Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ηλίας Κουλακιώτης

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΕ 2017-18

ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ

ΙΑΕ 112 Αρχαία Ελληνική Ιστορία από το τέλος του Πελοποννησιακού

Πολέμου ως την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Ρωμαίους.
Αντικείμενο του μαθήματος είναι η περίοδος από το τέλος του 5ου ως το τέλος
του 1ου αι. π.Χ. Εξετάζονται οι αλλαγές που επέφερε ο Πελοποννησιακός
Πόλεμος στην πολιτική, την κοινωνία και τον πολιτισμό των ελληνικών
πόλεων κατά τη διάρκεια του 4ου αι., καθώς και η εμφάνιση νέων
πρωταγωνιστών, όπως η Μακεδονία. Παρουσιάζεται η συμβολή των βασιλέων
της Μακεδονίας στη δημιουργία της ελληνιστικής οικουμένης και αναλύονται
βασικές πολιτειακές και κοινωνικές δομές των ελληνιστικών βασιλείων
(Αντιγονιδών, Σελευκιδών, Πτολεμαίων και Ατταλιδών). Η παρουσίαση
ολοκληρώνεται με τον ρόλο της Ρώμης στα ελληνικά πράγματα και την
υποταγή του ελληνικού κόσμου στη νέα κοσμοκράτειρα. Έμφαση δίνεται
στην ανάλυση αντιπροσωπευτικών γραμματειακών, επιγραφικών και
αρχαιολογικών πηγών της περιόδου καθώς και σε νεότερες ιστοριογραφικές
προσεγγίσεις της ύστερης κλασικής και ελληνιστικής ιστορίας.

Εξεταστέα Ύλη:
είτε:
1. M.-F. Baslez, Πολιτική Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου, μτφ. Μ. Στεφάνου,
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2014, σελ. 80-87 και 180-334.

είτε:
2. H. Bengtson, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, (εκδ. Μέλισσα), σελ. 218-424.

είτε:
3. C. Mossé και A. Schnapp-Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας
Ελλάδας, (εκδ. Παπαδήμα), σελ. 301-399 και
F. Walbank, Ο ελληνιστικός κόσμος, (εκδ. Βάνιας), σελ. 13-246, 254-257, 271-
273, 293-355.

είτε:

4. F. Lefèvre, Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, Εκδ. Καρδαμίτσα,

Αθήνα 2016, σελ. 282-476.

Στην ύλη περιλαμβάνονται και οι αρχαίες πηγές που αναλύονται στα

μαθήματα
Συμπληρωματική προαιρετική βιβλιογραφία:
H.-J. Gehrke, Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου, Αθήνα 2000
P. Lévêque, Ο ελληνιστικός κόσμος, Αθήνα 2001
A. Momigliano, Ξένη σοφία. Τα όρια του εξελληνισμού στην αρχαιότητα,
Αθήνα 1998
G. Shipley, Ο ελληνικός κόσµος µετά τον Αλέξανδρο, Αθήνα 2012.

Ο Οδηγός Μελέτης συντάχτηκε με τη συμβολή των κειμένων της Ε. Μάρκου

και του Π. Χριστοδούλου.
ΕΝΟΤΗΤΑ 1

Εισαγωγή στην ύστερη κλασική και ελληνιστική περίοδο (4ος-1ος αι. π.Χ.)

Πηγές της Ιστορίας των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων.

Κατηγοριοποίηση σε:
A. Υλικά κατάλοιπα
Αρχαιολογικά Μνημεία, Νομίσματα.
B. Γραπτές πηγές (επιγραφές / γραμματειακές ή φιλολογικές πηγές) Κείμενα,
Επιγραφές, Πάπυροι.

Ο ιστορικός και η εργασία του

2
 1. Παρελθόν και ιστορία (μνήμη)
2. Τι είδους ιστορία και για ποιο κοινό
3. Μεθοδολογικά εργαλεία: Κατηγοριοποίηση και περιοδολόγηση

Περιοδολόγηση σύμφωνα με τον υλικό πολιτισμό και την πολιτική

► Εποχή του λίθου ( - 2.500 π.Χ.)
► Εποχή του χαλκού (2.500-1100 π.Χ.)
► Εποχή του σιδήρου και Γεωμετρική Εποχή (1000-700 π.Χ.): «Σκοτεινοί
αιώνες»
► Αρχαϊκή (700- περίπου 500 π.Χ.)
► Κλασική (500-323 π.Χ.)
► Ελληνιστική (323-30 π.Χ.)
► Ρωμαϊκή (30 π.Χ.- 330 μ.Χ.)
► Υστερορωμαϊκή (330-476 μ.Χ.)

Οι Ηγεμονίες και οι σημαντικότεροι σταθμοί του 4ου αι. π.Χ.

• Η ηγεμονία της Σπάρτης (404-371 π.Χ.)

• Ο Βοιωτικός ή Κορινθιακός πόλεμος (395 π.Χ.)
• Η ειρήνη του Βασιλέως (387/6 π.Χ.)
• Η Β΄ Αθηναϊκή συμμαχία (379/8 π.Χ.)
• Η ηγεμονία της Θήβας (371-362 π.Χ.)
• Οι Έλληνες της περιφέρειας
• Η κρίση της πόλης-κράτους & η πανελλήνια ιδέα
• Η ηγεμονία της Μακεδονίας
• Η εκστρατεία και το έργο του Αλεξάνδρου

Γενικές εξελίξεις
Η ισορροπία των ελληνικών πόλεων, η δυναμική παρουσία της Σπάρτης στην
Πελοπόννησο και του αθηναϊκού στόλου στο Αιγαίο, επηρεάστηκαν
σημαντικά από το εύρος και τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου όπου
έγιναν ακόμη πιο ξεκάθαρες οι διαφορές μεταξύ των πόλεων, των ιδιαίτερων
χαρακτηριστικών τους και των πολιτευμάτων τους.
Παρά τη νίκη της Σπάρτης και των συμμάχων της η κατάσταση δεν φάνταζε
ιδανική : ο νικητής των Αιγός Ποταμών, Λύσανδρος, είχε εγκαταστήσει
φρουρές και αρμοστές στα νησιά του Αιγαίου που απέσπασε από την
αθηναϊκή συμμαχία, επιφορτισμένες με την αποστολή της διατήρησης των
ολιγαρχικών καθεστώτων που είχαν αντικαταστήσει τα δημοκρατικά. Η
Σπάρτη όμως είχε χάσει τις συμμαχίες των σημαντικότερων πόλεων, της
Θήβας και της Κορίνθου.

Η Περσική αυτοκρατορία, η οποία είχε συμβάλει στη θετική για τη Σπάρτη

έκβαση, κλυδωνίζονταν από εσωτερικές κρίσεις, κυρίως λόγω του
ανταγωνισμού του Αρταξέρξη και του Κύρου του νεώτερου.
Στη Δύση οι ταραχές συνεχίζονται : ο καρχηδονιακός κίνδυνος ευνόησε την
παλινόρθωση της τυραννίδας στις Συρακούσες, όπου ο Διονύσιος εξουσιάζει
την πόλη από το 407/6

3
Προκειμένου να ανοικοδομηθούν τα ερείπια του πολέμου ήταν επιτακτική η
ανάγκη να εξασφαλιστεί ειρήνη στην Ελλάδα. Επίσης, θα έπρεπε να λυθεί το
πρόβλημα των φυγάδων και των εξορίστων.
Κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα η προσπάθεια αυτή θα κλυδωνιστεί από τους
αγώνες ανάμεσα σε ολιγαρχικούς και δημοκρατικούς, φτωχούς και
πλουσίους, αγώνες που θα αποδυναμώσουν τις πόλεις.
ΚΕΙΜ. 1. Ηρόδ., 8, 144: αὖτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν, ἐὸν ὅµαιµόν τε καὶ ὁµόγλωσσον,
καὶ θεῶν ἱδρύµατά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁµότροπα, τῶν προδότας γενέσθαι
Ἀθηναίους οὐκ ἂν εὖ ἔχοι.

ΚΕΙΜ. 2. Ισοκράτης, Πανηγυρικός, 50: καὶ τὸ τῶν Ἑλλήνων ὄνοµα πεποίηκεν [η

Αθήνα] µηκέτι τοῦ γένους, ἀλλὰ τῆς διανοίας δοκεῖν εἶναι, καὶ µᾶλλον Ἕλληνας
καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡµετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως µετέχοντας

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

Η Αθήνα

Οι συνέπεις του Πελοποννησιακού Πολέμου

• κατεδάφιση των Μακρών Τειχών,
• παράδοση του στόλου εκτός από δώδεκα τριήρεις,
• διάλυση της συμμαχίας της Δήλου,
• προσχώρηση στη σπαρτιατική συμμαχία.
Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά φαινόμενα της περιόδου αποτελεί η ανάκαμψη
της Αθήνας η οποία το 404 είναι ηττημένη και κατεστραμμένη. Μέσα σε ένα
χρόνο θα αποκατασταθεί η δημοκρατία και σε λιγότερο από ένα τέταρτο του
αιώνα η Αθήνα θα δημιουργήσει μια νέα συμμαχία. Και τα δυο αυτό
φαινόμενα συνοδεύονται από οικονομική ανασυγκρότηση του Πειραιά, και
αξίζει να παρουσιαστούν διεξοδικά.
Η αποκατάσταση του πολιτεύματος έγινε μέσα σε ισχυρές αντιπαλότητες και
συζητήσεις σχετικά με τα κριτήρια συμμετοχής στα όργανα λήψης των
αποφάσεων. Πόλωση μεταξύ των ολιγαρχικών (Αρχίνος) και δημοκρατικών
(Θρασύβουλος). Μέσα στο κλίμα επανόρθωσης παλαιών αξιών αλλά και
κριτικής της παρούσας κατάστασης εντάσσεται και η δίκη του Σωκράτη (δίκη
ασέβειας).
Οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στο πολίτευμα είναι οι εξής:
• Επανήλθε σε ισχύ το διάταγμα του Περικλή για το καθεστώς του
πολίτη
• Ανασυστάθηκε η επιτροπή των νομοθετών για να βάλει τάξη στο
σύνολο των νόμων και να αποτρέψει τις μεταξύ τους αντιφάσεις
• Η Συνέλευση (Εκκλησία του δήμου) ξαναβρίσκει την κυρίαρχη εξουσία
της, λογαριάζεται πια ως ἀρχή και η παρουσία των πολιτών στις
συνεδριάσεις συνεπάγεται την καταβολή μισθού, γνωστού ως
εκκλησιαστικού μισθού, ο οποίος ανερχόταν αρχικά σε έναν και στη
συνέχεια σε τρεις οβολούς. Ο μισθός είναι στην ουσία η εφαρμογή της
αντίληψης πως η ιδιότητα του πολίτη συνεπαγόταν την ενεργό
συμμετοχή στη ζωή της πόλης και φανερώνει, σε συνδυασμό με άλλα

4
 ψηφίσματα την κυριαρχική εξουσία του δήμου. Αποτέλεσμα ήταν η
διεύρυνση του πολιτικού σώματος.
• Ο δήμος ασκούσε την εξουσία μέσα από τα δικαστήρια. Καθώς η
διαδικασία του εξοστρακισμού είχε εγκαταλειφθεί ήδη από το 417, οι
πολιτικοί αγώνες διεξάγονταν πλέον με νομικά μέσα όπως:
• η εἰσαγγελία, δηλαδή αγωγή για εσχάτη προδοσία,
• η γραφή παρανόμων, αγωγή για την παράβαση νόμου
Οι πολιτικές αντιδικίες δεν αφορούσαν πια το είδος του πολιτεύματος
(ολιγαρχία ή δημοκρατία), αλλά τον τρόπο άσκησης της δημοκρατίας και την
προστασία της από την τυραννία.

Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν στην εμφάνιση νέων γνωρισμάτων στην

πολιτική ζωή:
Εμφάνιση νέας κατηγορίας πολιτικών, στην πλειοψηφία τους χωρίς
οικογενειακούς δεσμούς με τις παλιές αριστοκρατικές οικογένειες. Οι
«ομάδες» που δημιουργούνταν στηρίζονταν σε κοινά συμφέροντα ή πολιτικές
επιλογές παρά σε δεσμούς αίματος.
Διαχωρισμός πολιτικών-στρατιωτικών δραστηριοτήτων και ανάπτυξη ενός
είδους εξειδίκευσης και επαγγελματισμού. Αυτό οφείλεται στο ότι δεν
υπάρχουν πλέον «εκ γενετής» κυβερνήτες της πόλης και κυρίως στο ότι αυτό
που μετρά είναι η ικανότητα των «στρατηγών» και η διάθεσή τους να
επινοούν νέες λύσεις στις νέες ανάγκες του 4ου αι.:
Σε θέματα στρατιωτικά. Οι στρατηγοί προτιμούν να στρατολογούν
μισθοφόρους και όχι στρατούς πόλεων. Έτσι, εγκαινιάζουν νέες πολεμικές
τακτικές (π.χ. Ιφικράτης, Τιμόθεος, Χάρης, Χαβρίας)
Σε θέματα οικονομίας, με γνωστές περιπτώσεις αυτές του Καλλίστρατου και
του Εύβουλου
Παρά τις προσπάθειες ωστόσο, μεγάλωνε η αντίθεση ανάμεσα στις μάζες του
αστικού δήμου, που νοσταλγούσε τα οφέλη της ηγεμονίας, και της μειοψηφίας
των πλουσίων, που σήκωναν τα οικονομικά βάρη των αξιωμάτων και των
εἰσφορῶν. Η αντίθεση θα εκφραστεί με δίκες – και όχι με στάσεις όπως
συνέβαινε στο παρελθόν- οι οποίες θα καταλήξουν σε κατασχέσεις και στην
τακτική γνωστή ως ἀντίδοσις: δηλαδή στις δίκες που οδηγούσαν στην
ανταλλαγή περιουσιών μεταξύ δυο πλούσιων αθηναίων, ώστε ο πιο πλούσιος
στην πραγματικότητα να αναλάβει την ανάληψη μιας λειτουργίας – και
συνεπώς την υποχρέωσή του προς την πόλη-.
Θα πρέπει να τονιστεί ωστόσο πως τα νέα αυτά χαρακτηριστικά της πολιτικής
ζωής δεν αποτελούν «παρακμή» αλλά προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα,
με χαρακτηριστικό παράδειγμα το λειτούργημα της τριηραρχίας: οι
ευπορότεροι πολίτες αναλάμβαναν τα έξοδα της κατασκευής, του εξοπλισμού,
της επάνδρωσης και της διοίκησης ενός πολεμικού πλοίου για έναν χρόνο.
Από το 357 και εξής θα ισχύσει στην τριηραρχία το σύστημα των
“συμμοριών”, δηλαδή της ανάθεσης της τριηραρχίας σε περισσότερους
πλούσιους Αθηναίους, προκειμένου να κατανεμηθεί το βάρος της εἰσφορᾶς.
Στα ίδια πλαίσια της προσαρμογής εντάσσεται και αναδιοργάνωση της
«εφηβείας», η οποία προετοίμαζε για την οπλιτική υπηρεσία όλους τους νέους
Αθηναίους, ανεξάρτητα από την ταξική προέλευσή τους. Πλέον η πόλη
προμήθευε τα όπλα των νέων, που οι παππούδες τους έπρεπε να
προμηθεύονται με δικά τους έξοδα.

5
Τα νέα χαρακτηριστικά της αθηναϊκής πολιτικής ζωής δεν αποτελούν
«παρακμή» αλλά την ανάγκη προσαρμογής των πολιτειακών θεσμών σε νέες
πραγματικές συνθήκες. Πρόκειται λοιπόν για μια προσαρμογή που φανερώνει
την ευλυγισία των αθηναϊκών θεσμών και δικαιολογεί τη ανάκαμψη της
Αθήνας στον 4ο αι.

ΚΕΙΜ. 3. Ψήψισµα για την ίδρυσης της Β΄ Αθηναϊκής Συµµαχίας, 378/377 π.Χ.
(ΕΜ 10397)

Accame.

6
94 22. P R O S P E C T U S OF THE S E C O N D A T H E N I A N LEAGUE, 378/7

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

Υπόλοιπες εξελίξεις στον ελληνικό χώρο μέχρι την Ειρήνη του Βασιλέως

Προσπάθεια του Σπαρτιάτη Θίμβρωνα, με τη συμβολή 300 ιππέων από την

Αθήνα, να απελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, τις οποίες
είχε στο μεταξύ καταλάβει ο Τισσαφέρνης. Μολονότι δεν μας είναι γνωστό το
σύνολο των γεγονότων, ο βασιλιάς της Σπάρτης, Αγησίλαος, θα αποβιβαστεί
στην Ασία το 396 και θα εξουδετερώσει τον Τισσαφέρνη και τον Φαρνάβαζο,
σατράπη της Καρίας. Οι κινήσεις του Αγησίλαου θα προκαλέσουν την οργή
του διαδόχου του Τισσαφέρνη, Τιθραύστη, ο οποίος θα προσπαθήσει να
υποκινήσει τις πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδος κατά της Σπάρτης,
εξαγοράζοντάς τες με περσικό χρήμα. Μετά τη νίκη του Αγησιλάου κατά των
συνασπισμένων αντιπάλων στην Κορώνεια το 394, οι Σπαρτιάτες θα ηττηθούν
το ίδιο έτος στη ναυμαχία της IGii
Κνίδου από τον Αθηναίο Κόνωνα, ο οποίος
2

μετά από σύντομη παραμονή στην Κύπρο, θα συνεργαστεί με τον πέρση

βασιλέα. Η νίκη της Κνίδου θα ξυπνήσει τις αθηναϊκές φιλοδοξίες καθώς ο
Κόνωνας θα επιστρέψει στην Αθήνα το 393 με:
• 50 πολεμικά πλοία, δώρο του βασιλέα,
• με χρήματα, και πάλι δώρο των Περσών, για την ανοικοδόμηση των
Μακρών Τειχών.
Με τον τρόπο αυτό ακυρώνονται οι αποφάσεις του Πελοπ. Πολέμου

Οι Σπαρτιάτες από πλευράς τους προσπαθούσαν να προσεγγίσουν τον

Μεγάλο Βασιλέα και να συνάψουν ειρήνη με τους Αθηναίους, οι οποίοι το 392
απέρριψαν τις προτάσεις. Οι Αθήνα επιθυμούσε να ξαναπάρει τον έλεγχο της

7
Χερσονήσου και της περιοχής των Στενών προκειμένου να εξασφαλίσουν την
τροφή του μεγάλου πλήθους : όχι δηλαδή απλά την προμήθεια των σιτηρών
αλλά και τις παροχές και μισθούς για μεγάλο τμήμα του δήμου, το οποίο
βρισκόταν σε ένδεια.
Οι πολεμικές επιχειρήσεις ξεκίνησαν εκ νέου στην Κόρινθο, τη Ρόδο και τις
ακτές της Μικράς Ασίας ενώ στο εσωτερικό των Αθηνών οι αντιθέσεις
παρέμεναν έντονες. Ο Θρασύβουλος επιβάλλει την αθηναϊκή κυριαρχία στον
Ελλήσποντο και φόρους στα πλοία που περνούν το Βόσπορο, πολιτική που
οδηγεί σε αντιδράσεις. Η κοινή κόπωση οδήγησε εν τέλει το 386 στην «Ειρήνη
του Βασιλέα», γνωστή και ως «Ειρήνη του Ανταλκίδα», από το όνομα του
σημαντικότερου Σπαρτιάτη διαπραγματευτή. Στη συνάντηση μεταξύ του
αντιπροσώπου του βασιλέα, Τιριβάζου, και των εκπροσώπων των ελληνικών
κρατών, στις Σάρδεις ανακοινώθηκαν οι όροι του Μεγάλου βασιλέα:
• Οι Έλληνες είχαν την υποχρέωση να σέβονται την αυτονομία των
πόλεων.
• Οι πόλεις της Ασίας και οι Κύπρος αποτελούν κτήσεις του βασιλέα.
• Στους Αθηναίους αναγνωρίζεται η κτήση της Λήμνου, της Ίμβρου και
της Σκύρου, όπου υπήρχαν κληρουχίες ήδη από τον 5ο αι.
• Ο βασιλέας αναλαμβάνει την υποχρέωση να πολεμήσει ενάντια σε
όσους δεν συναινούσαν στους όρους της ειρήνης.
Η ειρήνη επικυρώθηκε από όλους τους εκπροσώπους με εξαίρεση τους
Θηβαίους, οι οποίοι τελικά υποχώρησαν. Οι Σπαρτιάτες παρουσιάζονται
«προστάτες» της ειρήνης.

Η ίδρυση της Δεύτερης Αθηναϊκής Συμμαχίας

Μετά το 386, η Σπάρτη σταθεροποιεί τη θέση της στην ξηρά εμπλεκόμενη σε
υποθέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδος, σε αντίθεση με την Αθήνα που τηρεί τους
όρους της ειρήνης.
Το έτος 379 δυο γεγονότα θα διαταράξουν την ισορροπία που είχε επιτευχθεί:
• Η Θήβα θα επαναστατήσει, ίσως με υποστήριξη αθηναϊκών δυνάμεων.
• Στις Θεσπιές θα τοποθετηθεί φρουρά η οποία θα επιχειρήσει να
καταλάβει την Αττική.
Τα δυο αυτά γεγονότα θα έχουν ως αποτέλεσμα να συμμαχήσει η Αθήνα με
τη Θήβα και να επέλθει ρήξη με τη Σπάρτη, η οποία θα οδηγήσει στη σύσταση
μιας νέας συμμαχίας. Πρόκειται για τη Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία ή δεύτερη
αθηναϊκή συνομοσπονδία, οι όροι της οποίας έχουν διασωθεί σε ψήφισμα.
Σκοπός της συμμαχίας ήταν, όπως αναφέρεται και στο ψήφισμα, «να αφήσει η
Σπάρτη τους Έλληνες να ζήσουν ειρηνικά με ελευθερία και ανεξαρτησία». Οι
Αθηναίοι εκφράζουν την προσήλωσή τους στην ειρήνη του βασιλέα και στην
αυτονομία των πόλεων και υπόσχονται:
• να μην εγκαταστήσουν φρουρές - κληρουχίες στο έδαφος των
συμμαχικών πόλεων,
• να μην επεμβαίνουν στις εσωτερικές υποθέσεις των πόλεων,
• να μην απαιτούν φόρους από αυτές,
• οι κοινές δαπάνες θα καλύπτονται από συνεισφορές, συντάξεις,
• το συνέδριο των συμμάχων, ένα ομοσπονδιακό συμβούλιο, θα όριζε το
συνολικό ποσό των εισφορών, χωρίς να παρίστανται εκπρόσωποι των
Αθηναίων.
Για τον τρόπο λειτουργίας του συνεδρίου, πληροφορούμαστε από επιγραφές :

8
 • η αθηναϊκή βουλή ετοίμαζε τα ψηφίσματα που υποβάλλονταν στους
συμμάχους
• σε περίπτωση που το ψήφισμα γινόταν δεκτό, μεταφερόταν ως
προβούλευμα στην εκκλησία του δήμου
• η εκκλησία έπαιρνε την τελική απόφαση
• το συνέδριο προεδρεύονταν από τους πρυτάνεις
• είχε αρμοδιότητα στο θέμα της εισδοχής στη συμμαχία νέων μελών
• και σε ότι αναφερόταν σε θέματα ειρήνης και πολέμου
• λάμβανε γνώση των διαφορών μεταξύ των συμμάχων
• και των παραβάσεων του ομοσπονδιακού συμφώνου
• όριζε το ποσό των συνεισφορών
• και τέλος, είχε την ευθύνη της διαχείρισης του ομοσπονδιακού ταμείου.
Οι εξελίξεις μετά την ίδρυσης της Β΄ Αθηναϊκής Συμμαχίας
Η Κέρκυρα, έχοντας καταφύγει στην B΄ Αθηναϊκή Συμμαχία, θα προκαλέσει
την αντίδραση των σπαρτιατών οι οποίοι θα πολιορκήσουν το νησί. Μετά τις
νέες προτάσεις ειρήνης από πλευράς των σπαρτιατών, και την αποδοχή τους
από τους Αθηναίους, οι δυο δυνάμεις αναγνωρίζουν τη διανομή της
ηγεμονίας μεταξύ τους το έτος 371, πράγμα που αμφισβητεί η Θήβα.
Η συμφωνία αυτή οφείλεται εν μέρει στην προκλητική πολιτική των Θηβών, η
δύναμη των οποίων αυξάνεται αισθητά. Όχι μόνο δεν επικύρωσαν την ειρήνη
αλλά κέρδισαν τους Σπαρτιάτες στη μάχη των Λεύκτρων το 371, μια
πανωλεθρία για τη Σπάρτη όπου σκοτώθηκαν τετρακόσιοι από τους ομοίους.
Η μάχη αυτή θα σηματοδοτήσει το τέλος της ηγεμονίας της Σπάρτης καθώς
σε λιγότερο από 10 χρόνια θα καταρρεύσουν όλες οι θέσεις της στην
Πελοπόννησο.
Παράλληλα παρατηρείται μια αλλοίωση και των σχέσεων της Αθήνας με
τους συμμάχους της:
• 366-362, ιδρύονται κληρουχίες στη Σάμο, τη Χερσόνησο και την
Ποτίδαια.
• 365 η ανταρσία της Κέας καταστέλλεται βίαια.
• Οι στρατηγοί εφαρμόζουν σκληρές πρακτικές για την είσπραξη των
συντάξεων.

9
 ΕΝΟΤΗΤΑ 4

Η Ηγεμονία της Θήβας

Η Βοιωτική Συνομοσπονδία διαλύθηκε με την Ειρήνη του Βασιλέα το 386,

όμως επανασυστάθηκε λίγα χρόνια αργότερα, το 379, οπόταν και προστέθηκε
στο ομοσπονδιακό συμβούλιο και μια πρωτοβάθμια συνέλευση στην οποία
μπορούσαν να συμμετέχουν όλοι οι Βοιωτοί πολίτες.
Στην πολιτική των Θηβών έπαιξαν σημαντικό ρόλο ο Πελοπίδας και ο
Επαμεινώνδας. Ο Επαμεινώνδας εφηύρε τη «λοξής φάλαγγας». Ο Πελοπίδας,
περιγράφεται στους βίους του Πλουτάρχου ως υπόδειγμα αρετής και ως
ικανότατος στρατηγός και πολιτικός, ο οποίος συνέβαλε στο να ισχυροποιήσει
τη θέση της Θήβας στον ελληνικό κόσμο.
Σύμφωνα με τον Ισοκράτη, οι Αθηναίοι διχάζονται ανάμεσα σε αυτούς που
υποστηρίζουν τη Θήβα και σε αυτούς που υποστηρίζουν τη Σπάρτη. Οι
υποστηρικτές των Θηβών συνέχιζαν να θεωρούν τη Σπάρτη βασικό αντίπαλο,
ενώ οι υποστηρικτές της Σπάρτης ανησυχούσαν για τα γεγονότα που
διαδραματίζονταν στην Πελοπόννησο και υποστήριζαν την παροχή βοήθειας
στη Σπάρτη. Η αποτυχία των διαπραγματεύσεων ωστόσο είχε ως αποτέλεσμα
την επέκταση του πολέμου στον Ελλήσποντο και την ήττα των Σπαρτιατών
από τους Θηβαίους με αρχηγό τον Επαμεινώνδα στη μάχη της Μαντίνειας το
362, ο οποίος χρησιμοποίησε τις ίδιες πολεμικές τακτικές με αυτές της μάχης
των Λεύκτρων : τη «λοξή φάλαγγα», μια νέα αυτή τακτική που σήμαινε
επίθεση από την αριστερή πτέρυγα και όχι κατά μέτωπον, ενώ οι επίλεκτες
ομάδες τοποθετούνταν στα δεξιά.
Η ειρήνη του 361 επικύρωνε την κυριαρχία της Θήβας και την κατάρρευση
της Σπάρτης η οποία είχε χάσει τη Μεσσηνία. Στην Αθήνα ο θερμότερος
υποστηρικτής της συμμαχίας με τη Σπάρτη, Καλλίστρατος, θα καταδικαστεί
σε θάνατο και θα αυτοεξοριστεί στη Μακεδονία.

Στροφή της αθηναϊκής πολιτικής

Οι Αθηναίοι, με πρωτοβουλία του στρατηγού Τιμόθεου, σκληραίνουν την
πολιτική στο Αιγαίο (επεμβάσεις στη Θράκη, μηχανορραφίες στη Μακεδονία,
απόπειρες κατάληψης της Αμφίπολης και εκστρατείες στην Εύβοια και στη
Χερσόνησο) και μολονότι η πολιτική αυτή δείχνει να καρποφορεί, θα ξεσπάσει
το 357 ο γνωστός ως Συμμαχικός πόλεμος. Η λιποταξία από την β΄ αθηναϊκή
συμμαχία της Χίου, της Ρόδου και την Κω, με τη μεσολάβηση του σατράπη
της Καρίας Μαυσώλου, θα οδηγήσουν στην ανταρσία της Προποντίδας και
της Χερσονήσου ενώ το 356 συνασπισμένοι επαναστάτες θα επιτεθούν στις
κληρουχίες της Λήμνου, της Ίμβρου και της Σάμου. Ο αθηναϊκός στόλος υπό
τον Χάρη με 120 πλοία θα ηττηθεί στα Έμβατα το ίδιο έτος και θα
αναγκαστεί να παραχωρήσει την αυτονομία τους στις επαναστατημένες
πόλεις.

Η Αθήνα στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Μέσα από δύο βασικές πηγές, τον λόγο Περί ειρήνης του Ισοκράτη και την
πραγματεία Περί προσόδων του Ξενοφώντα διαβλέπεται μια αλλαγή στην
πολιτική σκέψη και πρακτική των Αθηναίων, με σημαντικότερα σημεία τα
παρακάτω:

10
 • Σεβασμό των συμφωνημένων υποχρεώσεων
• Παραίτηση από τις «ιμπεριαλιστικές» βλέψεις και την Ηγεμονία
• Περιορισμός των στρατιωτικών δαπανών και αύξηση των εμπορικών
δραστηριοτήτων και της ναυσιπλοΐας
• Μείωση των υποχρεώσεων των πλουσίων (πιθανώς και της τριηραρχίας
μεταξύ αυτών)
• Αύξηση των προσόδων.
• Εξυγίανση της ζωής των φτωχών και ανάπτυξη πολιτικής πρόνοιας
• Προσέλκυση ξένων στην Αθήνα
• Εντατική εκμετάλλευση των ορυχείων του Λαυρίου
Ο ρόλος του Εύβουλου στην εφαρμογή των παραπάνω (θεωρικόν) και οι
αντιδράσεις του Δημοσθένη σε μια πολιτική ελάφρυνσης των πλουσίων.

Η Σπάρτη στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Η «παρακμή» της Σπάρτης στον 4ο αιώνα αποτελεί ένα φαινόμενο μιας
βαθμιαίας αποσύνθεσης του ιδιαίτερου πολιτικού και κοινωνικού συστήματος
της και δεν περιορίζεται στην πόλη της Σπάρτης. Με τη λήξη του Κορινθιακού
πολέμου ανάμεσα στην Αθήνα, τη Σπάρτη και τους συμμάχους τους ο οποίος
πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 395-386 και έληξε με την ειρήνη του
βασιλέως, η Σπάρτη θα αναγκαστεί να αντιμετωπίσει την απώλεια της
Μεσσηνίας, την έχθρα των αρκαδικών πόλεων και του Άργους και τις
επεμβάσεις των Θηβών, την κατάρρευση δηλαδή της ισορροπίας της
Πελοποννήσου, όπου είχε κυριαρχήσει για περισσότερο από δυο αιώνες.
Οι δυσχέρειες της Σπάρτης συνδέονται με διενέξεις μεταξύ δημοκρατών και
ολιγαρχικών στο εσωτερικό των πόλεων.
Η έλλειψη ισορροπίας συνδέεται και με μια έλλειψη κοινωνικής ισορροπίας
που εκφράζεται με απαιτήσεις για διανομή γαιών και παραγραφή χρεών.

Οι Έλληνες της Δύσης στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Μετά την ήττα των Αθηναίων στη Σικελική εκστρατεία ξέσπασε στις
Συρακούσες μια κρίση η οποία συνέπεσε με την έξαρση της Καρχηδονιακής
απειλής η οποία κινήθηκε το 406 κατά του Ακράγαντα. Το γεγονός αυτό
εκμεταλλεύτηκε ο Διονύσιος ο οποίος καθαίρεσε τους στρατηγούς
λαμβάνοντας έκτακτες εξουσίες από τον δῆμο αλλά και τον τίτλο του
στρατηγού αυτοκράτορα. Μολονότι αρχικά παρουσιάστηκε ως προστάτης του
δῆμου
Εναντίον των πλουσίων, ο Διονύσιος κυβέρνησε στις Συρακούσες για
σαράντα χρόνια και αποτέλεσε το παράδειγμα για την ελληνική φιλολογία του
αντιπροσωπευτικού δείγματος τυράννου που όλοι μισούν και φοβούνται.
Σύμφωνα με το Διόδωρο, ο Διονύσιος:
• δήμευσε περιουσίες των πλουσίων,
• απελευθέρωσε δούλους (πρόκειται για τους Κυλλυριούς, δηλαδή
εξελληνισμένους ντόπιους χωρικούς, κάποιοι εκ των οποίων
μεταβάλλονταν σε νεοπολίτες),
• στήριξε την εξουσία του σε μισθοφορική φρουρά,
• κατόρθωσε να επιβάλει την κυριαρχία του σε όλη την ανατολική
πλευρά της νήσου.
• έχοντας παραχωρήσει τη Γέλα και την Καμάρινα στους Καρχηδονίους,
θα ξαναρχίσει τον πόλεμο και θα καταλάβει την ανατολική Σικελία

11
 (392) και το Ρήγιον, το οποίο θα του επιτρέψει τον έλεγχο της εισόδου
της Αδριατικής.

Ο υπόλοιπος ελληνικός κόσμος: Οι πόλεις

• Στη Μίλητο, στην Έφεσο και στην Πριήνη στην Ασία διαπιστώνεται η
άνθηση από τα δημόσια κτίσματα, ή το μέγεθος των λιμενικών
εγκαταστάσεων (Μίλητος).
• Για τη Ρόδο επίσης γνωρίζουμε πως το 408 οι τρεις πόλεις του νησιού
ενώθηκαν με συμφωνία συνοικισμού. Για την Ηράκλεια του Πόντου
γνωρίζουμε την ύπαρξη ταραχών, η οποία οφείλεται στην εγκατάσταση
τυραννίδων.
• Για τις πόλεις του Ευξείνου Πόντου, χάρη στην αρχαιολογία,
γνωρίζουμε την ύπαρξη εμπορικών πρακτορείων και έντονων
ελληνικών στοιχείων.

Ο υπόλοιπος ελληνικός κόσμος: Οι συνενώσεις πόλεων

Σημαντικό φαινόμενο του 4ου αι. ωστόσο αποτελεί η συγκρότηση από τις
πόλεις ομοσπονδιών. Οι ομοσπονδίες πόλεων, τα λεγόμενα κοινά, δεν πρέπει
να συγχέονται με τα έθνη. Πρόκειται για νέα πολιτικά σχήματα τα οποία
προαναγγέλλουν τη μελλοντική υπέρβαση της πόλης-κράτους και
αποτελούνται από συνενώσεις πόλεων (παραδείγματα ομοσπονδιών ή κοινών
αποτελούν: το βοιωτικό κοινό, το θεσσαλικό κοινό, το αρκαδικό κοινό, το
κοινό της Ηπείρου).
Οι συμπολιτείες αποτελούν ένα άλλο πολιτικό σχήμα, πιο δεμένο από τα
κοινά, καθώς ο όρος προϋποθέτει πως οι πολίτες της συμπολιτείας έχουν κοινά
πολιτικά δικαιώματα σε όλες τις πόλεις, αλλά και το δικαίωμα του γάμου
(επιγαμία), και το δικαίωμα απόκτησης ακίνητης περιουσίας (έγκτησις). Η
Συμπολιτείες έχουν τα χαρακτηριστικά γνήσιου ομοσπονδιακού κράτους και
προαναγγέλλουν σχήματα που θα επικρατήσουν στο μέλλον (παραδείγματα
συμπολιτειών αποτελούν: η Χαλκιδική συμπολιτεία, η Αχαϊκή και η Αιτωλική
συμπολιτεία).
Τέλος θα πρέπει να αναφερθούν και οι αμφικτιονίες, οι οργανώσεις των
πόλεων σε ενώσεις που είχαν ως κέντρο μεγάλα ιερά. Ο ρόλος ύπαρξής τους
ήταν αρχικά η εξασφάλιση της λειτουργίας των μεγάλων ιερών, όμως συχνά
αποκτούσαν πολιτική δύναμη (παραδείγματα αμφικτιονιών: Δελφική
Αμφικτιονία και Αμφικτιονία της Δήλου).

12
 ΕΝΟΤΗΤΑ 5

Ο Φίλιππος και το Βασίλειο της Μακεδονίας

Το βασίλειο της Μακεδονίας περιλάμβανε πληθυσμούς διαφορετικών

προελεύσεων η συνοχή των οποίων εξαρτιόταν από την επιβολή της
δυναστείας των Αργεαδών, που θεωρούσε ως πρόγονό της τον Ηρακλή και
τόπο καταγωγής το Άργος.
Ο πληθυσμός αποτελείτο από ελεύθερους ανθρώπους που υπηρετούσαν στο
στρατό και επιδίδονταν σε αγροτικές δραστηριότητες. Η αριστοκρατία που
απαρτίζονταν από μεγάλους γαιοκτήμονες περιστοίχιζε τον βασιλιά. Τόσο ο
ρόλος του βασιλιά όσο και αυτός της συνέλευσης του μακεδονικού στρατού
προβληματίζει την έρευνα : ήταν η μακεδονική βασιλεία μια στρατιωτική
μοναρχία ή ο στρατός ήταν περιστασιακός, όπως συνέβαινε και σε μοναρχίες
ανατολικού τύπου;
Αν υπάρχει ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός, αυτό αφορά στην επιβολή του
βασιλέα ο οποίος στηρίζεται στον στρατό και συγκεκριμένα στου πεζαίτερους,
ένα σώμα πεζών στρατιωτών, οργανωμένων σε φάλαγγα, το οποίο κάνει την
εμφάνισή του στις πρώτες δεκαετίες του 4ου αι., εξοπλισμένων με ένα μακρύ
δόρυ μήκους έξι μέτρων, τη σάρισα. Παράλληλα, ο μακεδόνας βασιλέας
στηρίζεται και στην οικονομική ισχύ που του παρέχουν τα σημαντικά
κοιτάσματα μετάλλου στην περιοχή του όρους Παγγαίου και η πλούσια ξυλεία
του.
Η άνοδος του Φιλίππου στο θρόνο της Μακεδονίας
Κατά τους Μηδικούς Πολέμους μπαίνουν οι βάσεις της συνεργασίας της
Μακεδονίας με την Αθήνα, η οποία θα ασκεί επιδραση όλο τον 5ο αι. π.Χ.
Περίοδος κρίσης για τη Μακεδονία μετά το θάνατο του Αρχέλαου το 394.
Μετά το θάνατο του Περδίκκα Γ΄ (365-359) και καθώς ο γιός του Αμύντας
ήταν ανήλικος, ο Φίλιππος Β΄, σε ηλικία 22 ετών, θα αναλάβει την
αντιβασιλεία ενόψει μιας ακόμη εισβολής των Ιλλυρίων. Τα γεγονότα που θα
ακολουθήσουν θα τον οδηγήσουν στο θρόνο της Μακεδονίας το αργότερο
μέχρι το 358:
• Ο Φίλιππος θα απομακρύνει τους απαιτητές του θρόνου.
• Θα απομακρύνει τους Ιλλυριούς, θα τους αναγκάσει να εκκενώσουν τη
Λυγκηστίδα (με σημαντικότερη πόλη την Ηράκλεια, στην ευρύτερη
περιοχή του σημερινού Μοναστηρίου).
• Θα υποτάξει τους Παίονες.
• Θα συμμαχήσει με τη Θράκη και την Ήπειρο (Γάμος με την
Ολυμπιάδα).
• Στη συνέχεια θα ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με την Αθήνα (358) θα
κυριεύσει την Αμφίπολη (357), θα πολιορκήσει και θα καταλάβει την
Ποτίδαια, την οποία θα επιστρέψει στους Χαλκιδείς (356) και θα
εδραιώσει τη θέση του στο βόρειο Αιγαίο, κυριεύοντας πόλεις των
ακτών της Θράκης

Η παρέμβαση του Φιλίππου στην ηπειρωτική Ελλάδα, θα επηρεάσει

σημαντικά τις εξελίξεις. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας θα εκμεταλλευτεί τη
διαμάχη των Βοιωτών και των Φωκέων για τον έλεγχο της Δελφικής

13
Αμφικτιονίας, η οποία θα οδηγήσει στον Γ΄ ιερό πόλεμο, με την τελική ήττα
των Φωκέων.
Ο Φίλιππος ήταν πλέον ισότιμο μέλος της ελληνικής κοινότητας. Η έγνοια του
να αναγνωριστεί ως Έλληνας είναι εμφανής τόσο από τη μεταχείριση των
Φωκέων όσο και από τον έλεγχο που ασκεί στο Αμφικτυονικό Συμβούλιο.
Άλλωστε η ισχυρή θέση του στην Ελλάδα δεν επιβεβαιώνονταν μόνο με την
προεδρία αλλά και από τη συμμαχία του με τους Βοιωτούς, από την κατοχή
της Θεσσαλίας και της Χαλκιδικής.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 349, η κατάσταση θα επιδεινωθεί: οι συνωμότες του
Φιλίππου θα καταφύγουν στην Χαλκιδική, η Χαλκιδική συμμαχία ωστόσο θα
αρνηθεί να τους παραδώσει και θα ζητήσει τη βοήθεια της Αθήνας. Το
εκστρατευτικό σώμα που έστειλαν οι Αθηναίοι το 348 δεν θα καταφέρει να
αποτρέψει την κατάληψη, την καταστροφή των τειχών και την πώληση των
κατοίκων της Ολύνθου ως δούλους, από τον Φίλιππο.
• Η κατάσταση στην Αθήνα χαρακτηρίζεται από μια βαθειά διαίρεση
που αφορά στην στάση της πόλης απέναντι στον Φίλιππο: Οι μεν, με
πρωτεργάτη το Δημοσθένη, υποστήριζαν πως θα πρέπει να κάνουν τα
πάντα προκειμένου να βρει η Αθήνα την πρωτοκαθεδρία της, με την
αποκατάσταση της ηγεμονίας και τις θυσίες που εμπεριείχε μια τέτοια
κίνηση - στον αντίποδα της πολιτικής αυτής βρίσκεται η αντιπολίτευση,
«το κόμμα της ειρήνης» η οποία χαρακτηρίζεται μάλλον από παθητική
παρά εχθρική στάση. Η παθητική αυτή στάση είναι εμφανής στον Β΄
Φιλιππικό του Δημοσθένη, ο οποίος κατηγορεί τους Αθηναίους για
αδιαφορία και υποτίμηση του κινδύνου.
• Πράγματι ο Φίλιππος το 344 γίνεται ισόβιος άρχοντας στη Θεσσαλία
και ένα χρόνο αργότερα (343/2) επιβάλει στην Ήπειρο τον αδελφό της
γυναίκας του, Αλέξανδρο. Με τον κίνδυνο του Φιλίππου προ των
πυλών, η Αμβρακία θα ζητήσει τη βοήθεια της μητρόπολής της,
Κορίνθου, η οποία με τη σειρά της θα ζητήσει τη βοήθεια της Αθήνας.
Το καλοκαίρι του 340 η αθηναϊκή συνέλευση αποφάσισε να κηρύξει πόλεμο
εναντίον του Φιλίππου. Οι πρώτες εχθροπραξίες πραγματοποιήθηκαν το ίδιο
έτος γύρω από την Πέρινθο και το Βυζάντιο, πόλεις με τις οποίες ο Φίλιππος
κατάφερε να συνάψει ειρήνη, και στη συνέχεια ο Φίλιππος ξεκίνησε να
κινείται προς την κεντρική Ελλάδα. Μετά την πτώση της Ελάτειας (φρούριο
στα σύνορα Βοιωτίας με τη Λοκρίδα) και τις επαφές της Αθήνας με τους
Θηβαίους καθώς και την αποστολή πρεσβειών στην Πελοπόννησο, με στόχο
τη διεύρυνση της συμμαχίας, οι Αθηναίοι απέρριψαν τις προτάσεις για ειρήνη
εκ μέρους του Φιλίππου το 338. Και η συνέχεια των γεγονότων απέδειξε πως η
απόφαση αυτή ήταν λανθασμένη: ο Φίλιππος άλωσε την Άμφισσα, εισήλθε
στη Βοιωτία και συνέτριψε τους συμμάχους στη μάχη της Χαιρώνειας το ίδιο
έτος.
Τα αποτελέσματα της Μάχης της Χαιρώνειας
• Η νίκη του Φιλίππου προκάλεσε πανικό στην Αθήνα, ωστόσο ο Άρειος
Πάγος εμπιστεύτηκε την άμυνα της πόλης στον Φωκίωνα, θερμό
υποστηριχτή της ειρήνης. Οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε μια
συμφωνία, ήπια για την Αθήνα, καθώς ο Φίλιππος παραιτήθηκε από
την ιδέα της εισβολής στην Αττική και :
1. επέστρεψε τους στρατιώτες που είχε αιχμαλωτίσει στη Χαιρώνεια,
2. παραχώρησε στους Αθηναίους τον Ωρωπό, στα βοιωτικά σύνορα,

14
 3. η Αθήνα ήταν υποχρεωμένη να διαλύσει τη συνομοσπονδία που είχε
ιδρύσει το 378, διατηρούσε όμως τα νησιά όπου είχε κληρουχίες
(Λήμνο, Ίμβρο, Σκύρο, Δήλο και Σάμο),
4. η Αθήνα γινόταν υποχρεωτικά σύμμαχος του Φιλίππου.
Σε αντίθεση με τις αξιώσεις της Σπάρτης του τέλους του Πελοποννησιακού
πολέμου, οι όροι του Φιλίππου είναι σαφώς πιο γενναιόδωροι και διαψεύδουν
τις καταστροφικές βλέψεις του Δημοσθένη. Για το λόγο αυτό οι Αθηναίοι
τίμησαν τον Φίλιππο και τον γιό του, Αλέξανδρο, με την απονομή
δικαιωμάτων του πολίτη και τον Φίλιππο με την ανέγερση ανδριάντα στην
αγορά.
Το έτος 337 ο Φίλιππος θα συγκεντρώσει στην Κόρινθο τους αντιπροσώπους
όλων των ελληνικών κρατών. Στη συνάντηση στον Ισθμό ο Φίλιππος πρότεινε
τη σύναψη γενικής ειρήνης και συμμαχίας (Συνέδριον της Κορίνθου), της
οποίας ο ηγεμών, δηλαδή ο στρατιωτικός ηγέτης, θα ήταν ο ίδιος.

ΚΕΙΜ. 4. Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβαση, 7, 9: Φίλιππος γὰρ παραλαβὼν
ὑμᾶς πλανήτας καὶ ἀπόρους, ἐν διφθέραις τοὺς πολλοὺς νέμοντας ἀνὰ τὰ ὄρη
πρόβατα ὀλίγα καὶ ὑπὲρ τούτων κακῶς μαχομένους Ἰλλυριοῖς καὶ Τριβαλλοῖς
καὶ τοῖς ὁμόροις Θρᾳξίν, χλαμύδας μὲν ὑμῖν ἀντὶ τῶν διφθερῶν φορεῖν
ἔδωκεν, κατήγαγε δὲ ἐκ τῶν ὀρῶν ἐς τὰ πεδία, ἀξιομάχους καταστήσας τοῖς
προσχώροις τῶν βαρβάρων, ὡς μὴ χωρίων ἔτι ὀχυρότητι πιστεύοντας μᾶλλον
ἢ τῇ οἰκείᾳ ἀρετῇ σώζεσθαι, πόλεών τε οἰκήτορας ἀπέφηνε καὶ νόμοις καὶ
ἔθεσι χρηστοῖς ἐκόσμησεν. αὐτῶν δὲ ἐκείνων τῶν βαρβάρων, ὑφ’ ὧν πρόσθεν
ἤγεσθε καὶ ἐφέρεσθε αὐτοί τε καὶ τὰ ὑμέτερα, ἡγεμόνας κατέστησεν ἐκ
δούλων καὶ ὑπηκόων, καὶ τῆς Θρᾴκης τὰ πολλὰ τῇ Μακεδονίᾳ προσέθηκεν,
καὶ τῶν ἐπὶ θαλάττῃ χωρίων τὰ ἐπικαιρότατα καταλαβόμενος τὴν ἐμπορίαν τῇ
χώρᾳ ἀνεπέτασε, καὶ τῶν μετάλλων τὴν ἐργασίαν ἀδεῆ παρέσχε, Θεσσαλῶν δὲ
ἄρχοντας, οὓς πάλαι ἐτεθνήκειτε τῷ δέει, ἀπέφηνε, καὶ τὸ Φωκέων ἔθνος
ταπεινώσας τὴν ἐς τὴν Ἑλλάδα πάροδον πλατεῖαν καὶ εὔπορον ἀντὶ στενῆς τε
καὶ ἀπόρου ὑμῖν ἐποίησεν, Ἀθηναίους τε καὶ Θηβαίους ἐφεδρεύοντας ἀεὶ τῇ
Μακεδονίᾳ ἐς τοσόνδε ἐταπείνωσεν, ἤδη ταῦτά γε καὶ ἡμῶν αὐτῷ
ξυμπονούντων, ὡς ἀντὶ τοῦ φόρους τελεῖν Ἀθηναίοις καὶ ὑπακούειν Θηβαίων,
παρ’ ἡμῶν ἐν τῷ μέρει ἐκείνους τὴν ἀσφάλειάν σφισι πορίζεσθαι. ἐς
Πελοπόννησον δὲ παρελθὼν τὰ ἐκεῖ αὖ ἐκόσμησε καὶ ἡγεμὼν αὐτοκράτωρ
συμπάσης τῆς ἄλλης Ἑλλάδος ἀποδειχθεὶς τῆς ἐπὶ τὸν Πέρσην στρατιᾶς οὐχ
ἑαυτῷ μᾶλλόν τι τὴν δόξαν τήνδε ἢ τῷ κοινῷ τῶν Μακεδόνων προσέθηκεν.

15


ΚΕΙΜ. 5. [Δημ.], Περί των προς Αλέξανδρον συνθηκών, 4: Ópwj ™n ta‹j
koinwnoÚsaij pÒlesi tÁj e„r»nhj m¾ g…gnwntai q£natoi kaˆ fugaˆ par¦ toÝj
keimšnouj ta‹j pÒlesi nÒmouj, mhd crhm£twn dhmeÚseij, mhd gÁj ¢nadasmo…,
mhd creîn ¢pokopa…, mhd doÚlwn ¢peleuqerèseij ™pˆ newterismù.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6

Το τέλος της βασιλείας του Φιλίππου και ο Αλέξανδρος

Το Συνέδριον της Κορίνθου

Η οργάνωσή της συμμαχίας μας είναι γνωστή μόνο από μεταγενέστερα
κείμενα, τα οποία έχουν ενδεχομένως επηρεαστεί από τις νέες συνθήκες που
δημιούργησε η κατάκτηση του Αλεξάνδρου. Το νομικό πλαίσιο λοιπόν
παραμένει θολό καθώς μας διαφεύγουν οι όροι αντιπροσώπευσης των
συμμάχων. Δεν αποκλείεται όμως ο Φίλιππος να ήταν αυτός που συγκαλούσε
το συνέδριον και προέδρευε σε αυτό, οι δε αποφάσεις, που θα λαμβάνονταν
από κοινού, θα επικυρώνονταν στη συνέχεια από τα κράτη, πόλεις, έθνη ή
συνομοσπονδίες, μέλη της συμμαχίας.
Έναν χρόνο αργότερα, το 336, ο Φίλιππος θα δολοφονηθεί και το θρόνο θα
αναλάβει ο γιός του Αλέξανδρος. Ο θάνατός του δεν προκάλεσε επανάσταση
στην Αθήνα καθώς ήταν κατανοητό το ότι ο Φίλιππος δεν είχε καταστρέψει
την πόλη, δεν είχε απαιτήσει την κατάλυση της δημοκρατίας και μάλιστα είχε
συμβάλλει στην αποδοχή ψηφίσματος, το οποίο προέβλεπε βαρύτατες
κυρώσεις εναντίον οποιουδήποτε επιχειρούσε να καταλύσει το πολίτευμα και
να εγκαταστήσει τυραννίδα.
Φίλιππος Β΄(359-336)
Η εικόνα που σχημάτισαν για την προσωπικότητα του Μακεδόνα βασιλιά οι
ιστορικοί του 19ου και του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, καθορίστηκε σε
μεγάλο βαθμό, από τη σημασία που έδωσε ο κάθε ένας από αυτούς στα
κείμενα του Δημοσθένη. Ο τελευταίος, ασυμβίβαστος εχθρός των
Μακεδόνων, σκιαγράφησε με τα μελανότερα χρώματα την μορφή του
Φίλιππου Β΄, τονίζοντας τον μη ελληνικό του χαρακτήρα και τις βαρβαρικές
του συνήθειες. Τώρα πια γνωρίζουμε πολύ καλά πως δύσκολα μπορούν να
γίνουν δεκτές οι κρίσεις και απόψεις του Δημοσθένη. Ο Φίλιππος, όπως και
όλοι οι Μακεδόνες, ανήκε στο ελληνικόν και γύρω από αυτό το ζήτημα
κανένας σοβαρός ιστορικός της αρχαιότητας δεν εγείρει πια ενστάσεις και
ερωτήματα.

Τα αποτελέσματα της δράσης του Φιλίππου

• Η προσπάθεια δημιουργίας αστικού ιστού στη Μακεδονία με την
δημιουργία πόλεων και εγκατάσταση σε αυτές κτηματιών και αγροτών.
• Η ουσιαστική αναβάθμιση του στρατιωτικού συστήματος και η τακτική
και μεθοδική αύξηση του αριθμού των στρατεύσιμων ανδρών.
• Η επιδέξια εξωτερική του πολιτική, αποτέλεσμα της οποίας υπήρξε η
επιβολή της μακεδονικής κυριαρχίας στον κυρίως ελληνικό χώρο.

16
 • Η σύλληψη και ο σχεδιασμός πολεμικής επιχείρησης με στόχο την
κατάλυση της περσικής κυριαρχίας στις περιοχές της Μ. Ασίας.
• Η παράδοση στον Αλέξανδρο ενός ισχυρού και εκσυγχρονισμένου
κράτους, με σαφείς πολιτικούς και στρατιωτικούς στόχους.

Ο στρατός του Αλέξανδρου

• Μακεδονικός στρατός
• Μέχρι το 330 π.Χ. ο στρατός του Αλέξανδρου δεν διαφοροποιήθηκε
ούτε ως προς τις τακτικές που εφάρμοζε ούτε ως προς την σύνθεσή του.
Παρέμεινε στα πρότυπα οργάνωσης που θέσπισε ο Φίλιππος Β΄, με
κύριες αρετές του την ευελιξία και τον επιτυχή συνδυασμό πολλών και
διαφορετικών μάχιμων σωμάτων. Μακεδόνες και άλλοι Έλληνες των
συμμαχικών πόλεων, καθώς επίσης και μισθοφόροι αποτελούσαν τον
κύριο όγκο τους στρατεύματος. Αργότερα προστέθηκαν σε αυτό
Πέρσες, κυρίως στην περίφημη φάλλαγα.

Η πορεία του Αλέξανδρου

336 Η εξαιρετική και αποτελεσματική οργάνωση του Μακεδονικού
στρατεύματος. Ο Αλέξανδρος χειριζόταν με εξαιρετική ικανότητα τα δύο
κύρια πολεμικά σώματα, το πεζικό και το ιππικό.
334 Από την πρώτη κιόλας μάχη, η οποία έλαβε χώρα στον Γρανικό
ποταμό, ο Μακεδόνας βασιλιάς έδειξε τις στρατηγικές του ικανότητες
πετυχαίνοντας μια δύσκολη νίκη απέναντι σε ένα πολυάριθμο στράτευμα.
333 Στην Ισσό, ο Αλέξανδρος συγκρούεται για δεύτερη φορά με τα περσικά
στρατεύματα. Αυτή τη φορά όμως, ο ίδιος ο Δαρείος Γ΄, οδήγησε το
στράτευμά του στο πεδίο της μάχης και η νίκη των Μακεδόνων, συνέβαλε
καθοριστικά στην απρόσκοπτη προέλασή τους προς την Συριοπαλαιστινιακή
ακτή.
332 Ο Αλέξανδρος κατάφερε μέσα σε δύο περίπου χρόνια να υποτάξει
ολόκληρη την Μ. Ασία και την Συριοπαλαιστινιακή ακτή.
Το 331 π.Χ. θα γίνει κύριος καί της Αιγύπτου, ιδρύοντας στις εκβολές του
ποταμού Νείλου την Αλεξάνδρεια, μια από τις σπουδαιότερες πόλεις των
ελληνιστικών χρόνων.
331 Η έκβαση της μάχης στα Γαυγάμηλα με τη συντριπτική νίκη των
Μακεδονικών στρατευμάτων σηματοδότησε και το τέλος της βασιλείας του
Δαρείου Γ΄. Με την πυρπόληση της Περσέπολης ο Αλέξανδρος Γ΄ εκπλήρωσε
τον επίσημο στόχο της πανελλήνιας εκστρατείας που δεν ήταν άλλος από την
εκδίκηση για τις δηώσεις των ελληνικών πόλεων και ναών από τους Πέρσες
κατά τους μηδικούς πολέμους. Από αυτό το χρονικό σημείο και μετά, ο
Μακεδόνας βασιλιάς επιδιώκει την εκπλήρωση της προσωπικής του
φιλοδοξίας, να κατακτήσει την Ασία, ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του Δαρείου
Γ΄.
330-328 Από τον χειμώνα του 330/329 π.Χ., ο Αλέξανδρος, περνά στις
λεγόμενες Άνω Σατραπείες. Εισέρχεται στο εσωτερικό της πρώην περσικής
αυτοκρατορίας, επιχειρώντας να φτάσει μέχρι τα ανατολικότερα σύνορά της,
δηλαδή μέχρι την Ινδία. Το 328 π.Χ. θα παντρευτεί μια Περσίδα πριγκήπισσα
τη Ρωξάνη ενώ άρχισαν να φαίνονται και τα πρώτα σημάδια της αυταρχικής
του συμπεριφοράς.
325-324 Εξαιρετικά σημαντικό γεγονός αποτελεί η γαμήλια τελετή στα Σούσα
το 324 π.Χ.. Κατά τη διάρκεια αυτής, ο Αλέξανδρος και άλλοι 80 επιφανείς

17
Μακεδόνες, τέλεσαν τους γάμους τους με περσίδες ευγενικής καταγωγής.
Επρόκειτο για την επισφράγιση της προσπάθειας του Μακεδόνα βασιλιά να
επιτύχει τη συγχώνευση ανάμεσα στο καλύτερο στοιχείο των Ελλήνων και
των Περσών. Η πολιτική αυτή δεν έχαιρε της θερμής υποστήριξης των
Μακεδόνων γεγονός που κατέληξε στη λεγόμενη κρίση της Ώπιδος (324 π.Χ.).
323 Τα σχέδια του Αλέξανδρου για κατάκτηση της Αραβίας και στη συνέχεια
της Ανατολής δεν θα πραγματοποιηθούν ποτέ: ο Αλέξανδρος θα βρει
αναπάντεχα το θάνατο στις 13 Ιουνίου 323 π.Χ. στη Βαβυλώνα.

Βασικά προβλήματα της δράσης του Αλέξανδρου:

1. Διακρίνεται προσπάθεια να εδραιώσει μια πιο συγκεντρωτική μορφή
εξουσίας στο νέο του κράτος, γεγονός, που τον έφερε σε αντιπαράθεση με την
βασιλική ιδεολογία των Μακεδόνων, αλλά και με τις γενικότερες αντιλήψεις
των Ελλήνων γύρω από την φύση της μοναρχικής εξουσίας. Ορισμένα
χαρακτηριστικά περιστατικά αυτής της νέας πραγματικότητας:
330 Εκτέλεση Φιλώτα και στη συνέχεια δολοφονία του πατέρα του Φιλώτα,
Παρμενίωνα.
328 Δολοφονία του Κλείτου, ενός από τους πλέον έμπιστους εταίρους του
Αλέξανδρου κατά τη διάρκεια συμποσίου.
327 Απαίτηση προσκύνησης από όλους τους υπηκόους,
συμπεριλαμβανομένων και των Ελλήνων. Ο Καλλισθένης, ο οποίος αρνήθηκε
να ακολουθήσει αυτή την πρακτική, ενθαρρύνοντας μάλιστα και τους
υπόλοιπους Έλληνες, βασανίστηκε και εκτελέστηκε. Η «συνωμοσία» των
παίδων.
2. Η σχέση του Αλέξανδρου με τις ελληνικές πόλεις, κυρίως της Μ.
Ασίας, είναι αρκετά πολύπλοκη και θα ήταν παρακινδυνευμένο να
διατυπωθούν ασφαλή συμπεράσματα. Εντούτοις, σε μια προσπάθεια να
αμβλύνει τις αντιδράσεις που προκαλούσε η ανάμιξή του στα εσωτερικά τους,
φαίνεται να χρησιμοποίησε το σύνθημα περί ‘‘ελευθερίας και αυτονομίας’’

18
των ελληνικών πόλεων. Ωστόσο, ο Μακεδόνας βασιλιάς, χωρίς προηγουμένως
να διαβουλευθεί με τις ελληνικές πόλεις, το 324 διατάσσει την επιστροφή σε
αυτές όλων των εξόριστων πολιτών τους, εξαιρουμένων φυσικά όσων είχαν
διαπράξει φόνο ή ιεροσυλία. Η τολμηρή αυτή απόφαση προκάλεσε
αναστάτωση στον ελληνικό κόσμο καθώς ανέτρεπε τις πολιτικές και
κοινωνικές πραγματικότητες των περισσοτέρων πόλεων
3. Η προσπάθεια του Αλέξανδρου να επιβάλει ή να ζητήσει από τις
ελληνικές πόλεις να του αποδίδονται θεϊκές τιμές αποτελεί το αποκορύφωμα
της προσπάθειας του να προσδώσει απολυταρχικό χαρακτήρα στην εξουσία
του. Η απόδοση θεϊκών τιμών ήταν ξένη προς τα ελληνικά ιδεώδη και
ασφαλώς προκάλεσε την έντονη αντίδραση των Ελλήνων. Στην
πραγματικότητα, δεν υπάρχει καμιά ένδειξη περί απόδοσης θεϊκών στον
Αλέξανδρο, και οι όποιες μαρτυρίες, δύσκολα μπορούν να γίνουν δεκτές
χωρίς επιφύλαξη. Μάλιστα, όπου παρατηρήθηκε αυτό το φαινόμενο, δείχνει
να εκλείπει αμέσως μετά το θάνατό του.
4. Μια πολιτική «μίξης» μεταξύ Ελλήνων και Περσών;

ΚΕΙΜ. 6. Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβαση, Προοίμιο (1.1): Ptolema‹oj Ð

L£gou kaˆ 'AristÒbouloj Ð 'AristoboÚlou Ósa mn taÙt¦ ¥mfw perˆ
'Alex£ndrou toà Fil…ppou sunšgrayan, taàta ™gë æj p£ntV ¢lhqÁ
¢nagr£fw, Ósa d oÙ taÙt£, toÚtwn t¦ pistÒtera ™moˆ fainÒmena kaˆ ¤ma
¢xiafhghtÒtera ™pilex£menoj. ¥lloi mn d¾ ¥lla Øpr 'Alex£ndrou
¢nšgrayan, oÙd' œstin Øpr Ótou ple…onej À ¢xumfwnÒteroi ™j ¢ll»louj· ¢ll'
™moˆ Ptolema‹Òj te kaˆ 'AristÒbouloj pistÒteroi œdoxan ™j t¾n ¢f»ghsin, Ð
mn Óti sunestr£teuse basile‹ 'Alex£ndrJ, 'AristÒbouloj, Ptolema‹oj d
prÕj tù xustrateàsai Óti kaˆ aÙtù basile‹ Ônti a„scrÒteron ½ tJ ¥llJ
yeÚsasqai Ãn· Óstij d qau-m£setai ¢nq' Ótou ™pˆ toso‹sde suggrafeàsi kaˆ
™moˆ ™pˆ noàn Ãlqen ¼de ¹ suggraf», t£ te ™ke…nwn p£nta tij ¢nalex£menoj
kaˆ to‹sde to‹j ¹metšroij ™ntucën oÛtw qaumazštw. Óstij d qaum£setai ¢nq'
Ótou ™pˆ toso‹sde suggrafeàsi kaˆ ™moˆ ™pˆ noàn Ãlqen ¼de ¹ suggraf», t£
te ™ke…nwn p£nta tij ¢nalex£menoj kaˆ to‹sde to‹j ¹metšroij ™ntucën oÛtw
qaumazštw.

ΚΕΙΜ. 7. Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 2, 1: 'Alšxandroj Óti tù gšnei prÕj patrÕj
mn Ãn `Hrakle…dhj ¢pÕ Kar£nou, prÕj d mhtrÕj A„ak…dhj ¢pÕ Neoptolšmou,
tîn p£nu pepisteumšnwn ™st….

ΚΕΙΜ. 8. Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη, 17, 17, 4-6: aÙtÕj d tÕn
™xetasmÕn tÁj ¢kolouqoÚshj dun£mewj ¢kribîj ™poi»sato. eØršqhsan d
pezoˆ MakedÒnej mn mÚrioi kaˆ disc…lioi, sÚmmacoi d ˜ptakisc…lioi,
misqofÒroi d pentakisc…lioi, kaˆ toÚtwn ¡p£ntwn Parmen…wn ece t¾n
¹gemon…an. 'OdrÚsai d kaˆ Triballoˆ kaˆ 'Illurioˆ sunhkoloÚqoun
˜ptakisc…lioi, toxotîn d kaˆ tîn 'Agri£nwn kaloumšnwn c…lioi, éste toÝj
¤pantaj enai pezoÝj trismur…ouj <kaˆ discil…ouj>. ƒppe‹j d' ØpÁrcon
MakedÒnej mn c…lioi kaˆ ÑktakÒsioi, Filètou toà Parmen…wnoj ¹goumšnou,
Qettaloˆ d c…lioi kaˆ ÑktakÒsioi, ïn ¹ge‹to K£llaj Ð `Arp£lou, tîn d'
¥llwn `Ell»nwn oƒ p£ntej ˜xakÒsioi, ïn ¹ge‹to 'Er…guioj, Qr´kej d
prÒdromoi kaˆ Pa…onej ™nnakÒsioi, K£sandron œcontej ¹gemÒna, éste <toÝj>
sÚmpantaj Øp£rcein ƒppe‹j tetrakiscil…ouj kaˆ pentakos…ouj. oƒ mn oân
met' 'Alex£ndrou diab£ntej e„j t¾n 'As…an tosoàtoi tÕ plÁqoj Ãsan. oƒ d' ™pˆ
tÁj EÙrèphj ¢poleleimmšnoi stratiîtai, ïn 'Ant…patroj ece t¾n ¹gemon…an,
pezoˆ mn ØpÁrcon mÚrioi kaˆ disc…lioi, ƒppe‹j d c…lioi kaˆ pentakÒsioi.

19
 ΕΝΟΤΗΤΑ 7

Η περίοδος μετά τον Αλέξανδρο: Οι Διάδοχοι

323-320 Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου, είναι η προσπάθεια του

Περδίκκα (μετά το θάνατο του Ηφαιστίωνα, κατείχε το υψηλότερο αξίωμα,
αυτό του χιλίαρχου), να διατηρήσει τον πρωταγωνιστικό του ρόλο,
συμβιβάζοντας ταυτόχρονα τις διαφορετικές τάσεις που υπήρχαν στην ηγεσία
του μακεδονικού στρατεύματος.
320-301 Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου αποτελεί η προσπάθεια του
Αντίγονου Μονόφθαλμου να επεκτείνει και να επιβάλει την εξουσία του σε
όλο το μήκος και πλάτος του κράτους του Αλέξανδρου Γ΄. Ο θάνατος του στη
μάχη της Ιψού (301), σήμανε και το τέλος της ιδέας της ενότητας της
αυτοκρατορίας.

Η αντιβασιλεία του Περδίκκα

20
 • Ο Περδίκκας, επιχειρεί να εδραιώσει την εξουσία του στην
Μακεδονία, γεγονός που τον φέρνει σε σύγκρουση με τους υπόλοιπους
Διαδόχους.
• Η δολοφονία του Περδίκκα το 320 π.Χ. κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων
εναντίον του Πτολεμαίου δημιούργησε νέα δεδομένα και οι Διάδοχοι
έκριναν αναγκαία την ειρηνική επίλυση των διαφορών τους.
Επιχείρησαν έτσι να διαμοιράσουν με τρόπο αναίμακτο το κράτος του
Αλέξανδρου γεγονός που καθιστούσε ολοένα και πιο δύσκολη την
παράδοση της εξουσίας σε ένα και μοναδικό πρόσωπο. Η συνάντηση
των κορυφαίων πρωταγωνιστών έλαβε χώρα στον Τριπαράδεισο το
320.
Τα αποτελέσματα της συμφωνίας στο Τριπαράδεισο το 320
• Στη συμφωνία πήραν μέρος οι:
• Αντίπατρος: Ήταν στρατηγός της Ευρώπης και επιφορτίστηκε με το
καθήκον της προστασίας των ανήλικων υιών του Αλέξανδρου.
Πτολεμαίος: Επιβεβαιώθηκε η εξέχουσα θέση του ανάμεσα στους
επίδοξους βασιλείς ενώ εδραιώθηκε η εξουσία του στην Αίγυπτο, μια
από τις σημαντικότερες κτήσεις του Αλέξανδρου.
• Αντίγονος: Ανακηρύχτηκε στρατηγός της Ασίας, έχοντας υπό τον
έλεγχό του τις σημαντικότερες ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας.
• Σέλευκος: Του παραχωρήθηκε η σατραπεία της Βαβυλώνας, γεγονός
που τον καθιστούσε σημαντικό πρωταγωνιστή στις μετέπειτα εξελίξεις.
Η περιοχή της Βαβυλώνας, είχε εξαιρετική σημασία για τον στρατηγικό
έλεγχο της Ασίας και της Ευρώπης.
• Λυσίμαχος: Ελέγχει μεγάλο μέρος της Θράκης.

Μετά τη συμφωνία στο Τριπαράδεισο:

Η άνοδος του Αντιγόνου και η ειρήνη του 311
Ο θάνατος του Περδίκκα, έφερε δυναμικά στο προσκήνιο τον Αντίγονο
Μονόφθαλμο. Επιχείρησε, με αξιοθαύμαστη δύναμη και ενέργεια να επιβάλει
την εξουσία του σε όλο το μήκος και πλάτος του μακεδονικού κράτους.
Ελευθερία και Αυτονομία των ελληνικών πόλεων
Ο Αντίγονος Μονόφθαλμος είναι ίσως ο πρώτος ανάμεσα στους Διαδόχους
που χρησιμοποίησε το εύηχο σύνθημα περί ‘‘αυτονομίας’’ και ‘‘ελευθερίας’’
των ελληνικών πόλεων. Η περίφημη διακήρυξη της Τύρου (314), καταδεικνύει
την εξαιρετική σημασία που είχε για τους Έλληνες, ο έστω και ρητορικός
σεβασμός εκ μέρους των επίδοξων βασιλέων της εσωτερικής και εξωτερικής
αυτονομίας των ελληνικών πόλεων. Είναι πιθανό όμως, ο Αντίγονος να
προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, ευνοώντας τη δημιουργία του Κοινού των
Νησιωτών (315).

Η περίοδος 311-301 και η συγκρότηση των βασιλείων

Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, διεξήχθησαν οι πλέον σκληρές μάχες
ανάμεσα στους Διαδόχους για τη νομή της εξουσίας.
Οι Διάδοχοι του Αλέξανδρου αντιμετώπιζαν ένα δυσεπίλυτο πρόβλημα:
κανείς από αυτούς δεν ήταν νόμιμος διάδοχος του μακεδονικού θρόνου.
Συνεπώς, ήταν εξαιρετικά δύσκολο αλλά και επικίνδυνο να
αυτοανακηρυχτούν βασιλείς, καθώς κάτι τέτοιο θα τους καθιστούσε στα
μάτια των Μακεδόνων σφετεριστές του θρόνου. Είναι ίσως ο λόγος για τον

21
οποίο, η ανακήρυξη κάποιου από τους Διαδόχους σε βασιλέα έγινε 17 χρόνια
μετά το θάνατο του Αλέξανδρου.

Η Ανακήρυξη βασιλέων το 306-305 π.Χ.

• Το 306 π.Χ., ο Αντίγονος Μονόφθαλμος και ο υιός του Δημήτριος
Πολιορκητής πέτυχαν μεγάλη νίκη επί του Πτολεμαίου Α΄, στα ανοικτά
της Σαλαμίνας της Κύπρου. Αυτό, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, αλλά
και τον Διόδωρο Σικελιώτη, έδωσε την ευκαιρία στο μακεδονικό
στράτευμα που βρισκόταν υπό την εξουσία τους να τους ανακηρύξει με
τον πλέον επίσημη τρόπο, βασιλείς. Λίγο καιρό αργότερα,
ανακηρύχτηκαν βασιλείς και οι υπόλοιποι Διάδοχοι.
• Η Μάχη της Ιψού (301)
• Σε μια πόλη της Φρυγίας, την Ιψό, έλαβε χώρα η τελική αναμέτρηση
ανάμεσα στους Διαδόχους. Αντιμέτωποι βρέθηκαν δύο διαφορετικοί
συνασπισμοί. Από την μια συντάχθηκαν στο ίδιο στρατόπεδο, όσοι
αναζητούσαν και επιδίωκαν τον διαμελισμό της αυτοκρατορίας και
από την άλλη, ο Αντίγονος Μονόφθαλμος και ο γιός του Δημήτριος
Πολιορκητής, επίμονοι διεκδικητές ολόκληρου του κράτους του
Αλεξάνδρου. Ο θάνατος του Αντίγονου στο πεδίο της μάχης,
επιτάχυνε τις διαδικασίες εκείνες που μοιραία θα οδηγούσαν στον
διαμελισμό της αυτοκρατορίας.

Η οριστική διαμόρφωση και θεμελίωση των ελληνιστικών βασιλείων.

Η μάχης της Λυσιμάχειας (277 π.Χ.) και η νίκη εναντίον των Γαλατών είχε ως
αποτέλεσμα την ανάδειξη το 276 στον θρόνο της Μακεδονίας του Αντίγονου
Γονατά, εγγονού του Αντίγονου Μονόφθαλμου. Μετά από αυτή την εξέλιξη,
σχηματίζεται ο εδαφικός και πολιτικός χάρτης του ελληνιστικού κόσμου.
Βασίλειο των Αντιγονιδών
Ο Αντίγονος Γονατάς (277-239) κατέλαβε το θρόνο της Μακεδονίας μετά τη
νίκη του εναντίον των Γαλατών το 277. Από αυτό το σημείο και μετά, ο οίκος
των Αντιγονιδών θα κυβερνήσει το ιστορικό βασίλειο μέχρι την κατάλυσή του
από τους Ρωμαίους (168 π.Χ.).
Βασίλειο των Πτολεμαίων
Ο Πτολεμαίος (323-283), στρατηγός του Αλέξανδρου, ιδρύει το δικό του
βασίλειο στην Αίγυπτο.
Βασίλειο των Σελευκιδών
Ο Σέλευκος Α΄ (312-281), ίδρυσε το δικό του βασίλειο στις περιοχές που
εκτείνονταν από τα ανατολικότερα όρια της Συριοπαλαιστινιακής ακτής,
μέχρι τις πλέον απομακρυσμένες επαρχίες της πρώην Περσικής
αυτοκρατορίας.

ΚΕΙΜ. 9. Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1252 b 8-9: fasin oƒ poihtaˆ barb£rwn d’

“Ellhnaj ¥rcein e„kÒj (Eur., If. Aul., 1400)

ΚΕΙΜ. 10. Στράβων, Γεωγραφικά, 1.4.9: Ἐπὶ τέλει δὲ τοῦ ὑπομνήματος οὐκ
ἐπαινέσας [ο Ερατοσθένης] τοὺς δίχα διαιροῦντας ἅπαν τὸ τῶν ἀνθρώπων
πλῆθος εἴς τε Ἕλληνας καὶ βαρβάρους, καὶ τοὺς Ἀλεξάνδρῳ παραινοῦντας
τοῖς μὲν Ἕλλησιν ὡς φίλοις χρῆσθαι τοῖς δὲ βαρβάροις ὡς πολεμίοις, βέλτιον
εἶναί φησιν ἀρετῇ καὶ κακίᾳ διαιρεῖν ταῦτα. πολλοὺς γὰρ καὶ τῶν Ἑλλήνων
εἶναι κακοὺς καὶ τῶν βαρβάρων ἀστείους, καθάπερ Ἰνδοὺς καὶ Ἀριανούς, ἔτι

22
δὲ Ῥωμαίους καὶ Καρχηδονίους οὕτω θαυμαστῶς πολιτευομένους. διόπερ τὸν
Ἀλέξανδρον ἀμελήσαντα τῶν παραινούντων, ὅσους οἷόν τ' ἦν ἀποδέχεσθαι
τῶν εὐδοκίμων ἀνδρῶν καὶ εὐεργετεῖν· ὥσπερ δι' ἄλλο τι τῶν οὕτω διελόντων
τοὺς μὲν ἐν ψόγῳ τοὺς δ' ἐν ἐπαίνῳ τιθεμένων, ἢ διότι τοῖς μὲν ἐπικρατεῖ τὸ
νόμιμον καὶ τὸ παιδείας καὶ λόγων οἰκεῖον, τοῖς δὲ τἀναντία.

ΚΕΙΜ. 11. Διόδωρος, Ιστορική Βιβλιοθήκη, 12, 39, 5: Πτολεµαίῳ τὴν
προϋπάρχουσαν προσώρισεν [ο Αλέξανδρος], ἀδύνατον γὰρ ἦν τοῦτον µεταθεῖναι διὰ
τὸ δοκεῖν τὴν Αἴγυπτον διὰ τῆς ἰδίας ἀνδρείας ἔχειν οἱονεὶ δορίκτητον.

ΕΝΟΤΗΤΑ 8

Ο ελληνιστικός κόσμος

Παράγοντες ενότητας του ελληνιστικού κόσμου

• Η δημιουργία ελληνικών πόλεων σε όλο το μήκος και πλάτος των
ελληνιστικών βασιλείων, έδωσε την ευκαιρία σε Έλληνες διαφορετικών
περιοχών να μετακινηθούν προς την Ανατολή και να μεταφέρουν
στους νέους τόπους την δική τους αντίληψη για τον τρόπο οργάνωσης
του δημόσιου και ιδιωτικού βίου.
• Οι νέες ελληνικές πόλεις, σχηματίζουν έναν ενιαίο γεωγραφικό χώρο
και παρόλες τις επιμέρους πολιτικές και κοινωνικές διαφοροποιήσεις,
διακρίνεται από πολιτισμική συνέχεια γεγονός που επιτρέπει την
αδιάκοπη μετακίνηση διαφόρων ομάδων, όπως τεχνιτών, εμπόρων,
φιλοσόφων, επιστημόνων, μισθοφόρων κλπ.
• Η άμβλυνση των πολιτιστικών διαφορών που υπήρχαν ανάμεσα στους
ελληνικούς πληθυσμού, συνέβαλε στη δημιουργία μιας κοινής
ελληνικής γλώσσας, απαλλαγμένης από τις ιδιομορφίες των διαφόρων
ελληνικών τοπικών διαλέκτων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην
παρουσία φιλοσόφων σε όλες τις περιοχές του ελληνιστικού κόσμου και
τονίζεται η συμβολή τους στην εμπέδωση της ελληνικής αγωγής στα
νέα αστικά κέντρα που δημιουργήθηκαν.

Η θέση των Μακεδόνων και των υπολοίπων Ελλήνων

Η εγκατάσταση Μακεδόνων και άλλων Ελλήνων στα νεοϊδρυθέντα αστικά
κέντρα είχε ως αποτέλεσμα την άμβλυνση των διαφορών που υπήρχαν
ανάμεσα στις ελληνικές πληθυσμιακές ομάδες. Στις νέες περιοχές,
αποτελούσαν την άρχουσα τάξη, επιφορτισμένη με την ευθύνη να
διεκπεραιώσει τις υποθέσεις της πόλεως, αλλά και να υπερασπιστεί τα
συμφέροντα της απέναντι στους βασιλείς. Με την πάροδο των χρόνων, θα
δημιουργηθεί μια γενιά Ελλήνων, η οποία παρόλο που διατηρούσε ζωντανή
την ανάμνηση της καταγωγής της από μια συγκεκριμένη περιοχή, όπως π.χ.
Θεσσαλία, Αρκαδία ή Μακεδονία, είχε αποκτήσει πια το αίσθημα του ανήκειν
σε μια ευρύτερη πολιτισμική ομάδα.
Χαρακτηριστικό της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής των ελληνιστικών
χρόνων, αποτελεί η δημιουργία των λεγόμενων ενώσεων, γνωστές ως θίασοι
ή έρανοι.

23
Πρόσωπα και κινητικότητα κατά την ελληνιστική περίοδο
Οι μισθοφόροι, οι οποίοι προέρχονταν από όλα τα μέρη της ελληνικού χώρου
και της Μ. Ασίας, βρίσκονταν σε διαρκή κίνηση σε όλα τα μήκη και πλάτη του
ελληνιστικού κόσμου.
Όπως και οι μισθοφόροι έτσι και οι πρέσβεις βρίσκονταν σε συνεχή κίνηση. Οι
ελληνικές πόλεις απέστελλαν ικανούς και επιφανείς πολίτες στα μεγάλα
αστικά κέντρα, εκεί όπου η κεντρική διοίκηση είχε οργανώσει τον διοικητικό
μηχανισμό, επιχειρώντας μέσα από ένα διπλωματικό διάλογο με τους
αξιωματούχους του μονάρχη ή ακόμα και με αυτόν τον ίδιο να υπερασπιστούν
πολιτικά και οικονομικά θέματα, ζωτικής σημασίας για τους συμπολίτες τους.
Οι τεχνίται ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες, και συμμετείχαν στην οργάνωση
και τέλεση των σημαντικότερων θρησκευτικών τελετών των ελληνικών
πόλεων ακόμα και αυτών που είχαν πανελλήνιο χαρακτήρα. Αποτελούσαν,
δίαυλο πολιτιστικών ανταλλαγών ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις.
Οι γιατροί, οι αθλητές και οι καλλιτέχνες, χωρίς να ανήκουν σε κάποια
συγκεκριμένη ομάδα ή συντεχνία, οι επαγγελματίες αυτοί είχαν τη
δυνατότητα να ταξιδεύουν σε πολλές και διαφορετικές πόλεις να βρίσκονται
σε διαρκή κίνηση και να συμμετέχουν στις δραστηριότητες και στα κοινωνικά
δρώμενα των ελληνικών κοινοτήτων.

Βασικές δομές των ελληνιστικών βασιλείων

Η μοναρχία
Την κλασική εποχή (5ος - 4ος αι. π.Χ.), ο θεσμός της βασιλείας αποτελούσε για
τους Έλληνες μια μακρινή ανάμνηση. Στην πραγματικότητα εκτός από
περιοχές που βρίσκονταν στις παρυφές του ελληνικού κόσμου, όπως η
Μακεδονία, η Ήπειρος και η Κύπρος, στις περισσότερες πόλεις κράτη
συναντάμε ολιγαρχικά και δημοκρατικά πολιτεύματα. Η υποταγή στις
κελεύσεις του ενός θεωρείτο προσβλητική για ελεύθερες και ανεξάρτητες
πολιτικές οντότητες. Τα πράγματα όμως διαφοροποιούνται ριζικά, όταν το
Μακεδονικό βασίλειο επιβάλλεται στον ελληνικό χώρο και κυρίως όταν οι
Διάδοχοι του Αλέξανδρου Γ΄, ιδρύουν τα ελληνιστικά βασίλεια (281-31 π.Χ.).
Η Μακεδονική βασιλεία είχε χαρακτήρα «εθνικό». Η εξουσία του βασιλιά
υπάκουε σε κάποιους πατροπαράδοτους νόμους που γίνονταν σεβαστοί από
όλο το σώμα των Μακεδόνων υπηκόων. Αν και δεν είναι βέβαιο,
αναγνωριζόταν στην τάξη των ευγενών και φυσικά του στρατού, το δικαίωμα
της παρέμβασης με τρόπο θεσμοθετημένο, δηλαδή μέσα από συνελεύσεις, στα
σημαντικότερα πολιτικά και στρατιωτικά ζητήματα ακόμα και αυτού της
διαδοχής.
• Η ελληνιστική μοναρχία εκτός Μακεδονίας:
• Οι μοναρχίες που δημιουργήθηκαν από τις κατακτήσεις των Διαδόχων,
διέφεραν αρκετά από την παραδοσιακή βασιλεία των Μακεδόνων.
Ήταν περισσότερο προσωπικές και στην πραγματικότητα το κράτος
υπάρχει κυρίως ως δημιούργημα ενός ανθρώπου, του οποίου η
παρουσία λειτουργεί ως ενοποιητικό στοιχείο.
• Οι Διάδοχοι του Αλέξανδρου, ιδρυτές των ελληνιστικών κρατών, είχαν
να αντιμετωπίσουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Η πληθυσμιακή
σύσταση των βασιλείων τους ήταν ετερογενής, με αποτέλεσμα να είναι
αναγκασμένοι να ασκήσουν την εξουσία με τρόπο αρκετά διαφορετικό
από αυτό που γνώριζαν. Δημιούργησαν προσωποπαγείς εξουσίες και
προσπάθησαν να προσαρμοστούν στα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά

24
 και πολιτιστικά δεδομένα που χαρακτήριζαν τις κατακτημένες περιοχές
που βρίσκονταν υπό την εξουσία τους.
Οι φίλοι
Οι ελληνιστικοί βασιλείς, αδυνατώντας να ασκήσουν την εξουσία τους επί
ενός ομοιογενούς πληθυσμού, με διακριτές πολιτικές και κοινωνικές τάξεις,
προσπάθησαν να δημιουργήσουν οι ίδιοι μια «τάξη» βασιλικών
αξιωματούχων. Αυτοί θα επιφορτίζονταν με το δύσκολο έργο της διοίκησης
των υποθέσεων του κράτους. Ονομάζονταν Φίλοι του βασιλιά, και το αξίωμά
τους και η θέση τους στην κοινωνική και πολιτικοστρατιωτική ιεραρχία,
καθοριζόταν πρωτίστως από τη σχέση τους με τον μονάρχη.
Τα κριτήρια επιλογής των βασιλικών αξιωματούχων ήταν κυρίως πολιτικά.
Συνεπώς, άνθρωποι από πολύ διαφορετικά μέρη του ελληνικού κόσμου και
κυρίως διαφορετικής κοινωνικής τάξης, καταλαμβάνουν σημαντικά κρατικά
αξιώματα. Η επιλογή τους γινόταν με αξιοκρατικά κριτήρια και αυτό κυρίως
γιατί ο μονάρχης γνώριζε καλά ότι στη διοικητική μηχανή θα έπρεπε να
υπάρχουν προσωπικότητες που θα αντιπροσώπευαν επάξια την κεντρική
εξουσία. Οι ενέργειές τους και οι αποφάσεις τους, θα αποτελούσαν κριτήριο
αξιολόγησης των ικανοτήτων του ίδιου του βασιλέα.

Το Βασίλειο της Μακεδονίας κατά την ελληνιστική περίοδο

Σαράντα χρόνια μετά το θάνατο του Αλέξανδρου Γ΄, η Μακεδονία απέκτησε

βασιλιά του οποίου η εξουσία αναγνωριζόταν από το σύνολο των
Μακεδόνων. Για πρώτη φορά από το 336 π.Χ., ένας νόμιμος βασιλέας
ασκούσε έλεγχο στο μεγαλύτερο μέρος του γεωγραφικού χώρου που
απλωνόταν παραδοσιακά το κράτος των Μακεδόνων. Ο Αντίγονος Γονατάς,
το 277/6 π.Χ., ανακηρύσσεται βασιλιάς και φυσικά σε αντίθεση με τους άλλους
ελληνιστικούς μονάρχες, είναι αναγκασμένος να κυβερνήσει έναν πληθυσμό
με ισχυρές και προαιώνιες αντιλήψεις για τον τρόπο άσκησης της εξουσίας.
Αντίγονος Γονατάς (277/6-240/39)
Εγγονός του Αντίγονου Μονόφθαλμου και υιός του Δημήτριου Πολιορκητή,
κατάφερε αυτό που δεν μπόρεσαν να κάνουν οι δύο περίφημοι πρόγονοί του.
Να κυβερνήσει ως βασιλιάς τους Μακεδόνες. Η βασιλεία του δεν ξέφυγε από
τον παραδοσιακό τρόπο άσκησης της εξουσίας των Μακεδόνων μοναρχών
έτσι όπως αυτός διαμορφώθηκε από τον Φίλιππο και μετά. Έδωσε ιδιαίτερη
έμφαση στην προστασία των βόρειων συνόρων του κράτους, στον έλεγχο της
κεντρικής και νοτίου Ελλάδας, και στην αναχαίτιση της πτολεμαϊκής
διείσδυσης στον ελληνικό χώρο. Είχε πολύ καλή παιδεία και τον ένωναν
στενοί δεσμοί φιλίας με τον στωικό φιλόσοφο Ζήνωνα Κιτιέα.

• 276 π. Χ. Ανακήρυξη Αντίγονου Γονατά σε βασιλιά της Μακεδονίας

• Στις Βόρειες περιοχές της Θράκης, οι Γαλάτες, πληθυσμιακή ομάδα
που εγκαταστάθηκε στην περιοχή ήδη από τα χρόνια του Αλέξανδρου
Γ΄, επιχειρούσαν με ολοένα και πιεστικότερο τρόπο να εισέλθουν στον
κυρίως ελληνικό χώρο. Η προσπάθειά τους να καταλάβουν και να
λεηλατήσουν τους Δελφούς απέτυχε, και φαίνεται ότι στις αρχές του 3ου
αιώνα, δημιούργησαν κράτος στα βόρεια σύνορα της Μακεδονίας. Σε
μια αποφασιστική μάχη όμως στη Λυσιμάχεια (277 π.Χ.), ο Αντίγονος
Γονατάς κατατρόπωσε τα στρατεύματά τους, απαλλάσσοντας τους

25
 Μακεδόνες έναν μεγάλο κίνδυνο. Αποτέλεσμα αυτής της λαμπρής
νίκης ήταν να ανακηρυχτεί από τον μακεδονικό στρατό, βασιλεύς
Μακεδόνων.

Συνέλευση Μακεδόνων: Δύο προσεγγίσεις

Σύμφωνα με τον N. Hammond, η συνέλευση εξέλεγε και εκθρόνιζε το βασιλιά
και επέλεγε τους κηδεμόνες των βασιλέων στην περίπτωση που ήταν ανήλικοι
όταν καταλάμβαναν τον θρόνο. Επίσης αποφάσιζε αν θα προχωρούσε ή όχι
στην πραγματοποίηση των σχεδίων του Αλέξανδρου, μετά τον θάνατο του το
323 και διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στα γεγονότα εκείνης της
περιόδου. Τέλος η Συνέλευση λειτουργούσε ως δικαστήριο, σε υποθέσεις
προδοσίας, η ποινή για την οποία ήταν συνήθως ο θάνατος.
Σύμφωνα με τον F. Walbank, αναπάντητο παραμένει το ερώτημα, αν το
δικαίωμα του μακεδονικού στρατού να συμμετέχει στις διαδικασίες ανάδειξης
του νέου βασιλιά είναι θεσμικά κατοχυρωμένο ή αν πρόκειται για ένα άγραφο
νόμο, σεβαστό – όχι βεβαίως πάντα – από τους επίδοξους βασιλείς. Ο
Walbank, θεωρεί πως πρόκειται για δυσεπίλυτο πρόβλημα, και θα προσθέταμε
πως μόνο ο εμπλουτισμός των γνώσεών μας από τις επιγραφές θα μας
επέτρεπε να διατυπώσουμε ασφαλέστερα συμπεράσματα.
Το ίδιο νεφελώδες παραμένει και το ζήτημα του δικαιώματος του
μακεδονικού στρατού να εκδικάζει εξαιρετικά κρίσιμες υποθέσεις, όπως για
παράδειγμα περιπτώσεις εσχάτης προδοσίας. Τα ιστορικά παραδείγματα που
μας παραδίδει το πρωτογενές υλικό, δεν διασαφηνίζουν το θέμα. Ο
συγγραφέας, θεωρεί λοιπόν, πως όπως και στην περίπτωση της ανάδειξης του
νέου βασιλιά, έτσι και σε αυτήν δεν μπορούμε να μιλήσουμε για
θεσμοθετημένο ρόλο. Εναπόκειτο στο βασιλιά αν θα αφουγκραστεί το
αίσθημα του πλήθους. Πιθανότατα, προσέδιδε ιδιαίτερη βαρύτητα στην
άποψη των επιφανών Μακεδόνων, έστω και αν αυτοί δεν ανήκαν στον στενό
κύκλο των βασιλικών αξιωματούχων. Προφανώς, η εξασφάλιση της
υποστήριξής τους, συνέβαλλε καθοριστικά στην εδραίωση της εξουσίας του.
Ο συγγραφέας, μένει δύσπιστος απέναντι στο ενδεχόμενο ύπαρξης ενός
κοινού των Μακεδόνων, με δικαίωμα παρέμβασης στα πολιτικά τεκταινόμενα
και κυρίως αναγνώρισής του από τους Αντιγονίδες ως συγκυρίαρχου
σώματος. Οι πρωτογενείς πηγές, δεν επιτρέπουν ούτε και αυτή τη φορά, τη
διατύπωση ασφαλών συμπερασμάτων.
Η Μακεδονική δυναστεία των Αντιγονιδών
Αντίγονος Α΄ 306-301
Δημήτριος Α΄ Πολιορκητής 306-283
Αντίγονος Β΄ Γονατάς 283 (276)-239
Δημήτριος Β΄ 239-229
Αντίγονος Γ΄ Δώσων 229-221
Φίλιππος Ε΄ 221-179
Περσεύς 179-168
Βασικά χαρακτηριστικά: «Εθνική» ενότητα σε σχέση με τα άλλα ελληνιστικά
κράτη), καθώς και:
1. Ο ρόλος του μονάρχη περισσότερο αυταρχικός από τους Αντιγονίδες και
εξής.
2. Οι τοπικές αριστοκρατίες

26
3. Ο ρόλος του στρατού και της συνέλευσης, κυρίως στα εξής θέματα:
α) Ορισμός του διαδόχου
β) Υποθέσεις εσχάτης προδοσίας (ανακριτική και δικαστική
αρμοδιότητα)
4. Το Κοινό των Μακεδόνων

Εξωτερική πολιτική των Μακεδόνων έναντι των πόλεων

Οι Μακεδόνες βασιλείς δεν επιχείρησαν να επιβάλουν την κυριαρχία τους
στον ελληνικό χώρο με κάθε μέσο και δεν φαίνεται να πολυνοιάζονταν για τον
αν οι Πτολεμαίοι αποκτούν ερείσματα σε όμορες περιοχές με τις δικές τους
κτήσεις. Αυτό σημαίνει ότι το κύριο μέλημά τους ήταν να εμποδίσουν άλλα
βασίλεια από το να έχουν οικονομική και στρατιωτική πρόσβαση στον
ελληνικό χώρο αλλά και να αναχαιτίσουν την επικίνδυνη αύξηση της δύναμης
συγκεκριμένων πόλεων και περιοχών (Αθήνα, Αιτωλία). Φρουρές
εγκατεστημένες σε στρατηγικά σημεία και τύραννοι υποχείρια της
Μακεδονίας, αποτελούσαν μερικούς από τους τρόπους που χρησιμοποιούσαν
οι βασιλείς για να ελέγχουν τις σημαντικότερες για αυτούς περιοχές του
ελληνικού κόσμου.
Χρεμωνίδειος Πόλεμος (267-261)
Ο Αντίγονος Γονατάς, φοβούμενος το ενδεχόμενο δυναμικής διείσδυσης του
Πτολεμαίου Β΄ σε κρίσιμες για τα συμφέροντα των Μακεδόνων γεωγραφικές
περιοχές, προσπάθησε να εδραιώσει την κυριαρχία του στον ελληνικό χώρο,
αυξάνοντας την πίεση στις ελληνικές πόλεις. Αθήνα και Σπάρτη βρέθηκαν
αυτή τη φορά στο ίδιο στρατόπεδο και σύναψαν συμμαχία (μαζί και με άλλες
πόλεις), η οποία στρεφόταν κατά των Μακεδόνων. Οι δύο πόλεις είχαν
πρόθεση να πολεμήσουν και πάλι για την ελευθερία των Ελλήνων.
Το αποτέλεσμα βεβαίως δεν είναι ήταν αυτό που επιθυμούσαν οι δύο
ιστορικές πόλεις. Ηττήθηκαν με αποτέλεσμα η Αθήνα να υποστεί βαρύτατες
τιμωρίες.

Η Οικονομία της Μακεδονίας

Η ύπαρξη προσοδοφόρων μεταλλείων στις κατακτημένες από τον Φίλιππο Β΄
περιοχές συνέβαλε καθοριστικά στην οικονομική άνοδο των Μακεδόνων. Ο
συγγραφέας διακρίνει μια συνέχεια στο τρόπο άσκησης της οικονομικής
πολιτικής από τους Αντιγονίδες, πρότυπο των οποίων φαίνεται να ήταν η
επιτυχής αξιοποίηση από τον Φίλιππο Β΄ των οικονομικών πόρων της
ευρύτερης περιοχής της Βορείου Ελλάδος. Εντούτοις, δεν μπόρεσαν σε καμία
περίπτωση να φτάσουν στα επίπεδα των εσόδων που είχαν οι Πτολεμαίοι ή οι
Σελευκίδες.
Στα χρόνια του Αντίγονου Γονατά, ένδειξη της ευημερίας της Μακεδονίας
και της ορθολογιστικής διαχείρισης των οικονομικών του βασιλείου, αποτελεί
η κοπή ιδιαίτερα αξιόπιστων νομισμάτων. Αυτό συνέβαλε καθοριστικά, στην
ενίσχυση του πολιτικού, οικονομικού και στρατιωτικού ρόλου του βασιλείου
στη διεθνή σκηνή.
Ο Φίλιππος Ε΄ (222-179 π.Χ.), με τους δαπανηρούς πολέμους που διεξήγαγε,
επιβάρυνε ιδιαίτερα την οικονομία του βασιλείου. Εξάλλου η φιλόδοξη
προσπάθειά του να εξαπλώσει τον έλεγχο των Μακεδόνων στο μεγαλύτερο
μέρος του ελληνικού κόσμου απαιτούσε μεγάλες οικονομικές δαπάνες. Η
εύνοια των πόλεων κερδιζόταν με δωρεές και ευεργεσίες γεγονός που
υποχρέωνε το βασιλιά να ακολουθεί μια ριψοκίνδυνη οικονομική πολιτική.

27
Η πορεία της Μακεδονίας μέχρι τη ρωμαϊκή επέμβαση
(τέλος 3ου – αρχές 2ου αι. π.Χ.)
Η πολιτική του Αντίγονου Β΄και των διαδόχων του χαρακτηρίστηκε από
επιβολή τυραννιών στις ελληνικές πόλεις. Παρά τις αρχικές επιτυχίες επιβολής
μακεδονικού ελέγχου στον ελλαδικό χώρο, η πολιτική αυτή οδήγησε σε
σύγκρουση με την Αχαϊκή Συμπολιτεία (Άρατος) και τη Σπάρτη του βασιλιά
Κλεομένη, αλλά τελικά οδήγησε στη συγρότηση μιας ευρύτερης συμμαχίας
εναντίον της Αιτωλικής Συμπολιτείας.
Η εξέλιξη αυτή, σε συνδυασμό με την προσωπικότητα και τις φιλοδοξίες του
Φιλίππου Ε΄ σηματοδοτεί την αρχή της ρωμαϊκής παρέμβασης στα ελληνικά
πράγματα.
Οι Αιτωλοί συντάσσονται με τους Ρωμαίους (220-217), ενώ λίγο αργότερα και
οι Αχαιοί παίρνουν το μέρος της Ρώμης, με αποτέλεσμα την ήττα του
Φιλίππου Ε΄το 197 στις Κυνός Κεφαλαί.

ΚΕΙΜ. 12: Curtius Rufus, 6, 8, 25: De capitalibus rebus vetusto Macedonum

modo inquirebat exercitus—in pace erat vulgi—et nihil potestas regum valebat,
nisi prius valuisset auctoritas.
(το κείµενο βρίσκεται και στον Walbank, σελ. 111).

ΚΕΙΜ. 13: Πλούταρχος, Πύρρος, 5, 2: εἰώθεισαν οἱ βασιλεῖς ἐν Πασσαρῶνι,

χωρίῳ τῆς Μολοττίδος, Ἀρείῳ Διὶ θύσαντες ὁρκωμοτεῖν τοῖς Ἠπειρώταις καὶ
ὁρκίζειν, αὐτοὶ μὲν ἄρξειν κατὰ τοὺς νόμους, ἐκείνους δὲ τὴν βασιλείαν
διαφυλάξειν κατὰ τοὺς νόμους.
(το κείµενο βρίσκεται και στον Walbank, σελ. 109).

ΚΕΙΜ. 14: Syll3, 434/5 και StV III, 476, στ. 31-42:
ὅπως ἂν οὖν κοινῆς ὁμονοίας γενομένης τοῖς Ἕλλησι πρός τε τοὺς νῦν ἠδικηκότας καὶ
παρεσπονδηκότας τὰς πόλεις πρόθυμοι μετὰ τοῦ βασιλέως Πτολεμαίου καὶ μετ’ ἀλλήλων ὑπάρχωσιν
ἀγωνισταὶ καὶ τὸ λοιπὸν μεθ’ ὁμονοίας σώιζωσιν τὰς πόλεις· […] ἀγαθῆι τύχει δεδόχθαι τῶ[ι δ]ήμωι
τὴμ μὲν φιλίαν καὶ τὴν συμμαχίαν εἶναι Ἀθηναίοις κ[αὶ] Λακεδαιμονίοις καὶ τοῖς βασιλεῦσιν τοῖς
Λακεδαιμον[ίων] καὶ Ἠλείοις καὶ Ἀχαιοῖς καὶ Τεγεάταις καὶ Μαντινεῦσ[ιν κα]ὶ Ὀρχομενίοις καὶ
Φιαλεῦσιν καὶ Καφυεῦσιν καὶ Κρητ[αεῦσι]ν ὅσοι ἐν τεῖ συμμαχίαι εἰσὶν τεῖ Λακεδαιμονίων κα[ὶ
Ἀρέως] καὶ τοῖς ἄλλοις συμμάχοις κυρίαν εἰς τὸν ἅπαντα [χρόνον, ἣν]
ἥκουσι κομίζοντες οἱ πρέσβεις.
(το κείµενο βρίσκεται και στον Walbank, σελ. 129).

28
 ΕΝΟΤΗΤΑ 9

Η πτολεμαϊκή Αίγυπτος

Η πολιτική γεωγραφία του Βασιλείου των Πτολεμαίων

• Το βασίλειο περιελάμβανε την Αίγυπτο και εξωτερικές κτήσεις:
Ø Παλαιστίνη, Φοινίκη και Κοίλη Συρία
Ø Κύπρος
Ø Νότια ακτή της Μικράς Ασίας
Ø Κυρηναϊκή
Ø Κτήσεις στο Αιγαίο
Σημασία των εξωτερικών κτήσεων για την Αίγυπτο:
§ Εξασφάλιση αποτροπής επίθεσης στην ίδια την Αίγυπτο.
§ Έλεγχος Αιγαίου και Μικράς Ασίας à αντιστάθισμα στην επιρροή
των Μακεδόνων στη νότια Ελλάδα.

Γενικά στοιχεία της εξωτερικής πολιτικής των Πτολεμαίων

Βασικοί άξονες: Οικονομικοί λόγοι
Στρατιωτικοί-αμυντικοί λόγοι
Η «θαλασσοκρατία» ως όρος επιβίωσης του πτολεμαϊκού κράτους
Εξασφάλιση των χερσαίων συνόρων σε Κοίλη Συρία και Κυρήνη
Η απρόσκοπτη οικονομική ισχύς και η εισροή στην Αίγυπτο εκείνων των
αγαθών και προϊόντων που έλειπαν από την πτολεμαϊκή επικράτεια.
Ανάσχεση της εξάπλωσης και επέκτασης της Μακεδονίας.
Ενίσχυση του ελληνικού πολιτισμού στην Αίγυπτο και ενίσχυση της
ελληνικότητάς της.

Διοικητική οργάνωση
• Πληροφορίες κυρίως από παπύρους:
Ø Πάπυροι Ζήνωνα (3ος αι. π.Χ.)
Ø Νόμος περί Δημοσίων Προσόδων του Πτολεμαίου Β΄
• Διοικητής: ο πιο ισχυρός αξιωματούχος μετά το βασιλιά – αρχικά
υπουργός οικονομικών, αλλά σταδιακά απέκτησε δικαιοδοσίες σε
όλους τους τομείς της κρατικής διοίκησης.
• Διατήρηση του φαραωνικού συστήματος: χώρα με 40 νομούς. Οι νομοί
διαιρούνταν σε κώμες και τόπους και διοικούνταν από:
Ø στρατηγούς
Ø οικονόμους (συγκέντρωση φόρων)

Γενικά στοιχεία δημογραφίας και οικονομίας

• Συνύπαρξη ελληνικού και ντόπιου στοιχείου
• Άρχουσα τάξη: Μακεδόνες και Έλληνες
• Η γη χωριζόταν σε:
o Βασιλική: βασιλικοί γεωργοί
o Ιερή: ιερατεία και τοπικοί ναοί
o Δωρεές: ιδιώτες
o Κληρουχίες: σε έφεδρους στρατιώτες με αντάλλαγμα στρατιωτικές
υπηρεσίες

29
 Επί Πτολεμαίου Β΄ (285 π.Χ.) λαμβάνονται μέτρα για την ενίσχυση της
οικονομίας και δημιουργείται ένα κλειστό νομισματικό συστήμα:
o Ρύθμιση καταβολής φόρων.
o Μονοπώλιο σε διάφορα είδη. Έλεγχος Νομίσματος.
o Απαγόρευση κυκλοφορίας ξένων νομισμάτων μέσα στην Αίγυπτο.

Η Αλεξάνδρεια
Χαρακτηριστικό της πόλης της Αλεξάνδρειας ήταν η ύπαρξη από τα πολύ
πρώτα χρόνια της ίδρυσής της, μιας μακεδονικής άρχουσας τάξης.
Αποτελούσε το διοικητικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό
κέντρο του Πτολεμαϊκού βασιλείου. Σήμερα ελάχιστα σώζονται από την
αρχαία πόλη, το μεγαλύτερο και πιο εντυπωσιακό της μέρος έχει βυθιστεί στη
θάλασσα.
Ο πτολεμαϊκός στρατός
Ο κύριος όγκος του πτολεμαϊκού στρατού αποτελείτο από μισθοφόρους, που
προέρχονταν από όλο το γεωγραφικό φάσμα του ελληνικού κόσμου. Ήταν
φυσικά μισθοφόροι, δηλαδή επαγγελματίες στρατιώτες. Οι Αιγύπτιοι
παρέμειναν μακριά από τις πολεμικές επιχειρήσεις. Όταν όμως ο Πτολεμαίος
Δ΄ αναγκάσθηκε να στρατολογήσει ντόπιους - πιθανότατα εξαιτίας
οικονομικών δυσπραγιών-, σημειώθηκε μεταβολή στην πληθυσμιακή σύσταση
του στρατεύματος.
Μάχη της Ραφίας (217)
Ο Πτολεμαίος Δ΄ Φιλοπάτωρ (221-204 π.Χ.), πέτυχε μεγάλη νίκη στη πόλη
Ραφία εναντίον του Αντίοχου Γ΄. Εκείνο όμως που αποτελεί αξιοσημείωτο
γεγονός είναι η απόφαση του νεαρού βασιλιά να εξοπλίσει είκοσι χιλιάδες
περίπου Αιγυπτίους, δίνοντάς τους έτσι τη δυνατότητα να αποκτήσουν
πολεμική εμπειρία αλλά και να έχουν στη κατοχή τους σημαντικό οπλισμό.
Αυτό σύμφωνα με τον Πολύβιο, αποτέλεσε μοιραίο λάθος γιατί έδωσε την
ευκαιρία στους ντόπιους να αμφισβητήσουν με δυναμικό τρόπο την κεντρική
εξουσία.

Η θρησκεία στην Αίγυπτο

Θεοποίηση του βασιλικού οίκου με την απόδοση λατρευτικών τιμών στους
μονάρχες. Ο Πτολεμαίος Β΄ απέδωσε θεϊκές τιμές στον πατέρα του και στη
μητέρα του, παράδοση που συνεχίστηκε αδιαλείπτως μέχρι την κατάλυση του
βασιλείου από τους Ρωμαίους.
Λατρεία του Σαράπιδος. Η προσήλωση των Πτολεμαίων στη λατρεία αυτής
της θεότητας δεν είναι άσχετη με το γεγονός πως σχετίζεται με την Μέμφιδα,
πόλη που αποτελούσε το πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο της φαραωνικής
Αιγύπτου.
Μέμφιδα
Την εποχή των Φαραώ όπως και στα χρόνια της κατάκτησης της Αιγύπτου
από τους Πέρσες (525-331 π.Χ.), η Μέμφιδα αποτελούσε το διοικητικό και
θρησκευτικό κέντρο των Αιγυπτίων. Εκεί εγκατέστησε τη διοίκησή του ο
Αλέξανδρος Γ΄, εκτιμώντας την γεωγραφική της θέση αλλά και τη σημασία
που είχε για τον ντόπιο πληθυσμό. Εκεί είναι επίσης που εγκαταστάθηκε ο
Πτολεμαίος Α΄, πριν ακόμα τον θάνατο του Αλέξανδρου όταν και διορίστηκε
σατράπης της περιοχής. Στη συνέχεια όμως μετέφερε την πρωτεύουσα του
βασιλείου στην νεόκτιστη Αλεξάνδρεια (περίπου το 311 π.Χ.).

30
Το τέλος του Πτολεμαϊκού κράτους οφειλόταν σε εξωτερικούς παράγοντες,
όπως για παράδειγμα η δυναμική εξάπλωση και κυριαρχία των Ρωμαίων στην
Ανατολική Μεσόγειο και η αντιπαλότητα με τους Σελευκίδες. Θα μπορούσαμε
να συνοψίσουμε ως δευτερεύουσες αιτίες της παρακμής του βασιλείου τις
εξής:

Ø Το πολύπλοκο γραφειοκρατικό σύστημα του πτολεμαϊκού βασιλείου,

επέτρεψε με την πάροδο του χρόνου την ενίσχυση του ρόλου των βασιλικών
αξιωματούχων, οι οποίοι λειτουργούσαν σε αρκετές περιπτώσεις κατά τρόπο
αυθαίρετο, προκαλώντας την αντίδραση των υπηκόων.
Ø Επιπλέον, τα ιερά επανέκτησαν σταδιακά την εξέχουσα θέση που είχαν
στο φαραωνικό σύστημα και αποτέλεσαν σε αρκετές περιπτώσεις, εστίες
αντίστασης απέναντι στην ελληνομακεδονική κυριαρχία.

ΚΕΙΜ. 15: Πολύβιος, 5, 34, 4: ἀνεπίστατον μὲν καὶ δυσέντευκτον αὑτὸν
παρασκευάζων τοῖς περὶ τὴν αὐλὴν καὶ τοῖς ἄλλοις τοῖς (τὰ) κατὰ τὴν
Αἴγυπτον χειρίζουσιν, ὀλίγωρον δὲ καὶ ῥᾴθυμον ὑποδεικνύων τοῖς ἐπὶ τῶν ἔξω
πραγμάτων διατεταγμένοις, ὑπὲρ ὧν οἱ πρότερον οὐκ ἐλάττω, μείζω δ’
ἐποιοῦντο σπουδὴν ἢ περὶ τῆς κατ’ αὐτὴν τὴν Αἴγυπτον δυναστείας.
τοιγαροῦν ἐπέκειντο μὲν τοῖς τῆς Συρίας βασιλεῦσι καὶ κατὰ γῆν καὶ κατὰ
θάλατταν, Κοίλης Συρίας καὶ Κύπρου κυριεύοντες· παρέκειντο δὲ τοῖς κατὰ
τὴν Ἀσίαν δυνάσταις, ὁμοίως δὲ καὶ ταῖς νήσοις, δεσπόζοντες τῶν
ἐπιφανεστάτων πόλεων καὶ τόπων καὶ λιμένων κατὰ πᾶσαν τὴν παραλίαν ἀπὸ
Παμφυλίας ἕως Ἑλλησπόντου καὶ τῶν κατὰ Λυσιμάχειαν τόπων· ἐφήδρευον
δὲ τοῖς ἐν τῇ Θρᾴκῃ καὶ τοῖς ἐν Μακεδονίᾳ πράγμασι, τῶν κατ’ Αἶνον καὶ
Μαρώνειαν καὶ πορρώτερον ἔτι πόλεων κυριεύοντες. καὶ τῷ τοιούτῳ τρόπῳ
μακρὰν ἐκτετακότες τὰς χεῖρας, καὶ προβεβλημένοι πρὸ αὑτῶν ἐκ πολλοῦ τὰς
δυναστείας, οὐδέποτε περὶ τῆς κατ’ Αἴγυπτον ἠγωνίων ἀρχῆς. διὸ καὶ τὴν
σπουδὴν εἰκότως μεγάλην ἐποιοῦντο περὶ τῶν ἔξω πραγμάτων.
(το κείµενο βρίσκεται και στον Walbank, σελ. 138).

ΚΕΙΜ. 16: Πολύβιος, 5, 107, 1-3: ὁ γὰρ προειρημένος βασιλεὺς καθοπλίσας

τοὺς Αἰγυπτίους ἐπὶ τὸν πρὸς Ἀντίοχον πόλεμον πρὸς μὲν τὸ παρὸν
ἐνδεχομένως ἐβουλεύσατο, τοῦ δὲ μέλλοντος ἠστόχησε· φρονηματισθέντες
γὰρ ἐκ τοῦ περὶ Ῥαφίαν προτερήματος, οὐκέτι τὸ προσταττόμενον οἷοί τ’
ἦσαν ὑπομένειν, ἀλλ’ ἐζήτουν ἡγεμόνα καὶ πρόσωπον, ὡς ἱκανοὶ βοηθεῖν
ὄντες αὑτοῖς. ὃ καὶ τέλος ἐποίησαν οὐ μετὰ πολὺν χρόνον.
(το κείµενο βρίσκεται και στον Walbank, σελ. 163).
ΚΕΙΜ. 17: Πολύβιος, 34, 14, 1-5: τρία γένη τὴν πόλιν οἰκεῖν, τό τε Αἰγύπτιον
καὶ ἐπιχώριον φῦλον, ὀξὺ καὶ πολιτικόν, καὶ τὸ μισθοφορικόν, βαρὺ καὶ πολὺ
καὶ ἀνάγωγον· ἐξ ἔθους γὰρ παλαιοῦ ξένους ἔτρεφον τοὺς τὰ ὅπλα ἔχοντας,
ἄρχειν μᾶλλον ἢ ἄρχεσθαι δεδιδαγμένους διὰ τὴν τῶν βασιλέων οὐδένειαν.
Τρίτον δ’ ἦν γένος τὸ τῶν Ἀλεξανδρέων, οὐδ’ αὐτὸ εὐκρινῶς πολιτικὸν διὰ
τὰς αὐτὰς αἰτίας, κρεῖττον δ’ ἐκείνων ὅμως· καὶ γὰρ εἰ μιγάδες, Ἕλληνες ὅμως
ἀνέκαθεν ἦσαν καὶ ἐμέμνηντο τοῦ κοινοῦ τῶν Ἑλλήνων ἔθ<ν>ους.
(το κείµενο βρίσκεται και στον Walbank, σελ. 156).

31
 ΕΝΟΤΗΤΑ 10

Το βασίλειο των Σελευκιδών

Σέλευκος Α΄ (358-281)
Ο πατέρας του Σέλευκου Α΄, Αντίοχος, ήταν μέλος της στρατιωτικής
αριστοκρατίας του Φιλίππου Β΄. Κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του
Αλέξανδρου διακρίθηκε ιδιαίτερα ως διοικητής των ‘‘αργυράσπιδων’’. Αυτό
είχε ως αποτέλεσμα ο Αλέξανδρος να του εμπιστευθεί ακόμα και την ίδια, την
προσωπική του ασφάλεια. Από το 312 διοικούσε κατά τρόπο αυτόνομο την
περιοχή της Βαβυλώνας.

Εκτεινόμενο από τις περιοχές της ανατολικής Μ. Ασίας μέχρι την Ινδία, και
από την Βακτρία μέχρι την Συριοπαλαιστινιακή ακτή, αποτελούσε το βασίλειο
με τη μεγαλύτερη ετερογένεια πληθυσμών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, είναι
δεδομένο ότι η μορφή του βασιλέα έπρεπε να λειτουργεί ως το απόλυτο
σύμβολο ενότητας του κράτους.
Επιβαλλόταν όμως και η δημιουργία μιας γραφειοκρατικής ελίτ, ικανής να
διαχειριστεί τη δημόσια διοίκηση και να αντιπροσωπεύει επάξια την κεντρική
εξουσία σε όλα τα μήκη και πλάτη του αχανούς κράτους. Ασφαλώς, αυτοί οι
διοικητικοί υπάλληλοι, οι Φίλοι του βασιλιά, αποτελούνταν από Μακεδόνες
και άλλους Έλληνες. Τέλη του 3ου , αρχές του 2ου αι. π.Χ., άρχισαν να
εντάσσονται στην κρατική μηχανή - σε πολύ μικρούς αριθμούς- μέλη άλλων
πληθυσμιακών ομάδων.
Ορισμένος αριθμός επιγραφών μας επιτρέπει να σχηματίσουμε μια γενική
εικόνα για τη θέση των λαών της Μ. Ασίας και της Παλαιστίνης στο
σελευκιδικό κράτος. Μαρτυρείται η ύπαρξη βασιλικής γης, η οποία
αξιοποιείτο από τους βασιλικούς γεωργούς, ιδιωτικής γης που ανήκε σε
ντόπιους ή Έλληνες, ενώ παραχωρήθηκαν και εκτάσεις σε ναούς.

Οι κατοικίες
H πρακτική της παραχώρησης κλήρων από τον βασιλέα στόχευε στην
εγκατάσταση και παραμονή ελληνικών στρατιωτικών μονάδων στο βασίλειό
του. Οι οικισμοί που δημιουργήθηκαν είναι γνωστοί ως κατοικίες.
Αποτελούνταν από εν ενεργεία στρατιώτες και βρίσκονταν διαρκώς σε
επιφυλακή επιστράτευσης.
Η οργάνωση των κατοικιών, οι οποίες δεν είχαν όλες και πάντοτε στρατιωτικό
χαρακτήρα, διακρίνονταν από τα εξής χαρακτηριστικά :
Υπήρχαν κοινοί κλήροι.
Κατοικούνταν από χωρικούς, τους λαούς.
Ορισμένες βρίσκονταν εντός των ορίων μιας πόλης.
Αν και σπάνια συνέβαινε, μια κατοικία μπορούσε να αποκτήσει το
καθεστώς της πόλεως.

Οι πόλεις
Η ίδρυση πόλεων, εξυπηρετούσε πολλαπλούς στόχους, κυρίως όμως
σχετιζόταν με την προσπάθεια των Σελευκιδών να προσελκύσουν άποικους

32
από τον ελληνικό χώρο και φυσικά τη Μακεδονία για να στελεχώσουν την
πολιτική, οικονομική και στρατιωτική διοίκηση. Ίδρυσαν πόλεις με
ελληνικούς θεσμούς, θέατρα και γυμνάσια, και έδωσαν τοπωνύμια που
θύμιζαν τις περιοχές που άφησαν οι νέοι άποικοι. Θα μπορούσαμε να
χαρακτηρίσουμε αυτό το φαινόμενο ως ένα νέο ελληνικό αποικισμό.
Οι πόλεις που βρίσκονταν εντός του κράτους των Σελευκιδών μπορούν να
χωριστούν σε τέσσερεις κατηγορίες:
- Αυτές των ακτών του Αιγαίου, δηλαδή τις παλαιές ελληνικές πόλεις της Μ.
Ασίας.
- Σε νέες πόλεις, όπως για παράδειγμα αυτές της περιοχής της Συρίας.
- Σε ντόπιες πόλεις που πήραν όμως ελληνικά ονόματα.
- Σε πόλεις, που όχι μόνο πήραν ελληνικά ονόματα αλλά επιπλέον
εξελληνίστηκαν, με σημαντικό μέρος του πληθυσμού να αποτελείται από
Μακεδόνες και άλλους Έλληνες.
Οι πόλεις οικοδομούνταν με τρόπο που να ανταποκρίνονται στο ελληνικό
πολιτικό ιδεώδες. Οι σημαντικότερες εξ’αυτών περιβάλλονταν από τείχη, και
ήταν χωρισμένες σε δήμους και φυλές, διέθεταν τους απαραίτητους
ελληνικούς θεσμούς όπως Εκκλησία, Δικαστήρια, Βουλή, γυμνάσιο και
θέατρο.

Τετράπολις ονομάζονταν οι τέσσερεις πόλεις που οικοδόμησε στη Βόρεια

Συρία ο Σέλευκος Α΄ και που έφεραν τα ονόματα μελών της βασιλικής
οικογένειας: Αντιόχεια, Σελεύκεια, Απάμεια, Λαοδίκεια. Αποτελούσαν την
βιτρίνα του βασιλείου καθώς η γεωγραφική τους θέση το συνέδεε, από τη μια
με τον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου και από την άλλη με την Ασία.

ΚΕΙΜ. 18. Στράβων, Γεωγραφία, 12, 8, 15

'Ap£meia d' ™stˆn ™mpÒrion mšga tÁj „d…wj legomšnhj 'As…aj, deutereàon met¦
t¾n ”Efeson· ¥rcetai d (ο ποταµός Μαίανδρος) ¢pÕ Kelainîn, lÒfou tinÒj,
™n ú pÒlij Ãn Ðmènumoj tù lÒfJ· ™nteàqen d' ¢nast»saj toÝj ¢nqrèpouj Ð
Swt¾r 'Ant…ocoj e„j t¾n nàn 'Ap£meian tÁj mhtrÕj ™pènumon t¾n pÒlin
™pšdeixen 'Ap£maj, ¿ qug£thr mn Ãn 'Artab£zou dedomšnh d' ™tÚgcane prÕj
g£mon SeleÚkJ tù Nik£tori.

Η Βακτρία
Η Βακτρία υπήρξε μια από τις πλέον απομακρυσμένες περιοχές που
κατέκτησε ο Αλέξανδρος και είναι εξαιρετικά δύσκολο να διατυπώσει
κάποιος ασφαλή συμπεράσματα για το μέγεθος και την έκταση της παρουσίας
των Ελλήνων σε αυτή την περιοχή. Επί Σελευκιδών, αποτελούσε για ένα
χρονικό διάστημα το ανατολικότερο σύνορο του βασιλείου, αυτό που τον
χώριζε από τους Πάρθους και τους Ινδούς. Στη συνέχεια, η περιοχή
αποσπάστηκε από την αυτοκρατορία.

Αντίοχος Γ΄ ο Μέγας (223-187). Σύγχρονος του Φιλίππου Ε΄ της Μακεδονίας

(221-179). Όταν ανήλθε στο θρόνο της αυτοκρατορίας ο Αντίοχος Γ΄, η
αυτοκρατορία βρισκόταν σε πολύ κακή κατάσταση, τόσο από
πολιτικοστρατιωτική άποψη όσο και οικονομική. Ηγέτης με σπουδαίες
ικανότητες, έθεσε ως μέγιστο στόχο του την ανάκτηση των εδαφών του
βασιλείου τόσο στη Μ. Ασία όσο και στην Ασία. Η μεγάλη ήττα του Φίλιππου
Ε΄ στις Κυνός Κεφαλές από τους Ρωμαίους, έδωσε την ευκαιρία στον Αντίοχο

33
Γ΄ να προσαρτήσει εδάφη στο βασίλειο του. Περιοχές της Θράκης, του
Ελλησπόντου και της Ιωνίας, βρίσκονταν πια στη σφαίρα επιρροής του. Μέχρι
το 194 π.Χ., ο Αντίοχος είχε καταφέρει να αποκαταστήσει σε μεγάλο βαθμό τα
σύνορα του βασιλείου έτσι όπως αυτά διαμορφώθηκαν από τον ιδρυτή του
κράτους τον Σέλευκο Α΄.
212-205 Ανάβαση του Αντιόχου Γ΄.
Υποχώρηση της εξουσίας των Πτολεμαίων και μοίρασμα των κτήσεών τους
από τον Αντίοχο Γ΄ και των Φίλιππο Ε΄.
200-198: Κατάκτηση της Κοίλης Συρίας. Φιλοδοξία: Η ανάκτηση του
βασιλείου του Σελεύκου Α΄ και όλης της Μ. Ασίας. Κατάκτηση της ΝΔ Μ.
Ασίας (κτήσεις Πτολεμαίων). Ανησυχίες των Ροδίων για πιθανή συμμαχία
Αντιόχου και Φιλίππου εναντίον των ελληνικών πόλεων. Ουδετερότητα της
Ρόδου μετά από παροχές του Αντιόχου.
197 ΄Ηττα του Φιλίππου στις Κυνός Κεφαλαί.
197-196 Χειμώνας στην ΄Εφεσο. Ανακατάληψη της Πτολεμαϊκής Μ. Ασίας.
197 Θάνατος του Αττάλου Γ΄ (241-197). Ο Αντίοχος Γ΄ στρέφεται ενάντια σε
πόλεις που ανήκαν στους Ατταλίδες. Μέχρι το 196 έλεγχος του μεγαλύτερου
μέρους της Μ. Ασίας και των Στενών.
Ο Αντίοχος στην Ευρώπη. Ήττα στις Θερμοπύλες 192 από τους Ρωμαίους με
τη συμβολή των Αιτωλών. Υποχώρηση στην Ασία.
189 Ήττα του Αντίοχου στη Μαγνησία του Σιπύλου
188 Συμφωνία της Απάμειας στη Φρυγία. Απώλεια της Μ. Ασίας. Δυτικό όριο
ο Ταύρος.

ΕΝΟΤΗΤΑ 11

Το Βασίλειο του Περγάμου

Οι Ατταλίδες
Η Πέργαμος και η ακρόπολή της. Ο Λυσίμαχος είχε εμπιστευθεί ένα μέρος του
χρηματοφυλακίου του στον Φιλέταιρο (Από πατέρα Μακεδόνα,
παφλαγονικής καταγωγής).
281 Μετά τον θάνατο του Λυσιμάχου ο Φιλέταιρος προσχωρεί στο
στρατόπεδο του Σελεύκου Α΄ Νικάτορα. Ακολουθεί μια δραστήρια πολιτική
ευεργετισμού απέναντι στις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας και της Ελλάδας.
Συνεργάζεται με τον Αντίοχο Α΄. Μέχρι το 263, όταν πεθαίνει, η επικράτειά
του περιλαμβάνει την κοιλάδα του Κάικου. Η ηγεμονία του βασίζεται σε μια
απόρθητη ακρόπολη, έναν πεπειραμένο στρατό και ένα σημαντικό
θησαυροφυλάκιο.
262 Ο ανιψιός του Φιλέταιρου, Ευμένης Α΄. Αντιπαλότητα με τον Αντίοχο Α΄
Σωτήρα. Νίκη του Ευμένη στις Σάρδεις. Ανεξαρτησία από το βασίλειο των
Σελευκιδών με κοπή νομισμάτων με τη μορφή του Φιλέταιρου.
Αντιπαράθεση με τον Αντίοχο Β΄ Θεό και τους Γαλάτες. Φόρος στους
Γαλάτες. Εξάρτηση από μισθοφορικά στρτεύματα.
241 Θάνατος του Ευμένη. Άτταλος Α΄ στο θρόνο.
240 Διακοπή του φόρου προς τους Γαλάτες. Τίτλος του βασιλέως και Σωτήρα.
Εκμετάλλευση των εσωτερικών διαμαχιών των Σελευκιδών.
228 Επιτυχίες και έλεγχος της Μ. Ασίας.
Μετά το 220, η απουσία του Αντιόχου στην Ανατολή (212-205) ευνοεί τον
Άτταλο Α,΄ ενώ η δραστήρια ευρωπαϊκή πολιτική του τον φέρνει σε
αντιπαλότητα με τον Φίλιππο Ε΄ και σε συμμαχία με τους Ρωμαίους.

34
197 Θάνατος του Αττάλου Α΄. Εισβολή του Αντιόχου Γ΄. Ο Ευμένης Β΄
βασιλεύς.
189 Ήττα του Αντίοχου στη Μαγνησία του Σιπύλου
188 Συμφωνία της Απάμειας στη Φρυγία. Οι Ατταλίδες επεκτείνονται ως τη
Μεσόγειο. Οι πόλεις που ανήκαν άλλοτε στον Άτταλο και όσες βοήθησαν τον
Αντίοχο έγιναν φόρου υποτελείς στον Ευμένη. Σταθεροποίηση του κράτους.

Η ανατολική Μεσόγειος μετά τη Συνθήκη της Απάμειας (188 π.Χ.)

35
 ΕΝΟΤΗΤΑ 12

Οι ελληνικές πόλεις και οι Συμπολιτείες

Η πόλη αποτέλεσε και στα ελληνιστικά χρόνια τον κυρίαρχο τύπο πολιτικής
οργάνωσης για τους Έλληνες. Έπρεπε όμως να προσαρμοστούν σε μια νέα
κατάσταση και πολύ συχνά αναγκάζονταν να μεταβάλουν αναλόγως των
εξελίξεων, το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας τους.
Η μοναρχία αποτελούσε κυρίαρχο πολιτειακό μόρφωμα και οι ελληνικές
πόλεις βρέθηκαν μπροστά σε μια σκληρή γι’αυτές πραγματικότητα. Να πρέπει
να ‘‘συμμορφώνονται’’ προς τις απαιτήσεις και τα αιτήματα ενός πανίσχυρου
μονάρχη, γεγονός που παραβίαζε κατάφωρα την ανεξαρτησία και αυτονομία
τους.
Στα ελληνιστικά χρόνια παρατηρείται επίσης προσπάθεια σύναψης
συμφωνιών ανάμεσα σε πόλεις. Στόχος ήταν να αντιμετωπιστεί η άνιση
στρατιωτική και πολιτική δύναμη των βασιλέων. Με αυτό τον τρόπο, ένα
μικρό ή μεγάλο σύνολο πόλεων, δια μέσου μιας χαλαρής πολιτικής ένωσης,
αποκτά ιδιαίτερο πολιτικό βάρος και διαπραγματεύεται με τους μονάρχες με
καλύτερους όρους. Αυτές οι ‘‘ενώσεις’’ ονομάζονταν Συμπολιτείες.

Χαρακτηριστικά της ζωής των πόλεων στον δημόσιο βίο

Διεθνείς διαιτησίες: Στα ελληνιστικά χρόνια, η επίλυση των διαφορών μεταξύ

των ελληνικών πόλεων, πολύ συχνά, δεν έπαιρνε χαρακτήρα πολεμικής
σύγκρουσης. Οι αντιμαχόμενες πλευρές κατέφευγαν στην επιδιαιτησία του
βασιλέα, γεγονός που τους επέτρεπε να αποφύγουν τις καταστροφές που
επιφέρει μια ένοπλη σύγκρουση.
Ασυλία: Στον ελληνικό κόσμο, οι ναοί και άλλοι ιεροί χώροι απολάμβαναν του
προνομίου της ασυλίας. Οι Έλληνες τιμωρούσαν όποιον εισερχόταν στον ιερό
χώρο, με σκοπό την απόσπαση λαφύρων ή άλλων αντικειμένων. Η σύλη, ήταν
διαδεδομένη μεταξύ πόλεων και σήμαινε νόμιμα αντίποινα μιας πόλης
εναντίον κάποιας άλλης. Σε μια προσπάθεια να μειωθούν οι εντάσεις μεταξύ
των πόλεων, το φαινόμενο της σύλης αντιμετωπίστηκε με την παραχώρηση σε
ορισμένες εξ’αυτών, ασυλίας. Η πόλη που απολάμβανε αυτού του προνομίου
ήταν ιερή και προστατευόταν, ο δε βασιλιάς, συχνά με προσωπική παρέμβαση,
παραχωρούσε ασυλία σε πόλη που διέκειτο πολύ ευνοϊκά απέναντί του.
Εορτές: Οι σπουδαιότερες εορτές με πανελλήνιο χαρακτήρα των κλασικών
χρόνων, αλλά και εορτές που είχαν ιδιαίτερη σημασία όχι για μια μόνο πόλη
αλλά και για μια ευρύτερη περιοχή, διατηρήθηκαν και στα ελληνιστικά
χρόνια. Είναι όμως ευνόητο, πως στις συνθήκες που δημιουργήθηκαν,
σημαίνοντα ρόλο έπαιζε και η μορφή του βασιλέα, και σε αρκετές περιπτώσεις
οι γιορτές οργανώνονταν γύρω από το πρόσωπό του.
Η προξενία: Αποτελούσε ένα επιπλέον τρόπο αντιμετώπισης των αναγκών
που δημιουργούσε η συνεχής μετακίνηση ατόμων, πολιτικών αντιπροσωπειών,
πολιτιστικών ομάδων από τη μια πόλη στην άλλη, σε όλα τα μήκη και πλάτη
του ελληνιστικού κόσμου. Ο πρόξενος μιας πόλης, ήταν επιφορτισμένος με την
ευθύνη να υποδέχεται τους ξένους μιας άλλης πόλης, να τους φιλοξενεί και να
φροντίζει για τη διαμονή τους αλλά και την ασφάλεια τους. Ήταν ένας πολύ
τιμητικός τίτλος και στα ελληνικά χρόνια παραχωρείτο συχνά. Ήταν τέτοια η

36
σημασία αυτής της πρακτικής, ώστε σε ορισμένες περιπτώσεις ολόκληρες
πόλεις συνδέθηκαν με δεσμούς προξενίας.

Πολιτικά δικαιώματα μεταξύ πόλεων

Ατέλεια: απαλλαγή από την καταβολή φόρων,

Ισοτέλεια: ίδια φορολογία για όλους τους πολίτες,
Δικαίωμα πολίτη: παραχώρηση σε μια ομάδα ξένων ανθρώπων του
δικαιώματος του πολίτη, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστεί για παράδειγμα
η λειψανδρία ή η μείωση του πληθυσμού.
Οι παραχωρήσεις ισοπολιτείας από μια πόλη σε μια άλλη ή από μια πόλη σε
ομάδες ανθρώπων ή σε μεμονωμένα άτομα είναι συχνό φαινόμενο στα
ελληνιστικά χρόνια. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι πόλεις έκαναν ένα βήμα
παραπάνω και αποφάσιζαν να συγχωνευθούν δημιουργώντας έτσι μια
συμπολιτεία. Αυτό επιβαλλόταν από τη στιγμή που οι πολύ μικρές πόλεις ήταν
ιδιαίτερα εκτεθειμένες στις συγκρούσεις ανάμεσα στα μεγάλα ελληνιστικά
βασίλεια.

Η Αιτωλική Συμπολιτεία
Αποτελεί μια από τις σημαντικότερες Συμπολιτείες των ελληνιστικών χρόνων.
Ισχυροποιήθηκε και εξάπλωσε τον έλεγχό της στην κεντρική Ελλάδα μετά τη
μεγάλη νίκη των Αιτωλών επί των Γαλατών στους Δελφούς το 279 π.Χ.
Διαλύθηκε οριστικά – είχε ήδη αποδυναμωθεί από το 168 π.Χ. – το 31 π.Χ.
όταν και συμμετείχε στη ναυμαχία στο Άκτιο στο πλευρό των ηττημένων,
Αντώνιου και Κλεοπάτρας.
Δομή και θεσμοί του Κοινού των Αιτωλών
Λαϊκή Συνέλευση (Εκκλησία): Μετείχαν όλοι οι άνδρες στρατεύσιμης
ηλικίας. Συγκαλούνταν δύο -τουλάχιστον- φορές τον χρόνο. Αποφάσιζε για
όλα τα σημαντικά ζητήματα, και κυρίως εξωτερικής πολιτικής.
Συνέδριον (Βουλή): Διηύθυνε τις εργασίες της συνέλευσης και παρα-
κολουθούσε τη λειτουργία των κατά τόπους συνελεύσεων. Αυτό το σώμα
ήταν υπεύθυνο για την παραχώρηση προξενίας και άλλων τέτοιων προνομίων
σε πολίτες ξένων πόλεων.
Απόκλητοι: Αποτελούσε επιτροπή της βουλής, η οποία απαρτιζόταν από
περίπου 30 μέλη με επικεφαλή τον στρατηγό.
Στρατηγός: Ήταν ο επικεφαλής της Συνέλευσης.

Αχαϊκή Συμπολιτεία
Το Αχαϊκό Κοινό αποτελούσαν στα κλασικά χρόνια περίπου 12 πόλεις της
Πελοποννήσου και συνεκτικός θρησκευτικός τους θεσμός ήταν η λατρεία του
Δία. Είναι όμως κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα π.Χ που το Κοινό θα αρχίσει
να αναπτύσσεται και να αποκτά περισσότερο πολιτικό και στρατιωτικό κύρος
για να φτάσει στην κορύφωσή του στα ελληνιστικά χρόνια. Ο σκοπός ίδρυσής
του ήταν να «εκδιώξει τους Μακεδόνες από την Πελοπόννησο, να ανατρέψει
τις τυραννικές κυβερνήσεις και να διασφαλίσει για κάθε πόλη την ελευθερία
της (Πολύβιος 2, 43, 8)». Από το 192 π.Χ. και μετά, η ισχύς που απέκτησε ήταν
τέτοια ώστε να ελέγχει σημαντικές περιοχές της Πελοποννήσου αλλά και της
κεντρικής Ελλάδος. Μετά το 146 π.Χ. όμως και τις καταστροφικές συνέπειες
από τον Αχαϊκό πόλεμο, το Κοινό θα εξασθενίσει και θα πάψει να παίζει
σημαίνοντα ρόλο στις ελληνικές υποθέσεις. Ο τελευταίος μεγάλος στρατηγός

37
του Κοινού, ο Φιλοποίμην, ήταν σύμφωνα με τον Πλούταρχο και ο
‘‘τελευταίος των Ελλήνων’’.
Δομή και θεσμοί του Κοινού των Αχαιών
Η συγκεκριμένη Συμπολιτεία, είχε μεγαλύτερη σημασία για τον ελληνικό χώρο
από ότι η Αιτωλική. Σημαντικότεροι θεσμοί της ήταν οι εξής:
Συνέλευση: Δικαίωμα συμμετοχής είχαν όλοι οι άρρενες πολίτες. Εκεί συζη-
τούνταν τα πλέον κρίσιμα για την πόλη θέματα, που άπτονταν της εσωτερικής
και εξωτερικής πολιτικής.
Βουλή: Συμμετείχαν όλοι οι άρρενες πολίτες άνω των 30 ετών.
Στρατηγός: Από το 225 και μετά η Συμπολιτεία διέθετε έναν και μοναδικό
στρατηγό.
Δημιουργοί: Μαζί με τον στρατηγό συγκαλούσαν τις συνελεύσεις, και συχνά
καθόριζαν τα θέματα προς συζήτηση.
Διάφοροι αξιωματούχοι: Ναύαρχος, Νομογράφοι, Ταμίας αποτελούσαν
μερικούς από τους σημαντικότερους αξιωματούχους του Κοινού

ΚΕΙΜ. 19: Πολύβιος, 2, 38, 5-9: δῆλον ὡς τύχην μὲν λέγειν οὐδαμῶς ἂν εἴη
πρέπον· φαῦλον γάρ· αἰτίαν δὲ μᾶλλον ζητεῖν. χωρὶς γὰρ ταύτης οὔτε τῶν
κατὰ λόγον οὔτε τῶν παρὰ λόγον εἶναι δοκούντων οὐδὲν οἷόν τε
συντελεσθῆναι. ἔστι δ’ οὖν, ὡς ἐμὴ δόξα, τοιαύτη τις. ἰσηγορίας καὶ παρρησίας
καὶ καθόλου δημοκρατίας ἀληθινῆς σύστημα καὶ προαίρεσιν εἰλικρινεστέραν
οὐκ ἂν εὕροι τις τῆς παρὰ τοῖς Ἀχαιοῖς ὑπαρχούσης. αὕτη τινὰς μὲν ἐθελοντὴν
αἱρετιστὰς εὗρε Πελοποννησίων, πολλοὺς δὲ πειθοῖ καὶ λόγῳ προσηγάγετο·
τινὰς δὲ βιασαμένη σὺν καιρῷ παραχρῆμα πάλιν εὐδοκεῖν ἐποίησεν αὑτῇ τοὺς
ἀναγκασθέντας. οὐδενὶ γὰρ οὐδὲν ὑπολειπομένη πλεονέκτημα τῶν ἐξ ἀρχῆς,
ἴσα δὲ πάντα ποιοῦσα τοῖς ἀεὶ προσλαμβανομένοις ταχέως καθικνεῖτο τῆς
προκειμένης ἐπιβολῆς, δύο συνεργοῖς χρωμένη τοῖς ἰσχυροτάτοις, ἰσότητι καὶ
φιλανθρωπίᾳ. διὸ ταύτην ἀρχηγὸν καὶ (παρ)αίτιον ἡγητέον τοῦ
συμφρονήσαντας Πελοποννησίους τὴν ὑπάρχουσαν αὐτοῖς εὐδαιμονίαν
καταστήσασθαι
(το κείµενο βρίσκεται και στον Walbank, σελ. 219-220).

ΚΕΙΜ. 20: Πολύβιος, 2, 37, 9-11: πολλῶν γὰρ ἐπιβαλομένων ἐν τοῖς
παρεληλυθόσι χρόνοις ἐπὶ ταὐτὸ συμφέρον ἀγαγεῖν Πελοποννησίους, οὐδενὸς
δὲ καθικέσθαι δυνηθέντος διὰ τὸ μὴ τῆς κοινῆς ἐλευθερίας ἕνεκεν ἀλλὰ τῆς
σφετέρας δυναστείας χάριν ἑκάστους ποιεῖσθαι τὴν σπουδήν, τοιαύτην καὶ
τηλικαύτην ἐν τοῖς καθ’ ἡμᾶς καιροῖς ἔσχε προκοπὴν καὶ συντέλειαν τοῦτο τὸ
μέρος ὥστε μὴ μόνον συμμαχικὴν καὶ φιλικὴν κοινωνίαν γεγονέναι
πραγμάτων περὶ αὐτούς, ἀλλὰ καὶ νόμοις χρῆσθαι τοῖς αὐτοῖς καὶ σταθμοῖς
καὶ μέτροις καὶ νομίσμασι, πρὸς δὲ τούτοις ἄρχουσι, βουλευταῖς, δικασταῖς,
τοῖς αὐτοῖς, καθόλου δὲ τούτῳ μόνῳ διαλλάττειν τοῦ μὴ μιᾶς πόλεως διάθεσιν
ἔχειν σχεδὸν τὴν σύμπασαν Πελοπόννησον, τῷ μὴ τὸν αὐτὸν περίβολον
ὑπάρχειν τοῖς κατοικοῦσιν αὐτήν, τἄλλα δ’ εἶναι καὶ κοινῇ καὶ κατὰ πόλεις
ἑκάστοις ταὐτὰ καὶ παραπλήσια…
(το κείµενο βρίσκεται και στον Walbank, σελ. 217-218).

38

ΕΝΟΤΗΤΑ 13

Οικονομία και κοινωνία στην ελληνιστική εποχή

Οι μεταβολές που σημειώθηκαν στη γεωργία κατά τους ελληνιστικούς

χρόνους δεν ήταν τέτοιας έκτασης και σημασίας ώστε να μιλάμε για
θεαματική αλλαγή των μέσων και των δυνάμεων παραγωγής.
Το νόμισμα, διαδόθηκε και έγινε η βάση της οικονομίας των ελληνιστικών
βασιλείων αλλά και όλων των μεγάλων αστικών κέντρων της Ανατολής.
Οδηγούμαστε σε μια χρηματική οικονομία.
Αντιθέτως, στις περιοχές της υπαίθρου, αλλά και άλλων απομακρυσμένων
περιοχών από τις μεγάλες πόλεις, παρατηρείται ακόμη η ύπαρξη της
ανταλλακτικής οικονομίας.
Οι ελληνικές πόλεις, οι Σελευκίδες αλλά και οι Αντιγονίδες υιοθέτησαν το
αττικό μέτρο, καθιερώνοντας έτσι ένα διεθνές νόμισμα. Στην Αίγυπτο όμως, η
διατήρηση του μονοπωλιακού συστήματος της οικονομίας, επέβαλλε την
υιοθέτηση ενός άλλου συστήματος.
Αττικό τετράδραχμο = 17 γραμμάρια (Aττική δραχμή = 4.25 γραμμάρια).
Αιγυπτιακό τετράδραχμο = 13-15 γραμμάρια.

Η οικονομία των πόλεων και οι βασιλείς.

Οι ελληνικές πόλεις, όπως και σε πολιτικά και στρατιωτικά θέματα, έτσι και
στα οικονομικά, εξαρτιόνταν άλλοτε σε μεγάλο και άλλοτε σε μικρό βαθμό
από τους βασιλείς. Αυτό είχε ορισμένα πλεονεκτήματα αλλά μειονεκτήματα.
Οι βασιλείς, στην προσπάθειά τους να αποκτήσουν την εύνοια μιας πόλεως
επιχειρούσαν με δωρεές να ενισχύσουν την τοπική οικονομία. Οι βασιλικές
ευεργεσίες περισσότερο και από επίδειξη της μεγαλοψυχίας του μονάρχη,
αποτελούσαν πολιτική πράξη που στόχευε στον ειρηνικό προσεταιρισμό μιας
πόλης. Αυτό έδινε τη δυνατότητα σε μια κοινότητα να επιζητά τη βοήθεια και
την παρέμβαση του βασιλέα αν έκρινε πως κάτι τέτοιο θα απέβαινε προς το
συμφέρον της. Σε περιόδους δύσκολες για τα βασίλεια παρατηρείται
προσπάθεια αυθαίρετης επιβολής φόρων από την κεντρική εξουσία. Έκτατες
εισφορές, εκτός από τις ετήσιες, ήταν συνηθισμένες σε περίοδο έντονων
στρατιωτικών κινητοποιήσεων. Αυτό προκαλούσε αστάθεια στις πόλεις, όχι
μόνο οικονομική αλλά και κοινωνική, αφού τα χαμηλότερα κοινωνικά
στρώματα βρίσκονταν σε δύσκολη θέση και αντιδρούσαν.

Δημογραφικά προβλήματα
Είναι δεδομένο, πως σε κάποιες περιοχές και στις τάξεις ορισμένων
κοινωνικών ομάδων, παρατηρείται μείωση του πληθυσμού εξαιτίας πολλών
παραγόντων, όπως οι πόλεμοι, η πειρατεία, οι μετακινήσεις πληθυσμών.
Φαίνεται, πως πολύ μεγαλύτερο ήταν το πρόβλημα της έλλειψης
καλλιεργήσιμης γης και η δύσκολη κατάσταση στην οποία περιήλθε μεγάλος
αριθμός χωρικών.

Κοινωνικές συγκρούσεις και μεταβολές

Στους ελληνιστικούς χρόνους, αρκετές πόλεις του ελληνικού χώρου

αντιμετώπιζαν σοβαρά κοινωνικά προβλήματα, κυρίως εξαιτίας της

39
οικονομικής δυσπραγίας και της συγκέντρωση πλούτου στα χέρια ορισμένου
αριθμού ανθρώπων. Αυτό βεβαίως δεν ήταν ένα καθολικό φαινόμενο,
παρατηρείται πάντως συχνά και σε αρκετές πόλεις.
Όσοι βρίσκονταν σε δεινή οικονομική θέση, ήταν δηλαδή οφειλέτες, σε
περιπτώσεις εξωτερικής επίθεσης δεν θα δίσταζαν να συνεργαστούν με τον
εχθρό για να απαλλαγούν από τη δύσκολη θέση στην οποία βρίσκονταν. Αυτό
είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται συχνά κοινωνικές αναταραχές και η
πόλη να φτάνει στα πρόθυρα εμφύλιας σύρραξης.
Οι περισσότερες κοινωνικές επαναστάσεις που παρατηρούνται στις ελληνικές
πόλεις δεν έφεραν δραματικές αλλαγές ούτε σε πολιτικό αλλά ούτε και σε
κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο. Πραγματική αλλαγή, θα ήταν η μαζική
απελευθέρωση δούλων όμως κάτι τέτοιο ήταν εντελώς εκτός της ελληνικής
κοσμοθεωρίας. Ακόμα και ο φτωχός είχε πλήρη επίγνωση του τεράστιου
χάσματος που τον χώριζε από τον δούλο και σπανίως τολμούσε να
συμμαχήσει μαζί του.
Επίσης φαίνεται πως οι εύποροι πολίτες, συνεχίζοντας μια παλαιά παράδοση
των Ελλήνων, κατόρθωναν να εκτονώνουν την κρίση με δημόσιες
παρεμβάσεις, οι οποίες εκφράζονταν δια μέσου της ευεργεσίας και της
δωρεάς. Παρείχαν δηλαδή στα πλέον ευπαθή σώματα της κοινωνίας τα
βασική είδη επιβίωσης όπως είναι για παράδειγμα το σιτάρι.

Η Σπάρτη

Η ιστορία της Σπάρτης, παρουσιάζει κατά τον 3ο αιώνα π.Χ., εξαιρετικό

ενδιαφέρον, καθώς παρατηρούνται σημαντικές κοινωνικοοικονομικές
εξελίξεις και προσπάθειες δημιουργίας αποτελεσματικών μηχανισμών
επίλυσης των προβλημάτων που αντιμετώπιζε η πόλη.
Όπως και σε άλλες πόλεις, το μεγαλύτερο κοινωνικό πρόβλημα ήταν η
συγκέντρωση υπέρμετρου πλούτου στα χέρια λίγων, οδηγώντας μεγάλο
αριθμό φτωχών σε δεινή οικονομική θέση. Αυτό ερχόταν σε αντίθεση με το
πατροπαράδοτο πολίτευμα των Λακεδαιμονίων το οποίο τουλάχιστο ως προς
την οικονομία, στηριζόταν κυρίως σε ένα αγροτικό μοντέλο με βάση τους
κλήρους των Σπαρτιατών-πολιτών και την εκμετάλλευση της εργασίας των
ειλώτων αλλά και των περιοίκων.
Οι γενικότερες αλλαγές του 3ου αι. κλονίζουν το παραπάνω μοντέλο και
οδηγούν σε απαιτήσεις για μεταρρυθμίσεις. Η πρώτη προσπάθεια
μεταρρύθμισης του συστήματος από τον Άγι Δ΄ (244-241), κατέληξε σε
αδιέξοδο. Ο βασιλιάς επιχείρησε να επαναφέρει τους πατροπαράδοτους
νόμους, με τα κοινά συσσίτια, τους κοινούς κλήρους και τους είλωτες-
καλλιεργητές της γης. Αυτό προκάλεσε τη σφοδρή αντίδραση των εύπορων
Σπαρτιατών, ακόμα και μελών της ίδιας της βασιλικής οικογένειας, ενώ
φαίνεται πως απέτυχε να προσεταιριστεί και σημαντικό αριθμό πολιτών. Η
δολοφονία του δείχνει πόσο δύσκολο ήταν τελικά το εγχείρημα να αναζητηθεί
στο ένδοξο παρελθόν της πόλης, η λύση σε αυτά τα μεγάλα και πολύπλοκα
προβλήματα.

40
Λίγο αργότερα ο Κλεομένης Γ΄ (235-222), προσπάθησε να αντιμετωπίσει τη
δύσκολη κατάσταση με νέα μέτρα.
Κατάργησε τους πέντε έφορους και εξόρισε τους πολιτικούς του αντιπάλους.
Επανέφερε την παλαιά στρατιωτική εκπαίδευση και δημιούργησε σώμα
οπλιτών αποτελούμενο επίσης από περίοικους.
Επανέφερε το παλαιό σύστημα αγροτικής οικονομίας με τη διανομή κλήρων
και τα κοινά συσσίτια.
Η αποτυχία του έγκειται σε μεγάλο βαθμό, στην εξαιρετικά φιλόδοξη
εξωτερική πολιτική του, η οποία στόχευε στην εξάπλωση της Σπαρτιατικής
ηγεμονίας σε όλη σχεδόν την Πελοπόννησο. Αυτό τον έφερε σε σύγκρουση με
την Αχαϊκή Συμπολιτεία, και μελανό σημείο της δράσης του υπήρξε η
καταστροφή της Αχαϊκής πρωτεύουσας, της Μεγαλόπολης. Σε σύγκρουση
ήρθε επίσης και με τον Μακεδόνα βασιλιά Αντίγονο Δώσωνα. Η ήττα του στη
Σελλασία (222) σήμανε και το τέλος της βασιλείας του. Η αποτυχία των
επαναστάσεων στη Σπάρτη και η αδυναμία προσαρμογής της στα νέα
δεδομένα, δείχνει πως ο παλαιός ελληνικός κόσμος βρέθηκε αντιμέτωπος με
πολύ μεγάλες προκλήσεις στις οποίες σε πολλές περιπτώσεις, αδυνατούσε να
ανταποκριθεί με επιτυχία. Η δυναμική εμφάνιση της Ρώμης έθεσε βεβαίως σε
άλλη διάσταση τα προβλήματα.
Ο Αντίγονος Δώσωνας, αποδέχτηκε με μεγάλη προθυμία την απόφαση της
Αχαϊκής Συμπολιτείας να ζητήσει τη βοήθειά του στη σύγκρουσή της με τον
Κλεομένη και έτσι με στρατό που ξεπερνούσε τις 15000 χιλιάδες άνδρες,
έφτασε στην Πελοπόννησο για να αντιμετωπίσει τον Σπαρτιάτη βασιλιά. Η
συντριπτική ήττα των Λακεδαιμονίων, έθεσε τέλος και στις τελευταίες
προσπάθειες αυτής της ιστορικής πόλης του ελληνικού κόσμου να επανέλθει
δυναμικά στο προσκήνιο.

Η τελική επικράτηση της Ρώμης (2ος-1ος αι. π.Χ.)

Η ρωμαϊκή σύγκλητος, μετά την μεγάλη της νίκη στις Κυνός Κεφαλές (197
π.Χ.) εναντίον του Φίλιππου Ε΄ και στην Απάμεια (188 π.Χ.) εναντίον του
Αντίοχου Γ΄, αποφάσισε πως ευνοϊκότερη εξέλιξη για τα συμφέροντά της, θα
ήταν η πλήρης απαλλαγή από την παρουσία των Μακεδόνων στον ελληνικό
χώρο. Αυτό σήμαινε την οριστική κατάλυση του Μακεδονικού βασιλείου.
Οι Ρωμαίοι εξαρχής δεν έβλεπαν με καλό μάτι την ανάρρηση του Περσέα στο
θρόνο. Θεωρούσαν ότι η πολιτική που ακολουθούσε δεν λάμβανε υπόψη της
την αδιαμφισβήτητη ισχύ των ρωμαϊκών λεγεώνων, η οποία επέβαλλε την
πολιτική χειραγώγηση των ελληνικών πόλεων. Αυτό σήμαινε ότι οι τελευταίες
δεν είχαν πολλές επιλογές. Στην πραγματικότητα ήταν αδύνατο να
ακολουθήσουν τον Περσέα. Η ήττα των Μακεδόνων στην Πύδνα το 168 π.Χ.
ήταν τέτοιας έκτασης, ώστε οι Μακεδόνες να μην είναι σε θέση να
ανακάμψουν. Μετά από αυτή την εξέλιξη, ήταν θέμα χρόνου τα δύο
ελληνιστικά βασίλεια που βρίσκονταν στην Ανατολή, των Πτολεμαίων και
των Σελευκιδών να υποκύψουν στην πολιτική και στρατιωτική ανωτερότητα
των Ρωμαίων.

ΚΕΙΜ. 21. Πολύβιος, Ιστορίαι, 18, 51, 3-6:

Ð d basileÝj (δηλ. o Αντίοχος Γ΄) prîton mn diapore‹n œfh kat¦ t…na
lÒgon ¢mfisbhtoàsi prÕj aÙtÕn Øpr tîn ™pˆ tÁj 'As…aj pÒlewn. deÚteron d'
ºx…ou mhdn aÙtoÝj polupragmone‹n kaqÒlou tîn kat¦ t¾n 'As…an· oÙd g¦r

41
aÙtÕj perierg£zesqai tîn kat¦ t¾n 'Ital…an ¡plîj oÙdšn. e„j d t¾n Eυrèphn
œfh diabebhkšnai met¦ tîn dun£mewn ¢nakthsÒmenoj t¦ kat¦ t¾n
CerrÒnhson kaˆ t¦j ™pˆ Qr®khj pÒleij· t¾n g¦r tîn tÒpwn toÚtwn ¢rc¾n
m£lista p£ntwn aØtù kaq»kein. enai mn g¦r ™x ¢rcÁj τ¾n dunaste…an
taÚthn Lusim£cou, SeleÚkou d polem»santoj prÕj aÙtÕn kaˆ krat»santoj
tù polšmJ p©san t¾n Lusim£cou basile…an dor…kthton genšsqai SeleÚkou.

ΚΕΙΜ. 22. Πλούταρχος, Αντώνιος, [75.1] πάλιν δ ̓ Ἀντώνιος ἔπεμπε Καίσαρα

μονομαχῆσαι προκαλούμενος. ἀποκριναμένου δ ̓ ἐκείνου πολλὰς ὁδοὺς
Ἀντωνίῳ παρεῖναι θανάτου, συμφρονήσας ὅτι τοῦ διὰ μάχης οὐκ ἔστιν αὐτῷ
βελτίων θάνατος, ἔγνω καὶ κατὰ γῆν ἅμα καὶ θάλατταν ἐπιχειρεῖν. [75.2] καὶ
παρὰ δεῖπνον ὡς λέγεται τοὺς οἰκέτας ἐκέλευεν ἐπεγχεῖν καὶ προθυμότερον
εὐωχεῖν αὐτόν· ἄδηλον γὰρ εἰ τοῦτο ποιήσουσιν αὔριον ἢ δεσπόταις ἑτέροις
ὑπηρετήσουσιν, αὐτὸς δὲ κείσεται σκελετὸς καὶ τὸ μηδὲν γενόμενος. [75.3]
τοὺς δὲ φίλους ἐπὶ τούτοις δακρύοντας ὁρῶν, ἔφη μὴ προάξειν ἐπὶ τὴν μάχην,
ἐξ ἧς αὑτῷ θάνατον εὐκλεᾶ μᾶλλον ἢ σωτηρίαν ζητεῖν καὶ νίκην. [75.4] ἐν

ταύτῃ τῇ νυκτὶ λέγεται μεσούσῃ σχεδόν, ἐν ἡσυχίᾳ καὶ κατηφείᾳ τῆς πόλεως
διὰ φόβον καὶ προσδοκίαν τοῦ μέλλοντος οὔσης, αἰφνίδιον ὀργάνων τε
παντοδαπῶν ἐμμελεῖς φωνὰς ἀκουσθῆναι καὶ βοὴν ὄχλου μετ ̓ εὐασμῶν καὶ
πηδήσεων σατυρικῶν, ὥσπερ θιάσου τινὸς οὐκ ἀθορύβως ἐξελαύνοντος· [75.5]
εἶναι δὲ τὴν ὁρμὴν ὁμοῦ τι διὰ τῆς πόλεως μέσης ἐπὶ τὴν πύλην ἔξω τὴν
τετραμμένην πρὸς τοὺς πολεμίους, καὶ ταύτῃ τὸν θόρυβον ἐκπεσεῖν πλεῖστον
γενόμενον. [75.6] ἐδόκει δὲ τοῖς ἀναλογιζομένοις τὸ σημεῖον ἀπολείπειν ὁ θεὸς
Ἀντώνιον, ᾧ μάλιστα συνεξομοιῶν καὶ συνοικειῶν ἑαυτὸν διετέλεσεν.

Οι συνέπειες της ρωμαϊκής κατάκτησης

Ο ρωμαϊκός έλεγχος επί των ελληνικών πόλεων εκδηλωνόταν με ποικίλους
τρόπους. Η καταβολή φόρων ήταν ασφαλώς η πλέον φανερή έκφραση της
υποτέλειας τους και είναι ενδιαφέρον να τονιστεί το γεγονός ότι μέχρι και τον
πρώτο αιώνα π.Χ., η ελληνική ανατολή υπέφερε συχνά από την
δραστηριότητα των Ρωμαίων αξιωματούχων που δεν δίσταζαν να αποσπούν
από τις πόλεις υλικά αντικείμενα και όχι μόνο, επιθυμώντας έτσι να
αποκτήσουν μεγάλο πλούτο και κατά συνέπεια κύρος στα μάτια της ρωμαϊκής
πολιτικής και στρατιωτικής αριστοκρατίας.

Η ελληνική επίδραση στη Ρώμη

Η ελληνική παιδεία επηρέασε πολλούς σημαντικούς Ρωμαίους διανοητές.
Αυτό μαρτυρά το γεγονός πως πολλοί εξ’αυτών, κυρίως τους πρώτους δύο
αιώνες της κατάκτησης της Ελλάδος, έγραψαν τα έργα τους στην ελληνική
γλώσσα. Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι ίσως το γεγονός ότι πλήθος Ρωμαίων
ήρθαν για πρώτη φορά σε συχνή και καθημερινή επαφή με μεγάλα και
σημαντικά έργα του ελληνικού κόσμου.

Θρησκευτικές εξελίξεις
H κάμψη του ορθολογιστικού στοιχείου που διέκρινε την ελληνική θρησκεία
και ενίσχυση του διονυσιακού της χαρακτήρα. Οι νέες πολιτικές και

42
κοινωνικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν στα ελληνιστικά χρόνια,
συνέβαλαν στην εξασθένιση των παλαιών θρησκευτικών συνηθειών και
πολλές μυστηριακές τελετές μοιάζουν να βρίσκουν τώρα ολοένα και
περισσότερους οπαδούς. Επίσης, χαρακτηριστικό των μεταβολών στον
θρησκευτικό τομέα κατά τους χρόνους αυτούς υπήρξε ασφαλώς και η τάση
να λατρεύονται ως θεότητες κάποιες αφηρημένες έννοιες όπως η Φιλία, η
Ελευθερία, η Δικαιοσύνη. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η έννοια της Τύχης.
Λατρευόταν ευρύτατα στον ελληνικό χώρο και είναι γνωστό ότι κατείχε
εξέχουσα θέση στο έργο του Πολύβιου.

Πολιτισμικές εξελίξεις
Νέες τάσεις στη Φιλοσοφία (ανάπτυξη φιλοσοφικών σχολών με επίκεντρο την
ανασχόληση με το άτομο και την ηθική φιλοσοφία), στη Λογοτεχνία (νέα
λογοτεχνικά είδη), στην Τέχνη, καθώς και ανάπτυξη των επιστημών (π.χ.
Αστρονομία).

43