1.

Plank disturu

2. Özlülüyün temperatur və təzyiqdən asılılığı

3. Maqnit sahəsinin induksiyası

4. Sönən elektrik rəqsləri ( Tomson disturu)

5. Bərk cisimlərin kristallik quruluşu

6. Yarımkeçirici, diod, triod və onların tətbiqi

7. Maqnit effekti

8. İmpuls cərəyanı

9. İdeal qazın xassələri

10.Lazer şüalarının xassələri

1. Plank disturu
Yuxarıda göstərilən, 𝜀(𝜈, 𝑇) Kirxhof funksiyasının aşkar ifadəsinin təyin edilməsində
yaranan ziddiyətləri aradan 1900-cü ildə M.Plank götürmüşdür.

3. Maqnit sahəsinin induksiyası

Maqnit sahəsi üçün sınaq yükü rolunu düzxətli cərəyanlı naqil oynayır. O cərəyan
adlanır. Cərəyan elementi cərəyan istiqamətində yönələn vektordur. Onun ədədi qiyməti
(𝐼𝑑𝑙 ⃗) -ə bərabərdir (𝑑𝑙-cərəyan elementinin uzunluğudur).

Çoxsaylı təcrübələr aşağıdakı nəticələri verir.

1. Maqnit sahəsində cərəyan elementinə təsir edən qüvvə bu cərəyan elementinin qiyməti
ilə düz mütənasibdir

𝑑𝐹~𝐼𝑑𝑙.

2. Bu qüvvənin istiqaməti həmişə cərəyan elementinə perpendikulyardır

𝑑𝐹⃗ ⊥ 𝐼𝑑𝑙 ⃗

3. Bu qüvvə cərəyan elementinin fəzadakı vəziyyətindən asılıdır. Maqnit sahəsinin hər

nöqtəsində iki əks istiqamət vardır. Bu istiqamətlər hər-hansı nöqtədə maqnit əqrəbinin
oxu ilə üstüstə düşdükdə 𝑑𝐹 = 0 olur. Əgər bu vəziyyətdən cərəyan elementini 900
döndərmiş olsaq 𝑑𝐹 = (𝑑𝐹)𝑚𝑎𝑥 olur.
𝑑𝐹

4. Qalır və cərəyan elementindən asılı olmayıb verilmiş nöqtədə yalnız maqnit sahəsinin
xassələri ilə müəyyən olunur.

nisbəti sabit olduğundan, onu maqnit sahəsinin qüvvə xarakteristikası kimi qəbul edirlər.
Bu maqnit sahəsinin induksiyası adlanır və B hərfi ilə işarə edilir.

Maqnit sahəsinin induksiyası tesla (Tl) ilə ölçülür 1𝑇𝑙 = 1 𝑁⁄(𝐴 ⋅ 𝑚)

Maqnit induksiyası vektorial kəmiyyətdir (𝐵),

⃗ elektrik sahəsinin intensivliyinin (𝐸)⃗
analoqudur. Belə ki, maqnit sahəsinin induksiyası sahənin qüvvə xarakteristikasıdır.
Maqnit induksiyasının istiqaməti olaraq maqnit əqrəbinin şimal qütbünün istiqaməti
götürülür.

Cərəyan elementi maqnit induksiyasına perpendikulyar olub, onunla α bucağı təşkil

edərsə cərəyan elementinə təsir edən qüvvə 𝐹 = 𝐹𝑚𝑎𝑥𝑠𝑖𝑛𝛼 olar.

Maqnit induksiyasını cərəyan elementi vasitəsi ilə ölçmək böyük texniki çətinliklərlə
bağlıdır. Cərəyan elementi yalnız maqnit sahəsinin xarakteristikası üçün yarayır.

Texnikada maqnit induksiyasını ölçmək üçün (şəkil 117) güclü maqnit sahələrində
bismutun (𝐵𝑖) müqavimətinin dəyişməsi istifadə olunur (∆𝐵 = 0.1𝑇𝑙 olduqda ∆𝑅𝐵𝑖~5%
olur).

Burada 𝜇0-maqnit sabiti, 𝜇0-isə mühitin maqnit qavrayıcılığı adlanır.

4. Sönən elektrik rəqsləri ( Tomson disturu)

Биз индийя гядяр рягс едян системдя йалныз еластик вя йа квази-еластик гцввялярин
тясирини нязяря алдыг. Лакин бу гцввялярдян ялавя рягс едян системя мцщитин сцртцнмя
гцввяси дя тясир едир.Сцртцнмя гцввясинин щесабына рягси щярякят заман кечдикъя
йавашыйараг дайаныр. Нятиъядя рягс едян системин енержиси сцртцнмя васитяси иля
истилик енержисиня чеврилир. Фярз едяк ки, рягс кичик сцрятля баш верир вя сцртцнмя
гцввяси щярякят сцрятинин биринъи дяряъяси иля дцз мцтянасибдир, йяни F rx s = − ′ (р-
сцртцнмя ямсалыдыр). Мянфи ишаряси эюстярир ки, сцртцнмя гцввяси сцрятин якс
истигамятиндя йюнялир. Рягс едян мадди нюгтянин кцтлясинин m олдуьуну гябул етсяк
вя тясир едян бцтцн гцввяляри нязяря алсаг, Нйутонун икинъи ганунуна эюря щярякят
тянлийини ашаьыдакы кими йазмаг олар:
mx′′ = −kx − rx′
(41.1)-ин щяр тяряфини m -я бюлцб,

(β – сюнмя ямсалы адланыр) гябул етсяк,

x′′+ 2βx′ +ω x = 0 (41.2)
алынар. (41.2) тянлийинин щялли

шяклиндя ахтарылыр.

Сюнян рягсин даиряви тезлийи олдуьундан, онун периоду

олар.
Шякил (41.1)–дян эюрцндцйц кими сюнян рягсин амплитуду експоненсиал ганун иля
азалыр.
Рягсин сюнмяси, амплитудун кичилмя сцряти иля дя характеризя етмяк олар. Бу
бахымдан амплитудун бир период мцддятиндя нечя дяфя кичилмясини характеризя едян
кямиййят-сюнмя декременти дахил едилмишдир.

Сюнмя декременти, амплитудун бир-бириндян период гядяр фярглянян заман

анларындакы ардыъыл гиймятляри нисбятиня бярабярдир:

Сюнян рягсин сюнмя декрементини, сюнмянин логарифмик декременти иля характеризя

етмяк даща ялверишлидир:

Tomson nəzəri olaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, hətta bircins naqildə də temperatur
qradiyenti olarsa cərəyan axarkən istiqamətdən asılı olaraq istilik ayrılır və ya udulur. Bu
istilik Coul istiliyi ilə toplanır. Fərz edək ki (şəkil 115), eyni metaldan hazırlanmış iki
çubuq elektrik dövrəsinə qoşulub və onun uyğun uclarının.

Əgər cərəyan keçənə qədər çubuq üzərindəki 𝑎 və 𝑏 nöqtələrinin temperaturu eyni

olubsa, cərəyan keçəndən sonra bu nöqtələrdən birinin temperaturu yüksələcək, digərinin
isə azalmış olacaq. Həmin nöqtələrdə temperaturun dəyişməsi Peltye effektində olduğu
kimi, əlavə istiliyin ayrılması və ya udulması nəticəsindədir. Buna Tomson effekti və ya
elektrotermik effekt deyilir.

Metalın bir tərəfi qızdırılıb, digər tərəfi soyudulduqda elektronların diffuziyası

nəticəsində metalda müəyyən potensiallar fərqi əmələ gəlir. Elektronlar yüksək
potensiallı olan nöqtələrdən alçaq potensiallı olan nöqtələrə axarkən əlavə iş görülür və
bunun nəticəsində də əlavə istilik ayrılır.

Əgər Peltye effektində istilik udulub və ayrılması metalların müxtəlif növ olması ilə
əlaqədar idisə, Tomson effektində bu, bircinsli metalın qızdırılması ilə əlaqədardır.
Tomson effekti mahiyyət etibarı ilə müəyyən dərəcədə Peltye effektini yada salmış olur.

Təcrübə göstərmişdir ki (şəkil 116), Tomson istiliyi, yəni metalın vahid həcmində, vahid
dT
zamanda ayrılan və ya udulan istilik temperatur qradiyenti ( ), cərəyan sıxlığı (𝑗)
d
və metalın növündən asılıdır.

olduğundan alırıq.
(114.1) ifadəsi Tomson effektinin differensial, (114.2) ifadəsi isə inteqral formasıdır.
Burada 𝜏 -Tomson əmsalıdır. Tomson əmsalı çox kiçik kəmiyyətdir. Məsələn: bismut
üçün otaq temperaturunda olur.