбект¿ґ ¤й¿ тўр. Б¿раІ кЅрг¿с¿ де, б¿лг¿с¿ де келмед¿. Ж¿г¿тке мыІты
Шў¦а кЅр¿нбейд¿ (Б.Майлин, Шы¦.). дєулет аманды¦ы, ±ана¦ат бар¦а етпесе надан-
Ек¿ кЅз¿ аспанда. а) АлаІтап-жўлаІтады; ды¦ы. Ш а р т ж ў м ы п е к ¿ к Ѕ з ¿ н ж¤рген-
адыраґдады. Есер к¿с¿лер ер-тоІымын тастап, менен, КЅр¿нер Іалайынша адамды¦ы (XX ¦.
бЅрк¿ т¤с¿п Іалып, ...е к ¿ к Ѕ з ¿ а с п а н д а Іаз. аІын.).
жынды к¿с¿ше шаба беруд¿ б¿лед¿ екен (Абай, Ек¿ кЅз¿ оттай жайнады [жанды]. КЅздер¿
Тол жин.). є) Дандайсыды, к¿с¿мс¿д¿, паґсынды. жалт-жўлт етт¿. ШабаІ то¦айдыґ ¿ш¿н аралап
Ол тЅрде ш¿рен¿п отыр. Е к ¿ к Ѕ з ¿ а с п а н д а келе жатса, б¿р арыстан шЅкес¿нен т¤с¿п, е к ¿
(Ауызек¿). б) ±иялы басІа жаІта, Ѕз¿мен-Ѕз¿. к Ѕ з ¿ о т т а й ж а й н а п, шал¦а шапІалы
Тദы са¦ат жет¿, кешк¿ то¦ызда к¤н¿не ек¿ рет дайындала бастай-ды (±аз. ертег.). Баланыґ
сапІа тўр¦ызып тексергенде, е к ¿ к Ѕ з ¿ м а с- сонда ашумен айтІан сЅз¿: «Мен кетем ІосІа
п а н д а («Жас Алаш»). отынныґ келер Ѕз¿!» Д¿р¿лдеп тўла бойы Іалш-
Ек¿ кЅз¿ атыздай болды. Зєрес¿ ўшты, Іат- Іалш ет¿п, ±ызарып о т т а й ж а н д ы е к ¿ к Ѕ з ¿
ты ІорыІты. Судыр Ахметт¿ґ е к ¿ к Ѕ з ¿ а т ы з- (О.Шипин, Дастан.). Босанып аман-есен ±алам-

13–1440
Åʾ-Åʾ 194
пыр жас, БолашаІ батыр сонда д¤ние кЅрд¿. Ек¿ Іой б¿р сом. Бєр¿б¿р, мєнс¿з. Осындай
Баланы шомылдыра Іолына алса, ±ып-Іызыл о жа¦дай мен¿ґ єлг¿ КТК-ныґ ІазаІша хабарын
т т а й ж а н ¦ а н е к ¿ к Ѕ з ¿ (О.Шипин, Дастан.). ўйымдастыр¦ан балаларыма да, онда¦ы Г¤лмира
Ек¿ кЅз¿ су Іарദы. КЅр, т¤к кЅрмес соІыр. деген журналист Іызыма да е к ¿ І о й ы ґ б ¿ р
јз¿не Іатты ўна¦ан к¤йш¿н¿ґ б¿реу¿н алып с о м болып тўр ¦ой (“Жас Алаш”).
Іалады. Оныґ е к ¿ к Ѕ з ¿ с у І а р а ґ ¦ ы екен Ек¿ Іол¦а б¿р жўмыс [к¤рек]. «Єйтеу¿р б¿р
(±аз. ертег.). жўмыс табылар» деген ма¦ынада. – Ештемеґ
Ек¿ кЅз¿ тЅрт болды. Зары¦а, сар¦ая к¤тт¿, кетпейд¿, е к ¿ І о л ¦ а б ¿ р ж ў м ы с. Мен Ѕз¿м
жолына Іарады. Ес¿к пен терезеге кезек Іа- де жўмысты осы арбакеш болудан баста¦ам
рап, е к ¿ к Ѕ з ¿ м т Ѕ р т б о л ы п, апамды («±аз. єдеб.»). Тек Ѕз ел¿м¿зд¿ґ азаматтары ¦ана
к¤тем¿н (Є.НўршайыІов, Махабб.). ±ыздыґ емес, жатжўрттыІ ¿скерлер де е к ¿ І о л ғ а б ¿ р
келер жа¦ына Іарай-Іарай е к ¿ кЅ з ¿ т Ѕ р т ж ў м ы с ¿здеп ел¿м¿зге а¦ыл¦ан (“Жас Алаш”).
б о л д ы (ј.±анахин, Жас дєурен). Тобыл¦ы 1990 жылдыґ бас кез¿нде ел ¿ш¿ да¦дарып, е к ¿
жазда Г¤лдер жанады екен, Далада Ѕрт болып. І о л ¦ а б ¿ р к ¤ р е к табылмай, табылса, нєпаІа
Тобыл¦ы жазда Жар к¤ткен жаман екен, Е к ¿ болмай, єл-ауІатымыз тЅмендеп Іал¦аны
к Ѕ з ¿ ґ т Ѕ р т б о л ы п (С.Мєуленов, Алыс ес¿м¿зде (“Жас Алаш”).
кет.). Шайхыжан! Т Ѕ р т б о п ж¤р ме е к ¿ Ек¿ Іолын танауына ты¦ып Іалды. Барынан
к Ѕ з ¿ ґ, Папаґныґ почта арІылы к¤т¿п сЅз¿н? айырылды, алданды, жер соІты. – Кесект¿ кЅп-
ТуралыІ – тєуекелден, маслихат жоІ, Таза ж¤р аІ Іўй¦ан ек, Текшелеп-аІ жи¦ан ек, Клуб салып
тєрбиелеп Ѕз¿ґд¿-Ѕз¿ґ (О.ШораяІов, Шайыр). беруге Колхозшылар¦а Іалайда. Ез¿п кет¿п аІ
Жал¦ыз ауыз сЅз¿не К¤й¿п-жанып, от болып, жауын, Е к ¿ І о л д ы т а н а у ¦ а т ы ¦ ы п І а л-
Ж¤рген талай Ѕз¿ де Е к ¿ к Ѕ з ¿ т Ѕ р т б о л ы п д ы І алайда (Ш.Смаханўлы, Тотияйын.).
(C.Жиенбаев, Алтын Іалам). Ек¿ Іолы алдына сыймады. ±арап отыра
Ек¿ кЅз¿ шарасынан шыІты. КЅз¿ баІырайды,
алмады, зер¿кт¿, жалыІты, ¿ш¿ пысты. Осында
шатынады; Іатты ІорыІты. Сєтте Іартай¦ан,
келгел¿ м¤лде Ѕзгер¿п барам. Е к ¿ І о л ы м а л-
саІалыныґ а¦ы басып кеткен Абайдыґ ж¤з¿
д ы м а с ы й м а й, ¿ш¿м пысады. Б¿рдеме жетпейд¿,
Іаз¿р аппаІ Іудай боп апты. Е к ¿ к Ѕ з ¿ ш а р а-
не екен¿н б¿лмейм¿н. КЅґ¿л соны далбасалап
с ы н а н ш ы ¦ ы п, шатынап барады (М.Єуезов,
¿здейд¿, таппайды (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
Таґд. шы¦.).
Ек¿ к¤нн¿ґ б¿р¿нде. ±ўдайдыґ Іўтты Ек¿ Іолы жа¦асында. Арпалысты, к¤рест¿,
к¤н¿, к¤нде, к¤н сайын. «Некес¿з Іатынныґ тайталасты. Керег¿ жоІ бўл тЅлеуд¿ґ, мен
¤й¿н¿ґ асы арам» деп шолаІ молда е к ¿ Тєґ¿р¿ алдында сўрармын, о¦ан дей¿н е к ¿
к ¤ н н ¿ ґ б ¿ р ¿ н д е ІаІсайды (Б.Майлин, Шы¦.). І о л ы м ж а ¦ а ґ д а болар! (Ґ.М¤с¿репов,
Шынында да, єлем б¿р¿нш¿л¿г¿не жолдама Шы¦.). Енд¿г¿ ¿с¿м с¿збен т¤сс¿н, аІсаІал: ТЅрт
е к ¿ к ¤ н н ¿ ґ б ¿ р ¿ н д е бер¿л¿п жатІан ая¦ым тЅбеґ¿зде, е к ¿ І о л ы м ж а ¦ а ґ ы з д а
жоІ (“Жас Алаш”). Бас аман, мал т¤гелде (±.Байсей¿тов, Беу, Іыздар.). Осыдан мен¿
ат басын кер¿ бўрайыІ. ±арауылІожа е к ¿ айырмай, Јш Іатынныґ ¤ст¿не ±оя берсеґ сол
к ¤ н н ¿ ґ б ¿ р ¿ н д е з¿к¿р сал¦ан баІсыдай ауыл шал¦а, АІ сўґІардай т¤леген Амангелд¿ сен
¤ст¿н ылаґ ¦ып б¿тт¿ (“±аз. єдеб.”). АІпарат болсаґ, Тоты Іўстай сылан¦ан, ЗылиІа сўлу мен
айдыны асып-тасІан оґт¤ст¿кте е к ¿ к ¤ н н ¿ ґ болсам, Е к ¿ І о л ы м ж а ¦ а ґ д а! (О.Шипин,
б ¿ р ¿ н д е жаґа басылым желкен тартатындыІ- Дастан.).
тан, топІа та¦ы б¿реу¿ Іосылса, жўрт мўны Ек¿ Іолын тЅбес¿не Іойды. М¤лде безд¿,
жаґалыІ деп Іарамайтын ед¿ (“Жас Алаш”). б¿ржола Іол ¤зд¿, т¤ґ¿лд¿. – Т¿л¿ґд¿ алмаса,
Ек¿ Іабатты. Б¿р¿н¿ґ ¤ст¿не б¿р¿ орналасІан, Ѕздер¿н¿ґ Іолынан ау-Іўралыґды сыпырып ал.
ек¿ Іатарлы. Јлкен Іуаныш – 2000 жылдыґ јґкей Іу таІыр кедейлер е к ¿ І о л ы н т Ѕ б е-
25 тамызында «Нўр» балалар ¤й¿не жаґа ¤лг¿- с ¿ н е І о й ы п, тент¿реп кетед¿ (Є.Нўрпей¿сов,
жобамен Іайта жЅндеуден Ѕтк¿з¿лген бўрын¦ы ±ан мен тер). Еґбекш¿ бўІараныґ нег¿зг¿ к¤н
балабаІшаныґ тЅрт Іанатты, е к ¿ І а б а т- кЅр¿с¿ жер ед¿, олар ег¿н салып Іана к¤н кЅре
т ы ¦имараты бер¿лд¿ (“±аз. єдеб.”). ±аз¿рг¿ алатын ед¿, жерден айрылса е к ¿ І о л ы н т Ѕ-
заман¦а сай дизайнмен безенд¿р¿лген, Іажетт¿ б е с ¿ н е І о й ы п без¿п кетет¿н (Б.Кенжебаев,
Іўрал-жабдыІтардыґ барлы¦ы бар е к ¿ І а б а т- ±аз. дем. жазушы.).
т ы ¦имаратта орналасІан бўл кешен јскемен Ек¿ Іоянды б¿р таяІпен ўрып алды [Ѕлт¿рд¿].
Іаласы тўр¦ындарыныґ с¤й¿кт¿ демалыс орнына Жолы бола кетт¿; б¿рден ек¿ шаруаны б¿т¿рд¿
айналды (“Жас Алаш”). (±аз. т¿л¿. фразеол. сЅзд¿г¿).
Ек¿ Іанат, б¿р ІўйрыІ. ±ўстыґ тўрпаты. Ек¿ Іўла¦ынан басІа адал Іарасы жоІ.
Жанды асылдыґ жаІсысы. Е к ¿ І а н а т, На¦ыз кедей; Іу кедей, таІыр кедей, “т¿рсег¿
б ¿ р І ў й р ы І, Аспанда желдеп кЅкте ж¤р шыІІан” кедей, аузын ашса, ¿шек-Іарны кЅр¿-
(±.Жапсарбаев, СЅйле.). нет¿н кедей (±аз. т¿л¿. фразеол. сЅзд¿г¿).
195 Åʾ-Åʾ
Ек¿ Іўла¦ынан к¤н кЅр¿нд¿. ±атты арыды, Ек¿ оІтыланды. Не Іыларын б¿лмед¿, да¦-
ж¤дедi. ѕн¿м ¤йге Ѕл¿мш¿ болып, зор¦а жетт¿. јз¿ дарды. ±ара¦ан кЅзден Іысыла т¤скендей боп:
ары¦анда, е к ¿ І ў л а ¦ ы н а н к ¤ н к Ѕ р ¿ н е д ¿ «Айтсам ба екен, айтпасам ба екен» – деп, е к ¿
(М.Єуезов, Таґд. шы¦.). о І т ы л а н ¦ а н т¤рмен Єм¿ржан едєу¿р отыр-
Ек¿ Іўла¦ы бар ед¿. ±ара басы ¦ана бар ед¿, ды (Б.Майлин, Шы¦.).
т¤г¿ жоІ кедей ед¿. Мен Іўда бол¦анда, Жирен Ек¿ оІтылау. Єр¿-сєр¿леу, ек¿ ўштылау. Бўл
шолаІ Іўнаныґ бар ед¿, Е к ¿ ¦ана І ў л а ¦ ы ґ б а р да Іаз¿р е к ¿ о І т ы л а у боп тўр. Б¿раІ т¤б¿
е д ¿, Басыґда жаман тыма¦ыґ бар ед¿, Атыґ жоІ т¤зелер (ј.±анахин, Жас дєурен).
ед¿, тая¦ыґ бар ед¿, Жал¦ыз Іара шўнаІ, ла¦ыґ Ек¿ он бес. к ө н е. Отыз. Хан бұрылып
бар ед¿. Дєулет¿ґ мен¿мен теґ ед¿, Мен Іашан қараған Би бұрылып сұраған Айдан ару сұлудың
сенен кем ед¿м? (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Ажары бет¿нде Е к ¿ о н б е с т е н жасы өтсе
Ек¿ ІўшаІ айІасты. ±ўшаІтасты, са¦ынып (Х.Досмұхамедұлы, Бер¿ш Есет би//Аламан).
Іосылды. Жарлы Іызы к¤йге Іўмар ±ойшы Ек¿ орап алды. Асып т¤ст¿, маґына
жанын ў¦а алады. А й І а с а д ы е к ¿ І ў ш а І... жуытпады. ШаруашылыІтыґ бўл саласында
КЅктен Ай да сы¦алады (О.Шипин, Дастан.). ±азаІстанныґ б¿р Ѕз¿-аІ Американы е к ¿ о р а п
Ек¿ м¤шел. Жиырма бес жас. Кєр¿, жас а л а д ы (Тарту).
дєурен¿ Ѕзге тату емес, Епке кЅнер ет ж¤рек Ек¿ оттыґ арасында [ортасында] Іалды.
сату емес, К¿мде-к¿м ¤лкен болса е к ¿ м ¤ ш е л, Б¿р¿не жаІса, ек¿нш¿с¿не жаІпады, аман
Мал бер¿п ал¦анымен, Іатын емес (Абай, Тол. Іалар шеш¿м¿ жоІ; айнала ІиындыІІа
жин.). ўшырады. Бўл тарихи ІалыптасІан тЅл
Ек¿ нег¿зд¿ ІышІыл. х и м. Метал¦а ауыса мемлекетт¿кт¿ е к ¿ о т т ы ґ – сыртта¦ы
алатын ек¿ сутект¿ ІышІыл. К¤к¿рт жєне к¤к¿рт басІыншылыІ пен ¿штег¿ наразылыІтыґ о р-
сутект¿ ІышІылдар – е к ¿ н е г ¿ з д ¿ І ы ш І ы л- т а с ы н д а І а л д ы р д ы (“Егемен ±азаІстан”).
д а р (Химия).
Жаным к¤й¿п, кейде Ѕл¿м сўраймын, Та¦ы
Ек¿н¿ґ б¿р¿. а) Кез келген адам, єрк¿м, бєр¿.
ойланып бал тўрмысты Іимаймын. Ш ы ж ы І
– Жўрт к¿рс¿н, б¿з Іайда Іашамыз, – деген сЅзд¿
б о л ¦ а н а р а с ы н д а е к ¿ о т т ы ґ Ж¤рег¿мд¿
е к ¿ н ¿ ґ б ¿ р ¿ айтты (Б.Майлин, Шы¦.). Ма-
кЅз жасыммен бўлаймын (Б.К¤леев, Шығ.).
Іыштыґ жазда училищем¿зд¿ґ жаґа ¤й¿н¿ґ
Ек¿ Ѕкпес¿н [ая¦ын] Іолына алды. Табаны
Іўрылысында еґбек еткен¿н е к ¿ н ¿ ґ б ¿ р ¿
б¿лед¿ (М.±осшы¦ўлов, ШындыІ.). є) Не сай¦а тимей ж¤г¿ре жЅнелд¿, ая¦ы ая¦ына
ол, не бўл; єйтеу¿р б¿реу¿. – Не бўл ¤йде мен жўІпады; асы¦ып келд¿ (асыІІан, Іуан¦ан к¿с¿ге
тўрамын, не айтІаным болады, е к ¿ н ¿ ґ б ¿ р ¿ айтылады). Јш мыґ сом Іол¦а тиет¿н бол¦ан соґ,
(±.МўІамеджанов, јз¿ме де.). Б¿раІ е к ¿ н ¿ ґ б ¿ р ¿: Жаббар-Іўлды, жан бар ма? – деп Жан¦озин е к ¿
не актер болу керек, не бєр¿нен к¤дер ¤зу керек! а я ¦ ы н І о л ы н а а л ы п, ауыл советке Іарай
Єлг¿ екеу¿ осындай Іа¦ида ўсын¦андыІтан ¦ана тартты (С.ТЅлешев, Шығ.). МЅґке арсалаґдап
ІиындыІтыґ бєр¿не шыдап, кедерг¿ атаулыны келе жатІан Курнос Иванды кЅр¿п, Еламан-
бўзып Ѕтт¿ («Жас Алаш»). ¦а: – Мынауыґ е к ¿ Ѕ к п е с ¿ н І о л ы н а а л ы п
Ек¿ мыґ. Б¿р мыґныґ ек¿ еселенген т¤р¿, келе жатыр ¦ой, – дед¿ (Є.Нўрпей¿сов, Қан мен
шамасы. Б¿р атадан ту¦андай, ±ўралып басыґ тер).
кЅп болдыґ. Е к ¿ м ы ґ ¤йд¿ґ ¤ст¿нде Ба¦асы Іым- Ек¿ Ѕкпес¿н [ая¦ын] Іол¦а алып ж¤г¿рд¿
бат сап болдым (Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым.). [алды]. Жан ўшыра, тез, Іатты ж¤г¿рд¿. Е к ¿
Ек¿н¿ґ б¿р¿, ег¿зд¿ґ сыґары. Кез келген адам, Ѕ к п е м д ¿ І о л ы м а а л ы п ж ¤ г ¿ р ¿ п кел-
єрк¿м, бєр¿. Дєр¿герлер Ѕм¿р¿нде к¤н сайын, са- сем, Надя иег¿ иег¿не тимей Іалшылдап отыр
¦ат сайын болып жататын Іауырт та жедел оІи- (Є.Сєрсенбаев, Офицер.). Алексей бєйтеректен
¦аларды е к ¿ н ¿ ґ б ¿ р ¿, е г ¿ з д ¿ ґ с ы ґ а р ы т¤с¿п, тура єлг¿ жал¦ыз к¿с¿н¿ґ кеткен жа¦ына
б¿лед¿ («±аз. єдеб.»). Бўл ауданда е к ¿ н ¿ ґ Іарай е к ¿ Ѕ к п е с ¿ н І о л ы н а а л ы п тўра
б ¿ р ¿, е г ¿ з д ¿ ґ с ы ґ а р ы домбыра тартады ж ¤ г ¿ р д ¿ (Є.Шєр¿пов, ±апаста.). Ыґыранып
(“±аз. єдеб.”). хан да жетт¿ е к ¿ Ѕ к п е с ¿ н І о л ¦ а а л ы п, Аман
Ек¿н¿ґ б¿р¿нде. Јнем¿, ўдайы, єр кез. Мал Іал¦ан жал¦ыз ўлын Іўшып с¤й¿п, тол¦анып
Ѕс¿руш¿лер е к ¿ н ¿ ґ б ¿ р ¿ н д е малдарын (М.Шаханов, Ґасырлар.).
жасырын т¤рде айдап єкет¿п отыр¦ан (±азССР Ек¿ Ѕлд¿. М¤лде Іапаланды, одан єр¿ азап-
тарихы). – Бєр¿н б¤лд¿р¿п ж¤рген анау Ережеп, – танды. Бол¦ан жайды жол-жЅнекей ест¿ген
дед¿ ±аґІа. – БайшылдыІ п¿к¿рд¿ е к ¿ н ¿ ґ б ¿- Бєд¿¦ўл келе жатІан бет¿нен бўрылып,
р ¿ н д е айтады (Є.Нєбиев, Шолпан). ТереґЅзек жаІта на¦ашылары бар дейт¿н, сонда
Ек¿ оІты болды. Ек¿ ойлы болды, да¦дарды. тартыпты. Мўны ест¿п ±аншайым е к ¿ Ѕ л д ¿
Єбд¿рахман хат ж¿беруге е к ¿ о І т ы б о л ¦ а н (Ш.±ўмарова, ±ос шынар).
соґ, мен демдеп ж¿бергем (Б.Майлин, Таґд. Ек¿ палаталы ж¤йе. І о ¦. с а я с и. Жалпы-
шы¦.). ўлттыІ Ѕк¿летт¿ орган парламентт¿ґ Іўрылымы.
Åʾ-Åʾ 196
Е к ¿ п а л а т а л ы ж ¤ й е єрІилы жолмен Іўры- ек¿ кЅз¿ жалын атып, – мен¿ ±ара¤лекке бай¦а
лады єр¿ єркелк¿ Іўзырет иеленет¿н ек¿ (жо¦ары берсеґ, ±оґырІўлжадан да Ѕш¿ґд¿ Іайтарасыґ
жєне тЅмен) палатадан тўрады (±ЎЭ). (ѕ.Есенберлин, ±аһар).
Ек¿ сериялы. Ек¿ бЅл¿мд¿. Со¦ыс жылдары Ек¿ тараптан. Ек¿ жаІтан, б¿р-б¿р¿не Іарама-
Гергий Рошаль Іой¦ан «Абай єндер¿» кинот¤- Іарсы. Ґали єл¿ Іалыґ бермеген б¿р талапты
с¿р¿л¿м¿ мен берт¿нде Єз¿рбайжан Мємбетов талапты ж¿г¿т бол¦ан¦а, Жамалдыґ к¤йеу¿не
таспа¦а т¤с¿рген е к ¿ с е р и я л ы телефильмн¿ґ наразылы¦ына Іарай е к ¿ т а р а п т а н да б¿р-
кЅркемд¿к мазмўны б¤г¿нг¿ егемен ±азаІстан- б¿р¿не махаббат байланды деуге лайыІ болды
ныґ рухани талабына Іамсау бола алмайды (М.Дулатов, Шы¦.).
(“Жас Алаш”). Ек¿ тарып болды. ж е р г. Ек¿ге жарылды,
Ек¿ сЅзге келмед¿ [келген жоІ]. а) Б¿рден, ек¿ ж¿кке бЅл¿нд¿. Бўрын байлар е к ¿ т а р ы п
сол бойда кел¿ст¿, кЅнд¿, айтІанын ¿стед¿. – Ей, б о л ы п айтысатын да жататын (±аз. т¿л¿ диалек.
Сєтбек? Е к ¿ с Ѕ з г е к е л м е й, ерд¿м соґыґнан сЅзд¿г¿).
десем, сЅз¿мд¿ жал¦ан дер ед¿ґ (М.Єуезов, Ек¿ туып, б¿р Іал¦аны. Б¿рге ту¦ан бауыры,
Таґд. шы¦.). «Єнеке, ¤йд¿ сатайыІ. Балалар¦а жанашыр жаІыны. Мерхат е к ¿ т у ы п,
арнап интернат ашайыІ» дейд¿. Жўбайы да е к ¿ б ¿ р І а л ¦ а н ы ґ ба, суырылмай тыныш
с Ѕ з г е к е л м е й д ¿. «АшсаІ, ашайыІ» дейд¿ тўр (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.). Сен сол
(«±аз. єдеб.»). Ол е к ¿ с Ѕ з г е к е л г е н ж о І, баланы жаІтауыґды Іойшы. Е к ¿ т у ы п, б ¿ р
жўмбаІ жымиыспен езу тартты да, кЅне кетт¿ І а л ¦ а н ы ґ д а й аузыґнан тастамайсыґ
(Є.Єб¿шев, Замана.). Єб¿ш е к ¿ с Ѕ з г е к е л- (±.МўІамеджанов, јз¿ме де.). Уа, Іой, жеґгей, –
м е й-аІ т¤с¿нд¿. Ма¦ышы иы¦ынан ІўшаІтап дед¿ Боранбай кей¿п, – осындай Іарлы боранда
сипай т¤с¿п: “Ж¤р!” деп б¿р-аІ сЅз айтты да, апаратын бўл мен¿ґ Іайб¿р е к ¿ т у ы п, б ¿ р
шапшаґ ки¿нд¿р¿п ерте жЅнелд¿ (М.Єуезов, І а л ¦ а н ы м ед¿? (С.МўІанов, Шы¦.).
Шы¦.). є) Ай-шай¦а келмед¿. Е к ¿ с Ѕ з г е к е л- Ек¿ туып, б¿р ІалмаІ жоІ. Єйтеу¿р б¿р Ѕл¿м
м е й ўстаса кетет¿н шатаІ м¿незд¿ к¿с¿ (±аз. т¿л¿ бар деген ма¦ынада. Е к ¿ т у ы п, б ¿ р І а л м а І
фраз. сЅзд¿г¿). ж о І, мылтыІтыґ дауысынан Іўттарыґ Іаш­
Ек¿ сЅзд¿ [cЅз] кЅтермед¿. Єз¿л-Іалжыґды пасын, жау¦а садаІпен Іан жўтІызып алайыІ
т¤с¿нбед¿, б¿реуд¿ґ айтІан єґг¿мес¿н жаІ- та, содан кей¿н найза, сойыл¦а жол берей¿к
тырмады, сЅзд¿ басынан асырмады. Тєкєппар (ѕ.Есенберлин, Айқас).
Да¦ыстанда Ж¤с¿п батыр, баІытты асып Іўр- Ек¿ т¿зг¿н, б¿р шылбыр [айыл]. ЫнтымаІты
бысынан келе жатыр, Е к ¿ с Ѕ з д ¿ к Ѕ т е р м е с ел-жўрттыґ ер¿к-бил¿г¿н, бил¿к т¿зг¿н¿н ўстау, ел-
зор кЅк¿рек, СоІты¦ып бў¦ан ешк¿м тимейд¿ жўрттыґ кЅш басшысы болу мєн¿нде айтылады.
аІыр (АІылбай ±ўнанбаев, Шығ.). Ерег¿скен дўшпан¦а, Айдаһардай шалысты, Е к ¿
Ек¿ сЅзд¿ґ б¿р¿нде [бiрi]. Јнем¿, ўдайы, єр де т ¿ з г ¿ н, б ¿ р а й ы л, Б¿р Ѕз¿м деп салысты
кез. Милион деген сЅз бў к¤нде е к ¿ с Ѕ з д ¿ ґ (Қаз. ақын. шығ.). Ел басы, топ басылары Іалай
б ¿ р ¿ болды (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). «ТЅрт Іылса, Іалай б¿т¿рсе, халыІта оны сынамаІ,
кластыІ, б¿л¿м¿м¿збен єл¿ б¿реу Іўрлы нан тауып б¿рден-б¿рге ж¤г¿рмек болмайды екен. «±ой
жерм¿з» дегенд¿ е к ¿ с Ѕ з ¿ н ¿ ґ б ¿ р ¿ н д е аузынан асы¦ын Іолыґа ал, Іолайыґа жаІса, саІа Іой»,
тастамайды (С.Ж¤н¿сов, јшп. ¿з.). Хорлан да еш «Бас-басыґа би болсаґ, манар тау¦а сыймассыґ,
к¿нє жоІ Десем да¦ы сенбейд¿. Е к ¿ с Ѕ з д ¿ ґ б ¿ р ¿ н- басалІаґыз бар болса, жан¦ан отІа к¤ймесс¿ґ»
д е «Б¤лд¿рген бєр¿н сен» дейд¿ (±.Аманжолов, деп, мал айтып, т¿леу Іылып, е к ¿ т ¿ з г ¿ н, б ¿ р
Шы¦. жин.). јм¿р бойы Ѕлгенше Мўрат осы ш ы л б ы р д ы берд¿к са¦ан, берген соґ, Іайтып
ўранды ўстап кетт¿ десе болады. «Ж¿г¿тт¿ґ ха- бўзылмаІ т¤г¿л, жетпегенд¿ жет¿лтем¿н деп,
лыІІа тиген пайдасын айту» Мўраттыґ е к ¿ жаманды¦ын жасырып, жаІсылы¦ын асырамын
с Ѕ з ¿ н ¿ ґ б ¿ р ¿ н д е ўшырайды (Х.Досмўха­ деп тырысады екен (Абай, Тол. жин.).
медўлы, Таґд.). Ек¿ ўрты суалды. а) Томсырайды, ўнатпады.
Ек¿ сЅз жоІ. ТўраІты; айтІанына, уєдес¿не Кел¿н¿ шы¦а Іашады, Атасынан ўялып. ±ўда¦и
бер¿к. ±аймаІ ед¿ кЅґ¿л¿мде, б¿зге ІаспаІ болды ж¤р тырысып, Е к ¿ ў р т ы с у а л ы п (К.Єз¿рбаев,
жем. Е к ¿ с Ѕ з ж о І Ѕм¿р¿мде, Мен де, сорлы Таґд. шы¦.). є) Арыды, ж¤дед¿. КЅз¿ бозарып,
баІыты кем (Абай, Òîë. æèí.). е к ¿ ў р т ы с у а л ы п, Ойсырап ж¤деп Іалыпты
Ек¿ сЅйлемед¿. АйтІан сЅз¿нде тўрды, б¿р- (С.Омаров, Шығ.).
аІ рет айтты; сертке бер¿к áîëäû. – Немене, Ек¿ ўрыІ. а) Д¤дамал, ек¿талай, не¦айбыл.
е к ¿ с Ѕ й л е й т ¿ н мен¿ Іатын дейс¿ґ бе? ОІу¦а Іайтар-Іайтпасы е к ¿ ў р ы І екен¿ ес¿не
(М.Д¤йсенов, Мейман.). БЅл¿мше басІарушысы т¤с¿п, Жарболдыґ ¿ш¿ удай ашиды (Ґ.Орманов,
Е.Тўрлыбековтыґ Ѕз¿ осылай деп отыр. Ол Ж¤рек). ОІу¦а Іайтар Іайтпасы Ѕзге т¤г¿л, Ѕз¿не
ек¿ с Ѕ й л е м е й т ¿ н адам («Лен. жас»). Хан де е к ¿ ў р ы І кЅр¿нбед¿ (Ґ.Орманов, Жүрек,).
е к ¿ с Ѕ й л е м е с болар, – дед¿ Зейнеп енд¿ ТоІал да тўруы е к ¿ ў р ы І, ТоІал¦а да таІалды.
197 ÅʾÀ-ÅʾÅ
Соґында ноІта с¤йрет¿п, ±оІаґ байдан аІы ал- ЕКѕАҐАЙЫНДЫ з а т. с Ѕ й л. АІпан.
ды (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). є) Б¿рде олай, б¿р- ±азаІстанныґ оґт¤ст¿к облыстарында аІпан
де былай, Іўбылмалы, Ѕзгермел¿. Ол ІалалыІ айы е к ¿ а ¦ а й ы н д ы деп аталады (М.ИсІаІов,
комитетке ІазаІтыґ, но¦айдыґ к¤ш¿мен к¿р- ±аз. календары.).
ген, м¿нез¿ е к ¿ ў р ы І, жындылау адам ед¿ ЕКѕБАСТАН ¤ с т. 1. Ежелден, о бастан,
(С.Сейфуллин, Тар жол.). б) ШалыІ, есуас, єуелден; бўрыннан, бая¦ыдан. – Орта ж¤зден
жынды. Енд¿ б¿раз кешеу¿лдесек, бўл сырІат бЅл¿н¿п кеткен аз ¦ана ар¦ын¦а б¤л¿нш¿л¿к за-
етек алып, осы отыр¦ан бєр¿м¿з е к ¿ ў р ы І, манда теґд¿к аз тисе керек, Іоныстыґ жайлысы
есуас болады екенб¿з (Т.С¤лейменов, Жўлдыз.). е к ¿ б а с т а н тимейд¿ (Х.Досмўхамедўлы Таґд.).
КЅро¦лыны е к ¿ ў р ы І айтады (Жамбыл, Шығ.). ДепутаттыІІа таласІандар халыІпен кездесуге
Ек¿ ўрыІтау. Есуастау, жындылау, ша- келгенде, е к ¿ б а с т а н «елге жаманшылыІ
лыІтау. Щукарьдыґ жўмыс ¿стеуге зауІы жоІ, Іылам» демейд¿, барлы¦ы «депутат болсам,
барлыІ Іажетт¿л¿кпен Іамтамассыз етем» дей-
сонда да осы е к ¿ ў р ы І т а у Іартты елд¿ґ бєр¿
д¿. Барлы¦ы б¿рдей ниеттен¿п тўр¦ан соґ, сай-
жаІсы кЅред¿ (I.Омаров, Шабыт.).
лаушылар арасынан Ѕз руына дауыс бере Іояды
Ек¿ шамасында. Са¦ат ек¿ге жуыІ. Т¤нг¿ е к ¿ (“Жас Алаш”). ТЅртеу¿ т¤гел барып Іостарына,
ш а м а с ы н д а сайлаушылардыґ кЅп дауысын ±уанып Іосылып жар-достарына, МаІтасып
алып тўр¦ан кандидатты заґды тў¦ырынан е к ¿ б а с т а н жатыр ерд¿, “СаулыІтыґ
Іўлатып, орнын єк¿мн¿ґ нўсІауымен аз дауыс шы¦арды, – деп – бостанына” (Т.ѕзт¿леуов,
ал¦анын Ѕтк¿з¿п берд¿к. Бўл – Іылмыс (“Жас Шығ.). 2. Онсыз да, ешк¿мн¿ґ кЅмег¿нс¿з.
Алаш”). ТЅрел¿к: сасІанда¦ы сазыґа т¤с! С¿з де бар
Ек¿ шоІып, б¿р Іарады. СаІтыІ жасады. е к ¿ б а с т а н есепс¿з к¤ш! Адам¦а одан
Адам баласы б¿зд¿ґ дўшпанымыз, саІ болыґдар, кей¿н кЅрсет¿лер, Жаһанда жан кЅрмеген
е к ¿ ш о І ы п, б ¿ р І а р а ґ д а р, – деген (±аз. ¦ажайып ¿с! (О.ШораяІов, Шайыр, Дөң
ертег.). Б¿зге, б¿зд¿ґ елд¿ґ зиялы Іауымында, дєл асқан). Е к ¿ б а с т а н, ар¦ы жа¦ын Ѕз¿ґ¿з де
Іаз¿р е к ¿ ш о І ы п, б ¿ р І а р а й т ы н емес, т¤с¿нет¿н шы¦арсыз (Ґ.Сланов, Дөң асқан).
б¿р шоІып ек¿ Іарайтын, єс¿ресе сырттан д¤меп Єлг¿ Мырзахметт¿ б¿лет¿н бе ед¿ґ? Есетт¿
ен¿п жатІан Іилы ¦ылыми тўжырымдар¦а аса е к ¿ б а с т а н б¿лес¿ґ (С.Берд¿Іўлов, Егеул¿
саІтыІпен, Ѕте аґысІойлыІпен Іарайтын мезг¿л найза). Б¿зде е к ¿ б а с т а н к¤ш-Іару жоІ
кел¿п жетт¿ (“Жас Алаш”). (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.).
Ек¿ ¿шек, он б¿р перне, б¿р тиек. б е й н. ЕКѕДЕН ¤ с т. Ек¿-ек¿ге бЅл¿н¿п, жўптасып.
Домбыра. Домбырам, Іайда барсам тастамаймын, Ондатр кЅб¿несе е к ¿ д е н – «ерл¿-зайып-
Єнменен сенс¿з Ѕлеґ бастамаймын. Е к ¿ i ш е к, ты» боп бЅл¿н¿п, еск¿, иеленбеген ¤йш¿ктерд¿
о н б ¿ р п е р н е, б ¿ р т и е к п е н, Сайрасам Іы- пайдаланады (X.±ыдырбаев, Дала кЅрк¿).
зыл т¿лмен аспандаймын (К.Єз¿рбаев, Таґд. СабаІтыґ єрб¿р буынынан е к ¿ д е н жапыраІ
шы¦.). Уа, а¦айын, а¦айын, Шаттана єнге салайын, шы¦ады да, олар б¿р-б¿р¿не Іарама-Іарсы ор-
Домбырамды Іа¦айын, О н б ¿ р п е р н е, е к ¿ наласады (Т.МўсаІўлов, Ботаника).
ЕКѕДЕН-ЈШТЕН ¤ с т. Екеу-¤шеу болып
i ш е к Єшекейлеп та¦айын. Алтын алІа Алатау
б¿р¿г¿п, топтасып. ±ўрмандар¦а е к ¿ д е н-¤ ш-
АсІарына Іарайын (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
т е н кел¿п амандасІан ж¿г¿ттер де к¤йеу ¤й¿не
Домбырам отыр Іа¦ынып О н е к ¿ п е р н е, е к ¿ б¿рге келд¿ (С.Сейфуллин, Шы¦. жин.). Едєу¿р
i ш е к Бауырына та¦ылып. ±оян¦а ІосІан Іызып шыІІан сы ІонаІтар е к ¿ д е н-¤ ш т е н
тазыдай Б¤ктет¿л¿п жазылып (Базар жырау, тарІап барады (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.).
Шы¦.). ЕКѕ-ЕКѕДЕН ¤ с т. 1. Екеу-екеу ет¿п,
СаІалын ек¿ Іолдап жўлды. К¤й¿п-п¿с¿п Іосарлап. КЅк¿рек ¤ш бЅл¿мнен (сегменттен)
ашуланды, Ѕз¿н жерлей к¤й¿п-п¿ст¿. Саудагер Іўралады. КЅк¿рек бЅл¿мдер¿н¿ґ бєр¿нде де
сатар бакалды “±ыз жау” деген осы деп, Айтып е к ¿-е к ¿ д е н аяІ болады. Жаґа да сы ек¿
отыр маІалды Е к ¿ І о л д а п КЅб¿кт¿ Ж ў л ы п бЅл¿м¿нде е к ¿-е к ¿ д е н тЅрт Іанат болады
отыр с а І а л д ы (Батырлар жыры). (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). НЅлІара т¿зерлеп
ТЅбес¿ кЅкке ек¿ ел¿ жетпед¿ [тимед¿]. ±ат- те, т¤регеп те, нысананы е к ¿-е к ¿ д е н тЅрт
ты Іуанды, мєз-майрам болды. ±ўбайдыґ т Ѕ- рет атып т¤с¿рд¿ (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.).
б е с ¿ к Ѕ к к е е к ¿ е л ¿ ж е т п е й тўр¦ан Мадияр¦а е к ¿-е к ¿ д е н ¤лест¿р¿п берд¿ де,
тєр¿зд¿. Мєз боп, шалІып кетт¿ (Бєйшешек). Іал¦ан тастардыґ ¿ш¿нен Ѕз¿ екеу¿н таґдап
јк¿л тўрып кел¿п, БўзаубаІтыґ Іолын алады. алды (С.Омаров, јм¿р.). 2. Екеу-екеу болып,
БўзаубаІтыґ т Ѕ б е с ¿ к Ѕ к к е е к ¿-а І е л ¿ жўптасып. Оныґ ¿з¿нше Нўрай мен Демес¿н де
т и м е й д ¿ (Б.Майлин, Шы¦.). Махамбет келд¿. Сол-аІ екен, бўлар е к ¿-е к ¿ д е н жўптаса
пен ±ўрман¦азы аруа¦ын т¿р¿лткендей тайлы Іалды (ј.±анахин, Ж¤рек.). Осы кезде барлы¦ы
тўя¦ыґыз Іалмай келгендер¿ґ¿зд¿ кЅр¿п, т Ѕ б е м орындарынан тўрып, е к ¿-е к ¿ д е н билей
к Ѕ к к е е к ¿ е л ¿ ж е т п е й тўр («Жас Алаш»). жЅнелд¿ (Є.Тарази, Асу.).
ÅʾÆ-Åʾ± 198
ЕКѕЖА±ТЫ с ы н. 1. Ек¿ жа¦ынан б¿рдей, ек¿ ел арасында¦ы ынтымаІтастыІтыґ дамуына
ек¿ жаІтан. Егер бала Іылып алушы некеде серп¿н берет¿н болды (“Егемен ±азаІстан”).
жазылып тўрса бала Іылып алу жЅн¿ндег¿ жў- Ек¿жаІты симметрия. ф и з. <лат. simmetria>
байларды е к ¿ ж а І т ы кел¿с¿м¿ Іажет Денен¿ґ б¿р жазыІтыІта ек¿ жаІІа бЅл¿нген ек¿
болады (Семья тєрбиес¿). Ертеґ ±азаІстан бЅл¿м¿н¿ґ Ѕлшемдест¿г¿. Бўл жазыІтыІ сим-
мен јзбекстан арасында¦ы шекараны дема- метрияныґ ос¿ деп аталады. Е к ¿ ж а І т ы
крациялау¦а байланысты 6 тамыздан бер¿ Таш- с и м м е т р и я кЅпш¿л¿к жа¦дайда тек денен¿ґ
кентте жўмыс ¿степ жатІан е к ¿ ж а І т ы сыртІы жа¦ында ¦ана болады (±аз. т¿л¿ термин.
комиссия Ѕз жўмысын аяІтады (“Жас Алаш”). Биология).
2. јзара, ерс¿л¿-Іарсылы. Бўл уаІытта Іўстар Ек¿жаІты шарт. э к о н. Ек¿ жаІ ¤ш¿н де
мен ондатрлар б¿р-б¿р¿не е к ¿ ж а І т ы Іам- орындалуы м¿ндетт¿ кел¿с¿м; ек¿ жаІІа б¿рдей
ІорлыІ жасайды («Лен. жас»). 3. а у ы с. Єр¿- шарт. ≈ Е к ¿ ж а І т ы ш а р т І а Іол Іою.
ЕКѕЖЈЗДѕ с ы н. 1. Ек¿ жа¦ында да ж¤з¿
сєр¿, солІылдаІ; ІайшылыІты. Е к ¿ ж а І т ы,
бар. јтк¿рл¿г¿ е к ¿ ж ¤ з д ¿ семсердей азамат
ІайшылыІты п¿к¿рден революция¦а дей¿нг¿
ед¿ (Ш.Хўсайынов, Јк¿л¿ Ыбырай). 2. à ó û ñ.
ел аІындарыныґ б¿рталайы Іўтыла ал¦ан жоІ СЅз¿нде тўраІ жоІ, б¿рде олай, б¿рде бўлай
(Е.Ысмайылов, АІындар). Таґ атса к¤н болар, сЅйлейт¿н; Іу, айлакер, зымиян. Десе де кеґес
К¤н батса т¤н болар. Е к ¿ ж а І т ы сЅйлеткен ¤к¿мет¿ е к ¿ ж ¤ з д ¿ саясат ўстанды: Іаржылай
Сайра¦ан Іызыл т¿л болар (Јш ¦асыр.). кЅмект¿ кЅз Іылып беру¿н бергенмен, ек¿ досты
Ек¿жаІты бўрыш. г е о м. Б¿р т¤зуден шыІ- Саратовта тўтІындап, ол аІшаларын Іайта
Іан ек¿ жарты жазыІтыІтан Іўрал¦ан кеґ¿ст¿к- алып Іойды (Р. СыздыІова, Х. Досмұхамедов//
тег¿ фигура немесе осы ек¿ жарты жазыІтыІпен Алғы сөз). Е к ¿-ж ¤ з д ¿, сўрІия адвокат
шектелген кеґ¿ст¿кт¿ґ бЅл¿г¿; ортаІ т¤зуден Мєкен дєлме-дєл жєне нанымды бейнелеп,
шы¦атын, ек¿ жарты жазыІтыІтан жасал¦ан мейманныґ епт¿ сыґары ет¿п кЅрсет¿лген
кеск¿н; фигура. ОртаІ т¤зу е к ¿ ж а І т ы б ў р ы ш- (М.±аратаев). – Адам єрІилы текке жатады.
т ы ґ Іыры деп, ал жарты жазыІтыІтар е к ¿- Б¿реу аІылды, б¿реу аІымаІ, б¿реу е к ¿ ж ¤ з-
ж а І т ы б ў р ы ш т ы ґ жаІтары деп аталады д ¿, айлакер, Іулы¦ын асыр¦ыш. Енд¿ б¿реу
(±СЭ). Жарты жазыІтыІтар е к ¿ ж а І т ы маубас, момын (±.Толыбаев, ±айдасыґ.).
б ў р ы ш т ы ґ жаІтары, ал олар¦а ортаІ т¤зу Есеґг¿реп ж¤рмесеґ, Елд¿ неге даттайсыґ.
е к ¿ ж а І т ы б ў р ы ш т ы ґ Іыры деп аталады Е к ¿ ж¤ з д ¿ болмасаґ, Байды неге маІтайсыґ
(±ЎЭ). (Жамбыл, Таґд. жин.).
Ек¿жаІты диск. и н ф. <а¦ыл. double-sided ЕКѕЖЈЗДѕЛѕК з а т. ±улыІ, айлакерл¿к,
disk> Ек¿ жа¦ына да жазу¦а болатын диск. сўрІиялыІ. Мўны неге айтып отырсыз? 1986
БарлыІ диск¿лер ек¿ жа¦ынан да магнитт¿к жыл¦ы ЖелтоІсан оІи¦асы д¤ние тек ўлтжан-
материалмен Іапталып жасалады. Б¿раІ сынау дылыІтан емес, е к ¿ ж ¤ з д ¿ л ¿ к т е н де
барысында б¿р жа¦ы шыдама¦ан диск¿лер б¿р тўратынын дєлелдеп берген болатын («±аз.
жаІты диск¿лер рет¿нде сатылады. Е к ¿ ж а І т ы єдеб.»). Сенгендер¿ґ Спан болса, ол Іаз¿рд¿ґ
д и с к ¿ л е р ек¿ бастиег¿ бар жа¦дайда ¦ана Ѕз¿нде е к ¿ ж ¤ з д ¿ л ¿ г ¿ н танытып отыр емес пе?
(Т.Дєуренбеков, Б¿з. кездес.). Е к ¿ ж ¤ з д ¿ л ¿ к
Іолдануы м¤мк¿н. Кейб¿р диск¿лерд¿ аударып,
адамныґ т¿рш¿л¿г¿ мен ¿с-єрекет¿ндег¿, єс¿ресе,
бастиег¿н диск жетектерде де пайдалану¦а бо-
Ѕзге адамдармен Іарым-Іатынасында¦ы ІулыІ,
лады (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). айлакерл¿к, зымияндыІ сияІты жа¦ымсыз си-
Ек¿жаІты кел¿с¿м. с а я с и. Ек¿ жаІ ¤ш¿н де паттар арІылы кЅр¿н¿с беред¿. Мўндай адам¦а
орындалуы м¿ндетт¿ кел¿с¿м. Бўл мысал жЅн¿нде єлеуметт¿к ортада, халыІ арасында сен¿мс¿з-
СССР мен А±Ш арасында е к ¿ ж а І т ы к е л ¿- д¿кпен Іарайды (±ЎЭ).
с ¿ м г е Іол Іойылды («Жет¿су»). ЕКѕ±АБАТ с ы н. Ая¦ы ауыр, ж¤кт¿.
Ек¿жаІты клиринг. э к о н. ±арсы талап- “ЎрІия е к ¿ І а б а т” деген хабар кеш¿кпей-
тарды Ѕздер¿н¿ґ орталыІ банктер¿ арІылы аІ ауыл арасына жайылды (Ж.Аймауытов,
Ѕзара есепке алу туралы ек¿ елд¿ґ ¤к¿меттер¿ Шы¦.). Атырау облысыныґ дєр¿герлер¿ сєбилер
арасында жасасыл¦ан кел¿с¿м. ≈ Е к ¿ ж а І т ы Ѕл¿м¿н¿ґ кЅбею себеб¿н е к ¿ І а б а т єйелдерд¿ґ
к л и р и н г шарты. денсаулы¦ыныґ тЅмендеу¿мен т¤с¿нд¿ред¿.
Ек¿жаІты Іатынастар. Ек¿ жаІІа ортаІ Сы ¤ш жылда Іайтыс бол¦ан сєбилерден
байланыс, алыс-бер¿с. Јш¿нш¿ден, ТМД кеґестен Ѕкпе ауруларыныґ белг¿лер¿ аныІтал¦ан
кей¿нг¿ кеґ¿ст¿ктег¿ елдерд¿ арасында Іалыпты (“Жас Алаш”). Јй-жайым, шешем орталыІта,
е к ¿ ж а І т ы І а т ы н а с т а р д ы ґ орны¦а Ѕз¿м еркек Іой отарымен ел шет¿ндем¿н, Іатын
бастауына жол ашты (“Егемен ±азаІстан”). е к ¿ І а б а т (М.Тиесов, Дала.). – Єл¿мбек...
Ек¿жаІты Іўжат. Екеу¿не ортаІ, жауап- Мен е к ¿ І а б а т п ы н, – деуге ¦ана шамасы
керш¿л¿г¿ б¿р Іўжат. Сапар мен Іол Іою¦а жоспар- келд¿ ±аншайым б¿раз ¤нс¿з жатІаннан кей¿н
ланып отыр¦ан е к ¿ ж а І т ы І ў ж а т т а р (А.Байтанаев, ±айнар.).
199 ÅʾË-ÅʾË
ЕКѕЛ с ы н. ж е р г. Ж¿герл¿, Іайратты. Жас бўруы м¤мк¿н (З.Ш¤к¿ров, ±иын түй¿н). Ек¿
кез¿мде мен е к ¿ л ед¿м (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). жаІ е к ¿ л е с т ¿ бетпе-бет кеп, ±ан¦а Іан, жан¦а
ЕКѕЛЕН= е т. 1. КЅтер¿лу; ел¿ру, Іызу. жан да, кекке кек деп. ±ашан¦ы Іанды майдан
Д¤ниен¿ Іудым е к ¿ л е н ¿ п, ЎстамаІІа кезен¿п. жорал¦ысы – Шешед¿ шабар шаІты жекпе-жек
Д¤ние Іырын салмады Ешб¿р ма¦ан ем¿рен¿п тек (I.Мємбетов, Дос.).
(Бес ¦асыр.). Одан соґ та¦ы б¿реу жўдыры¦ын ЕКѕЛЕСУ Ек¿лес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
т¤й¿п, е к ¿ л е н е сЅйлед¿ (Є.НўршайыІов, ≈ Елеурей е к ¿ л е с у ¿.
Батыр.). Иттер бўрын¦ыдан да е к ¿ л е н ¿ п, ЕКѕЛѕК1 з а т. п е д. ОІушылардыґ б¿л¿м¿не
арсылдай ж¤г¿р¿п келед¿ (М.Єуезов, ±араш.). (тєрт¿б¿не) Іойылатын еґ тЅменг¿ ба¦а, балл.
Елтай таяуды кЅлбете салып, к¤рей есед¿. – Олай болса та¦ы б¿р е к ¿ л ¿ к т ¿ Іоямыз енд¿, –
±аз¿р т¿пт¿ е к ¿ л е н ¿ п, Іызып ал¦ан сияІты дед¿ оІытушы Іаламын алып (Є.Єл¿мжанов,
(З.Ш¤к¿ров, Ґажайып.). 2. Екп¿ндеу, ІарІындау, Махамбет.). Кешке Сєл¿м кЅп ойнап, Ж¤рд¿
к¤шею, ¤дей т¤су. МылІау боран Іатаймаса текке леп¿р¿п. СабаІ естен шы¦ып Іап, Алды
бєсеґдейт¿н емес, Іўтырына, е к ¿ л е н е т¤- б¤г¿н «е к ¿ л ¿ к» (Ш.Смаханўлы, Шимайбек.).
сед¿ (М.Хасенов, Тўлпар.). Ш¿рк¿н, мен¿ґ тор «Бест¿к» алсаІ Іуанып, АрІамыздан Іа¦ады.
бест¿м-ай десеґш¿, т¿зг¿нд¿ кере тартып, шапІан АлсаІ егер «е к ¿ л ¿ к», Ол ренж¿п Іалады (Кел,
сайын е к ¿ л е н е т¤сед¿ (Є.Омарбаев, Кєрлен.). шырІайыІ.).
3. ±айраттану, Іўлшыну, Ѕршелену. Сонда ЕКѕЛѕК2 з а т. и н ф. <а¦ыл. binary> Ек¿
Ед¿ге, Домбыраын Іолына алып, Екп¿ндет¿п, компоненттен тўратын кез келген ж¤йеге
Е к ¿ л е н ¿ п, Ескектет¿п, ±алшылдатып, Тар- Іатысты. Есептеулерге Іатысты е к ¿ л ¿ к 0 мен
сылдатып, Кек¿л¿к атып, Секектет¿п, К¤нн¿ґ 1 пайдаланылатын ж¤йелерге Іызмет жасайды
к¤й¿н, Нўрдыґ к¤й¿н соІтырды (Ж.Аймауытов, (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
Шығ.). «јй, Асаубайдан осыныґ Ѕз¿ алымды» Ек¿л¿к а¦ын. и н ф. <а¦ыл. bit stream> Бай-
ланыс жел¿с¿ бойынша бер¿лет¿н ек¿л¿к цифр-
деген мадаІтаушы дауыстар ест¿лген сайын
лардыґ ¤з¿л¿сс¿з т¿збег¿ (±аз. т¿л¿ термин.
е к ¿ л е н е Іимылдаймын (Є.Сєрсенбаев,
Информатика.).
ТолІында.).
Ек¿л¿к арифметика. и н ф. Ек¿л¿к санау
ЕКѕЛЕНДѕР= е т. ±ыздыру, шабыттандыру;
ж¤йес¿нде бер¿лген сандар арифметикасы (±аз.
масаттандыру. Марш к¤й¿н е к ¿ л е н д ¿ р е
т¿л¿ термин. Информатика.).
тартып, алдымен Іызыл жалау кЅр¿нед¿, оныґ Ек¿л¿к ауыстырып ІосІыш. и н ф. <а¦ыл.
артынан оркестр адамдары шы¦ады, оркестр bit switch> Б¿р ек¿л¿к разрядтан тўратын
тынады (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Бар жалшыны жєне ек¿ Іалып-к¤й¿ (Іосу-а¦ыту, иє/жоІ) бар
соґына ерт¿п, сорлы¦а да жел бер¿п, е к ¿ л е н- логикалыІ ауыстырып ІосІыш (±аз. т¿л¿ термин.
д ¿ р ¿ п ж¿берген жоІ па ол? (О.БодыІов, Информатика.).
Бўлбўл). Єнн¿ґ ая¦ын дауысты баспалдаІтап Ек¿л¿к бЅлшек. и н ф. <а¦ыл. binariy frac-
кЅтер¿п тастап, е к ¿ л е н д ¿ р ¿ п барып б¿т¿ред¿ tion> 2 саныныґ дєрежелер¿ Іолданылатын
(А.Жўбанов, Замана.). бЅлшек. Мысалы ондыІ бЅлшек 0,123 оннан
ЕКѕЛЕНДѕРУ Ек¿ленд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл б¿рд¿ґ б¿реу¿н, ж¤зден б¿рд¿ґ екеу¿н, мыннан
атауы. ≈ Ел¿рте е к ¿ л е н д ¿ р у. б¿рд¿ґ ¤шеу¿н кЅрсетед¿. Сол сияІты е к ¿ л ¿ к
ЕКѕЛЕНТ= е т. Б¿реуд¿ ел¿рту, Іыздыру. б Ѕ л ш е к 0,101 жартысыныґ б¿реу¿н кЅрсетед¿.
Кешк¿ кез. СауыІ Іызып клуб ¤йде, Гармоншы НаІты сандар (б¤т¿н сандардай емес) компьютер
е к ¿ л е н т е тартты к¤йге, Оразды орамалмен жадында тек Іана ек¿л¿к т¤рде саІталады (±аз.
желпи Ѕт¿п, јжет Іыз Бєтия кеп басты биге т¿л¿ термин. Информатика.).
(Ґ.Игенсартов, Тыґ дала). Ек¿л¿к бЅл¿ктеу. и н ф. <а¦ыл. binary split>
ЕКѕЛЕНТУ Ек¿лент ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Кейб¿р мєселелерд¿ шешу ¤ш¿н Іолданылатын
атауы. ≈ Одан сайын е к ¿ л е н т у. итерациялыІ єд¿с. Мўнда шеш¿мд¿ ¿здест¿ру ек¿
ЕКѕЛЕНУ Ек¿лен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; шаманыґ б¿реу¿н таґдау арІылы ж¤рг¿з¿лед¿.
ел¿ру. – Келд¿м! – дед¿ Т¿леш. ±оґыр даусын- Е к ¿ л ¿ к б Ѕ л ¿ к т е у амалы ¿здел¿п отыр¦ан ша-
да азда¦ан е к ¿ л е н у бар (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ мадан ауытІу мейл¿нше аз бол¦ан¦а дей¿н
Ѕзен). орындалады (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
ЕКѕЛЕП-ЈШТЕП ¤ с т. Екеу-¤шеу болып, Ек¿л¿к бўтаІ. и н ф. <binary tree> Єр тарма¦ы
ек¿ден-¤штен топтасып. «±осылу керек» деп ек¿ бўтаІтан артпайтын а¦аш Іўрылымыныґ
сЅзбен ¦ана Іоймай, ІўлаІтан¦ан тЅґ¿ректег¿ ел п¿ш¿н¿. Е к ¿ л ¿ к б ў т а І т ы ¿здест¿ру белг¿лер¿
адамдары е к ¿ л е п-¤ ш т е п жасаІІа Іосыла бўтаІ т¤й¿ндер¿нде орналастырылып, мынадай
бастады (±.ТайшыІов, Окт. ўшІыны). прниципке ба¦ынады: бўтаІтар тЅбес¿н¿ґ
ЕКѕЛЕС= е т. СЅз таластыру, айтысу, белг¿с¿не Іара¦анда сол жаІ бўтаІша белг¿с¿
дауласу. Барлыбайды ±аныбет те Іор¦ап ба¦ады. к¿ш¿, ал оґ жаІ бўтаІша белг¿с¿ ¤лкен болады
Е к ¿ л е с ¿ п келгенде, о¦ан мен¿ґ де б¤йрег¿м (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
ÅʾË-ÅÊ¾Í 200
Ек¿л¿к жазба. и н ф. <а¦ыл. binary notation> Ек¿л¿к таґба. и н ф. <а¦ыл. binary character –
а) НЅлдер мен б¿рл¿ктерд¿ґ т¿збег¿ т¤р¿ндег¿ ек¿л¿к цифр> Жолда¦ы Іате символды дўрыс
жазба. є) Сандарды ек¿л¿к санау ж¤йес¿нде ўсыну символ¦а алмастыру¦а арнал¦ан символ.
(±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Ек¿л¿к ўсыну. и н ф. <а¦ыл. binary-coded
Ек¿л¿к ж¤йе. и н ф. <а¦ыл. binary system> representation> АІпаратты ек¿л¿к кодта ўсыну
Ек¿л¿к белг¿лер 1 мен 0-д¿ ¦ана пайдаланатын, мєл¿меттерд¿ компьютер жадына ўсынудыґ
нег¿зг¿ 2 саны болып келет¿н позициялыІ са- нег¿зг¿ тєс¿л¿ (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
нау ж¤йес¿. Мўндай санау ж¤йес¿ кЅб¿несе мє- Ек¿л¿к файл. и н ф. <а¦ыл. binary file>
л¿меттерд¿ компьютер жадына ўсыну ¤ш¿н кеґ¿- Компьютерде пайдаланылатын символдардыґ
нен Іолданылады. Сандарды ек¿л¿к белг¿лермен стандартты жина¦ымен шектелмеген кодтары
кЅрсету олардыґ ек¿л¿к Ѕрнектелу¿ деп ата- бар файл; ASCII-де пайдаланатын мєндерге
лады. Сонымен Іатар, е к ¿ л ¿ к ж ¤ й е тер- к¿рмейт¿н сандыІ мєндерд¿ пайдаланатын
мин¿ тек Іана ек¿ т¤рл¿ Іалып-к¤йде бола ек¿л¿к кодтардан тўратын мєл¿меттер файлы.
алатын кез келген ж¤йен¿ сипаттау¦а Іолданы- Е к ¿ л ¿ к ф а й л д а р д ы Іолдануда б¿р разря-
лады (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Мысалы дында Ѕткен Іател¿к сол файлды т¤гелдей пай-
кез келген компьютер жадыныґ єрб¿р элемент¿, далану м¤мк¿нд¿г¿н жояды (±аз. т¿л¿ термин. Ин-
б¿р Іалып-к¤й¿ ек¿л¿к бел¿ «0»-д¿, ек¿нш¿ Іалып- форматика.).
к¤й¿ ек¿л¿к белг¿ «1»-д¿ таґбалау¦а Іолданылатын ЕКѕЛѕК-ОНДЫ±: ек¿л¿к-ондыІ код. и н ф.
е к ¿ л ¿ к ж ¤ й е болып табылады (±аз. т¿л¿ тер- <а¦ыл. binary-decimal code> ОндыІ санау ж¤йе-
мин. Информатика.). Єдетте, осындай жад с¿нде бер¿лген мєл¿меттерд¿ґ єрб¿р цифрын,
элемент¿ немесе аІпараттыІ б¿рл¿к кез келген ондыІ н¤ктес¿н немесе санныґ таґбасын б¿рдей
е к ¿ л ¿ к ж ¤ й е д е бит деп аталады (±аз. т¿л¿ мЅлшерл¿ (єдетте, тЅртке теґ) ек¿л¿к т¿збектер
термин. Информатика.). арІылы кЅрсетет¿н шарттаґба (±аз. т¿л¿ тер-
Ек¿л¿к санау ж¤йес¿. и н ф. <а¦ыл. binary
мин. Информатика.).
counting system> 1 мен 0 сандарын ¦ана пайда-
Ек¿л¿к-ондыІ т¤рленд¿рг¿ш. и н ф. <а¦ыл.
ланатын, нег¿зг¿ 2 болып келет¿н санау ж¤йес¿.
binary-todenary converter> К¿р¿ст¿к ек¿л¿к сиг-
Е к ¿ л ¿ к с а н а у ж ү й е с ¿ мєл¿меттерд¿
налдарды, дисплейде сандыІ мєндерд¿ ондыІ
компьютер жадына Ѕрнектеуде кеґ¿нен
п¿ш¿нде бейнелеуге м¤мк¿нд¿к берет¿н электрл¿к
пайдаланылады (±аз. т¿л¿ термин. Информа­
т¿збек (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
тика.).
Ек¿л¿к санауыш. и н ф. <а¦ыл. binary coun- Ек¿л¿к-ондыІ т¤рленд¿ру. и н ф. <а¦ыл. bi-
ter> јз¿н¿ґ шы¦ысында¦ы импульс т¿збег¿н nary-to-decimal conversion> Сандарды санаудыґ
шы¦ыс Ѕтк¿зг¿штер¿ндег¿ сєйкес сигналдар т¿з- ек¿л¿к ж¤йес¿нен санаудыґ ондыІ ж¤йес¿не
бег¿не т¤рленд¿рет¿н т¿збек (±аз. т¿л¿ термин. ауыстыру (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
Информатика.). ЕКѕЛѕ-ЈШТѕ с ы н. с Ѕ й л. Ек¿-¤ш. Г¤лия
Ек¿л¿к семафор. и н ф. <а¦ыл. binary sema- БўзаубаІтыґ баспанасына ие болып, оныґ
phore> Еґ жо¦ар¦ы мєн¿ 1-ге теґ болатын тапІан-таян¦анын жинап, ¤ст¿-басын жамап,
семафор (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). е к ¿ л ¿-¤ ш т ¿ сиырын сауып, єйел болып отыр
Ек¿л¿к система. м а т е м. Ек¿л¿к ж¤йе. (С.Сейфуллин, Шы¦. жин.).
Шынында адамзат мєдениет Іўша¦ына жаґа ЕКѕМЈШЕ з а т. м а т е м. Ек¿ б¿р м¤шен¿ґ
ене баста¦анда, еґ тўґ¦ыш рет пайдалан¦ан алгебралыІ Іосындысы. Е к ¿ м ¤ ш е кЅб¿не бином
системасы осы е к ¿ л ¿ к с и с т е м а с ы ед¿. деп аталады (±ЎЭ).
Ґылым мен техниканыґ орасан дамы¦ан ЕКѕМЈШЕЛѕК з а т. м а т е м. <лат. bi-ек¿
Іаз¿рг¿ б¿зд¿ґ заманымызда¦ы е к ¿ л ¿ к с и с- рет, Іос, грек nome-бЅл¿к> Ек¿ м¤шеден Іўрал¦ан
т е м а н ы ґ маґызы т¿пт¿ ¤лкен (О.Жєут¿ков, сан. Мєселен, онда б¿р-м¤шел¿ктерд¿, е к ¿ м ¤-
Жаратылыстану.). Ауызша санау жєне жазбаша ш е л ¿ к т е р д ¿, кЅмп¤шел¿ктерд¿ кЅбейту жєне
нЅм¿рлеу ¤ш¿н е к ¿ л ¿ к с и с т е м а т¿пт¿ квадрат т¤б¿рлерд¿ бЅлу ережелер¿ бер¿лген
Іолайсыз, себеб¿ б¿р санды жазудыґ Ѕз¿ кЅп орын (О.Жєут¿ков, Математика.).
алады. Осындай Іолайсызды¦ына Іарамастан ЕÊIÌÛ³ÄÛҚ з а т. Ек¿ мыґ теґгел¿к аІша.
е к ¿ л ¿ к с и с т е м а н ы ґ артыІшылы¦ы да бар. ±ор жи¦ан жама¦атІа Іолайлысы номиналы
Мысалы, е к ¿ л ¿ к с и с т е м а д а Іосу, кЅбейту к¿ш¿ «тиын” теґге емес, е к ¿ м ы ґ д ы І пен
жєне бЅлу амалдары т¿пт¿ ол оґай жасалады. бесмыґдыІтан тўратын «Іа¦аз” теґге. Сосын
(О. Жєут¿ков, Жаратылыстану.). Іаржы айналымында ¿р¿ аІшалар Іалмайды
Ек¿л¿к сўраныс. и н ф. <а¦ыл. binary re- (айналымында єр аІша номиналыныґ пайыздыІ
guest> ѕздест¿ру нышандарыныґ саны ек¿ге мЅлшер¿ болады) («Жас Алаш”).
теґ кЅп аспект¿л¿ сўраныс (±аз. т¿л¿ термин. ЕКѕНДѕ з а т. 1. с Ѕ й л. Ек¿нт¿. Шомылу¦а
Информатика.). Іолайлы уаІыт сєске мен намаздыгер (е к ¿ н д ¿).
201 ÅʾН-ÅʾН
Тал т¤сте, к¤н Іызып тўр¦анда су¦а т¤спе. ТамаІ- Ек¿нт¿ еґкейд¿. К¤н еґкей¿п, ІарദылыІ
тан соґ тоІ Іарын¦а су¦а т¤спе. ±ызып я терлеп т¤се бастады. Жинал¦ан топ е к ¿ н т ¿ е ґ к е й е
тўрып су¦а т¤спе, єуел¿ Іызуыґды басып, тер¿ґд¿ тЅрен¿ґ ордасынан тарасты (Б. ±ўсбегин, ЗуІа
кепт¿р (Х.Досмўхмедўлы, Замана). Су¦а Іанып батыр).
ал¦ан соґ желдей ес¿п, Екеу¿ та¦ы ж¤рд¿ ±ўдай ЕКѕНШѕ с а н. 1. Заттыґ б¿рден кей¿нг¿
дес¿п. Ент¿г¿п е к ¿ н д ¿ д е жет¿п келсе, Кет¿пт¿ кезект¿ есеб¿н б¿лд¿рет¿н ретт¿к сан. Б¿з к¿-
кЅрген жерден ауыл кЅш¿п (Ш.±ўдайбердиев, лем тЅсеген баспалдаІпен е к ¿ н ш ¿ ІабатІа
Шы¦.). Тєкежанныґ ¤й¿нен Абай аттан¦анда, кЅтер¿лд¿к (Є.Шєр¿пов, Алыс.). БўІтырма су
к¤н кешк¿р¿п, е к ¿ н д ¿ г е таІап Іал¦ан екен электр станциясыныґ бЅгет¿ би¿кт¿г¿ жЅн¿нен
(М.Єуезов, Абай). Ханымы ±арабайдыґ кей¿н Братск ГЭС-¿нен кей¿нг¿ е к ¿ н ш ¿ орында
Іал¦ан Кешк¿ е к ¿ н д ¿ бол¦анда келд¿ жет¿п (Є.НўршайыІов, Алтын.). Еґ керект¿ екп¿нд¿
(Батырлар жыры). Сол уаІытта е к ¿ н д ¿ уаІыт жўмыс деп кємисие б¿р¿нш¿, е к ¿ н ш ¿ басІыш-
болды, Б¿р а¦аштыґ т¤б¿нде намаз Іылды (Ґа- тар¦а оІу к¿таптарын даярлауды тапты. Сонан
шыІтыІ дастандар). 2. Аспан к¤мбез¿н¿ґ ба- соґ кємисиеге жиылып жатІан халыІ єдебиет¿н
тыс жаІ шет¿, кЅкжиекке таяу жер¿. К¤н т¤степ, т¤зеп, тексер¿п, баспа¦а даярлауды
е к ¿ н д ¿ д е н еґкей¿п, ўясына к¿руге ме, к¿рмеуге ўй¦арды (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Е к ¿ н-
ме деп ек¿ ойлы бол¦андай батыста Іызарып ш ¿ сорт т¤г¿л ¤ш¿нш¿ сортІа да алмаймын
Іал¦ан тєр¿зд¿ (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Е к ¿ н- (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). 2. Келес¿, бўдан
д ¿ г е Іарай еґкейген к¤н желкемд¿ шыж¦ырып кей¿нг¿, одан сы. Б¿зд¿ґ полк б¿р деревнядан
барады (О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас). 3. д ¿ н и. соґ е к ¿ н ш ¿ с ¿ н алуда (М.Ґабдуллин,
Бесiн мен ақшам арасындағы мезгiлде оІылатын Ел намысы.). – Е к ¿ н ш ¿ жолы да осылай
намаз; намаздыгер. Е к ¿ н д ¿ н ¿ ґ уаІыты к¤н орындайсыґ ба бўйрыІты? (С.МўІанов,
батудан ек¿ са¦ат бўрын басталып, к¤н батпай јм¿р.). Е к ¿ н ш ¿ айтарым, Іаз¿рг¿ жа¦дайда
тўрып, намазшамныґ уаІыты к¤н батІаннан Мо¦олстан мединес¿н бек¿н¿с¿ нашар АлмалыІ-
бастап шапаІ батІанша (Ш.±ўдайберд¿ўлы, Іа Іалдырамыз ба, єлде жау Іолы оґай жете
МўсылмандыІ шарты). алмас АІсу шаһарына Іайта кЅш¿рем¿з бе, соны
Ек¿нд¿ намазы. д ¿ н и. К¤ндел¿кт¿ оІыла- шеш¿ґдер (I.Есенберлин, Алмас.). 3. ±арсы бет¿,
тын бес намаздыґ ¤ш¿нш¿с¿. Меш¿т мўнарасынан Іарама-Іарсы жа¦ы. Бала жалма-жан кЅшен¿ґ
азаншы дауысы е к ¿ н д ¿ н а м а з ы н ы ґ азанын е к ¿ н ш ¿ бет¿не Іарай ж¤г¿рд¿ (X.Есенжанов,
шаІырды (Д.Єб¿лев, АІын.). Е к ¿ н д ¿ н а м а- АІ ЖайыІ). Ек¿ Іотыр ат Іораныґ е к ¿ н ш ¿
з ы к¤н бату¦а б¿р-ек¿ са¦ат Іал¦анда басталады жа¦ында (Б.Майлин, Шы¦.). Якорьд¿ґ е к ¿ н-
да, к¤н бату¦а дей¿н созылады (А.±ўрман¦алиев, ш ¿ ўшына топсалы ет¿п ўзынды¦ы 14-16 мм
Ислам д¿н¿.). тем¿р т¿л орнатылады («ХалыІ мў¦.»). 4. а у ы с.
Ек¿нд¿ шен¿нде. Т¤с Іайта, т¤стен кей¿н. Бўдан былай, енд¿гєр¿. – ±ўп, таІсыр. Ал е к ¿ н ш ¿
Е к ¿ н д ¿ ш е н ¿ н д е Асанныґ кел¿ншег¿ ЗылиІа мєртебе Іол¦а т¤ссе ше? – Онда басын алыґдар
Іайын с¿ґл¿с¿ Марияны Іасына ерт¿п дєретке (I.Есенберлин, Алмас.). Єлде Жарман жынды
бара жатып, Мария¦а: – Еркем, Мен сенен б¿рдеґен¿ сез¿п Іалып, мен¿мен е к ¿ н ш ¿
б¿рдеме т¿лей¿н, берем¿с¿ґ? (Ш.±ўдайбердиев, Іайтып кездеспе деп ўрысты ма? (М.Д¤зенов,
Шы¦.). АІєже). 5. а у ы с. БЅлек, басІа, бЅтен. Е к ¿ н-
ЕКѕНДѕК з а т. с Ѕ й л. Ек¿нд¿. К¤н е к ¿ н- ш ¿ с ¿ – Іара мўрты Іара т¤н ±ара т¤нде ІаІІан
д ¿ к к е ойысІанда барып Іара жолмен шаґын Іара Іанатын, Ша¦атай¦а Отырардыґ ІаІпасын
шўбалтып Са¦ынбай кЅр¿нед¿ (Д.Досжанов, Ашып берген ±арашоІы болатын (М.Шаханов,
Тўлпар.). Жазатырдан елеґ-алаґда шыІІан Ґасырдар.). Олардыґ маІсаттарына жету,
Іос атты к¤н е к ¿ н д ¿ к к е таян¦анда – Аршаты жетпеу¿ ол е к ¿ н ш ¿ мєселе (±.Жўмалиев,
ауылына кел¿п т¤ст¿ (О.БЅкеев, ±амшыгер). ±аз. эпос.). Е к ¿ н ш ¿ тєс¿л – коммуналдыІ
ЕКѕНДѕЛѕК з а т. с Ѕ й л. Ек¿нд¿. К¤н е к ¿ н- Іызмет тарифтер¿н экономикалыІ нег¿здеу
д ¿ л ¿ к к е еґкей¿п, батыс кЅкжиекке ¿л¿нген арІылы. Сонымен б¿р мезг¿лде тўр¦ын ¤й Іорын
(С.Омаров, ±ызыл арай). Шешек атІан Іызыл пайдалану мен ўстау¦а баІылау орнату ж¤йес¿н
г¤лдер аспаннан науат нўр т¿легендей е к ¿ н д ¿ л ¿ к- енг¿з¿п, тўр¦ындардыґ жауапкерш¿л¿ктер¿н
т е н еґкей¿п бара жатІан к¤нге Іауыз ашады арттыру Іажет (“Егемен ±азаІстан”). 6. а у ы с.
(С.Омаров, јм¿р.). БасІаша, ерекше, жаґаша. Б¿раздан соґ к¤н
ЕКѕНТѕ з а т. Бесiн мен ақшам арасындағы ашылып, жер-д¤ниен¿ґ бєр¿ е к ¿ н ш ¿ т¤рге
мезгiл. ±аладан шыІІан жолаушылар жолда еш енд¿ (С.Шарипов, Шы¦.). Бўдан кей¿н Мєк¿ш
жерде тоІтамастан суыт ж¤р¿п отырып, е к ¿ н- апайдыґ е к ¿ н ш ¿ Ѕм¿р¿ бастал¦андай ед¿
т ¿ кез¿нде, алыстан шўбартып кЅр¿нген Іалыґ (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к.). ±ырын келген ол ма,
ауыл¦а Іарай ат басын бўрды (Қ.Жўмад¿лов, єлде ¦асыр ма, Уыз шаІта, Жиырма то¦ыз
Сы кЅш). жасында, ШоІан солай е к ¿ н ш ¿ Ѕм¿р бастады.
ÅʾÍ-ÅÊ¾Í 202
Еґ айдарлы жўлдызынан айрылды АґІау ІазаІ т¿ґ олаІтарын Іоса есептегенде 2800 м-ге жетед¿
аспаны (М.Шаханов, Ґасырлар.). (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.).
Ек¿нш¿ ауыздылар. б и о л. ±ос жаІты Ек¿нш¿ к¤н. с Ѕ й л. Сейсенб¿. Б¿р¿нш¿ к¤н –
симметриялы омыртІасыз жануарлардыґ б¿р сентябрь, Тор¦ай¦а келд¿ Эверсман; Губернатор
тобы. Е к ¿ н ш ¿ а у ы з д ы л а р д ы ґ ал¦ашІы келген соґ, Е к ¿ н ш ¿ к ¤ н ¿ жинады Уезд¿ґ ¤й¿
ауыздылардан айырмашылы¦ы эмбриондыІ жанына, Адамдарды жан дєрмен (О.Шипин,
даму кез¿нде ауыз Іуысы бластопордан емес, Дастан.).
со¦ан Іарама-Іарсы жаІтан пайда болады, Ек¿нш¿ рет. Бўдан соґ, осыдан кей¿н.– Енд¿
ал бластопор, єдетте аналь тес¿г¿не айналады бўл єн е к ¿ н ш ¿ р е т дєл осылай шы¦а Іоймас, –
немесе жойылып кетед¿ (±ЎЭ). дед¿ Ерке¦али Рахмадиев (С.Мєуленов, Шыґда.).
Ек¿нш¿ б¿р. БасІа б¿р, та¦ы б¿р. Е к ¿ н ш ¿ б ¿ р АІІулар... Аґыз кЅп Іой олар жайлы, КЅз¿ґмен
¤лкен себеп, аса маґызды агротехникалыІ шара – кЅрген¿ґдей бола алмайды... Тек Іана тыныш-
тыІта ўйІтайды олар, Шошыса, е к ¿ н ш ¿ р е т
ег¿ст¿к жерге ыІтырма егу ж¤зеге асырылмады
оралмайды (М.МаІатаев, Шы¦.). Е к ¿ н ш ¿ р е т
(Є.НўршайыІов, Тыґ асты¦ы). Оны игеру кЅн-
бас сў¦ып кЅр осында («Лен. жас»).
бес тезге, Емес Іой ол Атлантика. Шы¦ар ал- Ек¿нш¿ рет заІымдану оша¦ы. є с к. Ядро-
дан та¦ы б¿р кезде Е к ¿ н ш ¿ б ¿ р Галактика лыІ Іарудыґ жєне басІа тўІымдаушы Іўрал-
(Б.Ырзабаев, Ўшу. керек). дардыґ заІымдау факторлары єсер¿нен пайда
Ек¿нш¿ деґгейдег¿ банк. э к о н. Мєртебес¿ болатын ошаІ. Е к ¿ н ш ¿ р е т з а І ы м-
тЅмен (мемлекетт¿к емес) банк. Жєне б¿р Ѕзект¿ д а н у о ш а ¦ ы н ы ґ пайда болуы атІару
мєселе – е к ¿ н ш ¿ д е ґ г е й д е г ¿ б а н к т е р жўмысыныґ кЅлем¿н б¿рнеше есе арттырады
арІылы жал¦ан фирмалар¦а онда¦ан миллиард жєне адамдардыґ кЅп шы¦ындалуына єкеп соІ-
теґге кет¿п жататын баІылаусыз Іолма-Іол тырады, Іыруар экономикалыІ шы¦ын¦а ўшы-
аІша айналымына Іарсы к¤рест¿ к¤шейту Іа­ ратады. Мўнда да заІым оша¦ында¦ы халыІты
жетт¿г¿ кездесуде егжей-тегжейл¿ талІыланды ІўтІару шаралары жасалады (±аз. т¿л¿ термин.
(“Егемен ±азаІстан”). ±аз¿р е к ¿ н ш ¿ д е ґ- Єскери.).
г е й д е г ¿ отандыІ б а н к т е р арасында бєсеке Ек¿нш¿ ретт¿к дене Іуысы. <грек. koiloma –
Ѕте к¤шт¿. Олар¦а Іоса ел¿м¿зге кел¿п жатІан ойыс, Іуыс> КЅп жасушалы жануарлардыґ
шетелд¿к банктер де бар (“Жас Алаш”). (молюск¿лер, буылтыІ Іўрттар, ІылтанжаІты-
Ек¿нш¿ жа¦ынан. БасІаша Іара¦анда, сонымен лар, т¿кентер¿лер, жартылай хордалылар, хорда-
б¿рге. Е к ¿ н ш ¿ ж а ¦ ы н а н, экономиканыґ ўзаІ лылар) денес¿ мен ¿шк¿ м¤шелер¿ аралы¦ында¦ы
мерз¿мд¿ бєсекеге Іаб¿летт¿л¿г¿н Іамтамассыз Іуыс. Е к ¿ н ш ¿ р е т т ¿ к д е н е І у ы с ы ўрыІтыґ
ету ¤ш¿н Ѕс¿п келе жатІан табыстар нег¿з¿нен мезодермальд¿к дамуы кез¿нде арнайы эпителий
а¦ымда¦ы мўІтаждар¦а жўмсалмау¦а ти¿с (“Еге- Іабаты болуымен сипатталады (±ЎЭ). Е к ¿ н ш ¿
мен ±азаІстан”). Б¿р жа¦ынан, басын Іор¦ап р е т т ¿ к д е н е І у ы с ы н ы ґ нег¿зг¿ Іызмет¿ –
патша х¤к¿мет¿мен арпалысу, патша х¤к¿ме- денеге т¿рек болу (±ЎЭ).
т¿н¿ґ Іўралы бол¦ан орыс-ІазаІтармен жаула- Ек¿нш¿ эшелон. є с к. Шабуыл барысында
су, патшалардыґ саясатын ж¤рг¿зген хандармен соІІы к¤ш¿н ¿стету, Іор¦аныстыґ бер¿кт¿г¿
мен белсенд¿л¿г¿н арттыру, сондай-аІ б¿р¿нш¿
алысу; е к ¿ н ш ¿ ж а ¦ ы н а н, ІонысІа таласып
эшелонда¦ы шы¦ын¦а ўшыра¦ан кейб¿р бЅл¿м-
естек, ІалмаІ, т¤р¿кпен сек¿лд¿ кЅрш¿лер¿мен
шелерд¿ (бЅл¿мдерд¿) ауыстыру¦а арнал¦ан
жауласу; ¤ш¿нш¿ жа¦ынан, Ѕзара ру таластары – єскерд¿ґ ўрыс рет¿ндег¿ б¿р бЅл¿г¿. Е к ¿ н ш ¿ э ш е-
К¿ш¿ ж¤зд¿ґ Ѕткен тарихында кезектес¿п келед¿ л о н Іўрамы ўрыс маІсатына, ўрыс жа¦дайына
де тўрады (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Іарай аныІталады (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.).
Ек¿нш¿ жаІ. л и н г в. Заттыґ ек¿нш¿ б¿р Е к ¿ н ш ¿ э ш е л о н н ы ґ ўрыс м¿ндеттер¿ б¿р¿нш¿
субъект¿ге тєн екенд¿г¿н б¿лд¿рет¿н ж¿кт¿к жєне эшелонда¦ы бЅл¿мшелерд¿ґ м¿ндеттер¿мен Іа-
тєуелд¿к жал¦ауларыныґ грамматикалыІ кЅр- тар, я¦ни єскери бўйрыІ бер¿лген кезде айІын-
сетк¿ш¿ (Т¿л б¿л¿м¿ терминдер. сЅзд¿г¿). далады (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.).
Ек¿нш¿ класты аэродром. є с к. Авиацияныґ Ек¿нш¿ тыґ. п о э т. ±ой шаруашылы¦ы. Мектеп
жєне елд¿ґ єуе шабуылына Іарсы Іор¦анысыныґ оІушылары е к ¿ н ш ¿ т ы ґ ерлер¿мен кездесу
жой¦ыш авиациясыныґ авиациялыІ бЅл¿м¿н ўйымдастырды («Жет¿су»). МолшылыІтыґ б¿р
немесе бЅл¿мшелер¿н орналастыру¦а арнал¦ан кЅз¿, е к ¿ н ш ¿ т ы ґ малда тўр. ±ыстан аман ап
аэродром. Е к ¿ н ш ¿ к л а с т ы а э р о д р о м шы¦ып, Мал Ѕс¿м¿ алда тўр (К.Єз¿рбаев, Таґд.
ўзынды¦ы 1800–2000 м жєне ен¿ 50 м болатын шы¦.). Шопандар мен саІманшы, Е к ¿ н ш ¿
жасанды ўшып-Іону жола¦ымен жабдыІталады т ы ґ д а баІташы, Малдыґ басын кЅбейт¿п, ТЅл
(±аз. т¿л¿. термин. Єскери.). Е к ¿ н ш ¿ к л а с- Ѕс¿р¿п маІтаншы (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
т ы тўраІты а э р о д р о м н ы ґ нег¿зг¿ ўшу ЕКѕНШѕДЕ ¤ с т. Бўдан былай, алда¦ы
жола¦ыныґ жалпы ўзынды¦ы шетк¿ Іау¿пс¿зд¿к- уаІытта, келешекте. Бўл сЅзде аІыл да бар,
203 ÅʾÍ-ÅʾÒ
¦ибрат та бар, јз¿ґе е к ¿ н ш ¿ д е пайда болар. айтІымыз келед¿ (“Егемен ±азаІстан”). 2. Бўл
АІылменен ойласаґ тоІтау Іылып, С¤йк¿мд¿ мезг¿лде, осы уаІытта. Б¿рк¿мбайдыґ сонау
менен артыІ жан табылар (Абай, Тол. жин.). т¤с¿нен бастап б¤г¿нг¿ ±араштыґ арасында
Байдыґ Ѕз жауабы, Ѕз м¿нез¿ оґбай тўр¦ан соґ, Іаншама алшаІтыІ жатыр? Сол е к ¿ о р т а д а
бана¦ы к¿с¿ бўзылса, єлг¿ антўр¦ан бай¦а “мен кЅлденеґ к¿с¿ге белг¿с¿з нешеме кезеґдер, шат-
айтпап па ед¿м, он¿к¿ ІулыІ сЅз деп, м¿не кЅрд¿ґ Іалдар, асулар Іалды екен? (Т.Єл¿мІўлов,
бе?” деп, е к ¿ н ш ¿ д е тырп етпейтў¦ын Іылып АІбоз ат). Бўл е к ¿ о р т а д а ханныґ єйел¿ бў¦ан
алды (Абай, Тол. жин.). ¦ашыІ болады (±аз. ертег.). 3. а у ы с. Б¿р нєрсе-
ЕКѕНШѕДЕЙ ¤ с т. с Ѕ й л. Бўдан кей¿н, н¿ґ кес¿р¿нен, салдарынан; ек¿ арада. Заказ
осыдан соґ; ек¿нш¿лей. Ґараб Іўл¦а патша айтты бермесе, жазбаймыз деп олар ж¤р, заказ берер
сеней¿н мен, СЅз¿ґе е к ¿ н ш ¿ д е й ерей¿н мен ўйым та¦ы жоІ. Е к ¿ о р т а д а жастардыґ
(ҐашыІтыІ дастан.). – Е к ¿ н ш ¿ д е й есте болсын эстетикалыІ тєрбиес¿не нўІсан келуде («Лен.
– деп бер¿к байлам жасады (М.Д¤йсенов, жас»). Айналып келгенде, е к ¿ о р т а д а «єдеби
Мейман.). кЅкт¤йнектерден» зиялы Іа Іауым Іашып
ЕКѕНШѕДЕН м о д. Ек¿нш¿ жа¦ынан; Іўтылмайды, ўялса да, ІорыІса да амалсыз ай-
сонымен б¿рге; та¦ы да. Б¿р¿нш¿ден, шешес¿н лы¦ына сатып алып, тыныш табады (“Егемен
аяса, е к ¿ н ш ¿ д е н, бўлардыґ келес¿ кЅктемде ±азаІстан”). Жўрттым-ау, жылаудыґ да себеб¿
басІа ауыл¦а кЅшет¿н ниет¿ бар (М.Гумеров, бар, Неге сонша алдымнан келед¿ жар? Сен
Хаз¿рет.). Б¿р¿нш¿ден мен єл¿ оІушымын, е к ¿ н- кел¿п селбеспесеґ, Іайран жўртым, Сендел¿п
ш ¿ д е н, ел ¿ш¿н¿ґ Ѕсег¿ Іандай (Б.То¦ысбаев, е к ¿ о р т а д а Ѕлед¿ жан (М.МаІатаев, Шы¦.).
Алдыґ¦ы.). Б¿р¿нш¿ден, тер¿с¿ керек, е к ¿ н ш ¿- 4. а у ы с. Тектен-текке, бостан-босІа. Е к ¿-
д е н, бўл арада Іалдыру мына жылІы¦а о р т а д а, бў д¤ниен¿ґ раІатыныґ Іайда екен¿н
ІасІырды шаІыру деген сЅз (К.±азыбаев, б¿лмей, б¿р¿н-б¿р¿ аґдып, б¿р¿не-б¿р¿ маІтанып,
Ыз¦ар). ес¿л Ѕм¿рд¿ ескерус¿з, басІа жарамсыз ІылыІпен,
ЕКѕНШѕЛЕЙ ¤ с т. Бўдан кей¿н, осыдан соґ; Іор ет¿п Ѕтк¿зед¿ (Абай, Тол. жин.).
енд¿гєр¿. – Е к ¿ н ш ¿ л е й су¦а т¤сет¿н болсаґдар ЕКѕРЕіДЕ= е т. с Ѕ й л. Єк¿реґдеу. Ол
мына ІўрыІ сын¦анша сабаймын екеу¿ґд¿ де ша¦ым¦а жас офицер ¿с¿н¿п, Мємбеттерге е к ¿-
(С.Мўратбеков, КЅкорай). јт¿нем¿н, е к ¿ н- р е ґ д е п тўрып алды (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
ш ¿ л е й хат жаза кЅрмеґ¿з (Д.Исабеков, ±ара ±ара кЅсе бая¦ы Іалпы. Е к ¿ р е ґ д е п анда-
шаґыраІ). ±ара бала е к ¿ н ш ¿ л е й суып тўр¦ан санда жатаІхана¦а кеп кетед¿ (С.Сар¦асІаев,
атІа м¿нбеске ант беред¿ (Ж.Нєж¿меденов, АІ Б¿з тЅртеу.). ±арусыз халыІты жазыІсыз жаза-
ша¦ыл). Захар Кузьмич б¿р айтІан єґг¿мес¿н лайтын кезде е к ¿ р е ґ д е п ж¤рет¿н ек¿ жен-
е к ¿ н ш ¿ л е й Іайталамайды (С.Сар¦асІаев, дет генералдыґ алдында зєрелер¿ ўшты (Т.Жан-
КЅґ¿лд¿.). гелдин, Партизан.).
ЕКѕОЙЛЫ: ек¿ойлы болды. Д¤дємалдан- ЕКѕРЕіДЕУ Ек¿реґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ды, ¿ске бел шеш¿п к¿р¿суге батылы жетпед¿, атауы. ≈ Солдаттардыґ е к ¿ р е ґ д е у ¿.
сен¿мс¿зд¿к етт¿, кЅґ¿л¿ тўраІтамады. Та¦ы да ЕКѕСјЗДѕ с ы н. ж а ¦ ы м с ы з. СЅз¿нде
белг¿с¿з к¤ш Ержанды Іыздардыґ вагонына тўраІ жоІ, пєтуасыз, Ѕт¿р¿кш¿. Жўрттыґ бєр¿
с¤йреп апарды. Ол е к ¿ о й л ы б о л ы п сЅз сатІан, Сатып алып не керек? Е к ¿ с Ѕ з д ¿
тўрып, Іыздардан артта Іалып, кей¿н¿рек к¿рд¿ Тєґ¿р атІан – Шыр айнал¦ан дЅґгелек (Абай,
(Т.Ахтанов, Таңд.). Тєжи апа, мен е к ¿ о й л ы Тол. жин.). Е к ¿ с Ѕ з д ¿, Іатал, б¿раІ жўрттыґ
б о л ы п отырмын (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦. жин.). бєр¿ оны жаІсы кЅред¿. МахаббатІа адал («Жас
Ашу буып шыІІан ж¿г¿т мынадан кей¿н ¿лгер¿ Алаш»). Е к ¿ с Ѕ з д ¿ шерменде арын сатІан.
ж¤рер¿н, єлде кей¿н Іайтарын б¿лмей, е к ¿ о й- Адамдарды араз ¦ып ша¦ыстырып, Аузы епт¿лер
л ы б о п тўр (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). арадан пайда тапІан (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
ЕКѕОРТАДА ¤ с т. 1. Ек¿ аралыІта, екеу¿н¿ґ Е к ¿ с Ѕ з д ¿ болып елеґдеп ж¤ргеннен, б¿р
арасында, ортасында; ек¿ арада. ±азына сЅзд¿ болып мерт кеткен дўрыс (Б.Момышўлы,
тауы мен е к ¿ о р т а д а 40 к¤нд¿к шЅл Москва.).
екен (С.±асиманов, СиІырлы.). – Хан мен ЕКѕТАЛАЙ ¤ с т. 1. Б¿р нєрсен¿ґ болар-
сўлтандар жанжалдасты деп е к ¿ о р т а д а болмасы, ж¤зеге асуы белг¿с¿з, к¤мєнд¿; не¦айб¿л.
шаруа неге Іырылуы керек (I.Есенберлин, Баланыґ мал табарлыІ болары, мал шашарлыІ
Алмас.). – А¦асыныґ м¿нез¿ жаман. Е к ¿ о р- болары – ол да е к ¿ т а л а й (Абай, Тол. жин.). Ал
т а д а шыбын Ѕлед¿н¿ґ кер¿ болмасын (±.МўІа- сонда осы 18 оІу орындарыныґ бєр¿ Ѕздер¿нде
меджанов, јз¿ме де.). Еґ бастысы, е к ¿ о р т а д а б¿т¿рген жастар¦а мамандыІтары бойынша
ел тўр¦ындары зардап шекпес ед¿. Сондай-аІ, сЅз жўмыс тауып бере ала ма? О¦ан к¤мєн¿м¿з бар.
соґында республикада Іала маґына жолаушылар Т¿пт¿, єр ауылдан б¿р кеден бекет¿н ашсаІ та
тасымалдайтын пойыздар¦а субсидия бЅлу соншама мамандар¦а жўмыс тауып беру¿м¿з
ережелер¿н бек¿ту ¿с¿ де тол¦а¦ы жеткен¿н е к ¿ т а л а й (“±аз. єдеб.”). Биыл¦ы жыл бар-
ÅʾÒ-Åʾ¡ 204
лы¦ы келед¿ еске: Е к ¿ т а л а й жеґген¿м табан тию¿н¿ґ е к ¿ т а л а й л ы ¦ ы н сез¿нген
ерегесте, ОдаІІа оІ атІанда, ±азаІстан, Кеудес¿н Ѕк¿н¿ш б¿р б¤й¿р¿мд¿ суытып келе жатты («Лен.
оІІа тосІан сен емес пе еґ?! (М.МаІатаев, жас»).
Шы¦.). Жўма¦ўлдыґ адам болуы е к ¿ т а- ЕКѕТЈГЕЙ с ы н. М¿н¿ст¿, сауырлы. Ек¿
л а й бол¦асын, АбаІаґ оны Баян лазарет¿не аттыґ м¿н¿с¿н берет¿н жылІы. Е к ¿ т ¤ г е й торта
жЅнелт¿пт¿ (Д.Єб¿лев, Арман.). 2. Не єр¿ емес, не ат, ылау¦а жайдаІ аларды (Батырлар жыры).
бер¿ емес; єр¿-сєр¿, дел-сал. ТЅлеген е к ¿ т а л а й ЕКѕТѕЛДѕ: ек¿т¿лд¿ сЅзд¿к. л и н г в. Б¿р
кЅґ¿лмен ¤й¿не келд¿ (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). т¿лд¿ґ сЅздер¿н ек¿нш¿ т¿лге аудару маІсатында
јст¿п е к ¿ т а л а й к¤йде ж¤ргенде балалар жасал¦ан сЅзд¿к; аударма сЅзд¿к. Т¿л-т¿лде
¤й¿мен Іоштасар да мезг¿л жетт¿ («Лен. жас»). жасалатын сЅзд¿ктерд¿ґ б¿р т¤р¿ – е к ¿ т ¿ л д ¿
3. а у ы с. ±иыншылы¦ы кЅп, аумалы-тЅкпел¿. с Ѕ з д ¿ к т е р (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
Енд¿ Ѕм¿р – е к ¿ т а л а й ер басына, ±ўба жон ЕКѕЎДАЙ с ы н. 1. Ек¿ дай, ек¿ ж¿к. Бўл
кўлазиды кЅш¿рмей-аІ (О.ШораяІов, Шайыр). драма туралы е к ¿ ўдай п¿к¿р бар (Р.Нўр¦алиев,
Ек¿талай жер болды. ±иын-Іыстау, Іысыл- К¤ретамыр). М¿не, мен жан­ж ал¦а отыр¦ан
таяґ шаІ келд¿. Е к ¿ т а л а й ж е р б о л с а , Ерд¿ґ е к ¿ ў д а й ру айты­сын кЅр¿п отырмын
¿с¿ жЅн болса болар. ±аса батыр майданда… (Ж.Молда¦алиев, Сары­а рІа.). 2. Єр¿-сєр¿,
И¿л¿п сєлем ІылысІан, Ибамен тўрысІан д¤дамал; ек¿ўшты. Бў¦ан оныґ жолдасы
(±.Бекхожин, Мариям.). Табаны жаудан е к ¿ ў д а й жауап берд¿ (М.Єуезов, Таґд.
тайма¦ан, На¦ыз гЅзєл сендерс¿ґ, Асыл ту¦ан Шы¦.). Мен ¤нс¿з е к ¿ ў д а й ой¦а кетт¿м
нег¿з¿ґ. Е к ¿ т а л а й ж е р б о л с а , Ек¿ кЅзд¿ґ (С.Талжанов, Адам.). Осындай е к ¿-
б¿р¿ндей Мен ед¿м Іимас ег¿з¿ґ (Базар жырау, ў д а й тартысты басымнан єлденеше рет кеш¿р-
Шы¦.). Д¤збенбетўлы Жиенбай – АІ домбыра д¿м (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Сапырсаґ сар шара¦а
Іол¦а алып, Ўшатын Іўстай Іомданар. Ерег¿скен Іўлаш кер¿п, Жиыл¦ан мейманына Іўйып бер¿п,
ер болса, Е к ¿ т а л а й ж е р б о л с а . Аянбай Ата ўлын, ене Іызын без¿п тастап, Кетпей ме е к ¿-
шауып жолды алар (О.ШораяІов, Шайыр). ў д а й д а са¦ан ер¿п? (С.Торай¦ыров, Шы¦.).
Ек¿талай жерде. ±иын-Іыстау кезде, ауыр ЕКѕЎШТЫ с ы н. 1. Д¤дамал, ꤴг¿рт, к¤-
шаІта болса. Ор текедей ойнаІтап Талай кел- мєнд¿. ТуысІаныґ, достарыґ – бєр¿ е к ¿ ў ш-
ген Ѕл¿мнен. Таласпай ешк¿м жолына, Тўр¦анда т ы. Сол себепт¿ досыґнан дўшпан к¤шт¿. С¤й-
ба¦ып оґына, Е к ¿ т а л а й ж е р л е р д е, се жал¦ан, с¤ймесе аянба¦ан, Бўл не деген заман-
Шабылмай бєйге бер¿лген (Базар жырау, Шы¦.). ¦а ¿с¿м т¤ст¿ (Абай, Тол. жин.). СыныІшыныґ
Нысабы кеткен залымдар Д¤ниен¿ґ т¤с¿п Іўлымын Сын¦ан кЅґ¿л жама¦ан, Алман сопы
соґына, К¿с¿ Ѕлт¿р¿п, жол тосып, Салып ж¤р Іылы¦ын, Е к ¿ ў ш т ы ¦ып Іала¦ан (Ш.±ў-
жўртІа ылаґды. Жай ж¤ргенде єрк¿мдер јз¿н- дайбердиев, Шы¦.). Тек Ѕз пи¦ылын ദартып,
ше батыр байІасаґ, Е к ¿ т а л а й ж е р л е р д е е к ¿ ў ш т ы ой тастады (К.ТоІаев, ТасІын).
Ерд¿ґ басы сыналды (Базар жырау, Шы¦.). 2. ±айшылыІты, солІылдаІ, Іарама-Іарсы.
Ек¿талай заман [кезеґ]. БасІа «Адрес¿мд¿ айтсам ба, айтпасам ба?» деген е к ¿-
ауыршылыІ т¤скен шаІ. АІпа жол ¤ст¿ ў ш т ы ой б¿р сєт бЅгей т¤ст¿ (X.Есенжанов,
т а л а й з а м а н тўстарында¦ы МайІайыґ Тар кезеґ). Ол кейб¿р шы¦армалардыґ орыс
елестейд¿ (С.Хайдаров, ±ўрыш бїлек.). т¿л¿нде алатын е к ¿ ў ш т ы, кейб¿р кезде б¿р-
Е к ¿ т а л а й к е з е ґ д е ІазаІ халІыныґ на¦ыз б¿р¿не Іарама-Іарсы ба¦асы жайлы (±.Нўрма-
адал ниетт¿ б¿р ¤лкен досы бар екен¿ аныІталды ханов, Дос леб¿з¿).
(С.КЅбеев, Орындал.). Ек¿ўшты болу. Күмәндану, сенбеу. ±ўнанбай
Ек¿талай к¤н туды. Аумалы-тЅкпел¿ заман Ѕз баласы туралы е к ¿ ў ш т ы б о л у ы н тез
туды, ІиыншылыІ келд¿. Е к ¿ т а л а й к ¤ н жойып, Байдалы сЅз¿н¿ґ салма¦ына кЅз салып
т у с а, Берет¿н аттыґ сауырын. Б¿р тўлпар кетт¿ (М.Єуезов, Таңд.).
артыІ мыґынан К¿рмеген топІа жабыныґ Ек¿ўшты жауап берд¿. Жауабы т¤с¿н¿кс¿з
(О.Шипин, Дастан. ). болды, басын ашып жауап бермед¿. Айг¤л Іў-
Ек¿талай ¿с болды. ±иыншылыІ басІа т¤ст¿. тылмаІ ниетпен е к ¿ ў ш т ы ж а у а п б е р д ¿
Ел басына к¤н туса, ауыртпалыІ, ІиыншылыІ (З.Шашкин, ТоІаш Бокин).
кездессе. Е к ¿ т а л а й ¿ с б о л ы п, Ат Іўла¦ы Ек¿ўшты сЅз. Т¤с¿н¿кс¿з, тай¦аІ, солІылдаІ
теґессе, Паналарсыґ ты¦ылып, Осыныґ барып сЅз. – Бар бол¦ыр-ау, дейд¿ Шыґ¦ыс Абай¦а
шен¿не (±амбар батыр). Е к ¿ т а л а й ¿ с кей¿п, – е к ¿ ў ш т ы с Ѕ з ¿ ґ д ¿ Іойып турасын
б о л с а, НамысІа шабар ата ўлы, МаІта¦анмен неге айтпайсыґ? (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
бол­майды, Болма¦ан ерд¿ґ татымы (XVIII– Б¿раІ «дєст¤рш¿л» деген сЅз Абай¦а Ѕлшем емес.
XIX ¦¦. Іаз. аІын.). јйткен¿ «дєст¤рш¿л» деген сЅз керек десеґ¿з
ЕКѕТАЛАЙЛЫ± з а т. Не¦айб¿лд¿к, соншалыІты тай¦аІ, соншалыІты тай¦аІ,
белг¿с¿зд¿к, к¤мєнд¿л¿к. Мына жол¦а жуыІ арада соншалыІты е к ¿ ў ш т ы с Ѕ з! (“±аз. єдеб.”).
205 Åʾ¡-ÅË
Ек¿ўшты сЅйлед¿. Басын ашып айтпады. бала кесек ата Іуалайды (Ж.Нєж¿мденов, К¿ш-
Агроном бригада басында Іон¦ан екен, бўлтаІтап кентай). Тўрымтай Іўнжиып алып атыл¦ан да,
е к ¿ ў ш т ы с Ѕ й л е д ¿ (З.Шашкин, Таңд.). шыбжыІтай ўшІыр ш¤регейлерд¿ґ бауырына
СЅз¿ ек¿ўшты айтылды. СЅз¿ т¤с¿н¿кс¿з шалІалай зуылдап к¿р¿п, е к ¿-¤ ш е у ¿ н кЅз
болды, басын ашып айтпады. Аґдысып, алдап, ¿лест¿рмей тобы¦ына т¤й¿п т¤с¿рген (С.Ж¤н¿сов,
арбаумен А й т ы л ы п с Ѕ з ¿ е к ¿ ў ш т ы, КЅбей- АІан сер¿).
ген аяр, м¤дєй¿. ЖоІтыІтан жолы к¤рмел¿п, ЕКѕ-ЈШТЕН ¤ с т. Ек¿ден, ¤штен, Бєр¿ де
Кеґеске басы к¿рмей ж¤р Ж¿г¿тт¿ґ не б¿р сы¦айы иыІтарына автомат асын¦ан, белбеулер¿не е к ¿-
(Базар жырау, Шы¦.). ¤ ш т е н граната Іыстыр¦ан (Н.Ґабдуллин, Сар.
ЕКѕЎШТЫЛАУ с ы н. К¤ґг¿рттеу, д¤да­ жапыраІ). Т¤нде ¦ана Іойманыґ айналасын
малдау.– Оны ±ўдай б¿лед¿ де... Нес¿б¿не барлап, е к ¿-¤ ш т е н к¿р¿п-шы¦ып ж¤ред¿
Іарай кЅрем¿з, – деп Таутан е к ¿ ў ш т ы л а у (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). Јйездеу деп
жауап берд¿ (О.Сєрсенбаев, БаІыт.). Шалдар жылІыныґ ыстыІ к¤ндерде шыбын-ш¿ркейден,
єкеґе ест¿ртк¿с¿ келд¿, мен бўл хабар е к ¿ ў ш- бЅгелектен, масадан, сонадан Іор¦алап, е к ¿-
т ы л а у екен, Іоя тўрыґдар деп, хатты алып ¤ ш т е н не одан да кЅптен топтанып б¿р-б¿р¿н¿ґ
кеткенм¿н (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). Б¿раІ о¦ан кЅлеґкес¿не бастарын ты¦ып, шўл¦ып тўруын
айылын жинама¦ан Сєкенд¿ енд¿ саяси жаІтан айтады (Ш.Жанєб¿лов, ±аз. мал атау).
керек деп, мєн-ма¦ынасы е к ¿ ў ш т ы л а у «Азия ЕЛ з а т. 1. ХалыІ, жўрт, Іауым. АртылдыІ
(Европа¦а)» балладасына жабысІан-ды («Жас дегенмен е л д е н алас кете алмаспыз («±азаІ»).
Алаш»). Єб¿лхайырдан сы хандар амалсыздан патша
Ек¿ўштылау болды. К¤мєнданды, сенбед¿. х¤к¿мет¿н¿ґ саясатын ІазаІ ¿ш¿нде ж¤рг¿зе
К¤ш деген нєрсе е к ¿ ў ш т ы л а у б о л а д ы: к¤шт¿ґ бастады. Хандардыґ бЅтенн¿ґ Іолында Іўрал
пайдасы асІар таудай, зияны Іылышынан Іан бол¦анын е л сезд¿, сондыІтан хандар менен
там¦ан жаудай болады (А.Байтўрсынўлы,.. ОІу
елд¿ґ арасына араздыІ к¿рд¿ (Х.Досмўхамедўлы,
Іўралы).
Таґд.). Тєн кЅм¿лер, кЅм¿лмес еткен ¿с¿м,
ЕКѕЎШТЫЛЫ± з а т. АныІ емест¿к,
Ойлайтындар мен емес – б¿р к¤н ¿с¿н, Жўрт
ꤴг¿ртт¿к, дүдәмалдық. – ЖаІсы, Байдан а¦а,
ўІпаса, ўІпасын жабыІпаймын, Е л б¤г¿нш¿л,
оны ойласып кЅрей¿н. Бейб¿тт¿ґ сЅз¿нен е к ¿
мен¿к¿ – ертеґ ¤ш¿н (А.Байтўрсынўлы, Шы¦.).
ў ш т ы л ы І байІалады (М.Д¤зенов, Єке.).
ЖапондыІтар¦а логикадан гЅр¿ е к ¿ ў ш т ы л ы І, Ел тереґге с¤ґг¿д¿, ±армайтў¦ын Іалмай тал,
буалдырлыІ кЅб¿рек ўнайды («Лен. жас»). Серп¿лер к¤н болар ма, Е л г е т¤скен ауыр хал
ЕКѕ-ЈШ с ы н. Ек¿ не ¤ш шамалас болжалды (Дулат Бабатайўлы, Шы¦.). 2. БасІа адамдар,
сан. Не болмаса, жор¦а ат жетектет¿п е к ¿-¤ ш кЅпш¿л¿к. Ўлту¦ан е л Іўсап ¤йден айран да
Іосшы ж¿г¿т ж¿бер¿п алдырады екен. Бўл барыс- алып шыІпапты (С.Мўратбеков, Жабайы.). Е л
кел¿с, сыйластыІ Іарым-Іатынас ТаґжарыІ сияІты мен де неге кете бермед¿м («Лен. жас»).
±ўлжа Іаласына жўмысІа ауысІанша ¤з¿лмей 3. јскен орта, ту¦ан жер; ауыл-аймаІ, ел-жўрт.
жал¦асып тўр¦ан («Егемен ±азаІстан»). «Жаны Мен б¿ржола кетем демейм¿н. Е л ¿ м д ¿ б¿р кЅрг¿м
ашымастыґ Іасында басыґ ауырмасын» деген келед¿ (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). ±айда ж¤рсеґ де
сЅз бар емес пе? Аты, заты бЅлек жан б¿зд¿ґ аман бол. Тек е л ¿ ґ д ¿ ўмытпа (О.БодыІов,
ханымыздан Іал¦ан асыл мўраны Іайтс¿н, е к ¿- Бўлбўл). Осы Ѕткен жазда¦ы демалысымызда
¤ ш жылдыґ ¿ш¿нде «Іалпына келт¿р¿лмек» Са¦ыныш екеум¿з балаларды алып, е л г е бардыІ
т¤г¿л адам кЅрг¿с¿з сўлбасын ¦ана Іалдырып, (К.Асанов, Са¦ыныш). 4. ШыІІан тег¿, нег¿з¿;
тастап кеткен («±аз. єдеб.»). Шомылып айна заты, руы. Мўндайда Іарттар оґай жол табады.
Ѕзенге аулаІ бетте, јтт¿ де е к ¿-¤ ш рет ар¦ы «±ай е л с ¿ ґ, руыґ к¿м, к¿мн¿ґ баласысыґ» деп,
бетке. јз¿ Ѕскен Ѕлкеге оймен Іарап, КЅз салды бастан баІайша¦ына дей¿н талдайтын єдет¿
нўр¦а шом¦ан тЅґ¿рекке (О.Шипин, Дастан.). (Є.Нєбиев, Шолпан). – Нег¿з¿ґ Іай е л болады,
Бў¦ан себеп б¿р ¦асыр¦а жуыІ санамыздыґ Ѕзге ЖЅн¿ґд¿ айтып бер, – дед¿, – Руымды сўрасаґ,
идеологиямен улан¦анды¦ында болса керек. Жалайыр деген е л, – дед¿ (±.Жапсарбаев,
Соныґ кес¿р¿нен ата-бабамыздыґ д¿н¿нен јлеґд.). Екей деген е л ед¿м, С¤й¿нбай деген мен
хабарсыз е к ¿-¤ ш буын Ѕс¿п те жет¿лд¿ («±аз. ед¿м. «Орман Ѕлд¿» – деген соґ, КЅґ¿л айта кеп
єдеб.»). ед¿м (Јш ¦асыр.). 5. Отан, мемлекет. М¤мк¿н
ЕКѕ-ЈШЕУ с а н. Ек¿ не ¤ш шамалас ауа райыныґ осы Іарбаласын пайдаланып,
(мЅлшер¿ндег¿) жинаІтыІ сан. Тас тиелген зўлым жау е л ¿ м ¿ з г е Іанды шеґгел¿н салмаІ
мєшинелер тЅмен Іарай зымырап барады. Е к ¿- болар (Б.СоІпаІбаев, Мен¿ґ атым.). Б¿зд¿ґ
¤ ш еу ¿ алдымызда, б¿р-екеу¿ соґымызда («±аз. е л ¿ м ¿ з д е мўнайы тек фонтандыІ єд¿спен
єдеб.»). Єрег¿ректег¿ ІабаІта б¿р топ ит таласып ¦ана игер¿лет¿н алаґдар Ѕте кЅп (М.Маташев,
жатыр. Жеґ¿л¿п, таланып ІашІан е к ¿-¤ ш е у ¿ н ±ара алтын.). – КЅп, – дейд¿ ана, – кЅп, – дейд¿,
одан сайын Іаґсылатып, алты-жет¿ жалаґ аяІ – Уайым онда жоІ, – дейд¿. БаІытты Совет
ÅË-ÅË 206
е л ¿ н е Ешб¿р е л де жетпейд¿ (±.Ыдырысов, БейбаІ ел. ±арапайым, жай халыІІа жаны
Аршында.). 1216–1465 жылдары аІ найзаныґ ашу, м¤с¿ркеу нышанымен айтылатын Іолда-
ўшымен, аІ б¿лект¿ґ к¤ш¿мен, барма¦ан жер, ныс. Хан Іыра¦ы данам деп, Ханныґ т¿л¿н алам
жаулама¦ан е л Іалма¦ан («Зерде»). 6. а у ы с. деп, ±ырылды ¦ой, е л б е й б а І! Ау, єлеумет,
Дос-жар, жаІтас, ўрандас; жау емес. – Уа, ойлаґдар» (М.Жўмабаев, Шы¦.). КЅн¿ кепкен
е л м ¿ с ¿ ґ, жаумысыґ? ЖылІыны жау єкет¿п шЅлдерге КЅл орнатып г¤л етт¿. Сорлы б е й б а І
бара жатІанда не жан шыдап тўр? (I.Жанс¤г¿ров, е л д е р г е ±уат берд¿ Іўд¿ретт¿ (±.Аманжолов,
Шы¦.). – К¿м е л, к¿м жау, халыІтыґ Ѕз¿ б¿лед¿, Шы¦.).
Ѕз¿ шешед¿ (К.Оразалин, КЅктем.). МаІтау – Б¿р тайпа ел. Б¿р Іауым жўрт, єжептєу¿р
жел сЅз жан¦а Іас, ±ошеметш¿л шы¦ар¦ан. Б¿р халыІ. БалыІшылар б ¿ р т а й п а е л; шет¿нен
маІтаса боІтамас, Е л табылса Іўмарлан (Абай, с¿ґ¿р¿ шыІІан кедей, Іар¦а адым жерге аудары-
Тол. жин.). лып Іона алмайды (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер).
Ел емес. Дўшпан, Іас. Ханыша к¤й¿н¿п тўр Ар¦ынбай Єйет, Тобыл Ѕзендер¿н мекендеген
с¿здер ¤ш¿н, Отауды б¿р текеґ¿з с¤зген ¤ш¿н. б ¿ р т а й п а е л г е ІажылыІ, таІуалыІ аты
Жиылды жасаІ с¿збен жауласу¦а, Е л е м е с, жау шыІІан имам есепт¿ к¿с¿ ед¿ («±аз. єдеб.»).
деп к¤дер ¤зген ¤ш¿н (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Дамы¦ан ел. Бай, экономикасы дамы¦ан,
АґІау елге арамза молда. Сауатсыз, кЅз¿ Ѕркениетт¿ ел. Соныґ Ѕз¿нде, д а м ы ¦ а н
ашылма¦ан ел сенг¿ш, алданып Іалады деген ма- е л д е р д е олардыґ еґ байы мен еґ кедей¿н¿ґ
¦ынада. Ал олардыґ насихатшылары болса, арасында алшаІтыІ ¤лкен болса, ол мемлекетке
а ґ І а у е л г е а р а м з а м о л д а деген- тЅнген Іатер екен¿н жаІсы т¤с¿нед¿ («Жас
дей, олардыґ халыІтыґ ¤ст¿нен белшеден алаш»). Б¿зд¿ґ тауарларымыздыґ бєр¿ б¿рдей
байлыІІа батып ж¤рген¿н «нарыІ заґдылы¦ы», алыс шетелдерге шы¦а алмайды. Ал шик¿зат
«экономикалыІ заґдылыІ», «Еуропа елдер¿н¿ґ Ѕн¿мдер¿, мўнай, газ ТМД елдер¿н¿ґ нарыІтыІ
кеґ¿ст¿г¿не сыймайтын д¤ниелер. Бўлардыґ
Ѕнегес¿», «Америкада осылай жасал¦ан» дегенд-
тўтынушылары ¤лкен алпауыт, д а м ы ¦ а н е л-
ей сЅздермен б¤ркемелеп, экономикалыІ їлгерї-
д е р («Т¤рк¿стан»).
леу¿м¿зге Іолбайлау болатын кедерг¿лерд¿ґ Ѕз¿н
Донор елдер. КЅмек берет¿н дамы¦ан бай
аІтап, маІтап шы¦а келед¿ («±аз. єдеб.»). А ґ-
елдер. Тамыздыґ 28-29 к¤ндер¿ Алматыда та¦ы
І а у е л г е а р а м з а м о л д а боп ж¤рген сўмдар
б¿р конференция Ѕтед¿. Б¿р¿ккен Ұлттар Ұйы-
кЅп Бейхабар шама-шарІынан. Барлы¦ын б¿лем
мыныґ арнайы Ѕк¿л¿ Анварул Чоудхурид¿ґ
дейтў¦ын, Аз емес єуре-сарсаґда, ±ўр босІа мєл¿мдеу¿нше, о¦ан теґ¿зге шы¦ар жолы жоІ
кеул¿ талпын¦ан (Базар жырау, Шы¦.). мемлекеттерд¿ґ министрлер¿, транзит мемле-
Артта Іал¦ан ел. Дамыма¦ан, сауатсыз, кеттер жєне д о н о р е л д е р ІатыспаІ («Жас
мешеу ел. Сол к¤ндер¿ Іаза¦ым, А р т т а І а л- Алаш»).
¦ а н е л ед¿. Бай мен билер нашарды ±орІаудай Д¤й¿м ел. Бар Іауым, б¤к¿л жўрт. – ±айдан
талап жер ед¿ (±.Жапсарбаев, СЅйле.). Бўрын б¿лей¿н. Тас-бЅр¿н¿ґ де МаІпалда кЅґ¿л¿ бар
а р т т а І а л ¦ а н е л д ¿ ґ жас аІыны, б¤г¿н екен¿н д ¤ й ¿ м е л б¿лед¿ екен, – деп, Ниязбек
совет єдебиет¿н¿ґ мєселес¿мен кел¿п отыр¦ан єкес¿не Іарады (Ж.Молда¦алиев, Айналайын.).
Сєбитт¿ ¤к¿мет басшысыныґ б¿р¿ Іабылдайды Бўл датаны б¤к¿л жўрт, д ¤ й ¿ м е л елеул¿
(Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). табыспен Іарсы алмаІ («±аз. єдеб.»).
БайтаІ ел. Мол, ўшан Іиырды алып Егемен ел болды. БостандыІ алды, тєуелс¿з
жатІан ел. Ж¤йр¿ктей жиын жар¦ан Іа¦ып болды. Та¦дыр¦а тєбд¿л табылды, ХалІыма
жайтаІ. Тദалтып єн атымен е л д ¿ б а й- шыраІ жа¦ылды, Иман бўзбай пєк сен¿м¿н
т а І; «Ауылым Іон¦ан Сырымбет даласына» саІта¦ан. Е г е м е н б¤г¿н е л б о л д ы І, Оґ мен
деп АІан єн сап жатты басты шайІап (ѕ.Жан- солды теґ шолдыІ, Сол ба¦ытта сыр т¤йдег¿н
с¤г¿ров, Шы¦.). Олай болса, б а й т а І е л д ¿ аІтарам (К.СалыІов, Жезки¿к.).
осы б¿р Екеум¿з де б¿рдей с¤йген екенб¿з. Ег¿нш¿ ел. Диқан жўрт, халыІ. ±аба¦ым
Олай болса, кЅґ¿л¿ґн¿ґ хошы б¿р А¦айын боп Іардай ІатІан соґ, ЎйІы¦а кЅґ¿л бЅлмед¿м.
аталмаппыз бекер б¿з (ѕ.Мємбетов, Сыр.). ±алып жатыр е г ¿ н ш ¿ е л, ±о¦амен тартІан
Јш¿нш¿ бесжылдыІтыґ м¿ндеттер¿н, К¤нбе-к¤н белдеу¿н (О.Шипин, Дастан.). Кєс¿пІор, момын
орындауда б а й т а І е л ¿ м. Асып тўр арна- е г ¿ н ш ¿ е л д ¿ ґ ортасына Іорек ¿здеп кел¿п,
сынан ел дєулет¿, Толысып, толымдалды орта осында Іўда, дос, кЅрш¿, тамыр, «еґбекшер¿к»,
кем¿м (Н.Бай¦анин, Шы¦.). «кєс¿пшер¿к» болысып орналасып Іал¦ан
Бауыр¦а ел тарттырмады. Маґына топ кЅптеген елд¿ґ ¤йлер¿ бар (М.Єуезов, Абай
жинатпады. Алдайды деп жауыґа, Е л т а р т- жолы).
т ы р м а й б а у ы р ы ґ а, КЅр¿нгенд¿ аз¦ырар Ег¿з ел. КЅрш¿ отыр¦ан тату, та¦дыры б¿р
(Абай, Тол. жин.). елдер. ±азаІ пен Іыр¦ыз – ежелден е г ¿ з е л.
207 ÅË-ÅË
Б¿зд¿ґ тарихымыз, т¿л¿м¿з, д¿н¿м¿з, мєдениет¿м¿з аралау¦а к¤ш¿ жете бермеген байыр¦ы баба ІазаІ
б¿рдей. Т¤п тамырымыз да б¿р («±аз. єдеб.»). Іолынан келсе, е л а л д ы н д а ¿здеген¿н, жо¦ын
– Уа, Ошыржап, «Т¤скейде – малымыз, тЅсекте т.б. Ѕлеґмен айтып немесе ІўлаІІа Іўйылып,
басымыз Іосыл¦ан» ІазаІ-ІалмаІ Іатар жатып, кЅкейге орны¦ып Іалатындай Іара сЅзбен
сен Бала Ерт¿ст¿, мен ±ара Ерт¿ст¿ тел емген е г ¿ з мєл¿мдеуге мєжб¤р («±аз. єдеб.»). «Сайлау¦а
е л ед¿к (К.Сег¿збаев, БеласІан). бар¦ан б¿зд¿ґ халыІ жай б¿р адам¦а емес, елге
Ежелг¿ дўшпан ел болмас. Ата жауда та- т¤с¿н¿кт¿ саяси кЅзІарасы бар адам¦а дауыс
тулыІ болмайды. «Хан баласы аІ с¤йек, ежелден беру¿ Іажет жєне де ол сайлан¦ан адамныґ
табан аґдысІан ата дўшпан сен ед¿ґ, ата жауыґ жауапкерш¿л¿г¿ ек¿ есеге артуы ти¿с: ол е л а л-
мен ед¿м; е ж е л г ¿ д ў ш п а н е л б о л м а с, етек- д ы н д а жєне сайлау кез¿нде Ѕз¿ идеясын жаІ-
тен кес¿п жеґ болмас» (Махамбет, јлеңд.). та¦ан партия алдында жауап берет¿н болады»
Ежелг¿ дос жау болмас, Ш¿рнеу¿ште хаты бар, деп Іадап айтты («Жас Алаш»).
Е ж е л г ¿ д ў ш п а н е л б о л м а с, КЅґ¿л¿нде Ел алды. КЅпш¿л¿кт¿, халыІты Ѕз¿не Іарат­
к¿рд¿ґ таты бар (БўІар жырау, Жыр.). ты, ба¦ындырды. Байдыґ да ойла¦аны е л а л а-
Ел адамы. ХалыІ, жўрт, кЅпт¿ґ б¿р¿. Е л й ы н, Б¿лмейд¿ – Іу ша¦ып ж¤р Ѕз баІайын. КЅз¿
а д а м ы, Іара халыІ бўрын¦ыдай хан¦а барып аспанда, кЅґ¿л¿ маІтанда боп, ТауысІанын б¿л-
арыз айтудан Іалды. Ханныґ ж¤з¿н ¿р¿ктел¿п, мейд¿ ¿шк¿ майын (Шєкєр¿м, јлеґд.). МыІты
«баІытты» адам ¦ана кЅрет¿н болды (Х.Досмў- жайын айтайын, тыґдап Іара, Е л а л ы п,
хамедўлы, Таґд.). Хан мен елд¿ґ арасы єбден жауды жеґ¿п шыІпаІ дара. Партияныґ басшысы –
бўзылады. Е л д ¿ ґ а д а м д а р ы н а ханды батырыґ сол, ±айраты мол, ¿шкен¿ ант, шашІан
енд¿ ІорІытып, деген¿м¿зд¿ ¿стеу керек деген пара (Шєкєр¿м, јлеґд.).
ой келед¿ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). БайтаІ Ел аман, жўрт тынышта. ЖайшылыІта, ты-
е л а д а м ы н ы ґ араны ашылып кетет¿н шы¦ар. ныштыІта, бейб¿т кезде. Е л а м а н, ж ў р т
Алмай, к¿м Жолдас болады дейс¿ґ. Бєр¿н¿к¿ б¿р т ы н ы ш т а ꤴ¿ренес¿ґ де отырасыґ, не кЅ-
ІўлІыны, б¿р тама¦ы (Ж.Аймауытов, Шы¦.). р¿нд¿ сонша? (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). – Єй,
Ел а¦артты. ХалыІты, кЅпш¿л¿кт¿ сауаттан- Іойшы, сопысынбай! Е л а м а н, ж ў р т
дырды, оІытты. Б¿з Ѕз жўртымыздыґ т¿л т ы н ы ш т а к¿мд¿ к¿м с¤ймеп ед¿? (Є.Єб¿шев,
салтына, заґына т¤ссек, елге жылдам жаІындаса- Замана.).
мыз, елге жанасІан сайын, е л а ¦ а р т І а н ¿с Ел анасы. Елд¿ґ, ауылдыґ ¤лкен¿, аІылшысы.
г¤лдейд¿ (М.Дулатов, Шы¦.). Балалы єйел – е л а н а с ы, ЎрпаІты єке – ел
Ел а¦асы. Елд¿ґ, ауылдыґ басшысы, аІыл- панасы («±аз. єдеб.»).
шысы, ¤лкен¿. «Надан ІазаІ», «пасыІ ІазаІ», Ел аралады. Ел ¿ш¿н кезд¿, адамдармен ж¤з-
«к¤п¿рс¿ґ», «ананы ¿стеме», «мынаны ¿стеме» де- дест¿. Жиынды басІарушы жар айтушыны жа-
ген ¤г¿тт¿ е л а ¦ а с ы аІсаІалдардыґ, билерд¿ґ нына ерт¿п алып, жинал¦ан е л д ¿ а р а л а й-
талайлары ес¿тт¿ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Е л д ы. Ат шабыс Іашан, Іай жерде болатынын,
а ¦ а м ы з деп. Д¤зеґг¿ бауды тЅрт Іабаттап б¿з бєйгеге Іай жаІтан Іандай сєйг¤л¿ктер келет¿н¿н,
ж¤рм¿з. Єрк¿мн¿ґ басында болар мўндай тєлєй¿ балуандар к¤рес¿ Іайда, Іашан болатынын
кЅп та¦дыр боларын ойлау¦а да мўршамыз айтады («±аз. єдеб.»). БаІаґ е л а р а л а п
бола бермейд¿ (К.Сег¿збаев, БеласІан). Сєрсен ж¤ргенде Байшег¿р атты байдыґ ¤й¿не барады
шыра¦ым, Іораныґ дауы Ѕз алдына, е л а ¦ а с ы (БаІтыбай аІын, Жел Іобыз).
деген атыґ бар, сенен жасырар сыр жоІ (±.Мў- Ел¿ аралас, Іойы Іоралас. КЅрш¿ Іонып,
Іамеджанов, јз¿ме де.). Енд¿ б¿р ауылда Бєй- тату-тєтт¿ тўратын. ±аршадай кез¿м¿зден е л ¿
кен келе жатыр деген хабарды ест¿п, алыс-жаІын- а р а л а с, І о й ы І о р а л а с Іос жўрттыґ
да¦ы е л а ¦ а л а р ы жиналып к¤т¿п отыр екен ортасында Ѕскен ж¿г¿тп¿н. Араласып, Іораласып
(Б.То¦ысбаев, Асыл адам.). ж¤ре алма¦ан кездер¿ шашаІы найза ўстасып,
Ел аІтады. Ауыл-ауылды аралады, ел кезд¿, алІын-жўлІын шабысІан елд¿ґ тЅл¿м¿з ¦ой.
Іайыр сўрады. ±айраттанып ±арабек, Ашу Ек¿ елге теґд¿г¿м содан болар, –деп ол сЅз¿н
Іылды ±алІан¦а. Сиынады аруаІІа, Дуана жўмбаІта¦ан (К.Сег¿збаев, БеласІан).
болып е л а І т а п, Єз¿рленд¿ бармаІІа (Батыр- Ел арасы. Ел-жўрт ¿ш¿, кЅпш¿л¿к арасы.
лар жыры). Адам¦а ажал та¦дыр жаІын келсе, А¦атай батыр Ѕлеґдер¿нде айтІан екен: «Мен¿ґ
±ызыІты ІызыІ д¤ние Іырын Іалар. Бауы- тўІымдарымнан жуырда б¿реу шы¦ады, жалыны
рыґ дос-жараныґ, ту¦андарыґ, Ўл-Іызыґ, а¦а- жалп ет¿п кЅкке жетед¿ де сЅнед¿, єруа¦ы
жеґгеґ, ¿н¿ґ Іалар. АІынмын, е л а І т а ¦ а н менен артыІ болады да, Ѕм¿р¿ менен ІысІа
баІсы емесп¿н Адасып айдалада жыным калар болады» деп. Бўнысы Исатай екен деп, жўрт
(БаІтыбай аІын, Жел Іобыз). жоры¦ан-мыс. Осы сек¿лд¿ е л а р а с ы н д а
Ел алдында. КЅпш¿л¿кт¿ґ ортасында, кЅп- талай єґг¿мелер бар (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
т¿ґ алдында. Сахараны сансыз к¤н сабылып Кешег¿ аІ пен Іызыл атысІанда, Жауы¦ып е л
ÅË-ÅË 208
а р а с ы болды салІын (±.Жапсарбаев, СЅйле.). Ел аузында ж¤рет¿н [ж¤рген]. КЅпке таныс,
Е л а р а с ы дау-шар¦а араласпай, ЛоІ бер¿п, белг¿л¿, єйг¿л¿. Тєуелс¿з елд¿ґ жастары Ѕздер¿не
а¦айынмен жа¦аласпай, ±айсар болып, Іатты Іарап бой т¤зейт¿н зиялы Іауым Ѕк¿лдер¿ мен
боп Ѕст¿ ж¿г¿т, ±атыгез Іўм¦а б¿ткен Іара¦аштай ел алдында, е л а у з ы н д а ж ¤ р е т ¿ н єнш¿-
(М.МаІатаев, Шы¦.). к¤йш¿лер¿м¿з неге КСРО-ныґ кез¿нде ал¦ан
Ел аузына ІаІпаІ [елек] болды. КЅпш¿л¿к- ата¦ын Тєуелс¿з ±азаІстанныґ марапаттарынан
т¿ґ сЅз¿не тыйым салды деген ма¦ынада. артыІ кЅред¿? Б¿зд¿ґ айтпа¦ымыз – осы болатын
– ±ой, Іой деп ма¦ан Іожаґда¦аны нес¿! («Жас Алаш»). Е л а у з ы н д а ж ¤ р г е н еск¿
Ма¦ан Іой¦ыз¦анымен е л а у з ы н а І а І- єндерд¿ осылай жазып алып, єбден єд¿стенген
п а І б о л а а л м а й с ы ґ (Є.Нўрпей¿сов, ±ан Досай шабыты келгендей б¿рт¤рл¿ елег¿з¿п
мен тер). Е л а у з ы н а І а І п а І б о л ы п к Ѕ р- Айг¤лге Іайталатпай б¿р айтІаннан Іа¦ып алды
ш ¿. Б¿раІ ол Іолыґнан келмейд¿ (М.Єуезов, (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай).
Шы¦.). СЅйлейт¿н сЅз келгенде аузыма, Е л е к Ел аулаІқа. КЅзден таса, оґаша жерге.
І о й ы п б о л а м а е л а у з ы н а. Болыґдар Жылы ¿з¿н суытпас, дамыл кЅрмес. Б¿р оґаша
т¿рш¿л¿кте тату-тєтт¿, Б¿р к¤н¿ барамыз ¦ой кЅр жолы¦ар жер айтІызар. Е л а у л а І І а, оґаша
аузына (±абан жырау, Алтын ІазыІ). Іолына алып, КЅґл¿ндег¿ саба¦ын айтып тынар
Ел аузынан. Жўрттан, халыІтан; єрк¿мнен. (Абай, Тол. жин.). Б¿р ўры бўл ботаны ўрлап
Е л а у з ы н а н жинал¦ан єр алуан халыІ мўрасына апты, Бай да¦ы, баІташы да б¿лмей Іапты.
олардыґ ие бола кетет¿н¿ бар (±.Жўмалиев, ±аз. Ботаны е л а у л а І І а буып тастап, Енес¿н
эпос.). Ест¿п ем е л а у з ы н а н б¿р аґызды, Сол керуенге єкеп сатты (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
аґыз ж¤рег¿мнен жыр а¦ызды. Сырламай сол Ел ая¦ы басылды. Ж¤р¿с-тўрыс тоІталды,
Іалпында ўсынайын, кеш¿р, дос, олаІ айтсаІ тынышталды. Т¤нде, е л а я ¦ ы б а с ы л ы с ы-
мына б¿зд¿ (М.Єл¿мбаев, Таґд.). м е н ТайІы ауылдан ара а¦айын тауып, Ѕз¿н¿ґ
Ел аузына ¿л¿кт¿ [iлiндi]. ЖаІсы атаІІа ие на¦ашылы¦ын айтты (А.Хангелдин, Табыс
болды, даґІы шыІты, ата¦ы жайылды. Б¿раІ жас тағдыр.). Шай ¿ш¿п, е л а я ¦ ы б а с ы л ¦ а н кезде,
Шолпан, Ѕз¿н¿ґ е л а у з ы н а ¿ л ¿ г е баста¦анын Сємет а¦ай сЅз арасында менен шыжымдап сыр
єл¿ б¿лмейд¿ (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Жўрттыґ тартты (С.Омаров, Таңд.). Ж ў р т а я ¦ ы б а с ы л-
бєр¿ б¿р Ѕс¿п, б¿р ж¤рген єкес¿н¿ґ аруа¦ын сый- д ы, Ерте жататын еґбек адамыныґ кЅб¿ ўйІы¦а
лайды, е л а у з ы н а ¿ л ¿ н ¿ п кеткен озат да к¿р¿ст¿. Јй¿нде тыІыршыІ атып шыдай алмай
колхозшы Теґген¿ сыйлады (З.АІышев, Дос- ІонаІтар отыр (М.Єуезов, Шы¦.).
тар.). Балаларыныґ барлы¦ы е л а у з ы н а Ел єдебиет¿. ә д е б. Ауыз єдебиет¿. Исатайдыґ
¿ л ¿ г е р л ¿ к т е й, айтулы азаматтар болып Іимылы он то¦ызыншы єс¿рдег¿ е л є д е б и е-
Ѕст¿. «Орныґда бар оґалады» дегендей, б¤г¿нде т ¿ н е кЅп єсер берд¿ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
аналарыныґ соґында Іал¦ан мўрасын жинап, Еск¿ е л є д е б и е т ¿ туралы ештеґе жоІты-
к¿тап ет¿п бастырып, мўражай ашып, Ѕнегел¿ ¦ы былай тўрсын, сол еск¿ е л є д е б и е т ¿-
¿ст¿ґ басы-Іасында ж¤р («Т¤рк¿стан»). н ¿ ґ жинаІтары да жоІ (С.Сейфуллин, Шы¦.
Ел аузында. ЖаІсы аты жайыл¦ан, маІ- жин.). «АсанІай¦ыны кЅксеу» деген дєу¿р елд¿ґ
таулы. Ожырай Іаз¿р е л а у з ы н д а ¦ ы батыр кЅґ¿л¿н бЅлд¿, ел арасында Ѕз¿не бЅлек Іимыл
(Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Отан ¤ш¿н от ту¦ызды. Е л є д е б и е т ¿ н д е осы Іимыл жаІ-
кешкен сўрапыл со¦ыс жылдарында генерал сы с¤г¿реттелген (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
шен¿н иеленген ІазаІтыґ ўлы соншалыІты Ел ба¦у. КЅпш¿л¿кке бас болу, басшылыІ ету.
Іаншау ед¿? Есес¿не ерл¿г¿ е л а у з ы н д а аґыз¦а Олар сиыр ба¦уды б¿лмесе, е л б а ¦ у д ы б¿ле ме!
айнал¦ан ерд¿ кЅрш¿лес жатІан ала шапанды (М.Дулатов, Шы¦.). Ал, енд¿ Іал¦ан Ѕм¿р¿м¿зд¿
а¦айындар «Ѕз¿м¿зд¿ґ Ѕзбек» деп даґІын д¤р- Іайтып, не Іылып Ѕтк¿зем¿з? Е л б а ¦ у? ЖоІ,
к¿ретт¿ («Жас Алаш»). Ал оныґ еґбег¿ мен ер- елге ба¦ым жоІ (Абай, Тол. жин.).
л¿г¿ е л а у з ы н д а («±аз. єдеб.»). Ел ба¦ына туды. Ел¿не, халІына Іалаулы аза-
Ел аузында¦ы. Жўрттыґ, елд¿ґ жады, ес¿н- мат болды, елд¿ґ Іамын ойлады. Са¦ынам
дег¿. Ауыз єдебиет¿н жи¦анда, е л а у з ы н д а ¦ ы ауыз¦а алсам Исатайды, Ер т у м а с е л
сЅздерд¿ґ мынасы жаІсы, мынасы жаман деп б а ¦ ы н а ондай жайлы. ±арадан халІы
тал¦ау керек емес, барын жия беруге керек (Х.Дос- с¤й¿п ханым деген Ж¿г¿т ед тЅрт тўрманы
мўхамедўлы, Таґд.). СондыІтан аІын жырларын т¤гел сайлы (Шернияз ақын, Шығ.). ±ара
єл¿ де болса жинаІтай т¤с¿п, е л а у з ы н д а ¦ ы бўлт Іаптап кЅкке мўнартып, ЗарыІтырып
тЅґкер¿ске дей¿нг¿, тЅґкер¿стен кей¿нг¿, со- жаумай енд¿ Іўр¦атып. Е л б а ¦ ы н а т у ¦ а н
¦ыс жылдарында¦ы, тоІырау тўсында¦ы жария- сонда ер ед¿ґ, шашып нўрын С¿б¿р халІын
ланымдыІ нўсІаларды Ѕзара сал¦астырып, бас- Іуантып (М.Дулатов, Шы¦.).
тапІы Іалпына келт¿ру – аІын алдында¦ы єл¿ Ел баІты. Елд¿ асырады, халІыныґ Іамын
атІарылмай келе жатІан парызымыз («Егемен ойлады. Єкем сєлем айтты: – Салияныґ Іызы-
±азаІстан»). нан ту¦ан жиен екен¿н ўмытпасын, жал¦ыз ¤йл¿
209 ÅË-ÅË
±аржастыґ зарына ІўлаІ салсын, МўІтарды б¿р жеке Іалудыґ лажын таба алмай, Тем¿р би
мытту¦а жарамаса, оныґ е л б а І І а н ы н а н де келген (I.Есенберлин, Алмас.). Е л б а с ы-
Ѕз¿мн¿ґ мал баІІаным артыІ, – дед¿ (Ґ.Мўс- н а к ¤ н т у ¦ а н Кездерде жаным сада¦а.
тафин, КЅз кЅрген). ±ару ап мен де ўмтыл¦ам, ±ор¦ау¦а сен¿, жан
Ел басІарды. ХалыІІа басшылыІ, бил¿к Ана! (М.МаІатаев, Шы¦.). Ендеше, Махамбет
етт¿, басІару орнында болды. «±аґ¦ып келген Жєґг¿рд¿ґ басында¦ы ба¦ын, астында¦ы та¦ын
с¿з т¤г¿л, Ѕз адамдарымыз¦а жаІсылыІ жасай кЅпс¿н¿п отыр¦ан жоІ, е л б а с ы н а ¿ с т ¤ с к е н
алмай жатырмыз» деп арыма тиген¿ бар. јйт¿п кездег¿ жасІаншаІты¦ы мен жалтаІты¦ын
айту¦а оныґ Іандай ІўІы бар. јз ел¿мде, Ѕз айыптап отыр («Егемен ±азаІстан»). СЅз¿не
жер¿мде ж¤р¿п осындай сЅз естим¿н деп ¤ш губернатор жабырІанып, ±алтырап Іай¦ы жў-
ўйыІтасам т¤с¿ме енген емес. Е л б а с І а р ы п тып, Іалды халыІ. ±азанныґ Іара т¤нек бўл-
ж¤рген азаматтар бўлай деп сЅйлесе, басІалар не тындай боп, Т ¤ с т ¿ кеп е л б а с ы н а а у ы р т-
демек («Егемен ±азаІстан»). Е л б а с І а р с ы н, п а л ы І (О.Шипин, Дастан.).
ту¦ан ўл Єд¿л болып жарлы елге. ±ўттыІтадым Ел белг¿с¿. Елд¿ґ, єдет-¦ўрпы, да¦дысы.
ўлыґды, јлеґмен де, єнмен де (БаІтыбай аІын, Аґды¦ан б¿р¿н б¿р¿ жаудан жаман Ойласам,
Жел Іобыз.). е л б е л г ¿ с ¿ – оґбайтў¦ын. Бўл белг¿ табылып
Ел басІару. Халыққа басшылық ету, тўр б¿зд¿ґ жўрттан, Таласып б¿р-б¿р¿н¿ґ бет¿н
билiк жүргiзу. АйтпаІ екен аІылын, Е л жыртІан (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
б а с І а р у тєс¿л¿н. Сен онан ІорІып кет¿пс¿ґ, Ел бет¿не Іарай алмады. ±атты ўялды, жер
Орман¦а Іашып жет¿пс¿ґ (ј.Тўрманжанов, болды. ±ыстауым Сырымбетт¿ґ жел бет¿нде,
Мен¿ґ к¿табым). Мыґ Іар¦ыс сен¿ Ѕлт¿рген жендет¿не, «Алыс жер,
Ел бастады. ХалыІІа жолбасшылыІ жасады. апарма» – деп ІаІсап ед¿, ± а р а р м ы н енд¿
БайІаусызда Іойыннан, Шы¦а кел¿п бойыґ- Іалай е л б е т ¿ н е (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
нан, БаІытты бейб¿т ел¿ме, Е л б а с т а ¦ а н Ел бет¿н кЅрмед¿. Елге оралмады. Базаралы
ер¿ме, ±апыда Ѕл¿м сайлады (Жамбыл, Тол. бас Іияды да, е л б е т ¿ н к Ѕ р м е й айдау¦а кетед¿
жин.). ±азаІ пен ІалмаІ кЅрш¿ заман бол¦ан, (М.Єуезов, Шы¦.). Маґы он ек¿ жыл бойы е л
Жылы жоІ шабысудан аман бол¦ан; ±ара к¤ш б е т ¿ н к Ѕ р м е й 1864 жылы мектепт¿ б¿т¿р¿п,
сотІарлыІпен е л б а с т а ¦ а н, Ек¿ ел де аґ Іолынан мЅр¿ там¦ан шебер суретш¿ маманы
тєр¿зд¿ надан бол¦ан (С.Сейфуллин, јлеґд.). шы¦ады («±аз. єдеб.»).
Серкедей е л д ¿ б а с т а д ы ґ Тар боса¦а, тар Ел бет¿н кЅрмейт¿н [кЅрместей] Іылды.
жерде. Нашар¦а тиген Іайырыґ, КЅр¿п ж¤рм¿з єр ЎятІа Іалдырды, Іара бет Іылды. Неге аттыґ,
жерде (БаІтыбай аІын, Жел Іобыз.). ХалыІІа неге аттыґдар? Б¤лд¿рд¿ґдер ¦ой! Е л б е т ¿ н
ІоІыраймай Іо¦амды бол. Белг¿л¿ е л б а с т а й- к Ѕ р м е й т ¿ н І ы л д ы ґ ¦ой т¤ге (М.Єуезов,
т ы н кЅсемдерше (МайлыІожа, Нақыл). Шы¦.).
Ел басы. Ел басІарушы, халыІІа басшылыІ Ел билед¿. ХалыІІа бил¿к ж¤рг¿зд¿, ел бас-
етуш¿ (адам). Ол е л б а с ы, топ басылары Іалай Іарды. – Шешем¿з К¤нетай деген к¿с¿ «С¿рє осы
Іылса, Іалай б¿т¿рсе, халыІ та оны сынамаІ, бала е л б и л е п, жўртты аузына Іаратар» деген
б¿рден б¿рге ж¤г¿рмек болмайды екен (Абай, екен (Б.Майлин, Шы¦.). Жєґг¿рд¿ жаІтыр-
Тол. жин.). Ол ек¿ м¿нез¿ Іайсы десеґ, єуел¿ ма¦ан адам кЅбейед¿. Е л б и л е г е н аІсаІалдар
ол заманда е л б а с ы, топ басы деген к¿с¿лер да елд¿ґ т¿лег¿н т¿леп, елд¿ґ жоІшысы болды.
болады екен. КЅш-Іонды болса, дау-жанжал- АІсаІал болу, би болудыґ Ѕз¿ елд¿ґ сайлауы-
ды болса, бил¿к соларда болады екен (Абай, нан бол¦андыІтан, бўлар елден бЅл¿н¿п кете
Тол. жин.). Он бес пен жиырманыґ ек¿ арасы алмайтын ед¿ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Е л
Адам бола бастаудыґ бастамасы. АдамдыІ, на- б и л е г е н ханмен ек¿ арада¦ы наразылыІтыґ
дандыІтыґ талас кез¿ Е л б а с ы я болу ж¿г¿т ая¦ы насыр¦а шапІанын, Іу¦ын-с¤рг¿нн¿ґ
басы (Б.Бигелдиев, БалІаш). сырын ўІтым. Осы тект¿ ІаІты¦ыс Іапта¦ан
Ел басына к¤н туды [¿с, ауыртпалыІ т¤ст¿]. Іалыґ халыІтыґ да, селд¿р-секен жўрттыґ
ХалыІ ауыр жа¦дай¦а душар болды, Іиын- да тарихына енген («±аз. єдеб.»). Кешег¿
Іыстау кезге ўшырады. Ар жаІта Арын¦азы АйшуаІ пен Нўралы атаґ, Дўшпанмен намыс
д¤б¿рлеген, Байеке, ел¿ґ бар ма б¤лд¿рмеген. ¤ш¿н алысІан кЅп. Олар да е л б и л е г е н,
ТЅре кет¿п, тЅбеде тЅбет Іалып, Т у ы п тўр жўртын ўстап, Патша¦а Іара ІазаІ барысІан
е л б а с ы н а бўл к ¤ н деген (Махамбет, Өлең.). жоІ (XVIII–XIX ғ¦. Іаз. аІын.).
±алай бол¦анда да, е л б а с ы н а к ¤ н т у а Іалса Ел билеу. Мемлекет басІару, халыІІа
(±ўдай оныґ бет¿н аулаІ Іылсын!), Іапылыста басшы болу. Жєґг¿р но¦ай м¤фти¿н¿ґ Іызын
жалт берет¿н ек¿ж¤зд¿л¿кке Іарсы к¤рест¿ осы алды. Д¿нн¿ґ єсер¿ к¤шейд¿. Осы к¤нг¿ Орда
бастан Іол¦а алу керек. Б¿з осылай ойлаймыз тўр¦ан ЖасІўс деген жерге Жєґг¿р меш¿т сал-
(«±аз. єдеб.»). Е л б а с ы н а к ¤ н т у ¦ а н д а дырды. Елге шари¦ат жайыла бастады. Ханныґ

14–1440
ÅË-ÅË 210
айналасына но¦айдыґ молдалары, хожалар б¿р ла¦ынет! (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ек¿ ж¤зд¿,
кЅп жиылды. Бўлар е л б и л е у ¿с¿не араласты е л б ў з ¦ ы ш, Еппен Іанша к¤н кЅрер. јсек сЅзге
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Жєґг¿рд¿ґ басына ¤рпи¿п, Кейб¿р мисыз шын кЅрер (Ј.Кєр¿баев,
бил¿г¿ келмейт¿н, маІтан с¤йг¿ш, к¿м маІ- јлеґд.). ХалыІІа емес сыйымды, ПараІор
таса со¦ан ерет¿н менменд¿г¿ к¤шт¿, е л б и л е у- баспаІ би¿ґд¿. Е л б ¤ л д ¿ р г ¿ ш бег¿ґд¿ Єпер¿п
д е н т¤к б¿лмейт¿н адам екенд¿г¿ б¤т¿н жўртІа сЅзбен кег¿ґд¿ – Ўлы т¿лмен улаттым (XVIII–
мєл¿м болды (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). XIX ¦¦. Іаз. аІын.).
Ел билеуш¿. Ел басІарушы, жўртІа бил¿к Ел бўзу. Елд¿ґ арасына ¿р¿тк¿ салу, араз-
ж¤рг¿зуш¿. БаІІўмар єкес¿ оны е л б и л е у ш ¿, дастыру. Баласын оІытумен жоІ жўмысы,
озбыр болыс болар деп к¤ткен ед¿ (М.±аратаев, Е л б ў з у, малын шашу – барлыІ ¿с¿. Ойла¦ан
Ту¦ан єдеб.). Е л б и л е у ш ¿ тым жемІор, байды б¿р к¤н бўрын таґда¦ы ¿ст¿, Япырым-ау, айт-
жаІтар, Адал¦а айып таґып, арамды аІтар. саґдаршы, бар ма к¿с¿? (М.Жўмабаев, Шы¦.).
Байлардыґ к¿леґ шенд¿ ІамІоршысы, Байекеґ Ел б¤л¿нд¿. Елден береке-б¿рл¿к кетт¿. Єд¿л-
шенд¿ алдында жор¦алаІтар (Д.Ерк¿нбеков, д¿кке ол жатпайды, Сен¿ Ѕз жа¦ын жаІтайды Деп
Шы¦.). ойламаушы ем, с¿рє да. Аудара байлап берген соґ,
Ел болып [боп]. Б¤к¿л халыІ б¿р¿г¿п, б¿рлес¿п. Е л б ¤ л ¿ н б е й тўра ма? (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ОІыса басІа елдердей Іатар¦а еґбек, Бар Ел б¿ткен. Б¤к¿л жўрт, барша халыІ. – Шы-
Іиынды тек Іана ¦ылым жеґбек. Б¿л¿мге е л б о п ра¦ым-ау, ол Іас т¿ккенд¿ Іанда¦ан, е л б ¿ т-
аґсап, Іўмарланса, Жет¿лу аз-аІ жылда жо¦ары к е н д ¿ жалма¦ан ала тўяІ Іой (±аз. ертег.).
Ѕрлеп (С. Торай¦ыров, Таґд. шы¦.). К¿д¿р¿п Кей-±ысырау жатты кЅп к¤н, И¿р¿п е л
Ел болды. а) ХалыІ болып б¿р¿кт¿, басын б ¿ т к е н д ¿ астында иект¿ґ. ±аратты Апрасияп-
Іўрады. ±азаІтыґ босІаны б¿р бўл ма, «АІтабан ты адамдар¦а Табатын тас ¤ст¿нен ¿з¿н жект¿ґ
шўбырындыдан» кей¿н де е л б о л д ы І, єл¿ де (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.).
Ел б¿р¿нш¿л¿г¿. с п о р т. Елд¿ т¤гел Іамти-
болармыз (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген). ХалыІты
тын спорт жарысы. БЅлешев жєне е л б ¿ -
ояну¦а, Ѕнерге, оІып жет¿л¿п, мєдениет¿ к¤шт¿
р ¿ н ш ¿ л ¿ г ¿ н ¿ ґ Іаз¿рг¿ бас мерген¿ Финонченко
е л б о л у ¦ а шаІырады (Б.Кенжебаев, Қаз. дем.
тартылды («Жас Алаш»).
жазушы.). є) Тату-тєтт¿, ынтымаІты Ѕм¿р
Елге аян [белг¿л¿]. КЅпш¿л¿кке белг¿л¿,
с¤рд¿. – Жау болсаґ, ІашІаным. Е л б о л с а ґ,
танымал. Сырнаймен Ѕз¿н-Ѕз¿ с¤йемелдеп єн
жарысІаным Кел жарыс, – деп ай¦ай салды айту ІазаІ музыка Ѕнер¿ндег¿ тамырын
(Є.Єб¿шев, Найза¦ай). Шын сыр¦а шаІыратын тереґ жай¦ан елеул¿ Іўбылыс. Ес¿мдер¿
а¦алар жоІ. А¦аларын Іўптап жатІан ¿н¿ жоІ. е л г е а я н Жаяу Мўса, Майра, Нартай,
Осы б¿з Іалай е л б о л а р екем¿з? (Ш.Хўсайынов, Хафиза сынды саґлаІтардыґ Ѕнер¿не
Јк¿л¿ Ыбырай). Ежелг¿ жау е л б о л м а с соны серп¿л¿с єкелу, оны ўрпаІ санасына
(МаІал). Жет¿м Ѕс¿п теґелд¿, Жет¿с¿п жес¿р ўялату («±аз. єдеб.»). Ал кей¿пкер осы а¦а-
кенелд¿. ШалшыІ суы кЅл болды, ±ўрамалар сына Ѕкпелеул¿. ±олынан кел¿п тўрса неге Іа-
е л б о л д ы (Дулат Бабатайўлы, Замана.). распайды, – дейд¿. јйткен¿ а¦асы е л г е б е л г ¿ л ¿
Ел болудан Іалды. Береке-б¿рл¿к кетт¿, сєулеткерлерд¿ґ б¿р¿ ¦ой («±аз. єдеб.»).
бет-бет¿мен кетт¿. ±аламгерд¿ґ пайымынша, Елге бас ие болды. Басшы, аІылшы болды.
осындайдардыґ артынан ерсе, ІазаІ е л б о л у- АтІам¿нер ер-азамат Ѕм¿рде т¿зг¿нд¿ мыІтап
д а н І а л а д ы («Жас Алаш»). ОтарлыІ халге ўстап, е л г е б а с и е б о л а д ы («Егемен
т¤скен «ІазаІ» атты елд¿ґ береке, б¿рл¿г¿ кет¿п, ±азаІстан»).
бассыздыІ (анархия) белеґ алып, б¿р¿н-б¿р¿ Елге б¤л¿к салды. Елд¿ґ тынышын алды,
тыґдауды Іой¦ан, е л б о л у д а н І а л ¦ а н!.. берекес¿н кет¿рд¿. ±айным кЅшт¿, бай жерде
(С.МўІанов, АІІан жўлдыз). емес, Е л г е б ¤ л ¿ к с а л а т ы н К¤шт¿лерге сен-
Ел бўзатын [бўзарлыІ] ¿с. Ел арасына ¿р¿тк¿ ген де емес, Ая¦ымнан шалатын (Ж.Аймауытов,
салатын ¿с-єрекет, ерс¿ ІылыІ. С¤й¿нд¿к – Шы¦.).
басшы адамы БЅкенш¿н¿ґ. ±ажы айтты: «Мына Елге еґбег¿ с¿ґген. Ел-жўрты ¤ш¿н кЅп
жўмыс б¿зге б¿р сын. Е л б ў з а р л ы І ¿ с Іыл- жўмыс ¿стеген, пайда келт¿рген. Осы топыраІта
ды ест¿лмеген, Мўнысына не айтасыз ¿н¿ґ¿з- туып-Ѕст¿к. Кез¿нде е л г е е ґ б е г ¿ с ¿ ґ г е н
д¿ґ?» (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Тастан тайып а¦алар тўрады мўнда. ±аз¿рг¿ таґда б¿зге жаны
Ѕлген жоІ, таудан Іўлап, Оны Ѕлт¿рген а¦айын, ашы¦ан б¿р басшыны кЅрмейм¿з («Жас Алаш»).
Іарындасы. Е л б ў з а т ы н ерс¿ ¿ с т ¿ Дарынды сахнагер, е л ¿ м ¿ з г е е ґ б е г ¿ с ¿ ґ г е н
Ѕрш¿тпеске Дар¦а асып, таспен, атІан Ѕз а¦асы артист ТЅлеген ±уанышевтыґ орындауында¦ы
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). атал¦ан бейне асІан шынайылыІ дєрежес¿нде
Ел бўз¦ыш [б¤лд¿рг¿ш]. Ел ¿ш¿не ¿р¿тк¿ кЅрсет¿лген («Жас Алаш»).
сал¦ыш. Шернияз. ОІудан сада¦а кет! Оґба¦ан, Елге жайды. КЅпш¿л¿к арасына Іауесет та-
бўзыл¦ан ит! Єкеґ сен¿ґ арам ед, Е л б ў з ¦ ы ш ратты. Меш¿тбай ыза болды тысырайып, Єли-
211 ÅË-ÅË
ге ат м¿нг¿зд¿ тартып айып. Жалынып ма¦ан Іа¦идалармен тыныстан¦ан жастар бар¦ан
да б¿р шапан жапты, Амалсыз, кетед¿ деп е л- сайын, саяси, экономикалыІ жєне єлеуметт¿к
г е ж а й ы п (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Я Ѕз¿ дамуды айІындайтын белсенд¿ к¤шке айналып,
пєле шы¦ару¦а пысыІ, я сондайлардыґ сЅз¿н Іо¦амдыІ Ѕм¿рд¿ґ жасампаз жаґашылдары
«ест¿ген¿м, б¿лген¿м» деп е л г е ж а й ы п ж¤р¿п, рет¿нде таныла бастады (Є.Кек¿лбаев, Јш
айтып ырбаґдау¦а пысыІ (Абай, Тол. жин.). белес).
Елге жанасты. Елге жаІындады, б¿рге бол- Елде ж¤рген. Ел арасында¦ы, ел аузында¦ы.
ды. Б¿з Ѕз жўртмыздыґ т¿л салтына, заґына т¤с- – Армысыґ, Ата! – Бар бол, балам, аман ба? –
сек, еге жылдам жаІындасамыз, е л г е ж а н а с- Жолыґыз болсын? – Жолдыґ нес¿н сўрайсыґ,
І а н сайын, ел а¦артІан ¿с г¤лдейд¿ (М.Дулатов, мына соІыр заманда. ±айда барса, ±орІыт кЅр¿
Шы¦.). Іазулы тўр адам¦а. Е л д е ж ¤ р г е н еск¿ аґыз-
Елге жел беруш¿. Елд¿ айдап салушы, ¤г¿т- ды, Ест¿п пе ед¿ґ, Іара¦ым? Мына б¿зд¿ґ ¦ар¿п
теуш¿. Е л г е ж е л б е р у ш ¿ л е р деп 60-тан астам жа¦дай еске соны салады (М.МаІатаев, Шы¦.).
адамды тўтІын¦а алып... (М.Дулатов, Шы¦.). Елд¿ алып ес¿ру. Жўртты аузына Іаратып,
Елге Іарар бет¿ жоІ. ЎятІа Іалды, масІара бєр¿н тындырып келгендей болып Іораздану.
болды. – Жора, мен кетем¿н... Е л г е І а р а р Барып келсе Ерт¿ст¿ґ суын татып, Бер¿п келсе
б е т ¿ м ж о І (С.Адамбеков, КЅсе.). б¿р арыз бўтып-шатып, Е л д ¿ а л ы п, Ед¿лд¿
Елге санат салды. Елге салыІ салды, м¿н- алып, е с ¿ р е д ¿, ѕс¿п-кеу¿п, Іабарып келе жатып
деттед¿. Єскерд¿ґ тама¦ына деп, е л г е с а- (Абай, Тол. жин.).
н а т с а л ы п, сойыстыІ сиыр малын жинап, Елден асІан. Жўрттан оз¦ан, бєр¿нен ал¦а
ояздыґ помощниг¿ Ткаченко сол кезде ±ара кеткен. Толыбай а¦ашІа да, тем¿рге де е л д е н а с-
Тор¦ай Болысында БатпаІІара деген жерде І а н шебер (Є.Єб¿шев, Армансыз.). Кешег¿ Ѕткен
жатыр ед¿ (М.Дулатов, Шы¦.). ер Єб¿ш Е л д е н б¿р а с І а н ерект¿. Ж¤рег¿ –
Елге сыймады. ±айда ж¤рсе де, с¤йк¿м¿ бол- жылы, бойы – Іўрыш, Туысы жаннан бЅлект¿
мады. јлсе кЅрге сыятын ед¿, т¿р¿ Іалып ед¿ – (Абай, Тол. жин.).
е л г е с ы я р е м е с (Ґ.М¤с¿репов, Таңд.). К¤нш¿л Елден безген. Ту¦ан-туыстан, Ѕз ортасынан
к¿с¿ жал¦анда е л г е с ы й м а с, ЖаІсылыІты ІашІаІта¦ан (адам). Май шайна¦ан билерд¿ґ
адам¦а т¿пт¿ Іимас, К¤ндест¿к, к¤нш¿лд¿кте не Нан¦а мўІтаж к¤н¿ бар. Е л д е н б е з г е н залым-
пайда бар, Жай отырып, одан да елмен сыйлас ныґ Елге мўІтаж к¤н¿ бар (Шешенд¿к сЅздер).
(М.Єш¿рбеков, Белестер). Жєне елд¿ґ сырын б¿лг¿м келед¿. СондыІтан
Елге танылды. КЅпш¿л¿кке белг¿л¿ болды, ¦ана тыґдаймын. Єйтпесе, ел Іаза¦ыныґ то-
ел-жўрт б¿лд¿. Оны тарихІа таґбала¦ан режис- лып жатІан шатаІ жўмысына к¿ре берсем, аІсўт-
серлерд¿ґ ес¿мдер¿ е л г е т а н ы л ы п, ўлы тарым далада Іалады ¦ой. Б¿раІ ІазаІтыґ к¿р¿п-
шайырдыґ бейнес¿н бедерлеген артистер Іауы- шыІІаны да зиян ба деп ойлаймын: сырттан к¿м
мы кєс¿би шеберл¿ктер¿н шыґдап, шы¦армашы- кЅр¿нгенге иемден¿п, арІаланып, бўтып-шатады.
лыІ ¿зден¿стерден Іаншама лєззат тапты («Жас Жолатпайын десеґ, жаман да болса, бўзыІ та
Алаш»). болса, Ѕз ел¿ґ ¦ой деп ойлайсыґ. Е л д е н б е з-
Елге т¤ст¿. Ел арасында болды, аялдады. г е н соґ – б¿р орыс бол¦аныґ (Ж.Аймауытов,
Амангелд¿ сЅйлейд¿: – Жолда¦ы е л г е т ¤ с п е п- Шы¦.).
с ¿ ґ, Ешк¿мнен сусын ¿шпепс¿ґ, Алып Іашып Елден елге ж¤рд¿ [елден елд¿ аралады].
т¿з¿мд¿, Елге арамдыІ ¿степс¿ґ (О.Шипин, Жа¦алай Іыдырды; ауыл-аймаІты аралады. Е л-
Дастан.). д е н е л г е ж ¤ р е р м ¿ н, Елден жаІсы кЅр¿нсе,
Елге шыІты. Ел аралады, адамдардыґ ара- Сен¿ о¦ан берерм¿н (Бозж¿г¿т). Е л д е н е л д ¿
сында болды. ±ажылардыґ уа¦далары бойын- а р а л а п, ±ошІар, теке жинадыґ, Маґдайда¦ы
ша шєк¿рттерд¿ґ б¿рнешеу¿ е л г е де ш ы І- бай болдыґ, Нєпс¿ґд¿ неге тыймадыґ (Дулат
І а н (М.Дулатов, Шы¦.). Шымкент ауылшаруа- Бабатайўлы, Замана).
шылы¦ы техникумыныґ б¿рнеше студент¿ са- Елден ерек [ерекше]. БЅтенше, ерекше,
наІшылар сапында е л г е ш ы І т ы (±.Жўма- айрыІша. – Бес а¦ашты к¤зет¿п е л д е н
лиев, Жайсаґ.). е р е к жал¦ыз ¤й Іал¦анша елге ерсейш¿
Ел дамуы. Елд¿ґ, мемлекетт¿ґ Ѕркендеу¿, (ј.Тўрманжанов, Мен¿ґ к¿табым). Жау десе –
єл-ауІатыныґ артуы, Ѕсу¿. Ал тєуелс¿з е л жаІта¦аныґ, айыбыґ да, Жетпейт¿н онда аІтыІ
д а м у ы н Ѕрел¿ азаматтыІ сана мен рухани байыбына. СаІтан¦ан туысынан, с¤йген¿нен,
мєдениет Іана Ѕркендетет¿н¿н атап Ѕтед¿ («Жас Сол кезд¿ґ е л д е н е р е к жайы бўл да
Алаш»). Е л д а м у ы н ы ґ Іаз¿рг¿ кезеґ¿нде (±.Бекхожин, Јш кезеґ). Жўлдыздай боп жанар
мемлекетт¿к экономика мен саяси ж¤йен¿ алдан АІындыІта е л д е н е р е к басІа заґ
ырыІтандыруда¦ы реформалар жол ашып, Батырлы¦ы жоІ адамнан Јлкен аІын шыІІан
Конституциямыз¦а бек¿т¿лген демократиялыІ емес ешІашан. Ту¦ан ел¿м – арман, мўґым,
ÅË-ÅË 212
Енд¿ сен¿ жетелейд¿ жол Іалай? (М.Шаханов, Ел дєулет¿. Елд¿ґ байлы¦ы, д¤ние-м¤лк¿.
Ґасырлар.). Сўрау сЅзд¿ до¦арып, Дайрабай¦а Таусылса, тЅрк¿н¿ґ кЅтермес, ел кЅтерер, е л д ¿ ґ
е л д е н е р е к ш е сЅз беруге тура келд¿ д є у л е т ¿ таусылса, б¿зд¿ґ шайымызда таусылар
(Б.Майлин, Шы¦.). (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Јш¿нш¿ бесжылдыІтыґ
Елден шыІты. а) Ел ¿ш¿нен ўзап кетт¿, м¿ндеттер¿н, К¤нбе-к¤н орындауда байтаІ ел¿м.
жол ж¤рд¿, сапар шект¿. Е л д е н ш ы І І а л ы Асып тўр арнасынан е л д є у л е т ¿, Толысып,
айдан асІан. АсІаралы Алатау да, алмалы толымдалды орта кем¿м (Н.Бай¦анин, Шы¦.).
Алматы да алыста (±аныш а¦а, Естел¿ктер). Ел дегенде. Ел ¤ш¿н, елд¿ґ маІсат-м¤дес¿
±аґтардыґ 14-¿ ед¿. К¤н боран. Б¿з ерте, са¦ат ¤ш¿н. Е л д е г е н д е сарІылмас Іиялы бар, Ары
он б¿р шамасында Орынбордан шыІтыІ. Б¿р- таза, лў¦атты ўялылар ТЅс ІаІпай-аІ доспын
сыпырадан бер¿ е л д е н ш ы І п а ¦ а н ¦ а деп, дос боп Ѕтер, ±андай жаІсы бол¦аны
ма¦ан б¿р т¤рл¿ шаттыІ ¿єм тез¿рек жетуге зиялылар (К.СалыІов, Жезки¿к.). Жап-жас
асы¦у пайда болды (М.Дулатов, Шы¦.). є) Ел жанарын жасІа толтырып, жўрт дегенде ж¤деп,
¿ш¿нен, халыІ арасынан табылды. ±азаІтыґ е л д е г е н д е еґ¿реп, «ўлтты ІўтІару», «тєуелс¿з
оІы¦андарыныґ бєр¿ е л д е н ш ы І т ы. ±азаІтан Т¤рк¿стан» деген сЅздерд¿ аузынан т¤с¿рмей
шыІІан оІы¦андардыґ Ѕз¿нде аламандыІ м¿нез дў¦адай Іайталап отыр¦ан ж¿г¿тке сенбеу Ѕте
бар ма? ЖоІ па? (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). ауыр да, Іиын болар ед¿ (М.ШоІай, Шы¦.).
б) Адам болудан кеттi, бўзылды. – Болды ¦ой, Елден ала бЅтен. Жўрттан ерекше, айрыІ-
енд¿ ±айратыґ асып бара жатса, бар, ана е л- ша. – Е л д е н а л а б Ѕ т е н сен¿ґ басыґа не к¤н
д е н ш ы І І а н ж¤з¿Іара Іызыґды тыйып ал туды? – дед¿ Бану к¤л¿мс¿рей ꤴк ет¿п (М.Иман-
(Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Сен¿к¿ бўлаІ т¤г¿л жанов, КЅк белес). – Шыра¦ым-ау, бўл сўмдыІты
барлыІ жер¿м, Ашусыз кел¿сей¿к б¿т¿м Іылып. Іайдан шы¦арып ж¤рс¿ґдер... Е л д е н а л а б Ѕ-
Сей¿ткерей ортамызда жал¦ыз тентек Ол тулап т е н ма¦ан ауыз сал¦андарыґ Іалай (С.Омаров,
±айырлы жаз).
Іайда бармаІ е л д е н ш ы ¦ ы п...» (О.Шипин,
Елд¿ аузына Іаратты. а) КЅпш¿л¿кт¿ґ, на-
Дастан.).
зарын аударды, шешен сөйледi. Ертедег¿ ІазаІ
Елд¿ Ѕз¿не Іаратты. Таґдандырды, тамсан-
жырауы да Іалыґ е л д ¿ а у з ы н а І а р а т-
дырды, ўйытты. Сўлулы¦ыґ сезбеген Е л д ¿
І а н болатын («±аз. єдеб.»). є) АйтІанын
Ѕ з ¿ н е І а р а т І а н. ±ос шыраІты кЅз деген
¿стетт¿, ерк¿не кЅнд¿рд¿; билеп-тЅстед¿.
КЅру ¤ш¿н жаратІан (±.Мырзалиев, Мєґг¿ Олардыґ ¿ш¿нде б¿р-ек¿ дуан е л д ¿ а у з ы н а
майдан). І а р а т ы п отыр¦ан болыс а¦ам ±аІабай да бар
Ел еґсес¿ кЅтер¿лд¿. Елд¿ґ тўрмыс-жа¦дайы, (Є.Єб¿шев, Найза¦ай).
єл-ахуалы дўрысталды. Е л е ґ с е с ¿ к Ѕ т е р ¿ л ¿ п, Елд¿ ІўртІан. ±у, сўм, сўмырай. Е л д ¿
тєуелс¿зд¿к ны¦аю ¤ст¿нде. Осыныґ нєтижес¿нде І ў р т І а н ІараІшы, Ел болып сен¿ Іар¦асын.
мєдениетке кЅґ¿л бЅлуге м¤мк¿нш¿л¿к туып Јр¿м-бўтаІ, зєузатыґ Мендей болып зарласын
отыр, – дед¿ («Егемен ±азаІстан»). ±анаушылыІ (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.).
Іалай жойылды, солай е л е ґ с е с ¿ к Ѕ т е р ¿ л е Елдiң а¦аруы. Сауаттану, сауатын ашу.
бастады («Лен. жас»). Осы айтІандарды х¤к¿мет басында отыр¦андар,
Ел еґсес¿н кЅтеру. Ел¿н Іатар¦а Іосу, єл- Іаламыныґ Ѕнер¿ барлар, е л д ¿ ґ а ¦ а р у ы-
ауІатын кЅтеру. Бўл оІи¦алар ІазаІтар¦а жаґа н а т¿лектес азаматтар орындау¦а тырысса,
серп¿л¿с берд¿. 1971 жылдыґ табалдыры¦ын баспасЅзд¿ кЅркейтуге, к¤шейтуге шын ¤ме
аттар алдында е л д ¿ ґ е ґ с е с ¿ н к Ѕ т е р у д е г ¿ жаса¦анымыз болады (М.Дулатов, Шы¦.).
жаґа б¿р баспалдаІ ед¿ («Егемен ±азаІстан»). Елд¿ґ алды болды. Бєр¿нен озды, алдына
Ел еркес¿. Ел¿не жа¦ымды, кЅпш¿л¿к жан салмады. Сол Іызымыз кей¿н оІуда да,
жаІта¦ан адам. Бєр¿ де Исатайдыґ байлы¦ы жўмыста да е л д ¿ ґ а л д ы б о л ы п, семьямыздыґ
ед¿, Зерлеген Іара шаІшам тайлыІ ед¿. маІтанышына айналды («Лен. жас»).
Исатай е л е р к е с ¿, ел серкес¿ Б¿р мен емес, Елд¿ґ алдына т¤ст¿. Ал¦а шыІты, озды. Б¿р
алашІа жайылым ед¿. Елге ал¦ау, ма¦ан да кезде ел маґдайы К¤ш¿к ед¿, Дєулет¿ Іўстай
ал¦ау ер Исатай, Айырылып Шер¿ґ содан Ѕрлеп ўшып ед¿. Берекел¿, б¿рл¿кш¿л, б¿р туыс-
Іай¦ылы ед¿ (Махамбет, Өлеңд.). јз ¤й¿м, Іан, А л д ы н а б¿р тайпа е л д ¿ ґ т ¤ с ¿ п ед¿
Ѕлеґ тЅсег¿м деп бекер айтпа¦ан. Т¿пт¿ е л е р- (XVIII–XIX ¦¦. Іаз. аІын.).
к е с ¿ Жиренше де: «– ±айран мен¿ґ Ѕз ¤й¿м, кеґ Елд¿ң атын ерттеп өтт¿. К¿шпей¿л, елгезек
сарайдай боз ¤й¿м», – депт¿ ¦ой (Р.РайымІўлов, болып, көпке қызмет етт¿. Орынсыз аға-¿н¿ңд¿
Бўрылыстар). өкпелетсең, Өк¿нбейд¿ олар саған өртке кетсең.
Ел ес¿нде. ХалыІтыґ жадында. Жер бет¿нде Қалады қалайда да артыңда атың, Елпеңдеп
небєр¿ жиырма б¿р жыл ¦ана Ѕм¿р с¤р¿п, Ѕшпей- е л д ¿ ң а т ы н е р т т е п ө т с е ң . Көп сен¿
т¿н ¿з Іалдыр¦ан Мєнш¤к е л е с ¿ н д е мєґг¿ жас «керекс¿з» деп кес¿п тастар, Ұзайып көлеңкес¿
к¤й¿нде Іалды («Жас Алаш»). көкке жетсең (Т.¾зт¿леуов, Шығ.).
213 ÅË-ÅË
Елдiң бетiн қалай көремiн. Елге қарайтын Елеул¿ ел. Дамы¦ан, Ѕркениетт¿ ел. Енд¿
бет жоқ, ұят, масқара болды деген мәндегi е л е у л ¿ е л болам десе санаулы шама¦а алам
сөзқолданыс. Е л д ¿ ґ б е т ¿ н енд¿ І а л а й десе, алатын кез¿ келд¿ («Абай»). Б¿збен туысІан
к Ѕ р е м ¿ н? ЖоІ шы¦ар-ау ешк¿мге де керег¿м. мынау башІўрт халІы б¿зд¿ґ ¤ш бЅл¿г¿м¿зд¿ґ
Шыда¦анша мўндай азап, ІорлыІІа, АрІан б¿р¿ндей-аІ. Осы к¤н¿ осылардыґ єскер¿ бар.
байлап, асылам да Ѕлем¿н! (А.Асылбеков, СондыІтан басІалар башІўртты е л е у л ¿ е л
Єлем.). кЅр¿п отыр (М.Дулатов, Шы¦.).
Елд¿ґ ес¿нде Іалу. Елд¿ґ жадында Іалу, ел¿ Ел жаІта¦ан. Ел соґына ерген, елге сыйлы
ўмытылмау. Ер-азамат ¤ш¿н ескертк¿шт¿ґ ¤л- (адам). Е л ж а І т а ¦ а н аІсаІалдардыґ, билерд¿ґ
кен¿ – е л д ¿ ґ е с ¿ н д е І а л у, Іад¿р-Іасиет¿ґмен хан Іасында кєд¿р¿ кем¿д¿. ТЅрелер, кел¿мсектер
жўрттыґ шынайы Іўрмет¿не бЅлену болса керек Ѕте кєд¿рл¿ болды (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
(«Егемен ±азаІстан»). Ел жатты. Жўрт жатты, ел ўйІы¦а кетт¿.
Елд¿ґ жоІтаушысы. ХалІыныґ, ел¿н¿ґ Тєґ¿рберген е л ж а т а АІбаланыґ Іойнына
м¤ддес¿н ойлаушы. Ел билеген аІсаІалдар да келед¿ екен деп ес¿ткен бойда Рай Кєленге барды
елд¿ґ т¿лег¿н т¿леп, е л д ¿ ґ ж о І т а у ш ы с ы (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). ЖылІыныґ сез¿п
болды. АІсаІал болу, би болудыґ Ѕз¿ елд¿ґ дыбысын ж¤йр¿ктер¿, Жетеу¿н жел¿кт¿р¿п алып
сайлауынан бол¦андыІтан, бўлар елден бЅл¿н¿п Іашты. Е л ж а т а жылІы Ѕр¿ске жеткен кезде,
кете алмайтын ед¿ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). ЖылІы¦а АбаІ тобы араласІан (С.Бегалин, Таґд.
Елд¿ґ Іўты. Елд¿ґ берекес¿, баІыты, ырысы. шы¦.). ±айрекеґ жол ж¤р¿п келген соґ, б¤г¿н
Биыл¦ы Іатты болды-ау Іыстыґ жўты, Бес теґге жылІыныґ т¤нг¿ к¤зет¿не бармай, е л ж а т а р д а
±ызылжарда ўнныґ пўлы. Орта ж¤з, ырысыґ ¤й ¿ргес¿не тЅсек салдыртып жатып Іал¦ан-ды
бар ел екенс¿ґ, Хан ед¿ Абайд¿лда – е л д ¿ ґ І ў- (Б.Тєж¿баев, ±аратор¦ай).
т ы (М.Дулатов, Шы¦.). Ел жебед¿. КЅпш¿л¿к т¿леу¿н т¿лед¿, Іолдады.
Елд¿ґ м¿нез¿. Елд¿ґ єдет-¦ўрпы, да¦дысы. М¤с¿ндеп талай жерд¿ кЅрмелед¿, ДаґІы асты,
Бастарыґа бўдан ауыр к¤н тумасына к¿мн¿ґ єр Іадамын е л ж е б е д ¿. ШоІаны КЅкшетауда
кЅз¿ жетед¿. Жан тєтт¿л¿к Іыл¦андарыґ жаІсы Іўлшынып тўр, ±анышы Алматыда дем беред¿
ырым емес. Бўл ел болмайтын е л д ¿ ґ м ¿ н е з ¿ (К.СалыІов, Жезки¿к).
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ел жиды. јз¿не жаІтас, сЅз¿н сЅйлейт¿н
Елд¿ґ салты. Елд¿ґ єдет-¦ўрып дәстүр¿. жўртты топтастырды. јз¿мд¿к бол деп е л
Раушан. Оґайын тєу¿р кЅрес¿з, Єйтпесе е л д ¿ ґ ж и ы п, ±ўрастырып септейм¿н. БўзаІыныґ
с а л т ы да. Жарасымды емес пе? (Ж.Аймауытов, б¤л¿г¿н «ЖаІсы аІыл» деп «Іўп» дейм¿н (Абай,
Шы¦.). Та¦ы да туды ІырсыІ сЅнер ша¦ы, Е л ¿- Тол. жин.).
н ¿ ґ еск¿ с а л т ы, кЅне сєн¿, АІ туын атасыныґ Ел именд¿. Жўрт тайсалды, Іарсы келуге
Іолына алды Кенжес¿ Абылайдыґ Кенесары ІаймыІты, жасІанды; бет¿не айту¦а ўялды,
(Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). Іымсынды. ЖасІанып, ІорІып, Жор¦алап, жор-
Елд¿ґ тўтІасын ўстады. Ел билед¿, жўртІа тып, И м е н с е е л ¿ ґ батпан-баІ, ±ар¦а¦анын
басшылыІ етт¿. Агроном бол¦ан адам е л д ¿ ґ жер ІылмаІ, АлІа¦анын зор ІылмаІ (Абай,
т ў т І а с ы н ў с т а й т ы н д а й кЅр¿нед¿ де Тол. жин.).
тўрады о¦ан («Лен. жас»). Ел кег¿ жау¦а кетпес. Ел¿н, жер¿н жау¦а бер-
Елд¿ґ ¿ргес¿ бўзылды. Б¿рл¿к кетт¿, Іўрыды, мейд¿, Іорлатпайды, есес¿н Іайтарады деген
жойылды. Отряд шыІса, елд¿ґ берекес¿ кетед¿, ма¦ынада. Ер ж¿г¿т т¿р¿ шаІта нен¿ кЅрмес, Ер
басы мен мал¦а єлег¿ б¿рдей тиед¿, е л д ¿ ґ ¿ р г е с ¿ болса Іас¿ретке бойын бермес. «Е л к е г ¿ ж а у ¦ а
б ў з ы л а д ы (М.Дулатов, Шы¦.). к е т п е с» деген бар ¦ой, Дегенге кек Іайтпайды
Ел етт¿ [Іылды, жасады]. ХалыІтыґ басын кЅґ¿л сенбес (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
б¿р¿кт¿рд¿, ўйымдастыр-ды, жинады. Суалып Ел кезд¿. Ел аралады, ауыл-ауылды шарла-
Іал¦ан ІаІтарды, Айдын шалІар кЅл етт¿. Тоз- ды; ел аІтады. Орынбор, Мєскеу аралап, Жазы-
тоз бол¦ан ўлттарды, Берекел¿ е л е т т ¿ Іысы дамыл таппады, Арып-ашып е л к е з ¿ п,
(±.Аманжолов, Шы¦. жин.). Арылтамыз аспанды ±ай¦ылыны Іаттады (М.Жўмабаев, Шы¦.).
аршып тўманнан, Тазалаймыз жерд¿ жонып ±аз¿рг¿ халыІ аІыны революция¦а дей¿нг¿ дом-
жуаннан. Тапсыз, тату, мерекел¿, Ѕнерл¿, Е л бырамен е л к е з ¿ п, Ѕлеґ-жыр айтІан аІындар-­
ж а с а й м ы з еґбег¿не Іуан¦ан (I.Жанс¤г¿ров, мен б¿р емес (Е.Ысмайылов, АІындар). Ўмыт бол-
Шы¦.). ды бўл к¤нге, ±олтыІтап сен¿ е л к е з ¿ п, Жаяу
Ел ес¿нен кетпед¿. ХалыІтыґ жадында ІорлыІ кЅрген¿м (ХалыІ аІындары). Е л к е з д ¿ м
саІталды. Єйг¿л¿ сыІаІшы аІынныґ осы Ѕлеґ¿ КертЅбелден арыІтатып, ЖаІсы¦а сЅз сЅйлед¿м
¦асырлар Ѕтсе де еск¿рмей, е л е с ¿ н е н к е т- аныІтатып, Јш ж¤зд¿ґ ортасында Б¿ржан ед¿м,
п е й келе жатІаны к¿мге аян емес (М.Рашев, Бўл к¤нде Іойды ±ўдай шалыІтатып (Б¿ржан
Бет¿ґ ІисыІ.). ±ожанўлы).
ÅË-ÅË 214
Ел керег¿н жоІтады. ХалІына Іызмет етт¿, залым ўйыІтап жатса, Іасынан Ѕт¿п бара жатІан
Іамын ойлады. Дана ту¦ан б¿л¿мд¿ – Е л к е р е г ¿ н ¤ш адамныґ б¿р¿: «Мына залым кешке дей¿н
ж о І т а й д ы. Адал кЅґ¿л, аІ пей¿л Са¦ырдыґ оянбаса, талай момын зўлымды¦ынан аман бо-
Іолын ІаІпайды (Базар жырау, Шы¦.). лар ед¿», – депт¿ (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.).
Ел кЅз¿не т¤ст¿. КЅпш¿л¿кке танылды. Ауыз- Ел ІамІоры. ХалыІтыґ Іор¦аушысы, жана-
бен ораІ ор¦ан алдамшы бар, Жа¦ымпаз жатып шыры. Е л І а м І о р ы Ед¿ге, ОраІ, Мамай,
¿шер, жалдамшы бар. Елгезек е л к Ѕ з ¿ н е ерте Тела¦ыс, Орда т¿ккен Ед¿лге Но¦ай деген ел-
т ¤ с ¿ п, ±айтадан ауыл¦а кеп ж¤рген шы¦ар арыс (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). Е л І а м-
(К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). І о р ы м ы н деген адам елд¿ґ намысын ¤йде
Ел кЅрд¿. Ел аралап, Ѕзге елд¿ґ, жўрттыґ отырып емес, атІа м¿н¿п, халыІтыґ жауымен
тўрмысымен таныс болды. Сол уаІыттар бол- Іандасу арІылы жаІтасын (С.МўІанов, ХалыІ
¦анда, белес-белес бел кЅрд¿, Бел астында е л мўрасы). П¿рд¿ са¦ынап ¤йреткен ±ўдай жолын,
к Ѕ р д ¿ (Батырлар жыры). Жер кЅрес¿ґ, е л к Ѕ- Надандар¦а танытІан оґ мен солын. Байдан
р е с ¿ ґ дед¿, таза ауада денсаулы¦ыґды кЅтере- алса, нашар¦а тарататын, Са¦ынбасІа бола ма е л
с¿ґ дейд¿... єйтеу¿р кЅнд¿рд¿ (Т.Єл¿мІўлов, АІбоз І а м І о р ы н (С.Торай¦ыров, Алаш ўраны).
ат). Уай, заманым, балалыІ, Жан б¿ткенд¿ е л Заманнан кеудес¿ асІан, е л І а м І о р ы, батагЅй
к Ѕ р г е н. Десе б¿реу Іара¦ым, Г¤л-г¤л жайнап, Іарттыґ сЅз¿н сен¿ґ аузыґнан ест¿п отырмыз
Ѕґ¿ енген (С.ДЅнентаев, Шы¦.). (М.Єуезов, Шы¦.).
Ел кЅшт¿. Ауыл Іоныс аударды, еск¿ орыннан Ел Іамын жед¿ [ойлады]. ХалыІтыґ жа¦-
кЅтер¿лд¿. Ек¿-ек¿де, е л к Ѕ ш с е, єнге салып, дайын ойлады. Мўраттыґ Ѕлеґдер¿нде патша
Жиналып жастар жылІы айда¦анда. Ел Іонса, х¤к¿мет¿н¿ґ ІазаІІа жўмса¦ан саясаты айІын
ІўрыІ алып шырІ и¿р¿п, Биен¿ ¤йге бЅл¿п жай- байІалады. Х¤к¿метт¿ґ жаІсы жерлерд¿ тартып
¦а¦анда (Є.Найманбаев, Шы¦.). Жолымен Мєт¿- ал¦аны, е л І а м ы н ж е г е н д е р д ¿ ґ Іуыл¦аны,
бўлаІ е л к Ѕ ш е д ¿, Ўрысса ек¿ а¦айын «сен» Ѕлт¿рген¿ аныІ айтылады (Х.Досмўхамедўлы,
десед¿. Баласы ер ж¿г¿тт¿ґ Ѕле берсе, Шыра¦ы
Таґд.). Е л І а м ы н о й л а ¦ а н, Іызыл т¿л¿н Іару
жанып тўр¦ан демде Ѕшед¿ (К.Єз¿рбаев, Таґд.
еткен ІазаІ жыраулары єрІашан да Ѕз ойларын
шы¦.). ТЅрт жылда тынды дауыл да, Жайлау¦а
ашыІ айтІан (ѕ.Есенберлин, Алмас.).
жаз¦ы е л к Ѕ ш п е й. Б¿р ¦ажап болды ауылда,
Ел қамын ойлау. Халықтың жоғын жоқтау,
КЅрмесе кЅз¿ґ сенбестей (Т.Молда¦алиев,
ел мүддесiн ойлау. Жас кез¿нде батыр болып,
ШаІырады.).
Ел кЅшт¿ [Іашты], жау жетт¿. Жан алІым¦а ел¿н жаудан Іор¦асады. КЅпт¿ кЅрген Іария ўзаІ
алды, Іысты, тыІсырды; асыІтырды. – Е л к Ѕ ш- жасап, Ѕм¿р¿н¿ґ бєр¿н е л І а м ы н о й л а у ¦ а, аІыл
т ¿, ж а у ж е т т ¿ Іылмай Іоя тўрыґдаршы, айтып, арман¦а жетелеуге жўмса¦ан (К.Оразалин,
єуел¿ не бол¦анын б¿л¿п алайыІ (Н.±азыбеков, Абай.). Єуел¿ ел Іатарына Іосып, ошаІтыґ
Тўсау.). – Жє болды, е л І а ш т ы, ж а у к е т- Іасиет¿н, кЅпт¿ґ Іад¿р¿н т¤с¿нуге, Іала бер­д¿ е л
т ¿ демей! ... ±онаІ кЅрмеп пе еґ? (М.Єуезов, І а м ы н о й л а у ¦ а тєл¿мдеген Зылиханыґ
Таґд. шы¦.). ыстыІ махаббаты екен¿н сезед¿ (±.ЫсІаІов,
Ел кубогы. с п о р т. Елд¿ґ жарыс жеґ¿мпазына ТўйыІ).
арнал¦ан ж¤лдес¿. Ел б¿р¿нш¿л¿г¿нде де, е л к у- Ел Іарасын кЅрд¿. Елiне оралды, туған
б о г ы н д а да «±азцинк-Торпедо» ¤зд¿к болды жерiне қайта келдi. Б¿реулер¿ мў¦ал¿мн¿ґ алты
(«Жас Алаш»). ай жаз дамыл алмай, е л І а р а с ы н к Ѕ р-
Ел к¿с¿с¿. Елд¿ґ сыйлы, аІылшы, тєж¿ри- м е й, Іыстауда жатып, осы мектепт¿ б¿т¿рген¿н
бел¿ адамы. Одан есей¿п, е л к ¿ с ¿ с ¿ Іатарына айтып жатыр (Б.Майлин, Шы¦.). Таудыґ
кЅтер¿лген адамныґ кел¿ст¿, кемел пайымдаула- Іойнын бЅктерлеп, Жыл¦амен жылжып келед¿.
рын ദару¦а болады («Егемен ±азаІстан»). Дєл жет¿ к¤н жол ж¤р¿п, Е л І а р а с ы н к Ѕ р е д ¿
Е л к ¿ с ¿ л е р ¿ ІаракЅґ¿л биге – Кеґг¿рбай¦а (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
берген соґ, ар жа¦ында не Іалды, айтыґдаршы Ел Іарату. Елге Ѕз¿н¿ґ сЅз¿н сЅйлету, жаІ-
(М.Єуезов, Шы¦.). – Б¿з болыс, станршын емес- тас ету. Заманадан хабарсыз б¿зд¿ґ халыІ,
п¿з. Е л к ¿ с ¿ с ¿ болса, єне, Іариялар бар, – Болыс болар неше мыґ аІша алып. Е л І а р а т у
деп б¿р-екеу¿ сызданып жауап берд¿ де, ж¤р¿п ¤ш¿н де пара бер¿п, Онысын Іайта жияр пара
кетт¿ (М.Єуезов, ±илы заман). алып (М.±алтаев , Таңд.).
Ел ІаІсатты. КЅпш¿л¿кт¿ зарлатты, азапІа Ел Іатарлы. јзге жўрт сияІты; б¿реуден ¿л-
салды. Єдетт¿ тастап т¤зелу – сендей жуанныґ гер¿, б¿реуден кей¿н. ЖаІсылыІ ешк¿мге жалын-
Іолынан келу¿ Іиын ¿с, б¿раІ, шыра¦ым, мен байтын, е л І а т а р л ы к¿с¿ болды (М.Єуезов,
са¦ан б¿р єґг¿ме айтайын, соны ў¦ып алсаґ, – сен ±араш.). Алматы облысы, Райымбек ауданыныґ
де т¤зелер ед¿ґ», – депт¿ де, айтыпты: «Бўрын¦ы Саржаз ауылына Іарасты АІбей¿т бЅл¿мшес¿нде
заманда єл¿ жеткенге к¤шпен, єл¿ жетпегенге тўратын ±анат Исабаевтыґ отбасы ек¿ ўл, б¿р
айламен зорлыІ Іылып, е л І а І с а т І а н б¿р Іыз Ѕс¿р¿п, кЅштен озып кетпейт¿ндей, жўртта
215 ÅË-ÅË
Іалып Іоймайтындай е л І а т а р л ы ІоґыртЅбел сўґІар Іўс дабысты, Дўшпаннан ал¦ан намысты,
т¿рш¿л¿г¿ бар отбасы ед¿ («Егемен ±азаІстан»). ±амбар кедей деген сЅз, Е л І ў л а ¦ ы е л у ¦ой,
јз¿ґ б¿лес¿ґ, е л І а т а р л ы тўрмыс Іўрдық, Ес¿тт¿ батыр дабысты (±амбар батыр). Адалы
е л І а т а р л ы еґбек етт¿к («Лен. жас»). Берген Іанша, арамы Іанша к¿м б¿лс¿н «Е л І ў л а ¦ ы
мал Іалыґ мал¦а Ѕс¿п кетт¿, ±ырсы¦ын Іайын е л у» деген емес пе, кЅрш¿лес колхоздар гу-гу
атамныґ кес¿п кетт¿. Мал б¿т¿п тЅрт т¤л¿ктен е л етед¿ (С.ТЅлешов, Шығ.).
І а т а р л ы, Жайлау¦а бие байлап, кЅш¿п кетт¿ Ел Іўла¦ын түрдi [тосты]. Елеґ ете Іалды;
(К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). тосын хабар¦а ІўлаІ бўрды. Дабысы бўрын
Ел Іатарына [санатына] Іосылды. Жўрт жеткен КерІўланыґ Дегенге «Келд¿» т ¤ р-
Іатарлы т¿рш¿л¿к етт¿, адам болды; жўртпен д ¿ е л І ў л а ¦ ы н. Ас тег¿с алды-артына Іалды
теґест¿. Детдом¦а к¿ргес¿н ¦ана е л І а т а р ы н а ¤ймелеп, КЅруге КЅкшетаудыґ кер пыра¦ын
І о с ы л д ы м (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.). Ўлыґ (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
ўлдай, Іызыґ Іыздай е л І а т а р ы н а І о с ы л- Ел Іыдырды. Ауыл аралады; б¿р ¤йден
¦ а н ы н кЅпс¿н¿п ж¤рм¿с¿ґ? (Р.ТоІтаров, Тер¿с- шы¦ып, б¿р ¤йге к¿рд¿. Е л І ы д ы р ы п, ас ¿ш¿п,
т¿к.). ±ысІасы, тама¦ы то¦айып, кЅйлег¿ кЅгер¿п Еркек арын сатады. Бала-ша¦а, ўр¦ашы, Јйде
дегендей е л с а н а т ы н а тез І о с ы л ы п кетт¿ жаурап Іатады (Абай, Тол. жин.). јм¿р¿н¿ґ
(С.Омаров, Дала.). кЅб¿ байдыґ ¤й¿нде Ѕтт¿. Е л І ы д ы р ы п,
Ел Іондырды. Белг¿л¿ б¿р жерге, аймаІІа ха- амандыІтыґ шашбауын кЅтер¿п, сауыІ Іўрумен
лыІты Іоныстандырды. Ед¿лд¿ґ бойы ен то¦ай, Ѕтт¿ (Б.Майлин, Шы¦.). «±атарыґ толарсаІтан
Е л І о н д ы р с а м деп ед¿м. Жа¦алай жатІан сол Іан кеш¿п ж¤ргенде сен е л І ы д ы р ы п
елге Мал толтырсам деп ед¿м (Махамбет, Өдеңд.). Іалай ж¤рс¿ґ?» деген сауалдарды мына ¤й
Хал Іайда мен дўшпанмен алысар¦а, Ат Іайда ¿ш¿ндег¿лерд¿ґ кЅз¿нен байІайды (М.Д¤йсенов,
ж¤йр¿кпенен жарысар¦а? Жайлау¦а е л І о н д ы- Г¤лжан.).
р ы п, Іой Іоздатып К¤н Іайда МаІпалмен
Ел Іылды. Басын б¿р¿кт¿рд¿, мемлекет етт¿.
табысар¦а! (Є.Найманбаев, Шы¦.).
±азаІты ±ўдай о¦ан «е л І ы л», – депт¿, Енш¿ґе
Ел Іор¦ады. Ел-жўртын жау Іолына бер-
ен даланы берд¿м, – депт¿, Сонда¦ы Елш¿м сенс¿ґ,
мед¿, Іарсы тўрды. Исатайдыґ бабасы аІтабан
са¦ан сенем, Бедел¿м, сен боласыґ белг¿м, –
шўбырынды замандарында е л І о р ¦ а п, ўран¦а
депт¿ (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ.). МўІым ІазаІ
шыІІан А¦атай батыр ед¿. А¦атайды жўрт єу-
баласы, Тег¿с аІыл сўрапты, ТобыІтыны е л І ы-
лие дейд¿. Ата-бабаныґ єруа¦ын сыйла¦ыш ру-
шыл халыІІа Исатайдыґ А¦атайдыґ тўІымы л ы п, Басын жиып Іўрапты (Абай, Тол. жин.).
бол¦анды¦ы да єсер берсе керек (Х.Досмў- Ел мен жер. Отан, ел-жўрт, ту¦ан жер.
хамедўлы, Таґд.). Тау Ѕшпес, аспан тЅн¿п, Єрине, бўдан Ѕзге елдер жер һәм жес¿р дауын-
ем¿ренген, Сел солмас, Іарлы к¤з бен кЅк мўзды сыз екен деген ой тумауы керек. ТулаІтай жер
емген. Ерлер¿н е л І о р ¦ а ¦ а н есте тўтып, Ел ¤ш¿н теб¿нг¿с¿н тер шалып ж¤рген ел Іанша? Е л
б¿тпес, кеґес Іылып ꤴ¿ренген!.. (М.Жўмабаев, м е н ж е р ¤ш¿н сол жерде жан кеш¿п, жес¿р¿н
Шы¦.). Іара жамылдыр¦ан ер Іанша? («Жас Алаш»).
Ел қорғау. Ел-жұртың жау қолына бермей, Б¿з кЅрген е л м е н ж е р, т¿пт¿ аІын экология­
қарсы тұру. Би-болысты Тєґ¿р атты, Е л І о р- сын МаІаґ топшыла¦аны болмаса, кЅзбен
¦ а у ¦ а жарамай. А¦айынды еґ¿ретт¿, КЅз жасына кЅрген жоІ («±аз. єдеб.»). јм¿р емес Ѕм¿р¿, Іо­
Іармай (Жамбыл, Шы¦.). раштан¦ан, бай¦ўс ана т¿рл¿ктен Іалыс Іал¦ан.
Ел Іор¦аны. Ел-жўртты Іор¦айтын Іам- Келед¿ ана, Іарабет ІараІшыдай, Е л м е н ж е р-
Іоршы, ер-азамат. Батырлар жырыныґ жем¿с¿н- д е н б¿р жола аластал¦ан АппаІ нўрды кЅре
де аІын е л І о р ¦ а н ы ерлерд¿ґ жалпы Іасиет¿н алмай аІ аспаннан, Т¤н-т¤некте бейне б¿р
айтып, олардыґ ерл¿к, жауынгерл¿к єрекеттер¿- адасІан жан (М.МаІатаев, Шы¦.).
не халыІ кЅз¿мен ба¦а беред¿ (±аз. совет єдеб.). Ел намысы. Елд¿ґ абыройы, халық мүддесi.
Е л І о р ¦ а н ы ерлерд¿ґ, ±ор¦ау¦а тўрар ел¿ бар. Алайда Махамбетт¿ґ ханмен тек Ѕз намысы,
Ел жеґ¿лмес жауынан, Сендердей алып ер¿ бар Ѕз м¤ддес¿ ¤ш¿н емес, е л н а м ы с ы, ел
(±.±уанышбаев, јлеґд.). м¤ддес¿ ¤ш¿н кет¿скен¿ рас ед¿. Тек Ѕз намысын
Ел Іўла¦ы елу. Ел арасында, кЅпш¿л¿к бол¦ан кЅйттесе, Махамбет б¤к¿л а¦айын-тумасы
жерде Іўпия саІталмайды; б¿р¿ болмасы б¿р¿ ес- болып, жиырма ек¿ жыл бойы Іырбай болып
тид¿ деген ма¦ынада. Дегенмен, е л І ў л а ¦ ы – келген Исатаймен Іайта табыспас ед¿ («Егемен
е л у. ±ойдымныґ келген¿н ест¿ген ТаґжарыІ ±азаІстан»). Отанын с¤йген абзал ўл халІын, е л
к¿ш¿л¿к ¿зетпен на¦ашы єпкес¿н ¿здеп келед¿. н а м ы с ы н дўшпандар¦а табалатІысы келмед¿
1926 жылы ел¿не орал¦аннан кей¿н кЅп кеш¿кпей (Є.Єл¿шев, Батыр.). Солайша ханым кеткен,
абаІты¦а жабыл¦ан ол бўл кезде босанып, ел халыІ Іал¦ан, ±азаІпын, Іайран жер¿н алып
¿ш¿нде болатын («Егемен ±азаІстан»). АІ Іал¦ан. Езд¿кке е л н а м ы с ы н Іима¦аннан, Єлг¿
ÅË-ÅË 216
б¿р ерл¿к аґыз Іалып Іал¦ан (Ж.Молда¦алиев, Ел таныды. ХалыІпен араласып, жаІсы-
Жиырма бес). жаманды кЅрд¿, танып б¿лд¿. Ата кЅґ¿л¿ жанбаса
Ел орын¦а отыра. Кеш т¤се, ымырт жабыла, б¿р, АртыІ Ѕнер шыІпаса; Е л т а н ы м а й,
шам жамыраған кезде. – Е л о р ы н ¦ а о т ы ¤й танып Іўр, Шаруасын да ўІпаса (Абай, Тол.
р а ЈштЅбеге жетем¿з, Іонам десеґдер сонда жин.).
аялдайыІ (Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). Б¿з Омар Ел таразысын аґдамады. Келеге т¤сем¿з,
Іарттыґ ¤й¿не е л о р н ы н а о т ы р а бардыІ талІы¦а т¤с¿п, сЅзге ¿л¿нем¿з деп ойламады.
(Б.±ожабеков, КЅктЅбе). Б¤г¿нг¿ Найманмен шиелен¿ст¿р¿п отыр¦ан
Ел санады. ±атар¦а Іосты, теґ санады. сылтауды алсам, ол е л т а р а з ы с ы а ґ д а м а-
±арайсыґ к¤л¿п Іамсыз жай, Мен¿ де жаІын ¦ а н албырт жастардыґ шалалы¦ы (М.Єуезов,
е л с а н а п. ±олыґа т¤скен жансыздай ±ал- Шы¦.).
баІтап Іалам кЅрсем-аІ (Т.Молда¦алиев, Ша- Ел тарту [тартушылық]. КЅпш¿л¿кт¿ Ѕз
Іырады.). жа¦ына шы¦ару. Мўны ¿стеген ±аукен Іу ¦ой,
Ел сандалды. Халық әб¿герге т¤ст¿, Оныґ ойы е л т а р т у ¦ой. Сен¿ сайлап, Іажыны
тыныштыІ кЅрмед¿. ѕз кес¿п ек¿-¤ш к¤ндей алып, бай-бектерд¿ Іыжырту ¦ой (С.ДЅнентаев,
е л с а н д а л д ы, ±алды деп кеуек Іазып Іарап Шы¦.). Е л т а р т у ш ы л ы І, арбасу Европа
Іарды. Т¤ґ¿л¿п ел¿ к¤дер ¤зген кезде, Ауыл¦а т¿л¿нде б¿р сЅзбен дипломатия деп айтылады
Іойын жайып Іойшы барды (О.Шипин, («±азаІ»). Нем¿стер со¦ысІа ўсталы¦ын е л т а р
Дастан.). ОртаІ боп бўл Іай¦ы¦а е л с а н д а л д ы, т у ¿с¿нде де кЅрсет¿п, ынтымаІ патшаларыныґ
Жиылып «жаІсылары» ел-жўртыныґ, Ас бер¿п, дипломаттары жеґ¿л¿с тапты («±азаІ»).
бата оІысып, аза салды (И.БайзаІов, Шы¦.). Ел тартысты. Халық талас-тартысқа
Ел сЅз¿. ХалыІтыґ, кЅпш¿л¿кт¿ґ п¿к¿р¿, түстi, өзара келiспедi. БЅжей Ѕлген соґ, жаздан
мүддесi. Т¤регелд¿ орнынан Амангелд¿ бўр- бер¿ ек¿ жаІ сыртын ІаІты¦ыспаса да ¿штен
Іанып, КЅздер¿нен от шашты Мўздай тем¿р
барды салып, е л т а р т ы с ы п, с¿лк¿с¿п келе
Іўрсанып: – Мен¿ґ сЅз¿м – е л с Ѕ з ¿, Жандарал¦а
жатІан (М.Єуезов, Абай жолы).
айта бар, Берер жан жоІ патша¦а, БолсаІ та-
Ел тўтІасы. Елд¿ ўйымдастыра б¿лет¿н, елге
¦ы к¤нєкар! (О.Шипин, Дастан). Батпассыґ,
бас болатын (адам); ел ўйытІысы. Кедейм¿н деп
ел ¿ш¿не келген соґ, Е л с Ѕ з ¿ н е н басыґды
жасыман! Берекел¿ елд¿ айтам, Е л т ў т І а с ы
аласыґ ба?! Јй ¿ш¿не пайда келт¿рмей ж¤рген
Азамат жоІ ІазаІтыґ баласында. ±ўр таза бо- ерд¿ айтам, Басымнан сЅз асырман (Айтыс).
лам дегенмен бола ма?! (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ел тўтІасын ўстады. Елге басшылыІ ет-
АІбЅпежан бергендей ±асым десе, Сер¿г¿, аІыл- т¿, жол кЅрсетт¿, береке-б¿рл¿г¿н саІтады.
дас та, єс¿ресе, Єкес¿ Іия тартып кЅнбегенде, «Мойнында¦ы борышты б¿лу – б¿л¿м ¿с¿, бо-
ЖЅн айтІан е л с Ѕ з ¿ н е єлденеше (И.БайзаІов, рышты тЅлеу – адамшылыІ ¿с¿» деп ўлт ўстазы
АІбЅпе). Ахмет Байтўрсынўлы айтІандай, бєр¿м¿зд¿
Ел сЅз¿н сЅйлеуш¿. Елд¿ жаІтаушы, елге б¿р арна¦а то¦ыстырып, ортаІ м¤дде жолында
жанашыр адам. АІын-жазушы – е л с Ѕ- б¿р¿кт¿р¿п отыр¦ан мєселе, ол – к¤н¿ ертеґ е л
з ¿ н с Ѕ й л е у ш ¿, ел мўґын мўґдаушы («Жас т ў т І а с ы н ў с т а й т ы н б¤г¿нг¿ ўл-Іызды
Алаш»). саналы да сауатты, тєл¿мд¿ де тєрбиел¿ ет¿п Ѕс¿ру
Ел сұрады. к ө н е. Ел билед¿, бил¿к жүрг¿зд¿. («Егемен ±азаІстан»)
Ол кезде ер¿кт¿ болып е л с ұ р а ғ а н н ы ң, Ел т¤б¿не жетт¿. Елд¿ аздырып-тоздырды,
Көк¿рег¿н қайғы, көз¿н дым алып тұр Іўртты. Д¤ниен¿ т¤зетуш¿ ¿єм бўзушы б¿р
(Т.ѕзт¿леуов, Шығ.). ¦ылым, Єр¿ залым, єр¿ ¦алым – е л т ¤ б ¿ н е сол
Ел сына¦ыш. јзгелер туралы п¿к¿р айтІыш. ж е т е р (Шєкєр¿м, јлеґд.).
Сыр саІта¦ыш, е л с ы н а ¦ ы ш, Бер¿к жансып Елу жылда – ел жаґа, ж¤з жылда – Іазан.
ж¤руш¿ ем (Ж.Аймауытов, Шы¦.). УаІыт Ѕткен сайын заман Ѕзгеред¿ деген ма¦ы-
Ел с¿лк¿нд¿. Жўрт т¤ґ¿лд¿, безд¿. А¦а сўл- нада. Кеше сен, б¤г¿н мен болсам – д¤ние кезек
тан, Іазыныґ, Е л с ¿ л к ¿ н д ¿ ¿с¿нен, Ауылдыґ емес пе, кЅнбеске сен¿ґ де шараґ жоІ! Е л у
атІа м¿нер¿, Жем¿текке Іон¦ан к¤ш¿ген (Дулат ж ы л д а – е л ж а ґ а, ж ¤ з ж ы л д а – І а з а н!
Бабатайўлы, Замана.). (Ґ.М¤с¿репов, Шығ.).
Ел табаны ауды. Ауыл кЅшт¿, ¿ргес¿н кЅтерд¿. Ел ўйытІысы болды. ХалыІтыґ б¿рл¿г¿н,
Е л т а б а н ы а у м а й, ўзаІ отырып Іал¦ан тўтасты¦ын саІтады. Е л ў й ы т І ы с ы б о л ы п
жайлау, бўл шаІта сары жўрт боп, шаґда¦ы отыр¦ан Астанада¦ы аралас мектептер туралы
шы¦ып жатыр (Є.Нўрпей¿сов, Қан мен тер). министр Ѕз байламын айтып, б¿рте-б¿рте ІазаІ
Ел [жұрт] тану. Дүниетаным, көзқарас. Б¿зд¿ґ б¿л¿м ўяларына кЅш¿ру жайын ойластыруды
ІазаІтыґ досты¦ы, дўшпанды¦ы, маІтаны, мыІ- осы п¿к¿р алысу¦а ІатысІан ІалалыІ б¿л¿м
тылы¦ы, мал ¿здеу¿, Ѕнер ¿здеу¿, ж ў р т т а н у ы басІармасыныґ Ѕк¿л¿не Іадап айтты («Егемен
ешб¿р халыІІа ўІсамайды (Абай, Тол. жин.). ±азаІстан»).
217 ÅË-ÅË
Ел ўйытІысын бўзды. Ел ¿ш¿не ¿р¿тк¿ салды, Ел шапты. БасІа б¿р елд¿ жаулап алды,
б¤лд¿рд¿. СЅз сЅйлене келе: «Е л ў й ы т І ы с ы н тонады. Он ек¿ ай ж¤р¿п е л ш а у ы п, К¤ґ мен
б ў з ы п, орысІа шапІаны ¤ш¿н не жаза ¿стесе Іўлын кЅш¿р¿п, МаІтанып келд¿ кЅб¿не. Есепс¿з
де рауа», – дест¿ (М.Єуезов, Шы¦.). Іазына, сансыз мал Алдына єкеп Іамады. Хан
Ел ўйытІысы шайІалды. Ел ¿ш¿н¿ґ ынтыма¦ы менен тЅре, бег¿не (БаІтыбай аІын, Жел Іобыз).
кетт¿, тынышты¦ы бўзылды. «Е л ў й ы т І ы- ±ара жауыґ Іайтадан ш а п с а е л ¿ ґ д ¿ не етер
с ы ш а й І а л д ы», – дейд¿. Бўрын Абайдыґ еґ? – Хас батырын бауыздап, Іанын судай
ест¿меген зар-шер¿ сияІты (М.Єуезов, Шы¦.). етер ем. ±атын болып к¤н кеш¿п ж¤ргеннен
±ара шы¦ын алымы Бай-кедейге б¿рдей боп де ІырІысып, ±ылша мойным талша боп, Іан-
ШаґыраІІа салы¦ы, Е л ў й ы т І ы с ы ш а й І а- жы¦ада кетер ем! (М.МаІатаев, Шы¦.).
л ы п, ТЅг¿л¿п судай аІІандай (Дулат Бабатайўлы, Ел шет¿не Ѕрт салды. Ел ¿ш¿не ¿р¿тк¿ салды,
Замана.). ±ўйындары бек болды Елд¿ тег¿с б¤л¿к шы¦арды, араздастырды. Елде тама¦ын
кЅрмейт¿н. Е л ў й ы т І ы с ы ш а й І а л ы п айыра алмай, орыс Іаласына Ерт¿с Ѕт¿п кеткен
Дєулет¿ судай аІІандай (Дулат Бабатайўлы, 275 кедейге алым-салым, т¤ґд¿г¿ґ деп, мўныґ
Замана). алымын елдег¿ а¦айыннан ал деп, бейшара
Ел ўстады. ЖўртІа басшылыІ жасады, Іаґ¦ыр¦ан ІазаІ Е л д ¿ ґ б¿р ш е т ¿ н е Ѕ р т т ¿
бил¿к етт¿. Ес¿м хан заманында ІазаІ пен осымен с а л ы п ж¤р ¦ой (Є.БЅкейханов,
ІалмаІ Ѕнемей¿н жауласып ж¤рд¿. Хан е л Шы¦.).
ў с т а ¦ а н батыр¦а мўІтаж. Осындай уаІытта Ел ырысы. КЅпш¿л¿кт¿ґ нес¿бес¿, байлы¦ы.
Жиембетт¿ґ ханды ІорІытуы, Жолымбетт¿ґ Е л ы р ы с ы н ен байлыІІа тел¿д¿ґ, ±асиетт¿ єр
Іызды тартып алуы аламандыІ емей немене?! к¤н¿ґн¿ґ тег¿ Іўн. Мыґ жыл¦ы азыІ ашып бер¿п
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Кедейден де талай кет¿пс¿ґ, Сол жиһазыґ – болашаІІа сен¿м¿м
топ жар¦ан шешен, Іол баста¦ан батыр, е л (К.СалыІов, Жезки¿к.). Ж¿гер¿мен ж¿берердей
тасты ¤г¿п, јнер, ойы тармаІты, Адал, жайсаґ
ў с т а ¦ а н билер шыІІан (Ґ.Мўстафин,
жас ж¿г¿т Е л ы р ы с ы н шашып Ѕткен Тосын
Дауыл.). Па, ш¿рк¿н, Исатайдай сабаз тумас, ±ас
келген Іас¿реттен Жанын салып ту¦ан жер¿н
итс¿ґ, Іасыґа да адам жуымас! Е л ў с т а п, жўрт
Іор¦апты (М.Шаханов, Ґасырлар.).
билейт¿н Іылы¦ыґ жоІ, Хан емес, Іас Іатынсыґ
Ел¿ аз¦анныґ жер¿ аз¦ан. Береке-б¿рл¿г¿
мўндар Іу бас! (АІын жырлары).
жоІ жўрттыґ дєулет¿ де жоІ деген ма¦ынада.
Ел ¤ст¿нде. ХалыІтыґ мойнында, елд¿ґ
Бала: – Е л ¿ а з ¦ а н н ы ґ ж е р ¿ а з ¦ а н деген
есеб¿нде. ±ўдайым кЅз¿мд¿ алды кЅрмес¿н деп, осы екен-ау, б¿зд¿ґ елд¿ґ Іояныныґ м¤й¿з¿нен
Жын-шайтан єзєз¿лге ермес¿н деп. Ырзы¦ым шаґыраІ иед¿. С¿зд¿ґ елд¿ґ Іоянынан шаІша
е л ¤ с т ¿ н д е бол¦аннан соґ, ТауыІша тер¿п ¦ана шыІІаны ма? – депт¿ (±аз. ертег.).
ж¤рм¿н мен шЅмеґдеп (Ґ.Мўстафин, КЅз Ел¿м дейт¿н. Елге жан ашитын, ел м¤ддес¿не
кЅрген). Іызмет етет¿н (адам). Себеб¿ олардыґ ўлтымыз-
Ел ¤ст¿нде ж¤рд¿. Ел басІару¦а араласты, дыґ ўстазы Ахмет Байтўрсыновтыґ сЅз¿мен
басшылыІ Іызметте болды. јґ¿нде ўзаІ уаІыт айтсаІ, «балам дейт¿н жўрты» барына кЅз¿ жетт¿,
е л ¤ с т ¿ н д е ж ¤ р ¿ п, енд¿ тў¦ырдан тайып, енд¿ е л ¿ м д е й т ¿ н бала болу¦а тырысады
шетІаІпай Іал¦ан к¿с¿ге тєн салІын ІабаІ, («Егемен ±азаІстан»).
сал¦ырттыІ бар (Є.Кек¿лбаев, Б¿р шЅк¿м.). Ел ¿ргес¿н саІтады. ХалыІтыґ б¿рл¿г¿н, ты-
Ел ¤ст¿нен к¤н кЅру. Жўртты Іанап т¿р- нышты¦ын ойлады. А¦а сўлтан, Іазыныґ Ел
ш¿л¿к ету, есеб¿нен Ѕм¿р с¤ру. Кей¿н, онда¦ы к¤н¿ с¿лк¿нд¿ ¿с¿нен. Ауылдыґ атІа м¿нер¿ Жемт¿кке
нашар бол¦ансын, е л ¤ с т ¿ н е н к ¤ н к Ѕ р у ¿ н е Іон¦ан к¤ш¿ген. јз¿ тойса мєз болады, Е л ¿ р г е-
рўІсат ет¿лд¿ (Ж.Молда¦алиев, Айналайын.). с ¿ н с а І т а м а й (XVIII–XIX ¦¦. Іаз. аІын.).
Ел ¤ш¿н еткен еґбек. Ел мүддесi үшiн с¿ґ¿рген, Ел ¿ргес¿ сЅг¿лу. Елден б¿рл¿к кету, тўтас-
¿стелген жўмыс. ±апыда Ѕткен д¤ние-ай, АІы- ты¦ы жойылу, ел болудан Іалу. Азаматы жабылу,
рында еш болды-ау, Е л ¤ ш ¿ н е т к е н е ґ б е- Малы к¤нде сабылу, Ўлып жатыр ўлы ж¤з,
г ¿ м (Махамбет, јлеґд.). ±ыр¦ын тауып аштыІтан, Ел еґ¿реп ег¿лу,
Ел ¤ш¿н ту¦ан [Ѕм¿р с¤рген]. Ел¿н¿ґ Іор¦аны, Е л ¿ р г е с ¿ с Ѕ г ¿ л у (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ІамІоршысы. Е л ¤ ш ¿ н т у ¦ а н батыр Амангелд¿ Ел ¿ш¿. Ел ортасы, халыІ арасы. Елд¿ бЅл¿п-
«Аралап кЅрей¿нш¿, – дед¿, – жерд¿». Даланы бЅл¿п Жєґг¿р єр рудыґ, єр тайпаныґ басына
кез¿п ж¤р¿п єлдеІалай, БўлаІІа а¦ып жатІан бўл б¿р-б¿р тЅре Іойды. Бўлар Ѕз Іол астында
кез келд¿ (О.Шипин, Дастан.). Ел ўлы Амангелд¿ Жєґг¿рд¿ґ саясатын ж¤рг¿зе бастады. Е л
кешег¿ Ѕткен, Е л ¤ ш ¿ н Ѕ м ¿ р с ¤ р г е н, ерл¿к ¿ ш ¿ н д е єд¿лд¿к жойылды (Х.Досмўхамедўлы,
еткен. – ХалыІ! – деп ой-сез¿м¿н ерте оятып, Таґд.). Сондай-аІ е л ¿ ш ¿ н д е «єнеб¿р Іалтаныґ
Јм¿т¿н аударма¦ан келешектен (О.Шипин, мўнша жер¿ бар екен», «мына шенеун¿к ¤р¿м-
Дастан.). бўта¦ын жермен Іамтамассыз ет¿п Іойыпты»
ÅË-ÅË 218
деген сЅздер желдей ес¿п ж¤р («Жас Алаш»). Іасиеттер¿ мен жаІсылыІтарын мєл¿мдеп, еске
Ўлыґды к¿м ІўтІар¦анын т¿пт¿ б¿лг¿ґ келмей алу («±аз. єдеб.»). Єрк¿м Ѕз¿ с¤йген ¤йш¿г¿н
ме? Б¤йте берсеґ, е л ¿ ш ¿ н д е ¿зг¿ сез¿м Ѕлмей тўр¦ызады. Ж а л п а І е л, бар ауылдар осы
ме? (М.Шаханов, Ґасырлар.). Осы мен¿ґ ал¦аш жа¦алау¦а кЅшу сапарында балалардыґ «ауыл-
кЅрген Жеґ¿с¿м, Б¿р-аІ сєтте шыІты шарлап е л ауыл», «к¤рке-к¤рке» деген ойынын ойнап
¿ ш ¿ н. Јлкен-к¿ш¿ демейд¿ екен ешк¿мд¿, Алыс- ж¤рген сияІтанады (М.Єуезов, Шы¦.).
жаІын болмайды екен ол ¤ш¿н (C.Жиенбаев, Жет¿ ¦ылым [ыІылым] ел. Єлем, д¤ние
Алтын Іалам). [осында¦ы ¦ылым сЅз¿ грект¿ґ «ыІылым» –
Ел экономикасы. э к о н. Мемлекетт¿ґ ел, єлем деген сЅз¿нен ауысІан]. Ата-ананыґ
шаруашылы¦ы, Ѕнд¿р¿с¿, Іаражат-Іаржысы. ж¤з¿н кЅрмед¿ деп, ЗарлыІІа ж¤з ерд¿ґ к¤ш¿н
±азаІ єдебиет¿нде халІымыздыґ єл-єуІаты пида Іылды, ..Іыз¦а ана ж¤з¿н кЅрмед¿ деп, ж е т ¿
мен е л э к о н о м и к а с ы Іалтарыстарына ¦ ы л ы м е л д ¿ ґ Ѕрнег¿н ¤йретт¿ (МўґлыІ-
Іаз¿рг¿ заман талабы тўр¦ысынан тереґ ¤ґ¿ле ЗарлыІ).
п¿к¿р Іоз¦айтын шы¦армалар дєл Іаз¿р аса Жет¿ дуан ел. БайтаІ ел, д¤й¿м жўрт.
Іажет («±аз. єдеб.»). Сондай-аІ облыс басшысы јрмекш¿н¿ґ єкес¿не ас берген¿н, сол асІа ж е т ¿
облыста¦ы б¤г¿нг¿ е л э к о н о м и к а с ы н ы ґ д у а н е л д ¿ шаІырып, сайдан аІ май а¦ыз¦анын
жаґалыІтарымен Іаламгерлерд¿ таныстырды жырлапты (±аз. ертег.).
(«±аз. єдеб.»). Кеґес ел¿. т а р. Кåңест¿к Cоциалист¿к Pес-
Еґбек ел¿. п о э т. Еґбекш¿ халыІ, бўІара. Енд¿ публикалар Ода¦ы (КСРО), совет ¤к¿мет¿. Ал
сол Абайдыґ басына т¤скен ауыр шаІ, арына енд¿ аІынныґ ар¦ы бетке Іайтуы тЅґ¿рег¿нде
т¤скен таґба жайын Семей Іаласында¦ы е ґ б е к ел арасында¦ы єґг¿мелерге ІўлаІ салсаІ, Таґ-
е л ¿ ¤лкен ызамен, Іатты намысты ашумен єґг¿ме жарыІ К е ґ е с е л ¿ н е Ѕт¿п кеткеннен кей¿н
етет¿н (М.Єуезов, Шы¦.). ±айта бейнет, е ґ б е к Н¤пт¿бек бєйге атын жоІтап, оныґ туыстарын,
е л ¿ н ¿ ґ дєл осы к¤ндер Іаба¦ы ашыІ, аз к¤нде єке-шеше, бауырларын Іысым¦а алады («Еге-
к¤ткен Ѕзгеше жўбанышы бардай. Онысы – мен ±азаІстан»). Кеґес Іо¦амында ж¤йел¿
п¿с¿п толыІІан ег¿н¿ (М.Єуезов, Шы¦.). т¤рде орын алып келген тоІыраулар КСРО-
Еґбекш¿ ел. ±алыґ бўІара, Іара халыІ. ныґ к¤йреу¿ К е ґ е с е л ¿ н ¿ ґ єлеуметт¿к
БосІа ¦ана Кеткен жоІ Іой тЅккен тер. Тау психологиясына Іатты єсер етт¿ («Егемен ±а-
алабы јркендеген е ґ б е к ш ¿ е л (К.Маликов, заІстан»).
Алтын.). Колхозды ел. т а р. КолхоздасІан жўртшылыІ
Ест¿меген елде кЅп. Тദажайып оІи¦а, ¦а- (ел). Мен¿ґ жырым сол єнменен Іабысты, К о л-
ламат ¿с деген ма¦ынада. – Шыра¦ым, е с т ¿- х о з д ы е л д ¿ ґ Іырманында табысты. СондыІтан
м е г е н е л д е к Ѕ п. Бўл ¦аламатты к¿м к¤ткен мен, сек¿рд¿м жас балаша, Билеп мен¿ еґбек
(М.Д¤йсенов, Мейман.). Е с т ¿ м е г е н е л д е жыры тамаша (Ж.Саин, Таґд. шы¦.). КЅлбеген
к Ѕ п деген, кєп¿р-ай, т¿фє, т¿фє, – дед¿ кемп¿р кЅк Іойнында кЅк жасыл Іўс, ±оштасып Ѕр¿п
(М.Иманбаев, Сўлу). Осы Іазындыныґ ¿ш¿нде жатыр к о л х о з д ы е л г е (А.ТоІма¦амбетов,
екеу¿ ерекше кЅзге т¤серл¿ктей ¤лкен ед¿. Е с- Таґд. шы¦.).
т ¿ м е г е н е л д е к Ѕ п. – Мынау тЅмпеш¿ктер КЅшкен ел. Б¿р орыннан ек¿нш¿ орын¦а ауы-
б¿зд¿ґ сол кездег¿ ¤й¿м¿зд¿ґ орны, – дейд¿ Дєулет сып бара жатІан ауыл. Жалтар¦анды жаздыр-
арыІ жа¦асында¦ы Іазындыларды кЅрсет¿п май, ±ыран шал¦ан Іояндай БўлтылдатІан
(Є.Жєм¿шев, Армысыґ.). жиырма бес. АІысы кеткен к¿с¿дей К Ѕ ш к е н
Ес¿л ел. ±асиетт¿ ел-жўрт Іымбат, ар- е л д ¿ Іуалап К¤н-т¤н ІатІан жиырма бес (Базар
даІты, асыл деген ма¦ынада. Сўм патша тозаґ жырау, Шы¦.). Осы к Ѕ ш к е н е л сєу¿р жўлдызын
Іылып е с ¿ л е л д ¿ Талай Іыршын Ѕм¿рд¿ текке бауырда Ѕтк¿з¿п, малы ащы¦а, адамы аІІа Іанып,
Іиды (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). ЄлдеІайда, тЅрт т¤л¿к малдыґ тЅл¿ єбден аяІтанып, асыр
±ырда, Сырда алаш бар... Мўнарлы тау, балдай салып, енд¿ жайлау¦а шыІпаІ ¤ш¿н Іайта кЅшт¿
бўлаІ, а¦аш бар. Е с ¿ л е л д ¿, ес¿л жерд¿ жат (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.).
алды... Ойлы ўлына бўл кеґ д¤ние болды тар КЅшкен елдей. Дуылдатып, думандатып;
(М.Жўмабаев, Шы¦.). сєн-салтанатымен. Баяндай балам болса, бай-
ЖалпаІ ел. Б¤к¿л жўртшылыІ, Іалыґ ел. таІ ел¿м бар. Сєн-салтанатыґмен кел. К Ѕ ш-
– ±аз¿р аттанамыз. Жайлауда¦ы ж а л п а І е л д ¿ к е н е л д е й, ꤴ¿рент¿п аттанатын болсын Бая-
кЅтерем¿з (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Жанр- ным! (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). К Ѕ ш к е н
дыґ бўл т¤р¿не жататын шы¦армалар¦а Іойы- е л д е й, СоІІан желдей, ЖастыІ ша¦ы Ѕтер тез.
латын ортаІ талап – марІўмныґ Ѕм¿р¿н ж а л п а І Ш¿рк¿н жастыІ, К¤шке мастыІ, Аґдаусызда
е л г е жаппай таныстырумен Іабат мадаІтау, кетер тез (С.Сейфуллин, јлеґд.).
оныґ кей¿нг¿лерге ¤лг¿ боларлыІ ¿стер¿н, жа- КЅшпел¿ ел. Малыныґ жа¦дайын жасап,
са¦ан жаІсылыІтарын, к¿с¿л¿г¿н, т.б. алуан иг¿ кЅш¿п-Іонып ж¤рет¿н ел-жўрт. К Ѕ ш п е л ¿
219 ÅË-ÅË
е л д ¿ ґ т¿рл¿г¿нде Ѕз¿ ¦ана б¿л¿п Іоймай, Ѕзгелерге т¤гел атІа м¿нсе, болысыґ да, патшаґ да Іўм
б¿лд¿руге асы¦атын жайлар Іисапсыз. Ондай сєт- Іабар (Ґ.Сланов, ДЅґ асІан). ± а л ы ґ е л –
тер жайында салтанатты т¤рде Ѕлеґмен хабар- мєґг¿ жасыл Іара¦айым, ±арсы алды дєн
лау берт¿нге дей¿н баланы с¤ндетке отыр¦ыз- толІы¦ан дала дайын. Алладан не т¿лесек, соны
¦анда, ш¿лдехана¦а шаІыр¦анда, бес¿кке салып, берс¿н, Ас пен той ±ўтты болсын, бар а¦айын!
тўсауын кескенде, бала м¿нген ат бєйгеден ке- (К.СалыІов, Жезки¿к.). ±ыр¦идай тор¦ай Іу¦ан
л¿п, ж¤лде алса, ас пен той¦а т.б. шаІыр¦анда да Іырда тўрдым, Шула¦ан І а л ы ґ е л г е мойын
айтылатын («±аз. єдеб.»). Жар салу, жар айту бўрдым. Жо¦ал¦ан жет¿ Іойды жоІтаймын деп,
алыс Іиырдан б¤г¿нг¿дей жедел хабар алу¦а, Тєуекел талап ет¿п жоба Іўрдым (К.Єз¿рбаев,
хабарласу¦а м¤мк¿нд¿г¿ шектеул¿ к Ѕ ш п е л ¿ е л- Таґд. шы¦.). Айналып кел¿п, Іалыґ ормандай
д е р д ¿ ґ тўрмыс-т¿рш¿л¿г¿не Іажет, Ѕм¿рд¿ґ Ѕз¿ І а л ы ґ е л г е с¤ґг¿п-с¤ґг¿п кетпекш¿ болды
тудыр¦ан жанрлыІ т¤рлер бол¦андыІтан ўзаІ ІараІшылар (Ґ.Мўстафин, Таңд.).
замандар бойы кєдеге жарап келген¿ аныІ («±аз. Рулы ел. Б¿р ру ел. Маманды р у л ы е л г е
єдеб.»). јте алмайд ж¤рг¿нш¿лер ІайыІ бармай, Іыл¦ан ба¦а, Маман бай мал б¿ткенге Іыл¦ан
јтк¿з¿п ж¿г¿ттер¿ ж¤ред талмай. Жолаушы тоба. Байлы¦ы Маман байдыґ жаннан асІан,
к¿рекешпен к Ѕ ш п е л ¿ е л д ¿ ґ јтк¿зд¿ б¿реу¿нен Сўрасаґ ата-тег¿н т¤б¿ Тама (Айман-Шолпан).
тиын алмай (О.Шипин, Дастан.). БосІын Іыр¦ыздыґ кЅб¿ Іытай жер¿не барып,
К¤ншы¦ыс ел¿. Жапония, жапон ел¿. Енд¿ ашаршылыІІа шыдамай бала-ша¦аларын
б¿рер к¤нен кей¿н К ¤ н ш ы ¦ ы с е л ¿ н д е дзю- Іытай-ІалмаІІа сатІанды¦ы, б¿р адамныґ Іўны
додан єлем чимпионатыныґ тўсауы кес¿лед¿ б¿р пўт бидай¦а шыІІанды¦ы ма¦лұм болып ед¿.
(«Егемен ±азаІстан»). ЖапондыІ физиологтар Мўны ест¿ген алаштыґ азаматы кЅз алдында
ўйІыныґ ўзаІты¦ы мен Ѕм¿рд¿ґ жал¦асуы ара- бауырларыныґ ІўлдыІІа айнал¦анына, р у л ы
сында¦ы байланысты аныІтады. Он жыл бойына е л ойран болып, ¿ргес¿ бўзыл¦анына Іабыр¦асы
Іайысып, Іай¦ы¦а Іал¦ан ед¿ (М.Дулатов,
ж¤з мыґ к ¤ н ш ы ¦ ы с е л ¿ тўр¦ындарына сў-
Шы¦.). Б¤к¿л б¿р р у л ы е л бўлттыґ бер жа¦ында
раІ сал¦ан жєне олардыґ Ѕм¿рлер¿н¿ґ жал¦асуын
шўбыла кЅш¿п барады (З.Иманбаев, Әңг¿м.).
баІыла¦ан ¦алымдар кЅп ўйыІта¦ан денсаулыІІа
Сыґсы¦ан Іалыґ ел. јте кЅп, самса¦ан
зиян деген Іорытынды¦а келд¿ («Зерде»).
жўрт. Кеґ далада асты Іўмайт, айдын шалІар
К¿с¿ ел¿. БЅтен жўрт, туысты¦ы жоІ халыІ.
кЅл жатыр. КЅлд¿ жа¦алай с ы ґ с ы ¦ а н І а л ы ґ
К¤н-т¤н сайын Іўсыґныґ Б¿лес¿ґ т¿л¿н т¤с¿н¿п. е л отыр. Ел ўйыІта¦ан. Д¤ние тып-тыныш
Бар аІылын ¤йретт¿ Шопабай батыр ер¿не, ±а- (Ґ.Мўстафин, Таңд.).
д¿рл¿ к ¿ с ¿ е л ¿ н е (±.Жапсарбаев, СЅйл.). јз¿н¿ґ Тєуелс¿з ел. БостандыІ ал¦ан ел, Ѕз бил¿г¿
ежелг¿ зайыбын ўмыт Іалдыр¦анына ўялып, ол Ѕз¿нде, ешк¿мге ба¦ынышты емес ел. Т¤г¿скен –
к ¿ с ¿ е л ¿ н е орал¦ан соґ бєйб¿шес¿н¿ґ алдына талбес¿к тербеткен ауыл. Мўнда 84 Батыр Ана
мал салып, д¤ние бЅл¿п, к¤туш¿ Іызметш¿ бер¿п тўрады. Алла жазса, бўл Ѕґ¿рден т є у е л с ¿ з
жеке ауыл ет¿п шы¦арыпты (М.Єбд¿халыІов, е л ¿ м ¿ з д ¿ ґ талай ерлер¿ шы¦ады єл¿ («±аз.
Жерд¿ґ асты.). К ¿ с ¿ е л ¿ н д е к¤рк¿регенше, јз єдеб.»). Енд¿ Керенскийд¿ґ ўсыныстарында¦ы
ел¿ґде д¤рк¿ре (±аз. маІал.). ек¿нш¿ мєселеге – саяси ІўІыІ, ўлттыІ т є у е л-
К¿с¿ ел¿нде сўлтан бол¦анша, Ѕз ел¿ґде ўлтан с ¿ з е л д е р д ¿ ґ м¤дделер¿н теґ тўр¦ыдан Іў-
бол. јз¿ңн¿ґ ту¦ан ўяґда бол, со¦ан Іызмет ет ру жЅн¿ндег¿ тўжырымдасына келей¿к (М.Шо-
деген ма¦ынада. – Орта ж¤зд¿ґ жа¦асы Шє- Іай, Шы¦.). Бўлардыґ т є у е л с ¿ з е л бол-
кен жы¦ылса, ІазаІта жы¦ылма¦ан не Іалды? ¦анына саусаІпен санарлыІ Іана жылдар Ѕтт¿
П¿с¿р¿п жесе де Ѕз ел¿ґнен кетпе, бауырым. «К ¿ с ¿ (Є.Омаров, Серп¿н).
е л ¿ н д е с ў л т а н б о л ¦ а н ш а, Ѕ з е л ¿ ґ д е Ту¦ан ел. Туып-Ѕскен ел-жўрт, отан. А¦ам
ў л т а н б о л» – дейд¿ Єбен Шєкенге жылап жоІ, сезд¿м мен енд¿ Ерл¿г¿н – оныґ жеґ¿с¿н.
отырып (Ґ.Мўстафин, Таңд.). Ерл¿г¿ – ерте ол Ѕлд¿, Мен ¤ш¿н, т у ¦ а н е л
±азаІ ел¿. ±азаІ ўлты, ІазаІ жер¿, ІазаІ ¤ш¿н! (С.Жиенбаев, ±арлы¦аш). Жалтылда¦ан
мемлекет¿. Ес¿к Іор¦анынан табыл¦ан Алтын жас Ѕм¿р, Баса алмай Іызуын, Т у ¦ а н е л,
Адам Римде Ѕткен кЅрмеге Іойыл¦ан кезде, сен де Іош боп тўр, КЅрем¿з жолдыґ ўзынын
Италияныґ Ѕнерс¤йг¿ш жўртшылы¦ы Ѕз¿нд¿к (±.Жапсарбаев, СЅйле.). ЖаІсылыІІа жаным
д¤ниетаным¦а таґғалып, ІазаІ Ѕнер¿н, І а з а І ¦ашыІ пендем¿н, Жолым ашыІ. Т у ¦ а н е л –
е л ¿ н мойындады («Жас Алаш»). Арыстандай бар сенген¿м. К¤ннен к¤нге дербест¿г¿м ны¦айып,
аІырып Он алтыншы жыл келд¿. ±аһарына Тез алсыншы жанталасІан ел дем¿н (К.СалыІов,
шыдамай, ± а з а І е л ¿ сенделд¿ (О.Шипин, Жезки¿к.). Жє, бўл т¤с¿м тег¿н емес мына сой-
Дастан.). Іан заманда Т¿рш¿л¿ктен Іоштасар сєт жетт¿-ау
±алыґ ел. Д¤й¿м жўрт, кЅпш¿л¿к. Ўйлы¦ып дейм¿н ма¦ан да. ±оштасар сєт жетт¿-ау дей-
сасІан молла, халфелер, мынау І а л ы ґ е л д е н м¿н, т у ¦ а н е л ¿ м, еґсел¿м?! (М.Шаханов,
Іысылады (М.Єуезов, Абай жолы). ± а л ы ґ е л Ґасырлар.).
ÅËÀÍ-ÅËÁÅ 220
Јрк¿н ел. к Ѕ н е. Тынышты¦ы кет¿п, жер лары мен шарттары, тереґ еґбек бЅл¿н¿с¿
ау¦ан ел. ѕле басы – Іас, к¤ндес, јткел таппай арІылы байланысІа, б¿рнеше мемлекеттерд¿ґ
¤ р к ¿ н е л. Кетт¿ су¦а талай кЅш; Тоз¦ындады Іатысуымен Іўрыл¦ан нарыІ. ТерриториялыІ
ел, тозды жўрт (ѕ.Жанс¤г¿ров). белг¿лер¿не Іарай нарыІ мынадай т¤рлерге
Шет [алыс, таяу] елдер. СыртІы, Ѕзге бЅл¿нед¿: д¤ниеж¤з¿л¿к нарыІ, е л а р а-
елдер. јз¿ґмен ¿ргелес елдерд¿ґ ¿ш¿нде болып л ы І б ¿ р л е с т ¿ к т е р н а р ы ¦ ы,
жатІан оІи¦алар айдыґ бас-ая¦ында дер- ўлттыІ нарыІ, аймаІтыІ нарыІ жєне оІшау-
л¿к азар-азар талып ест¿лед¿. Ш е т е л д е р, лан¦ан (локальды) немесе жерг¿л¿кт¿ нарыІ
алыс жерлер хабарлары болса, жылдыґ бас- (Б.Ж¤н¿сов,.. НарыІ. экон. нег¿з.).
ая¦ында ¦ана Ѕлеус¿реп зор¦а ест¿лед¿ (Х.Дос- ЕЛАУАДАН ¤ с т. ж е р г. Бая¦ыдан, атам
мўхамедўлы, Таґд.). заманнан. Ол ел сонау е л а у а д а н бер¿
ѕргел¿ ел. јркендеп Ѕскен, мыІты ел. Ек¿ отырыІшы – ег¿н егед¿, балыІ аулайды, орыстыґ
а¦асы Тєґ¿рбергенд¿ АІбала¦а ¤йленд¿рмей ¿ р- байына жал¦а ж¤ред¿ (Б.Аманшин, КЅкжар.).
г е л ¿ б¿р е л г е арІа т¿реп отыр¦ысы кеп, о¦ан ЕЛБАСЫ з а т. ж а ґ а. <лат. рraesidens>
АяІІўм бойында¦ы Т¿леу – ±абаІ руыныґ бел- јк¿мет басшысы, Президент. Мўнан кей¿н Е л-
д¿ б¿р байыныґ Іызын алып бер¿п ед¿ (Є.Нўр- б а с ы алда єл¿ кЅп ¿с, бєр¿нен бўрын єк¿мдер
пей¿сов, ±ан мен тер). јз¿н¿ґ де ¿ р г е л ¿ е л, тарапынан тындырылуы керект¿г¿не тоІталды
жуан ата баласы екен¿н сезд¿ре, сыздана сЅй- («Егемен ±азаІстан»). Е л б а с ы жаІындап
лейд¿ (М.Єуезов, Шы¦.). ЛайыІ па, жан ата, Іал¦ан, я¦ни келер жылы Ѕтет¿н Парламент
ѕ р г е л ¿ е л ¿ м тўр¦анда, Жат елде Ѕм¿р кешкен¿м сайлауы заґ шы¦ару¦а салІынын тиг¿збеу¿ ти¿с
(Дулат Бабатайўлы, Замана.). екенд¿г¿н де Іадап айтты («Ана т¿л¿»). Е л б а-
ѕш¿не [ар жа¦ына] ел Іонды. ТамаІ ¿шт¿, с ы Ѕз жолдауында тєуелс¿зд¿к жылдарында
Іарны ашпастай болды, тойды. I ш ¿ м е е л ±азаІстаннан кет¿п Іал¦ан, Ѕнд¿р¿ске Іажетт¿
І о н ¦ а н с ы н, кЅґ¿л¿м жайланып, жан-жа¦ыма
мамандарымыздыґ Іайтып оралуына да
Іаранамын (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). Єр¿-
м¤мк¿нд¿к тудыру Іажет дед¿ («Т¤рк¿стан»).
бер¿ аса¦аннан кей¿н а р ж а І т а р ы н а е л І о-
Е л б а с ы м ы з бен Јк¿мет¿м¿з министрл¿кт¿ґ
н ы п, ІонаІтар б¿р сєтте ет жеулер¿н саябырлата
жобасын Іабылдап, рўІсат берд¿ («Т¤рк¿стан»).
бастады («±аз. єдеб.»).
ЕЛБЕГЕЙ ¤ с т. ж е р г. Тез, жылдам, шапшаґ;
ЕЛ-АНА з а т. б е й н. Ту¦ан ел, Ѕскен жер.
жеґ¿л. – Жазсаґ сонан кей¿н жазарсыґ, – деп
±уатым сенс¿ґ, е л-а н а, ±ўша¦ыґ жылы, леб¿ґ
нўр. ±ашан да са¦ан мен бала, ±артайтпас, с¿рє, Бал¦аным Іария орнынан е л б е г е й кЅтер¿лд¿
мен¿ бўл (Ґ.Орманов, Ой Іанаты). Тапсырды де, Ерк¿нд¿ арІасына салып алып, ас ¤йге кетт¿
кеше б¿р Іол¦а, Сол жырдыґ та¦ы б¿р бет¿н. (ј.±анахин, Дємел¿).
Содан да таныр е л-а н а, Ўлыныґ сы сурет¿н ЕЛБЕГѕ з а т. к Ѕ н е. Т¤рк¿ т¿лдес халыІтар
(Ж.Молда¦алиев, Жыр тур.). Е л а н а н ы, Жер арасында¦ы жерг¿л¿кт¿ єк¿мн¿ґ лауазымы. Е л-
ананы, Пєле-жаладан Іоры деп, Балам са¦ан б е г ¿ ўлысты баІылап отырды. Даулы ¿стерд¿
тапсырдым. Аманат! Аманат! Аманат! (Наурыз). шешуге араласып, к¿нєл¿ адамдардан Іазына
Сол єкеден Іал¦ан б¿р тўяІ – Светлана – пайдасына айып Ѕнд¿р¿п алып тўрды (±СЭ).
Сєуле Іыз та¦дырдыґ Іандай и¿р¿мдер¿н кЅрсе ЕЛБЕ-ДЕЛБЕ: елбе-делбе болды. Ал­
де, Ѕз анасын да, Е л-а н а с ы н да єлпештеп Іам-салІам жүрд¿, Іалай болса солай болды.
азаматтыІ ¤лкен та¦дыр¦а кЅтер¿лген («Егемен Т¤ймеґ ¤з¿л¿п, е л б е-д е л б е б о л ы п ж¤ру –
±азаІстан»). мєдениетс¿зд¿кт¿ґ белг¿с¿ (А.ТоІма¦амбетов,
ЕЛАРАЛЫ± с ы н. Ек¿ не кЅп елге Іатысты, Шєґгек). ТЅрдег¿ тЅсект¿ґ арасынан е л б е-
б¿рнеше елге тән. Аталмыш аІпараттарыґыздыґ д е л б е б о п, ыґыранып б¿реу басын кЅтерд¿
е л а р а л ы І, Іала берд¿ халыІаралыІ мєн- (А.Нысаналин, Алыста.). Е л б е-д е л б е
маґызы зор екен¿ зайыр ¦ой («Жас Алаш»). б о п кЅше бойында Іаннен-Іаперс¿з отыр¦ан
ХалыІаралыІ жєне е л а р а л ы І маґызы мыналар к¿м? («Лен. жас»).
бар мєселелерд¿ґ єсер-ыІпалымен кейб¿р ЕЛБЕ-ЖЕЛБЕ ү с т. Елбе-делбе. Тозғандар
ІазаІтардыґ отбасылыІ т¿рл¿ктер¿ де т¤зел¿п қайта ауылдан кел¿п жатыр, Жыртылып етек-
кету¿ бек бєлк¿м («Жас Алаш»). жең¿ е л б е-ж е л б е. Түзеуге тұрмысыңды
ЕларалыІ байланыс. Ек¿ ел арасында¦ы алыс- сайман сайлап, Қонысқа атамекен аунап көлбе
бер¿с, Іарым-Іатынас. ЫнтымаІтыстыІтыґ (Т.ѕзт¿леуов, Шығ.).
бўрын¦ы ІауымдастыІтан айырмашылы¦ы е л- ЕЛБЕК е л ¿ к. Жалпылда¦ан, елбектеген
а р а л ы І б а й л а н ы с т ы дамытуда¦ы аясы Іимылды бейнелейт¿н сЅз.
кеґ болмаІ («Жас Алаш»). Елбек ІаІты. а) Жалп-жўлп етт¿, бўл¦аІ
ЕларалыІ б¿рлест¿ктер нары¦ы э к о н. ІаІты, елбектед¿. Жа¦алаудыґ селд¿р сары
ЭкономикалыІ айырбастыґ ерекше форма- Іамысы суылдап, шайІалып, суыІ жел астында
221 ÅËÁÅ-ÅËÁÅ
е л б е к І а ¦ а бастады (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ШаґІ еткен ащы дауыс-
тер). КЅшен¿ґ ек¿ жа¦ын бойлай Ѕскен алуан тан ¤й д¿р ет¿п Іал¦андай болды. Е л б е л е к-
т¤рл¿ а¦аш жапыраІтары е л б е к І а ¦ ы п, басын т е п Іўлап бара жатІан бала кЅр¿н¿с¿ ана ж¤ре-
шўл¦ыпты (Є.Шєр¿пов, Партизан.). є) Тез-тез г¿н Ѕтк¿р Іылышпен жарып Ѕткендей ед¿ (Н.Ґаб-
Іимылдады, дедек ІаІты, ўшып-Іонды. ±ап- дуллин, ±ызыІ дәурен). 2. Жалп-жалп ету,
Іара борбайлары дедектеп, жалаґ аяІ, жалаґ елбек қағу. Оттар б¿р жалт ет¿п, б¿р сЅн¿п, е л-
бас к¤йде е л б е к І а ¦ ы п, ўшып жортып ж¤р б е л е к т е п, таянып келе жатІан тєр¿зд¿
(М.Єуезов, Индия очерк.). (Ж.Аймауытов, Шы¦.). 3. ±аґ¦алаІ Іа¦у,
ЕЛБЕК-ЕЛБЕК е л ¿ к. Жалп-жўлп ет¿п, ўшып-Іону; ІалбалаІтау. Єкем, єкемн¿ґ аты
Іайта-Іайта елбек ІаІІан Іимылды бейнелейт¿н Вячаслав Алексеевич, ол е л б е л е к т е п ма¦ан
сЅз. Астында¦ы Тайбурыл Е л б е к-е л б е к жор- Ѕз¿н¿ґ ІысыІ асты¦ын кЅрсет¿п ж¤р (М.Жў-
тады, Ерн¿ тЅмен салынып, ±ара терге малынып мабаев, Шы¦.). Т¿л ал¦ыш бала ж¿г¿т жедел
(Батырлар жыры). Іимылдап, е л б е л е к т е п, тез¿рек барса,
ЕЛБЕКТЕ= е т. 1. Елбеґ-елбеґ ету, елбек Асановтыґ кабинет¿не жўрт жиналып Іал¦ан
Іа¦у. Айлы т¤н астында маґып бара жатІаныґда (З.Шашкин, Сен¿м). – Ербол енд¿ Іа¦азыныґ
сонадайдан м¤лги салбыра¦ан кЅг¿лж¿м мўнар ек¿нш¿ бет¿ндег¿с¿н оІысын, – деп е л б е л е к т е п
жаІында¦ан сайын Іашаґ тартып, сайтандай ўшып кете жаздады (Є.НўршайыІов, Махабб.).
е л б е к т е п тўрар (О.БЅкеев, Јркер). ±ашты Тым е л б е л е к т е п кетт¿ґ¿з. Мўныґыз Іалай?
ІалмаІ еґбектеп, Был¦анып жерге кЅлбектеп. Єдетте асы¦ыстыІ – адастырады! (К.ТоІаев,
Бўтаны ж¤р тасалап, КЅтер¿п басын е л б е к т е п Т¤нде.). 4. а у ы с. Асты-¤ст¿не т¤су, бєйек болу,
(Батырлар жыры). КЅз¿мнен ¦айып болсаґ да, жаны Іалмау. Мен Іарияныґ к¿ш¿пей¿л, е л б е-
КЅґ¿лде тўрсыґ кЅлбектеп. КЅз алдымнан кет- л е к т е г е н Іарапайым Іасиет¿не риза болып,
пейд¿, Сурет¿ґ дєй¿м е л б е к т е п (Јш ¦а- с¤йс¿не т¤ст¿м (С.Мєуленов, Шыґда.). Бай¦ўс
сыр.). 2. ±ол-ая¦ын ербеґдету, тырбыґдау; е л б е л е к т е п, ананы да, мынаны да шаІыртып
талпыну. Енд¿ бЅпем еденде Отырады е л б е к- жатыр (К.Баялиев, Дегелек.). Ол к¿м келсе де е л-
т е п. Єреґ-єреґ дегенде, Ж¤ре алады еґбектеп б е л е к т е п, асты-¤ст¿не т¤с¿п, бєйек боп
(Ж.СмаІов, Тамшы). 3. ±аґ¦алаІ Іа¦у, ўшып- Іалады (А.ЖаІсыбаев, Мен¿ґ дост.). 5. а у ы с.
Іону, жан ўшыру. Шетк¿ б¿р кЅше бойымен Сасып-абдырау, не ¿стер¿н б¿лмеу. Майсары
б¿реу е л б е к т е п ўшып келед¿ (ј.±анахин, ж¤руге ыґ¦айланды. КЅлдей не дер¿н б¿лмей е л-
Ауыр к¤н.). Жапал жан ўшыртып, ІаґбаІтай б е л е к т е п: – КЅр¿серм¿з Майсары, кездесерм¿з
е л б е к т е п келед¿ (А.Байтанаев, ±айнар.). та¦ы да, – дед¿ (А.Хангелдин, јткен к¤н.). Єлг¿
4. а у ы с. Жаны Іалмау, бєйек болу, ІалбалаІтау. сЅз¿мд¿ ес¿т¿п Іалды ма деп, Іарт бай¦ўс е л б е-
Оныґ туысын кЅргендей соншалыІ жылы Іа- л е к т е й Іалды («Лен. жас»).
былдап, барын аузыґа тосып, е л б е к т е п ЕЛБЕЛЕКТЕУ Елбелекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
тўр¦анын кЅргенде Ѕз-Ѕз¿ґнен айран-асыр атауы; қалбалақтау. Петр Ивановичт¿ґ ел
Іаласыґ (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к.). Жасымыз бен орнынан тўрмай е л б е л е к т е у ¿ н е Іарап,
кєр¿м¿з ±ўрмет ет¿п е л б е к т е п, Атаймыз б¿з ол та¦ы б¿р ыґ¦айсыз жўмыс бол¦анын сезд¿
бєр¿м¿з Ол ананы – Еґбек, – деп (±.Мырзалиев, (А.Хангелдин, Табыс. тағдыр).
Алуан.). Єже менен шЅбере јтк¿зед¿ к¤ндер¿н. ЕЛБЕЛЕі е л ¿ к. Елбеґ-елбеґ еткен Іи-
Б¿р¿ еґбектеп, Б¿р¿ е л б е к т е п (С.Мєуленов, мылды бейнелейт¿н сЅз.
Тартыс.). Елбелеґ ІаІты. с Ѕ й л. Елбек ІаІты. Аґ
ЕЛБЕКТЕУ Елбекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл баспа¦ан белменен, Сар¦ай¦ан са¦ым шЅлменен.
атауы, бәйек болу, қалбалақтау. Мен дайынмын ±ўтыр¦ан Іўйын желменен, Елп¿лдеп, І а ¦ а м
ѕс деуге, Еґбек деуге. Жатпын б¿раІ Ѕбектеу, Е л- е л б е л е ґ (ј.Тўрманжанов, СўґІар.).
б е к т е у г е. ±алайша С¿з Іиясыз азаматты Сєби ЕЛБЕЛЕіДЕ= е т. с Ѕ й л. Елбелекте.
Іўсап жор¦алап, Еґбектеуге! (±.Мырзалиев, Сол Іолыныґ салалы саусаІтары [к¤йш¿н¿ґ]
Мєґг¿ майдан). толІынды кЅлд¿ґ бет¿нде ІалыІта¦ан Іаршы-
ЕЛБЕЛЕК с ы н. Ўшып-Іон¦ан, тўраІсыз, ¦аныґ Іанаттарындай е л б е л е ґ д е п тўрып
орныІты, тиянаІты емес. Ой¦а оґаша жер алды (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Киноныґ
керек, Ойыґды ў¦ар ел керек, Партия Іу¦ан енд¿ б¿р кЅр¿н¿с¿нен Іарദы т¤нде е л б е л е ґ-
е л б е л е к Ел Ѕз¿ґе масыл да (Ш.±ўдайбердиев, д е п ж¤г¿р¿п келе жатІан б¿р Іара кЅр¿нд¿
Шы¦.). (К.±азыбаев, Дєу¿р.). Афанас Петрович ана
ЕЛБЕЛЕКТЕ= е т. 1. АяІ-Іолын ербеґдету, арбадан мына арба¦а ж¤г¿р¿п е л б е л е ґ д е п ж¤р.
талпыну, тырбыну; Іалтаґ-Іўлтаґ ету. Єн Јст¿ндег¿ шапаны да жыртыІ. Сы¦ырай¦ан ек¿
сал¦ыш бая-шая дЅґгелектер, СоІтыІса, томар кЅз¿ де жыртыІ (М.Жўмабаев, Шы¦.).
ІаІса е л б е л е к т е р, Єндер¿ бытыраґІы ЕЛБЕЛЕҢДЕС= е т. Елбелектеу, елбең-
Іосылмайды, Кетер ме берекел¿ асыл тектер елбең ет¿су. Ойбайласты, е л б е л е ґ д е с т ¿,
ÅËÁÅ-ÅËÁ¡ 222
б¿реу¿ Іолмен Іа¦ылып кетт¿, б¿реу¿ аяІпен де Алмас е л б е ґ д е й Іал¦ан соґ, ¿з¿нше к¤ле бас
со¦ылып кетт¿ (М.Жўмабаев, Шы¦.). изеп, кеш¿р¿м ишаратын б¿лд¿рд¿ (З.±абдолов,
ЕЛБЕЛЕіДЕУ Елбелеґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл јм¿р ўшІ.).
атауы. ≈ Е л б е л е ґ д е у м е н келд¿. ЕЛБЕіДЕТ= е т. Елбеґ-елбеґ етк¿зу,
ЕЛБЕі е л ¿ к. Ербеґдеген, желп-желп еткен жалпылдату. «Мына дала¦а сендер Іайдан
Іимылды бейнелейт¿н сЅз. келд¿ґдер» дегендей, Іанатын е л б е ґ д е т ¿ п,
Елбеґ етт¿. Селтеґ ІаІты, ербеґдед¿. Єдет- шиыршыІ ата жолаушылардыґ дєл тЅбес¿не
тег¿ Іўлазы¦ан Іара жар-тасты шыґ-Іўз тау, еґ т¤й¿ле шырылдайды (С.Бегалин, Таґд. єґг¿м.).
болмаса е л б е ґ е т ¿ п ўшІан Іўс та кЅр¿нбейд¿ Мойныґ Іалды бўл¦аІтап, Ек¿ езу¿ґ ыржаІтап,
(А.Лекеров, Т¤з г¤л¿). ±арсы алдынан е л б е ґ Ер¿ншек нардай ер шЅкт¿, Е л б е ґ д е т ¿ п
е т ¿ п б¿реу кЅр¿нгендей болды (±. Жўмад¿лов, кЅтерд¿ґ, Ебелектей ез¿ґд¿ (Дулат Бабатайўлы,
КЅкейкест¿). Замана.).
Елбеґ ІаІты. а) Жел екп¿н¿мен теґселд¿, ЕЛБЕіДЕТУ Елбеґдет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
шайІалды, ыр¦алды; елбеґдед¿. Баяу соІІан жел атауы. ≈ ±анатын е л б е ґ д е т у.
екп¿н¿не е л б е ґ І а І І а н жапыраІ, ¤н¿ асыл ЕЛБЕіДЕУ Елбеґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ж¿бек судырындай адам ж¤рег¿н ІытыІтап, атауы. ≈ Бас шўл¦ып е л б е ґ д е у.
б¿р раІат тыныштыІІа бЅлейд¿ (Є.Шєр¿пов, ЕЛБЕіДѕК з а т. Елбеґ-елбеґ етуш¿л¿к,
±апаста.). є) Бєйек ІаІты, ІўраІ ўшты, жаны елбеґ Іа¦ушылыІ. Ет єдет, е л б е ґ д ¿ к п е н
Іалмады. – РўІсат, шыра¦ым, рўІсат, – деп еж¿реймей, НарІы артыІ наз бедеуд¿ґ Іым-
Текеш е л б е ґ І а ¦ ы п ед¿, ±аусат оны ¿штей сынбай-аІ! ±иялым, халІыґ ¤ш¿н Іызмет етк¿л,
б¿р сыбап алды да: – Рахмет, Іажеке, – дед¿ Дємес¿з данышпанныґ ІўлІындай-аІ (XX ¦.
(Є.Єб¿шев, Найза¦ай). Єйтеу¿р, ¤лкенд¿-к¿ш¿л¿ Іаз. аІын.).
єр¿птестер¿н¿ґ бєр¿ «Ереке», «Ерекелеп», оныґ ЕЛБЕі-ЕЛБЕі е л ¿ к. Елбеґдеп, Іаґ¦алаІ
алдында е л б е ґ І а ¦ а д ы (±.Ыдырысов, Ел ІаІІан Іимылды бейнелейт¿н сЅз. Е л б е ґ-
жатса да.). е л б е ґ ж¤г¿рген, Ебелек отІа сем¿рген. Ар-
ЕЛБЕіДЕ= е т. 1. Ыр¦алу, теґселу; желп- ¦ымаІтан ту¦ан асылды Баптап м¿нер к¤н Іайда?
желп ету. Соґында шудалан¦ан Іою шаґ будай (Махамбет, јлеґд.). Е л б е ґ- е л б е ґ ж¤г¿рген
шалІып барып, жол езу¿нде е л б е ґ д е г е н Ебелект¿ боз далам. Ўйып тўр¦ан ¿ґ¿рд¿ Ўясы-
бўйыр¦ын мен жусан¦а, кЅде мен кЅкбекке с¿ґ¿п, нан Іоз¦а¦ан (ј.Нўр¦алиев, НЅсер).
жапыраІтар сар¦айып, Ѕс¿мд¿к атаулы к¤зг¿ Елбеґ-елбеґ етт¿. а) Ербеґдед¿, селтеґдед¿,
ыз¦ырыІ желге е л б е ґ д е й бас ўрып, тєубеге Іараґ-Іўраґ ет¿п кЅр¿нд¿. Шаһар жаІтан б¿р
келген сопыдай к¤б¿рлейд¿ (±.Жўмад¿лов, адам, Е л б е ґ-е л б е ґ е т е д ¿. Ат ІоялыІ
±аздар.). Мен жел астында¦ы жас кЅк емесп¿н ІырыІ ж¿г¿т, Ат ІойсаІ нем¿з кетед¿ (Батырлар
бе? Жел Іалай соІса да, е л б е ґ д е п Іоя жыры). К¤те-к¤те жан жара... Дари¦а, Іашан
бермейм¿н бе? (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). жетед¿?! ЄлдеІайда б¿р Іара Е л б е ң-е л б е ґ
2. КЅлбеґдеу, Іараґ-Іўраґ ету. ±асым кЅз е т е д ¿ (М.Жўмабаев, Шы¦.). є) Жаны Іалмады,
алдынан е л б е ґ д е п жЅнелген б¿р нєрсен¿ґ бєйек болды, ІўраІ ўшты. – Б¤г¿нг¿ самолетпен
т¤с¿н шалып Іалды (М.Єуезов, ±араш.). Б¿- Ѕз¿м апарам Са¦а¦а, Іўлан таза жазылып кетес¿ґ, –
раІ алакЅлеґкеде е л б е ґ д е г е н бейтаныс деп, е л б е ґ-е л б е ґ е т т ¿ (З.±абдолов,
адам алты-жет¿ жасар бала болып шыІты Жалын).
(К.Сег¿збаев, Ашыл. сыр.). От жары¦ында е л б е ґ- ЕЛБЕ-СЕЛБЕ с ы н. Елбе-делбе, алІам-
д е г е н адам Іарасы кЅр¿нед¿ (К.Ахметбеков, салІам. Можан сыздап, атыныґ сауырын аямай
Сый орамал). 3. Селтеґ-селтеґ ету, ербеґдеу. б¿р жосытып алды да, ек¿ иы¦ы е л б е-с е л б е
ШаІырса да Ернар кеп, ШыІпадым мен дала¦а. боп, ауылына Іарай шаба жЅнелд¿ (Є.Кек¿лбаев,
Ойнап кетсем е л б е ґ д е п, Кесте т¿г¿п бола Дала.).
ма?! (А.Шамкенов, Сырларым.). 4. ±аґ¦алаІ ЕЛБЕСѕП-СЕЛБЕСѕП ¤ с т. Б¿р-б¿р¿не
Іа¦у, ўшІалаІтану, жеґ¿лтектену. – Мына кЅмектес¿п, Іол ўшын бер¿п. Ек¿ жарты б¿р
п¿шен шабатын машинаны Ѕз¿м ж¤рг¿зем, б¤т¿н боп, е л б е с ¿ п-с е л б е с ¿ п к¤н кЅрерм¿з
былтыр кЅргем¿н, – деп е л б е ґ д е д ¿ ўшІалаІ (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). Мўнда Ж¿бек кел¿н бар,
Сєд¿рбек (С.Бегалин, Мектеп.). Єнет шалдыґ Жўмабике бар, е л б е с ¿ п-с е л б е с ¿ п к¤нелтем¿з
ек¿ езу¿ ек¿ Іўла¦ында, Іуанышында шек жоІ. ¦ой (Н.Оразов, Достар.).
Е л б е ґ д е п ¤йге б¿р к¿р¿п, б¿р шы¦ып ж¤р ЕЛБЕТ з а т. ж е р г. Бет п¿ш¿н, єлпет.
(Б.Тєж¿баев, ±аратор¦ай.). 5. а у ы с. Жаны ЖылІыбект¿ґ е л б е т ¿ жаІсы емес ед¿ (±аз.
Іалмау, ІалбалаІтау, бєйек болу. – Олай болса, т¿л¿ диалек. сЅзд¿г¿).
мен Іаз¿р Іа¦аз келт¿рей¿н, – деп кемп¿р е л б е ґ- ЕЛБЎЗАР с ы н. Ел ¿ш¿не ¿р¿тк¿ салып
д е п сыртІа ек¿нш¿ рет шыІты (X.Есенжанов, АІ ж¤рет¿н. Сонда Махамбет: «Тас бауыр тЅрен¿
ЖайыІ). Анау аздап Іоґырая бастап ед¿, с¤йтсе ІазаІІа болысып, орысІа Іарсы болады дегенге
223 ÅËÁ¾-ÅËÃÅ
к¿с¿ нанар ма? Е л б ў з а р екен¿ бет¿нен-аІ кЅр¿н¿п т ¿ п, маужыратІан (К.Райбаев, Жаґа тол¦ау).
тўр ¦ой, мылты¦ымныґ тауын Іайтардыґдар. Ен- Ел¿тер, ек¿лентер, е л б ¿ р е т е р, Тол¦антар,
д¿ атпаймын» дейд¿ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). тол¦аІ салар, толыІсытар Аспан¦а ащы дауыс
ЕЛБѕРЕ= е т. 1. Жан-тєн¿мен бер¿лу, ет- шырІап ІалІып (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
бауыры ез¿лу, елж¿реу. Сўлу єйелд¿ґ неше түрл¿ ЕЛБѕРЕТУ Елб¿рет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жарастыІты сєнмен бўралып, Іўла¦ына к¿р¿п, атауы. ≈ Жанды е л б ¿ р е т у.
е л б ¿ р е п кел¿п с¤йген¿, мойнына Іўша¦ын ар- ЕЛБѕРЕУ Елб¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
тып нєз¿ктенген Іоз¦алысы СыздыІтыґ кЅґл¿- ≈ Жаны е л б ¿ р е у.
нен д¤ниедег¿ барлыІ єйелд¿ ўмыттыр¦андай ЕЛГЕЗЕК с ы н. 1. Т¿лал¦ыш, ек¿ айтІызбай-
болды (М.Єуезов, Шы¦.). Жанна жолаушылар тын, жўмыс десе жанып тўр¦ан. Жалпы, дала
ўза¦ан сайын, туфли¿н¿ґ Ѕкшес¿н кЅтер¿п, перзент¿, ауыл баласы е л г е з е к, ദарымпаз,
єдем¿ аІІу мойнын соза, е л б ¿ р е й толІып, бауырмал болып Ѕсет¿н¿ белг¿л¿ («Ана т¿л¿»).
ўмсына Іарап Іал¦ан екен (±.Жўмад¿лов, Ол т¿л ал¦ыш, е л г е з е к, жўмса¦аныґа шауып
КЅкейкест¿). 2. Жаны Іалмау, елпектеу. – тўратын ед¿ (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). – Жарайды,
±абен... ±абенжан... – деп Іайта-Іайта е л б ¿- тєте, – деп, е л г е з е к бала ¿з¿нше ж¤г¿р¿п кетт¿
р е п ед¿, анау ¤н Іатпады (З.±абдолов, Жалын). (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). ±андай е л г е-
Бў да ±асен деп онша е л б ¿ р е м е й д ¿, елемейд¿ з е к, таґ сєр¿ден жет¿п келген¿н Іарашы (Ж.Ор-
(М.Єуезов, Шы¦.). Мына сЅзд¿ ест¿ген соґ и¿- манбаев, ТўзаІтал.). 2. ПысыІ, шираІ, тынды-
л¿п, е л б ¿ р е п малын бер¿п тўр¦ан жўрт «ду» рымды. Ол атасы сияІты Іўнтыґ ІаІІан, пысыІ,
ет¿п аттарына м¿н¿п, малдарын Іуа жЅнелд¿ е л г е з е к, шираІ (М.±аратаев, Далада.). Е л-
(М.Дулатов, Шы¦.). 3. ±алт-Іўлт ету, елбеґдеу; г е з е к жас ж¿г¿тт¿ґ даусында толІу, т¿кс¿ну
д¿р¿лдеу. А¦аш жапыраІтары алаІандарын жоІ, ¤н¿ сондай аныІ (Т.Ахтанов, ±аһарлы
сєулеге тосып, болмашы лепке тыпыр-тыпыр к¤н.). Ел болу¦а не керек, Ойлы, аІылды ер ке-
ет¿п е л б ¿ р е п тўр (З.±абдолов, Жалын.). Єдем¿ рек. ХалыІ Іамын ойла¦ан Ж¿г¿т керек е л-
ед¿ мЅлд¿реген Айна кЅлд¿ґ кЅрнег¿; Су бет¿нде г е з е к (М.Єш¿рбесов, Белестер). 3. Шапшаґ
е л б ¿ р е г е н АІ шашаІтар Ѕрнег¿ (С.Сейфуллин, Іимылдайтын, ылдым-жылдым, лыпып тўр¦ан;
јлеґд.). Жет¿пп¿н ж¤ре-ж¤ре Іыр басына, ж¤рдек. Сєнмен ерттелген е л г е з е к аттарды
Жол екен таусылмайтын б¿р ¦асыр¦а. Е л б ¿- таґдап м¿нгендей ек¿ жас Іойшы Іай отарда Іан-
р е п ек¿ ая¦ым д¿р¿лдейд¿, КЅз жетпей тўрарыма, ша саулыІ барын есепке алып ж¤р (Ґ.М¤с¿репов,
тўрмасыма (Жамбыл, Шы¦.). Кездесп. кет.). Малтабардыґ тарантасІа жеккен
ЕЛБѕРЕКТЕ= е т. с Ѕ й л. Елб¿ре. Ерназар Іара бурыл аты мейл¿нше денел¿ де, е л г е з е к
ота¦асы е л б ¿ р е к т е п азан шаІырып жа- те, ж¤рдек те жылІы екен (С.МўІанов, АІІан
тыр (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Ауылдастарымныґ жўлдыз). Мєртебел¿ меймандар к¿шкентай Іол-
е л б ¿ р е к т е г е н кЅґ¿л¿не сем¿р¿п отырмын баланыґ е л г е з е к Іимылына, ойнаІы Іылы-
(«Жалын»). ¦ына, шалдыр-бўлдыр орысша сЅйлеген¿не мєз
ЕЛБѕРЕКТЕУ Елб¿ректе ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл (К.Сейдеханов, Т¤рк¿стан.). 4. а у ы с. Жеґ¿л,
атауы. ≈ ЖапыраІша е л б ¿ р е к т е у. жеґ¿лтек. Жас кез¿нде кербездеу ед¿. Енд¿ е л-
ЕЛБѕРЕіКѕРЕ= е т. Сєл ¦ана елб¿реу, ел- г е з е к боп барады (Т.Ахтанов, Боран). јз жайын
пектеу. ТўтІиылдан телефон шылдыры. Т¿пт¿ аІылдыґ елег¿нен Ѕтк¿зген сайын е л г е з е к бо-
Москвадан... бўл Іалай? – дегендей б¿р сєтте йы ауырлап, секемш¿л кЅґл¿ жабырІау тартып
абыржыґІырап, е л б ¿ р е ґ к ¿ р е п Іалсам керек барады (Т.Єл¿мІўлов, Сейтек.). Серг¿д¿ кєр¿ дене
(М.Єл¿мбаев, Тєрбие.). б¤г¿н Іалай, Е л г е з е к болып кетт¿ бозбаладай
ЕЛБѕРЕіКѕРЕУ Елб¿реґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ (И.БайзаІов, ±ўралай.). 5. а у ы с. Сергек, се-
Іимыл атауы. ≈ Е л б ¿ р е ґ к ¿ р е у д ¿ ойлады. з¿мтал. – Бўл не пєле, єй? – дед¿ ауыл¦а келген
ЕЛБѕРЕС= е т. Б¿р-б¿р¿не жан тєн¿мен жаґалыІ б¿ткенд¿ жўрттан бўрыныраІ сезет¿н
бер¿лу, жаны Іалмау. ±ўсайын жеґ¿л емес бала е л г е з е к Сартай (М.Д¤зенов, Єке.). јз¿н е л г е-
к¤ннен, Тўрудыґ ызбарменен жЅн¿н б¿лген. Б¿- з е к сез¿нет¿н ол ўйыІтап Іал¦анына ўял¦андай
реуге а¦ытылып сырын айтып, Ешк¿ммен е л б ¿- орнынан ІипаІтай тўра келд¿ (Т.Дєуренбеков,
р е с ¿ п кЅрд¿ ме екен? (С.ДЅнентаев, Шы¦.). Б¿з. кездес.). Командир Іиын-Іыстау сєттерде
ЕЛБѕРЕСУ Елб¿рес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл шеш¿м тапІыш, єр¿ алды-артын дўрыс барлап,
атауы. Е л б ¿ р е с у ¿ н Іара! (Ауызек¿). Іапысыз болжай б¿лет¿н, сергек те, е л г е з е к
ЕЛБѕРЕТ= е т. Елж¿рету, ет-бауырын адам болуы керек (Р.Хайруллин, Офицер.).
ез¿лту. Кейде сен жас сєбидей е л б ¿ р е т т ¿ ґ. ЕЛГЕЗЕКТЕН= е т. 1. Елпеґ Іа¦у, лыпылдау;
КЅґл¿мн¿ґ к¤й¿н ту Іып желб¿ретт¿ґ. КЅз жазып жеґ¿лтектену. јз¿мен жарысып, ел¿ге, е л г е з е к-
аз¦ана к¤н ажырасам, Сар¦айттыґ, ж¤рег¿мд¿ т е н е, желпеґдеп келе жатІан Єм¿ржан¦а атасы
елж¿ретт¿ґ (А.Хангелдин, ±ыз ж¤рег¿). ±андай зек¿п: – Кей¿н, артымда ж¤р, – деп тежеп тастады
єн бўлбўл єн¿ жан¦а жаІІан? Жаныґды е л б ¿ р е- (С.Омаров, јм¿р.). – Тўрмыс Іалай, шеше? –
ÅËÃÅ-ÅËÄÅ 224
дед¿ Секен, елпеґ Іа¦ып, е л г е з е к т е н ¿ п ЕЛДЕН-ЕЛГЕ ¤ с т. Б¿р жерден ек¿нш¿ жерге,
отыр¦ан Іария¦а (Ґ.±айырбеков, ±арІаралы.). ауылдан ауыл¦а, кЅпш¿л¿кке. ±ар жастанып, мўз
2. Сергу, жеґ¿лдену. ТысІа шыІІаннан кей¿н тЅсеп, АдамдыІтыґ, елд¿кт¿ґ ±амын жейт¿н к¤н
серг¿ген Байжанныґ денес¿ е л г е з е к т е н ¿ п туды,– Деген даусы батырдыґ Е л д е н-е л г е
кетт¿ (С.МўІанов, Сырдария). Сол т¤нде ат та- тарады, ±ару-Іўрал сайланып, Белдеуде аттар
за ауада аунап-Іунап, серг¿п, е л г е з е к т е н ¿ п жарады (О.Шипин, Дастан.). Сол ¦ўрыппен бўл
Іалатын (Шопан сырласы). аґыз да к¿с¿ден-к¿с¿ге, е л д е н-е л г е, т¿лден-т¿лге
ЕЛГЕЗЕКТЕНУ Елгезектен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи- ауысып кел¿пт¿ (Є.Кек¿лбаев, Дала.).
мыл атауы. ≈ Орынсыз е л г е з е к т е н у. ЕЛДЕС1 с ы н. Ел¿ б¿р, б¿р елден. Солардыґ
ЕЛГЕЗЕКТЕУ с ы н. Т¿лал¦ыштау, пысыІ- ¿ш¿нде, сы жиырма шаІты жылда аудан-
тау, шираІтау. Т¤нІатар – е л г е з е к т е у ж¿- дыІ, облыстыІ, республикалыІ жауапты Іыз-
г¿т. Мен Ѕз¿н жаІсы да кЅрем¿н (Ж.Аймауытов, меттерде келе жатІан ±.Мўстафин да бар.
Ол мен¿мен е л д е с ж¿г¿т (С.МўІанов, Есею
Шы¦.).
жыл.). Б¿з одан Бей¿мбетт¿ґ к¤ндел¿кт¿ жазу
ЕЛГЕЗЕКТѕК з а т. 1. Т¿лал¦ыштыІ, ек¿
жўмысында кей¿пкерлерд¿ ауылдас, е л д е с,
айтІызбай ¿стеуш¿л¿к. А¦еден м¿нез¿, е л г е- сыры белг¿л¿ адамдар¦а с¤йен¿п жаса¦анын
з е к т ¿ г ¿ м е н к¿мге болса да жа¦ып, ¿ш¿не кЅрем¿з (С.±ирабаев, Октябрь.). // Б¿р елден
к¿р¿п кетет¿н ж¿г¿т (Т.Ахтанов, Боран). М¿не, шыққан адам. АйтІанына ел¿ т¤гел Іўлайтын,
осындай е л г е з е к т ¿ к, к¿ш¿пей¿лд¿к ту¦ан Ел¿м деген е л д е с ¿ н е ўнайтын (Т.Молда¦алиев,
ауылында Іўрмет иес¿ ет¿п отыр («Лен. жас»). ШаІырады.).
2. ТындырымдылыІ, ¿скерл¿к, пысыІтыІ. Осы- ЕЛДЕС2= е т. Татуласу, табысу, жарасу,
лар¦а ¤степ айтатын б¿р Іасиет¿ – МўІанныґ жаІтасу. Сен¿мен жау емесп¿н, е л д е с к е н м е н,
ж¤йр¿к журналист¿г¿, публицистикалыІ е л г е- Бес-алты ауыз жел сЅзбен белдескенмен. Мал
з е к т ¿ г ¿ мен ўшІырлы¦ы (М.Єл¿мбаев, Тєр- мен бастыґ б¿р¿нен кем болар деп, ±ожам Іай
бие.). Осыны т¤с¿н¿п, єр нєрсен¿ Іалт етк¿збей к¤н ±ўдаймен т¿лдескен сен? (Айтыс). Ег¿з-ег¿з
орындайтын ерекше е л г е з е к т ¿ к талап ет¿ле- е л д е с ¿ п, ±ол ўстасып белдес¿п, ±айраттанып,
д¿ б¿зден (Ж.Исма¦ўлов, Адам.). Жас аІынныґ кел дес¿п Ту¦ан жерде кеґ бес¿к, јм¿р с¤рд¿к
е л г е з е к т ¿ г ¿, байІа¦ышты¦ы, пайымдаулары селбес¿п (М.МаІатаев, Шы¦.).
Іуантады («±аз. єдеб.»). 3. ШапшаґдыІ, ылдым- ЕЛДЕСТѕК з а т. Б¤к¿л ел-жўрт болып
жылдымдыІ. Былай Іолапайсыздау, денел¿ бол- бас ІосушылыІ, б¿р¿г¿п т¿рл¿к етуш¿л¿к. КЅк
¦анымен, ж¿п и¿рген ўршыІтай Іолды-аяІІа байраІты кЅтер¿п, дербест¿кпен, е л д е с т ¿ к-
тўрмайтын е л г е з е к т ¿ г ¿ н Іайтерс¿ґ (ј.±а- п е н ел т¿зг¿н¿н Іол¦а алды («Жалын»).
нахин, Ж¤рек.). Јлкен Ѕнерпаз єнн¿ґ сы ЕЛДЕСТѕР= е т. АраздыІты Іой¦ызу,
аккордын аяІтап тастап, Ѕз¿не тєн е л г е з е к т ¿ к- татуластыру. Е л д е с т ¿ р м е к елш¿ден,
п е н к¤л¿мс¿реп кел¿п, ауыл баласыныґ к¿шкене ЖауластырмаІ жаушыдан (МаІал). Ерег¿скен
Іолдарын Іысты (М.Сатыбалдиев, Жартас.). батырдыґ Ел ¤ш¿н кетер кєлдес¿. Е л д е с т ¿ р-
ЕЛГЕЗЕР з а т. ж е р г. Елек. Єкес¿ ерте м е к – е л ш ¿ д е н, ЖауластырмаІ – жаушыдан.
Іайтыс болып, шешес¿ е л г е з е р елеп, нан илеп Мен б¿р келген ІонаІпын Јр¿м менен ±ырым¦а
(К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
дегендей жасынан Емб¿н¿ґ наубайханасында
ЕЛДЕСТѕРУ Елдест¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жўмыс ¿степ, к¤н¿н кЅрген кемба¦ал к¿с¿ болып-
атауы. – Жауластыру жаушыдан, е л д е с т ¿ р у
ты (Б.Момышўлы, Москва.). К¿ш¿ апамдар- елш¿ден деп атаґ ІазаІ айтІандай, ара а¦айын
дыґ е л г е з е р ¿ н єкеп, азыраІ нан ашытып ек¿ жа¦ына да адал сЅз¿м¿зд¿ айтып, достыІ б¿л-
Іоймасам, таґертеґ шай¦а салатын ештеґе д¿ргел¿ келд¿к (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке).
жоІ, – дед¿ жеґгем (Б.СоІпаІбаев, Б¿з де бала.). ЕЛДЕСУ Елдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. –
Елгезерден Ѕтк¿зд¿. с Ѕ й л. Електен Ѕтк¿зд¿. Т¤с¿нбей Іалдым, Батыржан. Е л д е с у, жауласу
М¿не, алдын ала Іанша е л г е з е р д е н Ѕ т к ¿ з - деген сЅз¿ґ¿зд¿ толы¦ыраІ ў¦ындырыґызшы?
с е де жеребен¿ґ аты жеребе. Залдыґ кЅтер¿л¿п (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар). ±азаІпенен жара-
кеткен¿ де осыдан (С.Берд¿Іўлов, Жўмыр жер.). мас белдесуге, ѕздесе, мен сўра¦ан кел десуге.
ЕЛГЕЙ з а т. к Ѕ н е. э т н. Ежелг¿ дєу¿рдег¿ ±аґлы аман Іалу¦а осы жолы, Сен ¦ана себеп-
к¤м¿с аІша; теґге, жамбы. Екеу¿ґ ш¤й¿нш¿леп керс¿ґ е л д е с у г е (Ш.Єбенов, Кейп¿н.).
келд¿ґ дейд¿, ±ўдай-ай, б¿р Іуанышты кЅрд¿м ЕЛДЕТ= е т. Ел аралау. Жиырма шаІ-
дейд¿. Мўныменен Іоймаймын екеу¿ґд¿, Јйден ты шєк¿рт орталарынан ат жалдап, алты арба-
барып берерм¿н ж¤з е л г е й д ¿ (±озы КЅрпеш.). мен Семейге е л д е т ¿ п, тЅтес¿мен тартты
ЕЛДЕ-КЈНДЕ ¤ с т. Елде, жўртта, халыІ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ел е л д е т е р, е л д е т е р,
єдет¿нде. – БасІасы басІа болсын. Тап мына Ашыл¦ан тўман желдетер, ЖаІсылардыґ
Іимылы е л д е-к ¤ н д е жоІ кєп¿рд¿ґ ¿с¿ (С.Ж¤- алдында Б¿разыраІ сЅйлесем, Онан да мен¿ґ
н¿сов, АІан сер¿). нем кетер (Шал аІын, јлеґд.).
225 ÅËľ-ÅËÅ
ЕЛДѕ с ы н. Ел бар, халыІ орналасІан жер. лады. Тўрмысына, салтына, е л д ¿ г ¿ н е зиянды
Е л д ¿ жерде ўры бар, таулы жерде бЅр¿ бар. К¿м нєс¿лдерд¿ Іабылдамайды (Х.Досмўхамедўлы,
екен¿н Іайдан б¿лс¿н (Б.Т¿легенов, АІІайнар). Таґд.).
Елд¿ мекен [Іоныс]. ХалыІтыґ тўр¦ын Елд¿г¿ кетт¿ [ыдырап кетт¿]. Елд¿ктен айы-
¤йлер салын¦ан жерге шо¦ырлануы; ауыл, Іыс- рылды, ел болудан Іалды. ±ўрт жегендей Іуарып,
таІ. Б¿р Ѕз¿н¿ґ ¤лес¿не ТаІырбўлаІ, ЎшІан, Дєн¿ґ тандыр суарып, Е л д ¿ г ¿ ґ к е т т ¿ ы д ы-
Д¤йсеке, Мўнайлы сияІты е л д ¿ м е к е н д е р р а п (Дулат Бабатайўлы, Замана сазы).
тиген-д¿ (М.Сатыбалдиев, Жартас.). Рас, кей- Елд¿г¿н ¿стед¿ [жасады]. а) Шапа¦атты
б¿р е л д ¿ І о н ы с т а р колхоздардыґ ¿р¿- пей¿л б¿лд¿рд¿, ІайырымдылыІ кЅрсетт¿. Сендер
лену¿мен байланысты м¤лдем бос Іал¦ан Іаґ¦ы¦ан итке мен¿ талатпай єйтеу¿р е л д ¿ к-
(Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). ±алалар мен т е р ¿ ґ д ¿ ¿ с т е д ¿ ґ д е р. Ризамын, Аґдабек
басІа да е л д ¿ м е к е н д е р ластан¦ан зат- (Ш.Хўсайынов, Јк¿л¿.). ТоІтапты сол кЅш, Т¤р-
тардыґ ¤лкен мЅлшер¿н беред¿ (Таби¦ат сула- генге жет¿п Іўлапты, ±арсы ал¦ан елден б¿р
ры.). Жерг¿л¿кт¿ органдарда¦ы инвестициялыІ жайлы Іоныс сўрапты. Ел деген ел ¦ой е л д ¿ г ¿ н
ба¦дарламаларды Іарап, т¤рл¿ е л д ¿ м е к е н- ¿ с т е п ба¦ыпты, Сол ауыл сЅйт¿п б¿р жайлы
д е р д ¿ ґ Іаз¿рг¿ жай-к¤й¿ мен болаша¦ын ескере Іоныс тауыпты (Т.Молда¦алиев, Ескертк¿ш.).
отырып, олардыґ дамуына Іаржы салудыґ є) КЅп болып кЅмектест¿, жєрдем етт¿. – Ек¿
орындылы¦ын айІындау керек («Егемен ±а- баласы б¿рдей елд¿ґ Іамын ойлап, жау¦а аттанса,
заІстан»). ±амысты ауданында¦ы БестЅбе ауы- ел е л д ¿ г ¿ н ¿ с т е м е с дейм¿с¿ґ? – деп Сєр-
лында бол¦анымда, бўрын к¤й¿ Іашып кеткен сен болмады (Ж.Тєшенов, Ал¦ашІы.). А¦айын-
е л д ¿ м е к е н н ¿ ґ сы жылдары ¿с¿ а басып, туыс, жора-жолдастар к¤йеу¿н¿ґ жет¿с¿ мен
ел Іатарына Іосылып Іал¦анын кЅрд¿м («Жас ІырІын Ѕтк¿з¿суде аянбай, е л д ¿ г ¿ н ж а с а ¦ а н
Алаш»). Шеш¿мн¿ґ шы¦арылу орны сол шеш¿м (М.Д¤йсенов, Мейман.).
Елд¿г¿н саІтады. Б¿рл¿г¿н бўзбады, тату-
шы¦арыл¦ан Іаланыґ немесе Ѕзге де е л д ¿ м е-
тєтт¿ тўрды. Е л д ¿ г ¿ н с а І т а п ІазаІтыґ,
ê е н н ¿ ґ атауына байланысты болды («Егемен
Ордалы Ѕрге ту т¿ккен. Аґса¦ан мєґг¿ азат к¤н
±азаІстан»).
Береке, баІыт, б¿рл¿кпен (К.СалыІов, Жезки¿к.).
ЕЛДѕ-ЕЛѕНЕ ¤ с т. Єрк¿м єр жаІІа, өз
±ўтыр¦ан жауын, жеґ¿л аґыратып, ±амалын
елдер¿не. Ек¿ жылдан кей¿н ж¿г¿ттер жол жўмы-
Іарсы тўр¦ан Іаґыратып. Е л д ¿ г ¿ н с а І-
сынан босап, е л д ¿-е л ¿ н е Іайтатын болыпты т а п ед¿ґ ер сарбаздар, Келген ¦ой ўрпаІтарын
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Жылда¦ы єдет¿ бойынша таґырІатып (±.КЅп¿шев, Єке Іўша¦ы).
ол Іыс т¤се бар єскер¿н е л д ¿-е л ¿ н е таратып, Елд¿к салты. Елд¿ң әдет-ғұрпы, дәстүр¿. Сен
жаз шы¦а Іайта жинайтын (I.Есенберлин, аман бол, сенем мен К¿с¿л¿к, е л д ¿ к с а л т ы н а,
±аһар). Мен ¤м¿т етем¿н, аІсаІалдар е л д ¿- Мына б¿р ауыр белеґнен, јт те, келш¿ Іалпыґа!
е л ¿ н е тарап, жастарды ¤г¿ттер, мўнан кей¿н (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ).
бўл сек¿лд¿ оІи¦аныґ болмауына ыждият етер Елд¿ктен кетт¿. Ел болудан Іалды; тоз-тоз
(М.Дулатов, Шы¦.). болды; араздасты, жауласты. Е л д ¿ к т е н
ЕЛДѕК с ы н. 1. Елге тєн; халыІтыІ, бўІаралыІ. єбден к е т к е н д е, С¤йекке зардап жеткенде.
Сонымен, б¿з Жєн¿бект¿ бєр¿м¿зге ортаІ мє- ШыІІамыз б¤г¿н жарыІІа, Ла¦ынат айтып
селелер тЅґ¿рег¿нде єґг¿меге шаІыр¦ан ед¿к. Ѕткенге (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
Б¿рден айталыІ, єр¿птес¿м¿зд¿ґ Іаз¿рг¿ е л д ¿ к ЕЛДѕ-КЈНДѕ с ы н. Ел бар, жўрт бар.
ахуалымызбен уаІыт мазмўнын ба¦амда¦ан јз¿ арба бол¦андыІтан, Іалайда б¿зд¿ єйтеу¿р
Ѕз¿нд¿к п¿к¿р¿ кЅпт¿ґ кЅґ¿л¿не єрт¤рл¿ ой салары е л д ¿-к ¤ н д ¿ б¿р жерге жетк¿з¿п тастар деп
шындыІ («±аз. єдеб.»). Бўл сЅз а¦айынныґ сЅз¿ – ¤м¿ттенд¿к (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). Е л д ¿-
«У ¿шсеґ кЅппен б¿рге ¿ш, бал жесеґ бЅл¿п же» к ¤ н д ¿ жердем¿з, бўйыр¦анын та¦ы кЅре жа-
деген ежелг¿ е л д ¿ к сЅз (X.Есенжанов, Тар кезеґ). тармыз (М.Д¤зенов, Єке.). – Т¿пт¿ Іўссыз оты-
«Е л д ¿ к намыс жыртылды, ата дєст¤р¿н аяІІа ра алмасаґ, е л д ¿-к ¤ н д ¿ жердем¿з, жал¦ыз
бастыдан» басІа пєлендей лаґ кЅрд¿к дей алмады кЅл¿г¿ґд¿ берсеґ де б¿р ермек тауып ал (Ш.Ай-
(Д.Єб¿лев, Арман.). 2. ХалыІІа, елге тєн жаІсы манов, ±ыран.).
Іасиет; татулыІ, б¿рл¿к, ынтымаІтыІ. Т¿л – ЕЛЕ1= е т. Ўн, талІан, Іўм сияІты майда
ўлтымныґ анасы АІ с¤ттей бой¦а татын¦ан. заттарды електен Ѕтк¿зу. – Елеу¿штер¿ бос
Т¿л – бар ІазаІ санасы Е л д ¿ к к е дербес емес, Ѕздер¿ ўн е л е п жатыр екен, к¤т¿п отырып
шаІыр¦ан (К.СалыІов, Жезки¿к.). Енд¿ бўлар Іалдым (С.Мўратбеков, Жабайы.). Тартыл¦ан
б¿зд¿ пана тўтып келд¿ ¦ой, б¿з де е л д ¿ г ¿ м ¿ з д ¿ талІанды е л е п, майдасын б¿р бЅлек, са¦ын
кЅрсет¿п Іор¦алыІ, кЅп болса ек¿ жыл дауласар, б¿р бЅлек аламыз (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.).
оныґ ар жа¦ында Ѕздер¿ де шаршар – деп Б¿реулер Іўм е л е п, б¿реулер тас уатып, ж¤йген
жастардыґ кЅґ¿л¿н бўрын¦ыдан да ІуантІан Іыш жонып жатыр (С.Адамбеков, Атыл¦ан
ед¿ (М.Дулатов, Шы¦.). ±ара халыІ Ѕте саІ бо- Іыз.).

15–1440
ÅËÅ-ÅËÅÃ 226
ЕЛЕ = е т. 1. Ескеру, Іўнттау, кЅґ¿л бЅлу.
2
жатІандай е л е г ¿ з ¿ п, Іымтырыла беред¿
Єйткенмен тырыґда¦ан ±ойтекен¿ґ шолаІ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Бўрын поезд дегенге
а¦ашы т¿рсектер¿не тыІылдай баста¦ан соґ, т¤- ешб¿р мєн бермеуш¿ ед¿. Б¤г¿н, м¿не, паровоз ¤н¿
йелер е л е й ¿ н дед¿: айда¦ан жа¦ына ы¦ыса шыІса болды, е л е г ¿ з и Іалады (З.±абдолов,
берд¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ±уа-Іуа осы сЅз Жалын). Е л е г ¿ з ¿ п, еске т¤с¿п Іай-Іайда¦ы.
аныІталды, Матайлар ТобыІты¦а к¿с¿ салды. КЅґ¿лд¿ґ ¿р¿п кетт¿ бал Іайма¦ы, Кег¿ кеткен
«±ыз деген¿ґ немене, б¿лмейм¿з» – деп, ТобыІты жандайын єлдек¿мге, ѕш Ѕртен¿п, Іайнайды Іан
оны е л е м е й жатып алды (Ш.±ўдайбердиев, бойда¦ы (М.МаІатаев, Шы¦.). 2. Б¿р нєрсеге
Шы¦.). ±ызым соны б¿лмейд¿ ме? Б¿лед¿! Б¿ле алаґ болу, кЅґ¿л¿ бЅл¿ну. Елде ж¤ргенде Махмўт
тўра селт етпейд¿ ж¤рег¿. Неб¿р жайсаґ ж¿г¿т- бойын к¤т¿п, та¦ы тыныш жата алмайды,
терд¿ тЅредей МазаІ ет¿п кетпед¿ ме е л е м е й?! елдег¿ неше т¤рл¿ Іиянат, жолсыз ¿стермен
(М.Шаханов, Ґасырлар.). Жалаґ аяІ, ІалІан к¤ресед¿. Елде е л е г ¿ з ¿ п тўра алмайды
ІўлаІ, баланы Ер жетер деп е л е г е н д е р шамалы. (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Елеґдейт¿н, е л е г ¿-
јз жолыммен ж¤ре берд¿м аІырын, јм¿р¿м єл¿ з и т ¿ н еш нєрсе жоІ, тым-тырыс (З.АІышев,
Ѕз арнасымен а¦ады (Т.Молда¦алиев, Ж¤- АІбел.). ЎзаІ т¤н тыншымды алды маза бер-
рек.). 2. БайІау, ദару, мєн беру. Тўла бойы мей, ТЅґбекш¿п, е л е г ¿ з д ¿ м ўйІы келмей.
т¤гел ¿с¿к тєр¿зд¿, ил¿кт¿рмейд¿. Ет Іызумен жа- ±ашІындыІ Іас¿рет¿н ал¦а тартты, Б¿р д¤б¿р
раны е л е м е г е н екен (Н.Оразов, Достар.). алыс жаІтан ест¿лгендей (±.Жарма¦амбетов,
Мўндай ІызыІты ал¦аш рет кЅрген Елжас бє- Баллада.). ЎйыІтатпадыґ-ау, бўлбўл Іўс, т¤-
р¿н¿ґ алдына шы¦ып ал¦ан. Еш нєрсен¿ е л е р н¿мен сайрап, Елтим¿н єл¿ тєтт¿ єнге мен деген
емес, ек¿ кЅз¿ солдаттарда (Е. јтет¿леуов, Бос бейбаІ. Е л е г ¿ з и м ¿ н де жатамын ертеґд¿
шелек). 3. а у ы с. ±ўрметтеу, сыйлау, ¿лтипат к¤т¿п, јткен б¿р ІызыІ шаІтарды ес¿ме кейде ап
кЅрсету. Еґбек аІысын ал¦ан сайын баласы жоІ (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.). 3. Жал¦ызсырау,
¿ш¿ пысу, Іўлазу. – Г¤лс¿м-ау, сен¿ ма¦ан Іўдай
жет¿м кемп¿рд¿ е л е п, б¿р-ек¿ єшмЅшке шєй
екем айдап єкелд¿ ¦ой. Жал¦ыз Ѕз¿м е л е г ¿ з ¿ п,
апарып бер¿п тўратын (Є.Нўрпей¿сов, Сер-
¤йге сыймай ж¤р ед¿м (С.Алдабергенов, Асу.).
гелдеґ). Кейб¿реулер оны е л е п ¤йлер¿не ша-
Мен ¤й ¿ш¿н шолып, «Жапан далада екеуден-
Іырып, тєтт¿-дємд¿с¿н соныґ аузына ўстайды
екеу Іалай е л е г ¿ з ¿ м е й отырады екен» де-
(Р.Орманов, Ж¤рек). Жетп¿стен жасы асІанда,
ген ой¦а баттым (Н.Сералиев, ±аґтар). Нина
Сексенге аяІ басІанда, Жастар е л е п келмесе, тўрмысІа шыІІалы Іарындасы Валя да е л е-
Кел¿п сєлем бермесе... ±артай¦ан к¤нде ер же- г ¿ з ¿ п, жал¦ызсырап ¤йге тўруды Іой¦ан-
т¿м (АІберен). 4. а у ы с. Ўмытпау, естен ды (М.Сатыбалдиев, Жартас.). 4. Үрейлену,
шы¦армау. Айтайын ауырлыІты елге келген, шошу; қау¿птену. ±алам¤ш ¤йге к¿ргес¿н бойы
ЖЅн болмас ол б¿р кезд¿ е л е м е г е н, ±азаІтар жылып, денес¿ жазылса да ас батпады. Єлде б¿р
Іарсы шауып «аІ патша¦а», ±ан а¦ып, ел Іырыл- жаманат хабар к¤ткендей е л е г ¿ з ¿ п апасына
¦ан жыл д¤рбелеґ (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Іарай берд¿ (Т.Ахтанов, Боран). Боса¦а жаІта
СЅз¿н елед¿. Б¿реуд¿ґ айтІанына ІўлаІ автоматын тазалап отыр¦ан Ефремов ¿лесе
Іойды, тыґдады. Сосын оІушы баланыґ с Ѕ- шы¦ып: – АдасІан снаряд болар, е л е г ¿ з б е-
з ¿ н е л е п, к¿м єдебиет ¿здеп жатсын (С.Хайдаров, ґ ¿ з! – дед¿ (К.ТоІаев, КЅмеск¿ ¿з.). ±аншайым
Азамат.). ТЅрекелд¿ бастыІтыґ с Ѕ з ¿ н е л е м е й, ўрлыІ ¿стеген адамша е л е г ¿ з и бастады.
б¿р ая¦ын орындыІтыґ ¤ст¿не салып, ыр¦алып јм¿рбай кел¿п Іала ма? КЅрш¿лер б¿лсе не
тўрып алды (М. Иманжанов, Адам.). демек? МасІара-ай! (Ш.±ўмарова, ±ос шынар).
ЕЛЕГЕНСУ Елегенс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл 5. а у ы с. Елеңдеу, аґсау, са¦ыну. ±орІып ед¿к
атауы. ≈ Е л е г е н с у м¿ндет емес. бўл жаІІа беттегенде, Кетет¿ндей азайып от
ЕЛЕГЕНСѕ= е т. КЅґ¿л бЅлгенсу, ескергенсу. денеґде. ѕш¿п-жеуге ¤йренген ІазаІпыз ¦ой,
Темек¿ т¤т¿н¿н¿ґ коюлы¦ынан к¤йеу¿н¿ґ мазасыз Е л е г ¿ з ¿ п тўрамын ет дегенде (±.Мырзалиев,
хал¿н айнытпай ദаратын Сєбира еш нєрсен¿ Мєґг¿ майдан).
е л е м е г е н с ¿ п, ыдыс-аяІтарын жинады (Т.Ах- Ел¿ктей [ел¿кше, ки¿ктей] елег¿з¿д¿. ±орыІ-
танов, Боран). – Жє, болды. ЖылІы жетед¿, – ты, ¤рейленд¿, ¤рк¿д¿. Јр¿ккен е л ¿ к т е й е л е г ¿ з е
дей салды е л е м е г е н с ¿ п (З.Жєкенов, Таґ Іалатын астыґ¦ы асау к¿рп¿к тесе Іара¦ан кЅзд¿
самалы). терезеге т¤йрет¿п тўр (Х.Есенжанов, Ақ Жайық).
ЕЛЕГѕЗ= е т. 1. Жал¦ызсырап ІорІу, жан- Е л ¿ к т е р д е й е л е г ¿ з ¿ п єр дауысІа, ±алды
жа¦ына Іарау, ІўлаІ т¤ру. Ауыл сыртынан к¤ндер, Іалды жылдар алыста. АралыІтай адам
ат д¤б¿р¿ ест¿лд¿. Јйдег¿лер е л е г ¿ з ¿ п, ес¿кке жеткен ¦арышІа, ±алды к¤ндер, Іалды жылдар
Іарап Іалыпты (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.). алыста (С.Мєуленов, Алыс кет.). Етбет¿нен
ШЅпт¿ сыбдырлатып тор¦ай ўшса да, то¦ай жатІан к¤й¿ е л е г ¿ з г е н жаралы е л ¿ к ш е жан-
¿ш¿н тартып у¿лдесе де, тау ¤к¿с¿ таґдайын ІаІ- жа¦ын Іўр Іармана берд¿ (ј.±анахин, Дәмелї).
са да, АІб¿лек жан-жа¦ынан жау Іамап келе Т¤р¿ бўзылып, Ѕґ¿ Іашып, ¤рей¿ ўшІан к и ¿ к-­
227 ÅËÅÃ-ÅËÅÊ
т е й е л е г ¿ з е т¤скен¿н кЅр¿п, ол – Іыз Ѕтк¿зед¿ (С.Тўрдиев, Јй Ѕс¿мд¿к.). Ионосфераны
бар жамандыІты ест¿п келген деп ойлады е л е г ¿ ш к е ўІсату¦а болады (Т.Омаров, К¤н.
(Х.Есенжанов, Ақ Жайық). Іўбылыс.).
Көң¿л¿ елег¿з¿д¿. Алаңдады, бейма­заланды, Елег¿ш бет. ±олданылатын електерд¿ґ
мазасы кетт¿. Жол ж¤рер адамныґ к Ѕ ґ ¿ л ¿ торы. Е л е г ¿ ш б е т єрт¤рл¿ бо-
е л е г ¿ з ¿ п тўратыны Іандай! ±ашан аттанып лады. ѕр¿л¿г¿ 1,0 мм-ден аспайтын затІа арнап
кеткен¿нше асы¦улы ед¿ ЖарІын (Н.Ґабдуллин, тоІыл¦ан торлы електер, ал 1,0 мм-ден жо¦ары
±ызыІ дєурен). болса, тес¿кт¿ болат Іаґылтырды електер,
ЕЛЕГѕЗГѕШ с ы н. Елеґдег¿ш, ел¿кк¿ш; еле- сондай-аІ Ѕнд¿р¿ст¿к жа¦дайда тес¿кт¿ болат
г¿зет¿н. Е л е г ¿ з г ¿ ш, ІызыІІыш бала кЅґ¿л беттер Іолданылады (±аз. т¿л¿ термин. Кен.).
Жираф айтІан ерк¿н ойын, ерк¿н тамаІтан Е л е г ¿ ш б е т жазыІ бетт¿, жєне цилинд¿рл¿
Іайтып Іашсын! (Б.ТоІтаров, Тауда.). болып сусыма материалдарды Іоз¦алмайтындай
ЕЛЕГѕЗДѕР= е т. ±орІыту, ¤рк¿ту. Жаґа¦ы ет¿п орнатыл¦ан торлар, сондай-аІ шайІалып,
дабыр жусап жатІан Іойды е л е г ¿ з д ¿ р ¿ п, айналып тўратын не д¿р¿лд¿ жасалады (±аз. т¿л¿
тынышын бўзса керек (К.±азыбаев, Дєу¿р.).
термин. Кен.).
ЕЛЕГѕЗДѕРУ Елег¿зд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕЛЕГѕШ 2 с ы н. Ескерг¿ш, кЅґ¿л бЅлг¿ш;
атауы. ≈ Е л е г ¿ з д ¿ р у маІсатымен ¿стед¿.
ЕЛЕГѕЗУ Елег¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; байІа¦ыш, ദар¦ыш. Єсия мўндай кЅп кЅр¿-
алаңдау, көң¿л¿ бөл¿ну. ЖатаІхана¦а келсем де, н¿стерд¿ е л е г ¿ ш, аґда¦ыш, мєдениетт¿ єйел
жўмысІа барсам да б¿р нєрсемд¿, аса б¿р Іымбат (М.Єуезов, јскен Ѕркен).
затымды жо¦алтІандай боп, ¿штей алаґдау- ЕЛЕК1 з а т. 1. Ўн елейт¿н елеу¿ш; елгезер.
мен, е л е г ¿ з у м е н болдым (Є.НўршайыІов, Е л е к т ¿ ґ мап-майда кЅз¿нен аппаІ ўн стол ¤с-
Махабб.). т¿ндег¿ сыпыра¦а сауылдап т¤с¿п жатыр (Т.Бер-
ЕЛЕГѕЗУШѕЛѕК з а т. Алаґ болушылыІ, дияров, Солдат.). Саттар е л е к т е н Ѕтк¿зген
елеґдеуш¿л¿к. Жўманныґ єлг¿де ¦ана серп¿л- ўндай таза, аІ ўлпа Іўммен адымдап келед¿
гендей бол¦ан кЅґ¿л¿н е л е г ¿ з у ш ¿ л ¿ к пен (Бєйшешек). Ер Іолында мал тўрмайды, Е л е к
торы¦ушылыІ билеп, тўла бойы ш¿м¿ркенгендей ¿ш¿нде су тўрмайды (МаІал). 2. т е х н. АстыІ
(К.Баялиев, Жер тынысы). тазалайтын, кен рудасын ¿р¿ктейт¿н арнаулы
ЕЛЕГѕЗѕіКѕРЕ= е т. Сєл елег¿зу; елеґ- Іўрал (мєшине). ТўІым¦а арнал¦ан дєн єдеттег¿
деґк¿реу, алаґдаґІырау. КЅшес¿нде т¤нде ж¤р¿п тазартудыґ ¤ст¿не тор кЅз¿ ўзынша е л е к т е н
кЅрмеген, салты таныІ Іалада б¿з е л е г ¿ з ¿ ґ к ¿- Ѕтк¿з¿л¿п, Іосымша ¿р¿ктелед¿ (М.Ерлепесов,
р е й аяґдап келем¿з (С.МўІанов, Алып. адым.). Суармалы ег¿н.). Ўшырыл¦ан астыІты ўшыІ-
Єуелде жол¦а жал¦ыз шыІІанына е л е г ¿ з ¿ ґ- тардан єбден арылту ¤ш¿н арнаулы е л е к-
к ¿ р е п, Іўрбыларыныґ б¿р¿н ерте кетпеген¿не т е р м е н елейт¿н (X.Ар¦ынбаев, Мал ауру.).
Ѕк¿нгендей болды (ј.±анахин, Жас дєурен). ±ырман ¿ш¿н еґбек д¤б¿р¿ кернеген. Јш жерде
ЕЛЕГѕЗѕіКѕРЕУ Елег¿з¿ґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ зырІылда¦ан е л е к дєн тауын толассыз
Іимыл атауы. ≈ Е л е г ¿ з ¿ ґ к ¿ р у м е н келед¿. тазалап тўр («Лен. жас»). 3. а у ы с. Сўрыптау,
ЕЛЕГѕЗѕТ= е т. Алаґдату, елеңдету. Сызыл- ¿р¿ктеу ¿с¿; тал¦аушылыІ. Кейде б¿р тал¦амныґ
тып сал¦ан тєтт¿ єн, сыґІылда¦ан к¤лк¿ Іў- кЅмей¿нен Ѕткен нєрсе ек¿нш¿ тал¦амныґ
лаІты т¤р¿лт¿п, кЅґ¿лд¿ е л е г ¿ з ¿ т ¿ п, єлде- е л е г ¿ н д е тўрып Іалатынын да байІамасІа
Іайда¦ыларды кЅзге елестетед¿ (Б.Майлин, болмайды (С.Мєуленов, Јркер.). Адамзат келер,
Шы¦. жин.). Б¿лмейм¿н ж¤рген¿мд¿ нен¿ к¤т¿п, кетер кезег¿мен, јм¿рд¿ґ Ѕту Іиын е л е г ¿ н е н.
Єлдене кЅґ¿л¿мд¿ е л е г ¿ з ¿ т ¿ п. Б¿р¿ де Таразы¦а тартІандай салмаІтар ел, Сонда
жуыспайды сўлулардыґ, Оларды кеткендей-
ўялып Іалма¦ыґ Ѕз-Ѕз¿ґнен (О.МалІаров, Мен
аІ мен ўмытып (Ш.Мўхамеджанов, КЅґ¿л.).
ат ¤ст¿.).
Ержанныґ бойында бусан¦ан а¦аштыґ бўта¦ына
Елекке Іўй¦ан сумен теґ. Зая кеткен,
кел¿п Іонып, кЅктемд¿ аґсатІан жыл Іўсындай,
жас ж¿г¿тт¿ґ кЅґ¿л¿н е л е г ¿ з ¿ т е, ел¿кт¿рген к¤ш нєтижес¿з еґбек. Жаман туыс б¿р масыл, АрІа-
бар (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.). ла¦ан Іўммен теґ. ЖаІсылы¦ыґ ¿стеген Е л е к-
ЕЛЕГѕЗѕТУ Елег¿з¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл к е І ў й ¦ а н с у м е н т е ґ. КЅґ¿лс¿з берген
атауы. Бўдан былай тек кЅґ¿л аулау, жал¦ыз тама¦ыґ К¤л аралас Іўммен теґ (Є.Найманбаев,
басты Іўрбыны е л е г ¿ з ¿ т п е у ниет¿мен жи¿ Шы¦.).
келет¿н Нєрг¤л єр уаІытта Рахима кЅґ¿л¿нен Елекке [ой елег¿не, сûн елег¿не] салды. Ой
шы¦а б¿лет¿н (А.Байтанаев, ±ансонар). елег¿нен Ѕтк¿зд¿, сын кЅз¿мен Іарады. Сєруар
ЕЛЕГѕШ1 з а т. с Ѕ й л. Елеу¿ш. – Мынау жеткенше не айтып, не сўрайтынын е л е к к е
т¤зет¿п жатІаныґыз сеялканыґ е л е г ¿ ш ¿ ме? с а л д ы (ј.К¤м¿сбаев, ЖапыраІ.). ЖаІыпбек
Бў¦ан Іандай пєле тап бол¦ан? (Є.Нєбиев, мўныґ ек¿нш¿ б¿р ти¿мд¿ жа¦ын да о й е л е г ¿ н е
Ауыр.). Дайын бол¦ан топыраІты пайдаланар с а л ы п, шолып шыІты (М.Иманжанов, Ал-
алдында тор кЅзд¿ґ ¤лкенд¿г¿ 1 см е л е г ¿ ш т е н ¦ашІы ай.). КЅп маІтау айтып ед¿м Ѕлеґ¿не, «Єй,
ÅËÅÊ-ÅËÅÍ 228
Ѕз¿ґ аІынсыґ!» – деп, жымыґдадыґ. Б¿р к¤н¿ с а- деректеп, Рахат, ұйқы көрмейм¿н! (Қазанғап
л ы п ем с ы н е л е г ¿ н е, Шарт сындыґ, Іалайша Байболұлы, Еңсегей бойлы.). 2. а у ы с. Елп¿лдеу,
бўл Іўбыл¦аныґ? (Є.Жєм¿шев, Са¦ым.). ІалбалаІтау. ЖаІсыменен дос болсаґ, Басыґа
Електен [ой, аІыл, аІыл-ой, сын елег¿нен] Іиын ¿с т¤ссе, Алдыґнан шы¦ар е л е к т е п
Ѕтк¿зд¿. ѕр¿ктед¿, сўрыптады, тал¦ады; аІыл- (Махамбет, јлеґд.). Мас болып бес а¦ашпен
¦а салды, жан-жаІты ойланды. Єрине, е л е к- маІтанасыґ, Б¿р сорлы молда екенс¿ґ е л е к-
т е н Ѕ т к ¿ з ¿ п, сўрыптап алмасаґ, жаз¦ан т е г е н (Айтыс).
шы¦армаларымыз єлде б¿рдемеге ўІсап кетер ед¿ ЕЛЕКТЕН= е т. Майдалану, ўсаІталу. Жаз
(I.Омаров, Шабыт). Салынатын магистральдыґ келсе, жа¦аґ жасыл желектен¿п, Малта, Іўм ер¿п
Іандай жерлерд¿ басып Ѕтет¿нд¿г¿н, жолда жатар е л е к т е н ¿ п (И.Сапарбаев, Раушан.).
кездесет¿н кедерг¿лерд¿ та¦ы да б¿р о й е л е г ¿- ЕЛЕКТЕУ Електе ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
н е н Ѕ т к ¿ з е д ¿ (К.Сейдеханов, Т¤рк¿стан). Бєсе, е л е к т е у ¿ жаман (Ауызек¿).
Ол єрнен¿ а І ы л е л е г ¿ н е н Ѕ т к ¿ з ¿ п, ЕЛЕКТѕ с ы н. Елеу¿ш¿ бар; елег¿ бар. ≈ Е л е к-
Ѕз¿нше топшылайды (А.Байтанаев, Асан). т ¿ комбайн.
±атерл¿ ¿ске Іадам басудан бўрын Дагмар ЕЛЕКШЕ ¤ с т. Елекке ұқсап, елек сияІты.
екеум¿з бар жа¦дайды талІылап а І ы л- Ту¦ан жерд¿ґ бўлты да б¿р ерекше, Нўр себед¿
о й е л е г ¿ н е н Ѕ т к ¿ з д ¿ к (Т.С¤лейменов, дєн тазартІан е л е к ш е. Сол бўлтыґмен
Жўлдыз). Б¿раІ соларды с ы н е л е г ¿ н е н дўрыс араласып, апты¦ып, Са¦ынышты алып келем б¿р
Ѕ т к ¿ з ¿ п ала ал¦ан к¿с¿ге онда кЅп нºрсе бар кєдеґе керекше (Н.Оразов, Шў¦ыла).
(А.Жўбанов, ±ўрман¦азы). ЕЛЕКШјП з а т. б о т. <лат. Iuncus>
Електен өтк¿зу. Таңдау, ¿р¿ктеу. БасІосуда Ыл¦алды, шЅл-шЅлейтт¿, сортаґды жерлерде
мемлекетаралыІ банкт¿к топтар Іўру, альянсІа Ѕсет¿н, би¿кт¿г¿ 0,8-100 см-дей кЅпжылдыІ да-
к¿рет¿н банктер ¿ш¿нен лидер таґдау, белг¿л¿ б¿р ражапыраІты шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Е л е к ш Ѕ п-
салаларда тєж¿рибе алмасу, банк клиенттер¿не т ¿ ґ 250 т¤р¿ белг¿л¿. (±СЭ). КЅб¿рек тара-
ўсынылатын Іызметкерлерд¿ е л е к т е н Ѕ т- ¦аны Іыз¦ылт е л е к ш Ѕ п. БарлыІ аймаІта
к ¿ з у сияІты мєселелер талІыланды («Жас кездесед¿. Би¿кт¿г¿ 10–30 см, кЅп сабаІты т¤б¿-
Алаш»). нен бастап, бўтаІтанады (±ЎЭ).
Уақыт [сын] елег¿не т¤ст¿. Уақыт сынынан ЕЛЕКШѕ з а т. Елек елеуш¿; астыІ тазар-
өтт¿, сыналды. Б¿лем¿н, Ѕкпел¿с¿ґ Ѕлеґ¿ме, Т ¤ с- тушы. Е л е к ш ¿ л е р Ѕз м¿ндет¿н 150 процент
к е н д е у а І ы т т ы ґ сен е л е г ¿ н е Шадыман орындады (Ғ.Мўстафин, Жиырма бес).
жырмен ¦ана шалІыдым мен, Та¦дырын ЕЛ-ЕЛ з а т. КЅп ауыл, жўрт. Жан¦а соІпай
тўстасымныґ елед¿м бе? (±.Бекхожин, Јш
келем¿н Арасымен е л-е л д ¿ ґ. Ўрылардыґ,
кезеґ). Кемд¿ктер т¤с¿п с ы н н ы ґ е л е г ¿ н е,
ІараІшы ±орІытып кЅґл¿н шегерд¿м (О.Шипин,
±исыІ ¿с тез т¤зелд¿. Керег¿ не? Не Іажет болса,
Дастан.). Е л-е л д ¿ ґ Іўт дары¦ан Ес¿м малай,
бєр¿ т¤гелден¿п, К¤шейе т¤ст¿ Отанныґ кЅмег¿
±ыдырып Іызы¦ыґды кЅрд¿м талай. АрІаґда
де (С.МўІанов, Шыґнан шыңға).
ЕЛЕК 2 з а т. ж е р г. Бидайдыґ Іауызы. ¤рлеп ¿ш¿п, шайІап тЅкт¿м, ±айтІалы бет т¤-
±азаІта «тарыдан – кебек, бидайдан – зед¿м елге Іарай (Жамбыл, Шы¦.). Е л-е л д ¿ ґ
е л е к» деген наІыл сЅз бар (±аз. т¿л¿. диалек. болыс-би¿ астынан ит ж¤г¿рт¿п, ¤ст¿нен Іўс
сЅзд¿г¿). ўшыр¦ан жоІ па, аґІау елд¿ґ (М.Єуезов, Абай
ЕЛЕК3 з а т. к Ѕ н е. а с т р. Зодиак шоІ- жолы). ШартарапІа, жан-жаІІа. Шы¦а да
жўлдызы. X. Єб¿шевт¿ґ зерттеулер¿не Іара¦анда Іоймас е л-е л г е, Аралай Іоймас алапты. Со¦а
зодиакты ІазаІтар е л е к деп ата¦ан. Бўл «лек» алмай кетсе... егер деп, Ж¿берд¿к мына шарапты
сЅз¿нен шы¦уы ыІтимал (М.ИсІаІов, ±аз. (C.Жиенбаев, Алтын Іалам).
календары). ЕЛЕН1= е т. Елеу¿штен Ѕт¿лу, тазартылу.
ЕЛЕК-±АЛА± ¤ с т. с ө й л. ж е р г. Елеґ- Јстеп Іоректенд¿ру рет¿нде шашылатын ты-
алаґ. Ертеґ е л е к - І а л а І бол¦анша ¿стейм¿з ґайтІыш жаІсылап ўсатылып, е л е н ¿ п, то-
(±аз. т¿л¿ диалек. сЅзд¿г¿). пыраІІа б¿ркелк¿ енг¿з¿луге ти¿с (М.Ерлепесов,
ЕЛЕКТЕ1= е т. с Ѕ й л. 1. Елеу. Шай Іайна- Суармалы ег¿н.). Балапан ¤ш¿н еґ жаІсы жем –
тып, от жа¦ып, Су тасиды шелектеп. Бай¦а тамаІ ж¤гер¿, бидай, Іауызы е л е н г е н арпа мен сўлы
дайындап, Нан илейд¿ е л е к т е п (С.Сейфуллин, дєндер¿н¿ґ майдалан¦ан Іоспасы (±ўс Ѕс¿руш¿.).
Шы¦. жин.). 2. а у ы с. Таразы¦а салу, Ѕлшеп- ЕЛЕН2= е т. Ба¦алану, кЅр¿ну, мєн бер¿лу.
п¿шу. Бўзып к¿рд¿ терезен¿...досы жатыр Ѕл¿мге јз еґбег¿н¿ґ е л е н г е н ¿ н е Іатты Іуанады
Ѕз¿н ўмсынып, ±ос ўланы бебеулейд¿ кЅк т¤т¿нге (Р.Хайруллин, Офицер.). Алайда бўл жєй кЅп
тўншы¦ып, ±айсар дел-сал тўрып Іалды Ѕз реттерде е л е н б е й д ¿ (С.ЫсІаІов, Таби¦ат.).
сез¿м¿н е л е к т е п, «Еґ алдымен к¿мд¿ ап шы¦у Оянып кетсем келед¿ екен таґ атып, Алатау
керек?» – деп (М.Шаханов, Ґасырлар.). бЅрк¿н алтындай, нўр¦а жалатып, ТЅменде жат-
ЕЛЕКТЕ 2= е т. ж е р г. 1. Бағу, күзету. Іан е л е н б е й ТЅбе мен Іыр¦а Іарайды Са¦ан
Шолғыншы болып айланып, Асынып мылтық да тєґ¿р¿м би¿кт¿к берс¿н дегендей (М.Шаханов,
байланып, Елд¿ң шет¿н е л е к т е п, Некен саяқ Ґасырлар.).
229 ÅËÅÍ-ÅËų
КЅзге еленбед¿. КЅр¿нбед¿, б¿л¿нбед¿. ±ай¦ы б¿реулерд¿ґ ашып жатІанын байІады. Ж¿г¿т
кеулед¿. ±ай¦ы басты. Тўрушы ед¿ бўрын к Ѕ з г е е л е ґ е т ¿ п ес¿к жаІІа Іарады (±.±айсенов,
е л е н б е й, Тўла бойын Іай¦ы кеулеп жегендей. Жау тылы.). Мен е л е ґ е т е м ¿ н, жартасІа
АІ г¤лдер¿н ашыпты олар, Іыздар¦а Ма¦ан жалт Іараймын (±.Исабаев, ЖўмбаІ ¤й). Б¿р
ўІсас кЅйлек киш¿ дегендей (Т.Молда¦алиев, кезде єлдеІайдан шыІты дыбыс, Б¿л¿нд¿ тым
КЅктем). асы¦ыс суыт ж¤р¿с. Айнала е л е ґ е т ¿ п ІўлаІ
ЕЛЕНДѕ з а т. Аралас Іатты затты елегенде т¤рд¿, К¤ткендей кездейсоІта ¤лкен б¿р ¿с
тордан Ѕтет¿н Ѕн¿м. ≈ Е л е н д ¿ н ¿ жинау. (О. Шипин, Дастан.). є) ±ўлаІ т¤рд¿; кЅґ¿л
ЕЛЕНУ1 Елен1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. бЅлд¿, ыІылас Іойды. Єйткенмен Іандай єнд¿
Ўнныґ е л е н у ¿ кЅпке бармай тез-аІ б¿т¿п Іалды ест¿сем де Іўла¦ым е л е ґ е т е т¤сед¿, Іўмарлана
(«Жет¿су»). тыґдаймын (А.Лекеров, ±ырда.). – Ол к¿мн¿ґ
ЕЛЕНУ2 Елен2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Іызы? – деп Нўрекеґ е л е ґ е т е Іалды
Б¿зд¿ґше, єдеби факт жи¿-жи¿ Іайталануына (Т.Бердияров, Солдат.). Дєл осы к¤н¿ ¤ст¿не тау
Іарап ба¦аланбай, б¿регейл¿г¿не Іарай е л е- Іўлап барады десе, ІазаІта е л е ґ е т е р жан
н у ¿ ти¿с (М.Єл¿мбаев, јрнект¿ сЅз.). ±айтей¿н, кЅр¿нбейд¿ (М.Дулатов, Шы¦.). ±ан тамшылап
Ѕтс¿н деп ем е л е н б е у м е н, МыІтыраІ болып тўрса да кЅзден жас а¦ып, «Сен¿к¿ жЅн», – деп
шыІты менен кеудем. Мен бе деп ж¤рм¿с¿ґдер ІўлаІІа ¿лген жан бар ма? Е л е ґ е т е р намысІа
єлде сендер КЅлденеґ кЅк атты¦а елеґдеумен Іызып ж¿г¿т аз, Бўл не ¦ажап – жўрт кереґ боп
(Т.Айбергенов, Мен саған.). Т¿рл¿кт¿ґ ўлан- Іал¦ан ба? (М.Дулатов, Шы¦.). б) Мєн берд¿,
байтаІ єлем¿нде, Адаммын мен де лайыІ, е л е н у- елед¿, ескердї. Ес¿мде жоІ, жаз ба ед¿, к¤зде ме ед¿,
г е. Тауымныґ жасыл г¤л¿, аІша Іары, Жайнады КЅп жыл Ѕтт¿ бўл баІІа б¿з келгел¿. Єйтеу¿р, дєл
дєй¿м Іатар Ѕлеґ¿мде (ДостыІ жыры). осылай бейуаІта ±ўмар кЅґ¿л єлдене ¿здеп ед¿.
ЕЛЕі1 з а т. Елеґдеуш¿л¿к, алаґдаушылыІ. К¤зг¿ т¤нн¿ґ салІынын е л е ґ е т п е й, Отырушы
Сез¿лгендей ж¤рег¿н¿ґ е л е ґ ¿, ±ўла¦ыма
ек ер¿т¿п мўз денен¿ (М.МаІатаев, Шы¦.).
к¤лк¿с¿ де келед¿. Келед¿ оныґ ўраны мен
Елеґ [Іўрлы] кЅрмед¿. Елемед¿, ескермед¿,
ызасы, «Т¤рмеґ ш¿р¿к, т¤ртсе, Іўлар» деген¿
ойына да алмады. Тисе де басыма тас жол
(Ж.Молда¦алиев, Таґд. шы¦.). БайІаймын,
бойынан Ўмытамын соґынан е л е ґ к Ѕ р м е й.
аІырындап к¤з келед¿. Б¿тед¿ Іайран жаздыґ ¿зг¿
Жўбатып Ѕз¿мд¿-Ѕз¿м кей мезг¿лде Мєз болам
е л е ґ ¿. Кеткен жаз келмейм¿н деп ІабаІ т¤йд¿,
Келген к¤з айтар екен б¿зге нен¿ (Т.Молда¦алиев, жоІ нєрсеге нєрестедей (А.Лекеров, јм¿р.).
ШаІырады.). Баданадай ек¿ кЅз¿н тЅґкер¿п, ±ўдайбергенге
Елеґ алды. а) Елеґдед¿, секем алды, ІорыІты, бўрылып, Іўла¦ын т¿кейт¿п кЅз¿н б¿р алартты да,
¤рейленд¿. Е л е ґ а л ы п тўр¦ан ай¦ырдыґ ¤й¿р¿ е л е ґ І ў р л ы к Ѕ р м е й, Іымсынбастан Іарды
тобымен жылІыдан тўра-аІ жЅнелд¿ (С.Бегалин, тебе берд¿ (С.Талжанов, Ўлдай.).
Бала ШоІан). Егер теке б¿рдеґеден е л е ґ а л д ы Елеґ ІаІты. Елеґдед¿, алаІтап Іарады,
¦ой, є, «пых» деп ата жЅнелед¿ (Н.±азыбеков, сабырсызданды. Ат д¤б¿р¿ шы¦ысымен-аІ
Тўсаукесер). – јм¿р¿мде мўндай Іатты Іор- е л е ґ І а ¦ ы п, АІбаІай басын кЅтер¿п
Іып кЅрген адам емесп¿н. – Б¿р е л е ґ а л- алды (I.Есенберлин, Алмас.). Таймаґдамай
¦ а н соґ, елеґдей беред¿ ¦ой (Д.Ерк¿нбеков, тамылжып, б¿р суынып, б¿р ысып, Дем ала
Шы¦.). є) Желп¿нд¿, жел¿кт¿. ±ырда онда оІу алмай дамыл Іып, Е л е ґ І а ¦ ы п, бос шошып
емес, Ѕлеґ арман, ±ымыз бен п¿скен кез¿ ке- (Абай, Тол. жин.). Єб¿ш пен Ораз е л е ґ І а ¦ ы п
бе ба¦лан. Айтып боп алты ауызын: «ІонаІ кє- дамылсызданып, Іару-жара¦ын, белбеу¿н т¤зеп,
де, Айт», – дед¿ Іыз-бозбала е л е ґ а л ¦ а н ¤йд¿ґ ек¿ жа¦ына кезек шы¦ып Іояды, жатІан
(Б.Адамбаев, АІбЅбек). Ѕл¿ктерге Іарасып, ауыл жаІІа Іолдарын
Елеґ болды. ±ўлаІ т¤рд¿, саІтанды. Ту¦ан был¦асып Іояды (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Е л е ґ
жер¿нен шўбыра безген бишара жўртІа елс¿з І а ¦ ы п жануар ЎшІан қўстай жЅнелд¿. ±ос
аулаІта к¿м тимек? К¿м аґдиды оны? Єйтсе де, Іўла¦ы Іамыстай, Мойны кез, са¦аІты, Т¿с¿ ўзын
¤нс¿з т¤н Іўрыл¦ан ІаІпан тєр¿зд¿, е л е ґ б о л- Іарыстай, Соза тартІан тамаІты. АсІар таулар,
¦ а н жЅн (I.Есенберлин, ±аһар). кеґ дала, Г¤р¿лдеп аІІан Ѕзендер, Барын жай¦ан
Елеґ етк¿зд¿. Таґғалдырды, есте Іалар- алдынан Анасындай ту¦ан жер (К.Єз¿рбаев,
лыІтай болды. ±ара т¤лк¿ мен т¤йеІўс Ѕс¿р¿п, Таґд. шы¦.).
елд¿ е л е ґ е т к ¿ з г е н де осы Жєкеґ («Жас Елеґ Іылмады. Мєн бермед¿, ескермед¿,
Алаш»). Сол шаІта елд¿ е л е ґ е т к ¿ з г е н осы елемед¿. Б¿раІ жўрттыґ е л е ґ І ы л м а й бўл
оІи¦а туралы та¦ы да ІысІаша Іайталап айтатын сынын, П¿л єн салды бўл¦аґдатып тўмсы¦ын.
болсаІ, оныґ мазмўны тЅмендег¿дей («Егемен Тумады-ау деп ой серг¿тер байтаІ єн, ±алыґ
±азаІстан»). Іауым Іал¦ып кетт¿ Іайтадан (М.Шаханов,
Елеґ етт¿. а) Жалт Іарады, мойын бўрды; Ґасырлар). Ерл¿г¿ е л е ґ І ы л м а й д ы, Б¿р Ѕз¿нен
елеґдед¿. СЅйт¿п отыр¦анда сырт жа¦ынан ес¿кт¿ басІаны. ±айырымсызды¦ы талайдыґ Жоны-
ÅËų-ÅËų 230
нан ал¦ан таспаны (Д улат Бабатайўлы, Замана.). жыла¦анын ест¿п Іала ма дегендей е л е ґ д е п,
Ол кедейл¿кт¿, тўрмыс таршылы¦ын е л е ґ І ы л- ес¿к жаІІа Іарап Іояды (М.Дулатов, Шы¦.).
м а й, барды барынша, жоІты жо¦ынша кЅр¿п АІ Іанат Іўс та¦ы да тЅмендед¿, ±айтадан
алып тарта берет¿н сек¿лд¿ (±.Сатыбалдин, кЅтер¿лд¿, бЅгелмед¿. Жайылуын тоІтатып,
±аратор¦ай). јґмен¿нен Ѕткен ыз¦ырыІ желд¿, мദаз Іойлар Маґырап кЅкке Іарап е л е ґ-
бора¦ан суды е л е ґ І ы л м а й, тЅрт терезел¿ д е д ¿ (М.МаІатаев, Шы¦.). Јшеу¿ е л е ґ д е п,
¤йге тес¿ле Іарады (Є.Сараев, БозІырау). дауыс шыІІан жаІІа Іарай Іалды (С.Омаров,
Елең туғызды. Елеңдетт¿, алаңдатты, јм¿р.). Гауһар е л е ґ д е п жан-жа¦ына Іарады.
Ба¦ана к¤н батарда б¿реу¿ґ кЅзге т¤с¿п, Сейтенге Б¿р б¤й¿рден келе жатІан ат-арбалар т¿збег¿
е л е ґ т у ¦ ы з д ы ґ д а р (I.Есенберлин, кЅр¿нд¿ (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). 2. Елеґ
±аһар). ете Іалу, ІўлаІ т¤ру. ШаттыІта Ѕнер менен
ЕЛЕі 2 з а т. з о о л. Дене тўрІы 20 см, Ѕлеґ жеґген ±алыґ ел єн мен к¤йге е л е ґ-
салма¦ы 200 г-¦а жуыІ, тўІы тўІымдас балыІ. д е г е н. ±ашаннан єнге кўмар сауыІІой жўрт
Е л е ґ кЅб¿не суы таза, а¦ыны мыІты ша¦ын Кєр¿, жас даусы шыІса дедеґдеген (К.Єз¿рбаев,
Ѕзендерд¿ мекендейд¿ (±СЭ). Таґд. шы¦.). ±ал¦анмен артта Іар басІан
ЕЛЕі-АЛАі ¤ с т. 1. Таґ алды, ІўлІын сєр¿; Іанды белендер, Сен келд¿ десе рухы тЅзбей
алагеу¿м мезг¿л. Єл¿ к¤н шыІІан жоІ, е л е ґ- е л е ґ д е р, ±ўдайдай жырлап тауыса алмай
а л а ґ ед¿ (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). К¤н єл¿ кеткен аІ толІын Айдар Ѕзен¿н, Жўма¦алидыґ
шы¦а Іоймапты. Јйд¿ґ ¿ш¿ е л е ґ-а л а ґ боса¦асына сєлем бер! (Т.Айбергенов, Мен
шаІта¦ы боз¦ыл сєулемен кЅлеґкелен¿п тўр саған.). Б¿зд¿ґ ¤й жаІтан шыІІан єр дыбысІа
екен (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). КЅр¿нгендей е л е ґ д е п ІўлаІ т¤рем (Б.СоІпаІбаев,
Ѕз¿нен МЅлд¿р ауа, бўлт кЅб¿к. Е л е ґ-а л а ґ БалалыІ шаІ.). 3. Б¿р нєрсеге алаґдау, кЅґ¿л¿
кез¿нен Ентелейд¿ жўрт кел¿п (С.Мєуленов, бЅл¿ну. – јз¿м де сезгендей, кел¿п Іалар деп,
Тор¦ай.). 2. КЅмеск¿, ꤴг¿рт; кЅр¿нер-кЅр¿нбес е л е ґ д е п отыр ед¿м (С.БаІбергенов, Кентау).
кез. Мана¦ыдай емес, Іар ¤ст¿не кЅлеґке ауна¦ан Г¤лбану ек¿ кЅз¿ ес¿к жаІта, е л е ґ д е п єбден
е л е ґ-а л а ґ жарыІ бар (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к.). берекес¿ Іашып отыр¦анды (А.Байтанаев,
±ансонар). Б¿лмейм¿н неге к¤тт¿м. Келер дед¿м,
±арദылыІты таґ Іылаґы аІырындап Іусы-
Єйтеу¿р ес¿к жаІІа е л е ґ д е д ¿ м. Б¿лмейм¿н
рып, тау-таудыґ жоталары е л е ґ-а л а ґ кЅ-
са¦ан Іарай тартІан к¤шт¿ ±уатым бар ма,
р¿не бастады (X.Єб¿шев, Аспан.).
жоІ па жеґер мен¿ґ (Ф.Оґ¦арсынова, Асау.).
ЕЛЕі-АЛАіДА ¤ с т. Таґ атып келе
Єлденеге е л е ґ д е й м ¿ н. Ж¤рег¿м л¤п¿лдейд¿
жатІан шаІта, таґ сєр¿де, алагЅбеде. Е л е ґ-
(Н.Сералиев, ±аґтар). 4. Елестеу. Жан-жаІта
а л а ґ д а Оспанныґ ¤й¿не ±асболат жет¿п келд¿ кЅлеґкелер кЅлеґдед¿, КЅз¿ме єлденелер
(С.Омаров, Дала Іызы). Ба¦ана е л е ґ-а л а ґ д а е л е ґ д е д ¿. Ж¤рег¿м д¤рс-д¤рс со¦ып айта
иы¦ына кетпен¿н салып ап, кет¿п бара жатІан берд¿м, АйтІаным: «Аят берд¿, Ѕлеґ берд¿?
(С.Нарымбетов, Тентек). Айг¤л мен Нўрекеґ (М.Дулатов, Шы¦.). 5. а у ы с. Б¿лг¿с¿ келу,
е л е ґ-а л а ґ д а тўрып кеткен (±.Сатыбалдин, Іўмарту, ынты¦у. – Одан да жаманын
±аратор¦ай). Е л е ґ-а л а ґ д а от арбадан т¤се айтайын ба? – Ие – дед¿ ШоІан е л е ґ д е п
Іап, бержебей ¿здесек, бауырынан жар¦ан (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Тўр¦ан комсо-
сым шалбарлы, Іу ет¿кт¿, ІалпаІты, кЅйлект¿, молдар е л е ґ д е п: «К¿м барады?», «к¿м?», к¿м?» –
бет-аузы тобарсы¦ан Іу мўрын, Іу жаІ ж¿г¿т дес¿п Іалды (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦. жин.). Е л е ґ-
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). д е п Іос Іўла¦ын т¿ге Іарап, Таны¦ан тദа
ЕЛЕі-АЛАіМЕН ¤ с т. 1. Ертемен, таң жаІын басІан ¿з¿н. Келт¿рген мезг¿л¿нен кеш
алдында. Елге кЅр¿нг¿м келмей, е л е ґ-а л а ґ- Іалдырмай, МаІсаттыґ махаббаты с¤йген
м е н єжемн¿ґ ¤й¿нен шыІтым (Т.Иманбеков, шЅл¿н. ±арദы айсыз т¤нде с¤р¿нбеген Кет¿рем
Шығ.). 2. а у ы с. Ал¦ашІы кезде, бастапІыда. Олар Іайт¿п естен бўл б¿р жер¿н (Є.Найманбаев,
халыІаралыІ коммунист¿к Іоз¦алыстыґ е л е ґ- Шы¦.). – Б¿зд¿ґ арамызда ондайлар бар ма?
а л а ґ ы н д а: «БарлыІ елдерд¿ґ пролетарлары, – Бар, – дед¿ мастер. Ол к¿м екен дегендей
б¿р¿г¿ґдер!» – деп ўран тастады (Р.МылтыІбаев, балалар е л е ґ д е й Іалды (Н.Ґабдуллин,
Т¤б¿ б¿р.). Вакуумды жєне газ толтырыл¦ан КызыІ дєурен). 6. а у ы с. ±орІу, ¤рейлену,
радиолампа б¿зд¿ґ ¦асырымыздыґ е л е ґ-а л а- сескену, секем алу. Дем¿ґд¿ бас, делеґдеме,
ґ ы н д а ¦ ы радиотехниканыґ барлыІ талап- баІырма, Е л е ґ д е м е, бўлтты к¤н¿ соІыр дауыл
т¿лектер¿н толыІ атІарды («Б¿л¿м жєне еґбек»). шаІырма јжет бў¦ан ІўлаІ аспай жет¿п барды
Сер¦азы Ѕм¿р¿ ел¿м¿зд¿ґ сонау е л е ґ-а л а ґ ерте Айла¦а, Жет¿п барса Айла сорлы байлаулы екен
кЅктем¿ндег¿ Іиын да Іарбалас ша¦ынан елес АІыл¦а (М.Шаханов, Ґасырлар.). Јш-тЅрт салт
берет¿н жай («±аз. єдеб.»). атты, сойылдарын саІыр-сўІыр етк¿з¿п, ¤йд¿ґ
ЕЛЕіДЕ= е т. 1. Алаґдап жан-жа¦ына сыртына кел¿п аттарынан т¤ст¿. Јй ¿ш¿ндег¿лер
Іарау, айналасына кЅз тастау. Б¿реу-м¿реу е л е ґ д е п, т¿кс¿н¿п Іалды (О.БодыІов, Бўлбўл.).
231 ÅËų-ÅËų
Екеу¿ с¤р¿не-Іабына жеткенде, бие де е л е ґ- ед¿, ел кЅшкендей е л е ґ д е т у ш ¿ ед¿-ау!
д е п жиекке шы¦ып кетт¿ (М.С¤ндетов, БалыІ (Ґ.Сланов, Домбыра.). 2. Беймаза к¤йге т¤с¿ру.
аула.). Дала¦а т¤нетпейм¿н деп ед¿м, шешеґ е л е ґ- Е л е ґ д е т с е бейнес¿ Іаз¿р мен¿, Т¿р¿ сурет пєк
д е п отыр¦ан шы¦ар (Є.±алдыбаев, Шаншар.). сез¿м єз¿рлед¿: Кеґ далада кЅп жолдай Іатпар-
7. а у ы с. Ед¿реґдеу, ел¿ру. – ±атира, тоІта. Іатпар Шєкен а¦а бет¿нде єж¿мдер¿ (К.СалыІов,
Мен б¿р сўмдыІ айтайын са¦ан, – дед¿. Е л е ґ- Жезки¿к).
д е п ±амза да келд¿ (Б.Майлин, Шы¦. жин.). ±ўла¦ын елеґдетт¿. ±ўла¦ын Іайшылады,
Алдымен е л е ґ д е п б¿р адам шыІты Іўла¦ын т¤рд¿, тыґдады. ТыІыршып айналып,
(Б.Момышўлы, Москва.). Арбаґда¦ан бесеу¿ґ, Іос І ў л а ¦ ы н е л е ґ д е т ¿ п, шабдар атта
Жиылып келд¿ґ е л е ґ д е п. Адырайып ж¤рес¿ґ, тыґдады (С.Сейфуллин, Єґг¿м.).
СЅйлемейс¿ґ талІан боп (±амбар батыр). ЕЛЕҢДЕТ2= е т. Көлбеңдету, ербеңдету.
Елеґдей к¤тт¿. Алаґдап тосты, Іарайлады. ±аздия, ІаІия отырып, таІымды жапсырып,
К¿мд¿к¿ дўрыс, к¿мд¿к¿ бўрысты¦ын ел е л е ґ- Ѕкшен¿ Іадап тастап, кЅк кЅйлект¿ґ етег¿н, аІ
д е й к ¤ т к е н ¿ м е н, ешк¿мнен, ешІайдан рес- шаршыныґ ўшын делеґдет¿п, елп¿лдет¿п, е л е ґ-
ми мєл¿мдеме ест¿мед¿к. Белг¿с¿з аяІтал¦ан ай- д е т ¿ п желер ме ед¿? (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
Іай-шудыґ аІ-Іарасын аныІтау ¤ш¿н жауапты ЕЛЕіДЕТУ Елеґдет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
адам¦а жолыІтыІ («Жас Алаш»). атауы. ≈ Көң¿л¿н е л е ң д е т у.
±ўла¦ы елеґдед¿. ±ўла¦ын т¤рд¿, сабыр- ЕЛЕіДЕУ Елеґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
сызданды. КЅз¿нен жасы парлады. јткенге ¿ш¿ Алаңдау. Смайылдар ¤лкен жолдыґ торабынан
к¤й¿нд¿. Енд¿ Іыздар т¤й¿нд¿, Асыл ки¿м ки¿нд¿ шаґ кЅр¿нсе, «єне келе жатыр, м¿не келе жатыр»
АсыІтарын и¿рд¿, ҐашыІ жарын кЅруге Алтын деп, е л е ґ д е у м е н болды (Т.Дєуренбеков, Б¿з
шашы т¤юл¿. ± ў л а І т а р ы е л е ґ д е п, ±уанып кездес.).
ж¤р дедеґдеп (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Құлағының елеңдеу¿. Сабырсыздану, та-
ЕЛЕіДЕГѕШ с ы н. 1. Елеґ-елеґ ет¿п, жан- ғатсыздану. О, нан жау¦ыр, ауру Іалса да, єдет
жа¦ына Іара¦ыш; ¤р¿кк¿ш, секем ал¦ыш. Мен¿ґ де Іалмайды-ау! ± ў л а ¦ ы н ы ґ е л е ґ д е у ¿ н
ерте-аІ сен¿п Іайратыма Тома¦а-тўйыІ Іалдыґ Іарашы (С.Адамбеков, ±ожанасыр.).
айбатыма. Д¤б¿рге Іайшыла¦ан Іос Іўла¦ын, ЕЛЕіДЕУШѕ з а т. Елеґдейт¿н адам; ІўлаІ
ЎІсайыІ е л е ґ д е г ¿ ш бєйге атына (Айтыс). т¤руш¿, алаґдаушы. СЅзден сЅз туып, мўныґ
2. а у ы с. ЖаґалыІІа жаны Іўмар, єр нєрсеге ая¦ы кеґей¿п, е л е ґ д е у ш ¿ л е р кЅбейген¿
ІўлаІ т¤рг¿ш. ЖаґалыІІа ІўлаІ т¤рг¿ш боп, байІалады (Ж.Арыстанов, Таґ жўлдызы).
е л е ґ д е г ¿ ш єдетке да¦дылан¦ан ж¿г¿т Мыґ- ЕЛЕі-ЕЛЕі е л ¿ к. ЖалтаІ-жўлтаІ,
шўІырда байыз тауып отыра алмады (Є.±ал- алаІ-жўлаІ ет¿п Іара¦ан қимыл-қозғалысты
мырзаев, Ар). бейнеленд¿рет¿н сЅз. Єли бў¦ан б¿р ¦аламат
ЕЛЕіДЕіКѕРЕ= е т. Елеґдей т¤су, Іўпия сыр ашатын адамдай жан-жа¦ына е л е ґ-
алаңдаңқырау. «Сен¿ завком шаІырады!» е л е ґ Іарап, сыбырлай сЅйлед¿ (З.±абдолов,
дегенде, Нияз сєл е л е ґ д е ґ к ¿ р е п Іалды Жалын).
(С.Сейфуллин, Шы¦. жин.). Елеґ-елеґ етт¿. Елеґдед¿; секемденд¿. јзге
ЕЛЕіДЕіКѕРЕУ Елеґдеґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ ешк¿лер бЅртен¿ Іима¦ан кей¿ппен е л е ґ-е л е ґ
Іимыл атауы. ≈ Е л е ґ д е ґ к ¿ р е у ¿ керек. е т ¿ п Іорада Іала берд¿ (К.±азыбаев, Ыз¦ар).
ЕЛЕіДЕС= е т. Алаґдасу, жан-жа¦ына – Япыр-ай, мына хабар жаІсылыІтыґ алды
Іарасу, елеґ-елеґ ет¿су, Іара¦ыштау. Жўрт бол¦ай-ды, – деп ЎрІия е л е ґ-е л е ґ е т е д ¿
е л е ґ д е с ¿ п, ІорІуды былай Іойып, сол (З.АІышев, Жес¿р.). КЅз¿н ал¦а т¿ге е л е ґ-е л е ґ
єскерд¿ґ т¤скен ¤й¿н жа¦алады. Мен де бардым: е т т ¿ (З.±абдолов, јм¿р ўшІ.).
ІылІандай жас ж¿г¿т, б¿рен-саран саІалдылары ЕЛЕіКѕРЕ= е т. Ерекше мән беру, елеу.
да бар (Б.Майлин, Шы¦.). Бў¦ылар е л е ґ д е с ¿ п, јз¿ са¦ынып к¤ткен ж¿г¿тт¿ґ бўлай е л е ґ-
тоІтай Іалып жатыр (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к.). к ¿ р е м е й Іарауы Байдалы¦а ой салайын дед¿
Осы тўста Сємбет жуан Іызыл Іарындашпен (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к.). Са¦ын е л е ґ к ¿ р е-
столды сарт етк¿зд¿. Жўрт е л е ґ д е с ¿ п Іалды м е й арсалаґдап, к¤лген болып ед¿ (С.Досы-
(С.Мўратбеков, КЅкорай). Жел маялар келед¿ мов, ЖദырыІ).
желдей ес¿п, Сўм шалдыґ б¿р тарапты кЅз¿ тес¿п, ЕЛЕі-±ЎЛАі: елеґ-Іўлаґ Іылмады
Шал айтады баладан – КЅрд¿ґ бе? – деп Бўлт [қылған жоқ]. Елемед¿, ескермед¿; Іапер¿не
тўр бўлттар¦а е л е ґ д е с ¿ п (Абай, Тол. жин.). де алмады. Байсалды Іимылынан танба¦ан
ЕЛЕіДЕТ1= е т. Алаґдату, тыІыршыту. Новиков єр¿птес¿н¿ґ Іатты шабуылын е л е ґ -
Єлтай Шў¦а¦а ¤йленед¿ екен деген дыбыс елд¿ І ў л а ґ І ы л ¦ а н ж о І («Лен. жас»).
е л е ґ д е т ¿ п таста¦ан ед¿ (Ж.Молда¦алиев, ЕЛЕі-СЕЛЕі з а т. 1. Селтеґ-селтеґ, алаІ-
Айналайын.). Ш¿рк¿н, єр жер¿нен с¤йектеген кЅш жўлаІ. Ту¦анда д¤ние ес¿г¿н ашады Ѕлеґ, јлеґмен
Іўлаш ж¿ґ¿шке сабы барда Іандай д¤мб¿рлеуш¿ жер Іойнына к¿рер денеґ. јм¿рдег¿ Іызы¦ыґ бєр¿
ÅËų-ÅËÅÐ 232
Ѕлеґмен, Ойласаґшы бос ІаІпай е л е ґ-с е л е ґ ЕЛЕП-ЕКШЕУ Елеп-екше ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
(Абай, Тол, жин.). 2. а у ы с. Селтеґ-селтеґ ет¿п, атауы; ¿р¿ктеу, таңдау. ±аз¿р Жазушылар
бос ж¤руш¿л¿к; кЅше таптаушылыІ. Боз- ода¦ыныґ секциялары Іолжазбаларды оІуды,
балалыІ, е л е ґ-с е л е ґ н е н де ол аулаІ талІылауды, е л е п-е к ш е у д ¿ жаІсы жол¦а
(±.Жўмалиев, Жайсаґ жан.). – Иє, береке жоІ, Іойды («±аз. єдеб.»).
дуа жоІ, талай жыл е л е ґ-с е л е ґ м е н Ѕткен ЕЛЕП-ЕСКЕР= е т. 1. Елеу, ескеру; байІау.
екен де (А.Нўрманов, ±ўлан.). БосІа шаппа, Ба¦ана аздап Іызыл араІ ¿шкенб¿з, соныґ буы
е л е ґ-с е л е ґ, алദасарлыІты Іойып, табан ма жерд¿ґ сызын, Ѕзеннен ескен салІынды
аудармай, ¤нем¿ жўмыс басында болуыґ керек е л е п-е с к е р м е й отыра берд¿к (О.БЅкеев,
(Б. Серкебаев, јткенде.). ±амшыгер). 2. Мән беру, көң¿л бөлу. А¦абек
ЕЛЕіСУ Елеґс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ТўяІбайды бўл т¿рл¿кте ба¦ы ашылмай Ѕткен
≈ Е л е ґ с у ¿ н Іойды. кЅп мўґдыІтардыґ Іатарына Іосатын да, е л е п-
ЕЛЕіСѕ= е т. с Ѕ й л. Елеґде. Ж¿г¿тт¿ґ е с к е р ¿ п жатпайтын (О.Сєрсенбаев, Са¦ым).
ж¤з¿ жабырІау, ЖалтаІтап тўрды е л е ґ с ¿ п. ±ауІарынан айырыл¦ан Іар¿п-Іасер, Іарттарды
С¤ттен¿п Іапты япыр-ау, Бидайдыґ басы кЅ- е л е п-е с к е р г е н ¤к¿мет¿м¿зге, єлбетте, раІмет
беґс¿п (Н.Шакенов, Айг¤л). (Ф.Д¿нисламов, КЅл жа¦асы).
ЕЛЕіСѕЗ1 с ы н. Алаґсыз, Іай¦ысыз, Іаперс¿з; ЕЛЕП-ЕСКЕРУ Елеп-ескер ет¿ст¿г¿н¿ґ
жайбараІат. Кенжек¤л жўмыс орны осы ¤й- Іимыл атауы; мән беру, көң¿л бөлу. Алайда
дей-аІ, ешб¿р е л е ґ с ¿ з, ж¿п и¿руге к¿р¿ст¿ «уран, уран» деп уралап ж¤р¿п, Ѕнд¿рген Ѕн¿м
(Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.). Ай жары¦ында салдарынан аймаІта¦ы адамдардыґ денсау-
иреґ-иреґ Іоз¦ал¦ан аІ т¤йе е л е ґ с ¿ з жатІан лы¦ы улануы, д¤ниеге кемтар сєбилер келу¿
елд¿ґ желкес¿ндег¿ еґ сы Іыр басына да иек сек¿лд¿ Іау¿пт¿ е л е п-е с к е р м е у алаґдаушылыІ
артты (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар). ту¦ызады («Жас Алаш»). ±азаІстанда¦ы Іаз¿рг¿
демократиялыІ ¤рд¿стер, шын мєн¿нде, ўлттыІ-
ЕЛЕіСѕЗ2 с ы н. с Ѕ й л. Елеус¿з, ескерус¿з.
мемлекетт¿к идея¦а ўйытІы бола алатын ІазаІ
Мен е л е ґ с ¿ з жо¦ары Ѕтт¿м де, Ѕз¿мн¿ґ бўрын-
ўлтыныґ єлеуметт¿к-мєдени м¤ддес¿ мен
¦ы орныма бардым (К.Баялиев, Дегелек.). Е л е ґ-
арман-аґсарын е л е п-е с к е р у г е келгенде
с ¿ з б¿р уаІытта анау кел¿п, оны алып кет¿п
орашолаІтыІ танытуда («±аз. єдеб.»).
тўр¦ан (Б.ТоІтаров, Тауда.). Ел леб¿з¿не е л е ґ-
ЕЛЕР= е т. 1. Ек¿ Іўла¦ын ед¿рейте, ¤рке Іа-
с ¿ з Іарауды жек кЅрет¿н ол кЅшеде кездессе де
рау; ед¿реґдеу. – ±арашы, ел¿кт¿ґ ла¦ындай
бўйымтайы бардыґ бєр¿мен ш¤й¿ркелес¿п, жы- е л е р ¿ п тўр¦анын (С. Адамбеков, ±ожанасыр.).
лы леб¿з¿н, аІыл-кеґес¿н єсте аямайды (З.Жє- Жел¿ккен Іалыґ жылІы ай¦ай¦а ер¿п, Жайлауыш
кенов, Таґ самалы). тай-тулаІ та шапты е л е р ¿ п. Сайлан¦ан
ЕЛЕіСѕЗДѕК з а т. ЖайбараІаттыІ, жылІышы да тобын жазбай, Салды ўрыс жан
алаґсыздыІ, Іаперс¿зд¿к; елеус¿зд¿к, ескерус¿зд¿к. аямай т¤йдек кел¿п (С.Бегалин, Таґд. шы¦.). Ай
Сонда Іойды жер жўтІан жоІ, сен¿ґ осы е л е ґ- ту¦ан кезде а¦арып алтын алІадай, ±ыр жатІан
с ¿ з д ¿ г ¿ ґ д ¿ б¿лген, Нўржанды бала деп басын- кезде Іўла¦ын т¤р¿п, е л е р ¿ п, АппаІ б¿р нўр¦а
¦ан б¿реу ўрлап отыр (З.Жєкенов, Таґ самалы.). бЅлен¿п, Мамырлы таґдай албырап, лаулап нўр
ЕЛЕіШѕЛ с ы н. Алаґшыл, елеңдег¿ш. ж¤з¿ґ, Би¿ктен жанып жўлдызыґ, Ал¦ашІы
Бондаренко Доорушкинн¿ґ кекес¿н¿н елемей, жау¦ан аІ Іардай Орамал тартып басыґа, Келд¿ґ
е л е ґ ш ¿ л ойдыґ ¤ст¿нде тўр (Т.Ахтанов, сен мен¿ґ Іасыма (М.Шаханов, Ґасырлар.).
±аһарлы к¤н.}. 2. Жел¿гу, желп¿ну; делебес¿ Іозу. Бейнет кЅрме,
ЕЛЕіѕТ= е т. с Ѕ й л. Елеґдеу, елег¿зу. К¤н б¿реуге бейнет берме, Д¤ние – алдамшы, Ѕм¿р –
Ѕт¿п, жол со¦ып, са¦ым ескен сар дала¦а Іарай- Іу деп е л е р м е. ±амдан, саІтан, Іа¦ып баІ,
Іарай жалыІІан кЅґ¿л жер реґ¿ Ѕзгергенге е л е- бєле келсе, Бєр¿н Іўдай Іылады дегенге ерме
ґ ¿ т ¿ п Іалды (Є.Сараев, БозІырау). (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). БатырлыІтыґ сєн¿
ЕЛЕП-ЕКШЕ= е т. 1. Елеу, екшеу, тазалау. жоІ – Т¤н ўйІысын тЅрт бЅл¿п, Е л е р г е н
Еґбек ет¿п еккен дєнд¿, Е л е п-е к ш е п баптаймыз. тўлпар ерттел¿п, Тол¦аулы найза Іол¦а альш,
ХалыІтыґ Іымбат Іазынасын Оттан, судан Тўй¦ын Іўстай тол¦анып (Дулат Бабатайўлы,
саІтаймыз (С.МашаІов, Жылдар.). 2. а у ы с. Замана.). Ж¤н¿с баста¦ан топ е л е р е т¤регелд¿
Сын елег¿нен Ѕтк¿зу; сўрыптау, ¿р¿ктеу, таґдау. (З.Шашкин, ТоІаш Бокин). ±асекеґ Іарап алды
Тарихтыґ сол б¿р бўралаґ-бўлтарыс жолдарын тЅґ¿рекке, Жолаушы жол ¤ст¿ндег¿ кем¿рек пе?
е л е п-е к ш е п, еґ т¤й¿нд¿, еґ дєйект¿ шеш¿м Е л е р ¿ п бейшара¦а дед¿ былай: – ±оз¦алтып Іол-
айтІан маркст¿к-ленинд¿к ¿л¿м (К.±азыбаев, аяІты Іыбыр етпе! Жемекке сен¿ дереу т¤зетт¿м
Дєу¿р.). Ж¤рег¿ндег¿с¿н е л е п-е к ш е п жату ой, КЅп былшыл Іисаґда¦ан сЅз¿ґд¿ Іой! Т¤б¿ б¿р
Ба¦имашта єз¿р жоІ, айта салады (Д.Єб¿лев, туысІаныґ, єлг¿ сен¿ґ, Басыма сала жаздады б¿р
Арман.). ¤лкен той! (О.ШораяІов, Шайыр). 3. Жындану,
233 ÅËÅÐ-ÅËÅÑ
Іўтырыну, кЅтер¿лу; аусарлану. – Ая¦ымды ¿шк¿збей таІта шайын, Ўрысы ўрлап, Іуы алдап,
басып кетт¿ґ, е л е р г е н неме? Сонша ес¿ґ сўмы е л е р т ¿ п, ±ўрытады ¤ш жаІтап тамам
шыІІаны не? (Д.Єб¿лев, Арман.). Жан жолда- байын (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). јґкей ІашаІ
сы Бекетт¿ґ, Олжай деген батыры Аусарланып жиылып, Елд¿ е л е р т п е к ദары (М.Єуезов,
е л е р г е н (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Ауруы меґ- Таґд, шы¦.). Ол «болдым-аІ» дей берер, Бўл¦аІ
деп, к¤шейген кезде [Іўтыр¦ан] мал е л е р е Іа¦ып басІан¦а. Елеґ Іа¦ып елб¿рер, Е л е р т ¿ п
бастайды, басІа мал¦а, к¿с¿лерге ўрынады кЅзд¿ аспан¦а (Абай, Тол. жин.). 2. Ел¿кт¿ру.
(А.Елеманов.., ±ой шаруаш.). 4. јршелену, Осы жўрттыґ кЅб¿н¿ґ айтып ж¤рген мыІты
¤ст¿-¤ст¿не со¦у, ¤дей т¤су (жел туралы). ж¿г¿т, ер ж¿г¿т, пысыІ ж¿г¿т деп ат Іойып ж¤рген
Би¿ктен айналаны болжап кЅрд¿, Сонша болмай к¿с¿лерд¿ґ бєр¿ – бєлеге, жаманшылыІІа е л е р т-
дуылдап жел де е л е р д ¿. ±ырылда¦ан дауыспен п е к ¤ш¿н (Абай, Тол. жин.).
сєндегенс¿п, – Кемен¿ сол¦а бўр, – деп єм¿р берд¿ ЕЛЕРУ Елер ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
(Ш.Єбенов, ОртаІ арал). ...ПароходІа болып жел¿гу, желп¿ну. Ала-сапыран кЅґ¿л к¤й¿нде
ед¿ ¤лгермек, ±айы¦ын жел бўрып кетт¿ е л е р- пайда боп мыґ ІўбылтІан Іўлазу да, е л е р у
г е н (Д.Єб¿лев, јлеґд.). 5. Аґ-таґ болу, таґ- де, асып-тасу да бес жыл бауыр басІан мына
дану, таґырІау, аґыру. Ек¿ Іыз мўны кЅрд¿, думанды Іимаудан туса туып та жатІан болар
бас кЅтер¿п, АдамзатІа таґырІап тўрды е л е- (А.Байтанаев, ±ансонар).
р ¿ п. Ей, ж¿г¿т, т¤с¿ґ жаІсы жан екенс¿ґ, Ж¤р ЕЛЕРѕП-ЕР= е т. Жаппай, алды-артына
ед¿ґ жєд¿гЅйге не Іып ер¿п? (Абай, Тол. жин.). Іарамай, аІыл¦а салмай соґынан еру. Жала
ШЅке-ау, Іымыз сапыр. Неге тўрсыґ е л е- жауып жалмайды, Жазасыз Іарап тўр¦анды,
р ¿ п (С.Адамбеков, КЅсе.). Ж¿г¿ттер е л е р ¿ п, Е л е р ¿ п-е р ¿ п кЅп ел-жўрт, Б¿лмед¿ Қўдай ўр-
таґдайларын таІ-тўІ Іа¦ып Іояды. – Ой, батыр- ¦анды (Ш.±ўдайбердиев, јлеґд.).
дыґ атІышын-ай десеґш¿ (М.Жўма¦ўлов, ЕЛЕС з а т. 1. Сол сєтте кЅз алдында тўр-
±ыран.). ма¦ан сыртІы д¤ние заттары мен Іўбылыс-
ЕЛЕРЛѕК с ы н. КЅґ¿л бЅлерл¿к, Іўрмет тарыныґ санада Іайта Іалпына келт¿р¿лген,
кЅрсетет¿ндей. СондыІтан мен жал¦ызбын, елестет¿лген бейнес¿. Мєлике енд¿ Іайтадан шал-
ермег¿м жоІ. Алдым Іаб¿р, ¤м¿т Іып сенген¿м Іасынан жатып, кЅз¿н жўмады. ±орІынышты
жоІ. Соны ¿степ кетт¿м ¦ой» деп медеу Іылар е л е с т е р д е н арылу ¤ш¿н тез ўйыІтап ІалмаІ
АдамдыІІа еш нєрсе берген¿м жоІ. Бўл кез¿мде (Д.Єб¿лев, Арман.). КЅз алдында¦ы е л е с т ¿
Іўрметтеп, мен¿ е л е р л ¿ к Жўрт ¤ш¿н еткен жо¦алтып алмау¦а тырысІан ±аншайым кЅз¿н
Іызмет, еґбег¿м жоІ. «јлмей жасап тўрса екен» жўм¦ан к¤й¿ тўр (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.).
дейтў¦ын жўрт Дєрежеге еґбек Іып келген¿м 2. Белг¿л¿ б¿р нєрсен¿ґ бўлдыр бейнес¿. ±айда
жоІ (С.Торай¦ыров, Алаш ўраны). кетт¿, Іайда кетт¿ єлг¿ е л е с, Жасырды-ау б¿р
ЕЛЕРМЕ1 з а т. с Ѕ й л. Ел¿рме1. – Ўс- алда тўр¦ан бел-белес. Адам досы, жет¿мдерд¿ґ
таґызшы, жасынан е л е р м е с ¿ бар, Іўлап т¤сед¿ жолдасы, јз ел¿не жау болатын пенде емес
(С. Адамбеков, ±ожанасыр.). (Т.Молда¦алиев, Ескертк¿ш). АтІан таґы баІыт-
ЕЛЕРМЕ2 с ы н. с Ѕ й л. Ел¿рме2. 1. Елең- тыґ белес¿ндей, Т¤н¿ сўлу бўлбўлдар кеґес¿н-
елең ет¿п, жалт берг¿ш, үркек. СЅз сўрап ек¿ дей. Жўлдыздары ¦арышкер кемес¿ндей, Ту¦ан
ІонаІ тыным таппай Мергенд¿ Іа¦ыстырды айы... ¦ашыІ Іыз е л е с ¿ н д е й (К.СалыІов,
тасІаяІтай. Басында т¤йтк¿лден¿п отырса Жезки¿к.). 3. јткен к¤нн¿ґ (¿ст¿ґ) Іым-Іуыт
да, ±ыз¦ан соґ заулады шал е л е р м е аттай оІи¦асы, шым-шытырыІ кЅр¿н¿с¿. Бўныґ бєр¿ де
(Ш.Єбенов, ОртаІ арал). 2. а у ы с. ЕсерсоІ, Ѕткен к¤ндерд¿ґ еске т¤скен е л е с ¿ ед¿ (Н.Ґаб-
әулек¿, ес¿р¿к. Єб¿лет басІан е л е р м е СЅзге жуыІ дуллин, Сар. жапыраІ). Єр кластыґ тўсынан
келер ме? Т¤зу сЅзге сенер ме, Т¤зелмес¿н б¿лген Ѕткен сайын сол кезд¿ґ б¿р е л е с ¿ н еске т¤-
ез? (Абай, Тол. жин.). ±уанбаґдар жастыІІа, с¿рем¿н (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з єуен.). БалалыІ
е л е р м е к¤лк¿ мастыІІа. КЅз¿ґ Іайдан жетед¿ шаІтыґ да е л е с ¿ ес¿нде Іалма¦ан (А.Нўрманов,
ДостыІ пенен ІастыІІа (Абай, Тол. жин.). Т¿пт¿ ±ўлан.). Айта алмаймын мен оны, Кетт¿к ер-
соґына т¤с¿п, б¤л¿к шы¦ар¦ан єлг¿ е л е р м е к¿н Ѕм¿рд¿ґ кеґ жолымен. Бал¦ын ¤м¿т жалт
замандастары да Нўрым мен Оспанныґ дымын бўрылып шал¦ай¦а, Тек сол к¤нн¿ґ е л е с-
Іалдырмай, саІал-мўртына дей¿н єдем¿леуш¿ ед¿ т е р ¿ Іалды ойда (М.Шаханов, Ґасырлар.).
(С.Торай¦ыров, Таґд. шы¦.). 4. Т¤с сияІты Іўр алданыш, бос Іиял; шын
ЕЛЕРМЕЛЕ= е т. Елеру, елерме болу. Г¤лнаш емес, жал¦ан д¤ние. Е л е с екен¿н, шын екен¿н
ымыртта е л е р м е л е п, т¤н¿ бойы ауыІ-ауыІ б¿лмейм¿н, су тасушы машина дЅґгелег¿
сандыраІтап шыІты (Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). жерге анда-санда б¿р ти¿п, ауамен ўшып
ЕЛЕРМЕЛЕУ Елермеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл келе жатІан сияІты кЅр¿нд¿ (Ш.Мўртазаев,
атауы. ≈ Е л е р м е л е у ¿ Іайталана берд¿. Табыл. теґ¿з). Шы¦асыґ с¤йт¿п та¦ы б¿р
ЕЛЕРТ= е т. с ө й л. 1. Ел¿рту. Жаз жалы- белеске, Алданбай енд¿ Іайтып Іўр е л е с-
мен ж¿бермей жал¦ыз тайын, ТыныштыІпен к е, АІырын артІа Іарап енед¿ аІыл, ОйнаІтап
ÅËÅÑ-ÅËÅÑ 234
жеткен кезде жиырма беске (М.Єш¿рбеков, ау, Ѕл¿м, жеме-жемге келгенде Јм¿т, ¤м¿т е л е с-
Белес.). Алдандым, барлы¦ы да е л е с екен, Б¿р¿ т е й д ¿ б¿р сєуле (М.Дулатов, Шы¦.). Жаныґ да
жоІ, ш¿рк¿ндер-ай, о нес¿ екен?! ±ўдекеґ пєндем таза екен ¦ой аІша Іардан, Арлыныґ адамды¦ы
десе, досы кЅп жан, јм¿рде ауыратын емес екен жо¦ала ма? Жердег¿ барлыІ ¿зг¿ жаІсы адамдар
(М.МаІатаев, Шы¦.). КЅгерем¿н кЅп ергенмен Сен болып е л е с т е й д ¿ ма¦ан, а¦а! (М.Шаханов,
е л е с к е, Сыба¦ам да ылдида емес белесте. Патшаґ Ґасырлар.).
Ѕз¿ Іызы¦ады жырыма, Ба¦ыма сол ІызыІІаны КЅзге [көз алдына] елестед¿. а) КЅз алдына
емес пе?! (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.). келд¿, елес берд¿. ±ўрбылардан бЅл¿н¿п жеке-дара,
Елес берд¿. а) КЅз алдына келд¿, елестед¿. Отырсыґдар ¤н-т¤нс¿з екеу ара. Е л е с т е д ¿
Барлыбай кЅз¿н¿ґ алдынан тўтас б¿р Ѕм¿р сурет¿ к Ѕ з ¿ м е со б¿р сєтте, Майданда Іаза тапІан
е л е с б е р ¿ п Ѕте шыІІандай (З.Ш¤к¿ров, ±иын Бекен а¦а (М.МаІатаев, Шы¦.). Та¦ы... Та¦ы...
түйїн). Буалдыр жас к¿реукес¿ арасынан жастыІ Талайлар Е л е с т е д ¿ к Ѕ з ¿ м е. ±айран
туыс но¦айлар Он сан бол¦ан б¿р кезде
ша¦ы, Ѕткен к¤ндер Ѕк¿н¿ш¿ са¦ымданып е л е с б е р
(Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). ә) Ес¿не түст¿,
г е н д е й (Н.Серєлиев, ЫстыІ күлше). Алыстан
ойына келд¿. Осыдан кей¿н бўл хабар Батыр¦а
алабўртып са¦ымдана, Еґ Іай¦ылы кез¿м мен барып жетед¿, Бойына сыймай ашуы Денес¿
Еґ кЅґ¿лд¿ ша¦ымда да јкшелеп, е л е с б е р ¿ п д¿р-д¿р етед¿, Е л е с т е п ерд¿ґ к Ѕ з ¿ н е
Іалмайды б¿р јткен зарлы со¦ыстыґ еск¿ леб¿... ЗылиІаныґ мўґ-зары (О.Шипин, Дастан.).
Мынау сен¿ґ єкеґн¿ґ костюм¿ ед¿ (М.Шаханов, Адамныґ ту¦ан жерде ынтызары, Кетпейд¿ б¿р
Ґасырлар.). є) Б¿р кЅр¿нд¿ де жоІ болды; шаґын аунамай жас пен кєр¿. Ойна¦ан ой-Іырлары к Ѕ з-
кЅрсетт¿. Мария Иванова дейт¿н Тор¦айда г е е л е с т е п, ±ол бўл¦ап шаІыр¦андай с¤йген
тўратын мў¦алима да ўзаІ поэманыґ ек¿-аІ жары (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Е л е с т е р к Ѕ з а л-
жер¿нде е л е с б е р ¿ п, Ѕзге жер¿нде жо¦алып д ы ґ а Ѕткендер¿ґ Айрылып алшаІ басІан єр
кетед¿ (С.МўІанов, јсу жол.). «Нєз¿рд¿ґ жары м¿незден. Алпыста аса отырып Іалмасаґ да
жаІсы», – дей¿к маІтап, «ѕзетт¿ ѕґкєр», – дей¿к КЅшке ерген к¿с¿дейс¿ґ кєр¿ Ѕг¿збен (Базар жы-
атын наІтап. Басында поэманыґ е л е с б е р- рау, Шы¦.).
г е н ±айыґныґ Іабы¦ындай балтыры аппаІ ЕЛЕСТЕН= е т. КЅз алдына келу, елес болып
(Ж.НўрІанов, Нўрлы.). көр¿ну. Шат тўрмыстыґ ¤н¿ ест¿лед Машинаныґ
Елес ўрды. Елестед¿, кЅз алдына келд¿. Сол єн¿нен. Сол шат тўрмыс е л е с т е н е д. БаІытты
сєт кЅз алдыма со¦ыста Іыршын кеткендер мен жўрт сєн¿мен (С.Сейфуллин, јлеґд.).
с¤йрет¿л¿п ¤йлер¿не ІайтІандар е л е с ў р ¦ а н- ЕЛЕСТЕНУ Елестен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
д а й болады (Т.Тоба¦абылов, Та¦дыр). атауы. ≈ Е л е с т е н у ¿ н Іоймады.
ЕЛЕС= е т. 1. Ба¦аласу, б¿р-б¿р¿н¿ґ ЕЛЕСТЕТ= е т. 1. КЅз алдына келт¿ру.
Іад¿р¿н б¿лу. ≈ Е л е с ¿ п келед¿. 2. а у ы с. ±анша дарын Ѕрес¿ тар пендел¿кке к¤йттелд¿.
Санамалау, ж¿пке т¿зу, ескеру. Аз Ѕм¿рд¿ґ К¿м дарынсыз дей алады Шыґ¦ысхан мен
¿ш¿нде, Б¿лмес¿ґд¿ б¿р-б¿р¿ґ Ж¤р¿ґдер, бектер, Гитлерд¿? Жайпап Ѕткен жана¦анын Б¿раІ олар
е л е с п е й! (Јш ¦асыр.). Іара дарын Е л е с т е т к е н тек Іас¿рет Іараны
(М.Шаханов, Ґасырлар.). КЅз алдыґа желд¿ к¤н¿
ЕЛЕС-АЛАС ¤ с т. с Ѕ й л. Шала-пўла, аздап;
кЅб¿к атып жатІан айдын кЅлд¿ е л е с т е т ¿ п
к¿рес¿л¿-шы¦асылы. Е л е с-а л а с ес¿ к¿ргенде
байІашы (Ґ.Сланов, Замана.). ҐашыІ кезде ¿ґкєр
Іолын ойлайды, Іолында¦ы маузер¿н ойлайды сЅз¿н жал¦ап та, Е л е с т е т т ¿ м ±орлы¦айын
(З.АІышев, АІбел.). жаннатта. Махаббатшыл маІамдарын ў¦ынсам,
ЕЛЕССѕЗ с ы н. 1. ЕшІандай елес жоІ. Ол да т¤ст¿-ау б¿з ¿л¿ккен ІармаІІа (К.СалыІов,
ЎйІысыз шайтан емесп¿з,– Демек ол к¤л¿п ояна. Жезки¿к.). АтаІты АІмоланы кЅр¿п Ѕтт¿к, КЅз
Жанары, б¿раІ, е л е с с ¿ з, Ояну, к¤лу – ой ¦ана жетпес, шекс¿з дала жел¿п Ѕтт¿к. Келед¿ Сєбит
(Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес). 2. а у ы с. ѕз-т¤с­ айтып ел мен жерд¿, Б¿ржан сал, АІан сер¿н¿
с¿з, мүлде, б¿ржола. «Не деген кЅп к¿тап, мўнда е л е с т е т ¿ п (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). 2. а у ы с.
к¿тап жаІсы келед¿ екен-ау» деп ойлайсыз. Б¿раІ, Б¿лу, аныІ ദару. јйткен¿ не ¿стейт¿н¿мд¿
таныса келсеґ¿з, ол ойыґыз ескен желдей е л е с- Ѕз¿м де айІын е л е с т е т ¿ п отыр¦ан
с ¿ з ¦айып болады (С.Байжанов, Сыр.). жоІпын (Б.Момышўлы, Москва.). Адамзат
ЕЛЕСТЕ= е т. 1. КЅз алдына келу, елес болып Іо¦амында бўрын-соґды болып кЅрмеген
көр¿ну. Е л е с т е п Ѕтт¿ алдымнан Жаралы жылдар машиналыІ математиканыґ маґызын
бейнес¿. ±аралы туын жамыл¦ан, Ш¿р¿ген ауызбен айтып жетк¿зу Іиын. Дегенмен
Іанмен жейдес¿ (±.Аманжолов, Шы¦. жин.). математикалыІ машинаныґ рол¿н айІын т¤р-
Жас к¤н¿ґ таґ болады Іартай¦анда, Жан достыґ де е л е с т е т у ¤ш¿н б¿рнеше мысалдар
суысады мал тай¦анда. КЅз¿ґе Ѕткен к¤н¿ґ е л е с- келт¿рей¿к (О. Жєут¿ков, Математика.).
т е й д ¿, Алладан уаІыт б¿т¿п жантай¦анда. ТЅрт КЅз алдына елестетт¿. КЅз алдына келт¿рд¿,
бўрышы тЅґ¿рект¿ґ алыс емес КЅз¿ ашыІ, зей¿н¿ кЅрсетт¿. Бўл «Тарих» арІылы Геродот б.э.д.
кЅп майталман¦а (Є.Найманбаев, Шы¦.). Барма- V ¦асырда Греция географиялыІ т¤с¿н¿г¿н,
235 ÅËÅÑ-ÅËÅÓ
кЅп елдер тарихын, грек, парсы со¦ысын жєне ЕЛЕТ1= е т. Елеу¿штен Ѕтк¿зд¿ру. ±олын
ертедег¿ Орта Азия, ±азаІстан тарихын к Ѕ з тимей жатІан соґ, ¤лкен ¤йд¿ґ кел¿н¿ – Шахар-
а л д ы ґ ы з ¦ а е л е с т е т е д ¿ (Н.Баяндин, ман¦а ўн е л е т ¿ п алдым («Лен. жас»).
Атамекен). Ш¿рк¿н, п¿к¿рталастар мен теке- ЕЛЕТ 2= е т. Ба¦алату, мєн берг¿зу. КЅ-
т¿рестер єдебиет Ѕм¿р¿не Іатысты болса ¦ой… пей сЅз¿н е л е т е алар жерде тартынып Іалды
Єз¿рге оныґ бейнес¿н к Ѕ з г е е л е с т е т е (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке). Жерге, ту¦ан пла-
алмайсыз да, бармаІ шайнайсыз («Егемен нета¦а деген са¦ыныш о¦ан басІа ештеґен¿
±азаІстан»). е л е т е р емес (Ш.Єбд¿раманов, КЅр¿нбес.).
ЕЛЕСТЕТУ Елестет ет¿ст¿г¿н¿ґ ЕЛЕУ 1 Еле 1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы,
Іимыл атауы; 1. КЅз алдына келт¿ру. Б¿з таґдау, сынау. – Довжикт¿ґ миллиондары
оІушымызды ежелг¿ Іаланыґ орнына апа- б¿зд¿ґ е л е у д е н Ѕтсе ¦ана салмаІ тартады, –
рып, Іаз¿рг¿ бейнес¿н аз да болса кЅз алдына деп жымия т¿л Іатты Іырманшы («Лен. жас»).
е л е с т е т у г е тырыстыІ (Д.Досжанов, ±ўм ЕЛЕУ 2 Еле 2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
жўтІан.). 2. п с и х. Адамныґ сол сєтте кЅз 1. Елеу¿штен Ѕтк¿зу. Руданы Іайта Ѕґдеуге
алдында тўрма¦ан сыртІы д¤ние заттары мен єз¿рлеу, я¦ни е л е у, уату жєне ўнтаІтау кез¿нде
Іўбылыстарын миында жалпылай бейнелеуге де ол тоты¦у¦а ўшырайды (Т.±алыбеков,
м¤мк¿нд¿к берет¿н психикалыІ процесс. Е л е с- Экология.). 2. а у ы с. Елеп-ескеру, мән беру,
т е т у – жалпылау дєрежес¿н¿ґ деґгей¿не Іарай ыІылас Іою. Жўма¦ўл Нўрыштыґ сЅз¿н е л
жалпы елестету жеке елестету болып бЅл¿нед¿ е у д ¿ ґ орнына, сыІаІ Іып ерн¿н шы¦арды
(±ЎЭ). Е л е с т е т у – заттыґ бейнес¿н есте (Б.Майлин, Шы¦. жин.). К¤н арІа жаІІа ауыса
саІтау¦а, оныґ типт¿к, басты белг¿лер¿н табу¦а бастапты. Желкемд¿ к¤йд¿р¿п барады. Оны е л е у
м¤мк¿нд¿к берет¿н ой тєс¿лдер¿н¿ґ (талдау, Іайда (Т.Иманбеков, Јш ай.).
жинаІтау, салыстыру, топтастыру, ж¤йелеу, т.б.) ЕЛЕУ3 с ы н. с ө й л. Елеул¿. ЄрІайсысы
мєн¿н танып б¿луге м¤мк¿нд¿к жасайды (±ЎЭ). ІазаІІа бўлдамаІ та болып, басына «осыным
Е л е с т е т у д ¿ ґ еґ маґызды мєн¿ сонда, ол еґбек б¿рсыпыра е л е у азыІ болар» деген талаппен
Іылып ж¤р (Абай, Тол. жин.).
бастал¦ан¦а дей¿н оныґ нєтижелер¿н кЅз алдына
ЕЛЕУЛѕ с ы н. 1. Елерл¿ктей, кЅзге т¤-
келт¿руге м¤мк¿нд¿к беред¿, осы арІылы Іарекет
серл¿ктей, кЅрнект¿. Егер мен¿ е л е у л ¿ адам
процес¿нде адамды ба¦дарлайды (±аз. т¿л¿
кЅр¿п патшаныґ тойына ж¿берг¿с¿ келсе, губер-
термин. Педагогика.). 3. Ес¿не түс¿ру. Єлг¿нде
натор не¦ып мен¿ґ ¤й¿ме т¤спед¿? (С.МўІанов,
¦ана осы арада тўр¦ан Іыздыґ бет-єлпет¿н е л е с-
БотагЅз). Сырнаймен Ѕз¿н-Ѕз¿ с¤йемелдеп єн
т е т у г е тырысты (О.Сєрсенбаев, БаІыт.).
айту – ІазаІ музыка Ѕнер¿ндег¿ тамырын тереґ
ЕЛЕСТЕУ1 з а т. п с и х. КЅз алдына келу жай¦ан е л е у л ¿ Іўбылыс. Ес¿мдер¿ елге аян
Іўбылысы; галлюцинация. СыртІы д¤ние б¿з- Жаяу Мўса, Майра, Нартай, Хафиза сынды
д¿ґ сез¿м м¤шелер¿м¿з арІылы ми¦а єсер ете- саґлаІтардыґ Ѕнер¿не соны серп¿л¿с єкелу,
д¿ де, мида т¤йс¿к, Іабылдау, е л е с т е у, ой, оны ўрпаІ санасына ўялату («±аз. єдеб.»).
сез¿м т¤р¿нде бейнеленед¿ (±.ЖарыІбаев, Пси- ИндустриялыІ-инновациялыІ стратегияны
хология). СандыраІ, кЅз бояу, кЅзге е л е с- ж¤зеге асыру шеґбер¿нде Даму банк¿ рЅл¿н¿ґ
т е у сияІты Іўбылыстар да оны таґдандыр- е л е у л ¿ т¤рде артатынына байланысты, оныґ
май Іоймайды (А.Машанов, Жер асты). несиел¿к саясатыныґ принциптер¿ де ай-
ЕЛЕСТЕУ2 Елесте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. тарлыІтай Ѕзгеруге ти¿с («Егемен ±азаІстан»).
Гауһарлар ¤йге к¿р¿п кеткеннен кей¿н де Іўдаша- 2. АйтарлыІтай ¤лкен, ¿р¿. Жамбылдыґ
ныґ бейнес¿ Жўма¦а е л е с т е у м е н болды творчествосында е л е у л ¿ орын алатын шы-
(С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). ¦арманыґ б¿р¿ «Сўраншы батыр» дастаны
ЕЛЕСТѕ с ы н. Елестейт¿н, шалыІтайтын. (Е.Ысмайылов, АІындар). Орман алІаптарын
АраІІўмарлыІтыґ кЅпке созылуы аІырында Ѕс¿руде республикамыздыґ кейб¿р колхоздары
жеґ¿п, кЅп жа¦дайда психикалыІ Іатты ауру¦а, мен совхоздары е л е у л ¿ табыстар¦а жетт¿
е л е с т ¿ ауру¦а ўшыратады (М.±айраІбаев, (М.Ахметов.., Ег¿н Іор¦а.). јткен жылы бюджет
Ескерм. ауру.). Іаржыларыныґ е л е у л ¿ бЅл¿г¿н¿ґ игер¿лмей
ЕЛЕСТѕР= е т. ж е р г. Еле 2 . Б¿раІ Іалуы соныґ дєлел¿ болып табылады («Егемен
Иванов оныґ ўсынысын е л е с т ¿ р г е н жоІ ±азаІстан»). 3. Белд¿, басты, нег¿зг¿. Адам
(Є.Нўрпей¿сов, К¤ткен к¤н.). Јрмєштен б¿р-ек¿ Ѕм¿р¿ндег¿ е л е у л ¿ кезеґн¿ґ бєр¿не осы г¤л
жас ¤лкенд¿г¿ бар. Онысын е л е с т ¿ р м е й д ¿ шо¦ы ¿лесе ж¤ред¿ (К. Баялиев, Дегелек.).
(Є.Єл¿шев, Батыр.). Б¿р¿нш¿с¿не е л е у л ¿ рудыґ басты адамдары
ЕЛЕТ3 з а т. ж е р г. Туыс, жаІын. Батыр тег¿с жиналатын (I.Есенберлин, Алмас.). Ай¦а
Ѕз¿н¿ґ е л е т ¿ м е н ѕле бойында ж¤ред¿ (±аз. аттан¦ан спутник туралы да, ел Ѕм¿р¿не химия
т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). енг¿зген е л е у л ¿ Ѕзгер¿стерд¿ де жырла¦ан
ÅËÅÓ-ÅËÅÓ 236
комсомол аІыны Тайыр Жароков болды шатынап кеткен жас Іызды маґдайынан сипа-
(С.Мєуленов, Шыґда.). Ол ой еґбег¿ мен дене ды (X.Есенжанов, Тар кезеґ). ±асІыр кЅрген
еґбег¿н¿ґ арасында¦ы е л е у л ¿ айырмашылыІ жылІыдай ІўлаІтарын т¿г¿п, ¤рпи¿с¿п, е л е у-
туралы айтты (Бейб¿тш¿л¿к). 4. ±ад¿рл¿, Іа- р е п ¤рке жЅнелей¿н деп тўр¦ан жўрт Іапел¿мде
д¿рменд¿, сыйлы, Іалаулы. Е л е у л ¿ б¿р жер Бєшен мен Балташты тани алмады (З.АІышев,
шаІыр¦анда болмаса, [±алаІайдыґ] жал¦ыз АІбел.). Кейб¿реулер¿ е л е у р е п, ит Іу¦ан
ж¤ргенд¿ ўнататын єдет¿ (З.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к.). ешк¿ кЅзден¿п, кЅздер¿ ўясынан шы¦ып кеткен
Байыныґ арІасында ерке де, ел сыйла¦ан халыІ (А.ТоІма¦амбетов, Єке.). Мен адал перзент¿
е л е у л ¿ с ¿ де болды (Д.Рамазанов, Тас т¤лек.). ед¿м кЅп т¿лект¿ґ, КЅп т¿лек Іўлпырсын деп
Адамдар зерек болмаІ аІылы мол, ±ажыма, кЅп г¤л ект¿м. Е л е у р е п сан ояндым шырт ўй-
аІыл-Іайрат, айтІаным сол. Ел¿ґе бар¦ан жерде Іымнан ±ара Жер ꤴ¿ренгенде оІтын-оІтын
е л е у л ¿ боп, ХалІыґа кєд¿рменд¿, Іалаулы (Т.Айбергенов, Мен саған.).
бол (Айтыс). Сосын оныґ ¿ш¿нде Ѕм¿рд¿ґ кЅ- ЕЛЕУРЕН= е т. Жел¿гу, кЅтер¿лу, леп¿ру.
ш¿н бастап ж¤рген е л е у л ¿ адамдар да жоІ АйІын ма¦ан болаша¦ыґ, маІсатыґ, ±уанамын
(Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к.). шыІса сен¿ґ жаІсы атыґ. Ел танысын єр ¿с¿ґнен
ЕЛЕУЛѕРЕК с ы н. 1. Еленет¿ндей, кЅзге Ѕз¿ґд¿ Е л е у р е н ¿ п асІаІтама босІа тым
кЅр¿нерл¿ктей. ШымылдыІ бўрын¦ысынан гЅр¿ (Ж.Байтанаева, Арыс.).
де е л е у л ¿ р е к д¿р ет¿п Іалды (Ґ.М¤с¿репов, ЕЛЕУРЕС= е т. Дауры¦ысу, леп¿ру. Ыс-
Кездесп. кет.). 2. а у ы с. МаґыздыраІ, мєнд¿леу, ІаІ, Оразалы, Сары жєне б¿рнеше к¿с¿ шуласып,
тереґ¿рек, Марксизм олардыґ ойла¦анынан е л е у р е с ¿ п барып, балуанныґ бас бєйг¿с¿не
гЅр¿ е л е у л ¿ р е к, тереґ¿рек нєрсе (В.И.Ленин, т¿г¿лген Іарагер Іўнан¦а жабысты (С.Сейфул-
Шы¦.). лин, Шы¦.). Осы¦ан ек¿ дай боп е л е у р е с т ¿,
ЕЛЕУРЕ= е т. 1. Жел¿гу, желп¿ну. ±ымыз¦а Јйткен¿ етке тойып, Іымыз ¿шт¿. ±ўтыртып
мас болып жел¿ккен, е л е у р е г е н адамдар Іораздайын ІырІыстырып, Да¦дырын Іос ау-
кез келгенн¿ґ бЅрк¿н жўлып алып, аспан¦а лаІ- сардыґ сЅйт¿п шешт¿ (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
тырады (Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). Єли е л е у р е п ЕЛЕУРЕТ= е т. ±ыздыру, жел¿кт¿ру. Ел ед¿
кетт¿. – Єкел домбыраны, айтамын (С.Омаров, б¿р кездерде ш¿лдей тоз¦ан, Ес¿ктен тЅрге Іарай
±ызыл.). Ер¿г¿п е л е у р е й т ¿ н заман Іайда, мойын соз¦ан. «Ер¿к» деп ем¿рент¿п, е л е у-
Сал болып сайрандайтын Єл¿м бай ма? ѕс р е т ¿ п, К¤н бўрын к¿мдер екен кЅр¿н Іаз¦ан?!
керек, ¿скер керек, к¤штер керек, ѕстесе, ел (Б.Майлин, Шы¦.). Алаґда кЅп ўзамай басталды
жўмысы аз¦антай ма? (Б.Майлин, Шы¦, жин.). ойын, ПысыІтау байбатшалар басІарды ойын.
2. Елег¿зу, ел¿гу. ±ыз кЅґ¿л¿ е л е у р е п, Јйден ±ыздырып, е л е у р е т ¿ п, єс¿ресе Єкетт¿
шыІты ымыртта. Уєдел¿ жерге келер деп, ел¿кт¿р¿п жастарды ойын (К.Райбаев, Жаґа
Ж¿г¿т¿н к¤т¿п ж¤р сыртта (С.Сей¿тов, Бетпе- тол¦ау).
бет). 3. ±ызу, Іызбалану, кЅтер¿лу. – Мынаусы ЕЛЕУРЕТКѕЗ= е т. Жел¿кт¿ру, Іыздыру.
барып тўр¦ан Іылмыс, – дед¿ Назар е л е у- ≈ Е л е у р е т к ¿ з ¿ п ж¿беру.
р е п (Т.Ахтанов, Дала.). Жырау таІІан к¿нєн¿ ЕЛЕУРЕТКѕЗУ Елеуретк¿з ет¿ст¿г¿н¿ң
ест¿генде басты¦ы ±обыланды батыр болып қимыл атауы.
е л е у р е п, Іопаґдай Іалды. – ±ашан? – ±ай ЕЛЕУРЕТУ Елеурет ет¿ст¿г¿н Іимыл атуы.
жерде? – деген де шу шыІты (I.Есенберлин, ≈ Е л е у р е т у м е н болды.
Алмас.). «Айтатынын арызында жаз¦ан жоІ ЕЛЕУСѕЗ с ы н. 1. Ескерус¿з, назардан тыс.
па, бў¦ан не Іыл¦ан сЅз?!». НўрІат е л е у р е й, Д¤ниеде алдында¦ы жўмысын ¦ана б¿л¿п, е л е у-
жўлІына сЅйлед¿ (З.Шашкин, Сен¿м). 4. Дау- с ¿ з ж¤рет¿н адамдар бар (А.ЖаІсыбаев, Мен¿ґ
ры¦у, леп¿ру; Ѕзеуреу.– Жетт¿, жетт¿, е л е у р е- дос.). ±азаІтыґ тарихын жаз¦ан адам Мўрат
м е! О нес¿ ей! Єкеґд¿ б¿р жерге ты¦ып Іойды сек¿лд¿ аІындардыґ сЅз¿н е л е у с ¿ з тастай
деп отырмысыґ (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). јл- алмайды (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). ѕждихат
генд¿ т¿р¿лед¿ деп кЅрге кЅмген, К¿с¿дей е л е у- етерм¿з … мўны е л е у с ¿ з тастамасІа ¿ждихат
р е й с ¿ ґ кЅзбен кЅрген. Д¤ниеде жоІ Іўдайды етерм¿з (М.Дулатўлы, Шы¦.). ±ўр¦аІ бўйрыІтар-
табам деу¿ґ МаІўл емес, аІылдан адастыґ сен дыґ Земство деген жаґа ест¿лген жат сЅз
(±.Айнабекўлы, јлеґд.). Кластан кластар¦а бол¦ан¦а, жылда шы¦ып тўратын кЅп Іўр¦аІ
тўрды кЅш¿п, ±уанды кЅшкен сайын кЅґ¿л¿ бўйрыІтардыґ б¿р¿ екен деп е л е у с ¿ з Іылмау
Ѕс¿п. Е л е у р е п ел мен жерд¿ са¦ынбады Ойына керек (М.Дулатўлы, Шы¦.). 2. КЅр¿нбейт¿ндей,
єрнен¿ ойлап Іиял т¤с¿п (О.Шипин, Дастан.). кЅзге т¤спейт¿ндей. ШаІпаІ тасын тырла¦ан,
Е л е у р е й с ¿ ґ ент¿г¿п, Басылар Іаз¿р ІарІыныґ, Е л е у с ¿ з жермен еґбектеп, Бауырын бўта
Ат-тоныґды олжа, Іып, ±айт ел¿ґе, жарІыным тырна¦ан: Ормалы мылтыІ Іол¦а алып
(Айтыс). 5. а у ы с. Елеру, ед¿рею, ед¿реґдеу; Ойпаґдау жермен зырла¦ан (Базар жырау,
кЅз¿ шарасынан шы¦у, ІорІу. јґ жоІ, т¤с жоІ, Шы¦.). Е л е у с ¿ з елс¿з су деп со¦ан бар¦ан, К¤н
єлденеден ¤р¿ккен ботадай е л е у р е п, ек¿ кЅз¿ кЅр¿п, ўрлыІ Іылып жатып ал¦ан. БЅтен жау
237 ÅËÅÓ-ÅËÅÓ
жататў¦ын орын емес, «±ызыл – деп, – ІырыІ ЕЛЕУСѕЗДЕН= е т. Елеус¿з болу, байІалмау;
ІараІшы» сонан Іал¦ан (Ш.±ўдайбердиев, назар¦а ¿л¿кпеу. БаІты¦ўл е л е у с ¿ з д е н ¿ п,
Шы¦.). КЅзге т¤спей е л е у с ¿ з болу ¤ш¿н, екеу¿ боздыґ жалына таман жабысып алып, жылІы¦а
полиция мекемес¿нен єр¿рек барып тўрды Іарай ж¤рд¿ (М.Єуезов, ±араш.). Ент¿ге басып
(З.Шашкин, ТоІаш Бокин.). Жиналыста да мектепке жаІында¦ан кезде, кЅше-кЅшеден
ал¦а шы¦ып кимелемей, шет жаІта, бўрышта а¦ылып кел¿п жатІан балалармен араласып, е л-
е л е у с ¿ з отыра берет¿н-д¿ (Б.То¦ысбаев, е у с ¿ з д е н ¿ п Іалдым (А.ЖаІсыбаев, Бозарал).
Алдыґ¦ы.). 3. Еленбейт¿н; мән бермейт¿н. Б¿р ЕЛЕУСѕЗДЕНДѕР= е т. 1. БайІатпау,
¦ажабы осыныґ бєр¿ к¤ндел¿кт¿ тўрмыстыґ б¿лд¿ртпеу. Таґ ата Сарыто¦ай¦а таяп барып адыр-
е л е у с ¿ з б¿р кЅр¿н¿стер¿ болып кеткен (С.Шай- ¦а бек¿нген бўлар МоншыІта¦ы Іарауыл єскер-
мерденов, Сыбыз¦ы.). Адам Ѕм¿р¿нде басында д¿ сырттай байІап келуге е л е у с ¿ з д е н д ¿-
е л е у с ¿ з кЅр¿нет¿н, б¿раІ ўмытылмай мєґг¿ р ¿ п ек¿ адам ж¿берген¿ (С.Єб¿лІасымўлы, Ос-
есте Іалатын б¿р сєттер болады (Р.ТоІтаров,
пан батыр). 2. Мән бермеу, көң¿л бөлмеу. –
Тер¿ст¿к.). //Мән бермей, сүлесоқ. Балзия
Немене, Єбенн¿ґ аты ж¤рдек пе, – деп е л е у с ¿ з-
бў¦ан пєлендей мєн бере Іоймай, е л е у-
с ¿ з ¦ана: – Бўл айтып отыр¦аныґыз Іандай д е н д ¿ р е сЅйлед¿ (С.Бегалин, УаІыт.).
Іауесет? – деп сўрады (С.Омаров, јм¿р.). – Ота- ЕЛЕУСѕЗДЕУ с ы н. Онша еленбейт¿н, кЅзге
рыґызда Іанша саулыІ бар? – деп е л е у с ¿ з т¤спейт¿н. Ерс¿л¿-Іарсылы ж¤рген, топырла¦ан
¦ана сўрай салды (Є.±алмырзаев, ±арлы¦аш.). халыІІа е л е у с ¿ з д е у болу ¤ш¿н, Аян б¿р
– МысыІты кЅрген¿м жоІ, – деп Бейсен жай, кЅлеґкелеу жерде тўрды (С.Сейфуллин, Шы¦.).
е л е у с ¿ з жауап берд¿ (С.Бегалин, ШоІан асу.). Ертеден бер¿ єґг¿меге араласпай, [МЅґке] е л е у-
Е л е у с ¿ з Ерк¿н болып, ±айкен болып, Оґда¦ан с ¿ з д е у жерде басын алаІанына с¤йеп отыр
шамшыраІты бай кен болып, Б¤г¿н сен аспан (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). // Б¿лд¿рмей,
аунап жанарыґнан, Отырсыґ жиырма бест¿ байқатпай. ±ўлан тал арасына с¿ґ¿п бара
Іайта Ѕґгер¿п (Т.Айбергенов, Мен саған.). жатып, артына е л е у с ¿ з д е у б¿р кЅз таста¦анда
Елеус¿з Іалды. Ескер¿лмед¿, еленбед¿. Іайыршы апыл-Іўпыл шомыттарын шеш¿п
Депутат Гудневт¿ґ е л е у с ¿ з І а л м а ¦ а н жатыр екен (А.Нўрманов, ±ўлан.).
поправкасы ¤к¿мет тЅрелер¿не бапсыз б¿р мєселе Елеус¿здеу ет¿п. Байқатпай, б¿лд¿ртпей. –
Іоз¦ады (М.Дулатов, Шы¦.). Государственный јз¿ Іандай адам екен? – деп Іойды, е л е у с ¿ з
контролерд¿ґ бўл кЅрсету¿ е л е у с ¿ з І а л- д е у е т ¿ п Іана сўра¦ан боп (С.Мўратбеков,
м а й, ¿шк¿ ¿стер министр¿нен мўныґ Іалай КЅкорай).
деп сўра¦ан (М.Дулатов, Шы¦.). – ±айдан, ЕЛЕУСѕЗДѕК з а т. Назардан тыс Іалу-
Іарайтын т¤р¿ жоІ. Мына к¿с¿ болмаса, т¿пт¿ шылыІ, байІалма¦андыІ, еленбегенд¿к. Е л е у-
е л е у с ¿ з І а л а т ы н ед¿к, – деп ±арлы¦аш с ¿ з д ¿ к те жаман (Ауызек¿).
сыґ¦ырай к¤лд¿ (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). ЕЛЕУСѕЗѕРЕК с ы н. КЅзге т¤спейт¿н, онша
– КЅп ретте мамандар п¿к¿р¿ е л е у с ¿ з І а л а- еленбейт¿н, ескер¿ле бермейт¿н. Бўрын «Іатарлы
д ы, олардыґ б¿л¿м¿ мен тєж¿рибес¿ ескер¿лмейд¿ аІын», я болмаса, «жас аІын» деп е л е у с ¿ з ¿ р е к
(К.Баялиев, Жер тынысы). ж¤рет¿н б¿рталай аІындарымыз ойландыратын
Елеус¿з қалдырды. Мән бермед¿, елемед¿. –
шы¦армалар ж¿бере бастады (Ґ.М¤с¿репов,
Ия, бўл е л е у с ¿ з І а л д ы р а т ы н єґг¿ме емес
Суреткер.).
екен, – дед¿ едєу¿р ¤з¿л¿с жасап (А.Шамкенов,
ТолІын.). Жал¦ыз ўл¦а сауын ет¿п отыр¦ан ЕЛЕУШѕ1 з а т. Б¿р нєрсен¿ (ўнды, талІанды,
Атып ўрып жал¦ыз шўнаІ ешк¿с¿н. Ел осылай ер Іўмды т.б.) електен Ѕтк¿зет¿н адам. Мына ўнды
ўланын е л е у с ¿ з І а л д ы р ¦ а н жоІ, Іошеметс¿з, е л е у ш ¿ к¿м? (Ауызек¿).
демеус¿з, Ал мына с¿з сол адамныґ ес¿м¿н де ЕЛЕУШѕ2 з а т. Б¿р нєрсен¿ ескеруш¿, о¦ан
б¿лмейс¿з, СЅйте тўра Іалыґ жўртты адалдыІІа кЅґ¿л бЅлуш¿ адам. Оныґ ешк¿ммен ¿с¿ бол¦ан
¤ндейс¿з (М.Шаханов, Ґасырлар.) жоІ. Оны е л е у ш ¿ де болмады (С.БаІбергенов,
Елеус¿з қылды. Б¿лд¿ртпед¿, байқатпады. ±ар¦а там.).
СатІындар заман таґдамайды. ±ай кезде ЕЛЕУѕШ з а т. 1. Ўн, талІан сияІты майда
де жаныґнан табылады, – дед¿ Владимир заттарды елейт¿н елек, елгезер. – Єй, ±аныш,
Иванович е л е у с ¿ з ¦ ы п («±аз. єдеб.»). тўр. Е л е у ¿ ш к е барамысыґ?! ±аныш, ¤й¿н¿ґ
Елеус¿з сым бЅгеттер. є с к. Єуеден жєне ет салатын таба¦ын ала кел (С.Ж¤н¿сов, јшп.
жерден арнайы б¤ркен¿ш болма¦ан жа¦дайда ¿з). Мына тўр¦ан ¤йден е л е у ¿ ш єкеле Іой
да б¿л¿нбейт¿н, жаяу єскерге Іарсы Іўрыл¦ан деген¿ме дєл б¿р шайІайнатым уаІыт бол¦ан
т¿кенекс¿з сымнан жасал¦ан бЅгеттер. Е л е у- шы¦ар (С.Мўратбеков, Жабайы.). МўІаштыґ
с ¿ з с ы м б Ѕ г е т т е р, сонымен Іатар теґ¿з Іатыны аулында¦ы б¿р абысынымен е л е у ¿ ш
жа¦алауында¦ы десантІа Іарсы Іор¦аныста да бере Іоймадыґ деп, шаґІылдасып Іал¦анда,
Іолданылады (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.). абысыны «Осы елд¿ґ бар д¤ниес¿н ¤й¿ґе ты¦ып
ÅËÆÀ-ÅËƾ 238
отыр¦аныґды кЅрерм¿н» (Ж.Аймауытов, де жан алысып, жан бер¿су єз¿рл¿ктер¿ сахна
Шы¦.). 2. т е х н. Б¿р нєрсен¿ґ (астыІтыґ, кен мен экран тЅр¿нен мол орын алулары ти¿с ед¿,
рудасыныґ т.б.) ўса¦ы мен ¿р¿с¿н ажырататын Ѕк¿н¿шке Іарай, ол жа¦ы єл¿ де болса єлжуаз,
арнаулы Іўрал. ±аражалда тем¿р рудасын єр¿ жетк¿л¿кс¿з («Жас Алаш»).
б¿рнеше е л е у ¿ ш т е р д е н Ѕтк¿з¿п шы¦арады Ел-жўрт аман ба? э т н. Б¤к¿л ауыл-ай-
(К.Смайылов, МамандыІ.). Бўдан соґ олар маІтыґ аманды¦ын сўрау этикет¿. – Алматы-
арнаулы е л е у ¿ ш т е н Ѕт¿п, норий [труба] дан шыІІандарыґа кЅп болды ма? Ол жаІта¦ы
арІылы магнитт¿ сепаратор Іойыл¦ан дозатор¦а е л-ж ў р т а м а н б а? (I.Есенберлин, ±атерл¿.).
т¤сед¿ (±.±ўсайынов, Ж¤гер¿.). Жаґа¦ы алтын Ел-жўртІа [елге] танылды. Б¤к¿л елге, кЅп-
кен¿н¿ґ бўрын¦ы «БаІыршыІ» деген єп-єдем¿ ш¿л¿кке белг¿л¿ болды. Т¿пт¿, кЅне кЅздерд¿ґ ай-
аты бар болатын (БаІыршыІ – алтын жуатын туынша, Ташкентке барып оІы¦ысы келген
е л е у ¿ ш). Сол БаІыршыІ атауы к¿мге, не ¤ш¿н екен. О¦ан Ѕз¿н¿ґ дарыны, е л-ж ў р т І а т а-
ўнамады´ Т¤с¿нбед¿к («±аз. єдеб.»). н ы л а бастауы, зиялы азаматтардыґ оныґ ой-
Елеу¿ш мєшине. ò å õ . Сусымалы материал- маІсатын т¤с¿н¿п, аІыл-кеґес беру¿, талантын
дарды елеп, тазалау¦а арнал¦ан механикалан- ба¦алауы себеп бол¦аны сЅзс¿з («Егемен ±а-
дырыл¦ан Іондыр¦ы. заІстан»). Талантты ¿здеп таппай-аІ ІояйыІ,
Елеу¿ш суыр¦ы. ò å õ. Сусымалы масса­ дегенмен, Ѕз таланттарымен е л г е т а н ы-
ларды єр¿ елеп, єр¿ желмен суыратын Іон- л ы п, шы¦армашылыІтарымен мойындатІан
дыр¦ы. ≈ Е л е у ¿ ш с у ы р ¦ ы орнату. дарынды жастар¦а жа¦дай жасау¦а болатын
ЕЛ-ЖАМАҐАТ з а т. Ел-жўрт, ту¦ан- шы¦ар («±аз. єдеб.»).
туыс, а¦айын. Е л-ж а м а ¦ а т ы ґ аман ба? – Ел-жўртты елеґдетт¿. ±ўлаІ т¤рг¿зд¿, Іы-
дед¿ ол, жылы шыраймен сєлемдескеннен ке- зыІтырды. Б¤т¿ндей б¿р мемлекетт¿ басІарып
й¿н (А.Єуезов, Бала Мўхтар). Осылай е л- отыр¦ан Президенттер кезект¿ демалыс к¤ндер¿н
ж а м а ¦ а т сЅз байлады, ѕр¿ктеп он ж¿г¿тт¿ Іайда жєне Іалай Ѕтк¿зед¿? Бўл сўраІ е л-ж ў р т-
тез сайлады. Аттанды Баянауыл Іайдасыґ деп, т ы е л е ґ д е т п е й Іоймасы аныІ («±аз.
Бас кесер Ѕґкей бўзыІ Іай-Іайда¦ы (С.Омаров, єдеб.»).
Сєукен). ЕЛЖѕР з а т. Елж¿регенд¿к, ез¿луш¿л¿к;
ЕЛЖАНДЫ с ы н. Ел¿н, жер¿н с¤йет¿н мей¿р¿м, ыІылас. – Енд¿ ондай дос табыла ма? –
адам. Биылдан бастап бўл ¿с-шара жал¦асын деп, Мўрат жасты кЅз¿н жўдыры¦ымен с¤рт¿п,
тауып, дєст¤рге айналады, оны Ѕтк¿зуге т¤рл¿ ыстыІ бет¿н алаІанымен басты. Ж¤рек е л ж ¿-
деґгейдег¿ єк¿мдер, е л ж а н д ы азаматтар, барша р ¿ н баса алмай тўр¦андай (Н.Ґабдуллин, Сар.
мўсылмандар Іатысады («Т¤рк¿стан»). жапыраІ).
ЕЛЖАНДЫЛЫ± з а т. Ел¿н, жер¿н с¤ю-­ ЕЛЖѕРЕ 1= е т. 1. ѕш¿ жылу, мей¿рлену,
ш¿л¿к, патриоттыІ. Б¿раІ Т¤рк¿стан халІы- ем¿рену; айналып-тол¦ану. Б¿р г¤л кЅрсе, шын
ныґ е л ж а н д ы л ы ¦ ы н а Іайран Іаласыґ е л ж ¿ р е п с¤йген ол, Г¤л деген¿ у боп, жанып
(«Егемен ±азІастан»). к¤йген ол. Жаны б¿рге, ары б¿рге жан таппай,
ЕЛ-ЖЎРТ з а т. 1. Ауыл-аймаІ, шыІІан Жас ж¤рег¿ к¤лден кеб¿н киген ол (М.Жўмабаев,
ел¿. Мєжн¤нн¿ґ осы болды бар т¿лег¿, Лєйл¿де Шы¦.). Ек¿ антІа жаны ашысын к¿м е л ж ¿-
басІада емес жан ж¤рег¿ Е л-ж ў р т ы, ата-анасы р е п, Беттер¿не т¤к¿рд¿ бєр¿ де кеп. БорсаІтыґ
к¤дер ¤зд¿, Бўл дерттен жоІ екен деп т¤зелмег¿ басшы адамы батыр ±иял Болмады «таспен
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Ата-анаґ, е л-ж ў р- атпай, дар¦а асам» деп (Ш.±ўдайбердиев,
т ы ґ кЅп ¤м¿ткер: «Пєленше жан келед¿, – деп, – Шы¦.). 2. Жаны ашу, ес¿ркеу, м¤с¿ркеу, аяу.
¿ске жарап». Сол ¤м¿тт¿ґ шыра¦ы с¿з болсаґыз, Жет¿ Іарദы т¤нде сонша жерден жан
Јм¿т босІа шыІпасын, ўмтыл б¿раІ (М.Дулатов, ўшырып жал¦ыз келген¿мд¿ б¿лгенде, ше-
Шы¦.). ±оштасар мезг¿л жетт¿ е л-ж ў р т ы м- шем: «Жаным, Іалай ІорыІпадыґ» деп е л ж ¿-
м е н, Найман ел, жалпаІ ¤йс¿н, Іалыґ ар¦ын. р е п, бауырына басты (Б.СоІпаІбаев, Бастан
Сєлем де артта Іал¦ан ту¦ан елге, Ту т¿г¿п, думан кеш.). Шай ¿ш¿п, демалып Іайтайын десе, Іа-
Іўрып Ѕскен жерге! (Є.Найманбаев, Шы¦.). лада «е» деп е л ж ¿ р е й Іоятындай ет
Е л-ж ў р т т ы ґ аманды¦ын ест¿п Іуанып жаІыны жєне жоІ (О.Сєрсенбаев, БаІыт.).
Іалдым (С.КЅбеев, Орынд. арман). 2. ХалыІ. 3. Жан-тєн¿мен Іўштарлану, Іўмарту, бал-
Еске т¤ст¿ «шўбырынды аІ табан», Отыз ек¿нш¿ Іу. Жаґа т¤скен кел¿ншекше е л ж ¿ р е п
жылдар е л-ж ў р т ІаІса¦ан. – СаІта жўттан тўр¦ан да кел¿спейд¿ (Е.±онарбаев, Т¤нг¿ от).
Іаза¦ымды, – дед¿м мен, – Кеше Іыр¦ын со¦ыста Алматыныґ аІ Іайыґдарыныґ т¤б¿нде, жасыл
да саІта¦ан (К.СалыІов, Жезки¿к). Е л ¿ н-ж ў р- жапыраІтар астында Іарама-Іарсы тўрып,
т ы н жеґ¿ске баста¦ан Іайсар кей¿пкерлерд¿ґ алаІандарын алаІандарына салып екеу¿ б¿р-
т¤рл¿ к¤рес-жорыІтарында¦ы алмас семсерд¿ґ б¿р¿не ўзаІ уаІыт е л ж ¿ р е й Іарайтын
ж¤з¿ндей Ѕтк¿рл¿ктер¿ ўлы маІсат-идеал ¤ш¿н (С.Досанов, ±ыран.). АІын¦ўл Іыз¦а е л ж ¿-
239 ÅËƾ-ÅËƾ
р е й Іарап отыр. Жўрт Іалжыґ¦а айналдыра ма ѕш Ѕртен¿п, ж ¤ р е г ¿ м шын е л ж ¿ р е п, Дєл сендей
деп ойла¦ан Іыз тЅмен Іарады (С.Мыґжасарова, басІа жанды с¤ю арам! (М.Жўмабаев, Шы¦.).
±ыр Іыз.). 4. Ег¿лу, ез¿лу, босау, босаґсу. Ўста Єй-єй, ОраІ кЅке, кел, кел! – дейд¿ Єскербек.
сЅз, мўґды даусыґ басты байлар, ТоІта¦ан Соны ест¿п Нўрперзент ¿ ш ¿-б а у ы р ы е л-
шабуынан Іўлын-тайлар. Даусыґнан е л ж ¿- ж ¿ р е п кетт¿ (Ш.Мўртазаев, 41-ш¿ жыл.).
р е м е с нєрсе бар ма, Жас тЅгер бойы балІып ТолІытып қўстар орал¦ан, Қўба тал кетт¿
тереґ сайлар (М.Жўмабаев, Шы¦.). Сонан соґ желб¿реп. Оянды сез¿м жо¦ал¦ан, Са¦ын¦ан
кєр¿ ж¤рег¿ боркем¿ктене ег¿л¿п, е л ж ¿ р е д ¿- ж ¤ р е к е л ж ¿ р е п (К.СалыІов, Жезки¿к).
а й кел¿п (А.Сейд¿мбеков, АІиыІ). Б¿р кезде єр Егер шынымен ¿ ш ¿-б а у ы р ы ґ е л ж ¿ р е п,
кварталын аІтан азат ету ¤ш¿н жан Іиып, Іимай бара жатсаґ, ер соґымнан (±.Жўмад¿лов,
жараІат тапІан Іаламыздыґ осынау торІалы КЅкейкест¿). є) Ег¿лд¿, ез¿лд¿, жасыды. Неге
тойында тол¦ана, е л ж ¿ р е й, ег¿ле сЅйлемеске екен¿н к¿м б¿лс¿н, Азусарыныґ ¿ ш ¿-б а у ы р ы
ер¿к Іайсы? (То¦ызыншы шеж¿ре). Анажан, е л ж ¿ р е п, кЅз¿не жас келд¿ (±.Жўмалиев,
ег¿лме сен, е л ж ¿ р е м е, Жас Іўсыґ Іанат ІаІты Жайсаґ жан.).
енд¿, м¿не. Аттансам алыста¦ы Іиялар¦а, Ж¤р ЕЛЖѕРЕ2= е т. с Ѕ й л. Бабына кел¿п п¿су,
екен єлде не¦ып деп ж¤деме (Ф.Оґ¦арсынова, былбырау, ылжырау. АсханалыІ картоп е л-
Асау.). ж ¿ р е п п¿сет¿н, дємд¿, т¤йнектер¿ б¿ркелк¿
Ет ж¤рег¿ [бауыры] елж¿ред¿. а) Мей¿р¿ болуы шарт (Б.Ша¦ыров, Картоп). Жер еґ-
т¤ст¿, ем¿ренд¿, ¿ш¿ жылыды. Е л ж ¿ р е п ес¿м беккерге – е л ж ¿ р е г е н ас, ер¿ншекке – тас!
шы¦ып е т ж ¤ р е г ¿ м , ±ызы¦ын д¤­н ие­ (ј.Тўрманжанов, Мен¿ґ к¿таб.).
н¿ґ жаґа кЅрд¿м. АІ тор¦ын алтын шашаІ ЕЛЖѕРЕГЕНДѕК з а т. Ем¿ренгенд¿к,
орамалмен Отырды аз Іўр¦атып кЅк¿рег¿н мей¿рленгенд¿к. ±аным, тєу¿рс¿ґ бе? – дед¿ Мўса,
(Є.Найманбаев, Шы¦.). Ып-ыстыІ леп бет¿н даусында ерекше б¿р е л ж ¿ р е г е н д ¿ к бар
к¤йд¿ре жанап «апатайым» дегенде К¤л¿- (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.).
ман ерекше Ѕзгер¿ске т¤ст¿. Тўла бойы – д¿р ЕЛЖѕРЕГѕШ с ы н. 1. Елж¿реп тўратын;
ет¿п, е т ж ¤ р е г ¿ е л ж ¿ р е п салды (Ш.±ўма- мей¿рленг¿ш, ем¿ренг¿ш. Е л ж ¿ р е г ¿ ш ж¤рег¿,
рова, ±ос шынар). Ж¤рег¿не б¿р жылылыІ ег¿лме жаны Іара тасІа айналып, д¤ниен¿ґ бєр¿не
Іўйыл¦андай, е т б а у ы р ы е л ж ¿ р е д ¿ Іарс жабыл¦ан Іатулы ІабаІпен Іарайтын бол-
(С.Алдабергенов, Асу). є) Ег¿лд¿, ез¿лд¿, кЅґ¿л¿ ды (С.Досанов, ±ыран.). Мек¿ренг¿ш, е л ж ¿-
босады. На¦ипа Іай¦ы Іаптап кеудес¿не, Та¦- р е г ¿ ш аналар кино¦а деп, сауыІ кешке деп
дырдыґ душар болды кЅрмес¿не. Ез¿л¿п е т баласына єкес¿нен жасырып аІшаны асыра
ж ¤ р е г ¿ е л ж ¿ р е д ¿, КЅз жет¿п енд¿ жарын бер¿п жаман ¤йретет¿н¿ сирек кездесер жєйт
кЅрмес¿не (Н.Ахметбеков, Жасауыл.). Осы б¿р пе? (М.Єл¿мбаев, Тєрбие.). 2. Ег¿лг¿ш, ез¿лг¿ш;
т¤н Ѕґ¿ ¤рейл¿ Жет¿мд¿кт¿ сез¿нд¿ бас. Е т б а- к¤йрек. Осы сен-аІ е л ж ¿ р е г ¿ ш екенс¿ґ!?
у ы р ы м е л ж ¿ р е й д ¿, Домалайды кЅз¿мнен ±ашан кЅрсеґ де ез¿л¿п ег¿л¿п, к¤йрект¿кке
жас (С.Мєуленов, Тартыс.). салынып отыр¦аныґ («Лен. жас»).
КЅґ¿л¿ елж¿ред¿. ±ўмартты, кЅґ¿л¿ Іатты ЕЛЖѕРЕК с ы н. с Ѕ й л. Елж¿реу¿к, елж¿ре-
ауды. «ЖарыІта Іараґдап бой кЅр¿нер!» – деп, г¿ш, елж¿реп тўратын (адам). Осы жаман неме
Б¿р-б¿р¿н с¤й¿се алмас мауІын басып. Е л ж ¿ р е п к¿мге ўІсап е л ж ¿ р е к болды, – деп Кєлен де
к Ѕ ґ ¿ л д е р ¿, Іўмар Іанбай, Айрылар б¿раздан баланы бауырына Іыса т¤сед¿ (Є.Нўрпей¿сов,
соґ амандасып (М.Жўмабаев, Шы¦.). Одан ±ан мен тер). Анасыныґ бўрын-соґды мўншалыІ
есей¿п, ел к¿с¿с¿ Іатарына кЅтер¿лген адамныґ е л ж ¿ р е к кез¿н кЅрмеген Ай¦анша ¤рейлен¿п
кел¿ст¿, кемел пайымдауларын ദару¦а бола- кетт¿ (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ).
ды. Сонымен б¿рге оныґ тўжырым-т¤йгендер¿ – ЕЛЖѕРЕКТѕК з а т. Елж¿рег¿шт¿к, ел-
суыІ, салІын тєрт¿пт¿ґ шарты, сырт аІыл ¦а- ж¿регенд¿к. Россия тєр¿зд¿ тЅмендег¿ше налу
на емес, Ѕм¿рд¿ґ есе бермей, еґсе т¤с¿рген жа- мейл¿нше арзан е л ж ¿ р е к т ¿ к бол¦ан болар
йыныґ Іай-Іайсысына да е л ж ¿ р е г е н к Ѕ ґ ¿ л, ед¿ (К.Маркс,.. Капитал).
мЅлд¿реген мей¿р, соларды Іалай жеґ¿лдетсеп ЕЛЖѕРЕС= е т. Ем¿рен¿су, Іўмартысу. Са-
екен деген пей¿л («Егемен ±азаІстан»). ¦ынысІан ІўшаІ, е л ж ¿ р е с к е н ж¤ректер,
Сары майдай елж¿ред¿. јте Іатты мей¿р¿м¿ б¿рте-б¿рте буын¦а т¤с¿п, екеу¿ де ез¿л¿п бара
т¤ст¿, кЅґ¿л¿ Іўлады. С а р ы м а й д а й е л ж ¿- жатІандай (А.Хангелдин, ±аратор¦ай). Ек¿
р е п Араласып сўрапты. Ер ТЅст¿к псн БоІмў- сўлу мЅлд¿рес¿п, Неге бўлай мўґайды? Б¿р¿н-
рын Б¿р¿н-б¿р¿ сынасты. Иран, Тўран халІыныґ б¿р¿ е л ж ¿ р е с ¿ п, Неге аІырын сылайды?
Тойы той¦а ўласты (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). (С.Сейфуллин, јлеґд.).
ѕш¿-бауыры [ж¤рег¿] елж¿ред¿. а) Мей¿рлен- ЕЛЖѕРЕТ= е т. 1. Мей¿рленд¿ру, ем¿ренд¿-
д¿, ем¿ренд¿, жаны ашыды. Жолы¦ар ўзын жолда ру. КЅрд¿ де НартайлаІтыґ ес¿ кетт¿, Сєулем-ау,
талай адам. Сўлу да, с¤йк¿мд¿ де, жаІсы-жаман, мўнша жылап са¦ан нетт¿? ±ўшаІтап, раІат-
ÅËƾ-ÅËÏ 240
танып, жатпаІ ед¿м, КЅз-жасыґ ж¤рег¿мд¿ е л- ЕЛ-КЈН: ел-к¤н аманда. ТыныштыІта,
ж ¿ р е т т ¿ (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Олда¦ы бєр¿ орын-орнында тўр¦анда, ел¿м¿з аман, к¤н¿м¿з
батыр ед¿ ер ж¤рект¿ Ж¤рег¿н ¦ашыІ оты е л ж ¿- бейб¿т заманда деген ма¦ынада Іолданылатын
р е т т ¿. Лєйл¿н¿ґ ж¤з¿н кЅрмей тўра ала ма, Ая¦ы сЅз. Єрине, Іалыґ кЅпш¿л¿кт¿ґ, т¿пт¿ Іолына Іа-
басІан сайын кей¿н кетт¿ (Ш.±ўдайбердиев, лам ал¦ан жазушы, журналистерд¿ґ барлы¦ы
Шы¦.). Маржандай т¿з¿лген ж¤рек е л ж ¿ р е- тег¿с ІазаІтыґ єр сЅз¿н¿ґ т¤п-тЅрк¿н¿н, семан-
т е р сол сЅздерд¿ґ Ѕз¿ неге тўратын ед¿, ш¿рк¿н тикалыІ Іоз¦алысын жаІсы б¿лулер¿ м¤мк¿н
(Д.Исабеков, ±ара шаґыраІ). 2. Босату, ез¿л- емес, сондыІтан бўл к¤нде ай-к¤н аманда де-
д¿ру. Сан бўзылып дыбыс пен ўйІы т¤нде, мей, е л-к ¤ н а м а н д а деп келт¿ргендер¿ жЅн
Сырын т¤й¿п Іўпия сиІыр ¤нге, Тауды, тасты, (Р.СыздыІ, СЅздер сЅйлейд¿).
даланы е л ж ¿ р е т ¿ п, СЅйлед¿ ол к¤мб¿рлеп к¤й ЕЛОРДА з а т. ж а ґ а. Астана (мемлекет-
т¿л¿нде (С.Мєуленов, Алыс кет.). Єн жаІсы ма т¿ґ єк¿мш¿л¿к орталы¦ы). Кеше ±азаІстан Пре-
б¿лмед¿к, Шал жаІсы ма б¿лмед¿к, Е л ж ¿ р е т- зидент¿ Нўрсўлтан Назарбаевтыґ тЅра¦алыІ
к е н жаныґды Екеу¿ де б¿р, дед¿к (C.Жиенбаев, ету¿мен Астанада¦ы Іўрылыс проблемалары-
Алтын Іалам ). К¤н шаІырайып тЅбеге шы¦ып, на арнал¦ан кеґес болып Ѕтт¿. О¦ан республика
ысты¦ы єлем ж¤з¿н балІытып е л ж ¿ р е т к е н- Премьер-Министр¿, министрлер мен ведомство-
д е й боп, адамды Іапалатып, тўншыІтырып лар, е л о р д а жєне Іўрылыс компанияларыныґ
барады (Б.Майлин, Шы¦. жин.). басшылары Іатысты («Егемен ±азаІстан»). Бўл
Æàí æ¤ðåã¿í åëæ¿ðåòò¿. Òåá¿ðåíòò¿, òîë- тўр¦ыдан келгенде, е л о р д а мектептер¿нде
²ûòòû, åì¿ðåíä¿ðä¿. Ес¿не т¤ст¿ ме жас мезг¿л¿ Іызмет ет¿п ж¤рген мў¦ал¿мдерге артылар
Ѕткен, Осынау аґсады ма сЅзд¿ кЅптен – Єйгер¿м ж¤к, т¿пт¿ талап, жауапкерш¿л¿к, сен¿м аз бол-
єн арІылы айтады ал¦ыс Абай¦а ж а н-ж ¤ р е г ¿ н масы аныІ («Егемен ±азаІстан»). Б¿р ¦ана
е л ж ¿ р е т к е н (С.Мєуленов, Алыс кет.). Жеґ¿с дദылымен ж¤р¿п Ѕт¿ґ¿зш¿, е л о р-
ѕшт¿ елж¿ретт¿. Мей¿рленд¿рд¿, ем¿ренд¿рд¿,
д а н ы жедел абаттандыру тўсында асы¦ыс
¿шт¿ жылытты. Ма¦ан деген оныґ осы б¿р
¿стелген жўмыстыґ алабажаІ Іолтаґбасы «мен
аяушылыІ сез¿м¿ ¿ ш ¿ м д ¿ е л ж ¿ р е т ¿ п
мўндалайды». Сыла¦ы т¤с¿п, бояуы ан ¤йлер
ж¿берген ед¿ (С.Сар¦асІаев, Б¿з тЅртеу.). Жєне
кЅп кездесед¿ («Егемен ±азаІстан»). ЖарІ етт¿
кЅп жалаґда¦ан жан Іўмары, ЖаІындасаґ, ап
±останайда жан талабы, Ахметт¿ кЅрген адам
кетер одан єр¿. Жады кЅзбен сиІырлап жаныґ-
ды алып, ѕ ш ¿ ґ д ¿ е л ж ¿ р е т ¿ п тўр¦андары тамсанады. Астана кЅп¿р¿нде Іос жолбарыс
(Є.Найманбаев, Шы¦.). АшІандай ел ажарын, карсы алады. Е л о р д а
ЕЛЖѕРЕТУ Елж¿рет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ашыІ алаґ тЅр¿ндег¿, Не деген тദажайып
атауы. «С¿з мен¿ с¤йес¿з бе?» – дед¿. «С¤йем» – Ѕм¿р ед¿! Б¿р бала кЅп фонтандар арасында
деп, Ѕт¿р¿к е л ж ¿ р е т у г е арым ж¿берме- К¿шкентай ТЅлеш болып кЅр¿нед¿ (К.СалыІов,
д¿. «ЖоІ» деп шынымды айттым (М.Єл¿мбаев, Жезки¿к).
Тєрбие.). ЕЛП е л ¿ к. Желп еткен жеґ¿л Іимылды бей-
ЕЛЖѕРЕУ Елж¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; нелейт¿н сЅз.
ем¿рену, мей¿рлену. Ол ма¦ан бўрын¦ы е л ж ¿- Елп ете Іалды [т¤ст¿]. Кел¿се кетт¿, лып ет-
р е у ¿ н шорт Іойды (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар). т¿. ЫІсаІ е л п е т е І а л ¦ а н жоІ. Сырт айналып
Егер Гау¯ар дєл Іаз¿р Жўманныґ бет¿не Іара¦ан тЅрдег¿ ІўраІ кЅрпен¿ґ ¤ст¿не барып жайлана
болса, ал¦ашІыда¦ы е л ж ¿ р е у д ¿ ґ ¿з¿ де Іал- жатты (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). Ол е л п е т е
ма¦анын кЅрер ед¿ (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). І а л м а й д ы, ж¤р¿с¿ жай, ¿лб¿п, жаІтырмай бара-
ЕЛЖѕРЕУѕК с ы н. Елж¿реп тўратын, ды (Д.Досжанов, Тўлпар.). Єр нєрсеге асы¦ыс
елж¿рег¿ш; елж¿рек. Кеґ пей¿лд¿ баладай е л ж ¿- е л п е т е т ¤ с п е й, соґын шыдаммен к¤ткен
р е у ¿ к, сєл нєрсеге жабырІап, сєл нєрсеге Іалпын байІатты (М.Д¤зенов, Єке бол.).
жылитын елгезек жан Іаз¿р Ѕзгеше Іатайып, Елп етт¿. а) Желп етт¿. ОІта-текте е л п е т-
Іуаттанып ал¦ан тєр¿зд¿ (Б.Шаханов, ҐашыІ.). к е н ж¿бек желмен ойна¦андай бастарын шўл¦ып
јм¿рлер¿ Ѕк¿н¿шт¿ ек¿ жан осы отырысымен б¿р- Іап теґсел¿п тўр¦ан кЅк майса ¤ст¿нде асыр сап
б¿р¿не ша¦ын¦ан, б¿р¿н-б¿р¿ жўбатІан, е л ж ¿ р е- ойнап ж¤рм¿з (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар).
у ¿ к, езгек к¤йде ед¿ (С.Мўратбеков, Жабайы.). є) БайІалды, б¿л¿нд¿, сез¿лд¿.Алмадай Іызар¦ан
ЕЛЖѕРЛѕК з а т. с Ѕ й л. Елж¿рег¿шт¿к, к¿шкене Іыз ж¤з¿нде Іуаныш к¤й¿ е л п е т т ¿
елж¿реуш¿л¿к. Кейде Абдолла жырларында сары (З.Ш¤к¿ров, Ґажайып.). б) Лып ете Іалды;
уайым, жылауыІтыґ, е л ж ¿ р л ¿ к кЅп дейт¿н- тез жауап Іатты, Іоштады. ±ўдайберген
дер бар. јз басым о¦ан Іосыла алмаймын («Лен. е л п е т ¿ п: – Сен б¿лмеуш¿ ме ед¿ґ? Алдыґ¦ы
жас»). жылы Іыс Іатты болып, б¿зде мал Іырылды ¦ой
ЕЛКЕЗЕР з а т. ж е р г. Елеу¿ш. Е л к е з е р г е (Т.Ахтанов, Дала.). Мына Іатындар не айтса
Іос уыс ўн салдым да, ек¿ алаІанымды без¿л- да е л п е т ¿ п Іостап, «кєз¿р», «кєз¿р» дейд¿
дет¿п, тырпылдата жЅнелд¿м («Лен. жас»). (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ).
241 ÅËÏÅ-ÅËÏÅ
ЕЛПЕК с ы н. АйтІанды ек¿ етпейт¿н е л п е к т е п, јст¿к Іой ерке-бўлалау, Менен
т¿лал¦ыш, елгезек. – Т¿л ал¦ыш, е л п е к, жаІ- де басІа тентектер ±артайтып кеткен шы¦ар-
сы бала деп, мен¿ мў¦ал¿мдер Ѕте жаІсы кЅред¿ ау (C.Жиенбаев, Алтын Іалам.). Єрк¿м оныґ
(Б.Тўрсынбаев, Ауыл.). О¦ан ресторанныґ алдында басын и¿п, айтІанын ек¿ етпей е л п е к-
салтанатты тазалы¦ы, айтІаныґды ек¿ етпейт¿н т е п ж¤ру¿ керек (М.Д¤зенов, Єке бол.).
е л п е к, єсем официант Іыздары Іатты єсер ЕЛПЕКТЕіКѕРЕ= е т. Аздап елп¿лдеу,
етт¿ (К.СаІабаев, јткел.). Єбсаттар жас к¤- жеґ¿лтектену, ўшІалаІтау. Рас, Бронштейн
н¿нде Іиялшыл, е л п е к, ел¿ктег¿штеу ед¿ («Жа- осы ж¿г¿тт¿ґ кейде тым Іўбылып, е л п е к т е ґ-
лын»). // Елп¿лдеп тўратын, елпектеген Іасиет, к ¿ р е п кетет¿н¿н де байІап ж¤р (О. Сєрсенбаев,
ІылыІ. ЖаІаґа мен ўнадым. Ўна¦анда жарамсаІ ДаґІ.).
е л п е к п е н емес, жаІсы еґбекпен ўнадым ЕЛПЕКТЕТ= е т. с Ѕ й л. Елп¿лдету, åëïåê ²à²-
(Ж.ЖўмаІанов, Жазылм. к¿тап). òûðó. ±она¦ыныґ осы хал¿н ба¦ып, ў¦ынып
Åëïåêêå ê½øò¿. Åëïåêòåé áàñòàäû, åëï¿ë- отыр¦ан Са¦ынай: – Алыґыз, Ореке, алыґыз, –
äåä¿. АІын ойлама¦ан е л п е к к е кЅшт¿: деп е л п е к т е т т ¿ (Ж.Нєж¿меденов, АІ
– Ойбай, кЅке, барыґыз! Б¿зд¿ґ ¤йдег¿ кел¿н¿- ша¦ыл.). Аларда ажал адамды жаґылдырар,
ґ¿з де сыба¦аґызды сары майдай саІтап отыр јм¿рд¿ Іу ажал¦а ба¦ындырар. јм¿рден ажал
(Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен). ¤стем болар сонда, Адамды е л п е к т е т ¿ п
Елпек ІаІты. а) Елп¿лдед¿, желп¿лдед¿, ўшып табындырар (±абан жырау, Алтын ІазыІ).
Іонды. Мєж¿л¿с кез¿нде [ол] аса байсалды, онша ЕЛПЕКТЕТУ Елпектет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
е л п е к І а І п а й т ы н да, кеуде кЅтермейт¿н атауы. ≈ Е л п е к т е у г е болмайды.
де (Є.Кек¿лбаев, Тырау-тырау.). ЖаґалыІ солай ЕЛПЕКТЕУ Елпекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
баурап ала бермек, Балаша е л п е к І а ¦ ы п барам атауы; елп¿лдеу. Бўл адамныґ... орын кЅрсет¿п,
Ѕрлеп. Кенеттен кЅз¿м т¤ст¿ кЅше атына, КЅше е л п е к т е у ¿ н е дей¿н келуш¿ге жаІсылыІтыґ
емес, проспект – салалы Ѕрнек (М.Єл¿мбаев, Ж¤- нышанын байІатады (±.Исабаев, Ажал Іўр-
рек.). є) Жаны Іалмады, бєйек болды. Јй¿не сауы.). ЖаІсы¦а шашылу – шы¦асы емес, Ѕнер-
келген Іона¦ын Іайтсем риза ет¿п аттандыра- паз¦а е л п е к т е у – кемш¿л¿к емес (Т.Єл¿мІў-
мын деп е л п е к І а І І а н бригадир – Бел- лов, Кертол¦ау).
г¿бек ¤йге б¿р к¿р¿п, б¿р шы¦ып ж¤рген-д¿ ЕЛПЕКТѕК з а т. Елп¿лдект¿к, елгезект¿к,
(Р.РайымІўлов, ±ыз – айна). Келген кезде ¤л- т¿лал¦ыштыІ, айтІанын ек¿етпеуш¿л¿к. «Ме-
кенд¿ ¤лкендей, к¿ш¿н¿ к¿ш¿дей сыйлап, е л п е к н¿ґ бўл е л п е к т ¿ г ¿ м д ¿ Іыз Іалай т¤с¿нед¿?»
І а ¦ а т ы н (±.МўІамеджанов, јз¿ме де.). деп ойлап тўрдым да, шеш¿нген судан тайынбас
ЕЛПЕК-ЕЛПЕК е л ¿ к. Ўшып-Іон¦ан, дегендей, не де болса к¿руге ўй¦ардым (Є.Нўр-
елп¿лдеген қимыл-қозғалысты бейнелейт¿н сЅз. шайыІов, Махабб.). ЖарІын ж¤з, жайдары
Елпек-елпек етт¿. Елпектед¿, жаны Іалмады; м¿нез, еґбек с¤йг¿ш е л п е к т ¿ к ШЅкеґн¿ґ
ўшып Іонды. Жетп¿сбайдыґ баласы шЅпжелке с¤йег¿не б¿ткен деуш¿ ед¿, Тасто¦ам колхозыныґ
б¿реуд¿ ¤й¿не к¿рг¿з¿п, жерден жет¿ Іоян тап- председател¿ ±абди (Б.Тўрсынбаев, Айнымас.).
Іандай е л п е к-е л п е к е т ¿ п ж¤рген кЅр¿нед¿ ЕЛПЕЛЕКТЕ= е т. 1. Елпектеу, елп¿лдеу,
(«±аз. єдеб.»). ІауІалаІтау; асып-сасу. – Абайлаґыз, Іатты
ЕЛПЕКТЕ= е т. 1. Елпек Іа¦у, елп¿лдеу; с¤р¿нд¿ґ¿з ¦ой? Батыржан е л п е л е к т е п кеп
ІауІалаІтау. Молдабай бўрын¦ыдай «¤йге Сей¿лд¿ с¤йед¿ (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар).
к¿р» деп е л п е к т е г е н жоІ (Д.Исабеков, Ґани жайдары келбет¿мен е л п е л е к т е й
±ара шаґыраІ). – Ой, айналайын-ай! – деп ж¤г¿р¿п, б¿зд¿ Пушкин кЅшес¿мен профшкол
Сейдахметт¿ґ єкес¿ бай¦ўс е л п е к т е п Іалды дейт¿н су мўраптар даярлайтын мектепке бас-
(О. Дастанов, Мўрагер.). – Д¤кендег¿ єґг¿ме тап келе жатыр (Ø.јтепов, Ґани Мўратбаев).
ес¿ґ¿зде болар. – Ес¿мде, ес¿мде, – деп е л- СЅйткенше бол¦ан жоІ сырттан Жетп¿сбай
п е к т е д ¿ сатушы (Е. Ед¿лбаев, Тергеуш¿.). е л п е л е к т е й к¿рд¿ (Бал дєурен). 2. Ўшып
2. Ўшып Іону, Іолды-аяІІа тўрмау, ІалбалаІтау. Іону, Іолды-аяІІа тўрмау; ўшІалаІтау. Сапар
Шапанын с¤йрет¿п, басІарманы шыркЅбелек балаша е л п е л е к т е п, к¤лер¿н не айІайларын
айналып е л п е к т е п ж¤р (О.Сєрсенбаев, б¿лмед¿ (±.МўханбетІалиев, Жўлдыз.). – К¿мд¿
Таґбалы.). – Ой, е л п е к т е г е н жаз¦ан-ай, айтсаґ, сол келед¿. Єне, Тўрлыбект¿ґ дєл Ѕз¿, –
марІа Іозы алып кел (С. Адамбеков, КЅсе.). деп е л п е л е к т е п кетт¿ Светлана («Лен. жас»).
3. а у ы с. Бєйек болу, жаны Іалмау; айтІанын 3. а у ы с. Жаны Іалмау, ІўраІ ўшу; жалпаІтау.
ек¿ етпеу. – Ыссыласаґыз, шеш¿н¿ґ¿з, ¿лгек Мен¿ґ Ѕзгерген осы м¿нез¿мд¿ сез¿п Іал¦ан-ау,
єне, – деп, есепш¿ жаны Іалмай е л п е к т е п а¦амныґ балалары ма¦ан бўрын¦ыдай е л п е л е к-
барады (Д.Досжанов, Зауал). Јй иес¿ єйел Іан- т е п тўрмайтын болды (Д.Исабеков, Бекет.).
ша е л п е к т е г е н м е н, тЅсекорын берген жоІ – СЅйт¿ґдер, шыра¦ым, – деп ±амІа єжем е л-
(Р.Хайруллин, Офицер.). Ж¤ргес¿н ел-жўрт п е л е к т е п ж¤р (Т.Иманбеков, Јш ай.). Жаны

16–1440
ÅËÏÅ-ÅËÏÅ 242
Іалмай е л п е л е к т е п Іуанады (Н.Сералиев, – Мен маІтап ж¤рген єлг¿ болашаІ ¦алым Іыз
±аґтар). ЖауІазын деген¿м осы, – дед¿ жас баладай е л п е ґ-
ЕЛПЕЛЕКТЕУ Елпелекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл д е г е н аІ кЅґ¿л профессор (О. Тєжиева, Жет¿м
атауы; асты-¤ст¿не т¤су, елп¿лдеу. – Жє, е л- Іыз). Б¤г¿н та¦ы... Келем ўшып е л п е ґ д е п,
п е л е к т е у ¿ н мўныґ! Б¿р мєн¿с¿ болар... КЅґ¿л¿мд¿ таудан ескен жел тербеп. Б¤г¿н та-
(Ж.Алтайбаев, Ўят-ай). Жєне бўл е л п е л е к- ¦ы... Б¿тпей Іалды б¿р шаруа, јз¿мд¿-Ѕз¿м жўбата-
т е у ¿ меймандостыІтан єлдеІайда алыс жатыр мын – Ертеґ... деп (C.Жиенбаев, Алтын
ед¿ (Д.Исабеков, ±ара шаґыраІ). Іалам). Шамасы, апам да кет єр¿ болма¦аны
ЕЛП-ЕЛП е л ¿ к. Елп¿лдеген, елпек ІаІІан ¦ой. Єйтпесе ж¿г¿т к¤т¿п тўр деп е л п е ґ-
²èìûë-²îç¦àëûñòû бейнелейт¿н сЅз. д е й Іала ма? («Лен. жас»). 3. а у ы с. Жаны
Елп-елп етт¿. Елп¿лдед¿, елпектед¿, елпеґ Іалмау, бєйек болу, ІўраІ ўшу. О, ±араґыз
ІаІты. – Сен немене, е л п-е л п е т ¿ п ж¤рген¿ґ?! келд¿ ¦ой. ТЅрлет! ТЅрлет! – деп е л п е ґ-
јлген єкеґ т¿р¿л¿п келд¿ ме? Сонша ІўраІ ўша- д е й Іалды (Н.Сералиев, ЫстыІ күлше). Єнше­
й¿нде не айтсаґ со¦ан е л п е ґ д е п тўрушы ед¿,
тын єулие ме ед¿ ±анипа! (Н.Ґабдуллин, Сар.
дєл Іаз¿р жаІтырмай-аІ тўр¦ан шы¦ар (Тўлпар).
жапыраІ).
4. а у ы с. ЖарамсаІтану, жа¦ыну, жалпаґдау,
ЕЛПЕі с ы н. Елп¿лдеп тўр¦ан, жеґ¿л. Жел
Іўрдай жор¦алау, Манаптыґ Жўма¦ўлы былай
е л п е ґ Іарды суыра, борандата айдай бастады тўрсын, атаманныґ шабарманы т¤шк¿р¿п Іал-
(Б.Момышўлы, Москва.). са «жарак¿маллалап» е л п е ґ д е п тўратын
Елпеґ ІаІты. а) Елп¿лдед¿, елпектед¿; дедек ±асымбект¿ґ Ѕз¿ де бой тартты (З.АІышев,
ІаІты, зыр ж¤г¿рд¿, – ±ара Іазан, сар баланыґ АІбел.). КЅкен е л п е ґ д е п Іызмет етуде.
Іамына Іыл¦ан Іайратты Іўм Іыла кЅрме МаІтапберген к¤лсе, бўл да ІарІылдап к¤лед¿.
±ўдайым, – деп, ол е л п е ґ І а ¦ ы п сумен б¿рге МаІтапберген б¿реуд¿ бала¦аттаса, ол Іоса
ж¤г¿рд¿ де отырды (К.±азыбаев, Ыз¦ар). ±аз¿рг¿ жамандайды (Ж.Тєшенов, Ал¦ашІы.). Ж¤рсе де
К¤реґбай к¤н¿ кешеге шей¿н иес¿н¿ґ бўйдалы ол с¤йеп, е л п е ґ д е п, Ж¤рсем де Ѕз¿м аяІпен,
тайла¦ындай е л п е ґ І а ¦ а т ы н (С.Омаров, С¤р¿н¿п кетпес пе екем деп, Т¤ртем¿н жерд¿
±айырлы жаз.). є) Жаны Іалмады, ІўраІ ўш- таяІпен (C.Жиенбаев, Алтын Іалам).
ты, Іўрдай жор¦алады. Васильев Іанша е л- ЕЛПЕіДЕС= е т. Елеґдесу, алаґдасу. –
п е ґ І а ¦ ы п, дос кЅр¿нсе де, ±аныбек шалдыґ Жаґажол мен С¤й¿нд¿к шалдары тўмар єкелед¿
Іас-Іаба¦ынан єл¿ сенбей тўр¦анын байІады деп е л п е ґ д е с ¿ п отыр, сен енд¿ мен¿мен Іайт
(Ж.ТЅшенов, Ал¦ашІы.). – Басекеґ дўрыс ай- (Ж. Молда¦алиев, Самал).
тады, сары уайым¦а салына бермеґдер, – деп ЕЛПЕіДЕСУ Елпеґдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
агроном Елубаев е л п е ґ І а ¦ ы п, Шегебаевтыґ атауы. ≈ Е л п е ґ д е с у ¿ жаман.
алдында Іўрдай жор¦алады (М.Рашев, Бет¿ґ ЕЛПЕіДЕТ= е т. Елпеґ-елпеґ етк¿зу, елп-
ІисыІ.). елп етк¿зу. – Жаґажол мен С¤й¿нбайды неге
Елпеґ ете Іалды [т¤ст¿]. Елп етт¿; ІўраІ єкелгенс¿ґдер Ѕз¿н е л п е ґ д е т ¿ п? – дед¿ ±айша
ўшты. Сапар орнынан атып т¤регел¿п, Айсўлуды ж¿г¿ттерге (М.Єуезов, Шы¦.). Зайк¤л брезент
кЅптен к¤ткен са¦ынышты адамы Іўсатып Іў- белбеуд¿ мойныма салып кеп ж¿бер¿п, бўйдалап
шаІтай ал¦ысы келген ниет¿н сезд¿ре е л п е ґ ал¦ан тайла¦ындай е л п е ґ д е т ¿ п жетелей
е т е І а л д ы (А.Байтанаев, Асан). – Бєр¿ дўрыс, жЅнелд¿ (Є.НўршайыІов, Махабб.).
басеке, Ѕз¿ґ¿з айтІан графикт¿ Іўптаймыз, – дед¿ ЕЛПЕіДЕУ Елпеґде ет¿ст¿г¿н¿ц Іимыл
алдыґ¦ы Іатарда отыр¦ан кем иек шал ±ўтпан атауы; асты-¤ст¿не т¤су. Анау-мынау¦а жал-
паґдамайтын тєкєппар ±аражанныґ Іар¦адай
е л п е ґ е т е т ¤ с ¿ п (С.Мўратбеков, КЅкорай).
бала¦а е л п е ґ д е у ¿ н ¿ ґ де к¿лтипаны бар ед¿
ЕЛПЕіДЕ= е т. 1. Тез-тез басу, ылдым-
(Н.Сералиев, ±аґтар). «Орынбай», «Орынбай»
жылдым ж¤ру; б¤кшеґ Іа¦у. Талдырмаш денел¿
деп е л п е ґ д е у ¿ н Іайтерс¿ґ та¦ы да (К.Баялиев,
елгезек командир е л п е ґ д е й басып кел¿п НЅсер.).
капитан¦а сєлем берд¿ (Т.Ахтанов, ±аһарлы ЕЛПЕі-ЕЛПЕі е л ¿ к. Елпеґдеп, ІўраІ
к¤н.). Делбемен т¤йен¿ Іа¦ып Іалып ед¿м, кЅнб¿с ¢ø²àí ²èìûë-²îç¦àëûñòû бейнелейт¿н сЅз.
мал болса керек, жеґ¿л тарантасты ерк¿н с¤йреп, Елпеґ-елпеґ басты. Елп-елп етт¿, елпеґдед¿.
е л п е ґ д е п ала жЅнелд¿ (ј.±анахин, Жер АруаІ ўр¦ан Єлеуке, Ауа кЅш¿п тайыпты. Е л п е ґ-
бас.). Елге Іарай е л п е ґ д е й д ¿ ек¿ Ѕг¿з, – Сам е л п е ґ б а с ы п т ы, Еркеш-Тамнан асыпты
жамырай, колхоз¦а да жетем¿з. Жол ІысІарсын... (Манас).
КЅкей¿не ел тоІыр, Жўмаш, кєне, б¿р хикая Елпеґ-елпеґ етт¿. Елпеґдеп тез ж¤рд¿, ел-
шерте отыр (М.Єл¿мбаев, Ж¤рек.). 2. Елп¿лдеу, пеґ ІаІты. Онда ¤н жоІ. Мўрнын тес¿п жете-
елпектеу, ІауІалаІтау. Жолына ¤й т¿кт¿р¿п, леген Іотыр тайлаІтай е л п е ґ-е л п е ґ е т е д ¿
бие байлатып... дегендей ауылын к¤т¿нд¿р¿п, Ѕз¿ (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). Ол е л п е ґ-е л-
саІалды басымен е л п е ґ д е п жолда тўруды ол п е ґ е т ¿ п ж¤г¿ре т¤сед¿ (Р.РайымІўлов,
лайыІсыз кЅрд¿ (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). ±ыз-айна).
243 ÅËÏÓ-ÅËϾ
ЕЛПУѕШ: етег¿ елпу¿ш, жеґ¿ желпу¿ш бол- Саматты жо¦ары шы¦арды (Б.То¦ысбаев, Асыл
äû. Тыным таппаäû, жан аямаäû. Т¤н ўйІысын адам.). Јй иес¿ б¿рден е л п ¿ л д е п ІўраІ ўш-
тЅрт бЅл¿п е т е г ¿ е л п у ¿ ш, ж е ґ ¿ ж е л- пады, салмаІпен Іабылдады (Д.Єб¿лев, Арман.).
п у ¿ ш б о л ы п тєрбиелеп Ѕс¿рген, ¤м¿т к¤ткен 5. а у ы с. ±ўрдай жор¦алау, айтІанын ек¿ етпеу.
Іайран ананыґ келмеске кеткен¿ Ѕм¿р жел¿с¿н Бўрын жўртІа е л п ¿ л д е п-а І тўрушы ед¿, енд¿
опырайтІан кет¿к тєр¿зд¿ болды (Ж.Арыстанов, айтІаныґды орында¦анныґ Ѕз¿нде алдымен
Жалынды.). желкес¿н Іасып алады (Т.Ахтанов, Дала.). – Ол
ЕЛПѕ: етег¿ елп¿, жеґ¿ желп¿ ж¤рä¿. Жан [болашаІ к¤йеу¿] мына асты-¤ст¿ґе т¤с¿п, е л-
салып, тынбай еґбек етò¿. – Не деп тантып п ¿ л д е п отыр¦ан К¿рби! (Т.Жарма¦амбетов,
тўрсыґ сен¿ Е т е г ¿ м е л п ¿, ж е ґ ¿ м ж е л- Сентябрь.). ±орІатын адамы болмаса, басІаныґ
п ¿, тобы¦ымнан саз кеш¿п, т¤н ўйІымнан пар сЅз¿н ж¤ре тыґдайтын МайлыІ та е л п ¿ л д е п,
ке­ш¿п, сен¿ жЅн¿ т¤зу адам етем¿н бе деп ж ¤ р- мўныґ сЅз¿н ек¿ етпед¿ (А.Нўрманов, ±ўлан.).
с е м, сен бетс¿з не деп кЅк¿п тўрсыґ? (М.Д¤йсе­ 6. а у ы с. Жел¿гу, желп¿ну; ел¿ру. Е л п ¿ л д е м е й
нов, Мейман.). Е т е г ¿ ґ е л п ¿, ж е ґ ¿ ґ ж е л п ¿ аІырын сЅйлесейш¿, жаґа¦ы ж¿г¿т ест¿п Іалар
ж ¤ р ¿ п жоІшылыІ тауІымет¿н кЅп тартып ед¿ґ, (Жастар эстрадасы). Канал Іазамыз деп ел¿р¿п,
Іолыґды жылы су¦а малып, шалІая отыратын е л п ¿ л д е п ж¤рген ана белсенд¿лерд¿ґ басын
уаІытыґ болды енд¿ (С.Шаймерденов, ±ар¦аш.). Іоспай, тоз-тоз Іылу керек («Лен. жас»).
ЕЛПѕЛ: елп¿л ІаІты. Елп¿лдед¿, елпеґ ІаІты; ЕЛПѕЛДЕК с ы н. 1. Елп¿лдеп тўратын,
ІўраІ ўшты. Ертеґг¿с¿н оян¦аннан бастап, т¤нде т¿лал¦ыш; елгезек. Ал НаІыш болса, жалпылда-
єбден тЅсег¿не жатІан¦а дей¿н екеу¿ бўныґ ¦ан аІкЅґ¿л, к¿м кЅр¿нгенге сенг¿ш, б¿реуд¿ґ
алдында е л п ¿ л І а ¦ ы п, ая¦ыныґ ўшымен сЅз¿н ек¿ етпейт¿н е л п ¿ л д е к Іыз (М.Д¤зенов,
ж¤г¿р¿п ж¤ред¿ (Б.Аманшин, КЅкжар). АІєже). ЎзаІ – тым аІкЅґ¿л, е л п ¿ л д е к жан.
ЕЛПѕЛДЕ= е т. 1. Лып-лып ет¿п тез ж¤ру. СондыІтан да бЅгде т¿лег¿н орындау¦а єрдайым
Бўл ек¿ аттыґ сыры БолатІа мєл¿м ед¿. Жирен єз¿р тўрады (Ж.Мўзапаров, ±аби Іарт.). Сўра-
ат Іамшы салдырмайтын, е л п ¿ л д е г е н саґ аты Ерк¿нбек, СЅйлесер с¿зге ерк¿н кеп.
ж¤йр¿к болатын (Н.Ґабдуллин, јм¿р.). Е л п ¿ л- Еґбекте озат Ѕзгеден АІжарІын ж¿г¿т е л п ¿ л-
д е й басІан аІсўр атпен тау ¿ш¿нде осындай д е к (Н.С¤лейменов, Жолда). 2. Жеґ¿лтек, жаґ-
адам кездесе кетсе, оныґ Орынбек Іарт екен¿н ¦алаІ, ўшІалаІ, м¿нез¿ жеґ¿л. ЖаІпады б¿лем
тани бер¿ґ¿з («±аз. єдеб.»). 2. а у ы с. Елпек бастан-аІ, Жарыґныґ са¦ан б¿р ¿с¿. Ертерек
Іа¦у, елпектеу, ІауІалаІтау. – Айналайын, т¤скен шашта¦ы аІ, Е л п ¿ л д е к ж¤р¿с-тўрысы
±абенжан, – деп Азамат та е л п ¿ л д е й жЅнелд¿ (С.Иманасов, АІдари¦а). Г¤лжан кейде паґ,
(З.±абдолов, Жалын.). Жасы алпыстан асса да кейде бейІам, кейде е л п ¿ л д е к («Лен. жас»).
еґбектен Іалма¦ан осы б¿р е л п ¿ л д е г е н аІ кЅґ¿л ЕЛПѕЛДЕП-ЖЕЛПѕЛДЕП ¤ с т. Елп-елп
Іарияны колхозшылар Іауымы т¤гелдей жаІсы ет¿п; ўшып-Іонып. јз¿ б¿р кЅрмеге жел¦а-
кЅред¿, Іад¿рлейд¿ (Ж.Бектепов, ±ызылшашы.). быз, е л п ¿ л д е п-ж е л п ¿ л д е п Іал¦ан адам
С¤й¿нш¿ деп е л п ¿ л д е п, ШыІты алдымнан (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). АІырында айтарымыз
жеґешем. Танау кеткен желп¿лдеп, Єз¿л¿ де е л п ¿ л д е п-ж е л п ¿ л д е п ж¤р¿п жетк¿зет¿ндер
ересен (Н.С¤лейменов, Жолда.). Бата берд¿ жел¿м ауыз, жез таґдай жеґгейлер деп ж¤рсек,
АІжелек АІ саІалы желп¿лдеп, ±алыґ халыІ Ѕсект¿ґ ар¦ы т¤б¿ а¦амыз БосаІбайдан шыІІан
Іол жайды, Мей¿р¿ т¤с¿п е л п ¿ л д е п. Жылап екен (Б.±ыдырбекўлы, Ешк¿мге.).
бата беред¿, Ек¿ кЅз¿ мЅлт¿лдеп. Ер ТЅст¿к пен ЕЛПѕЛДЕС= е т. Асты-¤ст¿не т¤с¿су,
БоІмўрын Т¿ке тўрды селк¿лдеп (К.Єз¿рбаев, бєйек болысу. СылІым ж¿г¿ттер жаґа ¦ана бў¦ан
Таґд. шы¦.). 3. а у ы с. Ўшып-Іону, Іолды-аяІІа «Іарындас», «Іарындас» деп, шы¦ар¦а жандары
тўрмау. Ол да жем аґды¦ан сауысІандай басІа боп е л п ¿ л д е с ¿ п жатыр ед¿ (Є.Кек¿лбаев,
тым саІ отыр екен, е л п ¿ л д е п жет¿п келд¿ Б¿р шЅк¿м.).
(±.Сег¿збаев, Ашыл. сыр.). Єншей¿нде е л п ¿ л ЕЛПѕЛДЕСУ Елп¿лдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
д е п тўра ж¤г¿рет¿н анам бўл жолы сабырлы атауы. Енд¿, м¿не, сол е л п ¿ л д е с у басылып,
бола Іалды (Ж.Аяшев, АлаІан). – Енд¿... нет¿п ел сабасына т¤се бастады (Ж.Молда¦алиев,
Іалды. Кел¿с¿п ІойдыІ. Кемп¿р-шал да Іарсы Самал).
емес. Кел¿ґ¿з, а¦а, кел¿ґ¿з... – Ўшып-Іонып ЕЛПѕЛДЕТ= е т. Желк¿лдету, ел¿кт¿ру.
е л п ¿ л д е п тўр (С.Єлж¿ков, К¤ле кЅрме.). КЅкетай да сондай ат Іўмарлардыґ б¿р¿ екен,
4. а у ы с. Жаны Іалмау, бєйек болу, ІўраІ «кЅрел¿к» деп, е л п ¿ л д е т е жЅнелд¿ (С.БаІ-
ўшу, Бўрын¦ыдай емес, асты-¤ст¿ме т¤с¿п, е л- бергенов, ±ар¦а там.). јлеґн¿ґ интонациясы,
п ¿ л д е п тўрады, шай ¿шкенде нан, Іантты эмоциялыІ Іуаты, лексикалыІ оралымдары
алдыма сырып Іойып отырады (Б.СоІпаІбаев, оІушыны е л п ¿ л д е т ¿ п ж¤г¿рт¿п єкетед¿
јлгендер.). – Кел, шыра¦ым, тЅрлет. Атаґа (С.Мєуленов, Јркер.). ±аздия, ІаІия отырып,
жаІыныраІ отыр, – деп кемп¿р е л п ¿ л д е п таІымды жапсырып, Ѕкшен¿ Іадап тастап,
ÅËϾ-ÅËѾ 244
кЅк кЅйлект¿ґ етег¿н, аІ шаршыныґ ўшын ер болмайды, Сусыз жер болмайды (МаІал).
делеґдет¿п, е л п ¿ л д е т ¿ п, елеґдет¿п желер ме 3. Елд¿ґ Іатысынсыз. Е л с ¿ з АІан жоІ, АІансыз
ед¿? (Ж.Аймауытов, Шы¦.). жерд¿ґ сєн¿, елд¿ґ єн¿ жоІ (С.Ж¤н¿сов, АІан
ЕЛПѕЛДЕУ Елп¿лде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл сер¿). Ел бай болса, ¤к¿метт¿ґ бай бол¦аны. Е л с ¿ з
атауы. Алайда с ө й л. Тўрсынзаданыґ дала ¤к¿мет жасай алмайды (С.Шєр¿пов, Бекболат).
жа­йында¦ы жырларында орынсыз е л п ¿ л д е у, Елс¿з жер. Ел мекендемеген аймаІ. Ер ТЅст¿к
дєлелс¿з к¤рс¿ну жи¿ кездесед¿ («±аз. єдеб.»). елге Іарай ж¤г¿ред¿, Бел¿не ек¿ етег¿н т¤р¿нед¿.
ЕЛ-САЛ ¤ с т. с ө й л. ж е р г. Дел-сал. Б¿р Ентеґдеп е л с ¿ з ж е р д е келе жатса, Жапанда
кезде е л-с а л бол¦ан бойын жиып ал¦андай жал¦ыз т¤йе кЅр¿нед¿ (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
ш¿м¿ркене Іоз¦алып, Нўрлыбекке Іарап бўрыла ЕЛСѕЗДЕТЕ= е т. Елс¿збен ж¤рó, елс¿з жерд¿
т¤ст¿ (Б.Майлин, Шы¦. жин.). êåçó. Бўлар т¤н¿мен е л с ¿ з д е т е ж¤р¿п отырып,
Åë-ñàë òàðòû. с ө й л. Äåë-ñàë òàðòòû. таґ алдында МайІўдыІта¦ы елс¿з Іыстаулар
Оныґ т¤ннен бер¿ Іарай бойы е л-с а л т а р- тўсынан Ѕтт¿ (Д.Єб¿лев, Арман.).
т ы п, Іаба¦ы б¿р т¤рл¿ тырысІан сияІты бола ЕЛСѕЗДѕК з а т. ЕшІандай ел жоІтыІ; ел
берд¿ (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). болма¦андыІ. ±ўлазы¦ан е л с ¿ з д ¿ к, сонау
ЕЛ-СЕЛ: ел-сел болды. Жер-кЅкт¿ су єр¿де, тау бЅктер¿нде ІарауытІан поселка
басты, сел боп аІты. јл¿м мен Ѕм¿р, от пен байІалады (Б.СоІпаІбаев, јлгендер.). ЎзаІ
оІ арпалысында Ѕткен Іарлы Іыс кЅктемг¿ жол, машинаныґ б¿р Іалыпты г¤р¿л¿, айналаныґ
алтынк¤рек соІІан кездег¿ е л-с е л б о п ер¿ген е л с ¿ з д ¿ г ¿ ер¿кс¿з ой¦а жетелейд¿ («Лен. жас»).
Іардай тез Ѕтт¿ (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). ЕЛСѕЗ-ЖЎРТСЫЗ с ы н. Ел жоІ, жўрты
Ел-сел етт¿. а) Еб¿л-себ¿л су қылды. Таґ жоІ (мекен). ±аз¿р ол Ѕз¿н б¿р Іиян т¤кп¿рдег¿ е л-
алдында Іатты нЅсер болды. Жер-кЅкт¿ е л-с е л с ¿ з-ж ў р т с ы з аралда жал¦ыз Іал¦ан жан¦а –
е т ¿ п, маґайды бўрІыратып, т¤т¿п ж¿беред¿ Робинзон¦а ўІсатады (ј.±анахин, Жас дєурен).
(Д.Досжанов, Тўлпар.). ә) Қанын судей ағызды, Соншама жерден келгенде, б¿здер – балалар, єуе-
қырды. Бўл жерде бая¦ыда жоІ ед¿ ел, ±у дала л¿ е л с ¿ з-ж ў р т с ы з ен дала¦а тап боламыз
Іўс Іонбайтын ед¿ б¿р бел. јлт¿р¿п осы арада ба деп ¤рейлен¿п ед¿к («Лен. жас»).
Єшкєбуст¿, А¦ызып е т ¿ п ед¿м Іанын е л-с е л ЕЛСѕЗ-КЈЙСѕЗ с ы н. Ешк¿ммен араласы-
(Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). мы жоІ, жал¦ыз. ТЅґкер¿л¿п тЅбеґнен Тўра-
Ел-сел¿ шыІты. ±атты терлед¿, борша- ды ¤нс¿з тау Іарап, Е л с ¿ з-к ¤ й с ¿ з ежелден,
боршасы шыІты. Са¦адат оянды... ШыраІтыґ М¿з баІпайтын жарІабаІ (C.Жиенбаев, Алтын
саґлауында е л-с е л ¿ ш ы ¦ ы п отыр¦ан Сєйф¿л- Іалам.).
Мєл¿кт¿ кЅр¿п, ¤рей¿ ўшты (Мыґ б¿р т¤н). ЕЛСѕЗ-КЈНСѕЗ с ы н. Ел жоІ, т¿рш¿л¿к
ЕЛСЫНАР з а т. з о о л. АшыІ тау етуге болмайтын; Іу медиен, айдала. Алпыс
жоталарында ўялайтын Іўс. Ормансыз тау километр жердег¿ ЖезІаз¦ан¦а, е л с ¿ з-к ¤ н-
жоталарында тундра кек¿л¿г¿, Іарабауыр, альп¿ с ¿ з бўйратты даламен бару – ма¦ан мейл¿нше
Іар¦асы, айдарлы бозтор¦ай, е л с ы н а р ўялап, ІызыІ сияІтанды (С.МўІанов, Есею жыл.).
т¿рш¿л¿к етед¿ (Р.Єл¿мбаев,.. ±ўстар.). Хиуадан шы¦ып, е л с ¿ з-к ¤ н с ¿ з Іу таІырлар
ЕЛСѕЗ с ы н. 1. ЕшІандай ел жоІ, халыІ мен Іўмдарды басып, ўзаІ жол шеккен соґ
мекендемеген (жер). Е л с ¿ з дала дем¿н ¿ш¿не ЖайыІ жа¦асында¦ы ту¦ан жерге жеткен¿не де
тартып, сўрланып, сўлыІ жатыр (О. Сєрсенбаев, б¿р жыл (Є.Єл¿мжанов, Махамбет.).
Жал¦ыз.). Шетелде басыл¦ан бўл к¿тапта Ѕткен ЕЛСѕЗ-КЈНСѕЗДЕ ¤ с т. Айдалада, оґаша
¦асырларда Ресейдег¿ кЅптеген озыІ ойлы аза- жерде. Е л с ¿ з-к ¤ н с ¿ з д е кездемен¿ жайып
маттар е л с ¿ з, тылсым жатІан шЅлейт далалар¦а салып, Іолына кез¿н алып отыр¦анныґ не пай-
жер аударылды дегендей т¤с¿н¿к басым бол¦аны, дасы бар? (Абай, Тол. жин.).
шын мєн¿нде олар таби¦аты Еуропадан да ЕЛСѕЗ-СУСЫЗ с ы н. Ел жоІ, су жоІ; Іу
сўлу, Швейцария жер¿не ўІсас Ѕґ¿рлер¿ мол дала. Мўны ест¿генде е л с ¿ з-с у с ы з далада
±азаІстан¦а кел¿п, Ресейдег¿ден де жаІсы Ѕм¿р Іол-ая¦ы байлаулы Іал¦ан т¤р¿кпен ж¿г¿т¿
с¤р¿п кеткен¿ жазыл¦ан екен («±аз. єдеб.»). кЅз алдынан кетпей Іойды (Є.Нўрпей¿сов,
Айттым ¦ой: мына асудыґ Ар жа¦ы е л с ¿ з жапан, – Сергелдеґ).
деп Жеткес¿н со¦ан, мал жайып, ШалІып ЕЛСѕН= е т. 1. Ел деп б¿лу, тану, ел екен деп
б¿р жал¦ыз жатам, – деп (±.Байсей¿тов, Беу, санасу. Осындай б¿л¿нген соґ м¿нез¿м, к¿мде-к¿м
Іыздар.). ШЅб¿н¿ґ жи¦ан жер¿ бес шаІырым, б¿зд¿ґ жўртты е л с ¿ н ¿ п пе? (М.Дулатов, Шы¦.).
Аяґдап кете берд¿м кешке тўрым. ±орІыныш, ТаІтар Ѕшт¿ ел¿мд¿ е л с ¿ н б е г е н, Шахтар Ѕшт¿
е л с ¿ з Ѕзен, еш адам жоІ, ШЅб¿не барып жаттым мендейд¿ менс¿нбеген. Атым бар да, жоІ ед¿
мен паІырыґ (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). 2. Ел- фамилиям, Енд¿ о да бар, оны да сенс¿ґ берген
жўртсыз, ту¦ан-туыссыз; отансыз. Е л с ¿ з (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес). 2. а у ы с.
245 ÅËÒ-ÅËÒ¾
Жерс¿ну, с¿ґ¿су. Б¿раІ, саІау ол ауылды е л с ¿ н- ЕЛТУ Елт¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Ен-
б е й Іашып кел¿п, Ѕз¿н¿ґ ту¦ан жер¿не жата д¿, м¿не, соны раста¦андай ШоІанныґ Нар¦ыз-
Іалып аунап, шЅб¿н и¿скелейд¿ («±аз. єдеб.»). ¦а шы¦арыл¦ан к¤йлерге е л т у ¿ н Іарашы
ЕЛТ= е т. с Ѕ й л. Елт¿. Б¿р жаІсысы, ол (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). ЖаІсы Ѕлеґмен
мен¿ґ аґшылыІ жайын е л т е тыґдап, оныґ ауызданып, о¦ан Іўмарту, буына е л т у зама-
сЅз¿не Іўдайдай сенет¿н¿мд¿ б¿лед¿ (Е.Тўрысов, нымыздыґ салтына айналуы керек (I.Омаров,
АІбаІай). К¤й сазымен кейде мен, јлеґ жазам, Серп¿н).
е л т е м ¿ н. Асыл мўра к¤й деген, К¤й боп тусын ЕЛТУШѕ з а т. Б¿р нєрсеге елт¿ген адам,
ертеґ¿м (Р.Нўрпей¿сов, Ту¦ан Ѕлкем). Сауса¦ы Іўмартушы. К¤йш¿ атаулы – сыншы. ТЅлеген
мен аІ жаґбыр Тереземд¿ шертед¿. КЅґ¿л к¤й¿м е л т у ш ¿ г е Ѕте ырза (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ
Іызы¦ып, Єлде неге е л т е д ¿ (X.Тал¦аров, Ѕзен). Сол а¦аныґ жаІсы єґг¿мес¿не е л т у ш ¿-
Шыґда.). л е р д ¿ ґ б¿р¿ мен ед¿м («±азаІст. мў¦.»).
ЕЛТАНУ з а т. г е о г р. Белг¿л¿ б¿р елд¿ґ, ЕЛТѕ= е т. 1. Б¿р нєрсен¿ґ уыты бой¦а тарап,
сондай-аІ ¿р¿ аумаІтар мен материктерд¿ґ басы айналу, улану; елеуреу. Байлап алып єкелд¿
таби¦аты, халІы, шаруашылы¦ы, мєдениет¿, Ащысу¦а, Тама найман жиыл¦ан Іалыґ ду¦а,
єлеуметт¿к Іўрылымы т.б. туралы єрт¤рл¿ ±айран жастар Іапыда Іол¦а т¤ст¿, Е л т ¿ г е н
мєл¿меттерд¿ жинаІтап, б¿р ж¤йеге келт¿р¿п, бЅр¿дей боп жеген у¦а (Шєкєр¿м, јлеґ). Жылан
кешенд¿ т¤рде зерттейт¿н географиялыІ пєн. не ІараІўрт шаІІан мал е л т ¿ п, меґ-зеґ болып,
≈ Е л т а н у саба¦ы. оттай алмай тўрып Іалады (X.Ар¦ынбаев, ±аз.
ЕЛТАНУЛЫ± ñ û í. Елтану пєн¿не Іатыс- этногр.). 2. Жел¿гу, желп¿ну; мас болу. Бойлары-
ты, åëòàíó¦à òºí. Е л т а н у л ы І зерттеулер- на шымырлап коньяктыґ Іызуы тарап, е л т ¿-
ге таби¦и-тарихи жєне єлеуметт¿к экономика­ г е н сайын сЅздер¿ молайып, єґг¿мелес¿п кетт¿
лыІ сипат тєн, ¦ылым рет¿нде XX ¦асырдыґ (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). Ж¤з¿м шарабына
басында Іалыптасады (±ЎЭ). едєу¿р е л т ¿ п, ек¿ бет¿ бал-бўл жанып, кЅґ¿л¿
ЕЛТАіБА з а т. <нем.Herb> Мемлекетт¿ґ шарыІтап отыр (Ш.±ўмарова, ±ос шынар).
туда, мЅрде, теґгелерде бейнеленет¿н Ѕз¿нд¿к 3. а у ы с. Б¿р нєрсеге ел¿гу, бойы балІу. Єнге
белг¿с¿, мемлекетт¿к рєм¿зд¿ґ б¿р¿. Ал сам¦а, е л т ¿ п тўр¦ан Іызды мен тўґ¦ыш ±ўша¦ыма
єлем кез¿п, єнўраным! ±алыІта, E л т а ґ б а с ы – ап есс¿з с¤йе бер¿пп¿н. Жаным содан нєз¿к нўр¦а
шаґыра¦ым. КЅк БайраІ, кЅгерт мен¿ґ кЅсегемд¿, оранды, Сен шы¦ар¦ан дейд¿ ¦ой жўрт сол єнд¿
Аспандат Атам ІазаІ Аруа¦ын! (Ґ.±айырбеков, (М.Шаханов, Ґасырлар.). ±алайша арман са¦ан
КЅнсадаІ). Е л т а ґ б а с ы н ы ґ кЅк аспан е л т ¿ м е с ¿ н, Даусын Іазды аспанныґ келт¿-
т¤стес шеґбер¿н¿ґ ортасында шаґыраІ пен рес¿ґ, ±айтпасам болмайды енд¿ Алматыма, Сен
уыІ бейнеленген («Егемен ±азаІстан»). ±азаІ мен¿ Ѕртей-Ѕртей Ѕлт¿рерс¿ґ (Т.Айбергенов, Мен
халІыныґ елд¿г¿ мен егеменд¿г¿н¿ґ белг¿с¿ бол¦ан саған.). О, Махаббат! Сен єл¿ т¿р¿ ме ед¿ґ!? КЅ-
халІымыздыґ кЅґ¿л¿ндей ашыІ, аспан т¤ст¿ з¿мнен ¦айып бол¦ан к¤н¿м ед¿ґ, Г¤л¿м ед¿ґ...
желб¿реген Туы, сонау ¦асырлар Іойнауында Е л т ¿ г е н т¤н¿м ед¿ґ, О, Махаббат! Сен єл¿ т¿р¿
та¦дыр тєлкег¿мен талай Іўлап, єруаІты атала- ме ед¿ґ!? (М.МаІатаев, Шы¦.). Осыныґ Ѕз¿не е л-
рымыздыґ к¤ш-Іайраты арІасында Іайта т¿г¿л¿п т ¿ п, ел¿ктеп, таусыла тыґдауына Іара¦анда,
ж¤рген шаґыра¦ымызды ел ¤ст¿не кЅтер¿п, бўныґ машы¦ы Ѕз¿ айтІан «жора-бозаныґ»
к¤н сєулес¿не шомылдыр¦ан Е л т а ґ б а с ы, тЅґ¿рег¿ндег¿ жел¿к сияІты (Т.Єл¿мІўлов, Ту¦ан
тыґда¦анда жан-д¤ниен¿ теб¿рент¿п, єр азаматІа ауыл).
рух берер Єнўраны Іабылдан¦аны к¤н¿ кеше ЕЛТѕГѕШ с ы н. Б¿р нєрсеге елт¿п кетк¿ш,
¦ана сияІты ед¿ («Егемен ±азаІстан»). елтуге бей¿м. Сонымен б¿рге [Ґайша] жалаґаш
ЕЛТЕі-СЕЛТЕі з а т. ±ўр думанмен к¤н ІўмарлыІтыґ да бет¿н ашып, соныґ барлыІ
Ѕтк¿зуш¿л¿к, селтеґдеп бос ж¤руш¿л¿к. – Е л- мауыІІыш, е л т ¿ г ¿ ш тўл¦асын кЅр¿п шыІ-
т е ґ-с е л т е ґ м е н бар Ѕм¿р¿н босІа Ѕтк¿з¿п Іандай болды (М.Єуезов, ±араш.). БаІытты
ж¤ргендер аз ба б¿зде? (ј.±анахин, Ж¤рек.). ед¿м. Ойдан жыраІ, е л т ¿ г ¿ ш кез¿мде мен
±аз¿рг¿ е л т е ґ-с е л т е ґ ж¤р¿ске ¦ана Іы- Алалы¦ын Ѕм¿рд¿ґ сез¿нбеп ем (Ф.Оґ¦арсынова,
зы¦ады, ертеґ¿н ойламайды (К.±азыбаев, Мазасыз.).
Дєу¿р аты.). Е л т е ґ-с е л т е ґ м е н еґбектен ЕЛТѕРѕ з а т. Ту¦аннан кей¿н 2–3 к¤н
бос ж¤рген б¿рде-б¿р адам кЅзге шалынбайды ¿ш¿нде сойыл¦ан Іозы тер¿с¿. Олар жыл сайын
(То¦ызыншы шеж¿ре). мемлекетке жарты миллион¦а жуыІ Іымбат
ЕЛТТѕР= е т. Ел¿кт¿ру, жел¿кт¿ру. ±анша айт- е л т ¿ р ¿ тапсырады (Є.НўршайыІов..,
Іанмен Ѕз ая¦ынан жайылатын мал сары Іамыс- Мен¿ґ ±азаІст.). ±азыбек Іара лаІтыґ е л
тыґ саба¦ын Іажаса да, жан созып, Іыстан Іоґы т ¿ р ¿ с ¿ н е н ¿стеген кЅнетоз бЅрк¿н кид¿
жы¦ылмай шы¦атынын айтып, ¤й иес¿н е л т- (Є.Єб¿шев, Замана.). Єр жерге Іан-жын
т ¿ р ¿ п Іойды (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). тамшылар, Єр жерде дал-дал е л т ¿ р ¿. Ертес¿н
ÅËÒ¾-ÅËÓ 246
бай¦ўс жалшылар. ѕздейт¿н малдыґ жемт¿г¿н 3 адам-жа¦албайлы, 1 адам – кердер¿, 4 адам –
(М.МаІатаев, Шы¦.). Енес¿ буазды¦ыныґ 135– алаша, 2 адам – байбаІты, 2 адам – жаппас,
140-шы к¤ндер¿, мерз¿м¿нен бўрын шала ту¦ан 2 адам – масІар, 1 адам-шЅмекей, 1 адам –
Іозыныґ е л т ¿ р ¿ с ¿ Іарак¤лше, жылбысІы кете (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Ўзыны да, кЅл-
деп аталады жєне жо¦ары ба¦аланады (±ЎЭ). денеґ¿ де е л у шаІырым Іалыґ орманныґ
// Елт¿р¿ден ¿стелген, елт¿р¿ден т¿г¿лген. ¿ш¿ тол¦ан партизан (З.АІышев, АІбел.). //
Бўныґ мынадай сары аяз, саІылда¦ан Іыс Елу жас. Е л у г е келген, шашы бурыл тартІан,
к¤ндер¿нде е л т ¿ р ¿ ¿ш¿к, бояулы тон, к¤п¿, КЅз¿н¿ґ т¤с¿ оґып, нўры ІайтІан. Ж¤р¿с-тўрыс
Іаптал шапан, саптаманы таста¦аны ІызыІ с¤йтсе де жас ж¿г¿ттей, ±уатына жарамас шал
(М.Єуезов, Таґд. шы¦.). ЎзаІтың басында е л- деп айтІан (Абай, Тол. жин.). Б¿зд¿ґ Темекеґ
т ¿ р ¿ бЅр¿к, ая¦ында тес¿к табан ўзын Іоныш сол жылы е л у г е келген-д¿ (I.Есенберлин,
пима (Ж.Мўзапаров, ±аби Іарт.). Алтын.). Е л у д е ¿н¿лерге шал атанып, Риза боп
±аракЅл елт¿р¿с¿. ±аракЅл Іой тЅл¿н¿ґ тер¿- елж¿рейс¿ґ сєлемдессе, «Øал» аты ж¤з келсе
с¿. ± а р а к Ѕ л е л т ¿ р ¿ с ¿ мєселес¿н мыІтап де айырылмайды, Шараґ жоІ, Іара жерге енд¿
ойланатын, сЅзден ¿ске кЅшет¿н уаІыт жетпек енбеске (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Еґсеґе єл¿-
т¤г¿л¿м, Ѕт¿п барады («Егемен ±азаІстан»). ±а- аІ б¿р к¤н м¿нед¿ е л у, ±азанныґ Іара т¤нек
заІстан – Іаз¿р І а р а к Ѕ л е л т ¿ р ¿ с ¿ н бўлтындай-аІ (О.ШораяІов, Шайыр). Е л у г е
кЅп дайындайтын республиканыґ б¿р¿ (С.Т¿леу- келген шаІта Іатын дейд¿, Онан соґ кемп¿р келе
бергенов, Мал шаруаш.). жатыр дейд¿. Ер-єйел тЅрт кезеґмен аяІтайды,
ЕЛТѕРѕЛѕ с ы н. Елт¿р¿с¿ бар, елт¿р¿с¿ кЅп. ±ара жер табанда¦ы аІыр жейд¿ (К.Єз¿рбаев,
Сўр е л т ¿ р ¿ л ¿ Іозылар да совхозда тўґ¦ыш рет Таґд. шы¦.).
осы Сер¿кт¿ґ отарында пайда болды (К.Баялиев, Елуден асты [елуд¿ еґсерд¿]. Жасы елуден
Жер тынысы). асты, елу жастан Ѕтт¿, алпысІа аяІ басты.
ЕЛТѕРѕЛѕК с ы н. Елт¿р¿ алу¦а арнал¦ан,
Б¿р сЅйлескен¿мде журналист боламын деген.
елт¿р¿ берет¿н. Е л т ¿ р ¿ л ¿ к ба¦ытта¦ы
Кей¿н хабарласа алмай ІалдыІ. ±аз¿р ол Ер¦али
Іойшаруашылы¦ы Шымкент, Жамбыл, Гурьев
да аман болса, е л у д е н а с ы п Іалды («±аз.
облыстарында кеґ¿нен тара¦ан (Жаґар¦ан
єдеб.»). Е л у д ¿ е ґ с е р г е н ота¦асы ауылда
Ѕлке).
жўмыс болма¦андыІтан, вахталыІ єд¿спен ара-
ЕЛТѕТ= е т. 1. Ел¿кт¿ру, балІыту. Бўл
єґг¿ме мен¿ тєтт¿ шараптай е л т ¿ т ¿ п отыр ед¿ тўра Іала¦а барып, бала-ша¦аныґ шай-пўлын
(Є.НўршайыІов, Махабб.). Тыґдаушысын е л- ажыратса, отанасы Раиса Саржазда¦ы кєс¿пт¿к
т ¿ т ¿ п, ж¤ректерд¿ билеп ал¦ан сиІырлы єуен мектепте еден жуушы. 21 жасар МЅлд¿р де осы
кЅґ¿лдерд¿ ІытыІтап, буын-буындарды босатып кєс¿пт¿к мектепт¿ б¿т¿р¿п, анасыныґ Іолын
барады (Є.Єл¿шев, Батыр.). 2. Мас Іылдыру. ўзартып, б¿р ¤йд¿ґ т¿рш¿л¿г¿н шыр айналдырып
РаІмет, сиІыршым! Сен б¿зд¿ґ Ж¤рег¿м¿зд¿ отыр¦ан («Егемен ±азаІстан»).
е л т ¿ т е с ¿ ґ. јм¿рдег¿ лєззатте, Жал¦ыз Елуд¿ґ ел¿. Елуд¿ґ ¿ш¿, елуден алпыс жасІа
махаббатта ¦ана єн жол беред¿ (Ж.Аймауытов, дей¿нг¿ аралыІ. Шы¦ып е л у е л ¿ н е н ара Іонып,
Øû¦.). ШыраІшылар: бўл Іазанда б¿р заманда АлпысІа кеп Іалсам да а¦а болып, Сєби сез¿м
су тўрушы ед¿. Мынау ш¤мектерден а¦ызып тербел¿п толІынында, Ту¦ан жерде кетем¿н бала
алып ¿шуш¿ ед¿… – дейд¿. АІсаІ Тем¿р тўсында болып (С.Мєуленов, Алыс кет.).
бўл Іазаннан сопылар¦а араІ бер¿п, е л т ¿ т к е- Елу жылда ел жаґа. Жарты ¦асырда елде
н ¿ н Іайдан б¿лс¿н (Ж.Аймауытов, Шы¦.). кЅп Ѕзгер¿стер болады; танымастай Ѕзгеред¿
ЕЛТѕТУ Елт¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. деген ма¦ынада¦ы сЅзІолданыс. Е л у ж ы л д а е л
≈ Е л т ¿ т у амалына кЅшт¿. ж а ґ а, Ж¤з жылда Іазан (МаІал).
ЕЛУ с а н. ±ырыІ то¦ыз бен елу б¿рд¿ґ Елу кЅшт¿к. КЅп ауыл сûятындай, кЅп рет
арасында¦ы есепт¿к сан; ж¤зд¿ґ жарымы, бес кЅш¿п-Іонатындай. Басына Іыстайды, ая¦ына
он; 50 саныныґ атауы. Миëлион шырпыны (к¤- жайлайды, ек¿ ортада е л у к Ѕ ш т ¿ к ен дала
к¿ртт¿) ўштастырып т¿ресек, ўзынды¦ы е л у мўныґ Ѕр¿с¿ (Є.Кек¿лбаев, Шы¦.).
шаІырымдай шоІ болады. Шаштыґ б¿р т¤г¿ Елу¿нде еленбед¿. Елу жасында жўрт
милион рет жуандаса – жуанды¦ы алпыс Іў- сыйлайтын, Іад¿рлейт¿н сипаты, еґбег¿ бол-­
лаш ба¦ана болады. Ахметт¿ґ ек¿нш¿ жылдыІ мады. Е л у ¿ ґ д е е л е н б е с е ґ, алпысыґда
«Т¿л-Іўралы» 120 бет болмай, милион бет атаусыз Іаларсыґ («Жас Алаш»).
болса, Іалыґды¦ы елу шаІырым к¿тап болады Елу – ерд¿ґ жасы. Дер шаІ, аІыл тоІтатІан,
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). 1738-¿нш¿ жылы толысІан жас. Ел¿не сыйлы, Іо¦амына Іад¿рл¿,
с¤мб¿лен¿ґ ¿ш¿нде Єб¿лІайыр ханмен б¿рге Е р д ¿ ґ ж а с ы е л у г е толып отыр¦ан
ба¦ыну¦а ант бер¿п, Іол Іой¦ан е л у алты к¿с¿ ¦алым¦а, аІ адал ¦алымныґ шаґыра¦ына шат-
мына рулардан: 17 к¿с¿ – ар¦ын, 7 адам – найман, тыІ, еґбег¿не табыс т¿лейм¿з («±аз. єдеб.»).
4 адам – ІыпшаІ, 2 адам- тама, 10 адам – табын, Енд¿ е л у д е е р ж а с ы, БайІа сЅзд¿ґ мєн¿с¿н
247 ÅËÓA-ÅËؾ
Жерлест¿кт¿ґ ма¦ынасы јзгермесе, не¦ыл- с ы л ы І пара алып, ¿ш¿п, бу… жемесе б¿р Іўрметт¿
сын ( Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). орын, болыс, би, Іандай адам болуы осыныґ
Елу мыґ Іол. Елу мыґ адамнан Іўрал¦ан Іолында (Є.БЅкейханов, Шы¦.).
єскер. О, ш¿рк¿н, емес ед¿-ау осал а¦аґ, Кез¿ жоІ ЕЛУДЕЙ с а н. Елу шаІты, елуге жуыІ.
кЅп екен деп, жау сана¦ан. Јш жылдай ўлы Тобымыз¦а тўтІыннан боса¦ан е л у д е й адам
с¤рг¿н, Іанды айІаста Жеґ¿лмей, е л у м ы ґ І о л Іосылды (А.Лекеров, ±ырда.). Е л у д е й бричка,
асыра¦ан (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). арба жўртта Іал¦ан, Он шаІтысы ¿ш¿не азыІ
Елу сомдыІ. Ба¦амы елу сом тўратын аІша, сал¦ан. Тартып алып жылатІан талай жанды,
елу сомдыІ купюра. Б¿реулер елд¿ґ Іанын тег¿н Ел Іолына олдасы Іайтты зордан (Е.Бердин,
сорып, Б¿реулер тапІан шы¦ар тер¿н сор ¦ып, ±анды асу).
Єп-сєтте Іўнсыз Іа¦аз болып шыІты Кешег¿ ЕЛУЛЕГЕН с а н. Елу-елуге бЅл¿нген. Ол
ж¤з сомдыІ пен е л у с о м д ы І (Ґ.±айырбеков, сонау е л у л е г е н єскер тобыныґ со¦ыс єд¿с¿н
КЅнсадаІ). ¤йрен¿п жатІандарына с¤йс¿не Іарап тўрды
Елу шалды. Жасы елуден асты. Көз¿н¿ң (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). Б¿раІ оларда тўІым
тоқтата алмай жасын тыйып, Айырып болар шыІпайды, е л у л е г е н ўсаІ баданашалар пайда
емес көң¿л¿н қиып. Бұл дағы е л у ш а л ғ а н болады (Є.Б¿рма¦амбетов, ±азақст. геогр.).
б¿р ер к¿с¿ Өкс¿д¿ б¿р-б¿р¿н¿ң қолын сүй¿п ЕЛУЛЕП-ЖЈЗДЕП ¤ с т. Елуден, ж¤зден;
(Н.Ахметбеков, Амангелд¿). топ-тобымен. Б¿р ІыстаІты алу ¤ш¿н е л у л е п-
ЕЛУ-АЛПЫС с а н. Елу мен алпыс арасын- ж ¤ з д е п шы¦ын¦а ўшырай берсек, Холм¦а ше-
да¦ы болжалды сан. Е л у-а л п ы с Іой-ешк¿, ¤ш й¿н нем¿з ІалмаІ? (Б.Момышўлы, Офицер.).
бўзаулы сиыр, ек¿ Іўлынды бие... Ѕз¿не Іарап ЕЛУЛѕК з а т. к Ѕ н е. 1. є с к. Елу-елуден
Іалды (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). – Еґ жаІын ІорыІ бЅл¿нген (б¿р¿ккен) сарбаздар тобы; взвод. Ж¤з-
осы арадан е л у-а л п ы с шаІырымдай жерде д¿к, е л у л ¿ к топ та¦айындап, олардыґ басына
(З.Ш¤к¿ров, ±иын т¤й¿н).
батыл, Ѕжет ж¿г¿ттер бер¿п, мергендер тобын
ЕЛУБАСЫ з а т. к Ѕ н е. 1. є с к. Бўрын¦ы
бЅлек ¿р¿ктеп, еґ тєу¿р деген¿н Ѕз Іарама¦ына жи-
ІазаІ єскер¿ндег¿ єрб¿р елу сарбаздыґ басшысы.
нады (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). Со¦ыс совет¿
Ж¿г¿ттерд¿ Іос-Іостарына тарІатып, ж¤збасы,
сардарды – командир, сарбазды – жауынгер, е л у-
е л у б а с ы л а р ы н ерт¿п Тайшым ту
л ¿ к т ¿ – взвод, атты ж¤зд¿кт¿ – эскадрон,
т¿ккен ¤й¿не барды (С.Шарипов, Бекболат).
Осыншама б¤л¿нген маІсаты болыс, би, е л у- жаяу ж¤зд¿кт¿ – рота, жасаІты – полк деп
б а с ы, старшын болмаІ, дўшпанынан кек Ѕзгертт¿ (Ж.Т¿леков, Жар.). Низам¦а
алмаІ, намысІа тырыспаІ, момын бўІара т¤скеннен соґ штат Іўрды. Е л у л ¿ к,
халыІІа алам-шы¦ынды аударып тастап бай ондыІ деген адам тўрды. Залалсыз патша
болмаІ (Є.БЅкейханов, Шы¦.). Кешке Іарай єм¿р¿ бол¦аннан соґ, Ахоты бол¦ан адам
батырдыґ бўйры¦ымен Јмен е л у б а с ы Жєкен ¿ске к¿рд¿ (Кердерї Єбубєк¿р, ±аза¦ым).
Т¿леул¿ баласын шаІырып алып, жиырма 2. с Ѕ й л. Би-болыстыґ ел ¿ш¿ндег¿ Ѕк¿л¿, єк¿м;
сарбаз бер¿п, БатпаІІара жа¦ына шол¦ыншы- елубасы. – Е, ол єлг¿ мен¿ґ болысІа кандидат
¦а ж¿берд¿ (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). 2. І о ¦.- болып, сен¿ґ е л у л ¿ к болып... – деп Ж¤секеґ
с а я с и. Патша заманында єрб¿р 50 ¤йд¿ґ кЅтер¿ле т¤ст¿ (Б.Майлин, Шы¦.).
атынан болыс сайлауына Іатынасатын Ѕк¿л ЕЛУѕНШѕ с а н. Заттыґ ІырыІ то¦ыздан
(адам); би-болыстыґ ел ¿ш¿ндег¿ єк¿м¿. Осы кей¿нг¿ кезект¿ есеб¿н б¿лд¿рет¿н ретт¿к сан.
е л у б а с ы л а р д ы ґ кЅб¿ М¤с¿л¿мге т¿лектес Ш¤бєс¿з болса, ж¤р¿ґ¿з. Осымен б¤г¿н е л у ¿ н-
адамдар ¦ой. М¤с¿л¿ммен та¦ы б¿р сЅйлес¿п ш ¿ лау келд¿ (С.Шаймерденов, Жыл Іўсы). Бўл
кЅрсек Іайтер ед¿? (Ж.Аймауытов, Шы¦.). колхоз е л у ¿ н ш ¿ жылдардыґ ортасына дей¿н
ПатшалыІтыґ ел ¿ш¿нде сайлап ал¦ан аппараты: ж¤гер¿ ег¿п кЅрмеген-д¿ (Ш.Есмўрзаев, Ильич.).
болыс, билер жєне єрб¿р елу ¤йден сайлаушы ЕЛШЕ ¤ с т. Ел сияІты, елге ұқсап. Албанда
рет¿нде аталып Іойылатын е л у б а с ы л а р СаурыІ аулы жуан ауыл, Басы Ѕскен, дєулет
(М.Єуезов, Єр жыл.). Е л у б а с ы л а р шарларын б¿ткен бў¦ан ауыр. Е л ш е екшеп, ауылша атап,
тастап, дауыстарын бер¿п Іой¦ан (Б.Т¿легенов, Албанша айтсаІ, «Нар шЅккен, аруаІ аунап,
АІІайнар). Енд¿ болыстар, оныґ хатшыла- дуалы ауыл» (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦. жин.).
ры, шабармандары, ауыл билер¿, ауылнайлар, ЕЛШѕ з а т. 1. д и п л. <лат. сonsul> Б¿р
е л у б а с ы л а р ел аралап ж¤р¿п, салыІ жинай мемлекетт¿ґ ек¿нш¿ б¿р мемлекеттег¿ Ѕк¿летт¿
бастады (Ш.Байбатшаев, Бел-белестер). дипломатиялыІ Ѕк¿лд¿г¿н¿ґ басшысы Іызмет¿н
ЕЛУБАСЫЛЫ± з а т. Елубасы болушылыІ. атІаратын жо¦ары рангтег¿ дипломатиялыІ
Сен¿ґ єкеґ Тўрар ЫрысІўловпен дастарІандас Ѕк¿л. Бўл п¿к¿рд¿ орыс е л ш ¿ с ¿ де ўнатады
болып, кЅк тиын шы¦армай болыстыІІа назна- («±азаІ»). Еск¿ шы¦ыстыґ мєдениет¿мен жете
шение ал¦анда, б¿з е л у б а с ы л ы І т а н аса таныс болатын Назыр ТЅреІўловтыґ кей¿н
алмадыІ (Т.Єл¿мІўлов, Кертол¦ау). Е л у б а- СССР-д¿ґ Аравияда¦ы е л ш ¿ с ¿ болуы тег¿н
ÅËؾ-ÅËؾ 248
емес-т¿ (К.Єм¿ров, јшп. жўлдыз.). Бўл салта­ лекет басшысыныґ Жарлы¦ымен ±азаІстан
натты мєж¿л¿ске Совет Ода¦ыныґ Кана­дада¦ы Республикасыныґ Сауд Арабиясы Король-
е л ш ¿ с ¿ И. Шпедько жолдас Іатысты (I.Ома д¿г¿ндег¿ Т Ѕ т е н ш е ж є н е Ѕ к ¿ л е т т ¿ е л ш ¿-
ров, Серп¿н). Мен с¿зд¿ б¿р мемлекетт¿ґ е л ш ¿- с ¿ А.А.Мусин ±азаІстан Республикасыныґ
с ¿ ме деп Іал¦анымшы (Ж.Т¿леков, Жар.). Б¿р¿ккен Араб Єм¿рл¿ктер¿ндег¿ Т Ѕ т е н ш е ж є-
2. к Ѕ н е. Б¿р ¿с жЅн¿нде ек¿ к¿с¿н¿ґ не ек¿ елд¿ґ ара- н е Ѕ к ¿ л е т т ¿ е л ш ¿ с ¿ Іызмет¿н Іоса атІару-
сын б¿т¿мге келт¿ру ¤ш¿н ж¤рет¿н адам, делдал. шы болып та¦айындалды («Егемен ±азаІстан»).
Жоламан ¤й¿мен ек¿ арада¦ы е л ш ¿ – Бў¦ыбай ЕЛШ¾ДЕЙ с ы н. Елш¿ сияқты, елш¿ тәр¿зд¿.
(С.Омаров, јм¿р.). «Бўлармен со¦ыспаймыз. Мен болсам ж¤рд¿м бўл шаІта Ж¤г¿рт¿п ойды
Е л ш ¿ ж¿беру керек», – деген сЅздерд¿ сан саІІа, Сатылып кеткен е л ш ¿ д е й Машина-
ашыІ айта бастады (А.Жўмад¿лдин, Сеґ.). лар мен мансапІа (Т.Айбергенов, Мен саған.).
3. д ¿ н и. ±ўдайдыґ Ѕк¿л¿, пай¦амбар. Егер бўлар ЕЛШѕЛ с ы н. Ел Іамын ойлаушы, ел¿н
жанындай с¤юш¿; кЅпш¿л. – Басым, кЅк¿рег¿м
д¿н ўстазымыз емес болса да, д¿нде басшымыз
б¿л¿мге толып б¿ткендей, арманымнан шыІ-
Қўдайдыґ е л ш ¿ с ¿ пай¦амбарымыздыґ хадис
Іандай нес¿не е л ш ¿ л бола Іалам? (Д.Єб¿лев,
шариф¿, хайруннас мєн янфа¦ўннас деген (Абай, АІын.). Осыдан кей¿н ер¿кс¿з ойлайсыґ, жалпы
Тол. жин.). Е л ш ¿ болып пай¦амбар келд¿ бастап, оІулыІ атаулыны б¿з неге аса б¿л¿мдар, е л ш ¿ л,
Д¤зеткен хаІ Мўхаммед д¿нд¿ Іоштап. Солардан халыІІа етене жаІын, ўлтымыздыґ болмыс-
асыл ¦алам жари бол¦ан, ТЅрт жар мен он ек¿ имам б¿т¿м¿н айрыІша тереґ б¿лет¿н ¿р¿ тўл¦алар¦а
ж¤млє асхаф (Кердерї Єбубєк¿р, ±аза¦ым.). жаз¦ызбаймыз («Жас Алаш»). Ед¿гедей е л-
Иман деген¿м¿з б¿р ¦ана инанбаІтыІ емес, сен ш ¿ л бол, Егескен жерде кек ал¦ан. Јлг¿ ал батыр
Алла та¦аланыґ б¿рл¿г¿не, Іўранныґ оныґ сЅз¿ Мєл¿ктен, јз¿ґмен б¿рге аттан¦ан (А.Лекеров,
екенд¿г¿не, пай¦амбарымыз Мўхаммед Мўстафа јм¿р.). ±азаІ шенеун¿ктер¿н¿ґ, бил¿кт¿ґ єрт¤рл¿
саллаллаһ¤ ¦алайһи уєсєллєм оныґ тарапынан сала-сатыларында еґбек ет¿п ж¤рген ІазаІ
е л ш ¿ екенд¿г¿не инандыІ (Абай, Тол. жин.). шенеун¿ктер¿н¿ґ ¿ш¿нде аса ал¦ыр, ദарымпаз,
4. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ґ хабаршысы, жаршысы; е л ш ¿ л, шалымды, шебер ўйымдастыр¦ыш
белг¿с¿. Десек те ет ж¤рект¿ґ е л ш ¿ с ¿ – сЅз, (б¿р-ек¿ к¤нн¿ґ ¿ш¿нде республикалыІ жиынды,
Єзелден махаббаттыґ е л ш ¿ с ¿ – кЅз. Екеуд¿ бас-ая¦ы б¿р аптаныґ ¿ш¿нде халыІаралыІ
т¿лс¿з баурап ¤нс¿з жал¦ап, Алу¦а асыІтырар конференцияны ўйымдастырып – Ѕтк¿зе алатын
енш¿с¿н тез (М.Єл¿мбаев, КЅґ¿л.). К¤шт¿ аІын- шенеун¿ктер де бар!), жедел Іимылдайтын, ел
єлеуметт¿ґ т¿л Іамшысы, сайламаса да таби¦а- ¿ш¿н жи¿ аралайтын (мєселен, тєул¿г¿не бар
тымен сайланып шы¦арыл¦ан уєк¿л¿, мўґын бол¦аны бес-аІ са¦ат ўйыІтайтын аудан єк¿м¿н
зарын атІызатын е л ш ¿ с ¿ (Ж.Аймауытов, Ѕз кЅз¿ммен кЅрд¿м де!), шешен, к¿ш¿пей¿л,
Шы¦.). Жас ша¦ым Іалды алыста, Кєр¿л¿к кепт¿ денсаулы¦ы тем¿рдей, к¿мн¿ґ де болсын т¿л¿н
е л ш ¿ боп. Айналып єуел танысІа, ±онбаІшы таба алатын кЅпш¿л, елгезек азаматтар аз
сосын кЅрш¿ боп (Є.Тєж¿баев, Аралдар). Ауада емес. «Аз емес» дейм¿н-ау, мўндайлар, т¿пт¿, мол
аз д¿р¿л бар, Жел е л ш ¿ с ¿ сек¿лд¿. АІ ж¿бектей («Жас Алаш»).
бўлт шет¿н, Анда-санда желпид¿ (Ґ.±айырбеков, ЕЛШѕЛДѕК з а т. Ел¿н с¤юш¿л¿к, ел Іамын
ойлаушылыІ. јз¿мд¿ Іоса, жаґа¦ы ж¿г¿ттерд¿ґ
±ўрдас.). ±айын атам, Іош аман бол, елд¿ґ
соншама е л ш ¿ л д ¿ г ¿ н ес¿ме алсам-аІ болды,
басы! Есен тўр, БўлайІўлдыґ кєр¿-жасы! Бў-
осы бат-бат пен адыраспан хикаясы кЅз алдыма
йырса, енд¿г¿ жыл е л ш ¿ келер, Боламын Ба¦- келед¿ (ј.±анахин, Жер бас.).
датта хан баласы (Є.Найманбаев, Шы¦.). ЕЛШѕЛѕК з а т. д и п л. <ëат. сonsul>
Елдест¿рмек елш¿ден. Ел мен елд¿ табыс- 1. Б¿р мемлекетт¿ґ ек¿нш¿ мемлекеттег¿ дип-
тыратын, татуластыратын елш¿н¿ґ м¿ндет¿ ломатиялыІ Ѕк¿лд¿г¿ (мекеме). Е л ш ¿ л ¿ к т ¿ ґ
деген ма¦ынада¦ы сЅз. Ерег¿скен батырдыґ Ел машиналары тЅрт Іабатты бейтаныс ІонаІ ¤й-
¤ш¿н кетер кєлдес¿. Е л д е с т ¿ р м е к – е л ш ¿ д е н, д¿ґ алдына кел¿п тоІтады (Є.Шєр¿пов Алыс.).
ЖауластырмаІ – жаушыдан. Мен б¿р келген – Бўл совет е л ш ¿ л ¿ г ¿ н е н. Єлг¿нде ¦ана
ІонаІпын Јр¿м менен ±ырым¦а (К.Єз¿рбаев, б¿зд¿ґ дєр¿гер¿м¿з хабарласІан-ды (Є.Кек¿лбаев,
Таґд. шы¦.). Тырау-тырау.) Бейрутта кЅп елдерд¿ґ е л ш ¿-
Елш¿ к¿с¿. Ара а¦айындыІІа ж¤рет¿н адам, л ¿ к т е р ¿, мєдени орындары, ресторандары
татуластырушы.Алдынан б¿р арылып алайыІ бар («Лен. жас»). 2. Осы Ѕк¿лд¿к орналасІан
деп, ТобыІты¦а ж¿берд¿ е л ш ¿ к ¿ с ¿: «Ел б¤л- ¤й, ¦имарат. Жомарт жер астында¦ы жол мен
д¿рмей б¿тел¿к, жЅнге келс¿н, Еґл¿к, Кебек екеу¿н шы¦ып, е л ш ¿ л ¿ к к е к¿рд¿ (Т.Ахтанов, Да-
ўстап берс¿н» (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). ла.). Римде ашын¦ан адамда демонстрация
ТЅтенше жєне Ѕк¿летт¿ елш¿. д и п л. жасап, америка е л ш ¿ л ¿ г ¿ н е Іарай бет алды
Б¿р елд¿ґ ек¿нш¿ елге тЅтенше жа¦дайларда (Бейб¿тш¿л¿к.). 3. Шетелдег¿ ¤к¿мет Ѕк¿лд¿г¿
ж¿бер¿лет¿н белг¿л¿ Ѕк¿летт¿л¿г¿ бар елш¿с¿. Мем- Іызмет¿н атІарушылыІ, елш¿ болушылыІ. К¿ш¿
249 ÅËؾ-Å˾
Плиний империясында еґ тЅменг¿ Іызметтен Ек¿ ел¿ аузûí жаппады. Аузын тûéмады,
бастап е л ш ¿ л ¿ к Іызмет¿не дей¿н кЅтер¿лген сЅйлей берд¿. Атсыздан к¤тпе жаІсылыІ, Не
адам (Н.Баяндин, Геогр. ашу.). Келгеннен айтарын б¿лмейт¿н Шамасыз шал¦ай шарІыдан.
кей¿н е л ш ¿ л ¿ к п е н ¤ш Іайнаса сорпасы Е к ¿ е л ¿ а у з ы н ж а п п а й д ы, АйтІаны
Іосылмайтын м¿ндет ж¤ктелд¿ (Ж.Т¿леков, Ѕсек балшылдан, Тентект¿ґ жайы белг¿л¿, Асау
Хинган.). 4. Ек¿ ел арасын кел¿ст¿руш¿л¿к, дє- нардай тарпы¦ан (Базар жырау, Шы¦.).
некер болып б¿т¿мге келт¿руш¿л¿к. Е л ш ¿ л ¿ к- Ес¿нен б¿р [ек¿] ел¿ шы¦армады. Ыл¦и ес¿н-
к е ж¤руге екеу¿ де ІарсылыІ б¿лд¿рген жоІ де ж¤рд¿, єр уаІытта жадына саІтады, ўмыт-
(М.Єуезов, АІын а¦а). АІылдаса келе е л ш ¿- ïады. – ±айда барсам да, ж¤рсем де е с ¿ м-
л ¿ к к е Іасына ек¿ ж¿г¿т ерт¿п, Жўман барсын н е н б ¿ р е л ¿ ш ы ¦ а р м а й м ы н сен¿ (Н.Ґаб-
деп ўй¦арылды (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). дуллин, јм¿р.). К¤з бўлтын т¿ркеп алып жете-
Найза¦а аІ ту байлап алыс тўрып, Елш¿лер г¿не, ±аз-¤йрек Іайтып жатыр мекен¿не. Бўлар
±ўсан жаІтан хабар к¤тт¿. Белг¿с¿н е л ш ¿ л ¿ к- да са¦ынады-ау Ѕз ўясын, Ш ы ¦ а р м а й е с т е-
т ¿ ґ таны¦ан соґ, Келс¿н деп ±ўсан мырза ха- р ¿ н е н е к ¿ е л ¿ де (М.Неталиев, Са¦ыныш.).
бар етт¿ (И.БайзаІов, ±ўралай.). Åñ¿íåí á¿ð [ек¿] åë¿ øû²ïàäû. ¡ìûòïàäû,
ЕЛШѕХАНА з а т. Шетел Ѕк¿лдер¿ тўратын åñ¿íäå áîëäû. Жал¦ыз Іызыныґ хал¿ сы бес-
жай, ¦имарат; елш¿л¿к ¤й¿. алты айда е с ¿ н е н е к ¿ е л ¿ ш ы І п а й Іойды
ЕЛѕ1 з а т. ЎзындыІты, ІалыґдыІты б¿л- (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай).
д¿рет¿н саусаІтыґ кЅлденеґ ен¿ (Ѕлшем мЅлшер¿, Жуан ел¿. БармаІ ел¿; Іалыґды¦ы бармаІ-
Ѕлшеу б¿рл¿г¿). МыІынынан бала¦ына дей¿н ек¿ тыґ ен¿ндей жуан, Іалыґ. МайІўмарлау б¿реу¿
е л ¿ Іызыл єд¿пт¿ генералдыґ белг¿с¿ бар шалба- к¤реґ тайдыґ ж у а н е л ¿ Іазысын дєр¿птеп
ры Ѕз¿не шаІ еместей олпы-солпы болып кЅр¿нд¿ с¿лекей¿н шўбыртып ед¿, жаґа¦ы Іаба саІал-
(Б.Момышўлы, Москва.). Жерге шЅг¿п кетпес¿н ды Іара шўбар та¦ы да к¤ж етт¿ (Є.Єб¿шåв,
Найза¦ай). Жер ошаІта¦ы с¤т п¿с¿рус¿з тўра берд¿,
деп астарына жуанды¦ы тЅрт е л ¿ таІтай тЅсеген
Іазанныґ бет¿не ж у а н е л ¿ сары ІаймаІ с¿рест¿
(ј.±анахин, Дємел¿). Аралы¦ы Іарын менен
(Б.Майлин, Шы¦.).
ж¤рект¿ґ ТЅрт-аІ е л ¿ болса да, ±ашыІ олар
КЅз¿нен б¿р ел¿ ІашыІтатпады. КЅз¿нен
Іаншама! Иє, кЅп болса тЅрт ел¿ (Т.Айбергенов,
таса Іылмады, ¤нем¿ кЅз алдында ўстады.
Мен саған.).
Келд¿м са¦ан жўлдыздар ж¤з аІІанда, ± а-
Аузынан б¿р [ек¿] ел¿ тастамады [т¤спед¿].
ш ы І т а т п а й к Ѕ з ¿ м н е н б ¿ р е л ¿ мен.
Ыл¦и айтып ж¤рд¿, ¤нем¿ сЅз етò¿. ±азаІтыґ Сапарыґды толІындар ўзартІанда Кемелерд¿ґ
к¤н¿ б¤г¿нге дей¿н а у ы з д а р ы н а н б ¿ р е л ¿ саулы¦ын т¿лед¿м мен, Ей, мен¿ґ Іара шашым!
т а с т а м а й, «ш¿рк¿н, тарыныґ с¤тке бЅкт¿рген (Т.Айбергенов, Мен саған.).
сары сЅг¿ мен кЅжес¿-ай», – деп емексит¿н¿ де ±асынан [æàíûíàí, соґынан] б¿р [ек¿]
осыдан кел¿п шыІІан («Лен. жас»). «јм¿р», ел¿ Іалмады [²àë¦àí æî²]. Ажырамады, айû-
«баІыт» деген ег¿з сЅз Саттардыґ а у з ы н а н рылмады, ¿з¿нен ж¤рд¿. Сонан бер¿ ол жас ж¿г¿тт¿ґ
е к ¿ е л ¿ т ¤ с п е й т ¿ н (А.Лекеров, ±ырда.). І а с ы н а н б ¿ р е л ¿ І а л ¦ а н жоІ (Є.Нўрпей¿сов,
БармаІ ел¿. ±алыґды¦ы бармаІтыґ ен¿ндей ±ан мен тер). Муаммар Каддафирд¿ґ футболшы
(мЅлшер). Бет¿ т¤теп, Іызарды кЅз, тер кет¿п, ўлын да Ливияныґ Іау¿пс¿зд¿к Іызмет¿н¿ґ 30
К¤йген аяІ тайІи берд¿ кер кет¿п. Ботинкадан агент¿ ж а н ы н а н б ¿ р е л ¿ І а л м а й к¤зетед¿
б а р м а І е л ¿ ўлтаны, ±айран ш¿рк¿н, жаІсы екен. Б¿раІ к¤зетш¿лер президент ўлымен б¿рге
екен-ау керз¿ ет¿к (А. Хангелдин, ±ыз ж¤рег¿). алദа шы¦ып, футбол ойнамайтыны белг¿л¿ ¦ой
Б¿р ел¿. ±алыґ, єжептєу¿р. Жая- («Жас Алаш»). Сонау б¿р жылдары тау кезген
сыныґ майы тап б ¿ р е л ¿ шыІпаса, мўрнымды геологтардыґ І а с ы н а н е к ¿ е л ¿ І а л м а й
кес¿п берей¿н (М.Єуезов, Абай). Бет¿ндег¿ сап- б¿рге ж¤рет¿н ед¿ (М.Сєрсекеев, Жет¿ жылдыІ.).
сары Іайма¦ы б ¿ р е л ¿ болып, кастрюлде п¿скен Мен Іайда барсам, олар сонда барады. С о ґ ы м-
с¤т тўрады (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). н а н б ¿ р е л ¿ І а л м а й д ы (I.Есенберлин,
Б¿р [ек¿] ел¿ ажырамады [айûрылмады]. Алтын Іўс).
Јнем¿ б¿рге ж¤рд¿; жўбы жазылмады. Кино- ±асынан [²àíæû¦àñûíàí] б¿р [ек¿] ел¿
театр¦а бар¦анда да ол екеу¿ б ¿ р е л ¿ а ж ы- тастамады. Ыл¦и ерт¿п ж¤рд¿, жанынан Іал-
р а с п а й д ы (М.Гумеров, С¤йе ме.). Тынбай дырмады. Єйтеу¿р Вася оны І а с ы н а н б ¿ р
боздап барады. Он жыл бойы Ѕз¿нен б ¿ р е л ¿ е л ¿ т а с т а м а й, ерт¿п ж¤рген¿ (А.ЖаІсыбаев,
а й û р ы л м а ¦ а н жал¦ыз сер¿г¿н жоІтап Мен¿ґ дос.). Шарболатым ўсталып, ¿ст¿ бол¦алы
барады (З.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к.). Рахым бўл кезде ж¤рег¿ Іўр¦ыр ойнамалы. ± а н ж ы ¦ а ґ н а н
ма¦ан бўрын¦ыдан бетер бауыр басып кетт¿. Е к ¿ е к ¿ е л ¿ т а с т а м а й т ы н к¤лд¿рманайыґды
е л ¿ а ж ы р а ¦ а н ж о І (±.МўханбетІалиев, бекер Іалдырдыґ-ау. – Уєр¿ жыраудыґ Ѕґ¿не
Жўлдыз.). ¤рей ж¤г¿рд¿ («±аз. єдеб.»). Тек Абайды І а с ы-
Å˾-ÅË¾Ê 250
н а н Т а с т а м а й т ы н б ¿ р е л ¿. Пушкин де- Мўнысын СыздыІ Іаз¿рг¿ єппаІ боп атІан
се жасынан Л¤п¿л ІаІІан ж¤рег¿ (А.Шамкенов, таґ нўрына е л ¿ г у ¿ шы¦ар деп жоры¦ан ед¿
Жайлау.). (А.Сейд¿мбеков, АІиыІ.).
±ыл ел¿. Ешб¿р, ешІандай; титтей де. ЕЛѕГУ-ЖЕЛѕГУ з а т. Ел¿ккенд¿к, жел¿ккен-
Оразовтыґ осы жаз¦андарынан мўнайлы Ем- д¿к. – Иє, мен шабандоз МўІырды б¿лем¿н. Мал
б¿ге келер І ы л е л ¿ пайда жоІ (З.±абдолов, баІІан, е л ¿ г у-ж е л ¿ г у дегенд¿ б¿лмейт¿н,
Жалын). Б¿здер, журналистер, т¤рл¿-т¤рл¿ м¿нез¿ томырыІтау, Іўба тЅбел к¿с¿ (Є. КЅш¿мов,
еґбеккерлерге жи¿ барамыз; шабытымыздыґ Жас аґшы). Бўл д¤ниеден бойыґды аулаІ сал,
Іайнар бўла¦ы солар бол¦ан соґ, олардан І ы л барлыІ е л ¿ г у-ж е л ¿ г у д е н таза тыйыл дейд¿
е л ¿ ажырауды Іылмыс кЅрем¿з (X.Ер¦алиев, (±. Сатыбалдин, ±аратор¦ай).
ШындыІ.). ЕЛѕГѕіКѕРЕ= е т. Аздап ел¿гу, Іызы¦ыґІы-
Маґдайыныґ соры бес ел¿. Ба¦ы жанба¦ан, рау, жел¿г¿ґк¿реу. Ойын¦а Іызып е л ¿ г ¿ ґ к ¿ р е п
баІытсыз. – М а ґ д а й ы ґ н ы ґ б е с е л ¿ с о р ы
отыр¦ан єйел м¤лдем елеґ Іылмастан, м¿з баІ-
єл¿ арылма¦ан екен... (Ж.Мусин, Јм¿т.). Ес¿мде
пады (Ж. Молда¦алиев, Тор¦ай.).
жылдар кешег¿ КЅп тЅккен кЅзд¿ґ жаґбырын.
М а ґ д а й д ы ґ с о р ы б е с е л ¿, Бас сал¦ан ЕЛѕДЕЙ с ы н. Аз¦ана, аз¦антай, тит¿мдей.
баІыт та¦дырын (I.Мємбетов, Дос.). Егер ел¿ме тиет¿н е л ¿ д е й пайдасы бар ¿с
Он ек¿ ел¿ ¿шек [шек]. а н а т. ±арынныґ кез¿ксе, мен дарияны малтып Ѕт десеґ¿з де кЅнем
шы¦ар аузына жал¦аса жатІан ўзынды¦ы он ек¿ (М.АІынжанов, Ыбырай.).
ел¿дей жуан ¿шек. О н е к ¿ е л ¿ ¿ ш е к т е н бастап, Б¿р ел¿дей. а) К¿шкентай, шағын.
б¤к¿л ащы ¿шект¿ґ к¿легей Іабы¦ында ¿шек є) К¿шкентай. Дєл ерн¿н¿ґ алдына б ¿ р е л ¿-
бездер¿ деп аталатын кЅптеген майда бездер бар д е й мўрт Іойыпты (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
(Адам анатом.). Б¿зд¿ґ деректер¿м¿з бойынша, ЕЛ-ЖЕР з а т. Атамекен, ту¦ан жер. Ер-
ол нег¿з¿нен о н е к ¿ е л ¿ ш е к т е, кейде ащы тедег¿, жырауларды е л ¿ м-ж е р ¿ м деп жыр-
шек пен мыІын шекте кездесед¿ (С.Сыбанбаев, латІан патриоттыІ сез¿м бар емес пе? Оны
Сиыр. кокцидиозы). Іайда ж¿берем¿з? («±аз. єдеб.»).
ТЅбес¿ кЅкке б¿р-аІ [ек¿-аІ] ел¿ жетпед¿ ЕЛѕК 1 з а т. 1. з о о л. <лат. сapreolus
[æåòêåí æî²]. Мєз болды, Іатты Іуанды; маІ- capreolus> Таулы, бўталы, орманды жерлерд¿
таныш кернед¿. Бекет¿м! Сонда сен¿ґ т Ѕ б е ґ мекендейт¿н, бў¦ы тўІымдас жўп тўяІты,
к Ѕ к к е б ¿ р-а І е л ¿ ж е т п е й ж¤рд¿ ¦ой (Д.Иса- с¤тІорект¿ к¿ш¿рек аґ. Ол тауда арІар мен е л ¿ к-
беков, Бекет). јз¿н коллектив¿ Іарсы алады, т е р де мекендейд¿ (Є.КЅш¿мов, ±арт аґшы.).
осыншама жўрт жиналады деп ойлама¦ан Анадай жерден ырши сек¿р¿п, АсІардан ¤р¿ккен
Сейткерейд¿ґ т Ѕ б е с ¿ к Ѕ к к е е к ¿ - а І е л ¿ е л ¿ к кЅр¿нд¿ (Є.Єл¿мжанов, Махамбет.). Тау
ж е т к е н ж о І (Ы.Тникин, Жомарт.). – ешк¿ дейт¿н аґы бар. Ермег¿ аґшы баланыґ.
Бє­­рекелде, балам, еккен талыґ кЅгер¿пт¿. Е л ¿ к, ки¿к та¦ы бар, КЅрк¿ тау мен даланыґ
Енд¿ б¿з де бау-баІшамен айналысамыз, – деп (±.Жапсарбаев. СЅйле.). Тиме, е л ¿ к к е, ж¤рег¿
маґдайымнан сипады. Т Ѕ б е м к Ѕ к к е е к ¿- бек¿нс¿н, Тиме, ки¿кке, т¤лег¿ жет¿лс¿н. Тимеш¿
а І е л ¿ ж е т п е й Іалды (Ж.Аяшев, АлаІан). ма¦ан да єн салсам, КЅк¿рег¿м б¿р дерт¿н кет¿рс¿н
ШынашаІ ел¿. Еґ ж¿ґ¿шке ел¿; ж¿п-ж¿- (К.СалыІов, Жезки¿к). 2. а у ы с. КЅз Іуантар,
ґ¿шке, жўІа (Іалыґ емес). Єґг¿мелесе келе бай-
кЅз тартар, сўлу, сымбатты Іыз (єйел) КЅп
Іа¦анымыз, Ѕм¿рде ш ы н а ш а І е л ¿ повесть
кеш¿п ем осынау Ѕм¿р сортаґын, Єл¿ к¤нге Іиял
оІып кЅрмеген азамат па деп ІалдыІ («Лен.
жас»). Іуып жортамын. АІ сєулеге бойы ¤йренген
ЕЛѕ2 з а т. же р г. ЎзаІІа созылатын кЅз е л ¿ г ¿ м ±ара т¤ннен шоши ма деп ІорІамын
ауруы. КЅз¿ґ е л ¿ болса, кЅз¿лд¿р¿к ки (±азақ (С.Жиенбаев, Орки¿к). Мен ўл ем Сендер еґ
т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ¤ш тамаша е л ¿ к, ТЅртеум¿з б¿р єкен¿ґ баласы
ЕЛѕБѕ з а т. Т¤р-т¤с¿, бет-єлпет¿. Аузыґа ед¿к, ТЅрт та¦дыр Іай¦ысы мен Іуанышын
Іарасам, Аш бЅр¿ге меґзейм¿н. Е л ¿ б ¿ ґ е Іара- јст¿к б¿з б¿р омыраудан таласа ем¿п (Т.Айбер­
сам Ер ТЅлепке меґзейм¿н (Аламан). генов, јлеґд.).
Å˾ÃÓ 1 ç à ò. Ел¿ккенд¿к, ел¿гуш¿л¿к, жел¿к. Ел¿к ауыз болды. ж е р г. ±исыны кетт¿,
Жас адамда жи¿ кездесет¿н е л ¿ г у д е н, ўнатудан ўйІаспады, байланыспады. СЅз¿ е л ¿ к а у ы з
шы¦ып, на¦ыз махаббат ту¦ан (М.Иманжанов, б о л ы п кетт¿ (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
Мен¿ґ махабб.). Осы ек¿ к¤нн¿ґ ¿ш¿нде Ѕз Ел¿к аяІ. ЖылІы малыныґ аяІтарыныґ ке-
бойында б¿р Ѕзгер¿с пайда бол¦андай. КЅґ¿л¿нде л¿ст¿ б¿ткен¿н б¿лд¿рет¿н ñ½ç²îëäàíûñ. ±оян
т¤с¿н¿кс¿з е л ¿ г у бар (Б.Исаханов, ҐашыІ.). ж¤нд¿, ешк¿ бас, е л ¿ к а я І, ТЅрт ая¦ы желгенде
ЕЛѕГУ2 Åë¿ê åò¿ñò¿ã¿í¿´ ²èìûë àòàóû. – Е, жеґ¿л таІпаІ. Жал-Іўйры¦ын с¤згенде с¤мбе
бауырым-ай, оныґ с¤йгенд¿к емес, жай Іызы¦у, болып, Жай уаІыттан он есе б¿тер саґдаІ
е л ¿ г у ед¿ десеґш¿ (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). (С.Кер¿мбеков, Еґбек – ата.).
251 Å˾Ê-Å˾Ê
Ел¿к бас. ЖылІы малыныґ бас б¿т¿м¿н¿ґ єде- жоІ. Єр неге е л ¿ к к ¿ ш, не болса со¦ан кЅнг¿ш
м¿л¿г¿н б¿лд¿рет¿н ñ½ç²îëäàíûñ. МўлтыІ мойын, те (А.Байтанаев, ±ансонар).
кеґ кеуде, бЅкен ІабаІ, Жа¦ы жўІа, е л ¿ к б а с ЕЛѕККѕШТѕК з а т. Ел¿ге кетк¿шт¿к,
тўрсаґ Іарап. КЅк ІасІаныґ тўл¦асы кел¿с¿п ІызыІІыштыІ. Раушаннан ദар¦ан б¿р м¿нез –
тўр, Айта алсам толыІтырып бєр¿н санап оныґ б¿р нєрсен¿ ест¿се не кЅрсе, со¦ан е л ¿ к-
(Е.±андеков, јлеґд.). к ¿ ш т ¿ г ¿ (С.Сар¦асІаев, КЅґ¿лд¿ бала.).
Ел¿кт¿ґ ла¦ындай [асы¦ындай]. Ша¦ын ¦ана ЕЛѕКПЕ1 з а т. Бас айналып, есеґг¿реп Іа-
єдем¿, сымбатты; с¤йк¿мд¿. Нўрбек аялдама¦а латын ауру т¤р¿. Нерв ж¤йес¿ заІымдан¦ан
келгенде он сег¿з, жиырмалар шамасында¦ы балыІ сендел¿п, Іимыл-єрекет¿н басІара алмай
е л ¿ к т ¿ ґ л а ¦ ы н д а й с¤йк¿мд¿ б¿р Іызды Іалады, сондыІтан бўл ауру кейде е л ¿ к п е деп
кЅрд¿ (С.Досанов, ±ыран.). – јз¿ к¿п-к¿шкентай те аталады (±.±айымов, Суасты.).
е л ¿ к т ¿ ґ л а ¦ ы н д а й екен ... (С.Хайдаров, ЕЛѕКПЕ 2 с ы н. Ел¿кк¿ш, ел¿ге кетк¿ш.
±ўрыш.). Алдияр хан! А с ы ¦ ы н д а й е л ¿ к т ¿ ґ, Б¿р теректен терекке, ±ўстар Іонса д¤р ет¿п.
Шемен ж¿г¿т кел¿п тўр, Аты-жЅн¿н айтпайды Ж¤рег¿м¿з е л ¿ к п е ±алатын-ды д¿р ет¿п
(М.Шаханов, Ґасырлар.). (Ж.То¦ашев, Атырау.). ±айсыб¿р е л ¿ к п е ж¿-
Ел¿к сез¿м. Нєз¿к, жастыІ сез¿м. Мына г¿ттер сияІты ол кел¿ншек саусаІтарын ўзаІ
меґ¿реу д¤ниеге тауыт тЅз¿м, Єлде аман Іалар ўстамады («Жалын»).
ма е л ¿ к с е з ¿ м. ТЅґкергенде ж¿берер б¿рге ЕЛѕКТЕ= е т. 1. Б¿реуд¿ґ ж¤р¿с-тўрысына,
аунатып, мЅлд¿реген мойылдай Іара кЅз¿м ¿с-єрекет¿не т.б. ўІсау¦а тырысу, сондай
(Т.Єбд¿рахманова, КЅгерш¿н.). бол¦ысы келу. Ждан-Пушкинн¿ґ ашыІ, жаІсы
Ерке тотай ел¿к. п о э т. Ерк¿н, ІаІпайсыз м¿нез¿, т¤зу п¿к¿р¿ оІушылар¦а жаІсы єсер
Ѕскен ²ûç. Ен даланыґ е р к е т о т а й е л ¿ г ¿ м бер¿п, кадеттер кЅп Ѕрнек алып, дайым соны
Ел¿м сўлу кЅр¿нет¿н мен¿мен. Енд¿ денем єл- е л ¿ к т е й т ¿ н ед¿ (М.Дулатов, Шы¦.). Жазым
дек¿мн¿ґ маза¦ы, Б¿раІ єн¿м мєґг¿ б¿рге сен¿мен болар десе де болмайды б¿р, Жарлы бай¦ўс
(М.Шаханов, Ґасырлар.). Іайтс¿н-ай, ўнамай ж¤р. Байы айтІан соґ
±ашІан ел¿к. ±ол¦а оґай т¤спейд¿, Іол амалсыз арІандады, Анда-санда б¿р ¤з¿п е л ¿ к-
жетк¿зу Іиын деген ма¦ынада Іолданылатын сЅз. т е п тўр (Шєкєр¿м, јлеґд.). 2. ж а ¦ ы м д ы.
Јм¿т ш¿рк¿н Іашанда І а ш І а н е л ¿ к, Кейде Б¿реуд¿ґ ерекше Іасиет¿н, дарынын Ѕз¿не ¤лг¿
жазып Іаламын, кейде кЅр¿п. Тўлпардаймын тўту, сондай Іаб¿летке жетуге тырысу. Сол
кЅґ¿л¿м ІиІула¦ан, Шабытыма шаршамас т¿л¿м- тўста ІазаІ єдебиет¿нде оныґ «Жємиласына»
сер¿к (К.Єз¿рáàåâ, Таґд. шы¦.). е л ¿ к т е п жазыл¦ан жас жазушылардыґ
ЕЛѕК2= е т. 1. Елту, ІызыІтау. Ой билеп, б¿рсыпыра єґг¿ме-повестер¿ де Ш.Айтматов
жап-жас ±орІыт елден безд¿, Т¤гел ол ойын- шы¦армаларыныґ Ѕм¿ршенд¿г¿н дєлелдейт¿н
к¤лк¿, Іойды сЅзд¿. Е л ¿ к п е й, ¤й¿р¿лмей еш б¿р сыр ед¿ десек, та¦ы да Іателеспейм¿з («±аз.
нєрсеге, Алтайдыґ алаптарын жал¦ыз кезд¿ єдеб.»). Кейб¿р аІындар Жамбылдыґ бўрын¦ы
(М.Жўмабаев, Шы¦.). Ойын Іызы¦ына е л ¿ к- тол¦ау Ѕлеґдер¿не е л ¿ к т е п, ўзын-сонар
к е н шуылдаІ балалар бўны елейт¿н де, бай- поэмалар жаза баста¦анда, Жамбыл онан ары-
Іайтын да емес (Б.СоІпаІбаев, Жекпе-жек). лып, поэзия¦а Іарай ойысІан болатын (М.Ба-
Ол – тєтт¿ т¿л алдайтын јлт¿руге дўшпанын, зарбаев, Замана.). Капитан¦а е л ¿ к т е п, мен
Е л ¿ к к е н аман Іалмайтын, Б¿лмей жерд¿ де тама¦ымды Іыра сЅйлейм¿н (Є.Сєрсенбаев,
ІўшІанын (С.Торай¦ыров, Алаш.). Майда-ш¤й- Теґ¿з.). 3. Б¿реуд¿ґ ¿стеген¿н ¿стеу, Іайталау.
деге Іызы¦ып, жоІІа е л ¿ г ¿ п, са¦ым Іуып Ана т¿л¿н жаІсы б¿л¿п тўрып, бЅтенше жаІсы
ж¤р¿пт¿ ¦ой (Є.Тарази, Асу.). 2. а у ы с. Жел¿гу, сЅйлесеґ, бўл – с¤йен¿ш; ана т¿л¿н б¿лмей
желп¿ну. Байларда ¤рей жоІ. Кедейлер е л ¿- тўрып, бЅтенше жаІсы сЅйлесеґ, бўл – к¤й¿н¿ш.
г ¿ п ал¦ан (¥.Мўстафин, Дауыл.). Олар¦а јз т¿л¿н б¿лмей тўрып жат т¿лд¿ е л ¿ к т е й
ер¿п, б¿рнеше иттер е л ¿ г ¿ п, ж¤г¿р¿с¿п кетт¿ беру¿ зор хата (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
(С.Сейфуллин, Єґг¿м.). ±апияда тЅн¿п Іал¦ан К¤ндер жылжып а¦а берд¿, б¿з б¿л¿мге бас
Іау¿птен зєре-Іўты ІашІан бЅкендер оґды- ІойдыІ, Он ек¿ден асІан кезде жўртІа е л ¿ к-
солды жалт-жалт бўрылып, мыґ сан тўяІтан т е п шаш ІойдыІ (М.Шаханов, Ґасырлар.).
ўшІан аІ т¤тек Іас-Іа¦ымда тЅґ¿рект¿ жалмады. С¤з¿л¿п сўпсынып д¿нд¿ сатІан ТаґІы мўрт,
Соґынан ерген табынныґ д¤б¿р¿не е л ¿ к к е н таспа Іара, сўрдан ІорІам. Бўл¦аІтап Іўр
аІбас шабысын одан сайын ¤детт¿ («±аз. єдеб.»). б¿л¿мс¿з, а¦ым¦а ер¿п, б¿лгенд¿ е л ¿ к т е-
ЕЛѕККѕШ с ы н. Єр нєрсеге ел¿ктег¿ш, г е н зырдан ІорІам (Ґўмар ±араш, Шы¦.
ІызыІІыш; ел¿ге кетк¿ш. Кенет б¤к¿л ауылды жин.). СЅйтсек кер¿скедей ж¿г¿т… СыныІтан
шулы¦а шыІІан ащы б¿р дауыстар селт етк¿зд¿. басІаныґ бєр¿ жў¦ады, сол Нўрбекке е л ¿ к-
Мўндайда балалар е л ¿ к к ¿ ш келед¿ ¦ой... т е п б¿зд¿ґ ауылдыґ ж¿г¿т-желеґ¿ темек¿ орнына
(С.Мўратбеков, КЅкорай.). Сєби кЅґ¿лде жазыІ жылІыныґ Іу тезег¿н ¤г¿т¿п тартып ж¤рд¿
Å˾Ê-ÅË¾Ê 252
(±.Жўмад¿лов, Сы кЅш). 4. Ел¿гу, елту. ЕЛѕКТЕГѕШТЕУ с ы н. КЅрсеІызарлау, Іы-
±айдасыґ Іайда, ўларым? ТарІатшы кЅґ¿л зыІІыштау. Єбсаттар жас к¤н¿нде Іиялшыл,
мўнарын. Еркелеп келш¿, Е л ¿ к т е п ерш¿, елпек, е л ¿ к т е г ¿ ш т е у ед¿ («Жалын»).
Жер-кЅкте жал¦ыз Іўмарым (К.СалыІов, ЕЛѕКТЕГѕШТѕК з а т. 1. Б¿реуге ўІсау¦а
Жезки¿к.). «Ертеґ ¤йге шы¦ам. Содан кей¿н тырысушылыІ, соныґ ¿стеген¿н ¿стеуге ўм-
Москва барып полип деген к¿шкене с¤йел¿мд¿ тылушылыІ. Е л ¿ к т е г ¿ ш т ¿ к аІын-
алдырам да, Москва т¤б¿нде аялдап жаґа ро- дыІ жолында м¿н емес (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
манымды жазамын» деп Ѕз¿н¿ґ творчестволыІ 2. ï ñ è õ î ë. Ел¿кк¿шт¿к, елт¿г¿шт¿к. ТЅменг¿
жоспары жЅн¿нде б¿р т¤рл¿ шабытпен е л ¿ к- класс оІушыларыныґ психикасына тєн ортаІ
т е й сЅйлед¿ (Б¿зд¿ґ Мўхтар). Жас баладай е л ¿ к- Іасиеттерд¿ґ бастыларына: жалпы єсерге тез
т е п Іара¦ан сайын, ж¤рег¿м аузыма ты¦ылып, бер¿лг¿шт¿к, е л ¿ к т е г ¿ ш т ¿ к т.б. жатІызу¦а
Іуанамын (А.Лекеров, ±ырда.). Е л ¿ к т е п сол болады (±.ЖарыІбаев, Психология). Б¿з к¤н¿
б¿р єн¿ґе, Мўґайсам енд¿ сЅкпеш¿. Мен кЅней¿н бўрын Ѕз¿м¿зге ІызыІты кЅр¿нген м¿нездер¿н
бєр¿не, Сен ¦ана мўґ тЅкпеш¿ (М.Айтхожина, баІыламаІ боламыз, мысалы, ойын кез¿ндег¿
Шыґда.). баланыґ шы¦ар¦ышты¦ы, е л ¿ к т е г ¿ ш т ¿ г ¿
Ел¿ктеп келемеждеу. є д е б. <грек. parфdia> Іандай екен¿н балалардыґ кЅб¿рек ойнайтын
Ел¿ктеу т¤р¿ндег¿ єз¿л Іа¦ытпа Ѕлеґ немесе ойыны не екен¿н, єйтпесе Іандай уаІытта, єс¿-
белг¿л¿ б¿р єдеби нўсІа¦а ел¿ктеп отырып, бўр- ресе, ойын¦а Іўштарланатынды¦ын б¿лг¿м¿з
маланатын кЅлемд¿ кЅркем шы¦арма. Е л ¿ к- келед¿ екен (Ж.Аймауытов, Шы¦. жин.).
т е п к е л е м е ж д е у Ѕлеґ т¤р¿нде болса, басІа ЕЛѕКТЕЙ с ы н. Ел¿к сияІты, ел¿к тєр¿зд¿.
аІынныґ Ѕлеґ¿не єдей¿ ел¿ктеп, жеке п¿к¿рлер¿н Елег¿зид¿ е л ¿ к т е й ±ара-Іўраґ тау-тастан.
Іайталай отырып, бўра сЅйлеп мысІылдау Тек жанына сер¿ктей, Еск¿ Іыстау Іау басІан
нег¿з¿нде жасалады (Єдеб. термин. сЅзд¿г¿). (С.Мєуленов, Алыс кет.). Ая¦ымныґ ўшы Іол-
дауына сєл ти¿п кетсе е л ¿ к т е й ор¦и жЅне-
ЕЛѕКТЕГЕНДѕК з а т. Б¿реуге ўІса¦андыІ,
лед¿, мен¿ шопаІ Іўрлы кЅрмей, ала жЅнелед¿
сондай бол¦ысы келгенд¿к; ел¿ктеуш¿л¿к. – Бўл
(С.Омаров, ±айырлы.). ±атар т¤зеп, б¿р¿не-б¿р¿
єшей¿н орысІа е л ¿ к т е г е н д ¿ к, – дед¿
Іарайлай кЅс¿л¿п бара жатІан ек¿ жануарлардыґ
Айназар (С.Сейфуллин, Шы¦. жин.). Ал¦ашІы
б¿р¿ – добал дене ай¦ыр, ек¿нш¿с¿ – е л ¿ к т е й
айтыл¦ан тЅрт аІынныґ ¿ш¿нде Ма¦жан, Ахмет,
жинаІы с¤л¿к Іара жас бие (Є.Тарази, Асу.).
Сўлтанмахмўт бЅлек, М¿ржаІып б¿р бЅлек. ТолІынды толІын Іуалап, Жарысар бейне е л ¿ к-
Ал¦ашІы ¤шеу¿нде орыс аІындарына е л ¿ к- т е й, Ж¤зед¿ ІалІып домалап, Бет¿нде судыґ
т е г е н д ¿ к бар (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Кейде кЅб¿ктей (К.Ш¿лдебаев, ±ыз кЅґ¿л).
мўндай Іайталану – дамудыґ кейб¿р Ѕткен саты- ЕЛѕКТЕМПАЗ с ы н. Єр нєрсеге ІызыІІыш,
ларына саналы т¤рде е л ¿ к т е г е н д ¿ к болып єуесІой. Бала е л ¿ к т е м п а з бол¦андыІтан,
шы¦ады (А.±асымжанов, Диалектика.). баланыґ ыл¦и сўлу ¿єм ІўлыІты єсерлер алуына
ЕЛѕКТЕГѕШ с ы н. 1. Б¿реуге ўІсап ыждаһат Іылу керек (М.Жўмабаев, Шы¦.).
баІІыш, åлт¿г¿ш, ел¿кк¿ш, єр нєрсеге ІызыІ- ЕЛѕКТЕіКѕРЕ= е т. Аздап ел¿ктеу, б¿реуге
Іыш; єуесІой. Бала – е л ¿ к т е г ¿ ш, маґайын- ўІсау¦а тырысыґІырау. Содан ба, кейде Се-
да¦ы адамдардыґ, єс¿ресе ата-анасыныґ м¿нез¿не р¿кке е л ¿ к т е ґ к ¿ р е п те кетет¿нд¿ шы¦арды
салып алады. Бала ж¤ргенде, сЅйлегенде ата- (О.Сєрсенбаев, ДаґІ.).
анасындай болу¦а тырысады (М.Жўмабаев, ЕЛѕКТЕСТѕК з а т. ñ ½ é ë. Ел¿ктеуш¿л¿к. Осы
Шы¦.). К¿шкене Жомарт – ойынпаз, єр нєрсеге ретпен баланыґ кЅрген-баІІан д¤ниес¿ кеґ¿ген
е л ¿ к т е г ¿ ш, Іиялшыл, саяхатты жаны с¤йет¿н сайын, баланыґ жады неше т¤рл¿ жദыру, е л ¿ к-
бала (±.Сєрсекеев, К¿лт). Ал жастар – е л ¿ к- т е с т ¿ к Іуатымен барып, б¿р пернен¿ґ орнын
т е г ¿ ш жандар. Олардыґ ой-санасына, м¿нез- ек¿нш¿ баса беред¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ІўлІына к¤шт¿ ыІпал жасайтын, еґ алдымен, ЕЛѕКТЕТ1= е т. Елеґдету, елег¿зу. Мўны-
єке мен ана (С.БаІбергенов, Б¿зд¿ґ колхоз.). мен мў¦ал¿м класта тєрт¿п орнатудыґ орнына,
Райша жалаґаш ІўмарлыІтыґ да бет¿н ашып, балаларды Ѕз¿н¿ґ айІайына е л ¿ к т е т ¿ п,
соныґ барлыІ мауыІІыш, е л ¿ к т е г ¿ ш шуды бўрын¦ысынан бетер кЅбейту¿ ыІтимал
тўл¦асын кЅр¿п шыІІандай болды (М.Єуезов, (±.ЖарыІбаев, Психология). Жайдарылы¦ы,
±араш.). 2. ж а ¦ ы м с ы з. јз¿нд¿к п¿к¿р¿ жоІ, ашыІ-жарІын м¿нез¿ – єдетте онымен кездескен
Ѕзгеге ерг¿ш. ХалыІтыґ рєс¿мдер¿н басшылыІІа жандардыґ барлы¦ын да Ѕз¿не ер¿кс¿з е л ¿ к-
алуы да оныґ єр нєрсеге е л ¿ к т е г ¿ ш, тез ыш т е т ¿ п, ба¦ындырып алып кетет¿н (Семья
емест¿г¿н, Ѕм¿рл¿к адамгерш¿л¿к тўр¦ысыныґ тєрбиес¿).
бер¿кт¿г¿н дєлелдейд¿ (Р.Берд¿баев, ДостыІ.). ЕЛѕКТЕТ2= е т. Б¿реуд¿ Ѕз¿не ел¿ту, тарту.
Бўл айтыл¦ан Ѕлеґш¿лерд¿ґ ¿ш¿нде Ѕз¿н¿ґ аІын- Кей¿нг¿ жазушылардыґ бєр¿н Абай Ѕз¿не е л-
дыІ бет¿ к¤шт¿, т¤р тапІыш, аса е л ¿ к т е г ¿ ш ¿ к т е т ¿ п, соґынан ерт¿п шєк¿рт Іып єкетт¿
емес¿ – М¿ржаІып (Ж.Аймауытов, Шы¦). (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
253 Å˾Ê-Å˾Ê
ЕЛѕКТЕТКѕШ с ы н. Б¿реуд¿ ел¿ктет¿п, (Ал¦ысІа бЅленгендер). Б¿реуд¿ґ єлем-жєлем
соґына ерт¿п ал¦ыш. ≈ Е л ¿ к т е т к ¿ ш адам. ки¿м ки¿с¿не, сєнІойлы¦ына, сырбазды¦ына,
ЕЛѕКТЕТКѕШТѕК з а т. Ел¿ктете б¿луш¿- паґды¦ына е л ¿ к т е у де жоІ емес («Б¿л¿м
л¿к, ел¿ктете алушылыІ. Сыншылар кЅркем жєне еґбек»). Осыдан барып жастардыґ
єдебиетт¿ґ идеологиялыІ мєн¿н, єсер етк¿шт¿к, батыс мєдениет¿н¿ґ кейб¿р сасыІ дєст¤рлер¿н
е л ¿ к т е т к ¿ ш т ¿ к Іуатын, тєрбиел¿к маґызын мєдениетт¿ґ жаІсы т¤р¿ деп т¤с¿н¿п, о¦ан е л ¿ к-
ауыз¦а кЅп алады (Ф.Оразаев, Басты.). т е у ту¦андай (I.Есенберлин, Алтын Іўс).
ЕЛѕКТЕТУ Ел¿ктет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл 2. Б¿реуге, б¿р нєрсеге елту, со¦ан бет бўру. Абай
атауы; б¿реуд¿ґ ерекше Іасиет-Іаб¿лет¿н ¤лг¿ Ѕлеґнен неше т¤рл¿ Ѕлшеу кЅрсет¿п, кЅп т¤р
тўтІызу. Бўл ¤ш¿н тєрбиеш¿ баланы ўлы к¿рг¿зд¿. Бўл к¤нде аІындар Абайдыґ кЅп т¤р¿не
адамдардыґ Ѕнегелер¿ мен ¿стер¿не е л ¿ к т е- т¤р ІоспаІ т¤г¿л¿, єл¿ сол т¤рлерд¿ т¤гел с¿ґ¿р¿п
т у, д¤ниетанымы мен сен¿м¿н Іалыптастыру ала ал¦ан жоІ. КЅпт¿ґ бет¿н бўрып ал¦анды¦ы –
т.б. сияІты жўмыстарды рет¿не Іарап ж¤рг¿з¿п аІынныґ екп¿нн¿ґ к¤шт¿л¿г¿. Абай Ѕлеґ¿мен
отыруы ти¿с (±.ЖарыІбаев, Психология). пайдаланып, е л ¿ к т е у єл¿ Іыз¦ан жоІ, б¿раІ
ЕЛѕКТЕТУШѕ з а т. Ел¿ктетк¿ш, ел¿ктет- мўнан артыІ Іозып, б¿рталай заман¦а шей¿н
т¿рет¿н. ≈ Е л ¿ к т е у ш ¿ Іиял. бармаІ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ЕЛѕКТЕУ1 з а т. 1. п е д. <лат. imitatio> ЕЛѕКТЕУШѕ з а т. Ел¿ктеген к¿с¿, ел¿ктейт¿н
Адамныґ басІалардыґ м¿нез¿не, Іылы¦ына, адам. АІынныґ єр сЅз¿н алтын кЅр¿п Іал¦ан
¿с-Іимылына ўІсау¦а тырысуы, ел¿ктеу єрекет¿. шєк¿рттер¿ бар, е л ¿ к т е у ш ¿ л е р ¿ бар
Е л ¿ к т е у д ¿ ґ мўндай т¤р¿ бала оныґ топта¦ы (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.).
єлеуметт¿к модел¿н реттейт¿н нег¿зг¿ ережелерд¿ ЕЛѕКТЕУШѕЛѕК з а т. Ел¿ктегенд¿к, ел¿ктеу
б¿лу¿ керек деп т¤с¿нд¿рд¿ (±аз. т¿л¿ термин. ¿с¿н ¿стеуш¿л¿к. Ондай жастар бара келе Ѕз¿н-Ѕз¿
Педагогика.). Е л ¿ к т е у адамныґ дамуында¦ы Іайталап, жаІсы д¤ниелерд¿ґ кЅлеґкес¿нде ¦ана
Ѕзд¿г¿нен ба¦дарлаудыґ жєне м¿нез-ІўлыІтыґ Іалып Іояды. Е л ¿ к т е у ш ¿ л ¿ к дєрежес¿нен
бастамасы болып шы¦ады (А.±асымжанов, би¿кке кЅтер¿ле алмайды (С.Мєуленов, Јр-
Диалектика). Б¿раІ єдеттерд¿ґ б¿рсыпырасы кер.). Махаббат темасына жазып ж¤рген аІын-
е л ¿ к т е у арІылы пайда болатыны да кез- дарымызда классиктерге жалаґ е л ¿ к т е у-
десед¿ (М.МўІанов, Педагогика очерк.). јм¿р¿м ш ¿ л ¿ к бар (Е.Ысмайылов,Сын.). Бўныґ
би¿ктерд¿ґ Ѕм¿р¿ ме, Ж¤рм¿н бе е л ¿ к т е у м е н бєр¿ – е л ¿ к т е у ш ¿ л ¿ к емес. Басымыздан
кЅп ¿р¿ге. ОІи ма мен¿ бала оІымай ма, ТоІи Ѕт¿п жатІан баянсыз уаІыттыґ к¿нєратсыз
ма Ѕсиет¿мд¿ кЅґ¿л¿не (Т.Молда¦алиев, ШаІы- кЅґ¿л мен байыз таба алмай ж¤рген байбалам
рады.). 2. є д е б. Жазушыныґ, аІынныґ Ѕз сана¦а т¿келей т¤с¿р¿п жатІан Іысымы («±аз.
шы¦армасында белг¿л¿ єбеди нўсІаны ¤лг¿ тўтуы, єдеб.»). Єдетте таланты ша¦ын, б¿л¿м¿ болымсыз
алдында¦ы атаІты Ѕнер иелер¿нен Ѕнеге алу¦а жазушылар классиктерден ¤йренуд¿ е л ¿ к т е у-
ўмтылуы. Мўндай е л ¿ к т е у, Ѕз¿нше кЅркем- ш ¿ л ¿ к к е, белг¿л¿ канонды ІайталаушылыІІа
д¿к тєс¿лдер¿нде Іолданылуы м¤мк¿н. Соныґ айналдырады («Лен. жас»).
нєтижес¿нде дєст¤р та¦ылымына, кЅркемд¿к, Жалаң ел¿ктеуш¿л¿кке бой ұрды.
стильд¿к ерекшел¿ктерд¿ жദыртып, жаґаша Көзс¿з, талғаусыз ел¿ктей берд¿. ±азаІ
Іолдану¦а нег¿зделген шы¦армалар туады єдебиет¿ндег¿ АсІар эксперимент¿ ж а л а ґ
(Єдеб. термин. сЅзд¿г¿). Б¿раІ бўл – жалаґ е л ¿ к т е у ш ¿ л ¿ к к е б о й ў р м а й ¿штей
е л ¿ к т е у емес, творчестволыІ т¤рдег¿ ¤йрену т¤леткен нєтижес¿нде еґбек болып шыІты
(С. ±ирабаев, Октябрь.). Ш.АйтматовІа деген («±аз. єдеб.»).
оІырман Іўштарлы¦ы да, кей¿нг¿ толІын Іа- ЕЛѕКТЕУѕШ: ел¿ктеу¿ш сЅздер. л и н г в.
ламгерлерд¿ґ о¦ан кЅб¿рек е л ¿ к т е у л е р ¿ Таби¦ат Іўбылыстарыныґ, адам мен хайуа-
де, жазушы Іаламынан осы романтикалыІ наттыґ шы¦ар¦ан дыбыстарына олардыґ
сез¿мдерд¿ґ дєл жєне мЅлд¿реген Іалпында т¤се Іимыл-єрекет¿не бейнел¿ т¤рде ел¿ктеуден
Іалатынды¦ынан да болса керек («±аз. єдеб.»). пайда бол¦ан сЅздер. Т¿л¿м¿зде семантикалыІ
ЕЛѕКТЕУ2: ел¿ктеу сЅздер. л и н г в. Таби- ерекшел¿г¿ жа¦ынан да, грамматикалыІ сыр-
¦ат Іўбылыстарыныґ алуан т¤рл¿ дыбыстары- сипаты жа¦ынан да, фонетика-морфологиялыІ
на ел¿ктеуден пайда бол¦ан сЅздер. Е л ¿ к т е у Іўрылымы жа¦ынан да Ѕзге сЅз таптарынан
с Ѕ з д е р шы¦уы жа¦ынан да, Іўрылысы жа¦ы- оІшауланып тўратын, со¦ан сєйкес, Ѕз алдына
нан да басІа сЅз таптарына ўІсамайды, б¿раІ дербес сЅз табы рет¿нде Іаралатын б¿р алуан
практикалыІ т¿л¿м¿зде Іолданылуы жа¦ынан сЅздер е л ¿ к т е у ¿ ш с Ѕ з д е р деп аталады
ерекше орын алады (±аз¿рг¿ Іаз т¿л¿). (±аз. грамм.). Ел¿ктеу сЅздер ек¿ топІа (т¤рге)
ЕЛѕКТЕУ Ел¿кте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. бЅл¿нед¿. Оныґ б¿р¿нш¿ тобын е л ¿ к т е у ¿ ш
1. Єр нєрсеге ел¿гу, Іызы¦у, єуестену. Музыка с Ѕ з д е р деп, ек¿нш¿ тобын бейнелеу¿ш сЅздер
таби¦атын т¤с¿нбейт¿н кейб¿р жастар модашыл деп атаймыз (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). Е л ¿ к т е у ¿ ш
жандардай кЅр¿нгенге е л ¿ к т е у г е Іўмар с Ѕ з д е р д ¿ ґ бастапІы т¤б¿р¿ ек¿ рет Іайталаны-
Å˾Ê-ÅË¾Í 254
лып Іолданылады да, жаґа Іос сЅз жасалады ЕЛѕКТѕРГѕШТѕК з а т. Ел¿кт¿рг¿ш Іасиет.
(±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). Е л ¿ к т е у ¿ ш с Ѕ з д е р бўрын ЖандыІтыґ Іоз¦алыстары Іо¦ам¦а Іарай
ода¦ай категориясына тел¿н¿п ж¤рд¿. Кей¿нг¿ ыґ¦айласып, ¤ндесу¿ кЅб¿несе, жандыІтыґ
жылдары Ѕз алдына жеке сЅз табы рет¿нде та- е л ¿ к т ¿ р г ¿ ш т ¿ г ¿ н е н болады десед¿
нылды (±аз. т¿л¿ энцикл.). (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ЕЛѕКТѕР= е т. 1. Б¿р нєрсеге ІызыІтыру, ЕЛѕКТѕРУ Ел¿кт¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
єуестенд¿ру. Ерк¿нше е л ¿ к т ¿ р г е н Іапыл 1. ±ызыІтыру, єуестенд¿ру. Сорлы ана єрк¿мн¿ґ
заман, Дєулетт¿ Ѕзгелерден кЅрсем да¦ы, Пер¿ште е л ¿ к т ¿ р у ¿ м е н мал¦а ІызыІІанды¦ы болмаса,
кЅр¿нед¿ басыґ ма¦ан (Батырлар жыры). Бєр¿н ана ¦ой (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). Жай е л ¿ к т ¿-
б¿рден ашып кЅрсетпейд¿, адамды е л ¿ к т ¿ р ¿ п, р у емес, жаны сергек ер ж¿г¿тт¿ґ сен¿мд¿ сер¿г¿,
єкетед¿, кЅз¿м¿зд¿ ашІандай дєст¤рлер мен ІиындыІІа толы Ѕм¿рлер¿н¿ґ б¿р мезг¿лд¿к
рєс¿мдерд¿ саІтай б¿лед¿ (М.Кемел, СЅздер Іў- арашасындай да болды (А.Сейд¿мбеков, АІиыІ).
д¿рет¿). Топты баладан мў¦ал¿мге ел¿гет¿н бала јз ойыныґ жетег¿не Іызды Іайткенде де е л ¿ к-
шыІпай тўрмайды, ондай бала басІаларды да т ¿ р у г е тырысІандай (Н.Ґабдуллин, Сар.
е л ¿ к т ¿ р е д ¿, бала ел¿ктег¿ш екен¿ мєл¿м жапыраІ). 2. Баурау, ел¿тт¿ру, тарту. Адам
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Єйг¿л¿, Іўтты кесене, Ѕз¿ ден Іойма¦ан нєрсеге Ѕзген¿ е л ¿ к т ¿ р у
К¤ш¿ґд¿ толІыт, еселе, Ел-жўртыґды е л ¿ к- м¤мк¿н емес (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Жазушы
т ¿ р д е ІызыІтыр. Мєґг¿л¿кт¿ меґзеткен, єрб¿р шы¦армасында халыІтыґ алдына пайдалы
Ест¿ген жанды шЅлдеткен ±абыр¦аґда тарих адамдар мен залалды адамдарды тартып, жаІ-
сыры тўнып тўр (К.СалыІов, Жезки¿к). 2. Ел¿т- сы¦а е л ¿ к т ¿ р у г е, жаманнан безд¿руге
т¿ру, баурау. Жер и¿с¿, жусан и¿с¿, Іурай мен тырысады (С.МўІанов, јсу жол.).
ІўлІайыр и¿с¿ кеудеґд¿ кернеп, жан сарайыґа ЕЛѕКТѕРУШѕ з а т. Ел¿кт¿рг¿ш, ел¿кт¿р¿п
жаґа сез¿м, жаґа Іуаныш толтырады, алпыс ек¿ єкетк¿ш. ≈ Е л ¿ к т ¿ р у ш ¿ єуен.
ЕЛѕКТѕРУШѕЛѕК з а т. Ел¿кт¿р¿п єкетуш¿л¿к,
тамырыґды т¤гел матап, е л ¿ к т ¿ р ¿ п, ел¿тт¿р¿п
ел¿кт¿рг¿шт¿к. ≈ Е л ¿ к т ¿ р у ш ¿ л ¿ к Іасиет.
єкетед¿ (Д.Исабеков, Ек¿ жиырма). Айтматов
ЕЛѕКШЕ ¤ с т. Ел¿к тєр¿зд¿, ел¿кêå ¢²ñàï.
шы¦армаларыныґ оІырмандары баурап, е л ¿ к-
Ес¿к алдынан болар-болмас тыІыр ест¿лу¿-аІ
т ¿ р ¿ п Іана Іоймай, Ѕз¿не б¿ржола табындыра-
мўґ екен, бойжеткен ¿ш кЅйлег¿н Іолына ўстай,
тын сиІырлы к¤ш¿н¿ґ сыры да осында болса
е л ¿ к ш е ек¿-аІ сек¿р¿п, тЅсег¿не к¤мп берд¿
керек («±аз. єдеб»). Шынайы поэзияныґ Іў-
(ј.±анахин, Жас дєурен). КЅс¿лген кЅл, кер¿лген
д¿ретт¿л¿г¿не Ѕз оІырманын е л ¿ к т ¿ р е баурай жалпаІ дала, тег¿ст¿кке бедер берген дЅґ-тЅбе
б¿лу¿нде ¦ой («±аз. єдеб»). С¿лк¿н де Жел¿к б¿р! оныґ кЅґ¿л¿н е л ¿ к ш е елег¿зетед¿ (ј.±анахин,
К¤лк¿ґмен Е л ¿ к т ¿ р! Жанымныґ Жайы бол! Жас дєурен). Кейде то¦айдыґ арасымен е л ¿ к-
Шамымныґ Майы бол! Тўтансын Намыстар! От ш е ор¦ып келе жатІанда Іара¦аштыґ сояудай
алсын Таныстар (±.Мырзалиев, Мєґг¿ майдан). мыІты шЅґкес¿ май Ѕкшеге к¿рш ет¿п к¿р¿п
3. Тєнт¿ ету, ынтыІ Іылу. Татар халІыныґ кетет¿н¿ бар (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.). Е л ¿ к-
Іызы шєк¿рттер¿н ІазаІ т¿л¿н Іастерлеуге ш е елеґдеп, бойжеткенше жайраґдап отыратын
¦ана баулымай, биязы, ўстамды м¿нез¿мен Ґазекеґн¿ґ жасы елуд¿ґ алтауында дегенге ден¿
б¿зд¿ сондай ІылыІтылыІІа да е л ¿ к т ¿ р д ¿ дўрыс к¿с¿ сенбестей, ал сенгенн¿ґ Ѕз¿ бєр¿б¿р
(М.Єл¿мбаев, КЅґ¿л.). ІырыІ бест¿ єреґ бергендей («±аз. єдеб.»).
ЕЛѕКТѕРГѕШ1 з а т. Зиянды жєнд¿ктерд¿ ЕЛѕЛЕ= е т. 1. Ел¿мен Ѕлшеу, Іанша ел¿
Іўртып, жою ¤ш¿н я Іол¦а т¤с¿ру ¤ш¿н тастал- болатынды¦ын аныІтау. Алдыґ¦ы аяІтыґ с¿ґ¿-
¦ан алдамшы азыІтыІ зат; жем, жемт¿к. Єуел¿ р¿н ўстап, Іўйры¦ын кЅтер¿п байІады. Е л ¿ л е п
тор мен ІаІпанды Іасына е л ¿ к т ¿ р г ¿ ш (¿р¿мш¿к, сербег¿н Ѕлшед¿ (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген).
шўжыІ, кепт¿рген балыІ т.б.) тастайды да, ±ўйымша¦ыныґ арасын е л ¿ л е п Ѕлшеп ед¿,
¤ш-бес к¤нге Іалдырады (Т.Телеу¦алиев, Мал. тЅрт ел¿ден асыІ (I.±ожабаев, Ўя).
Іора.). Бўныґ кемш¿л¿г¿ – улан¦ан е л ¿ к т ¿ р г ¿ ш ЕЛѕЛЕТ= е т. Ел¿мен Ѕлшету. ≈ Е л ¿ л е т ¿ п
бер¿лгенде, оны жеген кем¿рг¿штер Ѕздер¿- Ѕлшеу.
н¿ґ ауыра баста¦анын тез сезед¿ (Ж.ЛўІпанов, ЕЛѕЛЕТУ Ел¿лет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Химия.). ≈ ±азына е л ¿ л е т у.
ЕЛѕКТѕРГѕШ2 с ы н. Ел¿кт¿р¿п єкетет¿н, ЕЛѕЛЕУ Ел¿ле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ел¿кт¿рет¿н. Абай образыныґ е л ¿ к т ¿ р г ¿ ш, Со¦ымныґ жаІсы-жаманды¦ын е л ¿ л е у
иландыр¦ыш к¤ш¿, м¿не, осында (М.±аратаев, кЅрсетед¿ (Ауызек¿).
Ту¦ан єдеб.). Б¿р єн, мен¿ґ шырІар кезеґ¿м бе, ЕЛѕН-ПЕЛѕН: ел¿н-пел¿н болäû. ж е р г.
Теб¿рене бер, мен сыр сезем¿н бе? К¤мб¿рлеп Аґтарылып, тўйыІІа т¿рел¿п, да¦дарäû; не
алып кетт¿ оркестрдей, КЅґ¿лд¿ е л ¿ к т ¿ р г ¿ ш ¿стер¿н б¿лмä¿. Ол наІ б¿р ертедег¿ аґыз-єґг¿-
Ѕзген¿ґ де (Н. КЅбенов, Дала.). мелердег¿ то¦ыз жолдыґ торабына кел¿п, енд¿
255 ÅËϾ-Å˾Ð
Іайда ж¤рер¿н, Іалай басарын б¿лмей, аґ-таґ желп¿ну. К¤нўзын ел Іыдырып сумен Іа¦ып,
бол¦ан саяхатшы, жиһанкездер тєр¿зд¿ е л ¿ н- јт¿р¿к пен Ѕсекке судай а¦ып, Ек¿ табаІ ет
п е л ¿ н б о п, жол ¤ст¿нде тўра берд¿ (С.БаІ- жесеґ, е л ¿ р е с ¿ ґ, Жерден алтын тапІандай
бергенов, Адам.). масаттанып (Єдеб. хрестом.). Хатшыныґ сЅз¿
ЕЛПѕ з а т. ж е р г. 1. Кей¿п, кеск¿н, бейне; та¦ы да Іатты шыІты. Б¿раІ екп¿н¿ ¤й жыІІандай
єл¿п, єлпет. Т¿пт¿ оныґ бойын да, Ѕґ¿н де, бет болып, е л ¿ р ¿ п сЅйлеп тўр¦ан хатшы¦а Іарсы
е л ¿ б ¿ н ¿ ґ Іандай екен¿н де аныІтай алмады ¤н шы¦армадыІ («±аз. єдеб.»). 5. Елеуреу, ес¿ру;
(X.Есенжанов, КЅп жыл.). ±асында жан-жа¦ына ес¿ шы¦у. Е л ¿ р д ¿ к, ерег¿ст¿к, елд¿ жардыІ,
барлай кЅз тастап ¿н¿с¿ ±ожахмет тўр, бўныґ Байлаусыз пайдасы жоІ ¿с шы¦ардыІ. Б¤г¿н
да е л ¿ б ¿ а¦асы тєр¿здес те, тек кЅз Іарасы дос, таґ атса Іос бола Іалып, Бўлт етт¿к, мен
ўяґ, ж¤з¿ солыІ («Жўлдыз»). 2. Тўл¦а, тўрпат, болдым деп ат аларлыІ (Ш.±ўдайбердиев,
м¤с¿н. Денес¿ мы¦ым, ек¿ Іолы тоІпаІтай, е л ¿ б ¿ Шы¦.). Дырау Іамшы ўстап, кЅлденеґдей
бал¦ашы я кЅр¿к басушы¦а келед¿ (Б.Аманшин, шапІан даяшылар, аттарыныґ омырауымен
КЅкжар). Іа¦ып, ес¿рген, е л ¿ р г е н жўртты шег¿нд¿р¿п
ЕЛѕПТЕС с ы н. ж е р г. Т¤р-тўл¦асы єлек (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). ±иІулап ай¦айлап
ўІсайтын, кеск¿ндес, кей¿птес, бейнелес; єл¿птес. барады. Балалар да е л ¿ р ¿ п ал¦ан (Є.Тарази,
О¦ан тете Елдос, сосын мен, еґ к¿ш¿м¿з – ѕз¿м Јлкен ауыл). Кенет ес¿к алдында к¤л¿п тўр¦ан
¤шеум¿з де єкем е л ¿ п т е с Іара сўр, аша Кумбаны кЅрд¿ де, одан сайын е л ¿ р ¿ п: – Балық
маґдай, мўрындымыз (Б.Аманшин, КЅкжар). бер, сусын бер, – дед¿ ай¦айлап (Т.Єбд¿ков,
Сары нєнкемен тыста¦ан тЅбес¿ шошаІ бЅрк¿ К¤зг¿). 6. Жындану, есерсоІтану. Бў¦ан болса да
оны т¤лк¿ е л ¿ п т е с ет¿п тўр (X.Есенжанов, ш¤к¿рш¿л¿к, ¿ш¿п ал¦ан соґ е л ¿ р ¿ п, ек¿ ая¦ыґды
КЅп жыл.). б¿р ет¿кке тыІса не ¿стер еґ (С.Шаймерденов,
ЕЛѕПТѕ с ы н. ж е р г. Бейнел¿, кей¿пт¿, јм¿р.). – Е л ¿ р г е н есс¿з, «адамшылыІты» не
тўрпатты. Молдаш а¦ай Ѕз¿ де, жеґгем¿з де Іылсын? (С.Сейфуллин, Тар жол.). Жел¿г¿п
ертеректе оІы¦ан еск¿ интеллигент е л ¿ п- бар¦ан жексўрын Жер¿ґе бомба т¤с¿рд¿. Е л ¿ р г е н,
т ¿, ¤ст¿-бастары мўнтаздай, аса парасатты, есерсоІтар¦а КЅрсет мыІты Іысымды (АІын
мєдениетт¿ адамдар кЅр¿нд¿ (Б.Аманшин, Жар жырлары). 7. ±ўтыру, жынды болу, ес¿ ауысу.
мўґы). Б¿р баІсыныґ тўІымы е л ¿ р ¿ п ауыр¦андарды
ЕЛѕР= е т. 1. Елеґдеу, ед¿реґ-ед¿реґ ет¿п бес ўрпа¦ына дей¿н т¤нде дала¦а ўйыІтатып
Іарау, алаІтау. К¿леґ алІаракЅк, алшаІ кеуде, емдеген екен дейд¿ (К.±азыбаев, Ыз¦ар). Мўнан
бота т¿рсектер Іамыс Іўла¦ын т¿г¿п, ¤р¿ккен кей¿н, 12–72 са¦ат Ѕткеннен кей¿н Іозу стадиясы
ки¿ктей е л ¿ р ¿ п тўр (Т.Єл¿мІўлов, АІбоз басталып, ит е л ¿ р ¿ п ешнєрседен тайсалмастан
ат). Келем¿н кЅр¿п талай ІысІы к¤нд¿, Тєн¿ме к¿с¿ге де, мал¦а да жанталаса ти¿се бастайды
Іадама, аяз, ¿ст¿г¿ґд¿. Е л ¿ р е жармасІанмен, (Н.Єж¿¦алиев, Мал. ауру.). 8. СЅз¿нен шатасу,
келмейд¿ єл¿ґ, Бойда¦ы суыту¦а ысты¦ымды сандыраІтау. – Кешеден берг¿с¿ осы. К¤зет¿п
(Т.Айбергенов, Мен саған.). Ежелг¿ ел¿к, ки¿к – шы¦амын т¤н¿мен. Е л ¿ р е д ¿. Тєлт¿ректеп
Іыр аґдары Е л ¿ р ¿ п орнында тўра алмады. орнынан тўрып кетед¿ (Н.Серєлиев, ±аґтар).
Беткейде єкк¿ т¤лк¿ даґ-даґ басып, ±ўйры¦ы ЕЛѕРМЕ1 з а т. м е д. КЅб¿несе жас балалар-
єлденеге бўлаґдады (Н.С¤лейменов, Жолда). да болатын психикалыІ ауру (ўйыІтап жатып
2. Ай¦ай-шу¦а, д¤б¿рге делебес¿ Іозу, б¤й¿р¿ Іызу. орнынан тўрып кетед¿, санасыз т¤рде єрт¤рл¿
Мен¿ґ астымда¦ы жирен аттыґ Іамшы тисе, єрекеттер ¿стейд¿ т.б.). Бошайдыґ бала-
ай¦ай шыІса, е л ¿ р ¿ п кетет¿н м¿нез¿ бар екен сы Шертай Ѕткен жылы е л ¿ р м е науІасІа
(Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). Б¿р е л ¿ р ¿ п душар болып, кЅше аралап Іаґ¦ып кетед¿
ал¦ан жылІы Ѕм¿р¿ тоІтамайды (X.Есенжанов, (О.Сєрсенбаев, БаІыт.). Мына жатІан Іайныґыз
АІ ЖайыІ). 3. ±ызбалану, дауры¦у; ек¿лену. Е л е л ¿ р м е деген аурумен ауырып, жаґа ¦ана
¿ р ¿ п таласады, бобырнай¦а, Шы¦ынды б¿рден тЅсектен тўр¦ан бет¿ ед¿ (О.Єубєк¿ров, СиІыр).
салып жарлы, бай¦а, Ел санасІан таластан олжа – Ана б¿реуд¿ґ е л ¿ р м е с ¿ бар ма, немене?...
тауып, ЛасІа жел беред¿ болсынай¦а (АІмолла). (М.Гумеров, С¤йе ме).
јрен ж¤йр¿к аІындар. АІын десе е л ¿ р ¿ п, ЕЛѕРМЕ2 с ы н. 1. Елеґ-елеґ ет¿п, жалт
±аумалап халыІ маІўлдар (К.Єз¿рбаев, Таґд. берг¿ш, ¤ркек (жылІы). МўІтар е л ¿ р м е
шы¦.). ЖыІІан палуан¦а Іошемет айтып е л ¿- жылІы¦а м¿нуд¿ жаІсы кЅрмейт¿н (Октябрь
р ¿ п жатІан жўрттыґ Іоршауынан шыІІан Ѕрендер¿). Астында¦ы е л ¿ р м е торы жалт
соґ, жалма-жан керме басында¦ы атына Іарай бер¿п ед¿, балаґ ж¿г¿т ат ¤ст¿нен ауып т¤с¿п
безе жЅнелд¿ (Є.Кек¿лбаев, Дала.). Т¤сте Іала жаздады («Лен. жас»). 2. а у ы с. ±ызба,
толІын е л ¿ р ¿ п, Абыржып ед¿ ойнаІтай. даурыІпа (адам). Пайдалыны бўл ІазаІ Не
Кешке толІын тып-тыныш, ±абыржы¦ан себептен тўр Іылмай? МаІтан Іу¦ан е л ¿ р м е
ІаймаІтай (М.Жўмабаев, Шы¦.). 4. Жел¿гу, Шаруаны ж¤р Іылмай (Ш.±ўдайбердиев,
Å˾Ð-ÅË¾Ò 256
Шы¦.). Ол ай¦айшыл, е л ¿ р м е ж¿г¿т екен ЕЛѕРТКѕШ с ы н. Ел¿ртет¿н, ел¿рт¿п єке-
(С.МўІанов, Есею жыл.). ±ыз-кел¿ншек, боз- тет¿н. Осы жолы Іолдары к¤рп еткел¿ тўр¦ан
балалар тол¦ан ¤лкен ¤йд¿ґ тЅр¿нде е л ¿ р м е ти¿мд¿ сауданыґ е л ¿ р т к ¿ ш буына бєр¿ де єлден
аІын домбыраны ек¿ Ѕкпеге тепк¿леп с¿лтеп сем¿р¿п ал¦андай (Б.Аманшин, КЅкжар).
отыр (±.МўІамеджанов, јз¿ме де.). Жерд¿ґ ЕЛѕРТПЕ 1 з а т. Ел¿кт¿р¿п єкетуш¿л¿к,
таІтайдай жазыІты¦ын пайдаланып, кейб¿р ІызыІтырушылыІ. [Шыґ¦ыс] Шепен¿ґ айта-
е л ¿ р м е шоферлер машинамен Іуатын бол¦ан ¦ына шабудан бет¿ талай шарпылып, енд¿г¿
(Б.СоІпаІбаев, јлгендер.). 3. а у ы с. Єулек¿, е л ¿ р т п е с ¿ н е ая¦ын аґдап басатын бол-
дദой, есерсоІ. Б¿реу сен¿ маІтаса Іуанасыґ, ¦ан (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
Жамандаса жабырІап суаласыґ. МаІта¦ан к¿м, ЕЛѕРТПЕ2 з а т. с Ѕ й л. Ел¿рме1. Жаздыґ
сЅккен к¿м – онда ¿с¿ґ жоІ, Бєр¿б¿р, сен де е л ¿ р м е ш¤йг¿н шабыны сем¿рткес¿н, Жата алмайды
дуанасыґ (Ш.±ўдайбердиев, јлеґд.). М¤мк¿н жайлаудыґ шег¿рткес¿. Єлс¿н-єлс¿н жыны ўстап
мас адам шы¦ар. Орыс бозасы кЅз¿н бозартып, т¤н¿менен, Єлс¿н-єлс¿н ўстайды е л ¿ р т п е с ¿
аІылын алып, сенделт¿п ж¿берген нем¿ст¿ґ е л ¿ р- (±.Мырзалиев, Домбыра.). – ±айны боласыґдар
м е офицерлер¿н¿ґ б¿р¿ шы¦ар (М.Иманжанов, ма, Іўрбы боласыґдар ма, кеш¿р¿ґдер мен бей-
Адам туралы). баІты!? Осындай е л ¿ р т п е ауру¦а шалдыІ-
ЕЛѕРМЕЛЕ= е т. с Ѕ й л. Ел¿ру, ес¿ру, дауры¦у. тым, – дед¿ єйел екеум¿зге Іарап («±аз. єдеб.»).
Жолаушы оІыс е л ¿ р м е л е п, ІиІулай бастады. ЕЛѕРТУ Ел¿рт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
±асІырдыґ Іаншы¦ы Іашып кетт¿ («Жалын»). даурыІтыру, ек¿ленд¿ру. Ал¦ашІыда бай мен
ЕЛѕРМЕЛЕУ1 Ел¿рг¿ш, ес¿рг¿ш. ≈ Е л ¿ р м е- молдалардыґ е л ¿ р т у ¿ н е н тўра жЅнелген
л е у адам екен. кедей Іауымы Іаз¿р Ѕк¿н¿п-аІ ж¤р (±.Исабаев,
ЕЛѕРМЕЛЕУ2 Ел¿рмеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Сы ерл¿к).
атауы. ≈ Е л ¿ р м е л е у ¿ басылды. ЕЛѕРУ Ел¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; Іыз-
ЕЛѕРМЕЛѕ1 с ы н. 1. Ел¿рме ауруы бар, ел¿р-
балану, дауры¦у. М¿нез¿ ІызыІ. Ел¿рсе басылуы,
мес¿ бар. Єлде бўл е л ¿ р м е л ¿ ауру ма, Ауыр-
басылса е л ¿ р у ¿ Іиын (Ґ.Мўстафин, КЅз
са ем ¿здей¿к сауы¦у¦а. ШатаІтыґ шаґын кЅкке
кЅрген). – АІымаІ-ау Іарсыласар Іаруыґ жоІ.
бўрІыратып, СоІтырды суыІ сЅзд¿ґ дауылын да
Мўнша е л ¿ р у ¿ ґ е болайын! (Т.Шаханов,
(Д.Ерк¿нбеков, Шы¦.). 2. а у ы с. Ел¿р¿п, ес¿р¿п
Жо¦ал¦ан.).
кетет¿н; есерсоІ. Батырдан барымташы туар
дദой, ±ызшыл да, ІызыІшыл да єуре жан ЕЛѕРУШѕ з а т. Ел¿ру ¿с¿н (єрекет¿н) ¿стеу-
¦ой. Арсыз, малсыз, аІылсыз, шаруасыз, ш¿, ел¿рген жан. Кєне, е л ¿ р у ш ¿ Іайсыґ? Бер¿
Е л ¿ р м е л ¿ маск¤нем байІал¦ан ¦ой (Абай, шы¦ыґдар (Ауызек¿).
Тол. жин.). ЕЛѕРУШѕЛѕК з а т. Ел¿ргенд¿к, ел¿р¿п ке-
ЕЛѕРТ= е т. 1. Елеґдету, алаґдату. Е л ¿ р- туш¿л¿к. 1849 жылы 8 майда Ѕз¿н¿ґ Ѕм¿р с¤-
т е р момындарды «сен де аттан» деп. ±а- ру¿н¿ґ аІыр¦ы к¤ндер¿н басынан кеш¿р¿п
рашы, бўл ІырсыІІа не Іыларсыґ, Бишара отыр¦ан ±ўрылтай жиналысында, бўрын болып
єуреленер Іўр жатІан тек (М.Дулатов, Шы¦.). кЅрмеген е л ¿ р у ш ¿ л ¿ к болды (К.Маркс,..
2. а у ы с. ДаурыІтыру, ек¿ленд¿ру. АйтІўл Таґд. шы¦.).
оныґ Іолты¦ына су б¤рк¿п, е л ¿ р т ¿ п Іояды ЕЛѕРѕП-ЕСѕР= е т. Ел¿ру, ес¿ру, масаттану.
(З.АІышев, Жес¿рлер). Елд¿ е л ¿ р т ¿ п К¤зг¿ лайсаґныґ ІаншалыІ баянсыз екен¿н
аз¦ыр¦ан, ЄуесІой Іып аздыр¦ан, ЖазыІсызды ертеден б¿лет¿н кєн¿г¿ А¦арыс мєн бере Іой¦ан
жаз¦ыр¦ан, Аузы епт¿ Ѕсекке, Тўлпар ат бер¿п жоІ, Іуан¦ан жоІ. ±уан¦анда, е л ¿ р ¿ п-е с ¿ р-
есекке, Ен жатІан елд¿ б¤лд¿рер СЅз¿нен бєле г е н д е жеткен мўраты Іайсы?! (О.БЅкеев,
¤дете (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Е л ¿ р т е р, ±амшыгер).
ек¿лентер, елб¿ретер, Тол¦антар, тол¦аІ салар, ЕЛѕРѕП-ЕСѕРУ Ел¿р¿п-ес¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи-
толыІсытар; Аспан¦а ащы даусыґ шырІап мыл атауы. ≈ Е л ¿ р ¿ п-е с ¿ р у г е кЅшт¿.
ІалІып, ±оґырлап, кЅмей Іайта аґырсытар ЕЛѕТ= е т. с Ѕ й л. 1. Б¿р нєрсен¿ґ уыты бой¦а
(ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Ел таґырІап бала¦а тарап, басы айналу. Мынау б¿р к¤шт¿ темек¿
Батырлар т¤ст¿ ара¦а. Ер¿г¿п тўр¦ан Іалыґ ел. екен, е л ¿ т ¿ п Іала жаздадым-ау (Ж.Т¿леков,
Е л ¿ р т ¿ п жатыр жаңа да. Ер ТЅст¿к сонда От кешу). – Ол ¤лб¿реген Іауыз ¤рп¿не танауын
сЅйлед¿ (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). 3. а у ы с. тоса рахат б¿р єсерге е л ¿ т ¿ п Іыбырсыз
Жел¿кт¿ру, желп¿нту. Елд¿ґ осынша Жєукен¿ м¤лг¿д¿. Жусан ис¿н бўрІыратІан мамыр жел¿
жўлмалауда¦ы маІсаты Омарды айтаІІа е л ¿ р- жанына майдай жа¦ып барады («±аз. єдеб.»).
т ¿ п, Оспан¦а салу ед¿ (С.Торай¦ыров, Шы¦.). 2. а у ы с. Б¿р нєрсеге ўю, ел¿гу; бойы балІу.±ыз
Шўбарлы жылІыґ бар ¦ой сем¿ртет¿н, ѕшпей- єґг¿мес¿ бар¦ан сайын мен¿ е л ¿ т е берд¿,
жемей мас Іылып е л ¿ р т е т ¿ н. Айдаса жау, е л ¿ т е берд¿ (К.Асанов, Са¦ыныш). јз¿н¿ґ
ысІырса желд¿к¿ ол, С¤йег¿н аґ мен ІўсІа ке- ІўлаІІа жа¦ымды єсем ¤н¿мен тыґдаушыларды
м¿ртет¿н (С.Торай¦ыров, Таґд. шы¦.). е л ¿ т ¿ п єкетт¿ (К.Єм¿ров, јшп. жўлдыз).
257 Å˾Ò-ÅÌ
Сарыбайдыґ алкеуде ദалдыІпен б¿раз ма- шарасы. ...Жал¦ыз-аІ е м ¿ Іалды. Мен оныґ
ралды атып, Іаһар о¦ы ти¿п, тўралап Іал¦ан мойнынан ІўшаІтап алдым да: – Айналайын,
сєт¿не келгенде бєсеґс¿п, и¿п кет¿п, ±арабайдыґ бауырым! Сен аІшаґды Іайырып алмасаґ,
д¤ниеІоґызды¦ын баян Іылатын тўста ¤н¿нен мен бўл монша¦а келмейт¿н боламын, – дед¿м
ашу теу¿п, к¿ж¿ну¿ тыґда¦андарды ер¿кс¿з е л ¿ т- (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.). БаІІа барсам –
т ¿, Іапысыз Іўштар Іылды («±аз. єдеб.»). Іайтем¿н, јз¿ґ ¦ана айт е м ¿ н; Сен са¦ынсаґ –
Домбыра ¦ой бўл Ем¿рен¿п жўрт мўґына шыдарсыґ, Мен са¦ынсам Іайтем¿н (С.Сей¿тов,
е л ¿ т к е н, Парижд¿ґ залын Іос шег¿мен к¤- Бетпе-бет). – Мўныґ е м ¿ Іайсы? Нендей шара,
ґ¿ренткен. Европа¦а тартІан б¿р таґ-тамаша сый Іандай ыІпал жасау¦а болады? («ХалыІ мў¦.»).
Іўздан, Шашырап жатІан шал¦айды б¿р тЅбеге 4. а у ы с. п о э т. Ж¤рек дауасы, кЅґ¿л Іалауы.
сый¦ыз¦ан (С.Мєуленов, Алыс кет.). СЅйлес¿п б¤г¿н баламен, Барлы¦ын Ѕз¿ґ т¤с¿нд¿р.
ЕЛѕТКѕШ с ы н. с Ѕ й л. Елт¿г¿ш. Ел¿кк¿ш, КЅґ¿л¿н¿ґ тапшы бар е м ¿ н, ЖарІылдап к¤н¿м
е л ¿ т к ¿ ш сєби кЅк¿рек соны аґдап, таразы- ж¤рс¿н б¿р (Ш.Мўхамеджанов, Кеґ жайлау).
¦а тартып талІылап Іайтсын (О.Сєрсенбаев, Махаббат мазаІ... ±айда е м ¿? Асыл жан аз-ау
Са¦ым). Іимайтын: јз¿ґд¿ с¤й¿п, ал мен¿ јз¿ґнен артыІ
ЕЛѕТТѕР= е т. Елеурету, бас айналдыру. сыйлайтын (Є.Жєм¿шев, Са¦ым.). Жатсаґ ойда,
Сез¿м билер жас ІўшаІ е л ¿ т т ¿ р ¿ п барады тўрсаґ жырда Жан¦ан ж¤рек е м ¿ бар. Жаннан
(А.Байтанаев, ±айнар.). Сырлыбайды Шарайна безген жырдан басІа Жас ж¤рект¿ґ кем¿ бар?!
би¿н¿ґ сўлулы¦ы е л ¿ т т ¿ р д ¿ (Т.Нўрма¦амбетов, (Б.К¤леев, Таґд. шы¦.).
±ош бол.). Ем болды. а) Жасал¦ан ем дарыды, Іонды,
ЕЛѕТТѕРУ Ел¿тт¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ата- шипа болды. Мў¦ал¿м ед¿, жас ед¿, Е м б о л м а-
уы. ≈ Е л ¿ т т ¿ р у д ¿ ойлады. д ы еш дару. На¦ыз Іи¦аш Іас ед¿, Алып кетт¿-ау
ЕЛѕТУ Ел¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Е л ¿- Іўрт ауру (±.МўІышев, Поэм.). Еґ аІыры –
т у ¿ н Іара.
бўл жерд¿ґ Е м б о л а д ы батпа¦ы. Е м б о л а-
ЕЛѕТУШѕ з а т. Ел¿тет¿н, ел¿т¿п кетет¿н
д ы – т¤ндег¿ Сар масаныґ шаІІаны... – Осы
адам. Оныґ аузынан шыІІан сЅзге табынып
айтІанды Іабылда, Шыда!– дед¿, шыдадым. Т¤-
е л ¿ т у ш ¿ – Сєден. Ол Гау¯арды ўнататынын
с¿п кетт¿ Іарын да, ѕс¿п кетт¿ Іўла¦ым (C.Жиен-
басІалар¦а б¿лг¿з¿п ал¦ан жайы бар (Б.±ыдыр-
баев, Алтын Іалам). Јшк¿ртт¿ тўз, мей¿зд¿ґ
бекўлы, Шайтан.).
талайларын, «АІтыІІа» Іаз¿рет алды талай
ЕЛѕТУШѕЛѕК з а т. Ел¿ткенд¿к, ел¿т¿п кет-
кенд¿к. ≈ Сенг¿ш балаларды е л ¿ т у ш ¿ л ¿ к. малын. Ешб¿р¿ е м б о л м а д ы, ерег¿ст¿, Ауыз-
ЕМ1 з а т. 1. Т¤рл¿ ауру¦а Іарсы Іолданыла- бен Іылса да¦ы оґай бєр¿н (С.Торай¦ыров,
тын емдеу єрекет¿, емдеу ¿с¿. Шума ауруы тез Таґд. шы¦.). є) Ти¿мд¿, пайдалы болды. Еткен
жў¦ып, тез Ѕлт¿ред¿. Шума¦а е м жоІ дегендей. ¿с¿ е м б о л а р Ерд¿ дєулет иектесе. БидарыІ
±ой¦а тиген топалаґ Іандай болса, адам¦а да сЅзд¿ айтпайтын Сопы, ¦алым, молдалар Бўл
сондай (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). №7 Іала- сЅз¿мд¿ шет десе (Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым).
лыІ клиникалыІ ауруханада 220 орынды ней- б) Жанына жаІты, еґсес¿н, кЅґ¿л¿н кЅтерд¿. Дерт
рохиругиялыІ орталыІ орналасІан. Мўнда дейт¿н дерт жоІ, Дертс¿з де Іажып ауырдым.
тек алматылыІтар ¦ана емес, ел¿м¿зд¿ґ барлыІ Е м б о л а р ма екен т¤т¿н¿ ту¦ан ауылдыґ?!
аймаІтарынан келген адамдар е м алады («Еге- ±айырымды Іала, Кеш¿рг¿н мен¿, Іайтей¿н!
мен ±азаІстан»). ±ан кеткенде жасалатын Жатайын барып тЅс¿нде асІар тауымныґ.
е м б¿реу-аІ, ол – аІІан Іанды Іандай жолмен Кеш¿рг¿н мен¿, КЅк жайлауымды са¦ындым!
болсын тоІтату (А. Даиров, Хирург.). 2. Аурудыґ (М.МаІатаев, Шы¦.). Найманбай, Малдыбай
(дертт¿ґ, кеселд¿ґ) айы¦уына себ¿ тиет¿н нєрсе; мен ±арасайлар, Єд¿л би, айтІан сЅз¿ е м б о л а-
дауа, шипа. Шал¦ындыІ ІырыІбуын тибетт¿ґ д ы. Бєр¿м¿з БаІтиярдыґ баласымыз, Кенебай,
халыІтыІ медицинасында бўл Ѕс¿мд¿кт¿ е м айтІан сЅз¿ґ жЅн болады (К.Єз¿рбаев, Таґд.
¤ш¿н, ал якуттарда ба¦алы мал азы¦ы рет¿нде шы¦.). НамаІўл сЅзд¿ґ мысалы: Аґ көрмей
пайдаланылады (М.±ажымўратов, Пайдалы ўшІан дала¦а, Алмайтын Іўспен теґ болар,
Ѕс¿мд¿к.). Адыраспанды ауру-сырІау адамдар Лепес¿ Іабыл ¦азиздыґ, ЖаІсыныґ сЅз¿ е м б о-
е м г е пайдаланады (О.Сєрсенбаев, БаІыт.). л а р (О.ШораяІов, Шайыр).
Араныґ балынан басІа с¤т¿ де болатынын, оныґ Ем болсын. т ¿ л е к. Шипа болсын, ем¿ Іонсын
б¿рнеше ауру¦а е м екен¿н кЅб¿м¿з б¿ле бермейм¿з деген ма¦ынада айтылатын т¿лек сЅз. ≈ Е м б о л-
(Ґалам ¦ажайып.). Јй¿р¿лген ІышІыл, тєтт¿ с ы н, жазылып кет! (Ауызек¿).
сары Іымыз, Ауру¦а – е м, сау¦а – Іуат, дєр¿ Ем жаІты. Шипа болды, жазылды, айы¦ып
Іымыз. Кедейлер ўрттар сусын таппа¦анда, кетт¿. Сол болды ауруыныґ ж а І І а н е м ¿,
Ертел¿-кеш байлар ¿шкен кєр¿ Іымыз (Жамбыл, ХалыІтыґ бєрекелд¿ тапІан ем¿ (Кердер¿ Єбу-
Шы¦.). 3. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ґ амалы, айласы, бєк¿р, ±аза¦ым).

17–1440
ÅÌ-ÅÌ 258
Емге жоІ. Т¤к жоІ, м¤лдем жоІ; – ЖарыІ- Ем Іонбады. а) Емдеген емнен ешб¿р нєти-
тыІ, е м г е бўлт ж о І. ШаІырайып-аІ тўр екен же шыІпады, дарымады. Меґдеп кеткен еск¿
(Є.Сараев, БозІырау). – Ессентукид¿ґ суы бар аурудай, ешб¿р е м І о н б а й-аІ Іойды (ј.±ана-
ма? – Е м г е ж о І (М.Рашев, Бет¿ґ ІисыІ.). хин, Мўрагер). Жылайсыґ да шыдайсыґ…
Е м г е бўлты ж о І, Іылаусыз аспан мЅлд¿реп Енд¿ ІазаІ ел болмас: К¤н¿ Ѕт¿п, айы асІан,
тўр¦анымен, орманды-Іопалы бўл Ѕґ¿рде Іа- Дєр¿гер¿ дарын болса да, Ауруына е м І о н б а с
рашаныґ айсыз т¤ндер¿ кЅзге т¤ртсе, кЅрг¿с¿з (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Таґменен тദа
Іарദы (Є.Сараев, АІ тымыІ т¤н). к¿рп¿г¿н ІаІпай ДЅґбекш¿п, Тулап, Б¿р тыным
Емге табылмады. ѕздесе де ўшыраспады, таппай, Жаса¦ан е м ¿ І о н б а п т ы. ±анталап
кездеспед¿. Сол кезде е м г е т а б ы л м а й- кЅз¿ Іабынып ¿с¿п, Артынша жерд¿ Іармапты
т ы н бес жўлдызды коньяк, коробкалы шо- (М.Шаханов, Ґасырлар.). Бўл науІас, с¿рє, менен
колад, печеньелер єкеп Іойды дастарІан¦а ¤збед¿ Іол, Талпынып Іўтылу¦а таппадым жол.
(Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды). Дєл сол жылы жў- Еткен е м, ¿шкен дєр¿ І о н б а ¦ а н соґ – КЅґ¿лд¿ґ
тапты елд¿ґ бєр¿, Т а б ы л м а й д ы е м г е єрб¿р т¤рл¿ Іас¿рет¿ мол (О.ШораяІов, Шайыр).
де талІан, тары, Ўзатыл¦ан Іызына ест¿ртпекке, Белг¿с¿ кєр¿л¿кт¿ґ кетер к¤ш¿ґ, Болмайды бас-
јз¿ бармаІ єкемн¿ґ ынтызары (К.Єз¿рбаев, та¦ыдай ешб¿р ¿с¿ґ, Кєр¿л¿к дауасыз дерт е м
Таґд. шы¦.). Б¿рде-б¿р химиялыІ реакцияны, І о н б а й т ы н, жылаймыз ІартайдыІ деп
физикалыІ Іўбылысты тєж¿рибе жасап Іуант- соныґ ¤ш¿н (Шал аІын, јлеґд.). є) Дауа
пайды. Керект¿ Іўрал, т¤рл¿ материалдар е м- жоІ; сЅз Ѕтпед¿, ò¤çåëìåä¿.– јкпе жоІ менде,
г е т а б ы л м а й д ы («Лен. жас»). КЅк орай тўла бойым бауыр ¦ой... Кеш¿р, геройдыґ наІ
шал¦ынды сонау ШабаІты мен Ынталыныґ с¤йер¿! – Дауа жоІ, е м І о н б а й д ы са¦ан
ойдым-ойдым ദарынан, Іолдан Іазыл¦ан (С.Адамбеков, ±ожанасыр.). Камал Акрам сынды
оман арыІтыґ жа¦асынан кЅрмесеґ, басІа е м І о н б а с коммунистер Кеґес мектептер¿нде
жерден е м г е т а п п а й с ы ґ (Є.±алмырзаев, тек «маІўлбайлар» тєрбиелеп шы¦арамыз деп
±арлы¦аш). ойла¦ан екен (М.ШоІай, Таґд.).
Емге ўшпады. М¤лде ўшыраспады, аты- Ем¿ жоІ дерт. э в ф. Жазылмайтын ауру
мен кездеспед¿. Адам аусыл болады екен, ма¦ынасында. 2001 жылы ХХѕ ¦асырдыґ е м ¿
тєтт¿ жемеген соґ. Тєтт¿ е м г е ў ш п а й д ы ж о І д е р т ¿ Орал Іаласыныґ дєл ¿ргес¿нен
(С.Талжанов, Ўлдай.). ест¿лд¿ («Жас Алаш»).
Ем жасады [етт¿, Іылды]. Ем ¿стед¿, ем- Ем¿н б¿лд¿. Амал-айласын, жолын тапты. јз
дед¿. БаІсылар нег¿з¿нен ж¤йке ауруына ўшы- дерт¿ґн¿ґ ту¦андай е м ¿ н б ¿ л ¿ п, Ж¤руш¿ ед¿к
ра¦андар¦а, ес¿ ауысІандар¦а, ауыр тол¦аІ б¿р кезде жеґ¿л к¤л¿п. ±анаттан¦ан шымшыІтыґ
ІысІан єйелдерге, сарып сал аурымен ауыр- балапаны, ±олдан шы¦ып кетт¿ ¦ой кЅґ¿лд¿л¿к!
¦андар¦а е м ж а с а ¦ а н (Б. АбылІасымов, (±.Мырзалиев, Мєґг¿ майдан).
ТелІоґыр). Бўлардыґ кейб¿реулер¿ на¦ыз Ем¿нå шипа ¿здед¿. Аурудан жазылудыґ
шын кЅґ¿лмен файда келт¿рей¿н деп-аІ е м амалын Іарастырды. Барасыґ ту¦ан жер¿ґе,
ж а с а й д ы; б¿раІ дєр¿гер ¦ылымынан һеш нєр- АІын жоІ, АІын аты Іап. ѕ з д е й с ¿ ґ ш и п а
се б¿лмеген соґ, файда орнына залал келт¿ред¿, е м ¿ н е, Тартады ту¦ан топыраІ (С.Мєуленов,
б¿р Іатар ІазаІтар сыр т¤тетк¿зем¿з деп ажалдан Алыс кет.).
бўрын сынаптыґ уынан Ѕлген болар дей¿м Ем¿í таïòы. Шарасын, дауасын тапòы.
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). ЖўмсаІ Іолмен Соныґ е м ¿ н т а б а а л м а й Ой алысІа
сипап-сылап, Ж¤г¿р¿п Іыз е м ж а с а д ы. Су- ¤ґ¿лген. Жеґ¿лгенд¿ намыс Іып, Аш бел¿ґ¿з б¤-
сын бер¿п, жайын сўрап, Маґдайына су басады г¿лген (Жамбыл, Тол. жин.). Жал¦асын б¿зд¿
(А.ТоІма¦амбетов, јм¿р.). Б¿р Іатар емдеуш¿лер тєтт¿ ¤м¿т, ±ос ж¤рек е м ¿ н т а б а й ы І.
тем¿р жалап к¤рк¿реп, ІўмалаІ салып, бал ашып ±ўлшынып, Іўштар ¤зд¿г¿п, РаІаттан к¤й¿п-
е м е т е д ¿; бўл заманда єулиел¿к, пай¦амбар- жанайыІ (К.СалыІов, Жезки¿к).
лыІ болмайтынын бўлардыґ Ѕздер¿ де, халыІ Åì¿ òàáûëìàäû. Äàóàñû òàáûëìàäû. Т а-
та б¿лед¿ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Осы дєр¿- б ы л м а с е м, дауа да Бўл сез¿мге мўґды, отты
дєрмег¿н ¿ске асырып, Іай т¤рл¿ ауру болса (Ж.Жўматаев, Лєйлє).
да, Тўздыбай Іарсы е м І ы л ы п жатады Мыґ да б¿р ем. Таптырмас дєр¿, на¦ыз
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦. жин.). ем. – Бў¦ы м¤й¿з¿н¿ґ Іаны м ы ґ д а б ¿ р е м, –
Ем Іабылдау. м е д. Адамныґ аурудан жа- дед¿ ол аузын, Іау¦а саІалын с¤рт¿п тўрып
зылып, айы¦уы ¤ш¿н дєр¿-дєрмек пайдаланып, (О.БЅкеев, ±айдасыґ.). – Бўл Іайнардыґ суы
емдеу шараларын алу, емделу. Аурухана- ана с¤т¿ндей. ѕш ауруына м ы ґ д а б ¿ р е м, –
дан сауы¦ып шыІІанан кей¿н ¤й жа¦дайында да деуш¿ ед¿ єкем («Лен. жас»).
е м І а б ы л д а у жал¦астырыла беред¿ (ШаґыраІ Ñ½ç¿ åм болмады. АйтІан сЅз¿ дауа болмады,
энцикл.). миына к¿рмед¿. Не шара, айтІан с Ѕ з ¿ м е м б о л-
259 ÅÌ-ÅÌ
м а с а, СўґІармын сўІсыр ¤йрек теґ болмаса. Арда емд¿. а) Јлкейгенше, есейгенше ем¿п
Сен ¤ш¿н мўнша Іапа болмас та ед¿м, Алды, ж¤рд¿. АІ тай енес¿н¿ґ асаулы¦ынан былтыр
артым – бєр¿ ІысІа, кем болмаса (С. Торай¦ыров, байланба¦ан. Биыл а р д а е м д ¿ (М.Єуезов,
Таґд. шы¦.). ±айтсем деп ет¿кш¿н¿ бай ойлайды, Абай). Сен тўр¦анда бар ма ед¿ КЅґ¿л¿мде Іай¦ы
±атты айтып єк¿м емес, ол Іоймайды; «ЎйІы арманым! ±ўлыныґда емд¿ґ, тайда емд¿ґ, ±ўнан
бер мазамды алма», десе-да¦ы, Бай с Ѕ з ¿ жаста а р д а е м д ¿ ґ (С.Сейфуллин, Шы¦.
Іанша айтІанмен, е м б о л м а й д ы (XX ¦. Іаз. жин.). СондыІтан мен¿ґ, бабам а р д а е м б е-
аІын.). г е н, јскен тек та¦дыр жаз¦ан бар демменен.
ЕМ1= е т. 1. Емшек ему; уыз¦а, с¤тке Іар- Жуылып аІ саІалы Ѕк¿н¿штен, ±ўла¦ан асІар
нын тойдыру. Ем¿з¿кке ¤йрен¿п кеткен баланыґ тауы арманменен (Т.Айбергенов, Мен саған.).
емшек е м б е й Іоюы м¤мк¿н (Е.ОразаІов, є) Оґаша, ерк¿н иемденд¿. Магниткадан кЅтер¿-
Дєр¿гер.). АІ бота, енес¿н¿ґ бауырына басын ле ўшІан боз¦ылт т¤т¿н аспанныґ тЅс¿н а р д а
ты¦ып, саусаІтыґ саласындай тЅрт емшег¿н алма- е м г е н Іаз бауыр бўлт мєнзелдес (С.Талжанов,
кезек Іома¦айлана е м ¿ п жатыр (ј.Тўрманжа­ Шығ.). ±азаІ руханиятын а р д а е м г е н б¿здер Ѕзге
нов, Адам.). Кенже ту¦ан бўп-бўйра Іара ІошаІан елдег¿ ІазаІтар сияІты рухани зєруш¿л¿к кЅр-
енес¿н¿ґ ар жа¦ына б¿р шы¦ып, бер жа¦ына ген жоІпыз. Алыста¦ы ата жўрттыґ тыныс-
б¿р шы¦ып е м е д ¿ (Б.СоІпаІбаев, Аяжан). т¿рш¿л¿г¿мен есейд¿к («±аз. єдеб.»). Ерланды
2. Б¿р нєрсен¿ (саусаІты, ем¿з¿кт¿ т.б.) сору. жолыІтыр¦ан сайын єпкез Абайдыґ: «Ек¿
Маґ­дайынан сипап ед¿, Іозы бўныґ сауса¦ын асылдан Іосыл¦ан, Сом алтынныґ сыны¦ы» деген
е м ¿ п, Іўшырлана т¤й¿п-т¤й¿п Іойды (Жыл он жолдары ес¿ме т¤сед¿. Иє, ол – ата кЅрген, а р д а
ек¿ ай). Мал «т¿л¿н» єр кез Ѕз¿ ў¦ар, Одан жаІын е м г е н азамат («Егемен ±азаІстан»).
болмаІ к¿м? Уыздан бўрын Іозылар Барма¦ын Жеке емген. Дара Ѕскен, жоІшылыІ, Іиын-
е м г е н сол Іарттыґ (Ґ.±айырбеков, ±осбасар). дыІ кЅрмеген. Мен б¿р ж¤рген жолаушы Б¿р
ананы ж е к е е м г е н... Сен сўрасаґ: боп єнш¿,
3. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ґ Іызы¦ын кЅру, оны
К¤йш¿ боп та кетем мен (Т.Молда¦алиев, Ша-
Іажет¿не жарату, пайда¦а асыру. К¤нд¿з мо-
Іырады.).
маІан, т¤нде ¤рейл¿ Шудыґ ек¿ и¿н¿нде е м ¿ п
Жер [емшег¿н] емд¿. ДиІаншылыІпен шў-
жатІан ел кЅп (Є.Тарази, Јлкен ауыл). Жер
¦ылданды, ег¿нмен к¤н кЅрд¿. јз¿ жастайынан ж е р
¦ана емес, аруанасыґ ж¤з жел¿н. Сен¿ е м г е н-
е м ¿ п Ѕскен адам, диІаншылыІ кєс¿б¿не сондай
д е р аґсап тўрар т¤з жел¿н. ±асиетс¿з бол-
ІаныІ (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). Жо-жоІ,
саґ, са¦ан с¿ґгендер Ўмытар ма ед¿ Ѕз жер¿н?! Бўлбўл! Сол ма ма¦ан керег¿?! Мен¿ґ атам Ѕскен
(±.Мырзалиев, КЅш.). Б¿р¿нш¿ топ – аз б¿лед¿ екен ж е р е м ¿ п (Є.С¤лейменов, Атамекен).
мен жайлы, Єз¿рге олар жўрт п¿к¿р¿н аґдайды. ХалыІпен кеґеспей, жерд¿ жекеленд¿рсек, ж е р
Кейде т¿пт¿ Ѕз ойларын Ѕз¿ е м б е й, Ж¤р¿п е м ¿ п, к¤н кЅр¿п отыр¦ан ел-жўрт ертеґг¿ к¤н¿
жатыр ашыІ п¿к¿р кезенбей (М.Шаханов, ж¤рет¿н жолынан, ег¿с¿нен, малыныґ Ѕр¿с¿нен
Ґасырлар.). АІтарыла анамыз Іуанбады, Семе айырылып Іалатын болса, елд¿г¿м¿зд¿ґ нес¿ Іа-
берд¿, к¤н сайын Іуаґдады. Ес¿ґде ме, б¿з е м г е н лады? («Жас Алаш»). Отыр¦ан жаІсы, ж е р-
аІ бўлаІтар, Б¿ржолата тартылып суал¦аны? е м ш е г ¿ н е м г е н жаІсы (М.Єуезов, Абай
(М.МаІатаев, Шы¦.). 4. а у ы с. э к с п р. Обу, жолы). Ж е р е м ш е г ¿ н е м ¿ п, к¤ндел¿кт¿ жў-
Іўрту, сору, жеу; жатып ¿шу, оґай олжа табу. мысынан басІа¦а назар аудармайтын дихан
Ганшин бай ўста¦ан пароходын ўдайы сауып, Іауымы жуас келед¿ ¦ой (Н.Оразов, Достар.).
Ерт¿ст¿ е м ¿ п тўрады. Ерт¿ст¿ емес-ау, ерд¿ґ ±уаныш пен Іай¦ы емд¿. Зейнет¿ мен азабын
еґбег¿н е м ¿ п тўрады (ѕ. Жанс¤г¿ров, Шы¦.). б¿рге кЅрд¿. Жалынан тарта шапсам Іай к¤реґн¿ґ,
Тасы асыл Іазыналы жер екен деп, Алам деп, Мен Іатар І у а н ы ш пен І а й ¦ ы н ы е м д ¿ м.
Іолын тоз¦ан єрк¿м кел¿п. Патшаныґ Іара т¤н- Ту¦ан жер халІын с¤йген азаматІа Екен ¦ой
дей жауыздары Солар ед Іазынаґды ж¤рген таусылмайтын Іай¦ы мен мўґ (Т.Айбергенов,
е м ¿ п (Пернедег¿ терме.). Мен саған.).
Адал с¤т емген. а) Нег¿з¿ жаІсы, тект¿. БаІ- Тел емд¿. а) Ек¿ енен¿ Іатар емд¿. Ек¿ енен¿
талайына а д а л с ¤ т е м г е н б¿реу табылса, т е л е м г е н Іара Іўлынды сойып, ¿ш¿н жарды
адам етер ед¿-ау Шєкеґдер (М.Сатыбалдиев, (С.Талжанов, Ўлдай.). Тўя¦ын тўґ¦ыш т¿к басып,
±оґыр Іозы). А д а л с ¤ т е м г е н б¿реуге Жер тЅс¿н жаґа т е л е м г е н. Шўбар тастар м¤к
кездест¿ре гЅр деп жатсам, тўрсам т¿леуш¿ ем басып, КЅк теґб¿л т¤с¿ кЅгерген (С.Мєуленов,
(С.Омаров, јм¿р.). є) ±айырымды, адал; ±ў- Алыс кет.). є) Б¿р нєрсен¿ ортаІтасып, б¿рге
дай¦а Іара¦ан. јл¿м мен Ѕм¿рд¿ґ арасында жат- пайдаланды. Алтайдайын енес¿н т е л е м г е н
тым. Дєр¿герлерд¿ґ, Іала берд¿ б¿р а д а л с ¤ т ел баласы мекен¿не кЅґ¿л¿ Іалып кЅрген жоІ
е м г е н єйелд¿ґ к¤т¿м¿ жанымды саІтады (Ґ.Сланов, Замана). БаІыт балын т е л е м г е н,
(М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). Ерк¿н елд¿ґ тЅл¿с¿ґ (С.Кер¿мбеков, Колхоз.).
ÅÌ-ÅÌÄÅ 260
ЕМ = е т. Ед¿м ет¿ст¿г¿н¿ґ ІысІар¦ан т¤р¿.
2
асханаларда дайындалатын тамаІ (±аз. т¿л¿
Аспанда¦ы Алла¯у да т¤нерд¿, Мына сен¿, «КЅ- термин. ТамаІ.).
з¿н Іўрт, – деп, – мына ерд¿, Б¿р махаббат ж¿бер¿п ЕМДЄМТАНУ з а т. т а м а І. <грек. diaita –
е м, Іызы¦ын КЅре алмады, жанын ал», – деп Ѕм¿р салты, тамаІтану тєрт¿б¿, logos – ¿л¿м> Сау
ж¿берд¿ (Ж.Жўматаев, Лєйлє). Базарда ат та жєне науІас адамныґ ти¿мд¿ тамаІтануын,
тўрса, атан тўрса, ±ымбат зат алтын-к¤м¿с дўрыс тамаІтандырудыґ ¦ылыми нег¿здер¿н
Іатар тўрса, Алар е м домбыраны елден бўрын, жєне оны ўйымдастыру єд¿стер¿н зерттейт¿н
ѕлул¿ жанат бўл¦ын шапан тўрса (К.Єз¿рбаев, ¦ылым. ±азаІстанда е м д є м т а н у емдеу-
Таґд. шы¦.). АІынныґ Іас¿рет¿не ортаІ болып, профилактикалыІ мекемелерде, демалыс орын-
Етер е м Іай¦ысына Іатаґ тЅз¿м. Не пайда, мез- дары мен санаторийлерде е м д є м т а н у
г¿л¿нен кей¿н Іалып, Арманда «кЅрмед¿м», – Іызмет кЅрсету ¿с¿н ўйымдастыру¦а байланысты
деп, ек¿ кЅз¿м (О.ШораяІов, Шайыр). Мен ўл 1930 жылдан дами бастады (±аз. т¿л¿ термин.
е м. Сендер еґ ¤ш тамаша ел¿к, ТЅртеу¿м¿з б¿р ТамаІ.).
єкен¿ґ баласы ед¿к. ТЅрт та¦дыр Іай¦ысы мен ЕМДЕ= е т. 1. Ауру¦а Іарсы ем жасау, дє-
Іуанышын јст¿к б¿з б¿р омыраудан таласа р¿леу. Ауруды ІарамаІ, е м д е м е к, адамдардыґ
ем¿п (Т.Айбергенов, Мен саған.). Жан жєрдем¿ халыІ болып Іосылып ¦ўмыр ету¿не Іанша
болмаса, Жазыла алмай жарадан, ±орлыІ ¤ш¿н кЅп заман болса, о¦ан да сонша заман Ѕтт¿
туып па е м, Мен ту¦анда анадан? (О.Шипин, (М.Дулатов, Шы¦.). Ауру шахтерлер ай сайын
Дастан). кЅбей¿п келед¿. Неге? јйткен¿ шахтерлерд¿
ЕМАРША з а т. Ѕ с. Таулы, тасты жерлерде е м д е п жатІан ешк¿м жоІ («Жас Алаш»).
Ѕсет¿н, би¿кт¿г¿ 4-5 м-дей жата¦ан бўта немесе Сан ¦асыр¦а кетер-ау сєби¿ґмен жасты еґбек,
ша¦ын а¦аш; дєр¿ арша. Жидел¿ то¦айлардыґ Єуреленсек ойменен, єуреленбей шашпен кЅп.
айналасында е м а р ш а – жерге тЅсел¿п жат- Ж¤йке кўртІан арудыґ ж¤з¿н м¤лде кЅре ал-
май, Ж¤рет¿н де кездер бар ж¤рект¿ емес, басты
Іан бўта Ѕсед¿ (Б.Мўханов, ±азаІст. Ѕс¿мд¿к.). Са-
е м д е п (Ж.Жўматаев, Лєйлє.). Не керек,
рыарІада осы т¤йеІўлаІтыґ жина¦ан азы¦ыныґ
сонымен дєр¿герлер бар жарамды е м д е п жазды
Іўрамында жусан, тобыл¦ы, кЅде, жауІияІ, ша-
(Є.НўршайыІов, Махабб.). 2. а у ы с. КЅґ¿л¿н
йыр, сасыр, Іоґырбас, тер¿скен, е м а р ш а,
жай таптыру, Іай¦ы-Іас¿реттен, мўґнан се-
итмўрын сияІты 64 т¤рл¿ Ѕс¿мд¿к енген (X.±ы-
й¿лту. Е м д е досты. Менен сєлем айтарсыґ, Таґ
дырбаев, Зиянкес кем¿рг¿ш.).
Іалдырды теґселген¿ асІар шыґ. Б¿раІ, ш¿рк¿н,
ЕМГЕР з а т. с Ѕ й л. Емш¿. Томда туберкулез О¦ан тиген соІІыны јз басыґа жеткен к¤н¿
ауруыныґ атаІты профессоры Захаров деген байІарсыґ (К.СалыІов, Жезки¿к). ±ам кЅґ¿л
бар, бўл сырІаттыґ содан бЅтен б¿лг¿р е м г е р ¿ н халІыґыз бар, жаІсы жырмен жарасын е м-
б¿лмейм¿н (Д.Єб¿лев, Арман.). д е ґ ¿ з (О. БодыІов, Бўлбўл). Дару ¦ой, дуалы
ЕМГѕШ с ы н. Ем¿п Іоятып, емет¿н. ≈ Е м г ¿ ш ¦ой Ѕлеґ деген, Жаралы ж¤ректерд¿ ол е м д е-
бўзау. г е н. Айшаны єкетей¿к ауыр кезден јл¿м-
ЕМДЄМ з а т. т а м а І. <грек. diaita – Ѕм¿р н¿ґ кЅлеґкес¿ кЅлеґдеген (Ж.Молда¦алиев,
салты> Шама мЅлшер¿, химиялыІ Іўрамы, Іў- Таґд. шы¦.). Жўлдызым болып жансайшы,
нарлы¦ы жєне кулинариялыІ Ѕґделу¿ бойынша ±олыма кел¿п Іонсайшы. Ж¤рект¿ґ е м д е п
арнайы ¿р¿ктелген тамаІтану тєрт¿б¿. Е м- жарасын, БаІыт Іўсым болсайшы (С.Омаров
д є м н ¿ ґ бей¿мделген, аз белокты, т¤рленд¿р¿лген, Сєукен.).
с¤тт¿к, етт¿ ез¿лген, жеґ¿лдет¿лген т¤рлер¿ болады ЕМДЕЛ= е т. 1. Ем Іабылдау, ем алу; е м-
(±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). ±аз¿рг¿ кезеґде е м- д е л­г е н. Сүзектен ес¿рген адамды ІўдыІІа са-
д є м ¤йлес¿мд¿ тамаІтану теориясына нег¿здел¿п, лып Іой¦ан ІазаІтарды да б¿лем¿з. Мўндай ем-
адам организм¿не Іажетт¿ заттардыґ мЅлше- мен е м д е л г е н адам жуыІ арада жазыла Іой-
р¿н есептеп, жетк¿л¿кс¿з заттар орнын тол- мас (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Оныґ алдында
тыру¦а, ауру¦а шалдыІІан организмдег¿ заттек госпитальда б¿раз е м д е л д ¿ м (Т.Ахтанов,
алмасуын реттеуге бей¿мдел¿п Іўрастырыла- Боран). «Курортыґа бар, е м д е л, демал», –
ды (±ЎЭ). деп мен ІаІса¦алы Іашан са¦ан (З.Жєкенов,
ЕМДЄМДѕК с ы н. т а м а қ. Емдємге Іатыс- Таґ самалы). 2. а у ы с. Жа¦ымсыз, жаман
ты, емдємãå òºí. Е м д є м д ¿ к асханаларда к¤н- нєрселерден арылып сей¿лу, кЅґ¿л жайлану. Б¿-
дел¿кт¿ ¤ш т¤рл¿ е м д є м д ¿ к нўсІалар, ол реуд¿ґ адал малын босІа ўрламай, ±ой болдым,
жалпы асханаларда олардыґ 5–6 т¤р¿ болуы Іозы болдым ІасІыр болмай. Менменд¿к ауруы-
Іажет (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). Е м д є м д ¿ к нан ерте е м д е л д ¿ м, Ауруым бойымда¦ы
тамаІтар – кєс¿порындар мен мекемелерд¿ґ, асІындамай (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.).
оІу орындарыныґ асханаларында, сондай-аІ Апта Іанша бекер-босІа сенделген! Барлы¦ы
арнаулы е м д є м д ¿ к асханаларда немесе жалпы ¤ш¿н Іысыламын енд¿ елден. Азаматтар б¿з
261 ÅÌÄÅ-ÅÌÄÅ
боламыз б¤г¿нде Ар-ўяттыґ шипасымен е м- келгенде алдыґа жан салмайтыныґ Іалай, а?
д е л г е н! (±.Мырзалиев, Мєґг¿ майдан). (Ауызек¿).
ЕМДЕЛУ Емдел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; ЕМДЕС= е т. Ем жасасу, б¿рге емдеу. БЅлек-
ем Іабылдау. ±анша жатІаны белг¿с¿з, ес¿ к¿р- т¿г¿ жал¦ыз-аІ таза аІылда, Єл¿ґ келсе, жол тап
генде, ойына ал¦аны: тез¿рек ІосІа жет¿п, е м д е- та, осыны е м д е с (Шєкєр¿м, јлеґдер).
л у болды (З.Шашкин, јм¿р.). јз бет¿мен ЕМДЕСУ Емдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ашы¦у арІылы е м д е л у тамаІтанудыґ ≈ Ауруды б¿р¿г¿п е м д е с у.
Ѕте б¿р зиянды формасы, оныґ емд¿к ЕМДЕТ= е т. 1. Ауру¦а Іарсы ем жасату, ем
та¦амдар ¦ а е ш І аты с ы ж о І ( Ш а ґ ы ра І Іолдану. Ревматизмн¿ґ ал¦ашІы сатысында оны
энцикл.). Мўндайда климаты жаІсы жерде дўрыстап е м д е т с е, ауру процес¿ тоІтап, ж¤рекке
е м д е л у керек (М.Сисекенов, јкпе ауру.). // аІау т¤суден аман Іалады (С.Сўбханбердин,
Ем алу процес¿, ем Іабылдау ¿с¿. Алматыныґ Дертке – дауа.). Атбасар¦а апарып е м д е т е-
¤лкен б¿р ауруханасына е м д е л у г е барамын й ¿ к деп ед¿м, Желд¿бай дєр¿герден ат-тонын
(Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). Ауруханада жа- ала Іашты (С.Îмаров, ±айырлы жаз). Алып
тып е м д е л у г е Той¦анныґ Ѕз¿ де Іарсы емес кетт¿, Òєґ¿р атІыр, мей¿р¿мс¿з арам-ай, Хал
(±.Жарма¦амбетов, Єнш¿.). ¤ст¿нде жатІан Іартаґ ана¦а да Іарамай, Сорлы
Емделу Іа¦азы. м е д. СырІаттану¦а ана¦а Іайдан жеґ¿л тис¿н мўныґ салма¦ы, Бастан
байланысты уаІытша еґбекке жарамсыздыІ ж¤рек ауруы бар, е м д е т к е н м е н болма-
туралы параІша Іўжат. ≈ Е м д е л у І а ¦ а- ды (М.Шаханов, Ґасырлар.). 2. а у ы с . Жаман
з ы н алу. әдеттен арылу. Баз б¿реу кЅп аІыл¦а ие болып,
ЕМДЕЛУШѕ з а т. Ем Іабылдаушы, ем алушы Жўмысын ешб¿р жан¦а жЅндетпеген. Баз б¿реу
адам. Лезде курорт аты б¤к¿л ОдаІІа жайылып, мал базарын маІсат ет¿п, Ауруын ауамдыІтыґ
бў¦ан елд¿ґ еґ алыс т¤кп¿рлер¿нен де е м д е л у- е м д е т п е г е н (Кете Ж¤с¿п // Бес ¦асыр.).
ш ¿ л е р келе бастайды (±.±амбаров, Алтай.).
ЕМДЕТКѕЗ= е т. Ем жасатІызу, дєр¿летк¿зу.
– Доктор, сы кезде ж¤рег¿м шаншитын
Ауруды е м д е т к ¿ з г е н жЅн (Ауызек¿).
болып ж¤р. Шылымныґ єсер¿ болуы м¤мк¿н
ЕМДЕТКѕЗУ Емдетк¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
бе? – деп сўрады е м д е л у ш ¿ л е р д ¿ ґ б¿р¿
атауы. Оны е м д е т к ¿ з у керек (Ауызек¿).
(Е.ОразаІов, ±айта соІ.). Соныґ нєтижес¿нде,
ЕМДЕТУ Емдет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ел¿м¿зде аІылы емдеу орындары 40 пайыз¦а
азайды. јйткен¿ е м д е л у ш ¿ л е р мемлекет- Енд¿ стоматолог-дєр¿гер ойлап тапІан Ѕзгеше
т¿к мекемелерге кЅптеп келед¿ («Жас Алаш»). тєс¿лмен е м д е т у г е ата-анасы кел¿сет¿н
ЕМ-ДЕМДЕ ¤ с т. с Ѕ й л. Лезде, жылдам, баланы табу да оґай болмай шыІты («Егемен
тез, демде. Ес¿к ашыІ. ТоІтатылды е м-д е м д е; ±азаІстан»). Б¿реуд¿ґ Іолымен от кЅсеуд¿
К¤б¿рлейд¿ к¤ткен¿м¿з елден де, – Айболовы, жаІсы кЅрет¿н отаршылар жўІпалы ауруларды,
Жємиласы, Кешег¿, Табандары сыбыр-сыбыр Іўл¦ана-мерездерд¿ жерг¿л¿кт¿ халыІтыґ
еденде (X.Ер¦алиев, Сен¿ґ Ѕзен¿ґ). Ѕз¿не е м д е т у д ¿ ойластыр¦ан («Алматы
ЕМДЕН1= е т. ñ ½ é ë. Емделу. Жєб¿рє¯ил аІшамы»). Бўлардыґ Іызметтер¿: пєтер ¿с¿н,
жаудан кел¿п жатып ал¦ан, ЖараІат жаман азыІ-т¤л¿к ¿с¿н басІару, босІындардыґ санын,
болып, ес¿н тан¦ан. Елу к¤ндей е м д е н ¿ п аты-жЅн¿н жазу, ки¿нд¿ру, балаларын оІыту,
тєу¿р болып, Сол к¤н¿ аґ ату¦а о да бар¦ан Іызмет тауып беру, керек орнында жЅн кЅрсету,
(Дастандар). ауруларын е м д е т у ¯єм жєрдем аІшалар¦а
ЕМДЕН2= е т. с Ѕ й л. Иелен. Т¤н бойы ие болып, ти¿ст¿ орнына бер¿п тўру (М.Дулатов,
ерк¿н е м д е н ¿ п, ТолІын¦а баяу тербел¿п. Шы¦.). Емдеуден бас тартІан, не емделгеннен
јз¿не тартІан ай нўрын, јрнектеп колхоз кей¿н спиртт¿ ¿ш¿мд¿ктерд¿ ¿шу¿н тоІтатпа¦ан
айдынын ±ал¦итын жусай жайылып, АрІара маск¤немдерд¿ ерк¿нен тыс ыІтиярсыз е м д е т у
мойнын Іайырып (Є.Сєрсенбаев, Јйрек.). жєне еґбекпен т¤зеу шаралары, халыІ сотыныґ
Е м д е н г е н ент¿кпен¿ ел керег¿, Кербезден шеш¿м¿ бойынша 1 жылдан 2 жыл мерз¿мге дей¿н
кербез Ѕткен дер кезег¿. Жетелей боз байталды ж¤рг¿з¿лед¿ (ШаґыраІ энцикл.).
байпаґдатып, К¿рг¿зд¿ Іоржынды ¤йге жеґгелер¿ ЕМДЕУ Емде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
(С.Кер¿мбеков, јлеґд.). ауру¦а Іарсы ем жасау, дєр¿леу. ХалыІ медици-
ЕМДЕНУ1 Емден1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. насында Ѕс¿мд¿к Іайнатындысыныґ тўнбасын
јз¿м жараІаттансам да, е м д е н у г е кетпей ІаІырыІ т¤с¿руге, тыныс жолыныґ созылмалы
жатІанымныґ себеб¿ сол ед¿ (Б.Момышўлы, ауруын е м д е у г е, бастыґ саІинасына Іар-
Офицер.). – Белг¿лер¿ Іандай болады екен сы, ўйІы бўзылып, нерв ж¤йес¿ єлс¿реген
соныґ [туберкулезд¿ґ] Ѕз¿н¿ґ? СаІтану, е м д е н у кезде Іолдан¦ан (М.±ажымўратов, Пайдалы
жЅн¿н б¿лу керек Іой? (Д.Єб¿лев, Арман.). Ѕс¿мд¿к.). Академияныґ микробиологтер¿
ЕМДЕНУ 2 Емден 2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл «актиномицин К» деп аталатын жаґа антибио-
атауы; иелену. Колхоз м¤лк¿н е м д е н у г е тик тапты. Мўны жамандат ауруын е м д е у-
ÅÌÄÅ-ÅÌÄÅ 262
г е жєне т¤рл¿ тер¿ ауруларына Іарсы јйткен¿ емделуш¿лер мемлекетт¿к мекемелер-
Іолдану¦а болады (±.Сєтбаев, ±азаІстан.). ге кЅптеп келед¿ («Жас Алаш»).
// Ем жасау ¿с¿, емдеу єрекет¿. Е м д е у Емдеу пункт¿. м е д. Дєр¿герл¿к кЅмек
деген¿м¿з – дєр¿гер адамныґ немен ауырып кЅрсетет¿н пункт. ОблысІа, аудан¦а Мєж¿л¿ске
ж¤рген¿н аныІтап, со¦ан сєйкес дєр¿ беру бар¦анда; Мєселен ІойдыІ керек деп, Алыста¦ы
(С.Сўбханбердин, јс¿мд¿к–дєр¿.). КЅр¿п жайлау¦а Е м д е у п у н к т, Іалайда. Онда
отырсыздар «Испат ±армет» ¤ш¿н не Іымбат барса дєр¿гер Болады деп єб¿гер, ДенсаушылыІ
екенд¿г¿н. Олар¦а д¿мкєс шахтер керек емес, бЅл¿м¿ Ескермей ж¤р, алайда (Ш.Смаханўлы,
Ѕйткен¿ оларды е м д е у г е Іаржы жўмсамау Тотияйын).
керек («Жас Алаш»). Е м д е у д ¿ ґ б¿р¿нш¿ Иландырып емдеу. м е д. Адамды дєр¿-
шарты – ауыр¦ан мал Ѕр¿ске ж¿бер¿лмей, єбден дєрмекс¿з психикасына сЅзбен немесе басІа да
жазыл¦анша Іолда тўруы ти¿с (X.Ар¦ынбаев, єрекетпен єсер ету арІылы емдеу т¤р¿.
±аз. этногр.). Мал емдеу. в е т. Ауруды Іойдыру ¤ш¿н
АмбулаториялыІ емдеу. м е д. Амбула- ауру¦а шалдыІІан жануардыґ а¦засына немесе
ториялыІ немесе емханада ж¤рг¿з¿лет¿н ем- жеке м¤шелер¿не т¤рл¿ емд¿к тєс¿лдер мен єд¿с-
деу т¤р¿. Бўл салада¦ы нег¿зг¿ м¿ндеттер Іа- терд¿ Іолдану, єсер ету. ±азаІтыґ м а л е м-
тарына мыналарды атады: басты назарды д е у дєст¤р¿нде, дєл¿рек айтсаІ, п¿шу ¤рд¿с¿ ба-
станционарлыІ емдеуден а м б у л а т о р и я л ы І рысында аталыІ малдыґ зауыІ м¤шелер¿н¿ґ
е м д е у г е аудару, я¦ни жатын орындар¦а иек бЅл¿ктер¿н атау¦а да тыйым салынады (Б.±и-
арта беруден бас тарту («Жас Алаш»). наятўлы, Ата салт.). Енд¿ олардыґ м а л е м д е у д е
Емдеу жолы. Ем жасаудыґ єд¿с¿, амалы. Іолданылатын тєс¿лдер¿не жеке тоІталып
Жалпы, жатыр¦а Іатты суыІ ти¿п, оны уаІы- кЅрел¿к. ЎшыІтардыґ б¿рнеше т¤рлер¿ бар:
тында емдеуге мєн бермесе, т¤с¿к тастау тєр¿зд¿ жал¦ыз ўшыІ, сумен ўшыІтау, Іазан ўшыІ,
жа¦дайлар болуы м¤мк¿н. СондыІтан мўндай жерўшыІ (С.МўІанов, Шы¦. жин.).
жа¦дайлардыґ алдын алу ¤ш¿н дєр¿герге кЅ- СтационарлыІ емдеу. м е д. НауІастар-
р¿н¿п, е м д е у ж о л д а р ы н аныІтап алу Іажет дыґ ауруханада ўзаІ уаІыт жатып ем Іабыл-
(«Жас Алаш»). дайтын емдеуд¿ґ т¤р¿. Тек сы б¿р айда ¦ана
Емдеу мекемес¿. Емдеу ¿с¿мен айналысатын шахтерлардыґ 30 пайыз¦а жуы¦ы с т а ц и о-
мекеме; емхана, аурухана. Олай болса, атал¦ан н а р л ы І е м д е у д е болатын. Ауру шахтерлар
е м д е у м е к е м е с ¿ н ¿ ґ адамдары босатып, ай сайын кЅбей¿п келед¿. Неге? јйткен¿ шах-
жўмысты тоІтату керек. Елбасы бўл мєселен¿ терларды емдеп жатІан ешк¿м жоІ («Жас
де аныІтап, Ѕз¿не есеп беру ¤ш¿н б¿р апта уаІыт Алаш»).
бЅлд¿ («Егемен ±азаІстан»). Облыс кЅлем¿ндег¿ Т¿с емдеу. м е д. <грек. stoma – ауыз, lo-
жалпы е м д е у м е к е м е л е р ¿ н д е г ¿ еск¿рген gos – ¿л¿м> Т¿с, жаІ, ауыз Іуысы ауруларын ем-
флюроаппараттарды жаґарту, атап айтІанда, деумен айналысатын медицина саласы. Бўл еґ-
Арал, Жала¦аш, Шиел¿ аудандарын жаґа флю- бекте т ¿ с е м д е у Іызмет¿н Іайта реформалау жЅ-
роаппаратпен жабдыІтау кЅздел¿п отыр («Жас н¿нде деректер, саланы нарыІ жа¦дайында да-
Алаш»). Мемлекетт¿к жєне жекеменш¿к е м- мытудыґ стратегиясы мен т ¿ с е м д е у прак-
д е у м е к е м е л е р ¿ н д е, сондай-аІ, жеке тикасында¦ы жаґа технологиялардыґ жасалу
медициналыІ практикамен айналысушы адам- нєтижелер¿ келт¿р¿лген («Егемен ±азаІстан»).
дарда аІылы медициналыІ жєрдем алу заґда ЕМДЕУ-ПРОФИЛАКТИКАЛЫ± с ы н.
белг¿ленген нег¿здер мен тєрт¿п бойынша ж¤р- Емдейт¿н, дєр¿лейт¿н жєне аурудан алдын ала
г¿з¿лед¿ (±Р Конституциясы). саІтандыратын (орын, шара т. б.). Мєдениет
Емдеу орны. Дєр¿герл¿к жєрдем кЅрсету ошаІтары мен е м д е у-п р о ф и л а к т и к а-
орны; емхана, аурухана, санаторий т.б. Былтыр л ы І шаралар жи¿-жи¿ Іолданылып, тазалыІ
Јк¿метт¿ґ мемлекетт¿к е м д е у о р ы н д а р ы н мўІият саІталып отыру керек (К.К¤ленов,
тег¿н жасау туралы Іаулысы шыІІан. Сол ±азаІст. балыІ.).
Іаулы бойынша, Іаз¿р ауруханаларда аурулар¦а ЕМДЕУ-САНИТАРЛЫ± с ы н. Дєр¿герл¿к
дєр¿лер тег¿н бер¿лед¿ («Жас Алаш»). Дєр¿гер жєрдем кЅрсету, емдеу жєне тазалыІ саІтау
бў¦ан та¦ы да ¤лкен е м д е у о р н ы н а барып талаптарына жауап берет¿н (орын, пункт т. б.).
кЅр¿нуге кеґес берген (Н.Ґабдуллин, Сар. жа- ±аз¿рг¿ уаІытта республикамызда 800-ден ас-
пыраІ). Санаторий – дєр¿герл¿к жєрдем кЅрсету там е м д е у-с а н и т а р л ы І пункт Іызмет ¿стейд¿
жа¦ынан республикамызда кЅрнект¿ е м д е у (Р.Єбу¦алиев, ±ой Ѕс¿руш¿.). Жамбыл облысы,
о р ы н д а р ы н ы ґ б¿р¿ (М.Сисекенов, јкпе Луговой ауданыныґ барлыІ Іой Ѕс¿руш¿
ауру.). Соныґ нєтижес¿нде, ел¿м¿зде аІылы шаруашылыІтарында е м д е у-с а н и т а р л ы І
е м д е у о р ы н д а р ы 40 пайыз¦а азайды. пункт ашылды («Соц. ±аз.»).
263 ЕМДЕ-ЕМДI
ЕМДЕУ-САУЫ±ТЫРУ с ы н. Емдеу жєне айыру м¤мк¿н емес» деген тўжырым айтыл¦ан
сауыІтыру маІсатына арнал¦ан, сонымен («Жас Алаш»). Алдымен е м-д о м ы н ж а с а-
байланысты. Оныґ бастап ж¤ру¿мен е м д е у- ¦ а н медицина Іызметкерлер¿не ал¦ыс айтІым
с а у ы І т ы р у жєне спорт кешен¿н, жаз¦ы келед¿. Сонан соґ бос уаІытымызды кЅґ¿лд¿
демалыс базаларын, 1200 орындыІ «Солнечный» Ѕтк¿з¿п, мєдени дем алуымыз¦а жа¦дай тудыр¦ан
балалар сауыІтыру орталы¦ын аралап кЅрд¿к басшыларына ризашылыІ б¿лд¿рем¿н («Егемен
(«Егемен ±азаІстан»). Мектеп ¦имаратында ±азаІстан»).
сондай-аІ е м д е у-с а у ы І т ы р у кешен¿ мен Åì-äîì ¿ñòåòò¿. Åìäåòò¿, åìäåó øàðàëàðûí
бассейн Іарастырыл¦ан («Егемен ±азаІстан»). îðûíäàòòû, åì-äîì æàñàòó. ТоІсанбай
ЕМДЕУСѕЗ с ы н. ЕшІандай емдеу ж¤р- елдег¿ кЅз¿ ІараІты молдалар мен тєу¿птерд¿
г¿з¿лмеген, ем-дом жасалынба¦ан. Буаз биеде Ѕз ¤ст¿-¤ст¿не шаІырып, е м-д о м ¿ с т е т ¿ п
ырІынсыз несеп а¦атын шыжыґ ауруы 1–1,5 кЅр¿пт¿ (С.Омаров, ±айырлы жаз).
ай¦а жал¦асып, ешб¿р е м д е у с ¿ з Ѕзд¿г¿нен айы- ЕМ-ДОМДА= е т. Ем-дом жасау, емдеу.
¦ады (ЖылІы шаруаш деректер¿). Б¿раІ ол баІандай 23 к¤н суыІ сор¦ан аяІ-
ЕМДЕУХАНА з а т. с Ѕ й л. Аурухана. ТЅкен Іолыныґ башпай саусаІтарын е м-д о м д а п
е м д е у х а н а д а н шы¦ып, елге Іайтарда тамаша жатып, пєлендей ерл¿к жасадым екен деген жоІ
Іуан¦ан-ды (С.Бегалин, Ана.). («Лен. жас»).
ЕМДЕУШѕ з а т. Ем жасаушы, ем ЕМ-ДОМДАУ Ем-домда ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
¿стейт¿н адам. Б¿р Іатар е м д е у ш ¿ л е р атауы. ≈ Е м-д о м д а у ¿с¿.
тем¿р жалап к¤рк¿реп, ІўмалаІ салып, ЕМ-ДОМДЫ± с ы н. Емд¿к, шèпалыІ;
бал ашып ем етед¿; бўл заманда єулиел¿к, дєр¿л¿к. Шу дегенде Іымыздыґ шошалада
пай¦амбарлыІ болмайтын[ын] бўлардыґ Ѕздер¿ тўратын ас Іана емес, е м-д о м д ы І Іасиет¿
де, халыІ та б¿лед¿. (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). бар нєрсе екен¿, сондыІтан да оны тек дєр¿гер
Е м д е у ш ¿ мўндай кЅп болар ма, ¤йге сûéмай, белг¿леп берген мЅлшерде, мезг¿л¿мен ¿шу керек
лыІ-лыІ етед¿ (С.Торай¦ыров, Ма¦ынасыз.). екен¿ ескерт¿лд¿ (Ж.Алтайбаев, Ўят-ай).
Мен де е м д е у ш ¿ болсам! К¿м ауырса, солардыґ ЕМ-ДОМСЫЗ с ы н. Ешб¿р емс¿з, дєр¿-
бєр¿н емдеп жазсам! (М.Тиесов, Єд¿лбек Май- дєрмекс¿з. Ет¿ жаІсы ед¿, ма¦ан тартІан. ±андай
котов). Ал бўл санаторийде жауапты бЅл¿мде жара болса да е м-д о м с ы з тез жазылып кетет¿н
єр¿ бастыІ, єр¿ е м д е у ш ¿ м¿ндет¿н атІарам (С.Мўратбеков, Жабайы.).
деп, ек¿ айлыІ алып келген (Е.ОразаІов, ЕМДѕК с ы н. Ем боларлыІ, шипалыІ,
Дєр¿гер).//Емдейт¿н, ем ¿стейт¿н (дєр¿гер, дарулыІ. ЖарыІтыІ жылІы ет¿н¿ґ и¿с¿,
адам). Єз¿рге ештеґен¿ ойламаґыз. дєм¿ Ѕзгеше ¦ой! Е м д ¿ к Іасиет¿ Іандай!
Е м д е у ш ¿ дєр¿герд¿ґ айтІанын ек¿ етпей ¿стеґ¿з (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). Е м д ¿ к сулар¦а
(М.Д¤зенов, Єке бол.). Бўлардан басІа да неше Ѕз¿н¿ґ химиялыІ Іўрамы жєне физикалыІ
т¤рл¿ дєр¿лерд¿ґ Іолданылуы м¤мк¿н, оны е м- жа¦ынан арнаулы зерттеулер мен емдеу
д е у ш ¿ дєр¿гер б¿лед¿ (Б.Омарўлы, Ж¤рек. практикасы нег¿з¿нде жасал¦ан нормалар¦а сай
ауру.). С¤л¿к тек е м д е у ш ¿ дєр¿герд¿ґ кеґес¿мен келет¿н минералды сулар жатады (ШаґыраІ
¦ана пайдаланылуы керек (Ґалам ¦ажап.). энцикл.). Б¿раІ ол кезде мен дєр¿лерд¿ґ е м д ¿ к
ЕМ-ДОМ з а т. Дєст¤рл¿ дєр¿герл¿к Іасиет¿не ¤ґ¿ле Іоймайтынмын (К.±азыбаев,
жєрдемнен бЅлек ¤шк¿ру, ўшыІтау, аластау Дєу¿р.). Дєр¿герлер Іауымы ж¤гер¿ майыныґ
сияІты халыІтыІ ем. Ўл¦ай¦анда Іай м¤ше е м д ¿ к сипатын аныІтап отыр («Мєдениет
Зєру емес е м-д о м ¦ а! Дед¿ ма¦ан бєйб¿ше: – Тўз жєне тўрмыс»).
ала кел б¿р дорба (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). Емд¿к дене шыныІтыру. м е д. Адамныґ
Ем-дом Іылды [æàñàäû, ¿ñòåä¿]. ±олынан дене м¤шелер¿н¿ґ Іызмет¿н Іалпына келт¿руге
келген ем¿н жасады. Тєу¿п кел¿п Іанша е м-д о м ба¦ыттал¦ан емдеу єд¿с¿; жалпы терапияныґ б¿р
ж а с а с а да, ештеґе ¿стей алмады (М.Д¤йсенов, саласы. Е м д ¿ к д е н е ш ы н ы І т ы р у ауруды
Мейман.). Азан сап ертеґд¿-кеш ꤴ¿ренткен, емдеу, одан саІтану маІсаттарымен, науІастыґ
ЎйІыда¦ы адамды теб¿ренткен, Ауырсам, денсаулы¦ы мен еґбек ету Іаб¿лет¿н тез Іалпына
Іасымда боп е м-д о м І ы л ы п, јлсем, жу¦ан, келт¿р¿п, ауру¦а тЅз¿мд¿л¿г¿н арттыру ¤ш¿н,
саулатІан «табарактен», – Осындай ¦азиздардыґ сырІат пен жараІаттыґ асІынып кетпеу¿не жол
мен аттарын Борыштымын атау¦а зор Іўрметпен бермеу ¤ш¿н Іолданылады (±ЎЭ).
(С.Торай¦ыров, Алаш ұраны). Ол [Сырым] Емд¿к жерасты сулары. м е д. ХимиялыІ,
е м-д о м ¿ с т е п, баІсы-Іўшнаш боп ж¤рген газдыІ Іўрамыныґ ерекшел¿ктер¿ мен темпера-
жан емес (М.Єуезов, ±араш.). ОрталыІтыґ турасына байланысты адам а¦засына емд¿к єсер
дєр¿герлер¿ сєби д¤ниеге келмей тўрып-аІ, етет¿н жер асты сулары. Е м д ¿ к ж е р а с т ы
анасы арІылы ВИЧ инфекциясына Іарсы е м- с у л а р ы ¿шет¿н жєне бальнеологиялыІ (сыртІы
д о м ж а с а ¦ а н болатын. Б¿раІ нєрестен¿ґ Іолдану) болып ек¿ топІа бЅл¿нед¿ (±аз. т¿л¿
болаша¦ы жайлы «ек¿ жасІа тол¦ан¦а дей¿н термин. Су.).
ÅÌÅÃ-ÅÌÅÍ 264
Емд¿кке таба алмады. ѕздесе де таппады, ЕМЕКСѕН= е т. 1. Јм¿т ету, дємелену. Ел
кездесò¿ðìåд¿. Сы уаІыттарда Гиппократ керекс¿п, СЅзге е м е к с ¿ н, Не болады маІтаныґ?
антына адалдыІ танытып ж¤рген дєр¿герлерд¿ Бейл¿ шик¿, АІыл к¤йк¿, Осы жўрт па тапІаныґ?
е м д ¿ к к е т а б а а л м а й Іалатын жа¦дайлар (Абай, Тол. жин.). Бўрын¦ы єдет¿нше еркелет¿п,
жи¿ кездесед¿. Єрине, Ѕз¿нд¿к реттелу тєрт¿б¿, жылы шыраймен Іарсы алатын шы¦ар деп,
нормалары бар ¦ой, б¿раІ бєр¿б¿р Гиппократтыґ е м е к с ¿ н ¿ п ІўшаІтасІысы кел¿п ед¿ (Б.Т¿ле-
Ѕз¿ жоІ Іой («Жас Алаш»). генов, КЅктем.). 2. ЫІылас, ниет б¿лд¿ру.
ЕМЕГЕН с ы н. Ем¿п Іоятын, емг¿ш, жа- Жауап бергенде е м е к с ¿ н ¿ п, ±артІожа келген
насІыш (тЅл). Ойбай, әке, тұрсайшы, Ек¿ бөр¿ң шаруасын айтты (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
талады. Жет¿м құлын е м е г е н , Қулық бие ЕМЕКСѕНУ Емекс¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
тебеген (Х.Досмұхамедұлы, Аламан). атауы. Тарзанныґ ІаншыІ атаулы¦а е м е к-
ЕМЕЖЕ з а т. ж е р г. Еметай. Мен¿ґ е м е- с ¿ н у ¿ тўґ¦ыш болса да, Іўр¦аІ тЅбелест¿ кЅру¿
ж е м н ¿ ґ ¤з¿лген¿ оныґ миына да к¿р¿п шыІ- жал¦ыз бўл емес ед¿. Тўра Іалып майдан берд¿
папты (М.Сатыбалдиев, ±оґыр Іозы). (С.Елубаев, Ойсыл қара).
ЕМЕ-ЖЕМ: еме-жемге келгенде. Шындап ЕМЕКСѕТ= е т. Б¿р нєрседен ¤м¿ттенд¿ру,
келгенде. Е м е-ж е м г е к е л г е н д е Іия алмады дємеленд¿ру. Алдымызда талай к¤ндер жатыр
(±.ЫсІаІов, ±араорман). ¦ой… деген сияІты е м е к с ¿ т е, дємеленд¿ре
ЕМЕЙ ¤ с т. Болма¦анда, болма¦анда ше. едєу¿р сЅйлед¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ал¦ашІы
±орІаІ е м е й немене ІашІан к¿с¿, Батыр е м е й к¤ннен-аІ «Айжанды Іайтсе де са¦ан алып
немене шанышІан к¿с¿? Мыґ жылІы б¿ткен берем» деп е м е к с ¿ т к е н соґ, АйтІўл МаІ-
баймен б¿рдей Іисап, Оразасын ¤й¿нен ашІан палды ±ўдайындай кЅр¿п соґынан Іалма¦ан
к¿с¿ (Шал аІын, јлеґд.). (З.АІышев, Жес¿рлер).
ЕМЕКСУ Емекс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ЕМЕКСѕТКѕЗ= е т. Јм¿т етк¿зу, дємеленг¿зу.
≈ Е м е к с ¿ т к ¿ з ã i ñ ¿ келмед¿.
Айбарша¦а деген махаббатын ол ўмытпас-аІ
ЕМЕКСѕТКѕЗУ Емекс¿тк¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ
ед¿, егер Айбарша тарапынан е м е к с у кЅрсе
Іимыл атауы. ≈ Е м е к с ¿ т к ¿ з у керек.
(С.МўІанов, Таґд. шы¦.).
ЕМЕКСѕТТѕР= е т. Јм¿т етт¿ру, дємелет-
ЕМЕКСѕ= е т. 1. Б¿р нєрседен ¤м¿ттену,
т¿ру. ≈ Е м е к с ¿ т т ¿ р ¿ п Іайтес¿ґ.
дємелену. ±ызылбикен¿ґ сЅз таластыр¦анына
ЕМЕКСѕТТѕРУ Емекс¿тт¿р ет¿сòiг¿н¿ґ Іи-
е м е к с ¿ п, «сЅзге келсе, єкетем ¦ой» деп
мыл атауы. ≈ Е м е к с ¿ т т ¿ р у ¿ н Іойìады.
дємелен¿п, шешес¿ дауысын к¤шейт¿п, Ѕршелене ЕМЕКСѕТУ Емекс¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
бастады (Ж.Аймауытов, Шы¦.). – Бишара атауы. Былай есту¿мше сЅз б¿лет¿н адам. Ен-
бала шешес¿нен т¿р¿дей айырылды ¦ой. ±айдан деше мынасы нес¿? Єлде мен¿ сырттай е м е к с ¿ т у
б¿лс¿н єл¿ к¤нге артымнан келе ме деп е м е к- ме? (С.МўІанов, Есею жыл.). – ЛайыІты б¿р
с ¿ п ж¤рген ¦ой (Т.Ахтанов, Боран). Айдархан теґдес ж¿г¿т тапІанша, Іыз бўл албастыны
шын е м е к с ¿ с е керек, бў жолы Сы¦анаІ е м е к с ¿ т у м е н б¿раз жер с¤меґдетед¿
елш¿лер¿н жылы ўшырай Іабылдап, ек¿ мыґ¦а (Ж.Мўзапаров, ±аби Іарт.). Бўл жерде ойдыґ
жуыІ єскер¿н Іосып ж¿бер¿пт¿ (О.Сєрсенбаев, орамын ±азаІстанныґ Іаз¿рг¿ жа¦дайымен
Са¦ым). 2. ЫІылас, ниет б¿лд¿ру, емеур¿н кЅр- шендест¿ргенде, б¿ртўтас мемлекет аясында¦ы
сету. Ґалия е м е к с ¿ г е н соґ, ±ордабайда ес ж¤зден астам ўлттыІ идеяныґ субъект¿с¿ бола
Іал¦ан жоІ (С.МўІанов, Таґд. шы¦.). Ал анау алады деп е м е к с ¿ т у д ¿ ґ еш Іисыны жоІ
к¤ш¿ген Іара тылсым, тўйыІ. Тас т¤й¿н¿ Е м е к- («±аз. єдеб.»).
с ¿ п ж¿б¿мейд¿ (ј.Тўрманжанов, Адам.). 3. Б¿р ЕМЕЛЕС з а т. Ту¦ан анасыныґ емшег¿нен
нєрсеге с¤йену, арІалану; кЅґ¿л¿не тоІ санау, с¤т шыІпа¦анда (немесе басІа себептермен)
медет ету. – Иє, мен тыґдап тўрмын, – де- ем¿зул¿ нєрестес¿ бар Ѕзге єйелд¿ґ емшег¿н ем¿п
ген кЅґ¿лд¿ ¤нге е м е к с ¿ п б¿р к¤л¿п алды Ѕскен бала. Кетед¿ б¿р¿н¿к¿н б¿р¿ алып, Еркелеп
(С.Бегалин, УаІыт.). Осы¦ан е м е к с ¿ г е н е м е л е с к е еткендей наз (Т.ѕзт¿леуов, Рүстем.).
БаймўІан алдыґ¦ы к¤н¿ т¤н ортасында намыс ЕМЕН1 з а т. Ѕ с. <лат. guercus> 1. Шамшат
¤ш¿н жасырын ¿стеген єрекет¿н ашып айтты тўІымдасына жататын жалпаІ жапыраІты
(Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). Атырабат жазы¦ында кЅп жылдыІ ¿р¿ а¦аш. ЖапыраІтыґ басы (жай-
Ѕткен Батыр Сайыстыґ ІиІуын е м е к с ¿ д ¿ масы) т¤рл¿ болады. Осылар¦а Іара¦анда е м е н-
(Д.Досжанов, Ж¿бек.). н ¿ ґ жапыра¦ын Іайыґныґ жапыра¦ынан не
ЕМЕКСѕГѕШ с ы н. Емексит¿н, дєметк¿ш, болмаса ¤йеґк¿ жапыра¦ынан тез айырасыздар
¤м¿ттенг¿ш. ±ай¦ыны да, неше т¤рл¿ ауыртпа- (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Е м е н – жарыІ
лыІты да, е м е к с ¿ г ¿ ш т¿леу¿ґд¿ де сен сол с¤йг¿ш а¦аш. Орманда жарыІ мол т¤сет¿н жерде
сЅздер арІылы жетк¿збекс¿ґ,– дед¿ (С.Талжанов, тез Ѕсед¿. 15–60 жылда жем¿с бере бастайды
Адам.). (±ЎЭ). Б¿зд¿ґ ел¿м¿зде Ѕсет¿н а¦аш Ѕс¿мд¿ктер¿н¿ґ
265 ÅÌÅÍ-ÅÌÅÍ
еґ ¿р¿лер¿н¿ґ б¿р¿ – е м е н (Т.Таубаев, Жасыл тартІан солдатты ест¿ген е м е н (X.Есенжанов,
єлем). Сыр¦алы аІ Іайыґ, ІылІанды Іара¦ай АІ ЖайыІ). Неге ¤ркес¿ґ? Тўнып тўр ¦ой аІ
мен арша, жалпаІ жапыраІты ¤йеґк¿ мен е м е н, єлем, Мен де са¦ан зєб¿р берер жан е м е н,
Іара¦аш пен шырша аз ба б¿зд¿ґ Іаламызда ЖатырІамай, к¿рш¿ мен¿ґ Іойныма, ±ўтІара-
(ј.±анахин, Ж¤рек.). 2. ±азтабан жапыраІты, йын мєґг¿ бєле-жєледен (C.Жиенбаев, Алтын
¤лкен, Іатты а¦аш. Елж¿реп, Владимир ер¿п Іалам.). Иє, кєд¿мг¿ ўшан-теґ¿з арманныґ
кетт¿, Ж¤з¿г¿н Мария¦а бер¿п кетт¿. «±ысылсаґ, Ўшында¦ы ¤ш-аІ т¤й¿р тал Ѕскен. БасІа д¤ние
сал осы¦ан ж¤з¿кт¿» деп, ±уысын Іу е м е н- шы¦ып кеткен бєр¿ естен. ЎзаІ жолдан шаршап
н ¿ ґ кЅр¿п кетт¿ (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). келгем, Жыр жазатын халде е м е н, Жындандым
«±арай¦ан¦а Іарсы бўтаІ б¿ткенше, е м е н г е ба єлде мен! (Т.Айбергенов, Мен саған.).
и¿р бўтаІ б¿тсейш¿, Іыран¦а тў¦ыр Іылар¦а?!» ЕМЕНДЕЙ с ы н. 1. Емен сияІты, емен
деп ꤴ¿рене т¿л Іататындай аІын аруа¦ы тєр¿зд¿. Мен тастай Іаттымын, е м е н д е й
алыстан-алыс ¦арыш тЅр¿нен… («±аз. єдеб.»). бер¿кп¿н (С.БаІбергенов, Кентау). Со¦ыстыґ,
3. Емен а¦ашыныґ с¤рег¿. – А¦аштыґ Іай т¤- Іыс­тыґ ыз¦ары Бойымнан кетпей, боп сырІат.
р¿нен жасаттыґ шкафты, – дед¿. – Е м е н н е н Е м е н д е й жал¦ыз Іўзда¦ы, Айнала¦а болдым
(Ґ.Сланов, Замана). А¦аш Ѕґдейт¿н кєс¿п жат (Қ.Аманжолов, Шы¦. жин.). 2. а у ы с. МыІ­ты,
орындарында е м е н н е н, Іайыґнан, ¤йеґк¿ден бер¿к. Керала деген орыс крестьянынан шыІІан
Іымыз¦а арнаулы стандартты ыдыстар жасалуы Іарт е м е н д е й к¿с¿ болатын (М.Єуезов, Абай
ти¿с (Ж.Орманбаев, ±ос басшы). // Емен жолы). Е м е н д е й Іатып, …б¿р кезде тЅмен Іарай
а¦ашыныґ с¤рег¿нен жасал¦ан. јз¿ ІайІы табан, оІыс с¿лк¿п Іалды (С.Ж¤н¿сов, Таңд.). 3. а у ы с.
теґселмел¿ е м е н орындыІты Инешке Іарай ЎзаІ жасап, кЅпт¿ кЅрген. ±араймын Іара
жылжытып баяу ¦ана «отыр» деп дыбыстады е м е н д е й мєґг¿ ІартІа, М¿нет¿н сексенде де
(С.Шаймерденов, БолашаІ). Ек¿ Іолын алдына Іар¦ып атІа. ±араймын, Іараймын да с¤йс¿нем¿н
Бєр¿не заман берген сол ІуатІа (Ґ.±айырбеков,
бос салып, ІошІар м¤й¿зден¿п и¿р¿лген е м е н
Алтын.). 4. а у ы с. И¿лмейт¿н, Іайсар, Іайтпас;
стол¦а кеудес¿н т¿реп, ¤нс¿з отыр¦ан Кондратьев
Іайыспайтын, тЅз¿мд¿. КЅр¿ґдерш¿, адамзаттыґ
жотасын орындыІІа т¿рей, басын кЅтерд¿
кЅктем¿н, ЖарылІа¦ан жан сєулес¿ жеткен¿н;
(К.ТоІаев, Тасқын). Бўдан оншаІты к¤н бўрын
Жас т¤лектен отты дауыл тудыр¦ан, јр е м е н-
алты Іанат аІ отаудыґ жанында е м е н тў-
д е й ер азамат Ѕскен¿н (Ж.јм¿рбеков, Кешк¿
¦ырлы, к¤м¿с балаІ баулы б¤рк¿т отыр ед¿ (Ж.Ай-
єн). И¿лмед¿м е м е н д е й, Долдана Іызып кетт¿
мауытов, Шы¦.). ўрыс. Жєрдемге жетт¿ достарым, Торлады
Емен баІ. Емен то¦ай, орман. Саялайын, жауды кект¿ к¤ш (С.Мєуленов, Таґд. Ѕлеґд.).
е м е н б а ¦ ы, Жырды ўрлай бер, сырлы ўрлай Жал¦ызды¦ыґды сол е м е н д е й Ес¿ґе алдыґ.
бер. Екеу болып келем єл¿, Сыбдырлай бер, Жас к¤н¿ґ ўшты заулап. КЅз¿ґд¿ кЅлегейлей
сыбдырлай бер (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.). Б¿р тамшы жас т¤ст¿ аунап (С.Мєуленов, Алыс
Еменге шыт байлады. м и ф. Єулие тўту кет.).
ырымын жасады. «±азан¦ап к¿мге ш¿кєрє?» – ЕМЕНДѕ с ы н. Емен Ѕскен, емен¿ кЅп. Онда
дегенге шыІты, Арнадан асты, намысым кемер- талшынды, е м е н д ¿ жєне самшитт¿ ормандар,
ден шыІты. ±аІ тўрмас жерге Іасарып жал¦ыз Іара¦ай, майІара¦ай ормандары кЅп кездесед¿
өспесе, Єулие деп, неге б а й л а й м ы з е м е н г е (Ботаника).
ш ы т т ы? (Ж.Жўматаев, Лєйлє). Еменд¿ орман. Емен а¦ашы кЅб¿рек Ѕскен
Емен садаІ. э т н. Еменнен жасал¦ан бер¿к ну а¦аш. Е м е н д ¿ о р м а н н ы ґ жаздыІ
садаІ. Е м е н с а д а І Ѕґгерген, Еґсес¿нде аІ шЅптер¿ кЅлеґкеге Ѕте тЅз¿мд¿ келед¿ (Жалпы
сауыт. Асу-асу жол кЅрген, Асау жау¦а кЅп биология). Е м е н д ¿ о р м а н д а р ы м ы з д ы ґ
шауып (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). кЅпш¿л¿г¿нде ¿р¿ шЅпІорект¿ тўяІтылардыґ
Емен сойыл. э т н. Еменнен жасал¦ан бер¿к, зубр, бў¦ы, Іўлан, ел¿ктер тобы жойылып кету¿
Іатты шоІпар, а¦аш Іару. Атойлап Іапта¦анда жалпы экологиялыІ ж¤йеге онша єсер еткен
Іалыґ кедей, Болды б¿р бай ауылы алай-т¤лей, жоІ (Жалпы биология).
Сартылдап е м е н с о й ы л с¿лтегенде, ±алмады, ЕМЕН-ЖАЙ ¤ с т. ж е р г. Жай¦асып, жай-
Іалтырады байларда ¤рей (О.Шипин, Дастан.). ланып, жайбараІат; асыІпай. Б¿раІ мынадай
ЕМЕН2: емен де, семен де. К¿м болса сол, кЅш¿-Іоґ ¤ст¿нде онымен е м е н-ж а й отырып
єрк¿м. Єйтпесе е м е н д е, с е м е н д е басынып, сЅйлесуд¿ жа¦дай кЅтере ме? (Б.ТоІтаров,
осы ¤йдег¿ Іылып алады (М.Єуезов, Шы¦.). Тауда.).
ЕМЕН= е т. ф о л ь к. Емесп¿н деген кЅмекш¿ ЕМЕН-ЖАР±Ы с ы н. Болмашы, азда¦ан,
ет¿ст¿кт¿ґ ыІшамдал¦ан т¤р¿. Атын б¿лген¿м азын-аулаІ. Абай Іырда¦ы толып жатІан ег¿нш¿,
болмаса, оныґ кеск¿н-кейп¿н толыІ кЅрген е м е н п¿шенш¿, е м е н-ж а р І ы ¦ана т¿рл¿г¿ бар жатаІ-
(С.МўІанов, Таґд. шы¦.). Јй¿не Іайтудан бас сатаІ деген, бўІара-сўІара дегенд¿ Іоста¦ыш боп
ÅÌÅÍ-ÅÌÅÑ 266
алыпты (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). ЎзаІ жолдыґ сияІты Іара «кЅбелег¿» бар, бейне п¿л с¤йег¿нен
¤ст¿нде жаяу Іалдырса, е м е н-ж а р І ы кег¿ жасал¦андай мыІты тўмсыІты Іўс. Ол – орман
сонымен де б¿т¿п Іалады (С.МўІанов, МЅлд¿р Іўсы («ОрталыІ ±азаІстан»).
махабб.). // Аздап, там-тўмдап, жартылай. Б¿з ЕМЕН-ТЫНЫШ с ы н. ±ау¿пс¿з, жайлы.
бў¦ан дей¿н К¤нтайдыґ ажарын єґг¿ме Іыл¦ан Осы уаІытта ±ўлжа мен Іытайдыґ Шиху деген
жоІпыз. Рет¿ келген осы арада ол жайды да Іаласыныґ арасында¦ы жол е м е н-т ы н ы ш
е м е н-ж а р І ы айта кетей¿к (С.МўІанов, АІІан депт¿ («ТУГ»).
жўлдыз). Бўл Ѕз¿ Мадиярдыґ бўдан бўрын ЕМЕНШЕ ¤ с т. Емен тєр¿зд¿, еменãå ¢²ñàï.
кЅрмеген адамы. Єйтеу¿р осындай б¿р ж¿г¿т Б¿рде Іарасаґ Ѕте Іатал, Ѕз деген¿ болмаса,
жуырда ауысып кел¿пт¿ дегенд¿ єлдек¿мдерден е м е н ш е и¿лмей тўрып алады (С.БаІбергенов,
е м е н-ж а р І ы ест¿ген¿ бар (С.Омаров, Кентау). Тал бойына тєн к¤ш¿ де бар, ерк¿ де
јм¿р.). мол. Б¤ксеґ и¿лмейд¿, е м е н ш е шарт сынады
ЕМЕН-ЖАР±ЫЛАП ¤ с т. Аздап, жарты- (I.Омаров, Шабыт).
лай, ти¿п-Іашып. АІыры б¿рнеше ай с¿лк¿лескен ЕМЕНШјП з а т. Ѕ с. <лат. teucrium>
екеу¿ Ѕз мўраттарына е м е н-ж а р І ы л а п Еренг¤лд¿лер тўІымдасына жататын кЅп-
жеткендей болды (С.МўІанов, МЅлд¿р махабб.). жылдыІ шала бўта. Е м е н ш Ѕ п т ¿ ґ ±азаІстан-
Ес¿лд¿ Ѕрлеп келе жатІан жолында ШоІан да Ѕзен, кЅл жа¦алауларында¦ы шал¦ынды жер-
ЖайнаІтан е м е н-ж а р І ы л а п сўрастырса, лерде Ѕсет¿н ¤ш т¤р¿ бар (±ЎЭ).
Айжанныґ кЅґ¿л¿ єл¿ де Ѕз¿нде сияІты (С.Мў- СарымсаІ еменшЅб¿. Ѕ с. <лат. teucrium
Іанов, АІІан жўлдыз). scordium> Би¿кт¿г¿ 10–25 см-дей, сўлама
ЕМЕН-ЖАР±ЫН1 с ы н. АшыІ-жарІын, тамырсаба¦ы болатын, т¿к Ѕсет¿н Іырлы
кЅґ¿лд¿, ем¿н-ерк¿н. Мал жайында б¿р т¤й¿н саба¦ына шет¿ т¿л¿мденген Іауырсынды
табыл¦андай, тамаІты бєр¿ де е м е н-ж а р І ы н, жапыраІтары Іарама-Іарсы орналасІан,
тоста¦анша жапыраІшалары Іоґырау¦а
с¤йс¿не отырып ¿шт¿ (Ґ.Орманов, Ж¤рек).
ўІсайтын, Іос ер¿нд¿ к¤лтес¿ ашыІ Іызыл, сирек
Олар айына, жылына б¿р рет д¤рд¿араз болып,
аІ т¤ст¿ Ѕс¿мд¿к. С а р ы м с а І е м е н ш Ѕ б ¿
Ѕкпелес¿п, болар-болмасІа ренж¿с¿п Іалса да,
медицинада дєр¿ алу ¤ш¿н дємд¿к-татымдыІ зат
б¿рер к¤н Ѕтпей жатып-аІ е м е н-ж а р І ы н
рет¿нде тамаІІа пайдаланылады (±ЎЭ).
єґг¿мелес¿п, Іазан-оша¦ы Іайтадан араласып,
ЕМЕР= е т. ж е р г. Ер¿н ІымІыру, жымІыру.
аз к¤н тоІтап Іал¦ан Іатынастары Іалпына Б¿раІ СарІасІа та¦ы б¿рдеґе айтІысы кел¿п ерн¿н
кел¿п, ІабаІтары ашылып Іалады («Егемен е м е р д ¿ де, талыІсып кетт¿ (С.Мыґжасарова,
±азаІстан»). Даяшы жылпос ж¿г¿ттерд¿ґ Іылаґ Қыр Іыз.).
ўр¦ан ж¤р¿стер¿, єз¿л-Іалжыґы кЅп жайраґкЅз ЕМЕРУ Емер ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
жеґгелерд¿ґ е м е н-ж а р І ы н к¤лк¿с¿ ест¿л¿п ≈ Ерн¿н е м е р у.
жатыр ед¿ («Жўлдыз»). Сауд ел¿н¿ґ елш¿с¿ ЕМЕРѕЛ= е т. Ер¿нн¿ґ ІымІырылуы, жым-
арнайы Іабылдап, е м е н-ж а р І ы н ¿скерл¿к Іырылуы. јз¿м де сЅз айту¦а шебер-аІпын,
єґг¿ме ж¤рг¿зд¿ («Егемен ±азаІстан»). СЅйлеуге ерн¿м епт¿ е м е р ¿ л г е н (Бес ¦асыр.).
ЕМЕН-ЖАРҚЫН2 с ы н. Болмашы, азда¦ан. Тау кЅрк¿ о¦ан сўлу кЅр¿нбед¿, Мєл¿мс¿з жас
Тергеуш¿н¿ґ ІатыґІы Іас-Іаба¦ына е м е н-ж а р ж¤рег¿ жер¿нген¿. Т¤скендей кЅґ¿л¿н¿ґ кЅлеґкес¿,
І ы н жылы леп ж¤г¿ргендей болды (С.Омаров, Ер¿кс¿з е м е р ¿ л д ¿ ер¿ндер¿ (Т.Жароков, Шы¦.
±айырлы.). Асылында, Ѕнер ер¿ккенн¿ґ ермег¿ жин.). Б¿лмей тўрмын мен б¤г¿н не дер¿мд¿,
десек, ол тер¿с п¿к¿р болар ед¿, б¿раІ тер¿с болса Д¿р¿л Іа¦ып ер¿н¿м е м е р ¿ л д ¿. ±ыстауым жоІ:
да сол п¿к¿рде е м е н-ж а р І ы н шындыІ бар Іўр ¦ана орны жатыр, ±айдан б¿лс¿н б¿р кезде
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). келер¿мд¿ (С.Сей¿тов, ЖദырыІ).
ЕМЕН±ЎЛА± з а т. Ѕ с. Басы Іызыл Іоґыр, ЕМЕРѕЛУ Емер¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
сўр т¤ст¿, аІ саґырауІўлаІІа ўІсас, б¿раІ ЕМЕС= е т. Е кЅмекш¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ ес¿мше
басыныґ тЅменг¿ жа¦ы Іыз¦ылт болып келет¿н тўл¦алы болымсыз т¤р¿. БЅтен¿м е м е с-
еменге таяу жерде Ѕсет¿н саґырауІўлаІтыґ с ¿ ґ, ертеґ туысым болайын деп отырсыґ
т¤р¿. Е м е н І ў л а І Іою та¦ам єз¿рлеуге, (Б.Т¿легенов, АІІайнар). Ерл¿к б¿лекте е м е с,
маринадтау¦а, тўздау¦а жєне кепт¿руге ж¤ректе (МаІал). КЅкейд¿ тескен т¿рл¿кт¿ґ
пайдаланылады (ШаґыраІ энцикл.). б¿лгенге мєн¿ КЅп е м е с пе ед¿? КЅк мидыґ
ЕМЕНТЎМСЫ± з а т. з о о л. <лат. cocco- б¿р демде бєр¿: «јр¿сте малы, Ѕк¿м¿, бил¿г¿
thraustes> Омырауында Іара да¦ы бар, жуан, жоІтыґ С¤йег¿ндег¿ ж¤йр¿кт¿к к¿мдерге дєр¿?
мыІты тўмсыІты, тор¦ай тєр¿зд¿лер отряды (Ж.Жўматаев, Лєйлє.). Бўл Ѕм¿р б¿р к¤н
ІўнаІтар тўІымдасына жататын орман Іўсы. шаттыІ, б¿р к¤н егес, Т¿рл¿кт¿ґ барлыІ мєн¿
Е м е н т ў м с ы І а¦аш басына ўялап, 3-7 кЅб¿несе к¤лк¿де е м е с, Болсын мейл¿ кЅл жал¦ыз, терек
4-5 жўмыртІа салады (±СЭ). Е м е н т ў м с ы І – жал¦ыз, Мен¿ґ жал¦ыз болуым м¤мк¿н емес
єдем¿ше Іызыл т¤ст¿, омырауында галстук (М.Шаханов, Ґасырлар.).
267 ÅÌÅÑ-ÅÌÅÑ
Адам [к¿с¿] емес. Адамшылы¦ы аз, ўяты Жаман емес. Дўрыс, жЅн¿ бар; тєу¿р.
жоІ. – Тракторис¿ґ а д а м е м е с екен... Б¿зд¿ Ж а м а н е м е с б¤рк¿т¿ Єр жерден т¤лк¿ алады.
Іатты ўятІа Іалдырды («Лен. жас»). К ¿ с ¿ е м е с ±ашІан аґын ж¿бермей ±ўмары ерд¿ґ Іанады
сЅз емест¿ сЅйлер (МаІалнама). (±.Жапсарбаев, СЅйле.). ±ўдай¦а ш¤к¿р, єл¿ де
Аз емес. Жетк¿л¿кт¿, жетерл¿к. Алайда, – ж а м а н е м е с п ¿ н, К¤н¿ммен келген, т¤н¿ммен
дест¿ шешендер, – жедел т¤рде Іол¦а алатын кеткен кеґест¿м. Белдеуден де єр¿ Ѕт¿п ж¤р єз¿р
¿стер а з е м е с. јз¿м¿зде Ѕґделет¿н мал Ѕн¿мдер¿ тўлпарым, Кеудемнен єл¿ ІаІІан да емес мен¿
єл¿ де Іымбат, сапасы тЅмен, бєсекелест¿кке ешк¿м (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.).
тЅтеп бере алмайды («Егемен ±азаІстан»). Жасырын емес. ±ўпия емес, белг¿л¿. Ал¦ысты
±ызы¦ып асау Ес¿лге, А з е м е с ой¦а т¤йген¿м. да естид¿, Іар¦ысты да естид¿. Солардыґ єре-
Ес¿мде ауыл кеш¿нде Бет¿ґнен ал¦аш с¤йген¿м кет¿не Іарап, жўртшылыІ б¤к¿л ІўІыІ Іор¦ау
(К.СалыІов, Жезки¿к.). Б¿лген жан¦а Ѕм¿р органыныґ Іызмет¿не ба¦а берет¿н¿ ж а с ы р ы н
деген мєґг¿ жарІын жаз емес, Жўмыр бастан е м е с («Егемен ±азаІстан»). Тўр¦ан Іаланыґ
кет¿п жатар кемш¿л¿к те а з е м е с. Єрине, жайлылы¦ы мен кЅр¿кт¿л¿г¿не не жетс¿н. Сол
о¦ан кейде-кейде керек шы¦ар кеш¿р¿м, Алайда ¤ш¿н де ту¦ан ¤й¿ґдей намысыґды жыртасыґ
оны кеш¿рместен досша айтудыґ нес¿ м¿н ¦ой. Астананыґ єр адамы да осындай сез¿мге
(Т.Айбергенов, Мен саған.). бЅлен¿п ж¤рген¿ ж а с ы р ы н е м е с шы¦ар
Анау-мынау емес. Оґай (жеґ¿л) т¿рл¿к, («Егемен ±азаІстан»).
мерз¿м, ¿с т.б. емес. Жер ѕле Алатаудыґ етег¿нде Жеке отырып, шай ¿шкен жан емесп¿н.
белг¿л¿ б¿р ¤з¿л¿с жасай отырып, а н а у-м ы н а у Етене араласІан емес, дос-жар бол¦ан емес. Ал
е м е с, ¤ш жылдай с¿лк¿н¿п тўр¦ан («Егемен мен ол к¿с¿мен бетпе-бет ж е к е о т ы р ы п, ш а й
±азаІстан»). ¿ ш к е н ж а н е м е с п ¿ н. Мен ол к¿с¿ден т¿пт¿ б¿р
Бала емес. Ересек, аІыл тоІтатІан, тє- ауыз жаІсы сЅз дєметпейм¿н де! («±аз. єдеб.»).
ж¿рибел¿. К¤м¿сбай, б а л а е м е с с ¿ ґ тамыр-
Жўмыс емес. Т¤к емес, Іиын емес. ±алайда
лан¦ан, ЖастыІта талай жарымес забырлан¦ан.
халыІ – астана, Іали емес, Деген бар: «КЅп
«Јй¿нде Досбай да бар» дегеннен соґ, Б¿з
т¿лег¿ – мысалы, кЅл...» Алдынан жўрт жўмылса,
келд¿к сєлем бере са¦ын¦аннан (О.ШораяІов,
ж ў м ы с е м е с – Теґсел¿п шыІІанменен
Шайыр).
теґ¿зден сел (О.ШораяІов, Шайыр).
Бел¿н жаза алар емес. ±алпына келер
Кем емес. Теґ, пара-пар, б¿рдей. ±азаІ
емес, жЅнделер емес. Быт-шыт болып бЅл¿нген
т¿л¿ ¦ылым жолына салынып ¿реттелсе, ¿ш б¿р
шаруашылыІтар б¤г¿лген б е л д е р ¿ н ж а з а
а л а р е м е с («±аз. єдеб.»). жўрттыґ т¿л¿нен к е м болатын е м е с, бў¦ан
Бўйым емес. БаІайынан да келмейд¿; инануымыз толыІ (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
т¤к емес. Єґг¿ме деген Ережепке б ў й ы м ЖоІ болса Іатыныґныґ жат өсег¿, Болмаса
е м е с. Суырылып тўр¦ан б¿р жан (Є.Нєбиев, м¿нез¿н¿ґ еш кесег¿. МайысІан, бейне г¤лдей
Шолпан). толыІсы¦ан, К е м е м е с алтын таІтан жар
Б¿р бўл емес. Тек осы ¦ана емес; єл¿ де, талай тЅсег¿ (Абай, Тол. жин.). Сонау б¿з б¿лет¿н Кирд¿
рет. СЅйлеген а¦а тўрып ¿н¿ден без, Ежелден ІўртІан Тўмар (Томирис) заманынан келе
елде сондай бар ед¿ сЅз. Аралау а¦айынды б ¿ р жатІан ер м¿незд¿ ІазаІ Іыздарыныґ намысы
б ў л е м е с, Єл¿ де с¿збен талай болармыз кез олардан б¿р к е м е м е с. Тек оны Іайта оятып,
(Жамбыл, Шы¦. жин.). дўрыс ба¦ыттай б¿лсек бол¦аны («Жас Алаш»).
Б¿р емес. Б¿рнеше рет, талай рет; Іайта- Кенде емес. ±ўр емес; жетк¿л¿кт¿, баршылыІ.
Іайта. – С¿з осы ауылды б ¿ р е м е с, ек¿ рет Жемнен, шЅптен к е н д е е м е с п ¿ з, б¿раІ Іар
шаптыґыз ¦ой (I.Есенберлин, ±аһар). Сер¿кІали жеген Іой аІ майды аузына ўстасаґ да, к¤ннен-
сЅзге б ¿ р е м е с, б¿рнеше рет шыІты (±.Исабаев, к¤нге шЅге беред¿ («Лен. жас»).
Сы ерл¿к). Кет єр¿ емес. ±арсы емес; кел¿сет¿н т¤р¿ бар.
Емес те емес. Ол да емес, бўл да емес. Шешес¿мен т¿лдес¿п кЅр¿п ем, к е т є р ¿ е м е с
±ўлдыІ емес, е м е с т е е м е с. БайІадамныґ сияІты («±аз. єдеб.»). Ек¿ билет алып та¦ы
айналасы осынша кедей, кЅз¿нен сорасы аІІан бардым Бєкеґе. БайІаймын, бўл жолы к е т
сорлы бола ма екен? (Ґ.М¤с¿репов, Таңд.). є р ¿ е м е с («Лен. жас»).
ЖаІ ашар емес. СЅйлейт¿н, ¤н Іататын, КЅлденеґ кЅк атты емес. КездейсоІ адам
жауап берет¿н т¤р¿ жоІ. Б¿раІ екеу¿ де Удей емес, белг¿л¿ орны бар адам. Алексей Гончаров
мен Кусейд¿ т¿р¿дей Іол¦а т¤с¿ре алма¦ан єскер- газетт¿ табыс табу¦а бола шы¦арып ж¤рген
лер¿н¿ґ єлс¿зд¿ктер¿н мойындамайды. Он тЅрт «к Ѕ л д е н е ґ к Ѕ к а т т ы е м е с» ±азаІстан
жасар Мўстафаныґ Іазасы туралы ж а І а ш а р Журналистер ода¦ы облыстыІ филиалдыґ
е м е с («Жас Алаш»). б¿лдей басты¦ы («Жас Алаш»).
ÅÌÅÑ-ÅÌÅÑ 268
КЅпт¿ґ б¿р¿ емес. Орны бЅлек, сûéлы, Іата- ¿шк¿ жан сез¿м¿. Оны б¿рер сЅзбен жетк¿зу м ¤ м к ¿ н
рынан озыІ тўр¦ан адам. Егер бўлар Іара си- е м е с («Жас Алаш»). ±азаІты я ІорІытпай,
раІ кЅп ІазаІтыґ б¿р¿ болса, онда мен б¤йт¿п я параламай, аІылмен не жерлеп, не сырлап
к¤й¿п-п¿спеген де болар ем. Бўлар Іара сираІ айтІанменен еш нєрсеге кЅнд¿ру м ¤ м к ¿ н де
к Ѕ п ІазаІтардыґ б ¿ р ¿ е м е с Іой («Жас Алаш»). е м е с (Абай, Тол. жин.). – ЖоІ, жоІ, м ¤ м к ¿ н
±ара жаяу емес. МаІўрым, ІўралаІан е м е с. Алма жазбайды, мўны басІа б¿реу жазды
емес; Ѕз¿нд¿г¿ бар. Сен¿ ўмытпай ж¤рген¿н (Є.Б¤рк¿тбаев, Мў¦ал¿м).
Іарасаґызшы. Тег¿ І а р а ж а я у е м е с Іой, – Онша емес. Мєз емес, жаІсы емес. АІкемп¿р
деп кЅтер¿п Іойды Жадыра (С.Сейфуллин, екеу¿ Іашаннан араз. Доспен де о н ш а е м е с,
Шы¦.). Дарханбек те орысша¦а І а р а ж а я у сондыІтан бўл ¤йге келсе, кЅб¿не ±араІатынмен
е м е с ед¿, б¿раІ неге екен¿ Іайдам, бєр¿н ес¿те ш¤й¿ркелесет¿н (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер).
отырса да мыґІ етпед¿ («±аз. єдеб.»). Оґай емес. ѕске асуы, б¿ту¿, орындалуы Іиын.
±иын емес. Жеґ¿л шеш¿лет¿н, оґай. Шетел КЅп жаумен жал¦ыз Ѕз¿ атыс жасап, Јш адам жау
азаматтарымен салыстыра ІарасаІ та бўл жа¦ынан Іабат т¤ст¿. Бўл Ѕз¿ о ґ а й келген пєле
жЅн¿нен ІазаІтардыґ артыІшылы¦ы кЅп екен¿н е м е с деп, Жиыл¦ан Іалыґ жаудыґ зєрес¿ ўшты
ദару І и ы н е м е с. Ал ел Ѕм¿р¿не ¤ґ¿лсек, наІ (±.Жапсарбаев, СЅйле.). Єр нєрсен¿ґ осындай,
осындай б¿л¿мд¿, ¿зденг¿ш, еґбекІор ІазаІтар Б¿лгендерге парІы бар, ±ад¿р¿н б¿лсеґ мысалы,
неге ІайыршылыІ к¤йге т¤скен? («±аз. єдеб.»). Кєр¿л¿к пен жас Іандай. јздер¿ґдей жаІсыныґ
±ол емес. ЛайыІсыз, Іолайсыз; жЅн емес. О ґ а й е м е с алдында Татусыз сЅзд¿ табу¦а,
Алла деген сЅз жеґ¿л, Алла¦а ауыз жол емес. К¿б¿рт¿ктеп жасІанбай (Базар жырау, Шы¦.).
Ьѕнталы ж¤рек, шын кЅґ¿л, – јзгес¿ ÕаІІа І о л СЅз емес. Бўйым емес, т¤к емес; т¿птен
е м е с (Абай, Тол. жин.). – Ойбай, ма¦ан ол оґай. Јш мыґ гектар¦а жетк¿зу с Ѕ з е м е с-ау,
мамандыІ І о л е м е с екен, мен¿ґ Іаб¿лет¿м мы- колхозда єл¿ де орылма¦ан талай мыґ гектар
астыІ саба¦ында тўр (Є.НўршайыІов, Тыґ
на мамандыІІа бей¿м («Лен. жас»).
асты¦ы). Есеб¿н тапІан ж¿г¿тке, Ерд¿ґ Іўны
±ўр алаІан емес. Т¤г¿ жоІ, Іўр емес; б¿рде-
с Ѕ з е м е с (±аз. маІал).
ґелер¿ бар. Оныґ ¤ст¿не Сафура аІылдан да
Таныс емес. Жат, белг¿с¿з. Абай Ѕлеґ¿н¿ґ
І ў р а л а І а н е м е с Іой (Д.Исабеков, ±ара
¿ш¿нде парсы, араб т¿лдер¿нен к¿рген сЅздер
шаґыраІ). – Е, биыл алмасаґ, алда¦ы байІауда
кЅп, б¿рл¿-жарымды орыс сЅздер¿ де бар. Шет
алармыз. Єйтеу¿р сендердей І ў р а л а І а н
т¿лдерден к¿рген сЅздерд¿ґ кЅб¿ ІазаІІа т а н ы с
е м е с п ¿ з ¦ой (С.Хайдаров, ±ўрыш.). Ал белг¿ е м е с, жат сЅздер. Солай бол¦ан соґ бўл сЅздер
демекш¿, одан бўл жолы да І ў р а л а І а н е м е с оІушылар¦а онан жаман ІиындыІ берет¿н ед¿.
екенб¿з. Я¦ни жо¦арыда атал¦ан «Раритет» баспа (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
компаниясы Дулат аІынныґ мерейтойына оныґ Тег¿н емес. Себепс¿з емес; тектен-тек емес.
мерекел¿к жина¦ын єз¿рлеп ¤лг¿р¿пт¿ («Егемен АудандыІ комитетт¿ґ Іызметкерлер¿ «ѕлб¿ш¿н»
±азаІстан»). совхозына да келе алмады. Ол да т е г ¿ н е м е с.
Мєз емес. МаІтау¦а келмейд¿, жаІсы емес; Мўнда ек¿ Іатарлы совхоз мєдениет ¤й¿ бар
жет¿с¿п тўр¦ан жоІ. АяІтарымен таІтайды («Лен. жас»).
ез¿п ж¿бергендей т¿рен¿п, ІолтыІтасып Т¤к емес. Бўйым емес; оґай. Мал, дєулет
ал¦ан екеу¿н¿ґ жа¦дайы онша м є з е м е с Іасында, о¦ан ту¦ан ел, дос-жар, ¿штен шыІІан
(Ґ.±айырбеков, ±арІаралы). Б¿зд¿ґ аймаІІа баланыґ кЅз жасы т ¤ к е м е с (М.Єуезов, Єр
±араІалпаІстаннан кЅб¿рек кел¿п Іоныстанады. жыл.). Бўрын ІўІыІ Іор¦ау органдарына к¤н¿м¿з
јз аймаІтарынан онсыз да тары¦ып келген т¤спегес¿н б¿лмепп¿з, енд¿ Іарап тўрсам, бўл
жандардыґ жа¦дайы аса м є з е м е с («Жас саланыґ былыІ-шылы¦ы жет¿п-артылады екен.
Алаш»). Сы кездер¿ анамныґ денсаулы¦ы да КЅзге баданадай боп кЅр¿н¿п тўр¦ан нєрсен¿ґ
м є з е м е с екен¿н байІаймын. Мен¿ґ та¦дырыма Ѕз¿н жоІ Іылып ж¿беру бўлар¦а, шыґдап к¿р¿ссе,
Іатты алаґдайтын болуы керек («Жас Алаш»). т ¤ к те е м е с кЅр¿нед¿ («Егемен ±азаІстан»).
Мемлекетт¿к емес. Мемлекетт¿ґ менш¿г¿не Јш ўйыІтаса т¤с¿не енген емес. К¤тпеген,
жатпайтын, Іо¦ами жекеменш¿к. Микронесие ондай болады деп ойлама¦ан. «±аґ¦ып келген с¿з
мєселес¿мен айналысып жатІан ўйымдар – м е м- т¤г¿л, Ѕз адамдарымыз¦а жаІсылыІ жасай алмай
л е к е т т ¿ к е м е с ўйымдар («Жас Алаш»). жатырмыз» деп арыма тиген¿ бар. јз ел¿мде,
Ресми мєл¿меттерге Іара¦анда, б¿зде т¿ркелген Ѕз жер¿мде ж¤р¿п осындай сЅз естим¿н деп ¤ ш
2300 БА±-тыґ 80 пайыз¦а жуы¦ы м е м л е к е т- ў й ы І т а с а м т ¤ с ¿ м е е н г е н е м е с. Ел
т ¿ к е м е с нысанда¦ы заґды тўл¦алар болып басІарып ж¤рген азаматтар бўлай деп сЅйлесе,
табылатын кЅр¿нед¿ («Егемен ±азаІстан»). басІалар не демек («Егемен ±азаІстан»).
М¤мк¿н емес. Ешб¿р болмайды, олай болатын ЕМЕСЕ: емесес¿ Іўрыды. с Ѕ й л. Емешес¿
жЅн¿ жоІ. Намыс та махаббат сек¿лд¿ адамныґ Іўрыды. ±арлы¦аш КЅкпайды Іойып Іалып,
269 ÅÌÅÑ-ÅÌÅÓ
м¿нбелей отырады. Не болады деп е м е с е с ¿ ІазаІ драматургтер¿н¿ґ ¿ш¿нде Бей¿мбет шы¦ар-
І ў р ы п, жанып отыр (М.Єуезов, ±араш.). ма¦а ат Іой¦анда, е м е у р ¿ н, астарлы мєнд¿
БалІаштыґ кЅл¿ Іандай болса, мысы сондай мол Іўнттайды (Р.Нўр¦алиев, К¤ретамыр). Иє,
екен¿н сезген шетел капиталистер¿ е м е с е с ¿ Іолында бар ата-ана мў¦ал¿мн¿ґ е м е у р ¿ н ¿ н
І ў р ы п, талай рет с¿лекей¿н шўбыртІан («±аз. айтпай т¤с¿н¿п, т¤рл¿ желеулермен сўра¦анын
єдеб.»). беред¿. Айлы¦ы-шайлы¦ына жетпей отыр¦андар
ЕМЕСЕК з а т. ж е р г. ЖымысІы, ўры. Іиналды («Егемен ±азаІстан»).
Жарма¦амбетт¿ґ е м е с е г ¿ бар ед¿ (±аз. т¿л¿. Емеур¿н б¿лд¿рд¿ [жасады, танытты].
диалек. сЅзд¿г¿). Ой-ниет¿н, т¤пк¿ маІсатын ദартты, т¿лек
ЕМЕСКѕ с ы н. КЅмеск¿, болар-болмас. Та¦ы етт¿. ±асыґа жолдас Іып мына отыр¦ан барлыІ
¿здед¿м кешег¿ Тастап кеткен ел¿мд¿. Елд¿ґ шет¿ атпал ж¿г¿ттерд¿ ертем. Тек е м е у р ¿ н ¿ ґ д ¿
бола ма, Е м е с к ¿ ек¿ Іара кЅр¿нд¿ (Батырлар б ¿ л д ¿ р ш ¿! (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Кез¿нде
жыры). Тап Іаз¿р де єкем Іара тем¿рд¿ тЅске сондай б¿р-ек¿ «академияныґ» басшылары
Іойып, шыІылдатып ¿с со¦ып жатІандай б¿р б¿зге де е м е у р ¿ н б ¿ л д ¿ р г е н: «бар бол¦аны,
е м е с к ¿ ¤н Іўла¦ымнан кетер емес (ј.±ана- небєр¿ ек¿ ж¤з доллар тЅлей Іойсаґ, академик
хин, Жер бас.). АшаІІа шы¦атын… бўрын да деген атаІ берем¿з», деп («±аз. єдеб.»). Тамара
е м е с к ¿, суыртпаІ жол таралып, ж¿ґ¿шкер¿п Халелге ешб¿р е м е у р ¿ н б ¿ л д ¿ р м е с е де,
кет¿пт¿ (Ж.Нєж¿меденов, АІ ша¦ыл). Алдыґ¦ы Ѕз¿н¿ґ ашыІ, жайдары м¿нез¿мен жаІындыІ
жа¦ымыздан е м е с к ¿ б¿р-ек¿ Іара кЅр¿нед¿ (Ер тапты (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). Енд¿г¿ отырыста
Тар¦ын). Абай тек ІысІа ¦ана е м е у р ¿ н ж а с а п, сЅзд¿
ЕМЕСКѕ= е т. с Ѕ й л. Емекс¿. Не т¤с¿ґе енген Ѕз¿ бастамай, єуел¿ даугер би БараІІа сЅйлетт¿
жоІ, Не Іасыґа келген жоІ. Е м е с к ¿ д ¿ ез кЅґ¿л, (М.Єуезов, Абай). – Еґ болмаса шай ¿ш¿п,
Б¿раІ єл¿ сенген жоІ (С.Торай¦ыров, Шы¦.). тамаІ жеп кетпейс¿ґ бе, балам-ау, к¤н ўзаІ
ЕМЕСКѕЛЕУ с ы н. КЅмеск¿леу, болар-
дегендей, – деп, єжес¿ е м е у р ¿ н т а н ы т т ы
болмас. Шынымды айтсам, сол жыл¦ы кЅк-
(Н.Сералиев, АІбЅпе).
темн¿ґ Іай кезде к¤ш¿не енген¿ ес¿мде е м е с к ¿-
ЕМЕУРѕНДЕ= е т. Емеур¿н байІату,
л е у Іал¦ан (Ж.Тәшенов, Ал¦ашІы.).
таныту. Михаил Егорович биыл¦ы Ѕн¿мн¿ґ
ЕМЕСКѕТ= е т. с Ѕ й л. Емекс¿т. – Ой,
Іандай боларын кей¿н¿рек наІты нєтижемен
Ермек а¦ай, с¿з б¿рдеґе деп е м е с к ¿ т ¿ п Іой¦ан
айту¦а кел¿ст¿. Уєден¿ жыІпаспыз дегенд¿ е м е у-
боларсыз. Єйтпесе, ол к¿с¿ мен¿мен не сЅйлеспек
(А.Байтанаев, Жദыр.). р ¿ н д е д ¿ («Лен. жас»).
ЕМЕСѕН з а т. Јм¿т, дєме. Тек жаґа ¦ана ЕМЕУРѕНДѕ с ы н. Ойлы, ниетт¿, маІсаты
оґалып кеткен сЅздерд¿ґ єрІайсысын Ѕз ал- бар. Жал¦асы ед¿м тегеур¿нд¿ тЅз¿мн¿ґ, Арнасы
дына Іайта салмаІтап, солардан ал¦ашІыда ед¿м е м е у р ¿ н д ¿ сез¿мн¿ґ. Мен солардан алыс
ദарылма¦ан жылылыІ табам ба дегендей е м е- кет¿п барамын, Жолдарымды Іайта таппай
с ¿ н м е н телм¿рд¿ (М.Иманжанов, КЅк белес). Ѕз¿мн¿ґ (С.Мєуленов, Алыс кет.).
ЕМЕТАЙ: еметайы ез¿лд¿ [ер¿д¿]. Елж¿ред¿, ЕМЕУРѕНСѕЗ с ы н. Б¿реуд¿ґ Іалау-
ынтыІты, Іўмартты. МарІакЅлден келген к¿м ыІыласынсыз, ыІтиярынсыз. Тег¿нде, Абайдыґ
болды екен деп ойлады јр¿п. Ол жаІта сонша ІысІы, жаз¦ы т¤ст¿г¿не ¤нем¿ шаІырусыз,
мўны ¿здеп келет¿ндей, е м е т а й ы е з ¿ л г е н е м е у р ¿ н с ¿ з, Ѕз ер¿ктер¿мен кел¿п, к¤н¿ бойы
ешк¿м жоІ ед¿ ¦ой (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.). Абайдыґ сЅз¿н тыґда¦ансып, лєм демей, ¤нс¿з
Е м е т а й ы е з ¿ л г е н д е й осылай Жер мекен отырып, т¤ст¿кт¿ б¿рге жес¿п алып, Ѕз беттер¿мен
кЅк шаІІа тўрар Іосылмай. Апта ойы кЅґ¿л¿ґд¿ аттанысып кете берет¿н кЅп к¿с¿лер бар-ды
кЅлдет¿п, АІ жауыны тўрып алар басылмай (М.Єуезов, Абай жолы).
(Т.Нўрмўхамедов, К¤н.). Осы ТЅлепке де мен¿ ЕМЕУРѕНСѕТ= е т. Тўспалдап айту, ишара
е м е т а й ы ґ е р ¿ п берд¿м деп отырсыґ ба. б¿лд¿ру. – Ой, Аллай, олда-б¿ллє шаІыр¦аным
Мектеп б¿т¿ргенше ¿шет¿н кЅжемд¿ кЅпс¿нген жоІ. Айта салып ем, єшей¿н. Е м е у р ¿ н с ¿ т к е н-
жоІсыґ ба (К.±азыбаев, Ыз¦ар). г е т¤с¿нбей жет¿п келе Іалуын кЅрмейс¿ґ бе?
ЕМЕУРѕН з а т. 1. Бет-ауыздыґ Іимылы, (X.Рахимов, ±ыз¦алдаІ).
ишара. Сєкенн¿ґ е м е у р ¿ н ¿ бойынша Ѕнер ЕМЕУСѕН з а т. ж е р г. Емеур¿н. Дємел¿н¿ґ
салыстыру¦а ¿штей єз¿рленген МўсаІан мен б¿р м¿нез¿ – б¿реуге кЅґ¿л¿ Іалса, Іатты Іалады;
Кєр¿бек мазасызданыґІырап, тыІыршып сол адам Ѕз¿ кеш¿р¿м сўрап е м е у с ¿ н б¿лд¿рмесе,
отыр (Є.КЅш¿мов, Лашын.). Жездес¿ б¤г¿н ІысІы тоґнан бетер ж¿б¿мей Іатып Іалады
Бикенге кЅз сап, апаґныґ орнын бас дег¿с¿ (ј.±анахин, Дємел¿). јз¿ ештеґе демесе де,
келед¿. Т¿ке айтпаса да, е м е у р ¿ н ¿ н е н белг¿л¿ ешІандай е м е у с ¿ н б¿лд¿рмесе де, Іыздыґ
(З.Шашкин, ТоІаш Бокин). 2. МаІсат, ниетт¿ Іасы мен Іаба¦ына Іарап-аІ кЅп нєрсен¿ аґ¦ара
ദартатын тўспал сЅз, нышан. јз¿ тўр¦ылас Іоятын (ј.±анахин, Жер бас.).
ÅÌÅÓ-ÅÌÏÅ 270
ЕМЕУСѕРЕТ= е т. с Ѕ й л. Емеур¿нс¿т. ЕМКјС з а т. ж е р г. Емш¿. Шала ІазаІ
Шешес¿н¿ґ е м е у с ¿ р е т к е н осы б¿р сЅз¿нен МаІсўт дейт¿н е м к Ѕ с емдемекш¿ болып дєр¿лер
демеу тапІан Шолпан кЅґ¿л¿ едєу¿р марІайып, беред¿ (Т.Рыскелдиев, Ўлы кЅш).
ІуанышІа енген болатын (А.Хангелдин, ЕМЛЕ [ар. ]. з а т. Орфография, дўрыс
±аратор¦ай). «Екп¿нд¿» деп е м е у с ¿ р е т ¿ п, жазу жєне оныґ ережес¿. Абай к¿табыныґ б¿р¿нш¿
Іапыда ІармаІ тастау тєс¿л¿не ойысІан сек¿лд¿ баспасы оІушылар¦а Іиын тиюш¿ ед¿. ±азаІ е м-
бўл Крей (А.Сатаев, АІын.). л е с ¿ м е н дўрыстап жазылма¦андыІтан, жаґы-
ЕМЕУѕР з а т. с Ѕ й л. Емеур¿н. КЅк шатыр¦а лыс басыл¦ан сЅздер¿ кЅп бол¦андыІтан, мєн¿с¿н
ен¿ґ¿з дегендей е м е у ¿ р б¿лд¿рд¿ (К.Єз¿рбаев, айырып алу Іиын ед¿ (Х.Досмўхамедўлы,
Аґыз.). Олар айтпаІ бол¦ан ойын да, орны бЅлек Таґд.). Осы графикамен Шыґжаґда¦ы ІазаІ
ыстыІ ыІыласын да е м е у ¿ р ¿ м е н б¿лд¿ред¿ туыстарымыз б¤к¿л оІу-а¦арту ¿с¿н, баспа д¤ние-
(АІ бидай). с¿н ж¤зеге асырып отыр. Ахаґ т¤зген єл¿пби мен
ЕМЕШЕ: емешес¿ Іўрыды [Іурады, Іў- жаса¦ан е м л е тєрт¿б¿ мўнда Ѕте жаІсы Іызмет
лады]. ±атты ынтыІты, ж¤рег¿ елж¿ред¿, ет¿п отыр¦анын айту¦а болады («±азаІст.
Іўштар болды. «ОІы¦ан, оІы¦ан» деп е м е ш е- мект.»). Орфография, немесе е м л е дўрыс жазу
с ¿ І ў р и д ы, Ал, кенелтт¿ оІы¦ан! (М.Дулатов, нормаларын белг¿лейд¿ (Р.СыздыІова, ±азаІ
Шы¦.). Бала¦а аґсап, шЅлдеп, ¤ш ж¤з алпыс ек¿ орфогр.). БЅл¿мдердег¿ т¤скен материалдарды
тамыры т¤гел кеу¿п, суалып бара жатІандай редактор¦а берместен бўрын, е м л е Іатес¿ жоІ
е м е ш е с ¿ І ў р ы д ы (Ж.Аймауытов, Шы¦.). па екен деп оІып шы¦ам (Ж.Арыстанов, Естен
±анипа е м е ш е с ¿ І ў р ы п, с¤й¿кт¿ жарына кетп.).
б¿р т¤рл¿ с¤йк¿мд¿ шыраймен Іарап отыр ЕМЛЕЛѕК с ы н. Емлеге Іатысты, емлемен
(С.Омаров, ±ызыл.). Осы мен¿ґ к¤йеу¿мд¿ байланысты. ≈ Е м л е л ¿ к ережелер.
¿н¿м деп е м е ш е ґ І у р а ¦ а н д а й са¦ан не ЕММАТ [ар. ] з а т. е с к ¿ к ¿ т. Еґбек, т¿рш¿-
жаІынды¦ы бар? (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.) л¿к, Іызмет. Ерлерше е м м а т Іылыґдар,
Тым е м е ш е ґ І ў л а п кет¿п ед¿, ±ўдай б¿лед¿, Наданша ж¤рмей Ѕнерс¿з. ±анша жаІсы
аман емесс¿ґ ¦ой (Т.Ахтанов, Боран). кЅргенмен, Д¤ние ш¿рк¿н сен¿мс¿з (Є.Тєґ¿р­
Åìåøåñ¿í ¤çä¿. Ûíòû²òûðäû, ²¢ìàðòòû. бегенов, Ўмытпа.).
Е м е ш е ґ д ¿ ¤ з ¿ п, аґІаґды кепт¿рген ўшы-Іиыры ЕММЄТ з а т. с Ѕ й л. Еммат. ±ырылды
жоІ сары далада¦ы осы б¿р Іолмен Іой¦андай б¿зд¿ґ шеркес, сансыз дўшпан, ±абыл ал, жал¦ыз
єсем кЅр¿н¿с єр¿-бер¿ өткен жолаушы¦а мойын мен ¦ой Іал¦ан достан. Јй¿ґе к¿рг¿з, мен¿! – расул
бўр¦ызбай Іал¦ан емес («Лен. жас»). кує, јлгенше е м м є т ¿ ґ д ¿ с¿рє ўмытпан
ЕМЕШЕЙ: емешей¿ ез¿лд¿. с Ѕ й л. Емешег¿ (XVIII–XIX ¦¦. Іаз. аІын.).
ез¿лд¿. – Апырай дейт¿н ештеґе жоІ. Балаґ ЕМПЕЛЕКТЕ= е т. с Ѕ й л. Елпелектеó, бєйек
к¤нд¿з б¿р дЅґ астында ж¤рсе, о¦ан е м е- болу. Єдепс¿з, келд¿ґ неге, баса-кЅктеп, Б¿ре
ш е й ¿ ґ е з ¿ л е Іоймас. Кешке ¤й¿не кел¿п тўрады шаІырып кетет¿ндей е м п е л е к т е п Мен сен¿ґ
(Є.±алдыбаев, Шаншар.). бастасыґ ба, Іатарыґ ба, КЅрей¿н мўнан былай
ЕМЕШЕК: емешег¿ ез¿лд¿ [Іўрыды, ¤з¿лд¿]. кЅрш¿ беттеп! (С.Сейтеков, Сапар.).
Ет ж¤рег¿ ез¿лд¿, ынтыІты, Іўмартты. Анау ЕМПЕЛЕі: емпелеґ ІаІты. с Ѕ й л. Елпеґ
¤рейлене д¤рл¿ккен Іўстар¦а Іанша елж¿реп е м е- ІаІты. јз¿ґ елеп єдей¿ келген соґ, Јм¿тжанныґ
ш е г ¿ м ¿ з е з ¿ л г е н м е н, таби¦аттыґ Іатыгез тойы б¿р есте ІаларлыІ боп Ѕтет¿н болды ¦ой, –
м¿нез¿н де ІўптамасІа болмас (К.Баялиев, деп Шегебай е м п е л е ґ І а ¦ ы п, ІонаІтарын
Нєсер). Егер Жамал басІа б¿реуд¿ с¤йсе Ѕз ерк¿. ¤й¿не Іарай бастады (Б.Т¿легенов, КЅктем).
Сондай-аІ мен¿ґ де о¦ан е м е ш е г ¿ м е з ¿ л- Степан осы пєлемен ўстаспай-аІ Іояйын ая¦ы
г е н емес (Р.РайымІўлов, Т¤йел¿ адам). К¤йш¿, насыр¦а шауып ж¤рер дегенде е м п е л е ґ
Ѕлеґш¿ дегендер¿ґ де к¤л¿мс¿реген еркекке І а ¦ ы п, ит¿н¿ґ шынжырына жармасып, єр¿
е м е ш е г ¿ І ў р ы п, ес¿ кет¿п Іалатын жел ІуыІ Іарай тартты (Б.Т¿легенов, АІІайнар).
ўр¦ашы сияІты ¦ой (Є.Кек¿лбаев, Дала.). СоІ ЕМПЕЛЕіДЕ= с Ѕ й л. Елпелекте. Енд¿
Ѕт¿р¿кт¿, соншама е м е ш е г ¿ ґ ¤ з ¿ л ¿ п отыр¦аны, б¿р сєтте к¤п¿с¿н желеґ жамылып, бєйб¿шес¿
одан да жасымнан ІазандыІтыґ Іаспа¦ын жалап соґында, е м п е л е ґ д е п Бименд¿ келд¿
¤йренген мешелм¿н десейш¿ (С.Ж¤н¿сов, АІан (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). Денес¿н¿ґ сон-
сер¿). Мен¿ґ с¿ґл¿мд¿ орналастырмай, сен¿ґ шалыІ салмаІтылы¦ына Іарамай, е м п е л е ґ-
Іызыґа е м е ш е г ¿ ¤ з ¿ л ¿ п Іал¦анынан-аІ кєд¿к д е п ўшып кеткел¿ тўр (Б.Т¿легенов, КЅктем.)
алып ед¿м-ау! (Є.Кек¿лбаев, Б¿р шЅк¿м.). Аякеґ Іона¦ын жатІызып, е м п е л е ґ д е й басып
Емешег¿н кЅкке сауды. ±ар¦ады, к¤дер¿н ¤й¿не барды (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.).
¤зд¿. Мен енд¿ е м е ш е г ¿ м д ¿ к Ѕ к к е с а у а р- ЕМПЕі: емпеґ ІаІты. с Ѕ й л. Елпеґ ІаІ-
м ы н …±ар¦армын! Оґбассың! – деген кезде ты. – ±ойдан енд¿ айырылатын болдыІ, – деп
Жамалдыґ кЅз¿не мЅлд¿реп жас кел¿п Іалды шал алаІанын ІалІалап, аспан¦а Іарады да,
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Іойлардыґ алдына т¤с¿п, е м п е ґ І а ¦ ы п,
271 ÅÌÏÅ-ÅÌÒÈ
б¤й¿р со¦атын б¤лк¿лге салды (Ж.Тєшенов, ЕМСЕКТЕ= е т. к Ѕ н е. Ептеп-септеу,
Ал¦ашІы.). амалдау. Ыбырай. Жер¿ґд¿ алса бЅлшектеп,
ЕМПЕіДЕ= е т. с Ѕ й л. 1. Елпектеу, åìïå´ барыґды алса е м с е к т е п (Ш.Хўсайынов,
²à¦ó. АІшасын Іойнына салып, базарды аралап, Јк¿л¿ Ыбырай).
е м п е ґ д е п келе жатыр ед¿, Іолында ¿р¿ аІшасы ЕМСЕКТѕК з а т. Емш¿л¿к, шипалыІ. СЅз
бар б¿р ІазаІ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ±ызу болса арасында айта кетей¿н, єжемн¿ґ та¦ы б¿р
да, басІарманыґ ыґ¦айына Іарай жы¦ылудан Іасиет¿, Іолыныґ е м с е к т ¿ г ¿ болатын
бухгалтер жаґыла Іоймапты. Осылай дед¿ де, (С.Ж¤н¿сов, јшп. ¿здер). Дарудыґ е м с е к т ¿-
санын б¿р салып, дастарІан¦а Іарай е м п е ґ- г ¿ н б¿лгеннен кей¿н апаІ-сапаІта ±айша¦а жет¿п
д е й т¤ст¿ (К.±азыбаев, Ыз¦ар). Т¤с ауа Сары- ¤лгерген Бакизат асы¦ыс шаруасын баяндады
жазыІтыґ к¤ншы¦ыс Іаба¦ынан е м п е ґ д е п (К.Оразалин, АІ жазыІ).
желген б¿р Іара Іўлады (С.Елубаев, Ойсыл ЕМСѕЗ с ы н. 1. Ем-домсыз, дєр¿-дєрмекс¿з,
Іара). 2. а у ы с. Жаны Іалмау, ІўраІ ўшу. ем қолданбай. Содан бер¿ байлаусыз, е м с ¿ з
Орынсыз а¦а-¿н¿ґд¿ Ѕкпелетсеґ – јк¿нбес олар бол¦андыІтан, бўныґ бойынан кЅп Іан кет¿пт¿
са¦ан Ѕртке кетсеґ. ±алады Іалайда да артыґда (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). М¿не, осындай
атыґ, Е м п е ґ д е п елд¿ґ атын ерттеп Ѕтсеґ созылмалы ауру¦а ўшыра¦ан балалар кЅб¿несе
(Т.ѕзт¿леуов, Назым). ешІандай е м с ¿ з ж¤ре беред¿ (Б.Хабижанов,
ЕМПЕіДЕТ= е т. Елпелектету, елпеґдету; Бала.). 2. а у ы с. Дауасыз, амалсыз, шарасыз. ±ор
бас иг¿зу. Єрине, Абай¦а, жас ортасынан асІанда Іылу¦а Іўд¿реттен, Ж¤рег¿ме т¤ст¿ Ѕрт. Тайды
б¿реуд¿ с¤йд¿р¿п, саІал шашІа аІ к¿ргенде е м- ая¦ым еск¿ серттен, Т¤ст¿ е м с ¿ з Іатты дерт (Абай,
п е ґ д е т ¿ п Іойса, шы¦арманыґ Іўнын т¤с¿рме- Тол. жин.). О¦ан енд¿ ем таппай, жазылу жоІ.
се, кЅтермес ед¿ (А.Жўбанов, МўІан ТЅлебаев). Е м с ¿ з жерде Ѕм¿рл¿к Іадал¦ан оІ. Жанын
Тауасарды е м п е ґ д е т ¿ п жетелеп келмес¿ жайлап жарасын жазылдырар, Тек махаббат
ме… Енд¿г¿ ¿с жЅн¿ мєл¿м (Ж.Ахмади, Ж¤рек…).
екен¿н б¿лем¿н Іўп (XX ¦. Іаз. аІын.).
ЕМПЕіДЕТУ Емпеґдет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕМСѕН= е т. Елту, кЅґ¿л¿ босау. Алдыґ¦ы
атауы. Е м п е ґ д е т у – маІсат емес (Ауызек¿).
ретте отыр¦андардыґ ¿ш¿нен мўрындарын Іос-
ЕМПЕі-ЕМПЕі е л ¿ к. Елпеґäåãåí ²î-
Іостан тартып е м с ¿ н г е н б¿реулерд¿ байІап
ëàéñûç, ебедейс¿з ²èìûë-²îç¦àëûñòû áåéíåëåé-
Іалдым (М.ТоІж¿г¿тов, Єн атасы.).
ò¿í ñ½ç. Жанарында ашу-ыза оты ўшІындап,
Іазы¦ын е м п е ґ-е м п е ґ айналады (С.Елубаев, ЕМТИХАН [ар. ] з а т <лат. examen>
Ойсыл Іара). Жетектеп е м п е ґ-е м п е ґ сай¦а 1. Белг¿л¿ б¿р пєн бойынша б¿л¿м дєрежес¿н
асыпты, Алатаудыґ б¤йрег¿не жай¦асыпты. аныІтайтын сынаІ. ±азаІстанда е м т и х а н
Б¿р жет¿ буып Іойып, шеш¿се алмай, К¤нде- Іабылдау ал¦аш рет Алтынсарин мектептер¿нде
к¤нде «соямен» сайласыпты (С.Баймолдин, Іолданылды (±ЎЭ). Болат жет¿нш¿ кластыґ
Монолог). еґ сы е м т и х а н ы н тапсыр¦ан к¤нн¿ґ
ЕМПѕР з а т. ж е р г. ТўмауратІанда, суыІ ертеґ¿не ¤й¿не ауданнан б¿р ж¤к машинасы келд¿
тигенде ¿шет¿н шЅптен жасал¦ан домалаІ (Б.СоІпаІбаев, Алыс. ауыл.). Бер¿лд¿ оІуына,
дєр¿. АлаІаным, тЅбем, табаным бєр¿ Іызады. осы тўста ДипломдыІ жўмысы да асы¦ыс та.
К¤шалаґ, е м п ¿ р ¿ ґ болса бер (Ґ.Мўстафин, Єсия єуреленд¿ е м т и х а н м е н, Осылай
Дауыл.). єб¿гермен Ѕтт¿ Іыс та (±.Бекхожин, Јш кезеґ).
ЕМСЕ= е т. к Ѕ н е. Аґсау, са¦ыну. Ед¿лд¿ 2. а у ы с. Сынау, байІау, тексеру. ОІыды,
кЅр¿п е м с е г е н, ЖайыІты кЅр¿п жемсеген, болды, сўрады; – ЎІтыґыз ба, єже? – деп, Е м-
Тауда¦ы тарлан шўбар б¿з ед¿к (Махамбет, т и х а н алмаІ болды да, Јндемед¿, тўтты єдет
јлеґд.). (±.Аманжолов, Шы¦. жин.).
ЕМСЕК з а т. Емш¿, шипагер, тєу¿п. ±азаІ Емтихан алушы. <лат. examinator> Емти-
арасында¦ы мал ауруларын емдеуд¿ кєс¿п хан Іабылдап, тапсырушылар¦а ба¦а Іоятын
етуш¿лер нег¿з¿нен Іолданатын шараларына адам, емтиханшы. ≈ Е м т и х а н а л у ш ы
Іарай оташы, сыныІшы жєне е м с е к болып профессор.
бЅл¿нет¿н (X.Ар¦ынбаев, ±аз. этногр.). Шын Емтихан сессиясы. Жо¦ары жєне арнаулы
е м с е к к е єкей сол к¤н Іаралды, НауІасына орта оІу орындарында¦ы емтихан тапсыру
шипа болар дєр¿ алды. Маґдай ж¿пс¿п, Іызу кезеґ¿. ОІу жылында ек¿ (ІысІы жєне жаз¦ы)
т¤с¿п, Ѕґ к¿р¿п, Шабыттана ал¦аш рет нєр алды е м т и х а н с е с с и я с ы болады (±СЭ).
(±.Жарма¦амбетов, Баллада.). // Ем жасайтын, Жазбаша емтихан. Жазбаша т¤рде тап-
шипалы. Содан б¿рде аґдаусыз с¿лтенген к¤рек сырылатын сынаІ. ≈ Ж а з б а ш а е м т и х а н
кес¿п, заІымдады. Ба¦ына Іарай, ІонаІта ж¤рген тапсыру.
ба¦бан атайдыґ е м с е к Іолы енш¿с¿не тид¿. Мемлекетт¿к емтихан. ОІу орнын б¿т¿рерде
јлмед¿, жет¿л¿п кетт¿ (±.Сал¦арин, Жаныґда тапсырылатын маґызды сынаІ. Нег¿з¿нен,
ж¤р.). Ѕркениетт¿ елдер Іолданылатын бўл жобада
ÅÌÒÈ-ÅÌØÅ 272
талапкерлер жылда¦ыдай мектепте м е м л е к е т- дєр¿герге кЅр¿нет¿н Іа¦азын берд¿м де, Ѕз¿м
т ¿ к е м т и х а н д ы б¿р, содан соґ жо¦ары оІу Оралдыґ хал-жа¦дайын б¿луге аурухана¦а келд¿м
орнына Іабылдану тест¿к емтиханын б¿р бЅлек (М.Д¤зенов, АІєже). Жет¿ ауылдыІ отбасылыІ
тапсырып жатпайды («Т¤рк¿стан»). е м х а н а л а р ¦ а, оныґ ¿ш¿нде ±ожбаІы ауылдыІ
ЕМТИХАНДЫ± с ы н. Емтихан¦а арнал¦ан. емханасына жедел жєрдем автокЅл¿ктер¿ бер¿лд¿
Стол ¤ст¿нде е м т и х а н д ы І билеттер жатыр («Жас Алаш»). Ауруханаларды, е м х а н а л а р-
(Ауызек¿). д ы дєр¿герлермен Іамтамасыз ету жєне ауыл-
ЕМТИХАНСЫЗ с ы н. Емтихан тапсыр- селолыІ жерлерде жўмыс ¿стейт¿н дєр¿герлерге
май, сынаІсыз. Н¿лжан Мўхамедиярова облыс жа¦дай жасау жЅн¿нде де б¿рсыпыра шаралар
орталы¦ында¦ы педагогика институтыныґ фи- белг¿ленуде («Соц. ±аз.»). 2. с Ѕ й л. Аурулар
зика-математика факультет¿не е м т и х а н- жатып емделет¿н орын, аурухана. Ўлы Отан
с ы з Іабылданды (ј.±анахин, Ж¤рек.). КЅн- со¦ысы бастал¦анда Жамбыл 95-те ед¿ єр¿ ауру
гендер¿н е м т и х а н с ы з, комиссиясыз б¿р- боп е м х а н а д а жатыр ед¿ (Є.Тєж¿баев, јм¿р.).
ден институтІа алатын (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). БарлыІ дертт¿ґ баршасы ма¦ан Іонып, Е м х а-
Сосын, Алматыдан мединститутІа т¤ск¿с¿ ке- н а д а жатырмын алаґ болып. Терезеден б¿р
лет¿н жастарды ¿здест¿рд¿. АІыры 16 абиту- ызыґ мазалайды, ШаІырады б¿р сєтте балам
риентт¿ґ басын Іўрап, бєр¿н¿ґ кўжаттарын да- болып (М.МаІатаев, Шы¦.). Дєр¿гер Іыз науІас
йындасты. Бєр¿ институтІа е м т и х а н с ы з адамды астана¦а єкел¿п, ¤лкен е м х а н а ¦ а
Іабылданды («Т¤рк¿стан»). орналастырды (КЅктем леб¿).
ЕМТИХАНШЫ з а т. с Ѕ й л. Емтихан ЕМХАНАЛЫ± с ы н. Емхана¦а тєн, åìõà-
алатын адам, емтихан Іабылдаушы. Мектепке íà¦à ²àòûñòû. Келед¿ к¤зд¿ґ дем¿ терезеден, Б¿р
оІушылардан бўрын е м т и х а н ш ы л а р келд¿ ІатІыл, б¿рде дымІыл жел¿ ежелден. Аґсаймын
(Ауызек¿). таза ауаны, ерк¿нд¿кт¿, ШыІсам деп е м х а н а л ы І
ЕМТѕКЕН з а т. Ѕ с. <лат. Alfredia> Жуан ережеден (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес).
тамырсаба¦ынан б¿рнеше т¿к сабаІтары ЕМШЕК з а т. 1. С¤т Іорект¿ жан-
шы¦ып, Іалыґ жапыраІтарыныґ ўшы с¤й¿рлеу, жануардыґ с¤т жиналатын м¤шес¿. Б¿р биен¿ґ
тўмсыІ тєр¿зд¿ болып келет¿н, сары т¤ст¿ ек¿ е м ш е г ¿ – Б¿р¿ кетсе с¤т¿ жоІ. Б¿р т¤йен¿ґ
г¤лдер¿ жиналып, себет г¤лшо¦ырын Іўрайтын, ек¿ Ѕркеш¿ – Б¿р¿ кетсе к¤ш¿ жоІ (МаІал). АІ
к¤рдел¿г¤лд¿лер тўІымдасына жататын кЅп ешк¿, зарланасыґ ла¦ыґа, С¤т берген е м ш е-
жылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Е м т ¿ к е н н ¿ ґ єрб¿р г ¿ ґ н е н шыра¦ыґа, ±осылып, кел, екеум¿з б¿р
г¤л¿н¿ґ тоста¦анша жапыраІшаларынан т¤з¿лген жылалыІ, «Тєґ¿р¿н¿ґ» жетер ме екен Іўла¦ына
айдаршасы б¿рнеше Іатар т¿кенектерден тўрады. (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). 2. а н а т. <лат.
Ш¿лде айында г¤лдеп, тамыз-Іырк¤йекте жем¿с mamma> Єйел адамдардыґ кеуде тўсыныґ ек¿
беред¿ (±ЎЭ). жер¿нен шы¦ыґІы, томпайып келген мамасы.
ЕМУ Ем ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; с¤т, Елге ІайтІан солдаттардыґ алдынан, ШыІты
уызды ерк¿мен жєне т¿лмен сору, Іоректену. Іыздар бўрымына г¤л та¦ып. Аналардыґ жан
Биен¿ жи¿ сау¦анда жел¿ндег¿ жинал¦ан с¤т баласын са¦ын¦ан, Е м ш е г ¿ н е н кетт¿ аппаІ с¤т
¤нем¿ босап отырады, мўныґ Ѕз¿ Іўлынныґ е м у а¦ып (С.Єл¿мІўлов, Жайсаґ жер). 3. Адамныґ
уаІытына дєл¿рек келед¿ (±ымыз жєне шўбат). кеуде тўсы. Пистолет тарт етт¿. Т¤т¿н ыдыра¦ан
Бес¿ктег¿ ¿ґгєла¦ан бЅбег¿м Е м у ¿ керек емес пе? кезде Иоган мєз болып қарІылдап к¤лед¿. ОІ
Мына жарыІ д¤ниен¿ґ, Бейнет¿ мен раІатын е м ш е к т ¿ жанап, сыдырып Ѕткен (Т.Ахтанов,
Б¿з сияІты кЅру¿ керек емес пе? (Є.Тєж¿баев, Јнд¿стан.). Тереґд¿г¿ е м ш е к т е н келед¿.
Жартас). Т¤с єлет¿нде Досхан со¦ан кел¿п, жуынып
ЕМУШѕ: с¤т емуш¿. с Ѕ й л. С¤тІорект¿. кетуд¿ єдет¿не айналдыр¦ан (А.Жўмад¿лдин,
±арсаІ т¤лк¿н¿ґ б¿р т¤р¿, ІасІыр ўруы, ит Сеґ.). Осылайша дєт¿н айтып, басты мЅр¿н,
жынысы, жыртІыш бЅл¿м¿, с ¤ т е м у ш ¿ Орамалын тастады с¿ґген тер¿н. Бўл хатты с¤й-
табы, с¤йект¿ тобы болады (Х.Досмўхамедўлы, с¿нерл¿к жерге Іойды, Омырау ек¿ е м ш е к-
Таґд.). т ¿ ґ ойпаґ жер¿н (Є.Найманбаев, Шы¦.).
ЕМХАНА з а т. 1. м е д. Аурулар барып- Б¤йен емшек. Б¤йенге ўІсас сопаІ, салбы-
кел¿п емделет¿н аурудыґ алдын алу шараларын ра¦ан емшек. АІ єжемн¿ґ б ¤ й е н е м ш е к сиыры
ж¤рг¿зет¿н мекеме. Е м х а н а н ы ґ нег¿зг¿ Ѕр¿стен ерте Іайтты (Ауызек¿).
м¿ндеттер¿: Ѕз¿не бек¿т¿лген тўр¦ындарына Емшег¿ и¿д¿. Емшег¿нен с¤т саулады. Е м ш е-
денсаулы¦ын Іада¦алау, белг¿л¿ жоспар бойынша г ¿ м и ¿ п кетт¿-ау, Іара¦ым жылап жатыр ма? – деп
т¤рл¿ аурулар¦а Іарсы егу, ауыр операция єлг¿ Іара єйел Ѕм¿р¿нде су тимеген сауса¦ымен
жасатІан жєне т¤рл¿ жўІпалы аурулармен тЅс¿н уІалады (Б.Майлин, Шы¦.). Жармасса
ауыр¦ан адамдарды диспансерл¿к есепке алу бала барып, ем¿зед¿, Бала¦а анасындай е м-
(±ЎЭ). Жаґылды е м х а н а ¦ а т¿ркет¿п, Іай ш е г ¿ и ¿ п. «Баланы алмайын, – деп, – б¿р-ек¿
273 ÅÌØÅ-ÅÌØÅ
айдай, Бўл бала тўрмас, – дейд¿, – жерге сыйып Жылама¦ан бала¦а емшек бермес. Сўранып,
(Є.Найманбаев, Шы¦.). Єн сарыны Ѕґмен¿нен талап етпесе ешнєрсе бер¿лмейд¿, Ѕз¿ Іол¦а
Ѕтет¿н, Мал да болса е м ш е г ¿ и ¿ п кетет¿н. јз¿ме т¤спейд¿. Ж ы л а м а й жас б а л а ¦ а е м ш е к
де себеп болды ферма¦а Сиыр сау¦ан мезетте б е р м е с, һєр хєжет ¿зденбесеґ, Ѕз¿ келмес.
¿здеп жетет¿н (К.СалыІов, Жезки¿к). «Алма п¿с, аузыма т¤с», – дегенге ХалІым-ау,
Емшег¿н [емшект¿ґ с¤т¿н] кЅкке сауды. илансаґыз ешк¿м кЅнбес (М.Дулатов, Шы¦.).
ý ò í. Шешес¿ баласын Іар¦ады, тер¿с бата ±ыз емшек. ШошаІ, т¿п-т¿к, шоІи¦ан.
берд¿. ±алІам Зейнешжан, т¿л¿мд¿ алмасаґ, Єрине, тауыныґ зദар басынан бўлт кЅшкен,
е м ш е г ¿ м д ¿ к Ѕ к к е с а у а м, Іолымды тер¿с І ы з е м ш е к Іия шоІылары кЅк т¿реген...
жайып, Іар¦ыс берем (Б.Майлин, Шы¦.). Егер таулы Ѕґ¿рден мен Іўм арасын артыІ Іып
т¿л¿мд¿ алмасаґ, Артынан Іуып бармасаґ, Отыз кЅрсетуден єсте аулаІпын (ј.±анахин, Жер
ўл емген е м ш е к т ¿ ґ С а у а м ы н с ¤ т ¿ н мен бас.). ШЅм¿шке ўІсап дЅґгелене жайыл¦ан,
к Ѕ к к е. Сексен жаста Елемес, Ер ТЅст¿кт¿ґ айналасы ат шаптырым тЅґ¿рег¿н жыґ¦ылды,
атасы АІжелекке Іай¦ырып Тер¿с боп тўр ж¤згенд¿, ІияІты, І ы з е м ш е к Іўм шоІылар
батасы (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Іорша¦ан (ј.±анахин, Жас дєурен).
Емшек баласы. Б¿р, б¿р жарым жасІа де- Сыґар емшек. Б¿р емшег¿нен с¤т шыІпай-
й¿нг¿ емшек емет¿н бала. Єйелд¿ґ алдында, стол тын. «±ырсыІІанныґ ит¿ Іыґыр ж¤г¿ред¿» деген
¤ст¿нде е м ш е к б а л а с ы. Ол маґында¦ы Іа- емес пе, оныґ (сиырдыґ) Ѕз¿ де с ы ґ а р е м ш е к
¦азды ўстап, жыртып, ойнап отыр (Б.Майлин, (Ол к¤ндер.). С ы ґ а р е м ш е к Іой б¿р Іозыны
Шы¦.). Демалыс уаІытында б¿зге ойна¦ан ба- Іалай да жарытады, оны шопандар Ѕз¿ де жаІсы
лалар, е м ш е к б а л а л а р ы н кЅтерген аналар б¿лед¿ (М.Ермеков, Тарту).
келд¿ (С.МўІанов, Алып. адым.). Тас емшек. Тандыр болып кеу¿п Іал¦ан емшек.
Емшекке жармасты. Емшект¿ бас салды, К¤й к¤шт¿ ¿ст¿, еґбект¿ с¤йд¿рет¿н, Тамырын
тартып емг¿с¿ келд¿. Ж¤г¿р¿п ж¤р єлг¿ жет¿м т а с е м ш е к т ¿ ґ ид¿рет¿н. Жарлыныґ т¿лек
бейбаІ та, Б¿р е м ш е к к е ж а р м а с а д ы кей к¤й¿, ж¤рек к¤й¿, јм¿рд¿ б¤лд¿рет¿н, к¤лд¿рет¿н
уаІта. Та¦ы ¿лгер¿ ж¤г¿ред¿ маґырап, АуыІ- (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
ауыІ Іарап Іойып мен жаІІа (Т.Молда¦алиев, ЕМШЕКТЕГѕ: емшектег¿ бала [áàëàïàí].
ШаІырады.). Емшек емет¿н, емшектен шыІпа¦ан бала. Ўй-
Емшек табы [с¤т¿] аузынан [ерн¿нен] кет- Іыныґ ўзаІты¦ы жасІа Іарай т¤рл¿ше болады.
пеген [кеппеген]. а) Тым жас, бал¦ын. Е м ш е к Тєул¿кке е м ш е к т е г ¿ б а л а ¦ а он ал-
т а б ы а у з ы ґ н а н, бес¿к табы арІаґнан к е т- ты – жиырма са¦ат, он-он ек¿ жасар бала¦а –
п е г е н, Рєшжан-ау, сенен Іалай айырылармын то¦ыз са¦ат, бозбалалар¦а – сег¿з са¦ат, ¤лкен
(С.МўІанов, Есею жыл.). Е м ш е к с ¤ т ¿ к¿с¿ге алты-жет¿ са¦ат ўйІы керек (Х.Досмўха-
к е п п е г е н е р ¿ н ¿ н е н Ек¿ ¿н¿мд¿ мен Іайт¿п медўлы, Таґд.). СЅйт¿п, к¤йеу¿ картопты айыр-
асырармын (±.Жўмалиев, Шы¦.). є) Шала¦ай, бастап апарма¦анша, е м ш е к т е г ¿ б а л а м е н
тєж¿рибес¿з. Беккер комиссия Іорытындысын ауруханадан шы¦арма¦ан («Егемен ±азаІстан»).
Іуаттап, ўзаІ сЅйлед¿, «Е м ш е к т а б ы е р- Баланы алып Іаламыз. ѕштен шыІІан жас
н ¿ н е н к е т п е г е н б¿реулер келмей жатып ШоІанды, ±алай алып Іаласыґ? Е м ш е к т е-
єкес¿не аІыл ¤йретк¿с¿ келед¿...» (А.Хангелдин, г ¿ б а л а п а н д ы, ±алай адам Іыласыґ?!
Табыс. та¦дыр.). (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
Емшектен шы¦арды. Баланы ем¿збейт¿н ЕМШЕКТЕЙ с ы н. Емшек тєр¿зд¿, åì-
болды. Т¿лем¿ст¿ґ Ѕзбек єйел¿нен б¿р ўл, б¿р Іызы øåê ñèÿ²òû. Бес-алты т¤йе т¿ркеген шолаІ
бол¦ан. Т¿лем¿с осы ўл мен Іызды е м ш е к т е н керуен суал¦ан е м ш е к т е й тандыры кеу¿п
ш ы ¦ а р ы с ы м е н Ѕзбек єйел¿н¿ґ Іолынан алып, Іал¦ан Ѕзен сўлбасынан Ѕт¿п, дЅґеске иек артты
тєрбиелеуге ІазаІ єйелдер¿н¿ґ Іолына берген (Т.Ахтанов, Дала сыры). Сылдыра¦ан бўлаІ тас
(«Жас Алаш»). Жаґыл жеґешем... Јм¿тт¿ е м- е м ш е к т е й суалып, жайна¦ан баІша к¤лдей
ш е к т е н ертерек ш ы ¦ а р ы п, Ѕз¿ сиыр фер- Іурапты (Т.Ахтанов, Дала сыры).
ма­сына кетт¿ (М.Д¤зенов, АІєже.). ЕМШЕКТЕН: Іыз емшектенд¿. ±ыз
Емшект¿ґ Іатерл¿ ¿с¿г¿. м е д. С¤т без¿нде емшег¿ сияІтанды, қыздың емшег¿не ұқсады.
болатын Іатерл¿ ¿с¿к, с¤т без¿н¿ґ рагы. Е м ш е к- Алыґыздар, алыґыздар, – дед¿ ол езу тартып
т ¿ ґ І а т е р л ¿ ¿ с ¿ г ¿, нег¿з¿нен, єйелдерд¿ґ к¤лген болып, ана екеу¿н¿ґ ортасында тўр¦ан
организм¿нде болатын Ѕзгер¿стерд¿ґ єсер¿нен, шыны тўр¦ауыштары І ы з е м ш е к т е н ¿ п
сондай-аІ, єрт¤рл¿ аурулардыґ салдарынан п¿скен ж¤з¿мд¿ меґзей (ѕ.Есенберлин, ±аһар).
болады (±ЎЭ). ЕМШЕКТЕС с ы н. Б¿р емшект¿ ем¿скен,
Жер емшег¿н ем¿зд¿. Ди²аншылыІ етт¿, б¿р анадан ту¦ан, ет бауыр туыс. Екеу¿ґ де ет
æåðäåí ìîë ½í¿ì àëäû. Дємдес болдыІ Дєр¿мен, бауыр е м ш е к т е с ¿ м с ¿ ґ, б¿р Іызды Іалай
Еш сыбыс жоІ сез¿лген. Ек¿ жылдай сол елге, ІаІ жар дейс¿ґ ма¦ан? (Ґ.М¤с¿репов, Таґд.
Ж е р е м ш е г ¿ н е м ¿ з д ¿ м (О.Шипин, Дастан.). шы¦.). Е м ш е к т е с ¿ м жўбайым БаІытыґды

18–1440
ÅÌØÅ-ÅÌIÇ 274
с¿рє ашпады-ау Б¿р жаса¦ан Іўдайым (Бес ш ¿ м Ѕлеґ, ЖақсылыІты Ѕнд¿рер кенш¿ґ ем
¦асыр.). ±ай¦ымен жас жасамас Іал¦ан жасыґ, мен. Мен отыз жыл кЅрмеген жама¦атІа Жўтап
Суретт¿ґ с¿зге айтайын уаІи¦асын. ТуысІан Іалар болсам да енш¿ берем (М.Сатыбалдиев,
ата-анасы бЅлег¿ жоІ, Е м ш е к т е с б¿рге ту¦ан Шула. толІын). ±анеки, алыстама, Іайта келш¿,
Іарындасым (Є.Найманбаев, Шы¦.). Табалар Бар дертке б¿р Ѕз¿ґдей Іайда е м ш ¿. ±аз дауыс
дўшпандарым, досым к¤л¿п, Басына т¤спеген ІазаІшылап Іосылайын, ±ыр¦ызша ¦ашыІ єн¿н
жан Іайдан б¿лс¿н. «Бауыр ет, е м ш е к т е с ¿ м айта берш¿ (К.СалыІов, Жезки¿к). Б¿раІ уаІыт –
жау Іолында, Арман жоІ солар ¤ш¿н жанды е м ш ¿, Іаз¿р ол райымнан ІайтІаным рас. јм¿р
берсем», Деп батыр Іамшы басты ТортЅбелге, ¤ш¿н к¤рес¿п-аІ ж¤рм¿н. «Јм¿тс¿з шайтан»
±орлыІІа бастан асІан ер кЅнер ме (К.Єз¿рбаев, демекш¿, жўрт сек¿лд¿ мен¿ґ де он ек¿ м¤шемн¿ґ
Таґд. шы¦.). сау бол¦анын Іалаймын («Жас Алаш»).
ЕМШЕКТѕ с ы н. 1. Емшег¿ бар. Б¿зд¿ґ ¤йд¿ґ ЕМШѕДЕЙ с ы н. Емш¿ тєр¿зд¿, åìø¿ ñèÿ²-
сыґар е м ш е к т ¿ сиыры алдына сал¦ан шЅпт¿ де òû. ЖаІсылыІ басІар¦ан ауданда шаруасы к¤й-
тал¦ап жейд¿ (Ауызек¿). 2. а у ы с. Б¤рл¿, бедерл¿. зелген жер жоІ. Кей¿ндеп бара жатІан артель
±ырсыІІанда, ая¦ыма киет¿н футболшыныґ болса, Іыра¦ы, б¿лг¿ш е м ш ¿ д е й даруын тауып,
е м ш е к т ¿ бєтеґкес¿ табылмай, отырдым да айыІтыру¦а шебер ед¿ (Ґ.Сланов, ШалІар).
Іалдым (С.Берд¿Іўлов, Жўмыр жер.). Сол ЕМШѕ-ДОМШЫ з а т. ХалыІ емш¿л¿г¿не
кеткеннен мол кетт¿ґ, Іарамадыґ, К¤н батты, с¤йен¿п, т¤рл¿ ауруларды емдеуш¿, ем-дом
Іыр¦а Іарай жа¦аладым, Ж¤р¿п келем Іадалып жасаушы. Б¿р кезде е м ш ¿-д о м ш ы д а н,
ж¤рег¿ме Шўбар аттыґ е м ш е к т ¿ та¦алары баІсы-балгерден басІа дєр¿герд¿ кЅрмеген,
(М.МўІатаев, Дари¦а.). т¤зде орналасІан Іалада бўл к¤ндер¿ он б¿р
±ыз емшект¿. Томпи¦ан, с¤й¿р, ¤шк¿р. Т¤йе емхана мен он сег¿з аурухана жўмыс ¿стейд¿
Ѕркеш, І ы з е м ш е к т ¿ сўлу тЅбе, Т¤гел-аІ (Є.НўршайыІов, Мен¿ґ ±азаІст.).
б¿ткен екен бєр¿ Іўм¦а. ЖерўйыІ тамылжы¦ан ЕМШѕЛѕК з а т. Емдеу жўмысы, дєр¿герл¿к.
єшекейл¿, Жайлауым алды Іырда, арты суда Осы айтыл¦ан 4-5 т¤рл¿ е м ш ¿ л ¿ к т ¿ ґ б¿р¿нен
(Айтыс). болмаса б¿р¿нен ауруы жазылып, жалІўйрыІ
ЕМШЕКТАРТҚЫШ ç à ò. Єйелдерд¿ґ кеу- Іайта жет¿лед¿ («Жаршы»). Зейнешт¿ґ
де тўсыныґ жинаІы, сєнд¿ кєр¿ну¿ ¤ш¿н пай- е м ш ¿ л ¿ к т е н де басІа таланттары жоІ емес
даланылатын ¿шки¿мн¿ґ б¿р т¤р¿. Єсемк¤л сияІты (О.Сєрсенбаев, ДаґІ.). // Ем-дом
оґаша бЅлмеге к¿р¿п, шашын, е м ш е к т а р т- жасау. Молдалы¦ын Іой¦анымен, ол астыртын
І ы ш ы н реттед¿ (Ауызек¿). е м ш ¿ л ¿ к кєс¿б¿мен айналысатын (М.Гумеров,
ЕМ-ШИПА з а т. Дєр¿-дару. Е м-ш и п а Хаз¿рет.).
болатын Берсем я б¿р алма, Айта ¦ой, Іуатым, Емш¿л¿к Ѕлеґдер. Ем-дом¦а арнал¦ан Ѕлеґ-
КЅґ¿л¿ґе ўнар ма? (Є.Ахметов, АшыІ аспан). дер. Соны ал¦аш байІап, Ахаґныґ «Іалып
ЕМШЫРМАУЫ± з а т. Ѕ с. <лат. periploca> сЅз¿нен» Іашып, єлг¿ ¤шеу¿не «тыб», «Іа¦у»,
Т¤йе шырмауыІ тўІымдасына жататын саба¦ы «¤шк¿ру», «дем салу», «Іўдайы», «бойтўмар»,
шырмалып, не т¿к Ѕсет¿н бўта. Å ì ø û ð ì à- «ІўмалаІ ашу» дегендерд¿ Іосып, е м ш ¿ л ¿ к
ó û ² ò à í ж¤рек дєр¿с¿ дайындалады (±СЭ). Ѕ л е ґ д е р деп топта¦ан Х.Досмўхамедов
ЕМШѕ з а т. 1. э т н. јз¿н¿ґ таби¦и Іаб¿лет¿ мен болатын (Б.АбылІасымов, ТелІоґыр).
тєж¿рибес¿не с¤йен¿п, емдеу ¿с¿мен айналысатын ЕМѕЗ= е т. 1. Емшек с¤т¿н беру, емд¿ру. Бала
адам. Дєр¿герден гЅр¿ е м ш ¿ г е бўрын ж¤г¿ру, е м ¿ з г е н Дєр¿н¿ґ Емшег¿н с¤т кернеген. Кеудеге
жуынудыґ орнына шайына салу, моншамен сыймай Іос анар, ТорсыІтай бол¦ан теґдеген
араздыґ сияІты нєрселер ІазаІ колхоздарында (О.Шипин, Дастан.). А¦ам мен¿ґ а¦аш жарса,
єл¿ де кЅп (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). Жаны Отынды ¤йге енг¿зем. Сиырды а¦ам су¦а апарса,
Іинал¦ан бєйб¿ше тєу¿птен кЅз¿н алмайды, Бўзауын мен е м ¿ з е м (±.Ыдырысов, Аршында.).
жантєн¿мен ўйып, е м ш ¿ н ¿ ґ сЅз¿не ІўлаІ Осыдан Ѕрген т¤рл¿ Ѕзен Е м ¿ з г е н ек¿ дос елд¿.
тосады (М.Єл¿мбаев, Тєрбие тур.). Бала кез¿мде Келмесеґ бў¦ан б¿лмес еґ Туысы б¿рге шешеґд¿
ел е м ш ¿ с ¿ н ¿ ґ б¿р єрекет¿н кЅрген¿м бар-ды (Ґ.Орманов, Ой Іанаты). Жармасса бала
(±.Мўхамеджанов, јз¿ме де.). 2. Емдеуш¿, барып, е м ¿ з е д ¿, Бала¦а анасындай емшег¿ и¿п.
дєр¿гер. Емхананыґ Ѕз тєрт¿б¿, дєст¤р¿, е м- «Баланы алмайын, – деп, – б¿р-ек¿ айдай, Бўл
ш ¿ л е р д ¿ ґ Ѕз єдет¿, Ѕз т¿л¿... Ерекшес¿, ерекше бала тўрмас, – дейд¿, – жерге сыйып. Денен¿
¿с¿ болса да, Т¤спес¿нш¿ кєр¿ де о¦ан, жас т¤г¿ кЅмей¿н де осы ара¦а, Ш¿р¿мес мўныґ тєн¿ к¤нге
(Є.Ахметов, АшыІ аспан). Мен жатырмын к¤й¿п» (Є.Найманбаев, Шы¦.).
жаралы, Тид¿ б¿р оІ кеудеден, Лезде ма¦ан дем ЕМѕЗГЕКТЕТ= е т. АсыІпай ўзаІІа созып
берд¿, Кеґест¿к е м ш ¿ емдеген (±.Єбд¿Іадыров, отырып алу. Солтаншєр¿п оныґ кей сЅз¿нен
Таґд. Ѕлеґд.). 3. а у ы с. ±ай¦ы-Іас¿реттен, ¤м¿т елестегендей жанары жалт ет¿п жанса, кей
мўґнан сей¿лтуш¿. јм¿р, мен¿ґ дерт¿м ¯єм е м- сЅз¿не ж¤рег¿ зу ет¿п, кЅз алдына ІарദылыІ
275 ÅÌIÇ-ÅÌIÇ
¤й¿р¿л¿п амалсыз «тыґдаймын» дегенд¿г¿ ¤ш¿н рып к¿шкентай Іыз бала жатыр («Балдыр¦ан»).
мына шалдыґ е м ¿ з г е к т е т к е н мылжыґына ±аратай Ѕз ¤й¿не – Іала¦а ІайтІанша сол
єзер шыдап тўр¦ан (Б.±ўсбегин, ЗуІа батыр). Іозыны е м ¿ з ¿ к п е н с¤т бер¿п асырады
ЕМѕЗДѕК з а т. с Ѕ й л. Ем¿з¿к. Афанас (ј.Тўрманжанов, Адам.). Ерте, ерте, ертеде
Петрович жерошаІтан шаланы алып, ўшІынын ЖалІау бала болыпты. Жасы тЅртке жетсе
шашыратып жарІ-жўрІ етк¿з¿п, Ѕз¿ т¤т¿ннен де Е м ¿ з ¿ к т ¿ сорыпты (Є.Д¤йсенбиев,
жЅтеле-жЅтеле ¤й-¤йд¿ кез¿п, е м ¿ з д ¿ к ¿здеп ±айырлы таґ.). 2. Емшек, емшект¿ґ ўшы. Бие-
ж¤р (М.Жўмабаев, Шы¦.). Сол к¤н¿ таґертеґ лер¿н¿ґ жалпаІ сауырына адам тЅсек салып
енес¿нен жет¿м Іалып, Іўлынынан Ѕз¿ е м ¿ з д ¿ к- жатІандай, кЅнектей жел¿ндер¿н¿ґ е м ¿ з ¿ г ¿
п е н асыра¦ан Іара жор¦аны Ес¿лден су ¿шуге жырта Іарыс (С.МўІанов, Есею жыл.). Сиыр
келген кез¿нде еппен Іўр-Іўрлап ўстап алады атан Ѕг¿здей болса керек. Е м ¿ з ¿ г ¿ табан Іарыс
(I.Есенберлин, ±аһар). Ол б¿ткеннен кей¿н (С.МўІанов, Таґд. шы¦.).
жо¦ары¦а шы¦ып викторина ойнады. Онда Зєру ЕМѕЗѕКТАМЫР з а т. б о т. Кейб¿р Ѕс¿мд¿к
шы¦ыршы¦ы бар е м ¿ з д ¿ к ўтты (ј.±анахин, тамырларында пайда болатын паразит.
Ж¤рек.). Паразит болып Ѕсет¿н кейб¿р өс¿мд¿ктерд¿ґ
ЕМѕЗДѕКСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Ем¿з¿кс¿з. тамырынан пайда бол¦ан ем¿з¿кше тєр¿зд¿
Тудым жатаІ Іауымында, јз¿ґ б¿раІ тербетт¿ґ. Ѕск¿ншес¿ е м ¿ з ¿ к т а м ы р дел¿нед¿. Е м ¿ з ¿ к-
Ек¿нш¿ ана баурында Е м ¿ з д ¿ к с ¿ з ер жетт¿м т а м ы р д ы ґ ерекшел¿ктер¿ басІа б¿р Ѕс¿мд¿кт¿ґ
(±.Бекхожин, Ардагер.). Іабы¦ында Ѕсу¿ (Т.МўсаІўлов, Ботаника).
ЕМѕЗДѕКТЕ= е т. с Ѕ й л. Ем¿з¿кте. Бєйб¿шеге ЕМѕЗѕКТЕ1= е т. Ш¤п¿лдеп толу, лыІыл­дау,
жарасар, Е м ¿ з д ¿ к т е г е н сабасы, Кел¿ншекке и¿ндеу. Т¿н¿бек к¤ймес¿н¿ґ артында е м ¿ з ¿ к-
жарасар, Емшектег¿ баласы (Алдаспан). т е г е н Іара саба келе жатыр ед¿ (М.Єуезов,
ЕМѕЗДѕР= е т. Емшек с¤т¿н берг¿зу, ем¿зу. Таґд. шы¦.). Тол¦а¦ы жеткен кел¿ндей желбау¦а
Келес¿ к¤н¿, кер¿с¿нше, жел¿нн¿ґ оґ жаІ жарты- алып, ІаІ ортада е м ¿ з ¿ к т е п Іара саба тўрды
сын сауып, сол жа¦ын ботасына е м ¿ з д ¿ р е д ¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ±онаІ ¤йлерд¿ґ ¿ш¿нде
(±ымыз жєне шўбат). єр жерге орнатыл¦ан е м ¿ з ¿ к т е г е н сабаларды
ЕМѕЗУ Ем¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Е м ¿ з у, бўрап болып, жаґа¦ы табаІтарды Іўр¦атІан
ўйыІтау, тосу, таза ауа¦а шы¦ару дегендерд¿ґ кезде ¦ана тойшы халыІ аттарына м¿не бастады
бєр¿ мезг¿л¿мен ж¤рет¿н, болса, бала со¦ан да¦- (М.Єуезов, Абай жолы). Тырс-тырс ет¿п е м ¿ з ¿ к-
дыланатынын айтады дєр¿гер (С.Байжанов, т е п тол¦ан Іара сабада¦ы ¿рк¿тт¿ґ майын т¤с¿ру
Сыр.). Јрп¿ жарыл¦анда немесе мастит пайда оґай ма. ШалІар ¤ске дей¿н єбден єуреленд¿
бола баста¦анда баланы е м ¿ з у д ¿ тоІтатудыґ (З.Жєкенов, Таґ самалы).
керег¿ жоІ, б¿раІ м¿ндетт¿ т¤рде дєр¿герге кЅр¿ну ЕМѕЗѕКТЕ2= е т. СыздыІтатó. ЖаІыпбек
керек (ШаґыраІ энцикл.). Егер бие келер жылы тЅрде, кЅрпе ¤ст¿нде. ±ызыл кєрлен кесен¿ґ
Іысыр Іалса, онда ол б¿р жаста¦ы тЅл¿н е м ¿ з у- ернеу¿нен е м ¿ з ¿ к т е п Іымыз сорып Іойып
д ¿ жал¦астыра беред¿ (А.Иман¦алиев, Адай отыр екен (Д.Єб¿лев, АІын.). Єбун¤с¿п осыны
жылІысы). айтты да, манадан алдында тўр¦ан Іымыз кесен¿
ЕМѕЗУЛѕ с ы н. 1. Емшектег¿, емет¿н. сол Іолымен алып, ернеу¿нен таґдана, е м ¿ з ¿ к-
Ал семьяныґ еґ к¿ш¿с¿ Ўлмекенн¿ґ шыр ет¿п т е п тартып ¿ше бастады (Д.Єб¿лев, Арман.).
д¤ниеге келген¿не сег¿з ай бол¦ан. М¿не, єке- ЕМѕЗѕКТЕН= е т. ЛыІа толу, ш¤п¿лдеу.
шешес¿нен Іысы-жазы айырылмай, тау-тасты Е м ¿ з ¿ к т е н г е н Іара сабаныґ жанында
б¿рге аралайтын тек е м ¿ з у л ¿ Ўлмекен ¦ана Балдай отыр, алдында б¿р шара Іымыз (Б.Май-
(Дала Іырандары). Јй¿нде е м ¿ з у л ¿ баласы лин, Шы¦.).
Іал¦ан Іатындар жўмыс ая¦ына жаны дызы¦ып ЕМѕЗѕКТЕУ Ем¿з¿кте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жетт¿ (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). Ата-анам атауы. Е м ¿ з ¿ к т е у – лыІ толтыру [ем¿з¿г¿не жет-
мен¿ жыламай жатсын деп е м ¿ з у л ¿ кез¿мде кенше толтыру] (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
т¿рнект¿ґ суын бер¿пт¿ (±аз. ертег.). 2. Емет¿н ЕМѕЗѕКТѕ с ы н. Ем¿з¿г¿ бар. Сєн-саулыІ
баласы бар. Егер ана е м ¿ з у л ¿ ана болатын кЅз¿ґ тоймас тамаша, Еґбекш¿: ¤лкен-к¿ш¿, бала-
болса, сєбид¿ ем¿зер алдында Іолын, емшег¿н ша¦а. Жаз болса сапырулы сары Іымыз. И¿ндеп
тазалап сабынмен жуу керек (Т.±алжеков, е м ¿ з ¿ к т ¿ Іара саба (Айтыс).
Туберкулез.). ЕМѕЗѕКШЕ1 з а т. а н а т. Тер¿дег¿ т¤к орна
ЕМѕЗѕК з а т. 1. Жас баланы, тЅлд¿ Іолдан ласІан Іуыс б¤рт¿ктер. Тер¿н¿ґ баданамен
ем¿зу ¤ш¿н пайдаланылатын резеґке немесе б¿р¿г¿п Ѕскен жер¿н т¤к е м ¿ з ¿ к ш е с ¿ дейд¿
сойыл¦ан саулыІтыґ жел¿н ¤рп¿нен жасал¦ан (А.Елеманов, ±ой шаруаш.).
т¤т¿к. ±олдан асыра¦анда бала¦а тамаІ беру ЕМѕЗѕКШЕ2 з а т. Ем¿з¿кт¿ґ к¿ш¿рейт¿п айты-
¤ш¿н Іолайлы єд¿с – е м ¿ з ¿ к (М.Жўмабаев, луы, к¿ш¿рек ем¿з¿к. Паразит болып Ѕсет¿н
Шы¦.). Бес¿к арбада е м ¿ з ¿ г ¿ н борп-борп со- кейб¿р Ѕс¿мд¿ктерд¿ґ тамырынан пайда бол¦ан
ÅÌIÇ-ÅÌIÍ 276
е м ¿ з ¿ к ш е тєр¿зд¿ Ѕск¿ншес¿ ем¿з¿ктамыр бўлан бўталарды Іирата басып мўны ¿здеп келе
дел¿нед¿ (Ґ.МўсаІўлов, Ботаника). жатІандай. Бўл бўрыла Іара¦анда кЅсем бўлан
Å̾ǾÊØÅ3 ¤ ñ ò. Ем¿з¿к сияІты, ем¿з¿кке ¤й¿р¿не б¿р уыс аІ ІылшыІ б¿ткен аналыІтыґ
ўІсас. Ревматизм эндокрсит¿мен ауыр¦анда, ек¿ е м ¿ н е е н т е л е п кел¿п Іал¦анды¦ын ദарды
жаІтаулы ІаІпаІтыґ е м ¿ з ¿ к ш е ж¤рек ет¿н («±аз. єдеб.»). 3. а у ы с. ±иылып сўрау, жалынып-
ўштастырып тўратын ж¿ґ¿шке с¿ґ¿рлер¿ ширап, жалпаю, Ѕт¿ну, т¿лемсектену. «Та¦ы да салшы,
тартылады (А.Даиров, Хирург.). сал» – деп е м ¿ н е д ¿, Шыдамай дорба енд¿
ЕМѕЗѕЛ= е т. Сор¦ызылу, сорып ¿шк¿з¿лу. сЅг¿лед¿. ±азына дорба тол¦ан б¿р минутта Сау
Б¿р¿нш¿ тєул¿кте сауын айын сол жаІ алдыґ¦ы ет¿п бєр¿ жерге тЅг¿лед¿ (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
жєне артІы емшектер¿н ІаІтап сауып, оґ жаІ Кез¿нде ата¦ы д¤рк¿реген Сыр к¤р¿ш¿н жылдар
ек¿ емшег¿ бота¦а е м ¿ з ¿ л е д ¿ (И.Жўма¦ўлов, жദыры¦ымен Іайта т¤леткен Сєбит Асылов
Т¤йе Ѕс¿ру.). Ек¿нш¿ кезекте ересек боталар тєж¿рибес¿ ¤лг¿ тўту¦а лайыІ-аІ. КЅкжиект¿ґ
ар¦ы жа¦ында¦ылар¦а кЅз с¤з¿п, босІа е м ¿ н­
е м ¿ з ¿ л е д ¿ (И.Жўма¦ўлов, Т¤йе Ѕс¿ру.).
г е н ш е, ел ¿ш¿нен бЅлек сыбана шыІІан
ЕМѕЗѕЛУ Ем¿з¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
азаматІа болыссаІ керек-т¿ («Жас Алаш»). Е м
≈ Е м ¿ з ¿ л у уаІыты. ¿ н ¿ п артыґнан Іалмайды, асыґды ¿шк¿збейд¿,
ЕМѕК з а т. с Ѕ й л. Ем¿з¿к. Айтайын айт зєр ¿шк¿рлер (М.Єуезов, Абай жолы). Е м ¿
дегеннен е м ¿ к ембе, Б¿р жер¿ тўр¦анынан кем¿- н ¿ п ал¦ан алаІандай жер¿мд¿ тартып ал¦алы
ген бе, ±арай ¦ой кЅз¿ жет¿к, шыра¦ым-ау, Б¿р ¤шеу¿ б¿рден жабылады (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
нєрсе мЅлд¿реґдеп кЅр¿не ме (±озы КЅрпеш.). 4. а у ы с. ТЅменшектеу, б¿реуге жалынышты,
ЕМѕКСѕТ= е т. с Ѕ й л. Емекс¿т. Бая¦ыда басыбайлы болу. Єкеґ де сен сияІты барына
мыстан алтын жасаймыз дейт¿н алхимиктер Іана¦атшыл, аш-тоІ отырса да, басІа¦а е м ¿ н-
тєр¿зд¿ сен¿мпаз єйелд¿ е м ¿ к с ¿ т е берд¿ б е й т ¿ н ед¿ (С.МўІанов, јсу жол.). Еґбеккер
(Р.Єутєл¿пов, Алтын.). Іол е м ¿ н б е й д ¿ (Шопан сырласы). Шекер
ЕМѕЛ= е т. Сорылу, сорып ¿ш¿лу. «Анау бўрын е м ¿ н е бермей, ерк¿нс¿п, был¦аныш
орыс, мен ІазаІ, мынау жеб¿рей, ол кєп¿р, бўл Іара жўмыстан бойын тетк¿п ўстаушы ед¿
мўсылман» деген сЅздер – бая¦ыдан бер¿ келе (Ж.Аймауытов, Шы¦.). 5. а у ы с. ж а ¦ ы м с ы
жатІан патша, хан, корольдардыґ орнатІан ¦ў- з. Телм¿ру, ¤зд¿гу. Єбеннен ¤йдег¿лер ананы-
рып, єдет, заґ Іа¦идаларыныґ жем¿стер¿, ана мынаны сўрастырып, е м ¿ н ¿ п Ѕл¿п барады
с¤т¿мен е м ¿ л ¿ п, с¤йектер¿не с¿ґген адамдард¿к¿ (М.Д¤йсенов, Мейман.). ±асында¦ы айлашыл
(С.Сейфуллин, Шы¦.). алаяІ билер Оразбай¦а е м ¿ н е, ис¿не Іарап Іапты
ЕМѕЛЕ1 з а т. с Ѕ й л. Ымыра, кел¿с¿м, мє- (М.Єуезов, АІын а¦а). 6. а у ы с. ж а ¦ ы м д ы.
м¿ле. Осы ек¿ ІўлаІ ерег¿спей е м ¿ л å г е кел¿п, Ынты¦у, ерекше ыІылас Іою. Мен Ѕз¿м де жас
шыІшытымыздан Іоныс тапІаны Іандай аІыл ша¦ымнан б¿р нєрселерд¿ б¿лг¿м кеп, е м ¿ н ¿ п
бол¦ан?! (О.Єубєк¿ров, СиІыр). сўрау¦а єуес ед¿м ¦ой (ј.Тўрманжанов, Адам.).
ЕМѕЛЕ2 з а т. с Ѕ й л. Емле. А¦асы о¦ан ±ыздың сары ала кЅйлект¿ґ жа¦асынан суыры-
ўрысып, Е м ¿ л е н ¿ сЅз етт¿.«јр¿ґд¿» ол б¿р лып шыІІан жас баланыґ б¿лег¿ндей жўмыр
мойнын кЅргенде, е м ¿ н ¿ п ўзаІ Іадалып
сызып, «Јр¿п» ет¿п т¤зетт¿ (±.Мырзалиев,
Іал¦анын сезед¿ (Т.Ахтанов, Дала.).
КЅктем).
ЕМѕН1: ем¿н де ерк¿н. ñ ½ é ë. Еì¿í-åðê¿í.
ЕМѕН 1 = е т. 1. Ентелеу, ки¿п-жару, Е м ¿ н де е р к ¿ н ж¤р ед¿ мынау кЅктемде, Хош ис¿
тЅну. ТоІтылар мен ешк¿лер ал¦а е м ¿ н ¿ п, аґІып танауды жар¦ан кЅк белде (Ж.±ыдыров,
селтеґ-селтеґ, шошаґ-шошаґ сек¿ред¿, Жўлдыз).
б¿раІ сонда да ж¤р¿стер¿ Ѕнд¿мейт¿н тєр¿зд¿ ЕМѕНДѕР= е т. ЫнтыІтыру, асыІ Іылды-
(М.Ма¦ауин, АІша Іар). Ол ²ау¿п єл¿ кете Іой- ру. Даланыґ баласы Іала¦а Іўмар, Іаланыґ
¦ан жоІ – жау Ед¿лге е м ¿ н ¿ п, еґсеме таман баласы дала¦а Іўмар. Ек¿ жаІтан е м ¿ н д ¿ р ¿ п
кеп Іалды (Ґ.Сланов, Жанартау). Жал¦ыздыґ Іой¦ан Òєґ¿р-ай (±.МўІамеджанов, јз¿ме де.).
жары ±ўдай деп, Сары ала туы салбырап Шапты ±иялында тўлпар м¿нген демесек, Бабам тап-
батыр теб¿н¿п, Жалмауыздай е м ¿ н ¿ п (Ер пай аяІ артар кЅк есек, А¯ ўрыпты, аһ ўрып-
Тар¦ын). АІылы кемел ОлІожа, ТоІтау айтып ты... Тек Іана иг¿ ¤м¿тпен е м ¿ н д ¿ р г е н
деп Іояд, – Уайым¦а ерлер бер¿лме! Жата берд¿ келешек (М.Єл¿мбаев, КЅґ¿л к¤й¿). Оятып
батырлар, ѕш¿-бауры ег¿л¿п, К¿сендеул¿ Іол-аяІ, д¤ниен¿ дел-сал Іылып, Тамыздыґ таґы да ат-
Отты кЅздер телм¿р¿п. Павлов деген тергеуш¿, ты тамсандырып, Сай-сайдан бошала¦ан бо-
Алады жауап е м ¿ н ¿ п. Єли т¿л¿н тартпады, зала таґ, Тауда¦ы т¿рш¿л¿кке єн салдырып,
Т¤ссе де Іол¦а жеґ¿л¿п (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Е м ¿ н д ¿ р ¿ п, ер¿кс¿з Іарсы алдырып, Бўлбўл-
2. Кимелеу, Іыстырылысу. Бес-алты Іараша ¦а д¤ниеге жар салдырып, Тамыздыґ таґы да
ки¿з ¤й жон арІасын Іырдыґ самалына тосып, атты тамсандырып (М.МаІатаев, Шы¦.).
осы Іызыл Іырман¦а е м ¿ н е жаІын Іоныпты ЕМѕНДѕРУ Ем¿нд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
(О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас). Жобасы, та¦ы б¿р атауы. ≈ Е м ¿ н д ¿ р у д ¿ ўнатпайды.
277 ÅÌIÍ-ÅÌIÍ
ЕМѕН-ЕРКѕН ¤ с т. 1. Керег¿нше, мейл¿нше, ўІсас – тЅбеде Е м ¿ н-е р к ¿ н жайылмай
барынша, толы¦ымен. БЅкейд¿ґ заманында Іа- ма сиырлар (М.Шаханов, Ґасырлар.).
заІтыґ алды Сарытау¦а дей¿н жайылатын ед¿. 5. Ешб¿р Іа¦ажу кЅрмей, бет¿мен; бос, Іиналмай.
Ед¿лд¿ґ бойында¦ы кеґ то¦айларды, теґ¿зд¿ґ Е м ¿ н-е р к ¿ н ер жетт¿, К¤йеуге бермей к¤н
жа¦асында¦ы Іалыґ нуларды ІазаІ єуелг¿ Ѕтт¿. Ат шаптырды Єз¿мбай Он ек¿ баулы Ѕз-
уаІытта е м ¿ н-е р к ¿ н Іоныстаушы ед¿ бекке, Ат кек¿л¿н Ѕрмекке (±амбар батыр).
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Сезд¿ ешк¿мн¿ґ Ыдырыс кел¿п столдыґ б¿р шет¿не е м ¿ н-е р-
тимес¿н, Ешк¿м енд¿ к¿рмес¿н, јздер¿не кеґ к ¿ н жантайды (С.Шарипов, Шы¦.). ±ылаґдап,
сарай, Е м ¿ н-е р к ¿ н тигес¿н (C.Жиенбаев, ІырыІ Іўбылып тўр¦анда, Іыз, Артыґа Іолаґ
Алтын Іалам.). Еґ болмаса е м ¿ н-е р к ¿ н шашыґ бўр¦анда, Іыз. Єкеґн¿ґ е м ¿ н-е р к ¿ н
кезей¿н, Ес¿л, Нўра, Ед¿л, ЖайыІ саласын. оґ жа¦ында Б¿з¿ндей ет¿кш¿н¿ґ жылмаґда, Іыз.
Бой кЅтер¿п ж¤р¿п сайран етей¿н, Орал, Алтай, Єр елден мен сендейд¿ кЅп кЅргенм¿н, КЅтер¿п
Тянь-Шань тауы арасын (М.Дулатўлы, Шы¦.). Ѕз¿ґд¿ Ѕз¿ґ бўлданба, Іыз! Кекектеп, Іалжыґ
ОІыту жўмысына е м ¿ н-е р к ¿ н бер¿лген, айтса, жаІтырмайсыґ, Атадан сенен басІа ту¦ан
уаІыты жеткен мў¦ал¿м к¤ндег¿ берет¿н саба¦ын ба, Іыз? (Є.Найманбаев, Шы¦.). Сый сўра¦ам
жазып отырса, жылдыґ ая¦ында ол сабаІтар жасыґнан. Мей¿р к¤ткем Іартыґнан. Еркелеп
б¿р к¿тап болуында дау жоІ (Ж.Аймауытов, ем сендерге, Е м ¿ н-е р к ¿ н шарІ ўр¦ам, Екенм¿н
Шы¦.). 2. Барынша, Іысылмай, еш тосылмай, ¦ой антўр¦ан (М.МаІатаев, Шы¦.). 6. Иес¿з, Ѕз¿
Іымтырылмай. Е м ¿ н-е р к ¿ н сЅйлесс¿н деген Іожа, Ѕз¿ би, Ѕз¿не Ѕз¿ Іожа, бос ж¿бер¿лген. Адам
болулары керек, Ш¿лдебайдыґ Ѕз¿ де, шешес¿ баласы Ѕз¿ Ѕм¿р с¤р¿п отыр¦ан ортасы, б¤к¿л
Ґайни апай да басІа ¤йге кет¿пт¿ (С.Омаров, Іо¦ам алдында ¤лкен жауапкерш¿л¿к атІарады.
јм¿р.). Мен Ѕз¿м ўялшаІтау болатынмын, ±асиетт¿ ±ўран Кєр¿мде («±иямет» с¤рес¿ 36-
неге екен¿н Іайдам, б¿р кЅрген мына ж¿г¿тпен аят): «Адамдар Ѕздер¿н е м ¿ н-е р к ¿ н жандармыз
е м ¿ н-е р к ¿ н сЅйлес¿п отыр¦аныма Ѕз¿м де деп ойлай ма?» – деп айтылуыныґ себеб¿ де
таґғалдым («Егемен ±азаІстан»). 3. ЕшІандай осында («Егемен ±азаІстан»).
бЅгетс¿з, тосІауылсыз, басынып, Ѕз б¿лген¿нше. Ем¿н-ерк¿н сыйды. Ешб¿р ІиындыІсыз
Бўрыштарда алаІанын жайып, жаймасын тЅсе- енд¿, бос орналасты. Ек¿ батальон єскерд¿ґ
ген аІ Іар, кЅк мўзда д¿рдектеген сєбил¿ єйел- жиырмадан артыІ офицер¿ е м ¿ н-е р к ¿ н с ы й-
дерд¿ кЅргенде… осынау Іаптап кеткен «жарлы- ¦ а н д а й кеґ ¤й Семеновка Іаласына Іайдан
жаІыбайлардыґ» ел¿м¿з шекарасынан Іалай келс¿н (С.Шарипов, Шы¦.).
е м ¿ н-е р к ¿ н Ѕт¿п кеткен¿не таґ ІалмасІа ЕМѕНСЕК с ы н. с Ѕ й л. Ем¿ншек. Соныґ
лажыґ жоІ («Егемен ±азаІстан»). Єдебиет пен бєр¿ Іу домбырасын ІўшаІтап ел аІтап ж¤рет¿н
Ѕнерд¿ґ ж¤р¿м¿н жайдаІтап отыр¦ан ¤ш¿нш¿ ежелден е м ¿ н с е к Іарт жыраулардыґ жыры мен
б¿р а¦ым – Іолына Іалам ўстарлы¦ы болсын, ¤лкендерд¿ң аґыз-єґг¿мес¿нен Іожа, молланыґ
болмасын дєулет жина¦ан кез келген адамныґ хадис-аятынан тарап кеткен Іўр даІпырт, алып-
к¿тап жазу¦а єуест¿г¿. Мўны єуел¿ ежелг¿ партия, Іашты аґыз, лаІап екен¿н Еламан осы бар¦ан
кеґес орындарын е м ¿ н-е р к ¿ н билеген, б¤г¿нг¿ сапарында кЅр¿п Іайтып ед¿ (Є.Нўрпей¿сов,
жаґа Іо¦амныґ Ѕзгер¿стер¿не «Іарыны» ашып Сергелдеґ).
ж¤рген базб¿р аІсаІалдар бастады («Егемен ЕМѕНТ= е т. 1. Ентелету, ки¿п-жар¦ызу.
±азаІстан»). Осынау Ѕрш¿лд¿к тЅрк¿н¿нде [Олар да] боз бурылдыґ артІы шабына
жеке бастыґ Іамы ¦ана емес, ІазаІтыґ сайын аттарыныґ тўмсыІтарын е м ¿ н т е жанастырып
сахарасына жатжўрттыІ билеп-тЅстеуш¿лерд¿ґ Іалыспай келед¿ (Ў.Доспанбетов, Кєр¿ Іобыз).
е м ¿ н-е р к ¿ н ен¿п, кешег¿ ата-бабасы ен 2. а у ы с. ±иылту, жалынтып-жалбарту.
жайла¦ан даланыґ озбырлыІ пен отаршылдыІ Шолып ап топтыґ ар¦ы-берг¿ шет¿н, Е м ¿ н т ¿ п
шеґгел¿не т¤с¿п Іинал¦ан сєт¿н, ІамыІІан тўсын кЅп сўрамай елд¿ґ ерк¿н (Ґ.±айырбеков, Дала.).
кЅр¿п, жаны к¤йзелген, ойы ашын¦ан аІынныґ ЕМѕНТУ Ем¿нт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ашу-ызасы, нала-мўґы, зары¦у торы¦уы Іатар Е м ¿ н т у д ¿ ойла¦ан емес (Ауызек¿).
жатІанын ദарамыз («±аз. єдеб.»). Ол кез ЕМѕНУ Ем¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
АІаґныґ жал¦анды жалпа¦ынан басып, е м ¿ н- 1. Ентелеу, соґында ж¤ру.Єбден Іой соґында
е р к ¿ н ўрттап-шайІа¦ан ша¦ы (Т.Мўртазин, е м ¿ н у м е н ўзын-сонар салт ж¤р¿ст¿ ўмытып,
Мўрат). 4. Асы¦ыссыз, аспай-саспай баппен. ерІашты бол¦ан жануар екен (А.Сейд¿мбеков,
Е м ¿ н-е р к ¿ н теґселе басып, ж¤кт¿ґ алдына АІиыІ.). 2. а у ы с. ±иылу, жалынышты болу.
таяна отырады, б¿р ая¦ын кЅс¿лген М¿не, оныґ Іылы¦ы, єлг¿ пей¿л¿ тар оґаза
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Жаздыґ ўзаІ к¤н¿ сараґнан дємет¿п е м ¿ н у д е н єлдеІайда жеґ¿л, –
бойы е м ¿ н-е р к ¿ н жайылып, Іотанына депт¿ бая¦ыда б¿р данышпан (С.Талжанов, Адам
Іайтты (X.Єб¿шўлы, Ха­лыІ астрон.). ±ыран тур.).
жем¿н ¿здейд¿ єркез Іиырдан, О¦ан шыґныґ ЕМѕНШЕК с ы н. СўрамсаІ, т¿лемсек, ем¿н-
ўлылы¦ы бўйыр¦ан. ЖайдаІ таулар тЅбеге г¿ш. Ер¿ншект¿ґ б¿р м¿нез¿ – е м ¿ н ш е к. Е м ¿ н ш е к
ÅÌIÍ-ÅÌIÑ 278
бола кЅрме, шыра¦ым. Ем¿н¿п ал¦аныґ – арыґды ўрыныґ ж¤рег¿ шымырлап кетт¿. Б¿раІ Жўман¦а
айырбастап ал¦аныґ («Жўлдыз»). Кеудес¿ндег¿ сыр б¿лд¿рг¿с¿ келмед¿ (С.Мыґжасарова, Іыр
ўшІыр сез¿м к¤рс¿не бебеу Іа¦ады; е м ¿ н- Іыз.). Жас єйелд¿ґ кеск¿н¿ндег¿ к¤л¿ табы, е м ¿-
ш е к арсыз Іайыршы тєр¿зденген, менменд¿к р е н у д е н гЅр¿ мысІыл-азаІты ദартІандай
ыґІылдай ыґырсиды (С.Талжанов, Адам тур.), (Є.КЅш¿мов, Жас аґшы).
Ер¿ншек бастыІ – е м ¿ н ш е к, КЅґ¿л¿н жыІпас ЕМѕРЕНѕС= е т. Мей¿рлен¿су, жаІсы кЅр¿су,
кЅґ¿лшек (Ш. Смаханўлы, КЅр¿п ж¤р.). с¤йс¿н¿су. Жўрт д¤рбелеґ: жолдасы ма, осы
ЕМѕНШЕКТѕК з а т. Т¿лемсект¿к, сўраншаІ- ма, туысы ма, Іўрдасы ма, б¿р¿н-б¿р¿ ІўшаІтай
тыІ, ем¿нг¿шт¿к. Ўста не бет¿мен мўсылман! е м ¿ р е н ¿ с ¿ п Іарсы алып жатыр (З.Шашкин,
јт¿р¿к-Ѕсек, ўрлыІ-зорлыІ, ўятсыздыІ, ар- Тем¿ртау).
сыздыІ, надандыІ, пасыІтыІ, ІорІаІтыІ, ЕМѕРЕНѕСУ Ем¿рен¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жа¦ымпаздыІ, жалІаулыІ, е м ¿ н ш е к т ¿ к... бєр¿ атауы. ≈ Енес¿ мен бўзауыныґ е м ¿ р е н ¿ с у ¿.
Ѕз¿нен табылады (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген.). ЕМѕРКЕН= е т. с Ѕ й л. Ем¿рен. Јш к¤ндей
ЕМѕРЕН= е т. 1. ЖаІсы кЅр¿п мей¿рлену, ¤дере тол¦атып тұґ¦ыш ўлын аман-есен тапІан
теб¿рену, с¤йс¿ну. Ж¿бек Ана АІ борыІтай ана Іинал¦анын енд¿ ўмытып та кетт¿, жылы
бЅпес¿не Мамасын ем¿з¿п е м ¿ р е н е д. От ж¤рекке дыбысты е м ¿ р к е н е тыґдады (С.Талжанов,
Аялай Іысып, айналад, тол¦анад (Ж.Аймауытов, Сейфулла.). Јндег¿ е м ¿ р к е н ¿ п, саулы
Шы¦.). «Б¿р басым жолыґа азат» деген с¿зд¿ґ ¿нгендей ¤ст¿не т¤спесе отыра алмайтын ж¿г¿т,
Ўмытып сол сЅз¿ґд¿ Іайтып кетем. јм¿рл¿к шын қўйры¦ымен жылжы¦ан баладай Іыздан қашыІ-
ж¤рекпен е м ¿ р е н ¿ п, КалІам-ай, Іызы¦ыґды тап, ¤йд¿ґ б¿р бўрышына шы¦ып ал¦анын Ѕз¿ де
кЅрер ме екем? (Є.Найманбаев, Шы¦.). Єр уаІыт б¿лмед¿ (Мыґ б¿р т¤н).
б¿рге болып ел¿менен, Ел¿м деп е м ¿ р е н ¿ п, ЕМѕРКЕНУ Ем¿ркен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл дауы;
еґ¿реген. ДЅґ¿нде Дегелеґн¿ґ єн тол¦атып, мей¿рлену. Сонымен, енд¿ ол єбден титыІтап
Отыр¦ан со¦ан орай Ѕр¿п Ѕлеґ (С.Мєуленов,
тєлт¿ректейд¿, Іалжырап ыґырсиды, шошын¦ан
Алыс кет.). К¤тет¿н, са¦ынатын мен¿ к¿м бар,
ж¤рег¿ нанымды ¿здейд¿. Махаббаттыґ нєз¿к
Ой дейт¿н таусылмайтын сер¿г¿м бар. Ел¿м бар
е м ¿ р к е н у ¿ н ꤴ¿рене кЅксейд¿ (С.Талжанов,
е м ¿ р е н ¿ п Ѕз¿м с¤йер, Жел¿мд¿ ал, к¤ндер мен¿ґ
Адам тур.).
жел¿г¿мд¿ ал (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.).
ЕМѕРѕЛ: ерн¿ ем¿р¿лд¿. Ерн¿ икемге келмед¿,
2. Мей¿р сўрау, ынтыІты¦ын к¤ту. ±атын алма
алпыстан асІаннан соґ, К¤ш-Іуатыґ бойыґнан зор¦а Іоз¦алды. К¤рмел¿п сЅйлеуге де келмей
ІашІаннан соґ. Жас тоІал жатысымен е м ¿- т¿л¿, АІырын е м ¿ р ¿ л ¿ п е р ¿ н д е р ¿, СЅйлеген
р е н­с е, Тер шы¦ар маґдайыґнан сасІаннан соґ ишарада с¤йген сез¿м (Т.Жароков, Шы¦. жин.).
(Шал аІын, јлеґд.). 3. а у ы с. ЖаІындау, жанасу, ЕМѕРѕН= е т. с Ѕ й л. Ем¿рен. ±ўлыным! –
тЅн¿п тўру. Тау Ѕшпес, аспан тЅн¿п е м ¿ р е н г е н, деп, апасы баласын басынан сипап, е м ¿ р ¿-
Сел солмас, Іарлы к¤збен кЅк мўзды емген. н е Іўша¦ына Іысты, маґдайынан с¤йд¿ (Т.Жар-
Ерлер¿н ел Іор¦а¦ан есте тўтып, Ел б¿тпес, кеґес ма¦амбетов, Сентябрь.).
Іылып ꤴ¿ренген (М.Жўмабаев, Шы¦.). ЕМѕС1 ¤ с т. Болар-болмас, ест¿лер-ест¿лмес.
ЕМѕРЕНГѕШ с ы н. Мей¿р¿мд¿, бауырмал, КЅк жиег¿нде т¿ркестенген Іара ІошІыл бўлт
кЅґ¿лшек. А¦айдыґ осы ез¿лг¿ш, е м ¿ р е н г ¿ ш е м ¿ с Іана кЅр¿нген тєр¿зденед¿ (Б.Майлин,
м¿нез¿нен Жатыпатар кЅп шарапат кЅрд¿ Шы¦.). ±ўла¦ына б¿р ызыґ келед¿. Ащы шектен
(О.Сєрсенбаев, Таґбалы ас). Мей¿р¿мд¿л¿г¿не бўратылып шыІІандай азалы ¤н. јґ мен т¤ст¿ґ
егдел¿г¿ Іосыл¦аннан ба, е м ¿ р е н г ¿ ш бо- арасындай е м ¿ с Іана ест¿л¿п ед¿ (Т.Ахтанов,
лып, босаґсып ал¦ан-ау Ѕз¿ (±.М¤с¿репов, Г¤л- Дала сыры).
жазира). Ем¿с¿ тепт¿. Сєл-сєл нышанасы б¿л¿нд¿. Мўрны-
ЕМѕРЕНТ= е т. Мей¿рленту, с¤йс¿нд¿ру. на таныс и¿ст¿ґ е м ¿ с ¿ т е п т ¿ (Т.Єл¿мІўлов,
±ара¦ан жанды Ѕз¿не е м ¿ р е н т ¿ п тўрар Таңд.).
ІараІат кЅз, Іызыл шырайлы Ѕґ бўл жолы ЕМѕС2= Á¿ðãå åìó. Таласып емшек е м ¿ с к е н.
ЖўбайІан ж¤рег¿н жылытпады (А.Байтанаев, Б¿р тЅсекке жатысІан, КЅп ІызыІІа батысІан,
±айнар.). Еґбект¿ґ е м ¿ р е н т п е с жер¿ бар ма Тай-Іўлындай теб¿скен (±ыз Ж¿бек). ±ўмнан
(Ґ.Єл¿мІўлов, Сапар). Єн салсаґ Ѕз¿мдей сал жасап ойыншыІ ±ўлын-тайдай айІасып,
аґыратып, Јн¿ндей самал желд¿ґ аґІылдатып; БаІшада¦ы балалар ±ўшаІтасІан тел Ѕскен,
Тол¦антып, е м ¿ р е н т ¿ п, секектет¿п Таґындай Б¿р емшектен е м ¿ с к е н, БЅпелерге Іараґдар
аІ бЅкенн¿ґ жарқылдатып (Ґ.Сланов, ДЅґ (Ґ.Орманов, Таґд.). Б¿з екеу¿м¿з – Іўлынбыз
асІан). тел е м ¿ с к е н, Анамыздыґ аІ с¤т¿н теґ бЅл¿скен
ЕМѕРЕНТУ Ем¿рент ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл (Є.Жєм¿шев, Са¦ым.).
атауы. Е м ¿ р е н т у оґай емес (Ауызек¿). Ана с¤т¿н ем¿ст¿. Б¿рге, тел Ѕст¿, б¿р ананы
ЕМѕРЕНУ Ем¿рен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; тел емд¿. Аман бол¦ын, хош ж¿г¿т. А н а с ¤ т ¿ н
мей¿рлену, с¤йс¿ну. Е м ¿ р е н у д ¿ б¿лмейт¿н е м ¿ с к е н (Бозж¿г¿т).
279 ÅÌIÑ-ÅÍ
ЕМѕС-ДЕМѕС ¤ с т. ñ ½ é ë. ж е р г. Ем¿с-ем¿с. километрге жетт¿ (С.БаІбергенов, јз. ж¿г¿т.). Єр
Єл¿мн¿ґ ес¿ е м ¿ с-д е м ¿ с к¿ре бастады. Доста- баспалдаІтыґ е н ¿ б¿р Іўлаш, жа¦алай ўзынды¦ы
ры та¦ы да басын с¤йеп, аузына су тамызып ж¤р он Іўлаш (С.Шарипов, Шы¦.). Коридордыґ
(«Соц. ±аз.»). е н ¿ 1,1 метр, б¿раІ Іоршауды секция¦а Іарай
ЕМѕС-ЕМѕС ¤ с т. 1. АІырын, жай, єзер, еґк¿стеу орнатІанда оны едєу¿р к¿ш¿рейтуге
баяу. Гауһар тамырын ўстап ед¿, ж¿г¿тт¿ґ тамыры болады (±ўс Ѕс¿руш¿.). 2. Мата, алаша, таспа,
е м ¿ с-е м ¿ с со¦ады (С.Мыґжасарова, ±ыр т.б. сияІты заттардыґ кЅлденеґ¿. Бўл ж¿птер
Іыз.). Алыстан б¿р сарын е м ¿ с-е м ¿ с ест¿лед¿ аІ, Іара, кЅк, Іызыл – тЅрт т¤ст¿ дел¿к. Е н д е р-
(Д.Ерк¿нбеков, Шы¦.). Алыста ымыртта¦ан д ¿ ґ жапсар бойын осы 4 т¤ст¿ ж¿пт¿ кезектест¿ре
жылІылардыґ к¿с¿неген ¤н¿ ІўлаІІа е м ¿ с-е м ¿ с отырып бўзау т¿с¿мен Ѕб¿ст¿ред¿ (С.±асиманов,
Іана ест¿лед¿ (М.Хасенов, Тўлпар.). ±айда ±аз. ІолЅнер¿). АІ жаулыІ. Т¤неуг¿ тоІы¦ан
екен¿н айтпаймын деп бўлаІ та Зыр ж¤г¿р¿п шекпенд¿ алты е н н е н тЅрт Іап т¿г¿п алып
Іашатындай жыраІІа. Єлс¿з ¦ана желд¿ґ ¤н¿ ед¿м, о¦ан ўн толтырып алдыІ (±.±уанышбаев,
д¿р¿лдеп, Е м ¿ с-е м ¿ с ест¿лердей ІўлаІІа Шаншарлар).
(C.Жиенбаев, Алтын Іалам.). 2. Балдыр-бўлдыр, Д¤ние ен¿ жалпаІ, т¤б¿ тереґ. б е й н. Осы
шала-пўла, єзер-мєзер, сєл-пєл. Басы айналып, д¤ниен¿ґ, т¿рш¿л¿кт¿ґ ўшы-Іиыры жоІ, д¤ниел¿к
кЅз¿ Іарауытып Іўлап бара жатып, Іасында ІызыІ пен байлыІтыґ шег¿не жете алмайсыґ
тўр¦ан полицейд¿ е м ¿ с-е м ¿ с кЅз¿ шалып деген ма¦ынада. Д¤ние Іусаґ Іашар, Іашсаґ
кетт¿ (±.Исабаев, Сы.). Сол к¤н¿ бЅкендер жетер. јм¿рд¿ жетем¿н деп Іума бекер. Д ¤ н и е -
Іўм Іойнына дендеп к¿руден Іаймы¦ып, ашыІ е н ¿ ж а л п а І , т ¤ б ¿ т е р е ґ , КЅп адам
далада отыІты. Т¤нге Іарай аІбас Ѕз¿не таныс аттай алмай т¤с¿п кетер (К.Єз¿рбаев, Таґд.
ызыґды е м ¿ с-е м ¿ с ест¿гендей болды. Ол шы¦.).
Іалт тўрып, желге ІўлаІ тосты («±аз. єдеб.»). ЕН2 з а т. Малдыґ Іўла¦ына салатын белг¿,
АІыл-ес¿ де єлс¿реп, ес¿н е м ¿ с-е м ¿ с б¿лет¿н таґба. Е н н ¿ ґ Іай Іўла¦ынан салын¦анына Іарап,
халге жеткен (С.Алдабергенов, Асу.). 3. Ара- Іойдыґ будан немесе таза тўІымды екенд¿г¿н
тўра, оІта-текте, анда-санда, араг¿д¿к, єлс¿н- б¿луге де болады (М.Ермеков, ±азаІст.). Мен
єлс¿н. Бастап е м ¿ с-е м ¿ с боп, Ѕл¿мс¿реп де Ѕз жа¦ымды сўрадым, – с¿з, оґ Іўла¦ы ойыІ
ту¦ан Ѕсек бар¦ан сайын бойы Ѕс¿п, бў¦анасы е н, Іара ІасІа марІа кЅрд¿ґ¿з бе (Ж.Т¿леков, От
Іатып дєу¿рлей беред¿ (М.Жўмабаев, Шы¦.). кешу.). Аттыґ Іўла¦ында¦ы е н ¿ н, санында¦ы
Е м ¿ с-е м ¿ с ест¿лет¿н Іауесетке Іара¦анда, таґбасын ешк¿м бўл тЅґ¿рекке жуытпай Іойды
мемлекет басІару ¿с¿не жас ж¿г¿т кез¿нен араласа (М.Д¤зенов, АІєже). Бўлт деген тамшы б¿р
баста¦ан ек¿нш¿ Александр осы п¿к¿рде десед¿ табын, Б¿лгенмен мўны, т¤р¿нде Тамшыныґ,
(С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Е м ¿ с-е м ¿ с будыґ, ўлпаныґ Таґба жоІ, е н жоІ б¿р¿нде
жанжал, ўрыс-тЅбелес араласып Ѕм¿рлер¿н¿ґ (Ж. Жўматаев, Лєйлє.). Байдыґ сау¦ан б¿р Ѕз¿,
берекес¿ де кет¿п ж¤ред¿ (I.Омаров, Серп¿н). ѕр¿ктеп жетп¿с биен¿. Ек¿ мыґдай Іойы бар,
ЖерошаІта шажылдап Іайна¦ан бауырсаІтыґ Барлы¦ыныґ б¿р е н ¿ (О.Шипин, Дастан.).
ис¿ е м ¿ с-е м ¿ с келед¿ (Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). Ен салды. а) з о о л. Жануарлар т¿рш¿л¿г¿не
ЕМѕСКѕ ¤ с т. с Ѕ й л. Емеск¿. Енд¿г¿ сєтте байланысты зерттеулер ж¤рг¿зу ¤ш¿н олардыґ
денес¿н¿ґ б¿рте-б¿рте Іыз¦ындап бара жатІанын кейб¿р Ѕк¿лдер¿не арнайы таґба, металдан жасал-
е м ¿ с к ¿ сез¿п Іалды (Т.Жарма¦амбетов, Ек¿ ¦ан саІина т.б. т¤рдег¿ белг¿ салды. ±азаІстан
ж¤рек). зоологтары Тор¦ай Ѕзен¿н¿ґ сарасында¦ы аІ
ЕМ¾СТЕУ с ы н. Көмеск¿, шала-пұла. Б¿р- бЅкенн¿ґ жаґа ту¦ан лаІтарына е н с а л ы п,
ек¿ жыл өлд¿ деп әуре болған, Тағы ес¿тт¿к олардыґ Іай жерлерге дей¿н жайылып бараты-
е м ¿ с т е у б¿р хабарын, Баласының айтқан нын зерттед¿ (X.±ыдырбаев, Дала кЅрк¿). є) Бел-
жан б¿р дерег¿н, Патшамыздан алады не керег¿н г¿лед¿, белг¿ салды. ЖаІсылыІ жасадым деген
(Н.Ахметбеков, Амангелд¿). пенден¿ґ Ѕз¿ т¿рсег¿н Іиып, Іўла¦ына е н с а л ы п
ЕМѕСУ Ем¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. кетед¿. Ек¿нш¿ б¿реулер кЅз¿н ойып тастайды
≈ Т¿л е м ¿ с у. немесе т¤гел кЅтер¿п єкетед¿ де, кЅз кЅрмес, ІўлаІ
ЕН1 з а т. 1. Заттыґ я б¿р нєрсен¿ґ кЅлденеґ¿- ест¿мес жердег¿ таныстарына апарып сыйлайды
н¿ґ кеґд¿г¿, жалпаІты¦ы. Е н ¿ алты кез, ўзынды- («±аз. єдеб.»). Мєселен, ±азаІстанда¦ы таби¦и
¦ы то¦ыз кез, би¿кт¿г¿ тЅрт кез бЅлмедег¿ ауаныґ уранныґ кЅптеген кен¿штер¿ єл¿ игер¿лген жоІ.
салма¦ы бес пўттай (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Мўны кЅр¿п-б¿л¿п отыр¦ан Батыс фирмалары
Аґдарды ўстау ¤ш¿н тау арасынан е н ¿ тар Іоршау Іаз¿р ±азаІстанда¦ы осы кен¿штер¿ ентелеп,
жасап, олардыґ жан-жа¦ына аґ к¿ргеннен кей¿н е н с а л ы п, шыбын-ш¿ркей болып шапІылап
шег¿н¿п шы¦а алмайтындай Ѕтк¿р ¿ст¿к Іадалар ж¤р («Жас Алаш»). б) э т н. Атады, менш¿ктеп
орнатады (С.МўІанов, ±азаІ Іаумы). Майдыґ Іойды. Сен ¤ш¿н на¦ашымныґ б¿р тайына е н
аяІ кез¿нде Ѕзенн¿ґ е н ¿ кейб¿р жер¿нде 20-30 с а л д ы м (Т.Ахтанов, Таңд.).
ÅÍ-ÅÍ 280
Ен салу. м а л ш а р. Малдыґ Іай шаруашы- ЕН с ы н. Кеґ, ўшы-Іиырсыз, шетс¿з.
4

лыІІа немесе Іай топІа, иес¿не т.б. Іатысты Баданамды баса бЅктер¿п, ±асыма жаттан
екен¿н б¿лд¿р¿п тўру ¤ш¿н оныґ Іўла¦ына немесе жолдас ерт¿п, К¤н-т¤н Іатып жортІанмын Атаґа
денес¿не кЅр¿нет¿н ет¿п белг¿ жасап Іою. ±ойды некес ІалмаІтыґ Жайлау, Іыстау жер¿ ¤ш¿н.
б¿рнеше єд¿спен: Іўла¦ына таґба салу, сыр¦а Ед¿лден шыІІан е н Ша¦ан, ±алмаІтан но¦ай¦а
та¦у, м¤й¿з¿н к¤йд¿р¿п таґбалау, Іўла¦ына е н тартып єперд¿м (Ер Тар¦ын). ТЅскейге орда
с а л у арІылы белг¿лейд¿ (Р.Єбу¦алиев, ±ой орнатып, ТЅртк¿лдеп ошаІ Іыздырып ТЅбел бие
Ѕс¿руш¿.). сой¦ызып, ТЅменде бид¿ґ кеґес¿н Б¿зде Іўрар
Ен та¦у. м а л ш а р. Ен салäû. Дмитрий ма екем¿з!? ±ўлаты тау¦а Іол салып, СадаІтыґ
Михайловичт¿ґ Ѕз¿ мал Іўла¦ына е н т а ¦ у д ы о¦ын мол салып, БетпаІтыґ е н б¿р шЅл¿нен
жеґ¿лдетет¿н Іўралдарды жасап ¿ске Іосты ТЅтелеп ж¤р¿п жол салып, ±олды б¿р бастар ма
(«Соц. ±аз.»). екем¿з!? (АІтамберд¿ Сарыўлы//Алдаспан).
Ен таІты. Белг¿ салды, менш¿ктед¿, иеленд¿. Ол енд¿ е н айнала¦а, Іала¦а, кЅшелерге,
Оныґ ¤ст¿не ана Жаманк¤л кемп¿рмен осы тау¦а Іараудан тоймайтын сияІтанып тўр
жаІында ¦ана Ѕз¿м сЅйлес¿п, «Ѕз¿мн¿ґ Іўда¦иым» (С.Сейфуллин, Шы¦.).
деп бау байлап, е н т а ¦ ы п Іой¦аным та¦ы бар Ен байлыІ. Мол Іазына, Іыруар мал-м¤л¿к.
(М.Д¤йсенов, ±алыґдыІ). Мўса мырза, Сол жерден, миуалы баІтан алынып жатІан
б¿лсеґш¿ сЅйлер сЅз¿ґ, Ерте туып кеш Іалып сарІылмас Іазына, е н б а й л ы І (Ґ.Сланов,
ж¤рген Ѕз¿ґ. ±ыз б¿ткенге е н т а ¦ ы п Іойып па Дөң асқан). Жал Ѕзен¿ндег¿ балыІ та е н б а й-
ед¿ґ, јґмеґдейс¿ґ Ѕзеуреп, с¤з¿п кЅз¿ґ (Айтыс). л ы І т ы ґ кЅз¿ (М.Д¤зенов, АІєже). ±орытып
ЕН3 з а т. 1. Малдыґ аталыІ без¿. ТЅрдег¿ жаз бой¦ы елд¿ґ табыстарын ±ўрметт¿ елд¿ґ
Іад¿рл¿ Іўдалар¦а жаулыІ салындырды, Іош- алдым ал¦ыстарын. Е н б а й л ы ¦ ы н даламныґ
Іардыґ е н ¿ н, Іамшысын, т¤йен¿ґ Іўмала¦ын елге берген МаІтан етер єрк¿м-аІ тамыз айын
саусылдатып Іада¦ан Іўрым ки¿з сєукелес¿н (М.Рашев, Ал¦ашІы.).
киг¿зд¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). [Бруцеллезбен Ен д¤ние. Ўшы-Іиыры жоІ, шекс¿з-шетс¿з
ауыр¦анда] ¿ш таста¦ан мал кЅпке дей¿н Іысыр єлем. Мен е н д ¤ н и е н ¿ жайнату¦а, тылсым
Іала беред¿, еркек малдыґ е н ¿ ауырады жўмбаІтардыґ Іара т¤нег¿н серп¿лтуге д¤ниен¿
(А.Даиров, Хирург.). КЅб¿несе ай¦ыр мен бўІа- Ѕз¿ммен т¿лдест¿рет¿н дєнекер гармонияны
ныґ е н ¿, сиырдыґ жел¿н¿ ¿сид¿ (Є.Єб¿шев, Мал табу¦а, сол гармонияны Ѕз кЅк¿рег¿ме де ўялату¦а
санитары.). 2. б и о л. <лат. testis> АталыІ без м¿ндетт¿м¿н (С.Талжанов, Адам тур.).
(аталыІ жыныс жасушалары – спермийлерд¿ґ Ен дєулет. Есепс¿з байлыІ, молшылыІ. Ерк¿н
дамуы мен жет¿лу процес¿ ж¤рет¿н жєне аталыІ Ѕс¿п ержеткен Ерекше ту¦ан кЅбеґм¿н, Е н д є у-
жыныс гармоны т¤з¿лет¿н жўп жыныс без¿). Е н л е т т ¿ ґ ¿ш¿нде Ерк¿н ж¤р¿п тел емд¿м (Дулат
сыртынан с¿рл¿ ІабыІпен Іаптал¦ан (±аз. т¿л¿ Бабатайўлы, Замана.). Кешег¿ Исатайдыґ
термин. Биология). Сперматозоидтерд¿ґ то- арІасында Ие ед¿м е н д є у л е т к е басыбайлы.
лыІ жет¿лу процес¿ е н Іосымшасы Ѕзег¿нде Исатай д¿лмар ед¿ топтан оз¦ан, Нар ед¿
аяІталады (±аз. т¿л¿ термин. Биология). бєйтерекке мойын соз¦ан (Х.Досмўхамедўлы,
Енн¿ґ бауы. с Ѕ й л. Енбау (малдыґ немесе Таґд.). Есенейд¿ґ е н д є у л е т ¿ шалІып
адамныґ аталыІ жыныс без¿мен байланысІан тўр¦ан шаІта, Керей-УаІты Кенесары да
бўлшыІ ет, Іан жєне ж¤йке тамырлары). Ал осы шапІан (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Дерб¿сєл¿
зауыІ (жыныс) без¿мен байланысІан Іан жєне де Іамсыз отыр¦ан жоІ. јз¿ґ де байІа¦ан
ж¤йке тамыры, бўлшыІ еттен тўратын шо¦ыр­ шы¦арсыґ. Е н д є у л е т т ¿ ґ ўшы¦ы ¦ана Іал¦ан
ды … «е н н ¿ ґ б а у ы » , «б¤йрект¿ґ к¿нд¿г¿», онда (Т.Ахтанов, Таңд.).
«безд¿ґ тамыры» немесе «титан тамыр» деп Ен дала. а) ±ўла т¤з, жапан дала. ±аласы,
келет¿н эвфемист¿к синонимдермен тўспалдап Ѕнд¿р¿с¿ жоІ, е н д а л а д а Ѕм¿р с¤рген ІазаІ та
ата¦ан (Б.±инаятўлы, Ата салт.). т¿рш¿л¿кт¿ґ талай тєс¿лдер¿н б¿лген (Ґ.Мўстафин,
Енн¿ґ б¤йег¿. в е т. АталыІ малдыґ жы- Дауыл.). є) Ўшы-Іиырсыз, тег¿с жазыІ
ныстыІ без¿н¿ґ б¿р¿. П¿шу ¤ст¿нде аталыІ жер. Бозда¦ан бойымды алып бозша¦ылым,
малдыґ зауыІ без¿н¿ґ б¿р¿н (себеб¿ Іайсысын ±осылдым ж¤рег¿мде Іозса мўґым. Е н д а л а,
айтатыны белг¿с¿з) «е н н ¿ ґ б ¤ й е г ¿» немесе ентелеген Ѕз са¦ымым, Ег¿л¿п, елж¿ред¿м
«б¤йрек» деп тўспалдап айтады (Є.Ахметов, озса к¤н¿м («±аз. єдеб.»). Керуенн¿ґ басы
Т¤рк¿ т¿лд¿. табу мен эвф.). солт¤ст¿к пен шы¦ысІа бет т¤зесе, Іаза¦ы жоІ
Енн¿ґ ¤лпершег¿. в е т. ЖылІы¦а тєн жыныс ауылдар да азаяр ед¿-ау. КЅс¿л¿п жатІан е н д а-
сырІаты. Е н н ¿ ґ ¤ л п е р ш е г ¿ м е н ауыр¦ан л а м ы з ¦ а сонда ¦ана ерк¿н ж¤р¿п, кеґ жайлаушы
малдыґ ен¿ Іабынады, ўмасы салбырайды, єреґ ед¿к Іой («Егемен ±азаІстан»). БаІшаныґ
ж¤ред¿, талтайып Іоз¦ала алмайды. ±азаІ- шет¿не, Іыран¦а шы¦ып, жан-жаІІа Іарасаґ, кеґ
тар ыстыІ май жа¦ып, ай¦ырды дереу п¿шед¿ кЅлбей барып аспанмен ІўшаІтасІан е н д а л а
(Ж.БабалыІўлы, Мал. ауру.). кЅр¿нед¿ (С.Сейфуллин, Таңд.).
281 ÅÍ-ÅÍ
Ен жайлады. Ерк¿н иел¿к етт¿, ем¿н-ерк¿н ент¿ге басып б¿р ж¿г¿т келд¿ (Б.±ожабеков,
Ѕс¿п-Ѕнд¿, кеґ жерд¿ алып жатты, Іоныстанды. КЅктЅбе). Б¿з т¿к баспалдаІпен тЅмен т¤с¿п,
БасІа жерд¿ґ Іўмын б¿лмейм¿н, б¿з е н ж а й л а п, баІ ¿ш¿не к¿ре, б¿р¿нш¿ Іабаттыґ ес¿г¿нен
ерк¿н кЅш¿п Ѕскен Іўм арасы т¿пт¿ де ондай емес е н д ¿ к (Є.НўршайыІов, Алтын.). Е н е л ¿ к
(ј.±анахин, Жер бас.). Кеґ кЅш¿п, е н ж а й- деп жет¿п келд¿ патша, уєз¿р¿, Сарай¦а к¿р¿п
л а ¦ а н Іалыґ ІазаІ Кєу¿рден т¤рш¿ккен соґ кетт¿ Іылмай Іўзыр. «БаІша¦а к¿м к¿рсе де,
толыІсы¦ан (Бес ¦асыр.). Ед¿лд¿ґ бойын е н ўстаґдар!» – деп, Јш к¿с¿ дайындап ед бўрын
ж а й л а п, Шал¦ын¦а бие б¿р байлап, ОрныІты єз¿р (Є.Найманбаев, Шы¦.). 2. Б¿р нєрсен¿ґ
Іара сабадан Бозбала мен к¤л¿п-ойнап, ±ымыз арасына к¿ру. Болсын солай, тўрсын солай,
¿шер к¤н Іайда (Махамбет, Өлеңд.). Єуелг¿ солай ¦ой... Єрб¿р адам б¿р-б¿р жыныс то¦ай
±азаІ деген жўрт Миы¦ыґды кЅрсетпей, ¦ой. Ну орманнан шыІІаннан да жол тауып,
Ўстарасыз Ѕскен мўрт. Ем¿н-ерк¿н е н ж а й л а п, Ерк¿н кел¿п, е н ¿ п кету – оґай ¦ой (М.МаІатаев,
јс¿п ед¿ґ Бўхарда (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Шы¦.). 3. КЅр¿нбей кету, бату, с¿ґу. Б¤р-
Ен жатІан ел. Кеґ байтаІ жерде бейб¿т к¿т шоІ талдарды айнала бер¿п, Іарദы т¤нге
жатІан халыІ. Елд¿ ел¿рт¿п аз¦ыр¦ан, ЄуесІой е н ¿ п жоІ болып кетт¿ (I.Есенберлин, ±атерл¿.).
Іып аздыр¦ан, ЖазыІсызды жаз¦ыр¦ан, Аузы 4. Араласу, Іатысу, ¿ш¿нде болу. Майдан¦а
епт¿ Ѕсекке, Тўлпар ат бер¿п есекке, Е н ж а т- содан кей¿н е н д ¿ м мен де, АІыры жаралы боп
І а н е л д ¿ б¤лд¿рер СЅз¿нен бєле ¤дете (Дулат келд¿м елге. ±ўтылдым жандаралдан, патша
Бабатайўлы, Замана.). Іўлап, М¿неки «УаІыт-а¦а» болдым пенде
Ен жер. Мол жатІан алІап, кеґ дала. (±.Бекхожин, Дала комисс.). ±ызметке е н г е н-
Жаґа¦ы атал¦ан ек¿ ауданда ж¤з мыґдармен н е н бер¿ аяІтарын ныІ басып сыздана сЅйлейд¿
саналатын мал басы е н ж е р г е кеґ жайылды (З.Шашкин, ТоІаш Бокин). 5. ±осылу, пайда
(М.Єуезов, јскен Ѕркен). Е н ж е р д ¿ мекен болу, к¿р¿гу. ДенсаулыІ секцияларыныґ
етем деп, Иг¿л¿кке жетем деп, Кеґш¿л¿к с¤т¿н ба¦дарламасына гимнастика, жеґ¿л атлетика,
¿шем деп, Ойменен тон п¿шем деп, ±ара Іазан, суда ж¤зу, спорт ойындары, спорттыґ та¦ы басІа
сары бала, Кемп¿р-шалдыґ Іамы ¤ш¿н (Дулат да т¤рлер¿ е н д ¿ («Спорт»). Жўрт Іаулы¦а е н с ¿ н
Бабатайўлы, Замана.). деген ўсыныстарын айтып секретарь оларды
Ен жыр. А¦ыл-тег¿л, тЅкпе Ѕлеґ. СарІылды жаза бастады (Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ыш). Бўл
шетс¿з-шекс¿з е н ж ы р бЅлек, ѕздейд¿ єл¿ жинаІІа оныґ осы сипатты б¿рсыпыра Ѕлеґдер¿
єжеден кенже ўл дерек. Ма¦ан да мўныґ осал е н ¿ п отыр (Д.Ерк¿нбеев, Шы¦.). ЭтимологиялыІ
соІпа¦анын Алдыныґ т¤с¿ну¿не он жыл керек сЅзд¿кке сЅзд¿к Іўрамда¦ы сЅздерд¿ґ бєр¿ б¿рдей
(Т.Айбергенов, Мен саған.). к¿ре бермейд¿, тек Іана т¤б¿р сЅзд¿ґ б¿разы ¦ана
Ен Іоныс. Кеґ, самарІау жатІан шўрайлы е н е д ¿ (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л). 6. а у ы с. Ауысу, Ѕсу,
мекен, алІап. Е н І о н ы с таптым деп оґай, јр¿с¿ Ѕту. ±азаІ совет поэзиясы ІырІынды жылдарда
кеґ ну то¦ай. Суы тўныІ шЅб¿ Іау, Жал¦ыз ¦ана дамудыґ жаґа кезеґ¿не е н д ¿ (М.±аратаев,
жиен жау (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Е н Ту¦ан єдеб.). 7. а у ы с. ±олданылу, ж¤зеге асу,
І о н ы с, тоІты Іоздап, тай Іўлындап, Б¿р мыґ кєдеге жаратылу. Сол Іасиеттер¿не бола бўл
боп, ел лыІсып Іысы-жазы (Батырлар жыры). ек¿ Ѕс¿мд¿к те медициналыІ практика¦а е н ¿ п
Ен от. Лапылда¦ан оттыґ ортасы. ѕш¿нде отыр, аптекаларда екеу¿нен де жасал¦ан дєр¿лер
жан¦ан е н о т т ы ґ Арманда болып єке Ѕтт¿. бар (С.Сўбханбердин, јс¿мд¿к–дєр¿.). Бўл
Ал елде дауыл бЅбект¿ґ јкпес¿н жўлып єкетт¿ Іолымыздан єбден келет¿н м¤мк¿нш¿л¿к болса
(C.Жиенбаев, Алтын Іалам). да, єл¿ ¤рд¿с¿м¿зге е н б е й ж¤р (±.Нўрмаханов,
Ен табыс. Мол к¿р¿с, байлыІ. Есеб¿ жоІ е н Дос.). ±аз¿р кЅм¿рден, мўнайдан, известен,
т а б ы с Бєйб¿шен¿ґ, Іолында. Дєр¿н¿ґ ал¦ан азоттан жасалатын нитрон деген мата Ѕнд¿р¿ске
к¤йеу¿ Бала ед¿ Іўмар ойын¦а (О.Шипин, Дас­ жаґа е н е бастады («ХалыІ мў¦.»).
тан.). АІыл енд¿. Есей¿п ес¿ к¿рд¿, оґ-солын та-
Ен тег¿н. КЅл кЅс¿р, аІысыз, молынан жатІан. ныды. Ай, асып Ѕтт¿, То¦ыз¦а Ажар келд¿, Ерке-
Е н т е г ¿ н етке Іолым ти¿п тўр¦ан да б¿лем- л¿г¿ азайып, а І ы л е н д ¿ (С.МўІанов, Шыңнан
б¿лем ІўйрыІты, майлы-майлы жамбасты, шыґ¦а). ±ўл тумадыґ, ўл тудыґ, зейнет¿ Іатты
Іос-Іос Іазыны о¦ан да берд¿м, бў¦ан да берд¿м ананыґ, Адам болып а І ы л е н ¿ п, јскен¿н
(I.Жанс¤г¿ров, Єґг¿м.). кЅрд¿к баланыґ (АІын жырлары). є) Т¤с¿нд¿,
Ен то¦ай. ±алыґ, ну Ѕскен то¦ай. ЎІса¦ан е н аІыл¦а келд¿, б¿лд¿. Жасынан б¿лер еск¿ шалдыґ
т о ¦ а й д ы ґ а¦ашына Мол жиын таудыґ сайы, м¿н¿н, АртыІ жер¿н, а І ы л ¦ а кеш е н е р ¿ н.
саласында (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шығ.). јз¿ Ѕнерс¿з, Ѕм¿рден тез суынар, Ойла¦ан
ЕН= е т. 1. ѕшке, бЅлмеге, ¦имаратІа т.б. жолаушыдай бос ж¤рген¿н (Абай, Шы¦.).
к¿ру, ес¿ктен Ѕту, сў¦ыну. Дєр¿гер деген жазуы АІымаІтыґ [тентеêт¿ґ] аІылы [ес¿] т¤стен
бар кабинетке е н г е н ¿ м ¿ з де сол ед¿, кей¿н енед¿. ПарыІсыз, ойсыз, аІылсыз адам, ¿ст¿ґ
ÅÍ-ÅÍ 282
байыбына бармайды, барса да кеш т¤с¿нед¿ де- (Т.Молда¦алиев, ±ош.). ЖаІсы кЅр¿п ал¦анды,
ген ма¦ынада. СўмдыІ екен! – дей берд¿, јйткен¿: берг¿ґ келмес. Беталдына ер¿г¿п ж¤рг¿ґ келмес.
АІымаІтыґ аІылы т¤стен кей¿н енд¿ Жасыґ ж¤зге жетсе де жаныґ тєтт¿, ± а р а
(А.ТоІма¦амбетов, Сайра бұлбұл). Баламды бар ж е р д ¿ ґ І о й н ы н а е н г ¿ ґ келмес. ±айран
ма екен, – деп, кЅрер к¤н¿м? Еґк¿лдеп, ер¿кс¿з ер жастыІ-ай! (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
шы¦арды ¤н¿н. «Т е н т е к т ¿ ґ т ¤ с т е н к е- Жылу енд¿. Жылынды, жылу алды. Бойына
й ¿ н е с ¿ е н г е н д е й», Са¦ынды т¤р¿ т¤г¿л б¿р ж ы л у е н ¿ п балІы¦ан жер Ек¿ есе жомарт келер,
тал т¤г¿н (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). маґдайдан тер (М.Жансаева, Ана ж¤рег¿.).
Бейл¿ енд¿. с Ѕ й л. Æадырады, кЅґ¿лденд¿, Кейп¿не енд¿. ±алпына келд¿, да¦дылы т¤р¿н
тарынбады, кЅґ¿л¿ т¤ст¿, сараґдыІ етпед¿. ±ара саІтады. Жасыл алІап Ѕз¿н¿ґ Іалыпты к е й п ¿-
тастан басІаныґ бєр¿ жадырап, Б¿р сараґнан н е е н г е н (С.Омаров, Єґг¿м.).
басІаныґ б е й л ¿ е н е р. Тамашалап Іарасаґ КЅрге енд¿. Ажалы жетт¿, дєм¿ таусылды,
тєґ¿р¿ ¿с¿не, Бойыґ балІып, ерид¿ ¿ште ж¿гер Ѕлд¿. Тем¿ртай да к Ѕ р г е е н д ¿, КЅр сыІылды,
(Абай, Тол. жин.). жерге енд¿. Бас айналды, ес кетт¿, Буыны босап
Дєм¿ енгенше. Тєтт¿ болып, єбден п¿скенге к¤ш кетт¿ (С.МўІанов, Таґд. Ѕлеґд.).
дей¿н. Дєл бейне ерте шыІІан б¤лд¿ргенше, КЅрк¿ енд¿. КЅркейд¿, т¤рленд¿, Іўлпырды.
СуыІ со¦ып б¤р¿сер, д є м ¿ е н г е н ш е. КЅзге Жаздыґ к Ѕ р к ¿ е н е д ¿ жыл Іўсымен,
де, ауыз¦а да Іызы¦ы жоІ, ±ызы¦ы – ¤з¿лген¿ Жайраґдасып жас к¤лер Іўрбысымен, КЅрден
бос ж¤ргенше (Абай, Тол. жин.). жаґа тўр¦андай кемп¿р мен шал, ЖалбаІтасар
Дендеп енд¿. Молынан батты. јзенге ш¤- Ѕз¿н¿ґ тўр¦ысымен (Абай, Тол. жин.).
й¿лгенде топшысына дей¿н д е н д е п е н ¿ п, К¤й енд¿. Шабыт келд¿. Са¦ыныш шал¦ай
тўмсы¦ына ¿л¿нген сыныІ с¤йем шабаІты сапарларыма жаса¦ан шаІта иел¿к, Кеудемде
суырып алып, Іуана ІиІуласІан аппаІ ша¦алалар мен¿ґ сан рет кеткен табан астынан к ¤ й е н ¿ п.
±ойнымда мен¿ґ Іал¦иды б¤г¿н аІ жўпар єлем,
ерс¿л¿-Іарсылы та¦ат таппай сабылып ж¤р
Іыз-Ѕм¿р, Сол са¦ыныштыґ к¿рп¿ктер¿не с¤йен¿п
(«±аз. єдеб.»).
(Т.Айбергенов, Мен саған.).
Ес¿г¿не енд¿. Араласты, жаІын тартты.
К¤йге енд¿. Белг¿л¿ б¿р ІалыпІа т¤ст¿,
Азамат болып е с ¿ г ¿ м е е н с е ґ арІалап арман-
жаґарды, кЅґ¿л-к¤й¿нде жа¦ымды Ѕзгер¿с болды.
мўратты, Белдеуден шеш те м¿н¿п кет мына
Ондайда Іайсар ±асым дауылмен жарысып,
пыраІты. Мен сенен, бауырым, б¿р тайдыґ найза¦аймен ойна¦андай керемет б¿р к ¤ й г е
басын Іайтарып сўрар дейм¿с¿ґ, Шевченко¦а е н е т ¿ н (С.Мєуленов, Үркер.). Осынау ал-
да м¿нг¿зген ІазаІ б¿р атты (Т.Айбергенов, Мен бырт жасымда, ОйнаІы т¤рл¿ к ¤ й г е е н ¿ п.
саған.). ЖаІындап барып Іасыґа, Жалт бер¿п
Ес¿ енд¿. а) Ер жет¿п, аІыл к¿рд¿. БаймаІан: ж¤рд¿м имен¿п (С.Єл¿мІўлов, ±ыран). Айлы
Е с ¿ м е н г е л ¿ єскер Іатарында болдым кеште кЅґ¿л ш¿рк¿н к ¤ й г е е н е р, Мўндай
(Ґ.Мўстафин, Жиырма бес). є) јз¿не-Ѕз¿ шаІта єн айтпасІа бола ма? Б¿зд¿ґ ¤йд¿ґ
келд¿, ес жиды. Сонда ¦ана е с ¿ е н г е н д е й. алдында¦ы жиделер јз саясын ўсынады олар¦а
Шыра¦ым Сєбит, отыр, – дед¿ ма¦ан Рая жеґгей (М.Шаханов, Ґасырлар.).
(С.МўІанов, јсу жол.). К¤ш енд¿. Єл-Іуат алды, к¤шейд¿, єлденд¿.
Жан енд¿. Єлденд¿, ширады, к¤ш алды. Ж а н Жан б¿зд¿ жас к¤н¿м¿зде билеп ж¤р екен. Ер
е н ¿ п Іал¦ан Іозы Іардыґ ¤ст¿не тыпырлап т¤ст¿ жеткен соґ, к ¤ ш е н г е н соґ, о¦ан билетпед¿к
(Т.Ахтанов, Дала сыры). (Абай, Тол. жин.).
Жерге енд¿. а) Жерд¿ґ астына кетт¿, т¤с- К¤ш¿не енд¿. а) ±атуланды, ж¿герленд¿.
т¿. КЅп шайтан кЅктен ІашІан ж е р г е Абылай ханына дей¿нг¿ ІазаІ мемлекет¿н¿ґ
е н е р. Адам¦а «б¿см¿ллєс¿з» жаІын келер. тарихы ел ес¿нен кетпеген, демек, халІымыздыґ
Ты¦ыл¦ан бой тасалап шайтанды атса, Адамдар бойында тєуелс¿зд¿кт¿ аґсау Іуаты сарІылма¦ан,
Іасында¦ы б¿рге Ѕлер (Б.Майлин, Шы¦.). сол Іуат ЖелтоІсан оІи¦асында Іайта к ¤ ш ¿ н е
º) ±атты ўял¦аннан Ѕз¿н Іояр¦а жер таппа- е н ¿ п АсанІай¦ы арманда¦ан ЖерўйыІІа толыІ
ды, єбден Іысылды. Жас бала ўялса, ж е р г е ие болмаІ деген Іорытынды жасайды («±аз.
е н е жаздаушы ед¿, бўлар неден болса да єдеб.»). є) р е с м и. Жарамды болды, заґды
ўялмайды екен (Абай, Тол. жин.). Бекболат айналым¦а к¿рд¿. Осы ЖарлыІ Іол Іойыл¦ан
ж е р г е е н ¿ п кеткендей болып, ўялып Іала к¤н¿нен бастап к ¤ ш ¿ н е е н е д ¿ («Егемен
берд¿ (С.Шарипов, Шы¦.). ±азаІстан»).
Жер [Іара жерд¿ґ] Іойнына енд¿. О д¤ниел¿к ±атар¦а енд¿. СанатІа Іосылды, жет¿лд¿,
болды, Іайтты, сы дем¿ ¤з¿лд¿. БайІаймын алда¦ылармен, дамы¦андармен т.б. теґ болды.
кЅктемн¿ґ де келген¿н Мол т¤с¿р¿п аІ шуа¦ын ОІыса басІа елдердей І а т а р ¦ а е н б е к, Бар
жерге к¤н. БайІамаймыз к¤л¿п ж¤р¿п Ѕм¿рде Іиынды тек Іана ¦ылым жеґбек. Б¿л¿мге ел боп
КЅп досыґныґ ж е р І о й н ы н а е н г е н ¿ н аґсап Іўмарланса, Жет¿лу аз-аІ жылда жо¦ары
283 ÅÍ-ÅÍ
Ѕрлеп (С.Торай¦ыров, Шы¦.). Келгенде елу Орта¦а енд¿. Араласты, б¿рге болды. Мен¿ґ
жасІа І а т а р ¦ а е н д ¿ м, Жылаушы ем, кетт¿м ¤ш¿н б¿рдей т¿л¿ґ, жынысыґ, КЅб¿ґ ана, к½б¿´
бе деп Іосылмай-аІ (АІын жырлары). а¦а-¿н¿с¿ґ. ДостыІ Ѕскен, ерл¿к ескен о р т а ¦ а
±ойнына енд¿. Єйелд¿ґ тЅсег¿не барды, е н г е н сайын кеґи т¤сер тынысым (Т.Айбергенов,
жаІындасты. ±айдан б¿лд¿ґ, Ж¿бек-ау, ѕздеп Мен саған.).
келген ТЅлеген Мал бер¿п сен¿ алмасын, Єл¿ јзгер¿с енд¿. Жаґарды, т¤рленд¿, Ѕзгерд¿.
І о й н ы ґ а е н б е с ¿ н (±ыз Ж¿бек). ШаІырудан тайсалмастан, Ѕз¿не Ѕ з г е р ¿ с е н б е с-
±олына енд¿. Б¿рге тўрды, ¤é¿íå ê¿ðä¿. Ма- т е н, батыл кел¿п сєлем берд¿ (С.БаІбергенов,
лыныґ керег¿ жоІ. Салт басты Ѕз¿ме бала болып Мен¿ґ досым).
І о л ы м а е н е т ¿ н б¿реуге берем, – дед¿ ±атша јм¿рге енд¿. ЖарыІ кЅрд¿, ¿ске асты. Дра-
(±.ТайшыІов, Окт. ўшІыны). матург Ѕ м ¿ р г е е н г е н осы б¿р ¤лкен жаґалыІты
±уат енд¿. ±уаттанды, єл жиды. К¤н дєл басып, жаІсы ў¦ын¦ан (I.Омаров, Серп¿н).
жദырып, бойына к у а т е н г е н, Алтынды јґ¿ енд¿. Реґ¿ к¿рд¿, жайраґ ІаІты, єрленд¿.
¤йд¿ґ ¿ш¿нде еркеленген – Жан-жа¦ын Іалай ТатулыІты, тыныштыІты ±оґыр кЅрер, кем
сайпан Іылсаґ ерк¿н, Жал¦ыз-аІ б¿р ес¿кке кЅрер. ЎрлыІ пенен ІулыІты ±ызыІ кЅрер, Ѕ ґ
к¿рме, – деген (Абай, Тол. жин.). е н е р (Абай, Шы¦.).
±ўла¦ына енд¿. а) Ест¿лд¿, құлаққа жетт¿. СанаІІа енд¿. Есепке к¿рд¿, Іатар¦а Іосылды.
СуыІ сЅз І ў л а І І а е н с е кЅґ¿лге мўз, Ай шў¦ыласы кЅре алмай, С а н а І І а жан боп
Адамзат Іайда бармайды айдаса тўз. Ежелден е н е алмай Шымырлап жасып торландым (АІын
ерд¿ґ назын ер кЅтеред, Жаманнан жабырІа¦ан жырлары).
к¤дер¿ґд¿ ¤з (Базар жырау, Шы¦.). ә) КЅґ¿л Санасына енд¿. АІыл¦а Іонды, миына к¿рд¿,
Іойып тыґдады, ўІты, байыбына барды. Оґды- ўІты. ТуралыІты б¿лмед¿ Єд¿лд¿к пен адалдыІ
солды бет¿нен с¤йд¿-да¦ы, Артынан бата бер¿п С а н а с ы н а е н б е д ¿, Т¤н т¤нег¿ т¤нер¿п,
тўрып Іалды. ±анша айтса да, І ў л а ¦ ы н а е н е р
Жауыз патша Николай БаІыт жолын к¤рмед¿
емес, ±ажымас Іара болат майталманды (±озы
(Н.Бай¦анин, јр¿сте.).
КЅрпеш.). б) Мән бердї. Е н е ме бўл айтІаным І ў-
ТарихІа енд¿. Тарихи оІи¦аныґ санатына
л а ¦ ы ґ а? Б¿зге айтІан ¦аІыл ¦ой деп ў¦ынды
к¿рд¿, Ѕшпес, елеул¿ ¿с деп есептелд¿. АзаттыІ
ма? Хор болып желге кетсеґ Іайран сЅз¿м,
¤ш¿н со¦ыста КЅрсеткен ерл¿к ¿стер¿н Т а р и х-
јк¿нбе жетпед¿м деп мўрадыґа (М.Дулатов,
Шы¦.). Т¤н¿ бойы алтыбаІан теу¿п, таґ алдында І а т¤гел е н ¿ п тўр, Айбатып к¤шт¿ Армиям,
жатІан Аманныґ І ў л а ¦ ы н а бўл сЅзд¿ґ б¿р¿ Жауды Іия бастырмай К¤зет¿ґде бер¿к тўр!
е н г е н жоІ (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). (Н.Бай¦анин, Шы¦.).
±ара жер Іўша¦ына енд¿. б е й н. Жер Т¤рге енд¿. Безенд¿, Іўлпырды, жайнады
жастанды, Ѕлд¿. Адамныґ алып анасы – І а р а КЅктем келсе жер кЅгер¿п, Далам жаґа т ¤ р г е
ж е р перзент¿н Іўша¦ына б¿р алады. Адам кЅп е н е р (Н.Шакенов, ШаттыІ.). Д¤ние – атомдар
дегенде ж¤з жасап, сол анасыныґ І ў ш а ¦ ы н а ¤нем¿ Ѕзгер¿п, жаґарып Іўбылып, єр алуан т ¤ р-
е н е д ¿ (М.Иманжанов, Адам.). г е е н ¿ п отырады (Б.Кенжебаев, ±аз. дем. жазу-
±ўша¦ына енд¿. ±ўшаІтасып, аймаласты, шы.). Сонан бер¿ арада јтт¿ зырлап талай жыл
ІўшаІІа алды. Туады сол к¤н б¿здерге, Дўшпанды јлке Ѕзге т ¤ р г е е н ¿ п, Жайнап кет¿ ой мен
жеґ¿п келем¿з, К¤л¿мдеп Іарап ж¤з¿ґе ± ў ш а ¦ ы- Іыр (Б.ЫсІаІов, Москва.).
ґ а е н е м ¿ з (Ж.Молда¦алиев, Жеґ¿с.). Т¤ске енд¿. Белг¿л¿ б¿р т¤рге ие болды, басІаша
Миына енд¿. АІылына Іонды, т¤с¿нд¿. Та¦ы бояу алды. Ек¿нш¿ жасІа кЅшкен дернєс¿лд¿ґ бас
да б¿р сЅйлед¿, Ашу буып б¤р дейд¿. Осыларды жєне кЅк¿рек бЅл¿мдер¿, сонымен Іоса ІўрсаІ
сан дейд¿, ±атарда¦ы жан дейд¿! Бар б¿лер¿ «мен» сегменттер¿н¿ґ орталыІ бЅл¿мдер¿ Іара Іоґыр
дейд¿. М и ы н а т¤к е н б е й д ¿ (±.Баянбаев, т ¤ с к е е н е д ¿ (Є.Т¿лменбаев, БаІашыІ.).
Ильич.). ±аз¿р алау атандай Іызыл арай т ¤ с к е е н г е н
Нўры енд¿. јґ¿ к¿рд¿, нўрланды, жарІырады. (К.ТоІаев, ТасІын).
Ж¤здер¿ґд¿ сау кЅрсем, Ек¿ кЅз¿м н ў р ы е н ¿ п Т¤с¿не енд¿. а) Т¤с¿нде кЅрд¿, т¤с¿не к¿рд¿.
±осылысып б¿р ж¤рсем, Єр нєрсен¿ ¤йрен¿п Дабыл жи¿ Іа¦ылып, Оятады ўйІымнан. Тек т ¤-
(Абай, Тол. жин.). с ¿ м е е н е д ¿, Алыста¦ы ¤й-ту¦ан (С.Мєуленов,
Ой¦а енд¿. Ес¿не т¤ст¿, ой¦а келд¿. Су¯раптыґ Алыс кет.).јкс¿п жасын тЅкт¿-да¦ы, Папа, –
Р¤стемге т¤ст¿ кЅз¿. ТаґырІап к¿м екен, – деп дейд¿ шыр-шыр етт¿. Т ¤ с ¿ н е е н г е н єкес¿
Іарады Ѕз¿? Р¤стем емесс¿ґ бе? – деп сўрады, О й ¦ а ме? Та¦ы Іайта ўйыІтап кетт¿ (А.Жўма¦алиев,
е н ¿ п айтІан сЅз¿ (Т.ѕзт¿леуов, Рүстем.). јшп. жалын.). є) Єсер¿ Іатты болäû, åñ¿íåí
Отыздыґ ¿ш¿не енд¿. Жиырмадан асып, отыз øû²ïàäû. Сен мендег¿ достыІты кЅрсеґ ±алт-
жасІа жаІын келд¿, отыз¦а таяды. Б¿зд¿ кеґ Іысыз сенетў¦ын, ±ай¦ыґды кЅтеруге ±ай¦ысыз
иыІты, ¿р¿ денел¿, о т ы з д ы ґ ¿ ш ¿ н е жаґа ¦ана кЅнетў¦ын, Тек Іана сол болар ед¿ Т ¤ с ¿ ґ е е н е-
е н г е н єскери адам Іарсы алды («Соц. ±аз.»). т ў ¦ ы н (Т.Айбергенов, Мен саған.).
ÅÍ-ÅÍÃI 284
Т¤с¿не енбестей. Ой¦а келмейт¿ндей, шын- тауарлар¦а жапсырылатын Іа¦аздар
дыІІа жанаспайтындай, аІыл¦а сыймайтындай. ІазаІ т¿л¿нде жазылсын деген талап
Єйтпегенде, бўл ¤йлерд¿ґ Іўны Іоныстанушы- е н г ¿ з д ¿ к («±аз. єдеб.»). Б¿з осы заґдар арІылы
лардыґ т ¤ с ¿ н е де е н б е с т е й кЅлем¿нде екен¿н астыІ Іолхатын е н г ¿ з д ¿ к, тЅрт т¤л¿к малды
айтсаІ, олардыґ ешІайсысы да мўншама Іаржы жєне барлыІ ¤й жануарларын тЅлІўжаттандыра
жылдап жинай алмасы хаІ («±аз. єдеб.»). бастадыІ («Егемен ±азаІстан»). 3. а у ы с. ѕске
ЎйІы¦а енд¿. ЎйыІтап етт¿, Іал¦ып-м¤лг¿д¿. асыру, атІару. Генерал жай¦асып отырып
Жаґа Іал¦и бергенде, Ў й І ы ¦ а е н ¿ п кЅз Ѕз¿н¿ґ келген шаруасын, е н г ¿ з ¿ п жатІан
жўмып, ±арсы алдында елестеп, БЅбег¿ келд¿ Ѕзгер¿стер¿н¿ґ мєн¿н айтты (Т.Ахтанов, ±аһарлы
ж¤г¿р¿п (Д.Єб¿лев, Таґд. Ѕлеґд.). к¤н.).
Јш ўйыІтаса [да] т¤с¿не енген емес [ен- Жебедей жерге енг¿зд¿. Жер-жеб¿р¿не жет-
беген]. Ойына еш к¿р¿п-шыІпа¦ан, м¤лдем ойла- т¿, т¿лдед¿, бет¿н Іайтарды. ±амар¦а хаттар
ма¦ан, к¤тпеген. Јйленем¿з деген екеу¿н¿ґ де судай а¦ылып келсе де, кейб¿реулер¿н жауапсыз
¤ш ўйыІтаса т¤с¿не енген емес жыртып, кейб¿реулер¿н Ѕз¿н¿ґ шешенд¿г¿мен
(Б.Т¿легенов, АІІайнар). Ойымда жоІ, ¤ ш ж е б е д е й ж е р г е е н г ¿ з ¿ п, енд¿ Іайтып
ў й ы І т а с а м т ¤ с к е е н ¿ п… Отыр¦анбыз басын кЅтеруге жаратпай тастай беруш¿ ед¿
Іос басында т¤стен¿п, Б¿р салт атты шы¦а берд¿ (С.Торай¦ыров, Таңд.).
белеске – ±асым а¦ам! Ж¤г¿р¿п кеп «т¤с» – дед¿к ЕНГѕЗБЕ: енг¿збе шўІыршаІ. к е н. Шеген-
(Є.Ахметов, Таңд.). дерд¿ сў¦ып Іоятын шўІырлар. Е н г ¿ з б е ш ў-
СаІал¦а шал¦ырт енд¿. СаІалына аІ к¿рд¿, І ы р ш а І – жерасты Іазбалар Іабыр¦асында¦ы
Іартайды. Жас жетп¿ске келгенде, С а І а л- шегендерд¿ґ ўшы тайып кетпес ¤ш¿н, оларды
¦ а ш а л ¦ ы р т е н г е н д е, Сен, бала, мен¿ґ сў¦ып, т¿реп Іою¦а арнал¦ан шўІырлар (±аз.
¤ст¿мнен, Шауып Ѕт¿п жол салып, Байра¦ыма т¿л¿ термин. Кен.).
Іол салып, Бўл к¤н де б¿зге т¤с келген (±аша¦ан ЕНГѕЗГѕШ з а т. т е х. Енг¿зе алатын,
К¤рж¿манўлы // ХѕХ ¦. Іаз. поэз.). к¿рг¿ш зат. Е н г ¿ з г ¿ ш т ¿ КДМ-46 немесе -54
Шайтанныґ асуасына енд¿. д ¿ н и. Шай- Іоз¦алтІыштарыныґ ¿ске жарамай Іал¦ан
танныґ аз¦ыруына ñенд¿. Ханыммен Іанша оґа- цилиндр гильзаларынан жєне саІиналары бар
ша Іалса-да¦ы, Ойына еш жамандыІ келмеген- п¿спектен жасаґыз (Тракторист.).
д¿. Шыдамай нєпс¿с¿не б¿раІ ханым, Ш а й т а н- ЕНГѕЗДѕР= е т. К¿рг¿зд¿ру, Іосылттыру.
н ы ґ а с у а с ы н а рас е н д ¿ (Ед¿ге). Б¿раз кєс¿пкер ойыншыларын олимпиалыІ ко-
Шашына аІ тал енд¿. Шашы а¦ара бастады, манда¦а е н г ¿ з д ¿ р ¿ п, олимпиалыІ алтынды
Іартайды. ±айІаІта¦ан Іара кЅк ат астында, алып Іал¦ысы келд¿ («Спорт»).
±ызыл жўлдыз шошаймасы басында, ±аз-Іал- ЕНГѕЗДѕРУ Енг¿зд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
пында Іаршы¦адай денес¿ А І т а л е н г е н Іою атауы. ≈ ±ўрама¦а е н г ¿ з д ¿ р у.
Іара ш а ш ы н а (Ґ.±айырбеков, ±осбасар). ЕНГѕЗУ Енг¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ЫнсапІа енд¿. АІыл¦а келд¿, тоІтау жасады. 1. ±осу, к¿р¿кт¿ру, к¿рг¿зу. јт¿н¿м беруш¿
Бетке айтІанда зєһар жоІ, Сырттан айтсаІ Іайтарыл¦ан т¿ркеу Ѕт¿н¿мдер¿н ал¦ан
Ѕсект¿. Ы н с а п І а ІазаІ е н б е с е ґ, КЅрерс¿ґ сєттен бастап ескертулерд¿ т¤зейд¿ жєне
талай кесект¿ (Бес ¦асыр.). уєк¿летт¿ орган¦а т¿ркеу ¤ш¿н заґнамада
ѕш¿-бауырына енд¿. Мей¿рленд¿рд¿, елж¿­ белг¿ленген тєрт¿ппен оларды е н г ¿-
ретт¿, ер¿кс¿з ыІыласûн аударды. Ол сЅзуарлау з у г е ІўІы¦ы бар («Егемен ±азаІстан»).
адам екен, Іоярда-Іоймай, ¿ ш ¿-б а у ы р ы м а 2. а у ы с. ±олданысІа к¿рг¿зу, тєж¿рибеге
е н ¿ п, баурап єкет¿п барады («±аз.єдеб.»). пайдалану.Ауыспалы ег¿с тєрт¿б¿н е н г ¿ з у ¤ш¿н
ѕш¿не енд¿. Т¿л тауып жаІындасты. Мей¿- ег¿с кЅлем¿н¿ґ Іўрылымы жЅн¿ндег¿ мєселен¿
р¿мд¿, аІ жарІын сырлас жолдас тєр¿зд¿ ¿ ш ¿ н е дўрыс шешу Іажет (М.Ерлепесов, Суармалы
е н ¿ п барады (Ґ.Мўстафин, Таңд.). ег¿н.). Теґген¿ е н г ¿ з у г е байланысты алда тўр¦ан
ЕНБАУ з а т. а н а т. в е т. Малдыґ немесе басты м¿ндет – оныґ тўраІтылы¦ы мен жо¦ары
адамныґ аталыІ жыныс без¿мен байланысІан сатып алу Іаб¿лет¿н Іамтамасыз ету, оны бола-
бўлшыІ ет, ж¤йке Іан тамырлары. Бўл ауру¦а шаІта конверсиялану Іаб¿лет¿ бар валюта­
кЅб¿несе сираІ, е н б а у, т¿к ¿шек, Іан тамырлары ¦а айналдыру (Б.Ж¤н¿сов, НарыІ. экон.
ўшырайды [к¤ре тамырдыґ кеґ¿п, т¤й¿нделу¿] нег¿з.). Кенш¿лер руда шы¦арудыґ еґ Ѕн¿мд¿
(М. Исамбаев, Мед. аныІтама). жаґа ж¤йелер¿н жасап, рудниктерде е н-
ЕНГѕЗ= е т. 1. К¿рг¿зу, Ѕтк¿зу. Мўхтар г ¿ з у мєселелер¿не нег¿з¿нен баса
ес¿кт¿ Ѕз¿ ашып, алдымен Мєликен¿ е н г ¿ з ¿ п, кЅґ¿л бЅлуде (±.Сєтбаев, ±азаІстан.).
Ѕз¿ соґынан к¿рд¿ (Д. Єб¿лев, Арман.). Несиел¿к технологиясын е н г ¿ з у
2. Қосу, т¿ркеу.Сол кездег¿ министр Мўхтар ¤ш¿н шетелд¿к мамандардыґ Іатысуы-
Єб¿лєзовтыґ ўсынысымен сырттан келет¿н мен ±азаІстанныґ жетекш¿ оІу орындарында
285 ÅÍÃI-ÅÍÃI
тєж¿рибеден Ѕтт¿к («Жас Алаш»). 3. а у ы с. ныґ хал-ахуалын жаІсарту, тауар айналымын
±ўру, ўйымдастыру, ¿ске Іосу. АлІабилер арттыру, экономиканыґ тўраІты дамуына Іол
сотын е н г ¿ з у, Республика конституциясын­да жетк¿зу, кеден ¿с¿ндег¿ нормативт¿к-ІўІыІтыІ
кЅрсет¿лгендей, ±азаІстанныґ жаІын уаІыт­ база¦а Ѕ з г е р ¿ с т е р е н г ¿ з у д е туындайтын
та¦ы ІўІыІтыІ саяса­тыныґ б¿рден-б¿р басым мєселелерд¿ талІылау («Жас Алаш»).
ба¦ыты («Егемен ±азаІстан»). ЕНГѕЗУ-ШЫҐАРУ з а т. и н ф. <а¦ыл.
Енг¿зу Іўрыл¦ысы. и н ф. <а¦ыл. input de- input-output> 1. Компьютерге енг¿з¿лет¿н
vice; devices an entering> 1. Есептеу мєшинес¿не немесе одан шы¦арылатын электрл¿к сигналдар
бастапІы мєл¿меттер мен есеп шешет¿н áà¦äàð- т¤р¿ндег¿ аІпарат. 2. Ек¿ Іўрыл¦ы арасында¦ы
ëàмаларды енг¿зуге арнал¦ан Іўрыл¦ы. 2. АІпа- мєл¿меттер алмастыру. 3. СыртІы Іўрыл¦ылар
ратты адам¦а да, компьютерге де т¤с¿н¿кт¿ мен нег¿зг¿ жад арасында¦ы мєл¿меттер ал-
ет¿п т¤рленд¿ру мен Ѕґдеуге Іолайлы Іўрыл- масу процес¿н сипаттау¦а арнал¦ан жалпы
¦ы. ±аз¿рг¿ заман¦ы І ў р ы л ¦ ы л а р термин. Буфер арІылы е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у
¿ш¿нен мєл¿меттерд¿ е н г ¿ з у планшеттер¿н, мєл¿меттерд¿ уаІытша орналастыру¦а арнал¦ан
мєл¿меттерд¿ жинау терминалдарын, сЅзд¿ буферл¿к аймаІтарды (буферлерд¿) пайдалану¦а
танып б¿лу Іўрыл¦ыларын, карталар мен нег¿зделген мєл¿меттерд¿ уаІытша саІтау¦а
Іўжаттардан шы¦арып оІу Іўрыл¦ыларын атап арнал¦ан нег¿зг¿ жад айма¦ы (±аз. т¿л¿ термин.
айту¦а болады (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Информатика.).
3. Мєл¿меттерд¿, ба¦дарламаларды, сиг- Енг¿зу-шы¦ару арнасы. и н ф. <а¦ыл. input-
налдарды процессор¦а берет¿н Іўрыл¦ы. output channel> Компьютерд¿ґ жедел жады мен
Пай­даланушыныґ интерфейс¿н жасаІтайтын шал¦ай Іўрыл¦ыларыныґ арасында мєл¿меттер
е н г ¿ з у І ў р ы л ¦ ы л а р д ы ґ танымал алмасу ¤ш¿н пайдаланылатын техникалыІ
т¤р¿ – пернетаІта (±аз. т¿л¿ термин. Инфор- Іўрыл¦ылардыґ жиынты¦ы. Е н г ¿ з у-
матика). ш ы ¦ а р у а р н а с ы н ы ґ нег¿з¿н мєл¿меттерд¿
Енг¿зу операторы. и н ф. <а¦ыл. input п¿ш¿мдеуд¿ жасаІтайтын жєне енг¿зу-шы¦ару
операцияларын басІаратын мамандандырыл¦ан
statement> Мєл¿меттерд¿ сыртІы жадтан
процессор Іўрайды; компьютер жады мен
нег¿зг¿ жадІа жетк¿зуд¿ аныІтайтын жєне
шал¦ай Іўрыл¦ылар арасында мєл¿меттер
оларды ба¦дарлама¦а Іатынас Іўру¦а м¤мк¿нд¿к
алмастыру¦а арнал¦ан арна (±аз. т¿л¿ термин.
жасайтын ба¦дарламада¦ы оператор. Е н г ¿ з у
Информатика.).
о п е р а т о р ы н Іосу. Енг¿зу-шы¦ару блог¿. и н ф. <а¦ыл. input-
Енг¿зу операциясы. и н ф. <а¦ыл. Input op- output block> Компьютерлерд¿ґ б¿ртўтас
eration> Мєл¿меттерд¿ сыртІы жадтан немесе ж¤йес¿нде басІару блоктарыныґ адрес¿ мен
шал¦ай Іўрыл¦ылардан нег¿зг¿ жадІа жетк¿зет¿н арналыІ ба¦дарлама туралы аІпараты бар
компьютер єрекеттер¿н¿ґ жиынты¦ы. Е н г ¿ з у єр¿ пайдаланушы ба¦дарламасыныґ бас-
о п е р а ц и я с ы аяІталды (Ауызек¿). Іа ж¤йелермен байланысын аныІтау¦а Іол-
Енг¿зу пернес¿. и н ф. <а¦ыл. enter key> данылатын кесте. ≈ Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у
а) Тер¿лген сЅз т¿ркес¿н немесе бўйрыІты ком- б л о г ¿ н Іосу.
пьютерд¿ґ жадына енг¿зу ¤ш¿н Іажет перне. Енг¿зу-шы¦ару диспетчер¿. и н ф. <а¦ыл.
Ба¦дарламаныґ єрб¿р жолын тер¿п бол¦аннан input-output manager> Енг¿зу-шы¦ару ж¤йес¿-
кей¿н е н г ¿ з у п е р н е с ¿ н басу керек (±аз. т¿л¿ н¿ґ єрт¤рл¿ бЅлшектер¿н б¿р¿кт¿рет¿н атІару
термин. Информатика.). є) ПернетаІтада¦ы ж¤йес¿н¿ґ Іўрауышы. Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у д и с-
сол жаІІа Іара¦ан т¿к бўрышты ба¦ыттауыш п е т ч е р ¿ енг¿зу-шы¦ару¦а жасал¦ан сўрату-
бейнес¿ бар, еґ ¤лкен перне. Е н г ¿ з у п е р н е с ¿ ларды Іабылдау, оларды файлдыІ ж¤йеге жєне
келес¿ жол¦а Ѕту ¤ш¿н, енг¿з¿лген команданы Іўрыл¦ылардыґ драйверлер¿не жетк¿зу ¤ш¿н
орындау, меню жолын таґдау тєр¿зд¿ жєне керек ережелер мен єд¿стерд¿ аныІтайды (±аз.
т.б. єрекеттер атІару ¤ш¿н Іолданылады. Mac- т¿л¿ термин. Информатика.).
intosh компьютерлер¿нде бўл перне Return Енг¿зу-шы¦арудыґ базалыІ ж¤йес¿. и н ф.
(Іайтару) деп белг¿ленед¿ (±аз. т¿л¿ термин. <а¦ыл. bace input-output system (BIOS)>
Информатика.). 1. MS DOS операциялыІ ж¤йес¿ модульдер¿н¿ґ
Енг¿зу режим¿. и н ф. <а¦ыл. input mode> б¿р¿. Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у д ы ґ б а з а л ы І ж ¤ й -
Мєл¿меттерд¿ енг¿зу тєс¿л¿. Е н г ¿ з у р е ж и м ¿ е с ¿ дербес компьютерд¿ ¿ске ІосІанда автоматты
а¦ынмен жєне жазбамен енг¿зу, мєл¿меттермен, тест¿леуд¿, операциялыІ ж¤йен¿ґ бастапІы
мєл¿меттер т¿з¿м¿мен жєне редакциялаумен ж¤ктеу блогын шаІыруды жєне ж¤йел¿к блогын
басІарылатын енг¿зу, мєл¿меттерд¿ т¤рленд¿р¿п шаІыруды жєне ж¤йел¿к шаІырулардыґ
жєне т¤рленд¿рмей енг¿зу болып бЅл¿нед¿ (±аз. (¤зулерд¿ґ) Іызмет ету¿н орындайды (±аз.
т¿л¿ термин. Информатика.). т¿л¿ термин. Информатика.). 2. Компьютерд¿ґ
Өзгер¿с енг¿зу. Өзгерту, жаңалау. тўраІты жадында тўратын єр¿ дербес
Семинардыґ нег¿зг¿ маІсаты – теорияны компьютерд¿ жетк¿з¿п беру кешен¿не к¿рет¿н
тєж¿рибеде Іолдану, ек¿ мемлекет азаматтары- ІысІа аппараттыІ-тєуелс¿з ба¦дарлама.
ÅÍÃI-ÅÍÃI 286
ОперациялыІ ж¤йе тип¿ Ѕзгеру¿ м¤мк¿н, ал Енг¿зу-шы¦ару Іўрыл¦ыларын ¤лест¿ру.
енд¿ е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у д ы ґ б а з а л ы І и н ф. <а¦ыл. sharing the device an entering-
ж ¤ й е с ¿ Ѕзгермей тўраІты к¤й¿нде Іалады. conclusion> МикропроцессорлыІ техника
СондыІтан ол дербес компьютерд¿ґ Ѕзгермейт¿н архитектурасында енг¿зу-шы¦ару коман­
бЅл¿г¿ бола тўрып, б¿р жа¦ынан компьютерд¿ґ далары Іарастырылатын процессорлармен
аппараттыІ бЅл¿г¿н¿ґ Іўраушысы болса, ек¿нш¿ сыртІы Іўрыл¦ыларды орналастыру ¤ш¿н
жа¦ынан кез келген операциялыІ ж¤йен¿ґ, Іолданыл¦ан єд¿с. Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у І ў р ы л-
оныґ ¿ш¿нде MS DOS-тыґ Іўраушысы рет¿нде ¦ ы л а р ы н ¤ л е с т ¿ р у єд¿ске сєйкес сыртІы
де Іарастырыла алады (±аз. т¿л¿ термин. Іўрыл¦ы¦а кем дегенде процессордыґ енг¿зу-
Информатика.). Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у д ы ґ шы¦ару порттарыныґ б¿р адрес¿ бЅл¿нед¿.
б а з а л ы І ж ¤ й е с ¿ MS DOS-тыґ Іўрамына Бўдан кей¿н Іалып-к¤й туралы аІпарат пен
к¿рген¿мен, бўл модульс¿з операциялыІ ж¤йе ма¦лўматтар процессорда орындал¦ан енг¿зу-
жўмыс ¿стей алмайтындыІтан, оны MS DOS шы¦ару командаларыныґ кЅмег¿мен бер¿лед¿
Іўрылымыныґ Іўраушысы деп те есептеуге (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
тура келед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Енг¿зу-шы¦ару Іўрыл¦ысы. и н ф. <а¦ыл. in-
3. ТўраІты жадта саІталатын жєне есептеуш¿ put-output device> а) СыртІы объект¿н¿ґ немесе
ж¤йен¿ґ бЅл¿г¿ болып саналатын єр¿ дербес оператор-адамныґ есептеу ж¤йес¿мен, есептеу
компьютерд¿ґ кейб¿р басІару Іызмет¿н с¤йе- мєшинес¿мен аІпарат Іабылдауды немесе
мелдейт¿н ба¦дарламалыІ жасаІтаманыґ бЅ- жетк¿зуд¿ жасаІтау ¤ш¿н пайдаланылатын
л¿г¿. Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у д ы ґ б а з а л ы І аппараттыІ жабдыІтыґ бЅл¿г¿. ≈ Е н г ¿ з у-ш ы-
ж ¤ й е с ¿ н ¿ ґ Іўрамына стандартты сыртІы ¦ а р у І ў р ы л ¦ ы с ы н Іосу. є) Компьютерд¿ґ
Іўрыл¦ылардыґ жўмысын басІару жЅн¿ндег¿ жедел жады мен шал¦ай Іўрыл¦ы арасында
арнайы ба¦дарлама (драйвер), аппаратураныґ мєл¿меттер алмасуды жасаІтайтын Іўрыл¦ы.
жўмыс ¿стеу Іаб¿лет¿н баІылау¦а арнал¦ан Енг¿зу-шы¦ару операциясы. Компьютер
тест¿л¿к программа, операциялыІ ж¤йен¿ґ жады мен кез келген енг¿зу-шы¦ару Іўрыл¦ысы
бастапІы ж¤ктеу программасы к¿ред¿ (±аз. т¿л¿ арасында аІпарат алмастыру. Е н г ¿ з у-ш ы-
термин. Информатика.). Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у д ы ґ ¦ а р у о п е р а ц и я с ы аяІталды (Ауызек¿).
б а з а л ы І ж ¤ й е с ¿ н ¿ ґ нег¿зг¿ Іызмет¿ дербес Енг¿зу-шы¦ару процессоры. и н ф. Шал¦ай
компьютерд¿ґ Іалыпты жўмысы процес¿нде ¿ске Іўрыл¦ылардан жадІа аІпарат енг¿зу-шы¦ару
асады. Бўл Іызмет – дербес компьютерд¿ґ наІты операциясын басІаратын жєне енг¿зу-шы¦аруды
модел¿н Іўраушылардыґ Іўрамына к¿рет¿н басІарудыґ (шал¦ай Іўрыл¦ы т¤р¿нен тєуелс¿з)
стандартты сыртІы Іўрыл¦ыларды: дисплейд¿, жалпы функцияларын ж¤зеге асыратын
пернетаІтаны, дискжетект¿, принтерд¿, таймерд¿ процессор. ≈ Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у п р о ц е с с о-
басІару (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). р ы н Іосу.
Енг¿зу-шы¦аруды буферлеу. и н ф. <а¦ыл. Енг¿зу-шы¦ару регистр¿. и н ф. <а¦ыл.
buffered input-outpur, spooling> а) Енг¿зу- register an entering-conclusion> Енг¿зу-шы¦ару
шы¦аруды ўйымдастыру тєс¿л¿. ±ойыл¦ан Іўрыл¦ылары мен бас компьютер арасында
маІсатІа байланысты е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у д ы мєл¿меттер алмасу процес¿нде Іолданылатын
б у ф е р л е у тєс¿л¿н пайдалан¦ан кезде регистр. Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у р е г и с т р ¿ н д е
шы¦арыл¦ан барлыІ мєл¿меттер жўмыс аяІ- мєл¿меттерд¿ґ ша¦ын ¤лес¿н – байттарды немесе
тал¦анша буферл¿к файлда саІталады (±аз. символдарды – мєшинел¿к сЅз мЅлшер¿ндей
т¿л¿ термин. Информатика.). є) Мєл¿меттерд¿ блоктар¦а б¿р¿кт¿руге немесе осы¦ан кер¿ про-
уаІытша орналастыру ¤ш¿н буферл¿к аймаІты цедураны орындау¦а болады (±аз. т¿л¿ термин.
пайдалану¦а нег¿зделген мєл¿меттерд¿ ен- Информатика.).
г¿зу-шы¦ару. б) Процессор мен сыртІы Іўрыл¦ы Енг¿зу-шы¦ару супервизоры. и н ф. <а¦ыл.
алмасатын мєл¿меттерд¿ уаІытша саІтау supervisor of input-output, EXCP-supervisor>
процес¿. Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у б у ф е р л е у Енг¿зу-шы¦ару процедураларыныґ аты-жЅн¿н
ек¿ Іўрыл¦ыда¦ы мєл¿меттерд¿ Ѕґдеу жылдам- аныІтау мен аяІтауды, сондай-аІ енг¿зу-шы¦ару
дыІтарын теґест¿ру ¤ш¿н Іолданылады (±аз. Іўралдарыныґ Іалып-к¤й¿н баІылауды ж¤зеге
т¿л¿ термин. Информатика.). асыратын операциялыІ ж¤йен¿ басІаратын
Енг¿зу-шы¦ару интерфейс¿. и н ф. <а¦ыл. ба¦дарлама (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
input-output interface> Компьютерге шал¦ай ≈ Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у с у п е р в и з о р ы н
Іўрыл¦ылар Іосу ¤ш¿н Іолданылатын интерфейс. енд¿ру.
Е н г ¿ з у ш ы ¦ а р у и н т е р ф е й с ¿ Енг¿зу-шы¦ару ¤з¿л¿м¿. и н ф. <а¦ыл input-
сыртІы Іўрыл¦ылармен жєне енг¿зу-шы¦ару output interrupt> Єрб¿р енг¿зу-шы¦ару опера-
арналарымен стандартты сєйкестенд¿ру (±аз. циясын орындау аяІта¦анда болатын ¤з¿л¿м.
т¿л¿ термин. Информатика.). Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у ¤ з ¿ л ¿ м ¿ енг¿зу-шы¦ару
287 ÅÍÃI-ÅÍÄÅ
супервизорымен Ѕґделед¿ (±аз. т¿л¿ термин. берет¿н «жўІпалы ауруларды баІылау» ж¤йес¿
Информатика.). кезеґ-кезеґ¿мен е н г ¿ з ¿ л у д е («Егемен
Енг¿з¿лу-шы¦ару шинасы. Б¿рнеше енг¿зу- ±азаІстан»).
шы¦ару Іўрыл¦ыларын параллель Іосу¦а болатын ЕНДЕ 1= е т. 1. Тереґдеу, бойлау, кеулей
шина. Е н г ¿ з у-ш ы ¦ а р у ш и н а с ы н Іосты к¿р¿ґк¿реу. ТопыраІ т¤й¿рл¿, ауа мен ыл¦ал,
(Ауызек¿). жылылыІ жетк¿л¿кт¿ болса, тамыр е н д е п
ЕНГѕЗУШѕ з а т. К¿рг¿зуш¿, орныІтырушы; тереґдеп Ѕсе алады (Т.Таубаев, Жасыл єлем.).
тєж¿рибеде ¿ске асырушы. ѕлияс поэманыґ КЅктемн¿ґ Шуда¦ы ша¦ырмаІ к¤н¿, Іўм¦а е н-
публицистикалыІ т¤р¿н ІазаІ поэзиясына д е п к¿ргендег¿ ІуырдаІтай ІаІта¦ан ысты¦ы
тўґ¦ыш е н г ¿ з у ш ¿ л е р д ¿ ґ б¿р¿ болды (С.Берд¿Іўлов, Егеул¿ найза). М¿не, сонау кЅ-
(С.Мєуленов, Јркер.). јнд¿р¿сте жаґалыІ е н- р¿нген жаґа¦ы айтІан Жаґадарияныґ жармасы,
г ¿ з у ш ¿ л е р саны Ѕсе т¤суде («Соц. ±аз.»). о¦ан Іосарлана аІІан ѕґкардария ±ызылІўм¦а
ЕНГѕЗѕЛ= е т. К¿рг¿з¿лу, ¿шке Іойылу. к¿р¿п, е н д е п бара жатыр (Ў.Ба¦аев, Дала.).
2. Кеґ Іанат жайып даму, Ѕр¿стеу, Ѕркендеу.
Жалтыра¦ан жаґа жиһаздар ¤йге е н г ¿ з ¿ л-
Ед¿л, ЖайыІ ек¿ су, Еґсес¿не ел Іонып,
г е н соґ Іўрастырылып, Іўрылып, орын-орнына
Е н д е п жылІы жайылды АІтЅбе деген
Іойылып болды (Ж.Алтайбаев, Сьшыр¦ыш.).
суына (С.Сейфуллин, Шы¦.). ШദытІан
Аз¦антай тезек Іора¦а е н г ¿ з ¿ л м е й кемер¿нен тасып бўлаІ, ЖарІырап
Іардыґ астында Іал¦ан (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). жазы¦ына жатыр Іўлап. Ег¿с¿ ен даланы кет-
2. ±осылдырылу, Іатар¦а алыну, орныІтырылу. кен е н д е п, Тарысы майысады єреґ шыдап
Жасуша ІабыІшасыныґ Іўрылыстарында¦ы (М.Хак¿мжанова, Жыр асуы). Анау Іырда
Іўпия сырлар ашылып, ¦ылым¦а кЅптеген Іаптаған мал Жатыр ерк¿н е н д е п жайлап,
жаґалыІтар е н г ¿ з ¿ л д ¿ (Т.МўсаІўлов, М¿не, шал¦ын жасыл к¿лем, Ўлан-байтаІ зор
Ботаника). 3. а у ы с. Т¿ркел¿ну, т¿з¿мге, есепке кеґ аймаІ (±.Тастайбеков, јлеґд.). 3. а у ы с.
к¿рг¿з¿лу. Флораныґ 6778 т¤р¿ бар, олардыґ АсІыну, дендеу. Ассалаума¦алайкүм, Алдияр
бесеу¿ – шренк раушаны, Іыр¦ыз Іайыґы, Іатты таІсыр ханымыз. Кесел е н д е п асІынып,
жапыраІты дў¦аш, аІг¤л, теґгежапыраІты Нашарлапты хал¿м¿з (А.Хангелдин, јткен
шыІшылдаІ ±азаІстанныґ ±ызыл к¿табына к¤н.). Олардыґ әс¿ресе е н д е п, тереґдей к¤шт¿
е н г ¿ з ¿ л г е н («Парасат»). 4 а у ы с. Ж¤зеге мамыт жайып ал¦ан Іара Іуат Іўд¿рет¿н кЅрд¿
асырылу, пайдалану. ±азаІстанда нармая мен (М.Єуезов, Абай).
ІоспаІты бурамен ша¦ылыстыру практика¦а е н- ЕНДЕ2= е т. Ен салу, иемдену, менш¿ктену.
г ¿ з ¿ л ¿ п отыр. Ал б¿збен кЅрш¿ Т¤рк¿менстанда – Ой, мынаны Ѕз¿м е н д е п ж¤р ед¿м ¦ой. – Є,
и¿рмая мен к¤ртт¿ ¤лекпен ша¦ылыстырып ж¤р. не дейд¿? – Бар апар енд¿. Колхозд¿к¿ де-
Ал ІоспаІ пен к¤ртке келсек, олар бастапІы се ІасІырдай шабатын єдеттер¿ґ ¦ой, єйтеу¿р
ата-енелер¿н¿ґ Іасиеттер¿н тек с¤т жєне ж¤н (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.).
жа¦ынан байІатады да, басІа жа¦ынан ерекшел¿к ЕНДЕ3= е т. 1. Б¿р заттыґ белг¿л¿ кеґ¿ст¿кке
танытпайды (А.Ниязов, Т¤йе – табысты т¤л¿к). кЅлденеґ¿нен, жалпа¦ынан сыйып орналасуы.
ЕНГѕЗѕЛУ Енг¿з¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Етектед¿ґ, е н д е д ¿ ґ ТолІыныґ Ѕрге Іўлаштап,
1. ±олданысІа к¿рг¿з¿лу, пайдалану. Бўл арада¦ы Дариядай тасып кЅлбед¿ґ (ХалыІ аІындары).
жаґалыІтардыґ б¿р¿ шопандар бригадалары 2. Кеґейт¿п, созу, ўзарту, ¤лкейту. М¿неки,
м¤шелер¿н материалдыІ жа¦ынан ынталан- жомарт бай Іырман Маялар жалдап е н д е-
дырудыґ жаґа ж¤йес¿н¿ґ Ѕнд¿р¿ске е н г ¿ з ¿ л у ¿ г е н; Тасушы, таудай арбадан, Аударса, астыІ
кЅлбеген (Ґ.Орманов, ДиІан.).
(Саржайлау). ±ўрылысты ти¿мд¿, шапшаґ ж¤рг¿-
ЕНДЕЙ ¤ с т. 1. Тўтас, б¤т¿ндей, кес¿л¿п-
зуд¿ґ тамаша єд¿стер¿ Ѕнд¿р¿ске е н г ¿ з ¿ л у-
п¿ш¿лмеген Іалпынша. А… кєу¿р, шапсаґ анау
д е («Соц. ±аз.»). јнд¿р¿ст¿ґ тапсырмасы
ел¿м деп, Етекте е н д е й жатІан малым
бойынша зерттеулер ж¤рг¿з¿л¿п, олардыґ деп, јз¿ґнен ¤лкен жол тапсам, Ма¦ан не
нєтижелер¿ Ѕнд¿р¿ске е н г ¿ з ¿ л ¿ п отыр дер Іалыґ деп. (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
(±.Сәтбаев, ±азаІстан.). 2. ѕске Іосылу, ±омдау – т¤йеге е н д е й ки¿зд¿ Ѕркеш¿не ж¤к
ж¤зеге асырылу. ЎлттыІ б¿рыґ¦ай тест¿леуд¿ґ батпайтын ет¿п орап, соныґ ¤ст¿не ж¤к арту
е н г ¿ з ¿ л у ¿ ±азаІстан Республикасында¦ы б¿л¿м («Хабарлар»). 2. Тўтастай, кеґ¿нен, молынан.
беру ж¤йес¿нде б¿л¿м беру деґгей¿н ба¦алаудың Ежелден ертег¿дей ел аґыз Іып, Айтатын Ой-
тєуелс¿з ўлттыІ ж¤йес¿н Іўру жолында¦ы т¤нд¿к пен БесІазандыІ. Етег¿н е н д е й жай¦ан
Іажетт¿ шаралардыґ б¿р¿ деп есептеген дўрыс Ерт¿с беттей, АрІадан Іўлай бере кеґ жазылып
болар («±аз. єдеб.»). Аурухана iш¿л¿к жўІпалы (Ґ.Игенсартов, Тыґ дала).
аурулардыґ алдын алу жєне оларды азайту ЕНДЕРЛѕКТЕЙ с ы н. с Ѕ й л. КЅлденеґ¿нен
маІсатында емдеу – алдын алу ўйымдарыныґ сûярлыІтай. Тек б¿зд¿ґ ба¦ытымызда, ек¿ кеме
Іызмет¿не халыІаралыІ тєж¿рибе – едєу¿р ¦ана е н д е р л ¿ к т е й, бўралаґІы «Ѕзен» бар
Іаржы ресурстарын ¤немдеуге м¤мк¿нд¿к (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.).
ÅÍÄÅ-ÅÍÄI 288
ЕНДЕС с ы н. Таґбалас, ен-таґбалары
1
байлап Іойып Жинады алыс пенен жаІынды
ўІсас, б¿рдей. Малдарына сал¦ан таґбалары е н д ¿. ±ад¿рл¿ бозбаланыґ кЅґ¿лд¿с¿н АлмаІІа
б¿рдей, е н д е с боп шыІты («Жўлдыз»). жолдастыІІа шаІырды енд¿ (±.Жапсарбаев,
ЕНДЕТ= е т. Áойлату, Ѕр¿стету. ЖылІы СЅйле.). Елуде ¿н¿лерге шал атанып, Риза боп
жатІан жер адырлы Іабаты, жасырыны мол елж¿рейс¿ґ сєлемдессе, «Шал» аты ж¤з келсе
жер болатын. СондыІтан кЅп е н д е т ¿ п жаю¦а де айырылмайды, Шараґ жоІ, Іара жерге
болмас ед¿ (М.Єуезов, ±араш.). јрен ж¤йр¿к е н д ¿ енбеске (К.Єз¿рбаев, Шы¦.). Жет¿-сег¿з
Ѕлеґге Јмбет ед¿м, Ж¤рген, тўр¦ан жер¿ ме жеґгелер¿ґн¿ґ с¤йенер¿, б¿зд¿ґ єулетт¿ґ бас
м¿ндет ед¿м, Т¤лк¿с¿ Іызыл алтай сЅзд¿ґ Іуып, кЅтерер¿ – е н д ¿ жал¦ыз Ѕз¿ґс¿з (М.Д¤зенов,
Апарып Ѕзен¿не е н д е т е м ¿ н (Жамбыл, АІєже). 2. ф о л ь к. Б¿р¿нен кей¿н б¿р¿ бол¦ан
Шы¦.). кЅп Іимылды сипатта¦анда, єсер¿н к¤шейту
ЕНДЕТУ Ендет ет¿ст¿гн¿ґ Іимыл атауы. ¤ш¿н єрІайсысынан кей¿н Іолданылатын сЅз.
≈ Матаны е н д е т у. Елге Іарап Іайтты е н д ¿ Т¤н Іарദы жатты
ЕНДЕУ Енде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. е н д ¿, Талма тал т¤с бол¦анда, Аштархан¦а
≈ Малды е н д е у. атІан оІтай жетт¿ енд¿ (Боран жырау). Бўл ¤ш
ЕНДЕШЕ ш ы л. 1. Олай болса. јз¿ґе тиме- к¿с¿ Тар¦ынныґ Соґынан Іуып кетт¿ е н д ¿ ,
ген екем, е н д е ш е, ІаІтыІ, а¦айын (М.Єуезов, Батырды Іуып жетт¿ енд¿, Етег¿не басын салды
Абай жолы). Е н д е ш е, киел¿ ІазаІ жер¿н¿ґ е н д ¿, Ашуын т¿леп алды е н д ¿ (Ер Тар¦ын).
топыра¦ын к¤нде табанымен басып, ауасын Ол кеште Іонып сонда жатады е н д ¿. Таґ атып,
жўтІанына м¿се тўтпай, «су ¿шкен Іўды¦ына бамдатІа азан айтады е н д ¿. Таґ намазын Іауым
т¤к¿рген» Алексей Гончаров мырзаныґ «жаґы- болып оІып алып, Јш к¤н, ¤ш т¤н тынбай жол
луы» саудыґ тама¦ын ¿ш¿п, аурудыґ сЅз¿н тартады екен (Д¿ни дастандар // Бабалар сЅз¿).
сЅйлеген¿ емей, немене? («Жас Алаш»). 3. Жаґадан ¦ана, жаґа ¦ана. Е н д ¿ ¤ск¿р¿п
Хош, хан мен халыІ жолы Іиылыспасы хаІ. тўр¦ан аяз Ѕт¿не шыдамады ма, тЅбес¿ б¿р уыс
Е н д е ш е, халыІ Іолын баста¦ан Исатай- болып жиырыл¦ан ІўлаІшынын жўлып алды
Махамбет пен патша жолын жаІта¦ан, т¿пт¿, оны (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). Орыстан Іўтылу ¤ш¿н
Іўптамау¦а титтей де м¤мк¿нд¿г¿ жоІ Жєґг¿р еткен К¿ш¿ ж¤зд¿ґ Іимылдары єл¿ тарих болып
хан ода¦ы ыдырамасын! («Жас Алаш»). Адам жазыл¦ан жоІ, бўндай сЅзд¿ґ бєр¿ патша за-
кЅз¿ ¤йрене ме сўмдыІІа?! Адам жаны кЅнд¿ге манында Іўпияда ед¿. Тарихшы е н д ¿ шыІса
ме ІўлдыІІа?! КЅнд¿кпейд¿! Мен¿ґ ¤ш¿н е н- керек (Х.Досмўхамедўлы, Шы¦.). Јйдег¿лер
д е ш е Сы шумаІ жаІындайды шындыІІа! е н д ¿ тарай баста¦ан кезде, кенет сырттан шу
(±.Мырзалиев, Мєґг¿ майдан). 2. Не, немесе, я, ест¿лд¿ (I.Есенберлин, ±аһар). Е н д ¿ шы¦ып
яки. – Ол емес. – Е н д е ш е, майдан жаґалыІтары бара жатыр ед¿м, Андрей Акимович кез бола
жайында... – Ол да емес (Ж.Т¿леков, От кешу). кетт¿ (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). 4. Та¦ы,
Олай десеґ ойла да, ±арауыл бол, Іойма¦а. та¦ы да, бўдан басІа. Баланы кЅрд¿ґ¿з. Б¿зд¿ґ
– Ол Іолыґнан келмесе, Ег¿н су¦ар, е н д е ш е, де жанымыз соныґ ¤ст¿нде Е н д ¿ не айтасыз б¿з
(Ш.Смаханўлы, КЅр¿п ж¤р.). 3. Б¿лг¿ґ келсе, сек¿лд¿ тал Іарма¦ан жандар¦а? – деп кемсеґдед¿
керек болса. ±асІырыґ со¦ылады, е н д е ш е, – бєйб¿ше (М.Сатыбалдиев, ±оґыр Іозы). Е н д ¿
дед¿ (Ґ.Мўстафин Дауыл.). Е н д е ш е, сарбаз к¿мн¿ґ басына сарт етер екен деген ¤рей Єм¿ре
Іатынныґ керег¿ жоІ ма¦ан! (Ґ.М¤с¿репов, Таґ. ойын талай саІІа ж¤г¿ртед¿ (±.Жарма¦амбетов,
Шы¦.). Мє са¦ан, е н д е ш е! Мє! – деп Іарауыл Єнш¿.). Мына кемп¿р¿м¿з бен екеум¿з бес ж¤з
дойырмен ±абыланбайды иыІтан осып-осып т¤п алма а¦ашын берд¿к. Атаґныґ е н д ¿ б¿р
ж¿берд¿ (Б.Аманшин, Жар ì¢ґы). 4. п о э т. ойы бар (С.Омаров, јм¿р.). 5. НаІ Іаз¿р, дєл осы
Єдетте б¿рнеше рет Іайталан¦ан сЅздерд¿ґ кезде. Тєкежан е н д ¿ Іатты сўрланып, ызалана
арасында Ѕлеґ ўйІасы ¤ш¿н Іолданылатын т¤с¿п, Абай¦а аныІ зек¿п отыр (М.Єуезов,
Іыстырма мєнд¿ к¤шейтк¿ш сЅз. Сўр бет Абай жолы). Жаґа¦ыныґ бєр¿ т¤с екен¿н е н д ¿
дейм¿н, е н д е ш е, сўр бет дейм¿н. Б¿р бет¿ґнен б¿л¿п, ¿ш¿м удай ашып Іоя берд¿ (ј.±анахин,
бет¿ґ к¿р бет дейм¿н (С.ТЅлешов, Т¤ðë¿. бас.). Жер бас.). Е н д ¿ сол аґса¦андары ¿ргеден
±идасынгер, е н д е ш е, Іидасынгер, КЅшкенде табыл¦ан¦а ¤лкен демей, к¿ш¿ демей жет¿с¿п
жем¿р тайлаІ бўйдасын жер. АІ бет¿ґнен б¿р Іалды (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). 6. Олай болса,
с¤йг¿з замандасым, КЅрген жан, єзер болса єйтпесе. ±аз¿р солардыґ Ѕк¿мет¿. – Олард¿к¿
Іимасыґ дер (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). емес. – Е н д ¿ к¿мд¿к¿? (З.Шашкин, ТоІаш Бо-
ЕНДѕ1 ¤ с т. 1. Бўдан былай, осыдан кей¿н. кин). Сонда¦ы айтайын деп отыр¦аныґыз к¿с¿ ес¿-­
Елден келсеґ, е н д ¿ ¤й¿не кел¿п кЅр, ±арсы алады г¿нде ж¤рген¿м¿з жоІ дейс¿з ¦ой. – ЖоІ, олай емес.
жары к¤л¿п, к¤л¿п тЅр. Ауылынан ала келген – Е н д ¿ не? (Т.Дєуренбеков, Б¿з кездес.). 7. с Ѕ й л.
м¿незбен Ай¦айлайды аІ кЅґ¿лден ж¿г¿ттер э к с п р. Сонда, басІа деген ма¦ынада¦ы
(Ж.Жўматаев, Лєйлє). Белдеуге к¤реґ атты ІарсылыІ, сўраулыІ мєнде Іолданылатын
289 ÅÍÄI-ÅÍÄI
сЅз. Жоспарды орындамай, е н д ¿ не б¿т¿р¿п б о л м а ¦ а н д а мына баланы соІыр ет¿п ала
ж¤рс¿ґдер (Є.Єб¿шев, Армансыз.). 8. с Ѕ й л. жаздаппыз (А.Байтанаев, ±айнар.).
э к с п р. Т¿пт¿, т¿птен, тег¿. – АІсаІал-ай е н д ¿, – Енд¿ б¤г¿н. Дєл Іаз¿р, осы кезде, б¤г¿ндер¿.
Кемел желкес¿н Іасыды, – айттым ¦ой. ХалыІ Е н д ¿ б ¤ г ¿ н б¿ржола Г¤рс¿лдеген тынды
Іызмет¿. Сенсеґ¿з осы к¤нде с¿ґб¿руге мўршамыз атыс. К¤рс¿нд¿ де, дем¿н алды, К¤рк¿реген
жоІ (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). 9. с Ѕ й л. к¤нбатыс (С.Мєуленов, Таґд. Ѕлеґд.). ±айта
Єрине, єлбетте, Іалайда. – Осы жўмысты ер- жасап шалдарым – Шаттанып тўр, к¤л¿п тўр.
теґге Іалдырмай-аІ, б¤г¿н б¿т¿ре сал¦анымыз Миллионда¦ан адамдар – Е н д ¿ б ¤ г ¿ н б¿л¿мд¿
жаІсы ¦ой. – Е н д ¿! (Ауызек¿). 10. Осымен, (±.Аманжолов, Таґд. шы¦.).
сЅйт¿п. Ойменен «Б¿тт¿м е н д ¿, ІасІыр!» деген, Енд¿ б¿р. Та¦ы да, жєне де. Самолетт¿ґ
Селт ет¿п, тас Іаба¦ын ашты б¿рден, ±араса, г¤р¿л¿ б¿рде алыстап кетед¿, е н д ¿ б ¿ р сєтте
еркелеген ±ўтжолы екен, – ±ойшы¦а жал¦ыз тЅбе ІўйІаны шымырлатып жаІындай беред¿
сер¿к жас к¤н¿нен (Є.Ахметов, јшп. жалын). (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.).
Е н д ¿ мына ±ыранІараны к¤н¿не б¿р кел¿п кЅр¿п Енд¿ б¿разда. Сєлден соґ, аз уаІыттан
кетед¿, Іўсты кЅп ўста¦ан адам емес пе, танып кей¿н. Абай єуел¿ халфен¿ґ орамдылы¦ын сєл
Іызы¦ып ж¤р (Н.±азабеков, СаятшылыІ). тамашалай т¤ст¿ де, е н д ¿ б ¿ р а з д а мысІыл
11. ±айтадан, Іайыра. ±ала жаздыІ осы жерде аралас, б¿р ажуаны ойлады (М.Єуезов, Абай
Іан¦а батып, Б¿р кеткен соґ сол келмес е н д ¿ жолы).
Іайтып. ПышаІтасып осы жерде Ѕле жаздыІ, Енд¿ Іайтып. ±айта айналып, ек¿нш¿ рет,
±аґ¦ырып ж¤рген немеге Іайдан ІалдыІ (±озы та¦ы да. Копиякинн¿ґ єйел¿ де Ѕз¿не сай сырт
КЅрпеш.). А¦айын-ту¦ан есен бол, Алшайып кЅзге момын, Іўдайшыл болатын да, Іол¦а
атІа м¿ней¿н. Е н д ¿ айналып келгенше, Аґсай- т¤скен тиынды е н д ¿ І а й т ы п шыІпастай
аґсай ж¤рей¿н (Жамбыл, Тол. жин.). 12. э к с п р. тереґге тастайтын (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.).
Ал кел¿п, ¤дет¿п. Жет¿ атадан кег¿ бар Алша¦ыр Ахметше е н д ¿ І а й т ы п ±аршы¦адан еш нєрсе
е н д ¿ шапсын деп, ±араспан таудыґ а¦асы, сўрамады (X.Есенжанов, КЅп жыл.).
Б¿ршымбай¦а бар, – дед¿ (Батырлар жыры). ЕНДѕ2 с ы н. КЅлденеґ¿ кЅлемд¿, ¤лкен, кеґ;
Ал енд¿. а) э к с п р. Ал, Іане, Іанеки. А л е н д ¿ жап-жалпаІ. Рас, Ѕзенн¿ґ суы да мол, а¦ысы
ш¿рк¿н кЅмей былІылдасын, СЅз¿мд¿ єшиес¿з да Іатты. Кей жер¿ е н д ¿ де (С.Сар¦асІаев, Б¿з
к¿м тыґдасын (Кемп¿рбай). є) Осыдан кей¿н, тЅртеу.). ±аланы ІаІ бЅлген тўзды су Орал
келес¿ кезекте. А л е н д ¿ таби¦атымызда¦ы Ѕзен¿ндей е н д ¿-аІ ед¿ (З.±абдолов, јм¿р ўшІ.).
биоІуат (биоэнергия) айырбастау¦а биосфера ±азаІстанда мидай жазыІ дала да, Ѕлшеус¿з
да, геосфера да Іатысады («Ана т¿л¿»). б) с Ѕ й л. е н д ¿ шЅлдер де кЅп (М.Ермеков, ±азаІст.).
э к с п р. Т¿пт¿ бар ¦ой, т¿пт¿ деген ма¦ынада¦ы ЕНДѕ3 с ы н. Ен¿ бар, ен салын¦ан, таґба­
таґғалу немесе Іатты к¤й¿нуд¿ б¿лд¿рет¿н лан­¦ан. Е н д ¿ Іойларды Іосып ж¿бер¿п те ба¦а
к¤шейтк¿ш сЅз. А л е н д ¿ сЅйлейд¿-аІ Іой ш¿рк¿н берем¿з («±аз. єдеб.»).
(Б.СоІпаІбаев, Алыс.). ЕНДѕГЄРѕ ¤ с т. Бўдан былай, осыдан кей¿н,
Енд¿ б¿рде. Та¦ы б¿рде, рет¿ келгенде. Он àëäà¦û óà²ûòòà. ЖарыІты¦ым, е н д ¿ г є р ¿
тЅрт¿нде толыса балІып ту¦ан Ай шаґытІан Абайды бўндай жерге бастай кЅрме, – дед¿ Ўлжан
суыІтан Ѕґ¿ бозарып, сєулес¿ єлс¿з тартІандай (М.Єуезов, Абай). Е н д ¿ г є р ¿ бўдан былай сан
б¿рт¤рл¿ жет¿мс¿реген сыґайда, б¿рде бўлт тексеруден, ¤ґ¿ле с¤з¿п баІылаудан Ѕтпей¿нше
тасасына жасырынып Іалып, е н д ¿ б ¿ р д е ешб¿р к¿тап жарыІІа шыІпау ¤ш¿н осындай
жылт ет¿п Іайта шы¦ып омбы Іарды белден тосІауыл Іою Іажет деп санал¦ан, с¿рє («Егемен
кеш¿п келе жатІан табынныґ табан ¿з¿н ба¦ып ±азаІстан»). Солдаттарды босатты «Е н д ¿ г є р ¿
тўр («±аз. єдеб.»). тек ж¤р!» – деп Арыз берд¿ олар да, Амангелд¿
Д¤ниеге енд¿ келд¿. Жаґа туды, жаґа ўрды деп (О.Шипин, Дастан). Ер¿н¿ґ б¿р ескерт-
¦ана жарыІ кЅрд¿. Егер ІасІыр мен адамныґ кен¿н е н д ¿ г є р ¿ Іайталатпау¦а да¦дылан¦ан
б¿р-б¿р¿не жаса¦ан Іиянатын безбенге салып сылаґ тоІал Ай¦анша Іысыр жыландай ж¤йтк¿п
Ѕлшесе, єлбетте адамд¿к¿ басым т¤сер ед¿. ж¤р (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.).
БасІасын айтпа¦анда, д ¤ н и е г е е н д ¿ к е л г е н ЕНДѕГѕ ¤ с т. 1. Келес¿, алда¦ы, бўдан
жазыІсыз бЅлт¿р¿кке к¿мн¿ґ жаны ашыпты? былай¦ы. Е н д ¿ г ¿ жўмада тарыны орып, сЅкке
(«±аз. єдеб.»). тоятын болдыґ, – деп, кемп¿р Іуанып Іояды
Енд¿ болмаса [болма¦анда]. Аз бол¦анда, (А.ТоІма¦амбетов, Єке.). ±ос шелек бет¿ ¤й¿р¿л¿п
сєл к¿д¿ргенде. Ержан е н д ¿ б о л м а с а шы¦ып барып тын¦асын, ±ўбаІан Іўлын м¤шеґд¿ бер¿
кетет¿н ед¿, ±ўдай оґдап поез ж¤р¿п кетт¿ бўр¦асыґ, Кек¿лд¿ т¤рт¿п, алІара шашты жЅндеп
(Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.). ТЅрт жыл єуре сап, Е н д ¿ г ¿ к¤н¿м не болар деп те тўр¦асыґ
болып отырдым. Е н д ¿ б о л м а с а аштан Ѕлуге (Ж.ЖаІыпбаев, Лєйлє). Шакизат е н д ¿ г ¿ с ¿ н
жет¿п ед¿м (С.Шарипов, Бекболат). – Е н д ¿ айту¦а т¿л¿ бармайтындай м¤лт к¿д¿р¿п Іалды

19–1440
ÅÍÄI-ÅÍÄI 290
да, сЅз¿н Іайта жал¦астырды (Д.Єб¿лев, Арман). натурфилософия¦а Іолдану тЅґ¿рег¿ндег¿
К¿с¿ге бес-он тиын ат болмайды, Дєнекер д¤ние схоластикалыІ ой-п¿к¿рлерд¿ жинаІтап, дамыта
ж¤рсе жат болмайды. Ойланып е н д ¿ г ¿ с ¿ н Ѕз¿ґ¿з кел¿п, т¿к бўрышты координаттардыґ ал¦ашІы
б¿л, Єбубєк¿р Ѕнебойы тап болмайды (Кердер¿ формаларыныґ б¿р¿ жазыІ т¿к тЅртбўрыш
Єбубєк¿р, ±аза¦ым.). 2. ±аз¿рг¿, б¤г¿нг¿, осы кез- ¤ш¿н бойлыІ жєне е н д ¿ к ў¦ымдарын енг¿зед¿
дег¿. Е н д ¿ г ¿ н ¿ ґ баласына сен¿м жоІ. Ертеґ (А.КЅбесов, Математика тарихы). 4. Жан-жаІ,
оІуын б¿т¿рген соґ, ¤лкен Іалалардыґ б¿р¿не тўс-тўс. Зулайды ол б¤г¿н тўсымда мен¿ґ
б¿л¿м ¿здеп кете барады (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). жദырып барлыІ е н д ¿ к п е н Сўрша Іўмдар¦а,
Е н д ¿ г ¿ Ѕм¿р Ѕткенге т¿пт¿ ўІсамайды, ўІсай Іўм ша¦ылдар¦а таґдайы кеу¿п сел к¤ткен, сел
да кЅрмес¿н (Є.Жєм¿шев, Дала.). Жас дед¿к, к¤ткен, Егер сен жарыІ жанарыґды алсаґ Іай¦ы
жазды, жаґылды дед¿к. Бєр¿н кеш¿рд¿к. Е н д ¿- мен мўґ¦а Іаптатып, Са¦ынып ж¤рмегенд¿ктен!
г ¿ ґ е не жорыІ? (Б.Нўржекеев, К¤й толғақ). (Т.Айбергенов, Мен саған.).
3. Осы кезге дей¿н, к¤н¿ б¤г¿нде. Анау Іалыґ ГеографиялыІ енд¿к. ã å î ã ð. Жер бет¿ндег¿
Іызыл єскер е н д ¿ г ¿ Орал Іаласын да алып белг¿л¿ б¿р н¤ктен¿ґ экватордан ІашыІты¦ы.
Іой¦ан шы¦ар (X. Есенжанов, Тар кезеґ). Ол е н Г е о г р а ф и я л ы І е н д ¿ к градуспен белг¿лене-
д ¿ г ¿ ж¿г¿т боп Іал¦ан, шЅпт¿ ауырлап алып, т¿пт¿ д¿ (±.±ўрманов, Физ. геогр.). Жерд¿ґ айналу
алысІа лаІтырады (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). ос¿н¿ґ ы¦ысуынан г е о г р а ф и я л ы І е н д ¿ к
Енд¿г¿ б¿р. Та¦ы да, кезектег¿ б¿р, келес¿ б¿р. Е н- Ѕзгеред¿ (±СЭ). Д¤ниен¿ґ солт¤ст¿к полюс¿н¿ґ
д ¿ г ¿ б ¿ р кезекте Базаралы Ѕз Іолымен домбыра горизонттан би¿кт¿к баІылаушы тўр¦ан орынныґ
ўсынып, Єйгер¿мге бўрылды (М.Єуезов, Абай г е о г р а ф и я л ы І е н д ¿ г ¿ н е теґ болатын
жолы). Са¦ыныштыґ е н д ¿ г ¿ б ¿ р жаґалы¦ы (X.Єб¿шўлы, ХалыІ астрон.). Гиппарк айдыґ
жолда келе жатып, БасІан¦а жолы¦ыпты тўтылу Іўбылыстарына баІылаулар ж¤рг¿з¿п,
(С.Асанов, Са¦ыныш). Єзима е н д ¿ г ¿ б ¿ р г е о г р а ф и я л ы І бойлыІ жєне е н д ¿ к ў¦ымдарын
енг¿зген (О.Жєут¿ков, Математика.).
єґг¿меде Абай Ѕлеґдер¿н орысша аудар¦ысы кеп
Енд¿к Іызмет¿. ã å î ã ð. ГеографиялыІ ен-
ж¤рген¿н айтты (Д.Єб¿лев, Арман.).
д¿кт¿ґ орнын ж¤йел¿ т¤рде аныІтау Іызмет¿.
ЕНДѕ-ЕНДѕ ¤ с т. 1. Жаґада ¦ана, таяу
Е н д ¿ к І ы з м е т ¿ н е енд¿к Ѕзгер¿с¿н жан-жаІты
арада, жаІын мезетте. Ел кЅз¿не т¤с¿п, е н д ¿-е н-
тексеру, Жер полюстер¿н¿ґ Іоз¦алысы туралы
д ¿ адам боп келе жатІаныґда, жетк¿збейм¿н
дерек алу жатады (±СЭ).
деп Іыршыныґнан ¤з¿п т¤скен¿-аІ батып ба- ±оґыржай енд¿к. ã å î ã ð. Континенталды
рады (А.Байтанаев, ±айнар.). 2. Жаңадан, осы емес, жўмсаІ ауа-райлыІ географиялыІ ІашыІ-
кезден бастап. К¤н сонау апайтЅс таулардыґ тыІ. ± о ґ ы р ж а й е н д ¿ к т е р д е г ¿ ауа мас-
басынан е н д ¿-е н д ¿ ¦ана Іылтиып келед¿ сасы мен тропикалыІ ауа массасыныґ кездесу¿-
(О.БЅкеев, Қамшыгер). Ал шетелд¿ктерд¿ґ бўл нен єр жерде ауаныґ жалпы циркуляциясы бў-
¿ске тартылуына е н д ¿-е н д ¿ жол ашыла баста- зылып, циклон деп аталатын зор Іўйын сияІты
ды. Десе де, шетелд¿ктер ¤ш¿н маІтаны шик¿зат желдер т¤з¿лед¿ (X.Єб¿шўлы, ХалыІ астрон.).
к¤й¿нде алып кеткен ти¿мд¿ («Жас Алаш»). Оґт¤ст¿к енд¿к. г е о г р. Жер шарыныґ эква-
«Кетш¿» деп айтар ўл ед¿м, Шаруасы болса бўл тордан оґт¤ст¿кке Іара¦ан ІашыІты¦ы. О ґ-
менде, ±ыздар¦а мўздай ж¤рег¿м, Е н д ¿-е н д ¿ т ¤ с т ¿ к е н д ¿ к т е р д е Ѕс¿р¿лет¿н маІта, к¤р¿ш
ж¿б¿п ж¤ргенде (Ж.Жўматаев, Лєйлє.). жєне баІша Ѕс¿мд¿ктер¿ нөл градус пен минус 5
ЕНДѕК1 з а т. 1. Заттыґ, денен¿ґ кЅлденеґ¿. градус аралы¦ында¦ы температурада б¿р тєул¿к
±ой шаруашылы¦ында селекциялыІ тўІымдыІ ¿ш¿нде ¤с¿п кетед¿ (Ж.Єбиев, Биология).
мал жўмысын дўрыс ўйымдастыру ¤ш¿н Солт¤ст¿к енд¿к. г е о г р. Жер шарыныґ
осы кЅрсетк¿шпен б¿рге организмн¿ґ тўрІы экватордан солт¤ст¿кке Іара¦ан ІашыІты¦ы.
Ѕсу¿н¿ґ би¿кт¿к, е н д ¿ к, ІаусырымдыІ, ўзын- СыртІы жа¦дайлардыґ маусымдыІ Іайталап
дыІ Ѕлшемдер¿н ескеруд¿ґ ¤лкен мєн¿ бар єсер ету¿ с о л т ¤ с т ¿ к е н д ¿ к т е де айІын
(Т.К¤лтебаев, ±ой тЅл¿.). 2. г е о г р. Жер бет¿н- б¿л¿нед¿ (Жалпы биология).
дег¿ н¤ктен¿ґ орнын жер полюс¿не Іатысты аныІ- ЕНДѕК2 з а т. к Ѕ н е. Єйелдерд¿ґ бетт¿ґ
тайтын географиялыІ координаталардыґ б¿р¿. ўшына Іызартып жа¦атын сєнд¿к бояуы. ±остан
1963 жылы И.В.Максимов пен Б.А.Слепцов єйкел та¦ын¦ан, Ж¤з теґгел¿к опа, е н д ¿ к. Ек¿
єрб¿р е н д ¿ к т е атмосфера Іысымыныґ бетке жа¦ын¦ан (±ыз Ж¿бек).
Іўбылыс амплитудасы єрт¤рл¿ екенд¿г¿н ±аннан енд¿к жа¦ынды. к ө н е. э т н.
аныІта¦ан (Т.Омаров, К¤н Іўбылыс.). ЖаІын ер адамы Іайтыс бол¦анда єйел бет¿н
ОблыстыІ бетпаІдала айма¦ы оґт¤ст¿ктен тырнап, Іанатып жоІтады. Ар¦ымаІ ¤й¿р¿н
солт¤ст¿кке Іарай 47–49 градус е н д ¿ к т ¿ са¦ынсаАртІы ая¦ын Іа¦ынар Ал¦анын бейбаІ
алып жатады (А.Балтабаев, Жасыл орман). са¦ынса, ± а н н а н е н д ¿ к ж а ¦ ы н а р
3. м а т. КЅлденеґ орналасІан координата. Та¦ы (Бопы тЅрен¿ґ Іарындасы к¤йеуi Ѕлгенде
б¿р еґбег¿нде Николь Орем математиканы жоІта¦аны // С.Сейфуллин, Шығ.).
291 ÅÍÄI-ÅÍÄI
ЕНДѕЛЕУ с ы н. 1. КЅлденеґ¿ ¤лкендеу, балаларша е н д ¿ р к е л е п, єл¿ кетк¿с¿ келер
жалпаІтау, кеґдеу. Јлкен жарнаІты Іиярлар- емес (Д.Єб¿лев, Арман.). С¤й¿нш¿, – деп, јтеш
дыґ жапыраІ алаІаны басІалар¦а Іара¦анда те е н д ¿ р к е л е й сЅйлей бастады (С.Бегалин,
ўзын­ша, е н д ¿ л е у жєне Іалыґдау келед¿ (Д.Єб¿­ УаІыт.).
лев, Помидор). Єдетте ерд¿ґ алды ІысыґІы ЕНДѕРКЕЛЕУ Енд¿ркеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
болады да арты е н д ¿ л е у кел¿п, ек¿ Іапталды атауы. ≈ Е н д ¿ р к е л е у ¿ н Іоймады.
алдыґ¦ы басы аздап шалІайыґІырап жо¦ары ЕНДѕРМЕ1 з а т. э т н. І о л Ѕ н е р. Б¿р
Іарай сєл ¦ана шалыстау ІайІая шабылады басы ¤шк¿р ¤шбўрыш т¤р¿ндег¿ геометриялыІ
(X.Ар¦ынбаев, ±аз. этногр.). 2. а у ы с. Жуандау, Ѕрнект¿ґ аты. Мўндай Ѕрнектер ши орауында,
сем¿здеу, толыІтау. Ент¿г¿п е н д ¿ л е у б¿р єйел терме бауларда, к¿лем-алашаларда, с¤йек Ѕрнек-
к¿рд¿ («±аз. єдеб.»). тер¿нде кЅб¿рек кездесед¿. Ондай Ѕрнектерд¿
ЕНДѕЛѕК з а т. ЖалпаІтыІ, кеґд¿к, кЅл- кейб¿р жерлерде е н д ¿ р м е деп те атайды
денеґд¿к. Д¤ниеде ўлылы-к¿ш¿л¿ Ѕзен кЅп. Б¿р¿ (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿). Е н д ¿ р м е
оныґ е н д ¿ л ¿ г ¿ м е н, ек¿нш¿с¿ ўзынды¦ымен, Ѕрнег¿ ек¿ затты сыналап кЅлемдеу єд¿с¿нде
¤ш¿нш¿с¿ бўрІан¦ан адуын арнасымен белг¿л¿ Іолданылады. Бўл кЅб¿несе б¿р басы ¤шк¿р
(«Лен. жас»). Ўзынды¦ы 8–9 кез, е н д ¿ л ¿ г ¿ келген геометриялыІ ¤шбўрыштардан т¤з¿лед¿
жарты сажын¦а толатын жапыраІтар бар (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
(А.Байтўрсынов, ОІу Іўралы). Культивация ЕНДѕРМЕ 2 з а т. Жеке авторлардыґ
сапалы болу ¤ш¿н оныґ тереґд¿г¿ де, е н д ¿ л ¿ г ¿ шаруашылыІтыґ, тўрмыстыІ Іызметт¿ґ
де ойда¦ыдай болу Іажет («Соц. ±аз.»). т¤рл¿ салаларында пайда берет¿н жаґалы¦ы.
ЕНДѕР= е т. 1. К¿р¿кт¿ру, к¿рг¿зу. «ИранбаІ ±асымныґ е н д ¿ р м е с ¿ Ѕнд¿р¿сте кеґ¿нен
Іамалы» деген¿м¿з, ІаІпасын Іаланыґ ¿ш¿не Іолдау тапты («Лен. жас»).
е н д ¿ р е сал¦ан, кЅлемд¿ баІты Іорша¦ан кеґ ЕНДѕРМЕ3 з а т. м а т. Бер¿лген бўрышты
де Іалыґ саман дуал (Ж.Т¿леков, Жар.). теґдей ¤шке бЅлу ¤ш¿н Іолданатын матема-
2. а у ы с. Пайдалану¦а беру, Іолдану, ¿ске тикалыІ єд¿с. Бер¿лген бўрышты теґ ¤шке бЅлу
Іостыру. Министрд¿ґ пайымдауынша, аІшасы проблемасын шешуде б¿зд¿ґ жыл санауымыздан
жоІтар¦а несиелеу жолымен оІыту тет¿г¿н бўрын¦ы V ¦асырда¦ы грек математиктер¿н¿ґ
е н д ¿ р г е н абзал (“Егемен ±азаІстан”). Іолдан¦ан б¿р тєс¿л¿ – е н д ¿ р м е єд¿с¿ дел¿нет¿н
3. а у ы с. Жаулап ал¦ызу, жаулату. Есен барса єд¿с (О.Жєут¿ков, Математика.).
жолбарысыґ Е н д ¿ р е м ¿ н дўшпанды Мєдет ЕНДѕРУ1 Енд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
берсе ±ўдайым (±амбар батыр). Іолдандыру. Жоспарлы тўтыну жєне Ѕн¿мге
Арман Іўша¦ына енд¿рд¿. б е й н. ±иялдатты, бек¿т¿лген жоспарлы ба¦а ¦ылыми-техникалыІ
армандатты. Єр сЅз, єр жол оны жастыґ а р м а- прогрест¿ґ жет¿ст¿ктер¿н е н д ¿ р у г е, ресурсты
н ы н ы ґ І ў ш а ¦ ы н а ер¿кс¿з е н д ¿ р ¿ п, тєтт¿ ¤немдеуд¿ ж¤зеге асыру¦а, Ѕн¿мн¿ґ сапасын
д¤ниен¿ґ Іол жетпес ІаІпасына жетектеп кетт¿ арттыру¦а, Ѕнд¿р¿с шы¦ындарын тЅмендетуге
(X.Есенжанов, Тар кезеґ). м¤мк¿нд¿к ту¦ызбайды (Б.Ж¤н¿сов,.. НарыІ.
Естер¿н енд¿рд¿. Ес¿н жи¦ызды, Ѕз-Ѕз¿не экон. нег¿з.).
кел­т¿рд¿. Артынан аґдып кел¿п алдым тауып, ЕНДѕРУ2= е т. І о л Ѕ н е р. Ен¿н ¤лкейту.
С¿здерд¿ Іой¦ан екен Іымтап-жауып, Есiркеп, Е н д ¿ р у – ен¿не Іосу; ен¿н ¤лкейте т¤су
е с т е р ¿ ґ д ¿ жаґа е н д ¿ р е м, ±ылмаґдар, (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
±ўдай аІы, менен Іау¿п (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). ЕНДѕРѕЛ= е т. 1. К¿рг¿з¿лу, ¿шке тартылу.
ЕНДѕРЕК с ы н. Енд¿леу, кеґдеу, жалпаІтау. Теледидар сыртІа шы¦арыл¦ан антенна ар-
ЖазыІ далада ег¿ст¿ктерд¿ Іор¦айтын орман Іылы жўмыс ¿стейт¿н болса, ол сол антенна¦а
алІабын е н д ¿ р е к ет¿п, 7-11 Іатар¦а дей¿н жал¦астырылып, ¤йге е н д ¿ р ¿ л е т ¿ н кабель ІысІа
жетк¿зуге болады (А.Балтабаев, Жасыл орман.). болатындай жаІын жерге орналастырылуы
Егер Іызылшаныґ Іатар аралы¦ы кеґ болса, керек (М.Бекбауов, КЅг¿лд¿р.). 2. Т¿ркелу, есепке
о¦ан су ж¤рет¿н борозданы да е н д ¿ р е к ет¿п алыну, Іосылу. ±азаІ т¿л¿нде информациялыІ
ж¤рг¿зуге болады («Жет¿су»). хабар дайындау¦а съезд секретариатына
ЕНДѕРКЕ= е т. с Ѕ й л. Енд¿ркеле. Ўмтылып Ґ.М¤с¿репов екеум¿з е н д ¿ р ¿ л г е н б ¿ з
алтын арай иек артып, Шыґдарды к¤нн¿ґ нўры (Ж.Арыстанов, Естен кетп.). 3. а у ы с. ±олданы­
жаґа шарпып. Сєскен¿ґ мезг¿л¿ ед¿ е н д ¿ р- лу, пайда¦а асырылу. Сондай-аІ, жўмыссыз­-
к е г е н, Тўманды Іойнаулар¦а жўтІан тартып дарды Іаржыландырудыґ жаґа ба¦дарламасы
(И.БайзаІов, Таґд. шы¦.). е н д ¿ р ¿ л г е н (Б.Ж¤н¿сов, НарыІ. экон. нег¿з.).
ЕНДѕРКЕЛЕ= е т. Ки¿п-жару, Ѕктемсу, ЕНДѕРѕЛУ Енд¿р¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ерк¿нсу. Елгелд¿ ж¿г¿ттер¿ е н д ¿ р к е л е п кЅте- Радио єд¿с¿ ¦ылым¦а, техника¦а, Ѕнд¿р¿ске жєне
р¿лей¿н деп ед¿, Таубай Іоз¦алмады, артын баІты халыІ шаруашылы¦ына е н д ¿ р ¿ л у д е («ХалыІ
(С.Талжанов, Ўлдай.). Жўрт єкес¿н¿ґ ¤й¿ндег¿ мў¦.»).
ÅÍÅ-ÅÍÅ 292
ЕНЕ з а т. 1. э т н. Ерл¿-зайыптылардыґ мен са¦ан е н е І а с І ы р м е н б¿р есеп боламын
шешелер¿н б¿лд¿рет¿н туысІандыІ атау. Бўл (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
к¿с¿ мына Шолпанныґ мамасы, мен¿ґ е н е м деп Ене мен кел¿ндей. а) ж а ¦ ы м д ы. Б¿р¿ ¤лкен,
таныстырды (Є.НўршайыІов, Алтын.). ±ынай б¿р¿ жас, сырлас, сыйлас єйелдерше. Сол Іай¦ы
е н е с ¿ м е н б¿рге тўрады (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). ¤ст¿нде к¤ндег¿ б¿р-б¿р¿не мўґ айту, к¤рс¿не
Е н е ґ болмаса да, инеґ болсын [МаІал]. отырып зарларын ша¦у, екеу¿н єбден кел¿н мен
Орынсыз¦а сЅз Іатып, К¤нє¦а батпа, кел¿ншек! ата хал¿нен кет¿р¿п, ортаІ Іай¦ыда¦ы е н е м е н
Байыґнан бўрын тЅсекке јз¿ґ жатпа, кел¿ншек! к е л ¿ н д е й немесе єке мен баладай жаІындатІан
Јй басына Іыдырып, јсек айтпа, кел¿ншек! (М.Єуезов, Абай жолы). є) ж а ¦ ы м с ы з. Б¿р¿
Рас сЅзд¿ Ѕзгерт¿п, Жал¦ан¦а сатпа, кел¿ншек! ¤лкен, б¿р¿ жас б¿р ошаІІа таласІан м¿нш¿л
Атаґ, е н е ґ жўмсаса, Бола кЅрме ер¿ншек! єйелдерше. Е н е м е н к е л ¿ н д е й емес, б¿р ¤йд¿ґ
(Є.Найманбаев, Шы¦.). – Сауыр ет¿кт¿ґ табаны Іызындай болсаґдаршы (Ауызек¿).
талда болса, ±ырыІ к¿с¿н¿ґ аІылы ханда Енес¿не асыІІан Іўлындай. б е й н. Аґсары
болса. С¿рє, ерк¿ґе Іоймаймын, жан е н е к е, ауып, ентелеген, алды-артына Іармай аптыІІан
±айнымныґ тўрысын айт, єлде болса (±озы к¤йдег¿. Е н е с ¿ н е а с ы І І а н І ў л ы н д а й
КЅрпеш.). 2. Аґ, мал тЅл¿н¿ґ аналы¦ы. Е н е с ¿ н Іўлдыра¦ан баланы кЅр¿п, б¤к¿л топ аІтары-­
жаІсы азыІтандыр¦ан меринос Іозылар есей- лып тоІтап Іалды (Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше.).
генде ж¤нд¿ де кЅп беред¿ (Шопан к¿табы). Енес¿не ентелеген ботадай. Анасыныґ
М¤мк¿нд¿г¿нше е н е с ¿ жарытпа¦ан Іозылар¦а бауырына ўмтыл¦ан бота тєр¿зд¿. Кел¿ншек-
Іой с¤т¿н¿ґ орнына сиырдыґ уызын Іолданса да тау май айында кЅр¿кт¿. Бурыл бўлттан Ки¿п
болады («Лен. жас»). Е н е с ¿ тепкен Іўлынныґ ал¦ан бЅр¿кт¿. Е н е с ¿ н е е н т е л е г е н б о т а-
ет¿ ауырмас (МаІал). 3. к Ѕ н е. Баланыґ анасы, д а й Етег¿не Тас тЅбелер шЅг¿пт¿ (С.Мєуленов,
шеше. Алып туар е н е д е н, Ат туады биеден, Алыс кет.).
Сўра¦аныґ дўрыс Іой, Сына¦аныґ маІўл ¦ой.
Енес¿нен айырды. ТЅлд¿ енес¿нен бЅл¿п, енес¿н
С¿з деген сЅзден, Меґл¿бай, Сен деген сЅз¿м
суалтты. Е н е с ¿ н е н а й ы р ¦ а н н а н кей¿н
жаІын ¦ой. Ежелден сен¿ґ аІын¦а ±ўрдасты¦ыґ
Іозылар жаІсы суаты бар, жўмсаІ, кЅк шЅпт¿
батыл ¦ой (БаІтыбай аІын, Жел Іобыз.).
Ѕр¿стерде ба¦ылады (А.Елеманов, ±ой шаруаш.).
Е н е д е н екеум¿з. Б¿раІ екеум¿з ек¿ т¤ст¿м¿з.
Енес¿нен жаґа ту¦андай. б е й н. Тап-таза,
Заты жат жарал¦ан деген¿ґ болмаса, менен
жайнап тўр¦ан, к¿р шалма¦ан. Е н е с ¿ н е н т у-
±амар артыІ (Д.Єб¿лев, АІын.). Т¿лем¿с е н е-
д е н Іа¦ына туып, он ¤ш жасынан ўрлыІІа ¦ а н д а й ж а ґ а ¦ана, јлген Іала орнында жаґа
араласады (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). 4. а у ы с. Іала. Адам деген – Іўд¿рет, Іўд¿рет Іой, Адам
Асыраушы, Ѕс¿рт¿п-Ѕнд¿рген жетк¿зуш¿, Ѕм¿р, ¿з¿ жал¦анда жо¦ала ма?! (М.МаІатаев, Шы¦.).
азыІ кЅз¿. Ерт¿с даґІы елге аян. Ерт¿с – ен Енес¿н кЅрген Іозыдай. б е й н. Жамырасып,
даланыґ ежелг¿ е н е с ¿ (I.Жанс¤г¿ров, Єґг¿м.). шуласІан деген ма¦ынада. Неге шулайсыздар,
Б¿р енен¿ґ ег¿з ту¦ан тЅл¿ндей. Б¿р-б¿р¿нен е н е с ¿ н к Ѕ р г е н І о з ы д а й ем¿рен¿п
айнымайтын, ўІсас. БайтаІ дала жатыр шет¿ (Х.Есенжанов).
кЅр¿нбей, ±азаІ ел¿ кЅґ¿л¿ґн¿ґ кеґ тЅр¿ндей. Енес¿н ўрайын [ўрды]. б е й п ¿ л. Б¿реуге
Дон мен Тобыл топыра¦ы туыстас Б ¿ р е н е н ¿ ґ немесе б¿р нєрсеге Іатты ашулан¦анда ай-
е г ¿ з т у ¦ а н т Ѕ л ¿ н д е й (А.Хангелдин, ±ыз тылатын, т¿л тиг¿зу, боІтау сЅз. Ой, е н е-
ж¤рег¿). с ¿ н ў р а й ы н, Ѕл¿п кетпей неге керек? Азар
Ене бауырында¦ы Іўлындай. б е й н. Тым болса атылып, я осы ¤ш¿н айдалып кетсем де
жаІын, єрдайым жанында. Єйел еркекке е н е кЅнген¿м-аІ! (Абай, Тол жин.). Е н е с ¿ н ў р ы п
б а у ы р ы н д а ¦ ы І ў л ы н д а й жанасып ж¤р¿п болыстыІтан басІа Іызыметке тўрма! Сен¿
ие, не шеттеп тайталасып ж¤р¿п те с¤йен¿п Ѕсед¿ Іайтсек те Сартау¦а болыс Іоямыз. Б¿зге тек
(М.Єуезов, Шы¦.). Єбенн¿ґ е н е с ¿ н ў р ы п берсеґ бол¦аны! – деп
Енеден ек¿ туды. Д¤ниеге Іайта келгендей МўІашты Іўтыртты (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
болды. Тў¦ыр¦а Іонды Іайта Іанды балаІ. К¿нд¿к ене. э т н. К¿нд¿к шеше (жаґа ту¦ан
СапаІІа жаґа к¿рд¿ жан домалап, “Е н е д е н нєрестен¿ґ к¿нд¿г¿н кесуш¿ єйел, к¿нд¿к шеше).
е к ¿ т у д ы ґ, Сапа¦ым!” – деп Мєз болып Јйс¿н, Б¿р сЅз айтсам, балам-ау, к¤лерм¿с¿ґ, Б¿зд¿к¿нде
Дулат кетт¿ тарап (ѕ.Жанс¤г¿ров, Таңд.). аял ¦ып ж¤рерм¿с¿ґ. Баян Іыздыґ к¤йеу¿ сен
Ене кЅрген. Јлг¿-Ѕнеге кЅрген, ата-ананыґ бол¦анда, К ¿ н д ¿ к е н е ґ мен ед¿м б¿лерм¿с¿ґ
тєл¿м-тєрбиес¿н ал¦ан. Ата кЅрген оІ жонар, (±озы КЅрпеш.).
Е н е к Ѕ р г е н тон п¿шер (МаІал). ±айын ене. э т н. Ер адамныґ єйел¿н¿ґ
Ене ІасІыр. ±аншыІ ІасІыр, ІўртІа. шешес¿. С¤йеу Іарт сы Іозысын сойып,
Зиянды саудаґды пайдалы Іылуыґа болады, Іазан кЅтертт¿. ± а й ы н е н е с ¿ де пей¿лд¿
дер кез¿нде пайдаланып Іал, неге десеґ, Ѕм¿р¿ (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). ±асболат бўл к¤нде
293 ÅÍÅÍ-ÅÍÆÀ
ауылдыґ ¤к¿мет басты¦ы. – ± а й ы н е н е ґ сол деп жасым егдерек, Жатайын неге жантайып
к¿с¿н¿ґ Іолында, аман ж¤р¿п жатІан кЅр¿нед¿ (Ґ.Орманов, Ой Іанаты).
(С.Омаров, Дала Іызы). ЕНЕЛѕ-КЕЛѕНДѕ с ы н. Б¿р¿ ене, б¿р¿ кел¿н,
ЕНЕНҐАРА-АЙ о д. ж е р г. «Ананы Іарай енес¿ жєне кел¿н¿ Іоса. Е н е л ¿-к е л ¿ н д ¿ екеу¿н¿ґ
кЅр» деген ода¦ай сЅзд¿ґ к¿р¿ккен т¤р¿. Е н е н- б¿р-б¿р¿не жылы сЅз айтысІаны да, б¿р-б¿р¿н
¦ а р а-а й, мына не сўмдыІ! (±азақ т¿л¿. аймаІ. жаІын сез¿нген¿ де осы жолы ед¿ (Є.Тарази,
сЅзд¿г¿). Асу-асу).
ЕНЕДЕЙ с ы н. Ене сияқты, ене тәр¿зд¿. ЕНЕПАЙ с ы н. ж е р г. ±ыруар, кЅп. Осы
Менен жамандыІ к¤тпе, ата-анаґнан артыІ, к¤нде колхозда е н е п а й жўмыс бар ¦ой (±азақ
ту¦ан е н е ґ д е й боламын (С.Адамбеков, тiл¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
±ожанасыр.). Єл¿ сол Іалпы ек¿ Ѕзен Ем¿з¿п ЕНЕТАЙ з а т. э к с п р. Ту¦ан шешес¿нен
жатыр е н е ґ д е й. Жайыґды жўртым, Іўп сезем, немесе енес¿нен б¿р нєрсен¿ Ѕт¿н¿п сўра¦анда
Жылыґ жоІ Іал¦ан кенелмей (Ғ.Орманов, Іўрметтеу нышанымен айтылатын атауыш.
Жер.). АІырында сол Ѕсект¿ґ Іўрбаны бол¦ан жоІ
ЕНЕЖАП з а т. ж е р г. Јлкен арыІ. Мына па, аруа¦ыґнан сада¦а кетей¿н е н е т а й ы м
е н е ж а п т ы бўрын басІаша – хан жабы – деп (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
атады (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ЕНЕШ з а т. с Ѕ й л. Енетай, енеке. Сен
ЕНЕК з а т. І а р а п. Ен (адамныґ, жан- дєрменс¿з балаІан! Енеґ дєн де теред¿, Шег¿ртке
жануарлардыґ аталыІ без¿). БўІаныґ е н е г ¿ н ўстап беред¿ Е н е ш ¿ ґ н ¿ ґ Іасынан (М.Єл¿мбаев,
п¿ш¿п тастаса, Ѕг¿з болады (Ауызек¿). ОраІ).
ЕНЕКЕ1 з а т. к Ѕ н е. 1. э к с п р. Шешетай, ЕНЖАР с ы н. 1. ЫІылассыз, ниетс¿з,
шешеке деген ма¦ынада¦ы анасын еркелету, ынтасыз, сал¦ырт (Іатынас). Єґг¿ме осы¦ан
Іўрметтеу нышанымен айтылатын Іаратпа т¿релгенде кЅґ¿лге алуан т¤рл¿ к¤д¿кт¿ ой келед¿.
атауыш. Е н е к е, сен шы¦ардыґ б¿р сўмдыІты,
Жапонияныґ ±азаІстанмен салыстыр¦анда
Сауармыз Іўлын Ѕлсе б¿р ІулыІты (±озы
осыншама Іўлдырап кей¿н Іалуыныґ себеб¿
КЅрпеш.). – Мен ¤й¿мнен шыІІалы алты ай
неде? Бєлк¿м, Жапонияныґ оІу орындарын
болды, М¿нген атым астымда тайдай болды.
кЅптеп ашу¦а шамасы келмей, Іаржысы жетпей
Ес¿т¿п, б¿л¿п кЅрген¿ґ бар ма, е н е к е, ±арабайдыґ
ауылы Іайда болды? (±озы КЅрпеш.). 2. Ана- жатІан шы¦ар? М¤мк¿н, жапон халІы ІазаІтар¦а
сын еркелету, Іўрметтеу нышанымен айтыла- Іара¦анда б¿л¿м алу¦а е н ж а р ма екен? (“±аз.
тын атауыш. Е н е к е м н ¿ ґ ем¿п кет, ТЅс¿нде єдеб.”). 2. СелІос, с¤лесоІ, дел-сал (к¤й).
ек¿ мамасын Сабындаса а¦армас, ѕштен ту¦ан Мўндай к¤ндер¿ адамныґ да кЅґл¿ б¿р т¤рл¿
Іарасын (±обыланды батыр). жадау тартып, ештеґеге мойны жар бермей, е н-
ЕНЕКЕ2 з а т. 1. з о о л. <лат. bubalus> ж а р бола бастайды екен (Б.Т¿легенов, КЅктем.).
ЖўптўяІтылар отряды Іуысм¤й¿зд¿лер тўІым- // Ниетс¿з, ынтасыз адам. Ынталыныґ ¿с¿ лезде
дасына жататын к¤й¿с Іайыратын с¤тІорект¿ б¿тед¿, Е н ж а р д ы ґ ¿с¿ кей¿н кетед¿ (МаІал).
жануар. Е н е к е л е р орман-то¦айларда, жазыІта Енжар кЅґ¿л. ЫІылассыз, ынтасыз, амалсыз
жєне тауда (3000 м би¿кт¿кке дей¿н) кездесед¿. пей¿л, ниет. ±алтасында аІшасы жоІ, басІа
ЖалІы, сирек те болса ег¿з бўзау туады. Е н е- табар табыс кЅз¿ та¦ы жоІ, жа¦дайымды жаІ-
к е л е р д ¿ ґ 2 т¤р¿ белг¿л¿: азия енекес¿ (Bubalus сартам ба деп пєленбай жыл еґбек етсе де, кЅзге
arnee) жєне африка енекес¿ (Bubalus caffer) кЅр¿нбейт¿н Іаржы-Іаражаты жоІ, аузы-мўрты
(±аз. т¿л¿ термин. Биология). Су арыстаны... майланба¦ан ауыл адамы кЅктемн¿ґ келу¿не
т¿пт¿ е н е к е г е де шабуыл жасайтын кЅр¿нед¿ байланысты та¦ы б¿р єрекет жасап кЅрей¿к деген
(Бабырнама). 2. Сиыр, бўзаула¦ан сиыр. Бўрын е н ж а р к Ѕ ґ ¿ л м е н дала¦а Іарап тўр (“Жас
балараІ кез¿мде: «Ел жатса да, е н е к е м Алаш”). ±ўрыстап денеґ дел-сал боп, Буыныґ
жатпайды», – деп ешк¿н¿ґ м¤й¿з¿н жўмбаІ сыздап сырІырар. ±ўлазып к Ѕ ґ ¿ л е н ж а р
Іып айтатыны ес¿мде бар-ды (ј.±анахин, Жас боп, Бўзылар ойдыґ шырІы бар (С.Мєуленов,
дєурен). Сиырдыґ мазасызды¦ын «Ел жатса Алыс кет.).
да, е н е к е м жатпайды» деп жўмбаІІа ІосІан Енжар Іалдырмады. Бейтарап Іалдырмады,
(М.Ермеков, Тарту). ойландырды, кЅґ¿л бЅлд¿. Ежелден ел¿м¿зд¿ґ
ЕНЕКјКѕРЕК с ы н. ж е р г. Аз¦антай, к¤нкЅр¿с т¿рл¿г¿н¿ґ, берекес¿ мен б¿рл¿г¿н¿ґ
азын-аулаІ, аз-маз. Жўрттыґ е н е к Ѕ к ¿ р е к ўйытІысы, алтын бастау, аялы ўясы болып
айран-шалабы бар ¦ой (±.Жўмад¿лов, Та¦дыр). келген ауыл та¦дыры б¤г¿нде єрб¿р ест¿ азаматты
ЕнекЅк¿рек етт¿. ж е р г. ТалшыІ етт¿, азыІ е н ж а р І а л д ы р м а й т ы н ерекше мєселе
етт¿. Мынау ¤йдег¿ аз¦антай азыІ-т¤л¿кт¿ сен- (“±аз. єдеб.”).
дерге ала келд¿м Е н е к Ѕ к ¿ р е к е т е тўрыґдар, Енжар Іарады. ±алай болса солай ¿стед¿,
кей¿нг¿с¿н та¦ы кЅрем¿з (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ниетс¿з болды. Сен кЅґ¿лс¿з бўйы¦ысыґ, бар
ЕНЕЛѕ с ы н. Енес¿ бар. Е н е л ¿ жан¦а не нєрсеге е н ж а р, ынтасыз, салІын І а р а й т ы н
керек, Еркелей бермей Іартайып! Тартты болып барасыґ (ј.Тўрманжанов, Адам.).
ÅÍÆÀ-ÅÍÆÅ 294
Енжар Іарау. Сал¦ырттыІ кЅрсету, Іалай ЕНЖАРЛАУ с ы н. СелІостау, с¤лесоІтау,
болса, солай ¿стеу, ниетс¿з болу. Б¿зде шаруа¦а кЅґ¿лс¿здеу. Т¿пт¿ селІос, е н ж а р л а у к¤йде.
єл¿ де немІўрайлы, е н ж а р І а р а у басым Маґайына бўрылып Іарамайды да (Б.Т¿легенов,
(З.Шашкин, Сен¿м). АІІайнар). Ж¤рег¿ л¤п¿лдеп, кЅґ¿л¿не секем
Енжар Іор¦аныс. є с к. Нысаналар¦а алып, сез¿кт¿ б¿р оймен е н ж а р л а у келе жатты
Іарай ўшІан зымырандарды ўстау жЅн¿ндег¿ (Ш.Байбатшаев, Бел-белес). «Мен¿ґ сем¿рген¿м
“белсенд¿” шаралардан азаматтыІ жєне де к¤лк¿ ме» дегендей ишаратпен тыжырынып,
єскери нысаналарды сол нысаналардыґ Ѕздер¿н шайды е н ж а р л а у ўрттап, салІын да мദаз
Ѕзгерту арІылы ерекшеленет¿н Іор¦аудыґ т¤р¿. рєсми Іалып саІтап Іалды (М.Сатыбалдиев,
АзаматтыІ нысаналарды е н ж а р І о р ¦ а н ы с ±оґыр Іозы).
шаралары радиация¦а Іарсы баспаналарды ЕНЖАРЛЫ± з а т. 1. СелІостыІ, с¤лесоІтыІ,
жєне азаматтыІ Іор¦аныстыґ басІа да т¤рлер¿н керенаулыІ, самарІаулыІ. Е н ж а р л ы І т а н
Іамтиды (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.). туатын езбе сЅздерд¿ ол айы¦ары жоІ к¤зг¿ аІ
Енжар радиолокация. є с к. Нысананыґ жаґбырдай сез¿нед¿ (Р.М¤с¿репов, Кездесп.
Ѕз¿нен т¿келей шы¦атын жєне о¦ан сыртІы кет.). 2. ±амсыз-Іаракетс¿зд¿к, бейІамдыІ,
кеґ¿ст¿ктен жєне басІа кЅздерден т¤сет¿н бейжай болушылыІ, сал¦ырòтыІ. БўІара мен
энергияда бейнелейт¿н, жи¿л¿г¿ Ѕте жо¦ары бил¿к, ауІаттылар мен жоІ-ж¿т¿ктер арасында¦ы
электрмагнитт¿ Іабылдау нег¿з¿нде нысананыґ атшаптырым алшаІтыІ, экономикалыІ е н-
орнын табу жєне аныІтау єд¿с¿. Е н ж а р ж а р л ы І жєне саяси самарІаулыІ, сыбайлас
р а д и о л о к а ц и я д а табыл¦ан объект¿н¿ жемІорлыІ, олигархиялыІ байлыІІўмарлыІ
сєулеëåнд¿ру Іажетт¿г¿ болма¦андыІтан, енжар пен бил¿кІўмарлыІ та содан [монополизмнен]
радиолокаторларда радиоІабылда¦ыш болмайды Ѕрбит¿н¿ сЅзс¿з («Егемен ±азаІстан»). Б¿з
жєне Іарсыластардыґ радиотехникалыІ бўл жерде жан-жаІтыґ барлы¦ын Іап-Іара
ет¿п кЅрсетк¿м¿з жоІ. Б¿раІ Іо¦амдыІ кЅґ¿л-
барлауы оны аныІтай алмайды (±аз. т¿л¿
к¤й температурасыныґ Іарапайым адамдар
термин. Єскери.).
арасында е н ж а р л ы І пен бейжайлыІты кЅрсету¿,
ЕНЖАРЛАН= е т. 1. СелІостану, мар¦ау-
сЅз жоІ, алаґдатарлыІ жа¦дай (“Жас Алаш”).
лану, с¤лесоІ к¤йге т¤су, кЅґ¿лс¿здену. Манадан
АІын та¦ы тезге салып кЅр¿п ед¿ аІылды, АІыл
бер¿ шам жаІпай е н ж а р л а н ы п жатІан
барып јжетт¿кт¿ сырласу¦а шаІырды. Е н ж а р-
АІб¿лек дереу атып тўрып, шам жа¦ып, жерге л ы І т ы ґ шерткен сырын Ѕзек Іып (М.Шаханов,
Іойды да, Іа¦азды жеп Іоятындай Іадалды Ґасырлар.). 3. Еш нєрсеге зауІы болмаушылыІ,
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Бўл уаІыттыґ бєр¿нде ер¿ншект¿к. Айлар Ѕт¿с¿мен-аІ мен б¿р т¤рл¿
АІанныґ кЅґл¿ е н ж а р л а н ы п, ўйІысы Іўлази бастадым, ек¿ иы¦ыма е н ж а р л ы І
шала болды (Т.Єл¿мІўлов, Сейтек.). Ж¤рег¿ атша м¿н¿п алды (Х.Ер¦алиев, ШындыІ.).
Іобалжып, т¿лемеген, Іалама¦ан с¤р¦ылт Желкеме м¿нген е н ж а р л ы І пен жалІаулыІ
к¤ндерд¿ґ жаІынды¦ын сез¿п, кЅґл¿ е н ж а р- Іолымды ¿ске ж¿бермед¿ (А.СарбЅпин, Аспалы
л а н ы п, ек¿ к¤нн¿ґ ¿ш¿нде кЅз¿ к¿рти¿п, Іатты бес¿к). 4. Шарша¦андыІ, Іуаты кеткенд¿к,
Іўлады (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). 2. Сал¦ырт жасы келгенд¿к. Т¤с¿нд¿м кЅп нєрсеге, жетт¿
Іарау, ынтасыздану. ±ысІасы, Іарын рагына кЅз¿м, КЅб¿с¿ кЅлг¿рс¿т¿п, етт¿ мез¿. Е н ж а р-
е н ж а р л а н а сырттай Іарамай, олармен к¤рес л ы І пен егдел¿к Іарайды, єне, Нўрсыз, т¤сс¿з
жўмысын ўйымдасІан т¤рде белсене ж¤рг¿зу тўнжырап етт¿ кЅз¿, Т¤с¿нд¿м, елег¿зер кетт¿
керек (X.Єбисатов, ±арын рагы). кез¿м (М.МаІатаев, Шы¦.). 5. п с и х. <лат.
ЕНЖАРЛАНУ Енжарлан ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи- passivus> Адамныґ белсенд¿л¿кке Іарама-Іарсы
мыл атауы. ≈ Е н ж а р л а н у д ы ґ зияны. Іасиеттер¿н¿ґ б¿р¿. Е н ж а р л ы І адамда
ЕНЖАРЛАС= е т. Б¿р-б¿р¿н ¿штей жаратпау, єрекетс¿зд¿к, немІўрайдылыІ, ынтасыздыІ,
б¿р-б¿р¿не ниетс¿з болу. Ар¦ы бетте ж¤ргенде ер¿кс¿зд¿к сияІты жєне т.б. Іасиеттер арІылы
де екеум¿з болымсыз б¿рдемеге е н ж а р- кЅр¿нед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.).
л а с ы п араласпай кетт¿к емес пе (З.Жєкенов, ЕНЖАРМА з а т. Б¿р жарым еннен тўратын
Таґ самалы). зат. Балалар¦а е н ж а р м а Іылып, кЅрпе жасап
ЕНЖАРЛАСУ Енжарлас ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл берд¿м (Ауызек¿).
атауы. ЕНЖАР-МАРҐАУ с ы н. Сал¦ырт-селІос,
ЕНЖАРЛАТУ з а т. т е х. Металдарды самарІау. Солай ма, – дед¿ Крейгель. Сўраудыґ
тат басудан саІтау ¤ш¿н олардыґ беттер¿н ора¦ы боп и¿луге, ¿л¿нуге келе жатІан дауыс,
оксидтермен Іаптау. Е н ж а р л а т у – кенет е н ж а р-м а р ¦ а у тартты (А.С¤лейменов,
металдардыґ бетк¿ Іабатын активт¿ к¤йден Бес¿н).
(химиялыІ тўр¦ыда) коррозиялыІ бер¿ктенд¿ру ЕНЖЕР с ы н. с Ѕ й л. Енжар. ±арлы¦аш,
маІсатымен пассивт¿ к¤йге кЅш¿ру (±аз. т¿л¿ Е н ж е р болман Ѕз мўґыммен (М.Єуезов, Таґд.
термин. Кен.). шы¦.).
295 ÅÍÆÓ-ÅÍÒÀ
ЕНЖУ з а т. 1. с Ѕ й л. ѕнжу. Е н ж у ¿зде, тастапты. ±ыл кЅп¿р. Ж¤рег¿ дауаламай К¤м¿с
¿здеуш¿, тула¦ан толІыннан ІорыІІан ба! ана б¿раз да¦дарды (“Ана т¿л¿”). Жолдыґ
(А.Хангелдин, Табыс. та¦дыр). Е н ж у мен аузында кЅлденеґ созылып жатІан тўрІы
аІ меруерт мойнында, Ўрла¦ан ек¿ алмасы он шаІырымдай бол¦анмен, е н с ¿ з кереге
Іойнында. Теґдесс¿з жар табуды арман еткен, сыІылды, жал¦ыз тау (М.Єуезов, ±араш.). Жай
БаІыттыґ дариясында шомылуда (И.БайзаІов, Ѕрмек шекпен, алаша, Іап, Іоржын, белбеу,
Таґд. шы¦.). 2. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ґ еґ жаІсысы, терме баулар сияІты е н с ¿ з нєрселер ¤ш¿н
Іад¿рл¿с¿, ба¦алысы. јлеґде боп бар ўжданыґ, бар тоІылады (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
жаныґ Сўрыптайсыґ ла¦ыл, е н ж у, маржанын Енс¿з жапыраІты кассия. Ѕ с. ЖапыраІтары
јз тапІаныґ Ѕз¿ґе асыл кЅр¿нер, Жўрт айырар мен жем¿с¿ ¿ш айдайтын дєр¿ жасау¦а пайдала-
б¿раІ Іымбат-арзанын (±.То¦ызаІов, Таґд.). нылатын бўршаІ тўІымдасына жататын
ЕНЖУДЕЙ с ы н. с Ѕ й л. ѕнжудей. КЅґл¿мд¿, шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к т¤р¿. Е н с ¿ з ж а п ы р а І т ы
кЅз¿мд¿, јм¿р¿мд¿, Ѕз¿мд¿, Е н ж у д е й т¿зген к а с с и я Пакистан мен Јнд¿станда Ѕс¿р¿лед¿
сЅз¿мд¿... ШамшыраІтай жандыр¦ан (Жамбыл, (С.Сўбханбердин, јс¿мд¿к – дєр¿.).
Тол. жин.). ЕНСѕЗ2 с ы н. Белг¿-таґбасыз, ен¿ жоІ, ен
ЕНЖУ-МАРЖАН з а т. с Ѕ й л. ѕнжу- мар- салынба¦ан. Б¿р Іора Іойдыґ ¿ш¿нде енд¿с¿ де,
жан. ТЅг¿лт¿п е н ж у-м а р ж а н сєукелес¿н, е н с ¿ з д е р ¿ де аралас екен («Соц. ±аз.»).
Сўлудай серп¿п ашІан шәй кЅрпес¿н ЕНСѕЗДЕУ с ы н. Ен¿ тарлау, енс¿з¿рек.
(А.Жўма¦алиев, јлеґд.). Безенген Ѕне бойы ±айыґды Ѕзен¿н¿ґ бойы Мойылды Ѕлкес¿нен е н-
е н ж у-м а р ж а н, Бриллиант, алтын, яІўт, с ¿ з д е у, алайда бас-ая¦ына кЅз жетк¿зг¿с¿з ўзаІ
гауһар тасы. Сол елде Сємен дейт¿н б¿р ж¿г¿т бар, кЅр¿нед¿ (Є.КЅш¿мов, Жас аґшы).
±ўрбылас єлг¿ Іызбен жас шамасы (ХЈѕѕѕ-XIX ¦¦. ЕН-ТАіБА з а т. Ерекшелейт¿н шартты
Іаз. аІын.). белг¿лер. ХалыІты айтпа¦анда, мал екеш малдыґ
ЕНЖЎРҐА з а т. с Ѕ й л. Ўнжыр¦а. ЖаІып
да е н-т а ґ б а с ы болмай ма? (ј.±анахин,
к¿рд¿. Е н ж ў р ¦ а с ы т¤скен, бўрын¦ысындай
Жас дєурен). СЅзд¿кт¿ґ б¿р ба¦анасындай ет¿п
жайраґдамайды, жылпыл дамайды (Ґ.Мўстафин,
малдыґ єрт¤рл¿ е н-т а ґ б а с ы н да жаздым
Дауыл.). Неге екен¿ белг¿с¿з, Олжабайдыґ е н-
(Ғ.М¤с¿репов, Белдерде).
ж ў р ¦ а с ы бўрын¦ыдан бетер т¤с¿п кет¿пт¿
Ен-таґба салды. Белг¿лед¿, таґбалады.
(Є.Єб¿шев, Замана.). Б¿р орын¦а он адам б¿л¿м
Еск¿ден келе жатІан рєс¿м: мына жаман а¦аґныґ
таластырып жатІанда, орта, жаІсы деген ба¦амен
озып шы¦у м¤мк¿н емест¿г¿н ойлап, Ґанидыґ е н- астына м¿нген ырымы, мына¦ан Ѕз Іолыґнан е н-
ж ў р ¦ а с ы т¤се бастады (М.Иманжанов, КЅк т а ґ б а с а л ы п кет (ј.±анахин, Жер бас.).
белес.) ЕНТАіБА з а т. и н ф. <а¦ыл. label> Ба¦-
ЕНЖѕЛ з а т. д ¿ н и. с Ѕ й л. ѕнж¿л. Е н- дарламалау т¿лдер¿нде команданыґ сєйкестен-
ж ¿ л д ¿ саулатІанда даусы Іандай Ш¿ркеуд¿ґ д¿руш¿с¿ (идентификаторы). Е н т а ґ б а –
Іабыр¦асын ꤴ¿рент¿пт¿ (Ґ.±айырбеков, Дала.). ба¦дарлама операторына т¿ркел¿п жазылатын
Керейд¿ґ тЅрт би¿: КЅкен, Бейсенб¿, ±ўлыбек, жєне онда осы оператор¦а Іатынау¦а пайдала-
Топан деген адамдар. ±ўнанбай Керейд¿ґ тЅрт натын идентификатор (±аз. т¿л¿ термин. Инфор-
би сайла¦анын дєр¿птеп былай депт¿: ±ўдайдан матика.). ±атты е н т а ґ б а с ы бар дискетте
т¤скен ¤лкен к¿тап тЅртеу ед¿: Тауарт, Забур, єрб¿р сектор¦а арнал¦ан тес¿ктер бар, ал Іатты
Е н ж ¿ л, ±ўран. ±ўдайдыґ еґ жаІын пер¿штес¿ онтаґбасы жоІ дискеттерде тек б¿р¦ана тес¿к бар
тЅртеу ед¿: Жабырайл, Ґазырайл, Ысрафил, (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
Микайыл. Мўрсал пай¦амбарлар – ±ўдайдыґ Ентаґба блог¿. и н ф. <а¦ыл. label block>
еґ жаІын досы – тЅртеу ед¿: Мўса, Дауыт, Ґайса, Ентаґбасы бар магнитт¿к тасуыш блок. ≈ Е н-
Мўхамбет. Мўхамбет пай¦амбардыґ сер¿г¿ – т а ґ б а б л о г ¿ н Іосу.
тЅртеу ед¿: Єбубєк¿р, Ґўмар, Ґўсман, Ґали. Ентаґба Ѕр¿с¿. и н ф. <а¦ыл. label field>
Ислам д¿н¿н таратІан имам тЅртеу ед¿: Ахмет, Ентаңбаны жазу¦а арнал¦ан стандартты бланк
Мєл¿к, Шайхи, А¦ызам (“Жўлдыз”). Ѕр¿с¿. ≈ Е н т а ґ б а Ѕ р ¿ с ¿ н ¿ ґ жўмысы.
ЕН±АП з а т. à í à ò. АталыІ жыныс без¿н¿ґ, Ентаґбаларды айырып тану. и н ф. <а¦ыл.
оныґ Іосымшасыныґ орналасІан Іабы¦ы. АталыІ mark recognition> Белг¿л¿ єд¿стер арІылы
жыныс гормоны т¤з¿лет¿н жўп жыныс без¿ ен ентаґбаларды тасуыштан шы¦арып оІу. Е н-
Іосымшасымен б¿рге е н І а п т а орналасады т а ґ б а л а р д ы а й ы р ы п т а н у – аІпараттыґ
(±аз. т¿л¿ термин. Биология). к¿р¿ст¿к а¦ынында¦ы ентаґбаларды бЅл¿п алу
ЕНСѕЗ1 с ы н. Ен¿ тар, ІысІа, кЅлденеґ¿ немесе мєл¿меттерд¿ орналастыру кез¿нде
тар. јзенн¿ґ бўл тўсы е н с ¿ з, шамасы ек¿ ж¤з ж¤йеде Іарастырыл¦ан тєс¿лден Ѕзгеше єд¿спен
метрдей болатын (М.Ґабдуллин, Сўрапыл.). бер¿лген ентаґбаларды тасуыштан шы¦арып оІу
Єлдек¿м Ѕзенн¿ґ е н с ¿ з жер¿не ўзын бЅрене (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
ÅÍÒÀ-ÅÍÒÅ 296
Ентаґбаларды Ѕґдеу. и н ф. <а¦ыл. label е н т е л е п кел¿п Іал¦анды¦ын ദарды (“±аз.
processing> Пайдаланушымен немесе опера- єдеб.”).
циялыІ ж¤йемен ¿ске асыратын томда¦ы ентаґ- Ентелей т¤ст¿. Ал¦а ўмтыла берд¿, кимелед¿.
баны даярлау, толтыру жєне тексеру. ≈ Е н- К¿ш¿ Сораґ поселкес¿н¿ґ осы к¤нг¿ кЅрген
т а ґ б а л а р д ы Ѕ ґ д е у ¿с¿. к¤н¿н адам баласына бермес¿н дей¿к. К¤н сайын
ЕНТАіБАЛА= е т. и н ф. <а¦ыл. format- ерс¿л¿-Іарсылы г¤р-г¤р ет¿п, «Кєне, к¿мн¿ґ
ting> ±ол¦абыстыґ аІпаратты жазу арІылы ¤й¿н бўзайын?» деп е н т е л е й т ¤ с к е н
тасуышты пайдалану¦а дайындау. бульдозерлер тўр¦ындардыґ зєрес¿н алып
ЕНТАҢБАЛАУ Ентаңбала ет¿ст¿г¿н¿ң б¿ткен (“Жас Алаш”).
қимыл атауы. Ентелей шыІты. Тез, шапшаґ кЅтер¿лд¿.
Ентаґбалау¦а арнал¦ан саґылау. и н ф. Сол ўлы Абайдан кей¿нг¿ шайырларды былай
<а¦ыл. sectoring hole> ±ажетт¿ секторды Іой¦анда, Абай¦а дей¿нг¿ ІазаІ поэзиясында
аныІтау¦а м¤мк¿нд¿к берет¿н 5,25 дюймд¿к и¿лг¿ш Махамбеттей Іыр¦и т¿лд¿, асІаІ ¤нд¿ аІын
диск¿дег¿ тес¿к. Е н т а ґ б а л а у ¦ а а р н а л-
бол¦ан жоІ. ±азаІ даласыныґ Іадау-Іадау
¦ а н с а ґ ы л а у д ы ґ диаметр¿ онша ¤лкен емес
айтІыш аІындары е н т е л е й ш ы І І а н
жєне диск¿н¿ґ Ѕз¿нде ойыл¦ан, фотоэлементпен
аныІталатын жарыІ сєулес¿ тес¿к арІылы Ѕтед¿ белестерд¿ґ еґ би¿г¿нен Махамбет тўл¦асы
(т¤сед¿) (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). жарІылдай кЅр¿нед¿ (“Жас Алаш”).
ЕНТЕК с ы н. с Ѕ й л. Єнтек. АІыл, ой бар ЕНТЕЛЕН= е т. Кимелену, асы¦у. Ен
сез¿г¿н ўйІы жеґген, ±анын тартІан ¿ш¿не Іўба даладан Ѕткенде, ±алмаІІа жаІын жеткенде,
Ѕґмен. АйІасып к¿рп¿ктер¿ тыным ал¦ан, АІ КЅґл¿ Ѕс¿п батырдыґ Е н т е л е н ¿ п ол ж¤рд¿
ж¤з¿ е н т е к Іана ꤴг¿рттенген (Ш.Єбенов, (Батырлар жыры).
ОртаІ арал.). ЕНТЕЛЕі: ентелеґ ІаІты. Ентелеґ-
ЕНТЕЛЕ= е т. 1. Кимелеу, Ѕзеуреу, ки¿п- ентелеґ етт¿, елпелеґдед¿. Сыртта¦ы дабырды
жару. Ол меш¿тке кЅз¿н сал¦ан жоІ, шатыр¦а е н- Іўла¦ы шал¦ан баласы е н т е л е ґ І а ¦ ы п
т е л е й к¿р¿п келд¿, Биби ханымныґ бўраґ бел¿н сыртІа шыІты («Лен. жас»).
таґ атІанша алып б¿лег¿мен айІастыра Іысып, ЕНТЕЛЕіДЕ= е т. Ентелеґ Іа¦у, ки¿п-жару.
бос тўр¦ан сўлу сауыттай-аІ ІўмарлыІтыґ Алмалап ек¿ жа¦ын е н т е л е ґ д е п КЅкса¦ым
Іатты ашы¦ан, ыстыІ сусынын тол¦анша Іўя Іар¦ы¦анда жер тЅмендеп (С.Кер¿мбеков, Еґбек –
берд¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). јздер¿ неткен ата.).
кЅп ед¿, ±апта¦ан жерд¿ґ Іўртындай. Е н т е- ЕНТЕЛЕіДЕУ Ентелеґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
л е й басып келед¿, ±атары сиреп жыртылмай атауы. ≈ Е н т е л е ґ д е у м е н келед¿.
(М.МаІатаев, Шы¦.). Жадыра жеґгей азыраІ ЕНТЕЛЕіКѕРЕ= е т. ЎмтылыґІырау,
елег¿згендей е н т е л е й басып, тысІа шыІты кил¿г¿ґк¿реу. Денес¿ ширы¦а т¤скен ол
(С.Талжанов, Сейфулла.). 2. Асы¦у, апты¦у. ЖаІыманнан кЅз¿н айырма¦ан к¤й¿нде
Мєселен, ±азаІстанда¦ы таби¦и уранныґ шананыґ жанына е н т е л е ґ к ¿ р е п таІай
кЅптеген кен¿штер¿ єл¿ игер¿лген жоІ. Мўны т¤ст¿ (К.Оразалин, КЅктем). Ер¿кс¿з ая¦ымды
кЅр¿п-б¿л¿п отыр¦ан Батыс фирмалары Іаз¿р адымдай басып, ес¿кт¿ шапшаґыраІ ашып, е н-
±азаІстанда¦ы осы кен¿штер¿не е н т е л е п, т е л е ґ к ¿ р е п к¿р¿п бардым (Б. Тўрсынбаев,
ен салып, шыбын-ш¿ркей болып шапІылап Ауылда.).
ж¤р («Жас Алаш»). ТоІал сўр дЅнен¿н теб¿н¿п
ЕНТЕЛЕіКѕРЕУ Ентелеґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ
ж¿бер¿п, АІмаралдыґ Іасына е н т е л е п
Іимыл атауы.
жет¿п барды (Ғ.Орманов, Ж¤рек). ѕзш¿л ит
шынжырын жўлІа е н т е л е п, еск¿ Іыстау¦а ЕНТЕЛЕС= е т. Ўмтылысу, ки¿п-жарысу.
Іарай тартады (±.Жўмад¿лов, ±аздар.). 3. а у ы с. ±ўж-Іўж халыІ алды отырып, арты т¤регел¿п
Алыстан кЅр¿н¿п менмўндалау. Бозда¦ан тўрып, бєсекеге т¤сет¿н ж¿г¿ттерге е н т е л е с е
бойымды алып бозша¦ылым, ±осылдым ж¤- Іарайды (Є.Кек¿лбаев, Дала.). ±ан табылса
рег¿мде Іозса мўґым. Ен дала, е н т е л е г е н жаны Іала ма? Жўмысшылар е н т е л е с ¿ п
Ѕз са¦ымым, Ег¿л¿п, елж¿ред¿м озса к¤н¿м ¤стелге ¤ймелед¿ (С.Ерубаев, Шы¦.).
(«±аз. єдеб.»). Айналамда шошаІ шоІылар ЕНТЕЛЕСУ Ентелес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
мен шўґ¦ыл сайларды елестетет¿н, жартастыґ атауы.
жалаґаш та ўзаІ сўлбасы е н т е л е й д ¿, кей ЕНТЕЛЕТ= е т. 1. Кимелету, ки¿п-жар¦ызу.
жерлерде ¤ґг¿рлер аузы аґІая ¤ґ¿рейед¿ («±аз. ±ара кЅк атты е н т е л е т е жел¿п, ¤йге Нияз
єдеб.»). жет¿п келд¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). 2. а у ы с.
Ем¿не ентелед¿. Барын сала, жан-тєн¿мен Екп¿ндету, ІўйІылжыту, тамылжыту. Б¿р-
кимелед¿, ўмтылды. Жобасы та¦ы б¿р бўлан бўта- жанды Ѕз¿ґ Іойдыґ еркелет¿п, Салады Б¿ржан
ларды Іирата басып мўны ¿здеп келе жатІандай. єнд¿ е н т е л е т ¿ п... Есерге поштабайдай кЅз
Бўл бўрыла Іара¦анда кЅсем бўлан ¤й¿р¿не алдыґда, Б¿ржанды Іой¦аныґ ба желкелет¿п
б¿р уыс аІ ІылшыІ б¿ткен аналыІтыґ е м ¿ н е (Б¿ржан сал, јлеґд.). 3. а у ы с. ЖаналІымынан
297 ÅÍÒÅ-ÅÍÒI
алу, бойды билеп, ер¿к бермеу. Сєлемнен сўп- І а н ы н ദармадым, ол тоІтамай ж¤г¿ре берд¿
сўр болып аІыл кетт¿, Тєжд¿ ўрды алып жерге, (Ауызек¿).
тырнап бетт¿. Дег¿з¿п т¿р¿ болып не б¿т¿рем, Енд¿ ЕНТѕГѕП-ТЎНШЫҐУ Ент¿г¿п-тўншыІ
ашу ерк¿н алып е н т е л е т т ¿ (Т.ѕзт¿леуов, ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Ай¦ырларды тўІым¦а
Р¤стем.). ¿р¿ктеп аларда дене б¿т¿м¿ мыІты, с¤йег¿ ¿р¿,
ЕНТЕЛЕТУ Ентелет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл кеґ омыраулы, жалпаІ жонды, аяІтарын т¤зу
атауы. басатын, ая¦ына жем т¤су, с¤йег¿ ¿с¿н¿п, е н-
ЕНТЕЛЕУ Ентеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; т ¿ г ¿ п-т ў н ш ы ¦ у сияІты кемш¿л¿ктер¿ жоІ
ки¿п-жару. Осылар неменеге асырып елп¿лдейд¿, – ай¦ырлар¦а аса кЅґ¿л бЅл¿нед¿ (Д.Кер¿мбаев,
дед¿ Ѕт¿п бара жатІан бейтаныс б¿реулерге ±азаІст. жылІы.).
Іарап, – б¿рдемеден Іўр Іал¦андай е н т е л е у ¿ н ЕНТѕК= е т. 1. Тез Іоз¦ал¦аннан т.б. алІыну,
Іарашы (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). дем¿н зор¦а алу. Б¿р мезг¿лде б¿р шўбар мат¤шке
ЕНТѕГЕ-ЕНТѕГЕ ¤ с т. АлІынып-апты¦ып, кел¿п, е н т ¿ г ¿ п, сўрланып, ерн¿ д¿р¿лдеп ес¿к
ент¿ккен ¤ст¿не ент¿г¿п. ±алыґ то¦айдыґ ¿ш¿нен кЅз¿нде тўра Іалып ед¿. Бєр¿ де ¤н-т¤н жоІ,
шы¦ып, Сарысудыґ Іаба¦ымен тЅмен Іарай е н- тЅмен Іарады (Ж.Аймауытов, Шы¦.). МалІар
т ¿ г е-е н т ¿ г е ж¤г¿р¿п, тദы б¿р ўйІы Іалды б¿реумен алысІандай, е н т ¿ г ¿ п, тер¿н с¤рт¿п
дегенде ¤й¿не Іайтып барды (С.Шарипов, отыр¦анда, БалІия енд¿ (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
Бекболат). јрт болып жатІан жерге мектептен шыІІан
ЕНТѕГУ Ент¿к ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы, балалардыґ соґын ала е н т ¿ г ¿ п АсІар да жетт¿
алІыну. Ек¿ айдай Іымызбен емделгеннен (Є.НўршайыІов, Батыр.). 2. Дем¿гу, тынысы
кей¿н ауру адамныґ тєбет¿ жаІсарып, ўйІысы тарылу. ±ан азай¦андыІтыґ ауыр т¤р¿нде адам
б¿р ІалыпІа келд¿, е н т ¿ г у ¿ жєне єлс¿зд¿г¿ е н т ¿ г е д ¿, кейде талып та Іалады (М.Исамбаев,
басылды (±ымыз.). Мед.).
ЕНТ¾ГУ з а т . с Ѕ й л. Ент¿кпе. Малдыґ
Ент¿ге шапты. ±атты ж¤р¿ске салды, єбден
тынысы тарылып, демалысы жи¿леу¿н е н т ¿ г у
алІындырды. “Осынау жалпаІ елд¿ґ ортасында
дейд¿ (Є.Єб¿шев, Мал. санитары.).
маґдайым жарІырап, Іызды алып Іашсам” деп
ЕНТѕГУЛѕ с ы н. Тынысын єреґ ал¦ан,
е н т ¿ г е ш а у ы п, ек¿лен¿п, к¤йеу ж¿г¿т келед¿
дем¿ккен к¤йде. – Ўлбала кел¿п, Исатайдыґ
(Ж.Аймауытов, Шы¦.).
алдына т¿зерлеп отыра кетт¿. Ж¤з¿ ж¤деу, Ѕз¿
Іатты е н т ¿ г у л ¿ (Б.Аманшин, Жар мўґы). Ент¿г¿н басты. Тыныстап дем алды,
јлд¿м ¦ой Азеке, – деп Ўлбала Махамбетке жете алІынып-аптыІІанын Іойды. Боровик бЅлмен¿ґ
бере с¤р¿н¿п Іўлады. ±атты е н т ¿ г у л ¿, ж¤з¿нде ортасында е н т ¿ г ¿ н б а с а алмай ерс¿л¿-Іарсылы
¤рей (Б. Аманшин, Жар мўґы). ж¤рд¿ (А.ЖаІсыбаев, Мен¿ґ дос.). Содан
ЕНТѕГѕіКѕ с ы н. Ент¿г¿п-апты¦ыґІы, тарби¦ан ІарабарІынды Іобы¦а ен¿п, одан Іалыґ
дем¿ккен. Єлима жеґгей ес¿кт¿ жеґ¿л ашып, сексеу¿лд¿ бозദа тўя¦ы тигенде барып е н т ¿-
лып ет¿п к¿р¿п келд¿. Аз-маз е н т ¿ г ¿ ґ к ¿ г ¿ н б а с т ы (“±аз. єдеб.”). Дыбыс болмады.
(М.Ма¦ауин, КЅк мўнар). Даусы е н т ¿ г ¿ ґ к ¿, Ес¿кт¿ Іайта ўрды. Борис о¦ан таяу кел¿п, е н-
бєсеґ шыІты (ј.Сєрсенбаев, Таґбалы тас). т ¿ г ¿ н б а с а алмай пысІырды (Ж.Молда¦алиев,
ЕНТѕГѕіКѕРЕ= е т. Апты¦ыґІырау, Тор¦ай.). БЅр¿бек терлеп Іал¦ан екен. Е н т ¿ г ¿ н
дем¿г¿ґк¿реу, Екп¿нд¿ сЅзден е н т ¿ г ¿ ґ к ¿ р е г е н б а с І а н д а: – Тўлпардыґ ет¿н ІазаІ жемейд¿.
ШоІан аз тыныс ап, сЅз¿н жал¦астырып кетт¿ ±атын, сен Іамықпа, – деп Бєтжан¦а уаныш
(С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Ал, келд¿к! – деп айтты (“±аз. єдеб.”).
ІайыІшы дем¿н е н т ¿ г ¿ ґ к ¿ р е п алып, Іара ЕНТѕКПЕ1 з а т. 1. м е д. <лат. dyspnoe>
Іайыс маґдайда¦ы б¤рш¿ктерд¿ саусаІпен б¿р Тыныс алу жи¿л¿г¿н¿ґ ыр¦а¦ыныґ, тереґд¿г¿н¿ґ
сыпырып тастады (Б.Майлин, Азамат.). бўзылуы салдарынан тыныс алудыґ Іиындауы.
ЕНТѕГѕіКѕРЕУ Ент¿г¿ґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Е н т ¿ к п е н ¿ ґ физиологиялыІ жєне патоло-
Іимыл атауы. гиялыІ ек¿ т¤р¿ бар (±ЎЭ). Фельсол – Чехослова-
ЕНТѕГѕП-ДЕМѕК= е т. ±атты алІыну, кияныґ дєр¿с¿. Мўнымен тыныс жєне ж¤рек
солы¦ын баса алмау.– ±ашыґдар, нем¿с солдат- дем¿кпес¿н, созылмалы бронхитт¿, е н т ¿ к-
тары селоны Ѕртеп, адамдарды асып-атып п е н ¿ емдеуге болады (С.Сўбханбердин, Дєр¿ –
жатыр! – деп, баласын кЅтер¿п то¦ай жиег¿не дауа.). Антальби тыныс дем¿кпес¿не, ж¤рек
е н т ¿ г ¿ п-д е м ¿ г ¿ п бўрын жеткен жас єйел ауруыныґ салдарынан адам тўншы¦ып булы¦а
Анна Ивановна¦а ес¿ шы¦а Іарады (±.±айсенов, бергенде, ж¤рек Іан тамырларыныґ Іызмет¿н¿ґ
Жау тылы.). єлс¿реу¿нен е н т ¿ к п е пайда бол¦анда бер¿лед¿
ЕНТѕГѕП-ДЕМѕГУ Ент¿г¿п-дем¿к ет¿ст¿г¿н¿ґ (С.Сўбханбердин, Дєр¿ – дауа.). 2. Дем¿кпе.
Іимыл атауы. ТЅленн¿ґ е н т ¿ к п е сырІаты болушы ед¿, єлс¿н-
ЕНТѕГѕП-ТЎНШЫ±= е т. АлІыну, дем¿гу, єлс¿н алІынып булы¦а жЅтел¿п Іала беред¿
тыныс алуы Іиындау. Е н т ¿ г ¿ п-т ў н ш ы І- (Є.Нєбиев, Шолпан).
ÅÍÒI-ÅÍØI 298
ПатологиялыІ ент¿кпе. м е д. Тыныстау ЕНШѕ з а т. 1. э т н. ±азаІ дєст¤р¿нде бала
м¤шелер¿, Іан айналысы, ж¤рек, б¤йрек, ж¤йке ¤йлен¿п жеке ¤й боп бЅл¿н¿п шыІІанда, ата-
ж¤йес¿ аурулары ІаназдыІ, улану т.б. салдарынан ананыґ бЅл¿п берет¿н мал-м¤лк¿, ¤лес¿. Дєст¤р
пайда болатын сырІат. Емд¿ терепаевт-дєр¿гер бойынша е н ш ¿ н ¿ ¤лкен ата немесе єке, олар
белг¿лейд¿, єуел¿ п а т о л о г и я л ы І е н т ¿ к п е г е жоІ болса, ўлдыґ ¤лкен¿ (а¦а) бЅлед¿ (±СЭ).
себеп бол¦ан ауруларды емдейд¿ (±ЎЭ). ±ара шаґыраІ пен ата-ана кенжеге Іалады.
ФизиологиялыІ ент¿кпе. м е д. А¦зада тоты­ С¤ндетке отыр¦ан, жасІа тол¦ан кездерде немесе
¦у процес¿н¿ґ жылдамдауынан тыныс алудыґ олжа, с¤й¿нш¿ге деп бўрын аталып Іой¦ан мал-
жи¿леу¿. Адам ауыр жўмыс жаса¦анда, би¿кт¿кке м¤л¿к, єр баланыґ Ѕз аІІўласы аталып, е н ш ¿
кЅтер¿лгенде немесе Іорша¦ан орта температу- бЅл¿с¿нде есепке к¿рмейд¿ (±ЎЭ). Е н ш ¿ г е
расы артІанда тыныс алуы жи¿леп, а¦за¦а Іа- ¤й жабдыІтары да к¿ред¿ (±ЎЭ). 2. а у ы с.
жетт¿ оттект¿ґ мЅлшер¿ 2–3 есе артады. Соныґ Аласы Іўн, сыба¦а, тиес¿. Нєс¿л¿ жет¿-сег¿з ата¦а
салдарынан тыныс алу бўлшыІ еттер¿н¿ґ
жеткен јсерд¿ґ б¿р жўра¦аты менм¿н, «отыз
жўмысы жи¿л¿п, адам ент¿гед¿. Мўндай ент¿гуд¿
ауыл јсер» дейд¿... Содан мен¿ґ алма¦ым,
ф и з и о л о г и я л ы І е н т ¿ к п е деп атайды
(±ЎЭ). ¤лес¿м, орта¦ым, е н ш ¿ м бар (М.Єуезов,
ЕНТѕКПЕ2 з а т. э т н. К¤йеу ўрын келгенде ±араш.). Байдан єкеґн¿ґ аласысы кЅп, е н ш ¿-
жеґгелерд¿ґ алдынан ж¤г¿р¿п шы¦ып алатын с ¿ н єперем¿з, – дед¿ ол (Т.Дєуренбеков, Б¿з
ал¦ашІы ырым сыйы. К¤йеуд¿ґ келген¿н б¿л¿п, кездес.). Жаґыл сол жиналыста табандатып
Іыз-Іатындар ж¤г¿р¿п к¤йеу алдына кел¿п, е н- отырып б¿р-ек¿ байдыґ тоІалына е н ш ¿ бЅлг¿з¿п
т ¿ к п е бер деп жанжал Іып, 20–30 кез мата шыт берд¿ (С.Сар¦асІаев, КЅґ¿лд¿ бала.). 3. а у ы с.
алады (Қаз. әдеб-ғұрып.). ±ўзыр, орындай алу м¿ндет¿, Іаб¿лет¿не тєнд¿к,
ЕНТѕКТѕР= е т. Тыныс алуын Іиындату, Іўзыретт¿л¿к. Жасаушы Іиял адамдардыґ,
алІынту. Ж¤рек ауруы бар науІастарды ж¤к суретш¿лерд¿ґ е н ш ¿ с ¿ деп Іарапайым
кЅтергенде, ек¿нш¿ этаж¦а кЅтер¿лгенде, єрІашан жўрт жориды (Ж.Аймауытов, Шы¦.). УаІыт
алІындырып, е н т ¿ к т ¿ р е д ¿ («Соц. ±аз.»). тынысын, дєу¿р келбет¿н асІан шеберл¿кпен
±алыґдыІсыз Іашан¦ы ж¤рем¿н мен? Е н т ¿ к- айнытпай сомдау, заманныґ ж¤рек со¦ысын
т ¿ р г е н ІорІамын ж¤рег¿мнен. ±артаґ тарт- тамыршыдай тап басып, єрт¤рл¿ кЅркемд¿к
Іан Іолыма б¿р Іыз т¤ссе, Айырылмас ем тєс¿лдер арІылы жер¿не жетк¿зе бейнелей б¿лу
ўстатІан б¿лег¿нен (±аз. єндер¿). де шынайы суреткерд¿ґ е н ш ¿ с ¿ н д е г ¿ д¤ние
ЕНТѕКТѕРУ Ент¿кт¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл (“±аз. єдеб.”). РаІымжан бўл тапсырманыґ
атауы. ≈ Е н т ¿ к т ¿ р у г е болмайды. Ѕз е н ш ¿ с ¿ н е неге тиген¿н сўрау¦а мўршасы
ЕНУ Ен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. 1. К¿ру, бол¦ан жоІ (±.±азыбаев, Дєу¿р.). АІтау, Іаралау
б¿р нєрсен¿ґ ¿ш¿не Ѕт¿п кету. Ауру Іоздыр¦ыш с¿з бен б¿зд¿ґ жеке е н ш ¿ м ¿ з болма¦анымен,
микробтардыґ а¦за¦а е н у ¿ м е н Іатар, ¦ылымныґ, Іо¦амныґ енш¿с¿ («±аз. єдеб.»).
сол а¦заныґ Іандай болса да б¿р себеппен 4. а у ы с. Менш¿к, иел¿к. Ж¤йр¿к жылІы – жўрттыґ
єлс¿реу¿ ¦ана адамды ауру¦а шалдыІтырады е н ш ¿ с ¿ н д е. Ертеґ Т¿лештен та¦ы б¿реуд¿ґ
(М.±айраІбаев, Ескерм. ауру.). 2. Ес¿ктен
алып кету¿ ыІтимал (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ
бЅлмеге, ¿шке Іарай Ѕту. Кабинет ес¿г¿н ўзын
Ѕзен). А¦ымда¦ы жылдыґ басынан Іырк¤йек
сары ж¿г¿т ашып, е н у г е рўІсат сўрады
(С.Адамбеков, ±ожанасыр.). 3. ±осылу, к¿р¿гу. айына дей¿н Ресей экономикасына ба¦ыттал¦ан
Егер сЅз, аІынныґ айтайын деген ойын, 29 миллиард 135 миллион доллар шетел
жасайын деген образын толыІ берсе, аныІ, инвестициясыныґ басым бЅл¿г¿ Люксембургт¿ґ
айІын кЅрсетсе ¦ана, шумаІІа е н у ¿ керек е н ш ¿ с ¿ н д е екен (“Егемен ±азаІстан”).
(±.Нўрмаханов, Дос.). 5. à ó û ñ. Òà¦äûð, òàëàé. ±айтем, та¦дыр е н-
ЕНШАЛЛА о д. д ¿ н и.с Ѕ й л. Иншалла. ш ¿ м е жаІсылыІты аз берсе (Ш.±ўмарова, ±ос
Ґаламнан хан Сарыбай Ѕткен болса, Еншалла, шынар).
тєуба, тєґр¿м, артын берс¿н (Батырлар жыры). Алынба¦ан енш¿. б е й н. јтелмеген парыз.
Е н ш а л л а, б¿зд¿ґ осы мўґымыз ±азаІстан Ат басы алтын берсе табылма¦ан, Е н ш ¿ м бар
Республикасы Мєдениет, аІпарат жєне мен¿ґ сенде а л ы н б а ¦ а н! ±обызыґ емес пе
Іо¦амдыІ кел¿с¿м министрл¿г¿не жет¿п, оныґ ед¿м Іолыґда¦ы, Ўмыттыґ неге мен¿, жаным
басшысы айтулы азамат, ўлт жанашыры Мўхтар бабам? (М.МаІатаев, Шы¦.).
±ўл-Мўхаммед мырзадан Іолдау табар деген Енш¿ ал¦ан соґ азат. јз алдына бЅлек кеткен
¤м¿т¿м¿з зор (“±аз. єдеб.”). АІмола таспи¦ын соґ дербес болды, Ѕз бил¿г¿ Ѕз¿нде, Іалай ж¤рсе
жинап Іалтасына салды. – Е н ш а л л а, б¿р де ер¿кт¿. Б¿р ту¦ан ±ыр¦ыз, Естек, ±азаІпенен
жеґ¿лд¿г¿ болар. ±ўданыґ раІымы мол ¦ой Атадан е н ш ¿ а л ¦ а н с о ґ а з а т деген.
(Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). Е н ш а л л а, дєм татІан Жўртында Хорезмн¿ґ јзбек Іалды, Жап-
ІўдыІІа т¤к¿ре Іоймаспын! – деп, атына м¿нд¿ Іазып, ег¿н ег¿п азаппенен (Кердер¿ Єбубєк¿р,
ЖаІып (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). ±аза¦ым).
299 ÅÍØI-ÅÍØI
Енш¿ алды. а) э т н. Ата-ана мўрасынан Енш¿с¿ б¿р. а) Д¤ние-м¤лк¿ ортаІ, енш¿лес
¤лес¿н алды, Ѕз алдына ¤й (отау) болып шыІты. адамдар, б¿р ¤йд¿ґ балалары. Мен де оныґ жауы
Елден таґдап сўлу ал. АІ отау т¿г¿п басыґа, емесп¿н, жаІынымын, Єл¿бект¿ґ б¿рге тўратын,
ТЅрт т¤л¿к малдан е н ш ¿ ґ д ¿ а л Топтан таґдап е н ш ¿ с ¿ б ¿ р ¿н¿с¿м¿н (X.Есенжанов, КЅп жыл.).
тўлпар м¿н, К¤лтел¿ ІўйрыІ сўйыІ жал (Дулат є) МаІсаты б¿рдей, аралас-Іўралас, ынтыма¦ы
Бабатайўлы, Замана.). Тєкежан сол жылы е н ш ¿ жарасІан. Сонда¦ы сЅз¿ мынау Балжекеґн¿ґ: –
а л ы п, бЅл¿н¿п шыІІан (М.Єуезов, Абай жолы). ОІу¦а Орынбор¦а бала єкелд¿м, Б¿р ата, б¿р ана-
є) б е й н. Жаґа кезеґге Ѕз бет¿нше аяІ басты, дан орыс, ІазаІ Ежелден е н ш ¿ с ¿ б¿р ек¿ елд¿ґ
дербес болды. ±ай¦ыдан пєк Іажымас Іайран (О.Шипин, Дастан.).
жастыІ! ЖоІшылыІпен белдесе майдандастыІ. Енш¿с¿не Іалдырды. ±ўзырына ж¤ктед¿,
Есей¿п еґбек к¤нге е н ш ¿ а л ¦ а н д а, Екеуара менш¿г¿не тапсырды. ЖоІ, бўл сЅзд¿ґ астары –
Іуанып жайраґдастыІ. Жаны б¿рге жаІсы дос мыґ Іатпар. Одан ой топшылауды мемлекетт¿к
Іайран жастыІ! (М.МаІатаев, Шы¦.). саясатты ж¤рг¿зуш¿лерд¿ґ е н ш ¿ с ¿ н е І а л д ы р-
Енш¿ берд¿. а) э т н. Јйленген баласына д ы І (“Жас Алаш”).
мал-м¤л¿к бЅл¿п бер¿п, бЅлек ¤й ет¿п шы¦арды. ЕНШѕ2 з а т. Мал¦а ен салушы адам. ≈ Байдыґ
С¤йеу ¿н¿с¿не єйел єпер¿п, е н ш ¿ б е р ¿ п бЅлек е н ш ¿ с ¿.
шы¦арды (ј.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Ўл ЕНШѕДЕЙ с ы н. Енш¿ сияқты, енш¿ãå
балаларына шешес¿ жина¦ан м¤лк¿нен аз ¦ана áåð¿ëãåíäåé. Ат пен арба, Ѕг¿з бен т¤йе Ѕз е н-
е н ш ¿ б е р е д ¿ (Ґалам ¦ажап.). ±азаІта ноІта ш ¿ с ¿ н д е й кЅр¿нед¿ (А.Хангелдин, Табыс.
а¦асы – ¤лкен, басшы ма¦ынасында Іолдàналады. та¦дыр.). АсІар тау арІасында бў¦ы ойна¦ан,
Олай дейт¿н¿ кЅне заманда єке балаларына е н ш ¿ Єр тЅбе ашылма¦ан сыр ¦ой ма¦ан. Алтын к¤н
б е р г е н д е кЅш алдына ж¤рет¿н ноІталы аулымныґ е н ш ¿ с ¿ н д е й, К¤н бойы Іызы¦ымды
т¤йен¿ ¤лкен ўл жетектеген. Содан ноІта а¦асы б¿р тойла¦ан (±.Ыдырысов, ЖолыІ.).
атан¦ан (С.МўІанов, ±азаІ Іауымы). є) Тиес¿л¿
ЕНШѕЛЕ= е т. 1. Менш¿ктеу, иг¿л¿г¿не беру.
¤лес¿н берд¿. Јлест¿р¿п жасауын, е н ш ¿ б е р ¿ п
Мен т¤скенде на¦ашысы е н ш ¿ л е г е н жал¦ыз
ел¿не, Жатыр єне сол дала тандырдай боп нан
Іўнанын жайратып салды (М.Сатыбалдиев,
жапІан (М.МаІатаев, Шы¦.). ЫІыласыґмен
±оґыр Іозы). 2. Иелену, ие болу. Јш пар­
тыґдасаґ СЅз¿мд¿ бўлдап нес¿не – Бойымды
тияныґ ¤шеу¿нде де жеґ¿ст¿ мўрат тўтІан
балап керней¿н. Атасы тег¿н жел сЅзден Бас-
басыґа жетерл¿к Е н ш ¿ ґ д ¿ неге б е р м е й ¿ н жерлестер¿м¿з ал¦ашІы ек¿ ўпайды Ѕздер¿не
(Базар жырау, Шы¦.). е н ш ¿ л е д ¿ («Спорт»). Содан бер¿ Марлс Томас
Енш¿ бЅлд¿. э т н. Баласына ¤йленген соґ мал- мырзаныґ уысында ўстал¦ан алып кєс¿порын
м¤лк¿нен тиес¿л¿ бЅл¿г¿н берд¿. Падиша Мєлика¦а атауын жи¿-жи¿ ауыстырып, жаІында «Петро
б Ѕ л д ¿ е н ш ¿, КЅп ед¿ Іазына, м¤л¿к, жи¦ан ±азаІстан» дейт¿н жаґа атауды е н ш ¿ л е д ¿
кен¿ш¿. Бєр¿н де Іалдырмастан тайлаттырды, (“Жас Алаш”). Алыста Іал¦ан ата-тег¿нен е н-
±ызымды етей¿н деп елден ерс¿ (Т.ѕзт¿леуов, ш ¿ л е г е н Іасиетт¿ґ болымсыз к¤ш¿ оны ўстап
Р¤стем.). тўр¦ан. Єлс¿з де болса бой кЅрсет¿п жатІан к¤ш
Енш¿ бЅл¿спеген. Жер¿, мал-жаны аралас, (С.Елубаев, Ойсыл Іара). Отан ¤ш¿н от кешкен
тату-тєтт¿ тўр¦ан. Б¿рге айтып ел ІазаІ пен сўрапыл со¦ыс жылдарында генерал шен¿н
ел Іыр¦ызды ±ашаннан б Ѕ л ¿ с п е г е н е н ш ¿- иеленген ІазаІтыґ ўлы соншалыІты Іаншау
м ¿ з д ¿. ±аншама туыспыз деп келсек-да¦ы, Еґ ед¿? Есес¿не ерл¿г¿ ел аузында аґыз¦а айнал¦ан
ал¦аш туыстыр¦ан сенс¿ґ б¿зд¿ (Ґ.±айырбеков, ерд¿ кЅрш¿лес жатІан ала шапанды а¦айындар
КЅнсадаІ). «Ѕз¿м¿зд¿ґ Ѕзбек» деп даґІын д¤рк¿ретт¿.
Енш¿ге тид¿. Јлес¿не тид¿, иес¿ болды, ием- Ташкенттег¿ ыІшамаудан, мектеп, метростанса
денд¿. Е н ш ¿ г е т и г е н бЅр¿н¿ не ¿стер¿н б¿лмей ес¿м¿н е н ш ¿ л е п, орталыІтан еґсел¿ ескертк¿ш
Шайман дал, Іандасын жоІтап, басын Ѕл¿мге орнатылды (“Жас Алаш”).
т¿ккен мєртт¿г¿ ¤ш¿н оны аулаІІа апарып боса- ЕНШѕЛЕН= 1. Тиес¿л¿ болу, тапсырылу. ±ой
тып ж¿берей¿н десе онсыз да ¤й торып м¤лдем к¤зету К¤лпашІа е н ш ¿ л е н г е н (З.Жєкенов,
жауы¦ып кете ме деп ІорІады (“±аз. єдеб.”). Таґ самалы). 2. Менш¿ктелу, иелену. Сєтт¿
Енш¿ мал. э т н. Јйленген адам¦а енш¿л¿кке Іатардыґ адамдары «Волганы» е н ш ¿ л е н е т ¿ н
бер¿лет¿н мал. Ежелг¿ дєст¤р бойынша той жал¦ыз орынды ¿здеп, жан-жа¦ына Іарасты
та¦амын ¿шерде Михаил мен Николай ерл¿- (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен).
зайыпты ек¿ жасІа е н ш ¿ м а л атады (С.Омаров, ЕНШѕЛЕНУ Енш¿лен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Дала Іызы). атауы. ≈ јз¿н¿к¿н Ѕз¿ е н ш ¿ л е н у.
Енш¿с¿ бЅлек. Јй-жайы, ¤лес¿ басІа, Ѕз ЕНШѕЛЕС ¤ с т. Енш¿с¿ б¿р, менш¿ктес,
алдына. Јлкен а¦амыз Балтабек осы Іалада ортаІтас. МайІыны КЅкша¦ыр айдауда ж¤р-
¿с со¦атын ўста. Б¿зден е н ш ¿ с ¿ б Ѕ л е к генде, Ѕз¿не дєулет б¿те бастасымен Майсор е н-
(С.МўІанов, ЖўмбаІ жалау). ш ¿ л е с ет¿п Іолына ал¦ан болатын (Д.Єб¿лев,
ÅÍØI-ų 300
Арман.). Ол ¤ш сом¦а болыс-биден бастап ЕНШѕСѕЗ с ы н. Енш¿с¿ жоІ, тиес¿с¿з, сыба-
ауылнай¦а дей¿н е н ш ¿ л е с (Ґ.М¤с¿репов, ¦асыз. Ал¦ашІы Іадам, ал¦ашІы еґбек єл¿ппес¿
Оян¦ан Ѕлке). ±алшылдап тўрдыІ єр таґда, оныґ бўл Ѕм¿рде е н ш ¿ с ¿ з Іалмайтынды¦ын
Аязды бойда т¤нет¿п. Екеум¿з ¤ш¿н Іаґтарда сезд¿ргендей («Лен. жас»).
Е н ш ¿ л е с болды б¿р ет¿к (C.Жиенбаев, Алтын ЕНШѕ-ЈЛЕС з а т. Сыба¦а, тиес¿, иел¿к.
Іалам.). // Тєн, тиес¿л¿. Жылу тасушы сєуле де, Єжем Іўда-Іўда¦илар¦а е н ш ¿-¤ л е с т е р ¿ н
кєд¿мг¿ аІ жарыІ та б¿р д¤ние. Олардыґ б¿р¿не бЅл¿п берд¿ (Ауызек¿).
ортаІ ек¿нш¿с¿не де е н ш ¿ л е с (А.±алы¦ўлов, ЕНѕіКѕ с ы н. К¿р¿ґк¿, Ѕт¿ґк¿реп тўр¦ан.
ЖарыІ.). Т¤йнектерде Іатты, кЅкш¿л Іоґыр т¤ст¿, ¿шке
Енш¿лес ел. Жер¿, малы араласып жатІан Іарай сєл ¦ана е н ¿ ґ к ¿ даІтар пайда болады
ынтыма¦ы жарасІан ел. ±азаІ, Іыр¦ыз басынан (Б.Ша¦ыров, Картоп.).
кЅрш¿лес ел, Араласып б¿р ж¤рген е н ш ¿ л е с е л. Еі1= е т. с Ѕ й л. “Ед¿ґ” сЅз¿н¿ґ ІысІар¦ан
±ыз алысып, Іыз берген Іўда с¤йек, Басынан-аІ т¤р¿; солай бол¦ан. Кездесердей алыстан келд¿м
аралас, кЅґ¿лдес ел (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). ўшып, ±олымды да алмайсыґ енд¿ Іысып.
Енш¿лес кєс¿порын. э к о н. Нег¿зг¿ кєс¿порын- ±ыршын ед¿ґ, Єлия, ±ыз¦алдаІ е ґ, Жатырсыґ
нан бЅл¿н¿п шыІІан не оныґ Іўрылтайшылы¦ымен енд¿ єж¿мд¿ жерд¿ Іўшып (С.Мєуленов, Алыс
Іўрыл¦ан, заґды тўл¦а ІўІын иеленуш¿ дербес кет.). Шыра¦ым, ІырІы кет¿п, Іалды б¿р¿,
кєс¿порын. Е н ш ¿ л е с к є с ¿ п о р ы н н ы ґ Іўрыл- Жўмысты кЅрген ерм¿н талай ¿р¿. јзгер¿с бола
тайшысы оныґ жар¦ысын бек¿тед¿ жєне оныґ Іойса, Ѕк¿нер е ґ – «Ба¦ыґа» а¦аґ Ѕл¿п, Іалсаґ
¤ст¿нен б¿рІатар басІару, тексеру, т.б. ІўІына т¿р¿ (О.ШораяІов, Шайыр). Пай-пай, тау-тасыґ
ие болады (±ЎЭ). Ўзын саны елуден астам е н- да тег¿с к¿лем, Бўрын да дєл осындай кел¿ст¿ ме
ш ¿ л е с к є с ¿ п о р ы н д а р д ы ґ басын Іосып е ґ? КЅз жазсам сурет¿ паґ, сер¿ таудан, Сандалсам
отыр¦ан компания аз уаІыт ¿ш¿нде активтерд¿ таба алам ба жер ¤ст¿нен?! (Ж.Жўматаев,
шо¦ырландыру, жаґа кєс¿порындар ашу (Ресей-
Лєйлє).
мен б¿р¿г¿п, «±азРосГаз» кєс¿порыны Іўрылды)
Еі2 ¤ с т. 1. јте-мЅте, т¿птен, аса, асІан.
саласында б¿рІатар жет¿ст¿ктерге Іол жетк¿зген
То¦ыз ІўмалаІ – ІазаІтыґ е ґ ІызыІ ойындары-
(“Жас Алаш”).
ныґ б¿р¿ (М.РахимІўлов, То¦ыз ІўмалаІ).
Енш¿лес Іо¦ам. э к о н. Нег¿зг¿ Іо¦амныґ
ЖылІыныґ ет¿ мен с¤т¿ – е ґ Іасиетт¿, е ґ асыл
баІылауында¦ы басты акционерл¿к Іо¦амныґ
филиалы. Е н ш ¿ л е с І о ¦ а м Ѕз¿нен бЅл¿н¿п отау тамаІ санал¦ан (С.Сейфуллин, Шы¦.). Соныґ
т¿ккен Іо¦амдар¦а Ѕк¿м¿н ж¤рг¿зед¿, пайданыґ Ѕз¿нде, дамы¦ан елдерде олардыґ е ґ байы мен
б¿р бЅл¿г¿н Ѕз пайдасына Іайта бЅл¿сед¿ (±аз. е ґ кедей¿н¿ґ арасында алшаІтыІ ¤лкен болса, ол
т¿л¿ термин. Экономика.). мемлекетке тЅнген Іатер екен¿н жаІсы т¤с¿нед¿
ЕНШѕЛЕСТѕК з а т. ОртаІтыІ, б¿рлест¿к, (“Жас Алаш»). 2. ж а ¦ ы м с ы з. На¦ыз барып
жаІындастыІ. С¿здерд¿ґ б¿реуд¿ґ кЅл¿не кел¿п тўр¦ан. Шума – жўІпалы аурудыґ ¿ш¿нде
с¤зек¿ салатын Іандай е н ш ¿ л е с т ¿ г ¿ ґ ¿ з е ґ жўІпалысы. Шума ауруы тез жў¦ып, тез
бар? (С.Бегалин, Бала ШоІан). Б¿реуге б¿реуд¿ Ѕлт¿ред¿. Шума¦а ем жоІ дегендей. ±ой¦а тиген
танытатын да, жаІындататын да еґбек е н ш ¿- топалаґ Іандай болса, адам¦а да шума сондай.
л е с т ¿ г ¿ (С.Бегалин, јлеґд.). (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Адам баласыныґ
ЕНШѕЛЕСТѕР= ет. ОртаІтастыру, б¿р- е ґ жаманы – талапсыз (Абай, Тол. жин.).
лест¿ру, тел¿нд¿ Іылу. ЖоІ д¤ние не ¿стетпейд¿. Еґ абзалы. Еґ дўрысы, Ѕте орындысы. ±айыр-
Б¿р ыдысІа ек¿ ¤йд¿ е н ш ¿ л е с т ¿ р ¿ п Іойды дыґ е ґ а б з а л ы бўл д¤ниеде: Б¿реуге Іысыл-
(Ауызек¿). ¦анда жєрдем бермек! Кейб¿реу зор бейнетке
ЕНШѕЛЕСТѕРУ Енш¿лест¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ тап болады, Кей уаІыт аз бейнеттен Іашамын
Іимыл атауы. јзген¿ е н ш ¿ л е с т ¿ р у Іажет деп (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
емес (Ауызек¿). Еґ азулы. Бєр¿нен к¤шт¿, Іуатты. Анна
ЕНШѕЛЕУ Енш¿ле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; алда¦ы оІу жылында Нью-Йорк университет¿н¿ґ
иелену. Єрб¿р Ѕнер туындысыныґ ¦ўмыры Іы- экономика факультет¿не ауысты. Демек, ол
зыІ. Оны толыІтыру¦а, т¤зетуге, Іайта жазу¦а енд¿ елдег¿ е ґ а з у л ы ўжымныґ б¿р¿ – осы
автордыґ сол туындысы жариялан¦ан¦а дей¿н университет командасында ойнайтын болады
м¤мк¿нд¿г¿ болады, ал туындысын халыІІа (“Жас Алаш”).
ўсын¦аннан кей¿нг¿ та¦дыры автордыґ Ѕз¿не Еґ аІыры. а) Сонымен б¿рге, бў¦ан Іоса.
де бейма¦лўм. ЎзаІ жасауы м¤мк¿н. Мєґг¿л¿к Е ґ а І ы р ы – бўл жерд¿ґ Ем болады батпа¦ы.
¦ўмыр е н ш ¿ л е у ¿ м¤мк¿н (“±аз. єдеб.”). Ем болады – т¤ндег¿ Сар масаныґ шаІІаны... –
ЕНШѕЛѕ с ы н. Енш¿с¿ бар, ортаІтас. Осы айтІанды Іабылда, Шыда!– дед¿, шыдадым.
Ырылдаудыґ да сан т¤р¿ бар: рен¿ш, Іуаныш, Т¤с¿п кетт¿ Іарын да, ѕс¿п кетт¿ Іўла¦ым
ІорІыныш, ашу дегендер е н ш ¿ л ¿ сарын¦а ие (C.Жиенбаев, Алтын Іалам.). є) э к с п р. Т¿пт¿,
болды (С.Елубаев, Ойсыл Іара). єуел¿. Е ґ а І ы р ы стихиялыІ апат кез¿нде
301 ų-ų
жаратылатын азаІ-т¤л¿кт¿ґ Іорын Іалай саІтау Еґ атаІты. Аты бєр¿нен де єйг¿л¿. ±азаІстан-
мєселес¿ де жан-жаІты ойластырылуы Іажет ныґ еґ атаІты клубы Кипрд¿ґ е ґ а т а І т ы
(“Егемен ±азаІстан”). командасымен сырт алаґда кездес¿п, теґ ойын
Еґ аІырында. АІыр ая¦ында, аІыр соґында. кЅрсетт¿ (“Жас Алаш”).
јсе келе баланыґ аяІ-Іолыныґ Іимылдары Еґ ая¦ы. э к с п р. БасІасы басІа, керек
к¤рделен¿п, ал¦аш отыруды ¤йренед¿, сонан десеґ, т¿пт¿. Е ґ а я ¦ ы ш¿ркей де б¿р т¤й¿р
соґ Іаз тўрады, е ґ а І ы р ы н д а ая¦ын тєй-тєй кеудес¿не Іуанышы сыймай д¿р¿лдеп ўшып ж¤р
басып ж¤руд¿ ¤йренед¿ (М.±айраІбаев, Ескерм. (Т.Ахтанов, Махаббат.). ЖаІында баспасЅз
ауру.). бет¿нде Астана – Алматы тас жолын салып
Еґ ал¦аш. Ал¦ашІыда, єуелде, бастапІыда. жатІан Ираннан келген Іўрысшылар Ѕте жаІсы
Б¿р жа¦ы кЅк, б¿р жа¦ы Іызыл, жў¦атын єшекей нєтиже кЅрсетуде, ал ІазаІстандыІтардыґ жў-
т¤ст¿ Іарындашты Мўхит «КеґЅр¿ске» е ґ мысы ешІандай сын кЅтермейд¿ деген єґг¿ме
а л ¦ а ш оІу б¿т¿р¿п мў¦ал¿м боп келген жылы, айтылды. БайІайсыздар ма, б¿з е ґ а я ¦ ы,
¤зд¿к оІитын б¿р бала¦а сый¦а тартып ед¿ Ѕз жолымызды Ѕз¿м¿з дўрыстап сала алмай
(Ғ.Сланов, ШалІар). Е ґ а л ¦ а ш кЅз бўлдырап, отырмыз (“±аз. єдеб.”).
бой шымырлап, Коз¦алып ж¤рек орнын таба Еґ єр¿ кеткенде. Тым ўза¦анда, мыІта¦анда.
алмады. Тал¦ардыґ тЅбес¿нде т¿ккен ту бар, Ег¿н ора¦ы е ґ є р ¿ к е т к е н д е, 15-20 к¤ннен
Ол-да¦ы бўлаґ Іа¦ып тЅмен Іалды (К.Єз¿рбаев, кей¿н б¿тед¿ («Жас Алаш”).
Таґд. шы¦.). Еґ єр¿с¿. Тым болма¦анда, аІыр соґы. Иє,
Еґ арты¦ы а) Дўрысы, бєр¿нен жЅн¿рег¿. ±айырхан, – дед¿ сосын жай ¦ана – Рух ерд¿ґ
Жылы мезг¿лде бос су¦а кЅб¿рек шомыл. Е ґ Ѕзег¿ ¦ой Іайда да. Е ґ є р ¿ с ¿ Жеґ¿л¿ст¿ґ Ѕз¿н де,
а р т ы ¦ ы к¤нн¿ґ шуа¦ына жылы¦ан су¦а т¤су Шешк¿ґ кел¿п тўр Ѕз¿ґн¿ґ пайдаґа (М.Шаханов,
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Шума ауруында еґ Ґасырлар.).
алдымен ауруды баІІандар, молдалар, Іожалар,
Еґ єуел¿. а) Ал¦ашІыда, бастапІыда. Б¿рге
жу¦андар, жаназа¦а, садаІа¦а бар¦андар, ки¿м¿н
оІып е ґ є у е л ¿ «єл¿пбид¿», ±осылып єнге
ал¦андар Ѕлед¿. Бўны естен шы¦армасІа керек.
салып «жўм» мен «сид¿», КЅрсек те ащы-тўщы,
Е ґ а р т ы ¦ ы Іай уаІытта да Ѕлген к¿с¿н¿ґ ки¿м¿н
жаман-жаІсы. Сол кезде екеум¿зге б¿рдей тид¿
алу керек емес (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
(С.Торай¦ыров, Шы¦.). є) Нег¿зг¿с¿, бастысы,
є) Оз¦аны, асылы, жаІсысы. Сабырсыздыґ осын-
дай єрб¿р ¿с¿, Т¤н артында к¤н бармен жоІ басымы. Нысамбайдыґ сЅз¿н¿ґ артыІшылы¦ы е ґ
жўмысы. Ойлап тўрсам адамныґ е ґ а р т ы- є у е л ¿ т¿л жа¦ынан. Нысамбайдыґ т¿л¿ – на¦ыз
¦ ы – Ер¿нбейт¿н, еґбекш¿л шыдамдысы ¤лг¿ боларлыІ ІазаІ т¿л¿ (Х.Досмўхамедўлы,
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Таґд.). Рухани байланыс жоІ жерде ештеґе
Еґ алдымен. Б¿р¿нш¿ болып, бєр¿нен бўрын, жоІ: даму да жоІ, жет¿лу де жоІ, Ѕс¿п-Ѕркендеу
єуел¿. Мєдениет Іу¦ан жўрттыґ е ґ а л д ы м е н де, кємалат та жоІ. СондыІтан е ґ є у е л ¿ –
т¿л¿ Ѕзгермекш¿. Шеттен к¿рген б¿л¿ммен, єдет- рухани байланыс! јзгес¿ – сонан кей¿н! («Жас
пен, заґмен жаґалыІтар¦а ў¦ым берет¿н жаґа Алаш»). б) Басында, бєр¿нен бўрын. Б¿зд¿ґ ал¦ан
сЅздер келмекш¿. Б¿л¿мге к¿рген жаґа сЅздерд¿ґ жолымыз мынау болды: ¦ылым атауларына е ґ
кЅб¿ ¤лг¿ге алын¦ан мєдениетт¿ жўрттыґ сЅздер¿ є у е л ¿ ылайыІты сЅздерд¿ ІазаІ-Іыр¦ыз т¿л¿ндег¿
болмаІшы. (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Е ґ а л- сЅйлен¿п ж¤рген, аталып ж¤рген сЅздерден алу¦а
д ы м е н жеке сектормен б¿рлесе отырып ¿ст¿ґ ¿зденд¿к. ±олайлы сЅз табылма¦ан кєлде, еск¿
жайын талдау мен бизнес-стратегиялар жасау ўмытыл¦ан т¤р¿к сЅздер¿нен, Ѕзбек, но¦ай, ¦¤с-
жЅн¿ндег¿ басІару ж¤йес¿не Іол жетк¿зу¿м¿з керек манлы сыІылды а¦айын т¤р¿ктерд¿ґ сЅздер¿нен
(“Егемен ±азаІстан”). Шумадан саІтану ¤ш¿н е ґ ыґ¦айлы сЅздерд¿ ¿здед¿к (Х.Досмўхамедўлы,
а л д ы м е н тазалыІ керек. ѕшкен-жеген тамаІ, Таґд.). Исатайдыґ ¿с¿н дўрыстап е ґ є у е л ¿ сЅз
киген ки¿м, отыратын орын, Іолданылатын ¤й шы¦ар¦ан бер¿ш ±уан жырау. Алаша СарыбЅпе
заттары, ¿шет¿н, жуынатын су, ¤йд¿ґ айналасы бид¿ґ ±уан жыраудыґ сЅз¿не тоІталып, ўстаудыґ
таза болуы керек (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). орнына Исатай¦а кЅмектес бол¦анын жо¦арыда
Абай е ґ а л д ы м е н Тєкежанныґ Ѕз¿н сЅйлетт¿ айтІанбыз (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). в) Алды-
(М.Єуезов, Абай жолы). мен, басымдыІпен. Егер Іо¦амда¦ы маІсатты
Еґ ар¦ысы. э к с п р. СораІысы, сорла¦анда- арна¦а бей¿мдеуш¿ орындардыґ парасаты би¿к
¦ысы. Е ґ а р ¦ ы с ы екп¿нд¿рек соІса жел, «±она¦ы» болса, онда е ґ є у е л ¿ єдебиет пен Ѕнерге
ед¿ бастыІтыґ ол к¤тпейт¿н (А.ТоІма¦амбетов, деген елд¿ґ ыІыласын Іад¿рлейд¿ (“Егемен
Таґд. шы¦.). ±азаІстан”).
Еґ астыґ¦ы. Бєр¿нен тЅменг¿. Е ґ а с т ы ґ ¦ ы Еґ бастысы [басты]. а) Бєр¿нен де маґыздысы,
бЅл¿м¿ к¤реґ т¤ст¿ кел¿п, Іалыґ Іою болады. Ор- ерекшелеп айту¦а керег¿. Ойын алаґ иелер¿н¿ґ
таншы бЅл¿м¿ аІшыл т¤ст¿ кел¿п, жўІа болады ¤лкен басымдылы¦ымен Ѕтт¿. ±азаІстан ўлттыІ
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Іўрамасыныґ ІаІпашысы Юрий Новиков
ų-ų 302
та¦ы да жанын салып еґбектенд¿. Е ґ б а с- жарыс жалауын жо¦ары кЅтер¿п ж¤рген ауыл
т ы с ы, ойын Іорытындысында ±азаІстанныґ (“Жас Алаш”).
Іоржынына жарты ўпай т¤ст¿ (“Жас Алаш”). Еґ жаІсысы. Бєр¿нен дўрысы, жЅн¿. М¿нд¿м
Е ґ б а с т ы с ы – ІытайлыІ коммунистер де е ґ ж а І с ы с ы н ж¤р¿п берд¿м, Тепк¿леп
т¤рк¿менстандыІ демократтармен партиялыІ басІа, кЅзге ўрып берд¿м! Тасырлап жЅнелгенде
ты¦ыз Іарым-Іатынас орнату туралы кел¿с¿мге б¿л¿п Іалып, Артымнан б¿р-екеу¿ Іуып берд¿
келген (“Жас Алаш”). Мўндай МТС-терд¿ґ (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
Іўрылуы астыІты Ѕґ¿р ¤ш¿н Ѕте ти¿мд¿. Е ґ Еґ жо¦ары ба¦а. Еґ Іымбат ўсыныс, Іўн.
б а с т ы с ы, кЅктемг¿ дала жўмыстарын, к¤зг¿ Жекешенд¿р¿лет¿н нысан ¤ш¿н е ґ ж о ¦ а р ы
ораІты ІысІа мерз¿м ¿ш¿нде сапалы атІару¦а б а ¦ а ўсын¦ан Іатысушы жеґ¿мпаз болып
м¤мк¿нд¿к беред¿ (“Егемен ±азаІстан”). є) Аса жарияланады (“Егемен ±азаІстан”).
маґызды, нег¿зг¿, басымдыІ ал¦ан. ±азаІ ¤ш¿н Еґ зиянды. Бєр¿нен пайдасыз, Ѕте Іау¿пт¿.
е ґ б а с т ы дау жер мен жес¿р дауы бол¦анда, еґ ±аз¿р саудада¦ы темек¿н¿ґ т¤рлер¿нен кЅз
алдымен сол ўрпа¦ыныґ болаша¦ы б¿р¿нш¿ кезек- с¤р¿нед¿. Темек¿н¿ґ пайдасы жоІ Іой. Єйтсе
те тўрмаушы ма ед¿? (“Егемен ±азаІстан”). де, е ґ з и я н д ы с ы Іайсысы екен¿н б¿лг¿м
Еґ болма¦анда [болмаса]. Тым Іўры¦анда, келед¿. Соныґ нєтижес¿нде, ел¿м¿зде аІылы
аз дегенде. Тўла бойыґды, е ґ б о л м а ¦ а н д а емдеу орындары 40 пайыз¦а азайды. јйткен¿
мойыныґды, кЅк¿рег¿ґд¿, арІаґды к¤нде сал- емделуш¿лер мемлекетт¿к мекемелерге кЅптеп
Іын сумен б¿р жуып тўр. КЅнб¿ст¿ боласыґ келед¿ (“Жас Алаш”).
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). «Ту¦ан жерд¿ґ Еґ кем бол¦анда [дегенде]. Тым Іўры¦анда,
б¿р уыс топыра¦ы-ай» деп, еґ¿реп кеткен сол аз дегенде. ОІы¦анда к¿табыґныґ бет¿нен кЅз¿ґ
кЅшт¿ґ, шетелдег¿ ІазаІтардыґ е ґ б о л м а ¦ а н- е ґ к е м б о л ¦ а н д а отыз ек¿ сантиметр-
д а елу пайызыныґ Іайтып оралуын тоспай, дей (2 с¤йемдей) ІашыІтыІта болсын (Х.Дос-
оларсыз жер бЅлу жЅн¿нде єґг¿ме жасауымыз¦а мўхамедўлы, Таґд.).
моральдыІ ІўІымыз бар ма? (“Жас Алаш”). Еґ кем¿нде. Тым болма¦анда, еґ аз дегенде.
Е ґ б о л м а с а, шўбарлап сЅйлесе де б¿р ІазаІ Жекешенд¿р¿лет¿н нысан бойынша сауда-
тауып бер¿ґдерш¿, деп «Хабардыґ» ж¿г¿ттер¿ саттыІ тек мынадай жа¦дайда Ѕтт¿ деп сана-
жанўшыра ж¤г¿р¿п ж¤р (“Егемен ±азаІстан”). лады, егер еґ болма¦анда ек¿ Іатысушы жекешен-
Тек шипасымен емес, жылы сЅз¿мен де емдейт¿н д¿р¿лет¿н нысанныґ бастапІы ба¦асын е ґ к е м ¿ н-
дєр¿герлерд¿ґ сонша к¤н Іинал¦ан науІастыґ е ґ д е ба¦аны арттырудыґ ек¿ Іадамына ўл¦айтса
б о л м а с а Іасына барып, жа¦дайын сўраудыґ (“Егемен ±азаІстан”).
орнына арына, намысына тиет¿н сЅз айтып Еґ керег¿ [керект¿с¿]. Аса Іажетт¿, єбден
Іорлау¦а дей¿н баруын немен т¤с¿нд¿рем¿з дўрысы. Ґылымды Ѕз т¿л¿м¿зге аудар¦анда,
(“Егемен ±азаІстан”). јкпе аурулары халыІ е ґ к е р е г ¿ ¦ылым т¿л¿ндег¿ атауларды
арасында жи¿ кездесед¿. јм¿р¿нде е ґ б о л м а с а (термин) дўрыстап, т¤с¿н¿кт¿ Іылып аудару.
салІын ти¿п, жЅтел¿п ауырмайтын адам аз Ґылым т¿л¿ндег¿ Іолданыл¦ан атауларды ІазаІ
(М.Сисекенов, јкпе ауру.). т¿л¿не дўрыстап т¤с¿н¿кт¿ Іылып аудару — Ѕте
Еґ б¿р. Сондай, соншалыІты, барып тўр- Іыйын жўмыс (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
¦ан. ПараІорлыІ, жемсауы толмаушылыІ, жа¦ым- Орыс т¿л¿нде сЅйлейт¿ндерге ет¿м¿зд¿ґ Ѕл¿п
паздыІ ўлы Абайдыґ да ІазаІ бойынан кЅрген кеткенд¿г¿ шы¦ар, басІасына Іарау¦а мўрша
е ґ б ¿ р жексўрын Іасиет¿ – “Болыс болдым жоІ, жазып-аІ жатырмыз. Азар болса, аудару¦а
м¿неки...” деп ес¿ргендерд¿ Ѕлт¿ре м¿неу¿ осы б¿р б¿ршама уаІыт кетет¿н шы¦ар, б¿зге е ґ к е-
єлеуметт¿к дертт¿ґ сонау-сонау кезде де ІазаІты р е г ¿ аІпарат Іой (“Егемен ±азаІстан”).
ўшпаІІа шы¦ара Іойма¦анын ദартады Е ґ к е р е к т ¿ екп¿нд¿ жўмыс деп кємисие
(“Т¤рк¿стан”). б¿р¿нш¿, ек¿нш¿ басІыштар¦а оІу к¿таптарын
Еґ б¿р¿нш¿. а) Єуел¿, алдымен. СыртІы орта- даярлауды тапты. Сонан соґ кємисиеге жиылып
ныґ зиянынан е ґ б ¿ р ¿ н ш ¿ шаштыґ бет жа¦ы жатІан халаІ єдебиет¿н т¤степ, т¤зеп, тексер¿п,
зардап шегед¿. СондыІтан жаґбырда, к¤нн¿ґ баспа¦а даярлауды ўй¦арды (Х.Досмўхамедўлы,
ысты¦ында м¤мк¿нд¿г¿нше шашты Іор¦ау керек Таґд.).
(“Жас Алаш”). є) Єуелг¿, ал¦ашІы. Тўмау Еґ кер¿м. æ å ð ã. Аса нєз¿к, асІан сўлу.
ауруларына Іолданатын емдер¿ де б¿рдей деуге Сез¿мдерге беленгенде е ґ к е р ¿ м, Ж¤з¿м¿зге,
болады. Е ґ б ¿ р ¿ н ш ¿ шарт – тЅсек тартып кЅз¿м¿зге нўр ўйып. Г¤л мен мўнар, кемп¿рІосаІ
жату (М.Сисекенов, јкпе ауру.). Акционерл¿к еґбег¿н Ба¦алаймыз махаббаттан жымиып
Іо¦ам Іарама¦ында¦ы 7 шаруашылыІтыґ ¿ш¿нде (Ж.Жўматаев, Лєйлє).
е ґ б ¿ р ¿ н ш ¿ болып ег¿н егуд¿ аяІта¦ан – Еґ Іадес¿з. Ретс¿з, нашар, орынсыз. Єдебиет
Аламесек ауылы. Бўл ауыл – ауданда алдыґ¦ы пен Ѕнерд¿ґ халыІшылды¦ы осындай «ІазаІшы-
Іатарлы шаруашылыІтардыґ б¿р¿ атанып, лыІ» пен Іоянныґ жонындай бўлтылда¦ан
303 ų-ųÁÅ
кЅзІарастармен Ѕлшенет¿н болса, бўл ерк¿нд¿кт¿ Еґ тЅмен. Сапасыз, нашар. – Б¿зд¿ґ
Іад¿рлеуд¿ґ е ґ І а д е с ¿ з т¤р¿ (“Егемен єлеуметт¿к сала кешег¿ е ґ т Ѕ м е н – барлыІ
±азаІстан”). ес¿к жабылып, барлыІ сЅре бос Іал¦ан, еґ ая¦ы,
Еґ Іау¿пт¿с¿. Бєр¿нен зияндысы, ІорІыныш- Ѕз¿ аз зейнетаІыны 6-8 ай бойы бере алма¦ан –
тысы. Е ґ І а у ¿ п т ¿ с ¿, шаІырусыз келген сол Іўлдыра¦ан жа¦даймен салыстыр¦анда
шетелд¿ктер ауру ма, Іылмыскер ме, б¿ле алмай- Іаз¿р адамдардыґ тўрмысы єлдеІайда т¤зел¿п,
сыґ. Былтыр МаІтарал ауданында жалданып жаІсарды (“Егемен ±азаІстан”).
ж¤рген јзбекстан азаматы б¿р ІазаІстандық Еґ тЅменг¿ ба¦а. э к о н. Еґ аз, бастау бол¦ан
отбасын Іан¦а бояп, Іара жамылдырып кетт¿ ба¦а. Егер аукционшы е ґ т Ѕ м е н г ¿ б а ¦ а н ы
(“Жас Алаш”). жарияла¦ан кезде Іатысушылардыґ б¿рде-б¿реу¿
Еґ Іўрыса [Іўры¦анда]. Ары кеткенде, атал¦ан нысанды сатып алу¦а т¿лек б¿лд¿рмесе,
тым болма¦анда, аз дегенде. Єубєк¿р мырза¦а онда нысан сауда-саттыІтан алынып Іалады
барайыншы. К¤йеу баласына е ґ І ў р ы с а тЅс (“Егемен ±азаІстан”).
берер дед¿ де, Ж¤с¿п орнынан Іисалаґдай тўрып Еґ тЅр¿нде. ±ўрметт¿ орында, кЅрнек¿
кетт¿ (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген). Єрине, банкир жерде. Музейд¿ґ е ґ т Ѕ р ¿ н д е, Бейне дала
бол¦ан жаІсы, кеден Іызмет¿ де жаман емес, Ѕк¿л¿. ЎІсап сар¦ыш ег¿нге, Тўр диІанныґ ет¿г¿
салыІ комитет¿не барсаґ, е ґ І ў р ы ¦ а н д а (С.Мєуленов, Алыс кет.).
мєшине м¿нес¿ґ. Б¿раІ Ѕк¿н¿шке орай, мўндай Еґ тЅте. Аса оґтайлысы, оґайы. јйткен¿
жўмыстар ўшан-теґ¿з шекс¿з емес Іой (“±аз. б¤к¿л халыІтыґ тўрмыс жа¦дайын оґалтудыґ
єдеб.”). Е, ±ошеке, єулие-ата шЅр¿ емес пе? Е ґ е ґ т Ѕ т е жолы ша¦ын жєне орта бизнест¿
І ў р ы с а мен Іўрлы т¿рш¿л¿к Іыла аласыґ г¤лденд¿ру болмаІ (“±аз. єдеб.”). Б¿л¿м алудыґ
(М.±уанышбаев, Кек Іылышы). жолы кЅп, жолдыґ ¿ш¿нде е ґ т Ѕ т е с ¿ – жаІсы
Еґ нєз¿к тўс. КЅґ¿лге тиер, аса жанды жер¿. мектеп, б¿л¿мд¿ мў¦ал¿м, мўнан Іалса, ел ¿ш¿нде
кЅпке т¤с¿н¿кт¿ болып жазыл¦ан б¿л¿м к¿таптары
Сы кезде жаґа ўлттыІ ІўндылыІтар туралы
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.).
айту сєнге айналды. Б¿реу б¿л¿п, б¿реу б¿лмей
Еґ ¤зд¿к. Бєр¿нен озыІ, бєр¿н¿ґ алдында¦ы.
айтып ж¤р. Єйтеу¿р не десе де жўрттыґ е ґ
Т¿пт¿, таяуда Ѕткен баспасЅз к¤н¿ мерекес¿нде
н є з ¿ к т ў с ы н а «ине ж¤г¿ртсем» кЅзге т¤с¿п
«Е ґ ¤ з д ¿ к БА± жанашыры» номинациясын
Іаламын-ау деген пєндеуи ¤м¿т («±аз. єдеб.»).
жеґ¿п ады (“Жас Алаш”).
Еґ оґтайлы. Бєр¿нен дўрысы, жЅнд¿с¿.
Еґ ыстыІ. Аса жа¦ымды, жан¦а жайлы.
СондыІтан да ша¦ын бизнеспен айналысатын- јз¿ кЅктеп, желектеп Ѕз¿ байып, ЖатІан жан¦а
дар¦а барынша Іолдау кЅмек кЅрсетуд¿ґ е ґ е ґ ы с т ы І сЅз лайыІ. Сєлем са¦ан ўрпа¦ы
о ґ т а й л ы жолы салыІ т¤рлер¿ мен мЅлшер¿н Фарабид¿ң, Сєлем са¦ан еґ к¿ш¿ Тєж¿баев
азайту болмаІ (“±аз. єдеб.”). (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.).
Еґ соґ. АІырынан, бєр¿н¿ґ соґынан. ±азаІтыґ ЕіБЕК 1 з а т. 1. Адамныґ Ѕз Іажет¿н
¿ш¿нде патша х¤к¿мет¿не е ґ с о ґ кЅнген руы – Іана¦аттандыру¦а ба¦ыттал¦ан Іаракет¿,
адай. Шынында, адай Хиуа мен т¤р¿кпенд¿ ал¦ан жўмыс, ¿с. Шабытым сен болмасаґ келер ме
соґ ¦ана ба¦ынды. (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). ед¿, ±аламым сенс¿з а¦ып желер ме ед¿, Алаґсыз
Еґ сы. АІыр¦ы, аяІІы. Ел Іамымен басы орын теу¿п отырмасам, Е ґ б е г ¿ м Ѕрге ж¤з¿п Ѕнер
ІатІан Ата¦ы сай аІылына. ±аза¦ымныґ осы ме ед¿ (М.Дулатов, Шы¦.). Е ґ б е к – Ѕл¿м, жан
жатІан Е ґ с о ґ ¦ ы б¿р батыры ма?! Іанатын Іиятын, Е ґ б е к – Ѕл¿м, жанды ашудан
(Т.Молда¦алиев, ШаІырады.). тиятын. Е ґ б е к деген – еґбектеген мылІау
Еґ сораІысы. Барып тўр¦ан ўяттысы, дию, Жаншып жанныґ сўлу сынын жоятын
масІарасы, орынсызы. Осы мєселелер бойынша (М.Жўмабаев, Шы¦.). Б¿з осындай е ґ б е г ¿-
±айсаровтан басІа б¿р де б¿р сенатор п¿к¿р м е н даґІ, беделге ие бол¦ан бригаданы кЅруге,
б¿лд¿руге жарамады. Бўл аз десеґ¿з, е ґ с о- онда¦ы еґбекІор адамдардыґ хал-жайымен
р а І ы с ы, сенаторлардыґ И.Тасма¦амбетовке танысу¦а асыІтыІ (С.Шаймерденов, М¿нез.).
сауал Іою¦а да дєрмен¿ жетпед¿ (“Жас Алаш”). Бар Ѕм¿р¿н е ґ б е к п е н Ѕтк¿з¿п келе жатІан
Е ґ с о р а І ы с ы – мўнда¦ы ¤йлерд¿ґ барлы¦ы Шарипа Іайырым т¿леп к¿с¿ алдына барып
дерл¿к Іўлау¦а жаІын тўр. ЖаІын тўр¦аныґыз кЅрген жан емес (ј.±анахин, Мўрагер). Ерд¿ґ
не, ¤й¿нд¿с¿ ¦ана Іал¦ан ¤йлер де бар (“Жас атын е ґ б е к шы¦арар (МаІал). Е ґ б е г ¿ н е Іарай
Алаш”). Ѕнбег¿ (МаІал). 2. ф и л о с. Т¿рш¿л¿кке Іажетт¿
Еґ толымды. Еґ жарамдысы, ¿ске асары. нєрселер Ѕнд¿ру маІсатымен адамныґ таби¦атІа
Мўныґ не деп сўра¦ан КЅр¿нген елге жолда¦ы, єсер ету¿. Е ґ б е к деген¿м¿з – адамныґ таби¦ат
Е ґ т о л ы м д ы дєлел¿ Байекеґн¿ґ сонда¦ы: – заттарын Іўралдыґ кЅмег¿мен Ѕзгерту жЅн¿ндег¿
СаІалымныґ а¦ы ўр¦ыр, КЅп алдында кем¿т¿п, жоспарлы Іызмет¿ (Марксист¿к филос.).
Бармаймын деп Іорлады (О.Шипин, Дастан.). 3. Б¿реуге, Іо¦ам¦а, Отан¦а кЅрсеткен жаІсылыІ,
ųÁÅ-ųÁÅ 304
Іызмет. Д¤ние аямай тЅг¿п-шашып оІытІан санаспайтын болса, ¿стеген е ґ б е к д а л а ¦ а
балам е ґ б е г ¿ м д ¿ аІтады (С.Адамбеков, к е т е д ¿ (Ботаника). ±ор бол¦ан б о с І а к е т ¿ п
±ожанасыр.). Жауынгер жаІсы е ґ б е г ¿ ¤ш¿н е ґ б е к, бейнет, ±ўлдар¦а ІўлдыІтан жоІ
командирд¿ґ жылы леб¿з¿н естуге ти¿с, – дед¿ артыІ зейнет Оттай бер, жануарым ек¿ аяІты! –
Панфилов (Б.Момышўлы, Б¿зд¿ґ генерал). АзаттыІ хайуан¦а Іанша Іажет (А.Байтўрсынов,
Аны¦ында МаІпалдыґ Ѕз е ґ б е г ¿ ¤ш¿н тиген¿ Шы¦.).
осы ¤ш саулыІ ед¿ (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Еґбег¿ еш. Текке Іара тер болды, жўмысы зая
4. МаІсат, мазмўн жа¦ынан жаґа Іўрылымды кетт¿. Е ґ б е г ¿ е ш т ¿ ґ тўзы сор (МаІал). Е ґ-
танытатын материалдыІ, мєдени иг¿л¿к, б е г ¿ е ш т ¿ ґ – к¤н¿ кеш (МаІал). М¤й¿здескен
шы¦арма, шы¦армашылыІ. ШоІан Ѕз е ґ б е к- сиырдай Байласаґ бас ж¿п жетер ме? Е ґ б е г ¿ ґ –
т е р ¿ н д е еґ алдымен ўлттыІ мєселелерд¿ е ш, тўзыґ – сор, ±айратыґ селге кетер ме?
ал¦а Іою¦а тырысты (М.АІынжанов, ±аз. (Дулат Бабатайўлы, Замана.). АІ ¿ске аны¦ынан
а¦артушы.). АтаІты ¦алым И.П.Павлов 80 асыл¦ан соґ, Халист¿ґ, Іалай Іалсын е ґ б е г ¿
жасында Ѕз¿н¿ґ белг¿л¿ «Жо¦ары нерв ж¤йес¿» е ш к е? Апарып су тЅгет¿н сахарасы, ТўрарлыІ
жЅн¿ндег¿ е ґ б е г ¿ н жазды (Ґалам ¦ажап.). аны¦ында толыІ кешке (О.ШораяІов, Шайыр.).
Ф. Энгельс Дарвинн¿ґ «Т¤рлерд¿ґ тег¿» деген Еґбег¿ еш кетт¿. Еґбег¿ босІа кетт¿, пайда
е ґ б е г ¿ н жарыІІа шыІІаннан соґ б¿рнеше болмады. Актерд¿ґ бўл е ґ б е г ¿ е ш к е т к е н
к¤ннен кей¿н оІып шы¦ып, К. Маркске жаз¦ан жоІ, М.Сенн¿ґ аталмыш лентасы оны к¤лл¿ ¤нд¿
хатында оны с¤йс¿не маІтайды (Жалпы ел¿не танымал етт¿ (“Жас Алаш”). Оґт¤ст¿к
биология). ±азаІ Ѕнер¿н¿ґ Іара шаґыра¦ы диІандарыныґ «±ўдай Іаласа, е ґ б е г ¿ м ¿ з
Єуезов театры егеменд¿к ал¦ан тўста, я¦ни 1992 е ш к е т п е с, Ѕткен жылмен салыстыр¦анда
жылы Нєбиден Єбутєлиевт¿ґ бўрын¦ы жаз¦ан биыл жаґбыр аз» деп Іуаныса, б¿р-б¿р¿мен
е ґ б е к т е р ¿ н ¿ ґ ¿з¿мен «јтт¿ґ д¤ние» атты ш¤й¿ркелесе сЅйлес¿п тўр¦анын ест¿ген де ед¿к
пьесаны жарыІІа шы¦арды (“Жас Алаш”).
(“Жас Алаш”).
5. к Ѕ н е. Бейнет, мехнат. ±айтып жаныґ
Еґбег¿ жанды. ±ызмет¿ зая болмады,
ашымас? Неткен заман Іатыбас? Еткен е ґ б е к,
еґбег¿н¿ґ раІатын кЅрд¿, ¿с¿ ал¦а басты. Берт¿н
тЅккен тер ±алай т¤кке татымас? (Жамбыл,
келе єкес¿н¿ґ кЅп жыл¦ы е ґ б е г ¿ ж а н ы п,
Шы¦.).
дєулет¿ дЅґгелене бастады (З.АІышев, АІбел.).
Адал еґбек. Таза еґбек, Ѕз к¤ш¿мен
¿стелген ¿с. КЅп артыІ сЅзге жоІ, тек а д а л Жер емшег¿н емген, е ґ б е г ¿ ж а н с а, тым
е ґ б е к п е н к¤н кЅруд¿ мўрат тўтІан. Балалар¦а Іўрмаса талшы¦ын алар деп, ег¿нд¿ кєс¿п етем¿з
дауыс кЅтер¿п, зекуд¿ де б¿лмейд¿ (“Егемен (М.Єуезов, Абай). «С¤й¿п ем, Сємен, сен¿ ¿здеп
±азаІстан”). ±ызыґ жаІсы болса Іырымда¦ы тауып, Арманым – аз ж¤рмед¿м е ґ б е к ж а н ы п.
келер, Ўлыґ жаІсы болса руда¦ы келер, БаІыт Бўл жай¦а, т¿р¿ болсаґ, б¿р келерс¿ґ, Жарыґды
бар деп базар¦а барма, Иман бар деп азан¦а ўмытпасаґ ес¿ґе алып (Є.Найманбаев, Шы¦.).
барма. А д а л е ґ б е к елд¿ґ досы. БаІ ¿здеуд¿ґ Б¿р¿н¿ґ жанды еґбег¿, Б¿р¿ к¤ш¿н сарп етт¿; Дене
жолы осы (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Саудагер Іан¦а боялды, ±ан Іўмар Іылыш Іарш етт¿
сау Іалмайды, санын ІаІпай, ТЅсекте жата (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Е ґ б е г ¿ ґ ж а н ы п,
алмайды пайда таппай. АрдаІты, а д а л е ґ б е к м¿некей, ЖайІалып тўр ег¿н¿ґ, Еґбег¿ ¦ой кЅгер-
абыройлы, АрамдыІ текке кетпес арандатпай ген, Ег¿нш¿дей ер¿ґн¿ґ (ѕ.Жанс¤г¿ров, Таңд.). К¤н
(К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). болса егер де, Е ґ б е г ¿ ґ ж а н а т ы н, Сонда айт,
Дене еґбег¿. ±ол к¤ш¿, дене Іимылы арІылы ала атым, Мейрамдап шабатын! (Б.Майлин,
орындалатын Іара жўмыс. Д е н е е ґ б е г ¿- Шығ.). ±ўтылды сан Іатерден Іиын-ІыспаІ,
м е н шў¦ылданбайтын адам¦а шамамен к¤н Е ґ б е г ¿ ж а н ы п ед¿ тура нўсІап, ±айран
тєул¿г¿нде 300-350 грамм углевод керек ІамІор жЅнелд¿ д¤ниеден, Жет¿ жыл єд¿лд¿к
(С.Сўбханбердин, јс¿мд¿к – дєр¿). Іып тўр¦ан ўстап (Є.Тєґ¿рбергенов, Өлеңд.).
Еґбег¿ ба¦аланды. С¿ґ¿рген еґбег¿ Еґбег¿ жарады. Еґбег¿ ¿ске асты, пайда
елен¿п-ескер¿лд¿, лайыІты ба¦асын алды, єкелд¿. Бєрекелде, Бўл е ґ б е г ¿ ґ ж а р а д ы!
марапатталды. Армансыз Жамбыл жетт¿ Б¿раІ одан ўрпаІ тарап Одан аІын ту¦анша,
ж¤зге кел¿п, јлгенше жасап кетт¿ нўр бЅлен¿п. Ал ол аІын ата жолын Іу¦анша, Кеудес¿не
Е ґ б е г ¿ Іарт жыраудыґ б а ¦ а л а н д ы , ѕш¿нде сыйдыр¦анша даланы, Айыр¦анша аІтан
Кремльд¿ґ ж¤з¿н кЅр¿п (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). бЅл¿п Іараны, Талай Ѕзен тасып Ѕтер, Бєлк¿м,
Еґбег¿ дала¦а [босІа] кетт¿. ѕстеген ¿с¿ зая талай ¦асыр Ѕтер – деп, ±айырхан жасІа
болды, текке кетт¿. АІырын ж¤р¿п аныІ бас, толып жанары Отырар¦а Іимай, ўзаІ Іарады
Е ґ б е г ¿ ґ к е т п е с д а л а ¦ а. ЎстаздыІ Іыл¦ан (М.Шаханов, Ґасырлар.).
жалыІпас Јйретуден бала¦а (Абай, Тол. жин.). Еґбег¿ зая болды [кетт¿]. ѕстеген ¿с¿ дала¦а
јс¿мд¿ктерд¿ б¿р-б¿р¿не тел¿генде жєне оларды кетт¿, еґбег¿ жанбады. К¤н бойы ¿стеген е ґ б е-
кес¿нд¿леп, кЅбейткенде дене помост¿л¿г¿мен г ¿ з а я б о л ¦ а н ¦ а К¤лємза ызаланып жылап
305 ųÁÅ-ųÁÅ
Зейнепт¿ґ оґ жақ т¿зес¿не жармаса жатып ед¿ кєд¿рлеу – елд¿кт¿ґ белг¿с¿. СондыІтан еґ
(Б.Майлин, Шы¦.). Алтын деп Іопар¦аны тас алдымен Ѕз жўртымызда бол¦ан, сонан соґ
боп шы¦ып, е ґ б е г ¿ з а я к е т ¿ п, босІа шет елдерде бол¦ан ¿р¿ адамдармен таныстыру
шаршайтын к¤н¿ кЅп (Т.Ахтанов, Махаббат.). (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). «Исатайды ўстап
Еґбег¿ Іайтты. ѕстеген ¿с¿н¿ґ пайдасын кЅрд¿, берген адам¦а ек¿ мыґ сом аІша бер¿лед¿»
еґбег¿ аІталды. Б¿р жаІсысы, Сатанныґ е ґ б е- деп, ¤к¿мет жар шашады. Теґ¿зд¿ґ жа¦асын
г ¿ І а й т т ы. Ауыныґ т¤б¿ Іўр емес екен. јґкей Іарауылда¦ан ±арауылІожа баласымен екеу¿
аІ табандар ўйлы¦ын жусап тўр («Лен. жас»). Исатайды ўстау¦а кЅп е ґ б е к с ¿ ґ ¿ р е д ¿.
Сал¦анмен ІаІІа ІармаІ, І а й т п а с е ґ б е к, Б¿раІ еґбег¿ еш кетед¿ (Х.Досмўхамедўлы,
Еш нєрсе болма¦ан соґ алып шы¦ар (Айтыс). Таґд.). Бўл тЅґ¿ректе Бекболаттыґ е ґ б е г ¿
Еґбег¿ мойнында. ±арыздар, борышты, с ¿ ґ б е г е н ауыл кем де кем, талайыныґ Іира¦ан
берес¿л¿. «Елм¿з ¦ой. Е ґ б е г ¿ ґ ¿ з м о й н ы м ы з- Іазан-ошаІтарын б¤т¿ндеп берген (С.Шарипов,
д а. Дем салудан Іашпаґыз» деп тыйып тастаса Шы¦.). є) ±о¦амдыІ жўмыстыґ, ¦ылым мен
керек (Т.Иманбеков, БўлаІ.). мєдениетт¿ґ, Ѕнерд¿ґ белг¿л¿ б¿р саласында кЅп
Еґбег¿н аІтады. Еткен жаІсылы¦ын жылдар жем¿ст¿ еґбек еткенд¿кт¿ ദартатын
Іайтарды, с¿ґ¿рген еґбег¿ Іайтты. ±азаІстанда Іўрметт¿ атаІ. И. С. Жєкенова – денсаулыІ
тўґ¦ыш рет жарыІІа шыІІан халûІаралыІ саІтау ¿с¿н¿ґ озаты, ±азаІ ССР-ына е ґ б е г ¿
«Азия» газет¿не редактор рет¿нде Іол Іой¦анымды с ¿ ґ г е н дєр¿гер («Лен. жас»). Ойынныґ 26-
кЅр¿п, «Тетелес¿ме рахмет, е ґ б е г ¿ м д ¿ а І- минутында спортІа е ґ б е к с ¿ ґ ¿ р г е н мастер
т а д ы, бая¦ыда БалбаІ Іайна¦амныґ алдына Ю. Варзин Іарсыластар ІаІпасына допты со¦ып
апарып, с¿здей жорналшы болсын деп батасын есеп ашты («Спорт»).
ал¦ан ед¿м, Қўдай т¿леу¿мд¿ берд¿», деп ¿ш¿п Еґбег¿ [Іызмет¿] с¿ґд¿ [Ѕтт¿]. КЅп Іызмет¿н
отыр¦ан шайын тастай салып, газетт¿ Іолына Іылды, бейнеттенд¿. ±айыры болсын халІына,
алып, кЅрш¿лер¿не ж¤г¿рген¿н ауылдастарымнан Сабыр Іыл, ойла келмес¿н. ±армяґ кел¿п,
ест¿гем (“Егемен ±азаІстан”). жырлап тўр, Е ґ б е г ¿ с ¿ ґ г е н ер ¤ш¿н (Бұқар
Еґбег¿н еш Іылды. Жўмысын зая етт¿, жырау, Жыр.).
еґбег¿н дала¦а ж¿берд¿. Е, е, б¿р ек¿ рет е ґ б е г ¿ н Еґбег¿ татырлыІ. ѕстеген ¿с¿ мен атІар¦ан
е ш І ы л с а, «итше жер тырмалап жаман ырым Іызмет¿н аІтарлыІ, со¦ан тўрарлыІ. СыздыІтыґ
бастама!» – десе, Ѕз¿ де кЅшед¿, – дед¿ Єз¿мбай таґдану-с¤йс¿ну¿ аралас бўл сЅз¿ «кЅнд¿м не де
(М.Єуезов, Таґд. шы¦.). болса, е ґ б е г ¿ м т а т ы р л ы І Іўс екенс¿ґ»
Еґбег¿н Іанады [сорды]. Жўмысыныґ деген ¿шк¿ сез¿м¿н¿ґ ¤н¿ндей ед¿ (А.Сейд¿мбеков,
жем¿с¿не ортаІ болып пайда тапты. Жеке АІиыІ).
шаруалар мен ІолЅнерш¿лерд¿ґ к¿с¿ е ґ б е г ¿ н Еґбек аІысы.С¿ґ¿рген еґбег¿н¿ґ Ѕтем¿,
І а н а м а й т ы н, Ѕз еґбектер¿не с¤йенген ўсаІ Іайтарымы. Со¦ым сойысу¦а келгендер кейб¿р
жеке шаруашылыІтары болуына ¦ана жол єз¿л-Іалжыґы ж¤рет¿н е ґ б е г ¿ н ¿ ґ а І ы с ы н а
беред¿ (±азССР Конституциясы). С¤л¿ктей еск¿ ¿р¿ Іарадан “азап арІа”, “бейнет белдемше” деп
кезде е ґ б е к с о р ¦ а н Кек Іўмар жандарм¦а атал¦ан м¤шелерден Іоґдылау ет¿п, кес¿п алады.
теґгерес¿ґ (Д.Ерк¿мбеков, Шаншу). ЎсаІ малдан “сорлы Іабыр¦а”, “Іол кесер” деп
Еґбег¿н сатты. а) КЅрсеткен Іызмет¿н таґдап алады (Д.±атран, ±азаІ. ас-тағам.).
бўлдады, бєлденд¿. ХалыІ а¦арту комиссарыныґ Еґбек анасы. Жўмыстыґ нег¿з¿. Кеп е ґ б е к
жарлы¦ын ой¦а салсаІ, болашаІта да аІша а н а с ы ¤ш¿н аят оІып, МаІтайды артыґыздан
мол болады деген ¤м¿т аз. Бўл оІушы мен барша халыІ (Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым).
жазушыныґ ес¿нде болсын. Е ґ б е г ¿ н Еґбек ардагер¿. Елге, Отан¦а еґбег¿ мол с¿ґген,
с а т ы п-ай, халыІ ¤ш¿н бос Іызмет Іыл¦ан ўзаІ жылдар Іызмет еткен адам. Со¦ыс жєне е ґ-
азаматтар¦а [алда] жарыл¦асын айтамыз. б е к а р д а г е р л е р ¿, м¤гедектер, жал¦ыз¿л¿кт¿
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). б) јз к¤ш¿мен к¤н¿н адамдар, аз Іамтамасыз ет¿лген отбасылар да
кЅрд¿, еґбек етт¿, Іызмет Іылды. БаІпен асІан ІамІорлыІтан тыс Іалмайды (“Жас Алаш”).
патшадан, Мимен асІан Іара артыІ. СаІалын Е ґ б е к а р д а г е р ¿ м е н, диІандармен,
сатІан кєр¿ден Е ґ б е г ¿ н с а т І а н бала артыІ кєс¿пкерлермен, ауыл єк¿мдер¿мен емен-жарІын
(Абай, Тол. жин.). єґг¿мелест¿ (“Егемен ±азаІстан”).
Еґбег¿н сауды. Адал еґбег¿мен к¤н кЅрд¿, Еґбек армиялары. т а р. с о в. а) Со¦ыс
к¤нелтт¿, Іызмет¿н¿ґ жем¿с¿н жед¿. Єуел¿ жа¦дайы мен єскери тєрт¿пт¿ саІтай отырып,
Іўдай¦а сиынып, ек¿нш¿ Ѕз Іайратыґа с¤йен¿п, Іўрылыста, шаруашылыІ саласында ¿стеген
е ґ б е г ¿ ґ д ¿ с а у (Абай, Тол. жин.). 1920-21 жылдардагы Советт¿к Россияда бол¦ан
Еґбег¿ с¿ґген [еґбек с¿ґ¿рген]. а) КЅп армия. АІ поляктардыґ Советт¿к Россия¦а
еґбектен¿п, Іызмет¿ Ѕткен. јз жўртына шабуыл жасауы е ґ б е к а р м и я л а р ы н
жўмыс Іылып, е ґ б е к с ¿ ґ ¿ р г е н адамдарды жауынгерл¿к к¤йге кЅш¿руге мєжб¤р етт¿ (Саяси

20–1440
ųÁÅ-ųÁÅ 306
сЅзд¿к). є) Еґбек етуш¿ халыІ, бўІара. Жол жоІ, Еґбек гигиенасы. Еґбек ¤ст¿нде, жўмыс
Тем¿р жол жоІ, ±аз¿рден єз¿рлен, Е ґ б е к а р- кез¿нде денсаулыІты саІтау, Ѕнд¿р¿ст¿ґ зиянды
м и я с ы н Іўрамыз (Ж.То¦ашев, Атырау). факторларын жою жа¦дайы, шарасы. Олар –
Еґбек єд¿с¿. э к о н. Тєс¿лдерд¿ґ, операция- жўІпалы жэне паразитт¿ аурулар жєне оларды
лардыґ Іўрамымен, олардыґ орындалуыныґ жою жолдарында¦ы к¤рес, е ґ б е к г и г и е н а с ы
белг¿л¿ б¿р т¿збект¿л¿г¿мен сипатталатын еґбек жєне жўмыс орнына байланысты аурулар
процес¿н ж¤зеге асыру єд¿с¿. Орындаушыныґ («Лен. жас»). Е ґ б е к г и г и е н а с ы – гигиена
жєне жабдыІтыґ жўмыс уаІытын пайдалану ¦ылымыныґ б¿р саласы (±СЭ).
дєрежес¿, адамныґ жўмыс ¿стеу Іаб¿лет¿н¿ґ Еґбек дауы. а) ±ызметкерлер мен жўмыс
деґгей¿ жєне оныґ Іызмет¿н¿ґ ти¿мд¿л¿г¿, беруш¿н¿ґ (кєс¿порын, мекеме, ўйым єк¿мш¿л¿г¿н¿ґ)
жўмыстарды орындау Іау¿пс¿зд¿г¿, Ѕн¿мн¿ґ арасында¦ы кел¿спеуш¿л¿к. јткен алты жыл
сапасы наІты жўмысты орындау ¤ш¿н Іабыл- ¿ш¿нде осы е ґ б е к д а у ы т¤рл¿ сатыда¦ы сот
органдарыныґ мєж¿л¿стер¿ мен отырыстарында
дан¦ан е ґ б е к є д ¿ с ¿ н е байланысты (±аз. т¿л¿
баІандай 47 рет Іаралыпты. Со¦ан сєйкес 30-дан
термин. Экономика.)
астам Іаулылары мен шеш¿мдер¿ шы¦арыл¦ан
Еґбек єрекет¿. ѕзден¿с, талпыныс. Математи-
(“Егемен ±азаІстан”). Е ґ б е к д а у ы кЅб¿несе
каныґ ал¦ашІы ў¦ымы – сан ў¦ымыныґ тууына еґбек туралы заґдарды Іолдану мєселелер¿не,
т¤ртк¿ бол¦ан адамныґ е ґ б е к є р е к е т ¿ ўжымдыІ, жеке еґбек кел¿с¿мшартыныґ
(О.Жєут¿ков, Жаратылыстану.). бўрын реттелмеген шарттарына байланысты
Еґбек базары. ±ызу еґбек, орныІты жўмыс. туындайды (±ЎЭ). ±азаІстан Республикасыныґ
Осылайша ауылда¦ылар Іала¦а ауа бастады. “±азаІстан Республикасында¦ы еґбек туралы”
КЅшкен жўрттыґ орнында кез¿нде еґсел¿ заґыныґ 97-бабына сєйкес е ґ б е к д а у ы
ет¿п сал¦ан ¦имараттар мен тўр¦ын ¤йлерд¿ґ тараптардыґ кел¿с¿м¿ бойынша не сот ¤к¿м¿мен
¤й¿нд¿лер¿ жатты. Ауыл ажарынан, дала думанды шеш¿лу¿ м¤мк¿н (±ЎЭ). є) Жўмыс барысында
е ґ б е к б а з а р ы н а н айырылды («±аз. єдеб.»). болатын кел¿спеуш¿л¿к. СондыІтан да ал¦ашІы
Еґбек биржасы. э к о н. а) ЖўмысІа жалдау кезекте Іабылдан¦ан заґдар... “ЎжымдыІ е ґ-
кез¿нде Іызметкерлер мен кєс¿пкерлер арасында¦ы б е к д а у л а р ы мен ереу¿лдер туралы” жєне
делдалдыІты тўраІты нег¿зде ж¤зеге асыратын басІалар болды (“Егемен ±азаІстан”).
мемлекетт¿к мекеме. Мемлекетт¿к е ґ б е к Еґбек демалысы. Еґбек етуш¿ барлыІ аза-
б и р ж а с ы н ы ґ кЅмег¿мен еґбек рыногына маттар¦а жўмыс орны жєне орташа табысы
белг¿л¿ б¿р ыІпал жасайды, жўмыссыздарды саІталып, жыл сайын демалу ¤ш¿н бер¿лет¿н
¦ана емес, сонымен б¿рге кєс¿б¿н, маманды¦ын мерз¿м. АІжарІын Іалпымен аґІылдап
Ѕзгертк¿с¿ келет¿ндерд¿ де жўмысІа орналастыру амандасты. СЅз арасында оныґ Мєскеуден
процес¿н реттейд¿, жўмыс к¤ш¿н¿ґ сўранымы кезект¿ е ґ б е к д е м а л ы с ы н алып, елге
мен ўсынымын зерделейд¿ (±аз. т¿л¿ термин. келген¿н ദартады (“Жас Алаш”).
Экономика.). Е ґ б е к б и р ж а с ы жастарды Еґбек Ер¿. Еґбекте ¤зд¿к шыІІаны ¤ш¿н
кєс¿пке ба¦дарлайды, жўмыс к¤ш¿ рыногыныґ бер¿лет¿н Іўрметт¿ атаІ. Кєд¿мг¿, Ѕткен жылы
жа¦даятына ўдайы талдау жасайды, басІа да Е ґ б е к Е р ¿ ата¦ын ал¦ан Мўзапар ма? – дед¿ шал
делдалдыІ операцияларды ж¤зеге асырады, Мўстафа¦а (А.ТоІма¦амбетов, Таґд. шы¦.).
Еґбек етт¿ [Іылды]. Жўмыс ¿стед¿,
сондай-аІ жўмыссыздыІ бойынша жєрдемаІы
Іызмет етт¿, еґбектенд¿. Б¿л¿мд¿ болу ¤ш¿н
алу ІўІы¦ыныґ белг¿лену¿ мен к¤ш¿н жоюын
кЅп сар¦аю керек. ШаруашылыІ басшысы
баІылау м¿ндет¿н орындайды (±аз. т¿л¿ термин.
дўрыс айтады. Бўл ауылдыґ тўр¦ындарында
Экономика.). є) Жўмыссыздарды т¿ркеп масылдыІ психология єу бастан жоІ. Е ґ б е к
жєне жўмыс табу жЅн¿нде делдалдыІ жасап е т с е, емет¿ндер¿н жаІсы т¤с¿нген Іауым бўл.
отыратын мекеме. Капиталист¿к елдерде е ґ- СондыІтан да, ауыр жылдардан абыроймен
б е к б и р ж а л а р ы жўмыссыздарды аса ауыр Ѕтт¿ («±аз. єдеб.»). ±алтасында аІшасы жоІ,
жўмыстар¦а ер¿кс¿з ж¿беру ¤ш¿н пайдаланылады басІа табар табыс кЅз¿ та¦ы жоІ, жа¦дайымды
(Саяси сЅзд¿к). ±ызметт¿ мен емес, е ґ б е к жаІсартам ба деп пєленбай жыл е ґ б е к
б и р ж а с ы тауып беруге ти¿ст¿ (С.МўІанов, е т с е де, кЅзге кЅр¿нбейт¿н Іаржы-Іаражаты
Есею жыл.). жоІ, аузы-мўрты майланба¦ан ауыл адамы
Еґбек бЅл¿н¿с¿. ЖиынтыІ еґбект¿ґ жеке кЅктемн¿ґ келу¿не байланысты та¦ы б¿р єрекет
т¤рлер мен бЅлшектерге, т¤р Ѕзгешел¿ктерге жасап кЅрей¿к деген енжар кЅґ¿лмен дала¦а
бЅл¿ну¿. Тўґ¦ыш ¿р¿ Іо¦амдыІ е ґ б е к б Ѕ л ¿ н ¿ с ¿ Іарап тўр (“Жас Алаш”). Е ґ б е к е т те, м¿ндет
мал ба¦ушылардыґ ег¿нш¿л¿ктен оІшаулануына ет (МаІал). Е ґ б е к е т с е ґ емерс¿ґ (МаІал).
байланысты (±СЭ). Б¿лед¿ б¿л¿мд¿лер сЅзд¿ґ парІын, К¤йеу-Іыз
307 ųÁÅ-ųÁÅ
жаІсы болса ж¤з¿ґ жарІын. ХалыІІа адал е ґ- Еґбек жолы. јт¿л¿, еґбек еткен жылдары,
б е к е т к е н адам КЅред¿ кЅсем болып елд¿ґ мерз¿м¿. Ту¦ан ауыл Іўша¦ында е ґ б е к ж о л ы н
нарІын (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). «Еґбек етсеґ бастадыІ, ШарыІта¦ан достыІ єн¿н тау самалы
емерс¿ґ». Е ґ б е к І ы л м а й б¿л¿м жоІ. Еґбекс¿з Іашты алып (М.Шаханов, Ґасырлар.).
а¦артып, тездеп елд¿ мєдениетт¿ Іыламын деген Еґбек заґы. Азаматтардыґ еґбек ету,
ой ауысІандыІ. (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Е ґ- еґбек тєрт¿б¿н саІтау жа¦дайын реттейт¿н
б е к І ы л с а ґ ер¿нбей, Тояды Іарныґ т¿ленбей ережелер жиынты¦ы. Б¿рде БаІытжан Іаз¿рг¿
(Абай, Тол. жин.). е ґ б е к з а ґ ы, жўмысІа алу, жўмыстан шы¦ару
Еґбек ету. Жўмыс ¿стеу, кєс¿п ету.
ережелер¿ туралы лекция оІыды (Б.Аманшин,
ХалыІтыґ басым кЅпш¿л¿г¿ е ґ б е к е т у г е,
¿зденуге, тўрмысын т¤зеуге, б¿л¿м алу¦а бей¿м. КЅкжар.).
Шетел азаматтарымен салыстыра ІарасаІ Еґбек заты. ф и л о с. Таби¦и заттар мен
та бўл жЅн¿нен ІазаІтардыґ артыІшылы¦ы адамныґ таби¦аттан алып пайдаланатын
кЅп екен¿н ദару Іиын емес. Ал ел Ѕм¿р¿не нєрселер. Таби¦ат берет¿н немесе таби¦аттан
¤ґ¿лсек, наІ осындай б¿л¿мд¿, ¿зденг¿ш, еґбекІор адамныґ Ѕз¿ алатын заттар е ґ б е к з а т ы болып
ІазаІтар неге ІайыршылыІ к¤йге т¤скен? (“±аз. табылады (Марксист¿к филос.).
єдеб.”). Ломоносов жўртты наІты ¦ылымныґ Еґбек иес¿. Еґбек адамы, еґбек етуш¿
теориялары мен заґдарын дєл зерттеу, дєл к¿с¿. Содан ¤ш айдыґ ж¤з¿ болды-ау дегенде,
байІау мєл¿меттер¿не с¤йенет¿н ¦ылым жолында е ґ б е к и е с ¿ н е зор¦а деп Іайта оралды
е ґ б е к е т у г е шаІырды (±.Сєтбаев, (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.). Сєл аґдамай б¿р жер¿н
±азаІстан.). Ар¦ымаІ жыл ту¦ан соґ, Ж¤лде б¤лд¿р¿п алсаґ, е ґ б е к и е с ¿ н осылай Іызартып
бермей Ѕтерс¿ґ. Енд¿ б¿раз жылдан соґ, Ел¿ґе та алады (Н.Ґабдуллин, ±ызыІ дєурен).
е ґ б е к е т е р с ¿ ґ (С.Мєуленов, Алыс кет.). Еґбек интенсивт¿л¿г¿. Белг¿л¿ б¿р уаІыт
Е ґ б е к е т у ¤ш¿н де ¤м¿т керек – Сыйынатын Ѕлшем¿ ¿ш¿нде жўмсал¦ан шы¦ындармен
Іўд¿рет¿ґ к¤т¿п кЅмек, Бойыңда¦ы барыґды Ѕлшенет¿н еґбект¿ґ Іауырттылы¦ы. Е ґ-
беруге де ±айратыґды тўратын с¿лк¿п, демеп.
б е к и н т е н с и в т ¿ л ¿ г ¿ н ¿ ґ дєрежес¿
(Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ).
артІан кезде жўмыс операциясыныґ орындалу
Еґбек жа¦дайы. јнд¿р¿ст¿к процестер
орындалатын орта¦а Іажетт¿ жа¦дайлардыґ шапшаґды¦ыныґ артуы есеб¿нен белг¿л¿ б¿р
(температура, ауа ыл¦алдылы¦ы, сулылы¦ы, уаІыт Ѕлшем¿ ¿ш¿нде жўмсалатын жўмыс
шаґдану деґгей¿ жєне т.б.) жиынты¦ы. Еґбект¿ к¤ш¿н¿ґ шы¦ындары да Ѕсед¿ (±СЭ).
Іор¦ау¦а жєне е ґ б е к ж а ¦ д а й ы н жеґ¿лдетуге, Еґбекке баулыды. Еґбек етуге тєрбиелед¿,
єлеуметт¿к Іамсыздандыру¦а, тўр¦ын ¤йге т.б. єдеттенд¿рд¿. ±арапайым еґбекш¿ бўІараныґ
орасан кЅп Іаржы бЅл¿нед¿ (±СЭ). эстетикалыІ тал¦амын Ѕс¿р¿п, рухани мей¿р¿н
Еґбек жараІаты. ±ызметкерд¿ґ не Іандыратын, е ґ б е к к е б а у л ы п, ерл¿кке
Іызметш¿н¿ґ денсаулы¦ына келт¿р¿лген зиян. бастайтын жаґа мазмўнды, жаґа нєрл¿ Ѕнер
Мемлекет жєне Іо¦амдыІ м¿ндеттер¿н орындау туып отырды (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
кез¿нде; адам Ѕм¿р¿не араша тўру, менш¿к Еґбекке жарамсыздыІ. Адамныґ медицина-
нысандар мен Іо¦амдыІ тєрт¿пт¿ Іор¦ау жЅн¿н- лыІ жєне єлеуметт¿к себептермен к¤ндел¿кт¿
дег¿ азаматтыІ борышын Ѕтеу барысында ¿степ ж¤рген кєс¿би жўмысын атІара алмайтын
Іызметкер баІытсыз оІи¦а¦а душар жа¦дайы. Е ґ б е к к е ж а р а м с ы з д ы І дєреже-
болып, денсаулы¦ына зиян келсе, с¿не Іарай жарым-жартылай жєне толыІ болып
е ґ б е к ж а р а І а т ы н а ўшыра¦анболып ажыратылады (±ЎЭ). Е ґ б е к к е ж а р а м-
есептелед¿ (±ЎЭ). Е ґ б е к ж а р а І а т ы-
с ы з д ы І т ы ґ жарым-жартылай т¤р¿нде
н ы ґ осындай деректер¿ уаІытша еґбекке
Іаб¿летс¿зд¿к бойынша жєрдемаІы, м¤гедект¿г¿ науІас адам Ѕз¿н¿ґ к¤ндел¿кт¿ жўмысын атІара
¤ш¿н немесе асыраушысынан айрылуына алма¦анымен басІа жеґ¿лдеу жўмыстарды ¿стей
байланысты зейнетаІы та¦айындау барысында алады (±ЎЭ).
Іаперге алынады (±ЎЭ). Еґбек кел¿с¿мшарты. ¿ ñ ê å ð è. ±ызметкер
Еґбек жєне халыІты єлеуметт¿к Іор¦ау мен жўмыс беруш¿ (фирма, мекеме, т.б.)
министрл¿г¿. Еґбек пен єлеуметт¿к Іор¦ау арасында жасал¦ан шарт. Е ґ б е к к е л i с ¿ м-
шараларымен айналысатын ¤к¿мет орны. Е ґ- ш а р т ы бойынша Іызметкер фирма штатына
бек жєне халыІты єлеуметт¿к енг¿з¿лед¿ жєне белг¿л¿ б¿р мамандыІ, б¿л¿кт¿л¿к
І о р ¦ а у м и н и с т р л ¿ г ¿ н ¿ ґ жўмысын ±Р немесе лауазым бойынша жўмысты орындау¦а
Президент¿ жанында¦ы адам ІўІы¦ы жЅн¿ндег¿ м¿ндеттен¿п, ¿шк¿ тєрт¿пке ба¦ынады, ал фирма
Комиссия мен Бас прокуратура «Ѕз Іолына Іызметкерге жалаІы тЅлеуге, елд¿ґ еґбек туралы
ал¦алы» Іашан. Мўндай Іолында ІауІары жоІ заґдарында жєне Ѕзара шартта кЅзделген еґбек
министрл¿кт¿ґ барынан жо¦ы жаІсы, єрине жа¦дайын Іамтамасы етуге м¿ндеттенед¿ (±аз.
(“Жас Алаш”). т¿л¿ термин. Экономика.).
ųÁÅ-ųÁÅ 308
Еґбекке шашты. Еґбекке бЅлд¿ (аІша, Еґбек Іўрал-жабды¦ы. Адамныґ еґбек
астыІ). Алты айлыІ е ґ б е к к е аІша, астыІ заттарына єсер ету¿ ¤ш¿н керек саймандар,
ш а ш І а л ы жатыр (Фразеол. сЅзд.). иг¿л¿ктер жиынты¦ы, Ѕнд¿р¿с жабды¦ыныґ б¿р
Еґбек кооперациясы. јзара байланысты бЅл¿г¿. Е ґ б е к І ў р а л-ж а б д ы ¦ ы н а еґбек
Ѕнд¿р¿с процес¿нде кЅп адам жоспарлы т¤рде І ў р а л д а р ы, ¤йлер мен ¦имараттар, тем¿р
б¿рлес¿п жўмыс ¿стейт¿н еґбек формасы. Єрб¿р жолдар, труба Іўбыры, т. б. жатады (±СЭ).
Іо¦амдыІ Іўрылыстыґ Ѕз¿не тән е ґ б е к Е ґ б е к І ў р а л-ж а б д ы ¦ ы н а еґбек Іаруы
к о о п е р а ц и я с ы болады (±СЭ). жабдыІ, машина, станоктар, прибор, Ѕнд¿р¿ст¿к
Еґбек кЅрсетк¿ш¿. јн¿мн¿ґ мЅлшер¿н, ¤ймереттер мен ¦имараттар, жолдар, Іўбырлар,
табыстыґ шамасын, жўмыстыґ дєрежес¿н арналар, тасымал Іўралдары, еґбек заттарын
байІататын жалпы нєтиже. Бўл бригаданыґ саІтайтын т¤рл¿ сыйымдылыІтар, т.б. жатады
е ґ б е к к Ѕ р с е т к ¿ ш ¿ тєу¿р дегенд¿ єлг¿де ¦ана (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.). Кєс¿порындарда
совхоз директорынан ест¿генб¿з (Б.ТоІтаров, е ґ б е к І ў р а л-ж а б д ы ¦ ы н ы ґ елеул¿ бЅл¿г¿н
±ыран.). нег¿зг¿ Ѕнд¿р¿ст¿к Іорлар Іўрайды (±аз. т¿л¿
Еґбек к¿тапшасы. ¿ ñ ê å ð è. Жўмыс ¿стей термин. Экономика.).
баста¦аннан берг¿ Іызмет орны мен уаІыты, Еґбек Іылäû. Жўмыс ¿стед¿, Іызмет етт¿.
еґбекке Іатысы жайлы мєл¿мет берет¿н АдамшылыІтыґ Іарызы ¤ш¿н е ґ б е к І ы л с а ґ,
б¿рыґ¦ай ¤лг¿дег¿ Іўжат. Рас, онда е ґ б е к Алланыґ с¤йген Іўлыныґ б¿р¿ боласыґ (Абай,
к ¿ т а п ш а с ы б¿реу де емес, екеу. Б¿раІ Тол. жин.). Ер¿нбей е ґ б е к І ы л с а, т¤ґ¿лмей
олар¦а Іарап Крановокийд¿ґ Іашан, Іайда ¿здесе, орнын тауып ¿стесе, к¿м бай болмайды?
жўмыста бол¦анын тиянаІтау м¤мк¿н емес (Абай, Тол. жин.). Е ґ б е к І ы л с а ґ, ерге Іыл,
(Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ыш). Е ґ б е к к ¿ т а п- Бал тЅкпе ш¿ркей-шыбын¦а! (О.ШораяІов,
ш а с ы н а Іызметкерд¿ґ тег¿, аты-жЅн¿, ту¦ан Шайыр).
к¤н¿ мен жылы, б¿л¿м¿, кєс¿б¿, маманды¦ы,
Еґбек лагер¿. ОІушы балалардыґ жаз¦ы
жўмысы туралы, жеке еґбек шартыныґ мерз¿м¿,
демалысын еґбекпен байланысты ўйымдастыр¦ан
оныґ тоІталуы мен бўзылуы туралы, сондай-
арнайы лагер¿. Јш¿нш¿ жыл колхозда демалыс
аІ ордендермен, медальдармен марапатталуы,
жєне е ґ б е к л а г е р ¿ жўмыс ¿степ келед¿
кЅтермелеу мен ынталандыру сыйлыІтары
(«±азаІст. мў¦.»).
жЅн¿ндег¿ деректер жазылады (±азаІстан ыІш.
энц. сЅзд¿к). Еґбек лицензиясы. Еґбек ету ІўІы¦ын
Еґбек ІарІындылы¦ы. УаІыт Ѕлшем¿не растайтын Іўжат. Мемлекет мўндай
шаІІанда жўмыс к¤ш¿н жўмсау дєрежес¿мен дискриминацияны Ѕз басына Ѕз¿ т¿леп алып
айІындалатын еґбек Іауырттылы¦ы. Е ґ б е к отыр. Себеб¿, «Е ґ б е к л и ц е н з и я с ы
І а р І ы н д ы л ы ¦ ы серп¿н¿ б¿р са¦ат, жўмыс туралы жаґа ережеде» ІазаІстандыІтар мен
аптасы, т.б. бойына жўмсал¦ан наІты еґбект¿ґ шетелд¿ктерд¿ґ теґ еґбек ІўІы¦ы саІталма¦ан
(дене еґбег¿ мен ой еґбег¿н¿ґ) ауІымымен (“Жас Алаш”).
Ѕлшену¿ м¤мк¿н (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.). Еґбек майданы. бейн. ±айна¦ан еґбек
Еґбек ІўІы¦ы. Еґбек ету тєрт¿б¿не ортасы. Е ґ б е к м а й д а н ы Іызды («Жас
Іатысты заґдылыІ, м¿ндет, жауапкерш¿л¿к. Алаш»).
Шетелд¿к компанияларда¦ы жєне шетелд¿к Еґбек мектеб¿. ОІушыларды Іо¦амдыІ
компаниялардыґ ¤лес¿ бар мекемелердег¿ пайдалы еґбекке, оІуын жал¦астыра беруге
ІазаІстандыІ жўмысшылардыґ е ґ б е к І ў- арнал¦ан жєне кєс¿би мамандыІ орны. Бўл –
І ы ¦ ы н саІтау мєселес¿не орай ж¤рг¿з¿лген жалпы б¿л¿м берет¿н орталау политехникалыІ
тексеру барысында 129 шетелд¿к компанияныґ е ґ б е к м е к т е б ¿ (Семья тєрбиес¿).
±азаІстанныґ «Еґбек туралы» Заґына Еґбек нары¦ы. Жўмыс к¤ш¿не сўраныс
немІўрайдылыІпен Іара¦аны белг¿л¿ болды пен ўсыныстыґ Іалыптасу саласы, еґбек
(“Жас Алаш”). саудасы. Б¿т¿руш¿лер ¤ш¿н б¿л¿м мен тєж¿рибен¿
Еґбек Іўралдары. Жўмыс ¿стеу ¤ш¿н ўштастыра б¿лу Іажетт¿л¿г¿ ¦ана емес, Іаз¿рг¿
керек жабдыІтар, мºшинåлåр, аспаптардыґ е ґ б е к н а р ы ¦ ы н д а ¦ ы бєсекелест¿кке
жиынтыІ аты. Е ґ б е к І ў р а л д а р ы – тЅтеп бер¿п, онда жеґ¿ске жете б¿лу Іажетт¿л¿-­
Маркст¿ґ айтуынша, адамныґ жўмысшы г¿ осыдан кел¿п туындайды (“Жас Алаш”).
к¤ш¿ дамуыныґ Ѕлшеу¿ш¿ ¦ана емес, сонымен Е ґ­б е к н а р ы ¦ ы арІылы жўмыс к¤ш¿н белг¿л¿
б¿рге, еґбек процес¿ болып жататын Іо¦амдыІ б¿р мерз¿мге сату ж¤зеге асырылады (±ЎЭ).
Іатынастардыґ кЅрсетк¿ш¿ (Марксист¿к филос.). Дамы¦ан экономика жа¦дайында е ґ б е к н а-
Адам баласы еґ ерте дєу¿р¿нен бастап-аІ еґбек р ы ¦ ы н ы ґ б¿р-б¿р¿мен байланысІан т¤рлер¿ мол
¤ст¿нде кездесет¿н ІиыншылыІтарды жеґу ¤ш¿н болады, ол т¤рл¿ мамандыІтар¦а байланысты
кЅптеген е ґ б е к І ў р а л д а р ы н жасап келд¿ Іалыптасады (±ЎЭ).
(М.МўІанов, БаІылау.). Еґбек Ѕлмейд¿. Еткен еґбек, бейнет Іўр
309 ųÁÅ-ųÁÅ
кетпейд¿, Іайтарымы болады. Јйреткен шєк¿рт- психологиялыІ заґдылыІтарын зерттейт¿н
т¿ґ јз¿ґдей сайра¦ан. Е ґ б е г ¿ ґ Ѕ л м е й д ¿, ¦ылым. Е ґ б е к п с и х о л о г и я с ы н ы ґ объект¿с¿ –
Єуен¿ґ сЅнбейд¿. Артыґда шєк¿рт¿ґ, јз¿ґ деп индивидт¿ґ Ѕнд¿р¿ст¿к жа¦дайларында¦ы жєне
сЅйлейд¿ (К. Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). оныґ жўмыс к¤ш¿н ўдайы Ѕнд¿ру жа¦дайында¦ы
Еґбек Ѕн¿мд¿л¿г¿. ф и л о с. Жўмыс уаІыты- Іарекет¿ (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). Е ґ б е к
ныґ б¿р Ѕлшем¿ ¿ш¿нде шы¦арыл¦ан Ѕн¿м мЅлшер¿, п с и х о л о г и я с ы н ы ґ тўр¦ысынан индивидт¿ґ
Ѕнд¿р¿ст¿ еґбект¿ґ нєтижел¿л¿г¿. Е ґ б е к жўмыс уаІыты мен бос уаІыты еґбек жєне
Ѕ н ¿ м д ¿ л ¿ г ¿ уаІыт Ѕлшем¿нде Ѕнд¿р¿лген жўмыс к¤ш¿н ўдайы Ѕнд¿ру жа¦дайлары
Ѕн¿мн¿ґ мЅлшер¿мен (Ѕнд¿р¿ммен) немесе Ѕн¿м сияІты ты¦ыз байланысты (±аз. т¿л¿ термин.
Ѕлшем¿не жўмсал¦ан уаІыт шы¦ынымен (еґбек Педагогика.).
сыйымдылы¦ымен) тўл¦аланады (±аз. т¿л¿ Еґбек рахаты болсын! Жўмысыґ сєтт¿
термин. Экономика.). Е ґ б е к Ѕ н ¿ м д ¿ л ¿ г ¿ н ¿ ґ болсын деген ма¦ынада.
дєрежес¿не техникалыІ Іарулану мен Ѕнд¿р¿ст¿ Еґбек резерв¿. Арнаулы оІу орындарында
жет¿лд¿ру, машинаны шеберл¿кпен пайдалану, халыІ шаруашылы¦ыныґ жетекш¿ салалары
еґбек тәрт¿б¿н ны¦айту жєне т.б. ыІпал жа- ¤ш¿н маман жўмысшыларды дайындау ж¤йес¿.
сайды (Саяси сЅзд¿к). Е ґ б е к Ѕ н ¿ м д ¿ л ¿ г ¿ ШаруашылыІты жоспармен ж¤рг¿зуге нег¿з-
Ѕн¿м б¿рл¿г¿н Ѕнд¿руге жўмсал¦ан уаІыт мЅлше- делген социалист¿к Ѕнд¿р¿ске тек материалдыІ
р¿мен немесе уаІыт б¿рл¿г¿нде Ѕнд¿р¿лген Ѕн¿м резерв Іана емес, е ґ б е к р е з е р в ¿ керек
мЅлшер¿мен Ѕлшенед¿ (±ЎЭ). Е ґ б е к Ѕ н ¿ м- (Саяси сЅзд¿к).
д ¿ л ¿ г ¿ адам Іызмет¿н¿ґ маІсаттылы¦ын, Еґбек ресурстары. Белг¿л¿ б¿р елдег¿, аймаІ-
жем¿ст¿л¿г¿н сипаттайтын Ѕнд¿р¿с жєне Іызмет та¦ы халыІтыґ еґбек етеуге Іатыса алатын
ж¤йес¿ ти¿мд¿л¿г¿н¿ґ басты кЅрсетк¿штер¿н¿ґ экономикалыІ белсенд¿ бЅл¿г¿. Е ґ б е к р е с у р с-
б¿р¿ (±ЎЭ). т а р ы н ы ґ мЅлшер¿ сол елд¿ґ (ауданныґ,
Еґбек Ѕн¿м¿. МатериалдыІ-заттыІ
аймаІтыґ) халыІ санына, оныґ ¤нем¿ Ѕсу¿не,
(материалдыІ Ѕн¿м), рухани аІпараттыІ
халыІтыґ демографиялыІ Іўрылымы мен
(аІыл-ой еґбег¿н¿ґ Ѕн¿м¿) формада¦ы не
демографиялыІ процестер¿н¿ґ ІарІындылы¦ына
орындал¦ан жўмыс пен атІар¦ан Іызмет
байланысты (±ЎЭ). Е ґ б е к р е с у р с т а-
т¤р¿ндег¿ адам еґбег¿н¿ґ, шаруашылыІ
єрекет¿н¿ґ нєтижес¿. јнд¿р¿с процес¿ кез¿нде р ы н оныґ Іўрамына енет¿н адамдардыґ
белг¿л¿ б¿р мўІтаждыІІа байланысты Ѕґдеуден жасына, жа¦дайына, б¿л¿мд¿л¿г¿не, кєс¿пт¿к жєне
Ѕткен еґбек заттары Ѕз формасын Ѕзгерт¿п, єлеуметт¿к топтар¦а ж¿ктелу¿не Іарай ба¦алайды
е ґ б е к Ѕ н ¿ м ¿ н е айналады (±ЎЭ). Е ґ б е к (±ЎЭ).
Ѕ н ¿ м ¿ Ѕнд¿р¿с Іўрал-жабды¦ына жєне тўтыну Еґбек ресурстарын басІару. Кєс¿порын
заттарына бЅл¿нед¿ (±ЎЭ). Егер товарлыІ (ўйым, фирма) кадрларын таґдау¦а, орналас-
денелерд¿ґ тўтыну Іўнын есепке алмай- тыру¦а, оІыту¦а, Ѕс¿руге, олардыґ Іызмет¿н
тын болсаІ, онда олардыґ б¿р ¦ана Іасиет¿ ба¦алау¦а ыІпал жасау маІсатында¦ы нысаналы
Іалады, атап айтсаІ, олар – е ґ б е к Ѕ н ¿ м д е р ¿ єрекет. Е ґ б е к р е с у р с т а р ы н б а с І а р у
(К.Маркс,.. Капитал). еґбек ресурстарын жоспарлау, Іызметкерлерд¿
Еґбекпен т¤зеу. Жазасын еґбек арІылы жинау, кадрларды ¿р¿ктеу, жалаІы мен жеґ¿лд¿к-
Ѕтеу, еґбек арІылы Іайта тєрбиелеу. Егер терд¿ айІындау, Іызметкерлер Іызмет¿н¿ґ
дєр¿гер науІасІа жауапсызды¦ынан орташа нєтижелер¿н ба¦алау кезеґдер¿н Іамтиды (±аз.
дєрежедег¿ заІым келт¿рсе, онда ол ¤ш жыл¦а т¿л¿ термин. Экономика.).
дей¿н бас бостанды¦ынан айыру жазасына Еґбек стажы [өт¿л¿]. Белг¿л¿ б¿р Іо¦ам­
кес¿лед¿ немесе 4-6 ай Іамау¦а немесе бўл кєс¿би дыІ жўмыс салаларында еґбек еткен
мамандыІпен айналысу ІўІы¦ынан айырылып, уаІыттыґ мЅлшер¿. Єуел¿ ек¿ жыл жўмыс
2 жыл¦а дей¿нг¿ мерз¿мге е ґ б е к п е н т ¤ з е у ¿стеу¿м керек. ОІу¦а сосын барамын.
жўмысына ж¿бер¿лед¿ (“Егемен ±азаІстан”). Бєр¿б¿р одан бер¿ де е ґ б е к с т а ж ы ґ
Еґбек психиатриясы. Жўмыс орнында¦ы жоІ деп Іабылдамайды (Т.Тоба¦абылов,
диагностика мен профилактика мєселелер¿мен Жазира).
шў¦ылданатын психиатрия тарауы. Е ґ б е к Еґбек с¿ґ¿рд¿. КЅп уаІыт бойы жем¿ст¿
п с и х и а т р и я с ы психиатриялыІ пациенттерд¿ґ жўмыс ¿стед¿, мєнд¿ Іызмет атІарды. ±ажым
еґбекке оралуы, жўмыскерд¿ґ жўмыс орнында¦ы а¦арту жолында кЅп е ґ б е к с ¿ ґ ¿ р д ¿ («ХалыІ
эмоциялыІ орныІтылы¦ы, жўмысІа шыІпай мўғ.»). Д¤йсенбай ЕрІанныґ ес¿г¿нде он жылдан
Іалу, оІыс жазатайым жа¦дайлар, жазатайым артыІ ж¤р¿п е ґ б е к с ¿ ґ ¿ р д ¿ (Б.Майлин,
жа¦дайлар¦а бей¿мд¿л¿к, жўмыстан шы¦ып кету Шы¦.). «Мен¿ґ атым АІк¤р¿ш ед¿, мен¿ аІ к¤р¿ш
сияІты проблемалар¦а баса назар аударуы (±аз. Іыл да, теґ¿зд¿ґ т¤б¿не шашып ж¿бер. Мен¿
т¿л¿ термин. Педагогика.). тауып ал¦ысы келгендер е ґ б е к с ¿ ґ ¿ р ¿ п,
Еґбек психологиясы. Еґбек Іарекет¿н¿ґ теґ¿зд¿ґ т¤б¿нен алтындай с¤з¿п алсын», –
наІты нысандарыныґ Іалыптасуыныґ деген екен! Сол т¿лег¿ Іабыл болып, к¤р¿ш
ųÁÅ-ųÁÅ 310
болып себ¿л¿п, жўлдыз болып тЅг¿л¿п, теґ¿зд¿ґ Еґбект¿ аІтады. јз¿не с¿ґген б¿реуд¿ґ
т¤б¿нде Іал¦ан екен (“Жас Алаш”). Јзд¿к Іызмет¿н Ѕтед¿. ОІу жылын жаІсы аяІтадыІ.
табысІа жеткен, жем¿ст¿ Іызмет кЅрсеткен. Е ґ б е к т ¿ а І т а д ы ґ д а р, балалар (С.Бегалин,
±азаІстанныґ халыІ аІыны, композиторы жєне Мектеп.).
Ѕнерге е ґ б е к с ¿ ґ ¿ р г е н Іайраткер¿ – Кенен Еґбект¿ нормалау. Ти¿ст¿ техникалыІ-
Єз¿рбаев («Лен. жас»). ўйымдастыруøûëû² жа¦дайында белг¿л¿ б¿р
Еґбек тєрбиес¿. Баланы еґбекс¤йг¿шт¿кке, жўмыс уаІыты ¿ш¿нде Ѕнд¿р¿лет¿н Ѕн¿м кЅлем¿н
табандылыІІа, адалдыІІа тєрбиелеу. Е ґ б е к (Ѕн¿м мЅлшер¿н) аныІтау. Е ґ б е к т ¿ н о р м а л а у
т є р б и е ñ ¿ мен оІытудыґ м¿ндеттер¿ еґбекке анализд¿к жєне тєж¿рибел¿к-статистикалыІ
баулу сабаІтарында орындалады (±аз. т¿л¿ єд¿стермен ж¤зеге асырылады (±аз. т¿л¿ термин.
тремин. Педагогика.). Е ґ б е к т є р б и е с ¿ – Кен.).
еґбект¿ нег¿зг¿ Ѕм¿рл¿к Іажетт¿л¿к деп б¿лет¿н Еґбект¿ґ арІасында. Еткен еґбект¿ґ
саналы кЅзІарасты Іалыптастыру арІылы нєтижес¿нде, еґбекпен Іол жеткен. ±ўмда¦ы
адамды белсенд¿ еґбек єрекет¿не жєне оны мей¿рлен¿п «ўйымына» ±ўяды керег¿нше
ўйымдастыру¦а Іалыптастыру (±аз. т¿л¿ термин. жаґбыр кЅктен. Б¿рл¿к бен ўлы е ґ б е к т ¿ ґ а р-
Педагогика.). І а с ы н д а Кедейден тер¿ тон мен Іалды шекпен
Еґбек тєрт¿б¿. а) Еґбек етуш¿лерд¿ґ (О.Шипин, Дастан.).
араІатысын ти¿мд¿ ІалыпІа келт¿р¿п отыратын Еґбект¿ ўйымдастыру. Жўмыс к¤ш¿н
ж¤йе. Єрб¿р єлеуметт¿к Іўрылыс ерекше, Ѕз¿не ўтымды пайдалануды Іамтамасыз етет¿н
тєн Іо¦амдыІ тєрт¿п, е ґ б е к т є р т ¿ б ¿ н шаралар ж¤йес¿. Е ґ б е к т ¿ ў й ы м д а с-
Іалыптастырады (Марксист¿к филос.). Осы т ы р у Ѕнд¿р¿с барысында адамдарды ти¿с¿нше
жарты жыл ¿ш¿нде 2 адам е ґ б е к т є р т ¿ б ¿ н орналастыруды, еґбек бЅл¿н¿с¿н, єд¿стер¿н, оны
бўз¦аны ¤ш¿н жўмыстан шы¦арыл¦ан («Лен. б¿р¿кт¿руд¿, нормалауды, ынталандыруды, жўмыс
жас»). є) Белг¿ленген еґбек ережес¿не сай жўмыс орындарын ўйымдастыруды, олар¦а Іызмет кЅр-
уаІытыныґ рет тєрт¿б¿н саІтау. Е ґ б е к т є р- сетуд¿, Іажетт¿ еґбек жа¦дайын Іамтиды (±аз.
т ¿ б ¿ н бўзу¦а жўмыстан себепс¿з Іалу, кеш¿гу т¿л¿ термин. Экономика.). Е ґ б е к т ¿ ў й ы м-
т.б. жатады (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). Е ґ- д а с т ы р у ти¿мд¿л¿к пен ¦ылыми нег¿зделуд¿ґ
б е к т є р т ¿ б ¿ н Іамтамасыз етуд¿ґ сипаты мен т¤рл¿ дєрежес¿мен сипатталады. јзара байла-
єд¿стер¿ Ѕнд¿р¿ст¿к Іатынастардыґ тўрпатымен нысты экономикалыІ, психологиялыІ-физиоло-
жєне соныґ нег¿з¿нде жатІан Ѕнд¿р¿с Іўрал- гиялыІ жєне єлеуметт¿к м¿ндеттерд¿ґ топтарын
жабды¦ына менш¿кт¿ґ нысанымен айІындалады Іамтамасыз етуге ти¿с (±аз. т¿л¿ термин.
(±аз. т¿л¿ термин. Экономика.). Экономика.).
Еґбектег¿ ІауырттыІ. ф и л о с. јнд¿р¿с Еґбек ўжымы. ±о¦амныґ м¤ддес¿не керект¿
процес¿ндег¿ еґбек Ѕн¿мд¿л¿г¿н арттырудыґ Ѕн¿м Ѕнд¿руд¿ немесе Іызмет етуд¿ кЅздеген
дєрежес¿. Капитализм тўсында е ґ б е к І а- адамдар б¿рлест¿г¿. ОрталыІтан¦ан менш¿кке
у ы р т т ы ¦ ы н ы ґ артуы [интенсификация] – нег¿зделген экономикада е ґ б е к ў ж ы м ы н
жўмысшыларды Іанауды к¤шейтуд¿ґ б¿р тєс¿л¿ ўйымдастыру мемлекетт¿ґ Іолында болады.
(«Соц. ±аз.»). Жеке менш¿кке нег¿зделген Іо¦амда кєс¿порын,
Еґбек терапиясы. Индивидке маІсаткерл¿к- ўйым Іўру менш¿к иес¿н¿ґ ерк¿не бер¿лед¿ (±аз.
пен жўмыс ¿стеуге м¤мк¿нд¿к беруге нег¿зделген ыІш. энц. сЅзд.).
терапия. Е ґ б е к т е р а п и я с ы белг¿л¿ Еґбек ¤лес¿ коэффицент¿. Ўжым м¤шес¿н¿ґ
б¿р бўлшыІ еттерд¿ жаттыІтырып, дамыту, жалпы табысІа ІосІан еґбег¿не Іарай бер¿лет¿н
сенсомоторлыІ ¤йлес¿мд¿ жаІсарту м¿ндет¿ Іорытындылаушы сандыІ ба¦а. Осы кЅрсетк¿ш
Іойылатын физикалыІ терапия немесе жўмыс бойынша еґбек аІы тЅленед¿. Е ґ б е к ¤ л е с ¿
адамныґ жалпы Ѕз¿н-Ѕз¿ сез¿ну¿н жаІсарту¦а к о э ф ф и ц е н т ¿ н д е єр Іызметкерд¿ґ еґбек
ба¦ыттал¦ан психологиялыІ ба¦дарлы терапия Ѕн¿мд¿л¿г¿, орындал¦ан жўмыстыґ сапасы
болуы м¤мк¿н (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). мен Іиынды¦ы, ўжымныґ басІа м¤шелер¿не
Еґбек торы. ±арапайым, еґбекІор адам тиг¿з¿лет¿н Іол¦абысы, еґбек пен Ѕнд¿р¿ст¿к
äåãåí ìà¦ûíàäа. Жетем дед¿м кЅр¿нген сол тєрт¿пт¿ саІтау жєне басІа да факторлар есепке
жа¦а¦а, Бол¦анынша бойымнан арман ада. Е ґ- алынады. Еґбек аІы тарифт¿к разрядІа жєне
б е к т о р ы болдым мен ел Іала¦ан К¤нд¿з- наІтылы еґбек уаІытына сєйкес белг¿ленед¿
т¤н¿ жег¿лд¿м шаруа¦а да (Т.Молда¦алиев, (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.).
ШаІырады.). Еґбек шарты. қ ұ қ ы қ. ±ызметкер мен
Еґбек т¤зету колониясы. ±о¦амдыІ жалдаушы (оныґ ўжымы) арасында¦ы кел¿с¿м.
тєрт¿пт¿ бўз¦ан Іылмысты адамдарды Е ґ б е к ш а р т ы бойынша Іызметкер б¿л¿к­
å´áåêïåí тєрбиелейт¿н орын. ШапыІ. јз т¿л¿кке сєйкес белг¿ленген б¿р немесе б¿рнеше
ўй¦аруымды сўрасаґ, е ґ б е к т ¤ з е т у к о л о- кєс¿птер, мамандыІтар немесе лауазымдар
н и я с ы н а тапсыр¦аннан басІа лаж Іал¦ан жоІ бойынша жўмысты орындау¦а жєне ¿шк¿ еґбек
(Ш.±ўсайынов, Таныс адам.). тєрт¿б¿не ба¦ыну¦а м¿ндеттенед¿, ал жалдаушы
311 ųÁÅ-ųÁÅ
Іызметкерге жалаІы тЅлеуге, тараптар кЅздеген ЕіБЕКА±Ы з а т. Еґбег¿не бер¿лет¿н
жєне еґбек туралы заґдар мен ўжымдыІ шартта тЅлем, еґбек тЅлем¿, аІшалай я заттай Іўн.
кЅзделген еґбек жа¦дайын Іамтамасыз етуге Е ґ б е к а І ы ґ жетпейд¿, ІаламаІыґ да, К¿мге
м¿ндеттенед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.) ша¦ым айтарсыґ бўл хаІында. Єрб¿р шыІІан
Е ґ б е к ш а р т ы белг¿с¿з немесе белг¿л¿ б¿р газетке жаґа Ѕлеґ¿ Жаґа б¿р той жасатып
жўмысты орындау уаІытына жасасылады (±аз. тўрды аІын¦а (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.).
т¿л¿ термин. Экономика.). Мысалы, АІтЅбе облысында¦ы бўр¦ылау
Еґбек шы¦ыны. э к о н. Белг¿л¿ б¿р жўмысты жўмысымен айналысатын «Ўлы Іабыр¦а»
орындау¦а жўмсал¦ан к¤ш, жўмсал¦ан Іаржы. ЖШС б¿р деґгейде мамандан¦ан, Іызмет¿
±ўсты ба¦ып-к¤туд¿ґ Іандай да болсын Іатар ІазаІстандыІтыґ е ґ б е к а І ы с ы н
ж¤йес¿н енг¿згенде е ґ б е к ш ы ¦ ы н ы б¿рдей шетелд¿к маман¦а Іара¦анда аз тЅлейд¿ екен.
болмайтынын есте ўстау керек (±ўс Ѕс¿ру¿.). ±ХР азаматымен инженер-технолог Іызмет¿не
Ерд¿ґ атын еґбек шы¦арады. Еґбек еткен жасасІан жеке еґбек кел¿с¿мшартында (ЖЕК)
адам елге танымал болады. «Е р д ¿ ґ а т ы н е ґ- ІытайлыІ азаматтыґ е ґ б е к а І ы с ы 570
б е к ш ы ¦ а р а д ы» деген халыІ сЅз¿не А±Ш доллары (немесе 88578 теґге) болса,
алыпІосар не бар дейс¿з? «ХалыІ айтса, Іалып ІазаІстандыІ азаматтыґ жалаІысы–75500 теґге
айтпайды» (“Жас Алаш”). кЅлем¿нде (“Жас Алаш”).
±о¦амдыІ еґбек. ±о¦ам¦а тєн, ІауымдыІ Еңбекақы алды. Жалақы алды, еңбег¿н¿ң
жўмыс, á¿ðëåñêåí Іызмет. ± о ¦ а м д ы І е ґ б е к т ¿ төлем¿н алды. Тўґ¦ыш рет а л ¦ а н е ґ б е к-
белг¿л¿ б¿р сєйкест¿кте бЅлу Іажетт¿г¿ Іо¦амдыІ а І ы м а Костюм сатып єпер¿п ем єкеґе.
Іўрылыстыґ ешІайсысында да жойылмайды СўлулыІтыґ безбен¿ ¦ой кЅз деген, Ўлым, мен¿
(±ысІ. саяси экон.). Мен¿ґ мен¿мд¿ кЅрсетет¿н ў¦амысыґ, сонда¦ы оныґ Іуанышын ±алай
І о ¦ а м д ы І е ґ б е к к е (ег¿н ору¦а) асы¦а айтып жетк¿зе алам сЅзбенен (М.Шаханов,
ўмтылам. Б¿раІ б¿р нєрсе жетпейт¿н сияІты, – Ґасырлар.). ±ызмет¿ґе ертеґ ерте тўрып бар.
дейд¿ (З.Сєрсенбаев, Офицер). Єр¿птестер – соншалыІты ІылыІтар. Адам
±о¦амдыІ еґбек ¤лг¿с¿. ±о¦амныґ жеке сорлы – Е ґ б е к а І ы а л ¦ а н соґ – ѕстеп
м¤шелер¿н¿ґ єрт¤рл¿ Ѕн¿мдер Ѕнд¿румен ж¤рген жер¿не де к¿р¿птар! (±.Мырзалиев,
шў¦ылдануы. ± о ¦ а м д ы І е ґ б е к ¤ л г ¿ с ¿ н Мєґг¿ майдан).
кЅрсетт¿ («Жас Алаш»). ЕґбекаІы Іоры. э к о н. ±аржыландырылу
±ол еґбег¿. ±олмен ¿стейт¿н жўмыс. ± о л кЅз¿не Іарамастан еґбекке аІы тЅлеу ¤ш¿н
е ґ б е г ¿ н е нег¿зделген ўсаІ Ѕнд¿р¿ст¿ґ орнына кєс¿порын (фирма, ўйым, мекеме) есептеген
капитал машиналы Ѕнд¿р¿ске нег¿зделген ¿р¿ барлыІ сома. Е ґ б е к а І ы І о р ы –
Ѕнеркєс¿п Іўрды (ҚҰЭ). ынталандырушы жєне Ѕтемд¿к тЅлемдер, соныґ
±осымша еґбек. ±ажетт¿ жўмыс уаІыты- ¿ш¿нде ба¦аныґ Ѕсу¿не жєне заґдарда кЅзделген
нан тыс орындал¦ан жўмыс. Б¿раІ т¿пт¿ Іарасты- нормалар шег¿нде табысты индекстеуге
рылып отыр¦ан ретте де Іосымша Іўнныґ байланысты Ѕтемд¿к тЅлемдер, сондай-аІ
асыра Ѕнд¿р¿лу¿ Іажетт¿ жўмыс уаІытыныґ жўмысшылар¦а жўмыс ¿стелмеген уаІыт ¤ш¿н
ІысІартылып, І о с ы м ш а е ґ б е к т ¿ ґ ти¿с¿нше есептелген аІшалай Іаражат (±аз. т¿л¿ термин.
ўзартылуынан туады (К.Маркс,.. Капитал). Экономика.).
Ой [аІыл-ой] еґбег¿. АІыл¦а, сана¦а, ЕіБЕККЕР з а т. 1. Еґбек етуш¿, жўмыс
ойлау Іаб¿лет¿не нег¿зделген жўмыс. С жєне В ¿стеуш¿ к¿с¿. Николай Никитич е ґ б е к к е р л е р
витаминдер¿н¿ґ Іосындысы ауыр жўмыс ¿стеген ортасында болды (С.БаІбергенов, Алтынемел.).
кезде немесе о й е ґ б е г ¿ м е н кЅп шў¦ылдан¦ан Колхоз е ґ б е к к е р л е р ¿ н ¿ ґ биыл¦ы межес¿
кезде адам¦а Іуат беред¿ (С.Сўбханбердин, Іашан¦ыдан да ІомаІты («Соц. ±аз.»). Елбасы
јс¿мд¿к – дєр¿.). атал¦ан шаруашылыІтыґ тыныс-т¿рш¿л¿г¿мен
Ойдай еґбек. ±ыруар жўмыс. “Чкалов” танысып, ауыл е ґ б е к к е р л е р ¿ н ¿ ґ Іажыр-
колхозы 10 гектарлыІ бЅгет суын нашар Іайратына риза болды (“Егемен ±азаІстан”).
бЅгегенд¿ктен айырылып Іалды, о й д а й е ґ б е к ±ўрылымы Ѕзгер¿п, жаґадан заґды тўл¦алар
з¿рє болды (Фразеол. сЅзд.). Іўрылды. Е ґ б е к к е р л е р г е жўмыссыз ж¤рген
Шы¦армашылыІ еґбек. Ой еґбег¿н¿ґ жем¿с¿, уаІытына ЅтемаІы тЅленд¿ (“Жас Алаш”).
îé ¿çäåí¿ñ¿í¿´ нєтижес¿. Соныґ мєн-жайын «±ара¦анды» совхозыныґ е ґ б е к к е р л е р ¿
баІастай отырып, ш ы ¦ а р м а ш ы л ы І е ґ б е к- ег¿с даласын Іор¦айтын орман алІаптарыныґ
т ¿ ґ ба¦асын беред¿ (“Егемен ±азаІстан”). Ѕте пайдалы екен¿н єбден т¤с¿нген (А.Балтабаев,
ЕіБЕК2 з а т. а н а т. Бас с¤йег¿ Іатайма¦ан Жасыл орман.). 2. Еґбекс¤йг¿ш, еґбекІор адам.
сєбид¿ґ тЅбес¿ндег¿ былІылдап тўратын жер¿. Ол бўл салада тынбай жазып келе жатІан е ґ-
Сы кезде б¿р жарым жаста баланыґ е ґ б е г ¿- б е к к е р, оІымысты, педагог жазушымыз
н ¿ ґ Іуысына Іан Іўю ўсынылып ж¤р (А.Даиров, (ј.Тўрманжанов, Мен¿ґ к¿таб.). Иг¿с¿нов
Хирург.). кереметтей е ґ б е к к е р адам («Соц. ±аз.»).
ųÁÅ-ųÁÅ 312
ЕіБЕККЕРЛѕК з а т. ЕґбекІорлыІ, н ы м ы з д ы ґ маґайын таза ўстау жЅн¿нде
еґбекІўмарлыІ, еґбекс¤йг¿шт¿к. ѕґкєрбект¿ґ б¿л¿ммен Іарулана Іой¦ан жоІпыз деуге болады
е ґ б е к к е р л ¿ г ¿ б¿зге бўрыннан белг¿л¿ (“±аз. єдеб.”).
(С.АІтаев, Дала.). Кемеґгер ўстазды жаІсы ЕіБЕКСЈЙГѕШ с ы н. Жўмыс ¿стеуге
б¿лет¿ндер оныґ орасан е ґ б е к к е р л ¿ г ¿ н е бер¿лген, еґбек етуден Іашпайтын, жалІау емес,
Іайран Іалатын («±аз. єдеб.»). Бўл мерз¿мде еґбекш¿л, еґбекІор. Не нєрсеге болса да бер¿к.
Медетбек Ѕз¿н¿ґ механизаторлыІ шеберл¿г¿мен, Мей¿р¿мд¿, е ґ б е к с ¤ й г ¿ ш, ўйымдастыру
тиянаІты е ґ б е к к е р л ¿ г ¿ м е н ел кЅз¿не т¤ст¿ Іаб¿лет¿ жо¦ары (“Жас Алаш”). Мамыт Іарт –
(«±аз. єдеб.»). Низами Ѕм¿рд¿ жЅндеу ¤ш¿н адам е ґ б е к с ¤ й г ¿ ш момын адам (Ж.јм¿рбеков,
алдымен Ѕз¿н жЅндеу Іажет деген Іа¦идасын Батыр.). ±ыс Іатты, Іары Іалыґ бол¦ан жылы,
ўсынады. Еґ ¤лкен маІсат єд¿лд¿к пен е ґ б е к- Жалынып шЅп сўрайтын талай байлар. Дихан-
к е р л ¿ к. Ол екеу¿ маІсаттыґ орындалуына жол шыл, е ґ б е к с ¤ й г ¿ ш ж¿г¿т екен, ±ордай¦а би-
ашпаІ (Е.Ысмайылов, Шы¦.). дай, тары, ег¿н айдар (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
ЕіБЕККЈН з а т. т а р. ñ î â. 1. ¡æûìäû² ЕҢБЕКСҮЙГ¾ШТ¾К з а т. Еңбекқорлық,
øàðóàøûëû²òà¦ûëàðäû´ тапІан табысыныґ еңбеккерлїк. Єйтсе де, Дєку Єбдиевт¿ґ жастыІ
к¤нге шаІІанда¦ы мЅлшер¿. Еґбекке Іажыр- Іайраты, ¤й салу Ѕнер¿, е ґ б е к с ¤ й г ¿ ш-
лы, жўмысІа тиянаІты, тєрт¿пш¿л, мєдениет- т ¿ г ¿ сыналар к¤н алда ед¿ (Ш.Мўртазаев, ±ўры-
т¿ Ахметт¿ґ жыл сайын алатын е ґ б е к к ¤- лысшы).
н ¿ мол (Е.Ысмайылов, Сын.). Ел¿м¿здег¿ ЕіБЕКСЫМА± з а т. Кемш¿л¿г¿ кЅп, єйтеу¿р
колхоздарда Іо¦амдыІ Ѕн¿мн¿ґ колхозшылар б¿р жўмыс, Іўр еґбек деген аты бар. Бўл е ґ б е к-
арасында бЅл¿ске т¤сет¿н бЅл¿г¿ е ґ б е к- с ы м а І т ы Іарап кЅр¿ґ¿зш¿, оны с¿зд¿ґ б¿лг¿ґ¿з
к ¤ н арІылы бЅл¿н¿п ж¤р (Б.Ордабаев, келед¿ деп ест¿д¿м (В.И.Ленин, Шы¦.).
Коммунизм.). Колхоздан ¿стеген жўмысыґа е ґ- ЕіБЕКСѕЗ с ы н. 1. Жўмыссыз, еңбек
б е к к ¤ н аласыґ, о¦ан астыІ, ет та¦ы басІалар етпей. КЅг¿лд¿р аспан астында е ґ б е к-
бер¿л¿п тўрады (Б.ТоІтаров, ±ыран.). 2. Ўжым- с ¿ з ер жоІ, Іимылсыз Іыз жоІ (±.Ўябаев,
шарда¦ы (колхозда¦ы) к¤ндел¿кт¿ б¿т¿рген еґбек- ±ырда.). Е ґ б е к с ¿ з тапІан мал есепс¿з кетед¿
т¿ґ ба¦амы. ±ай¦ыдан пєк Іажымас Іайран (МаІал). Е ґ б е к с ¿ з ¿с б¿тпейд¿, Ер¿ншек-
жастыІ! ЖоІшылыІпен белдесе майдандастыІ. т¿ґ Іолы жетпейд¿ (МаІал). 2. Әрекетс¿з,
Есей¿п е ґ б е к к ¤ н г е енш¿ ал¦анда, Екеуара Іарекетс¿з. Тартылмас ¿шек ІаІпай домбыра
Іуанып жайраґдастыІ. Жаны б¿рге жаІсы дос да, Ауылды сусыз жерге Іондыра ма? ТорІадан
Іайран жастыІ! (М.МаІатаев, Шы¦.). то¦ыз Іабат тон оз¦анда Е ґ б е к с ¿ з еш
ЕіБЕК±ОЙ с ы н. с Ѕ й л. ЕґбекІор. адамды оґдыра ма? (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
±азаІтыґ ал¦ашІы е ґ б е к І о й оІушылары 3. а у ы с. Бейнетс¿з, мåхнатсыз. Е ґ б е к с ¿ з
єрт¤рл¿ пєндер мен орыс т¿л¿н де тез игерд¿ мал дєметпек – ІайыршылыІ, АІылды ерге ар
(«АйІап»). болар ондай ІылыІ. Оны ойлар бўл к¤нде адам
ЕіБЕК±ОР с ы н. Еґбекс¤йг¿ш, еґбекІой. Ол бар ма? Пайда ойламай Іылады к¿м татулыІ?
Іарапайым, б¿р сЅзд¿, е ґ б е к І о р, кез келгенге (Абай, Тол. жин.) Д¤ниеге лайыІты Ѕнер, мал
Іол ўшын бер¿п кЅмектесуден шарша¦ан емес тауып, абўйыр, мансапты е ґ б е к с ¿ з табу¦а
(«Ана т¿л¿”). Єр нєрсен¿ґ жолын б¿лед¿, е ґ б е к- болмайды (Абай, Тол. жин.).
І о р, Ѕнерге бей¿м. јм¿р бойы ўлы махаббат ЕіБЕКСѕЗДѕК з а т. ЖўмыссыздыІ,
иес¿н к¤туге бар (“Жас Алаш”). Е ґ б е к І о р, єрекетс¿зд¿к, жалІаулыІ. Абай заманында¦ы
адал, жаныґ жай, М¿нез¿ґ ма¦ан тартІанын, ІазаІтыґ кЅшпел¿ аулында бол¦ан жалІаулыІты,
АІылыґды айтып кел¿п тўр, Балаларды б¿л¿п е ґ б е к с ¿ з д ¿ к т ¿ еґ ал¦аш Ѕлеґмен сЅз Іыла
тўр. ±алай ж¤р¿п жатІанын (К.Єз¿рбаев, Таґд. бастайды (М.Єуезов, Єр жыл.). Ал адамды кей
шы¦.). Сєбитт¿ґ єкес¿ ДЅнентай кедей, е ґ б е к- кезде тай¦ан Іылдан Е ґ б е к с ¿ з д ¿ к Іайтадан
І о р, санасы ояу, шаруашылы¦ына ўІыпты к¿с¿ хайуан Іыл¦ан (±.Мырзалиев, АІ отау).
бол¦ан (Б.Кенжебаев, Қаз. дем. жазушы). ЕіБЕКСѕЗ-ТОЛҐА±СЫЗ с ы н. Бейнетс¿з,
ЕіБЕК±ОРЛЫ± з а т. Еґбекс¤йг¿шт¿к, мехнатсыз; бос, Іўр, тег¿н. Е ґ б е к с ¿ з-т о л ¦ а І-
еґбекІўмарлыІ. Халел Дерягинн¿ґ е ґ б е к- с ы з, єз¿рге мєз¿р бола кетпеґдер (±.Жўмад¿лов,
І о р л ы ¦ ы н, оныґ машина ж¤рг¿зу шеберл¿г¿н КЅкейкест¿).
айтып, б¿раз маІтады (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). ЕіБЕКТЕ1= е т. 1. Т¿зерлеп, етпеттей ж¤ру.
Майшекер бўл жолы да Ѕз¿н¿ґ асІан шеберл¿г¿н, Е ґ б е к т е п ж¤р¿п ш¤лд¿рлеп Т¿л¿м¿з шыІты
е ґ б е к І о р л ы ¦ ы н танытты («Лен. жас»). аныІІа. Баладан асып ж¿г¿т боп, Жасымыз
ЕіБЕКОРЫН з а т. Жўмыс ¿стейт¿н жер, жетт¿ толыІІа (Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым).
отыратын жай. јк¿н¿шке орай, кез келген Аттарын шЅп сап Іой¦ан байластырып, Т¤йеге
Іала мен ауылдыґ айналасына кЅз ж¤г¿ртсеґ¿з артып жатыр жайластырып. Е ґ б е к т е п он
мўнда¦ы тўр¦ындар мен басшылардыґ шаІты аттыґ Іасына кеп, Отырдым ж¤рекс¿н¿п
экологиялыІ сауаты жоІ екен¿н б¿рден ў¦ынасыз. байІастырып (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Жан
БасІаша айтІанда, б¿з Ѕз ¤й¿м¿зд¿ґ, е ґ б е к о р- жабыІса, кЅґ¿л хошы келе ме, Шынымен-аІ
313 ųÁÅ-ųÁÅ
ІамІор шыраІ сене ме... Єжем жатІан бЅлме Еґбектену єрекет¿. ѕздену, талпыну. Е ґ б е к-
Іайда дегендей, Солай Іарай е ґ б е к т е й д ¿ немере т е н у є р е к е т ¿ н д е о¦ан бўйымныґ мЅлшер¿н
(Т.Молда¦алиев, ШаІырады.). 2. Еґкей¿п, бой Ѕлшеп б¿лу керек болды. Єрине бўл ў¦ым
тасалай бў¦ып ж¤ру. Кєр¿м мен Юлань е ґ б е к- к¤нн¿ґ, єйтпесе б¿р жылдыґ т¿пт¿ б¿р ¦асырдыґ
т е й бў¦ынып кел¿п, к¤зетш¿н¿ґ дєл тўсына ¿ш¿нде Іалыптаса Іой¦ан жоІ. Сан ў¦ымыныґ
орналасІан-ды (Ж.Т¿леков, Жар.). Кеней бўл Іалыптасуына мыґда¦ан жылдар керек болды
кезде Іамыстыґ ¿ш¿мен е ґ б е к т е п, и¿р¿м су¦а (О.Жєут¿ков. Жаратылыстану.).
беттеп бара жатты (Т.Са¦ымбаев, Кездесу). Ек¿ ЕіБЕКТЕС с ы н. Б¿рге еґбек етет¿н
иы¦ынан дем ал¦ан Жамантай да жер бауырлай жўмысы ортаІ к¿с¿. Со¦ыстыґ ал¦ашІы к¤н¿-
е ґ б е к т е п кел¿п Іалды (Аялы жандар). аІ Мєд¿хан Ѕз¿н¿ґ е ґ б е к т е с достарымен
3. а у ы с Жор¦алау, Ѕрмелеу, тырмысу. Би¿к б¿рге колхоздыґ ег¿с даласынан Ѕздер¿ т¿лен¿п
маІсат – би¿к жартас, Ер¿нбей е ґ б е к т е г е н майдан¦а аттан¦ан (Н.Ґабдуллин, ±ызыІ
жылан да шы¦ады, Екп¿ндеп ўшып Іыран да
дєурен). СЅйтсе де олар ек¿ халыІтыґ е ґ б е к-
шы¦ады (Абай, Тол. жин.). 4. а у ы с. Жалыну,
т е с, ниеттес жўмысшыларыныґ б¿рл¿г¿н бўза
жалбарыну. Б¿раІ мен¿ б¿лес¿з ¦ой... Алдыґыз¦а
кеш¿р¿мд¿ бўл єл¿ Е ґ б е к т е п кеп сўрайды алмады (“Жўлдыз»). Е ґ б е к т е с достарымныґ
(М.Шаханов, Ґасырлар.). арасында¦ы бедел¿мн¿ґ ойда¦ыдай Ѕсу¿ мен¿
Еґкейген кєр¿, еґбектеген бала [жас, Іатты теб¿рентт¿ (Бєйшешек).
сєби]. Жўрттыґ бєр¿, барлыІ ел, т¤п-т¤гел, б¿р¿ ЕіБЕКТЕС1= е т. Б¿рге жўмыс ¿стеу. Екеу¿
Іалмай. Е ґ к е й г е н к є р ¿ с ¿, е ґ б е к т е г е н б а- сонау коллективтенд¿ру дєу¿р¿нен бер¿ колхозда
л а с ы н а дей¿н ат десе елеґ ете Іалатын ерекше б¿рге е ґ б е к т е с ¿ п келед¿ (Б.ТоІтаров,
жандар (М.Д¤зенов, АІєже). ±ош айтысып Іалу ±ыран.).
¤ш¿н кЅп халыІ жиналады Е ґ к е й г е н к є р ¿ ЕіБЕКТЕС2= е т. Б¿рге етпеттеп ж¤р¿су.
д е, е ґ б е к т е г е н ж а с та жиналады (М.Тиесов, Таса жерд¿ паналап, кЅзге т¤спес ¤ш¿н е ґ б е к-
Дала). Бўл жиын¦а е ґ к е й г е н к є р ¿ шал мен т е с ¿ п ж¤р¿п отырды («Жет¿су»).
е ґ б е к т е г е н с є б и д е н басІалар т¤гел келд¿ ЕҢБЕКТЕСУ Еңбектес етїстїгїнїң қимыл
деуге болады (С.МўІанов, Есею. жыл.). атауы. ≈ Б¿рге е ң б е к т е с у .
ЕіБЕКТЕ2= е т. с Ѕ й л. Еґбек ету, єрекет- ЕіБЕКТЕУ Еґбекте1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
тену. ЖастыІта єр тараптыґ басын шалсаґ, атауы. Ал¦ашІыда еґкей¿п ж¤р¿п отырды,
±армаІты тєуекел деп су¦а салсаґ, Еґбег¿ґ е ґ- б¿раз бар¦ан соґ забойдыґ т¤п жа¦ы тарылып,
б е к т е г е н кетпес зая М¿ндетке б¿р жетерс¿ґ аласарып, е ґ б е к т е у г е тура келд¿ (Ґ.Мўстафин,
ойыґа алсаґ (Јш ¦асыр.). јм¿р не Ѕл¿м).
ЕҢБЕКТЕЙ с ы н . Еңбек сияқты, еңбек ЕіБЕКТѕ с ы н. Еґбег¿ бар, еґбек ¿стей
тәр¿зд¿. Орман ¿ш¿нде Іысы-жазы б¿рдей жас б¿лет¿н. Е ґ б е к т ¿ г е Іара жер ойылады
баланыґ е ґ б е г ¿ н д е й былшылдап, бассаґ (МаІал). Е ґ б е к т ¿ м ¿ з Ѕлер, ораздымыз
к¿р¿п, тартсаґ шыІпайтын ўйыІ жерлер де бар Іалар, Іўтылар дед¿ (Єб¿л¦азы баһадүр, Түр¿к
(Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). шеж¿рес¿).
ЕіБЕКТЕН= е т. Жўмыс ¿стеу, ¿здену, єре-
ЕіБЕКТѕК с ы н. Еґбекке тєн, еґбекке
кеттену, бейнеттену. Олар уаІтылы е ґ б е к-
Іатысты. јс¿п келе жатІан ўрпаІтар єр б¿л¿м
т е н ¿ п, уаІытымен тыны¦ады (Абзал жандар).
Кедейл¿к тЅрел¿кке Іарамайтын кЅр¿нед¿, программасын игеред¿, сонымен б¿рге сан алуан
Іайта Ѕз¿ґ е ґ б е к т е н ¿ п тырбынбасаґ, е ґ б е к т ¿ к ¿с-єрекеттерд¿ґ т¤р¿не Іатысады
желкеґе онан сайын м¿не т¤сет¿н кЅр¿нед¿ (Семья тєрб.). 1922 жылы августа ВЦИК е ґ-
(Ж.±осыбаев, Єнш¿ Мўхит). Егер ¿зденсе, е ґ- б е к т ¿ к жер пайдалану жЅн¿ндег¿ нег¿зг¿ заґды
б е к т е н с е, ІазаІша тартымды ба¦дарламалар бек¿тт¿ (±азССР тарихы).
жасау¦а єбден болады. Соныґ б¿р дєлел¿ – ЕіБЕКШѕ з а т. 1. с о в е т. Пайдалы еґбек
«Таґ» телеарналарынан бер¿л¿п ж¤рген «АІ- ет¿п, жўмыс ¿степ к¤н кЅрет¿н Іалыґ бўІара
с¤йек» ба¦дарламасы (“±аз. єдеб.”). Ойын халыІ. Т¿л¿ Ѕзге бол¦анмен т¿лег¿ б¿р ек¿ ўлт
алаґ иелер¿н¿ґ ¤лкен басымдылы¦ымен Ѕтт¿. е ґ б е к ш ¿ л е р ¿ н ¿ ґ кезектесе айтыл¦ан
±азаІстан ўлттыІ Іўрамасыныґ ІаІпашысы єндер¿нде жарІыншаІтары, дара жайылу
Юрий Новиков та¦ы да жанын салып е ґ б е к- жоІ, б¿р¿н-б¿р¿ толыІтырып келе жатІандай
т е н д ¿. Еґ бастысы, ойын Іорытындысында (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). Д¤ниеж¤з¿ е ґ б е к-
±азаІстанныґ Іоржынына жарты ўпай т¤ст¿ ш ¿ л е р ¿ н ІамыІтыр¦ан ўлы Іаза¦а б¤к¿л ІазаІ
(“Жас Алаш”). даласы да Іай¦ы-Іас¿рет шект¿ (М.±аратаев,
ЕіБЕКТЕНУ Еґбектен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Ту¦ан єдеб.). ±азаІстан е ґ б е к ш ¿ л е р ¿
атауы. Б¤г¿нг¿ Ѕм¿рд¿ жырлау – тыным таппай кЅмекке келген достардыґ Іол¦абысына с¤йене
е ґ б е к т е н у, к¤рест¿ґ алдыґ¦ы сапында болу отырып, астыІ майданында айтарлыІтай
деген сЅз (С.±ирабаев, Октябрь.). Ер¿нбей е ґ- ерл¿к Іимыл жасады. (С.Сей¿тов, Жылдар.).
б е к т е н у арІылы талант жасап алу¦а да болады Найза¦а баламенен Іандаймыз деп, ±алайша
(С.Шаймерденов, БолашаІ.). б¿з Іызылды алдаймыз деп, Шуылдап е ґ-
ųÁÅ-ųÅÊ 314
б е к ш ¿ л е р Іўм¦а Іашты, Нўрбайдан Ѕлмей, дед¿м мен, – бўл сен¿ґ, я мен¿ґ аузымда¦ы сЅз
с¿рє, Іалмаймыз деп, М¤л¿кке жўртта Іал¦ан ¦ана емес, ІазаІтыґ саналы е ґ б е к ш ¿ л е р ¿-
бармаймыз деп (±.Жапсарбаев, СЅйле.). н ¿ ґ бєр¿н¿ґ аузында¦ы сЅз (С.МўІанов, Есею
2. Еґбекс¤йг¿ш, еґбекш¿л, бейнетІор. ЖарІын. жыл.).
Јйд¿ґ орайын, Іарапайым е ґ б е к ш ¿ жандар ЕіБЕКШѕЛДѕК з а т. Еґбекс¤йг¿шт¿к,
Іалай келт¿р¿п жатыр (Ш. Хўсайынов, Таныс еґбекІўмарлыІ, бейнетІорлыІ. Есберген єуел-
адам.). Екеу¿н¿ґ шы¦армасында да халыІтыґ, ден-аІ ер¿нбейт¿н е ґ б е к ш ¿ л д ¿ г ¿ м е н кЅпт¿ґ
е ґ б е к ш ¿ адамныґ ¤м¿т¿, т¿лег¿ кЅр¿н¿п тўрады кЅґ¿л¿нен шыІты (±ўрыш б¿лектер). Ол бўл
(М.±аратаев, Ту¦ан єдеб.). Жўмысшылардыґ, атаІ-абырой¦а Ѕз¿н¿ґ талмайтын е ґ б е к ш ¿ л д ¿-
е ґ б е к ш ¿ интеллигенцияныґ, студенттерд¿ґ г ¿ м е н, жаґалыІІа Іўмар ¿зденг¿шт¿г¿мен жетт¿
Сєкенд¿ с¤йет¿нд¿г¿ бўл жолы да айІын кЅр¿нд¿ («±аз. єдеб.»). Болатжан бойында¦ы е ґ б е к-
(С.МўІанов, Есею жыл.). ш ¿ л д ¿ к, мўІалмас Іажыр-Іайрат б¿рден-б¿р
Еґбекш¿ Іауым. Å´áåêø¿ ᢲàðà. Бўл
кує («Лен. жас»).
диктатура егер ўйымдасІан адамзаттыґ, е ґ б е к-
ЕіБЕКШѕЛѕК с ы н. Еґбекш¿ге тєн. Оныґ
ш ¿ І а у ы м н ы ґ басым кЅпш¿л¿г¿ оны
Іолда¦ан кезде ¦ана б¤к¿л адамзаттыґ м¤ддес¿ к¿ш¿пей¿л м¿нез¿, Іарапайым Іалпы, аІ кЅґ¿л¿,
¤ш¿н ны¦айып, ¿с ж¤з¿не асырмаІ, сол ¤ш¿н де ерл¿к, е ґ б е к ш ¿ л ¿ к сипаты к¿мд¿ болса да
Іыр¦ыз еґбекш¿ халІын осы программа астына ер¿кс¿з ел¿кт¿ред¿ (М.±аратаев, Далада.).
топтастыру Іажет (А.Байтўрсынов, Шы¦.). ЕіГЕЗЕР с ы н. с Ѕ й л. Еґгезердей. Б¿р
Еґбекш¿ ел. Еґбек адамдары, еґбекпен жастау єйелд¿ґ соґында Бєкенге ўІсап, е ґ г е з е р
шў¦ылданатын кЅпш¿л¿к. Жер ж¤з¿нде е ґ- б¿р ж¿г¿т салбырап ж¤р (Б.Майлин, Шы¦.).
б е к ш ¿ е л ТыныштыІты т¿лейд¿. јткен со¦ыс- Болыс жел¿с¿н¿ґ басында е ґ г е з е р бойлы,
ты ойласа, Ўшырады ¤рейд¿ (К.Єз¿рбаев, Таґд. ўзын да сирек мўртты АІыш алдарыґда не
шы¦.). КЅрмеген бўл сЅз¿ме нанасыґ ба, ±о- к¤т¿п тўр¦анын б¿лес¿ґдер ме, – дейд¿ (Д.Єб¿лев,
паныґ туып Ѕст¿м даласында, Та¦ы да б¿р АІын.).
ажалдан Іал¦анымды, Айтайын е ґ б е к ш ¿ е л- ЕіГЕЗЕРДЕЙ с ы н. СоІталдай, алпамсадай,
д ¿ ґ баласына (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). сомадай. Ауылдыґ басІа адамыныґ бєр¿ е ґ г е-
Еґбекш¿лер Іаласы. Жўмысшылар Іаласы. з е р д е й, сап-сау, сеп-сем¿з. Бет¿не шертсеґ,
ТалдыІор¦ан дуаны – Е ґ б е к ш ¿ л е р І а л а с ы. Іаны шапшып шы¦айын деп тўр¦андай
Еґбекш¿лер отыр¦ан, ±араталдыґ жа¦асы (М.Жўмабаев, Шы¦.). Е ґ г е з е р д е й Іара
(±.Жапсарбаев, СЅйле.). к¿с¿ сЅз сўрап, осынша т¿ленд¿ (Ж.Аймауытов,
Еґбекш¿ халыІ [бўІара]. МатериалдыІ- Шы¦.). Махамбет кейп¿нде кЅр¿нген
рухани иг¿л¿к жасаушы Іауым, ²î¦àì ì¤øåëåð¿. талантты актер марІўм Мєк¿л ±ўланбаев
Е ґ б е к ш ¿ б ў І а р а н ы ґ ортасынан шыІІан шабыт ¤ст¿нде танылды. Е ґ г е з е р д е й
айлакер, аІылы сергек, мысІылшы Алдар кЅсе еґсел¿, талантты сахна шебер¿н¿ґ ІызуІанды,
єґг¿мелер¿ арІылы ханды, байды, саудагерд¿ т. б. єлеуетт¿ єрекет¿ кЅрермен кЅпш¿л¿кт¿ґ кЅґ¿л¿нен
жа¦ымсыз т¤рде бейнелейд¿ (М.Ґабдуллин, ±аз. шыІты деуге болады (“Жас Алаш”). АІ Іырау
ауыз єдеб.).
болып, ¤йге б¿р ІўшаІ аязды ерте к¿рген Имам
ЕіБЕКШѕЛ с ы н. 1. Еґбекс¤йг¿ш, еґбекІў-
е ґ г е з е р д е й денес¿ икемге келмей, сырт
мар, бейнетІор. Адамзаттыґ тєн¿ т¤г¿л, жаны
Іўл. Азаматтыґ ой-иманы, ары Іўл. Аз¦ан адам ки¿мдер¿н аюша Іорбаґдап шеш¿п жатып,
Іолын ўрмаІ ІўлдыІІа, Адамзаттыґ бєр¿ – Іып-Іызыл болып кеткен тўмсы¦ын ысІылады
е ґ б е к ш ¿ л, бєр¿ Іўл (М.Жўмабаев, Шы¦.). (“±аз. єдеб.”). Єб¿лІайыр е ґ г е з е р д е й зор,
Сабырсыздыґ осындай єрб¿р ¿с¿, Т¤н артында балуан денел¿, ш¤ґ¿ректеу Ѕтк¿р Іара кЅзд¿,
к¤н бармен жоІ жўмысы. Ойлап тўрсам Іалыґ дауысты, жылтыр Іара Ѕґд¿ адам болатын
адамныґ еґ арты¦ы – Ер¿нбейт¿н, е ґ б е к ш ¿ л (С.МўІанов, јсу жол.). НўрмўІан Іария – дене
шыдамдысы (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Сырт б¿т¿м¿ кесек, ер тўл¦алы, е ґ г е з е р д е й Іара к¿с¿
кЅзге е ґ б е к ш ¿ л жанмын. Б¿раІ неге екен¿н («Лен. жас»).
б¿лмейм¿н ¿с¿м Ѕн¿мс¿з (С.Досанов, ±ыран.). ЕіГЕЗЕРЛѕК з а т. Јлкенд¿к, зор денел¿л¿к,
Оспан ел арасында¦ы Іысыр єґг¿меде, ІаІ- ¿р¿л¿к. Осылардыґ, єйтеу¿р, марІасІа болмысын,
соІта жўмысы жоІ, Ѕз шаруасын тындырып ек¿ иы¦ына ек¿ к¿с¿ м¿нгендей е ґ г е з е р л ¿ г ¿ н
ж¤ре берет¿н е ґ б е к ш ¿ л б¿р жан (С.Ж¤н¿сов, жаратпайды (А.С¤лейменов, Бес¿н).
Жапанда.). Ол талапшыл, е ґ б е к ш ¿ л, ЕіЕЗЕ: еґезес¿ Іўрыды. Болдырды, Іатты
Іауымшыл бала болып Ѕст¿ (Дала шў¦ыласы). шаршады. КЅз¿н Іадап е ґ е з е с ¿ Іўрып ес¿ней
2. с Ѕ й л. Еґбекш¿. Енд¿ жастарын єскерге берд¿ (Мыґ б¿р т¤н).
бермей, сЅйт¿п Россияныґ жалпы е ґ б е к ш ¿ л ЕіЕКЕ ¤ с т. Ерк¿н, ІаймыІпай, Іала¦ан
табыныґ Іызыл єскер¿мен б¿рге, солармен кезде. Еґ¿с¿ би¿к аІ орда Е ґ е к е к¿рер к¤н Іайда?
Іатар Іолдарына Іару-жараІ алмай Іатар¦а к¿ре ±ара бўлан тер¿с¿н, Ет¿к Іылар к¤н Іайда?
алмайтынын б¿лд¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). – Рас, – (Доспамбет жырау, Шығ.).
315 ųÊÅ-ųÊÅ
ЕіКЕ: еґке т¤су. с Ѕ й л. ЖабырІау, ж¤нжу. К¤н еґкейд¿. К¤н бату¦а жаІындады,
±ылІиып Іўр с¤лдес¿, Е ґ с е с ¿ е ґ к е т¤суде. к¤н кешк¿рд¿. К ¤ н е ґ к е й ¿ п бара жатты
јртенгендей кеудес¿, От лапылдап ¿ш¿нде (М.Єуезов, Абай жолы). Б¿р кезде артыма Іар
(±.МўІышев, Поэм.). асам, жаздыґ Іызыл к ¤ н ¿ ўясына Іарай е ґ-
ЕіКЕЙ= е т. 1. Басын тЅмен салып б¤г¿лу, к е й ¿ п т ¿ (Є.НўршайыІов, Алтын құс). Б¿р¿н¿ґ
тЅмен и¿лу. Абыстай жалма-жан е ґ к е й ¿ п, аузына б¿р¿ Іарап, ки¿мдер¿н шўІыласып, екеу¿
жаґа ¦ана суар¦ан г¤лдер¿н¿ґ ¿ш¿нен б¿р т¤п а¦аш т¤б¿нде кЅп отырды. К ¤ н де е ґ к е й-
г¤л жўлып алды (X.Есенжанов, КЅп жыл.). д ¿. Кємиланыґ Іыдырып кеткен Іайына¦а,
Ат ¤ст¿нен е ґ к е й ¿ п Іолына маґдайымды абысындары да келд¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
тостым (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). Ўлбала Јґ¿лед¿ д¤рб¿ге, т¿нте Іарап даланы, јткен
±абыланбай¦а ат ¤ст¿нен е ґ к е й ¿ п єлденен¿ к¤ндер елестеп, са¦ым болып а¦ады. Ол тауда
сыбырлап айтып келед¿ (Б.Аманшин, Жар отыр, К ¤ н е ґ к е й ¿ п , Іўлдилап, ±она¦ына
мўґы). Ел жатып Іал¦ан мезг¿лде ЖўдырыІтай асы¦ып, Іўла¦алы барады (М.МаІатаев, Шы¦.).
¤й¿не Е ґ к е й ¿ п басып к¿ред¿ (±.Жапсарбаев. СалІын жел кел¿п бабына, КЅтер¿п сайдыґ аІ
СЅйле.). Мўнда неше т¤рл¿ шаруашылыІ буын, Таулардыґ ар¦ы жа¦ына Е ґ к е й ¿ п бара
орындары, жарыІ, су ж¤йелер¿н¿ґ тет¿ктер¿ жатты к ¤ н (C.Жиенбаев, Алтын Іалам).
орналасІан. «Сара, сен осы тўрбалардан еґкей¿п ЕіКЕЙМЕ с ы н. Еґк¿ш, еґкейген. Бўл
Ѕту¿ґ керек, е ґ к е й» – дейд¿. ±ара маймен жарІабаІтыґ е ґ к е й м е ¿ргес¿не салын¦ан су
боял¦ан, аласа, сансыз тўрбалардыґ астынан ди¿рмен болатын (Б.СоІпаІбаев, Аяжан).
єреґ-єреґ Ѕт¿п келем¿н (“Жас Алаш”). 2. Бел¿ ЕіКЕЙТ= е т. 1. ТЅмендету, ию, б¤г¿лд¿ру.
б¤г¿лу, б¤к¿рею, мосІал тарту. Бел¿ б¤г¿л¿п е ґ- Ол басын сєл е ґ к е й т ¿ п ойланыґІырап
к е й г е н шалдар жуан аІ таяІтарын зор¦а Іайта кЅтер¿л¿п, т¤зел¿п отырды (К.Оразалин,
кЅтер¿п, с¤йрет¿л¿п барады (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). АІ жазыІ). Ай¦аным тўрып, тЅбе тем¿рд¿ е ґ-
Жас Ѕс¿п, кєр¿ е ґ к е й ¿ п, орта ер жет¿п, Сапарын к е й т т ¿ (Ж.Молда¦алиев, Тор¦ай.). Сыйлайды
жал¦а¦ан кЅш керуендет¿п, Талпынып бойда ханымыз деп ¤лкен-к¿ш¿, Б¿реуд¿ґ хаІын
барды Іарыштап Іал, КЅґ¿лд¿ґ жапыра¦ын жемес жаІсы к¿с¿. ТаІта¦ы хан, топта¦ы бид¿
желдей желп¿п (Айтыс). 3. а у ы с. ТЅмен т¤су, е ґ к е й т к е н, Хан ата, Іалай екен малдыґ
Іўлдилау, ылдилау. Т¤й¿л¿п, ой¦а Іарай е ґ к е- к¤ш¿? (Шал аІын, јлеґд.). 2. а у ы с. ±артайту,
й ¿ п, аІырын а¦ып келе жатІан Іара б¤рк¿тт¿ґ тоздыру, єр¿н кет¿ру. Терект¿ґ ўрлап жалынын,
соґынан би¿ктен а¦ып кел¿п, ойнай сипап Кетсе де жылдар е ґ к е й т ¿ п, Жанында
Ѕткен сўґІарша, сыпылда¦ан жарау биел¿ жайып тамырын Талдар тўр оны кЅркейт¿п
Іўбаша ж¿г¿т... ж¤г¿рт¿п аІ сўр аттыныґ (С.Мєуленов, Алыс кет.).
Іасына жет¿п келд¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). ЕіКЕЙТКѕЗ= е т. Б¤г¿лг¿зу, и¿лг¿зу. Жеґ¿с¿
КЅрд¿ґ бе, тау басында¦ы Іар етекке Іарай елде желп¿нд¿р, кЅґ¿лд¿, Майдан-шепте мерт¿к-
е ґ к е й ¿ п Іапты, – дейм¿н жолдасыма т¿рд¿ Ѕл¿м? Ерл¿г¿мен е ґ к е й т к ¿ з б е й ел¿мд¿
(Р.РайымІўлов, Бўрылыстар). 4. а у ы с. Жау о¦ына дарытпады Ѕм¿рд¿ (Т.Шопашев
Икемге келу, и¿лу; босаґсу, ж¿бу. Жаз¦ы ыстыІ ЖастыІ.).
к¤зг¿ Іалыґ балыІ кез¿нде б¿зге амалсыз ЕіКЕЙТѕЛ= е т. ТЅмендет¿лу, б¤ктет¿лу.
е ґ к е й ¿ п, кейб¿р «кеґш¿л¿ктер» берет¿н Е ґ к е й т ¿ л ¿ п Іой¦ан т¤нд¿ктен уыІ Іарына
Іожамыз, Іыс т¤с¿п, балыІ ш¿р¿мейт¿н бол¦аннан к¤н т¤с¿п тўр (К.Оразалин, Абай.).
бер¿ Іайтадан шалІая бастайтынды шы¦арды ЕіКЕЙѕіКѕ с ы н. И¿л¿ґк¿, еґк¿штеу;
(Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). ШалІай¦ан¦а солыґІы. Ерн¿ салпы ер аты, Сем¿рмес Іайта, ер
шалІай, – Басыґ кЅкке тигенше. Еґкейгенге Ѕтсе. Е ґ к е й ¿ ґ к ¿ тартады Ер Іолынан мал кетсе
е ґ к е й, – Басы жерге тигенше (МаІал). (С.Сейфуллин, Шы¦.). Е ґ к е й ¿ ґ к ¿ к¤н ауып,
Ґафу ет¿ґ¿з, – деп Геккеге Іарай е ґ к е й г е н Бату¦а жаІында¦ан к¤н. Ба¦аналы боз орда Е ґ-
Жєґг¿р Ѕґ¿ бўзылып, орнынан ўшып тўра келд¿ к е й ¿ ґ к ¿ к¤н бол¦ан (Махмбет, јлеґд.).
ЕіКЕЙѕіКѕРЕ= е т. 1. И¿л¿ґк¿реу,
(С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
бүктелу, бүг¿л¿ңк¿реу. Сєлмен аласа ес¿ктен
Еґкейе Іоймады. Ил¿ге Іоймады, тыґдай
е ґ к е й ¿ ґ к ¿ р е п к¿р¿п табалдырыІты аттады
Іоймады. Бў¦ан халыІ Ѕк¿лдер¿ де е ґ к е й е І о й -
(Б.Т¿легенов, АІ Іайнар). 2. Қартайың­қырау,
м а д ы (М.Дулатўлы, Шы¦.).
егде тарту. Оныґ т¤р¿ Ѕзгедей емес, саІалы
Еґкей¿п келд¿. Амалсыз, ба¦ынып келд¿. Ед¿л
бурыл тартып, е ґ к е й ¿ ґ к ¿ р е п Іалыпты
деген Іиян¦а, Е ґ к е й ¿ п к е л д ¿ ґ тар жерге,
(А.Хангелдин. јткен к¤н.).
Мўнда кеґес Іылмасаґ, Кеґест¿ґ т¤б¿ нараду
Күн еңкей¿ңк¿ред¿. Күн кешк¿ре бастады,
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). батуға жақындады. К ¤ н е ґ к е й ¿ ґ-
Жасы еґкейд¿. Жасы жет¿п Іартайды. к ¿ р е г е н сайын, маґай буалдыр тартып, жусан
±алай ¦ана отырмын бў¦ан тЅз¿п, Деген ой мен бетеген¿ґ жас ис¿ аґІиды (К.Оразалин,
жеп жанын ез¿п. Ж а с ы е ґ к е й ¿ п кеткенде КЅктем.).
Жар с¤юд¿ґ ±иынды¦ын ойланып, енд¿ сез¿п ЕіКЕЙѕС з а т. Б¤г¿л¿с, и¿л¿с, еґ¿с, ылди.
(Т.Єбд¿рахманова, КЅгерш¿н). Айналада¦ы би¿к жоталардыґ т¿ктеу келген
ųÊÅ-ųÊÅ 316
е ґ к е й ¿ с т е р ¿ м е н аІырын жылжы¦ан ўсаІ ЕіКЕЛЕКТЕТ= е т. Мыґ бўралту, нєш¿не
тастар етекке Іўлап кетед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. келт¿ру, елп¿лдету, екп¿ндету. Боз ¿нген к¤й¿н
шы¦.). тол¦ауын толтырып, е ґ к е л е к т е т ¿ п кел¿п
ЕіКЕЙѕС= е т. И¿л¿су, б¤г¿л¿су. Та¦ы б¿р еґ¿реткенде, тыґдаушылар б¿р к¤рс¿нбей Іой¦ан
е ґ к е й ¿ с к е н м е н, ол Іанша¦а барар дей- емес (Ғ.М¤с¿репов, Шў¦ыла).
с¿ґ (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке). Б¿р кезде ЕіКЕіДЕ= е т. 1. ТЅмен и¿л¿ґк¿реп ж¤ру,
шоІталысып тўра Іалды, Е ґ к е й ¿ с ¿ п жан- еґкеґ-еґкеґ басу. Е ґ к е ґ д е п ет аґды¦ан шалдар
жаІІа кЅз¿н салды (Тарту). Тастар да тєж¿м да кЅп, Телм¿р¿п б¿р той¦анын ар Іылма¦ан
Іылып е ґ к е й ¿ с ¿ п, Јйдей боп ¤й¿л¿с¿п тўр (А.Байтўрсынов, Шы¦.). Ек¿ Іолын артІа ўстап
Іўламастан (И.БайзаІов, ±ўралай.). е ґ к е ґ д е п кєр¿ кемп¿рлер де келд¿ (Б.Майлин,
ЕіКЕК с ы н. Еґкей¿ґк¿, еґк¿ш, и¿л¿ґк¿. Таґд. шы¦.). БЅксес¿ кей¿н, кеудес¿ ¿лгер¿, е ґ к е ґ-
Т¤р¿не Іара¦анда, ±ылышбаев сўсты к¿с¿ екен: д е й басады ая¦ын (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген).
би¿к, е ґ к е к, арыІ денел¿, кеґ жауырынды, Б¿реу ¤й¿лген топыраІтыґ арасымен е ґ к е ґ д е п
ораІ мўрынды, с¤й¿р иект¿ (С.МўІанов, МЅлд¿р Іашып барады екен (С.МўІанов, Сырдария).
махабб.). ШоІ саба¦ы сєл е ґ к е к Ѕсед¿, 2. Б¤гжеґдеу, елпелеґдеу, б¤кшеґдеу. Єбен
жапыра¦ы кЅп жєне ¿р¿ (Б.Ша¦ыров, Картоп). атам е ґ к е ґ д е п ІўдыІтан су тартады
Еґкек жауырынды. Жауырыны еґк¿штеу, (Н.Сералиев, ±аґтар). Ек¿ ІасІыр е ґ к е ґ-
жауырыны б¤к¿рей¿ґк¿леу. Жат дауыс-ау деп д е п арманыраІ кет¿п, Ѕзге екеу-¤шеу¿н¿ґ
бўрылып Іарадым: е ґ к е к ж а у ы р ы н д ы Іара Іасына барды (С.Сейфуллин, Єґг¿м.).
сўр ж¿г¿т, тоста¦андай кЅз¿н мен¿ґ ту сыртымнан ±асІырдайын Іас дўшпан ТЅрт аяІтап, е ґ к е ґ-
Іадап тўр екен (Б.Майлин, Шы¦.). д е п, ±ан даладай ІабысІан Ша¦у¦а тез жетем
Еґкек тартты. Еґкейе т¤ст¿, б¤г¿ле т¤ст¿. деп (±.Аманжолов, Таґд. шы¦.). 3. а у ы с. Бәйек
Бўрын т¿п-т¿к ж¤рет¿н ана е ґ к е к т а р т т ы болу, елпең қағу. Б¿р ауыз Іарсы сЅз айтпай,
(«Жўлдыз»). алдына т¤с¿п е ґ к е ґ д е й берсеґ, желкеґе
ЕіКЕКТЕ= е т. И¿л¿ґк¿реп, еґкей¿ґк¿реп шы¦ып алады (Б.Тўрсынов, Айнымас.).
ЕіК-ЕіК е л ¿ к. Еґк¿лдеген, кеґк¿лдеген,
ж¤ру, Іоз¦алу. Ол е ґ к е к т е п, дуал жа¦алап
солІылда¦ан дыбысты бейнелейт¿н сЅз. Жємила
келе жатыр (Ауызек¿).
анау ¤йден сЅйлей ен¿п, Жылады, б¿рдеґе деп
ЕіКЕКТЕУ1 с ы н. Еґк¿штеу, б¤г¿л¿ґк¿реу.
е ґ к-е ґ к (С.Торай¦ыров, Таґд. шы¦.).
СыздыІ арыІтау, е ґ к е к т е у, єлс¿здеу адам
Еңк-еңк етт¿. Еңк¿лдед¿, ыңқылдады.
екен (С.Сейфуллин, Тар жол.). Саяси жетекш¿ –
Е ґ к-е ґ к е т к е н Кєрден тез Іимылмен
жас шамасы ІырыІтарды еґсерген, кЅкш¿л ай¦ырдыґ шабын семсер¿мен осып ж¿берд¿
кЅзд¿, е ґ к е к т е у келген жайдары адам (З.Шашкин, ТоІаш Бокин).
(Є.Єл¿шев, Батыр.). Траншеяныґ Іабыр¦алары Еґк-еґк аІырды. Есек Іатты солІ-солІ
бет¿нен т¤б¿не Іарай е ґ к е к т е у Іазылады дыбыс шы¦арды. ±анаттыґ дала¦а шыІІанына
(Н.ШоІанов, Сапалы с¤рлем.). Іуан¦андай ¤й жанында байлаулы тўр¦ан кЅк
ЕіКЕКТЕУ 2 Еґкекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл есек е ґ к-е ґ к а І ы р д ы (Н.Сералиев, ЫстыІ
атауы. Е ґ к е к т е у м е н б¿раз жер ж¤рд¿ к¤лше).
(Ауызек¿). Еґк-еґк к¤лд¿. Еґк¿лдеп сылІ-сылІ к¤лд¿. Тег¿
ЕҢКЕКТ¾ с ы н . с ө й л . Еңкек. Ж¤г¿мен єнеуг¿ маІала бас инженерд¿ґ шамына тиген-ау –
ж¤р¿п ж¤детер, Айыр Ѕркеш кЅмпект¿. Ар¦ымаІ деп, Базаров е ґ к-е ґ к ет¿п к ¤ л ¿ п апты десед¿
аттыґ белг¿с¿ – СалыґІы кеуде, е ґ к е к т ¿ (З.Шашкин, Тем¿ртау).
(О.ШораяІов, Шайыр). ЕіКЕРѕС з а т. Еґ¿с, ылди. Е ґ к е р ¿ с т е н жау
ЕіКЕКТѕК з а т. Еґк¿шт¿к, ылдилыІ, шапса, б¿р шы¦арармын тер¿ґд¿ (Ер Тар¦ын).
еґ¿ст¿к, б¤г¿л¿ґк¿л¿к. Су а¦ысыныґ к¤шт¿л¿г¿ ЕіКЕС с ы н. с Ѕ й л. Еґкек. Мерген Іосы
яки бєсеґд¿г¿ Ѕзен арналарыныґ е ґ к е к т ¿ к кЅр¿нд¿, Шал¦ынды Т¤ґл¿к бойында, Е ґ к е с
немесе шалІаІтыІ дєрежелер¿мен байланысты аІІан Ерт¿ске, КЅлбеген жазыІ айдында
(С.Орынбаева, Геогр. ¦ажайып.). (С.Бегалин, Таґд. Ѕлеґд.).
ЕіКЕЛЕКТЕ= е т. Еґкелеґ-еґкелеґ ету, ЕіКЕУ з а т. с Ѕ й л. Еґ¿с. Таудыґ е ґ к е у ¿ н е
еґкеґдеу, ІалбалаІтау. Е ґ к е л е к т е г е н шал т¤се бергенде, арбаныґ б¿р дЅґгелег¿ сынып
адамдар Іолы жетер жерге дей¿н барып, керул¿ Іалды (±.Жўмалиев, Жайсаґ жан.). Єр¿рек
жатІандар¦а сусын беруге рўІсат ала алмай е ґ к е у д е тўсаулы Іараша ¿нген жайылып ж¤р
Іайтыпты (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). БўІІан (З.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к.). К¤н е ґ к е у д е н тЅмен-
адам ¤н шы¦армай Бўланбай жаІІа Іарай деп кетсе де, к¤нд¿зг¿ ыстыІ єл¿ серп¿лмеген
е ґ к е л е к т е й ж¤г¿р¿п кетт¿ (Ґ.М¤с¿репов, (X.Есенжанов, КЅп жыл.).
Оян¦ан Ѕлке). Шаруаны б¿т¿рген соґ «ал сен- ЕіКЕУ-ЕіКЕУ с ы н. с Ѕ й л. Е ґ к у-е ґ-
дер-аІ алыґдаршы» деп, кезектен шы¦ып, к у. Ереу¿л атІа ер салмай, Егеул¿ найза Іол¦а
ашулан¦ан болып, е ґ к е л е к т е п ж¤р¿п кетт¿м алмай, Е ґ к е у-е ґ к е у жер шалмай, ±оґыр
(Б.±ыдырбекўлы, Ўры.). салІын тЅске алмай (XVIII–XIX ¦¦. Іаз. аІын.).
317 ųÊÅ-ųÊI
ЕіКЕУѕТ з а т. Еґ¿стеу, ылдилау жер. Е ґ- да, алдарында¦ы аІ шоІалаІ тасасынан С¤йеу
к е у ¿ т т е екп¿ндеп келе жатІан машина ал- Іарттыґ ж¤деу Іорасы кЅр¿н¿п, ат басы аумай
дынан таудыґ Іоґыр салІын таза леб¿ Іыз¦алдаІ е ґ к ¿ л д е п кел¿п Іал¦ан екен (Є.Нўрпей¿сов,
аралас жусанды кЅк-майсаныґ жўпар ис¿н Сергелдеґ).
алдыґа тосады (С.Єлж¿ков, Дала.). Еґк¿лдеп жылады. СолІылдап жылады,
ЕіКЕЮ Еґкей ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Ѕкс¿п-Ѕкс¿п ж¿берд¿. АІжол аІырын Іоз¦алып
Енд¿ сол та¦а¦а ал¦ан шиен¿ґ жерге т¤скен¿н арбадан т¤се бергенде, СадуаІас е ґ к ¿ л д е п
аламын деп, б¿р е ґ к е ю д ¿ ґ орнына ¤ш еґкей- ж ы л а п кеп, ¿н¿с¿н айІара ІўшаІтады
д¿ґ (Ы.Алтынсарин, Таґд. шы¦.). (Н.Ґабдуллин, јм¿р.). Кенет ол е ґ к ¿ л д е п
ЕіКИГЕН с ы н. јґкиген, еґк¿ш тартІан. ж ы л а п Іоя берд¿ (I.Есенберлин, ±атерл¿.).
Е ґ к и г е н ўзын бойлы, тарамыс денел¿, ¤ст¿нде Е ґ к ¿ л д е п к ¤ л д ¿. Е ґ к - е ґ к е т е к ¤ л д ¿ ,
кенеп трусиден басІа тўлдыр ки¿м¿ жоІ, тўла кеңк¿лдеп к¤лд¿. Ой, айтІышым-ай, айтІан
бойы ж¤нделген т¤йедей Іара Іайыс, ат жаІты екен-ау. Ш¿рк¿н, – дед¿ е ґ к ¿ л д е п к ¤ л-
кЅсе Іарт екен! (Ж.Т¿леков, Хинган асуы.). Ой, г е н Но¦айекеґ денес¿н¿ґ селк¿л¿ басылмай
е ґ к и г е н неме, анда¦ы бойыґмен баланыґ мєз болып (Ґ.±айырбеков, ±арІаралы.). Ол
сыба¦асын Іалай Іана¦ат тўтасыґ (М.Хасенов, епетейс¿з е ґ к ¿ л д е п кеп к ¤ л д ¿ (Д.Досжанов,
Ал¦ашІы єн). Тўлпар.).
ЕіКУ з а т. с Ѕ й л. Еґ¿с. Шелек кЅтерген ЕіКѕЛДЕТ= е т. Екп¿ндету, желд¿рту. АІ
єйел, Іыздар ана е ґ к у д е г ¿ Ѕзенге су¦а кет¿п бурасын е ґ к ¿ л д е т е шауып келе жатІан
барады (О.Сєрсенбаев, Са¦ым.). Ертеґнен БўрындыІ он Іадамдай жерге таян¦анда, т¤йе-
шапса кешке озса, Е ґ к у д е н салса, тЅске н¿ґ тасасында оґ Іолында ўстап келе жатІан
озса, Еґ¿реуден Іара Іайырса, ±ўланды ІаІтан Іыл арІанын сумаґ етк¿з¿п лаІтырып ж¿берд¿
айырса (Јш ¦асыр.). (I.Есенберлин, Алмас.). Нысанбай жыршы
ЕҢКУ с ы н . Еңкиген, сорайған. Іара¦айлы кєр¿ домбырасын е ґ к ¿ л д е т е
Еґку бойлы. Еґкиген, ўзынтўра. Бала¦анныґ жылатып, ¿ле-шала ±аратау мен Шу, Сарысу
¿ш¿нде бет¿н шы¦ысІа бере, басын би¿к Іойдырып, мен Сыр бойын жайла¦ан Іалыґ ІазаІты Іалай
шалІалай отыр¦ан саІал-шашы Іудай, е ґ к у Жар ханы Сыбан Раптан шауып, «АІтабан
б о й л ы еґгезердей Іарт та Іыбырсыз («±аз. шўбырынды – АлІакЅл сўлама¦а» ўшыра¦анын
єдеб.»). маІал етт¿ (I.Есенберлин, ±аһар).
ЕіКУ-ЕіКУ с ы н. 1. Ойлы-Іырлы, кед¿р- ЕіКѕС с ы н. Аздап еґ¿стеу, еґкек, еґк¿ш,
бўдыр. Бўдан ар¦ы е ґ к у-е ґ к у жер шалып ылди. Ондай жаппа Іораныґ ашыІ жа¦ы оґ-
жЅґк¿лген Іолдыґ соґынан желк¿лдеп шаба т¤ст¿кке Іаратылады, еден¿ де солай Іарай
бергенд¿ жасы да кЅтермейд¿ (Є.Кек¿лбаев, е ґ к ¿ с болады (А.Елеманов, ±ой шаруаш.).
Дала.). 2. а у ы с. Б¿рде олай, б¿рде бўлай, аумалы- СўйыІ, зат жиналып Садыра Іўды¦ы Іойманыґ
төкпел¿. јз¿ ¿спетт¿ сол са¦ым т¿рл¿кт¿ґ, са¦ым б¿р жа¦ында, оныґ т¤б¿н¿ґ е ґ к ¿ с жа¦ынан
б¿рл¿кт¿ґ а¦айындарына да е ґ к у-е ґ к у жылдар жасал¦ан (КЅґ. Іордасы). Стадионныґ аса зор
бойына ўстатпайтынын, ўстаймын деп ж¤р¿п, е ґ к ¿ с ойпатында айІын кЅзге т¤с¿п отыр¦ан
азып-тозып жер Іойнына к¿рет¿н¿н Іайдан б¿лс¿н олимпиаданыґ жалында¦ан ж¤рег¿н¿ґ Іыз¦ылт
(О.БЅкеев, Јркер). отыныґ сєулес¿ б¤к¿л д¤ниеж¤з¿не кЅр¿н¿п тўр
ЕіКУЛѕ с ы н. с Ѕ й л. Ойлы-Іырлы, белест¿. («Спорт»).
Ертеґге жєне шаІырып Іойды он досыґ. Думан- ЕіКѕСТЕУ с ы н. Еґкектеу, кЅлбеулеу,
мен, тоймен Ѕтед¿ к¤н¿ґ б¿рт¿ндеп, Е ґ к у л ¿ еґ¿стеу. Су ¿рк¿лмей тез а¦уы ¤ш¿н тЅсен¿штер
жерд¿ґ еркес¿ болып ту¦асын (Ж.±ыдыров, кеспекке Іарай е ґ к ¿ с т е у, кЅлбете орнатылады
Жўлдыз.). (±.±ўсайынов, Са¦ан.). ±ўстыґ Іандай т¤р¿ жєне
ЕіКѕЛДЕ= е т. 1. Еґк-еґк ету, солІылдап Іай жаста¦ысы болмасын ферма¦а белг¿ленген
жылау. Єкем е ґ к ¿ л д е п , е ґ к ¿ л д е п ¤йге участок Іўр¦аІ, тег¿с, оґт¤ст¿к жа¦ы аздап е ґ-
жЅнелд¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). К¤мпей¿с шал к ¿ с т е у болу¦а ти¿с (±ўс Ѕс¿уш¿).
ўзын тонныґ етег¿не с¤р¿не-Іабына, Іўша¦ын ЕіКѕСТѕК з а т. Ал¦а Іарай еґкект¿к,
жайып, мен машинадан т¤сер-т¤спестен е ґ к ¿ л- кЅлбеул¿к, еґ¿ст¿к. АрыІтардыґ табаны мен
д е п кел¿п, иы¦ыма асылды (ј.±анахин, ек¿ Іабыр¦асы єдетте ешІандай материалмен
Жер бас.). К¤р¿лдеп бєр¿ шыІты Іыр бек¿т¿лмей жєне т¤б¿н¿ґ е ґ ¿ с т ¿ г ¿ 0,003-0,005-
басына, ЖаІсылыІ Іашан болар б¿р басыма? ден аспауы ти¿с (С.Сабыров, БЅгет салу.).
Ыза боп єкем сорлы шыдай алмай, Е ґ- ЕіКѕШ с ы н. 1. Ылдилау, еґ¿стеу. Сулан-
к ¿ л д е п булы¦ады кЅз жасына (К.Єз¿рбаев, дыр¦ыштыґ е ґ к ¿ ш тўруы жєне онда¦ы судыґ
Таґд. шы¦.). 2. а у ы с. Екп¿нмен алып- тереґд¿г¿ клапанныґ суды сорып алып, дўрыс
ўшу, зырылдау, өңмеңдеу. «Газик» шашырататынын Іамтамасыз ету¿ Іажет
асудан асІасын, тЅмен Іарай е ґ к ¿ л д е п (Агроном. аныІтама.). Енд¿ бес¿нш¿ машина е ґ-
келед¿ (Є.Тарази, Үлкен ауыл.). Шынында к ¿ ш таІтай ¤ст¿нен Ѕте бергенде, мотор ¤н¿ сЅне
ųÊI-ųÏÅ 318
Іалды (М.Танекеев, ±ажымўІан). Бўл Іабыр¦а Ѕґ¿ де аІ сарыланып, е ґ к ¿ ш т е у арыІ денес¿
¿ш¿не Іарай е ґ к ¿ ш болу¦а ¿с (Шопан сер¿г¿). жылдам ет алып шарлана т¤ст¿ (“±аз. єдеб.”).
2. Б¤г¿л¿ґк¿, б¤к¿рей¿ґк¿, и¿л¿ґк¿. Єжес¿н¿ґ бел¿н¿ґ Сўґ¦аІ бойлы, е ґ к ¿ ш т е у денел¿ ж¿г¿тт¿ґ
тым е ґ к ¿ ш екен¿н ал¦аш рет кЅргендей, ТЅлеген ек¿ иы¦ына ек¿ к¿с¿ м¿нгендей (А.Хангелдин,
аґырып Іарап Іалды (ј.±анахин, Мўрагер.). ±аратор¦ай). Махамбет оныґ сопай¦ан ашаґ
Ет-жеґд¿, шашына аІ к¿рген кЅз¿лд¿р¿кт¿, шег¿р ж¤з¿н, е ґ к ¿ ш т е у тўл¦асын жадында саІ-
кЅз єйел ес¿к ашты, д¿мкєс пе, б¤к¿рейген е ґ к ¿ ш тап Іалды (Є.Єл¿мжанов, Махамбет.). 2. Майы-
(«Лен. жас»). Онан соґ к¿шкене шоІша саІалы сыґІылау, и¿л¿ґк¿леу. Ерд¿ґ алдыґ¦ы Іасы алдына
бар, кЅзєйнект¿, Ѕґ¿ аппаІ, е ґ к ¿ ш келген аласа Іарай е ґ к ¿ ш т еу болып орнатылады
бойлы шал сЅз алды (С.БаІбергенов, ±ар¦а (X.Ар¦ынбаев, ±аз. этногр.).
там.). ЕіКѕШТЕУ2 Еґк¿ште ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Еңк¿ш етт¿. Бүкїрейттї, бүкшиттї. Т¿к атауы. ±иыстыратын а¦ашты е ґ к ¿ ш т е у г е
ж¤рмей, еґсес¿н т¤с¿р¿п, Іалай болса солай кЅп уаІыт кетт¿ (Ауызек¿).
еґкей¿п ж¤ру баланы Ѕсе келе е ґ к ¿ ш е т е д ¿ ЕіКѕШТѕК з а т. 1. Еґкект¿к, б¤к¿рей¿ґк¿л¿к.
(М.±айраІбаев, Ескерм. ауру.). ИыІтыґ аласа, би¿к болуы жаурынныґ ўзын-
Еґк¿ш тартты. a) Бүг¿лд¿, бүк¿рейд¿. ЖастыІ ды¦ына жєне е ґ к ¿ ш т ¿ г ¿ н е
шаІтыґ жанымда елестер¿, ЖапыраІ ўшып, байланысты (А.СыздыІов, ЖылІы Ѕс¿ру.).
тау жаІтан жел ескен¿. Е ґ к ¿ ш т а р т ы п 2. МайысыґІылыІ, кЅлбеул¿к. ЖылІы баІайыныґ
тўр¦анмен еґсем мен¿ґ, КЅз бен кЅґ¿л Іартаяр е ґ к ¿ ш т ¿ г ¿ б¿р Іалыпты дўрыс болуы керек
емес тег¿ (Т.Молда¦алиев, ШаІырады.). Єке­ (А.СыздыІов, ЖылІы Ѕс¿ру.).
с¿н¿ґ аузынан т¤скендей, б¤кшеґдеп, е ґ к ¿ ш ЕіЛѕК з а т. Ѕс. <лат. macrotomia> Опа-
тарты, теґсел¿п ж¤ред¿ (Б.Т¿легенов, КЅктем.). далап жасау ¤ш¿н тамырынан Іыз¦ылт сары
ә) ±артайды, бел¿ б¤г¿лд¿. Ай¦аншаныґ бўл т¤ст¿ бояу алынатын шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к.
±ыз¦алдаІ, сар¦алдаІ, жауІазын, т¤ймеда¦ы,
к¤нде шашы молынан а¦арып, б¿р кездег¿ т¿п-т¿к
нарт, раушан, жалбыз, е ґ л ¿ к жєне т. б. адам
бел¿ е ґ к ¿ ш т а р т ы п, кєд¿мг¿дей кекселенген
баласы Ѕм¿р бойы ІўмартІан г¤лдерд¿ б¿з тек
(С.Алдабергенов, Асу). Кемп¿р т¿пт¿ Іартайып,
жаз айларында ¦ана кЅрем¿з («ХалыІ. мў¦.»).
е ґ к ¿ ш т а р т ы п, м¤ж¿л¿п кеткен (Б.То¦ысбаев,
ТастаІ, беткейлерде т¤кт¿, аласа е ґ л ¿ к те кЅп
Алдыґ¦ы.). кездесед¿ (Б.Мўханов, ±азаІст. Ѕс¿мд¿к.).
ЕіКѕШТЕ= е т. Еґ¿стеу ету, еґк¿ш Іылу. ЕіЛѕКГЈЛ з а т. 1. ½ ñ. <лат. leontopo-
К¿рп¿шт¿ б¿р жа¦ына Іарай е ґ к ¿ ш т е п жиды dium> К¤рдел¿г¤лд¿лер тўІымдасына жата-
(«Лен. жас»). тын кЅпжылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Е ґ л ¿ к-
ЕіКѕШТЕЛ= е т. И¿лу, Іисаю, кЅлбеулену. г ¤ л ±азаІстанда Алтай, Тарба¦атай, Жет¿су
Бел а¦аш – ерд¿ґ ек¿ Іасыныґ аралы¦ында дєл (Жар), ѕле К¤нгей Алатауларыныґ шал-
кел¿п, е ґ к ¿ ш т е л г е н жўІа а¦аш (С.±асиманов, ¦ынды, тастаІты беткейлер¿ мен бўлаІ ма-
±аз. ІолЅнер¿). ґында¦ы саздан¦ан дымІыл жерлерде, аршалы
ЕіКѕШТЕЛУ Еґк¿штел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл жєне шыршалы ормандардыґ арасында Ѕсед¿
атауы. Бўл арасы єл¿ де е ґ к ¿ ш т е л у ¿ керек (±ЎЭ). 2. È¿ñ¿ à´²û¦àí ñàðû ò¤ñò¿ ã¤ëäåð¿ áàð,
екен (Ауызек¿). òàóëû æåðäå ê½ï ½ñåò¿í ½ñ¿ìä¿ê. Жала¦аштыґ
ЕіКѕШТЕН= е т. Б¤г¿л¿ґк¿реу, еґк¿ш тарту, араІара¦айын аралап ат бойындай атІўлаІты,
б¤кшию. Б¿р жер¿ ауыра ма, жоІ шарша¦анд¿к¿ балдырды, тЅбе жайлауда¦ы Іазтаґдай, е ґ л ¿ к-
ме, Іаба¦ы тырысып, бойы е ґ к ¿ ш т е н ¿ п, г ¤ л д ¿ и¿скег¿м келед¿ (Б.±ожабеков, КЅктЅбе).
б¤гжи¿п кет¿пт¿ (Б. Т¿легенов, КЅктем.). Генерал ЕіЛѕКТЕЙ с ы н. Еґл¿к сияІты, еґл¿к
арыІтап, бўрын¦ыдан да к¿ш¿рей¿п, е ґ к ¿ ш- тәр¿зд¿. Желкен ¦ып аІша бўлтын ж¤зд¿рет¿н,
т е н ¿ п, кител¿н¿ґ жа¦асы мойнына кеґей¿п Е ґ л ¿ к т е й толыІсиды аппаІ аІ таґ. Уылжы¦ан
Іалыпты (Б.Момышўлы, Жауынгер.). ±арттыґ мєуелер ¤зд¿гет¿н, Јз¿лет¿н к¤зг¿ б¿р шаІта
кеґ жауырынды, батыр тўл¦алы сўґ¦аІ бойы бастан (А.Нысаналин, КЅзайым).
е ґ к ¿ ш т е н е т¤скен («±аз. єдеб.»). ЕіМЕН= е т. Ентелей, ¿шке к¿ре отыру.
ЕіКѕШТЕНДѕР= е т. Б¤г¿лд¿ру, и¿лд¿ру. Ед¿лден ўшІан аІІудай Кел¿п Іондым е ґ м е н ¿ п,
Онсыз да алып ўшпа, тарпаґ м¿незд¿ Іўла енд¿ Єтекеґн¿ґ тЅр¿не (Бес ¦асыр.).
Іамшы салдырар емес, к¤д¿рейген мойнын е ґ- ЕіМѕН= е т. Ентелеу, алІыну, ент¿гу. Ай,
к ¿ ш т е н д ¿ р е созып ж¿бер¿п, сумаґдап келед¿ КЅн¿рден шапІалы Азар жетт¿м е ґ м ¿ н ¿ п,
(«Лен. жас»). Болдырды атым шЅл кЅр¿п (Аламан).
ЕіКѕШТЕНДѕРУ= Еґк¿штенд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ ЕіПЕіДЕ= е т. с Ѕ й л. Еґкеґдеу. Єжем
Іимыл атауы. ≈ Е ґ к ¿ ш т е н д ¿ р у г е к¿р¿ст¿. Ѕр суын т¿зеден кеш¿п, б¿зге Іарай е ґ п е ґ д е п
ЕіКѕШТЕУ1 с ы н. 1. Еґкектеу, б¤к¿рей¿ґк¿леу. келед¿ (Є.Сараев, ±араша.).
Оныґ Іасында отыр¦ан жауырынды, е ґ к ¿ ш- ЕіПЕіДЕУ Еґпеґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
т е у, аІсары Ерболды бўрыннан б¿лет¿н-д¿ атауы. Е м п е ґ д е у ¿ н е Іарап тўрып, к¤лк¿с¿
(З.Шашкин, Сен¿м). Сосын, к¤реґ¿т¿п ж¤рет¿н келд¿ (Ауызек¿).
319 ųÑÅ-ųÑÅ
ЕіСЕ з а т. 1. Тўла бойы, дене, тўл¦а. е з ¿ л ¿ п, Јн¿ґ сен¿ґ т¢ншыІты (С.Мєуленов,
±алайша би¿ктемес жарІын е ґ с е ґ, Арналар Алыс кет.).
д¤рл¿ккенде алІымы сеґ. Єлемд¿ алдыґа алып Еґсес¿ жо¦ары. Мәртебес¿ би¿к, кЅґ¿л¿
жыр жазасыґ ±аламы Аманжолды´ арІылы кЅтер¿ґк¿. Бўрын¦ысын да е ґ с е с ¿ ж о ¦ а р ы,
сен (Т.Айбергенов, Мен саған). ±ап бєлем, кЅґ¿л¿ кЅтер¿ґк¿ болады (А.Жўбанов, Замана.).
неше Іол¦а т¤спейт¿н болсаґ да, тап б¤г¿н е ґ- Еґсес¿ зор. Алып; мыІты, к¤шт¿. Ел басына
с е ґ е б¿р м¿нерм¿н-ау, – деп КЅшк¿мбайдыґ к¤н ту¦анда, атІа жайдаІ м¿не салып, ІиІула¦ан
Ѕз¿ мыІтымсып... жата берд¿ (А.Жўбанов, Іалыґ жау¦а алаґсыз араласып кете баратын
Замана.). 2. ТўрыІ, би¿кт¿к. Совхоз кЅзс¿з батырлары мен ауызды¦а сЅз бермес,
бЅл¿мшес¿н¿ґ оІтай т¤зу кЅшес¿, е ґ с е с ¿ Іарсы келгенд¿ алып та, шалып та жы¦атын
би¿к шатырлы ¤йлер¿ анадайдан кЅз тартады Ѕрт м¿нез, ораІ т¿лд¿ шайырлары бар ІазаІ
(С. Хайдаров, Азамат.). 3. а у ы с. јґ¿р, аймаІ. деген кЅшпел¿ ўлттыґ бўл жа¦ынан, ш¤к¿р деп
Ед¿л, ЖайыІ, ек¿ су, Е ґ с е с ¿ н е ел Іонып, сЅйлей¿к, шоІты¦ы би¿к, е ґ с е с ¿ з о р (“Жас
Ендеп жылІы жайылды. АІ тЅбе деген суына Алаш”).
(С.Сейфуллин, Шы¦.). Еґкей¿п Іондым е ґ с е г е, Еґсес¿ кЅтер¿ґк¿. а) Еґсел¿, би¿к, кЅрнект¿. То­
Жауатын бўлттай торланып (Қаз. ақын. шығ.). Іабайдыґ Іара лашы¦ы жоІ, е ґ с е с ¿ к Ѕ т е р ¿ ґ -
Ел еґсес¿ кЅтер¿лд¿. Ел-жўрт ес¿н жиды, к ¿ шет¿ аІбоз ¤й болыпты (С.Талжанов, Ўлдай.).
Іалпына келд¿, тўрмыс-т¿рш¿л¿г¿н т¤зед¿. є) КЅґ¿л¿ шат жадыраґІы. Јйде, алдыґ¦ы
Е л е ґ с е с ¿ к Ѕ т е р ¿ л ¿ п, тєулс¿зд¿к ны¦аю ¤с- бЅлмеде е ґ с е с ¿ к Ѕ т е р ¿ ґ к ¿ адам б¿реу-аІ
т¿нде. Осыныґ нєтижес¿нде мєдениетке кЅґ¿л (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген).
бЅлуге м¤мк¿нш¿л¿к туып отыр, – дед¿ («Егемен Еґсес¿ Іўлады. КЅґ¿л¿ басылды, уайым¦а
±азаІстан»). салынды. јткен к¤зде билет¿н жо¦алтып ап, Б¿р
Еґсе денел¿. с Ѕ й л. Ўзын бойлы, Іапса¦ай, Іарт єжей вокзалда жылап тўрды, Жылап тўрды,
еґгезердей. Сол жиыннан кей¿н жўрт тарІа¦анда
е ґ с е с ¿ І ў л а п тўрды, Жанарында жалыныш
жўпыны ки¿нген, е ґ с е д е н е л ¿, ІатІыл ж¤зд¿
сўраІ тўрды (М.Шаханов, Ґасырлар.).
Іарт Іалып Іойды («Соц. ±аз.»).
Еґсес¿н алды. Ерк¿н билед¿, дегб¿рс¿зденд¿рд¿.
Еґсе кЅтерд¿. Бой т¤зед¿, ¿ргес¿ Іаланды.
јм¿р¿нде селт ет¿п б¿рде-б¿р єйелге шын Іўмар-
±ала орталы¦ынан ек¿ б¿рдей мектеп ¤й¿ е ґ с е
тып кЅрмеген о¦ан жастыІтыґ Ѕз¿ де жаґа
к Ѕ т е р д ¿ (Д.Досжанов, Тўлпар.).
Еґсес¿н би¿к ўстады. Мойымады, жа­ келгендей е ґ с е с ¿ н а л д ы (К.Оразалин, АІ
сымады. ±айсарлыІ, рухтыґ мыІтылы¦ы жазыІ).
да иес¿н таґдайды. Са¦ыґды сындырмай, Еґсес¿н басты. а) Ўнжыр¦асын т¤с¿рд¿,
к¤йрект¿кке салынбай, е ґ с е ґ д ¿ б и ¿ к ж¤нж¿тт¿, кЅґ¿л¿н кЅтертпед¿. ±абыр¦асы
ў с т а п, арамыз¦а аман орал¦аныґ ¤ш¿н Ѕз¿ґ Іатпай жатып жег¿лген ауыр жўмыс Жаґылдыґ
жалынып-жалбарынар Алладан басІа к¿мге е ґ с е с ¿ н б а с ы п кетт¿ (Т.Ахтанов, Боран). Бўл
Іарыздарсыґ? (“Жас Алаш”). ІиындыІтыґ бєр¿ еґбек жоры¦ына аттан¦ан жас
Еґсес¿ би¿к. ТўрІы жо¦ары, озыІ. Еґбекте ж¿г¿тт¿ґ е ґ с е с ¿ н б а с І а н жоІ (Ш.Ерманов,
Ерд¿ґ тєу¿р¿ Есел¿ тер¿н с¤рте ме?! Елуд¿ґ Ѕз¿, Мєґг¿ жастыІ). јк¿нбейм¿н, сол керек Ѕз¿ме
бауырым, Е ґ с е с ¿ б и ¿ к б¿р тЅбе (±.Мырзалиев, де, КЅз¿м тўн¦ан кЅр¿нсе кЅз¿ме не... Ес¿ кет¿п,
Мєґг¿.). Жас Астана ес¿м¿ елеґдет¿п, Е ґ с е м ес¿р¿к Іу¦ан жанныґ Е ґ с е с ¿ н б¿реу б а с п а й ,
б и ¿ к , Ўмтылдым Ѕрем бек¿п. Ол – кеґ дала, сез¿не ме! (М.МаІатаев, Шы¦.). є) ЫІтырды,
киел¿ аІ к¤мбез¿, КЅп ¤ґ¿лсем, тарихІа тереґ ба¦ындырды. Б а с ы п бара жатты сен¿ґ е ґ с е ґ д ¿
кет¿п (К.СалыІов, Жезки¿к.). Мен¿ґ адал сез¿м¿мн¿ґ салма¦ы. Кер¿ Іайттым
Еґсес¿ би¿к боз [ақ] орда. ï î ý ò. Ауыз Ѕз¿ме-Ѕз¿м Ѕкпелеп, Ол Ѕкпен¿ ўмыту¦а от керек
єдебиет¿нде хан, сўлтанныґ ¤й-жайы (байта¦ы) (М.Шаханов, Ґасырлар.).
туралы айтылады. Е ґ с е с ¿ б и ¿ к б о з о р- Еґсес¿н езд¿. а) Кеудес¿н басты, кЅґ¿л¿н
д а, Ер¿кс¿з к¿рсем деп ед¿м (Махамбет). Е ґ- (бет¿н) Іайтарды. Пенжектер¿н, галстуктер¿н
с е с ¿ би¿к аІ орда, Ер¿кс¿з к¿рсем деп ед¿м. шеш¿п, омырауларын ашып таста¦ан, бет-
Керегес¿н Іиратып, Отын етсем деп ед¿м. ауыздары нарттай марІасІалардыґ жаппай жалт
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Іарауы е ґ с е с ¿ н е з ¿ п ж¿берд¿ (±.±ўттыбаев,
Еґсес¿ би¿к, ерн¿ салпы. ï î ý ò. Алпамса-­ Шығ.). ә) ʤéçåëòò¿, æàñûòòû, ²àæûòòû.
дай бойлы, қалың ер¿нд¿. Е ґ с е с ¿ б и ¿ к, е р н ¿ Ел е ґ с е с ¿ н е з е т¤ст¿ ек¿ Ѕл¿м, Б¿р Іаб¿рге
с а л п ы ±ўбаша ўл (Ауыз єдеб.). Іойды апарып екеу¿н... Аялайды халыІ г¤лдер
Еґсес¿ ез¿лд¿. Басылып Іалды, басын кЅтере Ѕс¿р¿п, Мєґг¿л¿к жас махаббаттыґ мекен¿н
алмады, к¤йзелд¿. Талау¦а т¤скен, е ґ с е с ¿ е з ¿ л- (С.Мєуленов, Алыс кет.).
г е н ўлттыґ саяси-єлеуметт¿к келбет¿. Еб¿ кеткен Еґсес¿не м¿нд¿. Мойындатты, жеґд¿. Е ґ с е ґ е
елд¿ґ т¿рш¿л¿г¿ (“±аз. єдеб.”). Єдет¿нше таґ єл¿-аІ б¿р к¤н м ¿ н е д ¿ елу, ±азанныґ Іара
атты, Єдет¿нше к¤н шыІты. ТўтІында е ґ с е ґ т¤нек бўлтындай-аІ (О.ШораяІов, Шайыр).
ųÑÅ-ųÑÅ 320
Еґсес¿н жазды. ±уанышІа бЅлен¿п ерк¿ндед¿, с е с ¿ н шер-мўґ айтып, Сўлу Іыз кЅре
масайрады, жайраґ ІаІты. Ту¦анда кеше алма¦ан елд¿ Іайтып. ЛаІтырып тўґ¦иыІІа
Октябрь, ШыІІанда дауыс ал ўмтыл! ШалІыды, тўншыІтырып, ТолІындар кЅґ¿л айтІан кер¿
тасты шалІар кЅл, Е ґ с е с ¿ н ж а з д ы еґбекш¿ Іайтып (С.Мєуленов, Алыс кет.). Кешег¿
ел (Є.Тєж¿баев, ЖദырыІ.). кеґест¿к заман идеологиясы илеп таста¦ан,
Еґсес¿н жег¿дей жед¿. Еґсес¿н кЅтертпед¿, ІўлдыІ пен ІўтандыІтыґ ўры¦ын сеу¿п, е ґ-
кЅґ¿л¿н жадыратпады. Е ґ с е с ¿ н ж е г ¿ д е й с е с ¿ н т ¤ с ¿ р ¿ п ж¿берген сананы Іайтадан
ж е г е н ой азабынан, ой шырмауынан шы¦а би¿к деґгейге кЅтеру ¤ш¿н не ¿стеу керек де-
алатын емес (Б.Т¿легенов, АІІайнар). ген сўраІІа жауап ¿здейд¿ (“±азаІ єдеб.”).
Еґсес¿н жиды. Ес¿н жиды, бойын кЅтерд¿. Е ґ- ә) Мойымады, ж¿гер¿ жасымады. Єйткенмен
с е с ¿ н єл¿ ж и я алмай, Сары ауыз сєби бўртиды. – е ґ с е м д ¿ т ¤ с ¿ р м е й, балаларды пєтерге
Айта ¦ой, са¦ан к¿м тид¿? (М.МаІатаев, Шы¦.). орналастырып, оІу жауабын менен аласыґдар
Еґсес¿н кЅтерд¿. а) Бойын жазып серг¿д¿, деп жатІыздым (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
кЅґ¿л¿н кЅтерд¿, жадырады. Шай адамныґ е ґ- Еґсес¿н т¿к ўстады. Мойымады, уайым-
с е с ¿ н к Ѕ т е р ¿ п, кЅґл¿н серг¿т¿п ж¿беред¿ Іай¦ы¦а салынбады. јкс¿п бєлк¿м Ѕтер Ѕм¿р
(С.Сўбханбердин, јс¿мд¿к – дєр¿.). ±ар б¿р д¤рбелеґ, Мєґг¿ ¦ўмыр жолында оны с¤рген ем.
ер¿п, б¿р жауып жаз¦ытўр¦ы с¿лем¿к к¤н ел е ґ- Е ґ с е м д ¿ сен т ¿ к ў с т а т ы п келес¿ґ, Сен¿мд¿
с е с ¿ н к Ѕ т е р т п е й Іойды(Є.Нўрпей¿сов, дос, с¤й¿кт¿ жар – мўґды Ѕлеґ (“±аз. єдеб.”).
±ан мен тер). ә) јз-Ѕз¿не кел¿п, жа¦дайы Еґсес¿ т¤ст¿. а) КЅґ¿л-к¤й¿ болмады, ўн­
жаІсарды, єл-ауІаты молайды. АстыІ Ѕнд¿ру- жыр¦асы т¤ст¿, салы су¦а кетт¿. Марковтыґ
ш¿лерге 750 тонна тўІымды жеґ¿лд¿к белг¿ленген т¤р¿ Ѕте сол¦ын, е ґ с е с ¿ тЅмен т ¤ с к е н; барлыІ
ба¦амен сатып алу¦а жа¦дай жасалды. Мўндай бейнес¿нен Іай¦ы басІан адамныґ тўрпаты
ІамІорлыІ диІандардыґ е ґ с е с ¿ н к Ѕ т е р г е н- ദарылады (Майдан). ±алады Іайран кЅґ¿л
д ¿ г ¿ даусыз (“Егемен ±азаІстан”). Бўрын¦ыдай
жал¦ыз сўрап, Алатын азапты да жанбыз сўрап.
емес, халыІ е ґ с е с ¿ н к Ѕ т е р д ¿. ДиІандар
Е ґ с е м д ¿ т ¤ с ¿ п кеткен Іалса байІап, Жатады
к¤р¿ш¿н де, бау-баІша Ѕн¿мдер¿н де ег¿п ¤лг¿рд¿.
досым к¤л¿п, балдыз сынап (Т.Молда¦алиев,
Малына жоґышІаларын да алып жатыр (“Жас
ШаІырады.). є) Бас кЅтере алмады, шаруасы
Алаш”). б) Ìåðåé¿ ¤ñòåì áîëäû, ìºðòåáåñ¿
оґалмады. Бўл – Ѕм¿р¿ есе тимей, е ґ с е с ¿ т ¤ с-
àðòòû. Ал б¿з болсаІ, Ѕз жер¿м¿зде Ѕз т¿л¿м¿зд¿
мансўІ ет¿п, б¿р-б¿р¿м¿збен орысша сЅйлесем¿з. к е н кедей ауыл екен (М.Єл¿мбаев, јрнект¿ сЅз.).
Ўят! јз ел¿нде Ѕз т¿л¿ґ е ґ с е с ¿ н к Ѕ т е р е Еґсес¿ т¤с¿ґк¿. ЖабырІаґІы, т¤нер¿ґк¿,
алмай тўралап жатІанда, азамат рет¿нде, Ѕз¿ґд¿ кЅґ¿лс¿з. Дємел¿н¿ґ ек¿ ўрты суалып кеткен.
Іалай баІытты сез¿не аласыґ?! (“±аз. єдеб.”). Е ґ с е с ¿ т ¤ с ¿ ґ к ¿ (ј.±анахин, Дємел¿).Т¿пт¿,
в) Жасымады, еґсес¿н т¿к ўстады. ЖўмысІа оныґ е ґ с е с ¿ т ¤ с ¿ ґ к ¿ десек, Іателеспейм¿з
келер¿мде, кетер¿мде, Ерк¿м жоІ е ґ с е м д ¿ ¦ой деп ойлаймыз (“Жас Алаш”).
ерк¿н к Ѕ т е р у г е. Аузыма шыбын к¿р¿п кетсе- Еґсе т¤с¿рд¿. Мысын басты, тЅмендетт¿.
да¦ы, Ерк¿м жоІ т¤шк¿руге, жЅтелуге, ЖўмысІа Одан есей¿п, ел к¿с¿с¿ Іатарына кЅтер¿лген
келер¿мде, кетер¿мде (М.МаІатаев, Шы¦.). Жер адамныґ кел¿ст¿, кемел пайымдауларын ദару¦а
менен кЅк теґселд¿, КЅз жанары бўлдырап. К Ѕ- болады. Сонымен б¿рге оныґ тўжырым-
т е р е м ¿ н е ґ с е м д ¿, Теґселмейм¿н мен б¿раІ т¤йгендер¿ – суыІ, салІын тєрт¿пт¿ґ шарты,
(С.Мєуленов, Алыс кет.). Б¿раІ, ўзаІ баурай сырт аІыл ¦ана емес, Ѕм¿рд¿ґ есе бермей, е ґ с е
алмай нўр кЅкт¿, Јш к¤ннен соґ со¦ыс Ѕрт¿ т ¤ с ¿ р г е н жайыныґ Іай-Іайсысына да
бўрІ етт¿. Єкеґ сонда е ґ с е с ¿ н т¿к к Ѕ т е р ¿ п, елж¿реген кЅґ¿л, мЅлд¿реген мей¿р, соларды
Бойында кек Іайнап тасІан-ды (М.Шаханов, Іалай жеґ¿лдетсем екен деген пей¿л (“Егемен
Ґасырлар.). ±азаІстан”).
Еґсес¿ кЅтер¿лд¿. Бойы би¿ктед¿, Іарасы Еґсе т¿ктед¿. а) Бойын жазды, кеудес¿н
¤лкейд¿. Сол жасыл бўтаІтар алып ¤йлерден кЅтерд¿. Сонсоґ Айташ ІартІа Іарады. Айекеґ
алыста¦ан сайын е ґ с е с ¿ к Ѕ т е р ¿ л ¿ п, аппаІ кеудес¿н ыр¦алта е ґ с е с ¿ н т ¿ к т е п, Іою
бара-бара ну орман сияІтанып, жасыл алІапІа бурыл мўртынан бастап, аппаІ Іалыґ саІалын
айналады (М.Иманжанов, КЅк белес). оґ Іолымен жайлап сипап сауып, ±аби¦а
Еґсес¿н салысты. Барын салды, бар к¤шпен Іарады да, тама¦ын кенеп алып, сЅйлеп кетт¿
к¿р¿ст¿. Бай¦а к¿м сЅз Іайырсын, б¿р¿ аттыґ (“±аз. єдеб.”). Жа¦дайы жаІсарды, оґалды,
Іолты¦ын, б¿р¿ сипап: “±ўр, жануарым, Іўр!” кЅтер¿лд¿. Мўнда¦ы Іўпияныґ Іўлпын ашсаґыз,
деп, атІа е ґ с е с ¿ н с а л ы с т ы. ±аІІан сайын, сол ауданда атом Ѕнеркєс¿б¿н¿ґ Ѕркендеу¿ оґ
ат шапшып сек¿р¿п тўрмады (Ж.Аймауытов, нєтижелерге жетелеген¿ айІын ദарылады.
Шы¦.). Солардыґ б¿р¿, б¿р¿ккен «Катько» ІазаІ-француз
Еґсес¿н т¤с¿рд¿. а) КЅґ¿л к¤й¿н тЅмен­ компаниясы. Ауданныґ экономикасы е ґ с е т ¿ к-
детт¿, күйзелтт¿. Т ¤ с ¿ р ­г е н жўрт е ґ т е г е н ¿ н дўрыс дей¿к (“Жас Алаш”). ±азаІстан
321 ųÑÅ-ųÑÅ
Республикасыныґ Президент¿ Н.Назарбаевтыґ кЅп ж¤р¿пп¿н, б¿р тынбастан, Е ґ с е л е п елуге де
халыІІа Жолдауында кЅрсет¿лген 2003-2005 кел¿п Іаппын (Є.Тєж¿баев, Шы¦.). 2. Ентелеу,
жылдары ауылды Іолдау мемлекетт¿к саясаты – бар к¤ш¿н салу. Аз ауылдыґ аІсаІалы Єбд¿бек
ел е ґ с е с ¿ н т ¿ к т е п, ертеґге деген сен¿мд¿ аІ тая¦ына е ґ с е л е й с¤йенген бойында, айнала
шыґдай т¤скен¿ айІын (“±аз. єдеб.”). бытырай Ѕр¿п, Іанат жая баста¦ан Іойлардыґ
Жалғыздыққа еґсе бермед¿. Ж¿гер¿н б¿р шет¿нде тўр (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т).
жасытпады, ўнжыр¦асы т¤спед¿, мойымады. 3. Желкес¿нен т¤йг¿штеу. Бўлар б¿реуд¿
«Рекорд» Іабылда¦ышы ма¦ан ¤лкен сер¿к. Сан алдарына сап е ґ с е л е п т¤й¿п айдап к¿рд¿
єуезд¿ єн тыґдап, ж а л ¦ ы з д ы І І а е ґ с е м д ¿ (Є.Нўрпей¿сов, Курляндия).
б е р м е й м ¿ н (ј.К¤м¿сбаев, ЖапыраІ.). ЕіСЕЛЕН 1= е т. Бойы кЅтер¿лу, оґалу.
ЕіСЕ1= е т. к Ѕ н е. Аґсау, кЅксеу, ем¿ну, емсеу. Т¿пт¿ а¦ашты жеп Іояды деп ешк¿н¿ ІўртІанмен
Ед¿лд¿ кЅр¿п е ґ с е г е н , ЖайыІты кЅр¿п жемсеген де, бўл ба¦ытта е ґ с е л е н ¿ п кеткен ¿с єл¿ аз
Тауда¦ы шўбар б¿з ед¿к (Махамбет, Өлеңд.). (С.АІтаев, Дала.).
Е ґ с е г е н к¤н¿ осы Адай Т¤р¿кпен т¤г¿л баланы ЕіСЕЛЕН2= е т. Би¿ктеу, Ѕрлеу, Ѕсу, еґсес¿
Талайды сатты арыстан (Аламан). ЖорытІан кЅтер¿лу. Алтайда СўлушоІы деген шыґ бар.
ерлер жорыІта Кек Іайна¦ан Іолыґнан. Е ґ- Жыл Ѕткен сайын е ґ с е л е н ¿ п кЅкке Ѕрлеп
с е г е н ерлер кЅп Ѕтт¿. КЅрмесе жауын са¦ын¦ан барады десед¿ («Лен. жас»).
(±.Ж¤с¿пўлы, Өлеңд.). Осылайша ауылда¦ылар ЕіСЕЛЕНДѕР= е т. Би¿ктету, асІаІтату,
Іала¦а ауа бастады. КЅшкен жўрттыґ орнында ерекшеленд¿ру. М¤мк¿нд¿ктер¿нше ойын ¤ст¿нде
кез¿нде е ґ с е л ¿ ет¿п сал¦ан ¦имараттар мен Ѕз¿нд¿к беттер¿мен кЅр¿нуге тырысады... Осы
тўр¦ын ¤йлерд¿ґ ¤й¿нд¿лер¿ жатты. Ауыл Іасиеттер¿н¿ґ Ѕз¿ олардыґ Ѕнер¿н е ґ с е л е н д ¿-
ажарынан, дала думанды еґбек базарынан р ¿ п тўр («Лен. жас»).
айырылды (“±аз. єдеб.”). ЕіСЕЛЕНДѕРУ Еґселенд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ
ЕіСЕ2= е т. к Ѕ н е. Сапыру, шайІау. Бел¿н
Іимыл атауы. ±ўрылысты е ґ с е л е н д ¿ р у жа¦ы
шеш¿п жатпа¦ан, Е ґ с е м е й саумал ¿шпеген
Іарастырылды (Ауызек¿).
(Ер Сайын).
ЕіСЕЛЕНУ Еґселен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕіСЕГЕЙ с ы н. Ўзын тұра, зор денел¿.
атауы. Е ґ с е л е н у ¿ н е таґырІады (Ауызек¿).
Дайрабайдыґ ¤ст¿нде аІ костюм пешпент,
ЕіСЕЛЕС с ы н. Деґгейлес, теґдес, шендес.
ая¦ында бєтеґке... е ґ с е г е й Іара сўр, Іасында
±асым поэмаларыныґ кЅркемд¿к дєрежес¿ Ѕз
атІосшысы бар (±.±уанышбаев, Шаншарлар).
Єлг¿ Іой шет¿нде тўр¦ан зор денел¿, е ґ с е- тўсында¦ы шы¦армалардыґ алдыґ¦ы Іатарлы-
г е й сары сўр к¿с¿н¿ґ Іалпын байІадыґ ба? ларымен е ґ с е л е с тўрады (Р.Берд¿баев,
(С.Бегалин, УаІыт.). Елдер жинала бастады. Б¿р Г¤лстан).
кезде ес¿ктен е ґ с е г е й денел¿ б¿р адам ене берд¿ ЕіСЕЛЕТ= е т. Ентелету, екп¿ндету. Сан
(«Лен. жас»). Е ґ с е г е й ерге лайыІ ту¦ан бЅлек, рет шайІалдым да сыр¦а тўндым. Дауылыґнан
К¿м зорлыІ, ІорлыІ кЅрсе со¦ан кЅмек. АбаІ, екп¿нд¿, е ґ с е л е т к е н Теб¿ренд¿м, теґселд¿м,
ТараІ бас ІосІан Іыр¦ыз, ІазаІ, Кебекбай¦а ыр¦атылдым (М.Айтхожина, АІІу.).
келед¿ сы кезек (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). ЕіСЕЛЕТУ Еґселет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Еңсегей бой [бойлы]. Ұзын бойлы, атауы. Е ґ с е л е т у Іайта басталды (Ауызек¿).
еңгезердей. К¿с¿ ед¿ е ґ с е г е й б о й , ер м¤шел¿, ЕіСЕЛѕ с ы н. 1. Би¿к, үлкен. ±ыс болса
Адам¦а Іайыр, нєс¿п берг¿ш ед¿, «Талапкер» отыратын ¤й¿ґ дайын, Е ґ с е л ¿ сєнд¿ сарай, Іора
танабында а¦а-¿н¿с¿, Солар¦а демалыста келг¿ш жайыґ, Жем Іўюлы Іамбада, шЅп ¤юл¿ Газбенен
ед¿ (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). СадуаІас Іайнаулы тўр ет пен шайыґ (К.Єз¿рбаев, Таґд.
е ґ с е г е й б о й л ы , ер тўл¦алы, ашаґ ж¤зд¿, шы¦.). Б¿р ¿ґкєр оймен Іадала Іарап тўрушы
ІуаІы ж¿г¿т («±аз. єдеб.»). еґ тау¦а е ґ с е л ¿, Осындай сєтте кЅруге
ЕіСЕЙ= е т. 1. Еґкею, к¿ш¿рею, аласару. Іандай Іўштар ем, а¦а, мен сен¿ (М.Шаханов,
Жал¦ыз шалды кЅрген соґ, Самаладай Іаптады. Ґасырлар.). Сада¦ын сала байланып, Астана
Е ґ с е й ¿ п бар¦ан бабайдыґ Алла¦а ¿с¿ жаІпады жўртын айналып, Ерлер¿м е ґ с е п келген жер
(Батырлар жыры). 2. а у ы с. Үґ¿ле т¤су, ерекше (Мўрат аІын). 2. Бойшаң, еңгезердей. Ол ая¦ын
мән беру. Беттейд¿ б¿р¿ Нарын, б¿р¿ Шу¦а Та¦дыр салмаІпен басып, жайымен, ойланып ж¤р¿п
жоІ олар Іайтып табысу¦а. Анадай тау да со¦ан келе жатІанда, жўрттыґ бєр¿нен е ґ с е л ¿
е ґ с е й Іарап, ±ўла¦ын тосады ўсаІ даусына кЅр¿нет¿н (М.Ма¦ауин, АІша Іар). Махамбет
(Ґ.Орманов, Таґд. шы¦.). кейп¿нде кЅр¿нген талантты актер марІўм Мєк¿л
ЕіСЕЛЕ= е т. 1. Еґсеру, меґдеу, алІымдау. ±ўланбаев шабыт ¤ст¿нде танылды. Еґгезердей
Кеше аґда ж¤ргенде, ат ¤ст¿нен шираІ кЅр¿нген е ґ с е л ¿, талантты сахна шебер¿н¿ґ ІызуІанды,
Іызыл кЅз шал Шєймерден б¤г¿н е ґ с е л е п єлеуетт¿ єрекет¿ кЅрермен кЅпш¿л¿кт¿ґ кЅґ¿л¿нен
Іалыпты (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). ТоІтаусыз шыІты деуге болады (“Жас Алаш”).

21–1440
ųÑÅ-ųIР 322
ЕіСЕЛѕК з а т. ±ас пен маґдайдыґ арасы. жеткен, мЅлшерден асІан. Ш¿лден¿ґ к¤нд¿зг¿
Е ґ с е л ¿ г ¿ м ек¿ ел¿ Ег¿з Іоян шекел¿ (Махамбет, шыжы¦ан к¤н¿ Іаз¿р недєу¿р-аІ е ґ с е р ¿ л г е н
Өлеңд.). Ек¿ и¿н¿не ек¿ к¿с¿ отыр¦андай жалпаІ (Є.КЅш¿мов, ±ысталаґ.). 2. Аударылу, Іўлау,
жаурын мен е ґ с е л ¿ г ¿ ек¿ ел¿ Ѕр кеуде еттен т¤су. ЖоІ, єл¿ он-он бес шаІырымдай жер бар, –
ада (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Еґсер¿п аштыІ дед¿ атшы шанадан е ґ с е р ¿ л е т¤се бер¿п
пен шЅл к¤ш¿н алып, Еґкейткен е ґ с е л ¿ г ¿ н (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). 3. Б¤к¿л денес¿мен
Са¦ынайдыґ (±.Жўмалиев, ±ырда.). Е ґ с е л ¿ г ¿ бўрылу. Жанар Ѕз¿н-Ѕз¿ ўмытып, самолетке е ґ-
ек¿ ел¿, Шекел¿г¿ ¤ш ел¿, Жара¦ан теке м¤шел¿... с е р ¿ л е Іарап Іал¦ан-ды (Т.Ахтанов, Дала.).
Ж¤йр¿к аттар¦а жарасар (Шайыр). 4. Бїту, аяқталу. Єрине, бил¿кт¿ бЅлуд¿ґ
ЕіСЕЛѕЛЕУ с ы н. Еґсес¿ кЅтер¿ґк¿леу, конституциялыІ принцип¿ мен олардыґ тепе-
би¿ктеу, ¤лкен¿рек. Айналада жыпырла¦ан теґд¿г¿н ¿ске асыру мемлекетт¿к бил¿к орган­
тоІал тамдар, бопыр Іора. Бўлардыґ бєр¿нен дарыныґ арасында¦ы е ґ с е р ¿ л м е й т ¿ н
е ґ с е л ¿ л е у б¿р аІ ¤й тўр (Н.Сералиев, ЫстыІ тартыстарды азайтып немесе болдырмау ¤ш¿н
к¤лше). Машина Єз¿мд¿к¿ деген берг¿ шеттег¿ олардан жо¦ары жауапкерш¿л¿кт¿ талап етед¿
е ґ с е л ¿ л е у Іоґыр ¤йд¿ґ жанына кел¿п тоІтады (“Егемен ±азаІстан”).
(«Лен. жас»). ЕіСЕРѕЛѕС= е т. Б¿т¿су, аяІталысу. Ег¿н
ЕіСЕЛѕРЕК с ы н. КЅтер¿ґк¿леу, би¿ктеу, ора¦ы е ґ с е р ¿ л ¿ с ¿ м е н-аІ мектеп оІуды Іайта
еґсел¿леу. ДЅґ ¤ст¿ндег¿ жеке, ша¦ын да болса бастады (С.Хайдаров, Азамат.).
таза, е ґ с е л ¿ р е к ¤йге шам жа¦ыл¦ан ¿ґ¿р ЕіСЕРѕП-ЕіСЕРѕП ¤ с т. Теґселт¿п,
кез¿ (Є.КЅш¿мов, ±ысталаґ). Таяу маґда басІа шайқап, ырІына кЅнд¿р¿п. Дауыл... ¿ш¿н тарта
тЅбеш¿ктерден гЅр¿ е ґ с е л ¿ р е к шоІы болса, ¤дей-¤дей, ысІыра-ысІыра соІІанда, ат
соныґ басына кЅтер¿л¿п, єлдеб¿р би¿к тастыґ ¤ст¿ндег¿ ж¿г¿ттерд¿ ат-матымен е ґ с е р ¿ п-е ґ-
¤ст¿не шы¦ады (М.Ма¦ауин, АІша Іар). с е р ¿ п тастайды (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
ЕіСЕР= е т. 1. Апырып-жапыру, ойсырату, ЕіСЕРѕС= е т. Ойсырату, апырып-
бар к¤ш¿н салу. ±уанышы бойын кернеген жапырысу; кЅтер¿су. Заманымда Ѕз¿мн¿ґ Еґ-
Ж¤с¿п ертеґ¿нде Іызметт¿ де е ґ с е р е ¿стед¿ сер¿скен ер кЅрд¿м, Белсен¿скен бел кЅрд¿м
(З.Шашкин, Доктор.). 2. Б¿т¿ру, тауысу, (±азына//Есет би).Отар ауыртпалы¦ыныґ б¿р
тындыру. ТабаІта¦ы етт¿ґ жартысын е ґ с е р ¿ п жа¦ын е ґ с е р ¿ с ¿ п ж¤рген Са¦ымжан ¤й¿ндег¿
барып, ±арасай та¦ы да ¤н Іатты (С.Ж¤н¿сов, жеґгей екен («Соц. ±аз.»).
Жапанда.). 3. а у ы с. Меґдеу, жеґу, дендеу. ЕіСЕТ= е т. Еґселенд¿ру, мойынсўндыру,
Б¿раІ Іашанда ўйІы оны байІаусыз е ґ- ба¦ындыру. Е ґ с е т к е н ер¿к еркеге, СусатІан су
с е р ¿ п кет¿п, Іапы Іалып келед¿ (Б.СоІпаІбаев, ег¿нге. ЖўлІын¦ан ж¤йр¿к ж¤ректе, БўлІын¦ан
Жекпе-жек). ±аз¿р Ѕрш¿ген ыза е ґ с е р ¿ п ал¦ан асау кЅґ¿лде (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Ерл¿кпен
оны (С.Сар¦асІаев, Сын¦ан т¿с). 4. а у ы с. Белг¿л¿ сезд¿к Кебект¿, Е ґ с е т к е н т¤гел сол маґды,
б¿р жастан асу. Саяси жетекш¿ – жас шамасы Іы- Шолпылы ж¿бек желект¿ С¤йс¿не кЅрд¿к
рыІтарды е ґ с е р г е н кЅкш¿л кЅзд¿, еґкектеу То¦жанды (Ґ.Орманов, Таґд.).
келген жайдары адам (Є.Єб¿шев, Батыр.). Жасы ЕіСЕТУ Еґсет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
жетп¿ст¿ е ґ с е р г е н м е н, бў к¿с¿ єл¿ тў¦ырдан ЕіСЕУ Еґсе ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
тай¦ан жоІ (М.Хасенов, Ал¦ашІы єн.). ЕіСЕЮ Еґсей ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Еґсере алмады. ѕст¿ ойда¦ыдай б¿т¿ре Е ґ с е ю г е мєжб¤р етт¿ (Ауызек¿).
алмады, Ѕнд¿р¿п ¿стей алмады. Егер осылай жал- ЕіСѕТУ= е т. к Ѕ н е. Жўбату. Жылай да
¦аса берет¿н болса, онда ахуалды е ґ с е р е а л м а- Іал¦ан мўґлыІты, к¿м е ґ с ¿ т ¿ п ал¦ан жоІ
¦ а н єк¿мдер мен ѕѕБ бастыІтарын орындарынан (Базар жырау, Шығ.). Белг¿л¿ ару Іор болып –
алу керек (“Егемен ±азаІстан”). К¿мдерден жылап Іал¦ан жоІ? Жылай да Іал¦ан
ЕіСЕРМЕЛѕ с ы н. ОйсыратарлыІ, еґсе- мўґлыІты К¿м е ґ с ¿ т ¿ п ал¦ан жоІ?! (Базар
рерл¿к, ІарІынды. Дала Іауырт Іимылда, е ґ с е р- жырау, Шы¦.).
м е л ¿ екп¿нде (С.Сей¿тов, Жылдар.). ЕіѕЗ-ТЕіѕЗ с ы н. с Ѕ й л. А¦ыл-тег¿л.
ЕіСЕРУ Еґсер ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. јм¿рзаІ, а¦ай, мен... мен... – деп, Дємел¿
Алдында¦ы Іызметт¿ е ґ с е р у г е асыІІандай алаІанымен бет¿н басып, парторг ўсын¦ан
Іалпы б¤к¿л жан д¤ниес¿нен танылып тўр¦андай орындыІтыґ арІалы¦ына асылып тўрып, е ґ ¿ з-
(Т.±ўрман¦алиев, Теґ¿з.). Јлкен жиын¦а Іаты- т е ґ ¿ з жылап Іоя берд¿ (ј.±анахин, Дємел¿).
сушылардыґ Ѕркениетт¿ да¦дарысын е ґ с е р у, Еґ¿рес¿п е ґ ¿ з -т е ґ ¿ з жылады олар, Ататын б¿зге,
єлемд¿к д¿ндерд¿ґ к¤ш-ж¿гер¿н ІаІты¦ыстарды с¿рє, бар ма, таґ (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.).
бейб¿т шешу маІсатында б¿р¿кт¿ру сек¿лд¿ мєсе- ЕіѕРЕ= е т. 1. Ег¿л¿п, а¦ыл-тег¿л жылау,
лелерд¿ талІылауы белг¿лен¿п отыр (“Егемен кЅз жасын кЅл Іылу. Жўма¦ўл ек¿ кЅз¿н¿ґ жасы
±азаІстан”). омырауын жауып е ґ ¿ р е п ж¤р (З.АІышев,
ЕіСЕРѕЛ= е т. 1. Белг¿л¿ б¿р мЅлшерге АІбел.). Ерд¿ґ анасы е ґ ¿ р е м е й д ¿ (МаІал).
323 ųIÐ-ųIÐ
Назг¤лд¿ґ басІа сЅз айту¦а шамасы келген жоІ, Зар еґ¿ред¿. КЅз жасын кЅл Іылды, ег¿л¿п
бет¿н баса Іўлап е ґ ¿ р е п Іоя берд¿ (Є.Єб¿шев, жылады. Кавказ з а р е ґ ¿ р е п, ±аржаудыґ
Ґаламат.). 2. Зар ІаІсап, ꤴ¿рену, к¤й¿ну, арбасына отырып, та¦ы да кете бар¦ан
к¤йзелу. Осынау ¤к¿м Тор¦айдыґ Даласын (Ж.ЖўмаІанов, Мен жўмысшы.).
тег¿с шарлады. – Не болды бауыр! Зор Іай¦ы!.. ЕіѕРЕЙ-ЕіѕРЕЙ ¤ с т. Жылай-жылай,
Е ґ ¿ р е п ауыл зарлады (М.Рашев, То¦ыз ж¤з.). зарлай-зарлай. Е ґ ¿ р е й - е ґ ¿ р е й кЅз жасы да
±азаІы тЅл мєдениет, д¤ниетаным батыстыґ єбден сарІылып б¿ткен тєр¿зд¿, Іўр кемсеґдеп
«басІыншы Ѕркениетт¿ ІўндылыІтарыныґ» булыІІанымен кЅз¿нен жЅнд¿ жас шыІпайды
астында «жылап, е ґ ¿ р е п» Іалма¦анда Іайтед¿
(З.Жєкенов, Таґ самалы). Мен¿ґ б¤йт¿п
(“±аз. єдеб.”). Ажар атты анасы, Ибраһимдей
жатІаным Ѕз шєһєр¿мн¿ґ жыра¦ы! Е ґ ¿ р е й-
бабасы Зар е ґ ¿ р е п ІорыІты. ШалмаІ болып
Іўрбан¦а, М¿нє та¦ыныґ басына Баласын е ґ ¿ р е й кетей¿н, ±ырымда Іал¦ан ерлерд¿ґ
алып барыпты (Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым). Ес¿ткей та¦ы Іўла¦ы (Ер Тар¦ын).
Сєкенн¿ґ еґ ¤лкен а¦асы, к¤рескер батыр ЕіѕРЕН= е т. 1. КЅз жасы тЅг¿лу. Осы
да, батыл да, ек¿ ж¤зд¿ нар кескен Ѕтк¿р жан, к¤н¿ б¿з тўрмыз, Саґылау таппай кезден¿п,
заманынан ерте туып е ґ ¿ р е п Ѕткен а¦асы Б¿зден бўрын Ѕт¿пт¿, Ек¿ етег¿н т¤р¿н¿п,
Махамбет болатын (С.Талжанов, Ўлдай.). Иманын т¿леп ж¤г¿рген ХаІ дегенде е ґ ¿ р е-
Ел¿м деп еґ¿ред¿. Ел¿ ¤ш¿н жан аямады, н ¿ п. Ґайып ирен ІырыІ ш¿лтен Шылауында
барын салды. Єр уаІыт б¿рге болып ел¿менен, екен олардыґ, Жўмыла єулие ꤴ¿рен¿п (Базар
Е л ¿ м д е п ем¿рен¿п, е ґ ¿ р е г е н. ДЅґ¿нде жырау, Шы¦.). 2. а у ы с. К¤й¿ну, ыз¦ар шашу,
Дегелеґн¿ґ єн тол¦атып, Отыр¦ан со¦ан орай айбаттану. Єрине, бўл сияІты зор Іимыл е ґ ¿-
Ѕр¿п Ѕлеґ (С.Мєуленов, Алыс кет.). р е н е шыІІан ер-азаматтар¦а ой салып, батыл
Еґ¿регенде етег¿ толды. Ег¿л¿п ўзаІ жылады, к¤реске шаІыр¦ан болатын (С.Омаров, Серп¿н).
Іатты к¤йзелд¿, ІамыІты, Іан жўтты. Е ґ ¿ р е- Јґг¿рд¿ жദыртамын ꤴ¿рен¿п, Жаралы
г е н д е е т е г ¿ т о л ы п жазыпты ¦ой м¿не («±аз. арыстандай е ґ ¿ р е н ¿ п, Но¦айбай, ±алиасІар
єдеб.»). Я, айрылып Іалды бай¦ўс. Е ґ ¿ р е г е н- бауырларым, ±олынан жауыздардыґ кетт¿-ау
д е кЅз жасына е т е г ¿ т о л а д ы (М.Д¤йсенов,
Ѕл¿п (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
Мейман.).
Еґ¿реген [еґ¿реп ту¦ан] ер. Ел¿н¿ґ Іамын Зар ең¿ренд¿. Қатты қамықты, күң¿ренд¿.
ойлайтын, ел¿ мен халІы ¤ш¿н жан аямай к¤- Шешем болса мен б¤йт¿п ж¤рер ме ед¿м, тамаІ
ресет¿н ардагер, к¤рескер азамат. ±ўрбан ¿здеп ¤й-¤йге к¿рер ме ед¿м. Шешес¿ бар баланыґ
Танабекўлы болса, халыІ Іамы дегенде кЅк¿- тама¦ы тоІ, кЅрем¿н де соларды з а р е ґ ¿ р е н-
рег¿нен жалын атып ж¤рген е ґ ¿ р е г е н е р- д ¿ м (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
д ¿ ґ б¿р¿ (±.Мўхамеджанов, јз¿ме де.). Сол ЕіѕРЕНУ Еґ¿рен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Іатарлас батыр жан, ел¿ ¤ш¿н е ґ ¿ р е г е н е р д ¿ ґ Ол кЅпш¿л¿кт¿ґ е ґ ¿ р е н у ¿ н е Іосылып кетт¿
б¿р¿ – Рамазан Аманкелд¿ баласы (От ортасы.). (Ауызек¿).
Са¦ын¦алидыґ кей¿пкерлер¿ Отан¦а, халыІІа ЕіѕРЕС= е т. Дауыстап, еґ¿реп жыласу,
адал, ел¿м деп е ґ ¿ р е п т у ¦ а н е р л е р, олар кЅздер¿нен жас тЅг¿су. Јйдег¿ жўрт е ґ ¿ р е с ¿ п,
єр¿ жауына кекш¿л, раІымсыз (±.Ыдырысов, ег¿л¿п кЅз жастарын моншаІ-моншаІ тЅг¿ст¿
Отты жыл.). (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). Јшеу¿ жылайды да
Еґ¿реп кетт¿. Амалсыз тастап кетт¿, жылап е ґ ¿ р е с е д ¿. Б¿р¿н¿ґ б¿р¿ сЅз¿н жЅндесед¿. Адамда
Іоштасты. «Ту¦ан жерд¿ґ б¿р уыс топыра¦ы-ай» малсыз, баІсыз ба¦а бар ма, Пенден¿ґ д¤ниемен
деп, е ґ ¿ р е п к е т к е н сол кЅшт¿ґ, шетелдег¿ кЅґ¿л¿ Ѕсед¿ (Є.Найманбаев, Шы¦.).
ІазаІтардыґ еґ болма¦анда елу пайызыныґ
ЕіѕРЕСУ Еґ¿рес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Іайтып оралуын тоспай, оларсыз жер бЅлу жЅ-
Е ґ ¿ р е с у ¿ н тоІтата алмады (Ауызек¿).
н¿нде єґг¿ме жасауымыз¦а моральдыІ ІўІымыз
бар ма? («Жас Алаш»). ЕіѕРЕТ= е т. 1. Жылату, Ѕкс¿ту. Сыртынан
Еґ¿реп ту¦ан ел. Ел мен жер ¤ш¿н жан жа­наза оІып халІы кетт¿, Бўл Ѕл¿м талай жанды
аямай к¤ресет¿н жўрт, ардагер азаматтар. … е ґ ¿ р е т т ¿. Аямай ажал ш¿рк¿н к¿мд¿ алмай-­
АзаттыІтыґ Абылай т¤пк¿ т¿рег¿, Арпалыста ды, Ол т¤г¿л пай¦амбар¦а Іаза жетт¿ (Ш.±ўдай­
жолбарыстай т¤лед¿. О¦ан тартІан, Е ґ ¿ р е п бердиев, Шы¦.). 2. Зарлату, зар қақса­т у.
т у ¦ а н е л ¿ м деп Кей¿нг¿ ўрпаІ кетт¿ ўласып Е ґ ¿ р е т ¿ п ꤴ ¦ып сататын, Ер¿ккенде ой­
т¿лег¿ (К. СалыІов, Жезки¿к). нап жататын Болды, Іалды б¿р хайуан. Енд¿
Еґ¿реп тўр¦ан [ж¤рген] ер. Ел ¤ш¿н, елд¿ґ ежелг¿ кЅрк¿ жоІ, КЅрген¿ ІорлыІ, ерк¿ жоІ,
Іамы ¤ш¿н ¿с еткен адам. Мен, мен ед¿м, мен Естис¿ґ бе зарлы ¤н¿н? (М.Жўмабаев, Шы¦.).
ед¿м, Мен Нарында ж¤ргенде, Е ґ ¿ р е п ж ¤ р- Тоты Іўс ед¿м баІшада, ±араІўсІа жем етт¿ґ.
г е н е р ед¿м, Исатайдыґ барында, Ек¿ тарлан Хан Іызындай басымды Б¿р жаман¦а теґ
бЅр¿ ед¿м (Махамбет, Өлеңд.). етт¿ґ. Ботасыз нардай боздатып, М¿неки, мен¿
ųIÐ-ųIÑ 324
е ґ ¿ р е т т ¿ ґ (М.Дулатов, Шы¦.). КЅнбеске ±асІасу мен Сайрамсу с¤йс¿не Іара¦ан сырт
амалы Іанша? Жал¦ыз шешес¿н Іалай е ґ ¿- кЅзге Іыздыґ Ѕрген Іос бўрымы сияІты сўлу
р е т с ¿ н (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). 3. а у ы с. кЅр¿нед¿ («±аз. єдеб.»). Г¤л ¿здед¿м Ѕр¿мнен,
јлеґд¿ наІышына келт¿р¿п аґырату, тЅг¿лту, е ґ ¿ с ¿ м н е н, ±арыздармын Іалама дем¿
ІўйІылжытып орындау. Ек¿ Іыз «АІбЅбект¿» с¿ґген. Алматы¦а єкелген арман жол¦а, Ал¦ыс
е ґ ¿ р е т т ¿, Ем¿н¿п елж¿рет¿п тЅґ¿рект¿. айтып ж¤рем¿н мен ¿ш¿мнен (Т.Молда¦алиев,
ЖабыІтан єлс¿н-єлс¿н ай сы¦алап, ±ам кЅґ¿л ШаІырады.). 2. ЖазыІ, ойпаґ жер, ег¿ст¿к. Бўл
Іараша к¤з жасын тЅкт¿ (Б.Адамбаев, АІбЅбек). к¤ндер¿ облыстыґ Ѕр¿с¿ мал¦а толса, шекс¿з
Айту¦а аттан т¤с¿п сабыр Іылмай, јлеґд¿ ат Іиыры – шабындыІ, е ґ ¿ с ¿ – мол ег¿нд¿к («±аз.
¤ст¿нен е ґ ¿ р е т т ¿ (Айтыс). Бас Іамшыны єдеб.»). Б¿р шет¿ Беса¦аш, б¿р шет¿ Ег¿нсай
КЅксерекке. Е ґ ¿ р е т! Боздат! – деген ай¦ай жазы¦ымен жал¦асатын жалпаІ е ґ ¿ с к е
шыІты (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.). 4. а у ы с. ег¿н сал¦ан (Ж.Молда¦алиев, Ж¤рек). ±арт
МЅґ¿рете, аґырата жаІ тарту, ату. ЛаІтырып ±аратаудыґ е ґ ¿ с ¿ н жайла¦ан елд¿ халыІ
Іал та¦ы б¿р, Сы балыІ ¿л¿гер, КЅнсадаІтыґ СозаІ ауданы немесе Тер¿скей деп таниды. Ўлт
жа¦ы б¿р Тартылар да д¿р¿лдер. «Ала Ѕг¿здей тарихын ўмыттыруды кЅздеген кеґест¿к кезеґде
мЅґ¿реп», Атар сы жебес¿н, Сен де, мерген, атаІты СозаІ кЅтер¿л¿с¿н кЅлденеґ тартІандар
е ґ ¿ р е т, ОІ таусылды демес¿н (Ґ.±айырбеков, Тер¿скейдег¿ елге сўІ сауса¦ын шошайтып,
КЅнсадаІ). салІын ІабаІ танытты («Жас Алаш»). Оныґ
Елд¿ ең¿ретт¿. Елд¿ қинады, зар илетт¿. анау, е ґ ¿ с т е г ¿ аталастарыныґ арасына к¿р¿п,
±айдауылдыґ болысы Сей¿ткерей Бектасов бойын жылыту¦а аґсары ауса да, Іоз¦алу¦а
Сўм ед¿ е л д ¿ е ґ ¿ р е т к е н, ±ырылад деп ІауІары келмед¿ єр¿ та¦дырына кЅнд¿г¿п Іал¦ан
сарбаздар, Бармаґдар деп ¤г¿ттеп, јсект¿ талай жайы бар. Мына табын о¦ан жат, осыдан ек¿
гулеткен (О.Шипин, Дастан.). к¤н бўрын бЅл¿нген бауыр ¤й¿р¿нен єл¿ к¤дер¿н
Зар еґ¿ретт¿. Зар жылатты, зарлатты. ¤збеген («±аз. єдеб.»).
Єкеден баланы, баладан шешен¿ айырып з а р Күн ең¿стен ауды. Күн бес¿ннен ауды, түс
е ґ ¿ р е т т ¿ ґ сен со¦ыс (А.Мўздыбаев, Та¦дыр). қайтты. К ¤ н е ґ ¿ с т е н а у ы п кеткенмен,
ЕіѕРЕТУ Еґ¿рет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. аптап єл¿ басылмай тўр (М.Шаханов, Таңд.).
Апырай, бўл болма¦ан ¿с екен, бали¦атІа ЕіѕС= е т. Ойысу, бет алу, ба¦ыттау.
жетпеген жасты зар е ґ ¿ р е т у барып тўр¦ан ШалпыІ Іайтыс болды дегеннен кей¿н осы ой¦а
Іылмыс Іой («Лен. жас»). е ґ ¿ с е берген (Т.Жарма¦амбетов, Ек¿ ж¤рек).
ЕіѕРЕУ1 з а т. Кер¿к. Е ґ ¿ р е у д е н Іара АІмадия ал¦а Іарай е ґ ¿ с ¿ п кетт¿ де, жа¦адан
Іайырса, Іўланды ІаІтан айырса (Мўрат аІын). ўста¦ан ж¿г¿тке с¤йен¿п Іалды (X.Есенжанов,
ЕіѕРЕУ2 с ы н. АлысІа шабатын Іас ж¤йр¿к; АІ ЖайыІ).
батыр, мыІты, Іайтпайтын. ЖелІабыз, жез ЕіѕС-ЕіѕС з а т. Ойпаґ жер. Би¿к Іыраттар¦а
та¦алы е ґ ¿ р е у м ¿ н (Б¿ржан мен Сара айтысы). шы¦армай е ґ ¿ с-е ґ ¿ с т ¿ ґ мол отына сал, – дед¿
ЕіѕРЕУ Еґ¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; де, Жазылбек жол ж¤руге Іамданды (Октябрь
а¦ыл-тег¿л ег¿л¿п жылау. Е ґ ¿ р е у м е н етег¿ґ Ѕрендер¿).
толар, ес¿ґ толмас! Тый Іане! («Лен. жас»). ЕіѕС-ОЙПАТ з а т. Ойпат, еґ¿ст¿к. К¤рк¿реп
ЕіѕРЕУЛѕ с ы н. Жапа шеккен, зар ІаІқан, Іўйып Ѕткен нЅсерден кей¿н жер Іўлпырып
ІорлыІ кЅрген. Е ґ ¿ р е у л ¿ м ¿ н, есемд¿ єпер! шы¦а келген. КЅл табаны е ґ ¿ с-о й п а т
Єд¿лет¿ґ жетпесе, кес-кестеме алдымнан кЅкпеґбек (Т.Ахтанов, Дала).
(Д.Єб¿лев, Арман.). ЕіѕСТЕ= е т. ТЅмен т¤су, ылдилау. Г¤лнар
ЕіѕРЕУѕК с ы н. Еґ¿рег¿ш, жылап-сыІта- кейде е ґ ¿ с т е п, кейде Ѕрлеп ¿лгер¿ жылжыды
¦ыш, Іапалан¦ыш, уайымшыл. Б¿зд¿ґ ¦ажап (С.МўІанов, Таґд. шы¦.). ±исмет б¿р ІызыІ
аІындарша шарыІта, Еск¿лерше е ґ ¿ р е у ¿ к єн тамашалы, Естуге ел Іўмар боп таласады.
жасыма (X.Ер¦алиев, Сен¿ґ Ѕзен¿ґ). Б¿р Ѕрлеп, б¿р е ґ ¿ с т е п, б¿р бўлтарып,
ЕіѕС з а т. 1. Жотаныґ, Ѕрд¿ґ т¤се бер¿с¿, ±иялап, ор¦ып ойнап Іыр асады. Ж¤лгелеп
ылди жер¿, еґ¿ст¿к. ТЅґ¿рег¿н аІ селеу басІан ж¤рег¿ґд¿, Ѕкпеґд¿ Ѕрлеп, ±ўрылыс Іуатыґмен
шоІ ж¤згенн¿ґ т¤б¿нен бўлаґ ет¿п Іўмныґ санасады (Є.Найманбаев, Шы¦.). К¤н болса
Іызыл т¤лк¿с¿ Іи¦аштап, е ґ ¿ с к е Іарай ўра ўстараныґ ж¤з¿нен ауып, е ґ ¿ с т е п барады
жЅнелд¿ (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). Жарыс (С.Шаймерденов, ±ар¦аш). Алдыґ¦ы жары е ґ ¿ с-
жолы ойлы-Іырлы. Е ґ ¿ с к е сам¦а¦анмен, Іыр¦а т е м е й, би¿ктеп бара жатІандай (Б.СоІпаІбаев,
келгенде тыпырлап Іаласыґ (С.Сар¦асІаев, Жекпе-жек).
КЅґ¿лд¿ бала.). ЖаІсылыІтыґ алды – Ѕр, ЕҢ¾СТЕН= е т. Төмендеу, ылдилау
жамандыІтыґ алды – е ґ ¿ с (МаІал). АсІаІ ≈ Е ң ¿ с т е н ¿ п келед¿.
Алатаудыґ бауырынан е ґ ¿ с к е Іарай еркелей ЕіѕСТЕНУ Еґ¿стен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
а¦ып, орта белде б¿р арнада то¦ысІан Іос Ѕзен – атауы; Іиялай тЅмен т¤су. Грунт суларыныґ
325 ųIÑ-ÅÏ
Іоз¦алу ба¦ыты бедерд¿ґ е ґ ¿ с т е н у ба¦ытына ¿ст¿ґ Іалпына Аґ¦ырттыІтан е п артыІ (XX ¦.
сєйкес келед¿ (К.Сапарбайўлы, Геология.). Іаз. аІын.). ЖаІсылар¦а е п ед¿м, Жамандар¦а
ЕҢ¾СТЕТ = е т. Төмендету, ылдилату. кЅп ед¿м (Махамбет, јлеґд.). 2. Айла-тєс¿л,
≈ Е ң ї с т е т ¿ п ж¿берд¿. єд¿с, амал. КЅнбед¿м мен олардыґ е п т е р ¿-
ЕіѕСТЕТУ Еґ¿стет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл н е, Т¤к¿рд¿м ж¤з¿Іара беттер¿не. КЅнд¿рем
атауы; Іиялай тЅмендету. О¦ан жерд¿ тег¿стеу, кЅнбесеґ де деп аІырып, Бар¦ана Іамшы басты
¤й¿нд¿н¿ е ґ ¿ с т е т у, топыраІтыґ Іўнарлы еттер¿ме (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Ер Ѕт¿р¿к
Іабатын жинап алып, рекультивацияланатын айтпайды, Е п Ѕт¿р¿к айтады (МаІал). Ег¿нн¿ґ
жерге тасымалдап тЅгу, жол, гидротехникалыІ е б ¿ н, Сауданыґ тег¿н Јйрен¿п ойлан, Мал ¿зде
жєне мелиорация Іўрылыстарын салу жєне т.с.с. (Абай, Тол. жин.). ±аґбаІбайдыґ емеур¿н¿н ¦ана
жўмыстар жатады (Т.±алыбеков, Экология.). емес, е б ¿ мен ем¿ табылса, Єл¿н¿ґ айтІанын ек¿
ЕіѕСТЕУ с ы н. 1. ТЅмендеу, ылдилау, етпейт¿н ар¦ы ниет¿н де айІын сезд¿ (З.Жєкенов,
ойпаґдау (жер). Јсен¦алидыґ т¤йес¿ жар Таґ самалы). 3. ЖЅн, лайыІ, лазым. Жўртпенен
жа¦алап келд¿ де, б¿р е ґ ¿ с т е у жерден тЅмен б¿рге Ѕз¿ґд¿ Іоса алдасып, Салпылдап са¦ым
т¤ст¿ (Н.Оразов, Достар.). Е ґ ¿ с т е у жер келсе Іу¦ан бойыґа е п пе? (Абай, Тол. жин.). // Дєл,
¦ана б¤лкеґ-б¤лкеґ желед¿ де, басІа уаІытта сай. Ерл¿г¿м ерл¿г¿ґе дЅп келед¿. Байлы¦ыґа
аяґмен ж¤ред¿ (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). байлы¦ым е п келед¿ (Жамбыл, Шы¦.).
Јрмєш е ґ ¿ с т е у жерге кел¿п, Петроныґ Аузы епт¿. СЅзге, Іызыл т¿лге бей¿м к¿с¿
ж¤рег¿н тыґдап кЅрд¿ (Є.Єл¿шев, Батыр.). туралы айтылады. Тўрлаусыздан сЅз ўІпа,
±остЅбен¿ґ тер¿скей¿ мен ¤йд¿ґ арасы б¿рталай А у з ы оныґ е п т ¿ деп. Нашардан шыІІан
жер ¦ой, б¿раІ е ґ ¿ с т е у . Орта тўста ек¿ б¿рдей жаІсыныґ СЅз¿н жерге тастама, Атасы нашар
тереґ сай бар, солар Іиындау («±аз. єдеб.»). Ѕтт¿ деп (Дулат Бабатайўлы, Замана.).
2. а у ы с. Б¤к¿штеу, еґк¿штеу. Жездем Сауыт Еб¿ бар. Епт¿, икемд¿. Ауру т¿л¿н¿ґ е б ¿
к¤йк¿леу, е ґ ¿ с т е у, к¿ш¿рек денел¿ адам екен
б а р д ы ¿здемейд¿, ±олыныґ ем¿ барды ¿здейд¿
(С.МўІанов, јм¿р мектеб¿).
(МаІалнама). Т¿л¿ґн¿ґ жел¿, аузыґныґ е б ¿
ЕіѕСТЕУ Еґ¿сте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
б а р ед¿, сен осы кездескен¿м¿зге б¿рдеме деш¿, –
Ж¤рег¿ е ґ ¿ с т е у г е дауаламады (Ауызек¿).
депт¿ (С.Талжанов, Адам тур.). Ол Іолыныґ
ЕіѕСТѕ с ы н. Ылдилау, еґ¿стеу келген.
е б ¿ б а р, сурет сал¦ыш бала ед¿ (Н.Сералиев,
±ырмызыдай отты Іыз¦алдаІ басІан жусанды
Намыс).
алІап, е ґ ¿ с т ¿ беткей сол кЅктемн¿ґ
кЅрк¿не оран¦андай бЅг¿п те, тўнып та жатыр Еб¿ жоІ. Икемс¿з, епс¿з, орашолаІ. Зарыґ
(С.БаІбергенов, Адам.). бар, зорыґ жоІ, Ент¿гу¿ґ бар да, е б ¿ ґ ж о І,
ЕіѕСТѕК з а т. 1. ЫлдилыІ, тЅменд¿к. Мўз- жандайшап болып жайыґа Іаласыґ, дед¿-ау!
дыІтыґ жылжу жылдамды¦ы мўз жылжып келе (Ш.Хўсайынов, Таныс адам). Ер ж¿г¿т елд¿кке
жатІан арнаныґ е ґ ¿ с т ¿ г ¿ н е, температура¦а жєне е б ¿ ж о І жегжатынан ІорлыІ кЅред¿ (МаІал).
жауын-шашын¦а байланысты (С.Жортанов, Еб¿ кетт¿ [Іашты]. Сасып-сасІалаІтап
јлке тану.). А¦аш отыр¦ызылатын беткейд¿ґ берекес¿ кетт¿, икемс¿зденд¿. АІтардыґ ес¿ шыІ-
е ґ ¿ с т ¿ г ¿ 12–15 градус болса, а¦аштардыґ ты, е б ¿ к е т т ¿, Басына Іаралы к¤н Іайта жетт¿.
аралы¦ы жақындатылады (Ш.Хабибуллин, ±азаІты халыІ кЅрмей ес¿рген жау, јз¿н¿ґ
Алхоры.). 2. Ойпаґ жер, жазыІтыІ. Солт¤ст¿кке Іырсы¦ынан кЅрд¿ єлект¿ (Е.Бердин, ±анды
ба¦ыттал¦ан е ґ ¿ с т ¿ к т е кЅктемде Іар кеш асу). Ж¤рег¿м аузыма ты¦ылып, е б ¿ м І а ш ы п,
ерид¿ (М.Ахметов, Ег¿н Іор¦а.). Тау с¿лем¿не оґашада Би¦айша¦а деген ойымды айттым
иек артІан мына е ґ ¿ с т ¿ к т е зєул¿м ¤йлер¿н (Є.НўршайыІов, Мен¿ґ ±азаІст.).
жасыл желек кЅмкерген єсем б¿р Іала тўр (Дала Еб¿н тапты. а) Орайын, рет¿н келт¿рд¿, Іала­-
Іырандары). уын тапты. Е б ¿ н т а п І а н ек¿ асайды (Ма­
ЕіѕСУ 1 з а т. а с т р. Аспан шыра¦ынан Іал). Е б ¿ н т а п І а н ер Ѕлмес (МаІал). Е б ¿ н
экватор¦а дей¿нг¿ бўрыштыІ ІашыІтыІ. т а п п а ¦ а н тўз жалайды (МаІал). ә) Ама­лын
Е ґ ¿ с у дЅґгелег¿ экватор¦а перпендикуляр келт¿рд¿, ¿ст¿ґ жЅн¿н, Іисынын келт¿рд¿. Кел-
болып, д¤ние полюстер¿н басып Ѕтет¿н ¤лкен д¿ґ бе е б ¿ н т а у ы п ІалІашым деп, Боз ¤йге
дЅґгелектер (±СЭ). ес¿к ашып енген Іандай? Сол жерде айтыспа¦ан
ЕіѕСУ 2 Еґ¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. сыр Іалмайды, Мысалы Єбд¿ре ашып аІтар¦андай
Е ґ ¿ с у г е єл¿ ертерек (Ауызек¿). (Ақан сер¿, Шығ.). Бай шал отыр тоІпаІ ша-
ЕП з а т. 1. Икем, ыґ¦ай, бей¿м. Ол жас бол¦ан- уып, Бєйб¿ше отыр бие сауып. Сонда барсаІ
мен... Іысыл¦ан жерде айла мен аІылды Іатар е б ¿ н т а у ы п, БолмаІ ІызыІ ойын-сауыІ
жўмсап, ине кЅз¿нен Ѕткендей е б ¿ болатын (ј.Тўрманжанов, Шығ.).
(Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Кей¿нг¿ге ¤лг¿ Епке кЅнд¿. Ыґ¦ай¦а ж¤рд¿, айтІанды
Іалдыр¦ан Шешендерд¿ґ т¿л¿ артыІ. Єрб¿р ¿стед¿. Кєр¿, жас дєурен¿ Ѕзге, тату емес, Е п к е
ÅÏÅË-ÅÏÑI 326
к Ѕ н е р ет ж¤рек сату емес. К¿мде-к¿м ¤лкен ЕПЕТЕЙСѕЗДЕН= е т. с Ѕ й л. Ебедейс¿здену,
болса ек¿ м¤шел, Мал бер¿п ал¦анменен Іатын ыґ¦айсыздану. К¿нєл¿ адамдай е п е т е й с ¿ з д е-
емес (Абай, тол. жин.). н ¿ п, Іасында¦ы жал¦ыз бос орындыІІа отырдым
Еп Іылды. ЛайыІ кЅрд¿, амал жасады. ±ор¦ан (К.Баялиев, Дегелек.).
салып би¿к Іылса, КЅґ¿л¿менен е п І ы л с а, ЕПЕТЕЙСIЗДЕНУ Епетейс¿зд¿к ет¿ст¿г¿-
±ўдай жаІсы кЅрер ме, Шари¦атты бўз¦ан соґ н¿ң қимыл атауы.
(Дулат Бабатайўлы, Замана.). ЕПЕТЕЙСѕЗДѕК з а т. с Ѕ й л. Ебедейс¿з¿к.
ЕПЕЛЕК1 з а т. ж е р г. Шеген¿ ІаІІанда Єдетте Ѕрмекш¿лерд¿ сырт бейнес¿н¿ґ е п е т е й-
тўтас к¿р¿п кетпеу ¤ш¿н оныґ мойнына ки¿з¿лген с ¿ з д ¿ г ¿ мен ІорІынышты кейп¿не Іарап кЅп
ІалпаІша. Мылты¦ыныґ Іажып, босап кеткен Ѕлт¿рем¿з (±.±айымов, ±ызыІты зоол.). П¿л –
еск¿ жєут¿к с¤р¿м¿не мыс е п е л е к салып, мыґ денес¿н¿ґ е п е т е й с ¿ з д ¿ г ¿ н е Іарамастан,
Іайтара шегелеген (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Іўрылысшы жануар (±.±айымов, ±ызыІты
ЕПЕЛЕК2: епелек ІаІты. Ебелектед¿, ебе- зоол.).
леґдед¿. К¤йеу¿ е п е л е к І а ¦ ы п ІўраІ ўшып ЕПИСКОП [грек. episkopos]. з а т. д ¿ н и.
ж¤р («Жет¿су»). Христиан ш¿ркеу¿ єк¿мш¿л¿к-территориялыІ
ЕПЕЛЕКТЕ= е т. 1. Елбеґ Іа¦ып, ўшып-Іону, бЅл¿к басшыларыныґ еґ жо¦ар¦ы лауазымы.
ІўраІ ўшу. Сўлтан е п е л е к т е п, балаларын ±ауым¦а ортаІ м¤л¿к молай¦анда, ерекше
Ѕз¿ кЅтер¿п т¤с¿р¿п, ¤йге Ѕз¿ к¿рг¿з¿п, ІўраІ е п и с к о п, я¦ни Іауым м¤лк¿н баІылаушы
ўшып ж¤р (Є.Тарази, ±ўйрыІты.). 2. а у ы с. та¦айындайды (З.АІназаров, Ґылыми атеизм.).
Бәйек болу, жағымпаздану. Бєр¿н¿ґ жаны ЕПКѕН з а т. с Ѕ й л. Екп¿н. Кєр¿ Іыстыґ
Мєуладид¿ґ ¤ст¿нде сек¿лд¿, е п е л е к т е п ашуланар кеп к¤н¿. Берд¿ боран Іарын б¿зге
Іасынан шыІпайды (О.Сєрсенбаев, Таґбалы ¤й¿п те. Шദышыныґ Іырдан т¤скен е п к ¿ н ¿
тас). Шы¦арып-аІ салады б¿р би¿кке (±.Мырзалиев,
КЅктем).
ЕПЕЛЕКТЕУ Епелекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕПКѕНДЕТ= е т. с Ѕ й л. Екп¿ндету. Жўма
атауы. Оныґ е п е л е к т е у ¿ сЅлекет кЅр¿нед¿
енд¿ Гауһардыґ ая¦ын ая¦ымен ІыспаІшы
(Ауызек¿).
болып, Іоз¦ала бергенде Михаил арІанды е п-
ЕП-ЕЛЕУСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Б¿л¿нбейт¿н, ес-
к ¿ н д е т е шайІа¦ан болып, тартыґІырап Іалды
керус¿з, байІаусыз. ±аймаІ ж¤з, сўрша к¿с¿ –
(С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.).
к¿р­с¿з жандай, ѕлмиген Іара кЅзд¿, тайІы маґдай. ЕПСЕК з а т. Ыґ¦ай, икем, еп. Єкемн¿ґ мєс¿
КЅселеу, орта ойлы, м¤п-м¤лєй¿м, ±имылы е п- ўлтарып, ет¿к жамау¦а Іолыныґ е п с е г ¿ бар
е л е у c ¿ з сўр жыландай (С.Сейфуллин, јлеґд.). ед¿ (Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше.). Апсарыныґ
ЕПЕіДЕ= е т. с Ѕ й л. Епелектеу. Атаґнан тол¦атІан єйелге жєрдемдесуге, туатын баланы
Іал¦ан ТаласІа, ±айта келд¿ґ айналып. Жас к¤н¿ґ- Іабылдау¦а Іолыныґ е п с е г ¿ болушы ед¿
нен бай ЖаІып, Д¤ние жидыґ е п е ґ д е п (С.МўІанов, Таґд. шы¦.).
(Манас). ЕПСЕКТѕ с ы н. Ыґ¦айлы, епт¿, оґтайлы,
ЕП-ЕРЕСЕК с ы н. Јп-¤лкен, дап-дардай. Сєу- жў¦ымды. Оґалбек сабаІІа ¦ана жў¦ымды емес,
лен¿ґ жынына жымиып ж¤рет¿н¿ тиед¿, е п-е р е - ¤й жўмысына да е п с е к т ¿ (ј.Тўрманжанов,
с е к адам езу¿н жиса Іайтед¿ («Лен. жас»). Адам.). ±озыларды тудырып, жерден кЅтер¿п
ЕП-ЕРКѕН с ы н. Ем¿н-ерк¿н, оп-оґай. Асте- алып, енес¿не тел¿п, аяІтандырып ж¤рген мал-
роидтыґ ана шет¿ мен мына шет¿ Іол созым шылар мен мал дєр¿герлер¿ Іандай е п с е к т ¿,
жердег¿дей, аттасаґ болды тЅґ¿рект¿ тўмшала¦ан жеґ¿л, шапшаґ Іимылдайды (ј.Тўрманжанов,
Іара барІыт ¤ст¿мен е п-е р к ¿ н ж¤р¿п-аІ кетес¿ґ Адам.). М¿нс¿з Іаланып жатІан к¿рп¿штерге,
(Т.Шаханов, Жо¦ал¦ан.). єс¿ресе шеберд¿ґ е п с е к т ¿ де епт¿ Іолына Іызы¦а
ЕП-ЕРСѕ с ы н. СЅлекеттеу, тым ыґ¦айсыз. Іарайтын (Ж.±ожабергенов, ±ўрылысшы.).
Елу бестег¿ шалдыґ мынау Ѕлеґд¿ айтуы, сиыр¦а ЕПСЕКТѕК з а т. Ыґ¦айлылыІ, икемд¿л¿к
ер-тоІым сал¦андай е п-е р с ¿-аІ (Б.Шалабаев, жў¦ымдылыІ, оґтайлылыІ. ±олымныґ аздап е п-
јм¿рде.). Сиыр¦а ж¤к артІанды ал¦аш кЅрген¿м, с е к т ¿ г ¿ бар ед¿. Јйш¿л¿к ет¿п, арба-шана жасап
е п-е р с ¿ боп тўрады екен (ј.±анахин, Жер бас.). дегендей кєс¿п Іылатын ед¿м (А.Нўрманов,
ЕП-ЕРТЕ ¤ с т. Тым ерте. К¤нде е п-е р т е ±ўлан.).
келет¿н Босаґбайдыґ да наІ б¤г¿н машина ЕП-СЕП з а т. с Ѕ й л. Еп, икем, бей¿м. ±олы-
келгенде кеш¿г¿п Іалуын Іарашы (Б.±ыдыр- ныґ е п-с е б ¿ бар Іарияны басшылар ІолІалап:
бекұлы, Ешк¿м.). «д¤кенге Іол болыґыз» деп т¿лектер¿н айтІан
ЕПЕТЕЙСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Ебедейс¿з. БЅл- («Лен. жас»).
мен¿ґ ортасында арби¦ан б¿р е п е т е й с ¿ з ЕПСѕЗ с ы н. 1. Епт¿ емес, орашолаІ, олаІ.
¤лкен стол тўр (М.±аратаев, Далада.). Жиын Жас кел¿нн¿ґ ал¦ашІы уаІытта¦ы е п с ¿ з ¿стер¿не,
болса жўрт кЅз¿не т¤ртет¿ндей Іысылып, Ѕз¿н е п жЅн¿н б¿лмей б¤лд¿р¿п ал¦ан шаруаларына
е т е й с ¿ з Іораш сез¿нед¿ (Д.Досжанов, Зауал). ренж¿мед¿, ІабаІ шытып кей¿мед¿ (Н.Ґабдуллин,
327 ÅÏÑI-ÅÏÒÅ
Сар. жапыраІ). Б¿реу епт¿ Ѕм¿рде, б¿реу е п с ¿ з єдет¿нше е п т е п б а с ы п к¿рген шешес¿н Сєми
Жай ¦ана адамдар бар кереметс¿з. Ай¦айсыз-аІ б¿лген жоІ (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
Ѕз ойын айтатын бар, Тыґдап болмай, о¦ан с¿з не ЕПТЕГЕН-СЕПТЕГЕН с ы н. с ө й л.
демекс¿з (Є.Тєж¿баев, Кеше.). Е п с ¿ з д ¿ ґ еґбег¿ Азда¦ан, там-тўмда¦ан. Е п т е г е н-с е п т е-
еш (МаІал). 2. Єд¿с-айласы жоІ, Іўр тоІпаІ. г е н б¿рдеме бастал¦ан-аІ шы¦ар, б¿раІ соны
Е п с ¿ з, айласыз ештеґе де шы¦ара алмайсыґ. суыртпаІтап тарта б¿лет¿н «Ѕнер» ба ма екен
БайлыІ, баІ, атаІ деген нєрселер Ѕз ая¦ымен мўнда? (О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас).
келмесе керек (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). ЕПТЕЙЛЕН= е т. Ыґ¦айлану, икемделу,
ЕПСѕЗДѕК з а т. Икемс¿зд¿к, орашолаІтыІ, тырысу. С¤йг¿зуге е п т е й л е н г е н Космосбег¿н
еб¿ жоІтыІ. СалаІтыІ, е п с ¿ з д ¿ к немесе атасы к¿д¿ртт¿ (ј.Тўрманжанов Адам.).
к¤йгелект¿ктен бол¦ан жа¦ымсыз ¿стерд¿ єдей¿ ЕПТЕЙЛЕНУ Ептейлен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жаса¦ан тєрт¿пс¿зд¿к ІылыІпен б¿р дєрежеде атауы. јз¿ де е п т е й л е н у д ¿ б¿лмейд¿
Іарап ўялту Іате (±.ЖарыІбаев, Психология). (Ауызек¿).
ЕПСѕН= е т. Епт¿ бол¦ансу, пысыІсу. Еж- ЕПТЕЙЛѕ с ы н. Ыґ¦айлы, икемд¿, епт¿.
диһатсыз, михнатсыз Табылмас ¦ылым сарасы. Сабыр к¤р¿ш кЅг¿н¿ґ сирек жер¿н єкел¿п топыраІ
Аз б¿лген¿н кЅпс¿нсе, КЅп ІазаІІа е п с ¿ н с е, арасын ашты да, єлг¿ кЅшетт¿ е п т е й л ¿ тез ¦ана
К¿мге тиер панасы (Абай, Тол. жин.). Ниет¿ отыр¦ызды (С.Алдабергенов, Ал¦а). јм¿р¦ўл
бўзыІ кей жаман Б¿рд¿ б¿рге итер¿п, ЖыІсам к¿с¿н¿ мез¿ Іылмайтын жеґ¿л, з¿лс¿з єз¿лге е п-
дейд¿ аран¦а. Е п с ¿ н ¿ п, кЅзд¿ салады, Жуас т е й л ¿ екен (И.ЖаІанов, ±айта орал.).
пенен баяу¦а (С.Жദабылов, ТоІсан.). ЕПТЕЙЛѕК з а т. Ыґ¦айлылыІ, икемд¿л¿к,
ЕПТЕ= е т. 1. Абайлау, жайлап єрекет епт¿л¿к. Бала ж¿г¿тт¿ґ шапшаґ Іимылы, е п т е й-
ету. ±айда Іал¦ан Ѕткен заман Іызы- л ¿ г ¿ ўнайды (Ауызек¿).
¦ар? Омыраулап к¤шке салмай, е п т е л ¿ к. ЕПТЕЛ1 = е т. Ыґ¦айлану, икемделу. Б¤л-
к¿лдеп кЅмекш¿ шалдыґ сонда Е п т е л д ¿
ЄлдеІандай заман болар алдыґда, ҐафилдыІта
ер¿н ет¿ сЅйлей¿н деп: Жас бала, Іўмармысыґ
бекер шулап Ѕтпел¿к (М.Дулатов, Шы¦.).
тўлпар¦а сен, Жасымда сен сияІты сўрампаз ем
јз м¿н¿н б¿лген е п т е й д ¿, К¿с¿н¿ґ м¿н¿н
(С.Кер¿мбеков, Бес мылтыІ).
сЅкпейд¿ (МаІалнама). 2. а у ы с. јлшеп-п¿ш¿п,
ЕПТЕЛ2 = е т. Баяулау, к¿б¿рт¿ктеу. ±атты-
¤немдеу, ша¦ындау, ІымІыру. Келсе де Іанша
Іатты басайын десе де болмайды, ая¦ы е п т е-
ІонаІ кет демеген Аз асын таусылар деп е п- л е беред¿ (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.).
т е м е г е н. ТЅбелес, ел арасы к¤нде ІиІу, Араз ЕПТЕЛУ Ептел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
боп б¿раІ оны кектемеген (Б.Майлин, Шы¦.). Е п т е л у ¿ н Іарай гЅр (Ауызек¿).
Кєк¿р-ш¤к¿р, кЅр-жерд¿ Пайда кЅр¿п е п т е й м ¿ н. ЕПТЕМЕЙЛЕ = е т. Ептеп-септеп әрекет
Мынау арам, тентек деп Еш к¿с¿н¿ теппейм¿н ету, ыңғайын келт¿ру. «Келд¿к деп, түб¿м¿з б¿р,
(Абай, Тол. жин.). 3. а у ы с. Амалдау, ыңғайын, кектемей көп», Болыңдар б¿реу¿ң хан е п т е-
рет¿н табу. ЫІыласыґды б¿лд¿рсеґ бол¦аны. Ар м е й л е п. Хан десе, қазақ халқы қад¿рлейд¿,
жа¦ын Ѕз¿м е п т е й м ¿ н (К.ТоІаев, КЅмеск¿.). Надан ғой, аңқау өскен ала көйлек (Н.Ахмет­
±ура¦ан Іурайларыґ кЅп десеґ де, Нанбаймын беков, Амангелд¿).
Ѕт¿р¿кпен е п т е с е ґ де. СауысІан, ала Іар¦а ЕПТЕП-ЕПТЕП ¤ с т. АІырындап, амалдап,
Іалыґ Іўсыґ Айтайын аІиІатын жек кЅрсеґ ептеп-септеп. ОІыс сЅзбен жанына б¿рден жара
де (Айтыс). салмай, е п т е п-е п т е п Іана жетк¿зерс¿ґ, –
ЕПТЕП ¤ с т. 1. Аз-аздап, шаІтап, мЅлшер­ деп Ѕт¿н¿пт¿ (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ).
мен. Офицер Ѕз¿ де е п т е п ІазаІша б¿лед¿ Ол БаІтыг¤лд¿ґ Іасына барып, е п т е п-е п-
екен, бар б¿лген т¿л¿мен тергеуд¿ Ѕз¿ алды т е п сЅйлес¿п жўбатады (Н.Ґабдуллин, Сар.
(М.Д¤йсенов, Мейман.). «Япырай, Ѕз¿ Ґали¦а жапыраІ).
е п т е п ўІсайды екен»,– деп ойлады Байбосын, ЕПТЕП-СЕПТЕП ¤ с т. Өйт¿п-б¤йт¿п,
еск¿ досын ес¿не алып (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). амалдап, ыңғайын тауып. ±азан¦аповтыґ ек¿
Бўл к¤нде Ебейс¿н е п т е п Іоґ жия баста¦ан сЅз¿н¿ґ б¿р¿ – «е п т е п-с е п т е п». Ол шынында
(Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). 2. Ақырындап, да, барлыІ жа¦дайда е п т е п-с е п т е п к¤н кЅр-
бабымен. Сєтжан ек¿ балапанды е п т е п Іана д¿ (Б.±ыдырбекўлы, ШойынІўлаІ). Єз¿рше
алып, мерт¿кпейт¿н ет¿п орап, мыІтап байлады е п т е п-с е п т е п б¿рдеме ¦ып, Ѕздер¿ґ к¤нелте
(С.Бегалин, Таґд.). 3. Ыңғайлап, жөн¿мен. Он­ тўрыґдар, – дед¿ ол (Д.Досжанов, Тўлпар.).
да­¦ы тўр¦ан елд¿ґ жастары кЅп, Мария¦а сЅз Ал¦ашында «б¿р жыл е п т е п-с е п т е п шыдап
салады єрк¿м е п т е п. Шешес¿ «уаІыт Ѕтпей кЅрей¿н» деген оймен ж¤рген ед¿ («Лен. жас»).
ти» десе де, ±ызы басын шайІайды «тимейм¿н» ЕПТЕС= е т. Епт¿л¿к жасасу, жымІырысу.
деп (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Е п т е с к е н екеу¿н¿ґ бўл жол¦ы орталыІ
Аяғын ептеп басты АІырын абайлап ж¤рд¿, Іоймада жасыр¦ан ¤лкен ўрлы¦ы да ашылды
байІатпай ж¤рд¿. Ес¿кт¿ аІырын ашып, а я ¦ ы н (Б.±ыдырбекўлы, Шығ.).
ÅÏÒÅ-ÅÐ 328
ЕПТЕСТѕР= е т. АІырындап ыґ¦айын соґ, Меґ¿реуд¿ мен сыІылды шаІырмапты
келт¿ру, амалын табу. Жай-жапсарын осыдан (М.Жўмабаев, Шы¦.).
е п т е с т ¿ р ¿ п сўрап кЅрей¿нш¿, – деп ойлады Аузы епт¿. СЅзге шебер, сЅзуар, д¿лмар.
Долан (А.Хангелдин, јткен к¤н.). Ерден ерд¿ґ Тўрлаусыздан сЅз аІпа, А у з ы оныґ е п т ¿
нес¿ артыІ, Е п т е с т ¿ р г е н сЅз¿ артыІ, Малдан деп. Нашардан шыІІан жаІсыныґ СЅз¿н жерге
малдыґ нес¿ артыІ, Б¿р-аІ асым ет¿ артыІ тастама, тасы нашар Ѕтт¿ деп (XVIII–XIX ¦¦.
(А.Сатаев, Дала.). Іаз. аІын.).
ЕПТЕСТѕРУ Ептест¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ЕПТѕЛѕК з а т. 1. Икемд¿л¿к, ыґ¦айлыІ,
атауы. Бўны е п т е с т ¿ р у Іиын-аІ (Ауызек¿). бей¿мд¿л¿к. Јлкен байлар да, ¤лкен молдалар да,
ЕПТЕСУ Ептес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. е п т ¿ л ¿ к, ІырмызылыІ, сыпайылыІ – бєр¿
Е п т е с у д ¿ ґ аІыры осы болды (Ауызек¿). соларда (Абай, Тол. жин.). ЖаІсылыІ, жамандыІ,
ЕПТЕТ= е т. АІырындату, жайлату. достыІ, ІастыІ, арамдыІ, адалдыІ, батырлыІ,
Балаларын е п т е т ¿ п, Ѕзеннен де кетт¿ ІорІаІтыІ, е п т ¿ л ¿ к, шорІаІтыІ, ІулыІ,
Ѕт¿п. Бектем¿рд¿ґ ж¤рег¿ Тап осыны т¿лед¿ аґІаулыІ, та¦ысын та¦ы сондай жаІтан Ѕнеге
(А.Асылбеков, Алатау). болу, тєл¿м-тєрбие беру маІсатымен шы¦ар¦ан
ЕПТЕТУ Ептет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. єґг¿мелер екенд¿г¿ сез¿лед¿ (А.Байтўрсынов,
Е п т е т у д ¿ ґ жЅн¿н тапты (Ауызек¿). Шы¦.). Оныґ салалы саусаІтары ¿смер ет¿кш¿н¿ґ
ЕПТЕУ Епте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. АзыІ е п т ¿ л ¿ г ¿ н еске т¤с¿ред¿ (М.Сатыбалдиев,
Іорын е п т е у д ¿ ўмытпаґдар, – дед¿ штаб Жартас.). Еґбек е п т ¿ л ¿ к т ¿ с¤йед¿ (МаІал).
басты¦ы (Т.Жангелдин, Партизан.). 2. а у ы с. Айлакерл¿к, тєс¿лІойлыІ, пысыІтыІ.
Ептеуден ары аспады. Жартымсыз, Ѕн¿м- Е п т ¿ л ¿ к п е н, елд¿ арбаумен, ешк¿н¿ апа, текен¿
с¿з, нєтижес¿ шамалы т¿рл¿к ¿стед¿. Талас- жезде деумен к¤н кЅр¿п келе жатІан адамныґ
тартысында ўлы маІсат, ¤лкен ¿с болмайды, ўсаІ б¿р¿ – осы Ер¦али (Б.Майлин, Шы¦.).
т¿леу, е п т е у д е н а р ы а с п а й д ы. Ондай ўсаІ ЕПТѕРЕК с ы н. Икемд¿рек, бей¿мд¿леу,
нєрселерд¿ґ талас-тартысІа айналуы да Іайрат- тєс¿лІойлау. МўІан мен Јсеннен гЅр¿ е п т ¿-
кер¿ нашар болып, ўсаІ ¿ске де шамасы келме- р е к Теґ¿збек ІўбаІан т¿лмашты Іотан шет¿ндег¿
генд¿ктен болады (А.Байтўрсынов, Шы¦.). Іараша ¤йге т¤н ортасы ауа бергенде ерт¿п
ЕПТЕШ з а т. ж е р г. Жолдас. 1876 жылы келд¿ (Є.КЅш¿мов, ±ысталаґ.). Мўндай ¿ске
мен судьялыІ орында тўр¦анымда, ек¿ е п т е ш ол менен гЅр¿ е п т ¿ р е к ед¿ (Н.Ґабдуллин,
адам б¿р-б¿р¿мен ўрысып, арыз¦а келд¿ (Ы.Алтын- Сар. жапыраІ).
сарин, Шы¦.). Мен мўны кЅр¿п, аурулы е п т е- ЕПТѕ-СЕПТѕЛЕУ с ы н. с Ѕ й л. Азда¦ан,
ш ¿ м д ¿ бек аядым да, Іасына кел¿м (Ы.Алтын­ к¿шкене, ептеп-септеген. Б¿раз жылдан кей¿н
сарин, Шы¦.). е п т ¿-с е п т ¿ л е у ес¿ бар б¿р ж¿г¿тке бас Іостым
ЕПТѕ с ы н. 1. Ыґ¦айлы, икемд¿, бей¿м, (Мыґ б¿р т¤н).
оґтайлы. Жасыґда араластыґ малтыма¦а, ЕПШѕЛ с ы н. Айлакер, тєс¿лІой, епт¿. Е п ш ¿ л
Іызы¦ып есер елд¿ґ салтына да! Би, болыс, емсек жылпыґдар, Мазаны алды тыІылдап. Жа-
е п т ¿ ж¿г¿т атанам деп, КЅп т¤ст¿ґ ерег¿скен ґа ойладым, жы¦у¦а, К¿м мен¿ ж¤рген сиІырлап
талІы¦а да (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). «Екенс¿ґ (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Кекш¿л болма, е п ш ¿ л
єн салу¦а сен-да¦ы е п т ¿, Сен б¿раз єтеш єн¿н бол (МаІал).
¤йрен», – депт¿. Бўл сыІылды сыншыныґ ЕПШѕЛДѕК з а т. Икемд¿л¿к, тєс¿лІойлыІ,
сЅз¿н ест¿п, КЅз кЅрмеске бўлбўл да ўшып епт¿л¿к. АІылдан да бўрын е п ш ¿ л д ¿ к, я¦ни
кетт¿ (Абай, Тол. жин.). Аулына Тўрсынбект¿ґ жа¦ымпаздыІ керек (Т.Бердияров, Фарида).
Сара кепт¿, јлеґд¿ ж¤ндей сабап д¤р¿лдетт¿. Есел¿ еґбек етпеген, Е п ш ¿ л д ¿ г ¿ ґ Іўрсын-ау!
Ол кезде он жет¿де аІын Сара, Жел сЅзге јз басыґнан кетпес¿н, Жарымайтын тынтўнау!
адам болмас онан е п т ¿ (Айтыс). // Икем¿, (Айтыс).
ыңғайы бар адам. СыйласарлыІ тект¿н¿ґ К¿м ЕР1 з а т. 1. Адамныґ еркек жыныстылары,
танымас нўсІасын? К¤нде Ѕз¿мш¿л е п т ¿- еркек азамат. Еґбекс¿з мал дєметпек – Іайыр-
н ¿ ґ Нес¿н адам ўстасын (Абай, Тол. жин.). шылыІ АІылды е р г е ар болар ондай ІылыІ
2. а у ы с. ±у, айлакер, пысыІ, тєс¿лІой. Б¿зд¿ґ (Абай, Тол. жин.). СараґдыІпен, арамдыІпен,
«атІам¿нерлер, е п т ¿ л е р» мўнан с¿рє, хабары єйтеу¿р мал тапсам, «мал тапІан е р д ¿ ґ жазы¦ы
бар ма екен? ЖоІ, єл¿ омырауды ашып Іойып, жоІ» дейтў¦ын (Абай, Тол. жин.). Е р д е н єйел
б¿лект¿ сыбанып ¿ске к¿ди¿п со¦ып отыр ма жамандыІ та алады, Іасиет те алады (М.Єуезов,
екен? (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Айтуынша, бала Абай). Јст¿не е р адамдардыґ комбинезонын
кез¿нде ол Ѕте е п т ¿, Іу болыпты (Є.Єл¿мжанов, ки¿п ал¦ан Г¤лс¿м Ермекке к¤л¿мдей Іарайды
Махаббат.). Ек¿ ел егер болса, Е п т ¿ ж¿г¿т атын (Ж.Молда¦алиев, Ж¤рек.). 2. К¤йеу, бай, єйелд¿ґ
алар (МаІал). // Айлакер, пысық адам. Е п т ¿- жўбайы. ±атыныґ сен¿ с¤йсе, сен де оны с¤й,
л е р еб¿н тауып жаІындапты, Болу¦а еґ с¤йген¿ ±оржаґ суыІ келед¿ кей сасыІ ми. Е р ¿ аІылды,
жаІын Іапты. Не Іылсын Ѕз Іолы жеткеннен Іатыны м¿незд¿ боп, Тату болса, райыс ¤ст¿ндег¿
329 ÅÐ-ÅÐ
¤й (Абай, Тол. жин.). Тег¿нде адам басы сау бола заман¦а кез болды. Осындай е р б а с ы н а
ма? Бойында тексер¿лмес дау бола ма? Е р ¿ ¿ с кЅп к е л е р, Б¿лмейм¿з, к¿мге Іалай, к¿м
ашу айтса, єйел¿ басу айтып, Отырса, бўрын- дЅп келер. Сўмды¦ы сўраушыныґ азаймаса,
¦ыдай жау бола ма (Абай, Тол. жин.). Јй¿ґе Не жЅн бар – Іайырсыз деп жўртІа Ѕкпелер!
тату Іўрбыґ келсе к¿р¿п, Сазданбасын ІабаІпен (А.Байтўрсынов, Шы¦.). Ґалымдардан хат
именд¿р¿п. Е р ¿ с¤йген к¿с¿н¿ о да с¤й¿п, ±ызмет Іалар, Ўсталардан зат Іалар. АруаІты ту¦ан
Іылсын кЅґ¿л¿ таза ж¤р¿п (Абай, Тол. жин.). ерлерден, Аз¦ана к¤н ат Іалар, Е р б а с ы н а
3. с Ѕ й л. Адам, пенде. Талпын¦ан талаппенен ¿ с т ¤ с с е Д¤ние бєр¿ жоІ болар. (АІыт
мен де – б¿р е р, КЅп ж¤рд¿м, кездей келд¿ Јл¿мж¿ўлы, Ек¿ мыґжылдыІ дала жыры).
кЅрмеген жер. Еґ болмаса, халІыма кЅрсетей¿н, Асыл жауһар табылмас. Е р б а с ы н а к ¤ н
Сый Іылып, белг¿ болар б¿р нєрсе бер (Абай, туса, Не ¿стемес, не Іылмас, Тєуекелд¿ жолдас
Тол. жин.). Е р л е р аз ¦ой бара алатын байыпІа! ет!» – Деген сЅзде бармысыґ? (Ґўмар ±араш
Тым кеш ўІтым, Махамбеттей батыр¦а Б¤к¿л // Ек¿ мыґжылдыІ дала жыры). КЅпке тентек
ез ІисыІ, ±амшыменен и болар. Е р б а с ы н а
ІазаІ ¦ашыІ болса айып па? (М.Шаханов//
к ¤ н т у с а, бўта т¤б¿ ¤й болар (Шортанбай
Ек¿ мыґжылдыІ.). 4. Батыр, Іаһарман,
±анайўлы). Е р б а с ы н а ¿ с т ¤ с п е й болмас, Іам
жауж¤рек. Е р мойында Іыл арІан ш¿р¿мейд¿ жемег¿м деп кЅґ¿л берд¿ (Єб¿л¦азы баһадүр,
(МаІал). Е р деп елд¿ бўз¦ышты, СўІсыр деп Түр¿к шеж¿рес¿).
сўмырай Іыз¦ышты, КезІўйрыІты лашын деп, Ер бес¿ктен танылады. Батыр к¿шкентайы-
Кенеус¿зд¿ асым деп. Жабыны шабан тўлпар нан-аІ белг¿л¿ болады, жастайынан кЅзге т¤сед¿.
деп, ±ўтІармайтын Іўмай деп, ТЅбетке Іар¦ы Топтан таґдап ал¦аны, АІбЅртедей тай болады.
таІІандай (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Танылар тўлпар жел¿ден, Е р т а н ы л а р б е с ¿ к-
±ўрмет еткен к¿ш¿н¿ ¤лкен а¦а, С¤йен¿ште е р- т е н (Дулат Бабатайўлы, Замана.).
л е р г е бол¦ан пана. ҐашыІ болып Іосыл¦ан Ер болды. Батыр, к¤шт¿, Іуатты болды.
Ґалияжан, јлеґменен сЅйлей¿н б¿раз ¦ана Дари¦а! Ол заманныґ бєр¿ Ѕтт¿, Кєр¿л¿к деген
(Балуан ШолаІ//Ек¿ мыґжылдыІ.). пєле кел¿п жетт¿. Т¿с т¤с¿п, тырнаІ мўІап, єл
Ел Іамын жеген ер. Ел¿н¿ґ м¤ддес¿н кЅздеген, кеткен соґ, Сорыма бєр¿ мўныґ е р б о п кетт¿
елд¿ґ жо¦ын жоІтасІан батыр. ±ас дўшпан¦а (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
Іасарсаґ, ±ан шыІпас тастай т¤й¿нс¿ґ; Е л І а м ы н Ерге шыІты [тид¿, барды]. Тўрмыс Іўрды,
ж е г е н е р болса, Сабазым сендей к¤й¿нс¿н к¤йеуге тид¿. Єкес¿ Г¤лжанныґ бая¦ыда е р г е
(Дулат Бабатайўлы, Замана.). ш ы ¦ ы п кеткен¿н айтты (М.Д¤йсенов, Г¤лжан).
Еґбек Ер¿. т а р. с о в е т. Еґбектег¿ ¤зд¿к та- Еркежан: – Јлкен ¤йден с¤йреп тастаса да, енд¿
бысы ¤ш¿н бер¿лген Іўрметт¿ атаІ. ЖаІып- е р г е т и м е й м ¿ н, – дед¿ (М.Єуезов, АІын
бек ауыл маґында¦ы Іырман басына барды. а¦а). Арман етпе жас к¤н¿ґ кЅп, Иг¿л¿к кЅр, е р г е
Е ґ б е к Е р л е р ¿ м е н єґг¿мелест¿ (М.Иманжанов, б а р! Бўл заманныґ ІашІыны деп, Мен ¦ар¿пт¿
Ал¦ашІы.). ±о¦амдық мал шаруашылы¦ын ес¿ґе ал (Абай, Тол. жин.).
Ѕркендетуге с¿ґ¿рген аса кЅрнект¿ еґбег¿ ¤ш¿н Ерд¿ґ басы ек¿ елу. Ер кЅп жасады, оныґ Ѕз¿
Ыдырыс Єбд¿¦ўловІа биыл СССР Жо¦ар¦ы жасамаса да, ата¦ы жасайды деген ма¦ынада
Совет¿ Президиумыныґ Указы бойынша (±аз. т¿л¿. фразеол. сЅзд¿г¿).
Социалист¿к Е ґ б е к Е р ¿ ата¦ы бер¿л¿п, Алтын Ерд¿ґ ер¿, егеуд¿ґ сыны¦ы. к Ѕ н е. Асыл
жўлдыз бен Ленин орден¿ Іоса тапсырылды тект¿ґ ўрпа¦ы, жаІсыныґ кЅз¿. Тойдан кей¿н
(С.Байжанов, Сыр.). «е р д ¿ ґ е р ¿, е г е у д ¿ ґ с ы н ы ¦ ы» деп Іасына
баласы Јйс¿нд¿ бас Іылып ж¤з ж¿г¿т Іосып бер¿п
Еґ¿реген ер. ХалыІ Іамын, ел мўґын ойлаушы
аттандырды (Шешенд¿к сЅздер).
ардагер азамат. Бўл – Ѕткен к¤нде Ѕнер Ѕрге
Ерд¿ң қанын ¿здед¿. Батырдың, ерд¿ң құнын
кЅтер¿ле алма¦ан, е ґ ¿ р е г е н е р д ¿ ґ мўґы сұрады, кег¿н қуды. Елд¿ң қамын көздеген Енд¿
болар (Ж.ЖўмаІанов, Жазылм. к¿тап). б¿зге ер қайда. Е р д ¿ ң қ а н ы н ¿ з д е г е н Ерк¿н
Ер апшысы Іуырылды. Ер адамныґ бере- байтақ ел қайда (Н.Ахметбеков, Амангелд¿).
кес¿н кет¿рд¿, састырды. Е р а п ш ы с ы І у ы- Ерд¿ң қасын ұстады. Ұнжырғасы түст¿,
р ы л ы п, Биыл топІа суырылып, СЅз сЅйлед¿ тауы шағылды. Ақылдан танып базында, Е р-
тоІалдар. «Јш-ш-шш¤к¤р» дейт¿н асыІпай д ¿ ң қ а с ы н ұ с т а п т ы. Сонда дағы дәс бер¿п,
(М.Жўмабаев, Шы¦.). Бәр¿не де шыдапты (Қазанғап Байболұлы,
Ер бала. Еркек бала, ўл. Е р б а л а л а р Еңсегей бойлы.).
кЅг¿лд¿р майка, Іара т¤ст¿ шолаІ дамбал киед¿ Ерд¿ґ Іўны [нардыґ пўлы]. а) ±азаІ
(«ХалыІ мў¦.»). Е р б а л а л а р д ы жас кез¿- халІыныґ дєст¤рл¿ ІўІыІтыІ нормаларында¦ы
нен бастап-аІ Ѕздер¿мен Іўрдас Іыздар¦а ер азаматты Ѕлт¿рген немесе дене м¤шес¿не ауыр
кЅґ¿л бЅл¿п, олар¦а ІамІорлыІ кЅрсетуге заІым келт¿рген жа¦дайда Іылмыскер мойнына
да¦дыландыру керек (Семья тєрбиес¿). салынатын айыптыґ мЅлшер¿. ±асаІана к¿с¿
Ер басына ¿с [к¤н] келд¿ [тид¿, туды, т¤ст¿]. Ѕлт¿руш¿ – Іолма-Іол, абайсызда к¿с¿ Ѕлт¿ру-
Азаматтыґ басына ¿с т¤ст¿, Іиын-Іыстау ш¿ ¤ш ай мерз¿м ¿ш¿нде е р д ¿ ґ І ў н ы н тЅлеу¿
ÅÐ-ÅÐ 330
ти¿с (±ЎЭ). Б¿р кЅрумен кем¿тпе ешк¿м Ер келбетт¿. Сырт келбет¿не кЅз той¦андай,
пўлын, јз балаґнан кем деме жаттыґ ўлын. кесек тўл¦алы. Сом денел¿, е р к е л б е т т ¿ жас
Ая¦ын шалыс баспас жан болмайды, Б¿р ж¿г¿тт¿ґ де бўл орында ¿стеген¿н кЅп жылдар
Іатемен кем¿тпе е р д ¿ ґ І ў н ы н (АІмолла Ѕткен (Адам жєне химия).
ақын, К¤ндер.). Сау¦а, Махамбетше, сау¦а! Ер кЅк¿рек. Намысшыл, Ѕр м¿незд¿, айбатты.
Сўрайтыным е р І ў н ы, н а р п ў л ы Масы¦ўтІа келд¿ єлг¿ шал кЅз¿н т¿ктеп, КЅрсе,
емес. Тер¿с¿ тЅбе таІия болмайтын мынау бастан а¦ып тўр Іан д¿рдектеп. Мўныґ Іарызын
Іаптесер тышІан ¦ана («Жўлдыз»). є) ±ымбат, мен де Ѕтеп кетей¿нш¿, Ж¿г¿т Іой е р к Ѕ к ¿ р е к,
ба¦алы нєрсе; салма¦ы ауыр талап. Еспембет, жау ж¤рек деп (Абай, Тол. жин.). Ол – тауы
сен¿ґ мына айтып отыр¦аныґ береке, б¿т¿м емес. ша¦ылма¦ан, бет¿ Іайтып кЅрмеген бет ал¦ан
Найман мен ТобыІтыныґ арасында е р д ¿ ґ жаІІа сермеген е р к Ѕ к ¿ р е к жан (Є.Тєж¿баев,
І ў н ы, Нардыґ пўлыныґ дауын саламын деу јм¿р.).
(М.Єуезов, Шы¦.). Ер кЅґ¿лд¿. Батыр м¿незд¿, кЅґ¿лшек. Осы
Ерд¿ң құнына тұрды. Өте қымбат, ер құнына жўрт Ескенд¿рд¿ б¿ле ме екен? Македония
бара-бар болды. Ханның сүйег¿н қыздырған соң, шаһары о¦ан мекен. Филипп патша баласы,
жарлық жазып бер¿п, қасына ек¿ адам қосып: е р к Ѕ ґ ¿ л д ¿, МаІтан с¤йг¿ш, Іыз¦аншаІ адам
«Түгел жұртымды аралат, жылқыларының екен (Абай, Тол. жин.). Бўдан кей¿н екеу¿ кЅп
бәр¿н көрсет, егер мынау тұлпар десе, е р д ¿ ң отырып, е р к Ѕ ґ ¿ л д ¿, батыр тўл¦алы ж¿г¿тт¿ґ
қ ұ н ы н а т ұ р с а да алып кел!» – деп ер¿кт¿ м¿нез¿н, Ѕткен к¤н¿н, б¿р кезде Мєдина¦а Ѕлерде
ықтиярымен баланы қосып ж¿берд¿ (Қазанғап ¦ашыІ болып, аІырында кЅп к¤ткен ¤м¿тт¿ґ
Байболұлы, Еңсегей бойлы.). аІталмай Іал¦анын айтты (С.БаІбергенов,
Ерд¿ґ Іўнын ек¿ ауыз сЅзбен б¿т¿рд¿. к Ѕ н е. ±айран шешем).
Шеш¿мд¿ сЅз, ўтымды ¤к¿м айтты. Єкеґ ±ыдыр, Ер Іаруы бес Іару. к Ѕ н е. ±ылыш, найза,
е р д ¿ ґ І ў н ы н е к ¿ а у ы з с Ѕ з б е н б ¿ т ¿ р- садаІ, шоІпар жєне сойыл – ерлер асынып ж¤ре-
г е н. СЅз таныр деп келд¿м (Ґ.Мўстафин, Таңд.). т¿н Іару-жараІ. Бўрын мыІта¦анда – е р І а р у ы
Ер егес¿ еґ¿сте. Ер адамдардыґ тартысы б е с І а р у дейд¿ екен (М.Базарбаев, Замана.).
сырт жерде деген ма¦ынада. Бєсе, е р е г е с ¿ Ер маґдайын баІІа бер. т ¿ л е к. Батырды, ер-
е ґ ¿ с т е! Сырлас кел¿н¿н¿ґ алдында маІтанайын азаматты баІытІа баста. Адалдан бер, аІтан
деген шы¦арсыґ. ШыІ былай! (М.Єуезов, бер. Бєлекет¿н жатІа бер, Е р м а ґ д а й ы н б а І І а
Шығ.). б е р! (М.Єуезов, Шы¦.).
Ер жанды. Еркек жанды, еркект¿ жаІсы Ер мойнында Іыл арІан ш¿р¿мес. К¿с¿де
кЅрет¿н. ±атын алма тЅреден, ±атын алсаґ к¿с¿ аІысы кетпес, т¤б¿нде ол да сондай б¿р
тЅреден, Еркег¿ болар жау жанды, Ўр¦ашысы жаІсылыІты Іайтарар. – Ай, шыбын жаным-
е р ж а н д ы (XVIII-XIX ¦¦. Іаз. аІын.). ай, о¯, зекет¿ґ кетей¿н-ай! Е р м о й н ы н д а І ы л
Ер жетт¿. Есейд¿, азамат болды, кємелетке а р І а н ш ¿ р ¿ м е с, алып Іалшы жанымды! –
толды. Ек¿нш¿, Жамал е р ж е т к е н соґ деп, зар илеп, єл ¤ст¿нде жатІан Д¤йсенб¿ К¤н-
Жўман¦а кЅґ¿л¿ наразы болып ж¤рген¿н сез¿п, д¿кбаев баІсы¦а жалынды (М.Рєшев, Бетїң
хєттє сол мезг¿лде Жамалдыґ жазып ж¤рген қисық.).
Ѕлеґ¿н тауып оІиды, деп жо¦арда жазып ед¿к Ер мўрынды. ДЅґес келген ¤лкен мўрынды,
(М.Дулатов, Шы¦.). ±ай ІазаІты кЅрсем де, ІошІар тўмсыІ. (±айырдыґ) маґдайы кере
баласы жасыраІ болса, оныґ басынан пєрмене Іарыс, бет¿ жалпаІ, на¦ыз АрІа Іаза¦ыныґ
болып ж¤р¿п, е р ж е т к е н соґ суыІ тартатў¦ыны бет¿, е р м ў р ы н д ы демекш¿, Іырат мўрын
Іалай? (Абай, Тол. жин.). Е р ж е т¿ п, оннан (З.Шашкин, Тем¿ртау). Јй алдында соІыр
асып Іал¦ан АІылбай деген баласы Нўр¦аным Іобызшы Іарт пен е р м ў р ы н д ы, Ѕтк¿р кЅз
Іолында Ѕсед¿ (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). домбырашы бала ж¿г¿т (А.Сатаев, Дала.).
Ер ж¿г¿т. Ер м¿незд¿ азамат. Рас, бўл – т¿рш¿- Ер ортасы жасІа келд¿. Орта жасІа толды,
л¿кте е р ж¿ г ¿ т т ¿ґ басына келет¿н кетет¿н аІыл тоІтатты. Енд¿ е р о р т а с ы ж а с І а
ауыр халд¿ґ б¿р¿ ед¿ (Ж.Арыстанов, Естен кетп.). к е л д ¿ к ; ІажыдыІ, жалыІтыІ; Іылып ж¤рген
Е р ж ¿ г ¿ т т ¿ ґ басына не кел¿п, не кетпейд¿ ¿с¿м¿зд¿ґ баянсызын, байлаусызын кЅрд¿к (Абай,
(±.Мўхамеджанов јз¿ме де.). Тол. жин.).
Ер кезег¿ ¤шке дей¿н. Кезек алып, бўрын¦ы Ер сайыс. Ер адамдардыґ к¤ш сынасып,
¿стеген ¿с¿н Іайталауы. Е р к е з е г ¿ ¤ ш к е д е й ¿ н. сайысІа т¤су¿. Жаяу жарыс, е р с а й ы с,
Єйелд¿ґ Медет Іызы, аты јр¿м, Айында б¿р Балуан к¤рес, ит тартыс, Ойын-к¤лк¿, тамаша,
жумайды бетт¿ґ к¿р¿н. Е р к е з е к ер ж¿г¿тке Жамандар Іалып адасып (Манас).
¤ ш к е д е й ¿ н, Б¿р боІты та¦ы бас та жєне Ерд¿ґ сойы. Ерд¿ґ ер¿, тЅрес¿. Кел¿ст¿ е р д ¿ ґ
с¤р¿н (Абай, Тол. жин.). КЅзден тайса, кЅ­ с о й ы даґІына орай (Ґ.±айырбеков, Дала.).
ґ¿лден таса деген шын екен, е р к е з е г ¿ Ер сымбатты. Ер келбетт¿, батыр тўл¦алы.
¤ ш к е д е й ¿ н. Осы мекемеге Іайта оралсам ба Б¿р ж¿г¿т ж¤з¿ жылы, инабатты, Б¿т¿м¿, тўл¦асы
дейм¿н (М.Рашев, Бет¿ґ ІисыІ.). да е р с ы м б а т т ы (Д.Єб¿лев, јлеґд.).
331 ÅÐ-ÅÐ
Ер тартты. қ о л ө н е р. Ер ағашын көнмен бар болсын (С.Адамбеков, Шығ.). є) ±ысылды,
тартып қаптады. ўялды, ўнжыр¦асы т¤ст¿. Тек Роза Іинал¦анда
Ер тєуекел. ±иындыІІа Іарамай, ¿ске батыл б¿рге Іиналды. До¦алдыґ Іалжыґына кЅтермеш¿
к¿р¿су, нар тєуекел. Ол Максимн¿ґ ой теґ¿з¿не бола алмай, е р ¿ м о й н ы н а к е т ¿ п тЅмен
Ѕз¿н¿ґ е р т є у е к е л ¿ н ІайыІ етуге бек¿нд¿ Іарайды (Т.Ахтанов, Таңд.).
(Є.Єб¿шев, Ауылда.). Ер шапты. Ер жасады. Ол – е р ш а б а т ы н,
Ер тұяқ. к ө н е. Ұл бала, еркек к¿нд¿к. Еге- домбыра да жасайтын Іолы ўсынаІты адам
л¿к мал-мүлк¿ңе ететұғын, Берд¿ Алла бекзат (X.Ер¦алиев, ШындыІ.).
айлап е р т ұ я қ т ы. Жалп ет¿п жер астына Ер¿н бауырына [мойнына] алып тулады
жағы­лармыз, Ажал – оқ қиып кетсе жан қияқты [мЅґк¿д¿]. ±атты ашуланды, шала б¤л¿нд¿,
(Т.Iзтiлеуов, Шығ.). бўрІан-тарІан болып ашуланды. «Сўрау б¿ткен
Ер шек¿спей бек¿спейд¿. Басы Іатты болса соґ сЅйле» десеґ, Дайрабай е р ¿ н б а у ы р ы н а
да, ая¦ы тєтт¿ болатын ¿с, ІаІты¦ысып барып а л ы п т у л а у ¦ а дайын, – дед¿ Ырысты
т¤с¿н¿скен адамдар жайында айтылады. «Е р (Б.Майлин, Таңд.). Шал єуел баста заводты
ш е к ¿ с п е й б е к ¿ с п е й д ¿» деген, шек¿ст¿м – сен Іимай, е р ¿ н м о й н ы н а а л ы п, б¿раз м Ѕ ґ к ¿ с е
жеґд¿ґ дейм¿н, – дейд¿ ¿ш¿нен ±оґырІўлжа, – де, аІыры кЅн¿пт¿ (З.Шашкин, Таңд.).
м¿не Іолым (ѕ.Есенберлин, Шы¦.). Ер¿н б¿р алмады. Аты үнем¿ ерттеул¿
КЅзс¿з ер. АсІан батыр, ж¤рекжўтІан болды, жорыққа ат-тұрманы әз¿р тұрды. Ел
батыр. К Ѕ з с ¿ з е р, Іайрат, к¤шпенен Орнатты шет¿не жау келсе Атынан е р ¿ н б ¿ р а л-
тєрт¿п байтаІІа (И.ЖылІайдаров, Жастар.). м а с, Аузына б¿р дәм салмас ед. Тоғыз сөтке түн
ЕР2 з а т. КЅл¿кке салт м¿нгенде, тоІымныґ қатса Сөткес¿не б¿р татса Шалқасқа аты қалмас
¤ст¿нен салатын арнаулы жабдыІ. ±алмаІы ед (Н.Ахметбеков, Амангелд¿).
Іара ¤зеґг¿, би¿к Іасты е р, ±анжы¦амда бай- ЖелІом ер. э т н . ТоІым жабды¦ы Іоса
лаулы ж¿птен ш¿дер, Жар¦аІ жастыІ кЅпш¿г¿м
т¿г¿лген ер. А¦аш соІа, ж е л І о м е р,
жезд¿ пыстан, б¿р кел¿ст¿ сайманым топІа м¿нер
ашамайлар, К¤н болар Іалатў¦ын ой¦а келмей
(Абай, Тол. жин.). Е р атІа салт м¿ну ¤ш¿н
(±.±уанышбаев, јлеґд.).
а¦аштан, тем¿рден, ки¿зден жасал¦ан жабдыІ
±алмаІы ер [¤йрек бас ер]. э т н. Ал­
(С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿.). Алтын е р ¿ ґ атІа
дыґ­¦ ы жа¦ы и¿л¿п келген ер. Орай-орай оІ
тисе, Алтынын ал да отІа жаІ (МаІал).
атІан, Он ек¿ тўтам жай тартІан, ± а л м а-
Єскери [орыс] ер. Атты єскерге арналып
І ы е р д ¿ жастан¦ан, ±ўба д¤зд¿ басІар¦ан
жасал¦ан шошаІ бастылау ер. ТЅс¿ сала Іўлаш
жануардыґ, с¿рє, бел¿ де к¤д¿с болса керек, б¿раІ (С.Сейфуллин, Шы¦.). Ес¿к пен тЅрдей аІ
был¦ары кЅпш¿кт¿, Іалыґ Іос айылды є с к е р и боз атІа салт м¿нген, ¤ й р е к б а с е р д ¿ ґ
е р оны кЅрсетпей тўр (Ґ.Сланов, Домбыра.). артына ІомаІты Іызыл Іоржын бЅктерген...
Жас ж¿г¿т есект¿ґ арІасына арнап соІІандай (С.Омаров, Дала Іызы).
саяз алІым о р ы с е р ±араланыґ тЅрт ел¿ ЕР= е т. 1. Б¿реуд¿ґ соґынан ¿лесу, б¿рге
шоІты¦ын алып Іала ма деп та¦ы да ІорІып ж¤ру. Апам Іапталдаса е р ¿ п, сЅйлеп келе
отыр (А.С¤лейìенов, Бес¿н). жатыр (Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше). Атты¦а
Ереу¿л атІа ер салды. Жаугерш¿л¿кте ел¿н е р ¿ п жаяудыґ таґы айырылыпты (МаІал).
Іор¦ау¦а аттанды; жортуыл¦а сай тўрды. 2. Ел¿ктеу, ел¿гу. Б¿р ит кЅр¿п ¤ред¿. Ек¿ ит
Е р е у ¿ л а т І а е р с а л м а й, Егеул¿ найза Іол¦а е р ¿ п ¤ред¿ (МаІал). ±айыршы¦а Іайыршы
алмай, Ерлерд¿ґ ¿с¿ б¿тер ме (Махамбет, јлеңд.). е р м е й д ¿ (МаІал). 3. а у ы с. ЫрІына кЅну,
Ер Іосу. Ерд¿ґ бЅлшектер¿н, жонып, Іию- бағыну. ТЅреге е р г е н ер-тоІымын арІалар
ластыру, Іўрау. ±азаІ далаñыныґ Іай жер¿нде (МаІал).
болмасын е р І о с у ¿с¿ кеґ Ѕр¿с алумен Єнге [єнн¿ґ єуез¿не] ерд¿. ±осылып єн
б¿рге, ерш¿лерд¿ґ Ѕнер¿ жо¦ары ба¦аланатын айтты. Отыр¦ан є у е з ¿ н е є н н ¿ ґ е р ¿ п, Бар
(X.Ар¦ынбаев, ±аз. ер-тўрман.). жўрт б¿р Іоç¦алды кЅґ¿лден¿п (Ж.Саин, Таґд.
Ер¿ мойнына кетт¿. а) Ж¤деп-жадады; шы¦.).
берекес¿ кетт¿, шаруашылы¦ы к¤йзелд¿. – О, КЅз ерместей. КЅз ¿леспестей, тез, жылдам,
Іўрметт¿ досым, БаІаш, е р ¿ ґ м о й н ы ґ а к е- шапшаґ. К Ѕ з е р м е с т е й шапшаґдыІ
т ¿ п Іалыпты ¦ой, са¦ан б¿р дос жєрдем¿ керек- пен ж¿пке ўрып Іалып ¤зед¿, кеспейд¿, ¤зед¿
ау, – дед¿ ол (С.Адамбеков, Шығ.). Кетер (С.Шарипов, Шы¦.).
бастыІтыґ лауазымы жо¦арылап бара жатса, Нєпс¿ге ерд¿. Нєпс¿н¿ґ Іўлы болды, нєпс¿н¿ґ
сЅз басІа. Ал е р ¿ м о й н ы н а к е т ¿ п, орнынан ырІымен кетт¿. Б¿реуд¿ кЅрк¿ бар деп жаІсы
аударылып т¤с¿п, кабинет к¿лт¿н басІа б¿р кЅрме, Лапылдап кЅрсе Іызар н є п с ¿ г е е р м е
Іызулы алаІан¦а сал¦ан соґ, оныґ кЅрген к¤н¿ (Абай, Тол. жин.).
ÅÐÀÇ-ÅÐÁÅ 332
јт¿р¿к-Ѕсекке ерд¿. Б¿реуд¿ґ сЅз¿не сенд¿, дед¿ е р б е й ¿ п. Дегендей сырды бермей¿к
иланды, ыІпалында болды. Егер сол айтІанындай, (ј.Тўрманжанов, Мен¿ґ к¿таб.). Шешес¿ сонда
шайтанныґ єрекеттер¿н жойып отырса, онда б¿р сЅйлейд¿: – ±аратауда бўла¦ым, Байыґ келд¿
к¿с¿ де шайтанныґ Ѕ т ¿ р ¿ к-Ѕ с е г ¿ н е е р м е г е н дегенге, Е р б е й ¿ п ед¿ Іўла¦ым, ±ызылыґ
болар ед¿ (М.ТоІж¿г¿тов, ±ўран тур.). Іызыл, Іараґ не? (Батырлар жыры).
СЅз [Ѕсек, Ѕт¿р¿к, Ѕсек-аяґ] ерд¿. Б¿реулер ЕРБЕЙТ= е т. с Ѕ й л. Ербит. Е р б е й т ¿ п ек¿
сЅзге ¿л¿кт¿р¿п жамандады, даттады. Б¿р Іолымды, Б¿р батып су¦а, б¿р шы¦ып. КЅрсет¿п
жа¦ынан «жазыІсыз Перизаттыґ соґынан та¦ы Іана жонымды, Барамын десем тўншы¦ып
да с Ѕ з е р е т ¿ н болды ¦ой» дегенд¿ де ойлап (С.Єл¿мІўлов, Жайсаґ жер). АІІозы мен
¤лг¿рд¿ (С.Досанов, ±ыран.). Ашиды жаным, АІмоншаІ та к¿шкентай саусаІтарын е р б е й-
жерлес ек, Б¿ле ме Іыздар Іад¿рд¿, Артыґнан т ¿ п поезд кеткен жаІІа Іарай кЅтер¿п тўрды
б¤г¿н е р д ¿ Ѕ с е к, Табалар дўшпан табылды (С.БаІбергенов, Мен¿ґ досым.).
(Ґ.±айырбеков, Таулар.). Сорлы бет, Іайдан ЕРБЕЙТУ с Ѕ й л. Ербейт ет¿ст¿г¿н¿ң
б¿тт¿ґ жылтыра¦ан, Жетпей ме Іара бўжыр қимыл атауы. Аш болар, иттерд¿ґ ІўлаІтарын
кеск¿н ма¦ан, Бєр¿ де жалшы єйелд¿ґ теґ¿зде е р б е й т у ¿ н Іарашы («±аз. єдеб.»).
ж¤р, Е р г е н жоІ жал¦ыз ауыз Ѕ с е к-а я ґ ЕРБЕК с ы н. с Ѕ й л. Ербеґ-ербеґ еткен,
(Ґ.Малдыбаев, ±ырым Іызы). ербеґдеген. Ешк¿н¿ґ ж¤н¿ е р б е г ¿ м, Еґ¿реп ж¤р¿п
СЅзге [т¿лге] ерд¿. Б¿реуд¿ґ айІанына иланды, кЅрген¿м, Елде Іал¦ан ±осайдыґ Сыба¦асына
ел¿кт¿. С Ѕ з ¿ н е е р д ¿ м б¿р Іудыґ, Т¤с¿рд¿ аддап мыґ к¿с¿ (Батырлар жыры). Е р б е к тымаІ ала
б¿р залым. Жандарыґа у Іўйдым, Хаттарыґды бест¿н¿ Іамшымен салып ж¿бер¿п, балалардан
ўрладым (Ґ.±айырбеков, Таулар.). ТЅрегелд¿: Іаша жЅнелд¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.).
КЅлденеґ т ¿ л г е е р ¿ п, кЅґ¿л Іалдыратын Ербек қақты. Ербеңдед¿, ербең-ербең етт¿.
з¿лд¿ сЅз айтпа-Іыз жаІын¦а (М.Иманжанов, КЅзд¿ґ жо¦ы арман-аІ, е р б е к І а ¦ ы п
Адам тур.). ±ыздырманыґ Іызыл т ¿ л ¿ н е Іолдары, єлдек¿мд¿ Іармалап ¿здейт¿н-д¿ ол-
е р м е, К¤реґбай, – дед¿ Нўртай (С.Омаров, да¦ы (Ж.Нєж¿меденов, Мезг¿л.).
±айырлы). ЕРБЕКЕЙ с ы н. э к с п р. Ербеґ-ербеґ еткен.
ЕР-АЗАМАТ з а т. Бас кЅтерер еркек адам, Єне, Іотыр тоІты Іўсап с¤йкен¿с¿п, та¦ы ек¿ е р-
ж¿г¿т. Отан со¦ысы басталып, е р-а з а м а т б е к е й келед¿ (С.Мўратбеков, КЅкорай).
майдан¦а аттан¦анда, ол тўтІында ед¿ ЕРБЕК-СЕРБЕК с ы н. с Ѕ й л. Ербеґ-
(С.Бегалин, Ана.). ѕш¿ґд¿ ит тырнап тўрса да, сербеґ. Ал¦аш о¦ан таудыґ Іатпар-Іатпар
айналаґа жарІын ж¤збен Іарай б¿лу – Ѕнер. тар¦ыл тастары да, е р б е к-с е р б е к ІисыІ-
Е р-а з а м а т т ы Ѕз¿не тєнт¿ етуд¿ґ Іўпиясы. Іыґыр а¦аштары да, ... б¿рт¤рл¿ сўсты, сиІырлы,
(«Ана т¿л¿»). Т¿н¿бект¿ґ бас кЅтерер е р-а з а- жабайы кЅр¿нд¿ (ј.Тўрманжанов, Адам.).
м а т ы Сандыбай аулыныґ сыртында¦ы ж¤н- ЕРБЕЛЕі с ы н. Ербеґ-ербеґ, шошаґ-шошаґ,
дес Іоґыр тЅбен¿ґ басына жиналды (С.Омаров, Іараґ-Іўраґ. Јм¿т¿н Іумас Іудыґ е р б е л е ґ ¿,
Дала Іызы). АІпанныґ аязындай саІылдап кеп БаІыттыґ алда єл¿ Ѕр, белеґ¿ (“±àç. ºäåá.”).
е р-а з а м а т І а ауыр салмаІ сал¦ан, аласапыран ЕРБЕЛЕіДЕ= е т. Ербеґ-ербеґ ету, ербию,
к¤ндер туды (Д.Досжанов, Тўлпар.). Іараґдау. ±олдары е р б е л е ґ д е п, б¿ресе
ЕРАПАЙСЫЗ с ы н. ЖЅнс¿з, орынсыз, ІўлаІтарын, б¿ресе бет-ауыздарын ўрып
Іолайсыз. Ж¿г¿т саІал-мўрты талайдан бер¿ Іалатын сияІтанады (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан
алынба¦ан болу керек, е р а п а й с ы з Ѕс¿п кет¿пт¿ Ѕлке). ±арദыда е р б е л е ґ д е п ж¤р¿п келе
(М.Ма¦ауин, Б¿р ата.). жатІан єлдек¿мн¿ґ кЅлеґкес¿ кЅр¿нд¿
ЕРАПАЙСЫЗДЫ± з а т. ЖЅнс¿зд¿к, дЅре- (X.Рахимов, ±арлы¦аш). Мен одан кЅґ¿лшек
к¿л¿к, ІолапайсыздыІ. Даусыныґ оІыс шыІІаны, боп кетт¿м кел¿н, Атаґ ж¤р аІсарбас деп е р-
е р а п а й с ы з д ы ¦ ы соншалыІ, Іатар келе б е л е ґ д е п! (Т.Молда¦алиев, Хаттар). Горюны
жатІан ек¿ ат ек¿ жаІІа жалт берд¿ (М.Ма¦ауин, жаІтан кЅз алмай, т¤т¿нн¿ґ арасында єлдек¿мдер
Аласапыран). е р б е л е ґ д е п ж¤г¿р¿п ж¤р (Б.Момышўлы,
ЕР-ЄБЗЕЛ з а т. Ер-тўрман. Боса¦а¦а таяу Москва.).
кереген¿ґ баñына жылІышыныґ е р-є б з е л д е р ¿ ЕРБЕЛЕіДЕТ= е т. Ербеґ-ербеґ етк¿зу,
¿л¿нген (±.Сєрсекеев, ±араша.). шошаґдату. Даусы д¿р¿лдеп, Іолын е р б е л е ґ-
ЕР-ЄЙЕЛ з а т. КЅпш¿л¿к, т¤гел, бєр¿. Бўл д е т ¿ п, мелшие Іарайды (З.Шашкин, Сен¿м).
жиын¦а ауылдыґ е р-є й е л ¿, кемп¿р-шал, ЕРБЕЛЕіДЕТУ Ербелеґдет ет¿ст¿г¿н¿ґ
бала-ша¦а т¤гел жиналды (Н.Ґабдуëëин, Іимыл атауы. Јлкендерд¿ґ кЅґ¿л¿н аула¦ысы
јм¿р.). Совхоз кеґсес¿н¿ґ ¿ргес¿ндег¿ болар- келген бала ек¿ Іолын е р б е л е ґ д е т у г е кЅшт¿
болмас кЅлеґкеде е р-є й е л ¿, кєр¿-жасы аралас («Лен. жас»).
б¿рІауым адамдардыґ басы Іўралып Іалды ЕРБЕЛЕіДЕУ Ербелеґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи-
(«±аз. єдеб.»). мыл атауы. ±онаІтыґ атІа бўрын м¿н¿п кЅр­
ЕРБЕЙ= е т. с Ѕ й л. Ерби. Јй¿н¿ґ б¿ткен мегенд¿г¿ байІалады, е р б е л е ґ д е у м е н ке-
сиІы жоІ, Жатыр ІиІы-жиІы боп. – Аманбыз,– лед¿ («±аз. єдеб.»).
333 ÅÐÁÅ-ÅÐÁÈ
ЕРБЕі: ербеґ етт¿ [ІаІты]. ±араґдау, мылты¦ын е р б е ґ д е т у д е н жалыІІан емес
ербелеґдеу. ±араша ¤йд¿ґ маґынан е р б е ґ («Лен.жас»). – Е, мынауыґ бос белбеу екен
е т к е н баланы да, Ѕр¿п ж¤рген жет¿м лаІты ¦ой.– Сал бЅксе де. ±олын е р б е ґ д е т у ¿ жаман
да кЅрмейс¿з (О.БЅкеев, ±амшыгер). Б¿р кезде ед¿ (Ж.Молда¦алиев, Тор¦ай.). 2. Тырбаґдату.
терезеден Іараґда¦ан Сер¿кт¿ґ тўл¦асы кЅр¿нд¿ СЅйлей Іалса, єс¿ресе ІызыґІырап кетсе, ўп-
де, е р б е ґ е т к е н Іолын жо¦ары кЅтер¿п Іап, ўзын, ебедейс¿з ек¿ Іолына тыныш жоІ; оґды-
шамды Ѕш¿р¿п ж¿берд¿ (С.Сматаев, Армысыґ солды, жо¦арылы-тЅменд¿ е р б е ґ д е т у м е н
ана). Апан аузында е р б е ґ І а І І а н с¤лбелер болады (ј.±анахин, Ж¤рек Іалауы).
Іылаґ берд¿ (С.Елубаев, Ойсыл Іара). Таныс ЕРБЕіДЕУ Ербеґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
єйел тўл¦асы, тынышсыздана Іоз¦алып е р б е ґ атауы; кЅлбеґдеу, шошаґдау. Б¿рл¿-жарым Іара-
е т т ¿ (З.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к ¿здер¿). ныґ е р б е ґ д е у ¿ н е н-аІ Іыстауда¦ы адамдардыґ
Ербеґ ІўлаІ. ±ўлаІтары ербиген. Егер мен єл¿ ¤йлер¿не к¿рмеген¿ байІалады («±аз.єдеб.»).
Нармамбеттей шешен болсам, Єм¿рІанды: «Е р- Єсел жас сєбид¿ґ Іол-аяІтарыныґ е р б е ґ д е-
б е ґ І ў л а І, ед¿рек, талти¦ан тєпек асыІ» дер у ¿ н е Іызы¦а Іарап, ўзаІ отырып Іалды («Лен.
ед¿м (Ж.Аймауытов, Шы¦.). жас»).
ЕРБЕіДЕ= е т. Ербеґ Іа¦у, ербеґ-ербеґ ету. ЕРБЕі-ЕРБЕі е л ¿ к. Á¿ð íºðñåí¿´ ºð¿-
Тырнадай е р б е ґ д е г е н ана б¿р ўзын сираІ áåð¿ íåìåñå æî¦àðû-ò½ìåí æûëäàì, êåéäå
ат, єлг¿нде кЅлденеґ кЅшеден а¦ызып келе åáåäåéñ¿ç ²îç¦àëûñûí á¿ëä¿ðåò¿í áåéíåëåó¿ø
жатыр ед¿, енд¿ артымыз¦а т¤ст¿ (С.МўІанов, ñ½ç. Ербеґдеген, шошаґда¦ан, селтиген.
БотагЅз). Ес¿ктен кЅр¿нген Іара ІошІыл Енд¿ Іайтып тырна¦ын адамныґ кеудес¿не
аспанныґ к¿шкене бЅлшег¿нде е р б е ґ д е г е н ¿л¿кт¿ре алмай, алдыґ¦ы ая¦ы е р б е ґ-е р-
ІоґырІай кЅлеґкелер елестед¿ (Х.Есенжанов, АІ б е ґ етед¿ (Т.Ахтанов, Дала сыры). Ек¿ Іолы
ЖайыІ). Б¿р кезде к¤нд¿з-т¤н¿ жалпылдайтын е р б е ґ-е р б е ґ ет¿п, кей¿н шег¿н¿п кетт¿
жапалаІтардыґ Іаз¿р т¤нде ¦ана е р б е ґ д е й т ¿ н (Б.МўІаев, Жал¦ыз жаяу). Е р б е ґ-е р б е ґ
жарІанатІа айналып кеткен¿н мен де кЅр¿п ж¤г¿рген, ебелек отІа сем¿рген (Батырлар
тദалып отырмын (Є.Єб¿шев, Сєуле.). жыры).
ЕРБЕіДЕС= е т. Ербеґ Іа¦ысу, ербеґ- ЕРБЕі-СЕРБЕі е л ¿ к. с Ѕ й л. Ербеґ-ербеґ.
ербеґ ет¿су. Б¿р шаруаныґ Іамымен бозала Жаралылары да б¿зд¿ґ елге ¿стеген жауызды¦ы
таґнан тўрып, е р б е ґ д е с к е н т¿рш¿л¿к оґай жанын Іина¦андай Іолдарын е р б е ґ-с е р б е ґ
емес, єрине («±аз.єдеб.»). Арзымайтын нєрс¿з етк¿з¿п, б¿р¿нен соґ б¿р¿ баІырып Ѕт¿п жатыр
нєрсеге Ѕґ бўзысып, екеум¿з ек¿ жаІта – телефон (Є.Єб¿шев, Тереґ тамыр.). Атыл¦ан ІасІырдыґ
тўтІасыныґ т¤б¿нде е р б е ґ д е с ¿ п, селк¿лдеп, аяІтары е р б е ґ-с е р б е ґ ет¿п, жанталасып
Іалтылдап тўр¦анымыз (С.ТЅлешев, Т¤рл¿. жатыр (Ауызек¿).
бас.). ЕРБЕЮ Ербей ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. с Ѕ й л.
ЕРБЕіДЕСУ Ербеґдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Ербию. ЖалІау тЅбетт¿ґ ІўлаІтарыныґ е р-
атауы. 1. Ербеґ-ербеґ ет¿су. ±арт єйел ересек б е ю ¿ бЅгде б¿реуд¿ґ келгенд¿г¿нен хабар беред¿
бол¦ан немерелер¿н¿ґ дദаза єуенге елт¿п, е р- («±аз.єдеб.»). Јйлер¿нен шыІІан адамдардыґ
б е ґ д е с у ¿ н ўнатпайтын ед¿ («Лен. жас»). Б¿р е р б е ю ¿ н е Іарап-аІ ауыл т¿рл¿г¿н¿ґ жўтаґды¦ын
топ аттылы адамдардыґ ¤й маґына жиылып, байІау¦а болады («Лен.жас»).
е р б е ґ д е с у ¿ н алыстан-аІ байІа¦ан ±анат ЕРБИ= е т. Ĥðäèþ, åðåêøå ê½çãå ò¤ñ¿ï
б¿р сўмдыІтыґ бол¦анын ўІты («±аз.єдеб.»). ê½ð¿íó, ¤ðïèþ; ñåêñèþ. ±ысыІтау кЅз¿н¿ґ
2. ±араґдасу, кЅлбеґдесу. Ауыл иттер¿ кеш ¤ст¿нде Іою Іара Іасы Іолдан жапсыр¦андай
Іарദылы¦ында да тыным таппай жортаІтап, е р- е р б и ¿ п тўр (З.Иманбаев, Дала.). Дене
б е ґ д е с у д е н б¿р танбайды («Лен.жас»). б¿т¿с¿ тырна¦а ўІсас, аяІ-Іолы е р б и г е н
ЕРБЕіДЕТ= е т. Ербеґ ІаІтыру, ербеґ- арыІ Іара ж¿г¿ттен кЅз алмай, соґынан ўзаІ
ербеґ етк¿зу. Ўшын ўсына Іайырып ўста¦ан Іарап тўрды (М.Д¤зенов, Єке.). Сўр тышІан е р-
шолаІ Іамшысын е р б е ґ д е т ¿ п саулай жЅнелд¿ б и ¿ п ¿н¿н¿ґ аузына тўра Іалды (ј.Тўрманжанов,
(Є.Кек¿лбаев, Б¿р уыс.). Сы сЅздер¿н айт- Адам.). ТЅр алдында ўйыІтап жатІан ±амза
Іанда, Іолдарын Іоса е р б е ґ д е т ¿ п, кЅздер¿ е р б и ¿ п тўрып, ±атираны иыІтан тартты
найза¦ай атІан¦а ўІсайды (Ў.Доспанбетов, (Б.Майлин, Шы¦.). Ол б¿р кездег¿ теґс¿зд¿кт¿ґ,
±арда¦ы г¤л). Тўлымша¦ы жалбырап отыра озбырлыІ пен єд¿летс¿зд¿кт¿ґ куєс¿ сияІты кеґ
Іап топ-толыІ Іолын е р б е ґ д е т ¿ п єрк¿мнен далада е р б и ¿ п Іана тўр (Дала Іырандары).
аянышты ¤нмен жєрдем сўрайды (С.Сматаев, ЕРБИТ= е т. Секситу, селтиту, ІалІиту.
Ел¿м-ай). Жўмабек баІсыныґ «аруаІ» деп б¿зд¿ шошытып
ЕРБЕіДЕТУ Ербеґдет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ж¤рген¿ – бей¿тт¿ґ ¿ш¿ндег¿ бўталар¦а е р-
атауы. 1. Ербеґ-ербеґ етк¿зу. Б¤рк¿тбайдыґ б и т ¿ п жауып Іой¦ан, елден ал¦ан «аІтыІ»
баласы аґшылыІ Іўрып, Іысы-жазы шапІылап, бўлдары екен ¦ой (±.Жўмад¿лов, Сы кЅш).
ÅÐÁÈ-ÅÐÃÅ 334
Теке еґсес¿н кЅтер¿п басын е р б и т е т¤ст¿ кЅрген¿ бар (О.БЅкеев, Б¿зд¿ґ жаІта.). 2. а у ы с.
(С.Елубаев, Ойсыл Іара). Атын баз¦а Іойып, јте к¿шкентай, тым ўсаІ; аласа, ІортыІ. Бўл –
жаяу ІайтІан бет¿нде ек¿ кЅз¿ Іала жаІта, шоІша Іауынныґ єґгелек деп аталатын ерте п¿сет¿н
саІалын е р б и т ¿ п, басын кекжите Іарайды е р г е ж е й л ¿ сорты (О.Сєрсенбаев, Са¦ым).
(Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). ЖылІыныґ е р г е ж е й л ¿ тўІымын Ѕс¿руге
ЕРБИТУ Ербит ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; болады екен (±.±айымов, ±ызыІты зоол.).
ІалІайту. Жаґабергенн¿ґ ойы биыл¦ы жылы Сар¦ыштау жўлдыздар да алыптар мен е р г е-
б¿р баспананы е р б и т у, сЅйт¿п осы жерд¿ ж е й л ¿ топтар¦а бЅл¿нед¿ (X.Єб¿шев, ХалыІ
т¤бегейл¿ менш¿ктену ед¿ («Лен.жас»). астрон.).
ЕРБѕК с ы н. Т¿к¿рейген, Іайратты. ±ап- Ергежейл¿ ІосаяІ. з о о л. <лат. salpin-
Іалыґ е р б ¿ к Іара шашы тым тЅмен Іаба¦ына gotus pallidus> Арал Ѕґ¿р¿ндег¿ ±араІўм мен
жетеІабыл б¿ткен, кЅкект¿ґ айдарына ўІсап БорсыІІўмда, Алматы облысында¦ы оґт¤ст¿к
¤нем¿ жалданып, т¿к¿рей¿п тўрады (ј.±анахин, БалІаш Іўмдарында кездесет¿н дене тўрІы 52-
Ж¤рек Іалауы). 61 мм., салма¦ы 8-12 г. болып келет¿н ІосаяІтар
ЕРБИѕС= е т. Селти¿су, секси¿су. Бўлар тўІымдасына жататын жєнд¿к т¤р¿. Е р г е-
б¿рт¿ндеп ояна берд¿, енд¿ б¿р-б¿р¿не жаІындаса ж е й л ¿ І о с а я І ±азаІстанда, оныґ ¿ш¿нде Арал
алмай, бєр¿ де жын соІІандай е р б и ¿ с ¿ п бас- Ѕґ¿р¿нде жєне оґт¤ст¿к БалІаш Іўмдарында
тарын кЅтерд¿. З¿к¿р сарыны к¤шейе т¤ст¿ кездесед¿ (±азаІстан энцик. сЅзд¿к). Е р г е ж е й л ¿
(±.Мўхамеджанов, јз¿ме де сол керек). Екеу¿ І о с а я І ¦ылым¦а 1984 жылдан бастап белг¿л¿
де езу тартып, е р б и ¿ с ¿ п, менен Іысыл¦андай (±азаІстан энцик. сЅзд¿к). Бозт¤ст¿ е р г е ж е й л ¿
жалаґ аяІтарын Іайда Іоярын б¿лмей тўр І о с а я І сирек кездесет¿н эндемик т¤р рет¿нде
(Ш.Мўртазаев, Интернат наны). ±азаІстанныґ «±ызыл к¿табына» енг¿з¿лген
ЕРБИѕСУ Ерби¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. (±азаІстан ыІшам энциклоп. сЅзд¿к).
Селти¿су, секси¿су. ±орада¦ы Іойлардыґ е р- ЕРГЕЖЕЙЛѕЛѕК з а т. Адам бойыныґ
б и ¿ с у ¿ н е Іарап, олардыґ б¿р нєрседен секем Іалыпты деґгейден (120-130 см) тЅмен болуы.
алып саІтанып тўр¦анын ўІты («±аз.єдеб.»). Е р г е ж е й л ¿ л ¿ к – сирек кездесет¿н ауру
ЕРБИЮ Ерби ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; (“Äåíñàóëû²”).
селти¿п тўру. К¿с¿ге ¿лтипат кЅрсетуд¿ б¿лмейт¿н ЕРГЕНЕК з а т. 1. Ки¿з ес¿кт¿ґ тосІауыл
бала ¦ой, е р б и ю ¿ н Іарашы (Ауызек¿). а¦ашы. Јй тўрмысына керект¿ а¦аш жасаулары:
ЕРБѕКТЕУ с ы н. с Ѕ й л. Ерби¿ґк¿леу. оюлармен безенген ек¿ ашпалы ес¿к, е р г е-
Єбден к¤нге к¤й¿п, шашым ¦ана емес, е р б ¿ к- н е к, ж¤каяІ, п¿спек, тЅса¦аш, кебеже т.б.
т е у Іасымныґ Ѕз¿ сар¦ыш тартІан¦а ўІсайды (Х.Ар¦ынбаев, Археология). Ес¿ктен е р г е н е к
(ј.±анахин, Жер бас.). кетсе, иттен иба кетед¿ (МаІал). 2. Ки¿з ¤йд¿ґ
ЕРБѕі с ы н. ж е р г. Ерби¿ґк¿, селтиген. АІ а¦аш ес¿г¿; сыІырлауыІ. Е р г е н е к т ¿ ґ жаІтауы,
сары кеск¿н¿ алау-далау, жирен Іасы е р б ¿ ґ... маґдайшасы мен табалдыры¦ы, ІаІпаІтары
єскери к¿с¿н¿ґ кЅр¿ктей кеудес¿не Дємел¿ басын алмалы-салмалы, топсасыз б¿р¿кт¿р¿лед¿ (Эксп.
Іойып, тЅс¿не бет¿н жасыр¦ан шаІта, ек¿ и¿н¿ тым шат.). 3. СыІырлауыІ ес¿кт¿ґ кЅс¿г¿. Е р г е н е к –
жи¿ селк¿лдеп кетт¿ (ј.±анахин, Дємел¿). Ек¿ сыІырлауыІтыґ маґдайшасы мен табалдыры-
шет¿ жо¦ары Іарай ширатылып Ѕскен е р б ¿ ґ ¦ында¦ы арнайы тес¿ктерге енг¿з¿лет¿н тет¿к
Іас ж¿г¿т екен (Ауызек¿). (ј.Жєн¿беков, ЖолайрыІта). 4. ±ораныґ, шЅп
ЕРГЕЖЕЙ с ы н. с Ѕ й л. Ергежейл¿. шарба¦ыныґ ес¿г¿. ±ора аузында¦ы е р г е н е к т ¿
Жем¿с Ѕс¿руш¿лер осы сорттарды аласа болып былай ысырып Іойды («±аз. єдеб».). ±ой Іора-
Ѕсет¿н ўластырушылармен тел¿п (ўластырып), ныґ е р г е н е г ¿ н жауып Іой (Эксп. мат.).
бойы аласа, е р г е ж е й а¦аштар шы¦ар¦ан Жо¦ар¦ы жа¦ы тЅмен салбырап, Іўлар-Іўламас
(Ш.Хабибуллин, Алхоры). КЅрш¿ ¤йд¿ґ аула- болып, мал-Іораныґ е р г е н е г ¿ Іисайып жатыр
сында Іанша жыл болса да, д¿ґ¿ жуанда¦анмен (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
бойы Ѕспейт¿н е р г е ж е й Ѕр¿к а¦аштары («Лен. ЕРГЕНЕКТЕЙ с ы н. Ергенек сияІты. Єр
жас»). ¤йд¿ґ ес¿г¿нде е р г е н е к т е й б¿р-б¿р басІыш
ЕРГЕЖЕЙЛѕ з а т. 1. Бойы 120-130 см- (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
ден ІысІа болып келет¿н аласа адам; лилипут. ЕРГЕНШЕК з а т. с Ѕ й л. Ки¿з ¤йд¿ґ ес¿г¿;
Бўл жолы б¤г¿н оІы¦ан е р г е ж е й л е р аралы ергенек, сыІырлауыІ. Сыртынан ки¿з ес¿к
ес¿не т¤ст¿ (М.Ма¦ауин, КЅк кептер). Жерлер т¤с¿р¿п, ¿ш¿нен е р г е н ш е к байлайтын. Бўл
бар ±азаІстан даласында, КЅз тоймас кЅлем¿ е р г е н ш е к ки¿з ес¿кке Іара¦анда єлдеІайда
мен Іарасына. Аласа е р г е ж е й л ¿ бойындай- кЅркем, жылы болады (Г.Райымханова, Ата
аІ, Ж¤лде алмас асІарлыІтыґ таласында кєс¿п). Ес¿ктен еґ алдымен шы¦ам деп ўмтыл¦ан
(М.Єл¿мбаев, Ж¤рек л¤п¿л¿). Бая¦ыда, майданда Єулеки бид¿ґ мойнына е р г е н ш е к ¿л¿н¿п,
ж¤ргенде, е р г е ж е й л ¿ л е р д ¿ ґ концерт¿н ашыІІан ара артынан Іалмай, б¿р сай¦а келгенде
335 ÅÐÃÅ-ÅÐÅÃ
талып жы¦ыл¦ан жер¿нен уєз¿рлер тауып алады ЕРГѕШТ¾Ê ç à ò. ¼ç îéû æî²òû², á¿ðåóä¿´
(Боз¿нген). íåìåñå á¿ð íºðñåí¿´ ºñåð¿íå òåç ò¤ñê¿ø æà¦ûìñûç
ЕРГЕШ з а т. Ѕ с. <stroganovia> Шал¦ын ²àñèåò. ªñåðëåíã¿ø, å ð ã ¿ ø ò ¿ ê – åðä¿´ ì¿íåç¿
далада, шЅл мен шЅлейт, сортаґ жерлерде åìåñ. Ê½ç¿ ²ûç¦àííû´ ê½´¿ë¿ äå òåç àóàäû. Îíäàé
болатын, орам жапыраІ тўІымдасына жата- æàí îïà ê½ðìåéä¿, ²ûçûì (Æ.ͺæ¿ìåäåíîâ,
тын кЅпжылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Е р г е ш- Àñïàí øà²ûðàäû).
т ¿ ґ ±азаІстанда Ѕсет¿н жет¿ т¤р¿ бар (±азаІстан ЕРДЕЙ1 с ы н. Еркектей, ер сияІты. Сонау
энцик. сЅзд¿к). Е р г е ш т ¿ ґ би¿кт¿г¿ 15–30 см-дей сўрапыл со¦ыс жылдарында єйелдер де е р д е й
(±азаІстан энцик. сЅзд¿к). Ж¤рекжапыраІты, жўмыс жасап, ересен еґбек етт¿ («Лен.жас»).
шымыр, жебежапыраІты, трауфет¿ е р г е ш Єйелд¿ґ єйел е р д е й теґ¿ болмас, Бола алмас
деген т¤рлер¿ ±азаІстанныґ «±ызыл к¿табына» махаббаты, жаны жолдас. Егер де єйелге єйел
енг¿з¿лген (±азаІстан энцик. сЅзд¿к). ¦ашыІ болса, Жал¦анда бўл дерт¿н¿ґ ем¿ болмас
ЕРГѕЗ= е т. Ерту, ¿лест¿ру. Теґ¿зд¿ Іўйып (Н.Ахметбеков, Аманкелд¿).
теґ¿зге, јзгертт¿к Ѕзен а¦ысын, ѕз¿м¿зге е р г ¿ з е, ЕРДЕЙ2 с ы н. Батырдай, ер сияІты. Алыстан
±аптаттыІ толІын жарысын! (Д.Єб¿лев, е р д е й боп келгенс¿н, бєр¿н кЅрей¿н де, аттыґ
Таґд. шы¦.). Артыґнан сЅз е р г ¿ з б е, балам ¿ш¿н Іарамаппын, Нєл-Іара (С.БаІбергенов,
(Ауызек¿). ±ар¦а там¦ан Іан). ЖезтырнаІ солай Ѕлген-
ЕРГѕЗДЕ1: ерг¿зде таусылмас. ЕшІашан д¿. Жауларын жєне бўІтырып. С¤йег¿ Іолдан
таусылмайтын, сарІылмайтын. Мўныґ ¤лкен жерленд¿. Мерт бол¦ан е р д е й т¿к тўрып
б¿р Іасиет¿, суы к¿с¿ бойы Іол ўсынымнан шыІса (Ж.Молда¦алиев, ±ызыл ІайыІ). Атып жыІты
да, е р г ¿ з д е т а у с ы л м а с т ы, «астында нўр Сары хан е р д е й болып, Ек¿ бўзау аґырады
кЅз¿ бар», барып тўр¦ан б¿р Іўд¿рет (Ґ.Сланов, жетiм Іалып (±озы КЅрпеш.).
ДЅґ асІан). ЕРДЕЛЕН= е т. ж е р г. Жал-жал Іылып,
ердене-ердене ет¿п жинау. Жетк¿л¿кт¿ мЅлшерде
ЕРГѕЗДЕ2: ерг¿зде ек¿ болма. І а р ¦. јс¿п-
Іазып єкел¿нген шым ¤йд¿ґ Іасына єкел¿н¿п, е р-
Ѕнбе, кЅбейме. ЖаІсылыІтыґ барша жауларыныґ
д е л е н ¿ п ¤й¿лед¿ (С.Турдиев, Јй Ѕс¿мд¿к.).
жобалауынша жєне Ѕл¿п-Ѕш¿п т¿леу¿нше б¿з е р-
ЕРДЕНЕ з а т. к є с. ТўІым, даІылдарды
г ¿ з д е е к ¿ б о л м а с І а, Ѕшпесек, Ѕспеске
жєне олардыґ Ѕс¿п-Ѕну¿не Іажетт¿ Ѕн¿мдерд¿
ти¿с ел ед¿к (М.Сатыбалдиев, МЅлд¿р аспан).
салып Іоятын орын, ыдыс. Е р д е н е д е г ¿
Ора¦ымды Ѕлт¿рген ±алу мен Сары оґбасын,
тўІым салын¦ан Іап (Диалек. эксп. мат.). КЅґд¿
Е р г ¿ з д е е к ¿ б о л м а с ы н (Мўрат аІын). арнайы орында, е р д е н е г е салып саІта¦ан жЅн
ЕРГѕЗУ Ерг¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; (Б.Ша¦ыров, Картоп).
к¤штеумен, зорлыІпен, алдаумен ерту. Онда¦ы ЕРЕБЕЙСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Рабайсыз. Обал,
ойы аІыл¦а кЅн¿п, соґынан ермеген жўртты к¤нє, артыІ, кем, намыс, кек ар-ўят дегендерд¿ґ
талаумен, сойылмен ІорІытып е р г ¿ з у болатын бєр¿ де олпылы-солпылы, кейде е р е б е й с ¿ з
(I.Есенберлин, ±аһар). Жиырмасыншы жылдары асып т¤с¿п, кейде шолтаґдап жетпей жатады
кеґес ¤к¿мет¿нен ІашІан байлар б¿реулерге (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). Мал Іораны е р е-
к¤штеп зорлау, б¿реулерге алдап арбау тєс¿л¿н б е й с ¿ з ¤лкен Іылып сал¦ан екен, Іыста суыІ
Іолданып, ауыл адамдарын Ѕз соґына е р г ¿ з у д ¿ болады (Ауызек¿).
ойла¦ан ед¿ («Лен.жас»). ЕРЕБѕ з а т. ±ымыз сабаныґ т¤б¿нде тўнып
ЕРГѕШ с ы н. Сенг¿ш, нан¦ыш, илан¦ыш. Іал¦ан Іою ¿р¿мш¿к; Іор. ±ара к¤здег¿ е р е б ¿ д е н
Колхоз председател¿н¿ґ б¿р кемш¿л¿г¿ к¿с¿ сЅз¿не саІтап, алып Іою Іажет (Эксп. мат.).
е р г ¿ ш, ўйытпа єґг¿меге сенг¿ш (М.МырзаІўлов, Ереб¿ Іор. Саба т¤б¿нде тўн¦ан Іою ¿р¿мт¿к,
јм¿р дастаны). Еркект¿ґ соґынан Іатын е р г ¿ ш Іор. Ереб¿ Іорды ш¤берекке т¤й¿п саІтап, келер
болса, сен¿ґ сўлуыґ са¦ан неге ермейд¿, – дед¿ жазда Іымыз ашытамыз (Эксп. мат.).
(Б.Дєулетбаев, С¤мб¿лшаш). ЕРЕГЕС з а т. с Ѕ й л. Ерег¿с. Сен жал¦ыз, т¤к
ЕРПШТЕ= е т. ѕлесе т¤су, соґынан Іалмау. б¿тпейд¿ е р е г е с т е н, КЅґ¿л¿н тап, жан саІтап,
Сы кездер¿ тетелес ¿н¿м соґымнан Іалмай, еб¿ґменен (Батырлар жыры). ТоІаш е р е г е с к е
жи¿ е р г ¿ ш т е й т ¿ н болып алды («Лен. к¿рд¿. Сал¦ыласып отырып алды (З.Шашкин,
жас»). К¤н сайын шалдыґ Іасына ауылдыґ ТоІаш Бокин).
селт етерлер¿ е р г ¿ ш т е п, Іыр¦ауыл ¿лген, ЕРЕГЕС= е т. с Ѕ й л. Ерег¿с. Балаґа ¦ылым
Іоян ал¦ан Іарма¦ыныґ Іызы¦ын кЅред¿ ¤йрет жас к¤н¿нде, Досыґа жаІындама мас
(Т.Єл¿мІўлов, Кертол¦ау.). к¤н¿нде. ХалІыґа Іайрылар деп насихат
ЕРГѕШТЕУ Ерг¿ште ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл айтпа, Ел бўзыІ, е р е г е с к е н, Іас к¤н¿нде
атауы; жи¿-жи¿ ¿лес¿п, ер¿п ж¤ру. јс¿п Іал¦ан (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Осы тЅртеу¿ ойла-
ала к¤ш¿к енд¿ Мараттыґ соґынан Іалмай, Іайда мастан, уєделес¿п Іой¦андай, «е р е г е с к е н соґ
барса да е р г ¿ ш т е у д ¿ шы¦арды («Лен.жас»). газетт¿ґ б¿р нЅм¿р¿н де таратпайыІ» дегендей,
ÅÐÅÃ-ÅÐÅÃ 336
басІарма¦а бєр¿ б¿рауыздан жауап Іайырып билеуш¿лер¿н¿ґ Ресей мемлекет¿н¿ґ бил¿г¿н
отыр: «Ешк¿м газет алмайды, Іайтей¿к» – деп мойындау¦а ыґ¦ай беру¿, єрине, ІазаІ ханыныґ
(М.Дулатов, Шы¦.). е р е г е с ¿ н ту¦ызады (Ж.±асиманов, Кенесары
ЕРЕГЕСКЕК с ы н. с Ѕ й л. Ерег¿ск¿ш. хан). 2. Аґдысу, таІасу, Іырсы¦у, Іасарысу.
Санжардыґ бала кез¿нен е р е г е с к е к м¿нез¿ бар Текебайдыґ б¿р тер¿с м¿нез¿ – кЅр-жерге бола
болатын, ¿л¿к ¿здеп, рет¿ келсе, шайІасу¦а дайын е р е г ¿ с ¿ п ¤лкен дау ту¦ызады екен (С.Сауытбеков,
тўратын («Лен.жас»). Ойын, той кездер¿нде Аютас). Са¦идыґ Іасарыспа м¿нез¿н б¿лет¿н
шатаІ ¿здеп ж¤рет¿н е р е г е с к е к ж¿г¿ттер де єйел¿ Іандай ¿с болса да, е р е г ¿ с к е соІтырмай
кездесед¿ («±аз.єдеб.»). б¿т¿руге тырысатын ед¿ («Лен.жас»). Е р е г ¿-
ЕРЕГЕСПЕ с ы н. с Ѕ й л. Ерег¿спе. Ол да с ¿ п, емтиханнан Іуып ж¿берсе не ¿стемек?
осындай е р е г е с п е екен-ау. Бўрын неге б¿лмед¿м (М.Д¤йсенов, Г¤лжан). АґдысІан ауыл болмас,
екен? (М.Єбд¿халыІов, ±ара тасІын). Е р е г ¿ с к е н ел болмас (МаІал).
ЕРЕГЕСТѕР= е т. Ерегест¿ру, Іасарыстыру. СЅзге ерег¿ст¿. СЅз таластырды. ШоІан
Кешег¿ шатаІтан кей¿н АсІар: «Жаман атІа жал мына ¤ш ¤лкен к¿с¿н¿ґ б¿р ауыз сЅзге ерег¿с¿п
б¿тсе, жанына тоІым байлатпас» деген осы да, Іал¦анын байІады (С. Бегалин, ШоІан асу.).
е р е г е с т ¿ р с е кЅшем¿н де кетем¿н, – деп ЕРЕГѕСКЕНДЕЙ ¤ с т. ±ырсыІІандай,
ойлады («Лен.жас»). Т¿лмаш ж¿г¿тт¿ґ «Ѕз¿м ІасарысІандай, егескендей. Ўзын бойлы казак-
Ташкентке жетк¿зем¿н» деген¿ ойына т¤с¿п, орыстыґ сЅз¿н тыґда¦ан жоІ, єдей¿ е р е г ¿ с к е н-
е р е г ¿ с т ¿ р ¿ п алып бєлеге Іалармын дед¿ д е й топыраІты алысІа лаІтыра берд¿. Ўзын
(А.ТоІма¦амбетов, Жыр к¤мбез¿). бойлыныґ мўнысына Тем¿рбай бет-аузын
ЕРЕГЕСТѕРУ Ерегест¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл тыжырып, ўнатпай Іалды (М.Жўмабаев, Шы¦.).
атауы. јз¿ Іыґыр м¿незд¿ адамды е р е г е с т ¿- Ауа райы да е р е г ¿ с к е н д е й аяІ астынан
р у д е н ештеґе шыІпайтынын б¿лет¿н ж¿гттер бўзылып сала берд¿ емес пе? («±аз.єдеб.»).
Єнуармен абайлап сЅйлесет¿н («Лен.жас»). Ел
ЕРЕГѕСКѕШ с ы н. јштеск¿ш, егеск¿ш,
¿ш¿нде сЅз ба¦ып, жўмыстыґ арасына от жа¦ып,
ІасарысІыш. О¦ан Іара¦ан Оспан жоІ.Бўл
б¿р¿не-б¿р¿н айдап салып егест¿румен, е р е г е с-
б¿р е р е г ¿ с к ¿ ш м¿нез¿ бар, ІисыІтау к¿с¿ ед¿
т ¿ р у м е н айналысатын сўмпайылар да
(Ґ.±айырбеков, Шы¦.). ±оз¦алмасаІ, Іонармыз, –
табылып Іалады («±аз.єдеб.»).
дедi ШоІан, е р е г i с к i ш мiнездi ўстай ¦ап
ЕРЕГЕСУ Ерегес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
(C.МўІанов, АІІан жўлдыз).
Єйел¿ к¤йеу¿н¿ґ бўл жол¦ы ¿р¿ сЅзд¿л¿г¿н¿ґ,
Ѕз¿мен е р е г е с у д е н тайынбауыныґ себеб¿н ЕРЕГѕСПЕ с ы н. Егеск¿ш, ІасарысІыш. СўІ
таба алмай дал болды («Лен.жас»). КЅптен Іолында¦ы ±ап тауында бўныґ кЅз¿ т¤скен¿н
Мўрсей¿т пен е р е г е с у л ¿ Бект¿ґ шалды салып байІап Іап, сўр мойнаІ ар¦ымаІ атыныґ ке-
ж¿беру¿ де м¤мк¿н ед¿ (Р.Сейсенбаев, Аґсау). ґ¿рдег¿н б¿р-аІ ор¦ан е р е г ¿ с п е ер ж¿г¿тт¿ґ
ЕРЕГЕСУШѕЛѕК з а т. Таласып-тартысу- шынаша¦ынан алын¦ан ¤р тас (Є.Кек¿лбаев,
шылыІ, т¿ресуш¿л¿к, Іырсы¦ушылыІ. Ер жету Дала.). јзге ауыл¦а кЅш¿п бар¦ан соґ соІты¦ар¦а
кезеґ¿нде жастардыґ арасында Ѕр м¿незд¿л¿к, Іара таппай ж¤рет¿н сотІар, е р е г ¿ с п е балалар-
ретт¿-ретс¿з е р е г е с у ш ¿ л ¿ к жи¿ болып тўрады дан саІтанып ж¤рет¿н болдым («Лен.жас»).
(«Лен жас»). «Алтау ала болса, ауызда¦ы кетед¿» ЕРЕГѕСТѕР= е т. Егест¿ру, Іасарыстыру.
дегендей, е р е г е с у ш ¿ л ¿ к т е н еш пайда жоІ К¿м жел бер¿п, е р е г ¿ с т ¿ р ¿ п, жаман жол¦а
(«±аз. єдеб.»). сал¦анын айтпады (С.Сар¦асІаев, Ўстаз).
ЕРЕГѕС з а т. јштесуш¿л¿к, тартысушылыІ, ЖаІып ондай жаман балшыІты ўстамайды деп
егесуш¿л¿к. Е р е г ¿ с т е ер Ѕлер, Ек¿ батыр егессе, апасы тентек баласын е р е г ¿ с т ¿ р м е й тыйым
Екеу¿н¿ґ б¿р¿ Ѕлер (МаІал). Осы ек¿ тайпа ара- салды (С.Бегалин, ШоІан асу.). АйІай сЅзд¿ґ
сында кЅш ¤ст¿нде ойда жоІ б¿р е р е г ¿ с бас- адам¦а єсер ыІпалы бола бермейд¿, кер¿с¿нше,
талады (Т.Єл¿мІўлов, АІ боз ат). Сол жылы е р е г ¿ с т ¿ р ¿ п алуыґ ыІтимал (Т.Єл¿мбаев,
Олжекеґмен е р е г ¿ с к е т¤скендей б¤к¿л жаз Тєрбие тур.).
ІуаґшылыІпен Ѕтт¿ (±.Сал¦арин, Жаныґда ЕРЕГѕСТѕРУ Ерег¿ст¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ж¤р.). атауы. 1. Åãåñòiðó, қàñàðûñòûðó. Педаго-
ЕРЕГѕС= е т. 1. Тартысу, т¿ресу, Ѕштесу, гикалыІ талап балаларды е р е г ¿ с т ¿ р м е у,
егесу. ШоІан мына ¤ш ¤лкен к¿с¿н¿ґ б¿р ауыз Ѕз айтІандарын жаймен, б¿раІ бўлжытпай
сЅзге е р е г ¿ с ¿ п Іал¦анын байІап, єлемд¿ орындату кЅпш¿л¿к аналар ¤ш¿н Іиын со¦ады
тану¦а кЅґ¿л бЅлмеген жўрттыґ ой-Ѕр¿с¿н кЅр- (Семья тєрбиес¿). 2. а у ы с. Åë¿òó, øàáûòûí
гендей болды (С.Бегалин, ШоІан асулары). øà²ûðûï, ²ûçû²²à èòåðìåëåó. Ай тўяІпенен
±ырсы¦ы кЅп Жўман бай КЅпейге е р е г ¿ с ¿ п, жер т¤т¿п, Алатын Іайда тамаша-ай? ЖазыІтар
оны Іайта алдырмай, екеу¿н ек¿ айырып ж¿- мен¿ елт¿т¿п, е р е г ¿ с т ¿ р у ¿ н Іарашы-ай?
берд¿ (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке). ±ыр¦ыз (Ґ.±айырбеков, Асу алда).
337 ÅÐÅÃ-ÅÐÅÆ
ЕРЕГѕСУ Ерег¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Ереже сЅз. Қàçàқ õàëқûíûң äәñòүðëi құқы-
Єдепт¿ґ кЅздеген маІсатын орындау ¤ш¿н, ғының нег¿з¿н көрсетет¿н ¢ла¦атты, Ѕнегел¿ сЅз.
Р¤стемге е р е г ¿ с у ¿ де Ѕз¿н-Ѕз¿ аІтаудыґ «±асым ханныґ ІасІа жолы. Ес¿м ханныґ еск¿
сылтауы болатын (М.Гумеров, Хаз¿рет.). жолы» деген ІазаІтыґ е р е ж е с Ѕ з д е р ¿ н ¿ ґ
БотагЅз е р е г ¿ с у д ¿ Іажет кЅрмей ж¤ре бер¿п ¿ш¿ндег¿ ±асым хан осы ±асым (С.Сейфуллин,
ед¿ (С.МўІанов, БотагЅз). Шы¦.).
ЕРЕГѕСѕМПАЗ с ы н. Ерег¿спе, ерег¿ск¿ш. Ойын ережес¿. Ойнау тєрт¿б¿, шарты. О й ы н
Е р е г ¿ с ¿ м п а з м¿нез¿мен аты шыІІан адам е р е ж е л е р ¿ н саІтау êåðåê (Ауызек¿).
осы Оспан («±аз.єдеб.»). Е р е г i с i м п а з кiсi ТазалыІ ережелер¿. ГигиеналыІ тєрт¿п.
кекшiл келедi (“Жўлдыз”). КЅпш¿л¿к тамаІтанатын орындарда т а з а л ы І
ЕРЕГѕСѕМПАЗДЫ± з а т. Ерег¿спел¿к, е р е ж е л е р ¿ н Ѕте-мЅте мўІият саІтау керек
ІасарысІыштыІ. Е р е г ¿ с ¿ м п а з д ы І пен («±аз.єдеб.»).
кел¿с¿мпаздыІ арасы жер мен кЅктей («Лен. ТехникалыІ ²àóiïñiçäiê ереже. Техниканы
жас»). Есенейдiң бiр мiнезi е р е г i с i м п а з д ы- дўрыс пайдалану, Іау¿пс¿зд¿кт¿ саІтау
¦ ы н д а едi (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). тєрт¿б¿. Амал не, кейб¿р мамандарымыз,
ЕРЕЖЕ1 з а т. 1. ±азаІ халІыныґ дєст¤рл¿ ауыл адамдарыныґ Ѕздер¿ де т е х н и к а-
ІўІы¦ыныґ íåã¿ç¿ áîëûï æàáûëàòûí, норма- лыІ Іау¿пс¿зд¿кт¿ґ ережелер¿н
тивт¿к-ІўІыІтыІ Іа¦идалар. Ежелг¿ дєу¿рде саІтамайды (А.Апсаттаров, Дєр¿гер.).
жєне орта ¦асырларда «жЅн-жосыІ», «ата-баба ЕРЕЖЕ 2 ç à ò. 1. ç å ð ã. ¡ñòàëàð áåëã¿
жолы» деп атал¦ан е р е ж е л е р д ¿ ґ ІўІыІтыІ- ñàëó ¤ø¿í ïàéäàëàíûëàòûí áàó, æ¿ï, ñûç¦ûø.
реттеуш¿л¿к, азаматтыІ-тєрбиелеуш¿л¿к 2. ² ¢ ð. ±¢ðûëûñøûëàðäû´ ²àëàí¦àí òàñòû´,
мєн¿ жо¦ары болды (±ЎЭ). Е р е ж е л е р ²ûøòû´ òåã¿ñò¿ã¿í, ò¿êò¿ã¿í òåêñåðåò¿í
дєу¿рд¿ґ ерекшел¿г¿не, уаІыттыґ талабына ò¤çåòê¿ø àñïàï.
орай т¤р¿н Ѕзгерткен¿мен, имандылыІІа, ЕРЕЖЕ3 з а т. ж е р г. ±ымыздыґ т¤б¿нде
адамгерш¿л¿кке нег¿зделген мазмўнын саІтап Іал¦ан ¿рт¿г¿. ±ымыз е р е ж е боп кет¿пт¿ (Эксп.
Іалды (±ЎЭ). Е р е ж е л е р сырт п¿ш¿м¿ мат.).
жа¦ынан маІал-мєтелге, Іанатты сЅзге ЕРЕЖЕЛЕУ Ережеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ўІсас бол¦анымен, наІтылы¦ымен, дєйек- атауы; ережеге айналдыру. Ауыл балалары жыл
т¿л¿г¿мен ерекшеленед¿ єр¿ прецедентт¿к сипат сайын ойын т¤р¿н ойлап тауып, оны е р е ж е-
иеленед¿ (±ЎЭ). Би-Іазылар дау шешу, тЅрел¿к л е у г е к¿р¿сед¿ («Лен.жас»). О¦ан да ІосалІы
айту кез¿нде е р е ж е л е р д ¿ жатІа б¿л¿п, ¿ст¿ґ жал¦ану арІылы да Іўрмаласатыíûн е р е ж е-
ыґ¦айына, єд¿летт¿л¿к салтына орай Іолдану¦а л е у керек (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
ти¿с болды (±ЎЭ). 2. ±о¦амда¦ы белг¿л¿ б¿р Іўбы- ЕРЕЖЕЛѕ с ы н. Ережес¿ бар, ережеге
лыстыґ ІалыптасІан араІатысына нег¿зделген нег¿зделген, белг¿л¿ б¿р заґдылыІІа с¤йенген.
заґдылыІ, тєрт¿п. Бўл д¿нн¿ґ нег¿з¿ е р е- Б¿р тўрмыстыґ ек¿ бет¿н б¿рдей кЅрсетет¿н
ж е л е р ¿ мен уа¦ыздары ±ўранда баяндал¦ан е р е ж е л ¿ єдебиетт¿ реализм деп атады
(М.ТоІж¿г¿тов, ±ўран туралы). Бар (С.Сейфуллин, Шы¦.). Мектеп жасына дей¿нг¿
єґг¿мелер¿ д¿ни е р е ж е болатын ойсыз балалар Іоз¦алып ойнайтын ойындармен Іатар
ортада ж¤рсе де, жас Абай олардыґ ауІы- е р е ж е л ¿ ойындармен де єуестенед¿ (Семья
мында, ыІпалында Іалып Іоймады (Т.Єл¿мІўлов, тєрбиес¿).
Абай). 3. ï å ä. ОІулыІта¦ы белг¿л¿ б¿р аныІтама, ЕРЕЖЕП [ар. ] з а т. д ¿ н и. Мўсылман
т¤с¿н¿к. Ол к¿с¿ сабаІ сайын мектепт¿ґ Іабыр¦а- к¤нтiзбесi бойынша, жетiншi ай, Іасиеттi
сында ¿лул¿ тўратын жиырма е р е ж е н ¿ жатІа тЅрт айдыґ бiрi. ±асиетт¿ е р е ж е п айында
со¦ып отыратын (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). Бўрын мўсылман Іауымы ¤ш к¤нд¿к ораза тўтады
басы Іатып, миы ашып т¤с¿нбей ж¤рген е р е- («±аз.єдеб.»). ±асиеттi е р е ж е п айы Ѕтiп,
ж е л е р, жатты¦улар баурай тартып жЅнелген¿ ауыз бекiтер рамазан айы бастал¦ан (С.Ж¤нiсов,
(Д.Досжанов, Кел¿ншек.). 4. ±àíäàé äà á¿ð АІан cерi.).
¦ûëûì, ½íä¿ð¿ñ ñàëàñûíäà¦û îðûíäàëàòûí ЕРЕЖЕÑ¾Ç Áåëã¿ñ¿ç áåê¿ò¿ëãåí òºðò¿á¿
æ¢ìûñòû´ íåìåñå ê½ðñåò¿ëãåí ²ûçìåòò¿´, æî². À±Ø-òà å ð å æ å ñ ¿ ç æåêïå-æåêêå åðåêøå
àðà²àòûíàñòû´ òºðò¿á¿, ðåò¿í ê½ðñåòåò¿í ê½´¿ë á½ë¿í¿ï îòûð. Á¢ðûíäàðû À±Ø-òà
²à¦èäàòòàð. Бўдан кей¿нг¿ жылдарда к¤р¿ш ег¿с¿ êºñ¿ï²îé áîêñ ìû²òû äàìûï åä¿. ±àç¿ð дå´ãåé¿
агротехникалыІ е р е ж е л е р г е сай ж¤рг¿з¿ле ò½ìåíäåé áàñòàäû (“Æàñ Àëàø”). Å ð å æ å-
бастады (Ы.ЖаІаев,Менiґ баІытым.). ñ ¿ ç æåêïå-æåêò¿´ Ïðàéä ò¤ð¿íåí à¦àéûíäû
Ережелер жина¦ы. Белг¿л¿ б¿р пєн саласына Åìåëÿíåíêàëàð ºëåìä¿ àóçûíà ²àðàòûï æ¤ð
жататын Іа¦идалар жиынты¦ы. ОІу¦а т¤ск¿с¿ (“Æàñ Àëàø”).
келет¿н жас талапкерлер е р е ж е ле р ж и н а ¦ ы н ЕРЕЖЕ-ТЄРТѕП з а т. Белг¿л¿ заґдылыІтар.
сатып алып жатты («±аз.єдеб.»). ±ай заманда да е р е ж е-т є р т ¿ п т ¿ , єдет-
ÅÐÅÆ-ÅÐÅÊ 338
¦ўрыпсыз т¿рл¿к бол¦ан емес («±аз.єдеб.»). Іыран топшылы, толыІ денел¿, кеґ кеудел¿, шал-
Салт-дєст¤р, е р е ж е-т є р т ¿ п т ¿ Іыз¦ыштай ІаІ тЅст¿, жолбарыс бетт¿ болып кЅр¿нд¿. БасІа
Іорып, сол арІылы елд¿ґ елд¿г¿н саІтап келген да е л д е н е р е к, торсыІ шекел¿ екен. А¦амды
аІсаІалдар аман болсын («Лен.жас»). осыдан б¿лд¿м, – депт¿ (Шешенд¿к сЅздер).
ЕРЕЖЕ-ШАРТ з а т. Белг¿л¿ тєрт¿п, ¿ñò¿ ЕРЕКТЕ= е т . с Ѕ й л. Ерекшелеу. АІынныґ
æ¤çåãå àñûðó ¤ø¿í êåðåê æà¦äàé. Шахмат жаны ер шы¦ар, е р е к т е п оІып, ес¿ґе ал.
ойынымен єуестенуш¿ жас балаларды єс¿ресе Балдыґ дєм¿н татІанда, Тамсанбасаґ нес¿ бал?
єрт¤рл¿ фигуралардыґ ж¤р¿стер¿не Іатысты (Х.јте¦алиев, Єже єлди¿). Шദы жарысында
е р е ж е-ш а р т т а р ІызыІтыратын ед¿ б¿р¿нш¿ келген АманІосты жаттыІтырушы
(«Жас Алаш»). Сол жо¦арыда атал¦ан е р е ж е- елден е р е к т е п атады («±аз. єдеб.»).
ш а р т т а р д ы ґ бєр¿нен Ѕткен бала ж¿г¿тт¿ґ ЕРЕКТЕН= е т. БЅлектену, жырылу,
¿р¿ ദа еґ ал¦ашІы рет шыІІан к¤н¿ кЅрсеткен ерекшелену. Мєкеґн¿ґ ўлы жас кез¿нде ¤нем¿
б¿р ദалды¦ын еске т¤с¿рей¿н (Є.КЅш¿мов, елден е р е к т е н ¿ п, жал¦ыз ж¤рет¿н ед¿ ¦ой («Лен.
±арт аґшы.). жас»). Дарынды баланыґ Ѕзгелерден е р е к-
ЕРЕЙ= е т. с Ѕ й л. Ерби. Ойпаттыґ солт¤ст¿к т е н е т ¿ н айрыІша Іасиеттер¿ жас кез¿нен-аІ
Іаба¦ында б¿р ¤лкен мола тўр да, одан тЅмен¿рек байІалады («Жўлдыз»).
е р е й г е н кЅк арбаныґ Іасында ¤ш-тЅрт ж¿г¿т ЕРЕКТЕНУ Еректен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
кЅр¿нед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке). Жайылып атауы. Е р е к т е н у мўрат емес, ел билеп,
ж¤рген Іойлардыґ соґында тыраш арыІ, е р е й- КЅптен озып кЅгермейд¿ б¿р басыґ. ЖўбатарлыІ
г е н баІташы бала келед¿ («Лен.жас»). арманыґды єлдилеп, Жўрт Іатарлы т¿рш¿л¿кке
ЕРЕЙГЕН-СЕРЕЙГЕН с ы н. Орай¦ан- ырзасыґ (±.Сарыбаев, Отырар.).
сорай¦ан, серейген. ШЅп-жем¿ ша¦ын кедей- ЕРЕКТЕУ с ы н. БЅлекшелеу, айрыІшалау,
кепш¿кт¿ґ Іыстан єреґ аман шыІІан малдары ерекшелеу. Айсўлтанныґ к¿ш¿ ўлы басІаларынан
е р е й г е н-с е р е й г е н к¤йде Іорадан шы¦ып, е р е к т е у дене б¿т¿м¿ де, м¿нез¿ де бЅлек
кЅктеуге бет Іоятын-ды («Жўлдыз»). Тўрып болып Ѕс¿п келед¿ («±аз.єдеб.»). Єл¿бект¿ґ
неме Іўла¦ын Іайшылап е р е й г е н-с е р е й г е н айІайы басІалардан е р е к т е у ест¿лед¿
кЅп тем¿рге Іарай ая¦ын баспай Іойды (М.Хайрутдинов, Ал¦ашІы раунд). ±аз¿рг¿ кезде
(Є.Кек¿лбаев, ±ўсІанаты). ¤йд¿ басІа ¤йлерден е р е к т е у ет¿п салу салтІа
ЕРЕЙѕП-СЕРЕЙѕП ¤ с т. Сорайып, секси¿п. айналды («Лен.жас»).
ТЅрт Іўбыладан б¿рдей е р е й ¿ п-с е р е й ¿ п ¤ст¿не ЕРЕКШЕ ¤ с т. јзгеше, айрыІша, басІаша,
тЅн¿п тўр¦ан аІар-шаІар таулар¦а, тау¦а б¿ткен тЅтенше. О¦ан бўрын атын ест¿меген б¿р єнш¿
¤й¿р¿м-¤й¿р¿м сабалаІ ж¤нд¿ орман¦а да, тау ж¿г¿т е р е к ш е ўнады (С.БаІбергенов, Адам.).
басында ІалыІтап жайылып ж¤рген б¤рк¿тке де, Ш¿рк¿н, жылІы баласы ерекше-ау! (С.Ж¤н¿сов,
тау¦а тырмыса жайылып, жатІан ІўмырсІадай Жапанда¦ы жал¦ыз ¤й). Кешк¿ к¤нн¿ґ Іи¦аш
жылІы¦а да, Іостан аула¦ыраІ Ѕзек Іуалай сєулес¿ тау жоталарын Іыз¦ылт-сар¦ыш е р е к ш е
шыІІан шоІ-шоІ бўта¦а да АІб¿лект¿ґ кЅз¿ ед¿ ол жерд¿ґ кЅл¿ м¤лде, Е р е к ш е ед¿ сол жер-
тоІтап тўра алмай, сыр¦анап кел¿п, жерошаІ д¿ґ ел¿ м¤лде (М.МаІатев, Шуа¦ым).
басында¦ы ІазаІтыґ Іара Іўманына, Іара Ерекше белг¿. Адамныґ, çàòòû´ ò.á. бет
астауына, жыртыІ орыстыґ шЅм¿ш¿не тоІтады єлпет¿нде, п¿ш¿н¿нде, жалпы тўл¦асында бола-
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). тын айрыІша белг¿лер. Е р е к ш е б е л г ¿ с ¿: б¿р
ЕРЕК ¤ с т. јзгеше, бЅлекше, дара. Онан ая¦ын сылтып басады (Ауызек¿).
ІорІып, обырлыІ Іоймасаґ да, Адам боп, хай- Ерекше сўранымды тауарлар. э к о н. Сатып
уаннан болсаґшы е р е к! Жалма¦анша, жєрдем¿ґ алу аларман тарапынан Іосымша к¤ш-ж¿гер
тиг¿зсеґш¿, Жы¦ыл¦ан, жыла¦ан¦а болып кЅмек мен шы¦ындар жўмсауды Іажет етет¿н б¿регей
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Баршаг¤л ес¿м¿ ерекшел¿ктер¿ бар тауарлар. Жаґа, ерекше
±айырбек аузынан шыІІан сайын, Мўхит сєнд¿ жєне тартымды тауарларды, сондай-аІ,
д¤рк¿н-д¤рк¿н селт ет¿п б¿р Іалып, е р е к сез¿мд¿ олардыґ ¿ш¿ндег¿ íàðû²тыґ тар ауІымында¦ы
халге келген-д¿ (Ґ.Сланов, ШалІар). Мўраттан буынына арнал¦ан тауарларды е р е к ш е с ў-
е р е к Хадиша¦а ыІылас кЅрсетт¿ (Т.Ахтанов, р а н ы м д ы т а у а р л а р ¦ а жатІызу¦а болады
±аһарлы к¤). Адам¦а б¤г¿н ба¦ын¦ан, ±ыр (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.).
бейнес¿ Ѕґд¿ е р е к Шал кЅз¿не шалын¦ан, ЕРЕКШЕЛЕ= е т. АйрыІшалау, оІшаулау,
Сыґсы¦ан Іайыґ, бєйтерек (Т.Жароков, арнайы бЅл¿п кЅрсету. Б¿зд¿ґ училищен¿ґ
Шы¦.). Іалыґсыз Іыз бермейт¿н єдет¿ бар, осыны
Елден [топтан] ерек. Òîï ¿ø¿íäå àйрыІша, ес¿ґ¿зге е р е к ш е л е п салып ІояйыІ (К.Зєкенов,
бЅлекше, áàñ²àëàðäàí Ѕзгеше. КЅктемг¿ кЅш Жанартау). Ек¿нш¿ден, жиырма сег¿з ерд¿
кез¿нде, Іыз-ІырІын, бозбалалар е л д е н е р е к б¿р¿нен-б¿р¿ е р е к ш е л е п, асырып алу¦а
єсем ки¿нет¿н ед¿ («Лен.жас»). Сырым ма¦ан болмайтын-ды (Р.Ыдырысов, Отты жыл).
339 ÅÐÅÊ-ÅÐÅÍ
Жўрт кЅз¿не Камелитдинн¿ґ тЅг¿лген ки¿м¿ ЕРЕКШЕЛѕК з а т. јзгешел¿к, айрыІшалыІ,
бойын т¿пт¿ ўзартып, елден е р е к ш е л е п тўр Ѕз¿нд¿к Іасиет. Дара е р е к ш е л ¿ г ¿ жЅн¿нен
(К.Оразалин, Абайдан соґ). ±асымбек бўрын Абай образы Іайталанбайтын ¤зд¿к образ
З¿к¿рия Іартты ауыл аІсаІалдарынан кЅп е р е к- (М.±аратаев, Ту¦ан єдеб.). ±азаІ маІалдарыныґ
ш е л е й Іоймаушы ед¿ (Шопан сырласы). Ѕз¿не тєн нег¿зг¿ б¿р е р е к ш е л ¿ г ¿ – аз сЅзбен
ЕРЕКШЕЛЕН= е т. АйрыІшалану, Ѕзгеше- кЅп ма¦ына берет¿нд¿г¿нде (М.Ґабдуллин, ±аз.
лену. Алаштыґ кЅрнект¿ азаматтарыныґ ¿ш¿нде хал. ауыз. єдеб.).
«АсауІара» атан¦ан осы Бєйке Ѕтк¿р т¿л¿мен, Æàñ åðåêøåë¿ã¿ ï ñ è õ. Àäàìíû´ æàñûíà
батыр ойымен е р е к ш е л е н е берет¿н (Є.Нєбиев, ñºéêåñ äàìó çà´äûëû²òàðû. βó-òºðáèå
±анат ІаІІан). Ол ештеґес¿мен е р е к ш е л е н- ìåêåìåëåð¿ áàëàëàðäû´ æ à ñ å ð å ê ø å ë ¿ ê-
б е й т ¿ н да¦дылы м¿незд¿ Ѕз¿м¿здей бала ед¿ ò å ð ¿ í å ñºéêåñ ²¢ðûëàäû (±àç. ò¿ë¿ òåðìèí.
(Б.±ойшыбаев, Ай нўры). Мєтелд¿ґ маІалдан Ïåäàãîãèêà). Єр баланыґ жас е р е к ш е-
е р е к ш е л е н е т ¿ н б¿р айырмасы Іорытынды л ¿ г ¿ н е Іарай єґг¿мен¿ де тауып айта Іояды
жасалмайтынды¦ында емес пе? (М.Єл¿мбаев, (С.Сар¦асІаев, КЅґ¿лд¿ балалар).
јрнект¿ сЅз). Бўл жерд¿ґ таби¦ат байлы¦ы да ЕРЕКШЕЛѕКСѕЗ с ы н. јз¿не тєн
е р е к ш е л е н е д ¿ (Ту¦ан жерд¿ґ Іазынасы). айырмашылыІсыз, Ѕзгешел¿кс¿з. Б¿раІ мўндай
ЕРЕКШЕЛЕНДѕР= е т. Єдеттег¿ден шы¦армалар Ѕз¿нд¿к е р е к ш е л ¿ к с ¿ з, жазба
Ѕзгешеленд¿ру, айрыІшаландыру. Т¿пт¿ анау єдебиетт¿к, реалист¿к, оригиналдыІ бояусыз,
Іобырап иы¦ына тЅг¿л¿п тўр¦ан ретс¿з, ўзын шы¦ыс єдебиет¿ мен ауыз єдебиет¿ стил¿нде
шашы да оны Ѕзгеше е р е к ш е л е н д ¿ р ¿ п жазылды (Б.Кенжебаев, ±аз. дем. жазушы.).
тўр (Лен. жас). «Конференция¦а Іатысушы – Бўрын¦ы заман туындыларын еш е р е к ш е-
делегат тар 40 ўлттыґ Ѕк¿л¿нен тўрады» дегенд¿ л ¿ к с ¿ з, айна Іатес¿з кЅш¿р¿п салатын шебер
де ешІандай е р е к ш е л е н д ¿ р ¿ п айтІан жоІ суретш¿лер кЅбейд¿ («±аз.єдеб.»).
ЕРЕЛГѕ з а т. Ерс¿л¿к, Ѕрескелд¿к. ±ыз Іашпас,
(С.Хайдаров, ±ўрыш.). Сен¿ Ѕзгелерден е р е к-
ойын ойнай келмек ед¿. Осы сай сан ІызыІтыґ
ш е л е н д ¿ р е т ¿ н де осы м¿нез¿ґ ¦ой, Єсел
ермег¿ ед¿. Ойында е р е л г ¿ жоІ, жЅн сўрайыІ,
(«±аз. єдеб.»).
Ж¿г¿т¿ґ бўл Іыз¦а не демек Ѕз¿ (М.Єуезов, Таґд.
ЕРЕКШЕЛЕНДѕРУ Ерекшеленд¿р ет¿ст¿-
шы¦.). Жинал¦ан топ е р е л г ¿ жасамай, тыныш
г¿н¿ґ Іимыл атауы. Єр бейнен¿ Ѕзгеше сомдап
тараса болар ед¿, – деп т¿лед¿ ¿ш¿нен («±аз.
е р е к ш е л е н д ¿ р у оґай ¿с емес («±аз.
єдеб.»).
єдеб.»). Ландшафтына Іарай п¿шу творчест- ЕРЕ-МЕРЕ ¤ с т. ñ ½ é ë. Соґынан ¿лескен
волыІ ¿зден¿ст¿, суреткерл¿к кЅзд¿ Іажет етед¿. бойы, ерген бойы. Арыстан о¦ан е р е-м е р е
Ол ауыл келбет¿н е р е к ш е л е н д ¿ р у, б¿р- ¤йден шы¦ып б¿р ел¿ де Іалмай келед¿ («±аз.
б¿р¿не ўІсастырмау ¤ш¿н ¤лкен рЅл атІарады єдеб.»). Єйел¿ к¤йеу¿не е р е-м е р е аттанды
(«Лен. жас»). («Лен.жас»).
ЕРЕКШЕЛЕНУ Ерекшелен ет¿ст¿г¿н¿ґ ЕРЕН с ы н. 1. Ерекше, айрыІша, Ѕте-
Іимыл атауы. Е р е к ш е л е н у жа¦ын єйелдерге мЅте, ¤зд¿к. ±алада мынау тўрмыс та ерен,
ІалдырайыІ, б¿зге осы ки¿м де болады, – дейд¿ к¤й де е р е н, КЅрмест¿ кЅр¿п, б¿лмест¿ б¿л¿п,
Сєл¿м («Лен.жас»). Стиль деген¿м¿з – ерекшел¿к. ¤йренем. Сєл ¦ана жаным Іинала Іалса,
Жєне ол нашар жа¦ымен кЅр¿нет¿н ерекшел¿к д¤рл¿г¿п, Д¤ниен¿ґ бєр¿н шаІырып алам ¤йге
емес, шебер жа¦ымен е р е к ш е л е н у («±аз. мен (М.МаІатаев, Шы¦.). Тыґдаушылар бў-
єдеб.»). рын¦ыдан да е р е н гу-гуге кЅшт¿ (±.Ўябаев,
ЕРЕКШЕЛЕУ1 с ы н. АйтарлыІтай Ѕзгеше, ±ырда¦ы Іырандар). 2. Àñ²àí, àñà, òûì çîð.
басІашалау. Бет¿не Іарап отыр¦ан жал¦ыз бала ±алды ¦ой таулар к¤ш¿ е р е н, ±алмады бўлттар
бол¦асын т¿зг¿н¿н ерк¿н Ѕз¿не бер¿п, ел Іызынан т¤с¿ аппаІ. Амалым болса – т¤сер ем Аспанныґ
е р е к ш е л е у Ѕс¿рд¿к (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен Ѕз¿н ІўшаІтап! (C.Жиенбаев, Алтын Іалам). Єл¿
тер). Баласыныґ мына шеш¿м¿ тым е р е к ш е- ес¿мде сол к¤н¿ бўрын¦ыдан да е р е н Іимылмен
л е у бол¦ан сияІты (М.Єбд¿ІалыІов). Жаґа шабуыл¦а ашынып к¿р¿скен (Т.Бигелдинов,
ту¦ан Іозыны кЅр¿п жатыр, АдасІанын ана¦а Аспан.). 3. а у ы с. јґкей, к¿леґ. Сонау Іаһарлы
тел¿п жатыр. Ег¿з ту¦ан Іозыны бЅлек алып, желтоІсанда е р е н боздаІтардыґ Іаны тЅг¿лд¿
е р е к ш е л е у орын¦а бЅл¿п жатыр (Х.ЕсенІараева, («Жас Алаш»). 4. £ëêåí, àëûïòàé. Тўл¦асы
Жўлдызым). е р е н, кеґ кеудел¿, асІаІ ¤нд¿ єнш¿, сахараныґ
ЕРЕКШЕЛЕУ2 Ерекшеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ¦ажайып б¿р алыбы боп апты (М.Єуезов,
атауы. Єр отарда¦ы Іойлардыґ аІ-Іарасын, Абай).
ауру-сауын, аІсаІ-тоІса¦ын бЅл¿п е р е к ш е л е у Ґайып ерен. д ¿ н и. Мўсылмандарды
Іажет (Ауызек¿). Дарын єр єн¿н е р е к ш е л е у- жебеп, Іолдап ж¤рет¿н, кЅзге кЅр¿нбейт¿н
д е н б¿р танбады («±аз. єдеб.»). киел¿ бейнелер¿. Ер¿кт¿ ерке сен¿ґ Іўд¿ретпенен
ÅÐÅÍ-ÅÐÅÏ 340
Келген к¤н¿ґ жарыІІа. Хорлар к¤л¿п, ІўттыІтап е р е н с ¿ з на¦ып ж¤рс¿ґ, шыра¦ым? (±аз. т¿л¿.
¦ а й ы п е р е н, Нўр себ¿лген б¤к¿л шарыІІа диалек. сЅзд¿г¿).
(Б.К¤леев,Шы¦.). ЕРЕНСѕЗДЕУ с ы н. с Ѕ й л. БейІамдау,
Ґайып ерен ІырыІ ш¿лтен. м и ф. ±ысыл- ദалдау. Олар, єдетте, Іаланыґ т¿кбаІайла-
¦ан шаІта демеу берет¿н п¿р. Шын т¿леу¿м, рындай емес, молдау, е р е н с ¿ з д е у ¦ой
шЅберем,Сапарыґдыоґдасын, Ґайып ерен ІырыІ (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.).
ш ¿ л т е н Єулие жар боп Іолдасын, Танып ап- ЕРЕН-ТОЗАН: ерен-тозан Іылäû. æ å ð ã.
сыґ, Іара¦ым, јм¿рл¿к бЅртеґ жолдасыґ (Дулат Быт-шыт Іылäû, тоз-тоз етò¿. ±ырыІ к¤н
Бабатайўлы, Замана.). Ґ а й ы п е р е н І ы р ы І ш¿лдеде жылІыны е р е н-т о з а н І ы п, ай¦ырын
ш ¿ л т е н Іыдыр єл¿ксалам шылауыґнан м¿н¿п ал¦ан сен сияІты адамды кЅрмед¿м (±аз.
кетпес¿н, – деп Іол жайып берген батасынан т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
кей¿н ¦ана Іўлжаны ас ¤йге алып кет¿ст¿ ЕРЕі1 с ы н. ж е р г. 1. АйрыІша, орасан.
(Е.Тўрысов, ±ўралай жолы). К¤н е р е ґ кЅп жауды (±аз. т¿л¿ диалек. сЅзд¿г¿).
Ерен ер. АсІан ер ж¤рек, батыр. Јш жыл 2. ЖаІсы, ерекше. Ол ж¿г¿тт¿ґ е р е ґ ки¿нбей
болды келгел¿, АІбЅрте бест¿ жы¦ады. Е р е н ж¤рмейт¿н к¤ндер¿ жоІ (±аз. т¿л¿. диалек.
е р мен тўлпарды К¿м жасырып ты¦ады (Дулат сЅзд¿г¿).
Бабатайўлы, Замана.). Е р е н ерлерд¿ґ, аІылды ЕРЕі2 з а т. Ѕ с. Денес¿нен от ал¦ыш эфир
бабалардыґ арІасында ел¿м¿зд¿, жер¿м¿зд¿ саІ- майын бЅл¿п шы¦аратын бўта. Е р е ґ Тянь-
тап ІалдыІ («±аз єдеб.»). Шанü тауында кездесед¿ (±аз. ауылшар.).
Ерен ж¤йр¿к. АсІан ж¤йр¿к. ±алай дегенмен ЕРЕі3: ереґ Іылмады. Мєн бермед¿, кЅґ¿л
де ±ўлагердей е р е н ж ¤ й р ¿ к АсІаннан басІа бЅлмед¿. КЅптен ынтыІІан профессорына
б¿р адамда да болмайды (А.Жўбанов). Бес ж¤з кЅр¿нем деген ой кЅґ¿л¿н ўялап ал¦ан Єд¿л,
аттыґ єрІайсысы Ѕз ел¿нде ж¤лде алып ж¤рген дєр¿гер мен т¿ркеуш¿н¿ґ «алтыда, алты¦а»...
ерен ж¤йр¿ктер (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). деген ж¿ктеу¿н е р е ґ І ы л ¦ а н жоІ, алтыдан
Ерен санаìàды. Ñàíàñïàäû, ìåíñ¿íáåä¿. Сол Іалмасам болды ¦ой деп ойлады (Ґ.Орманов,
кЅсеу Іол не Ѕнер¿мен барды екен? – дед¿ Асан Ж¤рек.). Арлан ІасІыр ўсаІ иттерд¿ґ шєу¿л¿н
е р е н с а н а м а ¦ а н с ы п мысІылды ¤нмен е р е ґ І ы л м а д ы, асыІпастан ІырІадан асты
(С.Сар¦асІаев, КЅґ¿лд¿ бала.). («±аз.єдеб.»).
Т¤з ¦айып ерендер. ä ¿ í è. ±ырäû´ êèåë¿ Ереґ сел болäû. Аса Іатты, Ѕте к¤шт¿,
ï¿ðëåð¿. Т ¤ з ¦ а й ы п е р е н д е р Атымды Іой¦ан а¦ыл-тег¿л áîëäû. Жаґбыр е р е ґ с е л б о л ы п
ЗарлыІ хан (МўґлыІ-ЗарлыІ). жауды (±аз. т¿л¿ диалек. сЅзд¿г¿).
ЕРЕНДѕК з а т. Ерекшел¿к, айрыІшалыІ; ЕРЕі-СЕРЕі: ереґ-сереґ етт¿. с Ѕ й л.
ê¤øò¿ë¿ê, ìû²òûëû². Е р е н д ¿ г ¿ н ІазаІ дейт¿н Ербеґ-ербеґ етт¿. Олар Іазанныґ жанында
халыІтыґ, Бойыґменен, келсе жўртІа танытІын, кешк¿ кЅлеґкелер¿ е р е ґ-с е р е ґ е т ¿ п,
Тереґд¿г¿н ІазаІ дейт¿н халыІтыґ Ойыґменен ¤ґ¿реґдеп ашІараІтана ўмтылып ж¤р («Лен.
келсе жўртІа танытІын (Ж.Єбд¿рашев, Саяхат.). жас»). Е р е ґ-с е р е ґ е т ¿ п тЅрт ая¦ын
Бўл кезде оныґ омырауында еґбектег¿ е р е н д ¿- Іапталына созып кЅлбеп жатІан б¿р т¤йе
г ¿ н кЅрсетет¿н б¿рнеше медаль, кЅрме белг¿лер¿ (Є.Кек¿лбаев, Б¿р шЅк¿м.). ±ол-ая¦ы е р е ґ-с е-
Іадал¦ан ед¿ (±.Сал¦арин, АІмаржан). Е р е н д ¿ к – р е ґ е т к е н, салдырлаІ ўзын Іара СаІыш
на¦ыз ерлерге тєн Іасиет («±аз.єдеб.»). дейт¿н т¿лд¿ Іыз бар (М.С¤ндетов, ±ызыл ай).
ЕРЕН-ЖАРАН з а т. с Ѕ й л. јрен-жаран. ЕРЕПАН ¤ с т. ж е р г. јте, орасан, ересен.
Т¿пт¿, К¤л¦аси Іўдашасы е р е н-ж а р а н ы- Е р е п а н жаІсы, е р е п а н ж¤йр¿к (±аз. т¿л¿.
м е н ти¿суд¿ шы¦арады. СЅйт¿п, РаІымбекова диалек. сЅзд¿г¿).
К¤л¦аси «Мыґарал¦а» кЅш¿п кеткен («Лен. ЕРЕПЕЙСѕЗ с ы н. Ебедейс¿з, Іолапайсыз.
жас»). ДЅґес Іаба¦ыныґ ¤ст¿ндег¿ Іалыґ Іасы бўрын¦ы-
ЕРЕН-ПАРАН ¤ с т. ж е р г. Елеґ-алаґ, дай е р е п е й с ¿ з д¤рдимей, жапсыра сылап
тദы б¿р Іарദы – б¿р жарыІ кез, алакеуг¿м Іой¦андай аздап жылтырайды (А.Лекеров,
шаІ. Ертеґ е р е н-п а р а н д а тўрып, ¤й ¤ст¿не Т¤з г¤л¿). Т¿зеден тЅмен салбыра¦ан е р е п е й-
салатын а¦ашІа кетем¿з (Диал. эксп. мат.). Е р е н- с ¿ з ўзын жеґд¿, салпылда¦ан ўзын сыр¦алы єйел-
п а р а н д а атын ўстап м¿нд¿ (Ауызек¿). дер, б¿р сЅзбен айтІанда, Ѕґшеґ Іара халыІ ІаІ
ЕРЕНСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. БейІам, Іамсыз. айырылып, жапырыла жол ашты (М.Ма¦ауин,
Е р е н с ¿ з боп отыра бермей, шаруаларыґды Аласапыран). Кабинетте жал¦ыз Іал¦ан Ëанке
¿стеґдер (Ауызек¿). јзенде, Кезеґде Е р е н с ¿ з орнынан тўрып, єр¿-бер¿ ж¤ре бастады. Серей-
Б¿р жалтыр Тас болды (Є.Д¤йсенбаев, ±айырлы ген аяІтары т¿пт¿ е р е п е й с ¿ з ўзын ед¿
таґ.). Мўндай е р е н с ¿ з Іараудан наІтылы, (±.Жўмад¿лов, Сы кЅш). Шашы алын¦ан
айтарлыІтай нєтиже шыІІан емес, ШыІпайды тап-таІыр басы е р е п е й с ¿ з ¤лкен болып
да (А.ТоІпанов, Б¤г¿нг¿ к¤н.). Жет¿ Іара т¤нде кЅр¿нд¿ НартайлаІІа (А.Ж¤н¿сов, јм¿р ¿з¿).
341 ÅÐÅÏ-ÅÐÅÑ
ЕРЕПЕЙСѕЗДЕУ с ы н. ±олапайсыздау, бала е р е с е к т е й, Талай-талай тапсырманы
ебедейс¿здеу. Е р е п е й с ¿ з д е у, єйтпесе жаІсы Тындырыпты ек¿ етпей (Ж.Молда¦алиев,
єйел болар ед¿, – дейм¿н ¿ш¿мнен («±аз. єдеб.»). Жиырма бес). Сўрапыл со¦ыс жылдары жас
±имыл-Іоз¦алысы е р е п е й с ¿ з д е у кЅр¿нген¿мен, балалар да е р е с е к т е й еґбек етт¿ («±аз.
жаны жомарт адам екен («Лен.жас»). єдеб.»).
ЕРЕСЕ з а т. ж е р г. Орташа алын¦ан есеп. Е р ЕРЕСЕКТЕН= е т. Есей¿п, ер жету, Ѕсу,
е с е бол¦ан есепте отыз мыґдай ¤й¿ бар (±аз. т¿л¿. ¤лкею. Б¿р еркек бала, б¿р Іыз бала енд¿ б¿р
диалек. сЅзд¿г¿). Е р е с е есеппен ІырыІ-отыз бел асса, е р е с е к т е н е кеткел¿ тўр («±аз.
адам жиналды (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). єдеб.»). Е р е с е к т е н ¿ п Іал¦ан жастар ¤ш¿н
ЕРЕСЕЙ= е т. с Ѕ й л. Есей. јз¿ м¤лдем Гаванада ІысІа мезг¿лде техникумдар ашылды
е р е с е й ¿ п Ѕс¿п, сўлуланып, тола бастады (Б.Момышўлы, Шы¦.). Ес жиып е р е с е к т е н-
(С.Мўратбеков, Дос ¿здеп.). Кєд¿ржан бўл г е н н е н бер¿ кЅрген¿ бейнет («±аз.єдеб.»).
к¤ндер¿ б¿рт¤рл¿ салмаІтанып, мен¿ґ кЅз ал- ЕРЕСЕКТЕНУ Ересектен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
дымда е р е с е й ¿ п бара жатты (Т.Ес¿мжанов, атауы. Баласыныґ бойы Ѕс¿п, дауысы Ѕзгер¿п,
Аяулым). Алпысбай¦а сер¿к боп, е р е с е й д ¿ е р е с е к т е н у д ¿ ґ белг¿лер¿ кЅбейд¿ («±аз.
±ўрман да. Ойнар ед¿-ау ер¿к жоІ, К¤н¿-т¤н¿ єдеб.»).
Іырманда (±.ШЅкенов, Гудок). ЕРЕСЕКТЕУ с ы н. Жасы ¤лкендеу, ересег¿рек.
ЕРЕСЕК с ы н. Есейген, ер жеткен, естияр. БасІа балалар¦а Іара¦анда е р е с е к т е у,
Е р е с е к т е р д е болатын бўл ек¿ кей¿пкерд¿ґ ес б¿лет¿н Жаґабек жаґа т¿рш¿л¿кке кЅнд¿ге
парІын Оствальд жаІсы суреттейд¿ (Ж.Ай- алмай-аІ Іойды (Б.То¦ысбаев, АІиыІ). Е р е с е к-
мауытов, Шы¦.). ѕштер¿ндег¿ е р е с е г ¿ Єбд¿рахман, т е у ек¿ бала шеш¿н¿п ж¿бер¿п, ІартІа кЅмектесе
бес¿нш¿ класта оІиды (Б.СоІпаІбаев, Жекпе- бастады (З.Иманбаев, Солма. г¤л). Ол б¿зден е р е-
жек). КЅґбайдыґ отау ¤й¿. ТЅрде е р е с е к, с е к т е у ед¿ (О.Тєж¿баев, ±ара Іол¦ап).
делІўлы баласы Торбайды Іасына алып бєйб¿ше, ЕРЕСЕКТѕК з а т. Јлкенд¿к, Ѕс¿п ер жеткенд¿к.
одан тЅмен¿рек Іара жамыл¦ан тоІалдар отыр Сережаныґ даусында да к¤лк¿ бар, е р е с е к-
(М.Шаханов, Ґасырлар.). Жантас Іаз¿р бала т ¿ г ¿ н б¿лд¿р¿п, єр¿ Ѕрескел, єр¿ аґІау м¿нез¿мд¿
емес, е р е с е к ж¿г¿т (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). мазаІтап тўр (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.).
Назымбек ШоІаннан е р е с е к, ж¿г¿т болып –Апа, апа, Ерден а¦а келд¿ – деп, Айтбай
Іал¦ан жас Ѕсп¿р¿м сыпайы жеткiншек екен дауры¦а Іалды да, Єбд¿рахман е р е с е к т ¿ г ¿ н
(С.Бегàлин, Бала ШоІан). БаІыты Есет мєпе- б¿лд¿ргендей ж¤г¿р¿п барды (Т.Дєуренбеков,
леп, Еркелетт¿, ер Есет Болды Іыран е р е с е к Б¿р т¤йме). // £ëêåíãå òºí, ¤ëêåíäåðäåã¿äåé.
±анаты Іатып Іайратты (М.Дулатов, Шы¦.). ±ай¦ырсаІ, ІажысаІ та Ѕз ¿с¿м¿з Б¿з да¦ы е р е-
Ересек бала. 13-15 жас аралы¦ында¦ы с е к т ¿ к таптыІ амал (±.Аманжолов, Шы¦.).
жасЅсп¿р¿м. Е р е с е к б а л а л а р тез Ѕсед¿ ЕРЕСЕКШЕ ¤ с т. Ересек тєр¿зден¿п,
(Ауызек¿). ересектерге ўІсап. Ауыл баласы жастайынан е р е-
Ересек тартты. јст¿, ¤лкейд¿, ер жет¿ґк¿ред¿. с е к ш е еґбек ет¿п Ѕсед¿ («±аз.єдеб.»). ±аршадай
Бўл кезде е р е с е к т а р т ы п Іал¦ан бала бала е р е с е к ш е сЅйлед¿ («Лен.жас»). Жас бала
Лермонтов Рылеев жырларын оІып ж¤рд¿ е р е с е к ш е малдас Іўрып отыр (Ауызекi.).
(Ж.Саин). Биыл денес¿ Ѕскелеґдеп Іал¦ан ЕРЕСЕН с ы н. Ерекше, Ѕзгеше; орасан,
баласы м¿нез жа¦ынан да е р е с е к т а р т І а н ¦аламат, ¦ажап. АІынныґ е р е с е н кеґ
сияІты (М.Єуезов,Шы¦.). б¿л¿мд¿л¿г¿, теґ¿здей тереґ парасаттылы¦ы, сан
Ересек тўтты [санады]. Есей¿п, ер жеткен тарап ¦ылымынан жан-жаІты хабардарлы¦ы
деп есептед¿. Ауылдыґ ¤лкендер¿ сол жас адам Іайран Іалдырды (Р.Берд¿баев, Г¤л¿стан).
б¿раз шетке шыІса болды, жер кЅр¿п, сЅз ўІты, Е р е с е н еґбект¿ жан лєззатына айналдырып
ел таныды дей ме, е р е с е к с а н а п, байІап отыр¦ан алуан т¤рл¿ адамдармен ж¤здест¿м
сЅйлейд¿ (А.ЖаІсыбаев, ±айырлы таґ). Айг¤л (Є.НўршайыІов, Жер туралы.). ШЅп биыл т¿пт¿
б¿рер жас ¤лкен а¦асын е р е с е к т ў т ы п, оны е р е с е н шыІІан. ѕш¿не енсе, т¤йеден басІа мал
Ѕз¿н¿ґ Іор¦анындай сез¿нед¿ («±аз.єдеб.»). кЅр¿нбей кетед¿ (Ґ.Мўстафин, Дауыл .).
ЕРЕСЕК-ЕГДЕ с ы н. Естияр, бас кЅтерер ЕРЕСЕЮ е т. ж е р г. Ересек болу, есею. Ол
¤лкен. Т¤т¿н атаулыныґ е р е с е к-е г д е с ¿ кезде Абай е р е с е й ¿ п Іал¦ан (±аз. т¿л¿. диалек.
т¤гел ІатысІалы отыр¦ан сот процес¿н кЅр¿п сЅзд¿г¿). Е р е с е й ¿ п Іал¦ан баланы кЅтерген
аттаныґыз (X.Ер¦алиев, ШындыІ.). // Áàñ бойында Мырзахан да ІуанышІа бЅлен¿п,
ê½òåðåð, åñòèÿð àçàìàò. Оґ-солын, жаІсы- айналып тол¦анады (К.Оразалин, АІ жаз.).
жаманды танитын е р е с е к-е г д е л е р азаматтыІ ЕРЕСѕ с ы н. ж е р г. Жасы ¤лкен, егде; дегдар.
¿стерге араласады («±аз.єдеб.»). Е р е с ¿ м ж¤йр¿к Ешнияз – Ес¿ткен жан
ЕРЕСЕКТЕЙ с ы н. Ересек адамдай, тоймайтын Шекермен сЅз¿ барабар (О.ШораяІов,
¤лкендердей. Орман жолын, тал сырларын Б¿лген Шайыр).
ÅÐÅÒ-ÅÐÅÓ 342
ЕРЕТ з а т. ж е р г. Ǻê¿ðä¿´ æ¿á¿í áàéëàéòûí бас кЅтер¿с, жаппай Іоз¦алыс, аттаныс, д¤рл¿гу-
à¦àø. Áàé²à, å ð å ò ê å ñî²òûðûï àëìà, ñûíäû- ш¿л¿к. Сонда к¤н¿ кеше жау десе ел¿р¿п шы¦а
ðàñû´ (±àç. ò¿ë¿. äèàëåê. ñ½çä¿ã¿). келет¿н е р е у ¿ л ел¿ Іанжарымен с¤йек м¤ж¿п,
ЕРЕУ ¤ с т. ж е р г. Беталды, ла¦ып, Ѕз найзасымен от кЅсеп, ошаІ к¤зет¿п Іал¦аны ма?
бет¿нше. Єл¿ де бая¦ысынша. КЅш¿-Іондыны (Є.Кек¿лбаев, Дала.). ±алыґ ІазаІ ІайыІтыґ
еркектер б¿лед¿ деп е р е у жайылып ж¤р батып бара жатІанын б¿лмейд¿. Б¿раІ АІан
(Ґ.М¤с¿репов, јм¿р жоры¦ы.). сыІылды б¿рен-саран ўлдары ¦ана болар-болмас
ЕРЕУЛЕ= е т. с Ѕ й л. Ереу¿лде. ±ол¦а сезген де, кЅпке алдымен Ѕз¿н¿ґ Ѕм¿р¿мен е р е у ¿ л
т¤скен Іара б¤рк¿тке бола ауыл ек¿ к¤н е р е у- жаса¦ан, оныґ Ѕз¿н¿ґ сер¿, жолдастарыныґ пер¿
л е г е н-д ¿: соныґ Іўрмет¿не Іой сойыл¦ан-ды атан¦аны осыдан (М.Жўмабаев, Шы¦.). Таудыґ
(Є.КЅш¿мов, ±арт аґшы.). Е р е у л е г е н егер жота-жотасын аралап кеткен ўран сЅздер е р е у ¿ л-
дауынан Тўтамдап оІ жонбаса, Бєр¿н айтпа, г е єз¿рленген ел-жўртты Іау¿п тЅнген жаІІа
б¿р¿н айт, Ў¦ынар мўны ел Іайда (XVIII–XIX ¦¦. б¿р сєт жалт ІаратІандай болды (А.Сатаев,
Іаз. аІын.). ±алыґ жылІы Іайыр¦ан¦а кЅнбей, АІын ¿з¿).
е р е у л е й жЅнелд¿ («±аз. єдеб.»). Ереу¿лге Іарауыл. а) ѕс¿не Іарай лайыІты
ЕРЕУЛѕ с ы н. с Ѕ й л. Ереу¿л. Т¤б¿ мен¿ґ б¿р ¿спен жауап беру, есес¿н Іайтару, ІысасІа Іысас
к¤н¿м бар – «Е р е у л ¿ атІа ер салар», Т¤б¿ мен¿ґ Іылу. Егер мўныґ Ѕз¿н аз деп тапса, е р е у ¿ л г е
б¿р к¤н¿м бар «Егеул¿ найза Іол¦а алар», Т¤б¿ І а р а у ы л деп барымта¦а шы¦ады (М.Елеус¿зов,
мен¿ґ б¿р к¤н¿м бар, найза¦ай болып жарІ етер, ШоІан Уєлиханов). є) ±имыл¦а, Іоз¦алысІа
Т¤б¿ мен¿ґ б¿р к¤н¿м бар – ±ылыш с¤й¿п ант шаІыратын ¤ндеу сЅз.
етер (Ж.Нєбиуллин, Таныс єуендер). Е р е у л ¿ Ереу¿л сЅз. Ар-намысты Іолдан бермеуге
елд¿ґ м¤ддес¿ ескер¿лмесе, таяу уаІытта кел¿с¿м шаІыратын Ѕрш¿л рухты сЅз. Тєкежан аулы
болмайды, соны айтарсыз («±аз. єдеб.»). Базаралыныґ е р е у ¿ л с Ѕ з ¿ н е былІ еткен жоІ,
ЕРЕУѕЛ1 з а т. е с к ¿ к ¿ т. ЖорыІ, жортуыл,
Іар ек¿ жауса да ¤й ¿ргес¿н шыммен кЅмд¿р¿п
со¦ыс. Ел ¤ш¿н кеш¿п жанынан, Е р е у ¿ л г е
алып, та¦ы да ыІтырмасын Іўр¦ызып Іойып
шыІІан ер, јлексес¿н ІўшаІтап, ±ала берд¿
к¤нд¿з-т¤н демей, кедей ауылдыґ п¿шен¿ мен
ту¦ан жер (Дулат Бабатайўлы, Замана). Ол
Іоры¦ын аямастан жед¿ де отырды (М.Єуезов,
кешег¿ ел басына к¤н ту¦ан е р е у ¿ л кезд¿ ес¿не
Абай). Ежелг¿ жыр, тол¦ауларда¦ы е р е у ¿ л с Ѕ з
алып сєл тўрды (К.БоІасов, Єкеге Іарап).
¤лг¿лер¿ Іаз¿рг¿ жас ўрпаІты патриоттыІ рухта
Ереу¿л ат. ШайІасІа т¤серде м¿н¿лет¿н ат.
Тарихи жєд¿герл¿ктер бойынша е р е у ¿ л а т тєрбиелеуге Іажет-аІ («±аз.єдеб.»).
т¿ркес¿н¿ґ нег¿зг¿ ма¦ынасы «со¦ыс аты, шай- ЕРЕУѕЛДЕ= е т. 1. ñ à ÿ ñ è. ЎйымдасІан т¤рде
Іаста м¿н¿лет¿н ат» екенд¿г¿ байІалады («±аз. наразылыІ б¿лд¿р¿п, ереу¿лге шы¦у. Ресей халІы
єдеб.»). Іаз¿р уаІытша ¤к¿метке Іарсы кЅтер¿л¿с ашып,
Ереу¿л атІа ер салды. Ўрыс атына ер салды, жер-жерде е р е у ¿ л д е п жатыр (Є.Нўрпей¿сов,
ñî¦ûñ²à àòòàíäû. Е р е у ¿ л а т І а е р с а л- Сергелдеґ). Жаппай наразылыІ б¿лд¿р¿п е р е у ¿ л-
м а й, егеул¿ найза Іол¦а алмай, Еґку-еґку жер д е п кЅшеге шыІІан халыІ алദа сыймай
шалмай… Ерлерд¿ґ ¿с¿ б¿те ме? (Махамбет, кетт¿ («±аз. єдеб.»). 2. Д¤рл¿гу, жаппай Іоз¦алу,
Шы¦.). Е р е у ¿ л а т І а е р с а л а т ы н к¤н аттану. Аздан соґ Іўздыґ басына е р е у ¿ л д е-
туды, – дед¿ к¤й¿не дауыстап (ѕ.Есенберлин, г е н жаяулар шыІты да, ойда¦ы жиын¦а Іарады
±аһар). (М.Єуезов, Абай). Ек¿ жа¦ында ек¿ нЅкер¿,
Ереу¿л жасау. ж е р г. ѕш¿ пысу, зер¿гу. Мына тЅмен¿ректе нояндар, Іолбасылар, е р е у ¿ л д е п
Нєс¿болда е р е у ¿ л ж а с а п отыр, о¦ан Ѕлеґ шаһар жаІІа кЅз т¿г¿се Іал¦ан (Д.Досжанов,
айтІызу керек (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). Ж¿бек.). 3. à ó û ñ. КЅтер¿лу, Іаулап Ѕсу. ШЅпт¿ґ
ЕРЕУѕЛ2 з а т. с а я с и. 1. Жалданып еґбек е р е у ¿ л д е п тўр¦аны мынау: Ой, заман-ай! Б¿р
етуш¿ адамдардыґ еґбек жа¦дайына Іатысты кезде шаґы аспан¦а шы¦ып жататын жер ед¿-ау
єк¿мш¿л¿кт¿ґ алдына белг¿л¿ б¿р талаптар Іойып, (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Жаз туа Ѕс¿мд¿к е р е у ¿ л-
жўмысты уаІытша тоІтатуы. АмерикандыІ д е й кЅтер¿л¿п, жер жаннат ба¦ына айналады
азаматтар да осы талаппен аІ ¤йд¿ґ ¿ргес¿н («±аз. єдеб.»).
солІылдатып, ес¿г¿не е р е у ¿ л м е н барып тўр ЕРЕУѕЛДЕС= е т. Д¤рл¿г¿су. Жинал¦ан
(Х.Ер¦алиев, ШындыІ шырІайды). Нариман жўрт е р е у ¿ л д е с ¿ п т¤регеп, малдардыґ Іасына
университетте оІып ж¤рген кезде, 1905 жылы кел¿п тўрды (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). Жўрт
тЅґкер¿с басталды. Нариман студенттер кЅсем¿ е р е у ¿ л д е с е, єл¿ де бол¦ан ¿ске нанба¦андай
болды, студент е р е у ¿ л д е р ¿ н басІарды к¤йде тарасып кетт¿ (Ґ.±айырбеков, Жел
(М.Дулатов, Шы¦.). Жер асты шахталарында ІайыІ). Ек¿ жаІ е р е у ¿ л д е с ¿ п тўр¦анда ара¦а
¿стейт¿н жўмысшылар еґбекаІыны кЅтеруд¿ талап Мыґбай Іарттыґ жас албырт баласы Бекен т¤ст¿
ет¿п е р е у ¿ л г е шыІты («Жас Алаш»). 2. Жаппай (А.НўрІанов, Дала Іыраны).
343 ÅÐÅÓ-ÅÐÊÅ
ЕРЕУѕЛДЕСУ Ереу¿лдес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ж е т т ¿ (З.Ш¤к¿ров, ±иын т¤й¿н). Таудан мен
атауы. Жаппай кЅтер¿л¿су, д¤рл¿г¿су. Таяу жаратыл¦ан ки¿кт¿ґ с¤т¿н ем¿п е р ж е т к е н м ¿ н,
Шы¦ыс елдер¿н¿ґ халІы ІырыІ жылдай е р е- ±уат алып Іыранныґ Іанатынан (М.МаІатаев,
у ¿ л д е с у м е н келед¿ («±аз. єдеб.»). АІІулар.). Заман оґала баста¦анда КЅпекбай
ЕРЕУѕЛДЕТ= е т. Д¤рл¿кт¿ру, жаппай балалары шеттер¿нен ж¿герл¿, ІасІыр ж¿г¿ттер
Іоз¦алысІа келт¿ру. ±алыґ єскер Іала¦а сап болып е р ж е т т ¿ (Б.СоІпаІбаев, Бастан
т¤зеп, дабылдатып, е р е у ¿ л д е т е к¿рд¿ («Лен. кешкен).
жас»). Бая¦ыда ек¿ теґ¿зд¿ґ арасын е р е у ¿ л- ЕРЖЕТУ Ержет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
д е т к е н Есет бар емес пе, б¿зд¿ґ жиен, єне, сол Байжан соґыра е р ж е т у г е Іадам басІанда
(Є.Кек¿лбаев, ±ўс Іанаты). да, бала¦а деген сол салІындылы¦ынан айны¦ан
ЕРЕУѕЛДЕТУ Ереу¿лдет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл жоІ (±.Ахметбеков, ±ўштар кЅґ¿л). Бар медеу¿м
атауы; Франция жастары єрб¿р 20-30 жыл Жўлдызым ¦ана. Соныґ тез е р ж е т у ¿ н
сайын жаґа талаптармен кЅшеге шы¦ып, е р е- т¿лейм¿н (М.Сатыбалдиев, ±оґыр Іозы).
у ¿ л д е т у м е н келед¿ («Лен. жас»). Е р е у ¿ л- ЕРЖЈРЕК с ы н. Ж¤рек жўтІан, батыр,
д е т у д ¿ ґ уаІыты Ѕт¿п, мєм¿лелесуд¿ґ заманы ж¤рект¿. ОІы¦ан, єт¿ретке жазылам дейт¿н е р-
туды емес пе? («±аз. єдеб.»). ж ¤ р е к т ¿ ж¿г¿ттер жоІ па? ±азаІ б¿р заманда
ЕРЕУѕЛДЕУ Ереу¿лде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл жауынгер жўрт емес пе ед¿? (Ж.Аймауытов,
атауы. Д¤рл¿гу, жаппай кЅтер¿лу. Россия єл¿ Шы¦.). Еспенбеттей е р ж ¤ р е к ±олìен б¿рге
аласапыран. Б¿р керемет дауыл кЅтер¿лгел¿ келед¿, Топ «шу» десе, АІбЅрте Артына шаґды
тўр¦андай. Ел е р е у ¿ л д е у л ¿ (Ж.Мусин, Таґ боратып (Дулат Бабатайўлы // XVIII–XIX ¦¦.
нўры). Е р е у ¿ л д е у д ¿ ґ нєтижес¿ оныґ жЅн¿ Іаз. аІын.).
мен рет¿н, тєс¿л¿н б¿луге де байланысты болады ЕРИ-ЕРѕМЕС ¤ с т. Ер¿п б¿тпей жатып.
(«Лен. жас»). Ауа райы жаІсы бол¦ан жылдары Іой ба¦ушы
ЕРЕУѕЛДѕ с ы н. 1. Д¤рл¿ккен, бас кЅтерген, шопандар Іар е р и-е р ¿ м е с жайлау¦а шы¦у¦а
ереу¿л ¤ст¿ндег¿. Патша ¤к¿мет¿ ўлт-азаттыІ асы¦ады («Лен.жас»). Оґт¤ст¿к Ѕлкелерде Іар
Іоз¦алысын, е р е у ¿ л д ¿ елд¿ Іарудыґ к¤ш¿мен е р и-е р ¿ м е с т е н-аІ жер кЅктей бастайды
басуды ойлады («±аз.єдеб.»). 2. à ó û ñ. Ìàçàñûç, («±аз. єдеб.»).
òûíûìñûç. Бет аузын єж¿м Іапта¦ан, ек¿ кЅз¿ ЕРКЕ с ы н. 1. Бўла болып Ѕскен, шолжаң,
Іанталап, јґ¿нде е р е у ¿ л д ¿ ўйІысыз т¤ндерд¿ґ ерке-тотай. ±ара жерден Іар кет¿п, Жерд¿
¿з¿ сайрап тўр (±.Жўмад¿лов, Сы кЅш). басІан – б¿р мўрат. Ер ТЅст¿к батыр сенб¿с¿ґ,
ЕРЕУѕЛШѕ з а т. Ереу¿л жасаушы, ереу¿лге Елемест¿ґ е р к е с ¿, Отыз ўлдыґ кенжес¿ јз¿ґдей
шы¦ушы. Бўнымен Іатар орыс бек¿н¿стер¿н болып туады «Тєґ¿рд¿ґ» с¤йген пендес¿ (К.
ІазаІ е р е у ¿ л ш ¿ л е р ¿ н е н саІтау ¤ш¿н Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Е р к е бала ер болмас
ІазаІ жер¿не Іарулы єскер шы¦ару¦а указ (МаІал). 2. Беткеўстар, Іад¿рл¿, сыйлы,
берд¿ (ѕ.Есенберлин, Жанталас). Одан берг¿ Іўрметт¿. Мекен Іып Іўздыґ Іиясын, БўлтІа
Есет заманында да талай е р е у ¿ л ш ¿ г е бас сал¦ан ўясын. Айнадай кЅрген айма¦ын, Т¤й¿н¿н
сау¦а бол¦ан жиде то¦айлар келе-келе азай¦ан шешкен айланыґ, Жерге Іонбай ўша алмас КЅк
(Є.Кек¿лбаев, ±ўсІанаты). Ек¿нш¿ Іатарда¦ы е р к е с ¿ Іыран да (Дулат Бабатайўлы, Замана.).
е р е у ¿ л ш ¿ л е р д ¿ ґ ¿ш¿нде мен танитындардан Сол Аманкелд¿н¿ Іоз¦амай-аІ Іойыґдар, – дед¿
Бейсенбай Јмбетаев пен Садри Нўрымов Ералы. – «±ойдыґ е р к е с ¿ – серке, ел е р к е с ¿ –
(±.Єм¿ров, јшпес жўлдыз.). Ер», – деген елде маІал бар (М.Жўма¦ўлов,
ЕРЕУѕЛШѕЛ с ы н. Ереу¿лге Іатысушы, ±ыран.). 3. а у ы с. Асау, буырқанған, тасыған.
ереу¿лд¿ Іолдаушы. Шу дегенде Кенесары¦а Тўранныґ таулары бар аспан¦а асІан, Мєґг¿ге
Іарсы шыІІан а¦а сўлтан Жамантай осы к¿с¿н¿ґ басын аппаІ шаштар басІан. Бауырында е р к е
аІылы арІасында сы кезде е р е у ¿ л ш ¿ л д е р- бўлаІ салады ойнаІ, Жаралып таудан аІІан
г е Іарсы келмей, бў¦ып Іалу¦а кЅше баста¦ан салІын жастан (М.Жўмабаев, Шы¦.). ±андай
(ѕ.Есенберлин, ±аһар). Жалын аралас ІышІыл к¤нде жатыр екен кЅрей¿н, Ер ІазаІтыґ ерк¿н
Іара т¤т¿нн¿ґ арасымен келе жатІан е р е у ¿ л ш ¿ л Ѕскен баласын. Бая¦ыдай ерк¿нш¿л¿к бар
елд¿ґ бел ортасында¦ы ±ўрман¦азыныґ келбет¿ ма екен? јз кЅз¿мен е р к е кЅґ¿л¿ґ Іарасын
де ал¦а Іадам басІан сайын т¤т¿г¿п, Іарая т¤ст¿ (М.Дулатов, Шы¦.).
(А.Сатаев, Дала к¤й.). Ол ХѕХ ¦асырда¦ы ІазаІ ЕÐÊÅ-ÁҰËÀÍ с ы н. Әлпештеген,
еґбекш¿лер¿н¿ґ хандар¦а Іарсы кЅтер¿л¿с¿н¿ґ Іа¦у-со¦у кЅрмеген. ≈ Е р к е-б ұ л а н бала.
кЅсемдер¿н¿ґ б¿р¿ болумен Іатар, тамаша аІын, // Á¿ðåóä¿´ ºëïåøòåãåí àÿóëûëàðû, åðêå-
е р е у ¿ л ш ¿ л Іайсар жан ед¿ («Лен. жас»). øîëæà´ áàëàñû. Єл¿пбект¿ґ ¤й¿н Іала халІы
ЕРЖЕТ= е т. Кємелетке толу, ересек жасІа да босатпайды, Бўлар – ¿р¿ байлардыґ, аІс¤йек-
жету. Б¿раІ Іанша айтІанмен бай ¤йд¿ґ, бар терд¿ґ е р к е-б ў л а н д а р ы (З. АІышев, АІбел.).
¤йд¿ґ баласы емес пе, Барлыбай ертерек е р- Шет¿нен е р к е-б ў л а н, єкелер¿ мен шешелер¿н¿ґ
ÅÐÊÅ-ÅÐÊÅ 344
жал¦ызы (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). // ±à¦ó-ñî¦ó Еркек алтын [к¤м¿с]. з е р г. ТЅмен сапалы,
ê½ðñåòïåé, áåò¿íåí ²à²ïàé. Шал мен кемп¿р Ѕґделмеген, Іоспасы бар алтын не к¤м¿с. Е р к е к
ортасында¦ы б¿р Іызды бет¿нен ІаІпай е р к е- а л т ы н болып шыІпасын, байІа (Ауызекi.).
б ў л а н д а у Ѕс¿рд¿ (Б.Шаханов, ±аратау.). Еркек бала. Ер жынысты бала, ўл. Е р к е к
ЕРКЕЖАН з а т. с Ѕ й л. Жеґгес¿н¿ґ Іайын б а л а сен болсаґ јлеґ¿м бєр¿ кетсе де, Аямай
с¿ґл¿с¿н еркелет¿п атауы. Сен де жат, Е р к е- бата берер ем (Айтыс).
ж а н, дед¿ жеґгей к¤л¿мс¿реп (Б.Майлин, Еркек балаøà. ¡ë áàëàäàé, æ¿ã¿ò ñèÿ²òû.
Азамат.). «јз¿ґд¿ Ѕз¿ґ, е р к е ж а н, алдамашы, Жамалды е р к е к б а л а ш а ки¿нд¿р¿п ж¤рген
Орындалмас ¤м¿тт¿ жал¦амашы. ±арапайым соґ, б¿лмеген к¿с¿ Іыз деп ойламаушы ед¿. ±ыз
Іараны Іашан с¤йген, ±олда Ѕскен Іайырымсыз деп айтІан адамдар¦а ашуланып та Іал¦ан
хан баласы (М.МаІатаев, Шы¦.). к¤ндер¿ болды (М.Дулатов, Шы¦.).
ЕРКЕЙТ= е т. Åðêåëåò¿ï, áåò ²à²ïàé ½ñ¿ðó. Еркек басыґмен. ê å þ. Еркек бола тўрып.
Бауырларын е р к е й т ¿ п, Не сўраса ІаІпа¦ан. Бет¿м-ау, жўрттан ўят Іой. Оныґ не е р к е к б а с ы ґ-
Б¤лд¿руш¿ еґ ¤ндемей ѕст¿ Іыл¦ан жаІпа¦ан м е н, – деп жўбаныш айтты (Т.Ахтанов, ±аһар-
(Абай, Тол. жин.). лы к¤н.).
ЕРКЕЙТУ Еркейт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Еркек ж¿п. э т н. ² î ë ½ í å ð. К¤зуде болып,
Баласы есей¿п кетсе де е р к е й т у ¿ н Іоймады ¤нем¿ ¤ске шы¦ып отыратын Ѕрмект¿ґ ж¿б¿, оны
(Ауызек¿). ерс¿с¿ деп те атайды. Кейде ¤ст¿ґг¿с¿ е р к е к
ЕРКЕК1 з а т. 1. á и о л. Хайуанаттардыґ, ж ¿ п, астыґ¦ысы ўр¦ашы ж¿п деп аталады
басІа да жанды т¿рш¿л¿к иелер¿н¿ґ тўІым (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
шашатын жыныстылары. Е р к е к Іозылар Еркек к¿нд¿к [к¿нд¿кт¿]. Еркек атаулы, еркек
мен ўр¦ашы Іозыларды жеке-жеке отар¦а б¿ткен, еркек баласы. Єке-шешес¿ єлдеІашан
ўйымдастыру керек (Шопан сер¿г¿). Айыр Іайтыс бол¦ан, е р к е к к ¿ н д ¿ к т ¿ жал¦ыз Сапар
тўяІ аґ атауларыныґ е р к е г ¿ кЅктемнен
жас басынан жет¿м боп, ешк¿мн¿ґ тепк¿с¿нде
бастап ўр¦ашыларынан бЅл¿нед¿ (С.МўІанов,
ш¿р¿ген жоІ (Ґ.Сланов). Јй-¤йд¿ґ ортасында
Саяхаттар). 2. Ер жынысты адам. Биб¿г¤л мен
е р к е к к ¿ н д ¿ к т е н менен тЅрт-бес жасы ¤лкен
Сма¦ўл тєтем отаса алмады, б¿раз уаІыттан
а¦ай бар (Б.Тўрсынбаев).
кей¿н екеу¿ ажырасып кетт¿. Б¿зд¿ґ ¤йде к¿леґ
Еркек ІиыІ кЅз. На¦ыз еркектерше Іарап,
е р к е к т е р ІалдыІ (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ).
Е р к е к Ѕз орнында ¦ана е р к е к, мына тани б¿лет¿н Іыра¦ы кЅз. Оны ІызыІтайтын,
жўмысІа шорІаІ. Бере тўршы деп от жа¦у¦а е р к е к І и ы І к Ѕ з Іайда. јзд¿-Ѕз¿ Іалжыґмен,
Ѕз¿ к¿р¿с¿п кетт¿ (З.Иманбаев, Кеґ аймаІ). «Е р- Іа¦ытумен тынады (Т.Иманбеков, Јш ай).
к е к кЅктен т¤скен жоІ, Бєр¿ адамныґ баласы. Еркек Іой. БойдаІ Іой. Ек¿ жастан асІан
Єйел жерден шыІІан жоІ, ±ыз бен ўлдыґ Іоздайтын Іойды саулыІ, ал п¿шт¿р¿лген ерке-
анасы. Жауыз патша тўсында Єйелд¿ґ бар ма г¿н Іўнан немесе Іой, дЅнен Іой, бест¿ Іой,
ед ба¦асы. КЅк пен жердей ед¿ ¦ой Ер, єйелд¿ґ бестен асІанын аІ ауыз Іой немесе е р к е к
арасы (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Жарыл¦ан ти¿п І о й, бойдаІ Іой дей беред¿ (Х.Ар¦ынбаев, ±аз.
кетсе Іа¦анаІтай, ЖаратІан б¤йт¿п шет¿н жаны этногр.). Е р к е к І о й д ы ґ тер¿с¿ ўр¦ашы Іойдыґ
Іўрсын М¿нг¿зген Іылдан тайсаґ а¦аш атІа, тер¿с¿нен бер¿к, мыІты келед¿ (А.Елеманов, ±ой
јз¿мш¿л е р к е к т е р д ¿ ґ заґы Іўрсын (Ж.Ай- шаруаш.).
мауытов, Шы¦.). 3. Єйелд¿ґ некелеп Іосыл¦ан Еркек Іойын аударады. Еркек малды ўр¦ашы
к¤йеу¿, жўбайû. Е р к е г ¿ ашу айтса, єйел¿ мал¦а ауыстыру, мал Ѕн¿м¿н Ѕс¿ру. Мыґ-мыґнан
басу айтады деуш¿ ед¿. Сен, т¿пт¿, ерд¿ґ аузы Іойды аз деп ж¤рген манап, Е р к е к І о й ы н а у-
бармайтын сЅзд¿ де айттыґ ¦ой (М.Єуезов, д а р ¦ а н пайда Іалап, К¤нге сен¿п мєз болып
±араш.). Анадай ек¿ єйелд¿ б¿р ¤йде Іатар ўстау к¤л¿мдейд¿, Арпа менен бидайдыґ басын санап
осал е р к е к т ¿ ґ Іолынан келе бермейд¿ ¦ой (МайлыІожа).
(Б.Т¿легенов, АІІайнар). јм¿рден лєззат алу, Еркек м¿нез. Кес¿п б¿р-аІ айтатын ер адам¦а
кЅґ¿л со¦у, Жал¦ыз-аІ е р к е к к е адал, б¿зге арам лайыІ м¿нез. Єйтеу¿р е р к е к м ¿ н е з. ЎсаІтыІ
ба? (Ж.Аймауытов, Шы¦.). 4. ʤøò¿, ìû²òû емес, ¿р¿л¿к. Соларын ўнатамын жатаІханада¦ы
åð àäàì, íà¦ûç æ¿ã¿ò. Ойлан, жуас жан ¿здеген, Іыздардыґ (С.Берд¿Іўлов, Егеул¿.).
жар ¿здеген, жас талап, јм¿р сен¿ґ к¤ткен¿ґнен Еркек т¿с. з е р г. К¤м¿спен єшекейленген
єлдеІайда басІараІ, Е р к е к сўлу кЅр¿нбей ме с¤йек тараІтыґ ¿р¿ т¿стер¿.
ерк¿мен, Ерк¿нд¿кт¿ґ нўры ойна¦ан кЅрк¿мен Еркек усасыр. Ѕ с. <лат. dryopteris filix mas>
(М.Шаханов, Ґасырлар.). Тамыр саба¦ы жуан, ІоґырІай т¤ст¿, кЅлбеу
Алтын басты еркек. Ер азамат, íà¦ûç ж¿г¿т. Ѕсет¿н, кЅптеген ж¿ґ¿шке, ІосалІы тамырлары
«А л т ы н б а с т ы» е р к е к к е «БорыІ бас» бар, би¿кт¿г¿ 1 м-ге дей¿н жетет¿н кЅпжылдыІ,
боп ерд¿к б¿з Шапса басыґ, алса жан – ыІтиярын шЅптектес Ѕс¿мд¿к. Е р к е к у с а с ы р ІылІан
берд¿к б¿з (Б.К¤леев). жапыраІты ормандарда, бўталардыґ арасында,
345 ÅÐÊÅ-ÅÐÊÅ
таулы беткейлерде Ѕсед¿ (Є.ѕскенд¿ров, Дєр¿л¿к аґсау, еркект¿ са¦ыну. Е р к е к с ¿ п Іал¦ан
Ѕс¿мд¿ктер). єйелдерд¿ оґай иемденем¿з, – деп ар-ўяттан
ЕРКЕК2 з а т. Ѕс. <лат. argopyron pectini- алшаІ кеткендер кЅп ¿ш¿нен араг¿д¿к кЅр¿н¿п Іап
ferme> Сояуыныґ ўшына масаІ салып, шоІ- ж¤рд¿ (Б.Нўржекеев, К¤й тол¦аІ).
шоІ боп Ѕсет¿н бидайыІ тўІымдас Іыр шЅб¿. ЕРКЕКСѕЗ с ы н. Еркег¿ жоІ, еркек болма¦ан
ЖоґырышІа жоІ болса, е р к е к т е н орын єкеле жерде. ±асында саІау Мємбеттен басІа Іол
салсаІ да болады (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). Іатар сер¿г¿ жоІ Омарды єдей¿ е р к е к с ¿ з,
Еркекбеòåгå ç à ò. ½ ñ. <лат. festuca gi- Ѕґкей єйелдер¿ ¦ана Іал¦ан ауыл¦а т¤с¿ред¿
ganthea> АстыІ тўІымдасû беòåге туысына (Х.Есенжанов, КЅп жыл.). К¤нс¿з жер жоІ,
жататын Ѕсiмдiê. жерс¿з су жоІ. Бўл таби¦ат гармониясы. Адам
ÅркекбидайыІ ç à ò. Ѕ с. <лат. àgropiron да сондай. Е р к е к с ¿ з єйел жоІ (ѕ.Есенберлин,
cristatum> АстыІ тўІымдасû бидайыІ тóûсына Мദыстау.).
жататын Ѕсiмдiк. ≈ Е р к е к б и д а й ы І т ы ґ ЕРКЕКСѕН= е т. Ерс¿ну, ер адамсыну.
саба¦û. Бєк¿р де Ѕзгелерге ел¿ктеп, е р к е к с ¿ н ¿ п
Еркеêãүл з а т. б о т. Жем¿ñ áåðìåéò¿í ã¤ë. мылтыІ асын¦анымен, оны атуды б¿лмейт¿н
≈ ±èÿðäû´ å ð ê å ê ã ¤ ë ¿. (О.Сєрсенбаев, Жиде.). Е р к е к с ¿ н ¿ п ¤й¿ґе
ЕÐÊÅÊÆÀÍÄÛ ñ û í. Ер м¿незд¿, Іайратты. кеп жолдасыґа Іажет¿ не, Ѕм¿рд¿ґ таласы кЅп
Менен сен ек¿ есе мыІтысыґ, Іайратты, е р- (А.Лекеров, јм¿р оты).
к е к ж а н д ы с ы ґ. Єйел Іасиет¿нен гЅр¿ сенде ЕРКЕКСѕНУ Еркекс¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ерд¿ґ ерл¿к Іасиет¿ барыраІ (М.Сатыбалдиев, атауы; еркек бол¦ансу, ІоІаґдау. ЖЅнс¿з
±оґыр Іозы). Àë ºëäåá¿ð ñåáåïòåðìåí øûí ед¿реґдеп е р к е к с ¿ н у адамныґ Іад¿р¿н кет¿ред¿
æûëà¦àíäàð “å ð ê å ê æ à í ä û” åêåí äåãåí («±аз.єдеб.»). ±ожа¦ўлдыґ е р к е к с ¿ н у ¿ н е
²à´²óäàí ²îðûíûï, ²àòàðäàí îçáàé ¤íñ¿ç шыдай алма¦ан Жамал аІыры тЅрк¿н¿не кет¿п
åã¿ëåò¿í (ª.Ñàðàåâ, À² òûìû² ò¤í). тынды («Лен. жас»).
ЕРКЕК±АМЫС з а т. Ѕ с. <лат. erianthus> ЕРКЕКСѕРЕ= е т. Ер-азаматты, еркект¿
АстыІ тўІымдасы еркекІамыс туысына аґсау, са¦ыну, жоІтау. Ойлап Іарасаґ – байлыІ,
жататын Ѕсiмдiк. ≈ Е р к е к І а м ы с т ы ґ барлыІтыґ, баІыттыґ арты б¿р тўтам. ±арыІ
жапырà¦ы. Іылдым деген¿ е р к е к с ¿ р е г е н Іатынныґ б¿р
±ыз¦ылт еркекІамыс. Ѕ с. <лат. årianthus ыІыласындай ¦ана баянсыз... (Є.Нўрпей¿сов,
purpurascens> АстыІ тўІымдасы åркекІамыс Сергелдеґ).
туысына жататын Ѕсiмдiк т¤рi. ≈ ± ы з ¦ ы л т ЕРКЕКСѕРЕУ Еркекс¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
е р к е к І а м ы с саба¦ы. атауы. Б¿р арманым осы балаларымды жет¿лд¿ру
ЕÐÊÅÊűÛÐÛ±±¡ËÀ±. ç à ò. Ѕ с. <лат. болды, бай ¿здеп, е р к е к с ¿ р е у г е уаІытым
pteridium> Кєд¿мг¿ ІырыІІўлаІ тўІымдасына болмады («±аз. єдеб.»).
жататын кЅп жылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Б¿зд¿ґ ЕРКЕКТАС з а т. Ди¿рменн¿ґ ¤ст¿ґг¿ тасы.
жерде е р к е к І ы р ы І І ў л а І кЅп Ѕсед¿ («Лен. ±ол ди¿рменн¿ґ ¤ст¿ґг¿ бЅл¿г¿н е р к е к т а с
жас»). дейд¿ (Ауызек¿).
ЕРКЕКСУ Еркекс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ЕРКЕКТЕ: еркектеп кетт¿. ж е р г. КЅкЅн¿с
1. Еркект¿г¿н кЅрсету, еркек бол¦ансу, д¿к¿лдеу. (кЅб¿не Іауын-Іарбыз¦а Іатысты) т¤й¿нд¿ аз
Жантас ек¿ к¤нн¿ґ б¿р¿нде айбат кЅрсет¿п, ашу салäы, т¤с¿мд¿ аз берä¿. Б¿зд¿ґ сал¦ан Іауы-
шаІырып, е р к е к с у д е н б¿р танбады («±аз. нымыз е р к е к т е п к е т т ¿ (±аз. т¿л¿. аймаІ.
єдеб.»). Е р к е к с у – ер азаматІа жат ІылыІ сЅзд¿г¿).
(«Лен. жас»). 2. Еркект¿ аґсау, ер адамды ЕРКЕКТЕЙ1 с ы н. Еркек сияІты, еркекке
са¦ыну. К¤йеу¿ Тайжанныґ жол апатынан Іаза ўІсас. Сонау сўрапыл со¦ыс жылдары єйелдерд¿ґ
бол¦анына он жылдан астам уаІыт Ѕтсе де жас е р к е к т е й еґбек еткенд¿г¿ аІиІат («±аз.
кел¿ншект¿ґ е р к е к с у ¿ н байІамадыІ («Лен. єдеб.»).
жас»). Жиырма бестен жаґада ¦ана асІан Á¿ð åðêåêòåé íàìûñû áàð. Åð æ¿ã¿òêå
жас єйелд¿ґ е р к е к с у ¿ таби¦и нєрсе («±аз. æåòåðë¿ê ðóõû áàð. Жыламашы, шыдап баІшы,
єдеб.»). ерс¿ґ ¦ой, бар емес пе ед¿ б ¿ р е р к е к т е й н а-
ЕРКЕКСѕ= е т. 1. Еркекке ўІса¦ансу, Ѕз¿н м ы с ы ґ (Є.Тєж¿баев, Жартас).
еркек санау. Жанбайдыґ е р к е к с ¿ п Іолын ЕРКЕКТЕЙ 2 с ы н. ЕркекшЅï сияІты.
шошаґдатып нўІылап шымшыла¦анына Ажалдан ¤рк¿п жан таппай безген нем¿с солдат-
Іарамастан ¿шке Іарай дырылдатып с¤йрей тары шебер шал¦ышы с¤йкеп Ѕткен б¿р т¤р е р-
жЅнелд¿ (С.Мўратбеков, Жабайы алма). к е к т е й жусап Іалды (Є.Нўрпей¿сов).
2. Еркек бол¦ансу, ІоІаґдау. ЖЅнд¿-жЅнс¿з е р- ЕРКЕКТѕК з а т. 1. Еркек адам¦а тєн Іад¿р-
к е к с ¿ п ІоІаґда¦ан адамныґ ¤й¿нде береке бола Іасиет, ²àéñàðëû², ìû²òûëû². Е р к е к т ¿ г ¿ ґ д ¿
ма, мазаны алып б¿тт¿ («±аз. єдеб.»). 3. Еркект¿ кЅрсет¿п, Ѕз¿ґд¿-Ѕз¿ґ Іолыґа ал, Ѕз та¦дырыґа
ÅÐÊÅ-ÅÐÊÅ 346
Іожа бол (ѕ.Есенберлин, КЅлеґкеґмен.). Бєлк¿м єдеб.»). М¿нез¿ е р к е к-ш о р а л а у, адуын
жа¦а жыртылуы, Дей кЅрме оны тентект¿к, бол¦анымен, отбасына тыныш Зиба аяІ астынан
Тентект¿к боп кЅр¿нед¿ кейде на¦ыз е р к е к т ¿ к жын ІаІІандай езу¿нен кЅб¿к атып б¤л¿н¿п шы¦а
(М.Шаханов, Ґасырлар.). 2. Жалпы еркек келд¿ (Є.Сараев, ТосІауыл).
жынысІа тєн Іасиет; м¿нез-ІўлыІ. Енд¿ Бике ЕРКЕК-ШОРАЛЫ± з а т. Еркекке ўІсастыІ,
оныґ е р к е к т ¿ к кЅрсеткен¿н т¿лейд¿, Бике ўл бала сияІтылыІ. Денес¿ ¦ана емес, сЅз¿ де,
¤м¿ттенд¿, к¤тт¿, онда Бике, єрине, Іарсы м¿нез¿ де ¿р¿, е р к е к-ш о р а л ы ¦ ы басым осы
Іимыл ІылмаІшы ¦ой (Ж.Аймауытов, Шы¦.). єйел сонда отыр¦андардыґ кейб¿реу¿не ўнамаса
±ой ет¿н¿ґ дєм¿ де, оныґ ўр¦ашы, е р к е к- да, Ґанидыґ жанына жа¦ып кетт¿ (М.Иманжанов,
т ¿ г ¿ н е байланысты («±аз. єдеб.»). 3. Ľðåê¿ëåíó, КЅк белес). Бўл е р к е к-ш о р а л ы І моданыґ
²î²à´äàó. Кейде осы ЎзаІтыґ е р к е к т ¿ к Ѕм¿р¿ ўзаІ болмас дейм¿н, себеб¿ бўл мода
кЅрсет¿п, ±атша апай¦а Іамшы ала ж¤г¿рет¿н¿ єйелдерд¿ґ таби¦и сўлулы¦ын кЅлеґкелейд¿
бар (±.Жўмад¿лов, Сы кЅш). («Лен. жас»).
ЕРКЕКТѕС з а т. ШаштараІтыґ ¿р¿ жєне ЕРКЕК-ШОРАША ¤ с т. Ўл бала¦а ўІсап, сол
сирек т¿стер¿. ТараІтыґ е р к е к т ¿ с т е- тєр¿зден¿п. Б¿раІ Ай¦аным келе жатІан хабары
р ¿ м е н тарану ыґ¦айлы (Ауызек¿). Е р к е к ест¿лгенше «ўлды¦ын» Ѕзгертпей, е р к е к-
т ¿ с – шаштараІтыґ ¿р¿ жєне сирек т¿стер¿ ш о р а ш а ки¿н¿п ж¤ре берген (С.МўІанов,
(С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер.). АІІан жўлдыз). Ат жарыста ек¿нш¿ келген
ЕРКЕК-ЎРҐАШЫ з а т. 1. Жануарлардыґ торыныґ ¤ст¿ндег¿ бала – е р к е к-ш о р а ш а
аталыІ, аналыІ жыныстары. Мен ондай ки¿нген Іыз болып шыІты («Лен. жас»).
ІўйтырІыґды б¿лмейм¿н. Шынымды айтсам, ЕРКЕКШјП з а т. Ѕ с. <лат. àgropyrom>
Іойдыґ е р к е к-ў р ¦ а ш ы с ы н айыра да ±ўмды жерде шоІ-шоІ боп Ѕсет¿н бидайыІ
б¿лмейм¿н (З.Ш¤к¿ров, ±иын т¤й¿н). 2. ² à ð à ï. тўІымдас кЅпжылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к; еркек-
Еркек пен єйел б¿ткен, бєр¿ де. ±иырбай аулыныґ бидайыІ. МойынІўмныґ жайылымдарында
е р к е к-ў р ¦ а ш ы л а р ы тысІа шы¦ып, ж¿г¿ттерд¿ кЅб¿несе ІўраІ, е р к е к ш Ѕ п, жусан жєне
аттандырып Іала берд¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). ж¤зген Ѕсед¿ (Т.Єпсембетов, СаулыІтар). Осы
ЕРКЕК-ЎРҐАШЫЛЫ с ы н. Еркег¿ де, шЅптерд¿ґ ¿ш¿нде кЅб¿рек кездесет¿ндер: е р к е к-
ўр¦ашысы да бар. С¿з ¤ш¿н е р к е к-ў р ¦ а ш ы л ы ш Ѕ п, арпабас, бидайыІ (Б.МўІанов, ±азаІст.
сег¿з мал (т¤йе, сиыр, ешк¿, Іой) жаратты Ѕс¿мд¿к.).
(М.ТоІж¿г¿тов, ±ўран тур.). Ит¿ е р к е к-ў р ¦ а- ±ўм еркеêшЅб¿. Ѕ с. <лат. fragile> Сiбiр
ш ы л ы алты к¤ш¿к туды («Лен. жас»). бидайы¦ы бидайы² туысына жататын Ѕсiмдiк
ЕРКЕКШЕ ¤ с т. Еркек сияІтанып, еркекке т¤рi.
ўІсап. Не десеґ со¦ан нанады. А¦атайымныґ бар- ЕРКЕКШѕЛЕ= е т. Еркек сияІтану, ер
жо¦ын б¿лд¿рмейд¿. Келген к¿с¿мен е р к е к ш е адам¦а ўІсау. Оныґ сЅздер¿ батыр адамдай кесек
сЅйлесед¿. Мен¿ґ кЅз¿мд¿ ашІан со жеґгем ¦ой, болатын ед¿, б¿реуд¿ т¿лдег¿с¿ келсе е р к е к ш ¿ л е п
єйтпесе… (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Е р к е к ш е боІтайтын ед¿ (С.МўІанов, МЅлд¿р махабб.).
ки¿нген єйелдер б¿з тоІта¦ан лашыІІа а¦ылып КЅґ¿л¿ т¤ссе е р к е к ш ¿ л е п боІтап ж¿берет¿н
келе бастады (С.Омаров, Єґг¿м.). ±аз мойын жарІылда¦ан аІ кЅґ¿л адам ед¿ (З.Ш¤к¿ров,
Іазан ат е р к е к ш е ки¿нген ІыпшаІ Іызын алып, Жас жес¿р).
кЅз ўшында а¦ып кет¿п барады (Д.Досжанов, ЕРКЕКШѕЛЕУ Еркекш¿ле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Тўлпар.). атауы. Айтар сЅз бен киер ки¿м т¤р¿н е р к е к-
ЕРКЕК-ШОРА ñ û í. Ўл балаша ки¿н¿п, ш ¿ л е у мода¦а айнал¦ан кездер де болды («±аз.
ерк¿н Ѕскен (Іыз). Мємбетей Ѕс¿п-Ѕнд¿ бара- єдеб.»).
бара, Сол таптан б¿р бай шыІты жеке-дара, Ол ЕРКЕЛЕ= е т. 1. Баланыґ ата-ана¦а, жасы
байдыґ он бес жасар Іызы Мамыр, Єр¿ сўлу, к¿ш¿лерд¿ґ ¤лкен адам¦а еркетотайлануы,
єр¿ ест¿, е р к е к-ш о р а (Шєкєр¿м, јлеґ. мен шолжаґдауы. Сєбид¿ґ шешес¿не е р к е л е п,
поэм.). ЖыртыІ шалбар ки¿п «е р к е к-ш о р а» мєре-сєре боп Іал¦анын кЅргенде, бейтаныс
болып ж¤ред¿ деп ест¿ген (Ж.Аймауытов, єйел, б¿р ауыз сЅзге келместен, еґ¿реп Іоя берд¿
Шы¦.). Ўлпан бала к¤н¿нен е р к е к-ш о р а болып (ј.±анахин, Дємел¿). Б¿з де асау ек, осы Ѕзендей
ерке Ѕс¿п ед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Ўлпан). Е р к е к- тентек ек, јст¿к ата-анамыз¦а е р к е л е п. Б¿рге
ш о р а Іыздардыґ ж¿г¿ттермен б¿рге ж¤рет¿н ж¤рд¿к, б¿рге ойнадыІ, таластыІ, ТаластыІ та
єдет¿. Ханшайым на¦ыз бала ж¿г¿т тєр¿зд¿ та¦ы Іайта жарастыІ, БалалыІта болмайды екен
(ѕ.Есенберлин, ±атерл¿.). о¦аштыІ (М.Шаханов, Ґасырëàð.). ±азаІтыґ
ЕРКЕК-ШОРАЛАУ с ы н. Еркек бала ¤лкен дєст¤р¿н¿ґ б¿р¿ – ¤лкенд¿ сыйлай б¿лу,
тєр¿зд¿леу, еркекке ўІсастау. Таґсєр¿де ¤ш адам ¤лкенге е р к е л е й б¿лу (Б.Момышўлы, Ол
ек¿ ж¿г¿т пен е р к е к-ш о р а л а у ки¿нген б¿р к¤ндер). 2. ЖаІсы кЅр¿п ерк¿нсу, иек арту,
Іыз бала ауылдан асы¦ыс аттанып кетт¿ («±аз. Ѕз¿мсу. Алатау, туып Ѕст¿м алабыґда, Жет¿су
347 ÅÐÊÅ-ÅÐÊÅ
жел¿ жўпар самалында, Атанып єнш¿-аІын балаша шолжыґдап саІау болып сЅйлейт¿ндер¿
е р к е л е д ¿ м, СауыІшыл Іыр¦ызы мен Іаза¦ына бар (М.Жўмабаев, Шы¦.). ПўшпаІты ¿лген
(К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Ол к¤йеу¿н¿ґ иы¦ына тўсына, ±арап Іояд Іўсына, Е р к е л е т к е н
е р к е л е й асылды. Бўнысы да жаґалыІ ж¤збенен. ±алдырмай бєр¿н б¿р¿ндеп, Со¦ып
(М.Д¤йсенов, Меймандар). К¤лзия Мєуленн¿ґ отыр к¤л¿мдеп, МаІтанышты сЅзбенен
мойнына асылып, басын кеудес¿не Іойып, Ѕз¿мен (М.Дулатов, Шы¦.). 2. Наз б¿лд¿рту, ерк¿нс¿ту,
б¿рге ж¿г¿тт¿ де шайІап е р к е л е й тербет¿лед¿ иек артІызу. Перзент¿ жоІ Есеней Ўлпанды енд¿
(ј.Ахметов, Алтын арІау). 3. Íàçäàíó, æà²ñû т¿пт¿ Іад¿рлеп, бўрын¦ыдан бетер е р к е л е т к е н
ê½ð¿ï åðêåòàéëàíó. Он б¿р жасар Ернар ¤йге (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Теґед¿ґ сєби
ент¿ге к¿рд¿. К¿ре бергенде анасына е р к е л е й кезде балапан¦а, јс¿рд¿ґ е р к е л е т ¿ п алаІанда
¤н Іатты (Є.НўршайыІов, Батыр.). 4. а у ы с. (Пернедегi термелер). ±азаІ деген халыІтыґ
Ит иес¿н танып бўлаґ Іа¦уы, арсалаґдауы. баласымын, Жол¦а тастап кетпейт¿н жан
±ўйры¦ын был¦ап е р к е л е п ±ылды ыІылас асы¦ын. ±арындасын Іызындай е р к е л е т ¿ п,
шындыІтан. К¤л¿п шулап, к¿рсе ¤йге, Самауыр Аялайтын г¤л¿ндей даласыныґ (Т.Молда¦алиев,
тўр бу шыІІан. Тойып алып тамаІІа, Балалар ШаІырады кЅктем).
жатып тыныІІан (М.Дулатов, Шы¦.). Ол таяна ЕРКЕЛЕТУ Еркелет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
бергенде ат ¤ст¿ндег¿ иес¿н танып, Іўйры¦ын атауы. 1. Еркелеуге м¤мк¿нд¿к жасау, шолжаґ-
бўл¦аґдатып, е р к е л е п, б¿р ол жа¦ына, б¿р бўл дату. Јйде болса тоґ-торыс. Т¿л Іатысу жоІ. Јш
жа¦ына шыІты (А.Лекеров, Т¤з г¤л¿). жасар ўлдыґ маґдайынан и¿скеп е р к е л е т у-
ЕРКЕЛЕГѕШ с ы н. Еркелеуд¿ жаІсы д е н де Іалды (З.АІышев, АІбел.). Далбай єке
кЅрет¿н, ўнататын. Рас, аздап нўр ж¤з¿ґде єж¿м болып, баланы мойнына м¿нг¿з¿п е р к е л е т у д ¿
бар, єж¿м¿ґн¿ґ Ѕз¿нде де жазыІ бар. КЅктем¿ґ б¿лсе, Єйкен ер-азаматты к¤туде осы к¤ндерд¿
бар, к¤з¿ґ менен Іысыґ бар, Е р к е л е г ¿ ш нєз¿к басынан кешт¿ (Є.БЅриев, АІ бидай). 2. а у ы с.
г¤лдей назыґ бар (Е. Ибраһим, КЅкше.). јз¿м¿з ±астерлеу, Іад¿рлеу. Єм¿рен¿ халыІтыґ еркекше
еркелеуге зар болып Ѕскенд¿ктен, балаларды е р к е л е т у ¿ н е б¿р¿нш¿ себеп оныґ єн¿ болса,
е р к е л е г ¿ ш Іылып Ѕс¿рд¿к («Лен. жас»). ек¿нш¿ себеп осы м¿нез¿ ед¿ (М.ТоІж¿г¿тов, Єн
ЕРКЕЛЕН= е т. 1. Наздану, еркетотайлану. атасы.).
Єжес¿не е р к е л е н е єдеппен кел¿п ШоІан ЕРКЕЛЕУ1 с ы н. Еркелег¿штеу, шолжаґдау.
бет¿нен и¿скеткенде, ЖаІып та етт¿леу томпаІ Хайдар е р к е л е у болды. Б¿раІ еркел¿г¿н єкес¿не
бет¿н тЅсед¿ (С.Бегалин, ШоІан асу.). 2. Ерк¿нсу, ¦ана жасайтын (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ).
Ѕз¿мс¿ну. Сана ж¤з¿не кенет Іан ж¤г¿р¿п, к¤йеу¿не Кел¿ншект¿ґ орынды к¿нєсы жанды жер¿м¿зге
е р к е л е н е сЅйлед¿ (Т.Нўртазин, Мўрат). Жания тигенмен, ошаІ єз¿л-Іалжыґы, к¿с¿н¿ билеп-
аяз с¤йген алма беттер¿нен баІыт ишарасын тЅстеп сЅйлейт¿н е р к е л е у м¿нез¿ ўнап барады
сезд¿р¿п, е р к е л е н е к¤лед¿ (Є.Сєрсенбаев, (С.Асылбеков, Оттан да ыстыІ.). Алдында а¦а,
Теґ¿з єуен.). Тєґ¿р¿н¿ґ к¤н¿ жарІырап, ЎйІыдан артында ¿н¿лер¿ бол¦андыІтан, ±ынама е р к е л е у
кЅґ¿л ашар кЅз. ±уатты ойдан бас Іўрап, Е р к е- де ерк¿ндеу Ѕст¿ (А.Жанкелдин, јткен к¤н.).
л е н ¿ п шы¦ар сЅз (Абай, Тол. жин.). ЕРКЕЛЕУ2 Еркеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ЕРКЕЛЕС= е т. Назданысу, б¿р-б¿р¿н ерке- 1. Ерке тотайлану, шолжаґдау. Кешеден бер¿
лету. Осындай жаІсы єйелд¿ жолдас еткен¿ме осы бала асыр салып е р к е л е у тўрсын, ойыннан
Іуанам. Екеум¿з осы к¤н¿ кєд¿мг¿дей е р к е- да Іалды (Т.Ахтанов, Шыра¦ыґ.). 2. Назданып,
л е с е м ¿ з (Б.Нўржекеев, К¤й тол¦ау). Б¿р ерк¿нсу, Ѕз¿мс¿ну. Кємшат єйелд¿ґ к¤йеу¿не
бўта¦а ІонаІтап Іос Іарлы¦аш, Е р к е л е с к е н, е р к е л е у ¿ н ерс¿ санайтын (Д.Исабеков, ±ара
назданып, таранысІан (Є.Абайд¿лданов, Шыґ. шаґыраІ). Еґ шешуш¿ кез келгенде, т¿л¿ґ т¿степ
шыраІ). Ек¿ жастыґ б¿р-б¿р¿не ыІыласы Ѕзгеше, тўрып Іалдыґ. Еґсел¿м деп ойлаушы ед¿м. Е р-
бейне е р к е л е с к е н Іос кептер ¿спеттес («±аз. к е л е у ш ¿ ем ерге балап, Еґ шешуш¿ кез келгенде
єдеб.»). тўрып Іалдыґ жерге Іарап (М.Шаханов,
ЕРКЕЛЕСУ Еркелес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Ґасырлар.).
атауы. Жас сєбилерд¿ґ б¿р-б¿р¿мен т¿л Іатысуы- ЕРКЕЛѕ с ы н. Назды, еркелег¿ш, с¤йк¿мд¿.
на, б¿р-б¿р¿не е р к е л е с у ¿ н е Іарап ўзаІ тўрып Е р к е л ¿ нєз¿к Іолмен ма¦ан тид¿, Ўмытпа деп
Іалыпты («Лен. жас»). Е р к е л е с у – т¿р¿ айрыл¦ан жерде берд¿. ±ан со¦арлар ж¤з¿ґе
жанныґ бєр¿не де ортаІ жарастыІ (Ґ.М¤с¿репов, жас сор¦алап, ±ай¦ымен Ѕртенгенн¿ґ белг¿с¿
Ўлпан). ед¿ (Абай, Тол. жин.). Б¿р сен¿ґ ¦ана жаныґда,
ЕРКЕЛЕТ= е т. 1. Ата-ананыґ, жасы Сен¿ґ ¦ана Іўша¦ыґда, Еркел¿, майда кЅз¿ґмен,
¤лкен адамныґ бала¦а, Ѕз¿нен к¿ш¿ге еркелеу¿не Е р к е л ¿ тєтт¿ сЅз¿ґмен, Жансая табам ба
м¤мк¿нд¿к жасау. Кейб¿р адамдардыґ баланыґ десем, Жарамды жазам ба десем, Сен де мен¿
Ѕз т¿л¿нше сЅйлеп, бала¦а тез ўІтырам деп, яки отІа салдыґ ба?.. (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Соны
баланы е р к е л е т ¿ п єдей¿ т¿лдер¿н бўзып, айтып, тЅрг¿ ¤йден г¤лд¿ ж¿бек халат ки¿п
ÅÐÊÅ-ÅÐÊÅ 348
шыІты да, Іона¦ына е р к е л ¿ жанарын б¿р адам. Ол кезде бай ауылдыґ е р к е с ы м а І,
тЅґкер¿п, сылаґ ж¤р¿спен ас ¤й жаІІа бет алды ерке тотайлары мўндай Іара сираІ жалшыныґ
(±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). СаІыш Айшаныґ баласын менс¿нуш¿ ме ед¿ («±аз. єдеб.»).
Іасына кел¿п, бел¿ кеткен т¤лк¿дей Іиралаґдап, ЕРКЕСѕ= е т. Ерке болып алу, ерк¿нсу,
Ѕт¿р¿к к¤л¿п: – Апа, – дед¿ е р к е л ¿ ¤нмен еркел¿к жаса¦ансу, дандайсу. Еґбег¿ жоІ е р-
(М.Д¤йсенов, Г¤лжан с¤йед¿). к е с ¿ п, Б¿р шолаІпен серкес¿п, ПысыІ деген
ЕРКЕЛѕК з а т. 1. Бўла боп Ѕскенд¿к, ат шыІты (Абай, Тол. жин.). Ж¤рг¿з¿лер к¤н
еркетайлыІ, еркелеуш¿л¿к, шолжаґдыІ. Есею жаІындап Іалды, – деп, ауылнай, болыстыґ к¤н
тым ерте басталып, Е р к е л ¿ к базарын ашпадыІ. аралатпай ж¿бер¿п жатІан шабармандарынан
Т¿рег¿м т¿рл¿кте сол шы¦ар, Јйренд¿м Ѕз¿мд¿ е р к е с ¿ п ал¦ан ж¿г¿ттер айылын да жиятын
басІарып (К.СалыІов, Жезки¿к.). Жал¦ыз емес (А.Хангелдин, ±аратор¦ай). Бет¿мен бўла
ўлы Сєтжанныґ е р к е л ¿ г ¿ н ем¿рене Іарсы болып, шолжаґ ІылыІты е р к е с ¿ п Ѕскен
ал¦ан ана баласыныґ б¤г¿нг¿ Іуанышында баладан естияр жап-жаІсы азаматтыґ шы¦уы
айрыІша сыр барын сезд¿ (С.Бегалин, Таґд. ¦ажап-аІ («Лен. жас»).
єґг¿м.). 2. НаздыІ, ерк¿нсуш¿л¿к. Кел¿ншект¿ґ ЕРКЕСѕН= е т. Еркелеу, ерке бол¦ансу,
¤н¿нде Ѕз¿мс¿нген ерк¿нд¿к пен е р к е л ¿ к бар еркел¿к жаса¦ансыну. Јлкен¿ сер¿л¿к Іўрса, еґ
(С.Досанов, ±ыран.). кенжес¿ мырзамсып, е р к е с ¿ н ¿ п, ештеґеге бойы
ЕРКЕМ з а т. э к с п р. э т н. ±азаІ ¦ўрпында жар бермейт¿н (X.Ар¦ынбаев, ±аз. этногр.).
жеґгес¿н¿ґ Іайын с¿ґл¿с¿не Іоятын аты. – Є, – ±аршадайынан жал¦ыз Ѕскен ±алмўрат е р-
деп ойлады АсІар, – жас Іызды бўл Е р к е м к е с ¿ н г е н балаларды ўнатпайтын ед¿ («±аз.
дейд¿ екен (С.МўІанов, БотагЅз). Жеґгес¿н¿ґ єдеб.»).
– Е р к е м, єй, Е р к е м! – деп шаІыр¦ан даусы ЕРКЕСѕНУ Еркес¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ест¿лд¿ (А.Лекеров, Т¤з г¤л¿). атауы. Назымныґ ойын-тойларда Ѕз¿н ерк¿н
ЕРКЕ-МОМА±АН с ы н. Жуас, момын, ўстауы, е р к е с ¿ н у ¿ жолдасыныґ арІасы ¦ой.
ерке. Мўрат бала к¤н¿нде б¿рдеме сатып єпер Анадай азаматтыґ жары болу аз баІыт емес
деп жалын¦анда, тап осылай, е р к е-м о м а І а н («Лен. жас»).
кеск¿нмен сЅйлейт¿н (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к.). ЕРКЕТАЙ с ы н. э к с п р. Ерке-бўлан,
ЕРКЕ-НАЗ з а т. ЖаІынсын¦ан адам¦а ерке-тотай, ерке-шора áàëà¦à, ²ûç¦à, àäàì¦à
б¿лд¿рет¿н, айтатын назы, кЅґ¿л сыры, еркел¿к. ²àðàòà æà²ñû ê½ðó ìºí¿íäå àéòûëàòûí
Г¤лбанудыґ мына Іылы¦ы єйел бойына ñ½ç. Он ек¿ айдыґ е р к е т а й ы Май келд¿!
жарасымды е р к е-н а з бєр¿н ўмыттырып ж¿берд¿ Жўлдыздар да жымыґдады, ай к¤лд¿. ±алыґ
(А.Байтанаев, ±ансонар). Харитон мойнында¦ы Іардыґ Іўша¦ынан Іўтылып, Сылдыр-сылдыр,
Іарызын Ѕтеп тастап, кЅґ¿л¿ тын¦ан к¿с¿ше, нєз¿к сылдырлады, сай к¤лд¿ (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
жанды м¤лºй¿м кейп¿нен єлдеІандай тереґ сыр Ер¿кт¿ґ е р к е т а й ы, ардаІтысы, Алтайдыґ
ദартып, е р к е-н а з п¿ш¿нмен Сей¿лбекке аІиы¦ы – ал¦ыр Іўсы, Алаштыґ АрІа ерк¿н
Іарап отырды (С.Омаров, ±ызыл арай). јлген ойнаІта¦ан, Жол тосІан жауыз жауда болады
торыныґ е р к е-н а з ы, бўйры¦ы да б¿р Ѕз¿нде, ма ¿с¿? (М.Жўмабаев, Шы¦.).
жўдырыІтай бўлтыІ-бўлтыІ, буын-буын шолаІ ЕРКЕТАЙЛЫ± з а т. Ерке бўландыІ, ерке-
к¿с¿нес¿ (А.С¤лейменов, Бес¿н). шоралыІ. Јй тєрбиес¿нде е р к е т а й л ы І
ЕРКЕ-НАЗДЫ с ы н. Ерке-назы бар. Іызы¦ын Са¦ат кЅб¿рек кЅрд¿. Нўр¦али да сезбед¿
Шырша жапыраІтары єлде б¿р Іуанышты, сондайлыІ кем-тарлыІты («Лен. жас»). Єскер
е р к е-н а з д ы, жаІсы нєрселер туралы єґг¿ме Іатарында бол¦ан ек¿ жылдыґ ¿ш¿нде Жасўлан
айтып тўр¦андай (±.±айсенов, Жау тылы). бўрын¦ы е р к е т а й л ы ¦ ы н а н арылып, м¤лдем
Жарасымды е р к е-н а з д ы баладан ест¿ Іыз Ѕзгеше, ер м¿незд¿ ж¿г¿т болып оралды («±аз.
Ѕс¿п шы¦атыны кєм¿л («Лен. жас»). єдеб.»). Е р к е т а й л ы ¦ ы ґ д ы єке-шешеґ
ЕРКЕСО± с ы н. ж е р г. Ерке-бўла, шолжаґ. ¦ана кЅтеред¿ емес пе? БасІалар т¤с¿не бермес
Олардыґ б¿р е р к е с о І баласы мен ек¿ ІызалаІ деп ойлаймын («Лен. жас»).
саласы бар (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ЕРКЕТАЙÛÌ ç à ò. Æà²ñû ê½ðãåí, àÿëà¦àí
ЕРКЕСУ Еркес¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ½ç¿íåí æàñû ê¿ø¿ àäàìäû åðêåëåò¿ï, íàçäàíäûðûï
Е р к е с у д е н т¤к те шыІпайтынын ദар¦ан àéòûëàòûí ²àðàòïà àòàóûø. ±арашы¦ым, е р к е-
Санжар єкес¿н мазалауды Іойып, енд¿ шешес¿н¿ґ т а й ы м! Бўл жал¦ыз сен¿ґ басыґа келет¿н ¿с емес
Іўла¦ына єлденен¿ сыбырлап айтып жатты Іой. јз¿ґ ойлашы, ІалІам! (Ш.±ўдайбердиев,
(«±аз. єдеб.»). Шы¦.).
ЕРКЕСЫМА± с ы н. Еркеге ўІса¦ансу, со¦ан ЕРКЕ-ТЄЙТѕК с ы н. ж е р г. Ерке-шолжаґ,
ел¿ктеу. Б¿з екеум¿з жай ¦ана єйел емес, е р к е- шолжаІ. Б¿реуд¿ґ е р к е-т є й т ¿ к Іып Ѕс¿рген
с ы м а І шолжаґбыз ¦ой, Алма (Ш.Хўсайынов, баласын алма¦ай еґ. Ал¦ан соґ т¿л¿н табу керек,
Таныс адам.). // Еркеге ўІса¦ан, ел¿ктеген жарасу керек (Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). Торжан
349 ÅÐÊÅ-ÅÐÊI
сырлас достардыґ арасына жараса берет¿н е р к е- Іой, е р к е ш ¿ м, ЎйыІтасаґ да Іаншама. К¤ш
т є й т ¿ к б¿р сЅз айтты (Т.Єл¿мІўлов, Сейтек.). жинап ал, бЅпеш¿м Ер жеткенде шаршама
Е р к е-т є й т ¿ к бала к¿м аузына Іандай сЅз (Т.Нысанбек, С¤й¿нш¿.). Т¤с¿р¿п к¿мге еск¿л¿к
салса соны айта беруш¿ ед¿ (Т.Єл¿мІўлов, Ел кЅлеґкес¿н, ±айда, Іайда барасыґ сен, е р к е-
мен Жер). ш ¿ м (З.Ш¤к¿ров, Арал.).
ЕРКЕ-ТЄЙТѕКТѕК з а т. ж е р г. Еркел¿к, ЕРКЕ-ШОЛЖАі с ы н. ж а ¦ ы м д ы. Ерке-
тєйт¿кт¿к, шолжаІтыІ. Е р к е-т є й т ¿ к т ¿ к- тотай, ерке-бўлаґ. Теґ¿з деген осы. ±улы¦ын
т ¿ енд¿ таста, Іара¦ым, – дед¿ Б¿рк¿мбай Іызына асырады кейде. Ару Іыздыґ е р к е-ш о л ж а ґ
(Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). Е р к е-т є й т ¿ к т ¿ к м¿нез¿ндей Ѕз¿ (Теґ¿з тарландары). ±арлы¦аш сол
¿луде б¿реуге ¦ана жарасатын м¿нез. КЅпш¿л¿кке бая¦ы е р к е-ш о л ж а ґ Іалпымен, єке-шешес¿-
жараспайды («±аз. єдеб.»). н¿ґ мойындарына кезек асылып, маґдайынан
ЕРКЕ-ТЄЛПѕШ с ы н. с Ѕ й л. Ерке- с¤йг¿зд¿ (±.Жўмад¿лов, Саржайлау). // ж а ¦ ы м-
шолжаґ. Жаналыныґ отымен к¿р¿п, к¤л¿мен с ы з. Ерке-тотай, ерке-бўлаґ, åøòå´åí¿´ ²àä¿ð¿í
шы¦ып ж¤р¿п те кЅґiл¿н¿ґ балдыр к¤й¿не, бая¦ы á¿ëìåéò¿í бала. Байдыґ топас, е р к е-ш о л ж а ґ-
е р к е-т є л п ¿ ш м¿нез¿не басады кейде, т¿зг¿н¿нен д а р ы болмаса, ауылдыґ ±ўбалтЅбе дєулет¿ бар
айырылып Іалады (Б.Аманшин, КЅкжар.). адамдарыныґ балалары Кененн¿ґ осындай
ЕРКЕ-ТОТАЙ с ы н. ±а¦у-со¦у кЅрмеген, ауыр жайда ж¤рген¿н сезед¿ (А.Жўбанов,
ерк¿н Ѕскен, бўла. Б¿р ¤йд¿ґ ўлы да, Іызы да Замана.).
Ѕз¿ боп, тым-тыì е р к е-т о т а й шалыІтап ЕРКЕ-ШОЛЖЫі с ы н. с Ѕ й л. Ерке-
Ѕскен АрдаІтыґ т¿л¿ де шолжыґ ед¿ (О.БЅкеев, шолжаґ. Бай Іызы бўл¦аІта¦ан е р к е-ш о л ж ы ґ
Јркер). Сабыржанныґ мына б¿р балалыІ, е р- К¤нге лайыІ кеск¿н мен сыртІы формыґ. «БаІ
к е т о т а й м¿нез¿не кеш¿р¿ммен Іара¦ан жасы та Іатын» деген бар «сор да Іатын», Тосып
¤лкен, тєж¿рибел¿ ўстаздыґ б¿р и¿р¿м к¤лк¿с¿ де ж¤рген сен¿ де бар б¿р сорлыґ (С.Торай¦ыров,
¤й¿р¿л¿п тўр (О.Сєрсенбаев, ДаґІ). К¿шкентай
Шы¦.).
е р к е-т о т а й Мєкенд¿ ж¤рег¿н¿ґ т¤кп¿р¿нен
ЕРКЕ-ШОРА с ы н. 1. Бет¿мен ерк¿н
бЅлек шы¦ару оґай болмады (М.Жўма¦ўлов,
Ѕскен, бўла. Е р к е-ш о р а бай Іызы б¿р жа¦ы
±ыран).
ІалжыґбастыІ, еркел¿кпен, ек¿нш¿ жа¦ынан,
ЕРКЕ-ТОТАЙЛАУ с ы н. Шолжаґдау,
ж¿г¿ттерд¿ґ намыстарына ти¿п мазаІ етт¿
еркелег¿штеу, ерке-наздылау. ±ыз м¿нез¿
(ѕ.Есенберлин, Жанталас). Тем¿рланныґ кЅз
шолжаґ, е р к е-т о т а й л а у болса керек («Лен.
жас»).Јш ўлдыґ ортасында¦ы е р к е-т о т а й- алдына с¤п-с¤йк¿мд¿, тўлымша¦ы желб¿реген
л а у Ѕскен жєне б¿раздан бер¿ хабар-ошарсыз е р к е-ш о р а Жанар мен мей¿р¿м шуа¦ы мол
кеткен жал¦ыз Іызыныґ Іаз¿рг¿ от жа¦ып шешес¿н¿ґ бейнес¿ тўра Іалды (ДЅґгеле, к¤н,
отыр¦ан орнын кЅр¿п Іайтуды маІсат ет¿пт¿ дЅґгеле). 2. с Ѕ й л. Еркек-шора. Єсия да жет¿м
(Ж.Тўрлыбаев, Семсер). болды, б¿раІ а¦аларыныґ Іанат астында е р к е-
ЕРКЕ-ТОТАЙЛЫ± з а т. ШолжаґдыІ, ш о р а Ѕст¿ (Х.Рахимов, ±арлы¦аш). јнерл¿
еркелег¿шт¿к, ерке-наздылыІ. Јн¿ Іандай жўмсаІ, жастардыґ ¿ш¿нде скрипкашы ѕзкеш, домбырашы
жа¦ымды ед¿; б¿рт¤рл¿ б¿р е р к е-т о т а й- ЫсІаІ, е р к е-ш о р а Ма¦рипа Тўра¦ўл Іызы да
л ы І бар (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). К¿рген беттег¿ бар (А.Єуезов, Бала Мўхтар).
е р к е-т о т а й л ы І ¦айып бол¦ан. Иттен ЕРКЕÉ= е т. Ерæåòó, ê½ðêåþ, áîé ê½òåðó,
Іор¦ана ж¤р¿п, сан Іилы ўзын-ІысІалы хорда, á¢ëà ½ñó. Ер е р к е й с е ел с¤йер (Базар жырау).
катет, гипотенуза бойымен ІаІпа сыртына Бойжеткендер кЅркей¿п, бозбалалар е р к е й ¿ п
Іашып шы¦ады (М.±абанбаев, Арыстан). келед¿ («±аз. єдеб.»).
ЕРКЕШ1 з а т. к Ѕ н е. Серке. Е р к е ш ет¿ ем ЕРКјБЕКТЕН= е т. ж е р г. Ерс¿ну,
болар, ешк¿ ет¿ жел болар (МаІал). Т¤рк¿ халыІ- батырсыну. Бала е р к Ѕ б е к т е н ¿ п шы¦ып,
тарыныґ ауыз єдебиет¿нде Іозыны кЅрпеш жєне Ѕз¿не Ѕр¿с тапты (Ауызек¿).
е р к е ш деп атау кездесед¿ («±аз. єдеб.»). ЕРКѕМЕН ¤ с т. јз Іалауынша, Ѕз т¿лег¿мен.
ЕРКЕШ2 з а т. æ å ð ã. Ерш¿к. Оспанныґ Майдан¦а керек адамды ІазаІ Ѕз е р к ¿ м е н
жеккен атыныґ е р к е ш ¿ жаґа екен (±аз. т¿л¿. бермейт¿н¿не кЅз¿ жетт¿ де, оны енд¿ к¤шпен
аймаІ. сЅзд¿г¿). алу¦а бек¿нд¿ (М.Д¤зенов, Ант). «Кєп¿р» деп
ЕРКЕШ¾Ì ç à ò. э к с п р. Еркетай, Ѕздер¿ ІорІытІан орыс Іара шекпенд¿лер¿не
еркежан äåãåí ìà¦ûíàäà¦û æà²ñû ê½ðãåí àäà- ауыл ж¿г¿ттер¿н¿ґ е р к ¿ м е н барып Іосылып
ìûíà àéòûëàòûí ²àðàòïà àòàóûø. Жаным, жатІанын кЅрген сўлтандар енд¿ зєре-Іўттары
сєулем, е р к е ш ¿ м, Іызыл г¤л¿м, Тек сен¿мен Іашып сасайын дед¿ (ѕ.Есенберлин, Жанталас).
г¤лденс¿н жас ¦ўмырым, К¤здей ꤴг¿рт кЅґ¿лге Ел намысын Іор¦ау¦а єз¿р милëионнан аса
жаз орнатІан, ЖадыратІан жанымды сен¿ґ Іыз-кел¿ншектер Ѕздер¿н¿ґ е р к ¿ м е н майдан¦а
нўрыґ (±.Аманжолов, Таґд. шы¦.). Ерс¿ емес аттанды («±аз. єдеб.»).
ÅÐÊI-ÅÐÊI 350
ЕРКѕН с ы н. 1. јз т¿зг¿н¿ Ѕз¿нде, Іа¦ажу мал ермен, жусанды ашырІанып е р к ¿ н жейд¿
кЅрмеген, бет¿мен Ѕскен. Е р к ¿ н Ѕс¿п ержеткен, (Т.Айнабеков, Ал¦ы шепте.). Б¿р е р к ¿ н кеґ
Ерекше ту¦ан кЅбекп¿н, Ен дєулетт¿ґ ¿ш¿нде жайылып, жайбараІат тўрмысІа ие болдым да
Е р к ¿ н ж¤р¿п, тел емд¿м (±аз. аІын. шы¦.). Мен Іалдым (А.ТоІма¦амбетов, Єке.). Ж¤ргенде
тудым кеґ далада, е р к ¿ н Ѕст¿м, Кеудемд¿ желге ерк¿мен ел е р к ¿ н жайлап, Ж¤зден нар, мыґнан
тостым, к¤йге тостым. Жаз бойы таґ атІанша жылІы и¿р¿п айдап, Кеґ дала Іўлаш жайып
жўлдыз санап, АІбўлтпен жел айда¦ан б¿рге к¤л¿мс¿реп, Бєйшешек жауІазын мен жатІан
кешт¿м (Т.Молда¦алиев, ШаІырады кЅктеì). жинап (Б.К¤леев, Таґд. шы¦.).
«Мен¿ґ кЅрген б¿рде-б¿р ж¿г¿т¿ме ўІсамайды, Ерк¿н айырбасталымды валюта. э к о н.
барынша е р к ¿ н, ер, Іайсар, аІылды екен Ѕз¿», – Резиденттер ¤ш¿н де, резиденттер емес ¤ш¿н
дер ед¿ ¿ш¿нен (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). БасІа де валюталыІ шектеуд¿ толыІ жой¦ан елдерд¿ґ
єйелдерге Іара¦анда ЗылиІа е р к ¿ н Ѕскен валютасы. Е р к i н а й ы р б а с т а л ы м д ы в а л ю т а
ед¿ (Б.Майлин, Шы¦.). 2. Òєуелс¿з, ер¿кт¿, кез келген шетел валютасына ерк¿н айырбас-
бостан. Ж¤рмед¿ ол жай жЅн¿не бос Іаґ¦ып, талады (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.).
јз Іўрбанын Ѕзектерде тосты аґдып. јз¿ Ерк¿н аударма. є д е б. Б¿р т¿лден ек¿нш¿ т¿лге
е р к ¿ н бол¦анымен Ѕзгеге Беруге ол Іарсы автордыґ Ѕз стил¿мен аударып жазыл¦ан кЅркем
болды бостандыІ (С.Мєуленов, Алыс кет.). // туынды. «Р¤стем-дастан» – «ШаІнаманыґ» аса
Бейб¿т, тыныштыІ, åðê¿íä¿ê с¤йг¿ш. СарыарІа ¤лкен бЅл¿г¿н¿ґ е р к ¿ н а у д а р м а с ы болып
м¤лде бей¿ш боп, Ел¿ е р к ¿ н, кей¿с жоІ, табылады (Р.Берд¿баев, Г¤лстан.). СондыІтан
Мыґнан б¿рд¿ таґдатты. ТЅрт т¤л¿кке толтырды, аударма т¤пнўсІа¦а ма¦ынасы ІаншалыІ жаІын
Тола¦ай тўлдыр Іыратты (Дулат Бабатайўлы, келет¿н¿не орай дєлме-дєл аударма, е р к ¿ н
Замана.). Е р к ¿ н елге жау ти¿п, Ту т¤б¿не а у д а р м а, сєйкес аударма деп ажыратылады
жиылды, Намыс ¤ш¿н аттан деп, Са¦ан да (Єдебиет. термин. сЅзд¿г¿).
Отан бўйырды (З.±алауова, Бейб¿тш¿л¿к.). Ерк¿н ба¦а. э к о н. Тауарлар мен Іызметтер
3. Èåñ¿з, ñ¢ðàóñûç, бос. Бўрын жерд¿ґ е р к ¿ н нàðû¦ында¦ы сўраным мен ўсынымды ескере
ша¦ында ж¤з елу, ек¿ ж¤з шаІырым жерлерге отырып, кєс¿порындар дербес немесе шарттыІ
жайлап кетед¿ екен (М.Дулатов, Шы¦.). // ±ы- нег¿зде белг¿лейт¿н ба¦а (±аз. т¿л¿ термин.
сылып-Іымтырылмай, Іымсынусыз, тежеус¿з, Экономика.).
êåäåðã¿ñ¿ç. Тєтт¿ Іиял¦а енген Жўма ес¿к Ерк¿н дала. Кең байтаІ жер, ен дала; òºóåëñ¿ç
алдында тўр¦ан сарбазды байІамай кеґсеге åë. Бес жыл єскерде ж¤р¿п е р к ¿ н д а л а, сал-
е р к ¿ н к¿ре берд¿ (С.Мыґжасарова, ±ыр Іын ауасын са¦ын¦ан дихан ег¿н еккенше
Іыздары). Кей мемлекеттерд¿ґ жабыІ шекарала- асы¦ады (Ы.ЖаІаев, Мен¿ґ баІыт.). Балаусалы,
рынан палуандар ¦ана е р к ¿ н Ѕте алады бал¦ынды Бая¦ыдай салаґ жоІ; Кеґ Іоныс,
(М.Танекеев, ±ажымўІан). ±арт балыІшыныґ е р к ¿ н Ѕр¿ст¿ Бая¦ыдай д а л а ґ жоІ (Дулат
¤й¿не Іымсынбай е р к ¿ н к¿рген-д¿ (Є.Нўр- Бабатайўлы, Замана.). ±азаІстан – е р к ¿ н
пей¿сов, Сергелдеґ). 4. Оп-оґай, жеп-жеґ¿л, д а л а м, МаІтан етсем оныґ атын Украина¦а,
еш ІиындыІсыз. Ешк¿мге бол¦ан емес Ѕш сенс¿ґ ма¦ан сондай ыстыІ, сондай жаІын
ниет¿м, КЅб¿н¿ґ Ѕз м¿нез¿н кешт¿м е р к ¿ н, (С.МашаІов, Жылдарым мен¿ґ).
Б¿реулер т¤к жазы¦ыґ болмаса да Бар екен Ерк¿н д¤ние. ЖарыІ кеґ д¤ние, бостандыІ
т¿рл¿г¿ґд¿ кЅпс¿нет¿н (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). Ѕм¿р. ±апаста отыр¦анына б¿рнеше жыл бол¦ан-
Єн туды е р к ¿ н тЅг¿л¿п, Тулады ж¤рек б¿р дыІтан, Марат азаттыІты, е р к ¿ н д ¤ н и е н ¿
демде. Ажарыґ кетт¿ кЅр¿н¿п, АІІуды аІІу зары¦а к¤тет¿н ед¿ (“±аз. єдеб.”). Айттым
с¤йгенде (К.СалыІов, Жезки¿к). Єлия ауылды са¦ан, менен Іол ¤зсеґ, е р к ¿ н д ¤ н и е г е ўзаІ
жерден ертерек кеткен¿мен де, ана т¿л¿н е р к ¿ н ж¤ре алмайсыґ деп! – дед¿ А¦ажан (±.Исабаев,
б¿лет¿н (Ж.ЖўмаІанов, Єлия). ±осыл¦андарына Сы ерл¿к).
аз уаІыт бол¦анмен, ол к¤йеу¿н е р к ¿ н Ерк¿н жåðäå. Æà²ûíäàðûíû´ àðàñûíäà,
б и л е п ¤лгерген екен (С.МўІанов, Таґд. òàíûñ îðòàäà. ±алжыґ¦а келер шорІаІтау,
шы¦.). 5. Мейл¿нше, Іалауынша, армансыз. Жау¦а келер ІорІаІтау, Е р к ¿ н ж е р д е ызаІор,
Бўлар осыдан кей¿н е р к ¿ н отырып, е р к ¿ н ТомырыІ келер тарІылдап (Абай, Тол. жин.).
сЅйлест¿ (А.Хангелдин, Табыс. та¦дыр.). Ай Ерк¿н жўптасу. б и о л. КЅбею кезеґдер¿нде
нўрыныґ астында ҐашыІтар е р к ¿ н жолыІсын б¿р немесе б¿рнеше белг¿лер¿не жєне оларды
(±.Жарма¦амбетов, Сы т¤н). АІ Іа¦аздарда аныІтайтын генотиптер¿не Іатысты єрт¤рл¿
Жалаґаш жатІан тысталмай, ±аламыґ à¦çàëàðдûґ кездейсоІ (таґдаусыз) жўптасуы.
ж¤йтк¿п, Ўшыпты-ау е р к ¿ н АсыІІан жаз¦а ≈ Е р к i н ж ў п т а с у тєсiлi.
Іўстардай (С.Мєуленов, Алыс кет.). // Кеґ, Ерк¿н ирелеґ. с у ш а р. Еґ¿с шег¿н¿ґ кемд¿г¿нен
молынан, керег¿нше, Іалай болса солай. К¤з – жєне шектеуш¿ жа¦дайлардыґ болмауынан Ѕзен
алтын к¤з. Мўныґ Ѕз орны бар. Таудан т¤скен арнасы ирект¿г¿н¿ґ ўл¦айып, Ѕзен ирелеґ¿ шег¿не
351 ÅÐÊI-ÅÐÊI
жету¿. Е р к ¿ н Ѕзен и р е л е ґ ¿ ¤ш¿н Ѕзенде кеґ инвестицияны, озыІ технология мен басІару
жайылма болуы шарт (±аз. т¿л¿ терми. Су.). тєж¿рибес¿н тарту маІсатымен Іўрылатын,
Ерк¿не Іоймады. ±оярда-Іоймады, ер¿к наІты айІындал¦ан єк¿мш¿л¿к шекарасы жєне
бермед¿. Жадыра Ѕз¿не жарасымды ІылыІпен ерекше заґды òºðò¿á¿ бар арнайы аумаІ. Е р к ¿ н
билеп-тЅстеп, жездес¿н е р к ¿ н е І о й м а й биге э к о н о м и к а л ы І а й м а І т а р – ўлттыІ
алып шыІты (“±аз. єдеб.”). Жаз бойы далада жєне шетелд¿к кєс¿пкерлер ¤ш¿н жеґ¿лд¿кт¿
ж¤р¿п та¦ылыІІа ¤йрен¿п Іал¦ан жылІылардыґ экономикалыІ жа¦дайлар белг¿ленген шектеул¿
бытырай жЅнелген¿не Іарамастан, жас жылІышы аумаІтар (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.). ±азаІ-
оларды тез арада тєрт¿пке келт¿рд¿, асау ай¦ырды станда¦ы ал¦ашІы е р к ¿ н э к о н о м и к а л ы І
да е р к ¿ н е І о й м а д ы (“Лен. жас”). а й м а І т а р 1991 ж. пайда болды: Алматы
Ерк¿н кеден айма¦ы. э к о н. Тауарлар кеден облысында¦ы Жаркент, АлакЅл жєне “Тал-
баІылауынсыз жєне кеден бажын тЅлемей дыІор¦ан-внештранс” кєс¿порны, ±останай
ж¿бер¿лет¿н аумаІ. ≈ Е р к i н к е д е н а й м а- облысында¦ы Лисаков Іаласы жєне Алматы
¦ ы н белгiлеу. Іаласында¦ы “Атакент” ерк¿н сауда аймаІтары
Ерк¿н к¤рес. с п о р т. ±арсыласын лаІтыру, (±аз. ыІшам. энцикл.). Д¤ниеж¤з¿ндег¿ кЅптеген
аударып т¤с¿ру, Іапсыра ўстау, белден тЅмен елдерде е р к ¿ н э к о н о м и к а л ы І а й-
ўстау т.б. техникалыІ тєс¿лдерд¿ Іолдану¦а м а І Іўру тєж¿рибес¿ кездесед¿ (“±аз. єдеб.”).
м¤мк¿нд¿к бер¿лет¿н к¤рес спортыныґ кеґ Ерк¿н энергия. ф и з. Изохора-изотермалыІ
тара¦ан т¤р¿. ±азаІстанда е р к ¿ н к ¤ р е с термодинамикалыІ ºëåóåòò¿´ немесе Гельмгольц
жарыстары 1955 жылдан Ѕт¿п келед¿. 1956 ж. энергиясыныґ б¿р атауы. Е р к ¿ н э н е р г и я (А
Ѕткен КСРО халыІтары спартакиадасында не F) мына формуладан аныІталады: F=U–TS,
±.Байдосов, Ж.ЫсІаІов ж¤лдегер атанды мўнда¦ы U – термодинамикалыІ ж¤йен¿ґ ¿шк¿
(±аз. ыІшам. энцикл.). Е р к ¿ н к ¤ р е с т е н энергиясы, S – термодинамикалыІ ж¤йен¿ґ
талай жарыста топ жарып, ж¤лде ал¦ан ІазаІ энтропиясы, Т – температура (±ЎЭ).
палуандары жетерл¿к (“Лен. жас”). ЕРКѕНДЕ= е т. 1. јз ерк¿ Ѕз¿нде болу.
Åðê¿í ñàéëàó. ² î ¦.-ñ à ÿ ñ è. Ñûðòòàí КЅлбаІалар Іўрылдап, Єуп¿лдейд¿ єуп¿лдек.
åøá¿ð ê¤øòåó, ºñåð åòó øàðàëàðûíñûç, КЅлд¿ айналып балалар Б¿раз ж¤рд¿ е р к ¿ н д е п
æî¦àðûäàí òà¦àéûíäàóñûç àçàìàòòàðäû´ ½ç (О.Шипин, Дастан.). Еґбекте ж¤рд¿м е р к ¿ н д е п,
ûð²ûìåí áîë¦àí ñàéëàó. Õàëû² áèë¿êò¿ ò¿êåëåé Ес¿мде ж¤рд¿ сол антым. јлеґге енд¿м е р к ¿ н-
ðåñïóáëèêàëû² ðåôåðåíäóì æºíå å ð ê ¿ í д е п, сол антым болды талантым (С.Мєуленов,
ñ à é ë à ó àð²ûëû æ¤çåãå àñûðàäû, ñîíäàé- Жолдас). 2. ж а ¦ ы м с ы з. јз бет¿нше ж¤ру,
ಠ½ç áèë¿ã¿í æ¤çåãå àñûðóäû ìåìëåêåòò¿ê Іымсынбау, дандайсып кету. Нєзипа б¤г¿н т¿пт¿
îðãàíäàð¦à áåðåä¿ (±àçà²ñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû´ е р к ¿ н д е п кеткен (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
Êîíñòèòóöèÿñû). ЕРКѕНДЕН= е т. јз¿н ерк¿н сез¿ну, ерк¿н
Ерк¿н тербел¿с. ф и з. МеханикалыІ, ўстау. Айдар¦а бойы ¤йренген соґ к¿шкентай
элект¿рл¿к т.б. ж¤йелерд¿ґ сыртІы єсерс¿з, Самат жалтаІтауды Іойып, е р к ¿ н д е н е
ал¦ашІы бер¿лген энергия есеб¿нен болатын бастады (“Лен. жас”). Т¤нде барайыІ та,
тербел¿с¿. НаІты ж¤йелерд¿ґ е р к ¿ н т е р б е- терезеден гранаталарды тастап-тастап ж¤ре
л ¿ с ¿, энергия шашырайтындыІтан, єрІашан берей¿к, – дед¿ ўсынысы Ѕткен соґ е р к ¿ н д е н е
Ѕшет¿н тербел¿ске жатады (±ЎЭ). т¤скен Сивков (±.Исабаев, јрде).
Ерк¿н тид¿. à) Æå´¿ë áîëäû, î´àé òèä¿. Сонда ЕРКѕНДЕНУ Ерк¿нден ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жауап бере алман мен бишара, С¿здерге е р к ¿ н атауы. 1. јз¿н ерк¿н сез¿ну, Іысылып-Іым-
т и е р, байІап Іара. Ек¿ к¤ймек б¿р жан¦а тырылмау. А¦асыныґ ¤й¿не келген соґ е р к ¿ н-
єд¿лет пе? ±аны Іара б¿р жанмын жаны жара д е н у ¿ н Іара, ж¤з¿ бал-бўл жанып, Іуанышын
(Абай, Тол. жин.). º) Åø êåäåðã¿ñ¿ç èå áîëäû, жасыра алмай ж¤р (“±аз. єдеб.”). 2. Босаґсу,
åì¿í-åðê¿í èåëåíä¿. БолыстыІ бил¿к Ѕз¿не е р к ¿ н жайбàраІаттану. НауІан кез¿нде босаґсып,
т и г е н ШЅп¿ш те кЅптен бер¿ Іалада жатыр е р к ¿ н д е н у г е єсте болмайды (“Лен. жас”).
(К.Оразалин, Абайдан соґ). ЕРКѕНДЕС= е т. Ерк¿н сез¿н¿су, ем¿н-ерк¿н
Ерк¿н шы¦арма. ï å ä. Белг¿л¿ б¿р таІырып болысу. Отырыс аяІталып, Іўрбы-Іўрдастар
бойынша жазыл¦ан жазу жўмысы. “Ґалия” кеткен соґ ек¿ Іўрбы оґаша Іалып, е р к ¿ н д е с ¿ п
медресес¿нде т¿л жєне єдебиет пєндер¿нен сабаІ отырып ўзаІ єґг¿ме-д¤кен Іўрды (“Лен. жас”).
берет¿н Ґалымжан Ибрагимов б¿зге е р к ¿ н Жастар б¿раз е р к ¿ н д е с ¿ п Іалжыґдасып,
ш ы ¦ а р м а жазыґдар деп тапсырма берд¿ (“±аз. Іа¦ытысып алды да, жайма-шуаІ єґг¿меге кЅшт¿
мектеб¿”). (“±аз. єдеб.”).
Ерк¿н экономикалыІ аймаІ. э к о н. ЕРКѕНДЕСУ Ерк¿ндес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Белг¿л¿ б¿р аймаІ àóìà¦ыныґ єлеуметт¿к- атауы. КЅптен бер¿ кездеспеген ек¿ Іўрдастыґ
экономикалыІ дамуын жеделдету ¤ш¿н шетелд¿к ащылы-тўщылы сЅз саптауларына Іарап, е р-
ÅÐÊI-ÅÐÊI 352
к ¿ н д е с у д ¿ са¦ынып Іал¦андарын ദару Іиын шуаІты. ±ыран¦а керек е р к ¿ н д ¿ к Ма¦ан
емес ед¿ (“±аз. єдеб.”). Е р к ¿ н д е с у – жастар¦а да керек сияІты (Т.Молда¦алиев, јлеґд.).
жарасымды ІылыІ Іой, ол есейген сайын азая Ерк¿н Ѕм¿р б¿зд¿ґ т¿лек, е р к ¿ н д ¿ к п е н Ѕсс¿н
беред¿ емес пе (“Лен. жас”). бЅбек. Келешект¿ґ баІыты ¤ш¿н жаратыл¦ан
ЕРКѕНДЕТ= е т. 1. Ерк¿н болуына жа¦дай б¿зд¿ґ ж¤рек (М.Хак¿мжанова, Таґд. Ѕлеґд.).
жасау, ерк¿нд¿к беру. Тем¿р мен¿ тербет¿п е р к ¿ н- 3. Тєуелс¿зд¿к, бостандыІ, теґд¿к. Аман бол,
д е т к е н, ±анатымды Іатайтып, Серп¿нд¿ еткен кЅр¿скенше ел-а¦айын, Басыґа т¤ст¿ Іаз¿р сары
(Б.Тєж¿баев, Ж¤р¿п келем). ±ўрыІты асау¦а уайым. Ел-жўртым е р к ¿ н д ¿ к ап, басын Іосса,
сал¦ан жылІышы сол шу асаумен бастапІыда Серп¿лер онда мен¿ґ арман-ойым (К.Єз¿рбаев,
кЅпке дй¿н Іатарласа шауып, б¿раз е р к ¿ н д е- Таґд. шы¦.). АяІты ¤зеґг¿ге салып ж¿бер¿п, е р-
т е д ¿, оныґ бойын ІўрыІІа б¿рте-б¿рте ¤йретед¿, к ¿ н д ¿ к к е Іолы жеткендей ¤ст¿не Іар¦ып м¿н¿п
келе-келе жетекке кЅнд¿ред¿, м¿н¿ске де баулиды алды (Т.Жарма¦абетов, Сентябрь.).
(Ж.ЖўмаІанов, Шўбартау.). 2. Ем¿н-ерк¿н ж¤ру, Ерк¿нд¿к дєрежес¿. ф и з. Денен¿ґ
Ѕз¿н ерк¿н ўстау. Єн салып, е р к ¿ н д е т е, кеґ¿ст¿ктег¿ орнын аныІтау ¤ш¿н Іолданылатын
дабылдата, Кел¿п тўр кемел¿не Кенен ата. ЖаІ- координаталар саны. Механикада е р к ¿ н д ¿ к
сыныґ жан жолдасы, адал жары, Зухра кел¿н¿ме д є р е ж е с ¿ – механикалыІ ж¤йен¿ґ тєуелс¿з
берд¿м бата (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦. ). орын ауыстыруларына сєйкес келед¿. Ал орын
ЕРКѕНДЕТУ Ерк¿ндет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ауыстырулар саны ж¤йен¿ Іўрайтын бЅлшектер
атауы; ерк¿н болуына жа¦дай жасау. Јлкендер мен ж¤йеге т¤сет¿н байланыстардыґ санымен
жылІы малын ІысІа дей¿н бос ж¿бер¿п е р к ¿ н- аныІталады (±ЎЭ). Термодинамикада е р к ¿ н-
д е т у д ¿ ґ Іажетт¿г¿н айтып отырды (“Лен. д ¿ к д є р е ж е с ¿ – ж¤йен¿ґ термодинамикалыІ
жас”). Баланы жас кез¿нде е р к ¿ н д е т у д ¿ ґ тепе-теґ к¤й¿н аныІтайтын тєуелс¿з термоди-
дўрысты¦ын жан-жаІты дєлелдеп берд¿ (“±аз. намикалыІ параметрлер (±ЎЭ).
єдеб.”). ЕРКѕНДѕКШѕЛ с ы н. Ерк¿нд¿кт¿, ерк¿н
ЕРКѕНДЕУ1 с ы н. 1. ±а¦ажу кЅрмей, Ѕз болуды Іалайтын. Е р к ¿ н д ¿ к ш ¿ л ерлерд¿ґ
бет¿нше. Жєн¿бек пен Керейд¿ґ Ѕзге балалары- ¿стеген ¿стер¿ мен айтІан сЅздер¿ халыІ жадында
нан жасы ¤лкен жєне Ѕз¿н Ѕзгелер¿не Іара¦анда мєґг¿л¿к саІталады (“Лен. жас”). ±азаІ халІы
е р к ¿ н д е у ўстайтын, ўр да жыІтау м¿нез¿ Ѕз¿н¿ґ таби¦аты бойынша бостандыІ с¤йг¿ш, е р-
бар БўрындыІ: – БасІа рулар Іайда Іалды? – к ¿ н д ¿ к ш ¿ л ел (“±аз. єдеб.”).
деген (ѕ.Есенберлин, Алмас.). Е р к ¿ н д е у ЕРКѕНДѕЛѕК з а т. с Ѕ й л. Ерк¿нд¿к. Ол
Ѕскен баланыґ бойында аз-маз тентект¿кт¿ґ де сол Абылайдыґ жетп¿ске келгенше ыґ¦айына
болатынды¦ы аныІ (“Лен. жас”). 2. Бетт¿леу, Іарай б¿ресе Россия патшасына, б¿ресе ±ытай
Ѕтк¿рлеу, батылдау. Жаґа таныстарыныґ богдаханына икем кЅрсет¿п, Т¤рк¿станнан
ашыІ-жарІын, жайдары м¿нездер¿н байІа¦ан бастап Ес¿л, Нўра бойына дей¿н кЅшкен Іалыґ
Жанат енд¿ Ѕз¿н е р к ¿ н д е у ўстады (“±аз. ІазаІтыґ е р к ¿ н д ¿ л ¿ г ¿ н жо¦алтпай, ел ¦ып
єдеб.”). Т¤лк¿бай келес¿ к¤н¿ Маржанк¤лмен саІтап Ѕткен¿н та¦ы да б¿р алуан жыр ¦ып
кЅптен таныс к¿с¿ше е р к ¿ н д е у сЅйлест¿ шырІатты (I.Есенберлин, ±аһар). Жастардыґ
(Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). бойынан халІымыздыґ таби¦атына тєн е р к ¿ н-
ЕРКѕНДЕУ 2 Ерк¿нде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл д ¿ л ¿ к т ¿ кЅрг¿м келед¿ (“Лен. жас”).
атауы; Ѕз ерк¿ Ѕз¿нде болу, ем¿н-ерк¿н ж¤ру. ЕРКѕНСУ Ерк¿нс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
Жастардыґ бой кЅтер¿п, е р к ¿ н д е у ¿ н е жа¦дай тым ерк¿н болу, ем¿н-ерк¿н ж¤ру. ±ыс Ѕт¿п,
жасайтын думанды орындардыґ б¿р¿ – т¤нг¿ кЅктем шы¦а жан-жануарлардыґ бєр¿ де д¤р
клубтар (“Лен. жас”). Айдар жаґа ту¦ан жас с¿лк¿н¿п, бой жазып, е р к ¿ н с у г е к¿р¿сед¿ (“Лен.
ІўлыншаІтыґ апыл-тапыл басып, е р к ¿ н д е у ¿ н жас”). Єке мен шеше бол¦ан соґ бала ¤ш¿н асІар
ІызыІ кЅр¿п ўзаІ тўрып Іалды (“±аз. єдеб.”). тау емес пе. Соларды арІа тўтамыз да ертел¿-кеш
ЕРКѕНДѕК з а т. 1. јз деген¿мен болу, е р к ¿ н с у ¿ м ¿ з кЅп болады (А.Сейд¿мбеков,
ер¿кт¿л¿к. Ойлан, жуас жан ¿здеген, жар ¿здеген, ±ыр хикаясы).
жас талап, јм¿р сен¿ґ к¤ткен¿ґнен єлдеІайда ЕРКѕНСУШѕЛѕК з а т. јз¿н ерк¿н ўстаушы-
басІараІ, Еркек сўлу кЅр¿нбей ме ерк¿мен, лыІ, именбеуш¿л¿к. Єрине, именбейт¿н м¿незд¿ґ
Е р к ¿ н д ¿ к т ¿ ґ нўры ойна¦ан кЅрк¿мен бол¦аны жаІсы ¦ой, дегенмен е р к ¿ н с у ш ¿ л ¿ к-
(М.Шаханов, Ґасырлар.). ѕштей к¤лк¿ ІысІан т ¿ ґ де жЅн¿ бар балам, – деген ед¿ єжес¿ ол
Айманк¤л баласына е р к ¿ н д ¿ к бер¿п, јз¿н- жолы (“±аз. єдеб.”). Нўр¦азы Єселд¿ бала
Ѕз¿ єреґ тежеп тўр (М.Д¤йсенов, Меймандар). кезден б¿рге Ѕскен жастар¦а тєн е р к ¿ н с у-
Бар ¦ўмыры мал соґында Ѕткенс¿н бе, оныґ ш ¿ л ¿ к п е н ырІына Іоймай биге алып шыІты
аузы е р к ¿ н д ¿ к к е єбден ¤йрен¿п ал¦ан ед¿ (“Лен. жас”).
(О.Сєрсенбаев, Са¦ым). 2. Ерк¿н болушылыІ. ЕРКѕНСѕ= е т. 1. Тым ерк¿н болу, Ѕз¿мс¿ну,
Жыр жазып талай желп¿нд¿к, Жанардан тЅг¿п тайсалмау. Е р к ¿ н с ¿ г е н кЅп жаманныґ
353 ÅÐÊI-ÅÐҚÀ
б¿р¿ ме десем, олай болмай шыІты, еркЅґ¿лд¿ ЕРКѕНШЕ ¤ с т. 1. Мейл¿нше, барынша,
ж¿г¿т екен (“±аз. єдеб.”). ±олдан с¤т ¿ш¿п Іалауынша. ШоІандардыґ ±аш¦ария¦а алып
да¦дылан¦ан ел¿кт¿ґ ла¦ы ±ўралай¦а е р к ¿ н с ¿ п бар¦ан м¤л¿ктер¿н бара жатІанда неше рет
алды (“Лен. жас”). ТўІымды талаушылар єбден жолын тосып, е р к ¿ н ш е тиеп ала алма¦ан
е р к ¿ н с ¿ п ал¦ан т¤р¿ бар (Т.Нўртазин, Јлкен ±ыр¦ыз ІараІшылары Іайтар жолын да тосты
жолда). 2. Шектен шы¦у, асІаІтау, дандайсу. (С.Бегалин, ШоІан асулары). Белорус жер¿
Кешеден бер¿ тым е р к ¿ н с ¿ п, т¿лмашына дей¿н орманда, Белорус жер¿ балшыІты. Ен-тег¿н
Іасынан Іуып, АІанмен серуен Іўр¦ан єйел¿н¿ґ жайлап сол маґды, Е р к ¿ н ш е со¦ыс жаншыпты
Іылы¦ы ўнама¦ан Измайлов кекес¿нмен сЅйлед¿ (М.МаІатаев, Шы¦.). Б¿раІ мўнша жўрттыґ
(С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). Еш нєрсе Апрасият айта кЅс¿ле бой жазып, е р к ¿ н ш е ыр¦алуына онда
алмады. Жауап жоІ бол¦аннан соґ Іайтар¦алы. тарлыІ Іыл¦андай екен (З.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к.).
Ретс¿з е р к ¿ н с ¿ г е н ерд¿ґ кЅґ¿л¿н, СЅз керек єд¿л 2. јз ыІтиярымен, Ѕз бет¿мен, Ѕз¿нше. Е р к ¿ н-
айтып тойтар¦алы (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). ш е Ѕскен Іайран ел, Дєулет¿ґ бейне шалІар
ЕРКѕНСѕЗДѕК з а т. с Ѕ й л. Ер¿кс¿зд¿к. кЅл, Айдыныґ бейне асІар бел, Ботадай бейне
Революциядан бўрын¦ы шы¦ыс єйел¿н¿ґ Ѕскен тел, Айуанмен теґ саналдыґ, Тер¿дей
теґс¿зд¿к, е р к ¿ н с ¿ з д ¿ к, ꤴд¿к хал¿ болып тоналдыґ (Дулат Бабатайўлы, Замана.).
жўртшылыІІа мєл¿м (Т.Єл¿мІўлов, Абай). Б¤г¿н Ѕк¿мет¿н¿ґ єд¿лд¿г¿мен єр ўлт Ѕз е р к ¿ н-
Жиырмасыншы ¦асырда Африка Іўрлы¦ында¦ы ш е т¿рш¿л¿к Іылып отыр (Ш.јтенов, Ґани
кЅп елдер е р к ¿ н с ¿ з д ¿ к бў¦ауынан арылып, Мўратбаев).
Ѕздер¿н¿ґ тєуелс¿з мемлекеттер¿н Іўрып отыр ЕРКѕНШѕЛѕК з а т. с Ѕ й л. Ерк¿нд¿к.
(“±аз. єдеб.”). Болыс, БаІты¦ўлды Іырына алып жазаламаІІа
ЕРКѕНСѕН= е т. јз¿мс¿ну, батылдану. Єбден байла¦ан соґ не де болса, оныґ елде е р к ¿ н-
е р к ¿ н с ¿ н г е н ¦ой, б¤г¿н т¿пт¿ жаІын келу¿н ш ¿ л ¿ к т е ж¤рмей, барарына тез¿нен барма¦ын
Іараґызшы, – дед¿ Єлия (Ж.ЖўмаІанов, Єлия). т¿леп ед¿ (М.Єуезов, ±араш.). Е р к ¿ н ш ¿-
Жер лайсаґ бол¦андыІтан, тым жаІында¦анша л ¿ к т ¿ кЅксеу адам¦а емшек с¤т¿мен б¿рге
ат д¤б¿р¿н ест¿меген єр¿ енд¿ Іу¦ыншы келе келед¿ (±.Кемеґгеров, Алтын.). Жексенб¿ к¤н¿
Іоймас деп е р к ¿ н с ¿ н г е н ек¿ ўры жылІыны жўмыстан Іол бос, е р к ¿ н ш ¿ л ¿ к к¤н екен¿
жайбараІат айдап, тау Іуысына ене берд¿ еске т¤скенде тўрып кетуд¿ кЅґ¿л Іостамады
(Є.Нєбиев, ±анат ІаІІанда). (А.Байтанаев, ±ансонар).
ЕРКѕНСѕНУ Ерк¿нс¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ЕРКѕНѕРЕК с ы н. Ер¿кт¿леу, батылыраІ.
атауы. Јлкен ¤йдег¿ шал-кемп¿рд¿ґ Іолында Жўмабек не де болса Іызбен е р к ¿ н ¿ р е к
Ѕскен Жанболат а¦айынды адамдардыґ Ѕзге сЅйлес¿п, мыІтап сыр тарту¦а бел байлады
балаларындай туысІанды жаІын кЅр¿п, (Т.Ахтанов, Махаббат.). Оныґ Іўлаш сермес¿
бауырындай е р к ¿ н с ¿ н у д ¿ б¿лмейт¿н ед¿ е р к ¿ н ¿ р е к те батылыраІ (М.±аратаев, Ту¦ан
(“Лен. жас”). Нег¿з¿ жуас момын ж¿г¿тт¿ґ Іыз єдеб.).
алдында е р к ¿ н с ¿ н у ¿ ўзаІІа бармады (“±аз. ЕР±АРА з а т. Єйтеу¿р еркекк¿нд¿к
єдеб.”). санатында¦ы адам. ±алІиып, е р І а р а болып
ЕРКѕНСѕТ= е т. 1. јз¿н ерк¿н ўстау¦а отыр¦анныґ Ѕз¿ неге тўрады... – дед¿ (Ж.Аймауы-
м¤мк¿нд¿к беру, батылдандыру. Осы жайдыґ тов, Шы¦.). Сен¿ґ енд¿ азамат бол¦аныґ, к¤н¿м,
Ѕз¿ мен¿ едєу¿р е р к ¿ н с ¿ т ¿ п, батылдандырып е р І а р а болып ел Іатарында, еґбекте болдыґ, –
та ж¿берд¿ (Т.Нўрма¦амбетов, ±арлы¦аш.). деп баласын маІтан еткендей жымыґдап
Јй иес¿н¿ґ жайдарлы¦ы б¿зд¿ґ де жанымызды отырды (С.Бегалин, Шы¦.). Æåë-²¢çäû ê¤í¿
жайландырып, е р к ¿ н с ¿ т ¿ п ж¿берд¿ àç-êåì áîëñà äà ñåïò¿ã¿ì òèåð äåãåí îéìåí å ð ² à-
(С.Мєуленов, Жер нєр¿). 2. АсІаІтату, ð à àòàóëûäàí ìಢðûì Áàðøûí êåìåñ¿íå ì¿íä¿
дандайсыту. Осы сендер не б¿л¿п ж¤рс¿ґдер? (ª.Ñàðàåâ, À² òûìû² ò¤í).
Мына Јдербайдыґ ІараІшы Іу таІымын ЕрІара жўрт. Санатта болмаса да, санда
Іашан¦а е р к ¿ н с ¿ т ¿ п, басІа сек¿ртем¿з, – бар ел. јздер¿не бўрын¦ыдай барлыІ мєселеде
дед¿ болыс (А.НўрІанов, Дала.). Єз¿мханныґ кенже Іалып, тек а¦а халыІтыґ арІасында ¦ана
Сўлтанмахмўтты шуу дегеннен б¤р¿п тастамай Іатар¦а ¿л¿г¿п отыр¦ан е р І а р а ж ў р т т а р
мўнша е р к ¿ н с ¿ т ¿ п отыр¦анына Ыбырай ¿ш¿ деп Іарайтын Іасаґ т¤с¿н¿кке ¿штей наразылыІ
бўлан-талан (Д.Єб¿лев, Арман.). жел¿ тартып ¤лгерген-д¿ («±аз. єдеб.»).
ЕРКѕНСѕТУ Ерк¿нс¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ЕР±АШТЫ: ерІашты болды. Мез¿ болды
атауы; Ѕз¿н ерк¿н ўстау¦а м¤мк¿нд¿к беру, [ер-тоІымнан ІашІалаІтайтын кЅп м¿н¿л¿п
батылдандыру. Орынсыз жўмсаІтыІ ¿сте е р к ¿ н- жауыр бол¦ан аттыґ м¿нез¿нен кел¿п шыІІан].
с ¿ т у баланы Ѕкпелег¿ш етед¿ (Семья тєрбиес¿). јзге халыІтардай б¿зд¿ґ ІазаІ «ертеґг¿ к¤нн¿ґ
Е р к ¿ н с ¿ т у мен ерк¿не ж¿беруд¿ б¿рдей деп Іамы» ¤ш¿н е р І а ш т ы б о л ы п Іажымай,
ў¦ыну¦а болмайды (Ауызек¿). кеґ д¤нияда ІызыІ дєурен кеш¿р¿п, аулы д¤б¿р,
ÅÐЛÅ-ÅÐЛI 354
шаршы топта сЅз бєйгес¿не Іосылып, ж¤лде ЕРЛЕТ= е т. с Ѕ й л. Ерттеу, ер тоІым
ал¦ан жўрт (М.Дулатов, Шы¦.). Онда Ѕм¿р салдырту. Тўлпар атты жаратып, ±ўйрыІ,
Іайыршыныґ ки¿м¿ндей, ±ыс Іысып таудыґ жалын таратып, Беж¿н ерд¿ е р л е т ¿ п, ЖорыІІа
аз¦ан ки¿г¿ндей, Ез¿лген е р І а ш т ы б о п елде жортып, терлет¿п, Сырты Іырлы, ж¤з¿ алмас,
сўр жоІ, Бидайдыґ шЅлде Іал¦ан т¤й¿р¿ндей Сал¦ан-да¦ы жо¦алмас Сапы асынар ма екенс¿ґ?
(Д.Ерк¿нбеков). (Дулат Бабатайўлы, Замана.).
ЕрІашты Іылды. Мез¿ етт¿, жалыІтырды. ЕРЛЕУ Ерле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Жас
Єлде шахтерд¿ґ ¤й¿не ІонаІ жи¿ кел¿п е р І а ш- бала єкес¿н¿ґ атын е р л е у г е к¿р¿ст¿ (“Лен.
т ы І ы л ¦ а н ба? О¦ан т¤с берет¿н ІазаІ па, жас”).
тєй¿р (З.Шашкин). ЕРЛѕ1 с ы н. Ер¿ бар, к¤йеу¿ бар, тўрмыс
ЕРЛЕ1= е т. На¦ыз ерд¿ґ ¿с¿н ¿стеу. Єйелдерд¿ґ Іўр¦ан єйел. Кеше ¦ана осы сўлу, Кеше е р л ¿
аІты маґдай терлер¿, ±аз¦ан сайын д¤зген Іалап, емес пе ед¿? ТолІын сырлы жастыІ шаІпен
зергер¿. Азаппенен жалтыра¦ан су шыІты. Ал, Кеше емес пе ед¿ кеґескен¿? (А.Жўма¦алиев,
єйелдер онан сайын е р л е д ¿ (Шў¦ыла). Ес јшп. жалын).
б¿лгел¿ Ѕртен¿пп¿н, жаныппын, Е р л е й м ¿ н деп ЕРЛѕ2 с ы н. Ер-тўрманы бар, ерттелген.
ес¿мнен де таныппын. Т¿р¿ ж¤р¿п, ¿р¿ ж¤рген Жан-дєрменде кЅз¿не е р л ¿ ат елестеп, со¦ан
дўрыс Іой, Ерттеп м¿н¿п ар¦ыма¦ын шабыттыґ м¿не Іашты (Ж.Т¿леков, Жар.).
(Т.Молда¦алиев, ШаІырады.). ЕРЛѕ-ЄЙЕЛДѕ с ы н. с Ѕ й л. Ерл¿-зайыпты.
ЕРЛЕ 2= е т. с Ѕ й л. Ерттеу, ер-тоІым Ой келд¿ ¤ст¿-¤ст¿не ¤йме-ж¤йме, Екеу¿ ой¦а
салу. Ойдан-Іырдан жиыл¦ан осы Іосын ±ар- т¤с¿п тўр¦ан к¤йде. ТамаІ дайын деп хабар
сыбайдыґ жылІысын е р л е п те, жайдаІ м¿н¿п бергеннен соґ, е р л ¿-є й е л д ¿ екеу¿ к¿рд¿ ¤йге
кЅш¿п келед¿ (Ж.Т¿леков, Жар.). ±уаныш (Ш.Єбенов, Кейп¿н батыр). ДастарІан басына
атты б¿р тўлпар Алтыннан ер¿н е р л е г е н, е р л ¿-є й е л д ¿ жўптар жиналды (“Лен. жас”).
Белдеу¿не тўр, Сыреке, Айдары билеп желменен ЕРЛѕ-БАЙЛЫ с ы н. с Ѕ й л. Ерл¿-
(Ґ.±айырбеков, ±анатты жылдар). Е р л е й зайыпты. Е р л ¿-б а й л ы екеу¿ ¿ш-шай деспей,
баста¦анда к¤реґ ат Сєкенн¿ґ кеудес¿н и¿скеп жиырма жыл дєурен с¤р¿п ед¿ (Ж.Аймауытов,
ауыр к¤рс¿нед¿ (Т.Кєк¿шев, С.Сейфуллин). Шы¦.). Е р л ¿-б а й л ы екеу¿н¿ґ арасында
Келем¿н тЅмен жаІтан жо¦ары Ѕрлеп, јлеґмен б¿р салІындыІтыґ бар екенд¿г¿ ер¿кс¿з кЅзге
єрб¿р жўртІа салып Ѕрнек, Менменс¿п талай шалынарлыІ ед¿ (Б.Майлин, Шы¦.). КЅре сала
аІын келе тў¦ын Есектей жуас атын м¿нген шаруа жайын кеґес¿п кетпей мен єуел¿ е р л ¿-
е р л е п (Айтыс). б а й л ы ек¿ адаммен танысып алуды ойладым
ЕРЛЕН= е т. Батылдану, ерк¿ндену. ±ор¦алап (С.МўІанов, Саяхаттар). Жас Іыз АІлима
Ѕскен Іояндай – Ерк¿мен Ѕскен е р л е н ¿ п Ер е р л ¿-б а й л ы адамдардыґ шал¦ай-шал¦ыс
ж¤рект¿ балаґ жоІ; Боран соІІан Іой болдыґ, кер¿стер¿н тыґда¦ысы келмей дала¦а шы¦ып
Жел жа¦ыґда панаґ жоІ (Дулат Бабатайўлы, кетт¿ (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.).
Замана.). КЅшеде кез боп б¿р Іанден Ўмтылды ЕРЛѕ-БАЙЛЫША ¤ с т. Ерл¿-çàéûïòû¦à
п¿лге шапты¦ып. ШаґІылдап ¤рд¿ е р л е н ¿ п, ўІсап. Екеу¿ е р л ¿-б а й л ы ш а т¤т¿н т¤тет¿п,
Тартынбай ўрысар жан шы¦ып (Абай, Шы¦.). б¿рге тўрмыс Іўра бастады (“Лен. жас”).
Есеней тобыныґ Іаша жЅнелген¿н таны¦ан ЕРЛѕ-БАЙША ¤ с т. с Ѕ й л. Ерл¿-çàéûïòû
соґ, жеґ¿ле берген жау ес жинап, е р л е н ¿ п àäàìäàðøà. Екеу¿ ек¿ орында отыр жайша, Б¿р¿ –
кет¿п ед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Ўлпан). ѕз бар ма – деп к¤н сияІтанып, б¿р¿ – айша. Сонда да ымы-
маґайын Іарап тамам, Б¿р белг¿ болар ед¿ болса жымы б¿р кЅр¿нд¿, О баста ¤йрен¿скен е р л ¿-
адам. Тєуекел неде болса шыдадым – деп е р л е- б а й ш а (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.).
н ¿ п бала¦ан¦а басты Іадам (Ш.Єбенов, ОртаІ ЕРЛѕ-ЗАЙЬѕП з а т. Заґды некеге отырып,
арал). тўрмыс Іўр¦ан к¤йеу мен єйел, жўбайлар.
ЕРЛЕНДѕР= е т. Батылдандыру, ер м¿незд¿ Е р л ¿-з а й ы п – Іос ег¿з (МаІал). Б¿р¿н-б¿р¿
болуын Іолдау. Батыл Іимылда! – деп кеґес¿н с¤ймейт¿н е р л ¿-з а й ы п болар ма? Б¿р¿н-б¿р¿
бер¿п, жас досын е р л е н д ¿ р ¿ п, осы жерде ол с¤ймесе, б¿р-б¿р¿не жолар ма! (А.Шамкенов,
Тарба¦атай¦а ж¤р¿п кетт¿ (С.Бегалин, ШоІан.). Сырларым.). Е р л ¿-з а й ы п болыґдар тату-тєтт¿,
Ж¿г¿ттерд¿ґ б¤йт¿п ¤ндемеген¿ мен¿ е р л е н д ¿ р ¿ п ±уалама басыґа Іон¦ан баІты ДастарІанныґ
ж¿бергендей болды (Б.Нўрпей¿сов, БесІара). болмайды берекес¿, Ер¿ сараґ, єйел¿ болса Іатты!
ЕРЛЕНДѕРУ Ерленд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл (М.Єуезов, Шы¦.). Жылуын ап ек¿ жўлдыз
атауы. ≈ Е р л е н д i р у сЅзi. отыныґ, КЅґ¿л¿ґе кЅп д¤ние тоІыдыґ. Е р л ¿-
ЕРЛЕНУ Ерлен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. з а й ы п Еґбек Ер¿ туралы ±асым жаз¦ан очеркт¿
Баршаг¤л былай депт¿ жорып т¤с¿н: – ±ара¦ым, оІыдыґ (С.Мєуленов, Алыс кетiп.).
е р л е н у ¦ой кЅрген т¤с¿ґ. Жатасыґ жал¦ыз Ѕз¿ґ ЕРЛѕ-ЗАЙЫПТАЙ с ы н. Ерл¿-зайып
нўрдай балІып. ±алам Іас, алма мойын, бойыґ сияІты, некел¿ адамдай. Екеу¿ Іаз¿р е р л ¿-з а й ы п-
м¤с¿н (КЅрў¦лы). т а й б¿рге тўрады (Є.Тарази, Јлкен ауыл).
355 ÅÐЛI-ÅÐМЕ
ЕРЛѕ-ЗАЙЫПТЫ с ы н. 1. Неке заґымен Іолында¦ы жуан дойырды КЅкен сы¦ымдап
тўрмыс Іўр¦ан, жўбайлы. Е р л ¿-з а й ы п т ы Іыса т¤ст¿ (Є.Нўрпей¿сов). Осындайда Ѕз¿н¿ґ
ек¿ адам жас кездер¿нде ദармаса да орта жасІа алды-артына аІыл¦а салып, пєндеп жатпайтын
жаІында¦анда жастыІ артта Іалып кєр¿л¿к алда а І к Ѕ з е р л ¿ г ¿ н е басып кетт¿ (Є.Нўрпей¿сов,
екен¿н сезд¿ (Т.Жанкелдин, Сын са¦атында). ±ан мен тер).
±ыз Жамбыл жаІтан Ѕткен к¤зде кЅш¿п келген Ерл¿к буды [Іысты]. ±айраты тасыды. Е р-
е р л ¿-з а й ы п т ы мў¦ал¿мдерд¿ґ баласы ед¿ л ¿ к І ы с І а н кеудеге ¿шкен асы батпады. ±амын
(Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.). Ек¿ адам е р л ¿- жеген ІазаІтыґ Батырдыґ сарІыт аІыры (±аз.
з а й ы п т ы, ±араса Іалды к¤л¿с¿п. јздер¿не аІын. шы¦.).
лайыІты. Сез¿ммен ¿штей б¿л¿с¿п (М.МаІатаев, Åðë¿ê ²¢ðäû. Áàòûëäû², áàòûðëû² òàíûò-
Шы¦.). 2. з а т. Некеге отырып, тўрмыс Іўр¦ан òû, åðæ¤ðåêò¿ã¿ìåí àòûí øû¦àðäû. Мен І ў р-
к¤йеу мен єйел. Е р л ¿-з а й ы п т ы н ы ґ ортасына д ы м е р л ¿ к т ¿ де, бил¿кт¿ де, Келд¿ деп хан
ес¿ кеткен т¤сед¿ (МаІал). Ойлаґызшы, е р л ¿- мен тЅре ил¿кт¿м бе. Сапыр¦ан санды бўлап аІын
з а й ы п т ы д а н жаІын адам бар ма? ±аны Базар, Аузына кєр¿л¿кт¿ґ кил¿кт¿ґ бе? (Базар
мен Іаны, жаны мен жаны араласІан адамдар жырау, Шы¦.).
(З.Шашкин, јм¿р.). Æåêå åðë¿ê. Æåêå áàñ²à òºí áàòûëäû²,
ЕРЛѕ-ЗАЙЫПТЫДАЙ с ы н. Ерл¿-зайыпты åðæ¤ðåêò¿ê ²àñèåò; áàòûðëû² ¿ñ, äà´²ûí
сияІты, некел¿ адамдай. Сетканы Іолына ўстап, øû¦àðàòûí ºðåêåò. Ж¿г¿т болсаґ керек, са¦ан
Нўрбиб¿н¿ ІолтыІтап, кєд¿мг¿ е р л ¿-з а й ы п т ы- ж е к е е р л ¿ к. Жеке ерл¿кке ж¿гер¿ґ де жетерл¿к.
д а й жўптасып, Іас Іарая, екеу¿ Іыз тўр¦ан Аула¦ыраІ болсын сенен Іашанда АлаяІтыґ
пєтерге кЅтер¿лд¿ (ј.±анахин, Жер бас.). Алтын бойында¦ы мекерл¿к (±.Мырзалиев, Мєґг¿
екеу¿ е р л ¿-з а й ы п т ы л а р д а й б¿рге ж¤рд¿ майдан.).
(“Лен. жас”). КЅзс¿з ерл¿к. ±ау¿пт¿ жол, Іатерл¿ ¿ске
ЕРЛѕ-ЗАЙЫПТЫЛЫ± з а т. Ерл¿-зайыпты баста¦ан єрекет, ж¤рек жўтІандыІ. Мўндайда
болушылыІ. Тым болмаса е р л ¿-з а й ы п т ы л ы І жауыныґ к¤ш¿н асырып, ІорІытпаІ болсаґ-аІ,
баІыты б¿р жыл¦а да жетпед¿-ау («Лен. жас»). к¤йеу¿н¿ґ к Ѕ з с ¿ з е р л ¿ к к е басып кетер¿н б¿л¿п,
Биб¿ш е р л ¿-з а й ы п т ы л ы І тўрмысІа да т¿л¿н т¿стей Іойды (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер).
осы табалдырыІтан аттады (ј.±анахин, Жер Бала баста жаІсы кЅрген албырт ж¤рек Іыз
бас.). К¤лмей-аІ Іой, к¤н¿м. Ер жеткен ўл¦а кЅз¿нше Іад¿рл¿ болып кЅр¿ну ¤ш¿н, Байтабанды
е р л ¿-з а й ы п т ы л ы І жарасады (Ж.Мусин, кейде к Ѕ з с ¿ з е р л ¿ к к е де жетектеген жоІ па?
Ту¦ан ¤й.). Јйлену, е р л ¿-з а й ы п т ы л ы І (ѕ.Есенберлин, Шы¦.).
турасында Тєнеке де: мўныґ Ѕз¿ адам ¤ш¿н ЕРЛѕКСѕЗ с ы н. Ерл¿к жасаусыз, батыр-
таби¦и, солай болу¦а ти¿с нєрсе деп ойлайтын лыІсыз. Майдансыз, ўлы е р л ¿ к с ¿ з, мехнатсыз
бўрын (±.МўханбетІалиев, Жўлдызды.). Ѕм¿рде кЅрген жан жоІ раІатты (Ж.Саин,
ЕРЛѕ-ЗАЙЫПТЫША ¤ с т. Ерл¿-зайыпты- К¤лєнда). Жанкешт¿ е р л ¿ к с ¿ з жеґ¿с болмас
лар¦а ўІсап, некел¿ адамдарша. Екеум¿з кєду¿лг¿ (“±аз. єдеб.”).
е р л ¿-з а й ы п т ы л а р ш а ертеґ¿м¿зд¿ б¿рлесе ЕРЛѕКТЕЙ с ы н. Ерл¿к тєр¿зд¿. Ўрыста, ўлы
ойлай бастадыІ (А.Сатаев, АІын.). Олар е р л ¿- е р л ¿ к т е й еґбекте де Коммунизм солдаты
з а й ы п т ы ш а ¦ўмыр кешуд¿ аґсайтын (“±аз. б¿зд¿ґ халыІ (Ж.Молда¦алиев, Поэм.).
єдеб.”). ЕРЛѕ-±АТЫН з а т. с Ѕ й л. Ерл¿-зайып.
ЕРЛѕ-ЗАЙЫПША ¤ с т. Ерл¿-зайыпІа Е р л ¿-І а т ы н н ы ґ ортасына Ес¿ кеткен отырар
ўІсап. Екеу¿ е р л ¿-з а й ы п ш а жарасып отыр (МаІал). Ек¿ жарты – б¿р б¤т¿н, е р л ¿-І а т ы н –
(Ауызек¿). б¿р т¤т¿н (МаІал).
ЕРЛѕК з а т. 1. Ерж¤рект¿л¿к, батырлыІ, ЕРМЕ с ы н. Соґынан ерг¿ш, ¿леск¿ш. ±оґыр-
ІаһармандыІ. Е р л ¿ к к е де бар ед¿ґ, Јйренуге баевІа т¤с¿нд¿р¿п айту керек. Ол е р м е
тойма¦ан. ЖасІа жас, Ой¦а кєр¿ ед¿ґ, Атаґныґ немесе мєґг¿п ж¤ре беред¿ (Д.Досжанов, Тўлпар.).
атын жойма¦ан (Абай, Тол. жин.). Е р л ¿ к // ¾ëåñ¿ï øû²²àí, ñî´ûíàí åðãåí àäàì. АрІалыІ
б¿лекте емес, ж¤ректе (МаІал). Тарихы бар жастан шыІІан сен б¿р е р м е, Кей¿н Іап,
ел ¦ана ел жасай алады. Сен¿ґ ел¿ґ – ер дана Іарауылда би¿к жерге (Батырлар жыры).
е р л ¿ г ¿ м е н Іалады (Ж.Молда¦алиев, Жиырма ЕРМЕК з а т. Алданыш, жўбаныш, ІызыІ.
бес). 2. а у ы с. Ерл¿кке татитындай ¿с, Іажырлы Мен жазбаймын Ѕлеґд¿ е р м е к ¤ш¿н, ЖоІ-
еґбек. Жас єдебиетш¿н¿ґ осы еґбег¿н ¦ылымда¦ы барды, ертег¿н¿ термек ¤ш¿н. КЅк¿рег¿ сез¿мд¿,
е р л ¿ к деп атасаІ, артыІ болмас деп ойлаймын т¿л¿ орамды Жаздым ¤лг¿ жастар¦а бермек ¤ш¿н
(Р.Берд¿баев, Шы¦.). (Абай, Тол. жин.). К¤н¿ кеше уайым-Іай¦ысы жоІ
АІкЅз ерл¿к. КЅзс¿з батырлыІ, жалтаІсыз алаґсыз ед¿. ±ой ба¦у – е р м е к, ІызыІ сияІты
Іимыл. Осыдан кей¿н жанжал десе, жаны к¿р¿п кЅр¿нет¿н (Т.Ахтанов, Дала сыры). Шалбары
Іоя берет¿н єшей¿ндег¿ а І к Ѕ з е р л ¿ г ¿ н е басып, мен камзолын ки¿нд¿ де, отыра Іап ая¦ына
ÅÐМÅ-ÅÐМÅ 356
ботинкасын сўІты. Осыныґ бєр¿ БектасІа е р м е к, е т ¿ п Іа¦а берд¿, жауапты С¤леймен Іайырды
жўбаныш болып отыр¦ан жас Іыз (М.Єуезов, (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
Шы¦.). 2. æ à ¦ û ì ä û. Ѥé¿ï àéíàëûñàòûí Ермек Іылу¦а Іара таба алмады. Ер¿г¿п
¿ñ. јнер ш¿рк¿н болды басты е р м е г ¿ м. Сєл ж¤рд¿, ўрыну¦а адам таппады. Ўрыну¦а Іара
жаґылсам, јз¿мд¿-Ѕз¿м тергед¿м. Бўл Ѕм¿рд¿ґ таба алмай, е р м е к І ы л у ¦ а І а р а т а б а а л-
бўзы¦ы кЅп – КЅнбед¿м, Бўл Ѕм¿рд¿ґ Іызы¦ы м а й ж¤рген Ѕґкей есектерге солай екен деп Іоя
кЅп – Ермед¿м (±.Мырзалиев, Мєґг¿ майдан). Іою Іайда (С.Торай¦ыров, Шы¦.).
Тауешк¿ дейт¿н аґы бар. Е р м е г ¿ аґшы баланыґ. Ер¿ккенн¿ґ ермег¿ болды. Жўмысы жоІтыґ
Ел¿к, ки¿к та¦ы бар, КЅрк¿ тау мен даланыґ ¿с¿, бос тєлкек áîëäû. Е р ¿ к к е н н ¿ ґ е р м е г ¿ б о л-
(±.Жапсарбаев, СЅйле.). ТЅкеґн¿ґ енд¿г¿ е р- ¦ а н ш а, Еґбект¿ґ Ѕрнег¿ бол (Ј.Кєр¿баев, Таґд.
м е г ¿ осы бау. Жаздай арам шЅб¿н жўлып, т¤б¿н шы¦.). «С¿зд¿к¿ е р ¿ к к е н н ¿ ґ е р м е г ¿ б о л а р.
Іопсытып, су¦а Іандырып шыІты (Б.То¦ысбаев, Жайыґыз¦а ж¤р¿ґ¿з», – деп Ѕз¿ме ўрысып
Алдыґ¦ы толІын). ±ўмалаІ тарту ўзаІІа тастаса, т¿пт¿ одан да ауыр б¿рдеґелер айтып
созылды. Одан Ѕзге е р м е к т ¿ ґ Ѕз¿ де шамалы сЅг¿п ж¤рсе Іайтем? (ј.±анахин, Жер бас.).
(Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Бўл бейнет емес, е р м е к ЕРМЕКСАЗ з а т. <итал. plastilina>
тєр¿зд¿ (М.Єуезов, Абай). 3. æ à ¦ û ì ñ û ç. ЖабысІаІ сазбалшыІІа май, балауыз Іосылып
Åð¿êêåíí¿´ ¿ñ¿, áîñ íºðñå. Жўмыстан гЅр¿ е р м е к жасал¦ан, єрт¤рл¿ заттарды м¤с¿ндеуге
пен Іалжыґды кЅб¿рек ¿здеп ж¤ргендер¿ бар арнал¦ан, жўмсаІ, созылмалы зат. ≈ Е р м е к с а з
(X.Рахимов, ±ыз¦алдаІ). 4. ï å ä. <а¦ыл. hobby> сатып єпердi.
Бос уаІытта адамныґ Іызы¦ып айналысатын ЕРМЕКСѕЗ с ы н. 1. Т¤ктен-т¤кс¿з, тыныш.
¿с¿. Е р м е к адамныґ танымдыІ ¿с-єрекет¿н Бала бол¦аннан кей¿н е р м е к с ¿ з, ойынсыз
дамытып, Ѕз¿нд¿к ¿зден¿с¿н Ѕрб¿тед¿ (±аз. т¿л¿. отыра алмайсыґ (ј.±анахин, Жер бас.). 2. ѕсс¿з,
термин. Педагогика.). 5. Íàçàðûí ñàëàòûí бос, ма¦ынасыз-мазмўнсыз. Е р м е к с ¿ з, ІызыІ-
¿ñ, àéíàëûñàòûí øàðóà. Бўл кезде ІазаІІа сыз бўл д¤ниен¿ґ не мєн¿с¿ бар? (“Лен. жас”).
Ѕз¿нен басІа да е р м е к табылып, «ауыл ит¿ ала 3. Шаруасыз, ермек Іылатын нєрсес¿з. Бўл
болса да, бЅр¿ кЅрсе б¿р¿гер» дегендей заман¦а екеу¿н¿ґ сЅз¿ де енд¿г¿ жерде б¿р болыс елд¿ґ
ўшырап тўр¦анда, бўрын¦ы алалыІты азайтып, «жаІсыларын» е р м е к с ¿ з Іылатын емес
жўртшылыІты ойлау керек ед¿ (М.Дулатов, (С.Шарипов, Бекболат).
Шы¦.). ЕРМЕКТЕ= е т. УаІыт оздыру, ермек ету.
Ермек болды. а) Алданыш, жўбаныш етт¿, Жеґгелер¿ кЅлбектеп, ±ўйылып Іымыз, ет
сер¿к болды. Жатырмын жапан т¤зде жауды келд¿. Јст¿н-¤ст¿н Ѕрнектеп, ±ыз бен к¤йеу
ба¦ып, ±асымда е р м е к б о л а р сер¿г¿м жоІ. Іалжыґдап, Отыра берд¿ е р м е к т е п (±амбар
јтед¿ б¿зд¿ґ Ѕм¿р осыменен, Ел¿мнен кетт¿м батыр).
жал¦ыз дерег¿м жоІ (±аз. ертег.). Жасы беске ЕРМЕКТЕС= е т. 1. УаІыт оздырысу, к¤н
тол¦анда, Ата менен ана¦а, Е р м е к б о л д ы Ѕтк¿з¿су. Екеум¿з е р м е к т е с ¿ п, кейде б¿р-
бўл бала (Батырлар жыры). Арада Іанша б¿р¿м¿зге кЅмектес¿п отырып сабаІ жасаймыз
к¤н Ѕтсе де шыдап ж¤ре берд¿. Б¿р жаІсысы, (ј.Тўрманжанов, Адам.). 2. Б¿р¿н-б¿р¿ ермек
осы кезде о¦ан жўмыс кЅп, е р м е к б о л д ы ет¿су, б¿р¿н-б¿р¿ Іара кЅр¿су. Оны єуел¿ Ѕзге
(I.Есенберлин, АйІас). є) МазаІ Іылды, тєлкек Іўрбыларына Іосып, солармен е р м е к т е-
етт¿. А¦аларыма е р м е к б о л ¦ а н екем, олар с ¿ п, б¿рге Іой жаю¦а шы¦арды (Ґ.Орманов,
менен жасырынып кет¿п Іалады (ј.±анахин, Ж¤рек.). Јйрен¿п ап Жолбарыс, ±алмай Іойды
Жер бас.). ±араштан, Е р м е к т е с ¿ п ек¿ арыс балалы¦ы
Ермек Іылды [етт¿]. à) Áîñ íºðñåãå уаІытûí жарасІан (ј.Тўрманжанов, Мен¿ґ к¿т.).
áîñ²à æ¿áåðä¿. ЖоІ нєрсен¿ е р м е к І ы п, ЕРМЕКТЕСУ Ермектес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
уаІыт оздыру деген осы ¦ой (Б.Майлин, Шы¦.). атауы. Ек¿ Іария ўзаІты к¤нд¿ б¿рге Ѕтк¿з¿с¿п,
º) ʽ´¿ë¿íå àëäàíûø åòò¿, ñ¤é¿êò¿ ¿ñ¿ìåí е р м е к т е с у м е н келед¿ (“±аз. єдеб.”).
àéíàëûñòû. Б¿реу тўр зеґб¿рекке аттай м¿н¿п, ЕРМЕКТЕУ Ермекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
К¤зетш¿ Ѕз жўмысын Ѕз¿ б¿л¿п. АлаІтап жан- атауы. Осы б¿р аз¦ана ж¤нд¿ т¤т¿п, е р м е к т е у д ¿
жарына, салаІсымай, К¤ґ¿рен¿п, Ѕлеґ айтып, шы¦арды (Ауызек¿).
е р м е к І ы л ы п (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). ЕРМЕКШѕЛ с ы н. ªґг¿мес¿ ²ûçû²òûðûï
Жазамын тєрж¿маны е р м е к І ы л ы п, жўмыс ºêåòåò¿í, єжуа¦а жаны жаІын. Бўл Ѕз¿
жоІ ер¿ккен соґ жай отырып (С.КЅбеев, кездескен таныс к¿с¿ге шешу¿н жан таппас
јлеґд.). Сынауына сор¦алап келмесе де, Іиын сўраІ Іойып, мат Іылып ж¿бермеске
СЅкпеґдер мына сЅз¿ Іалай дес¿п. Б¿л¿ккен соґ кЅґ¿л¿ кЅнш¿мейт¿н б¿р е р м е к ш ¿ л адам ед¿
ер сЅз¿н е р м е к е т т ¿ м, Осыны айтпасам (“Мєдениет жєне тўрмыс”).
да Ѕнер Іысып (АІылбай ±ўнанбаев). Нўрым ЕРМЕКШѕЛДѕК з а т. Ермек етуш¿л¿к,
аІырын езу тартып, домбырасын е р м е к ер¿гуш¿л¿к. Поэзияда орынсыз дЅрек¿л¿к, бисаясат-
357 ÅÐМÅ-ÅÐНЕ
шылдыІ, бўлдыр тўмандыІ, е р м е к ш ¿ л д ¿ к ЕР-МЕРѕМЕН ¤ с т. Ер-тўрманымен, ер-
пен ер¿ккенд¿к, еґбекс¿зд¿к сек¿лд¿лер болмасІа тоІымымен Іоса Іабат. Јз¿л¿п кеткен е р-м е-
керек («±аз. єдеб.»). р ¿ м е н шўбатыла сылІ ете Іал¦ан Іарашыґныґ
ЕРМЕЛѕ с ы н. ж е р г. СЅзге ерг¿ш, айтІанына жаны аузына кел¿п, енд¿ шы¦у¦а таяу ед¿
тўрмайтын. Е р м е л ¿ жандар Іайда жоІ дейс¿з (I.Есенберлин, Алмас.).
(±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ЕРНЕ з а т. ж е р г. Ернеó. Меден кейде
ЕРМЕН з а т. <лат. аrtemisia vulgaris> ысІырып, кейде ІайыІтыґ е р н е с ¿ н е кеспелтек
Б¿рсабаІты кЅпжапыраІты шашаІг¤лд¿ болып а¦ашпен тыІылдатып Іояды (С.Хайдаров, Теґ¿з
келет¿н ащы жусан туысыныґ б¿р т¤р¿, Іўнарлы самалы).
жемшЅпт¿к Ѕс¿мд¿к. Е р м е н саба¦ыныґ ЕРНЕК з а т. 1. ж е р г. Ыдыс аяІтардыґ
би¿кт¿г¿ небары 50–120 см ¦ана болса, оныґ ернеу¿. Тем¿р аяІтыґ е р н е г ¿ ІайІайып, тамаІ
тамырыныґ ўзынды¦ы 3,5 м жерге дей¿н тереґдеп ¿шк¿збейд¿ (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). 2. Жардыґ,
бўтаІтанып кетед¿ (Т. МўсаІўлов, Ботаника). Іўздыґ шет¿. Кеше мынау е р н е к т ¿ ґ Іай
Шек Іўрт аурулары малдыґ жаздыг¤н¿ ащы¦а тўсынан кеп Іўла¦анын ес¿не т¤с¿рг¿с¿ кел¿п
жайылмай, е р м е н, жусанды аз жегенд¿г¿нен ед¿, айыра алмады (Є.Кек¿лбаев, Јркер). ТўрІы
болатын тєр¿зд¿ (X. Ар¦ынбаев, Мал ауру.). келте ат м¿нсеґ, Іўрдым Іўздыґ е р н е г ¿ н д е
Е р м е н, жуа, сарымсаІ сияІты кейб¿р Ѕс¿мд¿ктер тўр¦андайсыґ (Є. Кек¿лбаев, Дала.). 3. Шеткер¿
с¤тке Іолайсыз и¿с беред¿, єр¿ оныґ дєм¿н к¤рт жаІ, сыртІары тўс. А, кєу¿р-ау! Шашсаґ єне
бўзады, сапасын кем¿тед¿ (С.Сей¿тов, С¤т. ел¿м деп, Е р н е к т е ендей жатІан малым деп,
Ѕґдеу). јз¿ґнен ¤лкен жол тапсам, не-д¤р хал¿ґ деп
Åðìåí ø½ïòåé. Åðìåí ñèÿ²òû. Б¿р тЅбен¿ґ (ЖанўзаІ). Е р н е к к е отау т¿кт¿р¿п, Мал сем¿з¿н
шаґын б¿р тЅбеге ІосІан нар кескен жылдардан сояды, Келген-кеткен к¿с¿ге ±остан табаІ Іояды
ес¿не ал¦аны ма, ек¿ ауылдыґ арасын ІиІулатып, (Батырлар жыры). 4. Ернеу. ±айыІтыґ е р н е г ¿ н е
бў¦алыІсыз асауды Іўр-ІўрлатІан жиырма етбеттеп жатып алыпты (З.Ш¤к¿ров, Отты
бес¿м, Іайдасыґ дед¿ ме, т¿рш¿л¿кт¿ґ мынау Ѕткел.).
Іолында¦ы Іамшыныґ сабындай келте, ЕРНЕКТЕ= е т. 1. Ернеу¿не дей¿н лыІа
сабындай жылпылдаІты¦ын єр¿ е р м е н ш Ѕ п- толтыру, ш¤п¿лдету, асып-тЅг¿лу. Е р н е к т е п
т е й ащылы¦ын ойлады ма, ІўйрыІ-жалсыз Іўйыл¦ан сары Іымыздан ек¿-¤ш тоста¦аннан
жал¦ызды¦ын енд¿ ¦ана сезд¿ ме... (О.БЅкеев, тастап-тастап ж¿берген ж¿г¿ттер суыт аттанып
ЎйІым келмейд¿). кетт¿ (С.Єлж¿ков, Дала.). 2. а у ы с. Кернеу,
Áèäàé øàø²àí åã¿íãå åðìåí øû²òû. Æà²ñû- сыймау, Єлде кЅптен бер¿ кеудеге сыймай
ëû² îðíûíà æамандыІ, арамдыІ, керек емес келген Іамы¦у зары е р н е к т е п кетт¿ ме?
нєрсе êåëä¿. Е р м е н ш ы І т ы, ит Іылып, Б и д а й (X.Есенжанов, КЅп жыл.). Жау! – деген ащы
ш а ш І а н е г ¿ н г е. Жай ж¤ргенд¿ уерд Іылып, дауысІа б¤т¿н алІап лыІ толып, е р н е к т е п
Тыныш Ѕлсеґш¿ тег¿нде (Абай, Тол. жин.). кеткендей болды (X.Есенжанов, Тар кезеґ).
ЕРМЕНДѕК с ы н. Ерменнен даярлан¦ан. ЕРНЕКТЕТ= е т. Аузы-мўрнына шей¿н
Е р м е н д ¿ к жемшЅпт¿ґ Іой азы¦ы ¤ш¿н ш¤п¿лдете толтыру, ернег¿нен асІанша Іўйдыру.
маґызы зор («Жет¿су»). Е р м е н д ¿ к дєр¿лерд¿ґ ±орада¦ы Іаґырай¦ан абажадай тем¿р бЅшкен¿ґ
асІазан бездер¿н¿ґ жўмыстарын к¤шейтет¿н, ¿ш¿н су¦а ш¤п¿лдете толтырып, е р н е к т е т ¿ п
тамаІІа тєбетт¿ Іоздыратын Іасиеттер¿ бар Іояды (Б.Т¿легенов, КЅктем.).
(Є.ѕскенд¿ров, ±азаІст. дєрiлiк. Ѕсiмд.). ЕРНЕКТЕТУ Ернектет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕРМЕНЕ з а т. б о т. <лат. àchillea mille- атауы. Осы бала су Іўйса е р н е к т е т у ¿ н
folium> АІбас жусан туысына жататын, Іоймайды. Єне тЅг¿п-шашып келед¿ (“Лен.
далалыІ жерде Ѕсет¿н боз¦ылт т¤ст¿ жата¦ан жас”).
Ѕс¿мд¿к. Е р м е н е мен ебелек, Басына Іонар ЕРНЕКТЕУ Ернекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
кЅбелек, Мал жегенге кЅп керек. ±ырыІбуын, атауы. Е р н е к т е у ¿ н Іарашы! (Ауызек¿).
жапыраІ, Жаґбыр жауса кЅл-тарап, К¤реґсе ЕРНЕУ1 з а т. 1. Ûдыс-аяІтардыґ жиег¿,
кЅде, тараІбоз (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). ±ас ауыз жаІ шет¿. С¤т тасып, Іазанныґ е р н е у ¿ н е н
Іарайып, кЅз байланып кеткен, жал¦ыз аяІ асты (Б.Майлин, Шы¦.). Шєй Іўюы да тєрт¿п:
с¤рлеу жиег¿ндег¿ бўта мен е р м е н е н ¿ ґ ербиген б¿рде-б¿р¿н¿ґ ая¦ын ауыстырмайды, е р н е у ¿ н е н
басы ¦ана кЅр¿нед¿ («Лен. Жас»). асырмайды, б¿р¿н-б¿р¿не со¦ыстырмайды, єкк¿
ЕРМЕНЕЛѕ с ы н. Ермене кЅп Ѕскен, ерменес¿ д¤кенш¿лердей Іолы-Іолына жўІпайды (Ж.Ай-
кЅп. Осы ауылдыґ отыр¦ан жер¿ е р м е н е л ¿ жер мауытов, Шы¦.). Кесен¿ґ е р н е у ¿ н е жетк¿зе
(±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). аІІўманнан Іыз¦ылтым шай Іўйып, т¤регел¿п
ЕРМЕНСЫМА± с ы н. Ермен тєр¿зд¿. Ес¿к тўр¦ан бойда ¿ше берд¿ (А.ЖаІсыбаев, Менiґ
алдына е р м е н с ы м а І Іурай Ѕс¿пт¿ («±азаІст. дос.). Баурайда¦ы Іарлардыґ Іазанныґ е р н е-
єйелд.»). у ¿ н д е г ¿ ўнтаІ Іанттардыґ ер¿ген¿ндей тЅмен
ÅÐНÅ-ÅÐСI 358
сусып жылжып т¤скендер¿ кЅр¿н¿п тўрды Жан¦а ЕРНЕУЛЕТУ Ернеулет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
(Т.Жарма¦амбетов, Сы хат). Ыбырай жалма- атауы; ернеу¿не жетк¿зе Іўю. АраІ Іўйса, е р-
жан б¿р т¿зерлеп отыра ¦ап, шелект¿ґ е р н е у ¿- н е у л е т у ¿ н Іоймайды (“Лен. жас”).
н е н су ¿шт¿ (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). 2. Б¿р ЕРНЕУЛѕ с ы н. Ернеу¿ бар. КЅздер¿ ўстап
нєрсен¿ґ шет¿, жиег¿. Т¤лк¿ айтады: – Айланыґ тўратын е р н е у л ¿ ўялар батыру, сызу,
орны осы ара, Сен Ѕрмелеп созылып тўрып бедерлеу, бўрыштау єд¿стер¿мен Ѕрнектелед¿
Іара. ТЅбеґе шы¦ып алып сек¿рей¿н, Е р н е у г е (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
шыІпас па екем мен бейшара (Ш.±ўдайбердиев, ЕРНѕ-БАСЫ з а т. Бет-аузы. Денеґе су
Шы¦.). КЅп¿рге к¿ребер¿стег¿ тасжолдыґ е р- Ѕтед¿, ±ўты м¤лдем кетед¿, Е р н ¿-б а с ы бозарып,
н е у ¿ н д е єлденеше мотоцикл жайрап жатыр Т¿с¿ саІ-саІ етед¿ (С. МўІанов, Таґд. шы¦.).
(Б.Момышўлы, Москва.). Екеу¿ шўґІырдыґ ЕР-САЙМАН з а т. с Ѕ й л. Ер-тўрман. Е р-
е р н е у ¿ н е таяу кеп отырды (М.Гумеров, с а й м а н д а р жиналып Іалды (З.Шашкин,
Шыґырау). 3. Аґ¦ар, Ѕзен-кЅлдерд¿ґ жырыл¦ан ТоІаш Бокин).
ойысы. Мына Ерт¿с шарапатты тўраІ са¦ан, ЕР-САЙМАНДЫ с ы н. Ер-тўрманы бар.
Жа¦ады шырІау жўлдыз шыраІ со¦ан. Сол Ерт¿с ≈ Е р-с а й м а н д ы áîëды.
е р н е у ¿ н е н к¤мб¿рлесеґ, ±ўймайтын дария бар ЕР-САЙМАНСЫЗ с ы н. Ер-сайманныґ
ма жыраІ са¦ан (Т.Айбергенов, Мен. ¦ашыІ.). Іатысынсыз, ер-сайманы жоІ.
КЅлд¿ґ суы молайып, е р н е у ¿ н е н асІалы тўр ЕРСЕі-±АРСАі ¤ с т. с Ѕ й л. Ерс¿л¿-
(М.Етекбаев, Алатау.). 4. Жиек. К¿рсе ар жа¦ы Іарсылы, арлы-берл¿. Аттан т¤с¿п, бойын жазып,
дЅґгелек Іалыґ а¦аш, ѕш¿нде б¿р Іауыз бар е р- е р с е ґ – І а р с а ґ ж¤рд¿ (Е.±онарбаев, Т¤нг¿
н е у ¿ тас. Бўлбўл сайрап, миуасы салбырап тўр, от). Е р с е ґ-І а р с а ґ сабылып, ±алмастан кедей
Салтанатын т¤гендеп айтып болмас. Тас е р н е у ¿ – жазылып, К¿рг¿збед¿ байларды (±.То¦ызаІов,
меруерт, ол кЅр¿нген. Кетк¿с¿ келмес жанныґ јлеґд.). Олар б¿зд¿ кЅр¿п, б¿л¿п; “јтк¿збейм¿з,
мўны кЅрген. Ер Єз¿м тамашалап Іарап тўрса,
жол бермейм¿з!” – дегендей е р с е ґ-І а р с а ґ
Б¿р т¤рл¿ тദажайып Іўстар келген (Абай, Тол.
басып, жолымызды кесе бер¿п ж¤р (Т.Нўртазин,
жин.). Єр жерде сыртын сан т¤рл¿ бояуларымен
Јлкен жолда). Алды-артынан атІан соґ,
Ѕрнектеген, е р н е у л е р ¿ ±ўран с¤релер¿мен
СасІалаІтап солдаттар Е р с е ґ-І а р с а ґ
безенген К¤мбезд¿ меш¿ттер (ѕ.Есенберлин,
ж¤г¿р¿п, Жылым¦а т¤с¿п Іырылды (О.Шипин,
Жанталас).
ЕРНЕУ 2 з а т. Јй, мекеме, бЅлмелер¿н¿ґ Дастан.).
терезе немесе ес¿г¿н¿ґ ¤ст¿нен кЅлбеу ба¦ытта ЕРСѕ 1 с ы н. 1. О¦аш, сЅлекет, Ѕрескел,
ж¤рг¿з¿лген перде ¿лет¿н арІау. ≈ Е р н е у ¿лу. сиыІсыз. Ш¿к¿рей¿п, я ж¿г¿ттер, кетпел¿к,
ЕРНЕУЛЕ= е т. 1. ЛыІа толу, асып- ИнсанлыІІа е р с ¿ жўмыс етпел¿к. ±арастырып
тЅг¿лу. Су е р н е у л е п кел¿п арнасынан халыІ пайдасын жабылып, КЅмек бер¿п
шыІІан бетте, толІын ¤й¿р¿м¿мен ер¿п келген мўІтаждар¦а кЅптел¿к (М.Дулатов, Шы¦.).
малтатас, Іўм ІиыршыІтар алІапта Іалып Бўлар¦а ою бастыру, не оюлап Іўрастыру
Іояды (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ). 2. Жиектеу, е р с ¿ саналады (С.±асиманов, ±аз.ІолЅнер¿).
жа¦алап ж¤ру. ±опа-Іопалардыґ арасымен, 2. Жарасымсыз, ўнамсыз, Іолайсыз. Мен¿ґ
тас-тастыґ жымымен кЅлге Іўятын к¿шкене киген¿м гимнастерка. Белд¿кс¿з ж¤ру б¿р т¤рл¿
Ѕзенд¿ е р н е у л е й басып ж¤р¿п келем¿з е р с ¿ («±аз. єдеб.»). ±андай кЅркем! ±олмен
(ј.Тўржанжанов, Адам.). Айналма жарлар¦а Іашап скульптор жаса¦андай, кеск¿н¿нде б¿р
алдыґ¦ы далаІтыґ е р н е у л е п барып, е р с ¿, артыІ м¤ше болсайшы (З.Шашкин,
бўрылып кетет¿н¿ ж¤рег¿мд¿ сєт сайын су-су Тем¿ртау). КЅр¿п Іал¦аным – Іарны тым е р с ¿
етк¿зумен болды (Сам¦ау). // Жа¦алай, айнала. ¤лкен екен (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). // ж е р г.
Айналасы дЅп-дЅґгелек тулаІтай таІыр алаґ, јте жаІсы. Ол єґг¿мен¿ е р с ¿ б¿лед¿ (±аз. т¿л¿.
жиег¿н е р н е у л е й Ѕр¿к, шабдалы, жиде аймаІ. сЅзд¿г¿).
а¦аштары Ѕс¿пт¿ (Д.Досжанов, Ж¿бек.). Ойпатты Ерс¿ болды. О¦аш болды, сЅлекеттеу кЅр¿нд¿.
е р н е у л е й Іон¦ан ¤ш, бес Іанатты боз ¤й; анау Жантас екеум¿з сырлас бол¦ан жандар емесп¿з.
тЅґ¿рег¿нде ІоІырсып жатІан шал¦ы, айыр, арба СондыІтан мен¿ґ сЅз¿м о¦ан е р с ¿ б о п кЅр¿ну¿
(М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). де кєд¿к (I. Есенберлин, ҐашыІтар). Сен сол б¿р
ЕРНЕУЛЕТ= е т. Ернеу¿не дей¿н Іўйдыру, Іызы¦ы мол, Іызулы шаІта тудыґ да атыґды
ш¤п¿лдету. Ол тЅрт ІўлаІты Іара Іазанды е р с ¿ б о л с а да, АлтыбаІан Іойып ед¿к, – деген
жерошаІІа асып, ¿ш¿не е р н е у л е т е су Іўйып («±аз. єдеб.»). Оныґ Іазанбўзар Іылы¦ы Ѕзге
жатыр (Д. Исабеков, Мазасыз к¤н.). СаІыш т¤г¿л¿ са¦ан да е р с ¿ б о л д ы-ау, – дед¿ Ай¦аным
бЅтелкен¿ґ ты¦ынын ашып, ек¿ рюмка¦а е р- (С.Бегалин, Бала ШоІан).
н е у л е т ¿ п Іўйды (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). А¦а Ерс¿ кЅрд¿. О¦аш, Ѕрескел деп санады.
бўйры¦ын алысымен ТЅлен шай кесеге е р н е у- Бекарыс та жел¿мдей жабысып Іазбалай беруд¿
л е т е су Іўйды (ј.Ахметов, ±оґыр ¤й). е р с ¿ к Ѕ р г е н (З.Жєкенов, Таґ самалы).
359 ÅÐСI-ÅÐСI
Ж¿берд¿ ортасынан то¦ыз емш¿, Деп “елд¿ґ Москва.). Е р с ¿ з ел болмаса, елс¿з ер жєне бол-
Ѕт¿н¿ш¿н айтып кЅрш¿”. Бар¦ан соґ то¦ызы да майды (С.БаІбергенов, Белг¿с¿з.).
тарту алып, Кей ±ысырау “кел¿ґдер” деп к Ѕ р- ЕРСѕЗ 4 с ы н. ж е р г. Ерс¿, сЅлекет.
м е й е р с ¿ (Р¤стем Дастан). Ол ...феодалдардыґ бўл жЅн¿ндег¿ е р с ¿ з
Ерс¿ кЅр¿нд¿. Б¿рт¤рл¿ кЅр¿нд¿, ыґ¦айсыздыІ ІылыІтарын ¤нем¿ мысІылдаумен болды (±аз.
тудырды. “Ўмытпасаґыздар болады” деген сЅз¿ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
бўлар¦а да е р с ¿ к Ѕ р ¿ н д ¿ (С.Шарипов, Шы¦.). ЕРСѕ-±АРСЫ ¤ с т. с Ѕ й л. Ерс¿л¿-Іарсылы.
Б¿раІ оныґ мекемес¿не баруда е р с ¿ к Ѕ р ¿ н д ¿ Ж¤к тиеп, адам тиеп е р с ¿-І а р с ы Шаґдатты
(А.НўрІанов, Дала.). СираІтары сырыІтай бўрІыратып дала жонды (С.Сейфуллин,
сорайып арыІ аттардыґ б¤йт¿п дЅґки¿п жата Шы¦.). Е р с ¿-І а р с ы ж¤й¿тк¿т¿п, Т¤т¿ндет¿п
Іалулары Ѕздер¿не де е р с ¿ к Ѕ р ¿ н г е н шы¦ар ўйтІытып, ±ара ар¦ымаІ Іажымас, ±амбардыґ
(М.Жўмабаев, Шы¦.). Іара атындай. Ор¦ып єне барасыґ (ХалыІ
Ерс¿ ІылыІ. О¦аш м¿нез, сЅлекет ІылыІ, аІындары). Е р с ¿-І а р с ы а¦ыл¦ан машиналар
кес¿рл¿к. Б¿раІ биязы м¿незд¿ апасы єрдайым к¿с¿ м¿нет¿н кЅл¿ктен гЅр¿ балалар ойнайтын
с¿ґл¿ ы¦ына жы¦ыла ж¤рет¿н ед¿. ±аз¿р К¤нзия ойыншыІ сияІтанып бара жатты (Алтынтау).
ес¿не о¦ан еткен талай кес¿рл¿ктер¿, кейб¿р е р с ¿ ЕРСѕЛЕН= ¤ с т. 1. Ебедейс¿зäåíó, икем-
І ы л ы І т а р ы т¤сед¿ (З.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к). с¿зденó. БЅкселер¿н бўлтаґдата ІиІаґдап, еґкейе
Ерс¿с¿ жоІ. СЅкет емес, тер¿ст¿г¿ жоІ, т¤сед¿ де, аяІтарын кей¿н Іарай е р с ¿ л е н е
тер¿с емес. јйткен¿ оныґ достас кЅрш¿с¿ кЅп серпид¿ (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). 2. јрескелденó,
айтылса, аІиІаттыґ е р с ¿ с ¿ ж о І (Е. Райбаев, о¦аштанó. Бекеш мен¿ мазаІтап, е р с ¿ л е н е
Жаґа тол¦ау). к¤лед¿ (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). ±ўсайын гар-
ЕРСѕ2 з а т. І о л Ѕ н е р. јрмект¿ґ ¤ст¿ґг¿ монды е р с ¿ л е н е дарылдатып алды
бой ж¿б¿, еркек ж¿б¿. Т¤рл¿ ж¿птерд¿ к¿лемн¿ґ е р- (Є.Сєрсенбаев, Жауынгер.).
с ¿ с ¿ н е Іолмен орап, єрт¤рл¿ Ѕрнектер тер¿лед¿ ЕРСѕЛЕНУ Ерсiлен åò¿ñò¿ã¿í¿´ Іимыл
(X.Ар¦ынбаев, Археология). Сол кезде к¤зеуге атауы. Е р с i л е н у i н Іарай гЅр (Ауызекi).
¿л¿нбеген Іарсы ж¿п адар¦ыныґ Іырымен 20–25 ЕРСѕЛЕУ с ы н. 1. О¦аштау, ўяттау. ±ыз
см жо¦ары кЅтер¿л¿п, к¤зеулерд¿ґ ара-арасымен да айтІан сЅз¿н¿ґ е р с ¿ л е у екен¿н т¤с¿н¿п, к¤л¿п
10–15 сантиметрдей е р с ¿ ж¿пт¿ґ ¤ст¿не шы¦ады ж¿берд¿ (Т.Ахтанов, Боран). Мекеме басшы-
(С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿). сыныґ жасын сўрап жатудыґ Ѕз¿ е р с ¿ л е у ¦ой
ЕРСѕ3 з а т. Ер¿с2 (Керегел¿к жел¿н¿ґ еґ ўзын (Є.Жєм¿шев, Дала). 2. Ыґ¦айсызäàó. АІыл-
а¦ашы). ≈ Е р с i г е iлу. даспаІ ед¿м деген¿ е р с ¿ л е у ест¿лд¿ ±алима¦а
Ерс¿с¿ би¿к. Бойы би¿к, тўрІы ўзын. ±оян ала (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). ШымылдыІ артынан
алмай, жы¦ыла берет¿н е р с ¿ с ¿ б и ¿ к аґса¦ай жас кел¿н Іасында отыр¦ан Іыз-ІырІынныґ
кЅк тазыша, ж¿л¿нш¿г¿ сидиып, Сарбасов ек¿ тўншы¦а шыІІан е р с ¿ л е у к¤лк¿лер¿ ест¿лд¿
мыІыннан ўстап, кЅнбед¿ (Ж.Аймауытов, (О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас).
Шы¦.). Ерс¿леу болды. јрескелдеу áîëäû, ўят-
ЕРСѕ= е т. Ер бол¦ансу, мыІтысыну, тау саналды. ДосІали мына Іылы¦ыныґ
к¤шт¿с¿ну.– ±олым Іалтырар деп пе еґ? Е р- е р с ¿ л е у б о л ¦ а н ы н ദарып, тез айыІты
с у ¿ н? ШыІ Іане! – дед¿ Майсор (Д.Єб¿лев, (Є.Сараев, БозІырау). Т¤с ауа аттанып кет¿п,
Арман.). ел орын¦а отыра Іайта оралып келген¿м ма¦ан
ЕРСѕЗ 1 с ы н. Ер¿ жоІ, ер-тоІымсыз. е р с ¿ л е у б о л д ы (С.Бегалин, УаІыт.).
±обыланды ±ўртІадан Іўлынды алады, е р с ¿ з, Åðñ¿ëåó ê½ð¿íä¿. Ñûðò êөзге ыңғайсыздау,
ж¤генс¿з м¿нед¿ (М.Ґабдуллин, ±аз. ауыз єдеб.). өрескелдеу болып байқалады. Б¿р кезде
КЅз¿нен ата-анам жас а¦ызар, Ж¤генс¿з, е р- Іара¦айлы беткейге Іарап шалІып сЅйлеп, сєл
с ¿ з ж¤рген керд¿ кЅрсе (Дастандар). Ерк¿н е р с ¿ л е у к Ѕ р ¿ н е т ¿ н, б¿раІ тым єсерл¿ м¿нез
жайлап Іон¦ан соґ, Малсыз болар дейм¿с¿ґ, танытты (Б.Нўржекеев, К¤тумен. Ѕт.). “Єпке”
Тўлпар ту¦ан ІўлыншаІ е р с ¿ з болар дейм¿с¿ґ деген¿ К¤лжємила¦а да, Ѕз¿не де е р с ¿ л е у к Ѕ-
(Алдаспан). Атаныґ аруа¦ын Іор Іыларсыґ, р ¿ н д ¿ (К.±азыбаев, Ыз¦ар). ЖЅкеґн¿ґ жаґа¦ы
±ыса¦а Іышымалы Іотыр тайлаІ. Бєр¿ґн¿ґ сЅз¿ ма¦ан е р с ¿ л е у к Ѕ р ¿ н г е н д е й болды
¿здеген¿ґ сауап емес, јлд¿ десе, шабарсыґ е р с ¿ з (Є.Cєрсенбаев, Теґ¿з.).
жайдаІ (Јш ¦асыр.). ЕРСѕЛ-±АРСЫ ¤ с т. с Ѕ й л. Ерс¿л¿-
ЕРСѕЗ2 с ы н. Еркекс¿з, к¤йеус¿з. Єттеґ, Ѕм¿р- Іарсылы. Оґ Іолы сары жезд¿ к¤реґ Іамшы,
баІи е р с ¿ з Ѕтуд¿ ант еткен АІІозы ОраІтыґ т¿р¿ ТолІиды к¤нмен к¤л¿п е р с ¿ л-І а р с ы Келед¿
Іал¦анын б¿лген жоІ (I.Есенберлин, Алмас.). Ел тау иес¿, дала иес¿ Жарасып АйІасІа¦а ер
маІтама¦ан Іыз е р с ¿ з Іалады (МаІал). тўл¦асы... (Ґ.±айырбеков, Алтын.).
ЕРСѕЗ3 с ы н. Батырсыз, батыры жоІ. Е р с ¿ з ЕРСѕЛ-±АРСЫЛ ¤ с т. с Ѕ й л. Ерс¿л¿-
ел болмайды, Ел¿н ер таниды (Б.Момышўлы, Іарсылы. Ол кабинет¿нде е р с ¿ л-І а р с ы л
ÅÐСI-ÅÐТ 360
ж¤р¿п сЅйлеуд¿ ўнатады (С.МўІанов, Есею дарды, теґб¿л шаґдарды бўрІыратып ж¤ру¿н
жыл.). Таґ ата шырылда¦ан тор¦ай мен ¤йд¿ґ т¿лемейм¿н (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. êåò.).
алдын, к¿с¿н¿ґ жолын е р с ¿ л-І а р с ы л кес¿п ЕРСѕН= е т. 1. Еркекс¿ну, мыІтысыну.
ўшІан Іарлы¦ашта да дамыл жоІ (М.Дулатов, Сарыбала енд¿ е р с ¿ н ¿ п, оларды Іуып кетт¿
Шы¦.). Єлдек¿мдер келд¿ алып Сол а¦ашІа б¿р (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген). Єшей¿нде отбасында
адамды. Е р с ¿ л-І а р с ы л Ѕткен халыІ Аґ-таґ Іатын, баланыґ алдында е р с ¿ н г е н ¿ болмаса,
болып тўра Іалды (±.Аманжолов, Шы¦.). Ол бўл Ѕз¿ зєт¿ ІорІаІ адам (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен
б¿раз жеп кет¿п Іалып, Іайтып оралып, е р с ¿ л- тер). Ер жоІта ергежейл¿ е р с ¿ н е р (МаІал).
І а р с ы л ж¤ре бастады (Ґ.±айырбеков, АІ 2. К¤шт¿с¿ну, Ѕз¿н мыІты, керемет санау. Еґ
желкен). Мал да, адам да д¤рл¿г¿п, Жандарынан ауыры, ек¿ ¤йл¿ к¿рме жаппасІа жан бармады Іыр-
т¤ґ¿лд¿. Ел Іосылып елменен Е р с ¿ л-І а р с ы л шын жасты азаптап Ѕлт¿рген жауыз бай е р с ¿-
шўбырды (О.Шипин, Дастан). н е д ¿ (А.НўрІанов, Дала.).
ЕРСѕЛѕК з а т. 1. О¦аштыІ, сЅкетт¿к. ЕРСѕНУ Ерс¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
КЅрген мен кЅрмегенде кЅп парыІ бар: Ашылмас батырсу, мыІтысыну.
ж¿г¿т адам сыннан Ѕтпей ЛайыІсыз е р с ¿ л ¿ к к е ЕРСѕНУШѕЛѕК з а т. МыІтысынушылыІ,
арандама һєр ¿ст¿ґ мазмўнына кЅз¿ґ жетпей. к¤шт¿с¿нуш¿л¿к. Еркекп¿н деп е р с ¿ н у ш ¿ л ¿ г ¿ н
Ґибрат ал жаІсылар¦а жаІын ж¤р¿п, ±аша гЅр Іоймайды, мына жаман (“Лен. жас”).
жамандыІтан аулаІ шеттей (М.Дулатов, Шы¦.). ЕРСѕРЕ= е т. с Ѕ й л. 1. Байсырау (еркект¿
Єґг¿ме ¤ст¿нде ерк¿н п¿к¿р айтудыґ, керек аґсау). Ертайы тЅрт жыл майданда ж¤ргенде
жер¿нде Іызу-Іызу айтысудыґ еш е р с ¿ л ¿ г ¿ жоІ де, е р с ¿ р е п емешег¿ ¤з¿лген кез¿ болмап ед¿
(С.Байжанов, Сыр.). јздер¿н¿ґ бўл тўрысыныґ (±.Кереева, ±ўндыз Іўпиясы). 2. Ер бол¦ансу,
е р с ¿ л ¿ г ¿ н сезгендей, олар Іырман¦а ¤нс¿з батырсыну. Сырттай е р с ¿ р е г е н ¿ м е н ¿штей
беталды (М.С¤ндетов, БалыІ аула.). 2. ЖЅнс¿з- ¤рейлену¿ Іалмай, ¤й сыртынан шыІІан дыбыс-
Іа да елеґдеп отыратын (Є.Нўрпей¿сов, ±ан
д¿к, ыґ¦айсыздыІ. Еґбекс¿з к¤н Ѕтк¿зу – е р с ¿-
мен тер).
л ¿ к (МаІал). Ерекше боламын деп, е р с ¿ л ¿ к-
ЕРСѕРЕК с ы н. О¦аштау, ерс¿леу, ретс¿здеу,
к е ўрынба¦ан жЅн. Сєнмен емес, санамен оз¦ан
Іолайсыздау. Бўл жолы мана¦ыдан да єр¿ е р-
мерей (Є.НўршайыІов, Автопортрет). Б¿раІ
с ¿ р е к к¤лд¿м (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). Б¿раІ бўл
жас Абай єуел¿ осы ойларын ту¦ызып, осы
п¿к¿рмен жиырма то¦ызыншы жылы жарыІІа
Іорытындыларын жасайтын ІайшылыІ, е р- шы¦у ҐаббасІа е р с ¿ р е к (Ґ.М¤с¿репов,
с ¿ л ¿ к т е р д ¿ кЅрумен, солармен алысумен Суреткер.).
ж¤рд¿ (М.Єуезов, Єр жыл.). Ахмет Ясауид¿ґ ЕРСѕРЕУ Ерс¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
еґбег¿ ІазаІтыґ да, Ѕзбект¿ґ де кЅне єдебиет күйеус¿реу. Е р с ¿ р е у ойында жоІ К¤нтай
тарихында Іатар Іарастырылуыныґ е р с ¿ л ¿ г ¿ осындай жа¦дайда Ѕм¿р бойы тўрып Іалар ма
жоІ (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). ед¿, Іайтер ед¿, егер Шепе ¤рлеткен Ѕсек жел¿
ЕРСѕЛѕ-±АРСЫЛЫ ¤ с т. 1. ѕлгер¿-кей¿нд¿, б¿раздан кей¿н Іабындап кетпесе (С.МўІанов,
єрл¿-берл¿. Ба¦ила та¦ат тауып отыра алмай, е р- АІІан жўлдыз).
с ¿ л ¿-І а р с ы л ы ж¤румен болды (М.Иманжанов, ЕРСѕТ= е т. МыІтысыґ деп к¤п¿нд¿ру.
КЅк белес). Далада е р с ¿ л ¿-І а р с ы л ы Жаман балаларды маІтап-маІтап, е р с ¿ т ¿ п
сапырылысІан к¿с¿ (С.МўІанов, Шы¦.). КЅше айдап салып отыр (“Лен. жас”).
бойы е р с ¿ л ¿-І а р с ы л ы а¦ыл¦ан халыІ ЕРСѕТУ Ерс¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
(Ґ.Мўстафин, Жиырма бес). Жол ¤ст¿нде ж¤к к¤п¿нд¿ру. ≈ Ер емест¿ е р с ¿ т у.
тасы¦ан вагондар е р с ¿ л ¿-І а р с ы л ы ЕРТ= е т. 1. Б¿рге, Іасына алып ж¤ру.
ж¤йткид¿ (Б.Єбд¿разаІов, Серп¿л¿к). ±азаІстан К¤н бата берген кезде шешес¿н е р т ¿ п бала
жолдарында астыІ артІан керуендер е р с ¿ л ¿- Іайтадан келд¿ (Є.Єб¿шев, Замана.). Айшаны
І а р с ы л ы а¦ылып жатады (Арулар). // ±арама- єкес¿ ±арІара жєрмеңкес¿не е р т ¿ п єкетт¿
Іарсы, бетпе-бет. Айналасы а¦аш, Іора-жайы (Р. Єутєл¿пов, Алтын). ±асына е р т к е н ешк¿м¿
кеґ, е р с ¿ л ¿-І а р с ы л ы ек¿ бЅлмес¿ бар, тап- де жоІ (Ґ.Сланов, Єґг¿ме.). Батыр МўІатайды
тўйнаІтай ¤й екен (Б.ТоІтаров, Тауда.). 2. Олай- ордасына е р т ¿ п єкетт¿ (С.Сматаев, Ел¿м-ай).
бўлай, айІыш-ўйІыш. Е р с ¿ л ¿-І а р с ы л ы кЅс¿ле ±оґыр к¤зд¿ґ басы ма, К¤н болатын ерек б¿р.
Іўла¦ан аІ теректерд¿ґ к¤м¿с жапыраІтары єл¿ Е р т ¿ п кел¿п Іасына, МаІтады оны директор
д¿р Іа¦ып жатыр (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). (Ж.Єбд¿рашев, Саяхат). 2. ѕлест¿ру. КЅшер ме
Теґ¿з болсаґ, е р с ¿ л ¿-І а р с ы л ы мен Д¤ниен¿ сен¿ кЅр¿п Іыс т¤нерген, Мылты¦ын лаІтырар
жദыртып кешер ед¿м. Ал тау болсаґ, кЅтер¿п ма сўсты мерген. Мен са¦ан Алатауымды
бар шыґыґмен, Ауырыґа арІамды тЅсер ед¿м кЅрсетей¿н, ±асыґа ІырыІ Іыз е р т ¿ п шыІшы
(Т.Айбергенов, Мен са¦ан.). 3. а у ы с. Олай бермен (Т.Айбергенов, Мен са¦ан.). Он шаІты
б¿р, былай б¿р, алай-д¤лей. Д¤ние жел¿ е р с ¿ л ¿- ер-азамат нЅкер е р т ¿ п т ¿ (М.Єуезов, Абай
І а р с ы л ы соІІанда Ѕґкей б¿р таґбалы шаґ- жолы).
361 ÅÐТА-ÅÐТЕ
СЅз ертт¿. а) јсектед¿, сЅз Іылдырды. Ол б Ѕ р т е д е, Єн деген¿ґ атымен Болмапты бўл
кезде бала ед¿м мен жет¿лмеген, Ауыл ¤й с Ѕ з Ѕлкеде (C. Жиенбаев, Алтын Іалам).
е р т с е де жет¿м деген, Сен ед¿ґ єке орнына Ерте жатып, кеш тўрды. ЖалІауланды,
єке бол¦ан (Жас Іанат). є) Жаман сЅзге, Ѕсек- бойк¤йезд¿кке салынды. Жолдасы кедейл¿кт¿ґ
аяґ¦а ¿л¿нд¿. Кешег¿ – б¤г¿н Тўрсынныґ тамыр ўйІы мырза Е р т е ж а т ы п, к е ш т ў р с а
басып, сыр тартІан ж¿г¿т-желеґ¿ де АІІыздыґ болады ырза (И. БайзаІов, Таґд. шы¦.).
Іыз болып соґынан с Ѕ з е р т к е н ¿ н ест¿мепт¿ Ерте заманда [кезде, уаІытта]. а) ф о л ь к.
(А.Сейд¿мбеков, ±ыр хикая.). Бая¦ыда. Е р т е з а м а н д а б¿р тазша баланыґ
ЕРТАУЫЛ з а т. Ертєу¿л. Јнем¿ е р т а у ы л єке-шешес¿ Ѕл¿п, жет¿м Іалыпты (±аз. ертег¿). є)
полкта ж¤рд¿ (М.Ма¦ауин, Аласапыран). Тєуе- БўрыныраІта. Бўл – б¿р Іожаныґ е р т е к е з д е
кел сўлтан хан ием Іарауында¦ы бес-аІ мыґ салдыр¦ан меш¿т¿ екен (С. Бегалин, Мектеп.).
Іолымен жиырма мыґ жау¦а Іарсы со¦ысІанда Е р т е у а І ы т т а жан-жаІтан келет¿н
е р т а у ы л мыґдыІтыґ басында к¿м шауып ед¿? то¦ыз торап жолды шЅп басІан (Ґ. Мўстафин,
(М.Ма¦ауин, Аласапыран). ±ара¦анды).
ЕРТЄУѕЛ з а т. к Ѕ н е. Барлаушы, шол¦ыншы. Ерте кетт¿. Жас кез¿нде Іайтыс болды,
Кеш кЅзден жо¦ал¦ан кезде, Карпов пен Сер¦азы Іыршын кетт¿. КЅп кеш¿кпей кЅктем де келер
жасаІтарыныґ е р т є у ¿ л д е р ¿ де жеткен енд¿, КЅгеред¿ ауылдыґ тЅґ¿рег¿. Е р т е к е т к е н
(I.Есенберлин, ±аһар). Бўл Табын руыныґ досымныґ Іаб¿р¿ тўр, Келер кЅктем, б¿лмейм¿н,
салты. јздер¿н¿ґ ар¦ы бетке Іой¦ан е р т є у ¿ л не беред¿? (М.МаІатаев, Шы¦.).
ж¿г¿ттер¿ екен (ѕ.Есенберлин, ±аһар). Ерте к¤нд¿ кеш Іылды. СЅзбўйда¦а салды,
ЕРТЕ ¤ с т. 1. Таґ сєр¿де, ертемен. К¤зетш¿лер кеш¿кт¿рд¿. Е р т е к ¤ н д ¿ к е ш І ы л м а й ы І,
оянды е р т е аІырып, Шай алу¦а тўтІындарды бармай-аІ ІояйыІ! (А.ЖаІсыбаев, Мен¿ґ дос.).
шаІырып. Бейшаралар уІалай кЅз¿н ж¤г¿рд¿, Берет¿н болсаґ е р т е к ¤ н д ¿ к е ш І ы л м а й
Таста¦ан ¦ой т¿зес¿н єбден батырып (М.Дулатов, бер (С.Нарымбетов, Тентек).
Шы¦.). Е р т е шыІсаґ, алдыґнан к¤н шы¦ады; Ертеґ ерте. Ертеґ¿нде, таґертеґ, ертемен,
кеш шыІсаґ, алдыґнан т¤н шы¦ады (МаІал). азанда. Е р т е ґ е р т е базар¦а Кемер барса,
2. Алдын ала, алдымен, к¤н¿ бўрын. Жасымда бая¦ы кЅк шола¦ы дєл келд¿ (±.Жапсарбаев,
албырт Ѕст¿м, ойдан жыраІ, Айла¦а, ашу¦а да јлеґд.). Жўмабек е р т е ґ е р т е м е н
жаІтым шыраІ. Е р т е ояндым, ойландым, жете Сарыжал¦а аттанды (Б.Т¿легенов, АІІайнар).
алмадым, Етекбасты кЅп кЅрд¿м елден б¿раІ Єуел¿ хаІты¦ына жетс¿н кЅз¿ґ, Серт Іылдым ¦ой
(Абай, Тол. жин.). Жарлы¦ына Алланыґ е р т е ¤йретпек болып Ѕз¿м, Е р т е ґ е р т е сол жерден
ойлан¦ан кЅнбект¿. Олар да т¿р¿ Іал¦ан жоІ, табыспаІІа Екеу¿ уєде байлап, Іойды сЅз¿н
Т¿рл¿к арты Ѕлмект¿ (Абай, Тол. жин.). Мен (Абай, Тол. жин.). Е р т е ґ е р т е, елеґ-алаґда
Ѕнерд¿ґ к¤реґ тайын м¿нгел¿, Б¿р дамылсыз тўрып, єлг¿ ІонаІ¤й иес¿ кемп¿рге: “Бєйб¿ше,
ж¤р¿п келем ¿лгер¿. Бўрыл¦ам жоІ Іыста¦ына не нєрсеге мўІтаж, д¿лг¿рс¿з?” – деп сўрапты
мансаптыґ, ±арсы келген толІындар¦а (С.Сейфуллин, Шы¦.).
Іарсы аІтым, Содан, бєлк¿м, Ѕз¿мд¿ е р т е Ерте ту¦ан. Êåïå. МарІа. Жанєлиге Іозы сою –
шаршаттым, ±аз¿р мен¿ ¤ш топ адам Іоршап Іоян сой¦аннан оґай, е р т е т у ¦ а н кепелерд¿ґ
тўр (М. Шаханов, Ґасырлар.). 3. Белг¿ленген, б¿р¿н он минутта жайратып салып, бўтарлап-
жоспарлан¦ан íåìåñå ºäåòòåã¿ уаІыттан бўрын. бўтарлап Іазанныґ т¤б¿не Іоя салды. ±айран
Мыс баІырдан Іолына алдыда¦ы, Лапкеге мырзам-ай, та¦ы б¿р кепес¿н жайратып салыпты-
к¤ндег¿ден е р т е барды (Абай, Тол. жин.). ау! (Є.Тарази, Кен).
Е р т е ту¦ан Іозылар мен кеш ту¦ан Іозылар Ерте туып, кеш Іал¦ан. јм¿рден еш нєрсе
кейде б¿р отар¦а ўйымдастырыл¦ан жа¦дай кЅрмеген, Іолы т¤кке жетпеген, уаІытын босІа
кездест¿ (М.Неталиев, Јлкен жолдыґ). Кенет Ѕтк¿зген. Е р т е т у ы п, к е ш І а л ¦ а н, МыІан ¿н¿м,
жаґбыр басталып, суыІ е р т е т¤ссе, жер бе- Ертеден неге етпед¿ґ шата¦ыґды? (Айтыс).
т¿н Іар басады, ег¿н Іардыґ астында Іалады Ерте тўр¦ызды. Ерте оятты. Нўрмияшты
(ѕ.Есенберлин, КЅлеґке.). б¤г¿н тЅсег¿нен е р т е т ў р ¦ ы з д ы («±аз.
Єл¿ ерте. Єл¿ белг¿с¿з, артын к¤те тўру єдеб.»).
керек. Аз уаІыт бўрын хабардар болдыІ 3 Іазанда Ерте тўрды. ЎйІыдан к¤н кЅтер¿ле, к¤н
ТереґЅзектег¿ “Арман” кинотеатрына С.±ожы- шы¦а оянды. Е р т е т ў р ¦ а н ж¿г¿тт¿ґ ырысы
Іовтыґ ес¿м¿ бер¿л¿пт¿. Б¿раІ бў¦ан Іана¦ат артыІ, Е р т е т ў р ¦ а н єйелд¿ґ б¿р ¿с¿ артыІ
Іылып, Іуану є л ¿ е р т е (“Т¤рк¿стан”). (МаІал). Сол Іара тас жатІан жер Мєт¿бўлаІ,
Ерте, ерте, ертеде, ешк¿ ж¤н¿ бЅртеде. ±озы жай¦ан жерлер¿м к¤нде жылап. Е р т е
ф о л ь к. Бая¦ыда, еск¿ заманда деген ма¦ынаны т ў р ы п д¿рдектеп мен ж¤ргенде, ±аныпез бай
б¿лд¿рет¿н ертег¿лерд¿ґ басталуында айтылатын ўрсады сЅзбен сыбап (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.).
сЅз. – Е р т е, е р т е, е р т е д е, е ш к ¿ ж ¤ н ¿ Ол жерге е р т е т ў р ы п ж¿г¿т барды, Шал
ÅÐТÅ-ÅÐТÅ 362
да душар алдынан бола Іалды. ±олынан ўстап батырлыІ ¿стер¿ єс¿релене суреттелет¿н, Іаһар-
алып, ерт¿п барып, Далада б¿р бўзыл¦ан там¦а мандыІ эпоспен байланысты ІалыптасІан ертег¿
апарды? (“Æàëûí”). жанры. Б а т ы р л ы І е р т е г ¿ л е р д ¿ ґ басты
Ерте пар. à ó û ë ø à ð. Ерте кЅктемде таІырыбы ІаһармандыІпен с¤йген¿не ¤йлену,
жыртыл¦ан, Ѕґделген ег¿ст¿к. Е р т е п а р ¦ а неб¿р алып ІўбыжыІ, жалмауыздармен к¤ресу
арнал¦ан алІаптарда Іар тоІтатылады (±СЭ). жєне ру, тайпа, б¤к¿л ел ¤ш¿н кек алу. Бўныґ
Есте жоІ ерте заман. јте ерте заман. Е с т е бєр¿ ертег¿н¿ґ сюжет даму барысында кЅр¿н¿с
ж о І е р т е з а м а н д а р д а н бермен Іарай¦ы табады (Єдеб. термин. сЅзд.). Б а т ы р л ы І
аґыз-єґг¿мелер¿м¿з де, халІымыздыґ тарихын е р т е г ¿ л е р д ¿ ґ, кЅне классикалыІ т¤рлер¿не
Іўрайтын таґдаулы шы¦армаларымыз да ауыз “Ер ТЅст¿к”, “КерІўла атты Кендебай” т.б. ерте-
єдебиет¿м¿з арІылы б¿зге жетт¿ (“Т¤рк¿стан”). г¿лер жатса, ІаһармандыІ эпостыІ ертег¿ т¤р¿нде
ЕРТЕГѕ з а т. 1. ф о л ь к. ±иял мен арман¦а, келет¿ндер¿ “±амбар батыр”, “Таласпай мерген”,
аґыз¦а нег¿зделген сюжетт¿ кЅркем єґг¿ме “Ер Тар¦ын” т.б. (Єдеб. термин. сЅзд.).
т¤р¿нде Іара сЅзбен бер¿лет¿н эпикалыІ Ертег¿ жыр. ф о л ь к. јлеґмен айтылатын
шы¦арма. Жалпы е р т е г ¿ л е р д ¿ ґ пайда жыр. Е р т е г ¿ ж ы р деп Ѕлеґмен айтыл¦ан
болып, Іалыптасуыныґ ал¦ашІы кездер¿нде ертег¿ айтылады (А.Байтўрсынўлы, Шы¦.).
ел оны Іиял деп ойлама¦ан, онда баяндалатын Ертег¿ Іылды. Аґыз ет¿п дєр¿птед¿, єс¿релед¿.
оІи¦а¦а сенген, себеб¿ ол шаІта е р т е г ¿ Ѕз Неткен мойын, неткен кЅз! Осыдан артыІ дейс¿ґ
тЅрк¿н¿нен алшаІ кете Іойма¦ан, сондыІтан бе, Е р т е г ¿ І ы л ы п айтІан сЅз? (Абай, Тол.
кЅркемд¿к Іызмет те атІарма¦ан (±ЎЭ). Е р- жин.). «±ўлагер» поэмасынан оІушы АІан
т е г ¿ уаІи¦аны ¦ажайыпты ет¿п, єс¿релеп, мен ±ўлагерд¿ґ халыІ е р т е г ¿ І ы л а т ы н
єсерл¿ ет¿п баяндап, сЅйт¿п тыґдаушысын образдарын к¤тед¿ (С.МўІанов, јсу жол.).
елт¿т¿п, эстетикалыІ тєрбие беред¿, жалпы Жануарлар туралы ертег¿лер. ф о л ь к.
е р т е г ¿ н ¿ ґ танымдыІ-тєрбиел¿к рЅл¿ Ѕте
Адам м¿нез¿н жануарлар бейнес¿ арІылы тўс-
зор (Єдеб. термин. сЅзд.). Б¿раз уаІыт Ѕтед¿,
палдап, аллегориялыІ тєс¿лмен пернелеп
¤йдег¿ отыр¦андар жалынып, ±арасаІал¦а е р-
жетк¿зет¿н, хайуанаттар жайында¦ы ертег¿лер.
т е г ¿ айтІызады (М.Дулатов. Шы¦.). Е р т е г ¿
Ж а н у а р л а р т у р а л ы е р т е г ¿ л е р фольклор-
емес, ертеде емес, ўзын да емес, келте де емес,
тану ¦ылымында ¤ш топІа ж¿ктелед¿. Б¿р¿нш¿с¿
Іарапайым Іара сЅзбен б¿р єґг¿ме шертей¿н
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Тദажайып е р т е г ¿- жєне еґ кЅнес¿, этиологиялыІ мифтен байла-
л е р д ¿ кЅп тыґдайтын баланыґ ойы сан-саІІа нысты ¤зе Іойма¦ан, жанрлыІ жа¦ынан син-
ж¤г¿рд¿ (С.АІтаев, Дала.). 2. а у ы с. ШындыІ емес, кретт¿ – этиологиялыІ ертег¿лер. Ек¿нш¿с¿,
à²è²àò нєрсе емес, ²îëæåòïåñ Іиял. Ди¿рмен мен єлем халыІтары арасында кеґ¿нен тара¦ан,
¤ш¿н – е р т е г ¿ (Є.БЅриев, Алматы єґг¿мелер¿). Шы¦ыс жєне Батыс халыІтары хайуанаттар
3. а у ы с. јт¿р¿к, шындыІ емес. Надан¦а арам жайында¦ы ертег¿лермен сабаІтас жєне
аІылды ІўлаІІа ¿лмек, Бўл сЅзден е р т е г ¿ н ¿ мотивтер¿ мен сюжеттер¿ ¤ндес келет¿н еґ
тез ¤йренбек. Рас сЅзд¿ґ к¿м б¿лер Іасиет¿н? кЅп т¤р¿ – классикалыІ ертег¿лер. Јш¿нш¿с¿ –
АІылсыз шын¦а сенбей, жоІІа сенбек (Абай, єдебиетке жаІын, кЅб¿несе к¿таби болып келет¿н
Тол, жин.). ±ызыл арай аІ к¤м¿с, алтын бергек мысал ертег¿лер (Єдеб. термин. сЅзд.). Ж а-
±ызыІты е р т е г ¿ г е кЅтер¿лмек. АІсаІалдыґ, н у а р л а р т у р а л ы е р т е г ¿ л е р д ¿ алсаІ,
єкен¿ґ, б¿л¿мд¿н¿ґ СЅз¿нен сырдаґ тартып, тез тЅрк¿н¿ адамзат тарихыныґ ерте дєу¿р¿мен,
жиренбек (Абай, Тол. жин.). 4. а у ы с. ж а ¦ ы м с ы з. аґшылыІ Ѕм¿р¿мен байланысты келед¿ (Єдеб.
Єс¿релеп жыр¦а айналдырушылыІ. ±азаІтар термин. сЅзд.).
Іаруын тастамайды деген е р т е г ¿ н ¿ жас бала- КлассикалыІ ертег¿лер. ф о л ь к. Єлем
лар¦а айтсаґыз бєлк¿м сенер (Х.Есенжанов, АІ халыІтары арасында кеґ¿нен тара¦ан, сюжет¿
ЖайыІ). 5. а у ы с. Аґыз єґг¿ме. Мен жазбаймын мен кей¿пкерлер¿ кЅп халыІтар ертег¿с¿нде ортаІ,
Ѕлеґд¿ ермек ¤ш¿н, ЖоІ-барды, е р т е г ¿ н ¿ танымал хайуанаттар жайлы ертег¿н¿ґ б¿р
термек ¤ш¿н, КЅк¿рег¿ сез¿мд¿, т¿л¿ орамды Жаздым тобы. Жануарлар жайында¦ы ІазаІ ертег¿лер¿
¤лг¿ жастар¦а бермек ¤ш¿н (Абай, Тол. жин.). фольклортану ¦ылымында ¤ш топІа бЅл¿нед¿.
6. ý ê ñ ï ð. ±èÿëäà¦ûäàé ¦àíà áîëàòûí, á¢ë Б¿р¿нш¿с¿ – мифт¿к жануарлардан байланысын
ä¤íèåäå æî² ¦àæàï ºëåì. Айнала¦а кЅз салсаІ, ¤зе Іойма¦ан кЅне ертег¿лер. Ек¿нш¿с¿ – єлем
Жет¿су бейне е р т е г ¿. Айыркезеґ, МайлыошаІ халыІтары арасында кеґ¿нен тара¦ан танымал
Арасан соныґ етег¿ (±.Жапсарбаев, СЅйле.). Бўл к л а с с и к а л ы І е р т е г ¿ л е р жєне мысал
¦асыр бейне е р т е г ¿, Теґ¿ жоІ жыр ¦ой асылы. ертег¿лер (Єдеб. термин. сЅзд.). Б¿р¿нш¿ топІа
Єз ¿н¿лерд¿ґ ертеґ¿ – Єзизалардыґ ¦асыры “М¤шел”, “Хайуанаттардыґ жыл басына
(Т.Айбергенов, Мен са¦ан.). таласуы”, “Јркер” т.б. ек¿нш¿ топІа к л а с-
БатырлыІ ертег¿лер. ф о л ь к. Басты кей¿пкер – с и к а л ы І е р т е г ¿ л е р “Бес ешк¿”, “Айлакер
батырдыґ тўл¦асы даралана кЅрсет¿лет¿н, тышІан”, “Т¤лк¿, аю, Іойшы, т.б. ал мысал
363 ÅÐТÅ-ÅÐТЕ
ертег¿лерге “Сег¿збай мен ТышІан”, “Т¤лк¿, аю, Ѕрнектеп, маґызды Іорытынды жасайтын
Іойшы” т.б. жатІызу¦а болады (Єдеб. термин. ІысІа, т¿л¿ Ѕтк¿р, к¤лд¿рг¿ єґг¿меге жаІын келед¿
сЅзд.). (Єдеб. термин. сЅзд.).
±азаІ ертег¿лер¿. º ä å á. ±азаІ халІыныґ ЕРТЕГѕ-АіЫЗ з а т. Ертег¿лер мен аґыздар.
ауыз єдебиет¿н¿ґ кЅне жанры, ІазаІ халІыныґ РаІыш ест¿ген е р т е г ¿-а ґ ы з д а шы¦ар к¤нд¿
ертег¿лер¿. ± а з а І е р т е г ¿ л е р ¿ н д е хандыІ жаІсылыІІа, батар к¤нд¿ жаманшылыІІа
заманныґ шынды¦ы, сол шаІта¦ы єдеттер жорушы ед¿ (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен). Ондай
мен нанымдар, салт-дєст¤рлер, тўрмыс кейп¿ белг¿ атаулар ІазаІ жер¿нде Ѕте кЅп. Бўл
кЅб¿рек кЅр¿н¿с тапІан (±ЎЭ). ± а з а І е р т е- туралы неше т¤рл¿ е р т е г ¿-а ґ ы з д а р да бар
г ¿ л е р ¿ де басІа халыІтардыґ ертег¿лер¿ндей (М.Сєрсекеев, Ту¦ан жер.).
таІырыбы сан алуан, Іо¦амныґ Ѕм¿р¿нен кеґ Ертег¿-аґыз болды. Дєр¿птелд¿, жыр¦а
ма¦ўлмат берет¿н, кЅркемд¿к маґызы зор айналды. Ел¿м¿зд¿ґ бер¿кт¿г¿н танытІан сол
халыІтыґ сЅз Ѕнер¿н¿ґ б¿р саласы, Белинский айбынды к¤ндер жас ўрпаІІа е р т е г ¿-а ґ ы з
сЅз¿мен айтІанда “ХалыІ жаныныґ айнасы” б о л ы п жет¿п жатІан жоІ па? (С. БаІбергенов,
(Єäеá. термин. сЅзд.). Мен¿ґ досым.).
±иял-¦ажайып ертег¿лер. ф о л ь к. ±иял- ЕРТЕГѕДЕГѕ с ы н. ±иял мен аґыз¦а нег¿з-
¦ажайып бейнедег¿ образдар арІылы бер¿лет¿н, делген єґг¿медег¿. Єжем оны е р т е г ¿ д е г ¿
сюжет¿, оІи¦асы шындыІ Ѕм¿рден єлдеІайда батырлардан да зор, к¤шт¿, Іўд¿ретт¿ деп сипат-
алыста жататын ертег¿ жанрыныґ б¿р т¤р¿. тады (А.Лекеров, Т¤з г¤л¿). Олар кездесе
± и я л-¦ а ж а й ы п е р т е г ¿ л е р д е ал¦ашІы ІауымдыІ Іалса-аІ е р т е г ¿ д е г ¿ ¦ашыІтардай ша¦ынып
Іо¦амда¦ы адам баласыныґ арманы Іиял-¦а- табысады (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.).
жайып бейнедег¿ образдар арІылы бер¿лед¿. ЕРТЕГѕДЕГѕДЕЙ с ы н. 1. Ертег¿дег¿
± и я л-¦ а ж а й ы п е р т е г ¿ л е р д ¿ ґ кЅне сияІты. Б¿р¿нш¿ к¿табында е р т е г ¿ д е г ¿ д е й
т¤рлер¿н¿ґ сюжет¿нде ерте заман¦а тєн тотемизм, оІи¦алар¦а кЅб¿рек орын берген (Семья
анимизм, магия т.б. д¿ни нанымдар мен сен¿мдер тєрбиес¿). Осы кезде Єлия е р т е г ¿ д е г ¿ д е й
кездесед¿ (Єдеб. термин. сЅзд.). ± и я л-¦ а ж а й ы п батырлар¦а ўІсады (Є.Нўрмаханова). 2. Ерекше,
е р т е г ¿ л е р д ¿ ґ басты кей¿пкерлер¿: аґшы- сЅзбен айтып жетк¿зе алмайтын. Емд¿к Іасиет¿
мерген, батыр, тазша бала т.б. Олар т¤рл¿ ¦а- бар, суы шипалы рахман Іайнары, е р т е г ¿ д е-
жайып к¤штермен со¦ысып, жеґ¿п отырады. г ¿ д е й сўлу таби¦атымен єлемд¿ тамсандыр¦ан
О¦ан “Тазша бала”, “СиІырлы Іўс” т.б. жатады ±атон-±ара¦ай, шалІар кЅлдер Зайсан мен
(Єдеб. термин. сЅзд.). АлакЅл де осы маґайда (“Жас Алаш”).
НовеллалыІ ертег¿лер. ф о л ь к. Кей¿пкерлер¿ ЕРТЕГѕДЕЙ с ы н. Ертег¿ сияІты, ²èÿëäà-
Іо¦амныґ єлеуметт¿к тап Ѕк¿лдер¿ болып ¦ûäàé, øûíäû² ä¤íèåäåí á½ëåê. Е р т е г ¿ д е й
келет¿н, сюжет¿не Іарапайым, к¤ндел¿кт¿ алыс Ѕм¿рден елес-елес леп берсем, дўрыс т¤с¿н.
тўрмыс, т¿рш¿л¿ктег¿ оІи¦а нег¿з болатын, Ел кЅк¿рег¿ндег¿ тєтт¿ ¤м¿тт¿ єн жолынан ¿здед¿м
шындыІ Ѕм¿рге б¿ршама жаІын тўрмыс-салт (С.Сматаев, Ел¿м-ай). Бояу реґ¿ е р т е г ¿ д е й
ертег¿лер¿. Н о в е л л а л ы І е р т е г ¿ л е р д ¿ ґ шапшаґдыІпен ауыса-ауыса беред¿ (М.Єуезов,
б¿р т¤р¿ тўрмыс-салт ертег¿с¿ деп аталып келд¿ Шығ.).
(Єдеб. термин. сЅзд.). Н о в е л л а л ы І е р т е- Ертег¿дей ет¿п [Іып] айтты. Ўйытып,
г ¿ н ¿ ґ Іаһармандары – уєз¿р мен кедей, би мен майын тамызып, кЅз¿мен кЅрген тദажайып
ўста, т.б. Бўл салада¦ы ертег¿лерге “Аяз би”, оІи¦асындай ет¿п айтты. Саясат мєселес¿н
“Јш Ѕсиет” т.б. жатады (Єдеб. термин. сЅзд.). де Са¦атбай єдем¿ е р т е г ¿ д е й е т ¿ п а й-
СатиралыІ ертег¿. º ä å á. МысІыл мен т у ш ы ед¿ (Б.СоІпаІбаев, Бастан кешкен).
сыІаІІа нег¿зделген àóûç ºäåáèåò¿í¿´ ê½íå КЅп Іўпияныґ к¿лт¿н ашты. Аманжолдыґ
æàíðû. ЭпостыІ шы¦арманыґ жєне б¿р ІысІаша жайын е р т е г ¿ д е й ¦ ы п а й т ы п жатыр
т¤р¿ – с а т и р а л ы І е р т е г ¿ (±.Жўмалиев, (А.ТоІма¦амбетов, Жыр к¤мбез¿).
Єдеб. теор.). ÅÐÒÅþ±¡ÌÀÐ ñ û í. Åðòåãiíi ¢íàòàòûí.
СыІаІ ертег¿лер. ф о л ь к. ±о¦амда¦ы ≈ Å ð ò å ã ¿ ² ¢ ì à ð áàëàëàð.
жа¦ымсыз Іўбылыстарды єшкерелеп отыратын, ЕРТЕГѕЛѕ с ы н. с Ѕ й л. Ертег¿ араласІан.
аты аґыз¦а айнал¦ан танымал кей¿пкерлер¿ бар КЅне заман¦ы е р т е г ¿ л ¿ оІи¦алар болсын,
ертег¿ жанрыныґ б¿р т¤р¿. С ы І а І е р т е г ¿- жаґа заманныґ бас кез¿ндег¿ оІи¦алар болсын
л е р – кей¿н¿рек д¤ниеге келген, жаґа тарихи Іайсысында да суретш¿ сол кезд¿ґ рухын дєл
кезеґдерд¿ґ жем¿с¿; ертег¿лерд¿ґ т¿л¿ Ѕтк¿р берет¿н кел¿с¿м, Іисын, бояулар таба б¿лед¿
келед¿, жамандыІ б¿ткенд¿, Іо¦амда¦ы неб¿р («Мєдениет жєне тўрмыс»).
жа¦ымсыз Іўбылыстарды єшкерелеп отырады ЕРТЕГѕЛѕК с ы н. 1. Ертег¿ге тєн.
(Єдеб. термин. сЅзд.). С ы І а І е р т е г ¿ л е р д ¿ ґ Тарихи жырлардан еґ маґыздысы бурят
б¿р т¤р¿ – анекдот, Ѕм¿р Іўбылыстарын к¤лк¿мен кЅтер¿л¿сш¿лер¿н бастаушы, е р т е г ¿ л ¿ к батыр¦а
ÅÐТÅ-ÅÐТÅ 364
айналып кеткен Амурсапан екен (С.МўІанов, ЕРТЕДЕ ¤ с т. 1. јткен заманда, бая¦ы
АІІан жўлдыз). Бўл Ер ТЅст¿кт¿ґ жас кез¿ндег¿ кезде, кЅне дєу¿рде. Е р т е д е еґбег¿мен дєулет
е р т е г ¿ л ¿ к сипаты (Т.С¤лейменов, ±иял Іўр¦ан Момынбай деген к¿с¿ бол¦ан екен (±аз.
єлем¿.). 2. Ертег¿дег¿. ХалыІ ауыз єдебиет¿ндег¿ ертег¿.). Б¿зд¿ґ халІымыздыґ е р т е д е сурет
єґг¿мелерд¿ґ кЅпш¿л¿г¿ е р т е г ¿ л ¿ к сипатта Ѕнер¿ шеберл¿г¿ бол¦ан (С.Бегалин, ШоІан
болып келед¿ (±аз.єдеб.). Ал т¤нде толыІІан асу.). 2. Á¢äàí ê½ï óà²ûò á¢ðûí. Омар аІсаІал
ай би¿ктей кеп, Сєулес¿ е р т е г ¿ л ¿ к ки¿ттей е р т е д е ±останай деген к¿с¿ бол¦ан екен дейд¿
боп, Теґ¿зд¿ґ бойын Ѕрлей, ж¤зед¿ ерк¿н, (С.Мєуленов, Жер нєр¿). ±аншама емдетсе де
±орыІпайтын бейне «Моби – Ди¿ктей» боп Іызметт¿ кЅп ¿стеу, торы¦у салдарынан Сўлтан-
(С.МўІанов, Шыґнан шыґ¦а). 3. Ертег¿ге махмўттыґ е р т е д е Тройцк¿де ж¤ргенде пайда
арнал¦ан. Јшеу¿ де шы¦ыстыґ дастан аґыздардан бол¦ан ауруы к¤шейе т¤сед¿ (Б.Кенжебаев, ±аз.
немесе е р т е г ¿ л ¿ к таІырыптардан алын¦ан дем. жазушы).
сюжеттерге Іўрылады (М.Єуезов, Єр жыл.).
ЕРТЕДЕГѕ с ы н. Бўрын¦ы, бая¦ы заман¦ы. Еґ
Ертег¿л¿к проза. ф о л ь к. Ертег¿. Е р т е г ¿ л ¿ к
ал¦ашІы сЅзд¿кт¿ б¿зд¿ґ заманымыздан бўрын,
п р о з а, я¦ни ертег¿лер таІырыбына, сюжет¿не
Іарай б¿рнеше жанрлыІ т¤рге бЅл¿н¿п ж¿ктелед¿: V ¦асырда, е р т е д е г ¿ гректер Іўрастыр¦ан
жануарлар туралы ертег¿лер, Іиял-¦ажайып (Ґалам ¦ажап.). Пушкинн¿ґ ес¿не е р т е д е г ¿
ертег¿лер, батырлыІ ертег¿лер, новеллалыІ ата-бабасыныґ дворянды¦ы т¤сед¿ (М. ±аратаев,
ертег¿лер, сыІаІ ертег¿лер (Єдеб. термин. Ту¦ан єдеб.). Е р т е д е г ¿ тарих осыны айтады
сЅзд.). (С. Шарипов, Бекболат).
ЕРТЕГѕШѕ з а т. 1. Бўрыннан белг¿л¿ ЕРТЕДЕН ¤ с т. 1. Ерте кезден, бўрыннан,
ертег¿лерд¿ жадында саІтап, ты´даушы¦а кЅп уаІыттан бер¿, єуелден-аІ. Шопан Іад¿рл¿
кЅркем т¿лмен, тартымды ет¿п айтып берет¿н де, сыпайы сЅз. Бўл барлыІ шы¦ыс халІына е р-
немесе Ѕз жанынан да ертег¿ шы¦аратын адам. т е д е н мєл¿м болатын (Тарту). Колхозды е р т е-
Фольклордыґ ІарасЅзбен айтылатын эпикалыІ д е н басІарып отыр¦ан СалыІ та, ауыл адамдары
жанрларыныґ б¿р т¤р¿ – ертег¿н¿ґ алуан ¤лг¿лер¿ да бў¦ан мєн бермейд¿ (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.).
ел ¿ш¿нде кЅнен¿ґ сЅз¿н кЅп б¿лет¿н е р т е г ¿ ш ¿ Е р т е д е н елге аян ±азан Іала, Жататын
арІылы тара¦ан (±ЎЭ). Єр е р т е г ¿ ш ¿ н ¿ ґ кЅптен бер¿ мദаздана. Кетт¿ оныґ кЅшес¿не
Ѕз¿н¿ґ б¿л¿м Ѕр¿с¿не, Ѕм¿рл¿к тєж¿рибес¿не, сЅзге кемд¿к ет¿п, Тор¦айдан тент¿реген жал¦ыз бала
ўсталы¦ына орай, ертег¿ге Ѕз¿нше кЅркемд¿к (О.Шипин, Дастан.). ±азаІтыґ Іол инемен т¿гу
Ѕрнек дарытады. (±ЎЭ). Осы елд¿ґ єнш¿, дом- ¿с¿нде е р т е д е н келе жатІан кЅркемдеп т¿гуд¿ґ
бырашыларын, е р т е г ¿ ш ¿ л е р ¿ н, єґг¿меш¿л т¤рлер¿ де бар (С.±асиманов, ±азаІ ІолЅнер¿).
Іарттарын кезекпен келт¿рем (С.МўІанов, ±азаІ, Ѕзбек халыІтары е р т е д е н араласып,
Есею жыл.). 2. Ертег¿-аґыздарды кЅп б¿лет¿н ежелден достасІан (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.).
адам. Е р т е г ¿ ш ¿ Бабай осы айтып отыр¦ан 2. Таґертеґнен бер¿, таґ азаннан. Е р т е д е н
хикаясына шын бер¿лген к¤мєнс¿з сез¿мге бер¿ ж¿гер¿н Іўм Іылып, еґсес¿н басІан з¿лд¿
лайыІ басылды Іоґыр дауыспен баяндап, та¦ы б¿реу сыпырып тастап, Ержанды ширыІтырып
да бЅгелд¿ (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). Малшы ал¦а нўсІады (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.).
сырын б¿лем мен, ±асында Ѕскен жасымнан
Ертеден Іара кешке [дей¿н]. К¤н¿ бойы,
Ел тарихын ¤йренген, е р т е г ¿ ш ¿ малшыдан
ўзаІты к¤нге. Айтсам т¿л¿мд¿ алмайсыґ. ±ўстыґ
(Ж.Жабаев, Шы¦.). 3. а у ы с. Ерте замандар
тарихыныґ шеж¿рес¿. Е р т е г ¿ ш ¿ – алдияр бабы са¦ан – Абыл¦азы мен Єд¿л емес, е р т е д е н
баба дала. АІындардыґ аІыны – жер, тег¿нде І а р а к е ш к е боІтай берсеґ, кЅтере берет¿н
(Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес). деген¿м Іайда? – деп Абыл¦азы Жабайды
ЕРТЕГѕШѕЛ с ы н. 1. Ертег¿-аґыздарды мазаІтап к¤лед¿ (М.Єуезов). Жел¿ басында е р-
кЅп б¿лет¿н, ертег¿ айту¦а шебер. ±ойшы, т е д е н І а р а к е ш к е бие сау¦ан Б¤рк¿тбай да
балапаным,– деп, манадан бер¿ Іўмарта тыґдап Іасында¦ы кЅмекш¿с¿ бала ж¿г¿т Байма¦амбетке
отыр¦ан е р т е г ¿ ш ¿ л єжем де жа¦асын ўстайды єр биен¿ сауу¦а отыра бере ауыр-ауыр кЅп
(Є.Сєрсенбаев Теґ¿з.). М¿нез¿ момын Іойшыныґ ¿стер, мўґдар айтады (М.Єуезов, Шы?.). Б¿з
бойында¦ы б¿р Іасиет¿ аса е р т е г ¿ ш ¿ л адам емесп¿з бе?! Е р т е д е н І а р а к е ш к е
(С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). 2. Ертег¿н¿ ўнататын, д е й ¿ н шайханадан шыІпаймыз (Є.Жєм¿шев,
ертег¿Іўмар. Е р т е г ¿ ш ¿ л ¿ н Іарай гЅр Ѕз¿н¿ґ, Армысыґ.). Ол ¤п-¤лкен болып алып, е р т е д е н
к¤нўзаІІа тыґдай беруге бар (Ауызек¿). І а р а к е ш к е д е й ¿ н тамаІтан басІаны ойла-
ЕРТЕГѕШѕЛѕК з а т. Ертег¿ айту¦а шеберл¿к; майтын шы¦ар (Р.Єбутєл¿пов, Алтын Жем).
ертег¿ІўмарлыІ. Е р т е г ¿ ш ¿ л ¿ к, шешен Ертеден салса, кешке оз¦ан. п о э т. К¤н¿
єґг¿меш¿л¿к дєст¤рлер Жамбылдан бастап, бойы шаба берет¿н, алда келет¿н ж¤йр¿к (ат).
осы к¤нг¿ аІын-жыршылардыґ кЅб¿нде бар Е р т е д е н с а л с а, к е ш к е о з ¦ а н, Ьѕлдидан
(Е. Ысмайылов, АІын). салса тЅске оз¦ан (Махамбет, јлеґд.).
365 ÅÐТÅ-ÅÐТЕ
Ертеден бер¿. Б¿раз уаІыттан бер¿. Јй ¿ш¿н- барсаІ болады, и г ¿ ¿ с т ¿ ґ е р т е-к е ш ¿ ж о І
дег¿ єґг¿меге е р т е д е н б е р ¿ МЅґке араласпай деген, бўл к¤нге жете алма¦ан да сўґІарлар аз
отыр¦ан-ды (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). емес-т¿ (ѕ.Есенберлин, АйІас).
ЕРТЕК з а т. с Ѕ й л. Ертег¿. ±ыс Ѕтт¿, жаз ЕРТЕ-КЕШТѕ с ы н. с Ѕ й л. Ертел¿-кеш.
шы¦ып, мал тЅлдеп Іалды. Е р т е к т ¿ ґ кез¿ Ѕтт¿ ЖылІыны араладым е р т е-к е ш т ¿, б¿р¿н
(М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Мўратын ермек етед¿, ж¤й¿р¿к, б¿реу¿н бер¿к дест¿ (Батырлар жыры).
оныґ т¿л¿н ІызыІ кЅред¿, е р т е к айтып беред¿ Жўрт болып олар та¦ы жинады ест¿. КЅбей¿п
(Т.Ахтанов, Боран). Єжемн¿ґ мыстан кемп¿р к¤ннен-к¤нге Ѕс¿п-Ѕнд¿. УаІытында Мўхамедт¿ґ
туралы е р т е к т е р ¿ ес¿не т¤с¿п, Ѕз¿мд¿ де ¤рей мўсылман боп, ОІитын болды намаз е р т е-к е ш-
билейд¿ (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). Ата досІа т ¿ (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.).
санама, Алды-артында болжал жоІ, Жаґадан ЕРТЕКТЕГѕ с ы н. с Ѕ й л. Ертег¿дег¿.
бол¦ан селтект¿. Шайырлардыґ сомасы – ±арауытІан орман е р т е к т е г ¿ сыр б¤ккен
Хикая, тол¦ау, е р т е к-т¿ (О.ШораяІов, Шайыр.). алып батыр¦а ўІсас (Ж.Мўзапаров, ±аби Іарт.).
Ылди мен жорта б¿лд¿м Ѕрде б¿рдей, Тартты ±айым Ѕлеґ фольклордыґ е р т е к т е г ¿ ¤лг¿с¿не
ал¦а тўс-тўс жаІІа ол бЅл¿нбей. ДосІа да сенд¿ жатады (Е.Ысмайылов, АІындар). јз¿ алда бара
алаґсыз аІын ж¿г¿т, Е р т е к к е єжес¿ айтІан жатыр, нем¿стерге Іарсы автоматынан да оІты
сенген¿ндей (Т.Молда¦алиев, ШаІырады Іардай боратып барады. Осы кезде Єлия е р т е к-
к½ктем). т е р д е г ¿ батырлар¦а ўІсайды (Є.Нўрмаханова,
Ертек Іылды [болды]. Жыр Іылды, дєр¿п- Шы¦ыс шынары).
тед¿, аґыз¦а айналдырды. ШаІа атам ¤й тол¦ан ЕРТЕКТЕГѕДЕЙ с ы н. с Ѕ й л. Ертег¿дег¿дей.
адам¦а е р т е к І ы л ы п айтып берд¿ (А.Хан- Е р т е к т е г ¿ д е й, сол ашыл¦ан жерден, оныґ
гелдин, Ал¦ыс.). Сонымен бўрын¦ылар шын ар жа¦ында¦ы алтынды д¤ние жарІ ет¿п,
деген єґг¿мелер сылар¦а е р т е к б о л ы п б¤к¿л Ѕлкен¿ сєулеленд¿ред¿ (Ж.Молда¦алиев,
Ж¤рек.).
Іала берген (С.Сейфуллин, Шы¦.).
ЕРТЕКТЕЙ с ы н. с Ѕ й л. Ертег¿дей.
ЕРТЕ-КЕШ ¤ с т. К¤н¿ бойы, таґертеґ де,
Уезде не болып жатІанын ауыл адамдары
кеш те. Ж¤рд¿ ме єлде е р т е-к е ш, Ж¿г¿т атын
ТаґІыбайдыґ е р т е к т е й сайлы ет¿п айтатын
суарып Ж¤рд¿ ме єлде б¿р бикеш, К¤нде кЅлден
єґг¿мес¿нен Іанады (X. Есенжанов, КЅп жыл.).
су алып (С.Мєуленов, Рауан). “Жатсаґдар жазы-
Єрб¿р¿н¿ґ тарихы бар, Е р т е к т е й ел жаттап
Іысы м¿некей” деп, КЅрсет¿п шаһналыІ Іойды ал¦ан (С.Бегалин, јлеґд.).
жайды. Е р т е-к е ш ¤йлер¿ндей кел¿п, кет¿п, ЕРТЕКШѕ з а т. с Ѕ й л. Ертег¿ш¿. јм¿рдег¿
Осылай Ѕтк¿зд¿ олар б¿рталайды (Т.ѕзт¿леуов, шынайы нєрсен¿ґ Ѕз¿н єдей¿ Ѕзгерт¿п кЅрсету –
Назым). Алып дене князьдыґ Жарадан Іанын ертекш¿н¿ґ Ѕз¿нд¿к Іасиет¿ бол¦андыІтан, е р-
с¤ртем¿н Зарланамын е р т е-к е ш, Жасымды т е к ш ¿ де оныґ мазмўнын барынша єс¿релеуге,
неге ¿ркем¿н (С.МўІанов, Шыґнан шыґ¦а). ¦ажайыпты етуге к¤ш салады (±ЎЭ). Ауыл
Тапсырдым сен¿, Шайхы, б¿р Іўда¦а. Е р т е-к е ш жоІ отыратын єрб¿р сайда, Б¿лмейм¿н енд¿ е р-
еґбег¿ґе ел дў¦ада (О.ШораяІов, Шайыр.). т е к ш ¿ кемп¿р Іайда? ±ызы отыр Алматыда
Ерте-кеш пе ñ ½ é ë. Я ерте, я кеш, єйтеу¿р б¿р. ел басІарып, Ўлы отыр Ўлытаудан ўшІалы
Кетсе досым, кете берс¿н, Іайтем¿н, Е р т е-к е ш п е ай¦а (Б.Адамбаев, Аманат). Ес¿ркеген б¿рден
т¤с¿нет¿н болады (М.Шаханов, Баллада.). айІайлауды ерс¿ кЅр¿п “бўл к¿м-ай?” деп Іолын
Тўтанды кЅк¿рег¿мнен шыраІ-сен¿м, Болса егер соз¦анда, алаІаны е р т е к ш ¿ ІонаІтыґ Іара
Іайрылу¦а уаІытыґ жоІ, Ж¤ре бер. Е р т е- саІалына барып тиген (ѕ.Есенберлин, ±аһар).
к е ш п е б¿раІ сен¿ґ Алдыґнан жарІыраймын АйтІыш, єґг¿меш¿, е р т е к ш ¿ Іария аІындар
баІытыґ боп (М.Шаханов, Ґасырлар.). ел ¿ш¿нде аз емес (Е.Ысмайылов, АІындар).
Ерте-кешт¿ Ѕтк¿зу. К¤н Ѕтк¿зу, уаІыт ЕРТЕКШѕЛ с ы н. с Ѕ й л. Ертег¿ш¿л.
Ѕтк¿зу. От жалын ой Ѕртеп ¿шт¿, Жай таптырмай Єйгер¿мнен ту¦ан Абайдыґ ¤ш¿нш¿ баласы
жаныма. ј т к ¿ з у м е н е р т е-к е ш т ¿, Мекеш єґг¿меш¿л, е р т е к ш ¿ л ед¿ (А.Єуезов,
У жайылды Іаныма (XX ¦. Іаз. аІын.). Бала Мўхтар). Бегайдарды б¿лем¿н дейд¿. Е р-
Иг¿л¿кт¿ґ [иг¿ ¿ст¿ґ] ерте-кеш¿ жоІ. ЖаІсы- т е к ш ¿ л ¿ н Іарашы, сен, мўныґ! Мыґбасы
лыІтыґ, жаІсы ¿ст¿ґ кеш болса да, бол¦аны Бегайдарды кЅру – таІияґа тар келер, сўлу
жаІсы, єйтеу¿р, т¤б¿ Іайыр болса бол¦аны Іыз (Ж.Молда¦алиев, Айналайын.). Б¿р шеттен
деген ма¦ынада. ОІасы жоІ, и г ¿ л ¿ к т ¿ ґ єд¿лет пен адамгерш¿л¿кт¿ ту еткен, Іапыда
е р т е-к е ш ¿ ж о І, бўрын келе алмаса, б¤г¿н кеткен єкес¿ Шал¦ынбай, о¦ан жанаса асІан
келд¿ (Ж.Т¿леков, Жар.). И г ¿ л ¿ к т ¿ ґ е р т е к ш ¿ л, аґшыл Іарт ±ўспан кел¿п
е р т е-к е ш ¿ ж о І, тек арты Іайырлы болсын тўрды (Є.Єзиев, Жез таулар). Ай апамныґ
(ѕ.Есенберлин, Алмас.). И г ¿ л ¿ к т ¿ ґ е р т е, єґг¿меш¿лд¿г¿не таґ²алатынбыз. Д¤ниеде бўдан
к е ш ¿ ж о І, жоспарыґызды Іалдырып кет¿ґ¿з Ѕткен е р т е к ш ¿ л адам болмайтын шы¦ар
(Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды). Жарайды, ертеґ де (Д.Шаймерденова, Ауыл ж¿г¿т¿).
ÅÐТÅ-ÅÐТÅ 366
ЕРТЕЛЕП ¤ с т. 1. УаІытынан бўрын. со¦ыс ертег¿ Кеш айт яки е р т е л ¿,– Жаныґды
Сансыз кЅкек сўґІылдап, КЅктем келд¿ е р т е- мез¿ Іылады (±.Аманжолов, Тол. жин.).
л е п (±.Аманжолов, Таґд. шы¦.). Елдос жў- Ертел¿ бер¿. К¤н ўзаІІа, к¤н¿ бойы. Е р т е л ¿
мыстан б¤г¿н е р т е л е п шы¦ып, сєл ой¦а б е р ¿ екеу¿н¿ґ єґг¿мес¿ аяІталуын к¤т¿п отыр
Іалып тўр¦ан-ды (А.Байтанаев, ±ансонар). ед¿ (З.Ш¤к¿ров, Жас жес¿р). Е р т е л ¿ б е р ¿ ¤й
2. Таґ атысымен, азаннан, ертемен. К¤нде е р т е л ¿ш¿нде сЅйлесуд¿ґ рет¿н келт¿ре алмады («Лен.
е п бўл районныґ алдын к¤зетед¿ (О.Сєрсенбаев, жас»).
Са¦ым). М¿не, б¤г¿н де ол е р т е л е п атІа ЕРТЕЛѕК1 з а т. К¤н¿ бўрындыІ, асы¦ыстыІ.
Іонды (К.Баялиев, Дегелек.). ±ўлпытастыґ ±аз¿р-аІ келе бер¿ґдер, е р т е л ¿ к етпейд¿
тЅґ¿рег¿нде к¤нде е р т е л е п б¿реу ж¤ред¿ (Ауызек¿).
(«±азаІст. мў¦.»). Шыґдардан шыІІан е р- ЕРТЕЛѕК2 с ы н. с ө й л. Бўрын¦ы кездег¿,
т е л е п, ТасІын су ўІсас Іол¦а, Енд¿ сєл бєсеґ ерте уаІытта¦ы. Єр-бер¿ден еск¿ ауылдыґ
еркелеп, То¦ан¦а жетт¿ Іона¦а (Х.Ер¦алиев, К¤н Ѕз¿н, ІазаІтыґ е р т е л ¿ к оІи¦аларын, совет
к¤мбез). Сол жерге окоп Іазып, т¤неп шыІтыІ. жазушылары жаґа кЅзІараспен жазу¦а тырысты
Таґертеґ е р т е л е п шабуыл шеб¿не таяндыІ (М.±аратаев, Ту¦ан єдеб.).
(Є.ЖылІышиев, АйтолІын). К¤нде тўрып е р- ЕРТЕЛѕК 3 з а т. Таґертеґг¿л¿к. К¤нде
т е л е п, Жерге сеу¿п аІ к¤м¿с, Алматыда е р т е л ¿ к т е г ¿ обходта б¿р кездес¿п хал-
ентелеп, Ес¿ктерд¿ ІаІты Іыс (С.Мєуленов, аІуал сўрасса, кешке жаІын Айжан Іасына
Найза¦ай жары¦ы). арнайы кел¿п, ўзаІ отырып, єґг¿ме шерт¿сед¿
ЕРТЕЛЕТ= е т. 1. Ерте Іамдану, ¿ске ерте (З.Шашкин, Сен¿м).
к¿р¿су, àñûғó. Ол таґертеґг¿ шайын жаґа алдына ЕРТЕЛѕ-КЕЙѕНГѕ ¤ с т. Бўрын-сы,
ал¦ан екен, е р т е л е т к е н ¿ м д ¿ сонда б¿лд¿м алдыґ¦ы-кей¿нг¿. Дегенмен халІымыздыґ
(С.Еркебаев, Ал¦ашІы.). Єбен атам е р т е л е т- е р т е л ¿-к е й ¿ н г ¿ аґшылыІ кєс¿б¿нен елес
к е н ¿ м ¿ з г е ренж¿ген жоІ (Н.Сералиев, ±аґтар). бергендей б¿рсыпыра маІал-мєтелдер саІтал¦ан
// Таң атысымен, таңертеңнен. ±онаІтар (Б.Адамбаев, ХалыІ даналы¦ы).
б¿р са¦аттай кЅз шырымын алды да е р т е- ЕРТЕЛѕ-КЕШ ¤ с т. 1. К¤нн¿ґ б¿р уа¦ында,
л е т ¿ п кет¿п Іалды (О.Иман¦алиев, Сыґар.). єйтеу¿р б¿р. Е р т е л ¿-к е ш мектепке б¿р
Єбекеґ де е р т е л е т е аяґдап, мектепке соІпасам, ¿шкен асым бойыма тарамайды
Іарай келе жатыр (Є.Жєм¿шев, Дала шў¦.). (К.Асанов, Са¦ыныш). 2. Јнем¿. Ба¦иланы е р-
2. Ерте ўйІыдан ояну. Жаным ¦ашыІ таґ т е л ¿-к е ш кЅре ж¤р¿п Нєбид¿ґ Ѕз¿нше оныґ
нўрына, Кетем к¤нде е р т е л е т ¿ п Налы- бойынан тапІан м¿н¿ – м¿нез¿ тым жўмсаІ
мадым та¦дырыма ±оймадыґ деп еркелет¿п бол¦андыІтан б¿реуд¿ґ б¿реу жЅн¿нде айтІан
(Ш.Мўхамеджанов, Ша¦ала кЅґ¿л¿м). сЅз¿не тым кЅнг¿штеу сияІты (Т.Жанкелдин,
ЕРТЕЛЕТУ Ертелет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Сын са¦атында). Е р т е л ¿-к е ш берген
атауы; ертемен тўру, ¿ст¿ґ Іамына ерте аІыл-кеґес¿ ¤ш¿н ўстазына Ѕз¿н¿ґ Іияметке
к¿р¿су. дей¿н борышты екен¿н айтты (Ж.Алтайбаев,
ЕРТЕЛЕУ с ы н. БўрыныраІ, тез¿рек, Сыпыр¦ыш). 3. Єйтеу¿р б¿р, аІыр соґында.
ертерек. Сол ки¿м артыІ ед¿ б¤т¿ннен де, Жас- Б¿реуге ерте келед¿, б¿реуге кеш, Е р т е л ¿-к е ш
ІаншаІ жет¿м бала к¤т¿лген бе. Јк¿дей ўшып ¤йге Ѕл¿мнен Іалмады һеш. јл¿м Іойса, кєр¿л¿к жас
ж¤г¿рет¿н, Жўмысын кейде е р т е л е у б¿т¿ргенде Іоймайды, Ек¿ айналып келсе де жиырма бес
(М.Айтхожина, ±аракЅзайым). Жаздыг¤н¿ (Шал аІын, јлеґд.). 4. К¤н¿ бойы, к¤н ўзаІІа.
к¤н тез ысып кетед¿, СондыІтан е р т е л е у Т¿релген д¤ние жасау¦а Бєйшешектей т¤рлен¿п,
Іимылдап, жўмысІа ерте к¿р¿скен жЅн болады Орданыґ ¿ш¿ жайла¦ан, Б¿р¿ – асып, б¿р¿ – т¤с¿р¿п,
(“Лен. жас”). Нєз¿кен б¤г¿н жўмысІа е р т е л е у Єр т¤рл¿ тамаІ п¿с¿р¿п, Е р т е л ¿-к е ш Іазаны
келген (З.Ш¤к¿ров, Сарша тамыз). Хаттардыґ Оттан т¤спей Іайна¦ан. Сол сек¿лд¿ байлардыґ
тарихы Отан со¦ысыныґ сўрапыл жылдарынан «Дєулет¿ Іолдан кетер» деп, «Кедейл¿к мўнда
басталса, мына алма а¦ашыныґ тарихы онан сєл жетер» деп К¿мдер, с¿рє, ойла¦ан? (Базар жырау,
е р т е л е у басталады (Ж.Ед¿лбаев, БауырІан¦ан Шы¦.). ±азаІта ондай аІын Іайдан болсын.
бўлаІтар). Екеум¿зд¿ґ ¤й¿рсект¿г¿м¿з тым АІылдыґ аґдап б¿лер алтын, жез¿н. «±алай да
е р т е л е у болып кетт¿ ме, Іалай? (Ґ.Сланов, содан тєл¿м алам ба» деп. Тежейм¿н е р т е л ¿-
Жанартау). к е ш Ѕз¿мд¿-Ѕз¿м (О. ШораяІов, Шайыр.).
ЕРТЕЛѕ ¤ с т. Таґертеґнен, азаннан, ертеден 5. Ыл¦и, дєй¿м. Бала к¤н¿нде е р т е л ¿-к е ш
бастап. Е р т е л ¿ шеккен ойына жымыґда¦ан осы то¦ай ¿ш¿н аралаудан б¿р жалыІпайтын
жўлдыздан ўял¦андай Ѕз-Ѕз¿нен Іысылды (±.МўханбетІалиев, Жўлдызды.). Б¿ресе Іара-
(Н.Сералиев, ±аґтар). Керуен басы да е р т е л ¿ Іат тер¿п, б¿ресе ты¦ылмаІ ойнап, топ-тобымыз-
кЅз¿н салып, тосын ж¤рг¿нш¿н¿ Іарап отырыпты бен е р т е л ¿-к е ш шуласатынбыз да ж¤рет¿нб¿з
(Є.Єл¿шев, Батыр бол.). Ерте уаІытта ЎзаІ (А.Шамкенов, ТолІын.). Е р т е л ¿-к е ш Іолда-
367 ÅÐТÅ-ÅÐТЕ
рынан кетпен т¤спей аґыздарда ж¤ред¿ (±.Саты- (Ж.Мўзапаров, ±аби Іарт.). Б¤г¿ннен е р т е ґ иг¿
балдин, ±аратор¦ай). Сен¿ ойлап е р т е л ¿-к е ш (МаІал). 2. БасІа к¤н, ертеґ-б¤рс¿гендер, келер
Іиялдадым, БЅлмеде Іиын болды сия алма¦ым. к¤н, б¿р күн¿. јз басын Ѕз¿ осындай таласпенен
Ес¿ме ап к¤б¿рлесем, к¤мб¿р ет¿п, Кеудемнен к¿с¿ кЅбейтем¿з деп партия жи¦андардыґ б¤г¿н
таси аІты сыр-арманым (Т.Айбергенов, Мен б¿реу¿не, е р т е ґ б¿реу¿не кезекпен сатады да
сà¦ан.). ж¤ред¿ (Абай, Тол. жин.). Кей Іўрбы б¤г¿н тату,
ЕРТЕЛѕ-КЕШТѕ ¤ с т. с Ѕ й л. Ертел¿-кеш. е р т е ґ бату, Т¿леу¿, жаІынды¦ы – бєр¿ сату.
О¦ан б¿р себеп: ¤йд¿ґ Іаладан жыраІты¦ы, е р- КЅк¿рег¿нде Іаяу жоІ, Іиянат жоІ ±ажымас,
т е л ¿-к е ш т ¿ Іатынасуы Іиын (С.МўІанов, Іайта айнымас Іайран тату! (Абай, Тол. жин.).
Есею жыл.). Жолдасбек Бў¦ыбаев Ташкент ѕш¿м Ѕлген, сыртым сау, КЅр¿нгенге дейм¿н-ау;
газеттер¿нде ІазаІ аІындарыныґ е р т е л ¿- Б¤г¿нг¿ дос – е р т е ґ жау, Мен не Іылдым,
к е ш т ¿ жарияла¦ан Ѕлеґдер¿н жинап отыр¦ан япырмау? (Абай, Тол. жин.). 3. а у ы с. Келешекòå,
(«Лен. жас»). Єл¿ т¤с¿н¿п жетпеген екенс¿з, болашаІòà. Б¤г¿н сен¿ґ Іойыґды ба¦ып, жалшы
Ес¿мбек. Б¿раІ е р т е л ¿-к е ш т ¿ т¤с¿не жатарсыз бол¦анмен, е р т е ґ ел а¦асы боп шыІпасына
(Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). Ш¿лдеде Ахмет жар¦аІ к¿м кеп¿л (Б.Т¿легенов, АІІайнар). // Áîëàøà²,
Іўла¦ы жастыІІа тимей, е р т е л ¿-к е ш т ¿ êåëåøåê, àëäà¦û ½ì¿ð. Сол баланыґ е р т е-
уаІытын Ѕлкелерде Ѕтк¿зед¿ (С.МўІанов, ґ ¿ н, болаша¦ын Ѕз¿ґмен б¿рге ойласайын деп
шы¦.). келд¿м («±азаІст. мў¦.»). Мына шаІ ж¿г¿тт¿кке
ЕРТЕЛѕ-КЕШТѕК з а т. Я ерте, я кеш ўмтыл¦ан шаІ, Ал мынау кеудемде ал¦аш жыр
болушылыІ. Иг¿л¿кте е р т е л ¿-к е ш т ¿ к болмас тўн¦ан шаІ. Мына шаІ е р т е ґ д ¿ аґсап тўр¦ан
(Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). ша¦ым, Мына шаІ тўр¦ан ша¦ым былтырды
ЕРТЕЛѕ-СОіДЫ ¤ с т. јткен-кеткен, аґсап (Т.Айбергенов, Мен са¦ан.). Е р т е ґ ¿ м
бўрын¦ы-соґды. АІындар Ѕз айтыстарында єр жаІсы бол¦ай б¤г¿ннен де, Не рахат таба аламын
облыста¦ы сондайлыІ е р т е л ¿-с о ґ д ы ел т¤ґ¿лгеннен. АІ таґдарым артымда Іалса иг¿ ед¿,
Іасиеттер¿н де еске алып сЅйлейд¿ (М.Єуезов, Ана-жерге бас и¿п ж¤г¿нгенде, Алып жотам и¿л¿п
Єр жыл.). б¤г¿лгенде (М.МаІатаев, Шы¦.). Ауылдыґ е р-
ЕРТЕМЕН ¤ с т. Таґ атысымен, азаннан, т е ґ ¿ мўнан да нўрлы болмаІ, – дед¿ директор
ертелеп. Райхан е р т е м е н ауылды б¿р аралап, кабинет¿не енген¿м¿зде (±аза²ст. єйелд.).
ауру-сырІау адам бар-жо¦ын сўрастырып Б¤г¿нг¿н¿ґ ертеґ¿ бар. Б¤г¿нг¿ ¿стелген ¿ске
б¿лет¿н-д¿ (З.Шашкин, јм¿р тынысы). Б¿рде е р- болашаІта жауап берес¿ґ. Мен сен¿ сыртыґнан
т е м е н кет¿п, кешке ¤йге Іайтып, кейде ¤ш-тЅрт жаІсы б¿лет¿н ед¿м, б ¤ г ¿ н г ¿ н ¿ ґ е р т е ґ ¿
к¤н ж¤р¿п б¿р оралдыІ (Ж.Арыстанов, Естен б а р... (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.).
кетпес.). СиІырын аІынныґ Іўдайлар б¿лс¿н Ертеґ ерте. Таґертеґ, ертемен, азаннан.
деп, Желд¿ де жырыммен байлаймын т¿лс¿мдеп. Е р т е ґ е р т е алаґ-елеґде тўрып, єлг¿ ІонаІ¤й
Оятып к¤нд¿ де ж¿берем е р т е м е н, ±аламныґ иес¿ кемп¿рге: «Бєйб¿ше, не нєрсеге мўІтаж,
кЅшес¿н аралап ж¤рс¿н деп (Є.Тєж¿баев, д¿лг¿рс¿з?» деп сўрапты (С.Сейфуллин, Шы¦.).
Жартас). Б¤г¿н с¿зге сєлем берем¿н дегенс¿н Дем ал, бєр¿б¿р е р т е ґ е р т е тўрасыґ, – дед¿
е р т е м е н алып келген¿м (X.Есенжанов, АІ (С.Ерубаев, Шы¦.). Е р т е ґ е р т е мысыґмен
ЖайыІ). Е р т е м е н е н отырар Жел¿н¿ґ кел¿п дайын болып, КЅґ¿л¿ґн¿ґ дєрк¤мєн¿н алшы
басына. КЅз¿н алмай Іадалып, АІбЅртен¿ґ шеш¿п (Абай, Тол. жин.).
Іасына (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Ертеґнен Іара кешке [дей¿н]. с Ѕ й л.
Ертеґ ертемен. Таґ атысымен, таґ азаннан, Ертеден Іара кешке. Е р т е ґ н е н І а р а
ІўлІын сєр¿ден. Е р т е ґ е р т е м е н Іала¦а к е ш к е жўдырыІтай баланыґ басын Іатырады
ж¤рес¿ґдер (Є. Єб¿шев, Армансыз.). Е р т е ґ е р- да отырады (Ґ.Мўстафин, Жўлдыз). Кешег¿
т е м е н ауыл¦а ж¤р¿п кетем¿н дейс¿ґ бе? б¿р жет¿спей Іал¦ан материалдар ¤ш¿н б¤к¿л
(X.Есенжанов, КЅп жыл.). бригаданыґ е р т е ґ н е н І а р а к е ш к е шей¿н
ЕРТЕ³Дѕ-КЕШ ¤ с т. с Ѕ й л. Ертел¿-кеш. Іол Іусырып, сарылап отыр¦аны Єм¿рд¿ґ ес¿нен
Тау¦а Іарай Ѕрлей берет¿н осы жаяу жолмен Іалай шы¦а Іойсын (Б.Мєдиев, јлеґ.). Е р т е ґ-
±алахалІов е р т е ´ д ¿-к е ш серуен жасайды н е н І а р а к е ш к е д е й ¿ н, т¤н¿ бойы ¤лкенд¿-
(Є.НўршайыІов, Махабб.). к¿ш¿л¿ жолдармен шы¦ысІа Іарай Іалыґ єскер,
ЕРТЕі ¤ с т. 1. Б¤г¿ннен кей¿нг¿, келес¿ босІын халыІ а¦ылады (Т.Ахтанов, ±аһарлы
к¤н. Е р т е ґ к¤н жексенб¿, – дед¿ Жўмабек к¤н.).
(Є.КЅпбаев, МаІтаныш.). Е р т е ґ жоІ, К¤н¿ ертеґ. а) Таґертеґ, ертеґ. Сен¿ ойлап
б¤рс¿г¤н¿ ауыл кЅш¿п ±аґтарбай бўла¦ына кейде ж¤деп Іалам, жаным, Б¿р кЅру болып
Іонады дегенд¿ ест¿генде тўла бойым т¤рш¿г¿п ж¤р-ау са¦ан да мўґ. К ¤ н ¿ е р т е ґ жол¦а
кетт¿ (Ж.Алтайбаев, Т¤лек). Мен келген к¤нн¿ґ шы¦ам деп тўр¦анда, Ауылдан анам кел¿п
е р т е ґ ¿ орыстыґ жексенб¿л¿к мейрамы екен бара алмадым (З.Ш¤к¿ров, Арал толІын.).
ÅÐТÅ-ÅÐТÅ 368
є) Таяу арада, жуыІ маґда. К ¤ н ¿ е р т е ґ к¤рк¿регендей зеґб¿ректен атыс басталды
орындалмаІ тез Іайтам деп, Шы¦арда ту¦ан (Б.Момышўлы, Офицер.). Е р т е ґ г ¿ к¤н
елге берген серт¿ (±.То¦ызаІов, С¿б¿р Омар.). шыІІан жєне жаґа ай ту¦ан кезде кЅшпел¿лер
К ¤ н ¿ е р т е ґ Іўдалар келген кезде. Бўл єдетте жерге жетк¿зе бас иед¿ (±азаІ ССР
Іалпында кЅрсетем не бет¿ммен, МасІаралап тарихы).
ж¤рмес¿н бєр¿м¿зд¿, Айттым, Іойдым, Ертеґг¿ ас [тамаІ]. Таґертеґг¿ тамаІ,
Іўтылдым м¿ндет¿мнен (Б.Аманжолов). К ¤ н ¿ тദы ас. Е р т е ґ г ¿ а с т а н соґ барлы¦ын
е р т е ґ б¿р кЅр¿нсеґ Сорлы асыІтыґ кЅз¿не, сапІа тўр¦ызып, Іалыґ орман ¿ш¿не єкелд¿м
Тєґ¿р¿ ¤ш¿н шапІатыґмен Нан ¦арыптыґ сЅз¿не (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). Е р т е ґ г ¿ а с т ы
(Абай, Тол. жин.). тастама, кешк¿ асІа Іарама (МаІал). Ўзамай
ЕРТЕі-БЈГѕН ¤ с т. Таяу к¤ндер¿, б¤г¿н- е р т е ґ г ¿ т а м а І ¿шет¿н мезг¿л де жетт¿
ертеґ. М¤мк¿н, с¿здермен е р т е ґ-б ¤ г ¿ н- (Є.Шєр¿пов, Алыс.).
д е р ¿ кЅр¿серм¿з,– дед¿ ол арба¦а отырып Ертеґг¿ к¤н. Алда¦ы уаІыт, болашаІ. Осы
(Ж.Мўзапаров, ±аби Іарт.). Бўл астан орап єр ауылдыґ Ѕз¿нен мектеп ашпаІ ойымыз бар. Е р-
саламен а¦ызып єкеп, е р т е ґ-б ¤ г ¿ н б¿р сала¦а т е ґ г ¿ к ¤ н н ¿ ґ иес¿ сендерс¿ґдер (М.Д¤йсенов,
Іўйыл¦алы тўр¦ан (Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.). Меймандар). Мынадай алып Іўрылыстан
ЕРТЕі-БЈРСѕГЈНѕ ¤ с т. ЖаІын к¤ндер¿, баста¦анымызды е р т е ґ г ¿ к ¤ н ¿ маІтан
б¿р-ек¿ к¤нде. Ма¦ан е р т е ґ-б ¤ р с ¿ г ¤ н ¿ етет¿н боламыз («Лен. жас»). Мына сатІын
Есенеймен сЅйлесу керек (С.МўІанов, АІІан перзент¿ме ІосаІтап јлт¿руге м¿ндетт¿с¿ґ мен¿
жўлдыз). ±араяйын дегенс¿ґ-ау, танабай, к¤н¿- де! Аз¦ындыІтыґ соґы б¿збен Іўрысын СабаІ
т¤н¿ жылІыдан шыІпайсыґ, е р т е ґ-б ¤ р с ¿ г ¤ н ¿ болсын е р т е ґ г ¿ атар к ¤ н ¤ш¿н. ±ўм мєґг¿л¿к
кЅшет¿н¿м¿з Іапер¿ґе де к¿р¿п шыІпайды б¤ркей алмас асылды, ДаґІыґ кЅктеп Ѕтед¿ єл¿
(Ш.Айтматов, ±ош бол, Г¤лсары). Бойковтыґ ¦асырды (М.Шаханов, Ґасырлар.).
е р т е ґ-б ¤ р с ¿ г ¤ н ¿ осы елге келет¿н хабарын Ертеґг¿ смена. ñ ө é ë. К¤нн¿ґ ал¦ашІы жарты-
Жєуке єлдеІашан ест¿ген (С.Омаров, ±ызыл сында жўмыс ¿стейт¿н àóûñûì. Е р т е ґ г ¿ с м е-
арай). Шашымды жуып алайын, м¤мк¿н е р- н а ¦ а асыІІан жўмысшылар завод Іорасыныґ
т е ґ-б ¤ р с ¿ г ¤ н ¿ керемет той болар, жеґ¿с Іар басІан кеґ алаґынан Ѕт¿п бара жатып, репро-
к¤н¿н ест¿ген ел ж¤рег¿ жарылар (Є.БЅриев, дуктор¦а ІўлаІ т¿гед¿ (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.).
АІбидай). К¤н¿ ертеґг¿. Болайын деп тўр¦ан, болашаІ-
ЕРТЕіГѕ с ы н. 1. Келес¿ к¤нг¿. Е р т е ґ г ¿ та¦ы. Олардыґ ден¿ ±ўранныґ б¿р парасын
к¤нн¿ґ ыстыІ боларыныґ белг¿с¿, аспанда¦ы жатта¦ан. К ¤ н ¿ е р т е ґ г ¿ д¿ндарлар, болашаІ
жўлдыздар сирек, тек ерекше жарыІты¦ы жама¦ат!.. («Т¤рк¿стан»).
кЅр¿нед¿ (С.Мыґжасаров, ±ыр Іыз.). Е р т е ґ- ЕРТЕіГѕДЕЙ с ы н. с Ѕ й л. Таґертеґг¿
г ¿ к¤нд¿ бидайдыґ сабаІта тўруына бер¿п, сияІты. М¤карама ауруханадан ¤й¿не Іайтып
б¤рс¿г¤нг¿ бастарсыздар (С.Бегалин, УаІыт.). кел¿п, тап е р т е ґ г ¿ д е й єйнег¿ алмалы
Б¿з е р т е ґ г ¿ дайындыІІа єл¿ к¿р¿скен¿м¿з жоІ терезен¿ґ алдына барып, та¦ы ўзаІ отырып
(С.Бегалин, УаІыт.). 2. Êелешекòåã¿, болашаІ- Іалды (X.Есенжанов, Тар кезеґ).
òà¦û. Ел ¤ш¿н, е р т е ґ г ¿ нес¿бе деп еґбекпен ЕРТЕіГѕЛѕК з а т. 1. Таґертеґг¿ уаІыт,
жасап отыр¦ан бас байлыІ – тЅскейде тол¦ан азан¦ы мезг¿л. Серєл¿н¿ґ е р т е ґ г ¿ л ¿ к бой
тЅрт т¤л¿к мал (С.±алиев, Еґбек ерен¿). // жазып б¿раз ж¤р¿п ІайтІысы келд¿ (Т.Ахтанов,
Áîëàøà², êåëåøåê, àëäà¦û ½ì¿ð. ±ам жейс¿ґ Боран). ±ыстан арыІтап шыІІан тЅлдеген
Іай¦ырасыґ ўлыґ ¤ш¿н, “¤ш” алып келген саулыІтар е р т е ґ г ¿ л ¿ к т е шЅпт¿ тал¦амай,
к¤н¿ ашиды ¿ш¿ґ. ±ызартып ел алдында той¦анына Іарамастан жей беред¿ (Береке
ж¤рмес¿н деп, Ойлайсыґ е р т е ґ г ¿ с ¿ н, бастауы). ОІимын мен отыра Іап, Е р т е ґ г ¿-
б¤г¿нг¿с¿н (М.Єл¿мбаев, Лирика). Б¿т¿рсем л ¿ к, кешк¿л¿кте. Хатты ж¤рек отына орап,
¦ажайып б¿р ¿ст¿ б¤г¿н, Ойлаймын е р т е ґ г ¿ н ¿, КЅрсетпейм¿н еш ж¿г¿тке (С.Мєуленов, Алыс
алда¦ыны (А.Шамкенов, Сырларым.). Ма¦ан кет.). 2. п е д. Белг¿л¿ б¿р мереке, айтулы к¤ндер
да кезеґ келер кЅґ¿л бЅлер, Жўлдыз боп б¿р алдында салтанатты т¤рде Ѕтк¿з¿лет¿н
жанады кЅг¿ґде Ѕнер. Керег¿м болу керек балабаІшада¦ы балалар ойын-сауы¦ы. Мєдениет
е р т е ґ г ¿ г е, Сол ертеґ болса мен¿ґ ел¿мде сарайында балалар ¤ш¿н е р т е ґ г ¿ л ¿ к
егер (Т.Молда¦алиев, ШаІырады к½ктем.). ¢йымдастырып, балалар Ѕнер¿н¿ґ байІауы Ѕтуде
3. Таґертеґг¿, азан¦ы. К¤н шы¦ар алдында¦ы е р- («±азаІст. мў¦.»). Клуб е р т е ґ г ¿ л ¿ к т е р,
т е ґ г ¿ таби¦ат таза да мЅлд¿р (Ж.ЖўмаІанов, кездесулер, єґг¿мелер Ѕтк¿зед¿ («±азаІст.
±аракЅз.). Есенєл¿ жаґа¦ы ек¿ єйелд¿ жўмысІа мў¦.»).
жўмсап ж¿бер¿п, ¤й¿не е р т е ґ г ¿ шай¦а бармаІ Ертеґг¿л¿к ас [тамаІ]. Таґертеґ ¿ш¿лет¿н
болып отыр ед¿ (Ж.Т¿леков, Шал¦ай шеп.). тамаІ. «Е р т е ґ г ¿ л ¿ к а с т а н Іўр Іалма» деген,
Е р т е ґ г ¿ са¦ат он мезг¿л¿нде батыстан к¤н ж¤р¿п шай ¿ш¿п кет¿ґ¿з, – дед¿ (Ш.±ўмарова, ±ос
369 ÅÐТÅ-ÅÐТЕ
шынар). Санат е р т е ґ г ¿ л ¿ к т а м а ¦ ы н ¿ш¿п ЕРТЕіДѕК с ы н. Ертеґг¿ к¤нд¿к. Оныґ
отыр екен (±.Исабаев, СўґІар.). ¤ст¿не б¤г¿н, е р т е ґ д ¿ к жем, тўз барлыІ
ЕРТЕіГѕЛѕК-КЕШКѕЛѕК з а т. с Ѕ й л. пунктòерде бар деп сенд¿ред¿ (Є.НўршайыІов,
Ертел¿-кеш. Механизаторлар мен диІандарды Жер туралы.). Оныґ кешег¿с¿ – б¤г¿нд¿к,
е р т е ґ г ¿ л ¿ к-к е ш к ¿ л ¿ к ег¿ст¿к пен ауыл б¤г¿нг¿с¿ – е р т е ґ д ¿ к (ѕ.Омаров, Шабыт
арасында Іыруар уаІытты жо¦алтып, бос шалІары).
ж¤рг¿з¿п Іой¦ан басшылардан не ¤м¿т, не Іайыр ЕРТЕіСѕЗ с ы н. Келес¿ к¤нс¿з; болашаІсыз.
(«Лен. жас»). Ўрлатпа Ѕм¿рд¿ «±ызыІІа», Е р т е ґ с ¿ з,
ЕРТЕіГѕЛѕКТѕ с ы н. Таґертеґ болатын, пайдасыз Ѕткен к¤н (А. Лекеров, јм¿р оты).
ертеґг¿л¿к кезге тєн. Февраль айыныґ е р т е ґ- ЕРТЕіШЕ ¤ с т. с ө й л. Ертеґге дей¿н. ±ош е р-
г ¿ л ¿ к т ¿ аязы бетт¿ сорып, Іолды Іариды т е ґ ш е, Іўрметт¿ к¤н, ±айнар кЅз¿ т¿рш¿л¿кт¿ґ
(А.Хангелдин, јткен к¤н.). Е р т е ґ г ¿ л ¿ к- (Є.Сєрсенбаев, Отан.).
т ¿ жатты¦улар кез¿нде жас ж¿г¿т бiраз жерге ЕРТЕіШѕЛ с ы н. Ертеґге аудар¦ыш,
ж¤г¿р¿п барып Іайтатын ед¿ («±аз. єдеб».). кей¿нге Іалдыр¦ыш. Е р т е ґ ш ¿ л ег¿нш¿ден без
ЕРТЕіГѕСѕН ¤ с т. 1. Таґертеґг¿ уаІытта, (МаІал). Ес¿не неше д¤рк¿н т¤с¿рсеґ де, Е р т е ґ-
ертеґг¿л¿к кезде. Єжем б¿зге к¤нде е р т е ґ г ¿ с ¿ н ш ¿ л еск¿ м¿нез б¿р тозбайды (Є.Тєґ¿рбергенов,
с¤тке тары бЅкт¿р¿п Іояды (С.Мыґжасарова, Ўмытпаґыз.).
±ыр Іыз.). Е р т е ґ г ¿ с ¿ н взвод командирлер¿ ЕРТЕіѕНДЕ ¤ с т. Келес¿ к¤н¿, ертеґг¿с¿н. Е р-
жауынгерлерд¿ Іала сыртына алып кетт¿ т е ґ ¿ н д е ол жўмысІа шыІІан жоІ («±азаІст.
(М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). Б¤г¿н е р т е ґ г ¿- мў¦.»). Е р т е ґ ¿ н д е ертемен ±ару-сайман сай
с ¿ н б¿зд¿ґ ¤йден жеуге б¿рсындырым нан болды, Топтан таґдап ал¦аны АІбЅртедей тай
табылмады (Є.Єл¿шев, Батыр.). К¤нде е р т е ґ- болды (Дулат Бабатайўлы, Замана.).
г ¿ с ¿ н осында соІпай кетпейд¿ («Лен. жас»). ЕРТЕРЕК с ы н. 1. БўрыныраІ, жылдамыраІ,
алдын ала. Мен – б¿р шал д¤ниеде жиһан кезген,
2. Келес¿ к¤н¿, ертеґг¿ к¤н¿. Е р т е ґ г ¿ с ¿ н
Ертеґ т¤сте кетем¿н шаһар¿ґ¿зден, Е р т е-
екеум¿з жол¦а шыІтыІ («Лен. жас»). Е р т е ґ-
р е к пєлен жерден тосып тўрып, Алып Іал б¿р
г ¿ с ¿ н жемт¿ктерд¿ґ саудырап Іу с¤йектер¿
базарлыІ, жаным б¿зден (Абай, Тол. жин.). Е р-
Іал¦анын кЅрд¿к («Лен. жас»). Е р т е ґ г ¿ с ¿ н
т е р е к келмед¿ґ деп нес¿н ескертей¿н, ештен
к¤н шыІпай Іойды жайлау¦а алып кетем¿н (±аз.
кеш жаІсы да, (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.).
т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
КЅрмед¿ґ ондай баІытты, Ол кезде ел¿ґ жерл¿
ЕРТЕіДѕ: ертеґд¿ Іара кеш. с Ѕ й л. Ертеден ед¿. КЅрмед¿ґ жаІсы уаІытты, Е р т е р е к,
Іара кешке дей¿н. Е р т е ґ д ¿ І а р а к е ш ш¿рк¿н келмед¿ (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес).
Іолында тор дорба, жаман бєтеґкес¿н¿ґ тобы¦ы Жаман болса ал¦аныґ, Жасумен Ѕтер Ѕм¿р¿ґ
Іисайып д¤кен кез¿п, тамаІ тасиды, – дейд¿ Б¿р шы¦армас жаІсы атІа. Ес¿ґ болса е р т е-
(«±аз. єдеб.»). р е к К¤н¿лгер¿ к¤т¿н¿п БЅледен аулаІ бас саІта.
ЕРТЕіДѕ-КЕШ ¤ с т. с Ѕ й л. Ертел¿- Ек¿талай жерлерде Адам¦а Іайыр Іылмайтын,
кеш. Жадыратып жанныґ бєр¿н, Жаз да келд¿ АІшаныґ татын жала¦ан Т¤спес¿н ¿с¿ґ аІымаІІа
жайраґдап, е р т е ґ д ¿-к е ш бўлбўл єн¿н, сўлу (Базар жырау, Шы¦.) 2. УаІытынан бўрын,
тыґдар сайрандап (М.Хак¿мжанова, јткелдер). мезг¿лс¿з, ертелеу. Ыр¦ызбайды баулып Ѕс¿рген
јз¿ґд¿, тама¦ыґды таза ўста. ѕшкен-жеген Кеґг¿рбай Ѕз¿не сер¿к ет¿п ж¤ргенде, сол ¿н¿с¿
сайын жєне де е р т е ґ д ¿-к е ш аузыґды ертерек Ѕл¿п Іалады (М.Єуезов, Єр жылдар
тазалап шай. Аузыґды таза ўстасаґ, т¿с аурудыґ ойлары). Орынсыз Іыз¦ан¦аныґ УаІыттыґ
кЅб¿нен Іўтыласыґ. ТамаІ жеген сайын т¿с¿ґд¿ Ѕтер¿ бар, е р т е р е к Іыз баланыґ Есей¿п кетер¿
мєсуекпен (т¿с тазалауышпен) жаІсылап бар (А.БаІтыгереева, јр¿мтал). јсиет айту са¦ан
тазала… Мєсуег¿ґн¿ґ Іылы тым Іатты не Ѕте єл¿ е р т е р е к (М.Иманжанов, Мен¿ґ махабб.).
жўмсаІ болмасын (Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). П¿с¿п Іалыпты ¦ой, єл¿ е р т е р е к (Ґ.Мўстафин,
Жылармын б¿р сен¿ ойлап е р т е ґ д ¿-к е ш Шы¦анаІ). 3. БўрыныраІта, бая¦ыда. Е р т е-
шешеґн¿ґ жыла¦аны б¿р бўл емес (±озы КЅр- р е к уаІытта Б¿ржан сал да Абаймен ж¤з кЅр¿с¿п
пеш.). Мен¿ґ балам Іолыныґ ІысІалы¦ына ¤лкен дос бол¦ан (М.Єуезов, Єр жыл.) Тўрады
Іарамай, ана¦ан да мына¦ан да араласып, е р- кЅз¿м алдында Т¤т¿н¿ шўбап ауылдыґ, Е р т е-
т е ґ д ¿-к е ш Іарап отырмай сауда Іылатын ед¿ р е к кет¿п Іалдым да Елд¿ де Іатты са¦ындым
¦ой (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). (С.Жиенбаев, Єлия). Е р т е р е к кезде жаІсы
ЕРТЕіДѕ-КЕШКѕ с ы н. К¤н¿ бой¦ы, ўзаІты торсыІтарды тарамыстан т¿ккен (С.±асиманов,
к¤нг¿. Б¿рнеше к¤нге созыл¦ан мєж¿л¿ст¿ґ е р- ±аз. ІолЅнер¿).
т е ґ д ¿ к е ш к ¿ жиналыстарын ўІыпты к¤йде ЕРТЕРЕКТЕ ¤ с т. Ба¦зы заманда, ертерек
минут аудармай Іатынасумен Ѕтк¿зд¿ (М.Єуезов, уаІытта. Е р т е р е к т е осы Ѕлкен¿ мекен
јскен Ѕркен). еткен а¦айынды ек¿ ж¿г¿т болады (±.Жўмад¿лов,
ÅÐТÅ-ÅÐТТ 370
КЅкейкест¿). Е р т е р е к т е кЅп б¿лет¿н б¿р жалында¦ан Сєл жымиып Іарайды жарым
¦ўлама к¿с¿ «Ѕнерд¿ орыстан ¤йрен» деген екен ма¦ан. Т¤с¿нем¿н јйткен¿ мен б¿р бест¿ Е р-
(Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). Осы аймаІта т о І ы м ы Ѕм¿р¿ а л ы н б а ¦ а н! (±.Мырзалиев,
е р т е р е к т е То¦жан деген атаІты соІыр Мєґг¿ майдан.).
аІын бол¦ан-ды (М.Д¤йсенов, Меймандар). Ер-тоІымын арІалады. Жаяу Іалды,
Е р т е р е к т е Майлыа¦ашта да Іалыґ орман атынан айырылды. ТЅреге ерген е р-т о І ы м ы н
к¤нде жапыра¦ын тосып, жайІалып тўратын а р І а л а р (МаІал).
(С.Мєуленов, Жер нєр¿). Ер-тоІымын бауырына [мойнына] алып
ЕРТЕРЕКТЕГѕ с ы н. Ерте кездег¿, Ѕткен тулады. ±атты ашуланды, шала б¤л¿нд¿,
уаІытта¦ы, бая¦ыда¦ы. ±азаІтыґ е р т е р е к- бўлІан-талІан болды. Теґ¿збен бўл жайында
т е г ¿ єдет-¦ўрпынан пайда бол¦ан «ки¿т кию», єґг¿ме Іоз¦ау м¤мк¿н емес ед¿, е р-т о І ы м ы н
«ки¿т шапан» деген тўраІты т¿ркестер бар («±аз. б а у ы р ы н а а л ы п єл¿ т у л а п ж¤р (Е.Ахме-
єдеб.»). тов,ТалшыбыІ). С¿з болсаґыз, е р-т о І ы м ы-
ЕРТЕРЕКТЕГѕДЕЙ с ы н. Бая¦ыда¦ыдай, ґызды бауырыґыз¦а алып туладыґыз
ертерек кездег¿дей. Е р т е р е к т е г ¿ д е й Іызды кел¿п (С.Досанов, ±ыран.). Ертай єуел¿ тас-
айттыру салты Іаз¿рг¿ маориларда кездеспейд¿ талІан боп б¿р тулайды, е р т о І ы м ы н м о й-
(«Жет¿су»). н ы н а а л ы п ек¿ т у л а й д ы (ј.Тўрманжанов,
ЕРТЕРЕКТЕУ с ы н. БўрыныраІ, ертемен. Адам.). Осы сен салпаґ ІўлаІ емесп¿с¿ґ? Кєне,
Е р т е р е к т е у тўрып, єкеме Іол¦абыс жасадым тура Іарашы. Меґдеке е р-т о І ы м ы н б а у ы-
(Т.Оразов, ±аныш.). р ы н а а л ы п тулады (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.).
ЕРТЕРЕКТѕК з а т. с Ѕ й л. Ертел¿к. ЕР-ТО±ЫМДЫ с ы н. Ер-тоІым салын¦ан,
Бастай беруге болады, е р т е р е к т ¿ к етпейд¿ ерттелген. Анандай жерде алдыґ¦ы ек¿ ая¦ын
(«Жўлдыз»). тўсап Іой¦ан ек¿ е р-т о І ы м д ы ат жайылып ж¤р
ЕРТЕСѕН ¤ с т. с Ѕ й л. Ертеґг¿с¿н. Ертеґ (I.Есенберлин, ±атерл¿.). Єдем¿ е р-т о І ы м-
е р т е с ¿ н б¤к¿л Сор¦абаІ Ѕґ¿р¿н єлдеІандай зор д ы ат, єшекейл¿ ки¿м, аґыра¦ан дауыс, кЅркем
г¤р¿л алды да кетт¿ (Е.Домбаев, Ол осындай.). келбет – ж¤рген жер¿н¿ґ бєр¿нде Б¿ржанныґ
Агроном б¿лд¿ жўмыс е р т е с ¿ н, ±асыды ол сєл Іад¿р¿н кЅтеред¿ (А.Жўбанов, Замана.). Јй оґаша,
Іынжылып желкес¿н (А.Хангелдин, ±ыз ж¤рег¿). жал¦ыз. Маґайы сытырла¦ан е р-т о І ы м д ы
Єр жерге Іан-жын тамшылар, Єр жерде дал-дал тўсаулы аттар (ѕ.Жанс¤г¿ров, Єґг¿м.).
елт¿р¿. Е р т е с ¿ н бай¦ўс жалшылар. ѕздейт¿н ЕР-ТО±ЫМСЫЗ с ы н. Ер-тоІымы жоІ,
малдыґ жемт¿г¿н (М.МаІатаев, Шы¦.). ерттелмеген. Мен б¤г¿н б¿р т¤с кЅрд¿м, т¤с¿мде
ЕРТЕСѕНЕ ¤ с т. Ертеґг¿ к¤н¿. Е р т е с ¿ н е жаман ¿с кЅрд¿м, ТЅлеген м¿нген кЅк жор¦а ат
ерлер ерл¿г¿ жайлы газет беттер¿не жазып, олардыґ Е р-т о І ы м с ы з бос кЅрд¿м (±ыз Ж¿бек).
рухына рух к¤ш¿не к¤ш Іосады (Є.Бектем¿сов, Мырзабек бўл жерде б¿р нєрсен¿ ¿шке б¤г¿п
Жау жа¦адан.). Е р т е с ¿ н е совхоз орталы¦ына Іалды. Сєдуд¿ґ аты ауыл¦а е р-т о І ы м с ы з бос
апаратын автобусІа м¿н¿п, жол¦а шыІты (“Мєде- келген¿н айтпады (Т.Дєуренбеков, Кездес.).
ниет жєне тўрмыс”). ЕРТјЛЕ з а т. к Ѕ н е. ТЅлеґг¿т, жасауыл.
ЕРТЕШѕЛ с ы н. 1. Ерте тўр¦ыш, ерте Шыґ¦ыс нояндары б¿р елд¿ шабар болса, еґ
б¿т¿рг¿ш, ер¿нбейт¿н адам. ±ўс ўйІылы, е р т е ш ¿ л алдымен е р т Ѕ л е л е р ¿ н ж¿беред¿ (I.Есен-
(Є.Єл¿шев, Батыр.). јй, к¤ш¿к, Ѕз¿ґ, т¿пте, е р- берлин, Алмас.). Кешеден бер¿ ўрысып жатІа-
т е ш ¿ л екенс¿ґ ¦ой, шаруаныґ баласы солай нымыз ІазаІтардыґ жєй єшей¿н е р т Ѕ л е
болар, бєрекелд¿, – деген ±араманныґ Іоґыр топтары екен, БЅгенбай мен ±абанбай басІар¦ан
даусын ест¿д¿м (Ж.Т¤менбаев, ±арда¦ы ¿здер). бес мыґ Іол б¤г¿н т¤сте осы ѕле жа¦асына жетед¿
2. Ерте т¤стен, ерте келет¿н, тез басталатын. (ѕ.Есенберлин, Жанталас).
Оґт¤ст¿кте кЅктем е р т е ш ¿ л, наурыз туысымен ЕРТТЕ= е т. 1. М¿нет¿н кЅл¿кке ер-тоІым
к¤н жылынды (Н.Сералиев, Зеґг¿р.). салып, жабдыІтау. ±ойшы¦а да ўстатты
ЕР-ТО±ЫМ з а т. АтІа салт м¿ну ¤ш¿н с¤йек-саяІ Ет артынан сорпа ¿шт¿ б¿рер аяІ.
керект¿ єбзел, жабдыІ. ±аракЅк аттыґ ¤ст¿не Бата Іылып, Іол жуып болысымен Еґл¿к атты
БЅжейд¿ґ е р-т о І ы м ы ерттел¿пт¿ (М.Єуезов, е р т т е д ¿ айтІызбай-аІ (Ш.±ўдайбердиев,
Таґд. шы¦.). Абайдыґ к¤м¿с е р-т о І ы м ы Шы¦.). Єдем¿ б¿р аІтангер атты е р т т е п
ерекше кЅз тартады (К.Оразалин, Абайдан жетелеп алып, Ѕз¿ жайдаІ ±айсар Іайтып
соң). Бєйб¿ше отыр шау тартІан, Айнал¦ан Ѕґ¿ келд¿ (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.). ±ара
ж¤деуге, Барысымен мен ¤йге Жўмысы бардай тўлпарды е р т т е г ¿ н, ±уанталыІ екеум¿з Ер
б¿реуде, Жастау бала Іол созды, Е р-т о І ы м, ТЅст¿ктей батырды. АтІа м¿н¿п екеу¿ ±ыр¦а
єбзел ж¤генге (О.Шипин, Дастан). Іарай кетед¿ (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Јш
Ер-тоІымы алынбады. Єрдайым дайын жел мая ўстады жоры¦ына, Б¿р¿н¿ґ азыІ артты
болды, саІадай сай болды. Сол бая¦ы кез¿ндей Іомды¦ына. Екеу¿не ер е р т т е п м¿н¿п алып,
371 ÅÐТТ-ÅÐТТ
Барабанды Іалдырды орнына (Абай, Тол. жин.). ЕРТТЕСУ Ерттес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Тамам Іостыґ байлары Маґайынан кетпейд¿. Аттар¦а б¿рге, б¿р мезг¿лде ер салысу. ≈ Атты е р т-
±ошемет Іылып бєр¿лер¿, Шомын да жЅндеп т е с у г е к¿р¿ст¿.
е р т т е й д ¿ (Абай, Тол. жин.). 2. а у ы с. Билеп- ЕРТТЕТ= е т. Б¿реуге ер-тоІым салдыру.
төстеу, айдағанына көнд¿р¿п, айтқанымен Меш¿тпен ек¿ ара¦а жоталанып к¤рт¿к ¤й¿л¿п
жүрг¿зу, құл қылу. ±ара ІазаІтыґ жоІшысы Іал¦андыІтан, Іатынасу¦а Итбай ат е р т т е т ¿ п
бол¦ан билер Іара бўІараны хандар¦а е р т т е п Іой¦ан ед¿ (С.МўІанов, БотагЅз). ±онаІтар
м¿нг¿зд¿рмед¿. Бўлар хандарды ж¤гендеп ўстады тамаІтанып, Іымыз ¿ш¿п, сыртІа шыІІанда
(Х.Досмўхамедўлы, Таґд.). Аманкелд¿ге деп торы тЅбел тайды е р т т е-
Ерттеп м¿нд¿. јз ырІына кЅнд¿рд¿, билеп- т ¿ п Іойыпты (А.НўрІанов, Дала Іыраны).
тЅстед¿. УаІытша ¤к¿метт¿ е р т т е п м ¿- Ер-тоІымды жайлы Іып е р т т е т ¿ п, Іалыґ
н ¿ п ал¦ан Керенскийд¿ орнынан жўлып ат кЅрпен¿ баптап салып, Абай атына м¿н¿п,
тастай ма (З.АІышев, АІбел.). Жолын тапІан
Іорадан шыІты (М.Єуезов, Шы¦.). Амангелд¿
жолбарысты да е р т т е п м ¿ н е д ¿ (МаІал).
арыстан, Нєнж¿л жеке батырдыґ Ай ІасІа атын
Јш жел мая ўстады жоры¦ына, Б¿р¿н¿ґ азыІ
артты Іомды¦ына. Екеу¿не е р т т е п м ¿ н ¿ п е р т т е т т ¿ (О.Шипин, Дастан).
алып, Барабанды Іалдырды орынына (Абай, ЕРТТЕТУ Ерттет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Тол. жин.). Мекен¿м Н¿л дария – Мекêем ±онаІтар тамаІтанып бол¦ан соґ аттарын е р-
мен¿ґ, Келед¿ мєґг¿л¿кке мекендег¿м. Дари¦а- т т е т у д ¿ сўрады (“Лен. жас”).
ай, Зўлпыһарды е р т т е п м ¿ н ¿ п, КЅрмеген ЕРТТЕУ Ертте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
мекен¿ме кетер ме ед¿м?! Семсер¿н Ґаз¿ретєл¿ Атымызды е р т т е у г е мўршамыз келмей,
ескек жасап. Жерорта теґ¿з¿нен Ѕтер ме ед¿м?! а¦аш-а¦аштыґ т¤б¿не, ¤лгерген¿м¿з Іара ІосІа
(М.МаІатаев, Шы¦.). тыра¦айлап Іашып ед¿к-ау (О.БЅкеев, Мўзтау).
ЕРТТЕГЕНШЕ ¤ с т. Ерттеп бол¦анша. Осыныґ алдында ¦ана сырт ІонаІтап, ¤йге тദа
Тўсаулы аттарын е р т т е г е н ш е т¤с ауды жуыІ ІайтІан Байжан ўйІысын Іандырып
(С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). алып, та¦ы да ат е р т т е у г е Іам Іылды
ЕРТТЕЛ= е т. АтІа ер салыну. БатырлыІтыґ (±.Ахметбеков, АлІакЅл). Атты е р т т е у г е
сєн¿ жоІ – Т¤н ўйІысын тЅрт бЅл¿п, Елерген де мўршасы болмай, жайдаІ м¿н¿п алды да, Ѕрт
тўлпар е р т т е л ¿ п, Тол¦аулы найза Іол¦а алып, тигендей Іорадан шы¦а шапты (Ш.Айтматов,
Тўй¦ын Іўстай тол¦анып (Дулат Бабатайўлы, ±ош бол, Г¤лсары!).
Замана.). Даярмыз деген мырзалардыґ ЕРТТЕУЛѕ с ы н. Ер-тоІым салын¦ан,
дайынды¦ы ат е р т т е л ¿ п, ки¿м¿н ки¿п, той¦а ерттелген дайын. Жанында е р т т е у л ¿ атын
ж¤руге дайындал¦ан даярланыс емес, сиезге жетектеген б¿р Іарт адам бар (ѕ.Есенберлин,
алып кел¿п салатын дєлелд¿ докладтары даяр ±атерл¿ Ѕткел). Ол а¦асы Жарыл¦аппен б¿рге
деп ў¦амыз (А.Байтўрсынўлы, Жаґа низам). а¦ылшын ¤й¿н¿ґ Іасында е р т т е у л ¿ ек¿ ат
Ж¿г¿ттер де тысІа шыІты. Аттары е р т т е л ¿ п ўстап тўр екен (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген).
бол¦ан екен (М.Єуезов, ±араш.). Ат ерттел¿п ±ызыл шырайлы, к¤нге тотыІІан балдыр¦ан
болды (С.Мўратбеков, КЅкорай). Жайсыз е р т- ¿н¿м е р т т е у л ¿ атты алдыма єкеп ўстап тўр
т е л г е н д ¿ к т е н м¿н¿л¿п ж¤рген жылІыныґ
(±.М¤с¿репов, Раушан). СЅйт те тура ж¤ре бер,
арІасы кетет¿н (Х.Ар¦ынбаев, ±аз. этногр.).
Намысыґныґ е р т т е у л ¿ атын м¿не кел. Ол
ЕРТТЕЛУ Ерттел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Аттардыґ е р т т е л у ¿ н к¤ткен жолаушылар тЅмендеп отыр¦анда, сен оныґ Ж¤рег¿нен шынар
ертемен жол¦а шыІты (“Лен. жас”). болып т¤регел (М.Шаханов, Ґасырлар.).
ЕРТТЕН= е т. Тас т¤й¿н дайындалу, саІадай Ерттеул¿ аттай. СаІадай сайлан¦ан, дап-
сай болу. Кєр¿мд¿ осы – жан ед¿, – Дейт¿н «Єке», – дайын. Е р т т е у л ¿ белдеудег¿ бедеу а т т а й,
Ѕртпен теґ, ТЅне т¤ссе Іатерд¿ Жалын ўстап, ѕн¿ґн¿ґ Іад¿р¿н б¿л Іасыґда¦ы! (Јш ¦асыр.).
е р т т е н г е н (±.КЅп¿шов, Ер ж¤рек). ЕРТТѕ с ы н. с Ѕ й л. Ерттеул¿. К¤нбатыс
ЕРТТЕНУ Ерттен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. жаІта¦ы ІияІ, ¤рпект¿ґ Іўбыла бауырында ¤ш-
Јнем¿ осы, жол¦а шы¦у¦а Даярланып, е р т т е- тЅрт е р т т ¿ ат тўсауымен шапшып жайылады
н у ¿ н Іоймайды (Ауызек¿). (Ж.Нєж¿меденов, АІ ша¦ыл).
ЕРТТЕС= е т. Ат ерттеуге кЅмектесу, ЕРТТѕР= е т. ±асына б¿реуд¿ Іосу, Іара
жєрдемдесу. Ж¿г¿ттер ауыл¦а барып аттарын е р т- Іосу. Єншей¿нде Іасынан б¿р Іалдырмайтын
т е с ¿ п алды (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). Б¿реулер А¦аев осы жолы ешк¿мд¿ е р т т ¿ р м е й
аттарын е р т т е с ¿ п жатыр (С.МўІанов, жал¦ыз Іоя берген¿ емес пе (С.Шєк¿баев, Јлкен
Мен¿ґ мектеп.). Баймырза да ¿ш¿нен сол т¿леуд¿ Т¤рк¿стан.).
т¿легенмен, сыртІа дыбыс шы¦армай, тайды ЕРТТѕРУ Ертт¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
балалар¦а е р т т е с т ¿ (С.МўІанов, Балуан ±асына ересек б¿реуд¿ е р т т ¿ р у керек ед¿
ШолаІ). (Ауызек¿).
ÅÐТУ-ÅÐУ 372
ЕРТУ Ерт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Еру єґг¿ме. ЖайбараІат, жайылма єґг¿ме. Ал
Кедейлерд¿ соґынан е р т у ¤ш¿н олар¦а мына дастар²анныґ басында¦ылар єл¿ е р у є ґ-
тиес¿л¿ рызыІтыґ шет-жа¦асын кЅрсету Іажет г ¿ м е м е н отыр (Є.Кек¿лбаев, ±ўс Іанаты).
(Ж.Т¿леков, От кешу). Айг¤лд¿ е р т у г е Еру болды. ±онып Іалды, дем алатын болды.
болар ед¿ (Тўлпар). ±азаІ ханды¦ын Іўру... Байекеґ Ѕз¿не ўна¦ан кЅк шал¦ын¦а кел¿п,
Шамасы келсе Хиуа ханына Іарсы шы¦ып атынан т¤сед¿. Осы жерде б¿рер к¤н е р у б о-
ж¤рген КЅт¿бардыґ Есет¿н де Ѕз¿не е р т у л а т ы н ы н жариялайды (С.Бал¦абаев, ШЅл).
(ѕ.Есенберлин, ±аһар). Аманкелд¿ енд¿ КЅкшетау Та¦ы б¿р 40 километрден кей¿н б¤к¿л армия б¿р
уез¿ СаумалыкЅл сотына барады, к¿мд¿ е р т у Ѕз са¦атІа е р у б о л д ы (ј.±анахин, Майдан).
ерк¿нде (А.НўрІанов, Дала Іыраны). Керуендер б¿р жерге малдарын тыныІтырып,
ЕРТУШѕ з а т. Бастап алып ж¤руш¿. Бай тойындырмаІІа тоІтап, бес к¤н е р у б о л ы п
Іасында е р т у ш ¿ л е р кЅп екен («Жўлдыз»). жатады (С.Сейфуллин, Шы¦.). Керуенш¿лер б¿р
ЕР-ТЎРМАН з а т. АтІа салт м¿ну ¤ш¿н жерге малдарын тыныІтырып, тойындырмаІІа
керект¿ єбзел-жабдыІтардыґ жиынтыІ аты. тоІтап, бес-алты к¤н е р у б о л ы п жатады (±аз.
АІылбайдыґ е р-т ў р м а н ы Іалыґ к¤м¿с ертег.). КЅш¿п бара жатІан Іай ауылдыґ да
(М.Єуезов, Абай). Е р-т ў р м а н ¦ а ерден болса, б¿р Іонып ¤деруге аІысы бар, е р у б о-
басІа тоІым, желдек, терл¿к, теб¿нг¿, ¤зеґг¿, л ы п б¤к Іонып отырып Іалса, оныґ арты Іып-
¤зеґг¿ бау, тарал¦ы, тартпа, айыл, Ѕм¿лд¿р¿к, Іызыл жанжал (С.Шºр¿пов, Бекболат).
ІўйысІан, ж¤ген, шылбыр, т¿зген, ат кЅрпе, Еру ел. ±ашып келе жатып, жолай аз
кЅпш¿к, пыстан, кеж¿м, Іамшы, ш¿дер, тўсамыс, аял жаса¦ан ауыл. Жолаушы адам б¿лем¿н,
к¿сен, Іанжы¦а жатады (±ЎЭ). јз¿нд¿к ауІаты ж¤деп келер, Е р у е л д е н б¿рдеґе т¿леп келер
бар ІазаІ семьясы Ѕз бет¿мен салт ж¤руге (Жамбыл, Тол. жин.). КЅшкен елд¿ґ ерул¿г¿
жара¦ан барлыІ балаларына т¤гелдей е р-т ў р- болса, Е р у е л д ¿ ґ кЅмег¿ болады (МаІал).
Еру елдей. КЅш¿п келе жатып, жолай аз
м а н дайындайтын (Х.Ар¦ынбаев, ±аз. ер-
аял жаса¦ан ауыл тєр¿зд¿. Аз ІызыІ т¿рш¿л¿г¿ґ
тўрман.). Сырлы тЅсект¿ґ аяІ жа¦ына ¿л¿нген
серуендей, Ажалдан Іал¦ан адам е р у е л д е й, Жўм-
к¤м¿с жапІан е р-т ў р м а н, жез ора¦ан Іыз
¦андай кЅзд¿ ашып жал¦ан д¤ние, КЅшерм¿з єл¿-
Іамшы, от сєулес¿мен олар да жымыґдаса кетт¿
аІ б¿р к¤н керуендей (Є.Найманбаев, Шы¦.).
(Ґ.М¤с¿репов, Кездесп.кет.).
Еру жайылды. БейІам болды, жайбараІат-
ЕР-ТЎРМАНДЫ с ы н. Ер-тўрманы бар.
танды. Єл¿ де бая¦ысынша, кЅш¿-Іонды еркектер
Кенет дєл шы¦а бер¿сте ТышІанбайдыґ атын б¿лед¿ деп, е р у ж а й ы л ы п ж¤р (Ґ.М¤с¿репов,
єдем¿ е р-т ў р м а н д ы аІбоз ат б¤й¿р¿мен т¤й¿п Кездесп. кет.).
кетт¿ (Т.Жарма¦амбетов, Сентябрь.). К¤м¿с Еру Іылды [жасады]. Аялдап дем алды,
е р-т ў р м а н д ы б¿р топ жолаушы сау ете т¤ст¿ еруленд¿. Ауыл¦а ¤ш-аІ к¤ндей е р у І ы л ы п,
(«Лен. жас»). ТЅрт¿нш¿ к¤н жылІы¦а Іайта айдайды (Батырлар
ЕРТѕЛ= е т. Åð¿ò¿ëó (æ¿б¿т¿лу, жўмсару). жыры). Керуендер е р у ж а с а й т ы н жерге
Ерегессе е р т ¿ л г е н, Дўшпаннан ІайтІан жер¿ сексеу¿лд¿ ¤й¿п Іоямын (Є.Єл¿шев, Батыр.).
жоІ, Шабайдан берг¿ мезг¿лден (АІберен). Сол Дарынды Жамбыл аІынныґ атаІты “МайтЅбе”
жан¦а ж¤рек Іылы шерт¿лмес пе, сол ыстыІ жайлауынан д¤йсенб¿ к¤н¿ дала¦а кЅшкен
махаббаты е р т ¿ л м е с пе? К¿м¿ бар Айсўлудыґ Тойкеґ “КЅктекшеде” е р у ж а с а п, ертеґ¿не
ту¦ан б¿рге, А¦асы, туысІаны осы емес пе? колхоз селосыныґ тер¿ст¿к деґгей¿ндег¿ Итбай
(“Лен.жас”). бастауыныґ басына кел¿п Іонды (М.Ермеков).
ЕРТѕЛУ Ерт¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Еру Іонды. Æàéëàíûï ²îíûñòàíäû. Бес
Åð¿ò¿ëó. Ал т¤скен бейнен¿ґ сапалы болуы сол облыстан келген ¤ш мыґнан астам колхозшы б¿р-
эмульсияныґ б¿ркелк¿ е р т ¿ л у ¿ н е байланысты б¿р¿не е р у І о н ¦ а н (X.Ер¦алиев, ШындыІ.).
(К.Єбд¿¦апаров, ±ызыІты физ.). Еру отыр. Аялдады, демалды. Сўрап б¿лсе,
ЕРУ1 з а т. к Ѕ н е. КЅш¿п-Іон¦анда, жол мынау кей¿нде кет¿п бара жатІан ўзын кЅш
ж¤ргенде, ўзаІ сапар¦а шыІІанда жолаушы- Алдияр байдыґ ауылы екен. БаІтыбай болыстыґ
лардыґ жолда аялдап жасайтын дем алысы. ауылы енд¿ б¿р кЅш жерде, алдында е р у о т ы р
Оспанд¿к¿н ¤лкен ¤й деуш¿ ед¿к. Јлкен ¤йден дейд¿ (С.Шєр¿пов, Бекболат).
кЅшкенде ат м¿нуш¿ ед¿к. Е р у д е Іымыз ¿шуш¿ ЕРУ 2 з а т. Т¿ккен я тоІы¦ан ки¿м мен
ед¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). КЅшкенде кЅл¿к бўйымныґ жиег¿, шет-шет¿. јз¿ де тозбастыґ
бар ма т¤йе алдында. Е р у д е сауын бар ма да тозбасы екен. АрІауы алтын, е р у ¿ ж¿бек
бие алдында. јз ер¿н сыйлама¦ан арсыз кел¿н, (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.).
Б¿з т¤г¿л ±ўдайынан ўялды ма? (Шал аІын, ЕРУ3 Ер ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Оныґ
јлеґд.). Ер е р у д е бала м¿незд¿, Ер сайыста ¿стейт¿н¿ Іажылардыґ Іасына е р у, ІонаІтан
шала м¿незд¿ (МаІал). ІонаІІа ж¤ру (I.Жанс¤г¿ров Шы¦.). Јлкен¿
373 ÅÐУ-ÅÐУØ
Іайда бастаса, Ѕзгес¿ соґынан е р у г е бар ЕРУЛЕУ Еруле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
(I.Есенберлин, ±аһар). Сєтжанныґ Іасынан Єнд¿рбай туасынан асыІпайтын, ¤ш к¤н кЅшсе
ек¿ ел¿ айырылмайтын БЅр¿басар жартасІа б¿р к¤н е р у л е у д ¿ жаны с¤йет¿н к¿с¿ ед¿ –
Ѕрмелеген Сєтжан¦а е р у г е о да орнынан тўрды жўрттыґ еґ соґында Іалды (С.Бал¦абаев,
(С.Бегалин, УаІыт.). ШЅлде.).
ЕРУ4 Ер¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ±ардыґ ЕРУЛѕ: ерул¿ге Іарулы. ѕс¿не Іарай ¿с ¿стеу,
е р у ¿ н кЅрд¿ґ бе, жаІсы ер¿п жатыр-ау Ѕз¿, ойпаґ со¦ан ¿спен жауап беру; жаІсылыІІа жаІсылыІ
жерд¿ґ бєр¿ су болып кет¿пт¿, – деп Єб¿ш єґг¿ме деген ма¦ынада. Е р у л ¿ г е І а р у л ы болсын,
бастайды (Б.Майлин, Таґд. шы¦.). Єр заттыґ мен де са¦ан б¿р мырзалыІ жасайын, Іалт
Ѕз¿н¿ґ е р у жєне Іайнау температурасы бар етпей Іабыл аласыґ ба? (Ґ.Сланов, Асау арна).
(К.Єбд¿¦апаров, ±ызыІты физ.). Бар, Ѕт¿нсе жолдастыґ жолдастыІ жўмысына,
Еру жылуы. ф и з. Заттыґ б¿р мол¿ ер¿генде ±ол¦абысын жолдастыґ сен де сына, Е р у л ¿ г е
бЅл¿нет¿н не с¿ґ¿р¿лет¿н жылу м½лшер¿. Е р у І а р у л ы ¿с етсеґ де, Б¿раІ Ѕлеґ сўрама аІысына
ж ы л у ы заттыґ агрегаттыІ к¤й¿не тєуелд¿ (Б.К¤леев). Е р у л ¿ г е І а р у л ы дегендей¿н,
(±ЎЭ). Е р у ж ы л у ы н ы ґ мєн¿ тер¿с, ал бЅл¿нсе мен де са¦ан б¿р жаІсылыІ жасайын. Сен енд¿
оґ болады. Е р у ж ы л у ы н калориметрия Ѕз басыґныґ Іамын ойла (±.ТоІаев, Сы.).
єд¿с¿мен аныІтайды (±ЎЭ). Е р у л ¿ г е І а р у л ы дегеннен сендер берген
ЕРУ-ЕРМЕУ е т. Б¿реуге ¿лесу я ¿леспеу, ерул¿кке Ѕз¿ де, жўбайы да риза (±.ТоІмырзин,
ж¤ру я ж¤рмеу. ±асымыз¦а бес-алты ІазаІтыґ Јш кие).
ер ж¿г¿ттер¿н ерт¿п, ермей Іал¦ан не е р у-е р- ЕРУЛѕК з а т. э т н. Жаґадан кЅш¿п келгендерге
м е у ¿ н б¿лмей отыр¦ан жўртІа тарауымыз керек тўр¦ын адамдардыґ сыйлап берет¿н мал-м¤лк¿,
(I.Есенберлин, Алмас.). сыба¦асы, ІонаІасы. Мєдениет деген нєрсе
ЕРУЖАЙ з а т. Аялдап дем алу ¤ш¿н Іала бол¦ан елге бер¿лет¿н е р у л ¿ к емес Іой
ыґ¦айлан¦ан мекен, орын. Жаґа жўртІа Іонып,
(М.Дулатов, Шы¦.). јл¿п ед¿м, жар б¿р¿г¿п, Б¿р
ауыл е р у ж а й ¦ а ауысІаннан кей¿н, ШоІанды
бей¿ст¿ таґдады. Лєйл¿ – Мєжн¤н Іарсы шы¦ып,
жолдастарымен Шыґ¦ыс Ѕз ордасына шаІырды
Е р у л ¿ г ¿ н Іамдады (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.).
(С.Бегалин, ШоІан асу.).
±ыстай б¿р-б¿р¿не араласпа¦ан а¦айындар
ЕРУЛЕ= е т. 1. Жолда аялдап демалыс жасау,
са¦ынысып, Іашаннан астас, тойлас бол¦ан
тыныстау. Сары садаІ асынып, Егескен жауды
Іашырып, Ўлын Іорып жауынан, Е р у л е г е н ¦адеттер¿нше б¿р ауылды б¿р ауыл е р у л ¿ к к е
егер дауынан Тўтамдап оІ жонбаса (Дулат Баба- шаІыра бастады (М.Дулатов, Шы¦.). Кален
тайўлы, Замана.). Тєґ¿рбергенн¿ґ єлде де б¿р- марІа сойып, е р у л ¿ к к е Ж¤н¿ст¿ґ ¤й-¿ш¿н тег¿с
ек¿ к¤н е р у л е п к¤те тўрайыІ деген саІты¦ын шаІырды (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
Іўла¦ына ¿лмед¿ (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). Ерул¿к берд¿. ý ò í. Æà´àäàí ê½ø¿ï êåëãåí
±алыґ ел ¤дере кЅш¿п, к¿ш¿ БидайыІ пен Јлкен ê½ðø¿ñ¿í ²онаІІа шаІырып, сый-Іўрмет кЅр-
БидайыІта аз к¤н е р у л е п, Саржайлау¦а сетт¿. “КЅрш¿ аІысы – тєґ¿р аІысы” деген
талыІсып жеткен кез ед¿ (Х.Єд¿баев, Таґбалы сЅз бар. Е р у л ¿ к б е р м е с е, дєн Іысырайды,
адам). ±айраІты Ѕзен¿н¿ґ бойына е р у л е й- боса¦а сЅг¿лед¿, жер жерид¿ деп ырымдайды
т ¿ н болдыІ (А.Хангелдин, ±аратор¦ай). (А.±айбарўлы, Б.Бопайўлы, ±азаІ ырымдары).
2. Серуендеу, Іыдырыстау. Ер¿ккен¿мнен е р у- А¦айындас ІазаІ пен Іыр¦ыз малшылары
л е п кет¿п бара жатпа¦анымды Ѕздер¿´ де кЅр¿п б¿р¿не-б¿р¿ е р у л ¿ к б е р ¿ п, к¤нде думандатып
отырсыґдар («±аз. єдеб.»). жатады (С.АІтаев, Дала.). Атамыз ІазаІтыґ
ЕРУЛЕН= е т. ЎзаІ жолдан кей¿н жайланып, ¤й¿не ¿ргелес Іон¦ан к¿с¿н¿ сыйлап е р у л ¿ к б е-
демалу, тыны¦у. Тауынан Нєр¿нІара аса ж¤рд¿м, р е т ¿ н ежелг¿ єдет¿ (Ш.±ўмарова, ±ос шынар).
Бел¿нен к¤йген ±ора баса ж¤рд¿м, КЅксеннен Ал¦ашІы к¤ндер¿-аІ Іатар Іон¦ан ек¿ ауыл б¿р-
кЅктей Ѕт¿п Ш¿р¿к шеге, Келд¿м де, кешке жаІын б¿р¿не е р у л ¿ к б е р ¿ п, шаІырысып, ара¦а аяІ-
е р у л е н д ¿ м (Батырлар жыры). Беталып табаІ Іатынап Іалды (Є.Нўрпей¿сов, Шы¦.).
Ерт¿ст¿ Ѕрлеп Іырын¦а кеп, Сол жерде т¤нде ЕРУЛѕК-СЕРУЛѕК з а т. с Ѕ й л. æ à ¦ û ì-
жатып е р у л е н д ¿ к (Батырлар жыры). ñ û ç. Ерул¿ксымаІ. Е р у л ¿ к-с е р у л ¿ к к е
ЕРУЛЕНУ Ерулен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. шаІыр¦ан жерг¿л¿кт¿ ж¿г¿ттерд¿ґ ¤й¿не бас сў¦ып
Е р у л е н у г е ыґ¦айлы жер екен! (Ауызек¿). болдыІ (С.Берд¿Іўлов, Егеул¿.).
ЕРУЛЕТ= е т. ТоІталу, тыншу, дем алу. ЕРУЛѕКШѕ з а т. Ерул¿к беруш¿. К¤нд¿зден,
Жел Ѕз бет¿мен Іалыґ бўлт керуен¿н т¤йдектеп е р у л ¿ к ш ¿ ІонаІ єйелдер келгеннен бастап,
Іуып, е р у л е т п е й, тўман кЅш¿п Іопарып Ай¦ыз бен ±алиІа оларды бўл ¤йлер жаІІа
барады (I.Жанс¤г¿ров, Єґг¿м.). бастырма¦ан (М. Єуезов, Таґд. шы¦.).
ЕРУЛЕТУ Ерулет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ЕРУШѕ1 з а т. Соґына ¿лесуш¿, б¿рге ж¤руш¿
Осы к¤нге дей¿н е р у л е т у дегенд¿ б¿лмейд¿! адам. Оян¦ан ерге ўмтыл¦ан жерде Е р у ш ¿ азда,
(Ауызек¿). сер¿к кем. ±ас б¿лген досты, Дос б¿лген Іасты,
ÅÐУШ-ÅÐШI 374
Мўндай елд¿ кЅр¿п пе еґ? ±ыс ¿ш¿нде б¿рер Іаз ЕРШѕГЕШ с ы н. с Ѕ й л. ЕрсымаІ. Жау-
Келгенменен, Іайда жаз?! (А.Байтўрсынов, дыґ шы¦анда¦ан б¿рен-саран е р ш ¿ г е ш ¿
Шы¦.). Єр ¿ст¿ґ ба¦ыты оґ болса ¦ана е р у ш ¿- болса, араґды аша бер¿п, ортаґа т¤с¿р¿п алып,
с ¿ н адастырмайды. јз¿ Іайда бара жатІанын Іара¦ўстан, самайлыІтан с¿лейте соІ (М.
б¿лмеген адамныґ етег¿нен ўстаушылар Іайдан Єуезов, Абай). Айман, Шолпан; Алдияр, Іад¿рл¿
жол табады (М.Дулатов, Шы¦.). ШоІан да, о¦ан ата, ерк¿ґ б¿лс¿н, егескен е р ш ¿ г е ш к е балаґ
е р у ш ¿ л е р де ±осбайталдан Омбы¦а беттеп к¤лс¿н (М.Єуезов, Таґд. шы¦.).
Іоз¦ал¦анда барлыІ жўрттыґ б¿р ¤нмен шу ЕРШѕК1 з а т. 1. Арба¦а не шана¦а кЅл¿к
ет¿п айтІан сЅз¿: – Сау бол! (С.МўІанов, АІІан жеккенде тертен¿ґ бел кЅтермес¿ асылатын
жўлдыз). АІын¦а жанмен е р у ш ¿ јлеґ¿н басып єр¿ Іамытты артІа тарттыру ¤ш¿н Іажетт¿
беруш¿, Не машинистка боларсыґ, Не б¿р єр¿п ер тєр¿зд¿ єбзел; ыґыршаІ. Е р ш ¿ к т ¿ ґ тысы
теруш¿ (Є.Сєрсенбаев, јлеґд.). Іалыґ ки¿здерден, Іос Іапталы мен арІалы¦ы
ЕРУШѕ2 з а т. СўйыІІа айналушы, балІушы. а¦аштан не металдан жасалады. КЅл¿кт¿ґ бел¿не
Дєндер¿ндег¿ белоктыґ т¤рл¿ е р у ш ¿ фракцияла- та¦алы тартпа арІылы бект¿лед¿ (±ЎЭ). Танабай
рыныґ араІатысы мынадай (А.Байрашев, атыныґ е р ш ¿ г ¿ н сыпырып, ауызды¦ын алды
±азаІст.). (Ш.Айтматов, ±ош бол, Г¤лсары). Е р ш ¿ к (ыґыр-
ЕРУѕЛ: ерул¿ге Іаруыл. с Ѕ й л. Ерул¿ге- шаІ) – жеккен аттыґ бел бЅктермес¿ тўратын
Іарулы. Е р у ¿ л г е І а р у ы л дегендей, ендеше, к¿шкентай ерш¿к. Оны “ыґыршаІ” деп те атай-
кезекпен айтатын болайыІ (Ж.ЖўмаІанов, ды (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿). Торы ат
СоІпаІ.). Е р у ¿ л г е І а р у ы л дегендей, дертеде байлаулы тўр, Іамыты мен е р ш ¿ г ¿
Берайда мен Жарасты жарастырып ж¿беру¿ алынбапты (Ж. ЖўмаІанов, СоІпаІ.). 2. Т¤йеге
¤ш¿н Манапта¦ы ¿сект¿ґ аІшасы Іатер болды ж¤к арту ¤ш¿н жасалатын єбзел. Т¤йеге
(Е.Домбаев, ҐашыІтыІ.). ж¤к арту ¤ш¿н шом жєне е р ш ¿ к жасалады
(И.Жўма¦ўлов, Т¤йе Ѕс¿ру).
ЕРШЕ1 ¤ с т. 1. Ер адамдарша, ер адамдар¦а
ЕРШѕК2 з а т. Ерсыма². Алашта талай-талай
ўІсап. «Е р ш е барып, итше Іатып ж¤р¿п малын,
ерлер Ѕткен, Ерлерде Кенекеме к¿м бар жеткен?
басын жаудан Іор¦ауды´ да мєн¿с¿н б¿лмесе
С¤йремей ел¿н Ѕрге, кЅрге с¤йреп, Ер емес
керек (Абай, Тол. жин.). Ерлер батырларша
“е р ш ¿ к т е р” ол елд¿ еґ¿реткен (М.Жўмабаев,
Іимыл кЅрсетсе, єйелдер белдер¿н буынып
Шы¦.).
е р л е р ш е еґбек етт¿ (С.Еркебаев, Ал¦ашІы.). ЕРШѕКТЕ= е т. Жег¿лет¿н кЅл¿кке ерш¿к
Г¤лєй¿м Ѕз¿ е р л е р ш е ки¿нед¿ (±аз. ертег¿.). салу. Миды жастай менш¿ктеп ±ал¦ан Іалай
2. Ерж¤рек батырларша. Е р ш е кЅтер¿п ел¿ґ тез шыІсын М¿нген жастай е р ш ¿ к т е п, К¤нд¿
Іай¦ыны. јз¿ґд¿ еґбекпен ¦ана жўбатІансыґ. кЅґ¿л¿м ўмытсын! (I. Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
Бєр¿ кЅз алдымды ¦ой (Т.Иманбеков, Јшай.). ЕРШѕКТЕУ Ерш¿кте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
±оянша ¤рк¿п Іашудан, Е р ш е Ѕлуд¿ Іалады атауы. Тайын е р ш ¿ к т е у г е к¿р¿ст¿
(С.Дайырбеков, Арман.). Еґсе кЅтер¿п, е р ш е (Ауызек¿).
т¤й¿нд¿рген Іиын Іыс ес¿м¿зде осылай бейнелен¿п ЕРШѕКТѕ с ы н. Ерш¿г¿ бар, ерш¿к салын¦ан.
Іалыпты (Ж.Арыстанов, Естен кетпес.). Ек¿ совхоздыґ жер¿н е р ш ¿ к т ¿ тЅбен¿ґ
ЕРШЕі1 ¤ с т. Ер-тоІымымен, ерттеул¿ ўзыннан-ўзын шўбатыл¦ан жотасы ¦ана бЅл¿п
к¤й¿нде. «Сем¿з,– деп, сере шы¦атын Іабыр¦асы», тўр (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.).
Б¿з ж¤рм¿з тепеґдеумен м¿н¿п е р ш е ґ (Айтыс). ЕРШѕКШѕ с ы н. Ерш¿к жасаушы ¿смер. Е р-
ЕРШЕі2: ершеґ бала. с Ѕ й л. Еркек бала. ш ¿ к ш ¿ ауыл аралап ж¤р (Ауызек¿).
Отырмыз ¦ой, м¿не, сондай е р ш е ґ б а л а ¦ а ЕРШѕЛѕК з а т. Ер-тоІым жасауды кєс¿п
да зар болып,– деген єжейд¿ґ сЅз¿н ест¿п жатыр- етуш¿л¿к. Е р ш ¿ л ¿ к т ¿ кєс¿п еткен шеберлерд¿ґ
мын (О.Тєжиева, ±ара Іол¦ап). Іолынан шы¦атын ерлерд¿ґ сыртІы кейп¿н¿ґ
ЕРШѕ з а т. ý ò í. Ер-тоІым жасаушы ¿смер, б¿ркелк¿л¿г¿ кЅзделед¿ (Х.Ар¦ынбаев, ±аз.
шебер. Ет¿кш¿, е р ш ¿ ўста б¿ткенн¿ґ Іолы б¿р ме? ертўрман.). Зергерл¿к, ет¿кш¿л¿к, е р ш ¿ л ¿ к Ѕнер¿н
Єрк¿мн¿ґ Ѕз ойы, Ѕз оґтайы болады. Баланыґ жал¦астырушы шеберлер республикамызда
ой жел¿с¿н, Ѕз оґтайын бўзып керек емес кЅптеп кездесед¿ («±аз. єдеб.»).
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). ±азаІта оІудыґ керег¿ ЕРШѕМДЕЛ= е т. І о л Ѕ н е р. Оратылу,
жоІ кезде, Ѕнерд¿ґ де керег¿ аз ед¿, Ѕздер¿не ¢йысу. ≈ Ж¿б¿ е р ш ¿ м д е л д ¿.
керек Ѕнерд¿ б¿лет¿н адамдары араларында ЕРШѕМДЕЛУ е т. Ерш¿мдел ет¿ст¿г¿н¿ґ
болушы ед¿, ¤йш¿с¿, ўстасы, ет¿кш¿с¿, е р ш ¿ с ¿ Іимыл атауы; ж¿пт¿ґ б¿р-б¿р¿мен оралып,
Ѕз¿нде ед¿ (“±азаІ”). Єкес¿ атаІты шебер е р ш ¿, ширатІан бЅл¿ктер¿н¿ґ таґдайланып Іалуы.
єр¿ ет¿кш¿ (Д.Єб¿лев, Арман.). Балташылар, Тартыл¦ан кезде ж¿птерд¿ґ ж¤г¿ну¿, б¿р¿н¿ґ
а¦аш ўсталары, е р ш ¿ л е р, ¤йш¿лер, а¦аш ойып, ¿шке к¿рмеу¿, б¿р¿н¿ґ сыртІа шыІпауы жєне ¤ш
шыбыІ Ѕр¿п тоІушылар талды пайдаланады ж¿п б¿р е р ш ¿ м д е л у ¿ керек (Н.Нўр¦алиўлы,
(С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿). Е.Еженбекўлы, Ата салт.).
375 ÅÐI-ÅÐIГ
ЕРѕ= е т. 1. Жылу єсер¿мен сўйыІ к¤йге е р ¿ п, Кернейд¿ тўла бойыґ б¿р ой кел¿п
айналу. Жол бойы ез¿лген Іара батпаІ, (Ґ.Малдыбаев, ±ырым Іызы).
жерде аламыш е р ¿ п жатІан боз¦ыл Іар бар ±ор¦асындай [сары майдай, Іанттай] ер¿д¿.
(Т.Са¦ымбаев, Кездесу.). ±ар е р ¿ д ¿ екен деп Жан-ж¤йес¿ босап ег¿лд¿, елж¿ред¿. ОтІа т¤скен
Іара жер б¤л¿нбес (МаІал). 2. БалІу, а¦у. Ине І о р ¦ а с ы н д а й е р ¿ д ¿ м, есс¿з, т¤сс¿з с¤лдем
б¿раздан соґ оттыґ к¤ш¿мен е р ¿ п, Іызарды Іал¦ан т¿р¿м¿н (Б.К¤леев, Таґд. шы¦.). Єжелеп
(Ы.Алтынсарин, Таґд. шы¦.). Мыс баІырды келсеґ алдыма, менде сабыр Іалды ма, е р и д ¿
сындырды талІан Іылып, КЅм¿рге салды, мысты м а й д а й бар денем (М.Хак¿мжанова, јткелдер). –
д¤кен Іўрып, мыс былІылдап е р ¿ г е н кез¿нде АмандыІ Болатбеков, – дегенде, мен¿ґ ¿шк¿
шал ШЅпш¿ктен ўсаІ Іара алды Іырып (Абай, Ѕзег¿м бордай ¤г¿л¿п, І а н т т а й е р ¿ п ж¤ре
Тол. жин.). 3. СўйыІ затІа с¿ґ¿п, жоІ болу. Тўз берд¿ (Ж.Жўмаханов, Жазылм. к¿тап).
емесп¿з ¦ой е р ¿ п кетет¿н, аяґдай берсеґ нетт¿, ѕш¿ [сай-с¤йег¿, ¿ш¿-бауыры] ер¿д¿. Жаны
МўІа (Бєйшешек). 4. а у ы с. Елж¿реу, ег¿лу, ашыды, аяды; елж¿реп-ег¿лд¿. АІыл айтсаґ
балІу, мей¿рлену. Ахмет келгенде ±амармен б¿реуге ¿ ш ¿ ґ е р ¿ п, ег¿л¿п, Ўялмас аІы т¿-
кЅзІарастары б¿р-б¿р¿не елж¿реп, е р ¿ п, леуге, Бермесеґ Іалар т¤ґ¿л¿п (Абай, Тол.
елп¿лдеп тўруларынан сез¿ктен¿п Іалып ед¿ жин.). Елж¿реп е р ¿ п кетт¿ адам ¿ ш ¿ (ЎйІыда
(С.Торай¦ыров, Таґд. шы¦.). ...Мен таза болсам, сек¿лден¿п жатІан т¤с¿). Єйтеу¿р, єл¿ т¿р¿ екен.
адам баласын алаламаймын; жаІсылыІІа С а й-с ¤ й е г ¿ н ¿ ґ бєр¿ е р ¿ п, т¿зерлеп отыра
елж¿реп е р и т ў ¦ ы н – мен, жаманшылыІтан кетт¿ (Є.Кек¿лбаев, Дала.). ѕн¿мн¿ґ бауырмалдыІ
жирен¿п тулап кететў¦ын мен (Абай, Тол. Іылы¦ына ¿ ш ¿-б а у ы р ы м е р ¿ п кеткендей
жин.). ±ара тастан басІаныґ бєр¿ жадырап, болды (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.).
Б¿р сараґнан басІаныґ бей¿л¿ енер. Тамашалап ЕРѕГУ Ер¿к ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; ¿ш¿ пысу,
Іарасаґ тєґ¿р¿ ¿с¿не, Бойыґ балІып, е р и д ¿ ¿ште зер¿гу. Е р ¿ г у д е н басІа ермег¿ жоІ жолаушылар
ж¿гер (Абай, Тол. жин.). јл¿ бой¦а жан ж¤г¿рд¿, ±асымныґ Іаз¿рг¿ кеск¿н¿н кЅргенде, б¿р¿н-б¿р¿
±айратым Іўрып болды, нан. Мўз ж¤рег¿м май т¤ртк¿лей саІылдап к¤л¿п жатты (ј.±анахин,
сыІылды Е р ¿ п, от боп к¤йд¿ жан (Абай, Тол. Мўрагер). Ойлап тўрсам, оныґ да Іиын хал¿,
жин.). Пер¿штен¿ґ Іауырсын Іанаттары Іандай зер¿гу мен е р ¿ г у – бўйыр¦аны (Є.Жєм¿шев,
жўмсаІ тиед¿. Хауа Іыздыґ барлыІ денес¿ Са¦ым.). Бўл єдетт¿ґ Ѕте б¿р бауырмалдыІтан
балІып, е р ¿ п, бара жатІандай, ес¿ болса, ес¿нен ту¦анын я болмаса Іолы бос, жўмысы жоІ
айырыл¦андай ед¿ (“±аз. єдеб.”). КЅґ¿л¿ е р ¿ п, е р ¿ г у д ¿ ґ салдары екен¿н єл¿ к¤нге айырып
кЅз¿нен жас кетт¿ а¦ып, «Туды,– деп, мўндай б¿ле алмаймын (Ж.Саин, Жол ¤ст¿нде).
бала менен не¦ып?» (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). ЕРѕГУШѕЛѕК з а т. Зер¿гуш¿л¿к, ¿ш¿ пысу-
Бой ер¿д¿. Елж¿ред¿, балІыды. Ис¿ґ г¤л аґІы- шылыІ. БосІа е р ¿ г у ш ¿ л ¿ к т ¿ жаратпайды
¦ан Нўрын к¤н шалІы¦ан. КЅргенде б о й е р ¿ п, (Ауызек¿).
С¤йег¿м балІы¦ан (Абай, Тол. жин.). Ет¿ґ етке ЕРѕГѕШ с ы н. СўйыІ к¤йге айнал¦ыш,
тигенде, Дем¿ґ ти¿п с¤йгенде, тєн шымырлап, сўйыІІа с¿ґг¿ш, балІы¦ыш. ТопыраІ Іўрамында
б о й е р ¿ п, ѕш¿м оттай к¤йгенде (Абай, Тол. тез е р ¿ г ¿ ш тўздар кЅп (Е.Жамалбеков,
жин.). СЅз¿не Балжекеґн¿ґ, б о й ы е р ¿ п, Суармалы.). Стрептомицин – суда е р ¿ г ¿ ш,
Келед¿ келешектен ¤м¿ттен¿п, Арада б¿рнеше к¤н сар¦ыш ўнтаІ зат (Ґ.Єб¿шев, Мал жараІат.).
Ѕткеннен соґ, Ыбырай Орынбор¦а жетт¿ кел¿п ±ос топыраІты кремний е р ¿ г ¿ ш (сўйыІ)
(О.Шипин, Дастан). жєне ер¿мейт¿н кристалл к¤й¿нде кездесед¿
Жаны [жан-ж¤йес¿] ер¿д¿. С¤йс¿нд¿, ўйыды. (М.Сисекенов, јкпе ауру.).
Жаман¦а “жар” деген-аІ, єн кЅр¿нер, ЖаІсы Ер¿г¿ш реагенттер. к е н. Флотациялауда
єнд¿ тыґдасаґ, ж а н ы ґ е р ¿ п, ЖабырІа¦ан Іолданылатын, ер¿г¿шт¿г¿ жо¦ары техникалыІ
кЅґ¿л¿ґ кЅтер¿лер (Абай, Тол. жин.). ЖаІсы¦а реагенттер. Е р ¿ г ¿ ш р е а г е н т т е р д ¿ ґ
айтсаґ, ж а н ы е р ¿ п, Ў¦ар кЅґ¿л шын бер¿п, Іўрамы сорттарына Іарай Ѕзгермел¿ болады
Дертт¿ ¿ш¿не ем кЅр¿п, Неге алтынды дес¿н жез да, нег¿зг¿ заттыґ пайыздыІ ¤лес¿ 70–95%
(Абай, Тол. жин.). БалІияныґ ж а н-ж ¤ й е с ¿ аралы¦ында кездесед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Кен.).
е р ¿ п, балІып кеткендей болды (Б. СоІпаІбаев, ЕРѕГѕШТѕК з а т. ф и з. 1. Заттыґ белг¿л¿
Жекпе-жек). Жадырап ж а н ы м е р ¿ п к¤й б¿р ер¿тк¿ште еру Іаб¿лет¿; сўйыІ к¤йге айнал-
тыґдадым, ТЅг¿лд¿ к¤йд¿ґ балы сусындадым ¦ыштыІ, балІы¦ыштыІ. Єрт¤рл¿ заттыґ суда
(ј.Тўрманжанов, Таґд. Ѕлеґд.). е р ¿ г ¿ ш т ¿ г ¿ єрт¤рл¿ (Е.Б¿р¿мжанов, Жалпы
Ж¤рег¿ ер¿д¿. Жаны ашыды, аяды. Сен¿ б¿з химия). Олардыґ е р ¿ г ¿ ш т ¿ к дєрежес¿
жар етпейм¿з, бауыр етт¿к, ДостыІпен ж ¤ р е к температура¦а т¿келей байланысты (Н.ШоІанов,
е р ¿ п тєу¿р етт¿к. Т¤б¿нде сен тўра алмас бол- ТопыраІ.). Заттардыґ физикалыІ Іасиеттер¿не
саґ мўнда, Ел¿ґе жетк¿зуге б¿з де жетт¿к (Абай, физикалыІ к¤й¿, т¤рл¿, жылтырлы¦ы, и¿с¿, дєм¿,
Тол. жин.). КЅргенде Мариямды ж ¤ р е г ¿ менш¿кт¿ салма¦ы, е р ¿ г ¿ ш т ¿ г ¿ т.б. Іасиеттер¿
ÅÐIК-ÅÐIК 376
жатады («±азаІст. Мект.). 2. х и м. Б¿р заттыґ жеґ¿п. Јшеу¿ґ ¤ш тарапІа ж¤рсеґ егер, К е т е д ¿
ек¿нш¿ затпен араласып, б¿ртект¿ ж¤йе Іажетт¿ б а с т а р ы ґ н а н Іымбат е р ¿ к (Є.Найманбаев,
мЅлшер¿н сипаттайтын шама. Заттардыґ е р ¿- Шы¦.).
г ¿ ш т ¿ г ¿ олардыґ таби¦атына, температура мен Басында ерк¿ бар. Ер¿кт¿, азат. Бўл заманда
Іысым¦а тєуелд¿ (±СЭ). Е р ¿ г ¿ ш т ¿ к, кЅб¿несе, Іыздыґ б а с ы н д а е р ¿ к б а р ¦ой, азар болса
е¿рт¿к¿шт¿ґ 100 массалыІ б¿рл¿г¿нде ІаныІІан малын алар, к¿м Іызды тег¿н беред¿,– дегеннен
ер¿т¿нд¿ т¤з¿лгенше ерит¿н ер¿ген заттыґ масса кей¿н Ґалидыґ Іуан¦аннан ек¿ кЅз¿ жайнап кетт¿
б¿рл¿г¿мен кЅрсетед¿ (±ЎЭ). (М.Дулатов, Шы¦.).
ЕРѕК з а т. 1. ЫІтияр, ырыІ, бил¿к. Єйелде Ерк¿ кетт¿. ЫІтиярынан айырылды.
е р ¿ к бар ма? К¿м аз¦ырса Со¦ан Іўл. Шолпандай адам ед¿ґ жиһан кЅрк¿, Т¿л шаршап,
±арлы¦аштан єзер болса, Шабардыґ ек¿-аІ кЅп айту¦а к е т т ¿ е р к ¿. ±ымбатты жаннан
Іарасы артыІ шы¦ар... Со¦ан кетт¿ кЅрерм¿н ¦азиз асыл еркем, ШыІпа¦ан бўл Іас¿реттен
б¿раз тўрса! (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Б¿р¿не к¤ш, Жанныґ берк¿ (АІан сер¿, Шы¦.).
б¿р¿не кЅр¿к берд¿, КЅр¿кке Іўмар ет¿п е р ¿ к Ерк¿ к¤шт¿. МаІсатына жетпей Іоймайтын
берд¿, Атадан сол сияІты мирас Іалды, Аяймын ж¿герл¿, Іайратты. Бўл – на¦ыз е р к ¿ к ¤ ш т ¿ н ¿ ґ
к¤ш¿м жетсе енд¿ немд¿ (Шал аІын, јлеґд.). ¿с¿, – дед¿ Са¦ит (±.±амбаров, Алтай.).
Ере берд¿м мен артынан б¿р есер, ±арсы кел¿п Ерк¿мен ж¿берд¿. Тыйымсыз, ерк¿н Ѕс¿рд¿.
е р к ¿ м бар ма т¿ресер? Жел айда¦ан тўра¦ы Мырзалы алты ўлдыґ ортасында бўл¦аґдап
жоІ ІаґбаІтай, А¦ынымды дед¿м-да¦ы сай Ѕскен жал¦ыз Іызы Айтжанды да е р к ¿ м е н
кесер (М.Дулатов, Шы¦.). 2. БостандыІ, теґд¿к, ж ¿ б е р г е н (З.АІышев, Жаяу Мўса).
ер¿кт¿л¿к. Е р ¿ к – десе ж¤рек тулап, ±андай Ерк¿мен Ѕст¿. Ерк¿н Ѕст¿, ІыспаІ кЅрмед¿.
єйел Іызбайтын (Б.Майлин, Шы¦.). Бўл ма¦ан ±ор¦алап Ѕскен Іояндай – Е р к ¿ м е н Ѕ с к е н
е р ¿ к пен теґд¿к берет¿н д¤ние емес, аІша мен ерлен¿п Ер ж¤рект¿ балаґ жоІ; Боран соІІан
Іой болдыґ, Жел жа¦ыґда панаґ жоІ (Дулат
мал д¤ниес¿ (Ж.Саин, Жол ¤ст¿.). 3. п с и х.
Бабатайўлы, Замана.).
Адамныґ бойында¦ы психологиялыІ сез¿м, ж¿гер,
Ерк¿н алды. ЫІтиярсыз етт¿, ырІына
Іайрат. Балалар с¿зд¿ґ сЅз¿ґ¿зден Ѕз¿ґ¿зд¿ґ
кЅнд¿рд¿, билед¿. Егер де бет¿менен Іоя берсеґ,
е р к ¿ ґ ¿ з д ¿, с¿зд¿ґ мєдениет¿ґ¿зд¿ сезе алатындай
сен¿ґ ол е р к ¿ ґ д ¿ а л ы п, Іылар шошІа
болуы керек (±.ЖарыІбаев, Психология).
(С.Торай¦ыров, Шы¦.).
Е р ¿ к – адамныґ Ѕз Іызмет¿н жєне єрт¤рл¿ Ерк¿н билед¿. Тєнт¿ етт¿, баурап алды.
психикалыІ процестерд¿ Ѕз¿ детерминация- ±ара¦ай, кайын желп¿нд¿, ±ўстар¦а Іарап
лауынан жєне Ѕз реттеу¿нен кЅр¿нет¿н Іаб¿лет¿ анталап. Б и л е д ¿ мен¿ґ е р к ¿ м д ¿ Жер-кЅкке
(±аз. т¿л¿ термин. Психология.). Е р ¿ к – Іон¦ан махаббат (К.СалыІов, Жезки¿к.).
адамныґ Ѕз м¿нез-ІўлІын саналы т¤рде меґ- С¤йем¿н мен к¤нд¿ КЅґ¿лд¿, жалынды. Сен б и л е
гере алу Іаб¿лет¿, оныґ белг¿л¿ б¿р маІсатІа е р к ¿ м д ¿, Єлдиле жанымды (Т.Молда¦алиев,
жету, ¿с-єрекетт¿ орындап шы¦у жолында ШаІырады к½ктем).
ІиыншылыІтарды белсенд¿л¿кпен жеґе б¿лу¿нен Ерк¿не ба¦ынды. ЫрІына кЅнд¿, жетег¿не
байІалатын ¿шк¿ Іуаты (±ЎЭ). 4. а у ы с. Кеґ- ж¤рд¿. ≈ Àспан єлем¿ де адам е р к ¿ н е б а ¦ ы н а
ш¿л¿к, мўрсатана. Ойланып шешулер¿ґе он к¤н бастады.
е р ¿ к берем¿н (±аз. ертег.). Ерк¿не ж¿берд¿. Ер¿к берд¿, деген¿не кЅнд¿.
Бас ерк¿. Теґ ІўІылыІ, бас бостандыІ. Шаймерден атын е р к ¿ н е ж ¿ б е р м е й тежеп
Адамныґ б а с е р к ¿ де жойылады екен деген келед¿ (М.Иманжанов, Адам.). Е р к ¿ н е ж¿берсеґ
єґг¿мелер гу-гу тарап жатты (Б.Майлин, б¿тт¿ дей бер, тарыныґ т¤те-т¤тес¿н шы¦арады
Шы¦.). (Н.Сералиев, Намыс.).
Басына ер¿к алды. Азат болды, ерк¿нд¿кке Ерк¿нен айырды. з а ґ. Бас бостанды¦ын
Іол жетк¿зд¿. ОІудан, Ѕнерден бос Іалып, Іараґ- жойды. Заґда кЅрсет¿лген жа¦дайлардан
¦ыда Іамал¦ан Іас¿ретт¿ ІазаІ халІы да Ѕз б а с ы н а тысІары ешк¿мд¿ е р к ¿ н е н а й ы р ы п, тўтІын¦а
е р ¿ к а л ы п, Ѕз алдына мемлекет Іўрып, Ѕз алу¦а болмайды (±Р Конституциясы).
т¿зг¿н¿н Ѕз¿ ўстап бЅлек шы¦ады (Х.Есенжанов, Ерк¿нен айырылды. Ер¿кс¿з к¤йге т¤ст¿,
АІ ЖайыІ). сазайын тартты. Сотталып е р к ¿ н е н а й ы р ы л-
Басынан ер¿к кетт¿. ЫрыІсыздыІІа д ы (±аз. т¿л¿ фраз. сЅзд¿г¿).
ўшырады, бас ерк¿нен айырылды. Б а с ы н а н Ерк¿не Іоймады. ЫрыІ бермед¿. ШыІтым
е р ¿ к к е т ¿ п Іабыл алды, Жал¦ыз-аІ Ѕз¿ б¿лед¿ ба деп ем, Іўдай-ау, ±ызыІты к¤нн¿ґ шет¿не.
Ѕткен халд¿. Мєскеуд¿ґ шаһарына мєл¿м болып, јш¿рмек Алла бол¦ан соґ, Бенден¿ґ І о й м а с
Веш¿р боп Іыз-ж¿г¿тке той жасалды (Є.Найман- е р к ¿ н е (Абай, Тол. жин.). Жатса да, ж¤рсе
баев, Шы¦.). Т¿рл¿кте б¿зге керек аІыл сер¿к, де, Тек жал¦ыз мен¿ ойла¦ан. ±ай¦ырып, талып
Б¿рл¿кпен боларсыґдар жау¦а бер¿к. Береке, к¤лсе де, Е р к ¿ н е зарым І о й м а ¦ а н (Б.К¤леев,
б¿рл¿г¿ґд¿ Іўрамасаґ, Алады аІырында жауыґ Та´д.).
377 ÅÐIК-ÅÐIÊ
Ерк¿ Ѕз Іолында. Áàñ åðê¿ ½ç¿íäå, òºóåëñ¿ç. ЕРѕК= е т. ѕш¿ пысу, зер¿гу. ѕшпек, жемек,
Ол кезде орыс онша к¿р¿скен жоІ, ±азаІтыґ сем¿рмек, ес¿немек, Е р ¿ к к е н н е н жалшы¦а бос
е р к ¿ Ѕ з ¿ н ¿ ґ І о л ы н д а боп. Тамам жаІсы зек¿рмек, Бай ўрыспа¦ан кез¿нде Ѕз¿ ўрысІансып,
жиылып «±ўндыздыда» Ар¦ын, Найман бас “Олай емес, б¿лмейс¿ґ, былай” – демек (Абай,
Іосып жасапты топ (Ш.±ўдайбердиев. Шы¦.). Тол. жин.). Ел таґырІап бала¦а Батырлар т¤ст¿
Ер¿к алды. а) Ерк¿ндед¿, асІаІтады, серп¿лд¿. ара¦а. Е р ¿ г ¿ п тўр¦ан Іалыґ ел. Ел¿рт¿п жатыр
Єн серп¿н¿ к¤шт¿, еск¿л¿кт¿ґ торын бўзып, е р ¿ к жана да. Ер ТЅст¿к сонда сЅйлед¿ (К.Єз¿рбаев,
а л ¦ а н жастыґ ж¿герл¿ ¤н¿ ед¿ (Б.Майлин, Шы¦.). Таґд. шы¦.). Берекеге Іас болса, Жел¿кт¿рген
є) Теґд¿кке, бостандыІІа ие болды. ±азаІтыґ айтаІІа, араІ ¿шпей мас болса, ел тыныш
е р ¿ к а л д ы єйелдер¿ (Ж.Молда¦алиев, болса азады, Е р ¿ г ¿ п Ѕле жаздады (Абай,
Жиырма бес). б) РўІсат алды. Алпыста¦ы шал¦а Тол. жин.). “Ерд¿ґ малы елде, е р ¿ к к е н д е
Мер¦ўлжанды кЅз¿м Іимай ханнан ¤ш к¤н е р ¿ к Іолда” (Абай, Тол. жин.). К¤л¿мс¿реп с¿лк¿н,
а л ы п са¦ан келд¿м (±аз. ертег.). кЅґ¿л¿м, жабыІпай, Шыда кЅн¿п ауырлыІІа,
Ер¿к берд¿. а) ЫрІына ж¿берд¿, ыІтиярлы талыІпай. Ерк¿н ойлап е р ¿ г е т ¿ н к¤н болар,
етт¿. ±уанып Апрасия¦а е р ¿ к б е р д ¿, Бас Сыр кЅрсетпей, шыІ Ѕткелден тарыІпай
болып Барзу¦а енд¿ Ѕз¿ ерд¿. Ту алып, тўлпар (М.Дулатов, Шы¦.). Мен¿ґ Іала¦а баратын
м¿н¿п, тынбай ж¤р¿п, Иранмен ўрысу¦а олар к¿с¿м жоІ. ±ала¦а барам, шЅп сатам деп е р ¿ г ¿ п
ж¤рд¿ (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем). ТатулыІІа кенш¿ ж¤рген осында¦ы НўрмаІ Іу (М.Дулатов,
м¿нез бер¿кп¿н, Егескенге е р ¿ к б е р м е с, келте- Шы¦.). Жалынып жар-досыма жан Іинасаґ –
м¿н. Мен де талай ²иындыІІа то¦ысІам, Мен¿ґ ±ылышын жарандардыґ серметей¿н! Е р ¿ г ¿ п
де єкем ²аза тапІан со¦ыста, ²олда барды аяп ерег¿ске ие болып, Деген¿ґ: «Азып-тозып кер
Іалар жер¿м жоІ, јз¿ме де б¤к¿л д¤ние болысІан кетей¿н» (О.ШораяІов, Шайыр). Хан е р ¿ к с е, Іара
(К.СалыІов, Жезки¿к). Е р ¿ к б е р с е ґ ор¦а халыІ ханныґ ойыншы¦ы болады (МаІал). //
жы¦ып, кетер б¿р к¤н асау Іан, СаІта Тєґ¿р ѕш¿ пысІан, зер¿ккен адам. Е р ¿ к к е н д е р-
Іател¿кт¿ б¿ле тўра жасаудан! (М.Шаханов, д ¿ ґ жўмыс ¿степ жатІан адамныґ жанына
Ґасырлар). є) РўІсат етт¿. Кейде Іиын опера- жиналып, єґг¿ме со¦атын єдет¿ ¦ой (Б. Майлин,
ция жасау¦а да е р ¿ к б е р д ¿ (З.Шашкин, АІбота). Шы¦.). Колхозд¿к¿ сўраусыз д¤ние емес, е р ¿ к-
Жауына шапса Ѕз атын Ѕз¿ ўрандап, ±олдамас па к е н г е ойрандатып Іойып отыра алмаймын
ед¿ Ѕл¿ аруаІ т¤г¿л т¿р¿ аруаІ. Ес¿ бар тентек есейе (Т.Нўртазин, Мўрат).
келе ер болар, Е р ¿ к б е р ¿ ґ д е р, не¦ыласыґдар ЕРѕК-ЖѕГЕР з а т. Адамныґ ½ç¿í áàñ²àðó
бў¦аулап... (М.МаІатаев, Шы¦.). Іаб¿летт¿л¿к Іасиет¿, ерк¿ к¤шт¿ болушылыІ.
Ер¿к тимед¿ [бермед¿]. ЫрІына ж¿бермед¿, Лесбект¿ґ м¿нез-ІўлІы, е р ¿ к-ж ¿ г е р ¿ былай¦ы
ыІтиярынан айырды. Ой к¿ргел¿ т и м е д ¿ е р ¿ к жўрттыґ да кЅґ¿л¿нен шыІты («Лен. жас»).
Ѕз¿ме, Сандалмамен к¤н кешкен т¤спе ¿з¿ме. јз¿ Адамныґ е р ¿ к-ж ¿ г е р Іасиеттер¿ сан Іилы
ермей, е р ¿ к б е р м е й, жўрт Іор етт¿, Сен ес¿рке, (±.ЖарыІбаев, Психология). Тек ІызыІтыр¦ан
тыныш ўйыІтат, баІ сЅз¿ме (Абай, Тол. жин.). нєрсе ¦ана адамды Ѕз¿не ие етет¿нд¿г¿н, ол
Ер¿к тид¿. ±ўІы болды, ыІтияры болды. ¤ш¿н адамныґ аІыл-ойы, е р ¿ к-ж ¿ г е р ¿,
КЅтер¿п к¤м¿с сапты Іылыш бер¿п, Батыр¦а т¿лек-маІсаты шындыІ жолында ¦ана болуы
Шаймердендей т и д ¿ е р ¿ к. Алматы, ±араталды Іажет екенд¿г¿н барынша сез¿нед¿ (“±аза²ст.
Іорисыґ деп, јз¿не жоспарлы жер берд¿ бЅл¿п Мект.”).
(±.Жапсарбаев, СЅйле.). ЕРѕККЕНДѕК з а т. Íå ¿стерге ¿с¿ болмай
КЅз¿не ер¿к болды. А¦ыл-тег¿л жылады, ермек ¿здеуш¿л¿к, ойына келген¿н ¿стеуш¿л¿к.
єбден жылады. Мєрия ¤й¿не келген соґ ¦ана НаІ Ѕз¿ сияІты жеке тўратын жолдасы жоІ.
ек¿ к Ѕ з ¿ н е е р ¿ к б е р д ¿ (Т.Дєуренбеков, ±олын Іа¦ып, Іой дейт¿н адам болма¦ан соґ
С¤мб¿ле). е р ¿ к к е н д ¿ г ¿ дейт¿н шы¦ар деп Іоймапты
јз ерк¿мен. јз ыІтиярымен, Ѕз ырІымен. (±.ТўрсынІўлов, Ес¿ґде ме.). Ермекш¿лд¿к пен
Бєз б¿реулер т¿рш¿л¿кте ж¤р бекер, Кей¿нг¿ге ер¿ккенд¿к, еґбекс¿зд¿к сек¿лд¿лер болмаса керек
б¿р ¿с¿ жоІ ¤лг¿ етер. јм¿р с¤ру оґай емес, сонда («±аз. єдеб.»).
да Сол Ѕм¿рден Ѕ з е р к ¿ м е н к¿м кетер ЕРѕККЕН-ЗЕРѕККЕН с ы н. с Ѕ й л. Íå ¿стер¿í
(Т.Молда¦алиев, ШаІырады к½ктем). ј з á¿лмåé, ермек ¿здеген. Б¤г¿н к¤ндег¿дей е р ¿ к-
е р к ¿ ґ м е н Ѕлу ерл¿к екен ¦ой, Ондай ерл¿к к е н-з е р ¿ к к е н шалдардыґ б¿р¿ де кЅр¿нбейд¿
келер емес Іолымнан. Перзент¿ґд¿ ете кЅрме (О.Дастанов, Мўрагер). // ѕш¿ пысІан, зер¿ккен
келеке Ая мен¿, Ая мен¿, жан єке! (М.Шаханов, адам. Е р ¿ к к е н-з е р ¿ к к е н д е р не демейд¿.
Ґасырлар.). Жўрттан асар к¤ш Іайда б¿зге дед¿ (Є.КЅш¿мов,
јз ерк¿ Ѕз¿нде. Бил¿г¿ бар, ыІтиярлы. ј з ±ысталаґ жыл).
е р к ¿ м Ѕ з ¿ м д е тўр¦анда, мен де б¿р адам¦а ер¿к ЕРѕКСѕЗ с ы н. 1. Ер¿ктен тыс, амалсыз,
берей¿н, Іыз сен¿к¿ (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). шарасыз. Сонымен бет-бет¿мен тарІап кетт¿,
ÅÐIК-ÅÐIК 378
Єйтеу¿р тарІайтў¦ын уаІыт жетт¿. КЅрд¿ґ бе, Ер¿кс¿з сєуле шы¦ару. ф и з. КванттыІ
кЅп тентект¿ґ Іыл¦ан ¿с¿н, Е р ¿ к с ¿ з ест¿ екеу¿н ж¤йелерд¿ґ сыртІы (мєжб¤рлеуш¿) сєуле
есер етт¿ (Абай, Тол. жин.). Дарбазаныґ айбыны єсер¿нен электрмагнитт¿к сєуле шы¦аруы. Е р ¿ к-
да содан б¿р кей¿н емес, жо¦арыда¦ы сонау с ¿ з с є у л е ш ы ¦ а р у кез¿нде шы¦арыл¦ан
зദар маґдайша¦а, шўрыІ-шўрыІ тес¿ктерге, электрмагнитт¿к толІынныґ жи¿л¿г¿, фазасы,
д¿ґгектей жўмырлап соІІан алып боса¦а¦а, полярлануы жєне таралу ба¦ытты сыртІы
оныґ ¿шк¿ беттер¿ндег¿ кЅлденеґ сорай¦ан толІынныґ сєйкес сипаттамаларымен б¿рдей
дЅґбектерге, ІаІ тЅбедег¿ т¤ймедей салбыра¦ан болады (±ЎЭ). Е р ¿ к с ¿ з с є у л е ш ы ¦ а р у д ы ґ
Іола допІа е р ¿ к с ¿ з Іарайсыґ, е р ¿ к с ¿ з б¿р болатынды¦ын, жылулыІ сєуле процестер¿н
айбын бойыґызды билейд¿ (Ж.Аймауытов, кванттыІ теория тўр¦ысынан теориялыІ
Шы¦.). Т¤с¿ ІашІан, кЅґ¿л¿н Іай¦ы басІан жолмен талдай отырып, 1916 ж. А.Эйнштейн
мўґды Іыз кел¿п отыр¦аннан Іанша сезд¿рмей¿н тўжырымда¦ан (±ЎЭ).
десе де, е р ¿ к с ¿ з к¤рс¿н¿п ж¿бергенд¿г¿ байІалып Ер¿кс¿з тербел¿с. ф и з. ±андай да б¿р ж¤йеде
Іалды (М.Дулатов,Шы¦.). Мынадай к¤йк¿ периодты сыртІы к¤шт¿ґ єсер¿нен пайда
кЅл¿кт¿ кЅргенде, к¿с¿ е р ¿ к с ¿ з к¤лед¿ екен болатын тербел¿с (мысалы, айнымалы магнит
(±.Жўмад¿лов, ±аздар.). 2. јз кел¿с¿м¿нс¿з, ыІ- Ѕр¿с¿ єсер¿нен болатын телефон мембранасыныґ
тиярсыз, зорлап-Іыстап. Ўзын бойлы топы- тербел¿с¿ т.б.). Е р ¿ к с ¿ з т е р б е л ¿ с т ¿ ґ сипаты
раІты серп¿п алысІа атады. Зордыґ к¤ш¿мен сыртІы к¤шт¿ґ таби¦аты мен ж¤йен¿ґ Ѕз¿не тєн
тек е р ¿ к с ¿ з жўмыс Іылып тўр¦аны кЅр¿н¿п Іасиеттер¿ арІылы аныІталады (±ЎЭ). Сырт-
тўр (М.Жўмабаев, Шы¦.). Бай мен жарлы ба- Іы к¤шт¿ґ болуы – е р ¿ к с ¿ з т е р б е л ¿ с т ¿ ґ
ласы ദа шыІты, Жалаґ Іа¦ып жарап тўр Іозуы мен болуыныґ Іажетт¿ шарты (±ЎЭ).
аты мыІты. Жортып ж¤рген т¤лк¿н¿ кЅрд¿- ЕРѕКСѕЗДЕН ¤ с т. Ерк¿нен тыс, шарасыз.
да¦ы, ±уып барып е р ¿ к с ¿ з ¿нге тыІты Е р ¿ к с ¿ з д е н тартып биге тўр¦андай, Ўлы
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). ±алыґ єскермен еґбект¿ґ сазды к¤й¿ тербел¿п (Айтыс). Е р ¿ к с ¿ з-
тЅґ¿ректен е р ¿ к с ¿ з айдалып келген босІын д е н ойды бўрып, жауын ал¦ан жанардыґ Мынау
жўрт Іара Ѕзенн¿ґ а¦ынына Іарсы тосІауыл зദар сєн сарайлар менш¿г¿нде солардыґ
салып, жолын бЅгед¿ (Є.Кек¿лбаев, Дала.). (М.Шаханов, Ґасырлар.).
Е р ¿ к с ¿ з ел-жўртынан, туып-Ѕскен жер¿нен ЕРѕКСѕЗДЕН-ЕРѕКСѕЗ ¤ с т. јз-Ѕз¿нен,
айырылып, жат елге ІўлдыІІа бару Іандай àìàëñûç, ерк¿нен тыс, шарасыз. Олар¦а Іара¦ан
аянышты (Є.Шєр¿пов, Партизан.). 3. Басында сайын ж¿г¿т ж¤рег¿н Іуаныш кернеп, сез¿м
ерк¿ жоІ, басыбайлы. Сен б¿р е р ¿ к с ¿ з Іўл ед¿ґ. Іылы шерт¿л¿п, е р ¿ к с ¿ з д е н-е р ¿ к с ¿ з
Талантсыз ту¦ан сорлы ед¿ґ. КЅп зарыІтыґ, кЅп елтид¿ («Лен. жас»). Енд¿ солар ес¿ме т¤с¿п,
сар¦айдыґ... (М.Дулатов, Шы¦.). К¤ґ деп олжа¦а солар¦а кЅз Іиы¦ымды тастап, е р ¿ к с ¿ з д е н-
т¤скен е р ¿ к с ¿ з єйелд¿ айтады (С.±асиманов, е р ¿ к с ¿ з момаІан болмасІа лаж Іалмады
СиІырлы.). // Басында ерк¿ жоІ, басыбайлы (Ґ.±абышев, Тарихта.). Сен¿ґ ж¤деп тўр¦ан
адам. Айдалып ж¤рген е р ¿ к с ¿ з г е бєр¿б¿р емес п¿ш¿н¿ґ, оныґ ¤ст¿не е р ¿ к с ¿ з д е н-е р ¿ к с ¿ з
пе (Є.Тєж¿баев, Жартас). 4. а у ы с. Ер¿к-к¤ш¿ жапанда б¿ткен кЅдедей ма¦ан, мен¿ґ жал¦ыздыґ
жоІ, ж¿герс¿з, ынжыІ. Ер е р ¿ к с ¿ з болса, Ел д¤ниес¿не б¿ткен ж¤рег¿ме онша оґай соІпады
кЅр¿кс¿з болар (МаІал). ЖоІ, Шєм¿л, Мен¿ґ (Б.БўлІышев, АдамзатІа хат).
ойым бЅлек ед¿, БасІа жыр, басІа ¦ўмыр керек ЕРѕКСѕЗДѕК з а т. 1. Бил¿г¿ болмаушылыІ,
ед¿...±ўл бол¦ан МахаббатІа менде ер¿к жоІ, ерк¿ жоІтыІ, шарасыздыІ. Осы т¤нг¿с¿ дєл
Е р ¿ к с ¿ з Ѕм¿р ма¦ан не беред¿?! (М.МаІатаев, со¦ан ўІсап отырса да, екеу¿н¿ґ арасы тым
Шы¦.). ІашыІ! Неге десеґ¿з: былтыр¦ысы Ѕз ерк¿мен
Ер¿кс¿з емдеу. з а ґ. ±о¦ам¦а Іау¿пт¿ ауру- ж¤рген сей¿л, сауыІ ед¿, бўл жол¦ысы: е р ¿ к с ¿ з-
лармен ауыратын, мамандандырыл¦ан дєр¿герл¿к д ¿ к, ІашІындыІ!.. (Ш.±ўдайбердиев. Шы¦.).
мекемелерде емделуден жалтаратын адамдарды Бўл жырда Абай, ІазаІ єйел¿н¿ґ е р ¿ к с ¿ з д ¿ к,
ерк¿нен тыс емдеу. ≈ Е р ¿ к с ¿ з е м д е у к¤нд¿к к¤й¿н арнаулы таІырып ет¿п Іол¦а алады
амалдары. (М.Єуезов, Єр жыл.). јз¿н¿ґ ешІайда Іоз¦ала
Ер¿кс¿з Іимыл. б и о л. ТЅменг¿ сатыда¦ы алмайтын е р ¿ к с ¿ з д ¿ г ¿ н ойлап налиды
жануарлар мен жєнд¿ктерд¿ґ нег¿зг¿ Іимылдары (А.Жўбанов, Замана.). 2. ±ўІы болмаушылыІ.
жєне жо¦ары сатыда¦ы а¦залардыґ кейб¿р м¤ше- јм¿рде е р ¿ к с ¿ з д ¿ к, езуш¿л¿к бар дейт¿н,
лер¿н¿ґ Іимылы. Е р ¿ к с ¿ з І и м ы л ¦ а ж¤рек б¿з оны да кЅрмеген ед¿к (С.Ерубаев, Мен¿ґ
ыр¦а¦ы, тыныс алу ыр¦а¦ы, ¿шек-Іарын Іоз¦алысы Іўрдас.).
жєне т.б. жатады (±аз. т¿л¿ термин. Биология). ЕРѕКТѕ с ы н. јз ерк¿ Ѕз¿нде, ыІтиярлы; ІўІылы,
Е р ¿ к с ¿ з І и м ы л ¦ а ортദы ми мен артІы тєуелс¿з. Мен – ІазаІпын азат Іыз, е р ¿ к т ¿
мидыґ Іатысуымен ¿ске асады (±аз. т¿л¿ термин. ўлмын, жер бет¿нде Антейден бер¿к тўрмын
Биология). (Ж.Молда¦алиев, Шы¦.). Сен де ел¿ґе жеткенше
379 ÅÐIК-ÅÐIМ
¦ана е р ¿ к т ¿ батырсыґ, ел¿ґе бар¦асын сен ЕРѕКТѕК с ы н. п с и х. Ер¿кке тєн, ер¿кке
де ерк¿ґнен айырыласыґ: не байдыґ, не бид¿ґ Іажетт¿. СотІар адамныґ жЅнс¿з батылды¦ы
сойылы болып Іаласыґ (Ґ.М¤с¿репов, јм¿р.). // мен ўрыныґ жылпос «пысыІты¦ын» м¿незд¿ґ
К¤штеус¿з, зорлыІсыз єскери бол¦ан адам. Мен е р ¿ к т ¿ к сапаларына к¿ред¿ деп ойлау
бўл патриот е р ¿ к т ¿ л е р д ¿ єскери ки¿ммен, шындыІІа сай келмейд¿ (±.ЖарыІбаев,
сонымен Іатар єйелдерге тєн кел¿ст¿ ки¿ммен Психология). Е р ¿ к т ¿ к реттеуд¿ґ дамуы,
ки¿нд¿руд¿ Ѕт¿нбекп¿н (Б.Момышўлы, Б¿зд¿ґ еґ алдымен, бай мотивациялыІ ма¦ыналыІ
генерал). Осы кезде Верныйда Емелевт¿ґ е р ¿ к- саланыґ, адамныґ орныІты д¤ние-танымы
т ¿ л е р ¿ н е н Іўрал¦ан жаяу єскер полкы тўра- мен сен¿мдер¿н¿ґ Іалыптасуымен, сондай-аІ
тын (±.Єм¿ров, јшп. жўлдыз.). СЅйт¿п Отан- ¿с-єрекетт¿ґ ерекше жа¦даяттарында ер¿кт¿к
ананыґ шаІыруын к¤тпей-аІ е р ¿ к т ¿ л е р Іа- к¤ш-ж¿герге Іаб¿летт¿л¿кт¿ґ Іалыптасуымен
тарында майдан¦а аттанды («±азаІст. мў¦.»). байланысты (±аз. т¿л¿ термин. Психология.).
Ажал¦а ер¿кт¿ болды. Æàíûí ²èäû, ½ë¿ìãå Е р ¿ к т ¿ к реттеу ырыІты реттеуд¿ґ тўл¦алы
áàðó¦à äà äàéûí áîëäû. ±уа со¦ып соґынан, деґгей¿ рет¿нде кЅр¿нед¿, бўлардыґ айырмашы-
Єлжан ўрмаІ желкеден. Ж¤з-ж¤зден алып лы¦ы – ер¿кт¿к реттеу туралы шеш¿м тўл¦адан
сер¿кт¿, Жаланып ерлер жел¿кт¿. ХалыІ ¤ш¿н шы¦ады жєне реттеу кез¿нде тўл¦алыІ Іўралдар
Ѕлсе арман жоІ, А ж а л ¦ а б о л д ы е р ¿ к т ¿. пайдаланады (±аз. т¿л¿ термин. Психология.).
Єли-сынды батырым, ТортЅбелге м¿н¿пт¿. Бес- ЕРѕКТѕЛЕУ с ы н. Ерк¿ к¤шт¿леу. Баланы
атарын мойнына Тєуекел деп ¿л¿пт¿ (К.Єз¿рбаев, жасынан е р ¿ к т ¿ л е у ет¿п тєрбиелеу керек
Таґд. шы¦.). («±азаІст. мў¦”.).
Ер¿кт¿ єскер. јз ерк¿мен шыІІан зор- ЕРѕКТѕЛѕК з а т. 1. ЫІтиярлылыІ, ерк¿
лыІсыз, к¤штеус¿з æàñಠ(шен¿) Аманкелд¿ болушылыІ. Зорлау жоІ, тек е р ¿ к т ¿ л ¿ к
жауынгерлерд¿ болыс-болыстан е р ¿ к т ¿ є с к е р керек,– дед¿ салмаІты Ѕз¿не сала сЅйлеп
жинау¦а ж¿берд¿ (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). (ј.Ємзеев, Кентау). Ол шын мєн¿ндег¿ е р ¿ к-
Ер¿кт¿ болды. јз ерк¿ Ѕз¿нде, азат болды, ерк¿н т ¿ л ¿ к т ¿ жєне б¿реуге-б¿реуд¿ґ тєуелс¿зд¿г¿н
болды. Таусылмай толып жатыр арманымыз, кЅрсетед¿ (Є.Шєр¿пов, ±апаста.). 2. Ерк¿
Е р ¿ к т ¿ б о л м а ¦ а н соґ мал, жанымыз (XX ¦. к¤шт¿л¿к, ж¿герл¿л¿к. Бўл ¤ш¿н олар¦а, маІсатІа
Іаз. аІын.). тырысушылыІ, е р ¿ к т ¿ л ¿ к, Ѕз к¤ш¿не
Ер¿кт¿ Іимыл. б и о л. Жо¦ары сатыда¦ы сен¿мд¿л¿к, алдына Іой¦ан маІсатына жетуге
жануарлар мен адамныґ Іимыл-Іоз¦алыстары. Іаб¿лет¿н¿ґ болуы Іажет (Семья тєрбиес¿). Ол
Ер¿кт¿ тєрбиеге: ж¤ру, ж¤г¿ру, сек¿ру, кЅз шын мєн¿ндег¿ е р ¿ к т ¿ л ¿ к т ¿ жєне б¿реуге
Іимылы, ІўлаІ т¤ру, тыныс алу, дене Іимылы б¿реуд¿ґ тєуелс¿зд¿г¿н кЅрсетед¿ (Є.Шєр¿пов).
жєне т.б. е р ¿ к т ¿ І и м ы л ер¿кс¿з Іимылмен б¿рге ЕРѕКТѕР= е т. Бостан-бос ж¤рг¿зу, зер¿кт¿ру,
туып, ми Іыртысыныґ басшылы¦ымен орын- ¿ш пыстыру. ±алабек келсе бў к¿с¿лерд¿ е р ¿ к-
далады (±ЎЭ). т ¿ р м е с ед¿, – дейд¿ б¿реу¿. – Сол ма? Ол жынды-
Ер¿кт¿ тєрбие. п е д. Педагогикада¦ы баланы ныґ ж¤рген жер¿ думан ¦ой, – дейд¿ та¦ы б¿реу¿
тєрбиелеуде о¦ан к¤ш кЅрсетуге, оны мєжб¤р (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ер ондай ерк¿н ту¦ан
етуге Іарсы ба¦ыт. Е р ¿ к т ¿ т є р б и е н ¿ жаІтау- е р ¿ к т ¿ р ¿ п, ±айсарды Іайырып тўр басІа
шылар бала¦а к¤ш кЅрсетуге, мєжб¤р етуге м¤лде жол¦а (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). Е р ¿ к т ¿ р ¿ п,
Іарсы болды жєне тєл¿мгерл¿к араласуды да Іасыґда ж¤рд¿рш¿ деп, ±озы КЅрпеш Ѕлген¿н
м¤мк¿нд¿г¿нше азайту¦а тырысты (±ЎЭ). Е р ¿ к- б¿лд¿рш¿ деп. Бая¦ыда ал¦ан аІ бет¿ґд¿, Баянжан-
т ¿ т є р б и е н ¿ жаІтаушылар (М.Монтессори, ай аулаІта с¤йд¿рш¿ деп (±озы КЅрпеш.).
К.Н.Вентцель, Л.Н.Толстой жєне т.б.) ЕРѕКТѕРУ Ер¿кт¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
педоцентризм идеяларына с¤йен¿п, Ѕктемш¿л атауы. Балаларды е р ¿ к т ¿ р у жаІсылыІІа
тєрбиен¿ сынады (±ЎЭ). єкелмейд¿ (Ауызек¿).
Ер¿кт¿ ўйІас. є д е б. Ерк¿н ¢й²ас. ЎйІастары ЕРѕЛ= е т. јз¿нен-Ѕз¿ еру. Кер маралдай
б¿рде олай, б¿рде былай болып келет¿н Ѕлеґдер кер¿л¿п, Сары майдай е р ¿ л ¿ п, Тєґ¿р¿ берген
де бар. Бўларды е р ¿ к т ¿ ў й І а с дейд¿ ек¿ аяІ, Б¿р басар¦а ер¿н¿п (±ыз Ж¿бек). К¤н
(±.Жўмалиев, Єдеб. теор.). ўзар¦ан соґ ІатІан тоґдар е р ¿ л ¿ п, кЅктемн¿ґ
ЕРѕКТѕ-ЕРѕКСѕЗ ¤ с т. Ер¿кт¿ болсын я жаІынды¦ы сез¿ле бастады (“Лен.жас”).
болмасын, ыІтиярлы-ыІтиярсыз. АІын е р ¿ к т ¿- ЕРѕЛУ Ер¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
е р ¿ к с ¿ з Ѕз заманыныґ тонын кимеске, Ѕз ≈ Майдай е р ¿ л у.
єлеумет¿н¿ґ мўґын жоІтамасІа, т¿лег¿н орында- ЕРѕМТАЛ с ы н. СўйыІ к¤йге айнал¦ыш,
масІа єдд¿ жоІ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Б¿з ер¿г¿ш. АминоІышІылдар – т¤сс¿з, суда е р ¿ м т а л,
м¿нген вагон плацкартсыз, сондыІтан билет¿ кристалдыІ заттар (Б.Б¿р¿мжанов, Жалпы
барлардыґ к¿м кЅр¿нген¿ е р ¿ к т ¿-е р ¿ к с ¿ з химия). Єдетте сабын рет¿нде жо¦ары май
м¿не беред¿ (С.МўІанов, Есею жыл.). ІышІылдарыныґ суда е р ¿ м т а л натрий жєне
ÅÐIН-ÅÐIН 380
калий тўздары Іолданылады. Натрий тўздары сабы сайлы салсаґ ІасыІ. Тастамас талапты ерд¿
Іатынасса сабын Іатты, калий жєне аммоний Тєґ¿р¿м шЅлге, ЖатІанныґ пайдасы жоІ, бекер
тўздары болса сўйыІ болып келед¿ («Б¿л¿м жасып (О.ШораяІов, Шайыр). јт¿пт¿ ¿лгер¿де
жєне еґбек»). Іара шекпен, Кем ед¿, кедейл¿ктен е р н ¿ к е п-
ЕРѕН з а т. 1. Ауыздыґ астыґ¦ы жєне ¤ст¿ґг¿ к е н. ±олайлы Іорек Іылар нєрсес¿ жоІ Орманда
ек¿ жаІ жиег¿. Т¿лде с¤йек, е р ¿ н д е жиек даІылы бар аз-маз сепкен (О.ШораяІов,
бар ма? ШымылдыІ боп, кЅрсетпес шыґныґ Шайыр).
ж¤з¿н (Абай, Тол. жин.). К¿рс¿з т¿с, жўІа е р ¿ н, Ерн¿нен уыз кеппеген. п о э т. Тєж¿рибес¿з,
сЅзге епт¿, АІылмен б¿л¿м сЅйлер єрб¿р текте. балаґ, жас. Сєби ¦ой мынау, бауырым, Е р н ¿-
Жасы менен денес¿ таласа Ѕс¿п, ±ўрмадай н е н у ы з к е п п е г е н, БалалыІ шаІтыґ єл¿
кєм¿л п¿скен кЅз жетт¿ (С.Торай¦ыров, Шы¦.). б¿р Балауса табы кетпеген (C.Жиенбаев, Алтын
Аузын ашып Іал¦анда “ай десе аузы бар, к¤н Іалам ).
десе кЅз¿ бар”, Іасы Іиыл¦ан, аузы оймаІтай, Ерн¿н¿ґ емеур¿не Іара¦анда. СЅз єлпет¿не,
е р н ¿ жўп-жўІа, бел¿ ІўмырсІаныґ бел¿ндей ауыз Іалпына Іара¦анда. Е р н ¿ н ¿ ґ е м е у-
нєп-нєз¿к, орта бойлы б¿р Іыз шы¦а келд¿ (±аз. р ¿ н е І а р а ¦ а н д а, жандай жаІын Іўрбы¦а
ертег.). Ек¿нш¿ айдыґ ая¦ыґда, ¤ш¿нш¿ айда ¦ана айтылатын асыл сыр бар сияІты ¿ш¿нде
бала дауысты дыбыстар¦а б¿рте-б¿рте дауыссыз (С.Омаров, ±айырлы.).
дыбыстар да Іоса бастайды. Еґ ал¦аш е р ¿ н м е н Ерн¿н¿ґ сЅз¿н айтпады. Жал¦ан сЅйлемед¿,
айтылатын дауыссыз дыбыстарды Іосады алдамады, îé åëåã¿íåí ½òê¿çáåé ñ½éëåìåä¿. Ет
(М.Жўмабаев, Шы¦.). 2. а у ы с. Ауыз. М¤сєп¿р ж¤рекс¿з е р н ¿ ґ н ¿ ґ а й т п а с Ѕ з ¿ н, Т¿л
е р н ¿ н кемсеґдет¿п, саІалын желк-желк етк¿зд¿ ¤йренген нєпс¿н¿ґ Іу м¿нез¿н (Абай, Тол.
(Є.Єб¿шев, Армансыз.). Сєлем орнына е р н ¿ н жин.).
к¤б¿р етк¿зд¿ (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.). Ерн¿н ш¤й¿рд¿. Тыржиды, жаІтырма¦ан
Ерн¿ аІІа тид¿. Мал тЅлдеп, с¤т молайды. сыґай б¿лд¿рд¿. Буы бўрІыра¦ан б¿р асым ыстыІ
Енд¿ б¿зд¿ґ е р н ¿ м ¿ з а І І а т и ¿ п, тЅбем¿з кЅкке Іамырды Назира жай ¤п¿леп, аузына салып
жеткендей болды («Жўлдыз»). Иє, е р н ¿ м ¿ з ж¿берд¿ де, табан арасында е р н ¿ н ш ¤ й ¿ р ¿
а І І а т и д ¿, Балалар да балыІІа тойып оґып п, мўрнын тыржитты (Т.Бердияров, Фарида).
Іалды (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). јз¿м¿з Ерн¿н шы¦арды. Сыйлама¦ан, ўнатпа¦ан
аурудан жаґа тўрып, аштыІтан ширай алмай, т¤р кЅрсетт¿, мазаІтады. Сеп-сем¿з шик¿л
Іара шолаІ сиырдыґ ту¦анына ек¿-¤ш к¤н сары єйел Јрлєпия ¦ана осы ¤йден кете бер¿п,
болып, е р н ¿ м ¿ з а І І а т и г е н (Б.Тўрсынбаев, е р н ¿ н ш ы ¦ а р д ы (С.Ж¤н¿сов, јшп. ¿здер.).
Ауылдан. келген.). “Енд¿ не ¿стеу керек? Е р н ¿ Ер¿н дауыстылары. л и н г в. Ер¿нн¿ґ Іатысуы
а І І а т и с е, мўрны Іанайтын кедей¿ґ мен арІылы жасалатын дауысты дыбыстар. О фоне-
болдым-ау” дед¿ Оразалиев (±.ОразаІов, масы ер¿нн¿ґ дЅґгелену¿ арІылы айтылатын-
Дєр¿гер.). дыІтан, оны е р ¿ н д а у ы с т ы л а р ы дейм¿з
Ерн¿ ж¿б¿д¿. КЅґ¿л¿ орныІты, кЅґ¿л¿ жай (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
тапты. Жал¦ызым мен¿ґ т¿р¿ кеп, Балбыра¦ан Ер¿нд¿ кепт¿рд¿. КЅп сЅйлетт¿, шаршатты.
ет¿не, Жўпардай бол¦ан бет¿не, Т¿р¿ ти¿п Іу АІылы жандар Іамалап К е п т ¿ р д ¿ сонда е р ¿ н д ¿
аузым Ж ¿ б ¿ р ме екен е р ¿ н ¿ м? БаІ Іонып Іайта (Абай, Тол. жин.).
басыма Кел¿сер ме екен кЅґ¿л¿м (БаІтыбай Ер¿н ¤ндест¿г¿. л и н г в. СЅзд¿ґ ортദы, сы
аІын, Жел Іобыз). буындарыныґ бас буында¦ы ер¿н дауыстысымен
Ерн¿-ерн¿не жўІпады. Жып-жып ет¿п, тез ¤ндест¿кте айтылуы. Е р ¿ н ¤ н д е с т ¿ г ¿ ІазаІ
єр¿ ерк¿н сЅйлед¿, зыпылдады. Б¿р сЅйлесе е р н ¿- т¿л¿нде езу ¤ндест¿г¿не Іара¦анда Ѕте сирек
е р н ¿ н е ж ў І п а й, осылай ўзаІ сЅйлейт¿н кездесед¿ (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
Нўрекеґ ¿штег¿с¿н тег¿с аІтарды (Є.Єб¿шев, Ер¿н шы¦ару. ЖаІтырмау, ўнатпау,
Замана.). жи¿ркену. Е р ¿ н ш ы ¦ а р у – менс¿нбеу, жирену
Ерн¿ кезерд¿ [Іаязыды]. ШЅлдед¿, сусады, белг¿лер¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
су ¿шк¿с¿ келд¿. Бўлар е р н ¿ к е з е р ¿ п, т¿стен¿п КЅнтек ер¿н. КЅнтиген ¤лкен ер¿н. К Ѕ н т е к
жатІан Жамалдыґ басын сєл кЅтер¿п, сусын е р н ¿ аґырІай ашыл¦ан Іалпы секп¿л бет таґ-
берд¿ (Є.Шєр¿пов, Партизан.). ±аба¦ы Іатып, тамаша кей¿пте тўрып Іалды (Б.СоІпаІбаев,
тўты¦ып, Е р ¿ н д е р ¿ к е з е р г е н. Жалшы Мен¿ґ атым.).
єйелд¿ жан дер ме, Бай Іатыны безерген! (С.Сей- ±аймаІ [Іаймылжыґ] ер¿н. ±аймыжыІтай
фуллин, Шы¦.). ±арт танып тўр – баласы емес. жўІа ер¿нд¿ адам. ± а й м а І е р ¿ н Іарасўр
Бейтаныс жолаушыныґ е р ¿ н д е р ¿ І а я з ы п ж¿г¿т б¿збен саудаласІысы кел¿п ынты¦ы Іўрып
кеткен. ШЅл¿ркеген-ау, шамасы («Лен. жас»). барады (Б.Майлин, Шы¦.). ± а й м ы л ж ы ґ
Ерн¿ кепт¿. ТапшылыІ кЅрд¿, шЅлдед¿. е р ¿ н, ўзын тўра, тыри¦ан арыІ б¿реу кеґк¿лдеп
Єлбетте, е р н ¿ ґ к е у ¿ п шЅлдемейс¿ґ, Арна¦а к¤лд¿ («±аз. єдеб.»).
381 ÅÐIН-ÅÐIН
±ызыл ер¿н. п о э т. ±ыздыґ алаула¦ан Ѕс¿мд¿ктер (±ЎЭ). Е р ¿ н г ¤ л д ¿ л е р эфирмайлы,
тартымды ерн¿. Ай ІабаІ, алтын к¿рп¿к, І ы з ы л дєр¿л¿к, техникалыІ, та¦амдыІ, єсемд¿к, балдыІ,
е р ¿ н Кел десеґ неге аяйын аттыґ тер¿н (ХалыІ ил¿к, бояулыІ Ѕс¿мд¿ктер (±ЎЭ).
єнд.). Сен ед¿ґ Іыз патшасы мен¿ґ кЅрген, Сый ЕРѕНДЕЙ с ы н. Ер¿н сияІты, ер¿н тєр¿зд¿.
болмас бўдан артыІ Ѕм¿р берген. Жас ж¤рек ЎялшаІ кЅркем кел¿ндей С¤юге тосІан е р ¿ н д е й,
алабўртып, шыдатпайтын С¤йг¿м кеп нарттай ² ы- Албырап тўр¦ан Іызыл г¤л, Солды Іурап
з ы л е р ¿ н д е р д е н (К.СалыІов, Жезки¿к). бўзылып (С.Сейфуллин, јлеґд.). Жас е р ¿ н д е й
Салпы ер¿н. Салпи¦ан Іалыґ ер¿н. Теке Іызыл г¤л, Б¿з кетем¿з б¿р с¤й¿п (А.Лекеров,
мўрын, с а л п ы е р ¿ н, ўзын т¿ст¿, ±абыр¦алы, Достар).
жотасы, болса к¤шт¿. Ойынды ет¿ бЅп-бЅлек, ЕРѕНДЕУ с ы н. Ерн¿ бар, ер¿нд¿леу. ±алыґ
омыраулы, Тоятта¦ан б¤рк¿ттей салІы тЅст¿ е р ¿ н д е у, Іара торы Іыз (Ж.Молда¦алиев,
(Абай, Тол. жин.). Май мўрын, жалпаІ бет¿, КЅп СарыарІа.).
к¤лмейт¿н Іара кЅз¿, Е р н ¿ де с а л п ы, етт¿ – Бєр¿ ЕРѕНДѕ 1 с ы н. Ерн¿ Іалыґ, ерн¿ ¤лкен.
єкен¿ґ бала кез¿ (Ж.Молда¦алиев, Поэм.). Боржабай – орта ¦ана бойлы, жуантыІ денел¿,
Т¤р¿к ер¿н. Д¤рдиген ¤лкен ер¿н. Оныґ Іалыґ е р ¿ н д ¿ к¿с¿ (С.МўІанов, јм¿р мект.).
єшей¿нде де ¤ст¿ґг¿ е р н ¿ т ¤ р ¿ к, ІайІы тўмсыІ ±алыґ бетт¿, д¤рдек е р ¿ н д ¿, томпаІ кЅзд¿,
аґІау кеск¿н¿ Іаз¿р бўл д¤ниеде Іуаныштыґ толыІ орта денел¿, ол сЅзге сараґ (С.МўІанов,
кЅпт¿г¿не с¤йс¿не таґырІа¦андай аузы ашылып, Алып. адым.). Ат е р ¿ н д ¿ келер, Ер мўрынды
уылжи к¤л¿мс¿рейд¿ (Т.Ахтанов, Боран). келер (МаІал).
ЕРѕН= е т. Мойны жар бермеу, жалІаулану, ЕРѕНДѕ 2 з а т. с Ѕ й л. Ер¿т¿нд¿. Тау
кеж¿рлену. Кербездер¿ґ кер¿л¿п, Басу¦а аяІ е р ¿ н ¿ п; Іарыныґ е р ¿ н д ¿ с ¿ м е н к¤н сайын кенерес¿н
Шешен¿ґ судай тЅг¿л¿п, Ты´даушыґ бордай кернеп, толыІсып, тулап аІІан арынды тау
ег¿л¿п, јз-Ѕз¿ґнен ¿скенс¿ґ (Дулат Бабатайўлы, Ѕзен¿ ѕле де шиыршыІ атып, долдана т¤скен
(С. БаІбергенов, јз. ж¿г¿т.).
Замана). К¿шкентай к¤н¿мнен шаруа ¿стеуге
ЕРѕНДѕГЈЛДѕЛЕР з а т. с Ѕ й л. Ер¿нг¤лд¿-
е р ¿ н б е й т ¿ н ед¿м (Є.НўршайыІов, Алтын.).
лер. Е р ¿ н д ¿ г ¤ л д ¿ л е р г е жататын Ѕс¿мд¿ктер
Ж¿г¿ттерге журнал, газет, Ѕлеґ к¿таптарды оІып,
нег¿з¿нен к¿нд¿ктамырлы, кейб¿р т¤рлер¿ ¦ана
Ѕз б¿лген¿н айтып отыру¦а е р ¿ н б е й т ¿ н ед¿
тамырсабаІты болып келед¿ (±СЭ). Е р ¿ н д ¿-
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
г ¤ л д ¿ л е р г е жататын ки¿кот, шайшЅп,
Ер¿нбеген арыстанныґ аузында¦ысын сєлбен, т.б. Ѕс¿мд¿ктерд¿ медицинада, жалбыз,
алады. ЖалыІпай бейнет етсеґ, Іолыґа лаванда, т.б. парфюмерияда, тамаІ Ѕнеркєс¿б¿нде
т¤спейт¿н¿ жоІ деген ма¦ынада. Ер¿нген Іолданылады (±СЭ).
аузында¦ысынан айырылады, е р ¿ н б е г е н ЕРѕНДѕК1 з а т. Ат тўрманныґ жылІыны
арыстанныґ аузында¦ысын алады ырыІІа кЅнд¿р¿п, ерк¿н ба¦ыттап отыру ¤ш¿н ат
(Ґ.Мўстафин, Шы¦.). аузына салынатын Іўрамдас бЅлшег¿; ауыздыІ.
ЕРѕНБЕЙ-ЖАЛЫ±ПАЙ ¤ с т. Шаршап- ±ызу¦а к¿р¿п айдап келе жатІанда, Іолым босап
шалдыІпай, табандылыІпен. Жалпы халыІты кетт¿ б¿лем, е р ¿ н д ¿ г ¿ м шы¦ып кет¿п, атым
мєдениетке ¤ндеп, олармен е р ¿ н б е й-ж а- сыґар езулеп ала-аІ жЅнелд¿ (Ж.Аймауытов,
л ы І п а й жўмыс ж¤рг¿зу керек (С.Омаров, Шы¦.). јзгелер¿ де пєлен демей т¤с¿п, е р ¿ н д ¿ к-
К¤ншуаІ). Мў¦ал¿мдерд¿ґ кЅпш¿л¿г¿ е р ¿ н б е й- т е р ¿ н алысты (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ж а л ы І п а й ¿зденуд¿ґ нєтижес¿нде ал¦ашІы ЕРѕНДѕК2 с ы н. л и н г в. Ер¿нн¿ґ Іатысымен
кездескен ІиыншылыІтар мен кемш¿л¿ктерд¿ жасал¦ан (дыбысІа Іатысты). ±азаІ т¿л¿нде
жойды («±азаІст. мў¦.»). Е р ¿ н б е й-ж а л ы І- тЅрт е р ¿ н д ¿ к дауысты дыбыс бар (±азаІ
п а й атІар¦ан еґбек с¿зд¿ де ел соґына таста¦ан т¿л¿). Е р ¿ н д ¿ к дауыстылар сЅз соґында
жоІ (ДостыІ.). Іолданылмайды (±азаІ т¿л¿).
ЕРѕНГЈЛ з а т. Ѕ с. <лат. galeopsis speciosa Ер¿нд¿к дыбыстар. л и н г в. <лат. làbialis>
mill> ±ияІ сияІты жапыраІтары ІысІалау, Ер¿нн¿ґ Іатысы арІылы жасалып, дыбысталатын
са¦аІты болып келет¿н би¿кт¿г¿ 15-20 см-л¿к, т¿лд¿ґ сЅз Іўраушы еґ к¿ш¿ б¿рл¿ктер¿. Е р ¿ н д ¿ к
ер¿нг¤л тўІымдас б¿р жылдыІ Ѕс¿мд¿к (Galeop- дауысты д ы б ы с т а р Іатары езу дыбыстарына
sis speciosa mill). Е р ¿ н г ¤ л – Ѕскелеґ Ѕс¿мд¿к Іарама-Іарсы Іойылады: о – а, Ѕ – є, е, ў – ы,
(Ауызек¿). ¤ – ¿ (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). ±азаІ т¿л¿нде ер¿н-т¿с
ЕРѕНГЈЛДѕЛЕР з а т. б о т. <лат. labiatae- дауыссыз дыбысы жоІ, ал Іос е р ¿ н д ¿ к д ы-
juss> ±осжарнаІтылар тобына жататын бўта, б ы с т а р п, б, м б¿р-б¿р¿не ¤нн¿ґ Іатысы арІылы
шала бўта (шырмауыІ немесе а¦аш) т¤р¿ндег¿ Іарама-Іарсы Іойылады (±азаІ т¿л¿).
кЅпжылдыІ немесе б¿ржылдыІ Ѕс¿мд¿ктер Ер¿нд¿к сингармонизм. л и н г в. Ер¿н
тўІымдасы. Е р ¿ н г ¤ л д ¿ л е р д ¿ ґ д¤ниеж¤з¿не ¤ндест¿г¿. Е р ¿ н д ¿ к с и н г а р м о н и з м
кЅп тара¦ан 3500 т¤р¿н¿ґ ±азаІстанда 44 туысы т¤рк¿ т¿лдер¿н¿ґ барлы¦ында саІтал¦ан жоІ
мен 238 т¤р¿ Ѕсед¿, оныґ 64 т¤р¿ сирек эндем (“Т¿лтаным”).
ÅÐIН-ÅÐIН 382
Ер¿нд¿к ¤ндест¿г¿. л и н г в. Ер¿н ¤ндест¿г¿ О¦ан Іай¦ы жесеґ¿з. јсек, Ѕт¿р¿к, маІтаншаІ,
(дауысты дыбыстардыґ сЅз бойында ер¿н Е р ¿ н ш е к, бекер мал шашпаІ, – Бес дўшпаныґ,
Іызмет¿не Іарай ыґ¦айласып, ¤йлес¿п келу¿). б¿лсеґ¿з (Абай, Тоë. жин.).
±ыр¦ыз т¿л¿нде е р ¿ н д ¿ к ¤ н д е с т ¿ к жаІсы ЕРѕНШЕКТЕП ¤ с т. Ер¿ншек тартып,
саІтал¦ан, мысалы ¤йлЅр¤м¤з, кЅбЅлЅктер, т.б. жалІауланып. Ез¿л¿п Іал¦ан Іаз¿р е р ¿ н ш е к-
(Т¿л б¿л¿м¿ сЅзд¿г¿). т е п, Елеус¿з жайын-к¤й¿н кЅґ¿л шерт¿спек
Жуан ер¿нд¿к дыбыстар. л и н г в. Т¿лд¿ґ (С.Асанов, Алматым.). Е р ¿ н ш е к т е п отыр¦ан
тЅмен Іалпымен ер¿н Іатысуымен жасалатын ±ўмар кЅз¿н б¿р ашІанда совхоз орталы¦ы мен
сЅз Іўраушы дауысты дыбыстар. Ж у а н е р ¿ н- ек¿ арада¦ы Іырдан бер¿ Іўла¦ан Іараны байІап
д ¿ к д ы б ы с т а р ІазаІ т¿л¿ дыбыстарыныґ Іалды (А.Нўрманов, ±ўлан.).
¤ндес¿м варианттары рет¿нде кездесед¿ (±аз. ЕРѕНШЕКТЕН= е т. Мойны жар бер-
т¿л¿. грамм.). мей кеж¿рлену, жалІаулану. Ол кластыґ гимнас-
Ж¿ґ¿шке ер¿нд¿к дыбыстар. л и н г в. Т¿лд¿ґ тикалар¦а е р ¿ н ш е к т е н ¿ п, кЅб¿не бармай
жо¦ары Іалпымен ер¿н Іатысуымен жасалатын ж¤рет¿н ед¿ (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Нўрлан
сЅз Іўраушы дауысты дыбыстар. Ж ¿ ґ ¿ ш к е е р ¿ н- т¿зг¿н¿нен тартып, шу-шулеп жетелеген соґ ¦ана
д ¿ к д ы б ы с т а р ІазаІ т¿л¿ дыбыстарыныґ е р ¿ н ш е к т е н е соґынан ерд¿ (О.БЅкеев, Єн
¤ндес¿м варианты рет¿нде кездесед¿ (±аз. т¿л¿. салады.). Жиекке жаґа ¦ана е р ¿ н ш е к т е н е
Грамм.). созалаґданып аунап т¤скен к¤н шапа¦ынан нўр
ЕРѕНДѕКТЕ= е т. ЖылІыныґ ерн¿не ауыздыІ тартып Іызылтана кЅз Іуантады (М.С¤ндетов,
салу. Б¿р-екеу¿н ўстап, е р ¿ н д ¿ к т е п м¿н¿п ал¦ан ±ызыл ай). ЗўлІарнай диваннан е р ¿ н ш е к т е н е
соґ, жылІы Іайыру оґай болды (Ж.Аймауытов, т¤с¿п, ¤стел басына ІўлыІсыз барып отырды
Шы¦.). Тарлан атты КЅб¿кт¿ Е р ¿ н д ¿ к т е п алады. (К.Ахметбеков, АлІакЅл).
Бел¿не терл¿к салады (Батырлар жыры). ЕРѕНШЕКТЕНУ Ер¿ншектен ет¿ст¿г¿н¿ґ
ЕРѕНДѕКТЕУ Ер¿нд¿кте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Іимыл атауы. Е р ¿ н ш е к т е н у г е болмайды
атауы. ≈ Асауды е р ¿ н д ¿ к т е у. (Ауызек¿).
ЕРѕНДѕЛЕУ с ы н. Ерн¿ ¤лкендеу. Сапар ЕРѕНШЕКТЕУ с ы н. 1. Кеж¿рлеу, жал-
ўзын бойлы, ¤лкен е р ¿ н д ¿ л е у Іарасўр ж¿г¿т Іаулау. Ол Ѕз¿ е р ¿ н ш е к т е у бала ед¿
(«Жет¿су»). (Ж.Молда¦алиев, Тор¦ай.). ТартыншаІтау,
ЕРѕНУ Ер¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; м¿нез¿м – ўрыншаІтау, Е р ¿ н ш е к т е у болыпты –
жалІаулану. Лєйлада е р ¿ н у жоІ. Оралды тырысІаІтау (Жамбыл, Шы¦.). 2. с т и л ь. Баяу,
да оІу¦а к¿р¿ст¿ (С. Шарипов, Шы¦.). Е р ¿ н у, сылбыр, єлс¿н-єлс¿н. АІ мўнар бет¿не сєуле т¤се
жалІаулыІ деген менде болмайды (±.±уаныш- баста¦ан. Анда-санда е р ¿ н ш е к т е у атыл¦ан
баев, Шаншарлар). Жалы¦у, е р ¿ н у жоІ, жасу б¿рен-саран кездейсоІ оІтар (Є.Сєрсенбаев,
да жоІ. Жет¿ рет асІандайсыґ тау ІырІасын Батырлар.). Т¤ст¿к жел¿ аралымызды е р ¿ н ш е к-
(±.Бекхожин, Ардагер туралы.). Јй ¿ш¿н де, т е у ¦ана б¿рер к¤н Іуды да, тарс тына Іалды
мал шаруасын да меґгерд¿. Еґ бастысы, е р ¿ н у, (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.).
ренжу дегенд¿ б¿лмейд¿ (Є.НўршайыІов, ЕРѕНШЕКТѕК з а т. Кеж¿рл¿к, жалІаулыІ.
Махабб. жыр.). Адам баласын Іор Іылатын ¤ш нєрсе бар: Єуел¿
ЕРѕНШЕК с ы н. Мойны жар бермейт¿н кеж¿р, надандыІ, ек¿нш¿с¿ е р ¿ н ш е к т ¿ к, ¤ш¿нш¿с¿
жалІау. ШыраІтар, еґ Іўмарыґ осы болсын, залымдыІ (Абай, Тол. жин.). Е р ¿ н ш е к т ¿ к –
«Алла с¤йсеґ, адамды с¤й» дегендей. ±ўмарыґ к¤лл¿ д¤ниедег¿ Ѕнерд¿ґ дўшпаны (Абай, Тол.
б¿р, ¿с¿ґ кЅп болсын, жаным, К½пке Іўмар, е р ¿ н- жин.). Ойлай отырып олардыґ ¤йленбеген¿не
ш е к болма мендей (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). к¿нєл¿ аты да, м¿нез¿ де емес, е р ¿ н ш е к т ¿ г ¿ м е
Е р ¿ н ш е к ет¿кш¿ден, елгезек масаІшы артыІ деп Іаламын (Б.±ыдырбекўлы, ШойынІўлаІ).
(МаІал). ±айырсыз сараґ малыґды, Е р ¿ н ш е к Жабайы шЅп ег¿нд¿ аздырар, Е р ¿ н ш е к т ¿ к
есек жарыґды, ХалыІІа емес сыйымды ПараІор ерд¿ аздырар (МаІал).
баспаІ би¿ґд¿, Ел б¤лд¿рг¿ш бег¿ґд¿ Улы т¿лмен Ер¿ншект¿кке салынды. ЖалІаулыІІа
улаттым (Дулат Бабатайўлы, Замана). // Кеж¿р, бой алдырды, кеж¿рленд¿. Б¿р-ек¿ Іара тапса,
жалІау адам. Теґгеге телм¿рет¿н е р ¿ н ш е к т е р, мал¦а бЅге Іал¦ан к¿с¿мс¿п, “ма¦ан мал жоІ
Т¤спеген желектер¿ кел¿ншектер. ±айырмай па?” дегендей Іылып, е р ¿ н ш е к т ¿ к, жалІау,
Іайын атасын, «ўялам» деп, Бет басып, сырт сал¦ырттыІ, кербезд¿кке с а л ы н а д ы (Абай,
айналып, шег¿ншектер (М.Дулатов, Шы¦.). Тол. жин.).
Е р ¿ н ш е к т ¿ ґ б¿р м¿нез¿ – ем¿ншек (МаІал). ЕРѕНѕіКѕРЕ= е т. Мойны жар бермей,
Еґбек Іылудан, Іызмет Іылудан Іашып, е р ¿ н- жалІауланыґІырау, кеж¿рлен¿ґк¿реу. Орнынан
ш е к атанып, ез атанып, д¤ниеде єлг¿ айтыл¦ан е р ¿ н ¿ ґ к ¿ р е п тўрып, директор¦а Іара кЅз¿н
ырысІа дўспан болды (Абай, Тол. жин.). // тЅґкере, наздана, ойнаІыланып Іара¦ан ед¿
ЖалІаулыІ, ер¿ншект¿к. Т¿леу¿ґ, Ѕм¿р¿ґ алдыґда, (С.Адамбеков, ±ожанасыр). Айназар сол жаІ
383 ÅÐIН-ÅÐIТ
Іасын е р ¿ н ¿ ґ к ¿ р е й кЅтерд¿ (С.Сейфуллин, ЕРѕТ = е т. 1. Сўйылту, сўйыІІа айналдыру.
1

Шы¦.). Еґ алдымен єр шелектег¿ Іарды е р ¿ т ¿ п,


ЕРѕНѕіКѕРЕУ Ер¿н¿ґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл оны мензурка арІылы жеке-жеке Ѕлшеп
атауы. Кел¿н б¿рнеше жыл Ѕткен соґ, не ¿стесе шыІтыІ та, нєтижес¿н рет-рет¿мен жазып
де е р ¿ н ¿ ґ к ¿ р е у д ¿ шы¦арды (Ауызек¿). ІойдыІ (С.Жортанов, јлке тану.). К¤нн¿ґ кЅз¿
ЕРѕП з а т. ж е р г. ±ымыздыґ мес т¤б¿нде шарыІтап жылы леб¿н бер¿п, жан-жануарды
Іал¦ан ¿рт¿г¿. Е р ¿ п т ¿ тЅг¿п тастаса да болады шуаІтатып, Іардыґ бет¿н ꤴгейлет¿п е р ¿ т ¿ п
(±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). Е р ¿ п Іымыз т¤б¿нде тўр (Е.Бекенов, Дала Іоґырауы). Басымда¦ы
¿рт¿к-¿рт¿к болып Іалады (±аз. т¿л¿. аймаІ. аІІарды Жалын болып е р ¿ т т ¿ ґ. јткен ж¿г¿т
сЅзд¿г¿). шаІтарды са¦ан саІтап кел¿пп¿н (Т.Молда¦алиев,
ЕРѕС1 [ор. ересь] з а т. ж е р г. Б¤л¿кш¿л¿к. Ескертк¿ш). Бала сЅз¿ Жєнияныґ жан ж¤йес¿н
Ел шауып, е р ¿ с б¤лд¿руш¿л¿к Іай заманда да е р ¿ т ¿ п кетт¿ (С.Шаймерденов, јм¿р нўры).
болып отыр¦ан (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). 2. Ез¿лту, былжырату, ж¿б¿ту. Е р ¿ т ¿ п т¤скен
ЕРѕС 2 з а т. ж е р г. Ки¿з¤йд¿ґ керегел¿к ўшІын ¦ашыІ майын, ҐашыІтыІ орын алды
жел¿с¿н¿ґ еґ ўзын а¦ашы. Кереген¿ґ е р ¿ с т е р ¿ бар¦ан сайын (АІан сер¿, Шы¦.). 2 жыл 10 айлыІ
мыІты болу керек (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). б¿р бала тєрелкеге су Іўйып, ¿ш¿не ет салыпты.
Керегел¿к жел¿н¿ґ еґ ўзыны – е р ¿ с, ІысІалауы – Не ¤ш¿н? Етт¿ су¦а е р ¿ т е м деп. Бўрын солай
балашыІ, еґ к¿ш¿с¿ – са¦анаІ деп аталады (±аз. Іантты е р ¿ т к е н ¿ бар екен (М.Жўмабаев,
т¿л¿. жерг. ерек.). Шы¦.). 3. з е р г. Алтын, к¤м¿с, Іор¦асын сияІты
ЕРѕС 3 с ы н. ж е р г. ТапІыр, шешен. заттарды отІа Іыздырып, балІыту. АсыІІа аІ
Айыпты бар жўмба¦ын Рысжан тег¿с, Шеш¿пт¿ жамбыны е р ¿ т ¿ п Іўй¦ан Найманныґ ж¿г¿т¿
бЅгелместен Єсет е р ¿ с (±аз. т¿л¿. аймаІ. Іайда ба¦ыланындай (Айтыс). Алтынды е р ¿ т е
сЅзд¿г¿). б¿лмеген ¿р¿тер. Тер¿н¿ илей б¿лмеген ш¿р¿тер
(МаІал.).
ЕРѕС1= е т. Б¿реуд¿ґ соґынан ж¤р¿су, б¿рге
Жан д¤ниен¿ [жанды] ер¿тт¿. КЅґ¿л¿н
ж¤ру. Ереу¿л ерлер е р ¿ с ¿ п, Жетт¿ жортып
босатып, елж¿ретт¿, толІытты. Жан Іысылса,
Ед¿лге (Жамбыл, Шы¦.).
жайтаґдап, Ж а н д ы е р ¿ т к е н жайдары-ау.
ЕРѕС2= е т. Б¿р¿г¿п балІу. Еменн¿ґ т¤б¿ сары
Жан жай тапса, сен неге ЎрлыІ пенен ІулыІІа,
бал, Е р ¿ с к е н кЅґ¿л бєр¿ бал. Жо¦арыдан
Байла¦анда, кест¿ґ бау (Абай, Тол. жин.).
тЅмен тЅгей¿н, Керег¿ґд¿ тер¿п ал (Махамбет,
Сары майдай ер¿тт¿. Жан-ж¤йес¿н босатты.
јлеґд.). Ел ж¿рескен ерл¿-зайыптылар, е р ¿ с- АсІан шебер домбырашы Дина Нўрпей¿сова
к е н кЅґ¿лдер... Ертел¿ аґІия Іарап отыр¦анымды апайдыґ єрбєр сауса¦ы ерекше нєз¿к ¤н тартып,
енд¿ байІадым (З.Ш¤к¿ров, Жас жес¿р). тўла бойыґды балІытып, с а р ы м а й д а й е р ¿ т ¿ п,
ЕРѕС3= е т. ж е р г. Ерег¿су, кер¿су. Болмашы єсемд¿к єлем¿не алып ўшатын (А.ТоІпанов,
нєрсеге осынша е р ¿ с ¿ п, неге керек! (±аз. т¿л¿. Б¤г¿нг¿ к¤н.).
аймаІ. сЅзд¿г¿). Жўмыс жайында кейде е р ¿ с ¿ п Тоґды ер¿тт¿. КЅктемг¿ к¤нн¿ґ Іызуы жер
Іалатын адамдар да болады (±аз. т¿л¿. аймаІ. бет¿ндег¿ Іыс бой¦ы Іарды ж¿б¿тт¿, босата
сЅзд¿г¿). БастыІпен аздап е р ¿ с ¿ п аламыз (±аз. бастады. Бўл ІасІыр, аю, арыстан, п¿лден сы,
т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). Ерл¿кте азулы аґ жоІ мўнан оґды! ±айсар к¤ш
ЕРѕСПЕ с ы н. ж е р г. Ерегеск¿ш. Е р ¿ с п е Іаһарланса Іайтпайтў¦ын, Екп¿н¿ е р ¿ т к е н-
болады дейд¿ Іоспа т¤йелер (±аз. т¿л¿. аймаІ. д е й ІатІан т о ґ д ы! “±абыма салып, саІтап
сЅзд¿г¿). Єнест¿ґ е р ¿ с п е даусы шы¦ып тўрады Іалдым” дейс¿ґ, Нандыр¦ыл надан¦а айтып
(±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). мўндай халд¿ (О.ШораяІов, Шайыр.).
ЕРѕСУ Ер¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Тўла бойын ер¿тт¿. Теб¿рентт¿, кЅґ¿л¿н
1. Б¿рге ж¤р¿су. ≈ Соґынан е р ¿ с у. 2. ж а ¦ ы м с ы з. толІыныс к¤йге бЅлентт¿. Жер¿н са¦ыну
Б¿р нєрсен¿ґ соґынан б¿рге ер¿п кет¿су, ел¿ктесу, таІырыбына шы¦ар¦ан бўл к¤й, тыґдаушыныґ
б¿р ¿ст¿ґ ыІпалына т¤с¿су. Ек¿нш¿ жа¦ынан, т ў л а б о й ы н е р ¿ т ¿ п єкетед¿ (А.Сейд¿мбеков,
оппортунизмд¿, сЅз бен ¿ст¿ґ алшаІты¦ын, заґды Серпер).
айналып Ѕтуге, ереже саІтамау¦а ¤й¿рл¿кт¿, е р ¿- ЕРѕТ2= е т. с Ѕ й л. Ерт. КЅктемде жан бола ма
с у д ¿ ерен ерл¿к санайтын шолаІ белсенд¿л¿кт¿, жел¿кпеген, Барлы¦ы Іайрат, к¤шке ел¿ктеген,
болмаса да бол¦ан, б¿лмесе де б¿лген, ¿стемесе де Кеґ дала г¤л жамылып, бўлбўл сайрап, К¿мдерд¿
¿стеген болып кЅр¿нет¿н єлеуметт¿к мимикрияны Ѕз кЅрк¿не е р ¿ т п е г е н (К.Єз¿рбаев, Таґд.
жатІызу¦а болады (“Егемен ±азаІстан”). Кей шы¦.). Адамды єлдеІайда¦ы Іиял¦а, раІатты
доста кел¿суден кер¿су кЅп. јсек пен Ѕт¿р¿кке арман¦а е р ¿ т е жЅнелердей (I.Есенберлин,
е р ¿ с у кЅп; КЅзге дос, сыртыґнан Іас, ¿штен ±атерл¿.). ЖайшылыІта, балапандарын е р ¿ т-
араз. Сылтау ¦ып сєл нєрседен жер¿су кЅп к е н ІоІиІаздай, нЅкерлер¿н шўбатып кел¿п,
(Т.ѕзт¿леуов, Назым.). алаґ ортасында Ѕз¿не арнайы орнатыл¦ан
ÅÐIТ-ÅÐIТ 384
таІтыґ ¤ст¿не Іонжиятын хан б¤г¿н осынау к¤йге жетк¿зу. ТехнологиялыІ процестерде
ІўбыжыІтан ІорыІІандай сарайынан шыІпай майларды е р ¿ т у арІылы сўйыІ к¤й¿нде
Іалыпты (±.Сал¦арин, Јбедей). Бес болыс тасымалдау жєне басІа Іўрауыштар¦а Іосып
елд¿ е р ¿ т ¿ п, Єлид¿ґ Іолы бЅл¿нед¿, Т¤йелер¿ араластыру Іолданылады (±аз. т¿л¿ термин.
Іомдаулы, КЅшкен елдей сек¿лд¿ (К.Єз¿рбаев, ТамаІ.). 3. з е р г. Алтын, к¤м¿с, Іор¦асын сияІты
Шы¦.). заттарды отІа Іыздырып балІыту. ≈ Алтын
ЕРѕТКѕШ с ы н. СўйыІ к¤йге айналдыр¦ыш, е р ¿ т у. 4. а у ы с. Жан-ж¤йес¿н босату,
балІытІыш. Су Ѕте тамаша е р ¿ т к ¿ ш зат елж¿рету, тåб¿ренту. ±азаІтыґ Ѕзге жўрттан
(Химия). // СўйылтІыш, балІытІыш зат. сЅз¿ ўзын, Б¿р¿н¿ґ б¿р¿ шапшаґ ўІпас сЅз¿н,
Спирт, бензин, ацетон жєне басІа сўйыІтар КЅзд¿ґ жасы ж¤рект¿ґ Іаныменен, Е р ¿ т у г е
кейб¿р заттар¦а е р ¿ т к ¿ ш бола алады (Химия). болмайды ¿шк¿ мўзын (Абай Тол. жин.).
Пропан е р ¿ т к ¿ ш жєне органикалыІ синтезде ЕРѕТУШѕ з а т. 1. СўйыІ к¤йге айналдырушы,
шик¿зат рет¿нде т.б. Іолданылады (±СЭ). балІытушы адам. Ол май Ѕнд¿рет¿н цехта
Ер¿тк¿ш денеш¿к. б и о л. <лат. lysoso- е р ¿ т у ш ¿ болып ¿стейд¿ («Соц. ±аз.»).
mae, грек. lysis – еру, ыдырау, somа – дене> 2. Сўйылтатын, балІытатын Іоспа. ±ўтыру
Липопротеидт¿ жар¦аІпен шектелген, п¿ш¿н¿ вирусыныґ химиялыІ Іўрылысында май
шар тєр¿зд¿ ўсаІ жасуша органелласы. Е р ¿ т- тектер¿ аз болу¦а ти¿с, Ѕйткен¿ май е р ¿ т у ш ¿
к ¿ ш д е н е ш ¿ к т ¿ ґ Іўрамында 60-Іа жуыІ хлороформ єсер¿не бўл вирус єжептєу¿р тЅз¿мд¿
гидролитт¿к ферменттер (протеиназа, нуклеаза, (±.Жўматов, ±ўтыру ауруы).
глюкозидаза, фосфатаза жєне т.б.) болады ЕРѕТУШѕЛѕК з а т. СўйыІ к¤йге айналдыру-
(±аз. т¿л¿ термин. Биология.). Е р ¿ т к ¿ ш шылыІ, балІытушылыІ. Ол металл балІыту
д е н е ш ¿ к жасуша ¿ш¿ндег¿ Іорект¿к заттарды цехында е р ¿ т у ш ¿ л ¿ к маманды¦ын игерд¿
Іорыту¦а т¿келей Іатысады (±аз. т¿л¿ термин. («Соц. ±аз.»).
Биология). ЕРѕТѕЛ= е т. 1. Сўйытылу, сўйыІ к¤йге
ЕРѕТКѕШТЕР з а т. х и м. Єрт¤рл¿ заттарды т¤с¿р¿лу. ±аны, жыны шашыл¦ан жерге карболка,
ер¿т¿п, ер¿т¿нд¿лер т¤зуге Іаб¿летт¿ химиялыІ е р ¿ т ¿ л г е н алмас (раствор сулемы), болмаса
Іосылыстар. Єрт¤рл¿ е р ¿ т к ¿ ш т е р д ¿ ґ су¦а езген аІ балшыІ (известка) шашу керек,
кЅмег¿мен Ѕс¿мд¿ктен алын¦ан препараттарды яки Іырып, жинап б¿р шўІыр¦а кЅму керек
Іаз¿р де галенд¿к препараттар деп атайды (М.Дулатов, Шы¦.). Е р ¿ т ¿ л г е н препарат-
(С.Сўбханбердин, јс¿мд¿к – дєр¿.). Е р ¿ т к ¿ ш- тыґ науІастыґ Іал¿н жеґ¿лдет¿п, ж¤рект¿ алІын-
т е р бейорганикалыІ (су) жєне органикалыІ дырмайтыны да жи¿ кездесед¿ (Б.АйтІожина,
(спирт, эфир, т.б.) болып бЅл¿нед¿ (±азаІстан Бронх дем¿кпе.). 2. БалІытылу. ѕр¿мш¿к, я¦ни
ыІшам. энц. сЅзд.). ОрганикалыІ е р ¿ т к ¿ ш- с¤тс¿рне Іатты, жўмсаІ жєне е р ¿ т ¿ л г е н деп
т е р д ¿ ґ кЅпш¿л¿г¿ ўшпа, жан¦ыш, кейде улы ¤ш т¤рге бЅл¿нед¿ (Ç.Сей¿тов, С¤т. Ѕґдеу.).
сўйыІтыІтар, бўлар ауамен жарылыс Іау¿пт¿ ЕРѕТѕЛУ Ер¿т¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
Іоспалар т¤зед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Кен.). Мўндай балІытылу. ±ор¦асынныґ е р ¿ т ¿ л у ¿ н к¤т¿п
е р ¿ т к ¿ ш т е р м е н жўмыс ¿стегенде, Іау¿пс¿зд¿к отыр¦ан бала оны тез арада саз балшыІтан
техникасы мен Ѕрттен саІтану ережелер¿н жасал¦ан Іалыпта¦ы асыІІа Іўйды («Лен.
ўстан¦ан жЅн (±аз. т¿л¿ термин. Кен.). жас»).
ЕРѕТКѕШТѕК з а т. СўйыІ к¤йге айналдыр- ЕРѕТѕЛМЕЛѕ с ы н. Езуге болатын, ер¿тпе.
¦ыштыІ, балІытІыштыІ. Сабанныґ Іорект¿к ЎнтаІ к¤й¿нде даярланатын е р ¿ т ¿ л м е л ¿ Іўр¦аІ
заттары микробтар мен Іарын сЅл¿н¿ґ е р ¿ т- с¤р еттерд¿ґ ўзаІ уаІыт ¿ш¿нде д¤рк¿н-д¤рк¿н
к ¿ ш т ¿ к Іасиет¿не тЅз¿мд¿, тым жєй с¿ґет¿н пайдалану¦а Іолайлы¦ы белг¿л¿ («Лен.жас»).
т¤рде болады (±.±ўсайынов, Сабан.). Сы кезде таби¦и кофеден жасал¦ан е р ¿ т ¿ л-
ЕРѕТПЕ с ы н. Ер¿т¿лген, балІытыл¦ан. Воль- м е л ¿ кофен¿ жўрт кЅп ¿шед¿ (С.Сўбханбердин,
фрам мен молибден жо¦ары сапалы болаттыґ, јс¿мд¿к – дєр¿.).
е р ¿ т п е Іоспалардыґ Іўрамында Іолданылады ЕРѕТѕНДѕ з а т. 1. СўйыІІа ез¿лген Іоспа,
(М.Бакенов, ±азаІст. ресурс.). Іўрамына б¿р зат ер¿ген сўйыІтыІ. ѕш¿лет¿н
ЕРѕТУ Ер¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. 1. Сў- дєр¿лер ¤ш ж¿кке бЅл¿нед¿. Соныґ б¿р т¤р¿
йылту, сўйыІ к¤йге т¤с¿ру. Жерасты суларын е р ¿ т ¿ н д ¿ немесе Іосынды е р ¿ т ¿ н д ¿
Іоректенд¿ру кЅздер¿н¿ґ химиялыІ Іўрамыныґ дєр¿лер (Е.ОразаІов, Дєр¿герл¿к кеґес). Кеуек
Ѕзгеру¿ осы сулардыґ тау жыныстарына кел¿п вакцинаны егер алдында физиологиялыІ е р ¿-
жетет¿н кездег¿ е р ¿ т у процестер¿нен басталады т ¿ н д ¿ г е егу керек (Ж.Сўлтанов, Аурулар.). Б¿р
(К.Сапарбайўлы, Геология.). Ауа райын жаІ- тонна картопты дєр¿леу ¤ш¿н 200 литрге дей¿н
сартудыґ б¿р жолы Солт¤ст¿к мўхит мўздарын е р ¿ т ¿ н д ¿ жўмсалады (Б.Ша¦ыров, Картоп).
е р ¿ т у бол¦аны белг¿л¿ (±.Исабаев, КЅг¿лд¿р.). 2. к е н. Ек¿ немесе одан кЅп тєуелс¿з бЅл¿ктерден
2. т е х. јн¿мд¿ Іыздырып немесе балІытып сўйыІ тўратын, Іўрамы ауыспалы гомогенд¿ ж¤йелер.
385 ÅÐIТ-ÅС
Е р ¿ т ¿ н д ¿ Іатты, сўйыІ жєне газ тєр¿зд¿ ЕРѕШТѕР: аІыл ер¿шт¿ру. с Ѕ й л. АІыл Іосу.
болады (±аз. т¿л¿ термин. Кен.). ±атты е р ¿ т ¿ н- Б¿з Алла та¦аланы Ѕз¿н¿ґ б¿л¿нген¿ Іадар ¦ана
д ¿ г е т¤рл¿ Іорытпалар жатады. СўйыІ е р ¿- б¿лем¿з, болмаса т¤гел б¿лмекке м¤мк¿н емес.
т ¿ н д ¿ – газ, сўйыІ жєне Іатты заттардыґ Заты т¤г¿л, хикмет¿не ешб¿р хаким а І ы л е р ¿ ш-
сўйыІтыІта¦ы ер¿т¿нд¿с¿. Газ е р ¿ т ¿ н д ¿ г е газдар т ¿ р е алмады (Абай, Тол. жин.).
Іоспасы (ауа, таби¦и жан¦ыш газ т.б.) жатады ЕС з а т. 1. Адамныґ ест¿ген, кЅрген-б¿лген¿н
(±аз.т¿л¿ термин. Кен.). 3. І ў р. СўйыІ к¤йге ойда саІтау Іаб¿лет¿; жад. Е с ¿ ґ д е бар ма жас
т¤с¿р¿л¿п дайындал¦ан Іўрылыс Іоспасы. Е р ¿ т ¿ н- к¤н¿ґ, КЅк¿рег¿ґ толыІ, басыґ бос, ±ай¦ысыз,
д ¿ мўнараныґ арт жа¦ында¦ы т¤б¿ цементтелген, ойсыз мас к¤н¿ґ? К¿мд¿ кЅрсеґ – бєр¿ дос (Абай,
бет¿ ашыІ ўраларда саІталатын (Є.Сараев, Тол. жин.). 2. Т¤йс¿к-тєж¿рибе, кЅрген-б¿лген,
БозІырау). Єктеген кезде е р ¿ т ¿ н д ¿ г е 20 ест¿геннен т¤йген¿, аІыл. Жамантайдыґ баласы
процент формалин Іосса, Іабыр¦а¦а т¤скен КЅжек деген, Єрк¿мге Ѕсек тасып безектеген.
микробтар ўзаІ Ѕм¿р с¤рмейд¿ (Т.±алжеков, Досын кел¿п досына жамандайды, Ш¿рк¿нде
Туберкулез.). е с болсайшы сезед деген (Абай, Тол. жин.).
Ер¿т¿нд¿ден тўндырып алу. к е н. ТотыІсыз- Жаман болса ал¦аныґ, Жасумен Ѕтер Ѕм¿р¿ґ. Б¿р
дандыру немесе электролиз процес¿ арІылы шы¦армас жаІсы атІа. Е с ¿ ґ болса ертерек, К¤н
сўйытыл¦ан тўз ер¿т¿нд¿лер¿нен металл ¿лгер¿ к¤т¿н¿п, Бєледен аулаІ бас саІта. Ек¿талай
ўнтаІтарын алу єд¿с¿. КЅптеген сапалыІ жєне жерлерде Адам¦а Іайыр Іылмайтын, АІшаныґ
сандыІ талдау єд¿стер¿ е р ¿ т ¿ н д ¿ д е н т ў н- татын жала¦ан Т¤спес¿н ¿с¿ґ аІымаІІа (Базар
д ы р ы п а л у ¦ а нег¿зделген. Ер¿т¿нд¿дег¿ жырау, Шы¦.). Танитын ерд¿ґ Іад¿р-Іасиет¿н
заттарды реагенттер Іосу арІылы тўндырады. ерекше е с болады ўр¦ашыда (Ж.НўрІанов,
јнеркєс¿пте, талдамалыІ тєж¿рибелерде, т¤ст¿ Нўрлы терезе). 3. п с и х. Бўрын¦ы тєж¿рибен¿
металдарды бЅлуде кЅп Іолданылады (±аз. т¿л¿ ўйымдастыру жєне саІтау процестер¿,
осы арІылы бўрын¦ы тєж¿рибен¿ Іайталап
термин. Кен).
пайдалану немесе сана¦а Іайта оралтуды
Ер¿т¿нд¿ сор¦ысы. І ў р. Тас Іалау, сылаІ
ж¤зеге асыратын ж¤йке ж¤йес¿н¿ґ нег¿зг¿
жўмыстарында Іўбыр немесе шланг арІылы
Іызметтер¿н¿ґ б¿р¿. Е с – сыртІы д¤ние заттары
ер¿т¿нд¿лерд¿ тасымалдау¦а арнал¦ан п¿спект¿
мен Іўбылыстарыныґ бейнес¿ адам миында
немесе пневматикалыІ сор¦ы. Е р ¿ т ¿ н д ¿
саІталып, Іайтадан жദыртылуын, ўмытылуын
с о р ¦ ы с ы н ы ґ Ѕн¿мд¿л¿г¿ 2-4 м3/са¦., арыны
бейнелейт¿н психологиялыІ процесс (±СЭ). Е с
70-150 м., тасымалдау ўзынды¦ы 100-160 м., субъект¿н¿ґ басынан Ѕткен¿н Іаз¿рг¿с¿мен
кЅтеру би¿кт¿г¿ 20-35 м. болып келед¿ (±аз. т¿л¿ жєне болашаІта¦ысымен байланыстырады
термин. Су.). жєне дамыту мен оІытудыґ нег¿з¿ болатын аса
ЕРѕТѕНДѕЛЕР з а т. х и м. 1. Єрт¤рл¿ заттек- маґызды танымдыІ функция болып табылады
тер¿н ер¿т¿нд¿ге айналдыра алатын химиялыІ (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). Б¤г¿нде
Іосылыстар мен Іоспалар. ОрганикалыІ жєне е с т ¿ ґ механизм¿ мен оныґ заґдылыІтары
органикалыІ емес болып бЅл¿нет¿н е р ¿ т ¿ н д ¿- жайында ІалыптасІан психологиялыІ жєне
л е р арасында хош и¿ст¿ кЅм¿рсулар, спирттер, нейропсихологиялыІ ба¦ыттар¦а Іосымша
эфирлер, хлорлан¦ан аморфтыІ кЅм¿рсулар ¤ш¿нш¿ ба¦ыт – биохимиялыІ тўр¦ыдан зерттеу
кеґ тара¦ан (±аз.т¿л¿ термин. ТамаІ). 2. Ек¿ Іосылып отыр (±ЎЭ). Е с бес Іосындыдан тўрады:
немесе одан кЅп заттектерд¿ґ Іўбылмалы 1) естел¿ктерд¿ орныІтыру; 2) оларды саІтау;
Іўрамында¦ы б¿ртект¿ Іоспа. Ер¿ген заттардыґ 3) еске т¤с¿ру; 4) тану; 5) орынды пайдалану.
концентрациясына байланысты ІаныІІан, Е с т ¿ ґ орныІтыру Іаб¿лет¿ бўзылса, амнезия
ІаныІпа¦ан жєне аса ІаныІІан е р ¿ т ¿ н д ¿ л е р (еске т¤с¿ре алмау) ауруына шалдыІтырады
болады (±аз.т¿л¿ термин. ТамаІ). СўйыІ е р ¿- (±азаІст. ыІшам энц. сЅзд¿г¿). 4. а у ы с. С¤йен¿ш,
т ¿ н д ¿ л е р д е кЅп Іўрауыштар – ер¿тк¿ш, ал медеу, сер¿к. Б¿з б¿р енеден б¿р ед¿к, Б¿р енеден
Іал¦ан Іўрауыштар ер¿ген заттар болады (±аз. ек¿ ед¿к. Екеу¿м¿з ж¤ргенде Б¿р-б¿р¿м¿зге е с
т¿л¿ термин. ТамаІ.). е д ¿ к. Б¿р енеден ¤ш ед¿к, Јшеу¿м¿з ж¤ргенде,
ЕРѕТѕНДѕЛЕУ з а т. к е н. Рудаларды ¿р¿ктеп Толып жатІан к¤ш ед¿к (Махамбет јлеґд.). Єр
ер¿ту арІылы олардан ба¦алы Іўрам бЅл¿ктерд¿ пайдасы тиед¿ сасІан жерде, Ел жиылып, етект¿
ажыратып алудыґ гидрометаллургиялыІ єд¿с¿. жау басІан жерде. Жаманды жаІыным деп е с
Ажыратылу¦а ти¿ст¿ заттыґ Іатты денедег¿ басІа санама, КЅґ¿л¿ к¤нде оныґ ер мен тЅрде (±абан
заттар¦а Іара¦анда тез¿рек, оґайыраІ ер¿г¿шт¿г¿не жырау, Алтын ІазыІ). Аґ¦ал-сദал ¤ґ¿рейген
нег¿зделген е р ¿ т ¿ н д ¿ л е у процес¿ кен Ѕнд¿руде, тау ¿ш¿нде ит те болса Рекст¿ґ єжептеу¿р е с
химия Ѕнеркєс¿б¿нде, гидрометаллургияда, Іант екен¿н ദарды (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿).
Ѕнд¿р¿с¿нде Іолданылады (±аз.т¿л¿ термин. 5. б и о л. Т¿р¿ ж¤йелерд¿ґ кЅрген-б¿лгенд¿,
Кен). ест¿генд¿, сезгенд¿, Ѕт¿п кеткен Іўбылыстарды
ÅС-ÅС 386
наІтылы б¿р жа¦дайда Іасиеттер¿мен б¿рге (М.МаІатаев, Шы¦.). Е с б ¿ л г е л ¿ єл¿ кЅрген
жинаІтап, тєж¿рибе рет¿нде пайдалану жоІ, јз¿н¿ґ ту¦ан мекен¿н КЅруге шама келген
да¦дысы. Е с филогенд¿к е с жєне онтогенезд¿к жоІ Аспаны Іандай екен¿н...(C.Жиенбаев,
е с болып бЅл¿нед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Биология). Алтын Іалам.).
Филогенд¿к ес эволюциялыІ даму барысында Ес б¿лд¿. Есейд¿, ержетт¿, оґ-солын таныды.
жинал¦ан тєж¿рибен¿, ал онтогенезд¿к е с жеке Мўны да ІазаІ ¦ўрпы шатастыр¦ан, Жасында
бастыґ тєж¿рибес¿н кЅрсетед¿ (±аз. т¿л¿ термин. б¿р ІазаІпен атастыр¦ан. К¤йеу¿н е с б ¿ л г е н
Биология). Филогенд¿к е с т ¿ ґ нег¿з¿ – соґ, кЅґ¿л¿ с¤ймей, Жас ж¤рек жан сер¿г¿н
туа болатын шартсыз рефлекстер болса, Іарастыр¦ан (С.Торай¦ыров, Таґд. шы¦.). О,
онтогенезд¿к ест¿ґ нег¿з¿ – Ѕм¿р тєж¿рибес¿нен Ѕм¿р, ІызыІсыґ, Сєбил¿к кез¿нде Сырыґды к¿м
ж¤ре пайда болатын шартты рефлекстер ўІсын, Есей¿п, е с б ¿ л д ¿ к (Х.Тал¦аров, Торы
(±аз.т¿л¿ термин. Биология). тайым). Бала [Абай] е с б ¿ л г е н н е н бер¿ Іарай,
Бейнел¿ ес. п с и х. КЅркемЅнер кєс¿птер¿мен шў- єкес¿н¿ґ Іаба¦ын жўтаґ Іыста к¤н райын баІІан
¦ылданатын адамдарда жо¦ары деґгей де дамы¦ан кєр¿ баІташыдай ба¦ып танып Ѕскен (М.Єуезов,
ест¿ґ нєз¿к т¤р¿н¿ґ б¿р¿. ≈ Б е й н е л ¿ е с иес¿. Шы¦.).
Бейнел¿-кЅрнек¿л¿к ес. п с и х. Заттар мен Ес б¿лд¿рд¿. Дем берд¿, рухтандырды, жєрдем-
Іўбылыстардыґ Іасиеттер¿н, наІты бейнес¿н дест¿. Мен ту¦ан жер – «±арасаз» баурайда¦ы,
ойда Іалдырып, Іайта жദыртуда айІын Жал¦анда жер б¿ткенн¿ґ бал Іайма¦ы. Ес¿м кет¿п
кЅр¿н¿с берет¿н ж¤йке ж¤йес¿н¿ґ Іызмет¿. Б е й- ж¤ргенде е с б ¿ л д ¿ р г е н, Жарал¦ан жўлдызым
н е л ¿-к Ѕ р н е к ¿ л ¿ к е с арІылы таби¦ат кЅр¿н¿с¿, ¦ой маґдайда¦ы (М.МаІатаев, Дари¦а.).
бастан кешкен оІи¦алар, дыбыс, и¿с, дєм жദыр- Ес б¿л¿п, етек жапІалы [жи¦алы]. Есейгел¿,
тылады. Егер Іалыпты дамы¦ан адамдар ¤ш¿н ержеткел¿. јз¿ е с б ¿ л ¿ п, е т е г ¿ н ж а п І а л ы
есту ес¿ мен кЅру ес¿н¿ґ маґызы зор болса ал жеген тая¦ы бол¦андыІтан, Итбайдыґ барлыІ
соІыр, саґырау адамдарда мўныґ есес¿не сипау, Іаны ж¤рег¿нен басына шыІты (С.МўІанов,
и¿с, дєм естер¿ Ѕте жаІсы дамып, басІа естерд¿ґ ЖўмбаІ жалау). Е с б ¿ л ¿ п, е т е к ж и н а ¦ а л ы
кем¿ст¿ктер¿н толыІтырады (±ЎЭ). талабы тасІа ша¦ылумен келе жатыр екен
Ер¿кс¿з ес. п с и х. Белг¿л¿ маІсат Іоймай, (З.Ш¤к¿ров, Жас жес¿р). Ол ш¿рк¿нмен алысып,
арнайы есте Іалдырмай-аІ есте саІтау мен жўлысІаны б¿р б¤г¿н бе тєй¿р¿, ода болса кЅр¿п
жദырту, еске т¤с¿ру сияІты ж¤йке ж¤йес¿ келе жатІан ¤йренш¿кт¿ ІўІайы; е с б ¿ л ¿ п, е т е к
Іызмет¿н¿ґ т¤р¿. Естерд¿ ер¿кт¿ ес жєне е р ¿ к- ж а п І а л ы Іойындасып, Іолдасып т¿рш¿л¿к
с ¿ з е с деп бЅлу орындалу¦а ти¿ст¿ єрекеттерд¿ґ кешкен «тентек Іўрдасы» да¦ы (Д.Досжанов,
маґыздылы¦ы мен Іажетт¿л¿г¿не байланысты Табалдыры¦ы.).
(±ЎЭ). Ес б¿л¿п, етек жапІанша. Жасынан, есейгенше.
Ер¿кт¿ ес. п с и х. Белг¿л¿ б¿р маІсат Іойып, Е с т е р ¿ н б ¿ л ¿ п, е т е г ¿ н ж а п І а н ш а асы-
арнайы есте Іалдырып есте саІтау мен радыІ, оІыттыІ, адам санатына ІостыІ бєр¿н де
жദырту, еске т¤с¿ру сияІты ж¤йке ж¤йес¿ (Ґ.Сланов, Домбыра.].
Іызмет¿н¿ґ т¤р¿. Ес т¤рлер¿ б¿р-б¿р¿мен Ѕзара Ес б¿л¿п [жиып], етек жапты. Есейд¿, ес¿
байланысты. Мысалы, сЅзд¿к – ма¦ыналыІ ес к¿рд¿; Ѕз¿не-Ѕз¿ келд¿. КЅптен кЅґ¿лдер¿ тыныш
ма¦ыналы болуымен б¿рге ер¿кс¿з не е р ¿ к т ¿ е с тапІандай болып, бўрын¦ылары ўмытІа айнал-
т¤р¿нде болады (±ЎЭ). ¦ан сек¿лд¿, е с ¿ н ж и ы п, е т е г ¿ н ж а п-
Ес бол¦андай. Медеу Іылардай, т¿рек І а н д а й, олардыґ да єлдеІалай б¿р балбырап,
етердей. ±ала, село былай тўрсын, ІалІи¦ан алаґсыз тєтт¿ ўйІы¦а к¿р¿скен к¤н¿ б¤г¿н-аІ ед¿
жал¦ыз-жарым Іора да жоІ. Алдыґ¦ы к¤н мен (С.Торай¦ыров, Шы¦.). Анау сай-салалар, суыІ
кешелер сирек те болса е с б о л ¦ а н д а й мал бастау, жар-бастауларды кЅргенде е с б ¿ л ¿ п,
фермалары кездесуш¿ ед¿ (М.Єуезов, Таґд. е т е к ж и ¦ а н кездер¿м, ІаІы, Іыз¦алдаІ тер¿п,
шы¦.). ±олында ўзын таяІ, ол да болса Ѕз¿не е с зеґг¿р таяІ, таІия теппек ойна¦ан к¤ндер¿м ес¿ме
б о л ¦ а н д а й (С.Омаров, Єґг¿м.). т¤с¿п кет¿п ед¿ (Р.РайымІўлов, Болат.).
Ес болды. Демеу болды, сер¿к, с¤йен¿ш болды. Ес б¿л¿п, етек жи¦ан жер. АІыл к¿р¿п, оґды-
Бала¦а – бала, єйелге – єйел сер¿к, б¿р¿не-б¿р¿ солды б¿лген мекен, ержеткен жер. Тайсой¦ан:
е с б о л а р, єр¿ кЅґ¿лд¿рек Іой (И.Салахов, Орал ед¿ ту¦ан жер¿м, Е с б ¿ л ¿ п, е т е к ж и ы п
КЅкшетау.). ж¤рген ж е р ¿ м. Ай¦ырды Іаґтарда бел б¤г¿л-
Ес б¿лгел¿. Есейгел¿, ержеткел¿, ержеткеннен д¿р¿п, ±ўйры¦ын єсемд¿кке т¤йген жер¿м (Мўрат
к¤н¿ б¤г¿нге дей¿н. Абайдыґ Ѕз¿ е с б ¿ л г е л ¿ шын МЅґкеўлы, јлеґд.).
жаІын жанныґ Ѕл¿м¿н кЅрген¿ осы (М.Єуезов, Ес жи¦ызды. а) Бойын жаз¦ызып, б¿р сер-
Абай). АІпан ед¿ б¤р¿ккен ¤ск¿р¿г¿н, Шырылдатып п¿лтт¿. ±ала менен даланы Той-мереке топыр
бўрІасын ысІыры¦ын. Е с б ¿ л г е л ¿ еґ ал¦аш ¦ып, Д¤р¿лдеткен осы Май. Е с ж и ¦ ы з ы п
жыла¦аным, Кеш¿ргейс¿ґ, ес¿ме т¤ст¿ б¤г¿н ел¿мд¿, МайысІан жазып бел¿мд¿, Ерк¿н алып
387 ÅС-ÅС
дем¿мд¿, Ж¿бермей жау¦а кег¿мд¿, ±уат берген ерге бар! Бўл заманныґ ІашІыны деп, мен
осы Май (Ј.Кєр¿баев, Таґд. шы¦.). є) јзд¿- ¦арыпты е с ¿ ґ е а л! (Абай, Тол.жин.). Сонан
Ѕз¿не келт¿рд¿, аІылына келг¿зд¿. «±ап сен¿ ме, соґ ЖамандыІ, атІа м¿н¿п алып, сол кеткеннен
сен¿!» деген сЅз аузынан Іалай шыІІанын ЖаІсылыІты е с ¿ н е а л м а с т а н, кете бер¿пт¿
сезбей Іалды. Осы сЅз Ѕз¿не де е с ж и ¦ ы з д ы (±аз. ертег.). є) Ойынан шы¦армады, бейІам
(Р.РайымІўлов, Жасыл белес). болмады. Мєз болмай азды к¤нг¿ к¤н кЅр¿ске,
Ес [ес¿н] жиды [жинады]. а)ТалыІсып
Е с ¿ ґ е а л келешект¿, жора-жолдас! (О.ШораяІов,
жатІан адам Ѕз¿не-Ѕз¿ келд¿, аІылы к¿рд¿. Б¿р
Шайыр). б) п с и х. ЎзаІ уаІыттыІ жадтан
кезде е с ¿ н ж и д ы, кЅз¿н ашып, Жанарлы Іара
кЅзд¿ґ оты жасып. ±оштасып МўІанменен алынып шыІІан Ѕткенн¿ґ бейнелер санада кЅр¿н¿с
¤йге Іайттым, Д¿р¿лдеп, єлс¿з аяІ шалыс басып òàïòû. ±айсыб¿р оІи¦аны арнайылап е с к е
(С.Торай¦ыров, Шы¦.). Шатасатыны – ІорІып, а л ¦ а н д а, о¦ан деген кЅзІарас Іалпына кел¿п,
ж¤рег¿ ўшІандыІ. Єлс¿з бол¦ан соґ, е с ¿ н бў¦ан сол эпизодІа астасІан эмоциялар ¿лесу¿
ж и я алмай тўр, – дед¿ доктор (С.Торай¦ыров, м¤мк¿н (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.).
Шы¦.). ЄлІисса, сол халден ТЅлеген е с ¿ н Еске алу. п с и х. ЎзаІ уаІыттыІ естен
ж и ы п алып, кЅз¿н ашып Іараса, шалІасынан уаІыт пен кеґ¿ст¿к тўр¦ысынан оІшаулап
жатыр екен (±ыз Ж¿бек). є) Ауыр тауІыметтен Ѕткенн¿ґ бейнелер¿н алып шы¦у. Е с к е а л у
Іўтылды, ІорІыныштан арылды. Жазыл¦ан ырыІты (еске т¤с¿ру) жєне ырыІсыз (бейнелер
соґ єлден¿п е с ¿ м ж и ы п, ±айт¿п жатІан санада єлдеІалай пайда болатын) болуы м¤мк¿н
сорлы Ѕнер ¿шке сыйып, Алты жылдай ¿лул¿ (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). Е с к е а л у д ы ґ
домбырамды, ±олыма алдым баламдай бет¿н
физиологиялыІ нег¿з¿ толыІ зерттелмеген
с¤й¿п (К.Єз¿рбаев, Шы¦.). Е с ¿ н ж и н а п
ал¦ан соґ, Бозбала ¤йде жатпады. ТобышаІ (±азаІ т¿л¿ термин. Билогия). Е с к е а л у д ы ґ
атты баптады, Болат с¤ґг¿ саптады (Дулат Ѕн¿мд¿л¿г¿ мнемикалыІ Іўралдар¦а, сондай-аІ
Бабатайўлы, Замана.). эпизод есте саІтал¦ан жа¦дайлар¦а тєуелд¿ болады
Ес жию¦а келт¿рмед¿. Жан-жа¦ына Іарау¦а (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.).
мўрша бермед¿. Е с ж и ю ¦ а келт¿рмей, ¤шеу¿ Еске [ес¿не] келд¿. Ой¦а т¤ст¿, жദырды;
Еламанды бас салды (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен ескер¿лд¿. Ж¿г¿тт¿ кЅрген жерден кЅґ¿л¿ толып
тер). Отан со¦ысында Ѕлген балалары е с ¿ н е к е л д ¿
Ес жоІ. а) ЖастыІІа, албырттыІІа бой (К.Оразалин, АІ жазыІ). АсыІІанда е с к е к е л-
ўр¦ан, масаґ. Соны к¤т¿п ж¤рген На¦имада е с м е й жатІанын Іарашы. Сєл тоІтай тўрыґызшы
ж о І. Ауылдыґ бетке ўстар сўлуы ед¿ б¿р кезде,– (Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше).
дед¿ Уєсила (М.Гумеров, Хаз¿рет.). Берей¿н Еске [ес¿не] саІтады. Жадынан шы¦армады,
деген бендеге Таби¦аттыґ нес¿ жоІ. Болар- ўмытпады. О¦ан ±ўдай та¦ала кЅрме, ес¿тпе,
болмас нєрсеге КЅз¿ґд¿ сатып ж¤рет¿н, Бозбала,
кЅрген, ест¿ген нєрсеґд¿ ескерме, е с ¿ ґ е с а І-
сен¿ґ е с ¿ ґ ж о І (Ј.Кєр¿баев, Таґд. шы¦.).
є) ±уанышында не ІорІуында шек жоІ; асып- т а м а деп пе? (Абай, Тол. жин.).
сасулы, ес¿ шыІІан. Жўмабай Іарт пен К¤лзипа Еске [ес¿не] салды. Ойына т¤с¿рд¿, елетт¿,
шешейде б¤г¿н е с ж о І. ±утыґ-Іутыґ ет¿п к¤ле ескертт¿. Жаґа¦ы е с к е с а л д ы соны Волга,
беред¿ (С.Ж¤н¿сов, јшп. ¿здер). Сєйгел Іу¦ан ±алайша енд¿ риза болмас жаным
сиырларда е с ж о І, ІўйрыІтарын шошайта, (Ґ.±айырбеков, ±осбасшы).
кЅздер¿н шатыната тырым-тыра¦ай шапІылауда Еске [ес¿не] т¤йд¿. Аґ¦арды, ўІты. Єґг¿ме
(Ґ.Мўстафин, Дауыл.). б) Ой жоІ, Іамсыз, айтса вожатый, ШындыІ оныґ айтІаны, Оныґ
Іаперс¿з. Балта аулында е с ж о І. ѕшерге тама¦ы сЅз¿н е с к е т ¤ й, Єл¿ де бар айтпа¦ы (±.Ўябаев,
болмай отырса да, ертеґге ¤м¿ттене Іарап, јтед¿ жыл.). Ест¿генн¿ґ жал¦аны бар... – Ия,
ашты¦ын сезд¿рмейд¿ (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). солай деген¿м хаІ. Е с к е т ¤ й ¿ п Іал¦аным бар,
Ес [Ѕґ] жоІ, т¤с жоІ. а) ±атты ІорыІты, ±ўп, сЅйлей¿н кЅрген¿мд¿-аІ (Ж.Молда¦алиев,
Іатты шошынды деген ма¦ынада. Кемп¿рде Ѕ ґ
Поэм.).
ж о І, т ¤ с ж о І. Б¿сс¿м¿ллєдан басІа сЅз аузына
Ес кетт¿, жан шыІты дегенде. с Ѕ й л. јлд¿м-
т¤сер емес («Лен. жас»). є) ±атты абыржыды.
Нўрым да «омин», «омин» деп аузын толтырып талдым дегенде, єзер, єреґ-єреґ. Ол Іысыла
жалаґбас, е с ж о І, т ¤ с ж о І терлеп-тепш¿п, барып, єкес¿н неше к¤ндей Іан жылатып, е с к е т-
ек¿ езу¿ Іўла¦ында, алаІандай шег¿р кЅз¿ аІиып, т ¿, ж а н ш ы І т ы дегенде сєл бер¿ Іара¦ан
жирен саІалы Іаумиып кеткен, єншей¿н-аІ к¤р- тєр¿зд¿ (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Әбден тойлатып,
к¤р етед¿ (С.Торай¦ыров, Тол, жин.). ес-түсс¿з жатқан Саят е с к е т т ¿, ж а н ш ы қ-
Еске [ес¿не] алды. а) Ойына т¤с¿рд¿, ескерд¿, т ы дегенде өз¿не кел¿п, жан-жағын бажайлап
елед¿. Арман етпе, жас к¤н¿ґ кЅп, Иг¿л¿к кЅр, қарап, қалпына келе бастады («Жұлдыз»).
ÅС-ÅС 388
Еске т¤с¿рд¿. Ес¿не алды, жадында жദырт- м а й д ы е с, ±ара Іасы Іиыл¦ан, кЅз¿ нєркес.
ты. Ег¿ннен, п¿скен болса б¿рер десте, Балалар¦а АлаІан¦а кЅтер¿п аялайды, Бўл б¿р жан деп б¤к¿л
Іорек болар келер кешке, Барып кел, ота¦асы, черкес (XVIII–XIX ¦. Іаз. аІын.). є) ±атты
орман жаІІа!– Дегенд¿ за¦ипасы т ¤ с ¿ р д ¿ е с к е ІорыІты, зєре-Іўты Іалмады. А¦ыжанда е с
(О.ШораяІов, Шайыр). І а л м а д ы. Жаны т¤рш¿г¿п, кЅз¿ шарасынан
Еске т¤ст¿. Ойына келд¿, жадына т¤ст¿. шы¦ып кетт¿ (С.Талжанов, Ўлдай.). Ест¿сем е с ¿ м
±ырыІ жастан Ѕткен соґ ІырыІ беске, ЖастыІта І а л м а й д ы, Ойлау¦а мўршам болмайды.
Ѕткен ¿стер т ¤ с е д ¿ е с к е. К¿с¿ деп «Іара саІал» Тўра зытып жЅнелем. Бєр¿нен осы – зор Іай¦ы
сонда айтады, ±аласыґ Іалжыґ сЅзден есер-еспе (ј.Тўрманжанов, ±арлы¦аш). Отыр¦ан ж¿г¿т-
(К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). – Но¦аймысыґ? – терден е с І а л м а д ы, Не сўмдыІ ест¿ртед деп
дед¿м мен, Ерк¿н басып тЅс¿ме, Сонау ар¦ы, бўдан арман (И.БайзаІов, јлеґд.). б) Ойлаудан
берг¿ден Нелер т ¤ с ¿ п е с ¿ м е ( Ґ.±айырбеков, айырылды, жаґылысты. ТоІалсыз бай бола ма,
КЅнсадаІ). ±ай¦ы (¦ып) болмайды, јкпелеп Кедейде е с І а л а ма, сўраса бай жас Іызын,
б¿лмеске. С¤йтсе де оґбайды, Бўрын¦ы т ¤ с т ¿ сатпай ма 3-4 Іара¦а (С.МўІанов, Тол. жин.).
е с к е (Абай, Тол. жин.). Ес Іатты. Ес¿ к¿рд¿, есейд¿.– Балаларыґныґ
Еске т¤с¿ру. п с и х. ЎзаІ мерз¿мд¿к жадтан алды ержет¿п, е с І а т т ы. Сен¿ґ мынау сўмды-
Іажет аІпаратты ¿здеумен, Іалпына келт¿румен ¦ыґды ест¿мей ме, кЅрмей ме олар? КЅрген бала
жєне алумен байланысты аІыл-ой єрекет¿. Е с к е Іандай боп Ѕсед¿ (Б.Нўржекеев, К¤й.).
т ¤ с ¿ р у еске алудыґ ырыІты нысаны рет¿нде Ес Іылды. КЅґ¿лге демеу Іылды, арІа тўтты.
кЅр¿нед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). – ±ара¦ым-ай, дауысым ІарлыІты-ау б¤г¿н, –
Ес кЅрд¿. Медеу тўтты, с¤йен¿ш Іылды. деп, Би¦айша таґертеґ ¤йге к¿рд¿. – Б¿р мезг¿л е с
±айдан ж¤рс¿ґ аІылды маІўлыІ? – дед¿ Са¦ат І ы л ы п, дыбысын шы¦арып Іоятын мылты¦ыґ
онан єл¿ сескенсе де, мына оґашада е с к Ѕ р ¿ п да оІ-дєр¿с¿з Іаґсып Іалды, Бригадирге ескерт¿п
(Р.Єутєл¿пов, ±ыр єґг¿мелер¿). Е с к Ѕ р ¿ п, с¿рє, жатыр ед¿ґ ¦ой єнеук¤н¿, Лизажан. Не болды
ол мен¿, ±асымда ж¤рс¿н дей ме екен? Осынау Ѕз¿? (Бал дєурен).
єлде кЅрген¿ Басында ж¤рс¿н дей ме екен? Ес таптырмады. Ес жи¦ызбады, абыржытты,
(Є.Абайд¿лданов, Алыс.). састырды. НЅсер е с т а п т ы р м а й, Іуыс
Ес [ес¿] к¿рд¿. а) Ес¿ ау¦ан адам Ѕз¿не-Ѕз¿ Іурай¦а к¿ргендей болдыІ (Б.±ожабеков,
келд¿, т¤зелд¿, айыІты. Шашырады ўшІын КЅктЅбе.).
кЅз¿мнен, Бас осал екен, тас мыІты. Е с к ¿ р ¿ п Есте [ес¿нде] жоІ. Ойда Іалма¦ан, ўмытыл¦ан.
сонда сез¿нгем, јткен¿н Іайран жастыІтыґ М¿н¿п ем, е с ¿ м д е ж о І, атІа Іашан, Бол-
(М.МаІатаев, Шы¦.). ±анша жатІаны ес¿нде жоІ. мас-ау басылмасам, тоІтамасам. Жаса¦ан
Б¿р мезг¿лде кЅз¿н ашса, Ѕз¿н ±ўрбан ІўшаІтап жылдарымнан ўят болар, Ер жет¿п, ер Іарызын
отыр екен. А¦асы оныґ аузына саусаІтарын аІтамасам (Т.Молда¦алиев, ШаІырады кЅктем).
сў¦ып ж¿бер¿п таґдайын басты. Кенже¦ўл¦а Ўмытыппын, е с ¿ м д е ж о І, Адам т¿л¿ сЅз¿ґд¿,
аздап е с к ¿ р е берд¿ (Р.РайымІўлов, Бўрылыс.). Ўмытыппын Ѕткен к¤нд¿, Ўмытыппын Ѕз¿мд¿ де
є) АІыл к¿рд¿, есейд¿, ер жетт¿. К¿нд¿к кескен (А.Жўма¦алиев, јшп. жалын.).
Ѕлкес¿н¿ґ сорына Ержеткен соґ Іайта келд¿ Есте жоІ еск¿ мезг¿лде. ф о л ь к. Бая¦ыда,
Іолыма. БЅренен¿ жарып шыІІан сынадай ба¦зы заманда. Е с т е ж о І е с к ¿ м е з г ¿ л д е
Бабалардан б¿зге жеткен, ±ўлаІтыны ¿здеп мദўлдан б¿р татар атал¦ан халыІ бЅл¿нген екен
Ѕткен, јсиет бар мынадай: «Єр нєресте Іашан (Абай, Тол. жин.).
е с ¿ к ¿ р г е н ш е, Жер Іад¿р¿н, Ер Іад¿р¿н б¿л- Есте [ес¿нде] Іалды. Жадында саІталды,
генше, Ал¦ашІы єнтек Іылы¦ына јз¿ ўялып ўмытылмады. КЅрем деген жандарды, КЅрд¿м
к¤лгенше, КЅтергенше балаґ ойдыґ желкен¿н, т¤гел сол кеште Ж¤рек жырмен тол¦анды,
±инаса да ІиІар соІпаІ, Іиыс жол, јз¿н ту¦ан КЅркем сурет І а л д ы е с т е (М.Хак¿мжанова,
Іасиетт¿ Ѕлкен¿ґ Ауасымен дем алу¦а ти¿ст¿ Таґд.). јзендер Ѕткен Ѕґ¿рлер Єшекей Ѕрнек
ол» (М. Шаханов, Ґасырлар). Ойыннан Ѕзге шым кесте. ЖаґартІан жерд¿ сол б¿р ел Жырым-
жоІ ойда, Болма¦ан єл¿ е с к ¿ р ¿ п. Алദа дай жаІсы І а л д ы е с т е (Ґ.Орманов, Ой
шы¦ып, доп ойнап Жатамыз к¤нде кешк¿л¿к Іанаты).
(C.Жиенбаев, Алтын Іалам). Келешекте жеґ- Естен [ес¿нен] кетпед¿. Ўмытылмады, ойдан
гелер¿ сек¿лден¿п б¿реуге Іатын болып, к¤нде шыІпады. Баянауыл басынан бўлыт кетпес,
таяІ жеп Ѕм¿р Ѕтк¿зет¿н¿н Зейнеп е с к ¿ р е ±ияда¦ы т¤лк¿ге Іўсыґ жетпес, АІбоз ¤йд¿ґ
баста¦аннан-аІ сезген (Б.Майлин, Шы¦.). сыртынан шы¦арып сап, ±ош а¦атай деген¿ґ е с-
Ес [Іал¦ан жоІ] Іалмады. а) Барынша т е н к е т п е с (ХалыІ єн¿). Ест¿бай Ѕз¿н¿ґ е с ¿-
ынтыІты, Іўмарланды. Оныґ бўл м¿нез¿н б¿ле- н е н к е т п е й т ¿ н сєтс¿зд¿ктер¿ туралы талай
т¿н Сўлтанбекте е с І а л ¦ а н ж о І (К.±азыбеков, тол¦анды (ј.±анахин, Ауыр к¤н.). Ерекше е с-
Тўсау кесер). Заһираны кЅрген жанда І а л- т е н к е т п е с ІызыІ Іайда? Жолы¦атын Іыз
389 ÅС-ÅС
Іайда тереґ сайда? Сўлулы¦ын Іояйын, м¿нез¿ е с т е н. ЎзаІ жолдан шаршап келгем, Жыр
артыІ, АІылды, асыл ж¤рек, сЅз¿ майда (Абай, жазатын халде емен, Жындандым ба єлде
Тол. жин.). мен! (Т.Айбергенов, Мен са¦ан.). Ш ы ¦ а р д ы
Естен Іалмады [Іалдырмады]. Жадынан е с т е н мЅлд¿р Іара кЅз¿н де, Теґеп кетт¿
шыІпады, ўмытылмады. Ек¿ асылдан Іосыл¦ан кЅлеґкеге Ѕз¿н де. Јм¿т ла¦ып метеоритт¿ґ
Сом алтынныґ сыны¦ы. јлгенше е с т е н І а л- тасындай, Жо¦ал¦анын сорла¦ан Іыз сезд¿ ме?
м а й д ы, јзгеше б¿ткен Іылы¦ы (Абай, Тол. (М.Єл¿мбаев, Таґд. Ѕлеґд.).
жин.). ±ан тЅг¿л¿п, шабылып, ¤р¿ккен шаІ, Есте [еске, ес¿не] саІтады. Ойда ўстады,
Б¿рталай жыл болды ¦ой е с т е н І а л м а с. жадынан шы¦армады, ўмытпады. О¦ан ±ўдай
Нєс¿лс¿з ту¦ан бала айдасаґ да, Он к¿с¿ басын та¦ала кЅрме, ес¿тпе, кЅрген, ест¿ген нєрсеґд¿
ІосІан жерге бармас (±абан жырау, Алтын ескерме, е с ¿ ґ е с а І т а м а деп пе? (Абай, Тол.
ІазыІ). жин.). Перзент Іиын ¤м¿тт¿ аІтама¦ан, Ж¿г¿т
Естен [ес¿нен] танды [тандырды]. а) Ойлау- Іиын ел-жўртты маІтама¦ан. Шы¦ар шаІта
тану Іаб¿лет¿нен айрылды, есеґг¿ред¿. Е с ¿ м- бўл Ѕм¿р сапарына, Осыларды е с ¿ ґ е с а І т а,
н е н т а н д ы м жабы¦ып, ±арайлап Іалдым балам! (±.Мырзалиев, Бўлбўл ба¦ы).
Іамы¦ып. «АІІуды» тартшы, ±аршы¦а, Кетпес¿н Есте саІтау. п с и х. АІпараттыґ жадта
ж¤рек жарылып (К. СалыІов, Жезки¿к). є) К¤й¿- саІталуын Іамтамасыз етет¿н ¤äåð¿стерд¿ґ
н¿ш-с¤й¿н¿штен асып-састы, абыржыды. «јлсе жалпылама атауы. Е с т е с а І т а у жаґа алын¦ан
К¤н¿м – балам деп, јз¿м жал¦ыз Іалам деп» – б¿л¿мдерд¿ґ кей¿н Іалпына келт¿р¿лу¿н¿ґ еґ
јкс¿п е с ¿ н е н т а н ы п т ы. ТЅге, тЅге кЅз маґызды шарты (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.).
жасын, ТасІа со¦ып Ѕз басын Талай талып Іа- Е с т е с а І т а у д ы ґ нєтижел¿л¿г¿, еґ алдымен,
лыпты (±.Мырзалиев, Алуан.). б) Береке-Іўты жаґа материалды ў¦ыныл¦ан байланыстар
Іалмады, састы, мєґг¿рд¿. Ел е с ¿ н е н т а н ¦ а н ж¤йес¿не к¿р¿кт¿ру м¤мк¿нд¿г¿не Іарай аныІта-
ед¿, Ел ж¤рег¿ жан¦ан ед¿. ±ан¿шерлер елд¿ ўйпап, лады (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). Е с т е с а І-
±ан¦а Іолын мал¦ан ед¿ (Б.Майлин, Шы¦.). в) Ын- т а у процестер¿н¿ґ ¿с-єрекет Іўрылымында¦ы
тыІтырды, ел¿тт¿, Іўмарттырды. Е с т е н орнына байланысты ер¿кт¿ есте саІтау жєне
т а н с а м, жан тылсымы ¤з¿л¿п, Шыдатпады ер¿кс¿з есте саІтау болып саналады (±аз. т¿л¿
Іара¦аныґ сызылып. Сен ед¿ґ ¦ой, єл¿ де сол, термин. Педагогика.).
Ѕз¿ґс¿ґ Жер бет¿нде ж¤рген ма¦ан Іызы¦ып Есте [ес¿нде] тўтты [ўстады]. Ўмытпады,
(К.СалыІов, Жезки¿к.). жадында саІтады. Ата-аналар да Іайнар Іызу
Естен [ес¿нен] тандырды. а) К¤й¿н¿ш- к¤ндер¿н Ѕздер¿ отыр¦ан бЅлмелер¿нде, жатыс-
с¤й¿н¿штен єбден састырды, єб¿рж¿тт¿. Б¿рде жайларында, ас-су айналасында т¤гел сез¿нд¿,
атып, б¿рде тартып жанды е с ¿ н е н т а н д ы р а р ертеґд¿-кеш е с т е т ў т т ы (М.Єуезов, Ал¦ы
(Б.К¤леев, Таґд.). є) Есеґг¿ретт¿, Іалжыратты, шептег¿лер). Е с ¿ ґ д е ў с т а, достарым! јм¿р
Іажытты. Солардыґ мекен¿ екен б¿р кеґ арал, бар, мўнда жалын бар. јз тўсымнан ІосІаным,
ѕшер ас, кЅрген бейнет е с т а н д ы р а р. Жай- Мен¿ґ б¿р тамшы Іаным бар (Ж.Саин, Таґд.
сыз-аІ жатар орын, киер ки¿м, ЎлыІтар тўтІын- шы¦.).
дарды итке балар (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Ес тоІтатпа¦ан баладай. АІылы к¿рмеген,
б) Ес¿н шы¦арып, ойынан жаґылыстырып, жан-жа¦ын аґдап, оґ-солын таныма¦ан баладай.
райынан Іайтарды. Медеу сЅзбен баспалдатып, Абай дегб¿р¿ Іашып, е с т о І т а т п а ¦ а н б а л а-
ЖаІыптыґ е с ¿ н т а н д ы р д ы. ЖаІып Іысыл- д а й боп, алас ўрып ўмтылып барады (М.Єуезов,
¦аннан «т¤зелем¿н» деп Медеуге серт¿н берд¿ Абай жолы).
(Б. Майлин, Азамат.). в) ЫнтыІтырды, сез¿м¿н, Ес тоІтатты. АІылы к¿рд¿, есейд¿, толысты.
бойын билеп алды. јзгеше кЅр¿н¿с, лезде бўлт Бўрын¦ыдай емес, былтыр¦ы¦а Іара¦анда е с т о І-
сЅг¿л¿п, сўлу айды жарІ Ѕтк¿згендей болды. т а т ы п Іалыпты ¦ой балаґ (А.ТоІма¦амбетов).
Абайды е с ¿ н е н т а н д ы р а билед¿ де, Ѕзгеше Е с т о І т а т а Іойма¦ан балалыІ шаІтыґ
б¿р нўр шў¦ыласына бас ид¿ргендей боп кетт¿ думанды к¤ндер¿ дала тЅс¿нде зулап жатІанын
(М.Єуезов, Абай). г) Берекес¿н Іашырып, зєре- кей¿ннен ദардыІ Іой («Лен. жас»). Махаббат –
Іўтын Іалдырмады. Антала¦ан жаулардыґ жас. Е с т о І т а т І а н жоІ єл¿, Ол жыл сайын
берекес¿н Іашырды. Е с т е р ¿ н е н т а н д ы р ы п, он сег¿зге толады. От басады, су кешед¿, сол
Талай белден асырды (Е.±андеков, јлеґд.). ¤ш¿н О¦ан бєр¿н кеш¿руге болады (±.Баянбаев,
Естен [ес¿нен] шы¦арды. Ўмытты, ойда АІ ша¦ала).
саІтамады, елен¿п ескер¿лмед¿. Жал¦ыз бауырым Ес тўтты. АрІа тўтты, с¤йен¿ш, пана кЅрд¿.
Рахим е с т е н ш ы ¦ ы п, мен ит бол¦ан екем Єлекеґн¿ґ.... Ѕґ¿ Ѕзгер¿п, Іаба¦ы т¤нер¿п кет¿пт¿.
деп кетед¿ атып (±аз. аІын. шы¦.). Иє, кєд¿мг¿ Елс¿з жерде е с т ў т І а н Єлекеґн¿ґ бўл т¤р¿
ўшан-теґ¿з арманныґ Ўшында¦ы ¤ш-аІ т¤й¿р мен¿ де ІорІытты (Ґ.Орманов, Ж¤рек). Жерде
тал Ѕскен. БасІа д¤ние ш ы ¦ ы п кеткен бєр¿ Іаншама кесапат болып жатІанымен, аспанда
ÅС-ÅС 390
толыІ ай бар. ТоІтылардыґ Іарасы ¤з¿лмейт¿н¿ Ес¿ дўрыс. АІылы т¤зу, ден¿ сау, ойлау Іаб¿-
сол. Єр¿ «сєбидей» жануарлар б¿р¿н-б¿р¿ е с т ў- лет¿ бар. Денемде тўтас па екен Іызыл ет¿м?
т ы п бўйы¦а беред¿ («±аз. єдеб.»). ±ўлаІ, кЅз, т¿л тоІтатІан Іызмет¿н! Тек Іана
Ес т¤ст¿. АІылына келд¿, сабасына т¤ст¿. ойлай б¿лем, е с ¿ м д ў р ы с, Ой сер¿к, осы
±ой,– дед¿м, байІа,– дед¿м – тыґдамадыґ, Б¿р ¦ана жылы ¤м¿т¿м (Є.Сєрсенбаев, Жазылым.
елд¿ осыншама был¦а¦аныґ. Ес¿ґе келмеген соґ – к¿тап). ±ўтылар хал болмады мына дудан, Б¿з
е с т ¤ с с ¿ н – деп, Амалсыз халайыІты жинап де ¿шпесек болмайды жынды судан. јлт¿рер
алдым (Ґ.±айырбеков, Дала.). Ѕґкей жынды б¿зд¿ кел¿п, Жынды деп е с ¿
Ест¿ Іашырды [шы¦арды]. а) Абдыратты, д ў р ы с б¿зд¿ Іу¦ан (Абай, Тол. жин.). Сен¿ де
асып-састырды. Ер¿кт¿ алып, е с ш ы ¦ а р ы п д¤ние ¤ш¿н б¿реу алар, К¿м болса да ек¿нш¿ сор¦а
ек¿лент¿п, кЅґ¿лд¿ кЅлбектет¿п, ойды ўмтылтып Іалар. Е с ¿ д ў р ы с жан болса сенен гЅр¿, Деп
(ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Шырайды Іай¦ы айтпас сен¿менен ба¦ым жанар (С.Торай¦ыров,
жасырмай, К¤лк¿н¿ґ ерн¿ кезермес. Шыдасаґ Шы¦.).
е с т ¿ І а ш ы р м а й, ±ўлдатып, Іор Іып ж¿бермес Ес¿ енд¿. јз-Ѕз¿не келд¿, ес жиды. Т¤н жарым-
(Абай, Тол. жин.). є) Дегб¿р¿н алды, мазалады. да ж¿г¿тт¿ґ е с ¿ е н ¿ п, Ѕз¿не не бол¦анын б¿лг¿с¿
…±ой енд¿, ж¤р астыґ¦ы ¤йге барып отыр, мўнда келд¿ («Лен. жас»). Ек¿нш¿ к¤н оныґ е с ¿ е н г е л ¿,
(казак-орыстар) ¿здеп келед¿ енд¿! – деп Іоймай Алайда бўл Іуаныш ап келмед¿. Ек¿ аяІпен ж¤ре
е с ¿ м д ¿ ш ы ¦ а р д ы (С.Сейфуллин, Шы¦.). алмаса жер басып, ЖаІсы ед¿ ¦ой, жаІсы ед¿ ¦ой
Ес¿ ауды. а) АІыл-естен айырылды, талып Ѕлген¿! (Є.Ахметов, АшыІ аспан).
Іалды. СасІан АсІар ж¤г¿р¿п келе жатыр ед¿, Ес¿ жарым. АІылы кем, жарымес. Е с ¿ ж а р ы м
маґдайы аша¦а тарс ете т¤с¿п, е с ¿ а у ы п Іала адам¦а нен¿ тапсыру¦а болады (Ауызек¿).
жаздады, кЅз¿н¿ґ оты жарІ ете т¤ст¿ (С.МўІанов, Ес¿ кетт¿ [Іалмады]. а) Зєре-Іўты Іалмады,
ЖўмбаІ жалау). Мен оґ Іапталында тўр¦ам, ¤рей¿ Іашты, жаны Іысылды. Е с ¿ ґ к е т с е,
Іолымды бесатарыма салам дегенше, е с ¿ м
ест¿ге к¿р¿птарсыґ, Еґ бастысын ўмытІансыґ, –
а у ы п Іўлап бара жатІанымды б¿лем… (Б.То-
деп Шыґ¦ысхан ызбарлана т¿л Іатты, Єр сЅз¿нде
¦ысбаев, Асыл адам.). ±ожа айтады: «Бєт бєх¿т
атан т¤йе Іайысардай з¿л жатты (М.Шаханов,
зєремд¿ алдыґ, е с ¿ м а у ы п, ІорыІІаннан
Ґасырлар). Б¿р жа¦ынан сен Іыстыґ. Б¿р
талып Іалдым» (±аз. аІын. шы¦.). Кетер деп
жа¦ынан – партизан. Е с ¿ к е т т ¿ фашист¿ґ
Іайткенменен Іылып Іау¿п, ±остырып асІа
дереу дєр¿ тауып; Барзу¦а байІаусызда берг¿з¿п (Ж.Саин, Шы¦.). ±ара жўртта быІсы¦ан шала
ед, Жы¦ылып жатып Іалды е с ¿ а у ы п Іал¦ан, Аналардан е с к е т к е н, балалардан.
(Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). є) ж е р г. Аґсары ауды, Тал да таппай Іармау¦а жа¦алаудан, АІыл
Іўмар болды. Сен¿ Іайдам, дєл осы алманы ІашІан адыра бабалардан. ±андай Іар¦ыс
¤з¿п жег¿м кеп, е с ¿ м а у ы п тўр (Ауызек¿). атты екен Іайран елд¿?! ±айда барып ты¦ылар
б) Дел-сал болып, не ¿стер¿н б¿лмей абдырып паналау¦а?! (М.МаІатаев, Шы¦...). є) Мазасы
Іалды. Алдымнан даяшылар келд¿ шауып, кетт¿, Іатты састы, абдырады. Е с ¿ к е т к е н
ТолыІсып аттарыныґ баурына ауып, ±ўрметтеп Іатын ер¿н ата депт¿ (Мєтел). Екеу¿ єлденеге
тойшыларды алып кетт¿, Мен Іалдым Іыр е с ¿ к е т ¿ п алыста¦ы Іала жаІІа Іадала т¤ст¿
басында е с ¿ м а у ы п (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). (Х.Есенжанов, Тар кезеґ). б) ЫнтыІты, ел¿тт¿,
в) Жынданды, есуастанды, жарымес болды. берекес¿ кет¿п Іўмартты. КЅр¿нген Іыз к¤ле
Еґ¿реп Рахым ел кезд¿, Е с ¿ а у ы п Іырда адасты. Іараса, е с ¿ к е т ¿ п елпеґдеп ж¤рген¿. Бўл Іай-
Талай да талай жер кезд¿, ШЅлдерд¿ кеш¿п тау т¿п адам болады («Лен. жас»). Јш ж¤зге атым
асты (М.Єл¿мбаев, јлеґд.). шыІІан Балуан ШолаІ. Денеме тег¿с б¿ткен к¤ш
Ес¿ ауысты. АІылынан адасты, есеґг¿ред¿, пенен баІ. КЅргенде сўлу єйел е с ¿ м І а л м а с,
жынданды. МЅлшермен ¿стеген еґбек – нерв Ж¿г¿тт¿к бойымда¦ы к¤нєм сол-аІ (Балуан
ж¤йес¿ жєне е с ¿ а у ы с І а н сырІат адамдардыґ ШолаІ). в) Тынышты¦ынан айырылды, беймаза
тез жазылуына кЅмекш¿ Іўрал (М.Сисекенов, к¤й кешт¿. Ел¿не миллиард пўтты нес¿бе ет¿п,
јкпе ауру.). Тыґ жатыр ен Іимылдан е с ¿ к е т ¿ п, Ала Іи¦аш
Ес¿ [ес] бар. Ест¿, аІылды. ЖаІсыныґ кег¿ шабады рельстер, Тауларды тес¿п Ѕт¿п, кес¿п Ѕт¿п
ж¿бек орамал кепкенше, жаманныґ кег¿ жерге (Т.Айбергенов, Мен. са¦ан.).
басы жеткенше. Осыны ў¦атындай е с б а р Ес¿ к¿рел¿-шы¦алы. а) АІылы толыспа¦ан,
шы¦ар екеум¿зде (Б.Нўржекеев, К¤й тол¦аІ). жас. Мен болсам е с ¿ м н ¿ ґ к ¿ р е л ¿-ш ы ¦ а л ы
Е с ¿ б а р адам¦а ек¿ айтудыґ Іажет¿ жоІ уа¦ы. Т¤нн¿ґ б¿р жарымына дей¿н кЅз ¿лмей,
(Ауызек¿). шешемн¿ґ келу¿н к¤тем¿н («±аз. єдеб.»). є) АІы-
Ес¿ б¤т¿н. АІылы т¤зу, ойлау Іаб¿лет¿ дўрыс. лы кем, жарымес. Е с ¿ к ¿ р е л ¿-ш ы ¦ а л ы не
Е с ¿ н ¿ ґ б ¤ т ¿ н д ¿ г ¿ н е, денес¿н¿ґ пысыІты¦ына ¿степ, не Іой¦анын б¿лмейд¿ (Ауызек¿).
Іара¦анда, бўл кемп¿рд¿ кЅрген адам алпыс-жет- Ес¿ к¿рес¿л¿-шы¦асылы. ñ ½ é ë. Ес¿ ау¦ан,
п¿с жаста ¦ана дерл¿к (С.МўІанов, Саяхат.). талыІсы¦ан, шала ест¿. Беттен Іан судай а¦ып, бала
391 ÅС-ÅС
торы аттан аунай т¤ст¿. Е с ¿ к ¿ р е с ¿ л ¿-ш ы ¦ а с ы л ы є) Алжыды, жынданды, есуастанды. Т¿леубай
болып жатІанда, солдаттар с¤йреп апарып, АйнакЅл халІыныґ айтуы бойынша, окопта е с ¿-
бўтаныґ т¤б¿не лаІтырып ж¿берд¿ оны («±аз. н е н а й ы р ы л ы п т ы (Ç.Шашкин, Ўядан ўш.).
єдеб.»). б) Ес¿ шыІты, ¤рей¿ ўшты, абдырады. Ел Іайтар
Ес¿ Іатты. ж е р г. Басы Іатты. Осы б¿р кезде БЅжейд¿ґ тынысы б¿тт¿ де, т¤н ортасына
есепт¿ шы¦ара алмай єбден е с ¿ м І а т т ы дей¿н е с т е р ¿ н е н а й ы р ы л ¦ а н д а й болып,
(Ауызек¿). барлыІ Іатын-Іалаш, бала-ша¦а, ¤лкендер
Ес¿ ІашІан жандай. Ес¿нен айырыл¦ан де Ѕк¿р¿п, Ѕкс¿п жыласып отырды (М.Єуезов,
адамдай. Бєр¿не кЅнд¿гем¿н осы бастан, Ж а н д а й- Абай). Бала: «Алтын су тауып кел?»,– дед¿ деп
аІ бола тўрып е с ¿ І а ш І а н (Ж.Молда¦алиев, жылайды. Кемп¿р-шал мўны ест¿генде е с т е р ¿-
Тол. жин.). н е н а й р ы л а д ы (±аз. ертег.). в) Ынсапсыз¦а
Ес¿н алды. а) ЫнтыІтырды, ел¿тт¿, мас айналды, ІўныІты. ±аз¿рг¿ ІазаІ ўлы¦ы, Жаман
Іылды. Сайра¦ан кЅкте тор¦ай е с ¿ ґ д ¿ а л ы п, иттен нес¿ кем. Жемт¿к кЅрсе, Іан кЅрсе, А й ы-
К¤н де жоІ, єлдеІашан кеткен батып. КЅк шЅпт¿ р ы л а р м¤лде е с ¿ н е н (Дулат Бабатайўлы,
Іызыл, жасыл жапыраІ басІан, Артында Іызыл Замана.).
шапаІ нўры Іалып (С.Торай¦ыров, Шы¦.). Ес¿нен жаґылды. а) АІыл-ес¿н жо¦алтты,
є) Мазасын кет¿рд¿, есеґг¿ретт¿, мез¿ етт¿. есеґг¿ред¿. БайІаусызда тула¦ан тай тентек
СЅйт¿п, Европаныґ е с ¿ н а л ¦ а н. Талай нем¿ст¿ґ баланы оп-оґай ытІытып, топ ете т¤с¿рд¿. Б¿раІ
кўла¦ын кес¿п ал¦ан. Осындай азаматы бар Оспан жы¦ылса да, е с ¿ н е н ж а ґ ы л ¦ а н жоІ
б¿збен со¦ысу Нем¿с аІымаІтыґ нес¿н ал¦ан? (М.Єуезоз, Абай). є) Ес¿ шыІты, мєґг¿рд¿. Онда
(О.Єубєк¿ров, КЅк тай¦аІ). Он б¿р¿нде Іозы¦а ерк¿ґде, амал не, БасІа б¿реу табылар... Бўдан
салып ед¿, Томар бас деп е с ¿ ґ д ¿ а л ы п ед¿ артыІ жаман не, ±ыз е с ¿ н е н ж а ґ ы л а р
(АІын жырлары). (±.МўІышев, Поэм.).
Ес¿нде тўрìàды. Ўмытты, ес¿нде Іалмады. Ес¿нен тандырды. Еґсес¿н кЅтертпед¿,
ОІы¦ан саба¦ы е с ¿ н д е т ў р м а й т ы н бой жаздырмады, ес¿н шы¦арды. Б¿рде атып
кел¿ншек єлг¿ жайды егжей-тегжейл¿ б¿лед¿ б¿рде тартып, Жанды е с ¿ н е н т а н д ы р а р
екен, ештеґес¿н де ўмытпапты (М.Д¤йсенов, (Б.К¤леев, Таґд.).
Г¤лжан.). Ес¿нен тастамады. Ўмытпады, жадынан
Ес¿нен адасты. а) АІылынан жаґылысты, шы¦армады. С¤йген¿мнен айтамын Бўл аІылым,
есеґг¿ред¿. Е с ¿ м н е н а д а с ы п жатырмын ба шыра¦ым! Е с ¿ ґ н е н б¿р т а с т а м а Елд¿ґ
дегендей ТЅлеген Ѕз кЅз¿не сенбей оларды та¦ы алыс-жыра¦ын! (С. Сейфуллин, јлеґд.).
б¿р шолып Ѕтт¿ (±.Исабаев). Жас ж¿г¿тт¿ґ денес¿ Ес¿нен шыІты. Жадынан шыІты, ўмытты.
оттай жанып, ауыІ-ауыІ е с ¿ н е н а д а с ы п, «Жо¦ары шыІІа» ІарІ болып, тамаІ, ки¿м,
сандыраІтап жатты («Лен. жас»). – Апыр-ай, борыш е с ¿ н е н ш ы ¦ ы п кет¿п, енд¿ олар ІысІан
мына сорлы е с ¿ н е н а д а с І а п екен ¦ой, енд¿ к¤н¿ б¿реуд¿ґ малын бўлдап Іарыз¦а алды (Абай,
Іайтт¿к, дед¿ ол ¤рейлене Іарап (Є.Єб¿шев, Тол. жин.).
Тереґ тамыр.). є) Абдырады, Іатты састы. Еске т¤ст¿. Ойына келд¿, елестед¿. Е с к е т ¤-
Соншама мол Іаржыдан єп-сєтте айырылып с ¿ п бала кез, Жудым су¦а бет¿мд¿ (Ґ.Орманов,
Іал¦ан Балжан не ¿стер¿н б¿лмей, е с ¿ н е н а д а- Сєт сапары). КЅзге т¤ртсе кЅрг¿с¿з ±ап-Іарദы
с ы п тўрып Іалды («±аз. єдеб.»). Осы д¤ниен¿ґ т¤н ед¿, Е с к е т ¤ с ¿ п б¿р нєрсе К¤зетш¿ жас
дєл сол са¦атта не халде екен¿н екеу¿ е с т е н к¤лед¿ (±.Аманжолов, Таґд. шы¦.).
а д а с ы п б¿ле алмай, к¿рет¿н жер таба алмай, Ес¿н жиып, етег¿н жапты. јз¿не-Ѕз¿ келд¿,
Јйд¿ґ ¿ш¿нде шыр кЅбелек айналып зыр ж¤г¿рд¿ Іалыпты Ѕм¿рге к¿рд¿, теґелд¿. КЅптен кЅґ¿лдер¿
(Є.Єб¿шев, Армансыз.). Есеб¿ґнен жаґылсаґ, тыныш тапІандай болып, бўрын¦ылары ўмытІа
е с ¿ ґ н е н а д а с а с ы ґ (МаІал). айнал¦ан сек¿лд¿, е с ¿ н ж и ы п, е т е г ¿ н ж а п-
Ес¿нен айырылды. а) Талып Іалды, б¿р І а н д а й, Омардыґ да єлдеІалай б¿р балбырап,
уаІытІа аІылынан айырылып Іалды. ±ўла ат алаґсыз тєтт¿ ўйІы¦а к¿р¿скен к¤н¿ б¤г¿н-аІ ед¿
тєлт¿ректеп е с ¿ н е н а й ы р ы л ы п, жы¦ылу¦а (С.Торай¦ыров, Таґд. шы¦.). Со¦ыс болса б¿тт¿.
айнал¦ан уаІытта БаІты¦ўл аттыґ жалынан Енд¿ жўрт е с ¿ н ж и н а п, е т е г ¿ н ж а п І а н
басып сек¿р¿п кетт¿ (М.Єуезов, ±араш.). Жал¦ыз соґ сол мезг¿лс¿з тоІтап кал¦ан таІырыпІа Іайта
баласыныґ кездейсоІ жол апатынан Іайтыс Іоз¦ау салып, Ед¿лов Іасына ек¿-¤ш кЅмекш¿
бол¦анын ест¿ген Назым табан астында е с ¿- ерт¿п ек¿ ай бойы Отырар Іаласыныґ орнын
н е н а й ы р ы л ы п, талыІсып кетт¿ («±аз. баІылау¦а кеткен-д¿ (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.).
єдеб.»). Ертеґ¿нде кЅп адаммен б¿рге а¦аштыґ Ес¿н шашты. ж е р г. Берекес¿н кет¿рд¿, Іўтын
арасында босып ж¤рген¿мд¿ ¦ана б¿лем¿н. Е с- Іашырды. Е с т е р ¿ н ш а ш ы п ап, жия алмай
т е н а й ы р ы л ы п Іалыппын. Жындыханада ж¤р ¦ой, т¤ге, – дед¿ Сєл¿м сылІылдай к¤л¿п
жатып шыІтым (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен). (±.Толыбаев, ±айдасыґ.).
ÅС-ÅС 392
Ес¿ґ барда ел¿ґ тап. Дер кез¿нде Іимылда, аталады (±ЎЭ). Психология ¦ылымында І ы с-
м¤мк¿нд¿кт¿ пайдаланып орныґды, жолыґды І а м е р з ¿ м д ¿ е с «шў¦ыл» ес (т¤рлер¿ амал-
тап. јзге ІазаІ Ѕз б¿лген¿н Ѕз¿ ¿стес¿н, таІа осы тєс¿лдер ес¿) деп аталады (±ЎЭ).
арада¦ы аз¦ана Єлжан сен е с ¿ ґ б а р д а е л ¿ ґ СЅзд¿к-ма¦ыналыІ ес. п с и х. Ў¦ым, п¿к¿р,
т а п (М.Єуезов, ±иыл заман). «Е с ¿ ґ б а р д а ой Іорытындылары сияІты т¤рлер¿ п¿ш¿мдер
е л ¿ ґ т а п» деп, ек¿ єйел соІаны Іайырып, арІылы ¿з Іалдырып отыратын адам ж¤йке
ауыл¦а зытып отырады («Лен. жас»). ж¤йес¿н¿ґ Іызметтер¿н¿ґ б¿р¿. С Ѕ з д ¿ к-м а-
Ес¿ґ барда етег¿ґ жап. АІылыґ бар болса, ¦ ы н а л ы І е с оІушылардыґ б¿л¿м ж¤йес¿ мен
ар-абыройыґды саІта. Єл¿ де болса кеш емес, оІу материалдарын есте саІтауында жетекш¿
кем-кет¿г¿н б¿тес¿н дейм¿з, «е с ¿ ґ б а р д а е т е- мєнге ие (±ЎЭ).
г ¿ ґ ж а п», Ѕз¿ґе лайыІты орын тап дейм¿з Тарс ес¿нен шыІты. с Ѕ й л. М¤лде ўмытты.
(С.ТЅлешов, Т¤рл¿. бас.). Жолшыбай Єсия мен ўста¦а Миталдыґ Ѕл¿м¿н
Ес¿ шыІты. а) Јрей¿ ўшты, Іатты састы. єйел¿не айтыґдар демек ед¿, т а р с е с ¿ н е н
КЅш¿ґ кетер б¿р жаІІа, малыґ кетер б¿р жаІІа, ш ы ¦ ы п кет¿пт¿ (±.Исабаев).
КЅш соґынан жете алмай, Е с ¿ ґ ш ы ¦ а р сол Тєубес¿н еске т¤с¿рд¿ [салды]. д ¿ н и.
шаІта (±аз. аІын. шы¦.). Е с ¿ ш ы І т ы кЅрд¿ ±ўдайын ес¿не алдырды; тєґ¿р¿н б¿лет¿н етт¿;
де, Ўры итт¿ґ Іыл¦анын. Ойбай салды, б¿лд¿ рай¦а келт¿рд¿. Єд¿л мырза, ер болып, Єлемге
де, ±оса сорлы бол¦анын (Абай, Тол. жин.). жай¦ан Ѕрнект¿, Т є у б е с ¿ н е с к е т ¤ с ¿ р ¿ п,
є) ±уанышы Іойнына сыймады, ес¿ Іалмады. Тентект¿ тыйып жерлепт¿ (Абай, Тол. жин.).
Б¿зд¿ґ ІазаІтыґ ІосІан аты алдында келсе, Б¿р Іасиет бар єлемде ІаІІан жўмбаІ Іанатын,
т¤с¿рген палуаны жыІса, е с ¿ ш ы ¦ ы п б¿р АртыІ кетсеґ Іатал Іолмен т є у б а ґ д ы е с к е
Іуанады (Абай, Тол. жин.). Арман мен¿ґ бар с а л а т ы н (М.Шаханов, Ґасырлар).
санамда, Јйленд¿м деп жар салам ба. Е с ¿ м Т¤пк¿л¿кт¿ ес. п с и х. ±абылда¦ан нєрселерд¿,
ш ы ¦ ы п отырдым мен. јз Іасыґда арсаландап Іўбылыстарды, олардыґ белг¿-Іасиеттер¿н ўзаІ
(Т.Молда¦алиев, ШаІырады кЅктем). Бет¿м- уаІыт бойы есте Іалдыратын адамныґ ж¤йке
ау, т¿пт¿ е с ¿ м ш ы ¦ ы п кет¿пт¿ ¦ой Ойлама¦ан ж¤йес¿н¿ґ Іызмет¿н¿ґ т¤р¿. Т ¤ п к ¿ л ¿ к т ¿ е с т е
жерден... Кел, жо¦ары шыІ айналайын јз¿ґ аман- Іалдырудыґ та¦ы б¿р ерекшел¿г¿ нєрселер-
есен оралдыґ ба (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). д¿ґ єсер¿н¿ґ ўзаІ мерз¿мге созылуына жєне
б) Ынтызар болды, ес¿ кетт¿. Жылжып жылдар адамныґ арнайы маІсатына да Іатысты болуы
Ѕтт¿ Айтоты бой жеткенде, оны кЅрген бозбала (±ЎЭ).
е с ¿ ш ы ¦ а ¦ашыІ болады екен (О.БодыІов, ЭмоциялыІ ес. п с и х. Єрт¤рл¿ кЅґ¿л к¤й
Бўлбўл). Іоз¦алысы, Ѕзгер¿с¿н санада саІтап, Іайта
Ес¿нен шыІты. Жадында болмады, ўмытты. жദырту¦а жауап берет¿н ж¤йке ж¤йес¿н¿ґ
«Жо¦ары шыІІа» ІарыІ болып, тамаІ, ки¿м, Іызмет¿. Э м о ц и я л ы І е с бойынша адам
борыш е с ¿ н е н ш ы ¦ ы п кет¿п, енд¿ олар ІысІан басынан кеш¿ргендер¿н еске т¤с¿ргенде бозарады
к¤н¿ б¿реуд¿ґ малын бўлдап Іарыз¦а алды (Абай, не Іызарады. јйткен¿ оныґ басынан Ѕткен єр
Тол. жин.). К¿нєл¿ Ѕз¿, АІан. Ег¿н орамын деп, алуан жа¦дайлар о¦ан к¤шт¿ єсер ет¿п, эмоциялыІ
б¿ржола Райханды е с ¿ н е н ш ы ¦ а р д ы. Кеше к¤йге ўшыратады (±ЎЭ).
Ташма¦амбетов тег¿н айтІан жоІ, барып Іайту ЕС 1= е т. АрІан, ж¿п жасау ¤ш¿н ж¤нд¿,
керек ед¿… (З.Шашкин). маІтаны ширату, пысытып бўрау. СЅз¿ґе, –
±имыл-Іоз¦алыс ес¿. п с и х. Єрт¤рл¿ дед¿ т¤лк¿, – тўрмын нанбай, Мен¿ де кЅґ¿л¿ґ
Іимыл Іоз¦алыстарды, Іимыл-єрекеттерд¿ бар ма алда¦андай? Адамныґ арІан е с к е н
санада саІтап, Іайта жദырту¦а жауап єулет¿с¿ґ, јт¿р¿к ¤з¿к ж¿б¿н жал¦а¦андай
берет¿н ж¤йке ж¤йес¿н¿ґ Іызмет¿. ± и м ы л- (О.ШораяІов, Шайыр). Мыжырай¦ан Іара
І о з ¦ а л ы с е с деген¿м¿з – ойын, спорт, еґбек, кемп¿р ж¤н ш¤йкелеп, ая¦ына орап, ш¤йкен¿ е с ¿ п
оІу єрекеттер¿не байланысты єрт¤рл¿ Іимыл отыр (Б.Майлин, Шы¦.). КЅз – мерген, ж¿г¿т –
Іоз¦алыстар мен єрекеттерд¿ есте Іалдырып, мылтыІ, кЅґ¿л – б¿лте, Орамды аґ табылмай
оларды Іайта жദыртып отыру (±ЎЭ). атылмайтын. Ж¿бек пен Іойдыґ ж¤н¿н Іосып
±ысІа мерз¿мд¿ ес. п с и х. ±абылдан¦ан е с с е ґ, Б¿р¿г¿п арІан болып Іатылмайтын
нєрселерд¿, Іўбылыстарды, олардыґ белг¿л¿ (Є.Найманбаев, Шы¦.). ±атын, сен ¤й ¿ш¿н
Іасиеттер¿н маІсатты т¤рде ти¿ст¿ єд¿с- буып-т¤й¿п, бўйдаґды е с ¿ п, жазыґды жамап
тєс¿лдер арІылы ІысІа уаІытІа ¦ана еске єз¿р отыр, – деп кеткен-д¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±ан
Іалдыратын адамныґ ж¤йке ж¤йес¿ Іызмет¿н¿ґ мен тер).
т¤р¿. Мўндай жа¦дайда осыдан б¿ршама уаІыт Ес¿п жЅрмеу. ЖЅрмелеп т¿гуд¿ґ б¿р тєс¿л¿.
бўрын Іабылда¦ан нєрселерд¿ґ бейнес¿ адамныґ Е с ¿ п ж Ѕ р м е у кЅб¿несе су таситын Іарын, мес,
кЅз алдына елестеп, Іўла¦ына дауысы ест¿лед¿. матадан, кенептен т¿ккен ыдыс ІапшыІтардыґ
Ест¿ґ бўл т¤р¿ І ы с І а м е р з ¿ м д ¿ е с деп шеттер¿н т¿ккенде, кейде орамалдыґ шет¿н
393 ÅС-ÅС
б¤ге т¿ккенде Іолданылады (С.±асиманов, ±аз. Айдарынан [айдарымен] жел ест¿. а) Жет¿с-
ІолЅнер¿). т¿, болып-толды. ТЅменг¿ ауылдыґ Іалашылары
Ж¿п те есе алмайды. ±олынан ештеґе Іала¦а ара Іонбай жете алмайды. Сонда¦ы
келмейд¿, олаІ. Шырайдыґ Іасында Єсел ж ¿ п Іонатыны б¿зд¿ґ ауыл. Со¦ыс кез¿нде к¿м а й д а-
т е е с е а л м а й д ы (Ауызек¿). р ы н а н ж е л е с ¿ п отыр дейс¿ґ (Н.Сералиев,
ЕС2= е т. 1. Жел тўру, жел со¦у. Осы б¿р ±аґтар.). є) АсІаІтап, дєурен с¤рд¿, тЅрт
самал майдалап, КЅктем е с т ¿, к¤з е с т ¿. Іўбыласы т¤гел болды. Ерл¿г¿ґ болса маІта¦ан,
Сонда онымен бой сылап, КЅрш¿мде б¿р Іыз Жауын Іуып Іашыр¦ан, А й д а р ы м е н ж е л
Ѕст¿ (±.Ўябаев, Отты жылдары). Ґасырдыґ е с ¿ п, Алатаудан асыр¦ан (Жамбыл, Тол.жин.).
ыз¦ары дауыл боп е с к е н ¿ м е н Далаґныґ КЅзден таса кей-кейде шы¦ады естен, ±алпында
мўґлы єж¿м¿ ж¤з¿ґе кЅшкен¿менен, Сен¿м Іалмас адам Ѕзгерместен, ту¦ан ел¿ґ миятыґ
Іайы¦ыґ сендел¿п, ¤м¿т¿ґ Ѕшкен¿менен, КЅґ¿- айдарлы ол, Болсаґ да а й д а р ы ґ н а н ж е л ¿ ґ
л¿ґде ж¤зд¿ґ ел¿ґн¿ґ намысты ескег¿менен, е с к е н (О.МалІаров).
Т¿л¿ґд¿ кесе алмай Іор болды Жауларыґ Ес¿п отыр. МаІтанды, бЅст¿. Манадан бер¿
жабылып басыґды кескен¿менен (М.Шаханов, леп¿ре е с ¿ п о т ы р ¦ а н Жапал енд¿ ес¿н жинады
Ґасырлар.). Жерорта теґ¿з¿нен салІын самал б¿лем, жан-жа¦ына Іарады (А.Байтанаев,
е с ¿ п, тўр (Т.Шаханов, КЅг¿лд¿р мўнар.). 2. а у ы с. ±айнар.). АІыл а¦асы б¿р топ баланыґ Іорша-
Єн-к¤й ІалыІтау, шарыІтау, тЅг¿лу, жа¦ымды уында е с ¿ п о т ы р (О.Сєрсенбаев, Са¦ым).
¤н шы¦ару. ЫІыластыґ ек¿ Іолы Іобызды Ес¿п [айтады] сЅйлед¿. Ерк¿н, кЅс¿ле сЅй-
е с ¿ п еґ¿рет¿п отыр екен (С.Сейфуллин, Тар лед¿. Соны кейде єн мен домбыра¦а Іосып
жол.). ±ай жаІтан ж¤рс¿ґ, Іай тўстан е с т ¿ ґ, айтса, кейде Сей¿т Іарадай тЅг¿лт¿п, е с ¿ п
арман-єн, Шы¦ар-ау са¦ан сан арман Іанат с Ѕ й л е п, арызып айтып беред¿ (М.Єуезов,
Іарма¦ан. Б¿р жерде сен¿ кЅргендейм¿н-ау осы Таґд. шы¦.). П¿к¿р¿мд¿, ойымды е с ¿ п а й т а м,
мен, ±ыз¦алдаІ г¤л¿н жарма¦ан! (Т.Айбергенов,
Тиес¿л¿ сЅз¿мд¿ тосып айтам (А.Асылбеков,
Мен са¦ан). Мен ¤ш¿н таныс жол мына, Б¿ргем¿н
КЅкорай).
ту¦ан ел¿ммен. АґызаІ, дауыл орнына єн болып
Желдей ест¿. а) Ж¤йтк¿д¿, зырлады, заулады,
е с с е м дед¿м мен (А.БаІтыгереева, јр¿мтал).
Іатты ІарІындады. Бєр¿н¿ґ жараулы аттары
3. а у ы с. Жосу, ж¤йтку, заулау, зырлау. Ерк¿н е с ¿ п
тойды кЅрген соґ ел¿р¿п, єм шыбыннан Іарынып
келе жатІан ±асболат сы жылдары омбы¦а
к¿ргендей ая¦ы ауырлап, ж¤р¿с¿нен жаґыла терлеп, ўрынып, леп¿р¿п ж е л д е й е с ¿ п
бастады (Т.Ахтанов, Дала сыры). ±анша Іарсы келед¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). Автобус асфальт
ўрсаґ да, Мєшине заулап е с е д ¿. Сабалап бетке жолмен ж е л д е й е с ¿ п, бел асып ўзап барады
ўрсаґ да, ОІтай жарып кесед¿ (С. Сейфуллин, («Лен. жас»). К¤шт¿ жанныґ астында¦ы аты
Шы¦.). Талмай ор¦ып к¤рс¿лдеп, Желд¿ жарып да аса белд¿ жылІы екен, – алдыґ¦ы аяІты
кесед¿. Екп¿ндеп алып Іара ай¦ыр ±ўстай шеґгелдей тастап, жалды мойнын ¿лгер¿ соза
ўшып е с е д ¿ (С.Сейфуллин, јлеґд.). 4. а у ы с. т¤с¿п, бЅкен жел¿спен ж е л д е й е с ¿ п бара
МаІтану, бЅсу. ±аншама аз¦ырып, жалынып жатты (Х.Есенжанов, Ақ жайық). є) Желп¿нд¿,
сўрасам да, кейб¿р шалдардай балпылдап, масаттанды, маІтанды. Назар кЅґ¿лс¿з.
кЅс¿ле маІтанып, ерс¿л¿-Іарсылы е с п е д ¿, Ѕз¿ Мылжыґ шалдыґ єґг¿мес¿н ўнатпай, к¿рж¿ґ
туралы лєм-мим демед¿, кЅб¿не ел¿н, ел¿н¿ґ ет¿п: «Ал, жаґа¦ы Асан, Бану туралы б¿лет¿н¿ґд¿
парасатты азаматтарын, олардыґ кЅзге т¤серл¿к айтшы!» – деу¿ мўґ екен, ІалтылдаІ шал ж е л-
Іўнды ¿стер¿н єґг¿ме Іып, солар¦а деген д е й е с ¿ п ж¤ре берд¿ (Т.Ахтанов). КЅргендер
ниет¿н б¿лд¿р¿п келд¿ шал (Ç.Шашкин, јм¿р.). мєз-мейрам боп гу¿лдест¿, МаІтанып кейб¿реу¿
ЗарІўмар Жєнг¤дейд¿ґ мергенд¿г¿н жаІсы ж е л д е й е с т ¿, АґшылыІ Іызы¦ымен дала
кЅрсе де оныґ барлыІ аґ т¿л¿н Ѕз¿ ¦ана б¿л¿п, кез¿п, Талай Іўз, талай таулы жон¦а кЅшт¿
е с ¿ п отыратын м¿нез¿н ўнатпайтын (С.Бегалин, (О.Шипин, Дастан.) б) Серп¿лд¿, ерк¿н кЅс¿лд¿,
УаІыт.). Сол Іарттардыґ б¿р¿м¿н деп шын е с п е, асып-тасыды. К¤нтуар ж е л д е й е с ¿ п, серп¿ле
Кел, б¿ле Іал Іайратыґды, Ѕз¿ммен-аІ т¿рес те. сЅйлеп кетт¿ (С.Омаров, Єґг¿м.). «Аты-тонын
Ал аяІты бер¿п ал¦ан тынышты¦ым ¤ш¿н мен олжалап, Аман Іайтса жарар» – деп, јз¿нше
К¤нде ертеґ¿н балдаІ ўстап т¤сем Іызу к¤реске ж е л д е й е с ¿ п т ¿. Бет¿не жан Іаратпай, КЅґ¿л¿
(Ж.Нєбиуллин, Таныс.). 5. а у ы с. АйІын ദа- єбден Ѕс¿пт¿ (±амбар батыр). ±ойды Іораладым.
рылу, сез¿лу, б¿л¿ну. Колхозшылар Ѕте кЅґ¿лд¿. Мардан бала болса да, малдыґ жайын жаІсы
Олардыґ Іимылынан ўлы ¿ст¿ґ леб¿ е с е д ¿ б¿лед¿. Єб¿ш те жаман емес, азда¦ан Іулы¦ы бар,
(М. Иманжанов, Ал¦ашІы). Осы б¿р Іу с¤йек онысы жымдаспайды. Жас Іой, жас, кейде судай
к¿шкене денеден жып-жылы аналыІ мей¿р¿м тасып, кейде ж е л д е й е с ¿ п кетет¿н де кездер¿
е с е д ¿ (Т.Ахтанов, Дала сыры). Сыпайы тўл¦а- болады (Д.Ерк¿мбеков).
сына сай, Іимылынан самарІау биязылыІ Ж¿бектей ес¿лген. М¿нез¿ биязы, жаІсы ІылыІ-
е с е д ¿ (Т.Ахтанов, Дала сыры). ты. – ЖаІсы оІы¦ан, ж ¿ б е к т е й е с ¿ л г е н,
ÅС-ÅСАЛ 394
бўл Ѕґ¿рге б¿тпеген асыл бала алтыным ед¿. ѕздей Ес-аІылынан адасты. Мєґг¿рд¿, жарымес-
кЅр¿ґдер, азаматтар (М.Єуезов, Шы¦.). тенд¿, аІылы ауды. Е с-а І ы л ы н а н а д а с І а н
ЕС3= е т. 1. ±айыІты ж¤рг¿зу ¤ш¿н ескект¿ Жўмак¤лд¿ґ бўл жатысы ўйІылы-ояуда¦ыдай
су ¿ш¿нде б¿ресе ¿лгер¿, б¿ресе кей¿н Іарай Іимыл- санасыз, єшей¿н жолдасы ¦ана (А.Сег¿збаев,
дату, кЅсу. Б¿ресе артІы жа¦ы, б¿ресе алдыґ¦ы Дала жўлдыз.).
жа¦ы ІайІаґ Іа¦ып, Ѕзен т¤б¿н¿ґ май батпа¦ын ЕСАЛАі с ы н. 1. АІылынан адасІан, ес¿
жўмсаІ Іана е с ¿ п келе жатІаны сез¿лед¿ ауысІан. Е с а л а ґ к¿с¿ сияІтымын. Т¤кке мойным
(Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.). Жал-жал толІын- жар бермейд¿ (С.МўІанов, Шы¦.). Шєкила
дар¦а кЅз¿ т¤скенде ¤рей¿ Іашады. Онан сайын ек¿ шелек судыґ б¿реу¿н Ѕз¿ алып, ек¿нш¿с¿н
ол оґайлыІпен Ѕлг¿с¿ келмей, Іос ескект¿ су¦а е с а л а ґ єйелге ўсынды (±.Жўмалиев, Жайсаґ
кЅм¿п, жўлІынып е с ¿ п келед¿ (Є.Нўрпей¿сов, жандар). 2. АІымаІ, аІылы кем, есуас, делІўлы
±ан мен тер). Сал ¤ст¿нде б¿р топ адам, ескект¿ б¿р (адам). Уайым жоІ, Іай¦ы жоІ, Е с а л а ґ, есс¿з
к¿с¿дей ыр¦аІпен е с е д ¿ (С.БаІбергенов, Мен¿ґ ыржаґбыз. Жал мен жая тартылса, Пыша¦ы
досым). Ескег¿ґд¿ берш¿ ма¦ан Мен е с е й ¿ н, жоІ Іўр жанбыз (Т.ѕзт¿леуов, Назым). АзапІа
сен е с п е, Су к¤лк¿с¿ сылдыра¦ан Сен¿ґ к¤лк¿ґ сап бауырларды јлт¿р¿пт¿ жау е с а л а ґ. Ой
емес пе? (±аз. єндер¿). 2. ПышаІпен осып ж¿беру, жеґ¿п, бой ауырлады Б¿з сек¿лд¿ сол бес адам
жарып ж¿беру, кесу. Ж¤г¿р¿п келген Іалпыммен (С.Мєуленов, БозІырау). Бўл не деген е с а л а ґ?
ІасІырдыґ т¿рсег¿нен алдым да, Іында¦ы ЄлдеІашан заманы Ѕткен б¿лект¿ґ! ±ара к¤шке
пыша¦ымды суырып, ¿ш¿н е с ¿ п ж¿берд¿м. єн¿н Іалай ба¦ындырмаІ ж¤рект¿ґ? Араша¦а
Шек-Іарны Іар¦а т¤скенде, ІасІыр Іылжаґ т¤се кетт¿ жас ўлан (М.Шаханов, Ґасырлар.).
ет¿п Іўлады (С.МўІанов, БотагЅз). Ежелден 3. АдасІан, Іўтыр¦ан, есерсоІ. Жал¦ыздыґ ¤н¿
Мўстафаныґ жауы МырзаІ, т¤с¿рд¿ ІаІ шекеден Ѕш¿п, јнд¿рмейс¿ґ сен т¤к те. Е с а л а ґ бомба
жал¦ыз оІ сап. А¦ызды топ ¿ш¿нде Іара Іанын, т¤сед¿ Болсаґ да жал¦ыз б¿р н¤кте (±.Аманжолов,
Шы¦. жин.). // к о н т е к с т. БасІалардан Ѕзгеше,
јз¿н¿ґ Іанжарымен е с ¿ п тастап (Ґ.Малдыбаев,
Ѕм¿рге бей¿мс¿з адам деген ма¦ынада. Е с а л а ґ-
±ырым Іызы). Адамныґ Ѕлт¿руш¿ ес¿ кеткен,
д а р д ы ґ Іылы¦ы, Іызмет¿, кєс¿б¿, жўмысы
±анжарды жал¦ыз сермеп е с ¿ п кеткен.
басІалард¿к¿нен о¦аш кЅр¿н¿п тўрады, бўлар жай
±анжары тЅстен сал¦ан тайып кет¿п, Астынан
адамдарша Ѕм¿р с¤ре алмайды, ыґ¦айы, икем¿
жаурыныныґ тес¿п Ѕткен (Н.Ахметбеков,
келмейд¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
Аманкелд¿). К¿сес¿н¿ґ Іынабында¦ы кезд¿кт¿
Есалаґ к¿с¿ше. с Ѕ й л. э к с п р. Ес¿нен
суырып ала ўмтыл¦ан Іарт аґшы т¿зес¿ б¤г¿л¿п, айырыл¦ан адамдай. – Сен е с е л а ґ к ¿ с ¿ ш е
бЅксес¿ шоґІай¦ан озбырдыґ ¿ш¿н пышаІпен сЅйлейс¿ґ ¦ой! – дед¿ Отар (С.Сейфуллин).
е с ¿ п ж¿берд¿ (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). 3. ±арды, Есалаґ сЅз. Орынсыз айтыл¦ан сЅз. Сол
Іўмды ІаІ жарып шашу, ысыру, ¿з тастау. Іанжардыґ уытына шыдамай басІаныґ бєр¿не
Ўлпа Іарды е с ¿ п, томпалаґдап басып адым- де айтылса да с¿зге айтылмайтын б¿р е с а л а ґ
дап бара жатІан Саян кенет тұра Іалды (С.Шай- с Ѕ з д ¿ айтып салдым (Є.Єб¿шев, Ґаламат).
мерденов, јм¿р.). Екеу¿ ІолтыІтасып кетт¿ ЕСАЛАіДАЙ с ы н. Есалаґ сияІты.
Іўм¦а, БЅл¿нбей кЅґ¿лдер¿ жола ыґ-жыґ¦а, Мўхитты ал¦аш кЅргенде оныґ е с а л а ґ д а й
±ўмды е с ¿ п аяІтары аІІан бетер, Шы¦у¦а ниет ыржалаґдап к¤ле берет¿нд¿г¿нен к¤д¿ктенген
етт¿ би¿к шыґ¦а (С.МўІанов, Шыґнан шыґ¦а). ед¿ («Лен. жас»). Ер¿м-ау, мўнша неге ер¿ккен¿ґ,
±озыкем атын тастап ж¤ре берд¿, Бейне Іардай Есуас е с а л а ґ д а й жел¿ккен¿ґ. Соґына бўл
е с е д ¿ Іара жерд¿, СалІа жортып келгенде, ер араІтыґ мўнша т¤с¿п, Д¤ниеге б¿р сол ¤ш¿н
±озыкем, ±арабайдыґ малына тура келд¿ (±озы кел¿п пе ед¿ґ? (±.Тєкежанов, ±ария).
КЅрпеш.). ЕСАЛАіДАН= е т. Ес¿нен айырылу,
Ыґ¦айына [ы¦ына] ест¿. ЫрІына ж¤рд¿, есерсоІтану. «Бет¿м-ау, мына шал е с а л а ґ-
єуен¿не ерд¿. Бал¦абект¿ґ єкес¿ Алыпбай єйел¿н¿ґ д а н ы п Іалыпты ¦ой Ѕз¿, хатты бер дейм¿н.
ы ґ ¦ а й ы н а е с е т ¿ н орта жасІа келген, ОІытайыІ!» –деп та¦ы шар ете т¤ст¿ Алтынай
сабырлы, б¿раІ тўйыІ, сЅзге сараґ, ¿ш сырын (Ж.Мусин, АІ алаґ). Жўмак¤л е с а л а ґ д а н-
сЅз¿нен гЅр¿ ¿с¿нен кЅрсетуд¿ ўнататын к¿с¿ ед¿ ¦ а н бойымен Іалыґ жыґ¦ылдыґ арасына
(ј.Тўрманжанов, Адам.). Єкеґн¿ґ ы ¦ ы н а е с е к¿р¿п, етбет¿нен Іўлай кетт¿ (А.Сег¿збаев, Дала
бер (Т.Дєуренбеков, Б¿з. кездес.). жўлдыздары). Єлг¿дей е с а л а ґ д а н ы п,
ЕС-А±ЫЛ з а т. Ой-сана, аІыл. Тарихты ажалдыґ аранына Іарай Ѕз¿ґ ж¤г¿рме
ўзын бойына шолып шыІсаІ, адам баласы ой- (Н.Ґабдуллин, јм¿р.).
санасымен е с-а І ы л ы н ы ґ б¿р де б¿р жамандыІІа ЕСАЛАіДАНУ Есалаґдан ет¿ст¿г¿н¿ґ
ауытІы¦анын, тер¿с-бўлтарыс жаса¦анын кЅр- Іимыл атауы. Мысалы, солт¤ст¿кте ит пен
мейм¿з де, б¿лмейм¿з де (Б.Кенжебаев, Асау жанаттыґ Іўтыру вирусы Ѕз алдына Ѕзгеше, бўл
ж¤рек). хайуанаттар басІа жердег¿ иттерше Іўтырмайды,
395 ÅСАЛ-ÅСЕ
аурудыґ ¤й иес¿н танымау, Іаґ¦ып кету, та¦ы ЕСЕ з а т. 1. Тиес¿л¿ ¤лес, сыба¦а, аІы. Ерте
1

сондай е с а л а ґ д а н у белг¿лер¿мен аяІ- тўр¦анныґ е с е с ¿ артыІ (Шопан сырласы).


талады (X.Жўматов, ±ўтыру.). – Б¿зд¿ґ ел¿м¿з Ту¦ан халІыныґ Ѕм¿р¿н теб¿рене жыр еткен
баІайша¦ына дей¿н Іарулан¦ан Іатал жаумен суреткер еґбег¿н¿ґ е с е с ¿ деуге єбден болады
бетпе-бет кездес¿п отыр. СўрІия дўшпан (С.Байжанов, Замандас). Жас кет¿п б¿реу
уаІытша сєтт¿л¿кке ес¿р¿п, е с а л а ґ д а н у д а д¤ниеден, Арт жа¦ында Іалдыр¦ан, Єкес¿ мен
(С.Алдабергенов, Асу). шешес¿н. ±артайып жетсе Іазасы, ТЅлейд¿ бала
ЕСАЛАіДАУ с ы н. АІымаІтау, есуастау, е с е с ¿ н (±аз. аІын. шы¦.). 2. БЅл¿к, бЅлшек.
есерсоІтау. Мєшине кузовыныґ сартылы Байлардыґ д¤ние-м¤лк¿н кємпескелеу кез¿нде
ест¿лед¿. Байыр¦ўн¦а соІтырып алды-ау. К¿м де талай жалшы, кедей-кепш¿к Ѕз¿не бЅл¿нген е с е-
болса шоферы е с а л а ґ д а у екен (Ç.Ш¤к¿ров, с ¿ н ал¦ан ед¿ («±аз.єдеб.»). Сол мал мен жерд¿ґ
±иын т¤й¿н). Хан айтты: «Мўныґ жайын к¿м б¿р е с е с ¿ с¿зге тид¿ (Ша¦ын пьесалар). 3. а у ы с.
б¿лед¿, Єлде б¿р е с а л а ґ д а у жынды ма ед¿. Ыза, кек. Ей, мырза, еш адамда кетпейд¿ е с е ґ,
јлердег¿ сЅз¿ґд¿ сын¦а алайыІ, ±ан¿ки, дєт¿ґд¿ Жарайды, ол князьд¿ Ѕлт¿рмесеґ. Мен¿ кЅр¿п
айтшы енд¿?» – дед¿ (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). ІызыІты, жазалы ма, ±анына ортаІ болма,
ЕСАЛАіДЫ± з а т. м е д. 1. Адамныґ мен¿ десеґ (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Б¿лем¿н,
психикалыІ ¿с-єрекет¿н¿ґ тЅмендеп, санасыныґ Матайдыґ талайдан ТобыІтыда ж¤рген е с е с ¿
кему¿. Е с а л а ґ д ы І, ІояншыІтыІ жєне ес¿р¿кт¿к бар (М.Єуезов, Шы¦.). Енд¿ Айдар¦а деген кег¿м
болып бЅл¿нед¿. ±ояншыІтыІ, есалаґдыІ – де, са¦ан деген е с е м де Іайтты (±.Нўр¦алиев,
ІояншыІ ауруынан, мидыґ заІымдануынан Ек¿нш¿ кЅктем). ТЅг¿лген Іанныґ е с е с ¿ Іанмен
болады. Ес¿р¿кт¿к, есалаґдыІ (истерия) кез¿нде Іайтады (Р.Сейсенбаев, Арнау).
адам есеґг¿ремейд¿, да¦ды¦а айнал¦ан єрекеттерд¿ Алынбай ж¤рген кек, тимей ж¤рген есе. ±а-
Іайталай беред¿ (±аз.т¿л¿ термин. Педагогика.). рымтасы Іайтпай, Ѕтеу¿ т¤гелденбей ж¤рген
Е с а л а ґ д ы І т а адам ¿с-єрекеттерд¿ санасыз, орай. Мына Найманда а л ы н б а й ж ¤ р г е н
соІыр сез¿ммен орындайды. Е с а л а ґ д ы І к е г ¿ ґ, т и м е й ж ¤ р г е н е с е ґ болса, оныґды
белг¿лер¿: адам уаІыт пен кеґ¿ст¿кт¿, заттарды айт (М.Єуезов, Шы¦.).
олардыґ Іасиеттер¿н ажырата алмайды (±аз. Есе [есес¿н] алды. а) АІы-¤леске ие болды,
т¿л¿ термин. Педагогика.). 2. а у ы с. ЕсуастыІ, иемдед¿. Мен тасып барам сен ¤ш¿н, јм¿рден
аІымаІтыІ. АІылды бастыІ тура келсе жаІсы. а л а р е с е ґ мол, Єз¿рге сау бол ел ¿ш¿м,
Б¿раІ офицерлерд¿ґ кЅб¿ ыл¦и мас болып, талай Жолдасым сен де есен бол (Ґ.±айырбеков,
е с а л а ґ д ы І жўмыстарды бўйырды (С.Шєр¿пов, ±осбасар). Жолдастар, Ѕк¿мет сендерд¿ґ
Бекболат). Отпен ойна¦ан оґбайды. Оныґ ¤ст¿не алдарыґа мал салып, бастарыґды Іосып, теґд¿к
тас ¦асырында отты Іолмен кЅсеу е с а л а ґ- єперд¿. Байларда кеткен е с е л е р ¿ ґ д ¿ алып
д ы І болады («±аз. єдеб.»). Нєрсе емесп¿н, зат берд¿ (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). є) Кек-Іарымта
емесп¿н деп ед¿м ¦ой мен. Неге ІўлаІ аспадыґ. Іайтарды, теґд¿к туды. Осы жылы серей¿п
Мўныґыз Іай е с а л а ґ д ы І? (±.Сатыбалдин, тез Ѕскен Баймырза талай балалардан е с е с ¿ н
±ызыл жалау). а л д ы («Лен. жас»). Мен де барымды орта¦а
ЕСАУАН з а т. І а р а п. Жарымес. Осы сал¦ым, жарлыныґ жал¦ызын ўрла¦андардан
е с а у а н н а н Іалай Іўтылам (±аз. т¿л¿. аймаІ. е с е а л ¦ ы м келед¿ (А.Лекеров, Т¤з г¤л¿). ±ас
сЅзд¿г¿). Бект¿ґ айтІанына сенуге болмайды, сауынан е с е с ¿ н ±анмен а л с ы н дегейс¿ґ?
е с а у а н адам ¦ой (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). Ер майданда айІасып, Ўрыс салсын дегейс¿ґ!
ЕСАУЛ з а т. к Ѕ н е. є с к. ±азан тЅґкер¿с¿не (Сєлем са¦ан.).
дей¿нг¿ ресей ºñêåð¿íäåã¿ капитанмен бара- Есе [есес¿н] берд¿. а) Сазайын тарттырды,
бар казак офицер¿н¿ґ шен¿. СуыІ мылтыІты, кєр сыба¦асын берд¿. КЅр¿нген жерде адамсынып,
Іылышты єскер жаса¦ын басІарып келген е с а у л азаматсынып ес¿п отыратын АсІардыґ бар м¿н¿н
Лебедев ысІыра Іамшысын ¤й¿р¿п, ІасІыр шап- бет¿не басып, єбден е с е с ¿ н б е р д ¿ Жємила
Іан Іойдай ўйлы¦ып Іал¦ан жўртты кеґ алദа («±аз. єдеб.»). Батыр, батыр дегел¿ Дєу п¿р¿мс¿п
жинады (I.Есенберлин, ±аһар). – Не деп екеу¿ґ Єлден асІан екенс¿ґ. Тай¦аІ болса
тўрсыґ е с а у л мырза?! – деп, даусы шы¦ып табаныґ Танырамай шыныґды айт, јз¿м б е-
кетт¿ мына жала жанына батІан Махамбетт¿ґ р е м е с е с ¿ н (М.Єуезов, Шы¦.). є) Јлес, аІы
(Є.Єл¿мжанов, Махамбет.). берд¿. Советт¿ґ кедейлерге е с е б е р ¿ п, теґш¿л¿к
ЕСАУЫЛ з а т. с Ѕ й л. Есаул. Соны ест¿п єперуге айнал¦анын Ѕзге елмен б¿рге ЖаІсылыІ
Іызу Іанды Иман мен Алтай руыныґ батыры та сезе бастады (М.Єуезов, ±араш.).
Орынбайдыґ Жанайдары е с а у ы л Лебедевпен Есе бермед¿. АІысын, кег¿н ж¿бермед¿. Есе
кездескенше асыІты (I.Есенберлин, ±аһар). сЅйлеп, е с е б е р м е й ешк¿мге, Неменеґе арса-
УаІыт жетсе де паром басында¦ы е с а у ы л ¦ а лаґдап отырсыґ? (М.Єл¿мбаев, јшпес от).
не демекш¿ (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Е с е б е р м е д ¿ м, еґсер¿п ўттым дейс¿ґ бе?
ÅСЕ-ÅСЕ 396
(М.Єуезов, Шы¦.). Ер Еспембет кешег¿, Ерекше адам¦а жасайды (Б.Нўржекеев, Б¿р ¦ана.).
ер десед¿, Т¿л б¿ткенн¿ґ шешен¿, Топта б е р м е с є) АІысын, ¤лес¿н ж¿бермед¿. Дед¿ єйел Г¤лжамал,
е с е н ¿ (±аз. аІын. шы¦.). «Батыр» басын шайІады. К¤б¿р етт¿ бар ма амал,
Еседен айырылды. Јлестен Іўр Іалды. Бўл да е с е с ¿ н І а й т а р д ы (Ґ.±айырбеков,
Аґ¦ал аґІау болып Ѕскен Амантай талай жерде Шы¦.). Сусанна Михайловна талай сынай
Ѕз ¤лес¿нен Іа¦ылып, е с е д е н а й ы р ы л ы п байІа¦ан, басынан асыра сЅз айтып жатса да
ж¤рд¿ («±аз.єдеб.»). Жємила ондайда ІаІас кейп¿н б¿р бўзбайды, б¿раІ ол сЅзд¿ґ е с е с ¿ н
Іалып, е с е д е н а й ы р ы л а Іоймайды кей¿н І а й т а р а д ы (З.Шашкин, Шы¦.).
(М.Єуезов, Шы¦.). б) Кек Іайтарды. Байдан е с е ґ д ¿ І а й т а р а р
Есепте бар, еседе жоІ. Ескер¿лмед¿, ІаІас к¤н¿ґ туды. Енд¿ аянып бўІпа (Б.СоІпаІбаев,
Іалды. Азима Сўлтанмахмўттыґ ж¤з¿не јткел.).
мей¿р¿ммен к¤л¿мс¿реп Іарады да: – Б¿з ІазаІ Есес¿ Ѕтелд¿. Есес¿ Іайтты. Шын сЅзден
елдер¿ е с е п т е б а р д а, е с е д е ж о І Іауымбыз сан жетк¿с¿з етсеґ залал, Е с е с ¿ Ѕ т е л е д ¿
¦ой, Махмўт! – дед¿ Д.Єб¿лев, Арман.). жал¦асындай. Жал¦ан сЅз – жасырынбас жап-
Есес¿ кетт¿. АІысын ж¿берд¿, кег¿ кетт¿. саґда¦ы, Шула¦ан Ѕл¿мт¿кт¿ґ Іар¦асындай (XX ¦.
КЅз алдымда жас дЅґгелеп булы¦ам да ызадан, Іаз. аІын.).
Ма¦ан т¿пт¿ сЅз келмейт¿н ўяттардан Іызарам. Есе тид¿. а) Тиес¿л¿ ¤лес, сыба¦а алды. К¿м
Бўл д¤ниге онсыз да¦ы к е т к е н жоІ па кЅп малды болса емес пе солар палуан, Кедейге е с е
е с е ґ, О, аналар, кей пасыІты жаратасыґ неге т и е д сонан Іал¦ан, Бўл – мен¿ґ Іонысыма
сен! (Т.Айбергенов, Мен са¦ан.). Ба¦анадан лайыІ деп БўлаІты Бектас к¤шпен тартып
бер¿ е с е м ¿ з мына Кєк¿тайда к е т ¿ п барады ал¦ан (О.Шипин, Дастан). Буы бўрІыра¦ан
(М.Єуезов, Абай жолы). Жаґа¦ы б¿реуде е с е с ¿ ас ¤й тол¦ан єйел екен: к¤н¿ бойы тамаІ
к е т к е н д е й бўрылып тўрып артына Іайта п¿с¿рген кел¿ншектер, кексе Іатындар, енд¿ ¦ана
Іарады («Лен. жас»).
е с е т и ¿ п ¿шуге к¿р¿с¿пт¿ (С.Мўратбеков,
Есес¿ Іайтты [Іайтпады]. АІысын ж¿бермед¿,
Дос ¿здеп.). є) јм¿р кезег¿ келд¿; ер¿к, теґд¿кке
Іарымтасы, кег¿ Іайтты. Е с е ґ І а й т ы п кЅр-
Іол жетт¿ деген ма¦ынада. Келд¿ саґІ-саґІ
меген еш пендеден, ±ўралайды кЅзге ататын
мына ¤н: «±имылда, т¿л, Іимылда! ±имылдай-
мерген еґ (М.Шаханов, Ґасырлар.). Анаґ да
тын к¤н б¤г¿н, Е с е т и г е н ꤴ-Іўл¦а»!
соны б¿л¿п бар жылы-жўмса¦ын молдекеґн¿ґ
(ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
аузынан ая¦ан жоІ. Ш¤к¿р енд¿, е с е с ¿ І а й т т ы
(С.Алдабергенов, Асу). Бєр¿ де Жарастыґ ерл¿- Оныґ [мўныґ] есес¿не. Оныґ орнына. Шет
г¿не ырза болып жатыр. Кеткен е с е л е р ¿ б¿р т¿л¿ болмаса, конспект¿с¿н кЅп Іарамайды, о н ы ґ
І а й т І а н д а й, дауры¦ысып айтады (З.Ш¤к¿ров, е с е с ¿ н е оІытушы кЅрсет¿п берген кЅмекш¿
Отты Ѕткел.). Іўралдарды оІиды (З.±абдолов, јм¿р ўшІ.).
Есес¿нен толтырды. БасІаныґ есеб¿нен О н ы ґ е с е с ¿ н е мыґда¦ан пўт шЅп шабылмай
т¤гелдед¿. Байлар ўлыІІа берген парасыныґ Іалды (Ж.Т¿леков, ±айнар). М ў н ы ґ е с е с ¿ н е
орнын момын шаруалардыґ е с е с ¿ н е н т о л- Іўстыґ Іауырсыны сєтт¿ шыІІаны Іандай
т ы р д ы (М.АІынжанов, Шы¦.). Іуанышты (Бейб¿тш¿л¿к.).
Есес¿н жеткерд¿. ±айырын берд¿, Іарымын ЕСЕ2 з а т. БастапІы Іалпымен салыстыр-
Іайтарды. Е с е с ¿ н Алла ж е т к е р ¿ п, Сер¿кт¿ґ ¦анда¦ы артыІ, кем мЅлшер. Кеш¿р, шеше!
артында Іал¦ан жал¦ыз ўлы азамат болып Ѕст¿ Мєґг¿л¿к майдандамын. Жау¦а олжа болмасын
(«±аз. єдеб.»). деп жай¦ан малым, Отан деп аталатын сайран
Есес¿н жоІтады. Јлес¿н, кег¿н ¿здед¿. Е с е с ¿ н ба¦ым, ±аламаймын б¿реулер ойрандауын,
ж о І т а с а да бєле ¿здеген бола ма? (М.Єуезов, Сол ¤ш¿н к¤зеттем¿н, майдандамын, Мыґ е с е
Абай жолы). намысымды Іайраудамын (М.МаІатаев, Шы¦.).
Есе [-с¿н] ж¿бермед¿. АІысын, кег¿н, кезег¿н Арманыґды аІтарамын ба ж¤рег¿мде тербесем,
ж¿бермед¿. АІтамберд¿, ±абанбай – Алдында¦ы Ай¦а с¿ґл¿, Іарындассыґ Іасиетт¿ Жерге сен.
кЅсем¿. Келел¿ сЅзге Сасан бар – Ж ¿ б е р м е й т ¿ н Мен Ѕз¿ґд¿ теґдес¿ жоІ Іўд¿рет деп т¤с¿нем,
е с е н ¿ (Дулат Бабатайўлы, Замана.). М¿нез¿ Сенд¿к Іуат мыґ е с е артыІ Жерд¿ґ тарту
ауыр бол¦анымен, Ѕз¿н момындар санатына Іосу к¤ш¿нен (Т.Айбергенов, Мен са¦ан.). Ел ек¿
Іиын, ешк¿мге е с е с ¿ н ж ¿ б е р ¿ п кЅрген пенде жар бол¦ан соґ, к¿м ант ¿ш¿п аІтап, арамды¦ын
емес (М.СІаІбаев, ±ырыІ Іыз). Есепте е с е жаІтап с¤йем¿н десе, со¦ан жаІ болып с¤йен¿п,
ж ¿ б е р е т ¿ н есс¿з¿ґ мен емес, алтау алып, бесеу бўрын¦ыдан ўрлы¦ын єлденеше е с е асырады
берем¿н (С.Кенжеахметов, ТышІан.). (Абай, Тол. жин.).
Есес¿н Іайтарды. а) ЖаІсылыІІа жаІсылыІ ЕСЕ3: есес¿не бермеген. ж е р г. Ес, сана. Јйрет-
жасады. ЖаІсылыІты жаІсылы¦ын т¤с¿нет¿н- кенмен бола ма, Ѕз¿н¿ґ е с е с ¿ н е б е р м е г е н
дей, ертеґг¿ к¤н¿ е с е с ¿ н І а й т а р а т ы н д а й соґ (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
397 ÅСЕБ-ÅСЕК
ЕСЕБДАР с ы н. с Ѕ й л. Есепдар. Ол е с е б- Іўлындап, Сиырлары бўзаулап, Т¤йелер¿ Іайы-
д а р болмаса, бухгалтер болып ¿стей ме? (±аз. ¦ан (Жамбыл, Шы¦.).
т¿л¿. жерг. ерек.). ЕСЕЙГЕНДѕК з а т. 1. Ержеткенд¿к, естияр-
ЕСЕБѕ ш ы л. ж е р г. Мысалы, айталыІ. лыІ. КЅґ¿л¿нде б¿р тасІын Іуаныш бар, бойынан
Е с е б ¿, сен¿ґ балаґ болса, ол оІуда ж¤рсе, е с е й г е н д ¿ к т ¿ сез¿нед¿ (А.Байтанаев,
Іалай са¦ынбайсыґ (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ±ансонар). Жасыныґ е с е й г е н д ¿ г ¿ ме, єлде
Жет¿Іабат жерд¿ґ астында Іарദы, ¤ґ¿рейген тым зер салма¦андыІтан ба, Тєл¿м толыІ сауатты
¤ґг¿р забой, е с е б ¿, кЅрд¿ґ ¿ш¿ндей десе болады емес (Б.Майлин, Шы¦.). Ты¦ыз Іара шашы,
(С.Сейфуллин, Єґг¿ме.). Іалыґ Іара Іасты, кеґ шаралды кЅздер¿н¿ґ
ЕСЕБѕНДЕ ш ы л. Рет¿нде, Іатарында. Іарасына ерте е с е й г е н д ¿ к, ойлылыІ белг¿лер¿
Ержан командир е с е б ¿ н д е тастау¦а ти¿с кЅп Мўрат анасына жўбату сЅздер айтып
ед¿ (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.). Сонымен бала келед¿ (±.±амбаров, Ерт¿сте). 2. Јлкейгенд¿к,
кЅр¿нбестен Іызбен б¿рге – б¿р¿ апа, б¿р¿ ¿н¿ е с е- жасы ўл¦ай¦андыІ, егде тартІандыІ. Осы ўсаІ
б ¿ н д е тўра беред¿ (±аз. ертег.). єж¿мдер Зейнешке е с е й г е н д ¿ к Іалып беред¿
ЕСЕДЕЙ с ы н. Б¿рнеше есеге жуыІ, есеге (О.Сєрсенбаев, ДаґІ). Бєлк¿м е с е й г е н д ¿ к
тарта. Марс диаметр¿ жерден ек¿ е с е д е й к¿ш¿ шы¦ар, сы уаІытта к¤ндел¿кт¿ Іолыма тым
(Х.Єб¿шўлы, ХалыІ астрон.). КЅктемг¿ кезде сирек алатын ед¿м («Б¿л¿м жєне еґбек»).
бўл Ѕзенн¿ґ суы бес-алты е с е д е й кЅбейед¿ ЕСЕЙТ= е т. 1. Јлкейту, естияр ету.
(«Лен.жас»). Сол жыл¦ы совхоз табысы одан Мезг¿л жетпей ¤з¿лген кЅк жем¿стей со¦ыс б¿зд¿,
алты жыл бўрын¦ыдан алты е с е д е й Ѕскен балаларды ерте е с е й т т ¿ (Б.СоІпаІбаев,
(Є.Жєм¿шев, Дала.). ±айда. Гауһар). УаІыт ал¦а зымырады, арада
ЕСЕЙ с ы н. ж е р г. Ауыр, зор. Байма¦амбет ¤ш-тЅрт жыл Ѕтт¿, Жылдар б¿зд¿ е с е й т т ¿ ¦ой,
байлы¦ы тасып Іажы¦а бар¦ан к¿с¿ емес. жылдар б¿зд¿ т¤летт¿ (М.Шаханов, Ґасырлар.).
Б¿рнеше жыл старшин болып, кЅб¿несе елд¿ґ јм¿р оны ерте е с е й т к е н, балалыІтыґ бал
берген Іаражатымен Мекке-Мєдинеге барып, базарын Ѕтк¿збей жатып, он бес жасында еґбеке
пай¦амбардыґ Іаб¿р¿не зират Іылып... е с е й араласты (Саржайлау). 2. МарІайту. јм¿рд¿ґ
к¤нєлерден «тазарып» келген ед¿ (С.Сейфуллин, б¿р жем¿ст¿ болар ІызыІты ша¦ына Іадам
Шы¦.). басІаны кЅґ¿л¿н е с е й т е д ¿ (А.Байтанаев,
ЕСЕЙ= е т. 1. Јлкею, Ѕсу, ержету. Е с е й г е н Жദырды.).
сайын Ѕз¿н¿ґ Ѕзгеден басІалы¦ын б¿л¿п, Ѕз¿не ЕСЕК1 з а т. 1. ЖылІыдан аласа, Іўла¦ы
ўна¦анын ¿степ, ўнама¦анын ¿стемей, ІиыІтыІ ¤лкен, к¤т¿мд¿ онша Іажет етпейт¿н азыІ
шы¦ара бастайды (А.Байтўрсынов, Шы¦.). тал¦амайтын, Іўр¦аІшылыІІа тЅз¿мд¿ кЅл¿к
Жас к¤ннен б¿рге ойнап, б¿рге Ѕст¿к, Б¿р ж¤р¿п, малы. Јркектеу, ¤й¿р емес онша Іол¦а, Б¿р
сабаІты да б¿рге оІыстыІ. Е с е й ¿ п б¿рте-б¿рте Е с е к ўлы сапар шыІты жол¦а. Е с е к т ¿ ґ
ес к¿рген сайын, ЖаІындыІ, арамызда артты бойы тєу¿р бол¦анменен, Есепте Іосылмайды
достыІ (М.Жўмабаев, Шы¦.). Екеум¿з де ек¿ ес¿ мол¦а (А.Байтўрсынов, Шы¦.). – Мен
ананыґ еркес¿ ед¿к тел Ѕскен, Ерте е с е й ¿ п сен¿ґ Іасар¦аныґнан ауырып Іалдым... Е с е к
баІыт к¤ткен арман атты белестен (М.Шаханов, сыІылды аІымаІ адам екенс¿ґ! Жас к¤н¿м
±ырандар). Ол Ѕз¿н єл¿ де жаспын деп ойлайтын, болса, мен сен¿ґ атыґды барымталап алар ед¿м,
ал дєл Іаз¿р едєу¿р е с е й ¿ п кеткендей сез¿нд¿ не керек... (М.Жўмабаев, Шы¦.). Ауылыґ ІиІу,
Ѕз¿н (С.Мўратбеков, Дос ¿здеп.). 2. Егде тарту, к¤нде шу – Ел дўшпаны марІайса. Е с е к п е н е н
тоІтасу, мосІалдану. Я бўл кешег¿ Балаг¤л теґ, болар – Ар¦ымаІ аттан жал тайса (Кердер¿
емес. КЅп нєрсен¿ басынан кеш¿п е с е й ¿ п- Єбубєк¿р, ±аза¦ым.). Той¦ан е с е к шЅпт¿ оттап
т ¿, ана болыпты (З.Ш¤к¿ров, Жас жес¿р). јм¿- маґайда¦ы СоґырІап шатІа кетт¿ Іай-Іайда¦ы.
р¿мн¿ґ е с е й г е н ¿ н сез¿нем¿н к¤зде мен, ±аґ¦ырып Ѕлкен¿ Ѕрлеп келе жатып, ЖолыІты
Алда¦ыма асы¦амын, Ѕткенд¿ єсте ¿здемен, Ой- б¿р бўлбўл¦а то¦айда¦ы (Абай, Тол. жин.).
хой, ш¿рк¿н, болашаІІа Іўмармыз ¦ой б¿з деген 2. з о о л. ЖылІы туысына жататын с¤тІорект¿
(М.МаІатаев, Шы¦.). КЅгåр¿п саІал, а¦арып таІтўяІты жануар. Жабайы африкалыІ
самай, Е с е й д ¿ к те елуге жетт¿к (Є.Сєрсенбаев, е с е к т е н шыІІан. Бўдан 5–6 мыґ жыл бўрын
јлеґд.). 3. а у ы с. Шыны¦у, шыґдалу, толысу, Іол¦а ¤йрет¿лген. ШоІты¦ына дей¿нг¿ би¿кт¿г¿
кЅркею. Алты жасынан бастап Абай Ѕлеґдер¿нен 1–1,2 м. (±азаІст. ыІшам энц. сЅзд¿г¿). Єрт¤рл¿
тєрбие ал¦ан ¿н¿с¿ Іаз¿р ±азымбект¿ґ кЅз¿не жабайы е с е к т е р д ¿ Іол¦а ¤йреткеннен кей¿н
е с е й ¿ п Іал¦ан (К.Оразалин, Абайдан соґ). ўзаІ уаІыт сўрыптау жєне оларды б¿р-б¿р¿мен
Жўмысшы табы Іўрымайды, Іайта ол к¤ресте будандастыру арІылы к¤ш кЅл¿г¿ рет¿нде
Ѕсед¿, ны¦аяды, е с е й е д ¿, ўйымдасады, а¦арады ти¿мд¿ тўІымдары (Иранда хомад, Испанияда –
жєне шыны¦ады (К.±азыбаев, Дєу¿р.). Е с е й г е н каталон, Орта Азияда – бўІар) шы¦арылды
енд¿ ел кЅрд¿м Еґбег¿мен байы¦ан – Биелер¿ (±ЎЭ). 3. а у ы с. АІымаІ, ми¦ўла, кеще (àäàì).
ÅСЕК-ÅСЕК 398
С¿здерден ўял¦аннан ¤ндемеуш¿ ем, Е с е к к е Åñåê äºìåëåíä¿ðä¿. Æî²òàí ¤ì¿òòåí-
ІосаІтаулы Ѕтт¿ к¤н¿м (АІын жырлары). Заман ä¿ðä¿. Єлде т¤лк¿с¿ Іўр¦ыр кєд¿мг¿ бўлаґына
Іайтс¿н, маґдайында сор Іалыґ, АрІандады-ау салып желе-шоІыраІтап, е с е к д є м е л е н
талайлардыґ арманын. Жолы сынсын тўлпарды д ¿ р ¿ п алысыраІ ерт¿п кетт¿ ме, к¿м б¿лс¿н,
оз¦ан е с е к т ¿ ґ, ±ары сынсын сўґІарды оныґ ертеґ¿не де келмед¿ (Б.±ыдырбекўлы,
оз¦ан Іар¦аныґ (М.Шаханов, Ґасырлар.). ±ор Ешк¿м.).
болып б¿р е с е к к е ІосаІтал¦ан Єйелд¿ґ талай Есек дємел¿. ЖоІтан ¤м¿ткер. «А¦а сўл-
мദаз асыл тег¿. К¤нєсыз санду¦аштар сайрап тандыІ Іызмет¿нен т¤ст¿» дегенмен, Шыґ¦ысты
ж¤рген, Ол кезде ІараІўстыґ бол¦ан жем¿ «тў¦ырынан б¿ржола т¤скен» адам¦а есептемейд¿,
(Ш.Иманбаева, јлеґд.). 4. а у ы с. ±ырсыІ, Іыґыр єл¿ де «т¿с¿ мен тырна¦ы б¤т¿нге» санап, пайдасы
(àäàì). ±айырсыз сараґ малыґды, Ер¿ншек тию¿не е с е к д є м е л ¿ (С.МўІанов, АІІан
е с е к жырынды, ХалыІІа емес сыйымды Пара- жўлдыз). Рас, Ѕт¿р¿г¿н к¿м б¿лс¿н, Ед¿лов мўны
Іор баспаІ би¿ґд¿, Ел б¤лд¿рг¿ш бег¿ґд¿ Улы директорлыІІа ўсынамын деп е с е к д є м е л ¿
т¿лмен улаттым (Дулат Бабатайўлы, Замана.). ет¿п Іой¦ан (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.).
Сол бєлемен байланыспай-аІ Іояйын. Не Іылса, Есекке ¤к¿ таІІандай. Жарасымсыз ІылыІ,
о Іылсын, ер¿к Ѕз¿нде, е с е к к е сен есекс¿ґ орынсыз маІтау¦а байланысты айтылады.
дегенге ол мойындай ма? – дед¿ ¿ш¿нен шал Е с е к к е ¤ к ¿ т а І І а н д а й, Итке жалпош
(Ш.Айтматов, ±ош бол, Г¤лсары). жапІандай (МаІал.).
Есек арба. Есек жегуге лайыІтал¦ан арба. Есек Іўрты мўрнынан т¤ст¿. с Ѕ й л. к е к е с ¿ н.
Солардыґ ¤й¿не бара жатІан бет¿м ед¿, то¦ай Болып-толды, жет¿ст¿. АІшай кемп¿рд¿ґ б¤-
арасынан астында е с е к а р б а с ы бар Ж¤секеґ г¿нде м ў р н ы н а н е с е к І ў р т т ¤ с е д ¿. Шалы
шы¦а келд¿ (С.Асанов, Жомарт.). То¦айдан отын Іасында, ¤ш б¿рдей кел¿н Іызмет¿н ¿степ тўр
шауып, е с е к а р б а м е н Іала¦а апарып сатты («±аз. єдеб.»). Майданда оІтыґ т¤т¿н¿н жўтпай,
(С.Омаров, ±иыр жол). Жол-жЅнекей е с е к
елде басына к¤н тумай кЅкке т¿релген танауынан
а р б а б¿р жа¦ына аударылады, ек¿нш¿ дЅґгелег¿н
е с е к І ў р т ы т ¤ с к е н мына Жылтыр¦а сЅз
баса Іоямын, Іалпына келед¿ (С.Сємбетова,
Ѕтер ме? (Б.БабаІов, јрт).Јсей¿н алыпсатар –
±арлы¦аш.).
е с е к І ў р т ы м ў р н ы н а н т ¤ с ¿ п тўр¦ан
Есек бєсеке [¤м¿т]. Єулек¿, ес¿р¿к, бос бєсеке,
саудагер жатаІ (I.Жанс¤г¿ов, Шы¦.). Жайлауда
¤м¿т. Шы¦арма «анау сЅйткенде, мен сЅйте
айнала жуса¦ан жылІы. Бєр¿ де осы колхозд¿к¿,
алмаймын ба» деген е с е к б є с е к е д е н емес,
Іаб¿лет ыґ¦айына Іарай объект¿мен етене колхоздыґ е с е к І ў р т ы м ў р н ы н а н т ¤ с ¿ п
табысу, интеллект шамасына, икемд¿л¿кке орай тўр¦ан кез¿ екен дейм¿н (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
таби¦и заґдылыІпен ту¦анда ¦ана жем¿ст¿ Есек миын жед¿. АІымаІ болды, аІылы
болмаІ (Р.Нўр¦алиев, К¤ретамыр). ±ысІа айныды. «Б¿з е с е к м и ы н ж е д ¿ деп ойлайсыз
к¤ндей ІысІа Ѕм¿р КЅрсетпед¿ б¿р ІызыІ. ба, сЅз астарына т¤с¿нбейт¿н?» – деп редактор
Єурелед¿ босІа Іўр Е с е к ¤ м ¿ т м¿нг¿з¿п єуел¿ к¤л¿п алды (Ç.Шашкин, Тем¿ртау).
(М.Єл¿мбаев, Таґд. Ѕлеґд.). Есектен де жуас. Момын, кЅнб¿с. Е с е к-
Есек дєме. ±ўр¦аІ Іиял, орынсыз ¤м¿т, т е н д е ж у а с боп, ±олынан т¤ст¿ тая¦ы
емексу. Мектеп директоры соґынан Іуа аттан¦ан (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
соґ, м¤мк¿н алып Іайтар деп ¤м¿ттен¿п ед¿м, Есект¿ґ миын жегенс¿ґ бе? к е й ¿ с. АІылыґ
оным жай е с е к д є м е екен (Ґ.Сапаев, Г¤лдана). орнында ма, аІымаІсыґ ба? Мўныґ не? – Оттай
Мен де Ѕт¿р¿к к¤л¿п, е с е к д є м е г е салып бермеш¿, Іатын! – дед¿ Єбен, Шалабай сияІты
Іойдым да, шаруамды б¿т¿ргенс¿н шалІайып ІашІын¦а, Іан¿шерге Шєкен мЅр бер¿п Іўтырып
ж¤ре берд¿м (О.Сєрсенбаев, ЖаІсыныґ кЅз¿). па, е с е к т ¿ ґ м и ы н ж е п п е сонша! (Ґ.Мўстафин,
Егер ЖанўзаІта шын кЅґ¿л¿ болса, ма¦ан нес¿не Шы¦.). – Тек, балам, не айтып тўрсыґ Ѕз¿ґ? Е с е к
жылы Іарап, кЅз¿мен де, сЅз¿мен де, к¤лк¿с¿мен м и ы н ж е г е с ¿ ґ б е, ей? – дед¿ председатель шо-
де арбап, е с е к д є м е л ¿ етт¿ (С.Еркебаев, шынып, ауыздан Іа¦ып (Ç.Шашкин, Сен¿м).
Жолдар.). Е с е к д є м е аґшыдай ІаІпан Есект¿ґ мойнына байлап ж¿берд¿. МазаІ
артІан, Аралыштап, жаІсы емес саІпан атІан. етт¿, к¤лк¿ етт¿. ±атын Іар¦ысынан Іараґ-
...Сыншыныґ ары таза болса керек Алдында ¦ылыІ орна¦анын кЅрген¿м жоІ, бас таґбаґды,
жатІан ана-оу аІ параІтан!!! (М.МаІатаев, ЖалмўІан, ±арауылдыґ ўл-Іызына ¤лг¿ бол-
Шы¦.). сын, б а й л а п ж ¿ б е р б¿р е с е к т ¿ ґ м о й н ы
Есек дємеленд¿. ЖоІтан ¤м¿ттенд¿, босІа н а! (Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.).
дємеленд¿. Шернер солдаттарын ¦ана алда- Кер есек. Кер¿тартпа; Іыґыр, á¿ðбет. «Ой,
ма¦ан, Ѕз¿ де алданып, е с е к д є м е л е н ¿ п тєґ¿райшыл» к е р е с е к, ±улыІ, сўмдыІ не Ѕсек,
келген¿н осы б¤г¿н б¿лд¿ (Є.Нўрпей¿сов, К¤ткен Болма¦ан соґ, б¿р есеп – Мейл¿ ІамІа, мейл¿ бЅз
к¤н). (Абай, Тол. жин.).
399 ÅСЕК-ÅСЕК
КЅк есек. КЅнб¿с жан, ¿ст¿ґ Іўлы, жўмсау¦а тер¿ бет¿ндег¿ кЅтер¿ґк¿ даІтар (С.Омаров, Мал
ІолжаулыІ адам. СуыІ тас єкем тєн¿ Іара кесек, тер¿с¿.).
Жаншыл¦ан шешем жаны балшыІІа есеп. КЅл¿г¿ ÅÑÅÊÆÅÌ 3 ç à ò. Есек малыныґ с¤й¿п
кЅз ашІаннан кЅр¿нгенн¿ґ, Жаны ел¿к, ж¤рег¿ жейт¿н шЅп т¤рлер¿. Јйренш¿кт¿ момын айуан
Ѕл¿к б¿р к Ѕ к е с е к (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). е с е к ж е м ¿здеген бе, жол шет¿нен жыраІ
КЅк есекпен сауда жоІ. Ертеґ¿мен ¿с¿ жоІ. шы¦ып, бет¿мен ла¦ып кеткен (К.ТоІаев,
(«Ертеґг¿ сауда – сауда, кешк¿ сауда – Іау¦а», ТасІын).
«.. кЅк есект¿ґ саудасы ертеґг¿ сауда сияІты ЕСЕКЖОіЫШ±А з а т. ө с. <лат. vicia>
фразалар: Ѕм¿р – сауда, оныґ ертес¿ жаІсы, – Жабайы жоґышІаныґ б¿р т¤р¿. Талас Ала-
дегенд¿ меґзейд¿. Ал аІын бўл арада кЅк есек тауыныґ орманды белдеу¿нде Іызыл суыр е с е к-
саудасындай т¿рл¿к саудасынан Іал¦ан кЅґ¿лд¿ ж о ґ ы ш І а, орман адыраспаны, ешк¿мия,
айтып отыр). Ертеґг¿с¿н ойламас К Ѕ к е с е к п е н кєд¿мг¿ аІбас жусан, иманшЅп, таспа сияІты
с а у д а м ж о І. Есепте жоІ удай мас, О да менен Ѕс¿мд¿ктермен Іоректенед¿ (±аз. аґ байлы¦ы).
ау¦ан жоІ (Б.К¤леев, Шы¦.). Е с е к ж о ґ ы ш І а Ѕте би¿к болып шы¦ады (±аз.
±ызда ІырыІ есекке ж¤к болатын айла т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
бар. ±ыз айлалы, Іу, Іылы¦ы, назы кЅп деген ЕСЕК±ЎРТ з а т. з о о л. <лат. oniscus
ма¦ынада. Єлде… І ы з д а І ы р ы І е с е к к е asellus> Ыл¦алды жерлерде т¿рш¿л¿к етет¿н
ж ¤ к б о л а т ы н а й л а б а р дейт¿н ед¿, айлалап теґ аяІты шаяндар тобына к¿рет¿н Іара
ж¤р ме екен? (Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.). Іоґыр т¤ст¿ кЅпаяІты Іўрт. БалыІ жем¿не
ЕСЕК2 з а т. ж е р г. 1. Ег¿н, шЅп шапІанда пайдаланылатын дафрия жєне циклоптарды
шабылмай Іал¦ан жер, жал. Анау белораІпен аулау¦а да шек Іойылма¦ан, алайда жамбасІўрт
шЅп шапІанда е с е к Іалдырып кет¿пт¿ (±аз. т¿л¿. жєне е с е к І ў р т т ы шектен тыс аулау¦а рўІсат
аймаІ. сЅзд¿г¿). 2. АрыІ Іазушылардыґ Ѕлшеп ет¿лмейд¿ (±.±айымов, Суасты єлем¿.). КЅктемде
ал¦ан жер¿нен Іазып ¤лгермей Іал¦ан жер¿. Ол бєр¿нен бўрын ўйІысынан оянатын ІўмырсІа
к¤нде е с е к Іалдырмаймыз деп, кешке дей¿н мен е с е к І ў р т емес пе (О.Сєрсенбаев,
жан сала жўмыс ¿стеуш¿ ед¿к (±аз. т¿л¿. аймаІ. Таґбалы тас). «јз¿м бўрын барам», – деп, «Хан-
сЅзд¿г¿). ныґ Іызын алам»,– деп, Есерленд¿ е с е к-
ЕСЕК 3 з а т. ж е р г. ±ырыІтыІтыґ ўс- І ў р т (ј.Тўрманжанов, Мен¿ґ к¿таб.). Е с е к-
тайтын жа¦ына киг¿з¿п Іоятын тиек а¦аш. І ў р т Орта Азия мен ±азаІстанныґ шЅл
Е с е к т ¿ ІырыІтыІтыґ басында¦ы имекке даласында кеґ тарал¦ан. ТопыраІта ¿н Іазып,
Ѕтк¿з¿п Іояды (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). Сєду оны арІасында¦ы ІалІанымен жауып жатады
Іарт ІырыІтыІтар¦а е с е к ¿степ отыр (±аз. т¿л¿. (±аз. т¿л¿ термин. Биология).
аймаІ. сЅзд¿г¿). ЕСЕК±ЎРТТАР з а т. з о о л. ТеґаяІты
ЕСЕК4 з а т. ж е р г. 1. ТЅрт аяІты ¤стел. шаянтектестерд¿ґ отряд тарма¦ы. Орта
Е с е к т ¿ ґ б¿рнешеу¿н Іатар Іойып, ¤ст¿не Азияда, Кавказда, ±ырымда е с е к І ў р т т а р-
ўзыннан таІтай салып, су алу ¤ш¿н жол жасайды.
д ы ґ мыґ¦а жуыІ т¤р¿ тарал¦ан. Олар суларда,
КЅпш¿л¿г¿нде теґ¿з жа¦асы кеш¿п су алатындай,
ІўрлыІтарда, ыл¦алды жерлерде кездесед¿ (±аз.
тайыз болатындыІтан балыІшылар е с е к т е н
т¿л¿ термин. Биология).
кЅп¿р жасап су алады (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
ЕСЕК±ЫРҐАН з а т. а с т р. Юпитер плане-
2. Јйд¿ґ Іол жетпейт¿н жо¦ар¦ы жа¦ын Іўру¦а
тасыныґ ІазаІ арасында¦ы ежелг¿ аты. Е с е к-
пайдаланатын ўзын аяІты ¤стел (±аз. т¿л¿.
аймаІ. сЅзд¿г¿). І ы р ¦ а н найза бойы кЅтер¿лгенде, ек¿-ек¿ден
ЕСЕКАРА з а т. з о о л. Араныґ б¿р т¤р¿, т¿з¿лген елу шаІты аттылар тауды бЅктерлеп,
òўрІы 25–30 мм, а¦аш Іуыстарына ўялайòûí. ±анай моласына Іарай Іўлады (Ж.Аймауытов,
Е с е к а р а насекомдарды (оныґ ¿ш¿нде бал Шы¦.). Юпитер кейде Шолпандай жалтырайтын
арасын да), жем¿с-жидект¿ жейд¿ (±СЭ). бол¦андыІтан оны Шолпанмен шатастырып
ЕСЕКЖЕМ1 з а т. ж е р г. ±ырыІаяІ. Биыл алу¦а болмайды, оны ІазаІша Е с е к І ы р ¦ а н
осы ¤йд¿ґ ¿ш¿нде е с е к ж е м кЅбей¿п кетт¿ (±аз. деу¿ де осыдан (X.Єб¿шўлы, ХалыІ астрон.).
т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ЖатІан, Іандай кЅк шал¦ын тЅсеп Іырда, Бўл
ЕСЕКЖЕМ2 з а т. м е д. <лат. urticaria> Іай жўлдыз? Шолпан? Не, Е с е к І ы р ¦ а н?!
Тер¿де жєне шырышты Іабатта кенеттен (О.С¤лейменов, Атамекен). Шолпансып ерте
Іызарып, к¤лд¿реп шы¦атын Іышымалы бЅртпе- туып е с е к І ы р ¦ а н, Сартты да со¦ан сен¿п
лер т¤р¿ндег¿ ауру. Е с е к ж е м (крапивница) – Іўдай ўр¦ан (С.Торай¦ыров, Шы¦.).
кенеттен, ІалаІай шаІІанда¦ыдай, к¤лб¿реп ЕсекІыр¦анды Шолпан деп. Беймезг¿л у да
шы¦атын Іышымалы тер¿ ауруы (М.Исамбаев, шу, д¤рк¿рей жЅнелу ма¦ынасында айтылады
Мед. аныІтама). Е с е к ж е м кенет пайда болып, [Т¤н ортасы ауа шы¦ыс жаІтан туатын жарыІ
тез жайылып кетет¿н тер¿ ауруы; ол п¿ш¿н¿ дЅґ- жўлдыз ЕсекІыр¦анды Шолпан деп ерте кЅшкен
гелек, жиег¿ аныІ, кейде дуылдап Іышитын керуен барлыІ кЅл¿г¿н – есег¿н Іырып алыпты-мыс.
ÅСЕК-ÅСЕЛ 400
Содан ол жўлдыздыґ аты еск¿ аґыз бойынша Есек- ЕСЕКТѕ с ы н. Есег¿ бар, есек м¿нген. Дема-
Іыр¦ан аталыпты]. лыс жай¦а иек артІан жолда е с е к т ¿ шал
ЕСЕКМИЯ з а т. б о т. <лат. sophora japonica> кЅр¿нд¿, ол дЅґ басынан еґ¿ске т¤с¿п келе
КЅпжылдыІ улы Ѕс¿мд¿к жєне соныґ сопаІша жатты (Н.Сералиев, ±ўм адамдары). Базар
келген Іоґыр т¤ст¿ дєн¿. Е с е к м и я деген б¿р байІамай е с е к т ¿ н ¿ ґ Іасынан Ѕтем¿н деп
бєле бар, оныґ залалы – егер Ѕс¿рмей отап соІты¦ып Іалды (А.ТоІма¦амбетов, Жыр к¤м-
тастамасаґ бойы к¿рп¿штен тез асып кетед¿ де, без¿). Б¿з ж¤р¿п келе жатІан жаІІа аттылы,
к¤н кЅз¿н бермей Іояды (С.МўІанов, Сырдария). е с е к т ¿, т¤йел¿, Ѕг¿зд¿, жаяулы... дегендей шў-
Сыр Іазынасыныґ б¿р¿ – шырмауыІ, мия, быр¦ан адамнан машина кЅп жерге ж¤р¿п болар
кЅк шал¦ын, г¤лд¿ шЅптер, жалбыз, жабайы сєб¿з, емес (С.МўІанов, Алып. адым.). Болат жўлып
е с е к м и я мен Іамыс тўнып тўр («Лен. жас»). ал¦андай: – НаІаґныґ т¤б¿не е с е к т ¿ л е р
ЕСЕКМИЯЛЫ с ы н. Есекмия өскен. То¦ай жетт¿ ¦ой, – дед¿ (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен).
жа¦асында, Ѕзен иы¦ында¦ы айналасы е с е к- ЕСЕКТѕК 1 з а т. АІымаІтыІ, надандыІ,
м и я л ы, ортасы тепсеґ шўІырда бес-алты ки¿з топастыІ. Солардыґ аІымаІтыІтарын, я¦ни
¤й тўр (Ґ.Сланов, ДЅґ асІан). СаІи мен ±арасай аґІаулыІтарын, сенг¿шт¿ктер¿н, е с е к т ¿ к т е-
Іала ¿ргес¿ндег¿ е с е к м и я л ы тЅбеге таянып р ¿ н дўрыс орын-орнына пайдалана б¿лсеґ ¦ана
жоІ болып кетт¿ (Ґ.Сланов, ДЅґ асІан). сен мына мен тўр¦ан шыґ¦а єл¿-аІ шы¦арсыґ
ЕСЕКМОНША± з а т. ж е р г. Ж¤з¿кт¿ґ (Е.Домбаев, ҐашыІтыІ.).
ортасында¦ы сопаІша, жўмыр келген тас. ≈ Е с е к- ЕСЕКТѕК2 с ы н. 1. Есекке лайыІ, есекке
м о н ш а І салды. тєн. Т¤йе туласа, б¿р е с е к т ¿ к ж¤к Іалар
ЕСЕК-ПЕСЕК з а т. Әйтеу¿р м¿н¿с көл¿г¿, аяқ (МаІалнама). 2. КЅнб¿с, тЅз¿мд¿. Еґбег¿ адал,
артар. Шалықтап, жерд¿ қойып жүрс¿ң көкте, ет¿ арам е с е к т ¿ к кЅнб¿с м¿нез Сансызбайдыґ
Бұл дәу¿р болып па ед¿ бай мен бекте?! Олардың таби¦атында бар («Лен. жас»).
өл¿п-талып бабын тапсаң, М¿нуш¿ е с е к-п е с е к
ЕСЕКШЕ ¤ с т. Есек сияІтанып, есекке ўІсап.
оқта-текте (Т.Iзт¿леуов, Шығ.).
Ешнияз мен¿ е с е к ш е тепт¿ (А.ТоІма¦амбетов,
ЕСЕКТАРТЫСПА± з а т. о й ы н. Балалар б¿р-
Жыр к¤мбез¿). Арам Іат, – деп иес¿ тастап кетт¿,
б¿р¿не м¿н¿п, Ѕзара тартысып, б¿р-б¿р¿н Іўлату¦а
Сабыр-тЅз¿м дегенде болады шек, к¿м оны е с е к-
тырысатын балалар ойыны. Жаздыг¤н¿ ыл¦и
ш е ўІса – олда¦ы есек (С.Сей¿тов, Сапар соґы).
балалар жиналып, Іўмныґ ¤ст¿не шы¦ып е с е к-
т а р т ы с п а І ойнайтынбыз (Тўлпар). Ол ес¿кт¿ Іайта тартып ед¿, енд¿ ес¿ктен шыІІан
ЕСЕКТАС з а т. э т н. Єсемд¿к ¤ш¿н жєне жас салдыр АлмалыІ Іаласына т¤гел ест¿лмеген¿мен,
балалар¦а, Іыздар¦а назар т¤спеу¿, кЅз тимеу¿ кЅрш¿лерд¿ тദы тауыІша, м¤мк¿н кЅк е с е к ш е
¤ш¿н ки¿мге та¦ылатын кЅк т¤ст¿ тас. Ырай б¿р оятардай Іаґ¦ыр-ꤴг¿р дыбыс шы¦арды
Ѕз¿ кедей бола тўрса да, єлем-жєлем ки¿нуд¿, (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.).
бЅрк¿не ¤к¿ мен е с е к т а с та¦уды жаІсы кЅрет¿н ЕСЕЛЕ= е т. 1. ±осу, ¤стемелеу, толтыру.
(Б.ѕзтЅлин, Шы¦.). ±азаІтарда балалардыґ Еґ алдымен, б¿р нєрсен¿ґ басын ашып алайыІ, –
ки¿м¿не е с е к т а с пен к¤м¿с Іадау ¦ўрпы осы дед¿ де, сєл ойланып алып сЅз¿н е с е л е д ¿
парсылардыґ ¦ўрпынан шыІІан (М.ИсІаІов, (С.Омаров, ±иыр жол). Тем¿р пешке єлс¿н-єлс¿н
СоІыр сен¿м.). Балалар¦а е с е к т а с пен тўмар Іара¦ай отынын е с е л е п, толтырып, маздап
Іадау т¿л, кЅз тиюден саІтайды деп есептелген жан¦ан отІа арІасына тЅсей отырып, Жылбек
(М.ИсІаІов, СоІыр сен¿м.). б¿р Іиял¦а шом¦ан ед¿ (Є.Шєр¿пов, Партизан
ЕСЕКТЕЙ с ы н. 1. Есек сияІты; топас, Іызы). АІІыздыґ ыІыласпен ўсынып, е с е л е п
кЅнб¿с, жуас (àäàì). Ал енд¿ мўнда Іандай Іўй¦ан Іымызы ІонаІ ж¿г¿ттерд¿ ширатып,
¦ибрат бар? Е с е к т е й ¿с атІарар кЅп адамдар. тыґайта берд¿ (А.Сейд¿мбеков, ±ыр хикая.).
Сар жезден саф алтынды айырмайтын Д¤ниеде 2. Јдеу, к¤шею. ±ар е с е л е п, ¤деп тастап тўр
бар емес пе не надандар? (А.Байтўрсынов, (С.Елубаев, Ойсыл Іара). ЖаІында байдыґ
Шы¦.). Єтешт¿ґ шаІыр¦анын есектен артыІ кЅґ¿л¿н сўрап, сєлем бере келген Бекболат,
ба¦алайтын ешк¿м жоІ, т¿пт¿ сол е с е к т е й КЅбен билер С¤темгенн¿ґ Іай¦ы отына май
т¤с¿не алмас ед¿к (О.БЅкеев, Мўзтау). 2. а у ы с. Іўй¦андай, бўрын¦ыдан бетер е с е л е п кетт¿
Јлкен, дєу. Б¿р рет ІаІпан¦а т¤скен е с е к- (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). ±арт Алматыныґ
т е й кЅкжалдан кЅзкЅреге айналып, Іатты жайын е с е л е п сўрап, бейтаныс д¤ниен¿
Ѕк¿нд¿ (С.Ерубаев, Ойсыл Іара). Жўмыс к¤н¿ кЅґ¿л¿мен кЅргендей кЅз¿н жыраІІа т¿г¿п,
аяІтал¦ан соґ д¤кенн¿ґ ¿ш¿н ¤лкенд¿г¿ е с е к т ойлы п¿ш¿нмен отыр (Т.Нўртазин, Јлкен
е й ит бос кез¿п ж¤рет¿н¿н т¿пт¿ сатушылардыґ жолда). 3. Асыру, арттыру. Бўл м¿нез¿мен ол
Ѕздер¿ де б¿ле бермейт¿н (Ш.Мўртазаев, ±ара ±арлы¦аш алдында¦ы Ѕз¿н¿ґ бедел¿н е с е л е п
маржан). Б¿р ит малда. Мал сана¦анда кЅрген кЅтерд¿ (Ж.ЖўмаІанов, Мен жўмысшы.). П¿к¿-
жоІсыґ ба? Е с е к т е й кЅк тЅбет (Т.Дєурен- р¿н тереґдету ¤ш¿н, ойын е с е л е п Ѕтк¿рлей
беков, Б¿з. кездес.). беру ¤ш¿н Жамбыл Іайталаудыґ єр алуан
401 ÅСЕЛ-ÅСЕЛ
т¤рлер¿н Іолданады (Е.Исмайылов, АІындар). ата болған алып ұрып, Кемп¿рд¿ күң тұтынар
Ал мына дєптерд¿ оІы¦аннан бер¿ єс¿ресе Меґ- шешеленген (Т.Iзт¿леуова, Шығ.).
сўлу¦а деген пей¿л¿ е с е л е п арта т¤с¿п ед¿ ЕСЕЛЕС= е т. Б¿рге қосу, үстемелесу. Ек¿
(Е.Мырзахметов, јм¿р сыйы). 4. Б¤ктеу, әйел е с е л е с ¿ п, б¿рсыпара ыңқылдады-ай...
Іабаттау, Іаттау. јрмек керу. Ж¤г¿р¿п бол¦ан (О.Бө-кеев, Ән салады шағылдар).
соґ ІазыІтарды суырып тастап, Ѕр¿стег¿ ж¿пт¿ ек¿ ЕСЕЛЕСТѕК з а т. ОрайластыІ, сєйкест¿к.
е с е л е п жинайды (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿). ±иялыма б¤к¿л єлемн¿ґ ¤н¿ оралады. Јндес-
А¦ашты Іойып е с е л е й, ЎйыІтап жатІан к¿с¿дей т¿кт¿ ¤йлест¿к, е с е л е с т ¿ к заґын содан
Ет¿п басына ер жастап, Јст¿не шапан жабамыз ¤йренд¿м (Ш.Хўсайынов, Јк¿л¿ Ыбырай).
(Жамбыл, Шы¦.). 5. м а т. КЅбейту. Екеу¿н ЕСЕЛЕТ= е т. Јстемелету, ¤ст¿-¤ст¿не
кЅбейт¿ґдер... одан шыІІан санды ек¿ е с е л е ґ- Іостыру, толтырту. Зєурежан, самаурынды
д е р де, ж¤зге бЅл¿ґдер (М.Иманжанов, Мен¿ґ е с е л е т ¿ п, шєуг¿мге шай сал¦ыз,– дед¿ кел¿н¿не
махабб.) ±ал¦ан ІалдыІты ек¿ е с е л е п, (Ж.Т¿леков, Жар.). «К¿шкентай» к¤йд¿ґ аты
шыІІанына єуелг¿ ойла¦ан сандарыґды Іосыґ- не себепт¿... Оны б¿р дарІан-дария десе нетт¿?
дар («ХалыІ мў¦.»). Исатай – Махамбетт¿ пєруар танып, АсІаІ жан
Еселеп ¿шт¿. ѕспелеп ¿шт¿, мЅлшерден артыІ асау толІын е с е л е т т ¿ (X.Ер¦алиев, КЅб¿к
¿шт¿. Ет артынан е с е л е п сорпа ¿ ш т ¿ шашІан).
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). ±ораныґ б¿т¿с¿не деп, ЕСЕЛЕТТѕР= е т. Јстемелтт¿ру, жаґалат-
тыру, еселеп Іостыру. Ол Ѕз¿ с¤йет¿н ¤нд¿
жылІылы ауылдан ж¿бер¿лген Іымыздан
шайын Ѕз¿н¿ґ жол жєш¿г¿нен алдырып, ¤лкен
ек¿ мест¿ е с е л е п ¿ ш ¿ с т ¿ (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
аІІўман¦а та¦ы да е с е л е т т ¿ р ¿ п, шайды
ЕСЕЛЕГѕШ з а т. КЅбейтк¿ш. јзен-кЅлдер
ўзаІ ¿шет¿н єдет¿н бўл жолы да ўмытІан жоІ
аспаннан келет¿н жауын-шашынмен еселен¿п ед¿ (Д.Єб¿лев, АІын.).
отырмаІ. Республика кЅлем¿нде ол е с е л е- ЕСЕЛЕУ Еселе ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
г ¿ ш т е р сипатымен аз да болса таныстыІ қосу, үстемелеу. Бўр¦ылау жўмысын жЅн жол¦а
(±.Исабаев). Іойып алмай, мўнай Ѕн¿м¿н е с е л е у, молайту
ЕСЕЛЕН= е т. ±осылу, ¤стемелену, толты- м¤мк¿н емес (Ç.±абдолов, Жалын). Ол к¤ндер
рылу. XX ¦асыр ІазаІтардыґ Іо¦амдыІ жєне артта Іал¦ан, кейде амалсыз Іайталау, ер¿кс¿з
мєдени Ѕм¿р¿н¿ґ алдына єлденеше е с е л е н г е н е с е л е у бола беред¿ (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.).
к¤рдел¿ м¿ндеттерд¿ Іойды («Лен. жас»). Ар- Е с е л е у теґест¿ру, Іабаттау, Іосу, молыІтыру,
наулы ба¦ытта¦ы б¿зд¿ґ Іор¦анысІа шабуыл ¤дету (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
¤ш¿н дайындал¦ан жаудыґ е с е л е н г е н к¤ш¿ ЕСЕЛѕ с ы н. 1. Тиес¿л¿, ти¿ст¿, лайыІты.
соІІы жед¿ (Б.Момышўлы, Москва.). Мўнымен Жўмыссыз Іал¦алы тўр екенс¿ґ ¦ой, – деген Ес¿м
Іатар сєулемен сєуле е с е л е н ¿ п Іосыла Іалжыґына А¦ана да е с е л ¿ жауабын Іайырды
бергеннен кЅр¿н¿ст¿ґ к¤шейе беру¿ м¿ндет емес (А.Хангелдин, ТабысІан та¦дыр). Мўнда
(А.±алы¦ўлов, ЖарыІ). јзен-кЅлдер аспаннан Хайролла басІар¦ан бригаданыґ да е с е л ¿ ¤лес¿
келет¿н жауын-шашынмен е с е л е н ¿ п отырмаІ жатыр (С.Хайдаров, Ж¤рек сыры). ЖатІа с¿рє
(±.Исабаев). бермеген, Ел намысын е с е л ¿. Ел¿м десе еґ¿реп,
ЕСЕЛЕНУ Еселен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Ет¿кпен су кешед¿ (Ш.Єбенов, Кейп¿н.). 2. Есес¿
Јстеме буынды Іос сЅздер арІылы нег¿зг¿ сЅзд¿ґ мол, табысты, Ѕн¿мд¿. Бўдан кей¿н Ѕз ойларын
ма¦ынасын к¤шейту, сол сЅзге оныґ басІа орта¦а сал¦ан басІа балыІшылар да екп¿нд¿
буыны Іосарлану немесе е с е л е н у жасалы- еґбек ет¿п, биыл е с е л ¿ табысІа ие болу¦а
нады (Х.Кен¦анова, ±аз. Іаз. т¿л¿). ДНК моле- серттес¿п жатты (Ў.Ба¦аев, Дала.). Жыл ¿ш¿нде
куласыныґ Ѕзд¿г¿нен ек¿ е с е л е н у процес¿ танымастай Ѕскен жас Іыз е с е л ¿ ІарІын таныта
ж¤р¿п, материалдыІ ресурстарды ысырапсыз
клеткада т¿келей бЅл¿нер алдында ж¤ред¿
жўмсауды да назардан тыс Іалдыр¦ан жоІ
(Жалпы биология).
(ДостыІ нўры). Бўл Сарман Іой жайса да е с е л ¿
ЕСЕЛЕП-ЕСЕЛЕП ¤ с т. Јст¿-¤ст¿не. Нўркен
боп, Еґбек с¤йд¿ адамныґ кесег¿ боп. ЖастыІта
Ўлы Отан со¦ысыныґ майданында жасты¦ын ол кЅрмеген ІорлыІ бар ма, ±ойы жастыІ, Іой
е с е л е п-е с е л е п ал¦анды¦ын Іаз¿р б¤к¿л Іора тЅсег¿ боп (С.Єл¿мбетов, јлеґд.).
Ўлы Отанымыз б¿лед¿ (Ол к¤ндер.). Жарыл¦ан Есел¿ ел. ѕргел¿, Ѕскен-Ѕнген ел. К¤н тўрса
шрапнельдер жау ¤ст¿не Іор¦асыннан е с е л е п- тЅбем¿зде жарІыра¦ан, АтансаІ баІытты Ѕскен
е с е л е п «бўршаІ» б¤р¿ккендей нЅсерлетт¿ жарІын адам. Елу жыл е с е л ¿ е л боп нўрды
(Б.Момышўлы, Москва.). ІўшсаІ, Жыр ма екен шабыттана шалІыма¦ан!
ЕСЕЛЕҢ с ы н. с ө й л. Есалаң, жарымес, (Ç.Ыбыраев, Замана.).
ақылы кем. Ит артық өз ойыма е с е л е ң н е н, Есел¿ еґбек. ±арІынды, екп¿нд¿ еґбек. Ыбы-
Жасынан жамандықты пешеленген. Адамды рай ес¿м¿ е с е л ¿ е ґ б е к т ¿ ґ символы
ÅСЕЛ-ÅСЕН 402
(Ў.Ба¦аев, Жан сўлу.). Ол 22 сиырдан жиырма Бес¿н). Ол ¤рейд¿ одан сайын е с е м е л е й т¤с¿п,
ек¿ бўзау алып, с¤т сауу жЅн¿ндег¿ кЅтер¿ґк¿ ауыр ес¿к Іатты ашылды (Б.Алдамжаров, ±ара
м¿ндеттемес¿н асыра орындап шы¦у жолында нЅсер).
е с е л ¿ е ґ б е к етуде («±азаІст. єйелд.»). ЕСЕН ¤ с т. Аман-сау, сау-саламат.
Есел¿ жўлдыз. а с т р. ГравитациялыІ к¤ш Алыстардан е с е н жетт¿м ел¿ме, Д¤б¿р Іостым
єсер¿мен массаларыныґ ортаІ центр¿ маґында дербест¿кт¿ґ дем¿не. Алатауды КЅкшетаудай
айналатын, Іўрамында б¿рнеше жўлдыздары сыйлаймын, Жаным Іўштар СарыарІаныґ
бар ж¤йелер. ≈ Е с е л ¿ ж ў л д ы з д а р шо¦ыры. жел¿не (К.СалыІов, Жезки¿к). Айна¦а да мен
Есел¿ интеграл. м а т. ЖазыІтыІтыґ, Іара¦ыш емес ем, Ж¤рсем деуш¿ ем жер бет¿нде
¤ш Ѕлшемд¿ немесе n Ѕлшемд¿ кеґ¿ст¿кт¿ґ тек е с е н. ±ай Іыз одан кЅґ¿л г¤л¿н ая¦ан, Болса
белг¿л¿ б¿р облысында аныІтал¦ан функцияныґ егер де ж¿г¿ттерд¿ґ жаны єсем (Т.Молда¦алиев,
интегралы. Функцияныґ аныІталу облысына ШаІырады шаІырады). Сал¦анын б¿р ±ўдайдыґ
Іарай е с е л ¿ и н т е г р а л, Іос интеграл, кЅрмейм¿з бе? Шынымен Іаза жетсе Ѕлмейм¿з
¤ш есел¿ интеграл жєне n есел¿ интеграл бе? Жарымды е с е н барып, алып Іайтсам Сонан
болып бЅл¿нед¿ (±ЎЭ). Мєселен, цилиндрл¿к соґ с¿зге оралып келмейм¿з бе? (ҐашыІ наме).
жєне сфералыІ координаталар кЅлем есепте- Басы есен. јз¿ сау, ауру-сырІаудан аман.
р¿нде, е с е л ¿ и н т е г р а л д а р д а, ал эллипс- Барлы-барлы, барлы тау Б а с ы е с е н н ¿ ґ ден¿
т¿к координаталар инерция осьтер¿н¿ґ кеґ¿с- сау (Шешенд¿к сЅздер). Мал б¿тер б а с е с е н г е
т¿кте таралу м¤мк¿нд¿ктер¿н зерттегенде кЅп деген сЅз бар, јз¿мн¿ґ тауба Іылдым т¿рл¿г¿ме-
жеґ¿лд¿к келт¿ред¿ (М.ИсІаІов, Проект. геом.). ай (АІан сер¿ АІын жырлары).
Есел¿ сыба¦а. Тисел¿ ¤лес. јм¿рден е с е л ¿ Бауыры б¤т¿н, басы есен. Аман-сау. Б а-
с ы б а ¦ а с ы н ала алмайтын соншама ўшып- у ы р ы б ¤ т ¿ н, б а с ы е с е н, Са¦ынар сауыІ –
Іонба кЅбелек болып жаралмасам д¤ниен¿ґ б¿р к¤лк¿н¿-ай, ±ызыІтыр¦ан т¤лк¿дей, Д¤ние Ѕтер
б¿р к¤н¿-ай (Нўржан Наушабаев, Шы¦.).
кем¿с¿н¿ґ орны толмай Іалатындай та¦дырдыґ
ЕСЕН-АМАН ¤ с т. Аман-есен, сау-саламат,
ма¦ан соншама шўІши¦аны не? (Ў.Доспанбетов,
т¤п-т¤гел. ±олымда б¿р Іамшым бар бунаІта¦ан,
Сыр¦алы Іыз).
Бєйгеден ек¿ ат келер ойнаІта¦ан. Ж¤рм¿с¿ґ е с е н-
ЕСЕЛѕК з а т. м а т. Ек¿ немесе б¿рнеше
а м а н, беу, Іара¦ым, КЅз¿ґнен айналайын
сан¦а ІалдыІсыз бЅл¿нет¿н сан. Осы амалдарды
жаутаґда¦ан (±аз. єндер¿). Барып к¿рд¿ баІша¦а
Іолданумен байланысты гректер математика¦а
е с е н-а м а н, Кеш¿кпей ж¿г¿т келд¿ Іыз¦а таман:
маґызды ў¦ымдардыґ, б¿р-ек¿ санныґ ек¿ к¿ш¿ «Сырымды айтпай кеткен¿м маІўл емес. Мария,
е с е л ¿ г ¿ н табу ў¦ымын енг¿зд¿ (О.Жєут¿ков, айырыларлыІ болды заман (Ш.±ўдайбердиев,
Математика.). Шекс¿з т¤зуд¿ жасау ¤ш¿н Шы¦.). Мас¦ўтты ўры шапты Іылышпенен,
бер¿лген кес¿нд¿ге е с е л ¿ к кес¿нд¿лерд¿ Іанша Тєу¿р-аІ жан саІтапты жўмыспенен. Е с е н-а м а н
болса да т¿ркест¿ре беру керек дейд¿ Ибн-єл- шал да¦ы Іўтылыпты, Мас¦ўттан жау ІашІан
Хайсам (О.Жєут¿ков, Математика.). Жалпы соґ ўрыспенен (Абай, Тол. жин.). Јм¿т еткен
м¤шес¿ осы теґд¿кпен Ѕрнектелген т¿збек, е с е- кЅз¿мн¿ґ нўры балам… Атаґ мўнда анаґмен
л ¿ г ¿ ´ геометриялыІ прогрессиялар м¤шелер¿ е с е н-а м а н, С¤й¿п сєлем жазады б¤г¿н са¦ан
Іосындыларыныґ т¿збег¿ болып табылатын (Ы.Алтынсарин, Шы¦.).
болды (О.А.Жєут¿ков, Математика.). Еґ ЕСЕН-АМАНДЫ± з а т. Аман-есен, сау-
к¿ш¿ ортаІ е с е л ¿ к – бер¿лген сандардыґ саламат болушылыІ. Бўл б¿р тЅре. Петербургтан
єрІайсысына бЅл¿нет¿н еґ к¿ш¿ сан (±СЭ). келе жатыр. Нўр¦ожа е с е н-а м а н д ы І т а н
Есел¿к Іатынас заґы. х и м. Химияныґ соґ кЅтер¿л¿ґк¿рей сЅйлеп мєн-жайды т¤с¿нд¿рд¿
нег¿зг¿ заґдарыныґ (стехиометрия заґдарыныґ) (Ж.Бектўров, Шы¦.).
б¿р¿. Е с е л ¿ к І а т ы н а с з а ґ ы бойынша, Есен-амандыІ сўрасты. Амандасты, сєлем-
ек¿ элемент б¿р-б¿р¿мен б¿рнеше молекула Іо- дест¿. Есентай, Єд¿л¦азы, Шерияздандар е с е н-
сылыс т¤зет¿н болса, онда б¿р элементт¿ґ ек¿н- а м а н д ы І с ў р а с ы п жатты (Д.Єб¿лев,
ш¿ б¿р элементт¿ґ масса б¿рл¿г¿не келет¿н Арман.).
массаларыныґ Іатынастары б¤т¿н сандар- ЕСЕНДЕС= е т. 1. Амандасу, сєлем беру.
дыґ Іатынасындай болады (±азаІст. ыІшам Ол бўл жолы кЅптен кЅрмеген Рахметке е с е н-
энц. сЅзд.). Е с е л ¿ к І а т ы н а с з а ґ ы н д е с е келе жатІан ед¿ (С.МўІанов, Сырдария).
1803 ж. а¦ылшын ¦алымы Дж. Дальтон ашты КЅл басында¦ылар мен келгендерд¿ґ Іуана
(±ЎЭ). е с е н д е с к е н ¤ндер¿ де шыґдарды с¿лк¿нт¿п, єр
ЕСЕМЕЛЕ= е т. Јдеу, к¤шею, Ѕршу. Єс¿ресе, саІІа ж¤г¿р¿п, тай¦анап бара жатыр (Ґ.Сланов,
сы жылдары отыз т¿стен шыІІан сЅзд¿ґ е с е- ШалІар). Балалар аманбысыґ, шыраІтарым!
м е л е п тарайтын єдет тапІанын с¿рє да естен Майысып кЅлге б¿ткен ІўраІтарым. Ж¤рмесем
б¿р ел¿ шы¦ару¦а болар ма (А.С¤лейменов, е с е н д е с ¿ п тўра алмаймын, ѕш¿нен асып кетсе
403 ÅСЕН-ÅСЕ³
б¿р аптаныґ (Жамбыл, Шы¦.). 2. ±оштасу, Іош кЅп к¿д¿рмед¿ (Є.КЅш¿мов, ±ысталаґ). Е с е н д ¿ к-
айтысу. ±ўда¦и Алматы¦а ж¤рер алдында ¦ана с а у л ы І с ў р а с І а н н а н кей¿н єґг¿ме арасында
Иса б¿р к¤нге ўшып кел¿п, кЅр¿с¿п, е с е н д е с ¿ п да осынау Іолдан табыл¦ан кЅне аспап мойын
кей¿н Іайтты (М.Єбд¿халыІов, Жерд¿ґ асты.). бўр¦ыза берд¿ (Жас Іайрат).
Келуш¿ ем кеш бол¦анда кЅґ¿л¿м т¤с¿п, Ежелден ЕСЕН-САУ ¤ с т. Аман-сау, сау-саламат.
Іад¿рлест¿к б¿рге Ѕс¿п. Астынан аІ саґдаІтыґ Е с е н-с а у ж¤рс¿з бе, АІынныґ тЅрес¿? КЅп
аттандырып, ±алушы еґ Іолды Іысып, е с е н- жерден белг¿л¿ Тег¿н, Іўр емес¿ (Абай, Тол.
д е с ¿ п (±аз. єндер¿). ±имасаґ да амал жоІ Ѕз жин.). Т¤н Іауп¿ мен жау Іауп¿мен єз¿рше е с е н-
жўртыґды, жар-жар. ±айран жўрт деп кетерс¿ґ с а у келе жатыр (Ґ.Сланов, Алтай.). Екеу¿
е с е н д е с ¿ п, жар-жар-ай. Ўл боп тусаґ бўл ¤йде де Алшынбект¿ґ е с е н-с а у екен¿не кЅздер¿
ж¤рмес пе ед¿ґ, жар-жар. ±ўд¿ретт¿ґ ¿с¿ ед¿ єлде жет¿с¿мен, Іайтадан Ѕз орындарына барады
неш¿к, жар-жар-ай (АІан сер¿, Шы¦.). (ѕ.Есенберлин, КЅлеґке.). Сол к¤н¿ ¦арышІа да
ЕСЕНДЕСУ Есендес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл кЅп Іарадым, КЅґ¿л¿мд¿ б¿р к¤д¿к жеп барады.
атауы. 1. Сєлемдесу. Јлкей¿п кеткен¿ соншама, Япыр-ау, Іаншама тєул¿к Ѕтт¿, Оралса екен е с е н-
б¿р¿н-б¿р¿ бейне Іалада¦ы сек¿лд¿ танудан, с а у деп Іаламын (М.МаІатаев, Шы¦.). Ел¿ме
б¿р-б¿р¿мен е с е н д е с у д е н Іал¦ан-ау дейм¿н бардым е с е н-с а у, Азаптыґ тартып ауырын.
(О.БЅкеев, Єн салады.). 2. ±оштасу, Іош ай- Отыр екен орнында јз¿мн¿ґ Ѕскен ауылым
тысу. Тер¿скейд¿ґ ел¿ Іўм¦а кЅш¿п кетпей тўр- (О.Шипин, Дастан.).
¦анда е с е н д е с у г е келген ед¿ (Т.Єл¿мІўлов, ЕСЕН-САУЛЫ± з а т. АмандыІ, есенд¿к,
Сырлы наз). саулыІ. – Ал ±ожаке, шаруаґызды айта оты-
ЕСЕНДѕК з а т. АмандыІ, саулыІ, т¤гелд¿к. рыґыз, – дед¿ МырІасым е с е н-с а у л ы І т а н
Ауыл-аймаІ, ел-жўрт тег¿с е с е н д ¿ к т е ме? кей¿н (Ж.Тўрлыбаев, Семсер). Дивизия коман-
– Тег¿с есен (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке). Жары- дир¿ т¤регел¿п, жеґ¿мпаз жўмысшы табы мен
ныґ е с е н д ¿ г ¿, болашаІ ўрпаІты кЅруге деген Іаһарман колхозшылар арасынан кел¿п отыр¦ан
єкел¿к сез¿м оны алыпўшІан (К.Сег¿збаев, Жыл. Ѕк¿лдерд¿ґ е с е н-с а у л ы ¦ ы ¤ш¿н тост кЅтерд¿
к¤ндер¿). Ауыл-аймаІ, а¦айын-ту¦ан е с е н д ¿ г ¿ н (Ж.Т¿леков, Шал¦ай шепте).
т¿леп, єр ўланныґ азамат болып атІа м¿нген¿н Есен-саулыІ сўрады [сўрасты]. Амандасты,
кЅрген аІсаІал ата баІытты (Тербелед¿.). жа¦дай б¿л¿ст¿. ±ысІасы, б¿р¿н-б¿р¿ Іанша кЅр¿п-
±араІан бастыґ Іамын ойлайтын, жас сєби б¿л¿п ж¤рсе де, араІатынастары е с е н-с а у л ы І
Ѕм¿р¿нен гЅр¿ д¤ние-м¤лк¿н¿ґ е с е н д ¿ г ¿ ¤ш¿н с ў р а с у д а н єр¿ аса Іойма¦ан-ды (ј.Ахметов,
жанын сал¦ан то¦ышар, Іараж¤рек адамдар елес Алтын арІау). ±ўшаІтасып, с¤й¿с¿п, е с е н-с а у л ы І
беред¿ (Р.Нўр¦алиев, К¤ретамыр). с ў р а с ы п бол¦аннан кей¿н, Дєулетт¿ шаршы
Есенд¿к айтысты. АмандыІ, саулыІ ñ¢ðàñòû. тЅрге отыр¦ызды (Х.Ер¦алиев, Майдан).
Сєлем бер¿п, е с е н д ¿ к а й т ы с І а н н а н ЕСЕНШѕЛѕК з а т. с Ѕ й л. Есенд¿к. Е с е н-
кей¿н хан Батырбект¿ґ т¤р-тўл¦асын, кеск¿н- ш ¿ л ¿ к, Іара¦ым, ±алыспаймын сендерден.
кейп¿н барлап, сест¿ п¿ш¿нмен сЅз бастады Єл¿мд¿ байІап Іара¦ын, К¤ресей¿к, кел бермен
(С.Омаров, јм¿р асу.). (М.МаІатаев, Шы¦.). – ЖаІсы, раІмет. Е с е н-
Есенд¿к сўрасты. Хал-жа¦дай б¿л¿ст¿, ш ¿ л ¿ к т е болыґыз, Байеке! (Т.Жарма¦анбетов,
амандасты. Кєрия єлден уаІытта ¦ана Іўранын Сентябрь.). – ±алай, немерелер¿м аманшылыІ
аяІтап, бет¿н сипады да, е с е н д ¿ к с ў р а с ы п, па? Г¤зел, Мариямг¤л, ТЅлеген бєр¿ бєр¿ е с е н-
кЅґ¿л айту¦а к¿р¿ст¿ (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). ш ¿ л ¿ к пе? («Лен. жас»).
Е с е н д ¿ к с ў р а с ы п, шаруашылыІ жайлы ЕСЕіГѕ з а т. в е т. Мал денес¿не Іаптап
сЅзден соґ, председатель єґг¿мен¿ґ тоІетер¿не шы¦атын ўсаІ бЅртпелер. Малдыґ денес¿не
кЅшт¿ (М.Гумеров, Хаз¿рет.). ўйІыдай ўсаІ бЅрткен Іаптауын «е с е ґ г ¿»
ЕСЕНДѕК-САУЛЫ± з а т. с Ѕ й л. Есен- атайды (Ж.БабалыІўлы... ТЅрт т¤л¿к.).
саулыІ. Јй¿нде ІазаІ шырайлы, Беред¿ дєм¿н ЕСЕіГѕ= е т. с Ѕ й л. Есеґг¿ре. КЅр¿нген
шўрайлы, Б¿р са¦ат бойы ол сенен Е с е н д ¿ к- кЅзден сескен¿п, Келед¿ батып кесел ж¤к
с а у л ы І сўрайды (X. Ер¦алиев, Дєу¿р.). Е с е н- Ауырлап б¿р кез ес кет¿п, ±алт тўрып Іалды
д ¿ к-с а у л ы І т а н кей¿н Сўлтан мен Шолпан е с е ґ г ¿ п (Н.Шакенов, Айг¤л).
шаруаларына кет¿п Іалды (З.АІышев, Бєр¿ де ЕСЕіГѕРЕ= е т. 1. Ес¿нен айырылу, талыІсу,
есте). Е с е н д ¿ к-с а у л ы І І а келген бес ж¿г¿т єлс¿реу, Іалжырау. АІан сер¿ ана жыл¦ы Са¦ынай-
Далбада¦ы а¦айындарды аралап, б¿р жўмадай дыґ асынан кей¿н, ±ўлагерд¿ґ Іай¦ысынан
ж¤р¿п Іалды (З.АІышев, Жаяу Мўса). м¤лде е с е ґ г ¿ р е п Іалса керек (З.АІышев,
Есенд¿к-саулыІ сўрасты. АмандыІ, саулыІ Жаяу Мўса). Жабай сўлІ жатыр, е с е ґ г ¿ р е п,
сўрасты. ѕзет, Іўрмет рет¿нде е с е н д ¿ к- талыІсып кеткен сияІты (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан
с а у л ы І с ў р а с ы п, сапырыл¦ан Іымыздан Ѕлке). 2. Не ¿стер¿н б¿лмеу, мєґг¿ру. Еркебўлан
Іўдалармен Іатар дєм ауыз тиген БўрІан батыр е с е ґ г ¿ р е п Іал¦ан жайда жер тарпып тўр¦ан
ÅСų-ÅСÅÏ 404
торы¦а м¿нд¿ (Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.). е с е б ¿ бойынша, ±абыл шопанныґ отарында
Назарын тЅмен салып кабинет ортасында е с е ґ- б¿р мыґ бес ж¤з бас ¿р¿ Іой болуы ти¿с ед¿
г ¿ р е п тўрып-тўрып СатІын абдырап шы¦ып (З.Ш¤к¿ров, ±иын т¤й¿н). 2. п е д. ТЅрт амал¦а
кетт¿ (Ґ.Сланов, ШалІар). Со¦ыс бастал¦анын (Іосу, алу, кЅбейту, бЅлу) нег¿зделген пєн.
хабарлады. Бєр¿м¿з е с е ґ г ¿ р е п отырып А¦а, с¿з е с е п т е н берет¿н мў¦ал¿мге ренж¿п
ІалдыІ (±.Байсей¿тов, ±ўштар кЅґ¿л). 3. а у ы с. Іалдыґыз ¦ой (С.Сейтхазин, Хадиша). Оныґ
АІылынан адасу, сандыраІтау, алжасу. НауІас жасынан оІу¦а с¿ресе е с е п сабаІтарына ал¦ыр
ўзаІ уаІыт жо¦ары температурамен жатІандыІ- екенд¿г¿н бўрыннан да сез¿нуш¿ ед¿м (Є.Нєбиев,
тан болар, та¦ы да е с е ґ г ¿ р е й баста¦ан (М.Сер- Бейтаныс.). Јш¿нш¿, тЅрт¿нш¿ кластарда е с е п-
¦алиев, Замандастар). т ¿ ґ шарты мен жоспары оІушылардыґ т¿келей
Есеґг¿реп Іал¦андай. Ес¿нен айырылу, Іатысуымен жасалады («ХалыІ мў¦.»). 3. м а т.
мєґг¿ру. Орындарында мелшиген Іожалар е с е ґ- Ойлау, есептеу арІылы шешуд¿ Іажет етет¿н
г ¿ р е п І а л ¦ а н д а й мєґг¿р¿п отыр (С.Ж¤н¿сов, сан¦а нег¿зделген жатты¦у. ±ойшы-ей, – дед¿
Шы¦.). Зейнеп. К¤м¿ст¿ґ боІмўрыны мына сен бе е с е п
ЕСЕіГѕРЕТ= е т. 1. ТалыІсыту, Іалжырату. шы¦арып ж¤рген? (С.Сар¦асІаев, Ўстаз). Мен
СоІпа дерт оІыстан Іатты кил¿г¿п оны е с е ґ- ІырыІ жасымда сауатымды ашып, жаза да,
г ¿ р е т ¿ п таста¦ан сек¿лд¿ (Т.Т¿леуханов, оІи да алатын, жєй арифметиклыІ е с е п т е р-
јзген¿ґ баІыты.). АштыІпен Іалжырау Іосыла д ¿ шы¦ара алатын болдым («±азаІст. мект.»).
оны едєу¿р е с е ґ г ¿ р е т ¿ п таста¦андай Алдында кЅлдей Іа¦аз, бет¿ тол¦ан е с е п
(Т.Нўрма¦амбетов, ±арлы¦аш.). КЅктемг¿ суыІ (Ґ.Сланов, ШалІар). 4. Ой-п¿к¿р, амал-айла.
Іандай жаман. ±атты тиген салІын адамды АсыІпай-саспай ара¦а б¿р Іонып, б¿р жет¿п
е с е ґ г ¿ р е т ¿ п алып со¦ады (О.Са¦ынаев, ЎзаІ барамыз деген е с е п п е н шы¦ып келем¿з
жол). 2. Ес¿нен тандыру, єлс¿рету, Іажыту. Јй (Б.СоІпа²баев, јлгендер.). Жаман Іатын,
¿ш¿н¿ґ Іай¦ысы да оны е с е ґ г ¿ р е т ¿ п ж¿берд¿ тЅсег¿нен белг¿л¿, Жаман ж¿г¿т е с е б ¿ н е н
(С.Адамбеков, ±ожанасыр.). Осылардыґ бєр¿- белг¿л¿ (МаІал). Ой, Шўбар, айлалы е с е п т е н
нен де ТЅкенн¿ґ Ѕл¿м¿ туралы жаманат о¦ан айрыл¦ан ба? (М.Єуезов, Абай жолы). 5. Бол-
Іатты батып, е с е ґ г ¿ р е т ¿ п кетт¿ (Є.Єл¿мжанов, жам, Ѕлшем, шама, мЅлшер. Мен¿ґ е с е б ¿ м
Махамбет.). 3. а у ы с. КЅґ¿л¿н мас Іылу, жан бойынша, Іоздайтын уа¦ынан ¤ш к¤н Ѕт¿п
рахатына батыру. Оразбаймен отасІан дємд¿ кетт¿ (Н.Айдаров, Жазылбек.). Б¿р¿нш¿ден,
тўрмысыныґ буы бўл кел¿ншект¿ б¿раз¦а дей¿н са¦ан тыйым салу керек. Ол ¤ш¿н жаІын арада
е с е ґ г ¿ р е т ¿ п, ел¿т¿п єкеткен-д¿ (С.Алдабергенов, малдыґ е с е б ¿ н алмаІпыз (Т.Дєуренбеков, Б¿з
Асу). 4. а у ы с. Астан-кестен ету. Бўрыннан да єл¿). К¤н-тєул¿кт¿ґ ІазаІша Ѕз е с е б ¿ бар («±аз.
бўйы¦ы даланы Іанды жорыІтар е с е ґ г ¿ р е т ¿ п єдеб.»). Ойнаушылар Іапыда Іалмау ¤ш¿н єрб¿р
тастады (З.±абдолов, Сыр). шарды е с е п п е н ўрады (±.±амбаров, Тауда.).
ЕСЕіГѕРЕТѕЛ= е т. Ес¿ к¿рес¿л¿-шы¦асылы 6. ¿ с к е р и. Кадрлардыґ жеке басына Іатысты
ет¿лу, талыІсыту. ТауыІ пен балапанды жарты- мєл¿мет. ОблыстыІ єскери комиссариаттыґ
лай автоматтыІ конвейермен сой¦анда, олар басы ¤ш¿нш¿ бЅл¿м¿не к¿рд¿. Медиктер е с е б ¿ н осы
тЅмен т¤с¿р¿л¿п, аяІтарынан ¿л¿н¿п Іойылады да, бЅл¿м басІаратын (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). Єл¿
б¿рден он шаІты Іўс электр тогымен е с е ґ г ¿ р е- талай келмек жаґа повеске, Соны отырмын алып
т ¿ л е д ¿ (Т.Телеу¦алиев, Ет. эксперт.). б¤г¿н мен еске. Неге осы Ѕс¿рмейм¿н жасымды,
ЕСЕіГѕРЕУ Есеґг¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл БарлыІ е с е п Ѕз Іолымда емес пе? (±.Ыдырысов,
атауы; ес¿нен айырылу. – И¿скет¿п ж¿берд¿, ЖолыІ.). 7. ¿ с І а ¦ а з. Жеке ўйымныґ, не
ащы тисе керек, е с е ґ г ¿ р е у ¿ жаман ¦ой Ѕз¿н¿ґ адамныґ Іызмет¿, жўмысы туралы (ауызша
(С.Сматаев, Армысыґ.). ±арынныґ жарасы не жазбаша) хабар, мєл¿мет. Совхоздыґ б¿зге
тес¿лет¿н ауру, перитонитке айнал¦анда, адамда берген е с е б ¿ бойынша, ±абыл шопанныґ
е с е ґ г ¿ р е у пайда болады (А.Даиров, Хирург.). отарында б¿р мыґ бес ж¤з ¿р¿ Іой болуы ти¿с
Бўрын да сЅзге олаІ Текебай бўл жолы да ед¿ (З.Ш¤к¿ров, ±иын т¤й¿н). Мєж¿л¿сте
кЅсемсуд¿ґ єд¿с¿н таба алмады ма, єлде е с е ґ г ¿- сот, милиция Іызметкерлер¿н¿ґ е с е п т е р ¿
р е у д е н ес¿н єл¿ де жиып болмады ма, ештеґе тыґдалады (Ж.Жанарыстанов, БўзаІылыІ.).
дей Іоймады (С.МўІанов, МЅлд¿р махабб.). Са¦ан ¤лес ертеґ¿м, Са¦ан ¤лес келешек.
ЕСЕП з а т. 1. Б¿р нєрсен¿ґ цифрмен кЅрсет¿л- Ертеґг¿ ¿ст¿ ерте б¿л, Келешекке бер е с е п! (Кел,
ген саны, мЅлшер¿. Доптыґ авторы – Сег¿збаев. шырІайыІ.) 8. Б¿р нєрсеге пара-пар, теґ. Н.
Е с е п єз¿рше б¿р де нЅл. Жерлестер¿м¿з пайда- баІшасы жердег¿ жўмаІІа е с е п, Жасыл шЅп
сында (Н.±азыбаев, Бейтаныс). Осы б¿р апат бейне к¿лем Іой¦ан тЅсеп, Мєуелер¿ салбырап
бастал¦алы бер¿ Танабай Іырылып жатІан жерге т¤с¿п, БаІшада неше т¤рл¿ а¦аш Ѕсед
тЅлд¿ґ е с е б ¿ н е н жаґылып Іалды (Ш.Айтматов, (С.МўІанов, Шыґнан шыґ¦а). Кез келген жерге
±ош бол, Г¤лсары). Совхоздыґ б¿зге берген кешке жата кетед, ТЅсег¿ бос тапыраІ –мамыІІа
405 ÅСÅÏ-ÅСÅÏ
е с е п. Жас Іыз¦а жылылыІІа ек¿ бала Бергендей алыпты, Е с е б ¿ ж о І дєулетт¿, Той¦а келген
жамыл¦ы Іып жанын тЅсеп (ј.Тўрманжанов, елдерд¿ґ, Ортасына салыпты (Н.Бай¦анин,
Бозша.). ±ар¦аныґ ж¤з¿не б¿р кесек, Жаманныґ Шы¦.). Еск¿ досын кЅргенде, Е с е б ¿ ж о І
ж¤з¿ б¿рге е с е п (±аз. маІал.). 9. СанаІ, санат. ант ¿ш¿п, АруаІ Іўдай айтысып: «Сыр ал¦алы
«Ой, тєґ¿р-айшыл» кер есек, ±улыІ, сўмдыІ айттым» деп, «Жауыґды алдап Іайттым» деп,
не Ѕсек Болма¦ан соґ, б¿р е с е п – Мейл¿ ІамІа, ±ўдайдан ІорыІпай ант ўр¦ан, Иманныґ ж¤з¿н
мейл¿ бЅз (Абай, Тол. жин.). ЗалымдыІ – адам тоздырар (Абай, Тол. жин.). Е с е б ¿ ж о І мал
баласыныґ дўшпаны. Адам баласына дўшпан кЅрд¿м. ±ўлаІ ест¿п, кЅз кЅрген, ±ўд¿ретт¿ жан
болса, адамнан бЅл¿нед¿, б¿р жыртІыш хайуан кЅрд¿м (Манас).
е с е б ¿ н е Іосылады (Абай, Тол. жин.). 10. э к о н. Есеб¿нен жаґылды [жаґылып Іалды].
БасІарылатын нысанныґ жай-к¤й¿, оныґ ±ателест¿, ойы дўрыс шыІпады. Осы б¿р апат
айналысы, басІарушылыІ Ѕк¿мдер¿н¿ґ орындалуы бастал¦алы бер¿ Танабай Іырылып жатІан
жєне Іорытындылаушы мєл¿меттер туралы тЅлд¿ґ е с е б ¿ н е н ж а ґ ы л ы п І а л д ы
деректерд¿ґ жиынты¦ы болып табылатын (Ш.Айтматов, ±ош бол.). Он жыл Ѕтт¿ ме? Бала-
Іажетт¿ аІпаратты жинау мен т¿ркеу ж¤йес¿. ларымды ойлап, єуре-сарсаґмен ж¤ргенде е с е б ¿ м-
≈ Е с е п операциялары. н е н ж а ґ ы л ы п І а л с а м керек (С.Омаров,
БаІал [бўІпа] есеп. ЎсаІ, арам есеп. Ж¤йр¿к кЅґ¿л). Е с е б ¿ н е н ж а ґ ы л с а ґ,
С.МўІановтыґ «БотагЅз¿н» жўртшылыІ єл¿ Ес¿ґнен адасасыґ (±.Айнабекўлы, Шы¦.).
к¤нге дей¿н с¤й¿п оІиды. Мўнда єр кей¿пкерд¿ґ Есеб¿н ж¿бермед¿. Есес¿н ж¿бермед¿.– Рас,
Ѕз орнына сай арманы, кейб¿р¿н¿ґ т¤пт¿ б а І а л ол мен¿ алдады,– дед¿ мистер Репсс Іалпа¦ын
е с е п т е р ¿ бар («±аз. єдеб.»). К¤нке єрІашан дЅґгелет¿п отырып,– Б¿раІ мен де е с е б ¿ м д ¿
б ў І п а е с е п к е бей¿м тўратын (М.Єуезов, ж ¿ б е р г е м жоІ (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к.). ѕзг¿л¿кт¿ґ,
Абай жолы). ерл¿кт¿ґ жайып даґІын, Ж ¿ б е р м е г е н жауына
Бєр¿ б¿р есеп. Бєр¿ б¿р. О¦ан б є р ¿ б ¿ р
Ѕз е с е б ¿ н (Ç.±алауова, Таґд. шы¦.).
е с е п КЅктем, жаз, к¤з, Іыс деген. ±ате емес:
Есеб¿н тапты. Рет¿н келт¿рд¿, амалын тапты.
жер жоІ десек, Оныґ ¿з¿ т¤спеген (С.Сей¿тов,
Айдаркин ІонаІ¤йге Іайтты. Енд¿г¿ ойы ¤лкен
ЖദырыІ).
к¿с¿ден алатын Іа¦аздыґ е с е б ¿ н Іалай т а-
Б¿р есеб¿н тапты. Лажын жасады, айла
б а д ы (С.Бегалин, УаІыт.). Е с е б ¿ н т а п І а н
¿стед¿. Јш¿нш¿ к¤нг¿ со¦ыста, ±ўнанбай тєс¿л
ойла¦ан кезде, Байдалы да б ¿ р е с е б ¿ н т а п- ек¿ асар (МаІал). АІылын, байлы¦ын сарп
І а н (М.Єуезов, Шы¦.). етт¿. јз¿н с¤ймейт¿н Іыз¦а е с е б ¿ н т а у ы п
Б¿р есептен. Б¿р жа¦ынан, былайша. Ауылда ¤йлен¿п, есег¿н судан Ѕтк¿зд¿ (Ж.Молда¦алиев,
оІы¦ан жастар азайып бара жатІаны б ¿ р е с е п- Айналайын.). Б¿з бўларды кеше кЅргенб¿з,
т е н рас та сияІты (М.Иманжанов, Мен¿ґ Іайдан келд¿ дер¿ґ бар ма, е с е б ¿ н т а у ы п
махаббат.). Бектен б ¿ р е с е п т е н Елдес келген де єйтеу¿р, – дед¿ ОразІўл мєн бермей
сылтауын да жЅн кЅрд¿. Жас адам¦а кЅп демалыс (Ш.Айтматов, ±ош бол.).
Іажет бола бермесе керек (А.Байтанаев, ±ан- Есеп айырды [айырысты]. а) АІысын, ¤лес¿н
сонар). Бекболаттыґ жер-суым болса деген ойы берд¿, Іарызын Іайтарды. К¤нўзын балыІ Ѕлшеп
бар. Б ¿ р е с е п т е н бўл ойыныґ ¿с болып Іалуы алып, балыІшылармен е с е п а й ы р ы с ы п,
да Іисынды (С.Шєр¿пов, Шы¦.). сан-сапалаІ жўмыс Іатты шаршатты (З.Ш¤к¿ров,
Д¤ниен¿ б¿р тиын есеп кЅрмед¿. Мал- Ґажайып.). Уєлид¿ґ єдет¿ мартта б¤к¿л жалшы-
м¤л¿кт¿ґ бет¿не Іарамады. Д ¤ н и е н ¿ б ¿ р ларын жинап, е с е п а й ы р ы с а д ы екен
т и ы н е с е п к Ѕ р м е й т ў ¦ ы н ы, жомартты¦ы, (М.МырзаІўлов, АІыІ). є) Сазайын берд¿, кег¿н
єрт¤рл¿ белг¿с¿ бойында тўрмас па ед¿ (Абай, Іайтарды. АІы тЅлеу¿н, айып-анжысын алып,
Тол. жин.). е с е б ¿ н а й ы р ы п Ѕштескен, егескен жерлер¿нен
Есеб¿ бар [болды]. Мєн¿, сыры бар. Мынау ±ўнанбай арІылы Ѕш ал¦андар да бар екен
б¿зд¿ неге шаІырды екен? – ±айдам б ¿ р (Тарту). НўрІаттыґ с¤йет¿н¿н б¿ле тўра, арасына
е с е б ¿ бар шы¦ар? (Є.Нўрпей¿сов, шы¦.). т¤с¿п ж¤рген¿н кЅрмейс¿ґ бе, осыны да туыс,
ШаІшабайдыґ Ѕз е с е б ¿ б а р. Осындай ІўІайы бЅле дейд¿ – туф... Єй, б¿р рет¿ келе ме, жоІ па –
басым Іўла топты жиып барып, єу бастан е с е п а й ы р ы с а т ы н (Ç.Шашкин, Сен¿м).
бастыІтыґ єуселес¿н байІамаІ (Т.Иманбеков, Есеп айырысу. э к о н. АІшалай м¿ндеттеме-
Тўт а¦ашы). Ал Ыбырайдыґ Ѕз е с е б ¿ б а р: о¦ан лерд¿ґ атІарылуы. Е с е п а й ы р ы с у Іолма-Іол
мєнт¿ сатылу – б¿р¿нш¿ мєселе (ѕ.Жанс¤г¿ров, аІшамен шектеус¿з ж¤рг¿з¿лу¿ немесе Іолма-Іол
Шы¦.). Єрине, ол баласыныґ бўл арада та¦ы б¿р аІшасыз е с е п а й ы р ы с у жолымен ж¤рг¿з¿лу¿
б¤ркеул¿ ¿шк¿ е с е б ¿ б а р ы н пайымдай ал¦ан м¤мк¿н (±аз.т¿л¿ термин. Экономика.).
жоІ (М.СІаІбаев, СўлутЅр.). Есеп айырысу ба¦асы. э к о н. јнд¿руд¿ґ
Есеб¿ жоІ. Т¿пт¿ кЅп, мол, сансыз, ўшы-Іиыр- таби¦и жєне басІа объективт¿ жа¦дайларын
сыз. М¤сєп¿р, жарлы адамды, ТоІтарбай жиып ескере отырып, салалар мен аймаІтар ¿ш¿нде
ÅСÅÏ-ÅСÅÏ 406
саралан¦ан б¿ртект¿ Ѕн¿мн¿ґ кЅтерме сауда жєне графикалыІ т¤рде хронологиялыІ ж¤йел¿л¿кпен
сатып алу ба¦асы т¤рлер¿н¿ґ б¿р¿. Е с е п а й ы- кЅрсет¿лген ўрыстыґ аІпараттыІ есеп беру
р ы с у ба¦асы белг¿ленд¿. Іўжаты. Е с е п б е р у к а р т а с ы єскерлерд¿ґ
Есеп алды. а) Жўмыстыґ барысы, нєтижес¿ (к¤штерд¿ґ) жауынгерл¿к тєж¿рибес¿н зерттеуге
туралы мєл¿мет, хабар алды. Тезек Іалыґ, кейде жєне талдап Іорыту¦а, ўрыстыІ Іимылдар
к¤н¿не ¤ш єкел¿п тЅгем¿н. К¤нде кешке Јсей¿н туралы аныІтама жєне есеп беруд¿ Іўру¦а
шаІырып алып е с е п а л а д ы (I.Жанс¤г¿ров, арналады жєне тарихи материалды жасауда
Шы¦.). Б¿р¿нш¿ден, са¦ан тыйым салу керек. Ол Іолданылады (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.).
¤ш¿н жаІын арада малдыґ е с е б ¿ н а л м а І п ы з Есеп беру, сайлау жиналысы. р е с м и. Белг¿л¿
(Т.Дєуренбеков, Б¿з. кездес.). є) АІысын алды, б¿р мерз¿м арасында¦ы ўжымныґ жўмысын
есептест¿. БотагЅзд¿ґ татардыґ ойнаІшы¦ан Іорытындылау жєне ўйым басшыларын сайлау
кЅз¿нде жўмысы бол¦ан жоІ, оныґ ойы тез е с е п жиналысы. Мўнда колхоздыґ е с е п б е р у,
а л ы п кету (С.МўІанов, БотагЅз). – Кєне, с а й л а у ж и н а л ы с ы ж¤р¿п жатІан-ды
батырлар, контор¦а барып е с е п а л у л а р ы ґ а (С.Алдабергенов, Єґг¿м.). Ертеґ комсомол
болады... Сендер жўмыстан шы¦арылдыґдар,– ўйымыныґ, колхоздыґ е с е п б е р у, с а й-
деп жариялады ол (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). л а у ж и н а л ы с т а р ы болады (М.Д¤зенов,
б) ѕске Іорытынды жасады, нєтижен¿ топ- АІєже.).
шылады. Егер ест¿ к¿с¿лерд¿ґ Іатарында бол¦ыґ Есеп болды. Солай деп ўй¦арылды, саналды.
келсе, к¤н¿нде б¿р мєртебе, болмаса, жў- Єр ж¤зд¿ґ халІы Ѕз ынтыма¦ымен б¿р туысІан¦а
масында б¿р еґ, болмаса, айында б¿р Ѕз¿ґнен-Ѕз¿ґ е с е п б о л ы п т ы (Абай, Тол. жин.).
е с е п а л. Сол алдыґ¦ы е с е п а л ¦ а н н а н берг¿ Есеп емес. СЅз емес, т¤к те емес; есептемеу,
Ѕм¿рд¿ Іалай Ѕтк¿зд¿ґ екен (Абай, Тол. жин.). санамау. Мен¿ґ сабаІ ¤лгеру¿м одан кЅш
Есеп берд¿. а) Бол¦ан уаІи¦а, ¿стелген ¿лгер¿ екен¿, екп¿нд¿л¿г¿м ешІандай е с е п
жўмыс туралы баяндады, мєл¿мдед¿, аІпар е м е с (Б.СоІпаІбаев, Мен¿ґ атым.). Соныґ
берд¿. Делегат єйелдер Ѕз¿н¿ґ жўмысы жЅн¿нде ¤ш¿н де Іаз¿рг¿ сєтте дихандар ¤ш¿н к¤н-т¤н
жалпы жиналыс алдында е с е п б е р ¿ п дегендер¿ґ¿з е с е п е м е с (±.Сал¦арин, Жаныґда
отыратын (Х.Айдарова, Аялы жандар). Дємеш ж¤р). Арада Ѕткен айлар саны бўл к¤нде е с е п
не ¿степ, не Іой¦анына е с е п б е р м е д ¿. Ажар е м е с (М.Єуезов, Абай жолы). Ґарып-Іасыр
Іылы¦ына шыдамы жетпед¿. Ес¿кт¿ шалІайта бишараны Іўрметтей¿н десеґ, жатІан т¤йеге
ашты: – Бармаса жалынба, Ораз! – …Ѕз¿м¿з м¿не алмаса да, ол момындыІІа е с е п е м е с
барамыз, кей¿н! – дед¿ (З.Шашкин, Шы¦.). (Абай, Тол. жин.).
є) Жауап берд¿, талдау жасады. Бала Ѕз Іылы- Есеп ет¿п болмайды. ф о л ь к. Есепс¿з, есептеп
¦ына Ѕз¿ е с е п б е р ¿ п, Ѕз¿н¿ґ моральдыІ болмайды. Базарбайдыґ байлы¦ын ешк¿м е с е п
жауапкерш¿л¿г¿н сез¿нет¿н болады (Семья е т ¿ п б о л м а с екен (±ыз Ж¿бек).
тєрбиес¿). ЖўбайІан ес¿ктен шы¦а жЅнелген Есеп жасады. а) Есептед¿, шамалады. 1640
Г¤лшєр¿н¿ґ кет¿п Іал¦анын кЅргенде барып, жылы атаІты оІымысты Г.Галилей маятникт¿
Ѕз сЅз¿не енд¿ е с е п б е р д ¿ (А.Байтанаев, са¦ат жасауды ўсынып, математикалыІ дєл
±айнар.). е с е п ж а с а д ы («Б¿л¿м жєне еґбек»). – Бўл
Есеп беру. и н ф. а) АІпараттыґ Іорытынды- тура е с е п ж а с а у ¦ а ІиындыІ келт¿ред¿, –
ланып, таІырыптары мен бет нЅм¿рлер¿ дед¿ минашы (Є.Нєбиев, Ауыр.). Єдей¿ Іойыл¦ан
Іойылып, Іа¦аз¦а басыл¦ан Іўжат т¤р¿нде т¤рл¿ зерттеу Іўрал-аспаптарыныґ
бейнеленген т¤р¿. Е с е п б е р у кез¿нде Іажетт¿ кЅрсетк¿штер¿ бойынша табанда е с е п ж а с а
аІпарат сўраныс бойынша файл¦а жазылады л д ы (±.±амбаров, Тауда¦ы Іала). є) Араж¿г¿н
да, басылым оны басып шы¦арады (±аз. т¿л¿ ашты, б¿ржола Іоштасты. ХалыІтыґ Ѕз¿н¿к¿
термин. Информатика.). є) ЭлектрондыІ пош- бар келешек! Еск¿л¿кпен б¿ржола ж а с а п е с е
та ж¤йес¿нен туындайтын жєне хабардыґ п, ЖарІырап жаґа ¦ана келген Ѕм¿р Ту¦ан жер
немесе ¤лг¿н¿ґ табысты жЅнелт¿лу¿ туралы тор¦ын ки¿п, мамыІ тЅсеп (Д.Єб¿лев, Алтай.).
ма¦лўматы бар аІпараттыІ нысан. á) ¿ ñ ê å ð è. Есеп жетпес [жетк¿с¿з]. Т¿пт¿ кЅп, есепс¿з,
Àò²àðûë¦àí øàðà, îðûíäàë¦àí ¿ñ òóðàëû òè¿ñ- мол. Бетегеден аласа, Тєр¿зден¿п белдег¿. Е с е п
ò¿ îðûí, ¢æûì, ò.á. àëäûíäà à²ïàð áåðó. Бас ж е т п е с санаса, Тарыдай шашІан жердег¿
тЅреш¿ жарыс аяІтал¦аннан кей¿нг¿ ек¿ к¤н (Д.Єб¿лев, Майданбек). Мыґ¦ыр¦ан мал жай-
¿ш¿нде жарыс Ѕтк¿зген ўйым¦а е с е п б е р у г е ла¦ан Маґым десем болады. Е с е б ¿ н е ж е т к ¿-
жєне протоколдарды тапсыру¦а м¿ндетт¿ с ¿ з Саныґ десем болады (АІын жырлары).
(Є.Б¤рк¿тбаев, ±азаІтыґ ат спорты). Есеп жоІ. Сансыз кЅп, есепс¿з-Іисапсыз.
Есеп беру картасы. º с к. Белг¿ленген Машинамен келген, атпен келген, есекпен кел-
уаІыт кезеґ¿ндег¿ Ѕз єскерлер¿н¿ґ (к¤ш¿н¿ґ) ген, жаяу келген жўртта е с е п ж о І (Т.Єл¿мІўлов,
жєне Іарсыластыґ ўрыс Іимылыныґ барысы АІбоз ат). Ал мотоциклдер мен велосипедтерд¿ґ
407 ÅСÅÏ-ÅСÅÏ
санында е с е п ж о І (С.Ґабдуллин, јрлеу.). Асылбек Іылшылда¦ан жас ж¿г¿т ед¿. М¿не, енд¿
±ысІасы, б¿р к¤н ¿ш¿нде Балтабектер кЅрген бўл да Іарттар е с е б ¿ н е к ¿ р г е н (Б.ТоІтаров,
ІызыІта е с е п ж о І сияІты (Ç.Ш¤к¿ров, ±ыран.). К¤ндес¿н жўрт, Іылсын Ѕсек, Мен
Ґажайып.). лайыІ Ѕсекке. «К ¿ р м е й ж¿г¿т Ѕсекке К¿рмес
Есепке алды [алмады]. а) Санады, есептед¿. деген е с е п к е» (Б.К¤леев, Айтшы.).
Жўмыс кЅл¿г¿ соІа-сайманы тастаяІтай Іа¦ылып Есепке ж¤йр¿к. Есептег¿ш, б¿лг¿ш. Б¿зд¿ґ
е с е п к е а л ы н д ы (Б.Майлин, Шы¦.). Сєнмен к¿рш¿м¿з ауырып Іалды, соныґ орнына е с е п-
ерттелген елгезек аттарды таґдап м¿нгендей ек¿ к е ж ¤ й р ¿ к б¿р адам берсеґ¿з (Є.Єб¿шев,
жас Іойшы Іай отарда Іанша саулыІ барын, Замана.).
Іанша Іозы ту¦анын е с е п к е а л ы п ж¤р Есепке Іосылды. ±атар¦а к¿рд¿, теґелд¿.
(Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.). То¦ыз к¤н ІонаІ Жас жетк¿ншек балалар, Јй¿р болма Ѕсекке.
болады. ±она¦а атты жЅнелт¿п, Е с е б ¿ н аттыґ Јй¿р болсаґ Ѕсекке ± о с ы л м а й с ы ґ е с е п к е
а л а д ы Тура бес ж¤з шамалы (±амбар батыр). (Пернедег¿ терме.).
є) Ескерд¿, елед¿, санасты. Єдебиет¿м¿зд¿ґ Іай Есепке тўтты. Ескерд¿, елед¿. Б¿раґ имам
жанрын, Іай таІырыбын, Іай кезеґ¿н сЅз етсек ол халд¿ еске алып, е с е п к е т ў т п а д ы
те, С.МўІановтыґ жаратындыларын е с е п к е (М.Єуезов, Абай жолы). Сен¿ґ онда Іанша рет
а л м а й, талдамай Ѕте алмаймыз (Р.Берд¿баев, келген¿ґд¿ е с е п к е т ў т п а й д ы (±аз. т¿л¿.
ДостыІ.). јз ерк¿ болмаса басІаныґ сЅз¿н аймаІ. сЅзд¿г¿).
е с е п к е а л а р пенде Имаш па екен, ол єке Есепке шаІты. Есептед¿, есепке алды.
кеґес¿н де ескере Іой¦ан жоІ (Є.КЅш¿мов, Жас ШаруашылыІ басшылары биыл¦ы Іыстан мал
аґшы). Кеґест¿ґ ¿здеген¿ азаттыІ теґ, АдамдыІ аман шыІса, «бЅл¿нбейт¿н Іордыґ» кЅбей¿п,
ыІтиярын ІылмаІшы кеґ. Ескер¿п, е с е п к е Іора-Іопсы, шопандар¦а ¤й салу¦а жа¦дай
а л ы п, ўран шашып, Дєл мўндай ¿лгер¿де болып туатынын е с е п к е ш а ¦ а отырып сЅйлед¿
па еґ? (XX ¦. Іаз. аІын.). б) Арнайы баІылау¦а (М.Д¤зенов, Єке.).
алды, Іада¦алады. Алайда б¿з Іатерл¿ ¿с¿кпен Есеп Іылды. Санады, есептед¿. Е с е п І ы л д ы І,
ауыр¦андардыґ бєр¿н т¿ркеуге, е с е п к е а л ы п, он то¦ыз бен отыз б¿р жасІа шей¿н ек¿ мыґ¦а
емдеу – аурудыґ алдын алу шараларымен оларды толар-толмас азамат бер екен (С.Шєр¿пов,
толыІ ІамтыдыІ деп айта алмаймыз (М.±айраІ- Бекболат). Аманкелд¿ тєрт¿п бер¿п бєр¿не
баев, Рактан. саІтан.). Ауруы асІын¦ан кейб¿р Жар ¿ш¿не Іойды бєр¿н жа¦алап. БЅлек-бЅлек
адамдар ауруханада емдеу ¤ш¿н арнаулы е с е п- мерген Іойды єр жерден, Бес ж¤з алпыс е с е п
к е а л ы н а д ы (С.Табынбаев, Жемсау.). І ы л д ы І санап сап (1916). Јлкенд¿к – адам
Есепке алу. э к о н. ШаруашылыІ органдардыґ ¿ш¿нен Ѕз¿н-Ѕз¿ ба¦алы е с е п І ы л м а І (Абай,
Ѕзара аІшалай талаптарын есепке алын¦ан Тол. жин.).
сомада тЅлемс¿з Ѕтеу. јзара талаптарды е с е п- Есеп Іылмады. Ескермед¿, елемед¿. Жол
к е а л у тўраІты Іолданылып ж¤рген немесе Іашаґдау келет¿н болды. Б¿раІ ол оны е с е п
б¿р жол¦ы есепке алу болуы м¤мк¿н (±аз. т¿л¿ І ы л м а й, асы¦а ж¤р¿п, аІжал аттыґ Іатты
термин. Экономика.). жор¦асымен келед¿ (М.Єуезов, Абай жолы).
Есепке алу ережес¿. º с к. ±ару-жараІты Есеп операциялары. э к о н. Банк¿лерд¿ґ
баІылау маІсатында Іаруды есепке алуды же- вексельдерд¿ жєне борыш м¿ндеттемелер¿н¿ґ
ґ¿лдету ¤ш¿н белг¿ленген шаралар. ≈ Е с å ï к е а л у басІа да кейб¿р т¤рлер¿н есептеу операциялары.
е р е ж е с ¿ жасалды. Е с е п о п е р а ц и я л а р ы сондай-аІ аІшалай
Есепке алынба¦ан кен. к е н. ±ўрамында Іаражатты авансылау тєс¿л¿ болып табылады
ба¦алы заттыґ пайыздыІ ¤лес¿ Ѕте тЅмен (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.).
немесе ІўрамбЅл¿ктер¿ байыту¦а келмейт¿н Есеп регистр¿. э к о н. Бухгалтерл¿к есепке
минералдар т¤р¿нде бол¦андыІтан, байытудан сєйкес а¦ымда¦ы операцияларды к¤ндел¿кт¿
Ѕтпейт¿н, Іазып алынуы экономикалыІ жа¦ынан т¿ркеп отыру Іўжаты. Е с е п р е г и с т р ¿ н е
ти¿мс¿з кендер. ≈ Е с е п к е а л ы н б а ¦ а н кен т¿ркелген операциялардыґ кЅрсетк¿ш¿ єрб¿р
есеб¿нде саналады. айдыґ ая¦ында бас есепшоттар¦а жєне нег¿зг¿
Есепке енг¿зд¿. СанаІІа к¿рг¿зд¿, есептед¿. к¿таптар¦а кЅш¿р¿л¿п, арнайы белг¿лер Іойылады
Єйтеу¿р бўІа кеудес¿мен ІаІІан сиыр болса, (±аз. т¿л¿ термин. Экономика.).
соны Іашты деп е с е п к е е н г ¿ з е салады Есеп саясаты. э к о н. Бухгалтерл¿к есепт¿
(Є.НўршайыІов, Жомарт.). ўйымдастыру ж¤рг¿зу жєне Іаржы есеп-Іисабын
Есепке к¿рд¿. ±атар¦а Іосылды. Єд¿лд¿кт¿ґ ашып кЅрсету ережелер¿н¿ґ, тєс¿лдер¿н¿ґ,
хаІында Ма¦ўлым бол¦ан аят бар, Е с е п к е єд¿стер¿н¿ґ жиынты¦ы. Е с е п с а я с а т ы н
к ¿ р е р б¿р к¤н¿ Д¤ниеде ж¤рген адамдар менш¿ктенуш¿ немесе субъект¿н¿ґ басшысы
(Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым.). 1932 жылы... есепт¿ кезеґ бастал¦ан¦а дей¿н Іабылдайды жєне
ÅСÅÏ-ÅСÅÏ 408
¿шк¿ фирмалыІ нўсІаулыІ рет¿нде пайдаланды ЕСЕПДАРЛЫ± з а т. ЕсепІорлыІ, есепш¿лд¿к,
(±аз.т¿л¿ термин. Экономика.). ўсаІтыІ. «±азаІ єдебиет¿» газет¿ндег¿ бас
Есепте болды. Есте болды, ескер¿лд¿.– Ол маІалада «жалаґ мадаІтаушылыІ, ўнап Іалу¦а
к¿с¿ жаґа тўрды. Осы бЅлмемде аз к¤т¿ґ¿з, мен тырысушылыІ, е с е п д а р л ы І сияІты кеґес
Ѕз¿м ол к¿с¿ге жолы¦ып келей¿н. Жєне с¿зд¿ґ єдебиет¿не жат ІылыІ дўрыс атап кЅрсет¿лд¿
келген¿ґ¿зд¿ де айтайын. Б¿раІ бўл Іызмет¿м («Соц. ±аз.»).
е с е п т е б о л а д ы, – дед¿ (С.Бегалин, УаІыт.). ЕСЕПКЕР с ы н. Есепш¿л, ўсаІ. ±ашпайды
Есептен тыс. Нормадан артыІ, жоспардан м¿нез, балаґнан, Ол емес бЅгет, жоІ Айша.
тысІары. Есептен артыІ бидайды, Е с е п т е н ЫІтайды жаґа заманнан, Е с е п к е р кентт¿к
т ы с ол бидай ±амба¦а тулап сыймайды. Сер¿г¿ но¦айша (Ж.Молда¦алиев, Жес¿р.). // Есеп
оныґ секретарь, Жеуден аузын тыймайды жўмысын ж¤рг¿зуш¿, есепш¿, есеп-Іисапшы.
(Ј.Кєр¿баев, Таґд. шы¦.). Б¤к¿л жўртшылыІ болып, мамандар, е с е п к е р-
Есепте тўрды. а) М¤ше болды, м¤шел¿кке л е р, белсенд¿ басшылар болып, аІыл-кеґеспен
алынды. «АІжар» совхозыныґ комсомол ўйы- жоспарды ба¦дарлап отыру керек (ЖарыІ
мында 379 адам е с е п т е т ў р а д ы («Лен. жас»). жўлдыз.).
є) Ерекше баІылау¦а алынды. – Дєл, солай, ЕСЕПКЕРЛѕК з а т. Есепкер, ўсаІ бо-
полковник мырза. Скотников б¿зде ерекше лушылыІ. ±ызметтес жолдасыныґ шама-
е с е п т е т ў р, – деп, Іырыс ІабаІ ІырсыІ майор дан тыс е с е п к е р л ¿ г ¿ н ўнатпайтын
Ѕз¿н кЅтер¿п тастады (К.ТоІаев, Т¤нде.). (Т.Єл¿мІўлов, Кертол¦ау). // Есеп-Іисап ж¤р-
Јлкен есеппен жасады. Белг¿л¿ б¿р п¿к¿рмен г¿зуге Іатысты. Е с е п к е р л ¿ к жўмысын
¿стелд¿, алдына зор маІсат Іойды. Иг¿л¿к осы ж¤рг¿зу ¤ш¿н шопандар бригадасына арна-
¤йд¿ ¤ л к е н е с е п п е н ж а с а т ы п ед¿. Сонау лып шаруашылыІ есеп к¿тапшасы ашылды
Ед¿л бойында¦ы Сандыбай ¤йш¿ге он Іўлынды (Шопан сырласы).
бие бер¿п ¤йд¿ґ с¤йег¿н жасатты (Ґ.М¤с¿репов,
ЕСЕПКѕТАПША з а т. К¤ндел¿кт¿ есеп-
Шы¦.).
Іисапты жазып отыратын к¿тапша. Дєл
ШаруашылыІ есеп. э к о н. јз шы¦ынын
осында¦ылар¦а арнап е с е п к ¿ т а п ш а с ы н
Ѕз табысыныґ есеб¿нен толтырып, Ѕнд¿р¿ст¿ґ
аштырдым («Егемен ±азаІстан»).
ти¿мд¿л¿г¿н Іамтамасыз етуге нег¿зделген,
ЕСЕП-±ИСАП [àð. ] з а т. 1. Б¿р нєр-
шаруашылыІты жоспармен ж¤рг¿зу єд¿с¿.
сен¿ґ жалпы сан мЅлшер¿, саны, есеб¿, мєн-мазмўны.
Ш а р у а ш ы л ы І е с е п колхоз экономика-
сыныґ ны¦аюына т¿келей себепш¿ болады ±ол¦а т¤скен олжаныґ е с е п-І и с а б ы жоІ
(С.±аженбаев, БалыІ кєс¿п.). (Є.Бектем¿сов, Майдангер.). Осы ойын Ѕз¿нше
ѕшк¿ есеп. јз кЅґ¿л¿ндег¿ сыр, ешк¿мге жария сызыІтар¦а т¤с¿р¿п, е с е п-І и с а б ы н шы¦ар¦ан
етпеген сыр, шама. Осындай ¿ ш к ¿ е с е п т е р- болды (Ж.ЖўмаІанов, Мен жўмысшы.).
м е н Шўбар ІонаІ еткен (М.Єуезов, Шы¦.). БаІталастар Іыза келе Іазыналарыныґ е с е п-
ЕСЕПДАН с ы н. 1. ЕсепІор, есепш¿л, ўсаІ. І и с а б ы н айтып, б¿р¿н-б¿р¿ кекеп, мўІатпаІ
Ол е с е п д а н к¿с¿ болатын, – дед¿ Іария о¦ан бопты (±.Толыбаев, ±айдасыґ.). 2. ² а р ж ы.
шамданбай. – ±ымыз т¤г¿л, шалаптыґ сауабы Мекемен¿ґ к¿р¿с-шы¦ыс есеб¿, бухгалтерл¿к
да оралады (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен.). Е с е п- жўмысы. Ол кеґседег¿ е с е п-І и с а п мєл¿мет¿н
д а н к¿с¿н¿ґ єр нєрсеге саІтыІпен Іарайтын аныІтап болып, комбинаттыґ кеґ Іорасына шы¦а
єдет¿ емес пе (Ал¦ы шепте). 2. Есепт¿ жаІсы келд¿ (С.ТЅлешов, Т¤рл¿. бас.). Сол себептен
шы¦аратын, есепке ж¤йр¿к, тез есептейт¿н, де Іаз¿рг¿дей б¿р тыныс ал¦ан ша¦ында уезд
есептег¿ш. Ыбырай Жылгелдин математика¦а бойынша облыс басшыларына осы к¤з ж¿бер¿лер
Іаб¿летт¿, класта¦ы еґ е с е п д а н оІушы болатын е с е п-І и с а б ы н а оралды (Ж.Молда¦алиев,
(«±азаІст. мў¦.»). Таза бўлаІ). 3. с Ѕ й л. Есеп, арифметика,
ЕСЕПДАНДАУ с ы н. Есеппен Іимылдайтын, математика, бухгалтерия. Троицк¿дег¿ медре-
ўсаІтау. Балтабай Ѕз пайдасын ўмытпайтын е с е п- седен д¿н оІуына Іоса е с е п-І и с а п, география,
д а н д а у адам ед¿ («Жўлдыз»). таби¦ат тану оІып келд¿ (М.Тиесов, Єд¿лбек
ЕСЕПДАНДЫ± з а т. Есепдан болушылыІ, Майкотов). Баласы жарлы ИсаІтыґ ОІу¦а
есепш¿лд¿к, ўсаІтыІ. «Жеке менш¿ктен Іол ¤з¿п жўрттай хал¿ жоІ. Б¿лмейд¿ е с е п-І и с а п т ы,
ол Ѕз¿ пролетариат болды», – деп Нагульнов ЖўмысІа б¿раІ жаны жоІ (С.Мєуленов,
маІта¦ан сєтте Щукарь атай жауап беред¿, оныґ ШалІар). Тастанбеков Тасж¿г¿т – Жас ж¿г¿т.
шаруа¦а е с е п д а н д ы ¦ ы осы арада айІын Е с е п-І и с а п оІуын, Сырттан оІып б¿т¿рген
кЅр¿н¿п Іалады (I.Омаров, Шабыт.). (Ж.АІбердиев, БасІа пєле т¿лден). 4. Б¿р нєрсе-
ЕСЕПДАР с ы н. ЕсепІор, есепш¿л, санасу¦а н¿ґ жан-жаІты талІыланып, есептелу¿, сана¦ы.
бей¿м. Єйелдерд¿ґ еркектермен салыстыр¦анда СЅйт¿п е с е п-І и с а п б¿т¿п, ІазаІтар ІайтпаІшы
е с е п д а р болатыны белг¿л¿ («±аз. єдеб.»). болды (Ш.Сìàõàí¢ëû).
409 ÅÑÅÏ-ÅÑÅÏ
АІша араласІан жерде есеп-Іисап керек. бойымен. Бел а¦ашІа ўрып алып тЅбес¿н Єреґ-
АІша есептеус¿з, ретс¿з жўмсалса, шашылып єреґ жиып ж¤рген ол ес¿н (Шы¦ыс жўлдыз.).
кетед¿, аІшаны есеппен жўмсау дўрыс деген Єрине, єдебиетт¿ґ м¿ндет¿н е с е п І о р л ы І п е н
ма¦ынада. А І ш а а р а л а с І а н ж е р д е т¤с¿нуге болмайды (Тербелед¿ тыґ.).
е с е п-І и с а п к е р е к дейд¿ ¦ой орыс маІалы ЕСЕППАЗ с ы н. Есептеп отыратын, єр
(Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.). Іадамы есептеул¿. НарыІтыІ заманда е с е п п а з,
Есеп-Іисап жасасты [айырысты]. Есептеп єрекетш¿л болмасаґ, т¿рш¿л¿к ету де Іиын ¦ой
шы¦арысты, есептест¿, санасты. Самардан («Т¤рк¿стан»).
келген байдыґ Іосына айдап кеп тапсырып, ЕСЕППАЗДЫ± з а т. Есеппаз болушылыІ,
е с е п-І и с а п ж а с а с т ы (Є.Бектепов, есепІойлыІ. Нўр¦азы б¿р сєтке, Ѕз¿н¿ґ осынша-
Мєди). «Заря» мейманханасына со¦ып, е с е п- лыІ саудакешт¿г¿нен, Ѕз¿н¿ґ єр Іимыл, єр сЅз,
І и с а п а й ы р ы с ы п, одан б¿ржола аттандым єр бўлІынысын е с е п п а з д ы І п е н ойластыруы-
(С.Мєуленов, Шыґда.). нан сен¿мге ие бола алма¦анын ойласашы
Есеп-Іисап жўмысы. Мекемен¿ґ немесе («Жўлдыз»).
кєс¿порынныґ, ша¦ын кєс¿пкерл¿к орындардыґ ЕСЕП-САНА± з а т. <íåì. statistik> Есеп-
шаруашылы¦ыныґ ІаржылыІ к¿р¿с-шы¦ысын Іисап, статистика. Е с е п-с а н а І мєл¿меттер¿не
есептеу, реттеу жўмыстары. Хожа Афзал Іара¦анда жер шарында жылына рактан ек¿
кеґсе, е с е п-І и с а п ж ў м ы с т а р ы н а жет¿к, миллион адам Ѕлед¿ екен (М.±айраІбаев, Рактан
мемлекет басІару ¿стер¿нде тєж¿рибел¿, арлы саІтан.). БасІа жўмыста ж¤рген е с е п-с а н а І
Іызметкер ед¿ (Айбек). Б¿р¿нш¿ топ бухгалтерл¿к Іызмет¿ндег¿ ¤ш адамды трактор¦а отыр¦ызып,
е с е п-І и с а п ж ў м ы с ы м е н айналысады тЅрт¿нш¿с¿не он бес жасар мектеп оІушысын
(З.Ш¤к¿ров, ±иын т¤й¿н). тапІан ед¿ (Є.±алмырзаев, Ар.).
ЕСЕП-±ИСАПСЫЗ ¤ с т. 1. Есептемей, Есеп-санаІ жўмысы. Єр алуан шаруашылыІ
санаусыз, есеб¿н ж¤рг¿збей. Машине-машине пен кєс¿порында табыс пен шы¦ынды есептеу
келген шыны сауыттарды Садекеґ е с е п-І и- жўмысы. ≈ Е с е п-с а н а І ж ў м ы с ы н
с а п с ы з, санаусыз ала беред¿ (М.±осшы¦ўлов, басІарды.
ѕѕѕындыІ.). Е с е п-І и с а п с ы з ж¤руге болмайды Есеп-санаІта жоІ. Есепке алынбайтын,
(Б.Момышўлы, Офицер.). 2. Сансыз кЅп, шама- санатта жоІ. Ауыл¦а келген сыйлы ІонаІтыґ
дан тыс кЅп, есепс¿з. Юрий Васильевич сонау б¿р малды байдыґ ¤й¿не т¤спей, бас кЅтерген
жылдарда Ѕлке мен облыс орталы¦ына е с е п- азаматтардыґ е с е п-с а н а ¦ ы н д а ж о І кедей
І и с а п с ы з кЅп жиналыстар¦а бар¦анын еске ¤йге т¤су¿ бєр¿н тദалдырды (Ж.Тєшенов,
алды (Абзал жандар). ±аратас).
ЕСЕП±ОЙ с ы н. Есепш¿л, санасып Іал¦ан, ЕСЕПСѕЗ ¤ с т. 1. Есепке алмай, Іалай
ўсаІ (адам). «Мырза» деген жай сЅз, оныґ болса солай, беталды. Барымды е с е п с ¿ з
Іайырымы сатулы, е с е п І о й адам (Ґ.Мўстафин, жўмсай бер¿п, ЛенинградІа аз¦антай ¦ана
Дауыл.). Шара жоІ тауым ша¦ылса, Шамамды Іаражатпен т¤скем (С.МўІанов, Есею жыл.).
б¿лмей, шаІтамай. ±иындыІ кЅр¿п тосылсам, КЅґ¿л к¤й¿не байланысты болар, кЅб¿не уаІыт
Е с е п І о й достан саІта¦ай (ј.Жайлауов, деген е с е п с ¿ з тез Ѕт¿п жатІандай сез¿ле берд¿
Шопан.). К¤м¿сбег¿ґ Іўм сана¦ан е с е п І о й (А.Байтанаев, ±ансонар). – Ие-е, сўм ¦ой, е с е п-
(Д.Досжанов, К¿с¿ аІысы). с ¿ з аяІ баспайды. Есепс¿з д¤ние жоІ деген
ЕСЕП±ОЙЛЫ± з а т. ЕсепІой болушылыІ, (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). // Ойластырмай
ўсаІтыІ. Шєкенн¿ґ е с е п І о й л ы ¦ ы, Іаталды¦ы ¿стел¿нген, кездейсоІ бол¦ан. ТЅрт бЅлме ¤й,
бол¦анымен, малайларды ¿ш¿п-жемнен онша асхана, туалет, соныґ б¿р¿нде е с е п с ¿ з б¿рауыз
Іыспайтын (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). сЅз, не б¿р ауыз к¤лк¿ жоІ Іой (Е.Домбаев, Мен¿ґ
ЕСЕП±ОР с ы н. 1. Есепш¿л, пайдак¤нем. туыс.). 2. Текке, босІа, зая. Еґбекс¿з тапІан мал
К¿р¿с-шы¦ыс, пайда-шы¦ынныґ б¿р¿н елемейт¿н- е с е п с ¿ з кетед¿ (МаІал-мєтел). 3. ±исапсыз,
дей кЅрет¿н Иг¿л¿к бўл далада теґдес¿ жоІ е с е п- сансыз кЅп, аса мол. Атымтай Жомарт е с е п с ¿ з
І о р ед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке). ЕсепІор бай бола тўрып, к¤н сайын б¿р мезг¿л жўмыс
єке Іызыныґ ту¦ан к¤н¿н¿ґ тойын мектеп б¿т¿ру Іылады екен (Ы.Алтынсарин, Шы¦.). Єкеґ
тойымен єдей¿ ўштастыр¦ан (Є.Нєбиев, Ауыр есеп берсе, еґбег¿ґ е с е п с ¿ з беред¿ (МаІал).
апта). 2. Есепке ж¤йр¿к, есептег¿ш. Айшалар, С¿з б¿р сўґІар шаһбаз, Жер ж¤з¿нен ал¦ан баж.
±ад¿рєл¿лер, Јйренд¿ одан таІпаІ, єн, Е с е п- Б¿здей ¦ар¿п е с е п с ¿ з Ес¿г¿ґде ж¤р мўІтаж
І о р шаруа кєр¿лер, Кеґеске к¿нє таІпа¦ан (Абай, Тол. жин.). Жарылып жатІан е с е п с ¿ з
(Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес). снарядтар мен миналар¦а, жаґбырша жау¦ан
ЕСЕП±ОРЛЫ± з а т. ЕсепІор болушылыІ, оІІа Іарамастан жауынгерлер жау шеб¿не Іарай
есепш¿лд¿к, пайдак¤немд¿к. Сараґ ж¿г¿т е с е п- лап Іойды (Є.Меґд¿баев, От кешу). јм¿рде Ѕз
І о р л ы І ойымен, Јй салыпты б¿рдей ¦ып Ѕз еґбег¿мен сыныІ тиын тауып кЅрмеген ма¦ан
ÅÑÅÏ-ÅÑÅÏ 410
120 сом е с е п с ¿ з кЅп аІша сияІты кЅр¿нд¿ е с е п т е г ¿ ш т е р тай¦а таґба басІандай
(С.Омаров, јм¿р асу.). кЅрсет¿п тўр («±аз. єдеб.»).
ЕСЕПСѕЗДѕК з а т. Есепс¿з болушылыІ, ЕСЕПТЕГѕШ2 с ы н. Жылдам есептейт¿н,
есепке алынбаушылыІ. Е с е п с ¿ з д ¿ к т ¿ ґ ая¦ы тез ойлайтын. Б. Паскаль 16 жасында Іосу
жар¦а ўрындырады (Ауызек¿). амалын орындайтын е с е п т е г ¿ ш мºшинå
ЕСЕПТАС з а т. с Ѕ й л. Есепшот. Е с е п т а с Іўрастырыпты (Ґалам ¦ажап.). Е с е п т е г ¿ ш
тарс-тўрс ете Іалды, болады ек¿ ж¤з елу бес сом мºшинåлåр Іанша «аІылды» бол¦анмен адам
ІырыІ тиын (М.Еслам¦алиев, Ек¿нш¿ таныс). ойлауына пара-пар келе алмайды (±.ЖарыІбаев,
ЕСЕПТАЯ± з а т. к є с. јрмек адыр¦ысыныґ Психология). НейтрондыІ монитордыґ еґ
алдында тўратын, бой ж¿птерд¿ санап байлап нег¿зг¿ бЅл¿г¿ – нейтрондыІ е с е п т е г ¿ ш
Іой¦ан таяІ (С. ±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿). (М.Мўсабаев, Антарктида.).
Е с е п т а я І – Ѕрмек тоІу ¤ш¿н Іажетт¿ Іўрал ЕСЕПТЕЛ= е т. 1. Есептеп шы¦арылу,
(Б¿зд¿ґ оттар). саналу. Єл¿шер Науаи шы¦армаларыныґ б¿р
ЕСЕПТЕ= е т. 1. Есептеп шы¦ару, санау. томды¦ынан басІа ІазаІ т¿л¿не аударыл¦ан
Жанбота Айсўлу¦а жауап Іайыр¦ан жоІ. к¿таптар саны ондап е с е п т е л е д ¿ (Ґ.М¤с¿репов,
±а¦азын алып е с е п т е й бастады (Ґ.Мўстафин, Суреткер.). Тор¦ай бассейн¿ндег¿ кЅм¿рд¿ґ е с е п-
Шы¦анаІ). ±азаІстанныґ жер¿не Англия, т е л г е н Іоры 36 миллиард тонна¦а жетт¿
Франция, Германия, Италия, Испания жєне (М.Бекенов, ±азаІст. ресурс.). 2. Табылу,
Т¤ркия сияІты мемлекеттерд¿ґ жерлер¿н Іосып болып табылу. Жаґа¦ылардыґ бєр¿н Ѕз¿не апа
е с е п т е г е н д е ¦ана теґ келед¿ (ј.Орынбаев, боп е с е п т е л е т ¿ н шешес¿ емес, басІа б¿реу
±азаІст. орман.). ЖаІында Испанияда болып айтса, орнынан атып тўрып, жа¦аласа кетер ед¿
Ѕткен т¿л б¿л¿м¿ конгрес¿нде ¦алымдар б¤к¿л (М.Гумеров, Шыґырау).
єлемде 2972 т¿л бар екен¿н е с е п т е п шы¦арды ЕСЕПТЕЛУ Есептел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
(С.МўІанов, Ест¿меген елде кЅп). 2. Ойлау, атауы; табылу, болып табылу. Солай болса,
шамалау, мЅлшерлеу. јз¿н д¿ндар емесп¿н деп б¿зд¿ґ совет ел¿ саяси ма¦ынада б¤к¿л д¤ние
е с е п т е м е г е н м е н, ІўралаІан да емес-т¿н ж¤з¿н¿ґ еґбекш¿лер¿н¿ґ Отаны болып е с е п-
(М.СІаІбаев, СўлутЅр.). Кенет К¤йгенбай т е л у керек (ѕ.Омаров, Шабыт.). Ана с¤т¿мен
бўлІынып Іал¦анда, єшей¿нде К¤йгенбай¦а Іамтамасыз етуд¿ґ маґызы зор. Мўныґ Ѕз¿
мол єл¿м жетед¿ деп е с е п т е й т ¿ н Єрайда бала Ѕс¿руд¿ґ нег¿з¿ деп е с е п т е л у ¿ деген сЅз
Іалай ўшып кеткен¿н б¿лмей Іалды (Е.Домбаев, (Х.Нўр¦алиев, Жас ана).
ҐашыІтыІ.). СЅйтсе, манадан бер¿ ¤йде жоІ ЕСЕПТЕЛѕН= е т. Есептел¿п шы¦арылу,
деп е с е п т е г е н кемп¿р¿ пешт¿ґ т¤б¿нде б¤к саналу, шамалану, мЅлшерлену. Колхозшылардыґ
т¤с¿п жатыр екен (К.Бектўр¦анов, Бабаназар.). еґбекк¤ндер¿ е с е п т е л ¿ н д ¿, м¤шелер ¿стеген
3. Ескеру, елеу, санасу. Ана єлдеІайдан жарыІ Іызметтер¿не Іарай ти¿ст¿ ¤лестер¿н алды
кЅр¿п, Іос Ѕкпес¿н Іолына алып, со¦ан ўмтыл¦ан (Б.Шалабаев, јм¿рде.). ±алада 1250 адам Іо¦ам-
адамдай еш нєрсен¿ елемейд¿ де, е с е п т е м е й д ¿ де дыІ баспасЅз таратушы болып е с е п т е л ¿ н е д ¿
(Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). Кадрларды олардыґ («Лен. жас»). КЅптеген ¦асыр бойы Геродоттыґ
¿скерл¿к жєне жекебасындыІ Іасиеттер¿н осы єґг¿мес¿ ойдан шы¦арыл¦ан деп е с е п т е-
е с е п т е й отырып, келешектег¿ Ѕсу жолын да л ¿ н ¿ п келд¿ (Шарапат).
ойластырып, дўрыс орналастыру ¤ш¿н бастыІ ЕСЕПТЕЛѕНУ Есептел¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
тарапынан барынша єд¿л болуды талап етед¿ атауы. А.Жўбановтыґ Л.Хамидимен б¿р¿г¿п
(Б.Момышўлы, Шы¦.). АІтотыдай к¤нєдан жаз¦ан «Абай» операсы ІазаІ опера Ѕнер¿н¿ґ
пєк ерке Іызынан Іапыда кЅз жазу Бука¦а єз¿рге жеке-жеке тўр¦ан шы¦армаларыныґ б¿р¿
Ѕл¿ммен теґ екен¿н жал¦ыз ІазаІ жа¦ы емес, болып е с е п т е л ¿ н у ¿ ти¿с (Ж.Ислам¦ўлов,
к¤лл¿ тор¦ауыт та е с е п т е п отыр (Є.Хасенов, Адам мерей¿).
Жат жазасы). 4. Реттеу, ойластыру, тєрт¿пке ЕСЕПТЕП-±ИСАПТА= е т. Санау, шамалау,
салу. – Мен Ѕз Ѕм¿р¿мд¿ Ѕз¿м е с е п т е п, Ѕз¿м мЅлшерлеу. Єйтеу¿р осы к¤н¿ бєр¿н е с е п т е п-
п¿шем. Онда ешк¿мн¿ґ жўмысы жоІ, – дед¿ ол І и с а п т а п жатады (О.Сєрсенбаев, БаІыт
Іызараґдап (Б.±ыдырбекўлы, Шайтанныґ Іўсы).
шата¦ы). ЕСЕПТЕП-±ИСАПТАУ Есептеп-Іисапта
ЕСЕПТЕГѕШ 1 з а т. ж а ґ а. Жўмсал¦ан ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Алдын-ала е с е п т е п-
энергияныґ, к¤ш-Іуаттыґ мЅлшер¿н кЅрсетет¿н І и с а п т а у керек.
Іўрал. Ал токты Іанша пайдалансаґдар да Ѕз ЕСЕПТЕС= е т. 1. Б¿рлесе санасу, Іосыла
ер¿ктер¿ґ. Е с е п т е г ¿ ш т е р ¿ ґ бЅлек. Тек шамалап кЅру. То¦ызІўмалаІ пен дойбыны
сол бойынша аІшасын ай сайын ма¦ан бер¿п ауызша е с е п т е с ¿ п ойнайтын Нўрма¦анбет
тўрсаґдар болды («±аз. єдеб.»). К¿мн¿ґ Іанша пен Боранбай да бўл топІа к¿р¿с¿п кеткен-д¿
литр с¤т сау¦анын арнайы Іойыл¦ан автомат (К.Оразалин, Абайдан соґ). 2. Есеп айырысу,
411 ÅÑÅÏ-ÅÑÅÏ
аІысын тЅлеу. Такси ІонаІ¤йд¿ґ алдына ЕСЕПТЕТТѕР= е т. Есептеп шы¦арту,
кел¿п тоІтай Іалды, мен е с е п т е с ¿ п, т¤с¿п есептеп берг¿зу. Жеткен жет¿ст¿к пен соныґ
Іалдым (±.Исабаев, Арман.). Бухгалтериямен нєтижес¿н е с е п т е т т ¿ р д ¿ (Ауызек¿).
е с е п т е с т ¿ м де, ж¿г¿ттермен ІоштасІалы ЕСЕПТЕТУ Есептет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жўмыс орныма бардым (А.Мекебаев, АґызаІ). атауы. Ол кезде Ѕзге шаруадан Іолым босама-
ЎмытпайыІ, ж¿г¿ттер, Жет¿м Іал¦ан солдатты. ¦асын, са¦ан е с е п т е т у д ¿ кей¿нге Іалдыр¦ан
Е с е п т е с ¿ п, тЅлес¿н, Миллиондардыґ Іўнын ед¿м («Жалын»).
жау (±.Аманжолов, Шы¦. жин.). 3. Санасу, ЕСЕПТЕУ1 з а т. СанаІ, есеп-Іисап (заттыІ
ў¦ымды б¿лд¿ред¿). Ўлттыґ басІармасыныґ е с е п-
б¿р нєрсен¿ елеу, ескеру, кел¿су. Жўмысшылар
т е у л е р ¿ дєлме-дєл шыІса, кесте бойынша
уаІытпен де, ауа райымен де е с е п т е с п е й-
с¿зд¿ґ алда¦ы м¤шелд¿ жылыґыз¦а дей¿н
т ¿ н (±.Єм¿ров, јшп. жўлдыз.). јз¿н¿ґ де ораламын ¦ой (А.Мархабаев, Ґарышта.).
ептеп сезер¿ бар Хомонтовский онымен ¤нем¿ Есептеу аспабы. Алгоритмн¿ґ жеке єре-
кел¿с¿п, е с е п т е с ¿ п отырды (Б.СоІпаІбаев, кеттер¿н (операцияларын) ¦ана орындай
±айдасыґ, Гауһар). Туыспын дегенде Іўша¦ын алатын есептеу Іўралы. Е с е п т е у а с п а б ы н а
айІара ашады, еск¿н¿ еске алып, е с е п т е с ¿ п арифмометр, калькулятор жєне т.б. жатады
те жатпайды (М.ЖаІыпов, Абырой). (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
ЕСЕПТЕСКѕШ с ы н. Елег¿ш, санасІыш, Есептеу єд¿с¿. СалыІ есеб¿н¿ґ àìàë-òºñ¿ëäåð
ойла¦ыш. Јлкенге де, к¿ш¿ге де сыпайы, жўрттыґ æèûíû. Е с е п т е у є д ¿ с ¿ бойынша тЅленет¿н
мўґ-мўІтажымен е с е п т е с к ¿ ш, жаІсыдан уаІытына Іарамастан к¿р¿стер мен шы¦ыстар
¤йренг¿ш, жаманнан жиренг¿ш абзал адамдар жўмыстардыґ орындал¦ан, Іызметтерд¿ґ
(Шопан сер¿г¿). Есепке жоІ Досымбай, е с е п- кЅрсет¿лген, тауарлардыґ жЅнелт¿лген сєт¿нен
т е с к ¿ ш осындай (±.Мырзалиев, К¤м¿с бастап, олардыґ Ѕтк¿з¿лу¿ жєне м¤л¿кт¿ґ к¿р¿ске
Іоґырау). Єкем Бидєулет Мырзабайўлы аса жатІызылуы маІсатымен есептелед¿ (±аз. т¿л¿
мей¿рбан, кедей-кемба¦алдыґ жа¦дайымен е с е п- термин. Экономика).
т е с к ¿ ш ед¿ («Жўлдыз»). Есептеу жел¿с¿. и н ф. <а¦ыл. computer
network> Жел¿ элементтер¿н¿ґ арасында
ЕСЕПТЕСКѕШТѕК з а т. Есептеск¿ш
мєл¿меттер жетк¿зуге арнал¦ан компьютерлер,
болушылыІ. Е с е п т е с к ¿ ш т ¿ к т ¿ ґ ти¿мд¿ Іосымша жабдыІтар, байланыс арналары жєне
жа¦ы да бар (Ауызек¿). арнайы ба¦дарламалыІ жасаІтамалар кешен¿;
ЕСЕПТЕСТѕР= е т. Åñåï àéûðûñòûðó, б¿р немесе б¿рнеше т¤й¿н¿нде есептеу мєшинелер¿
à²ûñûí ½òåòò¿ðó. Б¿зге кЅмек бергендерд¿ґ (жєне басІа электрондыІ Іўрыл¦ылар) орналас-
бєр¿мен есеп айырыстыІ, енд¿ ЖаІыппен е с е п- Іан мєл¿меттер жетк¿зу ж¤йес¿. М¿ндеттер¿не,
т е с т ¿ р ¿ ґ д е р, – дед¿к («Ана т¿л¿»). жабдыІтар тип¿не жєне байланыс арналарына
ЕСЕПТЕСТѕРУ Есептест¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ байланысты е с е п т е у ж е л ¿ с ¿ жерг¿л¿кт¿,
Іимыл атауы. ≈ Екеу¿н е с е п т е с т ¿ р у керек. корпоративт¿, аумаІты жєне кеґ ауІымды болып
ЕСЕПТЕСУ Есептес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл бЅл¿нед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Информатика).
атауы. 1. Санасу, елеу, есепке алу, ескеру. Есептеу ж¤йес¿. и н ф. <а¦ыл. computer
Ол к¤шт¿ґ жалпы аты – еґбекш¿лер. Б¿з осы system> АІпарат Іабылдау¦а, саІтау¦а, Ѕґдеуге
к¤шпен ¦ана е с е п т е с у г е, соны ¦ана ба¦алау¦а, жєне оныґ нєтижес¿н пайдаланушылар¦а
со¦ан ¦ана с¤йенуге м¿ндетт¿м¿з (С.МўІанов, ыґ¦айлы т¤рде шы¦ару¦а арнал¦ан есептеу
Есею жыл.). Не де болса тез Іўтылып, орман¦а техника Іўралдарыныґ Ѕзара байланысІан
жету¿м керек, бўлармен е с е п т е с у д ¿ ґ жиынты¦ы рет¿нде бер¿лген мєл¿меттер Ѕґдеуд¿ґ
автоматтандырыл¦ан ж¤йес¿. Е с е п т е у ж ¤-
осыдан ыґ¦айлы мезг¿л¿ болмайтыны белг¿л¿
й е с ¿ н б¿ртўтас ж¤йе Іўрайтын жєне арифметика-
(±.ТўрсынІўлов, Олар орал.). Б¿раІ осы а¦ым¦а
логикалыІ операцияларды Іатарластыра
¿лесер халыІ не к¤йде, сонымен де е с е п т е с у орындауды жасаІтайтын физикалыІ
керек-ау (А.Байтанаев, ±айнар бўлаІ). жєне программалыІ т¤рде б¿р¿кт¿р¿лген
ЕСЕПТЕТ= е т. Есептеп шы¦арту, санату, процессорлар рет¿нде Іарау¦а болады (±аз.
мЅлшерлету. ШаруашылыІтыґ Іай саласы т¿л¿ термин. Информатика). Мысалы,
болса да уаІытпен е с е п т е т ¿ п ¿стемей, командалар жєне мєл¿меттер а¦ыныныґ т¤р-
жўмысымыз дўрыс нєтиже бермейд¿ (Ерд¿ґ лер¿ (сандары) бойынша е с е п т е у ж ¤ й е-
даґІы.). с ¿ тЅрт т¤рге бЅл¿нед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Инфор-
ЕСЕПТЕТКѕЗ= е т. Есептеп берг¿зд¿ру, матика).
есептет¿п шы¦арту. ≈ ѕстеген жўмысын е с е п- Есептеу Іа¦идаты. І а р ж ы. Бухгалтерл¿к
т е т к ¿ з д ¿. есеп Іа¦идаты. Е с е п т е у І а ¦ и д а т ы
ЕСЕПТЕТКѕЗ. Есептетк¿з ет¿ст¿г¿н¿ң бойынша к¿р¿стер мен шы¦ыстар аІшалай
қимыл атауы. Іаражатты алу немесе тЅлеу уаІытында емес,
ÅÑÅÏ-ÅÑÅÏ 412
т¤су¿ мен пайда болуына Іарай танылады ж¤йес¿, абонентт¿к пульттер (терминалдар)
(±аз. т¿л¿ термин. Экономика). СалыІ салу (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
маІсатында е с е п т е у І а ¦ и д а т ы былайша Есептеу тєж¿рибес¿. Компьютерл¿к модел¿
тўжырымдалады: к¿р¿стер мен шегер¿стер жасал¦ан Іўбылысты, процест¿, мєшинен¿
жўмыстардыґ орындал¦ан, Іызметтерд¿ґ зерттеу єд¿с¿. Е с е п т е у т є ж ¿ р и б е с ¿-
кЅрсет¿лген, м¤л¿кт¿ґ Ѕтк¿зу жєне к¿р¿ске н ¿ ґ сапасы модельд¿ґ наІтылы объект¿ге
алу маІсатымен жЅнелт¿лген сєт¿нен бастап сєйкес болу деґгей¿не жєне Ѕзгер¿лет¿н
тЅленген уаІытына Іарамастан есептелед¿. параметрлерд¿ аныІтайтын эксперимент
СЅйт¿п к¿р¿стерд¿ґ жєне осы к¿р¿стерд¿ алу ж¤рг¿зуш¿ге байланысты болады (±аз. т¿л¿
маІсатымен жўмсал¦ан шы¦ыстардыґ Ѕзара термин. Информатика.). Е с е п т е у т є ж ¿ р и б е-
сай келу¿ Іамтамасыз ет¿лед¿ (±аз. т¿л¿ термин. с ¿ н ¿ ґ басІа кез келген єд¿стен артыІшылы¦ы –
Экономика). ол не¦ўрлым жедел ж¤рг¿з¿лед¿ жєне шы¦ыны
Есептеу Іамтамасызды¦ы. ГидротехникалыІ б¿ршама аз болады. Тєж¿рибе барысында
Іўрылыстарды жобалау жєне сушаруашылы¦ы модель бўзылмайды жєне Ѕз Іасиеттер¿н
объект¿лер¿н¿ґ Іўрылысын ж¤рг¿зу барысында жо¦алтпайды. Математика, физика, химия,
гидрологиялыІ шамалардыґ су норматив¿мен биология, экология, техника жєне информатика
Іамтылуы. Е с е п т е у І а м т а м а с ы з- салаларында кеґ¿нен Іолданылады (±аз. т¿л¿
д ы ¦ ы арІылы гидрологиялыІ ж¤рг¿ кЅрсетк¿ш- термин. Информатика.).
тер¿н¿ґ шамасын аныІтаумен б¿рге гидротех- Есептеу техникасы. è í ô. <à¦ûë. computer
никалыІ Іўрылыстыґ Ѕлшемдер¿ мен кЅрсет- sciences> АІпаратты Ѕґдеу мен есептеуд¿ґ
к¿штер¿ де аныІталады (±аз. т¿л¿ термин. математикалыІ процес¿н механикаландыру
Сушаруашылы¦ы). жєне автоматтандыру ¤ш¿н Іолданылатын
Есептеу [компьютерл¿к] лингвистикасы. Іўрал-жабдыІтар орталы¦ы. Е с е п т е у т е х-
л и н г в. <а¦ыл. computational linguistics>
н и к а с ы кеґ кЅлемд¿ єр¿ к¤рдел¿ есептеулерд¿
Лингвистика мен жасанды интеллект то-
шешуде, ¤лкен, кЅлемд¿ аІпаратты Ѕґдеуде
¦ысында¦ы пєн. Е с е п т е у л и н г в и с т и к а с ы
Іолданылады (±ЎЭ).
таби¦и т¿лдерд¿ґ Іалыпты Іасиеттер¿н зерттеумен
ЕСЕПТЕУ2 Есепте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
жєне компьютерде таби¦и-т¿лд¿к мєт¿ндерд¿
1. Санау, т¿ркеу. ±и¦аш басІан Іадамымды
талдау, синтездеу мен т¤с¿ну процестер¿н мо-
дельдеумен шў¦ылданады (±аз. т¿л¿ термин. е с е п т е у м е н мєґг¿л¿к, Достарымды
Информатика.). достарыґа Ѕсектеумен мєґг¿л¿к (Ж.Єбд¿рашев,
Есептеу математикасы. м а т е м. Ма- Найза¦айлы.). 2. Ойлау, шамалау. Бўлай деп
тематиканыґ есептеулер ж¤рг¿зу мен электр е с е п т е у дўрыс емес екен (А.±ара¦ўлов,
есептег¿ш мєшинелерд¿ пайдалану¦а байланысты ЖарыІ сєуле.). // Б¿р нєрсен¿ґ есеб¿н шы¦ару¦а
мєселелерд¿ Іамтитын саласы. Е с е п т е у арнал¦ан. Бўл жўмысІа тЅсел¿п кету ¤ш¿н е с е п-
м а т е м а т и к а с ы – типт¿к математикалыІ т е у Іўрыл¦ысы мен есептеу математикасын
есепт¿ шешуд¿ґ сандыІ єд¿стер¿н¿ґ теориясы игер¿п ал¦ан жЅн («Жас Алаш»).
(«Зерде»). ЕСЕПТЕУЛѕ с ы н. Санаулы, есепке алын¦ан.
Есептеу орталы¦ы. Электресептег¿ш Дала тЅс¿нде теґ¿здей тербелген єрб¿р бидай
мєшинен¿ґ кЅмег¿мен єрт¤рл¿ аІпаратты е с е п т е у л ¿ (С.Мєуленов, Жер нєр¿).
жинап, к¤рдел¿ есептеу жўмысын орындайтын Аумалы-тЅкпел¿ заманда кЅзден там¦ан б¿р жас,
арнайы кєс¿порын. Е с е п т е у о р т а л ы ¦ ы аґІылдай к¤лген б¿р к¤лк¿н¿ґ Ѕз¿ е с е п т е у л ¿
есепке алып, есеп беру Іўжаттамасын Ѕґдейт¿н болатын кЅр¿нед¿ (М.СІаІбаев, ±ырыІ Іыз).
орталыІ болып табылады («Зерде»). Е с е п т е у Олардыґ маманды¦ы да асІан шыдамдылыІты,
о р т а л ы ¦ ы н а есепке алу, статистикалыІ, єрб¿р ІасІа¦ымы е с е п т е у л ¿ дєл Іимылды
бухгалтерл¿к аІпаратты Ѕґдеуге арнал¦ан керек етед¿ (С.Омаров, јм¿р асу.).
есептеу де жатады (±ЎЭ). ЕСЕПТЕУСѕЗ с ы н. Есептеп шы¦арма¦ан,
Есептеу орталыІтарыныґ жел¿лер¿. мЅлшерлеус¿з. ≈ Е с е п т е у с ¿ з Іимыл. ≈ Е с е п-
и н ф. <а¦ыл. networks of computer centers> т е у с ¿ з жасал¦ан єрекет.
Байланыс арналарымен б¿р¿кт¿р¿лген есептеу ЕСЕПТЕУШѕ з а т. 1. Солай деп санаушы.
орталыІтарыныґ жиынты¦ы. Е с е п т е у о р- Сол уаІытІа дей¿н, т¿пт¿ Ньютонныґ дєу¿р¿нде
т а л ы І т а р ы н ы ґ ж е л ¿ с ¿ аІпараттыІ есептеу де жарыІ Іарапайым т¤с деп е с е п т е у ш ¿ л е р
жўмыстарын орындауда пайдаланушылардыґ есепс¿з кЅп ед¿ (А.±алы¦ўлов, ЖарыІ сєуле.).
(ведомстволыІ кєс¿порындардыґ, ўйымдардыґ) 2. Есеп-Іисап ж¤рг¿з¿п, есеп айырыстыратын
Іажетт¿л¿ктер¿н толыІ Іамтамасыз етуге едєу¿р адам. Бўл жўмыста¦ы е с е п т е у ш ¿ м ¿ з
м¤мк¿нд¿к беред¿. Е с е п т е у о р т а л ы ¦ ы Сейдєл¿м болатын («Жет¿су»).
ж е л ¿ л е р ¿ н ¿ ґ элементтер¿ ўжымдыІ пайдалану ЕСЕПТЕУШѕЛѕК з а т. Есепке алушылыІ,
есептеу орталыІтары, мєл¿меттерд¿ жетк¿зу санаушылыІ. Шы¦ыста астарлай сЅйлеуд¿
413 ÅÑÅÏ-ÅÑÅÏ
ўнатады деп е с е п т е у ш ¿ л ¿ к бар, солай болса жина¦ы» аталатын оІулыІтан табады («±азаІст.
да шы¦ыс адамы – мына мен сЅз¿ґ¿зд¿ онша ў¦а мект.»).
алмадым, – дед¿ (Дм. Снегин). Есепт¿к сан. л и н г в. Åñåïò¿ê ñàí åñ¿ì. Б¿р,
ЕСЕПТЕУѕШ з а т. Б¿р нєрсен¿ґ санын, он, елу, ж¤з, мыґ дегендер е с е п т ¿ к с а н ¦ а
мЅлшер¿н кЅрсетет¿н Іўрал. Нысана ба¦ытынан жатады («±азаІст. мектеб¿»).
ауытІу бўрышын аныІтау¦а м¤мк¿нд¿к берет¿н Есепт¿к сан ес¿м. л и н г в. Заттыґ аз-кЅпт¿к
ек¿нш¿ е с е п т е у ¿ ш Іондыр¦ысы бар (±СЭ). есеб¿н, ўзын санын б¿лд¿рет¿н сан ес¿мн¿ґ т¤р¿.
Есептеу¿ш мєшине. т е х. јґдеу процес¿н меха- Е с е п т ¿ к с а н е с ¿ м д е р Іанша? неше? деген
никаландыру¦а, автоматтандыру¦а арнал¦ан сўраІтар¦а жауап беред¿ (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
Іўрыл¦ы. јнд¿р¿ст¿ басІаруда электронды е с е п- ЕСЕПТѕЛѕК з а т. Есепт¿ болушылыІ,
т е у ¿ ш м є ш и н е н ¿ ґ пайдаланылуы кЅп есеп беруш¿л¿к. Орындап б¿ткен, атІар¦ан
(«±азаІст. мект.»). жўмысымыздыґ е с е п т ¿ л ¿ г ¿ талап ет¿лет¿н
ЕСЕПТѕ 1 с ы н. 1. Дєл есептелген, есеб¿ (Ауызек¿).
дўрыс, алдын ала ойластырыл¦ан. Осы е с е п т ¿ ЕСЕПШОТ1 з а т. Он-оннан ж¤здей домалаІ
¿стелген шаруа-шаІпыттар жол ¤ст¿нде кЅґ¿лге тасы бар, б¿р нєрсен¿ґ санын алып-Іосып
б¿р мезг¿лде медеу бол¦анымен, Іайнар жўмыс аныІтау¦а арнал¦ан аспап. Мў¦алима е с е п-
арасында Іандай боларын єз¿р б¿ле алмайды ш о т т ы ґ Іасында єрт¤рл¿ есепт¿ шотІа Іа¦ып
(Б.ТоІтаров, ±ыран.). Сол к¤лк¿с¿нде астарлы кЅрсет¿п тўр (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). Єс¿ресе
да е с е п т ¿ б¿р Іуаныштыґ сыры жатІандай кЅп жылдан бер¿ есеп-Іисап саласында ¿степ
(Е.±онарбаев, Жол басы). 2. Санаулы, есептеул¿, ж¤рген орынбасардыґ е с е п ш о т Іа¦уы м¤лде
айтулы. Ал Ѕз¿н¿ґ жазуына Іара¦анда, е с е п т ¿ бЅлек (М.Еслам¦алиев, Ек¿нш¿ тыныс). Е с е п-
к¤н¿ толыпты (С.Бегалин, УаІыт.). Е с е п т ¿ ш о т т ы ґ он домалаІ тасы ўрсын, Он баламныґ
уаІыт азай¦ан сайын полицейд¿ґ мазасы кет¿п, кЅз¿н¿ґ жасы ўрсын, Єкемн¿ґ аІ саІалы ўрсын
¤ш Іадам тЅр ¤йд¿ Іарыштап санай бастады (О.Иманалиев, СоІыр¿шек).
(С.Єйешев, Жദыру). ЕСЕПШОТ2 з а т. І а р ж ы. Жеке кєс¿порынныґ
Есепт¿ баяндама. ШаруашылыІ ўйымныґ Ѕзге заґды тўл¦алармен есеп айырысып, аІша
белг¿л¿ б¿р мезг¿лдег¿ жўмысыныґ Іорытындысы.
Іаражатын саІтау ¤ш¿н банктен ашыл¦ан есеб¿.
Е с е п т ¿ б а я н д а м а н ы бюро м¤шелер¿н¿ґ
Е с е п ш о т єралуан кєс¿порын мен ўйымда,
бєр¿ де жасап ж¤р («±азаІст. комм.»). Б¤г¿н
мекеме мен фирмада Ѕзара есеп айырысуды
ўжым алдында б¿р жылдыґ ¿стеген ¿с¿ туралы
ж¤рг¿зу маІсатында Іолданылады (±ЎЭ).
е с е п т ¿ б а я н д а м а жасады (Р.РайымІўлов,
ЕСЕПШѕ1 з а т. к Ѕ н е. То¦ыс есеб¿н ж¤р-
±ыз – айна).
Есепт¿ дос. Єр нєрсен¿ґ байыбын ба¦алайтын г¿з¿п, ауа райы, ê¤í ðàéû мен таби¦ат Ѕзгер¿с¿
дос. Е с е п т ¿ д о с а й н ы м а с, есепс¿з дос туралы болжам айтып отыратын адам. Е с е п-
Іайырылмас (МаІал-мєтел). ш ¿ л е р Јркерд¿ґ аууынан к¤н райыныґ
Есепт¿ жиналыс. Белг¿л¿ б¿р ўйымныґ белг¿л¿ Ѕзгерет¿н¿н б¿лген (Шопан сер¿г¿). Е с е п-
б¿р мезг¿лде ¿стеген жўмысыныґ Іорытындысына ш ¿ – ¦асырлар бойы мал шаруашылы¦ы-
арнал¦ан отырыс. Б¿р к¤н¿ комсомол ўясыныґ мен айналысІан халыІтыґ тўрмыс ерекше-
е с е п т ¿ ж и н а л ы с ы болды (Е.ОразаІов, л¿г¿нен ту¦ан єуесІойлыІ кєс¿п (±СЭ).
Дєр¿гер жолы). ШаруашылыІтыґ жылдыІ УаІыт пен ауа райыныґ есеб¿н ж¤рг¿згенде,
е с е п т ¿ ж и н а л ы с ы н а ўжым м¤шелер¿ тег¿с е с е п ш ¿ л е р кЅкте байІалатын астрономия-
Іатысты («Жас Алаш»). лыІ, метеорологиялыІ Іўбылыстар¦а с¤йен-
ЕСЕПТѕ2 ¤ с т. ѕспетт¿, тєр¿зд¿, сияІты. ген (±СЭ).
Айдардыґ мына жыры осындай б¿р жаґа жырдыґ ЕСЕПШѕ2 з а т. І а р ж ы. ШаруашылыІ
басы е с е п т ¿ (М.Єуезов, ±араш.). Ерт¿ске мекемен¿ґ к¿р¿с-шы¦ысын есептеп, т¿ркеп оты-
кЅрш¿лес осы ек¿ ауданныґ шегарасы е с е п т ¿ ратын маман; санаІ жўмысымен айналысатын
болатын (Є.НўршайыІов, М.±айырбаев). Бўл бухгалтер. Шєйзада Іаз¿р кЅрш¿ совхозда
жЅн¿нен келгенде Зейнеп – апа, Сўлтанмахмўт – е с е п ш ¿ болып ¿стейд¿ (Ж.Молда¦алиев,
бауыр, СадуаІас – жезде е с е п т ¿ (Д.Єб¿лев, Айналайын.). Сол маІсатпен Б¤рген бойына
АІын.). ерте кЅш¿п келген Ж.±арабалинн¿ґ ауылына
ЕСЕПТѕК1 з а т. Есеп шы¦ару¦а арнал¦ан совхоз е с е п ш ¿ с ¿ де кел¿п жетт¿ (Б.Асанбаев,
математикалыІ тапсырма. ±осымша есепт¿к Адам сўлу.). јз ¿с¿не асІан жауапкерш¿л¿кпен
материалды мў¦ал¿м «Алгебра жєне функциялар Іарайтын сол е с е п ш ¿ д е й-аІ болсаґдар нетт¿
е с е п т ¿ к т е р ¿ жина¦ы» аталатын оІулыІтан (Ал¦ашІы адым).
табады («±азаІст. мект.»). ЕСЕПШѕ3 з а т. к є с. јрмект¿ Іўрып, тоІу
ЕСЕПТѕК2 с ы н. Есептеуге арнал¦ан, есепке ¤ст¿нде пайдаланатын жабдыІ. Ертеректе
алын¦ан. ±осымша е с е п т ¿ к материалды єжелер¿м¿з е с е п ш ¿ н ¿ пайдаланып, єдем¿
мў¦ал¿м «Алгебра жєне функциялар есепт¿ктер¿ текемет тоІитын (Ауызек¿).
ÅÑÅÏ-ÅÑÅÐ 414
ЕСЕПШѕДЕЙ с ы н. Есепш¿ сияІты, Есер жабыІ. ж е р г. Онша емес, орташа ¦ана.
есептеуш¿ адам сияІты. јз ж¤рег¿мн¿ґ тыны- Со¦ымдыІ жылІымыздыґ е с е р ж а б ы І Іана
сын сана¦ан е с е п ш ¿ д е й оныґ басІан Іадамын ет¿ бар екен (Диал. сЅзд¿к).
санап отырмын (Ж.Саин, Жол ¤ст¿.). ЕСЕР-ЕРСѕ с ы н. Єумесер, ес¿р, дЅрек¿.
ЕСЕПШѕЛ с ы н. 1. Пайдак¤нем, есепдан, К¤лмед¿м Іалжыґына е с е р-е р с ¿, Белг¿л¿
ўсаІшыл. – Солай болу¦а ти¿с ед¿, – дед¿ донжуандыІ мєселес¿ (Б.Аманшин, ЖайыІ
±ўдайберген, – сен¿ґ т¤скен жер¿ґ жат орта, жел¿).
д¤ниеІоґыз, мансапІор, тым е с е п ш ¿ л ЕСЕРЛЕН= е т. 1. Єумесерлену, ес¿ру,
жандар (Ж.ЖўмаІанов, Махаббат.). Е с е п ш ¿ л делІўлылану. Жаудыґ миномет батареясы
кєр¿лерд¿ґ дєл б¤г¿н тасы¦ан Іар суындай б¿р-аІ бўрын¦ыдан да е с е р л е н е, ба¦ана¦ы траншеяныґ
лыІсып, нЅп¿р келу¿ де сондыІтан (С.Сматаев, о жаІ, бў жа¦ына минасын тЅкт¿ де тўрды
Ел¿м-ай). Ас ¤йдег¿ анау Ѕсекш¿л, Жеп-¿шкенге (С.Сей¿тов, СЅз сўра.). Е с е р л е н ¿ п бўл енд¿,
е с е п ш ¿ л, Мен¿ ўры дед¿, МысыІ болмай Іўры ЛаІтыр¦андай б¿реуд¿. ±ор¦асынды саІасын
дед¿ (±.МўІышев, Ек¿ мысыІ). 2. Есепке ж¤йр¿к, Су¦а атып ж¿берд¿ (±.Тєґ¿рІўлиев, Тауы.).
есеп шы¦ар¦ыш. Ендеше, сол е с е п ш ¿ л Бєкеґ Есалаґ жау жеґем¿з деп жел¿кт¿, Тєґ¿р¿ тўтып
мектепт¿ґ таІтасында¦ы есепт¿ Іойып, Іаз¿р танк¿с¿ мен бомбасын. Ентелед¿, е с е р л е н ¿ п
Ѕм¿рд¿ґ есеб¿н шы¦ару¦а к¿р¿ст¿ (М.Д¤зенов, дем¿кт¿, ±анша тем¿р, тЅкт¿ Іанша Іор¦асын
Єке.). Мырзаш єкес¿нен ана¦ўрлым аІылды, (Є.Оґалбаев, Таґ алды.). 2. АІымаІтану,
е с е п ш ¿ л, саІ (±.Уєлиев, Єґг¿м.). єґг¿лену, Іызбалану. Т¤рлен¿п “тЅре болдым”
ЕСЕПШѕЛДѕК з а т. 1. Есепш¿л болушылыІ, деп, е с е р л е н ¿ п шатпа¦ан. Ж¤з мыґ теґге келсе
пайдак¤немд¿к, ўсаІтыІ. Јй ¿ш¿нде еґбек де, Махаббатын сатпа¦ан (Абай, Тол. жин.).
бЅл¿су; «сен ананы ¿сте, мен мынаны ¿стед¿м» 3. а у ы с. Ес жи¦ызбау, к¤шею, Іўтырыну. ±ара
деген тепе-теґ е с е п ш ¿ л д ¿ к т ¿ ґ де, «Ѕзгедей дауыл Іўйын Іанатымен е с е р л е н е жерд¿
сабалап, шулап, д¤рл¿г¿п жатыр (К.БоІасов,
б¿р жаІІа тартып кетей¿н деп отырсыґ ба?» –
Єкеге Іарап.).
деп ўсаІшыл к¤мєн келт¿руд¿ґ де жЅн¿ жоІ
ЕСЕРЛЕНДѕР= е т. Єумесерленд¿ру,
ед¿ («Мєдениет жєне тўрмыс»). Ер адам¦а
делІўлыландыру, ес¿рту. Байдыґ жал¦ыз ўлы
Іара¦анда єйел адамныґ бойында е с е п ш ¿ л д ¿ к
бол¦асын ба, е с е р л е н д ¿ р ¿ п ж¿берген бе
кЅб¿рек кездесед¿ («±азаІст. єйелд.»). 2. с Ѕ й л.
(“Єдебиет майданы”).
Есепш¿ болушылыІ, есепш¿л¿к. јз¿ де еґбек ЕСЕРЛЕНДѕРУ Есерленд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ
жолын сол Нўр¦абылдыґ бригадасында е с е п- Іимыл атауы. ЖастыІ шаІтыґ е с е р л е н д ¿ р у ¿
ш ¿ л д ¿ к т е н бастап, бЅл¿мшеге бухгалтер не ¿стетпед¿ дейс¿ґ (Ауызек¿).
бол¦ан («±аз. єдеб.»). ЕСЕРЛЕНУ Есерлен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕСЕПШѕЛѕК з а т. Есепш¿ болушылыІ; есеп- атауы; єумесерлену. “Жетер енд¿ е с е р л е н у ¿ ґ,
теу жўмысы, есепш¿ Іызмет¿. Саналы Ѕм¿р¿н¿ґ 34 сабыр саІта, тыныштал” деп иы¦ынан басып,
жылында е с е п ш ¿ л ¿ к Іызмет атІар¦ан Латипа орнына отыр¦ызды (З.Шашкин, јм¿р).
апай єл¿ де тў¦ырдан тай¦ан емес («Мєдениет ЕСЕРЛЕУ с ы н. Єумесерлеу, маІтаншаІтау,
жєне тўрмыс»). Директор еґ ар¦ысы е с е п ш ¿- ес¿р¿ктеу. – Иє, ес¿мде, Ѕз¿ б¿р е с е р л е у неме
л ¿ к к е адам алса да «ауыл ¿ш¿нде бедел¿ Іалай?» ед¿ ¦ой. Єуел¿ жўмысІа келмей, ая¦ында завод
деп аІылдасады (Є.±алмырзаев, ±арлы¦аш). директоры жўмыстан шы¦арып ж¿берген жоІ
Ш¿лден¿ґ дєл Іайнап тўр¦ан кез¿нде а¦айымды па? (Є.Шєр¿пов, ±апаста.). Бай адамныґ ерке,
колхоз Алматы¦а ¤ш айлыІ е с е п ш ¿ л ¿ к курсІа шолжыґ баласы сияІты. Єр суретте кеудес¿н
оІу¦а ж¿берд¿ (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.). кЅтер¿п, Ѕз¿н¿ґ байлы¦ына, кЅрк¿не маІтанып
ЕСЕР с ы н. 1. Ойына келген¿н ¿стейт¿н тўр¦ан е с е р л е у бала (Т.Ахтанов, Јнд¿стан.).
єумесер, тентек, ес¿р¿к. Е с е р к¿с¿ орнын таппай, Шы¦армада ал¦аш б¿з алദасар, е с е р л е у,
не болса сол, б¿р баянсыз, ба¦асыз нєрсеге еркебўлаґ Ѕскен ўшІалаІ б¿р ўрыншаІ баламен
Іызы¦ып, Іўмар болып, Ѕм¿р¿н¿ґ ІызыІты, кез боламыз (З.Сер¿кІалиев, АІыл таразысы).
Іымбатты ша¦ын итІорлыІпен Ѕтк¿з¿п алады ЕСЕРЛѕК з а т. Есер болушылыІ, єумесерл¿к,
екен (Абай, Шы¦. жин.). Е с е р баладан ерке бала ес¿р¿кт¿к, делІўлылыІ. Адам деген ардаІты атІа
жаман (МаІал-мєтел). Маймыл боп е с е р г е ие бол¦андарын б¿ле тўра, соныґ бєр¿н Іасиет
сондай, Арсылда адам¦а болмай, Ит болып тўтпау аІылдылыІ емес, е с е р л ¿ к болады
Ѕтпес¿ґ оґбай, ЖырІылда, тырІылда, єйда! (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). Оныґ ¤ст¿не осы
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Мен мыналардан ±ау¦абайды балалыІ ж¿г¿тш¿л¿кт¿ґ е с е р л ¿ г ¿
¿ш тарттым, Ўшыратар кеселге. Неге т¿зг¿н сы сыныпІа кЅшкен жылы табыспас жау
ўстаттыґ, Ес б¿лмейт¿н е с е р г е? (М.МаІатаев, ет¿п кеткен ед¿ (Х.Есенжанов, КЅп жыл.). ±аз¿р
Шы¦.). 2. АІымаІтау, єґг¿леу. Тек е с е р м¿незд¿ ойласам б¿зд¿ґ сонымыз кЅзс¿з ерл¿ктен гЅр¿ ес
адам ¦ана бў¦ан мєн бермейд¿ (Ауызек¿). Е с е р- б¿лмеген е с е р л ¿ к пе деп Іалам (ј.±анахин,
д е н ес сўрамас (МаІал-мєтел). Жер бас.).
415 ÅÑÅÐ-ÅÑÊÅ
ЕСЕРСО± с ы н. НаІўрыс, єумесер, ес¿р¿к, Есес¿н Іайырды. Орнын толтырды, есес¿н
ўрда-жыІ. – С¿зд¿ґ генерал-губернаторыґыз тек ж¿бермед¿. М¤с¿л¿м биес¿н алма деп, болысІа
Іана е с е р с о І емес, орыс патшалы¦ыныґ барлыІ осынша айтса да болмайд де! Ренж¿мес¿н, т¿р¿
есуастыІ зўлматыныґ айнасы (С.Бегалин, болсам оныґ е с е с ¿ н І а й ы р а р м ы н деп айт,
ШоІан асу.). Айтанныґ Ѕз¿ де кєду¿лг¿ адам¦а б¿лд¿ґ бе? (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ўІсамайды, жын бу¦ан т¤з¿к те, аІылы б¤т¿н ЕСЕСѕЗ с ы н. 1. Есе, ¤лестен Іўр Іал¦ан,
е с е р с о І та емес (М.Ма¦ауин, КЅк кептер). теґд¿кс¿з, тєуелд¿. ±ўрман амандыІтыґ орнына
Сол кезде справник та¦ы келд¿, Малайды єке-бабадан ж¿бер¿п кел¿п: – Ес¿г¿мде ж¤рген
Іа¦ыстырып кЅп тексерд¿. ШатпаІтап малай жЅн е с е с ¿ з Іўл, ±ўдайыґды ўмытІан екенс¿ґ!
сЅз айтпа¦ан соґ, Е с е р с о І жынды ¦ой деп Іоя Бес Іара б¿тт¿ деп, тер¿ґе сыймай ж¤р екенс¿ґ
берд¿ (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Е с е р с о І т ы ґ ¦ой сен, – дед¿ (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Аяусыз
аІылы т¤стен кей¿н к¿ред¿ (МаІал-мєтел). Іысым мен соІыр сен¿мн¿ґ жаныштауында е с е-
ЕСЕРСО±ТАН= е т. Жындану, аласўру, с ¿ з бол¦ан ІазаІ кедейлер¿ бўл к¤нде ¤к¿метке
Іўтырыну. Шортан деген су б¤л¿г¿ шабаІ Іуып ж¤рег¿н жарып шыІІан ал¦ысын айтады
е с е р с о І т а н а д ы да ж¤ред¿ (Ґ.Сыланов, (Т.Оразов, ±аныш.). 2. Орны толмай, Ѕтелмей.
ДЅґ асІан). Дария е с е р с о І т а н ы п, енд¿ аІ Елден ерекше шы¦ын¦а ўшыраймыз, мен¿ґ ек¿
кЅб¿к толІындарды жар ІабаІтан асыра берд¿ б¿рдей Ѕг¿зшем е с е с ¿ з кеткен (С.Бегалин,
(“Мєдениет жєне тўрмыс”). Замана.).
ЕСЕРСО±ТАНДЫР= е т. Жындандыру, ЕСЕСѕМЕН ¤ с т. Арты¦ымен, ¤стемес¿мен.
Іўтырту, аласўрту. ≈ Еркел¿ктен е с е р с о І- ТопыраІтан Ѕм¿р ис¿ шы¦ады, Оны денеґ
т а н ы п кеткен. ти¿п кетсе, ў¦ады. Еґбег¿ґд¿ е с е с ¿ м е н
ЕСЕРСО±ТАНДЫРУ ЕсерсоІтандыр берет¿н ЖаІсылыІ та топыраІтан жў¦ады
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Е с е р с о І т а н д ы р- (ј.Тўрманжанов, Бозша.).
ЕСЕРТАРТЫС з а т. о й ы н. ±аз¿рг¿
м а у керек.
“музыкалыІ каламбур” немесе “музыкалыІ
ЕСЕРСО±ТАНУ ЕсерсоІтан ет¿ст¿г¿н¿ґ
масІарампаз” деген ойын¦а ўІсас ойын т¤р¿.
Іимыл атауы. ≈ Е с е р с о І т а н у ы н тыйды.
АІындар арасында¦ы “арсыз” айтыс сияІты,
ЕСЕРСО±ТАУ с ы н. Єумесерлеу, жынды-
¤лкен домбырашылар тартысып кеткеннен
кештеу, аІымаІтау. Хан ашуы Іатты адуын,
кей¿нг¿ масІарампаздар ойыны е с е р т а р т ы с І а
е с е р с о І т а у к¿с¿ болса керек (М.±аратаев,
жатады («Жўлдыз»).
Далада.). К¿леґ е с е р с о І т а у жас ж¿г¿ттер єлг¿ ЕСЕ-ТЕіДѕК з а т. Јлес-сыба¦а, тиес¿,
Іоянды Іуып берд¿ (ѕ.Есенберлин, ±аһар). Сєл теґд¿к. Ж¿г¿тке Іара¦анда т¿сІаІты емес
е с е р с о І т а у, ദал Тудай МЅґке шу дегеннен- пе, Сєлмен е с е-т е ґ д ¿ к бере Іоймады
аІ Но¦айдыґ асыранды к¤ш¿г¿ тєр¿зд¿ б¿рден (Б.Т¿легенов, АІІайнар). «Б¿з де б¿р адам
соґынан ерд¿ (ѕ.Есенберлин, Алтын Орда). сияІты е с е-т е ґ д ¿ к к е ие болсаІ-ау, ш¿рк¿н!» –
ЕСЕРСО±ТЫ± з а т. ЕсерсоІ болушылыІ, деген ¿зг¿ ¤м¿тт¿ кЅксеп, сол ¤м¿тт¿ ¤лкен медеу
єумесерл¿к, есерл¿к. Сахнада¦ы осы кЅр¿н¿с б¿тпей- тўтатын (Ç.Жєкенов, Таґ самалы). БорсыІтыґ
аІ, ек¿ ¦ашыІтыґ кездесу сєт¿н бўзып, е с е р- Іызы, БорсыІтыґ Іатыны, о¦ан е с е-т е ґ д ¿ к
с о І т ы І жаса¦ан Есенн¿ґ шата¦ы («Мєдениет болушы ма ед¿ дейс¿ґ ¦ой (М.Єуезов, Таґд.
жєне тўрмыс»). Жас кез¿ндег¿ е с е р с о І т ы- шы¦.).
¦ ы н єл¿ Іойма¦ан сияІты (“Жалын”). ЕСЕЮ Есей ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; аІыл
ЕСЕРСУ Есерс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. тоІтату, ер жету. Алайда мен ¤ш¿н бўрын¦ы
≈ Е с е р с у ¿ н Іой¦ызды. ±аблан, балаґ ±аблан Іымбат ед¿. Дегенмен
ЕСЕРСѕ= е т. Єумесерлену, есерсоІтану. амал жоІ, Ѕзгеру, е с е ю – Ѕм¿рд¿ґ басты заґы
Е с е р с ¿ г е н Іылы¦ынан ўялса етт¿ (Ауызек¿). (Д.Исабеков, ±ара шаґыраІ). Адамныґ е с е ю ¿ н
ЕСЕРСѕТ= е т. Єумесерленд¿ру, есерсоІтан- бойынан емес, санасынан тану керек (С.Сар¦ас-
дыру. Ўлыґызды ержеткенше жЅнс¿з шолжаґ- Іаев, КЅґ¿л. бала.). Бўрын¦ы ашыІ, аґІылдаІ
датып, е с е р с ¿ т е бермекс¿з бе? – деп жинал¦ан- м¿нез сап тыйылып, Еркебала¦а е с е ю, ер жету
дар ренж¿ст¿ (“±аз. єдеб.”). кезеґ¿ бастал¦андай ед¿ (Є.±алмырзаев, Ар).
ЕСЕРСѕТУ Есерс¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ЕСЕЮЛѕ с ы н. с Ѕ й л. јс¿ґк¿, кЅтер¿ґк¿.
атауы. ≈ Текке е с е р с ¿ т у д ¿ ґ жЅн¿ жоІ. Досжан кЅґ¿л¿ сы к¤ндер¿ е с е ю л ¿ ед¿
ЕСЕСѕ з а т. Б¿р нєрсен¿ґ Іарымы, орны (А.Байтанаев, Жദыр.). Анар бойынан осы
толуы. Оныґ е с е с ¿ н е Іысты к¤н¿ сорпа¦а, сы жайлар басым сез¿лед¿. КЅґ¿л¿ Ѕскен, Ѕз¿
кЅжеге, сарІасІа Іылып Іўрт ез¿п тойып алса, де е с е ю л ¿ (А.Байтанаев, ±ансонар).
Іора ¿ш¿не кемзелшеґ, кЅйлекшеґ шыІІанда ЕСКЕК1 з а т. ±айыІ ж¤рг¿зу ¤ш¿н суды есуге
бойы Іыз-Іыз Іайнап ж¤ред¿ (Ж.Аймауытов, арнал¦ан, сабы ўзын, ¤ш жа¦ы ІалаІша келген
Шы¦.) Іўрал. К¿ш¿ баламыз Єл¿мжан да ІайыІтыґ
ÅÑÊÅ-ÅÑÊÅ 416
б¿р е с к е г ¿ н ўстап ¤йрен¿п ж¤р (М.Єуезов, ЕСКЕКАЯ±ТЫ з а т. з о о л. <лат. pinni-
Абай жолы). Е с к е к есу мен ау Іўла¦ын ўстау- pedia> Суда ж¤зуге бей¿мделген ескек тєр¿зд¿
дыґ мєн¿с¿не ерте т¤с¿нген б¿р топ лек бўл бессаусаІты жєнд¿ктер мен жануарлар. Кейб¿р
кєс¿пт¿ Ѕз мамандыІтарына айналдырды (Теґ¿з жануар т¤рлер¿н, Іўстар мен шаяндарды е с к е к-
тарландары). а я І т ы л а р ¦ а жатІызамыз (“Б¿л¿м жєне
Ескек пєре. т е х. ±алаІшасыныґ бет¿ винт еґбек”). Е с к е к а я І т ы л а р д ы ґ ¤ш т¤р¿
тєр¿зд¿ жасалып, кЅлденеґ оське орнатыл¦ан халыІаралыІ Таби¦ат Іор¦ау ода¦ыныґ “±ызыл
кеме Іоз¦алтІыш. ≈ Е с к е к п є р е орнатылды. к¿табына” жатІызыл¦ан (±ЎЭ).
Ескек шалу. ж е р г. Ескек есу. Е с к е г ¿ ґ д ¿ ЕскекаяІты шаянтєр¿зд¿лер. з о о л. <лат.
оІсатып ш а л (±аз. т¿л¿ аймаІ. сЅзд¿г¿). copepoda> ОмыртІасыз жануарлардыґ
ЕСКЕК2 з а т. с Ѕ й л. Кескек. Б¿р к¤н¿, буынаяІтылар т¤р¿н¿ґ шаянтєр¿зд¿лер òаáына
кешІўрым, Ѕр¿ске Іалып Іой¦ан, Іўртта¦ан, єлг¿ жататын б¿р тарма¦ы. Е с к е к а я І т ы ш а я н
жарасын Іасымасын деп е с к е к байла¦ан Іоґыр т є р ¿ з д ¿ л е р – балыІтар мен мўртты киттерд¿ґ
Іозыны айдап келе жатыр ед¿м (С.БаІбергенов, нег¿зг¿ Іорег¿ (±ЎЭ).
±ар¦а там.). Е с к е к байла¦ан, Іўртта¦ан Іоґыр ЕСКЕКАЯ±ТЫЛАР з а т. з о о л. <ëàò. pe-
Іозыны алдына салып жеґгем ауыл¦а Іайтты lecaniformes> ±ўстар табы отрядына жататын,
(С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). денес¿ ¿р¿ су Іўстары. БарлыІ е с к е к а я І-
ЕСКЕК 3 з а т. 1. СалІын самал, жайлап т ы л а р ¦ а тєн ерекшел¿ктер – аяІтарыныґ 4
соІІан жел. К¤н тЅмен т¤скен уаІыт ед¿. К¤нн¿ґ сауса¦ыныґ арасында ж¤зу жар¦а¦ыныґ жєне
ыстыІ леб¿ Іайтып, денеге ж¿бек тор¦ындай мойын Іапшы¦ыныґ болуы (±аз. т¿л¿ термин.
тиет¿н майда е с к е к тўр¦ан ед¿ (С.Сейфуллин, Биология).
Тар жол.). Жаґа б¿р Ѕтк¿нш¿ жауын ептеп Іана ЕСКЕКЕТ= е т. с Ѕ й л. Ескектет. Сонда
жер бет¿н шылап Ѕтт¿ де, ¿ле жел кЅтер¿л¿п, е с- Ед¿ге, Домбырасын Іолына алып, Екп¿ндет¿п,
к е к соІты (Ерд¿ґ даґІы еґбекте). Мен сЅйлесем
Ек¿лен¿п, Е с к е к е т ¿ п, ±алшылдатып,
Іаларсыґ Ашылмас тўман е с к е к к е. Баймын
Тарсылдатып, Кек¿л¿к атып, Секектет¿п, К¤нн¿ґ
деп сендей тасыман. Кедейм¿н деп жасыман
к¤й¿н, Нўрдыґ к¤й¿н соІтырды (Ж.Аймауытов,
(Айтыс). 2. а у ы с. Екп¿нд¿, ІарІынды, тасІынды,
Шы¦.).
асІаІ. Дєрмен шалІы¦ан, е с к е к Ѕлеґд¿
ЕСКЕКСѕЗ с ы н. Ескег¿ жоІ. – ±айтІаны
ойдан шы¦ара жырлайтын (М.Єуезов, Абай).
Бебеулеген сарын кем-кем бауырын жазып, нес¿? Мыналарды Ѕтк¿збейм¿з бе? – Е с к е к-
екп¿нд¿ е с к е к єуенге ўласты («Лен. жас»). с ¿ з Іалай Ѕтк¿зем¿з? (Ç.Ш¤к¿ров, Ґажайып.).
3. а у ы с. Леб¿, буы, єсер¿. Жаз айында сен кетт¿ґ, АІІу кЅл¿н¿ґ айдынында е с к е к с ¿ з ІалІы¦ан
Іала берд¿м, Єуре болып ойынныґ е с к е г ¿ м е н ІайыІтыґ ¤ст¿нде отыр¦ан адамдай сез¿нд¿
(Ж.Сєт¿беков, Далада¦ы дастан). (М.Д¤зенов, Єке.). Анау моншаныґ тўсынан
Ескек жел [самал]. ±оґыр салІын, жан¦а жал¦ыз ІайыІты шыІты. Мана ат суар¦алы
жайлы, есе соІІан жел, самал. Алатаудыґ келген¿мде е с к е к с ¿ з, шынжырлаулы-тў¦ын
е с к е к ж е л ¿ жаныґды желп¿п тўр¦андай (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.).
(Б.±ыдырбекўлы, Мазда.). Бет¿н Іарсыдан Ескекс¿з ІайыІтай. БасІарусыз Іал¦андай,
соІІан е с к е к ж е л г е тЅсеп, соґына Ѕкшелей дєрменс¿з, амалсыз. Е с к е к с ¿ з І а й ы І т а й
ерген Балабект¿ байІамастан, Махамбет ауыр Іалтылдап Теґселд¿ бай б¿ткен, Сен к¤лд¿ґ
ойдыґ Іор¦асын Іўша¦ынан арыла алмай ІарІылдап, мазаІтап, јз¿ґе тўрса да Іўша¦ын
шапІылап келед¿ (Є.Єл¿мжанов, Махамбет.). жайып кеґ (Ж.Молда¦алиев, Жас Іайыґ).
Би¿ктен соІІан б¿р ескек салІын самал єн єуез¿н јз¿н дєл б¿р кЅл бет¿ндег¿ е с к е к с ¿ з І а й ы І-
ел¿рте т¤сед¿ (Д.Жанботаев, Дала оттары). Е с к е к т а й сез¿н¿п, Іатты а¦ын Іай жаІтан келсе,
с а м а л, сўлу толІын Іошаметтеп, ±арсы солай Іарай ы¦у¦а ¿штей бек¿нд¿ (К.Зєкенов.
алар екеум¿зд¿ теґ¿з т¤н¿ (±.Жарма¦амбетов, Жанартау).
Баллада.). ЕСКЕКТЕ= е т. 1. АІырын ¦ана жел со¦у, жел
ЕСКЕКАЯ± з а т. з о о л. Жануарлардыґ тўру, желпу. К¤нбатыстан аІырын ¦ана майда
суда т¿рш¿л¿к ету¿не байланысты ж¤зуге жел е с к е к т е й д ¿ (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). Ес
бей¿мделген ескек тєр¿зд¿ саусаІты аяІтары. самал жел, е с к е к т е Јдес¿н Іырман бораны.
Е с к е к а я І суда т¿рш¿л¿к етет¿н бауырымен А¦ылып бидай б¿р шетке, Арылсын Іауыз
жор¦алаушыларда (мыс., теґ¿з тасбаІалары), тозаґы (С.МашаІов, Жылдарым.). ±ашан да
Іўстарда (пингвиндер) жєне с¤тІорект¿лерде е с к е к т е п соІІан желд¿ґ Іаб¿лет¿ атмосфералыІ
(е с к е к а я І т ы л а р, кит тєр¿зд¿лер т.б.) болады ауаныґ Іоз¦алу жылдамды¦ына байланысты
(±СЭ). Е с к е к а я І т ы ґ сыртІы Іўрылы- (Ґалам ¦ажаптары). 2. а у ы с. Борату, жосыту,
сы балыІтардыґ жўп ж¤збеІанаттарына ўІ- асІаІтау, екп¿ндеу. Ыбырай тЅрд¿ґ алдында
сас, тер¿мен Іаптал¦ан жалпаІ ІалаІты болып шынтаІтай жатып, е с к е к т е п со¦ып отыр
келед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Биология). сЅзд¿ (Б.Майлин, Шы¦.) Тыґдаушыларын
417 ÅÑÊÅ-ÅÑÊÅ
желп¿нте, е с к е к т е й салын¦ан єсем єн енд¿ ±îñ åскåêò¿. Åê¿ æà¦ûíäà äà åñêåã¿ áàð.
жер ¤йге сыймай, майдан Ѕлкес¿не тартыл¦ан Кєлен І о с е с к е к т ¿ ІайыІтыґ кенер¿не с¤йей
сымдай болып б¤к¿л ал¦ы шепке тарап жатты салды да, тез еґкей¿п аудыґ Іўла¦ынан ўстады
(С.Сей¿тов, СЅз сўра.). СўґІылда¦ан кЅмей¿, (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер).
Сыбыз¦ыныґ ¤н¿ндей, Е с к е к т е г е н толІыны ЕСКЕКТѕЛЕР з а т. з о о л. <ëàò. cteno-
“Бозтор¦айдыґ” к¤й¿ндей (Ж.Аймауытов, phora> ОмыртІасыз жануардыґ тек теґ¿зде
Шы¦.). т¿рш¿л¿к етет¿н б¿р т¤р¿. Е с к е к т ¿ л е р-
Сар даланыґ боранындай ескектед¿. б е й н. д ¿ ґ денес¿ ¿рк¿лдек, мЅлд¿р, п¿ш¿н¿ шар не
Беталды, мазасыз, ретс¿з Іоз¦алды, ж¤йес¿з ІапшыІ тєр¿зд¿ (±ЎЭ). Е с к е к т ¿ л е р д ¿ ґ
єрекет жасады. Е с к е к т е п с а р д а л а н ы ґ єрт¤рл¿ тереґд¿кте су т¤б¿нде жылжып т¿рш¿л¿к
б о р а н ы н д а й АґІылдап бет алдына ж¤ре етет¿ндер¿ бар (±ЎЭ).
берме (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). ЕСКЕКШѕ з а т. 1. ±айыІты ж¤рг¿зуш¿,
ЕСКЕКТЕЙ с ы н. Ескек сияІты, ескек ескект¿ есет¿н адам. Е с к е к ш ¿ л е р Іаншама
сек¿лд¿. Су серп¿ген е с к е к т е й Домбырасын єкк¿ бол¦анымен, осындай б¿р сєтте ыІ жаІта¦ы
серп¿с¿н. ТоІсан ¤ш жасы торІадай, ТоІсан к¤н ж¿г¿т толІын¦а малтыІІан ескег¿н шы¦ара алмай
ІатІан жор¦адай (Жамбыл, Шы¦.). ±арулы Іалып ед¿ (Є.Сараев, БозІырау). ±айыІтар ал¦а
Іолында¦ы е с к е к т е й-аІ, Рас сЅз – алыс Іарай зулады, тєж¿рибел¿, к¤шт¿ е с к е к ш ¿ л е р
жолдыґ арбасындай (Јш ¦асыр.). Онымен отыр¦ан ІайыІтар озып барады (Ж.Тєшенов,
шаруасы жоІ, ем¿рене и¿скеп, е с к е к т е й Ал¦ашІы айІас). Дымы Іўрыды е с к е к ш ¿ есе-
алаІанымен жаурынымнан ІаІІыштап босатар есе, ТолІын ўрып толІытты єлденеше. БалыІІа
емес (М.Асыл¦азин, Ауылдастар). жем болуы айдан аныІ, Егерде кеме кЅмек
ЕСКЕКТЕЛ= е т. Желд¿ґ со¦ылуы, бора- ¿стемесе (Ш.Єбенов, ОртаІ арал). 2. с п о р т.
тылу. Маужырап, жел де еспей е с к е к т е- ±айыІІа м¿н¿п жарысатын спортшы. ЖаІында
л ¿ п, ТыныштыІ тыным ал деп єсем ІаІты ІалалыІ советт¿ґ ¤лкен кубогы ¤ш¿н жылма-
(Б.БўлІышев, АдамзатІа хат) жыл Ѕт¿п тўратын е с к е к ш ¿ л е р д ¿ ґ дєст¤рл¿
ЕСКЕКТЕЛУ Ескектел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл жалауын кЅтерд¿ («Лен. жас»). ±айыІтар кЅл
атауы. ≈ Желд¿ґ е с к е к т е л у ¿. бет¿н т¿лг¿леп келед¿. Е с к е к ш ¿ л е р 100 метр
ЕСКЕКТЕТ= е т. 1. АІырындап барып су айдынын Ѕту¿ ти¿с («Спорт»). // Ескект¿
¤дет¿п жел тўр¦ызу, бораттыру. Жел е с к е к- жаІсы есет¿н, ескек есуд¿ґ майталманы. Мен
т е т е со¦ып, боратты (Ауызек¿). 2. Жел¿кт¿ру, ол ІайыІІа м¿нуге ж¤рекс¿нгенмен, Ережеп
Іўлшындыру, желд¿рту, желп¿нд¿ру. Сыпа жалын¦ан соґ, амал жоІ отырдым. Ол е с к е к ш ¿
ки¿нген ер ортасы к¿с¿, т¤ксиген мўрты аузын екен (С.МўІанов, Есею жыл.).
жауып, сЅзд¿ е с к е к т е т е со¦ып, маґында¦ы ЕСКЕКШѕЛѕК з а т. Ескекш¿ болушылыІ. јз
жўртты ўйытып отыр¦ан сек¿лд¿ (Б.Майлин, ерк¿м¿з Ѕз¿м¿зде, тек е с к е к ш ¿ л ¿ к к е жарасаІ
Азамат.). Та¦ы да е с к е к т е т е, желп¿нд¿ре, болды (±.Жиенбаев, Жал¦ыз желкен).
жел¿кт¿ре, ышІындыра, Іўлшындыра со¦ып, ЕСКЕКШѕСЫМА± з а т. э к с п р. ê å-
тыґдаушыныґ айызын єбден Іандырды ê å ñ ¿ í. Ескекш¿ деген аты бар, ескекш¿ болып
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). ХалыІтыґ м¿нез¿н жет¿ст¿рмейт¿н àäàì. ±айыІ ¿ш¿нде е с к е к-
суреттеп, м¿н¿н айтып, тереґ пєлсапа сЅздерд¿ ш ¿ с ы м а І басІа да адамдар бар сияІты (±.Жар-
желд¿рт¿п, е с к е к т е т ¿ п айту бўл заманда ма¦амбетов, Єнш¿-азамат).
артыІ, ўнаспайды (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ЕСКЕКШѕСѕЗ с ы н. Ескекш¿с¿ жоІ,
ЕСКЕКТЕТУ Ескектет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ескекш¿н¿ґ Іатысынсыз. ≈ Е с к е к ш ¿ с ¿ з ІайыІІа
атауы. ≈ СЅзд¿ е с к е к т е т у. отырмайды.
ЕСКЕКТЕУ Ескекте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ЕСКЕЛЕі с ы н. с Ѕ й л. јскелеґ. ±олында
атауы. ≈ Желд¿ґ е с к е к т е у ¿. ІашІарлыІ жез Іўманды аІшыл шылапшынныґ
ЕСКЕКТЎМСЫ± з а т. з о о л. Теґ¿зде ¤ст¿нен кЅтер¿п, е с к е л е ґ Іўба талдай ўзын
т¿рш¿л¿к етет¿н балыІтыґ б¿р т¤р¿. ≈ Е с к е к- бойлы ±атира тўр (Ґ.Сыланов, ШалІар).
т ў м с ы І аулау. ЕСКЕР= е т. 1. Еске алу, есте тўту, ўмытпай
ЕСКЕКТѕ с ы н. Ескег¿ бар, ескек орнатыл¦ан. елеп, ойына алу. Б¿р е с к е р е т ¿ н жа¦дай
Е с к е к т ¿ ІайыІпен Ѕзенн¿ґ ар¦ы жарасына бўл Ѕґ¿рдег¿ желд¿ґ Ѕте Іатты тўратынды¦ы
м¿не Ѕтт¿м дей бергенде алдынан кЅкжал (Е.Жамалбеков, Т¤леген т¤бек). СЅз¿м¿зден
ІасІыр Іарсы шы¦а келгендей кЅр¿нд¿ бў¦ан Іад¿р кетсе, Ѕз¿м¿зден де Іад¿р кетет¿н¿н бєр-
(Є.±алмырзаев, ±арлы¦аш). ѕл¿п кетт¿ ескект¿ бєр уаІытта е с к е р е бермейм¿з (С.Омаров,
ІайыІты а¦ыс, Јрк¿п ўшты аулаІІа ¤йрек те Серп¿н). Осы жайды Бахыт е с к е р г е н д ¿ к т е н,
алыс (±анат ІаІты). // Ескекпен ¦ана ж¤рет¿н, Байекеґе Ѕкпе артып отыр (Б.Дєулетбаев,
ж¤зет¿н. Ерте заманда е с к е к т ¿ кемелер ¦ана Парыз). 2. АрдаІтау, Іад¿рлеу, Іўрмет тўту.
бол¦ан (Ауызек¿). јлген аруаІты е с к е р м е й баса-кЅктеп
ÅÑÊÅ-ÅÑÊÅ 418
Ѕт¿п бара жатІан ¿с¿н а¦ат санап, мєшинеден (С.МўІанов, БотагЅз). Бўл – мен¿ґ алыста¦ы
шыІты (С.Шаймерденов, Селд¿ґ екп¿н¿). Ауыз досым берген е с к е р т к ¿ ш – сыйлыІ Іой
дєм¿н к¿рг¿зер дєм¿ бар ма, Ма¦ан десе, бўл (Б.То¦ысбаев, От пен к¤л). 2. Ѕ н е р. Еґбег¿мен,
елд¿ґ бєр¿ бар ма? ±алай кет¿п барамыз деп ерл¿г¿мен аты шыІІан даґІты адамдарды немесе
ойла¦ан Ест¿ жас пен е с к е р г е н кєр¿ бар ма? тарихи уаІи¦аларды халыІтыґ ес¿нде Іалдыру
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Бес ж¤з ¤йге жетед¿ ¤ш¿н жасалатын м¤с¿нд¿к туынды. Астаналы
ТЅґ¿ректег¿ адамы, Е с к е р м е д ¿ адам деп Алматы¦а келген ¤лкен-к¿ш¿н¿ґ Абай е с к е р т-
±амбар батыр палуанды (±амбар батыр.). к ¿ ш ¿ н е б¿р Іарайламай кетет¿н¿ кемде-кем
Д¤ниен¿ паґ сек¿лд¿ ескермед¿. б е й н. (С.Байжанов, ЖастыІ.). ЖезІаз¦ан Іаласыныґ
Айналасында¦ылар¦а ти¿ст¿ назар аудармады, кЅр¿кт¿ алаґдарыныґ б¿р¿не Іойыл¦ан е с к е р т-
жаІындарына жанашырлыІ танытпады, к ¿ ш т е алтын єр¿ппен жазыл¦ан жазу бар
басІалардыґ Ѕм¿р¿не зер салмай Ѕз¿мен ¦ана єлек (Ж.Д¤йсекеев, Г¤лденген.). Осы тўрысында
болды. Д ¤ н и е н ¿ е с к е р м е д ¿ ґ п а ґ с е- НєлІара Ѕз¿ туыл¦ан жерд¿ґ белг¿с¿з шоІысыныґ
к ¿ л д ¿, ЖатырІап т¿р¿ жанды аґ сек¿лд¿ (Абай, басына Іойыл¦ан белг¿с¿з батырдыґ е с к е р т-
Тол. жин.). к ¿ ш ¿ тєр¿зд¿ ед¿ (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.).
ЕСКЕРГѕШ с ы н. Елег¿ш, байыпта¦ыш, 3. Ерте дєу¿рден Іал¦ан тарихи мўра, кЅнен¿ґ
б¿лг¿ш, ദар¦ыш. Ондайды е с к е р г ¿ ш болсаґыз, кЅз¿. М¤мк¿н мына Іўмыра табыл¦ан жерден
єкел¿ґ¿з анда¦ы кетпен¿ґ¿зд¿ (Б.Нўржекеев, бая¦ы заманныґ та¦ы б¿р е с к е р т к ¿ ш т е-
К¤й.). р ¿ табылып Іалар (Ç.Ш¤к¿ров, Ґажайып.). ±а-
ЕСКЕРГѕШТЕ= е т. Ескере т¤су, єлс¿н-єлс¿н заІ халІыныґ батырлар жыры, лиро-эпостыІ
еске т¤с¿ру. Жылгелд¿ єр нєрсен¿ е с к е р г ¿ ш- дастандары – ¦ажайып асыл мўра, атадан
т е п, єґг¿ме-оІи¦алар¦а Ѕз¿нше ба¦а бер¿п, Ѕз баласына Іал¦ан ¦ажайып е с к е р т к ¿ ш
топшылауын айтып ж¤рд¿ (У.±ыдырханов, Таґ (Ж.Молда¦алиев, СарыарІа.). Єлекеґн¿ґ бўл
нўры). Ол бала кЅґ¿л¿ндег¿ бўл елеус¿з к¿рб¿ґд¿ кЅне дєу¿р ескертк¿штер¿ жайында¦ы єґг¿мес¿н
де е с к е р г ¿ ш т е д ¿ («Жўлдыз»). тыґдап отырсаґыз, талай тамаша¦а Іаны¦асыз
ЕСКЕРГѕШТЕТ= е т. Єлс¿н-єлс¿н еске (Є.Жєм¿шев, Дала шў¦ыласы).
т¤с¿рту. ≈ Єр нєрсен¿ е с к е р г ¿ ш т е т т ¿. Ескертк¿ш со¦ылды [орнатылды]. Ескертк¿ш
ЕСКЕРГѕШТЕТУ Ескерг¿штет ет¿ст¿г¿н¿ґ рет¿нде белг¿ Іаланды. Мўса аІын¦а сом е с к е р т-
Іимыл атауы. ≈ јткенд¿ е с к е р г ¿ ш т е т у м е н к ¿ ш с о ¦ ы л с а, Са¦ан тарту – ел ал¦ысы Іайнары
отырды. (М.Хўсайынов, Мен де перзентт¿м¿н). Абай е с-
ЕСКЕРГѕШТЕУ Ескерг¿ште ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи- к е р т к ¿ ш ¿ о р н а т ы л ¦ а н жерге Іойыл¦ан
мыл атауы. ≈ Керект¿лер¿н е с к е р г ¿ ш т е у. тас ¤ст¿нен б¤ркен¿ш мата сыпырылып т¤ст¿
ЕСКЕРМЕ з а т. с Ѕ й л. Ескертк¿ш. Б¿зд¿ґ (Х.Ер¦алиев, ШындыІ шырІайды.).
училищеде бол¦аныґыз¦а е с к е р м е рет¿нде Жазба ескертк¿ш. КЅне дєу¿рден Іал¦ан
с¿зге азын-аулаІ тапсыратын нєрселер¿м¿з бар тасІа, тоста¦ан¦а, сауыт-сайман¦а т.б. ойып
ед¿, Іабылдауыґызды Ѕт¿нем¿з (Б.Момышўлы, жазыл¦ан Іўнды жазбалар. Ес¿к ж а з б а е с к е р т-
Шы¦.). к ¿ ш ¿ б¿зд¿ґ заманнан бўрын¦ы 5-4 ¦асыр¦а
ЕСКЕРТ= е т. Еске алдырту, есте тўттыру. саяды (А.Аманжолов, Шы¦.).
КЅлд¿ жа¦алап келем¿з. КЅкем жЅтелме, сЅйлеме ЕСКЕРТКѕШСѕЗ с ы н. Ескертк¿ш жоІ,
деп е с к е р т т ¿ (М.Тиесов, Дала.). М¿не, атаусыз, белг¿с¿з. Соларды кЅргенде б¿реулер¿:
адвокат Райымжан Марсековтыґ ІазаІ Іамын «Б¿зд¿ґ нелер Іад¿рл¿ аталарымыз, Іымбат
е с к е р т к е н маІаласы бар, м¿не, ел ¿ш¿ндег¿ адамдарымыз е с к е р т к ¿ ш с ¿ з Ѕтт¿-ау!» – деп
партия пєлес¿нен ту¦ан Ѕт¿р¿к ша¦ым, хата Ѕлген Ѕк¿н¿ст¿ (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
к¿с¿н¿ґ атынан жазыл¦ан арыз бар... (М.Дулатов, ЕСКЕРТКѕШТЕЙ с ы н. Ескертк¿ш сияІты,
Шы¦.). О, жиен, ал¦ан бет¿ґ дўрыс емес, жЅн¿ ескертк¿шке ўІсас. ±араймын кеп б¿т¿м¿не,
былай демес¿ґд¿ б¿лсем де, ойымда ж¤рген Т¤гел тастан Іўйыл¦ан. Е с к е р т к ¿ ш т е й
б¿р дерт¿м бар ед¿, соны е с к е р т к ¿ м келед¿ ерте к¤нде Жер бет¿не Іойыл¦ан (Ґ.Орманов,
(Р.РайымІўлов, Бўрылыстар). Таґд.). ±арттарымныґ аппаІ-аппаІ шаштары,
ЕСКЕРТКѕШ з а т. 1. Естен шы¦армау, Сол к¤н¿ґе е с к е р т к ¿ ш т е й орнатІан
ўмытпау маІсатымен бер¿лет¿н белг¿-сый. (Ґ.±айырбеков, СарыарІа.). Осы сЅз, осы сез¿м,
Ж¿г¿т ±осанныґ е с к е р т к ¿ ш к е сыйла¦ан осы сен¿м, Ойымда е с к е р т к ¿ ш т е й Іалды
Іол¦абын Іойын Іалтасыныґ сыртын Іайта- мен¿ґ (А.Лекеров, јм¿р оты).
Іайта басып-басып байІап Іояды. ±ыз белг¿с¿ ЕСКЕРТКѕШТѕК с ы н. Ескертк¿ш боларлыІ,
денес¿н Ѕртеп бара жатІан сек¿лд¿ (Б.Тєж¿баев, мўра етерл¿к. Тарихи е с к е р т к ¿ ш т ¿ к
±аратор¦ай). Е с к е р т к ¿ ш болсын – баланыґ жа¦ынан бўл Іамалдыґ да, басІаша Іымбат
атын Амантай Іой. Сенен ек¿нш¿ Ѕт¿н¿ш¿м: мен¿ мўраларымыздыґ да кЅруге ІызыІ екен¿ рас
Іор¦ау¦а, ¿зден¿п шы¦ару¦а шамаґ келмейд¿ (С.МўІанов, Алып. адым.).
419 ÅÑÊÅ-ÅÑÊÅ
ЕСКЕРТПЕ з а т. 1. Кеткен олІылыІ, шы¦арсыздар (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). АІыры
кем¿ст¿к туралы сын. Б¤г¿нг¿ к¤нн¿ґ талап бюрода Іаралып, аудан басшыларына, совхоз
би¿г¿нен ІарасаІ журналда жарияланып жатІан директорыныґ ол т¤н¿ ауылда болма¦анын
шы¦армалар мен сын материалдарына айтылар ескер¿п, Іатаґ е с к е р т у, парторгке сЅг¿с
е с к е р т п е л е р аз емес (С.Мєуленов, жариялады (М.Д¤зенов, Єке.). ±аншама бўл
Јркер.). ±азаІстан Жазушылар ода¦ыныґ б¿р д¤ниеде кет¿к жатыр? Б¿здерд¿ жауапты Іып
мєж¿л¿с¿нде “±азаІ єдебиет¿” газет¿н¿ґ жўмысы кет¿п жатыр. Ўяты бар б¿р шашты а¦арту¦а СЅг¿с
талІыланып, газет атына сын, е с к е р т- не, б¿р е с к е р т у жет¿п жатыр (Ж.Молда¦алиев,
п е л е р кЅб¿рек айтылып жатты (Р.Берд¿баев, Таґд. шы¦.). 3. Тер¿с, жа¦ымсыз ¿ске б¿лд¿р¿лет¿н
ДостыІ.). 2. Алдын ала ес¿не салып ІоюшылыІ, ІарсылыІ, Іайталанбасын, до¦арылсын деген
ескертуш¿л¿к. Алдыґ¦ы жолдарда “К¿м Іолына ниеттен ту¦ан єрекет. Ол совет халІыныґ
тисе де бўл хат АсІар¦а табыс ет¿лс¿н” деген тарихи ерл¿г¿н еске т¤с¿ру ¦ана емес, сонымен
е с к е р т п е с ¿ бар екен (Х.Рахимов, ±ыз¦алдаІ). б¿рге тарихтыґ ¤лкен е с к е р т у ¿ де (К.±азыбаев,
3. р е с м и. Ўйым, басшы тарапынан бер¿лет¿н Дєу¿р.).
жеґ¿л òºðò¿ïò¿ê жаза. Штаб басты¦ынан е с- ЕСКЕРТУ 2 Ескерт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
к е р т п е ал¦ан партизандар сЅздер¿н су сепкен- атауы; б¿р нєрсен¿ ойына салу, хабардар ету.
дей тыйды (Т.Жанкелдин, Партизан). Мекеме “±айтарыґда ма¦ан со¦арсыґ” деген е с к е р т у-
жиналысында е с к е р т п е ал¦асын, КЅбек єке д е н кей¿н Сма¦ўл шы¦ып кетт¿ (Ж.Ед¿лбаев,
аІылын тыґдап, ІарІынын тежеп, кєд¿мг¿дей БуырІан¦ан.). Станция¦а жет¿п Іал¦анын
байсалды ІалыпІа т¤скен (Ерд¿ґ даґІы.). 4. с Ѕ й л. кондуктордыґ е с к е р т у ¿ н е н ¦ана б¿лген-
Јнем¿ еске т¤с¿р¿п, салып тўру ¤ш¿н жасал¦ан д¿ (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). Мўнымызды кЅр¿п,
белг¿. Шынында да, кеш болмай-аІ машина мў¦ал¿м Іанша е с к е р т у жасаса да ўмытып
ж¤рет¿н жолдыґ дЅґнен шы¦а бер¿с жер¿не кетем¿з (Б.Баязитов, јркен). Егер бўнда да
дЅґгелек Іаґылтыр¦а к¤л¿мдеген бала сурет¿ оІи алмасаґ рабфактан шы¦арыласыґ деген
мен єдем¿ жазыл¦ан саІтандыр¦ыш сЅз¿ бар е с- Іатты е с к е р т у м е н келген (Р.РайымІўлов,
к е р т п е орнатылып та Іойылды (Е.±онарбаев, Болат.).
Т¤нг¿ от). АІІан тер, тЅг¿лген Іан еш кетпес¿н, ЕСКЕРТУДЕЙ с ы н. Жа¦ымсыз ¿с
Д¤ние жദырмасын атІан оІпен. Мен болсам, Іайталанбасын деген Іатал ниетт¿ б¿лд¿рет¿н
болашаІІа е с к е р т п е ¤ш¿н – К¤зетте мєґг¿ белг¿дей. Дей алмаймын Ѕл¿кт¿ азулы єл¿, Дей
Іалдым автоматпен! (Н.Шакенов, ТолІын.). алмаймын жєне одан аз у Іалды. Рейхстаг
5. Тер¿с, жа¦ымсыз ¿ске б¿лд¿р¿лген ІарсылыІ, жарында е с к е р т у д е й «±азаІ» деген єйтеу¿р
наразылыІ Іайталанбасын, до¦арылсын деген жазу Іалды (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес).
Іатал ниеттен ту¦ан єрекет. “АІсаІ Іўлан” ЕСКЕРТУСѕЗ с ы н. Ескерту жасамай,
к¤шт¿ жан¦а кЅґ¿л айту емес, халыІ атынан айтпай, б¿лд¿рмей. Бейсауат ж¤рген орыс
айтыл¦ан е с к е р т п е ед¿ (ѕ.Омаров, Шабыт тўтІындарын ешб¿р е с к е р т у с ¿ з ату¦а єм¿р
шалІары). бер¿лген (Т.Ахтанов, Дала.). КЅрш¿ бараІта¦ы
Ескертпе сЅз. Ж¿берген олІылыІ туралы, француздар “б¿зд¿ґ с¿здерден артыІшылы¦ымыз
о¦ан жол бермеу жайлы айтыл¦ан ескерту. бар, сендерд¿ е с к е р т у с ¿ з атады” дейт¿н
АІжарІын, мей¿р¿мд¿, елгезек ана б¿рталай е с- (Т.Ахтанов, Дала.).
к е р т п е с Ѕ з д е р айтып, ўлыныґ Іўла¦ына ЕСКЕРТѕЛ= е т. Еске салыну, хабардар
Іўйып жатыр (Т.Бердияров, Солдат.). ет¿лу. М¿нбеге шы¦атыны о¦ан к¤н¿ бўрын
ЕСКЕРТУ1 з а т. 1. Б¿реуд¿ґ м¿нез¿не, ¿с¿не е с к е р т ¿ л г е н, сол себепт¿ ¤й¿ндег¿ бар тєу¿р
байланысты ауызша не жазбаша айтылатын ки¿м¿н ки¿п жасанып-аІ кел¿пт¿ (О.Сєрсенбаев,
ескертпе. Палата аралап ж¤рген сестра Евдокия БаІыт.). Шал¦ай орман шаруашылы¦ыныґ
Кирилловна¦а к¿ре бере Іатты е с к е р т у Іызметкерлер¿не, жўмысшыларына, орманнан
жасады (К.ТоІаев, ТасІын). Жас мў¦алимамыз а¦аш тасып ж¤рген шоферлерге дей¿н е с к е р-
шыдай алмай к¤л¿п ж¿берд¿. Сонысы ¤ш¿н т ¿ л д ¿ (±о¦амдыІ тєрт¿п). јз¿н¿ґ де ешІайда
¤з¿л¿сте СалиІа апайынан е с к е р т у алды шыІпауы Іатты е с к е р т ¿ л ¿ п, одан Іолхат
(Б.±ойшыбаев, Ай нўры). ±азаІта б¿р Іа¦ида алынды (Є.Єзиев, Жез таулар).
бар ¦ой, а¦а алдынан шыІпайтын. ЎлыІ болсаґ, ЕСКЕРТѕЛУ Ескерт¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
к¿ш¿к бол деп те, б¿зге ек¿н¿ґ б¿р¿ е с к е р т у атауы. Б¿раІ сол ¿ске к¿р¿серден жарым са¦ат
айтады (С.Бегалин, Бала ШоІан). 2. р е с м и. бўрын е с к е р т ¿ л у ¿ шарт екен¿н айтты
М¿нез-ІўлІында¦ы, жўмысында¦ы кемш¿л¿к (Ж.Т¿леков, От кешу).
¤ш¿н єк¿мш¿л¿к атынан ауызша не жазбаша ЕСКЕРУ Ескер ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
т¤рде бер¿лет¿н тєрт¿пт¿к жаза. Есеп 1. Еске салу, хабарлап айту. К¤н кЅз¿н¿ґ Іызуынан
карточкаларыґыз¦а жазып, сЅг¿с беруд¿ ойла¦ан терлеген дене Іатты Іызып к¤й¿п Іалуы м¤мк¿н
ед¿к. Енд¿ е с к е р т у м е н ¦ана тынатын екен¿н е с к е р у г е тура келед¿ (М.Єм¿р¦алин,
ÅÑÊÅ-ÅÑÊI 420
Биязы ж¤н.). 2. Есте ўстау, назар¦а алу, ЕСКЕРѕМДѕЛѕК з а т. Ескер¿мд¿ болушылыІ,
ўмытпау. КЅз¿не тер¿скен жи¿ шы¦атын, кЅз¿ ескерг¿шт¿к. Оныґ барлы¦ы – ыжда¦аттылыІ
жасаурап, ¿р¿ґдейт¿н балалардыґ су жа¦асында пен е с к е р ¿ м д ¿ л ¿ к т ¿ ґ нєтижес¿ (“±аз.
к¤нге Іыздырын¦аннан ауруыныґ Ѕршу¿ м¤мк¿н єдеб.).
екен¿н е с к е р у керек (Б.Хабижанов, Бала ЕСКЕРѕМСѕЗ с ы н. с Ѕ й л. Ескерус¿з.
организм¿). Т¤рк¿стан ескертк¿ш¿н¿ґ ал¦ашІы Б¿р¿нш¿ Іара¦анда е с к е р ¿ м с ¿ з жа¦дайдыґ
тўрІы Іандай бол¦анын кЅзге елестету ¤ш¿н, ¤лкен ¿ске себеп болып кету¿ болып тўратын
Іаз¿рг¿ Ѕр¿лген Іыш т¿стерд¿ґ орнында бўрын нєрсе (А.Жўбанов, ±ўрман¦азы).
т¤зу арІалыІтар бол¦анын е с к е р у ¿ м ¿ з керек ЕСКЕРѕіКѕРЕ= е т. Аґ¦арыґІырау,
(Д.Досжанов, ±ўм жўтІан.). елеґк¿рей т¤су. Амал не Чернышевский,
ЕСКЕРУЛѕ с ы н. Есте бар, ойластырыл¦ан. Герцен, Белинский, Добролюбов сияІты алып
– Ол жайдыґ бєр¿ е с к е р у л ¿ ¦ой, кЅке. БЅтен Іайраткерлерд¿ґ Ѕм¿р¿н жаз¦ан еґбектер,
сЅз жоІ па? (Ґ.Сланов, Асау арна). зерттеуш¿лер мєселен¿ґ осы жа¦ын е с к е р ¿ ґ-
ЕСКЕРУСѕЗ ¤ с т. 1. Елеус¿з, байІаусыз. к ¿ р е м е й д ¿ (ѕ.Омаров, Шабыт.).
Жайлы Іоныс тапса, б¿зд¿ е с к е р у с ¿ з тастамас ЕСКЕРѕіКѕРЕТ= е т. Аґ¦арта, аныІтата
(К.Оразалин, Абай.). 2. Ўмыт Іал¦ан, есептен т¤с¿ру. Б¿зд¿ґ ±азаІстан жа¦дайында єс¿ресе
шы¦ып Іал¦ан. Рахмет досым, ескер¿пс¿ґ, Іой малын кЅбейтуд¿ жерг¿л¿кт¿ басшылар¦а
Е с к е р у с ¿ з жатІан жанды. јм¿р г¤л¿н кеш е с к е р ¿ ґ к ¿ р е т ¿ п айтып ж¤р (“Егемен
тер¿пс¿ґ, Кеш ж¤р¿п шатІалдарды (С.Мєуленов, ±азаІстан”).
±ызыл арша). Е с к е р у с ¿ з шаґыраІІа с¿з ЕСКЕРѕіКѕРЕУ Ескер¿ґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ
жаса¦ан жаІсылыІты ест¿п разы болыстыІ Іимыл атауы. Мєселен¿ґ осы жа¦ын е с к е р ¿ ґ-
(Ж.Молда¦алиев, Айналайын.). к ¿ р е у дўрыс шы¦ар (“Егемен ±азаІстан”).
Ескерус¿з Іалды. Елеус¿з Іалды, ўмытылды. ЕСКЕРѕС= е т. ±осыла еске алыну, б¿рлесе
Ертеґ¿нде-аІ Ушак «Мен таптым» деп алды есте тўтылу. Ауылда¦ы ІазаІ єйелдер¿н¿ґ
атаІ. ±ой соґында бая¦ы Е с к е р у с ¿ з І а л д ы тўрмыс-т¿рш¿л¿г¿н жаІсартуды ойластырып е с-
апа (±.МўІышев, Орман.). Тарихшылар мўндай к е р ¿ с к е н жайымыз бар (“Жет¿су”). Жо¦ары
ертег¿ сЅздерд¿ де е с к е р у с ¿ з І а л д ы р м а й, орындар ўжымшарды кеґшар¦а ўйымдастыру
т¤б¿нде салыстыра, Іорыта келе б¿р дєлелд¿ Іажетт¿г¿н кЅздегенде осы жа¦дайды е с к е р ¿ с-
ма¦ына шы¦ару¦а болар деген ¤м¿тпен жинап, к е н болар (Ж.Ед¿лбаев, БуырІан¦ан.). Альбом –
жазады (М.Дулатов, Шы¦.). ж¤рек, жаІсы саІтай кЅр¿ґ¿з, Таза ж¤рек мер-
ЕСКЕРѕЛ= е т. Еске алыну, есте тўтылу. уерттен тер¿ґ¿з. Е с к е р ¿ с ¿ п ж¤ру ¤ш¿н
Єлдек¿мдерд¿ґ ¤з¿ле, к¤рмеле шыІІан ІарсылыІ Ѕм¿рде, ±ане, Іўрбым, Іолыґызды бер¿ґ¿з!
¤ндер¿ е с к е р ¿ л г е н жоІ (М.Єуезов, Абай). (М.Жўмабаев, Шы¦.).
Отан алдында¦ы ерл¿ктер¿ е с к е р ¿ л ¿ п Єбсаттар ЕСКЕРѕСУ Ескер¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЖаІыпов 4 орденмен жєне 7 медальмен наград- атауы. ≈ Жа¦дайды е с к е р ¿ с у.
талды (Ґ.Тєш¿мбаев, Топ жар¦ан.). Б¿р айыбы ЕСКѕ с ы н. 1. Тозы¦ы жеткен, Ѕґ¿ кеткен,
вокзалды салуда Іаланыґ ¤лкен болаша¦ы та¦ы ўстал¦ан. Јст¿нде Ѕр¿м-Ѕр¿м бол¦ан соґ єр
е с к е р ¿ л м е г е н (О.Са¦ынаев, ЎзаІ жол). Б¿р жер¿нен б¿р т¤й¿п Іой¦ан е с к ¿ кЅйлек, оныґ
досыныґ аІылымен ол Алматы¦а кЅш¿п кел¿п, сыртынан тозы¦ы жет¿п талаІІа айнал¦ан ІысІа
мўнда¦ы азда¦ан тамыр-таныстары кЅмектес¿п, еск¿ тон, басында селд¿реген кЅне бЅкебайдыґ
бала жа¦дайы, отбасы жа¦дайы е с к е р ¿ л ¿ п, жўрна¦ы (Б.Майлин, Шы¦.). БалыІшыныґ
Іаланыґ т¤у шет¿нен ¤ш бЅлмел¿ пєтер тид¿ єйел¿ шай Іойып ¿шерс¿ґдер деп Іара шєйнек,
бў¦ан (Ш.±ўмарова, ±азбауыр.). тамаІ ¿стеу ¤ш¿н к¿шкене е с к ¿ шелек єкеп
ЕСКЕРѕЛУ Ескер¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл берд¿ (Б.Ж¤н¿сов, јр¿м жас). Елеус¿з е с к ¿
атауы. Б¿зд¿ґ ±азаІстан Ѕлкес¿нде Іой малыныґ домбыра, ѕлул¿ тўрсаґ тЅрде сен. Б¿лерм¿н
ек¿ т¤рл¿ ерекше Іасиет¿ е с к е р ¿ л у ¿ Іажет Іайдан мен мына, ±ол¦а алып шерт¿п кЅрмесем
(С.Бегалин, УаІыт.). ШаруашылыІ ба¦ыты, жер (М.±ўрманалин, ШалІар.). 2. КЅне, бая¦ы,
жа¦дайы, к¤ш-м¤мк¿нд¿к – бєр¿ де е с к е р ¿ л у ¿ ба¦зы, ертедег¿. СамарІан – е с к ¿ Іала. Оныґ
Іажет (М.Хасенов, Нартєуекел). Арманды ба¦а- салын¦анына ек¿ мыґ бес ж¤з жылдай уаІыт
лауда оныґ єрекет¿не Іандай Іатынасы бар, Ѕткен («±аз. єдеб.»). Мен аруана жайында бала
шындыІІа Іалай жанасады, келешек ¤ш¿н кез¿мнен ес¿мде Іал¦ан е с к ¿ аґызды айтып
Іандай маґызы бар екенд¿г¿ Іатты е с к е р ¿ л у ¿ берд¿м (С.Омаров, ±иыр жол). Осы ўзын
Іажет (±.ЖарыІбаев, Психология.). АІтаІырдыґ єр жер¿не ж¤здесе берет¿н еск¿
ЕСКЕРѕМДѕ с ы н. с Ѕ й л. Ескерг¿ш, арыІтыґ с¿лемдер¿ де Айг¤лге е с к ¿ б¿р аґызды
ദар¦ыш. КЅжект¿ґ алаІтап баласына Іарай айтып келе жатыр ед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп.
берген¿н сез¿п, е с к е р ¿ м д ¿ Іария Іарап о¦ан кет.). Арада е с к ¿ Іыстау барын, Іыстауларды
рўІсат етт¿ (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.). аралап Ѕтет¿н ойлы-Іырлы жолы барын ем¿с-
421 ÅÑÊI-ÅÑÊI
ем¿с, бўлдырлау б¿лем (ј.Тўрманжанов, Адам.). жарылІа, – деп тєу етет¿н¿ т¿л ўшына оралатын
// Ертедег¿ Ѕм¿р, бая¦ы кездег¿ тўрмыс-т¿рш¿л¿к. («Жалын»).
Т¿пт¿ дєл Іаз¿рг¿дей шекс¿з шаттыІ, мол Еск¿ аІынша зарлады. к о н т е к с т. Бўл
Іуаныш ¤ст¿нде Іамсыз т¿рш¿л¿кте де е с к ¿- жерде аІын байыр¦ы кездег¿ аІын-жыраулардыґ
н ¿ еске т¤с¿руд¿ґ артыІты¦ы жоІ (Ж.Ерт¿лесов, бай-манаптардыґ дєулет¿н мадаІтауын сынау
Ту¦ан жер.). Е с к ¿ н ¿ еске т¤с¿рген тентекс¿ґ ма¦ынасында Іолданып тўр. Еск¿ бише отырмын
сен б¿р ¿с¿нген. ±ара ІазаІ Іайырсыз, Ел¿м деп бос маІалдап, Е с к ¿ а І ы н ш а мал ¤ш¿н тўрман
сен¿ т¤с¿нбен (Ы.ШЅреков, Исатай.). Е с к ¿- з а р л а п (Абай, Тол. жин.).
г е – жаґа Ѕлшеу¿ш, жаман¦а – жаІсы Ѕлшеу¿ш Еск¿ арна. јзенн¿ґ нег¿зг¿ арнасынан єрт¤рл¿
(МаІал). 3. Бў¦ан дей¿нг¿, бўрын¦ы Ѕткен жа¦дай¦а байланысты бЅл¿н¿п, оІшау Іал¦ан
кездег¿. Жаґа болысты е с к ¿ болыстар Іоршап бЅл¿г¿. Е с к ¿ а р н а Сырдарияныґ далалыІ
ал¦ан, “Іўтты болсынды” жаудырып жатыр бЅл¿г¿нде кЅп кездесед¿ (±ЎЭ).
(Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Е с к ¿ бастыІ орнынан Еск¿ єнге [єуенге] басты. Бая¦ы єдет¿не
алынды, Жа¦ымпаздардыґ ауыздары аґырды. салды, соны Іайталады. ТоІбол екеум¿з ойда
Жаґа келет¿н бастыІты сЅз ¦ып, Ерс¿л¿-Іарсылы жоІта сап ете т¤скенге АІшал єуелг¿де б¿р т¤рл¿
та¦ы да сабылды (М.Рашев, Бўйымтай). Іыбылжып Іалды. Б¿раІ сєлемдесе кел¿п, неге
4. Танымал, таныс, байыр¦ы. ЖаІын елге мєл¿м ж¤рген¿м¿зд¿ б¿лген соґ, е с к ¿ є н ¿ н е б а с ы п,
е с к ¿ ¿н. Жаз¦а салымнан бер¿ соны ек¿ ІасІыр та¦ы да шалІая бастады (Ґ.Орманов, Ж¤рек).
кел¿п мекен етт¿ (М.Єуезов, КЅксерек). БараІта – Олай емес, ±аржауов мырза. АзаттыІ, теґд¿к
тўратын е с к ¿ жўмысшылардыґ б¿рен-саран сЅзд¿ бет¿не ІалІан Іылып ўстап, е с к ¿ є н г е
сиыры бел асып, Ѕр¿степ барады (Ґ.Мўстафин, б а с у (X.Есенжанов, Тар кезеґ).
±ара¦анды). – Шыра¦ым-ай, шырылдап кеп Еск¿ єґг¿ме. Бўрыннан айтылып ж¤рген
е с к ¿ ўяґа б¿р со¦айын дед¿ґ-ау, ўмытпа¦ан нєрсе. ≈ Е с к ¿ є ґ г ¿ м е н ¿ Іайталады.
екенс¿ґ ¦ой,– дед¿ кемп¿р¿ (Т.Иманбеков, Јш Еск¿ єуез. КЅне жыр, байыр¦ы єґг¿ме. Кешег¿
ай.). 5. Бўрыннан бар, бєр¿не белг¿л¿. Трактор кеткен ер ±орІыт Кей¿нг¿ жан¦а болды ўмыт.
атыз жиег¿не ўмтылып, е с к ¿ с¤рлеуге т¤се Сарынын соныґ салайын, Е с к ¿ є у е з демей
бергенде т¿ркеме жолдан сыр¦ып кет¿п, артІы ІўлаІ тўт (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.).
ек¿ дала¦ы тереґ ІашыртІы¦а кептел¿п Іалды Еск¿ бет. Жас сияІты емес, Ѕґ¿ кЅне. Ал
(Д.Сапаров, БаІытты жан.). 6. а у ы с. Сырал¦ы, енд¿ айна алдында кЅр¿ктен¿п, Єл¿ тўр е с к ¿
сырлас, сыр м¿нез. Со¦ыстан бўрын онымен б¿р б е т к е кЅр¿к бер¿п, Іымбатты болам десем
жерде, кей¿ннен комсомол Іызмет¿нде б¿рге денеґдег¿ Тыныш бол майды Ѕзгеге бЅл¿п бер¿п
бол¦анымыз бар. Манаппен е с к ¿ жолдаспыз (Є.Сєрсенбаев, Жазылм.).
(М.Ґабдуллин, Сўрапыл.). Тамаша ¤ш¿н Еск¿ дєу¿р [заман]. Бая¦ы кез, кЅне заман.
осындай бас ІосІанда, СЅкет болмас айтысІан Ою-Ѕрнек барлыІ халыІтарда да е с к ¿ д є у ¿ р-
кєр¿менен. Бала к¤нг¿ єндер¿м е с к ¿ жолдас, д е н бер¿ келе жатІан халыІтыІ Ѕнерд¿ґ б¿р
Ада-к¤де кеткен жоІ єл¿ менен (Ж.Жабаев, т¤р¿нен саналады (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
Шы¦.). ±алды єжем к¤л¿мдеп, КЅргендей е с- Мєдени мўра¦а е с к ¿ з а м а н ескертк¿ш¿ екен
к ¿ танысын. «јркенн¿ґ Ѕсс¿н, ўлым»,– деп, деп орынсыз бас ие бермейд¿, оларды сын
Жаудырып жатыр ал¦ысын (А.БаІтыгереева, елег¿нен Ѕтк¿зед¿ (УаІыт жєне Іаламгер).
јр¿мтал). 7. Јйренш¿кт¿, да¦дылы, ІалыптасІан, Еск¿ден Іалды. Еск¿ уаІыттан, бўрын¦ы
машыІты. Жарияныґ е с к ¿ ауруы ўстап, жатып заманнан Іал¦ан (зат, салт, к¿с¿ туралы). Е с-
Іал¦анына б¿рнеше к¤н болды (С.Бегалин, Таґд. к ¿ д е н І а л ¦ а н бўрын¦ы, Бєтуалы ырымды,
єґг¿м.). К¤й б¿ткен соґ орнынан тўрады да, кейде Адаспастай дദыл жол (Дулат Бабатайўлы,
тал к¤ркес¿не тура ж¤р¿п кетед¿. Кейде жан- Замана.).
жа¦ына Іара¦ыштап, Ѕз¿н¿ґ е с к ¿ єдет¿не басады Еск¿ дос. КЅптен сырлас, ниеттес, сыр м¿нез
(±.Жўмалиев, Жайсаґ жан.). Е с к ¿ т¿рш¿л¿к адам. Мен¿ґ Тайлан деген е с к ¿ д о с ы м бар
Ѕст¿п Іалпына т¤скен сек¿лд¿ болды (Т.Єбд¿ков, ед¿ (С.Шаймерденов, М¿нез). – ±ош келд¿ґ¿з,
АІиІат). ЖаратІан мен¿ Іўдай ІасІыр ет¿п, Іуаныштымын келген¿ґ¿зге, – деп е с к ¿ д о с ы н-
Айыпты болармын мен о¦ан неш¿к? ±ой ўрлау, ш а ІолтыІтай жЅнелд¿ тЅрге (Ґ.Мўстафин,
Іора тосу, Іозы ап Іашу, Атадан келе жатІан Шы¦.).
е с к ¿ кєс¿п (ј.Тўрманжанов, ±арлы¦аш). 8. ЎзаІ Еск¿ достай елж¿ред¿. б е й н. КЅптен
тўр¦ан, кЅп саІтал¦ан. СаулыІтыґ ¤рп¿нде таныс, етене жаІын адамындай ыстыІ кЅґ¿л
ІатІан е с к ¿ с¤т Ѕґез¿н сауып тастап, сары б¿лд¿рд¿. Е л ж ¿ р е п е с к ¿ д о с т а й бас шўл-
уыз¦а жол ашады (±.Сал¦арин, Жаныґда ж¤р.). ¦ыды ±ан к¤реґ Іара¦айлар, сал Іайыґдар
Ескерген е с к ¿ асынан саІтар (±аз. маІал.). (С.Мєуленов,јлеґ.).
Еск¿ ай. Ай тол¦аннан бастап, ту¦ан¦а Еск¿ жазу. а) КЅне жазба ескертк¿ш¿. Жас
дей¿нг¿ кезеґ. – Е с к ¿ а й д а ес¿рке, Жаґа айда Єлкей ту¦ан ауыл тЅґ¿рег¿ндег¿ Шорабай Іыс-
ÅÑÊI-ÅÑÊI 422
тауы, Ш¿дерт¿ Ѕзен¿ бойларын аралап ж¤р¿п, ол б¿зге не сыр айтсын! (Тўлпар). б) КЅнеден
м¤с¿нд¿ тастардан кейде сурет, кейде е с к ¿ келе жатІан белг¿, ескертк¿ш. РаІымбек ашыІ
ж а з у л а р д ы кЅр¿п, к¿лт тоІтай Іалатын ед¿ терезеде жел Іа¦ып, сєл сулана Іал¦ан жанарын
(Е.јтет¿леуов, Бос шелек). є) ±азаІ Іо¦амында осынау панорамадан, єлг¿ндей Ѕз¿не таныс е с-
ертеректе Іолданыл¦ан араб жазуы. Єкем е с к ¿ к ¿ к Ѕ з – кЅне шахта орындарынан ала алмай
ж а з у м е н сауатын ашты (“±аз. єдеб.”). келед¿ (јнегел¿ Ѕм¿р). ±аланыґ е с к ¿ к Ѕ з ¿,
Еск¿ жара. а) Ертеректе ал¦ан жараІат. Іаламен Іатар жасап келе жатІан ±азанныґ
±ау¿пт¿ емес, майданнан Іал¦ан е с к ¿ ж а р а Іарт Кремл¿ ат шаптырымдай жерд¿ алып
оянып кет¿п, мазамды ал¦аны, содан єйтеу¿р жатыр («±аз. єдеб.”). Мен єкен¿ґ мол дєулет¿не
дєр¿гер дўрыста¦ан болып жатыр (Ж.ЖўмаІанов, иел¿к ете алмадым. Е с к ¿ д е н І а л ¦ а н к Ѕ з
Шўбартау.). є) КЅґ¿лде бўрыннан ж¤рген т¤йт- шешемн¿ґ жасауына келген кЅне к¿лем ¦ана екен
к¿л, рен¿ш, Іаяу. ЖаІыппен сЅйлескен сЅзд¿ґ (О.Сєрсенбаев, ЖаІсыныґ кЅз¿).
ая¦ында Абайдыґ тўспалдап, т¤йреп Ѕткен¿ Еск¿ кЅздей. Ескертк¿штей, ыстыІ кЅр¿нет¿н
осындай е с к ¿ ж а р а болатын (М.Єуезов, заттай. Кер¿мбала Абай ¤ш¿н ыстыІ, е с к ¿ к Ѕ з-
Абай). д е й болатын (М.Єуезов, Абай). Еск¿ Іыстау –
Еск¿ жараны б¿лтелеу. јткен-кеткенд¿ е с к ¿ к Ѕ з д е й, оттай басылды (Є.Нўрпей¿сов,
Іайта Іоз¦ау, бўрын¦ы кЅґ¿лге т¤скен Іаяуды Сергелдеґ).
Іайта еске салу. ±ўп б¿лем¿н, с¿зге жаІпас, Е с к ¿ Еск¿ ІўлаІ. Кєр¿ІўлаІ, кЅрген-б¿лген¿ мен
ж а р а б ¿ л т е л е у. АІ ж¤рег¿ґ енд¿ ўнатпас, ест¿ген¿ кЅп (адам). О¦ан Іоса Ѕз¿мн¿ґ де
Мезг¿л¿ жоІ Іай медеу (Абай, Тол. жин.). е с к ¿ І ў л а І екен¿мд¿ б¿лд¿р¿п Іой¦аным
Еск¿ жараныґ аузын ашты [тырнады]. (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.). Не деген сЅзден
ѕштег¿ бўрын¦ы ыза-кект¿ оятты, бўрын¦ы шыІІан екен бўл ат? – дейд¿ Ґабеґ, Іасында¦ы
жа¦ымсыз ¿ст¿, Іай¦ылы оІи¦аны т.б. Іайта еске бая¦ы е с к ¿ І ў л а І, айтІыш а¦асына Іарап,
Ѕз¿н¿ґ де талай болжамы барынан ештеме
салды. Ойла¦ан т¤р¿не Іара¦анда, жанды жеген
сезд¿рмей (Ґ.±айырбеков, АІ желкен).
е с к ¿ ж а р а н ы ґ а у з ы а ш ы л ы п, ж¤ректе Іан
Еск¿ моладай. б е й н. ТЅбес¿ м¤ж¿л¿п,
боп ІатІан сырдыґ мўздай жарылып, сеґ болып
Іўлап, аласарып Іал¦андай деген ма¦ынада.
а¦ып кетуге дайын тўр¦анды¦ын сезд¿ргендей
Сонау е с к ¿ м о л а д а й жер боп Іал¦ан жў-
ед¿ (Б.Майлин, Шы¦.). ±ойшы б¿рер к¤л¿мдеп
мысшы кепелер¿н¿ґ ¿ш¿нен ¤ш стражник б¿р
КЅрген¿мде Іараґды, Ж¤рект¿ кеткен т¿л¿мдеп ІазаІ жўмысшыны айдап келед¿ (Ґ.Мўстафин,
А ш т ы І е с к ¿ ж а р а м д ы (±.Ўябаев, јтед¿ Шы¦.).
жыл.). Е с к ¿ ж а р а н ы ґ а у з ы н т ы р н а п Еск¿н¿ґ кЅз¿. КЅнен¿ґ белг¿с¿, Іалды¦ы,
Іайтес¿ґ, болар ¿с болып, бояуы с¿ґд¿ емес пе жўрна¦ы. Жерге белуарынан батІан, шатырлап
(“±аз. єдеб.”). жапІан тем¿рс¿з таІтай тЅбес¿ дал-дўл, жуан
Еск¿ жўрт. а) э т н. Елд¿ґ басІа орын¦а бЅренеден Іиып сал¦ан а¦аш Іабыр¦алары да
кЅш¿п кеткендег¿ Іал¦ан орны, мекен¿. Е с к ¿ Іуарып, аІ жемделген осы ¤й е с к ¿ н ¿ ґ к Ѕ з ¿
ж ў р т т ы Іимай, Іайта-Іайта келг¿штеп екен¿н Ѕз¿-аІ єйг¿леп тўр (Ґ.Мўстафин, Дауыл.).
ж¤рд¿м (А.ЖаІсыбаев, Мен¿ґ достарым.). – ЖарыІтыІ, Жекеґ деген е с к ¿ н ¿ ґ к Ѕ з ¿ ¦ой, –
Жаздыг¤н¿ болса, ауру шыІІан е с к ¿ ж ў р т т ы деп Іошеметтед¿ КЅжект¿ґ жаІын а¦айыны
тастап, Іоныс аударатын (Х.Ар¦ынбаев, Мал Бейсен (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.).
ауруы). є) б е й н. Бўрын¦ы кездег¿, ертеректег¿ Еск¿н¿ґ ІолІасы. Бўрын¦ылардыґ ¿з¿мен
халыІтыґ Ѕм¿р с¤ру салты, т¿рш¿л¿г¿. ±азаІтыґ ¿стелген ¿с. Тек е с к ¿ н ¿ ґ І о л І а с ы болмай,
Іўрамалы¦ы е с к ¿ ж ў р т екенд¿г¿не Іарсы ата¦ыма ¿с¿м сай болса жаІсы-ау, – деп ед¿
дєлел бола алмайды, Іайта Іўрама бола тўрып, ±асболат (Т.Ахтанов, Шы¦.).
кей¿ннен Іосыл¦андардыґ ўйтІысы ІазаІ Еск¿ оІу. ХХ ¦асырдыґ б¿р¿нш¿ ширег¿не
екенд¿г¿ ыспатталады (М.Дулатов, Шы¦.). дей¿н ІазаІ Іо¦амында¦ы араб єл¿пби¿мен
Еск¿ [еск¿ден Іал¦ан] кЅз. а) Сырм¿нез, оІытатын д¿ни оІу. Жоспар бойынша ауызша
сырлас дос-Іўрбы. ±ала¦а барып е с к ¿ к Ѕ з- єґг¿мелесу кез¿нде молда¦а, е с к ¿ о І у ¦ а деген
д е р д ¿ кЅрген соґ, Іыр ес¿ґнен шы¦ып кетт¿ оІушылардыґ кЅзІарасы б¿рден байІалады
(М.Єуезов, ±араш.). є) КЅне кЅз Іария, Ѕткенн¿ґ (“±азаІст. мект.”). Мўныґ бєр¿не сол кездег¿
куєс¿ бол¦ан адам. Е с к ¿ к Ѕ з д е р бара жатыр е с к ¿ о І у д ы ґ єд¿с¿ к¿нєл¿ ¦ой (М.Дулатов,
азайып, Олар жайлы ойламаудыґ Ѕз¿ айып. Ей, Шы¦.).
т¿р¿лер! Соларды б¿р еске алып, Теб¿реней¿к, Еск¿ салт [єдет]. КЅне дєу¿рден жеткен
тол¦анайыІ, жазайыІ (М.МаІатаев, Шуа¦ым єдет-¦ўрып. Мєдиге ±аІабайдыґ Ѕз¿ ІазаІтыґ
мен¿ґ). Е с к ¿ к Ѕ з д е р д ¿ ґ єґг¿мес¿н тыґдап е с к ¿ с а л т ы бойынша јм¿рзаІ дейт¿н байдыґ
отырсаґ, сан алуан ¦ажайыптарды естис¿ґ (Бал Іызын айттыр¦ан болатын (Є.Бектепов, Мєди.).
дєурен). Е с к ¿ к Ѕ з д е н жал¦ыз Сарыбура атам Бўл Іалыптасып Іал¦ан е с к ¿ є д е т ед¿
¦ана Іал¦ан. Т¿л¿ жоІ, Іўла¦ы ест¿меген соґ (±.Исабаев, Арман.).
423 ÅÑÊI-ÅÑÊI
Еск¿ сарын. Бая¦ы єдет¿, ¤йренш¿кт¿ Іылы¦ы. “Е с ¿ м х а н н ы ґ е с к ¿ ж о л ы” ІазаІ ел¿нде
Ол Ѕз ІамІоршысыныґ, єл¿ “е с к ¿ с а р ы н м е н ХѕХ-ХХ ¦асырлар ортасына дей¿н саІталып,
келем¿з” деген п¿к¿р¿н Іайта-Іайта ой¦а алады Іызмет етт¿ (±ЎЭ).
(Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). ЕСКѕБЕТТЕН= е т. Аздап Ѕґ¿ тая бастау.
Еск¿ сЅз. Бўрын¦ыдан Іал¦ан сЅз. јм¿р¿н¿ґ Ет б¿т¿п, егде тартып, толысар жасќа келсе де
кЅб¿н Іыдырып ж¤р¿п Ѕлеґ айту, той бастау, шыр жоІ. Ептеп е с к ¿ б е т т е н г е н, қайратты
айтысу, е с к ¿ с Ѕ з д е р айтумен Ѕтк¿зген қалыңњқара шашына аз-аздап Іана аІќк¿рген
(Х.Досмўхамедўлы, Шы¦.). (Ш.Мўртазаев, Интернат.).
Еск¿ с¤йек. Сарс¤йек, ежелг¿ жекжат, Іўда- ЕСКѕДЕЙ ¤ с т. Еск¿ сияІты, еск¿ тєр¿зд¿.
Іўдандалы. Ек¿ жау – ЎзаІ, Балта е с к ¿ с ¤ й е к, ±айсыб¿р иес¿ салаІ ¤йд¿ґ жаґа д¤ниес¿ е с к ¿-
Жарасып жєне болды жаІсы с¤йек. Алысып, д е й кЅр¿нед¿ ¦ой (Є.Єб¿шев, Тереґ тамыр.).
араласып, азаласып, Табысты: тату Іўда, тєтт¿ Ет ж¤рек, сом т¿л, Іас маґдай Е с к ¿ д е й енд¿
с¤йек (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). жасІанбай, ±айтадан туып, ¦аламды – ±айтадан
Еск¿ танысша. б е й н. Єбден жаІсы болдым ашІандай (±.Ўябаев, Та¦дыр.).
б¿лет¿н адамша, бўрыннан сыры белг¿л¿ к¿с¿ше. ЕСКѕ-±ЎС±Ы з а т. 1. Тозы¦ы жеткен,
Бўрын¦ыдай емес, енд¿ МўратІа е с к ¿ т а н ы с- пайдаланыл¦ан, ўстал¦ан кЅнетоз, ІоІыр-соІыр.
ш а сен¿мд¿ кЅзбен Іарады. (Т.Ахтанов). Јйге келсем са¦ат орнында жоІ екен. Апам
Еск¿ теґгел¿ктей кЅмеск¿ тартты. б е й н. оны е с к ¿-І ў с І ы жататын отын Іоймасына
Єбден тозды, ажары кет¿п, солды. Ж¤з¿н¿ґ басІа шы¦арып тастапты (Т.Шаханов, КЅг¿лд¿р.).
мЅр¿ т¤гел Ѕшуге жаІындап, е с к ¿ т е ґ г е л ¿ к- Кел¿с¿мен таза ки¿мдер¿н шеш¿п тастап, е с к ¿-
т е й к Ѕ м е с к ¿ т а р т І а н (Ґ.М¤с¿репов, І ў с І ы л а р ы н ¤ст¿не ¿лед¿ де, шаруа¦а к¿р¿сед¿
Шы¦.жин.). (Б.То¦ысбаев, Асыл адам.). // Тозы¦ы жеткен,
Еск¿ тўяІ. Еск¿ден Іал¦ан жўрнаІ, еск¿н¿ґ кЅнетоз. Сарай тол¦ан кедей ауылдыґ е с к ¿-І ў с-
кЅз¿. Жамандасаґ жаманда жер табанда, Ж¿г¿т І ы д¤ниелер¿. ±ўла¦ы т¤скен самауыр, тес¿к
жаман болмайды жўрт аманда. Е с к ¿ т ў я І шелек, мойны сын¦ан кєпк¿р, ожау (С.Ж¤н¿сов,
елдег¿ жал¦ыз сен бе, ±ўштар болып отыр¦ан Жапанда.). 2. Тўтынушы¦а жарама¦анымен,
к¿м са¦ан да (Айтыс). Ѕнд¿р¿лет¿н шик¿зат есеб¿нде ўІсату¦а келет¿н
Еск¿ ¤лг¿л¿. ±аз¿рг¿, жаґа сєннен шы¦ып заттар. КЅшеден е с к ¿-І ў с І ы, єс¿ресе шойын,
Іал¦ан ки¿м п¿ш¿м¿. Јст¿ндег¿ жа¦асы мен жеґ¿ тем¿р ІалдыІтарын жинап «утильге» тапсыру –
кестеленген е с к ¿ ¤ л г ¿ л ¿ кЅне кЅйлек, басында маґызды жўмыстардыґ б¿р¿ (±.Жўмалиев,
иы¦ынан сусып т¤скен т¤б¿тт¿ жылы орамал Жайсаґ жан.).
(Б.Момышўлы, Москва.). Еск¿-ІўсІы базары. Пайдаланыл¦ан зат-
Еск¿ шЅп. јткен жылдан Іал¦ан шЅп. тарды сататын базар. Ертеґ¿нде Жомартбек
ТасІынбай Іора ¤ст¿ндег¿ е с к ¿ ш Ѕ п т ¿ ґ Іыздардыґ берген заттарын осы к¤нг¿ стадион
арасынан тўр¦анда к¤н шыІІан екен (М.Иман- орнында¦ы е с к ¿-І ў с І ы б а з а р ы н а апарып
баев, Жетк¿ншек.). Ѕтк¿з¿п келд¿ (Є.НўршайыІов, Махаббат.).
Есте жоІ еск¿ мезг¿лде. Бая¦ы кЅне заманда. ЕСКѕЛЕ1= е т. 1. Ескект¿ ¤ст¿-¤ст¿не есе
Е с т е ж о І е р т е м е з г ¿ л д е мദўлдан б¿р т¤су. Сол-аІ екен, ІайыІты ек¿ матрос е с к ¿ л е п,
татар атал¦ан халыІ бЅл¿нген екен (Абай, Тол. б¿реу¿ Сангулина мен Сабыр¦а мылты¦ын
жин.). кезеп, теґ¿зд¿ґ ортасына Іарай ала жЅнелд¿
Ес¿мханныґ еск¿ жолы. Ес¿мханныґ (А.Хангелдин, јткен к¤н.). 2. а у ы с. Суды,
тўсында жаґартылып ХХ ¦асырдыґ ортасына ауаны Іолмен т¿лг¿леу, Іолын єр¿-бер¿ сермеу.
дей¿н Іолданыл¦ан тўрмыстыІ, азаматтыІ, Жарты денес¿ судыґ бет¿нде, Іол-ая¦ымен жыл-
ІылмыстыІ ¿стерд¿ Іарауда, єскери-отбасылыІ дам е с к ¿ л е й, сєл Іи¦аштау тартты (Р.ТоІтаров,
Іарым-Іатынастарды реттеуде “ата- Ерт¿с.). јз¿ былай Іар¦ып шы¦ып, ж¤г¿р¿п-
баба жолын” басшылыІІа ал¦ан дєст¤рл¿ сек¿р¿п, ауаны жўдыры¦ымен е с к ¿ л е п єлектенд¿
ІазаІ Іо¦амында¦ы єдет-¦ўрып заґдарыныґ де Іалды (О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас).
жиынты¦ы [Ес¿м хан – Еґсегей бойлы ер Ес¿м ЕСКѕЛЕ2= е т. Еск¿ ету, тоздыру, кЅнелеу.
(ту¦ан жылы белг¿с¿з – 1645) – 1598-1645 Киет¿н¿ де єпкелер¿н¿ґ ки¿п оґдыр¦ан, е с к ¿ л е-
жылдарда ±азаІ ханды¦ыныґ ханы, Шы¦ай г е н ки¿мдер¿ ¦ана (“Жет¿су”).
сўлтанныґ ўлы]. Дауды шеш¿п, тЅрел¿к айту ЕСКѕЛЕУ1 с ы н. ЎсталыґІыра¦ан, еск¿р¿ґ-
Іўзырет¿н иеленген би-Іазылардыґ халыІ к¿рген. Керегеде ¿лул¿ тўр¦ан е с к ¿ л е у домбыраны
“Е с ¿ м х а н н ы ґ е с к ¿ ж о л ы” деп атап Досай алып шерт¿п кЅрд¿ (±.Сатыбалдин,
кеткен осынау жол-жорал¦ы мен єдет-¦ўрып ±аратор¦ай). ±олдан тоІыл¦ан е с к ¿ л е у ж¤н
жосындарын б¿лу¿ м¿ндетт¿ санал¦ан (“Б¿л¿м бЅкебаймен арыІ ж¿ґ¿шке мойнын иег¿мен
жєне еґбек”). Ел билеудег¿ жол-жобалар мен тўтастыра орап ал¦ан (Б.СоІпаІбаев, Жекпе-
єдет-¦ўрыптар туралы ережелер жина¦ы – жек). БалІиялар м¿н¿п келген е с к ¿ л е у, Іал-
ÅÑÊI-ÅÑÊI 424
Іансыз к¿шкене тарантас вокзалдыґ алдында¦ы јз¿м – Тєґ¿р¿, табынамын Ѕз¿ме, СЅз¿м – ±ўран,
баІтыґ ¿ш¿нде тўр екен (Т.Ахтанов, ±аһарлы ба¦ынамын сЅз¿ме! Бўзушы да, т¤зеуш¿ де
к¤ндер). // Ертерек, бўрыныраІ. К¿шкене класс, Ѕз¿мм¿н, Енд¿, е с к ¿ л ¿ к, келд¿ґ Ѕлер кез¿не!
бес т¿реу, Мектепт¿ґ ¤й¿ саІтал¦ан. Сонау б¿р (М.Жўмабаев, Шы¦.). 3. Еск¿-ІўсІы, тозы¦ы
к¤нде, е с к ¿ л е у Ол да зор Іызмет атІар¦ан жеткен. Е с к ¿ л ¿ к ки¿м, ет¿к-мет¿г¿н ІолтыІтап,
(Ґ.±айырбеков, КЅсем.). дорбасын, боІшасын арІала¦ан Іаланыґ
ЕСКѕЛЕУ2 Еск¿ле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. кедейлер¿ жаяу-жалпы с¤меґдеп, саІалына с¤ґг¿
≈ Ки¿м-кешег¿н е с к ¿ л е у. тўрып, базар¦а кет¿п барады (Ж.Аймауытов,
ЕСКѕЛѕ-ЖАіАЛЫ с ы н. Еск¿с¿ мен Шы¦.).
жаґасы аралас. БўІара т¿рш¿л¿г¿н жаІсы б¿лет¿н ЕСКѕЛѕКСѕЗ с ы н. Еск¿ салт-дєст¤рл¿
жазушымыз сонау жа¦дайда халыІтыІ еґбек саІтамай, бўрын¦ы жорамаларсыз. Бар айыбым –
творчествосыныґ ¿р¿-ўсаІты, е с к ¿ л ¿-ж а ґ а л ы о¦ан ¤йленерде е с к ¿ л ¿ к с ¿ з, ырым-жырымсыз
табыстарын да Іамти отырады (Ґ.М¤с¿репов, той жаса¦аным (З.Асабаев, Жарас.).
Суреткер.). Мўнда е с к ¿ л ¿-ж а ґ а л ы шахталар ЕСКѕЛѕКТЕЙ с ы н. Еск¿л¿к сияІты, еск¿л¿к
да, е с к ¿ л ¿-ж а ґ а л ы шахталардыґ орны бол¦ан тєр¿зд¿. ±олында б¿р ІартІа жасатып ал¦ан
бая¦ыда б¿р Іазылып, кей¿ннен Іайтадан жер к¤мбез домбырасы, к¤м¿с ¤збен¿ на¦ашы жеґгес¿
болып, Ѕс¿п кеткен жер де кЅп (Ж.ЖўмаІанов, берген е с к ¿ л ¿ к т е й шы¦ыршы¦ына та¦ып
ЖинаІ). БаІІалдыґ к¿тапханасында е с к ¿ л ¿- ал¦ан (Б.Аманшин, Жар мўґы).
ж а ґ а л ы медициналыІ Іўнды єдебиеттер мол ЕСКѕЛѕКТѕ с ы н. Ежелг¿, бўрын¦ы, еск¿. Б¿з
(Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). кЅрген Дели, Бенарес тєр¿зд¿ ўлы Іалаларда
ЕСКѕЛѕК1 з а т. 1. Еск¿ болушылыІ. ±ўрал- жєне одан басІа е с к ¿ л ¿ к т ¿ Іалаларда театр
сайманныґ е с к ¿ л ¿ г ¿ Іолбайлау болып тўр¦ан жоІ (М.Єуезов, Индия очерк.). ±олында
сияІты (Ауызек¿). 2. Бўрын¦ы, еск¿ Іо¦амныґ Перетаск¿дег¿ б¿р ІартІа жасатып ал¦ан сол
салт-сана, єдет-¦ўрпы. Б¿раІ азда¦ан е с к ¿- к¤мбез домбырасы, шы¦ыршы¦ына мен на¦ашы
л ¿ г ¿ болса да, Са¦ила жеґешес¿ Ѕте аІ кЅґ¿л, жеґгем берген е с к ¿ л ¿ к т ¿ к¤м¿с ¤збен¿ та¦ып
мей¿р¿мд¿ жаІсы адам екен (Т.Ахтанов, ±аһарлы бергенм¿н (Б.Аманшин, Жар мўґы). – Оспан,
к¤н.). Єйел рЅлдер¿н ойнау¦а е с к ¿ л ¿ к т ¿ ґ аман ба? – деп б¿р кезде осы совхоздыґ еґ е с к ¿-
салтын ўстап, ата-ене, єке-шешес¿н¿ґ ыІпалынан л ¿ к т ¿ шофер¿ Єбд¿рас¿л Ерденов келд¿ (ЖарыІ
Іыз-кел¿ншектер шы¦а алма¦ан (К.Оразалин, жўлдыздар).
Абай аулы.). Тарихты оІыту шєк¿ртт¿ґ е с к ¿- Еск¿л¿кт¿ ауру [сырІат, науІас]. Бой¦а с¿ґген
л ¿ к к е сез¿м¿н оятады, я¦ни Іаз¿рг¿ Ѕм¿р мен еск¿ ауру. Мына Іай¦ы-Іас¿ретке шыдама¦ан
Ѕткен к¤нн¿ґ байланысы барлы¦ын б¿лерл¿к нєз¿к єйел ж¤рег¿ тез к¤йреп, е с к ¿ л ¿ к т ¿ а у-
сана ту¦ызады (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Е с к ¿ л ¿ к, р у ы н Іоздырды (А.Байтанаев, ±айнар.).
надандыІ жо¦алсын, Сорлы жўрт сестен¿п Мўндай «той» жаса¦ам неше, Айтарым мўныґ
оґалсын, БаІытІа жол ашыІ сез¿лс¿н Єд¿лд¿к, не десе: – Е с к ¿ л ¿ к т ¿ с ы р І а т ы м бар
жаґа заґ т¤зелс¿н. Патшалар, ўлыІтар жаса¦ан ¦ой, Сол ўстап ауырдым кеше (С.МашаІов,
Бўрын¦ы Іу тєрт¿п бўзылсын (С.Сейфуллин, Жылдарым.). Шешемн¿ґ е с к ¿ л ¿ к т ¿ н а у І а с ы
јлеґд.). бар-тын, жи¿ тЅсек тартып жатып Іалатын
Еск¿л¿к сЅз. Бўрын¦ыдан Іал¦ан тєл¿мд¿ сЅз. (“±азаІст. єйелдер¿”).
Б¿раІ е с к ¿ л ¿ к с Ѕ з д е р батырдыґ батырлы¦ын, ЕСКѕЛѕКШЕ ¤ с т. Еск¿ге ўІсас, еск¿ сияІты.
бид¿ґ шешенд¿г¿н, ханныґ ханды¦ын, салтанатын Б¿зд¿к¿ Ѕзара айтыс, ба¦ыт б¿рге, Тартысу е с к ¿-
жет¿лд¿р¿п, ескектет¿п айтІанына кел¿суш¿ ед¿ л ¿ к ш е талас емес (Айтыс).
(“±аз. єдеб.”). ЕСКѕР1= е т. 1. КЅнеру, тозу, Ѕґ¿ кету. Ауыз
ЕСКѕЛѕК2 с ы н. 1. Еск¿ге тєн, бўрын¦ы, ¤йдег¿ е с к ¿ р г е н диван¦а шарша¦ан адамдай
бая¦ы. Осы сияІты е с к ¿ л ¿ к м¿нездерд¿ Ѕтк¿р сылІ ет¿п отыра кетт¿м (Ç.Шашкин, јм¿р.).
сынайтын мысалдыґ б¿р¿ «МысыІ пен шыбын» Жа¦ынар опа-далап, т¤ст¿ Ѕзгертер, АппаІ бет,
(С.±ирабаев, Октябрь.). Мєдина е с к ¿ л ¿ к єдетт¿ бола Іалар Іызыл ер¿н. Бес пальто, алты-жет¿
саІта¦андыІтан емес, ўятты саІта¦андыІтан костюм¿ бар. Е с к ¿ р д ¿ деп таста¦ан оныґ
Ѕтпеген болар (С.БаІбергенов, Б¿зд¿ґ колхоз). – кЅб¿н (Д.Ерк¿нбеков, Шаншу). Єйел басына
Рахмет, достым, – дед¿ Сўлтан жымиып, шашаІтары ¤з¿л¿п, єр жер¿ сет¿неген кЅнетоз
сен¿ґ арІаґда ек¿ шал е с к ¿ л ¿ к кект¿ Іойды бЅртпе шєл¿ сал¦ан, оныґ астынан милы¦ына
(Ж.Молда¦алиев, Айналайын.). 2. ±арттыІ, т¤с¿ре тартІан е с к ¿ р г е н аІ орамалдыґ шет¿
кєр¿л¿к. БайІасам ж¿г¿т¿мн¿ґ самай шашы кЅк кЅр¿н¿п тўр (С.Ж¤н¿сов, јшп. ¿здер). ±ырыІта
бурылданып, Ѕґ¿нде е с к ¿ л ¿ к єж¿м¿ осылып ер Іайраты Іонар жаІІа, Елуге келсе жасыґ –
жатыр (С.Бегалин, Ана.). // КЅне дєу¿р, Ѕткен Іондыґ таІІа, Белг¿с¿ кєр¿л¿кт¿ґ – ¤йде отыр¦ан,
заман. Музейде е с к ¿ л ¿ к т е н саІтал¦ан б¿р Е с к ¿ р г е н бос сауыттай саудырлап та (АІмолла,
алтын тєж бар екен (Ж.Аймауытов, Шы¦.). К¤ндер.). 2. а у ы с. К¤н¿ Ѕту, уаІтысы б¿ту,
425 ÅÑÊI-ÅÑÊI
ерс¿ кЅр¿ну. Єй, ол еск¿ сЅздерд¿ґ Іайсысы (0,005-0,1%-дан) алюминий, титан, ванадий не
заман Ѕзгергенд¿кпенен е с к ¿ р ¿ п, бўл жаґа ниобий Іосумен арытылады (±аз. т¿л¿ термин.
заман¦а кел¿спейтў¦ын болса, оныґ орнына Кен.).
татымды толыІ бил¿к шы¦арып, тЅлеу солар¦а К¤н еск¿рд¿. Мезг¿л Ѕтт¿. ±алды ма айлар
жарарлыІ к¿с¿ болса керек ед¿, ондай к¿с¿ аз, яки Ѕт¿п, к ¤ н е с к ¿ р ¿ п, АрІаныґ салІын сазы
т¿пт¿ жоІ (Абай, Тол. жин.). ЖоІ, жоІ, жолдас тўр ест¿л¿п. Мырзасы таби¦аттыґ кєр¿ Іўдаґ,
ўрыспадым ешк¿ммен. Бўл заманда ондай Шашуда кЅктен маржан ¤лест¿р¿п (М.Неталиев,
єдет е с к ¿ р г е н. Ўрыс, жанжал, ІаІты¦ысу, Са¦ыныш.).
шек¿су Дегендерд¿ б¿лмей-аІ сол Ѕст¿м мен јґ¿ еск¿рд¿. ±артайды, егде тартты. Омар
(А.Шамкенов, Сырларым.). АІын б¤г¿н де Лиза¦а Іарай беред¿. Бая¦ысындай емес, Ѕ ґ ¿
е с к ¿ р м е г е н, ертеґ де кЅнермейт¿н керемет е с к ¿ р ¿ п, аршы¦ан жўмыртІадай аппаІ бет¿
б¿р ой т¤йген (М.Єл¿мбаев, јрнект¿ сЅз.). Тым к¤реґден¿п, жарыла баста¦ан (Б.Т¿легенов,
е с к ¿ р г е н дау екен аяІсы¦ан, Жол табу Іиын АІІайнар). Дегенмен, дамылсыз ауыр жўмыс
болар, с¿рє, бў¦ан?! (Ж.Аймауытов, Шы¦). Іойсын ба, Ѕ ґ ¿ е с к ¿ р е й ¿ н депт¿ (К.±азыбаев,
Е с к ¿ р г е н ш е жаґа жат, АІыл-ест¿ бўйымбыз Ыз¦ар).
(±абан жырау, Алтын ІазыІ). “Елу жылда ел ЕСКѕР2= е т. с Ѕ й л. Ес¿ркеу, аяу. Шырайлым-
жаґа” деп ест¿ген б¿здер ¤ш¿н бўл маІал да ай! деп е с к ¿ р е д ¿, аяды, Ѕзеуред¿, бет¿-Іолын
е с к ¿ р г е н сияІты (Ж.Молда¦алиев, Шы¦.). жу¦ызып, алдына дєм Іойып, “ѕше ¦ой, жей ¦ой
3. а у ы с. Естен шы¦у, ўмытылу, еленбеу. Арада Іара¦ым!...” – деп, ¤ст¿не т¤с¿п, Ѕл¿п-Ѕш¿п, к¤тт¿,
бес ай Ѕт¿п, арыз е с к ¿ р е баста¦анда Сиркеев сыйлады (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
арызын Іайта жദыртты (Б.±ыдырбекўлы, ЕСКѕРТ= е т. К¤н¿н Ѕтк¿зу, еск¿ етк¿зу,
Ўрыныґ енш¿с¿). Б¿зд¿ґ т¿лмашымыздыґ бўдан тоздырту. Сонан берг¿ ІырыІ жыл оІи¦аны е с-
¤ш-тЅрт жыл бўрын¦ы кЅрген-б¿лген¿ е с к ¿ р ¿ п к ¿ р т с е де, адам Іас¿рет¿ ўмытылма¦андай,
Іалыпты (Т.Ахтанов, Јнд¿стан.). Нўркенн¿ґ сонан ба, еск¿ жара ж¤рег¿мд¿ тырна¦андай
ерл¿г¿ мен айбын-даґІын, Жырлайды домбыра болады (Ж.Арыстанов, Естен кетп.).
алып ауылда аІын. Ес¿м¿ е с к ¿ р м е с ¿ н ен ЕСКѕРТУ Еск¿рт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
даланыґ, СЅнбейт¿н алауындай лауылдасын Б¿раІ ўзаІ уаІыттан бер¿ алынба¦ан саІал-
(Партия тур. Ѕлеґд.). 4. а у ы с. ±артаю, мўрт оныґ т¤р¿н едєу¿р е с к ¿ р т у ¿ м¤мк¿н
егде тарту. Клеткалардыґ бЅл¿ну процес¿ (Є.Шєр¿пов, Алыс.).
к¤рдел¿ организмн¿ґ жасы тол¦ан кез¿нде де ЕСКѕРУ Еск¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; кєр¿
бола беред¿, себеб¿ оныґ кЅптеген клеткалары кЅрсету. Ґылыми тўр¦ыдан ал¦анда жапыраІтыґ
жануардыґ т¿рш¿л¿к а¦ымында е с к ¿ р е д ¿, т¤су¿ – жапыраІтыґ е с к ¿ р у ¿ мен Ѕс¿мд¿кт¿ґ
тозады, Ѕшед¿ (Т.К¤лтебаев, ±ой тЅл¿.). 5. а у ы с. Іўр¦аІшылыІ жа¦дайына бей¿мделу¿ґ нєтижес¿
Тозу, жарамсыз болып Іалу, Іўнарсыздану. – (Т.Таубаев, Жасыл єлем.).
Е с к ¿ р с е, тозса жер таппайсыґ ба, тыґ жерд¿. АІпараттыґ еск¿ру¿. и н ф. <à¦ûë. aging
Баянауылда ¤ш Францияныґ жер¿ бар, – дед¿ of the information> АІпараттыґ пєнд¿к
Ковальчук мырс ет¿п (Ç.Шашкин, Сен¿м). Сары салада Ѕз¿ бейнелейт¿н Іалып-к¤йд¿ґ уаІыт
ІабаІты Іата¦ан сары кЅде е с к ¿ р ¿ п ж¤деген Ѕте келе Ѕзгеру¿не байланысты практи-
кеск¿н¿мен даланыґ ўзаІ мўґды к¤й¿н еске калыІ Іўндылы¦ынан айырылуы (±аз. т¿л¿
т¤с¿ргендей болды (М.Єуезов, ±араш.). 6. а у ы с. термин. Информатика.).
Был¦ану, дєм¿ бўзылу. Сасы¦ан не е с к ¿ р г е н Еск¿ру мерз¿м¿. з а ґ. ±ылмыстыІ жєне
судан адам сияІты ег¿н де ауырады (С.МўІанов, азаматтыІ ¿стер бойынша заґда белг¿ленген
Саяхат.). Мен сендерге арнап балдай тєтт¿ мерз¿мнен кей¿н ¿с кЅтеруге болмайтын жа¦дай.
Іызыл алмалардан жўлып Іойып ед¿м ¦ой. Ол ѕстелген Іылмыстыґ е с к ¿ р у м е р з ¿ м ¿ н ескер¿п,
е с к ¿ р ¿ п кеткен болса та¦ы да жўлып єкелей¿н сот Сей¿тт¿ жауапІа тартпады (“Жет¿су”).
(Д.Исабеков, ±ара шаґыраІ). Жєне колхоздыґ ЕСКѕРѕіКѕРЕ= е т. Еск¿ре т¤су, кЅнер¿ґ-
б¿р отар Іойы осы арадан жаІында кЅшт¿, суы к¿реу, тозыґІырау. Мўнда¦ы ¤йлер де –
е с к ¿ р е Іой¦ан жоІ (З.АІышев, Достарым.). кЅб¿не Іамыс шатырлы е с к ¿ р ¿ ґ к ¿ р е г е н
НауІас адамныґ асы мейл¿нше єрт¤рл¿ болып, ¤йлер (С.Сар¦асІаев, КЅґ¿лд¿ бала.). Ж¤рег¿
е с к ¿ р м е г е н азыІтан даярлануы Іажет сызда¦андай, тЅмпеш¿к боп ¤й¿л¿п, е с к ¿ р ¿ ґ к ¿ р е п
(Ш.КЅшербаев, Туберкулез). Іал¦ан топыраІІа ўзаІ Іарады (О.БЅкеев,
Еск¿рмейт¿н болат. т е х. МеханикалыІ ±айдасыґ.).
Іасиеттер¿ тўраІтан¦ан, аз кЅм¿ртект¿ болат ЕСКѕРѕіКѕРЕТ= е т. Еск¿рте т¤су,
(кЅм¿ртек 0,15%-¦а дей¿н). Е с к ¿ р м е й т ¿ н б о- тозыґІырату. Јлкен пеш пен ІазандыІтыґ
л а т Іажет Іасиеттер балІыту технологиясымен к¿рп¿ш иыІтарыныґ Іарая бастауы ¤й¿н е с-
(алюминиймен ІышІылсыздандыру), сондай- к ¿ р ¿ ґ к ¿ р е т ¿ п тўр¦андай (Ж.Молда¦алиев,
аІ термиялыІ Ѕґдеумен жєне аз¦ана мЅлшерде СарыарІа.).
ÅÑÊI-ÅÑÊI 426
ЕСКѕРѕіКѕРЕТУ Еск¿р¿ґк¿рет ет¿ст¿г¿н¿ґ (Ж.Молда¦алиев, Ж¤рек.). Октябръд¿ґ е с к ¿ ш е
Іимыл атауы. ≈ Киген ки¿мдер¿н е с к ¿ р ¿ ґ к ¿- Дєл жиырма бес¿не, Єкес¿н¿ґ сєлем¿н Жылда
р е т у. салам ес¿не (С.Сейфуллин, јлеґд.).
ЕСКѕСѕЗ с ы н. Еск¿ болмай, еск¿ д¤ниес¿з. Еск¿ше Іара [хат] таныды. Арабша, мўсыл-
С¿здер сен¿ґ мўныґ еск¿ш¿л¿кке тарту деп манша сауатты болды. Б¿з е с к ¿ ш е ¦ана
ойлап Іалып ж¤рмеґ¿здер. Е с к ¿ с ¿ з жаґа жоІ І а р а т а н и т ы н, оІыма¦ан надан адамбыз
(I.Есенберлин, ҐашыІтар). (М.Ма¦ауин, Б¿р атаныґ.). АсІардыґ револю-
ЕСКѕСѕН= е т. Еск¿ кЅру, Іомсыну. Ес¿м¿ґе ция¦а дей¿нг¿ Ѕм¿р¿ нег¿з¿нен Ѕз аулында Ѕтед¿.
ет тоба, Е с к ¿ с ¿ н б е, намыс кеп (Т.Шопашева, Ауыл молдасынан оІып, е с к ¿ ш е х а т т а-
СўлутЅбе). н и д ы (С.±ирабаев, Октябрь.).
ЕСКѕСѕНУ Еск¿с¿н ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ЕСКѕШѕЛ с ы н. Еск¿н¿ Іолда¦ыш, кертартпа.
≈ Затты е с к ¿ с ¿ н у. Бўл ІастыІ – е с к ¿ ш ¿ л, Іарദы феодалдардыґ
ЕСКѕ-ЎС±Ы з а т. с Ѕ й л. Еск¿-ІўсІы. Абай¦а тап жауы екенд¿г¿н, сондай Іо¦амдыІ
БўІара кедей де болады, е с к ¿-ў с І ы да ки¿нед¿ тартыс жЅн¿нен Ѕшт¿л¿г¿н кЅрсетед¿ (М.Єуезов,
(Ґ.М¤с¿репов, Суреткер парызы). // Еск¿рген, Єр жыл.). Єйелд¿ адам санатына Іоспайтын е с-
тозған ки¿м-кешек.Сыпсыґ ІўйрыІ шабан к ¿ ш ¿ л кЅґ¿л¿, мўнан бўрын¦ы кЅп к¤ндерд¿ґ
торыны Іорапты жеґ¿л тарантасІа жег¿п, ¤ст¿не к¿мн¿ґ арІасымен б¿л¿нбеген¿н енд¿ ўІІандай
Іай-Іайда¦ы е с к ¿-ў с І ы ки¿м ки¿п, Аралбай (А.Ж¤н¿сов, јм¿р ¿з¿). // Еск¿н¿ Іолдаушы,
Амантай Іаласына кештет¿п жЅнеп кетт¿ кертартпа к¤ш, адамдар тобы. Ол кезд¿ґ
(С.Омаров, Дала Іызы). Жинатып жаз¦ы т¿ккен жа¦дайында халІымыз ¿ш¿нде єл¿ де ыІпалы
ки¿з ¤й¿н, Е с к ¿-ў с І ы Іыз, Іатындар киген к¤шт¿ болып отыр¦ан е с к ¿ ш ¿ л д е р д ¿ ґ интри-
ки¿м; От жа¦ып, т¤т¿ндет¿п пештер¿не, К¿с¿н¿ґ галары орыстардыґ жанына майдай жа¦атынын
¤йде отыр¦ан берген сыйын (Б.Майлин, Шы¦.). ескерсек, жєдитш¿лерд¿ґ бўл єрекет¿ шынында
ЕСКѕШ1 з а т. с Ѕ й л. Ескек. Жолаушыларды,
маІтау¦а тўрарлыІ (М.ШоІай, Таґд.). Ондай
єс¿ресе, ШоІан мен Достоевскийд¿ баркастан
адамды “ежелг¿ еск¿ш¿л” дейм¿з. Е с к ¿ ш ¿ л д ¿ к
гЅр¿ е с к ¿ ш т е р ІызыІтырады (С.МўІанов,
жаста да болады. ±айтпас еск¿ш¿лдер жастыІ
АІІан жўлдыз). – Тез, тез! – деп сыбырлады
шаІтан пайда болады (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
Сапар е с к ¿ ш т ¿ дереу Ѕз Іолына алып
ЕСКѕШѕЛДЕУ с ы н. Еск¿ге бей¿мдеу,
(М.Иманжанов, Мен¿ґ махабб.).
кертартпалау. Жеґгес¿ «е с к ¿ ш ¿ л д е у,
ЕСКѕШ2 з а т. с Ѕ й л. Ескекш¿. Олимпиаданыґ
алтын медал¿н жеґ¿п ал¦ан еґ жас спортшы, ІазаІы» єйел, бўныґ єскерге алын¦анын ест¿п
Голландия е с к ¿ ш т е р ¿ н ¿ ґ рулевойы 1908 б¿раз жылапты (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.).
жылы жеґ¿ске жеткен кЅр¿нед¿ («Спорт»). Кєр¿н¿ґ кейде е с к ¿ ш ¿ л д е у кЅр¿нет¿н гЅй-гЅй¿н
ЕСКѕШЕ ¤ с т. 1. јткендег¿дей, бўрын¦ыша, бойына дарытІысы келмейд¿, ауыІ-ауыІ Ѕз¿мен
еск¿ уаІытта¦ыша. Амал не, Ѕм¿рд¿ґ Ѕк¿н¿ш¿ кЅп айтысып та Іалады (О.Сєрсенбаев, БаІыт.).
Іой. Жарайды, єр сЅзд¿ґ Ѕз кезег¿ бар, е с к ¿ ш е ЕСКѕШѕЛДѕК з а т. Еск¿ш¿л болушылыІ, еск¿н¿
єдет-¦ўрыппен ¤йлену¿мн¿ґ аІыры осылай ІолдаушылыІ, кертартпалыІ. ±азаІ сияІты
аяІтал¦ан ед¿ (±.Байсей¿тов, ±ўштар кЅґ¿л). Россияда¦ы кЅп бўратана елд¿ билеуде патшалыІ
±азаІтыґ е с к ¿ ш е мал баІІаны жетер. Жаґаша Ѕк¿мет¿н¿ґ Ѕз¿ де жаґа¦ы рушылдыІ, е с к ¿ ш ¿ л-
б¿р ¤лг¿ кЅрсетей¿к те (Т.Ахтанов, Дала сыры). д ¿ к Іалыпты ныІ саІтап отырды (М.Єуезов,
Мен жоІ болсам, жўмысымнан кеш¿ксем, Ес¿к Єр жыл.). Операда жаІсы болашаІты, жарыІ
ба¦ып отыратын кЅз¿ оныґ. ±ўдайына ІўлдыІ д¤ниен¿ аґса¦ан ал¦ыр ой мен етектен тартІан
ет¿п е с к ¿ ш е, јз¿ к¤тт¿ Ѕл¿мн¿ґ де кезег¿н е с к ¿ ш ¿ л д ¿ к т ¿ ґ, надандыІтыґ б¿т¿спес
(Т.Молда¦алиев, Ескертк¿ш). 2. с Ѕ й л. Арабша, шайІасы б¿рден-аІ басталып кетед¿ (Ж.Рсалдин,
мўсылманша. АІылбай орысша оІи алмай Іал¦ан. Ахмет Жўбанов).
Оныґ оІу-б¿л¿м¿ ауылда оІы¦ан мўсылманша, ЕСКѕШѕЛЕ= е т. Еск¿ш¿лд¿кке,
е с к ¿ ш е оІудыґ орташа дєрежес¿ болады кертартпалыІІа салыну. К¿с¿ Ѕлт¿р¿с¿п, Іўн
(М.Єуезов, Єр жыл.). М¤с¿л¿м е с к ¿ ш е кЅп тЅлескен¿м¿з б¤г¿н емес Іой, заґ ІуыссаІ –
оІы¦ан, Іўла¦ы т¤р¿к, осы Ѕґ¿рд¿ґ єрг¿-берг¿с¿н жаґашалап, ±ўдай, аруаІ ІуыссаІ – е с к ¿ ш ¿ л е п
жатІызып-Ѕрг¿зет¿н кЅґ¿л¿ ж¤йр¿к Іарияныґ б¿т¿серм¿з (К.Оразалин, КЅктем.). Жоламан
б¿р¿ (Є.Сараев, ТосІауыл). ±аз¿рг¿ АІмола, ауыл ІазаІтарыныґ еспе, е с к ¿ ш ¿ л е г е н сЅз¿не
КЅкшетау, Солт¤ст¿к ±азаІстан облыстарында, келгенде алдына жан салмайды (С.Орманов,
Троицк¿де е с к ¿ ш е бала оІытып, ІажылыІ Іўрып јм¿р асулары).
ж¤рген (Б.Кенжебаев, Дем. жазушы.). 3. Жыл ЕСКѕШѕЛѕК з а т. Еск¿ заман, еск¿ге тєн
санаудыґ еск¿ тєрт¿б¿ бойынша. Мен¿ґ есеб¿м єдет-¦ўрып, ІылыІ. С¿здер сен¿ґ мўныґ е с к ¿-
бойынша, марттыґ е с к ¿ ш е жиырма ек¿с¿нде ш ¿ л ¿ к к е тарту деп ойлап Іалып ж¤рмеґ¿здер.
Іоґыр Іаз келед¿. КЅктемд¿ сонда деп есептейм¿н Еск¿с¿з жаґа жоІ (I.Есенберлин, ҐашыІтар).
427 ÅÑÌÀ-ÅÑÏÅ
ЕСМАЛТА с ы н. ж е р г. Есалаґ, жарымес. тыйды да, єґг¿ме ж¤йес¿н басІа жаІІа бўрып
Соныґ Ѕз¿ е с м а л т а бол¦аннан сау ма (±аз. єкетт¿ (К.Зєкенов, Жанартау).
т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). Еспе Іайталау. є д е б. Алдыґ¦ы п¿к¿рд¿ґ
ЕСПЕ1 з а т. с Ѕ й л. Ескек, еск¿ш. ±аІпа – ая¦ын сы п¿к¿рге Іатыстырып, Іайталап
паром Ѕтуге, Е с п е, таІтай, бЅрене. Т¤нде Ѕт¿п айту. 8-класта Ѕт¿лет¿н «АІж¤н¿ст¿ґ ±арт
алу¦а Кез¿нде кЅп¿р б¿тед¿ (±.Аманжолов, Шы¦. ±ожаІІа айтІаны», Махамбетт¿ґ «±ыз¦ыш Іўс»,
жин.). «Байма¦амбет сўлтан¦а айтІаны» Ѕлеґдер¿ндег¿
ЕСПЕ2 с ы н. 1. Желп¿п соІІан жылы Ѕкпек е с п е І а й т а л а у д ы ґ рЅл¿н баса кЅрсетем¿з
(жел). Жаныґа раІат берет¿н нўрлы Ѕґ мен («±азаІст. мў¦.»).
ж¿гер Іўйып Іўлшындыратын е с п е леп бар ЕСПЕ3 з а т. КЅктемг¿ су тасІыны кез¿нде
(Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.). Тау ദарынан е с п е арнасын бўзып, шайып кетет¿н, ал жаз
жел келе жатыр ма деп Ємина жан-жа¦ына айларында Іўр¦ап немесе жеке Іарасулар¦а
Іаранып ед¿, Іылаґ еткен б¿р жапыраІ жоІ екен бЅл¿н¿п Іалатын далалыІ белдем Ѕґ¿р¿ндег¿ Ѕзен.
(Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.). Жел¿ бар бетке Ауыл сыртында¦ы е с п е тамыз айында Іўр¦ап
тиген, жылы е с п е, К¤н жылы, аспан жарыІ, Іал¦ан (“Жас Алаш”).
оґды кеште. ±арасаґ бўл уаІытта кЅк дала¦а, ЕСПЕ 4 с ы н. Ширатып, пысытылып
Єрт¤рл¿ Іиял кел¿п т¤сер еске (С.Торай¦ыров, бўрал¦ан, еспел¿. ±олымызда е с п е бау, еспе
Шы¦.). 2. АІпа, сусымалы, бос, борпылдаІ (Іўм, ноІта-ж¿п бар (Ауызек¿).
Іар). Айнала е с п е Іўм. ШЅптен т¤к ІылтанаІ ЕСПЕ5 з а т. ж е р г. Суы таяздан шы¦атын
жоІ (А.Байтўрсынов,.. ОІу Іўралы). ±ыс болса ІўдыІ. Жаздыг¤н¿ теґ¿зд¿ґ жиег¿нен ¤й басы
тўмаулы шаныт тўманы, жаз шыІса шаґдаІ б¿р е с п е д е н Іазып алдыІ (З.Ш¤к¿ров, Отты
е с п е Іўмынан басІа Іызы¦ы жоІ ауылдан гЅр¿ Ѕткелдер). Е с п е н ¿ ґ суы тайыздап шыІІанымен
Іала т¿рл¿г¿н аґса¦ан кез¿ де бол¦ан (±.ЫсІаІов, тап ¦ой (Диал. сЅзд¿к.). Теґ¿з жа¦асынан
ТўйыІ). АяІ астынан е с п е Іар бўрІ-бўрІ Іазыл¦ан е с п е кЅпке шыдайтын (З.Ш¤к¿ров,
кЅтер¿л¿п, боран¦а Іосылып, шаґытып Іалып Отты Ѕткел.).
жатыр (±.МўханбетІалиев, Жўлдыз.). АшыІ ЕСПЕК1 з а т. к є с. Арнада¦ы судыґ аз
тау-кен жўмыстарын ж¤рг¿зу грунт (е с п е) кез¿нде жайыл¦ан суды жан-жа¦ынан бЅгеу
сулары деґгей¿н¿ґ тЅмендеу¿не алып келед¿ арІылы арыІІа ж¿беру єд¿с¿. Су¦а тапшы бўл
(Т.±алыбеков, Экология.). 3. Ж¤рдек, екп¿нд¿, ауданда аз¦ана ег¿ст¿к жер¿н диІандар е с п е к
тЅкпе (жылІы, т¤йе). Б¿р сєттен соґ кесек арІылы су¦арады (“Соц. ±аз.).
адымды саІа жылІы, е с п е жор¦аныґ екп¿н¿ ЕСПЕК2 с ы н. с ө й л. Еспе (желп¿п соққан
бЅлек б¿л¿не бастайды (Є.НўршайыІов, Батыр.). жылы өкпек). Сол алғашқының өз¿нен: тең¿зд¿ң
Басын кЅтер¿п, делбес¿н Іа¦ып Іалып ед¿, ж¤рдек т¿лге татыр дүлей дауылы да емес, жай ғана
к¤реґ е с п е жел¿ске т¤ст¿ (Ж.Молда¦алиев, е с п е к ж е л ¿ н е н беттер¿ қайтып, жасып
Самал). Ата Іаздай ўзын мойнын ал¦а Іарай соза қалған түрлер¿ бар (Ә.Сараев, Ақ тымық түн).
т¤с¿п, е с п е жел¿спен бура ауаны ысІырта жарып ЕСПЕЛЕ= е т. Екп¿ндеу, тасІындау.
келед¿ (X.Есенжанов, КЅп жыл.). 4. АІпа, асІаІ, Ґанидыґ Ѕлеґ¿нен кей¿н б¿раз¦а дей¿н мана¦ы
шалІы¦ан, жосы¦ан (к¤й, єн, жыр). Јш¿нш¿ – басында¦ыдай е с п е л е г е н єґг¿ме Іайта
е с п е к¤й. Онда мўґ мен зар, ¤м¿т пен Іай¦ы, жабыспай-аІ Іойды (Б.Аманшин, КЅкжар).
т¤нек пен жарыІ араласып, б¿те Іайнасады ЕСПЕЛЕТ= е т. Екп¿ндету, тасІындату.
(«±аз. єдеб.»). ±азаІ аІындарынан сы Вальс – би махаббаттыґ нўры е с п е л е т ¿ п,
уаІытта Тайырдыґ, Єбд¿лданыґ, Диханныґ, Айлы т¤н Іўша¦ында т¿лдескен ек (К.±алиев,
±асымныґ, Сайынныґ, ±апанныґ, та¦ы басІа АІ Іанат).
жас аІындардыґ Ѕлеґдер¿нде Ѕрш¿л, Ѕскелеґ, ЕСПЕЛЕТУ Еспелет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
идеялы шалІып е с п е мотивте Горький атауы. ≈ Єґг¿мен¿ е с п е л е т у.
романтизм¿н¿ґ сарыны айІын кЅр¿н¿п тўрады ЕСПЕЛЕУ Еспеле ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
(Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). јз¿ндей сандал¦ан Жоламанныґ на¦ашыларынан кЅрген сый-
жес¿рд¿ґ Іаз¿рг¿ немесе бўдан сансыз жылдар сияпатын айтып е с п е л е у ¿ жалыІтырайын
сы са¦ыныш жыр е с п е с ¿ барын кЅк¿рег¿не дед¿ (“Єдеб. майданы”).
т¤йген (О.БЅкеев, ±амшыгер). 6. а у ы с. КЅп¿рме, ЕСПЕЛѕ1 с ы н. Ескекпен есет¿н, ескект¿.
бЅспе, дദой. Жоламан кЅпт¿ кЅрген, кЅп б¿лет¿н ТолІын ¤ст¿нде ойнаІтап-ор¦ып жал¦ыз е с-
сўґ¦ыла ж¿г¿т екен. Ауыл ІазаІтарыныґ п е л ¿ ІайыІтар ж¤р (Ґ.М¤с¿репов, ДостыІ.).
е с п е сЅз¿не келгенде алдына жан салмайды ѕлен¿ґ жа¦асы Іаз-Іатар т¿з¿лген е с п е л ¿ ІайыІ
(С.Омаров, јм¿р.). Оралып шебер келсе кешке («±аз. єдеб.»).
таман, Тўнжырап отыр Омар е с п е, далаґ. Тау ЕСПЕЛѕ2 с ы н. Екп¿нд¿, ж¤йр¿к. АІсары
жаІІа... ІўрыІ та жоІ, сырыІ та жоІ... Дед¿ Єш¿м: атан е с п е л ¿ Ен жайлау¦а кЅшкен жўрт, АІтыґ
«Мўнан бўлай бЅспе, балам» (±.Жарма¦аметов, жолын к¤зетпей, ЖамандыІты тўтІан жўрт
Сы т¤н). Екеу¿ е с п е Іалжыґдарын сап (Алдаспан).
ÅÑÏÅ-ÅÑÒÅ 428
ЕСПЕЛѕ с ы н. Сусымалы, аІпа. Б¿з б¿лем¿з,
3
Жамал е с с ¿ з д е н ¿ п, јм¿рбект¿ кЅргенде б¿ресе
Ел ед¿ б¿р кЅшпел¿, Жел аудар¦ан Іўм сияІты жылап, б¿ресе к¤лд¿ (Б.Майлин, Шы¦.).
е с п е л ¿ (Ґ.±айырбеков, Тор¦ай.). ЕССѕЗДЕНУ Есс¿зден ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕСПЕЛѕ4 с ы н. Ширатыл¦ан, ес¿лген. ±алыґ- атауы. КЅргендерд¿ґ айтуына Іара¦анда,
ды¦ы ¤йлену тойы Іарсаґында о¦ан е с п е л ¿ мен бес-алты саржадан жо¦ары емес жерден
белбеу сыйла¦ан екен (“±азаІст. єйелд.”). Іўлаппын. СЅйт¿п, Іатты талып Іалу, е с с ¿ з д е-
ЕСПОНАЛ з а т. м е д. ѕш¿мд¿кке Іарсы н у д е н б¿лмепп¿н (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
Іолданатын дєр¿. Алкогольге Іарсы Іолданыла- ЕССѕЗДЕУ с ы н. АІылсыздау, делІўлылау,
тын кЅптеген дєр¿лер бар. Олар: тетурам (отан- есалаґдау, єумесерлеу. Жапал осы спектакльде
дыІ дєр¿), антетан, аверсан, контропод, е с п о н а л е с с ¿ з д е у, алദасар, к¤легеш болып кЅр¿нед¿
жєне т.с.с. (С.Сўбханбердин, Дєр¿-дєрмек.). («±аз. єдеб.»).
ЕССѕЗ с ы н. 1. Ес-т¤сс¿з, ес¿н б¿лмейт¿н, ЕССѕЗДѕК з а т. 1. Есс¿з болушылыІ,
ес¿нен тан¦ан. Майданда ж¤р¿п жараландым есерсоІтыІ, єумесерл¿к. Ек¿ ая¦ы есерл¿к, е с с ¿ з-
да, е с с ¿ з к¤йде жау Іолына т¤ст¿м,– дед¿ д ¿ к деген ек¿ баспалдаІта тўр¦ан адам сияІты
Петров (Т.Жанкелдин, Партизан.). Оны ол екен (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.). Егер де адам
тЅбе басынан е с с ¿ з жатІан жер¿нен барлаушы Ѕз¿не ўнамсыз да¦ды Іалыптастырып жєне бў¦ан
ж¿г¿ттер келес¿ к¤н¿ т¤с кез¿нде ¿здеп тапты емес кЅп уаІытын ж¿бер¿п жатса, мўныґ Ѕз¿ Ѕте е с-
пе (С.Сар¦асІаев, Б¿з тЅртеу.). Е с с ¿ з болсам с ¿ з д ¿ к болар ед¿ (±.ЖарыІбаев, Психология).
¤нс¿з, т¿лс¿з тўншы¦ып, Жапа шег¿п, мўнша азап Еск¿ ойдан шы¦а ала ма босап адам Б¿р ерл¿к –
кЅрмес ем... (Ж.Аймауытов, Шы¦). Нўрлан е с- б¿р е с с ¿ з д ¿ к жасама¦ан. Єйтеу¿р б¿р е с с ¿ з-
с ¿ з бала емес, б¿р есеб¿ бар шы¦ар, одан неге д ¿ к етсем дейм¿н, Б¿р жылжып кету ¤ш¿н
шошындыІ, – деп, к¤йеу¿не ўрсып таста¦ан осы арадан (Ж.Нєж¿меденов, Ўлым.). 2. Ес¿н
болды (Ж.Молда¦алиев, Самал.). 2. Жарымес, б¿лмеуш¿л¿к, мєґг¤ртт¿к. Е с с ¿ з д ¿ к дегенд¿ кей
есерсоІ, жынды. Мўнда¦ылар ўзаІ жылдар Ѕм¿р тўста мєґг¤ртт¿к деп те атайды (“Т¤рк¿стан”).
Ѕтк¿з¿п, ¦ылымды пайдасыз ўзаІ бахастар б¿рлєн ЕССѕЗ-ЕЛСѕЗ с ы н. ±у медиен, жапан дала.
к¤н¿н Ѕтк¿з¿п, ма¦ашат д¤ниеде надан б¿р е с с ¿ з Мен¿ жо¦алтып отыр¦ан ¤й ¿ш¿м б¿р жўмадай е с с ¿ з-
адам болып шы¦ады да, харекетке лайыІты жоІ е л с ¿ з далада жатІанымызды Іайдан б¿лс¿н
бол¦ан соґ, адам аулау¦а, адам алдау¦а салынады (А.Сатаев, АІын.).
(Абай, Тол. жин.). Б¿з даланыґ е с с ¿ з есерлер¿м¿з ЕССѕЗ-ОЙСЫЗ с ы н. АІылсыз, жарымес.
¦ой (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). КЅкша¦ыр е с с ¿ з Б¿реу! Б¿реу – мыґныґ б¿р¿. Ноль емес! «Б¿рд¿»
адамдай, бажырая Іарады (Д.Єб¿лев, Арман.). ноль деу – е с с ¿ з-о й с ы з ерегес. То¦ыз ж¤з де
// АІылы кем, аІымаІ адам. Мен ¤ш¿н ж¤деп, тоІсан то¦ыз – б¿рс¿з мыґ. «Мыґ» мен «б¿рд¿»
мынадай е с с ¿ з д е р д ¿ ґ алдында Іор болмаґыз бЅле Іарау жЅн емес (М.Єл¿мбаев, Ж¤рек.).
(С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). АйтІаныґ аІылды¦а ЕССѕЗ-ТЈССѕЗ с ы н. Ес¿нен айырыл¦ан,
єсер етер, КЅгал¦а кЅктемдег¿ дым сек¿лд¿. Е с- меґ-зеґ болып есеґг¿реген. Зеґб¿рек т¤б¿нде
с ¿ з г е ес¿л сЅз¿ґ еш болады, Кереґге кЅзбен е с с ¿ з-т ¤ с с ¿ з Іансырап, гвардия сержанты
еткен ым сек¿лд¿ (Т.ѕзт¿леуов, Назым). 3. а у ы с. Сўлтанбеков жатты (Є.Сєрсенбаев, Жауынгер.).
КЅзс¿з, ес¿л-дертс¿з. Ал енд¿ бар ма, шыны керек Жаґыл е с с ¿ з-т ¤ с с ¿ з халде етег¿не тЅг¿лген
Іой, Бўйратов Жанар¦а ¦ашыІ, е с с ¿ з ¦ашыІ Іара моншаІ т¤й¿рлер¿н былай Іа¦ып тастап,
(З.±абдолов, Жалын). – Апажаным, т¤с¿нд¿м орнынан кЅтер¿лд¿ (О.Сєрсенбаев, Са¦ым).
енд¿, бєр¿н де ўІтым, – деп Жортуыл кемсеґдеп К¤л¿мдеп келген кЅктемн¿ґ жаймашуаІ б¿р к¤н¿
жыла¦ан к¤й¿нде Маржанныґ маґдайын е с- ед¿. Єб¿тай е с с ¿ з-т ¤ с с ¿ з жатІалы б¿р аптадай
с ¿ з аймалады (С.Омаров, јм¿р асу.). Кеше Іау боп Іал¦ан (С.Омаров, Таста¦ы жазу).
шЅпт¿ жапыра ауна¦ан кезде пайда бол¦ан е с с ¿ з ЕСТЕГѕ с ы н. Ойда¦ы, кЅґ¿лдег¿. Е с т е г ¿-
сез¿м тўла бойын Іайта билеп, буындары босап н ¿ ґ бєр¿ жазыл¦андай, Іажетт¿ сЅзд¿ґ бєр¿
бара жатты (Т.Алшынбаев, јткел.). айтыл¦андай ед¿ (Ж.Арыстанов, Естен кетп.).
±ызыл кЅз есс¿з. Ештеґеден тайынбайтын, Омардыґ Аманкелд¿ туралы кЅптеген ўсаІ
бєле Іу¦ыш, бєлеІор. Лиза¦а Іарасам, “Мынау тол¦ау жырлары, е с т е г ¿ єґг¿мелер¿ бар
шын І ы з ы л к Ѕ з е с с ¿ з д ¿ ґ Ѕз¿ ¦ой” дегендей, (Е.Ысмайылов, АІындар). // Естел¿к, єсер, сурет.
таґырІап тўр екен (Ј.Шойбеков, Сўсты Абай кЅґ¿л¿нде ерте к¤нн¿ґ айыІпас са¦ымдай
к¤ндер). сўлу Іиял е с т е г ¿ с ¿ отыр ед¿ (М.Єуезов,
ЕССѕЗДЕН= е т. Ес¿нен айырылу, ес¿нен Абай).
тану. Нєз¿м б¿раз¦а дей¿н е с с ¿ з д е н ¿ п ЕСТЕК1 з а т. с Ѕ й л. БашІўрт. Е с т е к
жатты да, б¿р мезетте ес¿н жина¦андай болып, бол¦анмен, Ѕз¿м¿зд¿ґ ІазаІ сияІты Іыты¦ы
кЅз¿н ашты (Є.Єб¿шев, Армансыз.). Т¤лк¿бай жоІ, кеґпей¿л, тєу¿р адам екен. КЅз¿ Іап-Іара,
АйнамкЅзд¿ бас салып, е с с ¿ з д е н ¿ п, бет¿нен, денел¿, келбетт¿ к¿с¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
тама¦ынан с¤йе бастады (Ж.Мусин, АІ алаґ). Кел¿н но¦ай емес, е с т е к Іызы дегеннен бер¿,
429 ÅÑÒÅ-ÅÑÒÓ
аІсаІал е с т е к т ¿ ґ б¿р атасын ІазаІІа жаІын тўр¦ан жоІ. Жаґылдан ек¿ жас ¤лкенд¿г¿ бар,
Іып алып ед¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Бўлар е с т и я р болудыґ орнына шолжыґ Ѕскен
Ес¿лге ±араЅзектен ау¦ан башІўрт. ±азаІтыґ (Т.Ахтанов, Боран). Шешеден Іал¦ан тЅрт
Ыбырайды е с т е к дейт¿ндер¿ де сонан баланыґ е с т и я р ы осы Іыз екен (Є.Тєж¿баев,
(Є.БЅкейханов, Шы¦.). Жданов єґг¿м.). 2. Бас кЅтерер, саІа, жўртІа
ЕСТЕК2 з а т. ж е р г. Есек. Ана е с т е к сЅз¿ Ѕтет¿н. Ауылдыґ е с т и я р адамдары Іотан
жатып алды ¦ой, єр¿ айдап ж¿бер (±аз. т¿л¿. ¿ргес¿ндег¿ ІўдыІ басына жинал¦ан (Є.КЅш¿мов,
диалек. сЅзд¿г¿). ±асІырбай Жидект¿ден ¤йге Лашын.). Ауылдыґ е с т и я р л а р ы, пысыІтары
жет¿п, ўрлыІ малын соятындай жан-жа¦ын жан ўшыра дауры¦ысып, бўж-бўж ¤н Іатысып,
шол¦ыншылап шыІІаннан кей¿н е с т е к тЅбелест¿ зор¦а басты (Т.Єл¿мІўлов, Ту¦ан
Іораныґ Іуысынан ек¿ нєрсе алып шыІты ауыл). Ауылда¦ы е с т и я р тЅрт єйелден
(Ж.Мусин, Ту¦ан ¤й.). шаруа¦а белсене Іатысу¦а жарайтыны – Дємел¿
ЕСТЕЛѕК з а т. 1. јм¿рдег¿ кЅрген-б¿лген¿ мен мен Рахила (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). 3. а у ы с.
ойда Іал¦анын еске т¤с¿р¿п баяндау да¦дысы, Т¤с¿н¿к-т¤йс¿г¿ бар, ес¿нде саІтай алатын,
ал¦ан єсер¿. Басымнан Ѕткерген оІи¦аларды сез¿нет¿н. Тек естит¿н¿ бар-ды: “ЖылІы – е с т и я р
ойым, т¿л¿м жеткенше, е с т е л ¿ к есеб¿нде жазып мал. Ол Іандай боранда ыІса да бєр¿б¿р жол
таста¦ым келд¿ (С.МўІанов, МЅлд¿р махабб.). табады. Тек ыІтиярын беру керек (±.Сєрсекеев,
БалалыІтыґ тєтт¿ е с т е л ¿ г ¿ мен ыстыІ ±араша Іаздар).
са¦ынышы жары¦ын тЅг¿п, жол кЅрсеткендей ЕСТИЯРЛАН= е т. Ер жету, есею, естену.
(Ж.Арыстанов, Таґ жўлдызы). Бейб¿т еґбек Осы аз жылдар аралы¦ында Клара єжептєу¿р
ет¿п ж¤рген Іаз¿рг¿ кезд¿ґ Ѕз¿нде Отан ¤ш¿н от е с т и я р л а н ы п Іал¦ан (С.Бегалин, Ана.).
кешкен к¤ндерд¿ґ е с т е л ¿ г ¿ т¤н ўйІыґды тЅрт ЕСТИЯРЛАНУ Естиярлан ет¿ст¿г¿н¿ґ
бЅлед¿ (У.±ыдырханов, Таґ нўры). 2. є д е б. Іимыл атауы. ≈ Е с т и я р л а н у ы байІалады.
Мемуар жанрыныґ б¿р т¤р¿не жататын єдеби ЕСТИЯРЛАУ с ы н. Ересектеу, ¤лкендеу,
шы¦арма. Автор е с т е л ¿ к т е аІиІаттан алшаІ саІалау. Жет¿ Іыздыґ жаґа¦ы е с т и я р л а у ы
кетпеуге, оны кЅркемдеп, бейнелеп жетк¿зуге былай шыІІан соґ Іал¦андарына аІыл салды
хўІылы (±ЎЭ). Е с т е л ¿ к жанрлыІ таби¦аты (ј.±анахин, Жас дєурен). Мўндайда менен гЅр¿
жа¦ынан мемуардыґ к¤ндел¿к, жолжазба т.б. єр¿ е с т и я р л а у єр¿ салІын Іандылау Сережа
т¤рлер¿не жаІын (±ЎЭ). Е с т е л ¿ к – Ѕм¿рде егест¿ насыр¦а шаптырмай, ыґ¦ай¦а кЅшед¿
шынайы бол¦ан ¿р¿ тўл¦алар мен ел тарихында (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). Бўлар¦а та¦ы б¿р
Ѕткен елеул¿ оІи¦алар жайында кЅзбен кЅр¿п, бала кел¿п Іосылса, ол жєне екеу¿нен гЅр¿ е с-
куєгер бол¦ан адамдардыґ сол Ѕткенд¿ еске т и я р л а у болса, оныґ не артыІты¦ы болмаІ
т¤с¿р¿п, Ѕз атынан баяндап беру¿ (±ЎЭ). 3. с Ѕ й л. (Ж.Тўрдыбаев, Семсер).
Ескертк¿ш. Елден ки¿п келген ки¿м¿ мен т¤скен ЕСТИЯРЛЫ± з а т. Естияр болушылыІ, ер
сурет¿ Ѕз¿не е с т е л ¿ к боп Іалсын. Енд¿ бўл жеткенд¿к, ¤лкенд¿к. Енд¿ б¿р Іара¦анда, Іыздыґ
баланы Іала жосы¦ымен мўздай ки¿нд¿рей¿к тўп-тўныІ жанарынан б¿р т¤рл¿ е с т и я р л ы І,
те, та¦ы да суретке т¤с¿рей¿к (С.Омаров, Дала аІылы толысІан байсалдылыІты байІады
Іызы). Мектепт¿ґ бўрын¦ы т¤лектер¿, ўстаздары (ј.±анахин, Жас дєурен). Кейб¿р балалар
салтанатты кеш соґында мектепке е с т е л ¿ к єуел¿ байыппен сєлемдес¿п содан кей¿н ¤лкен
сыйлыІтар тарту етт¿ («±азаІст. мў¦.»). Е с т е л ¿ к адамдарша жЅн сўрап е с т и я р л ы І Іалып
болсын деп атаІты шопанныґ ¤й-¿ш¿мен б¿рге та б¿лд¿р¿п Іалады (М.Иманжанов, КЅк белес).
суретке т¤ст¿к (Т.Айнабеков, Ал¦ы шепте.). Жас ж¿г¿т мосІалыраІ єйелмен Іосылса, оны ол
ЕСТЕН= е т. с Ѕ й л. Ес¿ к¿ру, оґ-солын адам баласыныґ е с т и я р л ы І І а ўмтылуына
тану. Жамансорда¦ы ауылда Жалшы єлеумет апарып т¿рейд¿ (Ґ.М¤с¿репов, ±азаІ.).
сестенд¿. Есептес¿п байлармен КЅз¿ ашылып е с- ЕСТУ 1 з а т. б и о л. Адам мен жан-
т е н д ¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). жануарлардыґ дыбыс толІындарын Іабылдау
ЕСТЕНУ Естен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл-атауы. Іаб¿лет¿. Е с т у сез¿мталды¦ы ІўлаІ Іабылдай
≈ КЅз¿ ашылып е с т е н у. алатын еґ к¿ш¿ дыбыс тербел¿с¿мен Ѕлшенед¿
ЕСТЕУСѕЗ ¤ с т. с Ѕ й л. Елеус¿з. Мўрат Іыз (“ДенсаулыІ”). Кей¿нг¿ жылдар¦а Іара¦анда
бен ж¿г¿тке е с т е у с ¿ з ўшырады (Т.Нўртазин, шу єсер етет¿н ал¦ашІы 3–5 жылда е с т у
Мўрат). Жаґа ¦ана тер Іўйыл¦ан денес¿н дымІыл Іаб¿лет¿н¿ґ жойылуы єлдеІайда жо¦ары болады
жерд¿ґ суыІ топыра¦ы Іўшып, ўрыс даласында (Т.±алыбеков, Экология.).
е с т е у с ¿ з жатып Іалды («±аз. єдеб.»). Есту ж¤йкес¿. а н а т. <лат. nervus acusticus>
ЕСТИЯР с ы н. 1. Ес б¿лет¿н, ересек, ер ѕшк¿ ІўлаІ пен ми орталы¦ын байланыстыратын
жеткен. Арманбег¿мн¿ґ аІылы к¿р¿п, е с т и я р есту жолда¦ышыныґ Ѕтк¿зг¿ш жолы. Е с т у ж ¤ й-
болып, Іажетке жарап, жаным тыншып Іалды к е с ¿ тепе-теґд¿к ж¤йке т¤б¿рш¿г¿мен, и¿р¿мд¿
(ј.Тўрманжанов, Адам.). Ибаш та кел¿с¿п (спиральды) ж¤йке т¤й¿н¿нен, ал тепе-теґд¿к
ÅÑÒÓ-ÅÑÒI 430
ж¤йке т¤б¿рш¿г¿ к¿ре бер¿с ж¤йке т¤й¿н¿нен аІ ар¦ымаІты теб¿н¿п Іап, тобынан ¤з¿л¿п
басталады (±аз. т¿л¿ термин. Биология). ¿лгер¿ шы¦а бергенде, ар жа¦ынан е с-т ¤ с ¿
Есту органы. Адам мен жан-жануарлардыґ ж о І АІбала жанўшырып кеп, аттыґ мойнына
есту м¤шес¿. ±ўлаІ – е с т у о р г а н ы н а жатады асылды (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ).
(“ДенсаулыІ”). Ес-т¤с¿ к¿рмед¿. Ес¿нен танды, ес¿н жимады.
Есту с¤йекш¿лер¿. а н а т. <лат. ossicula audi- КЅлеґкеде басы таґулы е с-т ¤ с ¿ к ¿ р м е й,
tus> Ортദы ІўлаІ дабылдыІ с¤йек Іуысында Дєурен талып жатыр (“±аз. єдеб”).
орналасып, б¿р-б¿р¿мен буын жєне бўлшыІ еттер Ес-т¤с¿ Іалмады. Зєрес¿ ўшты, Іўты Іашты,
арІылы Іоз¦алмалы байланысІан с¤йекш¿лер. ¤рейленд¿. Осы минуттан бастап ажал са¦атын
Е с т у с ¤ й е к ш ¿ л е р ¿ сыртІы дыбыс к¤ткен тўтІындай менде е с-т ¤ с І а л м а д ы
жар¦а¦ыныґ тербелмел¿ Іоз¦алыстарын ¿шк¿ (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). Сен¿ґ келе Іал¦аныґ
ІўлаІ к¿ребер¿с¿ндег¿ ¿шк¿ дыбыс жар¦а¦ына мўндай жаІсы болар ма, енд¿ болма¦анда кеткен
жетк¿зед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Биология). ед¿м, – дейд¿ єйел¿не е с-т ¤ с ¿ І а л м а й
ЕСТУ 2 Ест¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. («Ара»).
1. Õàáàð àëó, õàáàðäû òû´äàï á¿ëó. Ґани деген Ес-т¤с¿нен айырды. Ес¿нен тандырды,
ж¿г¿т Т¤рк¿станныґ комсомол ўйымыныґ аІылынан жаґылдырды, шала-жансар Іылды.
жауапты хатшысы деп єрк¿мнен е с т у ¿ м бар СаурыІтай шын батырым, Ерег¿скен к¿с¿н¿ Е с-
(Ш.јтепов, Ґани.). 2. Òû´äàó, ¤íä¿ ²¢ëà²ïåí т ¤ с ¿ н е н а й ы р д ы ґ (Жамбыл, Шы¦.).
²àáûëäàó. Мєселе онда да емес, Ѕзген¿ шын Ес-т¤с¿нен айырылды. АІылынан адасты,
маІтай б¿лет¿н Сєкеґн¿ґ Ѕз¿ жайлы маІтау сЅз мєґг¿рд¿. Б¤г¿н ўлын т¤рмеге жапты дегенд¿
е с т у д ¿ жаратпайтынында (Т.Тоба¦абылов, ест¿генде, Айманныґ тЅбе шашы т¿к тўрды,
Жазира). Тўґ¦ыш баланыґ шыр ет¿п жерге е с-т ¤ с ¿ н е н а й ы р ы л ы п, есеґг¿реп Іалды
т¤скен даусын е с т у г е ата-ана асы¦ады да, (Є.±алмырзаев, ±арлы¦аш). Даладан єйел¿
келсе, е с-т ¤ с ¿ н е н а й ы р ы л ы п жатІан
ж¤рекс¿нед¿ (Є.НўршайыІов, Жомарт Ѕлке).
Бєґш¿н¿ кЅр¿п, аґ-таґ болып тўрып Іалады
СЅг¿с есту. Ж¿берген Іате ¿стер¿ ¤ш¿н ескертпе
(±аз. ертег.).
алу. Баянныґ келмей жатып доктордан с Ѕ г ¿ с е с-
Ес-т¤с¿н б¿лмед¿. Ес¿нен танды, есеґг¿ред¿.
т у ¿ басІадан емес, Есейд¿ґ орынсыз ІолІасынан
Кєбек сойыл¦а жы¦ылды. Оны ¤й¿не алып
болды (Є.НўршайыІов, Курляндия).
келгенде, е с-т ¤ с ¿ н б ¿ л м е д ¿ (Ж.ЖўмаІанов,
ЕСТУШѕ з а т. Естит¿н адам, тыґдаушы.
СоІпаІ.). јлсем ўлыммен б¿рге Ѕлей¿н деп, к¤н¿-
Алланыґ сЅз¿ Іар¿пс¿з, дауыссыз. Олай болса, т¤н¿ Іасында болып ед¿м, Іара тажал мен¿ґ Ѕз¿ме
айтІандай Іылып б¿лд¿ретў¦ын Іўд¿рет¿ жєне ауыз салды. Ек¿ жет¿ бойы е с-т ¤ с ¿ м д ¿ б ¿ л-
болар, сєми¦, я¦ни кЅруш¿, е с т у ш ¿ деген (Абай, м е й жатыппын (ј.±анахин, Жер). Майдалау
Тол. жин.). Соґынан ер шы¦у мєн¿с¿н енд¿ аІшаны Іол¦а алып е с-т ¤ с ¿ н б ¿ л м е й, санау¦а
т¤с¿нген Нўрлан бў хабар¦а е с т у ш ¿ с ¿ ¦ана к¿р¿ст¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
болып кЅр¿нген (Ж.Молда¦алиев, Самал). Ес-т¤с¿н жинады. јз¿не-Ѕз¿ келд¿, аІылы к¿рд¿.
ЕСТУѕНШЕ ¤ с т. Есту¿ бойынша. Сырт е с- Јшеу¿ ¤ш к¤н, ¤ш т¤н жылап Іалды, тЅрт¿нш¿ к¤н¿
т у ¿ н ш е Сєт¿мбай осы колхозды Ѕз Іолымен е с-т ¤ с ¿ н ж и н а п алды (±озы КЅрпеш.).
ІўрысІан (С.Шаймерденов, Мезг¿л.). Олардыґ ЕС-ТЈССѕЗ с ы н. Ес¿нен тан¦ан, есеґг¿реген.
е с т у ¿ н ш е мен елдег¿ ІазаІ аІындарын тауып, јз¿ азалы болып отыр¦ан кел¿ншек е с-т ¤ с с ¿ з,
Ѕлеґдер¿н жазып алу¦а шы¦ыппын (С.МўІанов, емшектег¿ баласын ем¿зген к¤й¿ талып т¤ст¿
Есею жыл.). Сауалдан б¿разыраІ сЅз сўрайын, (Є.±алмырзаев, ±арлы¦аш). Сол к¤н¿ т¤с Іайта
Намазжан, е с т у ¿ ґ ш е Іай жер би¿к (Айтыс). Дегерезден дєр¿-дєрмек єкеле жатІан ±апия
ЕС-ТЎС з а т. с Ѕ й л. Ес-т¤с. Мўны ес¿ткен аттан жы¦ылып, он алты к¤н е с-т ¤ с с ¿ з жатты
Жаґылдыґ е с-т ў с ы Іалмады (Ж.Алтайбаев, (Дєр¿гер мерей¿). Бурыл Іўла¦аннан Іалай
Сыпыр¦ыш). Енд¿ не Іалды, не боламыз? деген ўшып т¤скен¿н, онан Іанша уаІыт е с-т ¤ с с ¿ з
ойдыґ басыма келу¿ мўґ екен, Іайтып е с- жатІанын Анаш к¤н¿ б¤г¿нге дей¿н ес¿не т¤с¿ре
т ў с ы м д ы б¿лмей Іалыппын (Б.Тўрсынбаев, алмады (Є.Єл¿мжанов, Махамбет.).
Ауылдан.). ЕСТѕ с ы н. 1. АІылды, парасатты, саналы.
ЕС-ТЈС з а т. АІыл-парасат, ойлау ж¤йес¿. Шен-шекпенге сатылып, БатпаІІа ел¿н
Осы да е с-т ¤ с ¿, аІыл-парасаты бар адамныґ батырып, Дўшпанына оІ салып, Ел¿не Іарай
¿стейт¿н Іылы¦ы ма? – деп Жаґыл рен¿ш б¿лд¿рд¿ атылып, Б¿зд¿ґ е с т ¿ м ¿ н деген жаІсылар,
(“±аз. єдеб.”). АІыл-ой¦а тапшылар, Заґын б¿лмей алдатты
Ес-т¤с¿ жоІ. ЎсІыны кеткен, сўрыІсыз. Ма- (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Е с т ¿ к¿с¿ есермен
Іаштыґ т¤р¿не Іарау¦а жан т¤рш¿гед¿. Ки¿м¿н¿ґ ойнамайды, Бойы ІысІа тереґге бойламайды.
пєршек-пєршег¿ шыІІан, Ѕз¿нде е с-т ¤ с ж о І АІша берген к¿с¿н¿ болыс сайлап, Елубасы ел
(К.Баялиев Дегелек.). Тєґ¿рберген шыдамай, Іамын ойламайды (Орынбай). Балташ мен¿ґ
431 ÅÑÒI-ÅÑÒI
ойла¦анымдай емес, недєу¿р б¿лет¿н, артыІ жел¿г¿ кездесуд¿ б¿лмей отыр¦анда, “±абан а¦а”
жоІ, сыпайы, е с т ¿ ж¿г¿т кЅр¿нд¿ (Ж.Аймауытов, аталатын Єл¿бек келе жатІан хабарын е с-
Шы¦.). 2. Б¿л¿мдар, ойшыл. Ест¿лерд¿ґ сЅз¿н т ¿ д ¿ (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Жиын деп,
ескер¿п ж¤рген адам Ѕз¿ е с т ¿ болады (Абай, жўрттыґ ЈйгентасІа кет¿п жатІанын Єт¿ке мен
Тол. жин.). Байлауы жоІ шешеннен, Јндемеген Сей¿тбаттал АІІайІыда ж¤р¿п е с т ¿ д ¿. Ести
е с т ¿ артыІ. Бєйге алма¦ан ж¤йр¿ктен, Бел¿ сала атІа Іонды (Б.Нўржекеев, К¤тумен Ѕт.).
жуан бест¿ артыІ (М.Єл¿мбаев, јрнект¿ Ест¿ген жерде Іалды. Ешк¿м б¿лмед¿, сыртІа
сЅз.). ±анша аІылды, б¿л¿мд¿, єдепт¿, е с т ¿ таралмады, Іайтып айтылмады. Б¿р¿ґ¿з емес,
бол¦анмен, єйелге жарастыІты сипат – сез¿м бєр¿ґ¿зге айтамын. Ест¿гендер¿ґ¿з е с т ¿ г е н ж е р-
¦ой (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ек¿ к¿с¿ бей¿м д е І а л с ы н, т¿с жарып т¿р¿ жан¦а сезд¿рмеґдер
тўрса, е с т ¿ к¿с¿ кей¿н тўрады (МаІал-мєтел). (Є.Єб¿шев, Замана.). – Не дейд¿? ±ой єр¿,
3. КЅкейге Іонымды, дўрыс айтыл¦ан. Е с т ¿ 줴китпей. Менен басІа ¿еш жан ест¿мес¿н, бўл
де єд¿летт¿ сын¦а Іарсы бас кЅтерет¿н жазушы єґг¿ме е с т ¿ г е н ж е р д е І а л с ы н. Ж¿г¿т-
Іаз¿рде табылмауы м¤мк¿н деп те ойлаймыз м¿г¿т деген не пєле, єд¿ре Іал¦ыр? (ј.±анахин,
б¿з (М.±аратаев, Ту¦ан єдебиет). ±ара кемп¿р Жас дєурен).
б¿реуд¿ маІтап, б¿реуд¿ жамандап жатпай, Ест¿ген ІўлаІта жазыІ жоІ. јз Іўла¦ымен
ойландыратын, жаны ауыратын е с т ¿ сЅзбен ест¿генд¿ктен, жоІІа шы¦ара алмады. Бўл
ер¿кс¿з бЅгед¿ (А.ЖаІсыбаев, ±айырлы таґ). айтІаныма ренж¿меґ¿з, е с т ¿ г е н І ў л а І т а
Жаґа Іа¦аз¦а жазсаґ да, Жаґармайды е с т ¿ ж а з ы І ж о І емес пе, – дед¿ Жамал жымиып
ой. Еск¿ Іа¦аз¦а жазсаґ да, КЅнермейд¿ е с т ¿ (“Єдеб. искусс.”).
ой (М.Єл¿мбаев, Ж¤рек л¤п¿л¿). Ест¿меген елде кЅп. јм¿рдег¿ тദалдырар
Ест¿ тентек. М¿нез¿ шатаІ бол¦анмен, нєрсе аз емес. Япырай, е с т ¿ м е г е н е л д е к Ѕ п,
аІылìåн ¿с Іылатын адам. Не дед¿ґ, Іайталашы есек м¿нген сартта кЅп” деген осы екен-ау”. Нан
алдыма кеп, ±ажытІан Ѕм¿р жал¦ыз сен бе иман бол¦анда, наны кЅп жерде иман да кЅп Іой
екен тек. Мынау шаш текке а¦арды деп пе ед¿ґ, (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Апырай є, е с т ¿ м е г е н
Мен мўны деп ж¤рм¿н-ау е с т ¿ т е н т е к е л д е к Ѕ п деген осы екен-ау – деп кЅрген-б¿л-
(Г.Єбд¿рахманова, КЅгерш¿н.). гендер тദалып жатты (“Жалын”).
ЕСТѕ= е т. 1. ±ўлаІІа шалыну, ¤íä¿, äûáûñòû, КЅз кЅрмес, ІўлаІ ест¿мес [кЅз кЅр¿п,
øóäû ²¢ëà²ïåí ²àáûëäàó. Е с т ¿ м е, кЅрме, ІўлаІ ест¿меген] жер. јте алыс, тым жыраІ
сЅзден без, Аузыґа ие болмасаґ Бєле ¤й¿р, жер, жерд¿ґ т¤б¿. Мен ертеґ кетем¿н. К Ѕ з к Ѕ р-
жала тез (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Ел¿нде м е с, І ў л а І е с т ¿ м е с ж е р г е кетем¿н. Сен¿
±араІыздыґ харап болдым, ±онысы Іўт єдей¿ ІоштасІалы шаІырдым (Н.Серєлиев,
болмады ±арасордыґ. Мўндай ¿с Іыл¦анын еш ±аґтар), Кейде ¤йд¿, жўмысты, туысты тастап,
е с т ¿ г е м жоІ, ±аза¦ы К¿ш¿ ж¤зд¿ґ, Орынбордыґ алыс б¿р шы¦ан¦а, к Ѕ з к Ѕ р ¿ п, І ў л а І е с т ¿ м е-
(АІмолла, К¤ндер.). Даладан к¤б¿р¿ґд¿ е с т ¿ г е н г е н ж е р г е Іашып кетк¿ґ келед¿ (±.Жўмад¿лов,
соґ, Атыґды тысІа шы¦ып, байлап тўрар. Јй¿не КЅкейкест¿).
мейман келсе жаман Іатын, Т¤кси¿п сары јз аузынан [Іўла¦ымен] ест¿д¿. Бетпе-
азбандай айбат Іылар (АІмолла, К¤ндер.). бет ж¤здескенде айтылды. Ўрылар жайында
Е с т ¿ г е н ¿ ґ жамандыІ – Жўрт жиылып Абайдыґ ест¿ген єґг¿мелер¿ соншалыІ кЅп.
б¤л¿нген, ШошІаныґ ет¿н ІаІта¦ан, ±ўбыла¦а Кейде, т¿пт¿, сарытоІым ўры бол¦ан ел ¿ш¿ндег¿
баІпа¦ан. Атасыныґ малындай АраІты ас Іып ¤лкендерд¿ґ Ѕ з а у з ы н а н е с т ¿ г е н єґг¿мелер¿
саІта¦ан – Кєлимасыз кєп¿рге К¿р¿птар Іылдыґ, де ўмытылмайды (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). Бўл
±ўд¿ретт¿м! Ал бўл заманныґ ая¦ы – Заманыґ єґг¿ме Іымызшы ±амиланыґ ¤й¿нен тарады.
кетт¿ бая¦ы (Шортанбай ±анайўлы.). 2. Јн¿н Бєти оны Ѕ з І ў л а ¦ ы м е н е с т ¿ п кел¿п
тыґдау, сЅз¿н ў¦у. Майра десе Майра екен ¦ой. Байжан¦а хабарлады (Х.Рахимов, Сеґг¿р.).
Єн¿н Іашан е с т ¿ р екенб¿з, Іашан бастар екен СЅз ест¿д¿. Б¿реуден сЅг¿с алды, жаз¦ырылды,
десед¿ (Д.Єб¿лев, Арман.). “Єлияныґ єн¿не” рен¿ш кЅрд¿. Кеше АІаннан, жиналыста жўрттан
келсек, оны кез¿нде орыс, ІазаІ жауынгерлер¿ с Ѕ з е с т ¿ д ¿, Іаґ¦ыбас МаІышІа да к¤лк¿
майдан жолдарында єр дауыспен орындап болды (Ç.Шашкин, јм¿р.). Бўл жолдастарым
ж¤рген¿н мен де кЅрген, е с т ¿ г е н болатынмын ¤ш¿н талай-талай с Ѕ з е с т ¿ р м ¿ н деп, Єбд¿жан
(Ж.ЖўмаІанов, Москвадан.). ОІымасаІ та ¿ш¿нен алдында¦ы ауыр жолдарына ой ж¿берд¿
е с т ¿ р Іўла¦ымыз, байыптар санамыз бар, (С.Бегалин, УаІыт.). ЖайшылыІ, солай ж¤р¿п
б¿з жан емесп¿з бе? (Ж.Саин, Жол ¤ст¿.). с Ѕ з е с т и м ¿ н, КЅрем¿н мўны Ѕз¿м т¿л¿мнен
3. Хабардар болу, ІўлаІтану, б¿лу. ЖаІында де (Р.Ниязбеков, Келер к¤н.).
¦ана е с т ¿ д ¿ м. БўрыныраІ е с т ¿ г е н д е, ЕСТѕ-БАСТЫ с ы н. Беткеўстар, салиІалы,
жа¦дай басІаша болатын ед¿. Ма¦ан кеш жетт¿ ел а¦алары, беделд¿ (адамдар). Ел ¿ш¿ндег¿
бўл хабар (М.Д¤зенов, Єке.). ШоІан Іалай ±ўдай¦а Іара¦ан е с т ¿-б а с т ы едєу¿р
ÅÑÒI-ÅÑÒI 432
к¿с¿лер кенеттен ту¦ан бўл дауды Ѕрш¿тт¿, ЕСТѕЛЕР-ЕСТѕЛМЕС ¤ с т. Ем¿с-ем¿с
а¦айыншылыІпен б¿т¿руге к¤ш сал¦ан болса ест¿лет¿н, сєл ¦ана ест¿лет¿н. Хасен босап
да ала Іар¦адан жем айыр¦ысы келет¿н, ІасІыр кеткен домбырасыныґ Іўла¦ын аІырын бўрады
ауыз, т¤лк¿ ІўйрыІ тєй¿лІай пасыІ, пысыІтар да, жўртІа е с т ¿ л е р-е с т ¿ л м е с ет¿п «АІсаІ
Іоламта шоІты не¦ўрлым ¤рлей т¤скен Іўлан» к¤й¿н ойнай бастады. (I.Есенберлин,
(Ж.Ахмади, Ж¤рек.) јз¿н елд¿ґ е с т ¿-б а с т ы ±атерл¿.). ЖапыраІтар е с т ¿ л е р-е с т ¿ л м е с
ж¿г¿т а¦аларыныґ б¿р¿м¿н деп санайтын ШаІабай Іана сыбырлап, ўйІы кЅрмей т¤н Іарദысыныґ
шаруашылыІпен Іолма-Іол араласуды Ѕз¿не ар ¦ажайыптарымен сЅйлескендей анда-санда
кЅрд¿ (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). аІырын к¤рс¿нед¿ (Ш.Мўртазаев, Табыл. теґ¿з).
ЕСТѕГЕН-БѕЛГЕН с ы н. БасІалардыґ Бєсерд¿ґ даусы е с т ¿ л е р-е с т ¿ л м е с болып
айтІанынан ўІІаны бар, Іўла¦дар áîë¦àíäàðû. Ек¿ сыбырлы шыІты (С.Сматаев, Алау).
кел¿ншек ойда¦ы-Іырда¦ы е с т ¿ г е н-б ¿ л г е н д е- ЕСТѕЛЕУ с ы н. Ест¿рек, аІылдылау. Десек те
р ¿ н айтып, ¿штер¿н босатса, к¿шкентай Іўрдастар достыґ жебер аІ т¿леу¿, Кек тўтпас дўшпанныґ
ойын¦а бер¿л¿п мєз болатын (Ж.Ед¿лбаев, да е с т ¿ л е у ¿ (Б.Аманшин, Мദыстау.). Сы
БуырІан.). Б¤кпей-б¤ркемей аны¦ын айту тиген к¤йеу¿м ана¦ан Іара¦анда е с т ¿ л е у
керек, – деп Мўратбай е с т ¿ г е н-б ¿ л г е н ¿ н болды,– деп жал¦астырды ол сЅз¿н (Д.Исабеков,
ашып салды (А.Хангелдин, Ґани.). јз¿м е с- ±ара шаґыраІ).
т ¿ г е н-б ¿ л г е н, Ѕткен-кеткен д¤ниедег¿ дегдар ЕСТѕЛУ Ест¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
даґІты єйелдерд¿ґ б¿р де б¿реу¿н маґайламайды Мысалы, ы, ¿ єр¿птер¿н¿ґ е с т ¿ л у ерекшел¿ктер¿н
(±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). бала б¿рнеше рет Іайталан¦аннан кей¿н ¦ана
ЕСТѕГЕН-ТЈЙГЕН с ы н. Ест¿п-б¿лген, шатастырмай танитын болады (±.ЖарыІбаев,
ўІІан. Б¤г¿нг¿ т¤н е с т ¿ г е н-т ¤ й г е н д е р ¿ н Психология). Дыбыстыґ е с т ¿ л у шамасы
д¤ниеге паш етуге асыІІан АІбўлаІ ертелеп хабарла¦ыш пен Іабылда¦ыштыґ арасында¦ы
барады (Б.Тєж¿баев, ±аратор¦ай). резонанстыІІа байланысты болады («ХалыІ
ЕСТѕГѕШ с ы н. ЖаІсы естит¿н, саІІўлаІ. мў¦.»).
Ек¿ кЅз¿ тас соІыр к¿с¿н¿ґ кўла¦ы е с т ¿ г ¿ ш, ЕСТѕЛУЛѕ с ы н. Ест¿л¿п тўр¦ан, ест¿лген.
мўрны и¿сш¿л келед¿ дейд¿ (Б.Аманшин, Жар.). ЄлдеІайдан б¿р єуенмен ыр¦атылып Іаґ¦ырмай
±у¦ын¦а кЅп ўшырайтындардан жаратылысынан соІІан Іоґырау даусы ыз¦ырыІ желмен араласа
саІІўлаІ, е с т ¿ г ¿ ш жануарлар толып жатыр ІўлаІІа одан жаман беймаза е с т ¿ л у л ¿
(А.Машанов, Жер асты.). ±алада болып жатІан (А.Хангелдин, јткен к¤н.).
к¤ндел¿к жаґалыІтарды жўрттан бўрын е с т ¿- ЕСТѕЛѕК з а т. АІылдылыІ, саналылыІ, пара-
г ¿ ш Єбд¿рахман Бєйд¿лдин де жуыІ арада саттылыІ. Есерл¿кке сан рет берген т¿зг¿н¿н бўл
Москвадан ±ызылорда¦а келд¿ (С.МўІанов, жолы е с т ¿ л ¿ к к е берс¿н. Махмўттыґ бўл тўста
Есею жылдары). о¦ан жолдар сєлем¿ – осы (Д.Єб¿лев, Арман.).
ЕСТѕГѕШТѕК з а т. Ест¿г¿ш болушылыІ, Арманды Іисынсыз Іиял¦а айналдырмай,
саІІўлаІтыІ. Не деген нєз¿к ІўлаІ, не деген шындыІ тиег¿мен Іабыстыра арман етсеґ, бўл –
е с т ¿ г ¿ ш т ¿ к, єдетте музыкалыІ есту Іаб¿- е с т ¿ л ¿ к т ¿ ґ белг¿с¿ (Ы.ЖаІаев, Мен¿ґ баІыт.).
лет¿н талап етет¿н музыка мамандарыныґ Ест¿л¿к кЅрсетт¿. АІылдылыІ танытты,
сЅз¿ осындайда еске т¤сед¿ (Ґ.±айырбеков, аІыл-парасатын кЅрсетт¿. Жолбасшымыз ¦ана
±арІаралы.). е с т ¿ л ¿ к к Ѕ р с е т т ¿ (М.Сєрсекеев, Жет¿.
ЕСТѕЛ= е т. ±ўлаІІа шалыну, ¤н¿ тыґдалу. толІын).
Аяжанныґ дєл артІы тўсынан пыс-пыс еткен ЕСТѕМПАЗ с ы н. Тез естит¿н, ес¿тк¿ш. јз¿
жат дыбыс е с т ¿ л д ¿. Ол артына бўрылып кЅреген, е с т ¿ м п а з, ешк¿ммен ш¤й¿ркелеспесе
Іарай бере баІырып ж¿берд¿ (Б.СоІпаІбаев, де, жўмысшы арасында¦ы сыбысты тез сезед¿
Аяжан). Ж¤з¿п бара жатІан ±абыланбай да (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген). ±ўла¦ы Іандай е с-
кЅрд¿ ўларды. – ТоІта! ТоІта! Атамын!– деген т ¿ м п а з! Кемп¿рд¿ґ болмашы пысылын ести
ай¦ай е с т ¿ л д ¿ жа¦адан (Б.Аманшин, Жар сала Іос ашпалы ес¿кт¿ґ б¿р жа¦ын ашып, боса¦а
мўґы). ШырІа¦ан єн¿ґ ІўлаІІа Е с т ¿ л ¿ п аттады (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген).
тўрды кеткенше. Ест¿л¿п тўрды к¤н-т¤н¿, Б¿з ЕСТѕМШѕ с ы н. ж е р г. Ест¿ген, белг¿л¿.
жеґ¿ске жеткенше (Мен де дала перзент¿м¿н). Мынауыґ енд¿ е с т ¿ м ш ¿ хабар (±аз. т¿л¿.
Ест¿лмед¿ сонда сен¿ґ наз єн¿ґ, Е с т ¿ л м е д ¿ диалек. сЅзд¿г¿).
шаґІобыздан азалы ¤н. ШаттыІ алып келер ЕСТѕМѕШ с ы н. Ест¿ген¿ кЅп, кЅп нєрсен¿
деген ІасІа жол, Єкелд¿ ¦ой жат хабарын Іазаныґ б¿лет¿н, кєр¿ІўлаІ. Тек олар¦а єлг¿ Ѕзгеден ест¿ген
(Ж.Сєт¿беков, Сырлы.). Јй сыртынан д¤рс¿л е с- е с т ¿ м ¿ ш т е р ¿ н е, е, бєсе деп Іой¦ызатындай
т ¿ л с е де, ІаІпаны жел сыІырлатса да, сен кел¿п Іып, єр жер-єр жерге Ѕз Іўд¿рет¿ґнен жўрнаІ
Іалды екен деп Сапар екеум¿з ¤дере т¤регелем¿з Іалдырып отырсаґ бол¦аны (Є.Кек¿лбаев,
(Д.Исабеков, Таґд.). Шы¦.).
433 ÅÑÒI-ÅÑÒI
ЕСТѕП-БѕЛ= е т. ±ўла¦дар болу, хабардар арІан, бау, ноІта е с т ¿ р т е т ¿ н (“Мєдениет
болу. Мദыстауды бала к¤н¿нен е с т ¿ п-б ¿ л ¿ п жєне тўрмыс”).
ж¤рсе де, оныґ аґсары ауып, кЅр¿п-таны¦анына ЕСТѕРЕК с ы н. АІылдыраІ, саналыраІ. ±ама-
бес-алты жыл (М.Сатыбалдиев, Жартаста¦ы жай Іарындасымныґ бой жет¿п Іал¦анды¦ын
жазулар). Ґанидыґ Ѕз кЅлем¿нде е с т ¿ п-б ¿ л- к¤н¿ кешеге дей¿н мен де мойында¦ан жоІ ем.
г е н жаґалы¦ы єз¿рге екеу-аІ (А.Хангелдин, О¦ан ыл¦и бала деп Іарап, Ѕз¿мд¿ одан е с т ¿ р е к
Ґани.). Д¤ниен¿ ж¤р¿п кЅрмей, е с т ¿ п-б ¿ л м е й, санайтынмын (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ.).
Жатасыґ ¿ш¿ґ пыспай ¤йде не¦ып? (М.Дулатов, Кей¿н Ѕзгелерден е с т ¿ р е к деп ауыл а¦асы
Шы¦.). астына ат бер¿п, Іой¦а Іосты (Дала дауылпаз.).
ЕСТѕП-БѕЛУ Ест¿п-б¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ЕСТѕРЛѕКТЕЙ с ы н. Ести алатындай,
атауы. ≈ Б¿зд¿ґ е с т ¿ п-б ¿ л у ¿ м ¿ з осындай. естуге болатындай. Ол Ѕз¿н¿ґ Іоґыр даусымен
ЕСТѕП-ЕСКЕР= е т. БасІалардыґ айтІанын е с т ¿ р л ¿ к т е й аныІ та салтанатпен сЅйлед¿
елеус¿з Іалдырмау. Сексеннен асІан аІсаІалдыґ (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.).
е с т ¿ п-е с к е р г е н ¿ аз ба екен! (Б.Кенжебаев, ЕСТѕРТ= е т. 1. ±ўлаІІа шалындыру, ¤н¿н
Асау ж¤рек). ദарту. Артымызда Апалай келед¿ ыґыл-
ЕСТѕП-ЕСѕТПЕ= е т. Тыґдап-тыґдамау, дап Ѕлеґ айтады, жел ызыґы б¿р сЅз¿н е с т ¿ р т-
б¿л¿п-б¿лмеу. Сол жерде сЅзд¿ґ расына кЅз с е, ек¿нш¿с¿н ест¿ртпейд¿ (Б.Майлин, Шы¦.).
жетсе де шы¦а бер¿п Іайта Іалпына кетсе, е с т ¿ п- Шешес¿н¿ґ аІылын тыґдап, Зейнемхан отыр-
е с ¿ т п е й не керек (Абай, Тол. жин.). ¦андар¦а е с т ¿ р т ¿ п Ѕз ойын ашып айтты
ЕСТѕП-ТЈЙ= е т. Хабардар болып, ой (“±азаІст. єйелд.”). 2. э т н. К¿с¿н¿ґ Ѕл¿м¿
топшылау. Б¿з театр сахнасында¦ы Іойылым- жайлы ту¦ан-туыстары мен ел-жўртына
дардан, оІушы жўртшылыІ п¿к¿р¿нен, кЅп е с- хабарлау, айту. На¦ашылары да ¤лкен уайым
т ¿ п-т ¤ й г е н ¿ м ¿ з д е н ദарамыз (“±аз. Іылып, Іолымыздан Ѕлт¿рген сек¿лд¿ болдыІ-
єдеб.”).
ау, – деп, Ѕздер¿ аІылдасып, е с т ¿ р т ¿ п һєм
ЕСТѕР1= е т. Б¿лд¿ру, хабарлау, äàóûñòàï
хабар айту¦а к¿с¿ ж¿берд¿ (М.Дулатов, Шы¦.).
àéту. Т¤н ¿ш¿нде ±ошІарды оятып алып, о¦ан
Шалматай ежелден ¿ш¿нен атысІан дўшпанына
сўмдыІ хабарды е с т ¿ р д ¿ (±аз. ертег.). ±ай
Ѕл¿м хабарын е с т ¿ р т е т ¿ н к¿с¿дей ш¿к¿рейе
адам ер ТайлаІІа теґ келед¿, Жиыл¦ан сол ара¦а
Іарады (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Єрине, мен¿ґ е с-
кЅп ел ед¿. Е с т ¿ р м е й ІайтІанымыз лайыІ
т ¿ р т е т ¿ н ¿ м Ѕл¿м емес, Ѕл¿мнен де к¤шт¿,
емес, Ханым¦а жырлай-жырлай к¿м барады?
са¦ан да, ма¦ан да бататын жай (X.Есенжанов,
(±озы КЅрпеш.).
Ест¿р ІўлаІІа ўят. Айту¦а ўят ІылыІ, ¿с. АІ ЖайыІ).
ЖаІын адамды газетке жазу деген е с т ¿ р І ў л а І- ЕСТѕРТЕРЛѕК с ы н. Есту¿не керект¿,
І а ў я т (М.Иманжанов, Мен¿ґ махабб.). естуге жарарлыІ. Сўрауларына сол кезде жауап
ЕСТѕР2= е т. Жел тўр¦ызу, желп¿нд¿ру. Сай бер¿л¿п Ѕтсе де, кейб¿р¿ жалпы¦а е с т ¿ р т е р л ¿ к,
бойында¦ы шЅпт¿ жолмен желген аттыґ екп¿н¿ Ѕм¿р ж¤з¿нде таґдайына ти¿п ж¤рген сўрау
бетке самал е с т ¿ р е д ¿ (X.Есенжанов, АІ бол¦андыІтан, жаґа комплекске де Іатысы
ЖайыІ). Ала сєуледе жасыл шЅпт¿ жапырып, барлыІтан, бўл жерде кЅрсете кетуд¿ лайыІ
Ѕкпек желд¿ е с т ¿ р ¿ п, кЅк¿рект¿ кер¿п, тым- кЅрд¿к (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
тыра¦ай айдап келед¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ЕСТѕРТУ Ест¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Àéäàðûíàí æåë åñò¿ðä¿. Àñ²à²òàï äºóðåí 1. ±ўлаІІа шалындыру, ¤н¿н ദарту. Бўлар
ñ¤ðã¿çä¿, ò½ðò æà¦û, ²¢áûëàñûí òå´ ²ûëäû. Ñîë Ѕст¿п кел¿се салады. Єбден бас шўл¦ып ¤йренген,
áºéãåì àëòûí ìàéäàíûíäàé, Æåëï¿ëäåï æ å ë Ѕз дауысын е с т ¿ р т у деген болсайшы
å ñ ò ¿ ð ¿ ï à é ä à ð û ì í à í, Ì¿íå ìåí æåòò¿ì, (Т.Иманбеков, Јш ай.). Жанына жайнаґ Іа¦а
çàìàí àé¦à¦ûíäàé (Ñ.Áåãàëèí). отырды кеп Жас жыршы е с т ¿ р т у г е достар¦а
Желдей ест¿рд¿. ШираІ Іимылдады, єн¿н (Є.Тєж¿баев, јлеґд.). 2. э т н. К¿с¿н¿ґ Ѕл¿м¿
ўршыІтай айналдырды. јз¿ де Іол¦а ал¦ан ¿ст¿ жайлы ту¦ан-туыстары мен ел-жўртына
ж е л д е й е с т ¿ р е т ¿ н ж¿г¿т екен (Б.То¦ысбаев, хабарлау, айту. Б¤г¿н-ертеґ Іўмнан Кенд¿
Алдыґ¦ы.). жездеґ келед¿. ±асына б¿р-ек¿ шалды Іосып
ЕСТѕР3= е т. ±айыІты ескекпен ж¤рг¿зд¿- бер¿п, Іаза бол¦ан азаматтарды е с т ¿ р т у
ру. Б¿зге к¤н¿ бойы ескекпен ІайыІ е с т ¿ р е- керек (М.Д¤зенов, АІєже). јл¿кт¿ е с т ¿ р т у г е
д ¿, – дед¿ б¿збен сЅйлескен бозбала (“Єдеб. келгенде, ауылда ЖаІыптан шебер жан жоІ. ±ай
искусс.”). жерде Іалай сЅйлеуд¿ алдын ала ойлап ж¤ред¿
ЕСТѕР4= е т. АрІан, ж¿п жасау ¤ш¿н ж¤нд¿, (М.Д¤зенов, АІєже). Е с т ¿ р т у д ¿ ґ соґы кЅґ¿л
маІтаны ширату, пысытып бўрату. Єжелер айтып, Іай¦ылы хабар¦а ортаІтасып, жўбату¦а
кел¿ндер¿ мен ересек Іыздар¦а жаз бойы ж¿п, ауысады (±ЎЭ). КЅпеш шал Іариялармен б¿рге
ÅÑÒI-ÅÑIÄ 434
Ест¿леуд¿ґ Іазасын е с т ¿ р т у г е келген ед¿ ЕСУАСТАНДЫР=е т. АІымаІтандыру,
(Є.ЖылІышиев, Балжанныґ та¦дыры). жарыместенд¿ру, есерсоІтандыру. Ауыр жа¦дай
ЕСТѕРУ Ест¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; е с у а с т а н д ы р а ашындыр¦ан кЅпш¿л¿к еште-
ж¤нд¿, ноІтаны т.б. ширату, пысыта бўрату. ґеден Іаймы¦ар емес (ј.±анахин, Ауыр к¤н.).
ЎзаІ ойлан¦анмен ¿с б¿тпейд¿, ноІтаны осы ауыл- ЕСУАСТАНДЫРУ Есуастандыр ет¿ст¿г¿н¿ґ
дыґ кемп¿рлер¿не е с т ¿ р у керек (М.Хасенов, Іимыл атауы. ≈ Е с у а с т а н д ы р м а у керек.
Тўлпар.). Єжес¿н¿ґ дорбасында Іол¦ап тоІудан ЕСУАСТАНУ Есуастан ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Іал¦ан ж¤н-жўрІаныґ ж¤рген¿н б¿лет¿н. ±аб¿кен атауы. Бергт¿ґ Іалай Іарайтынды¦ын, е с у а с-
шешелер¿не айтып, содан ІармаІІа бау е с т ¿ р у- т а н у л а р ы н Іоятындай ет¿п ма¦ан жазып
г е к¿р¿ст¿ (Ґ.±айырбеков, Жел ІайыІ). ж¿бер (В.И. Ленин, Шы¦.). Тойын¦аннан не
ЕСУ1 Ес (1) ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; ж¤нд¿, ¿стер¿н б¿лмей е с у а с т а н у ы н а жол бере
маІтаны ширату, пысытып бўрату. Бас ж¿пт¿ Іоймаспыз (“Жўлдыз”).
Іалай е с у д ¿ ўмытып кетт¿к Іой, колхоз кез¿нде ЕСУАСТАУ с ы н. Жарыместеу, есерсоІтау,
ауылда бєр¿ болатын (М. Д¤зенов, Єке.). Т¤йе кещелеу. Сєл е с у а с т а у, содыр м¿незд¿ осы
ж¤н¿ айыл, ІўйысІан, Ѕм¿лд¿р¿к, ноІта, бау- Ахмет – байдыґ на¦ыз Іол шоІпары, атса –
шу е с у г е Ѕте Іолайлы (С.±асиманов, ±аз. мылты¦ы, шапса – Іылышы (О.БодыІов,
ІолЅнер¿). Бектас ж¤н т¤т¿п, е с у ¿ н тоІтатІан Бўлбўл). Баланы шаІыр десеґ, шаІырайын.
жоІ (А.Байтанаев, ±айнар бўлаІ.). Мен єншей¿н ол баланыґ Ѕз¿ е с у а с т а у бол¦ан
ЕСУ 2 Ес (2) ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; соґ айтып ед¿м (Є.Єб¿шев, Армансыз.).
ІайыІты ескекпен ж¤рг¿зу. Ж¿г¿т¿м, судыґ т¿л¿н, ЕСУАСТЫ± з а т. Есуас болушылыІ,
ІайыІ е с у д ¿ жаІсы б¿лес¿ґ бе? (С.Бегалин, жарымест¿к, есс¿зд¿к, есерсоІтыІ. Кейде кЅз
Мектеп.). Дєл айтІанда, желкенд¿ ІайыІта кЅр¿п, ІўлаІ ест¿меген жерге Іашып кетк¿ґ
отыр¦андайсыґ, ескек е с у д ¿ ґ м¤лде керег¿ жоІ келед¿. Осындай е с у а с т ы І сен¿ґ басыґа келе
сияІты (Ґ.Сланов, Арман.).
ме? (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). ±озы КЅрпеш
ЕСУ3 Ес (3) ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; жел
бей¿т¿н¿ґ тЅбес¿н єлдек¿м зеґб¿рекпен атып,
тўру, желп¿нту. К¤зг¿ салІын желд¿ґ жайлап
бўзып тастапты. Мўндай е с у а с т ы І т ы ґ
е с у ¿ бойды серг¿ткен тєр¿зд¿ (Ауызек¿).
к¿мге керек бол¦анын аныІтай алмадым («±аз.
ЕСУАН с ы н. с Ѕ й л. ж е р г. Есалаґ. Осын-
єдеб.»). Жай б¿р жа¦ымпаздыІ єдет енд¿ т¿пт¿
дай е с у а н адамды тЅбеґе шы¦арып ж¿берерм¿с¿ґ
ешб¿р мєн¿ де, ма¦ынасы да жоІ мылжыґдыІ пен
(Диал. сЅзд¿к.).
ЕСУАС с ы н. К¿рес¿л¿-шы¦асылы ес¿ бар, е с у а с т ы І І а ўІсап кеткен ед¿ (С.БаІбергенов,
жарымес, єґг¿. Дєрежел¿ байыныґ буына п¿скен Алтынемел.).
е с у а с б¿реуге сЅз¿ґд¿ шы¦ын Іылып Іайтес¿ґ? ЕСУЛѕ с ы н. Ес¿лген, ес¿л¿п Іойыл¦ан. ≈ Е с у л ¿
КЅрмеген¿м осы ¤й болсын (ј.±анахин, Жер арІан.
бас.). ЖаІан е с у а с адамдай бет¿ме мелшие Есул¿ Іос Ѕтк¿зг¿ш. ф и з. <à¦ûë. twist-
Іарап б¿ршама тўрды (Є.Сараев, ±араша.). ed pair> Б¿рге ширатылып, ек¿ айырыл¦ан
// К¿рес¿л¿-шы¦асылы ес¿ бар, жарымес адам. Ѕтк¿зг¿ш, жерг¿л¿кт¿ жел¿лерде пайдаланы-
Сот ж¤рмейд¿ е с у а с І а, єґг¿ге, Солай бол¦ан, латын ес¿лген Іос сым т¤р¿ндег¿ байланыс
солай болмаІ мєґг¿де (±.Мырзалиев, Домбыра). кабел¿н¿ґ жалпы атауы. Бўл жўп сыртынан
Е с у а с т ы кЅрмесеґ, ес¿ґнен бар-жо¦ын Іайдан Іоршаумен, Іосымша айыр¦ыш затпен немесе
б¿лер еґ (МаІал-мєтел). басІа да е с у л ¿ І о с Ѕ т к ¿ з г ¿ ш п е н Іоршалуы
ЕСУАСТАЙ с ы н. Есуас адам сияІты, есуас м¤мк¿н (±аз. т¿л¿ термин. Информатика). Е с у-
тєр¿зд¿. Отыр мен, ¿здейм¿н мен, сандалам. Е с у а с- л ¿ І о с Ѕ т к ¿ з г ¿ ш – экрандал¦ан (ИТР) жєне
т а й кейде Ѕз¿ме таґІалам (Ж.Саин, Самал). экрандал¦ан (STP) деп аталатын ек¿ т¤р¿ бар.
КЅп кЅрген бас бар ма екен осы бастай, Сендел¿п ±аз¿рг¿ Ѕнд¿р¿л¿п жатІан е с у л ¿ І о с Ѕ т к ¿ з-
мен ж¤рем¿н е с у а с т а й. ЖаІында¦ы жал¦ыз г ¿ ш ¿ н ¿ ґ кЅб¿ Іоршаусыз бол¦андыІтан, олар
дос Ѕлеґ ¦ана, Ол да кейде Іояды ес¿к ашпай электромагнитт¿к бЅгеу¿лдер єсер¿не шалдыІІан
(±.Мырзалиев, КЅш). болып келед¿. Б¿раІ е с у л ¿ І о с Ѕ т к ¿ з г ¿ ш-
ЕСУАСТАН= е т. АІымаІтану, есерсоІтану, т е р д ¿ ауыстыру немесе салу жеґ¿л (±аз. т¿л¿
жарыместену. ОртаІ баламыздыґ м¿нез¿ к¤нбе- термин. Информатика).
к¤н к¤д¿ктер ту¦ыза берд¿. Јст¿-басы к¿р, єке ЕСѕ-ДЕРТѕ з а т. с Ѕ й л. Ес¿л-дерт¿. Сол
барын, шеше барын ўмытІан, есейген сайын к¤ннен бастап е с ¿-д е р т ¿ м Іўла аттыґ
е с у а с т а н а берет¿н сияІты (Ґ.М¤с¿репов, ¤ст¿не б¿р Іонып, батырларша Іўй¦ытып, кеме
Суреткер.). Ертеґг¿н¿ ойла, халІыґ ¤ш¿н Іамы¦а Іайратымды б¿р кЅрсету болды (Н.Ґабдуллин,
б¿л, Ѕз орнына сЅз берген бЅсер байлардыґ Сар. жапыраІ). ±арІаралыда¦ы єке-шешемд¿,
оґына ерт¿п ел¿рме, е с у а с т а н б а (ј.±анахин, жал¦ыз ¿н¿мд¿ ойламаймын, е с ¿-д е р т ¿ м
Жас дєурен). Меґдеш (Б.Аманшин, Жар мўґы). Нес¿н аяр
435 ÅÑIÇ-ÅÑIÊ
ту¦ан ел, јз¿ Ѕс¿рген баладан. Е с ¿-д е р т ¿ б¿р¿ сен¿ґ єкеґ ед¿ (А.ТоІма¦амбетов). є) РўІ-
б¿р сендер, зор ¤м¿тпен Іара¦ан (Жамбыл, сат, Іайда барсаґ да жол бос. Отан – Ѕм¿р,
Шы¦.). Ѕм¿р – Отан, Отан Ѕм¿р – алтын бес¿к. Арылт
ЕСѕЗ с ы н. c Ѕ й л. 1. Иес¿ жоІ, иес¿з. жерд¿ фашистерден, ±айда барсаґ а ш ы І е с ¿ к
Тўла бойын тот басІан, јтк¿р ж¤з¿ кет¿лген, (А.Лекеров, јм¿р оты).
Е с ¿ з еск¿ Іылыштай Ж¤деп ед¿ґ к¤т¿мнен Ес¿г¿н ашпады. Бармады, хабарласпады,
(±.Айнабекўлы, јлеґд.). Ўзай бер¿п артына Іатыспады. Жаман а¦аґныґ е с ¿ г ¿ н а ш п а й т ы н
Іарап ед¿, дєу Іара¦аштыґ басында¦ы е с ¿ з ед¿ґ, осы жЅн¿ґ т¤зу, жаІсы келд¿ґ, Іайным
Іал¦ан дегелект¿ґ ўясын кЅрд¿ (К. Баялиев, (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). Айранбай: “Енд¿
Дегелек.). КЅкес¿ мен апасыныґ Іаны тЅг¿лген Іайтып Кемелбайдыґ е с ¿ г ¿ н а ш у ш ы б о л-
шым ¤й осы к¤нге дей¿н Ѕз¿н к¤т¿п е с ¿ з м а й ы І”, – дед¿ Раушан¦а (Б.Майлин, Шы¦.).
тўр¦андай кЅр¿нд¿ (М.Д¤зенов, Єке.). 2. Ел Ес¿г¿нде Іалды. ±амІоршы, жанашыры
Іоныстама¦ан, Іўлазы¦ан. М¤лг¿п жатІан ен болмай, б¿реуд¿ґ тєрбиес¿нде болды. Ол єрк¿мн¿ґ
байтаІ е с ¿ з сахара¦а кЅз тастап, тоят ¿здейд¿ е с ¿ г ¿ н д е І а л ¦ а н жет¿м Ес¿кбайлар ¦ой.
(С.Шаймерденов, БолашаІ.). БасІалар бўл ±азаІ ренж¿р¿н я ренж¿мес¿н б¿лмед¿ (Т.Жарма-
араны е с ¿ з, иес¿з жер, Іасында тЅбе таІау деп ¦амбетов, Сентябрь.).
ІоґысІа ыґ¦ай кЅрместен ¿шке к¿р¿п кеткен-д¿ Ес¿г¿нен Іарамады. Бармады, араласпады,
(А.Байтанаев, ±айнар бўлаІ). ±у мекен, е с ¿ з Іатыспады. М¿не, содан бер¿ Раушан Кемелбай
дала, жан баспа¦ан, Іўс ўшып, аґ ж¤рмеген ¤й¿н¿ґ е с ¿ г ¿ н е н де І а р а м а й д ы (Б.Майлин,
аймаІ емес пе кЅрер¿м? – дед¿ Сєт (М.Сєрсекеев, Шы¦.).
Жет¿ жылдыІ.). Ес¿г¿нен Іаратпады. Јй¿не к¿рг¿збед¿, Іатыс-
ЕСѕЗДѕК з а т. с Ѕ й л. Иес¿зд¿к, елс¿зд¿к. пады, жолатпады. ±ўдайы мейманды ешк¿м е с ¿-
±алыґ алабота Ѕскен тЅмпеш¿ктерде шыр-шыр г ¿ н е н І а р а т п а д ы (Б.Майлин, Шы¦.).
еткен шег¿ртке ¤н¿ Іўлазы¦ан е с ¿ з д ¿ к ¤н¿ндей Ес¿г¿н ойран Іылды. Јй¿н¿ґ астан-кестеґ¿н
(С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). Айналасында ел жоІ шы¦арып, талІандады. Айдатты, д¤ре соІтырды,
е с ¿ з д ¿ к кЅґ¿лге мўґ ўялатады (“Жўлдыз.). е с ¿ г ¿ н о й р а н І ы л д ы (±СЭ).
ЕСѕК з а т. Јй мен бЅлмен¿ґ т.б. ашып- Ес¿г¿н¿ґ алдына келт¿рд¿. Деген¿н ¿стетт¿,
жауып, к¿р¿п-шы¦атын орны. Е с ¿ к т ¿ б¿реуд¿ґ бас ид¿рд¿. КЅрмес, келмес деп ед¿м, јз ерк¿ммен
Іа¦ып тўр¦аны ест¿лд¿. Мен орнымнан тўрып, бет¿мд¿-ай, Е с ¿ г ¿ ґ н ¿ ґ а л д ы н а, Ўрмай-соІпай
бЅлмен¿ґ ес¿г¿н аштым (Є. Шєр¿пов, ±апас.). Б¿з к е л т ¿ р д ¿ ґ (Махамбет, Шы¦.)
контордан шы¦ып, е с ¿ к алдында тўр¦ан ауатком Ес¿г¿ тарлыІ. Пей¿л¿ тарлыІ, сараґдыІ.
“Газ-69”-на кел¿п м¿нгенше Іойны-Іоншымыз Осындай хан атамныґ ханды¦ы бар, е с ¿ к-
топыраІІа, аузымыз шыІырла¦ан ІиыршыІІа т ¿ ґ сол себепт¿ т а р л ы ¦ ы бар (С¤й¿нбай
толып кетт¿ (Є.НўршайыІов, Тыґ асты¦ы). Аронўлы).
БуыншаІ-т¤й¿ншектер¿н кЅтер¿п єйелдер Ес¿г¿н тоздырды. ±айта-Іайта келе берд¿,
автобустыґ артІы е с ¿ г ¿ н е н Іарбаласып м¿не ы¦ыр Іылды, мазалады. Ауданда¦ы єр мекемен¿ґ
бастады (Б.СоІпаІбаев, Аяжан). е с ¿ г ¿ н т о з д ы р ы п бол¦ан соґ шыр кЅбелек
Д¤ние [Ѕм¿р] ес¿г¿н ашты. à) Áàëàëû² айналып, Омаровтыґ алдынан шы¦а берем¿н
øà²òàí åðåñåê ½ì¿ðãå ½òò¿. Д ¤ н и е е с ¿- («Лен. жас»).
г ¿ н жаґа а ш ы п отыр¦ан ±айдар сияІты Ес¿г¿ ойран, тЅр¿ талІан. Шаґыра¦ы орта-
жас ж¿г¿т ¤ш¿н т¿пт¿ ІызыІ (Е.±алиев, Руд- сына т¤скен, тас-талІаны шыІІан. КЅр, мына-
ный.). º) Òóäû, ä¤íèåãå êåëä¿. Нўр¦али болса ны бєр¿ґ де, Е с ¿ г ¿ о й р а н, т Ѕ р ¿ т а л І а н.
ТалдыІор¦ан облысы, Гвардия ауданы, Дола- ±араІаттай Іайран кЅз Іамшы бойы жас тЅг¿п
налы аулында тўґ¦ыш Ѕ м ¿ р е с ¿ г ¿ н а ш ы п т ы отыр, м¿неки! (М.Єуезов, Таґд. шы¦.).
(Арайлы кЅктем). Ес¿к жақ. Үй ¿ш¿н¿ң төрге қарама-қарсы
Д¤ниен¿ґ [Ѕм¿рд¿ґ, ê¤íí¿´] ес¿г¿ ашылды. тұсы, орны. Мәпелеп той қылады жұртың жиып,
Бетбўрыс кезеґ басталды. Сол к¤ннен бастап Әрк¿мге арнап сем¿з малын сойып. Бәйб¿ше
Ма¦рипа ¤ш¿н ек¿нш¿ д ¤ н и е н ¿ ґ е с ¿ г ¿ а ш ы л д ы е с ¿ к ж а қ қ а қойғанменен, Бес¿г¿ тербелед¿
(Р.ТоІтаров, Тўлпар.). Я алшымнан, я төрге жылжып Күнде қалса, саяға тез ұмтылып
тєйкемнен т¤сет¿н к ¤ н н ¿ ґ е с ¿ г ¿ б¤г¿н а ш ы (Қ.Байболұлы, Еңсегей бойлы.).
л ¦ а н д а й (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). Ес¿к кЅз¿. Ес¿кт¿ґ алды, табалдырыІтыґ
Еґбект¿ґ ес¿г¿. Жаґа жўмыс, келес¿ бастама. Іасы, боса¦а. Ес¿к ашыл¦анда еґгезердей б¿р
Алдымнан ІонаІ¤й ес¿г¿ ашыла берд¿. Бўл б¿р сары ж¿г¿т е с ¿ к к Ѕ з ¿ н д е тўрып Іалады
еґбек б¿ткеннен кей¿нг¿ алдымнан ашыла берген (Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ы.), Кел¿ґ¿з, а¦ай, бер¿
келес¿ б¿р е ґ б е к т ¿ ґ е с ¿ г ¿ ед¿ (±.Исабаев, келе бер¿ґ¿з,– деп, Сєуле е с ¿ к к Ѕ з ¿ н д е тўрып
Арман.). Іал¦ан Олжай¦а Іарады (Є.Єб¿шев, Замана.).
Ес¿г¿ ашыІ. а) Пей¿л¿ кеґ, дастарІаны Ес¿к кЅрген. Бўрын к¤йеуге тиген,
жаюлы. Жомарт, е с ¿ г ¿ а ш ы І, аІ кЅґ¿лд¿лерд¿ґ ерге бар¦ан, тұрмыста болған. јз¿ґ е с ¿ к
ÅÑIÊ-ÅÑIÊ 436
к Ѕ р г е н єйелс¿ґ, оныґ ¤ст¿не артыґнан ±оґырІўлжадан да Ѕш¿ґд¿ Іайтарасыґ, е с ¿ г ¿ ґ-
¿лескен балаґ болса, к¤нкЅр¿с¿ґ Іараґ болады д е ж ¤ р г е н Іўлыґныґ да сауабын аласыґ,
(Ш.Мўртазаев, Табыл. теґ¿з). Е с ¿ к к Ѕ р г е н- айтІан уєден¿ де орындайсыґ (ѕ.Есенберин,
д ¿ алма, бес¿к кЅргенд¿ ал (МаІал-мєтел). Мен Шы¦. жин.). Єйел¿нен, малынан, д¤ниес¿нен
сен¿ґ жайыґды т¤с¿нем¿н, кел¿н, жассыґ, ол айрыл¦ан нелер азамат ж¿г¿ттер Іарындары
да – жас ж¿г¿т. Сен¿ґ балаґ бар, е с ¿ к к Ѕ р г е н ашІан соґ тамаІ ¿здеп Іытай, ІалмаІтыґ бай-
адамсыґ (А.Байтанаев, ±айнар.). ларыныґ е с ¿ г ¿ н д е ж ¤ р д ¿ (С.Шәрiпов,
Ес¿к кЅрсету. э т н. Жаґа т¤скен кел¿нд¿ Бекболат). Е с ¿ г ¿ н д е он жыл ж ¤ р г е н д е
к¤йеу ж¿г¿тт¿ґ ту¦ан-туысІандары мен дос- байлар мен¿ не оґдырды дейс¿з. Бай боса¦асынан
жарандарыныґ ІонаІІа шаІыру рєс¿м¿. Е с ¿ к былтыр ¦ана шыІтым (Є.Нєбиев, Шолпан).
к Ѕ р с е т у арІылы кел¿нн¿ґ к¿мн¿ґ к¿м екен¿н Ес¿ктен шыІса тес¿ктен, тес¿ктен кетсе
танып б¿лу¿не жол ашады (±ЎЭ). ес¿ктен келд¿. Мўнан к¿р¿п, одан шыІІан сужўІ-
Ес¿к ІаІты. а) К¿руге рўІсат ету¿н сўрады. пас Іу, айлакер. Та¦ы да сенб¿с¿ґ, су жўІпас!
Осы мєнс¿з, Ѕтк¿нш¿ сырт Ѕм¿р ±асболаттыґ Е с ¿ к т е н ш ы І с а ґ т е с ¿ к т е н, т е с ¿ к т е н
¦ажайып д¤ниес¿не е с ¿ к І а І п а й ене бастады к е т с е ґ е с ¿ к т е н к е л е с ¿ ґ, Іалдым-ау б¿р
(Т.Ахтанов, Боран). Тєу¿р Іыз нўсІа кЅрген бола пєлеге (Є.Тєж¿баев).
алмассыґ. Ел кез¿п, е с ¿ к І а ¦ ы п, Ѕсек айтсаґ, Ес¿кте Ѕлт¿рд¿. к Ѕ н е. ЖалшылыІта, Іор-
±ыла бер маІўл болса кєс¿б¿ґд¿, Ж¤р ед¿м лыІта ўстады, Ѕм¿р бойы жалшы етт¿. Ерден
бўрын б¿лмей нєс¿л¿ґд¿ (Айтыс). є) ±аґ¦ыбас, Іайыр кетпесе, Ѕ л т ¿ р м е й д ¿ е с ¿ к т е, јлшеп
кезбе. АулаІ менен ендеше, сорлы сўмырай, берген нєс¿пке (Шортанбай, аІын Ѕлеґд.).
ІўлІынына сатыл¦ан е с ¿ к І а І т ы (М.Єуезов, Жар ес¿г¿н бермед¿. Жўбай ет¿п Іосыла
Шы¦.). алмады, Ѕм¿рл¿к жолдас бола алмады. Жаным
Ес¿к пен тЅрдей. а) АралыІ Ѕлшем¿, анадай ¦ашыІ асылым еґ, Ж а р е с ¿ г ¿ н б е р м е д ¿ ґ.
жерде, á¿ðàç ІашыІтыІта. Билет тексеруш¿лер Сор¦а б¿ткен ¦ашы¦ымсыґ, Неге тым кеш
б¿зд¿ґ алдымыз¦а кел¿п, б¿зд¿ґ Іа¦аздарымызды
сермед¿ґ (Абай, Тол. жин.).
е с ¿ к п е н т Ѕ р д е й тўрып кЅрд¿ де, Ѕте
К¿с¿ ес¿г¿нде. Б¿реуге жалданып Іызмет
шыІты (С.Сейфуллин, Тар. жол.). Тўрсын
¿стеумен Ѕм¿р¿н Ѕтк¿зу. Жас басымнан жалшы-
кЅз¿н ашып, жалт Іара¦анда, Ѕз¿не Іарсыма-
лыІта ж¤р¿п, тес¿к Ѕкпе болып Ѕст¿м. ±ырыІІа
Іарсы кел¿п, е с ¿ к п е н т Ѕ р д е й жерде
келгенше к ¿ с ¿, е с ¿ г ¿ н д е Ѕм¿р¿м Ѕкс¿д¿
тоІтап тўр¦ан Іос аттыны кЅред¿ (Є.КЅш¿мов,
(С.Омаров, ±айырлы жаз). Шынында да
±ысталаґ жол). є) јте жаІын, аз-аІ, аз¦ана.
Ай¦ыр Іўла¦ын жымитып ал¦ан, биен¿ґ апшы- Ґани¦а жал¦ыздыІ оґай соІІан жоІ. јз¿ жастас
сын Іуырып барады. ТаІалды, е с ¿ к п е н Іатар-Іўрбыларыныґ кейб¿р¿ к ¿ с ¿ е с ¿ г ¿ н д е
т Ѕ р д е й-аІ Іалды (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). (Ж.Арыстанов, Таґ жўлдызы).
б) Денел¿, ¤лкен, зор. МўІаґныґ таІымына ЕСѕКАШАР з а т. э т н. К¤йеуд¿ґ ¤йленгеннен
е с ¿ к п е н т Ѕ р д е й жарау Іара кЅк ай¦ыр тид¿ кей¿н ал¦аш рет Іалыґды¦ыныґ ата-анасына,
(«±аз. єдеб.»). Мўртын ширатып Іойып е с ¿ к- ¤й¿не бару кєдес¿, еск¿ салт бойынша, к¤йеу
п е н т Ѕ р д е й аІбоз атты кер¿лте аяґдатып келе берет¿н кєделерд¿ґ б¿р¿. ±азаІ ¦ўрпында к¤йеуден
жатІан Аббас батырдыґ алдынан бўлаґдап Ѕте кемп¿р Ѕлд¿, ит ырылдар, баІан аттар, е с ¿ к а ш а р,
берд¿ (Т.Ахтанов, Махаббат.). Іол ўстатар, шаш сипатар, кЅрпе Іимылдатар
Ес¿ктег¿ басы тЅрге жетт¿. Елеус¿з к¿с¿н¿ґ сияІты кєделер¿н алу¦а ти¿ст¿ (С.МўІанов,
бедел¿ артты, мерей¿ кЅтер¿лд¿, Іўрметке ие МЅлд¿р махабб.).
болды. Жєукен¿ґ бейнет¿ босІа кетпей, Ахметт¿ґ ЕСѕК-ЕСѕК: ес¿к-ес¿к болды. ж е р г. Алды-
арІасында аузы асІа, ауы атІа ти¿п, е с ¿ к т е г ¿ алдына бытырап бЅл¿нд¿. Ауылдыґ малы Ѕр¿п,
б а с ы т Ѕ р г е ж е т т ¿ (С.Торай¦ыров, Шы¦.). е с ¿ к-е с ¿ к б о л ы п кет¿пт¿ (±аз. т¿л¿. диалек.
±оз¦амбайдыґ Іызын ЖаІыптыґ баласы алса, сЅзд¿г¿).
±оз¦амбайдыґ е с ¿ к т е г ¿ б а с ы т Ѕ р г е ж е т- ЕСѕКПЕ-ЕСѕК ¤ с т. Ес¿ктер¿ Іарама Іарсы,
к е н емес пе? (±.ТайшыІов, Окт. ўшІыны). ¤йлер¿ жаІын. Е с ¿ к п е-е с ¿ к, Іарсы тўратын
Ес¿ктег¿ басын тЅрге с¤йред¿. Сый-Іўрмет кЅрш¿м КЅжект¿, оныґ єйел¿ Жаґылды Ѕз басым
кЅрсет¿п, бедел¿н арттырды. Атадан жаІсы ўл онша жаІтыра бермейт¿н ед¿м (Ж.Ед¿лбаев,
туылса, е с ¿ к т е г ¿ б а с ы н т Ѕ р г е с ¤ й р е р; Тергеуш¿.). Єб¿лез Омар тўратын ¤йде, б¿р этаж-
атадан жаман ўл туылса, тЅрдег¿ басын ес¿кке да, б¿р алаґІайда е с ¿ к п е-е с ¿ к тўратын
с¤йрер (МаІал-мєтел). (Є.Тарази, БўлтІа сал¦ан.).
Ес¿кте ж¤рд¿. Б¿реуге жалданып жўмыс ЕСѕКСѕЗ с ы н. Ес¿г¿ жоІ. Дєу Іораныґ е с ¿ к-
¿стед¿, б¿реуд¿ґ боса¦асында Іызмет етт¿. – Хан с ¿ з Іамыс к¤ркес¿н¿ґ аузы ¤ґ¿рей¿п, тереґ
ек¿ сЅйлемесе болар, – дед¿ Зейнеп енд¿ ек¿ кЅз¿ апандай Іарауытады (О.Сєрсенбаев, Жал¦ыз
жалын атып. – Мен¿ ±ара¤лекке бай¦а берсеґ, к¤рке). Е с ¿ к с ¿ з ¤й к¿шкене, Ешк¿м де жоІ
437 ÅÑIÊ-ÅÑIË
¿ш¿нде. Єґг¿ме айтып б¿раІ та, Єндетед¿ ол кей ЕСѕК-ТјР з а т. Отыр¦ан ¤й¿, мекенжайы.
уаІта (±.Мырзалиев, Алуан.). Еґ болмаса е с ¿ к-т Ѕ р д ¿ кЅрсет¿п, шай-пай¦а
ЕСѕКТЕЙ с ы н. Даладай ¤лкен, кеґ. Аузы да шаІырмадым (Б.±адырбекўлы, Шайтан.).
а¦аш ¤йд¿ґ е с ¿ г ¿ н д е й, ±ўла¦ы ІазаІ ¤йд¿ґ Б¿зд¿ґ е с ¿ к-т Ѕ р д ¿ б¿р кЅрген¿ґ бўл емес,
т¤нд¿г¿ндей ±ашау дерс¿з кЅрсеґ¿з оныґ б¿р Іызыл бест¿ байлатып Іойдым (С.Бегалин,
т¿с¿н, Мўрыныныґ тес¿г¿ Іаз¦ан ¿ндей (±исса Сахара.).
дастандар.). ЕСѕКТѕ с ы н. Ес¿г¿ бар, ес¿к салын¦ан.
Кеудес¿ [омырауы] ес¿ктей. а) јркЅк¿рек, Ек¿ Іабат зєул¿м сарайдыґ єр Іабаты кєд¿мг¿
кеудес¿не нан п¿скен. Єншей¿нде к е у д е с ¿ ІалалыІ ¤йлерд¿ґ ¤ш Іабатындай бар. Даладай
е с ¿ к т е й болып ж¤рет¿н ж¿г¿тт¿ґ топаны кеґ коридор, кеґ е с ¿ к т ¿ бЅлмелер (Т.Ахтанов,
азайып, шЅг¿п Іал¦ан екен (±.Жўмад¿лов, Јнд¿стан).
КЅкейкест¿). ә) Кеґ кеудел¿, омыраулы. јз¿ ЕСѕКШЕ з а т. К¿шкене ес¿к; ІаІпа. ±ойдыґ
мереке к¤н¿ндей жасана ки¿н¿п, е с ¿ к т е й Ѕткелектен Ѕтет¿н е с ¿ к ш е с ¿ жєне кЅкем теке
о м ы р а у ы н а тЅґкер¿с кез¿нде ал¦ан к¤лл¿ ¤ш¿н шы¦атын е с ¿ к ш е бар, тосІауылмен
ордендер¿ мен медальдарын та¦ып шы¦ыпты Іоршал¦ан (Р.Єбу¦алиев, ±ой Ѕс¿руш¿). БаІша-
(±.Жўмад¿лов, Сы кЅш). О м ы р а у ы е с ¿ к- ныґ талдан тоІыл¦ан е с ¿ к ш е с ¿ н е н атып
т е й, АІ балтыры бес¿ктей, Ег¿нш¿ боп Ѕзгеге шы¦ып, Аяжан артына б¿р-аІ кЅз тастады
±ўсІа болар ма екенс¿ґ (С.Сейфуллин, јлеґд.). (Б.СоІпаІбаев, Аяжан).
К е у д е с ¿ е с ¿ к т е й, бауырынан жара¦ан, ЕСѕКШѕ1 з а т. Ес¿к жасаушы. Єкес¿ Ѕм¿р
арыстанжал шабдар¦а м¿нген, кЅм¿рдей Іалыґ бойы ІолЅнер¿мен шў¦ылданып келген, ол
Іара мўртыныґ ширатыла сояулан¦ан ІияІтары аулымызда¦ы б¿рден-б¿р айтулы е с ¿ к ш ¿
ек¿ Іўла¦ына жеткен жолаушы онсыз да (Х.Ар¦ынбаев, ±аз. ер-тўрман.).
ж¤рдек атын ара-тўра сипай Іамшылап жалмаґ ЕСѕКШѕ 2 з а т. 1. к ө н е. Хан, сұлтан
ІаІтырды (Ж.Ахмади, Ж¤рек Іартайса.).
ордаларындағы, сарайларындағы ес¿к, қақпа
ЕСѕК-ТЕРЕЗЕ з а т. Јйд¿ґ ес¿г¿ мен терезес¿.
алдында тұратын күзетш¿, сақшы. Е с ¿ к ш ¿
±ора-Іопсыныґ тЅґ¿рег¿ жинаІы, баздар сайлы,
мұның к¿м деп кес-кестед¿, Еш адам рұқсатсыз
е с ¿ к-т е р е з е б¤т¿н (С.Хайдаров, Ж¤рек сыры).
етпес ед¿, Ақырды кемп¿р: – Бұл қыз Халифаның
Жел сай-саланы Іуалап ўйтІып, е с ¿ к-т е-
Сүйген¿, сен¿ң қолың жетпес дед¿ (Н.Ахметбеков,
р е з е н ¿ сабалайды, сыртта єлдене ўлы¦андай
(Е.Салихов, АлаІан). Е с ¿ к-т е р е з е л е р ¿ н е н Амангелд¿). 2. Ес¿к алдында отыратын к¤зетш¿,
сы¦алап, “апыр-ау, Іайта кЅш¿п келе ме” деген швейцар. АсІар ўялса да ерт¿п єкелген е с ¿ к-
Іау¿пт¿ ой т¤ртпектеген ауылдыґ Іатын-Іалашы ш ¿ д е н номерд¿ґ, мейманхананыґ бар тєрт¿б¿н
(еркектер¿ шЅпте) Ер¿кт¿ґ соґынан жыртиыса сўрап алды (С.МўІанов, БотакЅз). Завод
Іарап Іал¦ан (О.БЅкеев, ЎйІым келмейд¿). басІармасына к¿ре бер¿сте е с ¿ к ш ¿ Ермектен
ЕСѕК-ТЕРЕЗЕСѕЗ с ы н. Ес¿к-терезес¿ куєл¿к сўрамаІ болып ўмтыла т¤ст¿ де, танып,
салынба¦ан, ес¿к-терезес¿ жоІ. Е с ¿ к-т е р е з е с ¿ з Іоя Іойды (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.).
¤й Іабыр¦алары тўтІындар лег¿не ¤рей ту¦ыза ЕСѕЛ= е т. 1. Боратылу. Бая¦ы майда
¤ґ¿лед¿ (Є.Сєрсенбаев, Жауынгер.). Іоґыр топыраІ кебекс¿з ўндай е с ¿ л ¿ п тўр
ЕСѕКТЕС с ы н. Ес¿ктер¿ Іатар тўр¦ан, ес¿кпе- (Ж.ЖўмаІанов, Ек¿ жол). 2. Жосылу. Машина
ес¿к, еґ жаІын кЅрш¿лес. К¤ндерд¿ґ к¤н¿нде екеу¿ кЅшен¿ґ басына шы¦ып ашыІ дала¦а т¤ст¿ де,
де жаґа пєтерге кЅш¿п келсе, пєтерлер¿ е с ¿ к- заулап берд¿. Жол тег¿с, жуырда ¦ана тЅселген
т е с болып шы¦ады (Н.±азыбеков, Бейтаныс). Іўмтас е с ¿ л ¿ п жатыр (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.).
Кер¿м кабинетке е с ¿ к т е с к¿шкене бЅлмеде 3. Ўшу, желд¿ґ єсер¿нен Іайырылу. АІ иыІ Іыран,
тўрады, сол жерде тамаІтанып, дем алады мўзбалаІ Аялап Отан Ѕс¿рген. ±алды ¿з¿ґ к¤н
(Є.ЖылІышиев, Балжан.). орай, Кек¿л¿ґ желге е с ¿ л г е н (М.Хак¿мжанова,
ЕСѕК-ТЕСѕК з а т. 1. Саґлау б¿ткен, барлыІ Жыр асуы). 4. а у ы с. БЅсу, маІтан¦а бер¿лу.
ашыІ жер. Т¤нде байдыґ Іойына ІасІыр шабады. Ш¤ґ¿рек кЅз – кЅз¿н¿ґ шал¦айына саула¦ан
±ўлаІ е с ¿ к-т е с ¿ к т ¿ ґ бєр¿н тас Іылып бек¿т¿п ащы терд¿ шынаша¦ымен Іа¦ып ж¿бер¿п, жирен
тастайды. ±асІыр байдыґ Іойыныґ бєр¿н саІалын б¿р сипап Іойып, е с ¿ л ¿ п сЅйлеп Ѕткен
тамаІтап кетед¿ (±аз. ертег.). Б¿р кезде танк¿н¿ґ (Є.Кек¿лбаев, Б¿р уыс.). Єр Іўлаш Ѕлеґ сЅзд¿ґ
¿ш¿не к¿рген су кей¿н лыІсып, астыґ¦ы е с ¿ к- Ѕзен¿м¿н, е с ¿ л с е м толІыныма кЅмкер¿лме
т е с ¿ к т е р д е н тЅг¿ле бастады (Ґ.М¤с¿репов, (Айтыс).
Кездесп. кеш.). 2. а у ы с. Јй, ¦имарат, барар жер. ЕСѕЛ о д. «±айран, ш¿рк¿н!» сЅздер¿н¿ґ
О¦ан Петербург татарларынан орысша жєне мєн¿нде айтылып, кЅґ¿л к¤й¿н б¿лд¿рет¿н ишарат
мўсылманша оІы¦ан б¿р епт¿ Іуды жєрдемге сЅз. Басы – сайран, сўм жал¦анныґ соґы – ойран,
бер¿п, ол аз к¤нде кеґ байтаІ астананыґ Адам Ѕм¿р¿ – та¦дыр ойыны. Б¿л де ойлан! Е с ¿ л
е с ¿ к-т е с ¿ г ¿ н е н кЅрсетпеген жер¿ Іалма¦ан жастыІ ескен желдей гу¿лдеп, Єл¿-аІ кетер
(С.МўІанов, АІІан жўлдыз). ж¤ректен – от, к¤ш – бойдан (М.Жўмабаев,
ÅÑIË-ÅÑIÌ 438
Шы¦.). Ах, не пайда е с ¿ л сЅз¿м Ѕтпесе, Ойда- е с ¿ л д ¿ р у ¿ елес бергендей (Є.Сєрсенбаев,
¦ыма оныґ кЅз¿ жетпесе, МаІсатымныґ бар Жауынгер.).
жобасын жо¦алтып (Б.К¤леев, Таґд. шы¦.). ЕСѕЛЕ-ЕСѕЛЕ ¤ с т. Ес¿лген ¤ст¿не ес¿ле.
Нўржан жайын кЅб¿рек ойлап жаны ауырады. Е с ¿ л е-е с ¿ л е Ѕкшен¿ґ Іырын Іып-Іызыл ¦ып
Е с ¿ л ерд¿ Іатал та¦дыр Іор Іылып Іўртып бара сыпырып т¤с¿пт¿ (Н.±азыбеков, А¦айын).
жатІандай (Ç.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к.). ЕСѕЛТ= е т. 1. Жел соІтыру, бораттыру.
Ес¿л басым. ±айран басым. Е с ¿ л б а с ы м ≈ Желд¿ е с ¿ л т т ¿. 2. Јст¿-¤ст¿не бастырмалата
жамандар¦а Іор бол¦ан (“Ана т¿л¿”). т¤су. К¤йш¿ Іадалып ал¦ан. Домбыраныґ Іос
Ес¿л д¤ние [Ѕм¿р]. а) ±имас Ѕм¿р. К¿ж¿нумен, ¿шег¿н ем¿не сауып, е с ¿ л т ¿ п отыр (Є.Кек¿лбаев,
т¤ґ¿лумен Ѕткен е с ¿ л д ¤ н и е (“±аз. єдеб.). Дала.). Бейнеттен тынбады ана, тынбады ана,
Ек¿ ортада, бў д¤ниен¿ґ раІатыныґ Іайда екен¿н Болаттай бер¿к ет¿п шыґдады ана. Дауылда
б¿лмей, б¿р¿н-б¿р¿ аґдып, б¿р¿не-б¿р¿ маІтанып, е с ¿ л сынбасын деп аІ Іайыстай, Е с ¿ л т ¿ п майыменен
Ѕ м ¿ р д ¿ ескерус¿з босІа, жарамсыз ІылыІпен сылады ана (±.КЅп¿шев, Єке Іўша¦ы). 3. а у ы с.
Іор ет¿п Ѕтк¿зед¿ (Абай, Тол. жин.). є) ±айран КЅс¿лту. ТолІы, толІы, Тобылым, ТолІыта тарт
м¤л¿к, жи¦ан-терген. Е с ¿ л д ¤ н и е ўстауын ескег¿м. Сырласайын сен¿мен, Е с ¿ л т е жырдыґ
б¿лмей Іор бол¦ан (А.ТоІма¦амбетов). ескег¿н (Ж.СыздыІов, Белестер).
Ес¿л ел. ±айран жўрт, Іасиетт¿ ел, ел- ЕСѕЛУ Ес¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. К¤нд¿
жўрт. Сўм патша тозаґ Іылып е с ¿ л е л д ¿, шыр айналып ж¤рген жер шарында эфирд¿ґ е с ¿-
талай Іыршын Ѕм¿рд¿ текке Іылды (К.Єз¿рбаев, л у ¿, б¿л¿ну¿ – м¿ндет (А.±алы¦ўлов, ЖарыІ.).
Шы¦.). ЕСѕЛѕіКѕРЕ= е т. Ес¿ле т¤су. Жўрт сек¿лд¿
Ес¿л мал. Ит-ІўсІа, Ѕзгеге Іимас мал, Іайран е с ¿ л ¿ ґ к ¿ р е п бастап, кЅс¿лте жЅнел¿п, дауысты
мал. Е с ¿ л м а л, алты ай жаз, алты ай Іыс аялап д¿р¿лдете, кЅзге жас ал¦андай болып аяІтау
баІІан еґбект¿ґ соры ма, не Іылсын (М.Єуезов. керек (“±аз. єдеб.”).
Шы¦.). ЕСѕМ з а т. Адам¦а туыл¦ан кез¿нде Іойыл¦ан
Ес¿л еґбек. ±айран еґбек. ±ысы-жазы б¿р ат. Жалпы т¤рк¿ нєс¿лд¿ елдерд¿ґ бєр¿нде де
тўяІ шы¦ындатпай, шырылдап ж¤р¿п Ѕс¿р¿п ед¿, Ѕз е с ¿ м ¿ мен єкес¿н¿ґ ес¿м¿н Іосып айтатын
шынымен е с ¿ л е ґ б е к ит-рєсуа бол¦аны ма рєс¿м жоІ, тек Ѕз ес¿мдер¿н ¦ана айтады. Мы-
(С.Мєуленов, Таґд.). Айлар бойы ІасарысІан салы, мен¿ґ е с ¿ м ¿ м – Айназар. Мынаныґ
е с ¿ л е ґ б е к аяІ астынан, аз уаІыт ¿ш¿нде зая е с ¿ м ¿ – Єм¿р (С.Сейфуллин, Шы¦.). Сонау
кетер ме екен (“Лен. жас”). аласапыран уаІыттарда ІазаІ даласында
Ес¿л ер. ±айран азамат. Ез¿л¿п, еґсе т¤с¿п бостандыІ туын ал¦аш кЅтеруш¿лерд¿ґ б¿р¿,
е с ¿ л е р д е н, К¤н бар ма бас кЅтер¿п, ес¿ Іол баста¦ан РаІымжан Мєдинн¿ґ е с ¿ м ¿ м е н
келген. Езуш¿, ез¿луш¿ – ек¿ тап боп, К¿м мынау атал¦ан кЅше ед¿ бўл (Е.јтет¿леуов, Бос шелек).
адамзатты ек¿ бЅлген? (Є.Н¿л¿баев, Алаула¦ан.). Азаматтар заґда белг¿ленген тєрт¿ппен Ѕз е с ¿ м-
±айтес¿ґ Іолы тимепт¿, “јлеґш¿, єнш¿ е с ¿ л д е р ¿ н Ѕзгерте алады (±ЎЭ). // ±ўрметт¿ атау.
е р”. Ала жаздай єн салсаґ, Селк¿лде де билей Ана деген е с ¿ м – ел¿м¿зде Іўрметке бЅленген
бер (Абай, Тол. жин.). Нем¿с о¦ы е с ¿ л е р- ардаІты атаІ (Е.ОразаІов, Дєр¿герл¿к.). БалІар
д ¿ ґ ¿ш¿нен ти¿п, ¿шег¿н шўбалтып кетт¿ ел¿н¿ґ дарынды ўлы ±айсын К¤лиевт¿ґ е с ¿ м ¿
(Є.НўршайыІов). мен еґбег¿н к¿м б¿лмейд¿ (Р.Берд¿баев).
ЕСѕЛ-ДЕРТѕ з а т. Бар ынта-ж¿гер¿, б¤к¿л Ер ес¿м¿. Ел¿не Іыруар еґбег¿ с¿ґген немесе
ой-маІсаты. Мал баІІан ж¿г¿ттер¿м¿зд¿ґ е с ¿ л- ерл¿г¿мен кЅзге т¤скен, ел-жўрты Іўрмет тўтар
д е р т ¿ – мал Іамы, жемшЅп Іоры, жайылымныґ ардагер ес¿м¿. Е р е с ¿ м ¿ ел ес¿нде (МаІал). Е р
отты не отсыз болма¦ы (Ґ.Сланов, Замана.). е с ¿ м ¿ н Іа¦аз ж¤з¿не Іалдырып, ¿стер¿мен елд¿
Мен¿ґ Іобыз¦а Іўмар кез¿м, е с ¿ л-д е р т ¿ м – таныстыру ниет¿мен асы¦ыс к¤ндел¿к жазып
ЫІыластыґ Іобызы, кЅз¿мд¿ ЫІыластан алмай келем¿н (Б.Момышўлы, Офицер). Е р е с ¿ м ¿ де,
отырмын (С.Сейфуллин, Тар жол.). Осы ой ерл¿к Іимылы да Ѕз¿н¿ґ ту¦ан ел¿н¿ґ тарихына
б¿рте-б¿рте е с ¿ л-д е р т ¿ н билеп, ж¤рег¿не алтын єр¿птермен жазылу¦а ти¿с (С.Сей¿тов,
єрІашан жылу бер¿п тўратын, к¤нд¿з-т¤н¿ ес¿нен СЅз сўрайды.).
шыІпайтын, Іол соз¦ан асыл арманына айналды ЕСѕМДЕЙ с ы н. Ес¿м тєр¿зд¿. Ж¤здеген
(Б.Єдетов, Парасат). адамныґ Іиын-Іиын атын ата¦анда бєр¿н
ЕСѕЛДѕР= е т. Гулету, кЅс¿лту, желп¿нд¿ру, байыр¦ы е с ¿ м д е р д е й ¿рк¿лмей, шатастырмай
бЅст¿ру. Јлкен а¦ам Семей, Орынборда, т¿з¿п шыІты (М.Єл¿мбаев, Тєрбие.).
Ленинград, Ташкентте Ѕткен жастыІ дархан ЕСѕМДЕР з а т. л и н г в. Адамныґ, заттыґ,
шаІтарынан да ¿рк¿лмей е с ¿ л д ¿ р е жЅнелет¿н Іўбылыстыґ атауын, т¤р-т¤с¿н, санын жєне
(Ґ.Сланов, Замана.). басІа Іасиет¿н б¿лд¿рет¿н атау сЅздер. Е с ¿ м д е р
ЕСѕЛДѕРУ Ес¿лд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. деген¿м¿з зат ес¿м, сын ес¿т, сан ес¿м сияІты ес¿м
АІІўба Іыздыґ Іолаґ шашын кЅк¿рег¿нде сЅздерд¿ґ басын Іосатын грамматикалыІ атау
439 ÅÑIÌ-ÅÑIÌ
(±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). Нег¿зг¿ сЅздер ерекшел¿ктер¿не ж ¿ к т е у е с ¿ м д ¿ г ¿ н ¿ ґ бєр¿не ж¿кт¿к жал¦ау
Іарай е с ¿ м д е р жєне ет¿ст¿ктер болып, салалы жал¦анады (±аз. т¿л¿ энц.).
ек¿ топІа бЅл¿нед¿ (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). Е с ¿ м д е р- јзд¿к ес¿мд¿к. л и н г в. СЅйлеуш¿н¿ не
д ¿ ґ бєр¿не кЅпт¿к, тєуелд¿к, септ¿к жал¦аулары сЅйлемдег¿ субъект¿н¿ Ѕзге субстанциялар мен
сек¿лд¿ ортаІ тўл¦алыІ категориялар тєн Іўбылыстан бЅл¿п алып кЅрсетуш¿ ес¿мд¿к. ј з д ¿ к
(±ЎЭ). е с ¿ м д ¿ к к е Ѕз т¤б¿р¿нен тара¦ан сЅздер жатады
ЕСѕМДЕС с ы н. Ес¿мдер¿ б¿рдей, аттас. (±аз. грамм.). ј з д ¿ к е с ¿ м д ¿ г ¿ тек Іана Ѕз
Ойына К¤дер¿ден ест¿ген Ѕз¿мен е с ¿ м д е с сЅз¿ бол¦анмен, єрт¤рл¿ Іосымшалар арІылы
та¦ы б¿р жас Ибрагимн¿ґ шы¦ыстыґ жет¿ жўл- кЅптеген Ѕзгер¿ске т¤сед¿ (±аз. т¿л¿ энц.).
дызына сиынып, шабыт шаІыр¦ан Ѕлеґ¿ т¤ст¿ Сўрау ес¿мд¿г¿. л и н г в. СўраулыІ ма¦ынаны
(Ж.Молда¦алиев, Ал¦ашІы.). Осы ауылда б¿лд¿рет¿н ес¿мд¿к. Ес¿мд¿кт¿ґ т¤рлер¿не ж¿к-
Ѕз¿ммен е с ¿ м д е с б¿р ж¿г¿т бар ед¿ (Тарту). теу, с¿лтеу, Ѕзд¿к, жалпылау, белг¿с¿зд¿к, болым-
2. Ес¿мд¿, ес¿м тєр¿зд¿. СєдуаІастан басІа
сыздыІ жєне с ў р а у е с ¿ м д ¿ к т е р ¿ жатады
Рєс¿мбай, Оразай е с ¿ м д е с ўлдары Ѕс¿п келе
(±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). С ў р а у е с ¿ м д ¿ г ¿ н ¿ ґ басын
жатІанда 1933 жылы Серкебай д¤ние салды
Іосып тўратын нег¿зг¿ белг¿ – олардыґ сўраулыІ
(М.Ґабдуллин, Сўрапыл.).
ЕСѕМДѕ с ы н. Деп аталатын, ес¿м¿ сондай, мєнде Іолданылуы (±аз. грамм.).
атты. Сер¿ктер¿м¿зд¿ґ кЅпш¿л¿г¿ кЅґ¿лд¿ С¿лтеу ес¿мд¿г¿. л и н г в. Єр алуан Іўбылыстыґ
адамдар болып шыІты. Еґ кЅґ¿лд¿с¿ – Шайхы жаІындыІ я алыстыІ сияІты аралыІ Іатысын
е с ¿ м д ¿ ж¿г¿т (С.МўІанов, Есею жыл.). Абылай б¿лд¿рет¿н сЅздер. С ¿ л т е у е с ¿ м д ¿ г ¿ н е анау,
хан кЅтер¿л¿п, о¦ан Аты¦ай мен ±арауыл рулары мынау, сонау та¦ы басІа сЅздер жатады (±аз.
¤ш-¤штен алты Іыз бергенде, Аты¦ай¦а жататын грамм.). С ¿ л т е у е с ¿ м д ¿ к т е р ¿ н ¿ ґ ¿ш¿нде
Бабаназар За¦ыпыран е с ¿ м д ¿ Іызын да ІосІан Ѕзге сЅздерд¿ґ орнына Іолданылмайтындары да
екен (С.МўІанов, АІІан жўлдыз). Єйел ¿здеген бар (±аз. т¿л¿ энц.).
Єлен АлІабайдыґ К¤ланда е с ¿ м д ¿ Іызына ЕСѕМ±ОСУ з а т. о й ы н. КЅґ¿л кЅтеру
сЅз салады, б¿раІ єкес¿ Іызын мал¦а сатІысы отырысында єрк¿мге ат Іойып шы¦атын
келмейд¿ (Є.Бектепов, Мєди). ойын т¤р¿. Ертеректе жастардыґ кЅґ¿л кЅтеру
Ес¿мд¿ сЅз т¿ркес¿. л и н г в. БасыґІы сыґары отырысында е с ¿ м І о с у ойнаушы ед¿к
ес¿м сЅз болып келет¿н сЅз т¿ркес¿. Е с ¿ м д ¿ с Ѕ з (“Жалын”).
т ¿ р к е с ¿ н ¿ ґ ўйытІы сЅздер¿ нег¿з¿нен зат ЕСѕМНАМА з а т. Ґылыми еґбек пен жур-
ес¿м, сын ес¿м, сан ес¿м болады да, ба¦ыныґІы налдыґ, кЅрсетк¿штерд¿ґ соґында бер¿лет¿н,
сыґарыныґ Іызмет¿н кЅб¿несе ет¿ст¿кт¿ґ ес¿мше жеке адамныґ Ѕм¿р¿, Іызмет¿ туралы жазыл¦ан
т¤р¿ атІарады (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). Е с ¿ м д ¿ с Ѕ з т ¿ р- маІалалар, хабарлама жєне басІа да мєл¿меттер
к е с ¿ н ¿ ґ сыґарлары Іабыса, матаса, меґгер¿ле (персоналии). ≈ Журналда басыл¦ан е с ¿ м-
байланысады (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). н а м а.
ЕСѕМДѕК з а т. л и н г в. Зат ес¿м, сын ес¿м, ЕСѕМСѕЗ с ы н. Атсыз, атаусыз, атын
сан ес¿м сЅздерд¿ґ орнына Іолданылып, соларды атама¦ан, т¤стемеген, ес¿м¿ жоІ. Ел мен жер
меґзей айтылатын сЅз табы. Баланыґ ал¦ашІы деп жырлайтын жалпы атаІ, Е с ¿ м с ¿ з Іара сЅзде
кездег¿ сЅз¿нде зат ес¿мдер кЅп болады. Кей¿ннен
болар шатаІ. Єр г¤лд¿ґ ис¿ басІа деген сЅз бар,
ет¿ст¿ктер, е с ¿ м д ¿ к т е р, та¦ы да басІа сЅз
Єр шЅпт¿ґ тану керек атын атап (К.Єз¿рбаев,
таптары Іосылып Іорланады (±.ЖарыІбаев,
Тойбастар).
Психология). Е с ¿ м д ¿ к т е р заттыґ атын,
сынын, санын я олардыґ атын б¿лд¿рмейд¿, б¿раІ ЕСѕМШЕ з а т. л и н г в. Б¿рде ет¿ст¿к,
солардыґ орнына жўмсалады (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). б¿рде ес¿мдер Іызмет¿н атІарып, ес¿мдерше
МорфологиялыІ тўр¦ыдан ал¦анда е с ¿ м д ¿ к- т¤рленет¿н ет¿ст¿кт¿ґ нег¿зг¿ б¿р грамматикалыІ
т е р септелуге, кЅпт¿к жал¦ау жал¦ану¦а бей¿м категориясы. Е с ¿ м ш е н ¿ ґ Ѕткен ша¦ы
(±ЎЭ). ет¿ст¿кт¿ґ бастапІы т¤р¿не, ет¿стерге -¦ан, -ген,
Болымсыз ес¿мд¿к. л и н г в. Жалпы болымды -Іан, -кен жўрна¦ы жал¦ану арІылы жасалады
ма¦ына¦а Іарама-Іарсы, затты, Іўбылысты (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). Е с ¿ м ш е ет¿ст¿ктен жасалады
жоІІа шы¦ару ¤ш¿н Іолданылатын ес¿мд¿к. Б о- да, ес¿мге атрибут рет¿нде Іоданылады (±аз¿рг¿
лымсыз ес¿мд¿ккеешк¿м,ешб¿р,ешІайсы,ешІашан, Іаз. т¿л¿). Е с ¿ м ш е н ¿ ґ -ар, -ер формалы т¤р¿
та¦ы басІа сЅздер жатады (±аз. грамм.). де мезг¿л ба¦ыныґІы сЅйлемд¿ жасау¦а Іатынаса
Ж¿ктеу ес¿мд¿г¿. л и н г в. Белг¿л¿ б¿р жаІты алады (“±азаІст. мект.”).
кЅрсету ¤ш¿н Іолданылатын ес¿мд¿к. Ж ¿ к т е у ЕСѕМШЕЛѕ с ы н. л и н г в. Ес¿мше араласІан,
е с ¿ м д ¿ г ¿ сЅйлеуш¿, тыґдаушы жєне бЅгде ес¿мше формалы. Е с ¿ м ш е л ¿ Іайырма деп
к¿с¿ деген ў¦ыммен байланысты Іолданылады ерекшеленген компонентт¿ґ баяндауышы
(±азаІ грамматикасы). Б¿р¿нш¿, ек¿нш¿ жаІта¦ы ес¿мшеде тўруын айтамыз (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
ÅÑIÍ-ÅÑIÏ 440
ЕСѕН з а т. б и о л. <ëàò. fauces> Ауыз ЕСѕНЕП-ПЫСЫНА= е т. ±апырыІта
Іуысыныґ жўтІыншаІІа Ѕтет¿н тес¿г¿. Е с ¿ н- ыстыІтап, ес¿ней беру. Е с ¿ н е п-п ы с ы н а п
д ¿ т¿л т¤б¿р¿ мен жўмсаІ таґдай шектейд¿ (±аз. отырасыґ ба солай, ¤йге к¿рсеґш¿, – дед¿ ±арагЅз
т¿л¿ термин. Биология). (±.ТоІмырзин, Јш кие).
ЕСѕНЕ= е т. 1. Шарша¦анда не ўйІы келгенде, ЕСѕНЕП-ПЫСЫНАУ Ес¿неп-пысына
ўйІысын аша алма¦анда ауызды кеґ ашып, ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Е с ¿ н е п-п ы с ы-
ер¿кс¿з тыныс алу, ¿шке тартыл¦ан ауаны н а у ы басылды.
б¿рден серп¿п шы¦ару. АІан ¤й¿н¿ґ оґ жаІта¦ы ЕСѕНЕС= е т. ±осыла ес¿неу. Иттер анда-
кЅрш¿с¿ ±ўмырай шы¦ып, ес¿к алдында¦ы санда ауыздарын кере бу шы¦арып, Іыґсылай
таІтай табалдырыІта тўрып, аузын арандай е с ¿ н е с ¿ п Іояды (С.Елубаев, Ойсыл Іара).
аша е с ¿ н е д ¿ (О.БЅкеев, Б¿зд¿ґ жаІта.). ЕСѕНЕСУ Ес¿нес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Бала ўйІысын аша алмай, кЅз¿н уІалап ауыІ- ≈ Е с ¿ н е с у м е н болды.
ауыІ е с ¿ н е й д ¿ (С.Мыґжасарова, ±ыр.). ЕСѕНЕТ= е т. 1. Ес¿неуге мєжб¤р ету,
Е с ¿ н е г е н кезде адам аузын кеґ ашып, ес¿неуге ыІпал ету. Е с ¿ н е т е баста¦ан
¿шке Іарай тереґ дем тартып, сыртІа демд¿ Естайдыґ ўйІысы ашылып, бойы сергектен¿п
тез шы¦арады (“Зерде”). 2. ѕстейт¿н ¿с жоІтыІ- кетт¿ (С.МўІанов, Шы¦.). 2. а у ы с. К¤ш-
тан ер¿гу, ўйІысырау, жалІаулану. ѕшпек, Іуатты алу, єлс¿зденд¿ру. КЅп кеш¿кпей
жемек, сем¿рмек, е с ¿ н е м е к, Ер¿ккеннен кЅктем де кел¿п Іалар, Е с ¿ н е т ¿ п,
жалшы¦а бос зек¿рмек. Бай ўрыспа¦ан кез¿нде ес¿рт¿п, ер¿кт¿ алар. Азан-Іазан аспанныґ
Ѕз¿ ўрысІансып, “Олай емес, б¿лмейс¿ґ, былай” Іоґырауы ЖаІсылыІтан тўрса иг¿ бер¿п хабар
демек (Абай, Тол. жин.). (М.МаІатаев, Дари¦а.).
ЕСѕНЕК з а т. Ѕ с. <ëàò. antirrhinum> Арыс- ЕСѕНЕТУ Ес¿нет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
танныґ аузы тєр¿зд¿ болып ашылатын г¤л¿ бар ≈ Е с ¿ н е т у ¿ жаман.
баІша г¤л¿. ±орапшаныґ немесе ІауашаІтыґ ЕСѕНЕУ Ес¿не ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ІаІырау жолы Ѕс¿мд¿к т¤р¿не Іарай е с ¿ н е к- Ек¿ Іолын ес¿кке Іарай ек¿-¤ш рет созып,
т е р єрт¤рл¿ болады... (Т.МўсаІўлов, Ботаника). тЅбеге Іарап аузын ашып б¿р рет е с ¿ н е у м е н
Е с ¿ н е к т ¿ ґ жабайы т¤р¿ кЅктеген кезде сЅз¿н б¿т¿рд¿ (Ж.Нєж¿меденов, АІ ша¦ыл).
Іўмды г¤лденд¿р¿п ж¿беред¿ (Б.Муханов, ±а- Е с ¿ н е у адам¦а ¦ана емес, с¤тІорект¿ жануар-
заІст. Ѕс¿мд¿к.). Е с ¿ н е к г¤л¿н¿ґ к¤лте жапы- лар¦а да, Іосмекенд¿лер мен балыІтар¦а
раІшасыныґ орналасуы арыстанныґ аузына да тєн (±ЎЭ). АІан бала баІша¦а Єдет¿нше
ўІсайды (Ботаника). беттед¿. Кеше ерте жатса да, Е с ¿ н е у ¿ кетпе-
ЕСѕНЕіКѕРЕ= е т. Ес¿ней т¤су, аздап ес¿неу. д¿ (Є.Д¤йсенбиев, КЅґ¿лд¿.).
Аузыґды ашып е с ¿ н е ґ к ¿ р е г е н д е “О, Алла, ЕСѕНЕУѕК с ы н. Жи¿ ес¿нейт¿н, ес¿ней
мен¿ сайтаннан саІта” деу¿ керек. Єйтпегенде берет¿н. Шарша¦анда, ўйІысы келгенде,
ауыздан енген сайтан бойды жайлап алады адамныґ е с ¿ н е у ¿ к болатыны бар емес пе
(Б.±анарбаева, ±аз. наным-сен¿м.). (Ауызек¿).
ЕСѕНЕіКѕРЕУ Ес¿неґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ ЕСѕіКѕРЕ= е т. БЅс¿ґк¿реу. Бўл аймаІта
Іимыл атауы. Шарша¦ан кЅґ¿л-к¤й¿н е с ¿ н е ґ- комбайншы кЅп бол¦анмен, соныґ ¿ш¿нде
к ¿ р е у ¿ байІатты (“±аз. єдеб.”). осылай е с ¿ ґ к ¿ р е п ж¤рет¿н¿ – осыныґ к¤йеу¿
ЕСѕНЕП-±ЎСЫНА= е т. 1. Ес¿неген ¤ст¿не (Е.±онарбаев, Жол басы).
ес¿ней беру, Іайта-Іайта ес¿неу. Ол ештеґе ЕСѕіКѕРЕУ Ес¿ґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
сезбегенс¿п, е с ¿ н е п-І ў с ы н а п отыра берд¿ атауы. ≈ Е с ¿ ґ к ¿ р е у ¿ н ¿ ґ себеб¿ бар.
(Н.±азыбеков, А¦айын). 2. а у ы с. Манаурау, ЕСѕП-ЕСѕП ¤ с т. Єлденеше рет жЅпелдеме ес¿п
тыныштыІта болу. Мынау е с ¿ н е п-І ў с ы н а п ж¿беру. Б¿р жаІсы жер¿ ол мен¿ґ бел¿мнен
жатІан сайын дала сол Іара нарды сойып, ІўшаІта¦анда алаІаныммен суды е с ¿ п-
сыпырып алып, шелдеп таста¦ан тер¿с¿ндей е с ¿ п ж¿бер¿п ем, су бет¿не шы¦а келд¿м
елестейт¿н (О.БЅкеев, Јркер). (Є.±алдыбаев, Шаншар.).
ЕСѕНЕП-±ЎСЫНАУ Ес¿неп-Іўсына ет¿ст¿- ЕСѕП-ТАСУ Ес¿п-тасы ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Е с ¿ н е п-І ў с ы н а у м е н атауы. Сєлден соґ шай¦а отырдыІ. ±ўсе-
болды. кеґн¿ґ бая¦ы е с ¿ п-т а с у ы. јз¿не де, Ѕзге-
ЕСѕНЕП-МАНАУРА= е т. Ес¿неп, Іал¦ып- лерге де риза сияІты (Т.Тоба¦абылов, Т¤с¿н-
м¤лгу. АІлима е с ¿ н е п-м а н а у р а п, ек¿ б¿лег¿н сеґ ед¿.).
сипалап та¦ы б¿раз жатты (Б.Аманшин, Жар ЕСѕП-ТАСЫ= е т. КЅґл¿ шалІу, масай-
мўґы). рау, масаттану. Е с ¿ п-т а с ы п, шалІып
ЕСѕНЕП-МАНАУРАУ Ес¿неп-манаура барамын, адам шын Іуан¦анда сЅйтед¿ ¦ой
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Е с ¿ н е п-м а н а у- (Т.Тоба¦абылов, Та¦дыр). Јм¿т ш¿рк¿нн¿ґ
р а у м е н болды. алысты жаІын ¦ып Іоятыны бар ¦ой, ондайда
441 ÅÑIÐ-ÅÑIÐ
к¿с¿ жар¦а соІІан толІындай е с ¿ п-т а с и д ы берлин, Алмас.). Бўхарбай да Саржан мен Ке-
(Т.Тоба¦абылов, Ж¤рег¿м со¦ып.). несары¦а ер¿п, ±оІан шабарман сыпайларыныґ
ЕСѕР с ы н. Тентек, ес¿р¿к, ІияґІы. Жал¦ыз талайын Іырды, Мємет Єл¿мн¿ґ ж¿г¿ттер¿н¿ґ де
ўлы тентек, е с ¿ р болып, ата-анасын єб¿герге бер¿ шыІІандарын е с ¿ р е й етт¿ (I.Есенберлин,
салумен келед¿ («±аз. єдеб.»). ±аһар).
ЕСѕР= е т. 1. Ек¿лену, Іызбалану, ес¿реґдеу. ЕСѕРЕК с ы н. с Ѕ й л. Ес¿р¿к. Фон Рубинш-
Јйдег¿лер Іыран-топан к¤л¿п жатыр. Мен одан тейн ІарІылдап к¤л¿п ж¿берд¿. Б¤йт¿п єдетте
сайын е с ¿ р е т¤сем. Сосын Ѕлеґге кЅшт¿м е с ¿ р е к адамдар ¦ана к¤лет¿н-д¿ (Є.Нўрпей¿сов,
(ј.±анахин, Жер бас.). јлеґ айтсаІ, соншама К¤ткен к¤н). КЅз¿ Іызар¦ан, ўзын к¿рп¿ктер¿
Тым е с ¿ р ¿ п кетес¿ґ. К¿тап оІып ж¤рм¿н деп, єл¿ дымІыл. јз¿ де б¿р т¤рл¿ е с ¿ р е к халде
Текке со¦ып нетес¿ґ (±.Сатыбалдин, Пьесалар). (Є.Нўрпей¿сов, К¤ткен к¤н). // Ес¿р¿к к¿с¿.
Ерк¿н шыр ет¿п ІалІалай берд¿. Анау одан жаман Ал бўндай е с ¿ р е к т е р к¿м кЅр¿нгенн¿ґ
е с ¿ р д ¿ (К.Ж¤н¿сова, ±ўстар єн¿). Јйде отыр¦ан басында ойнайтын єґг¿ртаяІпен шатастырды
е с ¿ р г е н, ер¿ккендер енд¿ Іирай к¤л¿п жатыр (С.Берд¿Іўлов, Аспан.).
(С.Сейфуллин, Шы¦.). 2. Асып-тасу, асІаІтау, ЕСѕРЕКТЕ= е т. с Ѕ й л. Ес¿р¿ктен. Е с ¿-
дандайсу. ±олына ер¿к тисе е с ¿ р ¿ п кетет¿н р е к т е г е н жарлардыґ тауы ша¦ылып,
сорлы басы ашумен асыра с¿лтеп ж¿берген¿н бойларына ¤рей ўялап, енд¿г¿ жерде ІазаІ ж¿-
сонда барып б¿р-аІ б¿лд¿ (Б.МўІаев, Жал¦ыз г¿ттер¿не соІты¦удан олар ІашаІтайтын болды
жаяу). Тарт т¿л¿ґд¿, е с ¿ р м е! Ес¿рген к¤н¿ґ (Є.Єл¿мжанов, Жаушы).
бол¦ан, б¿раІ ол к¤н¿ґ Ѕткен сен¿ґ (М.ТоІж¿г¿тов, ЕСѕРЕКТЕН= е т. Есуастану, аІымаІтану.
Єн атасы.). К¿с¿н¿ дым б¿лмейт¿н тапІандай-аІ, Ол кЅрсе де кЅрмегендей єдей¿ е с ¿ р е к т е н ¿ п,
Е с ¿ р ¿ п кЅрген жерден ентелед¿ґ (Жамбыл, Тол. єдей¿ Іўтырынып тўр (Ш.±ўмарова, ±ос
жин.). Е с ¿ р е й ¿ н деп ес¿рд¿м бе, мен¿ ес¿рткен – шынар).
жездеґн¿ґ жел¿г¿ (Ш.Хўсайынов, Јк¿л¿ Ыбырай). ЕСѕРЕКТЕНУ Ес¿ректен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
3. ЕсерсоІтану, жындану, Іўтыру. Е с ¿ р д ¿ атауы. ≈ Е с ¿ р е к т е н у ¿ н Іойдырды.
жау, ел¿рд¿, ТоІтатам деп жырды а¦ын. КЅм¿р ЕСѕРЕКТЕТ= е т. Есуастандыру, аІымаІ-
¦ып Ѕртеп Ѕм¿рд¿, ТаптамаІшы г¤л ба¦ын тандыру. Ойыншылын Ѕз¿н¿ґ, е с ¿ р ¿ к т е т-
(С.МашаІов, Жылдар.). Ес¿ґде болсын, “апама п е ґ д е р єр¿, бастарыґа шы¦ып алады (С.Мўрат-
барамын, ауылнайдан куєл¿к алдым” деп е с ¿ р ¿ п беков, Жабайы алма).
ж¤рме (Т.Дєуренбеков, Кездес. осы). ±алармыз ЕСѕРЕКТЕТУ Ес¿ректет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
бўдан б¿з аман, Жасармыз єл¿ кЅп заман. Е с ¿ р м е, атауы. ≈ Е с ¿ р е к т е т у ¿ дўрыс болмады.
фашист, е с ¿ р м е, Т¤б¿нде са¦ан ¿с жаман ЕСѕРЕКТЕУ 1 с ы н. с Ѕ й л. Ес¿р¿ктеу.
(С.Єл¿мбетов, јлеґд.). 4. Елту, есеґг¿реу, мас Лєухи десе дегендей, байІўстыґ бас тер¿с¿
болу. Наша денеге с¿ґгеннен кей¿н адам тез е с ¿- де кел¿с¿п тўр екен, таІтайдай теп-тег¿с тЅрт
р е д ¿, кейде 10–12 са¦ат Іалыґ ўйІы¦а шомады бўрышы тЅбес¿ндег¿ еж¿ктеп ІырыІІан
(Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). АІ араІтан б¿р-ек¿ е с ¿ р е к т е у Іалыґ шаштыґ єр Іылшы¦ы
рет Іа¦ып ж¿берген ±аракеґ аздан соґ е с ¿ р е тебендей, шапсаґ шал¦ы батпайтын тєр¿зд¿
бастады (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). Мынау Іара (±.ЫсІаІов,±араорман).
к¤зг¿ аспан да сол б¿р тайІазанныґ бет¿ндей ЕСѕРЕКТЕУ2 Ес¿ректе ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
екен. Орта тўсы Іара-ІошІылданып, Іар¦а аунап атауы. ≈ Е с ¿ р е к т е у м е н болды.
е с ¿ р г е н аІ аю¦а ўІсап кетед¿ (М.С¤ндетов, ЕСѕРЕіДЕ= е т. Єк¿реґдеу, есерсоІтану,
±ызыл ай). 5. а у ы с. К¤шею, ес жидырмау. Іўтырыну. Мана¦ы тЅтен ерл¿к, е с ¿ р е ґ д е п, ед¿-
ЖўлІыса жел е с ¿ р ¿ п, МайысІанмен сынбадыґ. реґдеп, к¤шт¿мс¿п, бєлдемс¿п тўр¦ан баты-
Сыр айтпадыґ шеш¿л¿п, неше кел¿п тыґдадыґ рыґ аяІ астынан моп-момаІан к¤йге т¤ст¿ (АІ
(А.БаІтыгереева, јр¿мтал). Е с ¿ р ¿ п, одан сайын бидай).
долыр¦ан Ерсайын ¤ст¿-¤ст¿не шабуылдай ж¤р¿п ЕСѕРКЕ= е т. Жаны ашу, м¤с¿ркеу, аяу. Адам
б¿р мезетте Іарсыласын бел¿нен ўстай жерден т¿к бол, азамат бол. Жас емесс¿ґ, енд¿ ая¦ыґды
кЅтер¿п ал¦ан (Б.Ж¤н¿сов, јр¿мтал.). ±олІа¦а шалыс бассаґ, сен¿ ешк¿м е с ¿ р к е м е й д ¿
т¤т¿н ис¿ ўрды. КЅз алдына Іызыл-жасыл (Д.Досжанов, Тўлпар.). Тапсырдым с¿зге на-
шеґбер ойнатып от е с ¿ р е д ¿ (С.Ерубаев, Ойсыл лынып, Толтырып жасІа кЅз¿мд¿, Е с ¿ р к е
Іара). Е с ¿ р ¿ п ал¦ан Іатты жел АІбаланыґ Ѕз¿н дейм¿н жалынып (Абай, Тол. жин.). Е с ¿ р к е-
де дедектет¿п, табанын жерге тиг¿збей ўшырып г е н ¤й кЅп болса б¿рер к¤н тамаІ берер. К¤н
бара жатты (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). саны кЅп, ес¿ркер саны аз, жолатпаса Іайда
ЕСѕРЕЙ з а т. с Ѕ й л. Ес¿р¿к. Бўрын бўл барасыґ (С.МўІанов, БотакЅз). Мен – жаралы
Іызметт¿ Иран мен Јнд¿станнан алып келген жолбарыспын, Жўрттыґ атІан о¦ы Ѕт¿п, Сен
е с ¿ р е й л е р атІаратын. Олардыґ Ѕлген¿ Ѕлд¿, е с ¿ р к е, сорлы жаспын, Шын сЅз¿ме раІым ет¿п
Ѕлмеген¿ еб¿н тауып жер¿не Іашып кетт¿ (I.Есен- (Абай, Тол. жин.).
ÅÑIÐ-ÅÑIÐ 442
ЕСѕРКЕГЕНДЕЙ ¤ с т. Ес¿ркеген сияІтанып, ЕСѕРКЕУ Ес¿рке ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
ес¿ркеген болып. БасІарма б¿зд¿ е с ¿ р к е г е н д е й аяу. Далабайды жылы шыраймен Іарсы алды.
жиырма сотыІ жер бер¿пт¿ (З.Ш¤к¿ров, ±иын Оныґ кЅз¿нен Ѕз¿не деген е с ¿ р к е у д ¿ кЅрд¿
т¤й¿н). (Д.Досжанов, Зауал). Егер єз¿р б¿реу е с ¿ р-
ЕСѕРКЕГЕНДѕК з а т. Жаны ашы¦андыІ, к е у сЅз айтса, еґ¿реп ж¿берет¿н де кейп¿ бар
м¤с¿ркегенд¿к, ая¦андыІ. Мўныґ себеб¿ сол ўят (Т.Дєуренбеков, Б¿з. кездес.). Сол тєр¿зд¿,
¿ст¿ Іыл¦ан адамды е с ¿ р к е г е н д ¿ к т е н болады б¿реуд¿ґ т¤р¿н кЅру т¤г¿л¿, б¿реуд¿ґ Іай¦ысы
(Абай, Тол. жин.). туралы єґг¿ме етуд¿ґ Ѕз¿ е с ¿ р к е у сез¿м¿н
ЕСѕРКЕГЕНСУ Ес¿ркегенс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ оятады (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
Іимыл атауы. ≈ ЖЅнс¿з е с ¿ р к е г е н с у ¿ ЕСѕРКЕУШѕ з а т. 1. Аяушы, м¤с¿ркеуш¿,
ўнамады. жаны ашушы, ІамІоршы. Мўндайда е с ¿ р к е у ш ¿-
ЕСѕРКЕГЕНСѕ= е т. Жаны ашып ая¦ансу, н ¿ ґ бейшара¦а аяныш сез¿м¿нде булыІІан ызасы,
м¤с¿ркеген болу. ±анша адамныґ е с ¿ р к е г е н- шарасызды¦ы араласа ж¤ред¿ (Ç.±абдолов,
с ¿ п берген кеґес¿, жыларман к¤йдег¿ Іай¦ы¦а Жалын). – Ш¿рену¿н Іара Ѕздер¿н¿ґ, отставной
ортаІтасІан сЅздер¿ Іўла¦ына да к¿рмейд¿ бастыІтар, – деп с¤й¿нуш¿лер де, е с ¿ р к е у-
(С.Єб¿лІасымўлы, Оспан батыр). ш ¿ л е р де, мысІылдаушылар да табылып жатыр
ЕСѕРКЕГѕШ с ы н. Ая¦ыш, жаны ашы¦ыш. (С.Адамбеков, ±ожанасыр.). 2. а у ы с. Т¿лекш¿.
Жет¿м-жес¿рд¿ е с ¿ р к е г ¿ ш Ай¦аным ек¿ С¤йгеннен соґ Ѕз¿ґд¿ енш¿м деуш¿ ем, јтт¿
жет¿мге ерекше кЅґ¿л бЅлед¿ (С.МўІанов, Іанша сен¿мен ес¿л кеш¿м. АІ т¿лекпен алыстан
АІІан жўлдыз). Е с ¿ р к е г ¿ ш екенс¿ґ, – дед¿ алаґдайтын, Болсаґ болды мен¿ґ б¿р е с ¿ р к е у-
ш¿л¿к,– Онша, сорлы емесп¿н, тартпа к¤й¿к ш ¿ м (С.Мєуленов, Рауан). 3. а у ы с. Жўбаныш.
(Абай, Тол. жин.). Ерк¿м бар е с ¿ р к е г ¿ ш Єн ¦ана е с ¿ р к е у ш ¿, жўбанышы, Єн ¦ана –
ел¿м берген, Ж¤рем¿н жер ¤ст¿нде сен¿менен
Іолдан со¦ар Іуанышы. Та¦дыр¦а єнмен ал¦ыс
(ѕ.Мємбетов, Сыр).
айтпаІшы ол ±орлан Іыз жер бет¿нде ту¦аны
ЕСѕРКЕГѕШТѕК с ы н. Ес¿ркег¿ш болушылыІ,
¤ш¿н (М.Єл¿мбаев, јшпес от).
жаны ашы¦ыштыІ. Адам баласын аяп тўратын
ЕСѕРКЕУШѕЛѕК з а т. АяушылыІ. Сол
е с ¿ р к е г ¿ ш т ¿ к те жаман емес (Ауызек¿).
сєттег¿ Ѕктемд¿к пен е с ¿ р к е у ш ¿ л ¿ к жанымды
ЕСѕРКЕП-МЈСѕРКЕ= е т. Жаны ашу,
ІамІорлыІ жасау. Єкем ергежейл¿н¿ ыл¦и е с ¿ р- жасытып ж¿берд¿ (Д.Жанботаев, Жер жылуы).
к е п-м ¤ с ¿ р к е п, ўшпаІты жаІсы сЅз¿н аямай, ЕСѕРЛЕН= е т. с Ѕ й л. Ек¿лену, Іызбалану.
ІоІайтып ж¤рет¿н («Лен. жас»). Соншама е с ¿ р л е н ¿ п, тЅг¿л¿п-шашыл¦аны нес¿, –
ЕСѕРКЕП-МЈСѕРКЕУ Ес¿ркеп-м¤с¿рке дейд¿. На¦ыз ес б¿лмес есерлер солар дер ед¿м
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Е с ¿ р к е п-м ¤ с ¿ р к е у – (К.ТоІаев, Солдат.).
сауабы мол ¿с (Ауызек¿). ЕСѕРЛЕНУ Ес¿рлен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЕСѕРКЕП-МЈСѕРКЕУШѕЛѕК з а т. Жаны атауы. ≈ Е с ¿ р л е н у ¿ н Іой¦ызды.
ашушылыІ, аяушылыІ, ес¿ркеуш¿л¿к. Кетпектей ЕСѕРЛѕК з а т. ЕсерсоІтыІ, тентект¿к,
адам да е с ¿ р к е п-м ¤ с ¿ р к е у ш ¿ л ¿ к т ¿ ¿здей ІияґІылыІ. Ер жет¿п, есейген жасІа келд¿ґ,
ме? Б¿реуд¿ґ сен¿ ая¦анынан жек кЅрген¿ кЅш балалыІ шаІта¦ы е с ¿ р л ¿ г ¿ ґ д ¿ Іой, – деп єкес¿
¿лгер¿ емес пе? (Р.ТоІтаров, Тер¿ст¿к). аІылын айтып жатты (“Жалын”).
ЕСѕРКЕС= е т. Жандары ашысу, м¤с¿ркесу, ЕСѕРТ= е т. Ек¿ленд¿ру, Іызбаландыру,
Іосыла аясу. ±ўрбы-Іўрдас, жолдас-жора, Мен есерсоІтандыру, жындандыру. Атадан Іал¦ан
деген жан, барлыІ пенде. К¤рс¿н¿сер кЅк¿рек дєулет, а¦а Іолында¦ы бил¿к таби¦атынан ўр да
тола Е с ¿ р к е с ¿ п ег¿лгенде (Д.Єб¿лев, Таґд.). жыІ, Мўстафаны т¿пт¿ е с ¿ р т ¿ п ж¿берген (Р.Нўр-
ЕСѕРКЕСУ Ес¿ркес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ¦алиев, К¤ретамыр). Жоспар єрдайым арты¦ымен
атауы. ≈ Е с ¿ р к е с у м е н болды. орындалып жатады. Сейтназарды е с ¿ р т ¿ п ж¤рген
ЕСѕРКЕТ= е т. Жанын аштырту, м¤с¿ркету. де осы жоспар ¦ой (О.Сєрсенбаев, БаІыт Іўсы).
Кеше жўмысшылар мола бўзбаймыз дегенде, Сєскеде енд¿м ес¿ктен, Есенд¿к-саулыІ сўрас-
алдарында жылап, е с ¿ р к е т ¿ п, жалынып пай. Еркектей та¦дыр е с ¿ р т к е н, Єйелге титтей
¿стет¿пс¿ґ ¦ой (С.Ерубаев, Шы¦.). Б¿рде еґ¿рет¿п, сыр ашпай (Х.Ер¦алиев, Дєу¿р дабылы). Мўндай
б¿рде е с ¿ р к е т ¿ п, б¿рде серг¿т¿п, теб¿рент¿п, ж¤генс¿здерд¿ жЅнге салмай Іашан¦ы е с ¿ р т ¿ п, тай-
Ѕз¿ґ¿зд¿ ¦ажайып д¤ниен¿ґ кЅш¿не кездест¿рер¿ раґдатып Іоясыґдар (Б.Т¿легенов, КЅктем.).
хаІ (Ал¦ысІа бЅленгендер). Мєж¿баев поэмасын ЕСѕРТКѕ з а т. Адамныґ орталыІ ж¤йке
толІындандырып оІып, теґ¿зге батып бара ж¤йес¿не єсер ет¿п, нашаІорлыІІа шалдыратын
жатІан жанды елестет¿п, ер¿кс¿з е с ¿ р к е т к е н- кЅкнар, наша. Таби¦и е с ¿ р т к ¿ г е ес¿р¿к
д е й болды (Б.Майлин, Азамат.). даІылдары мен олардан алынатын апиын, анаша,
ЕСѕРКЕТУ Ес¿ркет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл марихуана, гашиш т.б. жатады («ДенсаулыІ»).
атауы. Еґбекс¿з е с ¿ р к е т у м¤мк¿н емес Жыл басынан бер¿ оґт¤ст¿кІазаІстандыІ
(Ґ.Сланов, МЅлд¿р бўлаІ). Іау¿пс¿зд¿к Іызметкерлер¿ 77 кило наркотикалыІ
443 ÅÑIÐ-ÅÑIÐ
Ѕн¿мд¿ тєрк¿леп, наркотикт¿ тасымалдаудыґ Туа араз болып ту¦андар, Кектер¿н Іанмен
5 халыІаралыІ арнасын жойса, О±О кеденд¿к жу¦андар. ЄрІайсысы «¤стемм¿н!» деп ай¦айлап,
баІылау департамент¿ 102 кило е с ¿ р т к ¿, Е с ¿ р ¿ к т е н ек¿ кЅз¿ тўн¦андар (Ж.±ыдыров,
оныґ ¿ш¿нде 46 кило героинд¿ барар жер¿не Шынарым). 3. ±ўтырын¦ан, жындан¦ан,
жетк¿збед¿ (“Егемен ±азаІстан”). Азияда¦ы леп¿рген. јлт¿рей¿н мен ол жетпег¿рд¿. Адамды
е с ¿ р т к ¿ бизнес¿не Іарсы тўруды маІсат алдау Іалай болатынын кЅрсетей¿н мен о¦ан!–
тўтатын ба¦дарлама жасау¦а ти¿с (“Егемен деген е с ¿ р ¿ к айІай бєр¿б¿р басылмады
±азаІстан”). (Є.Тарази, Асу-асу). Елеуреген е с ¿ р ¿ к елд¿ґ
Ес¿ртк¿ даІылы. б о т. ±ўрамында орталыІ бєр¿, јґкей батыр пєлеІор жас пен кєр¿. Сен¿
ж¤йке ж¤йес¿не єсер етет¿н Іоздыр¦ыш заттары адам деп ескер¿п к¿м елейд¿, ±ўлап Іал¦ан Іу
бар Ѕс¿мд¿к. Е с ¿ р т к ¿ д а І ы л ы н а кокаинд¿ молаґ к¿мге дєр¿ (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Єбу
бўта, тау Іылша, ¤нд¿ кенепшЅб¿, сасыІ меґдуана, Насыр єґг¤д¿к ¦алымдардыґ таусылмас дау-
апиын, кЅкнєр т.б. жатады (±ЎЭ). Кейб¿р е с ¿ р т- дамайынан, е с ¿ р ¿ к сауыІ-сайраннан безердей
к ¿ д а І ы л ы н ы ґ жапыра¦ында атропин, скопо- боп кеткен («Б¿л¿м жєне еґбек»). Е с ¿ р ¿ к т ¿ ґ
ламин, алкалоидтары болады (±ЎЭ). Іылы¦ын ес¿ кеткен ¦ана жасайды (МаІал-
ЕСѕРТКѕШ с ы н. Тез ес¿ртет¿н, елiтт¿рг¿ш, мєтел). Сырттай осыныґ б¿р¿н Іалт ж¿бермей
зиянды, алкогольд¿к. БасІа улардан араІтыґ отыр¦ан ±алІаман Іыз¦аныштыґ е с ¿ р ¿ к отын
айырмашылы¦ы – оныґ ел¿кт¿рг¿ш, баура¦ыш, шарпып ж¿берд¿ (К.Ахметбеков, Сый орамал).
е с ¿ р т к ¿ ш єсер¿нде («Лен. жас»). Т¤рл¿- АІылдысы тиме деп, Е с ¿ р ¿ г ¿ кимелеп, Ўрып
т¤рл¿ п¿тна толар деген. СауыІ-сайран молаяр ж¤р басІа шолтаґдап (Ј.Кєр¿баев, Шы¦.). Єлде
деген. Е с ¿ р т к ¿ ш шарап ¿шуш¿лер толар Титанныґ ал¦ашІы саІшысы, Єлде б¿р е с ¿ р ¿ к
деген (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ). АраІ, боза Іобызшы, Єлде Ѕз¿ндей желек жамылып, ±ол-
сек¿лд¿ е с ¿ р т к ¿ ш нєрселерге жолама. Наша ты¦ына Іылыш асын¦ан, ±алпаІты, арсыз
шекпе, кЅкнєр¿ жеме. Диуана боласыґ. Шайды, бозбала (Ж.Аймауытов, Шы¦.). 4. Ес¿нен
кофен¿ Іатты Іылып ¿шпе, сўйыІ Іылып ¿ш адасІан, шалыІта¦ан, есеґг¿реген, мєґг¿реген.
(Х.Досмўхамедўлы, Шы¦.). Ес¿н алып е с ¿ р ¿ к еткен Іатыгез аурудыґ
ЕСѕРТУ Ес¿рт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Іыспа¦ында Іал¦ан бала ¤й ¿ш¿ндег¿ жандардыґ
≈ Е с ¿ р т у ¿ дўрыс емес. тол¦аныс, к¤йзел¿с¿н де сезер емес (Саржайлау).
ЕСѕРУ Ес¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. АІбала ес¿н дўрыс б¿лмейт¿н е с ¿ р ¿ к халде.
Шы¦ыс ел¿н¿ґ осы б¿р наша тартып е с ¿ р у ¿, оны Алдынан ж¤г¿р¿п шыІІан ек¿ бала оныґ т¤с¿нен
¦иш деп мадаІтап, àпиын жеп мас болуы барып шошынып, шег¿н¿п кетт¿ (Є.Нўрпей¿сов,
тўр¦ан Іас¿ретт¿ деп ойлады ШоІан (С.Бегалин, Сергелдеґ). // м е д. Ес¿р¿кт¿к. АІыры еск¿ кЅґн¿ґ
ШоІан асу.). тўсынан ўстап, ауыл¦а жетелеп алып келгенде,
ЕСѕРѕК1 с ы н. 1. ЕсерсоІ, есуас, аІымаІ. кемп¿р б¿р¿м¿зд¿ танымай, аппаІ Іудай шашы
Маґдайынан сипа¦анмен, е с ¿ р ¿ к ес¿ркегенд¿ жалбырап, бет¿ Іисайып, ыІылыІ атып, е с ¿ р ¿ к
б¿лмейд¿. Аз да болса ащыныґ дєм¿н татІызу буып тўр екен (Т.Єбд¿ков, К¤зг¿ жапыраІ).
керек (±.Толыбаев, ±айдасыґ.). ±ызымныґ 5. а у ы с. Алай-д¤лей, ес¿ре соІІан. Бўл екеу¿ б¤г¿н де
естиярлы¦ы кейб¿р е с ¿ р ¿ к еркектен артып е с ¿ р ¿ к желге Іарамай, кЅк теґ¿збен алысып
т¤скен¿не Іуанбасам ренж¿мейм¿н (Є.Єл¿мжанов, ж¤р¿п, ўшан¦а сал¦ан ауларын Іарап шыІты
Махамбет.). Б¿р е с ¿ р ¿ к бай бопты, Байлы¦ында (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). ШЅлд¿ґ е с ¿ р ¿ к
есеп жоІ. јз¿нен басІа адамды Ойлайды екен дауылы талай-талай керуендерд¿ Іўм астына
есек деп (Е.Елубаев, КЅкпар). Е с ¿ р ¿ к т ¿ ґ кЅм¿п те кеткен (Є.Кек¿лбаев, Б¿р уыс.). Оныґ
ма¦ынасыз мылжыґынан єбден зер¿ксе керек, ¤ст¿не биыл¦ы жел б¿рт¤рл¿ е с ¿ р ¿ к, жа¦алау
Михаил Иванович зек¿п тастады (Є.Сєрсенбаев, ІаймаІшып, к¿легейлене бастаса-аІ АрІадан
ТолІында.). 2. Дандайсы¦ан, асып-тасІан, шыІІан Іатты жел єлс¿з мўзды бет ашыІІа
асІаІта¦ан. Байсалбайдыґ манадан бер¿ айдап Іуып кет¿п тўрады (Є.Нўрпей¿сов, ±ан
е с ¿ р ¿ к кЅґ¿л¿ аяІ астында Іўлазып Іалды. мен тер).
Бес бЅлмел¿ ¤йде Ѕз¿не сер¿к болар жан жоІ ЕСѕРѕК2 з а т. Жан-жануарларды жындан-
(Є.±алмырзаев, ±арлы¦аш). Јлде мен б¤лдеге дырып, Іўтыртатын ауру. Е с ¿ р ¿ к т е н Іырыла
оран¦ан, бар-жоІты б¿лмейт¿н талай е с ¿ р ¿ к т ¿ баста¦ан Іойды єкес¿н¿ґ моласына т¤нетуге
басып озар т¤р¿ґ бар (X. Ер¦алиев, ШындыІ.). ж¿берд¿ (Б.Серкебаев, јткенде.). Е с ¿ р ¿ к бол¦ан
// АІыл¦а кЅнбейт¿н, Іызба, Ѕз б¿лерменд¿г¿мен жаралы жануарлардыґ б¿рІатары жан ўшырып
ж¤рет¿н адам. Келеге келмес кес¿р мен кесел¿н, єлдеІайда барып Іўлайды да, Іўз¦ындар¦а жем
айтІан¦а емес е с ¿ р ¿ г ¿ мен есер¿н. Е с ¿ р ¿ к т е р- болады (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т).
д ¿ ±ар¦айсыґ мынау отыр¦ан е с ¿ р ¿ к т е р д ¿. Ес¿р¿к тиген [тигендей]. Ес¿р¿кпен ауыр¦ан.
Мынау ж¤генс¿здер, анау Іасын кЅрген жеґгес¿ Тапал Іарада зєре Іалмай, шайІап отыр¦ан к¿р¿н
Шєкетт¿ бўзбай Іояр ма? (Ж.Аймауытов, Шы¦.). тастай бере, е с ¿ р ¿ к т и г е н тайлаІша атып
ÅÑIÐ-ÅÑIÒ 444
тўрды (А.Єлсеров, Ауыл.). Бўл жаз¦анныґ Ѕлеґ не Іажет¿ бар (Ауызек¿). Єйел¿м т¤с¿н¿п, басІа¦а
оІы¦аны да б¿р т¤рл¿. Е с ¿ р ¿ к т и г е н д е й Іыз¦анышсыз Іараса, о¦ан да Іўппын, бўл
аузы кЅп¿рш¿п айІайлай беред¿ (О.Сєрсенбаев, заманда жўрттан Ѕзгешем¿н деу – е с ¿ р ¿ к т ¿ к
Таґбалы тас). (Т.Т¿леуханов, јм¿р.). Сол мезг¿л-мерз¿мде
ЕСѕРѕК 3 з а т. с а я т. ±ыран Іўсты аґ адамныґ адам екен¿, бўл д¤ниеге есерл¿к пен
алу¦а ¤йрет¿п, да¦дыландыру ¤ш¿н жасал¦ан е с ¿ р ¿ к т ¿ к ¤ш¿н келмеген¿ ойына оралып,
алдандыр¦ыш. Лашынды шаІыру¦а ¤йреткеннен жанын жылылыІ жайлар-ау (А.Нўрманов,
кей¿н, арыІтатыґІырап далбай¦а келуге, е с ¿- ±ўлан.). 2. м е д. Невроз тобына жататын
р ¿ к к е т¤суге ¤йретед¿ (Ш.Айманов, ±ыран.). ауру. Јст¿рт пайымдаушылыІ, илан¦ыштыІ,
Е с ¿ р ¿ к алдыр¦анда т¿р¿ ¤йрект¿ґ Іанатын ІиялшылдыІ, кЅґ¿лк¤й¿ ауытІымалы, Ѕз¿не
ІысІарта кес¿п, б¿р к¿с¿н¿ґ Іолына ўстатады. жўрттыґ назарын аудару¦а, ж¤р¿с-тўрысын
Ол жардыґ астында кЅр¿нбей тўрып, Іанаты мєнерлеуге тырысушылыІ, тєн тўл¦алыІ кей¿п
кес¿лген ¤йрект¿ кЅкке лаІтырады (Ш.Айманов, е с ¿ р ¿ к т ¿ к психопатия деп аталады (ҚҰЭ).
±ыран.). ЕСѕРѕН= е т. Ек¿лену, есерсоІтану, Іўтыры-
ЕСѕРѕКТЕН= е т. 1. Есуастану, ес¿ру, ну. Б¿реу¿ тыныш отыр е с ¿ р ¿ н б е й, Б¿р солдат
есс¿здену, Іўтырыну. КЅктем Іызуы артып, к¤н масы¦ады ес¿ к¿рмей. Соґынан ¿лесед¿ Іара
шуаІты болып, кЅбелектер ўша баста¦анда, жаяу, Ер¿кс¿з Са¦ырбаев ек¿ жаяу (X.Ер¦алиев,
бойдаІтардыґ е с ¿ р ¿ к т е н ¿ п, асылыІ та, ±ўрман¦азы).
асы¦а да айта берет¿н сЅздер¿ кЅп болады ЕСѕРѕіКѕ с ы н. Ес¿р¿ктеу, есерсоІтау,
(С.БаІбергенов, Алтынемел.). ±аблан онымды есуастау. ±амшыларын бер¿к т¿степ, Єдет
тыґдар емес, е с ¿ р ¿ к т е н ¿ п ал¦ан шалдуар Іылып аІыр¦ан. Єбеґ де болса, берме деп, Е с ¿-
бала сек¿лд¿ енд¿ тўрып келе жатІанымда Іайта р ¿ ґ к ¿ ант ўр¦ан (Айтыс).
жы¦ады (Д.Исабеков, ±ара шаґыраІ). Єйел ЕСѕРѕіКѕРЕ= е т. Есерлену, Іызулану.
Іолында¦ы шыбы¦ымен есект¿ басІа-кЅзге ±асы мен к¿рп¿г¿не дей¿н аІ айран ўн басІан
сабаласа да єґг¿ неме басылмай, Іайта ек¿лен¿п, саудагерлер бўл кезде самогон ¿ш¿н е с ¿ р ¿ ґ к ¿-
е с ¿ р ¿ к т е н е т¤ст¿ (С.Алдабергенов, Асу). р е п алса керек (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.).
±аз руыныґ атына сем¿р¿п, аш-жалаґашты¦ын ЕСѕРѕіКѕРЕУ Ес¿р¿ґк¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
т¤с¿нбейт¿н кєр¿ єйел¿ кей¿н т¿пт¿ е с ¿ р ¿ к т е н ¿ п атауы. ≈ Е с ¿ р ¿ ґ к ¿ р е у ¿ ўнамады.
кеткен ед¿ (К. Оразалин, КЅктем.). 2. а у ы с. ЕСѕС1= е т. Ж¤нд¿, маІтаны ширатысу,
ЎйтІу, Ѕршелену. Солт¤ст¿к жел¿ е с ¿ р ¿ к т е н е пысытып бўрасу. Ауыл шет¿ндег¿ б¿р ¤йде
со¦ып тўр (Дала дауылпаздары). б¿р топ єйел жиналып, арІан е с ¿ с ¿ п жатыр
ЕСѕРѕКТЕНДѕР= е т. Есуастандыру, есс¿з- (Ауызек¿). Оны енд¿ ботаныґ ноІтасын е с ¿ с ¿ п,
денд¿ру, ес¿рту. Сол кие, немесе арІа деп те б¿т¿р¿с¿п ж¿беруге шаІырды (ТЅрт т¤л¿к.).
атады, Ѕз¿н¿ґ баласына Іонады. Ол Іонарында ЕСѕС2= е т. Есу. АІынныґ Ѕз¿мен Ѕз¿ ¿штей
е с ¿ р ¿ к т е н д ¿ р ¿ п, ауыртады (Ґ.±айырбеков, ¤ндесу¿нен, сырласуынан ту¦ан Іоґыр салІын
АІ желкен). леп баяу е с ¿ с к е керек ед¿ (Т.Єл¿мІўлов,
ЕСѕРѕКТЕНДѕРУ Ес¿р¿ктенд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Абай).
Іимыл атауы. ≈ Бўл оныґ жЅнс¿з е с ¿ р ¿ к т е н- ЕСѕС3= е т. ±айыІты ж¤рг¿зу ¤ш¿н ескекпен
д ¿ р у ¿. б¿рнеше адам есу, ескект¿ єр¿-бер¿ Іоз¦алысІа
ЕСѕРѕКТЕНУ Ес¿р¿ктен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл келт¿р¿су. ≈ Ескекпен екеулеп е с ¿ с т ¿.
атауы. ≈ Е с ¿ р ¿ к т е н у ¿ ўятІа Іалдырады. ЕСѕСУ1 Ес¿с (1) ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ЕСѕРѕКТЕУ с ы н. 1. ЕсерсоІтау, есуастау. ≈ АрІан е с ¿ с у.
РаІым¦а ере келген ж¿г¿тт¿ґ б¿р¿ Ахмет деген ЕСѕСУ2 Ес¿с (2) ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
е с ¿ р ¿ к т е у жан ед¿ (±.Исабаев, АйІыз). ≈ Екеулеп е с ¿ с у.
Далабай сен¿ґ атыґды шы¦аратын – бала. Б¿зд¿ґ ЕСѕТ= е т. 1. ±ўлаІІа шалыну, есту. Ал¦ашІы
єлг¿ жаман Сауранбайды е с ¿ р ¿ к т е у, ерке к¤ндер¿ баланыґ ІўлаІ т¤т¿г¿ су¦а толы болады
Іып Ѕс¿р¿п, енд¿ тия алмай ІойдыІ (Д.Досжанов, да, ештеґен¿ е с ¿ т п е й д ¿ (±.ЖарыІбаев,
Зауал). БЅл¿мше басІарушысы Жўмар¦али Психология). Б¿р кезде б¿з е с ¿ т т ¿ к, Командир
ел¿рме е с ¿ р ¿ к т е у м¿нез¿ бол¦анымен, бастап алദа: «Енд¿ тоссаІ – кеш¿кт¿к!» Деп
бас пайдасыныґ бабын б¿лет¿н адам-тын берд¿ ал¦а команда (±.Ўябаев, Отты жыл.).
(К.Зєкенов, Жанартау). 2. а у ы с. Жастау, 2. ѕс-єрекетт¿ґ басы-Іасында болып, Ѕз
Ѕм¿рден кЅрген-б¿лген¿ аздау, тєж¿рибес¿здеу. Іўла¦ымен тыґдау. Дєнекерд¿ґ ек¿ ш¿лдеханада
Осы кЅне ырым¦а илан¦ан Иланшы ±адырхан Жанардыґ єн сал¦анын е с ¿ т к е н ¿ бар.
да е с ¿ р ¿ к т е у бала ша¦ында сол сыннан Ѕткен јз¿ де, Ѕзге жўрт та онда мўндай Ѕнер бар
десед¿ (Д.Досжанов, Ж¿бек жолы). деп ойламайтын (К.±азыбаев, Ыз¦ар).
ЕСѕРѕКТѕК з а т. 1. ЕсерсоІтыІ, есуастыІ, МЅґкен¿ґ ¤й¿нде ІонаІ жатІанын б¿лет¿н, бўл
жындыс¤рейл¿к. Елге жаІпас е с ¿ р ¿ к т ¿ к т ¿ ґ ауылдыґ Іад¿рл¿ к¿с¿с¿ екен¿н де е с ¿ т к е н
445 ÅÑIÒ-ÅÒ
(Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). Мўны е с ¿ т к е н т ¿ р у д ¿ ґ еб¿н таба алмай, Ўлжан сєл бЅгел¿п
жўрт аяудыґ орнына «Ѕз сазайын тартІан Іалды (Ж.Т¿леков, Шал¦ай.).
екен» дейт¿н (Б.Момышўлы, Шы¦.). Жансей¿т ЕСѕТУ Ес¿т ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Дєулеттен е с ¿ т к е н єґг¿меден кей¿н АІаннан 1. п с и х. Есту. Єрб¿р адамныґ ана т¿л¿ оныґ
Іатты шошын¦ан (Ј.Шойбеков, Сўсты к¤н.). е с ¿ т у т¤йс¿г¿н¿ґ дамуына к¤шт¿ єсер етед¿
3. Хабардар болу, сўрастырып б¿лу. Бўрын (±.ЖарыІбаев, Психология). 2. Хабардар
ескермегенмен, Жарбол уаІи¦асын е с ¿ т к е л ¿ болу. Ма¦ан ырыс – таґ нўры алаула¦ан, Б¿р
Мєруен¿ґ к¿м екен¿н Тєл¿м сезе баста¦ан сияІты аума¦ан Іып-Іызыл жалаулардан. Ма¦ан ырыс –
(Б.Майлин, Шы¦.). Ж¤рмекш¿ болды со¦ан е с ¿ т у елден бўрын, Т¿рш¿л¿кт¿ґ тынысын єр
тамам халыІ, ШаІыр¦ан е с ¿ т к е н соґ хабарды ауладан (ѕ.Мємбетов, Тарланбоз). 3. Тыґдау, Ѕз
алып. Жўрт айтты: «Бўл жиында аІын Іыз бар, Іўла¦ымен есту. Б¤г¿нг¿ к¤нн¿ґ Іорытындысын
Сол Іызбен айтыс», – дед¿ ма¦ан барып (Айтыс). е с ¿ т у ¤ш¿н жўмысшылар Іашан да болса
Ол а¦асы Жєнг¤дейд¿ґ осы жаІта¦ы К¤рш¿м б¿раз¦а дей¿н Іайта Іоймады (Б.±ыдырбекўлы,
жоталарынан бер Ѕткен аю жайында айтІан ШойынІўлаІ).
єґг¿мелер¿н е с ¿ т к е н (С.Бегалин, УаІыт.). ЕСѕ-ТЈСѕ з а т. АІыл-ес¿, аІыл-ойы. Е с ¿-т ¤ с ¿
Б¿т¿пт¿ хор Іызындай са¦ан кЅр¿к, С¤йег¿м єр дўрысында сол жалауды єдей¿ сыртІа шы¦ара
сЅз¿ґе барады ер¿п, ЖарІыным, Іалайша боп байлап Іой¦ан: єр¿-бер¿ Ѕте Іал¦андар кЅрс¿н
т¤ст¿ґ тор¦а Мєн¿с¿н айтыґызшы е с ¿ т е л ¿ к деген ойы ед¿ (Ж.ЖўмаІанов, Шўбартау.).
(±ыз Ж¿бек). ЕСѕТѕЛ= е т. 1. ±ўлаІІа шалыну, ест¿л¿ну.
ЕСѕТКЕНДЕЙ с ы н. Ест¿ген сияІты. Е с ¿ т- Шын ба, дари¦а, шын ба, достарымныґ даусы
к е н д е й болады ±ўла¦ым еск¿ сыбырды (Абай, е с ¿ т ¿ л е д ¿ ¦ой? – дейд¿ солдат сандыраІтап
Тол. жин.). (М.Иманжанов, Адам.). Омардыґ аты е с ¿ т ¿ л-
ЕСѕТКѕШ с ы н. Тез ести Іоятын, г е н д е Ѕткен дєу¿р театрын кЅз алдынан
елестет¿п Ѕтт¿ (Б.Майлин, Шы¦.). 2. Есту.
ІўлаІтан¦ыш. Жемт¿кт¿ алыстан сезет¿н ІараІўс
ЕСѕТѕЛУ Ес¿т¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
сияІты молда да Ѕл¿кт¿ е с ¿ т к ¿ ш болады
≈ ѕштег¿ дауыстыґ е с ¿ т ¿ л у ¿.
(Ж.Арыстанов, СўґІар.).
ЕТ з а т. 1. Адам мен жан-жануарлардыґ
ЕСѕТТѕР= е т. 1. ±ўлаІІа шалындыру,
тер¿с¿ мен с¤йег¿н¿ґ арасын жал¦астырып
ест¿лет¿н етк¿зу. Ыбырайым да енд¿ ер¿н
тўр¦ан бЅл¿г¿, м¤шес¿. Єс¿ресе пенициллин,
ўшымен к¤б¿рлемей, баяу болса да е с ¿ т т ¿ р е
стрептоциллин сияІты дєр¿лерд¿ е т пен тер¿н¿ґ
сЅйлед¿ (Є.Сєрсенбаев, Батыр.). Айтма¦амбет
арасына ж¿берсе, перитонит ауруы асІынбай
е с ¿ т т ¿ р м е у г е тырысып, аузына Іолын тосып
жазылады (А.Даиров, Хирургт¿ґ кеґес¿). 2. Со-
сЅйлесе де, командир Іўла¦ы шалып Іал¦андай
(Є.Сєрсенбаев, Батыр.). 2. Тыґдаттыру, Іўла- йыл¦ан мал мен аґ атаулыныґ тамаІ ¤ш¿н
¦ын сал¦ызу. КЅрш¿н¿ кЅрш¿ шаІырды, Болды бЅлшектелген м¤шес¿, Іўнды та¦амдыІ Ѕн¿м.
да сыйлап ас бермек. ±улы¦ын ¿ште жасырды, ±ойдыґ е т ¿ мен майынан сапалы тамаІтар
Баланыґ єн¿н е с ¿ т т ¿ р м е к (Абай, Тол. жасалады (М.Ермеков, ±азаІст.). С¿б¿рд¿ґ
жин.). 3. э т н. Ест¿рту. К¿с¿н¿ґ Ѕл¿м¿ туралы жерг¿л¿кт¿ халІы жылІы е т ¿ н Іатты ўнатып
ту¦ан-туыстары мен жаІындарына хабарлау. жо¦ары ба¦ала¦анмен, таби¦ат жа¦дайыныґ
Мен адаммын тєуекелд¿ сый¦а алдым, Ма¦ан Іолайсызды¦ынан жылІы аз Ѕс¿р¿лед¿ (Т¤р¿к
сыймай олар¦а да сый¦ан мўґ. Е с ¿ т т ¿ р єлем¿). ±ойды жайылым мал деп сана¦анмен,
¿ п б¿реулерд¿ґ Іай¦ысын, ±ас¿рет¿не Ѕз¿м дайындал¦ан жемшЅпт¿ бер¿п, Іолда баІІанда
Іатты Іинадым (Беташар). Ол кеткен соґ ж¤н мен е т т ¿ мол беред¿ (А.Елеманов, ±ой
ауылдыґ да Іызы¦ы б¿рге кеткендей бол¦ан. шаруаш.). 3. БесбармаІ (±азаІтыґ кєдел¿
Сол азамат Іаза тауыпты майданда. Кеше та¦амы). Жаґыл аІІўман¦а шай салып отІа
е с ¿ т т ¿ р д ¿ (Є.Єл¿шев, Батыр болып.). Іойды да, дастарІан жайды. ±алам¤шт¿ґ
С¤мбес¿н мылты¦ыныґ сыламадыґ, ±ара алдына е т єкелд¿ (Т.Ахтанов, Боран). Кеште
Іан¦а он бар ма¦ыґ Іынамадыґ. Мыґды бер¿п, мол дастарІан жайылып, тайІазан¦а асыл¦ан
б¿рде ал¦ан Айдос жєкем, јлгенд¿г¿н е с ¿ т- е т ІонаІтар¦а тартылады (Ж.Тєшенов,
т ¿ р с е м жыламадыґ (Айтыс). ±аратас). Жўмыскерлер е т жеп бол¦ан кезде
ЕСѕТТѕРУ Ес¿тт¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл жартыланып ту¦ан ай арІан бойы кЅтер¿лген
атауы. 1. Ест¿лд¿ру. Клубтан шы¦а салып жўрт ед¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). Ат ¤ст¿нде к¤н
екеу-екеуден кеук¿лдест¿ де Іалды. Б¿р-б¿р¿не кЅрмей, АшаршылыІ шЅл кЅрмей, јзег¿ талып
е с ¿ т т ¿ р у г е Іысыла ма, сыбыр-сыбыр етед¿ е т жемей... Ерлерд¿ґ ¿с¿ б¿тер ме? (Махамбет,
(Є.±алмырзаев, ±арлы¦аш). 2. э т н. Ест¿рту. јлеґд.). 4. а у ы с. Адамныґ денес¿, тўла бойы.
Ержанныґ Іазасын ту¦ан а¦асына Іалай е с ¿ т- ±ара жерге Іар жауар, ±арды кЅр де, е т ¿ м кЅр.
ÅÒ-ÅÒ 446
±ар ¤ст¿не Іан тамар, ±анды кЅр де, бет¿м кЅр КЅрмеген Ѕм¿р¿ме ІорлыІ кЅр¿п, Кемид¿
(Ер Тар¦ын). Б¿р ІаІты аІ е т ¿ ґ е ашуменен, к¤й¿кпен-аІ жарым жасым (Б.Майлин, Шы¦.).
Ж¿г¿тке ашу ўят асыл деген. Б¿р т¤г¿л ек¿ соІса Ет ашумен. Б¿реуд¿ґ жан¦а батар Іылы¦ына
жаныґ шыІсын, осыныґ к¿с¿ келер ме басын к¤й¿н¿п, табанда ашуға бер¿л¿п. Таґертеґ
кЅрген? (Айтыс). Е т ¿ м д ¿ шал сипа¦ан Іўрт Ж¿г¿тек жаулыІІа шы¦ып, Солтабайдыґ Іаты-
жес¿н деп, Жартастан Іыз Іўлапты тереґ су¦а нын алып Іашып алды деген соґ, БЅкенш¿ е т
(Абай, Тол. жин.). а ш у м е н б¿р о¦ат ¿с ¿степт¿ (М.Єуезов, Шы¦.).Ет
Бауыр ет¿. Еґ жаІын Іимасы. Ол адам Іалай баласында. Жалпы етт¿ айтІанда, алып
Іара¦анда. ±азаІстанда жалпы Ѕнд¿р¿лет¿н
оґсын, ¿штен шыІІан б а у ы р е т ¿ – баласын,
е т б а л а с ы н д а Іой ет¿н¿ґ ¤лес салма¦ы
кЅз жасына Іарамай, обалынан ІорыІпай,
єл¿ де ¤лкен жєне ол Ѕте ба¦алы та¦ам болып
шырылдатып мал¦а сатады (ј.±анахин, Жас табылады (Р.Єбу¦алиев, ±ой Ѕс¿руш¿.).
дєурен.). Ет бауыр [жаІын, туыс]. Еґ жаІын а¦айын,
Бўзау ет¿. Сойыл¦ан бўзаудыґ жеуге жа- б¿рге ту¦ан туыс. Екеу¿ґ де е т б а у ы р
рамды, та¦амдыІ ет¿. Б ў з а у е т ¿ н ¿ ґ сор- емшектес¿мс¿ґ, б¿р Іызды Іалай ІаІ жар дейс¿ґ?
пасы онша дємд¿ болмайды. Оны кЅб¿несе (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). А¦айын жолы бўлай
духовкада Іуырады, ал п¿с¿ргенде етт¿ ыстыІ ма? Б¿з берсек е т б а у ы р бала Іыл деп берд¿к.
су¦а салып, отын басып, б¤лк¿лдет¿п Іайнатады ±орлыІІа берд¿к пе? (М.Єуезов, Таґд. шы¦.).
(“ШаґыраІ”). Ойпырай, ата-анадан т¿птен жас Іал¦ан екенс¿ґ,
БўлшыІ ет. а) С¿ґ¿рге жал¦ас сом б¿ткен шыра¦ым. Е т ж а І ы н туыс дегеннен ешк¿м¿ґ
жиырыл¦ыш ет тарамдары, кесек ет. ±орект¿л¿г¿ бар ма? (М.Иманжанов, КЅк белес). БЅжей
жа¦ынан еґ Іўнды єр¿ жўмсаІ б ў л ш ы І асына келген кЅпш¿л¿к б¿р т¤неп тарІайды,
е т т¿ндер¿ омыртІа, арІа, белдеме, жамбас ек¿нш¿ к¤нге алыстан келген е т ж а І ы н д а р ы,
тўстарында болады (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). на¦ашылары ¦ана Іалады (М.Єуезов, Шы¦.).
С¿респе – б ў л ш ы І е т т е р д ¿ жиырып Сарман єке-шешес¿н¿ґ туыстарын ¿здед¿. Тек
с¿рест¿рет¿н жўІпалы ауру, жараІаттан¦ан адам Іана жама¦айындарын тапты. Е т т у ы с ешк¿м¿
жоІ екен (А.Мўздыбаев, Та¦дыр). Єй, к¿м б¿лед¿,
мен мал¦а Іўм, топыраІ жєне ауру малдыґ нєж¿с¿
ек¿ жылдай ¿здеп е т т у ы с ы БайсаІалдыґ
арІылы жў¦ады (Т.Телеу¦алиев, Мал. Іора.). є) малын да ешк¿мнен Ѕнд¿ре алмай ж¤р емес пе?
Денес¿н¿ґ сыртына бўлтылдап шы¦ып тўратын, (С.Талжанов, Ўлдай.).
шыныІтырыл¦ан ет. Онда мына кєр¿ атаґ Ж¿г¿т Ет бауыры елж¿ред¿. Аяды, ес¿ркед¿, жаны
ед¿, жас ед¿. Жўртты Ѕз¿не ІаратІан Б ў л ш ы І ашыды. Сол тобыІты¦а тЅтеп берем¿н деп кес¿п
е т ¿ тас ед¿ (А.Шамкенов, Са¦ат). Жўмыр отырсыґ ¦ой, сен де жал¦ыз Ѕз¿ґ е т б а у ы р ы ґ
б¿лег¿н¿ґ б ў л ш ы І е т ¿ шал¦ыныґ ба¦ытына е л ж ¿ р е п жўмсап тўрсаґ кЅрерм¿з (М.Єуезов,
Іарай б¿ресе бўлт ет¿п шы¦а келед¿ де, б¿р сєт Абай жолы).
Іайтадан жо¦алып кетед¿ (М.Д¤зенов, АІєже). Ет бўзды. Етт¿ ж¿л¿ктеп бЅлшектед¿,
Б¿р¿н¿ґ ет¿н б¿р¿ жед¿. Араздасты, ІырІыс- м¤шелед¿. јлт¿р¿п, досын алдап Т¤лк¿ бўзыІ,
ты. Мен кЅрд¿м д¤ние деген итт¿ґ к... Ж е п ж¤р Жеп жатыр Ѕл¿с¿мен е т ¿ н б ў з ы п. Б¿р айдай
¦ой б ¿ р е у ¿ н ¿ ґ б ¿ р е у ¿ е т ¿ н. Ойлы адам¦а азыІ ет¿п Т¤лк¿ жатты, С¤йег¿н жан досыныґ
ІызыІ жоІ бўл жал¦анда, КЅб¿н¿ґ сырты б¤т¿н, таза м¤ж¿п (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
¿ш¿ т¤т¿н (Абай, Тол. жин.). Ет б¿т¿рд¿. Сем¿ртт¿, ет алдырды, оґалдырды.
Ет алды. Сем¿рд¿, Іоґданды. Жайылым оты Бўл жер Іозылы Іойдыґ буындарын тез
ш¤йг¿н болды да, ба¦ыл¦ан Іўлындар жаІсы бек¿тед¿, Іанын толтырады, е т б ¿ т ¿ р е д ¿
(М.Ермеков, Тарту).
е т а л д ы (А.Иман¦алиев, Адай жылІысы).
Ет дегенде. Етт¿ кЅргенде, дайын, п¿скен
К¤зде ¤лкен д¤рмек кез¿нде Іабылдап ал¦ан
етт¿ жеу керек бол¦анда деген ма¦ынада айты-
тоІтылар Іыс кез¿нде е т а л м а с а, ж¤деген латын сЅзІолданыс. “Е т д е г е н д е бет бар
жоІ (С.Байжанов, Шопан.). ма” дегендей, Іызылшыл ІазаІтар, ІонаІІа
Ет асату. э т н. Дєст¤рл¿ ІазаІ Іо¦амында Іой сойылуын пайдаланып, сорпа-суын ¿шуге
дастарІанда¦ы ет жел¿н¿п бол¦ан соґ, ІонаІтар- жинал¦ан кЅр¿нед¿ (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
дыґ ¤лкен¿н¿ґ бас табаІтан жасы к¿ш¿лерге Ѕз Е т д е г е н д е бет бар ма деп тег¿н айтылмаса
Іолынан ет жег¿зу рєс¿м¿. Е т а с а т у жасы керек (“±аз. єдеб.”).
¤лкендерд¿ґ к¿ш¿лерге жаса¦ан Іўрмет¿ болып Ет етке, сорпа бетке. Ет жеу де, сорпа ¿шу
есептелед¿ (±ЎЭ). де керек. Е т е т к е, с о р п а б е т к е дегендей,
Ет асты. э т н. ±азан¦а ет салып, п¿с¿рд¿. Ас ет жегес¿н, сорпа да ¿шу керек, – дед¿ ЖаІып
¤йде ек¿-¤ш єйел е т а с ы п жатыр (С.Ерубаев, (“±аз. єдеб.”).
Мен¿ґ Іўрдас.). ±ыс болса, табаІ-табаІ е т Ет жаны. Бауыздал¦ан малдыґ сы тўяІ
а с а с ы ґ, Жаз болса, тоІты ¿здеп б¿р сасасыґ. серпу¿. Бауыздал¦ан малдыґ “е т ж а н ы” толыІ
447 ÅÒ-ÅÒ
шы¦ар алдында ая¦ы шеш¿л¿п, босатылып, ая¦ын ±асапхана¦а апаратын ж¿ґ¿шке дєл¿зге к¿рмей,
б¿р ек¿ серп¿ту керек. Мўны “тўяІ серп¿ту” дейд¿ Ѕр¿стен айдалып келген б¿р Іотан Іой е т к о м-
(Д. ±атран. ±азаІ. ас-та¦ам мєд.). б и н а т ы н ы ґ кеґ ауласыныґ азан-Іазанын
Ет жел¿н. С¤т¿ аз шы¦атын малдыґ жел¿н¿. шы¦арды (Х.Єд¿баев, Таґбалы.).
Кейб¿р саулыІтардыґ с¤т¿н енес¿ жарытпайтын Ет Іызу [Іызуымен]. а) АпатІа ўшыра¦ан
Іозыларды ем¿зу ¤ш¿н пайдаланады. Єйтпесе адамныґ Іатты жараланып немесе басІа да
аса с¤тт¿ Іойдыґ жел¿н¿ жарылып, соныґ Іиын жа¦дай¦а ўшырап Іал¦анын дер кез¿нде
салдарынан е т ж е л ¿ н болып кетед¿ сезбей Іалуы. Атпен б¿рге омаІаса т¤скен
(М.Ермеков, Тарту). шабандоз ж¿г¿т орнынан тўра сала шылбыр¦а
Ет жемесе де, сорпа ¿шкендей болды. а) ±а- жармасІанда, е т І ы з у ы м е н бў¦анасыныґ
ра терге т¤ст¿. ЫстыІ к¤нде жўмыстан шаршап сынып кеткен¿н байІама¦ан да ед¿ (Ауызек¿.).
кел¿п, е т ж е м е с е д е с о р п а ¿ ш к е н д е й є) Ал¦ашІы ІарІын. Жирен жал Іўла дЅнен¿
б о л ы п отырмыз (Ауызек¿). є) Єбден ўялып, к¤м¿с ж¤генн¿ґ ауызды¦ын т¿степ, єрл¿-берл¿
Іысылды. БЅлекбас ыґІ ет¿п б¿р к¤рс¿нд¿ де, “Ал кЅлбектеп, е т І ы з у ы н баса алмай тўр
мен де е т ж е м е с е м д е, с о р п а ¿ ш к е н д е й (М.Єуезов, Абай жолы). Шешем де осы баланы
б о л д ы м”, – дед¿ (Є.Єб¿шев, Замана). ойланбай бере сал¦аны ¤ш¿н ±ўдай та¦аланыґ
Ет ж¤рег¿ ез¿лд¿. ѕш¿ к¤йд¿, уайымдады. ±ўр- Ѕз¿н де е т І ы з у д а б¿раз шыІпыртып алды
бысыныґ ауыр жа¦дайын ойлап, Зейнемханныґ (Б.СоІпаІбаев, Мен¿ґ атым.). Лай судан ба-
е т ж ¤ р е г ¿ е з ¿ л д ¿ («±азаІст. єйелд.»). лыІ аулама деп осы жол¦а жетектеген Ѕз¿ґс¿ґ,
Ет ж¤рек. а) Рухани, жан д¤ние. Ол тереґге онда¦ымыз е т І ы з у ы – албырттыІ екен
батып бара жатІандай бойы Іалшылдап, е т (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.). јздер¿н¿ґ апты¦ын
ж ¤ р е г ¿ т¿т¿ркенед¿ (Є.Єб¿шев, Армансыз.). баса алма¦андыІтан жєне бауырын жаз¦ан
Жолдасым, кЅрген¿ґд¿ бўрып айтпа, Мен¿ сайг¤л¿ктерд¿ґ е т І ы з у ы м е н бўлар т¤н орта-
аяп е т ж ¤ р е г ¿ ґ жылып айтпа. Ж¤з¿нде сына дей¿н тарта берд¿ (Є.КЅш¿мов, Лашын.).
¦ашы¦ымныґ Ѕл¿м¿ тўр, ±ўрбымсыґ, ма¦ан айла Ет м¤шелер¿. Cойылып, ж¿л¿к-ж¿л¿г¿мен
Іылып айтпа!” (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Кєр¿, бөлшектенген мал ет¿н¿ң ІазаІша атаулары.
жас дєурен¿ Ѕзге тату емес. Епке кЅнер е т ж ¤ р Е т м ¤ ш е л е р ¿ н ¿ ґ нег¿зг¿лер¿: бас, жаІ, жаІ
е к сату емес. К¿мде-к¿м ек¿ м¤шел ¤лкен болса, ет, ўрт ет, мойын, мойын ет, бў¦ана, Іара Іабыр¦а,
Мал бер¿п ал¦анменен Іатын емес (Абай, Таґд. с¤бе, Іазы, тЅс, тЅс ет, тЅст¿к, ауыз омыртІа, кєр¿
жин.). є) ±орІаІ, ж¤рекс¿з. ≈ Е т ж ¤ р е к адам. ж¿л¿к, жўмыр ж¿л¿к, асыІты ж¿л¿к, тоІпан ж¿л¿к,
Етке Ѕтк¿зд¿ [тапсырды]. Малды сойып, ет¿н жамбас, жая, белдеме, мойын омыртІа, ўзын
сату¦а ж¿берет¿н мекемеге апарды. ±ыстан омыртІа, ж¤рек, ¤лпершек, бауыр, кЅк бауыр,
шы¦а алмайды-ау деп к¤д¿ктенген Іойларды жер бауыр ет, б¤йрек, ўлтабар, Іарта, Іима, тоІ ¿шек,
Іарада сем¿рт¿п, е т к е Ѕ т к ¿ з е д ¿ (М.Ермеков, ащы ¿шек, жел¿н, Іом, Іарын, Ѕкпе, сираІ, б¤йен
±аз.Іой шаруаш.). ±арекеґ мал бабына Іандай (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.).
жет¿к, Малдарын т а п с ы р д ы е т к е к¤йл¿ Ет м¤шелеу. э т н. Сойыл¦ан малдыґ ет¿н
ет¿п (Айтыс). ж¿л¿к-ж¿л¿г¿мен бЅлшектеу. Е т м ¤ ш е л е у кез
Етке шыІпады. Шыр б¿тпед¿, етеймед¿, келгенн¿ґ Іолынан келе бермейд¿ (Ауызек¿).
толыспады, сем¿рмед¿. ±ол¦а ал¦аннан бер¿ Ет Ѕн¿мдер¿. т а м а І. јнд¿р¿сте еттен
¿л¿г¿нен айы¦ып, т¿л¿ шы¦ып адам боп ая¦ына дайындал¦ан шўжыІтар, тўзды-ыстал¦ан
басып келсе де, сорлы бала е т к е ш ы І п а й-аІ Ѕн¿мдер жєне консерв¿лер.
Іойды (Є.Нўрпей¿сов, Шы¦.). Етпен Іайнап, с¤йекке с¿ґген. Єбден да¦-
Ет клеткасы. б и о л. <Myocytus, грек. дылы бол¦ан, єдетке айнал¦ан, ¤йрен¿скен. Б¿р
mys – ет жєне kytos>. ѕшк¿ м¤шелер, Іан жєне м¿нез¿ґ алты алаш б¿лген м¿нез, Е т п е н І а й-
лимфа тамырлары Іабыр¦аларында¦ы етт¿ н а п, с ¤ й е к к е с ¿ ґ г е н м¿нез. Шын пер¿ште
ІабыІтар мен Іабаттарды Іўрайтын, п¿ш¿н¿ сек¿лд¿ Іўлыныґныґ Жас ж¤рег¿н, ойласа,
ўршыІ тєр¿зд¿ ўзынша келген клетка. Е т к л е т- т¿лген м¿нез (Б.К¤леев).
к а с ы жолаІсыз б¿рыґ¦ай салалы ет ўлпасын Еттен айырылды [арыды]. АрыІтады,
т¤зед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Биология). Е т к л е т- ж¤дед¿. КЅктемн¿ґ кЅк Ѕзек ша¦ына Іарай торы
к а с ы н ы ґ ек¿ жаІ ўшы ¤шк¿р келед¿, ал оныґ ай¦ыр е т т е н а й ы р ы л ы п, Іу с¤йек боп
ортദы жуандау бЅл¿г¿нде сопаІша келген ядро Іал¦ан (I.±ожабаев, Ўл). ЖалпаІ бет¿ де Іалыґ
орналасады (±аз. т¿л¿ термин. Биология). е т т е н а й ы р ы л ы п, ўрты ортая, бет с¤йектер¿
Ет комбинаты. Малды ветеринарлыІ шы¦а баста¦ан (Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды).
тексеруден Ѕтк¿з¿п, сойып, сату¦а, Ѕтк¿зуге Еттен Ѕт¿п, с¤йекке жетт¿. а) Жан¦а Іатты
дайындайтын комбинат. Семейд¿ґ е т батты. Т¿л¿ Іандай ащы, тыґда¦ан адамныґ
консерв¿ к о м б и н а т ы мипалау, с¤рленген е т ¿ н е н Ѕ т ¿ п, с ¤ й е г ¿ н е ж е т е д ¿
ІўйрыІ, шўжыІ, с¤р ет, жал, жая сияІты жаґа (Б.Майлин, Азамат.). Аман ай¦айсыз, жєй
та¦амдар жасап шы¦ара бастады (“Лен. жас”). сЅйлесе де, с Ѕ з ¿ е т ¿ н е н Ѕ т ¿ п, с ¤ й е-
ÅÒ-ÅÒ 448
г ¿ н е ж е т т ¿ (Ґ.Мўстафин, Шы¦.). Е т т е н Тол. жин.). б) Жаны ашымады. Балаларыныґ
Ѕ т ¿ п, с ¤ й е к к е ж е т к е н ІорлыІ бет¿м¿зге жа¦дайын ойлап е т ¿ а у ы р м а й т ы н ата-ана
ш¿ркеу болды, оны Іайтем¿з,– деп МўІажан болушы ма ед¿ (“±аз. єдеб.”).
Омар¦а жауап к¤те Іарады (Б.Т¿легенов, Ет¿ ІашІан. Тарамыс, салалы, ж¤деу. Сєбид¿
АІІайнар). є) Шыдамы кетт¿, тЅзбест¿к халге домбырасымен Іоса (кемп¿р) т¿зес¿не Іондырды
ўшырады, шектен шыІты. Сар дала, к¿мд¿к¿ ед¿ґ, да, е т ¿ І а ш І а н ўзын саусаІтарымен б¿р
Ѕткен кезде, ±ан болып, жан шы¦ар¦а жеткен пернен¿ баса ¿шект¿ д¤мб¿рлет¿п Іа¦ып-Іа¦ып
кезде? АрІа ет¿ арша, борбай ет¿ борша болып, ж¿берд¿ (“±аз. єдеб.”). СаусаІтыґ саласы бар
Е т т е н Ѕ т ¿ п, с ¤ й е к к е ж е т к е н кезде? е т ¿ І а ш І а н, Шаш селд¿реп азай¦ан ¤лкен
(±.±уанышбаев, Шаншарлар). бастан. Домбыра оґ жа¦ында с¤йеул¿ тўр јз¿мен
Етт¿ Іарындады. Тазалан¦ан Іарынныґ т¤к Ѕм¿р жолдас бала жастан (±.±уанышбаев,
жа¦ын сыртына Іаратып аударып, етт¿ ж¿л¿к- Шаншарлар).
ж¿л¿г¿мен Іоспасын Іосып, ¿ш¿не ауа Іалдырмай Ет¿ Іашты. АрыІтады, ж¤дед¿, таралды.
ны¦ыздап салды. Е т т ¿ І а р ы н д а п, Іарынныґ Меґд¿герей б¿р жўмадан кей¿н орнынан тўру¦а
ауызын т¤йреп буып байлайды (Х.Н¤ркеўлы, жарады. Шеке тамырлары кЅгер¿п, жаІтан е т ¿
ЎлттыІ мирас.). І а ш ы п, ж¤з¿нен нўр тай¦ан Іалпы ўзаІІа
Етт¿ м¤шелед¿. э т н. Сойыл¦ан малдыґ ет¿н созылды (X.Есенжанов, Таркезеґ).
ж¿л¿к-ж¿л¿г¿мен бЅлшектед¿. ±азаІ халІыныґ Ет¿ Іызды. Шабытына келд¿, екп¿ндед¿,
дєст¤р¿нде ІонаІтар¦а арнап е т т ¿ м ¤ ш е- ІарІындады. Дуаным – ±ара Ѕткел мен ±ар-
л е п, єр ж¿л¿кт¿ґ табаІІа тартылу тєрт¿б¿ бар Іаралы, Барады кешк¿ базар тарІа¦алы, Ал¦ан
(“Мєдениет жєне тўрмыс”). Е т т ¿ м ¤ ш е- соґ е т ¿ І ы з ы п тоІтата алмас, јлеґд¿ та¦ы
л е г е н д е Іойдыґ тЅрт ая¦ында¦ы он ек¿ ж¿л¿к да отыр шайІа¦алы (Жамбыл, Шы¦.).
ажыратылады (“Парасат”). Ет¿нен ет кессеґ де мыґІ [былІ] етпейт¿н.
Етт¿ґ жылы-жўмса¦ы. Етт¿ґ еґ таґдаулы, а) јте шыдамды, м¿нез¿ аса салмаІты. Жўмаш-
с¤бел¿, с¤йс¿н¿п жейт¿н бЅл¿г¿. К¿шкентай бЅбек- тыґ а¦асы ¤ст¿не т¤йе аунап, е т ¿ н е н е т к е с ¿ п
тер єжес¿н жа¦алап, е т т ¿ ґ ж ы л ы-ж ў м- а л с а д а м ы ґ І е т п е й т ¿ н (Н.Сералин).
с а ¦ ы н а н дємет¿п ж¤р (М.Сатыбалдиев, Шо- є) Без б¤йрек. Е т ¿ н е н е т к е с ¿ п а л с а
пан сер¿г¿). ±азекем е т т ¿ ґ ж ы л ы-ж ў м с а- д а б ы л І е т п е с без б¤йрект¿ґ Ѕз¿ бопты
¦ ы н Іона¦ына саІтайды (“Мєдениет жєне (А.ТоІма¦амбетов, Єке).
тўрмыс”). Ет¿нен ет кес¿п берсе де. Жанын Іаншама
Ет ўршы¦ы. б и о л. <лат. fusus –ўршыІ жєне Іинап, азаптан¦анына Іарамастан. Жауыґ мен
muscularis – ет> Ж¿ґ¿шке жєне ІысІа кЅлденеґ сен¿ еґ¿реткен ўзында Ѕшп¿н, ±айтпастан е т ¿ м
жолаІты ет талшыІтарынан (10-12) Іўрал¦ан н е н е т т ¿ к е с с е ґ д е (М.Єуезов, Таґд. шы¦.).
Іўрылым. Е т ў р ш ы ¦ ы созылмалы дєнекер Ет¿н сыртына тепт¿. Ыза кернеп, тер¿с¿не
ўлпалы ІапшыІпен Іаптал¦ан (±аз. т¿л¿ термин. сыймады, т¤г¿ сыртына шыІты. Нўрман е т ¿ н
Биология). с ы р т ы н а т е у ¿ п, зєр¿н шашып, жаІсылыІты
Ет хошан. т а м а І. ±ойдыґ Іўйры¦ы, Іамыр, жер-кЅкке сый¦ызбайтын болып, єке-бабасынан
Ѕс¿мд¿к майын Іосып, Іарын¦а салып, пешке бер¿ Іарай боІтай бастады (М.Єуезов, Шы¦.).
п¿с¿рет¿н тамаІ. ≈ Ет хошан даярлау. Ет¿ ояз. АрыІ, ет¿ тарал¦ан. Мына Іўнан
Ет¿ ауыр. а) Сем¿з, толыІ денел¿, зор тўя¦ыныґ е т ¿ о я з ы п кет¿пт¿. Жиренд¿ м¿н¿п
жаратыл¦ан. Єсел е т ¿ а у ы р, жауырынды кет (Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.). Байдыґ ¤й¿н¿ґ Ѕз¿
денес¿н отырыс-тўрыста шапшаґ, жеґ¿л болса да, “ІысІа єлс¿з болар-ау” деген кєр¿-
Іоз¦айды (М.Єуезов, јскен Ѕркен). є) Іўртаґын сояды немесе кЅбеґ тойыны бар, е т ¿
Жайбасар, Іоз¦алуы Іиын. ЖЅґкер¿лген е т о я з малды сирек сойып, єр нєрсен¿ аужал етед¿
¿ а у ы р жетп¿с жасІа. Жетп¿с¿нде ж¿г¿тт¿к (М.Єуезов, Таґд. шы¦.).
м¤с¿н¿ бар Сымбатыґыз с¤йк¿мд¿ жас пен досІа Ет¿ Ѕлд¿. Єбден ¤йрен¿п кЅнд¿кт¿, ¤йренш¿кт¿
(Ґ.Орманов, Ой Іанаты). Аужанныґ мынау болды, мойын ўсынды. Жаман, жаІсы єр ¿ске
айтІан єд¿с¿ кЅк¿рег¿не Іона кеткен, т¿пт¿, е т ¿ ±алады дейд¿ е т ¿ Ѕ л ¿ п. КЅпт¿ кЅрген ер ж¿г¿т
а у ы р ЫІылас: – Б¿з де барып кЅрел¿к, – деп КЅсем болар тЅсел¿п (Јш ¦асыр.). Б¿зд¿ґ е т ¿-
Шыґ¦ысІа Іарады (С.Бегалин, Бала ШоІан). м ¿ з Ѕ л ¿ п Іал¦ан ба, єлде Іолдан келер айла-
Ет¿ ауырды. Денес¿ ауырып, жаны Іиналды. амалдыґ жоІты¦ынан ба, єйтеу¿р ¤ш-тЅрт шана
Саба¦ан уаІытта е т т е р ¿ н а у ы р т І а н д а й, шЅпке тоІмей¿лс¿п, басІа Іаракет жасамаймыз
жанына батІандай Іылып ж¿беруге болмайды (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). ±ўлдыІІа б¿ржола
(М.Дулатов, Шы¦.). кЅн¿п, е т ¿ Ѕ л ¿ п, жаны сЅн¿п бол¦ан Іўл, тым
Ет¿ ауырмады. а) ЖаІын адамныґ ўрысІанын болмаса жал¦ыз баласыныґ жайын да аузына
елемед¿. Енес¿ тепкен Іўлынныґ е т ¿ а у ы р м а с ала алмайды (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке).
(МаІал-мєтел). є) Жаны Іиналмады. Уайым Ет¿ сырбаз. Жас малдыґ дємд¿ ет¿. Баптап,
аз, ¤м¿т кЅп, Е т а у ы р м а с бейнетке, Б¤г¿н- балбырап п¿скен Іозыныґ с ы р б а з е т ¿ н
ертеґ жетем деп КЅґ¿лге ал¦ан дєулетке (Абай, ІонаІтарыныґ алдына тартты (“Жалын”).
449 ÅÒ-ÅÒ
Ет¿ с¿зд¿к¿, с¤йег¿ б¿зд¿к¿. э т н. Жас баланы (I.Есенберлин, ±атерл¿.). Б¿зд¿ґ б¿лет¿н¿м¿з бўл
оІу¦а берерде ата-анасы тарапынан айтылатын, старшын бўрыннан-аІ ЫІыласты и т т ¿ ґ е т ¿-
тєрбиелеуге ризашылыІтарын б¿лд¿рет¿н сЅз. н е н ж е к к Ѕ р е т ¿ н-д¿ (“Лен. жас”).
Молла ўрса ўра берс¿н ¦ой, “е т ¿ с ¿ з д ¿ к ¿, КЅз¿н¿ґ ет¿ Ѕст¿. Дандайсыды, асІаІтап
с ¤ й е г ¿ б ¿ з д ¿ к ¿” деген сЅз¿м¿зден Іияметте кетт¿, асып-тасты. Нўржан ±ўдайын ўмытты,
де танамыз ба (Б.Тўрсынбаев, Ауылдан.). к Ѕ з ¿ н ¿ ґ е т ¿ Ѕ с т ¿, – дед¿ АІанныґ жанында¦ы
Ет¿ т¿р¿. ±олынан єр нєрсе келет¿н, шираІ, тракторшы айІайлап (Ç.Шашкин, јм¿р.). Б¤г¿н
епт¿, пысыІ. СыздыІ кедей бол¦анымен е т ¿ енд¿ Ѕз алдына ауыл болып т¤т¿н т¤теткен
т ¿ р ¿ адам бол¦андыІтан, бўл да белг¿л¿ соґ, Іымыз¦а тойып, б¤й¿р¿ґ шыІІан соґ, к Ѕ з
адам ед¿ (С.Сейфуллин, Тар жол.). Ауа райы е т т е р ¿ ґ Ѕ с е й ¿ н деген екен (А.Нўрманов,
жайдарылау ашыІ к¤ндер¿ е т ¿ т ¿ р ¿ жандар ±ўлан.).
таґертеґг¿ шайдан кей¿н б¿р-б¿р¿мен жолы¦ысу, ±азаІша ет. т а м а қ. БесбармаІ. ±онаІІа
дидарласу ¤ш¿н ауылдыґ орта тўсында¦ы ўста немесе той¦а кЅб¿несе Іой сойылып, І а з а І-
д¤кен¿не таман келед¿ (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ ш а е т бер¿лед¿ (±ЎЭ). Б¿зд¿ґ халІымыздыґ
шаІ). Іўрметт¿ к¿с¿лерге ўсынатын кєдел¿ єр¿ орны
Ет¿ т¿р¿лд¿. Пысыды, шираІ тартты. бЅлек та¦амдарыныґ еґ бастысы – І а з а І ш а
Лєйланыґ кЅз¿ от шашты, енд¿ Іаштым деп е т («Парасат»). «± а з а І ш а е т жєне тєтт¿
¿ш¿мнен Іуанып, е т ¿ т ¿ р ¿ л ¿ п, бет¿ ажарланып шай, Б¿р жапыраІ к¤лшетай, Болса… жылІы
Іалды (С.Шєр¿пов, Шы¦.). жаясын єкел¿ґ¿з», – деп ед¿м, – Т¤нере Іалды
Ет¿ т¿т¿ркенд¿. Жи¿ркенд¿. Оныґ хатын ашып даяшым (Ш.Смаханўлы, Ўр.).
кЅруге Іолым к¿рлегендей е т ¿ м т ¿ т ¿ р к е- ±ой ет¿. а) Сойыл¦ан Іойдыґ ет¿. ± о й е т ¿ н е н
н е т ¿ н (М.Єуезов, Шы¦.). Іуырыл¦ан, бўІтырыл¦ан, салІын та¦амдар,
Ет¿ ¤йренд¿. Єдетке айналып, кЅнд¿кт¿. єрт¤рл¿ фарш жєне суп єз¿рлейд¿. ± о й е т ¿-
Баласыныґ аґ ІўмарлыІІа салынып, жексенб¿ н е н мЅлд¿р сорпа сирек єз¿рленед¿, суп жасау
к¤н¿н асы¦ып к¤тет¿н¿не Єйменн¿ґ е т ¿ ¤ й р е н- ¤ш¿н, еґ дўрысы, жауырын-омыртІа еттер¿н
г е н-д¿ (С.Бегалин, Таґд. єґг¿ме.). Мен¿ґше, пайдалан¦ан жЅн («ШаґыраІ»). ± о й е т ¿ н е
жау єл¿ де атакалайды, б¿раІ Іанша айтІанмен Іара¦анда сиыр ет¿н кЅб¿рек Іайнатады. Етт¿
ж¿г¿ттерд¿ґ танкке е т ¿ ¤ й р е н ¿ п Іалды, – дед¿ п¿с¿ру уаІыты малдыґ т¤р¿не, ўша бЅл¿ктер¿не
Ержан (Т.Ахтанов, ±а¯арлы к¤н.). жєне ет кесег¿н¿ґ мЅлшер¿не Іарай єрт¤рл¿
Жас ет. а) Жаґа сойыл¦ан малдыґ ет¿. болады («ШаґыраІ»). ± о й е т ¿ н ¿ ґ еґ
Ж а с е т т ¿ ґ т¤с¿ аІшыл Іыз¦ылт немесе кєдел¿, сыйлы м¤шелер¿ – бас пен жамбас, одан
к¤реґ Іызыл болады. Ол хош и¿ст¿, тканьдер¿ кей¿нг¿с¿ асыІ, орта ж¿л¿к, белдеме, жауырын,
сер¿ппел¿ созылмалы болады (саусаІпен с¤бе Іабыр¦а (Д.±атран, ±азаІ. ас-та¦ам.).
басІанда шўІырай¦ан жер тез Іалпына келед¿ є) Сойыл¦ан Іойдыґ асыл¦ан, п¿с¿р¿лген ет¿.
(“ШаґыраІ”). ±ыран Іўстар тег¿ ж а с е т- ±адиша т¤н¿ бойы бўрІылдап Іайнап, с¤йег¿нен
п е н ¦ана жемделед¿ (Ш.Айманов, ±ыран.). сыпырылып т¤скенше жид¿ген І о й е т ¿ н
є) Жаґа сойыл¦ан малдыґ асыл¦ан, п¿скен ет¿. салып єкелд¿ (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). Єл¿м Іарт
Ж а с е т жеп, ЖаІсы ет жеп, Дўрыстап бас болып, ¤й ¿ш¿ жас І о й е т ¿ н е н жасал¦ан
бўрыштап, Сорпа ¿ш¿п терлейм¿н (±.Мырзалиев, ыстыІ кеспеге бас Іойыпты (С.Шаймерденов,
КЅктем). ±ойдыґ майы, тоґда¦ан ж а с е т ¿ Жыл Іўсы).
жеґс¿к астай ¤шеу¿ де Іўшырланып жест¿ ±оґ ет. БўлшыІ ет. Т¿л-кЅзден саІтай гЅр, –
(М.±аназов, Сонар). ±азанныґ буы бўрІырап, деп, Аязбай т¤лк¿н¿ґ б¿р¿н¿ґ І о ґ е т ¿ н ойып
ж а с е т т ¿ ґ и¿с¿ жер ¤йд¿ґ ¿ш¿н алып кетт¿ алып, АІиыІІа ек¿-¤ш рет асатып ж¿берд¿
(Н.КЅшекбаев, ±арулас дос.). («Лен. жас»). Жау минасыныґ жарыІша¦ы б¿р
ЖылІы ет¿. а) Сойыл¦ан жылІы ет¿. Ж ы л- ая¦ымныґ балтырын, І о ґ е т ¿ м д ¿ боршалап
І ы е т ¿ н е н – Іазы, шўжыІ, жая, с¤р ет, жал кет¿пт¿ (Ж.Жўмаханов, Майдан). Шала-шўла
жєне Іарта та¦амдары даярланады (±азаІст. етт¿ п¿с¿р¿п, Мосыдан алып т¤с¿р¿п, ± о ґ е т ¿ н кес¿п
молайту). є) Сойыл¦ан жылІы ет¿н¿ґ асыл¦ан, бер¿пт¿ (Алпамыс).
п¿с¿р¿лген т¤р¿. Ол ж ы л І ы е т ¿ н е жер¿к екен, ±ўлаІ ет¿н жед¿ [Іўла¦ыныґ Іўрш ет¿н
келе Іыр¦ын салыпты (Є.Єб¿шев, Найза¦ай). жед¿]. Мазасын алды, ы¦ыр Іылды. јйте кЅрме,
±азан б¤лк-б¤лк Іайнап жатыр, ¿ш¿ндег¿ ж ы л- б¤йте кЅрме, – деп, ЖылІыбай І ў л а І е т ¿ н
І ы е т ¿ н ¿ ґ и¿с¿ бўрІырап мўрныґды жарады ж е п барады (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Еменн¿ґ
(Ґ.Мўстафин, Дауыл.). совхоз басшыларыныґ І ў л а І е т ¿ н ж е г е л ¿
Итт¿ґ ет¿нен жек кЅрд¿. Т¿птен жаІтырт- Іашан. ±анша айтты, Іанша ІаІсады («±аз.
пады, м¤лде ўнатпады. Файзолла – сол Іалада¦ы єдеб.»). Јшеу¿не де ¿стер амалы жоІ. ± ў л а ¦ ы-
¤лкен саудагер, жайшылыІта ¿н¿с¿н и т т ¿ ґ н ы ґ І ў р ш е т ¿ н ж е й т ¿ н. Шолпан мен
е т ¿ н е н ж е к к Ѕ р с е де, оны Ѕл¿мге Іимайды ±алиман болса б¿р сєр¿ («±аз. єдеб.»).
ÅÒ-ÅÒ 450
Мал – адамныґ бауыр ет¿. Мал адам Ѕм¿р¿не шайып, ыдысІа салып салІын жерге Іояды
барынша Іажетт¿, керек нєрсе. јз¿ґде жоІ («ШаґыраІ»).
болса, єкеґ де жат, м а л – а д а м н ы ґ б а у ы р Тўщы етке тиген ащы таяІ. Жас, ІулыІ-
е т ¿ (Абай, Тол. жин.). сўмдыІты б¿лмейт¿н кезде кЅрген Іиянат,
Ойынды ет. Ж¿л¿кте болатын кесек ет. зорлыІ, зєб¿р ащы болады, ж¤ректе ўзаІ
Теке мўрын, салпы ер¿н, ўзын т¿ст¿, ±абыр¦алы саІталады деген ма¦ынада Іолданылатын сЅз.
жотасы, болса к¤шт¿. О й ы н д ы е т ¿ бЅп-бЅлек, Отыз жылдан берг¿ сансыз жєб¿р-жапа, т ў щ ы
омыраулы, Тоятта¦ан б¤рк¿ттей салІын тЅст¿ е т к е т и г е н а щ ы т а я І, ар-намысІа тиет¿н
(Абай, Тол. жин.). Іиянаттар К¤реґбайдыґ кЅкей¿не тастай орнап
јз ет¿н жўлып жед¿. ±атты Іапаланып, Іал¦ан-ды (С.Омаров, ±айырлы жаз.). Тезег¿н
мазасы кетт¿, жанын жег¿дей жед¿. Тауып тер¿п, бўзауын баІсам да, бай зек¿д¿. Т ў щ ы
айтса м¿н¿м деп, Жо¦алтып баІ м¿н¿ґд¿. ј з е т ¿ м е т и г е н а щ ы т а я І т а р, Жас жа-
е т ¿ ґ д ¿ ж ў л ы п ж е п, Ашпа алашІа сырыґды ныма шаншу сЅздер бер¿ш болып байланды
(Ш.±ўдайбердиев, јлеґдер). (Ґ.Мўстафин, Шы¦.).
јл¿ ет. а) Б¿рер к¤н тўрып Іал¦ан ет. – Єй, Т¤йен¿ґ жарты ет¿ндей. Јлкен, еґгезердей.
ТЅлеу! – дед¿ кемп¿р, – мына бала¦а б¿р малыґды Есет т ¤ й е н ¿ ґ ж а р т ы е т ¿ н д е й ауыр денес¿н
сой. Баласы о¦ан: – Апа-ау, осы ¤йде Ѕ л ¿ е т те созалаґ Іоз¦ап, ыґырана т¤сед¿ (С.Омаров,
бар емес пе? – дед¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). јм¿р.). Оныґ ойы ЖаІсылыІтыґ ІаІ алдында¦ы
є) Жараныґ ¿ш¿ндег¿ єл¿ ¿р¿ґге айналып жетпеген ек¿ креслоныґ б¿реу¿не сыймай отыр¦ан т ¤-
ет¿. ШиІан п¿с¿п жет¿лген соґ ¿р¿ґмен б¿рге Ѕ л ¿ й е н ¿ ґ ж а р т ы е т ¿ н д е й Бексўлтанда
е т ¿ н де сы¦ып шы¦арып тастайды (Ауызек¿). (Ґ.Сланов, ШалІар).
Сиыр ет¿. Сиыр ўшасы. С и ы р е т ¿ ¤ш сортІа Уыз ет. Жаґа сойыл¦ан жас малдыґ п¿с¿р¿лген
бЅл¿нед¿. Б¿р¿нш¿ сортІа: сан ет¿, жамбас, бел- ет¿. Мол Іымыз, у ы з е т к е Іызы¦ып
деме, арІа, жауырын, тЅс; ек¿нш¿ сортІа – мойын ж¤ргендер топтала кел¿п, тойын¦ан соґ тез
мен тЅст¿к: ¤ш¿нш¿ сортІа – ауыз омыртІа мен тарайды (Є.КЅш¿мов, Лашын.).
ЕТ=е т. 1. ѕстеу, Іылу, жасау. Суалып
кєр¿ ж¿л¿к пен асыІты ж¿л¿ктерд¿ґ басы жатады
Іал¦ан Іаґтарды Айдын шалІар кЅл е т т ¿.
(ШаґыраІ энцикл.).
Тоз-тоз бол¦ан ўлттарды Берекел¿ ел е т т ¿
С¤р ет. Тўздап, кепт¿р¿лген ет. Гипертониясы
(±.Аманжолов, Шы¦.). Мен¿ґ т¿лег¿мд¿ сендер
бар адам¦а Іою шай, кофе, майлы сорпа ¿шуге,
де бер¿ґдер. АрІама Іамшысы тиген аю Іызды
Іазы-Іарта, с ¤ р е т жеуге м¤лде болмайды
ꤴ¿м е т е м деген антым бар-ды, ꤴ¿м емес,
(С.Сўбханбердин, Дєр¿.). Ебейс¿н с ¤ р е т пен
к¤н¿м е т е й ¿ н, бер¿ґдер ма¦ан АІжаґылды
Іўрт езген сорпаныґ и¿с¿ єл¿ де кете Іойма¦ан
(Д.Єб¿лев, Арман.). – Шынында бўл алаґныґ
ыссы ¤йд¿ґ ауасына мўрнын тЅсеп, манаурап ІызыІты кЅр¿нет¿н кез¿ алда. Б¿здер мўны спорт
жатІан-ды (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Мўн- алаґы е т п е к п ¿ з, – демесе Жаннаныґ єлг¿ б¿р
дай кездерде ек¿ жаІтыґ аты да до¦адан босап, сЅз¿н¿ґ орайына Бураханныґ шамдануы м¤мк¿н
т¤йелер шЅгер¿л¿п, ІўдыІты жерге Іос т¿г¿п, ед¿ (Є.Єб¿шев, Ґаламат.). 2. Ел¿ктеу¿ш сЅздерд¿ґ
мосылар¦а шєуг¿м ¿л¿н¿п, шай Іайнатылып, жетег¿нде Іолданылып, Іосымша ма¦ына ¤стей-
с ¤ р е т асылады (О.±арабалина, Та¦дыр). т¿н кЅмекш¿ ет¿ст¿к. Таґ атып, к¤н найза бойы
Жаґа жыл¦а арналып саІтал¦ан с ¤ р е т кЅтер¿л¿пт¿. Жылбек кЅз¿ жаутаґ-жаутаґ е т ¿ п,
асылып, дастарІан¦а єрт¤рл¿ та¦амдар Іойылды Жамал жатІан жертЅлен¿ґ ес¿г¿н¿ґ алдында
(«Парасат»). д¿рдек Іа¦ып, ерс¿л¿-Іарсылы ж¤г¿р¿п ж¤р
Табан ет, маґдай тер¿. јз еґбег¿, адал еґбег¿, (Є.Шєр¿пов, Майдан). С¤рлемд¿ немен тасырын
жатпай-тўрмай ¿стеген бейнет¿. Комитетке б¿лмеген сауыншылар ауыл жаІтан Іылтыґ
т а б а н е т, м а ґ д а й т е р ¿ м е н к¤н кЅрет¿н е т ¿ п машина шы¦а келгенде, Іуан¦андарынан
ж¿г¿ттерд¿ґ кЅб¿ к¿рген екен (С.Сейфуллин, Тар шуласып Іалды («Лен. жас»). Жаймас бўрын
жол.). Еґбеккерлерд¿ґ т а б а н е т, м а ґ д а й былай таман шы¦ып, аІ простыняны жел жаІІа
т е р ¿ м е н жиыл¦ан халыІ Іазынасы – Іашанда кЅлеґдет¿п с¿лк¿п-с¿лк¿п Іалып ед¿, Іотанда¦ы
Іасиетт¿ («±аз. єдеб.»). АяІтал¦анын танимын Іойлар д¤р е т ¿ п, ¤рке жЅнелд¿ (Ж.ЖўмаІанов,
заманнан берг¿ сарсы¦ан Т а б а н е т, м а ґ д а й Жазылм. к¿тап).
т е р ¿ м н ¿ ґ (Жамбыл, Тол. жин.). Адал еґбек етт¿. јз к¤ш¿н Ѕзгеге Іиянат,
Тоґазытыл¦ан ет. ±аны сор¦ыма¦ан кес¿р¿ жоІ ¿ске, кєс¿пке жўмсады. СЅйт¿п ол
к¤й¿нде мўздатІышІа Іойылып мўздатыл¦ан, бўрын¦ы пендеш¿л¿г¿н Іояды, а д а л е ґ б е к
Іатырыл¦ан ет. Т о ґ а з ы т ы л ¦ а н е т т ¿ е т е д ¿ (±аз. ертег.). Ол а д а л е ґ б е к е т ¿ п,
Іуырар алдында мўзын б¿рте-б¿рте (2-3 са¦ат маґдай тер¿мен д¤ние жинау¦а бел¿н буады
аралы¦ында) ер¿ту керек. Ол ¤ш¿н етт¿ сумен (Х.Досмўхамедўлы, Шы¦.).
451 ÅÒ-ÅÒ
Адам етт¿. Ел Іатарына Іосты, санатІа Алаґ етт¿. Ойы, кЅґ¿л¿ бЅл¿нд¿, алаґдады.
¿л¿нд¿рд¿. Ал, жолаушы, Іарама, айда бў¦ан, Ойынан к¤д¿кт¿ ой шыІпай Іойды. Осымен
УаІыт шын Іу¦ыншы сайда Іу¦ан. Анам мен¿ Іатар, Єб¿шт¿ґ байІауынша, кейде Абайды
б¿р туып а д а м е т с е, Осы дала аІын ¦ып та¦ы б¿р мазасыз ойлар а л а ґ е т ¿ п, толІыт-
ту¦ан (Р.Ниязбеков, Келер к¤н.). Єкес¿ Ѕз¿мд¿ Іандай болады (М.Єуезов, Шы¦.). Ол
а д а м е т т ¿, Ѕз¿ б¤г¿н ел¿мд¿ ажалдан ІўтІарды Ѕтк¿нш¿л¿к Іана ІауІары бар алдамшы сез¿м
(Є.Єб¿шев, Шы¦.). шы¦ар. Єйтсе де, жас ж¿г¿ттерд¿ґ кЅґ¿л¿н
Ажуа етт¿. МазаІ етт¿, келеке Іылды. Кей¿н а л а ґ е т к ¿ с ¿ келмед¿, айтып бер¿п тынбаІ
єлг¿ айтІанын жўрттыґ кЅз¿нше ІырыІ саІІа (А.Байтанаев, ±ыран.).
ж¤г¿рт¿п, Ѕз¿ґд¿ а ж у а е т ¿ п б¿тед¿ (Н.Баяндин, Алла¦а м¿нажат етт¿. Сиынды, жалбарынды.
Шы¦.). ШоІан мўндай сєт¿ кел¿п б¿реуд¿ а ж у а ±ўбыла¦а Іарай бас Іойып, М ¿ н а ж а т е т ¿ п
е т к е н д е, сўр¦ылт Ѕґ¿ жайнап, тек кЅз¿ ¦ана А л л а ¦ а, Сєждеге басын салады (±ыз Ж¿бек).
к¤л¿мдейт¿н (С.Бегалин, ШоІан асу.). Алла нєс¿п етт¿. ±ўдай бўйыртты. Алла
Азат етт¿. БостандыІ єперд¿, теґд¿кке жет- нєс¿п айласа, Б¿р сўлу Іызды аламын. А л л а
к¿зд¿. Атырдыґ таґ ел¿ме, Септ¿ґ нўрды жер¿ме. н є с ¿ п е т п е с е, енд¿г¿ сЅзд¿ґ ІысІасы, Мекêеге
Ж¤з жетп¿с б¿р миллион А з а т е т т ¿ ґ хал- таман барамын (±ыз Ж¿бек). Сондай б¿р аІ
Іымды (±.Аманжолов, Шы¦.). ±ара¦ым, мен¿ґ дастар²анда аІ бата жаса¦ан аІсаІал т¿лег¿н¿ґ
абыройымды ойлайтын болсаґ, дєл осы жўмыстан соґында «мынау отыр¦ан Нўржамалды туыс­
а з а т е т ш ¿ (Ы.ЖаІаев, Мен¿ґ баІытым). тарымен ж¤здесуге А л л а н є с ¿ п е т с ¿ н» деп
Ай¦аІ етт¿. а) Танымал Іылды, жайды. бет¿н сипады («±аз. єдеб.»).
КЅкшетаулыІтар кешег¿ Ўлы Отан со¦ысыныґ Аманат етт¿. Аманаттады, табыстады.
сўрапыл жылдарында гитлерш¿л басІыншылар¦а Кеше Алмасымыз пионерге Ѕтем деп хабарла-
Іарсы ерл¿кпен к¤рес¿п, Ѕздер¿н¿ґ шын батырлар ¦анда о¦ан бая¦ы Ѕз¿м таІІан єке галстуг¿н
Ѕс¿рет¿н ел екен¿н б¤к¿л єлемге а й ¦ а І е т к е- а м а н а т е т т ¿ м (Е.јтет¿леуов, Бос шелек).
н ¿ аныІ (Є.НўршайыІов, Мен¿ґ ±азаІст.). АрІадан ауып, кЅрш¿ Іыр¦ыздардыґ Іолынан
º) Ò¿ëãå òèåê åòò¿, äºëåë ²ûëäû. АрІасы ошаІтай мерт болатын Кенесары астыртын а м а н а т
жауыр Іара байтал ер сала баста¦ан бастыІІа е т ¿ п ж¿берет¿н т¤р¿кт¿ґ буыншыІ туы енд¿г¿
Ѕз¿н¿ґ арІасын а й ¦ а І е т ¿ п айтады (М.Єуезов, ІазаІ кЅш¿н¿ґ кЅсем¿ ±ўнанбай тєр¿зд¿ ер
Єр жыл.). азамат болу¦а ти¿ст¿г¿н жорамалдайды («Егемен
Айдарлысын Іўл, тўлымдысын тўл етт¿. ±а- ±азаІстан»).
нады, езд¿, тепк¿ге алды, Іор етт¿, ІўлдыІІа, Ант етт¿. Серт берд¿, сенд¿рд¿. Мейл¿,
ꤴд¿кке т¤с¿рд¿. А й д а р л ы с ы н І ў л, т ў л ы м- тоІтадым сен¿ґ куєл¿г¿ґе. Сонда да, иманым
д ы с ы н т ў л е т у д ¿ арман етт¿ (±.Жўмалиев, кєм¿л болсын, а н т е т ш ¿ осы сЅз¿ґе! – дейд¿
Шы¦.). (Б.Аманшин, КЅкжар). Ўстап бер жануарды б¿р
АйтІанын [деген¿н, сЅз¿н] ек¿ етпед¿. Деген¿н м¿ней¿н, ±олымнан єл келгенше ж¿берей¿н. А н т
бўлжытпай орындады, деген¿н ¿стед¿, б¿рден-аІ е т ¿ п сол арада айтып ед¿м, Єкем БЅр¿бай
кЅнд¿. Ата-ана оныґ а й т І а н ы н е к ¿ е т п е у г е Ѕлсе де не берей¿н (Батырлар жыры). Со¦ыс
жанын салып баІты, балалардыґ тама¦ынан б¿т¿п, б¿зд¿ґ єулет¿м¿зден бас кЅтерер адамдар
жырып о¦ан ки¿м алып берет¿н (М.Д¤йсенов, келгенше ойда¦ы ауыл¦а жоламаймын деп а н т
Мейман.). Бала сек¿лд¿ елгезек, а й т І а н ы ґ- е т т ¿ (М.Д¤зенов, АІєже).
д ы е к ¿ е т п е й т ¿ н ыґ¦айыґмен айналып Аґыз етт¿. Єґг¿ме Іылып айтты, жыр¦а
елп¿лдеп тўратын к¿шкентай, Іа¦ылез ¦ана ж¿г¿т айналдырды. БаспаІ бєр¿н де ест¿п б¿лд¿, Миы-
(Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Олар б¿р сиырдыґ ¦ынан к¤лд¿. Бўрын¦ыдай емес енд¿, КЅр¿нгенд¿
с¤т¿н к¤зге дей¿н, обалы неш¿к, айтІан с Ѕ з ¿ н м¤й¿з¿не ¿лд¿. Оны єрк¿м а ґ ы з е т т ¿ (С.Сей-
е к ¿ е т п е й са¦ан бер¿п тўрды (С.Мєуленов, тенов, Бойжеткен.). Молам мен¿ґ тўрсын жал-
Јркер.). КЅп жўрт Ж¤н¿стен ы¦атын, Іарсы ¦ыз, Торабында осы жолдыґ. јткен-кеткен а ґ ы з
келмей, Іыґыр Іажыныґ ыґ¦айына кЅше е т е р, Не себепт¿ жолда Ѕлем (±.Аманжолов,
сЅйлеп, оныґ д е г е н ¿ н е к ¿ е т п е й т ¿ н Таґд.).
(X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Ап-сап етт¿. Тас-талІан етт¿, тып-типыл
Айып етïå [åòïå´¿ç]. Êåø¿ð, ê¿íº ²îéìà´ûç етт¿, жоІ ²ûëäû. Ўлтайдыґ асы¦уыныґ жєне б¿р
äåãåí ìà¦ûíàäà. Отыр¦ан жоІ кабинетте ±арын- себеб¿, нЅкерлер¿н ерт¿п хан Мў¦алжардан Іўлан
дашпен Іиратып жау. А¦ажаным, а й ы п е т- аулау¦а кеткен. Ел Іайта орал¦анша, барлы¦ын
п е, Кетсе шы¦ып сЅз¿м шашау (±.Аманжолов, а п-с а п е т у керек ед¿ (±.Жўмалиев, Шы¦.).
Шы¦.). Ўлы дєрежел¿, Іўрметт¿ генерал, а й ы п Арам етт¿. Жарамсыз етт¿, б¤лд¿р¿п Іойды,
е т п е ґ ¿ з с¿зд¿ґ лауазымыґызды аныІ б¿лме- б¤т¿нд¿г¿н жойды. Ертеґ к¿р¿п кел¿п: «Сен¿ґ
ген¿мд¿ (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). ¿н¿ґ халал тЅсег¿мд¿ а р а м е т т ¿, аІ некемд¿
Айып етт¿. Тер¿с деп тапты, сЅкт¿, к¿нєлады. аяІІа басты, аяулы Ѕм¿р¿мд¿ жер етт¿, тўрмы-
ÅÒ-ÅÒ 452
с­ ымды Іорлады, жўрт алдында кЅрге к¿рг¿зд¿», – Єдет етт¿. Да¦ды¦а айналдырды, єдеттенд¿.
десе, не дейм¿н? А¦а-жеґге алдында не дейм¿н! Єр¿-бер¿ден соґ к¿тапты Ѕз¿ оІуымен Іана¦ат
(Х.Есенжанов, Шы¦.). Іылмай, маґайында¦ылар¦а єґг¿ме Іылып
АрІау етт¿. Нег¿з, жел¿ Іылды. ±арт аІын айтып отыруды є д е т е т е бастайды Абай
бўдан єр¿ облыстыґ озат комбайншылары, (М.Єуезов, Єр жыл.). Не жаманшылыІ болса
атаІты еґбек ерлер¿ Амангелд¿ Иса²овтыґ, Жан- да б¿р є д е т е т с е, ІазаІ ол єдет¿нен ер¿кс¿з
сўлтан Демеевт¿ґ жан с¤йс¿нерл¿к еґбектер¿н ІорыІІанда я Ѕлгенде тоІтайды (Абай, Тол.
астыІ жырына а р І а у е т ¿ п, Ѕлеґге Іосады жин.).
(С.Мєуленов, Шы¦.). Єм¿р [жарлыІ] етт¿. Бўйырды, жарлыІ
Арман етт¿. ±иялдады, аґсады, армандады. Іылды. јш¿р ¤н¿ґд¿, Іарсыласпа! Б¤г¿нше осы
А р м а н е т п е, жас к¤н¿ґ кЅп; Иг¿л¿к кЅр, ІаІпастыґ айтІанын ¿стей¿к,– деп, є м ¿ р е т е
ерге бар! Бўл заманныґ ІашІыны деп, Мен сыбырлады да, Ебейс¿н оны єй-шєйге Іаратпай
¦ар¿пт¿ ес¿ґе ал (Абай, Тол. жин.). Нўркен Совет сыртІа с¤йрей жЅнелд¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±ан
Ода¦ыныґ атаІты ўшІыштарыныґ суреттер¿не мен тер). Сол сєтте жаґа орал¦ан ал¦ы шептен
кЅз¿ тал¦анша Іарап, Ѕз¿ де солардай ўшІыш ±алжыра¦ан дєр¿гер айтты ІысІа: – Достар,
болуды а р м а н е т е д ¿ екен (Ол к¤ндер.). б¿зге комиссар є м ¿ р е т т ¿, ШыІсын, – деп,–
±алІаман Ѕз¿н¿ґ кедейл¿г¿н еске алып, еґ жоІ коммунистер Іан со¦ысІа (Партия тур. Ѕлеґд.).
дегенде таІымына басІан жаІсы атыныґ да Майор жуан тая¦ын жо¦ары кЅтер¿п, кЅп¿р
болма¦анын а р м а н е т е д ¿ (Є.НўршайыІов, аузында¦ы автоматчиктерге єлденендей є м ¿ р
Тыґ асты¦ы). е т е д ¿ (Є.Сєрсенбаев, Офицер.). Сєт са¦аты
Арс етт¿. а) Кенеттен Іарсы кел¿п, айбат жеткенде, КЅсем ж а р л ы І е т к е н д е, Жаудыґ
шегу, тўра ўмтылу ма¦ынасында айтылады. т¿л¿ байланар (АІын жырлары).
±асІыр бў¦ан (Иса¦а) Іарай а р с е т ¿ п Єґг¿ме етт¿. Баяндады, айтты, жыр Іылды.
ўмтыла бер¿п, Іиралаґдап, тєлт¿ректей басып «Хан¦а Ѕт¿н¿ш» деген тамаша Ѕлеґ¿нде аІын
ед¿ (М.Єуезов, Шы¦.). є) Беттен алды, Іарсы дихандардыґ адам жаны т¤рш¿герл¿к хал¿н
келд¿. Єй, ант ўрып кеткен, б¿рдеме десе, а р с ¤лкен аяныштыІ сез¿ммен є ґ г ¿ м е е т е д ¿
е т е т¤сед¿ ¦ой (±.±уанышбаев, Шы¦.). (±.Нўрмаханов, Дос леб¿з¿). Нен¿ б¿лд¿ та¦ы
Аспанды алаІандай, жерд¿ теб¿нг¿дей етт¿. Евгений, Тауыса алмай є ґ г ¿ м е е т ¿ п. Неге
±аһарына м¿н¿п, апшысын Іуырды, зєрес¿н болды шыны гений, Бар ¦ылымнан неге жет¿п
ўшырды, Іатты ІыспаІІа алды. К¤реґбай а с- (I. Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
п а н д ы а л а І а н д а й, ж е р д ¿ т е б ¿ н г ¿ д е й Єрекет [Іарекет] етт¿. Еґбек етт¿, амал-
е т к е н Іатал райынан Іайтып, имантаразы айла ¿стед¿, бостан-бос ж¤рмед¿. Осы кездесуден
Іалпына келд¿ (С.Омаров, ±айырлы жаз.). Оныґ кей¿н жаґа¦ы топ Ѕз бет¿мен Ѕздер¿ баста¦ан
себеб¿н сўрай Іалсаґ, а с п а н д ы а л а І а н д а й, сЅздер¿н аяІтау жолында є р е к е т е т ¿ с ¿ п
ж е р д ¿ т е б ¿ н г ¿ д е й е т ¿ п, алуан т¤рл¿ дєлел- ж¤р¿ст¿ (М.Єуезов, Шы¦.). Є р е к е т е т ¿ п
дер айтып жатІаны (Береке бастауы). А с- кЅрд¿ґ бе Ѕз¿ґ? («±аз. єдеб.»). ± а р е к е т е т-
п а н д ы а л а І а н д а й, ж е р д ¿ т е б ¿ н- п е г е н Іателеспейд¿ (МаІал).
г ¿ д е й е т ¿ п тўр¦ан Іаныпезер Іоґыр жал Єсер етт¿. ЫІпалын тиг¿зд¿. јз шеш¿м¿мд¿
бєр¿б¿р б¤лк етпей жатып алды (Є.Кек¿лбаев, дўрыс деп ўй¦ар¦аным соншалыІ, айтыл¦ан
Шы¦.). сЅздер де ма¦ан ол кездерде є с е р е т п е д ¿
Аузын сылп етк¿зд¿. ªйел àäàìäàðäû´ (Є.Б¤рк¿тбаев, Мў¦ал¿м). Дєр¿л¿ Ѕс¿мд¿ктерд¿
á¿ð íºðñåí¿ æà²òûðìà¦àíäà æàñàéòûí є с е р е т е т ¿ н химиялыІ заттары толысып,
èøàðàòû. ШатаІ «балама берей¿нш¿» деп єбден п¿скен кез¿нде жинайды (С.Сўбханбердин,
ек¿ б¤йрект¿ ал¦анда, ¿шек-Іарын аршып јс¿мд¿к – дєр¿.). Е т т ¿ ме є с е р а¦алыІ шаІ, К¿м
отыр¦ан єйел алара Іарап, а у з ы н б¿р с ы л п бар оны б¿лет¿н. К¤лсе-да¦ы са¦ан ўІсап, Са¦ан
е т к ¿ з д ¿ (Ґ.Мўстафин, Шы¦.). ўІсап к¤лет¿н (С.Асанов, Ленин.).
АяІасты етт¿. а) ±орлады, Іад¿рлемед¿. – Єуре етт¿. Єлекке салды, єурелед¿. ±ареке-ау,
АІымаІсыґ! – дед¿ Естай к¤й¿п кет¿п. – Жиырма жаман сЅзд¿ айтпа бекер, Бўл м¿нез¿ґ Ѕз¿ґд¿ є у р е
жылдан бер¿ сен ба¦ып келген екенс¿ґ ¦ой е т е р, Осы арада Іыз бермей сен тўрмассыґ,
оны? ±ор¦ансыз жет¿мд¿ а я І а с т ы е т ¿ п ±ашып ж¤р¿п б¿рталай к¤н¿ґ Ѕтер (±озы КЅр-
кете беруге болады дейт¿н шы¦арсыґ? Олай пеш.). јз¿ґд¿ сенг¿шт¿кпен є у р е е т п е,
ойласаґ, Іателесес¿ґ (±.Жўмад¿лов, Сы ±ўмарпаз боп, маІтанды Іуып кетпе. Сенбе
кЅш). ЖазыІсыз жан¦а жала жауып, Ѕз¿н¿ґ де ж¢ртІа тўрса да Іанша маІтап, Є у р е е т е д ¿
таза арын а я І а с т ы е т ¿ п отыр («Лен. жас»). ¿ш¿не ІулыІ саІтап (Абай, Тол. жин.).
є) Ескерус¿з Іалдырды, елемед¿. Бўл ІазаІтыґ Баж ете Іалды. ±арсыласа кетт¿, ІарсылыІ
еск¿ єдет¿н а я І а с т ы е т к е н д ¿ к сияІтанды б¿лд¿рд¿. Жеґгелер б а ж е т е І а л д ы, Кєрекен
(Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ). жуан дауыспен ІарІылдай к¤лд¿ де: «Жє,
453 ÅÒ-ÅÒ
онда Іайма¦ыґ мен наныґды дайында, с¤рден мен¿ ол да таны¦ан сияІты (Є.Сєрсенбаев,
Іал¦аны бар ма ед¿?» – дед¿ (Є.Сєрсенбаев, Офицер.).
Офицер.). ЖоІ, айта кЅрмеґ¿з ауруды, – деп, Бет¿н айдай етт¿. ±арабет Іылды, жерге
пациент б а ж е т е І а л д ы,– С¿з Іате т¤с¿нд¿ґ¿з Іаратты, к¿нєс¿н бет¿не басып ўялтты. Абайдыґ
(«±аз єдеб.»). Ѕз¿ ¦ана емес, Оразбайдан елд¿ґ Ѕш¿н аламыз. Б¿р
Барын базар етт¿. ±олда¦ы бар¦а Іана¦ат Ѕз¿ емес, о¦ан ІўрыІ берген айыпкерд¿ґ бєр¿н
етт¿. Б а р ы м д ы б а з а р е т е й ¿ н, јлшеул¿ Ѕм¿р жазалаймыз, айып тарттырамыз, б е т ¿ н а й-
б¿ткен к¤н, Нешеулерд¿ґ жал¦ызын Жалынан д а й е т е м ¿ з дест¿ (М.Єуезов, Шы¦.).
тартып ІўлатІан (Б.јтем¿сов, ¼леґд.). Б а р ы- Бет¿не салыІ етт¿. М¿н¿н, кемш¿л¿г¿н кЅз¿не
м е н б а з а р е т ¿ п, Ѕст¿п таза ўстау¦а болады айтты, к¿нєлады, бет¿не басты. К¤йеу¿м мен¿ґ
¦ой, – дед¿ ЖаІыпбек. – Не Іылар дейс¿ґ, наданды¦ымды, оІыма¦анды¦ымды б е т ¿ м е
осы Іалпымызбен де сабаІ бер¿п келгенб¿з, – с а л ы І е т п е д ¿,– деп шыр-пыр болады АІ-
дед¿ Батырбай (М.Иманжанов, Шы¦.). марал (Є.Сатыбалдиев, АІмарал). Б¿з кез келген
БасшылыІ етт¿. БасІарды, жетекш¿л¿к нєрсен¿ґ атын атап, т¤с¿н т¤степ, б е т к е с а-
Іылды. Бригада совет¿не директоры б а с ш ы л ы І л ы І е т у г е дайын тўрамыз («±аз. єдеб.»).
е т т ¿ де, звено совет¿нå тєрбиеш¿ мў¦ал¿м б а с- – Бўндай Іател¿к єрІайсымыздан табылады. Тек
ш ы л ы І е т т ¿ («ХалыІ мў¦.»). Со¦ыстан оны б е т к е с а л ы І е т п е й ¿ к, сабаІ етей¿к, –
кей¿нг¿ кезде балыІ аулау ¿с¿не б а с ш ы л ы І дед¿ секретарь (Ґ.Мўстафин, Шы¦.).
е т у жет¿лд¿р¿ле т¤ст¿, балыІшы колхоздар ¿р¿- Бўлт етт¿. а) Кенеттен бўрылды, к¤тпеген
ленд¿р¿лд¿, мемлекетт¿к аулаудыґ дербес базасы жерден бўрылды. Жол «Победа» совхозы
салынды (М.Тайыров, БалІаш.). Социализм бЅл¿мшес¿н¿ґ ар¦ы басына шы¦ып,
Баян етт¿. Баяндады, жырлады, т¤с¿нд¿рд¿. кЅп¿рден Ѕте б ў л т е т ¿ п а бўрылды
«ЖаІсылыІ ўзаІ тўрмайды» деген Ѕлеґ басынан (О.Асанов, Жомарт.). є) Лып берд¿, бўл¦аґ етт¿.
аІырына шей¿н Іо¦амдыІ т¿лекке Іад¿рл¿, Б¿рнеше соІІыны тез жаудырып ж¿берд¿ де,
Іасиетт¿ адам болудыґ Абай ў¦ымында¦ы б ў л т е т ¿ п ІашаІтап жЅнелд¿ (Б.СоІпаІбаев,
сипаттарын б а я н е т е д ¿ (М.Єуезов, Єр жыл.) јз¿м тур.).
Албан, Дулат жиылып бата берсе, Кеґес айтып БўрІ етк¿зд¿. Б¿р Іайнатып алды. Сонан
жырлайын е т ¿ п б а я н (Жамбыл, Шы¦.). кей¿н турал¦ан ет пен салманы тўздыІтыґ ¤ст¿не
Белг¿ етт¿. а) Белг¿леп Іойды. Сармолланы салып, б¿р б ў р І е т к ¿ з ¿ п Іайнатып алады
сєл ¦ана б е л г ¿ е т ¿ п оІшаулап алды (Кел¿ншектер).
(М.Єуезов, Абай жолы). є) Аґ¦артты, б¿лд¿рд¿. БўрІ етт¿. а) Кенеттен шапшыды, атІылады.
НауІас Абайды самайынан, маґдайынан Іоса Тем¿р с¤ймен ІараІўстан Іайта тигенде, басы-
и¿скеп, с¤йгендей б е л г ¿ е т т ¿ (М.Єуезов, нан Іан б ў р І е т ¿ п, бет¿н жуып кетт¿
Абай). (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). є) Д¤ґк ете т¤ст¿.
Бетке былш етк¿зд¿ [бет¿не былш етк¿з¿п Са¦ит шешес¿не де б ў р І е т ¿ п, тоґ-торыс
басты]. Бет¿ґ бар, ж¤з¿ґ бар демей айтып суыІ жауап айтты: – Т¿леу¿ґ берс¿н, апа, к¿р¿спе
салды. –Тергесеґ, ±одар сўмды¦ын аґыз Іып («Лен. жас»). б) Кенет б¿р будаІ боп кЅтер¿лд¿.
кЅпке жайып єкеткен елд¿ терге. Ел тўрсын, АныІ хабарды сол єкелер деп тўр¦анда кЅз
кешег¿ жиында б е т ¿ м ¿ з г е б ы л ш е т к ¿ з ¿ п, ўшынан шаґ б ў р І е т т ¿ (Ґ.Мўстафин, КЅз
жарып айтІан жатты терге, – дед¿ ±ўнанбай кЅрген).
С¤й¿нд¿кке (М.Єуезов, Шы¦.). Б¤йрег¿ б¤лк ете т¤ст¿. ѕш¿ сезе Іойды, сез¿к-
Бет¿ б¤лк [шылп] етпед¿. Ўялмады, ш¿м¿р¿к- тенд¿. МырІалдыґ б ¤ й р е г ¿ б ¤ л к е т е т ¤ с-
пед¿, бед¿рей¿п тўрды, Іысылып Іиналмады. Ол т ¿. КЅз¿н¿ґ астымен ІаІ тЅрде отыр¦ан ОрловІа
дайындау факультет¿н¿ґ студент¿ бол¦анда да, Іарап ед¿, ол ўнатпа¦ан кездег¿ єдет¿мен кеґ
нашар студент ед¿, инженерл¿к факультет¿н¿ґ маґдайын сипап отыр екен (Є.Єб¿шев, Шы¦.).
студент¿м¿н деп, б е т ¿ б ¤ л к е т п е й Б¤лк [былІ] етпед¿. Тырп етпед¿, ешб¿р сез¿м
жал¦ан сЅзге барды («Лен. жас»). Ертеґг¿с¿н б¿лд¿рмед¿, ІарсылыІ б¿лд¿рмед¿. Бєр¿не б ¤ л к е т-
ойлай алмайтын, болашаІтыґ бет¿н б¿лмейт¿н п е й отыр¦ан жал¦ыз ±акеґ ¦ана. Ой, жарыІтыІ-
парыІсыз надандардыґ ¦ана халІы Іырылып ай, б ¤ л к е т п е й д ¿-ау, б ¤ л к е т п е й д ¿.
жатІанда б е т ¿ ш ы л п е т п е й д ¿ (ј.±анахин, Бая¦ы ауым-сауым болып солпи¦ан Іалпында
Жас дєурен). былІ етпей отырады да Іояды (Є.Сатыбалдиев,
Бет¿ ду етт¿. Ўялып Іатты Іысылды, бет¿нен АІмарал). Б¿раІ он жыл бойы б ¤ л к е т п е г е н
оты шыІты. ЖаІып ¤ндеген жоІ. Неге екен¿н ТоІайдыґ арыз бере Іоюы, Іас пен кЅзд¿ґ ара-
к¿м б¿лс¿н, «Сол жерде ¤йленет¿н болар» сында ІайІы ер¿н тоІалдыґ жо¦алуы «±ызыл
деген сЅзд¿ ест¿генде б е т ¿ д у е т е Іалды отаушылардан» екен¿не жайлау ел¿ к¤мєнсыз
(Ж.ЖўмаІанов, Жазылм. к¿тап). Дєл тЅрдег¿с¿ – (Ґ.Мўстафин, Шы¦.). Алда¦ылар б ы л І
мана¦ы шўбар халатты ж¿г¿т. Б е т ¿ м д у е т т ¿, е т п е с т е н Іар мен маІта¦а кЅм¿л¿п жатыр
ÅÒ-ÅÒ 454
(Б.Момышўлы, Майдан). јз¿нен мыІтыраІ Баян Фроловты с¤йемелдеп, т¿ктел¿п отыруына
к¿с¿лерд¿ґ ¦ана т¿л¿н алып да¦дылан¦ан бастыІ д є р м е н е т т ¿ (Є.Нўрпей¿сов, Шы¦.).
бала ж¿г¿тт¿ґ Ѕт¿н¿ш¿не б ы л І е т п е й д ¿ Деген¿не баІыл етк¿зд¿. АйтІанына кЅнд¿рд¿,
(Є.НўршайыІов, Махаббат.). деген¿н ¿стетт¿. КЅнг¿с¿ келген руларды
Г¤р [д¤р] етт¿. à) ±àò²ûë æóàí äàóûñ øû²òû. аІылмен кЅнд¿рд¿, ал кЅнг¿с¿ келмегендер¿н Іос
Тиме, ж¿бер! – деген зор дауыс г ¤ р е т т ¿ шоІпарын б¿рдей с¿лтеп, Іан-жоса ет¿п, к¤шпен
сырт жа¦ынан (Е.јтет¿леуов, Бос шелек). д е г е н ¿ н е б а І ы л е т к ¿ з д ¿ (ѕ.Есенберëин,
º) ̺øèíå ò.á. ê½ë¿êò¿´ ã¤ð¿ëäåãåí äûáûñ Шы¦.).
øû¦àðдû. Шофер сЅз¿н б¿т¿ргенде мєшине да Дос етт¿. Дос Іылды, дос кЅрд¿, дос санады. Д о с
д ¤ р е т ¿ п тоІтай Іалды (ј.Тўрманжанов, е т к е н еґбек с¤йген єлем халІын, Тўрмыстыґ
Мен¿ґ к¿таб.). єд¿л болжап б¿лген нарІын (С.МашаІов, Отан
Г¤рс [д¤рс, таґІ, тарс] етт¿. Г¤рс¿лдеген, ¤ш¿н). јм¿р деген Ѕрге тартІан кЅш екен, Т¤зу
д¤рс¿лдеген, тарсылда¦ан Іатты дыбыс кЅшс¿з б¤к¿л т¿рл¿к бос екен. БалалыІ пен
шы¦арды. Шєукенн¿ґ ойын мылтыІтыґ г ¤ р с ж¿г¿тт¿кт¿ґ арасын Мен Ѕз¿мше бауыр басІан д о с
е т к е н даусы бЅлд¿ (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ е т е м (К.СалыІов, Жезки¿к). Бойк¤йезден¿п
Ѕзен). Д ¤ р с е т к е н зеґб¿рек ¤н¿нен кей¿н ўйІыны Бойыґа ¤й¿р д о с е т п е (Базар жырау,
жўртыґ бєр¿ ентелеп, танк¿лер жаІІа Іарады Шы¦.).
(Є.НўршайыІов, Махмет ±айырбаев). Т а р с Ду ете т¤ст¿. Бет¿ ўяттан, ибалыІтан
е т к е н дыбысІа бєр¿ жалт Іарады (ј.±ана- алауланып, Іызарып кетт¿. Ма¦аш б¿р¿нш¿ рет
хин, Ауыр к¤н.). Єж¿¦али т а ґ І е т к е н Єб¿шке сўраІ бергенде, ж¤з¿ де Іайтадан д у
мылтыІ даусына жалт Іарап, серейген Іўнысты е т т ¿ (М.Єуезов, Шы¦.).
кЅрд¿ (Х.Есенжанов, КЅп жыл.). Душар етт¿. Б¿р бєлеге кездест¿рд¿, тап
ҐасылыІ етт¿. к Ѕ н е. Асып-тастылыІ етт¿. Іылды. С¿з б¿зд¿ т¿птен адам тЅзг¿с¿з жа¦дай¦а
Кеш¿ргей Алла пенден¿ґ Ґ а с ы л ы І е т к е н д у ш а р е т ¿ п отырсыз (Б.Майлин, Шы¦.).
Іатес¿н (±ыз Ж¿бек). Гипертония б¤к¿л организмд¿ єлс¿рет¿п, адамныґ
Ґафу ет. Кеш¿р деп, кеш¿р¿м сўрау. Ґ а ф у Іызмет Іаб¿лет¿н кем¿т¿п, кейде м¤гедект¿кке де
е т ¿ ґ ¿ з, ўлы дєрежел¿ генерал. Мен темек¿ д у ш а р е т е д ¿ (С.Сўбханбердин, Дєр¿ – дауа.).
тартпайтын ед¿м, Іўрмет¿ґ¿зге кЅп рахмет! Дў¦а етт¿. ±ўран оІып, жаІсы ниет б¿лд¿рд¿.
(X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Єуел¿ баІсы т¿р¿ Ал¦ан жарым, бўл д¤ниеден т¤зу Ѕт, Мен¿
±орІыт ата, Т¿лейм¿н ¦ а ф у е т деп, кетсе Іата. ойласаґ, Шаһизада, д ў ¦ а е т. Бўл д¤ниеден
Адам нанар С¤леймен Ѕткеннен соґ, Мойныґа Іол кЅтерд¿ жолдасыґ, Жолы¦арсыґ к¤н¿ келсе
кЅп жама¦ат сал¦ан бата (С.Сейфуллин, Шы¦.). Іиямет (Ґ.±айырбеков, ±останай). Мўсыл-
Саламатсыздар ма, ¦ а ф у е т ¿ ґ ¿ з д е р, мына мандар, парыздарыґды мўІият Ѕтеґдер, басшы
адамдарды жЅнелт¿п ж¿берей¿к, – дед¿ директор бол¦ан азаматІа д ў ¦ а е т ¿ ґ д е р (Х.Есенжанов,
(Б.±ожабеков, КЅктЅбе). АІ ЖайыІ).
Äàáûðà åòê¿çáåä¿. Æàðèÿ ²ûëìàäû, á¿ë- Д¤ґк ете Іалды. Тез тарады, лезде жайылды
ä¿ðìåä¿. Ол елге д а б ы р а е т к ¿ з б е й, бєр¿н ыґ- (хабар, лаІап туралы). «КЅкшетау жаІты
дыґсыз жарастырды (З.Жєкенов, Таґ самалы). шауыпты» деген хабар келес¿ к¤н¿-аІ б¤к¿л
Дабыра етт¿. ЖўртІа жариялады, мєл¿мдед¿. СарыарІа¦а д ¤ ґ к е т е І а л д ы (ѕ.Есенберлин,
Јрмєш ±аракЅзд¿ґ хал¿н сўра¦ысы кел¿п ед¿, Шы¦.).
ауыл¦а д а б ы р а е т ¿ п Іайтем¿н деп ойлады Д¤ґк етт¿ [етк¿зд¿]. К¤тпеген жерден айтып
(Є.Єл¿шев, Батыр.). салды. Галя Ѕз ойымен алаґ болып, Іасында¦ы
Дат етт¿. Айтып, жария етт¿. Б¿р жырау ж¿г¿тт¿ґ сЅз¿н де ден Іойып тыґдамады. Кенет
Ѕз руыныґ ерл¿г¿н паш етсе, Іарсы жырау сол Бєшек т¤йеден т¤скендей: – Мен сен¿ с¤йем¿н, –
рудыґ айтыл¦ан ерл¿г¿н¿ґ кемш¿л¿г¿н, Іатес¿н деп д ¤ ґ к е т к ¿ з д ¿ (Т.Ахтанов, Шы¦.).
д а т е т е д ¿ (ѕ.Есенберлин, Шы¦.). Елеґ етт¿. ±ўла¦ын т¿кт¿. – Жолдас Мара-
Дєме етт¿. Јм¿т артты, дємеленд¿. Д є м е байўлы ЖандосІа сЅз бер¿лед¿, – дед¿ Ералин.
е т е т ¿ н а¦айын кЅп, шыра¦ым, Ѕз¿мс¿нед¿ Жўрт е л е ґ е т е т¤ст¿ (Ґ.Мўстафин, Шы¦.).
¦ой. Бєр¿не жетк¿зе алмайсыґ (Ґ.Мўстафин, Еґбек етт¿. Бейнеттенд¿, еґбек с¿ґ¿рд¿,
Дауыл.). Јлкендерден д є м е е т ¿ п, Аузы-басын жўмыс ¿стед¿. ±ўмырсІа е ґ б е к е т т ¿ ала
паґ ет¿п. Б¿р отырып, б¿р тўрып, Ўл¦айды кел¿п жаздай, Шўбырып к¿ре тартып тобын жазбай.
жарасы (С.Сейфуллин, Шы¦.). Даладан д є м е Ш¿лдеде саршатамыз таґдай кепкен, Азы¦ын
е т с е жау, Алармыз та¦ы алІымдап. Сайысар таси берд¿ азбай талмай (ј.Тўрманжанов,
кезеґ келгенде, СаІылдап талай серт берд¿к ±арлы¦аш). ТЅлен ¤ш шалдыґ б¿ркелк¿ Іимы-
(±.Аманжолов, Шы¦.). лына єр¿ Іызы¦а, єр¿ таґдана Іарайды. Тез¿рек
Дєрмен етт¿. ж е р г. ±уаттады, ê½ìåê- ержет¿п, ¤лкендердей е ґ б е к е т к ¿ с ¿ келед¿
òåñò¿. Зеґб¿рекш¿лер асылып танк¿ге м¿нгенде, (Т.Мизамбеков, ЎзаІ жаз).
455 ÅÒ-ÅÒ
Ерл¿к етт¿. Ерл¿к кЅрсетт¿, ж¤рект¿л¿к де ж¤йр¿к, жете бас, Желп¿лде Іызыл байра¦ым
танытты. Е р л ¿ к е т т ¿ ґ ел ¤ш¿н, Орындап ¿зг¿ (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). СозаІты да, оныґ ежелг¿
т¿лект¿. ±апта¦ан Іара дауыл¦а ±арсы тостыґ Іанаттас Іаласы ±ўмкент, Саудакентт¿ де,
ж¤рект¿ (Ј.Кєр¿баев, Таґд. шы¦.). Јст¿ндег¿ шоІша шаһар Баба-Атаны да Шыґ¦ыс ханныґ
±ара тондай тоґ керек, «Ш¤к¿р, Іаз¿р бўлар зеґб¿рег¿ ж е р м е н-ж е к с е н е т ¿ п ж¿берген
б¿зде мол», – дер ек, ±аймыІпастан соІІан (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен).
мынау бораннан Жетк¿зет¿н е р л ¿ к е т ¿ п к¿м ЖоІ етт¿. Жойды, жо¦алтты, кЅз¿н Іўртты.
дер ек? (±.КЅптиев, АІмарал.). Нўрсўлтан¦а сол к¤н¿ ек¿ танк жабылып ед¿,
Ермек етт¿. Алданыш Іылып, уаІыт Ѕтк¿зд¿. Нўрсўлтан екеу¿н де ж о І е т т ¿ (Ґ.М¤с¿репов,
±ол жазуды е р м е к е т, жатпа бекер. Бўл Ол к¤ндер). ±алай да болса босату¦а єрекет
кЅґ¿лс¿з д¤ниеден кЅп жыл Ѕтер. јз¿ ІисыІ, жасап кЅрем¿н, ал Іолымнан келмесе, жауды
Ѕз¿ асау тентек Ѕм¿р, Артта¦ы¦а б¿р белг¿ Іойса да, Ѕз¿мд¿ де ж о І е т е м ¿ н (±.ТўрсынІўлов,
нетер? (Абай, Тол. жин.). Абай Іызы¦ып к¤л¿п Алыса.).
е р м е к е т ¿ п отыр ед¿. Б¿р сєтте арт жа¦ында Жўрдай етт¿. Бєр¿нен маІрўм Іылды, дым
тасырлатып салдыр-г¤лд¿р асы¦ып келе жатІан Іалдырмады. Таби¦ат деген б¿р адамныґ бойына
аяІ дыбыстарын ест¿д¿ (М.Єуезов, Абай жолы). бар сўлулыІты беред¿, енд¿ б¿реуд¿ соныґ бєр¿нен
Жар етт¿. јм¿рл¿к сер¿к Іылды, с¤й¿п Іосыл- ж ў р д а й е т е д ¿ (Є.Сєрсенбаев, Офицер.).
ды, ¤йленд¿. Тєґ¿р¿ ІосІан жар ед¿ґ сен, Ж а р Оныґ ал¦ашІы Іимылы мен¿ мей¿р¿мд¿ ойдан
е т е алмай кет¿п еґ. Ол кездерде бала ед¿м мен, ж ў р д а й е т т ¿. Дядя Иван – б¿рден олай
АямасІа бек¿п еґ (Абай, Тол. жин.). АІанныґ Іимылдау Ѕлт¿р¿п ж¿берг¿с¿ келгендерд¿ґ єд¿с¿
АІтоты¦а кЅґ¿л¿ б¿ржола ауып, Ѕм¿рл¿к ж а р дейт¿н (±.Єбд¿Іадыров, ±ажымўІан).
е т у д ¿ Іала¦ан (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). Ж¤рег¿ зу [су] етт¿. ±атты ІорІып Іалды,
Жарты малта ас етт¿. Ауыз жарымас ауІат ¤рей¿ ўшты. Ал¦а шы¦ыґдар! – деп, ІазаІ прис-
талшыІ болды; ІиыншылыІ кЅр¿п, ашы¦ып к¤н
тавы ай¦ай сал¦анда, ж¿г¿ттерд¿ґ ж ¤ р е к т е р ¿
кешт¿. Беттеген жауды ¤рк¿ткен Ж а р т ы
з у е т е Іалды («±аз. єдеб.»). Тотия Іўлардыґ
м а л т а а с е т к е н, ±атын-бала жат еткен…
алдында ¦ана к¿табын ІолтыІтап ауыз ¤йге
(Н.Бай¦анин, Шы¦.).
шыІІан Нўрперзент єкес¿н¿ґ ойбайын ест¿п,
Жєрдем етт¿. КЅмек кЅрсетт¿, жєрдемдест¿.
ж ¤ р е г ¿ з у е т е Іалды (Ш.Мўртазаев, Шы¦.).
Ж¿г¿ттер б¿р-б¿рлеп сыртІы ки¿мдер¿н тастап,
Б¿р кезде ойыма мана¦ы хат т¤се кет¿п, орнымнан
б¿лектер¿н т¤р¿н¿п, ж є р д е м е т п е к ш ¿ болып
арба¦а жаІындады (Ґ.М¤с¿репов, Таґд. шы¦.). ўшып тўрдым. Т¤с¿р¿п алдым ба деген ой кел¿п,
ЖаратІан ж є р д е м е т п е с е, јз Ѕнер¿ жетпесе, ж ¤ р е г ¿ м с у е т е Іалды (Є.Сатыбалдиев,
Та¦ы да Іуып кетпесе, СаІа ай¦ырдай арІырап АІмарал). Ойлама¦ан жерден ек¿ жандарм
(Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). Б¿зд¿ґ онда барып, ІыстаІІа шауып келд¿. Оларды кЅргенде ауыл
оІу¦а т¤су¿м¿зге себепш¿ бол¦ан, ж є р д е м е т- аІсаІалыныґ ж ¤ р е г ¿ с у е т е Іалды («±аз.
к е н Ґани ед¿ (Ш.јтепов, Ґани Мўратбаев). єдеб.»).
Желеу етт¿. ЖоІтан ½çãåí¿ себеп Іылды, Жыр етт¿. Єґг¿ме етт¿, жырлады. Ж ы р
сылтауратты. Болмашы нєрсен¿ ж е л е у е т е м асІаІ би¿кт¿, Ж ы р е т е м марал,
е т ¿ п, к¤шт¿ ру басылар єлс¿з рудыґ малдарын ки¿кт¿, Ж ы р е т е м ту¦ан ел¿мн¿ґ Жер¿ мен
айдатып єкет¿п, б¿лсе «барымта», б¿лмесе «сы- г¤л¿н с¤й¿кт¿ (С.Єл¿мІўлов, ±ыран). Теґки¿п
рымта» деп с¿ґ¿р¿п кетет¿н бол¦ан (Б.Адамбаев, жатІан тас келбет¿ де аґыз ж ы р е т к е н д е й
АІбЅбек). Алтыбай да Іызына баІылауды ўйыІтап кеткен батыр бейнес¿ емес, жай ¦ана
к¤шейт¿п, бўрын¦ыдай ойын-тойды ж е л е у ¤йме екен¿н б¿рден ўІты (М.Сєрсекеев, Ту¦ан
е т е т ¿ н, бейсауыт ж¤р¿с¿не тыйым салды жер.).
(А.Сейд¿мбеков, ±ыр хикая.). Ж¿гер¿н Іўм етт¿. Мысын Іўртты, тауы
Жел¿ етт¿. Нег¿з, Ѕзек, ж¤йе Іылды. Дина ша¦ылатындай Іылды. Мынау оІи¦а оныґ от
барлыІ к¤ш¿н к¤й Ѕзег¿не арІау ет¿п, к¤йл¿ ж ¿ г е р ¿ н І ў м е т к е н д е й, ренж¿с тудырды
сазын со¦ан ж е л ¿ е т ¿ п тартты (С.БаІбергенов, (М.Иманжанов, Мен¿ґ махабб.). ЖаІыпбек
Шы¦.) с¤р¿н¿п сєтс¿зд¿кке ўшырай Іалса да, от ж ¿ г е р ¿ н
Жер етт¿. ±атты ўялтты; бедел¿н т¤с¿ре, І ў м е т п е й, ІиындыІ сел¿не Іарсы ж¤зер ед¿
абыройсыз етт¿. ЖоІ, ўмытар мен емен, Ел (М.Иманжанов, Мен¿ґ махабб.).
жорасын ж е р е т ¿ п, Жаттан барып жЅн сўрап, Зар етт¿. а) Жалынып-жалбарынды, жалына
Жульетта деп сандалып, Ш¿ркеуге шўл¦ыр мен Ѕт¿нд¿, зарланды. З а р е т с е бендес¿, Бермей
емен! (М.Єуезов, Шы¦.). ме Алласы, Тєн саулыІ ІалІама, ±абыл боп кЅз
Жермен-жексен етт¿. Тып-типыл Іылды, жасы (Абай, Тол. жин.). є) Зєру Іылды, мўІтаж
жоІ Іып ж¿берд¿, Іўртты. Жеґген жау¦а етт¿. Олар мўны б¿лсе, бўл к¤н¿ґе з а р е т е д ¿
жетуге, Ж е р м е н-ж е к с е н е т у г е, Жедел («Лен. жас»).
ÅÒ-ÅÒ 456
Зират етт¿. ±айтыс бол¦ан адамныґ ±абыл етт¿. ±ош кЅрд¿, жаратты, ўнатты.
зиратына барып, бата оІыды, дў¦а Іылды. КЅп жасап, жаґа табыстар¦а жету¿ґ¿зге т¿лек-
Дариядан артыІ аІылыґ, ТЅбеґ би¿к ¦арыштан. тесп¿н. Сєлем¿мд¿ І а б ы л е т ¿ ґ ¿ з (Ґ.Мўстафин,
±артай¦анда б¿р кЅр¿п, З и р а т е т ¿ п Іайту¦а, Шы¦анаІ). јз¿м шыІтым сапар¦а, Сєлемдес¿п
Жамбыл келд¿ алыстан (Жамбыл, Шы¦.). Іайту¦а, ± а б ы л е т с е ґ, бауырым (Жамбыл,
ЗорлыІ етт¿. ±ысым жасады, к¤ш кЅрсетт¿. Шы¦.).
±апыда Ѕткен д¤ние-ай, ХалІымныґ кЅрген ±айрат етт¿. ±арсылыІ б¿лд¿рд¿, айбат шект¿.
Іорлы¦ы, Хандардыґ е т к е н з о р л ы ¦ ы Жылы менен суыІтыґ бєр¿н кЅр¿п, ±айран
(Махамбет, Шы¦.). кЅґ¿л Іайыспай І а й р а т е т т ¿ (Абай, Тол.
Зу [зу-зу] етт¿. Зуылдады, зымырай жЅнелд¿. жин.).
±ызыл балыІ Ѕрлеп шы¦ып алып, сол сєт¿нде ±алт [б¿р Іалт] еткенде. УаІыт болып,
жарІ бер¿п, шў¦ыл бўрылып, тЅмен Іарай з у Іол тигенде, м¤мк¿нш¿л¿к бол¦анда. Келес¿
е т ¿ п, Іўлай жЅнелд¿ (М.Єуезов, Шы¦.). З у-з у І а л т е т к е н д е Іабыр¦асын Іалап, ¤ш¿нш¿
е т к е н машиналар ¤ст¿м¿зден Ѕт¿п жатыр ретте тЅбес¿н жауып берд¿ («±аз. єдеб.»). Сен
(«±аз. єдеб.»). бўл к¤д¿кт¿ Іой. Ертеґ б¿р І а л т е т к е н д е
Зыр етт¿ [ете Іалды]. а) Азар да безер болды, Жємимен сЅйлес, не ойы бар екен (С.Омаров,
бебеу ІаІты. – Ойбай, атай кЅрме, Іара¦ым, ±айырлы жаз). Јзд¿к-создыІ келуш¿, кЅґ¿л
б¤лд¿рес¿ґ! – деп Нўрке з ы р е т е І а л д ы сўраушы кЅп, ес жи¦ызбайды. Б ¿ р І а л т е т-
(С.МўІанов, Шы¦.). Сырбай¦а Рахмет Ѕз¿н¿ґ к е н д е Бекет алдына ¤лкен альбом жайды
к¤р¿штен мол Ѕн¿м алу жЅн¿ндег¿ тєж¿рибес¿нен (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.).
ауыл шаруашылыІ комиссариатыныґ колле- ±алт етпед¿. ЕшІандай Іоз¦алмады, тыпыр
гиясында баяндама жасайтынын айтты. «Ж¤дє етпед¿. ±араІ ІаІпай ІабаІты, ±айда келед
болмас ол», – деп, з ы р е т е І а л д ы Сырбай Іу¦ан Іол? ± а л т е т п е й баІ жан-жаІтан
(С.МўІанов, Шы¦.). є) Лезде, кЅзд¿ ашып-жўм-
Жеткен жерде ма¦ан айт (М.Єуезов, Шы¦.).
¦анша жет¿п келд¿. Б¿р кезде артынан з ы р е т ¿ п,
±азына жерд¿ ІаІ жарып, ±ойнынан алдыґ
жеґ¿л мєшине шы¦а Іалды (С.МўІанов, Шы¦.).
асылын ± а л т е т п е й са¦ан тദалып, ±арап
ЗырІ етт¿. а) ±атты шаншып ауырды
тўр осынау ¦асырым (М.МаІатаев, Шы¦.).
(кЅб¿несе бас пен ж¤рекке Іатысты айтылады).
±алт-Іўлт ет¿п. Єзер деп, єуп¿р¿мдеп. О¦ан
Ш¤йдем таІтай¦а тоґІ ет¿п оґбай со¦ылды.
ауыз жарымас, Сондада¦ы ар Іылмас. ± а л т-
З ы р І е т ¿ п миым аузыма Іўйыл¦андай болды
(Б.СоІпаІбаев, Балалық.). є) Тўла бойы т¤р- І ў л т е т ¿ п ж¤рген¿ ±ысы-жазы Іарны аш
ш¿г¿п кетт¿, жа¦ымсыз сез¿м пайда болды. Осы (Жамбыл, Шы¦.). јст¿п І а л т-І ў л т е т ¿ п
кел¿нн¿ґ Іаба¦ы жадырап б¿р к¤лген¿н кЅрген ж¤р¿п жатІанымыз солардыґ арІасы, солардыґ
емесп¿н... Сораґдай ес¿ктен к¿р¿п келе жатІанда, Іуанышы емес пе? («±аз. єдеб.»).
ж¤рег¿м з ы р І е т е д ¿ (З.Ш¤к¿ров, Шы¦.). ±алш-Іалш [Іалт-Іалт] етт¿. ±алтырап
Кєн¿г¿ етт¿. ±ызыІтырды, Іўмарландырды, д¿р¿лдед¿, д¿р-д¿р етт¿. Не ¿стер¿н де, не дер¿н
ІўныІтырды; машыІтандырды, єуестен- де б¿лмей, І а л ш-І а л ш е т ¿ п, иег¿-иег¿не
д¿рд¿. «Жарып шыІІан» арІылы ТайбЅр¿н¿ тимей ж¤р (Є.Єб¿шев, Тереґ тамыр.). ±амалап
Іызыл балыІпен к є н ¿ г ¿ е т е т ¿ н теґ¿з – осы, ай¦ырды ўстадыІ. Ай¦ыр І а л ш-І а л ш е т е-
мына алдымызда¦ы. Бўл теґ¿зд¿ґ капитаны д ¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). Мен кЅрд¿м сыныІ
мына Яковлев, – дед¿ НиетІабыл (Ґ.Сланов, Іанат кЅбелект¿, О да б¿лер Ѕм¿рд¿ ¿здемект¿.
Шы¦.). К¤ншуаІта жылынар І а л т-І а л т е т ¿ п, Одан
КЅзд¿ґ жасын сел етт¿. А¦ыл-тег¿л жылады, ¦ибрат алар жан б¿р бЅлек-т¿ (Абай, Тол. жин.).
еґ¿регенде етег¿ толды. Ажал, аштыІ, жауыздыІ ±ана¦ат етт¿. Нысап Іылды, тєубес¿не келд¿.
Даланы кез¿п Іўйындай, К Ѕ з д ¿ ґ ж а с ы н Е т п е д ¿ ел сЅз¿не хан І а н а ¦ а т, Тапсырма бас-
е т т ¿ с е л (Жамбыл, Шы¦.). басына берд¿ аманат (Н.Ахметбеков, Жасауыл.).
К¤нш¿л¿к етт¿. К¤ндед¿, ¿штарлыІ ¿стед¿. ЖаІсы кЅп сўрап, аз алса да І а н а ¦ а т е т е д ¿
Оны ест¿ген патша санаттары к ¤ н ш ¿ л ¿ к е т е- (Ґ.Сланов, Домбыра).
д ¿ (±аз. ертег.). ±арсылыІ етт¿. Тайталасты, дауласты,
К¤ґк етт¿. ЖаІтырма¦ан пи¦ылмен наразы Іарсыласты. Егер б¿реу-м¿реу І а р с ы л ы І е т с е,
сЅз айтты. Бєр¿н б¤лд¿р¿п ж¤рген осылардыґ дереу ХалыІ комиссарлары Совет¿не Іойыґыз
Ѕздер¿, – деп Іысылып отыр¦ан ±арсаІ б¿р к ¤ ґ к (Қазақст. тарихы). Ал¦ашІы к¤ндердег¿дей
е т т ¿ де жым болды (Є.Єб¿шев, Шы¦.). Не емес, аяІ ¿л¿ккен жерге табан т¿реп, жи¿-жи¿
Іыласыз сЅз¿ґ¿зд¿ Іор Іылып, б¿рдеґе т¤с¿нет¿н жау¦а І а р с ы л ы І е т е д ¿ (Т.Ахтанов, ±аһар-
адам болса, оІуды тастап, б¿реуд¿ґ ес¿г¿н лы к¤н.).
к¤зет¿п отырар ма ед¿? – деп к ¤ ґ к е т т ¿ ±арыІ етт¿. МолшылыІІа белшес¿нен батыр-
(М.Иманжанов, Шы¦.). ды, кенелтт¿, жарылІады. Жанардыґ жан¦ан
457 ÅÒ-ÅÒ
жалыны Жерд¿ґ ж¤з¿н жарыІ етер, ЖарылІар ±ўрбан етт¿. Жанын пида Іылды. ±озы
жалшы, жарлыны, Жаґа жўрт жасар І а р ы І Баянныґ жолына Ѕз¿нде бардыґ бєр¿н де І ў р б а н
е т е р (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). е т е д ¿ (М.Єуезов, Єр жыл.). Ежелг¿ салтымен
±ау¿п етт¿. ±ау¿п Іылды, Іау¿птенд¿, саІ- ж¤рег¿н майданныґ т¿рег¿ ет¿п, барын намыс
танды. К¿рсе, леб¿з – шыІса жоІ, ± а у ¿ п е т ¿ ґ- жолына І ў р б а н е т ¿ п отыр¦ан ел¿ме Іарап
д е р Ѕл¿мнен (Жамбыл, Тол.жин.). Пєрєм¿р¿з маІтанамын (Є.Єб¿шев, Тереґ тамыр.).
басына ўстап тўрды ІалІан, ± а у ¿ п е т ¿ п Іала ±ўрмет етт¿. Сый кЅрсетт¿, Іад¿р тўтты.
ма деп талІан-талІан (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). Колхозшы, ¤лкен-к¿ш¿ жылы ж¤збен ±арсы
±ит етсе. Сєл-пєл нєрсеге бола, ешб¿р к¿нє алды Іуанышпен І ў р м е т е т ¿ п (О.Шипин,
таппаса да. Мўрны тес¿лмеген Іаша¦ан сары АІын жыр.). Ата-анам жаІсы кЅрген арІасында,
тайлаІІа кЅб¿рек ш¤йл¿гед¿, кЅп т¤йен¿ґ ¿ш¿- КЅрген жан баршасы да І ў р м е т е т т ¿
нен осы тайлаІІа Іўсы т¤с¿п, кЅз¿н¿ґ Іырын (Б.Кенжебаев, Қаз. дем. жазушы).
айырмай, І и т е т с е аІырып Іап, жа¦аласып
±ыбыр еткен жан жоІ. Ешк¿м, жан баласы
болды (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). јзгелер¿
кЅр¿нбейд¿. Колхоз деревнясы жым-жырт. ± ы б ы р
ІарІ-ІарІ к¤лед¿. ± и т е т с е ыржалаґ м¿незге
басады (Д.Досжанов, Шы¦.). е т к е н ж а н ж о І (М.Иманжанов, Шы¦.).
±олІа етт¿. ±алады, сўрады. То¦жан ±айнар Іыста¦ы жым-жырт, бейсеует І ы б ы р
бўдан жауап т¿леп отыр¦андай. Айтпаса, одан е т к е н ж а н ж о І (Ж.Т¿леков, Шы¦.).
айырылып, Абай Ѕм¿рден де Іол ¤зет¿н сияІты. ±ыбыр етпед¿. à) ±оз¦алмады, òàïæûëìàé
±арманып та¦ы ойлайды. јлеґ¿…То¦жаны І о л- ²àëäû. Бўл не ¿стер екен дегендей, бар ынталарын
І а е т к е н Ѕлеґ¿ ес¿не т¤спей, та¦ы Іинайды сала Іара¦ан оІушылар І ы б ы р е т п е й Іатып
(М.Єуезов, Шы¦.). Іалды (М.Иманжанов, Шы¦.). º) Åø²àíäàé
±онаІ етт¿. Мейман Іылып к¤тт¿. Б¿р к¤н¿ ºðåêåò æàñàìàäû. ±ара т¤нде Іара баспаса,
патша жиды балгерлер¿н, ±арсы алып, І о- Ерт¿ст¿ арылы-бер¿л¿ кезген ІайыІшыны
н а І е т т ¿ келгендер¿н. Мен ¤ш¿н ойлаґдар Іашан кЅрд¿ґ? Енд¿ І ы б ы р е т е р жайым жоІ
да, бал ашыґдар, Јш к¤нде хабарыґ бер (М.Єуезов, Шы¦.).
кЅргендер¿ґ (Е.Бердин, ±анды асу). јздер¿ ±ызмет етт¿. К¤тт¿, сый кЅрсетт¿. Жер¿ґ
де ІазаІ достарын І о н а І е т ¿ п, а¦айын боп алыс жете алмай, Ма¦аштан да мен сорлы. ± ы з-
кеткен азаматтар (М.Д¤зенов, Єке.). м е т ¿ ґ д ¿ е т е алмай ±алмас ед¿м сол Іўрлы
±ор ете Іалды [т¤ст¿]. Тез ўйыІтап кетт¿. (Абай, Тол. жин.). Отан¦а еґбек с¿ґ¿р¿п б¿тт¿ґ,
Шамды сЅнд¿рмей, сы¦ырайтып б¿лтес¿н басып енд¿ І ы з м е т е т п е с е ґ де болады деп к¿м
Іойды. Кеш жатІан жўрт жастыІІа басы тиер- ¤йретт¿ са¦ан (М.Иманжанов, Адам.).
тиместен І о р е т е І а л д ы (Є.Нўрпей¿сов, ±ызыл Іырман [етт¿]. ±ырып салды, Іызыл
±ан мен тер). ПостІа баратын ж¿г¿ттер ўйыІтап жоса Іан Іып кетт¿. Алдияр олай болса, жаным
Іалды. Соныґ б¿р¿ – Жўмажан, ол шаршаса Іўрбан, Бекетт¿ мен ўстайын ханды Іыр¦ан, Сен
керек, І о р е т е т ¤ с т ¿ (Ол к¤ндер.). емес, мен¿ґ да¦ы Іас дўшпаным Е т е й ¿ н барлыІ
±ор етт¿. Бишара Іылды, сорлатты, кем- ел¿м І ы з ы л І ы р м а н (М.Єуезов, Шы¦.).
с¿тт¿. Бў д¤ниен¿ґ раІатыныґ Іайда екен¿н ±ызыл шаІа етт¿. Тып-тыІыр ет¿п ж¤н¿н
б¿лмей, ес¿л Ѕм¿рд¿ ескерус¿з босІа жарамсыз
жўлып, ІырІып алды. Гревки – Ґалиев жолдас-
ІылыІпен І о р е т ¿ п Ѕтк¿зем¿з (Абай, Тол.
тыґ ешк¿н¿ ІылшыІтау¦а ўсын¦ан, ешк¿н¿
жин.). Алда¦анын Іайтес¿ґ ата-ананыґ, ренж¿се,
бермес¿н баталарын. Ал¦ыс, Іар¦ыс деген¿, І ы п-І ы з ы л ш а І а е т е т ¿ н тем¿р тараІ-
єншей¿н сЅз, Т¿р¿ болса, І о р е т п е с ІосаІ тары (С.ТЅлешов, Шы¦.).
жарыґ (Б.Майлин, Шы¦.). ±ылп ете т¤ст¿. Сез¿ктенд¿, секем алды. АІ
±ўбыжыІ етт¿. ±орІынышты етт¿, сўр аттыґ ¤ст¿ндег¿ жалпаІ бет Іара ж¿г¿тт¿ґ
шошытты. Еврейд¿ «ж¤й¿т» Іойып тент¿ретт¿, ж¤рег¿ І ы л п е т е т ¤ с т ¿ (С.Сейфуллин,
сарт, но¦ай, Іыр¦ыз, хохол – І ў б ы ж ы І Шы¦.)
е т т ¿ (Жамбыл, Тол. жин.). Олар мектепт¿ ±ылп [Іылт] етк¿збед¿. а) Тап бастырмады,
де, мў¦ал¿мдерд¿ де халыІІа І ў б ы ж ы І Іоз¦алтпады. Кете берей¿н десем, ит І ы л п
е т ¿ п кЅрсетуге бар Ѕнер¿н салып ба¦уда е т к ¿ з е р емес (Є.Єб¿шев, Шы¦.). ± ы л т е т-
(К.Сейдеханов, Т¤рк¿стан.). к ¿ з б е й ба¦ып кЅр (Абай, Тол. жин.). є) Айна-
±ўла¦ы елеґ етт¿. КЅґ¿л¿ бЅл¿н¿п, ынта Іойып Іатес¿з, дєл тапты. Есдєулетов бар сен¿мд¿
тыґдай Іалды, ІўлаІ т¿ге Іойды. – СадыІов! – сЅз¿н¿ґ ¿ш¿нде солІылдаІ б¿р сЅйлемд¿ Іоса
дед¿ командир Осипов ест¿лер-ест¿лмес ¤нмен Іыстыр¦анын Карпов І ы л п е т к ¿ з б е й аныІ
¦ана. Єл¿мбайдыґ І ў л а ¦ ы е л е ґ е т е Іалды таныды (М.Єуезов, Шы¦.).
(С.Сей¿тов, Майдан). Ержанныґ І ў л а ¦ ы е л е ґ ±ылт етк¿збес. Сез¿мтал, аґда¦ыш. К¤нде
е т е І а л д ы. – Ол к¿м? – дед¿ (А.Ахтанов, кЅрген б¿р беттен кЅґ¿л Іайтар, ± ы л т е т к ¿ з б е с
±аһарлы к¤н.). ІылыІты тамыршы озар (Абай, Тол. жин.).
ÅÒ-ÅÒ 458
±ылт етт¿. а) КЅзге шалынып Іалды. ±ўла¦ан тентек). Ат жалын тартІыза, асауды ¤йретк¿зе
аттыґ тасасына ты¦ылып, Шалабай атыса ж¤р¿п, ер жетк¿зген ўлым емес пе ед¿, енд¿
берд¿, Іу¦ыншылар Ѕзекте, ІашІын Іырда, кеп б¿р Іатын¦а Іайраты жетпей, Іарабет боп,
б¿р¿н-б¿р¿ тЅбес¿ І ы л т е т с е, басып салады ел-жўрттыґ алдында м а с І а р а е т к е н ¿
(Ґ.Мўстафин, Шы¦.). Б¤г¿нг¿ жауыннан кей¿н (М.±ожахметова, К¤нн¿ґ алтын.).
єр ¤йде б¿р єйел босан¦андай, бєр¿ СыздыІ Мєжб¤р етт¿. Ер¿кс¿з кЅнд¿рд¿, м¿ндеттед¿.
¤й¿н¿ґ сыртында¦ы жазыІІа жиналып, мєре- «јлмек парыз, – деп айтар, – тумаІ с¤ндет,
сєре болып тўр¦анда, Іора тасасынан Єбен Мойын¦а ораза, намаз дейд¿ м¿ндет». Алымдар
І ы л т е т е т¤ст¿ (Ґ.Мўстафин, Шы¦.). є) Араз орындауды м є ж б ¤ р е т е р, Адам¦а Мўхамбетке
бола салды; бўртиып бўрыла салды. ±азаІтыґ бол¦ан ¤мбет (МайлыІожа, јлеґд.). Оныґ Іол-
Іайсысыныґ бар санасы, ± ы л т е т е р д е дап- ая¦ын матап, ш¿ркеуге к¿рг¿з¿п, Иссус ХристосІа
дайын б¿р жаласы (Абай, Тол. жин.). ± ы л т е т- шоІыну¦а м є ж б ¤ р е т т ¿ (ѕ.Есенберлин,
п е г е н кЅґ¿лд¿ґ кЅшу¿ жоІ, Ж¤рег¿нде жатады ±аһар).
Ѕкпе-сызы (Абай, Тол. жин.). Медеу етт¿. Т¿рек Іылды, с¤йен¿ш етт¿,
±ыґІ етпед¿. Тырп етпед¿, тЅзд¿, ¤ндемед¿. арІа тўтты, кЅґ¿лге тоІ санады. ОІытарсыґ
Кєлен отбасына тыныш, Іатын-бала¦а кеґ, молда¦а оны, Јйретерс¿ґ єр нен¿. М е д е у е т ¿ п
мей¿рбан к¿с¿. Јйде отыр¦анда ¤ст¿не кел¿ т¤йсеґ ойы соны, Жаны тыныштыІ кЅрмед¿ (Абай,
де, І ы ґ І е т п е й д ¿ (Є.Нўрпей¿сов, Шы¦.). Тол. жин.). Ма¦рипа былтыр¦ы ма¦ан айтІан
Лап етт¿. а) Лезде тўтанды, жанды; бўрІ жал¦ыз ауыз сЅз¿ґд¿ м е д е у е т ¿ п Іалыпты
етт¿. ±урап тўр¦ан ІамысІа с¿р¿ґкен¿ґ отын ¦ой (М.Єуезов, Шы¦.).
жел ¤рлеп Іал¦анда, жалын л а п е т е т¤ст¿ Мез¿ етт¿. Ы¦ыр Іылды, ер Іашты етт¿. Т¤й-
(С.МўІанов, Шы¦.). є) Ашуы бўрІ ете т¤ст¿. с¿кс¿з, м¿ґг¿рмен оІыл¦андыІтан, оныґ саба¦ы
ЖаІыпбек л а п е т к е н ашуын дереу кей¿нге ¿шт¿ пыстырып, ЖаІыпбект¿ де, балаларды да
сырып, аптыІпай, алІынбай, байыппен сЅйлед¿ єбден зер¿кт¿р¿п, м е з ¿ е т ¿ п ж¿берд¿ (М.Иман-
(М.Иманжанов, Шы¦.). жанов, Шы¦.). Не керек, Ѕз¿н єбден м е з ¿ е т т ¿.
Лып етт¿. а) Тез Іимылдады, кЅз ¿леспей СЅз¿мен ІашаІтата, шапалаІпен ¤рк¿те алмай
Іоз¦алды. Ес¿к тез ашылды да, талдырмаш Іара мысы Іўрыды (С.Сар¦асІаев, Тємп¿шІара).
торы Іыз л ы п е т ¿ п ¿шке к¿р¿п, єлдек¿мнен Мекен етт¿. ОрныІты, тўраІты орын Іылды.
жасырын¦андай ес¿кт¿ жалп етк¿з¿п жауып алды Геодезистер Іар кеткеннен бер¿ т¤з аґындай
(Т.Ахтанов, Шы¦.). є) Лезде екп¿н пайда болды. дала кез¿п, Іўлазы¦ан осы б¿р меґ¿реу т¤кп¿рд¿
Л ы п е т ¿ п лезде жел тўрды. ТўншыІтырып м е к е н е т ¿ п жатІан ед¿ (М.Сєрсекеев,
келе жатІан Іалыґ маса тым-тыра¦ай жЅнелд¿ Жет¿жылдыІ.). ±ара табасы би¿к мўнар кетпес,
(Ґ.Мўстафин, Шы¦.). Сырласып бўлттармен бол¦ан кептес. Т¤рл¿
МазаІ етт¿. Келемеждед¿, єжуа Іылды. аґдар м е к е н е т ¿ п, Ѕн¿п-Ѕс¿п, Ж¤ред¿ б¿р-
Досма¦амбетт¿ґ молдалы¦ын Жамбыл халыІты б¿р¿мен боп т¿лектес (Жамбыл, Шы¦.).
Іана¦ыштыІ, ІўлІыны жамандыІІа сайып, Мерт етт¿. јлт¿рд¿, мерт Іылды. Жолбарыс
м а з а І е т ¿ п, жерлеп кетед¿ (М.Єуезов, Єр таудыґ ¿ш¿н еткен мекен, Б¿р нардыґ ботасын
жыл.). Мына жўрттыґ айтып отыр¦аны да, м е р т е т к е н екен (А.ТоІма¦амбетов,
бастарына кЅтере м а з а І е т ¿ п отыр¦аны да Ша¦алалы.). Мына ТЅлеутаев деген зымиян
сол б¿р сЅз Ѕнер¿, тапІыр шешенд¿к (Ж.Саин, адам. Ол екеум¿зд¿ де м е р т е т е д ¿
Жол ¤ст¿.). (М.Иманжанов, Шы¦.).
МаІтан [мадаІ, маІтаныш] етт¿. Дєр¿птед¿, М¤сєт етт¿. ж е р г. Шыдам Іылды, шыдады.
маІтаныш Іылды. Енд¿ ол бўрын¦ы ойын Аязды аязсынбай м ¤ с є т е т у керек (±аз. т¿л¿.
Ѕзгерт¿п, баласы м а І т а н е т е т ¿ н жўмысІа диалек. сЅзд¿г¿).
ел¿ктеп бара жатты (Б.±ожабеков, КЅктЅбе). МыІтылыІ етт¿. К¤ш кЅрсетт¿, кеуде ІаІты.
Сыртыґ Іоґыр болса да, ѕш¿ґде м а І т а н Сонда тўрып єскерлер: – Барамыз, – дед¿, –
е т е р ¿ ґ. ТЅбеґе бўлт Іонса да, Жайма-шуаІ аттанып, Бєр¿ де е т ¿ п м ы І т ы л ы І, Тўрды
етег¿ґ (С.МашаІов, Сапарда). Мына жўрттыґ солай маІтанып (Батырлар жыры). ±ўла¦ыґды
айтып отыр¦аны да, бастарына кЅтере м а д а І салпаґдатып, м ы І т ы л ы І е т к е н ш е, б¿р
е т ¿ п отыр¦аны да – сол б¿р сЅз Ѕнер¿, тапІыр уаІыт аяушылыІ б¿лд¿рсеґш¿ (Р.ТоІтаров,
шешенд¿к (Ж.Саин, Жол ¤ст¿.). ±арайын мен де Ерт¿с.).
Іайтып кеп, СаІтап Іой, жыртып тастама. Сен МыґІ етпед¿. ЖаІ ашпады, мелшид¿. Бўрын
де оІы солдат хаты деп, м а І т а н ы ш е т ¿ п м ы ґ І е т п е й т ¿ н салмаІты жанныґ енд¿ б¿р
басІа¦а (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес). ауыз сЅзд¿ кЅтере алмай, аяІ астынан тула¦анына
МасІара етт¿. ЎятІа Іалдырды, масІаралады. Єл¿би ¿штей тദалып отыр (Є.Нўрпей¿сов,
Барша балалардыґ алдында бет¿ґ бар, ж¤з¿ґ бар ±ан мен тер). Нўрид¿ґ “тєу¿р-аІ отыр¦ан
демей м а с І а р а е т е д ¿-ау (Є.±алдыбаев, ±ос екенб¿з” деу¿ Шєк¿рге “осымен аяІтайыІ” деген
459 ÅÒ-ÅÒ
ІўлаІІа¦ысы ед¿, б¿раІ Шєк¿р м ы ґ І е т п е д ¿ Паш етт¿. Єйг¿лед¿, жариялады, б¿лд¿рд¿. Ком-
(М.Иманжанов, Таныс Іыз). позиторлар т¿рш¿л¿кт¿ґ сўлулы¦ын да, зўлым-
Мырс етт¿. а) Миы¦ынан к¤лд¿, жымыґ етт¿. ды¦ын да музыка т¿л¿нде сыр ет¿п, дыбыс-
Мен м ы р с е т ¿ п к¤л¿п ж¿берд¿м де, баланы тыґ керемет Іўд¿рет¿н п а ш е т к е н (Ш.Сариев,
арІа¦а ІаІтым (С.Сейтхазин, Хадиша). є) Ке- Арайлы кЅктем). Бала ед¿м б¤г¿н, м¿не,
кете к¤лд¿. Сол Іўлынды б¤г¿н олар жер ме екен, жас єкем¿н, Сонда да сендерменен бєсеке-
б¿з жер ме екенб¿з Ѕз¿, – деп м ы р с е т ¿ п к¤л¿п м¿н. Нўржаным Ѕздер¿ґмен белдескенше,
Іойды (М.Єуезов, Шы¦.). Ойлаймын, сырларыґды п а ш е т е м ¿ н
Нєс¿п етт¿. Бўйыртты. Єзелде тєґ¿р¿ о¦ан (Б.Єбд¿разаІов, ЖарыІ д¤ние).
н є с ¿ п е т к е н, Та¦дырды пєнде бар ма бўзып Пєрмен етт¿. Бўйырды, жарлыІ етт¿.
кеткен? Жес¿р¿н жатІа бермес намысы Іатты, Сєу¿рд¿ґ єрб¿р к¤н¿ дертке дєрмен, ±ўдайым
Табыннан Іўтыламын не себептен (М.Сералин, дєрмен бол деп е т е р п є р м е н. Б¿р малы
Шы¦.). шаруаныґ екеу болып, ±ыстаудан ел шы¦ады
Ниет етт¿. КЅґ¿л Іойды, ыІыласын ദартты. алуан-алуан (Ы.Алтынсарин, Шы¦.). НЅсер
Енд¿ н и е т е т т ¿ ґ ¿ з таһарат алмаІІа, намаз со¦ыс єлемге жет¿п жатыр, АІ патша жўртІа
оІымаІІа, ораза тўтпаІІа (Абай, Тол. жин.). п є р м е н е т ¿ п жатыр. Ол пєрменде санатІа
М¿неки ®арун келд¿ Ѕз ел¿не Бастады кЅр¿п ІазаІ к¿р¿п, Шот, Іорег¿ жылтыґдап кет¿п жатыр
ел¿н жан с¤йс¿не. Т¤б¿нен терезен¿ґ дауыс (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
етт¿, К¿руге н и е т е т ¿ п Ѕз ¤й¿не (Шєґгерей П¿р¿н жат етт¿. д ¿ н и. Єулиеге, п¿рге
аІын, Шы¦.). сиынды. Ест¿сеґ айтшы, Іара¦ым, Ертел¿-
Ойран етт¿. Тас-талІанын шы¦арды, б¤лд¿рд¿, кеш уаІытта, Ж а т е т е м ¿ н п ¿ р ¿ м д ¿
к¤л-талІан етт¿. Тарт, ордасын о й р а н е т, Тап (±ыз Ж¿бек).
ел¿ґд¿, Аламан! Сен батырдан ўзама! (М.Єуезов, РаІым етт¿. а) Мей¿р¿ т¤с¿п, жанашырлыІ
Шы¦.). ±ол Іусырып, бєр¿б¿р бєр¿ґд¿ о й- етт¿. Мен – жаралы жолбарыспын, Жўрттыґ
р а н е т е р кЅп дўшпаннан б¿р ІасыІ Іанын атІан о¦ы Ѕт¿п. Сен ес¿рке, сорлы жаспын,
сўрасын. Єйтпесе, ¦арап болады (О.Сєрсенбаев, Шын Ѕз¿ме р а І ы м е т ¿ п (Абай, Тол. жин.).
Са¦ым). КЅптен бер¿ табалдырыІ аттама¦ан кЅрш¿с¿н¿ґ
Олжа етт¿. Пайда Іылды, олжалады. КЅґ¿л- р а І ы м е т ¿ п елеп-ес¿ркеп келген¿не ризалыІ
мен б¿рге Іол жетер, Жўрт Іажет мол жетер. танытты (М.Д¤йсенов, Ант). є) Мархабат етт¿.
Сусап тўр¦ан бостан¦а, Б¿л¿мд¿кт¿ о л ж а е т е р ±ўрметт¿ Єм¿ре, Кємешт¿ґ тойына р а І ы м
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Алдымен келд¿ ерлер¿, е т ¿ ґ ¿ з (М.ТоІж¿г¿тов, Єн атасы).
Ханнан бўрын жетсем деп, Жалпылдап шауып РўІсат етт¿. Кел¿с¿м берд¿. Р ў І с а т е т-
келед¿ Ат-тонын о л ж а е т с е м деп (Батырлар с е ґ, єлеумет! Тыны¦ып б¿раз кЅрей¿н. Дем
жыры). алып та¦ы сЅйлей¿н, СЅйлетт¿ґ неге демей¿н
Орнынан тўр¦ысыз етт¿. ±атты ўялтты, (Жамбыл, Ту¦ан ел¿м.). М¿нгес¿п к¤реґ атпен
масІара етт¿. Егер Іаз¿р СадаІ кЅз¿не кЅр¿нсе, ж¤ре алмаймын, Жабымен жау жолына к¿ре
«¤лкен» демей, «а¦а» демей айыбын бетке алмаймын. Онан да р ў І с а т е т ма¦ан,
айтып, о р н ы н а н т ў р ¦ ы с ы з е т е р д е й жаным, ±осылып с¿рє дєурен с¤ре алмайтын
(Д.Єб¿лев, Шы¦.). (Н. Ахметбеков, Жасауыл.).
јлеґ етт¿. Жырлады, баяндады, єґг¿мелед¿. Сабыр етт¿. Шыдады, та¦ат Іылды. С а-
Сал демейм¿н сЅз¿ме ыІыласыґды, Іай¦ылы б ы р е т, сен к¤й¿нет¿ндей єз¿р еш нєрсе
Ѕ л е ґ е т т ¿ м Ѕз басымды. КЅк¿рег¿м бар сырым бол¦ан жоІ,– деп, Ѕз¿ме-Ѕз¿м тоІтау салдым
Ѕз єл¿нше КЅр¿нгенге кЅрсетпей кЅп жасырды (Ж.Мўзапаров, ±аби Іарт.). Ажал жетсе бола ма
(Абай, Тол. жин.). БаІытты ел бас ІосІанын Ѕлмес¿не, Та¦дыр¦а амалы не кЅнбес¿не. Жылап-
е т ¿ п Ѕ л е ґ, Лахути, парсыша сен жаздыґ сєлем сыІтап ая¦ы с а б ы р е т т ¿, јл¿н¿ґ кЅз жеткен
(Жамбыл, Тол. жин.). соґ келмес¿не (Дастандар).
јм¿р¿н сарып етт¿. Жан аямай Іызмет етт¿, Сайран етт¿. ±ызыІ думан¦а батты, ойын-
Ѕм¿р¿н арнады. Ту¦ан жер! Ту¦ан жер! – дед¿ сауыІпен ж¤рд¿. Ж¿г¿тке с а й р а н е т ¿ п
±уат бауырын тЅсеп жатІан к¤й¿, – тЅс т¤й¿с¿п ж¤рген артыІ Ж¿г¿тт¿к б¿р кеткен соґ келмес
ант етем са¦ан. Сен ¤ш¿н Ѕ м ¿ р ¿ м д ¿ с а р ы п Іайтып. Д¤ниеде ¤йде жатып босІа Ѕлгенше,
е т у г е, сен¿ жўмаІІа жетк¿зуге ант етем… Жан-тєн¿ґ б¿рдей жанып к¤йген артыІ (Б¿ржан
(Ґ.Сланов, Шы¦.). сал, јлеґд.). Осылай єлденеше к¤ндер Ѕтт¿,
ПарыІ етт¿. Б¿р нєрсен¿ айыра, ба¦алай б¿лд¿, Ш¿лде боп, к¤нн¿ґ ыссы кез¿ жетт¿. Аралар ойды,
жаІсы-жаманды ажыратты. ЖаратІан Ѕз¿ Іырды, орман, тауды, Ек¿ дос к¤н ыссыда с а й-
жар болса, Тєґ¿р¿ берген ж¿г¿тт¿ґ јтед¿ к¤н¿ р а н е т т ¿ (А.Байтўрсынов, АІ жол). Адамзат
мўратпен Лєззатын сЅзд¿ґ п а р ы І е т ¿ п, с а й р а н е т е р кЅґ¿л¿ жай, Сек¿р¿п ойын салар
Т¤с¿н¿п тыґдар ІўлаІпен (Б. јтем¿сов, Шы¦.). Іўлын мен тай. ±ой маґырап, сиыр мЅґ¿реп,
ÅÒ-ÅÒ 460
шат болады, Тасиды к¤рк¿рес¿п Ѕзен мен сай да¦ы дєу кесемен ІаІ маґдайынан Іойып
(Ы.Алтынсарин, Шы¦.). ж¿бергенде, Іан с а у е т е І а л д ы («Лен. жас»).
Сап [сарт] ете Іалды. Кенет, тосыннан, Сєуегейл¿к етт¿. Єулиел¿к жасады, б¿лг¿рс¿д¿.
к¤тпеген жерден келд¿. ±айдан келген¿н б¿л- «Шыныґды айтшы, дєл осы жол¦ы жорамалым
мейм¿н осы арада б¿р сары ж¿г¿т с а п е т е І а л- да тер¿с пе?» – деген Байсал¦а «Бўл жолы
д ы («Лен. жас»). Єп-сєтте жедел жєрдем¿н¿ґ с є у е г е й л ¿ к е т т ¿ ґ, – дед¿ Бану (Є.Тєж¿-
к¤ймес¿ де с а п е т е І а л ы п, жараІаттан¦ан баев, Шы¦.).
ж¿г¿тт¿ ала жЅнелд¿ (Є.Сатыбалиев, АІмарал). Селк етт¿. Шошып Іалды, т¤рш¿кт¿. ТанакЅз
јґшеґ бестен жауаптыґ с а п е т к е н ¿, Кенеттен де жи¿ркеншек-аІ болатын. Поселка¦а ене
б¿р ІызыІІа тап еткен¿: – Неше балаґ бар? – деп бергенде майтўмсыІтыґ б¿р¿ Іорс ет¿п ед¿, ол
ем, єуес кЅр¿п, К¿д¿рмей, «бесеу» деген таІ с е л к е т т ¿ (Ґ.Мўстафин, Шы¦.).
еткен¿ (±.КЅп¿шев, АІмарал). К¤зг¿ Іара суыІ Селт етер. Б¿р нєрсеге ІўлаІ асатын, сЅз
к¤ндерд¿ґ б¿р¿нде Павловтыґ самолет¿ Іўлапты т¤с¿нет¿н, ест¿. Ауылдыґ с е л т е т е р л е р ¿
деген суыІ хабар Іўла¦ымыз¦а с а р т е т е І а л- т¤гел осында (Т.Єл¿мІўлов, Ту¦ан ауыл). К¤н
д ы (Майдан). сайын шалдыґ Іасына ауылдыґ с е л т е т е р-
Сарп етт¿. Бойында¦ы барлыІ к¤ш-Іуатын л е р ¿ ерг¿штеп, Іыр¦ауыл ¿лген, Іоян ал¦ан
со¦ан салды, сарІа жўмсады. ЗарлыІ он сег¿з Іарма¦ыныґ Іызы¦ын кЅред¿ (Т.Єл¿мІўлов,
Ѕлеґ¿н¿ґ тобы Абайдыґ аІындыІІа мол к¤ш¿н Кертол¦ау).
с а р п е т ¿ п, бойында¦ы Ѕнер-Іуатын кеґ Селт етпед¿. Ешб¿р белг¿ б¿л¿нбед¿, м¿з баІпады.
жайып, табанды еґбекке т¤гел бер¿лген¿н Ой, сабаз-ай, Іанша айтсаґ да б¿р с е л т е т п е й-
танытады (М.Єуезов, Єр жыл.). Шешеґ болса д ¿, мелши¿п отыра беред¿ (А.ТоІма¦амбетов,
жес¿р бол¦алы сендерд¿ асыраймын деп, кЅп жыл Фельетон.). КЅґ¿л¿ с е л т е т п е д ¿, ¿шк¿ д¤ниес¿
жас Ѕм¿р¿н, бар Ѕм¿р¿н с а р п е т т ¿, – дед¿ Єсел Іўлазып Іалды. јз¿ме-Ѕз¿м ыза бол¦аннан ба?
Яки, бЅтен б¿р себептен бе? Еш б¿лмейм¿н,
(М.Єуезов, Шы¦.). Мен бўл жол¦а барымды
сыртым сау болса да, ¿ш¿м Ѕл¿п Іалыпты
саламын. Керек болса Ѕм¿р¿мд¿ с а р п е т у г е
(Абай, Тол. жин.). О, сўлуым, сылаґ Іа¦ып
де єз¿рм¿н, – дед¿ ЖаІыпбек (М.Иманжанов,
Ѕтпей-аІ Іой алдымнан, Сен дегенде с е л т
Ал¦ашІы.).
е т п е й т ¿ н ж¤рег¿м бар Іал¦ы¦ан (Ж.±а-
Сарсаґ етт¿. Єуреге салды, тент¿рет¿п
лиев, Армысыґ.).
Іойды. Отбасында ±озыкем Ѕз¿ сўм-ды, ШоІ
Селт етт¿. Сескенгеннен оІыс Іоз¦алды, шошып
терект¿ барды да мекен Іылды. Мўндай с а р- кетт¿. К¤тпеген дауыстан оныґ денес¿ с е л т е т т ¿
с а ґ е т е р ¿ н б¿лер болсам, Бая¦ыда-аІ (С.МўІанов, Аспаз). Райхан с е л т е т е д ¿,
Іырмас па ед¿м мўндар Іўлды (±озы КЅрпеш.). т¿т¿ркенед¿. КЅз¿н жўмып, бойы с¿рес¿п, Іыґыр
Б¿р к¤н туып анадан бес¿к кЅрсеґ, јлген Іайратпен Іўшырланып Іал¦андай болады
к¤н¿ табытІа тиер арІаґ. Бўл к¤нде д¤ниеге (М.Єуезов, Шы¦.).
Іўмар болдыґ, Д¤ние єрк¿мдерд¿ е т к е н с а р- Серт етт¿. Уєде берд¿, серттест¿. Обалы не
с а ґ (МайлыІожа, НаІыл). керек, б¿рге бол¦ан жолдастары с е р т е т ¿ п,
Сау етт¿ [ете Іалды, т¤ст¿]. а) Б¿рден сЅз бўзбады, айтІанын орындады (“±аз.
тЅг¿л¿п кетт¿. ±апты т¿л¿п ж¿бергенде, ¿ш¿ тола єдеб.”). Айтары тўтІын жандар¦а, Єлхисса,
бидай с а у е т е І а л д ы (Ауызек¿). є) ТўтІиыл- татар жырлары, С е р т е т к е н ж¿г¿т Іанжар¦а,
дан топтанып жет¿п келд¿. Он то¦ызын- БатырлыІ жастыІ сырлары (Ж.Молда¦алиåв,
шы жылдыґ аяІ шен¿нде б¿р топ Іызыл єскер Жыр.).
б¿зд¿ґ ауыл¦а с а у е т е І а л д ы. АІ т¤йен¿ґ Іарны СЅз етт¿. а) Єґг¿мелед¿, айтты, баяндады.
жарылды, кЅктен т¿леген¿м¿з жерден табылды Єйт¿м єкес¿н¿ґ жуырда жаґа ІайыІ сатып
(С.Омаров, ±айырлы жаз). Кенет тЅґ¿ректег¿ ал¦анын, сонымен Ѕзенн¿ґ ар¦ы бет¿не ж¤з¿п
¤йлерден ест¿л¿п тўр¦ан к¿лемш¿лер тара¦ыныґ Ѕтуге болатынын с Ѕ з е т т ¿ (Н.Ґабдуллин,
тыІылы ат тўя¦ыныґ д¤б¿р¿не ўласып кетт¿. ±ызыІ дәурен). С Ѕ з е т к е л ¿ отыр¦ан
Сол-аІ екен лашыІІа Іару асын¦ан б¿р топ ж¿г¿т “Гигант” колхозы осы дєрежеде десе боларлыІ
с а у е т е І а л д ы («±аз. єдеб.»). Басты¦ы Мекеш (Р.ТоІтаров, ±ырандар.). Мен бўл маІаладан
болып, сайдыґ тасындай отыз ж¿г¿т с а у е т е кЅр¿п, сўрап, ба¦дарлап б¿лгендер¿м¿зд¿ґ бєр¿н
т ¤ с ¿ п, Махамбет Іатты састы (Ґ.Мўстафин, с Ѕ з е т п е к ш ¿ емесп¿н жєне оларды б¿р
Шы¦ .). Є к е м арбасын ж Ѕ н деп, ш е ш е м маІаланыґ аясына сый¦ызу да м¤мк¿н емес
кЅжес¿н Іайнатып жатыр ед¿, оншаІты (“ХалыІ мў¦.”). є) јсектед¿. Жўрт екеу¿ґд¿
салт атты с а у е т е т ¤ с т ¿ (Ґ.М¤с¿репов, с Ѕ з е т ¿ п ж¤р дейд¿ ¦ой («Жўлдыз»).
јм¿р.). б) БўрІ ете т¤ст¿. Жўдыры¦ым СылІ етт¿. Есеґг¿реп талып т¤ст¿, к¤рт
мўрнына дєл ти¿п, Іан с а у е т е І а л д ы Іўлады. Хак¿м жерден топыраІ алып барды, Б¿р
(С.Алдабергенов, Асу). Найзабай Іолын- уыстап с¤йекке шаша салды. Ана басы с ы л І
461 ÅÒ-ÅÒ
е т ¿ п жерге т¤с¿п, С¤йек басы жо¦ары шы¦ып Јптепт¿ де кет¿пт¿ (Абай, Тол. жин.). ±аз¿р дєл
Іалды (Абай, Тол. жин.). осы шаттыІ сез¿м ЖаІсыбергенн¿ґ ж¤рег¿нде.
Сылтау етт¿. Болмашы нєрсен¿ желеу Іылды, Жал¦ыз Ѕз¿ ж¤здеген тонналыІ шойынды алты
сылтауратты. Ауыр жўмыс кез болса, оІпен т а л І а н е т т ¿ (Є.Сєрсенбаев, Майдан).
Аразды¦ы сЅз болса, Араз к¿с¿ бол¦ансып, є) ±ырып-жойды, жермен-жексен Іылды. Т а л-
С ы л т а у е т е р бекер-д¿ (Абай, Тол. жин.). І а н е т к е н фашист¿ тем¿р Іолмен, КЅсем¿м
СалІындап отыруды с ы л т а у е т ¿ п тысІа бастап Ѕз¿ Армияны (Ж.Саин, Таґд. шы¦.).
шыІты (Б.Майлин, Шы¦.). Жеґ¿спен тарихтан кеґ алдыґ орын, Ўмтыл¦ан
Сып етт¿. Жылп етт¿, лып берд¿. Єлг¿ ж¿г¿т т а л І а н е т ¿ п жаудыґ тобын (АІын жыр.).
с ы п е т ¿ п ес¿ктен шыІты да, ж¤г¿ре жЅнелд¿ ТалшыІ етт¿. Аздап Іорек Іылды, ¤нем етт¿.
(Є.Сатыбалдиев, АІмарал). ±аны Іашып кеткен Аз¦ана ауылдыґ Іыс т а л ш ы І е т е т ¿ н иек
Шалматай с ы п е т ¿ п ¤йден шы¦ып кетт¿ астында¦ы болымсыз ши ІорыІтарына Іой
(ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). мен т¤йе, сиыр жайылып кеп, тўмсыІ салды
С¿дет етт¿. М¿ндет Іылды, сылтау етт¿. (М.Єуезов, Шы¦.). Ол ¤зд¿к оІы¦аны ¤ш¿н
“±ызды ўзаІ ўстап кЅп сЅйлес¿пт¿” десе, єр алатын ¤стемел¿ стипендиясын б¿р киер ки¿м¿не
нєрседен секем алып отыр¦ан Сыбан оны да б¿р жўмсайды, ауысІанын тама¦ына т а л ш ы І
с ¿ д е т е т у ¿ м¤мк¿н (М.Єуезов, Шы¦.). е т е д ¿ (Б.Єбд¿разаІов, СандалкЅк).
Та¦зым [тєж¿м] етт¿. Бас и¿п ¿зет б¿лд¿рд¿, Тамам етт¿. Б¿т¿рд¿, аяІтады, тамамдады.
Іошеметтед¿. Алдарынан ек¿ жаІта тўр¦ан Єуелбек тау-кен институтын т а м а м е т к е-
жасауылдау и¿л¿п т а ¦ з ы м е т е д ¿ (М.Єуезов, н ¿ н е б¿р ек¿-аІ жыл бол¦ан жас маман
Шы¦.). М¿н¿п ап КЅкмойынды ж¤р¿п кетт¿м, (Є.КЅш¿мов, Лашын хикаясы). – Шыра¦ым,
Тєтиге т¤н ¿ш¿нде кел¿п жетт¿м. Отыр¦ан мен¿ Іандай тєпс¿рлерд¿ т а м а м е т к е н ед¿ґ?
тосып ханымымен, АІпей¿л ыІыласына т а ¦- ±азаІтардыґ єптиект¿, одан асса ±ўранды
жаттап ал¦ан ўрпаІтарын ¦ўлама деп санайтыны
з ы м е т т ¿ м (Батырлар жыры). Отыр¦ан
бар емес пе? (Є.КЅш¿мов, ±ысталаґ.).
ІырыІ шаІты адам орындарынан д¤рл¿ге тўрып,
Тамаша етт¿. ±ызыІтап Іарады, с¤йс¿нд¿,
баІсы¦а бас и¿п т є ж ¿ м е т т ¿ (С.Омаров,
таґданды, таґырІады. К¿м б¿лер, жабырІаґІы
±айырлы жаз).
жаз¦ан сЅз¿м Ж¿бермей кЅп тоІтатар оныґ кЅз¿н.
ТалаІ етт¿. а) Неке бўзып, жарынан безд¿,
Жолаушы жол ¤ст¿нде т а м а ш а е т к е н,
Іайтып кЅрместей болып тастап кетт¿. Ер¿ СыІылды Ѕткен жанныґ б¿р к¤мбез¿н (Абай,
т а л а І е т ¿ п таста¦ан соґ, арада тЅрт ай, он Тол. жин.). Ертеґ орта¦а алып, т а м а ш а
к¤н Ѕтпей бўрын¦ы ер¿ Іайтып ала алмайтын е т ¿ ґ ¿ з, – деп Жаманды ас ¤йге ж¿берд¿ (±аз.
мишІаттыґ ¦иддєт шартын кЅпе-кЅрнеу ертег.).
ескермеген ед¿ (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). Ол да Тап етт¿. Кенеттен ўмтылды, б¿рден ўрынды.
осал емес, Мариямныґ жолында ¤ш баласы мен Т а п е т т ¿, шап етт¿, Ап кетт¿ Іу т¤лк¿: Ант
с¤йген жары К¤лзаданы т а л а І е т к е н ж¿г¿т ўр¦ан, сол тўр¦ан жер¿ґде бол к¤лк¿ (Абай,
(«Лен. жас»). є) Д¤ниеден, т¿рш¿л¿ктен безд¿. Тол. жин).
Т а л а І е т ¿ п бўл ¦аламды, Болды мєл¿м Тарту етт¿. Сый¦а берд¿. јлеґд¿ кеґ жаныґдай
кеткен¿ґ. К¿нєс¿ жоІ жас адамды ±атты соІІан Елге т а р т у е т е р с ¿ ґ (С.Мєуленов,
не еткен¿ґ (Абай, Тол. жин.). АтаІ, мансап, Жасыл орман). Жеґ¿спен орал¦ан Іызыл
байлыІты т а л а І е т т ¿ ґ, От жырыґды єскерлерге Іыздар г¤л шоІтарын т а р т у
ІылышІа балап Ѕтт¿ґ (Беташар). е т к е н шаІта мен де шойралаґдап, олардыґ
Талап етт¿. а) М¿ндеттед¿, ж¤ктед¿. ортасында ж¤рд¿м (А.Сатаев, АІын.).
Мамандардан Ѕте оперативт¿ басшылыІ ет¿п, Тауап етт¿. а) ±ўлшылыІ Іылды, табынды.
шаруашылыІты ж¤рг¿зуде ынта-ж¿гер кЅрсет¿п Мўсылмандардыґ Мекêеге барып тауап Іыл¦а-
отыруды т а л а п е т е д ¿ (М.Єм¿р¦алин, Биязы нындай, Бенареске барлыІ Индияныґ д¿ндар
ж¤н.). Та¦ам Ѕн¿мдер¿ мен Ѕнеркєс¿п товарларын жандары єулие Іала санап, т а у а п е т ¿ п
мўІтаж адамдардыґ арасында б¿рдей бЅлуд¿ келед¿ (М.Єуезов, Шы¦.). є) Та¦зым Іылды,
т а л а п е т т ¿ (ХалыІ баІыты). ЖўмысІа даґІына бас ид¿, Іад¿р тўтты. Т а у а п е т ¿ п
тЅсел¿п, Ѕз¿не ти¿ст¿н¿ м¿нс¿з орындауды т а- Ѕз¿ґе, Кетуге келген кЅп халыІ, КЅр¿сед¿ осында
л а п е т т ¿ (Ж.Саин, Таґд. шы¦.). є) Талпынды, (Жамбыл, Шы¦.). Т¤рл¿ елдер Ѕк¿лдер¿ тєж¿к
ўмтылды. Ата¦ы талай жерге оныґ жетт¿, Жер- халІыныґ данышпан шайыры Єбд¿рахман
д¿ґ ж¤з¿н алу¦а т а л а п е т т ¿. Есепс¿з єскер Жємид¿ґ аруа¦ына т а у а п е т т ¿ (Р.Берд¿баев,
ерт¿п жараІтанып, Ес¿ткен елдер¿не ж¤р¿п кетт¿ Шы¦.).
(Абай, Тол. жин.). Тєлкек етт¿. Ажуа-єз¿лге салды; к¤лк¿-
ТалІан етт¿. а) ±иратты, сындырды, быт- мазаІІа айналдырды. Соґынан сўрап баІса,
шыт Іылды. Б¿л¿п кеп тўр¦ан лапкес¿н, Бўзып єдей¿ ажуалап, т є л к е к е т у ¤ш¿н жаса¦ан
т а л І а н е т ¿ п т ¿ Т¤к Іалдырмай єммес¿н Іулы¦ы екен (Т.Бердияров, Шы¦.).
ÅÒ-ÅÒ 462
Тєрк етпед¿. Сыйлады, ба¦алады. Ералы Т¿лге тиек етт¿ [т¿л¿не тиек, сЅз¿не т¿рек
Іарт адамныґ сый-Іўрмет¿н т є р к е т п е й, етт¿]. Аузына ала сЅйлед¿, сЅз¿не с¤йен¿ш, ойына
темек¿ орап тўтандырды («Лен. жас»). А¦айын таяныш жасады. Демек, С¤леймен тЅрен¿ тек
б¿р-б¿р¿н осылай жаІсы кЅред¿. Мен олардыґ т ¿ л г е т и е к е т к е н ¿ болмаса, одан к¤терл¿к
атамзаманнан ІалыптасІан ІазаІы салт-дєст¤р, ештеґе Іалма¦анын, оныґ Ѕткендег¿ ¤лг¿ бас­
жол-жорал¦ыны т є р к е т п е й, жЅн б¿л¿п, тыІтардыґ ꤴг¿рт кЅлеґкес¿ ¦ана екен¿н Іарт
к¿с¿л¿к танытІандарына тєнт¿ болдым («Жас жырау жаІсы т¤с¿нед¿ (А.Д¤йсенбаев, Шы¦.).
Алаш»). Жырау БараІ пен Кеґесбай¦а м¿н та¦ып шенегенде
Тєрк етт¿. д ¿ н и. Д¤ниен¿ талаІ етт¿. Он т ¿ л ¿ н е т и е к, с Ѕ з ¿ н е т ¿ р е к е т е т ¿ н ¿:
сег¿зде атандым шолаІ дєу деп, Бўл д¤ниен¿ сендерд¿ґ ар¦ы аталарыґ дегдар ед¿, олардыґ
ойлаймын шолаІ-ау деп. Бўл д¤ниен¿ґ бар кез¿нде заман да т¤зу, заґ да єд¿л, сондыІтан
малын т є р к е т к е й м ¿ н, АІыр б¿р к¤н адамгерш¿л¿к те мол болатын-ды, ал мынау
артымда Іалар-ау деп (Балуан ШолаІ). аз¦ан шаІта сендерде енд¿ не Іасиет Іалды,
Тєубе етт¿. Ш¤к¿рш¿л¿к Іылды. ѕштен Іўрып болдыґдар ¦ой деген тєр¿зд¿ б¿рыґ¦ай
т є у б е е т е м ¿ н КЅр¿нгенге жєй тЅбеґ. Сен Іорытынды¦а келед¿ (А.Д¤йсенбаев, Шы¦.). Б¿р
болмасаґ, не етем¿н, Сен болмасаґ, Іайтер ем? кездерде т ¿ л г е т и е к е т е т ¿ н б¿рл¿-жарым
(С.Мєуленов, ШалІар). Ер ±озыкем аттанды заґдар бол¦ан («Лен. жас»). Б¿зд¿ґ т ¿ л г е
т є у б е е т ¿ п, Шешес¿ оныґ жылар есен жет т и е к е т к е л ¿ отыр¦анымыз – осы мєдениет
деп. Ек¿ емшег¿н алдына теґ шы¦арып, Тым ¤й¿нде ж¤рг¿з¿л¿п жатІан жаІсы да жандан¦ан
болмаса мынаны еме кет деп (±озы КЅрпеш.). ¿стер («Соц. ±аз.»).
Тоят етт¿. ЛєззатІа кенелд¿, мей¿р Іандырды. Т¿лек етт¿. Арман-м¤ддес¿н б¿лд¿рд¿, Ѕт¿нд¿.
Мен б¿р сўґІар ш¤й¿лген, С¤й¿кт¿м сен б¿р ±аІпа¦а жапсыр¦ан жарнаманы халайыІ
жектейс¿ґ. Мей¿р¿мд¿ Іандырып, Т¤с¿ґнен т о я т оІып бер деп т ¿ л е к е т к е с ¿ н оІып берд¿м
е т к е й с ¿ ґ (М.БайзаІов, Шы¦.).
(Х.Есенжанов, Шы¦.). КЅп саІиналы, ¤лкен
ТЅз¿м етт¿. јз¿н-Ѕз¿ ўстап, сабыр тўтты. Ер
б¿лез¿кт¿ аппаІ Іолын сєл кЅтере т¤с¿п, ж¿г¿т-
ж¤рег¿м, е т п е й т Ѕ з ¿ м, јкс¿п-Ѕкс¿п тЅгем
ке сыпайы т ¿ л е к е т т ¿ (М.Єуезов, Абай
жас, Бар ма екен ол, ±айда екен ол, Нендей т¤рде
жолы).
ж¤р екен (Б.К¤леев, јлеґд.). ±ара кЅз¿ґ, Е т ¿ п
Т¿рш¿л¿к етт¿. јм¿р с¤рд¿, к¤н кЅрд¿. Б¿р
т Ѕ з ¿ м, ±ара¦анды Іандыра («Жалын»).
Тўл етт¿. Жес¿р Іалдырды, Іорлады. Тўлым- рет ер боп Ѕлмейд¿, Т ¿ р ш ¿ л ¿ к е т к е н мыґ
дыны т ў л е т к е н жауыз хан Алаша да соІыр Іар¦а. ТЅрт¿нш¿ мезг¿л келмейд¿ Ажалы сўлу
к¤йш¿ алдына бас иген (С. БаІбергенов, К¤й). сўґІар¦а (ј.Нўр¦алиев, АІ нЅсер). Ешк¿м
Тыз етпе. а) ЎзаІІа бармайтын. Ал¦ашІы тимей тыныштыІта т ¿ р ш ¿ л ¿ к е т к е н Іўстар
минуттарда т ы з е т п е шабуылмен ойынды мўхиттыґ балы¦ымен к¤нелткен (Н.Нўрахметов,
баста¦ан ІайраттыІтар кЅп ўзамай ІарІыннан Дархан хим.).
тайды («Лен. жас»). є) ±ызуІанды, ашушаґ. Т ы з Т¿ске сыздыІ етт¿. Јнемдед¿, т¿с тиерл¿к
е т п е ашушаґ лейтенант Петуховтан Іаншама алданыш етт¿. Тек бўрын ауыл адамдары
кЅрес¿н¿ кЅрд¿м (Т.Бердияров, Солдат.). Іыстыґ бет¿ Іалай бўрылады деп, сатып
Ґабдолланыґ болмашы нєрсеге Іызып, ІиІар- ал¦ан азын-аулаІ асты¦ын кебеже, абдыра¦а
ланатынын б¿лет¿н атасы «єй, тым т ы з тыІІыштап, кєр¿-Іўртаґ малды т ¿ с к е
е т п е с ¿ ґ-ау» дейт¿н ¿ш¿нен (М.Д¤йсенов, с ы з д ы І е т ¿ п, Іалтырап отырушы ед¿
Мейман.). (А.Нўрманов, Шы¦.).
Тыз етт¿ [ете қалды]. а) Тызылдап ауырды, Т¿р¿ еткенд¿ Іўр етпед¿. д ¿ н и. Жан бергенд¿
дуылдады. Ол Іолында¦ы ек¿нш¿ гранатын Іўр тастамады, ризы¦ын берд¿. ±олыма Іалам
лаІтырысымен, жауырыны т ы з е т к е н д е й алып салдым нўсІа, Жайылар жария сЅз бЅтен
болды (С.Сей¿тов, СЅз сўра.). є) Шамданып, нўсІа. Т ¿ р ¿ е т к е н д ¿ І ў р е т п е н деген
тез ашу шаІыра Іойды. ЖарылІасын айтыл¦ан Алла, јз¿ нєс¿п беред¿ ўшІан ІўсІа (МўґлыІ-
сын-ескертпеге рен¿ш б¿лд¿р¿п, т ы з е т е І а л- ЗарлыІ).
д ы («Жўлдыз»). Уєде [уа¦да] етт¿. Уєде берд¿. Алла хаІы
Тырп [тыпыр] етпед¿. Орнынан Іоз¦алмады. деген соґ амал да жоІ, Барайын деп у є д е е т ¿ п
– јзгес¿н б¿ле алмадым, Ѕз¿мд¿ алты атары Іол Іа¦ысты (Абай, Тол. жин.). ТабандылыІІа
Іолында б¿р орыс т ы р п е т с е ґ атамын деп, келсеґ¿з, таптырмайтын халыІ! У є д е, у а ¦ д а
кеудеме т¿реп жылІыдан оІшау ўстап тўрды, – е т т ¿ ме, б¿тт¿, орындап шы¦ады, – деп,
дед¿ Іойшы (±.ТайшыІов, Октябрь.). Ал тЅртпаІ Ушаков кес¿п жауап берд¿ (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан
Іара т ы р п е т п е г е н Іалпында бЅлме ¿ш¿н Ѕлке). К¤н¿нде у а ¦ д а е т к е н ІалІа жанныґ
кЅз¿мен шолып шыІты (“±аз. єдеб.”). Ажалдыґ Жетуге ынтызар боп ж¤рген Іандай! Ауылы
о¦ы тиген соґ, т ы п ы р е т п е й Іабылан Ѕл¿пт¿ Іыз ІалІаныґ Іайда екен деп, Ж¤г¿рт¿п сайлау
(Алпамыс). жермен келген Іандай! (АІан сер¿, Шы¦.).
463 ÅÒ-ÅÒ
Јм¿т етт¿. Дємеленд¿, ¤м¿ттенд¿. Абай т¤с¿п, т¿р¿ тўр¦андарына да ш ¤ к ¿ р л ¿ к е т-
халІыныґ ортасында¦ы Ѕз¿ ¤ м ¿ т е т к е н к е н д е й (К.Оразалин, Жексен). Жыламаґыз,
жас талапкер тобына дўрыс жол нўсІап отырады ана, ш ¤ к ¿ р л ¿ к е т ¿ ґ ¿ з, ±айратыґыз ж¿г¿т
(М.Єуезов, Єр жыл.). Ј м ¿ т е т т ¿ ґ, болыпты (Ж.Ед¿лбаев, БуырІан.). Та¦дырдыґ
кЅреген жаныґмен сен, Алады деп ел ІазаІ мўнысына да ш ¤ к ¿ р ш ¿ л ¿ к е т, осы¦ан да
барым берсем. Ала алмады ол, алу¦а амалы Іол жетк¿зе алмай ж¤рген паІырлар толып
жоІ, Жасыґды да ўІпады зар еґ¿реген жатыр (Д.Досжанов, Дария). С¿ґл¿м, жаныґныґ
(Ґ.±айырбеков, ±анатты.). Іал¦анына ш ¤ к ¿ р ш ¿ л ¿ к е т (А.Єлсеров,
Хабар етт¿. Мєл¿мдед¿, жетк¿з¿п айтты. Ауыл.).
БастыІ осы ауыл¦а со¦а кетпекш¿ екен, мен¿ Шыр етт¿ [ете Іалды]. а) ОІыстан Іатты
кЅрген соґ, с¿зге х а б а р е т деп, к¿д¿рмей ж¤р¿п дыбыс шы¦арды. Сонда ¦ана Иманныґ жан
кетт¿ (М.Д¤йсенов, Мейман.). «Тыґда!» деп даусы ш ы р е т т ¿ (Є.Єб¿шев, Найза¦ай). НаІ
радио х а б а р е т т ¿, ЎйІы ашылды, оятты, осындай шат-шадыман жа¦дайды ш ы р е т-
ойды Ѕрлетт¿ (АІын жырлары). к е н телефон бўзып ж¿берд¿ (Б.±ыдырбекўлы,
Шабалаґ етт¿. Шыжбыґдады, шапты¦ып ШойынІўлаІ). є) Б¿реуд¿ґ арасына т¤ст¿,
Іарсы сЅз сЅйлед¿. Ей, ана ¤з¿лген Іамытыґды Іор¦аштады. Б¿р-б¿р¿не жаны ашып, ш ы р е т е
бер¿ єкел, – дед¿. ЖолаІ бешпентт¿ єйел ш а б а- І а л а д ы (Є.Нўрмаханова, Ўлбала).
л а ґ е т е т¤ст¿ (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Шыр ет¿п д¤ниеге келд¿. ЖарыІ д¤ниеге,
Ша¦ым етт¿. Арыз айтты. Берешек адам Ѕм¿рге келд¿, туылды. Ш ы р е т ¿ п д ¤ н и е г е
Іарызынан бас тартса, оныґ туыстарына, ал еґ к е л г е н, Ѕм¿рге кЅз ашІан алтын боса¦а адам¦а
соґында сол рудыґ аІсаІалдарына ш а ¦ ы м Іандай Іымбат! (Ж.ЖўмаІанов, ±аракЅз.). Ал
е т е д ¿ (М.Елеус¿зов, Экономия). Бар д¤ниеге семьяныґ еґ к¿ш¿с¿ Ўлмекенн¿ґ ш ы р е т ¿ п
ш а ¦ ы м е т т ¿. К¤ндерд¿ґ б¿р к¤н¿ жылан жер д ¤ н и е г е к е л г е н ¿ н е сег¿з ай бол¦ан. М¿не,
ж¤з¿ндег¿ жанды мен жансыздар¦а арыз айтады єке-шешес¿нен Іысы-жазы айырылмай, тау-
(Фразеол. сЅзд¿к.). тасты б¿рге аралайтын тек ем¿зул¿ Ўлмекен ¦ана
ШаІ етт¿. БўрІ ет¿п беттен алды, Іарсы (Дала Іырандары).
сЅйлед¿. ±ўман жатыр к¤л болып домаланып, Шыр ет¿п жерге т¤скеннен [т¤скел¿]. КЅз
Ш а І е т е р Іайда десеґ, айІай салып. ±ўй¦аны ашып жарыІ д¤ниеге, Ѕм¿рге келгеннен. Ш ы р
аІшыл шама Іўманына, Шаймен дєрет аласыґ е т ¿ п ж е р г е т ¤ с к е н н е н бар Ѕм¿р¿ Іалада
тазаланып (Б.јтет¿леуов, Шы¦.). – Е, соныґ Ѕткен ек¿ Іыздыґ бўл сапар¦а аттануы жеґ¿лге
к¤й¿г¿ са¦ан т¤ст¿ ме! – деп Татен ш а І е т е соІпады (“Лен. жас”). Ш ы р е т ¿ п ж е р г е
т¤ст¿ (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). т ¤ с к е л ¿, АртыІ ед¿ Іылы¦ыґ. И¿скесем
Шап етт¿. Б¿р сЅзге келмей тыз ет¿п мей¿р Іандыр¦ан, Шекерден тєтт¿ шырыным
ашуланды; тап берд¿. – Ой, т¿леу¿ґ Іўрысын, (О.Шипин, Ек¿ дастан).
Ѕл де ма¦ан... Секеґдеген албасты, – деп МаІпал Øûðò åòê¿çä¿. Øûðòûëäà¦àí äûáûñ
жа¦аласып кеп ш а п е т ¿ п, лаІтыґ мыІынынан øû¦àðäû. ±анат фотоаппаратын б¿рнеше рет
ўстай алды (М.Єуезов, Шы¦.) Жауынбаев ш ы р т е т к ¿ з д ¿ (ј.К¤м¿сбаев, Ауыл.).
жолдас сЅз¿не жауап берет¿н болар, – дед¿ Шырт етт¿. Шыртылда¦ан дыбыс шыІты,
Мамырєл¿. Батырбай о¦ан та¦ы да ш а п е т т ¿ ñûíäû, ²à² á½ë¿íä¿. Шыны ш ы р т е т т ¿ де ІаІ
(М.Иманжанов, Шы¦.). бЅл¿нд¿ (Ш.Мўртазаев, МыëтыІсыз.).
Шар етт¿ [ете Іалды]. а) Жа¦ымсыз ¤нмен Шыр-шыр етт¿. Баж-баж ет¿п жылады;
Іатты дауыстап ж¿берд¿. Ол жылан шаІІандай шарылдап Іолды-аяІІа тўрмады. К¿шкентай
ш а р е т т ¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). ж¤рег¿н ІорІыныш Іысып, зар ІаІІан бала,
є) Кенеттен Іатты дауыстап жылады. – Иє, дєл б¿р от басып ал¦андай ш ы р-ш ы р е т е д ¿
папаґ Ѕл¿пт¿, шыра¦ым,– дегенде, бала ш а р е т е (М.Єуезов, Шы¦.). јкс¿п жасын тЅкт¿-ары. Папа, –
І а л д ы. Жалма-жан ІўшаІтай алып, бауырыма дейд¿ ш ы р-ш ы р е т ¿ п. Т¤с¿не енген єкес¿ ме?
Іыстым (Є.Сатыбалдиев, АІмарал). – Еламан! – Та¦ы Іайта ўйыІтап кетт¿ (А.Жўма¦алиев, јшп.
деп, ес¿ шы¦а б¿р шыґ¦ырды да, АІбала Іўлап жалын.). Єлс¿з аяІтары сыр¦анаІтап, с¤р¿не
т¤ст¿. Дєл осы сєтте ш а р е т е І а л ¦ а н жас Іўлап, «Аяшы! Атпашы!» деп жалын¦андай ш ы р-
шарананыґ даусы ест¿лд¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±ан ш ы р е т т ¿ (Б.СоІпаІбаев, Жекпе-жек).
мен тер). Ы¦ыр етт¿. Мазасын алды, берекес¿н кет¿рд¿,
ШЅп етò¿. Тез с¤й¿п алды. Жўрт ІолІалап мез¿ Іылды. Тер¿скей жаІтан ¤зд¿кс¿з соІІан
«ащылап», Ш Ѕ п е т т ¿ ер¿н ер¿нге. ±айран, ыз¦ырыІ, сыртта ж¤рген малшылар тўрсын,
ш¿рк¿н жастыІ шаІ, Лєззат-назыґ кер¿м де Іырда¦ы жўртты т¤гелдей ы ¦ ы р е т к е н-д¿
(М.Єл¿мбаев, Мен¿ґ ±азаІст.). («Лен. жас»). К¤нде кел¿п, ы ¦ ы р е т ¿ п жатІан
Ш¤к¿рл¿к [ш¤к¿рш¿л¿к] етт¿. Тєубе Іылды, жоІсыздар, Ѕздер¿ґ¿зд¿ґ дегендер¿ґ¿з болсын, –
ризалыІ б¿лд¿рд¿. Кейб¿р¿н¿ґ Ѕткен ¿стер¿ естер¿не дед¿ кел¿ншек (Є.Ибрагимов, АІпей¿л).
ÅÒÀÑ-ÅÒÅÊ 464
ЫІпал етт¿. Єсер¿н тиг¿зд¿, себепкер болды. е т б е т ¿ н е н жатІан Жомартты аударып
Азияны ¤зд¿к зерттеуш¿лерд¿ґ б¿р¿, орыстыґ алды (Т.Дєуренбеков, С¤мб¿ле). Одан єр¿
Ѕте кЅрнект¿ ¦алымы, академик П.П. Семенов- Іарау¦а шамасы жетпегендей Таґатар терезеден
Тяньшанскиймен танысу ШоІанныґ ¦ылыми кер¿ шег¿н¿п, ¿ргедег¿ тЅрт Іабат текемет ¤ст¿не
Іызмет¿н Ѕр¿стету¿не Ѕте зор ы І п а л е т т ¿ е т б е т ¿ н е н Іўлай кетт¿ (Є.Єзиев, Жез тау.).
(М.Елеус¿зов, Экономия.). Б¿р¿не-б¿р¿ ы І п а л Етбет¿нен т¤ст¿. Бет¿н жерге Іарата сўлап
е т п е г е н аІын, жазушы кемде-кем болар т¤ст¿, сўлап жатты. јз ¤й¿н¿ґ суыІ еден¿н
(С.Мєуленов, Жер нєр¿). ІўшаІтап, ±ўлахмет а¦ай е т б е т ¿ н е н т ¤ с ¿ п
Ынтызар етт¿. ±ўмарттырды, ынтыІ­ жатыр екен. Мен к¿р¿п келгенде орнынан атып
тырды. Бєтестей Іызды б¿рден ы н т ы з а р тўрды (±.Исабеков, ±ара шаґыраІ). «Сонсоґ
е т е р ІылыІ актер бойында тым аз екен («±аз. жаныґнан безген¿ґ келе бер» дегендей, е т б е т ¿-
єдеб.»). н е н т ¤ с ¿ п, кЅз¿нен от шаша к¤р¿лдеп жатыр
ЫґІ етпед¿. а) Сыр б¿лд¿рмед¿, м¿нез кЅкжал (Ґ.Мўстафин, Шы¦.). Боз¿нген бозда¦ан
кЅрсетпед¿. Кєлен – от басына тыныш, Іатын- бойы ботасына жете бере е т б е т ¿ н е н т ¤ с-
бала¦а кеґ, мей¿рбан к¿с¿. Јйде отыр¦анда ¤ст¿не т ¿, ботасын аймалайды да боздайды, боздайды
кел¿ т¤йсеґ де ы ґ І е т п е й д ¿ (Є.Нўрпей¿сов, да аймалайды (Є.Єб¿шев, Шы¦.).
±ан мен тер). є) ±абаІ шытпады, ауырсынбады. ЕТБИДАЙ з а т. к є с. Бидайдыґ дєн¿ Іата
КЅґ¿лд¿ ыІыласпенен хаІІа Іойып, М¿ну шарт баста¦ан кез¿. ±аз¿р е т б и д а й екен, ±ўдай
тєуекелд¿ґ кемес¿не. Кей сабаз тєуекелге бел Іаласа б¿р аптадан кей¿н ег¿н ора бастаймыз
байласа, ОІ тисе де ы ґ І е т п е с денес¿не (АІан (Ауызек¿).
сер¿, јлеґд.). ЕТЕЙ= е т. Ет алу, Іоґаю, толу, сем¿ру.
ѕзет етт¿. ИбалыІ жасап, єдеп саІтады, Самаурынды жеп-жеґ¿л кЅтер¿п, ауыз¦ы бЅлмеге
Іўрмет б¿лд¿рд¿. ±уанып Апрасият бў¦ан Ѕте, бет т¤зеген МўІасинаныґ Іаз тЅс¿ ІайІиып,
Жаздады Ѕз-Ѕз¿нен ўшып кете. Ол (СартаІ)
е т е й г е н, шара табаІтай бЅксес¿ бўраґдап
болса, орда¦а алып кел¿ґдер, – дед¿, – ±алмастан
барады (М.С¤ндетов, ±ызыл ай). АІ тайлаІ
Іарсы барып ¿ з е т е т е (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.).
тойынып, е т е й е баста¦ан кезде Мырза¦али да
ЕТАСЫМ: етасым уаІыт. э т н. АсІан ет
мал соґынан ж¤г¿руд¿ Іойып, ертеґг¿-кеш дала¦а
п¿сет¿ндей уаІытты б¿лд¿рет¿н халыІтыІ
шы¦арып сап, к¤т¿п алып ж¤рд¿ (С.Санбаев,
Ѕлшем. Олар сўр ІасІаны ўстай алмай е т-
а с ы м у а І ы т єуре болды (I.Жанс¤г¿ров, Аруана). КЅк шЅп жеген малдыґ тез тойынып,
Шы¦.). Тамыр, ана кеткен сен¿ґ а¦айындарыґ жылдам е т е й е т ¿ н ¿ де витаминге байланысты
енд¿ б¿р е т а с ы м у а қ ы т т а Ащыныґ (Тарту).
са¦асына жетет¿н жайы бар (Х.Есенжанов, Тар ЕТЕЙТ= е т. Ет алдырту, Іоґдандыру,
кезеґ). Шай Іайнатым немесе е т а с ы м у а І ы т сем¿рту. Бўл заттар Ѕте с¿ґ¿мд¿ бол¦андыІтан,
деуге болар ед¿ (Т.Єл¿мІўлов, Сейтек сарыны). малдыґ денсаулы¦ын жаІсартумен Іатар
Бала жыланныґ уытына уланыґІырап, е т- е т е й т ¿ п, с¤бейту де Іажет (±.±ўсайынов,
п ¿ с ¿ р ¿ м у а І ы т талып жатты (±аз. ертег.). Ж¤гер¿.). Алыс жерден ет¿ ояґдап келген АІ
Базаралы б¿р е т а с ы м у а қ ы т жал- ІасІаныґ Іыстыг¤н¿ Іарда ж¤г¿руге Іызылы
¦ыз алысІанда, он ж¿г¿тт¿ґ бесеу¿н найзалап, толыІ болсын деп, е т е й т ¿ п, баптап Іайырып
Іал¦ан бесеу¿н жаралы, ызалы жолбарыстан ж¤рд¿ (М.Єуезов, ±араш.).
ІашІан ІорІаІ иттей Іып Іуып, айдап тастады ЕТЕЙТУ Етейт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
(М.Єуезов, Шы¦.). сем¿рту. Сабан Іосылып єз¿рленген ж¤гер¿
ЕТБЕТТЕ= е т. с Ѕ й л. Етпетте. Абай с¤рлем¿н¿ґ малды е т е й т у г е, с¤бейтуге жаІсы
мына К¤ш¿кбай бўла¦ыныґ мЅлд¿р суынан єсер¿ бар (±.±ўсайынов, Ж¤гер¿.).
е т б е т т е п жата Іалып, мей¿р¿ Іан¦анша ЕТЕК з а т. 1. Ки¿мн¿ґ тЅменг¿ жаІ шет¿.
ўртта¦ан болу керек (Х.Ер¦алиев, ШындыІ.). Айдай мен Нўрперзент аяІ ки¿мдер¿н шеш¿п,
Нарєли ІашІан к¤н¿ Ґалия т¤н¿мен кЅз ¿лмейд¿, суды т¿зеден кеш¿п Ѕтт¿. Айдай кЅк сєнд¿ кЅйле-
жындан¦ан адамдай бЅлме ¿ш¿нде єрл¿-берл¿ г¿н¿ґ е т е г ¿ н т¤р¿ґк¿реп алды (Ш.Мўртазаев,
ж¤р¿п алады, ертеґ¿не кешке дей¿н е т б е т т е п МылтыІсыз.). Єдетте тоІылатын заттар е т е-
жатып жылайды (Є.Тарази, Басынан.). МаймаІ г ¿ н е н жа¦асына Іарай, Іонышынан басына
анасыныґ соґынан ерем¿н деп е т б е т т е й Іарай тоІылады (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿.).
ўмтылып, тоґІалаґ аса Іўлап, Іиналып Іалып ±ара кемп¿р кЅйлег¿н¿ґ шўбатыл¦ан е т е г ¿ н
ж¤рд¿ (ј.Тўрманжанов, Адам.). жинап, ес¿кт¿ шалІайта ашып, табалдырыІтан
ЕТБЕТѕНЕН ¤ с т. с Ѕ й л. Етпет¿нен. с¤р¿не жаздап аттады (А.ЖаІсыбаев, ±айырлы
Ґабдолла е т б е т ¿ н е н жатып, Іалыґ таґ). ±аратаудан кей Бєд¿к асып кеткен,
к¿тапты ІаІ жарып ашып єндете оІиды Ж¿г¿ттерден ¤рей¿ Іашып кеткен. Е т е г ¿ н е
(М.Д¤йсенов, Мейман). Бєр¿нен бўрын жет­ б¿р табаІ топыраІ салып, КЅрген Іыздыґ
кен Жал¦ас мылты¦ын жерге атып ўрып, кЅз¿не шашып кеткен (Айтыс). 2. Тау, Ѕзен
465 ÅÒÅÊ-ÅÒÅÊ
сияІты єрт¤рл¿ таби¦и Іўбылыстардыґ аспа¦ан, ЖамандыІ ¿ске баспа¦ан. јз ер¿нен
тЅменг¿ жа¦ы. Тер¿скей Алатаудыґ ¤ст¿рт¿ – басІа¦а Е т е г ¿ н с¿рє а ш п а ¦ а н (Манас).
жайлау, Іапталы – Іалыґ Іара¦ай, е т е г ¿ – Етег¿н [кЅт¿н] ашып к¤лд¿. І а р а п. МасІара
толы ег¿н, сол байлыІтыґ б¿р¿н¿ґ Іожасы Іылды, мазаІ ет¿п к¤лд¿. Е т е г ¿ н а ш ы п
Нўрлан (Б.±ожабеков, КЅктЅбе). Сўлусары к¿м к ¤ л м е с Аз¦ында¦ан ша¦ыґа? Алдыґа
т¿к т¤скен жардыґ е т е г ¿ н е жа¦алай Ѕскен келсе ж¤г¿н¿п, ±арамай Іара, а¦ына, Адалды
топ-топ шеґгелге айнала к¤л¿мдей Іарады сатып пара¦а, Болыстыґ арам жа¦ына (Дулат
(С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). 3. а у ы с. ТЅрге Бабатайўлы, Шы¦.).
Іарама-Іарсы жаІ, тЅмендеу жер. Ж¿г¿т б¿рден Етег¿н басты. Асып-састы, абдырап Іалды,
тЅрге ўмтылмай, е т е к т е н, дастарІан шет¿нен шЅг¿п отырып Іалды. Ер пайдасы тиед¿ сасІан
орын алды (М.Р¤стемов, Нартай). жерде, Ел жаґылып, е т е г ¿ н б а с І а н кезде.
АІ етек. Адал к¿с¿, арамды¦ы жоІ жан. – Жаман¦а жазатайым ¿с¿ґ т¤ссе, Жабысып
ЎлыІ пен тЅре алдында а І е т е к ишан бола Іалады екен аспан жерге (АІан сер¿, Шы¦.).
Іалуын. Сен¿ т¤нде, ел жатІаннан былай Іарай Етег¿не жармасты. Б¿реумен лажсыз кЅґ¿л
кЅрер ме ед¿… КЅлд¿ґ ортасына к¿р¿п, Іотаннан Іосты, ер¿кс¿з тўрмысІа шыІты. ±ара Іа¦азын
Іой алып Іашатын Ѕг¿з мойын кЅкжалдыґ на¦ыз Іолына ўстап єбден к¤дер ¤зген соґ, жет¿м бала,
Ѕз¿ болар ед¿ґ ¦ой (Є.Нўрпей¿сов, Шы¦.). жес¿р Іатын не оґамыз, б¿реуд¿ґ е т е г ¿ н е
Ек¿ етег¿н т¤р¿нд¿. а) Бел шеш¿п к¿р¿ст¿, б¿лег¿н ж а р м а с а й ы н деп те лоблыды (А.Нўрманов,
сыбанды. є) Жол¦а т¤ст¿. Б¿зден бўрын Ѕт¿пт¿, Е к ¿ АІІу.).
е т е г ¿ н т ¤ р ¿ н ¿ п, Єулие ¿здеп ж¤ргенде, АІ Етег¿нен айырылмады. Соґынан Іалмады,
деген Іўлдар еґ¿рен¿п (Б. јтем¿сов, јлеґд.). жабысып алды. Енд¿ мына Достановтыґ е т е-
Ес б¿л¿п [жиып], етег¿н жапты. а) Есей¿п ер г ¿ н е н а й ы р ы л м а ґ ы з д а р, – дед¿ Сапар
жетт¿. Ол Ѕз¿ е с б ¿ л ¿ п, е т е к ж а п І а л ы дєл (Т.Ахтанов, Шы¦.).
бўлай ег¿л¿п жылап кЅрген жоІ-ты («Лен. жас»). Етег¿нен алды. Кедерг¿ келт¿рд¿, ал¦а бастыр-
є) Ел Іатарына Іосылды, адам болды. М¿не, мады. Сєтс¿зд¿к дєл осы заман таІырыбына
е с ж и ы п, е т е к ж а б ы л ¦ а н баІытты дєу¿р келгенде е т е г ¿ ґ н е н а л с а, ойланбасІа не
осылай келд¿ (К.Єз¿рбаев, Аґыздар.). Балсары шара (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.).
бай¦ўс та ептеп е с ¿ н ж и ы п, е т е г ¿ н ж а- Етег¿не намаз оІы¦ан. Ешк¿ммен бЅтен ж¤р¿с¿
у ы п, еґсес¿н т¿ктеп келе жатІандай болатын болма¦ан, к¤нєсыз, пєк. Сен е т е г ¿ ґ е н а м а з
(Н.Сералин, ±аґтар). о І ы п ж¤р ме еґ? К¿ш¿ Іызыґ Іойшыныґ аузынан
Ес¿ґ барда етег¿ґ жап. Ойлан, Ѕз¿ґе-Ѕз¿ґ саІ т¤скендей. ±ыздырма т¿л¿мд¿! (Ґ.Мўстафин,
бол деген ма¦ынада. Єл¿ де болса кеш емес, кем- КЅз кЅрген). Аманкелд¿н¿ґ тума¦ан, бєлки єл¿
кет¿г¿н б¿тес¿н дейм¿з, е с ¿ ґ б а р д а е т е г ¿ ґ жаратылма¦ан бел¿ндег¿ Іызына Іалыґмал
ж а п, Ѕз¿ґе лайыІты орын тап дейм¿з (С.ТЅлешев, айдап бер¿п отыр. Ал Аманкелд¿ Іай б¿р е т е-
Т¤рл¿ бас.). г ¿ н е н а м а з о І ы п ж¤рген к¿с¿ (М.Дулатов,
Етег¿ ашылды. а) Абўйыры кЅр¿нд¿. є) К¤л- Шы¦.). Бўныґ бўрын, о да е т е г ¿ н е н а м а з
к¿ болды, ўятІа Іалды. А ш ы л ¦ а н е т е к о І ы п ж¤рмесе де, тап ¤й¿не уаІтылы Іонып
жабылмай, Б¿р¿не-б¿р¿ сен¿спей, Кеш¿р¿м тўратындай тєрт¿б¿ бар шы¦ар деп ойлайтын б¿р
жасап кел¿спей, Бет-бет¿мен ел кетт¿ (Дулат адамы – Сеґг¿р (Є.Кек¿лбаев, Шы¦.).
Бабатайўлы, Шы¦.). Етег¿нен басты [тартты]. Кей¿н тартпаІтап,
Етег¿ елп¿, жеґ¿ желп¿. а) ±ау¿п-Іатерд¿ ойла- басып отырды. Талай жерде Іиянаткерлерд¿ґ
майтын, бей¦ам. Аумалы-тЅкпел¿ заманныґ Іолында Ѕлет¿н жерде де осы шал Ѕздер¿ґ
Ѕз¿ єкелген жаґаша ¤рд¿с¿ ме, єйтеу¿р сы е т е к т е н б а с ы п тоІтатып Іала берет¿н
кездер¿ е т е г ¿ е л п ¿, ж е ґ ¿ ж е л п ¿, бей¦ам (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). ±олыґнан келер¿
жатІан бўл елге де бўрын ест¿п- кЅрмеген болма¦ан соґ, Ѕзгелерд¿ґ е т е г ¿ н е н т а р т п а-
¤рд¿стер келе бастапты (К.Сег¿збаев, БеласІан). с а ґ екен-ау, – дед¿ Сєуле (Т.Ахтанов, Шы¦.).
є) Жеґ¿л-желп¿ ки¿нген. Е т е г ¿ ґ е л п ¿, ж е- Етег¿нен тартты. Кес¿р жасады, жолын
ґ ¿ ґ ж е л п ¿ ж¤ре берет¿н жаз болса б¿р сєр¿ бЅгеп, Іиянат етт¿. С¿зд¿ґ ¤ст¿ґ¿зден арыз
(Ф.Оґ¦арсынова, Би¿кт¿к). т¤ст¿. Б¿р-б¿р¿н¿ґ е т е г ¿ н е н т а р т ы п, ¿лгер¿
Етег¿ Іанамады. Бала кЅтермед¿, перзент¿ басІанныґ ая¦ынан шалу Іашан Іалар екен осы!
болмады. Маржан б¿р рет кЅтерд¿ де, Іазан асып (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). Б¿р¿м¿з ўйІы, к¤лк¿
ж¤ргенде ошаІтыґ бўтына оратыл¦ан жыланнан кЅрместен еґбек ет¿п ж¤рм¿з. Ек¿нш¿м¿з б¿зд¿
ІорІып, т¤с¿к тастады. Содан Іайтып е т е г ¿ І а- е т е к т е н т а р т ы п, еґбег¿м¿зд¿ еш етед¿
н а м а д ы (Є.Кек¿лбаев, Дала.). Ўлдайдыґ е т е г ¿ (М.Д¤зенов, АІєже).
І а н а м а ¦ а н к¿с¿ (±.Жўмалиев, Шы¦.). Етег¿нен ўстады. а) Соґынан ¿лест¿,
Етег¿н ашпа¦ан. К¤йеу¿н¿ґ кЅз¿не шЅп сал- артынан Іалмады. РаІмет, айналайын, кЅп
ма¦ан, ешк¿ммен кЅґ¿лдес болма¦ан. АдалдыІтан жаса, осы а¦аґныґ е т е г ¿ н е н ў с т а. Не

30–1440
ÅÒÅÊ-ÅÒÅÊ 466
десе, соны орында (Е.Домбаев, ҐашыІтыІ.). Етег¿ таза. БўзыІ ж¤р¿с¿ жоІ, к¤нєдан пєк,
є) ±ол ўстасып Іосылу¦а бел байлады, тўрмысІа адал. Ўлы сЅзде ўяттыІ жоІ. К¤йеу¿н¿ґ кЅз¿не
шыІты, к¤йеуге тид¿. Тўмажан мен¿ґ досым. шЅп салма¦ан е т е г ¿ т а з а жас кел¿ншек оІІа
Елге т¿р¿ барса, соныґ е т е г ¿ н е н ў с т а, жы¦ыл¦анныґ ¤ст¿нен аттап Ѕтсе, к¿д¿р¿п Іал¦ан
сен¿ґ басыґды Іор Іылмайды (Є.НўршайыІов, оІ т¤сед¿ деуш¿ ед¿ (О.Єубєк¿ров, Ўзын сЅз.).
Батыр.). АІбЅпе та¦ы б¿реуд¿ґ е т е г ¿ н е н ў с- Етек алды. Êеґ тарады, жайылды. Респуб-
т а й т ы н болса, балалардан б¿ржола к¤дер¿ґд¿ ликамыздыґ ауыл шаруашылы¦ыныґ барлыІ
¤зе бер (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). саласында, єс¿ресе, кей¿нг¿ жылдардыґ ¿ш¿нде
Етег¿нен ўшынды. Ж¿г¿т-желеґд¿кке бер¿л¿п, электрленд¿ру ¿с¿ е т е к а л ы п, Ѕр¿с¿ єлдеІайда
жеґ¿л ж¤р¿спен єуей¿ленд¿. Сўлекеґ жиырма кеґейд¿ (Є.Шєр¿пов, Алыс.). ЖўІпалы аурулар-
жасынан бастап-аІ е т е г ¿ н е н ў ш ы н д ы да, дыґ халыІ арасында е т е к а л ы п келген¿ туралы
бозбалалыІтыґ соґына т¤ст¿ (±.Жўмалиев, толып жатІан мєл¿меттер бар (Ж.Сўлтанов,
Шы¦.). Аурулар.).
Етег¿не оралды. Жабысып алып, соґынан Іал- Етек аралас. Ек¿Іабат бол¦ан, ая¦ы ауыр
мады. Аш мал ўлардай шулап, кЅздер¿ жєутеґдеп, болып Іал¦ан. Арасы б¿р жарым, ек¿ жасар
оныґ е т е г ¿ н е о р а л д ы (С.Иманасов, Шы¦.). аралы¦ында¦ы ¤йелмел¿-с¤йелмел¿ ¤ш баласы
Јйде Іал¦ан ересек балалардыґ е т е г ¿ н е о р а- бар ед¿, та¦ы да е т е к а р а л а с болып Іалыпты
л ы п, улап-шулап таґныґ атысы, к¤нн¿ґ батысы («Жўлдыз»).
Іызы¦ымыз ойын болатын (ј.К¤м¿сбаев, Етек жайды. а) Кеґ¿нен тарады, Ѕр¿с алды.
Ауылдан шыІ.). Капитал елдер¿нде тап к¤рес¿ бар¦ан сайын Ѕс¿п,
Етег¿не от тигендей. ±атты ІорыІты, кеґ е т е к ж а ю д а. Мўныґ Ѕз¿ социализм жеґ¿с¿не
шошыды. Айша е т е г ¿ н е о т т и г е н д е й жетк¿зед¿ (А.±асымжанов, Диалектика.). Араб
шоршып т¤ст¿ (М.Д¤йсенов, Г¤лжан.). елдер¿нде сопылыІ-мистикалыІ ¿л¿м кеґ
Етег¿не сєжда Іылды. к е к е с ¿ н. АІпей¿л бол- е т е к ж а й д ы (Ç.АІназаров, Ґылыми атеизм.).
¦ансып, еш к¤нєлы болма¦ансып ж¤рген суыІ ж¤- Суырды браконьерл¿к жолмен аулау кеґ е т е к
р¿ст¿, арам ІылыІты к¿с¿ туралы айтылады. ж а й ы п отыр (Х.±ыдырбаев, Тер¿с¿ ба¦алы.).
Етег¿не с¤р¿н¿п жатты. Шаруа басып, Іолы є) Т¿ленд¿, сўрады. Алтыннан абырой Іымбат
босамады. Онда ¿стейт¿н Іатындар жўмысІа Іыз бала¦а, Алтынды аІымаІ болса Іыз¦ана ма.
кетер алдында ¤йдег¿ шаруасын ¤лг¿ре алмай јкпелеп жаман к¤йеу тўс келгенге, Болмасын
е т е г ¿ н е с ¤ р ¿ н ¿ п ж а т т ы (Є.Нўрпей¿сов е т е к ж а й д ы боз бала¦а (М.Сералин,
Шы¦.). Г¤лІашима).
Етег¿н желп¿нбед¿. Ар-ўятын ойлады, Етек жапты. а) јз¿не-Ѕз¿ кел¿п, ес жиды.
аІыл¦а келд¿. Б¿раІ ест¿ єйел е т е г ¿ ж е л п ¿ н- Со¦ыс б¿т¿п, б¿рл¿-жарым ер азамат елге оралып,
б е й Іымтанып, рай¦а келед¿ («±аз. єдеб.»). ауыл адамдары е т е к ж а б а баста¦анда
Етег¿н кЅрд¿. ЖаІындасты, кЅґ¿лдес болды, туылыппын («Мєдениет жєне тўрмыс»). Т¿р¿
ашына болды. Бала т¤г¿л сымбыл жоІ, Бедеуге к¿с¿ т¿рш¿л¿к Іамын Іылып, жыл Ѕтт¿, ес¿н жиды,
бала бермек еґ. Бедеу Іатын Іалды ма, Сен е т е- е т е к ж а п т ы (С.Торай¦ыров, Шы¦.). є) Ўяты
г ¿ н к Ѕ р м е г е н (±аз. аІын. шы¦.). кЅп шашылмай аІыл¦а келд¿. Б¿раІ ест¿ єйел
Етег¿н тЅсек, жеґ¿н жастыІ Іылды. ±ар е т е г ¿ н ж а у ы п рай¦а келед¿ («±аз. єдеб.»).
тЅсен¿п, мўз жастанды, Іиын-Іыстауды б) ЎятІа Іалдырмады, б¿р сыннан ІўтІарды,
бастан Ѕткерд¿, жанын аямады. Бўл халыІ абырой єкелд¿. Айтулар¦а Іара¦анда, мўнда
Іамын ойла¦ан ер азаматтыґ е т е г ¿ н т Ѕ с е к, е т е к т ¿ ж а у ы п отыр¦ан ег¿н ¦ана. Малдан
ж е ґ ¿ н ж а с т ы І І ы л ¦ а н тар жол, тай¦аІ ыл¦и залал шегед¿ («Лен. жас»). Ашыл¦ан е т е к
кешу заманы ед¿ («Парасат»). Аяз бен боранда, ж а б ы л м а й, Б¿р¿не-б¿р¿ с¿ґ¿спей, Кеш¿р¿м
жауын-шашында топ не кЅрсе, соны кЅруге жасап кел¿спей, Бет-бет¿мен ел кетт¿ (±аз. аІын.
шыда¦ан, жанын аяма¦ан, е т е г ¿ н т Ѕ с е к, шы¦.).
ж е ґ ¿ н ж а с т ы І І ы л ¦ а н баІташы ¦ана ба¦а Етек жимады. Елеґ Іўрлы кЅрмед¿, жасІан-
алады (ѕ.Омаров, Шабыт.). бады. Е т е г ¿ ґ д ¿ ж и м а д ы ґ, Тентег¿ґд¿
Етег¿н¿ґ жел¿ бар. Жеґ¿л м¿незд¿, жеґ¿л тыймадыґ. Елге тид¿ кес¿р¿ґ, ЖЅн бе, а¦айын,
ж¤р¿ст¿. Оґаша Іал¦аннан бер¿ о¦аш м¿нез осыныґ (Б.Адамбаев, АІбЅбек).
танытып ж¤рген е т е г ¿ н ¿ ґ ж е л ¿ б а р жас Етектен алды. Кедерг¿ жасады, бЅгет
кел¿ншек к¤йеу¿н¿ґ ІырІын к¤тпестен, єйел¿ болды, шал¦айдан тартты, ¿лгер¿ бастырмады.
Ѕлген Іартаґ б¿реуге ти¿п алды (М.Ма¦ауин, ОйланбасІа, тол¦анбасІа болмайды. Сєтс¿зд¿к
АІша Іар). дєл осы заман таІырыбына келгенде е т е г ¿ ґ-
Етег¿ сынып ж¤р. Єйел адамныґ етекк¿р¿ н е н а л с а, ойланбасІа не шара? (Ґ.М¤с¿репов,
кел¿п ж¤р. Е т е к с ы н ы п ж ¤ р г е н д е тазалыІ Суреткер.). Сўлтан ўшып тўрды: – БалыІ
саІтау керек («ДенсаулыІ»). жоспары орындалмай аудан жа¦адан алып
467 ÅÒÅÊ-ÅÒÅÊ
жатІанда, сендер е т е к т е н а л ы п Іўрттыґдар сер¿ Іатын екен десем, сен де ў з ы н е т е к-
¦ой? – дед¿ (Т.Ахтанов, Шы¦.). т ¿ ґ б¿р¿ екенс¿ґ ¦ой, тєй¿р¿ (С.МўІанов, Шы¦.).
Жалпы етек. К¿м кЅр¿нгенге тєуелд¿, Шаш етектен. јте кЅп, а¦ыл-тег¿л мол.
м¿ндеткер. Сатар малыґ, берер бўлыґ жоІ, ертеґ ±орыта келгенде, зерттеуш¿ ¦алымдарымыздыґ
к¤зде к¿мге бидай, тары бер деп кЅз¿ґ сатып, ж а л- да, архив Іызметкерлер¿н¿ґ де алдында тўр¦ан
п ы е т е к боласыґ (А.Нўрманов, ±ўлан.). жўмыс ш а ш е т е к т е н («±аз єдеб.»). Су
Ит етекке жармасты. К¿м кЅр¿нген жармасып, Іоймасыныґ шаруашылыІІа тиг¿з¿п отыр¦ан
Іиянат жасады. Бєр¿ мерт¿ксе де бЅлт¿р¿ктер¿ пайдасы Іаз¿рд¿ґ Ѕз¿нде ш а ш е т е к т е н
шулап, жау жайраса да и т е т е к к е ж а р м а- («±аз єдеб.»). Соныґ бєр¿не де олар олжа¦а
с ы п жатІан шаІта сол адамдары не ¿стемек екен ш а ш е т е к т е н кенел¿п, Іат-Іабат жўмыстарын
(Ж.Т¿леков, От кешу). жал¦астыра беред¿ («Лен. жас»). Бригадирд¿ґ
КЅз жасына етег¿ толды. ±атты жылап шаруасы ш а ш е т е к т е н кел¿п, сарсылып
еґ¿ред¿, кЅз жасын кЅл Іылды. Сана Іўйып ойыґа, ж¤рсе керек (О.Сєрсенбаев, БаІыт.).
±уат бер¿п бойыґа. К Ѕ з ж а с ы сел бол¦ан, ЕТЕКБАСТЫ з а т. Кедерг¿, бЅгет, Іарсы
Е т е г ¿ т о л ы п кЅл бол¦ан (±аз. аІын. шы¦.). єрекет, Іиянат. јз ортасынан Абай ¤нем¿
јрт ¿ш¿нен жылап ІашІан бала мен к Ѕ з ж а с ы- е т е к б а с т ы н ы, Іара к¤шт¿, ІарсылыІты
н а е т е г ¿ т о л ы п еґ¿реген анада есеп жоІ кЅп кЅрумен к¤н кешед¿ (М.Єуезов, Шы¦.).
(±.Жарма¦амбетов, Шы¦.). Шы¦арма¦а айтыл¦ан е т е к б а с т ы арзан
±ос етег¿ кеґ. Кеґпей¿л, жан-жаІты, сындар аІын арына атІан оІпен б¿рдей
аІкЅґ¿л, жомарт. Дихан болсаґ, ±ос Ѕг¿з¿ґ теґ (М.Иманжанов, Мен¿ґ махабб.).
болсын. Шаруа болсаґ, ± о с е т е г ¿ ґ к е ґ Етекбасты болды. є) КЅп балалы, жанўялы
болсын (МаІал). болды. Мен Ѕз¿м ІазаІ Іыздарыныґ мектеп
Салпы етек. Нас, салаІ, Ѕз¿н-Ѕз¿ к¤тпейт¿н. б¿т¿рген бойда оІу¦а т¤с¿п, б¿р мамандыІ
Сен¿ ±ўдайдыґ еркек ет¿п жаратІаны Іандай алып шыІІанын маІўл кЅрем¿н. Єйтпесе кЅб¿
жаІсы бол¦ан. Егер єйел болсаґ, на¦ыз с а л п ы тўрмыс Іўрып, е т е к б а с т ы б о п Іалады
е т е к салаІ Іатын болар ед¿ґ («Лен. жас»). (С.Баязитов, Айдарлы.). є) Јй шаруасынан
±айным, ондай с а л п ы е т е к т ¿ Іайтес¿ґ, Іолы тимед¿, уаІыты жетпед¿. Ахмет Жўбанов
сыбай салтаґ да емес, оныґ шиеттей баласы бар филармонияныґ кЅп жўмысынан е т е к б а с т ы
(«±аз. єдеб.»). б о л ы п, б¿раІ Ѕз¿н¿ґ с¤й¿кт¿ оркестр¿нен
Сары ала етек сарпылтаґ. К¤ндел¿кт¿ к¤йб¿ґ Іол ¤збейд¿ (Ж.Рсалдин, Ахмет Жўбанов).
т¿рш¿л¿к ыґ¦айымен сарытап бол¦ан. Дала Іызы б) АлысІа бармады, ¤йден шыІпады. Мен дер-
таби¦аттыґ еґ жас перзент¿. КЅз¿не кЅр¿нгенн¿ґ т¿мнен е т е к б а с т ы б о л ы п ауылдыІ
бєр¿н кЅґ¿л¿не тоІып келед¿. Ол не кЅр¿п, не жердег¿ мектепт¿ґ тЅґ¿рег¿нен єр¿ ўзай алмадым
б¿л¿п Ѕст¿? Кеґ дала, кЅк дала… сары дала… (С.КЅбеев, Орынд. арман).
са¦ым. ТЅрт т¤л¿к мал… со¦ым. ±ысы-жазы ки¿з Етекбасты Іылды [кЅрд¿]. Жўрт кедерг¿с¿н,
¤й. ЎзаІ т¤ндей Ѕзгер¿с¿ жоІ Ѕм¿р. С а р ы а л а тартпа¦ын кЅрд¿. Бў¦а, бў¦а болдыґдар ¦ой осы!
е т е к с а р п ы л т а ґ ¦ а кЅнд¿г¿п кеткен ІазаІ Е т е к б а с т ы ¦ ы п Ѕлт¿рд¿ґдер ¦ой осы сендер-
єйел¿ (Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.). аІ (М.Єуезов, Абай жолы). Ерте ояндым,
ТЅмен етек. Єйелдерд¿ кем¿т¿п мўІату ¤ш¿н ойландым, жете алмадым, Е т е к б а с т ы кЅп
Іолданылатын сЅз. Сайла¦ан тЅрт Іўбыласын к Ѕ р д ¿ м елден б¿раІ (Абай, Тол. жин.).
Бибекеме, Єйелде т Ѕ м е н е т е к жан жете ЕТЕКБАСТЫЛЫ± з а т. Етекбасты
ме? КЅруге аІ дидарыґ аґсай келд¿м, јзеннен болушылыІ. Бая¦ы самодержавие тўсында¦ы
о шайылмай ел кете ме? (Ґ.Мўстафин, КЅз єлеуметт¿к е т е к б а с т ы л ы І т ы кеґес-
кЅрген). Ол єйелд¿ґ єулиес¿ ме? ЖоІ, т Ѕ м е н т¿к кезеґдег¿ єлеуметт¿к мимикриямен то¦ыс-
е т е к єйел б¿ткен сен ойла¦андай емес тыр¦ан ІўбыжыІ феномен Ѕтпел¿ кезеґн¿ґ
(М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). сынаІтарынан Ѕтуден Ѕте Ѕрескелд¿к танытуда
Т¤п етектен ўстады [байланды]. МыІтап («Егемен ±азаІстан»). Б¿раІќкешег¿ кеңест¿к,
ўстады, айырылмастай болды, Іыр соґынан кеґест¿ктег¿ қўлақкест¿л¿к бўрын-сы е т е к-
Іалмады. К¿м алса да осы к¿с¿ тауып беред¿. Осы б а с т ы л ы І т ы ґ қай-қайсысынан да асып
к¿с¿н¿ґ т ¤ п е т е г ¿ н е н ў с т а п айырылма түс¿пт¿ (Є.Кек¿лбаев, £ш белес.).
(±аз. ертег.). Б¿р Іызмет Іылайын деп ойланып, ЕТЕК-ЕТЕК с ы н. јте, кЅп, мол. Е т е к-
Бўл туралы шын ниетт¿ Іол¦а алып. Жайраґ е т е к аІшаны жўмсар¦а жер таппай, бєр¿
Іа¦ып шыІсада¦ы мўІтаждыІ, Ж¿бермед¿ т ¤ п жабылып машина деп сабылып ж¤р (Є.±алмыр-
е т е к т е н б а й л а н ы п (Б.Майлин, Шы¦.). заев, ±арлы¦аш). Б¿з е т е к-е т е к белбеу
Ўзын етек. к Ѕ н е. Єйел, Іатын-Іалаш деген тастамаІ, аІ с¤йек, алтыбаІан, соІыртеке,
ма¦ынада айтылады. Нўржан осынша Іўмартып Іол¤збек сияІты ойын ойнайтынбыз (Ауыз
соґынан Іалма¦ан¦а мен сен¿ ерге – ер, сер¿ге – єдеб.).
ÅÒÅÊ-ÅÒÅÊ 468
ЕТЕК-ЖАҐА з а т. с Ѕ й л. Етек-жеґ. ѕлияс болмай топтасты, жан-жаІта¦ылар жиналды.
е т е к-ж а ¦ а с ы н єбден т¤зеп, єґг¿мес¿н Ўлы сєскеге таман малдыґ е т е к-ж е ґ ¿ ж и-
бастады (±.ШЅкенов, Гудок). Ґалияныґ е т е к- н а л ы п, жылІышылар б¿р жерге бас ІосІан
ж а ¦ а с ы н алтын зермен мєнерлеткен, ¤ст¿нде сєт Нўртаза жылІы¦а ІасІыр шауып, ек¿ б¿рдей
Іызыл барІыт жеґс¿з Іынама бел камзол мен Іос Іўлынды жарып кеткен¿н айта кел¿п Думан¦а
етек аІ ж¿бек кЅйлег¿ бар (С.МўІанов, Балуан ти¿ст¿ (А.Мекебаев, Пер¿ште.).
ШолаІ). Етек-жеґ¿н жимады. Ештеґеден сескенбед¿,
ЕТЕКЖАЙЛЫ± з а т. ж е р г. Жеґ¿л ж¤р¿с, елеґ Іўрлы кЅрмед¿, именбед¿. Ел ¤ркед¿, б¿з
жеґс¿кІойлыІ. Солардыґ арасында е т е к ж а й- кЅшеге сыймаймыз, Сонда да¦ы е т е к-ж е ґ д ¿
л ы І І а т¤с¿п ж¤ргендер¿ де жоІ емес (±аз. т¿л¿. ж и м а й м ы з (С.Бегалин, Шы¦.).
диалек. сЅзд¿г¿). Етек-жеґ¿н кеґ ўстады. ЖайбасарлыІІа
ЕТЕК-ЖЕі з а т. 1. Ки¿мн¿ґ етег¿ мен салынды, етек-жеґ¿н жимады. Е т е к-ж е ґ ¿ н
жеґ¿. Е т е к-ж е ґ н е н сыпсыґда¦ан суыІ к е ґ ў с т а п, жиналып-тер¿л¿п ¤лгермеген
жел бойды тоґазытып барады (Є.±алмырзаев, Ердалы ауылы аяІ астынан абыр-сабыр болды
Ар.). Сосын жолы т¤с¿п елге бар¦анда на¦ашы да Іалды (Р.Ниязбеков, Ота¦асы).
а¦асыныґ Іалап-сўрап ал¦ан е т е к-ж е ґ ¿ кеґ Етек-жеґ¿н сыбанды. Жинақталды, тас-
сырмалы шапанды иы¦ына желеґ жамылып, зал түй¿н болып дайындалды. Әбжыландай тол-
бЅлмес¿не Іарай Ѕтт¿ (О.Сєрсенбаев, ЖаІсыныґ ғанып, Е т е к-ж е ң ¿ н с ы б а н ы п, Сақал-мұр-
кЅз¿). 2. Киген ки¿м¿, ¤ст¿-басы. КЅк кЅйлект¿ґ ты теб¿ндеп, Жиырмаға жетпеген, От шашырап
е т е к-ж е ґ ¿ шаґ-топыраІтан кЅр¿нбейд¿ көз¿нен, Т¿рескен аман кетпеген (Қазанғап
(А.Сартаев, Дала к¤йлер¿). Єйтпесе тўтасІан Байболұлы, Еңсегей бойлы.).
Іардыґ е т е к-ж е ґ ¿ б¿р-ек¿ к¤н ¿ш¿нде сЅг¿л¿п, Етек-жеґ¿ шолаІ. ±олы ІысІа. Мен
жўлма-жўлмасы шыІпас ед¿ де (Є.ЫсІабаев, келмейм¿н дед¿м бе? Е т е к-ж е ґ ¿ м ш о л а І
болды. Киюге тоным жоІ-аІ болды (Шешенд¿к
Жетекш¿ шопан).
сЅздер).
Етек-жеґ¿ жинаІы. ЖинаІы, ўІыпты.
ЕТЖЕіДѕ с ы н. АрыІ емес, толыІ. Б¿раІ
Мынау аІсаІал сол Іырманныґ Іожасы деп,
Іалай бўлІынса да, ая¦ы жерге тимей, е т-
б¿зге е т е к-ж е ґ ¿ ж и н а І ы, мей¿рбан адамды
ж е ґ д ¿ толыІ денес¿ топыраІ-топыраІ
ўсынды (С.Хайдаров, Ж¤рек сыры). Е т е к-ж е ґ ¿ болып дырылдап с¤йрет¿л¿п бара жатты
ж и н а І ы, орысша ки¿нген, сўґ¦аІ, аІІўба ж¿г¿т (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ).
кЅзд¿ґ жауын ал¦андай («±аз.єдеб.»). ЕТЕККјЙЛЕК з а т. ж е р г. Єйелдерд¿ґ
Етек-жеґ¿ кеґ. à) Кеґпей¿л, аІпей¿л, жомарт, белден тЅмен киет¿н тыс ки¿м¿. Єйелдерд¿ґ ¤й
Іолы ашыІ, д¤ниен¿ґ бет¿не Іарамайтын. шаруасын е т е к к Ѕ й л е к ки¿п атІар¦аны жЅн
±ошІар болар тоІтыныґ маґдай жа¦ы дЅґ («Мєдениет жєне тўрмыс»). Мен Ѕткен базарда
болар, Адам болар ж¿г¿тт¿ґ е т е к-ж е ґ ¿ єйел¿ме е т е к к Ѕ й л е к сатып алдым (Қаз.
к е ґ болар (МаІал). º) ¼ð¿ñ¿ êå´, áàðøûëû². т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
±аґлыныґ е т е к-ж е ґ ¿ к е ґ болады, Бўл ЕТЕККѕР з а т. м е д. <лат. menstruus> Єйел
БаІай Іыдыр шал¦ан жер болады. Сендердей адамныґ а¦засында¦ы бала табу¦а жасы жеткен
кеусен сўрап Іыдырмаймыз, АІ бидай ел¿м кезден бастап ай сайын Іайталанып отыратын
еккен кеґ болады (Айтыс). Єйтпесе, е т е к- физиологиялыІ Іўбылыс; Іана, менструация.
ж е ґ ¿ к е ґ, жет¿-сег¿з баланыґ анасы, бєйб¿ше Ал¦ашІы е т е к к ¿ р – Іыз баланыґ бой жеткен-
боп отыратын дария жан емесп¿с¿ґ (М.Сералин, д¿г¿н кЅрсетет¿н белг¿ (Є.ЕсенІўлов, Єйелдер.).
Шы¦.). Єйелд¿ґ ІалІан без¿ салма¦ы жа¦ынан еркект¿ґ
Етек-жеґ¿н жиды. а) Ес¿н жиды. ТЅн¿п келе ІалІан без¿нен 4-5 грамм ауыр болады, оныґ
жатІан д¤лейд¿ сез¿н¿п єм¿рд¿ґ жаса¦ы да е т е к- себеб¿ ек¿ІабаттыІ пен е т е к к ¿ р д ¿ ґ єсер¿нен
ж е ґ ¿ н ж и н а п, ти¿п кетсе бўрІ ете т¤сер б¿теу безд¿ґ ўл¦аюына байланысты (С.Табанбаев,
жарадай бед¿рей¿п ол жатты (А.ТоІма¦амбетов, Жемсау.). ±ыздардыґ е т е к к ¿ р л е р ¿ н ¿ ґ келу-
Жыр к¤мбез¿). Та¦ы Іўландай, ру-ру боп жалпаІ келмеу¿не байланысты емшек бездер¿ де б¿рнеше
даласында шўбыр¦ан Іалыґ ІазаІ енд¿ е т е к- т¤рл¿ Ѕзгер¿стерге ўшырайды (Ж.±одаров, Жас
ж е ґ ¿ н ж и н а п, ел болмаІ (ѕ.Есенберлин, ана).
±атерл¿ Ѕткел). є) Шаруашылы¦ы, тўрмысы Етекк¿р кел¿п ж¤р. Єйелдерд¿ґ єр айда
т¤зел¿п ыІшамдалды, Ѕз¿не-Ѕз¿ келд¿, тєрт¿пке болатын таби¦и белг¿с¿ Іайталанып ж¤р.
т¤ст¿, жаІсарды. К¤тсеґ де, к¤тпесеґ де к¤з Ек¿Іабат єйел мен е т е к к ¿ р ¿ к е л ¿ п ж ¤ р-
келд¿. Е т е к-ж е ґ д ¿ ж и н а й т ы н шаІ г е н єйелдерге сабур дєр¿с¿н беруге болмайды
жеткендей (±.Найманбаев, Шы¦.). б) ЖинаІы (С.Сўбханбердин, Дєр¿ – дауа.).
болып, саІтыІ жасады. Епт¿ Тєґ¿рберген татар ЕТЕК±ЎМАР с ы н. Ж¤рг¿ш, нєпс¿Іўмар,
байыныґ тырна¦ына т¤с¿п Іалатындай-аІ оныґ єйелІўмар. Оныґ да намыссыз, е т е к І ў-
алдында е т е к-ж е ґ ¿ н ж и н а п отыратын ед¿ м а р еркек атан¦ысы келмейд¿ (Б.Нўржекеев,
(Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). в) ШашыраґІы Шы¦.).
469 ÅÒÅÊ-ÅÒÅÊ
ЕТЕКСѕЗ с ы н. 1. Етект¿ емес, етег¿ жоІ. ЕТЕКТЕЙ-ЕТЕКТЕЙ с ы н. АйтарлыІтай
КЅкпар тара¦ан соґ Іараса, шапаныныґ б¿р Ѕґ¿р¿ ¤лкен, кЅп-кЅлемд¿, дап-дардай. Облыстан,
е т е к с ¿ з Іалыпты (Ауызек¿). 2. а у ы с. К¿шкене. астанадан келген т¿лш¿лер е т е к т е й-е т е к т е й
К¤й т¿л¿нде єб¿герш¿л¿к жоІ. Ж¿бектей майда, ¦ып маІала жариялап ¤лг¿рген (Д.Досжанов,
ерке саз. Кєр¿ к¤йш¿ б¿р Іырындай бер¿п е т е к- Дария). ШалІаровтыґ е т е к т е й-е т е к т е й
с ¿ з Іўла¦ын Іабыр¦а¦а тосады (Є.Сєрсенбаев, дипломдары бар (Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ыш).
Теґ¿з.). Айналдыр¦ан Іазы, Іарта шекке сыйма¦ан
ЕТЕКСѕЗДЕУ с ы н. Етег¿ к¿ш¿леу. ±олын соґ, Іарын¦а тыІІан е т е к т е й-е т е к т е й
да мен¿мен б¿рге кЅтер¿п, саусаІтарын е т е к- телп¿штер терш¿п, майы сыртІа шы¦ып тўр
с ¿ з д е у ІўлаІтарына апарды (Є.Сєрсенбаев, (Ґ.Мўстафин, Шы¦.).
Теґ¿з.). ЕТЕКТЕЛ= е т. Етекке салыну. Не нарлар
ЕТЕКТАС з а т. к є с. ±ортпа ауыныґ астыґ- т¤ст¿ базар жетел¿п, Шашылды аІша кЅшеге
¦ы кЅґгей¿не арасы 4-5 метр сайын байлан¦ан е т е к т е л ¿ п. Елдег¿ бўл сайлаудыґ б¤л¿-
тас. Аудыґ е т е к т а с т а р ы н байІаґдар, г¿не ешк¿м шыдас берместей тЅтеп кел¿п (Јш
т¤гел болсын (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). ¦асыр.).
ЕТЕКТЕ1= е т. Етекке салып жинау. Е т е к- ЕТЕКТЕЛУ Етектел ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
т е п терген Іу тезек – ОтІа жаІІан отыны.
атауы.
Мамырлап ўшады аспан¦а Отына шыІІан
ЕТЕКТЕМЕ з а т. э т н. Т¤йен¿ґ ¤ст¿ндег¿
т¤т¿н¿ (С.Сейфуллин, јлеґд.). ±ара таудыґ Іа-
ж¤к оныґ б¤й¿р¿не тимес ¤ш¿н арнайы жасал¦ан
тыны, Б¿р сиырды жетектеп, Шик¿ тезег¿н
е т е к т е п (Айтыс). Кейде анам келуш¿ ед¿ жазы жонды¦ыныґ тЅменг¿ жиектемес¿ (етек).
жетектеп, Теруш¿ ед¿м б¤рш¿г¿ґд¿ е т е к т е п Е т е к т е м е т¤йеге ж¤к артІанда керек болады
(М.Хак¿мжанова, јткелдер). (Ауызек¿).
Етектеп тапты. Табысты кЅп тапты. Жў- ЕТЕКТЕН1= е т. 1. Åòåê ñàëûíó. Кеск¿н¿
мысты Ѕз¿ґ¿з сыІылды жеке менш¿ктер ¿стейд¿. дауыл соІІандай Іўбылып, шашы Іобырап
АІшаны е т е к т е п т а б а т ы н уаІыт сонда кет¿пт¿. М¤с¿нд¿ денес¿н Іос е т е к т е н г е н
туар с¿зге (А.Ж¤н¿сов, јм¿р.). кЅйлег¿ бўзып тўр (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). 2. Ò½-
ЕТЕКТЕ2= е т. Таудыґ етек жа¦ымен ж¤ру; ìåíäåó, å´¿ñòåíó. Б¤г¿н олай емес. Анау е т е к-
тЅмендеу, еґ¿стеу. Баян тауын е т е к т е п т е н г е н кЅк жиек бел астынан ешк¿м кЅр¿нбейд¿
келем¿з. Тау¦а жарыса шыІІан, тауды етекте (±.Сєрсекеев, К¿лт).
шыІІан неше т¤рл¿ єдем¿ а¦аштар б¤рш¿к ата ЕТЕКТЕН2= е т. Åґ¿стелу, ò½ìåíäåó. Бўл сай
баста¦ан (С.Сейфуллин, Тар жол.). Айдыґ Ѕрес¿ е т е к т е н ¿ п барып, алІаппен астасып кетед¿
жетпеген Алатаудыґ шўбар ІолтыІтары Іара екен (±.Исабаев, Серт.). 2. Æàçûëó, æàéûëó.
кЅлеґкелер¿н ўзартып е т е к т е д ¿ (С.Камалов, ±азаІстан мен Орта Азия республикаларын
Єґг¿м.). Ауылдыґ ІаІ ортасында ¤лкен дЅґ бар. Іамтып е т е к т е н ¿ п жатІан алып аймаІ бар
Ауыл сол дЅґн¿ґ ек¿ жа¦ын е т е к т е п кете (Жер жаннаты). Сарысу Ѕзен¿ БетпаІдалада
берген (С.Мўратбеков, КЅкорай). е т е к т е н е кел¿п, Ñырдыґ ТелкЅл¿не иек
ЕТЕКТЕЙ с ы н. 1. Етек сияІты. Олар- артады (С.Єлж¿ков, Дала.).
дыґ ¤ст¿не е т е к т е й Іыртыс майыныґ ЕТЕКТЕНУ Етектен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Іалыґды¦ын кЅрсетк¿с¿ келгендей (С.МўІанов, атауы.
Таңд.). 2. à ó û ñ. ЖайылыґІы, жалпаІ. Кеґ ЕТЕКТЕС= е т. 1. Àé²àñó, æàë¦àñó. Бўл – б¿р
балаІ Іара шалбарыныґ оґ жаІ Іалтасынан тўтас жатІан Ѕґ¿р, ¤лкен б¿р кен жоталарыныґ
е т е к т е й аІ орамалын суырып алып, май е т е к т е с ¿ п жатІан Ѕлкес¿ (Ґ.М¤с¿репов, Оян-
басІан бет¿н¿ґ тер¿н с¤рт¿п, желп¿н¿п алды ¦ан Ѕлке). 2. Àðàëàñó. Кей ¤йде Іозы-лаІпен е т е к-
(Ґ.Омаров, Дала.). Ол кездег¿ грамоталар т е с е отырамыз (Ґ.М¤с¿репов, Белдерде).
е т е к т е й ¤лкен болады екен, алтынмен ЕТЕКТЕУ1 с ы н. Етектег¿, тЅмендеу. Енд¿
жаз¦ан єр¿птер¿н¿ґ єл¿ к¤нге дей¿н м¿н¿ Іўры-
таудан тЅмен Іўла¦ан тастай е т е к т е у жаІта¦ы
¦ан жоІ (Б.Аманшин, КЅкжар). 3. а у ы с.
Іызметт¿ґ ¦ана Іўла¦ын ўстай ал¦ан (М.Рашев,
Јлкен, кЅлемд¿. Ол Аман келген к¤нн¿ґ ерте-
ґ¿не-аІ ауыл арасына е т е к т е й ¦ып Бет¿ґ ІисыІ.).
Іап-Іап Ѕсект¿ґ аузын босатты да ж¿берд¿ ЕТЕКТЕУ 2 Етекте 1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
(Є.±алмырзаев, ±арлы¦аш). ±олына Іалам атауы. ≈ Жи¦ан тезег¿н е т е к т е у.
ўстай б¿лет¿н саяхатшыныґ басІа ел туралы ЕТЕКТЕУ 3 Етекте 2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жазу-жазбауы не¦айб¿л. Ол сен туралы атауы. ≈ Жотаны е т е к т е у.
еґ Іўры¦анда е т е к т е й маІала жазады ЕТЕКТѕ с ы н. 1. Етег¿ бар. Би¿к Ѕкшел¿
(±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). Е т е к т е й ботинка киген аяІтары ўршыІтай и¿р¿лгенде,
ек¿ Іўла¦ын кезек-кезек желп¿п, «жарып кеґ е т е к т ¿ шєй кЅйлег¿ дЅґгелене дЅґгелейд¿
тастайын ба» дегендей, ма¦ан Іарай жылжи (С.МўІанов, Алып. адым.). Ўзын е т е к т ¿
берд¿ (С.МўІанов, Тол. жин.). Іоґыр кЅйлек, Іолдан тоІы¦ан жасыл ж¤н
ÅÒÅÊ-ÅÒÅÍ 470
кеудеше, Іызыл кЅзел мєс¿, би¿к галош киед¿ екен ємен б¿т¿п ж¤ред¿ (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Јш
(С.Омаров, јм¿р.). М¤к¿ш Ѕз¿н¿ґ кЅк тор¦ын жа¦ы е т е к т ¿ л е у келген Іола¦аш сияІты
шымылды¦ын, оІалы е т е к т ¿ к¤реґ маІта танауынан шыІІан дем селд¿р саІалын желп¿п
камзолын, ¤к¿л¿ бЅрк¿н, б¿лез¿к, шолпысын жєне тўрды (Ґ.Мўстафин, Жиырма бес).
б¿р ІасІыр тер¿с¿н ¤лкен дастарІан¦а орап бер¿п ЕТЕНЕ с ы н. 1. Тым жаІын, б¿рге Ѕс¿п, б¿те
ж¿берд¿ (Д.Єб¿лев, АІын.). 2. Етек жа¦ы кеґ, мол Іайна¦ан. Хатшы осы елге ежелден е т е н е,
(ки¿м). ±арт єйелдерд¿ґ ки¿м¿ не¦ўрлым е т е к- б¿л¿кт¿, беделд¿ Ґайнекеґ деген к¿с¿ болатын
т ¿, мол Іаусырмалы, Іалталы, єшекейлер¿н¿ґ (Д.Досжанов, Дария). КЅґ¿л жарасып, Іимас
кЅб¿ тана, т¤йме, т¿с шўІуыш, Іапсырма, оІалы достардай сыр аІтарысып, ежелден е т е н е
Ѕґ¿р сияІты заттар бол¦ан (С.±асиманов, ±аз. жандарша шын ж¤ректен мєз-мейрам болып
ІолЅнер¿). Бауын тама¦ынан Ѕтк¿з¿п ал¦ан отыратынбыз (И.ЖаІанов, ±айта орал.). 2. Бар
е т е к т ¿ жеґ¿л Іалпа¦ы жайІаґдап, ¿ннен ыІыласымен, б¿рге, Іоян-ІолтыІ. Пушкин образ-
¿нге ты¦ыл¦андай Іашып ж¤р (Ж.Ахмадиев, дарыныґ ІазаІ оІушыларына соншама е т е н е
Д¤рбелеґ). 3. à ó û ñ. ЖайылыґІы, жалпаІ. с¿ґ¿с¿п кету себептер¿н т¤с¿нд¿руге тырыстым
Ли Хуґ алдында жатІан сигаретт¿ґ б¿р талын (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). Б¿з жастайымыздан
тўтатты да, е т е к т ¿ келген таґІылау танауынан еґбекпен е т е н е Ѕст¿к, сендер де еґбект¿ с¤й¿п,
кЅк т¤т¿нд¿ д¿рдектете шы¦арды (±.Жўмад¿лов, Іўрметтеп Ѕс¿ґдер дед¿-ау (Ы.Кененбаев, ±ырда
Сы кЅш). Маґдайдан тура т¤скен е т е к т ¿, Ѕскен.). Шын жау ма, к¿нєл¿ ме, єкем осы?
дЅґес мўрны мен шыІшытты келген жаІ с¤йек- ±асарды неге заґныґ мекемес¿? ±алайша Іас
тер¿, би¿к ІабаІ астында¦ы алаІандай Ѕтк¿р болады ел¿не ол, Еґбекпен Іайнап Ѕскен е т е-
кЅздер¿, Іаумет¿ Іалыґ теб¿нг¿ Іўла¦ына дей¿н н е с ¿ (±.Бекхожин, Јш кезеґ). 3. Єбден, жете,
тек осындай алып адам¦а ¦ана жарасатындай мейл¿нше. јсу¿н¿ґ бастапІы кезеґ¿нде су¦а е т е-
(±.Жўмад¿лов, Сы кЅш). Жауырын е т е к- н е ІаныІ болып ¤йренген Ѕс¿мд¿к г¤лдеу кез¿нде
т ¿ болса, ¤й иес¿н¿ґ Іойы кЅп болады, Іол¦а де топыраІта ыл¦алдыґ мол болуын талап етед¿
¿л¿нет¿н жер¿ ¿р¿ болса, т¤йел¿ болады; Іырлы (М.Ерлепесов, Суармалы ег¿н.). Олар м¤лде
болса, жылІысынан ж¤йр¿к шы¦ады; шўґІырлы алыстан бастайды. Толып жатІан мемлекеттер,
болса, Іазаны толы болады (Отан тарихы). мєдениеттер болыпты дегенд¿ айтады. Соныґ
Етект¿ ел. ѕргел¿ ел. Ертеректе но¦айлар бєр¿ де рас шы¦ар, б¿раІ мен оларды Іанша
Солт¤ст¿к Кавказда¦ы еґ кЅп санды е т е к т ¿ б¿лсем де е т е н е т¤с¿не алмаймын (С.Талжанов,
е л бол¦ан (Т¤б¿ б¿р т¤рк¿лер). Ўлдай.). О¦ан мынау колхоз-совхоз театрыныґ
ТЅмен етект¿. ý ê ñ ï ð. Єйел баласына, єйел жўмысынан гЅр¿ осы айтыс Ѕнер¿ дєл табыл¦ан
жынысты¦а кемс¿ту ¤ш¿н єлс¿з, нашар ма¦ына- жўмыс сияІты, е т е н е жаІын кєс¿п сек¿лд¿
сында айтыл¦ан. Ханымг¤л парыІты ма, жоІ кЅр¿нед¿ (Ґ.±айырбеков, Жел ІайыІ).
єлде б¤г¿н¿н ойлайтын т Ѕ м е н е т е к т ¿ н ¿ ґ Етене араласты. Тым жаІын, Іоян-ІолтыІ
б¿р¿ ме, ол жа¦ын байІап, байыптап кЅрген емес Іарым-Іатынаста болды. Мектепте ж¤ргенде
(Таґ нўры). Єйел затыныґ дєрменс¿з к¤й¿н аса е т е н е а р а л а с І а н достардыґ санатында
пайдалану отбасында да, Іызметте де, т¤зде де болмайтын (Б.Шаханов, ±аратау.).
орын алып жатады. Сонда¦ы еґ басты ІылмысІа Етене бауыр [туыс]. Еґ жаІыны, б¿рге
арІау болатын нєрсе: єйел заты ма, ол т Ѕ м е н ту¦аны. Бєр¿ де е т е н е б а у ы р ы ґ емес
е т е к т ¿ рет¿нде еркект¿ґ деген¿не кЅну¿ керек пе (Т.Ахтанов, ±аһарлы к¤н.). Нўралыныґ
(«Егемен ±азаІстан»). Б¿здей т Ѕ м е н е т е к- жаІыны, е т е н е т у ы с ы та¦ы жоІ
т ¿ єйел емес. К¤н¿нде болып-тол¦ан. К¤йеу¿ (С.БаІбергенов, ±айран шешем).
Ѕлгеннен кей¿н б¿р ауылды билеп-тЅстеп, еркек Етене болды. Жайдарыланды, кЅґ¿л¿
орнына ж¤рген єйел (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен т¤ст¿, ашыІ-жарІын кЅґ¿л б¿лд¿рд¿. Тем¿рІўл
тер). ¤й¿ндег¿дей жа¦а жайлау е т е н е б о л а Іой¦ан
ЕТЕКТѕЛЕУ с ы н. 1. Етег¿ кеґдеу. Ки¿мн¿ґ жоІ, бєр¿ де єлденеге тўйыІтанып, дєст¤рмен
етег¿ ¤лкен¿рек, е т е к т ¿ л е у. Орта ж¤зд¿ґ ¦ана отырды (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). Екеу¿ бўл
шапандары сирек Іабылып, етектер¿ шал¦айлы, жолы¦ыста мєз-мейрам болып Іатты Іуанысты.
жеґдер¿ кеґ, жа¦алары шолаІ ойма немесе Екеу¿н¿ґ е т е н е б о л ы п єґг¿мелесу¿не де уаІыт
т¤ймел¿ болып келед¿ (С.±асиманов, ±аз. Ѕте жайлы ед¿ (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
ІолЅнер¿). Јйге к¿р¿п кЅнетоз, к¤н Іа¦ары е т е к- Етене болып кетт¿. Єбден араласып, с¿ґ¿с¿п
т ¿ л е у Іара ІалпаІ пен шолаІ пальтосын ки¿п кетт¿, ¤йрен¿ст¿, жаІындасты. Б¿з су¦а т¤с¿п,
шыІты (М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). 2. à ó û ñ. Жайы- к¤нге ІаІталып, кешке дей¿н тоспа басында
лыґІылау, жалпаІтау. ±ырлы мўрны кЅтер¿ґк¿ ойнадыІ. Аянмен бўрыннан таныс адамдай е т е н е
бол¦анмен, танауы делдиген е т е к т ¿ л е у б о л ы п к е т т ¿ к (С.Мўратбеков, КЅкорай.).
(М.СІаІбаев, СўлутЅр.). Т¤б¿ тым батыґІы, ўш Айранын ўрттап, Іойын Іўрттап дегендей
жа¦ы кЅтер¿ґк¿, е т е к т ¿ л е у келген мўрны сол Ѕз¿н¿ґ е т е н е б о л ы п к е т к е н балыІ
471 ÅÒÅÍ-ÅÒÆÅ
заводында-аІ ж¤рет¿н ед¿ ¦ой. ШўІановтыґ Ѕз¿не айма¦ыныґ тасты беткейлер¿нде, альп¿л¿к
де сол керек! (Б.±ыдырбекўлы, ШойынІўлаІ). белдеулерде Ѕсед¿. Алтайда кеґ тара¦ан (±ЎЭ).
Етене дос. Жандай дос, Ѕте тату жолдас. Е т ж а п ы р а І б а д а н – дєр¿л¿к Іасиетке ие
Розамен бая¦ыдан бер¿ б¿р ж¤р¿п, б¿рге жасап Ѕс¿мд¿к (Є.ѕскенд¿ров, ±аз. дєр¿л. Ѕс¿мд.). Е т-
келе жатІандай еґ жаІын е т е н е д о с ы сияІты ж а п ы р а І б а д а н н ы ґ тамырсаба¦ы Ѕте жуан
(Т.Ахтанов ±аһарлы к¤н.). болып, жерге тЅсел¿п Ѕсед¿ де, жапыра¦ы сабаІ
Етене жаІын. Аралас-Іўралас тўратын, Ѕте т¤б¿н айнала Іоршай орналасады (Є.ѕскенд¿ров,
жаІын. Роза б¿рер айда мўнда¦ы адамдармен ±аз. дєр¿л. Ѕс¿мд.).
жете танысып, кейб¿реу¿мен е т е н е ж а І ы н ЕТЖЕЙДЕ: етжейде дос. Еґ жаІын, сырлас,
болып кетт¿ («Жалын»). Бўрын Ѕте е т е н е ¿стес адам. Е т ж е й д е д о с ы н ы ґ аспан кЅк
ж а І ы н адамдар бола тўра кЅп жылдар бойы м¿нез¿ Ѕз¿не белг¿л¿ («Лен. жас»).
кЅр¿спеген¿ Ѕз алдына, б¿р¿н-б¿р¿ м¤лде ЕТЖЕі с ы н. 1. Жуан, толыІ, етшеґ.
б¿л¿спеген (С.БаІбергенов, Кентау). ЗўлІарнайдыґ е т ж е ґ алаІаны ¤стел бет¿н
ЕТЕНЕЛЕН= е т. Ет¿ ¤йрену, бауыр басу. 䤴к етк¿зд¿ (Н.Ахметбеков, Жасауыл.). Єсия
Пиманы сол жылы Іыстай ки¿п шыІтым. Б¿раз жўмсаІ е т ж е ґ саусаІтар арасында¦ы
к¤ннен кей¿н ал¦ашІыдай емес, е т е н е л е н ¿ п жол книжкасын кейде кЅз¿не таІау ўстап
¤йрен¿п кетт¿м (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). адам аттарын еске алады (М.Єуезов, јскен
ЕТЕНЕЛЕНДѕР= е т. Етене ¦ып ¤йрету, Ѕркен.). Е т ж е ґ бет-аузы ўйІы ІаІты боп,
бауыр бастырту. Жолдыбай мен¿ тез баурап, араІ Ѕт¿п домбыІІан батькасы Ташкеннен
табалдыры¦ын ж¤рекс¿не атта¦ан жаґа село¦а шы¦арда бЅдене ІўйрыІтатып к¤зеп таста¦ан
б¿рер к¤нн¿ґ ¿ш¿нде-аІ е т е н е л е н д ¿ р ¿ п саІалын иег¿мен Іосып уыста¦аннан басІа
ж¿берд¿ (Б.СоІпаІбаев, БалалыІ.). Іайрат Іыл¦ан жоІ-ты (А.С¤лейменов, Бес¿н).
ЕТЕНЕЛЕНДѕРУ Етеленд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи- 2. Сем¿з, толыІ. АшыІ жа¦алы, баран т¤ст¿ кЅй-
мыл атауы. лек толыІ денел¿, бў¦аІты, мойны тоІ е т ж е ґ
ЕТЕНЕЛЕНУ Етенелен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл єйелге болмаса, Іа¦ылез єйелд¿ґ ўсІынын алып
атауы. кетед¿ (М.Иманжанов, КЅк белес). ЖаІ с¤йег¿
ЕТЕНЕЛЕС с ы н. Тым жаІын, б¿те б¿л¿нбейт¿н е т ж е ґ, домалаІ бет айнаны тастай
ІайнасІан. Єґг¿мем¿зге арІау болып отыр¦ан салды (Т.Ахтанов, Дала.).
бес к¿таптыґ таІырып аясы мен таби¦атыныґ Етжеґнен айырылды. АрыІтады, ж¤деп
б¿р-б¿р¿мен е т е н е л е с екен¿н ескерген ед¿к кетт¿. Шыра¦ым-ау, домбырамен ес¿ґ кет¿п,
(«±аз. єдеб.»). диуана болу¦а Іалдыґ ¦ой, – деп, баласыныґ
ЕТЕНЕЛѕК з а т. Етене болушылыІ, ыІыласы е т ж е ґ н е н а й ы р ы л ы п бара жатІанын
т¤суш¿л¿к, бауыр басушылыІ. Сашалар не десе, о ескертед¿ (М.Сатыбалдиев, Жартас.).
дес¿н, бўлардыґ Ѕзара жаІын дерл¿к е т е н е л ¿ г ¿ ЕТЖЕіДЕУ с ы н. Етт¿леу, толыІтау,
жоІ, сыпайы ¦ана сыйласты¦ы бар (Ç.±абдолов, сем¿здеу. Айшаныґ е т ж е ґ д е у сєл ¦ана жара-
јм¿р.). Бўл таІырыптыґ Ґабиден ¤ш¿н б¿раз сымды толыІты¦ы бар тўл¦асынан байыпты б¿р
е т е н е л ¿ к сипаты бар ед¿ («±аз. єдеб.»). Ерк¿н тартымдылыІ сез¿лед¿ (Т.Ахтанов, ±аһарлы
сез¿нген е т е н е л ¿ к, жарасымды теґдест¿к бар к¤ндер). К¿рш¿кс¿з аІ жа¦а, єшекейс¿з жўІа
(Т.Т¿леуханов, Шарапатты.). Іара бешпет, сєл е т ж е ґ д е у Іызыл шырайлы
ЕТЕЮ Етей ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; ет аІ ж¤з¿н айІындап аша т¤скен (Т.Ахтанов,
алу, сем¿ру. Жазда тауда болып, салІын т¤се ¦ана ±аһарлы к¤н.).
етекке келген биязы ж¤нд¿ Іой тўІымдарыныґ ЕТЖЕіДѕ с ы н. 1. Жуан, етшеґ. Себет
е т е ю ¿ артыІ болады (М.Ермеков, ±аз. Іой г¤л немесе корзинка. Мўныґ г¤л к¿нд¿г¿ немесе
шаруаш.). Аммиак суымен Ѕґделген с¤рлем нег¿зг¿ ос¿ е т ж е ґ д ¿ болып, ¤ст¿ґг¿ бет¿ жа-
сауын сиырдыґ с¤тею¿не, бордаІы малдыґ зыІ та, ойыс та жєне дЅґес те болуы м¤мк¿н
е т е ю ¿ н е кЅп єсер¿н тиг¿зед¿ (±.±ўсайынов, (Т.МўсаІўлов, Ботаника). Жаса¦ан бергендер
Химия.). Шомбалдану – е т е ю, Ѕс¿п толысу. т¤скен ¤йдег¿ кемп¿рд¿ґ ¤ш жа¦ы ¿с¿к тєр¿зден¿п
Мал еттен¿п, денес¿ шомбалданып жаІсы Ѕсс¿н жўмбазданып тўратын е т ж е ґ д ¿ мўрныныґ б¿р
деген¿ (Ата салтыґды аяла). ЖайбараІат жатІан танауында б¤йедей Іара меґ бар (Є.Нўрпей¿сов,
адам е т е ю г е де бей¿м келед¿. Ал тым артыІ ±ан мен тер). Ж¤з¿ демекш¿, зор денел¿, е т-
сем¿ру адамныґ Іимылына кедерг¿ келт¿рмей ж е ґ д ¿, жалпаІ беттеу, мойны к¤ждей аІсары
Іоймайды (Б.Омарўлы, Ж¤рек. ауру.). к¿с¿ Ѕзге кЅзд¿ґ назарын б¿рден аударады
ЕТЖАПЫРА±: етжапыраІ бадан. ½ ñ. (Р.Хайруллин, Офицер.). Есенжол єкес¿не
<лат. bergenia crassifolia> Би¿кт¿г¿ жарты ўІсап тарал¦ы, шибўт боп Ѕссе, к¿шкенес¿ е т-
метрге дей¿н жетет¿н, тасжар¦ан тўІымдасына ж е ґ д ¿, балпанаІтай болатын (К.Баялиев,
жататын кЅпжылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Е т- Дегелек.). 2. Сем¿з, толыІ. Жасы ІырыІІа жаґа
ж а п ы р а І б а д а н ±азаІстанныґ би¿к таулы келген, орта бойлы, е т ж е ґ д ¿ аІІўба єйел
ÅÒÆÅ-ÅÒÊI 472
Айжан – Мўхиттыґ Ѕгей шешес¿ (М.Д¤йсенов, ЕТКјЙЛЕК з а т. с Ѕ й л. Ки¿м ¿ш¿нен денеге
±алыґдыІ). Жаґа осында келерде Єбекеґ ки¿лет¿н жеґ¿л, жўІа ¿шки¿м. ТЅрт-бес мыґдай
б¿р сасыІ к¤зен ¿ндеткен. ѕн¿ тереґ, жер Іатты адамы, е т к Ѕ й л е г ¿ н шеш¿ст¿. Тай Іазан¦а су
екен. Е т ж е ґ д ¿ к¿с¿ азыраІ ырсылдады да, Іўйып, малшынысып т¤с¿ст¿ (Манас).
ала алмай ж¤р¿п кетт¿ (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). ЕткЅйлек дос. Еґ жаІын, ежелг¿ дос. Брига­-
ОшаІ басынан е т ж е ґ д ¿ ўр¦ашы кЅрсе де: «Па, ­дир Владимирге аІшыл маґдайы аІырын жы-
ш¿рк¿н, б¤питтей екен!» – деп ел ¿ш¿н Іаптап быр­лап ¤нс¿з жымияды. Е т к Ѕ й л е к д о с ы
кеткен ширпотребт¿ґ буфет¿мен жарыстыратын Василийд¿ґ аспатЅк м¿нез¿ Ѕз¿не белг¿л¿ («Лен.
єдет¿ (±.ЫсІаІов, ±араорман). жас»).
ЕТЖЕіДѕЛЕУ с ы н. Сем¿здеу, жуандау, ЕТКјРПЕ з а т. Жерге тЅселмейт¿н, тек
толы¦ыраІ. Бойы ортадан сєл жо¦ары, шалІаІ ¤ст¿ге жабатын кЅрпе. ЖастыІтары шет¿нен
кеудел¿, е т ж е ґ д ¿ л е у, жазыІ маґдай, шамадан Ѕґшеґ раІы жастыІ, е т к Ѕ р п е ж¿бектен де
тыс ІоґІаІ мўрынды адам ед¿ (М.МырзаІўлов, єсем жасал¦ан (М.Єуезов, јскен Ѕркен.). ±а-
јм¿р дастаны). Ауыл ортасында¦ы аІ шатырлы шаудыґ ўзына бойына е т к Ѕ р п е л е р ¿л¿н¿пт¿
¤йден ек¿ бала жетектеген е т ж е ґ д ¿ л е у (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
мосІал єйел шыІты (Ж.Мусин, Јм¿т). Ол елде ЕТКЈРКЕ з а т. ж е р г. Шошала, шолан.
Нияз деген к¿с¿ би екен, Ѕз¿ е т ж е ґ д ¿ л е у адам Ондай бЅлмен¿ е т к ¤ р к е деп те атайды (±аз.
болса керек (Шешенд¿к сЅздер). т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
ЕТЖЕіДѕЛѕК з а т. Етжеґд¿ болушылыІ, ЕТКѕЗ= е т. ѕстету, Іылдыру, жасату.
сем¿зд¿к, толыІтыІ. Е т ж е ґ д ¿ л ¿ г ¿ ме, єлде Мен¿ уєз¿р е т к ¿ з б е й м ¿ н деп, бекер
мен¿ тастап кетуге ыґ¦айсыздана ма, алдымда жанталаспа¦ан екенс¿ґ. Сол айыбыныґ есес¿н
келе жатІан Єб¿лІай менен аса ўзамайды енд¿ Ѕз¿м Іайтарамын (I.Есенберлин, Алмас.).
(С.МўІанов, Алып адым.). Е т ж е ґ д ¿ л ¿ г ¿ н е Д¿р етк¿зд¿. Секем ал¦ызды, т¿т¿ркенд¿рд¿.
БатылдыІ па, к¤тпеген ж¤рек пе ¿зг¿, Сен¿ ма¦ан
Іарамастан тегеур¿нд¿ Іолдардан сытылып
ж¿берген с¤й¿кт¿ ет¿п. Мен¿ґ бал¦ын денемд¿ д ¿ р
шыІІан Ерахмет балуан ж¿г¿тт¿ґ шыІшытынан
е т к ¿ з д ¿, ±олдарыґ ти¿п кет¿п (Ф.Оґ¦арсынова,
Іонжитып ж¿берд¿ (Таґ нўры).
Мазасыз.).
ЕТЖЕіДѕРЕК с ы н. 1. Жуандау, етт¿леу.
±иІаґ етк¿зд¿. ±иІаґдатты, Іисалаґдатòû.
Е т ж е ґ д ¿ р е к ¤лкен танауы б¿р Іусырылып,
Даяшы Іыз иы¦ын І и І а ґ е т к ¿ з ¿ п,
б¿р делдид¿ (ј.±анахин, Жер бас.). 2. Сем¿з- ж¿г¿тке таґырІай б¿р Іарады да, бўраґдай басып
деу, толыІтау. Еґгезердей ¿р¿, е т ж е ґ д ¿ р е к буфетке Іарай бет т¤зед¿ (±.±араманўлы,
Іария онан єр¿ жиырылып: «Жєд¿г½й немен¿ґ ±айраґ Ѕткел).
жылмаґдауын Іарашы», – дед¿ сырт айналып ЛаІ етк¿зд¿. а) АІтарып тЅге салды. Ж¤зге
(М.С¤ндетов, ±ызыл ай). жуыІ зеґб¿рек снарядын тЅрт¿нш¿ ротаныґ
ЕТКЕЛ с ы н. Етжеґд¿, Іоґды, етейген, ¤ст¿не л а І е т к ¿ з ¿ п аІтара салды (Т.Ахтанов,
жуан. Ерл¿-байлы е т к е л к¿с¿ Іайда екен деп ±аһарлы к¤н.). є) Барын алдына жайып салды,
келд¿ґ бе (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). Дуняшы ойында¦ысын айтып салды. Осы оІи¦аны
Ѕз¿ Іатарлы Іўрбыларына Іара¦анда е т- алдына б¿рден л а І е т к ¿ з ¿ п тЅге салмай,
к е л, денел¿, сондыІтан ересектеу кЅр¿нед¿ б¿рт¿ндеп таныстыр¦ым келед¿ (С.МўІанов,
(М.СІаІбаев, ±ырыІ Іыз.). Тол. жин.).
ЕТКЕНШАЙ з а т. ж е р г. Јлкен шыны¦а, Томп [топ] етк¿зд¿. Оп-оґай жы¦а салды
кесеге Іўйып, май, тўз салып ¿шет¿н ІаймаІты деген ма¦ынада. Шайда да шара таппай тўрды
шай. Су ки¿мдер¿н шеш¿п тастап, ди¿рменш¿н¿ґ жерден, Тўр¦аннан Кей-Іысырау тўтып белден.
Іўр¦аІ ки¿м¿н ки¿п отыр¦анда єжей ек¿ ¤лкен АІырып, айналдырып тЅбес¿нен, ТымаІтай
кесе е т к е н ш а й алып келд¿ («±аз. єдеб.»). т о м п е т к ¿ з ¿ п жерге берген (Т.ѕзт¿леуов,
ЕТКОМБИНАТ з а т. Етке Ѕтк¿зет¿н малды Р¤сòем.). Сырттай тўр ем. Артымнан ек¿-¤шеу¿
Іабылдап, сойып, ет Ѕн¿мдер¿н шы¦аратын кел¿п, кЅтер¿п ала жЅнелд¿. ±арасам, Ѕз¿мн¿ґ
кєс¿порын. Жет¿ ж¤з шаІырым жол¦а малдыґ тракторшыларым. Топтыґ ортасына апарып
арып жеткен¿н, е т к о м б и н а т ы н ы ґ т о п е т к ¿ з д ¿ («Лен. жас»).
ек¿нш¿ сортпен ¦ана ба¦алап ал¦анын баян- ЕТКѕЗУ Етк¿з ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
дады (М.Д¤зенов, АІ єже). ±ойлар е т к о м- Терезеден Іўйыл¦ан к¤н нўры да, арак¿д¿к
б и н а т ы н а айдап кел¿с¿мен таразы¦а салы- кездес¿п Іалатын аІ кЅб¿к бўлттарда генерал
нып Ѕлшенед¿ (М.Ермеков, ±азаІст.). Ет кЅп кЅґ¿л¿н алаґ е т к ¿ з у г е єл жетк¿зе алма¦андай
болса, оны дўрыс саІтау ¤ш¿н баптап с¤рлеу- (Т.Тоба¦абылов, Жазира). ѕшт¿ дегеннен
мен б¿рге, дўрыстап кепт¿р¿п, е т к о м б и- гЅр¿ кесен¿ аузына кЅтер¿п, лыІ е т к ¿ з у ¿ н е
н а т ы н ы ґ технологиясы бойынша дємд¿ Іара¦анда Іўйып ж¿берд¿ деуге болады (Т.Жар-
колбасалар жасау керек (Д.Кер¿мбаев, ±азаІст. ма¦амбетов, Сентябрь.). Оны кЅрген ЎлтараІтар
жылІы.). Іалай болса солай былш е т к ¿ з у д ¿ до¦арып,
473 ÅÒҚÀ-ÅÒПЕ
ІаІыр¦ысы келсе тысІа шы¦атын болды ЕТПЕ: д¤рс [䤴к] етпе [етпел¿к]. ±оґІ
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ал инвесторды да осы- етпе, дЅк¿р м¿незд¿ (адам). Ўза¦алы бая¦ы тоґ
лай амалын тауып, елге, жерге Іызмет е т к ¿- мойынды¦ынан, д ¤ р с е т п е л ¿ г ¿ н е н танбады.
з у д ¿ ґ жолдары Ѕз Іолымызда деп ойлаймын Жас єйелд¿ґ тєтт¿ Іиялын т¤с¿нбед¿ («Лен.
(«Жас Алаш»). жас»). Ар¦ы ¤р¿м-бўта¦ыґ да осы Ѕз¿ґ сек¿лд¿
ЕТ±АЙНАТЫМ: етІайнатым уаІыт. д ¤ ґ к е т п е л е р екен, нєс¿л¿ґе тартІаныґ ¦ой
±азан¦а сал¦ан ет Іайнайтындай уаІытты б¿л- (Ж.Молда¦алиев, То¦ай.).
д¿рет¿н халыІтыІ Ѕлшем. Арада е т І а й- Јп етпе. Єлс¿з соІІан, ¤п еткен. Келмейт¿н
н а т ы м у а І ы т Ѕткенде Зейнолла єкес¿н¿ґ кЅґ¿л к¤йге налып, састы, Ј п е т п е ўлпа
тортЅбел¿н отІа Іойып келд¿ («±аз. єдеб.»). К¤н сез¿м алып Іашты, ±оп-Іою бўйралан¦ан кЅк
єлг¿нде ¦ана батІан. Жатар¦а дей¿н єлденеше шал¦ында Т¿зеґе тыныстадым салып басты
е т І а й н а т ы м у а І ы т бар. Єн тыґдайыІ (Аманхан Єл¿мўлы // Ек¿ мыґжылдыІ.).
(Шопан сер¿г¿). ЕТПЕЛЕ= е т. с Ѕ й л. Етпетте. Омбы Іар¦а
ЕТ±АПТАР з а т. э т н. Ет с¤рлен¿п бол¦ан е т п е л е й Іўла¦ан б¿р-ек¿ кемп¿р мен бала б¿р
кЅктем айларыныґ бас кез¿нде арсада¦ы етт¿ тўрып, б¿р жы¦ылып, ¤йелеп жатыр (С.Ж¤н¿сов,
т¤с¿р¿п ІапІа салушылыІ. Осы кезде келген АІан сер¿). Аш Ѕзекке ас бар¦анда, Буын босап
бала-ша¦а¦а «е т І а п т а р» деп жЅргем, сала берд¿. Єм¿рш¿дей бар жал¦ан¦а ±ўшты е т-
кЅтеншек бер¿п, ¤лкендерге ет асып, арнайы п е л е п Іара жерд¿ (±.Жарма¦амбетов, Сы
шаІырады (±азаІ. ас-та¦амы). т¤н). Е т п е л е й т¤с¿п ¤й маґына таянып
ЕТ±ОР с ы н. Ет жег¿с¿ кел¿п тўратын, ІалдыІ, ¤й ¿ш¿нен барІыра¦ан б¿р дауыс ест¿лд¿
етІўмар. Е т І о р адамныґ ет жег¿с¿ кел¿п (Ж.Саин, Жол.). Шабуыл, та¦ы да шабуыл,
тўратыны белг¿л¿ (Ауызек¿). Ажалды ажал тек жеґед¿. Шабуыл, та¦ы да
ЕТ±ОРЕКТѕ с ы н. Етпен Іоректенет¿н, ет шабуыл, Рамазан е т п е л е п келед¿ (Е.Ибраһим,
жеп к¤н кЅрет¿н. Таби¦и жа¦дайда бўл т¿збект¿ґ
Гакку).
кептеген бунаІтары болады, Ѕйткен¿ бў¦ан
ЕТПЕЛЕКТЕ= е т. Етпет¿нен Іўлай жаздау.
е т І о р е к т ¿ жануарлар – жыртІыштар мен
±олтыІтасып ал¦андары б¿рде шалІалаІтап,
паразиттер араласады (Жалпы биология).
б¿рде е т п е л е к т е п, теґселе жўлІысып,
ЕтІорект¿ жануарлар. з о о л. ЕтІорект¿лер.
тєлт¿ректеп келед¿ (А.Сатаев, Дала.).
Е т І о р е к т ¿ ж а н у а р л а р ¦ а Іолтырауындар,
ЕТПЕЛЕКТЕТ= е т. Етпет¿нен Іўлай
кЅптеген жыландар, жыртІыш Іўстар мен аґдар
жатады (±аз. т¿л¿ термин. Биология). жаздату. ≈ Е т п е л е к т е т е жаздады.
ЕТ±ОРЕКТѕЛЕР з а т. з о о л. ЖылыІанды ЕТПЕЛЕКТЕУ Етпелекте ет¿ст¿г¿н¿ґ
омыртІалылардыґ ет¿мен Іоректенет¿н Іимыл атауы. ≈ Жас баланыґ е т п е л е к т е у ¿.
жануарлар. Е т І о р е к т ¿ л е р де Ѕст¿п Іорек- ЕТПЕТТЕ= е т. Бет¿н жерге Іарата жату.
тенд¿ред¿ (Р.Єл¿мбаев, ±ўстар.). Мєлке т¤ск¿ астан кей¿н ўйІы¦а кетт¿. Тез
ЕТ-МАЙ з а т. Ет¿ мен майы. Мал союдыґ да ўйыІтамаІ болып, е т п е т т е п жатып ед¿
жЅн-жосы¦ы, тєрт¿б¿ болады. Со¦ан орай єрб¿р (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен). Атын аІІайыґныґ
ж¿л¿к, омыртІа, Іабыр¦а, Іазы та¦ы басІа кєдел¿ саясына байлап, Нўржан бўлаІ жа¦асына
м¤шелер ти¿ст¿ е т-м а й ы м е н б¿рге бЅл¿нуге е т п е т т е п жата кетт¿ (Ç.Жєкенов, Таґ.).
ти¿с («Парасат»). ±ўша¦ым жетпеген соґ е т п е т т е п жата
Ет-май ж¿бермеу. Бауыздал¦ан малдыґ тер¿- Іалдым да, мўп-мўздай Іара тасын с¤йд¿м
с¿н сыпыр¦анда о¦ан ешб¿р артыІ зат Іоспай, (С.БаІбергенов, ±ар¦а там.).
ет-майды таза к¤й¿нде ажыратып алу. Тер¿н¿ ЕТПЕТТЕТ= е т. Бет¿н жерге Іарата
кеспей, єр¿ о¦ан шел, я¦ни е т-м а й ж ¿ б е р м е й жатІызу. ≈ Е т п е т т е т ¿ п жатІызды.
б¿рыґ¦ай пышаІпен сою ¤лкен шеберл¿кт¿ ЕТПЕТТЕТУ Етпеттет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
т¿лейд¿ (±.Сал¦арин, ±асапшылыІ). атауы. ≈ Е т п е т т е т у д ¿ ґ керег¿ жоІ.
ЕТМАЛ ì î ä. ж е р г. ЫІтимал, м¤мк¿н. ЕТПЕТТЕіКѕРЕ= е т. Сєл етпеттей т¤су.
Оґт¤ст¿к Ѕґ¿рде айтылатын араб т¿л¿нен енген СалмаІ екп¿н¿мен е т п е т т е ґ к ¿ р е п барып,
е т м а л сЅз¿ – ыІтимал сЅз¿н¿ґ варианты («Ана ышІына Іайта шапшып ед¿ (С.Елубаев, Ойсыл
т¿л¿»). Бабажанныґ сарайы мўнан 94 жыл бўрын Іара). Јстел ернеу¿не е т п е т т е ґ к ¿ р е й
Іўлауы е т м а л (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). кеудес¿н т¿реп, ауыр ой¦а шомып, Іыбыр етпей
ЕТ-МЕТ з а т. Ет жєне сол сияІтылар. єл¿ отыр (З.Жєкенов, Таґ самалы).
Єйтсе де со¦ымдыІ, аздап тиын-сиындыІ е т- ЕТПЕТТЕіКѕРЕУ Етпеттеґк¿ре ет¿с-
м е т табылатын шы¦ар (М.С¤ндетов, Ескекс¿з). т¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Е т п е т т е ґ к ¿ р е у ¿ ґ
Шешес¿н¿ґ Іолыґды жу деген¿не Іарамай ортан керек ед¿.
ж¿л¿кт¿ е т-м е т ¿ м е н ала Іашты Дєурен ЕТПЕТТЕУ Етпетте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
(О.БЅкеев, ±айдасыґ.). атауы. ≈ Е т п е т т е у ¿ ўзаІІа бармады.
ÅÒПЕ-ÅÒТА 474
ЕТПЕТѕНЕН ¤ с т. Бет¿н жерге Іаратып макарон, консерв, кондитер, е т-с ¤ т Ѕнеркєс¿б¿
жатІан Іалпы. Б¤рк¿т енд¿ жерд¿ ІўшаІтай кеґ кЅлемде Ѕркендет¿лд¿ («Лен. жас»).
е т п е т ¿ н е н жатып жан-жа¦ына Іарай ЕТСѕЗ с ы н. 1. Ет болмау, етт¿ емес. ±ала
бастады (I.Есенберлин, ±атерл¿.). Е т п е т ¿- е т с ¿ з. ±ыр халІы аІшаныґ Іўнына сенбей,
н е н жатІан¦а басты¦ырылыґІырап терлеп базар¦а мал єкелмей жатыр (X.Есенжа­н ов,
Іалыпты (Б.СоІпаІбаев, Аяжан). Ержан сызды АІ ЖайыІ). Бўл ¤йде ет кЅп, тек жеу¿ґд¿
жерге е т п е т ¿ н е н жатып, алдыґ¦ы жаІІа б¿л, Іайным. А¦аґ т¿р¿ болса, б¿р к¤н е т с ¿ з
кЅз ж¿берд¿. Сирек бўталардыґ ар жа¦ынан Іоймайды (А.ЖаІсыбаев, ±айырлы таґ).
белдеуленген Іара жолаІты кЅрд¿ (Т.Ахтанов, 2. Ет¿ аз, ашаґ, àðû². Адай жылІысыныґ басы
±аһарлы к¤н.). орташа жеґ¿л жєне е т с ¿ з (А.Иман¦алиев,
Етпет¿нен т¤ст¿ [Іўлады, жы¦ылды]. Бет¿н Адай жылқы.). ±арабала сЅйлеп бол¦ан соґ,
жерге Іарата Іўлады. СЅйт¿п келе жатып, СейтІали сєл ойланып отырды да, е т с ¿ з,
єлдене ая¦ына оралып, Ай¦ыз е т п е т ¿ н е н ж¿ґ¿шкелеу ўзын саусаІты оґ Іолын созып, б¿р
т ¤ с т ¿ (±.Исабаев, Ай¦ыз). Бозда¦ан бойы телефонныґ трубкасын кЅтерд¿ (±.Жўмалиев,
ботасына жете бере е т п е т ¿ н е н т ¤ с т ¿, Жайсаґ жан.). Естемес маґдайына тосІан Іолын
ботасын аймалайды да боздайды, боздайды да т¤с¿ре берд¿ де, е т с ¿ з салалы сауса¦ымен
аймалайды (Є.Єб¿шев, Замана.). Жасын арба¦а Іамшыныґ сабын Іа¦ып ж¿берд¿ (Т.Ахтанов,
м¿нгенде, терезеден Іарап тўр¦ан Фатима а¦аш Дала.).
тЅсекке е т п е т ¿ н е н І ў л а й кет¿п, ш¤берекке ЕТСѕЗДЕУ с ы н. Ет¿ аздау, арыІтау,
орал¦ан Іолжазбаны ІўшаІтап, Ѕкс¿п ж¿берд¿ ашаґдау. Е т с ¿ з д е у ўзын саусаІтар перне
(Т.Жўртбаев, БесІарагер). Шешес¿не сЅз¿н ¤ст¿нде Іўйындай ¤й¿р¿л¿п, ж¿т¿ жор¦алайды
тыґдата алмай, Іатты Іапаланып орнынан (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). Ес¿ктен жас мЅлшер¿
кЅтер¿ле берген Байсал осы самаурынды кекселене тўрса да, Іарын¦а Іазы жима¦ан
е т с ¿ з д е у к¿с¿ к¿р¿п келе жатты («±аз.
аґдаусыз Іа¦ып кеткендей болды да, Ѕз¿ е т п е-
єдеб.»). ±азаІ жылІыларыныґ б¿р т¤р¿ –
т ¿ н е н І ў л а д ы (О.Сєрсенбаев, ЖаІсы.
адай жылІысы. Салт м¿н¿ске Іолайлы, басы
кЅз.). Жазым боп Іапылыста оІІа ўшып, Ж ы-
жеґ¿лдеу, шоІты¦ы шы¦ыґІы, сауыры е т с ¿ з-
¦ ы л д ы ол е т п е т ¿ н е н жерд¿ Іўшып. Айыпсыз
д е у, итарІалау, аяІтары ж¿ґ¿шке, с¿ґ¿рл¿ болып
аІ денеден Іан сор¦алап, Ез¿лд¿ ¿зг¿ жаны, ж¤рек
келед¿ (Ш.Жанєб¿лев, ±аз. мал. атаулары).
Іысып (Б.ЫсІаІов, Москва.). ЕТСѕЗДѕК з а т. Етс¿з болушылыІ, ет¿ аздыІ,
ЕТПѕСѕРѕМ: етп¿с¿р¿м уаІыт. АсІан ет п¿се- ашаґдыІ. ЖаІсы аттыґ б¿р белг¿с¿ – Е т с ¿ з д ¿ г ¿
т¿ндей уаІытты б¿лд¿рет¿н халыІтыІ Ѕлшем. басыныґ, Айнала кЅр¿п атырапты, АбайлатІан
Бала жыланныґ уытына уланыґІырап, е т- асылын (ХалыІ аІындары).
п ¿ с ¿ р ¿ м у а І ы т талып жатты (±аз. ертег.). ЕТСѕРЕ= е т. Етт¿ аґсау, ет жег¿с¿ келу.
Шал сєлден кей¿н жаны тынышып, Іорылдап јст¿п е т с ¿ р е п ж¤ргенде Жыл¦анат шатІалында
ўйыІтап кетт¿. Е т п ¿ с ¿ р ¿ м у а І ы т ўйыІтады Іаґ¦ып Іал¦ан аґнан Іа¦ып келсек Іайтед¿
(«Лен. жас»). (Д.Досжанов, Зауал). – ±ар¦ыс атсын, Сара,
ЕТПѕСѕМ: етп¿с¿м уаІыт. с Ѕ й л. Етп¿с¿р¿м. сен¿, – дед¿ Сєбила. – ±ара¦ым-ау, елден ерекше
≈ Е т п ¿ с ¿ м у а І ы т болды. е т с ¿ р е й т ¿ н са¦ан не бол¦ан… Е т с ¿ р е с е ґ
ЕТ-СОРПА з а т. Ет¿ мен сорпасы. Єскердег¿ Ѕз малыґ жетпей ме (У.±ыдырханов, Таґ нўры).
барша ел ўланныґ аІ сапары ¤ш¿н айтып АІсаІал кЅп созбаґыз, кЅп аІша берем¿з. Е т с ¿-
сойыл¦ан «аІсарбастыґ» ўлар сорпасындай р е п ж¤рм¿з (Д.Ерк¿нбеков, Шы¦.).
«тебер¿к» е т-с о р п а с ы тартыл¦ан (Ж.Ахмади, ЕТСѕРЕТ= е т. Етт¿ аґсату. ±ара¦ым-ау,
Шыр¦алаґ.). елден ерекше е т с ¿ р е т ¿ п са¦ан не бол¦ан
ЕТ-СЈЙЕК: ет-с¤йек ўны. Белокты- («±аз. єдеб.»).
минералды мал азы¦ы. Е т-с ¤ й е к ў н ы н ЕТСѕРЕТУ Етс¿рет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
нег¿з¿нен шошІа¦а, ІўсІа, мамыІ ж¤нд¿ аґдар¦а атауы. ≈ Бала-ша¦аны е т с ¿ р е т у.
азыІІа жєне Іўрама жемге Іосып беред¿ (±ЎЭ). ЕТСѕРЕУ Етс¿ре ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Е т-с ¤ й е к ў н ы н ы ґ Іўрамында¦ы майдыґ ≈ Јй ¿ш¿н¿ґ е т с ¿ р е у ¿.
тотыІпауы ¤ш¿н о¦ан антиоксиданттар Іосады ЕТТАРТ±ЫШ з а т. Нег¿з¿нен етт¿ турап
(±ЎЭ). Е т-с ¤ й е к ў н ы та¦ам¦а жарамайтын майдалау¦а арнал¦ан электрл¿ жетег¿ бар немесе
мал ўшаларынан дайындалады (±аз. т¿л¿ тер- Іолмен айналдыратын Іўрал. Тура¦ан ІызанаІ
мин. ТамаІ.). пен аІжелкен, аскЅк пен балдыркЅкт¿, ўзынша
ЕТ-СЈТ с ы н. Ет пен с¤т берет¿н жануар- ет¿п тура¦ан тєтт¿ бўрыш, Іуырыл¦ан пиязды,
ларды Ѕс¿ру жєне Іолданумен байланысты. баялдыны Іосып, бєр¿н е т т а р т І ы ш т а н
≈ Е т-с ¤ т Ѕн¿мдер¿. ≈ Е т-с ¤ т та¦амдары. Ѕтк¿з¿п, сырлы ыдысІа салып араластырады
Со¦ыстан кей¿нг¿ жылдары Украинада был¦ары («±азаІст. єйелдер¿»). «ЭМ-1» жєне «Виница»
аяІ ки¿м, трикотаж, т¿г¿н, тоІыма ж¿бек, нан, е т т а р т І ы ш т а р ы таттанбайтын болаттан
475 ÅÒТÅ-ÅÒТI
жасал¦ан, олар ет жєне балыІ фарштарын, паш- адал ыІыласымен айтып отыр¦ан сияІты
теттер дайындау¦а жєне басІа Ѕн¿мдерд¿ (А.Хангелдин, Табыс. та¦дыр).
тартып-турау¦а арнал¦ан (ШаґыраІ ЕТТЕС= е т. Тер¿н¿ еттен б¿рге тазаласу,
энцикл.). Егер шырын сыІІыш болмаса, онда ет¿н Іырысу. ≈ Тер¿н¿ е т т е с т ¿.
турал¦ан капустаны е т т а р т І ы ш т а н ЕТТЕУ Етте ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
б¿р-ек¿ рет Ѕтк¿з¿п алады да, содан кей¿н дєке ≈ Тер¿ е т т е у.
салып, банк¿ге сы¦ады (С.Сұбханбердин, ЕТТЎМСЫ±ТЫЛАР з а т. з о о л. <лат.
јс¿мд¿к – дєр¿.). <proboscidca> ±аз¿рг¿ жануарлардан п¿л ¦ана
ЕТТЕ= е т. Тер¿н¿ еттен тазалау, шелдеу, жататын, жойылып кеткен с¤тІорект¿лер
ет¿н Іыру. Илен¿п кепт¿р¿лген тер¿н¿ е т т е й д ¿. отряды. ±аз¿рг¿ кезде е т т ў м с ы І т ы-
Жўмыстыґ бўл процес¿н тер¿ Іыру дейд¿ (С.±а- л а р д ы ґ би¿кт¿г¿ – 3-4 м, салма¦ы 4-5 тонна¦а
симанов, ±аз. ІолЅнер¿). жетед¿. АяІтары жуан єр¿ жўмыр, 5 башпайлы
ЕТТЕЙ с ы н. 1. Ет сияІты, åò ò¤ñòåñ. (±аз. т¿л¿ термин. Биология).
Ай¦анымда ажар Іалмай, бўрын¦ы Іоґыр, ЕТТѕ с ы н. 1. Ет¿ бар, етс¿з емес. Сол аста
єдем¿ кеск¿н¿ шала п¿скен е т т е й ІарамыІтана Бектем¿р баптап, ек¿ ж¤з тоІсан ¤ш аттыґ
бозарып, Ѕґ¿ єж¿мден¿п кетт¿ (С.МўІанов, алдынан келт¿рген кер бест¿ бў¦ан дей¿н кЅзге
АІІан жўлдыз). јз¿ єлденеге ашулы сияІты, т¤спеген жылІы болса, кей¿н ол ўшІыр тайдан
селд¿р саІалы селтеґ-селтеґ етед¿, саршег¿р да Іалып Іоятын Іара е т т ¿ мал болып шыІты
кЅздер¿ сЅл¿ сорыл¦ан е т т е й бозарып (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т). ТобыІ аянышты
кеткен (М.Сєрсекеев, Ту¦ан жер.). 2. à ó û ñ. м¤сєп¿р хал¿н, осы жал¦ыз сиырдан Ѕзге
Ľ´ãåëåíãåí, òîëû². Аласа бойлы, жўпыны ¦ана д¤ниес¿, адал е т т ¿ малы жоІ екен¿н, раІым
ки¿нген, шег¿р кЅз, е т т е й сары єйел Іол бер¿п ету¿н Ѕт¿н¿п жалбарын¦ан (З.Жєкенов, Таґ
амандасты (С.Бегалин, Замана.). самалы). 2. Ет¿ мол, ет¿ кЅп. Бўл тўІымныґ
Жас баланыґ ет¿ндей. Уылжы¦ан, ¤лб¿реген. т¤йелер¿ е т т ¿ келед¿. Сем¿здер¿н сой¦анда
Е т ¿ н д е й ж а с б а л а н ы ґ б¿лег¿ бар, Ажымсыз таза ет¿ мен майы т¿р¿лей салма¦ыныґ 50
аІ сауса¦ы ¿ске ыґ¦айлы, ±олаґ Іара шашы пайызына теґ (И.Жўма¦ўлов, Т¤йе.). Е т-
бар ж¿бек талды, Тор¦ындай толІын ўрып кЅз т ¿ жылІыныґ тамаша б¿р тўІымы туып
таґдайды (Абай, Тол. жин.). келед¿, – деп Іуантты (С.±алиев, Еґбек ерен¿).
ЕТТЕН= е т. АртыІ ет б¿ту, толысу, Будандастыру нєтижес¿нде архар сияІты
Іоґдану, сем¿р¿ґк¿реу. Оныґ енд¿-енд¿ е т т е н ¿ п, би¿к жерге шыдамды, м¤с¿нд¿, е т т ¿ Іой
бў¦а¦ы тола т¤скен беттер¿ бЅрт¿п бусанып тўІымы шыІты (±.±айымов, ±ызыІты зоол.).
жатыр екен (М.±уанышбаев, Жал¦ыз жиде). 3. а у ы с. Жуан, етжеґд¿, сем¿з. Оныґ е т-
±ырыІтан асІан б¿зд¿ґ жасымызда е т т е н ¿ п, т ¿ аІ балтыры мен¿ґ балтырыммен жанас-
толу да керек сияІты (А.ЖаІсыбаев, Мен¿ґ ты, екеум¿зд¿ґ де ж¤рег¿м¿з алып ўшІандай
дос.). (X.Рахимов, ±ыз¦алдаІ). Ол єлденеден Іысы-
јл¿ еттенд¿. Еттер¿ Ѕл¿п Іалды, жансызданды. лып-Іымтырыл¦ан е т т ¿ ер¿ндер¿не, тал
Лактикодегидраза деген кейб¿р м¤шелерд¿ґ шыбыІтай бўратыл¦ан сўлу сымбатына
Ѕ л ¿ е т т е н г е н уаІытында, бўлшыІ ет- Іызы¦ып тўр¦андай, кЅз¿н алмай Іадала Іарады
тер жаншыл¦анда, жыртыл¦анда кЅбейед¿ (Є.Кек¿лбаев, Б¿р уыс.). Бас ки¿м¿н Іолты¦ына
(Т.Айтбаев, ±ан. Іасиет¿). АяІ-Іолдыґ Іажалып, Іысып, Іалыґ е т т ¿ жалпаІ бет тЅмен Іарай
ойылуынан болатын Ѕ л ¿ е т т е н г е н тер¿, Жер жылжи аІІан тер¿н жеґ¿мен с¤ртт¿ (Ç.Жєкенов,
Іазып, Іўм, тас тЅсеп Іойып жол¦а, С¤йелдер Таґ самалы). 4. а у ы с. £лкен, кЅлемд¿. Е т т ¿
шыІпап па ед¿ б¿зд¿ґ Іол¦а (С.Торай¦ыров, Ѕс¿мд¿ктерге, єс¿ресе кактустерге ыдыстыґ
Таґд. шы¦.). тарыраІ бол¦аны жаІсы (С.Тўрдиев, Јй Ѕс¿м­
ЕТТЕНДѕР= е т. АртыІ ет б¿т¿рту, д¿к.).
Іоґдандыру, сем¿рту. К¤зге Іарай Іойды е т- Етт¿ мал. Ет¿ мол тЅрт т¤л¿к т¤р¿. Е т т ¿
т е н д ¿ р д ¿ (Ауызек¿). м а л шаруашылы¦ын интенсивтенд¿руд¿ґ жєне
ЕТТЕНДѕРУ Еттенд¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл оны одан єр¿ Ѕркендетуд¿ґ маґызды шарасы –
атауы. ≈ Е т т е н д ¿ р у тєс¿лдер¿. оныґ тўІымын асылдандыру («±азаІст.
ЕТТЕНУ Еттен ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. комм.»). Е т т ¿ м а л ўшасыныґ сыртына май
КЅбеґс¿ген соґ мал денес¿не «су ж¤г¿ред¿», е т- тег¿с жайылады, ет Іабаттарыныґ арасына
т е н у белг¿с¿ басталады (Эксп. матер.). тарамыстанып тарайды (Є.±арасаев, Батыс.).
јл¿ еттену. Еттер¿ Ѕл¿п Іалу, жансыздану. Етт¿ саґырауІўлаІ. Ѕ с. АІ саґырауІўлаІІа
Мал жараІатыныґ кЅлем¿ ¤лкен болса, онда Ѕте ўІсас, басыныґ тЅменг¿ жа¦ы алІызыл-
оныґ жараІат т¤скен жер¿н¿ґ Ѕ л ¿ е т т е н у ¿ Іоґыр немесе Іызыл Іоґыр т¤ст¿ болып келет¿н,
кЅбейед¿ (Ґ.Єб¿шев, Мал. жараІат). ІылІанды орманда Ѕсет¿н улы саґырауІўлаІтыґ
ЕТТЕС с ы н. Туыстас, жаІын. Мына к¿с¿ б¿р т¤р¿. Е т т ¿ с а ґ ы р а у І ў л а І т ы ґ
ондай е т т е с ¿ болма¦анмен, ІалтІысыз, жўмса¦ы сын¦анда тез Іыл¦ылт тартады. Бўл
ÅÒÒI-ÅÒÓ 476
оныґ ¤згенде б¿рден алІызыл т¤ске боялмайтын ж¤ндест¿г¿н, е т т ¿ л ¿ г ¿ н арттыру Іажет
аІ саґырауІўлаІтан басты Ѕзгешел¿г¿ болып (±.Сер¿кбаев, ±астек.). Герефорд тўІымы
табылады (ШаґыраІ энцикл.). ¿ш¿нара асыл тўІымды мал заводтарында
ШаІпаІ етт¿. Кесек-кесек, бўлшыІ етт¿. ІазаІтыґ аІбас сиырыныґ е т т ¿ л ¿ к сапасын
Ўршы¦ы тЅмен б¿ткен, ш а І п а І е т т ¿, јз¿ жет¿лд¿руге пайдаланылады (Є.±арасаев,
санды, дЅґгелек келсе к...т¿, Сырты ІысІа, Батыс облыс.). ±ойдыґ бўл жаґа тўІымы –
бауыры жазыІ кел¿п, Арты талтаІ, ўмасы тау Ѕр¿с¿не таптырмайтын мал. Оныґ е т-
¤лпершект¿ (Абай, Тол. жин.). т ¿ л ¿ г ¿, басІа Іасиеттер¿ жайлы толыІ
ЕТТѕ-ЕМДѕ с ы н. ж е р г. Етжеґд¿, толыІ. жетк¿зе айтылды ¦ой дейм¿н (С.Бегалин,
Оныґ Ѕз¿ де б¿р єреґ Іимылдайтын е т т ¿-е м- УаІыт.).
д ¿ к¿с¿ екен (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). ЕТТѕ-МАЙЛЫ с ы н. Ет¿ мен майы мол.
ЕТТѕ-ЖЕіДѕ с ы н. с Ѕ й л. Етжеґд¿. Сары Нег¿з¿нде е т т ¿-м а й л ы ба¦ытта¦ы шошІа,
балшыІпен Іораныґ Іабыр¦асын салып ж¤рген ¿р¿ аІ шошІа Ѕс¿р¿лд¿ (Жаґар¦ан Ѕлке). ±азаІы
е т т ¿-ж е ґ д ¿ Іараторы кел¿ншек сыпайы ¦ана ед¿лбай Іойы – е т т ¿-м а й л ы Іой тўІымына
амандасып, ¤йге Іарай аяґдады (М.Хасенов, жатады (Шопан сер¿г¿).
Нартєуекел). Жаґ Жуґ-хуа – жасы елуден ЕТТѕ-МАЙЛЫЛЫ± з а т. Ет пен майы мол
асып кетсе де, єл¿ Іайраты Іайтпа¦ан, е т т ¿- болушылыІ. Б¿р¿нш¿ тарауында – жылІы, ек¿нш¿
ж е ґ д ¿, аІбЅрте, сем¿з адам ед¿ (±.Жўмад¿лов, тарауында – т¤йе, ¤ш¿нш¿ тарауында – сиыр,
Сы кЅш). тЅрт¿нш¿ тарауында – Іой, бес¿нш¿ тарауында
ЕТТѕ-ЖЈНДѕ с ы н. Ет¿ де, ж¤н¿ де мол. Бўл ешк¿ т¤л¿ктер¿н¿ґ пайда болуы мен шыІІан
аймаІта биязылау ж¤нд¿ Іой тўІымын алу ¤ш¿н тектер¿не ІысІаша шолу жасалып, олардыґ
е т т ¿-ж ¤ н д ¿ ба¦ытты¦ы биязы мен биязылау е т т ¿-м а й л ы л ы ¦ ы н а, ж¤р¿п-тўруына, ж¤н
ж¤нд¿ будандар пайдаланылады (И.Жўма¦ўлов, беру¿ сияІты толып жатІан ерекшел¿ктер¿не
±ой шаруаш.). байланысты атаулар мен терминд¿к т¿ркестер
ЕТТѕК1 з а т. Сойыл¦ан малдыґ, со¦ымныґ ж¿к-ж¿г¿мен таІырыптар¦а бЅл¿н¿п баяндалады
ет¿н саІтайтын салІын ¤й, етхана, к¿лет. (Ш.Жанєб¿лов, ±аз. мал. атау.).
К¤нгейдег¿ ўзын Іора байдыґ ¤йлер¿: Ѕз¿ ЕТТѕР= е т. ѕстетт¿ру, жасаттыру. јйт¿п
отыратыны б¿р басІа, ек¿ Іатынныґ ¤й¿ ек¿ басІа, т¿р¿ Іал¦аны бар болсын, о да Ѕл¿м. Мєш¯¤р¿м
баласыныґ отауы ІонаІ ¤й, малшылардыґ ¤й¿, олай е т т ¿ р ¿ п Іоймас ед¿, мыґ есе ¦ып Іайырар
шошала, е т т ¿ к, астыІхана (Ж.Аймауытов, Іўнын (Д.Єб¿лев, Арман.). Ыґ¦айлы ек¿ Іолды
Шы¦.). ±ази елден єдей¿ ала келген б¿р Іап ўн, Іызмет е т т ¿ р ¿ п, аузына Іолы ас бергенде,
б¿р жылІыныґ ет¿н, Іант-шайларымен арбадан не ¿ш¿п, не жеген¿н б¿лмей Іалмасын деп, ис¿н
т¤с¿рт¿п, е т т ¿ к к е к¿рг¿зд¿ (Є.Бектепов, Мєди). алып лєззаттандыр¦андай Іылып, ауыз ¤ст¿не
Е т т ¿ к т ¿ ґ ес¿г¿нен б¿реуд¿ґ басы Іылтиды, мўрынды Іойды (Абай, Тол. жин.). Е т т ¿ р ¿ п
артынша кЅйлег¿ солбаґда¦ан Іара кемп¿рд¿ґ Ѕз¿ ел б¿ткенге дў¦а, Іайыр, ±айтарды Іазы-Іарта
кЅр¿нд¿ (А.ЖаІсыбаев, ±айырлы таґ). шайнаттырып (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.).
ЕТТѕК2 с ы н. Етке тєн Іасиет. Гибридтерд¿ґ ЕТТѕРЕК с ы н. Ет¿ молыраІ, етжеґд¿леу,
е т т ¿ к, с¤тт¿к сапасы ІодасІа Іара¦анда сем¿з¿рек. Сєл¿мжан Ибрайымды сЅгер ш¤йлеп,
єлдеІайда жо¦ары болады (Жалпы биология). Сояды е т т ¿ р е г ¿ н Ѕз¿ билеп. Нўрсўлтан
ЕТТѕК3 з а т. к є с. ±армаІтыґ т¿л¿. ±армаІ- госплан деп акт жазып, Тастайды арыІ болса,
тыґ е т т ¿ г ¿ н е басІа да нєрселерд¿ ¿л¿п, балыІ- сай¦а с¤йреп (Айтыс).
ты ўстай берем¿з (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). ЕТТѕРУ Етт¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ЕТТѕ-±ОіДЫ с ы н. Ет¿ мол, б¿т¿м¿ зор, ≈ Олай е т т ¿ р м е у керек.
Іоґы бар, сем¿з. Бойлары Іатты тоґази Іойма¦ан ЕТТѕ-СЈТТѕ с ы н. Ет¿ мол, с¤т¿ мол. Кей¿нг¿
е т т ¿-І о ґ д ы сиырлар артІы аяІтарын жылдары шаруашылыІ е т т ¿-с ¤ т т ¿ мал
кезек-кезек с¿лк¿леп, бЅгел¿п Іал¦ан ед¿ (Жас Ѕс¿румен шў¦ылдана бастады («Жас Алаш»).
Іайрат). ЕТУ Ет ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; ¿стеу,
ЕТТѕЛЕУ с ы н. Ет¿ молдау, толы¦ыраІ, Іылу, жасау. Јйлерге енет¿н шуды азайту шара-
жуандау. Єжес¿не еркелене кел¿п, ШоІан лары: ¤йлерд¿ґ єйнектелет¿н бет¿н азайту, тере-
бет¿нен и¿скеткенде ЖаІып та е т т ¿ л е у томпаІ зелерд¿ дыбыс Ѕтк¿збейт¿дей е т у, олардыґ
бет¿н тЅсед¿ (С.Бегалин, ШоІан.). Мен¿ґ ¤ст¿ґг¿ єйнег¿н рама¦а ты¦ыз бек¿ту, ¤ш Іабат єйнек-
ерн¿мнен гЅр¿ астыґ¦ысы е т т ¿ л е у, апамныґ теу, єйнектерд¿ґ арасында¦ы ІашыІтыІты
аузындай (М.С¤ндетов, ±ўмда¦ы.). Алдыґ¦ы арттыру, Іалыґ єйнект¿ пайдалану
аяІтары артІы аяІтарына Іара¦анда е т т ¿ л е у (Т.±алыбеков, Экология.).
де єлд¿рек (И.Жўма¦ўлов, Т¤йе Ѕс¿ру). Єсер ету. ЫІпалын тиг¿зу. Шудыґ зияндыІ
ЕТТѕЛѕК з а т. Ет¿ молдыІ, кес¿м¿ ¤лкенд¿к. дєрежес¿ нег¿з¿нен ал¦анда оныґ к¤ш¿мен,
±ой тўІымын асылдандырып, єрб¿р Іойдыґ жи¿л¿к Іўрамымен-спектр¿мен, є с е р е т у
477 ÅÒÓØ-ÅÒIÊ
ўзаІты¦ымен жєне ретт¿л¿г¿мен аныІталады ЕТШАП±Ы з а т. Ет шабу¦а арнап жасал¦ан
(Т.±алыбеков, Экология.). дЅґгелек ж¤зд¿ Іўрал, Іолбалта. Егер ет тартІыш
Еґбек ету. Жўмыс ¿стеу, еґбектену. Б¿зд¿ґ болмаса, т¤шпара¦а арнал¦ан етт¿ е т ш а п-
Іо¦амымызда е ґ б е к е т у тек Іана т¿рш¿л¿к ету І ы м е н уаІтайды (Ауызек¿).
¤ш¿н Іажетт¿ болып Іоймай, адам организм¿н¿ґ ЕТШЕ ¤ с т. Етке ўІсап, ет сияІтанып. Неге
физиологиялыІ Іажетт¿л¿г¿ болып саналады десеґ, бўлшыІ е т ш е бўлтиып, ѕштей тынып
(М.Сисекенов, јкпе ауру.). бекер жатІан жоІсыґдар (С.Оразаев, Дала.).
±амтамасыз ету. Керек-жараІпен Іамту, ЕТШЕі с ы н. Етт¿, толыІ, жуан, сем¿з.
жабдыІтау. Б¿р¿нш¿ден, математиканыґ практи- РаІыш та кЅп к¤тт¿ре Іой¦ан жоІ. КЅз¿ к¤л¿мдеп,
калыІ мєн¿ бар, теориялыІ єд¿стер¿н дамытып, е т ш е ґ бет¿ жайыла т¤с¿п, бўлт астынан
ыґ¦айлау, я¦ни оны Іолданудыґ таза математи- шыІІан кЅктемн¿ґ к¤н¿ндей жарІ ете Іалды
калыІ жа¦ын І а м т а м а с ы з е т у (А.КЅбесов, (Є.ЖылІышиев, јм¿р жыры). ЖўмсаІ басып
Математика.). Бўл кезде, єлбетте, тау-кен жєне Сєбира к¿рд¿. Е т ш е ґ толыІ денес¿ с¤йег¿нен,
транспорт жабдыІтарыныґ жо¦ары Ѕн¿мд¿ ты¦ызды¦ынан айырылып, осы Іара са¦ымда
єр¿ Іау¿пс¿з жўмысын І а м т а м а с ы з е т у жеґ¿л ІалІып ж¤рген сияІты (Т.Ахтанов,
та¦ы да ойластырылу¦а ти¿с (Т.±алыбеков, Боран). О¦ан енд¿ жаІындаґІырап кел¿п Іал¦ан
Экология.). Олжабайдыґ е т ш е ґ жалпаІ кеск¿н¿нен
Табыс ету. Тапсыру, табыстау. Енд¿ ма¦ан шынында да б¿рт¤рл¿ тоІмей¿лд¿л¿к кЅр¿нгендей
ўжымымыздыґ с¿здерге тартІан сыйлы¦ын т а- ед¿ (А.МўІатаев, Директор.). КЅз¿н¿ґ астын
б ы с е т у ¿ м е рўІсат ет¿ґ¿здер (Е.Жєкенов, кЅгерт¿п с¤рме жа¦ып алыпты, торси¦ан е т ш е ґ
Тў¦ырлас.). Келген б¿р¿нш¿ шаруам єлг¿ Іўт- астыґ¦ы ерн¿н Іатты т¿стелейд¿ (Д.Досжанов,
тыІтау хатты т а б ы с е т у де, ек¿нш¿с¿, мал- Табалдыры¦ыґ.).
шылар¦а тойдыґ болатынын хабарлау ед¿ ЕТШЕіДЕ= е т. Етт¿ болу, жуандау,
(М.Неталиев, Јлкен жол.). сем¿ру. Бет-єлпет¿ е т ш е ґ д е п толыса баста¦ан
Т¿рш¿л¿к ету. јм¿р с¤ру. Кєд¿мг¿ алтын ораІ мўрынды, айналасына Іалыґ Іаба¦ы сєл
балыІ – бозша мЅґкен¿ґ ар¦ы тег¿, аквариумда т¤й¿ле Іарайтын ж¿г¿т екен (С.Мўратбеков,
т ¿ р ш ¿ л ¿ к е т у г е бей¿мделген, п¿ш¿м¿ мен Дос ¿здеп.).
реґ¿ ўІсас бол¦анмен Ѕз¿нд¿к ерекшел¿г¿ бар ЕТШЕіДЕН= е т. Сем¿р¿п жуандану, ет-
балыІ (±.±айымов, Суасты.). тену. Єсет енд¿ кЅр¿п отыр, єпкес¿ анау жыл¦ы-
ЕТУШѕ з а т. ѕстеуш¿, орындаушы, жасаушы. сынан єжептєу¿р Іартайып Іапты, е т ш е ґ д е-
Б¿зге егел¿к е т у ш ¿ к¿м екен¿н б¿лмей кЅп н ¿ п тол¦ан (С.Мўратбеков, Дос ¿здеп.).
к¿д¿рд¿к. Б¿реулер ел¿не Іайтып жатты (С.БаІ- ЕТШЕіДЕНУ Етшеґден ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
бергенов, ±ар¦а там.). Ол Отанын Іайта тапІан- атауы. ≈ Е т ш е ґ д е н у ¿ байІалды.
дармен б¿рге Іуанды, б¿рге теб¿ренд¿. Б¿здерге ЕТШЕіДЕУ1 с ы н. ТолыІтау, жуандау,
олар азат е т у ш ¿ м ¿ з деп Іарады (±.±амбаров, сем¿здеу. Єл¿ нўры тайма¦ан к¿шкене Іой кЅ-
Ерт¿сте). ±азаІтыґ малІор да д¤ниеІоґыз з¿нде ¤рей мен ¤м¿т, Іуаныш пен Іатер арбаса
байыныґ маґында еґбек е т у ш ¿ кедей ўйытІып, е т ш е ґ д е у аІ сўр кеск¿н¿ б¿р
еґбег¿н ¦ана жег¿збейд¿, ар Іорлы¦ында кЅред¿ Іызарып, б¿р бозарады (ј.±анахин, Жер бас.).
(М.Єуезов, Єр жыл.). Аштан Ѕлуге кЅз¿м жет- К¿рш¿кс¿з аІ жа¦а сєл е т ш е ґ д е у Іызыл
песе, а¦айынныґ та¦алы тор тайына Іиянат шырайлы аІ ж¤з¿н айІындап аша т¤скендей
е т у ш ¿ ме ед¿м! (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ±азаІ (Т.Ахтанов, ±аһарлы.).
сияІты, Ѕнер-б¿л¿мн¿ґ асылын таныма¦ан, ЕТШЕіДЕУ2 Етшеґде ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Іаламмен Іызмет е т у ш ¿ л е р д ¿ ґ Іад¿р¿н атауы.
б¿лмеген жўртІа ІырыІ то¦ыз жыл ўмытарлыІ ЕТШЕіДѕК з а т. Етшеґ болушылыІ,
кЅп заман (М.Дулатов, Шы¦.). толыІтыІ, сем¿зд¿к. Бўл совхозда¦ы ¿р¿ Іараныґ
ЕТХАНА з а т. Ет саІтау ¤ш¿н шошаланыґ е т ш е ґ д ¿ г ¿ сонша, олар к¤н¿не 1200 грамм
¿ш¿нен кереге, шимен бЅл¿нген орын немесе салмаІ Іоса алады (А.Байболатов, Жарыс
арнайы салын¦ан бЅлме, к¿лет. Солдаттар шам мўраты).
жа¦ып, Ахметт¿ ерт¿п ж¤р¿п шошала, е т х а н а, ЕТШѕ з а т. с Ѕ й л. ±асапшы, ет сатушы.
Іой Іораныґ бўрышынан б¿р¿н Іалдырмай Мен осында Іонамын ба, єлд¿ е т ш ¿ н ¿ ґ ¤й¿не
Іарады (±.ТайшыІов, Окт. ўшІыны). К¤зге барамын ба? – дед¿ Єм¿р, шы¦у¦а ыґ¦айлан¦ан
салым е т х а н а д а ¦ ы ша¦ын сусекке би- Ораз¦а (X.Есенжанов, Тар кезеґ).
дайды лыІ толтырып алып, ІарыІ болды да ЕТШѕЛ с ы н. Ет-ет деп отыратын етІўмар,
Іалды (С.Омаров, јм¿р тынысы). Дала¦а Іызыл жанды. Б¿зд¿ґ ауыл балаларыныґ е т-
шы¦ып серги алма¦ан ±амІор Іайта келгенде, ш ¿ л келет¿н¿ белг¿л¿ (Ауызек¿).
±атира е т х а н а д а ж¤р екен (К.Оразалин, ЕТѕК з а т. Был¦ары не резинка сияІты
КЅктем.). материалдардан т¿г¿лет¿н Іонышты аяІки¿м.
ÅÒIÊ-ÅÒIÊ 478
±азаІ арасында был¦арыдан еґ кЅп т¿г¿лет¿н Ки¿з ет¿к. Ки¿зден т¿г¿лген ет¿к. К и ¿ з е т ¿ к-
ки¿мн¿ґ б¿р¿ е т ¿ к бол¦андыІтан, был¦арыны т ¿ ґ басы мен Іонышын бЅлек, ек¿ бет ет¿п
Ѕґдеумен кЅп айналысІан (С.±асиманов, п¿ш¿п алып, т¿г¿ст¿ктер¿не был¦арыдан немесе
±аз. ІолЅнер¿.). Еск¿ е т ¿ г ¿ н ¿ ґ Іонышын жаІсы иленген Іайыстан сыздыІ салып отырып
бастап кию ¤ш¿н єрк¿мн¿ґ т¿г¿н¿нен Іалдыр¦ан Іусырып т¿гед¿ (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
жамаулы¦ы жетпей Іалып, аз¦ана Іайыс сўрап ОІу¦а кет¿п бара жатІан баласына шешес¿ Ѕз
кел деп Раушанды Кемелбайд¿к¿не жўмса¦ан Іолымен сырып, к и ¿ з е т ¿ к, сєтен тысты, жылы
(Б.Майлин, Єґг¿м.). Бўл е т ¿ к Ѕте жўмсаІ бЅр¿к т¿г¿п берд¿ (±.Єм¿ров, ЖастыІ шаІ.). ±ўр
был¦арыдан єшекейлеп т¿г¿лет¿нд¿ктен шы¦ыс ІўйысІан, ж¿п т¿зг¿н, к и ¿ з е т ¿ к, Айдалада
єйелдер¿ сєнге киет¿н (С.Бегалин, ШоІан асу.). келем¿н к¤ж¿лдет¿п (К.Єз¿рбаев, Шы¦.).
Е т ¿ к адамныґ жас, жыныс ерекшел¿г¿ мен КЅк ет¿к. ЖаІсы илен¿п кЅк бояу¦а салын¦ан,
жыл мезг¿лдер¿не Іарай т¤рл¿ше т¿г¿лед¿ («Жас сапалы был¦арыдан т¿г¿лген Іымбат, ба¦алы
Алаш»). ет¿к. Ай, бикеш, осы сЅз¿ґ жора бол¦ай, Ж¿берш¿
Базары ет¿к. Сєнд¿, Іымбат, ба¦алы ет¿к. шоІ терекке барсын тор¦ай. К Ѕ к е т ¿ к
Сыртынан жеґс¿з камзол, кЅк шапан, Іара бЅр¿к, с¤й¿нш¿ге берем¿с¿ґ, Сол к¿с¿ ±ўдай оґдап к¤йеу
Іызыл таІия, б а з а р ы е т ¿ к, сарала белбеу- бол¦ай (±озы КЅрпеш.). ТаІтайдай жауырыны
барлы¦ын ¤ст¿ме киг¿з¿п, дала¦а шы¦ар¦анда кеґ, кЅк¿рект¿, Жоталы жолбарыстай сом
Ѕлмейт¿н¿мд¿ б¿лд¿м (К.Єз¿рбаев, Аґыз.). б¿лект¿, Келте тон, к¤лте белбеу, Іырым балаІ,
Бастама ет¿к. ЖўмысІа киет¿н ет¿к. Жўрт Жез ІалпаІ, жырма Іоныш к Ѕ к е т ¿ к т ¿
жаназа¦а ет¿ктер¿н тастап, мєс¿с¿мен тўрады. (Н.Ахметбеков, Амангелд¿).
Ал АртыІбай б а с т а м а е т ¿ г ¿ м е н тўрады КЅн ет¿к. ф о л ь к. КЅннен т¿г¿лген, кедей-
(«±аз. єдеб.»). кепш¿к киет¿н еск¿, нашар ет¿к. К Ѕ н е т ¿ к
Был¦ары ет¿к. јґделген тер¿ден т¿г¿лген деп ІазаІ жоІ-ж¿т¿к пен кедей-кепш¿кт¿ атаса
керек (Ґ.±айырбеков, Алтын.). АІ к Ѕ н е т ¿ к,
ет¿к. МыІшима ая¦ымда б ы л ¦ а р ы е т ¿ к,
жыртыІ тоным ¤ст¿мде, Аталам мен жармыш
Ки¿з байпаІ тоґдырмас ыз¦ар Ѕт¿п. Јлкен к¿с¿
кЅжем ¿ш¿мде (Ж.Жамхаев, јлеґмен Ѕр¿лген.).
жанымда жез салдыр¦ан, ШаІпа¦ым, дєндєку¿м
јз¿ґд¿ к¤н ¿лгер¿ кЅр тексер¿п, Т¤б¿ґе ти¿п балта
жарІ-жўрІ ет¿п (Абай, Тол. жин.). ±алада б ы л-
ІырІылмай-аІ! СЅз¿ґд¿ б¿р-ек¿ ауыз м¿ндет ет¿п,
¦ а р ы е т ¿ к т¿гет¿н фабрика ¿ске Іосылды
КЅмпиме, к Ѕ н е т ¿ к т ¿ ґ ўртындай-аІ (±аз.
(«Жет¿су»). Ая¦ында жўлы¦ына жамау т¤скен
аІын. шы¦.).
кЅне б ы л ¦ а р ы е т ¿ к, басында тєйпи¦ан кЅк- ±има ет¿к. Би¿к Ѕкшел¿ ет¿к. ± и м а е т ¿ к
ш¿л кепка (Б.СоІпаІбаев, Жекпе-жек). жеґ¿л, жўІа был¦арыдан Ѕкшес¿ би¿к ет¿п т¿г¿лед¿
Ек¿ ая¦ын б¿р ет¿кке тыІты. Жанын шы¦арды, («±азаІст. єйелдер¿»).
апшысын Іуырды, тыІсырды. Б¿зд¿ Іысым¦а ±исыІ табан ет¿к. ±ара жўмысІа киет¿н
ал¦ан аяз бен жел нем¿стерд¿ґ е к ¿ а я ¦ ы н б ¿ р арзанІол ет¿к. ЖалаґаяІ тартпа Ѕрет¿н шик¿
е т ¿ к к е т ы ¦ ы п тўр¦ан шы¦ар (Б.Момышўлы, сары Іайыстан І и с ы І т а б а н е т ¿ к ки¿пт¿
Москва.). Јш комбайн¦а тЅрт-аІ машина. Тым (А.С¤лейменов, Бес¿н). Бўтында кеґ бала¦ын
жетк¿л¿кс¿з екен. Б¿р ТЅлегенн¿ґ Ѕз¿ е к ¿ а я ¦ ы- оюлап таста¦ан шалбар, ая¦ында би¿к Ѕкшел¿
м ы з д ы б ¿ р е т ¿ к к е т ы ¦ ы п жатыр («Лен. Іызыл сафьян, І и с ы І т а б а н е т ¿ к
жас»). (ѕ.Есенберлин, ±атерл¿.). Ая¦ында жылтыр
Ет¿г¿мен су кешт¿. ±иын-Іыстау к¤нд¿ бас- Іоныш І и с ы І т а б а н е т ¿ к, басында биязы
тан Ѕткерд¿. Ел басына к¤н туып, е т ¿ г ¿ м е н Іара ІалпаІ, ¤ст¿нде су жаґа диагонал костюм –
с у к е ш т ¿ (А.Машанов, Жер асты.). бєр¿ бесбаттам балшыІ (Ґ.Мўстафин, КЅз
Ет¿к басы. Аяқтың башпайлары мен кЅрген).
мойынын қауып ұстап тұратын бөл¿г¿. ±ўрым ет¿к. ±ўрым¦а боял¦ан был¦арыдан
Керз¿ ет¿к. Керз¿ материалымен Іонышта- т¿г¿лген ет¿к. Кереуетт¿ґ аяІ жа¦ында б¿р пар
лып, басы Іалыґ был¦арыдан т¿г¿лген резеґке І ў р ы м е т ¿ к жатыр (Н.Сералиев, ±аґтар.).
табанды ет¿к. Б¤л¿г¿н сосын Ѕрш¿т¿п, Јй¿рге Оныґ ая¦ында би¿к Ѕкшел¿ Іара І ў р ы м е т ¿ к
Іарай ўмтылды. К е р з ¿ е т ¿ к п е н е н жер (Х.Рахимов, ±ыз¦алдаІ).
шўІып, Ержет¿п Іал¦ан ўл тўрды (Е.Раушанов // СаІтиян ет¿к. Єшекейлеп т¿г¿лген ет¿к. Кей¿н
Ек¿ мыґжылдыІ.). Јст¿нде кЅп жуылып Ѕґ¿ Алматы¦а бар¦анда оІалы камзол, шолпы, сыр¦а,
ІашІан сар¦ыш гимнастерка мен єскери Іос б¿лез¿к, с а І т и я н е т ¿ к ки¿п бардым («±аз.
кЅнетоз галифе, ая¦ында к е р з ¿ е т ¿ к єдеб.»). Мўнда¦ыдай с а І т и я н е т ¿ к т ¿ Хиуа
(М.С¤ндетов, Ескекс¿з.). Баян к е р з ¿ е т ¿ к мен Бўхарадан таба алмайсыґ (Є.Кек¿лбаев,
киген к¿шкене аяІтарын тыпыґ-тыпыґ басып, Таґд.).
жаралылардыґ артынан кет¿п барады (Є.Нўр- Саптама ет¿к. ±онышын Іара сан¦а жетк¿зе
пей¿сов, Курляндия). т¿ккен, астары жылы, байпаІпен киет¿н ет¿к.
479 ÅÒIÊ-ÅÒIË
ТўмаІтарды шєукит¿п, с а п т а м а е т ¿ к т ¿ КЅн ет¿кт¿. Кедей-кепш¿к, жарлы-жаІыбай.
с¤йрете басып, шидем шекпенд¿ ІазаІ ж¿г¿ттер¿ К Ѕ н е т ¿ к т ¿ демесеґ, КЅпт¿ бўзар сЅз¿м бар
Гроныґ ¤лкен магазин¿не топырлап к¿р¿п жатыр (Ш.Смаханўлы). Аузыныґ салымы бар екен,
(ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦. жин.). Кеґ Іоныш с а п- кЅк ет¿кт¿ кездеспей, к Ѕ н е т ¿ к т ¿ г е бармай
т а м а е т ¿ г ¿ н ¿ ґ табанына аппаІ Іар жабысІан отыр¦ан сўлу Іыз аІыры са¦ан бўйыратын
(Ç.Иманбаев, Кеґ аймаІ.). Хамит созалаґ болды (С.Омаров, јм¿р.). Сонымен «кЅк ет¿кт¿
отырып ая¦ында¦ы ІазаІша с а п т а м а е т ¿ к- кез келмей, к Ѕ н е т ¿ к т ¿ н ¿ кЅзге ¿лмей» ж¤рген
т ¿ б¿р-б¿рлеп шешт¿ (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). хал Ґайшаныґ басына б¤г¿ннен кЅп бўрын туып
ШоґІайма ет¿к. Тўмсы¦ы ¤шк¿р, Ѕкшес¿ ед¿ (М.Єуезов, ±араш.).
тайІы был¦ары ет¿к. ±ыздардыґ ая¦ында ЕТѕКТѕК с ы н. Ет¿к т¿гуге жетет¿н, со¦ан
оймышты ш о ґ І а й м а е т ¿ к т е р ¿ бар жарайтын. ±оржындары сыІай тол¦ан шай-
(Т.Єл¿мІўлов, Ту¦ан ауыл). шекер, к¤р¿ш пен мей¿з, кЅйлек-кЅншек, б¿рер
ЕТѕКЕЙ з а т. Ша¦ын, к¿шкене ет¿к. Е т ¿- е т ¿ к т ¿ к был¦ары жєне бар (Б.Аманшин,
к е й ет¿к т¿герде, ет¿к иес¿н¿ґ ая¦ын (тўрІын, КЅкжар).
алІымын, ж¿л¿нш¿г¿н) Ѕлшеп алды да, ¤лг¿ ЕТѕКШЕі ¤ с т. Ет¿к киген к¤й¿нде,
п¿ш¿нд¿, Іалып жабады, жамалайды, шешес¿ ет¿г¿мен. Барсам, єлг¿ шеш¿нген адам кЅп¿рд¿ґ
баласына кЅйлек п¿шерде баласыныґ бойын, астында¦ы суды е т ¿ к ш е ґ кеш¿п ж¤р, –
ая¦ын, Іолын, мойнын Ѕлшеп алып, ш¤берек дейд¿ Базар (Майдан). Мен¿ґ ўсІыным шы-
жыртады (Ж.Аймауытов, Шы¦.). нында да таґырІарлыІ ед¿. Был¦ары шалбар,
ЕТѕКМАЙ з а т. Ет¿к майлайтын май. был¦ары кЅк¿рекше ки¿п, е т ¿ к ш е ґ ж¤рген¿м
Д¤кеннен е т ¿ к м а й сатып алдыІ (Ауызек¿). (Т.Бигелдинов, Аспан.).
ЕТѕК-МЕТѕК з а т. Ет¿к жєне басІалары. ЕТѕКШѕ з а т. Ет¿к жєне басІа аяІки¿м
Еск¿-ІўсІы ки¿м, е т ¿ к-м е т ¿ г ¿ н ІолтыІтап, т¿гет¿н ¿смер, шебер адам. Былай тўршы, б¿з
дорбасын, боІшасын арІала¦ан Іаланыґ де кЅрей¿к, – деп е т ¿ к ш ¿ н ¿ ґ пыша¦ын, б¿з¿н,
кедейлер¿ жаяу-жалпы с¤меґдеп, саІалына с¤ґг¿ бал¦асын, кемп¿рауызын ўстап, Іамалап жатІан
тўрып, базар¦а кет¿п барады (Ж.Аймауытов, еркектерд¿ кимелеп, б¿реу¿н¿ґ Іолынан кеб¿ст¿
Шы¦.). жўлып алып Іарады (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ЕТѕКТЕЙ с ы н. Ет¿к сияІты. јрнект¿ Ашумен бай баласы шы¦ып кетт¿, Е т ¿ к ш ¿
Ѕлеґ¿мн¿ґ г¤л¿ Іурап, СЅг¿лген еск¿ е т ¿ к т е й б¿р ж¿г¿тке кезек жетт¿. ±ыз дегенде ІызыІпай
ІаІырадым. ±оштасар мезг¿л жетт¿ ел- к¿м тўрады, Бўл-да¦ы осы Іыздан ¤м¿т етт¿
жўртыммен, Найман ел, жалпаІ ¤йс¿н, Іалыґ (Ж.Жолдинов, Ойлар.). Б¿рен-саран Іолы
ар¦ын. Сєлем де артта Іал¦ан ту¦ан елге, Ту Ѕнер б¿лет¿н е т ¿ к ш ¿, кЅр¿кш¿, ўста сияІты
т¿г¿п, думан Іўрып Ѕскен жерге! (Є.Найманбаев, адамдар болмаса, кєс¿пт¿ґ тўлдыры да жоІ ед¿
Шы¦.). Басын кЅтерей¿н деп ед¿, тарамыспен (К.Смайылов, МамандыІ.). ±азаІІа оІудыґ
¿л¿кт¿ре-¿л¿кт¿ре сал¦ан ІырыІ жамау кЅн е т ¿ к- керег¿ жоІ кезде, Ѕнерд¿ґ де керег¿ аз ед¿, Ѕздер¿не
т е й ІўрысІан дене ж¿бермед¿ (С.Ж¤н¿сов, АІан керек Ѕнерд¿ б¿лет¿н адамдары араларында
сер¿). Ресейд¿ґ – жалшы таптыґ, ѕс¿нен д¤ние болушы ед¿, ¤йш¿с¿, ўстасы, е т ¿ к ш ¿ с ¿, ерш¿с¿
¤лг¿ алар. Таж бен таІ домалап, Еск¿ е т ¿ к т е й Ѕз¿не ед¿ («±азаІ»).
тўл Іалар (С.Сейфуллин, Шы¦.). ЕТѕКШѕЛѕК з а т. Ет¿кш¿ болушылыІ,
ЕТѕКТѕ с ы н. Ет¿г¿ бар, ет¿к киген. МысыІ ет¿к т¿гуд¿ кєс¿п етуш¿л¿к. Бар ед¿ Ерден деген
ўйыІтар алдында кЅз¿не е т ¿ к т ¿ адамдарды момын адам, КЅрсе де не ІиындыІ мойыма¦ан.
елестетт¿ (М.Рашев, Бет¿ґ ІисыІ.). БаспалдаІта јнер¿ бой¦а б¿ткен е т ¿ к ш ¿ л ¿ к, Кєс¿пке
ол к¤м¿сше жылтыра¦ан нейлон к¤п¿ киген, одан бЅтен бой ўрма¦ан (С.Омаров, Сєукен).
е т ¿ к т ¿ аІ Іўба пер¿штеге жол берд¿ («Лен. Е т ¿ к ш ¿ л ¿ к – жаІсы Ѕнер, таптырмайтын
жас»). Єлг¿ е т ¿ к т ¿ сўлуды кЅргенде пристань жўмыс. Бў¦ан да Іолы жете алмай ж¤ргендер
басында¦ылардыґ ¿ш¿нен єрк¿м-аІ ол жЅн¿нде бар (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). Бойда бар к¤ш¿ґд¿
сЅйлей Іалды (Ж.ЖўмаІанов, Жазылм. к¿тап). аямай бар ынтаґмен жўмыс ¿стемей¿нше б¿рдеґе
ШолаІ ая¦ымен кед¿р-бўдыр жерд¿ е т ¿ к т ¿ тындыру м¤мк¿н емес. Е т ¿ к ш ¿ л ¿ к те еґбекс¿з
к¿с¿дей басады (С.МўІанов, Таңд.). келмейд¿ (М.Ма¦ауин, КЅк мўнар).
КЅк ет¿кт¿. БасІалардан тєу¿р, Ѕзгелерден ЕТѕКШѕШЕ ¤ с т. Ет¿кш¿ тєр¿зден¿п, со¦ан
артыІ адам. Бай¦ўс басым, алмайын деп ўІсап. ±ўрыш таспасы мен б¿з¿н кезек-кезек
кек¿релеп жатІан мен бар ма? К Ѕ к е т ¿ к т ¿ жўмсап, тулаІты кЅктеген е т ¿ к ш ¿ ш е б¿ресе
кез келмейд¿, кЅн ет¿кт¿ге кез келг¿ґ келмейд¿, – аттыґ т¿зг¿н¿н а, б¿ресе сол¦а бўр¦ыштап,
дейд¿ ж¿г¿т (±.ТайшыІов, Октябрь.). СЅйт¿п, к Ѕ к алты Ѕрмен¿ґ астына ала берд¿ (X.Есенжанов,
е т ¿ к т ¿ кездеспей, кЅн ет¿кт¿ге бара Іоймай Тар кезеґ).
ж¤ргенде, Варвара Іартамыш болып Іалады ЕТѕЛ= е т. ѕстелу, жасалу. Еш нєрседен
(С.МўІанов, АІІан жўлдыз). болма¦ан Іолы ІысІа, ТЅрт ўлы б¿р¿ ¤йде, б¿р¿
ÅÒIË-ÅÒIÑ 480
тыста. Орындалып деген¿ са¦атында, Е т ¿ л м е й ОртаІ ет¿с. л и н г в. ±имыл, ¿с-єрекетт¿ґ б¿р
ешб¿р ¿с¿ Іалмай босІа (С.МўІанов, Шыґнан.). емес, б¿рнеше субъект¿ арІылы ¿ске асатынын
±ысты к¤ндер¿ макеттер жабылып, Іар басып б¿лд¿рет¿н ет¿с т¤р¿. СЅйт¿п, о р т а І е т ¿ с
Іалмайтындай е т ¿ л ¿ п Іоршалады да, жўмысы ма¦ынасы мен Іосымшасы ет¿ст¿ґ басІа
ерте кЅктемнен басталады. Сол кезде суретш¿, т¤рлер¿нен сабаІтылыІ-салттылыІ сипатІа
дизайнер, сєулетш¿лер саны 40-тан асып кетед¿ бейтарап болуы нег¿з¿нде де ерекшеленед¿ (±аз.
(«Егемен ±азаІстан»). Олай е т ¿ л м е с е, грамм.).
сы бер¿лет¿н ма¦лўматтар орныІсыз, ¤ст¿рт јзгел¿к ет¿с. л и н г в. ±имыл, ¿с-єрекетт¿ґ
болып, бала ¿лгер¿ Іарай бар¦анда, соІыр к¿с¿ше т¿келей Ѕз¿ арІылы емес, ек¿нш¿ субъект¿ арІылы
Іармалып, єр нєрсен¿ґ басын шалып кетед¿ ¿стелет¿н¿н, ¿ске асатынын б¿лд¿рет¿н ет¿ст¿ґ
(Ж.Аймауытов, Шы¦. жин.). т¤р¿. ј з г е л ¿ к е т ¿ с жўрна¦ы салт ет¿ст¿кке
Азат ет¿лд¿. Босатылды, азаттыІ алды. жал¦анса, салт ет¿ст¿кт¿ сабаІты ет¿ст¿кке
Гиммлер ¤й¿ – желке тўста. Онда єл¿ ўрыс айналдырады (±аз. т¿л¿. энцикл.).
ж¤р¿п жатыр. РаІымжан – тЅрт¿нш¿ Іабат јзд¿к ет¿с. л и н г в. ѕс-єрекетт¿ субъект¿-
а з а т е т ¿ л г е н шаІта, т¤с мезг¿л¿нде кетт¿ н¿ґ т¿келей Ѕз¿ ¿стейт¿нд¿г¿н б¿лд¿рет¿н грамма-
(Ж.Молда¦алиев, Айналайын.). тикалыІ категория. ј з д ¿ к е т ¿ с жўрна¦ы
Баян ет¿лд¿. Хабарланды, айтылды. нег¿з¿нен сабаІты ет¿ст¿кке жал¦анады, б¿раІ
Ал¦ашында ол Ѕз¿ сЅйлеуден гЅр¿ жўрттыґ барлыІ сабаІты ет¿ст¿ктерден Ѕзд¿к ет¿с жасала
сЅз¿н тыґдаумен болды. О¦ан Іаланыґ бар бермейд¿ (±аз. грамм.)
жайы б а я н е т ¿ л д ¿ (Є.НўршайыІов, Батыр.). ЫрыІсыз ет¿с. л и н г в. ±имыл, ¿с-єрекетт¿ґ
СЅз ет¿лд¿. Єґг¿меленд¿, айтылды. Б¿зде де атІарушысы арнайы кЅрсет¿лмей, Іимыл Ѕзд¿-
бўл мєселе с Ѕ з е т ¿ л ¿ п отыр¦ан мєдениет г¿нен ¿стелгенд¿г¿н кЅрсетет¿н формасы. Ы р ы І-
туралы заґда белг¿ленсе, еш артыІтыІ етпес ед¿ с ы з е т ¿ с тек сабаІты ет¿ст¿ктен жасалады,
(«Егемен ±азаІстан»).
Ѕз¿ жал¦ан¦ан сабаІты ет¿ст¿кт¿ салт ет¿ст¿кке
Талап ет¿лд¿. М¿ндеттелд¿, талап Іойылды.
айналдырады (±аз. т¿л¿. энцикл.).
Республика бек¿ткен халыІаралыІ шарттардыґ
ЕТѕС= е т. ±осыла ¿стесу, жасасу. Қытайдың
Республика заґдарынан басымды¦ы болады
патшасымен болып таныс, Е т ¿ с т ¿ б¿р-б¿р¿-
жєне халыІаралыІ шарт бойынша оны Іолдану
мен бер¿с-алыс. Б¿р сұлу бұл патшаның қызы
¤ш¿н заґ шы¦ару т а л а п е т ¿ л е т ¿ н жа¦дайдан
басІа реттерде, т¿келей Іолданылады (±Р бар ед. Әрк¿мдер ет¿п жүрген атын жарыс
Конституциясы). (Т. Iзт¿леуов, Рүстем.).
ЕТѕЛУ Ет¿л ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Єґг¿ме [сЅз] ет¿ст¿. Б¿р нєрсен¿ єґг¿меге
≈ РўІсат е т ¿ л у. айналдырып, сЅйлест¿. ±ашан¦ы єдет¿м¿зше
±амтамасыз ет¿лу. Керек-жараІпен Іамтылу, Жаґыл екеум¿з кЅп жайды аударып-тЅґкер¿п
жабдыІталу. ±ыс кез¿нде пайда болатын жара- є ґ г ¿ м е е т ¿ с ¿ п отыр¦анбыз (Б.Нўржекеев, К¤й
Іаттар малдыґ к¤т¿м¿не жєне жемшЅппен тол¦аІ). Екеуден-екеу оґаша отырып, алда¦ы
І а м т а м а с ы з е т ¿ л у ¿ н е байланысты келер Іыстыґ жайын, мал Іамын, даярлыІ
болады (Ґ.Єб¿шев, Мал жарақат.). Лагерьдег¿ жа¦дайын б¿раз с Ѕ з е т ¿ с к е н (Є.ЖылІышиев,
адамдардыґ тамаІпен І а м т а м а с ы з е т ¿- Меш¿н жылы).
л у жа¦ы о¦ан белг¿л¿, Ѕлмест¿ґ к¤н¿н кЅр¿п Уєде ет¿ст¿. Уєделест¿, серттест¿. Ушаков-
ж¤рет¿н¿н б¿лет¿н (±.Исабаев, Ажал құрсауы.). тыґ Ѕнд¿р¿с¿не кЅш¿п келуге у є д е е т ¿ с ¿ п,
КЅк т¤ст¿ Іойларды №1 ферма¦а жинап, отарлар аІша алып Іал¦ан ІырыІ ж¿г¿т ПоповІа кет¿п
Іўр¦анда б¿р ферманыґ жем-азыІ жа¦дайын, Іалыпты (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке).
Іорамен, сумен І а м т а м а с ы з е т ¿ л у ¿ н ЕТѕСТѕК з а т. л и н г в. Заттыґ Іимылы мен
ескерд¿к (Береке бастауы). ¿с-єрекет¿н б¿лд¿рет¿н сЅз табы. Е т ¿ с т ¿ к т ¿ ґ
ЕТѕС з а т. л и н г в. ±имыл-єрекетке, ¿ске т¤б¿р тўл¦асы Іимылды, ¿с-єрекетт¿, процест¿
субъект мен объект¿н¿ґ Іатынасын б¿лд¿рет¿н т.б. б¿лд¿ред¿ жєне ол – ет¿ст¿кт¿ґ жеке сЅз табы
ет¿ст¿кке тєн грамматикалыІ категория. рет¿ндег¿ жеке тўр¦анда¦ы семантикалыІ белг¿с¿
Зерттел¿нген т¿лдердег¿ е т ¿ с т ¿ сапасы, саны, (±аз. грамм.). МорфологиялыІ жа¦ынан да,
кЅр¿ну формасы єрт¤рл¿ бол¦анымен, олар- сЅйлемдег¿ Іызмет¿ жа¦ынан да сўрыпталып
дыґ жаратылысында жалпы заґдылыІ бар ІалыптасІан нег¿зг¿ сЅз табыныґ б¿р¿ – е т ¿ с т ¿ к
(±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). СЅйт¿п, ет¿ст¿кт¿ґ субъект¿ге (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
жєне объект¿ге Іатынасына байланысты семан- Ет¿ст¿кт¿ґ рай категориясы. л и н г в. СЅй-
тикалыІ жєне формалдыІ Іўбылуын е т ¿ с леуш¿н¿ґ ¿с-єрекетке кЅзІарасын, ¿с-єрекетт¿ґ
деп атаймыз (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). Е т ¿ с т¤рлер¿ шындыІІа, болмысІа Іатысын б¿лд¿рет¿н грам-
нег¿зг¿ ет¿с т¤р¿нен емес, нег¿зг¿ жєне туынды матикалыІ категория. Е т ¿ с т ¿ к т ¿ ґ р а й к а-
т¤б¿р ет¿ст¿ктерден белг¿л¿ Іосымшалар Іолдану т е г о р и я с ы н ы ґ тЅрт т¤р¿ бар (Н.Сауранбаев,
арІылы жасалады (±аз. т¿л¿ энцикл.). ±азаІ т¿л¿).
481 ÅÒIÑ-ÅÓÐÎ
Ет¿ст¿кт¿ґ шаІ категориясы. л и н г в. ѕс- ТўйыІ ет¿ст¿к. л и н г в. СемантикалыІ
єрекетт¿ґ болу мезг¿л¿н, сЅйлеп тўр¦ан уаІыт жа¦ынан Іимыл, ¿с-єрекетт¿ б¿лд¿рмей,
арасында¦ы Іарым-Іатынасты б¿лд¿рет¿н соныґ аты, атауы рет¿нде Іолданылып,
грамматикалыІ категория. Е т ¿ с т ¿ к т ¿ ґ грамматикалыІ сипаты жа¦ынан ет¿ст¿к
ш а І к а т е г о р и я с ы н ы ґ ¤ш т¤р¿ бар тўл¦аларына тєн модальдыІ ма¦ынаны да,
(±аз. грамм.). Е т ¿ с т ¿ к т ¿ ґ ш а І к а т е- шаІтыІ ма¦ынаны да б¿лд¿рмей, тек зат
г о р и я с ы Іимыл, ¿с-єрекетт¿ґ сЅйлеп ес¿мдерше т¤рленет¿н ет¿ст¿кт¿ґ ерекше т¤р¿.
тўр¦ан сєтпен байланысты болып Ѕткенд¿г¿н Т ў й ы І е т ¿ с т ¿ к барлыІ ет¿ст¿к нег¿здер¿не,
немесе болып жатІанын не єл¿ болма¦анын, я¦ни т¤б¿р ет¿ст¿ктерге, ет¿стерге жєне к¤рдел¿
б¿раІ болатынын б¿лд¿р¿п, єрт¤рл¿ жолдармен ет¿ст¿ктерге – у жўрна¦ы жал¦ану арІылы
жасалады (±ЎЭ). жасалады (Ы.Маманов, ±аз. т¿л б¿л¿м.). Т ў й ы І
КЅмекш¿ ет¿ст¿к. л и н г в. ЛексикалыІ ма- е т ¿ с т ¿ к зат ес¿мше т¿келей де, тєуелд¿к
¦ынасынан айырылып, грамматикалыІ Іызметке тўл¦ада да септелед¿, кЅпт¿к жал¦ау жал¦анып
ауысІан ет¿ст¿ктер. Кейб¿р к Ѕ м е к ш ¿ е т ¿ с- кЅптелед¿, б¿раІ ж¿ктелмейд¿ (±аз. грамм.).
т ¿ к т е р т¿ркесет¿н дербес сЅзд¿ґ формасын ЕТѕСТѕКСѕЗ с ы н. Ет¿ст¿к Іатыспа¦ан,
таґдамайды, ет¿ст¿кке де, ес¿м сЅзге де т¿ркесе ет¿ст¿г¿ жоІ. СЅйлем кЅб¿не-кЅп ет¿ст¿кт¿ болып
беред¿, олар: ед¿, екен, емес (±аз. т¿л¿. энцикл.). келед¿, е т ¿ с т ¿ к с ¿ з сЅйлем сирек айтылады
Ед¿ к Ѕ м е к ш ¿ е т ¿ с т ¿ г ¿ ес¿м сЅздермен жєне (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
кейб¿р ет¿ст¿к формаларымен т¿ркес¿п, к¤рдел¿ ЕТѕСТѕКТѕ с ы н. Ет¿ст¿г¿ бар, ет¿ст¿к
Ѕткен шаІ формаларын тудырады (±аз¿рг¿ Іаз. т¿ркескен. ≈ Е т ¿ с т ¿ к т ¿ сЅйлем.
т¿л¿). ЕТѕСУ Ет¿с ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
К¤рдел¿ ет¿ст¿к. л и н г в. СЅз т¿ркес¿мен ≈ Уєде е т ¿ с у.
бер¿лген ет¿ст¿к. Мысалы, айтып берд¿ десек, ЕУ о д. Б¿реуд¿ґ назары т¿келей Ѕз¿не аудару
«айтып берд¿» т¿ркес¿ – к ¤ р д е л ¿ е т ¿ с т ¿ к
¤ш¿н айтылатын ишарат сЅз. Е у, хеу, айт!
(±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). К ¤ р д е л ¿ е т ¿ с т ¿ к т е р
Б¿зд¿ґ заман шын туайт (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
ек¿-¤ш сЅзден Іўралады (Б.±асымова, ±аз¿рг¿
ЕУРАЗИЯ з а т. Солт¤ст¿к жарты шарда¦ы
Іаз. т¿л¿ к¤рд. еò¿ст¿к.).
Еуропа мен Азиядан Іўралатын еґ ¿р¿ материк.
±айталама ет¿ст¿к. л и н г в. Б¿р ет¿ст¿кт¿ґ
Е у р а з и я ек¿ д¤ние бЅл¿г¿нен – Еуропа мен
Ѕткен жєне келер шаІ кЅсемше тўл¦аларында
Іайталанып Іолданылуы. ± а й т а л а м а е т ¿ с- Азиядан тўрады. Олардыґ арасында¦ы шартты
т ¿ к басІа сЅздер сияІты (ж¤ре-келе, бара-тўра, шекара – Орал тауыныґ шы¦ыс етег¿, Жем
о¦ып-бў¦ып), т¤б¿р сЅз дєрежес¿нде, тўтас б¿р Ѕзен¿, Каспий теґ¿з¿н¿ґ солт¤ст¿к жа¦алауы,
сЅзд¿ґ ¦ана ў¦ымын б¿лд¿рмейд¿ (Ы.Маманов, Кума жєне Моныч Ѕзендер¿н¿ґ ദарын бойлап
±аз. т¿л б¿л¿м.). Донныґ са¦асына Ѕтед¿ (±ЎЭ). Е у р а з и я-
СабаІты ет¿ст¿к. л и н г в. Табыс септ¿г¿ндег¿ н ы ґ кЅлем¿ 53,4 млн км 2, халІы 2,8 млрд
тура толыІтауышты (тура объект¿н¿) керек адам. Д¤ниеж¤з¿ндег¿ халІы еґ кЅп елдер –
етет¿н ет¿ст¿к. ±азаІ т¿л¿ндег¿ барлыІ ет¿ст¿ктер, ±ытай, Јнд¿стан, ТМД осында орналасІан
табыс септ¿г¿ндег¿ тура толыІтауышты меґгеру (±.±ўрманов, Физ. геогр.).
Іаб¿лет¿не Іарай салт жєне с а б а І т ы е т ¿ с- ЕУРАЗИЯЛЫ± с ы н. Еуразия¦а тєн,
т ¿ к болып ек¿ топІа бЅл¿нед¿ (Ы.Маманов, ±аз. Іатысты. Бўл е у р а з и я л ы І мєдени типке, Ресей
т¿л б¿л¿м.). С а б а І т ы е т ¿ с т ¿ к т е р салт тарихы мен орыс д¿л¿не шы¦ыс «тўрандыІ»,
ет¿ст¿ктерден ма¦ынасы жєне табыс септ¿г¿ндег¿ нег¿з¿нен татар-мол жаугерш¿л¿г¿нен Іал¦ан
тура толыІтауышты меґгеру Іасиет¿не Іарай т¤рк¿-татарлыІ ыІпалы зор бол¦ан (Мєдени-
оІшауланады (±аз. т¿л¿ энцикл.). филос. энцикл.сЅзд¿г¿).
Салт ет¿ст¿к. л и н г в. Табыс септ¿г¿ндег¿ ЕУРАЗИЯШЫЛДЫ± з а т. І о ¦.-с а я с и. ХХ ¦.
тура толыІтауышты меґгере алмайтын, тура 20-жылдары ресейл¿к эмигранттар арасында
объект¿ге сабаІталмай-аІ, жанай ж¤зеге асатын пайда бол¦ан тарихи-мєдени концепция жєне
ет¿ст¿к. Ма¦ынасы жа¦ынан топтасырыл¦ан оныґ нег¿з¿нде ІалыптасІан Іо¦амдыІ-саяси
ет¿ст¿ктерд¿ Ѕзара салыстырсаІ, с а л т е т ¿ с- а¦ым. Е у р а з и я ш ы л д ы І Ресей жєне орыс
т ¿ к т е р д ¿ ґ кЅпш¿л¿г¿ адамныґ кЅґ¿л-к¤й¿н, этносыныґ ерекшел¿ктер¿н славянофильдерден
Іимыл-Іалпын, Іоз¦алыс-єрекет¿н б¿лд¿рет¿н Ѕзгеше дєлелдеген. Бўл ерекшел¿к, дейд¿ олар,
ет¿ст¿ктер болып келед¿ (±аз. т¿л¿ энцикл.). орыс этносыныґ синтетикалыІ таби¦атымен
Туынды ет¿ст¿к. БасІа сЅз табына немесе сипатталады (Мєдени-филос. энцикл. сЅзд¿г¿).
т¤б¿р ет¿ст¿кêе жўрнаІ жал¦ану арІылы ЕУРО з а т. ЕуропалыІ одаІІа м¤ше
æàñàë¦àí åò¿ñò¿ê. Мысалы, базар – зат ес¿м, елдерге арнал¦ан б¿рыґ¦ай еуропалыІ валюта.
базарлады – т у ы н д ы е т ¿ с т ¿ к, жаман – 2002 жылдан бастап Іаз¿рг¿ Іолданылып
сын ес¿м, жамандады – т у ы н д ы е т ¿ с т ¿ к ж¤рген ўлттыІ валюталардыґ орнына е у р о
(±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿). айналым¦а енд¿ («Егемен ±азаІстан»). Еуропа

31–1440
ÅÓÐÎ-ÅÓÐÎ 482
ода¦ына м¤ше елдер т¿пт¿ ортаІ аІша – е у р о- Еуропа¦а табынушылыІ. с т и л ь. Еуропа
¦ а кЅшкеннен кей¿н де Ѕз тєуелс¿зд¿г¿нен бас мєдениет¿н басІалардан жо¦ары Іойып,
тарту дегенд¿ ойларына да алмайды («Егемен ¦ылымныґ, техниканыґ, Ѕнерд¿ґ, философияныґ
±азаІстан»). жєне т.б. мєдениет салаларыныґ шынайы
ЕУРОБОНА з а т. І а р ж ы. Американ кЅр¿н¿с¿ тек Еуропада ¦ана дамыды дейт¿н
доллары, нем¿с маркасы жєне басІа да валюталар п¿к¿рд¿ ўстанатын тўжырымдама. Е у р о п а ¦ а
т¤р¿нде шы¦арылатын ўзаІ мерз¿мд¿ заем. Е у р о- т а б ы н у ш ы л ы І т ы ґ нег¿з¿ грек-рим Ѕрке-
б о н а н ы заем, Іарыз Іолхатары, аударылатын ниет¿н «та¦ылар¦а» Іарсы Іоюда жатыр. Орта
вексельдер т¤р¿нде Іолдану¦а болады, оны ¦асырларда¦ы Еуропа¦а табынушылыІІа Рим
халыІаралыІ жо¦ары бедел¿ жєне белг¿ленген мен Рим папасы жер ж¤з¿н¿ґ рухани бастауы
процентт¿к ставкасы бар ¤лкен компаниялар рет¿нде Іарастыр¦ан католиктер идеологиясы
пайдаланады (Ж.Аяпова, ѕскер адам.). тєн болды (±ЎЭ).
ЕУРОВАЛЮТА з а т. э к о н. Еуропа Еуропа кеґес¿. ДемократиялыІ принцип-
банк¿лер¿ б¿р¿н¿ґ басІа елд¿ґ банк¿с¿не жерг¿л¿кт¿ тер, адам ІўІы мєселелер¿, гуманитарлыІ
валютамен салын¦ан аІшалай Іаражаты. Жыл жєне єлеуметт¿к-экономикалыІ байланыстар,
Ѕткен сайын е у р о в а л ю т а Іоры Ѕс¿п келед¿ мєдениет т.б. салаларда¦ы ¿с-єрекеттер, мєсе­
(«Егемен ±азаІстан»). Еурокредит – елдерд¿ґ лелер Іаралатын єлемдег¿ беделд¿ халыІаралыІ
¿р¿ коммерциялыІ банктер¿не е у р о в а л ю т а ўйымныґ б¿р¿. Е у р о п а к е ґ е с ¿ 1949 жылы
нары¦ыныґ ресурстары есеб¿нен бер¿лет¿н Батыс Еуропаныґ он мемлекет¿н¿ґ б¿рлескен
халыІаралыІ Іарыз (Ж.Аяпова, ѕскер адам.). шеш¿м¿мен Іўрыл¦ан. Штаб-пєтер¿ Страсбург
ЕУРОНАРЫ± з а т. э к о н. Несие Іаласында (±ЎЭ).
капиталдарыныґ халыІаралыІ нары¦ы. Е у р о- Еуропа Іара к¤зен¿. з о о л. <лат. muste­-
н а р ы І т а ¦ ы операциялар еуровалюталар la lutreola> Дене тўрІы 36-42 см, салма¦ы
1,1 кг-дай, ж¤н¿ б¿ркелк¿ ¤лп¿лдек, Іара Іоґыр,
тўл¦асында ж¤зеге асырылады («Егемен
Іыз¦ылт-Іоґыр т¤стес, алІымында, астыґ¦ы
±азаІстан»). Е у р о н а р ы І т а несиелер
жєне ¤ст¿ґг¿ ер¿ндер¿ мен тЅс¿нде аІ да¦ы
рет¿нде, кЅб¿несе, жекеше коммерциялыІ бан-
болатын сусар тўІымдасына жататын мамыІ
к¿лер єрекет етед¿, ал Іарызгер рЅл¿н шетел
тер¿л¿ аґ. Е у р о п а І а р а к ¤ з е н ¿ н ¿ ґ басы
валютасына мўІтаж ўлтаралыІ корпорациялар
жалпаІ, денес¿ ўзынша келген, аяІтары ІысІа
мен мемлекеттер атІарады (±ЎЭ). (±ЎЭ). Е у р о п а І а р а к ¤ з е н ¿ – тер¿с¿ Ѕте
ЕУРООБЛИГАЦИЯ з а т. І а р ж ы. ±арыз- ба¦алы аґ. ±аз¿рг¿ кезде Ѕте сирек кездесет¿н аґ
гер еуронарыІта ўзаІ мерз¿мд¿ Іарыз алу бол¦андыІтан, Іор¦ау¦а алынып, ±азаІстанныґ
кез¿нде шы¦аратын борышІорлыІ м¿ндеттеме; «±ызыл к¿табына» енг¿з¿лген (±ЎЭ).
купондыІ облигациялар т¤р¿ндег¿ ба¦алы Іа¦аз. Еуропа Іо¦амдасты¦ы. <а¦ыл. European
Е у р о о б л и г а ц и я нары¦ы ХХ ¦асырдыґ communities> Батыс Еуропа елдер¿н¿ґ б¿р¿ккен
70-жылдарыныґ басында пайда болды, оларды тобы. Е у р о п а І о ¦ а м д а с т ы ¦ ы 1967 жылы
¿р¿ халыІаралыІ банк¿лер шы¦арды (±ЎЭ). Іўрыл¦ан (±ЎЭ).
ЕУРООРТАЛЫ±ТЫ± з а т. ф и л о с. ЕУРОПАЛАН= е т. Еуропа т¿рш¿л¿г¿не,
Философия мен мєдениеттануда¦ы адамзат соныґ єдет¿ мен салтына, мєдениет¿не бей¿мделу.
Ѕркениетт¿л¿г¿н¿ґ басты ІўндылыІтары тек ≈ Е у р о п а л а н ¦ а н тўрмыс.
Батыс Еуропада Іалыптасты дейт¿н ўстаным. ЕУРОПАЛАНУ Еуропалан ет¿ст¿г¿н¿ґ
Е у р о о р т а л ы І ò û ² т ы ґ т¤п-тамыры Іимыл атауы. ≈ Тўрмыс-т¿рш¿л¿кт¿ґ е у р о-
антикт¿к Ѕркениетт¿ варвар-та¦ылар¦а Іарсы п а л а н у ы.
Іоюдан бастау алады. Бўл ўстаным бойынша, ЕУРОПАЛЫ± с ы н. Еуропа¦а тєн, Еуро-
б¤к¿л Шы¦ыс енжар, єрекетс¿з, тўл¦асыз, м¤лг¿п па¦а Іатысты. Нег¿зг¿ себеп – ўлы реформатор
жатІан Ѕркениетт¿л¿к ¤лг¿лер¿н ¦ана д¤ниеге б¿р¿нш¿ Петрд¿ґ Ресей е у р о п а л ы І ел
єкелд¿ (Мєдени-филос. энцикл. сЅзд.). болмайынша жолы ашылып, ба¦ы жанбайтынын
ЕУРОПА з а т. г е о г р. Азияныґ (Еуразия ерте бастан сезгенд¿г¿ (С.Абдрахманов, Елд¿к
материг¿н¿ґ) батыс бЅл¿г¿ндег¿ ІўрлыІ. КЅп сыны). – Сен ¦ой, мен¿ґ байІауымша, ІазаІ
¦алымдар мўз Іаптау Е у р о п а д а, Азияда, халІынан шыІІан, е у р о п а л ы І б¿л¿м¿
Америкада б¿рнеше рет болды деп ойлайды бар б¿р¿нш¿ адамсыґ (С.МўІанов, АІІан
(Х.Єб¿шўлы, ХалыІ астрон.). Е у р о п а д а жўлдыз). ХVѕ ¦асырда е у р о п а л ы І ¦ылым
жазыІтар мен ойпаттар жєне Іыратты жерлер айтарлыІтай б¿рнеше ¿р¿ табыстар¦а жетт¿,
басым (География). бўлар¦а жататындар: ¤ш дєрежел¿ жєне тЅрт
Еуропа єлеуметт¿к Іоры. Еуропа Іо¦амдас- дєрежел¿ теґдеулерд¿ґ алгебралыІ шешу¿н¿ґ
ты¦ыныґ жўмыспен Іамту проблемасын шешуге табылуы, мўныґ арІасында комплекс сандар-
арнал¦ан Іоры. Е у р о п а є л е у м е т т ¿ к І о р ы дыґ тууына себептер молая беред¿ (О.Жєут¿ков,
1959 жылы Іўрыл¦ан («Егемен ±азаІстан»). Жаратылыстану.). // Еуропа тўр¦ыны, Еуро-
483 ÅÓÐÎ-ÅҺЕ
падан келген адам. А¦артушылыІ мєдениет- е у р о п а ш а ки¿нген, портупея асын¦ан,
т¿ґ Ѕк¿лдер¿ б¿л¿м мен мєдениетт¿ теґест¿р¿п, ш¤ґ¿рек кЅз, саІалды б¿реуд¿ґ портрет¿ ¿лул¿
е у р о п а л ы І ò а р д ы ґ басІа «надан» жєне тўр (Б.Аманшин, Жар мўґы).
«таза» халыІтарды Ѕркениеттенд¿ру миссиясы ЕУРОПИЙ [ағыл. Europium] з а т. х и м.
туралы айтты (Мєдени-филос. энцикл. сЅзд.). ПериодтыІ ж¤йен¿ґ ѕѕѕ тобында орналасІан
Єрине, Іалада ІазаІ кЅр¿нбейд¿. ±аланыґ химиялыІ элемент (Eu). Е у р о п и й ауада
бєр¿ е у р о п а л ы І т а р (ѕ.Жанс¤г¿ров, тез тоты¦ады (Химия). Е у р о п и й ядролыІ
Шы¦. жин.). Ўзын к¿рп¿к астынан ж¿т¿ техникада нейтрондарды с¿ґ¿рг¿ш, т¤рл¿-т¤ст¿
тес¿л¿п тўр¦ан кЅг¿лд¿р кЅздер, ІоґІаІ теледидар люминофыныґ активаторы рет¿нде
мўрын мен шы¦ыґІы иек оныґ е у р о п а- Іолданылады (±ЎЭ).
л ы І екен¿н б¿рден танытІандай (Т.Сўлтан- ЕФРЕЙТОР з а т. є с к. 1. К¿ш¿ сержант
беков, ЛўІман Хак¿м.). пен солдаттыґ аралы¦ында¦ы єскери шен,
ЕуропалыІ ислам кеґес¿. Мўсылмандардыґ атаІ. Рота командир¿ мен¿ саптыґ алдына
халыІаралыІ ўйымыныґ б¿р¿. Е у р о п а л ы І шы¦арып ал¦ыс жариялады. Б¿р-ек¿ к¤н Ѕткен
и с л а м к е ґ е с ¿ 1973 жылы Лондон Іаласында соґ ма¦ан е ф р е й т о р деген єскери атаІ
Іўрыл¦ан («Ислам єлем¿»). бер¿лд¿ (Є.Єл¿шев, Батыр.). 2. Ефрейтор
ЕуропалыІ нєс¿л. Жер бет¿нде кеґ¿нен шен¿ндег¿ солдат. Майорды Іор¦ап ж¤рет¿н
тара¦ан кЅне нєс¿лдерд¿ґ б¿р¿. Е у р о п а л ы І жєне кЅмекш¿л¿к Іызмет атІаратын адам е ф-
н є с ¿ л г е антропологиялыІ сипаттама р е й т о р екен (М.Ґабдуллин, Сўрапыл.). Мен
шашыныґ, кЅз¿н¿ґ, тер¿с¿н¿ґ т¤с ерекшел¿г¿не Ѕз¿м – Іатарда¦ы жауынгер, е ф р е й т о р,
Іарай бер¿лед¿ (±ЎЭ). сержант, фельдфебль м¿ндеттер¿н¿ґ тўз-дєм¿н
ЕуропалыІ одаІ. ХалыІаралыІ саяси жєне б¿р¿нш¿ жиһангерл¿к со¦ыстан татІанныґ
экономикалыІ б¿рлест¿к. Е у р о п а л ы І о д а І б¿р¿м¿н (Б.Момышўлы, Шы¦.).
1993 жылы Іўрыл¦ан (±ЎЭ).
ЕХ о д. КЅґ¿л-к¤йд¿ б¿лд¿рет¿н ишарат сЅз.
ЕуропалыІ парламент. ЕуропалыІ одаІтыґ
Е х, ту¦ан ел, жаІсы Ѕм¿р, Алыссыґ, єр¿ жаІын-
Ѕк¿лд¿к органы. 1979 жылы Е у р о п а л ы І п а р-
сыґ. Алыссыґ, Іолым жетпей тўр, ЖаІынсыґ
л а м е н т т ¿ ґ ал¦ашІы мєж¿л¿с¿ Ѕтт¿ («Жас
есте жатырсыґ (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес).
Алаш»).
Сол арада СадыІ «е х!» деп, кеудес¿н басып,
ЕУРОПАЛЫ±ША ¤ с т. ЕуропалыІтар¦а
ўІсап, еуропалыІ тєр¿зден¿п. Єкес¿ азияша, б¤г¿лд¿ де Іалды (Б.СоІпаІбаев, јз¿м.).
баласы е у р о п а л ы І ш а ки¿нген¿не Іарап Е® о д. КЅґ¿л-к¤й, рен¿шт¿, к¤й¿н¿ш пен
та бўлардыґ б¿р ая¦ы Іалада, б¿р ая¦ы далада, Ѕк¿н¿шт¿ б¿лд¿рет¿н ишарат сЅз. Єдеппенен
дєурен¿ ж¤р¿п, д¤рс¿п тўр¦анын аґдау¦а сєлем берем, Келд¿ дейм¿н к¤йеулер¿ґ. Е ¯,
болатындай (М.±аратаев, Далада.). Јш¿нш¿ к¤н¿ ж¿г¿ттер, б¿лсеґ тег¿, Арша аруы с¤йгендер¿ґ
кешке Іарай е у р о п а л ы І ш а ки¿нген арыІша (М.Хўсаин, Мен. перзент.). Е ¯, сєулем!
ж¿г¿т к¿р¿п келд¿ (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). Жан сырымды тыґдармысыґ, Т¤с¿нбей єлде
ЕУРОЦЕНТРИСТѕК с ы н. Еуроорта- Ѕз¿ґше шындармысыґ. Ай сайын аІша салып
лыІтыІІа тєн, еуроорталыІпен байланысты. тўр¦анымды Атама, мен емесп¿н бўлдар к¿с¿ґ
БаІсаІ, осы уаІытІа дей¿н адамзатты батыс пен (Т.Ес¿мжанов, Кеґ жайлау.). Б¿р сез¿м оныґ
шы¦ысІа бЅлу е у р о ц е н т р и с т ¿ к тарихтыґ ж¤рег¿н ўйтІытып оІтын-оІтын «е ¯!» дег¿зет¿н.
философиясы тудыр¦ан жасанды т¤с¿н¿к екен Єс¿ресе бўл «е ¯!» деп Іалатын байІаусыз
(«Егемен ±азаІстан»). Алтайда¦ы ПазырыІ Ѕк¿н¿ш анасындай болып Іал¦ан К¤м¿с кемп¿р
Іор¦анынан табыл¦ан алтын бўйымдар, єс¿ресе ой¦а т¤скенде ІаттыраІ шы¦ады (X.Есенжанов,
б¿р бей¿ттен шыІІан иран к¿лем¿ кез¿нде єлемд¿к КЅп жыл.).
сенсация ту¦ызып, Шы¦ыс д¤ниес¿ туралы е у р о- Е®Е о д. КЅтер¿ґк¿ кЅґ¿л к¤й¿н, таґдануды
ц е н т р и с т ¿ к астам т¤с¿н¿кт¿ к¤йрет¿п кеткен б¿лд¿рет¿н ишарат сЅз. Е ¯ е, шыныґды айттыґ
болатын (С.Абдрахманов, Елд¿к сыны). ба аІыры. Јлкендер б¿зге Ѕт¿р¿к айтпа дейд¿
ЕУРОПАША ¤ с т. ЕуропалыІ адамша, де, Ѕздер¿ шет¿нен Ѕт¿р¿к айтады (М.Гумеров,
Еуропа тўр¦ыны тєр¿зден¿п. Мєселен, жапондар Хаз¿рет.). Е ¯ е, ¦ашыІтар¦а ўІсап ¤нс¿з тўрсыґдар
жўмыста е у р о п а ш а ки¿н¿п, ал театр мен жиын¦а ¦ой! – деген дауысІа екеу¿ де ¤рке Іарады («Лен.
ўлттыІ ки¿мдер¿ – райфикуд¿ ки¿п баруды, ежелг¿ жас»). Жас єйел маржандай т¿стер¿н кЅрсет¿п
Бусидо морал¿не тєн ¤лкенд¿ сыйлау, бастыІтан жымиды. – Е ¯ е, шешенс¿ґ ¦ой Ѕз¿ґ! – дед¿ Єскер
сый, ба¦ыныштыдан Іўрмет Іа¦идаларын деген жўмысшы (С.Сар¦асІаев, СўлутЅр.).
ўжымдыІ Ѕм¿рд¿ґ тєрт¿б¿не айналдыруды сол Е¯е дест¿. Уєделест¿, кел¿ст¿. Мерекел¿
кезде да¦ды¦а енг¿зд¿ (Є.Кек¿лбаев, Јш белес). – к¤нн¿ґ б¿р¿ болатын. Сымтас Іаласында¦ы
Жо¦ары шы¦ыґыз, Мємбет а¦а, – дед¿ бая¦ы «Жартас» артел¿н¿ґ Іызметтен ІайтІан
е у р о п а ш а ки¿нген, ¤лкен кЅзд¿, сўлу Іара б¿рсыпыра Іызметкерлер¿ кЅґ¿л кЅтеруге е ¯ е
торы Іыз (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ). ТЅрде д е с т ¿ (Б.±ыдырбекўлы, Ўры.).
ÅҺЕ-ÅШБI 484
Е®Е-Е®Е о д. Єр алуан кЅґ¿л к¤й¿н б¿лд¿рет¿н Б¿раІ е ґ б е г ¿ м е ш, т ў з ы м с о р ¦ а айналды
ишарат сЅз. Уайым – ер Іор¦аны, ес¿ барлыІ, (А.Нўрманов, ±ўлан.). Заман Ѕзгерсе е ґ б е г ¿
±иыны бўл д¤ниен¿ґ – Іолы тарлыІ. Е ¯ е-е ¯ е- е ш, т ў з ы с о р боп Іал¦ан Іалыґ бўхараныґ
г е ел¿рме, бозбалалар, Бўл – бес к¤нд¿к б¿р Ѕз Іолы Ѕз аузына жет¿п те Іалар (ј.±анахин,
майдан ер санарлыІ (Абай, Тол. жин.). Жас дєурен).
Е®ЕЛЕ= е т. Е¯-е¯ деп Іайталап айта беру. Еґбег¿н еш [етт¿], ж¿гер¿н Іўм Іылды.
≈ Е ¯ е л е г е н дауыс ест¿лд¿. ѕстеген ¿с¿н зая кет¿р¿п, кЅґ¿л¿не Іаяґ салды.
Е®ЕЛЕС= е т. 1. Ерег¿су, таласып- Мен ІиындыІты емес, е ґ б е г ¿ м д ¿ е ш, ж ¿ г е-
тартысу. Ек¿ жаІ айтыса, е ¯ е л е с е б¿р-б¿р¿не р ¿ ґ д ¿ І ў м І ы л а т ы н мешеул¿кт¿ айтамын
таІалып Іалды. Енд¿ тек б¿р тентек бастап (Т.Ахтанов, Дала.). Б¿р¿м¿з ел-жер деп, ўйІы-
ж¿берсе, талайдыґ тасы¦ан Іаны тЅг¿лгел¿ тўр к¤лк¿ кЅрместен еґбек ет¿п ж¤рем¿з. Ек¿нш¿м¿з
(Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген). Не бопты е ¯ е- б¿зд¿ етектен тартып, е ґ б е г ¿ м ¿ з д ¿ е ш е т е-
л е с ¿ п, мўндайда б¿реуге б¿реу шылбыр ўшын д ¿ (М.Д¤зенов, АІєже).
бермейт¿н бе ед¿? – дед¿ АІтамаІ (Ґ.Мўстафин, Еш болды. Зая кетт¿. ≈ ±ыруар еґбег¿ е ш
Жиырма бес). 2. Бас Іосып б¿р¿гу, б¿р-б¿р¿не б о л д ы.
кЅмектесу, ынтымаІтасу. Жи¿-жи¿ шы¦ады Еш болмаса. Еґ Іўрыса, т¿птен, т¤к болмаса.
кезектес¿п, Ол – белг¿с¿ жоспардыґ орындал¦ан. Ма¦ан к¤нде Іуаныш єкел¿п ж¤рген жан¦а е ш
Шахтерлер к¤ш жўмса¦ан е ¯ е л е с ¿ п, Бў¦ан б о л м а с а б¿р рет Іуанышпен жауап беруден
дєлел ыл¦и да мен мўндалап (Еґбек к¤й¿). мен неге бас тартамын (К.Баялиев, Дегелек.).
Е®ЕЛЕСУ Е¯елес ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Еш нєрсе. Ештеґе, дєнеґе, т¤к те. Хаз¿ретт¿ґ
≈ Бостан-босІа е ¯ е л е с у. сарнап айтып жатІанынан е ш н є р с е ў¦ына
ЕШ е с ¿ м. 1. Т¤к жоІ, еш нєрсе болмау алма¦ан Мўхтар жанында¦ы Асылжан¦а Іарап
деген ма¦ынада¦ы болымсыз ес¿мд¿к. јз¿м де ед¿ (К.Оразалин, Абай.). Жамал¦а бетпе-
ерте, кеш емес, Кез¿нде ту¦ан адаммын. јм¿р¿м бет кеп е ш н є р с е айтып ¤лг¿ре алмаса да,
мен¿ґ е ш емес, Бейтаныс м¤лде ма¦ан мўґ бол¦ан жайды оныґ б¿лет¿н¿не кЅз¿ жетт¿
(ДостыІ жыры). 2. Ешб¿р, т¤к, ешІандай. Таба (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар). Арамызда
алмай б¿р бар¦анда е ш белг¿с¿н, КЅзден жас е ш н є р с е болма¦андай Рахмет бабай мен
кЅлдей болып а¦асыґ да (М.Дулатов, Шы¦.). То¦айєл¿ Іопарыла ы¦ысып, ма¦ан орын ўсынды
Кешке таман Артемовка деревнясына баратын (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.).
кЅр¿нед¿. Онан єр¿ баратын жолы белг¿с¿з, е ш Еш уаІта. с Ѕ й л. Еш уаІытта. Татьянаны
жан б¿лмейд¿ (Є.Шєр¿пов, ±апаста). Сонда да аяймын, оныґ кЅґ¿л¿н е ш у а І т а да жер етк¿м
сол жол кеск¿н¿ Салады ой¦а еск¿н¿. Ал, Іайда келмейд¿ (ѕ.Есенберлин, Алтын Іўс).
жаґа, жаІсы жол Болмайтын енд¿ е ш м¿н¿ Еш уаІыт. Ешб¿р кезде, ешІашан. Б¿з
(±.Ўябаев, Та¦дыр.). 3. М¤лдем, т¿птен де. Е ш Іўрылтай би¿г¿нен е ш у а І ы т ІашІан емесп¿з
ІаймыІпа, айтІандыІІа. – Ашып айт б¤кпей (М.Дулатов, Шы¦.) Б¿зд¿ґ батырларды халыІ
бєр¿н! Е ш ІаймыІпа! Аласын таґдап жаІсы ат е ш у а І ы т естен шы¦армайды (С.Омаров,
айтІандыІІа («Жўлдыз»). Олар б¿р кезде Ѕм¿р јм¿р.).
с¤рген¿н, ту¦ан ата-анасы, с¤йген жары, бала- Еш уаІытта. Ешб¿р кезде, ешІашан да. Бўл
ша¦асы бол¦анын е ш ес¿не т¤с¿ре алмайтын бєледен сЅйт¿п Іана Іўтылу¦а болады, сЅзбен
шы¦ар (Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.). де, к¤шпен де оны жеґем¿н деп ол е ш у а І ы т-
Еґбег¿ еш болды [кетт¿]. ѕстеген ¿с¿ текке т а ойла¦ан емес (М.Д¤йсенов, Мейман.).
кетт¿, ешб¿р нєтижес¿з Іалды. Саны кЅп, са- Алдын ала ¿с Іылу, халыІтыґ жайын, керег¿н
пасы жоІ ¿с болмасын, Ес¿г¿ґ артІа тартып х¤к¿метке ертерек б¿лд¿ру б¿зде е ш у а І ы т т а
кеш Іалмасын. Сєт¿ бар єр жўмыстыґ Ѕз¿не болма¦ан (М.Дулатов, Шы¦.).
сай, Бастан ойла, е ґ б е г ¿ ґ е ш б о л м а с ы н Ештен кеш жаІсы. Иг¿л¿кт¿ґ ерте-кеш¿ жоІ.
(±.Тєкежанов, ±ария). ±ыруар е ґ б е к е ш б о- Жолдас Оразалиев, «е ш т е н де к е ш ж а І с ы»
л ы п, жыл ая¦ында ек¿ Іолын мўрнына ты¦ып, деген, оныґыз айып емес, – дед¿ комиссар
отырып Іал¦ан колхоздар бар (Р.РайымІўлов, сЅзге араласып (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.). Ертерек
Бўрылыстар). Олар¦а е ґ б е г ¿ н ¿ ґ е ш к е т п е й, келмед¿ґ деп нес¿не ескертей¿н, е ш т е н к е ш
ег¿ндер¿ кеш болмай мезг¿л¿мен салын¦аны зор ж а І с ы (Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.).
Іуаныш (±.Сатыбалдин, ±аратор¦ай). Б¿зд¿ґ ЕШБѕР е с ¿ м. ЕшІандай, б¿рде-б¿р. Е ш б ¿ р
Ѕсу¿м¿зд¿ґ, Ѕм¿р¿м¿зд¿ґ шынды¦ы бўл. Шамиевт¿ дарынды аІын, е ш б ¿ р дарынды жазушы орыс
¤лкен Ѕнерге ¤йреткен ўстаздар е ґ б е г ¿ е ш єдебиет¿н, орыс єдебиет¿ арІылы д¤ниеж¤з¿л¿к
к е т п е д ¿ («Соц. ±аз.») озыІ єдебиетт¿ґ кЅрнект¿ ¤лг¿лер¿н аттап
Еґбег¿ еш, тўзы сор. ѕстеген ¿с¿ текке кет¿п, Ѕте алмауы керек (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.).
жапа шект¿, сор маґдай болды. Онда да Іарап Бауыржан е ш б ¿ р кемш¿л¿кт¿ кеш¿рмейт¿н, єр
ж¤рген¿м жоІ, Іолдан келгенше жўмыс ¿стед¿м. нєрсен¿ Ѕз атымен атайтын, лезде тауып айтатын
485 ÅШБI-ÅШКI
адам болып кЅр¿нд¿ (С.БаІбергенов, ±ар¦а Ешк¿ болсын, теке болсын, балалар¦а с¤т
там.). Со¦ыстыґ тЅрт жылы мўны солдаттыІ болсын. Не болса ол болсын, пайдасы тисе бол-
достыІІа ¤йретт¿. Ўрыста мўны е ш б ¿ р Іару- ¦аны. Е ш к ¿ б о л с ы н, т е к е б о л с ы н дегенн¿ґ
мен салыстыру¦а болмайды (Р.Хайруллин, орнына кейб¿р кезде «бўІа болсын, шорт болсын
Офицер.). балалар¦а с ¤ т б о л с ы н» деп те айтады (±аз.
ЕШБѕРЕУ е с ¿ м. Ешб¿р адам, ешк¿м. Осыныґ т¿л¿ фразеол. сЅзд¿г¿).
бєр¿ онкология институтында бер¿лген Іа¦азда Ешк¿н¿ґ асы¦ындай. К¿шкентай, ш¤йк¿мдей.
кЅрсет¿лед¿, б¿раІ Жамал¦а дерт¿ґ Іатерл¿ Бўл бая¦ы е ш к ¿ н ¿ ґ а с ы ¦ ы н д а й к¿шкентай
деп е ш б ¿ р е у ¿ айтІан емес (Н.Ґабдуллин, Ес¿ркеген емес (ѕ.Есенберлин, Шы¦.). Әбу е ш-
Сар. жапыраІ). Б¿раІ олардыґ е ш б ¿ р е у ¿ к ¿ н ¿ ґ а с ы ¦ ы н д а й ғана, шарға бойлы,
де сайтанды кЅздер¿мен кЅр¿п, Іолдарымен ақсары ж¿г¿т ед¿. Т¿лге де шебер, қай сабақты
ўстап ал¦ан емес (М.Етекбаев, Алтын м¤й¿з). өтсе де, оқушыларды б¿рден баурап алатын
Диюлар келе Іойса мўнда Іашып, Кетуге болса («Жұлдыз»).
ойлары сыртІа асып. Ж¿бермей е ш б ¿ р е у ¿ н Ешк¿н¿ґ Іўйры¦ы кЅкке жетер. М¤мк¿н
Ѕлт¿р¿ґдер, Жем болып Іўрт-Іўз¦ын¦а Іалсын емес нєрсе. – СоІ, Ѕт¿р¿кт¿! – дед¿ ±ўсайын,
сасып (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). нанба¦андай, – сен артель болсаґ е ш к ¿ н ¿ ґ
ЕШБѕРѕСѕ е с ¿ м. с ө й л. Ешқайсысы. І ў й р ы ¦ ы к Ѕ к к е, т¤йен¿ґ Іўйры¦ы жерге
Әм¿р¿нде е ш б ¿ р ¿ с ¿ болып бұлай, Тұрмаған ж е т е р (С.МўІанов, Есею жылд.).
тер¿с бағып титтей замат (Т.ѕзт¿леуов, Шығ.). Ешк¿н¿ґ Іылды айранын бермеу. Т¤к
ЕШЕК з а т. Домбыраныґ тиег¿. Домбыраныґ татырмау. Оныґ сараґды¦ын айтпа, ¤й¿не
е ш е г ¿ н жасап бер¿ґ¿зш¿, кЅке, мен де тартып бар¦ан к¿с¿ге е ш к ¿ н ¿ ґ І ы л д ы а й р а н ы н
¤йреней¿н («Жалын»). д а б е р м е й д ¿ (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
ЕШЕКМИЯ з а т. с Ѕ й л. Есекмия. Ерте Ешк¿ саІал. Шошай¦ан селд¿р, шоІ саІал.
¤йленей¿к деп мына а¦аґ да е ш е к м и я же- Ес¿ктен б¿реу сы¦алады да, жаба Іойды. ±ырын-
ген торпаІтай мєґг¿р¿п ж¤р (±.ЫсІаІов, дау отыр¦ан Айжанныґ кЅз¿ Семб¿ шалдыґ
БўІтырма.). е ш к ¿ с а І а л ы н шалды (Ç.Шашкин, Сен¿м).
ЕШЕН з а т. с Ѕ й л. Ишан. ±алада¦ы
Ал сен¿ґ тер¿ґ жел мен к¤нге суарыл¦ан шар
ІараІожа е ш е н ел аралап ж¤р екен. ±олы тисе,
болаттай бер¿к. Анау е ш к ¿ с а І а л ш¿лден¿ґ
жарыІтыІты НауатІа Іўран т¤с¿руге шаІыру
ысты¦ында бет¿н уІалайды (С.Берд¿Іўлов,
керек ед¿ (К.Баялиев, Дегелек.). Бабата та¦ы
Пердес¿з.).
сондай сан ата бєр¿ де єулие е ш е н д е р д ¿ ґ
мазарлары орнаса да, ар¦ы кЅне замандардан, єр Ешк¿ с¤т¿. т а м а І. Ас Іорыту¦а жеґ¿л, аса
дєу¿рден келе жатІан кєр¿ кенттер екен¿ даусыз ба¦алы с¤т Ѕн¿м¿. Е ш к ¿ с ¤ т ¿ химиялыІ Іўрамы
(М.Єуезов, Ал¦ы шепте.). жа¦ынан сиыр с¤т¿не жаІын. Ерте кездерде
ЕШКѕ з а т. 1. Јлкенд¿г¿ Іойдай, м¤й¿зд¿ ўсаІ асІазаны, б¤йрег¿ ауыратын адамдар¦а е ш к ¿ с ¤-
мал жєне оныґ ўр¦ашысы. ±ыз¦алдаІ Іызыл т ¿ н бер¿п емдеген (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.).
арай, Іырмызы бел, СалІын тау, саялы кЅл, ЕШКѕБЕТТЕНѕП ¤ с т. Бет-єлпет¿ ІушыІ,
самалды жел. ±ой Іоздап, е ш к ¿ лаІтап, сиыр тайІы сияІтанып. Жайды ¢ш²ыны тиген
туып, Мєз-мейрам зор мереке жазда¦ы ел е ш к ¿ б е т т е н ¿ п алып, б¢л да б¿р ж¿г¿тке
(ј.Тўрманжанов, ±арлы¦аш). ±ара¦ай м¤й¿з ²осыл¦ан сая²ќболды ¦ой, єйтеу¿р, – дед¿
серкел¿, Ш¤йде жалды, телкел¿, Сексек ата А²марал (К.Сег¿збаев, ±ойнау.).
баласы Е ш к ¿ бассын ¤й¿ґд¿ (Бата-т¿лектер). ЕШКѕБЎРША± з а т. Ѕ с. Г¤л¿н¿ґ т¤с¿ кЅк,
2. з о о л. <лат. caprahireus> М¤й¿зІуыстылар бўрша¦ы салбырап тўратын кЅпжылдыІ шЅп.
тўІымдасына жататын жўптўяІты, к¤й¿с Е ш к ¿ б ў р ш а І республиканыґ оґт¤ст¿к
Іайыратын жануар. Д¤ниеде не Іиын? Е ш к ¿ Ѕґ¿р¿нде кЅб¿рек Ѕсед¿ (Ботаника). Е ш к ¿-
баІІан Іиын. Е ш к ¿ деген¿ґ¿з ыстыІІа да, б ў р ш а І т ы ґ бўрша¦ы салбырап тўрады
суыІІа да тЅз¿мс¿з, ерте Ѕр¿п, кеш жусайтын, (Т.МўсаІўлов, Ботаника).
сынапша сусып, суырыла жайылатын ж¤рдек ЕШКѕБЈЛДѕРГЕН з а т. Ѕ с. Саба¦ында
хайуан (Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ыш). Сы жидег¿ бар аласа бойлы, жапыраІты Ѕс¿мд¿к.
жылдары ±азаІстанда 20 мыґнан астам Іой мен Жыл сайын¦ы жаґа шал¦ынныґ арасы тўн¦ан
е ш к ¿ Ѕс¿рет¿н совхоздардыґ ¤лес салма¦ы 19 жидек пен е ш к ¿ б ¤ л д ¿ р г е н (С.МўІанов,
пайыз¦а кЅбейд¿ («±азаІст. мект.»). АІІан жўлдыз). Зєул¿м би¿к боп Ѕс¿п тўр¦ан бўл
Ешк¿ бас. К¿шкене шаІша бас. К¤реґ аттыґ Іалыґ а¦аштыґ ¿ш¿не Ѕскен шЅп е ш к ¿ б ¤ л д ¿ р-
жанында¦ы Іозы Іарын, е ш к ¿ б а с торыны г е н н ¿ ґ жапыраІтары ¦ана екен (С.МўІанов,
жылІы екен деп елеген де жоІ (Є.КЅш¿мов, БаІташы.).
±ысталаґ жыл). Берг¿н¿ґ м¿нген ек¿ таґасІан, ЕШКѕДЕЙ с ы н. 1. Ешк¿ сияІты. ±араймын
е ш к ¿ б а с, Іўлан сан тобыл¦ы торы. Єсем баса- ешк¿м т¿л Іатар емес, жўрт боран¦а ўшыра¦ан
ды, Іарды уыстап лаІтырады (Ж.Аймауытов, е ш к ¿ д е й ыІтап кет¿пт¿ (З.Ш¤к¿ров, Жас
Шы¦.). жес¿р). ±ўрдасты¦ын пайдаланып, кЅр¿нген
ÅШКI-ЕШКI 486
жерде Іотыр е ш к ¿ д е й с¤йкене кетет¿н єдет¿ ЕШКѕЕМЕР з а т. з о о л. Солт¤ст¿к
2

(М.±аназов, Жер к¿нд¿г¿). 2. à ó û ñ. К¿ш¿г¿р¿м, Америкада¦ы к¿шкентай Іўс. Жауыннан жасы-


ўсаІ. Мал дегенде б¿р т¤л¿к сиыр болса, бўл елд¿ґ рын¦ан е ш к ¿ е м е р д е й, жерге к¿р¿п, с¿ґ¿п
сиырына болайын. Сиырларыныґ ¤лкенд¿г¿ е ш кетк¿с¿ келед¿ (Ж.Тєшенов, Ал¦ашІы айІас).
к ¿ д е й ¦ана (Є.Шєр¿пов, Алыс.). Американыґ батыс штаттарында мекен етет¿н
Ешк¿дей секеґдеä¿. Желп¿лдеä¿, елп¿лдеä¿. к¿шкентай солт¤ст¿к американдыІ е ш к ¿ е м е р
Єншей¿нде Іоґырау со¦ылса-аІ, е ш к ¿ д е й дейт¿н Іўс Іыс бойы ўйыІтап жатады екен
с е к е ґ д е п ес¿кке Іарай алдымен ж¤г¿рет¿н (Ґалам ¦ажап.).
Іыздар сабаІ ¤ст¿нде Ѕзара ¿штей уєделескендей, ЕШКѕЕМЕРДЕЙ с ы н. Ешк¿емер сияІты.
ешІайсысы селт етпестен, парталарында с¿рес¿п Е ш к ¿ е м е р д е й ем¿нсек ек¿ аяІтылар соныґ
отырып Іалды (Є.НўршайыІов, Шы¦.). Ѕз¿не шаґІ-шаґІ аІырып Іояды (Є.Кек¿лбаев,
Ешк¿дей ¤рк¿ä¿. Селт етò¿, шошынäû. Е ш- Шы¦.). Жауынан жасырын¦ан е ш к ¿ е м е р д е й,
к ¿ д е й ¤ р к ¿ п шыІІан Шоладыр тўр, ±асІыр- жерге к¿р¿п, с¿ґ¿п кетк¿с¿ келед¿ (Ж.Тєшенов,
дан б¿р тыІырды кЅрет¿ндей (ѕ.Жанс¤г¿ров, Ал¦ашІы айІас).
Шы¦.). ЕШКѕКјЗДЕНѕП ¤ с т. Еж¿рейе, т¿к¿рейе
Ит Іу¦ан ешк¿дей. Зєре-Іўты Іалма¦ан, Іарап. Ол кеудес¿н Іа¦ып-Іа¦ып ж¿бер¿п, кЅз¿
Іатты ІорыІІан. Даладан и т І у ¦ а н е ш к ¿- е ш к ¿ к Ѕ з д е н ¿ п, еж¿рейе Іал¦ан ед¿ (Є.Єб¿шев,
д е й елеґдеп МаІпал ж¤г¿р¿п к¿рд¿ (Ç.АІышев, Заман перзенттер¿). Ит кЅрген е ш к ¿ к Ѕ з д е н ¿ п,
Жес¿рлер). елерме жынды сЅзден¿п (Абай, Таґд. шы¦.).
Тау ешк¿дей. Жабайы ешк¿дей. Бикен т а у Ит кЅрген ешк¿кЅзден¿п. Зєре-Іўты Іал-
е ш к ¿ д е й атыла тўрып, Єйкенн¿ґ шашына май ¤рейлен¿п, ¤рпи¿се Іарап. Јй ¿ш¿ндег¿лер
Іолын сала бергенде, ес¿к Іа¦ылды да, ашылып и т к Ѕ р г е н е ш к ¿ к Ѕ з д е н ¿ п б¿р-б¿р¿не
кетт¿ (С.БаІбергенов, Кентау). Іарасты. ±ожахмет езу тартІан болды (Ж.Мол-
ЕШКѕЕМЕР1 з а т. з о о л. <лат. àgamidae> да¦алиев, Айналайын.). И т к Ѕ р г е н е ш к ¿-
±ўйры¦ын ІайІайтып ж¤рет¿н, батпаІты, к Ѕ з д е н ¿ п, Елерме жынды сЅзден¿п, Жасынан
Іўмды жерде Ѕм¿р с¤рет¿н кес¿рткен¿ґ б¿р ¤лг¿с¿з ш¿рк¿н, Не Іылсын Ѕнер ¿зден¿п (Абай,
тўІымдасы. ШЅл маІўлыІтарынан тасбаІа, Тол. жин.).
шег¿ртке, е ш к ¿ е м е р, Іос аяІ, жылан, та¦ы ЕШКѕ±ОіЫРАУ з а т. Ѕ с. Шеґгел.
басІаларын алыґыз, барлы¦ы да сўр топыраІ, Шеґгелд¿ кейде е ш к ¿ І о ґ ы р а у деп те атайды
Іўс Ѕґдес келед¿ (Є.КЅш¿мов, ±арт аґшы.). (Б.Муханов, ±аз. Ѕс¿мд¿к.).
Е ш к ¿ е м е р д ¿ ґ к¤н Іатты ысып, Іўм Іыз¦анда ЕШКѕ±ОТЫР з а т. м е д. Тер¿де болатын
бўтаныґ басына Ѕрмелеп шы¦атыны аныІталды жўІпалы Іышыма аурудыґ б¿р т¤р¿. Ауруыґыз
(«Б¿л¿м жєне еґбек»). Мына б¿р е ш к ¿ е м е р е ш к ¿ І о т ы р екен, кЅпке созыл¦ан еск¿ Іотыр
кес¿ртке жерде ыстыІ бол¦андыІтан сексеу¿лд¿ґ екен (А.Хангелдин, јткен к¤ндер).
бўта¦ына шы¦ып кет¿пт¿ (Н.Баяндин, ±ўм ЕШКѕ-ЛА± з а т. Ешк¿ мен ла¦ы. ±олында
асты.). АІ сўґІардыґ баласы, Е ш к ¿ е м е р мен Іал¦ан е ш к ¿-л а ¦ ы, бўзау-торпа¦ы, ж¤к артІан
батпаІІа КЅз¿н салып Іарай ма? (Бес ¦асыр.). кЅл¿г¿, астына м¿нген аттарымен жаґа тўрмысІа
Јлкен кес¿ртке – е ш к ¿ е м е р ешк¿н¿ґ артІы кЅшт¿ (С.Шєр¿пов, Бекболат). Жалшы бай¦ўс
ая¦ын Іўйры¦ымен тўсап ем¿п жатыр екен к¤н райы бўзыла баста¦анына Іарамай,
(Є.Б¿рма¦амбетов, ±азақст. геогр.). жо¦ал¦ан е ш к ¿-л а І т ы ¿здеп ауылдан шыІты
Дала ешк¿емер¿. з о о л. <лат. agama sangui- (Є.Жєм¿шев, Армысыґ.). Осынау ал¦ашІы азды-
nolenta> ТўрІы 11-12 см, салма¦ы 35 г-дай, арІа кЅпт¿ ІуанышІа бола б¿реулер е ш к ¿-л а ¦ ы н,
ІабыршаІтары б¿ркелк¿, ІўйрыІ ІабыршаІтары б¿реу¿ тоІтысын, таппа¦аны саулы¦ын сойды
Іи¦аш орналасІан, шЅл жєне шЅлейт жерлерде (Ш.Байбатшаев, Бел-белес.).
кем¿рг¿штерд¿ґ жєне басІа омыртІалылардыґ ЕШКѕЛБАЙ з а т. ж е р г. Ешк¿ асы¦ы.
¿н¿нде т¿рш¿л¿к етет¿н кес¿рткен¿ґ т¤р¿. Д а л а ±ой асы¦ы болмаса, е ш к ¿ л б а й саІа Іылу¦а
е ш к ¿ е м е р ¿ жєнд¿ктермен, Ѕрмекш¿лермен, жарамайды (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
кейде Ѕс¿мд¿ктермен де Іоректенед¿. Ек¿нш¿ ЕШКѕЛѕ с ы н. Ешк¿с¿ кЅп, ешк¿с¿ бар.
жылы жыныстыІ жа¦ынан жет¿лед¿. Б¿р мау- Басында бол¦ан екен е ш к ¿ л ¿ бай, јте сараґ
сымда аналы¦ы 3 рет 4-18 жўмыртІаны 50-60 ШыІбермес деп ест¿гем. Ет¿ Іўрсын, кЅргенде
к¤ндей басады (Отырар энцик.). шошып кетт¿м, ±исай¦ан аузы, мўрны кеск¿н¿-ай
Т¤рк¿стан ешк¿емер¿. з о о л. <лат. agama (К.Єз¿рбаев, Тойбастар). Деуш¿ ед¿ сен¿ґ єкеґ
lehmanni> ТўрІы 14-15 см, салма¦ы 120 г-дай, е ш к ¿ л ¿ бай, Сараґ деп Іара Іазан ест¿д¿м-ай.
таулы жерлерде мекендейт¿н кес¿рткен¿ґ т¤р¿. Жи¦ан мал ¿шпей-жемей бєр¿ де арам, ±ўдайдыґ
Т ¤ р к ¿ с т а н е ш к ¿ е м е р ¿ н ¿ ґ арІа Іабырша¦ы Іылып Іой¦ан кеск¿н¿н-ай (Айтыс). Ойда жоІта
мен кЅлденеґ саІиналы ІўйрыІ Іабырша¦ы е ш к ¿ л ¿ бол¦анына Іойшы Іуанбай к¿м Іуансын
б¿р¿г¿п сегмент Іўрады (±ЎЭ). (М.Тиесов, Єґг¿м.).
487 ÅШÊI-ÅШҚА
ЕШКѕЛѕК з а т. з о о л. ж е р г. Ешк¿ше дыбыс Ѕр¿п тоІыл¦ан шарбаІтыґ алдына жеткенде,
шы¦аратын Іўс. Кешке Іарай мына ±арасаз шынжырдан босан¦ан тЅбет алдынан арсылдап
¤ст¿нде е ш к ¿ л ¿ к т ¿ ґ маґырауын естис¿ґ (±аз. шы¦а келд¿ (О.Сєрсенбаев, БаІыт Іўсы). Е ш к ¿-
т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). т а л д ы елд¿ мекенд¿ кЅгалдандыру маІсатымен,
ЕШКѕМ е с ¿ м. Ешб¿реу, еш адам, ешб¿р жан. сондай-аІ Іўм бек¿ту ¤ш¿н де егед¿ (±ЎЭ).
Мен ешк¿мнен байлыІ, баІ сўрамаймын, Мен ЕШКѕШЕ ¤ с т. Ешк¿ тєр¿зден¿п, ешк¿ге
е ш к ¿ м г е жа¦ынып ўнамаймын. јзгелерден ўІсап. Зєк¿р терезе алдында е ш к ¿ ш е селти¿п
би¿кт¿ Іыз¦анбаймын, јз¿м шыІІан би¿ктен тўр¦ан ЖайнаІовІа кЅз тастады (Ç.Шашкин,
Іўламаймын (Ш.Мўхамеджанов, КЅґ¿л ашар). ТоІаш Бокин).
Кеґседе е ш к ¿ м жоІ болар деген оймен ЕШКѕШЕК з а т. з о о л. Бай¦ыздан к¿ш¿-
жолаушылар кеш¿кпей шыІты да, єлг¿ Іарттыґ рек т¤н Іўсы. Байыз таппа¦ан бай¦ыз ша-
¤й¿не Іарай тура тартты (А.Байту¦анов, Шопан.). Іырып, е ш к ¿ ш е к баІырды (Є.Кек¿лбаев,
Кеудемде жаным тўр¦анда Гауһарды е ш к ¿ м г е Јркер).
бермесп¿н. Ертеґ жиналыстан кей¿н б¿ржола ЕШ±АЙДА е с ¿ м. 1. Еш жаІІа, еш тарапІа.
кетет¿н к¤нд¿ белг¿лейм¿н (С.Мыґжасарова, Жолаушы да атыныґ басын е ш І а й д а бўр-
±ыр Іыз.). мастан осы ек¿ Іыз тўр¦ан тўсты бетке ўстап
Ешк¿мн¿ґ ала ж¿б¿н аттамады. Жан баласына тура тартты (А.Байтанаев, ±айнар.). Мен
Іиянат жасамады, бўрауын алмады. ±ой, ойбай, бўл т¤нде е ш І а й д а бармаймын, ешк¿мд¿
ешк¿мн¿ґ ала ж¿б¿н аттап кЅрген¿м оятпаймын, са¦ынып келген СарышоІыныґ
ж о І, – деп бажылдады Алым бай¦ўс абыржып тЅбес¿нде т¤нейм¿н (Ж.ЖўмаІанов, Ек¿ жол).
(±аз. ертег.). Б¤г¿н е ш І а й д а бармайсыґдар, ма¦ан б¿р кешт¿
ЕШКѕМАЙ з а т. Ешк¿н¿ґ асы¦ы. Мынауыґ Іимайсыґдар ма? (Ж.Молда¦алиев, Самал).
асыІ емес, е ш к ¿ м а й ¦ой (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). 2. Еш жерде, еш елде. Байы да болып шыІты
ЕШКѕМИЯ з а т. Ѕ с. Ешк¿ с¤йс¿н¿п жейт¿н ту¦ан Ѕлкем, Е ш І а й д а болмай шыІты о¦ан
дєм¿ ащы Ѕс¿мд¿к. Сауыр мен Тарба¦атайда ол жер теґ. Дейтў¦ын «т¤г¿н тартса, майы шыІІан»,
Іызыл бояу, Іазтабан, жусанныґ єр т¤рлер¿, ±ўнарлы топыра¦ы, т¤г¿ кЅркем (С.МўІанов,
экспарцет, Іансигек, е ш к ¿ м и я, жар Шыґнан шыңға).
кек¿ребасы, т¤лк¿масаІ сек¿лд¿ шЅптермен ЕШ±АЙДАН е с ¿ м. Ешб¿р жаІтан,
Іоректенед¿ (±азаІст. аґ байлы¦ы). еш тараптан. Жал¦ыз¦а б¿зд¿ґ жанымыз
ЕШКѕјЛМЕС з а т. Ѕ с. Мал азыІтыІ шы¦атыны сол емес па? ±ара¦ым, е ш І а й д а н
маґызы бар шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Жусан, селеу, тамаІ ¿шт¿ґ бе, шай Іояйын ба?! (Ж.Аймауытов,
е ш к ¿ Ѕ л м е с, еркек аталатын шЅптер – Іыста Шы¦.).
Іойлардыґ с¤йс¿н¿п жейт¿н азы¦ы (Ж.Ед¿лбаев, ЕШ±АЙСЫ е с ¿ м. с Ѕ й л. Ешб¿р¿, ешк¿м¿,
Б¤г¿нг¿ ауыл). ешІайсысы. Ертеґ байдыґ малын ба¦у¦а е ш-
ЕШКѕСАБА± з а т. Ѕ с. Би¿кт¿г¿ б¿р, б¿р І а й с ы ґ шы¦у¦а асыІпаґдар (А.Байтанаев,
жарым метр боп Ѕсет¿н, майлы жем¿ст¿ бўта. ±айнар.). Б¿з барсаІ кЅпш¿л¿кт¿ґ с¤р¿нд¿ кЅз,
Е ш к ¿ с а б а І дєр¿ жаса¦анда Іолданылатын, Бєр¿ де кЅрмекш¿ боп жинал¦ан сЅз. Ес¿кке
жем¿с¿нде майы бар, суыІІа, ІуаґшылыІІа ретпенен барып тўрдыІ, СЅйлемей е ш І а й с ы-
тЅз¿мд¿, кЅркем болып Ѕсет¿н бўта (ј.Орынбаев, м ы з б¿р ауыз сЅз (АІын жырлары). КЅз¿мн¿ґ
±азаІст. орман.). Е ш к ¿ с а б а І ±азаІстанныґ т¿р¿с¿нде е ш І а й с ы ґ а да салма¦ымды
кЅп жер¿нде кездесед¿(ј.Орынбаев, ±азаІст. салмаймын (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.).
орман.). ЕШ±АЙСЫСЫ е с ¿ м. Ешб¿р¿, ешк¿м,
ЕШКѕСАСЫР з а т. Ѕ с. Ешк¿ малы ўнатып ешІайсы. Биб¿ тарІылдап к¤лд¿, оныґ Іисынсыз
жейт¿н, жа¦ымсыз и¿ст¿, би¿ктеу боп Ѕсет¿н к¤лк¿с¿не мўнда¦ылар ¤йренсе керек, е ш І а й-
Іурайдыґ б¿р т¤р¿. Е ш к ¿ с а с ы р д ы ґ мал с ы с ы назар аудармады (М.Гумеров, Хаз¿рет.).
азыІтыІ Іасиет¿ жо¦ары екен¿н Іариялар жаІсы Ол мына отыр¦андардыґ е ш І а й с ы с ы н а
б¿лед¿ («Жас Алаш»). ўІсамайтын ед¿ (±.Жўмад¿лов, ±аздар.). ±анша
ЕШКѕСѕЗ с ы н. Ешк¿с¿ жоІ. Былтырдан уаІыттыґ ал¦а зымырап ¤лг¿рген¿не кЅґ¿л
бер¿ е ш к ¿ с ¿ з б ¿ з. Емшектег¿ сєбиге ешк¿н¿ґ бЅлген е ш І а й с ы с ы болмады (А.Байтанаев,
с¤т¿н беру керек ед¿, – дед¿ єйел («±аз. єдеб.»). ±айнар бўлаІ).
ЕШКѕТАЛ з а т. Ѕ с. <лат. salix songarica> ЕШ±АНДАЙ е с ¿ м. Ешб¿р, б¿рде-б¿р, дєнеґе,
БасІа а¦аштардай д¿ґ¿ болмайтын, ши сек¿лд¿ т¤к те. АшыІ м¿нез, аІ маґдай, Менменд¿к жоІ
т¤б¿нен б¿рнеше аІ шипая боп Ѕсет¿н б¿р т¤п е ш І а н д а й СЅз¿ґ алтын, к¤лк¿ґ наз, Жайдары
сємб¿ленген Іўба тал; жар талы. ТаІыр ж¤з еркем-ай (±аз. єндер¿). ТЅрт айдыґ ¿ш¿нде
Ѕзенн¿ґ жа¦асынан жал¦ыз Ѕскен б¿р оґаша сарышўнаІ б¤к¿л жыл бойына жетет¿н май жинап
селд¿р е ш к ¿ т а л д ы зор¦а таптым. Соныґ алады да, е ш І а н д а й аштыІтан ІорыІпайды
кЅлеґкес¿не кел¿п отырдым (Б.±ыдырбекўлы, (Є.Б¿рма¦амбетов, ±азаІст. геог.). Е ш І а н-
Ўры.). Таутан шайІатылып, е ш к ¿ т а л д а н д а й бЅтен ойы, бЅлек п¿к¿р¿, бўл д¤ниеде к¤мєн¿
ÅШҚА-ЖАБА 488
жоІ адамдай кЅздер¿ жаудырап, мЅлие Іалыпты ЁЛКА îð. з а т. ñ ½ é ë. Æà´à æûëäû² øырша.
(Б.Т¿легенов, АІІайнар). Мен¿ґ жаґа жылда ¤й¿ме ё л к а алдырмай,
ЕШ±АШАН е с ¿ м. Еш уаІытта, ешб¿р кезде ІонаІ шаІыратыным бар (О.Єубєк¿ров, СиІыр).
де. МылтыІ оІта¦анда оныґ аузын е ш І а ш а н Ё л к а єр т¤ст¿ шамдармен безенд¿р¿л¿пт¿ жєне
к¿с¿ге Іаратпа, к¿с¿ге Іаратып ойнап оІтама олардыґ б¿р тобы жанса, б¿р тобы сЅн¿п, єсем
(Ш.Айманов, ±ыран.). Махаббат сЅнбейд¿, Іўбылып тўр (ј.±анахин, Ж¤рек.).
Ѕлмейд¿, СЅнсе к¤н, Ѕлсе жан ІорлыІта. Махаб- ЁЛКАДАЙ с ы н. Ёлка сияІты. Заманныґ
бат е ш І а ш а н кЅнбейд¿, Ажал¦а, ¤к¿мге, б¿з – бўлбўлы, Жазы-Іысы сайрайыІ. јм¿р
зорлыІІа (Н.Шакенов, СаІина). ДостыІІа ІызыІ ё л к а д а й, Ё л к а д а й б¿з де жайна-
шекара жоІ б¤г¿нде, Адам досты¦ымен к¤шт¿. йыІ (С.МўІанов, Таңд. шығ.).
Досы кЅпт¿ жау алмайды е ш І а ш а н (ДостыІ ЁЛКАЛЫ с ы н. ñ ½ é ë. Ёлкасы бар. Ё л к а л ы
нўры). ¤йлерд¿ґ терезес¿нен неше т¤рл¿ Іызыл, жасыл,
ЕШМЕК з а т. с Ѕ й л. Ешк¿лбай. Ешк¿ сары, кЅк т¤ст¿ жарыІтар жарІырап кЅр¿нед¿
асы¦ын е ш м е к деп те атайды («Ана т¿л¿»). (Ауызек¿).
ЕШТЕМЕ е с ¿ м. Ештеґе, еш нєрсе, дєнеґе, ЁЛКАСЫЗ с ы н. Ёлкасы жоІ. Жаґа жыл
т¤к те. Надан Іуанар, арсаґдар, ТоІырап тўра Іарсаґында Іалада ё л к а с ы з ¤й Іалмайды
Іалсаґдар. Татымды е ш т е м е болмас, Адамсып (Ауызек¿).
босІа талтаґдар (Абай, Тол. жин.). БарлыІ

Ж
к¤зетш¿лер орнында екен, к¤д¿ктенерл¿ктей
е ш т е м е байІалмады (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.).
Мына жаґа жолаушыныґ мысы жеґд¿ ме, єлде
оныґ е ш т е м е д е н Іысылмайтын, ерк¿н Ж л и н г в. 1. ±азаІ єл¿пби¿н¿ґ дауыссыз
Іимылы ІызыІ кЅр¿нд¿ ме, єйтеу¿р купедег¿лер дыбысты б¿лд¿рет¿н сег¿з¿нш¿ єрп¿. 2. Т¿л алды
б¿р сєт тым-тырыс бола Іалды (±.Жўмад¿лов, ызыґ (фрикатив) дауыссыз дыбыс. Осы к¤нг¿
±аздар.). Г¤лжанды тўза¦ына т¤с¿рмекке талай єдеби т¿л¿м¿зде ж-¦а б¿тет¿н сЅздерд¿ґ саны
рет айла-шарыІ жасап кЅрд¿, б¿раІ онысынан ана¦ўрлым кЅбейе т¤ст¿ (±аз¿рг¿ Іаз. т¿л¿).
е ш т е м е шы¦ара алмады (М.Д¤йсенов, ЖА1 о д. с Ѕ й л. Жє. – Ж а, не айтарыґды
Г¤лжан.). б¿лем¿н. Мє, аІша, ма¦ан ±ўдай ¤ш¿н билет алып
ЕШТЕіЕ е с ¿ м. Ештеме, дєнеґе, еш нєрсе. бер (М.Иманжанов, Адам.).
ТаІырыбыґды тереґ барлап, тамырын ўстап, ЖА2 ш ы л. ж е р г. Не, немесе, я. ±ўдыІ
ж¤рек со¦ысын б¿лмесеґ, е ш т е ґ е жаза Іаз¦анда топыраІ ¿ш¿не Іўламас ¤ш¿н а¦аштан
алмайды екенс¿ґ (С.Мєуленов, Јркер.). Бейлис
ж а тастан Ѕред¿ (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
нем¿с жўмысшыларыныґ жарыл¦ыш оІ-дєр¿
ЖАБА1 з а т. ж е р г. СаятІа шыІІанда
жинап беруге уєдес¿н алып берген¿ болмаса,
Іыран Іўсты ўстау ¤ш¿н торлап, шаґыраІ
одан бЅтен е ш т е ґ е н ¿ б¿лмейд¿ (ѕ.Есенберлин,
тєр¿зд¿ ет¿п жасал¦ан Іўрал. јз-Ѕз¿нен жел¿г¿п
Алтын Іўс). ±ызылшашы дегенде ертеден
ІўсІўмар боп, Єкес¿ ж а б а т¿г¿п Іаґ¦ып
кешке дей¿н Іызылша т¤б¿не шўІшиюдан
басІа Іолымыздан е ш т е ґ е келмеген¿ ме? кетт¿ (±.Жапсарбаев, јлеґд.).Бўдан соґ єлг¿
(К.Оспанова, Ж¤рек л¤п¿л¿). Мен жаґа б¿лд¿м, обаІаннан сондай жерге ж а б а тўр¦ызы-
ту¦ан жерд¿ґ топыра¦ына жетер е ш т е ґ е жоІ лады (СаятшылыІ). ТЅрт-бес жерге, Шопеке,
екен (К.±азыбаев, Ыз¦ар). // ô è ë î ñ. Шынайы Ж а б а Іўрып жатасыґ. Соны ўстасаІ, Шопеке,
наІтылыІты немесе болмысты мойындамай, КЅґ¿лдег¿ аґыґа (±.Жапсарбаев, Жет¿су жыр­
жоІІа шы¦аратын ¿л¿мдер категориясы. лары).
Хайдеггер е ш т е ґ е н ¿ ґ болмысІа Іатысы ЖАБА2 з а т. ж е р г. К¿ш¿рек жылІы. Мына
жайында¦ы мєселен¿ Іарастырды (±ЎЭ). ат ж а б а екен (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
ЕШТЕіКЕ е с ¿ м. с Ѕ й л. Ештеме. КЅґ¿лдег¿ ЖАБА3: жаба тастау. ì ó ç. Єдетте, оґ Іолдыґ
ойымды, ынтызар хал¿мд¿ Ѕз¿не баяндармын Іа¦ысынсыз, сол Іолдыґ Іа¦ысынсыз, сол Іолдыґ
деп к¤ткен СадуаІас б¤г¿нге дей¿н Іыз Іарасын саусаІтарыныґ к¤ш¿мен ¦ана жасалатын дом-
кЅр¿п, Јм¿т соґынан ергеннен басІа е ш т е ґ к е быра тарту тєс¿л¿ (Т.ЄсемІўлов, Домбыра.).
тапІан жоІ (Ж.Саин, Жол ¤ст¿.). Мўны ол ЖАБАҐЫ 1 з а т. Алты ай мен б¿р жас
жаІсы кЅр¿п айтты ма, яки жаІтырмай айтты аралы¦ында¦ы ересек Іўлын. ±ўнанбай¦а
ма, даусынан е ш т е ґ к е ദарып болмайтын сыба¦а деп арна¦ан сем¿з Іойлар, жўнттай
(Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше). ж а б а ¦ ы л а р, арда емген тайлар да болатын
ЕШѕР= е т. с Ѕ й л. Ес¿ру. Б¿з келгенде ол (М.Єуезов, Шы¦.). Ж а б а ¦ ы – Іўлынныґ
е ш ¿ р ¿ п отыр екен (Қаз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). к¤зде енес¿ суал¦ан с¿рге жияр шаІтан бастап
ЕШѕРУ Еш¿р ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Іарын ж¤н¿н таста¦ан¦а дей¿нг¿ аралыІта¦ы
≈ Е ш ¿ р у ¿ н Іарашы. жас атауы (Х.Ар¦ынбаев, ±азаІ. мал шаруаш.).
489 ЖАБА-ЖАБА
Елеґ ете Іал¦ан ек¿ жылІышы ж а б а ¦ ы н ы ґ ЖАБАҐЫДАЙ с ы н. Жаба¦ы Іўлын-тай
2

шўрІыра¦ан даусынан оныґ енес¿ мерт бол¦анын сияІты. Осынау апатІа Ѕздер¿мен б¿рге ала
б¿рден ദарды (Є.КЅш¿мов, Жас аґшы). келген жеґ¿с¿ де жаґа¦ы ж а б а ¦ ы д а й мерт
Апамныґ боз биен¿ ж а б а ¦ ы с ы м е н Іол¦а болатын сек¿лд¿ кЅр¿нд¿ (К.±азыбаев, Аманат).
ўстауына да болатын ед¿ (М.Тиесов, Дала.). Бєр¿ де кЅр¿п келед¿, бўл жардай Іояндар мен
ЖАБАҐЫ2 з а т. ±ой мен т¤йен¿ґ кЅктемде ж а б а ¦ ы д а й ІасІырлар ордасы екен (Жал¦ыз
ІырІып ал¦ан, суыІ маусымда Ѕскен, ўйысІан салт атты). Ер тўлпары жау кЅрмесе, ж а б а ¦ ы-
ж¤н¿. Сараґ к¿с¿лер шыжы¦ан ыстыІІа Іарамай д а й жалсыз болар (Ж.СыздыІов, ±ос Іыран).
Іойын Іўрттап, ж а б а ¦ ы с ы н ІырІып ЖАБАҐЫЛАН= е т. К¿р¿г¿п, тўтасып,
жатыр (Б.Майлин, Шы¦.). Оныґ аузын т¿г¿п, ўйысып Іалу, ўйпаІталу, жырымдану. Терезен¿
ты¦ыздап сал¦ан алты Іап ж а б а ¦ ы с ы бар екен ашып сартылдатып шаґын ІаІты. Ж а б а ¦ ы-
(Ґ.Сланов, Асау арна). // Б¿р-б¿р¿не жабысып, л а н ы п кеткен шет¿н Іиып, тєрт¿пке келт¿рд¿
тўтасып Іал¦ан, ўйысІан. Ж а б а ¦ ы жалды ат (С.Шаймерденов, БолашаІ.). Кешег¿ ж¿бектей
м¿нген ж а б а ¦ ы саІал к¿с¿ аттан т¤с¿п жатты шашы да терден сауыс-сауыс боп, ж а б а ¦ ы-
(«±аз. єдеб.»). л а н ы п, жа¦ына жабысып ўсІынын алып-аІ тўр
Жаба¦ы бўлт. ±арабауыр ала-шўбар бўлт. (С.Жўбатыров, Алыста¦ы.). Ожардыґ тырна¦ы
±арабауыр ж а б а ¦ ы б ў л т т а р батыстан Ѕс¿п, шашы ж а б а ¦ ы л а н ы п, тўла бойын т¤к
шы¦ысІа Іарай кЅш¿п жатІан (То¦ызыншы басты (С.±асиманов, Алтай.).
шеж¿ре). Ж а б а ¦ ы б ў л т т а р жыртылып- ЖАБАҐЫЛАНУ Жаба¦ылан ет¿ст¿г¿н¿ґ
жыртылып кеткенде, кешк¿рген к¤н Іылт-Іылт Іимыл атауы.
ет¿п б¿рер кЅр¿нд¿ (М.Сатыбалдиев, ±оґыр ЖАБАҐЫЛАУ с ы н. Жаба¦ы¦а жаІындау.
Іозы). ±ар суын пайдаланып, кЅктемд¿ ±араІўмда
Жаба¦ы ж¤н. ±ылшыІ ж¤нд¿ Іойдыґ, Ѕтк¿зд¿к, ¿р¿мш¿ктей Іызыл изен Іойдыґ
т¤йен¿ґ ўйысІан ІысІы ж¤н¿. ±ойды ж а б а ¦ ы Ѕз¿н ¦ана емес, оныґ ж а б а ¦ ы л а у ж¤н¿н¿ґ
ж ¤ н ¿ н ал¦аннан кей¿н жазда су¦а айына ерте кЅтер¿лу¿не єсер¿н тиг¿зд¿ (А.Лекеров,
ек¿ рет то¦ытып тўр¦ан жЅн (Б.Далабаев, ±ырда.).
Табыс.). КЅктемде Іыстан арыІтап шыІІан ЖАБАҐЫЛЫ 1 с ы н. 1. Жаба¦ысы бар,
мал оґалып, денеге жабысІан ж а б а ¦ ы ж ¤ н жаба¦ы ¿лескен. Шет жаІта жайылып ж¤рген
кЅтер¿ле баста¦анда ІырІады («Парасат»). ж а б а ¦ ы л ы кЅк биен¿ґ, ешк¿-лаІ аралас
±азаІтар ж а б а ¦ ы ж ¤ н д ¿ тазалап, жуып, аз¦ана Іойдыґ жанынан Ѕтт¿к (Ж.ЖўмаІанов,
жылІы Іылымен араластырып, арІан, бау, Іўр СоІпаІ.). Ол ж а б а ¦ ы л ы б¿р-ек¿л¿ биес¿н
есуге Іолданады (Ата салт.). Іостал¦ан кЅп жылІы¦а, 20-30 ўсаІ тўяІтарын
Т¤йе жаба¦ы. Т¤йен¿ґ жаз¦ытўрым¦ы ўйыс- жалпы Іотан¦а ІосІан (Є.КЅш¿мов, Ек¿ б¤рк¿т).
Іан салалы ж¤н¿. ≈ Т ¤ й е ж а б а ¦ ы ж¤н¿. Еґ алдымен ж а б а ¦ ы л ы торы бие зым-зия жоІ
ЖАБАҐЫ 3 з а т. ±ой ж¤н¿н¿ґ астына болып кетт¿ (Є.КЅш¿мов, Жас аґшы). 2. Жаба¦ы
ш¤берек мата салып, сырып т¿ккен жабдыІ. салын¦ан. Батырдай сапІа тўр¦ан сауыт кид¿к,
Ж а б а ¦ ы н ы суыІ маусымда нєрестен¿ґ К¤п¿н¿ ж а б а ¦ ы л ы шеш¿п тастап (Махамбет,
бес¿к Іўнда¦ын, сондай-аІ кєр¿-Іўртаґ мен јлеґд.).
ауру-сырІауларды жылылап орап, Іымтау¦а ЖАБАҐЫЛЫ 2 с ы н. ±ысІы ўйысІан
Іолданады (±.Медеубеков, ±азаІст. Іой жаба¦ы ж¤н¿ т¤спеген (Іой я т¤йе). Ж¤н¿ Іалыґ
шаруаш.). ж а б а ¦ ы л ы Іойды Іыстаудан айдап т¤ст¿к
ЖАБАҐЫ4 з а т. ТоІымныґ ¿шт¿г¿. Ж а- («Лен. жас»).
б а ¦ ы сЅз¿ тоІымныґ ¿шт¿г¿ деген ма¦ынаны да ЖАБАҐЫЛЫ±1 з а т. ЎйысІан Іалып, к¤й.
б¿лд¿ред¿ (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿). Ж а б а- Соныґ Ѕз¿нде (Іойдыґ ж¤н¿н бояу ІалаІшаларды
¦ ы н ы тастай сап, жануарым, Б¿р с¿лк¿н¿п пайдалана отырып) бояуды ж¤нн¿ґ ж а б а ¦ ы л ы-
ал¦ан¦а не жетед¿ (Д.±анашбаев, А¦ын сулар). ¦ ы н б¤лд¿рмей жеґ¿лдеп жа¦у керек (Шопан
ЖАБАҐЫДАЙ1 с ы н. Тўтасып, ўйысып сер¿г¿).
Іал¦ан, жаба¦ы ж¤н сияІты. Жайлау бет¿ – ЖАБАҐЫЛЫ± 2 с ы н. Б¿р жаба¦ы¦а
тўщы сулы тол¦ан кЅл, т¤г¿н тартса майы ба¦аланатын, б¿р жаба¦ы тўратын. Осы ауыл-
шы¦атын, Іўнарлы топыраІ, ж а б а ¦ ы д а й дыґ єр ¤й¿не б¿р ж а б а ¦ ы л ы І бейнет¿ґ с¿ґген
ўйысып жатІан Іалыґ бетеге (С.МўІанов, Есею шы¦ар (Д.Исабеков, Т¿рш¿л¿к).
жыл.). Талайдан бер¿ ешк¿м ти¿п кЅрмегенд¿ктен ЖАБАҐЫСЫЗ с ы н. Жаба¦ысы жоІ,
болар, ІымыздыІ деген ж а б а ¦ ы д а й ўйысып жаба¦ыныґ Іатысынсыз. ±ожасы хан зекет¿н
Іалыпты (ј.±анахин, Жер бас.). Ол арыІтап ж а б а ¦ ы с ы з берд¿ґ деп, ІырыІ жылІысын
барады, жуанныґ ж¿ґ¿шкер¿п, ж¿ґ¿шкен¿ґ айдап алды (Б.Аманшин, Жар мўґы).
¤з¿лген кез¿ндег¿ Ѕл¿ ж¤нд¿ ж а б а ¦ ы д а й жаІ ЖАБАҐЫША ¤ с т. Жаба¦ы¦а ўІсап, жаба¦ы
ж¤н¿ ¤рпи¿п тўр (Ш.Мўртазаев, Табыл. тең¿з.). ж¤нше (ўйысІан). Коменданттыґ Іабылдау
ЖАБА-ЖАБА 490
бЅлмес¿не к¿р¿п келсем, ж а б а ¦ ы ш а ўйысІан белг¿с¿н¿ґ бєр¿н тастап, ж а б а й ы ки¿н¿п ал¦ан
жирен шашын шолтита к¤зеп таста¦ан хатшы ед¿ (К.Оразалин, КЅктем.). 4. јз¿нен-Ѕз¿ Ѕс¿п-
єйел абыржып отыр екен (±.±айсенов, Жау Ѕн¿п тўратын, т¤зд¿к. Таспа тары – кєд¿мг¿
тылы.). Онысы аз бол¦андай, Іас Іарая сыІпа тары¦а ўІсас, б¿раІ бойы б¿р Іарыстан аспайтын,
суы шы¦атын ж а б а ¦ ы ш а ўйысІан Іалыґ боз саба¦ыныґ ўшында Іызыл т¤й¿р дєн¿ бар ж а-
тўман Іаланы басып алды (ј.±анахин, БаІыт.). б а й ы Ѕс¿мд¿к (О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас).
Жанай бар к¤ш-Іуатын жинап, ж а б а ¦ ы ш а Ж а б а й ы Ѕсет¿н жем¿с-жидектерд¿ґ бєр¿н
ўйысІан з¿лдей ауыр шырмауыІ шЅпт¿ шана дерл¿к та¦ам рет¿нде жаґа жинап ал¦ан бойында
¤ст¿не ытІыта берд¿ (С.Мўратбеков, КЅкорай). немесе кепт¿рген, мўздатІан, консерв¿леген
ЖАБАЗЫ1 з а т. 1. Аттыґ Іамытын мой- к¤й¿нде пайдалану¦а болады (К.Шалекенова,
нына ж¿бермес ¤ш¿н салатын єбзел т¤р¿ (шлея). Жем¿с.). Адам кЅптеген жылдар бойы еґбек
≈ Ки¿зге ж а б а з ы салды. 2. ж е р г. Ки¿зден, ету, ¦ылыми жўмыс ж¤рг¿зу арІылы ж а-
иленген тер¿ден жасал¦ан а¦ашсыз Іамыт, ки¿з б а й ы Ѕс¿мд¿ктен осы тамыр-жем¿ст¿ Іолдан
Іамыт. Ж а б а з ы н ы арба¦а жегет¿н т¤йен¿ґ жасады десе де бол¦андай (Ж.Єбиев, Биология).
мойнына киг¿зд¿ (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). 5. КЅзге Іораш. Аманкелд¿ балта, шоІпар сек¿лд¿
ЖАБАЗЫ2 з а т. к є с. Т¤йе жазысыныґ ж а б а й ы Іўралы барларды сег¿з шаІырым
айналасына сєнд¿к ¤ш¿н оюлап, Ѕрнек салып кей¿н тўру¦а Іосты (±. Єбд¿Іадыров, Єґг¿м.).
матадан т¿г¿лет¿н, жазыныґ тЅменг¿ жиег¿нен Ол паровоз б¿р кезде к¤шт¿ паровоз бол¦анымен
кЅр¿н¿п тўратын Іосымша єбзел. Ертеректе кейб¿р механизм¿ ж а б а й ы ед¿ (С. Бегалин,
т¤йел¿ ауылдарда той-жиын¦а бару, кЅш кЅл¿- Жетк¿ншек.). Ол кездег¿ тЅрт дЅґгелект¿,
г¿н сєндеу кез¿нде ж а б а з ы м¿ндетт¿ т¤рде тек Іана сег¿з аттыґ к¤ш¿ бар Харьков трак-
пайдаланыл¦ан (Є.ЖаІыпов, Т¤йе.). торы б¿зге Іаз¿р «еск¿н¿ґ мўрасы» саналып,
ЖАБАЙ з а т. 1. ±ор¦асын Іўйылма¦ан машинаныґ ж а б а й ы с ы болып кЅр¿нед¿
салмаІты асыІ, кеней. Ж а б а й – т¿гул¿ тўр¦ан (I.Есенберлин, ±атерл¿.). 6. а у ы с. К¿с¿ге жуы-
асыІты ататын саІа («Ана т¿л¿»). 2. СаІаныґ са алмайтын жасІаншаІ, ўялшаІ. Ол былай
Ѕґделгеннен кей¿нг¿ салмаІты т¤р¿. Болаттыґ бол¦ан. Ыл¦и шетте єкес¿мен мал соґында ж¤р¿п
ж а б а й ы алшы тўр¦ыш (±аз. т¿л¿. диалек. ж а б а й ы болып Іал¦аны ма. ЖоІ, Ѕм¿р т¿л¿н
сЅзд¿г¿). б¿лмеу¿ ме, бўйы¦ы ед¿ (Д.Досжанов, Тўлпар.).
ЖАБАЙЫ с ы н. 1. ±ол¦а ¤йренбеген, јйткен¿ мен¿ґ ер¿м сондай ж а б а й ы жан
та¦ы. Индия жер¿ндег¿ ормандарда ж а б а й ы болды, ол т¿пт¿ махаббаттыґ не екен¿н м¤лде
аґдар кЅп (С.БаІбергенов, јз. ж¿г¿т.). Б¿рнеше т¤с¿нбед¿ (ѕ.Есенберлин, ҐашыІтар). 7. ДЅрек¿,
жыл¦ы арманы – ашыІ к¤реске шы¦у¦а Іолы тўрпайы, жа¦ымсыз. Сыпайгерш¿л¿к, мєдени
жеткенде ол меґ¿реу орманныґ ж а б а й ы аґы райдан кєз¿р енд¿ ырым да байІалмайды, ж а-
былай тўрсын, фашист жендеттер¿ кездессе де б а й ы к¤ш, жат м¿нез ¤стем (Ж.ЖўмаІанов,
сескене Іоймас (±.Исабаев, Ажал Іўрсауы.). ±аракЅз.). ±айыршы басын шайІап, жаман б¿р
Далада Іонып отыр¦ан аІ Іўрды ж а б а й ы ж а б а й ы дауыспен баІырып ж¿берд¿ де,
бў¦ы деп Іалып, тасырлата Іуа жЅнелгенде, жЅтел¿п шашалып тўрып, т¿л¿н шы¦арды
онысы заматта ¦айып болып, к¿шкентай ала (С.Адамбеков, Атыл¦ан Іыз.).
Іанат ІўсІа айналып кеткен¿н талай рет кЅрген Жабайы адамдар. Јґг¿р мен лашықтарда
(Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). 2. ±о¦амдыІ, єлеуметт¿к тўрып, аґ аулап Іана т¿рш¿л¿к еткен адамдар
жа¦ынан артта Іал¦ан мешеу (ел). Бєймембет тобы. ЕуропалыІтар оґт¤ст¿к Африка мен
бид¿ аІ патша ШаІырып алып кеґескен. Ж а- орталыІ Америка¦а ал¦аш аяІ басІанда онда¦ы
б а й ы ж¤рген ед¿ґ деп, Бас бўрмай ма¦ан кЅн¿ґ ж а б а й ы а д а м д а р м е н ¿стес болды
деп, Т¤с¿нд¿р барып халІыґды (С.Жан¦абылов, (Ґалам ¦ажап.). Амал не, заман тыныш, ешк¿м
ТоІсан тол¦ау). Ж а б а й ы л а р даласына тем¿р беттер¿ґнен ІаІпайды... Дегенмен, мына ж а б а й ы
тєрт¿п керек, оны бўлжытпай ўстап отыратын а д а м д а й жалбырамай, бастарыґды дўрыстап
тем¿р жўдырыІ керек, Іызым (Є.Тєж¿баев, ўстасаґдаршы (Є.Ахметов, Был¦ары.).
Жартас). 3. Жўпыны, жай, Іарапайым, дЅрек¿. Жабайы ара. з о о л. Жєнд¿ктер класыныґ
Ж а б а й ы т¿лмен айтІанда, ол – кєд¿мг¿ жар¦аІІанаттылар отрядыныґ жабайы аралар
мекемен¿ґ Іызметкер¿. Б¿раІ Ѕз¿ пысыІ. тўІымдасыныґ б¿р т¤р¿. Ж а б а й ы а р а
Жиналыстарда кЅб¿рек сЅйлейд¿ жєне шешен, Іауым Іўрып т¿рш¿л¿к етед¿ (±аз. т¿л¿ термин.
оныґ ¤ст¿не Губкомныґ бюросына м¤ше Биология). Ж а б а й ы а р а ўясыныґ кЅздер¿н
(С.МўІанов, Есею жыл.). Аян Сыпатаевтыґ Іа¦аз сияІты затпен жауып Іояды (±аз. т¿л¿
шырай Іўбылысына Іарап отырып ¿ш¿нен: термин. Биология). Ж а б а й ы а р а н ы ґ
«...Телефон соІІан жай б¿р ж а б а й ы адам 22 мыґнан аса т¤р¿ белг¿л¿ (±ЎЭ). Ересек
емес, жо¦арыда отыр¦андардыґ б¿р¿-ау!» – дед¿ ж а б а й ы а р а л а р г¤л шырынымен
(С.Сейфуллин, Шы¦.). Ол милиционерл¿к Іоректенед¿ (Зоология).
491 ЖАБА-ЖАБА
Жабайы банкив тауы¦ы. з о о л. ТауыІ майлы та¦ам рет¿нде жєне сабын Іайнату ¤ш¿н
тєр¿зд¿лер отрядына жататын Іўстардыґ пайдаланылады (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.).
жабайы тауыІ немесе бўта тауы¦ы. Ж а б а й ы Жабайы м¿нез. К¿с¿ге жў¦ымы жоІ дЅрек¿
б а н к и в т а у ы ¦ ы Јнд¿ жєне Оґт¤ст¿к-Шы¦ыс м¿нез. Кеґ д¤ниен¿ тарылтып тўратын ж а-
Азия елдер¿нде тара¦ан (М.Шаймарданова, б а й ы м ¿ н е з ¿ н жўмсарту ед¿ (Д.Досжанов,
Зоол. қазақ.-орыс. сЅзд¿к). Ж а б а й ы б а н- К¿с¿.).
к и в т а у ы ¦ ы бўлдырыІтардан к¿ш¿рек. Жабайы сарымсаІ. ө с. Пияз тєр¿здес
КЅб¿несе жерде ж¤ред¿. ±ау¿п тЅнген шаІта дереу шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Ж а б а й ы с а р ы м с а І-
а¦аш басына ўшып шы¦ады (М.Шаймарданова, т ы ґ тамаІІа жас сабаІтары Іолданылады
Зоол. Орыс. сЅзд¿к). Ж а б а й ы б а н к и в (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.).
т а у ы ¦ ы Іаз¿рг¿ ¤й тауыІтарыныґ ататег¿ деп Жабайы сўр Іаз. з о о л. ±аз тєр¿зд¿лер
саналады (М.Шаймарданова, Зоол. қазақ.-îрыс. отрядына жататын ¿р¿ денел¿ Іўс. Ж а б а й ы
сЅзд¿к). с ў р І а з Европада, Сибирьд¿ґ едєу¿р бЅл¿г¿нде
Жабайы бидай. а) Маса¦ы сын¦ыш бидай ўя салады (М.Шаймарданова, Зоол. Іазақ.-
т¤р¿. Ж а б а й ы б и д а й т¤р¿ Еуразия, Африка орыс. сЅзд¿к). Ж а б а й ы с ў р І а з д ы ґ нег¿зг¿
материктер¿нде Ѕсед¿ (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). Іорег¿ – шЅп, тўІым, Ѕс¿мд¿ктерд¿ґ тамырже-
є) ж е р г. Былтыр еккен бидай орнына келес¿ м¿стер¿. Ет¿ жєне жўмыртІасы ¤ш¿н ауланады
жылы екпей-аІ шыІІан бидай. ≈ Ж а б а й ы (М.Шаймарданова, Зоол. Іазақ.-орыс. сЅзд¿к).
б и д а й Ѕст¿. Жабайы шомыр. ө с. <ëàò. raphanus rap-
Жабайы ж¤з¿м. б о т. <лат. vitis vinifera> hanistrum> Орам жапыраІтар тўІымдасына
Ж¤з¿м тўІымдасына жататын, а¦аштанып жататын б¿ржылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. Ж а б а й ы
Іатайып кеткен кЅпжылдыІ шырмауыІ. Жапы­ ш о м ы р д ы мал жаІсы жейд¿, оны с¤рлемге
раІтары дЅґгелен¿п келген ж а б а й ы ж ¤- Іосу¦а болады («Зерде»). Ж а б а й ы ш о м ы р
з ¿ м н ¿ ґ тамыры тереґге жайылады (±азаІст.
жаз бойы жєне к¤зде г¤лдейд¿ («Зерде»).
ýнцик. сЅзд¿к). Ж а б а й ы ж ¤ з ¿ м сирек кез-
Жабайы шЅп. ж е р г. Дала¦а шы¦атын
десет¿н Ѕс¿мд¿к бол¦андыІтан, Іор¦ау¦а алынып,
таби¦и шЅп. Ж а б а й ы ш Ѕ п биыл б¿т¿к шыІты
±азаІстанныґ «±ызыл к¿табына» енг¿з¿лген
(±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
(±азаІст. ýнцик. сЅзд¿к).
Жартылай жабайы. Артта Іал¦ан, ой-Ѕр¿с¿
Жабайы ит. з о о л. <лат. danis dingo>
Иттер туысына жататын, ек¿нш¿ рет жабайы тар. јздер¿н¿ґ алдында Іўнды жаґалыІ ашып
итке айнал¦ан иттер тўІымдасы. Ж а б а й ы тўр¦ан єйелд¿ бўрын¦ы ж а р т ы л а й ж а б а й ы,
и т Австралия фаунасында кездесет¿н жал¦ыз кЅшпел¿ елд¿ґ Іызы дегенге к¤д¿к келт¿ре берд¿
жыртІыш аґ (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). Ж а- (Є.±алмырзаев, Ар).
б а й ы и т Австралияда иес¿нен Іашып кет¿п, ЖАБАЙЫЛАН= е т. 1. Адам маґынан
Ѕз¿не Іолайлы Іорег¿ мол, жаулары жоІ, ерк¿н алыстап, шеттеп, та¦ылану. Оныґ Ѕз¿ ж а-
кЅбейет¿н жер тауып, сол жерде кЅп тарал¦ан б а й ы л а н ы п кеткен кєд¿мг¿ ¤й мысы¦ы
(±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). болуы да м¤мк¿н (Н.Мўраталиев, Жасыл кЅл).
Жабайы ІасІыржем. ө с. <лат. asparagus Б¿раІ ондатра фермасы кей¿н То¦айсай деген
officinalis> Лалаг¤лдер тўІымдасына жататын, шал¦айда¦ы оґаша кЅлш¿кке кЅш¿р¿лд¿ де, Іамыс
би¿кт¿г¿ 70-120 см кЅпжылдыІ шЅптес¿н Ѕс¿мд¿к. арасында Іалып Іой¦ан б¿рен-саран хайуандар
Ж а б а й ы І а с І ы р ж е м мамыр-ш¿лде ж а б а й ы л а н ы п кеткен (Є.Тарази, Асу-
айларында г¤лдейд¿, жем¿с¿ ш¿лде-тамызда асу). Ауылда бўралІы иттер кЅбейген. Адам
п¿сед¿ (Є.Исамбаев, ХалыІ мед. Ѕс¿мд.). Ж а- тўрмайтын жаман тамдарды мекендеп, к¿с¿ кЅрсе
б а й ы І а с І ы р ж е м н ¿ ґ тамыры мен без¿п жЅнелет¿н ж а б а й ы л а н ¦ а н мысыІтар
сабаІ тамырында аспарагин, сананинд¿к сте­ пайда бол¦ан (Б.СоІпаІбаев, јлгендер.).
роидтар, кумарин, кЅм¿рсутег¿, каротин бар, 2. ±арапайымданып, жўпыны тарту. Айтыс
эфир майы бЅл¿н¿п алынады (Є.Исамбаев, сахнасында ±апан жаІындап б¿р келед¿ де,
ХалыІ мед. Ѕс¿мд.). Ж а б а й ы І а с І ы р- Айдармен кездескен жерлерде тым ж а б а й ы-
ж е м ±азаІстанныґ тег¿ст¿к дала айма¦ында, л а н ы п Іалады. Айдардыґ кесес¿не у салар жерде
СарыарІада кездесед¿ (Є.Исамбаев, ХалыІ басІа б¿р образ¦а кЅше жаздайды (Ґ.М¤с¿репов,
мед. Ѕс¿мд.). Суреткер.). 3. К¤т¿мс¿з, Ѕз бет¿мен Ѕн¿п-Ѕсу.
Жабайы Іыша. ө с. <лат. sinapis> Шыр- јздер¿ґ¿з б¿лес¿здер, со¦ыстан к¤йзел¿п шыІІан
шаг¤лд¿лер тўІымдасына жататын б¿ржылдыІ шаруашылыІ Іой. Майдан жылдары к¤т¿м
шЅптес¿н Ѕс¿мд¿ктер туысы. ±азаІстанда – дала болмай, а¦аштыґ кЅб¿ азып, ж а б а й ы л а н ы п
ж а б а й ы І ы ш а с ы белг¿л¿ (±аз. т¿л¿ термин. кеткен екен (Ж. Исма¦ўлов, Адам мерей¿).
ТамаІ.). Ж а б а й ы І ы ш а бос жатІан жерлерде, 4. а у ы с. Єдептен асып дЅрек¿лену, тўрпайылану,
дєнд¿ даІылдар ег¿ст¿г¿нде арам шЅп рет¿нде Ѕсе- єпербаІандану. Мына деген бастыІтар елге
д¿ (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). Ж а б а й ы І ы ш а келсе болды ет пен Іымыз¦а бит¿н салып, ж а-
ЖАБА-ЖАБÄ 492
б а й ы л а н ы п кетед¿. Еґ єр¿ бол¦анда ІазаІты сиырларын ўстап, ж¤г¿н т¤с¿р¿п жатІанда
жамандайды (Ж. Молда¦алиев, СарыарІа.). Шекерлер де келд¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ЖАБАЙЫЛАНДЫР= е т. 1. Жабайы ЖАБАСАЛМА2 з а т. ±азан¦а жаба салып,
етк¿зу, та¦ыландыру. Елс¿з жерде Іал¦ан мы- Іарып п¿с¿рген жаппа нан. ≈ Ж а б а с а л м а
сыІты да ж а б а й ы л а н д ы р ы п ж¿берген п¿с¿рд¿.
(Ауызек¿). 2. Жўпыныландыру, дЅрек¿ленд¿ру, ЖАБАСАЛМА3 з а т. ê è i ì. Т¤йе ж¤н¿нен
тўрпайыландыру. «±ойым сем¿з бол¦ан¦а Ѕз¿м немесе Іойдыґ Іара жаба¦ысынан жасал¦ан
сем¿з...» деген сияІты Іойшыныґ сана-сез¿м¿н сырт ки¿м. Ж а б а с а л м а н ы ґ тысы да к¤лєпара
сонша ж а б а й ы л а н д ы р ы п, та¦ылыІ таґ- сияІты баран матадан Іапталады. К¤з, кЅктем
басын басатын Ѕлеґдерд¿ Тєж¿кстанда ест¿ген айларында 70 жастан жо¦ары жаста¦ы Іариялар
жоІпыз (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). киед¿ (Х.Нұркеўлы, ЎлттыІ мирас.). Ж а б а с а л-
ЖАБАЙЫЛАНДЫРУ Жабайыландыр м а н ы тысын матамен Іаптап, Іозы тер¿с¿нен
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. К¤т¿мс¿зд¿к кейб¿р де т¿гед¿ («Ана т¿л¿»).
а¦аш т¤рлер¿н де ж а б а й ы л а н д ы р у д а ЖАБАТАЙ з а т. æ å ð ã. Æàáà2. Тай жасы-
(Ауызек¿). нан асып Іўнан, Іўнажын шыІпа¦ан, єл¿ де болса
ЖАБАЙЫЛАНУ Жабайылан ет¿ст¿г¿н¿ґ байланып отыр¦ан ж а б а т а й (Б.Базылхан,
Іимыл атауы. Мол. Іаз. т¿л¿).
ЖАБАЙЫЛАУ с ы н. 1. Жартылай ЖАБАУ с ы н. с Ѕ й л. Желеу. Д¿нд¿ Іатты
та¦ы, жабайыраІ. Ертеде адамдардыґ бўдан «Іўрметтейт¿н» елде халыІ та кЅп Іырыл¦анын,
да ж а б а й ы л а у кез¿нде, ദа шы¦ып, Ѕйткен¿ олар д¿н деген ж а б а у сЅз арІылы б¤к¿л
олжалы ІайтІан аґшылар осы ойынды ойнаса ўлтын сатып ж¿берген¿н б¿лд¿м (Ж.Молда¦алиев,
керек (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). 2. Жўпыны Тор¦ай.).
келген, Іарапайымдау. Шертерд¿ґ сырт п¿ш¿н¿ ЖАБАУРА= е т. c Ѕ й л. ЖабырІау. Ма¦ан
домбырамен салыстыр¦анда ж а б а й ы л а у
алыс єл¿ алда¦ы жарыІ к¤н, Жасым жет¿п ж а-
(«±аз. єдеб.»). Та¦ам атаулы да ж а б а й ы л а у
б а у р а ¦ а н ¦арыппын. Досжан атын сўрар болса
єдетпен єкел¿н¿п жатыр (Ж.Молда¦алиев,
келешек, КЅґ¿л¿нен табар жыршы халыІтыґ
Самал).
(±.СыдыІов, Теґ¿з леб¿).
ЖАБАЙЫЛЫ± з а т. 1. Жабайы болушылыІ,
ЖАБАУРАУ Жабаура ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
та¦ылыІ. Австралияныґ байыр¦ы тўр¦ындары
еуропалыІтар бар¦ан¦а дей¿н ж а б а й ы л ы І т а атауы.
болып келген («Мєдениет жєне тўрмыс»). ЖАББАР [ар. ] з а т. ±ўдайдыґ кЅп
2. а у ы с. АнайылыІ, тўрпайылыІ. МасІара атыныґ б¿р¿, жаратІан ие. – Ж а б б а р ием,
т¤рдег¿ ба¦ы заман ж а б а й ы л ы ¦ ы дєл осы Ѕз¿ґ жар бол! ±ўланжан, мўндай¦а не амал
Мадрас Іаласына кеп орна¦андай (М.Єуезов, бар?– деп ж¤деген ¤нмен сауал Іойып, Орман
Индия очерк.). Адам ж а б а й ы л ы І т а н енд¿- шал мергенге жаутаґдай Іарады (А.Нўрманов,
енд¿ арылып, болашаІІа Іадам жасай баста¦ан ±ўлан.). Жалынды жал¦ыз ж а б б а р ¦ а, Жо-
кез¿нде мєдениет орындары бой кЅрсетед¿ лына Іўнан Іой айтты Жетсем деп атар аІ тദа,
(Т.Шаханов, Жо¦ал¦ан.). 3. ЖўпынылыІ, Дў¦аны ¿штей молайтты (Б.Алдамжаров, Нўр
ІарапайымдылыІ. Сол сияІты ІазаІ халІыныґ мен т¤нек). Атаґды жасыґда ал¦ан ж а б б а р
ауызша єндер¿н де Іарапайым ж а б а й ы л ы І І а Іўдай, ЎІтырды Іайын атаґ аулы бўлай. Атадан
жатІызу дўрыс бола Іоймас ед¿ (I.Омаров, жастай Іал¦ан сен сўмырай (Батырлар жыры).
Серп¿н). Адам¦а таби¦и ж а б а й ы л ы І жарасар ЖАБҐЎ з а т. к Ѕ н е. Т¤р¿к Іа¦анатында
ед¿, егер бар ¦алам таби¦и ж а б а й ы л ы ¦ ы н а н бол¦ан 28 дєрежел¿ єскери-єк¿мш¿л¿к Іызмет
Ѕзгермей тўра берсе (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). сатысы ж¤йес¿ндег¿ Іа¦ан мен ўлыІтан кей¿нг¿
ЖАБАН з а т. 1. ±ыста мал жататын лауазым. Ж а б ¦ ў н ы Іа¦анныґ балалары мен
тепсеґ жер. Ж а б а н д а жатІан малдыґ Іарасы жаІын туыстары мўрагерл¿к жолмен иеленген
ІомаІты кЅр¿нд¿ (±.Сал¦арин, Жаныґда ж¤р.). (±ЎЭ).
2. ж е р г. Жайылым¦а Іолайлы, бетегел¿ от жер. ЖАБДАН з а т. ж е р г. 1. АшыІ алаґІай,
Малды ж а б а н ¦ а жайса, Іыстан к¤йл¿ шы¦ады жазыІ жер. Анау тЅскейде б¿зд¿ґ ¤йд¿ґ ўсаІ
(±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). жанды¦ы жататын. Одан єр¿ректег¿ ж а б д а н д а
ЖАБАСАЛМА1 з а т. Асы¦ыста шаґыраІ Іырдыґ сєн¿н келт¿р¿п, ¿р¿ Іара андыздап,
пен уыІтан ¦ана уаІытша Іўрастырыл¦ан шашырай жайылушы ед¿ (ј.±анахин, Жер бас.).
жолым ¤й, ки¿з к¤рке, жаппа. КермеІастыґ Бўлардыґ енд¿г¿ беталысы теп-тег¿с ж а б д а н,
есентем¿рлер¿ т¤йелер¿н¿ґ Іомын сыпырып, ўшы-Іиырсыз кЅлбей кЅс¿лген сары жазыІ, к¤н
аттарыныґ айылын босатып, Іаґтарып, ж а б а- нўрына малын¦ан дарІан дала (ј.±анахин, Жас
с а л м а Іосын ІалІайтып бол¦ан (Б.Аманшин, дєурен). ±ўлан жортпас Іу медиен, ±ўба жонды
КЅкжар). КЅш кел¿п, байдыґ ¤йлер¿ ¤лкен- Іўлпыртып. Ж а б д а н жатІан жапаныма Г¤л
¤лкен ж а б а с а л м а с ы н жасап ал¦ан кезде, боп тўндыґ сары ала (±.Шദытбаев, Арма.).
493 ЖАБД-ЖАБД
ЖАБДАН= е т. Керек-жараІпен Іамдану, жатыр (Б.Мєдиев, јрендер). 4. ѕске Іажетт¿
єз¿рлену. Ауылында бес-алты к¤н жатІан нєрсе, бўйым. Сєл¿мн¿ґ оІитын к¿таптарын,
±ўсайын жол¦а шыІпаІ болып ж а б д а н а дєптер, Іалам, сия, сыз¦ыш сек¿лд¿ оІу ж а б-
бастады (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Ойран салып д ы І т а р ы н к¤н¿не б¿р т¤гендеп, тексер¿п
¦асырлардыґ Іўйыны, Ж а б д а н ы п Ѕм¿р Іоятын (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). Б¿з
жатыр ж¤деп бўйы¦ы. Осы ауылды таґдап Калиновский то¦айына келд¿к. АзыІ, ж а б-
алып д¤ниеде, Т¿релген бе т¿рш¿л¿кт¿ґ тўйы¦ы? д ы І тиеген к¤ймел¿ арба да сол то¦ай¦а ке­-
(±.Шദытбаев, Арма.). л¿п тоІта¦ан екен (Ш.Айманов, ±ыран.). Єйелге
Жабдан алу. КЅмек сўрау, жылу жинау. Іайнатыл¦ан, жуыл¦ан, дєр¿ленген ки¿м, тЅсек-
Тек Ѕткен жыл¦ы жўтта БайІадан Іараґ- орын ж а б д ы ¦ ы бер¿лед¿ (Кел¿ншектер.).
Іўраґнан айырылып, ж а б д а н а л у ¦ а 5. ±ару-жараІ, Іўрал. Жанында¦ы ж а б д ы ¦ ы –
биылша шамасы келмеген ед¿ (Б.±ўсбегин, Наркескен, Іанжар, асыл-ды, ±арасайдай
ЗуІа батыр). батырлар, ±иІу салып аттанса (Жамбыл,
Жабдан ки¿з. Бояусыз, т¤рс¿з ки¿з. Ж а б- Шы¦.). Генерал жаяу б¿зд¿ґ єскерлерд¿ґ о
д а н к и ¿ з д ¿ керегеге ўстап Іой, жел к¿рмес¿н шет¿нен к¿р¿п, бў шет¿нен шыІты, барлыІ
(±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). єскери ж а б д ы І т а р ы м ы з д ы кЅрд¿
ЖАБДАНУ Жабдан ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл (Б.Момышўлы, Москва.). Енд¿ ўзаІ отыру¦а
атауы. ≈ Жол¦а ж а б д а н у керек. болмайды, Іару-жараІ, керект¿ ж а б д ы І т а р-
ЖАБДУ Жабды ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. д ы алып, Лиза басІар¦ан партизандармен
≈Ат-арбасын ж а б д у керек. б¿рге б¿з де жол¦а шыІтыІ (Н.КЅшекбаев,
ЖАБДЫ= е т. ж е р г. Керек-жараІ м¤л¿кт¿, ±арулас дос.). 6. јл¿кт¿ шы¦ару¦а кетет¿н мал-
затты дайындау, єз¿рлеу (Іамдау). К¤н кешк¿ре м¤л¿к, керек-жараІ. Балам д¤ние салып ж¤ре
б¿реу¿ малшылармен сЅйлескел¿ ж¤р¿п кетт¿ берд¿. Артында Іал¦анын есептеп отырып, ІаІ
де, ±ўрман Іарт ат шанасын ж а б д ы п, Іалыґ
жартысын Ѕз¿н¿ґ ж а б д ы ¦ ы мен берес¿с¿не
ки¿не бригадасына Іайту¦а асыІты (Ґ.Орманов,
шы¦арттым (М.Єуезов, ±араш.). Жаратты
Ж¤рек). Жеґ¿лдеп кЅшет¿н ел Іояр ж¤г¿н, Ег¿н
ж а б д ы ¦ ы н а барлыІ малын, Таратты аш-
деп ег¿нш¿лер ж а б д ы р жабдыІ (ѕ.Жанс¤г¿ров,
арыІІа Іал¦андарын. Бар малдан шўбар шолаІ
Шы¦.).
аты Іалды, ±аракет Іылуына балалардыґ
ЖАБДЫ±1 з а т. 1. Керек-жараІ, єрт¤рл¿
Іўрал-сайман, єбзел. Станциядан кЅл¿г¿мен (Е.Бердин, Ек¿ ойшыл). 7. Єрекет-¿с алдында¦ы
а¦аш, єрт¤рл¿ ж а б д ы І т а ¦ а н маусымды єз¿рл¿к, дайындыІ, Іам. ±онаІтар јркенмен
жўмысшылардыґ арасында ек¿ трактор да ж¤к амандасып, сєк¿ге отыр¦анда Жўмек ¤йге
тасып ж¤р (Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды). Бар к¿р¿п, ас ¤йдег¿ той ж а б д ы ¦ ы н кЅзден та¦ы
тапІаным радиоІабылда¦ыш пен ¤й шаруасына б¿р Ѕтк¿з¿п келд¿ (Ж.Тєшенов, Ал¦ашІы.).
Іажетт¿ т¤рл¿ ж а б д ы І Іана (Ç.Шашкин, Сен, ЫсІаІ, ж¤ру ж а б д ы ¦ ы н а к¿р¿с. Асыл
Доктор.). Тарзан-М¤тєл¿п пен Ўстабай тєуекел бўйымдарды сымбалдап буып, адам кЅрмес
деп сапарды єр¿ жал¦астыру¦а бел байлап, жерге апарып тыІІыз (Б.Майлин, Шы¦.). Келес¿
жолазыІты, ж а б д ы І т ы теґдей ет¿п бЅл¿ст¿ к¤н¿ саяхатІа керект¿ ж а б д ы І т а р д ы ґ бєр¿
(Д.Досжанов, Кел¿ншектау.). 2. Јй ¿ш¿н¿ґ д¤ние- де ¿ґ¿рге дей¿н ретке келт¿р¿лд¿ (Є.КЅш¿мов, Ек¿
м¤лк¿. КЅл¿г¿ барлар Ѕз ¤й¿н¿ґ ж а б д ы ¦ ы н б¤рк¿т). Осы¦ан орай майдан¦а ж¤ру ж а б д ы-
тасып ал¦ан соґ, басІа¦а кЅмектесед¿, тек трест ¦ ы н а к¿р¿с¿п, єрб¿р взвод командирлер¿не ти¿ст¿
аІы тЅлесе бол¦аны (Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды). м¿ндеттер де айтыл¦ан болатын (Н.Ґабдулëин,
Јйд¿ Іамалап, ¤йд¿ґ ж а б д ы ¦ ы н а тЅн¿п, Ел намысы).
м¿нбе ер-тўрмандардыґ ¿ш¿нен ек¿-¤ш дауыс Жабды¦ын сайлады. Керек-жара¦ын
жамырасып, б¿р¿нен-б¿р¿ Іа¦ып алысып шырІап, даярлады. ±анжарды батыр байлады, СадаІты
сўґІылдап, «Той бастар», «Аужар» айтып тўр ед¿ белге байлады. КЅксерек атІа ер салып, Ж а б-
(С.Сейфуллин, Шы¦.). Алты Іанат аІ ¤й, оныґ д ы ¦ ы н батыр с а й л а д ы (±. Жапсарбаев,
¿ш¿ндег¿ ж а б д ы І, ес¿к алдында тўр¦ан к¤йме јлеґд.).
бўлардыґ бєр¿н Іызыныґ енш¿с¿не Балымайдыґ ЖабдыІтарды жет¿лд¿ру. ЖабдыІтардыґ
єкес¿ берген (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). функциялыІ Іасиеттер¿н, пайдалануда¦ы се­
3. Т¤рл¿ тет¿к, бЅлшек. ±аз¿р мўнда Іор¦асын- н¿мд¿л¿г¿н арттырып, жаІсарту жолдарыныґ
мырыш жєне титан, магний комбинаттары, (єд¿стер¿н¿ґ) б¿р¿. Ж а б д ы І т а р д ы ж е т ¿ л-
ТЭЦ, электр ж а б д ы І т а р ы н жасайтын, д ¿ р у – т¤бегейл¿ Іайта Ѕзгертуд¿ талап етпей-
конденсатор, аспап Іўрылысы, машина т¿н, Іўрылымыныґ жеке бЅл¿ктер¿н, тораптарын
Іўрылысы, жЅндеу-механика заводтары бар Ѕзгертуге саятын Ѕте ¤немд¿ жет¿лд¿ру єд¿с¿
(Є.НўршайыІов, Алтын.). Єрб¿р цехта – еґбек (±аз. т¿л¿ термин. Кен.).
дабылы. Соныґ єрІайсысында трактор ж а б- ЖабдыІтарды жинаІтау. ЖабдыІтардыґ
д ы І т а р ы, запас бЅлшектер жасалынып жеке бЅлшектер¿н жинаІтау.
ЖАБД-ЖАБД 494
ЖабдыІтарды орныІтыру. т е х. <франц. (Ж.Молда¦алиев, Айналайын.). Б¤к¿л б¿р
montage> Техникада Іўрылымдарды, техно­ болыста б¿р-аІ мектеп. Ол да¦ы бастауыш. Оны
логиялыІ жабдыІтарды, агрегаттарды, маши­ зордыґ к¤ш¿мен Іуынып ж¤р¿п, єреґ ж а б д ы І-
наларды, аппараттарды, аспаптарды жєне т а п, жетпейт¿н баланыґ басын Іўрап ед¿м
т.б. дайын бЅл¿ктерден жинаІтау жєне орныІ- (Ґ.Сланов, Замана.). 2. Б¿р єрекетт¿ґ Іамын
тыру. ¿стеу, дайындау, єз¿рлеу. Шеш¿н¿п, жуынып,
ЖабдыІты жദырту. э к о н. Кєс¿порын- жайланысып, дем алыґыз. ±ымыздан гЅр¿ шай
дарда жўмыс ¿степ тўр¦ан машиналар мен дўрысыраІ болар деп соны ж а б д ы І т а п
механизмдерге Ѕнд¿р¿с техникасы мен техноло- жатыр жеґгей (X.Есенжанов, КЅп жыл.). Ол
гиясыныґ Іаз¿рг¿ талаптарына сай келет¿н б¿рден жазалау отрядын ж а б д ы І т а п,
сипатта беру жєне Іолданыста¦ы жабдыІтыґ олар¦а кЅтер¿л¿сш¿лерд¿ аяусыз басып-жан-
Ѕн¿мд¿л¿г¿н арттыру маІсатымен осы машиналар шуды бўйырды (Ш.јтепов, Жалында.). ±аз¿рг¿
мен механизмдерд¿ жет¿лд¿ру. шаІта жатпай-тўрмай соларды саІадай сай ет¿п
ЖабдыІтыґ ж¤ктелу коэффициент¿. э к о н. ж а б д ы І т а п, Іамдамасаґ, ертеґ сан со¦арыґ
ЖабдыІтыґ жўмыс ¿стеу уаІытыныґ Іол- аІиІат (Саржайлау). 3. Ат-кЅл¿кт¿ єбзелдеп
даныста¦ы Іорыныґ белг¿л¿ б¿р уаІыт (жос- єшекейлеу, безенд¿ру. Асып ту¦ан ТЅлеген
парлы, есепт¿ кезеґ) бойына пайдалануын Жа¦албайлы халІынан, Ж а б д ы І т а п атын
сипаттайтын салыстырмалы кЅрсетк¿ш. Ж а б- м¿нед¿, Гауһар, ла¦ыл, алтыннан, Жолдас ермей
дыІтыґ ж¤ктелу коэффициент¿ ел¿нен Жал¦ыз Ѕз¿ жЅнед¿ (±ыз Ж¿бек). ШоІан
Ѕнд¿р¿ст¿к ба¦дарлама (жоспарлы тапсырма) келген к¤нн¿ґ ертеґ¿нде к¤м¿с ертоІыммен ж а б-
жєне жабдыІпен бўйымды Ѕґдеу уаІытыныґ д ы І т а п м¿нг¿зген боз жор¦а дЅнен аса б¿р єсем
техникалыІ нормалары нег¿з¿нде есептелед¿ болатын (С.Бегалин, ШоІан асу.).
(±аз. т¿л¿ термин. Экономика.). ЖАБДЫ±ТАЛ= е т. 1. ±ажетт¿ затпен
ЖАБДЫ±2 з а т. э т н. ЖўмсаІ ки¿зден Іос
Іамтамасыз ет¿лу. Ол ¤ш¿н Іойшы¦а жаІсы
Іабаттап, нар т¤йен¿ґ Ѕркеш¿не жазыныґ
ж а б д ы І т а л ¦ а н, боран-дауылдарда сыр
астына салатын ¿шк¿л¿к. Ж а б д ы І ў¦ымы
бермейт¿н бер¿к ки¿з ¤й, ¤дере кЅшкенде бел¿
Іўрал¦а жаІын бол¦анымен, нег¿з¿нен мал¦а
Іайыспайтын мыІты кЅл¿к Іажет (С.Мєуленов,
т¿келей Іолданылатын єбзел тектес жєне
Жер нєр¿). Јнд¿ ІонаІ ¤йлер¿ адам тўру¦а Ѕте
жўмсаІ матадан жасалады (Малшылар¦а кеґес).
Ж а б д ы І т ы Ѕз ¿ш¿нен жылыла¦ыш, Іоруыш, Іолайлы, тўрмысІа керект¿ заттардыґ бєр¿мен
аяІты Іор¦аушы деп ¤шке бЅлуге болады толыІ ж а б д ы І т а л ¦ а н (Є.Шєр¿пов,
(Малшылар¦а кеґес). Нар т¤йен¿ґ ¤ст¿не ж а б- ±апаста¦ы.). 2. ±айта жЅнделу. Содан бер¿
д ы ¦ ы н салып, отыру¦а ыґ¦айлады (Абзал Іайта ж а б д ы І т а л ¦ а н комбайнын бєйге
жандар). атындай жаратып, б¿р тоІтаусыз арындатып
ЖАБДЫ±-ЖАЙ з а т. с Ѕ й л. ЖабдыІ- келед¿ (Р.ТоІтаров, ±ырандар.).
жараІ. Олардыґ тау жаІтан бар ж а б д ы І- ЖАБДЫ±ТАЛУ ЖабдыІтал ет¿ст¿г¿н¿ґ
ж а й л а р ы м е н т¤су¿ де таяп Іалды (Р.ТоІтаров, Іимыл атауы. К¤н¿ б¤г¿нге дей¿н кЅптеген
Тауда¦ы єн.) трактористер еск¿ маркалы машиналарда жў-
ЖАБДЫ±-ЖАРА± з а т. Т¤рл¿ше Іўрал- мыс ¿стейд¿, т¿пт¿ жаґа тракторлардыґ Ѕз¿н¿ґ
сайман, Іажетт¿ м¤л¿к. Олардан бўйым, ки¿м, кейб¿реу¿н¿ґ ж а б д ы І т а л у ы онша емес
ж а б д ы І-ж а р а І ал¦алы кел¿п ж¤рген (Тракторист.). Сонымен Іатар оІушылар
адамдар онша мол емес (М.Єуезов, Абай жолы). т¤рл¿-т¤ст¿ суреттер коллекциясын жинаІтап,
ЖАБДЫ±СЫЗ ¤ с т. 1. Ешб¿р Іўрал- кабинетт¿ґ ж а б д ы І т а л у ы н а кЅмектесед¿
саймансыз. Ж а б д ы І с ы з жайрап жатІан («±азаІст. мект.»). Ж¤з жылдан астам уаІыт
жер ¤йлер жасал¦андай болды (Ґ.Мўстафин, бедер¿ндег¿ жекеленген зираттардыґ ж а б д ы І-
±ара¦анды). 2. ±ару-жараІсыз, Іўралсыз. т а л у ы да тарихи сипаттар танытады екен
Бекболат б¿лд¿рмейд¿ кЅпке сырын, ±ылыш- («Б¿л¿м жєне еґбек»).
мылтыІ к¤ш¿ бар жаудыґ т¤р¿н. Жаным-тєн¿м ЖАБДЫ±ТАН= е т. Керект¿ затпен
кем емес Николайдан?! ЖараІсыз, ж а б д ы І- Іамтамасыз ет¿лу, жЅнделу. ЖайдаІта¦ан
с ы з б ы з бер аІырын (Дастандар). жауыр болады, Ж а б д ы І т а н ¦ а н тєу¿р болады
ЖАБДЫ±ТА= е т. 1. ±ажетт¿ заттар, (±аз. маІал.).
тет¿ктер, Іўрал-саймандармен Іамтамасыз ЖАБДЫ±ТАНДЫР= е т. ±амтамасыз
ету. АйтІожа шопанныґ отарынан т¿г¿лген бес åòт¿рó. Ек¿ жылдан бер¿ комбинат мектептег¿
¤йд¿ ж а б д ы І т а п, тойдыґ басІа керектер¿н оІу бЅлмелер¿н керект¿ заттармен ж а б д ы І-
совхоз жўртшылы¦ы єз¿рлеп жатты (С.Бегалин, т а н д ы р ы п ж¤р («±азаІст. мект.»).
УаІыт.). јз¿ґ б¿лдей шоферс¿ґ, табысыґ ЖАБДЫ±ТАНДЫРУ ЖабдыІтандыр
болса кЅл-кЅс¿р. ±ала-дала¦а шы¦ып, ¤й¿ґд¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Бала¦а Іолдау кЅп-
шай-Іант, матамен ж а б д ы І т а п тўрасыґ теген жа¦дайларда: к¿шкене мастерскойды ж а б-
495 ЖАБД-ЖАБД
д ы І т а н д ы р у д а, материалдар, єдебиеттер жетк¿зу, сондай-аІ єскерлерден кЅш¿р¿лген
ал¦ан кезде, т¤рл¿ жолдарды ¤йретуде, аІыл м¤л¿ктерд¿ Іабылдау жєне басІа мєселелерд¿
берген кездерде кЅр¿нед¿ (Семья тєрбиес¿). шешу маІсатында жасалады (±аз. т¿л¿ термин.
ЖАБДЫ±ТАНУ ЖабдыІтан ет¿ст¿г¿н¿ґ Єскери.).
Іимыл атауы. ОІу кабинеттер¿н¿ґ ойда¦ыдай ЖабдыІтау бЅл¿м¿. Мекемен¿ґ шаруашы-
ж а б д ы І т а н у ы шеберханалар жўмысына лыІты Іажетт¿ заттармен Іамтамасыз ет¿п
байланысты («±азаІст. мект.»). отыруды басІаратын бЅл¿г¿. Олар партия
ЖАБДЫ±ТАі±ЫРА= е т. ЖабдыІтай бюросына ж а б д ы І т а у б Ѕ л ¿ м ¿ н ¿ ґ жўмысы-
т¤су. ±аз¿рг¿ шаІта жатпай-тўрмай соларды мен жете танысып, оны коммунистерд¿ґ талІы-
ж а б д ы І т а ґ І ы р а п, Іамдамасаґ, ертеґ сан сына салу¦а ўсынады (±.Єб¿лдаев, Коммунист.).
со¦арыґ аІиІат (Саржайлау). Николай Ивановичт¿ґ Ѕз¿ одаІтыІ мєн¿ бар
ЖАБДЫ±ТАі±ЫРАУ ЖабдыІтаґІыра ¤лкен заводта техникалыІ ж а б д ы І т а у б Ѕ-
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ Керект¿ затпен ж а б- л ¿ м ¿ н ¿ ґ басты¦ы болып ¿стеген (Т.Єл¿мІўлов,
д ы І т а ґ І ы р а у. АІбоз ат).
ЖАБДЫ±ТАС= е т. ЖабдыІтау¦а кЅмек- ЖабдыІтау Іўралдары. ә с к.Ўрыс м¤м­
тесу, Іосыла жабдыІтау. Ек¿ к¤нг¿ уаІыты к¿нд¿ктер¿н кЅтеру жєне жауынгерл¿к м¿н­дет­
¤йд¿ґ ¤ст¿ґг¿ Іабатында¦ы кеґ залды ж а б д ы І- терд¿ґ табысты орындалуын Іамтамасыз
т а с у ¦ а кетт¿ (Ж.Т¿леков, От кешу). ету ¤ш¿н жалпы єскери бЅл¿мшелер, бЅл¿мдер,
ЖАБДЫ±ТАСУ ЖабдыІтас ет¿ст¿г¿н¿ґ Іўрамалар командирлер¿не уаІытша ба¦ынатын
Іимыл атауы. ≈ БЅлмен¿ ж а б д ы І т а с у ¦ а єрт¤рл¿ єскер салалары мен арнайы єскерлерд¿ґ
кЅмектест¿. бЅл¿мшелер¿, бЅл¿мдер¿, Іўрамалары.
ЖАБДЫ±ТАТ= е т. ЖабдыІтау¦а ЖабдыІтау стансысы. є с к. Тем¿ржол
м¤мк¿нд¿к жасау, рўІсат ету; мєжб¤рлеу. кЅл¿ктер¿н Іабылдау, оларды тиеу-т¤с¿ру,
Салтанатпен ж¤руд¿ єдеттенген а¦а сўлтан Мўса материалдыІ Іўралдарды уаІытша саІтау
±аракЅлден аттанарда ерекше ж а б д ы І т а т жєне Іўрамалар¦а (бЅл¿мдерге) ж¿беру, сондай-
ып, алып ж¤рет¿н жол шатырын тиет¿п, б¿рнеше аІ жаралылар мен науІастарды, Іару мен
нЅкермен ж¤рд¿ (С.Бегалин, Бала ШоІан). єскери техниканы Іабылдау жєне єр¿ Іарай
±аз¿р келер жазда енг¿збекш¿ Іалыґды¦ына ел эвакуациялау ¤ш¿н жалпы єскери армияда
кЅрмеген Іымбат жасау ж а б д ы І т а т ы п та¦айындал¦ан б¿р немесе б¿рнеше тем¿ржол
жатыр (С.Лємбеков, Тай-талас). стансалары мен разъездер¿. Бейб¿т уаІытта
ЖАБДЫ±ТАТУ ЖабдыІтат ет¿ст¿г¿н¿ґ ж а б д ы І т а у с т а н с ы с ы н б¿р¿кт¿ру
Іимыл атауы. Єл¿мжан жылІышыны Ѕз¿ ¿р¿ктеп Іолданылмайды (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.).
алды да, Іосты ж а б д ы І т а т у Іамына к¿р¿ст¿ ЖАБДЫ±ТАУШЫ з а т. Керек-жараІ
(Ж.Орманбаев, ±ос басшы). заттармен Іамтамасыз ет¿п тўрушы (адам).
ЖАБДЫ±ТАУ ЖабдыІта ет¿ст¿г¿н¿ґ Майдан штабыныґ ж а б д ы І т а у ш ы с ы
Іимыл атауы. Ал¦ашІы ек¿ к¤н колхоздыґ Єл¿мжанныґ «осы да жетед¿ ¦ой» деген¿не
жаґадан ашыл¦ан дєр¿герл¿к пункт¿ ж а б- Іарамастан ек¿ шыны с¤тт¿ Іапшы¦ына салдыр-
д ы І т а у м е н Ѕтт¿ (Т.Ахтанов, КЅк Іўлан). ¦ан (М.±ўттыІов, АяІталма.). ±амар ±асымов
ЖоІтан бар жасап, б¤к¿л майданды ж а б- ±ўрман¦азы оркестр¿н аспаптармен ж а б д ы І-
д ы І т а у, от кеш¿п, шоІ шайнап ж¤рген т а у ш ы боп Іала берд¿ («Лен. жас»).Ол таза
жауынгерлерд¿ азыІ-т¤л¿кпен Іамтамасыз етуд¿ технологиялыІ жўмыспен айналысарын немесе
Іажет Іылды («±аз. єдеб.»). Жасы да ¤лкен, ж а б д ы І т а у ш ы м¿ндет¿н атІарарын б¿лмей,
т¿пт¿ б¤к¿л Жымпиты єскер¿н¿ґ ж а б д ы І т а у Ѕз¿нен-Ѕз¿ дал болды (јрлеу).
¿с¿н басІар¦ан лауазымы да зор, оныґ ¤ст¿не ЖАБДЫ±ТЫ с ы н. 1. ±ажетт¿ керек-
батыр келбетт¿, албырт Мємбет ¤йге к¿р¿п жара¦ы бар. 2. Єбзелдермен безенд¿р¿лген,
келгенде, Жоламанов пен ОраІов орнынан єшекейл¿. Су жа¦асы тол¦ан єскер екен. ±айыІ­
ўшып т¤регелд¿ (Х.Есенжанов, Тар кезеґ). тан шыІІан ж¿г¿тт¿ґ алдына алты ж а б д ы І-
ЖабдыІтау базасы. є с к. Єрт¤рл¿ мемле- т ы атты кЅлденеґ тарта бер (Мыґ б¿р т¤н).
кет Іарулы к¤штер¿н¿ґ тыл Іўрамында¦ы ЖАБДЫН= е т. Керек-жараІпен Іамта-
материалдыІ Іамтамасыз етуд¿ґ штаттыІ масыз ету, соныґ єз¿рлену¿. Сансызбай Іажыныґ
немесе штаттан тыс мекемес¿. Ж а б д ы І- ауылы ерекше жасанып, ж а б д ы н ы п кЅшт¿
т а у б а з а с ы н а басІару органдары, ма- (Т.Рыскелдиев, Ўлы кЅш).
териалдыІ Іўралдар Іорлары мен Іойма- ЖАБДЫР= е т. Керек-жараІ заттармен
лары жєне Іамтамасыз ету бЅл¿мдер¿ жатады Іамтамасыз етк¿зу, єз¿рлету, Іамдандыру,
(±аз. т¿л¿ термин. Єскери.). Ж а б д ы І т а у жабдындыру. Жеґ¿лдеп кЅшет¿н ел Іояр ж¤-
б а з а с ы кЅл¿кт¿ ти¿мд¿ жєне кешенд¿ пайдалану г¿н, Ег¿н деп ег¿нш¿лер ж а б д ы р жабдыІ
жєне материалдыІ Іўралдарды уаІытымен (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
ЖАБР-ЖАБУ 496
ЖАБРАЙЫЛ з а т. с Ѕ й л. Жеб¿рей¿л. Сонда ЖАБУ Жап ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
2

±ўдайдыґ Іўд¿рет¿мен ж а б р а й ы л пер¿ште Іўс ±аґІу емес, расы сол: Іала¦а Іатер тЅнд¿р¿п
болып кел¿п, ая¦ымен кЅтер¿п алып кет¿пт¿ де, тўр¦ан селд¿ґ жолын б¿ржола ж а б у ¤ш¿н
Іаланыґ шет¿ндег¿ б¿р кемп¿рге єкел¿п бер¿пт¿ ек¿ жаІтан Іаусырмаланып келген ек¿ тауды
(Ы.Алтынсарин, Таґд.). Іысаґ жерде тас-талІан ет¿п Іопарып, бЅгеп
ЖАБУ1 з а т. 1. Малдыґ, ¤й жануарларыныґ тастау керек (С.Шаймерденов, Сел.). Ол мая
жонын, сауырын суыІтан, жаґбырдан Іор¦ау ¤йгел¿ и¿р¿п сырып Іой¦ан шЅптен Іорасына
¤ш¿н пайдаланатын жўмсаІ тер¿, матадан ж а б у ¦ а, б¿р арба ¦ып сыІитып тиеп єкеле
сырылып жасал¦ан малдыґ арІа, сауыр, б¤­ жатып, председательд¿ґ кЅз¿не т¤с¿п Іалыпты
й¿р¿н Іаусыра Іымтайтын, ўштары до¦ал (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ).
келген тЅртбўрыш п¿ш¿нд¿, ўшында б¿р-б¿р¿не Жала жабу. НаІаІ к¿нє та¦у. ±алай
байланатын бауы бар Іор¦аныш жабды¦ы. дегенмен ж а л а ж а б у ¦ а да б¿р себеп керек
Бота ж а б у ы н ы ґ арІасы Ѕркеш¿н Іымтап емес пе (С.Омаров, ±ызыл арай).
тўратындай до¦ал жасалады немесе тес¿к Нан жабу. Нан п¿с¿ру. Б¿раз айлар Ѕткен
шы¦арылады (±СЭ). ±ылышбай ж¿г¿ттер¿ соґ єйелдер к¤нде н а н ж а б у жўмысынан да
ж¤к бу¦ан арІан¦а пышаІты сала баста¦ан кез босайтын болды (М.Мырзақўлов, јм¿р.).
ед¿, кенет т¤йе б¿ткенн¿ґ ¤ст¿ндег¿ ж а б у ы Ыл¦ал жабу. Жерд¿ суарып, топыраІты
жерге жалп-жалп ўшып, єр теґнен ек¿-ек¿ дымІылдау. ±ар жўІа т¤ст¿ де, ерте кетт¿. Ы л ¦ а л
Іарулы адамнан сопаґ-сопаґ ет¿п шы¦а келд¿ ж а б у ¤ш¿н ег¿нш¿ тўра ўмтылды (С.Хайдаров,
(±.Исабаев, Сы ерл¿к). ±абыр¦алары Ж¤рек сыры). Ж¤гер¿ден мол Ѕн¿м алу ¤ш¿н
мен к¤мбез¿ндег¿ барельефтер – салтанатты топыраІты ерте кЅктемде тырмалап, ы л ¦ а л
к¤ймелер, Ѕг¿здер мен арыстандар, ж а б у ы н ж а б у д ы ґ ¤лкен маґызы бар (М.Ерлепесов,
оюлап, ¤ст¿н безенд¿р¿п таста¦ан п¿лдер Суармалы ег¿н.).
(Т.Ахтанов, Јнд¿стан.). 2. Б¿р нєрсен¿ґ ¤ст¿н
ЖАБУДАЙ с ы н. Жабу сияІты. АІ Іайран
б¤ркеп тўратын матадан ¿стелген бўйым.
кЅлд¿ґ т¤б¿нде тЅселген аІ ж¿бек ж а б у д а й
Елеус¿зде жўмысшылар ദармай Іалып,
аІша бўлтты да сумен б¿рге жўтып Іой¦ысы
ж а б у жаппай талай рет ж¤ктер был¦ан¦ан
келгендей (Є.Кек¿лбаев, Дала.). Мен¿ кенет ки¿з
(Є.Єбд¿Іадыров, Єґг¿м.). Отряд єбден ўзады-ау
ж а б у д а й б¿р хал басып ед¿ – кєрлен кесен¿
дегенде Іараша ¤йд¿ґ жанында¦ы тезекке жапІан
ж а б у д ы ґ астынан Аяпберген Іария т¤регелд¿ дастарІанныґ шет¿не жамбастатып тастадым
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). 3. Сєн ¤ш¿н пайдаланатын да отырып Іалдым (А.С¤лейменов, Бес¿н).
єшекейл¿ жапІыш. Ж¿бектей ж а б у жаптыр¦ан, Јст¿ндег¿ ¿л¿н¿п Іана тўр¦ан лыпаныґ кЅй-
ЎйІысын алып Іа¦ытып. АІ отау¦а баІтыр¦ан, лек деген аты ¦ана, оныґ да ту-талаІайы шы¦ып,
Опасыз ІазаІ таптыр¦ан (Амангелд¿). Оґ ж а б у д а й жалбырап Іал¦ан (Б.Т¿леков,
жаІта ¤ст¿не аІ масахана Іўр¦ан аІ никельд¿ УаІыт).
кереует, оныґ ¤ст¿нде Ѕрнектер¿ ¦ажап ж а б у ЖАБУДАЙЫН ñ û í. ф о л ь к. Жабу¦а
(С.МўІанов, Мен¿ґ мектеп.). 4. ±азаІ ¤йд¿ґ ўІсас. СЅткес¿не б¿р татса ШалІасІа аты Іалмас
ки¿з ес¿г¿. Осы сєтте ес¿кт¿ґ ж а б у ы ашылып, ед. Ж а б у д а й ы н жабылып, Жау жолында
еґгезердей оберофицер ¤йге к¿рд¿ (А.Сатаев, Іалмас ед. ±ўраІІа ІўрыІ салдыр¦ан, Ки¿кке
Дала.). Бў б¿р – баланы кЅп тауып, жал¦ызынан жет¿п алдыр¦ан. Батырдыґ сер¿к жолдасы ед
басІаныґ бєр¿ ўзатылып, Ѕл¿п таусыл¦ан, ауыл (Н.Ахметбеков, Амангелд¿).
¤йд¿ґ ж¿б¿н и¿р¿п, ж а б у ы н, сырма¦ын сырып, ЖАБУЛА= е т. 1. Малдыґ ¤ст¿не жамыл¦ы
сабасын т¿г¿п к¤н кЅр¿п отыратын кЅґ¿лшек салып б¤ркеу. Келген бойда Іос Іўланы Іора¦а
тєу¿р кемп¿р ед¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). 5. Бес¿к- к¿рг¿з¿п, жылы ж а б у л а п, Іаґтарып байлап
т¿ґ ту сыртынан Іымтап жабатын жабу, тастады (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). Аттарымды
бес¿к жапІышы. Бес¿кт¿ґ кЅлем¿не сай, жўІа т¤кп¿рдег¿ ¿ш¿ тап-таза а¦аш Іораныґ кЅлеґкел¿
матадан т¿г¿лген кестеленген арнаулы ж а б у ы салІынына байлап, ¤стер¿н ж а б у л а п,
болады. Ол бес¿кке бЅленген жас нєрестен¿ оттыІта¦ы кЅк шЅпке Іойдым (Ж.Бектўров,
маса-шыбыннан, к¤н кЅз¿нен, желден, суыІтан Жол.). Мўндай жабумен малдыґ Іан сор¦ыш
Іор¦айды (Д.ШоІпарўлы, Ата салт.). насекомдар кЅп Іонатын жерлер¿н ж а б у-
Жабуды жаба тоІыды. Кемш¿л¿кт¿ л а п Іояды (Т.Досжанов, Зиянды насеком.).
б¿лд¿рмед¿, б¤ркемелеп жасырды. Десе егер ер 2. Отынныґ, кЅм¿рд¿ґ жєне т.б. заттыґ ¤ст¿н
еґбекпен Ѕм¿р ег¿з Бўл – село куєс¿н¿ґ Ѕз¿ деґ¿з. жамыл¦ымен б¤ркеу, тасалау. Ес¿к алдында¦ы
Ж а б у д ы ж а б а т о І ы п жЅнелмейт¿н, тезектерд¿ґ ¤ст¿н ж а б у л а й м ы н деп та¦ы да
Жасырсам оны халыІ кЅрер кей¿н (Айтыс). б¿раз бЅгел¿п Іалды (Б.СоІпаІбаев, Жекпе-жек).
Шаруаныґ жайы аталы-балалыІІа Іаратып Ша¦ын бЅлме. ±арама-Іарсы ек¿ Іабыр¦аныґ
Іойды ма, ж а б у д ы ж а б а т о І ы п Іоя ¿ргелер¿нде Іызыл ж¿бекпен ж а б у л а ¦ а н
салатын заман ба бўл (З.АІышев, Жес¿рлер). ек¿ диван (Ґ.±абышев, Тарихта.). Ол Іалш-
497 ЖАБУ-ЖАБУ
Іалш ет¿п, д¿р-д¿р етед¿. Жылы су берд¿к. Јйдег¿ Олар бая¦ы ж а б у л ы І а з а н д ы ж а б у л ы
бар ки¿збен мыІтап ж а б у л а д ы І (К.±азыбаев, к¤й¿нде Іалдыр¦ылары келген екен, б¿раІ Іыз-
Аманат). дыґ жеґгес¿ б¿р абысынына айтып Іойыпты
ЖАБУЛАН= е т. Малдыґ ¤ст¿не жамыл¦ы (С.Омаров, јм¿р асу.). ±амар болса, ма¦ан да,
салыну, б¤ркену¿. Шана¦а жег¿п келген ат жылы с¿здерге де б¿рдей Іарындас: – к¤нєс¿ болсын,
ж а б у л а н ы п, аІырда¦ы кЅкпеґбек п¿шенд¿ болмасын ж а б у л ы І а з а н ж а б у ы м е н
к¤рс¿лдете со¦ып тўр екен (Ґ.Орманов, Ж¤рек). Іоя ІояйыІ (С.Торай¦ыров, Шы¦.).
Јст¿не желІом салынып, ж а б у л а н ¦ а н кер- ЖАБУЛЫ 2 с ы н. АшыІ емес, бек¿тул¿,
бест¿ тыІыршып, ауызды¦ын с¤зе тартып, к¿лттеул¿. Сахнаныґ да, ложалардыґ да шымыл-
шыркЅбелек айнала беред¿ (С.Талжанов, дыІтары ж а б у л ы тўр, залдыґ тЅбес¿нде сєулес¿
Ўлдай.). Ж¿ґ¿шке Іыл арІанмен ноІталап, к¤ннен де Ѕтк¿р сияІтан¦ан, тЅґ¿рег¿ асыл
ж¤генделген жєне ж а б у л а н ¦ а н асау Іара тастар сияІты б¿рдемелермен єшекейленген
тЅбел тайды саз жерде айналдыра жетектеп шамдар шо¦ыры (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
ж¤р¿п,– М¿н мына¦ан, МесІара! – дед¿ (Є.КЅш¿­ Суреттер Іаз¿р жоІ ондай ±алыпты бєр¿н Іар
мов, ±арт аґшы.). Іымтап. Єз¿рше жинап Іой¦андай, Ж а б у л ы
ЖАБУЛАТ= е т. Аттыґ ¤ст¿не жамыл¦ы жатыр ол к¿тап (Ґ.Орманов, Ой Іанаты). Ауыл
салдырып б¤ркету. ЖылІышы Іинала ж¤р¿п ортасында¦ы а¦аш ¤й Жєн¿бект¿к¿. Терезелер¿
ж а б у л а т І а н жас тўлпарды топ алдынан ж а б у л ы. Јй маґында Іыбыр еткен жан жоІ
алып Ѕткенде жылІы танитын ел ¤ндемей (Б.Майлин, Шы¦.).
Іалысыпты (Х.Єд¿баев, Таґбалы.). ЖАБУСЫЗ1 с ы н. 1. Жабуы жоІ, жабу
ЖАБУЛАТУ Жабулат ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл жаппа¦ан. Ж а б у с ы з ¤стел ¤ст¿не та¦амдар Іоя
атауы. бастады («Жалын»). Жер бет¿нде күш болып
ЖАБУЛАУ Жабула ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Құрт-ашарат қырылып, Жерден рақат түр¿л¿п,
атауы. ЫстыІ к¤ндер¿ м¿н¿с аттарыныґ Ж а б у с ы з малдар жайына Жүре алмайды
к¤т¿м¿ дўрыс болуы ¤ш¿н ¤ст¿н жеґ¿л жабу- бұрылып (Майлықожа, Нақыл). 2. Јст¿не еш
мен ж а б у л а у керек (А.Иман¦алиев, Адай.). нєрсе салынба¦ан, тЅбес¿ ашыІ. Балалар би¿кте
ЖАБУЛЫ1 с ы н. 1. Јст¿нде жабуы бар.– Іабыр¦алары Іаланып б¿ткен, тЅбес¿ ж а б у с ы з
Айбек мырза, ±оґырдан басІамыз Іомыт ж а- ¤ш Іатарлы ¤йд¿ґ жарыныґ ўшар басында тўр
б у л ы т¤йе бол¦анымыз ¦ой, тег¿? – дед¿, з¿л (Ж.Алтайбаев, Ўят-ай).
сезд¿р¿п, ызбармен айтты (Д.Єб¿лев, Арман.). ЖАБУСЫЗ2 с ы н. Жабылмай ашыІ Іал­
Б¿раІ ¤рке шапІыла¦ан ж а б у л ы ¤лкен т¤йен¿ ¦ан, бек¿т¿лмеген, к¿лттенбеген. Машина
лезде Ѕл¿мш¿ еткен, єрине, ана кЅнек бас кЅкжал каби­насыныґ ес¿г¿ ж а б у с ы з ашыІ Іал¦ан
(Є.КЅш¿мов, ±арт аґшы.). Бабына єбден кел¿п, (М.С¤ндетов, ±ызыл ай).
оІтаудай жарап ал¦ан бєйг¿ аттар... Бєр¿н¿ґ ЖАБУША ¤ с т. Жабу тєр¿зден¿п, жабу¦а
¤ст¿ ж а б у л ы (Ç. АІышев, Достар.). 2. Јст¿ ўІсап. Онысы сєл ¦ана ыз¦ырыІ тўрса ж а б у ш а
б¿р нєрсемен б¤ркелген, тасалан¦ан, жабыл¦ан. жалпылдап, алды-артын соІІылап ж¤рген¿
Бос шелект¿ґ б¿р¿н алып, аула ¿ш¿ндег¿ аузы (Т.Иманбеков, Јш ай.).
ж а б у л ы тўратын ІўдыІтан су тартып алып, ЖАБУШЫ з а т. Жамыл¦ы жабатын,
Іайтадан ¤йге беттед¿ (Б.Тєж¿баев, ±аратор¦ай). б¤ркейт¿н адам. Т¤рк¿мен болмасаІ та солармен
Ойшылдарды шаІыртты мўнда келс¿н, Ж а б у- ортаІ ¤лкен шаґыраІтыґ астынан келгенд¿ктен,
л ы ыдыс ¿ш¿нде не бар б¿лс¿н, Ґылым – б¿л¿м б¿з де шапан ж а б у ш ы н ы ґ рЅл¿н атІардыІ
жолы ма, Іўр¦аІ ой ма, КЅпш¿л¿кт¿ґ жинал¦ан (Т.Ахтанов, Јнд¿стан.).
кЅз¿ кЅрс¿н (Е.Бердин, ±анды асу). Б¿р тояйын, Жала жабушы. НаІаІ к¿нє та¦ушы. Ж а л а
не жай бар мўнан аяр, ўмтылып ж а б у л ы ж а б у ш ы н ы ґ к¿м екен¿ Ѕз¿не мєл¿м
асІа Іол соз¦анда (±исса-дастандар). 3. а у ы с. (О.Сєрсенбаев, ЖаІсы. кЅз¿.).
Жасырын, жабыІ, белг¿с¿з. ЖаІсылыІ Іайта Ыл¦ал жабушы. Айдалатын жерге су
барып начальникке жа¦а ал¦ан жоІ, АІЅзек ж¿бер¿п, ыл¦алдаушы. Кєн¿г¿ диІан биыл да
оІи¦асы ел ортасында ж а б у л ы к¤й¿нде Іалды бригадасын кЅктем жоры¦ына ерте Іамдап, ы л-
(М.Єуезов, Шы¦.). Сєкен, ѕлияс, Бей¿мбет ¦ а л ж а б у ш ы л а р д ы ег¿ст¿кке шапшаґдата
творчествосы кЅп уаІыт м¤лде ж а б у л ы жатты шы¦арды (Ж.Мусин, ±анат.).
(«±аз. єдеб.»). јткен¿м Іалды тўманда, Ертеґге ЖАБУЫЛДА= е т. М¿нер кЅл¿кт¿ґ ¤ст¿н
жолым ж а б у л ы. КЅрген¿м менен б¿лген¿м, мўІияттап жабу. Бекєд¿л шы¦ыс жиек бозалаґ
КЅз¿мде ¦ана жазулы (Є.Тєж¿баев, Поэм.). тартып, ІарദылыІтыґ кЅбес¿ сЅг¿л¿п, Іыз¦ылт
Жабулы Іазан жабуымен [жабулы]. сєуле ж¤г¿ргенде, Бєйг¿бозды майпаздап ж а-
Шетке сыр шашпай, Ѕзд¿-Ѕз¿ б¿л¿п Іоя салды, б у ы л д а п ерттеп, Іыр¦а кеткен (Д.Жанботаев,
¿ст¿ ары Іарай Іоздырмады. Мен¿ґ т¿л¿мд¿ Дала.).
алсаґдар, осы єґг¿ме ж а б у л ы І а з а н ж а- ЖАБУЫЛДАУ Жабуылда ет¿ст¿г¿н¿ґ
б у л ы к¤й¿нде Іалсын!– дед¿ (Б.Майлин, Шы¦.). Іимыл атауы. ≈ М¿нер атын ж а б у ы л д а у.

32–1440
ЖАБЫ-ЖАБЫ 498
ЖАБЫ з а т. 1. ±азаІ жылІысыныґ нашар,
1
кЅґ¿лс¿зд¿к пен ж а б ы ¦ у ш ы л ы І І а душар
Іарабайыр тўІымы. Єр¿ т¿л¿мнен Іа¦ынуым бар бол¦андар¦а бер¿лет¿н ипразид сияІты дєр¿лер
емес пе: «Ж а б ы н ы Іанша жемдесеґ де, Іазан табылады (С.Сўбханбердин, Дєр¿ – дауа.).
ат болмас», – деген¿м (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). ЖАБЫҐЫ с ы н. КЅґ¿л¿ Іамы¦ыґІы,
Ж¿г¿тт¿ топІа салсаґ єбден баптап, Бойында жабырІаґІы. КЅптен бер¿ кЅк¿рег¿ ашыла сЅй-
¿¤нер болса тўрмас тоІтап. Ж а б ы д а н туыл¦ан леген¿ де осы ед¿. Сўлтанмахмўт елде болма¦ан
болса мєстек болып, Жер¿нде бас кЅтермей Іалар тЅрт жылда ўшудан Іал¦ан ¤й Іўсындай ж а-
оттап (М.Дулатов, Шы¦.). Жалы бар деп, ж а б ы- б ы ¦ ы ж¤рет¿н (Д. Єб¿лев, Арман.).
д а н ай¦ыр салма (±аз. маІал.). Алса борыш ЖАБЫҐЫЛЫ± з а т. Жабы¦ы болушылыІ,
кЅрмейд¿, берсе м¿ндет Іылмайды. Ондайлар кЅґ¿л ІамыІІандыІ, жабырІаґІылыІ. Кешке
ба¦зы б¿р заманда ж а б ы с ы ўшІан кЅлденеґ тамаІ ¤ст¿нде Ажар¦а кЅз¿ т¤с¿п кет¿п ед¿,
жолаушы¦а таІымына басІан жал¦ыз к¤л¿г¿н Іызы б¤г¿н тым сўґ¦аІ кЅр¿нд¿. Анасы мана¦ы
т¤с¿п беред¿ екен (М.Ма¦ауин, Б¿р ата.). ІонаІтардыґ неге келгендер¿н айтып Іой¦ан ба,
2. а у ы с. ТЅмен дєрежеде, шамалы. ±ашсаґ Іуып Ѕґ¿нде б¿р ж а б ы ¦ ы л ы І бар (Є.Кек¿лбаев,
жетем¿н, Б¿зге ж а б ы бўйым ба-ай. Селтеґдеген Дала.).
аІынды КЅрмеуш¿ ед¿м шыбындай (Жамбыл, ЖАБЫҐЫі±Ы с ы н. КЅґ¿л¿ жабыр­
Тол. жин.). Іаґ­Іы, Іамы¦ыґІы. ±асболат аІІўба, бидай
Жабы емесп¿з, тўлпармыз, Іўладын емес, Ѕґ¿ Іўбылып, мЅлд¿р Іара кЅз¿ жасаурап,
сўґІармыз. ï î ý ò. Ек¿н¿ґ б¿р¿ емесп¿з, Іарапайым, тым ж а б ы ¦ ы ґ І ы отыр ед¿ (С.Омаров,
єншей¿н емесп¿з. Сєкенн¿ґ Ѕр жотадан атой Дала.). Ерболаттыґ Ѕз¿мен б¿рге ек¿ а¦асы
бергендей тєкаппар сЅз ¤ндер¿. «Ж а б ы е м е с- да сы уаІытта к¤рт Ѕзгер¿п, ж а б ы-
п ¿ з, т ў л п а р м ы з, І ў л а д ы н е м е с, ¦ ы ґ І ы тарта берд¿ (Є.±алмырзаев, Ар.).
с ў ґ І а р м ы з», – деп бўрын¦ы Ѕткен тарихта, ЖАБЫҐЫі±ЫРА= е т. Єлденеге
б¤г¿нг¿ оян¦ан табына, ез¿лген еґбекш¿лерге
ІапаланыґІырау, Іамы¦ыґІырау. Осындай б¿р
дабыл ўрады (М.Єуезов, Шы¦.).
ойлармен ж а б ы ¦ ы ґ І ы р а п аудиториядан
Жабы ІўрсаІ. Нашар, ўсІынсыз, жЅнд¿
шыІтым (С.Шаймерденов, ±ар¦аш).
ІўрсаІ кЅтермейт¿н. Сўр жылан сияІты Ѕз¿нде
ЖАБЫҐЫі±ЫРАУ Жабы¦ыґІыра
жЅнд¿ ўсІын да жоІ, єшей¿н ж а б ы І ў р с а І
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
кЅбелек кЅґ¿л кЅп ўр¦ашыныґ б¿р¿ екен ¦ой
(ј.±анахин, ±ўд¿рет). ЖАБЫҐЫП-ЖАБЫР±А= е т. ±апаланып
Жабы т¤йе. јм¿р¿ м¿н¿лмеген, Іаша¦ан, асау ренжу, Іамы¦ып кею. ±андай Іиын халге т¤ссе
т¤йе. ≈ Ж а б ы т ¤ й е с ¿ бар. де, ж а б ы ¦ ы п-ж а б ы р І а м а й т ы н жайдары
ЖАБЫ2 с ы н. Шатырсыз, жата¦ан (¤й). м¿незд¿ ТЅрехан Іарулас достарыныґ с¤й¿кт¿
Нариман интернатта оІып ж¤ргенде бўл Іала адамы ед¿ (С.Сей¿тов, СЅз сўра.).
шап-ша¦ын, жалаґ Іабат, ж а б ы ¤йлерд¿ґ ЖАБЫДАЙ с ы н. Жабы сияІты. КЅкке
шаһары-тын (Ш.Мўртазаев, ±ара маржан). тойып, Ѕз Іиынан Ѕз¿ ¤р¿ккен ж а б ы д а й оІыра-
ЖАБЫ 3 с ы н. ЖабырІаґІы, уайымды, нып, ойІастайды (А.Хангелдин, јткен к¤н.).
мўґды. Ерболат ж а б ы кЅґ¿лд¿ к¿с¿ге ўІсап ¤нс¿з Ж а б ы д а й жемге той¦ан жел¿кт¿р¿п, Ойыґды
отыра берд¿ («±аз. єдеб.»). ойнаІтатпай осы¦ан сен! (ТатулыІ – табылмас
Жабы болды. Ж¤н¿ жы¦ылды, ж¤нж¿п ем). Жеммен ж¤рер ж а б ы д а й, ±ўрбыныґ кЅб¿
кетт¿, Іай¦ырып, кЅґ¿лс¿з болды. – Бєсе, келш¿! тез т¤леп, Топырлап топІа шапІанда. Жапанда
Сен болмай тынысым тарыл¦андай ж а б ы жал¦ыз ꤴ¿рен¿п (М.Жўмабаев, Шы¦.).
б о п кет¿п ем (М.Єуезов, Абай жолы). Б¿р ЖАБЫДАЙЫН: жабыдайын жалтаґдап.
кезде дабырайса даґІы шы¦ып, Бўл к¤нде ф о л ь к. Тайсалып, беттей алмай. Тўлпардан
ж а б ы б о л ¦ а н кЅпт¿ґ б¿р¿ («±аз. єдеб.»). ту¦ан талаудыґ Артынан телм¿р¿п ІиІу таянса,
Жабы ит. ж е р г. ±аппайтын, ¤й к¤зетет¿н ±ара терге боялса, Алдынан найза бойы жар
ит. Т¤кке керег¿ жоІ ж а б ы и т т е р толып келсе, Ж а б ы д а й ы н ж а л т а ґ д а п, Жануар
жатыр (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). т¤сер жер¿н Іарамас (Ер Тар¦ын).
ЖАБЫҐУ ЖабыІ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ЖАБЫ±1 з а т. Ки¿з ¤йд¿ґ ¤з¿г¿ мен туырлыІ-
Жиырма жыл б¿рге Ѕм¿р Ѕтк¿зген жолдастыґ тыґ Іосыл¦ан жер¿, ки¿здер¿н¿ґ Іосыл¦ан жер¿.
ж а б ы ¦ у ы батпай Іоя ма (Б.Майлин, Шы¦.). ѕслєм Айшаныґ ¤й¿не Іарай тура ж¤рд¿. Єуел¿
Оныґ бўл Іарасы: «Мўндай жасыл атІан жас ес¿к алдына аІырын басып кел¿п, ж а б ы І т а н
д¤ниеде, мўндай адамдар арасында жал¦ызбын сы¦алады (М.Єуезов, ±араш.). Жиылып отыр-
деп ж а б ы ¦ у ы да Іате екен» – дегендей ед¿ ¦ан к¿с¿лер мў¦ал¿ммен кеґесе бастап, ¤йд¿ґ
(М.Иманжанов, Адам.). ж а б ы ¦ ы н а н Іыз-Іатындар сы¦аласып тўр ед¿
ЖАБЫҐУШЫЛЫ± з а т. КЅґ¿л¿ жасушы­ (М.Дулатов, Шы¦.). Ба¦анадан сЅзд¿ґ аґысын
лыІ, Іамы¦ушылыІ. ПсихикалыІ Іозуды те­ аґдып, ж а б ы І т а н сы¦алап тўр¦ан Мардан
жейт¿н аминазин, стеллазин, этапразин жєне тыста тўрып, жанжал кЅтерген (I.Жанс¤г¿ров,
499 ЖАБЫ-ЖАБЫ
Шы¦.). Д¤с¿рлет¿п, аттарын омыраулатып ¤йге таныл¦ан аІпарат. Ж а б ы І а І п а р а т осы
т¿рел¿п, соІты¦ып, ¤йд¿ сыІырлатып топырла¦ан аІпаратІа Іатысты мєселелерд¿ баІылайтын
аттылар ес¿кт¿, ж а б ы І т ы т¤р¿п ашты, Ѕк¿летт¿г¿ бар органдардыґ кел¿с¿м¿ арІылы ¦ана
анталасты (С.Сейфуллин, Шы¦.). таратылады (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
ЖАБЫ±2 с ы н. 1. АшыІ емес, бек¿тул¿. ЖабыІ атыс позициясы. є с к. ±арсыластыґ
Аманкелд¿ коридор¦а алдымен к¿рд¿, артынан жер¤ст¿ баІылауынан оІ жарІылын, шаґ
шалдар, олардан соґ Сер¿к, Мўратбай ерд¿. Оґ мен т¤т¿нд¿, материалдыІ бЅл¿кт¿ тасалап
жаІта¦ы, солда¦ы кабинеттерд¿ґ ес¿г¿ ж а б ы І жасыратын жерг¿л¿кт¿ жер Іатпарлары немесе
(М.Жўма¦ўлов, ±ыран.). Тар торапты поезда елд¿ мекен, орман сыртында артиллериялыІ
к¿с¿ м¿нет¿н вагон жоІ екен. Ж¤к вагондарыныґ бЅл¿мшелер немесе жеке Іарудан атыс ж¤рг¿зу
кей¿ ж а б ы І, кей¿ ашыІ (С.МўІанов, Есею жатты¦уына арналып дайындал¦ан немесе
жыл.). ±абыр¦аныґ бєр¿ тыІыр, ІосалІы ес¿к алынып Іойыл¦ан жер тел¿м¿. Єуе баІылауынан
жоІ. Погреб¿н де байІамадым. Еден ныІ, бой тасалау б¤ркен¿ш кЅмег¿мен ж¤зеге асыры-
䤴к¿лдемейд¿. Терезе де ж а б ы І (К.ТоІаев, лады. Ж а б ы І а т ы с п о з и ц и я с ы н а н
Т¤нде.). 2. Б¤ркеул¿, жабулы, Іоршай Іаптал- атыс ж¤рг¿зуд¿ґ барлыІ жа¦дайында зеґб¿рек
¦ан. Айтысты ж¤ректег¿ сырды сарІып, Б¿р¿нен есептобы нысананы кЅрмей атыс ж¤рг¿зед¿ (±аз.
дос таппасын б¿реу¿ артыІ. Жег¿лген Іос т¿л¿ термин. Єскери.).
ар¦ымаІ ж а б ы І к¤йме, Бет Іойып Орынбор- ЖабыІ аукцион. э к о н. БарлыІ сатып
¦а кетт¿ тартып (±.То¦ызаІов, С¿б¿р Омар). алушылар ба¦аны б¿р мезг¿лде, єдетте, жазбаша
3. ТЅбес¿ жабыл¦ан, су Ѕтпейт¿н ет¿лген. Ѕт¿н¿ш т¤р¿нде ўсынатын жєне тауар еґ
Єб¿лІасым бас болып, ж а б ы І Іорада¦ы жо¦ары ба¦а ўсын¦ан¦а сатылатын аукцион.
жемде тўр¦ан жет¿-сег¿з аттыґ еґ мыІтысын Ж а б ы І а у к ц и о н кЅб¿несе сатып алушы-
ерттеп м¿нд¿ де, зоотехниктер тўс-тўсІа жЅ­ лардыґ аукционы болып табылады (±аз. т¿л¿
нел¿п кетт¿ (Б.То¦ысбаев, Алдыґ¦ы.). Аґ термин. Экономика.).
аулау жўмыстарына алдын ала дайындыІ ЖабыІ дауыс. Жасырын берет¿н дауыс.
ж¤рг¿з¿лгенде, аґшы бригадаларын тамшы Сайлаудан кей¿н, болыстыІ атІару комитет¿н¿ґ
Ѕтпейт¿н ж а б ы І к¤ркелермен Іамтамасыз басшы адамдарын та¦айындау кез¿нде ж а б ы І
ету шараларын да Іарастыр¦ан дўрыс болар ед¿ д а у ы с І а т¤скен Дєулетияров Иман¦алиды
(М.Исмайылов, Зорман.). 4. а у ы с. Жасырын, председательд¿ґ орынбасарлы¦ына ўсынды
Іўпия. Жеке шыІІаннан кей¿н, са¦ынысып (±.Исабаев, Сы ерл¿к).
ж¤рген жастар махаббат мўґын тЅккен болар, ЖабыІ д¤кен [магазин]. Белг¿л¿ адамдар¦а
ж а б ы І сырды ашІан шы¦ар, єйтеу¿р Іосыламыз ¦ана Ѕлшеммен, нормамен тауар берет¿н
деген сЅзд¿ б¿з ертеґ¿не-аІ ест¿ген болатынбыз сауда орны. Жазушылардыґ ¤й¿: жер бет¿не
(С.Єбд¿рахманов, То¦ысІан.). Бўлардыґ ¿ш¿нде терезелер¿ ¦ана кЅр¿нет¿н астыґ¦ы Іабатында
б¿р-б¿р¿не деген ыстыІ ыІылас жатІандай. басшылардыґ ж а б ы І м а г а з и н ¿ бар жал¦ыз
Оларын жан¦а сезд¿рмей, ж а б ы І ўстайды Іабат болса да еґсес¿ би¿к, кЅк тЅбел¿, єдем¿
(С.Алдабергенов, Асу). ±ажы ауылыныґ ¤й екен (Є.Єб¿шев, Јлкен жол.). Олар¦а жўма­
мўндай ўдайы болып жататын ашыІ Іона¦ынан сына ек¿ рет аудан орталы¦ында¦ы ж а б ы І
басІа анда-санда ж а б ы І Іона¦ы да болып д ¤ к е н н е н нормалан¦ан азыІ-т¤л¿к бер¿лд¿
Іоятын ед¿ (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.).
Аузы жабыІ. а) Аузы жел¿мделген, ЖабыІ етт¿ жылІы. Аса сем¿з емес,
æàïñûðûë¦àí. А у з ы ж а б ы І конвертт¿ саусаІ- Іабыр¦асы жабыІ жылІы. ≈ Ж а б ы І е т т ¿
тарыммен сипап, сан Іайталап ўстап Іоямын ж ы л І ы кЅр¿нед¿.
(Е.Єк¿мІўлов, ±ош бол.). є) АртыІ ауыз сЅз ЖабыІ жай¦асым. ý ê î í. Мєм¿ле бойынша
айтпайтын, сыр саІта¦ыш. Ма¦ан сен, а у з ы есеп айырысуды аяІтау, тауарларды сатІаннан
ж а б ы І мендей-аІ болар (АІберен). кей¿н оларды сатып алу немесе кер¿с¿нше, сатып
ЖабыІ акционерл¿к Іо¦ам. э к о н. Акциялары ал¦аннан кей¿н сату.
тек Іўрылтайшылардыґ немесе к¤н¿ бўрын ЖабыІ жалды. Сем¿з, жалы бер¿к (жылІы-
айІындал¦ан адамдар тобыныґ арасында ¦ана ныґ арыІ-сем¿зд¿г¿н жалынан ўстап б¿луге
жабыІ жазылыс жолымен бЅл¿нет¿н сер¿ктес- байланысты ІалыптасІан сЅзІолданыс). ≈ Ж а-
т¿к. Ж а б ы І а к ц и о н е р л ¿ к І о ¦ а м Іатысу- б ы І ж а л д ы екен.
шыларыныґ саны 50 акционерден аспау¦а ти¿с, ЖабыІ жан. Ашылып сЅйлемейт¿н, тўйыІ.
ал иеленуш¿лер акцияларды тек акционерлерд¿ґ Омардыґ байІауынша, бўл Ѕз¿ жатбауыр, ж а-
кЅпш¿л¿г¿н¿ґ кел¿су¿мен ¦ана сата алады (±аз. б ы І ж а н кЅр¿нбейд¿. ±аржас ўрпа¦ына тєн т¿л¿
т¿л¿ термин. Экономика.). де бар (Ж.ЖўмаІанов, Јш бєйтерек).
ЖабыІ аІпарат. и н ф. <а¦ыл. private infor- ЖабыІ жиналыс. Адамдар арнайы
mation> ±андай да б¿р себептермен Іўпия деп шаІырумен ¦ана Іатынасатын Іўпия жиналыс.
ЖАБЫ-ЖАБЫ 500
јз кемш¿л¿г¿н мойындау¦а коммунист аІынныґ жиып-тер¿п апар¦ан аІшамды сыпырып ал-
батылды¦ы да молынан жетт¿, бў¦ан оныґ ды (Є.Ипма¦амбетов, ЖайыІтыґ сол жаІ
1951 жылдыґ декабр¿нде партияныґ ж а б ы І бет¿нде).
ж и н а л ы с ы н д а оІы¦ан Ѕлеґ¿ айІын дєлел ЖабыІ тўІымды [г¤лд¿] Ѕс¿мд¿ктер. б и о л.
(С.Мєуленов, Јркер.). Сол к¤н¿ кешк¿с¿н <лат. angiospermae> Жо¦ары сатыда¦ы тўІымды
±айдар «Ажы» басына барып, партияныґ ж а- а¦аш жєне шЅптес¿н Ѕс¿мд¿ктерд¿ґ еґ кЅп
б ы І ж и н а л ы с ы н а Іатынасты (Ç.Шашкин, тара¦ан тобы. Ж а б ы І т ў І ы м д ы Ѕ с ¿ м д ¿ к-
јм¿р.). т е р г¤лдер¿нде аталыІ, аналыІ г¤лсер¿г¿ бар
ЖабыІ ІабаІ. ЖабырІаґІы, рен¿шт¿ Іалып. (±аз. т¿л¿ термин. Биология). Ж а б ы І т ў І ы м д ы
РаІым¦алидыґ бўл ўзаІ с¤рес¿не аса риза Ѕ с ¿ м д ¿ к т е р тўІымы дєнек, жем¿с, Іорапша,
болмай ¤йден ж а б ы І І а б а І п е н шыІІан дорбашыІ т.б. ¿ш¿нде болады (±аз. т¿л¿ термин.
Єд¿лбек Іолына Іау¦а шелект¿ алып, орталап Биология). Ж а б ы І т ў І ы м д ы Ѕ с ¿ м д ¿ к т е р-
су тартты (X.Есенжанов, КЅп жыл.). Исатай д ¿ ґ еґ кЅп тара¦ан тўІымдастары: астыІтар,
І а б а ¦ ы ж а б ы І, сєл ойланып ал¦аннан кей¿н: бўршаІтар, к¤рдел¿г¤лд¿лер, ер¿нд¿г¤лд¿лер
– Ауыл¦а бар ендеше, шыра¦ым. Б¿зд¿ґ ¤йде жєне т.б. (±аз. т¿л¿ термин. Биология).
бол, жеґгелер¿ґн¿ґ Іасында,– дед¿ Ўлбала¦а ЖабыІ хат. Белг¿л¿ адамдар¦а ¦ана оІылатын
(Б.Аманшин, Жар мўґы). Іатынас Іа¦аз. Бўл жайында жо¦арыдан ж а-
ЖабыІ Іора. Јст¿ жабыл¦ан, мал тўратын б ы І х а т т а р да т¤с¿п жатыр. Б¿раІ мўныґ
орын. АшыІ Іораныґ т¤ст¿к жаІта¦ы б¤й¿р¿не бєр¿н осы отыр¦ан жўртІа аттыґ жалы, т¤йен¿ґ
таІап ж а б ы І І о р а салын¦ан (ј.±анахин, Жер Іомында т¤с¿нд¿ру Іиын (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ
бас.). Аруаналарды жєне аудан тўІымаралыІ Ѕзен). Ж а б ы І х а т І а єдетте, адам Іўмар
будандарды ашыІ далада жатІызу¦а болмайды, ¦ой, ОІы¦анша, сыр ал¦анша тынар ма ой.
сондыІтан оларды т¤нетет¿н ж а б ы І І о р а Ашылма¦ан хаттай жўмбаІ ж¤рег¿ґ, ОІи алмай
болуы ти¿с (И.Жўма¦ўлов, Т¤йе Ѕс¿ру). зарыІтым да ж¤дед¿м (М.Єл¿мбаев, Таґд.
ЖабыІ Іырман. АстыІ т¤с¿р¿лет¿н ¤ст¿ Ѕлеґд.).
ІалІалы жай. АстыІ орылып жатыр, б¿раІ ж а- ЖабыІ шегер¿м. э к о н. Арнаулы
б ы І І ы р м а н д а р ы жоІ (М.Єуезов, Таґд.). ¤к¿метаралыІ кел¿с¿мдер бойынша жетк¿з¿лет¿н
ЖабыІ мєл¿меттер. и н ф. Пайдаланушы- Ѕн¿мге бер¿лет¿н ба¦а шегер¿м¿. ≈ Ж а б ы І ш е-
лардыґ шектеул¿ тобы ¦ана таныса алатын г е р ¿ м м е н келген тауар.
немесе Ѕґдей алатын мєл¿меттер. ≈ Ж а б ы І ЖабыІ экономика. э к о н. Тек Іана Ѕз ел¿н¿ґ
м є л ¿ м е т т е р тобы. технологиясы мен тауарын пайдаланатын
ЖабыІ порт. є с к. Шетел кемелер¿н¿ґ, халыІаралыІ сауда-саттыІ ¤рд¿с¿нен оІшау-
сондай-аІ бортында шетелд¿ктер бар Ѕз лан¦ан экономика. Ж а б ы І э к о н о м и к а елдер¿
мемлекет¿ кемелер¿н¿ґ к¿ру¿не тыйым салын¦ан даму тўр¦ысынан мешеу Іалады, халІыныґ
порт. Ж а б ы І п о р т т а єскери-теґ¿з базалары єлеуметт¿к жа¦дайы тЅмендей беред¿ (±ЎЭ).
орналасады (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.). Ж а б ы І э к о н о м и к а шетелден єкел¿нет¿н
ЖабыІ [тўйыІ] программа. и н ф. <а¦ыл. тауарлар¦а шектен тыс кЅп салыІ салады («Жас
closed program> БасІа программа¦а Іатынау Алаш»).
м¤мк¿нд¿г¿ жоІ программа. ≈ Ж а б ы І п р о г- ±абыр¦асы [мўздай] жабыІ. Сем¿з, жалы
р а м м а м е н жўмыс жасады. бер¿к. ± а б ы р ¦ а с ы м ў з д а й жабыІ, бабымен
ЖабыІ рынок. э к о н. Рыноктыґ сатып жаІсы жара¦ан маІпал Іара ар¦ымаІтарды
алушы ба¦амы сатушы ба¦амына теґ жай-к¤й¿. ¤штен парлап жеккен Іос пєуеске тастаІ жолмен
≈ Ж а б ы І р ы н о к нарІы. жортып келед¿ (З.Жєкенов, Таґ самалы).
ЖабыІ сауда-саттыІ. э к о н. Саны шектеул¿ Т¤с¿ [Іаба¦ы] жабыІ. ±аба¦ы шытыґІы.
фирмалар мен консорциумдар Іатысу¦а Майлы белдемшен¿ мойын¦а асып, Іолында
шаІырылатын халыІаралыІ сауда-саттыІ. жуан бал¦а, тЅс жанында јм¿рбек. Т ¤ с ¿
Ж а б ы І с а у д а-с а т т ы І т ы ґ Ѕтк¿з¿лет¿н¿ ж а б ы І, Іаба¦ы к¿рти¿ґк¿ (Б.Майлин, Шы¦.).).
туралы хабарландыру жарияланбайды, олар¦а ±ар¦алыда¦ы жал¦ыз Іыстау басына жеткенде
Іатысу шаІыру хаты жеке тєрт¿ппен ж¿бер¿лед¿ к¤зд¿ґ зєр¿ сын¦андай, бўлыґ¦ыр да ыдырып,
(±аз. т¿л¿ термин. Экономика.). Ж а б ы І с а у д а- І а б а ¦ ы ж а б ы І к¤н кЅз¿ шайдай ашылып
с а т т ы І І а Іатысу¦а, єдетте, белг¿л¿ б¿р кетт¿ (Ґ.Сланов, Асау арна).
салада¦ы аса ¿р¿ жєне Іуатты 5-7 фирма мен ЖАБЫ±= е т. Мўґаю, Іамы¦у, жабырІау,
консорциум шаІырылады (±аз. т¿л¿ термин. жасу. Тек сол ¤ш¿н шы¦а берд¿м ¤й¿мнен,
Экономика.). Кете бардым, ўзай берд¿м жарыІтан. Ойла¦ам
ЖабыІ сот. РўІсатпен ¦ана к¿рг¿зет¿н, жоІ Ѕтем¿н деп к¤юмен, Јм¿т берд¿м ж¤рег¿ме
жасырын ж¤рг¿зет¿н сот. Б¿р к¤н¿ адвокат: ж а б ы І І а н (Є.Тєж¿баев, Жартас). Емес Іой
ж а б ы І с о т болды. ±ор¦аймын,– деп Ѕм¿р єркез бал м¿незд¿, ±ай¦ы-мўґ тўрса б¿р
501 ЖАБЫ-ЖАБЫ
сєт жаныґды жеп. К¤рс¿нбеш¿ ж а б ы ¦ ы п Іарай бет¿н т¤зеп шапІаннан-аІ жау атына м¿н¿п
жал¦ыз Ѕз¿ґ, ±атал та¦дыр басыма салды ¦ой Іаша бастады (С.Шарипов, Бекболат). КЅп ж а-
деп (±.М¤с¿репов, Раушан). – Мен биыл¦ы б ы л с а, жоІ табылар (МаІал-мєтел). Осы жерде
жыл жал¦ыз ержеткен балам солдатІа кет¿п жайдары жазды Ѕтк¿зет¿ндей маскировка торын
ж а б ы І І а н жылым ед¿ дед¿ МаІыш (М.Єуезов, Іўрып, ¤ш-тЅрт адам єр бўрышына ж а б ы л ы п,
±араш.). ІазыІ Іа¦а бастады (К.ТоІаев, ТасІын).
ЖабыІІанды дерт б¿лмейд¿. ±ай¦ылы ЖАБЫЛ2= е т. Јст¿н ашыІ Іалдырмау, б¤р-
адамныґ еґсес¿ кЅтер¿лмейд¿. Ж а б ы І І а н д ы келу. Ки¿з¿ Іос Іабаттап ж а б ы л ¦ а н кеґдеу,
д е р т б ¿ л м е с, БасІан Іай¦ы серп¿лмес, жылы Іоста Абай Іатты ўйІыда жатыр ед¿
ШамшыраІтай жайнамай. Ер деп атаІ алмайсыґ. (М.Єуезов, Абай жолы). Елпанныґ Іыстауы
Алмас семсер асынбай (Дóëàò Бабатайўлы, кЅр¿н¿п тўр. ±ызыл Іаґылтырмен ж а б ы л ¦ а н
Шы¦.). би¿к а¦аш ¤й (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.).
КЅґ¿л¿ жабыІты. КЅґ¿л-Іошы болмады, ТЅбес¿ талмен, ш¿л¿кпен ж а б ы л ¦ а н, шик¿
ІамыІты. ЖабыІІан кЅґ¿л¿н Жамал сырын к¿рп¿штен со¦ыл¦ан кеп-кеґ, тап-таза Іора екен
халыІІа б¿лг¿збес ¤ш¿н ¿єм ж а б ы І І а н к Ѕ ґ ¿- (Ж.ЖўмаІанов, Махаббат.).
л ¿ н кЅтеру ¤ш¿н, Іыз-бозбала жинал¦ан ойын- ЖАБЫЛ3= е т. 1. Б¿р нєрсен¿ґ ашылмайтын
тойдан Іалмаушы ед¿ (М.Дулатов, Шы¦.). ет¿п бек¿т¿лу¿. – Тек отырып алма!.. Тем¿р ес¿к
ЖАБЫ-±ОМША з а т. с Ѕ й л. Жабы. Олар ж а б ы л д ы да боса¦аны т¿стеген Іалпы Іарысты
кЅшуден ек¿-¤ш к¤н бўрын бас б¿лг¿, жуас атан да Іалды (±.ЫсІаІов, ±араорман). С¤темген мен
т¤йен¿ таудан алып, ж а б ы-І о м ш а с ы н Балуан ШолаІ Іаланыґ орта кез¿ндег¿ ояздыґ аІ
сайла¦ан-ды (А.Єуезов, Бала Мўхтар). тас ¤й¿н¿ґ би¿к Іор¦анмен Іорша¦ан ІаІпасына
ЖАБЫ±ТЫР= е т. ±амыІтыру, жабырІату, салт к¿рд¿, ІаІпа ж а б ы л д ы (С.МўІанов,
жасыту. ЖылІымды, Іымызымды, Іойымменен Балуан ШолаІ). Жолдасымныґ бала-ша¦асы
мынадай ІонаІтардан Іўтыла алмай-аІ отыр
Жўмсар ем Іона¦ыма, тойымменен. Жўртымныґ
екен. Ес¿ктен шы¦а да берд¿к, ол сарт ет¿п Іайта
ж а б ы І т ы р м а й кЅґ¿л¿н ашып, К¤нде той,
ж а б ы л д ы (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар).
к¤нде ІызыІ ойынменен (А.Байтўрсынов,
2. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ґ да¦дылы єрекет¿н¿ґ
Шы¦.). «Ертерек Іам жасамай, кешеу¿лдеп
тоІтатылуы, аяІталуы, ІысІартылуы.
Іалмасам нетт¿» деген ой да кЅґ¿л¿н ж а б ы І-
Да¦дарыс бол¦ан жылдары ¿р¿л¿-уаІты ¤ш
т ы р ы п, мана Хасен Іарттыґ ¤й¿не келгенде мыґ¦а тарта кєс¿порын ж а б ы л ¦ а н
¦ана б¿раз сей¿лген-д¿ (С.Сар¦асІаев, Б¿з тЅртеу.). («Егемен ±азаІстан»). – ХалыІ а¦арту инсти-
±ынаманыґ ет ж¤рег¿н елж¿рет¿п, жанын ж а б ы І- тутында оІушы ед¿м. ±аз¿р бўл мектеб¿м¿з
т ы р ы п тўр¦ан та¦ы б¿р себеп – ол а¦асыныґ ж а б ы л ы п, жаґа ашыл¦ан университетке
Ѕл¿м¿ (А.Хангелдин, јткен к¤н.). ІосылмаІшы (X.Есенжанов, КЅп жыл.).
ЖАБЫ±ТЫРУ ЖабыІтыр ет¿ст¿г¿н¿ґ 3. а у ы с. ±амалу, отыр¦ызылу. Мен¿ ж а б ы л-
Іимыл атауы. Жаман айтсам ж а б ы І т ы р у ы м с ы н дейс¿ґдер ме (Ж.ЖўмаІанов, СоІпаІ).
м¤мк¿н («±аз. єдеб.»). Нем¿ст¿ґ табан асты сал- АбаІты¦а [т¤рмеге] жабылды. ±ылмысы
¦ан Іыр¦ын со¦ысыныґ ¤рейл¿ Іауп¿ ол єйелд¿ ¤ш¿н айыпталып, т¤рмеге отыр¦ызылды,
Іартайтып, ж а б ы І т ы р у ы айтпаса да белг¿л¿ Іамалды. Шы¦арушылар а б а І т ы ¦ а ж а-
(Б.Момышўлы, Москва.). б ы л ¦ а н д ы І т а н, серб газеттер¿н¿ґ бєр¿
ЖАБЫЛ1= е т. 1. Ўйымдасып, б¿р¿ге, б¿р- жабыл¦ан (М.Дулатов, Шы¦.). 1847 жылы патша
б¿р¿н Іолдап єрекет жасау. Жолдастарыныґ Ѕк¿мет¿ Іо¦амды талІандап, оныґ м¤шелер¿н
бєр¿ де серп¿лгендей болып, «єґг¿ме айт, єґг¿ме т¤гелдей тўтІын¦а алып, сол жылдыґ сєу¿р¿нде
айт» деп басын кЅтерген Єз¿мхан¦а ж а б ы л д ы Т.Шевченко да т ¤ р м е г е ж а б ы л д ы
(С.Сейфуллин, Єґг¿м.). Жауы жанынан (±.Нўрмаханов, Дос леб¿з¿).
табыл¦ан, жаІындары ж а б ы л ы п д¿ґкес¿н Аузы жабылды. Јндемей Іалды, ¤н¿ Ѕшт¿.
ІўртІан Омар сорлыныґ Іўр Іынжылып, ±уан¦анымнан орнымнан ўшып тўрып, шылап-
саІалын жўлудан басІа не єл¿ бар (С.Торай¦ыров, шынды да, Іўманды да тез єкеле Іойдым. Суды
Шы¦.). ±ойлар мўныґ кЅмег¿нс¿з-аІ шўбыр¦ан єуел¿ на¦ашыма Іўйдым; тез¿рек а у з ы ж а б ы л-
бойы сай¦а т¤ст¿ де, Іораныґ шет¿ндег¿ мая¦а с ы н деген¿м (Т.Тоба¦абылов, Жазира).
барып ж а б ы л д ы (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). Жаласы жабылды. НаІаІтан к¿нє та¦ыëäû,
2. Орта¦а алып Іысу, Іысым кЅрсету. Жау айыптаëäы. Табыннан жо¦ал¦ан ек¿ аттыґ
ж а б ы л с а, бўзылмас жан кЅрмед¿м, АртыІ ж а л а с ы ж а б ы л ы п, Бойковтыґ Іолынан
жолдас таппадым татулыІтан (Абай, Тол. жин.). ит ІорлыІпен Ѕлген Жєукен¿ґ жал¦ыз ¿н¿с¿
К¤ш¿к ит бЅр¿ ала ма ж а б ы л с а да? Тєґ¿р¿ Са¦албайдыґ Іўнын ¿здеген жан бол¦ан жоІ
саІтар табандап тап ўрса да (Абай, Тол. жин.). (С.Омаров, ±ызыл арай).
3. Жўмыла кЅтер¿лу, жўмыла ¿с ¿стеу. Ауыл ±аба¦ы [Іарс, т¤ндей] жабылды. Реґ¿
адамдарыныґ бєр¿ ж а б ы л а атІа м¿н¿п жау¦а тўнжырады, т¤нерд¿. Бегдербек те Іаба¦ын
ЖАБЫ-ЖАБЫ 502
шытты. Оныґ Іалыґ І а б а ¦ ы ж а б ы л ы п ЖАБЫЛТУ Жабылт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Іайта ашылды. – ±ысыр сЅзд¿ Іайтем¿з, одан атауы.
да т¿лейт¿н¿ґ¿зд¿ айтыґдар (I.Есенберлин, ЖАБЫЛУ Жабыл ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
±аһар). Ес¿ктен к¿р¿п келгенде оншаІты адам- òî²òàòûëó, ²ûñ²àðòûëó. Алматыныґ арыІтары
ныґ І а р с ж а б ы л ¦ а н сўсты І а б а ¦ ы н кЅр¿п, ж а б ы л у ¦ а ти¿ст¿ емес, кЅбейе беруге, кЅр¿ктене
¤м¿т¿н ¤рей жеґ¿п, ауыр халге т¤сед¿ (Т.Ахтанов, беруге ти¿ст¿ (С.МўІанов, Саяхат.). О¦ан себеп,
Боран). «Ж¤з¿нде не белг¿ бар?» дегендей жо¦ары кластар биыл мўнда ж а б ы л у ¦ а
жамырай Іара¦ан кЅп кЅздерд¿ґ т¤б¿нде тап ти¿ст¿ де, оныґ оІушылары аудан орталы¦ына
сол шаІта талай тамшы ер¿кс¿з домалап, талай- ауыстырылмаІ (С.Сар¦асІаев, Б¿з тЅртеу.).
талай І а б а ¦ ы І а р с ж а б ы л ¦ а н да шы¦ар // ñ ½ é ë. Ò¤ðìå, ²àìàó. Мардан сол ж а б ы-
(X.Есенжанов, Тар кезеґ). јґ¿нен ыз¦ар кетпед¿, л у д а ай жарым жатты. Бўл ай жарым уаІытта
± а б а ¦ ы т ¤ н д е й ж а б ы л ы п. Ешк¿мге зєр¿н Іызыл тўмсыІ заведующий больницадан
тЅкпед¿, ±ынжылмады «аһ» ўрып (Ж.Саин,
жазылып та шыІты (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
Таґд. шы¦.).
ЖАБЫЛЫ± з а т. Жабы болып, ж¤нж¿п
Ымырт жабылды. Сам жамырап, Іас
Іарайды, кЅз байланды. ЫстыІ ІайтІан соґ кетуш¿л¿к. КЅнеден кЅпт¿ кЅрген Іойып ыІылас,
та¦ы да ж¤рд¿к. Ы м ы р т ж а б ы л а Полонино ЖаІсы сЅз жаттамаймыз ж а б ы л ы І т а н
Руноныґ шы¦ыс беткей¿не ¿л¿нд¿к (±.±айсенов, (Т.ѕзт¿леуов, ЛўІпан.).
Жау тылы.). Ы м ы р т ж а б ы л м а й тўр- ЖАБЫЛЫі±Ы с ы н. с Ѕ й л. ЖабыґІы.
¦анда кЅп¿р арІылы Ѕзенн¿ґ ар жаІ бет¿не Ѕте- Ж а б ы л ы ґ І ы Іаба¦ыныґ ¤ст¿ндег¿ жиырыл¦ан
м¿н (С.Омаров, ±ызыл арай). ж¿ґ¿шке сызыІтар мен ер¿ндер¿н¿ґ аздап
ЖАБЫЛА ¤ с т. Бєр¿ б¿рдей б¿рлесе, жаппай, жымІырыла т¤скен¿ етс¿з бет¿не Іату реґ бер¿п
жапатарма¦ай, тўтас жўмыла. Ўжым жўмыс- тўр (X.Есенжанов, АІ ЖайыІ). Ауру єйел мен
шылары ж а б ы л а ¿ске к¿р¿с¿п, жўмыс ая¦ына ег¿з ўл туралы ест¿ген¿н Жайлаубай кемп¿р¿не де
дей¿н Іызмет орнын тєрт¿пке келт¿рд¿ («±аз. айтІан жоІ. ±аба¦ы ж а б ы л ы ґ І ы, тек к¤рс¿не
єдеб.»). беред¿ (±.Жўмалиев, Жайсаґ жан.).
ЖАБЫЛАН= е т. ±амы¦у, ж¤н¿ жы¦ылу, ЖАБЫН1 з а т. Јйд¿ґ б¿р Іабатын ек¿нш¿
ж¤нж¿п кету. ЖабырІап, ж а б ы л а н ы п Іабатынан бЅлет¿н жєне ¤йд¿ґ ¤ст¿ґг¿ немесе
ж¤ре алмайтын, КЅґ¿л¿м к¤ндей жарыІ, айдай тЅменг¿ шег¿н белг¿лейт¿н ІўрылымдыІ бЅл¿к.
ашыІ. Сек¿лд¿ к¤йек ІаІты, сатпаІ теке, Шал ±аз¿рг¿ кездег¿ Іўрылыста ж а б ы н нег¿з¿нен
болып Іайтып жатам аузым сасып? (Шў¦ыла). а¦аштан жєне тем¿рбетоннан жасалып ж¤р
Ж а б ы л а н ы п, обалдан ІорІып ж¤рген («Егемен ±азаІстан»). Ж а б ы н н ы ґ ўзаІІа
±артІожа¦а мына сЅз Іуат бергендей болып, шыдауы ¤йд¿ґ мЅлшерл¿ бер¿кт¿г¿не байланысты
кЅтер¿л¿п Іалды (Ж.Аймауытов, Шы¦.). («Егемен ±азаІстан»).
ЖАБЫЛАНДЫР= е т. ±амыІтыру, ЖАБЫН2 з а т. ж е р г. 1. КЅрпен¿ґ Іабы.
ж¤нж¿ту. Јнем¿ ауыл-¤йд¿ґ адамы к¿с¿н¿ Јй ыссы болса, кЅрпес¿з ж а б ы н д ы ¦ана
ж а б ы л а н д ы р ы п, тынысыґды, Ѕр¿с¿ґд¿ жамылыґыз (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿). 2. ѕлул¿
тарылтып Іатынбасшы, ¤й к¤ш¿к Іып ж¿беред¿ тўр¦ан ки¿мд¿ шаґ баспас ¤ш¿н ¤ст¿нен жапІан
¦ой (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
материал. Ж а б ы н н ы ґ астында¦ы халатты
ЖАБЫЛАНДЫРУ Жабыландыр ет¿ст¿­
алып бер¿ґ¿зш¿ (±аз. т¿л¿. диалек. сЅзд¿г¿).
г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ЖАБЫЛАНУ Жабылан ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Жабын жапыраІ. б и о л. Кєд¿мг¿ сабаІтыІ
атауы. ≈ Ж а б ы л а н у ы н а себеп болды. немесе т¤р¿ Ѕзгерген жапыраІ, оныґ Іолты¦ында
ЖАБЫЛАР-ЖАБЫЛМАС ¤ с т. ТолыІ жеке г¤л немесе г¤лшо¦ыры орналасады.
жабылмай тўрып. Ес¿к ж а б ы л а р-ж а б ы л- Жабын ўлпа. б и о л. <лат. epithelium su-
м а с т а алаІанын жазды (З.Шашкин, ТоІаш perficiale, epi – ¤ст¿нде, thele – ем¿зд¿кше, su-
Бокин). Ес¿ктег¿ а¦ылшын Іўлып сырт ет¿п perficialis – беткей, жабынды> Жануарлардыґ
ж а б ы л а р-ж а б ы л м а с т а н-аІ Нўрбиб¿ сол денес¿н сыртІы жа¦ынан жєне т¤т¿кше м¤ше-
сырттан келген к¤й¿, жататын бЅлмес¿не барды лерд¿ґ ¿шк¿, сыртІы беттер¿н Іаптап, дене
(ј.±анахин, Жер бас.). Іуыстарын астарлап, à¦зàдà шекаралыІ орын
ЖАБЫЛҐЫ з а т. ж е р г. Б¿р нєрсен¿ґ бет¿н, алатын ўлпа. Ж а б ы н ў л п а организмдег¿ без-
¤ст¿н жабу¦а арнал¦ан нєрсе, жамыл¦ы. Тезект¿ґ дерд¿ґ секторлы сы бЅл¿мдер¿ мен шы¦ару
ж а б ы л ¦ ы с ы н жел ўшырып кетпес¿н, шет¿н Ѕзектер¿н¿ґ Іабыр¦аларын да т¤зед¿ (±аз.
б¿рдемемен бастырып сал (±аз. т¿л¿. диалек. т¿л¿ термин. Биология). Ж а б ы н ў л п а ор-
сЅзд¿г¿). ганизмдег¿ орналасу орны мен атІаратын Іыз-
ЖАБЫЛТ= е т. ±осыла єрекет жасату, мет¿не байланысты жабынды жєне безд¿
жабылдыру. Ж а б ы л т с а ґ да аґыґды, – дед¿ эпителий болып ек¿ топІа бЅл¿нед¿ (±аз. т¿л¿
Шмидт, – ¤йренгем (Т.Жароков, Таґд.). термин. Биология). Ж а б ы н ў л п а нег¿зд¿к
503 ЖАБЫ-ЖАБЫ
жар¦аІшада орналасады (±аз. т¿л¿ термин. да Іўрайыштары андыздап, ж а б ы н д ы д а н
Биология). шы¦а-шы¦а келд¿ (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ).
Жабын шЅп. Јйд¿ґ тЅбес¿не жапІан шЅп. ЖАБЫНДЫ3 з а т. Жасырын жер, кЅмбе.
≈ Ж а б ы н ш Ѕ п керек. КЅмбе ашылды ма? Алтын аІтарылды ма?
ЖАБЫН3 з а т. с Ѕ й л. Жабынды1. Ж а б ы н Ж а б ы н д ы н ы ґ бет¿ ашылды ма? (Ґ.Сланов,
астында топыраІта¦ы ыл¦ал жаІсы саІта- БесжылдыІ.).
лады, топыраІ кЅп ты¦ыздалмайды (Овощ Жабынды материал. Јй мен Іўрылыс
Ѕс¿руш¿.). тЅбес¿н жабатын материал. Ж а б ы н д ы
ЖАБЫН 4 з а т. ±ўстардыґ Іатты м а т е р и а л су Ѕтк¿збейт¿н єр¿ ыстыІ-
Іауырсыны. КЅгерш¿нн¿ґ ¤ст¿ґг¿ жа¦ында суыІІа тЅз¿мд¿, Ѕртену Іауп¿ аз болуы Іажет
Іатаґдау серп¿нд¿рек келет¿н Іауырсынын ж а- (±ЎЭ).
б ы н деп атайды («Б¿л¿м жєне еґбек»). ЖАБЫНДЫ4 з а т. Ес¿к, терезе пердес¿.
Жабын ж¤н. ±ойдыґ сираІтарында, ±аракЅлеґкелеп тўр¦ан терезен¿ґ ж а б ы н-
жаІтарында, Іўйры¦ы мен Іўрса¦ында Ѕсет¿н д ы с ы н ол ысырып тастады (Х.Есенжанов,
ІысІа, тыІыр ж¤н¿. ≈ Ж а б ы н ж ¤ н д ¿ бЅлек АІ ЖайыІ). Терезе ж а б ы н д ы с ы н ы ґ
жию. саґлауынан жарыІ т¤с¿п,¤й ¿ш¿ ала кЅлеґке
Жабын Іауырсындар. б и о л. ±ўстыґ екен (Ж.Т¿леков, Жар.). БайІаймын, ес¿кт¿ґ
денес¿н жауып тўратын нег¿зг¿ жамыл¦ы. ж а б ы н д ы с ы Ѕзгер¿п Іал¦ан (Н.КЅшекбаев,
Ж а б ы н І а у ы р с ы н д а р – тер¿де птерилия ±арулас дос.).
деп аталатын жерлерге орналасады, олардыґ ЖАБЫНДЫ5 с ы н. Жабыл¦ан, бет¿ ашыІ
арасында¦ы Іауырсынсыз орын – аптериялар емес. ≈ Ж а б ы н д ы мата. ≈ Ж а б ы н д ы ки¿з.
болады (±аз. т¿л¿ термин. Биология). Ж а б ы н ЖАБЫНДЫ± з а т. Жамылу¦а, жабу¦а
болатындай нєрсе. Жы¦ыл¦ан ж а б ы н д ы І,
І а у ы р с ы н д а р Ѕзектен жєне оныґ ек¿
не жദалаІ (Айтыс).
жа¦ында орналасІан желпу¿штен тўрады (±аз.
ЖабындыІ материал. Јйд¿ґ жєне басІа
т¿л¿ термин. Биология). Ж а б ы н І а у ы р с ы н-
Іўрылыстыґ тЅбес¿н жабу ¤ш¿н пайдаланатын
д а р д а кЅптеген ўсаІ ¿лмеш¿ктер болады.
материал. Ж а б ы н д ы І м а т е р и а л д ы ґ су
Осы ¿лмеш¿ктер Ѕзара байланысып, желпу¿шт¿
Ѕтк¿збейт¿н жєне ыстыІ-суыІІа тЅз¿мд¿, Ѕртену
Іўрайды (±аз. т¿л¿ термин. Биология). Іауп¿ аз болуы Іажет (±ЎЭ).
ЖАБЫНДЫ 1 з а т. Б¿р нєрсен¿ґ ¤ст¿не ЖабындыІ ò¿í. б и о л. јс¿мд¿к орган-
салын¦ан Іамыс, а¦аш сияІты заттар. дарыныґ сыртын Іаптап тўратын æàñóøàëàð
Бастырманыґ бўдан неше жыл бўрын салын¦ан тобы.
ж а б ы н д ы л а р ы Іарайып, ш¿руге айналыпты ЖАБЫНШЫ з а т. с Ѕ й л. Жабыныш.
(Д.Исабеков, Мазасыз к¤н.). ЖўмсаІ нєрсен¿ Строгов бес Іораныґ бар Іуысын т¤гел¿мен
Іарманып кеп Іалсам не дейс¿ґдер ¦ой? Кєд¿мг¿ аІтатып, жыртыІ ес¿к-терезе, тес¿к ж а б ы н ш ы
ег¿н саба¦ы, аласа б¿р ¤йд¿ґ тЅбес¿не кеп т¤с¿пп¿н. болса, соныґ бєр¿н б¿теп, б¤т¿ндеп єз¿рлетт¿
Ж а б ы н д ы с ы сабан екен (Ґ.Сланов, Замана.). (М.Єуезов, Таґд.). ±ара жер Іыртысын, ±опар-
Жабынды клеткалар. б и о л. <лат. pericytus, саґ – маІпалдай. ±арасаІ – Іыр тўсын, Ж а б ы н-
грек. peri – Іасында жєне rytos> ±ылтамырлар ш ы жапІандай (С.Сей¿тов, Бетпе-бет).
Іабыр¦асында¦ы нег¿зд¿к жар¦аІта орналасІан ЖАБЫНЫШ з а т. Б¿р нєрсен¿ґ ¤ст¿не
талшыІты борпылдаІ дєнекер ўлпасыныґ жабатын ІалІа, жамыл¦ы. ±ызыл алтыннан
клеткалары. Ж а б ы н д ы к л е т к а л а р ж а б ы н ы ш жапІан храмдар да бар (М.Єуезов,
Іылтамырлар Іабыр¦асыныґ сыртІы Іабатын Индия очерк.). Зеґб¿ректер сыртІы ж а б ы н ы ш-
Іўрайтын Ѕс¿нд¿л¿ жиырыл¦ыш клеткалар (±аз. т а р ы алынып, оІ ату¦а ыґ¦айланып Іойыл¦ан
т¿л¿ термин. Бология). Ж а б ы н д ы к л е т- (јзбек єґг¿м.).
к а л а р д а н артериолалар мен венулалар ЖАБЫі±Ы1 с ы н. 1. КЅґ¿лс¿з, мўґ басІан,
Іабыр¦аларында¦ы ет клеткалары – миоциттер жабырІаґІы. КЅшедег¿ адамдар басын тЅмен
дамуы м¤мк¿н (±аз. т¿л¿ термин. Биология). салып, ж а б ы ґ І ы кет¿п барады. Бєр¿н¿ґ де
ЖАБЫНДЫ 2 з а т. Јст¿ шЅп-сабанмен кЅз¿ жасты (С.Шаймерденов, Мезг¿л). Зарлайды
жабыл¦ан жаппа, лапас. Ж¿г¿ттер кЅл¿к айдасып, мўґды Іурай неге налып, Жылай ма, Іай¦ыра
ж¤к тасысын, а¦аш кесс¿н. ±оймалар салынсын. ма жал¦ыз Іалып. ЖоІ, єлде, Іоз¦амаІ па
ЖабдыІ отын атаулы ж а б ы н д ы н ы ґ астында Іойшы к¤й¿н Ж а б ы ґ І ы жас бала¦а Іиял
саІталсын (Ґ.Сланов, Асау арна). Єл¿бек салып (Є.Тєж¿баев, Поэм.). 2. а у ы с. КЅк
отаулы ¤йден шеткер¿рек тўр¦ан Іора сияІты ж¤з¿ т¤нер¿ґк¿. Манадан бер¿ Іаба¦ы ашылмай
ж а б ы н д ы н ы кЅпке дей¿н айыра алмай, тўр¦ан аспан б¿р т¤рл¿ ж а б ы ґ І ы, жалба¦ай
жаІында¦ан соґ барып оныґ шатыр екен¿не (Д.Досжанов, Тўлпар.).
кЅз¿ жетт¿ (X.Есенжанов, КЅп жыл.). Єрдайым КЅґ¿л¿ жабыґІы. Т¤р-п¿ш¿н¿ мўґай¦ан,
аґсыз кезд¿ кЅздеп ж¤рет¿н єкк¿ жау осы жолы жабырІа¦ан, кЅґ¿л Іошы жоІ. Б¿раІ осындай
ЖАБЫ-ЖАБЫ 504
ўлы д¤б¿рде ж¤рсе де, Халелд¿ґ к Ѕ ґ ¿ л ¿ ж а- (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). НоІталы басІа
б ы ґ І ы (С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). Дєр¿герд¿ґ б¿р Ѕл¿м, јлмей де адам ж¤ре ме? ±атын-бала
ж а б ы ґ І ы к Ѕ ґ ¿ л ¿ н аурулар ¦ана сезбед¿ Іамы ¤ш¿н, ±арсы шап та, мылтыІ Іўш, ±ўр
(Ç.Шашкин, АІбота). «Јйлер¿ґе хат жазыґдар» – ж а б ы р І а п ж¤деме (Бес ¦асыр.). Жарамды
деп, планшет¿н ашып Іа¦аз ¤лест¿ред¿, аІыл- єнд¿ тыґдасаґ, жаныґ ер¿п, ж а б ы р І а ¦ а н
кеґес беред¿. О ¦ып, бў ¦ып, єйтеу¿р ж а б ы ґ- кЅґ¿л¿ґ кЅтер¿лер (Абай, Тол. жин.). Дене
І ы к Ѕ ґ ¿ л ¿ м ¿ з д ¿ серг¿тед¿, жадыратады сез¿мдер¿н¿ґ б¿р Іасиет¿ – кЅґ¿лге єсер беред¿,
(Т.Бердияров, Солдат.). кЅґ¿л не жай тауып, ра²аттанады, не ж а б ы р-
±аба¦ы жабыґІы. Еґсес¿ т¤с¿п, тўнжырап- І а й д ы, азап шегед¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
т¤нерген. Мўстапа ¤йде, Сарыбала сыртта, ЖАБЫР±АҐЫШ с ы н. КЅґ¿л¿ жасып
¤й кЅлеґкес¿нде. Екеу¿н¿ґ де І а б а ¦ ы ж а- ІамыІІыш. Жан емес АІан, с¿рє, ж а б ы р І а-
б ы ґ І ы. Бай аулында болып жатІан думан¦а ¦ ы ш, Ж¤рег¿н езген єлг¿ зєб¿р-запыс. СауыІшыл
Іатынаспады бўлар (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген.). жас ед¿ ¦ой, жаны сер¿, Єз¿лш¿л, билег¿ш те, єн
К¿шкентай НаІышсыз ма¦ан Ѕм¿р жоІ. Жо, бўл шырІа¦ыш (К.Бекхожин, Јш кезеґ). Ол лезде
ж¤рген бўрын¦ы На¦има емес. ± а б а ¦ ы ж а б ы ґ- арнасынан тасы¦ыш, Ол думан¦а елеґдег¿ш,
І ы, Іоґыраудай алыстан шалынатын кЅґ¿лд¿ асы¦ыс. Болмашы¦а ол бўртиып Іалады,
к¤лк¿с¿ жоІ (М.Д¤зенов, АІєже). Бєсе, ¤н¿ґ Болмашы¦а ж а б ы р І а ¦ ы ш, жасы¦ыш
баяу, І а б а ¦ ы ґ да ж а б ы ґ І ы. ОІасы жоІ, (±.М¤с¿репов, Раушан).
Іайта бўл жаІсы болады са¦ан (X.Есенжанов, ЖАБЫР±АН= е т. КЅґ¿л¿ ортайып, жаны
АІ ЖайыІ). ж¤деу. Полина Аркадьевна шам жаІты.
ЖАБЫі±Ы2 с ы н. Сєл-пєл ¦ана ашыІтау, ±алыґ Іырау басІан єйнек тропика орманы
жабылыґІы. ≈ Ес¿к ж а б ы ґ І ы. сек¿лд¿ ¿здер таста¦ан. КЅґ¿л¿ ж а б ы р-
ЖАБЫі±ЫРА= е т. КЅлегейлеп бек¿т¿ґ- І а н ы п кер¿ шег¿нд¿ (Ж.Молда¦алиев,
к¿реу. ±амІор ¤й ¿ш¿н¿ґ ўйІысын бўз¦ысы кел- СарыарІа.). Тым бЅлек к¤й сарыны ІўлаІ жар-
мей, тЅрг¿ бЅлмен¿ґ ес¿г¿н ж а б ы ґ І ы р а п ¦ан, Сыґсы¦ан емес зарлы, ж а б ы р І а н ¦ а н
Іойды (К.Оразалин, КеґбайтаІ). Арынныґ да (Є.Тєж¿баев, Поэм.). Б¿реу Ѕз¿не жамандыІ
шекес¿ жалтыр, сєл ІушыІтау; Єнтек салыґІы ¿стегендей, Меруертт¿ґ кЅґ¿л¿ б¿р т¤рл¿ ж а-
Іаба¦ы жанары к¤йген Іыз¦ылттау кЅз¿н ж а- б ы р І а н ы п Іалды (ѕ.Есенберлин, КЅлеґ-
б ы ґ І ы р а п тўр (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). кеґмен.). Жау десе ж а б ы р І а н ы п жатпай-
ЖАБЫі±ЫРАУ ЖабыґІыра ет¿ст¿г¿н¿ґ тў¦ын, Таґдаулы батыр бол¦ан ер Іолбасы.
Іимыл атауы; бек¿т¿ґк¿реу, ІалІалау. Т¤íä¿êò¿ Салиха бўл ж¿г¿тт¿ сырттан таґдап, махаббат
æ à á û ´ ² û ð à ó êåðåê (Àóûçåê¿). ау¦ан бў¦ан ыІыласы (Є.Найманбаев, Шы¦.).
ЖАБЫРАі±Ы с ы н. КЅґ¿л¿ ж¤деу, Іаба¦ы ЖАБЫР±АНУ ЖабырІан ет¿ст¿г¿н¿ґ
т¤с¿ґк¿. ±ызыл отаудан шыІІан жаІсы ки¿нген Іимыл атауы. Барып тўр¦ан жал¦ыздыІ,
жуандардыґ еґсес¿ т¤с¿ґк¿, ж¤здер¿ ж а б ы р а ґ- жўрттыґ бєр¿нен де, оныґ Іай-Іайсынан да
І ы (ј.±анахин, Жер бас.). Ес¿г¿ жабыІ ¤йд¿ґ саІтана ж¤ру, ж а б ы р І а н у, т¤ґ¿лу, м¿не,
баласы єдетте ж а б ы р а ґ І ы, тўйыІ м¿незд¿ мен¿ґ Орынбор бек¿н¿с¿ндег¿ жайым осы
болып Ѕсед¿ (Семья тєрбиес¿). Тыґдаушыныґ (Ы.Алтынсарин, Таґд.). Т¿пт¿ кей сєттерде, осы
кемш¿л¿г¿: айтушылардыґ жо¦ар¦ы айтыл¦ан Іуаныш пен ж а б ы р І а н у д ы ґ арасы б¿р-аІ
Іалпына Іарап б¿р жа¦ынан ж а б ы р а ґ І ы тўтам болып, б¿р¿-б¿р¿не жал¦аса кел¿п жатуы
отырып, сонымен Іатар айтушылардыґ Іызулы да таґданарлыІ нєрсе емес (А.Байтанаев, Дала
айтыл¦ан жерлер¿не де сонша єу¿р¿лмей тыґ- сыры).
дады (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ЖАБЫР±Аі±Ы с ы н. КЅґ¿л¿ Іамы¦ыґІы,
ЖАБЫР-ЖЎБЫР ¤ с т. с Ѕ й л. Жапыр- ўнжыр¦асы т¤с¿ґк¿. ЖайнаІ жет¿п келд¿. Бў¦ан
жўпыр. Абай¦а тег¿с Іамшы, шоІпар кЅтер¿п дей¿н бўндайда аІ кЅґ¿лси ദалаІтай к¿рет¿н
алып, ж а б ы р-ж ў б ы р сатырлатып жабылып оныґ Іаз¿рг¿ ж¤р¿с¿ сылбыр, ж¤з¿ ж а б ы р-
кетед¿ (М.Єуезов, Абай). ±остардыґ басында¦ы І а ґ І ы, Іаба¦ы ІатыґІы (С.МўІанов, АІІан
сан Іилы сЅздер, сан т¤рл¿ дауыстар араласІан жўлдыз). ±ай ауылды кЅрсеґ де ж а б ы р І а ґ І ы,
алашабыр ж а б ы р-ж ў б ы р єґг¿мен¿ Іырдыґ К¤лк¿-ойын кЅр¿нбейд¿, сей¿л-серуен. Кемп¿р-
т¤нг¿ самалы т¤у-т¤у алысІа, шал¦ай¦а алып шал Іўржаґ Іа¦ып, бала б¤рсеґ, КЅґ¿лс¿з
Іашады (Є.Кек¿лбаев, Дала.). Іара суыІ Іырда ж¤рсеґ (Абай, Тол. жин.).
ЖАБЫР±А= е т. КЅґ¿л босап жабы¦у, М¿нг¿згенн¿ґ ІабаІтары т¤с¿п, м¿нгендер¿н¿ґ
Іамы¦ып жасу. Адам ¤нем¿ Іуанып Іана кЅґ¿лдер¿ шат болып, жетк¿згендер¿ Іуанып,
ж¤ре ме, кейде кЅґ¿л¿ ж¤деп, ж а б ы р І а й- жете алма¦андары Іай¦ырып ж а б ы р І а ґ І ы
т ы н кездер¿ де болмай ма? Єс¿ресе сондай болып, жете алма¦анына ¿ш¿нен ўялып барлы¦ы
шаІта ой деген¿ґ Іалыґдап, ауырлап алады да орда¦а жиналады (М.Дулатов, Шы¦.).
505 ЖАБЫ-ЖАБЫ
ЖАБЫР±Аі±ЫЛАУ с ы н. КЅґ¿л¿ Іамы- рен¿шт¿, жабырІаґІы. Бай ауылдан б¿р єйел
¦ыґІылау, еґсес¿ т¤с¿ґк¿леу. Дєрменн¿ґ кЅґ¿л¿ келд¿: бас-ая¦ы т¤зу, ки¿м¿ таза, б¿раІ ж¤деу
тасып отыр. ±ыздыґ осы б¿р ж а б ы р І а ґ І ы- Ѕґ¿нде ж а б ы р І а у ажар бар (Є.Нўрпей¿сов,
л а у шыІІан леб¿з¿нде кЅп сыр жатІанын ¿ш¿ Сергелдеґ). Ес¿к алдында¦ы а¦аштар к¤зг¿
сезед¿ (ј.±анахин, Жер бас.). желмен мазасыз шуылдап ж а б ы р І а у кЅґ¿лд¿
ЖАБЫР±Аі±ЫЛЫ± з а т. КЅґ¿л¿ онан сайын тырналай т¤сед¿ (Д.Исабеков,
босаґІылыІ, Іамы¦ып-жабы¦ушылыІ. Жал- Мазасыз к¤н.). 3. а у ы с. К¤зг¿ уаІыт, к¤н
¦ыздыІ, ж а б ы р І а ґ І ы л ы І тўрмыс т¤р¿, райыныґ бўзылуына байланысты айтылады.
Тек к¤тем Ѕм¿р¿мн¿ґ аІыр ша¦ын (±аз. аІын- Адам с¿р¿ жанды екен. Ж а б ы р І а у к¤зд¿ґ
жазушы.). Іара-ІатІа¦ына Іарайламай Іашып ед¿ бесеу¿
ЖАБЫР±АС= е т. Еґселер¿ т¤с¿п, кЅґ¿лдер¿ (А.Нысаналин, Алыста.). јґшеґ тон, шекпен
Іамы¦ысып Іалу. ±ал¦ан соґ балыІшылар ж а- киген сўр¦ылт топтыґ п¿ш¿н¿ де Іаз¿рг¿ к¤зд¿ґ
б ы р І а с ы п, Жас Жанай атып тўрды оІ сўр¦ылт, ж а б ы р І а у аспаны сияІты ꤴг¿рт,
жыландай: –КЅппен кЅрген ўлы той байІа­ салбыраґІы (М.Єуезов, Абай жолы).
сармыз, А¦алар, серп¿л¿ґдер ж а б ы р І а- ЖабырІау тартты. КЅґ¿лс¿зд¿к басты,
м а й (И.БайзаІов, ±ўралай.). Тыґдаушы мўґайды, кЅґ¿л¿ сыныІ болды. Айырылып ата-
бўл нес¿ деп таґырІасты, Б¿з неге сЅйтпед¿к анадан, Жет¿мд¿к ш¿рк¿н ж¤детт¿. Ж а б ы р-
деп ж а б ы р І а с т ы. Т¤рмеде ¤ш к¤н І а у т а р т ы п налыды, Жас нояндар ж¤рект¿
жатып алтын алсаґ, Б¿р с¤йсек нем¿з кетт¿ (О.Шипин, Дастан). Ест¿лд¿ б¿р кез таныс
Іи¦аш Іасты (Н.Ахметбеков, Амангелд¿). ¤н, Ж¤рекке жылы тым алыс. Ж а б ы р І а у
Сўлтан¦азыныґ арІасында той деп бастал- т а р т І а н жан ¤ш¿н, Бўл да б¿р демеу,
¦ан мєж¿л¿с¿м¿з, енд¿ Ѕл¿кт¿ еске алу сек¿лд¿ жўбаныш (Н.Шєкенов, Таңд.).
боп ж а б ы р І а с ы п ІалдыІ (Ж.Молда¦алиев, ЖАБЫР±АУ2 ЖабырІа ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Таґд.).
атауы; кЅґ¿л¿ ò¤ñó, жасу. Б¿раз баІыт сыйлап
ЖАБЫР±АСУ ЖабырІас ет¿ст¿г¿н¿ґ
ед¿ жомарт к¤н, Жаным, тєн¿м ж а б ы р-
Іимыл атауы; жабы¦ып-Іамы¦ысу. Æ à á û ð-
І а у д а н та¦ы азды. Еґ ¦ажайып Іазынамды
² à ñ ó ì å í ê½ï îòûðûñòû (Àóûçåê¿).
жо¦алòтым, – Сен¿ґ к¤лк¿ґ бейнеленген Іа¦азды
ЖАБЫР±АТ= е т. Жанын жасыту, кЅґ¿л¿н
(Ж.Жўматаев, Лєйлє).
ІамыІтыру. Јй ¿ш¿н¿ґ бўл к¤йк¿ кЅр¿н¿с¿
Еркеболат кЅґ¿л¿н ж а б ы р І а т а алмады ЖАБЫР±АУЛЫ с ы н. КЅґ¿л-күй¿ Іа-
(Є.±алмырзаев, Ар). ±ызыл бўзау оІи¦асын мы¦ыґІы, рен¿шт¿. Г¤лс¿м б¿рт¤рл¿ Ѕз¿н сырІат
айтар болсам, єкем де, шешем де Іатты ренжид¿ жандай сез¿нед¿. Ж¤з¿ сыныІ жєне сол¦ын
¦ой. Олардыґ кЅґ¿л¿н ж а б ы р І а т І ы м тартІан. Осылайша ж а б ы р І а у л ы отыр¦ан
келмед¿ (Н.Ґабдуллин, ±ызыІ дєурен). АІыІ ша¦ында ¤йге ойлама¦ан жерден Оразбай
єжей толІы¦ан Іалпын Ѕґ¿нен таныды да, келд¿ (С.Алдабергенов, Асу). Аґсауменен
кел¿н¿н¿ґ кЅґ¿л¿н ж а б ы р І а т І ы с ы келмед¿ Ѕтед¿ єр са¦атым, ±уанатын досым кЅп барса
(Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). Жар кЅґ¿л¿н ж а- хатым. КЅґ¿л¿м мен¿ґ дєл Іаз¿р ж а б ы р-
б ы р І а т а р л ы І сЅзд¿ т¿л¿нде ўстамаІ т¤г¿л, І а у л ы, Еркелет¿п анам жоІ Іарсы алатын
ойына да жолатпайды Кабира (Є.НўршайыІов, (О.Иманалиев, Сєу¿р). ТўныІ жанарына мўґ
Махабá.). тўнып, ¿штей тол¦анады. ЖалІы жанныґ ж а-
ЖАБЫР±АТУ ЖабырІат ет¿ст¿г¿н¿ґ б ы р І а у л ы кЅґ¿л¿ (Т.Жўртбаев, БесІа-
Іимыл атауы; жанын жасыту, ІамыІтыру, рагер).
кЅґ¿л¿н Іалдыру. Єлпешпен Іалай сЅйлесем?.. ЖАБЫР±АУЛЫ± з а т. Еґсес¿ т¤с¿п,
Бєр¿нен Іиыны осы. Єр¿ ойлап, бер¿ ойлап мойып ІалушылыІ, Іамы¦ушылыІ. Оныґ бўл
онымен сЅйлесуд¿ґ рет¿н таппадым. Онсыз ¤н¿нде б¿р т¤рл¿ аянышты ж а б ы р І а у л ы І
да Іам кЅґ¿л¿н ж а б ы р І а т у ¦ а Іимадым сез¿л¿п тўрды (ј.±анахин, Ауыр к¤н.). Иє, шал
(Н.Сералиев, ЫстыІ к¤лше). Єкес¿ мен анасы мўндай к¤й¿н кЅптен бер¿ Дємешке байІатІан
еґбекш¿ екен, Бал там¦ан барма¦ынан кЅґ¿л¿ жоІ-ты. ±аладан ІайтІан єуелг¿ айларда¦ы
бай. А¦айын, кЅрш¿лер¿ балдай тату, б¿р-б¿р¿н ж а б ы р І а у л ы ¦ ы Іаз¿р Іайта орал¦андай
болмайды єсте ж а б ы р І а т у (К.Єз¿рбаев, (К.Баялиев, Дегелек.).
Таґд. шы¦.). ЖАБЫР±АУСЫЗ с ы н. Ешб¿р мўґаюсыз,
ЖАБЫР±АУ1 с ы н. 1. К¤йс¿з, с¤реґс¿з. Жан Іамы¦усыз. ЖарІылдап ж а б ы р І а у с ы з жай-
Іысылса, жайтаґдап, Жанды ер¿ткен жайдары- дары жан, ЖўлІынып жаз¦ы ег¿ске жараІтан¦ан
ау. Жан жай тапса, сен неге Жат м¿незс¿ґ ж а- (Жамбыл, Тол. жин.). Жаным тўрды ж а б ы р-
б ы р І а у (Абай, Тол. жин.). Ек¿ ¦асыр ІазаІ І а у с ы з елж¿реп, СоІтым, достар, болып
шаруасыныґ ж а б ы р І а у Ѕм¿р¿н Ѕзгерте сонда мен ж¤рек! АІыл айтар єкем мен¿ґ ерте
алмады, оны Ѕзгертуге ек¿ ¦асыр аздыІ етт¿ Ѕлген, Денес¿ оныґ дертт¿ жылы Ѕртенген
(Є.НўршайыІов, Мен¿ґ ±азаІст.). 2. КЅґ¿лс¿з, (Т.Айбергенов, Мен саған.).
ЖАБЫ-ЖАБЫ 506
ЖАБЫР±АУШЫЛЫ± з а т. КЅґ¿л-к¤й¿ ЖАБЫРЛАУ Жабырла ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
босаґсып, мўґаюшылыІ, Іамы¦ушылыІ. Оныґ атауы. 1. Жамырап сЅйлеу, äàáûðëàó. Áºð¿ æàí-
ж¤з¿нде єлденеге ж а б ы р І а у ш ы л ы І т ы ґ ¿з¿ æà²òàí æ à á ûð ë à ó ¦ à ê¿ð¿ñò¿ (Àóûçåê¿). 2. Анталау,
бар. Бет-аузы домбы¦ып кеткен («Лен. жас»). жан-жаІтан Іаптау. Îé-²ûð¦à òîëûï æ à-
ЖАБЫРЛА= е т. 1. Бет-бет¿мен жапа- á û ð ë à ó û í ²àðà (Àóûçåê¿).
тарма¦ай сЅйлеу, дабырлау. Осы уаІытта ЖАБЫС1= е т. Б¿р нєрсен¿ґ ¤ст¿н Іымтау¦а,
Шєке аттыґ басын тартып, бєр¿ де ¿рк¿ле тоІтап, жабу¦а кЅмектесу, жабыла к¤ш жўмсау. Ерден
ж а б ы р л а й сЅйлест¿ (М.Єуезов, Абай). апасына болысып, ¤йд¿ґ керегес¿н жайысып,
Оныґ артынан Іанды кЅз Мємет Іызыл уыІ шаншысып, ки¿з¿н ж а б ы с ы п, шираІ
таІиясын аспан¦а лаІтырып мєс¿с¿н шеш¿п, Іайрат кЅрсетт¿ (С.Бегалин, Таґд. єґг¿м.).
ж а б ы р л а п отырысты, Іатынды Іалай ЖАБЫС2= е т. 1. Беттес¿п б¿р¿г¿п, б¿р-б¿р¿нен
¿здеген єґг¿мес¿н шертт¿ (Ж.Аймауытов, айырылмау, жел¿мдегендей ажырамау.
Шы¦.). Јйдег¿лер былай тўрсын, ±ўлтуманыґ БалыІ аз т¤с¿пт¿, єр¿ тайыз¦а сал¦ан аудыґ
даусын ес¿ткен басІа ¤йлерде отыр¦андар арІалы¦ы мўз¦а ж а б ы с ы п Іатып Іал¦ан
ж а б ы р л а п дала¦а шы¦ып, сырттан тыґдап екен (Є.Нўрпей¿сов, ±ан мен тер). Нан
тўрды (А.Жўбанов, Замана.). 2. Тўс-тўстан, саларда Іазанды к¤шт¿рек Іайнату керек.
бет-бет¿мен Іаптап кету, анталау. КЅз алды Єйтпесе таІта¦а жазыл¦ан жўІа нан б¿р-
енд¿ мєґг¿ тўман болды, Ж а б ы р л а п, жан- б¿р¿не ж а б ы с ы п Іалады (С.±асиманов,
жа¦ына ІалмаІ толды (М.Жўмабаев, Шы¦.). ±аз. та¦ам.). ±абыр¦асында пышаІІа ¿л¿нер ет
Бўлардыґ келе жатІанын Іорада¦ылар кЅш жоІ арыІ, єж¿м т¿лген ет тер¿с¿ жаІ с¤йег¿не
жерден кЅр¿п тўр¦ан ед¿, жаІында¦анда жастар ж а б ы с І а н, тер алдында ж¤н¿н жўлып ал¦ан
Іорадан ж а б ы р л а й шыІты (I.Жанс¤г¿ров, Іойдыґ тер¿с¿ндей Ѕґ¿ сўп-сўр (Т.Ахтанов,
Єґг¿м.). 3. È¿í ò¿ðåñó, òîïûðëàó. Илья мен Боран). Шырыштанып с¿лемейленген Ѕс¿мд¿к
Бейсен К¤лєнданы кЅтер¿п ес¿кт¿ґ алдына тўІымдары топыраІІа тез ж а б ы с а д ы да,
алып шыІты. Шахтерлер ж а б ы р л а п Іоршап онда¦ы ыл¦алды Ѕз бойына с¿ґ¿р¿п, ўрыІтыґ
алды (С.Ерубаев, Мен¿ґ Іўрдас.). Астыґ¦ы Ѕну¿н тездетед¿ (Т.МўсаІўлов, Ботаника).
Іўрыш а¦ызатын алаґда тўр¦ан Іараша ¤йд¿ґ 2. Ўстап алып ж¿бермеу, жармасу. Еґ сем¿з¿н
аума¦ындай Іара Іазан жылжып араныґ ¿лей¿н, ІызыІ Іылып ашар¦а. Дед¿ да¦ы аралап,
ўясындай ж а б ы р л а п тўр¦ан Іалыптар- Ж а б ы с т ы кел¿п ІошІар¦а (Абай, Тол. жин.).
¦а — изоляция¦а Іўяды (Ç.Шашкин, Тем¿ртау). Ол ж¤г¿р¿п кел¿п шылбыр¦а ж а б ы с т ы.
Ж а б ы р л а й Ѕзен бойын т¿ккен жаппа, Б¿раІ ат Іоз¦алмаñòàí денес¿ д¿р¿лдеп, б¤й¿р¿н
Байлаулы ж¤йр¿к аттыґ бєр¿ бапты; Шаша¦ын со¦ып, ырс-ырс дем алып жатты (Є.Нўрпей¿сов,
желеґ желп¿п желк¿лдетед, Шапшулы сырлы Сергелдеґ). 3. à ó û ñ. Бас салып айûрылмау.
найза ыр¦ай саптû (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Мен Іўша¦ынан сытылып шыІтым да шал
ЖАБЫРЛАС= е т. Б¿р-б¿р¿мен жарыса, артына сек¿р¿п м¿нгес¿п алдым. Еґгезердей к¿с¿
жамыраса сЅйлесу, дабырласу. БасІалар ж а- åêåí, жарбиып ж а б ы с а Іалдым (Н.Сер¦алиев,
б ы р л а с ы п сўрап жатІанда, ол сўрамайды ЫстыІ к¤лше). Тыныш жатІан БаІты¦ўл¦а
да, бєр¿н б¿лет¿н к¿с¿ше Ѕз¿н тым тєкаппар ±озыбаІ ауылы еск¿ кек сылòàумен та¦ы кЅп ж а-
ўстап, еґ артта жал¦ыз отыр ед¿ (Ґ.Мўстафин, б ы с т ы (М.Єуезов, ±араш.). 4. а у ы с.
±ара¦анды). Манадан ж а б ы р л а с ы п маІтау¦а ±иылып сўрап, Ѕт¿ну, жалыну, Іыр соґынан
да бата алмай отыр¦ан тобы мўнысын бер¿лген Іалмау. Кей¿нг¿ к¤ндер¿ ¤ш ж¿г¿т ¤н-т¤нс¿з
ўлыІсаттай кЅр¿п, онсыз да би¿к ¤йд¿ т¿пт¿ Достыґ Іасына кЅш¿п кетт¿. МЅґке олар¦а
жо¦ары кЅтер¿п єкетт¿ (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан «Іал» – деп ж а б ы с І а н жоІ (Є.Нўрпей¿сов,
Ѕлке). Бўрын¦ыдай «кЅш – кЅл¿кт¿ болсын!» Сергелдеґ). Осында Іырдан келген б¿рІыдыру
деп тўс-тўсынан аґдап келет¿н кЅрш¿ жоІ, ж а- бала ма¦ан кел¿п, Іыстай оІытып шыІ
б ы р л а с ы п ж¤к тиес¿п ж¤рген бозбалалар деп ж а б ы с ы п ж¤р (З.АІышев, Бєр¿ де
да жоІ (Б.Майлин, Шы¦.). – Сыртын Іойып, есте). Нў¦ыман б¿р к¤н¿ кЅк Іўсты ¤йрекке
¿ш¿н оІы! Мен¿ґ атым бар ма екен? Мен¿ Іара- сал¦ызып, Іызы¦ын кЅр¿п, кешке Ѕз аулына
шы! – деп ж а б ы р л а с т ы (Ж.Аймауытов, ерт¿п келд¿... Ертеґ¿нде кЅк Іўсымды сўрап:
Шы¦.). Жас Жанай жал¦ыз Іалды єнге салып, «Б¿р ат м¿н, б¿р Іўлынды бие àë» деп ж а б ы с-
јзгелер¿ шы¦ысты ж а б ы р л а с ы п. Боздатты т ы (Ш.Айманов, ±ыран.). Анатолийд¿ґ ¤й¿н¿ґ
домбырасын боз¿нгендей, КЅґ¿л¿не келгеннен жанынан Ѕте берген¿м¿зде ол «б¿зд¿к¿не со¦а
соґ к¤й¿ тасып (И.БайзаІов, ±ўралай.). кет» деп ж а б ы с ы п болмады (А.ЖаІсыбаев,
ЖАБЫРЛАСУ Жабырлас ет¿ст¿г¿н¿ґ Мен¿ґ дос.). 5. а у ы с. Б¿р пєлеге душар болу, тап
Іимыл атауы; дабырласу, бет-бет¿мен сЅйлеу. болу, пєле-жала¦а кез¿гу. Ешк¿м де жЅргег¿нде
Ж а б ы р л а с ó ä û ²îéûï, сЅз тыґдасаґдаршы, бўзылмайды, жаІсылыІ та, жамандыІ та ж¤ре
балалар, – деп ескертт¿ тєрбиеш¿ (Ауызек¿). ж а б ы с а д ы (Ш.Хўсайынов, Таныс адам.).
507 ЖАБЫ-ЖАБЫ
– Енд¿ Іайтыґыз. Єйтпесе, сєлден кей¿н-аІ болмадыґ ¦ой, – дед¿ аґшы кЅз ўшынан Іиыла
мына ¿степ ж¤рген ата кєс¿б¿ґ¿з пєле боп ж а- Іарап (Т.Єл¿мІўлов, К¤реґ Ѕзен). Мехцехтыґ
б ы с І а л ы тўр (А.Байтанаев, ±айнар.). ЖантасІа сол жаІ к¿ре бер¿с¿нде ес¿г¿нен б¿р Іара Іўлып
Іандай бєле ж а б ы с с а да Айдарбектен келд¿ а ш к е н е д е й ж а б ы с ы п кетпейт¿н б¿р
(Ґ.М¤с¿репов, Белдерде). бЅлме бар ед¿, Іаз¿р соныґ ¿ш¿нде де Ѕм¿р бар
Етекке жабысты. Жалынып-жалпайды, (Є.Єб¿шев, Замана.). ±ара кемп¿р де Айбаланыґ
жалынышты болды. М¿ллетке бекçîð ¤м¿т шєк¿рт сырт жа¦ынан кеп т а с к е н е ш е ж а б ы с ы п-
халІы. Ат болса да, б¿здерде жоІ Іой Іалпы. т ы (Р.РайымІўлов, Жасыл белес).
Ж а б ы с т ы ґ кЅð¿íãåíí¿´ е т е г ¿ н е, Б¿р С¤л¿ктей жабысты. ±ояр да Іоймай, Іа-
баІас жаттап àëып шала-шарпы (С.Торай¦ыров, далды. Жал¦ыз бие ертеден кешке дей¿н алты-
Шы¦.). жет¿ рет сауылады. Єр ек¿, ¤ш са¦атта атам
Жабыса тўну. б и о л. Єрт¤рл¿ сўйыІтарда¦ы оныґ бауырына с ¤ л ¿ к т е й ж а б ы с ы п алып
бактериялардыґ (т¿р¿, Ѕл¿ æàñóøàëàðûíû´), Іан отыр¦аны (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.). ±алай
т¤й¿рш¿ктер¿н¿ґ антиденелер – агглютинин- кЅз¿ґ жетт¿ ме? – талдыґ арасынан сы¦алап
дерд¿ґ арІасында б¿р-б¿р¿не жабысып тўнуû. тўр¦ан Жўпар. – ±ўлІыныґ Іўр¦ырдыґ åмешег¿
≈ Æ à á û ñ à ò ¢ í ó ïðîöåñ¿. ¤з¿л¿п, с ¤ л ¿ к т е й ж а б ы с у ы н Іарашы
Жа¦а¦а жабысты [жармасты]. АлІымнан (±.Жўмад¿лов, Сы кЅш).
алды, дЅрек¿л¿к ¿стед¿. Тыпырлатпай тас Іол, Тала¦ы жабысты. к е к е с ¿ н. Ым-жымы
ж а ¦ а с ы н а ж а б ы с а р. ±арсы алдында б¿р адамдар туралы айтылады. Сертш¿л¿н
Іанды îð... Жа¦ы б¿т¿п Іарысар (С.Мєуленов, Іара мына бейбаІтыґ… Онымен т а л а ¦ ы ґ
Жолдас). ±атуланып кєр Іылды, ±атын менен Іашан ж а б ы с ы п Іап ж¤р?! (ј.±анахин, Жас
бала¦а: – ±азаІ егер, кЅр¿нсе, ±ыра бер, жан¦а дєурен).
санама. Басын кес те, Іанын тЅк, АІпатшадан ЖАБЫС±А±1 з а т. Битт¿ґ с¿ркеден гЅр¿
сада¦а. КЅтере алмай той¦анын, Ж а р м а с т ы ¤лкендеу, ўсаІ т¤р¿. Жаба¦ы болды ж¿бек шаш,
кел¿п ж а ¦ а ¦ а, – деп бўйырды солдатІа, – Айт­ Жабылып жаман ж а б ы с І а І, Сыґысып
Іаны болмай Іалды ма (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). с¿рке бўрымда, ±аптап ед¿ Іалыґ Іайыз¦аІ
Жатып [жатты та] жабысты. јлердег¿с¿н (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
айтып, жалынып-жалпайды. Б¿р жўмадан ЖАБЫС±А±2 с ы н. 1. ЖуысІан жер¿нен
кей¿н ±ўсайын сауы¦ып Ѕз орнына келген, ўстасып ажырамайтын. Ек¿-¤шеу¿ асыІ
Жєн¿бек ауыл¦а ІайтпаІшы болып ед¿, брига- ¤й¿р¿п ж¤р. ±ал¦андары Іара жол бойында¦ы
дир ж а т ы п ж а б ы с т ы (±.Жўмад¿лов, ж а б ы с І а І май топыраІты баІайларыныґ
КЅкейкест¿). Ìåн ауыз¦ы ¤йге шыІІанда, Іўр- арасынан кЅпс¿те бўрІыратып, Іўм ¤й¿п ойнайды
дасым жата¦ан столдыґ ¤ст¿не ара¦ын єкеп, (±.Сєрсекеев, К¿лт). Кеґг¿р бабамныґ моласын
ащы Іиярын турап Іой¦ан екен, ж а т- сары ж а б ы с І а І топыраІІа аттыґ Іылын
т ы д а ж а б ы с т ы (ј.±анахин, Жер араластырып, биен¿ґ с¤т¿н, ешк¿н¿ґ майын
бас.). – Єке, Ѕз отарыґызды басІа б¿реуге ер¿т¿п Іўйып, Іыш жасап соІІан (О.БЅкеев,
берген¿ґ¿зше ма¦ан берсеґ¿з Іайтед¿, – деп јз отыґ.). Ж а б ы с І а І т¿кен тўтІан ІылшыІ
ѕб¿жан єкес¿не ІолІа салып, ж а т т ы д а ж а- Іўйры¦ын ек¿ таІымыныґ арасына Іысып
б ы с т ы (С.Мєуленов, Жўлдыз.). алыпты (Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.). 2. а у ы с.
Желiмдей жабысты. Ажырамады, ек¿ К¿с¿н¿ жалыІтырып, Іыр соґынан Іалмайтын.
ел¿ айûрылмады. Тем¿ржолшылар рельст¿ґ ТЅрг¿ ¤йд¿ґ ес¿к жа¦ында¦ы ¤стелд¿ Ѕзгерт¿п,
б¤т¿нд¿г¿н б¿р к¿шкентай бал¦амен ўрып бай- хатшысы болып ж а б ы с І а І Мияш отыр
Іайды. Рельс аман болса, ол сер¿ппедей ыршып (С.Сейфуллин, Єґг¿м.). Келес¿ сєтте басІарма
отырады да, сыны¦ы сез¿лсе, ж е л ¿ м д е й ж а- єлг¿ сынды ж а б ы с І а І сўраушыдан мўнша
б ы с а т¤сед¿ (±.Жўмад¿лов, ±аздар.). оґай Іўтыл¦анына Іуанды (Ж.Аймауытов,
Жы¦ыла жабысты. ±иылып Ѕт¿нд¿, жалы- Шы¦.). Д¤ниес¿ Іўр¦ырдыґ ж¤з¿ ыстыІ Іой.
нып-жалпайды. јз¿ де ж ы ¦ ы л а ж а б ы- АІыры ±али кЅнд¿, мен¿ґ берген нєрселер¿мд¿
с ы п: «Жаз туатын балыІтай Іўнажыным бар, алды да, ¤йге Іайтты. ±ызылкЅз ж а б ы с І а І
соны ал. Оныґ ¤ст¿не б¿р ІысІа жетерл¿к ўн пєледен Іўтыл¦анымыз¦а б¿з Іуаныштымыз
тартІызып берей¿н» деп Ѕлердег¿с¿н айтты (Б.СоІпаІбаев, јлгендер.).
(±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). Б¿раІ Ес¿лжан сол ЖабысІаІ балыІ. з о о л. <грек. echenei-
сабырлы к¤й¿нен Ѕзгерген жоІ. Олар Іоштасып dae> Алабў¦а тєр¿зд¿лер тобына жататын,
ж¤руге айнал¦анда ол ж ы ¦ ы л а ж а б ы с т ы денес¿ ўзынша, тўрІы 30-90 см болатын теґ¿з
(А.Оразалин, ±айырлы.). балыІтарыныґ б¿р тўІымдасы. Ж а б ы с І а І
Кенедей [аш кенедей, тас кенеше] жабысты. б а л ы І акула¦а, балыІІа, теґ¿з тасбаІасына,
±адалып, айûрылмай Іойды. – Шыда¦ан¦а китке т.б. жабысып ж¤ред¿ (±ЎЭ). Ж а б ы с-
шы¦ар¦анныґ Ѕз¿ екенс¿ґ. К е н е д е й ж а б ы с ы п І а І б а л ы І тропикт¿к жєне субтропикт¿к
ЖАБЫ-ЖАБЫ 508
теґ¿здерде тара¦ан (±ЎЭ). Тропиктег¿ кейб¿р ЖАБЫСПА± с ы н. с Ѕ й л. ЖабысІаІ. јз¿
ел тўр¦ындары ж а б ы с І а І б а л ы І т а р д ы оша¦ан сияІты ж а б ы с п а І Іу ед¿, айûрылмай-
теґ¿з тасбаІасын, ¿р¿ балыІтарды, дюгондарды аІ Іойды, мылты¦ын шошаґдатып бастыІІа
аулау¦а пайдаланады (±ЎЭ). тура алып бар¦аны! (Ґ.±абышев, М¿нездеме).
ЖабысІаІ Іандыа¦аш. Ѕ с. <ëàò. alnus glu- ЖАБЫСТЫР= е т. 1. Беттест¿ру, б¿р¿кт¿ру.
tinosa> ±айыґдар тўІымдасына, Іандыа¦аш Таґертеґ самауыр тўтІасында¦ы шеген¿ суырып
туысына жататын б¿р ¤йл¿ а¦аш. Ж а б ы с І а І алып, ек¿ ІўлаІты тўтІа а¦ашІа ІаттыраІ ж а-
І а н д ы а ¦ а ш – дєр¿л¿к Ѕс¿мд¿к. Оныґ б ы с т ы р ы п Іана Іой¦анмын (Є.Сєрсенбаев,
Іабы¦ында ил¿к заттар (5-9%), б¤рш¿г¿нде алка- Теґ¿з.). Кешк¿ аязда к¿рп¿ктерд¿ ж а б ы с т ы р-
лоид (14-16 %), жапыра¦ында лицил, спирт жєне ¦ а н салІын мўздаІ та б¿л¿нед¿ (М.Єуезов, Абай
т¤рл¿ органикалыІ ІышІылдар болады (±ЎЭ). жолы). 2. Жел¿мдеу, жапсыру. ≈ ±а¦аз ж а б ы с-
Ж а б ы с І а І І а н д ы а ¦ а ш т ы ґ с¤рег¿ жеґ¿л, т ы р д ы. 3. а у ы с. Тар ки¿м кию. Райхан жўІа
Іызыл т¤ст¿, одан ¤й жиһаздары, ыдыс жасалады, ж¿бек кЅйлег¿н денес¿не ж а б ы с т ы р а, самай
Іўрлыстарда пайдаланылады (±ЎЭ). Ж а б ы с- шаштары мен кек¿л¿н кей¿н Іайыра жўлІылайды
І а І І а н д ы а ¦ а ш Ѕте сирек кездесет¿н Ѕс¿мд¿к, (Т.Єбд¿ков, КЅкжиек). Дудардай шаш Іоясыґ
Іор¦ау¦а алынып, ±азаІстанныґ «±ызыл к¿та- Іарыс Іылып, Бўтыґа кид¿ґ шалбар ж а б ы с-
бына» енг¿з¿лген (±ЎЭ). т ы р ы п, Орысша, ІазаІшаны т¤гел б¿лмей,
ЖАБЫС±А±3 ç à ò. æ å ð ã. Æå´ië êèiìíi´ СЅйлейс¿ґ шалдыр-шалдыр шабыстырып
ò¤éìåëåði. ʽéëåãiìíi´ æ à á û ñ ² à ¦ û ¤çiëiï (О.ШораяІов, Шайыр). 4. а у ы с. ±олын ал-
²àëûïòû (±àçақ òiëi. àéìà². ñ½çäiãi) мау, жармасу. Хамит б¿р Іолын мылтыІІа
ЖАБЫС±А±ТЫ± з а т. 1. Тиген жер¿нен ж а б ы с т ы р ¦ а н бойымен ек¿нш¿ Іолын
ажырамайтын Іасиет. Мырыш... Ѕс¿мд¿к босатып алып, бандыны жамбасІа м¿нг¿з¿п алып
организм¿нде болатын аса маґызды реакциялар¦а кеп жерге соІты (С.Сейфуллин, Єґг¿м.).
ЖАБЫСТЫРУ Жабыстыр ет¿ст¿г¿н¿ґ
Іатысып, плазмалардыґ ж а б ы с І а І т ы ¦ ы н а
Іимыл атауы; жел¿мдеу, жапсыру. Егер жара
єсер етед¿ (К.Нўрма¦анбетов, Микротыґайт.).
бастыґ сау жер¿не т¤гел жайылса, дєр¿н¿ тЅбеге
2. а у ы с. К¿с¿ге жармаса кет¿п, мез¿ етет¿н,
ж а б ы с т ы р у керек (О.Берд¿баев, Таз –
ы¦ыр Іылатын м¿нез. – Ж а б ы с І а І т ы ¦ ы м
òàІиядан.).
¤ш¿н кеш¿р¿ґ¿з. КЅґ¿л¿мде ж¤рген д¤дємал
ЖАБЫСТЫРЫЛ= е т. Жел¿мделу, б¿р
ойларымныґ дўрыс-бўрысты¦ын тексеру ¤ш¿н нєрсеге беттест¿р¿лу, та¦ылу. КЅзд¿ґ Іадалуы-
б¿реумен єґг¿мелес¿п айтысІым кеп ж¤руш¿ аІ мўґ екен, ТЅл¿мн¿ґ ойы астан-кесен болды!
ед¿, – дед¿ ол аІтала сЅйлеп (Є.Єл¿мжанов, Хаттыґ бўрышына Іызыл Іа¦аз ж а б ы с т ы-
Махамбет.). р ы л ы п т ы (Б.Майлин, Шы¦.). Басында єдем¿
ЖАБЫС±ЫР з а т. Жетпег¿р мєн¿ндег¿ кЅк маІпал тебетей¿, оныґ жиектер¿не зерден де
Іар¦ыс сЅз. О, ж а б ы с І ы р, жо¦ал єр¿, Іайдан бЅлек к¤м¿с оюшалар ж а б ы с т ы р ы л ¦ а н
шыІІан пєлес¿ґ? – деп Шекер Сер¿кке жалт (Т.Жарма¦амбетов, Сентябрь.).
Іарады (С.Мыґжасарова, Єйел.). Ажырайып ЖАБЫСУ Жабыс ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
Іарайсыґ, Жал¦ызыґмен ж а б ы с І ы р, Ўрысу¦а 1. Жел¿мделу. 2. à ó û ñ. ±ол с¢¦у. Шєрипаныґ
Іалайсыґ? (Батырлар жыры). рўІсат етпейт¿н жер¿не Ўлбосынныґ бўл б¿р¿нш¿
ЖАБЫС±ЫШ с ы н. 1. ЖуысІан к¤йде ж а б ы с у ы ед¿ (Б.Майлин, Шы¦.). 3. а у ы с.
жапсырылып, жармаса кетк¿ш. Аквариум Соґынан Іалмау, жармасу. Сол ±оґІай Ѕґ
суында кЅп тара¦ан балдырдыґ б¿р¿ – жасыл жа¦ынан кеск¿нс¿з, м¿нез¿ одан да жа¦ымсыз
балдыр. Оныґ кейб¿реу¿ ж¤з¿п ж¤ред¿, енд¿ б¿р¿ адам бола тўра Алуа¦а ўдайы ж а б ы с у м е н
ж а б ы с І ы ш келед¿ (Т.МўсаІўлов, Аквариум.). болатын (М.Єуезов, јскен Ѕркен).
Ауылда адам¦а бЅгде ат сондай ж а б ы с І ы ш Жабысу жылдамды¦ы. Минерал бЅлшек-
болар ма: жаґа¦ы баланыґ шын аты Нўржан тер¿н¿ґ ауа кЅп¿рш¿ктер¿не жабысуы ¤ш¿н
екен¿н ўмытып, осы к¤н¿ жўрттыґ бєр¿ оны Іажетт¿ еґ аз уаІытты аныІтайтын кЅрсет-
«Ыпталозол» деп атап кет¿пт¿ (ј.±анахин, к¿ш. Ж а б ы с у ж ы л д а м д ы ¦ ы минерал бет¿н¿ґ
Жер бас.). 2. à ó û ñ. Á¿ðãå ¿ëåñ¿ï æ¤ðãåí, ¢ìûò флотациялыІ активт¿л¿г¿н, о¦ан реагенттер-
áîëìàéòûí. Еск¿н¿ґ етекке ж а б ы с І ы ш д¿ґ єсер¿н сипаттайды жєне Іўрылымы єр-
Іалды¦ы, єл¿ Іўрымай келе жатІан Іырсы¦ы т¤рл¿ т¤й¿спе аспап арІылы аныІталады
мўнда орынды да Ѕтк¿р м¿нел¿нед¿ (М.Єл¿мбаев, (±аз. т¿л¿ термин. Кен.). Ж а б ы с у ж ы л-
±алам Іайраты). д а м д ы ¦ ы секундтыґ мыґнан б¿р ¤лес¿нен
ЖАБЫС±ЫШТЫ± з а т. Б¿рден минутІа, са¦атІа дей¿н Ѕзгеред¿ (±аз. т¿л¿
жапсырылып, жў¦ыса кетет¿нд¿к. Лейкемия деп термин. Кен.).
аталатын дерт¿мен науІастан¦ан адамдардыґ ЖАБЫСЫі±Ы с ы н. ЖапсырыґІы,
Іаныныґ ж а б ы с І ы ш т ы ¦ ы жо¦арылап, Іаны жуысыґІы. Шамшаттыґ б¤рш¿ктер¿ ¤шк¿р
Іою болып келед¿ (Т.Айтбаев, ±ан Іасиет¿). келед¿, алмўртт¿к¿ – т¤кс¿з жєне шыбы¦ына
509 ЖАБЫ-ЖА¥À
алшаІтау орналасады; алман¿к¿ – т¤кт¿ жєне процес¿нде су т¤б¿нен шы¦арылуы нєтижес¿нде
ж а б ы с ы ґ І ы жатады (Т.МўсаІўлов, пайда болады (±аз. т¿л¿ термин. Геология).
Ботаника). Жа¦а буды болды. Басым т¤се алмай, тай-
ЖАБЫСЫі±ЫРА= е т. Сєл жапсыры- таласты. Сонан ек¿ ат КЅлІараныґ Іўлауына
лыґІырау, жуысыґІырау, жармасыґІырау. дей¿н б¿р¿нен-б¿р¿ суырылып оза алмай, ж а ¦ а
То¦жан Абайдыґ омырауына аІ саусаІтарын б у д ы б о п, жел¿п келе жатІан (Є.Нўрпей¿сов,
салып, ж а б ы с ы ґ І ы р а п тўрып: – ±ош, ±ан мен тер).
ўмытпа, – дед¿ (М.Єуезов, Шы¦.). Жа¦адан алды [жа¦асына Іол салды, жар-
ЖАБЫТТА= е т. ж е р г. Тасалау. масты]. а) ДЅрек¿л¿к ¿степ, д¤рсе Іоя берд¿.
±араІшылар Іарദы т¤нд¿ жамылып, Іара ЖапалаІ маІтанса жардан Іоян алдым дер.
тасты ж а б ы т т а п ІасІырша Іада¦алайды да Жаман маІтанса, жаІсыныґ ж а ¦ а с ы н а н а л-
отырады (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). д ы м дер (МаІал). ±олма-Іол жауабын аламын,
ЖАҐА з а т. 1. Ки¿мн¿ґ мойын ¤ст¿не Ѕзген¿ емес дєл осы жолы Іос Іолыммен сол
т¤сет¿н бЅл¿г¿. Жолаушыныґ б¿р¿н¿ґ ты¦ын Ыбырайды (Абайды) ж а ¦ а д а н а л а м ы н.
тысты жаґа т¤лк¿ тыма¦ы бар. ±алыґ ки¿мн¿ґ Аламын да шЅке т¤с¿р¿п табанымныґ астына
сыртынан киген мол сўр шапаныныґ ж а ¦ а с ы саламын – дед¿ Оразбай (М.Єуезов, Абай
Іара барІыт (М.Єуезов, ±араш.). Б¿раІ ашулы жолы). Шауып ж¤р¿п ерлер¿ґ, Белден ўстап
ТолІынай бў¦ан да шеґгелд¿ салып ¤лгерген алады. Олар белден ўстаса, Тўра шЅг¿п Іалады,
екен: Кєд¿рбаевтыґ галст¤г¿ жўлынып, ж а ¦ а- Ж а ¦ а ¦ а І о л д ы с а л а д ы (Батырлар жыры).
с ы жыртылыпты (Б.Майлин, Азамат.). Бўйра є) АсыІтырды, жан алІым¦а алды, Іысты.
Іызыл Іозыныґ елт¿р¿с¿нен орамал ж а ¦ а БалыІ жоспары орындалмай аудан ж а ¦ а д а н
сал¦ан сары тонды шешкенде ±алпе тор¦айдай- а л ы п ж а т І а н д а сендер етектен алып
аІ болып Іалады (Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.). Іўрттыґдар ¦ой, – дед¿ Сўлтан (Т.Ахтанов,
Єс¿ресе, жўп-жўмыр аппаІ мойны анау бўйра Шы¦.) Ертеґ та¦ы тексеру бастал¦анда, б¿р¿н¿ґ
Іою Іара шашпен камзол ж а ¦ а с ы н Іосып ж а ¦ а ґ н а н б ¿ р ¿ ґ а л а с ы ґ д а р ма деп
жатІан алтын мойнаІ сек¿лд¿ (О.БЅкеев, Јркер). ІорІамын (С.Адамбеков, Көсе.).
2. Су арнасыныґ кемер¿, жиег¿. ТолІын, соІпа Жа¦а жыртысты [жыртылды]. ±ол жўм-
толІындар, су кЅздер¿ деґгей¿н¿ґ ауытІуы – састы, тЅбелест¿. Бўл ¤ш¿н ж а ¦ а ж ы р-
ж а ¦ а н ы Іалыптастыратын басты факторлар т ы с п а с а І та, жа¦алассыз бол¦анымыз
(±аз. т¿л¿ термин. Су.). Айдын кЅлде сын болмас, жоІ (Є.НўршайыІов, Тыґ асты¦ы). Сол т¤н¿ ол
Ж а ¦ а с ы болса ІўраІсыз. АсІар тауда сын ж а ¦ а ж ы р т ы с І а н талай кеґ кеґ¿рдек, жуан
болмас, Бауыры болса бўлаІсыз (Бес ¦асыр.). жўдырыІІа ара т¤с¿п а¦алыІ айтІан (Є.Сараев,
Суды с¤йген сары алтын, Сєуле с¤йген ба¦ана. ТосІауыл). Еркектер ше? ЖоІ тєґ¿р¿м саІтасын,
Кемем¿з кЅлбеп келед¿, Ж¿бектей жасыл ж а ¦ а- Телпекетердей кер¿ бўрмай ат басын, Ер ж¿г¿тке
¦ а (М.Жўмабаев, Шы¦.). Осы теґ¿з ж а ¦ а с ы н- тєн м¿незбен бая¦ы, БўзаІыны Ѕз орнына Іояды.
д а Ж¤з Жа¦албайлы деген ел бар екен (±ыз Бєлк¿м ж а ¦ а ж ы р т ы л у ы, Дей кЅрме оны
Ж¿бек). 3. Жолдыґ шет¿. ±ыстаІтыґ аз¦ана тентект¿к, Тентект¿к боп кЅр¿нед¿ кейде на¦ыз
¤йлер¿ де жол ж а ¦ а с ы н д а к¤ркеше-к¤ркеше еркект¿к (М.Шаханов, Ґасырëàð.).
болып, Іарауытып Іаз-Іатар т¿з¿л¿п тўр¦андай Жағасы бүт¿н. Абыройлы, қад¿р-қасиет¿
(Б.Момышўлы, Москва.). 4. а у ы с. С¤йен¿ш, мол. Жаным сау, ж а ғ а м б ү т ¿ н уақытында,
т¿рек, ІамІор. Ал мына Алтай мен Ерназар Айтылып отыратын маған жырсың. Хатпенен
бўлар¦а а¦а да, ж а ¦ а да (С.Досанов, ±ыран.). қалайда да хабар б¿лд¿р, Қуантып қандырғандай
ѕн¿с¿ бардыґ тынысы бар, А¦асы бардыґ ж а ¦ а құлақ құршын (Т.Iзт¿леуов, Шығ.).
с ы бар (МаІал-мєтел). Жа¦асы жайлау, тЅбес¿ Іыстау [кЅктем]
Б¿р жа¦адан бас, б¿р жеґнен Іол шы¦арды. болды. Уайым-Іай¦ысыз, жайбараІат к¤й кешт¿.
Ауызб¿рл¿к ê½ðñåòò¿, ынтымаІтыІ, ўйымшылдыІ Шеш¿н, шыра¦ым, – дед¿ Науша. – јз¿ґ жоІта
жасады. ХалІымыздыґ ўл-Іызы к¤ш б¿р¿кт¿р¿п ¤й¿ґе к¿р¿п алып, ж а ¦ а м ы з ж а й л а у,
б ¿ р ж е ґ н е н І о л, б ¿ р ж а ¦ а д а н б а с ш ы- т Ѕ б е м ¿ з І ы с т а у, отырмыз жайланып
¦ а р с а, к¿м б¿зд¿ тор¦айдай тоздыра алар ед¿?! (Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.). Сырттай Іарсы сЅз айтІа-
(ј.±анахин, Жас дєурен). Б ¿ р ж а ¦ а д а н б а с, нымен ТолІындай Іыз Ѕз¿н¿ґ Іолына су Іўй-
б ¿ р ж е ґ н е н І о л ш ы ¦ а р ы п ж¤рген мынау ¦анда ж¿г¿тт¿ґ ж а ¦ а с ы ж а й л а у, т Ѕ б е с ¿
еґбеккерлерд¿ґ Іуатты серп¿н¿ соны ദартады І ы с т а у б о п сала берд¿ (ј.±анахин, Жас
(Б.ТоІтаров, ±ыран.). дєурен). јлеґ десе ж а ¦ а с ы ж а й л а у, т Ѕ б е с ¿
Жа¦а аккумуляциясы. ТолІындар мен олар к Ѕ к т е м б о л а т ы н, Ѕлеґ ест¿се Іай¦ы-
туындататын а¦ыстардыґ єрекет¿нен толІын Іас¿рет¿н жоятын ІазаІ емес пе! (Ж.ЖўмаІанов,
алаґында тасындылардыґ жиналуы. Тасынды- СоІпаІ.).
лардыґ ж а ¦ а бойлыІ а к к у м у л я ц и я с ы Жа¦асы жайлау, тЅс¿ Ѕр¿с. Мол Ѕм¿р,
немесе су астында¦ы жа¦а беткей¿н¿ґ шайылу уайым-Іай¦ысыз т¿рш¿л¿к, ерк¿нд¿к, кЅґ¿лд¿л¿к;
ÆÀ¥À-ÆÀ¥À 510
жайбараІат к¤йде к¤н кешу. Ой, шатастыр¦ан а л ¦ а н к¤н јздер¿ иттей таІымдар (Абай,
Іўдай-ай, мен де сол сияІты шаруа ба¦ып ¤йде Тол. жин.). Єл¿ ес¿мде, жол ¤ст¿нде жолыІтыґ,
тыныш жатсам, єуелден, ж а ¦ а м ж а й л а у, Заманы ед¿ аттаныстыґ, жорыІтыґ. Ж а у ж а-
т Ѕ с ¿ м Ѕ р ¿ с болмай ма? (А.Нўрманов, Құлан.). ¦ а д а н а л ¦ а н шаІта, тар жерде, Б¿р мен ¦ана
Жа¦асы жайлау¦а кетт¿. а) Еґсес¿ т¤с¿п, с¤йен¿ш¿ґ болыппын (Б.Майлин, Шы¦.). ±ас
бейжай болды. Комитетт¿ґ байдан жасал¦ан болды Іарындасым, Єд¿л, ма¦ан, ±ас болма¦ан
б¿р м¤шес¿ онда да, мўнда да жоІ, ж а ¦ а с ы Іарындас табылма¦ан. Ж а у ж а ¦ а д а н а л-
ж а й л а у ы н а к е т ¿ п, жєй салбырап ол отыр! ¦ а н д а, б Ѕ р ¿ е т е к т е н, АІыл сўрай кел¿п
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). є) АлІа-салІа болды, тўрмын єдей¿ са¦ан (±абан жырау, Алтын
т¤ймес¿н а¦ытып, Іалай болса солай отырды. ІазыІ). Б¿зге енд¿ Іауырт Іимыл керек. Ж а у
Осы ойлардыґ ¤ст¿нде отыр¦анда јтекеґн¿ґ ж а ¦ а д а н, б Ѕ р ¿ е т е к т е н а л ы п жатІан
мойны салбырап, ж а ¦ а с ы ж а й л а у ы н а кез Іаз¿р (Є.±алмырзаев, Ар).
к е т т ¿ (С.Адамбеков, ±ожанасыр.). б) ШалІыды, Шет жа¦асы. Т¤гелдей емес, азда¦ан
тасыды. Æ à ¦ à ñ û æ à é ë à ó ¦ à ê å ò ¿ ï, á½ñ¿ï бЅл¿г¿. Партия жиналысында не болды, к¿мд¿
îòûð (Àóûçåê¿). Іарады, оны АІан айтпады. Бўрын ш е т
Жа¦асы жаІыт к¿реуке, ж¿б¿с¿ жет¿п ж¤н ж а ¦ а с ы н ептеп айтып, ўзын-ыр¦асымен
бол¦анша. Шыдамныґ, тЅз¿мн¿ґ жеткен¿нше таныстыратын (Ç.Шашкин, јм¿р.). Жаґа туын-
(бўл жерде мейл¿нше тЅзу, єбден шыдас беру ды шы¦армалардыґ да ш е т ж а ¦ а с ы кЅр¿не
ма¦ынасында айтылып тўр). Ж а ¦ а с ы ж а- баста¦ан болатын (М.±аратаев, Ту¦ан єдеб.).
І ы т к ¿ р е у к е, ж ¿ б ¿ с ¿ ж е т ¿ п ж ¤ н б о л- ЖАҐАЖАЙ з а т. 1. Су жа¦алауыныґ,
¦ а н ш а шыдастыІ. Найманныґ не пєлес¿ болса су толІындары єсер¿нен болып тўратын,
да кЅтерд¿к (М.Єуезов, Шы¦.). жылжымалы майда тастар, Іўмдар мен
Жа¦асы кеґ¿д¿. Ерк¿нд¿к ти¿п, кЅґ¿л¿ жай- ўлутастар жиынты¦ы кездесет¿н жа¦алаудыґ
ланды. Олар жоІ болса, ¤й шаруасына Іолы судан би¿к бЅл¿г¿. 2. Кез келген су Іоймасыныґ,
ти¿п ж а ¦ а с ы к е ґ ¿ п Іалады (Ç.Иманбаев, а¦ын судыґ т¤с¿п шомылу¦а жайлы, еґ¿с¿
Солма. г¤л). жалпаІ, жа¦а беткей¿. А¦алап бала єкелген
Жа¦асына т¤к¿рд¿. ы р ы м. ЖаІсылыІІа арнап мана, ±арамай Іара ж¿г¿т ІармаІІа да,
кез¿гед¿, жол болады деген ма¦ынада. – ±осшым, Су т¤б¿н кЅк балдырлы, кЅлеґкел¿, Жатырмын
ж а ¦ а ґ а т ¤ к ¿ р е бер. Бўл ¤йде Іыз бар ж а ¦ а ж а й д а н барлап Іана (Ж.Жўматаев,
екен, – деп Ебейс¿н жалма-жан жанында¦ы Лєйлє). 3. Теґ¿з, кЅл, су Іоймасы, бЅгет немесе
ж¿г¿тт¿ґ Іўла¦ына сыбырлай Іойды (Є.Нўрпей¿сов, Ѕзен жа¦алауларында шомылу¦а, к¤нге Іызды-
±ан мен тер). Кел¿ншектер ал¦ашында шыты- рыну¦а арнайы жабдыІтал¦ан орын. Теґ¿з
наса, ±ўдайдыґ берген¿ деп, ж а ¦ а м а т ¤- жа¦асында¦ы сан и¿р¿м жол, кЅп ж а ¦ а ж а й,
к ¿ р е берем. Кей¿н Сар¦асІаныґ ¿з¿нен Ѕздер¿ г¤лзардыґ Іайсысынан шы¦а келген¿ белг¿с¿з
ж¤г¿рет¿н (С.Мыґжасарова, Єйел.). к¤тпеген жерден Іарсы жолыІІан атаІты
Жа¦асын ўстады. Шошынып, аґ-таґ аІынмен оІыс кездескенде аузына сЅз т¤спед¿
болды, Іайран Іалды. МаІсўттыґ Ѕл¿м¿мен теґ (С.Досанов, Ек¿нш¿ Ѕм¿р). ±апша¦ай теґ¿з¿н¿ґ
Іабат Іаза келгендей болып, аузы к¤б¿рлеп, жа¦асынан жаґа ж а ¦ а ж а й л а р жасалынады
жалбарынып ж а ¦ а с ы н ў с т а д ы (М.Єуезов, (Ж.Бейсенбаев, ШоІан ¿з¿мен). 4. Тасындылар
±араш.). Мен шошып ж а ¦ а м д ы ў с т а д ы м, (бос Іўм, ІиыршыІ тас жєне т.б.) Іабаты
са¦ан тапсыратыным – ел ж¿г¿ттер¿н ¤г¿ттеп жапІан, толІынныґ бўзылу зонасы мен еґ к¤шт¿
басу¦а тырыс, – дед¿ БЅлкебай¦а (Б.Майлин, су ¤ру сызы¦ы арасында орналасІан суІойма
Шы¦.). ЖарІынбай жорта селк ете т¤с¿п, (теґ¿з, кЅл, бЅген) жа¦алауыныґ кЅлбеу жазыІ
ж а ¦ а с ы н ў с т а п Іатты шошын¦ан боп: п¿ш¿нд¿ келген бЅл¿г¿ (±аз. т¿л¿ термин. Су.).
– Астапыралла! Астапыралла! Бўл неткен ЖАҐА-ЖЕі з а т. Ки¿мн¿ґ мойын ¤ст¿ мен
сўмдыІ, десеґдерш¿, – деп жан-жа¦ына Іарады Іол ўшына т¤сет¿н бЅл¿г¿. Бєкенн¿ґ костюм ¿ш¿-
(Д.Єб¿лев, АІын.). нен киген¿ ж а ¦ а-ж е ґ ¿ кестеленген óкраинша
Жа¦асы сЅг¿лд¿. Абыройы кетт¿, елд¿г¿ кЅйлек (С.МўІанов, јм¿р мектеб¿).
ыдырады. Алтын ж а ¦ а ґ с Ѕ г ¿ л ¿ п, Абыройыґ ЖАҐА-ЖЕіСѕЗ с ы н. Жа¦а-жеґ¿ жоІ.
тЅг¿л¿п, Барыґнан да жаІсы ед¿, ЖоІ бол¦аныґ Д¤нèяда мўндай бол¦ан єйелдерд¿ґ, КЅрд¿ґ
мўнан да (Бес ¦асыр.). бе Ѕлгендер¿н болып ки¿мс¿з. Бола ма с¤йген
Жау жа¦адан, [бЅр¿ етектен] ал¦анда. достыґ, жан¦а пайда КЅйлект¿ киген к¤н¿ ж а ¦ а-
±èûí-²ûñòàó êåçäå, áàñ²à ¿ñ ò¤ñêåíäå. ж е ґ с ¿ з (Кердер¿ Єáубєк¿р, ±аза¦ым).
Патша Қўдай, сиындым, Тура баста Ѕз¿ґе. ЖАҐА-ЖИЕК з а т. Судыґ кемер¿, жа¦алауы,
Ж а у ж а ¦ а д а н а л ¦ а н д а, Жан кЅр¿нбес шет¿. јзенн¿ґ жєне Іара сулардыґ ж а ¦ а-
кЅз¿не (Абай, Тол. жин.). Кеселд¿ болып б¿тед¿ ж и е к т е р ¿ н д е г ¿ селд¿реген Іамыстар
ЖаІсы¦а б¿ткен жаІындар. Ж а у ж а ¦ а д а н ¤лб¿реп, жел соІса аІырын ыр¦ала желб¿реп,
511 ÆÀ¥À-ÆÀ¥À
сары ¤к¿дей болып сар¦ай¦ан (С.Сейфуллин, ¤лкендер¿ оныґ да бет¿нен с¤й¿ст¿ (М.Єуезов,
Єґг¿м.). ±араш.). Ол ауылына кел¿с¿мен жўрттыґ сЅз¿н
ЖАҐАЙЫМДАН= е т. ж е р г. Жа¦ым- Іўла¦ына ¿лместен, Бай¦ўлдыґ ¤й¿н ж а ¦ а л а-
паздану. Ол басшылар¦а ж а ¦ а й ы м д а н ы п д ы (Б.Майлин, Шы¦.). Сол оймен єр¿ аш, єр¿
ж¤рет¿н к¿с¿ (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). ауру, с¿ґ¿р¿ шыІІан Меґд¿Іарасын арІалап,
ЖАҐАЙЫМСЫНУ= е т. ж е р г. Жа¦ымсыну. вагондарды ж а ¦ а л а д ы (А.ТоІма¦амбетов,
±ол¦а т¤скен соґ, нем¿с офицерлер¿ б¿зге ж а- Єке.). АтІа толды к¤нд¿з-т¤н ±ос алаптыґ
¦ а й ы м с ы н а Іарайтын болды (±азақ т¿л¿ бауыры. Сей¿ткерейд¿ ж а ¦ а л а п, Байлар пара
аймаІ. сЅзд¿г¿). ўсынды. Алтын, к¤м¿с, жиһазды Топ-тобымен
ЖАҐАЛ с ы н. ЖаІ, мойын ж¤н¿ сол¦ын ¦ана, т¤с¿рд¿ (О.Шипин, Дастан.).
жолаІ-жолаІ боп келет¿н ІошІыл сары т¤с. Шет жа¦алап. Ептеп-септеп, ти¿п-Іа-
ШоґІай¦ан ж а ¦ а л ешк¿н¿ екп¿ндеген бет¿нде шып. Ол бол¦ан оІи¦а¦а тым тереґдеп, ¤ґ¿ле
басып Ѕтуге айнал¦ан машинаны шофер шў¦ыл берг¿с¿ келмей, ш е т ж а ¦ а л а п Іана
бўрды (Є.КЅш¿мов, Лашын.). Ба¦ып ж¤рген айтІан (±.Исабаев, Жолдас.). АІтар мен Іы-
ешк¿н¿ґ бєр¿ ж а ¦ а л. Єр¿птес¿м сен болсаґ, зылдар арпалысІан жылдарда СайІын ел¿
єд¿ре Іал. Єд¿ре Іал дегенге арсаґдамай, Жел ондай-мўндай бандалармен ш е т ж а ¦ а-
жа¦ымды 줴с¿тпей єр¿ жо¦ал (К.Єз¿рбаев, л а п сайысІаны болмаса, азамат со¦ысыныґ
Шы¦.). Лашын – сырты ІоґырІай, бауыры ешІандай ауыртпалы¦ын тартпа¦ан (Є.КЅш¿мов,
шўбар Іўс. Мойнында ж а ¦ а л ы бар («Лен. Лашын.).
жас»). Т¿к м¤й¿зд¿ сўр ж а ¦ а л серкеш екен, ЖАҐАЛАҐЫШ с ы н. Б¿реуд¿ тЅґ¿ректеп,
Єлг¿б¿реу серкеш¿ґ бЅрте ме екен? ±аражал са¦ала¦ыш. Енд¿ о¦ан ат м¿н¿п желп¿лдеп
серкеш¿ґ кЅсем бастар Бар ешк¿н¿ соґынан уєк¿л ж а ¦ а л а ¦ ы ш жылтыраІ т¿рл¿к
ертед¿ екен (БаІтыбай аІын, Жел Іобыз). соншалыІты арзан, соншалыІ алдамшы боп
кЅр¿нд¿ (Е.Тўрысов, ±ыран.).
ЖАҐАЛА= е т. 1. Б¿р нєрсен¿ґ жиек шет¿н
ЖАҐАЛАЙ ¤ с т. Шет¿нен, т¤гелдей,
бойлап ж¤ру. КЅл ж а ¦ а л а й мамырлап Іу
жаппай, тег¿с. ±ўрым ки¿зге орал¦ан сандыІтыґ
менен Іаз, ЖўмыртІа ¿здеп ж¤г¿р¿п балалар
екеу¿ де ашыл¦ан. К¿леґ асыл бўйымды Нўрыш
мєз. ЎшІыр атпен зырлатып таста¦ан¦а, ЖарІ-
ж а ¦ а л а й жайып жатыр (Б.Майлин, Шы¦.).
жўрІ ет¿п ¿л¿нер кЅк дауылпаз (Абай, Тол. жин.).
Тер¿скейдег¿ ўзын Іораныґ к¤негей бет¿ ж а ¦ а-
БаІты¦ўл єрІашан ауылдан шыІІанда елс¿зге л а й ес¿к (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ЖаІыпбек
бет алып, жо¦ары Іарай Ѕзенд¿ ж а ¦ а л а п, бєр¿не де Іол бер¿п амандасып, ж а ¦ а л а й таны-
тау¦а тартып кетет¿н (М.Єуезов, ±араш.). Мен сып шыІты (М.Иманжанов, Мен¿ґ махабб.).
т¤с¿мде зорлыІ кЅрд¿м, ІорлыІ кЅрд¿м ¦аламат Бар екен таудан аІІан таза бўлаІ, Т¤к ел жоІ
Б¿р таныс Іол со¦ып Ѕтт¿ єлдек¿мд¿ паналап, маґайында Іыл¦ан тўраІ. Ж а ¦ а л а й б¿ткен
ЗўлымдыІтыґ жасырынып келет¿н¿ жаман-аІ, а¦аш жапыраІты, ЖайІалып к¤н мен желден
Иы¦ымнан ўшІан басым кЅк¿рег¿мнен домалап, тўр¦ан Іорап (М.Дулатов, Шы¦.).
Бара жатты атамекен АІжайыІты ж а ¦ а- ЖАҐАЛАі з а т. ж е р г. Был¦арыдан Іап-
л а п, Ж¤рег¿мнен аІІан Іан¦а боялыпты бар тал¦ан сандыІ, жа¦лан. Шай ж а ¦ а л а ґ ¿ш¿нде
алап (М.Шаханов, Ґасырëàð.). Тас тарпуын, (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
шапшуын, ±арасаґ Іайран Іаласыґ, Жал¦ыз ЖАҐАЛАС з а т. Жанжалды тайталас,
жаз¦ы б¿р кеште Ж а ¦ а л а д ы м жа¦асын алыс-жўлыс айІас. Жауыз бетт¿ґ жал¦ан кЅб¿н
(I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Алабас Ѕзен¿н ж а ¦ а- Майдан жыртар, оІ тесер. Жан бер¿скен ж а ¦ а-
л а п, адыр¦а Іарай беттеген ¿лгер¿л¿-кей¿нд¿ л а с т а Алдамыштыґ оты Ѕшер (М.Єл¿мбаев,
тЅрт-бес ж¤з ж¿г¿т кЅр¿нген тЅбен¿ тасалап јрнект¿ сЅз.).
Іарауыл Іарап тўр (С.Шарипов, Бекболат). ЖАҐАЛАС= е т. 1. Тайталасу, айІасу,
2. ±олдан-Іол¦а кЅшу, тег¿с аралау. Емшекте к¤ресу. Анау билерд¿ґ ж¤г¿н¿с¿нен айырып
баласы бар б¿р кел¿ншек жет¿ жасар Тор¦айды ал¦ан ±ўсайын Сатанды алып МўІажанмен
жетелеп, ¤й ж а ¦ а л а п ж¤р¿п «осы баланы алып ж а ¦ а л а с а осы Шалматайдыґ Ѕз¿не келген
Іалыґдар» деп жалыныпты (Т.Ахтанов, Боран). (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Ол да б¿р, малдыґ Іамы
Аузыма ты¦ылардай ж¤рег¿м д¤рс¿лдейд¿. ¤ш¿н Іатал таби¦атпен ж а ¦ а л а с ы п Ѕткен ауыр
Б¿р параІ Іа¦аз Іолдан-Іол¦а кЅш¿п ж а ¦ а-л науІан ед¿ ¦ой (А.Сейд¿мбеков, ±ыр хикая.).
а п барады (Н.Серәлиев, ЫстыІ к¤лше). Ел арасы дау-шар¦а араласпай, ЛоІ бер¿п,
±обыз тартатынымды Елдос айтІан-ау дейм¿н, а¦айынмен ж а ¦ а л а с п а й, ±айсар болып, Іатты
домбыра ж а ¦ а л а п ма¦ан жеткенде даяшы боп Ѕст¿ ж¿г¿т, ±атыгез Іўм¦а б¿ткен Іара¦аштай
Іыз Іолыма Іобыз ўстата Іойды (М.Хасенов, (М.МаІатаев, Шы¦.). Тўр¦анда тєн сєламат
Ал¦ашІы єн). 3. БайІап кЅру, тЅґ¿ректеу, неге отырсыґ, Жер¿ґе кЅґ¿лге ал¦ан барып Іал-
са¦алау, айналсоІтау. Аздан соґ єйелдерд¿ґ май. Жарысып ж а ¦ а л а с п а й дєнеме жоІ,
бєр¿ де ±адишаны ж а ¦ а л а п, ±амария сияІты Тиес¿л¿ сыба¦аґды алып Іалмай (М.Дулатов,
ÆÀ¥À-ÆÀ¥À 512
Шы¦.). – Ела¦а, бў¦ан не дейс¿ґ? Бая¦ы патша келгендерге шапшаґ шай Іўйып ж а ¦ а л а т ы п
заманында да жау¦а намыс бермей, жы¦ылсаґ да толтыра бастады (Е.Мырзахметов, Медет). Јлкен
ж а ¦ а л а с ы п кетпеп пе ед¿ґ (Є.Нўрпей¿сов, ар¦ымаІ м¤й¿з ожаумен сары Іымызды торы
Сергелдеґ). 2. ±осамжарланып араласу, Іоса ала тоста¦андар¦а Іўйып, жўртІа тЅмен Іарай
Іабаттасу. – Сен Іойшы осы, ж а ¦ а л а с- ж а ¦ а л а т ы п бер¿п отыр (С.Сейфуллин,
п а й! – дед¿ Р¤стем кей¿п (М.Гумеров, Хаз¿рет.). Шы¦.). 3. а у ы с. Б¿лг¿с¿ кел¿п, ептеп суырт-
Кенет Іарсы бЅлмеден дєр¿гермен ж а ¦ а л а с а пақтау. Кей¿н де осы кЅрш¿ Іойшы Єйт¿мбет
ап-арыІ шал шыІты (Т.Єбд¿ков, Айтылма¦ан.). ±одар¦а анда-санда Іатынасатын кедей-кеп­-
3. ОйнаІ салып алысып-жўлысу. Жўматай ш¿ктен ж а ¦ а л а т ы п сўрау салып, жаґа-
ойнаІыланып б¿ресе Сей¿тт¿ґ, б¿рде Бєтиманыґ ¦ы жаладан ±одарды аман деп ўй¦арып ед¿
Іолында¦ы ¿р¿мш¿к-Іўртын тартып алып, (М.Єуезов, Абай). АІан Ѕз¿ ашылып ештеме
кейде алысып кезек ж а ¦ а л а с ы п, кЅб¿нше демеген соґ, ж а ¦ а л а т ы п б¿рдеме сўрау¦а
Ѕз¿ де Іутыґдап, Сей¿тт¿ де к¤лд¿р¿п, ¤йде бата алмады (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). јрт
ойнап Іалысты (М.Єуезов, ±араш.). – Апаґ кету жЅн¿нде Семен ж а ¦ а л а т ы п Ѕз
т¿л б¿лед¿, Зєуреш, аІырын, отІа т¤с¿п кетпе, – п¿к¿р¿н айтты (Т.Нўртазин, Мўрат). Ауыл¦а
деп, ІонаІпен ж а ¦ а л а с а баста¦ан сєбимен Іайтар жолда Ґайни мен Ордабай єґг¿мес¿
сЅйлест¿ М¤карама (X.Есенжанов, Тар кезеґ). жараса Іоймады. Ж¿г¿т Іаншама ж а ¦ а л а т-
4. а у ы с. Асып-тасу, сыймау. І а н ы м е н, Іыз кЅґ¿л¿н¿ґ к¿лт¿н тауып ж¿б¿те
ЖАҐАЛАС-ЖЎЛ±ЫЛАС= е т. Таласып, алмады (М.Хасенов, Ал¦ашІы єн).
тайталасу. «Кезек мен¿к¿, кезек мен¿к¿» деп ЖАҐАЛАТУ Жа¦алат ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Ѕґеш¿н жырта кер¿лдес¿п, єке-шешеден кет¿п, атауы.
ж а ¦ а л а с а-ж ў л І ы л а с а кел¿п жатІан­- ЖАҐАЛАУ1 з а т. 1. Сулы алап жанында¦ы
дардыґ дауы Іаншама (М.±уанышбаев, Кек ІўрлыІ жиег¿. Олар поселка сыртында¦ы кЅлге
Іылышы). келд¿. Ж а ¦ а л а у ы ойдым-ойдым Іамысты,
ЖАҐАЛАСТЫР= е т. АйІастыру, Іоса орталы¦ы жалаґаш дЅґгелек кЅл ай жары¦ымен
Іабаттастыру. Ти¿ст¿ орындар ±ара¦анды жалтырап, мЅлд¿реп жатыр (М.Иманжанов,
жўмысшыларын жол Іамалдарымен Іашан¦а Ал¦ашІы.). Жолдыґ ж а ¦ а л а у жа¦ы сай. Сай
дей¿н ж а ¦ а л а с т ы р а д ы (С.Ерубаев, Шы¦.). суыныґ шуы ІўлаІІа ем¿с-ем¿с Іана ест¿лед¿
ЖАҐАЛАСТЫРУ Жа¦аластыр ет¿ст¿г¿н¿ґ (ѕ.Жанс¤г¿ров, Єґг¿м.). 1940 жылы Азов теґ¿з¿
Іимыл атауы; Іоса Іабаттастыру, араластыру. ж а ¦ а л а у ы арІылы келет¿н Ж¿бек жолымен
Сол ойын¦а Іосымша нєрселерд¿ ж а л ¦ а л а с- Флоренция сєудегер¿ Пегалотти Отырар¦а
т ы р м а у д ы ол жаІсы т¤с¿нед¿ (Ауызек¿). келед¿ (Д.Досжанов, ±ўм жўтІан.). Албырт,
ЖАҐАЛАСУ Жа¦алас ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Іызу арманынан кЅз жазба¦ан б¿р ел¿, Ж а ¦ а л а у-
атауы. 1. АйІасу, к¤ресу, со¦ысу. Жардан д а сол жас ж¿г¿т ат суарып тўр ед¿ (М.Шаханов,
Іуып шыІса жалтарып жан саІтайды. Т¿л¿ Ґасырëàð.). 2. т е р м. ±ўрлыІ пен су алабыныґ
салаІта¦ан, кЅз¿нен от шашады. ±ашып ж¤рсе Ѕзара єрекеттест¿г¿нен ІалыптасІан жербедер
де жан бермеу ¤ш¿н ж а ¦ а л а с у ¦ а єз¿р п¿ш¿ндер¿мен сипатталатын, мўхит (теґ¿з,
(Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген). Мерген Сапа б¿р кЅл) жиектер¿не жапсарлас созыл¦ан белдеу.
нем¿ст¿ т¤с¿ре алмай, онымен Іолдасып, ж а- Кейде ж а ¦ а л а у термин¿мен тек Іана сол
¦ а л а с у ¦ а дей¿н бар¦ан екен, Есей кел¿п жа¦алау¦а тєн ІўрлыІ белдеу¿ аталып ж¤р (±аз.
Іол ўшын берд¿ (Є.Нўрпей¿сов, Курляндия). т¿л¿ термин. Геология). 3. а у ы с. Єр жаІ, т¤рл¿
2. а у ы с. Асып-тасу. Жанымда мен¿ґ Атылмай шет. Аласапыран уаІыт єрк¿мд¿ єр ж а ¦ а л а у-
жатІан жасын бар. јзендер жатыр, Мўршасы ¦ а айдап Іу¦ан сияІты (О.Сєрсенбаев, Са¦ым).
келмей тасу¦а. Ґаламнан ¤лкен осынау жўмыр Жа¦алау артиллериясы. є с к. Маґызды
басымда, Жеґ¿се алмай, Зарядтар ж а ¦ а л а- нысандарды, аралдарды, бў¦аздарды, єскери-
с у д а (М.МаІатаев, Шы¦.). теґ¿з базаларын Іор¦ау маІсатымен жау
ЖАҐАЛАТ= е т. 1. Б¿р нєрсен¿ґ жиег¿н, кемелер¿не Іарсы ўрыс ж¤рг¿зет¿н жєне теґ¿з
шет¿н бойлай ж¤рг¿зу. Ал Іал¦ан жартысын маґында¦ы ІўрлыІ єскерлер¿н демеуге арнал¦ан
Атбасар жаІтан ора¦ытып, Ес¿лд¿ ж а ¦ а- артиллерия т¤р¿. Ж а ¦ а л а у а р т и л л е-
л а т а, ±араЅткелге иектете орналастыр¦ан р и я с ы Іондыр¦ыларыныґ т¤рлер¿не Іарай
(I.Есенберлин, ±аһар). јйткен¿ Іаланыґ ІаІпасы тўр¦ылыІты жєне жылжымалы болып бЅл¿нед¿
боп тўр¦ан осы к¤ншы¦ыс жаІ аймаІтан сырт (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.). Ж а ¦ а л а у
ж а ¦ а л а т а ша¦ын то¦ан салын¦ан (А.Байта- а р т и л л е р и я с ы, нег¿з¿нен калибр¿ 200
наев, ±айнар.). ОІы¦ан газет жыртылмайды. мм, ўшу ІашыІты¦ы 40 км-ге жетет¿н ауыр
Јйге кЅр¿к берет¿н к¿лем орнына Іабыр¦а¦а зеґб¿ректермен жабдыІталады (±аз. т¿л¿
ж а ¦ а л а т а ¿л¿н¿п Іойылды (Б.СоІпаІбаев, термин. Єскери.).
Бастан кеш.). 2. Кезектеп рет¿мен ўсыну, Жаґа жа¦алау¦а меґзед¿ [жетелед¿]. Жаґа
Іолдан-Іол¦а ж¤рг¿зу. ±амІаш, Айнўр, Зейнеп б¿р белеске тартты. јм¿р Ѕз¿ ўсынып отыр¦ан
513 ÆÀ¥À-ÆÀ¥À
оІи¦алар кЅркем ой орыны ¤ш¿н ж а ґ а ж а- ¦ а л а у л ы І ш Ѕ г ¿ н д ¿ л е р д ¿ ґ геологиялыІ
¦ а л а у ¦ а м е ґ з е й д ¿ (I.Омаров, Серп¿н). Іимасына линза тєр¿зд¿ жатыс тєн (±аз. т¿л¿
Берайданмен «єп» дегеннен т¿л табысуы, єр¿ термин. Геология).
мына бастыІтыґ Іызымен ал¦аш кездесу¿ жєне ЖАҐАЛДА= е т. Јст¿н-басын был¦ау, ай¦ыз-
оныґ Ѕте сєтт¿ Ѕту¿ ТоІаны ж а ґ а ж а ¦ а- дап, к¿р Іылу. Жеґ ўшын ж а ¦ а л д а ¦ а н топ
л а у ¦ а ж е т е л е п, кеше ¦ана Ѕзге т¤г¿л¿ Ѕз¿не баланыґ ортасында тўр ед¿м (Т.Иманбеков,
к¤лк¿ кЅр¿нген ¤м¿т¿не шабыт берд¿ (Е.Домбаев, Јш ай.).
ҐашыІтыІ.). ЖАҐАЛДАН= е т. 1. Ай¦ызданып Іалу, к¿р
Жа¦алау белдем¿. Теґ¿з бен ІўрлыІтыґ б¿р- болу, был¦ану, жў¦у. Јст¿ндег¿ Іала¦а шыІ-
б¿р¿мен тоІайласу Ѕґ¿р¿. Ж а ¦ а л а у б е л д е м ¿ н ¿ ґ Іанда ¦ана киет¿н нем¿с плащы ж а ¦ а л-
ен¿ онда¦ан метрден б¿рнеше километрге шей¿н д а н ы п с¤мектеп шы¦а келд¿ (Д.Досжанов,
жету¿ м¤мк¿н (±аз. т¿л¿ термин. Геология). Дария). 2. à ó û ñ. ªð æåðäåí á¿ð æà¦àë-
Жа¦алау к¤зет¿. є с к. Кейб¿р елдерд¿ґ äàíûï ê½ð¿íó, 梲àëòà´ òàðòó. КЅг¿лд¿р
±арулы К¤штер¿ндег¿ су ¤ст¿мен Ѕтет¿н би¿к аспанныґ єр тўсына аІ ж а ¦ а л д а н ы п
шекараны, теґ¿з, Ѕзен байлы¦ын к¤зету ¤ш¿н жўІалтаґ бўлт бояуы жа¦ыл¦ан (О.Сєрсенбаев,
Іолданылатын арнайы єскер т¤р¿. Ж а ¦ а л а у Жиде.).
к ¤ з е т ¿ н е к¤зет кемелер¿, мўзжар¦ыштар, ЖАҐАЛДАНУ Жа¦алдан ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
саІшы катерлер¿, ўшаІтар мен т¿кўшаІтар атауы. ≈ Ки¿мн¿ґ ж а ¦ а л д а н у ы.
пайдаланылады (±аз. т¿л¿ термин. Єскери.). ЖАҐАЛ-ЖАҐАЛ с ы н. Ай¦ыз-ай¦ыз,
±азаІстан Республикасында ж а ¦ а л а у к ¤- к¿р-к¿р. Тажал деп отыр¦аным сыры ж а ¦ а л-
з е т ¿ (Каспий теґ¿з¿, Ерт¿с, ѕле Ѕзендер¿нде) ж а ¦ а л кЅше баста¦ан, ¤ш дЅґгелект¿ кЅкш¿л
шекара єскерлер¿не ж¤ктелген (±аз. т¿л¿ термин. кЅне мотоцикл (Б.СоІпаІбаев, Мен¿ґ атым.).
Єскери.). Ўшымен ж а ¦ а л-ж а ¦ а л жаулы¦ыныґ, КЅз
жасын с¤рт¿п, Іиын Іай¦ыруын, ±оøòасып сол
Жа¦алау маґында¦ы сауда. ѕргелес мем-
секунд ¤з¿лерде, Ойланды анасыныґ Іай¦ылы
лекеттерд¿ґ шекара маґында¦ы аудандарда
¤н¿н (Т.Жароков Таґд. шы¦.). Партизандар
(ІўрлыІ жєне теґ¿з шекарасы бойында)
беттер¿нен моншаІтап аІІан терлер¿н батпаІ
орналасІан кєс¿порындары мен ўйымдары
жабысІан жеґдер¿мен с¤ртем¿з деп, ж а ¦ а л-
осы мемлекеттерд¿ґ арасында¦ы сауданы
ж а ¦ а л етт¿ (Ә.Шєр¿пов, Партизан.).
мемлекетт¿к реттеуд¿ґ ерекше жеґ¿лд¿кт¿
ЖАҐАЛТАЙ з а т. з о о л. <грек. falco
реж¿м¿н беру туралы кел¿с¿мдер нег¿з¿нде subbuteo> Лашын тектес Ѕте ўшІыр, с¤йр¿к
ж¤рг¿зет¿н сауда. ≈ Æ à ¦ à ë à ó ì à ´ û í ä à ¦ û Іанатты Іара жасыл к¿шкене Іыран Іўс.
ñ à ó ä à îðíû. Мўсаныґ тўрымтай, ж а ¦ а л т а й, ителг¿,
Жа¦алау сулары. КЅл, теґ¿з жа¦асына таяу Іаршы¦а, Іыран, лашын, б¤рк¿т сияІты Іўстарды
жататын белдем¿н¿ґ (ен¿ онда¦ан метрден тобымен ўстап отыратынын кЅрген адамдар єл¿
б¿рнеше километрге дей¿н) жерасты сулары. т¿р¿ (А.Жўбанов, Замана.). Ж а ¦ а л т а й – жыл
≈ Æ à ¦ à ë à ó ñ ó ë à ð û áåëäåì¿. Іўсы. ±азаІстан¦а сєу¿рд¿ґ ая¦ында ўшып кел¿п,
Жа¦алау сызы¦ы. Су алабы мен ІўрлыІ ўясын а¦аштыґ басына салады, кЅб¿несе, басІа
арасында¦ы шекара. ≈ Æ à ¦ à ë à ó ñ û ç û ¦ û Іўстардыґ ўясын пайдаланады (±ЎЭ). ±ар¦алар
áîéû. соґынан Іалмай мазасын ал¦ан соґ, д¤ниен¿
ЖАҐАЛАУ 2 Жа¦ала етiстiгiнi´ ²имыл д¤рл¿кт¿рмей¿н деп Іона Іал¦ан ж а ¦ а л т а й,
атауы; б¿р нєрсен¿ґ жиек шет¿н бойлап ж¤ру. тўрымтай, Іыр¦и тектес шєул¿ Іырандардыґ
Нўрланны´њендiгi ²олынан бар келерi агроном б¿р¿ ме екен, к¿м б¿лс¿н (Є.КЅш¿мов, Лашын.).
²ызды´њєрбiр кiрген-шы²²анын ²алт жiбермей Жа¦алтайдай жайтаґдау. Сылаґдау, Іыл-
а´ду, ойша с½йлесу, ²иялмен ²ол ўстасып, то¦ай шылдау. «Осы жолда бар¦ан жўмысымды тын-
аралап, ½зен ж а ¦ а л а у… ойша алыс²а… тым дырып, єбè¿р алып Іайтсам!» – деп, ж а ¦ а л т а й-
шал¦ай¦а та´¦ы шы²ты кешiп тентiреп кету... д а й ж а й т а ґ д а п, нар кескендей Іылшылдап
(О.Б½кеев, Єн салады.). ±ызылбике келд¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ЖАҐАЛАУЛЫ± с ы н. Жа¦алау¦а ²атысты, ЖАҐАЛША±ША± з а т. з о о л. <лат.
тєн. ≈ Æ à ¦ à ë à ó ë û ² áåëäåó. saxicola ruberta> Тор¦ай тєр¿зд¿лер отряды
Жа¦алаулы² ш½гiндiлер. г е о л. Жа¦а сайрауыІтар тўІымдасына жататын Іўс.
белдемiнде пайда болатын, ²абаттылы¦ы Ж а ¦ а л ш а І ш а І ±азаІстанныґ солт¤ст¿г¿ мен
єрт¤рлi аккумуляциялы² жиылымдар. Ж а ¦ а л а у- батыс аудандарыныґ далаларында, кЅб¿несе,
л ы ² ш ½ г i н д i л е р д i ´њк½пшiлiгiн iрi т¤йiрлi сазды шал¦ындыІтар мен орман-то¦айларда
материал ²ўрайды, сонымен бiрге оларды´ ²ў- мекендейд¿ (±ЎЭ). Ж а ¦ а л ш а І ш а І зиянкес
рамында лагуналы² майда т¤йiрлi т¤з¿л¿мдер жєнд¿ктерд¿ жеп, орман шаІша¦ына пайда
де кездесед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Геология). Ж а- келт¿ред¿ (±ЎЭ).

33–1440
ÆÀ¥À-ÆÀ¥À 514
ЖАҐАЛЫ с ы н. Жа¦асы бар, жа¦а салын¦ан. Жа¦алыІ жал. г е о г р. СуІойманыґ жа¦асын
Јст¿нде сары¦а боя¦ан ешк¿ тер¿с¿нен кестелеп бойлай созыл¦ан, соІпа толІындар а¦ысыныґ
т¿ккен Іўндыз ж а ¦ а л ы тоны бар (С.МўІанов, єрекет¿н¿ґ пайда бол¦ан жер бедер¿. Ж а ¦ а л ы І
ЖўмбаІ жалау). ±исыІ ж а ¦ а л ы аІ ж¿бек ж а л д ы ґ би¿кт¿г¿ 1-4 метрге жету¿ м¤мк¿н, Іўм,
кЅйлек киген, Ѕрме ж¿бек белдеуд¿ґ шаша¦ы ІиыршыІ тас, топыраІ жєне т.б. тўрады (±аз.
б¿р т¿зес¿не Іарай салбырап тўр (Ґ.М¤с¿репов, т¿л¿ термин. Су.).
Кездесп. кет.). Нєубетжан суыІ тид¿ деп єйел¿- Жа¦алыІ Іайраґ. г е о г р. Теґ¿зд¿ґ немесе кЅл
н¿ґ пўшпаІ ж а ¦ а л ы Іоґыр к¤п¿с¿н бЅксес¿не жа¦алауларыныґ саяз бЅл¿г¿, Ѕзен арнасында¦ы
орап, тЅрге Іисайыпты (Ç.Иманбаев, Кеґ тосІындар жиынты¦ы. Ж а ¦ а л ы І І а й р а ґ
аймаІ). жа¦адан теґ¿зге Іарай тереґдей беред¿ (±ЎЭ).
Жа¦алы ел. ЖўртІа єйг¿л¿, ¿ргел¿, мыІты Жа¦алыІ морена. Тауда¦ы ദарлыІ
халыІ, Іауым. Ж а ¦ а л ы е л с ¿ ґ жан-жаІты, Жау мўздыІтыґ толыІ немесе б¤й¿рл¿к шет¿н¿ґ
ти¿ссе тосыннан. Јн¿ґнен дўшпан тайсалып, жарым-жартылай еру¿н¿ґ нєтижес¿нде
Јрей¿ кет¿п шошын¦ан (Ј.Кәр¿баев, Таґд. шы¦.). Іалыптасатын жєне т¿збек немесе баспалдаІ
Жа¦алы жау. Азулы, к¤шт¿ дўшпан. Ш¤к¿р- т¤р¿нде ദар беткейлер¿нен бойлай шЅккен
л¿к! Та¦ы ш¤к¿р ўрпа¦ыма! Ал таІсыр, аямасаґ морена. Кейде б¿р¿н¿ґ ¤ст¿не б¿р¿ орналасІан
ўр та¦ы да. Јлес¿ ерд¿ґ ¦ана ж а ¦ а л ы ж а у, (шЅгу террассаларды б¿рнеше ж а ¦ а л ы І
О¦ан жоґ тєґ¿р¿н¿ґ орта¦ы да (X.Ер¦алиев, м о р е н а Іалыптасады (±аз. т¿л¿ термин. Су.).
±ўрман¦азы). Ж а ¦ а л ы І м о р е н а Іўр¦аІ континентт¿к
Жа¦алы ки¿м. ±ўнды, Іымбат сырт ки¿м. климат жа¦дайында жаІсы саІталады, климаты
Толып жатІан ж а ¦ а л ы к и ¿ м н е н жар¦аІ ыл¦алды алаґдарда кейде жер пирамидаларыныґ
тер¿дей ІырысІан (кожаныґ) мойны тасбаІаныґ кешен¿ Іалыптасады (±аз. т¿л¿ термин. Су.).
мойнындай ІылІиып тўр (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Жа¦алыІ ойнады. Су жиег¿нде б¿р¿н-б¿р¿
Ѕлке). Іуып жет¿п, Іол тиг¿з¿п, асыр салды. – АІІаты¦а
ЖАҐАЛЫ±1 з а т. Сулы алап жанында¦ы жер ж а ¦ а л ы І о й н а п, ерте де, кеш те су¦а т¤се-
шет¿. Б¿рте-б¿рте ЈшЅзенн¿ґ бойы мен Íàðын т¿н кездер ес¿мнен шыІпайды, – дед¿ єйел
Іўмыныґ ж а ¦ а л ы ¦ ы да казак-орыстар¦а мўґай¦андай п¿ш¿нмен (X.Есенжанов, КЅп
бер¿лд¿ (ѕ.Есенберлин, ±аһар). Ебейс¿н мал жыл.). Бала кез¿нде талай ж а ¦ а л ы І о й-
Іыстау¦а ж а ¦ а л ы І т ы ґ ти¿мд¿ екен¿н айтты, н а п, Іыздармен талай кесек атысІан Хак¿м єл-
теґ¿з жа¦асында¦ы Іалыґ ІамысІа Іанша малды денеше оІталып, олар¦а араласып кетк¿с¿ келд¿
айдап ж¿берсеґ де ы¦ы жетед¿ (Є.Нўрпей¿сов, (Х.Есенжанов, АІ ÆайыІ).
±ан мен тер). КЅґ¿л¿ґд¿ ІызыІ бўрса, мен¿ ¿зде, Жа¦алыІ процестер. Жа¦алыІ аймаІта
БасІа б¿р кЅз ІызыІтырса, мен¿ ¿зде, Ж а ¦ а- су а¦ысыныґ (толІулар, лыІсу-Іайту жєне су
л ы І т а иес¿з ІайыІ ескег¿, КЅлд¿ґ бет¿н сызып алабы) єрекет¿нен болатын таби¦и процестер.
тўрса, мен¿ ¿зде (С.Иманасов, АІ айдын). Ж а ¦ а л ы І п р о ц е с т е р кЅптеген факторлардыґ
Жа¦алыІ база. є с к. Жа¦алауда, портта, к¤рдел¿ єрекеттесу¿н¿ґ нєтижес¿нде жасалады
ыІтырмада тўр¦ан кемелерд¿ тылдыІ Іамта- (±аз. т¿л¿ термин. Су.).
масыз етуге арнал¦ан єскери бЅл¿м. Ж а ¦ а л ы І б а- Жа¦алыІ сызыІ. ±ўрлыІ пен су аралы¦ын-
з а айлаІтыІ майдан шеб¿мен, шеберханалармен, да¦ы жиек сызыІ. КЅптеген суІоймаларыныґ
Іоймалармен, кемелерге электр энергиясын беру деґгей¿ тўраІсыз бол¦андыІтан ж а ¦ а л ы І
Іўралдарымен, ¤лест¿ґ єрт¤рлер¿мен тўр¦ын ¤й с ы з ы І алапта¦ы судыґ лыІсуы мåн Іайтуы,
жєне оІу ¦имараттарымен, асханаларымен, желІума-желбЅгет Іўбылыстарыныґ жєне т.б.
моншалармен, клубтармен т.б. жабдыІталады єсер¿нен, сонымен Іатар судыґ ауытІымалы-
(±аз. т¿л¿ термин. Єскери.). лы¦ы салдарынан єр уаІытта ¤зд¿кс¿з Ѕзгер¿сте
Жа¦алыІ белдем. г е о г р. ±ўрлыІтыґ су болады (±аз. т¿л¿ термин. Су.).
айдынына (то¦ан, бЅген, Ѕзен, кЅл, теґ¿з, мўхит) Жа¦алыІ терраса. Жа¦аныґ сатыланып
жанасып жатІан бЅл¿г¿. Ж а ¦ а л ы І б е л д е м келген кемер¿. Ж а ¦ а л ы І т е р р а с а теґ¿зд¿ґ
су жиег¿ндег¿ жа¦алыІ беткейден жєне суасты соІпа толІыны єсер¿нен пайда болады (±аз. т¿л¿
жа¦алыІ беткейден тўрады (±ЎЭ). Теґ¿зд¿ґ термин. Су.).
ж а ¦ а л ы І б е л д е м ¿ н ¿ ґ ІўрлыІ жа¦ада¦ы Жа¦алыІ ¤ймек. Малтатасты, Іўмды-
шекарасы – теґ¿з суыныґ толысуы жєне теґ¿з малтатасты, Іўмды жєне баІалшаІты аласа
дауылы кез¿ндег¿ соІпа толІын шалпылы же- (би¿кт¿г¿ б¿рнеше см-ден б¿рнеше м-ге дей¿н)
тет¿н сызыІпен, ал теґ¿з жа¦ында¦ы шекарасы ІырІа. Ж а ¦ а л ы І ¤ й м е к асимметриялы:
изобата сызы¦ымен шектелед¿ (±ЎЭ). жайпаІ беткей¿ теґ¿з немесе кЅлге, ал Іиялау
Жа¦алыІ беткей. ±ўрлыІтыґ теґ¿з беткей¿ ІўрлыІІа Іарайды. ±аз¿рг¿ жа¦аларда
жа¦асына ўмсын¦ан би¿к єр¿ т¿к беткей¿ (±аз. мўндай ¤ймектер кейде б¿рден, кейде оншаІты¦а
т¿л¿ термин. Су.). дей¿н болады (±аз. т¿л¿ термин. Геология).
515 ÆÀ¥À-ÆÀ¥Ä
Жа¦алыІ ша¦ылдар. Теґ¿з не Ѕзен жа¦а- (М.Дулатов, Шы¦.). Баланыґ ж а ¦ д а й ы н
лауларында жел айдап ¤йген Іўм жалдары (±аз. енд¿ т¤с¿не баста¦ан ±азтай одан ¤йден Іалай
т¿л¿ термин. Геология). шы¦ып кеткен¿н тєпт¿штеп сўрай бастады
Жа¦алыІ эрозия. јзен бойлары беткей- (Е.јтет¿леуов, Бос шелек). 2. ф и л о с. Адам
лер¿н¿ґ, жа¦алауларыныґ су¦а шайылудан бўзы- єрекет¿н¿ґ айналада¦ы ортаныґ ыІпалына
лу үдер¿с¿. Ж а ¦ а л ы І э р о з и я нєтижес¿нде тєуелд¿л¿г¿н б¿лд¿рет¿н философиялыІ ў¦ым.
Ѕзен суы арналары ауысып, ирелеґдеп а¦ады, Ж¤зеге асІан Ѕнд¿р¿ске б¿р немесе б¿рнеше
олардыґ ദары кеґейд¿ (±аз. т¿л¿ термин. Су.). ж а ¦ д а й єсер ету¿ м¤мк¿н (±ЎЭ). Ж а ¦-
ЖАҐАЛЫ±2 з а т. ж е р г. Єйелдер кЅйлег¿н¿ґ д а й толыІ нег¿з рет¿нде п¿с¿п жет¿лмесе, онда
жа¦асына бастыра т¿гет¿н Ѕрнект¿, г¤лд¿ кесте. Ѕзгер¿с тумайды не уаІыт жа¦ынан кеш¿гед¿
Мўнда жас єйелдерд¿ґ бєр¿ де кЅйлег¿не ж а ¦ а- (±ЎЭ). ±ўбылысты жете тану ¤ш¿н оныґ
л ы І салып т¿гед¿ (±азақ т¿л¿. аймаІ сЅзд¿г¿). себеб¿н ашу барысында ж а ¦ д а й да т¤рл¿
ЖАҐАН з а т. ж е р г. Т¿л. Т¿лд¿ ±ытай ХалыІ Іимылдарымен аныІталып, таныла т¤сед¿
Республикасында тўратын ІазаІтар ж а ¦ а н (±ЎЭ). 3. є с к. Операция¦а (ўрысІа) дайындыІ
дейд¿ (±азақ т¿л¿. аймаІ сЅзд¿г¿). кезеґ¿. Єскерлерд¿ (к¤штерд¿) ти¿мд¿ басІару
ЖАҐАРМАЙ з а т. т е х. Мàшинà тет¿к- ¤ш¿н Іолбасшылар мен штабтар ж а ¦ д а й д ы
тер¿н¿ґ арасында¦ы ¤йкел¿ст¿ азайту ¤ш¿н мўІият зерттеп, ба¦алайды (±аз. т¿л¿. термин.
пайдаланылатын мўнай Іосындысы, бензин. Єскери.). Ж а ¦ д а й д ы ба¦алаудан шыІІан
Ел¿м¿зд¿ґ ж а ¦ а р м а й жЅн¿ндег¿ резерв¿н Іорытынды операция (ўрыс) ж¤рг¿зу жєне ўрыс
молайта т¤су маІсатымен республикамыздыґ Іимылдары барысында м¿ндеттерд¿ наІтылау
автотрактор парІын Іатты отын жа¦у¦а, туралы шеш¿м Іабылдау¦а нег¿з болып табылады
Іоґыр кЅм¿рд¿ жа¦у¦а кЅш¿ре беру ¿с¿н тынбай (±аз. т¿л¿. термин. Єскери.). 4. НаІтылы жай-
кеґ кЅлемде ж¤рг¿зе беру керек (±.Сєтбаев, к¤й, Іалып. ±ара¦андыныґ келешег¿нен гЅр¿
±азаІстан.). Ж а ¦ а р м а й д ы ґ Ѕнд¿р¿ст¿к
б¤г¿нг¿ ж а ¦ д а й ы н баса айтып, т¤й¿нд¿ б¿рнеше
Іасиеттер¿ (бер¿кт¿г¿, тўтІырлы¦ы, ыстыІІа
мєселеге тоІталды да, бєр¿н Ѕз¿ шеш¿п берд¿
тЅз¿мд¿л¿г¿ т.б.), нег¿з¿нен, олардыґ химиялыІ
(Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды). Ол б¿зд¿ асыІпай
Іўрамы мен Іўрылысына байланысты (±ЎЭ).
тыґдай б¿лет¿н де, ж а ¦ д а й ¦ а єбден Іан¦аннан
ЎтІырлы¦ы тЅмен немесе орташа дистиллят
кей¿н, Ѕз¿ґмен аІылдаса отырып, келес¿ к¤нге
ж а ¦ а р м а й л а р мазутты вакуумде айдау
арІылы алынады, ал ІалдыІ майлар – мўнайды наІты тапсырма берет¿н (Б.Момышўлы, Б¿зд¿ґ
айда¦анда бЅл¿нет¿н, тўтІырлы¦ы жо¦ары генерал). Капитан жерг¿л¿кт¿ ж а ¦ д а й д ы
ІалдыІ (±ЎЭ). мєл¿мдеп, Ѕз¿н¿ґ Іандай шеш¿м Іабылда¦анын
ЖАҐАСТАЙ: жа¦астай дембет¿. Ѕ с. <грек. айтып, ПоповІа хабарлама жазды да, б¿р
mertensia dshagastanica> АйлауыІ тўІымдасы жауынгерд¿ полкке атпен жЅнелт¿п ж¿берд¿
дембет туысына жататын кЅпжылдыІ кЅлеґке (Ж.Т¿леков, От кешу). 5. КездейсоІ оІи¦а, ¿с.
с¤йг¿ш Ѕс¿мд¿к. Ж а ¦ а с т а й д е м б е т ¿ ±азаІ- јткен жылы мынадай б¿р ж а ¦ д а й болды.
станда Кетмен тауында¦ы ±алжат сайында Б¿з Таґбалы-тасІа кЅш¿п Іон¦анбыз. Шўбар
Ѕсед¿. Би¿кт¿г¿ 15 см-дей (±ЎЭ). Ж а ¦ а т а й ертес¿мен Іой Ѕрг¿з¿п кетт¿ (С.Бегалин, УаІыт.).
д е м б е т ¿ – Ѕте сирек кездесет¿н реликт Мўрат ауыр ж а ¦ д а й д ы айтар алдында жўрт
Ѕс¿мд¿к. Оныґ Ѕсу айма¦ыныґ жылдан-жыл¦а кЅґ¿л¿н серг¿т¿п алып, ойнаІылыІтан сўсты
тарылуына байланысты Іор¦ау¦а алынып, салмаІтылыІІа ауысты (Т.Ахтанов, ±аһар.).
±азаІ­станныґ «±ызыл к¿табына» енг¿з¿лген Ол ес¿ктен к¿ре берген мезетте-аІ оныґ осы
(±ЎЭ). к¤й¿н Іас-Іаба¦ынан тани Іойдым. «±ызмет
ЖАҐАСЫЗ с ы н. Жа¦а салынба¦ан, жа¦асы бабында б¿р Іолайсыз ж а ¦ д а й бол¦ан ¦ой»
жоІ. Ел а¦асыз болмас, тон ж а ¦ а с ы з болмас деп топшыладым ¿ш¿мнен (Н.Ґабдуллин,
(±аз. маІал.). ±ыз жалаґбас... Јст¿нде ж а ¦ а- ±ызыІ дєурен). 6. ОІи¦а жел¿с¿ндег¿ белг¿л¿
с ы з сары кЅйлег¿ бар (С.Ерубаев, Мен¿ґ б¿р сєт, кез. Демек, зерттеуш¿лерд¿ґ кейб¿р
Іўрдас.). јл¿мнен бўрын, Ѕлмек Іамын ойла, ж а ¦ д а й д а жаґылуы єбден ыІтимал. Олай
Санаулы аз Ѕм¿рд¿ босІа жойма. ±абыр¦а т¤лк¿ дейт¿н себеб¿м¿з, кЅне Сайрамда Іира¦ан еск¿
¿ш¿кпен ешк¿м к¿рмес, Ж а ¦ а с ы з аІ кЅйлект¿ Іўрылыстар Ѕте кЅп (Д.Досжанов, ±ўм жўтІан.).
п¿шер бой¦а (Бес ¦асыр.). 7. ±олайлы м¤мк¿нд¿к, ыґ¦айлы жай-к¤й. Єс¿ресе,
ЖАҐДАЙ з а т. 1. Хал-ахуал, тўрмыс-жай. єдебиет¿м¿з бен кЅркемЅнер¿м¿зд¿ґ Іарыштап
±ыздыґ аты-жЅн¿н, ¤й ¿ш¿н¿ґ ж а ¦ д а й ы н Ѕсу¿не жаІсы ж а ¦ д а й жасалды (Ґ.М¤с¿репов,
ертеґ¿нде Ѕз ¤й¿м¿зд¿ґ дастар²аныныґ басында Кездесп. кет.). Аудан орталы¦ына келген соґ
шай ¿ш¿п отырып ест¿д¿м (Н.Ґабдуллин, Сар. директор¦а жолы¦ып: «ЖатІан ¤й¿мде, ж а ¦-
жапыраІ). Роман халыІІа тарап б¿ткен соґ, д а й болмады, жатаІхана¦а орналастырыґыз»
М¿ржаІыпІа ІазаІ Іыздарынан Ѕз ж а ¦- деп ед¿м, т¿лег¿мд¿ орындады (Б.То¦ысбаев,
д а й л а р ы н баянда¦ан хаттар тасІыны а¦ылды Алдыґ¦ы.).
ÆÀ¥Ä-ÆÀ¥Ä 516
АпаттыІ жа¦дай. и н ф. М¿ндеттер¿н¿ґ педагогикалыІ талапІа жауап бермейд¿
орындалуын тоІтату¦а єкелет¿н есептеу¿ш («±азаІст. мў¦.»).
ж¤йен¿ґ ¿стен шы¦уы (±аз. т¿л¿ термин. Инфор- ЖАҐДАЙЛАСУ Жа¦дайлас ет¿ст¿г¿н¿ґ
матика.). Іимыл атауы.
Жа¦дай¦а орай басІару. э к о н. Белг¿ленген ЖАҐДАЙЛАУ Жа¦дайла ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жоспарлы кезеґде емес, Ѕтк¿зуд¿ґ єлеуетт¿ атауы.
проблемаларыныґ пайда болуына Іарай ЖАҐДАЙЛЫ с ы н. 1. Керект¿, Іажетке
стратегиялыІ шеш¿мдер Іабылдау. ≈ Æ à ¦ ä à é- Іолайлы, ыґ¦айлы. Ол елд¿ґ ¿ш¿ жайынан
¦ à î ð à é á à ñ ² à ð ó øàðòòàðû. хабар алып отыру¦а ж а ¦ д а й л ы. Бўл жа¦ына
Жа¦дайды ба¦алау. є с к. Операцияныґ илан¦ан Карл Казимирович баста¦ан ¤к¿мет
(ўрыстыґ) м¿ндет¿н орындау мен маІсатына адамдары со¦ыс кел¿с¿м ¿стед¿ (С.Бегалин,
жетуге єсер етет¿н факторлар мен жа¦дай- ШоІан асу). Єз¿рге шыдау керек. Ж а ¦ д а й л ы
ларды зерттеп талдау. Ж а ¦ д а й д ы б а- уаІытты тосу керек, – дед¿ Сєкен б¿раздан кей¿н
¦ а л а у кез¿нде жауынгерл¿к тапсырманы (С.МўІанов, Есею жылдары). 2. Жайлы, ти¿мд¿.
орындауды Іиындататын немесе жеґ¿лде- «АН–10» самолет¿ Іара т¤нд¿ ІаІ жарып, а¦ып
тет¿н факторлар мен жа¦дайлар белг¿л¿ бо- келед¿ жолаушы¦а ж а ¦ д а й л ы самолет екен
лады, жайсыз жа¦дайларды жеґ¿лдетет¿н фак- (С.Мєуленов, Жўлдыз.). Ж а ¦ д а й л ы орын осы
торлар мен жа¦дайлар жеґ¿лдетет¿н жєне Хаманныґ ¤й¿ болар деп, ж¿берген¿не риза боп
Іолайлы факторлар ти¿мд¿ пайдаланылатын келем¿н (Р.РайымІўлов, Бұрылыстар).
шаралар белг¿ленед¿ (±аз. т¿л¿ термин. ЖАҐДАЙСЫЗ с ы н. 1. Жа¦дайы жоІ,
Єскери). хал¿ нашар. Ж а ¦ д а й с ы з жаман Іалып
Жа¦дайы кем. ж е р г. Хал¿ нашар. Оныґ ж барамын, Жанымда б¿р ту¦анныґ жо¦ынан!..
а ¦ д а й ы к е м болып тўр (±азақ т¿л¿ аймаІ. (Бес ¦асыр.). КЅз¿ енд¿ ашылып, кЅк¿рег¿ енд¿
сЅзд¿г¿). Ўзарбайдыґ ж а ¦ д а й ы к е м болса, оян¦андай. Ассыз, арыІсыз, ж а ¦ д а й с ы з
ауыл¦а ж¿бер (±азақ т¿л¿ аймаІ. сЅзд¿г¿). апталап сол ¤ґг¿рде жату жалыІтыр¦ан болар
Жер жа¦дайы. Жер сипаты, сызбасы. Деуш¿ (К.±азыбаев, Дєу¿р аты). 2. Орынсыз, ыґ¦айсыз,
ед¿ осы араны Медеу сайы, Апырм-ай, Ѕзгерген Іолайсыз. Басында маІтана айтып Іалып, єдей¿
бе ж е р ж а ¦ д а й ы? Алматы бўрын¦ыдай машинамен келгенде ¤й¿нен таппа¦ан жерде
зер жамылып, Ж¿бектей тЅг¿л¿п тўр Іара¦айы Зайдадан ўялып Іал¦ан ж а ¦ д а й с ы з кез¿
(К.Єз¿рбаев, Таґд. Шы¦.). Іайта ес¿не т¤ст¿ (С.Бегалин, УаІыт). Єлг¿
ТЅтенше жа¦дай. Таби¦ат апатынан, єрт¤рл¿ к¤ґ¿ренген жўрттыґ дыбысы енд¿ т¿пт¿ жаІын
Іау¿птен саІтандыру ¤ш¿н жарияланатын Іалды. ±оґырбаев та кеп Іоймапты. Б¿р ж а ¦-
дабыл. Єлде Іалада жариялан¦ан т Ѕ т е н ш е д а й с ы з к¤йге ўшыра¦андай аґІиып, аґырайып
ж а ¦ д а й б¿тт¿ ме, кЅшеде ж¤г¿нш¿лер кЅбейе тўр (Д.Досжанов, Тўлпар.). 3. Пайдасы жоІ,
т¤скен сияІты (±.Исабаев, Ажал Іўрсауы.). ти¿мс¿з, жайсыз. Бўлар составты ўзына бойын
ЖАҐДАЙЛА= е т. Ыґ¦айлы ет¿п икемдеу, жа¦алап, ж¤р¿ґк¿реп кетт¿. Ж а ¦ д а й с ы з
бей¿мдеу. Шал жаз¦ан шатпаІ сЅз айып етпе, ж¤р¿ст¿ жаІтырма¦ан Андрей кер¿ ІайтайыІ деп
Ж а ¦ д а й л а п адал ниет б¿лд¿рем¿н. ±ош, сау айта алмады (А.ТоІма¦амбетов, Жыр к¤мбез¿).
бол, саламатта жолы Іанша, Ўзартып сЅз ая¦ын Мен Ѕз¿ме тост кезег¿ тигенде Кренинге ж а ¦-
не¦ыламын (Айтыс). д а й с ы з б¿рдеґе айтсам керек (Р.ТоІтаров,
ЖАҐДАЙЛАС= е т. Икемделу, ыґ¦ай¦а Тер¿ст¿к.).
Іарасу. ЖАҐДАЙСЫЗДАН= е т. Ыґ¦айсыздану,
ЖАҐДАЙЛАСТЫР= е т. Икемдест¿ру, Іолайсыздану. К¤тпеген жерде ¤йге к¿р¿п-к¿р¿п
реттест¿ре орналастыру. Æ à ¦ ä à é ë à ñ ò û- келген к¿с¿лерден ж а ¦ д а й с ы з д а н ы п ІалдыІ
ð û ï ê½ð! (Àóûçåê¿). (Ауызек¿).
ЖАҐДАЙЛАСТЫРУ Жа¦дайластыðу ЖАҐДАЙСЫЗДАНУ Жа¦дайсыздан
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; жайластыру, ðåò- ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; жайсыздану, ыґ¦ай-
òåñò¿ðó. Мен¿мен б¿рге пленум¦а Іатысу¦а сыздану. Андреевт¿ґ конбой басты¦ы екен¿,
Г¤лдари¦а Тєшенова мен облыстыІ жер ж а ¦- Ѕз¿н¿ґ тўтІынды¦ы Іарсы ес¿кке к¿рер алдында
д а й л а с т ы р у экспедициясыныґ Іызметкер¿ ¦ана ес¿не т¤скен де, учительге єлде б¿р ж а ¦ д а й-
Раиса Дариенко да б¿рге баратын болды с ы з д а н у сез¿м¿ пайда болды (±.Жўмалиев,
(±.ТўрсынІўлов, Алыста.). Жайсаґ жан.).
ЖАҐДАЙЛАСТЫРЫЛ= е т. Икемдест¿р¿л¿п ЖАҐДАЙСЫЗДЫ± з а т. 1. Шаруа¦а
орналастырылу, жайластырылу. Ауыл, село- ыґ¦айсыз, ІолайсыздыІ. Тўрмыс ж а ¦ д а й с ы з-
ларда¦ы ясли мен баІшалардыґ кЅпш¿л¿г¿ д ы І т а р ы н а н бўрын оны Іарсы ой ж¤дет¿п-
уаІытша ж а ¦ д а й л а с т ы р ы л ¦ а н ¤й- жадата баста¦ан сияІты (ј.±анахин, Ауыр
лерге орналастырыл¦андыІтан, санитарлыІ- к¤н.). 2. Ти¿мс¿зд¿к, жайсыздыІ. Асы¦ыстыІ,
517 ÆÀ¥Ä-ÆÀ¥Û
ж а ¦ д а й с ы з д ы І болса да мен с¿зд¿ґ суре- ж а ¦ р а ф и я, тарих ¯єм рєс¿м¿н ¤йренуге
т¿ґ¿зд¿ салдым (Б.Момышўлы, Шы¦.). Осы ІызыІтыру ¤ш¿н не Іылу керек деп, б¿з мєслихат
Іабат жўІа болып келсе, ауа райыныґ ж а ¦- берер ед¿к (М.Дулатов, Шы¦.). Ж а ¦ р а ф и я
д а й с ы з д ы ¦ ы н кЅрсетед¿ (Т.Омаров, К¤н. оІулы¦ында сондай б¿р сурет бар. «Фудзи» деп
Іўбылыс.). те ойлады. О да сол к¿тапта (Є.Тарази, Асу.).
ЖАҐДАЙШЫЛ с ы н. ±ошеметш¿л, ЖАҐРАФИЯЛЫ± с ы н. с Ѕ й л. Геогра-
жа¦ымпаз, жарамсаІ. Осындай кЅркем сынды фиялыІ. Генст¿ґ жас кез¿нде ж а ¦ р а ф и я-
жасырмаймын, Ж а ¦ д а й ш ы л, жарамсаІІа бас л ы І экспедициямен осы араны сан кезген¿н
ўрмаймын. АІын дос, маІтанудыґ рет¿ де бар, б¿лет¿н Деровский оныґ сЅз¿н бЅлген жоІ
±ўр босІа даурыІпаґа Іосылмаймын (Айтыс). (I.Есенберлин, ±аһар). Ол жаІтыґ жа¦дайы
ЖАҐДАН1 [ир. ] з а т. 1. к Ѕ н е. Сыр- б¿зд¿ґ ел¿м¿зге Ѕте Іажетт¿ болып отыр. Єс¿ресе
тын Іаґылтырмен єдем¿леп Іапта¦ан ж а ¦ р а ф и я л ы І ¦ылым¦а кЅп жаґалыІ
сандыІ. ±ыз сарайы шын зубєр ж а ¦ д а н табылатын Ѕлке (С.Бегалин, ШоІан асу.). Бўл
тас. јрнек бар тамашалы адам нанбас (Батыр­ Ѕґ¿рд¿ жерг¿л¿кт¿ халыІ К¤реґбел атап кеткен.
лар жыры). Сексен т¤йе Іомда¦ан, Сексен Киел¿ мекен. Шеж¿рел¿ тарихы жєне бар. Б¿р
т¤йе ¤ст¿нде Алтынды ж а ¦ д а н орна¦ан, Іызы¦ы ж а ¦ р а ф и я л ы І жа¦ынан К¤реґбел
Асба¯аны к¿лем бар Ж¿бектен г¤л¿н торла¦ан Ѕґ¿р¿ тЅртке бЅл¿нед¿ («Жас Алаш»).
(С.Сейфуллин, Шы¦.). 2. ж е р г. Ки¿зден ¿стелген ЖАҐУ 1 ЖаІ ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
сандыІ Іап. Осы к¤нге дей¿н ж а ¦ д а н ¦ а ке- отты тўтату, жандыру, пешт¿ Іыздыру.
рек-жараІ саламыз (Қаз. т¿л¿ диалек. сЅзд¿г¿). Ж а ¦ у ы н б¿лмей кЅм¿рд¿ жаз¦ыр¦ан долы¦а
ЖАҐДАН2 з а т. Алтын шеккен т¤йе Іомы, Мейрам не дес¿н? Ест¿меген боп кете берд¿
сєнд¿ жабу. ≈ Æ à ¦ ä à í ä û ò¤éå. (Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды).
ЖАҐДАЯТ з а т. 1. п е д. Субъект¿н¿ґ ЖАҐУ 2 Жақ ет¿ст¿г¿н¿ң қимыл атауы;
белсенд¿л¿г¿не нег¿з болып, ынталандыратын, жұқалап жаю.
о¦ан Іатысы жЅн¿нен сыртІы жа¦дайлар ж¤йес¿. Бетке ўн жа¦у. э т н. ±азаІ халІыныґ
Ж а ¦ д а я т элементтер¿не субъект¿н¿ґ Ѕз¿н¿ґ Іўдаласу, Іўда болу салты кез¿нде жасалатын
мўныґ алдында¦ы уаІытта¦ы к¤й¿ де жатуы ырым. Ек¿ бай б¿р¿не-б¿р¿ Іўда болды, ІўйрыІ
м¤мк¿н (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). Ж а ¦- жеп, б е т к е ў н ж а ¦ у солардан Іалды
д а я т т ы ґ толыІ сипатталуы индивидке сырт- (Алпамыс.).
тан бол¦ан немесе ол ¤ш¿н бастау рет¿нде кЅр¿н¿п, ЖАҒУ 3 Жақ ет¿ст¿г¿н¿ң қимыл атауы;
Ѕз¿ тўжырымда¦ан талаптардан саралануын кЅз- өзгеге ўнау, кЅґ¿лден шы¦у. – Оны уаІытында
дейд¿ (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). 2. с Ѕ й л. кЅрерм¿з, – дед¿ Гутковский, – б¿реуге б¿реу
Жа¦дай. Єз¿л-оспаІсыз Ѕм¿р ¿ш пыстырады, Іал- т¤с¿мен ¦ана емес, ¿с¿мен де ж а ¦ у ы Іажет емес
жыґ¦а Ѕт¿р¿к Іоґсы Іонады. Ерул¿к Іайсысынан, пе? (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
ол ж а ¦ д а я т І а байланысты (Т.Єл¿мІўлов, ЖАҐУЛЫ с ы н. ф о л ь к. КЅґ¿лден шыІІан,
К¤реґ Ѕзен). Нарманнан ж а ¦ д а я т сўра¦ан ўна¦ан. ±ол Іусырып жиен деп, КЅтер¿п аттан
ешк¿м бол¦ан жоІ (Ш.Мўртазаев, ±ара маржан). алулы, ±ызмет¿ ханшаныґ, ТЅрехан¦а ж а ¦ у л ы
АґшылыІ кез¿нде єрт¤рл¿ ІызыІ ж а ¦ д а я т- (Батырлар жыры). ТолыІсып тўр¦ан жасында
т а р болушы ед¿ (М.Ма¦ауин, Аласапыран). ±ырыІ Іыз бар Іасында ХалІына ол ж а ¦ у л ы
Нўрболды Іасына ерт¿п, єйтпесе МаІпалды (Батырлар жыры).
сонда алдырып, Ѕткендег¿ батырлар жайлы, ЖАҐУШЫ з а т. Пеш, от жа¦ушы. Ол
Ѕм¿рд¿ґ ащы-тўщы ж а ¦ д а я т т а р ы туралы ХалыІ Комиссарлары Совет¿н¿ґ аппаратында¦ы
тол¦аулар шерт¿п, СарыарІаныґ б¿р т¤кп¿р¿нде барлыІ Іызметкерлерд¿ґ, пеш ж а ¦ у ш ы л а р-
ж¤ре берген¿ жЅн бе ед¿? (Є.Єл¿мжанов, д ы ґ да ту¦ан к¤н¿не дей¿н тег¿с б¿л¿п, оларды
Махамбет.). ту¦ан к¤ндер¿мен ўмытпай ІўттыІтап отыр¦ан
ЖАҐЛАН з а т. с Ѕ й л. Жа¦ылан. Сол (Є.НўршайыІов, Батыр.).
жаІта¦ы бўрыш м¤й¿с пен пешт¿ґ Іуысында ЖАҐЫДАН з а т. ж е р г. Алтынды, к¤м¿ст¿
єбд¿рє, ж а ¦ л а н, Іат-Іабат кЅрпе-тЅсек сандыІшаныґ ки¿зден жасал¦ан тысы, сандыІ
жинал¦ан (Є.КЅш¿мов, ±ысталаґ.). АІ Іап. Æ à ¦ û ä à í ä à ð ä û äàÿðëàó êåðåê
сандыІтыґ Іасында тЅрт ж а ¦ л а н д а, Бес (Àóûçåê¿).
ж¤з санап салып ем Ѕґ шапанды (Батырлар ЖАҐЫЗ= е т. 1. м а л ш а р. С¤тке жарыма¦ан
жыры). Ж а ¦ л а н киг¿зден, был¦арыдан, тер¿ден жас тЅлге ек¿нш¿ б¿р енен¿ґ с¤т¿н ем¿зу, немесе
жасалады. ±азаІстанныґ оґт¤ст¿к Ѕґ¿р¿нде бауырына салу. Мўндайда аІсыз ту¦ан Іойдыґ
чемоданды да ж а ¦ л а н деп атайды (±ЎЭ). Іозысы мен ег¿зд¿ґ сыґарын с¤тт¿ саулыІтар¦а
ЖАҐРАФИЯ [ир. ] з а т. с Ѕ й л. Геогра- ж а ¦ ы з ы п алып отырады (X.Ар¦ынбаев, ±аз.
фия. «Сопка Ключевая» деп ойлады. Ж а ¦ р а- этногр.). Жыл сайын боталайтын ¿нгендер
ф и я оІытІанда тўр¦ан ауылдан бастау керек ботасын 7 ай ем¿згеннен кей¿н суалып кетед¿.
(М.Жўмабаев, Шы¦.). С¿б¿р халІын ¦ылым¦а, Олардыґ боталарын басІа ¿нгендерге ж а-
ÆÀ¥Û-ÆÀ¥Û 518
¦ ы з ы п, жем бер¿п, жаІсы к¤т¿мге алу Іажет кебеже, оныґ ¤ст¿нде теґ-теґ к¿лемдер, Іызыл
(И.Жўма¦ўлов, Т¤йе Ѕс¿ру). 2. а у ы с. Маґдайын ж а ¦ ы л а н сандыІ (С.Талжанов, Ўлдай.).
ашу, теґд¿кке Іолын жетк¿зу, кЅк¿рек-кЅз¿н ашу. Ж¤г¿нде атлас кЅрпе, ж а ¦ ы л а н сандыІ, Ала
Ўлы кЅк¿рек жи¦ан с¤т¿н тамызбай, ±ызыл тек, Іора к¿лем, жасау, жастыІ. Текемет Іызыл
Іылыш ІырІа турап а¦ызбай. Басылмас бўл ала жастыІтарын, Жи¦анда жайнап Іалды Іаз-
алІында¦ан арыным, Адал с¤тпен жарлыларды Іатар ¦ып (С.Кер¿мбеков, јлеґд.).
ж а ¦ ы з б а й (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). ЖАҐЫЛУ Жа¦ыл ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
Жа¦ызып ем¿зд¿. И¿п ем¿зд¿. КЅз¿мнен жасты от тўтатылу, жандырылу. Ол ес¿кке Іарай
а¦ызып, Емшектен с¤тт¿ тамызып, јлгенде Іарദы ¤йд¿ Іармалай ж¤р¿п келд¿ де, Дєр¿шт¿ґ
кЅрген ботамды Е м ¿ з б е д ¿ м ж а ¦ ы з ы п Іолынан ет толы табаІты алды. ѕлгер¿ баспай,
(±аз. ертег.). шамныґ ж а ¦ ы л у ы н к¤т¿п тўрып Іалды
ЖАҐЫЗДЫР= е т. ТЅлд¿ басІа енен¿ґ (А.Байтанаев, ±айнар.).
бауырына салдыру, басІа малдыґ с¤т¿н ем¿зд¿ру. ЖАҐЫМ: б¿р жа¦ым. Титтей, б¿р жа¦атын.
≈ Æ à ¦ û ç ä û ð û ï åì¿çó. ±айда жо¦алды екен, єлг¿ ж¤з¿ Іара кел¿н¿,
ЖАҐЫЗДЫРУ Жа¦ыздыр ет¿ст¿г¿н¿ґ ¤йде б ¿ р ж а ¦ ы м отын жоІ, жаурап барамын
Іимыл атауы. ≈ ТЅлдерд¿ ж а ¦ ы з д ы р у. (Б.Серкебаев, јткенде).
ЖАҐЫЗУ Жа¦ыз ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; ЖАҐЫМДЫ с ы н. 1. КЅґ¿лден шы¦атын
жас тЅлге ек¿нш¿ б¿р енен¿ґ с¤т¿н ем¿зу. Жет¿м ўнамды, с¤йк¿мд¿. Єрине, ОраІ басты¦ына
Іозыларды с¤т¿ кЅп, не жалІы Іозы тапІан ж а ¦ ы м д ы, Ѕйткен¿ басты¦ы о¦ан артыІ сЅз
саулыІІа ж а ¦ ы з у к е р е к (Ґ.±ыдырниязов, сЅйлемейд¿ (Б.±ыдырбекўлы, Шайтан.). јз
Шопан.). м¿нез¿ґ Іырмызы, Ел-жўртыґа ж а ¦ ы м д ы,
ЖАҐЫЛ 1= е т. 1. От тўтатûëу, îòûí Шынжыр балаІ, шўбар тЅс, Ата тег¿ґ мєл¿мд¿
æ¢ìñàëó. Мен б¿зд¿ґ жорыІ ошаІтарымызда (Жамбыл, Шы¦.). Ол жалаґ аяІ, жалаґ бас
ек¿ к¤ннен бер¿ от ж а ¦ ы л м а ¦ а н ы н айттым дала кез¿п, кЅбелек Іуып г¤л терген балалыІ
(Б.Момышўлы, Москва.). С¤мбеде отын тапшы, шаІтарын, Оспанныґ сонда¦ы не т¤рл¿ ж а ¦ ы м-
жаІын маґда орман жоІ. ОтІа Іурай, сабан, тезек, д ы ІылыІтарын б¿р ауыІ еске т¤с¿рд¿ (С.Омаров,
кЅґ ж а ¦ ы л а д ы (Б.СоІпаІбаев, Бастан кеш.). Дала Іызы). 2. АґІы¦ан, жўпар (и¿с). Тау жаІтан
±аз¿рг¿ Іо¦ам ІўрлыІтыґ 50 пайызынан астамын соІІан майда самал танау¦а б¿р ж а ¦ ы м д ы и¿с
пайда¦а жаратып, Ѕзен суларыныґ 12 пайызын єкелед¿ (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). 3. Пайдалы,
орман Ѕскен¿н¿ґ 50 пайызын пайдаланады, с¿ґ¿мд¿. Жаґа ту¦ан сєбиге еґ ж а ¦ ы м д ы та¦ам – ана
жыл сайын Іўрлыс жєне тау-кен жўмыстары с¤т¿ (Е.ОразаІов, Дєр¿герл¿к.).
кез¿нде 4 мыґ км 3 -тан астам жыныстар Жа¦ымды кей¿пкер [Іаһарман, образ].
аудастырылып, жер Іойнауынан 100 миллиард є д е б. Єдеби шы¦армада¦ы ўнамды бейне. ±иял-
тоннадан астам кен алынады, 7 миллиард ¦ажайып ертег¿лер¿н¿ґ ж а ¦ ы м д ы к е й ¿ п-
тонна шартты отын ж а ¦ ы л ы п, д¤ниеж¤з¿л¿к к е р л е р ¿ Іарапайым адамдар болып отырады
мўхит суларына 600 миллиард тонна мўнай (М.Ґабдуллин, ±аз. ауыз. єдеб.). Жаґа адамды,
тЅг¿лед¿ (Т.±алыбеков, Экология.). 2. а у ы с. ж а ¦ ы м д ы І а һ а р м а н д ы бейнелеудег¿ Мўхтар
п о э т. Сез¿мн¿ґ оянуы. Емес пе ек¿ ж¤рек келсе, Єуезов ¿зден¿стер¿ жанрлыІ формалардыґ ¿шк¿
Арада махаббат оты ж а ¦ ы л м а ¦ ы. М¿некей, м¤мк¿нд¿ктер¿н ерекше ойластырудан да айІын
добыраґыз тоІтадым мен, СЅйлес¿н сўлу Жамал кЅр¿нед¿ (Р.Нўр¦алиев, К¤ретамыр).
жанымда¦ы (М.Дулатов, Шы¦.). 3. а у ы с. ±ўлаІІа жа¦ымды. Естуге ¤йлес¿мд¿, ўнамды.
Жайнап, жарІырау. Жаралды тєн¿ пенде нўрдан јзен сарыны да осы кешк¿л¿кте єлдеб¿р
Іайнап, Ж а ¦ ы л ы п тудыґ сен сол нўрдай І ў л а І І а ж а ¦ ы м д ы саз ыр¦а¦ымен тер-
жайнап (АІан сер¿, Шы¦.). бетед¿ (С.Сар¦асІаев, Б¿з тЅртеу.). ± ў л а І-
Ж А Ґ Ы Л 2= е т . Ј й к е ë у , т а м ы з û ë у . І а ж а ¦ ы м д ы Іоґыр ¤ндерд¿ґ арасында
ñûçûëó, áîÿëó, 梲òûðûëó. Јшеу¿не де табан тыґІ-тыґІ шерт¿лген домбыра даусы ест¿лед¿
астына ІыпшаІ таґбасы – жылІы Іаны ж а- (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). ±алибек І ў л а І І а
¦ ы л д ы (Д.Досжанов, Тўлпар.). ж а ¦ ы м д ы, бояуы мол Іоґыр кеґ дауысын сан
Жа¦ылма¦ан к¤йе [жабылма¦ан жала] Іилы кей¿пкерлер характер¿не лайыІ пайдалана
жоІ. К¿нєс¿з, жазыІсыз айып та¦ылу. Єйтеу¿р б¿лет¿н («±аз. єдеб.»).
не керек, Оспан¦а жабылма¦ан жала, ж а ¦ ы л- ЖАҐЫМДЫ-ЖАҐЫМСЫЗ с ы н. Ўнамды-
м а ¦ а н к ¤ й е Іал¦ан ж о І (С.Омаров, ±ызыл ўнамсыз, жаІсы-жаман. Осы Ѕм¿рд¿ґ Ѕз¿ ¤лкен
арай). б¿р к¿тап сияІты да, адамдар сол к¿таптыґ ж а-
ЖАҐЫЛАН з а т. к Ѕ н е. ±айыстан, ¦ ы м д ы-ж а ¦ ы м с ы з, басты-ІосалІы
тер¿ден, был¦арыдан ¿стелген єбд¿ре, сандыІ. кей¿пкерлер¿ тєр¿зденед¿ (±.Жўмад¿лов, Сар-
±азаІстанныґ Оґт¤ст¿к Ѕґ¿р¿нде чемоданды жайлау).
да кейде ж а ¦ ы л а н деп атайды (±ЎЭ). ТЅрд¿ґ ЖАҐЫМДЫЛЫ± з а т. КЅґ¿лден шы¦атын
алдына ж¤к жинал¦ан, астында Іызыл ала ўнамдылыІ, с¤йк¿мд¿л¿к. Єжем туралы аз сЅз
519 ÆÀ¥Û-ÆÀ¥Û
ел аузында ол «жўрт анасы» атал¦ан адам, ЖАҐЫМПАЗДЫ± з а т. 1. Жа¦ыну ¤ш¿н
б¿р¿нш¿ден, Іолда бар асын аямайтын мырзалы¦ы, ¿стелет¿н Іошеметш¿лд¿к, жарамсаІтыІ,
ек¿нш¿ден, к¿ш¿пей¿л м¿нез¿н¿ґ ж а ¦ ы м д ы л ы ¦ ы жа¦ымпаз болушылыІ. јз єд¿с¿н Іара тоІпаІ
(С.МўІанов, МЅлд¿р махабб.). Ж¤к болжа¦ыш – десе де, Сєтекеґ де талайды кЅрген, ж а ¦ ы м-
ол ўлыІтардыґ сЅз¿не емес, ¿с¿не Іарайды, жўртІа п а з д ы І дегенн¿ґ т¤т¿н¿ Іайдан ўшатынын
ж а ¦ ы м д ы л ы ¦ ы н а Іарайды (X.Есенжанов, т¤с¿нет¿н адам болатын (С.Шаймерденов,
АІ ÆайыІ). Єкес¿н¿ґ, ауыл адамдарыныґ ¿ш¿нде Мезг¿л). Д¤ниеде жаІсылыІты ўмытып кеткен
кез келгендер¿н¿ґ ес¿нен мєґг¿ шыІпайтын жаман. Ал Іаз¿р жалпаґдап жет¿п барсам ж а-
жўртІа ж а ¦ ы м д ы л ы ¦ ы мен шеберл¿г¿н айтып ¦ ы м п а з д ы І деп танылар (Ш.Мўртазаев, ±ара
тауыса алмай, б¿рнеше аІсаІалдар да кел¿п кетт¿ маржан). ѕстейд¿ бастыІ болып талай жылдан,
(К.Оразалин, ±айырлы.). осы жерд¿ґ милиция бЅл¿м¿нде. ЕшІашан ж а-
ЖАҐЫМПАЗ с ы н. э к с п р. Жа¦ыну ¦ ы м п а з д ы І ойламайды, б¿реуге жаІсатты боп
¤ш¿н жалбаІтайтын Іошеметш¿л, жарамсаІ. кЅр¿нуге (Ф.Оґ¦арсынова, Асау толІын). 2. п с и х.
КЅксеґг¿рге келген к¤нн¿ґ ертеґ¿нде Іасына Адам м¿нез¿ндег¿ жа¦ымсыз сипат, оныґ Ѕз¿нен
Сарманов, Данияр сияІты Ѕз¿ Іўрбы, Ѕз¿н¿ґ Іызмет¿ жо¦ары адамдар¦а жаІсы кЅр¿ну ¤ш¿н
алдында Іўрдай жор¦алайтын ж а ¦ ы м п а з шектен тыс Іошемет кЅрсетуш¿л¿к. Ж а ¦ ы м-
чиновниктерд¿, т¿лмаштарды ерт¿п алып, п а з д ы І орын ал¦ан єлеуметт¿к ортада
Оразбай аулына кел¿п т¤скен-д¿ (М.Єуезов, адамгерш¿л¿к принциптер¿ мен шынайы Іўн­
Шы¦.). ГуберниялыІ соттыґ Іылмыс бЅл¿м¿н дылыІтар рЅл¿ тЅмендеп, адамдар Іарым-Іа­
басІарушы Жалма¦амбет дейт¿н ж¿г¿т, тауІўд¿рет тынасында жал¦ан Ѕлшемдер белеґ алады.
тўмсыІтан¦ан, Іызыл шырайлы, т¿с¿н¿ґ бєр¿н СондыІтан халыІ ж а ¦ ы м п а з д ы І т ы ащы
алтынмен Іапта¦ан, к¤лк¿ш¿л, к¿с¿ге ж а ¦ ы м- к¤лк¿мен шенеп отыр¦ан (±ЎЭ).
п а з адам болатын (Б.Майлин, Азамат.). јз ЖАҐЫМПАЗСУ Жа¦ымпазсы ет¿ст¿г¿н¿ґ
Іаб¿лет¿не Ѕз¿ сенбейт¿н, оґай жолмен пайда Іимыл атауы. Æ à ¦ û ì ï à ç ñ ó ä û ´ íå ²àæåò¿
табуды немесе биë¿кке Іол жетк¿зуд¿ маІсат áàð? (Àóûçåê¿).
тўтІан адамдар ж а ¦ ы м п а з келед¿ (±аз. т¿л¿ ЖАҐЫМПАЗСЫ= е т. Жа¦ымсаІтану,
термин. Педагогика.). Нўржанныґ б¿р басты¦ы жарамсаІ бол¦ансу. Дест¿ – Б¤г¿н б¿з мўнда, Бай
болды, маґында¦ы ж а ¦ ы м п а з д а р ы не айтса, ¤й¿н¿ґ Іона¦ы, Ж а ¦ ы м п а з с ы п кейб¿р¿ Бай¦а
со¦ан Іўла¦ын тосып, со¦ан сенет¿н де, солардыґ Іолын созады (С.МашаІов, Жылдарым.).
сЅз¿мен жўртІа ба¦а берет¿н (Ç.Шашкин, ЖАҐЫМСУ Жа¦ымсы ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
јм¿р.). атауы. ≈ Æ à ¦ ы м с ó ºðåêåò¿.
ЖАҐЫМПАЗДАЙ с ы н. Жа¦ымпаз ЖАҐЫМСЫ= е т. э к с п р. Жылмаґдап
сияІты. Батыстан Ѕкпек жел тўрып, Іуаґ жалбаІтау, жарамсаІсу. Арамызда ашылма¦ан
тартІан селеу мен изенд¿, т¤п-т¤п шилерд¿ґ сырлар кЅп Іой, батыр а¦а.. кеше б¿зге ж а ¦ ы м-
басын жерге жеткенше и¿п, ж а ¦ ы м п а з д а й с ы п ж¤рген б¿р топ алашордашылар АІтЅбе
изектед¿ (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). маґында аІтар жа¦ына Ѕтт¿ (Ш.Хўсайынов,
ЖАҐЫМПАЗДАН= е т. Жа¦ынып жал- Таныс адам). Он жетiíш¿ єуел¿ ма¦ан ж а ¦ ы м-
баІтау, жарамсаІтану. ЫІыластыґ барби¦ан с и кел¿п «он сег¿з¿нш¿ тўтІын Ѕз¿нен сыныґ
жалпаІ бет¿нде, ж а ¦ ы м п а з д а н а мЅлтеґдеген б¿р¿не хат жазып берд¿» дед¿ (±.Исабаев, Сы.).
кЅз Іўбылысында сайрап тўр¦ан сўрІиялыІ ЖАҐЫМСЫЗ с ы н. 1. С¤йк¿м¿ жоІ,
бар ед¿ (С.Бегалин, Бала ШоІан). ЎшІалаІтап, ўнамсыз. Сол ±оґІай Ѕґ жа¦ынан кеск¿нс¿з,
ж а ¦ ы м п а з д а н ы п сЅйлеген адамнан жек м¿нез¿ одан да ж а ¦ ы м с ы з адам бола тўра
кЅрер¿ жоІ, Тєл¿мн¿ґ… (Б.Майлин, Шы¦.). Алуа¦а ўдайы жабысумен ж¤рет¿н (М.Єуезов,
Олар т¤ск¿ тамаІ ¤ст¿нде жадырап к¤л¿п јскен Ѕркен). Айнаш Ѕз-Ѕз¿нен абдырап, не
Сєуле мен Зєуре екеу¿мен Іайта табысып дер¿н б¿лмед¿, єр¿ мынау к¿с¿н¿ґ кЅз¿ ж а ¦ ы м-
алды, ¤нс¿з ¦ана кеш¿р¿м сўрайтынын сезд¿р¿п с ы з екен (М.С¤ндетов, ±ўмда¦ы.). Шорманныґ
ж а ¦ ы м п а з д а н ы п отырды (Є.Тарази, м¿нез¿ндег¿ ж а ¦ ы м с ы з жайлар АІшатау¦а
Тасжар.). келгеннен кей¿н Іорекс¿з Іал¦ан Іурайдай
ЖАҐЫМПАЗДАНУ Жа¦ымпаздан ет¿с- солды (Ж.Жўмаханов, Шўбартау.). МаІтан
т¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; жарамсаІтану, жаІсы к¤йш¿л б¤рк¿ттей Бабын Іалай табайын? Ж а-
атану. Еск¿ даІпырт бойынша, атІам¿нер ¦ ы м с ы з сЅз єрк¿мге Жўмсайтў¦ын малайын –
алаяІтар тарапынан болысты Іолпаштау, о¦ан Бєр¿ тег¿н жер тезек ±айсысын таґдап алайын? –
ж а ¦ ы м п а з д а н у єл¿ де сез¿лед¿ (А.Хангелдин, Асыл сЅзбен бўл кетт¿ (Дулат Бабатайўлы,
±аратор¦ай). Оны ж а ¦ ы м п а з д а н у ¤ш¿н Замана.). 2. ±олайсыз, жайсыз, кел¿сс¿з. Дегенмен
емес, тамаІ асырау ¤ш¿н емес, баланы жаІсы осы отырысты Ґалия кешпед¿-ау дейм¿н, мен
кЅрет¿н шын кЅґ¿лден ¿стейт¿н ед¿м (С.МўІанов, ¤ш¿н ж а ¦ ы м с ы з хабар жетк¿з¿п ¤лгерд¿
Есею жыл.). (Ж.Молда¦алиев, Тыґда¦ылар.). 3. ±¢ëಲà
ÆÀ¥Û-ÆÀ¥Û 520
æàò, ²àò²ûë. Шынтас Ѕз¿не ж а ¦ ы м с ы з тиет¿н ЖАҐЫМСЫНУ Жа¦ымсын ет¿ст¿г¿н¿ґ
єґг¿мен¿ Іўла¦ына ¿лмей, ескерус¿з Іалдыр¦ысы Іимыл атауы; жа¦ыну. «±арабас пен Сатымбетке
кеп ед¿, жолдасы та²ымдап Іоймады (Т.Ахтанов, ж а ¦ ы м с ы н у д а н басІа т¤к Іал¦ан жоІ», – деп
Дала сыры). К¤н батып кеткен. Ауыл жаІтан ойла¦ан Ж¤генбай ±амІор¦а ±анайды нўсІап
б¿р ж а ¦ ы м с ы з ¤н ест¿л¿п, Сєнжан елеґ ж¿бер¿п, Ѕз¿ «Іызы¦ын» алыстан кЅр¿п, Іыбы б¿р
ете Іалды (Є.Тарази, ±ўйрыІты.). Осыныґ Іанды (К.Оразалин, КЅктем.).
бєр¿ АІзерен¿ґ ойынан кетпей, дЅґбекш¿п ЖАҐЫМТАЛ с ы н. ж е р г. К¿с¿ге жаІІыш,
жатІанда сыртынан ІўлаІІа тым ж а ¦ ы м с ы з ўна¦ыш. Аталы сЅзд¿ айтІан жўртІа ж а ¦ ы м-
дыбыс ест¿лд¿ (О.Иманєлиев, БайІадам.). 4. Ден- т а л Шыман тЅре ед¿ (Н.Єбуталиев, ±айран
саулыІІа жаІпайтын, улы. Кейде мал ж а ¦ ы м- Нарын). ОрысІа ж а ¦ ы м т а л боламын деп,
с ы з шЅптерд¿ єкеп уланатыны да байІалады орыс жетег¿нен жем жейм¿н деп бишара б¿зд¿ґ
(С.Омаров, ±ой. бағу.). ¿ш¿м¿зде бол¦ан б¿р-ек¿ ІазаІ сЅз ¤йрет¿п жатыр
Жа¦ымсыз кей¿пкер [образ]. є д е б. Єдеби (Є.БЅкейханов, Шы¦.).
шы¦армада¦ы ўнамсыз бейне. Ал Жиренше Ѕз¿ ЖАҐЫМТАЛДЫ± з а т. ж е р г. јзгеге
тектес ж а ¦ ы м с ы з к е й ¿ п к е р л е р д ¿ ґ Іата- жаІІыштыІ, ўна¦ыштыІ. Бойында с¤т м¿незд¿
рында да оІшау тўрады (М.±аратаев, Ту¦ан ж а ¦ ы м т а л д ы І, Єрк¿мге ¤йрен¿сед Ѕсек
єдеб.). Жауыз жанныґ ж а ¦ ы м с ы з о б р а- аґдып. Борси¦ан портфел¿нде «материал» Б¿р
з ы н бере отырып, халыІ ертег¿с¿ Іанаушы- к¤н¿ аІтартпаІшы б¿р асар Іып (I.Жанс¤г¿ров,
лардыґ Іалыґ бўІара¦а жаса¦ан Іаск¤немд¿г¿н Шы¦.).
бейнелейд¿ (М.Ґабдуллин, ±аз. ауыз. єдеб.). ЖАҐЫМТАЛСЫ= е т. ЖаІсы кЅр¿нгенс¿,
Жа¦ымсыз сўраным. э к о н. Сатып алу- ўна¦ансы. Єйтпесе, ІипаІтап, ўлыІІа ж а ¦ ы м-
шылар белг¿л¿ б¿р тауарды тер¿ске шы¦аратын т а л с ы п жаІсы атты к¿с¿ боламын деп, елд¿
сўраным. ≈ Æ à ¦ û ì ñ û ç ñ ¢ ð à í û ì ¦ à èå тўйыІІа Іамайтын ала ауыз жоІ емес, табылады
òàóàð. (М.Єуезов, ±илы заман).
ЖАҐЫМСЫЗДАУ с ы н. С¤йк¿мс¿здеу, ЖАҐЫН з а т. ж е р г. ±алыпты жа¦дайда
ІўлаІІа жайсыздау. Келе ж а ¦ ы м с ы з д а у ІатІыл яки Іатты к¤й¿н саІтайтын жел¿мд¿к
жарыІшаІ дауыспен: – Ал не айтасыґ? – деп Іасиет¿ бар к¤рдел¿ Іўрамды зат (±аз. т¿л¿.
䤴к ете Іалды; мен єуел¿ сасыґІырап Іалдым аймаІ. сЅзд¿г¿).
(О.Сєрсенбаев, Таґбалы тас). Ж а ¦ ы м с ы з- ЖАҐЫН= е т. 1. Жўпар майын себ¿ну,
д а у, ІатІылдау шыІІан кесек сЅз осы оймен бояну. Кербез Ѕткен та¦ын¦ан, Сўлу Ѕткен ж а-
орнынан тўр¦анында шалынды мўныґ Іўла¦ына ¦ ы н ¦ а н, Не жайсаґдар Ѕтпеген, Оз¦ан ж¤йр¿к
(±.Бектўр¦анов, ѕзг¿л¿к.). Б¿р кезде алыстап бара табынан (Јш ¦асыр.). Кеше к¤н Іып-Іызыл
жатІан ат д¤б¿р¿н Іўла¦ы шалды. Јй жаІтан боп, аса жалІын бояуды армансыз ж а ¦ ы н ы п,
ж а ¦ ы м с ы з д а у дауыс та¦ы ест¿лд¿ (Ж.Нє- батыс жаІ жер-кЅкт¿ тўтастыра Ѕртеп, ырымы
ж¿меденов, К¿шкентай.). жаман болып батып ед¿ (О.БЅкеев, ±айдасыґ.).
ЖАҐЫМСЫЗДЫ± з а т. 1. С¤йк¿мс¿зд¿к, СыґІылдатып, жарып кЅлд¿, Жўпар майын
ўнамсыздыІ. 2. ÆаІтырмаушылыІ. ±ыз¦аншаІ ж а ¦ ы н ы п, Жўбайына аІІу келд¿ Алыс
бала басІалардыґ Іолы жеткен жєне ие бол¦ан жерден са¦ынып (С.Сейфуллин, јлеґд.).
барлыІ жаІсы нєрсес¿не ж а ¦ ы м с ы з д ы І- 2. ±алайда ўнау¦а тырысу, жа¦ымпаздану,
п е н Іарайды (Семья тєрбиес¿.). 3. Ти¿мс¿зд¿к, жарамсаІтану. Ж¤с¿п жылмаґдап, сол минутте
жайсыздыІ. Созылмалы бронхит... ¿стейт¿н Жамал¦а шын ж а ¦ ы н ¦ ы с ы келген адамныґ
жўмыстыґ т¤р¿не Іарап, ¤й-тўрмыс жа¦дайыныґ, п¿ш¿н¿не к¿рд¿ (Б.Майлин, Шы¦.). ЎлыІтар¦а
ауа райыныґ т.б. факторлардыґ ж а ¦ ы м с ы з- ж а ¦ ы н ы п пайда Іылам ба деген ой ±уатбаев
д ы ¦ ы н а н болуы м¤мк¿н (М.Сисекенов, јкпе Омар¦а да бая¦ыдан бер¿ маза бермей ж¤р
ауру.). (С.Шарипов, Бекболат). – Мен сен¿ тєу¿р
ЖАҐЫМСЫН= е т. ЖарамсаІтану, кЅрем¿н. Завучтардыґ б¿р¿ бол¦андыІтан ж а-
жа¦ыну, жаІсы кЅр¿нгенсу. ±амбар¦а ж а ¦ ы м- ¦ ы н д ы деме б¿раІ (О.Сєрсенбаев, Са¦ым.).
с ы н ы п бедел¿н¿ґ жо¦ары екенд¿г¿н кЅрсетпек Жўман момын адам к¿с¿ден т¿ленбейд¿, к¿с¿ге
боп, ¤стем сЅйлеп отыр¦ан Єш¿м ыґ¦айын ж а ¦ ы н б а й д ы (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Енд¿
Бекбосын да ദармай Іой¦ан жоІ (К.Оразалин, б¿рде байлардыґ, байлыІтыґ сойылын со¦ып,
АІ жазыІ). К¿мде-к¿м ІорыІІанын алдауменен, ж а ¦ ы н а м деп сорла¦ан ІўрбандыІтар
Т¤лк¿ше Іылып айла бўлаґда¦ан. ХалыІты елестейд¿ (Д.Єб¿лев, Арман.).
жексўрын Іып болыспайлар, Јйезге ж а ¦ ы м- ЖАҐЫНҐЫШ с ы н. Ўнау¦а тырысІыш,
с ы н ы п бипаґда¦ан (М.КЅпеев, Хал-ахуал). жарамсаІтан¦ыш. Ж а ¦ ы н ¦ ы ш шы¦ар ол
КЅрген жоІ еш нєрседен са¦ым сынып, Ешк¿мге менен, Беделд¿н¿ таны¦ан. Ар¦а б¿ткен кеудемен,
кЅрген емен ж а ¦ ы м с ы н ы п (Є.Н¿л¿баев, ±айтып к¿мге табынам (±.Бекхожин, ±айран
КЅґ¿л кЅз¿.). жас.).
521 ÆÀ¥Û-ÆÀ¥Û
ЖАҐЫНДЫ з а т. ЫдысІа тамызып ж а ¦ ы с с ы з жерге келе алмайды (±азақ т¿л¿
ал¦ан к¿шкене тамызынды. Тейлериоз аймаІ. сЅзд¿г¿).
эпизоотологиялыІ деректерге, ауру белг¿лер¿не, ЖАҐЫС1= е т. Отты, пешт¿, шамды б¿рге
Іан ж а ¦ ы н д ы с ы н микроскоп арІылы зерттеу тўтандыру, жа¦у¦а кЅмектесу. Мен де єл¿м
нєтижелер¿не с¤йене отырып аныІталады келгенше ІолІабысымды аямаймын: бала
(З.Шойынбаев, Мал пироплаз.). Бўл ¤ш¿н Іан тербетем, от ж а ¦ ы с а м, ¿шке отын к¿рг¿з¿сем,
тЅсен¿ш єйнекке тамызылып, инемен немесе к¤л шы¦арысам (ј.±анахин, Жер бас.). Шешем
басІа б¿р єйнект¿ґ бўрышымен он тиынныґ амандаса кел¿п т¿зе б¤кт¿. ОшаІта¦ы отты
кЅлем¿ндей ет¿п жайып, ж а ¦ ы н д ы жасайды сыпырып ж а ¦ ы с а бастады (Б.СоІпаІбаев,
(С.Сыбанбаев, Мал Іаны.). Бастан кеш.). Жўрт белдер¿ндег¿ шамдарын
ЖАҐЫНУ Жа¦ын ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ж а ¦ ы с ы п, ІаІпа¦ы ашыл¦ан Іималы ІўдыІІа
атауы; жа¦ымпаздану. Б¿раІ Шыґ¦ыс ел арттарымен т¤с¿п, шахтаныґ сатысымен тыр-
билеу ¿стер¿нде о¦ан Мўхамет²алидай ерк¿нд¿к баґдап, шег¿нд¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.).
бермей, т¿зг¿н¿н тартыґІырай ўстайтын... Оныґ ЖАҐЫС2= е т. 1. Байлауда¦ы тЅл¿н енес¿
бар ынтасы – Шыґ¦ысІа Іайткенде ж а ¦ ы- кел¿п ем¿зу. Сол жаІта¦ы ыІтасын¦а байла¦ан
н у, Іайткенде сен¿мд¿ к¿с¿ болу (С.МўІанов, ла¦ына мек¿ренген аІ туша, кЅзд¿ ала бер¿п,
АІІан жўлдыз). јз¿нен ¤лкен єк¿мге ж а ¦ ы н у- ж а ¦ ы с а Іалатын (ј.±анахин, Жер бас.). 2. а у ы с.
д ы ґ ¿л¿м¿н єбден б¿лген ед¿ (Ж.Аймауытов, Т¿л табысу, ў¦ынысу. Жерг¿л¿кт¿ сўлтандар мен
Шы¦.). Ж а ¦ ы н у мен жа¦у б¿р емес. Еґбег¿мен, халыІтан шыІІан байлармен де ж а ¦ ы с а алмай
¿с¿мен, Іылы¦ымен д¤й¿м елге жа¦у бар да, ж¤рм¿н (Д.Дулатова, ШоІан.).
ек¿ж¤зд¿л¿кпен кЅр¿нгенге жа¦ыну бар («±аз. ЖАҐЫСТЫР= е т. 1. Енес¿ алмайтын не-
єдеб.»). месе с¤тке жарымайтын тЅлд¿ Іолдан ем¿зд¿ру.
ЖАҐЫНУШЫ з а т. Ўнау¦а тырысушы, ±озысын алмайтын Іойларды жеке бЅл¿мшеге
жа¦ымпазданушы. Ма¦ан басІарушылыІ к¿рг¿з¿п Іозыларын Іолдан ем¿з¿п ж а ¦ ы с т ы-
Ѕте ўнайды. јйткен¿ бастыІтыґ аты бастыІ. р а д ы (М.Ермеков, ±азаІст.). Мына ек¿ ег¿зге ек¿
Ба¦ынушылар мен ж а ¦ ы н у ш ы л а р д ы 501 деген, ана ек¿ ег¿зге ек¿ 502 деген белг¿ ўр, – дед¿
жанымдай жаІсы кЅрем¿н (М.Рашев, Бет¿ґ шопан, емшек ¿здеген Іозыны анасына ж а ¦ ы с-
ІисыІ.). т ы р ы п жатып («Лен. жас»). 2. а у ы с. Б¿р¿мен-
ЖАҐЫНЫМПАЗ с ы н. с Ѕ й л. Жа¦ымпаз. б¿р¿н жаІындату, табыстыру. Ауыл єдет¿нде
ШенІўмар, мансапІор топтыґ єм¿р иес¿не ж а- «Іыз¦а сЅз айту» деген болады екен ¦ой, ондайда
¦ ы н ы м п а з б¿р бейшара, м¿нез¿ де осы; к¤рессе Іыз бен ж¿г¿тт¿ґ арасына жеґгелер¿ ж¤р¿п,
жы¦ылады, ойнаса ўтылады, Іалжыґдаñса егер ж а ¦ ы с т ы р а алса, алым¦а молы¦ып
жеґ¿лед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Оян¦ан Ѕлке). Іалады екен (С.МўІанов, МЅлд¿р махабб.).
ЖАҐЫНЫП-ЖАЛПАЙ= е т. Тєуелд¿ Ж¿г¿ттер мен Іыздарды, єс¿ресе ер жете баста¦ан
болып, жалынып-жалбарыну. ±арсылассам а¦асы – ЖаІыпты ж а ¦ ы с т ы р ы п тўру
б¿ржола айûрылармын, одан да ж а ¦ ы н ы п- РаІияныґ ІызыІ кЅрет¿н Іызы¦ы (С.МўІанов,
ж а л п а й ы п ж¤р¿п, жаз¦ытўрым болса да АІІан жўлдыз). јз¿мд¿ жолда¦ы елге таныс-
Іолыма т¤с¿р¿п алып кЅрей¿н деп ойлады (Ґ.М¤- тырдым, ±ызыл т¿лд¿ халІыма ж а ¦ ы с т ы р-
с¿репов, Оян¦ан Ѕлке). д ы м (Айтыс). Ол еск¿л¿к пен жаґалыІты ж а-
ЖАҐЫНЫП-ЖАЛПАЮ Жа¦ынып-жалпай ¦ ы с т ы р ы п, Жоламанныґ жанына жа¦атын
ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Æ à ¦ û í û ï-æ à ë- б¿р сЅз тауып айтты (С.Омаров, К¤ншуаІ).
ï à þ ¦ à ê¿ð¿ñò¿ (Àóûçåê¿). 3. јзара байланыс жасату. К¤шт¿ оІушылар¦а
ЖАҐЫНЫШТЫ с ы н. Басыбайлы, ж а ¦ ы с т ы р ы п, Іана¦аттан¦ысыз ба¦а ал-
м¿ндеткер, тєуелд¿, жалынышты. Бай ауылына ¦андар¦а дара тапсырма беруд¿ґ маґызы зор
ж а ¦ ы н ы ш т ы, жалынышты тынымсыз кЅрш¿ (“±азаІст. мект.”).
малай, Іартаґ аІсаІал да Ѕз єрекет¿мен аталып ЖАҐЫСТЫРУ Жа¦ыстыр ет¿ст¿г¿н¿ґ Іи-
Ѕтед¿ (М.Єуезов, Єр жыл.). Ол ма¦ан болсын мыл атауы. Ж а ¦ ы с т ы р у – Іозысын
дед¿ ж а ¦ ы н ы ш т ы, КЅнет¿н не айтсам да жарытпайтын с¤т¿ аз жалІы, я¦ни ег¿з тапІан
ба¦ынышты (Айтыс). тўсаІ немесе кєр¿ саулыІ Іойдыґ Іозысын с¤т¿
ЖАҐЫі±ЫРА= е т. ЎнаґІырау, кЅґ¿л¿нен єр¿ мол, єр¿ жў¦ымды жалІы Іозысы бар Іой¦а
шы¦ыґІырау. Дєл осы жолы алдыґ¦ыдан гЅр¿ мойнынан кЅрсетпей ўстап, Ѕз Іозысымен
сы сЅз жанына ж а ¦ ы ґ І ы р а с а керек б¿рге енг¿зу (Ш.Жанєб¿лов, ±аз. мал. атау.).
(Ж.Нєж¿меденов, АІ ша¦ыл.). ЖАҐЫСУ Жа¦ыс ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
ЖАҐЫС з а т. ж е р г. јзенн¿ґ, теґ¿зд¿ґ Îò æ à ¦ û ñ ó ¦ à ê¿ð¿ñò¿ (Àóûçåê¿).
жа¦асында¦ы ІайыІІа м¿нет¿н Іолайлы орын. ЖАҐЫШ з а т. ж е р г. ±ўрбандыІ, тасаттыІ
Теґ¿з жа¦асында ж а ¦ ы с т ы І жерлер болады (пўтІа атап шалатын ІўрбандыІ) (±азақ т¿л¿.
(±азақ т¿л¿ аймаІ. сЅзд¿г¿). ±айыІ Іайырлап, аймаІ. сЅзд¿г¿).
ÆÀÄ-ÆÀÄ 522
ЖАД [ир. ] з а т. Адам баласына тєн
1
бай болуды талап еткен, Ж а д ы ґ а бўл кеґест¿
ой, ес, Іапер. Еск¿н¿ еске алмай, жаґа ж а д ы- ў¦ып с а І т а (А.Байтўрсынов, Шы¦.). Дєт Ѕз¿
н а т¤спейд¿ (МаІал-мєтел). ±артІожа талабы осы жаІтыґ кЅп ел¿н¿ґ б¿р¿ндей Абайдыґ атын
болмаса, ж а д ы аса тўтІыр, зей¿н¿ жўлма, орташа ест¿п, сЅз¿н де едєу¿р ў¦ын¦ан, ж а д ы н а с а І-
ед¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Бўл к¤нде б¿з оІ-дєр¿ т а ¦ а н адам екен (М.Єуезов, Шы¦.). ХалыІ
мен Іаннан Ѕзге и¿ст¿ сезбейт¿н боп кетт¿к. ±анша ж а д ы н д а кЅптеген билерд¿ґ ес¿мдер¿ с а І т а л-
Іалжырасам да алтын бес¿к – ту¦ан жер¿м ж а- ¦ а н, Іайсыб¿р аґыз, єґг¿мелер солардыґ атымен
д ы м н а н шыІпай-аІ Іойды (М.Сатыбалдиев, байланысты айтылады (Х.Досмўхамедўлы,
±оґыр Іозы). Б¿раІ ол не сўмдыІтыґ бол¦анын Шы¦.). ТЅкеґн¿ґ а¦алыІ аІыл-кеґес¿не риза
б¿лместен шошынып тўрса да ж а д ы н д а ¦ ы болып, єр сЅз¿н ж а д ы н а ў я л а т ы п отыр¦ан
жаІсы сЅздерден жаґыл¦ан жоІ (Є.Єб¿шев, јм¿ржан тосын сўраІІа Іапел¿мде не айтарын
Ґаламат). б¿лмей Іалды (М.Сер¦алиев, Замандас.).
Жад етт¿ [Іылды]. ±ўлшылыІ етт¿, сиынды. Жадына тоІыды. Ў¦ып-б¿л¿п, есте тўтты.
Жўп шыра¦ым жалындап, Ж а д е т к е н ¿ м Алдымен сен сабырлы бол! Сен аз¦ан к¤н¿
Ѕз¿ґс¿ґ, От анасы, жарылІа! (Батырлар жыры). менен сабыр сўрама, мен енд¿ к¤ндег¿ басІан
Ж а д І ы л а м ы н, Естеке, Жет¿ кєм¿л бабаны ¿з¿ґд¿ аґдимын. Алдасаґ кег¿м б¿тпейд¿... Осыны
(Батырлар жыры). Жал¦ызыма жар бол деп, т о І ы ж а д ы ґ а (М.Єуезов, Шы¦.). Сєуле
Ж а д І ы л а д ы жєббар Қўдайды (Батырлар Бибид¿ґ сЅз¿н ¤нс¿з тыґдап, ж а д ы н а т о-
жыры). І ы п отырды (Н.Ґабдуллин, ±ызыІ дєурен).
Жад ету [Іылу]. ±ўдайды, п¿рлерд¿ ІўлшылыІ Асыл сЅзд¿ ¿здесеґ, Абайды оІы, ер¿нбе. Адам-
ет¿п ес¿не алу. Жет¿ кєм¿л бабасын, Ж а д дыІты кЅздесеґ, Ж а д т о І ы п ал кЅґ¿лге
е т у г е жаґылып, Енд¿ Іара басады (Батырлар (С.Торай¦ыров, Алаш ўраны). Єкемнен «Єл¿п-
жыры). Ж а д І ы л у жалпы б¿реуд¿ немесе б¿р бид¿» ¤йде оІыдым, Јйрен¿п намаз, сабаІ
нєрсен¿ еске алу емес, тек Іана жалбарынатын ж а д т о І ы д ы м. Єл¿молда алдында дєл
иен¿ – Қўдайды (Алланы, Тєґ¿р¿н¿), єулие- ек¿ жыл Єрт¤рл¿ еск¿ к¿тапты б¿р шоІыдым
єнбиелерд¿, бабалар мен п¿рлерд¿ еске алу, жай (С.Торай¦ыров, Алаш ўраны).
¦ана еске алмай, олар¦а ІўлшылыІ ет¿п, б¿р Жадына тўтты [т¤йд¿]. Ес¿нен шы¦армай,
т¿лекпен жалбарына еске алу ма¦ынасында ¦ана ойында саІтады, ўмытпастай ў¦ып алды.
ІалыптасІан (Р.СыздыІова, СЅздер сЅйлейд¿). Ол АрІа¦а ІайтІан Іалыґ елд¿ґ ¿ш¿не ш¿рене
Жады бер¿к. СаІ, ес¿ мыІты. Бўны ол еш к¿рмекке асыІты. ѕз тастаудыґ тєс¿л¿н ж а-
уаІытта ўмытпайды. Жалпы иттерд¿ґ ж а д ы д ы н а т ў т ы п бара жатып (Т.Єл¿мІўлов,
б е р ¿ к (М.ЫсІаІбаев, СўлутЅр.). К¤реґ Ѕзен). Осы к¤нг¿ жазба аІындардыґ
Жадына алды. Еске т¤с¿рд¿, ойлады. Єрб¿р Ѕлеґ поэмаларын ж а д ы н а т ў т ы п
таґ аІмаґдайы сол жандардыґ, Мєґг¿ жас болып жаттап алып, халыІ арасында тарататын
тўрып Іал¦андардыґ. Б¿зге таґ ату ¤ш¿н к¤н боп жыршылар аз емес (Е.Ысмайылов, АІындар).
батІан, Мен б¤г¿н бауырларды ж а д ы м а а л- Б¿р к¤н¿ Мўхит бала Ораздыґ аузынан шыІІан
д ы м (Н.Оразов, Шў¦ыла). ЖаІсы сол ер¿н к¤л¿п «жылІышы хикаясын» ж а д ы н а т ¤ й ¿ п алады
шаттандырса, АтІарып тапсырмасын мойнына (А.Жўбанов, Замана.).
алса, Ер¿ жоІта к¤йзелтпей шаруасын, А¦айын, Жадына т¤с¿рд¿. Ес¿не алды, кЅз алдына
кЅрш¿лер¿н ж а д ы н а а л с а (Бес ¦асыр.). келт¿рд¿. Ўста та¦ы ¤ндемей Іалды. Б¿рдемен¿
Жадынан кЅтер¿лд¿. ж е р г. Ўмытты, ес¿нен ж а д ы н а т ¤ с ¿ р г е н д е й маґдайы Іыр-
шыІты. БалІыбек Ѕлеґ¿н¿ґ б¿разын б¿луш¿ ем, тыстанып, кЅз¿ сєл сы¦ырайып, жанданып кетт¿
ж а д ы м н а н к Ѕ т е р ¿ л ¿ п Іапты (±азақ т¿л¿ (М.Жўма¦ўлов, ±ыран.).
аймаІ. сЅзд¿г¿). Жадында жоІ. Ойында болмады, ес¿нен
Жадынан шыІты. Естен шыІты, ўмыт болды. шы¦ып кетт¿. Сєбитт¿ґ «Жас ўлан» атты Ѕлеґ¿н
– С¿зд¿ґ атыґыз к¿м ед¿ осы? КЅптен кЅрмеген Іашан оІып ж¤рген¿ Жарастыґ ж а д ы н д а
соґ адамныґ ж а д ы м н а н ш ы ¦ ы п кетед¿ екен ж о І (З.Ш¤к¿ров, Отты Ѕткелдер). Ек¿ кЅз¿м
(X.Есенжанов, КЅп жыл.). СЅйт¿п, к¤н Ѕткен нотада. Пианинода неше рет ойнап шыІтым,
сайын мен оны т¿пт¿ кЅрген т¤стей ж а д ы м н а н ж а д ы м д а ж о І. Єйтеу¿р балІып та, толІып та
ш ы ¦ а р ы п, м¤лдем суынып, ўмытып бара отыр¦аным ес¿мде (Н.Серәлиев, ±аґтар). Бўдан
жатІан сияІтандым (ј.Тўрманжанов, Адам.). елу, алпыс жыл бўрын б¿р атаІты бид¿ґ, – ес¿м¿
К¿нєл¿ Ѕз¿, АІан. Ег¿н орамын деп, б¿ржола ж а д ы м д а ж о І, – асында осы жазыІта бєйге
Райханды ж а д ы н а н ш ы ¦ а р д ы (Ç.Шашкин, Ѕтк¿з¿л¿пт¿ (М.Ма¦ауин, АІша Іар).
јм¿р.). Жадында Іалды. Ойдан кетпед¿, естен
Жадына саІтады [ўялатты]. Есте тўтты, шыІпады, есте Іалды. Адамныґ Ѕм¿р бойы ж а-
ўмытпады. Жаман ¦ой жарлылыІ к¤й адамзатІа, д ы н д а І а л а т ы н сЅздер болады. Ермек диплом
ЖаІсы емес раІатсыз байлыІ-баІ та. Мал жиып, жўмысына «Жємила» деген картина ўсынды
523 ÆÀÄ-ÆÀÄ
(Т.Ахтанов, Дала сыры). Сотта мен¿ґ с¤й¿кт¿ є) Ж¤йедег¿ мєселелер арасында жадты бЅл¿п-
ўстазым Ушинский єлеуметт¿к айыптаушы таратуды басІаратын программа.
болып естен Іал¦ысыз керемет сЅз сЅйлед¿. Ол Жад картасы. и н ф. <àғыл. memory map>
сЅз т¤гелдей мен¿ґ ж а д ы м д а І а л ¦ а н (ј.Тўр- а) Ж¤йел¿к жадтыґ єрт¤рл¿ аймаІтарыныґ
манжанов, Адам.). ±артІожаныґ ж а д ы н д а Іызметт¿к м¿ндет¿н кЅрсетет¿н сурет, листинг
бўлдыр б¿р нєрселер І а л д ы (Ж.Аймауытов, немесе кесте. є) Жад бЅл¿г¿ Іай программаны
Шы¦.). Ол жыршылардан тыґда¦анда ж а д ы н- орналастыру¦а бЅл¿нген¿н кЅрсетет¿н карта.
д а І а л ¦ а н б¿р жырдыґ б¿р-ек¿ шума¦ын айтты Ж а д к а р т а с ы адрестер ауІымы мен
(Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). программа атауы кЅрсет¿лген кесте т¤р¿нде
Жадында ўстады. Ойдан шы¦армады, бер¿лед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
есте тўтты. Ж а д ы ґ д а ў с т а, ЖаІсылыІ ЖадІа Іатынау. и н ф. <àғыл. storage
к¤тпегейс¿ґ! От емес, оІ сўрасаґ менен егер access> а) АІпаратты саІтау жєне оІудыґ
(М.МаІатаев, Шы¦.). ±ысІасы, пара жЅн¿нде толыІ ж¤йес¿. є) Жадтан оІу¦а, жазу¦а немесе
осы айтыл¦андарды єрдайым ж а д ы ґ д а мєл¿меттер ¿здест¿руге сўраныс жасау.
ў с т а. Пара алу ¿с¿не жеґ¿л-желп¿ Іарама! Жад Іор¦анышы. и н ф. < àғыл. memory
(Ж.Алтайбаев, Сыпыр¦ыш). Жєке, мен¿ґ guard> КЅппрограммалыІ Ѕґдеу кез¿нде б¿р
єд¿с¿м, сен¿ґ оІу арІылы емдейт¿н ем¿ґе Іайшы есепт¿ґ мєл¿меттер¿н басІа мєселелерд¿ґ
келмейт¿н¿н ж а д ы ґ д а ў с т а, бўл б¿р бўзуынан саІтайтын аппараттыІ жєне
(Р.ТоІтаров, ±ыран). программалыІ Іўралдар жиынты¦ы. Ж а д І о р-
Жады тоз¦ан. Миы шарша¦ан, ўмытшаІ ¦ а н ы ш ы сыртІы жадта саІталатын мєл¿меттерд¿
бол¦ан. Бўл к¤нде Ораздыґ ж а д ы т о з ¦ а н. бўзудан немесе ІўІы¦ы жоІ адамдар олардыґ
Ол Абылай аспас сары белден ¤дере асІан кЅш¿рмес¿н алудан Іор¦айды. Ол ¤ш¿н арнаулы
керейлерд¿ б¿лет¿н (Т.Єл¿мІўлов, Шеж¿ре.). кодтар мен Іўпия сЅздер Іолданылады (±аз. т¿л¿
ЖАД2 з а т. и н ф. 1. ЭЕМ-н¿ґ кодтыІ т¤рдег¿ термин. Информатика.).
аІпаратты жазу¦а, саІтау¦а жєне Іолданушы¦а Жадсыз автомат. и н ф. Жал¦ыз ¦ана ¿шк¿
беруге арнал¦ан бЅл¿г¿. ЭЕМ ж а д ы н д а саІта- Іалып-к¤й¿ бар абстракты автомат, кЅп мєнд¿к
латын аІпарат мЅлшер¿ оныґ Іўрамына к¿рет¿н логиканыґ функциясы.
барлыІ ¿ске саІтау Іўрыл¦ыларыныґ (ЕС±) Жад сыйымдылы¦ы. и н ф. < àғыл. memory
жиынтыІ сыйымдылы¦ымен аныІталады ñapacity> Компьютерд¿ґ саІтаушы Іўрыл¦ы­
(±ЎЭ). ЭЕМ ж а д ы н Іўрайтын ЕС±-лар сында б¿р мезг¿лде саІталатын мєл¿метт¿ґ
шў¦ыл, сыртІы жєне буферл¿к ЕС± деп аталады еґ жо¦ар¦ы кЅлем¿. Ж а д с ы й ы м д ы л ы-
(±азаІстан ўлт. энцикл.). Компьютер ж а д ы ¦ ы бит термин, байттармен (килобайттармен,
аІпарат саІтайтын Іўрыл¦ыныґ б¿р немесе мегабайттармен, гигабайттармен), машиналыІ
б¿рнеше т¤р¿ арІылы ж¤зеге асырылады (±аз. сЅздермен, символдармен Ѕлшенед¿ (±аз. т¿л¿
т¿л¿ термин. Информатика). 2. АІпаратты термин. Информатика.).
тўраІты немесе уаІытша саІтайтын орын. Жад регистр¿. и н ф. <а¦ûë. storage register>
≈ Æ à ä ñà²òàóøû. АІпаратты уаІытша саІтау¦а арнал¦ан орын,
Жад айма¦ы. и н ф. <à¦ûë. storage т¿ркеу¿ш.
area> Мєл¿меттерд¿ґ б¿р немесе б¿рнеше Жадты басІару. и н ф. <а¦ûë. memory
¤лестер¿н орналастыру ¤ш¿н бЅл¿нген жадтыґ managment> Жадты есепке алу жєне оны прог-
адрестелет¿н элементтер¿н¿ґ т¿збег¿. раммалар арасында тарату, о¦ан Іатынас
Жад банк¿. и н ф. <àғыл. memory bank> Іўруды жасаІтау ж¤йес¿. Ж а д т ы б а с І а р у-
МультипроцессорлыІ реж¿мде жўмыс ¿стейт¿н д ы ґ маІсаты саІтаушы Іўрыл¦ыныґ єрб¿р
компьютерлерде – нег¿зг¿ жадтыґ б¿р мєселеге тип¿не Іатынасулардыґ еґ жо¦ар¦ы ти¿мд¿л¿г¿н
бЅл¿нет¿н ўяшыІтарыныґ жиынты¦ы. Ж а д жєне бар жадтыґ программалар арасында
б а н к ¿ программаларды саІтауды Іамтамасыз ўтымды ¤лест¿р¿лу¿н жасаІтау болып табылады
етед¿ жєне программалыІ модульдерд¿ єз¿рлеу (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Ж а д т ы
кез¿нде пайдаланушы¦а ¤лкен м¤мк¿нд¿ктер б а с І а р у аппараттыІ жєне программалыІ
беред¿ (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Іўралдармен, сондай-аІ пайдаланушы
Жад блогы. и н ф. <àғыл. storage block> єрекет¿мен ж¤зеге асырылады (±аз. т¿л¿ термин.
Жад к¿лт¿ тел¿не алатын нег¿зг¿ жадтыґ ¤з¿л¿с¿з Информатика.).
айма¦ы. Компьютерлерд¿ґ б¿рыґ¦ай ж¤йес¿нде Жадты бў¦аттау. и н ф. <à¦ûë. memory
ж а д б л о г ы н ы ґ ўзынды¦ы 256 байтІа теґ lockout> Жадтыґ шектеул¿ бЅл¿г¿не Іатынас
болады (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Іўру¦а тыйым салу. Диск сызыІ жолында
Жад диспетчер¿. и н ф. <àғыл. memory аІаулардыґ байІалуына байланысты сол жол-
manager> а) ±атынас Іўруды басІаратын жєне ¦а Іатынас Іўру¦а аппараттыІ немесе програм-
жедел жад адрестер¿н т¤рленд¿рет¿н Іўрыл¦ы. малыІ Іўралдармен рўІсат бермеу ж а д т ы
ÆÀÄÀ-ÆÀÄÀ 524
б ў ¦ а т т а у деп аталады (±аз. т¿л¿ термин. ¿ш¿нде б¿р келмеген кей Іўрбыма кЅґ¿л¿м Іалды
Информатика.). (Н.Ґабдуллин, јм¿р.). 4. а у ы с. Жаны Іиналу,
Жадты кеґейту таІшасы. и н ф. <а¦ûë. мўґаю. ±амажай мўны т¤с¿нд¿, ¤нс¿з Іиналды.
memory expansion board> Компьютер жадыныґ Жаны ж а д а п, ой¦а шолып Іалады, ж¤деп
сыйымдылы¦ын арттыру¦а арнал¦ан Іўрыл¦ы. мўґаяды (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ).
Ж а д т ы к е ґ е й т у т а І ш а с ы кЅмег¿- ЖАДАҐАЙ 1 з а т. Астарсыз т¿г¿лет¿н
мен Іарапайым типтег¿ дербес компьютерд¿ґ жеґ¿л, жўІа шапан, сырт ки¿м. Ол май-май ком-
жедел жады 16 мбайтІа дей¿н арта алады (±аз. бинезонды тастап, шолаІ майка сыртынан жеґ¿л
т¿л¿ термин. Информатика). ж а д а ¦ а й ы н ки¿п жатыр (Є.Нўрпей¿сов,
Жадты Іор¦ау к¿лт¿. и н ф. <à¦ûë. storage Сергелдеґ). ±азаІ мєнер¿нде кейде арасына ж¤н
protection key> Программа¦а бЅл¿нген жад тартпа¦ан жеґ¿л ж а д а ¦ а й л а р да кездесед¿
бЅл¿ктер¿не тел¿нет¿н жєне жад блоктарына (С.±асиманов, ±аз. ІолЅнер¿).
сєйкес келет¿н код. Ж а д т ы І о р ¦ а у ЖАДАҐАЙ2 с ы н. 1. Лыпасы жоІ жалаґ,
к ¿ л т ¿ программа¦а тел¿нген Іор¦аныс к¿л­ теп-тег¿с, жайдаІ. Ж а д а ¦ а й, алІам-
т¿мен сєйкес скелу¿ ти¿с (±аз. т¿л¿ термин. салІам к¤й¿нде, «Қўдай саІтар» деп ж¤р¿п,
Информатика). кєрл¿ ІысІа маґдайы таІ еткен¿н б¿р-аІ б¿лд¿
Жадтыґ к¿лт¿. и н ф. ОперациялыІ ж¤йен¿ґ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). АрІалыІ ж а д а ¦ а й
жад бЅл¿г¿не та¦айындап берет¿н к¿лт¿, коды. жал¦ыз бол¦ан соґ, Іыс к¤н¿нде жел тер¿с¿нен
Егер ж а д т ы ґ к ¿ л т ¿ жадІа Іатынас Іўрарда соІса да, оґынан соІса да панасы болмайды
оныґ Іор¦аныш к¿лт¿не сєйкес келсе, онда жад (М.Єуезов, Шы¦.). ±ымыздыІты сайдыґ орта
бЅл¿г¿не Іатынас Іўру¦а Іойыл¦ан шектеулер кез¿ кеґ, ж а д а ¦ а й кЅк шымайт болатын
толыІ немесе жартылай алынады (±аз. т¿л¿ (Ґ.Мўстафин, Дауыл.). Жалаґаш, ж а д а ¦ а й
термин. Информатика.). Іўлазы¦ан дала, Іўлазы¦ан Іоґыр ауылдар
Жадтыґ шапшаґдылы¦ы. и н ф. <а¦ûë.
сонда да кЅзге ыстыІ (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅр-
memory speed> АІпаратты шы¦арып оІу¦а,
ген). 2. Єншей¿н айтыл¦ан, Іўр, бос (ñөз). Ондай
жазу¦а Іажетт¿ уаІыт.
кЅп ортасына айтыл¦ан сЅз кЅб¿несе ж а д а-
Жадты тазалау. и н ф. <а¦ûë. garbage col-
¦ а й Іалады (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Мўнайшы
lection> Программамен пайдаланылмайтын
т¿рл¿г¿нен бейхабар ауыл ж¿г¿ттер¿не ж а д а ¦ а й
жадтыґ блоктарын табу, жадты Іайта
¤лест¿ру. Ж а д т ы т а з а л а у ¿ске асырылуы осы сЅзд¿ґ Ѕз¿ де ІызыІ, Ѕйткен¿ бар хикмет єл¿
ти¿с бол¦андыІтан, жолдарды сорттау процес¿ алда (М.С¤ндетов, ±ызыл ай). Азаматтыґ єуен
Ѕте ўзаІ уаІытІа созылады да компьютер осын- дегенд¿ єдебиет¿м¿здег¿ кейб¿р кезеґдег¿дей
ша уаІыт басІа єрекеттер орындау¦а м¤мк¿нд¿г¿ ж а д а ¦ а й ¤г¿т, жалаґ жырлау, б¿рЅґкейл¿к
болмайды (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). деп ўІпау керек («±аз. єдеб.»). 3. Тег¿стеу
Егер ж а д т ы т а з а л а у ж¤йел¿ уаІыт келген жайпаІ, жалпаІ. Бўныґ бас жа¦ы ж а-
аралы¦ында орындалып отырса немесе сорттау д а ¦ а й. јрлеп барып Ѕту керек. Мына тўр¦ан
барысында жолдарды ауыстырмай, тек кЅр- жер ¦ой (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген). Боз дЅґге
сетк¿штерд¿ґ мєн¿н Ѕзгертсе, бўл мєселе барды єскерлер Ўрымтал жерд¿ґ Ѕз¿ деп, Ж а-
т¿кес¿нен Іойылма¦ан болар ед¿ (±аз. т¿л¿ д а ¦ а й екен жалаґаш Ж¤р¿п кет дед¿ тез¿рек
термин. Информатика.). (±.Жапсарбаев, СЅйле.). Язенконыґ Іызмет
Жад ўяшы¦ы. и н ф. а) Жедел жадтыґ орны да, жатар жер¿ де осы бЅлме болатын.
мєл¿мет саІталатын еґ к¿ш¿ Іарапайым арестеу Ж а д а ¦ а й таІтайдан жасал¦ан а¦аш койкасы
бЅл¿г¿; є) Excel электорондыІ кестелер¿н¿ґ ¦ана бар-ды (Д.Єб¿лев, Баянауыл). 4. а у ы с.
мєл¿мет енг¿з¿лет¿н торлары. ЖайдаІ, ойы таяз, б¿лген¿ аз. Абай¦а єкес¿ ж а-
ЖАДА c ы н. Ада (азай¦ан, жоІ бол¦ан, д а ¦ а й кЅр¿нбед¿ (М.Єуезов, Шы¦.). Ауылдыґ
кем¿ген). Тар орында бос берген, ±андай адамдары ІазаІнамай, жабайы, ж а д а ¦ а й
Іымбат достардыґ, Ж а д а бол¦ан, заман-ай (С.Сейфуллин, Тар жол.).
(Бес ¦асыр.). Жада¦ай арба [шана]. Јст¿ ашыІ, Іорабы
ЖАДА= е т. 1. Ет¿ жўІарып арыІтау, ж¤деу. жоІ жайдаІ арба (шана). Б¿з Аманжолдыґ
±аІпаны ашса, ек¿ Іара ар¦ымаІ шынжырмен ж а д а ¦ а й а р б а с ы н а м¿н¿п ж¤р¿п кетт¿к
байлаулы тўр екен. ±абыр¦алары Іабысып, (С.МўІанов, МЅлд¿р махабб.). Байлаушы аттыґ
арып ж а д а п Іал¦ан екен (И.БайзаІов, шылбырын шеш¿п, ж а д а ¦ а й а р б а ¦ а м¿нд¿к
Шы¦.). 2. а у ы с. К¤й¿ кет¿п арып-ашу. Жат те шаба жЅнелд¿к (Т.Нўртазин, Адам.). АйІыз
елде ж а д а п ж¤ргенше, Жалтаґ кЅз боп т¿р¿ ес¿к алдынан жал¦ыз ат пен ж а д а ¦ а й а р б а-
боп, к¿м ермейд¿ соґымнан, КЅрнекке шыІсам д а н басІа ештеґе кЅрмед¿ (±.Исабаев, АйІыз).
¿р¿ боп (Дулат Бабатайўлы, Замана.). 3. а у ы с. ЖАДАҐАЙ-ЖАЙДА± с ы н. Жалаґ
Ауырып-сырІау. Ал мына ауруханада ж а- к¤йде, ашыІ-шашыІ, ретс¿з, Іалай болса солай.
д а п жатІанымда, хал¿мд¿ б¿луге алты айдыґ Бўрын ж а д а ¦ а й-ж а й д а І жататын Іазан-
525 ÆÀÄÀ-ÆÀÄÀ
аяІ жаІІа шыпта Іўрыпты, жал¦ыз-аІ от Адам.). 3. а у ы с. Жайдақтау, жұмсақтау.
басында тўратын Іара Іўман жылжып барып, ±абат-Іабат шыґ сияІты ед¿. СалмаІты,
боса¦адан орын алыпты (Ж.Аймауытов, Шы¦.). салІын ўстайтын Ѕз¿н. ±аз¿р ж а д а ¦ а й л а у.
Ж а д а ¦ а й-ж а й д а І жерге мен отырсам, ЫІтырып алмаІ па єлде? (С.Сар¦асІаев, Сын-
±ўрбыґа ел¿ґдег¿ келмей ме арыґ? (Айтыс). ¦ан т¿с).
Б¿з, б¿р¿нш¿ден, бўл хаттыґ б¿р жыл кеш¿г¿п ЖАДАҐАЙЛАУ2 Жада¦айла ет¿ст¿г¿н¿ґ
жазыл¦анына, ек¿нш¿ден, тым ж а д а ¦ а й- Іимыл атауы. 1. ЖайдаІтау, тег¿стеу. ≈ Æåðäi
ж а й д а І, жалпылама жазыл¦анына Іайран æ à ä à ¦ à é ë à ó. 2. а у ы с. СЅзд¿ґ мєн¿н жўмсар-
ІалдыІ («±аз. єдеб.»). тыґІырау. ѕштей Єм¿рІанды Іуатта¦анмен ол
ЖАДАҐАЙДА ¤ с т. Єншей¿нде, жайшы­ б¤г¿н кЅздеген жер¿нен шы¦а алмай отыр. ѕст¿
лыІта. Жат елге ж а д а ¦ а й д а сЅйле шєргез, ўл¦айтып алмай ж а д а ¦ а й л а у ¦ а к¿р¿су¿ шарт
Тар жерде тайпалудан танба єр кез. Жатты жау (К.Оразалин, Абай.).
деп ел¿ґд¿ ¤рпит¿п ап, Жау¦а жабдыІ деп жиып, ЖАДАҐАЙЛЫ± з а т. 1. Б¿рІалыпты
пайда Іыл тез (Абай, Тол. жин.). жайдаІтыІ. Скориков кєд¿мг¿ Ѕз¿н¿ґ кЅґ¿лд¿
ЖАДАҐАЙЛА= е т. 1. ЖайпаІтап тег¿с- кездер¿ндег¿ ж а д а ¦ а й л ы І п е н жалпаІ ерн¿
теу, жайдаІтау. Òîïûðà²òû æ à ä à ¦ à é- жайылып к¤л¿мс¿реп тўр (Є.Нўрпей¿сов, Кур-
ë à ä û (Àóûçåê¿). 2. а у ы с. СЅзд¿ґ мєн¿н ляндия). 2. а у ы с. ЖалаґдыІ. Идея орнын таІы-
жўмсартып, жуып-шаю. ±алиман баласыныґ рып, кЅркемд¿к орнына ж а д а ¦ а й л ы І т а Ѕткен
сЅз¿нен Іысылып, єлг¿ сЅзд¿ ж а д а ¦ а й л а- кез. Бала кез¿м¿з, долаґ кез¿м¿з (Ґ.М¤с¿репов,
м а І болды (М.Єуезов, ±араш.). Бєйт¿к ж а- Суреткер.).
д а ¦ а й л а п сЅйлегенмен Іанын ¿ш¿не тартып, ЖАДАі с ы н. с Ѕ й л. Жадау. ±арттар мен
ІуІылданып тўр¦ан-ды (К.Оразалин, Абай.). жаІ ж¤н¿ ¤рпиген ж а д а ґ ж¤зд¿ балалар т¤г¿л,
Отыр¦андар Іоз¦алаІтасып Іал¦анын баІІан ересек адамдардыґ да еґсес¿ т¤с¿ґк¿ (Ç.Жєкенов,
±арабас Ѕз¿ де кЅґ¿лден¿п, жайдары ажармен Таґ самалы).
кЅз¿н с¤рт¿п ж а д а ¦ а й л а д ы (К.Оразалин, ЖАДАП-ЖЈДЕ= е т. К¤й¿ кет¿п шаршап-
КЅктем.). шалды¦у, арып-ашу; єлс¿реу. ±алІам, мен¿
ЖАДАҐАЙЛАН= е т. Тег¿стеле б¿ту, сыйлайтыныґ шын болса, Мен¿ жатІа Іимай-
жайпаІтала, жалпаІтала келу. ОІтаудай жара- тыныґ шын болса, Ма¦ан Ѕр¿с т¿лейт¿н¿ґ,
¦ан ша¦ында жоны ж а д а ¦ а й л а н ы п, сєл Ма¦ан жеґ¿с т¿лейт¿н¿ґ шын болса, Мен
ІайІы тартІан бел¿, Іабысу¦а бет ал¦ан бауыры, с¤р¿нген, мен Іинал¦ан кездерде Ж а д а п-
с¤мб¿л сандары бєр¿ тег¿с жўмырланып кетед¿ ж ¤ д е п ж¤рген¿мд¿, Мўґ¦а батІан т¤ндер¿мд¿,
(«±аз. єдеб.»). Ўзынша б¿ткен Іыр мўрыны ж а- Сезд¿рме сен Ѕзгеге (М.Шаханов, Ґасырлар.).
д а ¦ а й л а н а б¿ткен (Ж.ЖўмаІанов, Єлия). Иен далада жабайы адамнан єрмен ж а д а п-ж ¤-
ЖАДАҐАЙЛАНУ Жада¦айлан ет¿ст¿г¿н¿ґ д е п ж¤рген б¿реулерд¿ кЅз алдарына елестетед¿
Іимыл атауы. Ò½áå æ à ä à ¦ à é ë à í ó ¦ à àéíàëäû де Іолдарынан б¿р-аІ с¿лтейд¿ (А.Байтанаев,
(Àóûçåê¿). ±ансонар).
ЖАДАҐАЙЛАТ= е т. СЅзд¿ґ, ¿ст¿ґ мєн¿н ЖАДАП-ЖЈДЕГЕН с ы н. К¤йс¿з, с¤реґс¿з,
кет¿р¿п, жайдаІтатып ж¿беру. Егер ес¿-дерт¿ґ сиІы кеткен. Тарас Борисович баста¦ан топ
мен¿ґ дауымды жасытпаІ болсаґ, жайдаІтап єлг¿ жерге келсе саІалдары белуарына т¤скен,
ж а д а ¦ а й л а т п а І болсаґ, мен бил¿кт¿ с¤реґс¿з ж а д а п-ж ¤ д е г е н ек¿ адам отыр
айтІызбаймын (М.Єуезов, Шы¦.). Поэмаларда... (Є.Шєр¿пов, Партизан). Базар ж а д а п-
белг¿л¿ тартыс, тўрпат, ¤лг¿ жоІ сек¿лд¿. Тек ж ¤ д е г е н кез¿нде солардыґ алаІанына кел¿п
бастан т¤с¿п ж а д а ¦ а й л а т ы п Іара сЅзд¿ Іўран Іонды (А.ТоІма¦амбетов, Шы¦.). СауыІ Іўрып
оІы¦андай зулата берем¿з (С.Ерубаев, Шы¦.). сайрандап ІайтІан к¿с¿ден гЅр¿, сиІы жоІ ¿здеп
Јйлену жўмысында¦ы ыстыІ сез¿мд¿ кем¿т¿п, ж а д а п-ж ¤ д е г е н адам¦а кЅб¿рек ўІсайды
Іызы¦ын ж а д а ¦ а й л а т ы п ж¿берет¿ндей (Б.Нўржекеев, К¤тумен Ѕт.).
кЅр¿нд¿ (М.Єуезов, ±араш.). ЖАДАП-ЖЈДЕУ Жадап-ж¤де ет¿ст¿г¿н¿ґ
ЖАДАҐАЙЛАТУ Жада¦айлат ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. ≈ ТауІыметтен ж а д а п-ж ¤ д е у.
Іимыл атауы. ≈ СЅзд¿ ж а д а ¦ а й л а т у. ЖАДАУ1 з а т. ж е р г. То¦ан, арыІ. Б¿зд¿ґ
ЖАДАҐАЙЛАУ1 с ы н. 1. Тег¿стеу, жайдаІ- колхозда б¿р ¤лкен ж а д а у бар. Јлкен ж а д а у,
тау, ¤ст¿рт¿ндеу. Ж а д а ¦ а й л а у б¿р к¿ш¿ ж а д а у, та¦ы басІа б¿зд¿ґ ауылда жаман
жер¿не кел¿п, шапанын, камзолын шеш¿п, ж а д а у да бар (±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
кЅйлекшеґден¿п, б¿лег¿н т¤р¿н¿п жуынды, су ЖАДАУ2 с ы н. 1. Ет жўІарып арыІта¦ан,
¿шт¿ (Ж.Аймауытов, Шы¦.). 2. а у ы с. Мәнс¿здеу, аз¦ан, ж¤деген. Аты жадау дегенше, Иес¿
тояздау. Бєр¿б¿р онысы аІылдан емес, сез¿м- Іарау десеґш¿ (М.Єл¿мбаев, 666 маІал). Аттар
нен туындап, кейб¿р жаман Ѕлеґдер сияІты да жабулы: жарауы, то¦ы, ж а д а у ы, к¤йл¿с¿,
ж а д а ¦ а й л а у боп шыІты (С.БаІбергенов, ж¤йр¿г¿, шобыры аралас (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
ÆÀÄÀ-ÆÀÄÀ 526
Жаз¦ытўр¦ы єр¿ буаз, єр¿ ж а д а у Іойлар т¿зеден (Є.Нўрпей¿сов, К¤ткен к¤н). Со¦ыс жылдарында
су кеш¿п єреґ жылжып келед¿ (Ґ.М¤с¿репов, тўралаґІырап Іал¦ан колхоздыґ одан кей¿нг¿
Кездесп. кет.). КЅз алдына Таґшолпанныґ жылдары да ж а д а у л а п отыр¦аны мынау
комбинатта¦ы ¿лул¿ тўр¦ан сурет¿, ж а д а у (Ж.Молда¦алиев, Тор¦ай.).
бейнес¿ елестед¿ (Ш.Мўртазаев, ±ара маржан). ЖАДАУЛАН= е т. КЅґ¿л¿ ж¤деу тарту,
2. К¤й¿ кет¿п азып-тоз¦ан, єлс¿реген. Апа жасу. ±ўштарлы¦ым т¿рш¿л¿кке тасы¦ан,
сол ж а д а у топтыґ орта шен¿нде кет¿п К¤ндер¿м аз ж а д а у л а н ы п жасы¦ан
барады (М.Ма¦ауин, Б¿р ата.). Ж а д а у шаІта, (К.СалыІов, Нўрлы к¤н.).
аласармай айбыным, Ж¤з¿п келем ¿ґкєр д¤ние ЖАДАУЛАНУ Жадаулан ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
айдынын. ±анатымда самалы бар баІыттыґ, атауы.
Сауса¦ында ж¤з¿г¿ бар Іай¦ыныґ, СўлулыІтыґ ЖАДАУЛАТ= е т. КЅґ¿л¿н жасыту. Єйтеу¿р
сєн¿ болып Ѕр¿лд¿м, ±орІыта алмас ыз¦ары сол б¿р ащы да болса дєл Іаз¿р балдай кЅр¿нет¿н
да Ѕл¿мн¿ґ (М.Шаханов, Ґасырлар.). Шетк¿ балалыІ ша¦ын Ѕтк¿зген ауыл бў¦ан сыры
¤йлердег¿ ки¿м¿ жыртыІ, Ѕґ¿ ж а д а у сауыншы, тайып, сыны кеткендей єсер етт¿. КЅґ¿л¿н ж а-
тезекш¿ єйелдер¿, балалары бўл топІа жолай д а у л а т ы п ж¿бергендей болды (С.Сар¦асІаев,
алмай шеттеп ж¤р (М.Єуезов, Абай). Жаз¦а Б¿з тЅртеу.).
шыІІан Іаншама ¤йден к¤зге орал¦аны аз. ЖАДАУЛАТУ Жадаулат ет¿ст¿г¿н¿ґ
Єлдеб¿р мезг¿лс¿з ІысІа ўрынып, жолшыбай Іимыл атауы.
шашылып, тозып, жылы мекенге ¤рпи¿се єреґ ЖАДАУЛАУ с ы н. 1. Ж¤деулеу келген,
жеткен Іўстардай, ауыл ж а д а у (Ґ.±айырбеков, арыІтау. Ж а д а у л а у болса да, с¤йк¿мд¿,
±арІаралы.). 3. а у ы с. Мєнс¿з, ретс¿з, єрс¿з. жайбараІат Іалпы (С.Шаймерденов, М¿нез).
«Єлєулєймен» єл¿ єуес Іайран бауыр, Жаман Ж а д а у л а у, ўзын бойлы, к¿ш¿пей¿л Иван
Іисын, ж а д а у сЅз – бол¦ан жауыр. «Јлкен Лукьянович жайды т¿зг¿н ІаІпай кЅй¿те ай-
айтыс», «Бала айтыс», «Шал айтыстар» СЅз тады (Т.Нўртазин, Адам.). 2. ±оґтор¦айлау,
Іад¿р¿н жей Іойды єжептєу¿р (Ґ.±айырбеков, жўтаґдау, єлс¿здеу. Јй тўрмыстары ж а-
КЅнсадаІ). д а у л а у болатын. ±ысыла-Іымтырыла
Жадау и¿н, жўтаґ жўрт. Ж¤деу, єлс¿з, нашар тўрып осыны айттым (Ç.ТоІтаров, Тауда.). Би
топ. Ж а д а у и ¿ н, ж ў т а ґ ж ў р т б¿раз Ѕнер¿н¿ґ ІалыптасІан озыІ дєст¤р¿ ж а д а у-
жабырІасып, жоІтасып тарасты (М.Сатыбалдиев, л а у бол¦анымен, сол Ѕнерд¿ґ бўрІ ет¿п дамып
±оґыр Іозы). кету¿ ¤ш¿н Іажетт¿ ал¦ышарттар жетк¿л¿кт¿ ед¿
Жадау и¿н, жыртыІ Ѕкпе. Жўпыны, ж¤деу. (ѕ.Омаров, Серп¿н).
Єл¿ к¤нге дей¿н кЅґ¿л¿мн¿ґ б¿р т¤кп¿р¿нен сы- ЖАДАУЛЫ с ы н. Єбден тоз¦ан, еск¿рген.
¦алап тўр¦ан ж а д а у и ¿ н, ж ы р т ы І Ѕ к п е Ерлан мен Нўрлан сырт ки¿мдер¿ жамаулы
болсаґ да айрыІша аяулы, балалыІ ша¦ым, бол¦анымен ж а д а у л ы ед¿ (Е.Мырзахметов,
бўл – са¦ан ескертк¿ш (Є.Кек¿лбаев, Б¿р шЅк¿м.). Медет).
Жадау тартты. Мўґайды, жаны ж¤дед¿. ЖАДАУЛЫ± з а т. 1. Ет жўІарып
АлысІа бар бауырым, алысІа бар, Кез келген ары¦андыІ, арыІтыІ. јз¿н¿ґ жирен ж¤з¿ тым
материкке, ¦арышІа бар ЖаІсы адам¦а орын ж¤деу, ж а д а у л ы І т а н болса керек... оІтаудай
бар б¿р к¿с¿л¿к, Ж а д а у т а р т с а, кЅґ¿л¿ґ де салбыра¦ан ўзын мўрын астында шал¦ысы
таныс табар (М.МаІатаев, Шы¦.). ±араймын шиыршыІ атІан жез мўрт Іана (Ç.±абдолов,
жар ж¤з¿не ж а д а у т а р т І а н, Бўл к¤ндер Жалын). Шалдырмай шабуыл¦а салудан
маґдай шашым сєл а¦ар¦ан, Јст¿мнен к¤нд¿з- байтал ары¦ан, ж а д а у л ы І т а н жалынан
т¤н¿ тЅн¿п бай¦ўс, Јм¿тпен к¤ндер Ѕткен, таґдар да айырыл¦ан (М.Єуезов, Єр жыл.). 2. К¤й¿
атІан (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). кеткенд¿к, ж¤дегенд¿к, Іажы¦андыІ. Ж а д а у-
ЖАДАУ3 Жада ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; л ы ¦ ы н а Іарамастан Ґалым кейп¿нде сал¦ырт-
ж¤деу, арыІтау. Оныґ бўл санаторийге кел- тыІ не б¿р кЅґ¿лс¿зд¿к жоІ та, созылымы мол
гендег¿ кЅздеген маІсаты, Іайтсе де б¿р он шаІты Ѕм¿р бар (С.Шаймерденов, БолашаІ.). КЅктем
килограм¦а ж а д а у (Ауызек¿). шы¦а ІаІ жартысыныґ мўржасынан т¤т¿н
ЖАДАУ-ЖЈДЕУ с ы н. Арып-ашІан, азып- будаІтама¦аны рас Іой. Ж а д а у л ы І пен
тоз¦ан, ж¤деген, жўпыны, сиІы кеткен. Ж а- ж¤деул¿к еркекке жетпес¿н (Ж.Молда¦алиев,
д а у-ж ¤ д е у ауыл¦а бўрын болма¦ан оІи¦а СарыарІа.). Оншама ¤йлес¿п тўрмаса да,
келд¿. Таґ алдында м¤лг¿ген тыныштыІты жаман МаІсўттыґ реґ¿нде ж а д а у л ы І бар
б¿р ащы дауыс т¿л¿п-т¿л¿п ж¿берд¿ (Д.Досжанов, (С.Сар¦асІаев, КЅґ¿лд¿ бала.).
Тўлпар.). ЖАДАУРА= е т. КЅґ¿л¿н аулау, жàлпылдау.
ЖАДАУЛА= е т. К¤й¿ кет¿п ж¤деу Жал¦ыз ±абден ¦ана кЅґ¿л¿ соІІанда «Ест¿ а¦а»
тарту; єлс¿реу. Есей сырттан бойы тоґазып, деп ж а д а у р а й д ы. Онысыныґ єз¿л-шынын
т¿т¿ркенгендей боп ж а д а у л а п келген-д¿ б¿л¿п болмайсыґ (С.Берд¿Іўлов, Пердес¿з.).
527 ÆÀÄÅ-ÆÀÄÛ
ЖАДЕИТ з а т. к е н. <франц. jadeite> кетед¿ (М.Єуезов, ±араш.). Т¤бек ж а д ы-
Силикаттар класында¦ы пироксендер тобына м е н ауырып, сол жадысы ¿ш¿не т¤с¿пт¿-м¿с, ол
жататын минерал. Ж а д е и т т ¿ ґ т¤с¿ жасыл, ауруыныґ себеб¿н єйел¿нен кЅред¿-м¿с (Айтыс).
аІшыл, Іыз¦ылт, к¤лг¿н кЅк, Іоґыр, Іаттылы¦ы 3. а у ы с. Б¿р нєрсен¿ґ Іўпия сыры, сиІыры.
6,5-7,0, менш¿кт¿ салма¦ы 3,3-3,4 г/см3, шыныша ТЅмен тартпа¦аны – бетт¿ґ т¿кт¿г¿н, таста¦ын
жылтыр болады (±ЎЭ). Ж а д е и т т е н ежелг¿ ойла¦аны. Жау жер ж а д ы с ы н б¿лет¿н аныІ
заманнан бер¿ со¦атын, шабатын Іару-жараІ жырындылы¦ын ¿стеген (М.Єуезов, ±араш.).
жасалды (±ЎЭ). Ж а д е и т ±азаІстанда ЖылІышылар аІ боз атты жал¦ыз ўрыны кЅр¿п
солт¤ст¿к БалІаш айма¦ында¦ы Итмўрынды Іалып, ¿з¿нше Іу¦ын сал¦ан екен, б¿раІ жер
кен¿нде кездесед¿ (±ЎЭ). ж а д ы с ы н жаІсы б¿лет¿н ІашІын адастырып
ЖАДИД [ар. ] з а т. Т¤рк¿ т¿лдер¿ ¤ш¿н кет¿пт¿ (Т.Рахымжанов, Оралу). – Енд¿ б¿р с¤т
жеґ¿лдет¿п алын¦ан Іадимнен кей¿нг¿ араб п¿с¿р¿мде кел¿п Іалды, – дест¿ жер ж а д ы с ы н
жазуы ж¤йес¿. ±ўрымсы аталатын ауыл¦а Уфа б¿лд¿рет¿ндер (±.Жўмад¿лов, Та¦дыр).
Іаласында¦ы медресе Ґалияны б¿т¿р¿п, Сейт- ЖАДЫ2 з а т. ж е р г. Жазы, Іом. Кейб¿реулер
керей Ма¦азов дейт¿н башІўрт мў¦ал¿м¿ т¤йен¿ґ ¤ст¿не салатын Іомныґ а¦ашын ж а д ы
келд¿. Ол ж а д и т ба¦ытында¦ы мў¦ал¿м ед¿ дейд¿ (±азақ т¿л¿ аймаІ. сЅзд¿г¿). Шойын Іара
(Б.ѕзтЅлин, Шы¦.). Анау жерде ж а д и т т е р, Іўламапты… пер¿-ай, Іайыс белбеу¿н¿ґ б¿р ўшын
Одан б¿здер ¤м¿ткер, Олардан тєл¿м алмасаґ, ж а д ы ¦ а байлап ал¦ан екен (Д.Досжанов,
КЅрген к¤н¿ґ болар тар (С.Торай¦ыров, Шы¦.). Ж¿бек.). Шалбарымды шеш¿п, ек¿ бала¦ынан
ЖАДИДШѕЛДѕК с ы н. с Ѕ й л. шЅп тыІтым да атІа ж а д ы ¦ып м¿н¿п алдым
Жєдидш¿лд¿к. Мектеп-медреселердег¿ Ѕз (Б.То¦ысбаев, АІиыІ).
беделдер¿нен айырылып Іал¦ысы келмеген ЖАДЫАҐАШ з а т. ж е р г. ±ом а¦аш,
кейб¿р д¿н иелер¿ ж а д и д ш ¿ л д ¿ к т ¿ шари¦атІа жазы. Дўшпандарын т¤йелер¿н¿ґ мойнына
асып Іўртамыз. Найзаларын ж а д ы а ¦ а ш
Іарсы єрекет рет¿нде ба¦алады (±ЎЭ).
жасаймыз (Д.Досжанов, Жусан.). Ал ¤ш¿нш¿ би¿
ЖАДНАМА [ир. ] з а т. Естел¿к. Бўл
аІсаІ екен, ж а д ы а ¦ а ш І а асылып алыпты
ж а д н а м а кЅбейт¿л¿п, таратылды («±азақст.
(Д.ШалІарбаев, Бесекбай).
мект.»).
ЖАДЫБАС з а т. Басы айнал¦ан, дуалан¦ан
ЖАДУ1 з а т. с Ѕ й л. Жады. Јш¿нш¿ – айда¯ар
к¿с¿, еск¿ наным бойынша, єйел¿ не басІа б¿реу
бар Ѕте ¿р¿, Онан жан он айтІанмен Іалмас т¿р¿. дуала¦ан адам. Ж а д ы б а с, кеткен Іатын Іайта
ТЅрт¿нш¿ – т¤р¿ жаман б¿р ж а д у бар, Ж а д у д ы ґ алдыґ деп, Бет¿ме салыІ Іылар Іўрбыларым
жа¯анда¦ы бол¦ан п¿р¿ (Т.ѕзт¿леуов, Р¤стем.). (Айтыс).
ЖАДУ2 с ы н. с Ѕ й л. СиІырлы. КЅз¿ме ЖАДЫГЕР1 [ир. ] з а т. Ескертк¿ш, мўра,
кЅр¿нд¿ґ, Ашылмас сорыма, БайІамай ¿л¿нд¿м, белг¿. ЖаІсыдан ж а д ы г е р ¿ м (Ш.Мўртазаев,
сиІырлы торыґа. Ж а д у кЅз¿ґ басымды Қара маржан).
айналдырып, ±ўрбан Іып шалдыґ ба жарыґды ЖАДЫГЕР 2 з а т. Жадына саІта¦ыш,
жолыґа? (Шєкєр¿м, Шы¦.). ўмытпайтын адам. Мен жасымда ж а д ы г е р
ЖАДУАЛ з а т. ж е р г. Б¿р нєрсе жЅн¿н ед¿м, б¿р ест¿ген¿мд¿ Іа¦ып алып, Іашан сўраса
ж¤йел¿ кестелермен кЅрсетет¿н ма¦лўмат да айтып беруш¿ ед¿м (±азақ т¿л¿ аймаІ. сЅзд¿г¿).
(таблица). То¦ызыншы кластыґ логарифм Жай емес, Ж а д ы г е р боп сауаттан¦ан Сайтан¦а
ж а д у а л ы н ы ґ кЅмег¿мен шы¦арылар Іыз берген¿ сауап бол¦ан, Ахмет жазда кел¿п
есепт¿ґ бер¿нд¿с¿нде радикал кЅрсетк¿ш¿н¿ґ жадылатып, ±алыґсыз Іайын жўрттан Науатты
«3» дєрежес¿н кЅрсетпепт¿ (Б.±ыдырбекўлы, ал¦ан (X.Ер¦алиев, К¤й.).
Ешк¿м.). Содан бєр¿н бєрекелд¿ге келт¿р¿п, ЖАДЫГјЙ с ы н. СиІырлап-дуалап, алдап-
мынандай денсаулыІ ж а д у а л ы н жасап Іояды арбайтын сиІыршы. «Бўл молданы б¿лу керек
(О.Єубєк¿ров, СиІыр). екен, м¤мк¿н елд¿ алдап ж¤рген б¿р ж а д ы г Ѕ й
ЖАДУЛАН= е т. ±аһарлану, арІалану. болар» – деп тол¦айды ¿ш¿нен (С.Талжанов,
Асын¦ан айбынды аспап Іаруланып, Т¤т¿г¿п, т¤­с¿ ±айып Іарт.).
Іашып ж а д у л а н ы п (Н.Ахметбеков, Амангелд¿). ЖАДЫГјЙЛЕ= е т. КЅз байлап, алдап-
ЖАДЫ1 [èð. ] з а т. 1. Еск¿ наным бойын- арбау. Æ à ä û ã ½ é ë å ï àëäû (Àóûçåê¿).
ша, сиІырлы к¤шт¿ґ б¿реуге ынтыІтыруынан ЖАДЫГјЙЛЕН= е т. ±уаІылану, алдам-
болатын сырІат. Мўндай Іиялы ерекше ўшІыр саІтану. ±ўшбег¿ Мєдел¿ханныґ тєтт¿ ойын
жас дўрыс жЅн-жоба таппаса ж а д ы болып бўз¦ысы келмегендей ж а д ы г Ѕ й л е н е к¤л¿мс¿рей
кету¿ м¤мк¿н немесе одан Іайрауы кел¿ссе, сЅйлед¿ (I.Есенберлин, ±а¯ар). – Мен басІалардай
¤лкен аІын шы¦уы да ¦ажап емес (Є.КЅш¿- жал¦ан айтып, ж а д ы г Ѕ й л е н е алмаймын
мов, Лашын.). – КЅзжаІсым молда ж¿г¿т (Є.Єб¿шев, Тереґ тамыр.).
жоІ жерде ж а д ы бол¦ан к¿с¿дей ес¿нен, ЖАДЫГјЙЛЕНУ ЖадыгЅйлен ет¿ст¿г¿н¿ґ
сЅз¿нен жаґылып, жай сЅз¿мн¿ґ Ѕз¿н ўІпай Іимыл атауы. ≈ К¿с¿ге ж а д ы г Ѕ й л е н у.
ÆÀÄÛ-ÆÀÄÛ 528
ЖАДЫГјЙЛѕК з а т. Алдап-арбаушылыІ, мыІты. Достымныґ дєулет¿н бўл к¤ндед¿-ау деп,
сиІырлыІ. – Ойпыр-ау, бўл сўмдыІ Іой! Мўндай Зєрдєшт¿ жау санап, болды дыІты (Т.ѕзт¿леуов,
суайттыІ, ж а д ы г Ѕ й л ¿ к к е Іалай батылы Р¤стем.).
барды екен? (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). ЖАДЫРА з а т. ж е р г. БалыІ аулайтын
ЖАДЫГјЙСУ ЖадыгЅйс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ аудыґ торы. Кеґ ж а д ы р а м е н ІарагЅзд¿
Іимыл атауы; алда¦ансу, жєд¿гЅйсу. Алдау мен аулау¦а болмайды (±азақ т¿л¿ аймаІ. сЅзд¿г¿).
арбау¦а кЅнет¿н Кємеш енд¿ жоІ. ТЅбес¿ кЅр¿нген Михаил Иванович пен Айдын¦али тЅменг¿
жал¦ыз єрекет – алдына барып ж а д ы г Ѕ й с у арІанына тас, жо¦ар¦ы арІанына Іозы байла¦ан
(Ж.Молда¦алиев, Ж¤рек.). кеґ кЅзд¿ ж а д ы р а н ы ¤ðк¿ге тастау¦а к¿р¿ст¿
ЖАДЫГјЙСѕ= е т. Алдап-арбаушы, (Є.Сєрсенбаев, Шы¦.).
сиІыршы бол¦ансу. Єлг¿ ўшып т¤регелд¿. Ек¿ ЖАДЫРА= е т. 1. Жайма-шуаІтанып
кЅз¿ шарасынан шы¦ып кеткен. ±алт-Іўлт етед¿. райлану, жайнау. ±ыстыґ сыІырла¦ан аязын,
Ж а д ы г Ѕ й с и Іалыпты (С.Сей¿тов, СЅз сўра.). т¤теген алай-т¤лей боранын, Іызыл ¤ск¿р¿к
ТасбЅр¿ МаІпалдыґ Іасынан шыІпай Іойды. суы¦ын бастан кеш¿р¿п, жаз¦а жет¿п, ж а д ы-
Єґг¿мелер со¦ып, ж а д ы г Ѕ й с ¿ п, асты-¤ст¿не р а ¦ а н шуаІта, балбыра¦ан жасыл шЅпте жан-
т¤с¿п ж¤р (Ж.Молда¦алиев, Айналайын.). жануардыґ бєр¿ раІат тауып, жаны Іандай
ЖАДЫГјЙСѕН= е т. ЖадыгЅйл¿кке са- жайланады (А.Байтўрсынов, Шы¦.). Таґертеґ
лын¦ансу, алдап-арба¦ансу. – Ж а д ы г Ѕ й с ¿ н б е, ж а д ы р а п шыІІан к¤нн¿ґ к¤л¿мдеген сєулес¿не
т¤с¿нем¿н мен єз¿лд¿... Бўл єз¿л емес, аз¦ындыІ! – дед¿ кЅґ¿лд¿ деп сенуге болмайды (Б.Момышўлы,
Песков (Є.Сєрсенбаев, Офицер.). Жауынгер.). Сол кезде дауыл тынып, толІын
ЖАДЫГјЙСѕНУ ЖадыгЅйс¿ ет¿ст¿г¿н¿ґ тоІтап, Бўлт тарІап, к¤н нўр бер¿п ж а д ы-
Іимыл атауы. ≈ К¿с¿ алдында ж а д ы г Ѕ й с ¿ н у. р а д ы (Ґ.Малдыбаев, ±ырым Іызы). Ж а д ы-
ЖАДЫГјЙШЕ ¤ с т. ЖадыгЅйге ўІсап, р а п кЅктем туды. ±ар Іауырт ер¿д¿ де, аз
к¤нде тЅґ¿рек Іарайып, Іўр¦ап шы¦а келд¿
жадыгЅй тєр¿зден¿п. Бўл к¿с¿н¿ б¿зд¿ґ жаІ деп
(Б.СоІпаІбаев, Жекпе-жек). 2. а у ы с. Шат-
шатыспа. О¦ан мейл¿ – сен Шы¦ыс па, Батыс
шадыман болу, жайраґдап масайрау. ±алау осы
па? Ж а д ы г Ѕ й ш е жалбаІтамай, жалтармай,
бала¦а не айтІаныныґ бєр¿н ¿стете алатынына
Тек арыґды а¦а алдында пєк ўста (±.Ыдырысов,
ырза бол¦андай, кЅґ¿л¿ ж а д ы р а п к¤ле т¤ст¿ де,
ЖолыІ.).
та¦ы да тез ¦ана т¤с¿н суыта Іойды (Є.Нўрпей¿сов,
ЖАДЫҐАТ з а т. Т¤рл¿ ІўрылысІа Іажетт¿ Сергелдеґ). КЅґ¿л б¿р ж а д ы р а п, шайдай
шик¿зат, жабдыІ. Мазар салу¦а Іолданыл¦ан ашылды. Єттеґ ауыздыґ дєм¿н ала алмай,
к¤йген Іыш, майолика таІтасын жасайтын Іўмарымыз Іана алмай ІалдыІ (Ж.Аймауытов,
ж а д ы ¦ а т таптырмайды (Жаґа атаулар). Шы¦.). Жайлауыґды кЅргенде, Ж а д ы р а й м ы н,
ЖАДЫЛА1= е т. Бас айналдырып сиІырлау, жайланам. јкс¿г¿ґд¿ ойласам, ЎйІы бер¿п, Іай¦ы
арбап дуалау. Мўндай Іатыгез, Іатты болар алам (Бес ¦асыр.). КЅз¿не б¿р нўр ойнап, ж а-
ма м¿нез¿, ала Іыстай Тана¦а б¿р ж¿бермей-аІ д ы р а й т¤скен Шаймерден тау жаІІа кЅтер¿ґк¿
Іойды-ау. «Баламныґ басын дуалап Іой¦ан... кЅґ¿лмен серп¿ле Іарады да, та¦ы да сЅйлеп кетт¿
ж а д ы л а п оІытІан...» деген сЅздерд¿ де айтты- (М.Иманжанов, Адам.). Осыдан соґ, Базаралы
ау (С.Мўратбеков, Отау ¤й). да ж а д ы р а й т¤с¿п, КЅкпай¦а домбыра ўсынды
Жадылап ал¦андай. СиІырлап, арба¦андай. (М.Єуезов, Шы¦.).
Оларды Бекжанныґ таза ойыны, к¤йд¿ґ асау Жадырап сала берд¿. КЅґ¿л¿ кЅтер¿лд¿,
серп¿м¿ ж а д ы л а п а л ¦ а н д а й (М.Ма¦ауин, масайрап, раІаттанды. Бектас сЅз¿ ¤зд¿к-
КЅк кептер). создыІ айтыл¦анмен, кес¿мд¿ ой сана¦ан
ЖАДЫЛА2 = е т. ж е р г. ±омдау, жады ІалтІысыз жеткендей. Дєр¿ш те, Єл¿мбек пен
салу. ШаґІай т¤сте ж а д ы л а ¦ а н ек¿ т¤йемен ±аншайым да ¿штей ж а д ы р а п с а л а б е р д ¿
МаІбал, Кємила, Дари¦а, Г¤лшаттар келд¿ (А.Байтанаев, ±айнар.). Єм¿рбай Атамбай мен
(Т.Єл¿мІўлов, АІбоз ат). ±араІан б¿рдей кел¿п Іал¦аннан кей¿н кЅґ¿л¿ де
ЖАДЫЛАУ Жадыла ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл Ѕс¿п, ж а д ы р а п с а л а б е р д ¿ (К.Оразалин,
атауы. ≈ Ò¤éåí¿ æ à ä û ë à ó. Абай.). Кейде кЅшеде кет¿п бара жатІанын
ЖАДЫЛЫ с ы н. ж е р г. Жазылы, Іомды. сыртынан кЅз¿м шал¦анда да б¿рт¤рл¿ ¿штей
Оныґ артында – АІбикеш пен жєне б¿р єйел. то¦айып, кЅґ¿л¿м ж а д ы р а п с а л а б е р е д ¿
Грузовикт¿ґ жанында салт ат пен ж а д ы л ы (Б.Аманшин, Жар мўґы).
т¤йе тўр (Т.Єл¿мІўлов, Шеж¿ре.). ±аба¦ы [Іас-Іаба¦ы] жадырады. ±ас-
ЖАДЫЛЫ± з а т. Адамды дуалап, арбайтын Іаба¦ы ашылып, кЅґ¿л-хошы кЅтер¿лд¿. «Єкес¿н¿ґ
сиІырлыІ. Б¿лг¿шт¿г¿ б¿р басІа, ж а д ы л ы ¦ ы І а б а ¦ ы Іашан ж а д ы р а р екен, Іашан
тўр басІа, Пекиннен шыІІан ІойІасІа, АртыІ жылы Іарар екен, Іашан т¿л Іатар екен?..»
сыншы, б¿лг¿шт¿ (Манас). Јйреткен АржасыпІа деп сарылып, сар¦айып к¤тед¿ (Ж.Аймауытов,
ж а д ы л ы І т ы, Б¿р дию бўл Іатарда бар ед Шы¦.). БастыІтыґ І а б а ¦ ы ж а д ы р а ¦ а-
529 ÆÀÄÛ-ÆÀÇ
н ы н пайдаланып, кейб¿реулер ша¦ым айта жаґбыр ашыл¦ан соґ ж а д ы р а с ы п, кЅб¿
бастады (Є.Тарази, Асу.). ДастарІан жайылып тыста Іыбырласып ж¤р (С.Сейфуллин, Шы¦.).
алдарына буы бўрІыра¦ан ыстыІ ас келгенде К¤йеулер ¤й¿ аз отырып шай ¿шкенше, оншалыІ
бала-ша¦аныґ кЅґ¿лдер¿ кЅтер¿л¿п, І а б а І т а р ы жазылып ж а д ы р а с а алмады (М.Єуезов,
ж а д ы р а й т¤ст¿ (±.Жўмад¿лов, КЅкейкест¿). Абай жолы). Ж а д ы р а с а к¤л¿п, Іўша¦ымызды
Сол уаІыт жай табады асау жаным, Сол уаІыт та¦ы да айІастырдыІ (Є.Сєрсенбаев, Шы¦.).
ж а д ы р а й д ы І а с-І а б а ¦ ы м (М.Жўмабаев, Арамызда¦ы таныспаудан ту¦ан аз¦ана к¿рбеґ
Шы¦.). жойыл¦ан соґ, жалпылдап амандасып, ж а-
ЖАДЫРАі±Ы с ы н. 1. Жайма-шуаІ. д ы р а с ы п ІалдыІ (I.Жанс¤г¿ров, Єґг¿м.).
Єлг¿нде ¦ана ж а д ы р а ґ І ы тўр¦ан тЅґ¿рек Орнынан тўрып барып Боранбайдыґ бет¿нен
¿п-лезде Іаба¦ын т¤йд¿ де, ымырт Іўша¦ына с¤йген Зєкенд¿ кЅрген жўрт ж а д ы р а с а Іалды
жедеІабыл енд¿ (М.Сєрсекеев, Жет¿нш¿.). (К.Оразалин, Абай.).
Ойпыр-ай, ±ор¦алжынныґ ж а д ы р а ґ І ы ЖАДЫРАСУ Жадырас ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
жазда шырын атІан кеґ жазира даласы Іандай, атауы. ≈ КЅктем к¤н¿ндей ж а д ы р а с у.
кЅлдер¿ Іандай (X.Рахимов, ±ыз¦алдаІ). 2. Æай- ЖАДЫРАТ= е т. Тынысын кеґейт¿п, кЅґ¿л¿н
дары-жарІын. КЅґ¿л¿м¿здег¿ Іай¦ы тўманы кЅтеру, ж¤з¿н жайнатып, кЅґ¿л-Іошын Ѕс¿ру.
ыдырап, ж а д ы р а ґ І ы к¤ндер мен жылдар Жерге Іар т¤скен. ±алыґ Іара¦ай ¿ш¿н¿ґ таза
жылжып Ѕт¿п жатты (А.Шамкенов, ТолІын.). ауасы адамныґ тынысын кеґейте ж а д ы р а-
3. а у ы с. КЅґ¿л-к¤й¿ кЅтер¿ґк¿, шат-шадыман. т ы п ж¿берд¿ (М.Ґабдуллин, Сўрапыл.). Јрбала
Арай мына кЅкпардан жаны Іысылса да, ж¤з¿ дастарІан жайды, жылы ажармен, єз¿лмен осы
ж а д ы р а ґ І ы кЅр¿нд¿ (Ш.Мўртазаев, Шы¦.). ауылдыґ сорпа¦а шы¦ары боп саналатын тЅрт
КЅптен бер¿ кЅрмей са¦ын¦ан тоІалына мойнын еркект¿ ж а д ы р а т ы п ж¿берд¿ (Д.Досжанов,
бўрып, т¤ст¿ Іасын кер¿ґк¿реп, ж а д ы р а ґ І ы Шы¦.). ШуаІты к¤н жер¿м¿зге нўрын тЅг¿п,
жылы шыраймен ем¿рене Іарады БайсаІал
бойымызды ж а д ы р а т а д ы (Б.Момышўлы,
(С.Талжанов, Ўлдай.). Елд¿ са¦ын¦ан ауыл
Шы¦.). ±уат-к¤ш¿ сендег¿ ўлы дарынныґ Ор-
адамдары Оспан мен оныґ Іасында¦ы жолдасы
таланса Іайтер ед¿ Нарын Іўм? Ж а д ы р а-
ДарІанды кЅґ¿лд¿, ж а д ы р а ґ І ы ж¤збен Іарсы
т ы п сен ашпасаґ Іаба¦ын Хал¿ Іалай болар ед¿
алды (М.Єуезов, Абай).
даланыґ? (М.Шаханов, Ґасырëàð.).
ЖАДЫРАі±ЫЛЫ± з а т. 1. Жан¦а жайлы
жайма-шуаІтылыІ. Таґ самалы т¤нг¿ ауыр ауаны ЖАДЫРАТУ Жадырат ет¿ст¿г¿н¿ґ
ысырып, єлдеб¿р ж а д ы р а ґ І ы л ы І т ы єкел- Іимыл атауы. Аз сЅзд¿, ауыр м¿незд¿, турашыл
гендей (С. Сар¦асІаев, КЅґ¿лд¿ бала.). 2. а у ы с. Ермег¿нен кЅґ¿л т¤йтк¿лдер¿н ж а д ы р а т у-
КЅґ¿л-ê¤й¿ кЅтер¿ґк¿л¿к, шат-шадымандылыІ. д ы к¤тт¿ кЅпш¿л¿к (Ґ.Мўстафин, ±ара¦анды).
Аспаны ашыІ, жўлдызы жарІын, жайдары т¤н, ±аһарман ал¦ашІы сєттег¿ ¤рей¿н сей¿лт¿п,
жарыІ т¤н. Жауынгер Іаба¦ында да ж а д ы р а ґ- жолдастарын ж а д ы р а т у ¦ а тырысты
І ы л ы І бар (Є.Сєрсенбаев, Жауынгер.). Ес¿м (Є.Сєрсенбаев, Батыр. ¿з¿.). Арман оны б¿рден
одан кей¿н єжес¿не Іарап ед¿, оныґ ашаґ Ѕґ¿- ж а д ы р а т у ¤ш¿н ширыІтыратын б¿р сЅзд¿
нен ж а д ы р а ґ І ы л ы І т ы байІады (А.Лекеров, сайлап та ¤лгерд¿ (Є.Єб¿шев, Ґаламат).
Т¤з г¤л¿). ЖАДЫРАУ 1 с ы н. КЅґ¿лд¿, кЅтер¿ґк¿,
ЖАДЫРАі±ЫРА= е т. КЅґ¿л-к¤й¿ шаттыІты. Бектастыґ осы сєттег¿ ж а д ы-
кЅтер¿л¿ґк¿реу, жайнаґдаґІырау. Мен¿мен Іа- р а у кЅґ¿л¿ арнасынан асып тасы¦ан дариядай.
тарласып ал¦ан соґ Іаракердег¿ ашуы б¿ткен Саналы еґбек жолына т¤скен б¿р табысына шат
тєр¿зден¿п, азыраІ ж а д ы р а ґ І ы р а п ма¦ан (А.Байтанаев, ±айнар бўлаІ).
Іарады (Б.Майлин, Шы¦.). Јй иес¿ болса да ЖАДЫРАУ2 Жадыра ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
єуелде ж¤з¿ ж а д ы р а ґ І ы р а п ЖанболатІа атауы; кЅґ¿л¿ кЅтер¿лу, ж¤з¿ нўрлану. Тула¦ан,
б¿рдеґе деуге оІталды (С.Мўратбеков, Жабайы арпалысІан сез¿м толІындары кер¿ шег¿н¿п,
алма). Манадан бер¿ т¤нер¿п отыр¦ан Анатолий сабасына Іайтып, Бекеґ ж¤з¿ б¿рте-б¿рте
сЅзд¿ґ ая¦ын ж а д ы р а ґ І ы р а п: – Ия, шайдай ашылып, ж а д ы р а у ¦ а кЅшт¿
сонымен, – дед¿ ентелей (С.Сар¦асІаев, Б¿з (Ґ.±айырбеков, ±арІаралы.). Сєттер¿мнен
тЅртеу.). ¿здед¿м жаґылысІан, Сен¿ ¿здед¿м ж а д ы-
ЖАДЫРАП-ЖАР±ЫРАП ¤ с т. ШуаІ- р а у, жабы¦ыстан (М.МаІатаев, Шы¦.). Жаз¦ы-
танып, нўрын тЅге. КЅïтен аґсап, асы¦а к¤ткен тўр¦ы ж а д ы р а у, д¤ниен¿ґ барлыІ сўлулы¦ы
кЅктем ж а д ы р а п-ж а р І ы р а п келсе де, Іалай бас Іосып, Іалай иес¿з жатІанына
Іауырт та шў¦ыл жўмыстарымен жўрттыґ таґдан¦андайсыґ (Ґ.М¤с¿репов, Белдерде).
ек¿ ая¦ын б¿р ет¿кке тыІты (К.±озыбаев, Дєу¿р ЖАЗ з а т. 1. КЅктемнен кей¿н келет¿н
аты). жылдыґ жылы, жайлы маусымы. Т¤с¿ суыІ,
ЖАДЫРАС= е т. КЅґ¿лдер¿ кЅтер¿л¿с¿п, у т¿лд¿, ±ар¦а адым жер боп мўґы, Јнемдеп
Іўлпырысып, жайна´äàсу. Ауыл адамдары да жалап топыраІ, Бўта кЅрсе тоІырап, ±ыс болса

34–1440
ÆÀÇ-ÆÀÇ 530
Іатып с¿рес¿п, Ж а з Ѕм¿рмен к¤рес¿п, Ая¦ы Ж а з а я ¦ ы жаІындап Іал¦ан АІжауынныґ кез¿
жоІ, еґбектеп, К¤н кЅр¿п ж¤р жылан да (Дулат (Є.Єл¿мжанов, Жаушы).
Бабатайўлы, Замана.). Жан-жануар Іайтсын Жаз бойы. Жаздай, к¤н суытІанша,
ж а з ¦ а кенелмей, Баурыґ тЅсеп, еркелейс¿ґ кЅктемнен к¤зге дей¿н. Екпе шал¦ындыІ шЅб¿
енеґдей, Жерд¿ґ ж¤з¿ жадырады, жасарып, тек сиырларда ж а з б о й ы Іўнарлы кЅк
«Тєґ¿р ием, рахманыґ кеґ!» дегендей (АІмолла, шЅппен азыІтандыру ¤ш¿н пайдаланылатын
К¤ндер мен т¤ндер). Ж а з д а Атырау¦а бар¦ан болды (С.Ґабдуллин, јрлеу.). Ж а з б о й ы
сапарында Јк¿мет басшысы газ кен¿штер¿н игеру тер¿ст¿ктег¿ кЅз кЅрмеген мўзды мўхитта жи-
кенже Іалып жатІанын сынап: «ЎлттыІ м¤дден¿ґ нал¦ан бўлттар Іат-Іабат, и¿н т¿рес¿п, жылы
теґд¿г¿ бўзылуда», – деген-д¿ («Жас Алаш»). жаІтыґ аспанына Іарай б¤ктет¿ле ауна¦ан
2. г е о г р. Жер шары Ѕз орбитасыныґ жаз¦ы к¤н єбжылан, айдаһарлардай Іаһарлана жылжыды
тоІырау н¤ктес¿нен к¤н мен т¤нн¿ґ к¤зг¿ теґелу (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿).
н¤ктес¿не дей¿нг¿ аралы¦ында болатын жылдыґ Жаз¦а салым. Жаз¦а Іарай, жаз шы¦арда,
тЅрт мезг¿л¿н¿ґ б¿р¿. Астрономия тўр¦ысынан Іыс Ѕте. Ж а з ¦ а с а л ы м Іой Іоздар кезде
ж а з 93 к¤нге (23.06 – 23.09) созылады (±ЎЭ). сауын айтыл¦ан. Сауын, астыґ болатын ай-
Єдетте Жер шарыныґ солт¤ст¿к жартысында к¤н¿н, орнын жарияла¦ан (М.Єуезов, Шы¦.).
маусым, ш¿лде жєне тамыз ж а з айлары болып К¤земей тўрып, ж а з ¦ а с а л ы м т¤йен¿ ж¤н-
есептелед¿ (±ЎЭ). 3. Жаз айларына кЅктем дейд¿ (М.Ермеков, Тарту). Ж а з ¦ а с а л ы м
мен к¤зд¿ґ жылы кезеґдер¿н Іосып есептегендег¿ бура мен ¤лек Іаншырдай Іатып бауырынан
жылдыґ жайлы мерз¿м¿. јткен дєу¿р белг¿с¿з, Б¿р жарайды (Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ).
жылдыґ жартысы Іыс болса, Жадырап жартысы Жазда жау¦ан Іардай. б е й н. ±алыґ, жапа-
ж а з болар. ±ўлазы¦ан дала¦а ±ўладын тўрмас лаІта¦ан, аппаІ. Жеделдеп жет¿ґдер де, жаныш-
байласаґ (Базар жырау, Шы¦.). ±ыс, ж а з б¿зд¿ таґдар, Јст¿не ж а з д а ж а у ¦ а н І а р д а й болып
алдайды, Алтын айдан артыІ асылы Рахаты (Р¤стем-дастан). Ж а з д а ж а у ¦ а н І а р д а й
болмайды (Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым). Ж а з аппаІ маІта (С.МўІанов, Таңд. шығ.).
бол¦анда елге келсеґ… Жаґа єйел¿ґ жаныґда Жазда¦ы таґдай. б е й н. Баяу да єдем¿, ўзаІ
боп, ±ыс Іалада тўра берсеґ… Айтпаґыз оны, та жарыІ. Жайдары шуаІ м¿нез¿ґ Ж а з д а ¦ ы
а¦атай! (Ж.Аймауытов, Шы¦.). 1997 ж. 4. а у ы с. т а ґ д а й сызыл¦ан (Т.Молда¦алиев, Өлеңд.).
Жан¦а жайлы жылылыІ, жайна¦ан єдем¿л¿к. Жаз дидарлы. Ж¤з¿ жылы, ашыІ-жарІын
±ызыл т¿л¿м буынсыз, СЅз¿мде ж а з бар (к¿с¿). Єн еркес¿ – келте мўрын, ¤лкен Іой кЅзд¿,
шыбынсыз. Тыґдаушымды ў¦ымсыз ±ылып ж а з д и д а р л ы, Іою шашты Іыз («Лен. жас»).
тєґ¿р¿м бергенд¿ (Абай, Шы¦.). ±ай¦ыґ – Іыс, Жаздыґ сарша тамызында. Ш¿лден¿ґ на-
ж¤з¿ґ – ж а з, Боламын кЅрсем мєз. К¤лк¿ґ¿з ¦ыз ыстыІ кез¿нде (тамыз – араб сЅз¿, ыстыІ ма-
бойды алар, Бўлбўлдай шыІса єуез (Абай, ¦ынасында). Ж а з д ы ґ с а р ш а т а м ы з ы н д а ¦ ы
Шы¦.). АулаІ, аулаІ, АулаІ мен¿ґ жанымнан! таґдардыґ б¿р¿. К¤н кЅкте Ѕрмелеп, кЅлеґкелерд¿ґ
±ара уайым Іара шєл¿ жамыл¦ан. Ж а з д ы ґ єл¿ бойын ІысІартып келед¿ (Ґ.Мўстафин, Øû¦.).
г¤л¿м жаґа жарыл¦ан, Бўлбўлымды ўшыр¦ам ±ыс ыз¦ар, жаз шаґ тимедi. ±иыншылыІ
жоІ ба¦ымнан (М.МаІатаев, Шы¦.). Жай тауып, кЅрмед¿, жаны Іиналмады. ± ы с ы з ¦ а р, ж а з
жадырап бар жан д¤ниес¿ ж а з леб¿ндей жымия ш а ґ т и м е с, Алатаудыґ аруы ем, ±араныґ
жылы к¤л¿п (Є.Оґалбаев, јсиет.). Іаны – бекзат ем, Сол басымнан к¤н Ѕтт¿ (ѕ.Жан-
Алты ай жаз. Ала жаздай, жылдыґ б¤- с¤г¿ров, Шы¦.).
к¿л жайлы мерз¿м¿ бойы. Жо¦ал¦ан анау к¤нг¿ ЖАЗ1= е т. 1. Ойла¦ан ойды єр¿п-таґбалар-
Іаракер¿м, Сымбатты жылІы болмас ондай мен Іа¦аз я басІа нєрселерд¿ґ бет¿не т¤с¿ру.
Ѕр¿м. А л т ы а й ж а з, жануар-ай, арымай- Ей, ±ўлын, Іоздырмашы делебемд¿, Ж а з а
тын, Босатпай м¿нсеґда¦ы б¿р к¤н бел¿н (Д.Ер- бер онан-да¦ы кенегеґд¿. К¿м келер Іайымыґа,
к¿нбеков, Шымыр.). Ханныґ бўрын¦ы мешкей¿ «алда-арба», Надан кЅп сен¿ґ ўстар Ѕнегеґд¿
жарты ІазаІ, жарты ІалмаІ Анапия ана жолы (О.ШораяІов, Шайыр). Øатыр ¿ргес¿нен
Хиуада бєсекеге т¤сем деп ж¤р¿п, Ѕр¿к-мей¿зден жайлап соІІан самал, салІын желден б¿лте шам
ўшынып, а л т ы а й ж а з ауырып жатып сЅн¿п Іала жаздап, жалын басын бўл¦аІтатып
жаІында д¤ние сал¦ан-ды (Є.Кек¿лбаев, жалп-жалп етед¿. О¦ан Іарамай ж а з а берд¿
Јркер.). (С.БаІбергенов, Белг¿с¿з). АІ, Іараны айыр¦ан
Жаз ая¦ы. Жаз соґы, к¤зд¿ґ басталатын ±а¦аз¦а ж а з ¦ а н хат болар. Шешендерд¿ сына¦ан
ша¦ы. Хан тек сы жылдары жайлау¦а Т¿зелескен дау болар (Базар жырау, Шы¦.).
алысІа бармайтын, Ўлытау маґайында¦ы б¿р 2. а у ы с. Шы¦ару, ойын ўйІастырып, ¤йлест¿р¿п,
шўрайлы жерге б¿р-ек¿ айдай бой жазып, ¤й т¿г¿п кел¿ст¿р¿п, Ѕлеґ не болмаса басІа да кЅркем
серуендеп жататын да, ж а з а я ¦ ы болмай Орда шы¦арма т¤р¿нде жетк¿зу; шы¦армашылыІпен
Базар¦а Іайта оралатын (ѕ.Есенберлин, Алмас.). айналысу. Жарты ¦асыр болыпты-ау, Ж а з ¦ а-
531 ÆÀÇ-ÆÀÇ
н ы м а мен Ѕлеґ. Єл¿ де болса толыІтау, Жаза онда т а ¦ д ы р д ы ґ ж а з ¦ а н ы – ¤с¿д¿к далада
т¤ссем деген ем (Ґ.±айырбеков, КЅнсадаІ). (З.Шашкин, Шығ.). Б¿лмейд¿ бастарына кел­
Ж а з б а у ¦ а Іоймас ж¤рек ер¿к бермей, Мезетке меген жан, Атына махаббаттыґ м¿нбеген жан.
Іалам Іайтсын сер¿ктенбей. Ащы шер, Іўрлы Т а ¦ д ы р д а осылайша ж а з ¦ а н болса, Бар
мўґым бой балІытар, К¤ншуаІ Іалыґ Іарды ма екен Іўд¿ретке кЅнбеген жан (М.Сералин,
ер¿ткендей (К.СалыІов, Жезки¿к). Осындай Таңд.). ±айдан б¿лей¿н. ± ў д а й д ы ґ б¿р ж а з-
жайларды кЅр¿п-б¿л¿п отыр¦аннан кей¿н бўл ¦ а н ы бар шы¦ар. Єйтеу¿р Ѕз¿ жыламайтын
уаІыт шы¦ындап, ж а з ы п жатІан жўмысымды болса екен. Б¿з кЅрер¿м¿зд¿ кЅрд¿к (З.АІышев,
тоІтатып, «ой бЅлмей-аІ Іояйын, оІы¦ан, АІбел.).
кЅрген жўрт єд¿лд¿г¿н Ѕздер¿-аІ айтар» деп Єзелде жаз¦ан ¿с. Ежелден бўйыр¦ан ¿с;
ойла¦ам («Жас Алаш»). 3. Атап кЅрсету, жа- та¦дырдыґ жазмышы. Є з е л д е н ж а з ¦ а н ¿ с
зып кЅрсет¿п кету. ±азаІ этнографиясыныґ болса, Нес¿не мўныґ к¤йед¿ (Шортанбай ақын,
жет¿к б¿лг¿р¿, академик Є.Х.Мар¦ўлан мўндай Өлеңд.).
Іорымдар орналасІан жерлерд¿ґ ертеректе Дєм жазды. Жолы т¤ст¿, сєт¿ келд¿, та¦ам
«т¤пк¿ ер», «меке жер» деп атал¦анын ж а з а д ы бўйырды. ЖасІанбай ай кЅз¿ґд¿ шы¦арман мен
(«Парасат»). Нью-Йорк академиясы м¤шел¿г¿н Д є м ж а з ы п, тез арада бара Іалсам. ±уанарсыґ,
маІтан Іып ж а з ¦ а н ¤м¿ткерд¿ґ Іўжаттары жер¿мде шы¦ар¦ан мен Ег¿н мен орманымды ала
б¿рден макулатура жєш¿г¿не жЅнелт¿лед¿ барсам (С.МўІанов, Шыґнан шыґ¦а). Д є м
(«Жас Алаш»). Бўл жерде Абылай, ТЅле ж а з ы п осы жолдан аман Іайтсам, Сўрша Іыз
баста¦ан аталарымыздыґ халІыныґ атын, кЅр¿серм¿з Баянтауда (±аз. аІын. шы¦.).
ру-тайпасыныґ атын ІытайлыІ т¤с¿н¿кте бер- Жазатын мєшине. и н ф. Мєл¿меттерд¿ ком-
меген¿не де, ол атаулар туралы Іаз¿р Іытай пьютерге енг¿зу мен оларды Іа¦аз таспа¦а шы¦ару-
тарихшылары ж а з а Іалса, оларды ІазаІша ¦а абонентт¿к бЅл¿мдерде компьютер операто-
тЅл ў¦ымыда емес, сол архивте саІтал¦ан рыныґ консолы рет¿нде пайдаланылатын сыртІы
к¤й¿нде, Іытайша берер¿не де ешІандай к¤д¿к Іўрыл¦ы (±аз. т¿л¿ термин. Информатика).
болмау¦а ти¿с («Жас Алаш»). јзеннен Ѕткен Ие жазды. Тєґ¿р¿ Іалады, тєґ¿р¿н¿ґ деген¿
соґ, – деп ж а з а д ы Рубрук, – б¿з єлдеб¿р болды. К¤ґ¿ренген бєйб¿ше де Іоґыр Іазша:
алаґІай¦а тап болдыІ та, сол тўстан к¤йреген «Бермес пе ед б¿р шик¿ Ѕкпе и е ж а з с а!»
замокты кездест¿рд¿к, оныґ Іабыр¦алары саз ЎйлыІІан, ¤ндей алмай отыр¦ан жўрт, Шеттег¿
топыраІтан тўр¦ызылыпты, айналасында¦ы т¤регелд¿ жет¿м тазша (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.).
жерлер Ѕґделген екен («Парасат»). 4. а у ы с. ±ўдай [пешенес¿не] жазба¦ан. д ¿ н и. Алла
Д¿ни наным бойынша адам та¦дырыныґ о бастан та¦ала бўйырма¦ан, та¦дырында болмайтын.
Алла тарапынан пешенеге белг¿лен¿п Іойылуы. Асылы, адал кєс¿п ма¦ан кєс¿п емес екен. П е-
јк¿н¿ш¿м Іалмайды єл¿ ¿ш¿мде, Ертеґг¿ к¤н ш е н е м е ж а з б а ¦ а н болды. Торы аттан енд¿
ўлы сєске т¤с¿нде, Жет¿п келд¿ кЅкеґ сорлы к¤дер ¤з (Є.Нўрпей¿сов, Шығ.).
тап ет¿п, Ж а з ы п тўр ма жау Іолына т¤суге ±ўдай жазбасын. т ¿ л е к. БасІа салмасын,
(Ґ. ±айырбеков, ±осбасар). Не пайда тєґ¿р бастан Ѕтк¿збес¿н, аулаІ болсын, айналып Ѕтс¿н,
с¿зд¿ шетке ж а з ¦ а н, Сонда да ¤м¿т¿м кЅп кЅрсетпес¿н ма¦ынасында¦ы жаманшылыІтан
сўлу наздан. Мал берген с¿зге ажарсыз жаман саІтасын деген т¿лек. ± ў д а й ж а з б а с ы н да, ес¿т-
ж¿г¿т, КЅрер деп б¿здерд¿ артыІ аІылы аздан кенде иманыґ т¤рш¿гед¿ (Б.Майлин, Шы¦.).
(XX ¦. Іаз. аІын.). Маґдай¦а [маґдайына, пешенеге] жазды.
Алла [Құдай] жазса. с Ѕ й л. д ¿ н и. ±ўдай- Та¦дыры осылай болды, баІ-талайына осы
дыґ Іалауы солай болса, бўйыртса, иншалла, т¤ст¿; та¦дырдыґ деген¿. Еттен Ѕт¿п, с¤йекке
ыґ¦айы келсе деген ма¦ынада. Јлкен¿ бар ¤й­ жеткен ІорлыІ, зорлыІ ед¿. Єйтеу¿р, со¦ан Іарсы
лер Іўр отыр¦ан жоІ. Ертеґ, А л л а ж а з с а, б¿р де болса, Іылыш суырып, оІ аттыІ. ±ал¦аны
сол жаІта болатын шы¦армыз (М.Д¤йсенов, не болса да арман емес. М а ґ д а й ы м ы з ¦ а
Мейман.). Шай¦а бўл жолы отырмаймын. ж а з ¦ а н ы н кЅр¿п аламыз (М.Єуезов, Шы¦.).
Кей¿н… А л л а ж а з с а бєр¿ кей¿н… Жартыны ±аламайын, жан ата, Сўлуды да, малды да, М а ґ-
жарып, б¤т¿нд¿ бЅл¿п жейт¿н жандар боламыз д а й ы м а ж а з ¦ а н бар БаІытым мен¿ґ алдымда
єл¿ (Д.Єб¿лев, Арман.). Сонан кей¿н К¤лзейнен¿ (Дулат Бабатайўлы, Замана.). Бар болып байлар
ма¦ан ± ў д а й ж а з б а ¦ а н шы¦ар деп кЅґ¿л¿мд¿ к¿мд¿ асырайды Єрк¿мн¿ґ ж а з ¦ а н Алла
суытып, б¿ржола к¤дер ¤зд¿м (I.Жанс¤г¿ров, м а ґ д а й ы н а н (Б¿ржан сал, Өлеңд.). П е ш е-
Шы¦.). н е м е ж а з ¦ а н азап пен дозаІта адам бала-
Алланыґ [±ўдайдыґ, та¦дырдыґ, та¦дыры] сын Іара жердей ет¿п Іорлайтын сўмдыІ айлар
жаз¦аны. д ¿ н и. ±ўдайдыґ пендес¿не бўйыр¦аны, да басталды (“Лен. жаc”).
кЅруге нєс¿п еткен¿. КЅрмей пенде Іоймайды, Топыра¦ыґды жер¿ґнен [елден] жазсын
ЖаратІан ие А л л а н ы ґ та¦дырда ж а з ¦ а н [жаза гЅр]! Алла Ѕз жер¿ґде, ту¦ан ел¿ґде д¤ние
бўйры¦ын (±ыз Ж¿бек). Егер де АІбота таппаса, салу¦а бўйыртсын, бўйырта гЅр деген ма¦ынада
ÆÀÇ-ÆÀÇ 532
айтылады. Уа, ±озыбай, дєм-тўзыґды елден АрІа жазды. ±олы босап, аяІ-Іолы кеґ¿д¿,
жазсын, Т о п ы р а ¦ ы ґ д ы ж е р ¿ ґ н е н ж а з- ерк¿н тыныстады. А р І а ж а з а р к¤н жаІын.
с ы н! (Шешенд¿к сЅздер). Ж а з а г Ѕ р т о п ы- Дихан тўІым себуд¿ аяІтап, алтын астыІты
р а І т ы е л д е н, Алла. Т¿лег¿н м¿ск¿ндерд¿ґ жи­нау¦а дей¿н саябырсиды (±.Мўхамеджанов,
берген, Алла. ±ўлыґа ек¿ жаза бере кЅрме, Кеше Шығ.).
гЅр, Іылдым тєуба, тєуба, тєуба (М.Дулатов, Бауыр жазды. а) Т¤регел¿п ж¤ре бастады.
Шы¦.). ТЅсек тартып жатып Іал¦ан ед¿, б а у ы р ы н
Тўра¦ын жўмаІтан жазсын! д ¿ н и. ±айырлы ж а з ы п, ¤йге к¿р¿п-шы¦атындай халге жетт¿
болсын, о д¤ниеде жаны жайлы болсын! ТЅле- (Ауызек¿). є) Ерк¿н кЅс¿лд¿, ж¤йтк¿д¿. Поезд
гендей а¦аныґ Ж ў м а І т а н ж а з с ы н т ў р а- Іаз¿р кеґ жазыІта б а у ы р ы н ерк¿н ж а з ы п,
¦ ы н (±ыз Ж¿бек). желд¿ґ Ѕт¿не маґдайын тЅсеп зымырап келед¿
ЖАЗ2= е т. 1. Жаймалап тег¿стеу. ±ас- (С.Ж¤н¿сов, јшп. ¿здер). ЖайшылыІтыґ Ѕз¿нде
Іырлар тыным таппай Іазып жатты, Астына б а у ы р ы н ж а з ы п жарытпайтын, ал дауыл
топыра¦ын ж а з ы п жатты. Арасын Ѕрген келгеннен бер¿ “Àллалап” кЅр¿нген таса¦а бет¿н
тастыґ тескен кезде, Жолаушы аяІтан кеп басып бў¦а берген Ж¿бект¿ БЅбек кел¿с¿мен ¿шке
ўстай апты (ј.Тўрманжанов, Мен¿ґ к¿таб.). ж¿берген (Є.Сараев, ТосІауыл).
– Шыра¦ым-ау, мўныґ не? КЅрпелер¿ґн¿ґ тысын Бел жазды. Дем алды, тыныІты, тыныс-
жуып, маІтасын ж а з ы п салуыґ ¦ой,– дед¿ тады. Бўл фермадан келген ТЅленн¿ґ апасы ед¿.
кел¿н¿не (С.Досымов, ЖദырыІ). МаІўлбек Ол б¿лег¿не Іыстыр¦ан шелег¿н жерге Іойып,
Іалтасынан сиыр т¿л¿ндей ¤ш Іызыл Іа¦азды б е л ¿ н ж а з д ы (Т.Мизамбеков, ЎзаІ жаз.).
алып, Іыртысын ж а з ы п, Доскейд¿ґ алдына Олар¦а с¿здер «С¿б¿рге айда» деп айтпайсыздар
Іойды (Д.Досжанов, Зауал). 2. Жиюлы, б¤ктеул¿ ма?! Ол жаІта с¿здерге Ѕм¿рбаІи б е л ж а з б а й
к¤й¿н ашып жаю. Сєрсен кесте тЅккен ж¿бек ¿стейт¿н Іўл керек емес пе! (±.Исабаев, Сы
орамалды ж а з ы п ж¿бер¿п, ай сєулес¿не тосып тєул¿к). КЅмекке не туыс кеп, ±алды Іарòтар
желб¿рет¿п тўрды да, с¤й¿п алды... (Т.Ахтанов, б е л ж а з ы п. «Ег¿н, ег¿н – ырыс!» деп, Жаґ-
Дала сыры). ±олын созып оныґ Іалтасында¦ы ¦ырыІты кеґ жазыІ (ѕ.Мємбетов, Таңд.).
бет орамалды алды. ЎрлыІ ¿степ отыр¦андай Бой жазды. КЅґ¿л сей¿лтт¿, сайрандады,
Миша¦а б¿р Іарап Іойып, т¿зес¿н¿ґ ¤ст¿не серг¿д¿. Сўлтанымныґ жо¦ында, Сен болдыґ
ж а з ы п салды (Т.Дєуренбеков, Б¿з. кездес.). мен¿ґ ерген¿м. Єкелд¿ґ де Іамадыґ, ЖарыІ
Шешем ауыз да тиместен єлг¿н¿ мен¿ґ Іалтама сєуле кЅрмед¿м, Дала¦а шы¦ып Іыз ±ўртІа,
Іотарып салып ед¿м. Сонан соґ Іолты¦ында¦ы Б о й ы н ж а з с ы н демед¿ґ (Ер Тар¦ын). Ж¤р¿с
айнаны алып орауын ж а з д ы (Б.СоІпаІбаев, Ѕнбейд¿. Сонда да Іарсыз Іўр¦аІ жерге шы¦ып,
БалалыІ.). 3. Б¤г¿лген, б¤р¿лген Іалпын т¤зеу. азыраІ б о й ж а з ¦ а н соґ, Іалашылар мен¿менен
Сонсоґ ¦ана ептеп ес¿н жинайын дегендей, єґг¿мелесуд¿ кЅбейте бастады (С.Сейфуллин,
Жаналы¦а б¿р, Єпсаттар¦а б¿р Іарап, ек¿ Іолын Тар жол.). Наймантайлар жуынып-шайынып,
ж а з ы п, иы¦ын кей¿н ІайІайтып, мыІтап б¿р саІал-мўрт басысып, енд¿ ¤й сыртында б о й
кер¿л¿п алды (Б.Аманшин, КЅкжар). ±асІыр ж а з ы п тўр ед¿ (А.Сейд¿мбеков, ±ыр хикая.).
б¤ктет¿лген алдыґ¦ы ек¿ ая¦ын ж а з а алмай, Бойын жаза алмады. а) Денес¿ ауырлады.
алас ўрып жатыр (±.Єбд¿Іадыров, МаІташы є) Ерк¿н, жайдары бола алмады. Мен астанадан
Іыз). ±аз, Іаз балам, Іаз балам, таІымыґды келд¿м. Бедел¿м де, Іызмет¿м де одан жо¦ары.
ж а з балам. ±адамыґа ІарайыІ, БасІаныґды Сонда да оныґ алдында к¿б¿рт¿ктеп, б о й ы м д ы
санайыІ (С.±асиманов, јс-Ѕс.). Шайыґды ж а з а а л м а й Іалдым (Ґ.Мўстафин, Таңд.).
даярлайын, босатшы, еркем! – дед¿ Айбала, Жўбын жазбады. Б¿р-б¿р¿нен ажырас-
БотагЅзд¿ґ Іолын мойнынан ж а з ы п, бет¿нен пады, ¤нем¿ б¿рге ж¤рд¿, ынтымаІта болды,
с¤йд¿ (С.МўІанов, БотагЅз). 4. Шатысып, бЅл¿нбед¿. Абай айналасында¦ы т¿леулестер,
ўйысып Іал¦анды талдап ажырату. БаІтыґ єс¿ресе, денелер¿, б¿т¿м-тўл¦алары бал¦ын, кесек
ортасында сымбатты б¿р кемп¿р шашын ж а з ы п б¿ткен, отыз-ІырІы т¿зе Іосып, ж ў б ы н ж а з-
отыр екен (Мыґ б¿р т¤н). Дария¦а балыІ аулап б а й ж¤рген грузчиктер болатын (М.Єуезов,
б¿р шал келд¿, Ауына дарияда¦ы кЅз¿н салды. Шы¦.). Єб¿ш, Ма¦ыш, Єлма¦анбеттер б¿р бЅлек
Алтын шаш ауына кеп оралыпты, Ауынан кетт¿ де, Дєрмен мен Мєкен ўзаІ кешт¿ ж ў б ы н
єлг¿ шашты ж а з ы п алды (Батырлар жыры). ж а з б а й Ѕтк¿зд¿ (М.Єуезов, Шы¦.).
5. Байлаулы Іалыптан босату, шешу. Б¿р-б¿р Жўбын жазбау. Б¿р-б¿р¿нен ажырамау,
шола¦ын к¿сеннен ж а з ы п, тўсаудан м¿не ¤нем¿ б¿рге ж¤ру. Айбарша мен Дєулетт¿ґ
ІашІан кедейлер де кЅп жылІыныґ дабырына Іўрылыс басында ж ў п т а р ы н ж а з б а у ы
Іарай бет-бет¿мен без¿п жЅнелд¿ (I. Жанс¤г¿ров, кЅз¿не к¤й¿к бола берет¿н СамарІан о¦ан Іуан¦ан
Шы¦.). Суытып Іойып жатІанша, ±ара ІасІа (С.МўІанов, Таґд. шы¦.).
тўлпардыґ, ±аґтаруын ж а з д ы да, Байлады Жазып Іўйды. ж е р г. Јйге келген ІонаІІа
мей¿з-жем бер¿п (±амбар батыр). еґ сы рет сый аяІ, сый шай Іўйды. ±онаІтыґ
533 ÆÀÇ-ÆÀÇ
шыныая¦ына шайды ж а з ы п І ў й (±азақ т¿л¿. тобын маґына тартып алып, ел к¿с¿с¿ артта
аймаІ. сЅзд¿ã¿). Іал¦анын б¿л¿п, енд¿ т ¿ з е н ¿ ж а з б а й ы І
КЅґ¿л жазды. а) Бой серг¿тт¿, серуендед¿. деп, тосІауыл¦а бЅгелеґдеп Іал¦ан топІа артына
Ж¤рш¿, Іыр¦а шы¦айыІ, бой кЅтер¿п, к Ѕ ґ ¿ л ерген шо¦ырымен тўтас кел¿п араласып кетт¿
ж а з а й ы І (Ауызек¿). є) КЅґ¿лде дыІ Іал- (М.Єуезов, Øû¦.).
дырмады. Енд¿, ±ўнанбай тым Іўрыса, Ўлжанмен ЖАЗ 3= е т. Ауру-сырІаттан, дерттен
арыздасып, к Ѕ ґ ¿ л ж а з ы п кетпек (М.Єуезов, айыІтыру, сауыІтыру, жараны емдеу. Баланы
Шы¦.). баІты к¿рекеш, т¤й¿тпей Іас-Іаба¦ын. Т¤йеге
±абаІ жазды. Рен¿шт¿, кей¿ñò¿ т¤р¿н жайлы м¿нг¿з¿п, жарыл¦ан ж а з д ы табанын
Ѕзгертт¿, кЅґ¿лденд¿. ±алиманыґ ойында т¤к (О.Шипин, Ек¿ дастан).
жоІ; шалыныґ І а б а І ж а з ы п, т¿л Іатып Бас жазар. с Ѕ й л. МастыІты тарату ¤ш¿н
жатІанына мєз (Р.ТоІтаров, Ерт¿с.). Б¿раІ ¿шет¿н ¿ш¿мд¿к. Тобын жазбай ж¤рет¿н ауыл
мылІау таби¦ат б¿зге деген ашулы І а б а ¦ ы н бастыІтары єл¿ ес¿н жи¦ан жоІ. Енд¿ бєр¿ б а с
ж а з б а д ы (Є.Сєрсенбаев, ТолІында.). Желе ж а з а р м е н єлек (С.Адамбеков, ±ожанасыр.).
аяґдап Амантай¦а жеткенде, т¤й¿лген І а б а ¦ ы н Бас жазды. с Ѕ й л. МастыІты тарату ¤ш¿н
ж а з б а с т а н, – тоІтат! – дед¿ (Ґ.Мўстафин, ¿ш¿мд¿к ¿шт¿. – Б а с ж а з б а І боп ресторан¦а бара
Шы¦анаІ). жатыр ед¿м. Жолдан бўрылып кетк¿м келген¿
±ўлаш жазды. а) Ек¿ Іолын кеґ¿нен ашты. (Р. РайымІўлов, Бўрылыстар). Енд¿ Іаз¿р ол
± ў л а ш ы н ж а з ы п, Іўша¦ына алды (Ауызек¿). б а с ы н ж а з б а І болып, бутылкада¦ы аІ
є) Кеґ алІапІа таралып, молынан жайылды. араІты рюмкеге толтыра Іўйды да, ІылІылдата
ТўмсыІшадан Іылт ет¿п еґсе кЅтерген¿ сол – тыґ бастады (Б.Тєж¿баев, ±аратор¦ай).
ая¦ыныґ астынан кеґ алІап лыІсып І ў л а ш Жанныґ [ж¤рект¿ґ] жарасын жазды.
ж а з ы п кетед¿ екен, сол жазыІтыґ бет¿мен КЅґ¿лдег¿ дерт, Іаяу, Іай¦ыны жойды, жан¦а
лыІси ыґып келе жатІан сап-сары к¿легей жылылыІ, жаІсылыІ єкелд¿, ауыр ойлардан,
ІаймаІтай бЅкен лег¿н кЅрд¿ (ј.Досжанов, Іай¦ыдан айыІтырды. јм¿р¿ґд¿ Ѕкс¿т¿п Мыс
Табалдыры¦ыґ.). б) јр¿стед¿, дамыды. ±ор Іылар алтын ба¦аґды. Жолдас болсаґ жаІсымен
Іўйылды дала¦а, Миллион-миллион сомалар, Ж ¤ р е к т е н ж а з а р ж а р а ґ д ы (Базар
Ж а з д ы І ў л а ш жаґа Ѕм¿р – СоциалдыІ жырау, Шы¦.). Сен ту¦алы таґ атып, Ж а н ы м-
шаруалар (I.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). в) АлысІа ес- н ы ґ ж а з д ы ґ ж а р а с ы н (С.Кер¿мбеков,
т¿лд¿, жан-жаІІа таралды. М¿не, та¦ы І ў л а- Жер-ана).
ш ы н ж а з д ы б¿р єн, КЅрк¿ осалдыІ етпегей Жараны жазды. Б¿р ауыр, Іиын т.б.
мазмўнынан. Сорпа ¿шем¿з Іалайы ІасыІпенен, жа¦ымсыз єсер, єрекеттен ІўтІарды, сала-
Жер бет¿нде к¤м¿ст¿ґ азды¦ынан (М.Шаханов, маттылыІ єкелд¿. Еск¿ д¤ние ж а р а с ы н
Ґасырëàð.). ж а з д ы бєр¿, Ерк¿ндеп кеґ баІшада масайрасІан
±ўша¦ын жазбады. Айûрылмады; тату- (Жаìáûë, Шы¦. жин.).
тєтт¿, б¿рге болды. КЅз¿н¿ґ т¿р¿с¿нде шешес¿ ЖАЗ4= е т. 1. К¿нєл¿, айыпты болу, жаІпау.
кЅкей¿не Іондыра берген болу керек, бала менен Јм¿т ш¿рк¿н Іашанда ІашІан ел¿к, Кейде ж а з-
І ў ш а ¦ ы н ж а з б а й-аІ Іойды (Ж.ЖўмаІанов, ы п Іаламын, кейде кЅр¿п. Тўлпардаймын кЅґ¿л¿м
Таңд.). ІиІула¦ан, Шабытыма шаршамас т¿л¿м-сер¿к
±ўшаІ жазды. ±аусыр¦ан ек¿ Іолын босатты. (К. Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). ±ара¦ым, не ж а-
«МауІымды бастым» дегендей ТЅлебай І ў ш а- з ы п ІалдыІ. Бес к¤ннен бер¿ Ѕз¿ґн¿ґ хабар-
¦ ы н ж а з ¦ а н д а ±арат¿леу кеск¿н¿не Іарап ед¿, ошарсыз кеткен¿ґмен шаруаґ жоІ-ау, – дед¿
жыла¦андай кЅз¿н с¤рт¿п тўр екен (С.МўІанов, єйел¿ (С.Адамбеков, ±ожанасыр.). 2. Бет¿нен
Шы¦.). ±аншайым І ў ш а ¦ ы н ж а з ы п, жаґылу, ба¦дарынан ажырау, адасу. Мўндай
Гауһарды Іалдыра бер¿п, АІын¦ўлдыґ Ѕґ¿не ІасІырлар¦а осы уаІытта да ер¿к бер¿п Іой¦ан
тЅне т¤ст¿ (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). екен. Єлг¿ сорлы жолдан ж а з ы п ¤с¿н¿п Іалар
ТаІым жазды. Шапты, ж¤рд¿ деген ма екен (Б.Серкебаев, јткенде). 3. Айну, ал¦ан
ма¦ынада айтылады. ЖарысІанда артта Іалу¦а бет¿нен тану, айûрылу. Мўны сендер ¤ш¿н
намыстан¦аным ба, єлде салт атты жатырІап ±ўдай та¦ала¦а к¤нд¿з-т¤н¿ ІўлшылыІ етуден ж
Іалдым ба, б¿раз жер т а І ы м ж а з ¦ а н н а н а з б а й келе жатан єулие апа Марияныґ атынан
кей¿н, мен атымныґ басын ¿рк¿п, аяґ¦а т¤с¿рд¿м сўраймын (±.Исабаев, Соңғы.). «Ой, бауырым»
(С.МўІанов, Øû¦.). салу ертерек, Ѕздер¿ґ барда ол т¿р¿. Ел¿нен
Тобын жазбады. Б¿рл¿кте болды. Сол ж а з б а с ер т¤лек, жем¿нен жазбас бЅлт¿р¿к
жолымен келед¿ ерк¿н басып, Ер¿кт¿ ел еґбекте (Ж.Молда¦алиев, Таґд.).
ж а з б а й т о б ы н (Є.Сєрсенбаев, Өлеңд.). Алла¦а [±ўдай¦а, тєґ¿рге] жазды. Д¿ни
Т¿зе жазбады. Жўбы ажырамады, Іатары т¤с¿н¿к бойынша «Алла жолынан ауытІыды»,
бытырамады. ±алба¦ай Іал¦ан жылІышылардыґ «к¤нєкар болды», «жазыІты болды» деген
ÆÀÇ-ÆÀÇ 534
ма¦ынада айтылады. Б¿р¿нш¿ т¿лек т¿леґ¿з: Б¿р тимейд¿. ±оґырІўлжа мўны да жаІсы т¤с¿нед¿
А л л а ¦ а ж а з б а с І а. Ек¿нш¿ т¿лек т¿леґ¿з: (I.Есенберлин, ±аһар). Алатау, Кеш¿р, Манар!
Пи¦ылы пасыІ залымныґ Т¿л¿не ер¿п, азбасІа Мен ж а з д ы м. Мен ж а ґ ы л д ы м, мен оґбадым
(Бў²ар жырау, Æûð.). БаІсы да, с¿рє, болмадыґ. (±.Сатыбалдин, ±ызыл.).
јлеґ айтып оґбадыґ. Ел ¿ш¿нде азыпсыґ. Б¿р КЅз жазбады. а) Јнем¿ назарында ўстады,
± ў д а й ¦ а ж а з ы п с ы ґ (Жамбыл, Øû¦.). Т є- Іарасынан адасып Іалмады. АйІын, сен б¿зден
ґ ¿ р г е ж а з ы п, м¿нбей-т¤спей арып, шЅмеґдеп, к Ѕ з ж а з б а й, батысІа Іарай бетте (Є.Єб¿-
дуаналыІпен б¿р к¤н бол¦ан буралыІ неге шев, Шығ.). Б¿р ноІатын Іалдырмай ма¦ан
жарайды? (Абай, Тол. жин.). жет­к¿­зу ¤ш¿н, оны аґдып, к Ѕ з ж а з б а д ы
Жаза баспады. Жаґылмады, Іателеспед¿, (М.АІынжанов, Қаз. ағартушы.). є) КЅз
дєл т¤ст¿. ±ўмайдай жўрт аґдымай Іия¦а ўшып, айырмай, тес¿ле Іадала Іарады. Ш¿рк¿н, б¿з
Алатын тоятымды таґдап ед¿м. Айдынныґ аІ ¤йден шы¦ып кеткенше, Іыздан к Ѕ з ж а з-
шортанын ж¿бермейм¿н, Жасымнан ж а з а б а д ы, тес¿лд¿ де отырды (Ауызек¿). – Сонымен
б а с п а с ІармаІ ед¿м (Жамбыл, Шы¦.). Ж а з а ойларыґ Іандай, – дед¿ ол екеу¿не кЅк теґ¿зден
б а с п а с Іадам жоІ, Жаґылмайтын адам жоІ к Ѕ з ж а з б а й тўрып («±аз. єдеб.»). Айдар т¤с
(М.Єл¿мбаев, 666 маІал). кЅр¿п оян¦андай к Ѕ з ж а з б а й Іарап Іалыпты
Жаза басты. ЖаґсаІ кет¿п, жаґылды, (Т.Тоба¦абылов, Та¦ы б¿р к¤з.). б) Айнымады,
Іателест¿. Ж а з а б а с І а н жер¿м Іайсы айырылмады. Асан арІаннан к Ѕ з ж а з б а й,
деп алды-артын ойлаумен шеке тамыры баяу сусы¦ан Іоз¦алысына Іарай шыжымдап
¤з¿л¿п кетердей боп отыр¦анда сырттан ж¿бер¿п ж¤р (С.Санбаев, Аруана).
д¤рл¿ккен айІай-шу та¦ы ест¿л¿п, ІўлаІ жарды КЅз жаз¦анша Іарады. КЅр¿нбей кеткенше
(А.Байтанаев, ±айнар). јм¿рде тап баспай, ж а з а Іарап тўрды. К Ѕ з ж а з ¦ а н ш а н¤ктеге ўзаІ
б а с у кездес¿п отырады. Ж а з а б а с у – єдебиетте І а р а д ы. ±ал¦ан н¤кте, дари¦а, естен шы¦ар
де, сында да болуы ыІтимал («±аз. єдеб.»). ±анды
ма? (Т.Єл¿мІўлов, Боз жор¦а).
кЅз Мємет ¿с Іылып ж¤р¿п, Ѕм¿р¿ ж а з а б а с-
КЅз жазып Іалды. а) ѕз¿нен адасты,
І а н емес (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Айдынныґ
Іарасынан Іол ¤зд¿, Іапел¿мде айûрылып Іалды,
аІ шортанын ж¿бермейм¿н, Жасымнан ж а з а
жо¦алтты. Ержан жаґа¦ы Ѕз¿ шырамытІан
б а с п а с ІармаІ ед¿м (Жамбыл, Òà´ä. øû¦.).
«ерекше» жауынгерден та¦ы да к Ѕ з ж а з ы п
±иІулап Ѕтсе Іаздардыґ азаны аспанда, ±араша
І а л д ы (Т.Ахтанов, Таңд.). Надя мен Тайман ки-
кел¿п, ІонаІІа Іазан асІанда. Жет¿ пер¿ Іыз
ж¤р ме екен «Басекемайлап», Жастарын с¤рт¿п, нодан шыІІан бетте єлг¿ ¤шеу¿нен оп-оґай к Ѕ з
жарлары ж а з а б а с І а н д а? (Ж.Жўматаев, ж а з д ы да І а л д ы (З.±абдолов, Жалын).
Лєйлє). є) КЅре алмады, кЅр¿п-б¿луге м¤мк¿нд¿г¿ болмады.
Жаза ўрды. ж е р г. Жаза басты, дєл т¤спед¿. Ол ¤йрект¿ґ Іызы¦ына Іарап, ителг¿с¿н¿ґ
Б¤рк¿т кейде т¤лк¿ге ж а з а ў р а д ы (±азақ т¿л¿. одан кей¿н не ¿стеген¿нен Сєтжан к Ѕ з ж а з-
аймаІ. сЅзд¿г¿). д ы (С.Бегалин, УаІыт). б) Хабар-ошарсыз,
Жазбай таныды. Дєл басты, жаґылмай бейхабар Іалды. Мен са¦ан б¿р єґг¿ме айтайын.
ажыратты, б¿рден б¿лд¿. Аудан басшыларыныґ Ек¿ айдан бер¿ хат болмай, мен баламнан к Ѕ з
б¿р¿ боларсыґ-ау деп, ж а з б а й т а н ы п, ж а з ы п І а л ы п ем (Ж.Ташенов, ±аратас).
биес¿н ерттей салып, осылай Іарай беттеп ед¿ ±ўдай-ау, [тєґ¿рге] не жазды. э к с п р.
(С.Ж¤н¿сов, Жапанда.). Оныґ ¿ш¿нен Н¤рпей¿с Б¿р нєрсеге Іатты кей¿генде, ІиындыІ кЅргенде
З¿рид¿ ж а з б а й т а н ы д ы. Ж¤ректе та¦ы айтылатын айыбым Іандай деп ±ўдайдан
да толІу пайда болды (Т.Жарма¦амбетов, сўрау, жалбарыну ма¦ынасында¦ы сЅз. Жау¦а
Сентябрь.). Ол єр кезде Ѕз¿н¿ґ Іасынан табылып, пенде Іыл¦андай. Мен т є ґ ¿ р г е н е ж а з д ы м?
тиянаІтандырып ж¤рет¿н осы б¿р ўзын шашты (±обыланды батыр). – ± ў д а й-а у, мен н е
к¿шкене адамды топ ¿ш¿нен де, ауыл шет¿нен ж а з ы п ед¿м? – депп¿н, єбден енд¿ Ѕлген¿мнен
де ж а з б а й т а н и т ы н (±.Жаркенов, (С.Сейфуллин, Шы¦.).
ЖылІышы). Не жазды. Жазы¦ы, айыбы Іайсы, Іандай
Жаз¦ан [жаппар] Іўлда жан [шаршау] к¿нємен жаІпай Іалды. Бўл топтыґ ¿ш¿не
бар ма? к Ѕ н е. Еш Іажымайды, ертеґнен байІаусызда т¤с¿п Іал¦ан Іыз бен ж¿г¿т н е
Іара кешке дей¿н дамылсыз жўмыс ¿стейд¿, ж а з ы п Іал¦анын б¿лмей, жан-жа¦ына
ти¿ст¿ м¿ндет¿нен бас тартпайды. Немене, жаутаґдап Іарады (С.Адамбеков, КЅсе.). Бєт¿р-
ж¤рег¿ґ дауаламай ма? Ж а з ¦ а н І ў л д а ау, бў¦ан н е ж а з д ы м? Ал¦аш рет Іол ўcтасып
ш а р ш а у б а р м а, Кєшекеґ Ѕз¿-аІ баяндайды ауыл¦а б¿рге келген кеште б¿рдеґен¿ґ рет¿н
(М.Иманжанов, Таңд.). б¿лмей ренж¿т¿п алдым ба? (М.Д¤зенов, АІєже).
Жаздым, жаґылдым. ЖаґсаІ бастым, «Япыр-ау, Бексўлтан¦а не бол¦ан, аІыл-ес¿ т¤зу
айыптымын. Ж а з д ы м, ж а ґ ы л д ы м десе ж¿г¿т ед¿ ¦ой. Мен¿ осыншалыІ жеккЅруш¿л¿к-
535 ÆÀÇÀ-ÆÀÇÀ
пен халыІІа, єй кєп¿р ет¿п кЅрсетуге бўлайша мєн-жайлар ескер¿лед¿ (±ЎЭ). Ж а з а н ы
Іўлшынып, жал¦ан сЅйлеп, жала жабу¦а мєжб¤р ІылмыстыІ ¿с ж¤рг¿зуш¿л¿к низамда белг¿ленген
етет¿ндей н е ж а з д ы м бў¦ан» («Жас Алаш»). арнаулы заґ тєрт¿б¿мен сот Іана та¦айындайды
СоІыр кЅрген¿нен жазбас. Ўста¦анынан (Заґ. термин. т¤с. сЅзд.).
айûрылмайды деген ма¦ынада (Іыґыр, топас Жаза берд¿. Сазайынын тартІызды,
адамдар¦а айтылады). «С о І ы р к Ѕ р г е н ¿ н- к¿нєс¿н Ѕтетт¿, жазалады. ±олыґда єкеґ
е н ж а з б а с» дегендей, соІыр басшылар мен¿ Іылышы! Єкеґн¿ґ жалаґ намысы осы болаттыґ
ІауІитып бетке ўстап ж¤ргенде, аІырын ж¤р¿п, жалында¦ан ж¤з¿нде. Жаза бассаґ, ж а з а да
мы¦ым басІан талайлар менен озып кет¿пт¿. б е р е р сол Іылыш, – дед¿ (М.Єуезов, Шы¦.).
Соны б¿лд¿м, – дейд¿ Кєк¿бай («Лен. жас»). Жаза¦а к¿р¿птар Іылмады. Жазаламады,
Тєубес¿нен жазды. д ¿ н и. ±ўдайын ес¿нен жаза¦а тартпады, к¿нєламады. Палата шы¦ын
шы¦арды; жолдан шыІты. Б¿лген к¿с¿ азар ма? кескенмен, бєлки кеспесе де, закон бойынша,
Т є у б е с ¿ н е н ж а з а р ма? (Дулат Бабатайўлы, егер прокурор протест Іылмаса, олардыґ ¿с¿н
Çàìàíà.). Іайта Іарап ж а з а ¦ а к ¿ р ¿ п т а р І ы л м а й д ы
ЖАЗА [ар. ] з а т. 1. ±ылмыстылы¦ы, (М.Дулатов, Шы¦.).
к¿нєл¿л¿г¿ ¤ш¿н тартатын айып, ¿стеген к¤нєс¿н¿ґ Жаза¦а ўшырады. Б¿реуд¿ґ кєр¿не кез¿кт¿,
азабы, Ѕтеу¿. ±асиетт¿ ±ўран Кєр¿мн¿ґ, «Иунус» Іаһарына душар болды. Естер¿ґде болсын.
с¤рес¿н¿ґ 27-аятында: «ЖамандыІ жаса¦андар Егер ¤к¿мет жина¦ан астыІты заґды жолмен
сол жаманды¦ына тепе-теґ ж а з а ¦ а ўшырайды, алмай, талассаґдар, к¤н¿ ертеґ ж а з а ¦ а ў ш ы-
р а й с ы ґ д а р (Т.Нўртазин, Јлкен жол.). Жаудыґ
ІорлыІІа жолы¦ады» («Жас Алаш»). Сонымен
ж а з а с ы н а ў ш ы р а ¦ а н ¤ш жолдасымыздыґ
оны Жўрымбай ж а з а алмайды дейс¿ґ бе?
Іай¦ылы Іазасы єл¿ ўмытыла Іой¦ан жоІ ед¿
(М.Дулатов, Шы¦.). МўсылмандыІ ережелерден
(Н.КЅшекбаев, ±арулас дост.).
шег¿нгендер немесе ол ережелерд¿ дўрыс
Жазадан [жазаны Ѕтеуден] босатылды. з а ґ.
атІарма¦андар ¤ш т¤рл¿ ж а з а ¦ а кес¿лет¿н
Жеґ¿лдетет¿н мєн-жайларды ескере отырып,
ед¿: б¿р¿нш¿ ж а з а – шапалаІтау, ек¿нш¿ жаса¦ан Іылмысы ¤ш¿н мєжб¤рл¿ айыбын Ѕтеу
ж а з а – таяІпен д¤релеу, ¤ш¿нш¿ ж а з а – немесе оны жеґ¿лдетуге рўІсат алды. Жеґ¿л
тем¿р шыбыІпен (шомполмен) со¦у (Х.АІназа- Іылмыс жаса¦аннан кей¿н ек¿ жыл, орташа
ров, Ислам). 1903 жыл¦а дей¿н д¤ре ж а з а- ауыр Іылмыс жаса¦аннан кей¿н бес жыл, ауыр
с ы Іолданылып келд¿ («БК(б)П тарихы»). Іылмыс жаса¦аннан кей¿н он бес жыл Ѕтсе,
2. Себепс¿з азаптау, жапа. Мємл¤к заґы еск¿ру мерз¿м¿н¿ґ Ѕту¿не байланысты айыпкер
бойынша, сўлтан Іаһарына ўшыра¦ан ж а з а д а н б о с а т ы л а д ы (±ЎЭ). Аса ауыр
єм¿рд¿ґ еґ жаІын достары да ж а з а- Іылмысы ¤ш¿н соттал¦андар он бес жыл мерз¿м
д а н Іўтылмайтын («Парасат»). 3. К¿нє, жазыІ. ¿ш¿нде Ѕтемеген болса, Іылмысы ¤ш¿н соттал¦ан
Ж¤г¿р¿п Мєжн¤н келд¿ «а¦атайлап, Ґар¿пт¿ неге адам ж а з а н ы Ѕ т е у д е н б о с а т ы л а д ы
ўрасыґ Іолын байлап. Сорлыныґ єлде Іандай (±ЎЭ).
ж а з а с ы бар, ЎІтырып айтыґызшы ма¦ан Жазадан босату. з а ґ. Жеґ¿лдетет¿н
жайлап» (Ш.±ўдайбердиев, Шы¦.). ±айратІа мєн-жайларды ескеру арІылы жазасы ¤ш¿н
сен¿п, ІаІтыІпай, Ж а з а с ы н тауып жауласар. ер¿кс¿з мєжб¤рлеуд¿ оґалту немесе болдырмау.
±атынша т¿лмен шаптыІпай, Майдан¦а шыІса Айыпты азаматтарды ауру¦а шалды¦уына,
жарасар (Абай, Тол. жин.). 4. п е д. Тєл¿мгерд¿ тЅтенше жа¦дайлар¦а, айыптау ¤к¿м¿н¿ґ еск¿ру
Іандай да б¿р айыбы ¤ш¿н жауапкерш¿л¿кке мерз¿м¿ Ѕту¿не байланысты раІымшылыІ немесе
тартудыґ б¿р т¤р¿ рет¿ндег¿ тєрбиел¿к мєн¿ кеш¿р¿м жасау акт¿ нег¿з¿нде ж а з а д а н б о с а т у
бар жазалау шарасы. Сы кезде педагогика жа¦дайлары да кездесед¿ (±ЎЭ).
пєн¿ ж а з а н ы ек¿ге бЅл¿п ж¤р: 1) Жаратынды Жазасын алды. Ти¿ст¿ сазайын тартты.
ж а з а, 2) жасанды ж а з а. Жаратынды АрІасын Іайыґ¦а с¤йеп тўр¦ан Павлик: Поезд
ж а з а Іылмыстыґ Ѕз¿мен байланысулы, яки т¿пт¿ жаІындап Іалды. Бєлк¿м, офицер ж а з а-
нєтижес¿ сияІты, Іылмыстыґ Ѕз¿нен туады с ы н а л а р ед¿, – дед¿ (Є.Шєр¿пов, Партизан.).
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). 5. з а ґ. <а¦ыл. fen- Жазасын алу. Айып-к¿нєс¿н Ѕтеу, сазайын
alty> Сот ¤к¿м¿ бойынша Іылмыс жасады тарту. Сын¦ан ыдыс пен жыртыл¦ан костюмн¿ґ
деп таныл¦ан азаматар¦а Іатысты єр елд¿ґ Іўнын єйел¿ тЅлепт¿. Б¿раІ енд¿ тентект¿к б¿р
ІылмыстыІ заґдарында кЅрсет¿лген баптар¦а жасал¦аннан кей¿н ж а з а с ы н а л у ы Іажет
сєйкес Іолданылатын мєжб¤рлеу шарасы. Іой (А.Шамкенов, ТолІын.).
±азаІстан Республикасыныґ ±ылмыстыІ Жазасын берд¿. КЅрес¿с¿н кЅрсетт¿. – Мыс-
кодекс¿ бойынша ж а з а белг¿леу кез¿нде Іылыґ Іўрысын! Майланба¦ан соґ Іайтушы
Іылмыстыґ сипаòы мен Іо¦ам¦а Іатер тЅнд¿ру ед¿? Ек¿ соІаныґ екеу¿ де кеш¿кт¿ б¤г¿н. Ж а-
дєрежес¿, айыпкерд¿ґ жеке басы, оныґ м¿нез- з а л а р ы ґ д ы б е р е р м ¿ н! – дед¿ Мєскуре
ІўлІы, жазаны жеґ¿лдетет¿н жєне ауырлататын (I.Жанс¤г¿ров, Єґг¿м.). Мен¿ґ басыма бас
ÆÀÇÀ-ÆÀÇÀ 536
сау¦алап Іўтылатындай ештеґе т¤скен жоІ. к¿с¿н¿ґ ¤й¿нде етасым отыруды Ѕз басына ж а з а -
±ателест¿ґ дед¿, берет¿н ж а з а с ы н б е р д ¿ д а й санап ед¿ (М.Єуезов, Таґд. шы¦.).
(С.БаІбергенов, Адам.). ЖАЗАЙЫН: жазайын берд¿. с Ѕ й л.
Жазасын беру. КЅрес¿с¿н кЅрсету, сазайын Сазайын тарттырды, айып-сыба¦асын берд¿.
тарттыру. СўмдыІ жауыздыІ Іой бўл. Бў- Б¿зд¿ґ мўнымыз¦а Іоса єкес¿ де жаІсылап тўрып
лардыґ ж а з а с ы н б е р у керек, – дед¿ Балымай ж а з а й ы н б е р г е н екен (Ауызек¿).
Ѕґ¿ сўрланып, айуандыІІа жаны т¤рш¿г¿п ЖАЗАЙЫМ з а т. ж е р г. Жаза, айып, к¿нє.
(С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). АйтІанда орындамадыґ деп б¿зге де ж а з а й ы м
Жазасын тапты. Айып-к¿нєс¿н¿ґ Ѕтеу¿н салады (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
берд¿, сазайын тартІызды. Ел Іўрып жаудыґ ЖАЗАЛА= е т. 1. АйыпІа жы¦у, жазы¦ы ¤ш¿н
жолын баІпаІ болды Ж а з а с ы н залымдардыґ соІІы¦а душар Іылу. Єкес¿... баласыныґ бўдан
т а п п а І болды. ±асына сексен к¿с¿ жолдас былай да тер¿с жолмен кету¿н Іаламайды, сол
ерт¿п, ±ыранныґ тома¦асын тартпаІ болды себепт¿ ол сЅгед¿, ўрсады, т¿пт¿ ж а з а л а й д ы да
(±.Жапсарбаев, СЅйле.). (Б.Момышўлы, Шы¦.). ±ўдай та¦ала Іўдыретт¿
Жаза тартІызды. Сазайын, айып-сыба¦асын ¦ой. Жер бет¿ндег¿ б¿з сияІты Іўлдарын єрб¿р
берд¿. ±ожа есег¿н ўрады жаман Іатты, Ўрмай ІисыІ Іылы¦ы ¤ш¿н ж а з а л а п отырады
Іайтс¿н Іал¦аны жан¦а батты. Ж а з а ґ д ы (Є.Єл¿мжанов, Махамбет.). Єкем б¿зге Ѕте сирек
т а р т І ы з а й ы н мен сен¿ґ деп, јлгенше тас ўрсатын. Т¿пт¿ некен-саяІ ж а з а л а й т ы н
тасу¦а майын сатòы (М.±алтаев, Таңд.). (С.Айни, Құлдар). Швейцарияда шылым тарта­
Жаза тартты. а) Сазайын алды, жазаланды, тын­дарды кЅпш¿л¿к ж¤рет¿н жердег¿ д¿ґгекке
айыбын, к¿нєс¿н Ѕтед¿. ±арсылыІ к¤нде Іыл¦ан байлап ж а з а л а с а, Англияда ондайларды елден
тел¿-тентек, Ж а з а т а р т ы п ешб¿р¿ сўралмай аластатып отырады (Ж.Ед¿лбаев, БуырІан.).
ж¤р (Абай, Тол. жин.). АІс¤йект¿ Іор тўтІан, 2. Айыбын Ѕтету, жауапІа тарту. Ж а з а л а-
±араны онан ор тўтІан, Но¦айларды п¿р тўтІан, с а тєу¿р оІитын, жаман оІитын балаларды да
Т а р т а р с ы ґ сонда ж а з а ґ д ы (Бозж¿г¿т). бЅлшектеп, к¿с¿ басына сабаІ беру жолы да бар
є) ѕстеген жазы¦ы ¤ш¿н айыпталды, мєжб¤рл¿ екен. Бўл т¤кке тўрмайтын єд¿с (Ж.Аймауытов,
т¤рде айыбын Ѕтед¿. Сайымды Ѕлт¿рген тЅрт Шы¦). Мектепке бару¦а бет¿м шыдамады.
ж¿г¿тт¿ патша ¤к¿мет¿ дар¦а асып, олар¦а сер¿к јз¿мд¿-Ѕз¿м Іара жўмысІа салып, ж а з а л а-
бол¦ан кЅп адамды ж а з а ¦ а т а р т І а н екен ¦ ы м да келд¿ (ј.Тўрманжанов, Адам.). Кешег¿
(С.МўІанов, јсу жол.). К¿с¿ Ѕлт¿рген Елпан да, єндер¿н олардыґ кейб¿реулер¿ бюрода да
Ѕлт¿рткен сен де ж а з а л а р ы ґ ы з д ы т а р- ІайталамаІшы ед¿, о¦ан бюро м¤шелер¿ Іатты
т а с ы ґ д а р – деген Нўржанныґ даусы Іатты тойтарыс бер¿п, ондай пи¦ыл таратІандары
шыІты (С.Мыґжасарова, ±ыр Іыз.). ¤ш¿н колхоз басшыларын Іатты ж а з а л а п
јл¿м жазасы. з а ґ. Аса ауыр Іылмысы тастады (Є.НўршайыІов, Жер туралы.). Ерд¿ґ
¤ш¿н бер¿лет¿н аса ауыр жаза, Ѕл¿мге кес¿лу. ары Ѕлген¿ Ѕз¿ Ѕлген¿. ШЅг¿шт¿ ж а з а л а п,
Осылай ойлап, Ѕз¿не Ѕ л ¿ м ж а з а с ы н к¤ткен абаІтыны Іолдан жаса¦аны ¤ш¿н Омархан мен
Іылмыскердей Іўнысып, б¿р уыс болдым да Нўрма¦анбет жиырма бес т¤йеден ер-азаматтыґ
Іалдым (Є.НўршайыІов, Шығ.). Іўнын тартсын (К.Оразалин, Абай.).
ЖАЗАБА: жазаба тид¿. ж е р г. ±ырсыІ ЖАЗАЛАН= е т. 1. Жазы¦ы ¤ш¿н айыпталу,
шалды, бєлеге жолыІты. Егер осы п¿рєдєрд¿ жаза¦а тартылу. АлауыздыІ жаса¦андар ж а з а-
бўзса, ж а з а б а т и е д ¿ депт¿ (±аз. т¿л¿. фразеол. л а н д ы (Є.Сєрсенбаев, Шығ.). Ўстап тез
сЅзд¿ã¿). деревня¦а алып барды, ±ўрсаулап жўрт кЅз¿нше
ЖАЗАГЕР з а т. ±ылмыс ¿стегенд¿ айыптау- Іўрсау салды. Бойсынбай Іыз бўйрыІты бўз¦аны
шы, жазалаушы. Єлг¿ еґгезердей жирен ж а з а- ¤ш¿н, Т¿р¿дей Ѕртелуге ж а з а л а н д ы (З.±алауова,
г е р д ¿ шаІырып, «жасауыл, жасауыл” деп Таґд. шы¦.). 2. Азапталу, азап шегу, жаза тарту.
±остЅбе жаІІа Іолын с¿лтед¿ (А.Нўрманов, ±ў­ К¤нн¿ґ шы¦ысынан кел¿п жансыз боп ж а з а-
лан.). // Жазалайтын, азаптайтын Іанды Іол. л а н ¦ а н саудагерлерд¿ґ бес ж¤з т¤йел¿к жи-
АІ пен алаштыґ ж а з а г е р отряды тап осы һазы Іалды (Д.Досжанов, Ж¿бек.). ЎзаІ жолда
кезде кел¿п, осы ауылдар¦а орнады (Ґ.М¤с¿репов, жаґылдыІ, ж а з а л а н д ы І, Масайрайтын
јм¿р.). Ж а з а г е р отрядтыґ басты¦ы офицер кезде де мазаны алдыІ. Аман ІалдыІ бєр¿нен
Антоновтыґ ж¤рген жер¿ жылан жайла¦андай єр¿ден-аІ Ала алмады ІазаІты ажал аґдып
болып Іалатын (Ґ.М¤с¿репов, Ана.). (Т.Молда¦алиев, ШаІырады ê½êòåì).
ЖАЗАҐ [ар. ] з а т. м и н. Оникс, агат ЖАЗАЛАНДЫР= е т. Сазайын тарттыру,
т¤рлес минерал. КЅз¿не Іойыл¦ан тасы – ж а- жаза¦а тарту. – Сендер, аІсаІалдар, байлар...
з а ¦ (А.Машанов, Æåð àñòû.). б¿р жўманыґ ¿ш¿нде ел-елге шы¦ып, ІазаІты
ЖАЗАДАЙ с ы н. Айып-жаза сияІты. Абай єскер жўмысына бару¦а кЅнд¿р¿п кел¿ґдер.
мынау ыстыІ ¤йде, мынадай тырысІаІ ашушаґ јйт¿п келмесеґдер Ѕздер¿ґд¿ ж а з а л а н д ы р а-
537 ÆÀÇÀ-ÆÀÇÀ
м ы н – дед¿ (С.Сейфуллин, Тар жол.). Жазалы ЖАЗАЛАТТЫРУ Жазалаттыр ет¿ст¿г¿н¿ґ
адамды ж а з а л а н д ы р а т ы н пєтуалы, Іимыл атауы. Ереу¿лш¿лерд¿ атты казактар¦а
Іуатты, єд¿л сотты, к¤шт¿ ¤к¿метт¿ табу Іиын ж а з а л а т т ы р у – патша ¤к¿мет¿н¿ґ сы
бола бастады (С.Сейфуллин, Тар жол.). жылдары Іолданып ж¤рген нег¿зг¿ тєс¿лдер¿н¿ґ
ЖАЗАЛАНУ Жазалан ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл б¿р¿ («Лен. жас»).
атауы; жазаға тартылу. ШоІанныґ сЅз¿нен, ЖАЗАЛАТУ Жазалат ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
±аранар¦а кЅрсеткен Іылы¦ы ¤ш¿н басына атауы.– Сен рўІсат берд¿ґ, жолдас Назаров,
ж а з а л а н у Іауп¿ ту¦ан атаман, сырІаттыґ оны айту керек, мойындау керек! Немесе
керект¿ тама¦ын ая¦ан жоІ (С.МўІанов, Алдабергеновт¿ ж а з а л а т у ¤ш¿н єдей¿ рўІсат
АІІан жўлдыз). јз командир¿н атып сал¦ан берд¿ґ бе? (С. БаІбергенов, Адам.). Єрине, Іол-
солдат т¿пт¿ Іандай жа¦дайда да аяусыз дан келсе, бейк¤нє адамды ж а з а л а т п а у
ж а з а л а н у ы ти¿с (Б.Аманшин, КЅк- керек, – дед¿ Устинья (Х.Рахимов, Сеґг¿р).
жар). Заґ бойынша ондай адамдар ж а з а л а-
ЖАЗАЛАУ1 з а т. п е д. Баланыґ тєрт¿б¿ндег¿
н у ¦ а ти¿ст¿. Председательд¿ґ бўйры¦ы б¿з ¤ш¿н
жа¦ымсыз ІылыІтар мен єрекеттерге тыйым
документ (Р.РайымІўлов, Бўрылыстар).
ЖАЗАЛАі с ы н. ж е р г. Б¿ртег¿с, жалпаІ салып, оларды болдырмау¦а ба¦ыттал¦ан
келген, тег¿стеу, кед¿р-бўдырсыз. Ек¿ Іанаттыґ педагогикалыІ ыІпал ету тєс¿лдер¿н¿ґ б¿р¿.
Іай жа¦ына тартсаґ да жолдан Іиыс кетес¿ґ. Ж а з а л а у ¿стелген тєрт¿пс¿зд¿кке лайыІты,
Осы дЅґ б¿раз созылып барып ж а з а л а ґ б¿туге єд¿летт¿ бол¦анда жєне бала Ѕз¿н¿ґ не ¤ш¿н
ти¿с (Т.Т¿леуханов, јзге.). жазалан¦анын т¤с¿нгенде ¦ана оныґ тєрбиел¿к
Жазалаґ тартты. ±аба¦ы ашылды, жады- мєн¿ болады (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.).
рады. ±ашан соныґ Іаба¦ы ж а з а л а ґ т а р т- Ж а з а л а у д ы ґ єрт¤рл¿ жолы бар. Мысалы,
қ а н ш а, соґынан Іалмайтын (Т.Т¿леуханов, тєрт¿пс¿зд¿к ¤ш¿н ўялту, ескерту, сЅг¿с беру, педа-
јм¿р.). гогикалыІ кеґеске шаІыру, мектептен шы¦ару,
ЖАЗАЛАіДА= е т. ж е р г. Тег¿стелу, кед¿р- б¿р сыныптан басІа сыныпІа немесе басІа
бўдырсыздану. Стол¦а Іырындап Іабыр¦алай мектепке ауыстыру жєне т.б. (±аз. т¿л¿ термин.
с¤йенд¿, жалпаІ алаІанымен жайлап маґдайын Педагогика.).
сипап Ѕтт¿: тереґ т¤скен ¤ш-тЅрт ºæ¿ì ж а з а- ЖАЗАЛАУ 2 Жазала ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
л а ґ д а п барып Іайта жиырылды (Т.Т¿леуханов, атауы. СондыІтан да олар енд¿ Ѕздер¿ басып
Келешек). ал¦ан елд¿ мекендердег¿ адамдарды б¿рден ж а-
ЖАЗАЛАС с ы н. Жазалары б¿р, айыптас, з а л а у ¦ а кЅшт¿ (Ш.Байбатшаев, Бел-белес.).
б¿рдей к¤нєл¿ (адамдар). Жазалы Бар¦ана ¦ой ±азаІта ж а з à л а у д ы ґ талай т¤рлер¿ бол¦ан.
Самсыменен, ±ыста¦ан ойнас Іыл деп Іызды Нег¿зг¿с¿ – Іўн. Айыпты адам Іўн тЅлейд¿
неден, ±осыл¦ан Ѕз¿ с¤й¿п НартайлаІты, Демект¿ (С.Ж¤н¿сов, АІан сер¿). ТаяІтыґ саны кЅбей¿п,
ж а з а л а с ы ґ жЅн кЅрмеген (Ш.±ўдайбердиев, ж а з а л а у д ы ґ т¤рл¿ єд¿стер¿н Іолдана бастады
Шы¦.). (Б.Тўрсынбаев, Ауылдан.). ЖазыІтыны ж а з а-
ЖАЗАЛАТ= е т. Жаза¦а тарттыру, л а у – заґныґ ¿с¿ (Є.Сєрсенбаев, Таңд.).
жазасын берг¿зу. Ат мєл¿м бол¦ан шаІта Мєубиев Жазалау мєшинес¿. б е й н. ж а ¦ ы м с ы з.
Єбд¿рахманды ж а з а л а т п а І болады («±аз.
Жазалау отряды, зєб¿рл¿к кЅрсетуш¿ Іарулы
єдеб.»). Алажаздай ж¿г¿ттерд¿ ж а з а л а т І а н ы ґ
топ. Казактар десе, б¿з кЅне Ресей патшалы¦ы-
аздай, енд¿ мен¿ґ соґыма т¤ст¿ґ бе?! ЖоІ, о¦ан жол
бер¿лмейд¿, – дед¿ ол («Лен. жас»). ныґ Іамшысы, найзасы жєне Іылышы ¿спетт¿
ЖАЗАЛАТ±ЫЗ= е т. Жаза¦а тартІызу, ж а з а л а у «м є ш и н е с ¿ н» кЅз¿м¿зге елесте-
сазайын берг¿зу. Кеше ¦ана Ѕз¿н ж а з а л а т- тем¿з (М.ШоІай, Таґд.).
І ы з ¦ а н бастыІтыґ б¿р¿ алдына Іайта келд¿ Жазалау отряды. т а р. Отарлаушы
(«±аз. єдеб.»). елдерд¿ґ жерг¿л¿кт¿ халыІты ба¦ындыру ¤ш¿н,
ЖАЗАЛАТ±ЫЗУ ЖазалатІыз ет¿ст¿г¿н¿ґ басып-жаншу ¤ø¿í Іўр¦ан Іарулы єскери қол.
Іимыл атауы. БўзаІы баланы єке-шешес¿не Кейб¿р саналы орыс азаматтары ІазаІ, Іыр¦ыз
айтып ж а з а л а т І ы з у дўрыс бола бермейд¿ жасаІшыларына басшылыІ ет¿п, олардыґ
(Ауызек¿). Іатарында патшаныґ ж а з а л а у о т р я д ы-
ЖАЗАЛАТТЫР= е т. јзген¿ґ Іолымен н а Іарсы со¦ысты (К.Єз¿рбаев, Шы¦.). АІ
сазайын тартІызу, жазасын берг¿зу. Неге тєр- Іайыґ орманын партизандардан тазарту ¤ш¿н
т¿пс¿зд¿к жасайсыґ? Бастауыш класта ж¤ргенде фашистер б¤г¿н т¤н ауа ж а з а л а у о т р я д ы н
¤ст¿ґнен талай рет ша¦ым айтып, ж а з а л а т- ж¿бергел¿ жатыр (±.Сатыбалдин, Ша¦ын.).
т ы р ¦ а н ы м ес¿ґде ме? (К. Сег¿збаев, Ашыл. ЖАЗАЛАУСЫЗ ¤ с т. Айыбын Ѕтеус¿з,
сыр). Осы ек¿ аяттыґ б¿р¿нш¿с¿нде ±ўран аят- к¤нєс¿ ¤ш¿н жауапсыз. Б¿р ерекше д¤лей м¿нез
тар¦а нанбайтындарды ±ўдай¦а ж а з а л а т т ы- тосып ек, Ш¿рк¿н, адам таби¦аты-ай сан Іырлы.
р а т ы н болады (М.ТоІж¿г¿тов, ±ўран тур.). ±анша ашулы бол¦анымен осы рет Єжем мен¿
ÆÀÇÀ-ÆÀÇÀ 538
ж а з а л а у с ы з Іалдырды (М.Шаханов, ж а з а л ы л ы І бола ма, оны бўл ¤ш¿н
Ґасырëàð.). к¤стєналаудыґ жЅн¿ болмас («Лен. жас»).
ЖАЗАЛАУШЫ з а т. ЗорлыІ-зомбылыІ ЖАЗАі з а т. 1. Б¿ртег¿с ашыІ жер, жазыІ
жасаушы, зєб¿рл¿к кЅрсетуш¿. Елге Іўлыбыныґ алІап. јзекше шолтаґ ет¿п тез таусылды да,
майы кеппеген бердеґке асынып, жиырма- Нўржан ж а з а ґ ¦ а шыІты (Б.СоІпаІбаев,
жиырма, отыз-отыздан ж а з а л а у ш ы кетт¿ Жекпе-жек). ±ала ашыІ ж а з а ґ жерге орна-
дегенд¿ Шымкенттен шыІпай жатып-аІ ест¿п ласІан (О.Сєрсенбаев, Са¦ым). Би¿ктен оґ
ед¿ (А.С¤лейменов, Бес¿н). Ж а з а л а у ш ы л а р жаІІа Іара¦анымызда осы¦ан ўІсас та¦ы бес
ауыл-ауылды та¦ы да Іылыштыґ ж¤з¿, найзаныґ тЅбеш¿кт¿ кЅрд¿к. Ж а з а ґ Іырат ¤ст¿нде тЅбес¿
ўшымен «ба¦ындыру¦а» шыІты (Є.Єл¿мжанов, тап осындай Іазан шўґІырланып, Іаз-Іатар
Махамбет.). т¿з¿л¿п тўр (Ў.Доспанбетов, Сыр¦алы.). 2. Јст¿
Жазалаушы отряд. Жазалау отряды тег¿с, жайпаІ, жазыІ. Сары жор¦а ат, кЅп
(отарлаушы елдерде жерг¿л¿кт¿ тўр¦ындарды жор¦адай к¤д¿р емес, Іабыр¦алы ж а з а ґ жєне
басып-жаншып, зєб¿р-жапа кЅрсету ¤ш¿н зор болатын (М. Єуезов, Шы¦.).
жараІталатын єскери полициялыІ Іарулы ЖАЗАіДАУ с ы н. 1. Теп-тег¿стеу, ашыІ-
Іол). Шы¦армада патшаныґ ІазаІ еґбекш¿лер¿н тау. Оныґ батысында¦ы сєл ж а з а ґ д а у
Іанауы, ала аяІ алаштардыґ зымияндыІ келген жасыл белестер – Ой жайлау мен Бала
єрекеттер¿, ж а з а л а у ш ы о т р я д т а р д ы ґ жайлау (±.Жўмад¿лов, Сы кЅш). Бала ж а-
жауыздыІ ¿стер¿ сЅз болады (С. Мєуленов, Жер з а ґ д а у ойпатІа Іўлай бергенде, оныґ сол
нєр¿). Б¿рме-б¿рге атан т¤йедей анау Мерков єл жа¦ынан ¤рген ит дауысы ест¿лд¿ (Є.КЅш¿мов,
бермейд¿. 16-жылы ж а з а л а у ш ы о т р я д- ±ысталаґ.). Петро ал¦ашІы отар тўсына Єл¿м
т ы ґ басты¦ы болып келген¿нде, жўртты Іан- Іон деген соґ, кЅп саІтыІпен б¿рнеше айналып
жоса еткен осы ед¿ (Є.КЅш¿мов, ±арт аґшы). ж¤р¿п, кЅп ж а з а ґ д а у, б¿р ўзындау созыл¦ан
ЖАЗАЛЫ с ы н. 1. Айыпты, к¿нєл¿, жазыІты.
жонсымаІ жерге жайлы Іонды (М.Єуезов,
Сен¿ґ Ѕткен к¤ндег¿ґ ма¦ан керек емес, адамшы-
јскен Ѕркен). 2. ЖазыІтау, жайпаІтау.
лы¦ыґ керек. јткенге сен ж а з а л ы емесс¿ґ
Жал¦ыз-аІ жотасы ¦ана ўІсамайды: мўндай
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Бўл махрум Іалма¦ыма
䤴киген к¤д¿р емес, ж а з а ґ д а у (М.Єуезов,
к¿м ж а з а л ы, ±олымды дЅп сермесем Ѕстер
±араш.). Жел Іу¦ан ІайыІтай б¿ресе еґ¿ске
ме ед¿м? (Абай, Тол. жин.). Мен тентек те,
т¤б¿нде к¿м ж а з а л ы? ±ай¦ыны ж¿беруш¿ Іўлап, б¿ресе би¿кке Ѕрмелеп келе жатІанымда
Ѕз¿ сынар (Абай, Тол. жин.). Бала сўлулыІтан ж а з а ґ д а у алаґнан Іою боз¦ылт ша´ кЅр¿нд¿
лєззат ала б¿лмейт¿н маІау жанды болса, бала (Б.То¦ысбаев, Боз жор¦а).
айыпты емес, тєрбиеш¿ ж а з а л ы (М.Жўмабаев, ЖАЗАі±АЙ з а т. Јст¿ тег¿с алаґІай жер.
Шы¦.). // з а ґ. Белг¿л¿ б¿р мемлекетт¿ґ Іылмыс- Ж а з а ґ І а й адырдан ±анай Ѕзенн¿ґ Іаба¦ында.
тыІ заґына сєйкес айыпкер, Іылмыс­ты сана- ТЅґ¿рег¿ ж а з а ґ І а й адырдан шыІІан к¿с¿
латын адам.Јрейлене Іарап тўр¦ан ша¦ы- бадырайып тўрады (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Ж а-
мызда, ж а з а л ы л а р д ы солдаттар алтыбаІан з а ґ І а й д ы т¤т¿н Іаптап кетт¿ (Ж.Аймауытов,
тєр¿зд¿ жасал¦ан дараныґ астына апарды Шы¦.). Јш орыс шы¦ып, анадай ж а з а ґ І а й ¦ а
(С.МўІанов, МЅлд¿р махабб.). Енд¿г¿ мєселе – барысып тўр¦ан кезде, жирен орыс АІб¿лект¿
ж а з а л ы л а р д ы ґ айыбына Іарай ўсыныс бауырына Іысып алып, аузынан Іўшырлана ¤ш
жасап, Іаулы шы¦ару болды (Б.Шалабаев, с¤й¿п, ек¿ орысты ерт¿п, анау ¤ш орысІа таман
јм¿рде.). 2. Жаза кЅруш¿, айыбын Ѕтеуш¿, барды. Алтау болды (Ж.Аймауытов, Шы¦.).
азапталушы. Жал¦ыз- аІ, Іарауылшылардыґ Єне, теке шыр айналды, сандалаІтады... Ия, сона
бастыІтары былай деп саІтандырды: – Та¦ы б¿р ж а з а ґ І а й д а ¦ ы ек¿-¤ш т¤п шилерд¿ґ
кЅшеге шыІтыґыз ба, донна Марианна! маґына Іўлап т¤ст¿ (Є.КЅш¿мов, ±арт аґшы.).
БайІаґыз, мўндай уаІытта оІІа ўшу оґай. ЖАЗАРМАН з а т. ж а ґ а. Жазушы; маІала
К¿м ж а з а л ы екен¿н ешк¿м тексермейд¿ де... жаз¦ыш. Орыстыґ ¤лкен ж а з а р м а н д а-
(М.Жўмабаев, Шы¦.). Басыл¦ан бас кЅтерсе, р ы н а н ондай адамдарды кЅп кездест¿рд¿м
ж а з а л ы, Базаршы базынасын айтса, ж а з а- (Ж.Молда¦алиев, Таза бўлаІ). Онда кейб¿р
л ы (МаІал). Сол он б¿р айдыґ ¿ш¿нде тауып «Іыра¦ы» оІушылар маІаланы жазып алып, ая¦ын
келмесеґдер, ж а з а л ы боласыґдар, – дейд¿ тўмандатып ж¿берген ж а з а р м а н д а р ¦ а Ѕкпес¿н
(Аязби). айтыпты (Ж.Молда¦алиев, Сарыàð²à).
ЖАЗАЛЫ± з а т. Жаза¦а татырлыІ, ЖАЗАСЫЗ с ы н. 1. Жазы¦ы жоІ, к¿нєс¿з,
айыбына бер¿лет¿н Ѕтеу. К¤нєґд¿ Ѕз¿ґ мойныґа наІаІ, айыпсыз. Екеу¿ сол ІызыІпен ж¤р¿п
алсаґ, сол жаза са¦ан ж а з а л ы І І а татыр алды, Лєззатын махаббаттыґ б¿л¿п алды. Дєлел
(М.Жўмабаев, Шы¦.). жоІ Жєбрє¿илден айûрылу¦а, Жарыныґ ж а-
ЖАЗАЛЫЛЫ± з а т. Жазалы болушылыІ, з а с ы з ы н кЅрд¿, нанды (Дастандар). Батыр-
айыпты болушылыІ, к¿нєл¿л¿к. Ест¿ген ІўлаІта ай, Іўмар ед¿м дабысыґа, Тал т¤сте Іалыґ
539 ÆÀÇÀ-ÆÀÇÁ
елге шабысыґа. Ж а з а с ы з АІмола¦а жер ЖАЗБА з а т. 1. ±олжазба, Іа¦аз бет¿не
1

аудар¦ан, Ж¤рс¿з бе ТобыІтыныґ намысына т¤скен жазу. Дєл осы кезде Семенов Карл
(Кел¿ншек). Ж а з а с ы з жаІын елд¿ґ бєр¿н Риттерд¿ґ «Азия» деген к¿табын тєрж¿ме Іылып
шапты, Дарияныґ суындай Іандар аІты. ж¤р екен. ШоІан¦а ж а з б а с ы н оІып кЅрсеткен
ШапІан жер¿н бєр¿н де бодан Іылып, јк¿метпен (М.Дулатов, Шы¦.). Баспа, ж а з б а һєм жатІа
Іолына тартып апты (Абай, Тол. жин.). 2. з а ґ. айтылып ж¤рген сЅздер бєр¿ єдебиетке сияды
ѕстеген Іылмысы ¤ш¿н мєжб¤рлеп жазаланба¦ан, (“Абай”). 2. Жолжазбалар, жол бойында¦ы
айыпталма¦ан, сотталма¦ан. Сол себепт¿ ойлар, кЅрген-б¿лгенн¿ґ т¿ркел¿п Іа¦аз¦а
сотІа беруге де, отІа беруге де оны Іимаймын. т¤с¿р¿лген мєт¿н¿. К¿ш¿ Арменияныґ патшасы
Б¿раІ жазалау керек, ж а з а с ы з Іалдыру¦а Гайтон Отырар¦а т¤ст¿. М¿не, сол Гайтон Ѕз
болмайды (Ж.ЖўмаІанов, Мен жўмысшы.). // ж а з б а л а р ы н д а бўл Іаланыґ Ѕте тамаша
Жазаламай, айыбын Ѕтетпей. Патша да, оныґ сєулетт¿, бай екен¿н таґдай Іа¦а суреттеп жазды
министрлер¿ де к¤йеу ж¿г¿тт¿ґ Ѕт¿н¿ш¿н еске (Д. Досжанов, ±ўм жўтІан.). 3. и н ф. <а¦ыл. rec-
ала кел¿п айыптыларды ж а з а с ы з босатады ora saving> Мєл¿меттер базасыныґ б¿р немесе
(Камбоджа ертег¿лер¿). Бала мўнша бола ма б¿рнеше Ѕр¿с¿нде орналасып, Ѕзара логикалыІ
екен мазасыз, ±ане, Іайсыґ кЅзєйнект¿ сын- т¤рде байланысІан аІпараттардыґ толыІ б¿р
дыр¦ан? – дед¿ єжем¿з,– Іалдырмаймын ж а з а- ІўрылымдыІ б¿рл¿г¿ [Мыс., б¿р жўмысшыныґ
с ы з, Сындыр¦ан к¿м? Алдыма кеп тўр жылдам! аты-жЅн¿, адрес¿, телефоны т.б. жатады].
(М.Шаханов, Ґасырëàð.). // НаІаІтан наІаІ, Ж а з б а н ы Ѕзара байланысІан мєл¿меттер-
бостан босІа. Неше т¤рл¿ т¤с¿н Ѕзгерткен д¿ґ толыІ б¿р бЅл¿г¿ деп айтса да болады
т¤рмен кел¿п... жўмыскерлер арасында¦ы сана- (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Ж а з б а-
сез¿м¿ тЅмен талай жанды ж а з а с ы з улайды л а р автоматты т¤рде бер¿лу рет¿ бойынша
(Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). нЅм¿рленед¿ (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
ЖАЗАТАЙЫМ ¤ с т. 1. АяІасты, байІаусызда, Жазба [бас] єр¿п. К¿ш¿ єр¿птен би¿кт¿г¿
абайсызда. Єйелд¿ґ аты єйел, тиген байыґ, ¤лкен, кейде сызылымымен де ерекшеленет¿н єр¿п
ШоІан¦а Іолы тисе ж а з а т а й ы м, Бала¦а (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
ара т¤суге єл¿ґ келмей («Лен. жас»). Кетт¿ деп Жазбалар блог¿. и н ф. <а¦ыл. record block>
ж а з а т а й ы м сек¿ргеннен, Шекенд¿ алдап АІпарат алмасу кез¿нде б¿ртўтас бер¿лет¿н
ед¿м, нан¦ан болды (Ж.Аймауытов, Шы¦.). т¿збект¿к жазбалардыґ тобы (±аз. т¿л¿ термин
Б¿реуд¿ґ ж а з а т а й ы м с¤р¿н¿п Іўлап, ая¦ы Информатика.).
сынып, яки тобы¦ы шы¦ып кетсе, сылап-сипап Жазбалар жина¦ы. и н ф. <а¦ыл. record set>
орнына салып берет¿н де мен¿ґ апам бола- Б¿р мєл¿меттер кЅз¿нен шы¦ып, ортаІ белг¿лер¿не
тын (ј.Тўрманжанов, Адам). 2. ±апел¿мде, Іарай таґдалып алынып жинаІтал¦ан жазбалар
кенеттен, кездейсоІ. Бўлардыґ жаман ауына тобы (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
ж а з а т а й ы м ¿р¿ балыІ т¤ссе де, ш¿р¿к торлар Жазба жўмыс. а) п е д. ОІушылардыґ
жыртылып кете берет¿н (Є.Нўрпей¿сов, Øû¦.). мў¦ал¿мн¿ґ тапсырмасы бойынша жєне жетек-
Ажал Іолын тартпаса, јл¿мд¿ пенде жаттамас. ш¿л¿г¿мен, сондай-аІ Ѕзд¿г¿нен орындайтын
Ж а з а т а й ы м жалынса, ЖаІсыны жаман жазбаша т¤рдег¿ жўмысы. Ж а з б а ж ў м ы с т а-
саІтамас. Есекпенен б¿р Іойсаґ, Асыл ж¤йр¿к р ы н ы ґ ти¿мд¿л¿г¿ мен нєтижел¿л¿г¿ оІушыныґ
оттамас (Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым). Ж а з а- тапсырманыґ маІсатын ІаншалыІ ў¦ын¦анына,
т а й ы м сырлассам б¿реуменен, Тау тўр¦андай кЅлем¿ мен орындалу єд¿стер¿ бойынша орын-
алдымда т¿реу кЅрем. Мен Іайтей¿н балапан дау¦а келет¿нд¿г¿не, Ѕз¿н-Ѕз¿ баІылау єд¿стер¿н¿ґ
¦асырларым јтсе т¤гел амандыІ т¿леуменен меґгер¿лу¿не байланысты (±аз. т¿л¿ термин.
(Т.Айбергенов, Мен ñà¦àí.). 3. АяІастынан, Педагогика.). є) ОІытушылардыґ, мў¦ал¿мдерд¿ґ
к¤тпеген жерден. Жаман¦а дєулет б¿тсе ауа жазбаша к¤нт¿збел¿к жоспары, т.б. ¿сІа¦аздары.
айналар, ЖаІсы¦а дєулет б¿тсе баІ айналар. Шаруасы кЅп бол¦андыІтан ба, єлде солай єдет-
Басыґа ж а з а т а й ы м б¿р ¿с т¤ссе, Арасы дос тенгенд¿ктен бе, єйтеу¿р бўл а¦ай Ѕз¿н¿ґ кЅптеген
пен дўшпан абайланар (Шал аІын, ¼ëå´ä.). ж а з б а ж ў м ы с т а р ы н ма¦ан жасататын
±ас жаман Іасында¦ы досын жаулар, ±ас (С.Еркебаев, Ал¦ашІы.).
жаІсы жау да болса кЅґ¿л¿ґд¿ аулар. Жаманмен Жазба ¤стел. Жазу¦а, к¿тап оІу¦а арнал¦ан
ж а з а т а й ы м т¤ссеґ Іол¦а, ±ўрдым¦а сен¿ жиһаз т¤р¿. УаІытынан бўрын келд¿м. Кеґ, би¿к
итер¿п басын Іор¦ар (Базар жырау, Шы¦.). бЅлме. Т¤кп¿рдег¿ ж а з б а ¤ с т е л д е отыр¦ан
4. Жазыммен, жазым болып. Жат жерд¿ жалтыр маґдай, жирен шаш, жапалаІ кЅз, ўзын
жастан¦анда ж а з а т а й ы м, ±анымен жазды, бойлы, толыІ денел¿ министр орнынан тўрып
м¤мк¿н, а¦атайым. ...±асиет¿ґнен, Іара Ѕлеґ, Іарсы алды (Е.ОразаІов, Дєр¿гер).
айналайын, ±азаІтыґ дєл Ѕз¿ндей Іарапайым ЖАЗБА2 з а т. ±а¦аз¦а т.б. материал¦а
(М.МаІатаев, Шы¦.). таґбаланып жазу т¤р¿нде т¤с¿р¿лген тарихи,
ÆÀÇÁ-ÆÀÇÁ 540
¦ылыми т.б. Іўндылы¦ы жо¦ары мўралар. Дерект¿ґ б¿р жазбасына б¿рнеше пайдаланушы
Шынды¦ында, кЅшпел¿ т¤р¿к халІыныґ, б¿р уаІытта Ѕзгер¿с енг¿зе алмайды. Єрб¿р
соныґ ¿ш¿нде ІазаІтардыґ да хат мєдениет¿ жўмыс бекет¿ тек «Ѕз¿н¿ґ» ¦ана ж а з б а с ы н
ежелден дамы¦анына б¤г¿нге дей¿н саІтал¦ан тас и е м д е н е д ¿ (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
б¿т¿ктер¿, Іыш к¿таптары, єрт¤рл¿ материалдыІ Жазба сипаттамасы. и н ф. <а¦ыл. record de-
бўйымдар¦а бєд¿зделген тылсымдыІ Іасиет¿ бар scription> Мєл¿меттерд¿ сипаттау тєс¿лдер¿н¿ґ
ж а з б а л а р ы ай¦аІ («Жас Алаш»). Бексўлтан кЅмег¿мен ба¦дарламада¦ы жазбаныґ атауы
«усын» сЅз¿н Іытай сЅз¿ емес, т¤р¿к сЅз¿ дейд¿. мен атрибуттарын аныІтау (±аз. т¿л¿ термин.
О¦ан Іытай ж а з б а л а р ы н а н еск¿ дерект¿ Информатика.).
дєлел етед¿ («Жас Алаш»). Жазба ты¦ызды¦ы. и н ф. ЎзындыІ, аудан,
БастапІы жазба. и н ф. <а¦ыл. source record> кЅлем б¿рл¿г¿не келет¿н аІпарат мЅлшер¿мен
±олданбалы ба¦дарламада бер¿лген мєл¿меттер аныІталатын аІпарат тасуыштыґ
рет¿нде Іолданылатын файл жазбасы (±аз. т¿л¿ сипаттамасы (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
термин. Информатика.). Жазба т¿л. Жазу нег¿з¿нде ІалыптасІан,
Жазба єдебиет. Жазып шы¦аратын єдебиет. Ѕз¿нд¿к тўраІты дєст¤р¿ бар т¿л. јткен ¦а-
Ол кезде ІазаІта ж а з б а є д е б и ет дєст¤р¿ сырларда Іолданыл¦ан араб графикалы ж а з б а
жоІ ед¿. СондыІтан Абай Ѕз к¤ш¿не кєм¿л сене т ¿ л мен халыІтыґ ауызек¿ сЅйлеу т¿л¿ арасында
де алмады (Т.Єл¿мІўлов, Абай). Б¿зд¿ґ б¤г¿нг¿ айтарлыІтай айырмашылыІтар бол¦ан ед¿
ж а з б а є д е б и е т ¿ м ¿ з халыІтыґ ауыз («±аз. єдеб.»). Ж а з б а т ¿ л адамзаттыґ
єдебиет¿н¿ґ таби¦и жал¦асы емес (Ґ.М¤с¿репов, сонау кЅне дєу¿р¿нен бастап осы заман¦а
Суреткер.). Ж а з б а є д е б и е т ¿ н ¿ ґ ¿ргес¿н дей¿нг¿ ¦ылым мен техника, єдебиет пен Ѕнер
Іала¦ан... Абайдыґ Ѕз¿н алсаґыз – оныґ тўсында саласында жаса¦ан байлы¦ын саІтауына жєне
сын былай тўрсын, аІынныґ кЅз¿ т¿р¿с¿нде б¿р оны жет¿лд¿руге м¤мк¿нд¿к беред¿ (±ЎЭ).
КЅне т¤рк¿ жазба ескертк¿штер¿. т а р.
к¿табы шыІпа¦анын б¿лем¿з (М.±аратаев, Ту¦ан
Т¤рк¿ руникалыІ жазба ескертк¿штер¿, Vѕѕ-ѕХ
єдеб.).
¦асырларда¦ы кЅне т¤рк¿ ойма жазулары мен
Жазба деректер. Тарихи, ¦ылыми т.б. мєн¿
Іолжазбалары, кЅне т¤рк¿ єл¿пби¿ндег¿ єр алуан
бар жазыл¦ан к¤йдег¿ мўралардыґ мєл¿меттер¿.
мєт¿ндер. К Ѕ н е т ¤ р к ¿ ж а з б а е с к е р т-
Ж а з б а д е р е к т е р ¿ н д е ±аялыІ (±ойлыІ)
к ¿ ш т е р ¿ арІылы Іаз¿рг¿ т¤р¿к халыІтарыныґ
Іаласыныґ бол¦анды¦ын б¿зге жеткен ж а з б а д е- кЅне т¿л¿н, тарихын, этногенез¿н, географиясын,
р е к т е р куєландыр¦андай жєне зерттеуш¿лерд¿ґ рухани мєдениет¿н, жазба дєст¤р¿н, єдет-¦ўрып-
єр алуан п¿к¿рлер¿ дєлелдегендей ¤й¿нд¿ астынан тары мен д¤ниетанымын б¿луге болады (±ЎЭ).
табыл¦ан буддалыІ храм да осы тўжырымды К Ѕ н е т ¤ р к ¿ ж а з б а е с к е р т к ¿ ш т е р ¿-
наІтылай т¤сед¿ («Парасат»). Солардыґ ¿ш¿нде н ¿ ґ т¿л¿н зерттеп, зор ¤лес ІосІан ¦алымдар –
ж а з б а д е р е к т е р ¿ н д е ±оялыІ (±ойлыІ) В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, В.Банг,
Іаласыныґ аты аталады, онда єз¿рде Ѕз¿м¿з Г.И.Рамстед, А.Габэн, С.Е.Малов, В.М.Насèëов
айтІан Іожалар єулеттер¿ Ѕм¿р с¤рген болатын т.б. (±ЎЭ).
(«Парасат»). КЅпжаІтыґ жазбасы. м а т. Бер¿лген кЅпжаІ-
Жазба ескертк¿штер. л и н г в. Жазба т¿л ты алу ¤ш¿н оныґ Іабыр¦алары мен тЅбелер¿
ІалыптасІан¦а дей¿нг¿ хатІа т¤скен, жазыл¦ан, бойынша жапсыру тєрт¿б¿ кЅрсет¿лген кЅпбўрыш-
басыл¦ан тарихи жазба мўралар. Ж а з б а тардыґ жиыны. Б¿р¿нш¿ сурете кубтыґ – к Ѕ п-
е с к е р т к ¿ ш т е р т¿л¿н зерттеуге арнал¦ан ж а І т ы ґ ж а з б а с ы кЅрсет¿лген (±ЎЭ).
¦ылыми-лингвистикалыІ зерттеулер аз емес ±исыІ бетò¿ґ жазбасы. м а т. Б¿р¿н-б¿р¿мен
(«Т¿лтаным»). жапсыру арІылы бер¿лген ІисыІ бетт¿ Іўру¦а
Жазба к¿лт¿. и н ф. <а¦ыл. record key> арнал¦ан жазыІ фигуралардыґ жина¦ы. ± и-
Файлда¦ы жазбаларды ўІсастыру¦а жєне о¦ан с ы І б е т т ¿ ґ ж а з б а с ы ў¦ымы элементар
тез Іатынас Іўру¦а пайдаланылатын символдар геометрияда, сызуда, топологияда жєне дЅґес
жиынты¦ы (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). беттер геометриясында Іолданылады (±ЎЭ).
Жазба мєт¿н. л и н г в. Мєт¿нн¿ґ жазыл¦ан, ±исыІ сызыІтыґ жазбасы. м а т. Ўзынды¦ы
басыл¦ан, Іа¦аз бет¿не т¤скен жазба т¿лд¿ґ бер¿лген ІисыІ сызыІтыґ ўзынды¦ына теґ
графикалыІ, орфографиялыІ нормаларымен болатын т¤зу кес¿нд¿с¿. ± и с ы І с ы з ы І ж а з-
заґдастырыл¦ан нўсІасы. Ж а з б а м є т ¿ н д ¿ б а с ы н ¿здеу ІисыІ сызыІты т¤зулеу деп аталады
ара¦а уаІыт салып Іайта Іарап, жет¿лд¿руге (±ЎЭ). ± и с ы І с ы з ы І т ы ґ ж а з б а с ы
болады (±.К¤деринова, ±аз. жазу. теор. нег¿з.). деп кейде оныґ эвольвентасы т¤с¿н¿лед¿ (±ЎЭ).
Жазбаны иемдену. и н ф. <а¦ыл. record- ±орытынды жазба. и н ф. <а¦ыл. total
locking> КЅп пайдаланушылыІ жел¿л¿к Іолдан- summary> ±орытынды аІпараттан тўратын
баларда мєл¿меттерд¿ґ тўтасты¦ын Іолдайтын соґында немесе белг¿л¿ б¿р бЅл¿г¿нде орналасІан
еґ кЅп тара¦ан жєне жет¿лд¿р¿лген Іўрал. жазба (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.).
541 ÆÀÇÁ-ÆÀÇ¥
Мєл¿меттер жазбасы. и н ф. <а¦ыл. data айтыста кейде мєдени, тарихи мєл¿меттер
record> Мєл¿меттер Іўрылымыныґ б¿рл¿г¿; келт¿р¿лед¿ (Єдебиеттану термин.). јк¿н¿шке
мєл¿меттерд¿ нег¿зг¿ жадтан сыртІы жадІа орай, халыІ поэзиясыныґ бўл т¤р¿ сы
ауыстыратын мєшинел¿к амал. М є л ¿ м е т- кезде сўйылып кетт¿, оныґ орнын ж а з б а ш а
т е р ж а з б а с ы н д а мєл¿меттерд¿ алмастыру а й т ы с т а р баса бастады (Х.Досмўха-
б¿рл¿г¿ болып наІтылы жазба-блок саналады медўлы, Шы¦.).
(±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). Жазбаша бўйрыІ. Жазба т¤рде, жазылып
П¿ш¿мс¿з жазба. и н ф. <а¦ыл. informatted бер¿лген, Іўжат т¤р¿нде рес¿мделген мекеме
record> Ба¦дарламалау т¿лдер¿нде – арнайы басшысыныґ бўйры¦ы. БасІарманыґ ж а з б а-
операторлармен аныІталмайтын жазба. ш а б ў й р ы ¦ ы н б¤г¿н мылІаудыґ Ѕз¿ єкел¿п
Соныґ салдарынан п ¿ ш ¿ м с ¿ з ж а з б а н ы тапсырды («Соц. Қаз.»).
беру формасы, стандартты кел¿с¿мдермен Жазбаша деректер. т а р. Жазыл¦ан мє-
аныІталады (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). т¿ндер т¤р¿нде саІтал¦ан тарихи, ¦ылыми т.б.
Т¤пк¿ жазба. и н ф. <а¦ыл. root record> Іўнды мєл¿меттер. Ж а з б а ш а д е р е к т е-
ИерархиялыІ мєл¿меттер базасында¦ы бас­ р ¿ жоІ ертедег¿ ІазаІ тарихы ¤ш¿н археология
тапІы жазба (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). ¦ылымыныґ рЅл¿ аса зор (Т. Оразов, ±аныш.).
ЖАЗБА-БЛОК з а т. и н ф. Компьютерл¿к Жазбаша жўмыс. п е д. Жазба т¤рде Ѕтк¿-
ба¦дарламаныґ мєл¿меттер жазбасында¦ы з¿лген емтихан. Зєурешт¿ґ атал¦ан таІырыпта¦ы
мєл¿меттерд¿ алмастыру б¿рл¿г¿. Мєл¿меттер ж а з б а ш а ж ў м ы с ы Ѕте жаІсы деп ба¦а-
жазбасында мєл¿меттерд¿ алмастыру б¿рл¿г¿ ланды (С.Сей¿тов, Жылдар.). ОІушыларды
болып наІтылы ж а з б а-б л о к саналады (±аз. байланыстырып сЅйлеуге тЅселд¿рет¿н де
т¿л¿. термин. Информатика.). сЅйлеу мєдениет¿н ІаншалыІты меґгерген¿н
ЖАЗБАГЕР з а т. Хатқа түс¿руш¿. Сол айІындайтын да ж а з б а ш а ж ў м ы с т ы ґ
еґ к¤рдел¿ т¤р¿ – шы¦арма («±азà²ñò. мект.»).
заманның, дәл¿рек айтсақ ХII ғасыр ж а з б а-
Жазбаша шарт. Ресми Іўжат т¤р¿нде
г е р ¿ осының бәр¿н қайыңның қабығынан
белг¿л¿ б¿р бек¿т¿лген заґдар¦а сєйкес жазбаша
жасалған қағазға жазып (ежелг¿ Мысыр
рєс¿мделген ек¿ жаІ арасында¦ы кел¿с¿м. ±ыз-
папирустары тәр¿зд¿), жер астына көм¿п тастай
мет кЅрсету туралы ж а з б а ш а ш а р т жасал¦ан
берген («Жас Алаш»).
жа¦дайда заґдарда белг¿ленген талаптардан
ЖАЗБАЛАЙ ү с т. с ө й л. Жазбаша. Мен¿ң басІа, шартта м¿ндетт¿ т¤рде пєндерд¿ґ немесе
жұмыстан кету¿м керек, Әбеке! Қаз¿р ж а з- сабаІтардыґ атауы, олардыґ кЅлем¿, Іызмет
б а л а й арызымды берем¿н. Солай болғаны кЅрсетуд¿ґ Іўны, тараптардыґ жауапкерш¿л¿г¿
дұрыс! («Жас Алаш»). туралы деректер Іамтылуы ти¿с («Т¤рк¿стан»).
ЖАЗБАЛЫ с ы н. ±а¦аз¦а т¤с¿р¿лген, жаз- ЖАЗҐАН с ы н. 1. БейбаІ, бай¦ўс, бейшара.
баша. Мен бўлардыґ ж а з б а л ы программа- Сабира ¿штей толІи бастады. Ж а з ¦ а н бала, уєде
ларын кЅрген¿м жоІ. Оны министрд¿ґ Ѕз¿ бер¿п Іал¦ансыґ ¦ой – деп ойлады (М.Д¤йсенов,
бек¿тед¿ (Б.Момышўлы, Шы¦.). Сонымен ж а з- Ант.). 2. Ант соІІан, ант ўр¦ан, сорлы. Јй¿ндег¿
б а л ы баяндама барлыІ сєн-салтанатымен, б¿р нанды б¿р ай жед¿ аз-аздан, Б¿р т¤н т¤г¿л, б¿р
омпаІ-томпа¦ымен, шылдырмаІ-сылдыр­ма¦ы­ айды Ынсап Іылмай ол ж а з ¦ а н (Абай, Тол.
мен треске жЅнелт¿лд¿ (С.ТЅлешев, Т¤рл¿. жин.). Ж а з ¦ а н ер Керенский майданды аралап
áàñ.). Онда да ж а з б а л ы т¤рде бер¿лу¿ шарт єскерге ¤г¿т айтып, 18-июльде б¿зд¿ґ Іыблада¦ы
(Ж.Т¿леков, Шал¦ай шепте). єскер жау¦а шауып, Іырып-жойып Іанша жер
Жазбалы тастар. Жазуы бар тастар, єр¿п- алды (Є.БЅкейханов, Шы¦.). // БайІўс адам,
тер Іашалып жазыл¦ан тастар. Ж а з б а л ы бейшара к¿с¿. К¿д¿м уайым айтатынды шы¦арды.
т а с т а р кЅр¿нгенн¿ґ Іолында, ж¤ргенн¿ґ «Шиеттей ек¿ баламен Са¦ынай ж а з ¦ а н н ы ґ
жолында жатыр («±аз. єдеб.»). к¤н¿ не болар екен» деп Т¤рмешке оґашада ауыр
ЖАЗБАША ¤ с т. ±а¦аз бет¿не т¤скен к¤йде; сыр а¦ытады (М.Сатыбалдиев, Жартас.).
Іўжат т¤р¿нде. АудандыІ атІару комитет¿н¿ґ Жаз¦ан басым-ай. с Ѕ й л. э к с п р. јз¿н-Ѕз¿
ж а з б а ш а да, телефон арІылы ауызша да берген аяп, м¤с¿ркеу мєн¿нде Ѕз¿н¿ґ ауыр хал¿н айт-
нўсІауы бойынша совхоздардыґ директорлары Іанда “бейшарамын, байІўспын” деген ма¦ынада
мен колхоздардыґ председательдер¿... б¤г¿нг¿ Іолданылатын сЅз. Ж¿г¿тт¿ґ амалы Іўры¦ан
са¦ат он жарымда осы жерге жетпек болатын к¿с¿дей болып: – Ж а з ¦ а н б а с ы м-ай – деп
(Є.НўршайыІов, Жомарт.). ал¦ашІы ¤шеу¿н¿ґ б¿реу¿н алды. Ек¿ бид¿ґ ор-
Жазбаша айтыс. є д е б. Ерте заманда¦ы тасынан тЅра¦ашылыІты знаг¿ бар бид¿ґ Ѕз¿
шы¦ыс поэзиясында (араб, парсы, мо´¦ол т.б.) алды (С.Шєр¿пов, Бекболат.).
бол¦ан хат арІылы айтысу ¤рд¿с¿. Ж а з б а ш а ЖАЗҐЫ с ы н. Жаз кез¿ндег¿. Жеделдеп
а й т ы с т а аІын єр жайды Ѕлеґ етïей, б¿р жет¿м ўлмен ж¤р¿п кетт¿, ЎйІысыз ўзаІ тദа
жел¿н¿ґ бойымен ж¤р¿п отырады, мўндай б¤лк¿лдетт¿. Ўзын жол, жўлдыз жарыІ, ж а з-
ÆÀÇ¥-ÆÀÇ¥ 542
¦ ы т¤нд¿, «±ўлагер» деген єнмен ꤴ¿рентт¿ АрифметикалыІ амалдарды орында¦анда
(ѕ.Жанс¤г¿ров, Поэм.). Ержан, МўІаш – ж а з ¦ ы дєптерд¿ґ б¿р бет¿не ¤ш ба¦ана ет¿п ж а з ¦ ы-
демалысІа Ержанныґ ауылына кел¿п жатІан з у керек («ХалыІ мў¦.»). Атаґныґ са¦ан бар
комсомол ўйымында¦ы рабфак студенттер¿ ¤йреткен¿ ма¦ан хат ж а з ¦ ы з у, солай ¦ой? –
(М.Дулатов, Шы¦.). ±араІтарым, ержеткенн¿ґ дед¿ ол (К.Оразалин, Абай.). 2. Шы¦арту, ойлап
белг¿с¿ ¦ой, м¿не, бўл, Ек¿ єкен¿ґ келер к¤нмен шы¦арту. Ж¤с¿пбек єнд¿ Ѕз¿ ойла¦ан ж¤йес¿не
жал¦адыґдар ж¤рег¿н, – äеп жымиды, жанын б¿р т¤с¿ргендей болуы да, енд¿ єнге лайыІты
ой тербеткендей тасІынды, Жанарында ж а з ¦ ы сЅз ж а з ¦ ы з у ¤ш¿н Ґабиденге ІолІа салды
шыІтай ек¿ тамшы жас тўрды (М.Шаханов, (Х.Елебекова, Јн¿ кетпес.).
Ґасырëàð.). ЖАЗҐЫ-КЈЗГѕ с ы н. Жаз бен к¤з кезг¿,
Жаз¦ы г¤лдей т¤рленд¿. б е й н. ±ўлпырды, ек¿ жыл мезг¿л¿не Іатысты. Овчинниковтыґ
кЅз тартып жайнады. Ж а з ¦ ы г ¤ л д е й т ¤ р- деректер¿ бойынша, ІазаІ биес¿н¿ґ ж а з ¦ ы-
л е н ¿ п тол¦ан т¤с¿м, КЅз¿м нўрлы, аІ меруерт к ¤ з г ¿ маусымдарда ал¦ашІы 4 ай сау¦анда¦ы
б¤т¿н т¿с¿м (С.Торай¦ыров, Шы¦.). тєул¿кт¿к с¤т¿ 10,5 литр (±ымыз.). Омар¦али
Жаз¦ы жауындай. б е й н. Жылы, жан¦а та¦ы жўмыссыз Іалды да, ж а з ¦ ы-к ¤ з г ¿
жайлы; Іўйыл¦ан, тЅг¿лген деген ма¦ынада. табыстан жинал¦ан тиын-тебенмен ептеп к¤н
АґІылдап алтын к¤рек домбырадан, ±ўйып тўр кЅр¿п тўрды (С.Бегалин, Сєтжан).
ж а з ¦ ы жылы ж а у ы н д а й боп (ѕ.Жанс¤г¿ров, ЖАЗҐЫ-±ЫС±Ы с ы н. Жаз бен ІысІы
Шы¦.). Шашылады к¤лк¿ ж а з ¦ ы ж а у ы н д а й, кезг¿, ек¿ жыл мезг¿л¿не де Іатысты. Јй¿нде єйел
Д¤р¿лдейд¿ алаІандар дауылдай (С.МўІанов, болма¦анмен, ж а з ¦ ы-І ы с І ы тўраІтары ¤нем¿
Шы¦.). жинаІы (С.МўІанов, јм¿р мект.). Ер¿ Ѕлгенде,
Жаз¦ы к¤ндей. б е й н. ЖарыІ, жарІын, К¤лтайдыґ Іолында б¿р ат, б¿р бўзаулы сиыр,
ашыІ, жайлы деген ма¦ынада. Ж а з ¦ ы к ¤ н- ж а з ¦ ы-І ы с І ы ¤й, салІамдан¦ан сайман Іалды
д е й жарІын к¤н¿м, Еґбек ер¿ – ж¤рект¿ ўл (Б.Майлин, Шы¦.).
(ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). ЖАЗҐЫЛЫ± з а т. ж е р г. Жаз кез¿, жазды-
Жаз¦ы т¤скен са¦ымдай. п о э т. ±ўлпырып, г¤н¿. Ж а з ¦ ы л ы І І а а¦аш ¤й артыІ Іой,
жарІырап алыстан кЅз тартатындай. Бет ауасы жаІсы (±азақ т¿л¿ аймаІ. сЅзд¿г¿). Ж а з-
ажарын Іарасаґ, Ж а з ¦ ы т ¤ с к е н с а ¦ ы м- ¦ ы л ы І т а да, ІысІылыІты да мал сойылмай
д а й (Батырлар жыры). тўрмайды (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
ЖАЗҐЫЗ1= е т. 1. Жаздыру, сЅз¿н Іа¦аз¦а ЖАЗҐЫР= е т. 1. Айыпты деп к¿нєлау.
т¤с¿рту. Таґ атысымен еґ єуел¿ мол арыз ж а з- Орман¦а ±асІыр кетт¿ ±озыны алып, Белг¿л¿
¦ ы з ы п, Сєрсен аІсаІалды жоІшы ¦ып Іала¦а, етер ¿с¿ алып барып. Осындай жазыІсызды
ўлыІІа аттандырды (М.Єуезов, ±араш.). Ол ж а з ¦ ы р а т ы н Єр жерде к¤шт¿лер де бар ¦ой
Тара¦ай¦а КЅкаланы жамандап арыз ж а з ¦ ы- Іалып (А.Байтўрсынов, Шы¦.). Ж а з ¦ ы р м а ш ы,
з ы п алатын да, Іалтасына салатын (Є.Тарази, сен мен¿, Жазы¦ы жоІ пендем¿н. Бўл д¤ниеге
Асу.). 2. ±арыз¦а алып, белг¿лет¿п Іойдыру. келгел¿ Сен ¤ш¿н не кЅрмед¿м (С.Мєуленов,
Кейде, т¿пт¿, б¿р-ек¿ к¤н аш ж¤рсе де, ертеґ¿не БозІырау.). Жамаулы ки¿м киген¿ґе жўртты ж а з-
кЅк д¤кенн¿ґ Іожасына Ѕлердег¿ сЅз¿н айтып, ¦ ы р м а (МаІалнама). 2. Æазалау, жаза­сын
¿лгерг¿ к¤нн¿ґ есеб¿нен нан, не ўн ж а з ¦ ы з ы п беру. Атаґды анаґ аз¦ырып, Тўр¦ызба¦ан
алатын (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). бей¿шке. Алласы оны ж а з ¦ ы р ы п, Єкелд¿
ЖАЗҐЫЗ2= е т. Жайдыру, тЅсетк¿зу. К¤н бастап кей¿ске (Абай, Тол. жин.). ЖамандыІІа
Іызбай ¤йд¿ґ кЅлеґкес¿не к¿лем ж а з ¦ ы з ы п, ж а з ¦ ы р а д ы, жаІсылыІІа жарыл¦айды (Абай,
¤ст¿не б¿рнеше Іабат шайы кЅрпе тЅсетк¿зд¿ Тол. жин.). Жазба¦ан шы¦ар бўл та¦дыр, Ж а з-
(Ж.Сатаев, АлакЅбеґ.). ¦ ы р ы п сен¿ болар ма. Асы¦ып жаз¦а тўр¦ан
ЖАЗҐЫЗДЫР= е т. јзге адам¦а жаздыру, г¤л, Жазына жетпей солар ма? (Т.Молда¦алиев,
сЅз¿н Іа¦аз¦а т¤с¿рту. – Мына ¿н¿-балалары Хаттар.).
Абайдыґ сЅздер¿н М¤кеґе ж а з ¦ ы з д ы р ы п јлердей жаз¦ырды. Єбден к¿нєлады, жер-
жатыр (К.Оразалин, Абай.). Егер де санаІшылар жебер¿не жет¿п к¤стєналады, барынша айып-
бўл жоІта ¤йге келе Іал¦андай болса, ж а з- тады. Бай¦а Іарсы шабуыл баста¦ан Ѕжет топты
¦ ы з д ы р ы п ж¿беруд¿ тапсырды (К.Оразалин, Ѕ л е р д е й ж а з ¦ ы р ы п, к¿нºлап, Іиянаттап
КеґбайтаІ.). отыр (М.Єуезов, Шы¦.).
ЖАЗҐЫЗДЫРУ Жаз¦ыздыр ет¿ст¿г¿н¿ґ ЖАЗҐЫРТ= е т. К¿нєлатІызу, к¤стєналат-
Іимыл атауы. Бекбосын Ѕз¿н¿ґ артыІ малдарын Іызу. јз¿мен-Ѕз¿ болып жатІан оныґ жан
жиендер¿не енш¿ге берген болып Сўлтанныґ д¤ниес¿нде єлдек¿мд¿ к¿нєлау немесе Ѕзгеге ж а з-
атына ж а з ¦ ы з д ы р у д ы ґ Іажетт¿г¿н сЅйлест¿ ¦ ы р т п а І ойы бол¦ан емес («Лен. жас»).
(К.Оразалин, АІ жазыІ). ЖАЗҐЫРТУ Жаз¦ырт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ЖАЗҐЫЗУ Жаз¦ыз ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы. Ерденн¿ґ патша а¦замнан шен алып,
атауы. 1. Ойын, сЅз¿н, таґбасын Іа¦аз¦а т¤с¿рту. шекпен киген даґІын, к¿мд¿ болса да ж а з ¦ ы р-
543 ÆÀÇ¥-ÆÀÇ¥
т у, жарылІау Іолында екен¿н малданушылар тел¿м, Тында¦анныґ коймас жанын байытпай.
да кЅп-т¿ (Т.Єл¿мІўлов, Ту¦ан ауыл). Тег¿н емес бўл к¿с¿, Каспий тўл¦а, д¤р к¿с¿, Жа-
ЖАЗҐЫРУ Жаз¦ыр ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл ны мырза ж а з ¦ ы т ў р ¦ ы Ж а й ы І т а й
атауы; 1. Айыпты деп к¿нєлау. ±аз¿р ойланып (К.СалыІов, Жезки¿к).
Іараса, соныґ бєр¿ Іиянат, жазыІсыз ж а з ¦ ы- Жаз¦ытўр¦ы жасыІтай. б е й н. ±ыстан
р у. Амал не, сондай да лайсаґ к¤ндер Ѕткен титыІтап зор¦а шыІІан, ж¤деп-жада¦ан
(Ç.±абдолов, Жалын). ±арт атІа теґдеп Іой¦ан малдай єлс¿з, сылбыр деген ма¦ынада. Адамзат,
отынды да, б¤к¿л д¤ниен¿ де ўмытІан к¤йде хайуанаттар б¿р тєр¿зд¿, Шынара халыІ ¿ш¿нде
отыр. јткен Ѕм¿р¿ ¤ш¿н Ѕз¿н ойша ж а з ¦ ы р у- бар ег¿з¿. Ж а с ы І т а й ж а з ¦ ы т ў р ¦ ы босІа
м е н отыр (Є.Єл¿мжанов, Отырар). 2. Æазалау. жатпай, Кел, кЅґ¿л¿м, кЅже ІатыІ майша шыжы!
Содан бер¿ к¤й¿ басылма¦ан малды Жєн¿кейлеп (О.ШораяІов, Шайыр).
ж а з ¦ ы р у єдетке айналды (Т.Нўртазин, Адам.). Жаз¦ытўр¦ы Іардай ер¿д¿. б е й н. Б¿рте-
Ж а з ¦ ы р у ы да, жарыл¦ауы да пендес¿не б¿рте кеми т¤ст¿, азая берд¿. К¤н сайын мўны
ўІсамайды (Абай, Тол. жин.). кЅр¿п Байбол жа¦ы Кем¿д¿ ж а з ¦ ы т ў р ¦ ы І а р-
ЖАЗҐЫРУШЫ з а т. Айыптаушы, к¿нєлау- д а й е р ¿ п (С.Торай¦ыров, Шы¦.).
шы. Жиырма ек¿ жасымда он алтыншы жылы Жаз¦ытўр¦ы сонадай буды. б е й н. Жаз
Мерке кЅтер¿л¿с¿не Іатынасып, патша ж а з- кез¿ндег¿ мал ¤ст¿не ¤ймелеген Іалыґ сонадай
¦ ы р у ш ы л а р ы н ы ґ баІтысына т¤ст¿м жан-жа¦ынан борады, єр тўстан Іаптады. Єр
(Ж.Арыстанов, СўґІар). Мен¿ теґ¿з еґбег¿н¿ґ тўстан атІан автомат, пулемет оІтары жарІ-
ауыртпашылы¦ы емес, «теґ¿зге шыІтыґ, Іиын- жарІ ет¿п, Егорды ж а з ¦ ы т ў р ¦ ы с о н а д а й
дыІтан Іаштыґ» деп ж а з ¦ ы р у ш ы л а р б у ы п келед¿ (Ґ.М¤с¿репов, Шы¦.).
Іынжылтады (Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). // Айыпты ЖАЗҐЫТЎРЫ з а т. КЅктем кез¿, жаз¦а
санайтын, к¿нєлайтын. Астраханда¦ы досынан салым мезг¿л. Ойын-той болып жатІан, Ел кЅ-
ат-т¤йедей Іалап ал¦ан Іол фонарын жаІІан ш¿п, Іонып жатІан. Жаз шы¦ып, ж а з ¦ ы т ў р ы,
ед¿, егде капитанныґ т¤йме кЅз¿ Іара кер ар¦ы- Анау мал толып жатІан (М.Дулатов, Шы¦.).
маІтыґ ж а з ¦ ы р у ш ы Іарашы¦ына кездест¿ ±ыс бойы аІша шы¦армай-аІ, кЅр-жермен ж а з-
(Є.Сєрсенбаев, Теґ¿з.). ¦ ы т ў р ы кЅл¿к майын берем деп-аІ ўнды ала
ЖАЗҐЫРЫЛ= е т. Айыпталу, жазалану. беруш¿ ед¿к (С. Шәрiпов, Шы¦.). – Мен¿ґ атым
Мадияр жазыІсыз ж а з ¦ ы р ы л ¦ а н сыґай Сєлмен. Хак¿ммен ж а з ¦ ы т ў р ы айûрылып
кЅрсет¿п: – Не боп Іалды? Б¿реу б¿рдеґе дед¿ ме, кеткеннен бер¿ хабарсызбын (X.Есенжанов, Тар
жаным-ау, айтшы, т¤с¿нд¿рш¿! – дед¿ (С. Омаров, кезеґ). Ж а з ¦ ы т ў р ы Іўлпыра жайІал¦ан, та¦ы
јм¿р.). УаІытсыз сен¿ тў¦ырдан тайдыр¦ан жау да жаґар¦ан д¤ниен¿ кЅргендей, белде тўр¦ан
ж а з ¦ ы р ы л а д ы (Ж.Арыстанов, СўґІар.). адам Ѕз¿ де жасар¦андай болады (Ы.ЖаІаев,
Бала тер¿с ж а з ¦ ы р ы л с а, бўл оныґ м¿нез јм¿р.).
тєрбиес¿не кер¿ єсер етед¿ (К.ЖарыІбаев, ЖАЗҐЫТЎРЫМ з а т. ±ыс пен жаздыґ
Психология.). арасында¦ы мезг¿л, кЅктем. Ж а з ¦ ы т ў-
ЖАЗҐЫРЫі±Ы с ы н. К¿нєл¿рåê, айып- р ы м алашамен жауып Іор¦а¦ан Іар ¦ўмыры
тылау. Апай, бўл меш¿т емес. – Мў¦алима ж а з- Жалын¦анда, ІазаІ аяп ал¦ан газета ¦ўмыры
¦ ы р ы ґ І ы п¿ш¿нде єкеме Іарады (Є.Сєрсенбаев, (Є.БЅкейханов, Шы¦.). Б¿р-ек¿ айдан соґ ж а з-
Теґ¿з). ¦ ы т ў р ы м уаІыт ед¿, б¿р к¤н¿ ауыл¦а б¿р шєк¿рт
ЖАЗҐЫТЎРҐЫ с ы н. КЅктемг¿, Іыстан кел¿пт¿, молдалыІІа тўрады екен дегенд¿ ест¿п,
кей¿нг¿. Ж а з ¦ ы т ў р ¦ ы єр¿ буаз, єр¿ жадау Сєрсенбай со¦ан сЅйлесуге келд¿ (М.Дулатов,
Іойлар т¿зеден су кеш¿п єреґ жылжып келед¿ Шы¦.). Ж а з ¦ ы т ў р ы м кез¿ екен, К¤н ыз¦ырыІ
(Ґ.М¤с¿репов, Кездесп. кет.). Ж а з ¦ ы т ў р ¦ ы жел екен: ±алпаІты ІазаІ б¤р¿с¿п, ЖаІ ж¤ндер¿
сал¦ан кЅп¿рд¿, к¤н Іыза су Іатты тасып, м¤лде ¤рпи¿п (Ж.Аймауытов, Шы¦.). Жолшыбай тау-
бўзып а¦ызып єкеткен (С.Бегалин, УаІыт.). тасІа нашарлары Ѕл¿п-Іырылып, ыл¦и ¿р¿лер¿
±азаІ жаґа жылы – ж а з ¦ ы т ў р ¦ ы к¤н ¿р¿ктел¿п Іал¦ан, мал-жандары, Іора-Іопсысы,
мен т¤нн¿ґ теґелген к¤н¿ (22-марта) болады барлыІ м¤лк¿ аІтардыґ Іолында Іалып, ж а з ¦ ы-
(М.Жўмабаев, Шы¦.). Олардыґ бєр¿ де ж а з- т ў р ы м жел¿гет¿н ІасІырдай зы¦ырлары Іайнап
¦ ы т ў р ¦ ы г¤лдей сўлу ед¿ (М.Жўмабаев, мўжыІтар Іостарыныґ ¿ш¿нде жатып даланы
Шы¦.). Ж а з ¦ ы т ў р ¦ ы таґ шапа¦ы бес¿ктег¿ ойлайтын, Ерт¿ст¿ са¦ынатын (М.Жўмабаев,
сєби¿н аяла¦ан Іўдды ана мей¿р¿м¿ рєу¿шт¿ Шы¦.).
(К.Ахметбеков, АлакЅл.). Жаз¦ûтўрым атІан таґдай. б е й н. КЅктем-
Жаз¦ытўр¦ы ЖайыІтай. б е й н. о к к а з. Суы дег¿ таґдай жарыІ, жылы, нўрлы деген ма¦ынада.
молайып, кенер¿нен тасы¦ан, кЅктемдег¿ ЖайыІ КЅз¿ґ – к¤н, ойыґ – аспан, жарІын ж¤з¿ґ Сыз
Ѕзен¿ндей дархан, шалІы¦ан деген ма¦ынада. бер¿п а т І а н т а ґ д а й ж а з ¦ ы т ў р ы м
±ыран ІабаІ, салпы ер¿н, КЅзде к¤лк¿ жан (±.Аманжолов, Шы¦.).
ÆÀÇ¥-ÆÀÇÄ 544
ЖАЗҐЫТЎРЫМҐЫ с ы н. КЅктемг¿, Іыс- ана мен¿ мўІатІыш газетке ж а з ¦ ы ш т а р д ы
тан кей¿нг¿ жылы, жайлы кезг¿. Ж а з ¦ ы т ў- осында жинап єкел (Є.Тєж¿баев, Г¤лден.). Ол
р ы м ¦ ы жас è¿ст¿ жасыл шЅптерд¿ґ орнын кезде кеґшарлар мен ўжымшарларда б¿рд¿-ек¿л¿
сары селеу мен Іатаґ тартып Іуар¦ан аІкЅде ж а з ¦ ы ш т а р болатын («Жас Алаш»).
басІан (М.Єуезов, ±араш.). Еґ ўзыны ІылшыІ ЖАЗҐЫШТА= е т. ±айта-Іайта жаза
ж¤нд¿ Іойдыґ ж а з ¦ ы т ў р ы м ¦ ы жаба¦ы беру. Алайда «ж¤з деген жазу¦а да, айту¦а да
ж¤н¿н¿ґ ўзынды¦ы 7-20 см, кейде 25 см-ге дей¿н кел¿ст¿. Єс¿ресе ж¤з ат, ж¤з атан, ж¤з Іой... – деп
жетед¿ (М.Ермеков, ±аз. биязы.). Ес¿л Ѕзен¿н¿ґ ж а з ¦ ы ш т а й бастады интендант ±алыбай
жа¦асында ойдым-ойдым боп б¿тет¿н тал, шетен, (X.Есенжанов, Тар кезеґ). Ел ¿ш¿ндег¿ ІаралыІ-
сара¦аш, Іайыґ, аршалардыґ ж а з ¦ ы т ў р ы м- ты, зарлыІты кЅрсе дауыс кЅтер¿п, дау¦а
¦ ы жасыл жапыраІтары сар¦ылттанып Іал¦ан араласып, жан-жаІІа ж а з ¦ ы ш т а п, ж¤рген
(ѕ.Есенберлин, ±аһар). жер¿нде єд¿лд¿к орнатам деп єуреленген
Жаз¦ытўрым¦ы Іар суындай. б е й н. Тарам- (Б.Аманшин КЅкжар). Ж а з ¦ ы ш т а п жатыр
тарам болып жыралар¦а бЅл¿нген кЅктемг¿ ер¿ген б¤кт¤с¿п, Єне б¿р марІа Іарындас. КЅкала
судай сала-сала деген ма¦ынада. Ж а з ¦ ы т ў- еткен кЅк т¿с¿н Жаланып жасыл Іарындаш
р ы м ¦ ы сай-саланы Іуалай аІІан І а р с у ы н- (Ж.Молда¦алиев, Жиырма бес.).
д а й ІазаІ Іолдары тарамданып, жан-жаІІа ЖАЗҐЫШТАУ Жаз¦ышта ет¿ст¿г¿н¿ґ
Іарай аттана бастады (ѕ.Есенберлин, Жанталас). Іимыл атауы. С¤йекке с¿ґген єдет Іой, БаІты-
Жаз¦ытўрым¦ы Ѕзендей. б е й н. КЅктемг¿ суы бай ж а з ¦ ы ш т а у ы н єл¿ де Іояр емес («±аз.
молайып тасы¦ан Ѕзендей асау, ба¦ынбайтын, єдеб.»).
кЅнбейт¿н деген ма¦ынада. Бўл аурудыґ Ѕз¿ ж а з- ЖАЗҐЫШТЫ± з а т. 1. Тез жаза Іоятын
¦ ы т ў р ы м ¦ ы тасы¦ан Ѕ з е н д е й не тез алып Іасиет. Оныґ ж а з ¦ ы ш т ы ¦ ы сол – ол мен¿ґ
кетед¿ де, не тез жа¦асына шы¦арып тастайды кЅкей¿мде ж¤рген, б¿раІ айту¦а т¿л¿м жетпей,
(«Лен. жас»).
ойым жетпей ж¤рген жайларды ¤ст¿нен дєл
ЖАЗҐЫШ1 с ы н. 1. Тез жазып тастайтын,
т¤с¿п айтІанында боп тўр (С. БаІбергенов,
ойында¦ысын Іа¦аз¦а т¤с¿руге Іўмар, б¿рден
±ар¦а там.). 2. ж а ¦ ы м с ы з. Жаза беруге, бос
Іа¦аз¦а т¤с¿рг¿ш. – Б¿ле б¿л сеґ кЅрген¿ґд¿ сол
жазу¦а ІўмарлыІ. Алайда бў¦ан Іосылмаймыз.
Іалпында Іа¦аз¦а т¤с¿ре алатын ж а з ¦ ы ш
Бўл п¿к¿р, сЅз жоІ, тал¦амсыз єуенге жол ашады,
екен¿ґе Іуанам (Р.РайымІўлов, ±ыз – айна).
Жал¦айыІ мейл¿ ¤м¿тт¿ Сєбиге жаґа сЅйлеген. ж а з ¦ ы ш т ы І т ы кЅбейтед¿ («±аз. єдеб.»).
±ыз¦а хат ж а з ¦ ы ш ж¿г¿тт¿ Са¦ынып Іалам ЖАЗДА1= е т. с ө й л. Жаз бойы б¿р жаІта
кейде мен (Т.Молда¦алиев, ±ош, кЅктем.). болып Іайту. Биыл ол сол кеткеннен мол кет¿п,
Тергеуш¿ жа¦ына пышаІ жаны¦андай арыІ теґ¿з жа¦алауында¦ы ел арасынäà ж а з д а п
сары ж¿г¿т екен, Іолы сондай ж а з ¦ ы ш, мен келд¿ (Ауызек¿).
ежелеп айтып бергенше, ол жазып ¤лгеред¿ ЖАЗДА2= е т. Ет¿ст¿ктерге т¿ркес¿п «шаІ
(Ж.јм¿рбеков, Таст¤й¿н.). 2. т е х. Таґбалап Іалды, сєл Іалды» деген мєнд¿ ¤стемелейт¿н
т¤с¿рг¿ш, таґбалаушы. Осылайша жасал¦ан кЅмекш¿ сЅз. Јлкен а¦ам мен б¿р Іыс б¿рге тўр¦ан
программа мен ж а з ¦ ы ш механизмге тЅрт кЅп Іыстаудыґ жанынан Ѕте бергенде кЅґ¿л¿м
бўрыш, ¤ш бўрыш, трапеция т.с.с. сыныІ сы- б¿р бўзыла ж а з д а д ы (ј.±анахин, Жер бас.).
зыІтармен Іоршалады (К.Айманов, Физика.). Кешет¿н сазды ет¿кпен Басында ерд¿ґ аз ба к¤н.
Ферромагнитт¿к лентаны магниттейт¿н элек- Осынша арманды ерт¿п мен, Теґ¿зде Іирай ж а з-
тромагнитт¿ – ж а з ¦ ы ш электромагнит деп д а д ы м (Т.Айбергенов, Мен ñа¦àí.). јткен
атайды (М.Бекбауов, КЅг¿лд¿р.). айда жанар-жа¦армайдыґ отына к¤й¿п кете
ЖАЗҐЫШ 2 с ы н. Жазылуды, т¤зелуд¿ ж а з д а п, кЅп мазасы болма¦ан ЖылІышиевты
Іамтамасыз етет¿н. ≈ Т¤й¿лгенд¿ ж а з ¦ ы ш сарапшылар 14 орын¦а тўраІтатып ед¿ («Жас
тамыршылар. Алаш»).
Жаз¦ыш еттер. а н а т. <лат. musculus Жаны шы¦а жаздады. Зєрес¿ ўшты, ІорыІ-
extensor> АяІ пен Іол буындарыныґ жазылу ты. Оспанныґ да Іўйры¦ына Іыл батпай, Нўрым
Іоз¦алысын Іамтамасыз етет¿н бўлшыІ еттер ыґыран¦ан сайын бет¿не Іарай т¤с¿п, ж а-
тобы. Ж а з ¦ ы ш е т т е р буын бўрышыныґ н ы ш ы ¦ а ж а з д а п, Іўр анау ¤йден мынау ¤йге
тЅбес¿нде орналасып, буынды Іўраушы с¤йек- кезекке ж¤г¿ре берд¿ (С.Торай¦ыров, Шы¦.).
терд¿ґ бастарын б¿р-б¿р¿нен алшаІтатады (±аз. Жарыла жаздады. Ыза¦а булыІты, ашулан-
т¿л¿ термин. Биология). ды, Іыз¦анды, ¿ш¿ к¤йд¿. – Мен бЅл¿кт¿ Ѕз кЅґ¿л¿ме
ЖАЗҐЫШТАР з а т. с Ѕ й л. э к с п р. к е- сый¦ан єд¿летпен бЅлмекп¿н. БайІаймын, ж¤р¿-
к е с ¿ н. Арыз, ша¦ым жазу¦а дайын тўратын с¿м КЅжекбай¦а жаІпайды, тыжырынып,
немесе газет, т.б. басылымдар арІылы б¿реуд¿, ж а р ы л а ж а з д а п келед¿, – дед¿ С¤й¿нд¿к
б¿р нєрсен¿ сынап-м¿неуге Іўмар адамдар ма¦ы- Абай¦а (М.Єуезов, Шы¦.). ±айсыб¿р ¿ст¿ бол-
насында. Єй, Єб¿лбек, сен бар ¦ой, тез жЅнел, ¦ан к¿с¿лерд¿ґ Ны¦метке Іошемет кЅрсет¿п,
545 ÆÀÇÄ-ÆÀÇÄ
жалпылдап жатІанын кЅргенде, Судыр Ахмет атымды, ЖарысІаннан оздыратын атымды,
ж а р ы л ы п к е т е ж а з д а й д ы (Є.Нўрпей¿сов, Той-думан¦а кез Іылатын атымды, КЅкпар
Шы¦.). шыІса, тез Іуатын атымды (Ж.Жўматаев,
Жеп Іоя жаздады. ±атты ашуланды, Лєйлє). ±айда¦ы б¿р белг¿с¿з ІорІыныш ж а з-
Іолды-аяІІа тўр¦ызбай ўрысты. Шапыраш д а й жанымды жег¿дей жеуш¿ ед¿, Б¤г¿н ес¿мд¿
кЅз, сем¿з, бырти¦ан толыІ бетт¿, дембелше ала бастады (Є.Єб¿шев, Найза¦ай).
сары ж¿г¿т, ма¦ан неге сыйлыІ бермейс¿ґ, мен Ала жаздай. Б¤к¿л жаз бойы. А л а ж а з-
бєленшеден кемм¿н бе деп, Шєйкенд¿ ж е п І о я д а й байыґ кеп б¿р жатпайды, ±азаІтыґ не
ж а з д а п, д¿к¿ґдеп тўрды, – дейд¿ (М.Сєрсекеев, Іыласыґ шари¦атын (Абай, Тол. жин.). А л а
Шы¦.). ж а з д а й су кеш¿п, балшыІІа батып, Іўм¦а
Жерге к¿р¿п кете жаздады. Бет¿нен оты аунап ж¤ргенд¿ктен ек¿ ая¦ымды да ж¿л¿нш¿г¿ме
шы¦ып, Іатты ўялды, Ѕз¿н Іояр¦а жер таппады. дей¿н Іап-Іара к¤с басып кетед¿ (ј.±анахин,
НаІаІ болса да, жаІсы¦а жала оґай ма деп, к¿с¿ Жер бас.). Онда¦ы ойы – а л а ж а з д а й алма¦а
кЅргенде, ±амар ўял¦аннан ж е р г е к ¿ р ¿ п б¿р кенел¿п, Іатар-Іўрбыларына Іыр кЅрсету
к е т е ж а з д а у ш ы ед¿ (С.Торай¦ыров, Шы¦.). сияІты (М.С¤ндетов, БалыІ аула.). А л а ж а з-
Ўял¦аннан АІбала ж е р г е к ¿ р ¿ п к е т е д а й б¿р тамшы¦а зар бол¦ан жўрт енд¿, м¿не,
ж а з д а д ы. Ол артыІ отыра алмай, жас баланы б¿рер к¤нг¿ жаґбыр¦а шыдас бермей, ІабаІ
сылтау ¦ып сыртІа шы¦ып кетт¿ (Є.Нўрпей¿сов, шыту¦а айналды (Є.Ибрагимов, Асыл.).
Шы¦.). ЖАЗДАЙ2 с ы н. Жаз сияІты жарІыра¦ан.
јле жаздады. а) Жаны Іалмай бєйек болды. ±ара Іатын дегенде, Іара Іатын. Јз¿п-жўлІып
К¤нде т¿л¿н алатў¦ын достан кейде б¿р т¿л ала алып ж¤р Іана¦атын. ЎІса¦ан ел¿ к¤нге, Бейне
Іой¦ан дўшпан¦а к¿с¿н¿ґ Ѕ л е ж а з д а й т ў ¦ ы н ы ж а з д а й. Оралдыґ ту¦ан жерге, ±айтІан Іаздай
Іалай? (Абай, Тол. жин.). є) Шыдамсызданды, (±.МўІышев, Орман).
та¦аты таусылды. Жас бала¦а ¤йде от жоІ ЖАЗДАЙҐЫ с ы н. Б¤к¿л жаз бойында¦ы.
тўр¦ан маздап, Талтайып ІаІтана алмай Ѕ л е Ол амалсыздан со¦ым¦а сойыл¦ан сиыр тер¿с¿
ж а з д а п. Кемп¿р-шалы бар болса Іандай Іиын, мен ж а з д а й ¦ ы жина¦ан сары майын алып
Б¿р жа¦ынан ІысІанда о да азынап (Абай, Тол. Іала¦а ж¤ргел¿ жатыр (Б.Серкебаев, јткенде).
жин.). Ш¿лде Іызды, ег¿н п¿ст¿ ±ап-Іанар¦а астыІ
јл¿п кете жаздады. а) Сў¦анаІтанды, пайда толды. Ж а з д а й ¦ ы еткен еґбег¿н¿ґ РаІатын
¤ш¿н жанын берермен болды. Кез¿ келгендå б¿р диІан кЅрд¿ (Пернедег¿ терме.). Дегенше балам
Ѕш¿мд¿ алайын дед¿ б¿лем: –Жўрттыґ еркег¿ «УаІыт жоІ», Ауыл¦а б¿р кеп, жатып кет. Ж а з-
пайда дегенде Ѕ л ¿ п к е т е ж а з д а й д ы, д а й ¦ ы жи¦ан Іўрт-май бар, Бўйырса, дєм
бў¦ан керег¿ тЅрел¿к, ертеґ ек¿ мЅшке мен шолаІ жатып кет («Мєдениет жєне тўрмыс»).
аттан айûрыл¦ан к¤н¿ жайыґ б¿л¿нер, – дед¿ ЖАЗДАУ1 з а т. ж е р г. Жайлау, жаздыг¤н¿
(Б.Майлин, Шы¦.). є) Жан-тєн¿н салды. Жалпы отыратын мекен, мал жайылымы. Б¿зд¿ґ ел Іаз¿р
бўІараныґ баспасЅзге кЅзІарастары Ѕте кЅґ¿лд¿. ж а з д а у ¦ а Іонды (±азақ т¿л¿ аймаІ. сЅзд¿г¿).
Б¿рен-саран газеттер, жаґа шыІІан к¿таптар ЖАЗДАУ2 Жазда ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
Іолдарына тисе, оІып Ѕ л ¿ п к е т е ж а з д а й- ¿с-єрекетт¿ґ сєл ¦ана орындалмай Іалуын
д ы (С.Сейфуллин, Шы¦.). кЅрсетет¿н кЅмекш¿ ет¿ст¿к. Жас бала ўялса,
ЖАЗДАҐЫША ¤ с т. Жаз кез¿ндег¿ше. жерге ене ж а з д а у ш ы ед¿, бўлар неден
Б¿р¿ к¤шт¿, б¿р¿ епт¿, ШырІай ж¤р¿п б¿р єнд¿. болса да ўялмайды екен (Абай, Тол. жин.).
±ўрылысшылар б¿лект¿ Ж а з д а ¦ ы ш а с ы Бўрын осындай тал арасы, Ѕзен бойыныґ
банды (±.Баянбаев, Ильич.). Мўндайда бўта- маса-ш¿ркей¿ адамды бунап, сона, шыбыны
бўтаныґ т¤б¿нде бў¦ып Іал¦ан бозтор¦айлар малды шипыґдатып ж¿бере ж а з д а у ш ы ед¿
Іанаттарын шапаттап ўшып, ж а з д а ¦ ы ш а (А.Нўрманов, ±ўлан.).
шырылдап єнге басады (О.Сєрсенбаев, Ба- ѕш¿ жарылып кете жаздау. КЅре алмау,
Іыт.). Іыз¦аныштан к¤ю, к¤ндеу. Ауылдыґ мал¦а мас-
ЖАЗДАЙ1 ¤ с т. КЅктем мен к¤з арасында¦ы тан¦ан мўрындыІсыз жел бастары ¦ана Ахметт¿ґ
мезг¿лде, б¤к¿л жаз бойы. Соны ¤йге алып кел, зерект¿г¿н кЅре алмай к¤ндеп, ¿ ш т е р ¿ ж а р ы-
ауланыґ ¿ш¿не Іос т¿г¿п берей¿н, ж а з д а й жатса л ы п к е т е ж а з д а у ш ы ед¿ (С.Торай¦ыров,
да ма¦ан б¿р алтын б¿лез¿к со¦ып берс¿н, – деген Шы¦.).
(Б.Аманшин, КЅкжар). Ж а з д а й жасыл желек ЖАЗДЫГЈН ¤ с т. с Ѕ й л. Жаздыг¤н¿.
жамыл¦ан а¦аштар сыйдиып ж¤деу тартІан Ж а з д ы г ¤ н ш¿лде бол¦анда, КЅкорай шал¦ын,
(±.±азыбаев, Дєу¿р.). Кепт¿р¿п алып с¤р етт¿, бєйшешек Ўзарып Ѕс¿п тол¦анда (Абай, Тол.
Даярлап ж а з д а й ж¤р ед¿м. Тєуекелге бел жин.). ±ой жайылып ж а з д ы г ¤ н ШыІІан екен
байлап, Аттыґ басын ж¿берд¿м (О.Шипин, Іия¦а, Аспаннан б¤рк¿т ІўйІылжып, Сор¦алап
Дастан.). Жайлау ж а з д а й сЅз Іылатын кел¿п ыра¦а (Абай, Тол. жин.).

35–1440
ÆÀÇÄ-ÆÀÇÄ 546
ЖАЗДЫГЈНГѕ ¤ с т. Жаз мезг¿л¿ндег¿, Малшылар Ѕм¿р¿ бўрын¦ыдан да ІызыІты,
жаз¦ы. Ж а з д ы г ¤ н г ¿ жапыраІтыґ б¿р¿нде жайнай т¤спек! Мен Іаз¿р ж а з д ы І клубтыґ
тамаІ, б¿р¿нде ¤й. ЖапыраІ кетт¿, жаз кетт¿, К¤з шы¦ысында отырмын (М.МырзаІўлов, јм¿р.).
бол¦ан соґ кетт¿ к¤й (Абай, Тол. жин.). 3. Жаз кез¿ндег¿, жазда¦ы. Ата-аналар комитет¿
Жаздыг¤нг¿ са¦ымдай. п о э т. ±ўлпыр¦ан, сонымен Іатар балалар баІшасында¦ы тамаІтан-
алыстан кЅзге т¤сет¿н, кЅркем. Сўлулы¦ы ж а з- дыруды ўйымдастыруды, ж а з д ы І денсаулыІты
д ы г ¤ н г ¿ с а ¦ ы м д а й алтын айдарлы жаІсы ны¦айту науІанын дўрыс Ѕтк¿зуд¿ баІылайды
жарды ойы суреттеуш¿ ед¿ (М.Єуезов, Шы¦.). (Семья тєрбиес¿.). 4. КЅктемде ег¿лет¿н. ±азаІ
ЖАЗДЫГЈНѕ ¤ с т. Жаз айлары мезг¿л¿. – шаруалары кЅб¿несе тары, арпа, солт¤ст¿к ау-
Бай, алмасаґ да тайымды жамандама, жануарда дандарда ж а з д ы І, кейде к¤зд¿к бидай егет¿н
осы к¤н¿ сын бар ма, ж а з д ы г ¤ н ¿ кЅрсеґ б¿р (М.Елеус¿зов, ШоІан.). Ж а з д ы І бидай ег¿с¿
ж¤з т¤г¿л ек¿ ж¤з берер ед¿ґ (М.Дулатов, Шы¦.). б¤к¿л республикада барлыІ ег¿с кЅлем¿н¿ґ
Бўрын¦ы АІмола, Семей облыстарында жыл жартысына жуы¦ын, ал солт¤ст¿к облыстарда
сайын ж а з д ы г ¤ н ¿ ¤ш жерде ¿р¿ жєрмеґке 55%-¿нен арты¦ыраІ алады (С.ЫсІаІов, Таби­
болады (С.МўІанов, Балуан ШолаІ.). Ж а з- ¦ат.).
д ы г ¤ н ¿ Ѕс¿мд¿г¿ Іурап ўшып кетет¿н жерд¿ ЖАЗДЫР1= е т. 1. Жаз¦ызу, сЅз¿н Іа¦аз¦а
мекендейт¿н кєд¿мг¿ саршўнаІ жаз¦ы аштыІтан т¤с¿рту. Сол жолы ма¦ан айтпай, арызды бЅтен
ІысІы аштыІ кез¿ндег¿ сияІты ўйыІтаумен б¿реуге ж а з д ы р ы п берген¿не ренж¿генд¿г¿м
Іўтылады (Є. Б¿рма¦амбетов, ±азаІст. геогр.). сондай, осыныґ арызы Іарал¦анда, мен со¦ан
ЖАЗДЫ-ЖАіЫЛДЫ= е т. К¿нєл¿ болды, Іол кЅтерместен Іалдым (Б.Майлин, Шы¦.).
айыпты болды, жаґылды, Іате ¿стед¿. Жаґа Ес¿г¿н¿ґ сыртына «докладсыз к¿рме» деп
заманныґ заґы басІа бол¦аны ма. Ондай болса, ж а з д ы р ы п Іояды. јз¿нен-Ѕз¿ бЅрт¿п,
ж а з д ы І-ж а ґ ы л д ы І. Дєме ауруханада кеудес¿н кЅтер¿п отырады (ѕ.Жанс¤г¿ров,
жатІанда да ж а з д ы м-ж а ґ ы л д ы м деп Шы¦.). 2. Шы¦арту, Ѕлеґ-кЅркем мєт¿н т¤р¿нде
єлденеше келд¿ (З.Иманбаев, Солма. гүл.). жаз¦ызу; шы¦армашылыІпен тудыру (єнд¿
ЖАЗДЫ±1 з а т. КЅктемде ег¿лет¿н дєнд¿ т.б.). Жастар Шємш¿н¿ґ «Мен¿ґ ±азаІстаным»
даІыл. К¤зд¿к те, ж а з д ы І та орылып бол¦ан. єн¿н айтып тўр екен. Бўл єнд¿ кез¿нде Ѕз¿м
Мўнда талай адамныґ тер¿ бар (Б.ТоІтаров, Шємш¿ге Ѕт¿н¿ш жасап ж а з д ы р ы п ед¿м
±ыран.). Моторбай....– Жо, ол б¿зд¿ґ Іўй¦анымыз («Жас Алаш»).
тўІым¦а деген ж а з д ы І болатын, к¤зд¿к ш¿р¿п Атына жаздырды. јз¿н¿к¿ рет¿нде ресми
кетт¿ ¦ой,– дед¿ м¿з баІпастан (С.Мўратбеков, т¤рде рєс¿мдеп, бек¿т¿п менш¿ктед¿. Дєукеґ
КЅкорай). Шынтасты Жанардан кем кЅрмей баІса да,
ЖаздыІ даІылдар. а у ы л ш а р. КЅктемде «ўлым жоІ ед¿» деп Ѕз¿не тел¿п, Ѕз а т ы н а
себ¿л¿п, сол жылы Ѕн¿м берет¿н б¿р жылдыІ ауыл ж а з д ы р ¦ а н жоІ (Т.Ахтанов, Дала сыры).
шаруашылыІ Ѕс¿мд¿ктер¿. ±азаІстанда ж а з д ы І ЖАЗДЫР2= е т. Аштыру, жай¦ызу. Сол
д а І ы л д а р д а н – жаздыІ бидай, арпа, ж¤гер¿; к¤н ІўшаІтарын ер¿кс¿з ж а з д ы р ¦ а н ек¿ дос,
жармалыІ даІылдардан – тары, ІараІўмыІ, кЅздер¿не сенбегендей, б¿р¿не-б¿р¿ Іўны¦а Іарай
к¤р¿ш; бўршаІ даІылдардан – бўршаІ, асбўршаІ, берд¿ (С.МўІанов, АІІан жўлдыз).
жасымыІ, майлы даІылдардан – к¤нба¦ыс, соя, АяІ-Іолын жаздырмады. Ерк¿н ж¤рг¿збед¿,
к¤нж¿т; тоІымалыІ даІылдардан – зы¦ыр, Іоза; ойла¦андай кЅп нєрсеге Іолын жетк¿збед¿, кедерг¿
кЅкЅн¿ст¿к даІылдардан – Іияр, кєд¿, аскЅк, жасады. Мына сўм та¦дыр а я І-І о л ы н ж а з д ы р-
салат; мал азыІтыІ даІылдардан – сераделла, м а й Іўрсаулап таста¦ан жоІ па (М.Д¤йсенов,
сиыржоґышІа, судан шЅб¿, сондай-аІ ек¿ жыл- Мейман.).
дыІ (ІырыІІабат, тамырт¤йнект¿лер) жєне Бауыр [бауырын] жазды. КЅс¿ле шапты
кЅпжылдыІ даІылдар (томат, темек¿, ¤п¿лмєл¿к) (ат туралы). СЅйтт¿ де ол: «Осы Іўр¦ырлар
Ѕс¿р¿лед¿ (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). тура ўмтылса, ат б а у ы р ы н ж а з ¦ а н ш а
ЖАЗДЫ±2 з а т. ж е р г. Жаз, жаздыг¤н¿. Іуып жет¿п жазым ет¿п тастар», – деп Іара атты
Ж а з д ы І І а к¤н ыссы бола берсе жўмыс жасала теб¿н¿п Іалды (Х.Есенжанов, Шы¦.). Талай
ма? (±азақ т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿). жерге бар¦анмын, Жау кЅргенде кЅс¿л¿п, Б а у ы-
ЖАЗДЫ±3 с ы н. 1. Жаз мезг¿л¿не лайыІ, р ы м д ы ж а з ¦ а н м ы н (Батырлар жыры).
жўІа, жеґ¿л (ки¿м). Сырттан киген ж а з- Бауырын жаздырмады. а) Атты бар
д ы І кЅйлектер Іыстыґ Іалыґ пальтосындай ІарІынымен ж¿бермед¿, бар пєрмен¿мен шап-
ауыр кЅр¿нд¿ (±.Єбд¿Іадыров, Єґг¿м.). Ж а з- тырмады, т¿зг¿н¿н тартып отырды. Мына
д ы І костюм¿н¿ґ ¿ш¿нен киген жа¦асы ашыІ аІ аттарды кЅс¿лте ме ед¿... аттыґ б а у û р ы н ж а з-
кЅйлег¿ терш¿ген етжеґд¿ денес¿не жабысып, д ы р м а й Іор Іылуларын Іарашы (С.МўІанов,
сєл ІысыґІырап та тўр¦андай (Р.РайымІўлов, Шы¦.). є) “Б¿р ¿ске ерк¿н”, (кЅс¿ле) к¿р¿се алмады”
Бўрылыстар). 2. Жаз кез¿нде тўру¦а арнал¦ан. ма¦ынасында айтылады.
547 ÆÀÇÄ-ÆÀÇÈ
Бой жаздырмады. Тынымсыз еґбектен ЖАЗДЫРТ= е т. 1. СЅз¿н, ойын Іа¦аз¦а
Іол босатпады, дамыл кЅрсет¿п, серг¿тпед¿, т¤с¿рту. Педагогтар олардыґ оІуда¦ы, еґбек-
титыІтатты. Јйдег¿ шыр¦алаґ жа¦дай бала- тег¿, демалыс кез¿ндег¿ ¿с-єрекет¿н баІылау
ларыма б о й ж а з д ы р м а й, ж¤ректер¿не к¿р барысында Іандай к¿таптар¦а Іызы¦атынын
салып, д¿ґкелер¿не ти¿п б¿тт¿ (Е.Мырзахметов, б¿л¿п, шы¦арма ж а з д ы р т а д ы («±азà²ñò.
јм¿р.). мект.»). 2. Жаз¦ызып т¿ркету, т¿з¿мге ал¦ызу.
Еґсе жаздырмады. Ўнжыр¦асын т¤с¿рд¿ де Талантты артиллерист, болаша¦ы бар офицер
Іойды, кеудес¿н з¿л басып тўрып алды, кЅґ¿л¿ б¿р деп сен¿ де сонда ж а з д ы р т т ы м (Є.Кек¿лбаев,
сей¿лмед¿. Талайдан бер¿ Іўнжауды алып, е ґ с е Б¿р шЅк¿м.).
ж а з д ы р м а й Іой¦ан бўлтты, лайсаґ т¤ндерден јз¿не жаздыртты. ±ўжат арІылы Ѕз менш¿г¿
кей¿н шуаІты т¤ндер келед¿ («±аз. єдеб.»). рет¿нде бек¿тт¿, Ѕз¿н¿к¿ рет¿нде рºс¿мдед¿.
Етек-жеґд¿ жаздырмайтын суыІ. јґменнен – ±алІам, ±али, алам десеґ мал м¿не. Керек де-
Ѕтет¿н Іатты суыІ, бой жылытпайтын Іара сеґ теґ жартысын берей¿н, Ѕ з ¿ ґ е ж а з д ы р-
суыІ. Е т е к-ж е ґ д ¿ ж а з д ы р м а й т ы н т ы п ал (Б.±ыдырбекўлы, Мазда.).
ертеґг¿ с у ы І леп сєске т¤ске жўмсара бастады ЖАЗДЫРТУ Жаздырт ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
(Х.Есенжанов, АІ ЖайыІ). атауы; сЅз¿н Іа¦аз¦а т¤с¿рту. Јлкен єжей єскер-
±ўшаІ [Іўлаш] жаздырмады. Алаґсыз аІ дег¿ немерес¿не хат ж а з д ы р т у ¿с¿н ¤нем¿
кЅґ¿лмен Іабылдау¦а ж¿бермей тўрды, Іырсы¦ы Іада¦алап отыратын ед¿ («±аз. єдеб.»).
т.б. жа¦ымсыз к¤й¿ жылы сез¿м¿н теæед¿. јз¿н ЖАЗДЫРУ1 Жаздыр1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
аймала¦ан Іандас адамы – єкес¿ екен¿н б¿ле тўра, атауы; 1. Ойын, сЅз¿н Іа¦аз¦а т¤с¿рту. – БЅтен
ж¤рег¿н¿ґ Іалтарысында¦ы бой тасалап жатІан б¿реулерге арыз ж а з д ы р у деген сЅз Ѕз¿м¿зд¿-
єлдеб¿р Іырсы¦ы «Іой-Іойлап», Р¤стемге І ў- Ѕз¿м¿з ўстап беру емес пе? (±. Жўмалиев, Жайсаґ
ш а І ж а з д ы р м а д ы (М.Гумеров, Хаз¿рет.). жан.). Шы¦арма ж а з д ы р у д а орфография
Б¿раІ Ѕз¿н-Ѕз¿ Іалай жўбатса да, ж¤рег¿н¿ґ т¿лд¿ґ лексика, сЅйлем Іўрау, пунктуация, стиль
басында т¤й¿ртпектел¿п, б¿р з¿лд¿ нєрсе жатыр; т.б. сияІты жаІтарымен Іоян-ІолтыІ келед¿
ол т¤й¿ртпек арІанда¦ан аттай, Іуаныштыґ І ў- («±азаІст. мект.»). ОІушыларды Іосымша
л а ш ы н ж а з д ы р м а й д ы; бер жа¦ы бў¦ан да єдебиеттерд¿ оІу¦а ба¦ыттаушы жўмыстардыґ
ш¤к¿рш¿л¿к етсе, ар жа¦ы бўлт Іўрса¦ан к¤ндей б¿р¿ – олар¦а математикалыІ шы¦арма, реферат
жадырамайды (Ж.Аймауытов, Шы¦.). ж а з д ы р у («±азаІст. мект.»). 2. Т¿ркету,
ЖАЗДЫР 3 = е т. Адастыру, айныту. есепке алдыру, жазып Іой¦ызу. Асхана ¿ш¿
«±ап! Алдырар к¤н¿ ж а з д ы р а р деген, м¿не, ша¦ын. Алты-жет¿ стол. Отыр¦ан адамдар да
осы екен-ау» деген аныІ ой келгенде б¿р сєт аз. Шелпек ж¤г¿р¿п тамаІ ж а з д ы р у ¦а кетт¿
алдында¦ы балбыра¦ан баІыт тер¿ шыІІан (С.Сар¦асІаев, Б¿з тЅртеу.). 3. Шы¦арту, кЅркем
жарІын ж¤з¿не Іаһарлы Іара бўлт ойнап шы¦а туынды тудыру. Бєлк¿м, кЅркем суреттеме
келд¿ (Б.±ўсбегин, ЗуІа áатыр). ж а з д ы р у маІсатын кЅздеген шы¦ар, єйтеу¿р,
КЅз жаздырды. Адастырды, таптырмады, арнаулы т¿лш¿ ет¿п редактор бўл сапар¦а мен¿
¿з¿м-Іайым жоІ болды. Сынаптай сусылда¦ан ж¿берд¿ (±аныш а¦а).
мына Іара ешк¿лер Іўм тЅбеден б¿р асса, к Ѕ з ЖАЗДЫРУ2 Жаздыр2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
ж а з д ы р а д ы (С.Бегалин, Шы¦.). Жаґылыс атауы; жай¦ызу, тег¿стеу. ≈ АсжаулыІты
салса Іу ¤йрек, К Ѕ з ж а з д ы р ы п кетуш¿ ед¿ ж а з д ы р у.
Ал¦ыр Іўстыґ талайын (Манас). АпаІ-сапаІ ЖАЗДЫРУ3 Жаздыр3 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
мезг¿л ед¿. Ылди¦а т¤скен соґ к Ѕ з ж а з д ы р ы п атауы; адастыру, айныту. ≈ Ойынан ж а з-
кетт¿м (Ж.Аймауытов, Шы¦.). д ы р у.
Тура жолдан жаздырды. Тер¿с ІылыІ ЖАЗДЫРЫЛ= е т. Жаз¦ызылу, ойдыґ,
єрекетке итермелед¿, адал, оґ, дўрыс ¿с¿нен сЅзд¿ґ Іа¦аз¦а т¤с¿рт¿лу¿. «Беттер¿ оІ тескен
жаґылдырды, адастырды. Достарыґа тауды, дєптер» деген ерк¿н таІырыптар¦а шы¦армалар
тасты Іаздырдыґ сен, КЅп ерлерд¿ т у р а ж о л- ж а з д ы р ы л д ы (“±азà²ñò. мект.”). Б¿р са¦а-
д а н ж а з д ы р д ы ґ сен. КЅґ¿л¿ гЅрд¿ґ д¿н¿ тында диктант ж а з д ы р ы л а д ы, келес¿ са¦атта
бўзып бўзыІтыІІа. Жол кЅрсет¿п шайтандай диктантІа талдау жасалады (“±азà²ñò. мект.”).
аз¦ырдыґ сен (ХХ ¦. қаз. ақын.). Магнитофонмен сЅйлемдер ж а з д ы р ы л ы п,
ЖАЗДЫРҐЫШ с ы н. Адастыр¦ыш, сЅйлем м¤шелер¿не талдатылды («±азаІст.
айнытІыш. мект.»).
КЅз жаздыр¦ыш. ѕз¿м-Іайым жоІ Іыл¦ыш. ЖАЗИРА ар. з а т. 1. к Ѕ н е. Арал жан-
Таґертеґг¿ бўлдыр тўман, к¤зг¿ Іара бўлтты жа¦ын су басІан ІўрлыІ. КЅп адамдар КЅктЅбе
к¤н, т¤ннен де к Ѕ з ж а з д ы р ¦ ы ш болады – судыґ ортасында арал – ж а з и р а болу керек
деп, јсербай тоІтау салды (Б.Шалабаев, деп б¿лед¿ (А.Машанов, Æåð àñòû). ЖолыІты
јм¿рде.). б¿р ж а з и р а арал та¦ы, Кеґ арал, мўхит, теґ¿з
ÆÀÇÈ-ÆÀÇÓ 548
ек¿ жа¦ы (Абду-л-Малик.). Неше к¤н суда мехнат жанына жаІындай берд¿ («Парасат»). 2. ±атыгез,
кЅрд¿ дейд¿, Ж а з и р а б¿р арал¦а келд¿ дейд¿ Іатал та¦дыр, басІа т¤скен ІиыншылыІ деген
(XVIII–XIX ғғ. қаз. ақын.). 2. БайтаІ жатІан ма¦ынада. јл¿мге дауа, ж а з м ы ш І а шара жоІ
ен дала, кеґ аймаІ. Жырлап Ѕтт¿м ж а з и р а м- (М.Ма¦ауин, Аласапыран.). Себеб¿ айûрылудыґ
д ы – Даламды. Талай сЅз¿м тЅбеттерге таланды. емес б¿зден, Екен¿н жауыз ж а з м ы ш сезген,
Пер¦ауындай алтынымен кЅм¿лген Б¿р кЅм¿ґдер достым. Дем¿ґдей т¤нг¿ желд¿ґ аґІып ескен:
Іа¦азым мен Іаламды! (±.Мырзалиев, Мєґг¿ «Мен кетт¿м, жолыІІанша сау бол», – дескен
ìàéäàí). ЖаІсымен б¿рден сўхбат айласаґыз, (М.Дулатов, Шы¦.).
Сол жерде тарІамай ма кЅґ¿л к¿р¿ґ? Ей, Ж¤с¿п Жазмыштан озмыш [озбас] жоІ. Алланыґ
мўнан былай болма мўндай, Сен тартып ж а- пендес¿не бўйыр¦ан, алдын ала белг¿ленген
з и р а н ы ґ ерке шЅл¿н (Даґмўрын). та¦дырынан артыІ-кем ештеґе болмайды, басІа
ЖарасІан ж а з и р а ¦ а кер¿лген бой, Тер¿скей сал¦аннан ешІайда Іашып Іўтыла алмайсыґ
таби¦аттыґ тЅр¿ндей ¦ой (Т.Єл¿мІўлов,
деген ма¦ынада. «Ж а з м ы ш т а н о з м ы ш
Шы¦.). // Кеґ жатІан, жайыл¦ан, дархан.
ж о І», «та¦дырдыґ жаз¦анынан Іашып Іўтыла
Дєрменс¿з ¦ой, дєрменс¿з б¿лек енд¿, Ш¿кєм
кЅґ¿л кЅтермес м¿негенд¿. Ж¤рег¿мн¿ґ ж а алмайсыґ» деген тўжырымдар халІымыздыґ
з и р а к¤нгей¿нен, Сен¿ґ бейнеґ асІаІтап жазмыш туралы ежелг¿ сен¿м¿н кЅрсетед¿ (±ЎЭ).
т¤регелд¿ (М.Шаханов, Ґасырëàð.). «Ж а з м ы ш т а н – о з м ы ш о з б а с» деген сЅзд¿
3. г е о г р. <грек. oasis> Таби¦и немесе жасанды Бекер деп п¿к¿р айту жарамайды. «Алланыґ,
суландыру нєтижес¿нде саІтал¦ан, шЅл жєне адам басы, добы» деген, ±уса да Іалай Іарай
шЅлейт жерлердег¿ Ѕс¿мд¿к Ѕскен, шаруашылы¦ы домалайды (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
бар кЅгал жерлер. Араб т¤бег¿нде ж а з и р а л а р ЖАЗМЫШСЫЗ с ы н. Та¦дырдыґ бўйры-
кездес¿п отырады («Парасат»). ¦ынсыз. Бў фєни д¤нияда ж а з м ы ш с ы з ештеґе
ЖАЗИРАДАЙ с ы н. Жазира сияІты де болмайды, – дед¿ иман («±аз. єдеб.»).
шетс¿з, кеґ шалІар, дархан. Ж а з и р а д а й жан ЖАЗТЎРЫМ ¤ с т. ж е р г. Жаз¦ытўрым.
д¤ниес¿не, дарІан ойына не¦ўрлым тереґ¿рек Ж а з т ў р ы м БаІанас Ѕзен¿ тартылады (±азақ
бойлап, кЅб¿рек сырласар ма ед¿ (Ç.Жєкенов, т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿г¿).
Таґ самалы). Сонда¦ы ой-арманым Іиялда¦ан ЖАЗУ 1 з а т. 1. ХатІа т¤скен, тасІа
¿ске асып ж а з и р а д а й жайнап заман басыл¦ан сЅз, ой-п¿к¿рд¿ґ жазыл¦ан кЅр¿н¿с¿.
(И.Єл¿баев, Айтуар.). Мєук¿л Ѕз¿не берген Іа¦аздыґ ж а з у ы н а
ЖАЗИРАЛЫ с ы н. 1. Ен далалы, кеґ Іара¦ан жоІ. Милиционерге Іайтатын Іа¦аз¦а
шалІар. Майра барда тамылжы¦ан айлы т¤ндер Іол Іойып, Ѕз¿не берд¿ (С.Бегалин, УаІыт.).
туар ед¿. Мидай ж а з и р а л ы жазыІты т¤н Ж а з у жаздыІ, хат таныдыІ, БолдыІ азат
Іўша¦ына алар ед¿ (С.Досымов, ЖദырыІ.). АІ молдадан (Абай, Тол. жин.). Ес¿к Іор¦анынан
Іардыґ Іўша¦ында жатІан осынау кеґ ж а з и- табыл¦ан єлемге єйг¿л¿ Алтын адам жанында¦ы
р а л ы Ѕлке бєз-бая¦ы Іалпында (Абзал жандар). к¤м¿с тоста¦ан¦а шек¿лген ж а з у (Іазанама)
Жасыл ж а з и р а л ы жа¦а, одан єр¿ тєкаппар да ¤йс¿н мєдениет¿н¿ґ ба¦зыдан жеткен ¦ажайып
асІаІ Алтайдыґ Іар басІан айдынды шыґдары ¤лг¿лер¿н¿ґ б¿р¿ («Жас Алаш»). 2. Жазып кеткен¿,
б¿р-б¿р¿не бауыр басып, жымдасып, ¤йлес¿п
жазып Іалдыр¦аны, Іолжазба. Оныґ зерект¿г¿не
кет¿пт¿ (К.Зекенов, Жанартау.). Ж а з и р а л ы
Іарай сол кезде Омбы кадетский корпусында,
жазыІты мыґ¦ырла¦ан мал¦а толтыр¦ан ынты-
Потанинн¿ґ ж а з у ы н а Іара¦анда, оІу тєрт¿б¿
ма¦ы жарасІан алуан ўлттыґ абзал Ѕк¿лдер¿
(А.Жолмўханбетов, Әңг¿м.). 2. а у ы с. Дархан, Ѕте жаІсы Іойыл¦ан екен (М.Дулатов, Шы¦.).
асып-тасІан, жайна¦ан. Таґда мынау б¿р к¤н¿­ Ж.Еленовтыґ ж а з у ы бойынша Мўхамеджан
мнен Іызы¦ыраІ б¿р к¤н¿м, Бўрын¦ыдан жайсаґ- єлпетт¿, аласа бойлы, толыІ дембелше келген к¿с¿
жарІын ж а з и р а л ы т¿рл¿г¿м (К.Айнабеков, екен (Б.Кенжебаев, ±аз. дем. жазушы.). 3. Б¿р
Өлеңд.). адам¦а ¦ана тєн Ѕз¿нд¿к жазу ¤лг¿с¿, жазуыныґ
ЖАЗМЫШ з а т. 1. д ¿ н и. ф и л о с. Д¿ни ерекшел¿г¿. Зинахмет ¤стел¿нде єл¿ ашыла
наным бойынша, єуелден белг¿лен¿п Іойылатын Іойма¦ан конверт жатыр. Єр¿птер¿ кЅз¿не жылы
талай-та¦дырдыґ бўйры¦ы, та¦дыр иес¿н¿ґ ўшырады. АІзейнеп ж а з у ы (Ж.Молда¦алиев,
жазуы. Мєґг¿л¿к к¤лк¿ д¿р¿лдеп, жайлап Іана СарыарІа.). Оразымбетт¿ґ ж¿берген¿ болар
г¤л атты. Ал одан соґ ¦азиз жан оІыды Ѕз деп, Іа¦азды тез ашып Іарап ед¿м, ж а з у ы
ж а з м ы ш ы н (±.Аманжолов, ¼ëå´ä.). ±азаІ он¿к¿ емес, БаІтыг¤лд¿к¿ екен (Н.Ґабдуллин,
халІыныґ дєст¤рл¿ д¤ниетанымында ж а з- Сар. жапыраІ). 4. Дыбыстарды таґбалайтын
м ы ш туралы т¤с¿н¿к кеґ орын ал¦ан (±ЎЭ). єр¿птер ж¤йес¿, єл¿пби. Јт¿р мен асты-¤ст¿л¿ ж а-
Ґылымда ж а з м ы ш ў¦ымы адам санасыныґ з у д а бар, Болу¦а асты-¤ст¿л¿ кЅнсеґ Ѕз¿ґ (Абай,
д¤ниен¿ тану¦а ўмтыл¦ан Іызмет¿н¿ґ жем¿с¿ Тол. жин.). Мўныґ ¤ст¿не єр халыІтыґ сЅйлеу,
рет¿нде Іарастырыла бастады (±ЎЭ). Ж а з м ы ш- ж а з у ерекшел¿ктер¿ де адамныґ, жерд¿ґ аттарын
І а мойынсўн¦ан жаІындары, дос-жарандары атауда т¤пк¿ нег¿з¿нен Ѕзгерт¿п ж¿берет¿н¿ мєл¿м
549 ÆÀÇÓ-ÆÀÇÓ
(Д.Досжанов, ±ўм жўтІан.). Тарихи деректерге Жазу ¤стел¿. Жазу жазу¦а, оІу¦а арнал¦ан
Іара¦анда, Махамбет арабша ж а з у арІылы хат жиһаз т¤р¿. Ж а з у ү с т е л ¿, диван, к¿тап
б¿лген (С.МўІанов, ХалыІ мўрасы). 5. л и н г в. сала­тын шкаф ерк¿н сияды о¦ан (Е.±алиев,
Адам ой-п¿к¿р¿н, хабарын, ма¦лўматын Іа¦аз, Рудный.).
не басІа б¿р нєрсен¿ґ бет¿не т¤с¿рет¿н арнайы Жазу дєптер¿. Мектеп оІушыларыныґ жазба
графикалыІ таґбалардыґ ж¤йес¿. Еуропа¦а жўмыстарын орындау¦а арнал¦ан дєптер¿. Б¿р
ж а з у д ы ґ и¿с¿ де барма¦ан заманда аІпаратты к¤н¿ тЅрт¿нш¿ класс оІушыларыныґ ж а з у д є п-
мєґг¿ саІтаудыґ ¿лк¿ технологиясы мен идеясы т е р ¿ н тексергел¿ жинап алдым (Н.Сералиев,
к¿мнен шыІІанын зердел¿ жан¦а ажыратудыґ ЫстыІ к¤лше.).
еш Іиынды¦ы жоІ («Жас Алаш»). Тарихи ИдеографиялыІ жазу. л и н г в. Жекелеген
даму барысында ж а з у д ы ґ б¿рнеше ¤лг¿с¿ сЅздерд¿, морфемаларды сурет арІылы немесе
пайда болып, дамып отыр¦ан: пиктографиялыІ, шартты таґбалар арІылы белг¿лейт¿н кЅне
идеографиялыІ, буын, фонетикалыІ (Ґ.±алиев, жазу т¤р¿. И д е о г р а ф и я л ы І ж а з у д а
Т¿л б¿л¿м¿ терм. т¤с¿нд. сЅзд¿г¿). Ж а з у Іатынас єр сЅзд¿ґ тўраІты графикалыІ таґбасы, єр таґ-
Іўралы рет¿нде пайдаланыл¦ан суреттер мен баныґ менш¿кт¿ ма¦ынасы болады (±ЎЭ). И д е о-
шартты белг¿лерден кей¿н пайда бол¦ан (±ЎЭ). г р а ф и я л ы І ж а з у таґбалары идеограмма
Осы кезде халыІІа жўмбаІ болып келген деп аталады (±ЎЭ).
ескертк¿штег¿ ек¿ ж а з у оІылды (Д.Досжанов, Иератик жазу. л и н г в. ПапирусІа жазудан
±ўм жўтІан.). 6. Орфография, сЅздерд¿ дўрыс пайда бол¦ан иероглиф жазу т¤р¿. И е р а т и к
жазу ережелер¿. Ж а з у ы тєп-тєу¿р, сауатты-аІ ж а з у кей¿н тек д¿ни жазу¦а айнал¦ан (±ЎЭ).
(Ауызек¿). 7. Жазба т¿л. Орыс т¿л¿, ж а з у ы – Иероглиф жазу. л и н г в. ИдеографиялыІ
Б¿лсем деген таласы (Абай, Тол. жин.). 8. а у ы с. жазудыґ б¿р т¤р¿. И е р о г л и ф ж а з у д а
Белг¿, нышан. Б¿раІ, Игнат, дєл сен¿к¿ екен¿н жо¦арыдан тЅмен, кей¿н оґнан сол¦а, кейде
кер¿с¿нше ойылып жазыл¦ан (±ЎЭ).
б¿лмед¿к Іой, Маґдайына жаз¦ан ж а з у ы,
КЅне т¤рк¿ жазуы. л и н г в. ОрталыІ Азия
таІІан айдары бар дейс¿ґ бе, Іайдан б¿лей¿к
жер¿н ба¦зы заманнан мекендеген т¤рк¿т¿лдес
(Б.Т¿легенов, АІІайнар). ±адиша молданыґ
тайпалардыґ тўґ¦ыш дыбыстыІ жазуы. К Ѕ н е
кЅз¿ндег¿ ж а з у д ы оІып, с¤юге ыґ¦айлан¦ан
т ¤ р к ¿ ж а з у ы н ы ґ ба¦ыты оґнан сол¦а Іарай
ер¿нд¿ кЅрд¿ (±. ТайшыІов, Окт. ўшІыны).
(±ЎЭ). К Ѕ н е т ¤ р к ¿ ж а з у ы н ы ґ шы¦у
Єр¿п жазуы. л и н г в. ДыбыстыІ жазу. тарихы жалпы єл¿пбил¿к жазудыґ шы¦у тег¿мен
Є р ¿ п ж а з у ы буын жазуынан кей¿н пайда ўштасады (±ЎЭ).
болды (±ЎЭ). Є р ¿ п ж а з у ы пайда болуыныґ ПиктографиялыІ жазу. л и н г в. Хабарла-
д¤ниеж¤з¿л¿к мєдениетт¿ґ дамуы ¤ш¿н ¤лкен натын оІи¦а, заттар сурет арІылы бер¿лет¿н
маґызы болды (±ЎЭ). жазудыґ еґ кЅне т¤р¿. Зерттеуш¿лер п и к т о-
Єр¿пт¿к жазу. л и н г в. ДыбыстыІ жазу. г р а ф и я л ы І ж а з у неолит дєу¿р¿нде пайда
Є р ¿ п т ¿ к ж а з у ¦ а дей¿н сурет жазуы бол¦ан деп есептейд¿ (±ЎЭ). Сурет¿н салу¦а
Іолданыл¦анын ел¿м¿здег¿ тау-тастарда¦ы т¤рл¿ болмайтын абстракт ў¦ымдарды беру ¤ш¿н п и к-
суреттер арІылы дєлелдеуш¿лер бар (±ЎЭ). т о г р а ф и я л ы І ж а з у д а басІа заттардыґ
Буын жазуы. л и н г в. СЅз Іўрамында¦ы єрб¿р сурет¿ Іолданыл¦ан (±ЎЭ).
буын жеке таґбамен белг¿ленет¿н жазу т¤р¿. ТЅте жазу. л и н г в. А.Байтўрсынўлыныґ
Б у ы н ж а з у ы н а жапон, ¤нд¿ жазулары жатады араб грàфикасы нег¿з¿нде жаса¦ан жазу ж¤йе-
(±ЎЭ). Б у ы н ж а з у ы н ы ґ таґбалары єуелде б¿р с¿н¿ґ халыІтыІ атауы [Жалпы т¿л б¿л¿м¿нде
буынды сЅздерд¿ белг¿леген идеограммалардан А.Байтўрсынўлы єл¿пби¿ деп аталады]. А.Бай­-
жасал¦ан (±ЎЭ). тўрсынов єл¿пби¿ ІазаІ жазуы тарихында «жаґа
Демотик жазу. л и н г в. Иератик жазудан емле», т Ѕ т е ж а з у деп аталатын, халыІты
дамы¦ан иероглиф жазудыґ б¿р т¤р¿, тез жазу сауатòандыруда ¿р¿ бетбўрыс жасады (±ЎЭ).
¤лг¿с¿. Д е м о т и к ж а з у м е н ¿сІа¦аздары, кЅркем ЖАЗУ 2 Жаз 2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы.
шы¦армалар жазыл¦ан (±ЎЭ). Д е м о т и к 1. Ойды таґбалап, Іа¦аз¦а т.б. т¤с¿ру. ХалыІтыґ
ж а з у ы халыІтыІ жазу деп атал¦ан (±ЎЭ). Ѕткен тарихын ж а з у, оныґ ¿ш¿нде есте жоІ
ДыбыстыІ жазу. л и н г в. Т¿л дыбыстарын, еск¿ заманныґ тарихын жазу оґай шаруа емес.
фонемаларды єр¿ппен таґбалайтын жазудыґ Бўл – жазба дерег¿ архив¿нде с¿рес¿п тўрма¦ан
жет¿лген ж¤йес¿. Таза к¤й¿нде консонантты б¿зд¿ґ халыІІа Іатысты бол¦анда, т¿пт¿ Іиын
д ы б ы с т ы І ж а з у б.з.б. ек¿мыґжылдыІтыґ («Жас Алаш»). 2. Шы¦армашылыІпен айналысу,
ек¿нш¿ жартысында пайда болса, вокалдан¦ан кЅркем, ¦ылыми т.б. шы¦арма тудыру. Одан-
дыбыстыІ жазу б.з. б¿р¿нш¿ мыґжылды¦ыныґ да¦ы Іал¦аным жЅн т¿р¿ Ѕл¿п, Мен нўсІаумен
басында пайда болды (±ЎЭ). Д ы б ы с т ы І ж а з у ¤ш¿н тума¦ам. ±аламаймын Іайда¦ы
ж а з у д ы ґ еґ кЅне т¤рлер¿ – финикия, арамей б¿р Родов Не жазуды кЅрсеткен¿н бўл ма¦ан
жєне грек жазулары (±ЎЭ). (Ж.Жўматаев, Лєйлє). 3. а у ы с. д ¿ н и. Алланыґ
ÆÀÇÓ-ÆÀÇÓ 550
басІа салуы, пенден¿ґ та¦дырыныґ алдын ала л ы хаттар – Тєкаппар, шешен, бЅр¿дей азулы
белг¿лену¿. ≈ Ж а з у ы осы болды. Іарттар бая¦ы (Ж.Жўматаев, Лєйлє.).
Алланыґ [±ўдайдыґ, тєґ¿р¿н¿ґ, жаратІан- ЖАЗУ-СЫЗУ з а т. Хат тану, жазба сауат
ныґ, жаса¦анныґ] жазуы. д ¿ н и. Та¦дырдыґ, ж¤йес¿. АІын кей¿н балаларына, немерес¿не
талайдыґ бўйыр¦аны, Алланыґ пендес¿не Ѕз¿н¿ґ ж а з у-с ы з у д ы Іалай ¤йренген¿н ІызыІты
белг¿леген та¦дыры. Адамныґ ауызы ала, ойы єґг¿ме ¦ып айтып отыратын (Н.Ґабдуллин, Сар.
тЅртеу, ±ўр кЅґ¿л бол¦анменен болмайды екеу. жапыраІ). Ж а з у-с ы з у д ы меґгер¿п, к¿тап
±ўдайым иман бергей, б¿р Ѕл¿м бар, ±ай к¤н¿ оІу¦а кєд¿мг¿дей тЅсел¿п Іалдым (Б.Нўржекеев,
дєм таусылса Іаза жетер, А л л а н ы ґ жазып К¤й тол¦аІ). Балалармен Іосып са¦ан орысша
Іой¦ан ж а з у ы екеу (Шал аІын, јлеґд.). ж а з у-с ы з у д ы ¤йреткен сол екен¿н Ѕз¿ґ де
Шыра¦ым, мына баланы жаІсылап баІ, сен¿ де б¿лес¿ґ (Б.Ж¤н¿сов, јр¿м жас.).
осындай ша¦ыґда баІІан ед¿м, сер¿к болсын, ЖАЗУ-СЫЗУСЫЗ с ы н. 1. Жазуы,
ба¦ып к¤т, бўл да А л л а н ы ґ ж а з у ы шы¦ар жазба мєдениет¿ жоІ. ≈ Ж а з у-с ы з у с ы з
(±аз. ертег¿.). Келсем, ± ў д а й д ы ґ ж а- халыІтар. 2. Жазбаша дерек-дєлелдер¿ жоІ,
з у ы м е н кел¿п отырмын… Ая¦ынан келген дейт¿н Іўжатсыз. Бекбîñын ж а з у-с ы з у с ы з ¿ст¿
шы¦арсыґ… ±ўдай сендей абиыры кеткеннен алып, Д¤йсенбайдыґ былы¦ын мойнына ж¤к-
саІтасын! – деп бастырмалатып, аузынан тей алмаймын, тез шаІырт, – дед¿ хатшы¦а
кЅб¿г¿ бўрІырап жатІанда, АІб¿лек шыдай (Б.Майлин, Шы¦.).
алмай, еґ¿реп шы¦а жЅнелд¿ (Ж.Аймауытов, ЖАЗУША ¤ с т. с Ѕ й л. Жазбаша. ±а-
Шы¦.). – Ма¦ан рўІсат ет... Т є ґ ¿ р ¿ н ¿ ґ ¦аз¦а т¤скен, жазыл¦ан т¤рде. Махамбет Ѕлеґ
ж а з у ы осылай шы¦ар, барайын!...– дейд¿ тол¦ауды ауызша да, ж а з у ш а да шы¦ар-
(Б.Майлин, Шы¦.). ды (±азССР тарихы). Геометриядан Іана¦аттан-
ХаІтыґ жазуы. к Ѕ н е. БўйрыІты ¿с, Алла- ¦ысыз деген жылдыІ ба¦а ал¦ан оІушылар
ныґ жазмышы деген ма¦ынада. Келмес, келмес, алгебрадан (арифметикамен Іоса) ж а з у ш а
енд¿ кЅнбес, «Кел» дегенге кЅзс¿з ер, Х а І т ы ґ емтихан¦а ж¿бер¿лу¿ м¤мк¿н (Семья тєрбиес¿).
ж а з у ы солай, Та¦дыр¦а к¿м Ѕкпелер (Б.К¤леев, ЖАЗУШЫ з а т. Єдеби еґбекпен шў¦ылдана-
Øû¦.). тын, кЅркем шы¦арма тудырумен айналысатын
ЖАЗУ3 Жаз3 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; жаю, адам. Б¿зд¿ґ бўл кездег¿ ж а з у ш ы л а р ы м ы з-
тег¿стеу, т¤зеу, т¤зету. Палуан шиыршыІтап д ы ґ да, оІытушыларымыздыґ да кЅб¿ орысша
саІинаша ора¦ан тем¿рд¿ ж а з у ¦ а єлг¿ ж¿г¿ттерд¿ґ оІы¦андар (М.Дулатов, Шы¦.). Аґшылар ¤шеу
єл¿ келмед¿ (М.Танекеев, ±ажымўІан). ед¿к. Б¿реу¿ министр, б¿реу¿ ¦алым, ¤ш¿нш¿с¿
ЖАЗУ 4 Жаз 4 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы; мен – ж а з у ш ы м ы н (Ґ.М¤с¿репов, Кездесп.
сауыІтыру, айыІтыру. кет.). О¦ан Іоса облыстыґ Жазушылар ўйымын
ЖАЗУ-БЎЗУ з а т. ж е р г. Жазу-сызу. басІаратын белг¿л¿ ж а з у ш ы Єбд¿р Байсаринд¿
Ол єйел ж а з у-б ў з у д ы б¿лмейд¿ (±аз. т¿л¿. Мадияр кЅп жылдан бер¿ б¿лет¿н (С.Омаров,
аймаІ. сЅзд¿г¿). Бўл жўмысты мен¿ґ єйел¿м ¿с- јм¿р.). Ж а з у ш ы ¦ а Іарама, жаз¦анына Іара
тес¿н, ж а з у-б ў з у есептер¿н Ѕз¿м жазармын (МаІалнама.). М¿незс¿з адам ж а з у ш ы бола
(«Жўмысшы»). ма, оныґ м¿нез¿ де оґай м¿нез емес-т¿. Кейде
ЖАЗУДАЙ с ы н. Жазу сияІты. ТасІа тарыла Іалатын, кейде жайыла Іалатын кез¿н
басІан ж а з у д а й кЅк¿рег¿нде сайрап тўр¦ан кЅп кЅрд¿к («Жас Алаш»).
Іаулыныґ мазмўнын Мадияр ши-шыр¦асын ЖАЗУШЫЛЫ± з а т. Єдеби шы¦арма жазу-
шы¦армай Єсенге баяндап берд¿ (С.Омаров, мен шў¦ылданушылыІ. «Манапты» шы¦арушы
јм¿р.). Єйтсе де, сол бабалары, олардыґ ¤лкен Лихановта ж а з у ш ы л ы І Іуысы Іанша
Ѕм¿р жолындары єрІилы к¤рес¿ – санасында ж а- екенд¿г¿н Іоя тўрайыІ, б¿раІ казаІ жайынан еш
з у д а й саІталып Іал¦ан (Д.Досжанов, Зауал). нєрсе б¿лмейт¿нд¿г¿н жаґылмай айту¦а болады
ЖАЗУЛЫ с ы н. Жазу¦а т¤с¿р¿лген, хатІа (М.Дулатов, Шы¦.). Ж а з у ш ы л ы І жал¦ыз
жазыл¦ан. Сўлтанмахмўт енд¿ ек¿нш¿ б¿р ж а- жаза берумен табылмайды, б¿л¿м кеґейту,
з у л ы дєптер¿н алып «АдасІан Ѕм¿р» поэмасын оІу керек. – Бўл жа¦ынан керект¿ жа¦дай єл¿
кЅрсет¿п отыр (Д.Єб¿лев, Арман.). Умия ше- жасал¦ан жоІ (Ґ. М¤с¿репов, Суреткер.). Алайда
шес¿н¿ґ Іолында¦ы ж а з у л ы Іа¦аздарды сол кезде оныґ ¤лкен дарыны мейл¿нше кЅзге
байІап Іалды (К.Оразалин, Абай.). Ґажайып т¤с¿п, ж а з у ш ы л ы І жа¦ы басып бара жатІаны
наІыштары єрб¿р т¤рмен, Ж а з у л ы аят хадис байІалушы ед¿ (Ж.Арыстанов, Естен кетпес.).
Іызыл сырмен (Кердер¿ Єбубєк¿р, ±аза¦ым.). ЖАЗУШЫСЫМА± ç à ò. э к с п р.
«...Той Іыл¦ан кЅпке ¿н¿н¿ґ ерл¿г¿ дўрыс, КЅмек- к е к е с ¿ н. ЖазушылыІ Іаб¿лет¿ нашар бола
теп, кЅптеп кЅрсетер елд¿г¿нде ўлыс, Риясыз тўра, Ѕз¿н жазушы санайтын àäàì. Єттеґ,
думан Ѕтк¿зу енд¿г¿ б¿р ¿с», – Осыны бўрап саІалы, бас секретарлыІІа кЅрнект¿ жазушы емес,
белд¿г¿ к¤м¿с – Жол жор¦а м¿н¿п, келед¿ ж а з у- Іатарда¦ы ж а з у ш ы с ы м а І Сенанаяке
551 ÆÀÇÕ-ÆÀÇÛ
деген «¿скер адамныґ» та¦айындал¦анын кЅ- ЖАЗЫ-КЈЗѕ ¤ с т. Б¤к¿л жаз бен к¤з бойы.
б¿м¿з кей¿н б¿лд¿к (Ґ.М¤с¿репов, Суреткер.). Мен тапòым, с¤ймесеґ де Ѕз¿ме жар, Керег¿ґ
ЖАЗХАНА з а т. ж а ґ а. Саяжай. Ж а з- жоІ, мей¿р¿мс¿з, жолыґа бар. Ма¦ан енд¿ ол
х а н а ¦ а жем¿с а¦аш, г¤л егей¿н деп ем, кеґес жармен тыныш, раІат, Бєр¿б¿р ж а з ы-к ¤ з ¿
бер¿ґ¿зш¿? – деп ІолІа салып кел¿пт¿. Ба¦бан жауса да Іар (М.Жўмабаев, Шы¦.). Таудыґ
ондай азаматтардан алтын уаІытын аямайды шЅб¿ ўлпадай жўмсаІ, г¤лд¿-шешект¿ келед¿.
(Є.Бөриев, Алматы.). Ж а з х а н а кЅп елдерде Ж а з ы-к ¤ з ¿ жап-жасыл Іалпынан Ѕзгермейд¿
оны [дачаны] жаз¦ы ¤й деп атаулары осы (Ф.Д¿нисламов, КЅл жа¦асы.). Ж а з ы-к ¤ з ¿
п¿к¿рд¿ Іуаттап тўр¦андай. ±орыта келгенде, ¤з¿лмеген єлг¿дей жаґбыр, жауын-шашын, Іыс
ІазаІ т¿л¿нде «дача»-¦а еґ Іолайлы балама – болса сўрапыл суыІ, ш¿лдеде к¤й¿п тўр¦ан ыссы
ж а з х а н а («±аз. єдеб.»). (С.Шºр¿пов, Бекболат).
ЖАЗЫ1 ир. з а т. э т н. Т¤йен¿ґ арІасына ЖАЗЫ±1 з а т. 1. Кеґ алІапты теп-тег¿с
ж¤к батпау ¤ш¿н Ѕркеш¿не Іом астынан аймаІ. Ўшы-Іиырына кЅз жетпейт¿н ТараІты
киг¿зет¿н арнайы жабдыІ. Маґайда¦ы елдерд¿ґ ж а з ы ¦ ы н а ¤лкен б¿р жасыл кЅрпе жаза
єл¿ к¤нг¿ арбасы оґІа тўрып, ж а з ы с ы жар- сал¦ан тєр¿зд¿ (Ç. АІышев, АІбел.). Тау ¤ст¿ндег¿
биып, жер а¦ашы тўрып-жы¦ылып, «ІыІ-ІыІ!» ж а з ы І т ы ґ сиІырын б¿реуд¿ґ айтІанын
деп, аяІтары салаІтап, Іўрым, т¤т¿н сасып, ешІашан т¤с¿нбейс¿ґ, оны тек кЅру керек («Жас
жертЅледен к¤рк¿лдеп ек¿ кЅз¿ жылтырап, Алаш»). Ж¤р¿п келем¿н, айнала мидай ж а з ы І,
мўрындарын тўмшалап ж¤рген¿ «жарыІтыІ шетс¿з-шекс¿з дала («±аз. єдеá.»). КЅдел¿ ж а-
сансыз єулиелерд¿ґ шарапаты к¤шт¿л¿г¿мен?» з ы І, жусаны Іалыґ бозы бар, ±азаІтыґ жер¿
(Ж.Аймауытов, Шы¦.). Жануардыґ Іысы- кЅгерген сайын созылар. КЅктеулер¿ґе бетеге
жазы арІасынан ж а з ы с ы б¿р алынбайды. шы¦ып кЅкІасІа, Толды ма той¦ан Іозылар?
±ажы¦анын б¿лд¿рмей шыдап келед¿, єйтеу¿р (Ж.Жўматаев, Лєйлє). // Кед¿р-бўдырсыз, тег¿с,
(Ç.Ш¤к¿ров, ѕзг¿л¿к.). Отыру¦а не жату¦а болмай- ойсыз-Іырсыз. К¤н батып бара жатІанда ж а з ы І
тынды¦ын сезген Мырза¦али ж а з ы н ы алып, жерд¿ґ ¤ст¿нде тўрсаґ, к¤н батып бара жатІан
сары атанныґ ыІ жа¦ына салды да, арІасын кЅкжиек жерд¿ґ еґ шет¿ Іўсап кЅр¿нед¿; ал тау
бер¿п аз-кем тыныс алды (С.Єлж¿ков, Дала.). ¤ст¿нен еґкей¿п бара жатІан к¤н ўшы-Іиырсыз
Жазыныґ жонды¦ы. Жазыныґ жазыа¦аштан кеґ д¤ниен¿ґ б¿р жыІпылына ¦ана бў¦ынып
жо¦ары, айнала ¤ст¿ґг¿ жиег¿, арІалы¦ы. Іал¦андай єсер Іалдырады («Жас Алаш»).
Ж а з ы н ы ґ ж о н д ы ¦ ы – т¤йе арІалы¦ына, Оґт¤ст¿кте ІарауытІан би¿к таулардыґ с¿лем¿не
Ѕркеш¿не лайыІталып жасалады (±азақ т¿л¿. ай- ўІсас сол таулардан асІаннан кей¿н, келес¿
маІ. сЅзд¿г¿). к¤н¿ б¿з кЅкорай шал¦ынды ж а з ы І алІапІа
ЖАЗЫ2 з а т. е с к ¿ к ¿ т. Дала, жазыІ жер, кел¿п жетт¿к, оґ Іапталын би¿к таулар кЅмкер¿п
иен дала. Жа¦ы т¤кт¿ жылІы айуан Иес¿н Іайда жатса, ал сол жа¦ында 25 к¤нде айналып
жаяу салма¦ан, Жалп-жалп еткен жапалаІ Ж а- шы¦у¦а болатын єлдеб¿р теґ¿з бе, єлде кЅл ме
з ы д а к¿мге жолдас болма¦ан (Шалки¿з à²ûí, ¤лкен айдын орналасыпты («Парасат»). Ж¤зу
Øû¦.). Ж а з ы д а мал ¿здеген ІазаІтыґ басы ¤йренет¿н жерд¿ґ суы таза, т¤б¿ шЅг¿рс¿з, тег¿с,
Іайда Іалма¦ан (Шалки¿з à²ûí, Øû¦.). жа¦асы ж а з ы І, тереґд¿г¿ 90 – 130 см болуы
ЖАЗЫАҐАШ з а т. э т н. Жазыныґ астын керек (Б.ЕлІондиев, Ж¤зу.). АрІаныґ ж а з ы І,
ала жондыІты ек¿ жаІтан бастыра ж¤рг¿з¿лет¿н кеґ даласы. ШўрІынды томар, ІарауытІан
б¿лектей ек¿ а¦аш. С¿мер бўл кезде Іараша кЅлдер (Б.Майлин, Шы¦.). 2. г е о г р. Теґ¿з
¿нгенн¿ґ Іасында асы¦ып-апты¦ып, ж а з ы- деґгей¿нен есептегенде одан тЅмен орналасІан,
а ¦ а ш т ы шеш¿п жатыр ед¿ (Ç.Ш¤к¿ров, би¿кт¿г¿ 200 метрден аспайтын ІўрлыІтыґ кеґ
ѕзг¿л¿к.). СыртІа ж¤к Іалдырмасын. Ж а з ы- алІабы. Ж а з ы І ойпатты (би¿кт¿г¿ 200 метрге
а ¦ а ш, ер-тўрманныґ бєр¿н де ¤йлер¿не к¿рг¿з¿п дей¿н), Іыратты (200-500 метр) жєне таулы (500
алсын (Н.Баяндин, ±ўм асты.). Ж а з ы а ¦ а ш – метрден жо¦ары) болуы м¤мк¿н (±.±ўрманов,
жазыны т¤йе ¤ст¿не бер¿к орналастыру ¤ш¿н, Физ. геогр.). Ж а з ы І – салыстырмалы би¿кт¿г¿
т¤йе Ѕркеш¿н¿ґ алдыґ¦ы жєне сы жа¦ы- б¿рдей жєне геологиялыІ Іўрылымы б¿ртектес
нан Іаусырмалап байланыстырып жєне жазы- жер бедер¿н¿ґ п¿ш¿н¿; Жер шары бедер¿н¿ґ басты
ныґ айыл-Іўрларын (ж¿ппен ыз¦ан тартпа) бЅл¿ктер¿н¿ґ б¿р¿ (±ЎЭ). 3. г е о м. Тег¿ст¿к,
т¤йен¿ґ бауырынан ек¿ Іатар айІастыра геометриялыІ таби¦и дене. Мўнда сызыІтар,
байлайтын жазыныґ жо¦ары жег¿не жаІын ж а з ы І т а р, геометриялыІ денелер, сандар
орналастырыл¦ан кетпен саптай ек¿ кеспек а¦аш та¦ы басІалар таби¦и денелерден, нєрселерден
(±аз. т¿л¿. аймаІ. сЅзд¿ã¿). дерекс¿з бЅл¿п алынып Іарастырылады (А.КЅбе-
Жазыа¦аштыґ бас ж¿б¿. э т н. Ек¿ сов, Математика.).
жазыа¦аштыґ басын ек¿ жаІ ўшыныґ керт¿к ±олы жазыІ. Береген, мырза, ²îëû àøû² адам.
жер¿нен байлайтын, тўсаудан ж¿ґ¿шкерек ж¿п. КЅрш¿-Іолаґ, асшы, малшылардыґ… маґына
ÆÀÇÛ-ÆÀÇÛ 552
¤й¿р¿лу¿не Іара¦анда, І о л ы ж а з ы І екен¿, ЖАЗЫ± с ы н. Б¿ртег¿с, жалпаІ келген, кеґ.
3

би тоІал бола баста¦аны байІалады (Ґ.Мўста­ ТЅс¿ тЅмен, бауыры ж а з ы І, жоны тартыґІы,
фин, Миллионер). асыІты ж¿л¿г¿ ўзын, бота т¿рсек, адымы мейл¿нше
Мидай жазыІ. Б¿ркелк¿, б¿ртег¿с Іўла д¤з. – алымды (Ґ. Мўстафин, КЅз кЅрген). Жауырыны
Єй, мынау не дейд¿? Осы ел тег¿с б¿лед¿. Былтыр ж а з ы І, мойны ўзын, ОІ тартІанда Іолы
Іыста мына КЅкаралдан келе жатІан. Мўз ¤ст¿ ўзын, Маґдайыныґ арасы – Ек¿ Іарыс, ек¿ ел¿...
м и д а й ж а з ы І… (Т.Ахтанов, Таңд.). КЅкшен¿ґ ўлы ±осай бар (С. Сейфуллин, Шы¦.).
Сар жазыІ. Ўшы-Іиырсыз теп-тег¿с дала. Ж а з ы І маґдайынан тура т¤скен Іырлы мўрны,
КЅс¿лген с а р ж а з ы І т а са¦ым сам¦ап, Жол ат жаІты, Іара торы ж¤з¿ мєрмєр тастан соІІан
берд¿ Єм¿рхан¦а Іойнын ашып. СоІпаІІа соІыр м¤с¿н сек¿лд¿ (С. Омаров, јм¿р.).
сорпа т¤с¿п алып, Ж¿берд¿ жетек атІа Іамшы ЖазыІ а¦ын. с у ш а р. ГеоморфологиялыІ
басып (И.БайзаІов, Òà´ä. øû¦.). а¦ын. Æ à ç û ² à ¦ û í í û ´ белг¿л¿ арнасы бол-
ТЅсектей [таІтайдай] жазыІ. Теп-тег¿с, майды жєне жайылып а¦а беред¿; гидродинамика
б¿рде-б¿р ойлы-Іырлы жер¿ жоІ алІап. Айналасы мен гидравликада¦ы а¦ын, жылжу элементтер¿
т Ѕ с е к те й ж а з ы І бол¦андыІтан, КЅксеґг¿р жазыІтыІта Ѕзгеред¿ жєне ¤ш¿нш¿ Ѕлшемде б¿р-
аса би¿к жал¦ыз тау боп, ода¦айлап тўрады Іалыпты болады (±аз. т¿л¿ термин. Су шар.).
(М.Єуезов, Шы¦.). ЖазыІ денел¿ кенелер. з о о л. <лат. tenu-
ЖАЗЫ±2 з а т. 1. Тер¿с ІылыІ, айып-к¿нє, ipalpidae> Акариформ кенелер отрядыныґ б¿р
к¤нє. – Єйтсе де, апа, жаґа Ѕз¿ґ¿з атын ата¦ан тўІымдасы, ауылшаруашылыІ даІылдарыныґ
¤шеу¿не неге ренж¿п тўрсыз, ж а з ы ¦ ы Іандай зиянкестер¿. Ж а з ы І д е н е л ¿ к е н е л е р-
олардыґ? (Ç.Жєкенов, Таґ самалы). 2. а у ы с. д ¿ ґ 800-дей т¤р¿ белг¿л¿, 100-ден астам т¤р¿
э к с п р. Айыпсыз, таза, дўрыс жолда бола тўра ±азаІстанныґ оґт¤ст¿к аудандарында кЅп
¿с¿н, Іылы¦ын т.б. тер¿с т¤с¿нгенде «бар бол¦аны, тарал¦ан (±ЎЭ). Ж а з ы І д е н е л ¿ к е н е л е р д ¿ ґ
бар ¿с¿» деген ренжу ма¦ынаны б¿лд¿ред¿. Ж а- ауыз Іуысы Ѕс¿мд¿кт¿ґ эпидермис¿н шаншып,
з ы ¦ ы м б¿рнеше жыл бала оІытып, Бўл к¤нде ¿ш¿ндег¿ сЅл¿н сору¦а бей¿мделген (±ЎЭ).
оІытудан шабанда¦ан. Не себептен оІуды ЖазыІ елек. а у ы л ш а р. Тор кЅздер¿нен
тастадыґ деп, ЖЅн емес пе тексер¿п адалда¦ан сусымалы Ѕн¿мд¿ Ѕлшемдер¿ бойынша ажыра-
(М.Дулатов, Шы¦.). татын жєне бЅлет¿н жазыІ бетт¿ Іўрыл¦ы.
Адам баласына жазы¦ы жоІ. Ешк¿мге зияны ≈ Элеваторда ж а з ы І е л е к т е р кЅп.
жоІ, заласыз. Ондай жерде ол а д а м б а л а с ы- ЖазыІ жапІыш. с у ш а р. КЅпІанатты
н а ж а з ы ¦ ы ж о І, Ѕз¿мен-Ѕз¿ ж¤рген к¤нєс¿з бЅгеттерд¿ґ суа¦ар бЅл¿г¿ндег¿ су кЅлем¿н
жан сияІтанып Іара мўрты Іиылып, жымиып реттеуге арнал¦ан гидротехникалыІ кранды
Іана тўратын (Є.Нўрпей¿сов, Сергелдеґ). Іўрыл¦ылар. Ж а з ы І ж а п І ы ш т а р д ы ґ
Жазы¦ы жоІ. К¤нєс¿з, айыпсыз. «БасІа жасалынуы Іарапайым єр¿ оны пайдалану
б¿реу хатты нендей ниетпен болса да бўл экономикалыІ жа¦ынан ти¿мд¿ болып келед¿
хатты жаз¦ан шы¦ар, б¿раІ баланыґ ж а з ы ¦ ы (±аз. т¿л¿ термин. Су.). Ж а з ы І ж а п-
ж о І» деген сЅзд¿ директор керек Іылма¦ан. І ы ш т ы ґ б¿р ІалІанды, ІосаІтал¦ан клапанды
СЅйт¿п бала Омбыныґ кЅшес¿нде жылап т¤рлер¿ бар. БЅгет Іўрылысында б¿р ІалІанды,
Іал¦ан (М.Дулатов, Шы¦.). Ж а з ы ¦ ы м ж о І, ек¿ ригельд¿ дЅґгелект¿ жазыІ жапІыш кеґ¿нен
Омбы¦а жаяу бардым. Жол бойы бейнет кЅр¿п Іолданылады (±аз. т¿л¿ термин. Су.). Сы
мен арыдым. Жазы¦ымныґ жоІты¦ы бўл емес жылдары жаґадан шыІІан секциялы ж а з ы І
пе, Јш Іыстау, ¤ш ж¤з теґге, онû алдым (Жаяу ж а п І ы ш т а р да пайдаланылуда (±аз. т¿л¿
Мўса Байжанўлы). термин. Су.).
Жазы¦ы не [не жазы¦ы бар]. э к с п р. ЖазыІ кен Іазбалары. к е н. Пайдалы
Єд¿летс¿з ¿ске, наІаІтан наІаІ к¿нєлау¦а, Іазылымдар ¿ш¿нде немесе бос тау-жыныстарда
жазалау¦а Іарсы к¤й¿н¿шт¿ б¿лд¿рет¿н жазыІтыІ бойымен немесе кЅлбеу ж¤рг¿з¿лет¿н
сЅзІолданыс. Єуелден берг¿ Іазаны кЅру¿не Іазбалар. Ж а з ы І к е н І а з б а л а р ы н а
осы Іаршадай жас баланыґ н е ж а з ы ¦ ы болып штольнялар, квершлагтар, штректер, орттар
ед¿? (М.Єуезов, Таґд. шы¦.). ѕштей мен ж¤рд¿м жатады (±аз. т¿л¿ термин. Кен.).
кей¿п, б¿ле алмай, Барлы¦ына Іымбат жерд¿ґ ЖазыІ Ѕркеш. т ¤ й е ш а р. Аз¦ында¦ан
н е ж а з ы ¦ ы (С.МўІанов, Шыґнан шыңға). нарлардыґ сєл ¦ана дЅґестеу болып, Іолымен
Н е ж а з ы ¦ ы м б а р ед¿? – деп меґ¿реу д¤ниеге жымдасып кетет¿н Ѕркештер¿н¿ґ т¤р¿. ≈ Ж а-
сўраІ Іоюшы ед¿. Ауыр Ѕкс¿кпен к¤рс¿н¿п, з ы І Ѕ р к е ш нар.
кеудес¿н жар¦ан уайымныґ жалынын, ешк¿м- ЖазыІ сутартІы. с у ш а р. Жерасты сулы
нен жауап Іайтпайтынын б¿лсе де, анда-санда Іабатынан су алу¦а арнал¦ан сутартІы Іўрылыс.
дауыстап айтып отырушы ед¿ (М.Єуезов, Ж а з ы І с у т а р т І ы сулы Іабаттыґ аса тереґ
Шы¦.). емес деґгей¿не орналастырылады, су Іабатыныґ
553 ÆÀÇÛ-ÆÀÇÛ
Іалыґды¦ы, арынсыз суыныґ а¦ысы – жер Сабра, Шатила маґында зўлымдыІ басталды
жа¦дайына ыґ¦айлы болуына байланысты оныґ та¦ы Ж а з ы І с ы з Іанша сєбид¿ґ табан¦а
бойына Іада¦алаушы ІўдыІтар орналастыру тасталды ба¦ы (М.Шаханов, Ґасырëàð.).
арІылы су жЅн¿нде алын¦ан барлыІ мєл¿меттер СондыІтан айту¦а да ж¤рекс¿нес¿ґ, ж а з ы І с ы з
єрт¤рл¿ шаруашылыІ жўмыстарын ж¤рг¿зуде б¿реуд¿ґ жанын жаралап алам ба дейс¿ґ, жаІсы
ескер¿л¿п отырады (±аз. т¿л¿ термин. Су.). ниет¿мд¿ єлдек¿м жамандыІІа бўрып єкете ме
ЖазыІ тартпалар. т е х. Бек¿т¿лген шкивтер деп те ІорІасыґ, єйтеу¿р, кЅп к¤д¿к кедерг¿
арІылы б¿л¿ктерге айналмалы Іоз¦алыс берет¿н бола беред¿ («Жас Алаш»). // НаІаІтан-на-
жазыІ бетт¿, резеґке-маталы, резеґке-сымды ІаІ, Іўрбан болып. Ол єд¿летс¿з т¿рш¿л¿кте
таспалар (±аз. т¿л¿ термин. ТамаІ.). ¤нем¿ ж а з ы І с ы з жапа шеккен жандай
ЖазыІ тор. г е о л. Кристаллографияда, кЅр¿нд¿ (М.Єуезов, Шы¦.). Онда тарихта¦ы
б¿рдей паралеллограмдардыґ тЅбелер¿нде аІтаґдаІтардыґ ашылып, ж а з ы І с ы з жєб¿р
орналасып, б¿р жазыІтыІта жатІан элементар шеккен арыстарымыздыґ аІтал¦анына да
бЅлшектерд¿ґ жиынты¦ы. Кристалдардыґ айыпты шы¦армыз («Жас Алаш»).
шынайы жаІтары ж а з ы І т о р ¦ а сай келед¿ ЖазыІсыз к¤йд¿. Тектен-текке, Іарадай
(±аз. т¿л¿ термин. Геология.). ж¤р¿п айыпты болды. Жан жарыґ, жаІын досыґ,
ЖазыІ т¿кбўрышты координат. є с к. жан с¤йген¿ґ, Жас жанын Іиды таппаІ болып
Координат б¿л¿к осьтер¿ деп аталатын ек¿ ем¿н. ±ўп б¿лем, жаІын ¤ш¿н жан¦ан отта, Ж а-
Ѕзара перпендикуляр сызыІтардыґ Іиылысу з ы І с ы з оныґ да¦ы Іўр к ¤ й г е н ¿ н (Б.К¤леев,
н¤ктес¿. Топографияда ж а з ы І т ¿ к б ў р ы ш- Øû¦.).
т ы к о о р д и н а т т ы Іолданудыґ кейб¿р ЖАЗЫ±СЫЗДАН ¤ с т. НаІаІтан-наІаІ,
ерекшел¿ктер¿ бар. Б¤к¿л жер бет¿ меридианмен тектен-текке. Айналайын, Кєк¿тай, даусыґ
шектелген ек¿ теґ бЅл¿кке бЅл¿нген (±аз. т¿л¿ шырылда¦анда, ж а з ы І с ы з д а н кет¿п бара
термин. Єскери.). жатІандай сез¿нес¿ґ-ау! (М.Єуезов, Шы¦.).
ЖазыІ т¿кбўрышты координаттар ж¤йес¿. ЖАЗЫ±СЫЗДАН-ЖАЗЫ±СЫЗ ¤ с т.
є с к. ЖазыІтыІта н¤ктен¿ґ орнын аныІтайтын э к с п р. Тектен-тек, наІаІтан-наІаІ. Шынымды
координаттар ос¿не Іатысты сызыІтыІ шама. айтсам, мен ж а з ы І с ы з д а н-ж а з ы І с ы з
Топографияда ж а з ы І т ¿ к б ў р ы ш т ы к о о р- Ѕз бауырларыма Іарсы Іылыш кЅтер¿п, адам
д и н а т т а р ж ¤ й е с ¿ мына ретпен салынады: алдында б¿р, ±ўдай алдында ек¿ к¤нєкар бол¦ым
Жер шарыныґ бет¿ алты градустыІ аймаІтар келмейд¿ (I.Есенберлин, Алмас.). М¿не, мен¿ґ
бойынша жазыІтыІІа жазылады. Олардыґ есеб¿ басыма к¤н туды. Мен¿ Саймасай болыс ж а-
Гринвич меридианынан шы¦ысІа Іарай б¿рден з ы І с ы з д а н-ж а з ы І с ы з абаІты¦а Іаматты
алпысІа дей¿н ж¤рг¿з¿лед¿. Абсцисс ос¿ Х (т¿к («±аз. єдеб.»). ±ызылда¦ан тарыны бермейм¿н
ос¿) – єрб¿р аймаІта ост¿к меридианныґ бейнес¿, деп ара¦а т¤скен Смайылды ж а з ы І с ы з д а н-
ал ордината ос¿ У (кЅлденеґ ос¿) – экватор ж а з ы І с ы з сабап, басын жар¦анды¦ы
бейнес¿ рет¿нде Іабылданады (±аз. т¿л¿ термин. ая¦анды¦ы ма?! (Т.Дєуренбеков, Б¿з. кездес.).
Єскери.). ЖАЗЫ±СЫЗДЫ± з а т. Айып-к¿нєс¿
ЖазыІ файл. и н ф. <а¦ыл. plat file> БасІа жоІтыІ, бейк¤нєл¿к. Жаяу Ж¤с¿п деген мергенн¿ґ
жазбалар¦а тура немесе жанама с¿лтемелер¿ мылты¦ымен бала-ша¦асын асырап отыр¦ан
жоІ файл (±аз. т¿л¿ термин. Информатика.). ж а з ы І с ы з д ы ¦ ы н а Іарамастан тартып
ЖАЗЫ±СЫЗ с ы н. 1. Ешб¿р Іылмысы, ал¦аныґ рас Іой, – дегенде ±ўсайын жерге к¿р¿п
айыбы жоІ, к¿нєс¿з. Алтыбастыґ мўнысы дў- кете жаздады (С.Бегалин, Замана.). Жанында
рыстыІ таразысына тартІанда, ж а з ы І с ы з жатІан жабыІІан жолдастарын єн салып, Ѕлеґ
Іалашыларды жабу жалпы Іалдырып, ¿рке айтып жўбатады. јлеґдер¿нде Ѕз¿н¿ґ ж а з ы І-
к¤шке ¯єм заґ б¿лгенд¿кке сал¦ан болса да, с ы з д ы ¦ ы н, Іараниет ±аІабайдыґ сатІанды¦ын
ек¿нш¿ жаІтан ІазаІша барымта деуге сиярлыІ кЅрсету¿мен баяндайды (Є.Бектасов, Мєди.).
¿с болып, барымтамен бас Іосу болса керек ЖАЗЫ±ТА1= е т. Тег¿стеу, т¤зеу. ≈ Æ à-
(М.Дулатов, Шы¦.). Ж а з ы І с ы з адамды ç û ² ò à ï ò½ñåó.
сабау елд¿ жиренд¿рмесе, ¤лг¿ болар жайы жоІ ЖАЗЫ±ТА 2= е т. 1. Айыптау, к¿нєлау,
(М.Єбд¿халыІов, Ленин.). Т¤с болмай Хасен к¤станалау. Мўндай тентект¿кт¿ кєр¿ ¿стемейд¿ –
мен Ханшайымныґ Ѕл¿м¿ б¤к¿л Іала¦а тарады. Іолынан келмейд¿, жазса да, жаґылса да жастыІ
Ж а з ы І с ы з кеткен аяулы жандарды аяма¦ан, ¿стейд¿. Ж а з ы І т а м а с ы н, жастыґ ¿с¿не
м¤с¿ркемеген жан Іалмады (ѕ.Есенберлин, ±ўдайдан жаза сўрамасын! (Б.Нўржекеев, К¤й
±атерл¿.). АІанныґ да ж¤рег¿ д¤рс-д¤рс со¦ып, толғақ). 2. ѕстеген к¤нєс¿ ¤ш¿н жауапІа тарту,
ж а з ы І с ы з кел¿ншект¿ґ алдында не деп жазалау. АтІан адам Ѕз жЅн¿мен кетт¿, оны
аІталарын да б¿лмей, к¿нєл¿ адамныґ Іалпында жауапта¦ан да, ж а з ы І т а ¦ а н да адам жоІ
ўялып отыр ед¿ (“±аз. єдеб.”). 2. Бейк¤нє, пєк. (Б.Нўржекеев, К¤тумен ½ò.).
ÆÀÇÛ-ÆÀÇÛ 554
ЖАЗЫ±ТАЙ с ы н. Тег¿с алІаптай, б¿ртект¿, келем¿з Єґг¿мен¿ азыІ Іып (М.±ўрманалин,
жалпаІ. Кер¿шт¿ґ кЅс¿лген етег¿ татыраґ таІыр, ШалІар.). Поселкеден б¿раз ІашыІ шыІІан
кеґ ж а з ы І т а й жалтаґ бол¦андыІтан, соґ айнала¦а кЅз салсам ўшы-Іиыры жоІ ж а -
¿лгер¿лей алмай бек¿нген олар шег¿нбестен ўзаІ з ы І т ы І (±.ТўрсынІўлов, Аґды-±араІыз.).
шайІасты (С.Єб¿лІасымўлы, Оспан батыр). Осы ±асІа тай Іўлдилап тЅрт¿нш¿ге биыл кЅшкен
кездесу о¦ан Іанат б¿т¿ргендей ед¿: «єп» десе-аІ ±айсарды Кеґадыр деп аталатын ж а з ы І-
дауыс ыр¦а¦ыныґ кеґ ж а з ы І т а й кЅс¿ле т ы І І а Іарсы ала Іашты (ј.±анахин, јз
жЅнелет¿н¿ рас, б¿раІ ўшар ІанатІа да демеуш¿ аІылы.). 2. г е о м. Кеґ¿ст¿кте бер¿лген ек¿
керек Іой («Мєдениет жєне тўрмыс»). н¤ктеден ІашыІтыІтары б¿рдей н¤ктелерд¿ґ
ЖАЗЫ±ТАЛ= е т. Жазылу, жайылу. геометриялыІ орны. Кеґ¿ст¿ктег¿ т¤зуд¿ ек¿
АралшыІтардыґ жиег¿не таман орналасІан ж а з ы І т ы І т ы ґ Іиылысу сызы¦ы деп Іа-
жасушалардыґ б¿р бЅл¿г¿ ж а з ы І т а л ы п, растыру Іолайлы (О.јм¿рбаев, Аналит. геом.).
¿ш¿не Іуысы бар келешек Іан тамырларыныґ Шардыґ бет¿ндег¿ б¿р н¤ктеден ек¿ ж а з ы І-
Іабыр¦асына ауысады (±.Нў¦ыматжанов, т ы І ж¤рг¿з¿лед¿, оныґ б¿р¿нш¿с¿ шар¦а жанама
Гистîëîãèÿ). Т¤й¿рш¿кт¿ Іабатта¦ы жасушалар¦а («ХалыІ мў¦.). Кристалда¦ы ось оптикалыІ ось
жаІында¦ан сайын шип тєр¿зд¿ жасушалар арІылы Ѕтет¿н жазыІтыІ бас Іима немесе бас
ж а з ы І т а л а т¤сед¿ (±.Нў¦ыматжанов, ж а з ы І т ы І деп аталады (А.±алы¦ўлов, ЖарыІ
Гистология.). сєуле.). Егер т¤зуд¿ґ ек¿ н¤ктес¿ жазыІтыІта
ЖАЗЫ±ТАН= е т. јзд¿г¿нен б¿ршама жатса, онда т¤зуд¿ґ барлыІ н¤ктелер¿ сол ж а-
тег¿стеле т¤су. Жер бедер¿ алуан т¤рл¿, орта з ы І т ы І т а жатады (±ЎЭ).
шен¿ би¿к таулы, батыс жа¦алауы кЅлбей келе ЖазыІтыІ бойынша шаю. г е о л. Жаґ-
жазыІІа айналады, ал шы¦ысы ж а з ы І т а н ы п бырдыґ немесе ер¿ген судыґ беткейлер немесе
кел¿п теґ¿зге т¿релед¿ (Н.Баяндин, Саяхат.). суайрыІтар жазыІты¦ы бойынша шаюыныґ
Семейге жаІында¦ан сайын Ерт¿ст¿ґ оґ жа¦ы єрекетт¿л¿г¿. Ж а з ы І т ы І б о й ы н ш а
ж а з ы І т а н ы п Алтай тауы алыстан Іўнды, ш а ю кез¿нде су жазыІтыІ (ІабаттыІ) а¦ын
Іара¦айлы алІапІа айналады (Н.Баяндин, т¤р¿нде ўсаІ атыздармен – деллилермен, кейде
јзен.). жыл¦алар т¤р¿нде а¦ады (±аз. т¿л¿ термин.
ЖАЗЫ±ТАУ1 с ы н. Кед¿р-бўдыры аздау, Геология.).
тег¿стеу келген. Тек ауылдыґ б¿р ж а з ы І т а у ЖазыІтыІ Ѕзен¿. с у ш а р. ЖаІсы дамы¦ан
жер¿нде ¤й салу¦а дайындыІ жасап, жўмыс ¿степ кеґ аґ¦армен а¦атын, еґ¿ст¿г¿ шамалы, а¦ысы
жатІан 10 шаІты жўмыскерлер Іыбырласып баяу єр¿ тымыІ Ѕзен. Би¿кт¿г¿ 300-500 абсолютт¿
ж¤р... (С.Сейфуллин, Шы¦.). Вертолет ек¿ Іўм- метрл¿к ойпаттар мен ж а з ы І т а р д а а¦ады.
шыІтыґ аралы¦ында¦ы ж а з ы І т а у жерге Мыс. Ед¿л, Åс¿л, Ўлы ЖыланшыІ Ѕ з е н д е р ¿
Іонды (±.Омаров, ±оґырау.). Жол жиег¿не (±аз. т¿л¿. термин. Су.).
таяу жерде ж а з ы І т а у т¤бекке, алദа ЖАЗЫ±ТЫЛЫ± з а т. К¿нєл¿, айыпты
салын¦ан ¤йлер мен ¤йш¿ктер кездесе бастады болушылыІ. Амантай Ѕз¿н¿ґ ж а з ы І т ы л ы ¦ ы н
(Ш.Єбд¿раманов, Тас раушан.). жасырмай, жолдастарыныґ бєр¿не де баяндады
ЖАЗЫ±ТАУ2 ЖазыІта1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл («Лен. жас»).
атауы; тег¿стеу. ТЅмпеш¿ктерд¿ тег¿степ, жер- ЖАЗЫ±ТЫР= е т. с Ѕ й л. Жаз¦ыр.
д¿ґ бєр¿н де ж а з ы І т а у керек («Лен. жас»). Таппассыґ Жўпар жандай теґдес, балам,
ЖАЗЫ±ТЫ с ы н. Айыпты, к¿нєл¿, Іыл- Мўндай жан д¤ниеге келмес, балам. Б¿р
мысты. СЅйтт¿ де бўл келе жатІан сапары ма¦ы- жєду сЅзге ер¿п ж а з ы І т ы р м а Бўл ¿ске
насыз сапар екен¿н, Іор¦алау¦а пана ¿здеген мен¿ґ жаным сенбес, балам (Н.Ахметбеков,
ж а з ы І т ы адамныґ ¦ана єрекет¿ екен¿н ўІты Амангелд¿).
(Х.Есенжанов, Тар кезеґ.). Тєрт¿п бўзсын, ЖАЗЫ±ША з а т. Аума¦ы к¿ш¿г¿р¿м, теп-
бўзбасын, бўл араласІан жерде б¿р шатаІ шыІса- тег¿с жер. Оґ¦а бўрыл¦ан жол жо¦ары Ѕрлеп тау
аІ, алдымен осы ж а з ы І т ы (М.Иманжанов, етег¿ндег¿ ж а з ы І ш а ¦ а салын¦ан он шаІты
Мен¿ґ махабб.). – Не ¿стейт¿н¿ бар, заґ орнына ¤йге алып келд¿ (Е.ОразаІов, Дєр¿гер.).
берем¿з, тексер¿п бєр¿н аныІтайды, ж а- ЖАЗЫ-±ЫСЫ ¤ с т. Алты ай жаз, ала
з ы І т ы с ы н жазалайды (Ç.Жєкенов, Таґ Іыс бойы, ¤нем¿, жыл бойы. ±айнатып, т¤ннен
самалы). АІІулар, кеш¿р¿ґдер, ж а з ы І т ы- Іуырып, Тарысын да аІтадым. Ж а з ы-І ы с ы
м ы н! ±араймын керуен¿ґе Іажып б¤г¿н. Адасып бел шеш¿п, Б¿р к¤нде ¤йге жатпадым (О.Шипин,
кетт¿-ау б¿рге сендерменен, Алапат к¤ш¿м менен Ек¿ дастан). Ол ж а з ы-І ы с ы жал¦ыз ¤й, єйел¿
нєз¿кт¿г¿м! (М.МаІатаев, Шы¦.) жал¦ыз Іалады (Ґ.Мўстафин, КЅз кЅрген.).
ЖАЗЫ±ТЫ± з а т. 1. Бет¿н¿ґ кед¿р- Ж а з ы-І ы с ы Ѕзгермес, Жарал¦ан жасыл
бўдыры жоІ тег¿ст¿к. ±арсы алдымыз – ж а- т¤р¿нен, Іанша аяз болса да, Айырылмайды
з ы І т ы І, ТЅбем¿зде нєз¿к бўлт. Жем бойымен г¤л¿нен (ЖўмбаІтар.). ЖалыІпай жал¦аншы
555 ÆÀÇÛ-ÆÀÇÛ
¤ш¿н ж а з ы-І ы с ы, Ит жортаІ ж¤р¿с¿м¿з ТырІы жазылды. Тырысып-ІўрысІан жаман
б¤лк¿лдей-аІ. Жал¦аншы жайтаґ Іа¦ып жєне м¿нез¿нен арылды, кЅґ¿л¿ жадырады, жайланды.
алдайды, Т¤лк¿н¿ґ тўра кашІан кЅрк¿ндей-аІ Оґалмай бойда ж¤рсе осы Іыртыґ, Єр жерде-
(О. ШораяІов, Шайыр.). аІ ж а з ы л м а й ма, жаным, т ы р І ы ґ? ±ай
ЖАЗЫЛ1= е т. Белг¿л¿ б¿р т¿лдег¿ єл¿пби жер¿ґнен кЅґ¿лге Іуат Іылдыґ, ±ыр арылмас
ж¤йес¿ бойынша сЅзд¿ґ Іа¦аз¦а т¤с¿р¿лу¿. Бўл бол¦ан соґ, м¿нсе ІырІыґ? (Абай, Тол. жин.).
жерд¿ґ бланкасы ІызыІ: онда¦ы Іай Іала, ЖАЗЫЛ3= е т. Оґалу, сауы¦у. Денес¿ндег¿
Іай кЅше, к¿мге деген сЅздерд¿ґ бєр¿ алдымен жаралары єл¿ ж а з ы л а Іойма¦ан Іарала тЅбет
латыш т¿л¿нде ж а з ы л а д ы (Є.НўршайыІов, ¤йд¿ґ ¿ргес¿не жату¦а оґтайлана бер¿п, ерейген-
Батыр.). серейген¿ кЅп би¿к ¤йл¿ ауыл та¦ы кел¿п Іал¦ан
Жазыл¦ан хаттай [хаттай таныс]. а) Аса жоІ па... деп мўрнын ш¤й¿рд¿ (Ґ.М¤с¿репов,
таныс, ап-аныІ. Бўл араныґ ел¿, жер¿, суы жас Оян¦ан Ѕлке).
мырзаныґ жадында ж а з ы л ¦ а н х а т т а й Жарасына май жаІсаґ да жазылмас. Т¤-
сайрап тўратын (Є.Нўрпей¿сов, ±àí ìåí òåð). зелмес, Іайта орнына келмес. Жарылып б¤й¿р¿нен
є) Ж¤йел¿, мєн¿ст¿, ма¦ыналы. дал-дал бол¦ан, Тєс¿л¿н таба ²алмапсыґ о ба-
ЖАЗЫЛ2= е т. 1. Т¤зелу, созылу. Кеудес¿нен сында. Кеткендей ІасІыр талап абыр¦асын,
жаны кеткен ІасІырмен б¿рге Ѕз¿ де серей¿п Ж а з ы л м а с м а й ж а І с а ґ д а ж а р а с ы-
Іатып Іал¦ан. Астына б¤ккен оґ т¿зес¿ ж а з ы- н а (Н.Ахметбеков, Æàñàóûë).
л а т ы н емес (Т.Ахтанов, Дала сыры). Оныґ жас, ЖАЗЫЛА= е т. э т н. Т¤йеге єбзел-
солІылдаІ денес¿ ж¤р¿п келе жатІанда, Ѕр¿мше жабдыІтарын киг¿зу. ±оспаІ атанды ж а з ы-
жиырылып ж а з ы л а д ы (С.Сейфуллин, Шы¦.). л а п м¿нген, аІ ешк¿н¿ґ ж¤н¿ндей жалбыра¦ан
±ыз¦алдаІ шЅптер ўйыІтап оян¦андай, ж а з ы- Іалыґ аІ Іасты сары шал жерге т¤спей,
л ы п, кер¿л¿п, ыґ-жыґ болып, жаратылыстыґ апаммен т¤йе ¤ст¿нен сЅйлест¿ (Н.Сералиев,
кеґ шатыры т¿г¿лд¿ (С.МўІанов, Асïàç).
ЫстыІ к¤лше). Он шаІты т¤йен¿ ж а з ы л а п,
2. а у ы с. ±ысылып-Іымтырылмай, именбей,
арІанымен ала келс¿н. А¦асын да ерте кел,
ем¿н-ерк¿н сез¿ну. јтк¿зд¿м б¿р Ѕк¿н¿ш жастыІ
кЅл¿кт¿ сендер єкетерс¿ґдер (С.Мыґжасарова,
шаІты, Ж а з ы л ы п дос Іўрбымен ж¤ре б¿лмей
±ыр Іыз.). ±ойшы, сол к¤н¿ єжем т¤йес¿н ж а-
(ј.Тўрманжанов, Таґд. Ѕлеґд.). КЅп ўзамай
з ы л а п, кЅр-жер¿н ¤ст¿не артты (ј.±анахин,
Тарзан Іу¦ыншы тобырдыґ озып алдына т¤ст¿.
Жер бас.).
Алдына т¤ст¿ де, ж а з ы л ы п кЅс¿ле с¿лтед¿
(С.Елубаев, Ойсыл Іара). ЖАЗЫЛАУ Жазыла ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
Бауыры жазылды. Ат кЅс¿ле, ем¿н-ерк¿н атауы. ≈ Атан ò¤éåí¿ ж а з ы л а у.
шапты. Федор астында¦ы Іўла аттыґ тег¿с ЖАЗЫЛАУЛЫ с ы н. Жазы салын¦ан,
терлеген¿н кЅрд¿… осы сєттен бастап Іўла жазылан¦ан. Атаí ж а з ы л а у л ы екен. Єжем
аттыґ б а у ы р ы ж а з ы л ы п, жўлдыздай а¦ып, мен¿ кЅтер¿п алып жазыныґ ¤ст¿не отыр¦ызды
суырылып ал¦а шы¦а берд¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±àí (ј.±анахин, Жер бас.).
ìåí òåð). ЖАЗЫЛДЫР= е т. СауыІтыру, оґалдыру.
ДастарІандай жазылды. Дархан да кеґпей¿л О¦ан енд¿ ем таппай, жазылу жоІ, Емс¿з жерде
адамша Іабылдап алды. ±ўбаша ж¿г¿т алдында Ѕм¿рл¿к Іадал¦ан Жанын жайлап жарасын ж а-
жайыл¦ан д а с т а р І а н д а й ж а з ы л ы п з ы л д ы р а р, Тек махаббат екен¿н б¿лем¿н Іўп
жатІан Сарысудыґ сары даласына Іарай (Јш ¦асыр.). Шайды ІоюыраІ Іўйып бер¿п,
ўшырта жЅнелд¿ (С.Сейфуллин, Шы¦.). Єукеґн¿ґ бойын ж а з ы л д ы р д ы (Б.Майлин,
±аба¦ы жазылды. АшыІ-жарІындыІ Шы¦.).
байІалды, кЅґ¿л¿ жадырады. Кемп¿р шайды ЖАЗЫЛДЫРҐЫШ с ы н. Тез жазып тас-
жал¦ыз с¿м¿рд¿. Жєне ¿шкен сайын маґдайы тайтын, тез жылдам жазылдыратын. Денен¿ґ
ж¿пс¿п, єлг¿дей емес, І а б а ¦ ы да ж а з ы л а т¿к Іалпын саІтап тўратын ж а з ы л д ы р ¦ ы ш
т¤ст¿ (М.Иманжанов, Таңд.). Б¿раІ мылІау еттерге ауыртпалыІ кЅп т¤сед¿ (Адам анатом.).
таби¦ат б¿зге деген ашулы І а б а ¦ ы н ж а з б а ЖАЗЫЛМА с ы н. Ашып жаю¦а болатын.
д ы (Є.Сєрсенбаев, Таңд.). ±аз¿рг¿ кезде ж а з ы л м а тЅсектерд¿ґ т¤р-т¤р¿
±ырысы [Іўрысы] жазылды. Ашуы тарады, жасалып жатыр (Ауызек¿).
кЅґ¿л¿ жадырады. – Е, ит сабаса Іайтед¿ екен? Жазылма сап. є с к. БЅл¿мшелерд¿ґ маґ-
±атын мен итт¿ ІазаІтыґ Іай еркег¿ сабама¦ан дайшеп бойынша б¿р сызыІтыґ бойында б¿р
дейс¿ґ? – деп Кєлен к¤л¿п, ±ўдайменден¿ґ Іатарлы немесе ек¿ Іатарлы сапта немесе
І ы р ы с ы осы б¿р єз¿лмен оп-оґай ж а з ы л ы п лект¿ґ сызы¦ында Жар¦ымен белг¿ленген немесе
кетердей кЅрд¿ (Є.Нўрпей¿сов, ±àí ìåí òåð). командир белг¿леген араІашыІтыІта орналасуы.
Єбекен мен Тєукен¿ґ І ў р ы с ы ж а з ы л ы п т ы, Ж а з ы л м а с а п тексер¿стер, санаІтар, бай-
дауыстары ест¿лед¿ (Ґ.Мўстафин, Øû¦.). Іаулар, парадтар ж¤рг¿зу ¤ш¿н, басІа да Іажетт¿
ÆÀÇÛ-ÆÀÇÛ 556
жа¦дайларда Іолданылады (±аз. т¿л¿ термин. Іўнынан мынадай б¿рІатар жеґ¿лд¿ктер ¿стейд¿
Єскери.). («Егемен ±азаІстан»). јткен жыл¦а Іара¦анда
ЖАЗЫЛМАЛЫ с ы н. Созып ж¿бер¿п, оІырмандар саны артып отыр. Олардыґ ара-
тарта Іоятын, ашпалы. Ортада¦ы ж а з ы л- сында кем¿ б¿р жыл¦а ж а з ы л у ш ы л а р д ы ґ
м а л ы кеґ ¤стелд¿ґ ¤ст¿ сыґсып тўр (С.Ж¤н¿сов, ¤лес¿ басым («Егемен ±азаІстан»).
Жапанда.). Бўлардан басІа ж а з ы л м а л ы ЖАЗЫЛЫ1 с ы н. Жазы киг¿з¿лген (т¤йе).
ек¿ ж¤зд¿ кезд¿г¿ бар. (Ж.Жўмаханов, ЖинаІ.). Ж а з ы л ы Іара ІоспаІтыґ ¤ст¿нде Іос а¦асы
Баланыґ ж а з ы л м а л ы керует ¤ст¿нде Дєулетияр келе жатыр (Т.Ахтанов, Дала сыры).
ўйыІта¦аны ыґ¦айлы (Б.Хабижанов, Бала Ж а з ы л ы кәр¿ атан¦а тЅрт бала сым¦а
организм.). отыр¦ан Іарлы¦аштай т¿з¿л¿п, жай¦асып алдыІ
ЖАЗЫЛМЫШ с ы н. 1. Жазылып жатІан, (ј.±анахин, Жер бас.). Сонан б¿р са¦ат Ѕткес¿н,
Іаз¿р жазылатын. – Азан шаІырып Іойыл¦ан б¿р¿ ж а з ы л ы, б¿р¿ жазысыз ек¿ т¤йен¿ бўй-
аты-жЅн¿ґд¿ Ѕз аузыґнан ж а з ы л м ы ш Іа¦аз дасынан жетелеп, б¿р Іапталдан елеус¿з сап ете
бет¿не т¤с¿ртк¿з (К.Оразалин, Абай.). 2. Жазуда Іалды (С.Жўбатыров, Алыс. арал.).
кЅрсет¿лген, жазылып кеткен. Бўл сЅз¿ме наІлия ЖАЗЫЛЫ2 с ы н. к Ѕ н е. Сапты Іылыш,
дєлел¿м – жо¦арыда¦ы ж а з ы л м ы ш Алла пышаІ. Ж а з ы л ы алтын Іол кескен, алдаспаным
та¦аланыґ ес¿мдер¿ (Абай, Тол. жин.). 3. с Ѕ й л. Ѕз¿ґс¿ґ (Шалки¿з à²ûí, Øû¦.).
Жазмыш. Айырып байды бастан, ±ўлды ¿с¿нен, ЖАЗЫЛЫМ з а т. Баспа Ѕн¿мдер¿н, оныґ
Ж а з ы л м ы ш жаґылмапты к¤лл¿с¿нен, Бекер- ¿ш¿нде мерз¿мд¿ басылымдарды ¤збей алып
аІ бес уаІыт сиындыртІан, ±ўдай¦а ±ўрман¦азы тўру¦а алдын ала жасалатын арнайы т¿ркел¿м.
к¤лд¿ ¿ш¿нен (Х.Ер¦алиев, КЅб¿кшашІан). Ж а з ы л ы м м е н таратылатын к¿таптарды
ЖАЗЫЛУ 1 Жазыл 1 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл насихаттау¦а сауда Іызметкер¿ ¦ана емес, б¤к¿л
атауы. 1. СЅз¿н Іа¦аз¦а т¤с¿ру. Бес не, тЅрт не? мєдени интеллигенция, єс¿ресе, к¿тапІўмарлар
Єлг¿ б¿р тЅрт Іой¦ан жўмысІа Іара¦анда, бўл Іо¦амы кЅґ¿л бЅл¿п отырса, т¿пт¿ жаІсы болар
мазмўны жа¦ынан да, ж а з ы л у ¤лг¿с¿ жа¦ынан ед¿ («±аз. єдеб.). ±ойкелд¿н¿ґ ¤й¿нде де к¿тап
да жо¦ары тўр (М.Д¤йсенов, Мейман.). 2. Т¿рке- кЅп, радио бар, телевизор бар, кеш¿ксе де кел¿п
лу, жазып т¿ркет¿п Іою. ±ысІы отын Іамымен тўратын ж а з ы л ы м баспалары бар (Є.Тарази,
кЅм¿рд¿ґ кезег¿не ж а з ы л у ¦ а б¿рер жўмысшы БўлтІа сал.). Ж а з ы л ы м н ы ґ ўжымдыІ
асы¦ып барады (Д.Досжанов, Тўлпар.). т¤рлер¿н де ойластырыґыз, егер Іызметтестер,
ЖАЗЫЛУ 2 Жазыл 2 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл оІушылар, студенттер, кЅрш¿лер Ѕзара б¿р¿г¿п,
атауы; тег¿стелу, жайылу, т¤зелу. ≈ £éìå Ѕздер¿ґ¿зд¿ ІызыІтыратын б¿р немесе б¿рнеше
òîïûðà²òû´ æ à ç û ë ó û. газет пен журналдар¦а жазылып, кезектес¿п
ЖАЗЫЛУ 3 Жазыл 3 ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл оІитын болсаґыз – едєу¿р Іаржы ¤немдеуге де
атауы; айы¦у, сауы¦у. Кесел¿ґ¿зд¿ґ неден екен¿ болады («Егемен ±азà²ñòàí»)
бєлендей жўмбаІ емес тєр¿зд¿, ЖўмбаІ – сол ЖАЗЫЛЫі±Ы с ы н. Б¤р¿лген-б¤р¿скен¿
кеселден ж а з ы л у жолы (I.Есенберлин, Алтын жайылыґІы, ашылыґІы. Мен¿ґ ¦ана Іўрыс-
Іўс). бўрысым тарап, жауырыным ж а з ы л ы ґ І ы
ЖАЗЫЛУЛЫ с ы н. Жазыл¦ан, Іа¦аз¦а тартты (М. Сатыбалдиев, ±оґыр Іозы).
немесе т.б. нєрсеге т¤с¿р¿л¿п жазылып Іойыл¦ан. ЖАЗЫЛЫі±ЫРА1= е т. 1. Б¤г¿л¿п-б¤-
Сырларыґды Ѕлеґ¿ґнен тоІырмын, јлеґ¿ґд¿ р¿спей ашылыґІырай т¤су. Базаралы мен
сурет¿ґе оІырмын. Пленка¦а ж а з ы л у л ы ¤н¿ґ Ербол да ж а з ы л ы ґ І ы р а п, да¦дылы ІонаІ-
де, Са¦ын¦анда соны тыґдай отырмын («±аз. тарша отырысты (М.Єуезов, Абай жолы). 2. а у ы с.
єдеб.»). М¿не, сол тапсырмалардыґ, халыІ Тартынып шектелмей ерк¿н сез¿ну, ашылыґІырау.
аманатыныґ ўзын-ўр¦асы осы Іойын дєптерде Арттарында ауыр кЅзбен Іадалып келе жатІан
ж а з ы л у л ы (Ж.±ожабергенов, ±ўрылысшы.). ек¿ ІазаІ ж¿г¿т¿нен Іўтыл¦ан соґ, Ґайша мен
Ал оныґ берг¿ жа¦ында халІымыздыґ бая¦ысын Ґаббас та бўрын¦ысынан гЅр¿ ж а з ы л ы ґ І ы-
баяндайтын, тарихын т¤с¿нд¿рет¿н архив р а п Іалып ед¿ (М.Єуезов, ±араш.).
документтер¿н¿ґ ден¿ араб єрп¿мен ж а з ы л у л ы ЖАЗЫЛЫі±ЫРА2= е т. Сауы¦а т¤су,
(«±аз. єдеб.»). айы¦ыґІырау. Кел¿ншег¿мн¿ґ к¿ртиген Іаба¦ы
ЖАЗЫЛУШЫ з а т. К¿тапхана к¿таптарын, ж а з ы л ы ґ І ы р а п, балаларымныґ баспасы
баспасЅзд¿ жазып алушы, мерз¿мд¿ баспа сирекòеп Іалды (М.Байтуов, СорбўлаІ.).
Ѕн¿мдер¿н алу¦а арнайы т¿ркелуш¿. Жастар ЖАЗЫЛЫС з а т. с Ѕ й л. Жазылым.
баспасЅз¿нде ж а з ы л у ш ы л а р жылма-жыл «Орда» совхозында газет-журналдар¦а ж а з ы-
кЅбеéе т¤су¿ сондыІтан да кездейсоІ болмаса л ы с Ѕте ўйымшылдыІпен ж¤рг¿з¿луде («Соц.
керек («Лен. жас»). Жазылымды б¿р мезг¿лде ±аз.»).
б¿р мекенжай¦а рес¿мдеу кез¿нде «±азпошта» ЖАЗЫЛЫС= е т. ж е р г. Б¿р-б¿р¿мен
А±± жеке ж а з ы л у ш ы л а р ¤ш¿н жетк¿зу ашылып єґг¿ме айту, сырласу. Б¿з сенбеген к¿с¿ге
557 ÆÀÇÛ-ÆÀÇÛ
ж а з ы л ы с ы п єґг¿ме айтпаймыз (±аз. т¿л¿. тоІтамайды (I.Есенберлин, ±аһар). є) ЗаІым
аймаІ. сЅзд¿г¿). келт¿рд¿, бєлеге ўшыратты. Єй, тыста Іайсыґ
ЖАЗЫМ з а т. 1. Жазатайым, к¤тпеген жер- бар? Мына к¿с¿лерге ж а з ы м І ы л ы п ана иттер
ден, абайсызда бол¦ан сєтс¿з оІи¦а. Мырза¦азы: ўмтылып ж¤рмес¿н (С.Сейфуллин, Шы¦.). К¤н
«Åлд¿ґ ж а з ы м ы к¿с¿ден болды» – деп жауап де сєтт¿ґ ¿ш¿нде суыта берд¿. Ай, ¿р¿леп кетт¿-ау,
беред¿, Іандай к¿с¿ екен¿н айтпайды (С.МўІанов, кєп¿р ж а з ы м І ы л м а с а иг¿ ед¿, – дест¿ Нес¿пбай
Есею жыл.). Ж а з ы м ы кЅп г¤л Ѕм¿р жал¦ыз мен К¤зембай б¿р-б¿р¿не (М.Єуезов, Шы¦.).
С¤р¿нд¿ б¿р, с¤р¿нбегей. јм¿р с¤рген жандар Жазым тапты. а) К¤тпеген жерден мерт
бармыз Ес б¿лгенше к¤л¿мдемей (С.Баймолдин, болды. Сол алдыґ¦ы сапта араласІандардыґ
±ызыл ¿ґ¿р). 2. с Ѕ й л. Жазмыш (та¦дырдыґ ¿ш¿нде Кейк¿ман батырдыґ Ѕз¿ ж а з ы м т а б а-
бўйры¦ы). Мўныґ себеп-салдарын ¿здеп жатып д ы (X. Есенжанов, АІ ЖайыІ). БатырлыІ пен
не бар дейс¿з, та¦дырдыґ ж а з ы м ы солай аІындыІ, ±абат б¿ткен Махамбет, Ж а з ы м ы н
бол¦анда¦ы (Є.Ибрагимов, Әңг¿м.). т а у ы п жарылды-ай, АІырында аґсызда
Жазым басты. Абайсызда м¤лт ж¿берд¿, Досанды Іол¦а т¤с¿рд¿-ай (С.Жан¦абылов,
жаза басты. Алдыру оґай екен алдамшы¦а ТоІсан.). є)Сєтс¿зд¿кке ўшырады. Б¿реуд¿
АІылыґ аґдаусызда ж а з ы м б а с с а (Д.Єб¿лев, б¿лмес адам табалайды, БаІ кЅшсе, аІылыґа
јлеґд.). Єґг¿с¿ та¦ылардыґ аузын ашты, СаяІІа Іарамайды. ѕс¿ґнен б¿р ¿стеген ж а з ы м т а п-
адам м¿нген азу басты. Сада¦ын Іалды со¦ан с а ґ, Болды деп б¿лмегеннен шамалайды
с¿лтеп нЅкер, Тимед¿ нысана¦а, ж а з ы м б а с- (А.Байтўрсынов, Шы¦.).
т ы (±.Бекхожин, Ардагер.). АйІай шыІса сас- Жазым шыІпады [ж¿бермед¿]. Бўрыс
па¦ан, Айдыґ Іарദысында ая¦ын ж а з ы м кетпед¿, Іателеспед¿. Мерген Т¤с¿п дейт¿н¿
б а с п а ¦ а н (Манас.). Іўралайды кЅз¿нен ататын, жал¦ыз о¦ы ж а-
Жазым болды. а) К¤тпеген жерде Іаза¦а з ы м ш ы І п а й т ы н мерген ед¿ (Ш.Айманов,
ўшырады, майып болды; Ѕл¿п Іалды. ±ўлагер ±ыран).
шапсаґ баурыґ жазылатын, Жер ошаІ ЖАЗЫМДА= е т. 1. Мерт¿кт¿ру, Ѕлт¿ру.
тўя¦ыґнан Іазылатын. ±ўшаІтап Іу далада Єйтсе де дўшпан кЅз жазба¦ан екен, жаґа
Іалдым жылап, Ж а з ы м б о п жау Іолынан орынды да Ѕршелене атІылап, расчеттыґ
жал¦ыз атым (ѕ.Жанс¤г¿ров, Шы¦.). Нўржан б¿рнеше адамын ж а з ы м д а д ы (С.Сей¿тов,
не ¿стер¿н б¿лмей, тўйыІІа т¿реле т¤ст¿. Т¤н¿ СЅз сўра.). 2. Зиян келт¿ру, заІымдау. – Дєулет,
бойы Ѕст¿п адасып, ауыл таппаса, ж а з ы м Іау¿пс¿зд¿к техникасын ¤йрен¿п пе ед¿ґ? Аспалы
б о л а т ы н ы н а да кЅз¿ жет¿п, ес¿ кете бастады бўр¦ыдан саІ бол¦айсыґ, Іолыґды ж а з ы м д а п
(Б.СоІпаІбаев, ±айда. Гауһар). јткендерд¿ алма (Ж.ЖўмаІанов, Мен жўмысшы.).
ескертт¿, Пайда жоІ деп уайымнан. ±арттар¦а да ЖАЗЫМДАУ Жазымда ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл
айтІызды Б о л ¦ а н деп ж а з ы м жауыздан. Асыл атауы; өлт¿ру. Амангелд¿ жазалаушылар кЅ-
сЅзбен Єл¿би ±ўлаІтыґ Іўрышын Іандырды тер¿л¿сш¿лерд¿ ¦ана ж а з ы м д а у ы м¤мк¿н де,
(О.Шипин, Дастан.). є) К¤тпеген сєтс¿зд¿кке, бейб¿т ауыл¦а тимес деп ойлады (М.Жўма¦ўлов,
бєлеге тап болды, ўшырады. ±ызы¦ып ж¤р¿с¿ ±ыран).
мен шабысына, Би, болыс майын сўрап м¿нер ЖАЗЫМПАЗ с ы н. э к с п р. 1. БўрІыратып
ед¿. Ж а з ы м б о п шалыс басып кел¿п Іапты, жазып таста¦ыш, жаз¦ыш. Ж а з ы м п а з-
Таптыртып, жетектет¿п ж¿бер енд¿ (БаІтыбай д а р Іаламын ўштай т¤с¿п, талапкерлер¿м¿зд¿
аІын, Жел Іобыз.). Ж а з ы м б о л с а, быламыІІа Іанаттандыра ма деп ¤м¿ттенем¿з («АйІап»).
т¿с сынар (МаІал). 2. м ы с І ы л. јз¿н жаІсы жазушы, т¿лш¿ т.б.
Жазым жасау. Мерт¿кт¿ру, Ѕлт¿р¿п ж¿беру. жаз¦ыш деп санайтын адам. Ал енд¿ МаІыш
Егер оІ шы¦арсам, нем¿с мен¿ґ жатІан орнымды т¿лмєш ше? Одан ІорыІпайтын, оны Іўрметте-
б¿л¿п алып, Ѕз¿ме ж а з ы м ж а с а у ы ыІтимал мейт¿н ІазаІ бар ма? МаІыш т¿лмєш Іандай ж а-
¦ой (С.Сей¿тов, СЅз сўра.). з ы м п а з! (Ж.Аймауытов, ±артІожа). Алайда
Жазым Іылды [етт¿, жасады]. а) Мер- ж а з ы м п а з ж¿г¿ттер¿н¿ґ баІташы¦а жаны ашып
т¿кт¿рд¿, Ѕлт¿р¿п ж¿берд¿. ЎйыІтап жатІан ¿ш тартуын сезе бермейм¿н-ау («±аз. єдеб.».).
жер¿нде ¤ст¿нен т¤спеґдер шошынып, ж а з ы м ЖАЗЫМСЫЗ ¤ с т. М¤лт ж¿бермей, дєл.
І ы л ы п кету¿ м¤мк¿н (А.Хангелдин, јткен Б¿раІ ¿л¿п алу сондай Іиын. ±ыр¦идыґ да
к¤н.). Ал¦аш шынымды айтсам, ІорыІтым. Іыраны ¦ана тор¦айды ж а з ы м с ы з ¿лед¿
Мына оІтыґ б¿реу¿ ж а з ы м І ы л м а с па екен (Ш.Айманов, ±ыран.).
деп (Є.Єл¿шев, Батыр.). ±атпаны Іарусыз деп ЖАЗЫі±Ы с ы н. Сєл таралыґІы, жайы-
сенуге болмайды, єс¿ресе, Сма¦ўловтыґ Іаруы лыґІы. Таза тўІымды елт¿р¿н¿ґ белг¿с¿... ўшына
онда болса ж а з ы м І ы л а д ы (ј.Омарбаев, Іарай с¤й¿р, Іарак¤л Іозысына тєн ж¿ґ¿шке,
Кєрлен.). Батыс губернаторы с¿зд¿ґ т¿лег¿ґ¿зд¿ ўзынша келген Іўйыршы¦ында серп¿мд¿ немесе
орындамайды жєне Ѕз¿ґ¿зд¿ ж а з ы м е т п е й болбыр ж а з ы ґ І ы бўйралары болады (Шопан
ÆÀÇÛ-ÆÀÉ 558
сер¿г¿). Кеґ маґдайы мен ж а з ы ґ І ы келген АяІ жазысты. Ая¦ын созып отырды, ая¦ын
єж¿мд¿ мол бет п¿ш¿н¿ єжейд¿ґ Іапса¦ай денес¿не демалтты; далада ж¤р¿п келд¿. ТамаІтан кей¿н
жарàсып, єйел затынан гЅр¿ ер адам¦а лайыІты, шалдар Іолдарын жуысып, дала¦а шы¦ып,
сўсты ет¿п кЅрсетед¿ («±аз.єдеб.»). а я І ж а з ы с ы п келд¿ (Т.Жарма¦амбетов,
ЖАЗЫі±ЫРА= е т. Таратып ашыґІырау, Сентябрь.).
жайыґІырау. Самал бўлбўл сазына аз сєт Бой жазысты. Б¿р¿г¿п, дем алып тыныІты,
ІўлаІ т¤р¿п тыґдады да, ўлпа алаІанымен бойын серг¿тт¿, сайрандады, Іыдырды, кЅґ¿л
кЅйлег¿н¿ґ етег¿н ептеп Іана ж а з ы ґ І ы р а п, кЅтерд¿. Мынадай жайбараІат єґг¿меден кей¿н
бўлаІ жа¦асында¦ы жалпаІ тасІа кеп отырды Іайта б о й ж а з ы с т ы («Ана т¿л¿»).
(Ç.Жєкенов, Таґ самалы). Ол етт¿ келген Іалыґ ±ўшаІ жазысты. Шын ыІыласы т¤с¿п, кеґ
Іаба¦ын ж а з ы ґ І ы р а й бастады, басын да пей¿лмен Іарсы алды. Екеум¿з ІўшаІтаса кетт¿к.
шалІайтыґІырап орындыІІа жайласыґІырап ± ў ш а ¦ ы м ы з д ы ж а з ы с І а н н а н кей¿н мєн-
отырды (Х.Есенжанов, Тар кезеґ). Єкес¿
жайларын сўрасам, асыра с¿лтеу кез¿нде ту¦ан
АлмасІа баІшаныґ топыра¦ын єлде де б¿раз
жер¿нен Іашып шыІІан адамдар (С.МўІанов,
ж а з ы ґ І ы р а й түсуд¿ң Іажетт¿г¿н ескертт¿
Есею жыл.).
(«Лен. жас»).
ЖАЗЫі±ЫРАУ ЖазыґІыра ет¿ст¿г¿н¿ґ ЖАЗЫС 3= е т. Жаґылысу, б¿рге адасу,
Іимыл атауы; жаза т¤су. Жолдасыныґ жайлы айнысу.
отырып, ж а з ы ґ І ы р а у ы н ойла¦ан кел¿ншег¿ КЅз жазысты. Б¿р-б¿р¿нен адасты, хабарсыз
сыбдырсыз шы¦ып кетт¿ («±аз. єдеб.»). болып Іалды. Сонда б¿р жылдары к Ѕ з ж а з ы-
ЖАЗЫП: æазып сЅйлеу. п е д. Жазбаша с ы п Іал¦аннан кей¿н онымен кездесем деген
мєт¿ндер арІылы вербальдыІ т¿лдесу. Ж а з ы п ойына к¿р¿п те шыІпа¦ан-ды (А.Байтанаев,
с Ѕ й л е у д ¿ ґ ауызек¿ сЅйлеуден айырмашылы¦ы – ±айнар бўлаІ).
графиканыґ пайдаланылатынында ¦ана емес, ЖАЗЫСУ1 Жазыс ет¿ст¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
сонымен Іатар грамматикалыІ жєне стилист¿к Іа¦аз¦а т¤с¿р¿су. Павлов Іала¦а кел¿п, Єб¿шт¿ґ
тўр¦ыда – жазып сЅйлеуд¿ґ Ѕз¿не тєн синтаксист¿к кейб¿р Іа¦аздарын ж а з ы с у ¦ а кЅмектескен
Іўрылымдары мен функционалдыІ стильдер¿ (М.Єуезов, Абай).
болады (±аз. т¿л¿ термин. Педагогика.). Хат жазысу. Хат арІылы Іатынасу, хабар-
ЖАЗЫП-БЈГѕП ¤ с т. Б¿ресе жазып, ласу. Б¿зд¿ґ мў¦ал¿мдер х а т ж а з ы с у д ы
б¿ресе б¤г¿п. Оныґ ¤ш¿н Іозыны шалІасынан ¤лкен Іылмыс санайтын. Ал ондай ІылмысІа
жатІызып, алдыґ¦ы ек¿ ая¦ын кезектеп ж а з ы п- Шолпан тєрт¿пт¿ Іыздыґ барар-бармасы да
б ¤ г ¿ п, онымен б¿рге кЅк¿рег¿н аздап басып ек¿талай (Б.Нўржекеев, Б¿р ¦ана.).
Іояды (Ñ.Омаров, ±ой. áà¦ó.). ЖАЗЫСУ2 Жазыс2 ет¿с¿г¿н¿ґ Іимыл атауы;
ЖАЗЫС1= е т. Жазба ¿с¿мен б¿рге айналысу. тег¿стесу, жайысу. ≈ Дастар²ан ж а з ы с у.
«±азаІ» шы¦а баста¦аннан-аІ Ѕз¿н с¤йк¿мд¿ ЖАЗЫСЫЗ с ы н. Жазысы жоқ, жазы
кЅрсетт¿. ±азаІтыґ ¿лгер¿ Іатарда¦ы оІы¦андары, киг¿з¿лмеген (түйе). Сонан б¿р сағат өткес¿н, б¿р¿
б¿л¿мд¿лер¿ Іолдарынан келген¿нше кЅмег¿нде жазылы, б¿р¿ ж а з ы с ы з ек¿ түйен¿ бұйдасынан
болып, ¤м¿т етерл¿к адамдар тег¿с ж а з ы с а бас- жетелеп, б¿р қапталдан елеус¿з сап ете қалды
тады (М.Дулатов, Шы¦.). Сондай-аІ жазушы-
(С.Жұбатыров, Алыста.).
ныґ єдебиетш¿лермен, Ѕнер Іайраткерлер¿мен
ЖАЙ1 з а т. Аспан кеґ¿ст¿г¿не жинал¦ан
ж а з ы с І а н хаттары хронологиялыІ ретпен
электр зарядтарыныґ ша¦ылысуынан пайда
ўсыныл¦ан («±аз. єдеб.»). Б¿л¿м кеґес¿ туралы
жазыл¦ан маІалалардыґ бєр¿н сол Ѕз¿ ж а з ы- болатын жарІыл, найза¦ай. ±орІытпа мен¿
с ы п отыр¦ан «Еґбекш¿ ІазаІ» газет¿н¿ґ бет¿не дауылдан, Д¤р¿лдеп тўрса тау мен сай. Шатырлап
бастыртып отырар (С.Сейфуллин, Шы¦.). тўр¦ан жауыннан ЖарІылдап тўрса т¤скен ж а й
Хат жазысты. Б¿р-б¿р¿мен хат жазып (Абай, Шы¦.). Ж а й деген¿м¿з – шын мєн¿с¿не
хабарласып тўрды, хат алып, хат бер¿п келгенде, ек¿ бўлттыґ арасында¦ы электр заряды
тўрды. КЅр¿спед¿к, ж а з ы с ы п х а т та (Шопан сер¿г¿). КЅґ¿лс¿зс¿ґ, кЅґ¿л¿ґ Іаяулы
алмадыІ, Ж¤ректен айтысып сыр аІтармадыІ. ма? Т¤нерген аспандайсыґ ж а й алдында,
Б¿лес¿ґ ¦ой, тўраІты адресс¿з Геологтар Ѕз¿нше Жаным-ау, са¦ан Іатер таянды ма?! Т¿рш¿л¿кт¿ґ
жатІан халыІ (М.МаІатаев, Шы¦.). – «Мынау тынысын ба¦ып тўр¦ан, К¿м екен т¿л тиг¿зген
Іыздармен х а т ж а з ы с а т ы н номер¿ґ» деп, аяулыма?! (М.МаІатаев, Шы¦.).
он жет¿ деген жазуы бар ромбик типтес жасал¦ан Жайдыґ атІан тасындай. п о э т. Аса Іўд¿-
Іа¦азды кеудес¿не таІты (Т.Нўрма¦амбетов, ретт¿, мыІты, бой бермес. Ж а й д ы ґ а т І а н
±ош бол.). т а с ы н д а й, Ерег¿скен дўшпанныґ Еґсес¿н
ЖАЗЫС2= е т. Жайысу, тег¿стесу. Жайылып ¤зд¿ґ жасылдай (ШЅже а²ûí, Àéòûñ).
жатІан дастар²анныґ б¿р шет¿н ўстап, ж а з ы с- Жай о¦ындай атылды [áîëäû]. б е й н.
І а н болды (Ш.Мўртазаев, ±ара марæàí). Шаншыла, тўтІиылдан шабуылдады; к¤тпеген
559 ÆÀÉ-ÆÀÉ
жерден тарпа бас салды. – C¿здер Іарсы алды- ¤йренбеген сўмдыІ сЅз т Ѕ б е д е н ж а й т ¤ с -
нан оІты аямай жаудырып, нем¿стерд¿ґ ес¿н к е н д е й ўрып Ѕткенд¿ктен, Есенн¿ґ бўл
шы¦ара бер¿ґ¿здер, мен олардыґ тЅбес¿нен Іўбылысты барлау¦а мўршасы келмед¿
ж а й о ¦ ы н д а й б¿р а т ы л а й ы н, – дед¿ (М.Иманжанов, КЅк белес). Јйге келген соґ,
ТЅлеген (Є.Єб¿шев, Ò½ëåãåí.). Онсыз да Іаны ойымда ештеґе жоІ, хаттарды кЅре бастап
басына шапшып отыр¦ан Иосифке мына сЅз ем, «Іара Іа¦аз» шы¦а келген¿. Т Ѕ б е м н е н
тЅбеден т¤скен ж а й о ¦ ы н д а й б о п кЅр¿нед¿ ж а й т ¤ с к е н д е й жайрадым да Іалдым...
(±.Исабаев, Ñî´¦û.) (С.Алдабергенов, Асу). є) Ауыр соІІы ал¦андай
Жай о¦ындай жайратты. п о э т. Сўлатып с¿лей¿п Іатты. …КЅк тЅбет итт¿ґ т Ѕ б е с ¿ н е н
салды, мўрттай ўшырды. ±амбар алды садаІты, ж а й т ¤ с к е н д е й б о л ы п, ит таудыґ астында
Атайын деп Іос оІты, Сырттан шы¦ып атІан оІ, сеспей табанда Ѕлд¿ (±аз. ертег.).
Ж а й о ¦ ы н д а й ж а й р а т т ы, Сем¿зд¿г¿ сонша ЖАЙ 2 з а т. 1. Тўрмыста¦ы хал-ахуал;
екен, ТЅбен¿ґ басын майлапты (±обыланды жа¦дай, к¤й. Дєулетт¿, Іасиет¿, шен¿ де бар,
батыр). Т¤п-т¤гел тЅрт Іўбыласы ж а й д ы кЅрд¿м
Жай оты [о¦ы]. Найза¦ай [жасын] жарІы- (С.Торай¦ыров, Шы¦.). Осылай єрк¿м айтты
лыныґ шашырандысы. Бєр¿н де т¤йс¿н, б¿лс¿н Іыздыґ ж а й ы н, КЅбейд¿ са¦ат санап Іай¦ы,
тылсым кеуде, ±осылсын д¤рс¿л кел¿п д¤рс¿л- уайым. Аулына кедейс¿н¿п жолатпайды,
дерге. К¤рс¿нсеґ, аспан болып к¤рс¿н, кеуде, Ж а й Ойлаймын не ¿стесем деп, не Іылайын?
о т ы жанар болып ж¤рс¿н менде (М.МаІатаев, (К.Єз¿рбаев, Таґд. шы¦.). Сен туралы дерек
Шы¦.). жоІ, Баяндайтын ж а й ы ґ д ы. Жал¦ыз Іайыґ
Жай отындай [о¦ындай]. п о э т. Æàëò-æ¢ëò себеп боп, Атандыґ ба, ±айыґды! (С.Мєуленов,
åòêåí ½òê¿ð, îòòû (ê½ç). Олардыґ да жанып Алыс кет.). Г¤лнар Іала ж а й ы н, онда¦ы Ѕз¿м¿з
тўр¦ан кездер¿, КЅмей¿нен а¦ып тўр¦ан сЅздер¿. оІы¦ан мектеп Ѕм¿р¿нен єр нєрсен¿ Іызы¦ып
Алма-кезек аґІылдайды д¤р¿лдеп, Ж а й о ¦ ы н д а й сўрады (Н.Ґабдуллин, Сар. жапыраІ). 2. а у ы с.
жарІылдайды кЅздер¿ (C.Жиенбаев, Алтын Жайлы, к¤йл¿, жа¦ымды жа¦дай. Адамзат
Іалам). Атаґа нєлет Іу зўлым, са¦ан Жєукен¿ґ сайран етер кЅґ¿л¿ ж а й, Сек¿р¿п ойын салар
кег¿н ж¿бермесп¿з,– деп ойлады ол, Ж¤рег¿ Іўлын мен тай. ±ой маґырап, сиыр мЅґ¿реп,
жарыла жаздап, кЅз¿н¿ґ оты ж а й о т ы н д а й шат болады, Тасиды к¤рк¿рес¿п Ѕзен мен сай
жалтылдады (С.Омаров, Дала Іызы). Ту ўстап (Ы.Алтынсарин, Шы¦.). С¿лк¿н де Жел¿к б¿р!
тўлпар жаратпай, Алдынан топ таратпай, Елд¿ К¤лк¿ґмен Ел¿кт¿р! Жанымныґ Ж а й ы бол!
аузына Іаратпай, Ж а й о ¦ ы н д а й оІ атпай, Шамымныґ Майы бол! Тўтансын Намыстар! От
Анадан тудым дегенмен, Бастамаса ел ўлан ба? алсын Таныстар (±.Мырзалиев, Мєґг¿ ìàéäàí).
(Дулат Бабатайўлы, Замана.). – Ту, масІара-ай! – 3. Сєт, ІысІа кез, Іаз¿рг¿ Іалып-к¤й. Шєр¿п
деген ойлар б¿р секундтыґ ¿ш¿нде ж а й д ы ґ б¿р к¤н¿ ±айрекеґ ба¦ып ж¤рген жылІыны
о т ы н д а й жалт-жўлт етт¿ (ѕ.Жанс¤г¿ров, аралап, ж а й ы н сўра¦анда, осы єґг¿мен¿ айтып
Øû¦.). ед¿ (Б.±ожабеков, КЅктЅбе.). Мизамды сай.
Жай оты тЅг¿лгендей. Астан-кестен¿ шы- Жым-жырт. Б¿раІ б¿реу б¿реумен Іоштасып
¦ып, ¿ш¿ аласўрып Ѕзãер¿п сала бергендей деген жатІандай б¿р ж а й. Ол, с¿рє, кет¿п бара жатІан
ма¦ынада. Олжай ши болса ¤ст¿ндег¿ аспан жа- жаз ба екен (Ш.Мўртазаев, МылтыІсыз.).
рылып, ж а й о т ы т Ѕ г ¿ л г е н д е й Ѕрекп¿п Ашына жай болды. Ым-жымы б¿р, сырлас,
б¤л¿нд¿ (М.Єуезов, Òà´ä. øû¦.). тамыр болды. С¤й¿рбай жас кел¿ншекпен б¿раз
Жай тасындай. Жарау, к¤й¿ келген, саІадай уаІыттан бер¿ а ш ы н а ж а й б о л ы п, сол
сай, Ѕтк¿р. Сендер де б¿р єскерс¿з, Ел шет¿не жау арІылы бай Іызы Г¤лжанды Іолына т¤с¿руд¿
келсе, Тас-талІанын шы¦арып, Ж а й т а с ы н- ойлай ж¤рет¿н (¥.Мўстафин, ±ыр ж¿г¿т¿).
д а й Іайнаґдап (Жамбыл, Øû¦.). Жануарлар Жай таптырмады. ТыныштыІ бермед¿, маза
жайтаґдап, ж а й т а с ы н д а й ойна¦ан бермед¿. ±анаттыґ к¤йген Іолы ашып, ж а й т а п-
(±.±уанышбаев, ¼ëå´ä.).

You might also like