Bitstream 38430

3EOPHTTK PAAOBA
BI{3AHTOJIOIIIKOI I4HCTI,ITYTA
XLIII
paAonu o6yxnaheuu oeunr 6pojeu 36opnuna IJacralrv cy I{3 Caonlnrelsa
rroAgerrrx Ha IV HaquoHanHoj r<oHQepeHqujl{ BI,I3aHToJloIa' oAp}KaHoj ol 27. lo
cneAehy jeceH.
no rpaluquju, Konr[epeuquja je uMara reMarcKl{ Aeo - oBora rlyra Cp6u-
ja u Busauutuja - uoc'tednre ctrtonehe - II ofIIuTI{ AeO' ca caorlluTelbuMa pa3nLt-
rII,ITe TeMaTI{Ke, Koja cy, Kao II caOfIIuTeIba I43 upBof Aena' [pOHcTeKna I{3 paAa
ua npojerruua, $UuauC[paHI{M OA MUH[CTapCTBa HayKe II 3aIuTI{Te }I(lIBoTHe
cpeanne Peny6nune Cp6uje. Cnequsuvnocr KoHOepeHIIuje' I{ oBor 36opunra,
orJreAa ce y roMe lxro Aeo paAoBa caApxl{ H IIpBe pe3ynTare IpqKo-cpIIcKOf IIpO-
jerra o r.rHrepaKrlr{j}r Butanruje u cp6uje y rocneArbeM BeKy rbr{xoBor rlocroJa-
La, xojr.r oa""ja y capa*r'H6ucruryra3a Bv3aHTr4jcKa ucrpa)KrrBana (Arnna)
".
trpfi fp.IKoj HaIIIIoHaJIHoj QoH4aqraju 3a HayKy I'I B[3aHroloIIIKoI uHcTuTyTa
CAHY (Eeorpaa).
Korr,ruosuquja 36opnrnra, ca rberoBoM rrHrepAI{cIII{rrrII{HapHoM caAp}KrrHoM'
peAocJreAoM paAoBa oApa)KaBa ror KonsepeHur.rje, roju ce oA lbeHof IIpoIpaMa
pa3nr{KoBao caMo oAcycTBoM Ir3BeCHor 6poja [pujaBJbeHux ayropa'
PeAarIIuoHu o46oP
This issue of Zbornik contains papers originally presented at the 4th Na-
tional Byzantine Studies Conference, held at of Sciences
and Arti and the Faculty of Philosophy ty' October
z1th-Zgth 2005. A number of contributions p ence which,
for different reasons, could not be published here, will appear in the next issue of
of Science and Environmental Protection of the Republic of Serbia. A peculiar

feature of the Conference and of this issue of Zbornik is that some of the papers
present the first results of the Greek-Serbian project on the interaction of Byzan-
iium and Serbia in the last century of their existence, carried out in cooperation
by the Institute of Byzantine Research (Athens) of the National Hellenic Re-
siarch Foundation and the Institute for Byzantine Studies of the Serbian Acad-
emy of Sciences and Arts (Belgrade). The interdisciplinary composition of
Zbirnikreflects the schedule of the Conference' which, in its turn, differed from
its program only in the absence of some announced speakers.
Editorial Board
LE DES MATIE,RES
xnMarse lBajy cBeroBa II

oalescenc€ of Two Worlds 20
merv cronehy cpncKo-Bt{3aHTrjcrurx o.qnoca 25

ry of the Serbian-Byzantine Relationships 29
a- - - - 31
,-39
41
Mupjaua )I{ueojuHo6uh,,{parauu N Cnera fopa --
Mirjana Zivoiinovii, Les Draga5 et le Mont Athos - 55
Hutrocnaea Padoweeuh, V uurqexrsarby rcpaja nu:anrujcra peroplrKa IrpBe noJlo-

- 59
suue XV BeKa - -
Ninoslava Radoievic,Waiting for the End. The Byzantine Rhetoric of the First Half of
the FifteenthCentury - 66
Cpfiau lllapxuh, O cruqaBy ilocJroBHe cnoco6nocpr y cpeAIsoBeKoBHoM cpncKoM npaBy

'71
Slrilon Soit it, On Acquirement of Legal Capacity in Serbian Medieval Law - - 7 6
Cuuma Mcpjanoeuh-,[ywauuh, lunacruja fi cBerocr Y Ao6a nopoAl{qe Jla:apenr'rh:

crapr4 y3opn I4 HoBI'I MoAeJIJ4 77
Smilja Marjanovit-Duianit, Dynastie et saintet6 b l' 6poque de la famille des
Lazarevic'. exemples anciens et nouveaux modbles 93
Jeneua Epdemcil, Beorpa.q rao Honu Jepyca:rurrl. Pagrr.tuu;r,ana o peqenulIJfi JeAHOT

ronoca y Ao6a Aecnora Cretpana Jlarapen'rha 9'7
Jelena Erdeljan, Belgrade as New Jerusalem. Reflections on the Reception of a Topos

109
in the Age of Despot Stefan Lazarevii - - -
flauu4a lloiloeuh,Ilarprjapx Jetppena -je.qaH no3HocpeArboBeKoBHli
cBerl{rerbcKu Kyrlr III
Danica Popovii, Patriarch Ephrem: A Late Medieval Saintly Cult - - - 124
Maja Huxonuh, flceyao-CQpaHlllrc o cpncrnM 3eMrbaMa 127

Uiia lVikoltc, Pseudo-Sphrantzes on the Serbian Lands - 138
Padueoi Paduh, EocHa y ucropujcxou,qeny Kpnronyna ca I4ru6poca- --- - 141

Radivoi Raclic,Bosnia in the Work of Critobulos of Imbros 154
Hada 3e,aeeuh, flpeu 6pax Aecnora JleouapAa III Tolco 1 55

Nada Zeievic,The First Marriage of Despot Leonardo III Tocco 173
Tafitjarn Cy6owuu-lotty6oeuh,Kaneslapr{ cprrcKl{x pyKonuca npBe rlonoBlrHe XV sera 175

Tatjana Sui:botin-Golubovit, Calendars of the Serbian Early l5th Century Manuscripts - 187
MapxoIIoiloeuh,3arr,rarycpncKI,IM3eMJBaMaIIo3HorcpeAI5erBeKa-- 189
Marko Popovic, The Castle in Late Medieval Serbian Lands - 201
Bojuctae Ropah, Moxyueuranna apxr.rreKTypa y Buzatruju tr cpluju y rocne.qBeM

nery Busanruje. Oco6ena o6pa4a (!aca4xr.rx noBprrrxua 209
Voiislav Korai, L' architecture monumentale de Byzance et de Serbie durant le dernier
sibcle de I' empire byzantin. Un traitement particulier des fagades 213
Lleau cfueeoeufi, Apxurerrypa Mopancre cp6nje: noKilJrHa rpaArrreJBcKa rrrKona rrJrx

enHJIor nogehux ro 231
Ivan Stevovit, Serbian Ar an Epilogue
to the Leading Tren odology _ _ 241
Janxo Maznoecxu, Outa rr crroHa

- crpyroypa MopaBcrux npeflnera _ 255
Janko Maglovski, The Loop and the Spike. Toward the Structure of Interlaced orna-
ments of Morava School 272
Mupjana fauzopujeeuh-Maxcuuoeuh, I,kouorparfuja Eoropoguvunnx upao6paea y

cnr,rKapcrBy XIV u XV BeKa -- 2gl
Mirjana Gligorijevit-Maksimovit, L'iconographie des prdfigurations de la vierge dans
la peinture serbe du milieu du XIVe jusqu'au milieu du XVe sibcle 292
Eojau Mumxoeuh,XunauaapcKa r.tKorra cprrcxor qapa CreQaxa 3 l9
Bojan Miljkovii,The serbian Emperor Stefan's Icon from the Hilandar Monastery
-- 34g
Tatujaua Ctrtapody64ee, Cnur<apr.r sagyx6una Jlasaperuha
- 34g
Tatjana starodubcev, Painters of the Endowments of the Lazarcvil Dynasty - 374
Eojaua Kpcuanoeuh, floreuqujan rfyurqr.rje AoMecrr{Ka cxo.rra (VIII-X ner) _ _ _ _ _ 393
Boiana Krsmanovii, The Potential of the office of Domestikos ton Scholon (gth
l0thcenturies)---- -
42g
Baada cfuauxoeuft,cp6u y uoesnju Teo4opa flpoAponra u Auonuua Maurancror

-- 437
vlada stankovii, Serbs in the poetry of rheodore prodromos and Anonymous 44g
Manganeios
Tu6op )Kuaxoeult, lyrma usuely paurre ra Br.rsanruje y npnoj rroJroBr{Hr{ XII gexa - - 45r
Tibor Zivkovit, Dioclea between Rascia and Byzantium in the First Half of the Twelfth
Century 465
Mapxo ,\pawrcoeuh,3anaguoeBpo[c(o Haopyxarge n raKrr{Ka y geny Ane Kounuse

Marko Draikovii, western Armament and ractics in the writings of Anna Komnene
- 467
- 47 4
Anexcaudap B. Iloiloeult, Je4aa ar.naurnjcKr{ 3arruc o [pa3Hr.rKy pycarujaxo4 cnonena

(Chomatenus, ep. 120)
475
Alelrsandar v. Popovi6, L'6vocation de la fEte des Rusalije chez les Slaves dans un
texte byzantin (Chomatenus, ep. 120) 4g0
,\ejan lleae6yuh, ctop,eycxr.r aHTponoHr4Mn y cyAcKnM aKrr{Ma lnuurpujaXouaruna 4g3

Dejan Dielebdzit, slavic Anthroponyms in the Judicial Decisions of Demetrios
Chomatenos 4gi
3opuua Dorcoeuh,flpoytasar6e aHTponoHr,rrr,rr.rjcre rpale y [paKTI{III{Ma XII r'r
XIII eera 499
Zor:ica Djoknit 6tuie-4" I'anthroponymie slave dans les plaktika du XIIe et XIIIe sibcle 514
!IpenaIIIiladujep,fIucapKTxTopcKorHaT[I{cacs.CaseycTyAeH[IIil
-Iienra
Spadfjei,it e S"rii" of thi Founder's Inscription of Saint Sava in Studenica -- 521
Cnumrca la6eauh,O uroxorparluju cn. flporounja-- -- - 527
Sniljka Gabelii, On the lconogiuitty of Saint Prokopios

550
Munxa vauax-Mednft, Auorpouejcne npe,{crane Ha IIpoqeJEy cuacosa AoMa

y xqqu - 561
Mfitka Canak-Medit, Polycbromie et repr6sentations apotropaiques sur la faqade de
l'6glise du Saint-Sauveur b Zida- - 567
Zbornik radova Vizantolo{kog instituta HßÇÇÇ, 2006
Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßIIÇ, 2006
UDK 94+327Š(497.11:495.02)“11/14”
Qubomir Maksimovi}
SUÊQAVAWE I PRO@IMAWE DVAJU SVETOVA

Istorija odnosa Vizantije i Srbije u doba Nemawi}a, kao i u vremenu koje
je usledilo, kre}e se u izraènim amplitudama izme|u politi~kog su~eqavawa i
kulturnog proìmawa, odnosno srpskog preuzimawa mnogih elemenata vizantij-
skog modela. Ovaj proces prerasta tokom druge polovine vladavine kraqa Milu-
tina u po~etak œosvajawaŒ Vizantije iznutra, koje je bilo na pragu ostvarewa po
progla{ewu Carstva. Postnemawi}ki period obeleèn je rastakawem srpskog i
vizantijskog sveta, ~iji pojedini delovi imaju gotovo identi~nu sudbinu. Po-
novno objediwavawe Srbije kao despotovine odvija se u vremenu materijalnog
odvajawa od Vizantije, uz puno me|usobno duhovno razumevawe.
Posledwe stole}e postojawa Vizantije i Srbije svakako predstavqa re-

zultantu prethodnog istorijskog razvoja, ali je obeleèno i nekom vrstom ne-
gacije toga razvoja. Negacije o kojoj kao da se ~esto ne vodi dovoqno ra~una
prilikom razmatrawa srpsko-vizantijskih odnosa. Jer, imaju}i pred o~ima
prepoznatqive karakterne crte jedne i druge sredine, lako se de{ava da zapo-
stavqamo va`nost ~iwenice da je u stole}u o kome je re~ delovawe centrifu-
galnih sila dovelo do usitwavaju}e multiplikacije dvaju dràvnih korpusa,
{to je celokupne srpsko-vizantijske odnose moglo da postavi na osnove bitno
druga~ije od dotada{wih.1 Da li se zaista tako i desilo? I drugo, u kojoj meri
se zaista moè govoriti o razli~itim svetovima Srba i Vizantinaca re~enog
vremena?
Kao {to je dobro poznato, srpsko interesovawe za Vizantiju i sa wim po-
vezani interesi mogu se identifikovati od vremena Stefana Nemawe i defi-
nisati kao ambivalentni u pristupu.2 Ve} u to vreme s Vizantijom se, s jedne
strane, ratovalo zbog teritorija i potrebe za izvla~ewem ispod skuta cari-
gradskog sizerenstva, ponekad uz kratkotrajno savezni{tvo sa zapadnim silama
1 Cf. Lj. Maksimovi}, H anaptuxh kentrofugwn ropwn stij politikej sceseij Buzantiou
kai Serbiaj ton IDÏ aiwna, in: Byzantium and Serbia in the 14th Century, Athens 1996, 282–290.
2 Idem, Byzantinische Herrscherideologie und Regierungsmethoden im Falle Serbien. Ein Bei-
trag zum Verstandnis des byzantinischen Commonwealth, in: POLUPLEUROS NOUS, Miscellanea fur
Peter Schreiner zu seinem 60. Geburtstag (Byzantinisches Archiv 19), Munchen–Leipzig 2000, 174–192.
12 Qubomir Maksimovi}
(Ugarska, Fridrih Barbarosa), ali je tada bio u~iwen, s druge strane, odlu~u-
ju}i zaokret ka prihvatawu vizantijskog pravoslavqa i u~iwen prvi iskorak u
priklawawu vizantijskom uglu posmatrawa srpsko-vizantijskih odnosa.3 Ovaj
drugi, sloèni aspekt ~itavog srpsko-vizantijskog sindroma, iako dovoqno
poznat, zasluùje da na ovom mestu bude razmotren od samih wegovih po~etaka.
Va`nost pravoslavne opcije po fizionomiju nemawi}ke Srbije je tolika,
da ne zahteva op{te razmatrawe ili op{tu procenu. Ali, ~ini mi se da je po-
trebno podvu}i, u okvirima te opcije, izuzetnu potencijalnu va`nost podiza-
wa Hilandara i ulaska Srba na Svetu Goru, po~ev od 1198. godine.4 Uticaji ko-
ji odatle dolaze u Srbiju, naro~ito od vremena ja~awa isihasti~kog u~ewa,
u~inili su zemqu nekom vrstom bastiona pravoslavqa.5 Uprkos svom kompo-
zitnom verskom ustrojstvu (pravoslavni i katolici) i uvek vidqivim zapadnim
uticajima (trgovina, rudarstvo, naoruàwe, delom i arhitektura) i autohtonim
opcijama (dràvna struktura i znatan deo pravnog poretka), Srbija u izvesnim
karakteristi~nim momentima jasno pokazuje ovaj deo svog obli~ja.6 Mo`da je on
bio nagove{ten ve} Nemawinim progonom bogumila, ali je izvesno da je prepo-
znatqiv u kwièvnosti doba kraqa Milutina, kada se iskazuje neraspoloèwe
prema, nekada slavqenom, unionisti~kom caru Mihailu VIII Paleologu i hvali
Andronik II zbog ~vrstine pravoslavnog uverewa.7 Vidqiv je taj deo srpskog
sredwovekovnog obli~ja i u nezadovoqstvu Crkve prema caru Du{anu koji je po-
remetio tradicionalizam Srbije kao Novog Izraiqa i koji u sredwem veku, pa
sve do na{eg vremena, nije bio progla{en svetiteqem poput drugih velikih
srpskih vladara,8 vidqiv je i u poku{aju despota Jovana Ugqe{e (1368) da is-
pravi raskol nastao anatemom carigradskog patrijarha Kalista, {to je bilo svo-
jevrsno odricawe od Du{anovih grehova.9 Vidqiv je, najzad, u vremenu kojim se
ovde prevashodno bavimo, u odbijawu despota \ur|a Brankovi}a da srpski
predstavnici odu na unionisti~ki sabor u Ferari i Firenci.10
U me|uvremenu, ili istovremeno sa re~enim pojavama, u sferama koje u
okviru simfonije dveju vlasti vi{e pripadaju lai~koj politici, zapaà se du-
3 Ibid.
4 Isti, Hilandar i srpska vladarska ideologija, Osam vekova Hilandara, Beograd 2000,
9–16.
5 Idem, The Byzantine Commonwealth: an Early Attempt at European Integration?, in: The Idea
of European Community in History, Athens 2003, 102 sq.
6 Cf. Lj. Maksimovi} — G. Suboti}, La Serbie entre Byzance et l'Occident, in: Dossiers Byzan-
tins 2 — Byzantina-Metabyzantina, La Peripherie dans le temps et l'espace (Actes de la 6e Seance plenie-
re du XXe Congres international des Etudes byzantines), Paris 2003, 169–184.
7 Arhiepiskop Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. \. Dani~i}, Zagreb
1866, 126, 141.
8 B. Bojovi}, Kraqevstvo i svetost. Politi~ka filozofija sredwovekovne Srbije, Beo-
grad 1999, 203 sl., 217 sl.
9 Up. G. Ostrogorski, Serska oblast posle Du{anove smrti, Beograd 1965, 130 sl. (=Sa-
brana dela IV, Beograd 1970, 594 sl.); F. Bari{i}, O izmirewu srpske i vizantijske crkve 1375,
ZRVI 21 (1982) 159–182.
10 Up. M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994, 227–233.
Su~eqavawe i proìmawe dvaju svetova 13
boko razumevawe, pa i prihvatawe onoga {to sam nazvao vizantijskim uglom

posmatrawa srpsko-vizantijskih odnosa. Ili, ta~nije re~eno, zapaà se ten-
dencija brisawa me|usobnih suprotnosti ulaèwem u svet kojim vladaju vi-
zantijska pravila igre. Ratni sukobi, pri tome, ne samo da ne predstavqaju
bitnu prepreku, nego i ~ine uvod u periode œpoistove}ivawaŒ sa Vizantijom.
Nemawini dugogodi{wi, bilo ofanzivni ili defanzivni, sukobi sa Carstvom
okon~ani su, uprkos porazima, brakom wegovog sina Stefana sa carskom sino-
vicom, dodeqivawem istom Stefanu titule sevastokratora po dolasku wegovog
tasta na presto, {to se prvi put de{ava jednom stranom princu, i u krajwoj
konsekvenci Nemawinim povla~ewem s vlasti u korist sina.11 Kasnije, upad
Uro{a I u Makedoniju bio je suvi{e efemeran da bi doneo neke neposredne po-
sledice,12 ali je zato Milutinovo kontinuirano zaposedawe vizantijskih te-
ritorija u Makedoniji bilo okon~ano wegovim brakom sa carevom }erkom i do-
bijawem osvojenih oblasti u miraz, ~emu su sledile promene u Srbiji, koje da-
nas nazivamo vizantinizacijom zemqe i wenih dràvnih institucija.13 Du{a-
novi vojni~ki uspesi omogu}ili su progla{ewe carstva, ~iji se karakter iska-
zuje koliko srpskim, toliko i vizantijskim. U stvari, po mnogim parametrima
gledano — vi{e vizantijskim nego srpskim.14
Ako su ratna vremena donosila ovakve ishode, onda je utoliko razumqi-
vije {to je dug period mira posle 1204. godine bio obeleèn sli~nim prime-
rima. Istina, to je period bu|ewa srpskih interesa u Makedoniji, ali je Vi-
zantijsko carstvo bilo za duè vreme i{~ezlo, tako da se linija sukoba, uosta-
lom relativno brzo prevazi|enih, formira u susretu sa Bugarima i Latini-
ma.15 Karakteristi~no je, me|utim, za srpski odnos prema Vizantiji da je tada-
{wi latinski car Henrih Flandrijski u Nemawinom ìtiju od Stefana Prvo-
ven~anog nazvan œgr~ki car FilandarŒ (Flandrijac), {to je dokaz snage delo-
vawa politi~ke teorije, proistekle iz Carigrada, koju su Srbi prihvatali kao
podlogu svojih odnosa sa Carstvom, ~ak i posle wegovog formalnog i{~eznu}a
i osnivawa Latinskog carstva u Konstantinopoqu.16
11 Istorija srpskog naroda (ISN) I, Beograd 1981, 251–265 (Jovanka Kali} — S. ]irkovi}).
12 ISN I, 350 sl. (S. ]irkovi}).
13 Up. V. Mo{in, Vizantiski uticaj u Srbiji u XIV veku, JI^ 3 (1937) 147 sl.; G. Ostro-
gorski, Istorija Vizantije, Beograd 41983, 457; isti, Pronija. Prilog istoriji feudalizma u
Vizantiji i u ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1951, 127–175 (=Sabrana dela I, Beograd 1969,
282–340); ISN I, 468 sl. (S. ]irkovi}), 476 sl. (Gordana Babi}-\or|evi|), 538 (M. Blagojevi});.
M. Blagojevi}, Dràvna uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997, 56 sl., 248 sl.;
B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 203–287; isti, Gra~anica —
slikarstvo, Beograd–Pri{tina 1988, 212 sl., 217 sl.; S. ]ur~i}, Gra~anica — istorija i arhitek-
tura, Beograd–Pri{tina 1988, 38 sl.
14 Lj. Maksimovi}, L'Empire de Stefan Du{an: genese et caractere, Travaux et memoires (Melanges
Gilbert Dagron) 14 (2002) 415–428.
15 Idem, La Serbie et les contrees voisines avant et apres la IVe croisade, Urbs capta: The Fourth
Crusade and its Consequences; la IVe croisade et ses consequences, Paris 2005, 278 sq.
16 Up. Q. Maksimovi}, Zna~ewe re~i Grk i Jelin u srpskim sredwovekovnim izvorima,
ZRVI 38 (2000) 219.
Diplomatski potezi Srbije tih godina pokazuju da su weni vlastodr{ci

potpuno svesni ~iwenice da je vizantijsko nasle|e bilo vi{e ili mawe ravno-
merno podeqeno izme|u Nikeje i Epira.17 Nije dokazano, me|utim, da se iz ove
okolnosti razvila politi~ka ekvilibristika Srbije na terazijama izme|u dva-
ju sukobqenih gr~kih dràva koje su se nadmetale u nastojawu za preuzimawe
vizantijskog nasle|a.18 Ali, izvesno je da je srpski pristup tim silama od po-
~etka bio nijansiran prema wihovim razli~itim interesima i mogu}nostima.
Od udaqene Nikeje, gde su se u izbegli{tvu nalazili carstvo i patrijar-
{ija traèno je i dobijeno pravo na autokefalnu crkvu, potpuno u skladu sa
tada{wim pogledima na ustrojstvo evropskog poretka sila, ali i u skladu sa
tradicionalnim pogledima o pravu carstva i patrijar{ije da zasnuju novu
autokefalnu crkvu.19 Sa Epirom, koji je na albanskom tlu bio toliko blizu da
se sa wim jedno vreme i ratovalo sredinom druge decenije XIII veka, usposta-
vqeni su odnosi druge vrste. S obzirom na vezanost duhovnog ìvota u Srbiji
za nadle`nost Ohridske arhiepiskopije, najva`nije epirske crkve, nije se mo-
glo ni pomi{qati na traèwe saglasnosti za sopstvenu autokefalnost na toj
strani.20 Trebalo je prona}i sredstvo za neutralisawe predvidqivog otpora
ohridskog arhiepiskopa kada bude postavqeno pitawe autokefalnosti crkve u
Srbiji. Koincidentno ili ne, Radoslav Nemawi}, naslednik srpskog prestola,
veren je, pa i oèwen }erkom epirskog vladara Teodora, upravo u trenucima ka-
da je autokefalnost u Nikeji dobijana, a zatim u Ohridu osporavana.21 Ovaj po-
stupak se pokazao probita~nim, jer mo}ni epirski vladar, tast budu}eg srpskog
kraqa, nije dozvolio gorqivom i govorqivom arhiepiskopu Dimitriju Homa-
tinu da zarad crkvenih pitawa upropasti wegovu dràvni~ku kombinatoriku.
Savi je bio otvoren put da sastavqawem Nomokanona (Krm~ije, Zakonopravila)
udari temeqe recepciji normi vizantijskog prava u srpskoj dràvi i crkvi.22
Iz ~itave ove zanimqive istorije proistekle su jo{ zanimqivije za na-
{u temu posledice. Radoslav je, kao prestolonaslednik, potom i kao kraq, ~ak
i kao oboreni kraq na putu za egzil, na razne na~ine (vereni~ki prsten, nov~a-
17 B. Ferjan~i} — Q. Maksimovi}, Sv. Sava i Srbija izme|u Epira i Nikeje, Sv. Sava u
srpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998, 13–26.
18 Cf. Alkmini Stauridou-Zafraka, Nikaia kai Hpeiroj ton 13o aiwna. Ideologikh antipara-
qesh sthn prospaqeia touj na anakthsoun thn Autokratoria, Solun 1990, passim.
19 Cf. Maksimovi} — Suboti}, op. cit., 172 sq.; S. ]irkovi}, Sveti Sava izme|u Istoka i Za-
pada, Sv. Sava u srpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998, 35; Ferjan~i} — Maksimovi}, nav.
delo, 17 sl.
20 Ferjan~i} — Maksimovi}, nav. delo, 14 sl.
21 Isto, 16 sl.
22 Up. T. Taranovski, Istorija srpskog sredwovekovnog prava, Beograd 1931, I, 148; Beo-
grad 1935, III, 131; ISN I, 322 sl. (D. Bogdanovi}); S. V. Troicki, Kako treba izdati Svetosavsku
krm~iju (Nomokanon sa tuma~ewima), Spomenik SAN 102 (1952) 19 sl., 71 sl.; L. Burgmann, Der
Codex Vaticanus graecus und der serbische Nomokanon, ZRVI 34 (1995) 91–106. — M. Petrovi}, O
Zakonopravilu ili Nomokanonu svetoga Save, Beograd 1990, 7–39 insistira na tome da je naziv
Krm~ija apokrifnog, odnosno poznijeg ruskog porekla. Isti istraìva~ priredio je izdawe sa
prevodom Savinog Nomokanona: Zakonopravilo svetoga Save, 1, izd. M. M. Petrovi} — Qubica
[tavqanin-\or|evi}, Beograd 2005.
ne emisije, portret Aleksija III u Mile{evi, gr~ki potpis sa prezimenom Duka)

insistirao ne samo na svom srodstvu sa Teodorom Dukom (An|elom), nego i na
srodstvu sa wegovim porodi~nim pretkom, posledwim vizantijskim carem (pre
katastrofe iz 1204) vrednim istorijskog pam}ewa — Aleksijem III An|elom.23
Ozbiqnost ovakvog postupka postaje jasnija, ako se prisetimo insistirawa Save
Nemawi}a na prstenastom natpisu u kupoli Studenice da je sam rodona~elnik
dinastije — Nemawa — bio œsvat gr~kog cara AleksijaŒ, {to je implicitno
ozna~avalo wegovog sina a Radoslavqevog oca Stefana kao zeta istog cara.24
Ideolo{ki zna~aj svih ovih poruka, koje drugi smisao do ideolo{kog nisu ni
imale, je nesumwiv. Iako je u potowoj nemawi}koj tradiciji ovaj oslonac na
Aleksija An|ela napu{ten u sudaru sa novim realnostima, on svakako ostaje jed-
na od stepenica na putu uklapawa Srbije u vizantijski svet. Wegovo napu{ta-
we ne zna~i da je i{~ilela i psiholo{ka klima koja ga je bila stvorila.
Posle Radoslava, pa sve do vremena kraqa Milutina, politika prema vi-
zantijskom svetu ne izlazi iz okvira prose~ne politike jedne sredwovekovne
zemqe po sistemu — brz vojni~ki prodor (na jug do Prilepa), potom potpun za-
okret i napu{tawe doju~era{wih saveznika (bitka u Pelagoniji), da bi se kroz
neku godinu poku{alo sa neuspelim sklapawem dinasti~kog braka (kraqevi}a
Milutina sa }erkom Mihaila VIII Paleologa).25 Ali je u ovom sendvi~-sistemu
politi~kog lavirawa neobi~no za dotada{wu politi~ku orijentaciju bilo po-
vezivawe, istina kratkotrajno, sa Epirom protiv Nikejskog carstva, kao i za-
dràvawe u koaliciji sa Karlom Anùjskim protiv obnovqene Vizantije sve
do samog wegovog pada (1282). To je tokom ~itavog ovog perioda od skoro pede-
set godina verovatno doprinosilo razvoju situacije u kojoj sna`nije prisustvo
vizantijskog duha, iako vidqivo, pa i izrazito u pojedinim domenima (napr.
sakralno monumentalno slikarstvo: Mile{eva, Sopo}ani),26 ne tvori osnovnu
politi~ku orijentaciju zemqe, koja i nagli privredni razvoj doìvqava na
druga~ijim osnovama od vizantijskih (rudarstvo u reìji Sasa, trgovina sa za-
23 Ferjan~i} — Maksimovi}, nav. delo, 20 sl.

24 Cf. Lj. Maksimovi}, L’ideologie du souverain dans l’Etat serbe et la construction de Studeni-
ca, Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, Beograd 1988, 44.
25 Up. Ostrogorski, Istorija Vizantije 420; K. Jire~ek, Istorija Srba, Beograd 31978, I,
181; G. I. Theocharidis, Istoria thj Makedoniaj kata touj mesouj cronouj, Solun 1980, 351, 352;
ISN I, Beograd 1981, 350 sl. (S. ]irkovi}); K. Axievski, Pelagonija vo sredniot vek, Skopje 1994,
156 i nap. 83 (sa pregledom literature). — Jo{ je D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957,
160 sq. pokazao da su borbe Srba i Epiraca sa Nikejcima vo|ene tokom 1257. godine. Zanimqivo
je da o~evidac Akropolit ne spomiwe srpski doprinos u zavr{nici zauzimawa Prilepa (Georgii
Acropolitae Opera, ed. A. Heisenberg, suppl. P. Wirth, Stuttgart 1988, 149 sq.). Jasno je, me|utim, da su
Srbi sve do pred bitku u Pelagoniji (jesen 1259) nosili veliki deo tereta operacija u Makedo-
niji i da su u tom razdobqu dràli i Prilep. Ipak, kako su zarobqenog Akropolita odveli u
epirsku prestonicu Artu, jer je pod Prilepom li~no bio prisutan epirski vladar Mihailo II
An|eo, pravi i glavni suparnik Nikejskog carstva, u izve{taju na{eg istori~ara uvek lapidar-
nog izraàvawa ova je okolnost zasenila ostale aspekte doga|aja. — Za poku{aj Milutinove è-
nidbe vid. Georges Pachymeres Relations historiques, ed. A. Failler, Paris 1984, II 453.3–457.16. Pre-
vod na srpski jezik i komentar: VIINJ VI, 22–30 (Q. Maksimovi}).
26 Up. V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 35, 39 sl.; isti, Sopo-
}ani, Beograd ²1991, 23–26, 56–157.
padnim zemqama).27 Ali, s druge strane, prisustvo srpskih trupa u Makedoni-

ji za vreme kraqa Uro{a, iako kratkotrajno, predstavqa po prvi put neposre-
dan prilaz u srpskoj politici prema ovoj, kako }e se kasnije pokazati, kqu~noj
teritoriji u srpsko-vizantijskoj interakciji.28 Iz ovog aspekta posmatrano,
kao da su bila nagove{tena ona vremena u kojima }e srpsko-vizantijsko su~eqa-
vawe u Makedoniji prerastati u sasvim novu politi~ku konstelaciju na Bal-
kanskom poluostrvu.
Sa kraqem Milutinom nastupaju ta vremena. Kao {to sam ve} rekao, we-
govo vi{egodi{we osvajawe prostranih teritorija u Makedoniji zavr{eno je
bra~nim mirovnim ugovorom kojim su se neprijateqi pretvorili u oro|ene
prijateqe i posle kojeg je usledila tzv. vizantinizacija Srbije. Upotreba ovog
izraza podrazumeva dobro poznate pojave koje su od tog vremena vidqive u Sr-
biji: poja~ano prikazivawe carskog ornata u monumentalnoj umetnosti, izve-
sna vizantijska dràvna dostojanstva, funkcija kefalije, pronija, arhitektura
upisanog krsta i petokupolne konstrukcije umesto gra|evina ra{ke {kole, po-
rast duhovnog uticaja Hilandara, odnosno uop{te prisustva svetogorske du-
hovnosti.29 Ali su od ovih pojava potencijalno mo`da jo{ zna~ajnije psiholo-
{ke i politi~ke okolnosti koje omogu}avaju i/ili pospe{uju wihov razvoj.
Vizantija po~etkom XIV veka, fakti~ki iako jo{ uvek ne i formalno,
ulazi u proces dekomponovawa vrhovne vlasti. Posle uzaludnog nastojawa kod
supruga Andronika II da podeli Carstvo wihovim sinovima, carica Irina je
napustila bra~nu postequ i trpezu i pre{la zauvek u Solun, bliè k}eri Si-
monidi i kraqu Milutinu.30 U kojoj je meri ona vodila œsamostalnuŒ politi-
ku u odnosu na cara, te{ko je re}i, ali je izvesno da su za wenog boravka u naj-
ve}em gradu Makedonije (1303–1316) srpsko-vizantijski kontakti ostvarivani
vi{e na toj relaciji, nego sa Carigradom. Kao {to je dobro poznato, Milutin je
27 S. ]irkovi}, Srbi me|u evropskim narodima, Beograd 2004, 58 sl.

28 Q. Maksimovi}, Makedonija u politici sredwovekovne Srbije (predato za {tampu u
Glas SANU), 5.
29 Za najva`nije promene u dràvi i dru{tvu up. G. Ostrogorski, Pronija. Prilog isto-
riji feudalizma u Vizantiji i u ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1951, 127–175 (=Sabrana de-
la I, Beograd 1969, 282–340); ISN I, 538, 539 (M. Blagojevi}); M. Blagojevi}, Dràvna uprava u
srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997, 56 sl., 167 sl., 248 sl.; Q. Maksimovi}, Sevasti
u sredwovekovnoj Srbiji, ZRVI 32 (1993) 137–147. Za ideolo{ke, umetni~ke i graditeqske pro-
mene u slikarstvu i arhitekturi: S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Skopqe
1934 (reprint 1997), 82 sl.; G. Suboti}, Slikarstvo u doba Carstva — vladarski portreti, Glas
SANU 384 (1998) 208;.B. Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998,
203–287; isti, Gra~anica — slikarstvo, Beograd–Pri{tina 1988, 212 sl., 217 sl.; S. ]ur~i},
Gra~anica — istorija i arhitektura, Beograd–Pri{tina 1988, 38 sl.; V. Kora} — Marica [uput,
Arhitektura vizantijskog sveta, Beograd 1998, 328 sl. O agioritskom duhu u srpskoj kwièvno-
sti vid. D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1980, 164 sl. (=ISN I, 603
sl.); \. Trifunovi}, Stara srpska kwièvnost, Beograd 1994, 188 sl.
30 Nicephori Gregorae Byzantina Historia (Greg.), ed. L. Schopenus, Bonnae 1829, I
233.14–237.11. Up. Ostrogorski, Istorija 448 sl.; F. Bari{i}, Poveqe vizantijskih carica,
ZRVI 13 (1971) 159–165; Angeliki E. Laiou, Constantinople and the Latins. The Foreign Policy of An-
dronicus II (1282–1328), Cambridge/Mass. 1972, 229 sq.; G. I. Theocharidis, Istoria thj Makedoniaj
kata touj mesouj cronouj, Solun 1980, 368 sq.; VIINJ VI, 171–175 nap. 49–52 (S. ]irkovi}).
sa suprugom pose}ivao ta{tu, u tu svrhu ~ak izgradiv{i i jedan dvorac u gradu,

obdarivao pri tome solunske crkve, kao {to je to, uostalom, ~inio i u drugim
krajevima Carstva ili na hri{}anskim svetim mestima — Jerusalimu i Svetoj
Gori.31 Na nezadovoqstvo nekih krugova u Vizantiji, carica Irina je zeta boga-
to obdarivala prilikom svake posete, pri ~emu se nije libila, i tu dolazimo na
najva`nije mesto, da mu poklawa i neke delove, istina sekundarnog zna~aja, vi-
zantijskog carskog ornata.32 Ova svojevrsna œinterakcijaŒ time nije bila iscr-
pqena. S obzirom na nedovoqno jasno pitawe nasle|a srpskog prestola, Irina je
predloìla, a Milutin to nije odbacio, da weno potomstvo ponese srpsku kra-
qevsku krunu. Zamisao nije uspela, kako nas savremeni izvor obave{tava, pogla-
vito zbog nezadovoqstva carevi}a Dimitrija i Teodora ìvotom u Srbiji, u koju
su jedan za drugim odlazili, od Milutina bili prijateqski do~ekivani, ali i
brzo napu{tali zemqu.33 Poku{aj u povratu, kako bi rekli pravnici, svedo~i o
upornosti u sprovo|ewu ove, ipak, nerealne zamisli.
Smr}u Irine prestala je ova vrsta œspecijalnih vezaŒ. Ali wihovim gaje-
wem, a trajale su ne{to vi{e od jedne decenije, bilo je omogu}eno srpsko pri-
sustvo unutar Vizantije u do tada nepoznatim oblicima i razmerama. S druge
strane, to prisustvo je zbog spomenutog ja~awa vizantijskog obli~ja Srbije u
isto to vreme predstavqalo potencijalno snaàn ~inilac umawivawa razlika
izme|u dvaju svetova — srpskog i vizantijskog. Otvarale su se neke nove per-
spektive koje su Milutinovom smr}u privremeno bile zatvorene. Ipak, u vreme
Stefana De~anskog, wegovim drugim brakom sa Marijom Paleologinom i me{a-
wem, istina ne naro~ito odlu~nim, u gra|anski rat izme|u dvojice careva, An-
dronika II i Andronika III, sa~uvan je u aktivnom vidu bar deo mogu}nosti, po-
stignutih za prethodne vlade, za neko budu}e ostvarivawe srpskog u~e{}a u
kreirawu vizantijske stvarnosti.34
Odlu~uju}i iskorak u tom pravcu u~iwen je, razume se, za vlade Stefana
Du{ana. Metodi primewivani u wegovo vreme predstavqali su delom nastavak
politike iz Milutinovog vremena, {to se ogledalo u zaposedawu vizantijskih
teritorija, ali sada u daleko ve}im razmerama nego {to je to ranije bio slu~aj.
Makedonija je u toj politici zauzimala centralno mesto, mada nije bila jedina
vizantijska zemqa prisajediwena Srbiji.35 Nagla{eno kori{}ewe Makedonije
za postizawe krupnijih ciqeva, pogotovu otkad je u Vizantiji 1341. zapo~eo
novi gra|anski rat, vi{estruko je popunilo prazninu, nastalu nepostojawem
dinasti~ke politike ranijih vremena, kojom je bio izgra|ivan, naro~ito za
31 Arhiepiskop Danilo II, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. \. Dani~i}, Za-
greb 1866, 131, 131 sl., 134, 136, 137 sl. Up. S. Kisas, Srpski sredwovekovni spomenici u Solu-
nu, Zograf 11 (1980) 29–43.
32 Greg. I, 241.23–242.13.
33 Greg., I, 243.13–244.15. Za pouzdanost, hronologiju i ostala pitawa u vezi sa ovom Gri-
gorinom ve{}u up. VIINJ VI, 178–179 nap. 56–57 (S. ]irkovi}).
34 Ostrogorski, Istorija 467 sl.; ISN I, 502 sl. (S. ]irkovi}).
35 Q. Maksimovi}, Makedonija u politici sredwovekovne Srbije (predato za {tampu za
Glas SANU), 12 sl.
kraqa Milutina, dobar deo mostova izme|u Srbije i Vizantije. Zaposedawe

Makedonije postepeno je dobijalo odraz u kraqevskoj titulaturi Du{anovoj
(œ~esnik GrkomŒ, œkralhj kai autokratwr Serbiaj kai RwmaniajŒ),36 da bi on
kona~no, po zauzimawu Sera, posegao za carskom titulom. Po drugi put za pola
veka, ali ovaj put sa odlu~uju}im rezultatima, srpska vlast nad Makedonijom iz-
menila je ne samo uslove ìvota, nego i izgled i karakter srpske dràve. Na~in
na koji je novi car nastupao, koriste}i prava rezervisana za vizantijskog vrhov-
nog cara (napr. izdavawe Zakonika kao krune delovawa niza careva jo{ od vreme-
na Konstantina Velikog, dodela titula despota i sevastokratora najbliìm sa-
radnicima, upotreba menologema na carskim prostagmama, na {ta nisu imali
pravo ni vizantijski savladari), pokazuje da je sa idejom Carstva politi~ka teo-
rija napustila bar privremeno srpske tradicije i uzela ~isto vizantijske obli-
ke.37 Dodajmo da u ~itavoj ovoj situaciji poseban zna~aj ima ~iwenica da je Sve-
ta Gora priznala promenu stawa stvari.38 U svetlu ovih okolnosti pravi smisao
dobija i Du{anovo traèwe pomo}i od Venecije za zauzimawe Carigrada i œo-
sloba|aweŒ Jovana V Paleologa (1350), kao i zahtev papi, posle poraza kod Di-
dimotike, da wemu poveri vo|stvo u borbi protiv Osmanlija (1352).39
Du{anova carska titula predstavqa vrhunac vi{edecenijskih razli~i-
tih iskoraka na putu srpsko-vizantijskog pribliàvawa, za koje je te{ko re}i
koliko su i kada bili rezultat promi{qenih strategijskih poteza ili rezultat
kori{}ewa ukazanih prilika. U svakom slu~aju, o~evidno je da se Du{an, od tre-
nutka kada je pretendent na carski presto Jovan Kantakuzin prebegao u Srbiju i
zavapio za pomo}, ose}ao u~esnikom, odnosno tre}om stranom u vizantijskom gra-
|anskom ratu, ~iji su za~etnici teìli da sebi obezbede carsku krunu.40 Vi{e
se nije radilo samo o trajnom prisustvu u Makedoniji, nego o kori{}ewu go-
spodstva nad wom kao instrumenta u borbi za vlast koja se vodila u samoj Vizan-
tiji.41 Istori~ari ovog vremena, Kantakuzin i Grigora, ta~no su osetili da Du-
{anova carska titula ima ovu dimenziju i da su doju~era{we vizantijske zemqe
pod novim carem zadràle svoju fizionomiju.42 S druge strane, oficijelna Vi-
zantija mogla je samo da, kao nekada u slu~aju Bugarske, te{ka srca prizna novog
cara iskqu~ivo za cara Srbije (poveqa Jovana V iz jula 1351).43
36 Za hronologiju upotrebe izraza œ~esnik GrkomŒ up. G. Suboti}, Prilog hronologiji

de~anskog zidnog slikarstva, ZRVI 20 (1981) 118–120 nap. 31; S. ]irkovi}, Hreqin poklon Hi-
landaru, ZRVI 21 (1982) 103–117. O vizantijskom obliku kraqevske titule vid. Lj. Maksimovi},
L'Empire de Stefan Du{an: genese et caractere, Travaux et memoires (Melanges Gilbert Dagron) 14
(2002) 422 sq.
37 Ibid., 426–428.
38 Vid. D. Kora}, Sveta Gora pod srpskom vla{}u (ZRVI 31), Beograd 1992, 45–92.
39 K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd ³1978, 227, 233.
40 Cf. Maksimovi}, op. cit., 422.
41 Maksimovi}, Makedonija…, 14.
42 Cf. Maksimovi}, L’Empire de Stefan Du{an 425 sq., tako|e i isti, Poreski sistem u
gr~kim oblastima Srpskog Carstva, ZRVI 17 (1976) 102 sl.
43 Actes de Chilandar. Premiere partie: Actes grecs, ed. L. Petit, Viz. Vrem 17 (1911), Prilo-
ènie & 149, p. 313, 1–3 (=A. M. Hakkert, Amsterdam 1975).
Me|utim, osnovno pitawe srpsko-vizantijske interakcije ovog doba jeste

pitawe ostvarivosti i trajnosti ìvotnih novina koje je uzdizawe na Carstvo
sobom nosilo ili podrazumevalo. Pod Du{anovim carskim skiptrom za mawe
od deset godina na{le su se ogromne vizantijske teritorije, ali su one za Sr-
biju uglavnom bile izgubqene u otprilike istom roku, pre nego {to je mogla
biti ostvarena wihova zna~ajnija inkorporacija u novim dràvnim okvirima.
S druge strane, Kalistova anatema kao op{ta anatema Carigradske patrijar{i-
je, iz kojih god razloga, lokalnih ({to je dokazivo) ili op{tih ({to je lo-
gi~no), bila izre~ena po~etkom pedesetih godina, pritiskala je ~itavo Car-
stvo posle Du{anove smrti dugoro~nim posledicama i nije ~udnovato {to je
jo{ za wegovog postojawa poku{avano sa skidawem ovog bremena (1368).44 Gu-
bitak vizantijskih teritorija, poku{aj skidawa anateme (1368) i weno ko-
na~no uklawawe (1375), sve se to de{ava uporedo sa raspadom Carstva ili
predstavqa deo tog procesa. Istovremeno, u jednom jo{ duèm procesu, fak-
ti~ki i{~ezava i jedinstvo Vizantijskog carstva koje sredinom i u drugoj po-
lovini XIV veka postaje konglomerat tzv. apanaà, odnosno paradràvnih ili
pseudo-dràvnih tvorevina raznih careva i despota, pripadnika carske poro-
dice.45 Pri tome su srpski i vizantijski vlastodr{ci novog tipa listom po-
stajali osmanlijski vazali.46 Granica izme|u dva sveta kona~no je bila na putu
da izgubi svaki zna~aj, u situaciji u kojoj su u jednoj vizantijskoj dràvici,
napr. Seru ili Epiru, mogli da budu na vlasti srpski velika{i (despoti Jovan
Ugqe{a i Toma Prequbovi}).47
Oporavak Srbije u doba despotovine odvija se u uslovima kada zajedni~ka
fizi~ka granica sa Vizantijom vi{e nije postojala, a Srbija u nekim oblici-
ma ìvota, iako ideolo{ki vezana za epohu Nemawi}a, bila vi{e nego ikada
okrenuta Zapadu.48 Ali prvi put posle vi{e vekova vladarsku, despotsku titu-
lu je dodeqivao vizantijski car i prvi put — u vreme vrhunca œrenesanse Pa-
leologaŒ klasi~na kwièvna tradicija nalazi prostor i u Srbiji, a ne samo u
44 O svim okolnostima vezanim za anatemu, posle vi{e radova u na{oj istoriografiji na

tu temu, vid. Sawa Me{anovi}, Jo{ jednom o Kalistovoj anatemi, ZRVI 29/30 (1991) 221–232; M.
Blagojevi}, O spornim mitropolijama carigradske i srpske patrijar{ije, ZRVI 38 (1999/2000)
359–372.
45 Up. Q. Maksimovi}, Geneza i karakter apanaà u Vizantiji, ZRVI 14–15 (1973)
103–154.
46 Vid. I. \uri}, Sumrak Vizantije, Vreme Jovana VIII Paleologa (1392–1448), Beograd
1984, 43 sl.
47 Za op{tu sliku vid. Lj. Maksimovi}, H anaptuxh kentrofugwn ropwn stij politikej
sceseij Buzantiou kai Serbiaj ton IDÏ aiwna, in: Byzantium and Serbia in the 14th Century, Athens
1996, 282–290. Ser: Ostrogorski, Serska oblast, passim; B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju-
`noslovenskim zemqama, Beograd 1960, 171 sl.; isti, Vizantijski i srpski Ser u XIV stole}u,
Beograd 1994, 63–112. Epir: Ferjan~i}, Despoti 80 sl.; D. M. Nicol, The Despotate of Epiros
1267–1479, Cambridge 1984, 140 sq.; Ch. Matanov, The Phaenomenon Thomas Preljubovi}, Praktika
Dieqnouj Sumposiou gia to Despotato thj Hpeirou, Arta 1992, 63–68; Q. Maksimovi}, Dvor epir-
skih despota u XIV i XV veku, ZRVI 33 (1994) 133 sl.
48 Up. Jovanka Kali}, Srbi u poznom sredwem veku, Beograd 1994, 66 sl., 78 sl., 101 sl.,
123 sl.; Spremi}, Despot \ura| 149 sl., 624 sl.; A. Veselinovi}, Dràva srpskih despota, Beograd
1995, 18 sl.
Vizantiji.49 Za zemqu postaje karakteristi~no prisustvo mnogobrojnih begu-

naca Grka, me|u kojima neki nose zvu~na prezimena najuè elite Carstva.50 Sa
dolaskom Irine (Jerine) Kantakuzin ponovo se obnavqa i tradicija dina-
sti~kog braka. Stvara se atmosfera u kojoj ne}e, kao {to je ve} re~eno, biti vo-
qe za odlazak izaslanika u Feraru i Firencu, kuda je vizantijski car, on
li~no, ipak oti{ao.
Vratimo li se pitawima postavqenim na po~etku, lako }emo zakqu~iti
da odgovori ne mogu biti ni jednostavni ni jednozna~ni. U susretu dvaju sveto-
va, u po~etku udaqenih jedan od drugog, Srbija svoje mesto pod suncem povre-
meno traì u odmeravawu snaga sa Vizantijom, istovremeno prihvataju}i neka
od wenih osnovnih civilizacionih obele`ja. Taj put je vodio ulaèwu u vi-
zantijski svet i, u eventualnoj krajwoj konsekvenci, poistove}ivawu sa wim.
Ali istovremeno, po prirodi istorijskog razvitka, to je morao biti put bez
kraja i kona~nog ostvarewa te krajwe konsekvence. Sa svoje strane, Vizantija je
posle kona~nog neuspeha dvaju pristupa — vojnog zastra{ivawa svog suseda i
wegovog dràwa u nekoj vrsti kontrolisane me{avine pot~iwenosti i save-
zni{tva — u jednom periodu priznavala realne mogu}nosti u konstelaciji me-
|usobnih odnosa i pre}utno otvorila Srbiji vrata u sopstveni svet. I to je,
razume se, bio put bez kraja. Ali, u politi~kom raspadawu obaju svetova me|u-
sobne razlike, da se ne govori o nesporazumima, gube o{trinu i i{~ezavaju u
zajedni~koj nesre}noj sudbini. Mada u kratkom vremenskom razmaku, ona se
ipak dva puta oglasila, 1453. i 1459, simboli{u}i tako sloènost prilika na
sredwovekovnom Balkanu do samog wegovog kraja.
Ljubomir Maksimovi}
CONFRONTATION AND COALESCENCE OF TWO WORLDS
The processes characterizing the last century of the existence of Byzantium

and Serbia represent both a continuation of the previous historical development and
at the same time a negation of this development. The fragmentation of both states,
brought about by the growing centrifugal forces, was a new basis for the relationship
between Serbia and Byzantium which significantly differed from the preceding situ-
ation.
49 D. Pavlovi}, Elementi humanizma u srpskoj kwièvnosti XV veka, Prilozi KJIF 29

(1963) 5–16; D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1980, 217 sl., 227 (=ISN
II, Beograd 1982, 332, 338 sl.); \. Trifunovi}, Stara srpska kwièvnost, Beograd 1994, 253–320.
50 B. Ferjan~i}, Vizantinci u Srbiji prve polovine XV veka, ZRVI 26 (1987) 173–216.
The Serbian interest for Byzantium can be identified from the time of Stefan
Nemanja. Already at that time, it was an ambivalent relationship: On the one hand,
the Serbs were at war with Byzantium, occasionally entering short-term alliances
with the Western states; on the other, this was also the time when Serbia made the
decisive turn towards the acceptance of the Byzantine Orthodoxy.
The importance of Orthodoxy for the general character of Serbia under the rule
of the Nemanji} dynasty cannot be overstated, especially since the erection of
Hilandar (1198) and the establishment of the Serbian monasticism on the Holy
Mountain. The influences coming from Athos to Serbia, like that one of the
Hesychast movement, turned the country into a kind of stronghold of Orthodoxy. In
spite of its mixed religious composition (Orthodox and Catholic), visible Western in-
fluences (trade, mining, armament, partly architecture), and also certain indigenous
features (state structure and an important part of the law system), the orthodox aspect
of Serbia was one of its decisive features.
The military confrontation with Byzantium, far from being a hindrance for cul-
tural impacts, in actual fact represented the beginning of the periods of “identifica-
tion” with Byzantium. True, the period of peace after 1204 was the time when Ser-
bian interests in Macedonia arose, but at that period the Byzantine Empire had disap-
peared for a long period of time. Serbian foreign policy in these years shows that its
rulers were fully aware of the division of the Byzantine heritage between Nicea and
Epirus. It is from remote Nicea, where the exiled Empire and the Patriarchy were lo-
cated, that the right to an autocephalous church was asked and granted, in accor-
dance with the political situation and the traditional views on the prerogatives of the
Empire and the Patriarchy. The relationships established with Epirus, on the other
hand, were of different kind. Concerning the narrow connections of the spiritual life
in Serbia with the prerogatives of the Archbishopric of Ohrid, the most important
church of Epirus, it was obvious that an autocephalous church could not be gained on
this side. However, the heir to the Serbian throne, Radoslav, was engaged and subse-
quently married to a daughter of the ruler of Epirus while the autocephalous church
was being granted in Nicea and contested in Ohrid. In that, Epirus unmistakably
showed that its state interests had priority over the interests of the Church. Now Sava
was able to lay the foundations for the reception of the Byzantine law in the Serbian
state and church by compiling the Nomokanon (Kr~mija, Zakonopravilo), while
Radoslav, first as the heir to the throne, then as the king, continuously insisted not
only on his kinship with the Emperor of Epirus, Theodore Doukas (Angelos), but
also on the kinship with his ancestor, the last Byzantine Emperor (before the 1204
catastrophe) Alexios III Angelos. Although in the later tradition of the Nemanji} dy-
nasty the appeal to the kinship with Alexios Angelos was abandoned as a conse-
quence of the new historical reality, it certainly was an important step on the way of
coalescence of Serbia with the Byzantine world. Nevertheless, in the next almost
fifty years, the presence of the Byzantine spirit, although visible, sometimes even de-
cisive in certain domains (e.g. sacral monumental art), does not determine the basic
political orientation of the country, which, among other things, realized its rapid eco-
nomic boom on a basis which was different than that of Byzantium.
The turning point in this development was the continuous occupation of the
Byzantine territories in Macedonia during the reign of King Milutin, followed by im-
portant changes in Serbia which are today usually called “Byzantinization” of the
country and its state institutions, including e.g. the increasing depiction of the impe-
rial symbols in the monumental art, a number of Byzantine state dignities, the func-
tion of kephale, pronoia, the architecture based on a cruciform plan and the
five-dome construction which supplanted the churches of the School of Ra{ka
(Rascia), the increasing influence of the monastery of Hilandar, i.e. the growing
presence of the spiritual influence from the Holy Mountain, etc. All this was taking
place at the time when in Byzantium, starting with the 14th Century, the process of
decay of the supreme power was gaining momentum. During the long stay of Em-
press Irene in Thessalonica (1303–1316), the contacts between Serbia and Byzan-
tium were based on this connection rather than on a direct communication with Con-
stantinople, which caused some discontent in certain circles in Byzantium. Further-
more, due to the unclear situation concerning the succession of the Serbian throne,
for some time it even seemed that the sons of the Empress were to be heirs to the
Serbian crown. Although these “special relations” ended after Irene’s death, during
their existence (which was for more than ten years) they brought about a strong Ser-
bian presence in Byzantium.
The way was thus paved for Du{an’s military successes to lead to the procla-
mation of the Empire. For the second time within half a century, this time with deci-
sive results, the Serbian rule in Macedonia changed not only the life conditions, but
also the general character of the Serbian state. Du{an’s usurpation of the rights to
which only the Byzantine Emperor was entitled — e.g. the issue of the Legal Code as
a continuation of the work of Byzantine Emperors, starting with Constantine the
Great, the endowment of the titles of Despotes and Sebastokrator to his closest col-
laborators, the use of the menologion on the imperial prostagmata, which not even
co-emperors were entitled to —, all this shows that with the idea of the Empire the
political theory, at least temporarily, had left the Serbian tradition and was assuming
a purely Byzantine character. It is of special importance that the Holy Mountain ac-
knowledged the change of situation.
Du{an’s imperial title is the culmination of the process of the Ser-
bian-Byzantine coalescence. Du{an obviously felt like a participant, i.e. as the third
part, in the Byzantine civil war, whose initiators were seeking to achieve the impe-
rial crown. The issue was not only the lasting presence in Macedonia anymore, but
rather the exploitation of the power in this region as an instrument in the struggle for
supremacy that was carried out in Byzantium itself.
The basic question of the Serbian-Byzantine interaction in this era, however,
was the question of feasibility and stability of the changes which the ascension to the
Empire brought about and presupposed. Du{an brought under his imperial sceptre
enormous Byzantine territories in less than ten years, but for Serbia they were mostly
lost in approximately other ten years. The loss of Byzantine territories, the attempt to
have the anathema of the Patriarchy of Constantinople withdrawn (1368) and its fi-
nal withdrawal (1375), all this was happening parallel to the dissolution of the Em-
pire and represented a part of this process. Simultaneously, in a process that took
longer, the unity of the Byzantine Empire was in actual fact disappearing, the Empire
itself turning in the middle and the second half of the 14th century into a conglome-
rate of the so-called appanages, state-like entities under the rule of the members of
the imperial family. During this process, both Serbian and Byzantine rulers of the
new type were without exception becoming vassals of the Ottomans. The border be-
tween the two worlds was gradually loosing importance in a situation in which a
Byzantine state-like entity like Serres or Epirus could be headed by Serbian dignitaries
(Despots Jovan Uglje{a and Toma Preljubovi}).
The recovery of Serbia in the 15th century under the despots took place at the
time when the common border with Byzantium did not exist anymore, while Serbia
itself, although ideologically connected with the era of the Nemanji} dynasty, was in
certain aspects of life more than ever oriented towards the West. Nevertheless, for
the first time after a couple of centuries a ruler’s title, that of Despotes, was granted
by a Byzantine Emperor and for the first time — at the peak of the “Renaisance of
the Palaiologoi” — the classical literary tradition found its place in Serbia, too, not
only in Byzantium. The country itself was marked by the presence of numerous exile
Greeks, among them even some members of the elite of the Empire.
Thus, in the clash of the two worlds, in the beginning remote from each other,
Serbia was seeking its place by occasionally antagonizing Byzantium, accepting at
the same time some of its primary cultural features. This was a road leading to the
entrance into the Byzantine world and, in the final consequence, to the identification
with it. However, the historical development was such that this had to be a road with
no end. On its part, Byzantium had to admit the failure of its two approaches to Ser-
bia, both the military threat to the neighbouring country and the assignment to it of a
status somewhere betwen a subject and an ally, and finally to accept the reality of
their mutual relationships by silently allowing Serbia to enter its world. Of course,
this was, too, a road with no end. In the disintegration of both worlds, the mutual dif-
ferences, let alone misunderstandings, lost their importance and dissolved in the
common misfortune.
UDK: 94(497.11:495.02)(093)“14”
Sima ]irkovi}
POSLEDWE GODINE U POSLEDWEM STOLE]U

SRPSKO-VIZANTIJSKIH ODNOSA
Komentari{u se izvori sa pomenom œposledwih godinaŒ, a to su 84 œgodi-
ne skrbiŒ izme|u 13. velikog pashalnog ciklusa, 6916. po vizantijskom brojawu
godina, i 7000-te godine kada se o~ekivao kraj sveta.
Posledwe stole}e u naslovu ovog saop{tewa poti~e iz programa i od or-

ganizatora ovog skupa, posledwe godine, me|utim, poti~u iz epohe kojoj je ovaj
skup posve}en. Posledwe godine, œqeta napokowa{waŒ, su samo jedan od izraza
temeqnog pesimizma, gotovo bezna|a, kojim je bila proèta misao mnogih qudi
toga posledweg stole}a egzistencije i Vizantijskog carstva i srpske dràve.
U uvodnom delu @itija despota Stefana Lazarevi}a, gde upore|uju}i
svoga junaka s Mojsijem, prime}uje kako despotu nije bilo dato œda se pribli-
ì ~etrdesetogodi{wemuŒ, — vladao je samo 38 godina, — Konstantin despoto-
vo predstavqewe stavqa u vreme za koje je re~eno œEvo ovde je strah i tuga ve-
lika po vaseqeniŒ. Desilo se to u one 84 godine koje su œgodine skrbiŒ.1 I je-
dan drugi tekst, odavno poznat u srpskoj kwièvnosti, œO budu{tih premu-
drog LavaŒ, pripisivan u rukopisima despotu Stefanu, zna za stra{ne godine
koje predstoje: œO gore zemqi togda ot skrbi bivajemih jegda na~nut se vr{iti
ona 80 i 4 qeta napokowa{wiŒ.2
1 Konstantin Filozof i wegov @ivot Stefana Lazarevi}a, despota srpskog, izd. V. Jagi},
Glasnik SUD 42 (1875) 245–246. Citati su iz prevoda Lazara Mirkovi}a, Stare srpske biogra-
fije HV–HVII veka, Beograd 1936, 44–45.
2 Prema istraìvawima \or|a Sp. Radoji~i}a, pionira u prou~avawu literature proro-
~anstava kod Srba, spis O budu{tih sa~uvan je u pet srpskih rukopisa, u najstarijima, iz HV ve-
ka, pripisan je caru Lavu, u mla|im, despotu Stefanu: Mudrost i proro~astvije svetago Stefana
Lazarovi}a. Dve mla|e verzije objavio je \. Dani~i}, [ta e pisao Visoki Stefan, Glasnik Dru-
{tva srpske slovesnosti 11 (1859) 168–170 (=Sitniji spisi \ure Dani~i}a III, Beograd 1975, VI,
str. 168–170); \. Dani~i}, Proro{tvo despota Stefana Lazarevi}a, Starine JAZU 4 (1872) 81–85 (=Sit-
niji spisi \ure Dani~i}a III, XXI, 81–85). Odlomke ili cele tekstove preveo je i tuma~io \. Sp.
Radoji~i}: Antologija stare srpske knjièvnosti (XI–XVIII veka), Beograd 1960, 135, 333; Razvojni
26 Sima ]irkovi}
Konstantin Filozof na svoj uvijeni na~in obja{wava i koje su to 84 go-

dine. Trinaest opho|ewa krugova palo je u 19. godinu despotove vlade. A o tome
obilasku ostavio je svedo~anstvo prepisiva~ jednog srpskog rukopisa u Karej-
skoj }eliji. On je posao zavr{io 14. decembra 6917 (1408) godine kada je bio
œkrug sunca 1, krug meseca 1, kada su se ispunili krugovi 13. ophodaŒ.3 Odavno
je utvr|eno da se krugovi ophoda ili opho|ewa odnose na veliki pashalni ci-
klus od 532 godine u kome se poklapaju brojevi sun~anog i mese~evog kruga, ta-
ko va`ni kod utvr|ivawa dana praznovawa Uskrsa (28 × 19 = 532).4 Trinaesti
takav veliki ciklus zavr{io se 6916 (13 × 532). Videli smo iz citiranog zapi-
sa da su 6917. i sun~ev i mese~ev krug imali broj jedan.
U svemu tome nije bilo re~i o 84 œgodine skrbiŒ, ali do wih se lako do-
lazi ako se taj broj doda kraju trinaestog ophoda, godini 6916. Dobija se broj
7000, znamenit po tome {to su za wega vezana verovawa da je tada œkonac qe-
tomŒ — kraj sveta.5
Ciklusi sami po sebi nisu ni dobri ni lo{i, oni su deo boànskog po-
retka: œkrugove u tok upravi onaj koji sve upravqaŒ — ~itamo kod Konstantina
Filozofa.6 Ono {to 84 godine ~ini izuzetnim i zlokobnim nije samo wihovo
mesto na samom kraju egzistencije sveta, ve} i wihova prekobrojnost, one ne
pripadaju nijednom ciklusu, wihov krug je prese~en œzgorenijem svetaŒ, da
upotrebim sredwovekovni izraz. U svakom slu~aju, zlu kob tome periodu od 84
godine davalo je verovawe da su svetu dani odbrojani i da 7000. godine dolazi
konac svih godina.
Kao krugovi komputista (sun~ev, mese~ev, veliki) tako i sedamhiqadita
godina imaju ishodi{te u hronologiji i wenim strukturama. Na po~etku svega
je godina prva, sam ~in boànskog stvarawa. Bog je stvorio svet za {est dana za
kojima je sledio dan namewen odmoru. Svaki wegov dan traje hiqadu godina,
jer, ~ita se u Psalmu 90 œtisu}a godina pred o~ima tvojima kao dan ju~era{wi
kad mine i kao straà no}naŒ. Mnogo kasnije u Poslanici Petrovoj (II, 3,8) is-
kazano je isto verovawe: œJedan dan pred Gospodom kao hiqada godina i hiqada
godina kao jedan danŒ. Na neki nepoznat na~in se ukorenilo ~vrsto uverewe da
svet ne moè trajati duè nego {to je trajalo wegovo stvarawe. Prvo veliko
i{~ekivawe kraja sveta, koje je prethodilo onom zapadwa~kom u vezi sa hiqa-
luk stare srpske kwièvnosti, Novi Sad 1962, 180–191 (gde je me|u ostalim i obja{wewe {ta su
œnapokowa{na qetaŒ).
3 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi IV, 22, br. 6110; mawe ispravke u D. Bog-
danovi}, Katalog }irilskih rukopisa manastira Hilandara, Beograd 1978, 77, br. 87.
4 O op{toj pozadini vidi V. Grumel, La chronologie, Paris 1958, 128–139; o srpskim tek-
stovima o ciklusima up. N. Rado{evi}, Hronolo{ki i kozmografski ~lanci u Zborniku broj 49
manastira Nikoqca, Slovensko sredwovekovno nasle|e (Zbornik posve}en profesoru \or|u Tri-
funovi}u), Beograd 2001, 521–539, posebno 529–534.
5 œKonac letomŒ u Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi I, br. 184, 185; skrenuo
je pa`wu ve} \. Sp. Radoji~i}, Stari srpski kwièvnici HV–HVII veka, Beograd 1942, 30.
6 Konstantin Filozof i wegov @ivot Stefana Lazarevi}a, despota srpskog, izd. V. Jagi},
Glasnik SUD 42 (1875) 245, prevod Lazara Mirkovi}a, Stare srpske biografije HV–HVII veka,
Beograd 1936, 44.
Posledwe godine u posledwem stole}u srpsko-vizantijskih odnosa 27
ditom godinom, bilo je u vezi sa 6000. godinom, koja je padala po na{em ra~u-
nawu od 1. septembra 491. do 31. avgusta 492. kada je jo{ postojalo Rimsko car-
stvo, koje je po najautoritativnijim proro~anstvima moralo biti posledwe.7
Kako su gledawa na sudbinu sveta na neki na~in zavisila od kalendara
vidi se pore|ewem hri{}anskog Istoka i Zapada. Oni koji su brojali godine
od Hristovog ro|ewa nisu delili strahove i strepwe u vezi sa 6000. godinom.
I obrnuto, oni koji su brojali godine od Stvarawa sveta nisu osetili uzrujanu
atmosferu hri{}anskog Milenija, koju je u~ena literatura {irom sveta oì-
vqavala pred kraj drugog milenija.8 Me|u Srbe su predstave o kraju sveta se-
damhiqadite godine do{le sa literaturom proro~anstava i apokrifa i ostale
su literarna tema sve dok se œkonac letomŒ nije toliko pribliìo da su posta-
le œsavremena istorijaŒ. A to se, ~ini se, desilo prili~no rano, tragovi se
prepoznaju u poznatom zapisu starca Isaije.
Literatura proro~anstava nije prosto nagove{tavala niti samo vremen-
ski precizirala neizbe`ni kraj sveta, u woj je dolazilo do spoja istorije pro-
{losti sa svojevrsnom istorijom budu}nosti. Spajawe pogleda na pro{lost sa
o~ekivawima od budu}nosti je postupak popularan i aktuelan do na{ih dana —
treba se setiti smewivawa velikih civilizacija ili smewivawa dru{tve-
no-ekonomskih formacija: ono {to je re~eno o zbivawima u pro{losti sluì-
lo je kao neka vrsta jemstva da }e se desiti i ono {to se kazuje o budu}nosti.
Proro~anstva su u velikoj meri uticala na periodizaciju svetske isto-
rije. Prelomne ta~ke su bili veliki doga|aji o kojima se govori u Bibliji, a
jedinice periodizacije bile su œvekŒ ili œtisu{tnicaŒ, razdobqa od hiqadu
godina. Posle vekova ome|enih smr}u Adamovom, Potopom, gra|ewem Kule va-
vilonske, u razdeqenom ~ove~anstvu œvekoveŒ su ispuwavala carstva: egipat-
sko, vavilonsko, persijsko i rimsko, — u na{im starim tekstovima gr~ko —
Konstantinovo, kome je dato da traje do kraja sveta. Oni koji su doìveli one
84 posledwe godine bili su savremenici posledweg carstva, koje je ve} poduè
bilo sklono padu.
To nas odvodi do jednog daqeg izvora pesimizma: iskustva qudi iz sveta
u kome su ìveli. Neko ko je bio u sredwem ìvotnom uzrastu kad su po~iwale
œgodine skrbiŒ, oko 1420. recimo, mogao je pamtiti doba smutwi u kome su se
borili Lazarevi}i i Brankovi}i, u kome su ratovali me|usobno Lazarevi si-
novi; ro|ena bra}a; mogli su iz pri~a roditeqa ~uti o stradawu na Kosovu i
posle wega, a od dedova su mogli slu{ati o Mari~koj pogibiji. Jednostavno re-
7 O verovawima i o~ekivawima kod Srba da }e 7000-te godine biti kraj sveta, \. Sp. Ra-
doji~i}, œVtori vekŒ, Na{ jezik 5 (1953) 3–4, 131–133 (pre{tampano bez nau~nog aparata: Kwi-
èvna zbivawa i stvarawa kod Srba u sredwem veku i u tursko doba, Novi Sad 1967, 281–283);
Isti, Kad }e propasti svet po verovawu sredwovekovnih Srba, Politika, Boì}, 7–9. januar
1941 (pre{tampano: Stari srpski kwièvnici HV–HVII veka, Beograd 1942, 27–30); S. ]irkovi},
Kraj veka — kraj sveta. Strepnje i i{~ekivanja kod Srba u vezi sa 7000. godinom, Jugoslovenski istorijski
~asopis 1–2 (1996) 11–24, gde je navedena starija literatura.
8 Rad naveden u prethodnoj napomeni nastao je kao prilog za nau~ni skup odràn juna
1996. u Budimpe{ti sa temom œYear 1000 A. D.Œ u vezi s pribliàvawem 2000-te godine.
28 Sima ]irkovi}
~eno, u wihovom vidokrugu bio je niz poraza i stradawa hri{}ana od strane

Agarjana ili Izmaiq}ana — niz koji }e se produìti u potenciranom vidu do-
ga|ajima oko sredine HV veka, padom Carigrada, padom dràve srpskih despo-
ta. Sve je izgledalo kao ostvarewe predskazawa O posledwim godinama. Brojna
proro~anstva, u ~iju literarnu povezanost i me|usobnu zavisnost se ne moè-
mo ovom prilikom upu{tati, saglasna su bila u tome da Bog u jednom periodu
dopu{ta Izmaiq}anima da se osile i da pot~ine sebi hri{}ane. U jednom od
rukopisa ruske recenzije nalazi se dobro poznata formulacija: œI tada }e po-
~eti ìvi zavideti mrtvima i u svetim crkvama }e prestati svaka sveta slu-
`baŒ. Proro~anstva su imala nastavak u kome }e se pojaviti car, koji }e se pro-
buditi, kao da je bio pijan od vina, za koga su qudi verovali da je mrtav; on }e
poraziti Izmaiq}ane pa }e oni stradati i biti robovi svojih robova. Taj car
}e biti veoma strog prema onima koji su se odrekli Hrista i svim nevernici-
ma. Zavlada}e neobi~na plodnost i qudi }e ìveti u miru. Posle ratovawa sa
œne~istim narodimaŒ koje je Aleksandar Veliki nekad zatvorio pregradom da-
leko na severu, car }e do}i u Jerusalim, popeti se na Golgotu i staviti svoju
krunu na krst predaju}i carstvo Bogu. To je ozna~ilo uvod u pojavu Antihrista
i zatim drugi dolazak Hristov i Stra{ni sud.9
Za ovaj drugi deo proro~anstava nije bilo œznakovaŒ ni nagove{taja u
stvarnom ìvotu osim pribliàvawa sedamhiqadite godine. Sve bi se to mo-
ralo odigrati u one 84 posledwe godine œkoje su godine skrbiŒ. Ve} je spome-
nuto da se uticaji proro~anstava, prepoznavawe znakova wihovog ostvarivawa
zapaàju kod Starca Isaije. Opisuju}i vreme u kome je po~eo svoj prevodila~ki
rad on ga ovako karakteri{e œU ve~eri sun~anog dana, na zalasku sedmoga, da ka-
èm veka i skon~awa mojega ìvotaŒ (prevod \or|a Trifunovi}a), dok je zavr-
{en bio œu najgorim od svih zlih vremenaŒ, posle Mari~ke bitke ~ije posledice
opisuje na na~in apokalipti~kih spisa: œjedne hri{}ane ma~em klahu, druge u
ropstvo odvo|ahu, ostale smrt prerana poè, a smrti koji izbego{e, gla|u pogu-
bqeni bi{eŒ. Jer œtakva glad bi po svim krajevima kakva ne bi od stvorewa sve-
ta…Œ Zatim daqe œAvaj, tuàn prizor beja{e videti! Osta zemqa od svih dobara
pusta — i qudi i ìvotiwa i drugih plodovaŒ. Sledi zatim vapaj {to nema ni
œkneza, ni vo|e, ni nastavnika me|u qudima, ni izbavioca, ni spasioca, ve} se
sve ispuni straha izmaiq}anskog…Œ i na kraju krunski dokaz za povezanost sa
proro~anstvima œI, vaistinu, tada ìvi veli~ahu ranije umrle.Œ10
Posle ovog svedo~anstva o tome da su œgodine skrbiŒ trajale duè od ona
84 posledwa leta, jo{ samo primedba o pomerawu teì{ta u ~itawu i tuma~e-
wu proro~anstava posle 7000. godine. Tada se najve}a pa`wa posve}ivala nemi-
novnoj propasti Izmaiq}ana. I pored poznate oskudice u izvorima, ipak, iz
9 Srpski tekstovi proro~anstava objavqeni su u: N. S. Tihonravov, Pamàtniki otre~en-

noè russkoè literaturi II, Sanktpeterburg 1863, 213–283; V. Istrinâ, Otkrovenše Mefodià Pa-
tarskago i apokrifi~eski vidïnià Danšila vã vizantiiskoè i slavàno-russkoè literaturahã.
Izslïdovanie i teksti, Moskva 1897.
10 \. Trifunovi}, Pisac i prevodilac inok Isaija, Kru{evac 1980, 82 (izdawe teksta), 86
(prevod).
Posledwe godine u posledwem stole}u srpsko-vizantijskih odnosa 29
svakog stole}a imamo svedo~anstvo o o~ekivawu turske propasti od mile{ev-

skih monaha, koji su na osnovu tobo`wih proro~anstava svetoga Save govorili
1533. svome gostu Korneliju Sheperu da }e Carigrad propasti,11 do mitropoli-
ta Pavla Nenadovi}a koji je usred HVIII veka prosve}enosti prenosio carici
Mariji Tereziji srpsko proro~anstvo o propasti Turske.12
Sima ]irkovi}
LAST YEARS IN THE LAST CENTURY

OF THE SERBIAN-BYZANTINE RELATIONSHIPS
Since the Battle of Marica (1371), there has been in the Serbian literature an
increasing tendency to recognize “signs” of the fulfillment of pristine prophecies
that the Ismaelits would subdue the Christians, that all liturgy would come to an end
and such suffering ensue that the living would envy the dead. Prophecies originating
from the time of the spread of Islam regained topicality at the time of the spread of
the Ottoman power and the breakdown of the Christian states headed by the
Byzantine Empire. This pessimistic tenor was only intensified by the belief in the 84
“last years”, the years of suffering and sorrow, between the thirteenth 532-year Great
Paschal Cycle (6916 = 1st September 1407 — 31st August 1408) and the year 7000
(1st September 1491 — 31st August 1492).
11 S. ]irkovi}, Proro~anstva svetoga Save, Prilozi KJIF 67 (2001) 5–10.

12 V. ]orovi}, Eine Prophezeiung uber den Untergang des turkischen Reiches aus dem XVIII
Jahrhundert, Archiv fur slavische Philologie 25 (1903) 312–313.
UDK: 94(497.11:495.92):929.731“14”
Jovanka Kali}
DESPOT STEFAN I VIZANTIJA

Stefan Lazarevi} je stekao titulu despota na vizantijskom dvoru najpre od
Jovana VII Paleologa (1402), a zatim i od cara Manojla II Paleologa (1410). U
ovom prilogu se istraùju srpsko-vizantijski odnosi 1402–1427. godine, odno-
sno promene u shvatawima despotske titule. Despot Stefan postaje Despot
Kraqevine Ra{ke.
Predmet moga izlagawa je jedan odeqak srpsko-vizantijskih odnosa i sa-

mo jedan period vlade Stefana Lazarevi}a. To je tzv. œdespotski periodŒ wego-
ve vlade (1402–1427).
Razloge za izdvajawe ove celine vidim u slede}im ~iwenicama.
Me|u srpskim vladarima XV veka koji su nosili titulu despota, Stefan
Lazarevi} je jedini koji je to dostojanstvo stekao jo{ uvek prema obi~ajima
Vizantijskog carstva. On je tu titulu dobio, kao {to je poznato, avgusta 1402.
godine iz ruku Jovana VII Paleologa, tada savladara cara Manojla II Paleologa
i to u carskoj prestonici, u Carigradu, {to nije bio slu~aj sa potowim srp-
skim vladarima iz porodice Brankovi}a. Zapravo, vizantijska tradicija u po-
gledu dodeqivawa despotskog dostojanstva u slu~aju Stefana Lazarevi}a u
potpunosti je po{tovana — ugovoren je brak sa srodnicom dinastije Paleolo-
ga, sestrom vizantijske carice iz porodice Gatiluzija, tada vrlo uticajne u
Carstvu. Jedinu posebnost ~ini to {to je Stefan Lazarevi} jo{ jednom dobio
despotski venac i to pri povratku cara Manojla II u zemqu i u vrlo drama-
ti~nim okolnostima 1410. godine.
O svemu {to je zna~ajno u vezi sa titulom despota u Vizantiji i Srbiji
najboqe je u na{oj sredini pisao akademik B. Ferjan~i} i ovo izlagawe po~i-
wem upravo se}awem na dragog prijateqa i izuzetno zaslu`nog nau~nika za raz-
voj vizantologije kod nas.1
Moja namera je ovom prilikom samo jedna — da uporedim titulu despota
koju su Paleolozi u dva maha podarili Stefanu Lazarevi}u (1402, 1410) sa re-
1 B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960.

32 Jovanka Kali}
alnim politi~kim prilikama u kojima je Stefan Lazarevi} bio prinu|en da

ostvaruje svoju politiku. Da li je titula despota u Srbiji po~etkom XV veka
doìvela neke preobraàje? Na kraju je i sam Stefan Lazarevi} preoblikovao
svoju titulu. [ta se dogodilo? Vladarske titule su u sredwem veku deo dru-
{tvene istorije. [ta one mogu da otkriju u ovom slu~aju?
Po~etkom XV veka (izme|u 1402. i 1427) u balkanskim zemqama sve je za-
visilo od Turaka. Neke dràve vi{e ne postoje (Bugarska), druge su u vazalnom
odnosu prema wima — Vizantija i Srbija podjednako. U senci osmanske isto-
rije je i trenutak kada je Stefan Lazarevi} dobio titulu despota: avgusta 1402.
sultan Bajazid je poraèn u sukobu sa Tatarima i zarobqen. Wegovi nasledni-
ci po~iwu borbu za vlast. Hri{}anski vladari se nadaju popu{tawu turskog
pritiska. Car — savladar Jovan VII Paleolog dodequje titulu despota Stefanu
Lazarevi}u na wegovom povratku sa boji{ta kod Angore (Ankara). Savezni{tvo
je bilo potrebno i Vizantiji i srpskom knezu. Bilo je to vreme kada œcarstva
vi{e nemaŒ, kako je Ivan \uri} slikovito naveo u svojoj kwizi re~itog naslo-
va œSumrak VizantijeŒ.2 Ili, prevedeno na jezik svakodnevice onog doba, u
carskom dvoru, jedan turski vazal — Jovan VII Paleolog dodequje despotsku ti-
tulu drugom turskom vazalu — Stefanu Lazarevi}u.
Titulu despota Stefan je nosio do kraja ìvota.3 To najboqe svedo~e pot-
pisi wegovih poveqa: despot Stefan (ta~no: titula i li~no ime). Ta titula
je donosila ugled vladaru u srpskoj sredini, koja je jo{ visoko cenila vizan-
tijske institucije. To je bila i prednost koju je Stefan Lazarevi} stekao u
o~ima savremenika ali i korist u odnosu na srodnike i suparnike u unutra-
{wim borbama u Srbiji (Vuk Lazarevi}, Brankovi}i).
Iako titula sama po sebi nije obavezivala na odre|eni smer u politici,
ona je u idealnom smislu ipak vezivala nosioca titule za carski dvor. @ivot
je, me|utim, i{ao drugim tokom. Jo{ iste godine (1402) Stefan Lazarevi} i
Vizantija su se na{li na suprotnim stranama u dinasti~kim borbama u Tur-
skoj. Bajazidov sin Sulejman, koga je podràvala Vizantija, podstakao je Bran-
kovi}e u sukobu sa Stefanom Lazarevi}em. Sa turskim odredom vojnika treba-
lo je da spre~e povratak despota Stefana u zemqu. Poku{aj nije uspeo, a sukob
se zavr{io bitkom kod Tripoqa na Kosovu (21. novembar 1402). Pobedu je od-
neo despot Stefan.4
Jovan VII Paleolog je imao tada dobre odnose sa Sulejmanom, sa kojim je
po~etkom 1403. godine sklopio i povoqan sporazum u Galipoqu uz u~e{}e Ve-
necije, \enove, vojvode Naksosa i ritera sa Rodosa. Sulejman je Vizantiji vra-
tio zna~ajne posede, a za Stefana Lazarevi}a je ponovo bio predvi|en vazalski
odnos sa Sulejmanom (pla}awe danka i vojna slu`ba u korist sultana, ali bez
obaveznog li~nog u~e{}a u pohodima).5
2I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, 13 sq.

3A. Veselinovi}, Dràva srpskih despota, Beograd 1995, 56–57.
4 Istorija srpskog naroda II, 1982, 67–68 (J. Kali}).
5 J. Radoni}, Zapadna Evropa i balkanski narodi prema Turcima u prvoj plovini XV veka,
Novi Sad 1905, 14–15; G. Ostrogorsky, Byzance, État tributaire de l’Empire turc, ZRVI 5 (1958), 53–55; I.
\uri}, Sumrak Vizantije, 126–128, 142.
Despot Stefan i Vizantija 33
Bilo je jasno da oslabqena Vizantija u dinasti~kim borbama u Osman-

skom carstvu (1403–1413) u potpunosti zavisi od Turaka, mewa politiku prema
trenutnim interesima. To je ~inio i Stefan Lazarevi}. Ratovao je protiv Sulej-
mana, pregovarao, pomagao wegove protivnike (Sulejmanov brat Musa je uìvao
podr{ku despota Stefana), zatim opet ratovao, godine 1410. ~ak i nadomak vi-
zantijske prestonice (bitka kod Kosmidiona juna 1410). Vizantija je i tada bila
na strani Sulejmana, despot Stefan u taboru princa Muse.6 Bio je to jo{ jedan
razlaz despota i Vizantije. Tada je na carskom prestolu bio Manojlo II Paleolog
(1391–1425). On je na carskom dvoru Stefanu Lazarevi}u ponovo uru~io despot-
ski venac (1410). Ni{ta drugo Vizantija vi{e nije mogla da pruì.
Na drugoj strani, Stefan Lazarevi} se okrenuo Ugarskoj, tako|e ugroènoj
{irewem Osmanlija (napadi na Srem i Banat posle bitke kod Nikopoqa 1396,
prodor do Ptuja). Despot Stefan je postao vazal ugarskog kraqa @igmunda
(1403–4) pregovorima koje je vodio Pipo Spano i koji nisu tekli bez prepreka.7
Rezultat je poznat: despot Stefan je dobio Ma~vu i Beograd i saveznika na boj-
nom poqu protiv Turaka, ali i obaveze prema ve} ustaqenom kodeksu vazalskih
odnosa u Evropi (auxilium — consilium). Despot Stefan je to shvatio kao œoslobo-
|eweŒ od ropstva i nadu da su se œtamni oblaciŒ razi{li, kako je sam zapisao u
jednom tekstu.8 Verovao je da je pre{ao put od pokornosti ka slobodi.9
Me|utim, za na{u temu je od zna~aja postupnost pribliàvawa despota
Stefana Ugarskoj. Ono se odvijalo u nekoliko faza: najpre stupawe u vazalske
odnose 1403–4, zatim ja~awe me|usobnih veza 1408–1411, najzad pregovori o
nasle|u prestola u Srbiji u Tati 1426. godine.
Skrenula bih pa`wu na jednu li~nost — Nikolu Gorjanskog Mla|eg, koji
je bio oèwen }erkom kneza Lazara , sestrom despota Stefana. Posle wene smr-
ti (pre 1401), on se oènio Anom iz porodice grofova Ceqskih.10
Nikola Gorjanski Mla|i je spadao u najbliè saradnike kraqa @igmunda.
To se naro~ito pokazalo kada je stari i veliki sukob @igmunda sa delom ugar-
skog plemstva (Liga Kawiàja i dr.) dostigao vrhunac hap{ewem kraqa @ig-
munda u Budimu aprila 1401. godine. Zato~eni vladar je sproveden u utvr|eni
grad Vi{egrad, a wegovi protivnici su hitno traìli novog vladara. Tada je
6 N. Filipovi}, Princ Musa i {ejn Bedreddim, Sarajevo 1971, 139–140; St. Novakovi}, Srbi i
Turci XIV i XV veka, Beograd 19602, 375–379, 466–467 (komentar S. ]irkovi}a).
7 St. Stanojevi}, Pipo Spano. Prilog srpskoj istoriji po~etkom XV veka, Beograd
1901, 8–9; isti, O Filipu Maxarinu, Glasnik Istorijskog dru{tva u Novom Sadu 4, (1931),
302–304.
8 Poveqa manastiru Hilandaru: F. Miklosich, Monumenta serbica spectantia historiam Ser-
biae Bosnae Ragusii, Vindobonae 1858, 331; \. Trifunovi} u kwizi Despot Stefan Lazarevi},
Kwièvni radovi, SKZ, Beograd 1979, 148, 162.
9 Poveqa manastirima Tismani i Vodici, nav. delo, 153, 167 (\. Trifunovi}).
10 Iz prvog braka Nikole Gorjanskog Mla|eg pomiwe se jedan sin 1401, koji je u stvari
bio unuk kneza Lazara, jer se Nikola Gorjanski upravo te godine (1401) tek zaru~io sa Anom Ceq-
skom, ro|enom sestrom potowe ugarske kraqice Barbare (@igmund se oènio Barbarom 1405: V.
Klai}, Povjest Hrvata II/1, 329–330; P. Rokai i dr., Istorija Ma|ara, Beograd 2002, 132; E. Mályusz,
Kaiser Sigismund in Ungarn 1387–1437, Budapest 1990, 63).
34 Jovanka Kali}
@igmundu pritekao u pomo} Nikola Gorjanski Mla|i. Pregovorima i li~nim

zalagawem uspeo je da prevede kraqa u svoj grad [iklo{ u barawskoj ùpaniji, a
zatim ga je iste godine oslobodio zatvora. Da bi to ostvario, on je kao taoce dao
brata i sina. Kraq @igmund ga je obilato nagradio za te usluge: Nikola Gorjan-
ski Mla|i je ve} 1402. godine postavqen za palatina na ugarskom dvoru i tu ~ast
obavqao je do kraja ìvota 1433. godine. Uìvao je neograni~eno poverewe kra-
qa @igmunda, a po funkciji je bio najuticajniji velika{ u Ugarskoj. Od 1405.
godine bio je i blizak srodnik kraqa @igmunda (pa{enog).
Srpsko-ugarske veze u doba Stefana Lazarevi}a su uspostavqene i u~vr-
{}ene u vreme palatinata Nikole Gorjanskog Mla|eg (1402–1433), koji je to-
kom ~estih i dugih odsustvovawa kraqa @igmunda iz zemqe, prakti~no upra-
vqao dràvom. Sa wim je Stefan Lazarevi} ostao u bliskim odnosima, kako to
doga|aji pokazuju. œIstorija u prostoruŒ pokazuje, pored toga, da se palata de-
spota Stefana u Budimu nalazila u sredi{tu ugarske prestonice, nedaleko od
katedrale, u sredwovekovnoj œItalijanskoj uliciŒ, danas Országház utca 9, u
blizini palate Gorjanskih. Tragaju}i za palatom despota Stefana u Budimu,
poredila sam je sa velelepnom zgradom Gorjanskih u tome gradu.11
Tu palatu stekao je despot Stefan u drugoj fazi pribliàvawa Ugarskoj
(1408–1411). Vidqivi znak ja~awa despotovih veza u ugarskom dru{tvu pred-
stavqa osnivawe vite{kog Zmajevog reda 1408. godine. Osnovan je da okupi
@igmundove pristalice i najbliè saradnike u borbi protiv brojnih neprija-
teqa. Danas se zna da je glavnu ulogu u stvarawu toga reda i izboru li~nosti
imao upravo palatin Nikola Gorjanski.12 U sve~anoj vladarskoj poveqi povo-
dom osnivawa toga reda (decembar 1408) kao prvi me|u izabranima naveden je
Stefan Lazarevi} (brat prve ène Nikole Gorjanskog, }erke kneza Lazara). Za-
tim slede srodnici @igmundovi (Herman Ceqski, Fridrih Ceqski), kao i
brat Nikole Gorjanskog Jovan Gorjanski, Nikola Se~i i drugi.13 Otada je des-
pot Stefan redovno odlazio na ugarske sabore, u~estvovao u diplomatskim
pregovorima, isticao se na me|unarodnim skupovima odràvanim na @igmun-
dovom dvoru.14 Vesti o tome stizale su i u Nema~ku.15 I tu, u Budimu, susre-
{}e se posledwi put vizantijski car i srpski despot (1424), daleko van Vizan-
tije i Carigrada, u okolnostima, koje ne samo zbog simbolike, ve} i realne po-
litike mnogo govore o balkanskim prilikama, o srpsko-vizantijskim odnosi-
ma, ali i o evropskoj politici prema tom prostoru.
Tom susretu prethodili su burni doga|aji. Kada je u Turskoj vlast preu-
zeo Murat II 1421. godine, nova opasnost se nadvila nad susedne zemqe. Prva je
11 J. Kali}, Palata srpskih despota u Budimu, Zograf 6 (1975), 51–58 sa pregledom izvora
i literature. Postavili smo spomen-plo~u sa tekstom i likom despota Stefana (S. Vuji~i}, N.
Mitri}, J. Kali}) na fasadu zgrade.
12 E. Mályusz, Kaiser Sigismund in Ungarn 1387–1437, 75–76.
13 G. Fejer, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/4, Budae 1841, 687.
14 Konstantin Filozof, nav. delo, 311.
15 Eberhard Windecke, Denkwürdigkeiten zur Geschichte des Zeitalters Kaiser Sigmunds, ed. W. Alt-
mann, Berlin 1893, 177.
na udaru bila Vizantija. U Carigradu je uz ostarelog cara Manojla II Paleolo-

ga poslove preuzimao sin Jovan VIII. Po{to je Vizantija podràla samozvanca
Mustafu u borbi protiv Murata II (1421), sultan je opseo Carigrad (1422). I
drugi poku{aj podsticawa unutra{wih sukoba u Osmanskom carstvu nije uspeo.
Muratovi protivnici, me|u wima i Vizantija, podràli su i drugog Mustafu,
ovoga puta mla|eg brata sultanovog. I on je podlegao u borbi, ubijen je januara
1423. godine.16 Za razliku od Vizantije, despot Stefan je odbio sve ponude pre-
tendenata da se pridruì borbi protiv Murata II.17 On je obnovio vazalske od-
nose sa novim sultanom po{to mu je ovaj uputio poslanstvo u Beograd (1422).18
Jo{ jednom su se razi{li interesi vizantijskog dvora i srpskog despota.
Carigrad se prihvatio jedinog preostalog sredstva — traèwa pomo}i na
Zapadu. Vizantijska iskustva na tom planu nisu obe}avala mnogo. Iskusio ih je
i Manojlo II Paleolog tokom svog vi{egodi{weg boravka u zapadnim zemqama.
Uvek je crkvena unija bila preduslov za pomo}, a obe}awa nejasna i neizvesna.
Ipak, tim putem krenuo je i Jovan VIII novembra 1423. godine.
Jovan VIII se uputio najpre u Veneciju, u nameri da doprinese stvarawu
hri{}anske lige za borbu protiv Turaka. Me|utim, ta inicijativa se u Vene-
ciji sukobqavala sa mno{tvom interesa koje su Mle~ani imali u odnosima sa
susednim dràvama u samoj Italiji i van we. Posebno su bili va`ni odnosi
Venecije i Ugarske, odavno suparni~ki u Dalmaciji i drugde. Bez wihove sa-
radwe u zajedni~kom poduhvatu borba protiv Osmanlija nije bila mogu}na. Ne-
poverewe je bilo veliko i vizantijski car je samo mogao da ponudi svoje po-
sredni{tvo u pregovorima o wihovom izmirewu.19 Posle zadràvawa u Mila-
nu, Mantovi i Paviji, Jovan VIII je krenuo u Ugarsku na dvor kraqa @igmunda.
Tu je stigao krajem juna 1424. godine. @igmund mu je ispred Budima iza{ao u
susret i ukazao sve po~asti uobi~ajene za takve prilike.20
Despot Stefan se tada tako|e nalazio u Budimu. On je iz Budima uputio
jedno pismo lokalnim vlastima u Ugarskoj 15. juna 1424. godine. I tu je do{lo
do male zabune u nau~noj literaturi. U dokumentu jasno stoji da je pisan 1424.
godine, ali su izdava~i na~inili gre{ku u svom izdawu pa se to prenelo u na-
u~nu literaturu.21
16 P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken, II, Wien 1977, 412–413, 618; N. Jorga, Notes
et extraits pour servir à l’histoire des croisades au XV siècle I, 324; J.W. Barker, Manuel Palaeologus
(1391–1425): A Study in Late Byzantine Statesmanship, New Brunswick–New Jersey 1969, 369 i dr.
17 J. Kali}, Despot Stefan Lazarevi} i Turci (1421–1427), Istorijski ~asopis 29–30
(1983), 9–10.
18 Konstantin Filozof i wegov @ivot Stefana Lazarevi}a despota srpskog, ed. V. Jagi},
Glasnik SUD 42 (1875), 315–316. U Veneciji se to ve} izri~ito znalo 1423. godine: S. Ljubi}, Li-
stine VIII, 188, 241.
19 N. Jorga, Notes et extraits, I, 350, 352.
20 Gy. Moravcsik, Vizantièskie imperatorá i ih poslá v g. Buda, Studia byzantina, Buda-
pest 1967, 354–4; up. K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1952, 345; M. Purkovi}, Knez i despot
Stefan Lazarevi}, Beograd 1978, 128; I. \uri}, Sumrak Vizantije, 259.
21 L. Thallóczy — A. Aldásy, Magyarország melléktartomanyainak oklevéltara II (Monumenta Hunga-
riae Historica 33) Budapest 1907, 71: K. Jire~ek–J. Radoni}, Istorija Srba II, 348, nap. 27. Gre{ku
36 Jovanka Kali}
U Budimu su vo|eni {iroki razgovori. Bile su to velike teme hri{}an-

skog sveta. Vizantijski car i wegov doma}in, tada kraq Ugarske i vladar Ne-
ma~ke (izabran jula 1411. godine za nema~kog kraqa), pokrenuli su va`na pita-
wa evropske politike. @igmund se zalagao da se crkveni raskol prevazi|e. Sa-
vetovao je svome gostu da radi na sklapawu unije, navodno i radi dobra zapadne
crkve, svedo~io je kasnije sam Jovan VIII Paleolog.22 Borba protiv Turaka bila
je sredi{na ta~ka vizantijskog interesovawa. Misao o krsta{kom ratu protiv
nevernika bila je bliska kraqu @igmundu, on sam je u~estvovao u jednom ta-
kvom poduhvatu (1396. bitka kod Nikopoqa), a borbu protiv Osmanlija Ugarska
je redovno vodila na svojim granicama. Izgleda da su tokom dvomese~nih pre-
govora (22. jun — 24. avgust 1424), pored na~elne saglasnosti o potrebi takve
borbe, uobli~eni i neki konkretni planovi. Kraq @igmund je sredinom juna
1424. godine izraàvao spremnost da naredne godine okupi veliku vojsku za
borbu protiv Turaka i drugih neprijateqa.23
Kqu~ni su, opet, bili odnosi Ugarske i Venecije. Misao o wihovoj zajed-
ni~koj akciji protiv Murata II, zbog su{tinski razli~itih interesa dveju dr-
àva nije se mogla ni brzo ni lako ostvariti. Pregovori su nastavqeni i posle
odlaska vizantijskog cara iz Ugarske. Za to vreme je sultan uspeo da sklopi
mir sa Ugarskom. Wegovi poslanici su u leto 1424. godine tako|e boravili na
ugarskom dvoru i uspe{no okon~ali misiju.24
U svim tim pregovorima u~estvovao je Stefan Lazarevi}. O Srbiji se
raspravqalo van Srbije. Tokom 1425. godine odvijala se ìva diplomatska ak-
tivnost. Despotov poslanik je po~etkom avgusta 1425. godine u Veneciji pred-
lagao sklapawe srpsko-mleta~kog mira (sukobi u Zeti, nasle|e Bal{e III).
Istovremeno se zalagao za izmirewe Venecije i Ugarske i isticao korisnost
Mustafe (œtre}i MustafaŒ), novog protivnika Murata II u zajedni~koj borbi
protiv Turaka.25
Tek oktobra 1425. godine stigao je u Veneciju ugarski plan za sklapawe
antiturskog saveza. O wemu se raspravqalo u Senatu 30. oktobra, data je na~el-
na saglasnost. @igmund je predlagao da Ugarska preuzme dejstva na kopnu, a Ve-
necija na moru i Dunavu. Me|utim, sve je jo{ bilo sporno (opremawe vojske,
finansijska pitawa, Ugarska je traìla da se Venecija obaveè da ne}e sklapa-
ti separatni mir sa sultanom i drugo).26 Pregovori su se otezali, razli~iti
interesi se nisu mogli uskladiti, nepoverewe je bilo veliko. To je iskoristio
Murat II i u jesen 1425. godine napao Srbiju. Wegova vojska je iz pravca Sofije
je zapazio \. Sp. Radoji~i}, Izbor Danila III i kanonizacija kneza Lazara, Glasnik Skopskog na-
u~nog dru{tva 21 (1940), 71, kao i Radoni}, Sporazum u Tati 1426 i srpsko-ugarski odnosi od
XIII do XVI veka, Glas SKA 187 (1941), 161–165.
22 I. \uri}, Sumrak Vizantije, 261, na saboru u Ferari 1437.
23 J. Nagy — G. Nagy — D. Veghely, Codex diplomaticus comitum Zichy VIII, Budapest 178–9.
24 Eberhart Windecke, o.c.177; A. Huber, Geschichte Österreichs II, Gotha 1888, 530.
25 Neobjavqena hronika: Antonio Morosini, Cod. Marc. 2049, cl. VII, coll. 8332; J. Kali}, Des-
pot Stefan Lazarevi} i Turci, 14.
26 N. Jorga, Notes et extraits, I, 409–410.
preko Pirota i Ni{a prodrla u Pomoravqe i nanela ogromnu {tetu. Stefan

Lazarevi} je po~etkom oktobra 1425. godine hitno nabavqao barut i oru`je u
Dubrovniku, a dubrova~ka vlada je svojim trgovcima zabranila da odlaze u de-
spotove zemqe i one \ur|a Brankovi}a. Vlada je pri tom upozorila svoje gra|a-
ne u Srbiji da se dobro drè u nesre}i koja je zadesila zemqu.27 Tami{ki ù-
pan Pipo Spano je ratovao u Srbiji protiv Turaka.28 Borbe su okon~ane mirom
koji je sklopqen te godine.29
Pregovori o antiturskom savezu protiv sultana Murata II, koje je u Budi-
mu podstakao car Jovan VIII, preneli su se i u 1426. godinu. Sporove izme|u
kraqa @igmunda i Venecije poku{ali su u jedan mah da re{e poslanici iz Fi-
rence. Venecija je èlela da sklopi primirje s Ugarskom pre nego {to se
ukqu~i u antiturske borbe. I u tim pregovorima je u~estvovao Stefan Lazare-
vi}. Jedan od firentinskih poslanika na ugarskom dvoru zabeleìo je da se u
audijenciji kod kraqa @igmunda 10. maja 1426. godine srpski vladar zalagao za
gledi{ta suprotna interesima Venecije.30
Kraj ovih zama{nih antiturskih planova despot Stefan nije doìveo.
Turci su po~etkom 1427. godine napali Srbiju, a despot je umro jula meseca te
godine.
Ako se srpsko-vizantijski odnosi u vreme despota Stefana (1402–1427)
posmatraju na politi~koj ravni, o~igledno je da je do{lo do udaqavawa: zajed-
ni~ke granice vi{e nema, turski posedi razdvajaju dve dràve. Svako vodi svo-
ju politiku prema trenutnim prilikama. Saveznici se traè razli~ito: Vi-
zantija na Zapadu u naj{irem smislu re~i, Srbija u Ugarskoj.
Despotska titula prati prilike vremena. U Srbiji, u poveqama Stefana
Lazarevi}a, u intitulacijama, on je uvek naveden kao œdespot StefanŒ, œgospo-
din despot StefanŒ , ili œblagoverni despot Stefan gospodin vsem Srbqem i
PodunavquŒ (poveqa za manastir Hilandar 1406) i sli~no. U potpisima: œv
Hrista Boga blagoverni i hristoqubivi gospodin Srbqem despot StefanŒ,
œmilostiju boìjeju gospodin vsoj zemqi srpskoj i Pomorju i podunavskim
stranam despot StefanŒ (poveqa Dubrov~anima 1405), ili œmilostiju boìjeju
gospodin Srbqem despot StefanŒ (poveqa Lavri Sv. Atanasija, 20. januara
1427).31 Uvek je œdespot StefanŒ — titula i li~no ime, kako je bilo uobi~aje-
no u vizantijskoj praksi.
Ovom prilikom ostavqam po strani kako su drugi u Srbiji despota na-
zivali. Radi ilustracije, samo nekoliko primera: naj~e{}e œgospodin despot
27 Istorija srpskog naroda II, 212 (J. Kali}).

28 S. Stanojevi}, Pipo Spano, 11, 14.
29 Konstantin Filozof, nav. delo, ed. Jagi} 317.
30 V. Maku{ev, Italâànskie arhivi, Zapiski imperatorskoè akademii nauk 16, S. Peter-
burg 1870, 20; St. Novakovi}, Italijanski arhivi i na{a istorija, Glasnik SUD 28 (1875), 435;
G. Wenzel, Ozorai Pipo. Magyar történelmi jellemrajz Zsigmond király korábol, Magyar Akadémiai Ertesitö 3
(1859), 216–218.
31 A. Veselinovi}, Dràva srpskih despota, 56–57; B. Ferjan~i}, nav. delo, 184–185 i d.
38 Jovanka Kali}
StefanŒ, ~esto samo œdespotŒ. Kod Konstantina Filozofa, jednom ima œgo-
spodin Srbqem despotŒ.32 Nailazi se i na œslavni despotŒ,33 ili œna{ des-
potŒ, u molitvi za œdespota na{eg StefanaŒ, zatim œdràvni despotŒ, œveli-
ki despotŒ.34
U Ugarskoj stawe je druk~ije. Sam despot iz svoje kancelarije u Beogradu
u latinskim dokumentima, u intitulaciji pi{e: œStephanus dei gratia despotus
RasscieŒ.35 Iz Budima pi{e 1424. godine lokalnim vlastima u Ugarskoj œStepha-
nus dei gratia Rascie despotusŒ.36 On sebe u Ugarskoj naziva despotom Ra{ke, titu-
la se vezuje za dràvu, a ne za li~no ime nosioca titule, kako je bilo uobi~aje-
no u vizantijskom svetu. Ili jo{ jasnije, kraq @igmund naziva Stefana Laza-
revi}a despotom Kraqevine Ra{ke (@igmundova poveqa za Pipa Spana od 27.
maja 1407).37 Despot se u Ugarskoj izjedna~ava sa dux, javqa i uporedo.38
Li~na i dvorska titula iz Vizantije u Srbiji postaje vladarska titula, a u
Ugarskoj se u raznim varijantama vezuje za Ra{ku kraqevinu. Vezuje se ne samo za
zemqu kojom vlada Stefan Lazarevi}, kako se u na{oj sredini ve} odavno smatra
(B. Ferjan~i}, A. Veselinovi} i dr.), nego za dràvu koju priznaje zapadni svet.
To je Srpska kraqevina, Ra{ka kraqevina, tako nazvana po prvom krunidbenom
mestu u Srbiji, po ra{kom hramu Sv. apostola Petra i Pavla (danas Petrova cr-
kva kod Novog Pazara), odnosno oblasti. Tu je krunisan Stefan Prvoven~ani
1217. godine krunom koju je papa Honorije III uputio Nemawinom sinu.39
To je dràva koju priznaje zapadni svet. Postoji obiqe gra|e za tu temu.
Nave{}u samo jedan primer. Knez Lazar je za kraqa @igmunda œknez Kraqevine
Ra{keŒ (œLazarus kenezius Regni RascieŒ, u poveqi za Nikolu Gorjanskog Mla-
|eg).40 \ura| II Stracimirovi} je œgospodar Zete u Kraqevini Ra{kojŒ, itd.41
Ideolo{ki model je zapadnoevropski. Kruna ne pripada kraqu nego kra-
qevini krajem XIV veka u Ugarskoj. U vreme kraqa @igmunda dogodila se pro-
mena. Tokom borbi jednog dela plemstva (Kawiàji liga 1387–1397 i daqe),
plemstvo je nastojalo da ograni~i kraqevu vlast. U prethodnom periodu (tzv.
anùjska epoha) kruna je su{tinski bila vezana za kraqa (corona regia). Pojam
krune kraqevine (corona regni), dakle — kruna dràve javqa se prvi put u tzv. Iz-
bornoj konstituciji u vreme izbora @igmunda Luksembur{kog za ugarskog kra-
32 Konstantin Filozof, prevod: SKZ 92–3, 117, 123, 124.

33 Konstantin Filozof, nav. delo, 47.
34 \. Trifunovi}, Kwièvni radovi 133, 134 i dr.
35 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 61–63; K. Jire~ek, Istorija Srba, II, 348–9, 376.
36 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 71, god. 1424.
37 L. Thallóczy — A. Áldásy, o.c. 68, passim; A. Veselinovi}, nav. delo, 52–56.
38 F. Pesty — T. Ortvay, Oklevelek Temesvármegye és Temesvárváros történetehez (1183–1430), Poz-
sony 1876, 478–9; F. [i{i}, Nekoliko isprava iz po~etka XV st., Starine JAZU 39/1938, 240–241 i dr.
39 J. Kali}, Prete~e @i~e: krunidbena mesta srpskih vladara, Istorijski ~asopis 44
(1997), 77–87; isti, Ra{ka kraqevina (Regnum Rascie), ZRVI 41 (2004), 183–189.
40 Codex diplomaticus patrius VII, 436; F. [i{i}, Nekoliko isprava, 279 i dr.
41 J. Kali}, Srbi u poznom sredwem veku, Beograd 1994, 59.
qa 1387. godine. Tada i Kraqev savet postaje Dràvni savet u vreme zato~eni-
{tva kraqa @igmunda 1401. godine.42
Prema tom modelu Stefan Lazarevi} je mogao biti samo œdespot Kraqevi-
ne Ra{keŒ, naravno uz latinsku formulu œDei gratiaŒ (Bo`jom milo{}u), kako je i
u Srbiji ve} bio obi~aj kada je u pitawu vladarska titula. Sve je to daleko od vi-
zantijskih normi. Svet se izmenio. Samo uz podr{ku Ugarske (vojnu i ekonomsku)
mogli su se braniti ostaci srpske dràve. Naàlost, samo privremeno.
Jovanka Kali}
DESPOT STEFAN AND BYZANTIUM
The topic of this paper is one aspect of the relationship between Serbia and
Byzantium at the beginning of the 15th Century, during the so-called “despot period”
of the reign of Stefan Lazarevi} (1402–1427), namely the fate of the Byzantine title
of Despotes in Serbia against the background of the political situation in the Balkans
at the time of Turkish domination.
Knez Stefan (1377–1427), Knez Lazar's son, received the title of Despotes ac-
cording to the procedure long ago established at the Byzantine Court. In Byzantium,
this title, which was second in rank only to the title of the Emperor, used to be en-
dowed to the relatives of the imperial dynasty, it was not hereditary and did not de-
pend on the territory ruled by the bearer of the title. It was a personal court title of
the highest rank in Byzantium. This honor was bestowed upon the young Knez
Stefan in summer of 1402 after his return from the battlefield of Angora (Ankara),
where Sultan Beyazid I suffered a disastrous defeat from the hands of the Tatars.
The Serbian Knez was solemnly received in Constantinople, a marriage between
himself and a sister of the Byzantine Empress was arranged and John VII
Palaeologus, the co-regent of the then-absent Emperor Manuel II Palaeologus, en-
dowed him with the title of Despotes. Knez Stefan carried this title till the end of his
life. It was held in great honors in Serbia and was broadened in meaning to designate
a ruler's title in general, remaining alive among the Serbs even after the fall of the
Byzantine Empire. Stefan Lazarevi} received the dignity of a Despotes once more,
in 1410 in Constantinople.
All this notwithstanding, the political situation in the South-East of Europe at
the beginning of the 15th Century was all but favorable. Some Christian states were
conquered by the Turks (Bulgaria), some were vassals of the Sultan (Byzantium,
42 E. Mályusz, Kaiser Sigismond, 62–63.

40 Jovanka Kali}
Serbia). Everything depended on the Ottomans. At the time of dynastic conflicts in

the Turkish Empire (1403–1413) as well as afterwards, the political interests of By-
zantium and Serbia were different, even at times contrary. What they had in common
was the attempt to find allies in the West, especially among the countries which had
an interest to fight against the Turks, so an initiative was raised to form a Christian
League to that effect. Despot Stefan, in his capacity as a vassal of the Hungarian
King Sigismund of Luxembourg, took part in the negotiations the Byzantine Em-
peror John VIII Palaelogus held in Buda with his host (1424). This was the last
meeting of the Serbian Despotes with the Byzantine Emperor.
The title of Despotes had changed with respect to the Byzantine norms. Despot
Stefan became the Despotes of the Kingdom of Rascia (Ra{ka), as the Kingdom of
Serbia was called in the West. The personal title of the Byzantine Imperial Court
was thus transformed in accordance with the non-Byzantine traditions of the Serbian
political ideology.
UDK: 271.222(495)-523.6:929“13”
Mirjana @ivojinovi}
DRAGA[I I SVETA GORA

Izlaze}i u susret zahtevima svetogorskih monaha, bra}a Draga{i — despot
Jovan i gospodin Konstantin obdarivali su neke od svetogorskih manastira broj-
nim selima i crkvama svoje, posle Mari~ke bitke (26. septembra 1371), veoma
uve}ane dràve. Time su, reklo bi se, èleli da ekonomski oja~aju obdarene ma-
nastire, a u isto vreme i da obezbede, brigom monaha, opstanak darovanih crkava,
preko kojih je pravoslavqe trebalo da se suprotstavi islamu.
Posle srpskog poraza na Marici, 26. septembra 1371. i nestanka Serske

dràve, me|u oja~anim oblasnim gospodarima, uz kneza Lazara i Vuka Branko-
vi}a, zna~ajnu ulogu dobijaju i bra}a Jovan i Konstantin Draga{.1 Nastavqaju-
}i tradiciju uga{ene (decembra 1371) dinastije Nemawi}a, svi oni ~inili su
velike darove prvenstveno onim atonskim manastirima koji su ve} od ranije
uìvali blagonaklonost i dare`qivost srpskih vladara. Time su odgovarali
potrebama tih manastira, a mo`da jo{ vi{e crkava koje su im ustupali. Naime,
posle Mari~ke bitke nastupilo je nemirno i nesigurno vreme, kada po re~ima
starca Isaije œ… prosu{e se Izmaili}ani, i polete{e po svoj zemqi, kao pti-
ce po vazduhu i jedne hri{}ane ma~em klahu, druge u ropstvo odvo|ahu. A one
koji su ostali smrt prerano poè. A oni koji su od smrti ostali gla|u pogu-
bqeni bi{e. Jer takva glad bi po svim krajevima, kakva ne bi od postanka sveta
… A one koje glad ne pogubi, ove dopu{tewem boìjim vuci no}u i dawu napa-
daju}i `derahu… Uistinu tada ìvi ogla{avahu za blaène one koji su ranije
umrli…Œ.2 Po{to su turski odredi pusto{ili i jo{ neosvojene oblasti, bi}e
da su od êrnomena, pobediv{i Srbe, lako stigli do podru~ja Kratova i [ti-
pa, {to je nateralo mnoge da napuste svoje domove i odu tamo gde su verovali da
je bezbednije i sigurnije. Zbog svega toga trebalo se pobrinuti i obezbediti
odràvawe brojnih crkava, ~iji ktitori ili wihovi naslednici, kao i okolno
stanovni{tvo to vi{e nisu mogli ~initi. I kada je izgledalo da }e islam nad-
1 Oni su bili sinovi sevastokratora, potom despota Dejana i sestre cara Du{ana Teodo-
re, u mona{tvu Evdokije, o wima v. R. Mihaq~i}, Kraj Srpskog carstva, Beograd 1975, 173–184.
2 Zapis inoka Isaije iz 1371. godine u Pisac i prevodilac inok Isaija, uvodna re~, izda-
we i komentari \. Trifunovi}, Kru{evac — izd. Bagdala 1980, 85–86.
42 Mirjana @ivojinovi}
vladati hri{}anstvo, mnogi koji su èleli da postanu monasi, jo{ vi{e nego
ranije, odlazili su na Aton. Ovde imamo u vidu i pripadnike uglednih vlaste-
oskih, ali i vladarskih porodica, koji su kupovinom adelfata, obezbe|ivali
sebi uto~i{te unutar bedema manastira atonskog poluostrva. Sveta Gora je i
tada izgledala kao postojana ustanova, koja }e, ukoliko joj se pridruè, trajno
produìti ìvot osiroma{enim i napu{tenim manastirima i crkvama preko
kojih je pravoslavqe trebalo da se suprotstavi islamu.3 O tome pridruìvawu
sela sa brojnim crkvama, uz darovawe svih poreskih i drugih privilegija, oba-
ve{tavaju akti najmo}nijih oblasnih gospodara Draga{a, Brankovi}a i Lazare-
vi}a, upu}eni pomenutim manastirima.4 Ovi akti, u isto vreme, predstavqaju
najpouzdanije svedo~anstvo o posledwim godinama samostalne srpske dràve,
odnosno vladavine pomenutih porodica.
U ovom radu osvrnu}emo se na veze i odnose Draga{a sa Svetom Gorom, tj.
pojedinim wenim manastirima kojima su se obra}ali i ~inili velike darove,
jer su verovali da }e im za uzvrat, u vremenu gde su razli~ite opasnosti nepre-
stano vrebale, œ~udotvorac i velikomu~enik PantelejmonŒ ili hilandarska
œBogomati Vladi~icaŒ svojim œbrzim nastojawem pomo}i na dan stra{noga su-
da Hristova i da }e sve neprijateqe i protivnike wihove, oboriv{i, baciti
pod na{e nogeŒ,5 kao i da }e im Bogorodica Milostiva œpomagati do kraja ì-
vota, pa i posle smrtiŒ.6 I u arengi akata kojima poklawaju posede u zemqama
zaposednutim posle Mari~ke bitke, pored toga {to slave Svetu Trojicu, bra}a
Draga{i (1377), a zatim sam Konstantin (1380, oko 1388), isti~e da je gospodar
zemqe koju je dobio od Hrista i moli wegovu milost, kako bi mu svojim ~oveko-
qubqem pomogao u smrtnom ~asu.7 To je veoma jasno re~eno u aktu o darovawu
Vatopedu malog manastira u Melniku, posve}enog Svetoj Bogorodici Pantana-
si: œA po{to, pored ostalih, i ja Konstantin, po naredbi svemo}nog Boga upra-
vqam ovim mestom…Œ.8
3 U vezi sa tim, ~ini nam se, da se prvi put u arengi o prilagawu Sv. Arhan|ela lesnov-
skog Hilandaru spomiwu œraniji sveti i pravoslavni vladariŒ, prema fotografiji. Koristimo
priliku da zahvalimo g. Du{anu Sindiku, koji nam je qubazno stavio na raspolagawe svoje foto-
grafije akata Draga{a.
4 St. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd 1912,
446–467, 489–490, 495–504, 510–532, 541–542; cit. Zak. spom.
5 Archives de l’Athos XII : Actes de Saint-Panteleemon, ed. dipl. par P. Lemerle, G. Dagron, S.
]irkovi}, Paris 1982, no 7, p. 173; cit. Panteleemon/ serbes = Aktá russkogo na Svàtom Afone mona-
stárà Sv. Panteleimona, Kiev 1873, 372; cit. Aktá. Actes de Chilandar II, actes slaves, publies par B.
Korablev, Viz. Vrem. 19 (1915), Priloènie 1, no 62, l. 55–57: … oboriv{i, pokoriti; cit. Chil. sl.
6 Archives de l’Athos XIX : Actes d’Iviron IV, de 1328 au debut du XVIe siecle, ed. dipl. par J.
Lefort et al., Paris 1995, App. no III; cit. Iviron, App. III = Akt gospodina Konstantina Draga{a i
carice Evdokije manastiru Ivironu (13. januar, oko 1380), izd. M. @ivojinovi} — T. Subotin-Go-
lubovi}, Hilandarski zbornik 11 (2004) 293, r. 1–3.; cit. Akt g. Konstantina.
7 Prema fotografiji akta (Arhiv SANU br. 8876/k–94); arenga ovog akta nije izdata u
Chil. sl. no 60 = Zak. spom. 452–453. Prema fotografijama akata (v. gore nap. 3), ~ije arenge nisu
izdate ni u Chil. sl. no 63 i no 64 = Zak. spom. 456–457 i 457.
8 Un acte grec inedit du despote serbe Constantin Draga{, ed. et commentaire par V. Laurent,
REB V (1947) 183, 1. 11–13: Epeidh de meta twn allwn kai egw o Kwnstantinoj, o kata
prostaxin tou pantodunamou Qeou thn hgemonian tou parontoj topou krathaj…; cit. Pantanassa.
Draga{i i Sveta Gora 43
Draga{i su Svetom Pantelejmonu, Hilandaru, Ivironu, Kutlumu{u i Va-

topedu potvr|ivali stare i darivali nove imovinske privilegije, a po potrebi
re{avali i wihove zemqi{ne sporove, o ~emu svedo~e dokumenti upu}eni po-
menutim manastirima. Na Sveti Pantelejmon odnose se tri, mo`da i ~etiri
akta: prva dva, skoro identi~na, sa potpisom bra}e Draga{,9 bez hronolo{kih
su indikacija, mo`da iz razloga {to sadrè, ~ini nam se, vi{e verodostojnih
podataka, nego ijedna wihova darovnica10 izdata izme|u 1372–1375. godine,11
mo`da preciznije, posle juna 1374. godine, kada je Konstantin Laskaris, po-
vratio svojoj porodici vlasni{tvo nad strumi~kim selom Breznicom i predao
ga ruskom manastiru;12 (u pomenutim aktima bra}e Draga{a ono se ne spomi-
we); tre}i je potvrdni akt Draga{a za strumi~ke posede iz 1376/1377,13 a ~e-
tvrti je darovno-potvrdni akt gospodina Konstantina za crkvu Vaznesewa u
[tipu, koji dakle nije upu}en Svetom Pantelejmonu, ali se nalazi u wegovom
arhivu,14 {to bi moglo zna~iti da mu je i pomenutu crkvu sa wenim posedima,
9 Ve} je H. Matanov (Knàèstvo na Draga{i. Kãm istoriàta na Severoizto~na Makedonià

v predosmanskata epoha, Sofià 1997, 118; cit. Matanov, Knàèstvoto na Draga{i) ukazao da se
na prvom darovnom aktu, uz despota Jovana Draga{a, potpisao i gospodin Konstantin vi{e kao
darodavac, nego kao savladar.
10 Panteleemon/actes serbes, no 6 A, B = Aktá, 377 = Zak. spom. 512–515. Ve} je ]irkovi}
(Panteleemon/serbes, 171) izneo pretpostavku da œako je prvi akt (=no 6A) falsifikat, sa~iwen je
na osnovu nekog verodostojnog dokumenta izdatog izme|u 1372–1375…Œ. Akti sadrè, najpre po-
tvr|ivawe poseda koje su Sv. Pantelejmonu priloìli carevi Du{an i Uro{, zatim darovawa
mnogobrojnih sela i crkava u razli~itim, pa ~ak i udaqenim oblastima i to tako da su, najpre,
zabeleèni zajedni~ki darovi despota Jovana Draga{a i gospodina Konstantina u podru~ju Stru-
mice, pa prilagawa samog Konstantina u podru~jima Tikve{a, [tipa i Zletova. S obzirom na to
da je sadrìna ta dva akta najve}im delom identi~na, ve} su 1873. izdata kao jedan dokumenat, s
tim {to su u zagradama data dva dodatka drugog akta, {to je nazna~io i ]irkovi}, Panteleemon/ser-
bes, no 6, 170, obeleàvaju}i ih kao no 6A i no 6B, {to smo i mi prihvatili; u Zak. spom. izdat je
u celini no 6B. Osim dva pomenuta dodatka u primerku no 6B, postoji i nekoliko drugih, za same
darove nebitnih razlika, koje smo nazna~ili u napomenama (v. daqe, nap. 27–31, 35, 54, 58, 60–62,
68), {to bi ukazivalo da no 6A i no 6B nisu prepisi uvek istog predlo{ka/istih predloàka.
11 Navedeno vreme tih darovawa, tj. posle Mari~ke bitke i pre dono{ewa sudske presude
u sporovima izme|u monaha Sv. Pantelejmona i Hilandara 1375/1376. godine, ve} je utvrdio ]ir-
kovi} (Panteleemon/actes serbes, 170–171).
12 Actes de l'Athos V: Actes de Chilandar, actes grecs, publies par L. Petit, Viz. Vrem. 17 (1911)
Priloènie 1, no 155; cit. Chil. gr. Konstantin Laskaris Paleolog, jedan od trojice bra}e, koji su
kao miraz svoje majke nasledili Breznicu, to je u~inio na osnovu odluke koju je sabor patrijarha
Filoteja, na wegov zahtev doneo, ne{to pre juna 1374. godine. Zbog obra}awa K. Laskarisa, koji se
potpisuje kao douloj mo}nog i svetog na{eg gospodara i cara (Ibidem, l. 63–64), patrijarhu Filo-
teju, i posebno zbog ~iwenice da se u aktu patrijarhovog sabora ne spomiwe Konstantin Draga{
kao gospodar podru~ja gde se Breznica nalazi, Matanov (Knàèstvoto na Draga{i, 105–106) zakqu-
~uje da Strumi~ko poqe u to vreme jo{ nije bilo u vlasti Draga{a, da je re~ o ostacima vizantij-
ske vlasti, koja je uspostavqena posle propasti Serske dràve i ponovnog osvajawa Manojla II Pa-
leologa u jugoisto~noj Makedoniji. Me|utim, pre }e biti u pitawu nepriznavawe srpske vlasti,
jer akt patrijarha Filoteja ne spomiwe ni odluku prota Save i wegovog Saveta od decembra 1370.
kojim je Breznica pripala Hilandaru (Chil. grec., no 153), ni predajni akt vaseqenskog sudije Mi-
haila Skulisa od januara 1371 (Supplementa ad acta graeca Chilandarii, izd. V. Mo{in in A. Sovre, Lju-
bljana 1948, no 8; cit. Chil. Suppl), oba doneta po naredbi despota Ugqe{e.
13 U pitawu je originalni dokumenat: Panteleemon, no 7 = Akti, 370–373 = Zak. spom.
510–512.
14 Panteleemon/serbes, no 11 (26. mart, 1388) = Akti, 388–393 = Zak. spom. 765–768.
negde posle 1388, i pre maja 1395. pridruìo sam Konstantin. Na Hilandar se
odnosi {est (1375/1376, 1377, 1379. ili 1380/1381, 1380, 1381, oko 1388),15 na
Iviron (verovatno 1380)16 i Vatoped (1393)17 po jedan akt, dok za Kutlumu{
raspolaèmo jedino spomiwawem (juni 1393) da je gospodin Konstantin œza-
{titnik i ktitorŒ ovog manastira.18 Dodajmo tome da su u originalima, sa~u-
vanim u celini, zabeleène pouzdane hronolo{ke indikacije;19 datum je, me|u-
tim, nepouzdan, mo`da i neta~an na dva o{te}ena, rekli bismo originalna hi-
landarska dokumenta, jer se nalazi u posledwim, u XIX veku prepisanim i, mo-
`da dopuwenim, redovima, na mestu delomi~no ili u celini i{~ezlih.20
Na osnovu raspoloìvih podataka izgleda da su Hilandar i Sveti Pante-
lejmon pre ostalih svetogorskih manastira zatraìli podr{ku novih gospoda-
ra strumi~ke oblasti. Naime, kao {to su traìli, krajem 1370. godine, da des-
pot Ugqe{a re{i spor oko Breznice, koji su srpski i ruski monasi vodili jo{
od oko 1364,21 tako su se Hilandarci, verovatno negde posle juna 1374, obrati-
li gospodinu Konstantinu kako bi im Breznica sa teritorijom oko istoimene
reke bila vra}ena. Novi gospodar strumi~kog podru~ja tako|e je izi{ao u su-
sret zahtevima srpskih monaha, tako da je Breznica, rekli bismo, prema aktu iz
1375/1376. ve} bila hilandarski posed.22 To potvr|uje i ~iwenica da se svi do-
kumenti koji se odnose na Breznicu nalaze u hilandarskom arhivu.23
15 A. Solovjev, Odabrani spomenici srpskoga prava, od XII do kraja XV veka, Beograd

1926, 169–171; cit. Solovjev, Spomenici; Chil. sl. nos. 60, 62, 64, 67, 63 = Zak. spom. 452–453,
446–448, 457, 453–455, 456–457.
16 Iviron, App. III = Akt g. Konstantina 287–294.
17 Pantanassa, 171–184.
18 Archives de l’Athos II2: Actes de Kutlumus, ed. dipl. par P. Lemerle, Paris 1988, no 40, l.
13–15; cit. Kutlumus.
19 Panteleemon /actes serbes, no 7, i no 11 = Aktá, 373, 393; Chil. sl. no 60, l. 23 i no 62, l. 74
(za ova tri akta u izdawu Zak. spom. 512, 453, 448, hronolo{ke indikacije su izostavqene); Chil.
sl. no 67, l. 50, 53 = Zak. spom. 455; Solovjev, Spomenici, 171; Iviron, App. III, 190 = Akt g. Kon-
stantina, 293, r. 22–23; Pantanassa, l. 47.
20 Chil. sl. no 63, l. 14; no 64, l. 13–14 = Zak. spom. 457, VII i II.
21 O tom vi{egodi{wem sporu, cf. M. @ivojinovi}, Le conflit entre Chilandar et Saint-Pantelee-
mon au sujet du village de Breznica, Byzantinoslavica LVI (1995) 237–244.
22 U sporu sa Vojinom Radi{i}em utvr|ena je me|a crkvene, tj. hilandarske zemqe na
Pa~kove: … od planine Draguqeva, niz hrid pravo u potok Drivo{ki, i sve niz potok Drivo{ki,
mimo Pa~kova potokom i niz poqe sve potokom i na put koji ide preko Barova, mimo Barovskog
studenca, prekim putem u Staru Breznicu, i sve uz Breznicu u sinor hilandarski (Solovjev, Spo-
menici, 170). S obzirom da se, prema ovom aktu (nav. mesto), zemqe gr~kih pronijara Tutka Asena
i Laskara Siderofaga jo{ uvek nalaze u posedu Hilandara, neprihvatqiva je na{a pretpostavka
(u Le conflit entre Chilandar et Saint Panteleemon, 244) da je Breznica data srpskom manastiru u za-
menu za te zemqe.
23 Pored akta o ponovnom ustupawu Breznice Svetom Pantelejmonu (v. gore nap. 12) i
kqu~nog akta o posedovawu sela — hrisovuqe Andronika II Paleologa iz 1293. o darovawu pod-
ru~ja Breznice Lavu Koteanici (Archives de l’ Athos XX: Actes de Chilandar I, des origines a 1319,
ed. dipl. par M. @ivojinovi} et al., Paris 1998, no 12) dedi ili pradedi po majci bra}e koja osamdese-
tih godina XIV veka, na osnovu svoga prava vlasni{tva, èle da ga predaju Sv. Pantelejmonu, to
su jo{: Chil. gr. no 153 (1370) i Chil. Suppl. no 8.
Po svoj prilici da bi obe{tetili Sv. Pantelejmon zbog prelaska Brezni-

ce u posed Hilandara, a tako|e èle}i da u tom nesigurnom vremenu obezbede
opstanak brojnim crkvama, a sebi za{titu, œslavnom velikomu~eniku i isceli-
tequ besrebreniku Pantelejmonu — obra}aju se — rabi tvoji, blagoverni des-
pot Jovan Draga{ i brat mi Konstandin, iskrenom qubavqu i duhovnom ras-
plamsano{}u, sa verom ti se klawamo, traè}i od tebe milost i pomo}, kako bi
nas odbranio od svih vidqivih i nevidqivih neprijateqa i izbavio nas od
svih bolesti i duhovnih i telesnih povredaŒ.24 Ugledaju}i se na œblago~asti-
ve careve i gospodareŒ, cara Stefana Du{ana i wegovog sina Uro{a, ~ije su
darove potvrdili, despot Draga{ i wegov brat Konstantin prilaù œza pomen
na{ih careva i gospodara i nas samihŒ25 ruskom svetogorskom manastiru niz
sela i crkava u svojoj prili~no rasprostrawenoj dràvi.
Nabrajawe darovanih sela zapo~iwe onim u podru~ju desnog toka reke
Strumice, gde su bra}a Draga{i najpre Svetom Pantelejmonu potvdili posedo-
vawe crkve Sv. \or|a u Boimiji,26 a zatim priloìli (I ja despot Draga{ i
brat mi Konstantin priloìsmo …) brojna sela, koja ve}inom i danas postoje:
Mokrane (danas Mokrino), Makrievo27 (danas Mokrievo), Borisovo, Zubovo,
Gabrovo, Na Podu (danas toponim Pod oko 1 km jugoisto~no od Gabrova) i se-
li{te Crkvi{ta, zabeleèno izme|u sela Mokrane i Makrijevo. Ta sela data
su sa ba{tinskim crkvama:28 Sveti Nikola Dragu{ev, Sveti Nikola Kole-
{in/ov/, Sveta Petka Prodanova, Pre~ista Ksenova i Prete~a Robanova; zatim
su jo{ dali Svete Arhan|ele i Svetog Georgija u Gabrovu,29 kao i Pre~istu
/Bogorodicu/ vi{e Bawske (danas selo Bawsko) sa metohom i qudima, kako je
imala kod prvih gospodara, i Svete Vra~e kod Bawe (selo Bawice) sa meto-
hom.30 Nastavqa se prilagawem bra}e Draga{ (I jo{ priloìsmo …) triju se-
la na levoj obali Strumice: Su{ice, Torweva (mo`da danas Turnovo),31 i Ro-
bova u zabr|u (mo`da danas istoimeno selo, oko 18 km severoisto~no od Novog
Sela); potom triju crkava: u gradu Strumici, po svoj prilici, prestonici wi-
hove dràve, Svetog Stefana ~iji je ktitor verovatno bio neki knez Kirijak;
Pre~iste Pandanose duhovnika Josifa, u Petr~i (danas Petri~u) i u okolini
24 Panteleemon/serbes, no 6, 169 = Aktá, 374. S obzirom da se, izuzimaju}i dva dodatka u no

6B (v. gore, nap. 10), isti podaci nalaze u oba akta, citiramo ih prema izdawima.
25 Panteleemon/serbes, 169 = Aktá, 375 = Zak. spom. 513, VI.
26 Panteleemon/serbes, no 6, = Akti, 375 = Zak. spom. 512, I: Crkva Sv. Georgija u Boimiji sa
qudima, vinogradima, vodenicama, svim kupqenicama i zaseocima. Zapaà se da ovde nije spome-
nuto selo koje je Du{an,12. juna 1349, darovao sa crkvom: Sv. Georgija u Boimiji sa selom (Ala-
vandovom, danas Valandovo) {to mu je kupqenica i sa vinogradima, mlinovima, me|ama i svim
pravima te crkve (Panteleemon/serbe, no 1 = Zak. spom. 507, III).
27 Kao seli{te je zabeleèno u primerku Panteleemon/serbes, no 6 B (= planche L).
28 Samo toliko je re~eno u prvom aktu (Ibidem, no 6A = pl. XLIX).
29 Drugi akt (Ibidem, no 6B = pl. L) donosi imena darovanih crkava, ~emu prethodi re~e-
nica: I u tim metohijama {to su crkve ba{tinske i to priloìsmo.
30 Ovaj podatak je isti u oba primerka, s tim {to se u no 6B kaè za Svete Vra~e: sa celim
metohom.
31 U no 6A: selo Torwevo, vlastelina na{eg Todora; u no 6B: selo Torwevo, {to uzesmo od
vlastelina na{eg Todora.
toga grada Svetih Vra~a;32 prva crkva je data sa qudima, vinogradima i ze-
mqom, dok su druge dve date sa qudima, vinogradima i vodenicama, a uz wih je
zabeleèno i seli{te Hajevo, verovatno negde u okolini Petr~a.33
Potom se u oba akta nastavqa sa nabrajawem onoga {to je sam Konstantin
priloìo (I samo ja Konstantin priloìh …) u podru~ju Tikve{a Bogorodi-
~inu crkvu svoje vlastele Jakovca i Dragoslava, u Drenovi (danas Drenovo),34
sa selima Drenovo, Robovo35 i seli{tem Sveti Nikola, sa svim wihovim pra-
vima. Uz wih i druga, danas neidentifikovana sela, po svoj prilici u okolini
Drenove: Pululovo, Halapatovo i seli{te \ur|evo sa zaseocima; zatim u Ti-
kve{u Pe{teru (pe}inska crkvica, zvana u novije doba i deda Markova36), sa
qudima, pa sela [e{kovo,37 Gavrilov Kamen, verovatno u blizini [e{kova i
Grbavca, izme|u kojih je i spomenut,38 pa Grbav’c (danas Grbovec39), Vozarce
(danas Vozarci, na desnoj obali Crne Reke).40 U Tikve{u je jo{ dao crkvu Sve-
tog Atanasija œpod gradomŒ, pod razvalinama starog grada Tikve{a, sa qudima,
vodenicama i vinogradima.41
Samo drugi akt govori o tome da je Konstantin priloìo œnad gradom /iz-
nad razvalina tikve{kog grada/ crkvu Svetog Georgija Polo{kog na reci Cr-
noj,42 sa selima: Polo{ko,43 Ko{ane,44 Draèqa (danas Dragoèl),45 Obstra-
nica (nalazilo se u blizini sela Begni{ta, gde se i danas jedna padina naziva
Obstranica46) i @eli{ta (nestalo selo, koje se nalazilo, verovatno, blizu
Begni{ta47), sa vinogradima i svim otesem tih sela.48 S obzirom na to da je
car Du{an, februara 1340. godine, Hilandaru priloìo crkvu Svetog Georgija
sa selima Polo{ko i Dragoèq sa zaseokom Ko{ane i svim wihovim pravi-
ma,49 podatak o darovawu tih sela Svetom Pantelejmonu s pravom se dovodi u
32 Izneto je mi{qewe da se oko te crkve razvilo istoimeno selo, up. Matanov (Knàè-
stvo na Draga{i, 165 i nap. 10).
33 Panteleemon, no 6, 170 = Akti, 375–376 = Zak. spom. 513, VI–XII.
34 Up. R. M. Gruji}, Ruska vlastelinstva po Srbiji u XIV i XV veku, Istoriski ~asopis 5
(1955) 71; cit. Gruji}, Vlastelinstva.
35 U no 6B Rolovo.
36 Up. Gruji}, nav. mesto.
37 Cf.Vassiliki Kravari, Villes et villages de Macedoine occidentale, Paris 1989, 160.
38 Cf. Ibid. 111.
39 Cf. Ibid. 113.
40 Cf. Ibid. 177.
41 Panteleemon, no 6, 170 = Akti, 376 = Zak. spom. 513, XIII — 514, XIV; vid. Gruji}, nav.
mesto.
42 Sveti Georgije i danas postoji na levoj obali Crne reke, vidi \. Bo{kovi}, u Starina-
ru 6 (1931), 183–186; Gruji}, nav. mesto.
43 Cf. Kravari, Villes et villages, 147.
44 Cf. Ibid. 127
45 Cf. Ibid. 110.
46 Cf. Ibid. 143.
47 Cf. Ibid. 173.
48 Panteleemon, no 6, 170 = Akti, 376 = Zak. spom. 514, XIV.
49 Zak. spom. 409, I–II.
sumwu.50 S druge strane Sveti Georgije sa pomenutim selima ostao bi usamqen

hilandarski posed okruèn imawima Sv. Pantelejmona, a manastiri su oduvek
teìli zaokruìvawu celine svojih poseda, stoga nije iskqu~eno da je taj poda-
tak verodostojan.51 Hilandar je u zamenu mogao dobiti neka od strumi~kih sela,
koja se, vide}emo, ne spomiwu u aktu iz 1376/1377, kojim su carica Evdokija i
gospodin Konstantin52 potvrdili ruskom manastiru posede na desnoj obali
Strumice.
Pored navedenih sela i crkava u oblasti Tikve{a, Konstantin je ruskom
manastiru priloìo jo{ i crkvu Sv. Nikole u mestu Juìnovo (mo`da u blizi-
ni Kumani~eva53) na Crnoj reci, sa qudima i vinogradima;54 pa selo Kumani~e-
vo (danas istoimeno selo)55 i seli{te Sutec (danas toponim Sutec, oko 2,5 km
severoisto~no od Kumani~eva56) i, najzad, u Vata{i (Vato{) na Vata{koj re-
ci57 crkvu Svetih Arhan|ela (danas Svetog Atanasija) i sela, uzetih od vlaste-
le — Zle{ovo58 (mo`da danas nepostoje}a seli{ta Gorno i Dolno Zle{ovo iz-
nad vato{kog Mokli{ta)59 i Plotore{ce,60 kome se izgubio svaki trag.
Listu darovawa nastavqaju prilagawa samog Konstantina (I jo{ prilo-
ìh …), najpre, triju crkava — u [tipu, Svetih Arhan|ela, verovatno, ba-
{tinske crkve nekog Glavata61 i Zletovu (na reci Zletovskoj, desnoj pritoci
Bregalnice) Sv. Dimitrija i Sv. Nikole, sa qudima, vinogradima i vodenica-
ma, odnosno vaqavicama;62 zatim, sela Trstenik (u podru~ju Kavadaraca) sa me-
tohom i vodenicama.
50 Cf. ]irkovi}, Panteleemon, 171.

51 Matanov (Knàèstvo na Draga{i, 33) tako|e smatra da je Konstantin Svetom Pantelej-
monu darovao Sv. Georgija Polo{kog sa pomenutim selima.
52 Konstantin, budu}i da nije bio despot, nije imao pravo da se naziva carem, dok je Evdo-
kija, kao supruga despota Dejana, bila carica, v. B. Ferjan~i}, O despotskim poveqama, ZRVI 4
(1956) 110; Mihaq~i}, Kraj Srpskog carstva, 86 i nap. 22.
53 Cf. Kravari, Villes et villages, 121, i prema Gruji}u (Ruska vlastelinstva, 72) crkva se na-
lazila povi{e nestalog sela @eli{ta.
54 U no 6B se precizira œi vi{e tih Sveti Nikola na toj reci mesto zvano Juìnovo . ..Œ,
o~igledno povi{e sela datih sa Svetim Georgijem Polo{kim.
55 Cf. Kravari, Villes et villages, 133.
56 Cf. Ibid. 166.
57 Cf. Ibid. 171.
58 U no 6A je zabeleèno: Selo Zle{ovo vlastelina na{ego Dabiìva; a u no 6B: I selo
Zle{evo {to uzeh u vlastelina moega Dabiìva.
59 Za ovakvu identifikaciju, v. V. S. Radovanovi}, Tikve{ i Rajec, Naseqa i poreklo sta-
novni{tva 17 (1924) 177. Mokli{te u op{tini vato{koj zabeleèno je u Vlad. Marinkovi},
Re~nik — Imenik mesta kraqevine Jugoslavije, Beograd 1930, 303.
60 U Panteleemon/serbes, no 6A zabeleèno je: Selo Plotore{ci, vlastelina moega Novaka;
dok je u primerku no 6B: Selo Plotore{ci {to uzeh od vlastelina moga Novaka i deho sa svom ba-
{tinom u Sobri, {to je, ~ini nam se, lo{e pro~itano; naime, u tekstu se uz ime uvek kaè vla-
stelina moga/na{ego, te smatramo da bi moglo biti ne{to kao: dadoh sa svom ba{tinom u Sobri.
Jedan lokalitet Sobri nalazio se na oko 18 km severoisto~no od Tetova, na breùqku danas zva-
nom Gradi{te, nad levom obalom Vardara (Kravari, Villes et villages, 221), dok drugi i danas posto-
ji u podru~ju Strumice, oko 7,5 km jugoisto~no od Valandova.
61 … sa celim metohom daje samo no 6B (= pl. L).
62 U no 6A je zabeleèno: I crkvu u Zletove Sv. Dimitrije i crkvu Sv. Nikola sa qudima,
vinogradima, sa vodenicama (pl. XLIX); u no 6B ~itamo: I u Zletovu Sv. Dimitrija i Sv. Nikole
sa qudima, vinogradima i vaqavicami, tj. spravama za izradu sukna.
Kada su, dobijawem Makrieva i Mokrana imawa Sv. Pantelejmona postala

sume|na sa hilandarskim me|u wima je izbio spor. Predstavnici oba manasti-
ra obratili su se œgospodinu na{em KostadinuŒ koji je, zajedno sa svojom vla-
stelom, odlu~io da vodo~ki i strumi~ki episkopi, sa starcima okoline, na te-
renu ispitaju vlasni{tvo sporne zemqe jo{ od vremena cara Du{ana. Rezultat
te istrage pokazao je da tzv. Crkvi{te, tj. zemqa popa Simona,63 treba da pri-
padne Hilandaru, te su na osnovu hrisovuqe cara Du{ana sporna sume|na ima-
wa precizno razgrani~ena.64 Tako|e su u posedu Hilandara ostale, dobijene od
kesara Hreqe,65 zemqe gr~kih pronijara Laskara Siderofaga i Tutka.66
O~igledno je, me|utim, da je posle dono{ewa ove presude do{lo do pogod-
be izme|u predstavnika Hilandara i Sv. Pantelejmona, prema kojoj je, izgleda,
u~iwena razmena nekih imawa izme|u pomenutih manastira, a bez sumwe, uz sa-
glasnost gospodina Konstantina. O tome svedo~i pomenuti potvrdni akt kojim
su bra}a Draga{i sa majkom Evdokijom, negde 1376/1377, potvrdili Sv. Pante-
lejmonu posedovawe sela na desnoj obali Strumice, ~ije su me|e, po svoj prili-
ci, doticale sporne zemqe, te su pretrpele izvesne izmene. Tako su nabrojana se-
la: Mokrani sa zemqom Lendina i Makrievo sa zemqom Tutka i Siderofaga; vi-
deli smo, me|utim, da su zemqe dvojice drugih gr~kih pronijara sudskom odlu-
kom iz 1375/1376. potvr|ene kao hilandarski posed; zatim Zubovce (tj. Zubovo),
Borisovo i Gabrovo. U ovom aktu uz pojedino selo zabeleèno je i sve {to mu
pripada — teritorija unutar me|e, planina, brdo, vinogradi, vo}waci, vodeni-
ce, vrtovi, poqe, lug, lovi{te, prelazi (brodovi) preko reke sa rekom; jedino su
prava Zubovca ne{to druga~ija, uz to selo spomiwe se teritorija, planina, brdo,
poqe i ceo otes koji mu pripada. Takvo precizno beleèwe prava pojedinih sela
u~iweno je mo`da i zbog toga da se susedi ponovo ne bi sporili u wihovom ko-
ri{}ewu. Tako|e je potvr|eno posedovawe crkava, najpre Pre~iste Majke Boìje
povi{e Gabrova sa celim metohom, qudima, vinogradima, zemqom, vodenicama i
svim pravima koje je od ranije imala; zatim, Sv. Arhan|ela sa celim metohom i,
najzad, ostalih crkava koje se nalaze œu metohuŒ pomenutih sela, datih zauvek ru-
skom manastiru sa svim pravima koja œsu imala pri gr~kom caruŒ.67
Draga{i su sva sela koja su bila u posedu Sv. Pantelejmona darovawima
cara Stefana Du{ana i wegovog sina cara Uro{a, kao i ona koja su mu sami
priloìli,68 oslobodili od svih obaveza prema dràvi, tj. brojnih rabota i
poreza, stavqaju}i ih tako jedino u vlast crkve Sv. Pantelejmona.69
63 Tu identifikaciju ve} je utvrdio ]irkovi}, Panteleemon/serbes 171.

64 Solovjev, Spomenici, 169–171.
65 Cf. @ivojinovi}, Le conflit entre Chilandar et Saint-Panteleemon, 238, note 8.
66 Solovjev, Spomenici, 170.
67 Panteleemon/serbes, no 7, 173 = Aktá, 370–373 = Zak. spom. 510–512.
68 U no 6A zabeleèno je: I sia vsa vi{e pisana i priloènaa carem Stefanom i sinom
mu carem Uro{em i nami {to jest priloèno despotom Draga{em i Kostadinom; u no 6B: I sia
vsa vi{e pisana carem Stefanom i sinom mu carem Uro{em i priloèna, i nami {to jest prilo-
èno Draga{em i Kostadinom, tako da se moè razumeti kao da je ono gore pisano od strane cara
Stefana i sina mu Uro{a i posebno je upadqivo izostavqawe re~i despot.
69 U aktu iz 1372–1375. zabeleèno je: oslobodismo od svih rabota malih i velikih (Pan-
teleemon/serbes, no 6AB), dok je u onom iz 1376/1377 (Ibidem, no 7) to re~eno … oslobodismo od
Ostaje otvoreno pitawe da li sela na levoj obali Strumice nisu zabele-

èna, jer oko wih nisu vo|eni sporovi, ili su mo`da u pomenutim transakcija-
ma zemqi{ta prestala biti vlasni{tvo Sv. Pantelejmona. Ne raspolaèmo po-
dacima koji bi dali odgovor na ovo pitawe.
Kao {to su Draga{i poput svojih slavnih prethodnika darivali pojedi-
ne atonske manastire i re{avali wihove sudske sporove, tako su i potvr|ivali
prilagawa, prvenstveno Hilandaru, od strane uglednih velmoà svoje dràve,
a izlazili su i u susret zahtevima samih monaha. Najpre, despot Jovan i gospo-
din Konstantin ispunili su molbu {tipskog ~elnika Stanislava, zbog wegove
iskrene odanosti prema Hilandaru, kao i wegovog vernog slu`bovawa carstvu
na{em, tj. dràvi Draga{a. Svojim aktom od 1. juna 1377. godine, koji je potpi-
sao samo V Hrista Boga blagoverni Jovan despot Draga{, bra}a su potvrdila
Hilandaru potpuno, trajno i neotu|ivo posedovawe crkve Svetog sve{teno-
mu~enika Vlasija sa qudima koje ima u gradu [tipu, izuzimaju}i ih od svih
obaveza koje imaju ostali stanovnici grada i stavqaju}i ih jedino pod upravu
ekonoma postavqenog od Hilandara.70 Uz crkvu su data i sela Var’di{ta, na
gradskom metohu, tj. u okolini [tipa i, ne{to udaqenije, Blag’vi i seli{te
Tarahinci (Tarinci), koje je traìo ~elnik Stanislav, da bi ga naselio za
Svetog Vlasija. Qudi tih sela trebalo je da budu samo pod upravom Svetog Vla-
sija, odnosno Hilandara.71
Budu}i da je ovo darovawe usledilo sudskoj presudi iz 1375/1376. i vre-
menski je blisko pomenutom potvrdnom aktu Draga{a iz 1376/1377. godine za
Sveti Pantelejmon, ve} je prof. S. ]irkovi} pretpostavio da je crkva Sv. Vlasi-
ja, sa pomenutim selima, mo`da data Hilandaru u zamenu za izgubqene zemqe
gr~kih pronijara,72 {to ne iskqu~uje i druge pretpostavke. Naime, videli smo da
je Sveti Pantelejmon mo`da zaokruìo svoje posede u podru~ju Crne reke dobija-
wem Sv. Georgija sa okolnim selima,73 za {ta je trebalo obe{tetiti Hilandar.
Sv. Vlasije je bio tek po~etak bogatih darivawa Draga{a srpskom sveto-
gorskom manastiru. Najpre, negde 1379. ili 1380/1381. godine74 carica Evdoki-
ja i gospodin Konstantin75 dali su Hilandaru svoju ba{tinsku crkvu, posve}e-
svih rabota i poreza carskih, a zatim je data wihova lista identi~na u oba dokumenta: da nemaju
ni gradozidawa, ni gradobqudenija, ni so}a, ni inomistra, ni travnine, ni orawa, ni ètve, ni
vr{idbe, ni ko{ewa sena, ni rada u vinogradu, ni ponosa, ni provoda, ni psara, ni sokolara (Ak-
tá, 377, 373 = Zak. spom. 514, XXI i 512, X).
70 Chil. sl. 60, l. 1–17 = Zak. spom. I–II.
71 Chil. sl. no 60, l. 17–21 = Zak. spom. 453, III. Za poloàj Tarahinaca, v. Mirjana @ivoji-
novi}, Vlastelinstvo manastira Hilandara u sredwem veku, Manastir Hilandar, SANU — Gale-
rija, Beograd 1998, 81; cit. @ivojinovi}, Vlastelinstvo.
72 Cf. Panteleemon/serbes, 174.
73 Vidi gore i nap. 43–51.
74 Hronolo{ke indikacije u ovom dokumentu se ne slaù. Zabeleènoj godini 6887
(=1379) odgovara 2, a ne 4. indikt, koji odgovara 6873 (=1380/1381) godini.
75 U aktu za Hilandar kaè se: Ja blago~astiva i hristoqubiva gospo|a carica Evdokija i s
najdraìm i najpouzdanijim sinom Konstantinom (Chil. sl. no 62, l. = Zak. spom. 446); u aktu za Ivi-
ron ~itamo: ja blago~astiva carica Evdokija i ja gospodin Kostadin (Akt g. Kostantina, 293, str. 3).
nu Bogorodici u mestu zvanom Arhiqevica, sa manastirom i crkvenom rizni-

com, kao i devetnaest sela, od kojih danas postoje: Kolicko, Ru|ince, Izvor,
toponim Mokro Poqe, Gla`wa, Domanovci, Go{ince, Zloku}ane i Dejlovec, sa
teritorijom koja im od davnina pripada, vinogradima i mlinovima, onako kako
je bilo zapisano u potvrdnoj hrisovuqi cara Du{ana.76 Sa Sv. Bogorodicom u
Arhiqevici Hilandar je dobio i dve crkve — jednu u Velbu`du, zvanu Gospo-
|ino Poqe, sa rekom, me|ama, otesima i svim wenim pravima i jo{ dva sela —
Koznicu Kri~janovsku (Gorwa i Dowa Koznica) i Stroikovo; drugu crkvu br-
zog pomo}nika Sv. Nikole, sa polovinom seli{ta Nor~e, vinogradima, wivama,
mlinovima i livadom u Pre{evu, Arhiqevici je priloìo wen ktitor monah
Neofit/German.77 Stavqaju}i sva sela pod direktnu upravu Hilandara, Kon-
stantin je precizirao obaveze crkvenih qudi,78 odrediv{i, uz to da, po{to se
izdvoji seme, ìtni prinos se deli na pola izme|u crkve u Arhiqevici i Hi-
landara.79
U prole}e 1380. Konstantin je, o~igledno, na molbu Hilandaraca, koju mu
je preneo starac srpski kir Toma Gavala, priloìo wihovom manastiru u neo-
tu|ivo posedovawe sela u podru~ju Vrawa — Rakov’c’ (Rakovac), i Lapardin'ci
(Lopardince) sa zaseokom, kao i danas nepostoje}ih El{anci, Krweve ku}e, sa
otesima, me|ama i svim pravima tih sela.80
Drugu veliku manastirsku celinu — crkvu Sv. Arhan|ela u Lesnovu go-
spodin Konstantin je povratio Hilandaru,81 15. avgusta 1381. godine, kada mu
se u vezi sa tim obratio iguman mitropolit Sava, do{av{i sa monasima u
Strumicu,82 a posredovawem milosnika vojvode Dmitra.83 Po{to se posaveto-
vao sa svojom vlastelom i dogovorio sa majkom caricom Evdokijom, Konstantin
je darovao œûdotvorici hilandarskoj crkvu Sv. Arhan|ela Lesnovskog sa se-
lima i zaseocima, planinama, me|ama i svim pravima te crkve, kako pi{e u
hrisovuqi gospodina mi svetoga cara StefanaŒ.84 Doista, od darovanih poseda
najvi{e je bilo Du{anovih darovawa, i premda su nastupile neke demografske
76 Chil. sl. no 43 = Zak. spom. 738–740. O demografskim promenama u selima podru~ja @e-
gligova i Pre{eva tokom druge polovine XIV veka, v. Matanov, Knàèstvo na Draga{i, 222–224;
za wihovu lokaciju, v. @ivojinovi}, Vlastelinstvo, 84, 87 (mapa).
77 Chil. sl. no 62, l. 17–41 = Zak. spom. 447, I–IV.
78 Chil. sl. no 62, l. 41–49 = Zak. spom. 447–448, V: da za Bogorodicu Arhiqevicu svaki od
wih ore tri dana, da obra|uju vinograde, daju desetak od ovaca, p}elari da daju po zevgaru 4 kabla
ìta i da primi}uri prate na kowima igumana, gde on èli.
79 Chil. sl. no 62, 76–80 = Zak. spom. 448, IX.
80 Chil. sl. no 64 = Zak. spom. 457; za poloàj tih sela, v. @ivojinovi}, Vlastelinstvo, 86 i
87 (mapa).
81 Jo{ je despot Oliver, ktitor Sv. Arhan|ela Lesnovskog, darovao Hilandaru svoju zadu-
`binu, 1342. godine; kasnije, kako se u na{oj nauci pretpostavqa, oduzeta mu je, kada je crkva Sv.
Arhan|ela postala, 1347. godine, sredi{te novoosnovane zletovske episkopije. Nepoznato je ~i-
me je car Du{an nadomestio Hilandaru taj veliki gubitak.
82 Chil. sl. no 67, l. 1–2 sl. i za datum, l. 50, 53 = Zak. spom. 454, I i 455, XII.
83 O milosniku vojvodi Dmitru, v. M. Blagojevi}, Dràvna uprava u srpskim sredwove-
kovnim zemqama, Beograd 1997, 162–165.
84 Chil. sl. no 67, l. 17–18 = Zak. spom. 454, I.
promene,85 Konstantin je priloìo ~ak deset sela, ~etiri seli{ta i pet zaseo-
ka. Ve}ina ih i danas postoji: Lesnovo sa zaseokom Lukovo, Bakovo (danas brdo
Bakovo ju`no od Zletova) sa crkvom Sv. Nikole i zaseokom Globicom, Dobreje-
vo (Dobrevo) sa svim pravinama sela toga, Dreveno sa zaseokom Pe{tno (topo-
nim Pe{tnik), Blizansko (Blizanci), seli{te Buna{ (Bune{)86 i uz wega seli-
{te Gabrovo, seli{te Mu`kovo (Mu{kovo); u Drenovu Dolu crkvu Sv. Proko-
pija sa svom imovinom. Konstantin je, pored toga, potvrdio Sv. Arhan|elu Le-
snovskom Du{anova prilagawa — godi{wi prihod od 100 perpera od zletov-
skog trga; zatim, selo Morozvizd u dolini sredwe Bregalnice, dodaju}i dva za-
seoka Grdovci i Rakovci, sa svim me|ama i pravinama toga sela; tako|e na Bre-
galnici, u Pijancu Bogorodi~inu crkvu sa selom i namestijem, daju}i, pored
toga, i selo Kalopetrovce, jugoisto~no od [tipa. U gradu [tipu Konstantin
je potvrdio Sv. Arhan|elu posedovawe crkve Sv. Nikole, ~iji je ktitor vero-
vatno bio neki Ipopsifije, sa celom imovinom, pa Kraimirovu vodenicu i 20
porodica sa ba{tinama, obavezom davawa œ~abraŒ i carskih poreza.87
I najzad, po svoj prilici krajem devete decenije 14. veka (oko 1388 ?),88
Konstantin je, ispuwavaju}i èqu, posle avgusta 1381. godine, zamona{enog
vojvode Dmitra, surodnika i brata gospodstva mojego,89 darovao Hilandaru
tri sela u okolini [tipa. Bila su to sela kojima je Konstantin nagradio Dmi-
tra za wegovo verno slu`bovawe — Kozjak (danas Gorwi i Dowi Kozjak), Rurak
i Krivi Dol (danas Krivi Do) sa svim wihovim pravima.90
Draga{i su qude pomenutih sela91 i seoskih naseobina oslobodili œod
svih rabota i poreza … da nemaju ni gradozidawa, ni gradobqudenija, ni so}a,
ni inomistra, ni travnine, ni orawa, ni ètve, ni vr{idbe, ni ko{ewa sena,
ni obra|ivawa vinograda, ni ponosa, ni psara, ni sokolara …Œ.92 I u aktu o
ponovnom ustupawu Sv. Arhan|ela Lesnovskog, premda Konstantin nagla{ava
85 O tome v. Matanov, Knàèstvo na Draga{i, 220–221.

86 Izme|u sela Blizansko i seli{ta Buna{, zabeleèno je danas nepostoje}e selo Greben
(Chil. sl. No 67, l. 22 = Zak. spom. 454, II), koje se, po svoj prilici nalazilo na desnoj strani Le-
snovske klisure. O tamo{woj sredwovekovnoj naseobini svedo~e œtragovi raspore|eni na steno-
vitom grebenu s desne strane rekeŒ : Smiqka Gabeli}, Nepoznati lokaliteti u okolini Lesnov-
skog manastira, Zbornik za likovne umetnosti 20, (1984) 172–173.
87 Chil. sl. no 67, l. 18–36 = Zak. spom. 454, II–V — 455, VI–IX; za lokaciju navedenih sela,
vidi, @ivojinovi}, Vlastelinstvo, 80 (mapa), 81.
88 U dopisanim u XIX veku redovima ~itamo da je akt napisan 6887 (=1379), 20. juna u
Pri{tini (Chil. sl. no 63, l. 14 = Zak. spom. 457, VII), gradu koji nije ulazio u teritoriju dràve
Draga{a, te je ve} Novakovi} (nav. mesto, nap. 1) ukazao na nepouzdanost ovog podatka.
89 I u aktu kojim je Konstantin priloìo, 26. marta 1388, brojna dobra crkvi Vaznesewa
koju je vojvoda Dmitar podigao u [tipu, i potvrdio darove samog osniva~a, ovaj se spomiwe kao
vsesrd’~ni brat gospodstva mi (Akti, 390 = Panteleemon/serbes, no 11, 180). O mogu}oj rodbinskoj
vezi vojvode Dmitra sa bra}om Draga{, v. Matanov, Knàèstvo na Draga{i, 256–260.
90 Chil. sl. no 63 = Zak. spom. 456–457; za lokaciju tih sela, v. @ivojinovi}, Vlastelin-
stvo, 81 i 80 (mapa).
91 Odredba o oslobo|ewu od poreza u korist dràve izostavqena je jedino u darovnom ak-
tu za sela u okolini Vrawa, v. gore nap. 80.
92 Ova lista poreza i rabota od kojih se osloba|aju qudi metoha Bogorodice u Arhiqevi-
ci je prili~no potpuna: Chil. sl. no 62, l. 59–62 = Zak. spom. 448, VII.
da œoslobodi gospodstvo mi od svih rabota i porezaŒ, lista izuze}a, uz œgradŒ,

travninu, ponos, so}e, sadrì i desetak od ìta, vina, stoke, oslobo|ewe od
vojne obaveze, jednom re~ju od svih rabota velikih i malih.93
Najzad, Draga{i su qude Sv. Vlasija i Sv. Nikole, kao i sela u okolini
[tipa i Pre{eva izuzeli iz vlasti kefalije, kneza, sevasta ili bilo koga no-
93 Chil. sl. no 67, l. 42–48 = Zak.spom. 455, X; u aktu za Sv. Vlasija uz travninu spomiwe se
i ìrovnina (Chil. sl. no 60, lista nije uneta u izdawe = Zak. spom. 453, IV), a u onom za sela u oko-
lini [tipa, na posledwem mestu je oslobo|ewe œod kotlaŒ: Chil. sl. no 63, l. 13, gde nije data li-
sta pojedinih poreza = Zak. spom. 456, IV.
sioca vlasti carstva na{eg (1377), odnosno gospodstva mi (1381, oko 1388),
stavqaju}i ih jedino pod upravu Hilandara.94
Za sve u~iweno zahvalni Hilandarci ubrojali su Konstantina Draga{a
me|u ktitore svoga manastira.95
Sa manastirom Ivironom Draga{i su bili u vezi preko ivirskog metoha
Bogorodice Eleuse, nedaleko od grada Strumice, kome su ustupili dve zna~ajne
privilegije. Prilikom svoje posete Bogorodici Eleusi, carica Evdokija i go-
spodin Konstantin ispunili su molbu monaha Ivirona (izi|o{e starci iz ma-
nastira Ivirona, koji su se tu nalazili …) i svojim aktom, izdatim tada, 15.
januara oko 1380. godine,96 zauvek oslobodili qude tog ivirskog metoha obave-
ze straàrewa i ètve ìta, rabota u korist dràve, od kojih su srpski vlada-
ri obi~no osloba|ali qude manastirskih sela.97
Sasvim je neosporan podatak da je gospodin Konstantin bio veliki do-
bro~initeq Kutlumu{a, jer je, na incijativu monaha, on, kao wihov za{tit-
nik i ktitor (eforoj kai kthtwr), œblagorodni (eugenestatoj) gospodin Kon-
stantin Draga{Œ, svojim pismima, posredovao kod patrijarha Antonija IV, juna
1391, da bi taj manastir dobio status patrijar{ijskog.98 Za dobijawe ovih po-
~asnih naziva Konstantin Draga{ je morao u~initi Kutlumu{u neke zna~ajne
darove, verovatno negde posle oktobra 1386. i pre juna 1393. godine,99 o kojima,
na àlost, ni{ta ne znamo.
Za razliku od napred navedenih akata, koji su po svojoj formulaciji veo-
ma bliski carskim, {to bi svedo~ilo da su proistekli iz kancelarije samo-
stalnih vladara, akt kojim je Konstantin, oktobra 1393. godine, darovao Vato-
pedu mali, zbog vremenskih neprilika potpuno propao,100 manastir Bogorodi-
ce Pantanase u Melniku, jasno pokazuje da je darodavac u vazalnom odnosu pre-
ma turskom sultanu. Naime, Konstantinu je bila potrebna sultanova sagla-
snost za pridruìvawe Pantanase Vatopedu, o ~emu u aktu ~itamo: œA desilo
se da sam o tome obavestio vrhovnog moga i svih /qudi/ gospodara i naredio mi
je da to u~inimŒ (Eti de sunebh moi kai anefera peri toutou ton kaqolikon
emoi kai toij pasin auqenthn kai wrise moi ina peri toutou apoplhrwsw).101
94 Chil. sl. no 60, l. 16–17; no 67, l. 48–49; no 63 (u izdawu je ta odredba izostavqena) = Zak.
spom. 453, II, v. gore i nap. 70; 455, XI, v. gore i nap. 87; 456, V, v. gore i nap. 90.
95 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi 3, Beograd 1905 (Fototip. izd. 1984),
br. 5009.
96 Za izdavawe ovog akta œoko 1380.Œ godine, v. Akt g. Draga{a. 290–291.
97 Akt g. Draga{a, 293, r. 12–13; monasi su se pozvali na hrisovuqe gr~kih careva na
osnovu kojih su wihovi posedi bili oslobo|eni obaveze straàrewa (bigla, gradobqudenije):
Isto, r. 8–9 i komentar, 291–292.
98 V. ovde nap. 18.
99 Da je Konstantin ve} u~inio neka darovawa Kutlumu{u, verujemo da bi bio spomenut u
aktu patrijarha Nila, od oktobra 1386, uz pokojnog cara Srbije kir Stefana, Radohnu i despota
Ugqe{u: Kutlumus, no 38, l. 33; v. Matanov, Knàèstvo na Draga{i, 197.
100 Pantanassa, 184, l. 32–33: epei pro kairou sunebh kai eij pantelh afaneian
suntelesan apo thj tou cronou sunebh sugcusewj.
101 Ibid. l. 33–35.
Tu saglasnost Konstantin je po svoj prilici dobio kada je, na poziv Bajazita I,

stigao, u jesen 1393. godine, u Ser na sastanak sultana sa wegovim balkanskim
hri{}anskim vazalima.102 Da Pantanasa bude u dobrom stawu, pored davawa
liturgija za Konstantinove roditeqe i, kada do|e momenat, za wega samog,103
bilo je od zna~aja, verovatno za ~itavo stanovni{tvo Melnika, jer je Konstan-
tin odredio da prihod od manastirskih imawa ide za izdràvawe bolesnika
tamo{we bolnice.104 Izgleda da su to mogli biti zna~ajni prihodi, jer pored
osniva~a Pantanase, despota Slava, manastir su obdarili i kefalije i uprav-
nici/zapovednici Melnika.105
Na osnovu akata bra}e Draga{, proisteklih iz kancelarija u gradovima
Strumici i Ko~anima, mogli bismo zakqu~iti da su despot Jovan, do svoga za-
mona{ewa, negde posle juna 1377. godine,106 i gospodin Konstantin, verovatno
do Kosovske bitke, rekli bismo, u velikoj meri kao samostalni vladari, ispu-
wavaju}i molbe svetogorskih monaha, {titili i pomagali interese wihovih
manastira, kao i crkava svoje dràve koje su im ustupali. Ukoliko je gospodin
Konstantin bio u nekoj zavisnosti od sultana, o ~emu ne raspolaèmo podaci-
ma, sigurno je da to do 15. (danas 28) juna 1389. godine nije bilo u onom stepenu
kao {to to pokazuje akt od oktobra 1393. godine.
102 Up. I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, 44. Na{ dokumenat preciznije odre|u-
je vreme toga sastanka — najkasnije oktobar 1393. godine.
103 Pantanassa, l. 23–25: ina poiousin oi agioi mou paterej uper yucikhj swthriaj twn
gonewn mou kaq’ ebdomada leitourgiaj duo kai exocwj uper thj emhj aqliaj kai talaipwrou
yuchj kaq’ ebdomada leitourgian mian.
104 Ibid. l. 26–27: apedomhn de to toiouton kthma opwj dioikV to eisodhma tou toioutou
monudriou eij thn twn ekeise asqenwn tou nosokomeiou kubernhsin.
105 Ibid. l. 18–20 : di’ orismou eggrafou kai sigilliwdwn, di’ upografhj twn kata kairouj
kefalatikeuontwn kai dia pantwn osa para twn kaqexhj hgemoneuontwn peri thn tosauthn
qeian kai ieran monhn exedoqhsan.
106 Uzimaju}i u obzir ranija istraìvawa o zamona{ewu despota Jovana Draga{a, Mata-
nov (Knàèstvo na Draga{i, 122 i nap. 20–23), u prilog mi{qewu da se na Jovana odnosi pomen
smrti monaha Doroteja, kao velikoshimnika Jovana Kalivita, ukazuje da je Jovan bio ìv oktobra
1393. godine; naime, u aktu o ustupawu Sv. Bogorodice Pantanase Vatopedu, Konstantin obavezu-
je monahe da sluè liturgiju samo za pokoj du{e wegovih roditeqa (v. gore i nap. 103), a sigurno
bi spomenuo i brata da je tada bio pokojni.
Mirjana @ivojinovi}
LES DRAGA[ ET LE MONT ATHOS
L'auteur de ce travail considere les rapports des Draga{ avec certains

monasteres athonites : Saint-Panteleemon, Chilandar, Iviron, Kutlumus et Vatopedi.
En l’occurrence, on sait qu’outre la confirmation d’anciens privileges fonciers, ils
ont octroye de nouveaux droits a ces etablissements a travers la donation de nombre
de villages et d’eglises sis sur le territoire de leur Etat, tres agrandi apres la bataille
de la Maritsa (26 septembre 1371), et, le cas echeant, ont resolu les litiges fonciers
les opposant entre eux. Cette activite est attestee par plusieurs documents delivres a
ces monasteres, dont les indications chronologiques subsistant sur les originaux
endommages ne sont pas toujours fiables, alors qu’elles font totalement defaut sur
les copies.
L’auteur estime que Chilandar et Saint Panteleemon sont les premiers
monasteres athonites a avoir sollicite l’intervention des nouveaux maitres de la
region de la Strumica, tout d’abord pour resoudre un litige concernant le village de
Breznica, qui opposait ces deux etablissements depuis approximativement 1364. On
sait que ce village est vraisemblablement echu au monastere russe un peu apres juin
1374. A cette epoque, d’apres des copies conservees, les freres Draga{ — le despote
Jovan et gospodin Konstantin — ont offert a Saint-Panteleemon une dizaine de vil-
lages sis dans la region de la Strumica, dont la majorite existent encore aujourd’hui,
ainsi qu’un ou deux hameaux; la donation de ces villages incluait celle de neuf
eglises patrimoniales, auxquelles ils ont egalement ajoute une eglise situee a
Strumica et deux respectivement a Petri~ et dans les environs de cette ville. Pour sa
part, le gospodin Konstantin semble avoir rattache a Saint-Panteleemon jusqu’a 18
villages, 3 hameaux et 6 eglises sis dans la region de Tikve{. En fait, nous possedons
uniquement une seule copie faisant etat de la donation a cet etablissement de l’eglise
Saint-Georges sise a Polo{ko avec les villages de Polo{ko, Ko{ane et Dragoèlj.
Cependant cette donation pourrait justement etre mise en doute compte tenu que
nous savons que l’empereur Du{an a rattache cette eglise avec les trois villages
mentionnes au monastere de Chilandar en fevrier 1340. L’auteur attire toutefois l’at-
tention sur le fait que l’eglise Saint-Georges avec ces villages, dans ce cas, se serait
retrouve comme une possession isolee de Chilandar, entouree de possessions de
Saint-Panteleemon de sorte qu’il n’exclut non plus la possibilite qu’il soit question
d’une donnee digne de foi. Par consequent, une solution serait que Chilandar s’est
peut-etre vu dedommagee la perte de ces villages et de cette eglise sis a Polo{ko par
la cession de villages sis dans une autre region. Finalement, Konstantin a egalement
offert au monastere athonite russe deux autres eglises — une sise a [tip et la seconde
a Zletovo avec les droits leur appartenant.
Les litiges apparus entre les moines de Chilandar et ceux de Saint-Panteleemon
au sujet de leur possessions limitrophes, sises sur la rive droite de la Strumica ont ete
resolus, sur ordre du gospodin Konstantin et du conseil de ses seigneurs, par les
eveques de Strumica et de Vodo~a en 1375/76. Puis, vers 1376/77, les freres Draga{
avec leur mere, l’imperatrice Evdokija, ont confirme a Saint-Panteleemon la posses-
sion de villages sur la seule rive droite de la Strumica, ce faisant leur acte consigne
de faüon precise les droits de ces villages tres probablement aux fins de prevenir tout
nouveau litige avec les voisins de ces biens dans la jouissance de ceux-ci.
Les donations des freres Draga{ en faveur de Chilandar s’averent egalement
tres nombreuses. Par un acte date du 1er juin 1377 le despote Jovan et le gospodin
Konstantin ont confirme a Chilandar la possession durable et inalienable de l’eglise
Saint-Blaise a [tip et de trois villages sis dans les environs de cette ville. Ensuite,
vers 1379 ou en 1380/81, l’imperatrice Evdokija et le gospodin Konstantin ont donne
a Chilandar leur eglise patrimoniale dediee a la Vierge sise au lieu dit Arhiljevica et
19 villages avec leurs droits; au printemps 1380, Konstantin, a la demande des
moines de Chilandar, a rattache a leur monastere quelques villages sis dans la region
de Vranje; une seconde importante possession de Chilandar sise a Lesnovo, en l’oc-
currence l’eglise du Saint-Archange (Michel), a ete restituee par Konstantin a ce
monastere le 15 aout 1381, a la demande de ses moines et par l’intermediaire du
milosnik voivode Dmitar. L’eglise du Saint-Archange a ete remise avec 10 villages,
5 hameaux, 4 villages abandonnes, ainsi qu’avec tous leurs droits dans la region de
Lesnovo, de Bregalnica et de [tip; parallelement, Konstantin a confirme a l’eglise du
Saint-Archange une donation de Du{an, en l’occurrence un revenu annuel de 100
hyperpres provenant du marche de Zletovo. Enfin, vraisemblablement vers la fin de
la neuvieme decennie du XIVeme siecle, satisfaisant une requete du voivode Dmitar
alors entree en religion, Konstantin a rattache a Chilandar trois autres villages sis
dans les environs de [tip.
En plus des villages offerts par les freres Draga{ ou par Konstantin seul, les
monasteres se sont vu attribuer tous les impots et corvees rattaches a ces biens.
Pour tout ce qu’il a fait pour leur monastere les moines de Chilandar
reconnaissants ont range gospodin Konstantin au nombres des fondateurs de leur
etablissement.
Les freres Draga{ etaient en relation avec le monastere d’Iviron par le biais de
son metoque dedie a la Vierge Eleoussa, situe non loin de Strumica, auquel ils ont
cede (le 13 janvier 1380) deux importants privileges, exemptant pour toujours ses
hommes de l’obligation de la bigla (bigliatikon) et de la moisson de froment (ètva
ìtna) — corvees au profit de l'Etat, dont les souverains serbes exemptent d’habitude
les habitants des villages appartenant a des monasteres.
Une donnee (juin 1393) nous apprenant que le gospodin Konstantin etait un
bienfaiteur de Kutlumus apparait toute a fait digne de foi; ce seigneur y est
mentionne comme son ¼protecteur et fondateur½. Toutefois, nous ne possedons
aucune information sur les donations, assurement importantes pour justifier ces titres
honorifiques, faites par Kontantin a cet etablissement.
A la difference des actes par lesquels les Draga{ ont procede a des donations a
Saint-Panteleemon, Chilandar et Iviron, et qui, par leur formulation, sont tres
proches des actes imperiaux, ce qui pourrait attester qu’ils sont issus de la
chancellerie de souverains independants, l’acte par lequel Konstantin a confirme a
Vatopedi, en octobre 1393, le monastere de la Sainte-Vierge Pantanassa sis a
Melnik, petit etablissement gravement delabre, montre clairement que le donateur a
une position de vassal par rapport au sultan ottoman, qu’il mentionne comme ton
kaqolikon emoi kai toij pasin auqenthn …kai wrise moi … Pour cette raison
l’auteur en conclut que le despote Jovan, jusqu’a son entree en religion un peu apres
1377, et le gospodin Konstantin, vraisemblablement jusqu’a la bataille de Kosovo
(13 juin 1389), ont protege les interets des moines hagiorites, a ce qu’il semble en
qualite de souverains independants satisfaisant a leur requetes. Si le gospodin
Konstantin s’est trouve dans quelque position dependante par rapport au sultan otto-
man, il est toutefois certain que celle–ci n’atteignait pas le degre que suggere notre
acte d’octobre 1393.
UDK: 94(495.02)“14”:877.3-5
Ninoslava Rado{evi}
U I[ÊKIVAWU KRAJA — VIZANTIJSKA RETORIKA

PRVE POLOVINE Hç VEKA
Na nekoliko primera vizantijske epistolografske, retorske i homili-
ti~ke literature do~arava se stawe duhova posledwih pola veka pred definiti-
van pad vizantijske prestonice 1453 godine.
Negde po~etkom devedesetih godina HÇç veka, u gluvo doba no}i, u logoru
turskog vladara Bajazita na Pontu, vr{e}i sasvim nevoqko svoju vazalsku oba-
vezu, Manojlo u Hrista Boga verni car i samodràc Romeja, Paleolog, traì
odu{ka dubokoj poti{tenosti u prepisci sa svojim prijateqem i kolegom po
peru Dimitrijem Kidonom, koji je u Carigradu (Ep. 16).1 Car opisuje kako sa
svojim vojnicima, hladno}om, gla|u i bole{}u izmu~enim, na iznurenim kowi-
ma, prolazi kroz opustele predele, kraj poru{enih gradova kojima se ni imena
vi{e ne znaju. Mi smo uni{tili ove gradove a vreme je izbrisalo wihove nazi-
ve, razme}u se samozadovoqno oholi i krvolo~ni osvaja~i, dok se car nostal-
gi~no prise}a onih vremena kad su, i to ne samo za vlade wegovih predaka hri-
{}anskih vladara nego i u vreme slavnih rimskih vojskovo|a, kakav je bio, re-
cimo, Pompej Veliki, velelepne i skladne gra|evine ukra{avale ova naseqa,
bogata i napredna. Naravno, za cara kao pravog Vizantinca ima jo{ ne{to gore
od opustelih bezimenih gradova a to su oni koji jo{ postoje, sasvim izmewe-
nog, àlosnog izgleda i sa nekim novim, varvarskim, ~udnim nazivima
1 The Letters of Manuel II Palaeologus, ed. G. T. Dennis, Washington, D.C. 1977, 42–51. V. R.J.
Loenertz, Manuel Paleologue et Demetrius Cydones, Remarques sur leurs correspondances, EO 36
(1937) 281; P. Charanis, The Strife among the Palaeologi and the Ottoman Turks, 1370–1402, Byz 16
(1942–43) 309–311; J. W. Barker, Manuel II Palaeologus (1391–1425). A Study in Late Byzantine States-
manship, New Brunswick, N.J., 1969, 90–93; N. Rado{evi}, Pisma Manojla ÇÇ Paleologa u okviru
vizantijske kwièvnosti Hç veka, Srpska kwièvnost u doba despotovine, Despotovac 1997,
173–185. Cf. et G. Ostrogorski, Byzance, etat tributaire de lémpire turc, ZRVI 5 (1958) 49–58 = Vizan-
tija, vazalna dràva Turskog carstva, Sabrana dela ÇÇÇ, Beograd 1970, 377–389; H. Hunger, Zeit-
geschichte in der Rhetorik des sterbenden Byzanz, Studien zur alteren Geschichte Osteuropas, ed. H. F.
Schmid, Graz — Koln 1959, 152–161; H.-G. Beck, Reichsidee und nationale Politik im spatbyzanti-
nischen Staat, BZ 53 (1960) 86–94; I. [ev~enko, The Decline of Byzantium seen through the Eyes of its
Intellectuals, DOP 15 (1961) 167–186.
60 Ninoslava Rado{evi}
(prosqhsei de tina barbaron kai allokoton). Pritisnut nebrojenim tegobama

prinudnog pohoda za ra~un neprijateqa Carstva, Manojlo se zabrinuto pita
kakve sve nevoqe mogu da nastanu zbog wegove duge odsutnosti iz prestonice.
Dok se jada svome prijatequ, Manojlo strepi da ga svakog trenutka moè preki-
nuti emirov poziv da mu pravi dru{tvo, da s wim nazdravqa vinom iz rasko-
{nih pehara, poziv kome vasilevs Romeja mora bezuslovno da se pokori.
îni se da ovo pismo sa svim svojim ànrovski ustaqenim retorskim
obele`jima — jer koliko god ìvotne okolnosti bile surove, u~eni car ne za-
boravqa da vodi ra~una o svim nijansama epistolografske prakse — odraàva
osnovne intelektualne preokupacije svog vremena, kao i onog potowih desetle-
}a. Te{ko je bilo uskladiti svest o neumitnoj realnosti zastra{uju}eg turskog
prisustva u Carstvu sa duboko ukorewenim ose}awem istorijske pripadnosti
ekumenskoj imperiji, poniàvaju}i vazalski odnos prema mo}nom osvaja~u sa
tradicionalnim prezirom prema œvarvarskim divqacimaŒ, svojstvenom pri-
padniku visoko civilizovanog dru{tva i istan~ane stare kulture, prakti~nu
brigu za svakodnevni ìvot sopstvenih vojnika i podanika sa istovremenim
beàwem u hermeti~ki svet elitisti~ke korespondencije.
Pa`qivim ~itawem vizantijskih tekstova obeleènih retorikom razbija
se fama o wenoj stati~nosti ali se u svakom slu~aju mora priznati prili~na
usporenost u prihvatawu realnosti. U ideolo{kom pogledu hri{}ansko Car-
stvo na istoku se shvatalo kao neposredni nastavak Rimske imperije. Oja~ano
direktnom bo`jom podr{kom, bilo je predestinirano da vlada svim ostalim
narodima. U kulturnom pak pogledu, Vizantinci su sebe smatrali organskim
delom genijalnog helenskog stvarala{tva, na ~ijim su se tekstovima {kolova-
li. Te osnovne dve konstante bile su pokolebane vojni~kom prevla{}u varvar-
ske turske dràve na istoku i sve{}u o intelektualnoj ravnopravnosti, ako ne
i nadmo}i, civilizacije na zapadu, da ne govorimo o nadi u finansijsku i
strate{ku pomo} koja se odatle o~ekivala i traìla. U politi~kom pogledu va-
`no je imati na umu da su teìnu situacije pred turskom navalom komplikova-
li sukobi i ozbiqne nesuglasice u okviru same carske porodice,2 kao i u redo-
vima provincijskih velika{a, a da se eventualna pomo} sa zapada uslovqavala
crkvenom unijom, {to je o{tro podelilo ne samo crkvenu hijerarhiju ve} i vi-
zantijsko dru{tvo u celini.
Poku{a}emo da nekolikim primerima ilustrujemo stawe duha obrazova-
nih vizantijskih pisaca posledwih decenija trajawa Carstva, nikako pri tom
ne zaboravqaju}i da je kwièvnost u drasti~no smawenoj i gotovo sasvim osi-
roma{enoj dràvi naro~ito bujala, svesno otvorena kod mnogih wenih posle-
nika sveìm uticajima spoqa. I obrnuto, mladi}i iz Zapadne Evrope èqni
znawa smatrali su da svoje {kolovawe ne mogu da zaokruè bez boravka u nekom
od intelektualnih steci{ta Carigrada.
2 B. Ferjan~i}, Me|usobni sukobi posledwih Paleologa (1425–1449), ZRVI 16 (1975)

131–160.
U i{~ekivawu kraja — vizantijska retorika prve polovine Hç veka 61
Vra}amo se peru Manojla ÇÇ. Filosofoj basileuj je svome mla|em bratu

despotu Teodoru Ç, koji je 1407. godine umro kao namesnik Moreje, posvetio
nadgrobno slovo.3 Ovaj epitaf, sastavqen po svim retorskim pravilima, pisan
je u~enim arhai~nim jezikom, odgovaraju}im stilom, uz pomen Pitagore i Pla-
tona i uz razra|eno pore|ewe sa Homerovim junacima. Istovremeno, carev
tekst pruà mnoge aktuelne poruke obrazlaù}i ne samo prilike u Mistri ne-
go i sa wima tesno povezanu politiku samog Manojla.
Teodorova otaxbina je basileuousa polij te kai mhtropolij, Grad iznad
svih drugih gradova. Isti~u}i da je prevlast Konstantinopoqa nad svim okol-
nim narodima i vladarima bila zasnovana ne toliko na vojnoj sili i ma~u ko-
liko na vrlini i razumu i na za{titi wegovog svetog osniva~a (ou tosouton ge
poluceiriv kai sidhrJ nikwsa, oson aretV kai logJ kai tJ Konstantinon
einai ton tain ceroin ta skhptra kateconta), Manojlo kao da pre}utno ima u
vidu oslabelu mo} Carstva i ratoborno i ru{ila~ko napredovawe Osmanlija
(83,13–30).
Pokojnikov rod predstavqa neprekinuta carska loza, slavna po svojim
vrlinama i dostojanstvu koje krase purpur, dijadema i skiptar. O pobedama i
podvizima neposrednih predaka Manojlo nema nameru da govori, o~igledno ne
èle}i da se upli}e u komplikovana doga|awa gra|anskih ratova HÇç veka. Po-
sebno mesto dobile su i vrline Teodorove a istovremeno i careve majke, Jelene
Kantakuzine, ~ije su mudre savete sinovi veoma po{tovali. Ona je ina~e ta, ko-
ja je svome sinu Manojlu o~igledno prenela iskru spisateqskog dara svog oca
Jovana çÇ (83, 31 — 85, 20; 221, 31 — 223, 22).
Sam Teodor je stamen pred naletima neda}a i mudar u komplikovanim po-
liti~kim potezima. A neda}e, koje su zaista bile velike kako za Moreju tako i
za Carstvo u celini, Manojlo tuma~i sudbinom. Do{lo je vreme kad se tuch ko-
ja voli promene okrenula neprijateqima Carstva (89, 5–9). Kada je pokoravawe
èqama tu|ina postalo neminovno, Teodor je spretno lavirao trude}i se da se
ne opire preterano, jer bi time poja~ao bes nevernika a istovremeno i da ne
popusti suvi{e lako, da time ne bi izazvao wegovu podozrivost (147, 19–25).
Ve{to se nosio kako sa neprekidnim napadima Turaka i susednih Latina, sa
kopna i mora, tako i sa svojim sunarodnicima, velika{ima uvek spremnim na
pobunu.
Za Turke Manojlo nema lepih re~i i kao da se namerno ne trudi da varira
metafore kojim ih karakteri{e. Naj~e{}e se œonaj PersijanacŒ, œneprijateq-
ski satrapŒ poredi sa du{manskom nemani koja razjapqenih ~equsti èli da
proguta sve oko sebe. Manojlo priznaje Turcima da poseduju brojnu i sna`nu
vojsku, koju su prikupqale generacije wihovih vladara. Izvanredno izve`ba-
3 Manuel II Palaeologus Funeral Oration on his Brother Theodore, ed. Juliana Chrysostomides,
Thessalonike 1985. Cf. R-J. Loenertz, Pour l’histoire du Peloponese au XIVe siecle (1382–1404), REB 1
(1943) 152–196 = Byzantina et Franco-Graeca I, Roma 1970, 227–265; I. Medvedev, Mistra. O~erki
istorii i kulâturá pozdnevizantièskogo goroda, Leningrad 1973, 29–33; D. A. Zakythenos, Le de-
spotat grec de Moree I, Paris 1932, 125–165.
ni, izdr`qivi za svaku vrstu napora i spremni na razne opasnosti, turski voj-
nici, me|utim, nisu posedovali moralne vrline, {to je Manojlu davalo nadu
da }e se sudbina preokrenuti i da }e Romeji, koji mrze zlo i nastoje da ìve
prema vrlini, na kraju pobediti (159–161).
Za razliku od Navareàna, koji su se udruìli s Turcima protiv despota
i koje Manojlo optuùje za nevi|enu oholost i aroganciju, rodoski vitezovi
Jovanovci dobili su druk~iju ocenu.4 Teodorovim nagodbama sa ovim mona-
{kim redom o ustupawu, odnosno prodaji Korinta i Moreje, Manojlo je posve-
tio neobi~no mnogo pa`we, svakako zbog velike nepopularnosti takve mere kod
mesnog stanovni{tva. Taj korak, ma kako izgledao pogre{an, Teodor je predu-
zeo, prema re~ima wegovog brata, da izbegne ve}e zlo — tursku okupaciju. Ni-
smo mi tako kukavni, mekoputni i tupoglavi da vi{e cenimo wih od sebe sa-
mih (167, 14 sq.). Imperativ politi~kog trenutka je zahtevao odgovaraju}u od-
luku. Posle tri godine Teodor je bez nekih posebnih komplikacija od Jovano-
vaca povratio sve predate teritorije. Manojlo iskazuje o~igledno po{tovawe
prema ovom redu, ~iji su se pripadnici zavetovali na bezbra~nost, poslu{nost
i siroma{tvo ali i na borbu sa svim protivnicima krsta. Ono {to je naro~ito
cara impresioniralo, s obzirom na neiskrenost i prevrtqivost drugih u~e-
snika u tada{woj me|unarodnoj pa i unutra{woj politici, to je wihova sprem-
nost da iza|u Teodoru u susret i istrajnost u odràvawu zakletve. Me|utim,
smatrao je da je ipak duàn da se ogradi od preterane hvale ovih stranaca, i da
ih ne naziva pomo}nicima i spasiocima. Oni su po mi{qewu Manojlovom odi-
grali svoju pozitivnu ulogu i time bi stvar trebalo da se zavr{i. Jer, razvija
car daqe prili~no demago{ki svoju misao, da je stvarno dobro da Pelopone-
ànima vladaju Jovanovci, odavno bismo se za to odlu~ili i predali svoju
vlast dok jo{ nismo bili prilikama pritisnuti. Nismo smatrali va`nijim
da vladamo vama od va{e stvarne koristi (201, 11–15). Ono {to u ovim re~i-
ma pada naro~ito u o~i jeste shvatawe Peloponeza kao neke izdvojene poli-
ti~ke celine bez obzira na vrhovnu vlast Carigrada.
Naro~ito negodovawe, gotovo gnu{awe, kod cara su izazivali pobuweni
arhonti kao i razni prebezi i renegati.5 Odrekav{i se svog roda i svoje vere,
koristili su za sitne li~ne ciqeve Bajazitovu potporu. Me|utim i kod samih
Turaka su preteranom spremno{}u da prihvate wihove obi~aje izazivali pre-
zir ili pak nepoverewe ukoliko bi oklevali da se prilagode èqama neprija-
teqa (130).
Posebnog prostora je Manojlo pruìo masovnom naseqavawu Albanaca na
Peloponez, doti~u}i se tako problema koji je kod savremenika izazivao pole-
miku. O~igledno podràvaju}i Teodorovu politiku wihovog prihvatawa, car
4 Cf. R-J. Loenertz, Hospitaliers et Navarrais en Grece (1376–1383), Regestes et documents,

OCP 22 (1956) 319–360 = Byzantina et Franco — Graeca I, Roma 1970, 329–369.
5 Cf. Res gestae Theodori Joanni.f. Palaeologi. Titulus metricus A. D. 1389, ed. R-J. Loe-
nertz,EEBS 25 (1955) 207–210; I. Tot — R. Radi}, Res gestae Theodori Joanni f. Palaeologi kao isto-
rijski izvor, ZRVI 34 (1995) 185–201.
je dokazivao svu korist od dovo|ewa sveìh snaga u Moreju, spremnih da usavr-

{avaju svoje vojni~ke ve{tine (119, 22 sqq).6
Zanimqivo je da znameniti Pliton (67–69) u predgovoru koji je sastavio
za Manojlov spis (takva saradwa istaknutih pisaca nije bila neuobi~ajena)
hvali carevu diskreciju i takti~nost {to ne navodi ugledne pobuwenike poi-
mence kao i {to vrlo uzdràno i svedeno govori o Teodorovim prethodnicima
u Moreji, Kantakuzinima.
Da se vi{e ne zadràvamo na ovome tekstu, u prilog zna~aju koji mu je
autor pridavao ista}i}emo da se li~no postarao da se prevede na latinski i
bude ~itan na Zapadu.
Okrenimo se sad Solunu, drugom gradu Carstva. Simeon, arhiepiskop so-
lunski, sastavio je za svoju pastvu jedan logoj istorikoj posve}en ~udima za-
{titnika grada, Svetog Dimitrija, tekst koji u stvari rekapitulira vizantij-
sko-turske odnose od 1387. do 1427. godine, ukqu~uju}i i opis turske opsade
Soluna koja je dovela do wegove predaje Mle~anima 1423. godine.7
Tokom pregovora sa Mle~anima o predaji grada arhiepiskop je morao
energi~no da se bori za klauzulu kojom bi se obezbedila nezavisnost wegove
crkve. I posle 1423. nastavile su se mnoge neda}e, povremeni napadi Turaka,
blokada grada i glad u wemu, dok se ne bi, sasvim neo~ekivano, a zahvaquju}i
intervenciji miroto~ivog svetog Dimitrija pojavili spasonosni brodovi sa
ìtom.
Atmosfera izraènog defetizma vladala je gradom i stvarno se ~inilo da
samo ~udo moè da ga spase. Za razliku od arhiepiskopa, koji je ~vrsto verovao
u Carstvo, wegove hri{}anske temeqe i ingerenciju centralne vlasti, i zala-
gao se za beskompromisno i ~vrsto dràwe u odnosu na neprijateqa svake vr-
ste, stanovni{tvo je bilo razjediweno a proturske i provenecijanske snage su
bile veoma aktivne i jake. Dok su sednice gradskog ve}a uglavnom prolazile u
}utawu, ulica je glasno negodovala. Simeon opisuje kako se 1426. godine vra-
tio sa Svete Gore i odmah susreo sa àlosnim prizorima i vestima (55, 27 —
56, 26). Opsada nevernika, svakodnevni napadi, pqa~ka i progawawa hri{}ana
u predgra|ima, zarobqavawa, ubistva, nestajawe stvari unutar grada, pro-
past imawa van bedema, op{ti jauci i lelek. Postepeno se situacija pogor{a-
vala. U gradu su stanovnici ìveli u strahu i pometwi, a spoqa su neprija-
teqi navaqivali, gotovo da su progutali grad, razjapqenih ~equsti kao di-
vqe zveri i opkoliv{i ga smerali da ga silom osvoje.
Ali, bez obzira na sve neda}e, do trenutka kad Simeon pi{e svoje slovo
1427. godine, Solun je jo{ slobodan od nevernika. Jo{ jednom se podvla~i da je
Solun integralni deo Carstva, kao neki akropoq i straàrnica svome zale|u i
6 B. Ferjan~i}, Albanci u vizantijskim izvorima, Iliri i Albanci, Beograd 1988,

300–301.
7 Politico-historical Works of Symeon Archbichop of Thessalonica (1416/17 to 1429), ed. D.
Balfour, Wien 1979 39–69; 101–191. Up. B.Ferjan~i}, Despot Andronik Paleolog u Solunu, ZFFB
10, 1 (1968) 232 sl.
podr{ka i saradnik carice gradova. Bezbo`nici ga se pla{e i to ih spre~ava

da slobodno vr{qaju onako kako to ~ine na moru i po ostrvima.
I pre 1453. posledwe generacije stanovnika Carigrada preìvqavale su
teskobu opsade. I one koja je po~ela krajem prethodnog veka a zavr{ila se Baja-
zitovim porazom kod Ankare, Musine opsade iz 1411/12. kao i one Murata ÇÇ iz
1422. godine.8 Ovu posledwu do~arao nam je donekle Isidor Kijevski u svom
carskom govoru posve}enom Jovanu çÇÇÇ.9 Pohvale vladara, retorski ànr kat'
exochen, imao je pre svega za zadatak da svim mogu}im sredstvima, preteriva-
wem, pre}utkivawem i gomilawem stilskih figura, doprinese svoj obol dr-
àvnoj ideologiji Carstva. U àlosnim prilikama kakve su bile u vreme o ko-
me govorimo ovaj zadatak je bio izuzetno teàk. Neka nam bude dopu{teno da
ponovimo ono {to je ve} bilo re~eno. Dok je ranije za ovaj ànr bio svojstven
odnos posebnog i op{teg, stvarnosti i simbolike, sada panegiri~ki tonovi go-
vora predstavqaju odnos realnog i potpuno nerealnog.10 Olak{avaju}a okol-
nost za panegeri~ara bila je ~iwenica da su opsade pre 1453. pro{le bez ko-
na~nog uspeha, ali je jasno da su bile iscrpquju}e i po sili koja je pretila
Gradu veoma impresivne. Ponesen o~iglednim uspehom svojih predaka koji su
pot~inili mnoge narode i vladali wima, brojnom vojskom, bogatstvom i mnogo-
qudno{}u svoga roda, Bajazit je takore}i krenuo protiv vere i protiv samoga
Boga. 1422. tako|e, na Carigrad su se ustremile svemogu}e, dobro i sistemat-
ski raspore|ene ratne sprave, nasipali se jarkovi da bi napada~i mogli lak{e
da pri|u, mnogobrojne strele su zatamnile sunce, ali su se stanovnici, mada
iscrpeni gla|u i umorom, hrabro borili, predvo|eni svojom za{titnicom Bo-
gorodicom. Hvale}i Jovana çÇÇÇ i wegovog oca, retor isti~e ne samo wihovu
hrabrost nego i ume{nost u organizovawu (176–179). Topos vladara kao najbo-
qeg vaspita~a sopstvenih sinova — budu}ih careva, na koji nailazimo jo{ u
retorici Çç veka posve}enoj Konstantinu Velikom i wegovim sinovima, prera-
sta kod Isidora Kijevskog u pohvalu saradwe u vo|ewu strategije savladara
Manojla ÇÇ i Jovana çÇÇÇ. Ovaj vladarski par oca i sina nije sedeo skr{tenih
ruku. Uùrbano su podizali i u~vr{}ivali za{titni zid na Korintskoj pre-
vlaci, utvr|ivali bedeme Carigrada i brodogradili{ta i energi~no se latili
obnavqawa flote bespogovorno prikupqaju}i poreze u tu svrhu.
Interesantno je spomenuti da je isti Isidor, tada ve} kao rimski kardi-
nal, prisustvovao definitivnom padu prestonice 1453. Svojim pismom on oba-
ve{tava papu da je grad, koji je osnovao Konstantin, sin Jelene, sada od ovog
drugog Konstantina, opet sina Jeleninog, àlosno izgubqen.11 Okre}u}i se ne-
8 Up. I. \uri}, Sumrak Vizantije (Vreme Jovana çÇÇÇ Paleologa) 1392–1448, Beograd
1984, 235 sl.
9 Sp. Lampros, ed. Palaiologeia kai Peloponnhsiaka III, Atina 1926, 132–199. Cf. E.
Fenster, Laudes Constantinopolitanae, Munchen 1968, 254 sqq.; N. Rado{evi}, Inoplemenici u œcar-
skim govorimaŒ epohe Paleologa, ZRVI 22 (1983) 119–147; O. J. Schmitt, Kaiserrede und Zeitgeschi-
chte im spaten Byzanz: ein Panegyrikos Isidors von Kiew aus dem jahre 1429, JOB 48 (1998) 209–242.
10 Rado{evi}, Inoplemenici 142.
11 La caduta di Constantinopoli I, ed. A. Pertusi, Roma–Milano 1976, 60.
posrednoj budu}nosti, kardinal prenosi da uobraèni Mehmed preti da }e

uni{titi sav hri{}anski svet i da }e silom pot~initi i Rim, prestonicu to-
ga sveta. Pripremaju}i se za ovaj veliki poduhvat, Mehmed je naredio da mu se
svakog dana ~itaju odlomci iz @ivota Aleksandra Makedonskog, na arapskom,
gr~kom i latinskom. Mada je pitawe koliko je ova anegdota verodostojna, zani-
mqivo je da je u svesti savremenika veliki uzor pro{losti, simbol anti~ke i
hri{}anske imperije, nadìveo propast wenih ostataka i preneo se na jednu
sasvim novu dràvnu tvorevinu jasnih i ostvarqivih imperijalnih ambicija.
Me|utim, humanisti~ki intelektualni krug oko Plitona, pun poleta i
novih stremqewa u duhovnom pogledu, otvoren prema zapadnoj kulturi, nije se
lako predavao. Mawe od deset godina pre pada Carigrada, 1444. godine Visari-
on, jo{ jedan u~eni Vizantinac koji je postao rimski kardinal, uputio je pi-
smo budu}em posledwem caru a tada jo{ despotu, namesniku Moreje.12 Za wega
je Konstantin i daqe potomak nebrojenih junaka anti~kog Peloponeza, hrabrih
vladara koji vode ka pobedi, sposoban da povede svoju vojsku u Malu Aziju i da
obnovi staro veliko Carstvo. Naravno, ovu Visarionovu ideju treba shvatiti
kao retorski postupak amplifikacije. U nastavku pisma, po{to je uobi~ajenim
literarnim prosedeima odao po{tu, Visarion daje Konstantinu vrlo prak-
ti~ne savete — podsti~e ga da iskoristi prirodni potencijal, da od gvo`|a
pravi oru`je, da se baci na gra|ewe brodova, da ve`bom i uporno{}u oja~a voj-
sku a insistirawem na zakonodavstvu dovede u red stawe u zemqi. Predlaè mu
da po{aqe mlade qude u Zapadnu Evropu da se formiraju novi, energi~ni i
sposobni kadrovi koji bi se u zemqi starali o neophodnim ve{tinama pravqe-
wa ma{ina, kovawa èleza, oruàrstva i brodogradwe. Takvom aktivno{}u,
promi{qenim poduhvatima i verom u poboq{awe trebalo se suprotstaviti
opasnostima koje su vrebale sa svih strana.
Za razliku od poruka humanisti~ki orijentisanih pisaca, kao {to su
Isidor i Visarion, ~itav jedan blok spisa, tako|e nesumwive retorike, sasvim
druk~ije pristupa problemu prete}e opasnosti od zavojeva~a. U pitawu su dela
crkvenih pisaca koji se u potpunosti prepu{taju bo`joj pomo}i a razlog svim
mukama kroz koje Carstvo prolazi vide u gresima wegovih podanika. Dimitrije
Hrisoloras je za godi{wicu bitke kod Ankare napisao sve~ani sastav Bogoro-
dici, zahvaquju}i joj se na spasewu.13 ôvekoqubiva Hristova majka, i pored
svih bezakowa koja su ìteqi Carigrada po~inili, spasla je svoj narod i ka-
znila onog koji je zaèleo da kruna carstva Romeja nestane a sam je pao od svoje
ta{te razmetqivosti. Novi Izrael i Novi Sion su spa{eni a drugi faraon se
udavio. Potop se zaustavio i novi Noje nastavqa daqe svoju ~ove~ansku misiju.
Interesovawe ovih pravoslavnih pisaca bilo je preneto sa iznalaèwa mo-
gu}nosti efikasne za{tite od turske invazije na drugo teì{te. Ono {to je
12 Lampros, Pal. kai Pel. IV, Atina 1930, 32–45. Cf. Beck, Reichsidee, 88–9; [ev~enko, Dec-
line of Byzantium, 169,177; I. P. Medvedev, Vizantièskiè gumanizm XIV–XV vekov, Leningrad
1976, 126 sl.
13 P. Gautier, Action de graces de Demetrius Chrysoloras a la Theotocos pour l’ anniversaire de
la bataille d’Ankara (28 juillet 1403), REB 19 (1961) 340–357.
wih zaista zabriwavalo bilo je pitawe Unije. Smatrali su da je od pomirewa

crkava, Isto~ne i Zapadne, mnogo va`nije jedinstvo unutar same pravoslavne
crkve. Za wih je od straha pred krvolo~nim osvaja~ima bio mnogo bitniji
strah od Boga. Za razliku od uzaludnih poku{aja da na|u pomo} onih politi~a-
ra koji se bave iskqu~ivo ovozemaqskim preokupacijama (oi twn kosmo-
fronwn), protivnici Unije œpravilno i razumnoŒ brinu o pravoj veri i o
Stra{nom sudu. Spas moè jedino da pruì sam Bog. Borba sa œnovotarijom la-
tinizmaŒ jeste i jedan od osnovnih zadataka vasilevsa, ~iji sam naziv prema
poznatoj etimologiji (basij, laoj) ukazuje na neophodnost za Carstvo ispravne
politi~ke odluke vladara. Spas se ne moè obezbediti ni novcem ni vojnom
intervencijom, koju bi, prili~no hipoteti~ki, mogle da pruè zapadne sile,
ve} samo bo`jom voqom.
Vratimo se na kraju jo{ jednom carevom bitnom zaduèwu, ovog puta ne
tako fatalisti~ki shva}enom. Retori su naro~ito isticali Manojlovu brigu
za obrazovawe i za oìvqavawe klasi~nih studija. Ova hvale vredna aktivnost
poklapa se sa identi~nim stremqewem zapadnih humanista toga vremena.
Uporno nastojawe Vizantinaca da sebe shvate kao integralni deo konti-
nuiranog razvoja anti~ke gr~ke kulture ~esto je kod modernih nau~nika naila-
zilo na osudu ili bar na blago ~u|ewe. Me|utim, ba{ zahvaquju}i takvim shva-
tawima, oni su ostvarili svoj doprinos evropskom humanizmu. Time je Romej-
sko carstvo na istoku odigralo mo`da svoju najva`niju civilizacijsku ulogu i
steklo pravo da ìvi i posle svoje propasti.
Ninoslava Rado{evi}
WAITING FOR THE END — THE BYZANTINE RHETORIC
OF THE FIRST HALF OF THE FIFTEENTH CENTURY
The Byzantine rhetoric, which was essentially a voice of the imperial ideology,
serving to give expression to the aspirations of the World Empire, always had an ide-
alized and rather abstract relationship with the reality. In the period of crises before
the fall of Constantinople in 1453, marked by political turmoil, loss of territories,
economic decay and moral decadence, the clash between the traditional rhetorical
values and the obvious historical decline was immense. It was extremely difficult to
reconcile the reality of the threatening Turkish presence in the Empire on the one
hand and the feeling of belonging to the World Empire on the other, to harmonize
the humiliating position as a vassal of the mighty conqueror with the traditional con-
tempt for the barbarians, typical for the members of this highly civilized society.
Ideologically, the Christian Empire of the East conceived of itself as the imme-
diate continuation of the Roman Empire, whose destiny was to rule other peoples by
divine providence. Culturally, the Byzantines considered themselves a part of the
great Hellenic tradition, whose works constituted the basis of their education. These
two fundamental pillars of the Byzantine identity were shaken by the predominance
of the barbarian Turkish state in the East and by the recognition of the intellectual
equality and economic preponderance of the Western civilization. The situation was
additionally complicated by internal struggles and grave discords. Help from the
West was to come only under the condition that the Byzantines accede to the Church
Union, which seriously divided not only the clergy, but the Byzantine society as a
whole. The Byzantine intellectuals escaped from this gloomy reality by fleeing into
the hermetic world of the elitist literature.
The present paper attempts to illustrate the state of the minds of the learned
Byzantine authors of the time using a couple of particularly perspicuous examples.
The literary production in the dramatically reduced and impoverished land was ex-
traordinarily abundant, consciously open to the fresh influences from outside. The
other way around, young people from Western Europe who were avid of knowledge
considered their education incomplete if they had not stayed in one of the intellectual
centers of Constantinople for some time.
Let us begin with a letter sent by Manuel II Palaiologos to Demetrios Kydones
at the beginning of the Nineties of the 14th century, written during the campaign of
Bayezid I on Pontus, in which the Roman Emperor took part as a vassal (The Letters
of Manuel II Palaeologus, ed. G. T. Dennis, Washington, D.C. 1977, pp. 42–51).
Seeking comfort from his dejection in the correspondence with a friend and literary
colleague, he describes his and his exhausted army’s voyage through devastated re-
gions and mentions how they passed by many destroyed towns, even the names of
which had been forgotten. He recalls with sorrow how these parts flourished under
the rule of his ancestors, the Christian Emperors, but also in the times of glorious
Roman military leaders. Being a genuine Byzantine, the Emperor finds the towns
that still existed, but with a completely changed, sad appearance and with new,
strange names, even worse than the forlorn, nameless towns. This letter, with its un-
mistakable rhetorical features — for, no matter how crude the reality, the learned
Emperor never forgot to take care of all the nuances of the epistolographic practice
— addresses the vital intellectual topics of the time.
Manuel II devoted a funeral oration to his younger brother, despotes Theodore
I, who died in 1407 as a regent of Morea (Manuel II Palaeologus’ Funeral Oration
on his Brother Theodore, ed. Juliana Chrysostomides, Thessalonike 1985). This eu-
logy, composed according to the rhetorical rules of the genre, written in an archaic
language and in the appropriate style, contains many allusions to current topics, de-
picting not only the situation in Mistra, but also the politics of Manuel himself,
which was highly dependent on this particular region. Speaking of Theodore’s fa-
therland, the Emperor points out that the dominance of Constantinople over all sur-
rounding peoples was based not merely on military power and sword, but also, and
mostly, on virtue and reason and the protection of its holy founder, as if having in
mind the weakened power of the Empire and the aggressive and destructive advance-
ment of the Ottomans. Theodore himself was firm in face of the never ending trou-
bles — which Manuel interprets as fate (tuch) — and wise in complicated political
maneuvers. When it became inevitable to comply to the will of the foreign power, he
was balancing skillfully, trying not to offer too much resistance, because that would
only enhance the rage of the infidels, but also not to yield too easily, in order to
avoid giving them a cause for mistrust. He wisely handled the incessant attacks by
the Turks and the neighboring Latins, as well as those by his own countryman,
archontes, always ready to rebel.
Manuel is very ill-disposed towards the Turks and even seems to consciously
avoid variation of the negative metaphors with which he characterizes them. He does
admit that they have a large and strong army, recruited by the generations of their
rulers. Although well trained and enduring, however, the Turkish soldiers do not
have any moral virtues, which gives Manuel the hope that the fate would eventually
turn its back on them and that the Romans, giving their best to live according to the
virtue, will win at the end.
Even though he generally accuses the Latins of arrogance and conceitedness,
Manuel pays respect to the Hospitallers of Rhodes, because of their persistence in
keeping their word during the territorial transactions with Theodore, which stands in
marked contrast to the lack of honesty and the volatility of other participants in the
international politics of the time.
Obviously supporting Theodore’s decision to bring the Albanians to the
Peloponnese, the Emperor argues that the new inhabitants would be of use to Morea,
since they are willing and ready to improve their military skills.
Rebelling archontes and renegades are the object of strong disapproval on the
part of the Emperor. Even the Turks themselves despise them for their overstated
readiness to accept their customs, or they otherwise mistrust them if they hesitate to
do as requested.
The general impression is that in the eulogy an understanding of the
Peloponnese as a separate political entity is expressed, irrespective of the nominal
supreme power of Constantinople.
Symeon, archbishop of Thessalonike, the second city of the Empire, composed
for his congregation a logoj istorikoj devoted to the miracles of the city’s saint,
St. Demetrios, which recapitulates the history of the Byzantine-Turkish relationships
from 1387 to 1427, including a description of the Turkish siege of Thessalonike
which finally resulted in its being handed over to the Venetians in 1423 (Politi-
co-historical Works of Symeon Archbishop of Thessalonica, 1416/17 to 1429, ed. D.
Balfour, Wien 1979, pp. 39–69, 101–191). Even after 1423 the troubles — the block-
ade and the famine — did not come to an end, until unexpectedly, thanks to the inter-
vention of the holy patron of the city, ships loaded with wheat appeared.
The atmosphere in the city was that of utter defeatism, the general opinion be-
ing that only a miracle could save it. In contrast to the majority of the inhabitants,
who were discordant and divided into active and strong pro-Turkish and pro-Vene-
tian fractions, the archbishop firmly believed in the Empire, its Christians
fundaments and the competences of the central power, and therefore advocated un-
compromising and firm resistance to all the enemies.
Even before 1453, the last generations of Constantinople’s inhabitants had to
suffer the hardships of the sieges. In his Imperial Oration (basilikos logos), devoted
to John VIII, Isidore of Kiev describes the siege of Constantinople by Murad II in
1422 (Sp. Lampros, ed., Palaiologeia kai Peloponnhsiaka III, Athens 1926,
132–199 = LPP). Given the circumstances, the task of an author of a praise for a
ruler (a rhetorical genre kat' exochen) was exceedingly difficult. The only helpful
motif for a panegyrist was to be found in the fact that before 1453 the Turkish sieges
of Constantinople were not successful, but it is clear enough that they were exhaust-
ing and threatening with respect to the military power that besieged the City. Isidore
emphasizes the military successes of Murad's ancestors, the excellent training of his
army, the systematic strategy of the siege — all this in order to create a background
against which to praise the courage of the Constantinopolitans, weakened by hunger
and exhaustion but strengthened by the faith in their protector, the Mother of God,
and by the trust in the personal courage and skill of Manuel II and John VIII. These
two Co-Emperors did not just sit doing nothing. The protective wall on the Isthmus
of Corinth, the walls of Constantinople and the shipyards were hastily raised and for-
tified, the taxes for the renewal of the fleet inexorably collected.
It is interesting to note that this same Isidore, already a Roman cardinal at the
time, notified the Pope in 1453 that Constantinople had finally fallen, an event he
had witnessed himself (La caduta di Constantinupoli, ed. A. Petrusi, Roma-Milano
1976, p. 60). Turning to the immediate future, the cardinal reported that conceited
Mehmed II threatened to destroy the whole Christian world and that he was read
parts from Life of Alexander the Great in Arabic, Greek and Latin every day. No
matter whether this anecdote is true or not, it is symptomatic that in the conscious-
ness of the contemporaries the symbol of the Ancient and of the Christian Empire
survived the ruin of the Empire itself and was transferred to a new state which had
clearly defined and viable imperial ambitions.
However, the humanistic circles around Plethon, full of energy, striving for
new horizons, open to the Western culture, did not give up easily. Less than ten years
before the fall of Constantinople, in 1444, Bessarion, another learned Byzantine who
became a Roman cardinal, wrote a letter to the future Emperor, then still a despotes
and the regent of Morea (LPP IV, Athens 1930, pp. 32–45). For Bessarion,
Constantine was an offspring of innumerable heroes of the Ancient Peloponnese, ca-
pable of leading his army to Asia Minor and restoring the Empire. Apart from this
idea, which is probably to be understood as a part of the rhetorical procedure of ex-
aggeration, Bessarion also gives quite practical advices to Constantine — he advises
him to use the natural reserves of iron to forge weapons, to strengthen his army
through training, and to restore order in the country by insisting on his legislative
power. By sending young people to Western Europe one could form a new, well edu-
cated elite. These activities and the faith in improvement should enable him to face
the dangers which were lurking everywhere.
In contrast to the messages conveyed by humanistic authors, like Isidore and

Bessarion, a whole legion of intellectuals, also rhetorically skilled, approached the
problem of the imminent danger from the conquerors from a completely different an-
gle. Ecclesiastical writers left everything to God’s will and saw the main reason for
the hardships of the Empire in the sins of its subjects. On the occasion of the anni-
versary of the battle of Ankara Demetrios Chrysoloras wrote a piece devoted to the
Mother of God, thanking her for the salvation (P. Gautier, Action de graces de
Demetrius Chrysoloras a la Theotocos pour l’ anniversaire de la bataille d’ Ankara
28 juillet 1403, REB 19, 1961, pp. 340–357). The topic of interest for these orthodox
authors was the question of the Church Union rather than considerations on how to
protect the Empire from the Turkish invasion. They considered the unity within the
Orthodox Church much more important than the reconciliation of the Eastern and
Western Churches. The fear of God and Last Judgment was more crucial to them
than the fear from the bloodthirsty conquerors. The salvation could not be obtained
with money or through military intervention, with which — hypothetically speaking
— the Western powers could help, but only by the will of God.
Many rhetors extol the Emperor’s care for education and for the revival of
classical studies. This praiseworthy activity of his is a close match to the strivings of
the Western humanists of the time.
Modern scholars often criticized or at least wondered about the persistent
claims of the Byzantines to the effect that their culture was an integral part of the an-
cient Greek culture. However, it was precisely because of this self-conception that
they were able to contribute to the European humanism. This was perhaps the most
important role the Eastern Roman Empire had to play in the history of civilization,
the role that enabled it to live long after its physical disappearance.
UDK: 34(497.11)“04/14”
Sr|an [arki}
O STICAWU POSLOVNE SPOSOBNOSTI

U SREDWOVEKOVNOM SRPSKOM PRAVU
Po{to srpski pravni spomenici ne daju podatke o uzrastu u kome se stica-
la puna poslovna sposobnost, autor je poku{ao da na|e odgovor analizom odreda-
ba rimsko-vizantijskog prava. I mada je srpski prevod Sintagme Matije Vlasta-
ra prihvatio sloèni rimsko-vizantijski sistem gradacije uzrasta zahtevanog za
punu poslovnu sposobnost, nije sigurno da li se on primewivao u sredwovekov-
noj Srbiji. Verovatnije je da su zahtevane godine za sticawe poslovne sposobno-
sti bile identi~ne sa godinama potrebnim za sklapawe braka (14 za mu{karce,
12 za devojke).
U dobro poznatoj poveqi koju je kraq Milutin izme|u 1313. i 1318. godi-
ne dodelio manastiru Svetog Stefana u Bawskoj izme|u ostalog ~itamo: A si-
rota ko›a imaa mala sána, da si drâìi vâsó sólo, dogâdó ›ói sánâ pod-
rastó.1 Smisao odredbe je jasan: maloletniku nije dozvoqeno da koristi i slo-
bodno raspolaè imawem dok ne œpodrasteŒ, ili jezikom savremenog prava re-
~eno maloletnik nema poslovnu sposobnost dok ne navr{i odre|eni uzrast.
Ali, kada je to bilo, odnosno koji uzrast je sredwovekovno srpsko pravo zahte-
valo da bi neko fizi~ko lice samostalnim delawem moglo da zakqu~uje pravne
poslove? Naàlost, u srpskim pravnim spomenicima na to pitawe ne moèmo
na}i odgovor. Ve}u pomo} ne pruàju nam ni ìtija, mada se iz wihovih tek-
stova ne{to moè nazreti. Tako na primer Stefan Prvoven~ani u @itiju Sve-
tog Simeona kaè da je Nemawa kada je uzrastao do mladi}stva primio deo
svoga ota~astva, po imenu Toplicu, Ibar i Rasinu i zvane Reke (vâzrastâ{ou
`ó ›ómou do wt‰âŠro~â›ná. i pri›óm{ou ~óstâ wt(â)~âstvá›a svo›ógo rókomo-
uä toplicou ibrâ `ó i rasinou i g(lago)l›ómá›ó róká).2 Sli~an podatak daje
1 S. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd 1912, 627; A.
Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava (od XII do kraja XV veka), Beograd 1926, 95.
2 Stefan Prvoven~ani, Sabrani spisi, prevod Q. Juhas-Georgijevska, izdawe na srpsko-
slovenskom T. Jovanovi}, Srpska kwièvna zadruga, kolo XCII, kwiga 608, Beograd 1999, 20–21.
Re~i do wtâro~áná Q. Juhas-Georgijevska je prevela sa do mladi}stva. Izraz otrok ili de-
ti{t, prema podacima iz jednog srpskog rukopisa, ozna~avao je uzrast od petnaeste do dvadest
72 Sr|an [arki}
i Domentijan u Nemawinoj biografiji: Kada je dospeo do mladi}kog reda, sje-

dini{e ga ka zakonitom braku i bi mu dan deo wegova ota~astva, isto~na ze-
mqa.. (dospóvâ{ou `ó ›ómou do róda äno{âska, i kâ zakonânomou brakou
sâ~ótati i, i dana bástâ ›ómou ~óstâ otâ~âstva ›ógo vâsto~âna strana…).3 U
@itiju Svetog Save iz pera Teodosijevog ~itamo: Kada je do{ao do sedamnae-
ste godine uzrasta svoga, roditeqi wegovi stado{e razmi{qati da ga po za-
konu oène (Lótou `ó z›-tnou pri{âdâ{ou vâzrasta ógo, rwditól›a `ó ógo
poou~asta só brakou zakonnomou pri~ótati).4
Na osnovu navedenih podataka iz ìtija Taranovski je zakqu~io da se pu-
noletstvo u sredwovekovnoj Srbiji sticalo u vremenu od 15 do 17 godina i da
se to pravilo nije odnosilo samo na ~lanove vladala~kog doma ve} na sve sta-
novnike, jer se ono podudaralo sa odgovaraju}im odredbama ìvog obi~ajnog
prava srpskog naroda.5 îni nam se, ipak, da je te{ko izjedna~iti pravila o
punoletstvu koja su se odnosila na ~lanove vladala~kog doma sa onima koja su
vaìla za ostalo stanovni{tvo, s obzirom na uticaj koji je gr~ko-rimsko pravo
imalo u sredwovekovnoj Srbiji. Prema odredbama rimskog prava, car je bio iz-
uzet od svih li~nih ograni~ewa koje name}e privatno pravo, a u skladu sa tim
i od uslova koji zahtevaju odre|enu starost, te je mogao da nosi carsko dosto-
janstvo od najranijeg detiwstva.6 Pored toga, punoletstvo se u pojednim sred-
wovekovnim dràvama sticalo u razli~itom uzrastu kada su u pitawu bili po-
vla{}eni (vlasteoski) stale` i ostale kategorije stanovni{tva.7
Treba primetiti da u navedenom odlomku Domentijan kaè da je Nemawa
dobio svoj udeo u dràvi kad je bio stekao zrelost za bra~ni ìvot. Da li to
druge godine ìvota. To je bilo, prema istom tekstu, tre}e od ukupno sedam razdobqa u qudskom
ìvotu. Videti o tome \. Sp. Radoji~i}, œSedam ~inovaŒ drame qudskog ìvota prema [ekspiru
i starim srpskim rukopisima, Tvorci i dela stare srpske kwièvnosti, Titograd 1963, 349–352.
3 Domentijan, @ivot Svetoga Save i ìvot Svetoga Simeona, prevod L. Mirkovi}, Stara
srpska kwièvnost, kwiga ~etvrta, Beograd 1988, 239. Originalni tekst naveden je prema izdawu
\. Dani~i}a, @ivot Svetoga Simeuna i Svetoga Save, u Biogradu 1865, 4. Re~i iz originala do
róda äno{âska L. Mirkovi} je preveo sa do mladi}kog reda, mada izraz äno{a prema navedenom
rukopisu iz rasprave \. Sp. Radoji~i}a (videti napomenu 2), ozna~ava uzrast od dvadeset tre}e
do ~etrdeset ~etvrte godine, odnosno ~etvrto od ukupno sedam razdobqa u qudskom ìvotu. Izraz
juno{a upotrebio je i Stefan Prvoven~ani, Sabrani spisi, 20–21, za svoga oca, pri~aju}i o su-
sretu Stefana Nemawe i vizantijskog cara Manojla Komnina. Ako prihvatimo hronologiju koju
je predloìo V. ]orovi}, Pitawe o hronologiji u delima sv. Save, Godi{wica Nikole ûpi}a 49
(1940), 50, 54, do tog susreta do{lo je 1162. godine, kada je Nemawa imao 47 ili 48 godina. Upo-
redi i J. Kali}, Srpski veliki ùpan u borbi s Vizantijom, u Istorija srpskog naroda, prva
kwiga, 197–211, posebno 208–209.
4 Teodosije, @itije Svetog Save, preveo L. Mirkovi}, prevod redigovao D. Bogdanovi},
Srpska kwièvna zadruga, kolo LXXVII, kwiga 510, Beograd 1984, 8. Originalni tekst naveden je
prema izdawu Teodosije Hilandarac, @ivot Svetoga Save, izdawe \ure Dani~i}a priredio i
predgovor napisao \or|e Trifunovi}, Beograd 1973, 6.
5 T. Taranovski, Istorija srpskog prava u nemawi}koj dràvi, III deo, Istorija gra|an-
skog prava, Beograd 1934, 6 = Klasici jugoslovenskog prava, kwiga 12, Beograd 1996, 529.
6 Th. Mommsen, Romisches Staatsrecht, Basel 1952, II, 750, 1138.
7 Tako na primer u sredwovekovnoj Engleskoj deca feudalaca su sticala punoletstvo za
vite{ku slu`bu sa 21 godinom, a deca seqaka sa 14 godina. Cf. [. Kurtovi}, Op}a historija dràve i
prava, Zagreb 1987, I, 210.
O sticawu poslovne sposobnosti u sredwovekovnom srpskom pravu 73
zna~i da se sticawe punoletstva moglo izjedna~iti sa zahtevanim uzrastom za

sklapawe braka, {to je prema pravilima rimsko-vizantijskog prava bilo 12 go-
dina za ène i 14 za mu{karce?8
Po{to nam srpski pravni spomenici ne dozvoqavaju da zakqu~imo kada
se ta~no sticala poslovna sposobnost poku{a}emo da na|emo re{ewe analizom
odredaba rimskog i vizantijskog prava.
U rimskom pravu razlikovali su se razli~iti stepeni poslovne sposob-
nosti, u prvom redu s obzirom na uzrast. Deca (infantes), koja nisu jo{ u stawu
da govore (qui fari non possunt), i deca koja govore ali su jo{ uvek vrlo mala (in-
fanti proximi), potpuno su poslovno nesposobna. Rimski pravnik Gaj za wih ka-
è slede}e: Dete ili onaj koji je tek iza{ao iz detiwstva ne razlikuje se
mnogo od ludog jer {ti}enici ovog uzrasta nemaju nikakve razboritosti
(Nam infans et qui infanti proximus est non multum a furioso differt, quia huius aeta-
tis pupilli nullum intellectum habent).9 Precizna starosna granica za ovu katego-
riju nije bila utvr|ena, ali na osnovu nekih podataka iz izvora zakqu~uje se
da je to bilo 7 godina.10
U drugu kategoriju — impuberes infantia maiores, spadaju deca od sedme do
~etrnaeste (za devoj~ice do dvanaeste) godine ìvota. Oni mogu sklapati prav-
ne poslove kojima ne{to dobijaju (na primer, primati poklone), dok ih ostali
poslovi obavezuju samo ako je tutor svojim formalnim pristankom (auctoritatis
interpositio) sudelovao pri sklapawu posla.11
Puna poslovna sposobnost (pubertas) sti~e se nastupawem zrelosti o ~e-
mu Gaj kaè: Sabin i Kasije i ostali u~iteqi na{e {kole smatrali su za pu-
noletnog onog koji svojim telesnim izgledom pokazuje da je punoletan, to
jest da moè za~eti decu, a kod onih koji ne mogu da dostignu polnu zrelost,
kao {to su u{kopqenici, smatrali su da treba uzeti ono doba ìvota u ko-
me treba da nastane polna zrelost, a pripadnici suprotne {kole ‰Prokule-
anciŠ da zrelost treba ocewivati na osnovu godina, to jest smatrali su za
punoletnog onog koji je navr{io ~etrnaest godina.12 Za ènsku decu smatralo
se da sti~u punu zrelost sa 12 godina, {to je u Justinijanovo vreme i ozakowe-
no.13 Ali, ve} u II veku stare ere donet je takozvani lex Laetoria (po nekim lex
8 Proch. IV, 3, ed. J. et P. Zepos, Ius graecoromanum, vol. II, Athenis 1931 (reprint Aalen
1962), 125; Zakonopravilo ili Nomokanon Svetoga Save, Ilovi~ki prepis 1262. godina, Fototi-
pija, priredio M. Petrovi}, Gorwi Milanovac 1991, 270 b.
9 Inst. III, 109, srpski prevod O. Stanojevi}, Gaj, Institucije, Beograd 1982, 203.
10 Na to ukazuje jedan zakon od 17. marta 407. godine donet u ime careva Arkadija, Honori-
ja i Teodosija II, a upu}en pretorijanskom prefektu Antemiju (C. Th. VIII, 18,8).
11 Cf. M. Boras — L. Margeti}, Rimsko pravo, Zagreb 1980, 75.
12 Inst. I, 196: Puberem autem Sabinus quidem et Cassius ceterique nostri praeceptores eum esse
putant, qui habitu corporis pubertatem ostendit, id est eum qui generare potest; sed in his qui pubescere
non possunt, quales sunt spadones, eam aetatem esse spectandam, cuius aetatis puberes fiunt; sed diver-
sae scholae auctores annis putant pubertatem aestimandam, id est eum puberem esse existimant qui XIIII
annos explevit. Srpski prevod O. Stanojevi}, nav. delo, 89.
13 C. I. V, 60, 3: Indecoram observationem in examinanda marum pubertate resecantes iubemus:
quemadmodum feminae post impletos duodecim annos omnimodo pubescere iudicantur, ita et mares post
74 Sr|an [arki}
Plaetoria), koji je uveo tu`bu protiv lica koja prevare nekog ko ima 14, a nije
jo{ napunio 25 godina (takozvani puberes minores vigintiquinque annis). Time je
prakti~no bilo uvedeno pravilo da fizi~ka lica sti~u punu poslovnu sposob-
nost (perfecta aetas) sa 25 godina, kada su bili oslobo|eni svih ograni~ewa
prilikom sklapawa poslova koje je nametalo tutorstvo (tutela) ili starateq-
stvo (cura). U postklasi~nom pravu se postepeno izjedna~avao poloàj nedora-
slih (impuberes) i maloletnika (minores), pa su se pod pojmom minor podrazume-
vale ne samo osobe od 14 do 25 godina ìvota ve} sva lica mla|a od 25 godina.
Od Konstantina se pojedinim osobama, na wihovu molbu, dodeqivala sa navr-
{enih 20 godina takozvana venia aetatis (œdolazak, dodeqivawe punoletstvaŒ),
odnosno puna poslovna sposobnost. Naj~e{}e se radilo o licima koja su bila
birana za magistrate, pa se smatralo da nije prikladno da takva osoba ima sta-
rateqa zato {to jo{ nije navr{ila 25 godina.14
Vizantijsko pravo, uz neznatna odstupawa,15 prihvata rimski sistem gra-
dacije uzrasta potrebnog za sticawe poslovne sposobnosti, {to nalazimo i u
srpskim prevodima vizantijskih pravnih kompilacija. ^lan 1 takozvanog œJu-
stinijanovog zakonaŒ jednostavno propisuje uzrast od 25 godina za sticawe pu-
ne poslovne sposobnosti, ne daju}i nikakva dodatna obja{wewa.16 Ali, u srp-
skom prevodu Sintagme Matije Vlastara nalazimo detaqnu gradaciju uzrasta
kakva je postojala u rimskom pravu. Glava 33 sastava E pod naslovom O mla-
dihâ i nódorastâ{ihâ po~iwe re~ima: Mladimâ bo oubo pristavnici
daätâ só, nódorast'{imâ `ó pó~alov'nici. I mladòi oubo soutâ mou`âskâ
polâ i`ó .d›.-tihâ lótâ mân'{i, mladó `ó `ón'skâ polâ, ó`ó mânâ{ó .v›.-
tihâ lótâ; nódorastâ{i `ó i`ó, mladónâ~nòi vâzrastâ próvâzâ{âd{ó,
mân'{òi `ó dvanadósótó i pótâ lótâ, läbo mou`âskâ polâ soutâ, läbo
`ón'skâ.17 Navedeni odlomak pokazuje da vizantijsko pravo razlikuje tri uzra-
excessum quattuordecim annorum puberes existimentur, indagatione corporis inhonesta cessante. Zakon
je donet 8. aprila 529. godine.
14 C. Th. II, 17, 1: Omnes adulescentes, qui honestate morum praediti paternam frugem vel mai-
orum patrimonia urbana vel rustica conversatione rectius gubernare cupiunt et imperiali auxilio indige-
re coeperint, ita demum aetatis veniam impetrare audeant, cum vicesimi anni clause aetas adulescentiae
patefacere sibi ianuam coeperit… in alienatione praediorum ius tantum legitimae aetatis optinebunt, qu-
antum per annorum dimensiones ac temporum leges et natura singulis quibusque deferre consuevit.
15 Odstupawe nalazimo u Eklogi II, 1, u odredbi koja propisuje uzrast za sklapawe braka i
to 15 godina za mu{karce i 13 za devojke: Sunistatai gamoj cristianwn, eite eggrafwj eite
agrafwj, metaxu androj kai gunaikoj tou einai thn hlikian proj sunafeian hrmosmenhn, tou men
androj apo pentekaidekaetouj cronou, thj de gunaikoj apo triskaidekaetouj cronou… Ed. L.
Burgmann, Ecloga, das Gesetzbuch Leons III und Konstantinos' V, Forschungen zur byzantinischen
Rechtsgeschichte, Band 10, Frankfurt am Main 1983, 170.
16 Aæe boudetâ ~lovekâ vrãstom 25 letâ… Izdawe A. Solovjev, Zakonodavstvo Stefana
Du{ana cara Srba i Grka, Beograd 1928, 236 = Klasici jugoslovenskog prava, kwiga 16, Beograd
1998, 540.
17 Izdawe S. Novakovi}, Matije Vlastara Sintagmat, Beograd 1907, 308. U gr~kom izdawu
nema prethodnog natpisa, ve} se tekst naslovqen Peri epitropwn kai kouratorwn (O pristav-
nicóhâ i pó~alovnicóhâ, O tutorima i starateqima) jednostavno nastavqa i glasi: toij men
gar anhboij epitropoi didontai, toij de afhlixi kuratorej. Kai anhboi men eisin arrenej, oi twn
idÏ httouj etwn¶ anhboi de qhleiai, ai httouj twn ibÏ etwn¶ afhlikej de, oi thn hbhn uperanaban-
O sticawu poslovne sposobnosti u sredwovekovnom srpskom pravu 75
sta u ìvotu fizi~kog lica. Mu{ke osobe do 14 godina i ènske do 12 smatraju

se maloletnima (mladòi, anhboi) i one su li{ene poslovne sposobnosti. Wima
se odre|uju tutori (pristavnici, epitropoi) koji u wihovo ime sklapaju pravne
poslove. Lica starija od 12 odnosno 14 godina, a mla|a od 25, nazivaju se nedora-
slima (nódorastâ{i, afhlikej). Ona raspolaù ograni~enom poslovnom sposob-
no{}u, {to zna~i da mogu da sklapaju pravne poslove uz saglasnost starateqa
(pó~alov'nici, kouratorej). Puna poslovna sposobnost sti~e se, dakle, sa navr-
{enih 25 godina, bilo da se radi o osobama mu{kog ili ènskog pola.
Ali, na osnovu jednog odlomka koji se nalazi u glavi 8 sastava V Vlasta-
reve Sintagme, saznajemo da sticawe punoletstva nije nastupalo odmah nakon
navr{enog uzrasta od 25 godina. U tekstu pod naslovom O pristav'nicó (O
tutoru)18 izme|u ostalog stoji: razdró{a›ótâ `ó só pristavl›ónòó .l.-tnoó
lóto; .k. bo i .e. lótâ soutâ vâzvra{tenòa, ~etiri oustamen›ónòa, i na~elo
.l.-tnago lóta abòó vlastâ pristav'nika razdró{a›ótâ só…19 Kako vidimo
dvadeset pet godina ìvota potrebno je da se odraste (vâzvra{tónòa, enhli-
kiwsewj), ali se pored toga zahtevaju jo{ ~etiri godine uspostavqawa
(oustamón›ónòa, apokatastasewj) svih prava, odnosno potpune poslovne spo-
sobnosti, tako da je fizi~ko lice tek na po~etku svoje tridesete godine bilo
potpuno oslobo|eno vlasti starateqa.
Da li se ovako komplikovan i do detaqa razra|en sistem sticawa poslov-
ne sposobnosti primewivao u sredwovekovnoj Srbiji,20 ili je on preuzet iz
vizantijskih pravnih kompilacija samo da bi se podigao ugled tek uspostavqe-
nog Carstva? U odsustvu izvornih podataka i bez èqe da se upu{tamo u pret-
postavke, ukaza}emo samo na jednu ~iwenicu: odredbe o maloletnicima, nedo-
raslima i punoletnicima izostavqene su iz teksta skra}ene Sintagme, koja je
sa œJustinijanovim zakonomŒ i Du{anovim zakonikom sa~iwavala svojevrsni
Codex tripartitus. Da li to zna~i da su redaktori skra}ene Sintagme smatrali da
navedene odredbe nemaju u svakodnevnom ìvotu Srbije prakti~ni zna~aj, jer
tej, httouj de twn keÏ etwn, kan arrenej wsi, kan qhleiai. Izdawe G. A. Ralles — M. Potles, Maqa-
iou tou Blastarewj Suntagma kata Stoiceion, Athenai 1859, 293 — 294.
18 U gr~kom izdawu stoji naslov Peri epitropou kai afhlikwn (o tutoru i nedoraslom).
Izdawe Rhalles–Potles, 139.
19 Izdawe Novakovi}, 144–145. Gr~ki tekst glasi: luetai de h epitroph ton triakoston
cronon¶ pente gar kai eikosi cronoi eisi thj enhlikiwsewj, kai tessarej thj apokatastasewj,
kai th arch tou triakostou cronou autika h enoch tou epitropou luetai. Izdawe Rhalles–Potles,
139. Matija Vlastar i wegov srpski prevodilac me{aju tutorstvo i starateqstvo. U prethodno
navedenom odlomku kaè se da se maloletniku odre|uje tutor (epitropoj, pristav'nikâ), dok se
licima starijim od 12, odnosno 14 godina, odre|uju starateqi (kouratorej, pó~alov'nici). U
ovom odlomku koriste se izrazi epitropoj i pristav'nikâ za osobu koja se dodequje licima iz-
me|u 25 i 30 godina. Nesumwivo da se tu radi o starateqima, a ne tutorima.
20 Prema mi{qewu T. Taranovskog, nav. delo, III, 7, 530 œnemogu}e je pretpostaviti, da bi
se toliko komplikovan sistem mogao primewivati u sredwovekovnoj Srbiji ili ma kako dovesti
u sklad sa mnogo elementarnijim odnosima, koji su bili na snazi u onda{wem srpskom dru{tvu.
Mnogo je verovatnije, da se punoletstvo odre|ivalo u sredwovekovnoj Srbiji prema zrelosti za
bra~ni ìvotŒ.
76 Sr|an [arki}
se punoletstvo odre|ivalo prema zrelosti za bra~ni ìvot, osta}e nam vero-

vatno nepoznato.
Srdjan [arki}
ON ACQUIREMENT OF LEGAL CAPACITY
IN SERBIAN MEDIEVAL LAW
According to the Serbian legal sources it is not clear at what age full legal ca-
pacity was assumed. St. Stephen's Charter (1313–1318) says that a widow, who has
a little boy, should hold the whole village untill her son become grown-up. It is clear
that the persons under age could not enter formal transactions, but what was the age
when natural persons assumed full legal capacity? So-called “Justinian' Law” in arti-
cle 1 says that the full legal age was assumed at the age of 25. The Syntagma of
Matheas Blastares exposes very complicate Byzantine system of three existing ages
in the life of natural persons: 1) young persons (mladi, anhboi) under puberty (14
male, 12 female) had no legal capacity and they were under tutorship (pristavnik,
tutela, epitropoj); 2) individuals who have reached puberty were, nevertheless, too
young to administer their affairs and they were under cura (pe~alovnik, kouratwr,
guardianship over minors) until the age of 25, either male or female; 3) a person
reached perfecta aetas at the age of 25, at which he had full capacity to act on his
own behalf. But, Byzantine law required 4 years more for establishment
(ustamenienije, apokatastasij) of all legal rights of ex-minor, so the concent of a
curator was no more needed at the age of 30. According to the remaining legal
sources it is impossible to say whether those Byzantine rules were applied in
mediaeval Serbia or whether full legal capacity was assumed at the age of puberty
(14 male, 12 female).
UDK 929.52(497.11)“13/15”:321.61(497.11)
Smiqa Marjanovi}-Du{ani}
DINASTIJA I SVETOST U DOBA PORODICE LAZAREVI]:

STARI UZORI I NOVI MODELI
U ovom radu istraùju se okolnosti u kojima je, u Srbiji krajem 14. i po~et-
kom 15. veka, do{lo do odstupawa od ideolo{kog obrasca vladavine Nemawi}a, te
su nastali novi modeli vladawa, samo delom osloweni na stare uzore. Razmatra se
ideal vladara-mu~enika i odnos prema kultu svetog kneza u doba neposredno posle
Kosovske bitke i u vreme samostalne vladavine Stefana Lazarevi}a. Tako|e, ana-
lizira se Despotov odnos prema kultovima, relikvijama i carigradskim uzorima,
posebno na primeru ustrojstva nove prestonice kao œsvetog mestaŒ.
Prou~avalac vladarske ideologije Nemawi}a, suo~en sa izborom dva od vi-

{e mogu}ih koncepata koji bi najboqe odraàvali su{tinu i principe vladar-
skog poretka toga doba, imao bi dobrih razloga da kao najkarakteristi~nije iz-
dvoji me|usobno povezane koncepte dinastije i svetosti. Wihov spoj je o~evi-
dan, jer u Nemawi}a, pojedina~na vladarska svetost koja se u osnovi vezuje za
svetost osniva~a, prerasta u princip dinasti~ke svetosti kao temeqa legitimi-
teta vlasti, neophodne spone nebeskog i zemaqskog i garanta narodnog izabrawa.
U modernoj istoriografiji prevladava mi{qewe da je u doba kneza Laza-
ra i wegovog sina Stefana, pozivawe na politi~ke i kultne tradicije svete
dinastije ostalo jedan od osnovnih elemenata politi~ko-ideolo{kog programa
nove vladala~ke porodice.1 Nagla{avawem porodi~nih veza gra|ewem rodoslo-
va, s jedne strane preko knegiwe Milice, a s druge konstruisawem veze dvaju
dinastija na osnovama sli~nosti junaka (poput aluzije œkao jedna du{a u dva
telaŒ koja se u Pohvali kneza Lazara odnosi na srodnost Lazarevog oca Pribca
i cara Du{ana),2 preuzimawem vladarskog imena Stefan i insistirawem na
1 O ovom pitawu postoji bogata literatura. Izdvajamo: R. Mihaq~i}, Lazar Hrebeqano-

vi}. Istorija, kult, predawe, Beograd 1984, posebno poglavqe œBorba za ba{tinu Nemawi}aŒ
(49–68); Zbornik radova O knezu Lazaru, Nau~ni skup u Kru{evcu 1971, Beograd 1975; A. Veseli-
novi}, Dràva srpskih despota, Beograd 1995 (poglavqe œBorba za kontinuitet sa dràvom Nema-
wi}aŒ, 18–35).
2 V. ]orovi}, Siluan i Danilo II. Srpski pisci XIV–XV veka, Glas SKA CXXXVI, drugi
razred, 72: Slovo knezu Lazaru (83–103), 86, redovi 3–4.
78 Smiqa Marjanovi}-Du{ani}
kultu svetog Stefana, te ustanovqavawem novog svetiteqskog kulta osniva~a

— kneza Lazara, kao da nova dinastija odista ba{tini tradicije svojih pret-
hodnika u vlasti, temeqe}i na tom preuzimawu sopstveni dinasti~ki i kultni
legitimitet.
îni se ipak da su izmewene prilike pokosovskog Balkana donele radi-
kalne zaokrete i to upravo u domenu razumevawa principa dinastije i sveto-
sti. Ustanovqewe novog svetiteqskog kulta nije, kako to izvori re~ito potvr-
|uju, iskori{}eno za utvr|ivawe principa œnasledneŒ odnosno œizvedeneŒ
svetosti, a dinasti~ka ideja je pretrpela va`ne promene koje nisu samo posle-
dica objektivnih istorijskih okolnosti ve} i svesne namere da se u ovoj obla-
sti uvedu novi obrasci. Kult svetih Simeona i Save, tako vaàn u shvatawu
prema kojem nemawi}ke tradicije preìvqavaju u neizmewenom obliku, tako|e
pokazuje su{tinske transformacije. Od kulta svetih praroditeqa, on postepe-
no prerasta u nacionalni panteon koji se na specifi~an na~in izdiè iznad
dinasti~kog.3 U ovom radu }emo poku{ati da pokaèmo da je u Srbiji krajem
14. i po~etkom 15. stole}a do{lo do odstupawa od ranijeg ideolo{kog okvira,
te da su nastali novi modeli vladawa, samo delom osloweni na stare uzore.
Po|imo najpre od trenutka ustanovqewa svetiteqskog kulta kneza Laza-
ra, zajedni~kog poduhvata crkvenog vrha i porodice naslednika. Pred istraì-
va~a se neminovno postavqa pitawe odnosa modela i stvarnosti.4 Re~ je o od-
nosu izme|u onoga {to bismo nazvali prirodom samog kulta, a ukqu~uje i per-
cepciju stvarne slike prilika u kojima je kult nastao, i relevantnih modela
svetosti koji su u ovom slu~aju bili prihva}eni kao deo ideolo{kih implika-
cija novog kulta. Ono {to je ve} na prvi pogled jasno, jeste ~iwenica da se po
nekim bitnim elementima kult svetog kneza razlikuje od prihva}enog nema-
wi}kog modela. Naime, idealno uobli~en do kraja 14. veka u zajedni~ki kult
svetih Simeona i Save, nemawi}ki obrazac je su{tinski proklamovao jedin-
stvo vladarskog i svetiteqskog plana. Oba sveta Nemawi}a bili su prototipo-
vi novih Joasafa, {to je zna~ajan element, u trenutku kneève pogibije vaè-
}eg modela vladarske svetosti.5 Prirodno, u tu ideolo{ku matricu novi kult
se nije mogao uklopiti.
Okolnosti kneève tragi~ne smrti dale su same okvir novom tipu sveti-
teqstva — obli~je vladara-mu~enika. Sem dalekog i prednemawi}kog uzora sv.
Jovana Vladimira i u 15. veku uspostavqenog kao mu~eni~kog kulta sv. Stefana
De~anskog, takvih primera u srpskoj pro{losti, raspoloìvoj riznici parale-
la i prauzora, nije bilo. Novi kult stvarao se dakle na novim osnovama. Mo-
dernom istraìva~u deluje zadivquju}e u kojoj meri ni{ta nije prepu{tano
slu~aju, od sahrane u crkvi Vaznesewa Hristova u Pri{tini, preko blagovre-
3 Up. M. Timotijevi}, Stefan Nemawa u baroknom versko-politi~kom programu Srpske

crkve, Stefan Nemawa — Sveti Simeon Miroto~ivi, Beograd 2000, 396 i nap. 6 (sa lit.).
4 O tom pitawu na metodolo{ki nov i uverqiv na~in raspravqa J. Le Goff, Saint Louis, Pa-
ris 1996, 313–314.
5 S. Marjanovi}-Du{ani}, Hilandar, Studenica i Simeon Nemawa. O mona{ewu vladara u
dràvi Nemawi}a, Tre}a kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 2000, 60–73.
Dinastija i svetost u doba porodice Lazarevi}: 79
mene izrade kultnih spisa, do bri`qivo izvedene translacije mo{tiju,

kqu~nog ~ina u nastanku kulta i pripremi kanonizacije. Ve} u poveqama iz
1395/1396. Lazarevi}i nagla{avaju kneèvo svetiteqstvo.6 Kako re~ito svedo-
~i Konstantin Filozof, Lazarevo svetiteqstvo temeqilo se na œnesavladivom
podviguŒ.7 Podvig je krunisan œvencem mu~eni{tvaŒ, a knez je postigao œbla-
ènu smrtŒ.8 Svetiteqstvo utemeqeno na ~inu mu~eni~ke smrti, poznato u
evropskoj praksi, odre|eno je prirodom te mu~eni~ke smrti.9 U Lazarevom slu-
~aju, sredi{ni momenti su usekovawe glave i smrt od ruke nevernika. Potom
pratimo uobi~ajeni postupak: objavqivawe mo{tiju, nalaèwe netqenog tela,
to~ewe mira, posle ~ega sledi organizovan prenos mo{tiju, polagawe u novi
grob i sam ~in kanonizacije uz prisustvo sabora i najvi{ih crkvenih dosto-
janstvenika. Kqu~ni trenutak uspostavqawa kulta bio je svakako prenos mo-
{tiju.10 Pohvalno slovo knezu Lazaru sastavqeno je kao prazni~na pohvala na-
pisana upravo za potrebe prenosa;11 isti doga|aj javqa se i kao glavna okosni-
ca ve} pomenutih spisa: Slova o knezu Lazaru Danila III12 i Slova o knezu La-
zaru nepoznatog pisca.13 Kako je to pokazao \or|e Trifunovi}, najstariji sa-
stav nastao sa ciqem proslave bilo je Slovo o knezu Lazaru patrijarha Danila
III. Ve} odavno je u ovom liturgijsko-dramskom spisu prepoznat celovit poli-
ti~ki program.14 Iz wega jasno raspoznajemo da je zasnivawe kulta svetog kneza
plan nastao u okviru kneève porodice i da je podràn od strane crkve; patri-
jarh Danilo bio je, uostalom, i glavni organizator ceremonije prenosa. Sam
kultni spis nastao je u o~iglednom i programskom ugledawu na Teodosijevo
@itije svetog Save, u kojem je detaqno opisana znamenita translacija svetog
Simeona, obrazac svim potowim prenosima u sredwovekovnoj Srbiji.15
U poku{aju tipologizacije kneève svetosti hagiografi su najve}u pa-
`wu poklonili stradawu. Razume se, vita sadrì i pripovest o pobo`nom ì-
votu, darivawu hramova i svetosti najavqenoj posebnim znacima. @itija sve-
6 S. Novakovi}, Zakonski spomenici 518,519,525. Up. Isto, 462.

7 @ivot despota Stefana Lazarevi}a od Konstantina Filozofa, Stara srpska kwièv-
nost III, Novi Sad — Beograd 1970, 193 (u daqem tekstu, Konstantin Filozof).
8 Konstantin Filozof, 195.
9 R. Folz, Les saints rois de moyen age en Occident, VI–XIII sc, Bruxelles 1984; O najavqeno-
sti kao bitnoj odlici sredwovekovnog poimawa smrti, v. Ph. Aries, L’homme devant la mort I, Le
temps des gisants, 13 et passim.
10 O prenosu Lazarevog tela v. D. Popovi}, Srpska vladarska translatio kao trijumfalni
adventus, Tre}a jugoslovneska konferencija vizantologa, Beograd–Kru{evac 2002, 203–204 sa
starijom literaturom.
11 Pohvalno slovo o knezu Lazaru izdao je A. Vukomanovi}, O knezu Lazaru. Iz rukopisa
XVII veka koji je u podpisanoga, Glasnik DSS, 1859, XI, 108–118. O Pohvalnom slovu: \. Trifu-
novi}, Srpski sredwovekovni spisi o knezu Lazaru i Kosovskom boju, Kru{evac 1968, 250–269.
12 V. ]orovi}, Siluan i Danilo II, 13–103.
13 O Slovu: \. Trifunovi}, Srpski sredwovekovni spisi o knezu Lazaru i Kosovskom bo-
ju, 113–131.
14 R. Mihaq~i}, Lazar Hrebeqanovi}, 137.
15 Up. V. ]orovi}, Siluan i Danilo II, 95; O prenosu tela kao ~inu vladarskog adventus-a
v. D. Popovi}, Srpska vladarska translatio kao trijumfalni adventus, 189–205.
tog kneza nose me|utim jasna obele`ja martirija, u kojima dominira passio.16
Ako se osvrnemo na nekolike karakteristike vladara martira u evropskom kon-
tekstu zapaàmo odre|ena pravila koja se u ìtijima ponavqaju.17 Venac mu~e-
ni{tva dobili su vladari ~ija je kanonizacija obezbedila auru legitimiteta
bilo vladaju}oj dinastiji bilo lokalnoj crkvi. Drugo, po pravilu se u hagio-
grafskoj pri~i o vladaru-mu~eniku javqa motiv izdaje. Tre}e, neprijateq je
obi~no protivnik hri{}anske vere. Pietas i devotio koje vladara krase za ìvo-
ta pokazuju se kao preduslov mu~eni~ke smrti, prave zaloge budu}eg svetiteq-
stva. Ono {to je posebno va`no u ovom tipu svetosti jeste ~iwenica da post-
humna ~uda obezbe|uju trajawe kulta iskqu~ivo kao ex post facto dokaz sveto-
sti. Zajedni~ka karakteristika svih vladara mu~enika, bez obzira na daqe raz-
like, jeste insistirawe wihovih hagiografa na imitatio Christi. Stoga oni sop-
stvenu (nasilnu) smrt prihvataju bez protivqewa (strastotrpci). Iako smrt
ratnika donekle predstavqa odstupawe od hri{}anskog ideala, na nekoliko
na~ina ona je prilago|ena mu~eni~kom obrascu. Kao prvo, usekovawe glave odi-
grava se posle bitke, po{to je knez zarobqen. Drugo, re~ je o smrti pro fidei de-
fensione.18 U skladu sa time, neprijateqi budu}eg svetiteqa su navedeni na
zlodelo |avoqim nagovorom; uostalom, brojne paralele u doma}oj hagiograf-
skoj i diplomati~koj gra|i svedo~e o identi~nom obrascu, podlozi za istica-
we junaka kao œnepravedno stradalog pravednikaŒ, novog Josifa ili drugog Jo-
va.19 U znamenitom dijalogu mrtvog Lazara i kwegiwe iz ìtija Danila III sve-
ti knez sasvim programski citira Jovovu filozofiju pot~iwavawa pravednika
stradawima: œPravedan jesi Gospode i pravi su sudovi tvojiŒ.20 Oblikovawe
pri~e o vladaru mu~eniku srodno je kako u slovenskoj tradiciji tako i u ranim
hagiografijama na evropskom zapadu i severu, {to osnaùje shvatawe da je re~
o op{teevropskom fenomenu lako prepoznatqivom u ànru, stilu i obradi ì-
tijne pri~e. S obzirom da vladara mu~enika tek izuzetna smrt ~ini svetim,
okosnicu ìtija ovog tipa ~ini razvijeni passio.21
Stradawa posebno nagla{avaju ~in prihvatawa smrti bez otpora, u osno-
vi suprotan slici smrti ratnika. U srpskom slu~aju, sva tri vladara-mu~enika
podobe se uzoru Hristove smrti. Usekovawe glave sv. Jovana Vladimira klasi-
~an je primer mu~eni~kog obrasca. @rtva zavere, kraq biva pose~en u ~asu dok
se molio, bez krivice i poqubiv{i krst. Odmah potom sledi pripovest o ~u-
16 \. Trifunovi}, Srpski sredwovekovni spisi o knezu Lazaru i Kosovskom boju, 371.

17 N. W. Ingham, Sovereign as Martyr, Slavic and East European Journal 17, no. 1 (1973), 1–17;
J-P Arrignon, L’ inhumation des princes et des saints de la Rus de Kiev, Le sacre et son inspiration dans
léspace a Byzance et en Occident, Etudes comparees sous la direction de Michel Kaplan, Paris 2001,
5–11.
18 Up. N. W. Ingham, Sovereign as Martyr, 6 i nap. 24.
19 S. Marjanovi}-Du{ani}, Vladarska ideologija Nemawi}a. Diplomati~ka studija, Beo-
grad 1997, 210–216.
20 V. ]orovi}, Siluan i Danilo II, 102, red 8. Citirani prevod: Antologija stare srpske
kwièvnosti. Izbor, prevodi i obja{wewa \. Sp. Radoji~i}a, Beograd 1960,112.
21 Danilo Bawski naziva kneza Lazara œNovi Hristov stradalacŒ: (V. ]orovi}, Siluan i
Danilo II, 94, red 32; 95, red 30; 96, red 34), ili pak Novi mu~enik (isto, 94, red 26).
dima, posebno ~udima ozdravqewa.22 Sveti Stefan De~anski se, zahvaquju}i

upozorewu sv. Nikole, pripremio za smrt, kao za duhovni podvig. Krvnici sti-
ù naprasno, iznenada, i sa wima œnajgr~a smrt udavqewaŒ.23 Opisuju}i s uà-
som ove doga|aje, kraqev biograf Grigorije Camblak veli œAli kako bi bio sa-
vr{en mu~enik, ako ne ovako? Jer jedan je udeo mu~eni{tva, a mnogi su na~ini
smrtiŒ.24 U srpskoj tradiciji prikazivan kao Mojsije, onaj koji se molitvama
suprotstavqa neprijatequ, De~anski je i naslikan kako se za vreme odsudnog
boja na Velbu`du bori sklopqenih ruku, obra}aju}i se Svevi{wem za pobedu i
za{titu.25 Time je pri~a izme{tena iz ratni~kog konteksta i u potpunosti
prilago|ena mu~eni~kom modelu. U tome smislu, odmah nakon opisa smrti sle-
di detaqno izlagawe o ~udima svetog kraqa. Tre}i primer odnosi se na smrt
kneza Lazara.
Kqu~ni momenat u gra|ewu kulta mu~enika predstavqa opis kneèvog
predose}awa smrti. Objava smrti ujedno zna~i i weno prihvatawe zarad car-
stva nebeskog, koje budu}i svetiteq unapred bira mewaju}i svetle vence pobe-
de za trnov venac besmrtnosti.26 Ona je svedo~anstvo `rtve i su{tinskog pri-
hvatawa stradawa. Na taj na~in pogibija ratnika je sublimirana u pri~u o
stradawima, a usekovawe glave zarobqenog Lazara prikazano kao prihvatawe
smrti bez otpora. Re~ je razume se o primeni jednog razra|enog modela vitae
martira koji nalazi svoju paralelu u evropskoj tradiciji. U hagiografiji, ova
se tradicija postepeno {irila sa istoka prema zapadu, kako pokazuje Ingamovo
istraìvawe.27 Bilo da je u ìtijnoj pri~i naglasak stavqen na nedu`nost `r-
tve (tip strastotrpca, poput Borisa i Gqeba), bilo na nepravednost wegove
smrti, u oba slu~aja re~ je o modelu vladara kao prefiguraciji Hrista. Ista
tradicija ìvi i u poeziji kosovskog ciklusa, ~ine}i, kako je to pokazao Alek-
sandar Loma, sr` œepske transpozicije indoevropske eshatologijeŒ.28 Istorij-
ska realnost je, u epici, kao i u ìtijnoj kwièvnosti, podre|ena jednom vi-
{em planu, opredeqewu za nebesko carstvo. U poeziji, to opredeqewe je sim-
boli~no predstavqeno scenom u kojoj sv. Ilija dole}e iz Jerusalima nude}i
knezu izbor izme|u vi{we besmrtnosti i zemaqske slave i pobede.29 U nema-
22 Qetopis popa Dukqanina, Beograd 1988, 129.

23 @ivot kraqa Stefana De~anskog od Grigorija Camblaka, Stara srpska kwièvnost III,
156.
24 Isto, 156.
25 V. J. \uri}, Ikona svetog kraqa Stefana De~anskog, Beograd, 1985, 18.
26 Primera radi navodimo neka od mesta na kojima Danilo Bawski pomiwe kneève vence:
V. ]orovi}, Siluan i Danilo II (venci mu~eni{tva: 94, redovi 9–10; 100, redovi 6–7); stradal-
ni~ki venac (101, red). Up. \. Trifunovi}, Srpski sredwovekovni spisi o knezu lazaru i Kosov-
skom boju, œPobeda i venciŒ 365–371.
27 N. W. Ingham, Sovereign as Martyr, 1–17. Up. G. Klaniczay, Holy Rulers and Blessed Prin-
cesses, Cambridge 2000, 62–113.
28 A. Loma, Prakosovo. Poreklo srpskog juna~kog epa u svetlu indoevropske komparativi-
stike, Od mita do folka, Liceum, kw. 2, Kragujevac 1997, 72.
29 A. Loma, nav. delo, 58.
wi}koj tradiciji motiv nebeskog carstva po pravilu je upotrebqavan u kontek-

stu napu{tawa vlasti i opredeqewa vladara za mona{ku rizu.
Novi model svetosti nalazi nebeski korelat u horu svetiteqa mu~enika.
Otud nije slu~ajnost {to se oni redom nabrajaju u Jefimijinoj pohvali. Ona
poziva svetog kneza da sa svojim nebeskim saborcima, hri{}anskim mu~enici-
ma pritekne u pomo} svom rodu.30 U dijalogu izme|u mrtvog Lazara i kwegiwe
Milice, dijalogu koji ~ini dramski vrhunac œpla~aŒ u delu Danila III, sveti
knez veli kako je ubrojan me|u mu~enike: œVideh dowe bojeve i izbrojah gorwe
po~asti. Videh ma~eve i pomi{qah na gorwe vence. O~ekivah smrt i na be-
smrtnost pomi{qahŒ.31 Najavqenost wegove smrti i weno prihvatawe ~ini da-
kle mogu}om wegovu identifikaciju sa svetiteqem-martirom i to su pisci
ìtija i pohvala dobro znali.
Za nas je najzanimqivije pitawe na~ina na koji se stvarala memoria sve-
tog kneza.32 Izraz interesa sredine koja je kult stvarala, bri`qivo konstrui-
sana memoria, bila je pre svega odraz sprege najvi{ih crkvenih krugova i kwe-
giwe regentkiwe. Ona je vezivana za dva dominantna trenutka: za nasilnu smrt
heroja ubijenog posle bitke, i za oreol smrti za odbranu ota~astva od neverni-
ka; oba elementa nalaze ishodi{te u praksi ugledawa na Hrista, tako va`noj u
uspostavqawu svetiteqskog kulta. Stoga Danilo sa puno razloga navodi kne-
èvo obra}awe velmoàma, vojvodama i vojnicima pre bitke: œMi, o drugovi i
saborci, uzimamo pre|a{wih vojina breme koji su kod Hrista, da Hristom se
proslavimoŒ.33 Druga zna~ajna etapa odnosila se na manifestaciju ~uda. Pro-
mena, kako u strukturi, tako i u na~inima {irewa poqa odre|enog za ~udo pri-
metna je u izmewenom modelu svetosti. Neodvojivi i su{tinski sadràj sred-
wovekovnog mentaliteta je temeqno verovawe u sveprisutnost natprirodnog i
wegovu neprekinutu intervenciju u svetu ìvih. U tom smislu ~uda predsta-
vqaju najva`niju manifestaciju preko koje se odre|uje bliska povezanost nebe-
skog i zemaqskog plana.34 Povesno slovo o knezu Lazaru posthumna miracula ve-
zuje za isceqewa,35 a Jefimijina Pohvala za wegovo svojstvo zastupnika na-
slednika pred nebeskim zborom svetih mu~enika, koji dolazi u pomo} i obezbe-
|uje pobede u bitkama.36 Kneèvi hagiografi kao i pisci slu`bi insistiraju
na vencu mu~eni{tva koji mu je donela pogibija, posebno ~in usekovawa glave.
30 Pohvala knezu Lazaru od monahiwe Jefimije, Stara srpska kwièvnost III, 126.
31 Citirani prevod: Antologija stare srpske kwièvnosti. Izbor, prevodi i obja{wewa
\. Sp. Radoji~i}a, 112.
32 Up. A. Vauchez, Saints admirables et saints imitables: les fonctions de l’hagiographie ont-elles
change aux derniers siecles du moyen age?, in: Les fonctions des saints dans le monde occidental
(IIIe–XIIIe siecle), Actes du colloque organise par L’ Ecole franüaise de Rome avec le concours de l’Uni-
versite de Rome œLa SapienzaŒ, Rome 1991, 161–172.
33 Citirani prevod: Antologija stare srpske kwièvnosti. Izbor, prevodi i obja{wewa
\. Sp. Radoji~i}a, 111.
34 A. Vauchez, La saintete en Occident aux derniers siecles du Moyen Age, posebno poglavqe
œStructures et extension du champ miraculeuxŒ, Paris 1981, 519.
35 Povesno slovo o knezu Lazaru, Stara srpska kwièvnost III, Novi Sad — Beograd 1970, 118.
36 Pohvala knezu Lazaru od monahiwe Jefimije, Stara srpska kwièvnost III, 126.
Knez se slavi kao œpredstojateq, u rizu svetlu od dobrodeteqi obu~enŒ.37 We-

gova mo} kao svetiteqa o~ekuje se u molitvama. On treba da œoslu{ne uzdisawe
stada svog kao ota~astvoqubac i suprotstavi se onima {to s gnevom na nas vo-
juju, jer znamo za veliku mo} molitve pravednikaŒ.38
Uspostavqawe memoriae novog svetiteqa povezano je i sa stvarawem od-
govaraju}eg i kultu pripadaju}eg sakralnog prostora. Nije re~ samo o prostoru
unutar hrama, ve} o troslojnom fenomenu odre|enom s jedne strane posebnim
obeleàvawem mesta pogibije (Despotov natpis na mramornom stubu na Kosovu
poqu)39, te osmi{qenom funerarnom celinom vezanom za prvi grob, transla-
ciju i sme{taj u drugi grob i, na kraju, sastavqawe proslavnih sastava koji,
nagla{avaju osnovne crte, odnosno tip budu}eg svetiteqstva. Nevezivawe za
prethodne obrasce vladara-mu~enika u srpskoj tradiciji ima svoje razloge i
su{tinski je odre|eno uspostavqawem novog obrasca. U svojoj osnovi novi
kult ne pripada svetiteqstvu porodi~nog, odnosno dinasti~kog tipa, jer nema
za ciq da bude izvor nove svete dinastije. Prekid je zavaran idejom kontinui-
teta. Lazaru je mu~eni~ka smrt donela li~no svetiteqstvo. Ono je vezano za us-
postavqawe legitimiteta wegovih naslednika i wihovo u~vr{}ivawe na vla-
sti. Ravani~ki grob stoga postaje œsveto mestoŒ, sakralni prostor prvog reda u
kojem se proslavqa neponovqivi ~in mu~eni{tva.40
***
Vreme u~vr{}ivawa despota Stefana na vlasti zna~ilo je i postepeni pre-

stanak poruxbina novih kultnih spisa, a u zadu`binama ovog doba ne proslavqa
se Lazarev svetiteqski lik. îni se kao da je za œnovu dinastiju bilo korisnije
isticawe veza sa Nemawi}ima nego proslavqawe kosovskog mu~enikaŒ.41
U tome smislu, na ideolo{koj ravni vaqa jasno odvojiti dve epohe: epohu
stvarawa Lazarevog kulta, od epohe despotove samostalne vladavine. Ve} je is-
taknuto da su, sa razloga {to je crkva, barem od vremena patrijarha Spiridona,
u Lazaru videla naslednika Nemawi}a, posledwa ìtija Nemawi}a u senci
kneza Lazara (Danilov nastavqa~), odnosno, da se œsvesno stvarao prostor za
novi vladarski kult, pa i za novi vladarski rod u kojem bi se nastavio dràv-
ni ìvotŒ.42 Patrijarh Spiridon ustoli~en je 1379/1380. godine. U to doba,
ose}ala se podudarnost wegovog i Lazarevog delovawa,43 kada se oìvqava sta-
37 Slu`ba svetom knezu Lazaru, Nepoznati Ravani~anin, Srbqak 2, Beograd 1970, 171.
38 Isto, 177.
39 Despot Stefan Lazarevi}, Kwièvni radovi, priredio \. Trifunovi}, SKZ, Beograd
1979, 145. 6, 158–160.
40 O ravani~kom grobu kneza Lazara v. iscrpan tekst u kwizi D. Popovi}, Srpski vladar-
ski grob u sredwem veku, Beograd 1992, 121–127 sa literaturom.
41 R. Mihaq~i}, nav. delo, 163.
42 R. Mihaq~i}, nav. delo, 82.
43 Uporedi potpise na poveqama: Isto, 97 i tabele II i III.
ri nemawi}ki ideal simfonije duhovne i svetovne vlasti. Prirodno, po kne-

èvoj smrti, dodu{e sasvim kratkotrajno, patrijarh Spiridon ostaje u savezu
sa knegiwom Milicom; sva je prilika da se upravo iz saveza regentkiwe sa cr-
kvom ra|a ideja o zasnivawu kulta novog svetiteqa, kao i wegove politi~ke
imlikacije. Sa druge strane, kultni spisi o knezu Lazaru nastali izme|u 1389.
i 1419/1420 (od Prolo{kog ìtija kneza Lazara do Slova o svetom knezu La-
zaru Andonija Rafaila) predstavqju zaokruènu celinu, ne naslawaju}i se ne-
posredno na ìtija posve}ena svetorodnoj porodici Nemawi}a.44 Kako je pa-
`wa autora ovih spisa usredsre|ena na mu~eni~ku smrt, okolnost koja je pri-
rodno proiza{la iz istorijskih realnosti, odnosno, na~ina kneève pogibije,
oni nose klasi~na obele`ja martirija, ~ime se udaqavaju od uspostavqenog
obrasca ìtija svetog vladara.45 O procesu postepenog slabqewa ideje uspo-
stavqawa modela œsvetih Lazarevi}aŒ svedo~e nekoliko ~iwenica.46
Promene koje nastojimo da objasnimo daju se nazreti ve} u doba samih po-
~etaka despotove samostalne vladavine. Po osnivawu despotovine, posle 1402.
godine, u kwièvnosti po~iwe da prevladava ànr molitveno-himnografskih
sastava ~ija je tema bila molitva za pomo}, utvrdu i spasewe zemqe pod skip-
trom Stefana Lazarevi}a. Na istom talasu i daqe nastaju sluàbni tekstovi
posve}eni knezu Lazaru. U II kanonu Slu`be svetom knezu Lazaru, u Bogoro-
di~nom 6. pesme nepoznati sastavqa~ Ravani~anin upu}uje molitvu Hristu da
posredovawem, odnosno molbama svetoga kneza Lazara i Bogorodice daruje de-
spotu pobedu protiv nevernika (Ismaiq}ana). Ova se molitva da saèti u stih
œdespotu na{em pobedu daruj molbama tvog Lazara i roditeqke ti, Slovo
Bo`jeŒ. Navedene stihove moèmo uporediti sa 8. pesmom iz prvog kanona: tu
se Lazar naziva ota~astvoqubcem i pesnik mu se moli, kao novom svetitequ, da
se œsuprotstavi onima {to s gnevom na nas vojujuŒ… œi mir izmoli despotu
na{em…Œ.47 U pesmi 9. Lazar se naziva œ~uvarem i zastupnikomŒ… œpokrovom
i za{ti}ewem od suprotnikaŒ. œZbog toga molimo te ozgo nas…gledaj milosti-
vo, despotu na{em pobedu nad suprotnicima izmoliŒ.48 Vidimo dakle da kult
mu~enika oko 1402. godine dobija elemente kakve poprima i zajedni~ko prosla-
44 Isto, 130.
45 Up. R. Folz, Les saints rois, posebno poglavqe œLes saints rois martyrsŒ, 23–67.
46 Da su prilike pokosovkog doba donele bitne promene u ovim shvatawima svedo~i sud-
bina kulta Stefana Lazarevi}a. Poku{aji uspostavqawa despotovog kulta ogledaju se najpre u
zahtevu patrijarha Nikona da mu tokom ~etvrte decenije 15. veka u~eni Konstantin Filozof na-
pi{e ìtije. îwenica da su u wemu s pa`wom opisana ~uda po despotovoj smrti, pokazateq je
uobi~ajenog postupka pripreme uspostavqawa kulta. U uvodu ìtija, Konstantin veli da je œì-
tije i podvizi uvek spomiwanoga, slavnoga, blago~astivoga gospodina despota Stefana, napisano
po zapovesti i zahtevu najsvetijeg patrijarha srpske zemqe kir-Nikona i dvorskih na~elnika i
vi|ewem trisvetoga javqawa dok je sam Stefan (despot) traìo da ovo budeŒ: Konstantin Filo-
zof, 179. Ipak, do kanonizacije tada nije do{lo, {to je i navelo istraìva~e da pretpostave kako
je œkult despota Stefana u senci, pa u izvesnoj meri i u suprotnosti sa kultom kosovskog mu~e-
nikaŒ. Up. R. Mihaq~i}, nav. delo, 144. Ta ~iwenica je, shodno, dovela i do postepenog napu{ta-
wa despotovog svetiteqskog kulta.
47 Srbqak 2, 177.
48 Srbqak 2, 179.
vqawe svetih Simeona i Save: on prerasta u kult za{titnika aktuelnog vlada-

ra, odnosno, u molitveni {tit od nevernika. Lazar se tu œpridruùjeŒ dvojici
svetih. Suprotno o~ekivawima koja posleduju za ideolo{kom matricom uspo-
stavqenom za prvih Nemawi}a, ovde nema ni traga nekakvom dinasti~kom kul-
tu. Vladala~ku porodicu zamewuje ugroèna otaxbina, a op{tehri{}anski mo-
tivi preteù nad lokalnim.
Posebno su u tome smislu re~ite arenge despotovih poveqa dvema ideo-
lo{ki neobi~no va`nim zadu`binama — Hilandaru i Mile{evi, mestima gde
su posebno negovani kultovi sv. Simeona i sv. Save. Kao despotovi œgospodari
i ktitori srpskiŒ, kao œoci i pradedoviŒ ~ije se molitve javqaju u funkciji
izbavqewa od neprijateqa i pomo}nika u bojevima, dvojica svetih dovode se u
posebnu vezu sa aktuelnim vladarom.49 Postavqa se pitawe zbog ~ega despot
Stefan ne pridruùje zajedni~kom kultu svetih prethodnika kult svetog kneza
i wegove molitve za za{titu ota~astva i vladara?
Analiza despotovih poveqa,50 pre svega poveqe o potvrdi povlastica Du-
brov~anima iz 1405.51 a potom i dve znamenite poveqe, Mile{evi (iz oko
1413?)52 i Hilandaru (sa kraja 1406),53 kao i uvodnog slova Zakona o rudnici-
ma,54 pokazuje da je pomiwawe svetog kneza i roditeqa o~ekivano u aktima izda-
tim spoqnim faktorima. U tome smislu ga i sre}emo u poveqi Dubrov~anima.
Prvi put u ekspoziciji dokumenta, na mestu na kojem pomiwe potvr|ivawe pre-
|a{wih povlastica datih Dubrovniku (œda im gospodstvo mi potvrdi kao {to su
imali zakone u prve gospode srpske i u cara Stefana i u roditeqa gospodstva
mi Svetoga kneza Lazara i svetopo~iv{e gospo|e i majke mi kira Jefrosine i go-
spodstvo mi {to im je bilo zapisalo do dana{wega dana i utvrdiloŒ),55 despot
49 S. Marjanovi}-Du{ani}, Molitve svetih Simeona i Save u vladarskom programu kraqa

Milutina, ZRVI 41 (2004), 235–250.
50 O odrazu odnosa despota Stefana prema Kosovskom boju u diplomati~kom materijalu v.
rad A. Veselinovi}, Kosovske aluzije u poveqama Stefana Lazarevi}a, Zbornik Filozofskog fa-
kulteta 18 (serija A: istorijske nauke), Beograd 1994, 179–196.
51 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma I–1, Beograd — Sremski Karlovci 1929,
200–204.
52 Najnovije izdawe dokumenta sa iscrpnim komentarom i novim datovawem dao je A. Ve-
selinovi}, Poveqa despota Stefana Lazarevi}a manastiru Mile{evi, Stari srpski arhiv 2
(2003), 193–203; \. Trifunovi}, Kwièvni radovi despota Stefana Lazarevi}a, Beograd 1979,
150–151, 164–165. Za najnovije datovawe dokumenta u 1413. godinu ili ne{to kasnije v. M. Blago-
jevi}, Despot Stefan Lazarevi} i Mile{eva, Mile{eva u istoriji srpskog naroda, Nau~ni sku-
povi SANU 38, Beograd 1987, 171–174.
53 F. Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Viennae
1858 (u daqem tekstu: MS), 331–332; \. Trifunovi}, Kwièvni radovi despota Stefana Lazare-
vi}a, 148–149, 162–163. Za najnovije datovawe dokumenta v. M. Blagojevi}, Despot Stefan Lazare-
vi} i Mile{eva, 168–169.
54 Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevi}a, izdao i uvod napisao Nikola Radoj-
~i}, Beograd 1962, 37–38. Up. Latini~ki prepis Rudarskog Zakonika despota Stefana Lazarevi}a.
Uvod, tekst, prevod i komentari, priredio Sima M. ]irkovi}, Beograd 2005, 40.
55 Q. Stojanovi}, Poveqe i pisma I–1, br. 212, str. 201, redovi 12–16. U istome kontek-
stu, up. 202, red 42, 56–57, 63; 203, red 67–68. Up. i povequ Durov~anima iz 24. aprila iste, 1405.
godine (Isto, br. 211, str. 200, redovi 10 i 11: œsvetopo~iv{i gospodin knez roditeqŒ).
Stefan pomiwe svetoga kneza u potpuno o~ekivanom kontekstu, na mestu na ko-

jem potvr|uje kneève dogovore s Dubrovnikom. îtav dokument ne sadrì, za
razliku od poveqa Mile{evi i Hilandaru, pomene svetih prethodnika i wi-
hovih molitava. Samo se pomiwe car Du{an, sa istih razloga sa kojih i knez
Lazar i kwegiwa Milica, dakle, kao biv{i vladari koji su izdavali poveqe o
trgova~kim povlasticama Republici sv. Vlaha.
Ne{to je druga~iji karakter despotovog obra}awa crkvenim adresatima.
No, i tu moramo praviti jasnu razliku izme|u obra}awa Mile{evi, manastiru
poznatom po kultu sv. Save, koji se nalazio na teritoriji vojvode Sandaqa Hra-
ni}a, od obra}awa politi~ki zna~ajnom bratstvu Hilandara, u dokumentu koji je
po svome tipu ideolo{ki vazda krajwe osetqiv. U oba slu~aja, despotovo poziva-
we na ba{tinu svetiteqskog para Simeona i Save u ovim poveqama razumelo se
kao pozivawe na kontinuitet sa dràvom Nemawi}a. U poveqi za Mile{evu po-
zivawe na kneza Lazara i novi sveti koren ne bi imalo punog smisla, i, o~ekiva-
no, despot izostavqa pomen svoga oca, nagla{avaju}i na ovom mestu pomo} sveti-
teqskog para Nemawi}a u u~vr{}ivawu wegove dràve. Iz mnogobrojnih nevoqa
spasavan je iskqu~ivo posebnom pomo}u koju su mu pruìli sveti Simeona i Sa-
va koje naziva œsvetim mojim gospodarima i ktitorima srpskimŒ, sopstvenim
œposrednicimaŒ pred Gospodom, ~ije su molitve bile delotvorne tako da bi spa-
sen œna moru i na suvu, u bojevima i u razli~itim nevoqama i napadajima nepri-
jateqaŒ.56 Ni pomena molitava roditeqa svetoga kneza, koje bi se tu na{le da su
u despotovoj dràvnoj propagandi smatrane ravnopravnim sa molitvama svetih
Simeona i Save. Stoga vaqa pogledati tre}i primer diplomati~kog saobra}aja u
kojem se ogleda na~in na koji se despot odnosi prema Lazarevom kultu. Re~ je o
ve} pomenutom obra}awu hilandarskom bratstvu.
U poveqi despota Stefana Hilandaru, u arengi se spomiwe ve} uobi~aje-
ni motiv molitava svetiteqskog para Simeona i Save, u funkciji ne samo wi-
hovog ktitorskog odnosa spram manastira, ve} i kao otaca i pradedova aktuel-
nog vladara.57 Tako|e, despot sebe naziva ktitorom manastira,58 {to je poznati
motiv pozivawa na legitimitet prethodnika, jo{ od vremena kraqa Milutina.
Despot me|utim ima jo{ jedan razlog da sebe smatra ktitorom, odnosno nasled-
nikom ktitorskih prava, a to je rodbinska veza sa prvim ktitorima i sa drugim
ktitorom, svetim knezom Lazarom.59 Na wega se prirodno poziva u daqem tek-
stu, u ekspoziciji u kojoj opisuje svoj ìvot, isku{ewa i œnebesne stihijeŒ
{to su se u Srbiji zbile jo{ od vremena wegovog mladi}kog uzrasta.60 Poziva-
ju}i se na vrline svog oca, svetog kneza, despot pripoveda kako je nastojao da se
na wega ugleda œali s nevoqom i izvan blagostiŒ.61 Uspon na vlast, pra}en mi-
56 F. Miklosich, MS, 334, redovi 7–8.

57 F. Miklosich, MS, 331, red 3.
58 F. Miklosich, MS, 331, red 6.
59 O tome v. M. Blagojevi}, Knez Lazar ktitor Hilandara, Spomenica o {estoj stogodi-
{wici Kosovskog boja, Beograd 1989.
lo{}u svetoga Duha, okon~an je razilaèwem tamnih oblaka, te je postavqen za

œsamodr{ca i vladara o~inskog dela i poverenika prostranstva Srpske ze-
mqeŒ.62 U tom kontekstu, despot ponovo potvr|uje kako je œteìo o~evim vrli-
namaŒ.63 Wegov roditeq, gospodin sveti knez je svojevremeno darovao Hilanda-
ru novobrdski dohodak i svojom darovnicom despot je obnovio ove privilegije
Hilandara. Time je i stekao pravo da se u arengi nazove ktitorom, po podobiju
svog oca, koji je obnovio manastir i bogato ga darivao. Ovo je despot odobrio u
slavu i ~ast Bogorodice i svetih œotaca na{ihŒ Simeona i Save. Time se on
nedvosmisleno vezao za svetiteqsku nit. Kao svetilnici i ktitori manastira,
œu koje je na{e uzdaweŒ Simeon i Sava se spomiwu i u sankciji dokumenta.64
Kneève svetiteqske molitve nisu pridruène molitvama Simeona i Save u
poveqi Hilandaru, gde se pomen svetog kneza prirodno o~ekuje, s obzirom da je
despot ovim dokumentom u osnovi potvrdio Lazareva darivawa. Pre bismo mo-
gli re}i da se na ovom ideolo{ki va`nom mestu, knez Lazar isti~e kao uzor
li~nih i vladala~kih vrlina svog naslednika, a da se u ideolo{kom smislu ne
izjedna~ava sa svetiteqskim parom. Srodan zakqu~ak sti~emo i analizom aren-
ge poveqe kojom po~iwe Zakon o rudnicima. Stefan se tu poziva na molitve
svoga oca, œsvetog… kneza LazaraŒ, kazuju}i da je od wega nasledio vlast. Sve-
ti knez je tu izvor Stefanove vlasti koju je legitimno nasledio. On se me|u-
tim pomiwe u jo{ jednom, karakteristi~nom kontekstu, kada zajedno sa svetim
prethodnicima Simeonom i Savom {titi ota~astvo od spoqnih neprijateqa.
Stoga, o~ekivano, oslobo|ewe zemqe od Turaka koje je usledilo posle Bajazito-
ve smrti, Stefan pripisuje Bo`joj pomo}i, ali i molitvama svetiteqskog para
i svog svetopo~iv{eg oca.65 Moglo bi se re}i da je politi~ka funkcija kulta
svetog kneza od vremena Stefanove samostalne vlade i posebno, od vremena do-
bijawa despotske titule, najpre vezana za legitimizaciju Stefanovog nasle|a i
ulogu œodbrambenog bedemaŒ ota~astva, u kojoj je svoje mesto morao na}i kult
kosovskog stradalnika.
Promene do kojih je do{lo u osvit 15. stole}a bile su dalekose`ne i ni-
su se ticale samo despotovog odnosa prema kultu svetog kneza i nemawi}kim
tradicijama. Nazire se promena ideolo{ke matrice. Smatramo da se ova prome-
na odvijala na osnovama Stefanovog carigradskog iskustva i na uticaju op{ti-
jih ideja o vladawu koje odgovaraju politi~kim prilikama posle turskog pora-
za kod Angore.
Nakon 1404. godine, kada su Srbi zadobili Beograd, pred despotom je sta-
jao zadatak zasnivawa nove prestonice, kako na prostornoj, tako i na kultnoj
ravni. Boravak u Carigradu, dobijawe despotske titule i ukqu~ewe u carsku
porodicu nesumwivo su mogli uticati na usvojeni beogradski program œsvetog
mestaŒ. Konstantin Filozof na vi{e mesta poredi Beograd sa Novim Jerusali-

63 F. Miklosich, MS, 332, redovi 21–22: œota~askim dobrodeteqima revnujemŒ.
64 F. Miklosich, MS, 333 , redovi 14–15.
65 Zakon o rudnicima despota Stefana Lazarevi}a, nav. delo, 37.
mom. Osim {to je mitski, mesijanski i nebeski grad, Novi Jerusalim je veza
starozavetnog i savremenog sveta. U vizantijskoj tradiciji jo{ od 4. veka sino-
nim je œcarskog gradaŒ.66 Kao {to je carsko hri{}anstvo svoj prirodni centar
nalazilo u Konstantinopoqu, kao {to je vasilevs smatran naslednikom Rima i
Davidovog kraqevstva, tako je translatio svetog mesta, utemeqeno jo{ ~inom
prenosa ~asnog krsta, u osnovi ozvani~ilo praksu prema kojoj je Novi Jerusa-
lim u osnovi bio i Novi Carigrad.67 Neprekidno osve{tavawe Carigrada i
osiguravawe wegovog op{tehri{}anskog prestià nizom prenosa mo{tiju (ko-
je svoj vrhunac dostiè u 10. veku), doprinelo je da se posedovawe dragocenih
relikvija po~ne smatrati najva`nijim znakom legitimiteta svetog mesta. Po-
sedovawe œ~estica svetostiŒ postalo je tako znak vladarske legitimnosti, a ve-
like translacije, pra}ene spektakularnim javnim procesijama u gradu, bile su
namewene wenom u~vr{}ewu. Pored toga, u vizantijskoj tradiciji negovana je
veza relikvija sa vojnim uspesima i carskom pobedom. Wihova tre}a i mo`da
najva`nija funkcija na ideolo{koj ravni, ona koju bez sumwe prepoznajemo i u
despotovom konceptu prestonice, bila je doìvqaj relikvija kao kov~ega save-
za, i time, kao temeqa novog svetog grada.68
Odnosi vladara naspram oblasti svetog bili su mnogostruki. U vizantij-
skoj praksi, prilikom proslavqawa svetiteqskih kultova posebno je isticana
uloga vladara, ~ime je nagla{ena slika cara u wegovoj religioznoj ulozi. Pro-
slavqawe svetiteqa ~iji su kultovi smatrani dinasti~kim obezbe|ivalo je
utemeqewe porodi~ne svetosti. Ali, osnovna funkcija proslave kultova vezi-
vanih za sasvim odre|ena mesta u Gradu u kojima je car uzimao javnog u~e{}a i
igrao glavnu ulogu bila je predstavqawe cara podanicima kao posrednika u za-
dobijawu vi{we za{tite ~itave dràve. Ta religiozna uloga vladara otkriva
davidovski aspekt shvatawa vlasti, su{tinski vezan za carsku ideologiju.69
Vide}emo da se sli~na praksa sprovodila i u novoj srpskoj prestonici, gra|e-
noj po podobiju carskog grada, time utemeqenoj kao œsveto mestoŒ par exellence.
Na ovome mestu vaqalo bi se za trenutak zaustaviti na va`nom aspektu

vladarske ideologije despotovog doba. Re~ je o neprekidnoj prisutnosti dva
me|usobno komplementarna plana. Prvi je zemaqski, a drugi mona{ko-asketski
i oba se susti~u u idealnom ustrojstvu œsvetog mestaŒ — despotove prestonice.
Dragoceni izvor za razumevawe ova dva plana je ìtije Konstantina Filozofa.
Nimalo slu~ajno, Konstantin po~iwe svoj spis genealogijom Nemawi}a izvede-
nom od prvog hri{}anskog cara, a potom se na wu nadovezuje povest o knezu La-
66 B. Flusin, Remarques sur les lieux saints de Jerusalem a l’epoque byzantine, Lieux sacres, lie-
ux de culte, sanctuaires. Approches terminologiques, metodologiques, historiques et monographiques, so-
us la direction d’Andre Vauchez, Rome 2000, 130–131.
67 B. Flusin, Construire une nouvelle Jerusalem: Constantinople et les reliques, L’ Orient dans
l’histoire religieuse de l’Europe. L’invention des origines, Bruxelles 2000, 51.
68 Nav. delo, 53, 57, 62, 68.
69 B. Flusin, L’ empereur hagiographe, in: L’ empereur hagiographe. Culte des saints et monar-
chie byzantine et post-byzantine, Paris 2001, 34, 41, 51, 54.
zaru. Posvedo~eno mu~ewem, Lazarevo svetiteqstvo zaokruùje pripovedawe o

podvizima i blaènoj smrti koja je na poseban na~in, svojstven sredwovekov-
nom poimawu smrti i podviga, potvrdila kneèvo bogoizabrawe.70 Na pohvalu
knezu Lazaru nadovezuje se pohvala muàstvenoj èni, regentkiwi Milici.71
Sve je ovo, zajedno sa pove{}u o slavnom rodu Nemawi}a, uvod stavqen u slu-
`bu isticawa osobina despotovih koje se daju saèti u re~ito pore|ewe sa
suncem.72 Ovako koncipirana biografija vladara pokazuje jasno poreklo iz
razvijenih vizantijskih retori~kih pohvala u kojima je ~esto pore|ewe vlada-
ra sa Sol invictus-om.73 âk se i slika despotova dvora u Beogradu u potpunosti
podobi Areopagitovim na~elima i slavi asketske principe pobo`nosti koji
se sti~u u idealnoj zemaqskoj vladavini kao preduslovu budu}eg nebeskog kra-
qevstva. U istome ciqu na{ pisac poredi Beograd sa Jerusalimom (œuistinu
sedmovrh… i Sionu po izgledu sli~an, bio je slika vi{wega JerusalimaŒ).74
Odmah nakon opisa Beograda Konstantin prikazuje gra|ewe mauzoleja u
Resavi, porede}i i na ovaj na~in re~ena dva plana. Isticawe paralele nebe-
sko-zemaqsko vidqivo je u opisu Resave kao nebeskog (mona{kog) pandana Beo-
gradu; Resava je œdrugi grad koji ima stazu ka vi{wem Jerusalimu i
sli~nostŒ.75 Jaka asketska komponenta despotove ideologije, neposredno na-
dahnuta vizantijskom praksom, potvr|ena je Konstantinovim opisom despotove
èqe da œgovori s pustiwacimaŒ i da se œnesito (sa wima) nastaniŒ. Despot
œslatko prima{e pustiwakeŒ i œgleda{e da ih svagda sa sobom imaŒ.76 Mnogo
godina on je utvr|ivao svoja dva œgradaŒ — Beograd i Resavu, potvr|uju}i na taj
na~in wihov ugled svetih mesta kao va`nih upori{ta sopstvenog vladarskog
koncepta. Jaka asketska komponenta despotove ideologije, neposredno nadahnu-
ta vizantijskom praksom, potvr|ena je Konstantinovim opisom despotove èqe
da œgovori s pustiwacimaŒ. Uostalom, poznata je ~iwenica da su posledwe de-
cenije 14. i prve 15. veka bile period procvata ot{elni{tva, o ~emu svedo~e
ugledne œpustiweŒ i œsvete planineŒ, koje su, nadahnute duhovno{}u Svete Go-
re Atoske, nicale {irom balkanskih prostora.77

71 O knegiwi kao œmuèumnoj èniŒ svedo~i i Danilo Bawski. Up. V. ]orovi}, Siluan i
Danilo II, 95, red 8.
73 E. H. Kantorowicz, Oriens Augusti-Lever du roi, DOP 17 (1963), 119–177, posebno 150–152,
gde se pokazuje da je u poeziji i retorici vizantijskog carstva do sredine 15. veka car izjedna~a-
van sa suncem. Koncept pore|ewa pojave cara sa œizlaskom suncaŒ ìv je u dvorskom ceremonija-
lu, a opstanak metafore cara-sunca vezan je za cermonije œuzdizawaŒ i to u obi~ajima uzdizawa
na {tit i cermoniji prokipsis (o tome v. op{irnije u radu M. Jeffreys, The Comnenian Prokypsis,
Parergon NS 5 (1987), 38–53). Up. i A. Loma, nav. delo, 72.
75 Isto, 222.
76 Isto, 222.
77 A.-M. Talbot, Les saintes montagnes a Byzance, in: Le sacre et son inscription dans lèspace a
Byzance et en Occident, Etudes compares, ed. M. Kaplan, Paris 2001, 263–275 (sa starijom literatu-
rom); Amfilohije jeromonah, Sinaiti i wihov zna~aj u ìvotu Srbije XIV i XV veka, in: Mana-
stir Ravanica, Spomenica o {estoj stogodi{wici, Beograd 1981, 101–134.
U procesu uobli~avawa prestonog grada kao œsvetog mestaŒ bila je nepo-

hodna praesentia svetih pokroviteqa, oli~enih u ~udotvornim ikonama i sve-
titeqskim mo{tima. Despot Stefan je uspeo da nabavi dragocene relikvije —
ruku Konstantina Velikog78 i nerukotvoreni obraz Bogorodi~in.79 On je iskazi-
vao posebno po{tovawe prema Bogorodici, obra}aju}i joj se u arengama nekoli-
kih svojih poveqa kao li~noj za{titnici. O toj vezi najre~itije svedo~i posve-
ta Bogorodici novog prestonog grada, kao i prisustvo relikvija i znamenite Bo-
gorodi~ine ikone. Mo`da najlep{i kwièvni primer posebne odanosti Mari-
jinom kultu predstavqa Molitva molebna govorena na litiji sa svetim krsto-
vima.80 Donekle se moèmo pribliìti razumevawu popularne pobo`nosti ovo-
ga doba kada zamislimo efemerne gradske spektakle prire|ivane prigodom
adventus-a reliquiarum znamenitih svetiteqa — gradoza{titnika, ili pak orga-
nizovanih litija povodom zna~ajnih praznika.81 Upravo verovawe u za{titnu
mo} svetih relikvija podstakla je organizovane akcije wihovih nabavqawa.
Godine 1398. kada se srpski knez nalazio u velikim nevoqama, kako unu-
tra{wim, tako i spoqnim, knegiwa Milica je zajedno sa monahiwom Jefimi-
jom oti{la sultanu Bajazitu I u diplomatsku misiju. Tom prilikom vo|eni su
pregovori ~iji je ciq bio pripremawe despotovog dolaska na Portu, ali je
knegiwa uspela da dobije u posed mo{ti sv. Petke i sv. Teofano koje su se po-
sle pada Trnova i prenosa u Vidin na{le u riznici Konstantina Vidinskog, a
potom su preme{tene u Jedrene ili u Brusu.82 Kultovi obe svetiteqke su, kao
{to }emo videti, bili zna~ajni za dinasti~ku ideologiju. Wihovo prvo odre-
di{te bila je Lazarica, pridvorna crkva u prestonom Kru{evcu, da bi ih des-
pot, nimalo slu~ajno, potom preneo u Beograd.83
Danica Popovi} je nedavno pokazala kako se u Trnovu transformisao
kult sv. Petke u deo vladarskog programa, sa jasnim dinasti~ko-ideolo{kim
porukama. Predmet posebnog starawa vladarskog doma Asenovaca, sveta Petka
je postala za{titnica prestonog grada, nebeska zastupnica dràve i naroda i
garant sigurnosti, {tit pred inovernima.84 Upravo u tom wenom svojstvu ova
relikvija bila je neophodna srpskoj dràvi u trenucima velike skrbi. Tada
78 E. A. Mor{akova, Kov~eg dlà desnicá svàtogo carà Konstantina, Hristianskie reli-

kvii v moskovskom Kremle, ed. A. Lidov, Moskva 2000, 126–128.
79 M. Tati}-\uri}, Ikona Bogorodice beogradske, Godi{wak grada Beograda XXV (1978)
147–161.
80 \. Trifunovi}, Ogledi i prevodi, Beograd, 1995, 40–44.
81 Up. @. Dagron, Car i prvosve{tenik, 239; \. Trifunovi}, Ogledi i prevodi, 37.
82 Prilikom pobrajawa svetiwa koje se ~uvaju u beogradskoj Uspenskoj crkvi, mo{ti sv.
carice Teofano pomiwu se uz mo{ti sv. Petke. Podatak je sa~uvan u pismu iz 1509. godine, koje
su moskovskom velikom knezu Vasiliju Ivanovi~u predali izaslanici beogradskog mitropolita
Mihaila, S. Dimitrijevi}, Dokumenti koji se ti~u odnosa izme|u srpske crkve i Rusije u XVI
veku, Spomenik SKA XXXIX (1903) 17.
83 Opis prenosa mo{tiju sv. Petke u Srbiju donosi Grigorije Camblak, u Slovu, posve}e-
nom ovom doga|aju, a zami{qenom kao dodatak Prostranom ìtiju patrijarha Jevtimija.
84 D. Popovi}, Relikvije svete Petke — gloria Bulgariae, gloria Serviae, in: Bugarska i Sr-
bija u krugu vizantijske civilizacije, Zbornik referata iz bugarsko-srpskog simpozijuma,
Sofià 2005, 165–191.
po~iwe da se uspostavqa jedan osoben kultno-relikvijarni program koji je sa-

mo deo sveukupnih va`nih promena u sferi poimawa vladawa krajem 14. i po-
~etkom 15. veka. Isti program pratimo i na primeru {tovawa relikvija svete
carice Teofano u Beogradu.
Podsetimo se najpre kulta svete Teofano i dinasti~kog karaktera wenog
proslavqawa, po~ev od mesta sahrane (Sveti Apostoli) do samog ~ina kanoni-
zacije koji je bio deo nastojawa Lava Mudrog da uspostavi kult dinasti~ke sve-
tosti, {to se, u slu~aju Makedonaca, moglo izgleda izvesti samo preko ènske
linije. Kada je re~ o uspostavqawu kulta svete Teofano kao porodi~nog kulta
Makedonske dinastije, va`no je odvojiti pri~u o kanonizaciji, koja pripada
realnostima kraja 9. i po~etka 10. veka, sa pri~om o sudbini wenih mo{tiju i
daqem trajawu ovog kulta u zemqama vizantijskog kulturnog kruga. Mo{ti sve-
te Teofano vi{e puta su preno{ene, a samo weno telo preneto je, sva je prili-
ka posle pqa~ke Svetih Apostola iz 1204. u hram manastira Sv. Konstantina
kod Bonove cisterne, koji je ona sama osnovala. Wen kult se brzo razvijao i
ostao je vezan za dinasti~ku uspomenu.85 U Srbiji su mo{ti svete Teofano sta-
vqewe u slu`bu za{tite ugroènog ota~astva, kao uostalom i mnogo slavqene
mo{ti svete Petke, i tako|e sme{tene u despotov Novi Jerusalim.86 Prosla-
vqawe sv. Teofano u Beogradu bilo je, sva je prilika, pra}eno odre|enim liti-
jama, kada je ~itana i slu`ba woj posve}ena. Posebno o tome svedo~e stihovi:
œVeseli se danas Stefan, despot srpski, i svetlo praznuje spomen tvoj, sve~a-
sna, i raci mo{tiju klawa seŒ.87 Nepoznati prera|iva~ Slu`be svetoj carici
Teofano posluìo se slu`bom bugarskog patrijarha Jevtimija. U toj prera|e-
noj, srpskoj slu`bi, vizantijska carica-svetiteqka slavi se kao za{titnica
srpske zemqe (œsrpskog skiptraŒ) i prestonog grada, o ~emu svedo~e slede}i
stihovi: œRaduj se hri{}anima topla pobornice i skiptru srpskom za{titni-
ceŒ; œVeseli se danas zemqa srpska koja te u prestonom gradu svetlo priziva:
Raduj se zajedno sa mnom mati gradovimaŒ. Posebno je nagla{ena vezanost de-
spotova za ovaj kult, te stoga ne ~udi poziv svetiteqki da se moli kako bi
œu~vrstila despota StefanaŒ.88
îni se me|utim sasvim jasno da programsko insistrawe na preno{ewu
mo{tiju i {irewu kulta svete Teofano u Srbiji ranog 15. veka nije povezano
sa osnovnom simbolikom, dakle, porodi~no-dinasti~kom, koju je ovaj kult no-
85 G. P. Majeska, The Body of St. Theophano the Empress and the Convent of St. Constantine,
Byzantinoslavica 38 (1977), 14–21. Celovitost i dinasti~ko obele`je najva`nijim mestima pobo-
`nosti i svetosti koja postaju vaàn deo prestoni~kih kultova donosile su upravo litije. Vezane
su, u doba Makedonaca, za svete za{titnike dinastije, poput sv. Ilije, a sa druge strane, za uzore i
svetiteqe iz carske porodice, poput sv. Teofano. Up. @. Dagron, Car i prvosve{tenik, 239 i daqe.
86 Kao {to je uostalom i carska prestonica — Trnovo, uobli~ena prema konstantinopoq-
skim obrascima. Up. V. Tãpkova-Zaimova, Tãrnovo me`du Erusalim, Rim i Carigrad (Ideàta na
prestolen grad), Tãrnovska kniòvna {kola 4 (1985) 249–261; I. Boìlov, Sedem etäda po
Srednovekovna istorià, Sofià 1995, 201–203.
87 \. Trifunovi}, Ogledi i prevodi, 37.
88 Tekst prera|ene srpske slu`be objavila je K. Ivanovna, Arheografski prilozi 10–11,
(Beograd 1988/89), 83–106. Up. \. Trifunovi}, Ogledi i prevodi, 37.
sio u Carigradu. Pre }e biti da je kult svete carice postao popularan u despo-
tovom Beogradu stoga {to je bio vaàn vladarski kult Konstantinopoqa, a u
sklopu ugledawa nove prestonice na Carigrad kao najva`niju utvrdu pravosla-
vqa. U tom kontekstu vaqa shvatiti i spis Konstantina Filozofa, odnosno,
wegovo insistirawe na despotu kao Novom Konstantinu, po~ev{i od konstrui-
sawa rodoslova koji poreklo srpskog vladara izvodi od Konstantina Velikog,
preko opisa despotovog osnivawa prestonice. Vaàn akcenat na{ pisac u ovom
opisu stavqa na ~iwenicu da je despot u ustrojstvu svoga grada postupao œkao
ravnoapostolni u svome gradu nekadaŒ.89 Konstantinov tekst pruà osnovu za
razumevawe zna~aja pohrawivawa ruke svetog cara u beogradski hram. Tako po-
stepeno dobijamo ne samo sliku urbanog okvira zami{qenog kao emulacija Ca-
rigrada i Jerusalima i to od sedmovrhog prostornog plana, preko {tovawa pre-
stoni~kih kultova do asketskog ustrojstva dvora i vizantijskih pogleda na
prirodu vladawa, ve} naziremo jedan op{tehri{}anski, odnosno op{tepravo-
slavni program slavqewa dràve i vladara. U tom smislu vaqa razumeti pri-
sustvo najva`nijih relikvija vezanih za Bogorodicu i Konstantina Velikog, za
sv. Petku i svetiteqku-caricu, koju sastavqa~i slu`be nazivaju œhri{}anima
toplom pobornicomŒ.
Odnos prema svetosti u Despotovo doba pokazuje se kao sloèn fenomen;
re~ je o odnosu prema svetim prethodnicima (œsvetoj dinastijiŒ), svetom knezu
i roditequ, prema svetim mo{tima za{titnika, i œsvetom mestuŒ — nebeskom
i zemaqskom. Re~ je tako|e, o usvajawu duge vizantijske tradicije o prestonom
gradu kao slici nebeskog Jerusalima i sloènog vladarskog programa koji po-
stavqa pred regnans-a zadatak posrednika izme|u dva komplementarna plana:
nebeskog i zemaqskog, mona{kog i vladarskog. Na kraju, re~ je i o usvajawu ro-
mejske prakse: iskustva ravnoteè izme|u prekida i kontinuiteta.90 Ona obja-
{wava dva komplementarna puta u gra|ewu modela vladawa, neophodnost smene
dinastija i ambivalentnost u predstavqawu kontinuiteta. Sa srodnim proble-
mima suo~ila se srpska dràva pokosovskog doba. Od trenutka primawa despot-
ske titule, odgovori su nalaèni u podraàvawu vizantijskom modelu.

90 @. Dagron, nav. delo, 54.
Smilja Marjanovi}-Du{ani}
DYNASTIE ET SAINTETE A L’EPOQUE DE LA FAMILLE DES
LAZAREVI] : EXEMPLES ANCIENS ET NOUVEAUX MODELES
C’est au cours des deux siecles de regne de la famille des Nemanides sur le
trone de Serbie que s’etablit le modele de la sainte dynastie. Apres l’extinction de la
maison regnante (1371) les pays serbes se retrouvent, avec le plein appui des
autorites de l’Eglise, sous le pouvoir du prince Lazar. La mort du prince, lors de la
bataille du Kosovo (1389), engendre alors un nouveau type de saint–martyr. Le culte
du saint prince, dont la memoria fut soigneusement construite, est cree par l’accord
entre les plus hauts cercles de l’Eglise et la regente Milica. Tous les elements du
culte, y compris la translation des reliques et les nouveaux textes liturgiques
possedent une fonction non seulement sacrale mais politique bien precise : ils sont
lies a la mise en place de la legitimite des successeurs du prince et a leur consolida-
tion au pouvoir. La tombe du prince au monastere de Ravanica devient ainsi un ¼lieu
saint½, espace sacre de premier rang, au sein duquel on celebre l’action du saint.
Toutefois, la situation dans les Balkans, apres la bataille du Kosovo, conduit a
de profonds changements dans la conception des regles dynastiques et des principes
de saintete. Le culte du saint fondateur de la nouvelle famille regnante des
Lazarevi}, n’est plus utilise selon les coutumes en vigueur sous les Nemanides pour
consolider le principe de saintete ¼heritee½ ou ¼inherente½ aux princes. L’idee de
dynastie subit d’importants changements qui ne sont pas seulement dus aux
nouvelles conditions historiques mais bien a une volonte deliberee d’instaurer un
nouveau modele dans la region. Le culte du saint prince se distingue alors de celui
du modele nemanide selon plusieurs elements essentiels. Jusqu’a la fin du 14e siecle,
le modele nemanide, sublime par l’image des saints Simeon et Sava, etait fonde sur
la regle de trinome souverain-moine-saint issue de la representation de Saint
Joasaph. Le prince Lazar est quant a lui celebre en tant que martyr ; la mort du
prince et la decapitation par les infideles pro fidei defensione permettant ce type de
sanctification. La mort du prince, decrite, dans le temoignage de la victime, comme
une mort pressentie et acceptee pour meriter l’empire celeste, et dont l’essence
meme est celle de la souffrance de Job, est issue de la pratique de l’imitatio Christi.
Ainsi le peril du combattant est-il sublime dans le recit de ses souffrances tandis que
la decapitation du prince Lazar prisonnier est depeinte comme une acceptation de la
mort sans resistance. Il s’agit de l’adaptation d’un modele connu de vie de saint (vi-
tae) dont on trouve des exemples analogues dans la tradition europeenne.
La consolidation sur le trone du despote Stefan (Etienne), le successeur du
prince Lazar, marque la suppression progressive de la commande de nouveaux textes
liturgiques. Dans les fondations de cette epoque, on ne celebre plus l’image de Lazar
en tant que saint. Il semble que la nouvelle dynastie ait prefere alors plutot mettre en
valeur son lien aux Nemanides que de celebrer le martyr du Kosovo. Ainsi convient-il
de distinguer sur un plan ideologique deux periodes : la periode de fondation du culte
de Lazar (1389–1402) et celle du regne independant du despote (1402–1427).
C’est a la suite de la fondation du despotat, apres 1402, que commence a

prevaloir dans la litterature serbe, un genre hymnographique dont les oeuvres etaient
composees essentiellement de prieres en vue de l’aide, de la consolidation et de la
sauvegarde des pays serbes sous l’egide de Stefan (Etienne) Lazarevi}. Le culte du
martyr s’enrichit alors d’elements analogues a ceux de la celebration des saints
Simeon et Sava : il se transforme en culte protecteur de l’actuel souverain et en un
appel a la protection contre les infideles. Le prince Lazar, par ses qualites humaines
et princieres, devient pour son heritier un modele de vertu mais l’on porte une atten-
tion particuliere a ce que son culte, au niveau ideologique, ne soit pas confondu avec
celui des deux saints. A la difference de la construction ideologique etablie apres les
premiers Nemanides, il n’y a pas de trace ici de culte dynastique. Le theme de la
patrie en danger se substitue a celui de la famille regnante et les motifs plus
generaux de la chretiente remplacent les motifs locaux.
Les transformations qui surviennent a l’aube du 15e siecle furent de grande
portee et ne concernerent pas seulement le rapport du despote au culte du saint
prince et aux traditions nemanides. On entrevoit ici un changement ideologique qui
releve de l’experience de Stefan (Etienne) a Constantinople et de l’influence d’idees
plus generales sur le concept de gouvernement apres la bataille d’Angora. Apres
1404, lorsque les Serbes conquirent Belgrade, le devoir incombant au despote fut de
fonder de nouvelles capitales, tant sur le plan exterieur que sur celui du culte. Le
sejour a Constantinople, l’obtention du titre de despote et l’integration a la famille
imperiale ont certainement du influencer la volonte de faire de Belgrade un ¼lieu
saint½ ou une nouvelle Jerusalem. La fonction essentielle de la celebration des cultes
qui se deroulaient dans des lieux precis de la ville et dans lesquels le souverain
participait officiellement tout en detenant un role central, etait de presenter le
regnans aux sujets afin de recevoir, par l’intermediaire de la celebration, la haute
protection de l’ensemble de l’Etat. Le role religieux du souverain revele ici l’aspect
davidien de la conception du pouvoir qui est lie dans son essence meme a l’ideologie
imperiale. Une pratique similaire se retrouve dans la nouvelle capitale serbe
construite sur le modele de la capitale imperiale et qui de cette faüon s’etablit
comme un ¼lieu saint½ par excellence.
Dans le processus de construction de ville-capitale, la praesentia des saints
protecteurs incarnee en des icones miraculeuses et des reliques saintes etait indis-
pensable. Le despote Stefan (Etienne) parvint a se procurer de precieuses reliques :
la main de Constantin le Grand et l’icone de la Sainte Vierge acheiropoitos. Les
prooimia contenues dans plusieurs de ses chartes ou le souverain s’adresse a la
Sainte Vierge en tant que protectrice montre le respect particulier qu’il a envers elle.
Mais le plus eloquent temoignage de cette relation reside dans le fait que la nouvelle
capitale est dediee a la Sainte Vierge ou sont deposees ses reliques et ou se trouve
l’icone de l’illustre Sainte. C’est de faüon analogue, qu’a la fin du 14e siecle, la
princesse Milica parvint a obtenir du sultan les reliques de Ste Petka et de Ste
Theophano. Dans l’office serbe dedie a Sainte Theophano, la sainte imperatrice est
celebree en tant que protectrice des pays serbes et de la capitale. Le lien du despote a
ce culte est particulierement mis en valeur, c’est pourquoi la vocation de la sainte a
prier pour ¼renforcer la position du despote Stefan½ n’etonne pas. Il semble toutefois
evident que l’insistance a vouloir transferer les reliques et a elargir le culte de Sainte
Theophano en Serbie, au debut du 15e siecle, n’a pas de rapport avec la toute
premiere symbolique familiale et dynastique du culte a Constantinople. Il semble
que le culte de la sainte imperatrice prenne de l’ampleur dans la ville de Belgrade
gouvernee par le despote car il s’agit d’un culte de souverain important a Constanti-
nople et qu’il represente, dans le mecanisme d’imitation de la nouvelle capitale sur
le modele de Constantinople une consolidation essentielle de l’orthodoxie.
Le biographe du despote, Constantin Philosophe, temoigne de faüon eloquente
des traditions ayant influence les transformations de la nature du pouvoir au debut
du 15e siecle. Elles concernent la presence continu de deux niveaux
complementaires entre eux. Le premier est terrestre tandis que le second est
monastique et ascetique mais les deux se rejoignent dans l’organisation ideale du
lieu saint — la capitale du despote. Ce n’est un hasard si Constantin commence son
recit par la genealogie des Nemanides depuis le premier empereur chretien et qu’il y
rattache ensuite l’histoire du prince Lazar. Il s’agit d’une introduction rhetorique qui
vise a renforcer les vertus du despote par une comparaison du souverain au soleil. La
conception de la biographie du souverain indique l’origine byzantine de ce motif que
l’on retrouve dans les louanges rhetoriques tardives ou la comparaison des
souverains au Sol invictus est frequente. L’image meme du palais du despote a Bel-
grade correspond parfaitement aux regles en vigueur sous l’Aeropagite en celebrant
les principes ascetiques de devotion que l’on atteint au sein du Royaume terrestre
ideale et qui conditionnent le futur Royaume celeste. C’est dans un but identique que
notre auteur compare la ville de Belgrade a Jerusalem (en verite elle possede sept
collines… semblable par son aspect a Sion, elle etait l’image de la Jerusalem
celeste). Juste apres la description de Belgrade, Constantin depeint la construction
du mausolee du despote a Resava, comparant de cette maniere egalement les deux
niveaux terrestre et celeste. L’insistance du parallele est visible dans la description
de Resava comme un pendant celeste (monastique) a Belgrade ; Resava est ¼la
seconde ville possedant une route allant vers Jerusalem et qui lui est semblable½. La
puissante composante ascetique de l’ideologie du despotat, directement issue de la
pratique byzantine, est confirmee par la description que donne Constantin du
despote voulant ¼parler avec les gens du desert½.
Le rapport a la saintete, a l’epoque du despotat, apparait comme un
phenomene complexe puisqu’il concerne la sainte dynastie, le saint prince et ses
ancetres, les saintes reliques des protecteurs et le ¼lieu saint½ — celeste et terrestre. Il
s’agit aussi de l’adoption de la longue tradition byzantine de ville capitale comme
emulation de la Jerusalem celeste et d’un programme de regne complexe qui place le
regnans en tant qu’intermediaire entre deux niveaux. Enfin, il releve de l’heritage de
la pratique des Romaioi : l’experience de l’equilibre entre rupture et continuite. Cela
explique la complementarite des deux chemins a suivre dans la construction du
modele de gouvernement, l’ineluctable changement dynastique et l’ambivalence
dans la representation de la continuite. L’Etat serbe fut confronte a des problemes
similaires apres la bataille du Kosovo. En recevant le titre de despote, la reponse
choisie fut celle de l’imitation au modele byzantin.
UDK 271.22(497.11)–732.2:929 Jefrem
Danica Popovi}
PATRIJARH JEFREM — JEDAN POZNOSREDWOVEKOVNI

SVETITEQSKI KULT
Predmet istraìvawa su li~nost i kult patrijarha Jefrema, monaha-pu-
stiwaka, pisca i u dva navrata poglavara srpske crkve (1375–1379; 1389–1392).
Prou~eni su mehanizam i hagiolo{ka sredstva koji su kori{}eni prilikom gra-
|ewa wegovog sveta~kog lika, kao i sloèn politi~ki kontekst u kojem je uspo-
stavqen kult.
Jefrem — monah, pisac i ugledni œstanovnik pustiweŒ, u dva navrata po-

glavar Srpske crkve i svetiteq — li~nost je koja s mnogo razloga pobu|uje pa-
`wu istraìva~a.1 Izuzetnih osobina i neobi~nog ìvotnog puta, Jefrem pri-
pada onim osobama koje na upe~atqiv na~in oli~avaju stremqewa, tekovine ali
i protivure~nosti svog vremena. Na sli~an na~in, okolnosti stvarawa wegovog
kulta otkrivaju svu sloènost aktuelnih prilika u Srbiji iz posledwih dece-
nija 14. i 15. stole}a, kao i me|usobnih odnosa srpskih pretendenata na vlast
iz ovoga razdobqa. Kult patrijarha Jefrema razmotri}emo u dve razli~ite, no
me|usobno neodvojive ravni.2 Prva, hagiolo{ka, odnosi se na sadrìnu kulta,
preciznije, na kwièvno-liturgijska sredstva pomo}u kojih je on gra|en. Dru-
go stanovi{te je istorijsko i u ovom slu~aju naro~ito zna~ajno, budu}i da su
œìtije i ìznŒ patrijarha Jefrema, vi{e nego {to je to uobi~ajeno za stan-
dardne sveta~ke biografije, bili odre|eni povesnom stvarno{}u. Oni su, ta-
ko|e, natprose~no dobro dokumentovani razli~itom vrstom izvora.
Osnovni izvor za poznavawe Jefremovog ìvota, dobro je poznato, jesu
proslavni sastavi koje mu je sa~inio episkop Marko, najpre wegov poslu-
{nik, a potom verni sledbenik i poverenik tokom pune dvadeset tri godi-
1 L. Pavlovi}, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo 1965, 126–129; M. Purko-
vi}, Srpski patrijarsi sredwega veka, Diseldorf 1976, 101–115, 123–126; \. Slijep~evi}, Isto-
rija srpske pravoslavne crkve, Beograd 1991, 176–179.
2 Za metodolo{ke okvire takvog pristupa, D. Popovi}, O nastanku kulta svetog Simeona,
Stefan Nemawa — sveti Simeon Miroto~ivi, Istorija i predawe, izd. J. Kali}, Beograd 2000,
347–368.
112 Danica Popovi}
ne.3 Na~in gra|ewa Jefremovog svetiteqskog lika i upotreba hagiografske to-

pike ne ostavqaju mesta sumwi da je Marko dobro vladao kwièvnim ànrovi-
ma. Ro|ewe, mladost i ìvotno opredeqewe Jefremovo opisani su uz pomo}
propisane topike, sa naglaskom na rano ispoqenim znamewima budu}eg sveti-
teqstva. To su asketski eros, ~e`wa za posledovawem Hristu, iskazana odbaci-
vawem sveta i napu{tawem porodi~nog doma, zatim stranstvovawe, boravak u
pustiwi i primawe mona{kog zaveta.4 U duhu poznovizantijske hagiografske
prakse, pisac ìtija nije propustio da uz op{ta mesta izloì i niz konkret-
nih podataka o svom junaku.5 Tako saznajemo da je Jefrem bio poreklom iz œkra-
ja trnovskogŒ i da je ponikao iz sve{teni~ke porodice; na posredan na~in, po-
re|ewem saop{tenih podataka, moèmo zakqu~iti da je ro|en oko 1311. ili
1312. godine. Zabeleèno je tako|e da ga je u dvadest tre}oj godini zamona{io
wegov duhovnik, starac po imenu Vasilije.6 Treba naglasiti da je Jefremov
stvarni, istorijski lik, u najve}oj meri olak{ao posao ìvotopiscu. Etape
wegovog mona{kog podviga, na~in ìvqewa i delovawa, kao i zasluge, jasno po-
kazuju da je re~ o autenti~nom podvi`niku, li~nosti koja je u sredwem veku
ozna~avana sintagmom œsveti ~ovekŒ.7 Jefremova biografija doista je sadrà-
vala vrhunske reference. Svoj mona{ki habitus on je formirao na Atosu, naj-
pre kao sabrat Hilandara, gde je do{ao negde sredinom ~etvrte decenije 14. ve-
ka. Boravak u srpskom manastiru bio je, kako se ~ini, podstaknut nekim naro-
~itim motivima, u koje je danas te{ko proniknuti. Usledilo je obilaèwe
drugih svetogorskih obiteqi, sa ne{to duìm boravkom u Zografu.8 Ciqeve i
smisao kinovitskog na~ina ìvota, kao kamena temeqca u obrazovawu svakog
mladog monaha, episkop Marko precizno predo~ava. To su savladavawe tele-
3 Ovom prilikom donosimo odabranu bibliografiju. Starija, nezadovoqavaju}a izdawa

teksta: S. Novakovi}, @ivot srpskoga patrijarha Jefrema, Starine JAZU knj. VI (1884) 35–40 (izdawe
predstavqa poznu, kontaminiranu preradu ìtija ili, prema re~ima S. Novakovi}a, œprijepis
ili prijevod pola srpski, pola rusko-slovenski skora{weg vremena s nekim tragovima srp-
sko-slovenskoga originalaŒ); D. Vuksan, Episkop Marko. Nepoznati biograf XIV vijeka, Lov}en-
ski odjek 1 (1925) br. 2–3, 81–96; cf. i \. Sp. Radoji~i}, Stari srpski kwièvnici XIV–XVII ve-
ka, Beograd 1942, 89–104; prvo akribi~no izdawe: \. Trifunovi}, @itije svetog patrijarha Je-
frema od episkopa Marka, Anali Filolo{kog fakulteta 7 (1967) 67–74; D. Bogdanovi}, [est pi-
saca XIV veka (Predgovor), Beograd 1986, 41–58 (sa svom starijom literaturom).
4 O mona{koj vokaciji i propisanim etapama mona{kog puta, T. [pidlik, M. Tenace, R. ê-
mus, Question monastiques en Orient, Roma 1999, posebno 87–102, 179–189.
5 A. E. Laiou-Thomadakis, Saints and Society in the Late Byzantine Empire, Charanis Studies,
Essays in Honor of Peter Charanis, ed. A. E. Laiou-Thomadakis, New Brunswick, New Jersey 1980,
84–114; dokumentarna vrednost hagiografskih sastava jedna je od nose}ih tema radova sabranih u
zborniku Les vies des saints a Byzance. Genre litteraire ou biographie historique?, ed. P. Odorico, P. A.
Agapitos, Paris 2004 (sa obimnom bibliografijom).
6 Marko Pe}ki, @itije svetog patrijarha Jefrema, [est pisaca XIV veka, 165; o li~nosti
patrijarha Jefrema i hronologiji wegovog ìvotnog puta, D. Bogdanovi}, Pesni~ka tvorenija mo-
naha Jefrema, Hilandarski zbornik 4 (1978) 121–126.
7 P. Brown, The Rise and Function of the Holy Man in Late Antiquity, Society and the Holy in La-
te Antiquity, Berkeley — Los Angeles 1982, 103–152; C. Galatariotou, The making of a Saint. The life, ti-
mes and and sanctification of Neophytos the Recluse, Cambridge 1991, 1–10; A. Angenendt, Heilige und
Reliquien. Die Geschichte ihres Kultes vom fruhen Christentum bis zur Gegenwart, Munchen 1997, 9–10.
8 @itije svetog patrijarha Jefrema, 165–166.
Patrijarh Jefrem — jedan poznosredwovekovni svetiteqski kult 113
snih slabosti, u~ewe poslu{nosti i smirenosti i suo~avawe sa naro~ito opa-

snim strastima, onim du{evnim, u hagiografskoj literaturi ozna~eno kao borba
protiv besova.9 Uz ta, uobi~ajena isku{avawa, Jefremu su zapala i neka posebna,
opisana kao œvezivawa i u gvo`|a okivawaŒ, o ~ijoj prirodi sada moèmo samo
naslu}ivati.10 Nema nikakve sumwe da se Jefrem uspe{no izborio sa svim pro-
pisanim zadacima budu}i da mu je, nakon odre|enog vremena, dopu{teno prebi-
vawe u œborili{tu bezmolvijaŒ, znamenitim pustiwa~kim isposnicama ispod
vrha Atosa.11 Bila je to privilegija namewena samo odabranima i potvrda da je
monah osposobqen za vi{i stadijum podviga, to jest, ìvot u isihiji.12
U daqem saop{avawu Jefremovog ìvota, ìvo pripovedawe i konkretni
podaci odnose vidnu prevagu nad kwièvnim op{tim mestima. Nakon jednog od
turskih napada na Svetu Goru, negde u petoj deceniji 14. veka, Jefrem je bio
prinu|en da izbegne, pa sa jednim svojim u~enikom odlazi u Bugarsku, gde u ne-
kom manastiru u blizini Plovdiva biva proizveden za nastojateqa. O~igledno
je da du`nosti i ograni~ewa koja je podrazumevalo op{teì}e, a mo`da i kon-
kretne okolnosti u kojima se na{ao, nisu bili podno{qivi nekome ko je ve}
osvojio najve}u slobodu dostupnu monahu, a to je keliotski vid ìvqewa, to
jest, mogu}nost individualnog tragawa za Bogom. Takav zakqu~ak sledi iz kazi-
vawa ìvotopisca da je Jefrem, gowen ~e`wom ka œqubqenom bezmolvijuŒ, po-
begao u srpsku zemqu œu nameri da se sakrijeŒ.13 Jefremov stav re~ita je ilu-
stracija duha vremena. Naime, spremnost da se iskuse razli~iti vidovi mona-
{kog ìvota, od kinovitskog do ot{elni~kog, a naro~ito, u~estala promena
mesta boravka, bila ona dobrovoqna ili iznu|ena, predstavqaju jednu od glav-
nih osobenosti poznosredwovekovnog mona{tva na balkanskim prostorima.14
To je ujedno i jedan od osnovnih razloga {to je narodnost monaha postala mawe
va`na od pripadnosti œrodu hri{}anskomŒ, biblijskom œnarodu bo`jemŒ.15
Stoga se i Jefrem mogao ose}ati podjednako œkod ku}eŒ na Atosu, ili u nekoj
od bugarskih ili srpskih pustiwa.
Kako je u samoj stvarnosti izgledalo wegovo œskrivaweŒ u srpskim ze-
mqama, gde je pristigao negde oko 1347. godine, potanko opisuje episkop Mar-
ko. Jefrem se najpre zaputio u crkveno sedi{te u Pe}i, gde ga je, kao li~nost
9 L. Regnault, La vie quotidienne des peres du desert en Egypte au IVe siecle, Paris 1990,
125–138, 196–207; T. [pidlik, M. Tenace, R. êmus, op. cit. 235–236, 168–178.
10 D. Bogdanovi} ([est pisaca XIV veka, 273) pretpostavio je, na osnovu pomenutih re~i,
kao i hagiografske topike, da su Jefremove asketske podvige qudi mogli smatrati znakom da je
pustiwak si{ao s uma.
11 @itije svetog patrijarha Jefrema, 166; D. Papahrisantu, Atonsko mona{tvo, Beograd
2003, 77.
12 Ibid. 29–31; D. Popovi}, Pustinoìteqstvo svetog Save Srpskog, Kult svetih na Balka-
nu II, izd. M. Deteli}, Liceum 7 (2002) 66–68.
13 @itije svetog patrijarha Jefrema, 166; cf. komentar D. Bogdanovi}a, 274.
14 D. Popovi}, Monah-pustiwak, Privatni ìvot u srpskim zemqama sredweg veka, izd. S.
Marjanovi}-Du{ani}, D. Popovi}, Beograd 2004, 574–575 (sa odabranom bibliografijom).
15 Jeromonah Amfilohije, Sinaiti i wihov zna~aj u ìvotu Srbije XIV i XV veka, Mana-
stir Ravanica, Spomenica o {estoj stogodi{wici, Beograd 1981, 114.
114 Danica Popovi}
od velikog ugleda, sa najve}im uvaàvawem do~ekao li~no patrijarh Joanikije.

Imaju}i u vidu wegov visoki status ali i mona{ku vokaciju, omogu}io mu je da
se nastani u jednoj isposnici De~anske pustiwe. Doista ostavqaju utisak ma-
lobrojne re~i kojima je Marko uspeo da verno do~ara sliku ìvota u jednoj
isihastiriji. Sa ose}awem ozarewa, koje kao da je preneto iz kwièvnosti pa-
terika, on novo Jefremovo stani{te poredi sa œboànstvenim rajemŒ, u kojem
je podvi`nik tihovao vesele}i se. Veoma precizno su opisane i aktivnosti ot-
{elnika. To su pevawe psalama i molitava, ~itawe bogonadahnutih spisa, ura-
wawe u boànstvene misli i vi|ewa.16 Marko je, tako|e, ostavio dragoceni po-
datak o broju monaha koji su nastawivali jednu ovakvu keliju. Uz Jefrema, tu
su bila jo{ dva œvelika starcaŒ i œkrepka podvi`nikaŒ, Avram i Spiridon,
kao i Jakov, dugogodi{wi poslu{nik Spiridonov.17 Naàlost, poku{aj iden-
tifikacije Jefremove isihastirije, jedne od nekoliko de~anskih isposnica,
skop~ano je sa te{ko premostivim te{ko}ama, kako zbog wihove slabe, gotovo
nikakve prou~enosti, tako i zbog ~iwenice da su one danas prakti~no nedo-
stupne istraìva~ima.18
Jefremovu isihiju, koja je potrajala gotovo ~itavu deceniju, prekinuli
su meteì nastali neko vreme nakon smrti cara Stefana Du{ana. Po{to je u
klisuri De~anske Bistrice bio izloèn stalnoj opasnosti, tada{wi patrijarh
Sava IV organizovao mu je, negde u drugoj polovini {este decenije, preseqewe
u bezbedno, a ipak veoma sli~no stani{te, u blizini Pe}ke patrijar{ije. Bila
je to isposnica, ustrojena u œpe{teri kamenojŒ, koja je svakako bila deo monu-
mentalnog pe}inskog kompleksa u klisuri Pe}ke Bistrice, u visokim litica-
ma Sredwe gore, a udaqenog tri kilometra od Patrijar{ije.19 U novoj œpusti-
wiŒ Jefrem se, izgleda, dobro ose}ao, s obzirom da je tu proveo narednih dva-
deset godina ìvota. Upravo u tom razdobqu dolaze do sve ve}eg izraàja ona
16 @itije svetog patrijarha Jefrema, 166; o aktivnostima ot{elnika i wihovom ìvot-

nom ambijentu, D. Popovi}, Monah-pustiwak, 562–585 (sa bibliografijom).
17 @itije svetog patrijarha Jefrema, 166; poku{aj identifikacije ovih li~nosti kod D.
Bogdanovi}, [est pisaca XIV veka, 275.
18 Postoje}a literatura ne pruà dovoqno osnova da se pouzdano prepozna Jefremova isi-
hastirija, V. Petkovi}, \. Bo{kovi}, Manastir De~ani I, Beograd 1941, 113–114; M. Ivanovi},
Crkveni spomenici XIII–XX veka, Zadu`bine Kosova, Prizren–Beograd 1987, 395–396 (gde se, bez
podataka o lokaciji, pomiwe i takozvana œIsposnica Sv. JefremaŒ). D. Bogdanovi} (Pesni~ka
tvorenija monaha Jefrema, 123) pretpostavio je, bez upu{tawa u argumentaciju, da bi to mogla
biti Belajska isposnica, udaqena ne{to preko pet kilometara zapadno od manastira, uzvodno uz
De~ansku Bistricu. Ona je bila glavna isposnica De~ana, sredi{te anahoretske naseobine i zna-
~ajno prepisiva~ko sredi{te, M. Ivanovi}, loc. cit. Prospekciju ovog terena obavili smo 1998.
godine, uo~i samog izbijawa rata, uz pomo} i u~e{}e jeromonaha Petra, tada stare{ine manasti-
ra Sopo}ani. Ve} i povr{insko osmatrawe lokaliteta ukazalo je na mogu}nost da su Belaje bile
neka vrsta skita, sa ostacima gra|evina razli~itih sadràja, ukqu~uju}i i pe}insku crkvu. Ta-
kav tip mona{ke naseobine mogao je, doista, biti saobraèn potrebama pripadnika mona{ke eli-
te, kakvi su bili Jefrem i wegovi ugledni saposnici.
19 Identifikaciju isposnice poku{ao je da izvr{i jo{ D. Vuksan, op. cit. 84–85; najvi{e
podataka o pe}koj œisposni~koj kolonijiŒ, ~ije su pe}ine-kelije bile me|usobno povezane staza-
ma i stepenicama, dok se nepristupa~nim pe{terama prilazilo uz pomo} vitla, izloìo je M.
Ivanovi}, op. cit. 499–500.
wegova svojstva zbog kojih su ga smatrali œsvetim ~ovekomŒ, ili, kako to wegov
ìvotopisac kaè, za li~nost dostojnu œìvqewem, delawem i vi|ewemŒ. O ve-
likom duhovnom autoritetu i uticaju koji je imao svedo~i ~iwenica da su mu u
posetu dolazili ne samo monasi iz okolnih œmanastira i pustiwaŒ kako bi se
œprosve}ivali u~ewem wegovimŒ, ve} i sam patrijarh srpski, sa kojim je razgo-
varao o œstvarima korisnim za du{uŒ.20 U toku boravka u pe}koj pustiwi, kako je
to zakqu~io D. Bogdanovi}, nastalo je i Jefremovo kwièvno delo, tri molebna
kanona i nizovi osmoglasnih stihira.21 Ne upu{taju}i se ovom prilikom u raz-
matrawe mi{qewa P. Mateji}a, koji je pomenute sastave pripisao nekom trnov-
skom monahu i piscu, imewaku i savremeniku patrijarha Jefrema,22 istakli bi-
smo samo wegovu idejnu su{tinu, koja mnogo govori o li~nosti svoga autora. To
je pravo keliotsko {tivo, hermeti~no i krajwe turobno po duhu pokajni{tva
koji ga proìma, i do srì isihasti~ko po dubini samoposmatrawa, ose}awu
sopstvene gre{nosti ali i sna`noj potrebi za prosvetqewem du{e.23
Nakon pune dve decenije, Jefremovo tihovawe ponovo je poreme}eno.
Usledili su doga|aji koji su, kada je o Jefremu re~, u dosada{woj nauci pri-
vla~ili najvi{e pa`we. Re~ je, razume se, o wegovom dvostrukom uzdizawu na
pe}ki tron, na ~iji }emo se istorijsko-politi~ki kontekst i svrhu osvrnuti
ne{to kasnije. U ovom ~asu, zadrà}emo se samo na hagiografskim svedo~an-
stvima. Prvi put, dobro je poznato, Jefrem je izabran za patrijarha u vezi sa
izmirewem Srpske i Carigradske crkve, na saboru odrànom 1375. godine, œpo
zapovestiŒ kneza Lazara i \ur|a Bal{i}a. Prema Danilovom nastavqa~u, pri-
likom izbora patrijarha iskrsle su velike te{ko}e, jer œtraènog po dostojno-
sti ne mogo{e lako na}iŒ. Kona~no je Bog, svojim migom, pokazao na starca kir
Jefrema, œ~asnoga, i izabranoga i odli~noga i nezlobivoga muà … seda i
umom dostojnolepnaŒ, nakon ~ega se œbura u crkvi odmah uti{alaŒ, a Srpska i
Carigradska patrijar{ija po~ele da ìve œu qubavi i izmirewu i jedin-
stvuŒ.24 Me|utim, ve} 1379. Jefrem se, abdikacijom, povla~i sa prestola a sa-
bor, prema izri~itom tvr|ewu ìvotopisca, na wegovu preporuku, bira Spiri-
20 @itije svetog patrijarha Jefrema, 167.

21 D. Bogdanovi}, Pesni~ka tvorenija monaha Jefrema, 109–129; Idem, [est pisaca XIV
veka, 38–40.
22 P. Matei~, Bãlgarskiàt himnopisec Efrem ot XIV vek, Delo i zna~enie, Sofià 1982.
Merodavan sud o autorstvu ovog kwièvnog dela treba, razume se, da donesu istori~ari stare
srpske i bugarske kwièvnosti. Vaqa ipak skrenuti pa`wu na slabost jednog od glavnih Matei-
}evih argumenata. Na osnovu ~iwenice da je Jefrem sastavio Kanon molebni za cara (u kojem se
upu}uju molbe za utvr|ewe cara i grada), ovaj autor je zakqu~io da se delo odnosi na cara Ivana
[i{mana i Trnovo, prestonicu Drugog bugarskog carstva, Ibid. 58–65, 91–93. Me|utim, da se po-
jam œcarŒ ne moè doslovno tuma~iti pokazuje, na primer, gotovo istovremeno delo Grigorija
Camblaka, tako|e Bugarina rodom. U Slu`bi svetom Stefanu De~anskom, re~ œcarŒ je, o~igledno,
sinonim za re~ œvladarŒ: tako je De~anski œmu~enik i carŒ; on je primio œcarsku vlastŒ i bio
udostojen œcarske dijademeŒ. Camblak, {tavi{e, i Stefanovog oca kraqa Milutina naziva œca-
rem srpskimŒ, Grigorije Camblak, Kwièvni rad u Srbiji, priredio D. Petrovi}, Beograd 1989,
86, 93, 94, 95, 105, 108, 110.
23 D. Bogdanovi}, Pesni~ka tvorenija monaha Jefrema, 116–117, 120–121.
24 Danilovi nastavqa~i, priredio G. Mak Danijel, Beograd 1989, 132–133.
116 Danica Popovi}
dona. Zvani~no tuma~ewe ostavke bila je Jefremova èqa da œpoìvi u ti{i-

niŒ, kao i wegova navodna œstarost i nemo}Œ.25 Taj iskaz, ipak, doveden je u
sumwu daqim tokom doga|aja. Jefrem se, oslobo|en funkcije, ponovo povukao u
isihastiriju, ovoga puta u blizini prizrenskih Sv. Arhan|ela, gde je proveo
narednih devet godina. Da molitveno tihovawe nije bila wegova iskqu~iva de-
latnost potvr|uje svedo~ewe da je, u to vreme, odràvao kontakte sa najmo}ni-
jim nosiocima vlasti, kakvi su bili knez Lazar i Vuk Brankovi}.26 O statusu
koji je i daqe uìvao govori vaàn zapis u Letovniku Georgija Amartola iz
1387. godine: œPisa se povelenijem gospodina Vuka u domu svetih arhistratiga
Mihaila i Gavrila, pri gospodinu i u~itequ, biv{em patrijarhu kir Jefre-
muŒ.27 Ipak, mete`ne prilike nakon Kosovske bitke jo{ jedanput su naterale
Jefrema da napusti keliju. Po{to se nakon pogibije kneza Lazara i smrti pa-
trijarha Spiridona sabor nije mogao sastati, on je 1389. prihvatio da privre-
meno preuzme funkciju patrijarha. Na tronu je ostao do 1392. godine, kada œuz
pomo} Boìju mladi knez Stefan ponovo sabor sastaviŒ, na kojem je za patri-
jarha izabran Danilo II. Tada se Jefrem kona~no i trajno povukao u svoju staru
œpustiwuŒ kod Pe}i œsa rado{}u ve}om nego u onih koji presto primajuŒ, kako
kaè episkop Marko, i tu poìveo jo{ punih osam godina. Preminuo je 1400. u
osamdeset osmoj godini.28
Kult patrijarha Jefrema bio je pa`qivo pripreman. Uz najve}e moralne
i duhovne vrednosti koje su ga krasile on je, prema ìvotopiscu, imao i mnogo
drugih, dru{tvenih zasluga. One su opisane uz pomo} standardnih toposa: œsi-
rotima i ni{tima dobro~initeq, udovicama i uvre|enima zastupnik, i svima
spasonosno pristani{te, neprijateqima i jereticima protivnik mo}anŒ.29 Na-
ro~ito su va`na tvr|ewa episkopa Marka o wegovim natprirodnim sposobno-
stima. Tako je on, samo snagom molitve, uspeo da porazi nekog jeretika-mesali-
janca, i na wega navu~e neisceqivu bole{tinu. Posedovao je, tako|e, mo} ~ude-
snog isceqewa, kako od telesnih bolesti, tako i du{evnih strasti.30 Koliku
teìnu ima ovo tvr|ewe moè se zakqu~iti iz ~iwenice da je me|u Srbi-
ma-svetiteqima samo sveti Sava bio obdaren mo}ima da ~udesa ~ini jo{ za ì-
vota.31 Jefremov samrtni ~as i sahrana bili su dosledno mona{ki, ali izvede-
ni sa velikim po~astima, o ~emu svedo~i prisustvo patrijarha Save IV kraj
wegovog odra. Na samrti je zatraìo i dao blagoslov, podu~io sledbenike
œstvarima duhovnimŒ, i ispustio du{u uz samrtni~ki topos-iskaz svetih qu-

26 loc. cit.
27 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. 1, Beograd 1982, br. 157.
28 @itije svetog patrijarha Jefrema, 168–169; Jefremovo odricawe od prestola i kona~no
povla~ewe u œbezmolvijeŒ isti~e i pisac Pe}kog letopisa, Q. Stojanovi}, Stari srpski rodo-
slovi i letopisi, Beograd — Sr. Karlovci 1927, 105.
29 Ibid. 168.
30 Ibid. 168–169.
31 D. Popovi}, ûdotvorewa svetog Save Srpskog, ûdo u slovenskim kulturama, izd. D.
Ajda~i}, Novi sad 2000, 139 (sa literaturom o tom pitawu).
di: œSlava Bogu za sve!Œ. Usledio je prenos tela iz œpustiweŒ u Patrijar{iju,

radi pogreba, œsa mnogim narodom i oci {to su po pustiwama, sa krstovima i
ikonama, sa sve}ama i kadionicama, sa velikom ~a{}u ~asno mu telo u crkvu do-
nesu ….Œ.32 Predloàk ovog opisa, jedinstvenog u srpskom hagiografskom nasle-
|u, svakako je preuzet iz nekog pustiwa~kog ìvotopisa, najverovatnije iz teksta
koji govori o smrti i sahrani sv. Jefrema Sirina.33 Taj opis je imao odjeka i u
slikanim predstavama sahrane, iako najraniji sa~uvani primeri, u kojima ìte-
qi pustiwe ispra}aju sve~eve posmrtne ostatke, poti~u iz 16. stole}a.34 U sva-
kom slu~aju, pomenuti tekst pruà osnove za mi{qewe da je znameniti sirijski
svetac bio Jefremov mona{ki uzor i patronim. Ono dodatno dobija na uverqi-
vosti kada se zna da su bogoslovqe a naro~ito, eshatolo{ka shvatawa sv. Jefrema
Sirina izvr{ili snaàn uticaj na pesni{tvo patrijarha Jefrema.35
Sahranu u Patrijar{iji episkop Marko samo ukratko pomiwe: œ~asno mu
telo u Veliku crkvu donesu, sa rado{}u i sa suzama, i poloè ~asno u rakuŒ.36
Nakon ponovnog preispitivawa pretpostavke, koju smo izloìli pre mnogo go-
dina, i daqe smatramo — ne ponavqaju}i ovom prilikom argumentaciju — da je
telo patrijarha Jefrema poloèno u nekada{wu, tada ispra`wenu grobnicu
arhiepiskopa Nikodima. Ona se nalazila ispod rasko{nog sarkofaga posta-
vqenog uz severni zid wegove zadu`bine, crkve Sv. Dimitrija.37 U vreme Je-
fremove smrti mo{ti prvog ktitora su ve} bile objavqene i po~ivale su u ki-
votu koji se nalazio u crkvi Sv. Dimitrija.38 Jefremovo mesto sahrane obele-
èno je nadgrobnim portretom, naslikanim u zazidanom prozoru na severnom
zidu, koji je u 17. v. preslikao Georgije Mitrofanovi}.39 Usmena predawa, kao

33 J. Martin, The Death of Ephraim in Byzantine and Early Italian Painting, The Art Bulletin,
XXXIII, 4 (1951), 218; o œsirijskojŒ biografiji sv. Jefrema Sirina, koja sadrì opis wegove sa-
hrane, A. Voobus, History of Ascetism in the Syrian Orient, A Contribution to the History of Culture in
the Near East II, Louvain, 1960, 77–83. Zanimqivo je napomenuti da je sv. Jefrem, u duhu najradi-
kalnije askeze, naloìo u svom zave{tawu da ga sahrane anonimno, u grobqu za strance (o toj po-
javi, cf. D. Popovi}, Kult kraqa Dragutina — monaha Teoktista, ZRVI, kw. XXXVIII, 1999/2000,
317–319, sa bibliografijom); tek docnije, wegovi posmrtni ostaci preneti su u pustiwu u kojoj
je prebivao i poloèni u jednu pe}inu, A. Voobus, op. cit. 91–92.
34 E. Bakalova, Scenes from the Life of St. Gerasimus of Jordan in Ivanovo, ZLU, Matica srp-
ska, 21 (1985) 111–115 (sa literaturom).
35 D. Bojovi}, Sveti Jefrem Sirin i srpska crkvena kwièvnost, Ni{ — Kosovska Mitro-
vica 2003, 165–166 i passim.
37 D. Filipovi}, Sarkofag arhiepiskopa Nikodima u crkvi Sv. Dimitrija u Patrijar{i-
ji, ZLU, Matica srpska 19 (1983) 75–93; zanimqiv opis izgleda i ukrasa Jefremovog groba sa~u-
van je u poznom, iskvarenom prepisu wegovog ìtija (S. Novakovi}, @ivot srpskoga patrijarha Jefre-
ma, 40): œ… i ukrasi{e raku jego mnogocenim kamenom, razli~nimi {arami i zavesom zlatim, ka-
dilom …Œ; mada mu se ne moè pripisati dokumentarna vrednost, opis predstavqa autenti~no
svedo~anstvo o izgledu reprezentativnih grobnih obele`ja u Pe}koj patrijar{iji, cf. M. â-
nak-Medi}, Arhitektura prve polovine XIII. veka, II, Korpus sakralnih gra|evina, Beograd 1995,
68–71, sl. 113–120 (sa starijom literaturom).
38 To svedo~i sastavqa~ Pe}kog letopisa, nastalog malo posle 1391. godine, Rodoslovi i
letopisi, 105.
39 S. ]irkovi}, V. Kora}, V. J. \uri}, Pe}ka patrijar{ija, Beograd 1990, 292, sl. 124 (sa
starijom literaturom).
118 Danica Popovi}
i zabeleèna tradicija jedinstveni su u identifikaciji ovog groba, koju nepo-

sredno potvr|uje i natpis uz portret: œsveti Jefrem, tre}i patrijarhŒ.40
Sastavi nameweni Jefremovom svetiteqskom proslavqawu nastali su,
kako se smatra, ubrzo nakon wegove smrti. Episkop Marko, dugogodi{wi sve-
dok i u~esnik podviga svog u~iteqa, napisao mu je ìtije, neku vrstu pro{ire-
nog stihovnog sinaksara. Ono sadrì, s jedne strane, obiqe biografskih poda-
taka i istorijskih svedo~anstava, dok sa druge nagla{ava isihasti~ko oprede-
qewe Jefremovo, wegov lik askete i pustiwaka, harizmati~nost i svetost. Ta
svojstva dolaze do punog izraàja u Slu`bi, gde on biva transponovan u vi{u,
duhovnu i misti~nu ravan.41 Jefrem je bogovidac, œkrajwim smirenoumqemŒ i
œsavr{enim bestra{}emŒ obasjan, on je œtajnik vi|ewa duhovnih delatniŒ i
œsvojim podvigom mu~enik dragovoqanŒ.42 Najzad, prilikom gra|ewa kulta po-
stojala je i namera da se on kona~no zaokruì podizawem tela i wegovim obja-
vqivawem. To nesumwivo proizlazi iz zavr{nog teksta ìtija, u kojem li~an
odnos episkopa Marka prema svom duhovnom ocu i pokrovitequ dolazi do punog
izraàja. @ivotopisac tu pripoveda o posmrtnim javqawima Jefremovim koja
su ga podstakla, kako kaè, œda grob wegov otvorim i mo{ti vidimŒ. Tada se, me-
|utim, Jefrem oglasio œnajstra{nijim i najsvetlijim vi|ewemŒ, za kojim je
usledio poznati topos. To je najstroà zabrana podizawa tela, uz pozivawe na
vrhunski mona{ki obrazac, sv. Antonija Velikog.43 Upotrebu tog op{teg mesta
— kodirane poruke ~iji je smisao bio spre~avawe kulta — ve} smo razmatrali
jednom prethodnom prilikom, povodom neizvr{ene elevacije tela kraqa Dragu-
tina.44 Zavr{nica Jefremovog ìtija zahteva sli~an postupak, a to je komentar
istorijskih okolnosti u kojima je do{lo do poku{aja uspostavqawa kulta.
Javni, odnosno crkveno-politi~ki anga`man patrijarha Jefrema bio je u
dosada{woj nauci vi{e puta tuma~en, kako sa stanovi{ta motivacije, tako i
posledica. [irok je i veoma zanimqiv raspon iznetih gledi{ta. Jedna linija
razmi{qawa, koja se prati jo{ od K. Jire~eka45 i M. Purkovi}a46, vodila je za-
kqu~ku da je izbor Jefrema za patrijarha predstavqao rezultat kompromisa ak-
tuelnih pretendenata na vlast, a da je on sam bio œpobo`ni pustiwakŒ nesklon
da se œopredequje za grupe i pravceŒ, pa stoga li~nost pogodna za razli~itu vr-
stu politi~kih nagodbi. Tu, svakako pojednostavqenu sliku, istori~ari su
vremenom bitno preina~ili. Jedan od prvih koji je, sa stanovi{ta crkvene
40 D. Filipovi}, op. cit. n. 1, 5.

41 D. Bogdanovi}, [est pisaca XIV veka, 45–51.
42 Marko Pe}ki, Slu`ba svetom patrijarhu Jefremu, [est pisaca XIV veka, 172, 174, 178,
179.
43 @itije svetog patrijarha Jefrema, 169–170.
44 D. Popovi}, Kult kraqa Dragutina, 317–319 (sa bibliografijom). O funkciji hagio-
grafskih kodiranih poruka, N. Delierneux, L’exploitation des topoi hagiographiques: du cliche fige a
la realite code, Byzantion 70 (2000) 57–90.
45 K. Jire~ek, Istorija Srba I, preveo J. Radoni}, Beograd 1978, 322.
46 M. Purkovi}, Srpski patrijarsi sredwega veka, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva,
kw. XV–XVI (1936) 310–311; Idem, Srpski patrijarsi, 1976, 102.
istorije, doveo u pitawe navodnu Jefremovu œneutralnostŒ bio je D. Bogdano-

vi}, koji je istakao da se u jednom osetqivom periodu, on nalazio u samom sre-
di{tu duhovnog i politi~kog ìvota Srbije. Razmatraju}i ovo pitawe u {i-
rem kontekstu odnosa Srpske i Carigradske crkve, on je zakqu~io da je pravi
razlog Jefremovog izbora 1375. godine leào u ~iwenici da je, u tom ~asu,
obra}awe Svetoj Gori — ~ije je Jefrem bio oli~ewe i zastupnik — predstavqa-
lo najkra}i put do Carigrada i izmirewa sa Vaseqenskom patrijar{ijom.47 U
sli~nim okvirima problem smene na tronu iz 1379. godine pretresao je i M.
Petrovi}. On je osnovni razlog Jefremove abdikacije video u wegovoj nesprem-
nosti da podrì politiku potiskivawa jurisdikcije Carigradske patrijar{i-
je, koju je zastupao knez Lazar, a potom i novi, Lazarevi}ima blizak, patrijarh
Spiridon.48 Naro~ito podsticajna tuma~ewa uloge patrijarha Jefrema u zbi-
vawima iz posledwe ~etvrti 14. veka pruìli su, razume se, oni istraìva~i,
koji su razmatrali sloènu istorijsku scenu tog vremena. Za na{e pitawe, po-
sebno su zna~ajni rezultati koji se ti~u pojedinih wegovih aspekata. Takvi su
sukob interesa oblasnih gospodara tog vremena, pre svega Lazarevi}a i Vuka
Brankovi}a, wihovi savezi sa pojedinim crkvenim poglavarima — Jefremom,
Spiridonom i Danilom III — stav Svetogoraca prema protagonistima sukobqe-
nih strana, kao i ideolo{ke poruke sadràne u relevantnoj diplomati~koj gra-
|i. U tom smislu, va`nu etapu istorije istraìvawa obeleìla je poznata stu-
dija I. Boì}a, posve}ena Vuku Brankovi}u.49 Vredne doprinose svakako pred-
stavqaju i radovi F. Bari{i}a,50 R. Mihaq~i}a51 i M. Blagojevi}a.52
Najpotpunije stawe istraènosti ovog pitawa, uz sinteti~an pogled na
problem, u novije vreme ponudio je M. Spremi}.53 Usvojiv{i mi{qewe da je
na ~elo srpske crkve Jefrem do{ao kao kompromisna li~nost, ali pre svega za-
hvaquju}i podr{ci Carigradske patrijar{ije i Svete Gore, on je svestrano
pretresao okolnosti vezane za Jefremovu abdikaciju 1379 — kada je pod priti-
skom struje kneza Lazara, bio primoran da ponudi ostavku i ustupi tron wego-
vom povereniku Spiridonu — a zatim povla~ewe i delovawe u oblasti Branko-
vi}a. Tada su se patrijarh u ostavci i Vuk, sticajem okolnosti, na{li na istoj
strani. Jefrem je, kako izgleda, bio vode}a li~nost me|u ideolozima Vuka
Brankovi}a. O wihovom shvatawu vlasti re~ito govori sadràj dokumenata ko-
je je Vuk izdavao. Iz wih proizlazi da srpske zemqe zajedni~ki drè Lazar i
Vuk, kneèva titula samodr{ca se izostavqa, a datovawe se vr{i i pomenom
47 D. Bogdanovi}, Izmirewe srpske i vizantijske crkve, O knezu Lazaru, izd. I. Boì}, V.

J. \uri}, Beograd 1975, 81–91.
48 M. Petrovi}, Titulatura patrijarha Spiridona i pretkosovske crkveno-politi~ke
promene u Srbiji, Sveti knez Lazar, Beograd 1989, 97–119 (posebno 110–113).
49 I. Boì}, Neverstvo Vuka Brankovi}a, O knezu Lazaru, 223–240.
50 F. Bari{i}, Vladarski ~in kneza Lazara, Ibid , 45–62 (posebno 51–53).
51 R. Mihaq~i}, Knez Lazar i obnova srpske dràve, Ibid. 1–11.
52 M. Blagojevi}, Despot Stefan Lazarevi} i Mile{eva, Mile{eva u istoriji srpskog na-
roda, izd. V. J. \uri}, Beograd 1987, 165–174 (posebno 166–167).
53 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1999, 29–35 (sa starijim
mi{qewima i potpunom bibliografijom).
120 Danica Popovi}
biv{eg patrijarha Jefrema, bez obzira {to se priznaje patrijarh Spiridon.54

U svakom slu~aju, Jefremov ponovni dolazak na presto 1389, u okolnostima ra-
sula posle Kosovske bitke, najvi{e je odgovarao interesima ove porodice. Po-
~etkom devete decenije Brankovi}i su imali veoma dobre pozicije, osnaène
podr{kom koju su im pruàli ugledni svetogorski duhovnici.55 Lazarevi}i
su, ipak, uspeli da prebrode najteè trenutke, zahvaquju}i odlu~noj podr{ci
srpskih crkvenih vrhova. Jefrem je bio prinu|en da se ponovo povu~e i ustupi
tron Danilu III, patrijarhu koji je odigrao kqu~nu ulogu u formirawu kulta
svetog vladara-mu~enika, kneza Lazara. Dakle, kako se jo{ odavno izrazio M.
Blagojevi}: œKao {to se svojevremeno knez Lazar oslobodio prisustva Jefrema
izborom patrijarha Spiridona 1379. godine, tako su se i Lazarevi}i oslobodi-
li Jefremovog prisustva 1390/91. izborom patrijarha Danila IIIŒ.56
U kontekstu aktuelnih okolnosti trebalo bi razmatrati i neuspeo poku-
{aj objavqivawa Jefremovog tela, do kojeg je do{lo malo vremena nakon wegove
smrti, 14. juna 1400. godine.57 U kultnoj praksi sredwega veka nije postojalo
strogo pravilo o vremenu koje je trebalo da pro|e izme|u sahrane i elevacije
svetiteqskog tela. Pa ipak, poznati primeri ukazivali bi da do œpodizawaŒ,
iz razumqivih razloga, nije dolazilo pre isteka najmawe tri godine.58 Iz toga
izlazi da je do inicijative za elevaciju moglo do}i najranije u drugoj polovi-
ni 1403. godine. Prilike u srpskoj zemqi bile su u tom razdobqu nesigurne i
konfuzne, odre|ene prisustvom turske sile na jugu, i Ugarske na severu. Godi-
ne 1396. Vuk Brankovi} je sklowen sa istorijske pozornice, a zatim doìveo
damnatio memoriae. Bri{u}i mu uspomenu, srpski istorijski tekstovi onoga
vremena pre}utkuju wegovo ime i delatnost i beleè samo smrt.59 Ipak, Vukov
nestanak nije zaustavio sukob Brankovi}a i Lazarevi}a. On je {tavi{e zao-
{tren 1402. godine, nakon bitke kod Angore, kada se kao vaàn ~inilac poja-
vquje \ura| Brankovi}. Ni bitka kod Tripoqa na Kosovu, u kojoj je pobeda
pripala Stefanu Lazarevi}u nije razre{ila duboke unutra{we konflikte.
Naàlost, pojedinosti zbivawa posle bitke, koje bi mogle da bace vi{e sve-
tlosti na na{ problem, nisu dokumentovane izvorima. Op{ti tokovi, ipak, do-
bro su poznati. Srpsko-ugarska saradwa, ozvani~ena 1403–1404, otvorila je no-
vu epohu u razvoju doga|aja. Stekav{i solidan oslonac, despot Stefan je pre-
gao da u~vrsti svoj poloàj. Krajem 1403. godine on je krenuo u napad, plene}i
posede Brankovi}a u oblasti Sitnice. Ipak, negde u to vreme ~ini se da je u
54 Ibid. 32; cf. Zapisi i natpisi 1, br. 157.

55 I. Boì}, op. cit. 233.
56 M. Blagojevi}, op. cit. 166–167.
57 Bez oslonca u izvorima je tvr|ewe, zabeleèno u poznom ìtiju patrijarha Jefrema, da
je do posmrtnih javqawa do{lo sedam godina nakon wegove smrti, S. Novakovi}, @ivot srpskoga pa-
trijarha Jefrema, 40.
58 Postupke vezane za {tovawe mo{tiju ve} smo razmatrali u vi{e navrata: D. Popovi},
Svetiteqsko proslavqawe Simeona Nemawe. Prilog prou~avawu kulta mo{tiju kod Srba, ZRVI
XXXVI (1998) 43–52; Eadem, Mo{ti svetog Save, Sveti Sava u srpskoj istoriji i tradiciji, izd.
S. ]irkovi}, Beograd 1998, 251–265.
59 I. Boì}, op. cit. 236–237.
Srbiji po~eo da se uspostavqa poredak, a da je naredne, 1404. godine, kona~no

do{lo i do pomirewa sa Brankovi}ima.60
Upravo je to razdobqe kada je, na godi{wi pomen, najverovatnije do{lo
do uspostavqawa kulta patrijarha Jefrema. On je dobio ìtije i slu`bu, ali
ne i zavr{ni, œnajopipqivijiŒ element. To su œceleŒ i ~udotvorne mo{ti, po-
loène u skupoceni kivot i izloène vi|ewu i dodiru, koje su vernima bile
najupe~atqivija potvrda svetosti.61 S obzirom na okolnosti, to jest, kona~no
uspostavqenu prevlast Lazarevi}a, takav vid svetiteqskog proslavqawa mogao
je doista izgledati neprihvatqiv. îni se da je episkop Marko, na uvijen ali
savremenicima, a naro~ito upu}enima, razumqiv na~in dao svoj komentar po-
menutog doga|aja. On se danas ne moè precizno de{ifrovati, budu}i da su
zbivawa, smi{qeno i uz pomo} oprobanih literarnih sredstava, transponova-
na u sferu nesaznatqivog: œOvde je sve neizrecivo, i oko smrtno ne moè vide-
tiŒ. Dovoqno jasno, ipak, Marko je stavio do znawa da mu je Jefrem ostavio va-
àn amanet, ali i neko obe}awe: œI moje u~ewe sa~uvaj ….. Ako koje blagodare-
we prinese{, bi}e{ nagra|enŒ. Naro~ito su re~ite zavr{ne re~i ìtija, koji-
ma Jefrem osloba|a svog vernog pratioca œod uàsnih ovih vi|ewaŒ, i utoliko
sloènije za razumevawe jer su izgovorene œsa osmehom na licuŒ.62 Uz svestan
rizik da u tekst naknadno u~itavamo zna~ewe, rekli bismo da je Marko, mo`da
sa dozom ironije, ali svakako sa olak{awem, na ovaj na~in stavio do znawa da
je, {to se Jefremovog kulta ti~e, on u~inio sve {to je bilo u wegovoj mo}i.
Uspostavqawe kulta patrijarha Jefrema, kako je to u nauci ve} istaknu-
to, moglo bi se shvatiti kao nastojawe da se u ju`nim oblastima srpskih zema-
qa uspostavi protivteà kultovima koje su, na severu, negovali Lazarevi}i.63
Re~ je, pre svega, o {tovawu Lazara, kosovskog kneza-mu~enika, ali tako|e, i
onih svetih koji su pruìli duhovno utemeqewe wegove vlasti. Bili su to mo-
nasi-sinaiti koji su, uìvaju}i kneèvo gostoprimstvo, ostavili dubok trag u
verskom i kulturnom ìvotu Moravske Srbije.64 Me|utim, Jefremovo sveti-
teqsko proslavqawe nije predstavqalo jedinu takvu inicijativu koju je, pod
pokroviteqstvom Brankovi}a, preduzeo episkop Marko. U nauci je ostalo bez
odjeka davno iskazano zapaàwe D. Bogdanovi}a da je Marko pokazao neskrive-
nu nameru da uspostavi kult svojih roditeqa, poznatih pod mona{kim imenom
Gerasim i Jefimija.65 To jasno sledi iz ~iwenice da proslavni sastav koji im
je sa~inio ne predstavqa obi~nu biografiju ve} sinaksar, dakle, sveta~ko ì-
tije. [tavi{e, lik svoje majke nameravao je da uobli~i na podobije mu~eni-
60 J. Kali}, Veliki preokret, Istorija srpskog naroda 2, Beograd 1982, 64–74 (sa izvori-
ma i literaturom).
61 A. Angenendt, op. cit. 147–162 (sa obimnom bibliografijom); A. Dierkens, Du bon (et du
mauveais) usage des reliquaries au Moyen Age, Les reliques, Objects, cultes, symboles, ed. E. Bozoky et
A.-M. Helvetius, Turnhout 1999, 246–248; J.-C. Schmitt, Les reliques et les images, Ibid. 152–153.
63 M. Blagojevi}, op. cit. 167; M. Spremi}, op. cit. 38.
64 L. Pavlovi}, Kultovi lica, 195–202; Jeromonah Amfilohije, op. cit. 101–134.
122 Danica Popovi}
ce.66 Ostalo je tako|e neuo~eno da je Marko imao sli~ne namere u pogledu Spi-
ridona, Jefremovog sapodvi`nika iz De~anske pustiwe, li~nosti ~iji identi-
tet jo{ uvek nije pouzdano utvr|en.67 Druga~ije se ne moè razumeti tvr|ewe,
zabeleèno u Jefremovom ìtiju, da se Spiridon œme|u ocima dobrodeteqnim
dejstvom u boànstvenim stvarima veoma prosvetlio, kao {to mu i svete mo-
{ti (prim. autora) u lavri ìtije wegovo otkrivaju.68
U pomenutom kontekstu problematizovali bismo, najzad, i pitawe vreme-
na nastanka i inicijatora kulta arhiepiskopa Nikodima.69 U dosada{woj nau-
ci hronologija wegovog uvr{tewa u svetiteqe nije posebno razmatrana. O~i-
gledno, ovaj ugledni duhovnik i vrsni bogoslov, prevodilac Jerusalimskog ti-
pika i srpski crkveni poglavar, smatran je œsvetim ~ovekomŒ i mnogo pre nego
{to je do{lo do wegovog svetiteqskog proslavqawa. O tome svedo~i podatak
da ga samo dve godine nakon smrti kraq Stefan De~anski naziva œsvetimŒ, u
svojoj poveqi Prizrenskoj episkopiji iz 1326. godine.70 Kao svetac on se, iz-
rikom, prvi put pomiwe u Danil~evom tipiku datovanom, najranije, u 1391–2.
godinu.71 Prostrano ìtije Nikodim nije dobio — ili nam ono nije sa~uvano
— a bele{ke o wegovom ìvotu, sadràne u ìvotopisu kraqa Milutina, kao i
tekst Danilovog nastavqa~a, ne sadrè nikakve elemente sveta~kog ìvotopi-
sa.72 Jedini proslavni sastav koji svedo~i o wegovom svetiteqskom statusu je
slu`ba koju mu je sastavio episkop Marko.73 Jo{ ve}a i sloènija od Jefremo-
ve, ona joj je su{tinski sli~na po svetogorskom korenu i tipu duhovnosti, koja
je stavqena u slu`bu hri{}anskog, pravoslavnog prosve}ewa, ali i osve}ivawa
srpskog naroda.74 Sve te okolnosti, uz ve} pomenute, koje se odnose na sekun-
darnu upotrebu sarkofaga u pe}koj crkvi Sv. Dimitrija, daju dovoqno razloga
da se ispita pretpostavka nije li kult arhiepiskopa Nikodima nastao u doba i
na podsticaj patrijarha Jefrema, naravno, uz aktivno u~e{}e Marka, koji je
upravo u to vreme, negde izme|u 1390–92. godine, proizveden u zvawe episko-
pa.75 Takvo gledi{te sna`no bi poduprli najnoviji rezultati istraìvawa B.
66 Marko Pe}ki, Sinaksar Gerasima i Jefimije, [est pisaca XIV veka, 207–208.
67 D. Bogdanovi}, Pesni~ka tvorenija monaha Jefrema, 125–126 (gde je izneta pretpostavka
da bi taj starac Spiridon mogao biti istoimeni srpski patrijarh, koji je 1379. zamenio Jefrema
na pe}kom tronu).
68 @itije svetog patrijarha Jefrema, 166; cf. D. Bogdanovi}, loc. cit.
69 S. Stanojevi}, Srpski arhiepiskopi od Save II do Danila II, Glas SKA 153 (1933)
71–78; L. Pavlovi}, Kultovi lica, 97–99; V. Mo{in, M. Purkovi}, Hilandarski igumani sredwega
veka, 1999, 34–45.
70 Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija III, izd. V. Mo{in,
Skopje 1980, 270. O zna~aju podatka svedo~i ~iwenica da se, u istoj poveqi, taj epitet ne javqa
uz ime arhiepiskopa Save III, {to je nedavno podvukao B. Todi}, Srpske teme na freskama XIV ve-
ka u crkvi Svetog Dimitrija u Pe}i, Zograf 30 (2004–2005) 126.
71 Zapisi i natpisi 3, br. 5037.
72 Danilo Drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. G. Mak Danijel, D. Petro-
vi}, Beograd 1988, 143–145; Danilovi nastavqa~i, 127.
73 Marko Pe}ki, Slu`ba svetom arhiepiskopu Nikodimu, [est pisaca XIV veka, 187–206.
75 Ibid. 44.
Patrijarh Jefrem, freska iz 1619–1620. godine,

Pe}ka patrijar{ija, crkva Sv. Dimitrija
124 Danica Popovi}
Todi}a. Ispituju}i odnos arhiepiskopa Nikodima prema svom velikom pret-

hodniku i uzoru, svetom Savi Srpskom, on je ukazao na presudan i trajan uticaj
Svete Gore na obrazovawe wegove li~nosti. Taj upliv se nepogre{ivo prepo-
znaje u svim Nikodimovim delima i pregnu}ima: kako u arengama poveqa, koje
predstavqaju prave pohvale svetom Savi i svetogorskom pustiwa{tvu, tako i u
re{ewima slikanog programa wegove zadu`bine u Patrijar{iji.76 Ne treba po-
sebno nagla{avati da je li~nost takvog duhovnog porekla i opredeqewa morala
biti veoma bliska patrijarhu Jefremu, ube|enom Svetogorcu i dugogodi{wem
œstanovniku pustiweŒ. Sa tog stanovi{ta posmatrano, svetiteqsko proslavqa-
we Nikodimovo moglo bi se protuma~iti ne samo Jefremovim li~nim odnosom
prema zaslu`nom prethodniku, ve} i kao te`wa da se odbrani i utvrdi jedan
tip duhovnosti i sistem vrednosti — u to doba ugroèni i izloèni razli~i-
tim isku{ewima.
Svode}i rezultate pomenutih nastojawa da se u oblasti Brankovi}a uspo-
stave svetiteqski kultovi odabranih œsvetih li~nostiŒ, moèmo zakqu~iti
da su im ishod i sudbina bili veoma razli~iti. Neke inicijative nisu urodi-
le plodom. Tako bi roditeqi episkopa Marka pripadali kategoriji zapo~etih
a prekinutih kultova, dok je pustiwak Spiridon vremenom pao u potpuni zabo-
rav.77 S druge strane, arhiepiskopa Nikodima i Jefrema srpska crkva stole}i-
ma slavi kao svetiteqe: wihova dela i nesporne zasluge daleko su prevazi{li
aktuelne prilike i politi~ki kontekst u kojem su nastali kultovi. Mo`da naj-
boqi primer, u tom pogledu, predstavqa kult svetog pustiwaka Joanikija De-
vi~kog. Iako nastao na podstrek despota \ur|a Brankovi}a, on je bio op-
{teprihva}en i li{en svake œpoliti~ke konotacije.78 No, bilo je to u potpuno
druga~ije vreme, kada su i sami Brankovi}i korene svoje vlasti crpeli iz teko-
vina i ideologije Lazarevi}a.
Danica Popovi}
PATRIARCH EPHREM: A LATE MEDIEVAL SAINTLY CULT
Patriarch Ephrem, monk and hermit, writer and saint, Bulgarian-born but twice
the leader of the Serbian Church (1375–78 and 1389–92), is an outstanding figure of
the late medieval Balkans. His Œlife and worksŒ are discussed here in the light of
hagiological texts and the information provided by various types of sources with the
view to drawing some historically relevant conclusions.
76 B. Todi}, op. cit. 125–133 (sa izvorima i starijom literaturom).

77 L. Pavlovi}, op. cit. 234–.
78 Ibid. 129–130; M. Spremi}, op. cit. 147.
The main source of information about Ephrem’s life and activity are the eulo-
gies, Life and service composed by bishop Mark, his disciple and loyal follower for
twenty-three years. Making use of hagiographical topica combined with plentiful
data of undoubted documentary value, he relates the story of Ephrem’s life through
all of its major stages: from his birth and youth to his withdrawal from the world and
taking of a monk’s habit. Of formative influence were his years on the Holy Mount
Athos, where he experienced different styles of monastic life, coenobitic, as well as
solitary, which he practised in the well-known hermitages in the heights of Athos.
The further course of Ephrem’s life was decided by the turbulent developments
in the Balkans brought about by the Ottoman conquests. In that sense, his biography,
full of forced and voluntary resettlements, is a true expression of the spirit of the
times. Forced to flee Mount Athos, Ephrem made a short stay in Bulgaria and then,
about 1347, came to Serbia, where he spent the rest of his life. An eminent represen-
tative of the monastic elite and under the aegis of the Serbian patriarch, he spent ten
years in a hesychastria of the Monastery of De~ani. For reasons of security, he then
moved to a cave hermitage founded specially for him in the vicinity of the Patriarch-
ate of Pe}. It was in that cell, where he lived for twenty years powerfully influencing
the monastic environment, that his literary work, profoundly marked by hesychast
thought and eschatology, was created.
Ephrem twice accepted the office of patriarch in the extremely complex, even
dramatic, political and social circumstances created by the conflict between the pa-
triarchates of Serbia and Constantinople, on the one hand, and rivalries between lo-
cal lords, on the other. There is a difference of interpretation as to his role as the
holder of patriarchal office. The latest findings appear to suggest that Ephrem, as an
exponent of Mount Athos, loyal to the Patriarchate of Constantinople and close to
Vuk Brankovi}, was unacceptable to the Lazarevi} dynasty who emerged victorious
in the power struggles in Serbia. Their victory was crowned with the creation of the
cult of the holy prince Lazar, a Kosovo martyr. Although a supporter of the defeated
side, patriarch Ephrem, as an unquestionable spiritual authority and very deserving
personage, was included among the saints shortly after his death. His cult, however,
had never been made complete. He was given a Life and service, but the attempted
elevation of his body, i.e. creation of the cult of his relics, was thwarted. The rea-
sons, political in nature, were given in the form of a coded hagiographical message
in his Life composed by bishop Mark, an active protagonist in all the events.
UDK 94(497.11)(093)“14/15”
Maja Nikoli}
PSEUDO-SFRANCIS O SRPSKIM ZEMQAMA

Rad je posve}en vestima Chronicon Maius, kompilacije koju je, na osnovu
razli~itih izvora, sastavio monemvasijski mitropolit Makarije Melisin u
XVI veku. Pomenute vesti odnose se na srpske zemqe i one se ne nalaze u auten-
ti~nom tekstu ~iji je autor Georgije Sfrancis. Rad predstavqa poku{aj da se
utvde izvori iz kojih je Pseudo-Sfrancis preuzeo ove vesti o srpskim zemqama
i uneo ih u svoju Hroniku.
Odavno je ustanovqeno da Memoari Georgija Sfrancisa, odanog dvorani-

na, velikodostojnika, diplomate i prijateqa posledwa tri cara Paleologa, a
poglavito Konstantina XI Draga{a, imaju dva okvira. Prvi ~ine autenti~ni
Sfrancisovi Memoari, Chronicon Minus, koji prate doga|aje od 1413. do 1478.
godine. Sam pisac bio je, u najve}oj meri, akter i savremenik zbivawa koja be-
leì. Hroni~arski karakter wegovom delu daju precizne hronolo{ke bele{ke,
{to nesumwivo ukazuje na ~iwenicu da je Sfrancis tokom ~itavog ìvota vo-
dio neku vrstu dnevnika, i da ga je, po padu Mistre 1460. godine, kada se najpre
naselio, a potom 1468. godine i zamona{io na Krfu, uobli~io i ~itavom kazi-
vawu dao memoarski karakter.1
Drugi okvir ~ini tzv. Chronicon Maius,2 odnosno Pseudo-Sfrancis, hro-
nika koja prati doga|aje od 1258. do 1478. godine. To je kasnija kompilacija iz
XVI veka, nastala na temequ Sfrancisovih Memoara, ali i drugih vizantij-
skih i postvizantijskih izvora. Danas se zna da je wen sastavqa~ monemvasij-
ski mitropolit Makarije Melisin, ~uveni plagijator, neobi~ne, avanturi-
sti~ke sudbine. On je, u nameri da zbaci turski jaram, kao jedan od najmo}nijih
magnata na Peloponezu, zajedno sa bratom Teodorom, 1571. godine opremio voj-
sku od pet hiqada pe{aka i tri hiqade kowanika i uputio se Don Huanu
Austrijskom, pobedniku kod Lepanta, sa molbom da wegova armada krene put
1 H. Hunger, Die Hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, I, Munchen 1978, 495–6 (u
daqem tekstu: Hunger, Literatur); Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica I. Die byzantinischen Quellen der
Geschichte der Turkvolker, Berlin 1958², 282–3.
2 Pseudo-Phrantzes: Macarie Melissenos. Cronica 1258–1481, ed. V. Grecu, Bucareôti 1966 (u
daqem tekstu: Pseudo-Phrantzes).
128 Maja Nikoli}
Peloponeza. Po{to se ovaj, suprotno svom obe}awu, nije pojavio, Makarije i

wegov brat su bili prisiqeni da beè pred osvetom Turaka. Odlaze u Napuq,
na dvor Filipa III, kraqa [panije i Dveju Sicilija. Makarije, potom, odatle
odlazi za [paniju i tamo stupa u kontakt sa ozlogla{enim falsifikatorom An-
dreom Darmarijem. Umro je 1585. godine i sahrawen je pored brata u crkvi Sv.
Petra i Pavla u Napuqu, kako to svedo~i nadgrobna plo~a.3 U te`wi monemva-
sijskog mitropolita da stekne naklonost Rima i dobije neku slu`bu leì motiv
koji ga je mogao podsta}i da falsifikuje Sfrancisa i druge spise, kao i smisao
op{irnih umetaka o izmi{qenom plemenitom poreklu Melisina i povezanosti
porodice sa vrhom vizantijskog plemstva.4 Smatra se da je mitropolit Makarije
izme|u 1573. i 1575. godine pristupio obimnoj preradi Sfrancisovih Memoa-
ra, trostruko uve}av{i sadrìnu autenti~nog dela.5
Kompilacija Makarija Melisina podeqena je na ~etiri kwige i zapo~i-
we uvodom preuzetim od Georgija Akropolita. Osim Sfrancisovog spisa,
autor je koristio i Teofanovog Nastavqa~a, Nikitu Honijata, Ni}ifora Gri-
goru, ali i izvore nastale u XVI veku, kao {to su Manojlo Malaksos i Hronika
Doroteja Monemvasijskog.6 No, pisci koje je Pseudo-Sfrancis u najve}oj meri
koristio jesu Laonik Halkokondil i Dorotej Monemvasijski.7
Dok su se autenti~ni Sfrancisovi Memoari sa~uvali tek u pet rukopisa,
Makarijev spis je o~uvan u vi{e od dvadeset.8 Stoga nije te{ko pretpostaviti
da je Pseudo-Sfrancis bio veoma popularna i kori{}ena literatura.
U okviru Chronicon Maius nalaze se dve vrste vesti koje se odnose na srp-
ske zemqe. Po redosledu kojim ih kompilator saop{tava slede najpre one koje
nisu preuzete iz Sfrancisovog dela. One su izloène u I kwizi i, najgrubqe
uzev{i, hronolo{ki su sme{tene u vreme izme|u posledwih godina Du{anove
vladavine i pada srpske dràve pod vlast Turaka. Prva kwiga, treba naglasiti,
naporedo prati istoriju Paleologa do smrti cara Manojla II (1425) i istoriju
osmanskih vladara do vladavine Mehmeda II (1451–1481). Naime, autor u ovom
delu kompilacije navodi nekoliko preciznih hronolo{kih podataka koji se
uglavnom odnose na po~etke vladavine osmanskih vladara. Ipak, na osnovu to-
ga, kao i na osnovu sadràja, te{ko je odrediti precizno vreme zbivawa, budu-
}i da je autor vremenski dosta udaqen od doga|aja o kojima pri~a, te nije u sta-
wu da kriti~ki uskladi izvore koje koristi, po{to svi ti doga|aji wemu ni na
koji na~in nisu bliski. Stoga se ocena vesti koje on donosi, a koje nisu preu-
3 F. Dolger, Ein Literarischer und Diplomatischer Falscher des 16. Jahrhunderts: Metropolit Ma-
karios von Monembasia, Otto Glauning zum 60. Geburtstag, Leipzig 1936, 25–35 (= Byzantinische Di-
plomatik, 20 Aufsatze zum Urkundenwesen der Byzantiner, Buch-Kunstverlag Ettal 1956, 379).
4 Op. cit. 380–1.
5 V. Grecu, Georgios Sphrantzes. Leben und Werk. Makarios Melissenos und sein Werk, BSl
26/1 (1965) 67 (u daqem tekstu: Grecu, Georgios Sphrantzes).
6 Hunger, Literatur, 496.
7 R. J. Loenertz, Autour du Chronikon Maius attribue a Georges Phrantzes, Miscellanea Giovanni
Mercati vol. III, (Studi e testi 123), Citta del Vaticano, 1946, 311 (u daqem tekstu: Loenertz, Autour).
8 Grecu, Georgios Sphrantzes, 72.
Pseudo-Sfrancis o srpskim zemqama 129
zete iz Sfrancisovih Memoara, moè izneti jedino na osnovu izvora koje je

koristio.
Najzad, u okviru Chronicon Maius nalaze se i vesti samog Georgija Sfran-
cisa, koje su utkane u ~itavo delo, a kompilator ih naj~e{}e doslovno preuzi-
ma. O wima ne}e biti re~i u ovom radu, po{to im je ve} posve}ena pa`qiva i
iscrpna rasprava.9
Nije suvi{no napomenuti da su vesti Pseudo-Sfrancisa o kojima }e u
ovom radu biti re~i, radi boqe preglednosti, obeleène brojevima, onim re-
dosledom kojim se javqaju u tekstu.
1) Po{to kratko napomiwe da je Simonidu za ènu uzeo despot Srbije,10

da Kantakuzin beì u Srbiju svom ro|aku i, na vest da je umro Orhan, sakupqa
vojsku iz Srbije i Bugarske i kre}e na cara Jovana,11 tako|e svog ro|aka, Maka-
rije Melisin pripoveda o daqem sukobu dvojice careva, u koji se, na obe stra-
ne, me{aju Osmanlije.
Naime, autor nas izve{tava da tursko osvajawe evropskih oblasti zapo-
~iwe sa emirom Muratom, koji, kao protivteà savezu Kantakuzina i wegovog
zeta Orhana, dolazi u pomo} Jovanu V. Na carev poziv, kriju}i svoje prave na-
mere, emir Murat mu je, kao svoju prethodnicu, poslao dvanaest hiqada vojnika
u pomo}, a sam se sa mno{tvom vojske iz Abidosa prebacio u Trakiju, ~ekaju}i
zgodnu priliku da zauzme oblasti u Evropi i tako uve}a svoju dràvu. Po{to je
Kantakuzin uvideo da je emir dvoli~an (diplwj diekeito) i po{to ni{ta nije
uspeo da u~ini, sve je napustio i zamona{io se pod imenom Joasaf.12 Vladao je
Carstvom {est godina i sedam meseci, sve dok ga zet nije potisnuo u borbi.13
Murat je potom, kako to pripoveda monemvasijski mitropolit, iskori-
stio klonu}e Romeja, koji usled gra|anskih ratova i ru{ewa nisu imali snage
da mu se suprotstave, pa je Turke u~inio gospodarima najpre u Trakiji, uzev{i
Galipoq i mnoga druga utvr|ewa i zemqu od romejskih, ali i drugih hri{}an-
skih vladara. Po{to je potom emir postao i gospodar Jedrena, ali i najve}eg
dela Makedonije, Bugarske i Srbije, sa carem je me|usobnim zakletvama qubav
do kraja ìvota u~inio, kako bi ~uvali ugovore (sunqhkaj) i mir (agaphn) i
jedan drugom bili pomo}.14
Ovde je Pseudo-Sfrancis dopunio svoj glavni predloàk nekim zani-
mqivim vestima. Jedna od wih je i vest da je upravo emir Murat osvojio Gali-
poq. Iako mnogi drugi pouzdaniji i vremenski bliì izvori saop{tavaju da je
9 O tome R. Radi}, Georgije Sfrancis i Srbija, Leskova~ki zbornik 43 (2003) 15–24.

10 Pseudo-Phrantzes, 172.
12 Treba pomenuti da Halkokondil saop{tava da je Kantakuzinovo mona{ko ime bilo Ma-
tija, Laonici Chalcocandylae historiarum demonstrationes, ed. E. Darko, Budapestini 1922, I, 34 (u da-
qem tekstu: Chalc).
14 Ibid.
130 Maja Nikoli}
Galipoq 1354. godine zauzeo Sulejman, Orhanov sin, a Muratov brat,15 ima i
vesti koje se slaù sa tvrdwom Pseudo-Sfrancisa. Naime, kratka hronika br.
53, koja spada u grupu tzv. hronika turskih osvajawa, u pet od sedam rukopisa na-
vodi vest da je 6865. godine (=1356/7) sultan Murat uzeo (ephren) Galipoq.16 Pe-
ter [rajner smatra da je ova hronika, koja se zavr{ava dolaskom na vlast Sulej-
mana Veli~anstvenog, nastala izme|u 1520. i 1553. godine.17 Te{ko da se ova-
kvom vremenski udaqenom i usamqenom podatku moè ukazati poverewe, ali se
moè pretpostaviti da je Pseudo-Sfrancis koristio neke kratke hronike.
Naime, postoje zna~ajna podudarawa izme|u kompilacije Makarija Meli-
sina i kratkih hronika iz grupe tzv. hronika turskih osvajawa. Ranije je usta-
novqeno da prvi deo kratke hronike br. 3418 predstavqa izvod iz Sfrancisove
hronike, kao i da se jedan wen podatak podudara sa ve{}u Pseudo-Sfrancisa da
je Konstantin XI Draga{ poginuo kod kapije Sv. Romana. Me|utim, postoje i
druge sli~nosti. U pitawu je tzv. mleta~ko-vizantijska hronika br. 50b. Wen
sadràj podeqen je u tri posebna odeqka: prvi beleì datume osnivawa Cari-
grada i podizawa Sv. Sofije, drugi vesti koje se odnose na mleta~ku istoriju
do 1474. godine, a tre}i beleì godine vladavina turskih vladara (basileij)
od pojave Muhameda do Selima II (1574).19 Takav koncept rasporeda gra|e nema
nijedna druga kratka hronika, te je ova mogla biti idejna osnova i Makariju
Melisinu, ~ija kompilacija ima sli~nu strukturu. Za pomenutu hroniku je ka-
rakteristi~no i datovawe doga|aja po Hristovom ro|ewu, pri ~emu su brojevi
navedeni gr~kim slovima. Monemvasijski mitropolit, tako|e, na jednom mestu
navodi, dodu{e apsurdan podatak, da je Bajazit 13. septembra 1405. godine na
Peloponez poslao Jakub pa{u, upravo beleè}i godinu gr~kim slovima, po
Hristovoj eri.20
2) Potom, po{to je prethodno ispri~ao kako je do{lo do pobune dvojice

prin~eva, sina Jovana V, Andronika i Muratovog sina Sauxija, koji se ovde po-
miwe kao Musa,21 la`ni Sfrancis, ne pomiwu}i kako je emir, kako se uglav-
nom naziva Murat, skon~ao, saop{tava da je wegov sin Bajazit Aleutorhj preu-
zeo vlast. Gospodin Andronik, u to vreme slep, po{to se posavetovao sa nekima
od svojih prijateqa, ro|acima svoje ène, kao i tastom svojim, Markom, koji je
vladao i delom Bugarske, pobegao je sa sinom Jovanom emiru Bajazitu, kako bi
im ovaj pomogao da preuzmu vlast u Carstvu, koja im je po nasle|u i romejskim
15 Die Byzantinischen Kleinchroniken II, ed. P. Schreiner, Wien 1977, 283 (u daqem tekstu:
Kleinchroniken II); G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1969, 493; H. Inalxik, Osmansko
carstvo. Klasi~no doba 1300–1600, Beograd 2003, 14.
16 Die Byzantinischen Kleinchroniken I, ed. P. Schreiner, Wien 1975, 379 (u daqem tekstu:
Kleinchroniken I).
17 Ibid. 377.
18 Ibid. 264.
19 Ibid. 362–366.
21 Ibid. 192.
zakonima pripadala. Jer wima kao prvoro|enima, otac i deda èli da nanese
nepravdu i preda vlast onima koji su kasnije ro|eni.22
Posebno je interesantna vest u kojoj se pomiwe Marko. On vlada delom
Bugarske i tast je buntovnom Androniku IV.23 U poku{aju da rastuma~i ovu
~udnu vest, Donald Nikol dopu{ta mogu}nost da su Androniku neku vrstu po-
dr{ke dali i bugarski vladar Jovan III [i{man i srpski princ Marko Kraqe-
vi}, ali on, na àlost, ne citira Pseudo-Sfrancisa, niti neki drugi izvor,
ve} u pripovest uvodi bugarskog cara koga Pseudo-Sfrancis uop{te ne pomi-
we.24 Me|utim, jo{ jedan izvor pomiwe Marka kao vladara Bugarske. To je Hro-
nika o turskim sultanima,25 koja je nastala verovatno u prvoj ~etvrtini XVII
veka, a svakako pre 1671. godine, kada je preminuo kardinal Antonio Barberi-
ni, na rukopisu nazna~en kao wegov vlasnik.26 Naime, anonimni sastavqa~ ove
hronike pripoveda kako je, po smrti sultana Murata, wegov sin Bajazit uzeo
vlast, po{to je prethodno, prema turskom obi~aju, zadavio svog brata Jakuba.
îm je preuzeo presto, Bajazit je sakupio vojsku i krenuo protiv kraqa Marka,
gospodara (afentoj) Bugarske. U èstokom sukobu koji je usledio, Bajazit je po-
razio Bugare, a sam kraq Marko je pao u bici.27 Filipidis smatra da je ovde
pomenuti Marko zapravo vla{ki vojvoda Mir~a, te da je pomenuta bitka u stva-
ri bitka na Rovinama.28 Me|utim, ne{to daqe, dodu{e hronolo{ki nepregled-
no, Hronika o turskim sultanima pomiwe vla{kog vojvodu Mir~u kao hrabrog
ratnika koji Bajazita prisiqava da pred wim ustukne.29 U svakom slu~aju, nema
ranijih izvora koji Vuka{inovog naslednika nazivaju i vladarem Bugarske.
Hronika o turskim sultanima daje mu preciznu titulu, nazivaju}i ga kraqem
(tou Markou kralh), {to Pseudo-Sfrancis ne ~ini. Ne samo ovde, ve} i na
drugim mestima, ova dva vremenski bliska izvora donose nam sli~ne ili iste
vesti. To dovodi do zakqu~ka da su ili preuzimali jedan od drugog, ili su ima-
li drugi, zajedni~ki predloàk koji su koristili. Preovladava mi{qewe da
su oba izvora koristila Halkokondila,30 te mo`da wegove vesti mogu pomo}i
da se neke nedoumice razre{e.
Naime, u svom istorijskom delu Laonik Halkokondil, po ugledu na an-
ti~ke pisce, a prevashodno Herodota, op{irno pripoveda, izme|u ostalog, o
22 Ibid. 194, 196.

23 Andronik IV bio je zet bugarskog cara Jovana Aleksandra (1331–1371).
24 D. Nicol, The Last Centuries of Byzantium 1261–1453, Cambridge 1993², 278–9.
25 G. Zoras, Cronikon peri twn Tourkon Soultanon (kata ton Barberinon kwdika 111),
Athina 1958. (u daqem tekstu: Zoras, Cronikon).
26 Byzantium, Europe and the Early Ottoman Sultans 1373–1513, An Anonymous Greek Chronicle
of the Seventeenth Century (Codex barberinus Graecus 111), trans. and annotated M. Philippides, New
Rochelle, New York 1990, 12, 14. U daqem tekstu: Philippides, Ottoman Sultans.
27 Zoras, Cronikon, 29. Ne{to malo kasnije, isti izvor saop{tava da je Bajazit naselio
mnogobrojne turske i druge maloazijske porodice u oblasti Skopqa i Bugarske. O~igledno je
Skopqe u oblasti Bugarske za pisca ili za izvor koji koristi.
28 Philippides, Ottoman Sultans, 127, nap. 3.
29 Zoras, Cronikon, 34.
30 Ibid. 11; Loenertz, Autour, 311.
132 Maja Nikoli}
Srbima, wihovom poreklu i teritoriji koju nastawuju. Pre nego {to }e zapo-
~eti pripovest o tome kako su Turci pokorili Srbe i Bugare, Halkokondil ka-
è kako je Mihailo, vladar Miza, vladao obla{}u izme|u ju`ne obale Dunava i
Crnog mora sa prestonicom u Trnovu. On je u pro{losti postao Stefanov, od-
nosno Du{anov, vazal. Potom pisac kaè da je daqim istraìvawima saznao da
su u ovo vreme Bugari, koje oni, Heleni, tako|e nazivaju Mizima i Srbi, koje
nazivaju Tribalima, bili ujediweni.31 Na drugom mestu, pre nego {to po~ne da
pripoveda o Muratovom pohodu protiv Tribala i Miza, Halkokondil nejasno i
nedosledno govori o narodu Tribala, istovremeno podrazumevaju}i i ne podra-
zumevaju}i pod tim Tribale, Mize, Ilire, Hrvate, Poqake i Sarma}ane.32 Za-
tim, ponovo isti~u}i da je kraq Srbije, vladar Tribala, na~inio Aleksandra
kraqem Bugara, te da je ovoga nasledio sin [i{man, Halkokondil govori kako
Murat ratuje protiv wega i Tribala.33
Pseudo-Sfrancis gotovo u svim vestima koje se ti~u Srbije, a koje nisu
preuzete iz Chronicon Minus, upotrebqava izraz œSrbija i BugarskaŒ. Ne trude-
}i se da rastuma~i i usaglasi svoje izvore, Makarije Melisin prihvata da su
Bugari i Srbi bili ujediweni, spajaju}i tako nekoliko Halkokondilovih ve-
sti. Me|utim, u tome nije dosledan, {to, kako je ve} re~eno, zavisi od izvora
koje koristi. Moglo bi se pretpostaviti da je pi{~evo poistove}ivawe Srbije
i Bugarske zapravo posledica preuzimawa Halkokondilovih vesti.
3) Slede}a vest koju Pseudo-Sfrancis saop{tava jeste sastanak u Seru,

odràn u zimu 1393/4. godine.34 Ovu vest pomiwu jo{ i car Manojlo II Paleo-
log u Posmrtnom slovu posve}enom bratu Teodoru, Halkokondil, Konstantin
Filozof i Hronika o turskim sultanima.35 Za razliku od Halkokondila i Hro-
nike o turskim sultanima, Pseudo-Sfrancis ne saop{tava zbivawa tako de-
taqno i ne dovodi ih u vezu sa potowom Bajazitovom opsadom Carigrada, kako
to ~ine pomenuti izvori. Autor saop{tava da su sastanku prisustvovali go-
spodin Konstantin Draga{ i Stefan, despot Srbije, te da je tom prilikom bio
ugovoren brak izme|u cara Manojla i Draga{eve }erke.36 Drugim re~ima, na
ovom mestu pisac tako|e sumarno parafrazira Halkokondilove vesti.37
4) Autor se zatim ponovo vra}a na vladavinu emira Murata saop{tavaju-

}i najpre da je preuzeo vlast u leto 6858. godine (=1349/50). Posle pripovesti
31 Chalc. I, 26.
32 Ibid. I, 31.
33 Chalc. I, 32, 33.
34 J. Barker, Manuel II Palaeologus (1391–1425): A Study in Late Byzantine Statesmanship,
New Brunswick — New Jersey 1969, 118–119 (u daqem tekstu: Barker, Manuel II Palaeologus); I. \u-
ri}, Sumrak Vizantije (Vreme Jovana VIII Paleologa 1391–1448), Beograd 1984, 44.
35 J. Barker, Manuel II Palaeologus, 116, 117.
36 O tome I. \uri}, Evdokija Komnina i wen mu` Konstantin Draga{, ZRVI 22 (1983)
259–272.
37 Pseudo-Phrantzes, 198; Chalc. I, 74–75.
o wegovim uspesima u Maloj Aziji i ponovnog pomena ustanka dvojice prin~e-

va, Makarije Melisin saop{tava kako je emir poveo pohod protiv Bugarske i
Srbije i tada veliki wihov deo pot~inio svojoj vlasti.38 A po{to mu se ukaza-
la prilika, ponovo je zaratio protiv Lazara, despota Srbije,39 pobedio ga, voj-
sku mu rasterao i potom zavladao mnogim oblastima Srbije. Poveo je, kaè Ma-
karije, trideset sedam (triakonta kai epta) velikih bitaka u kojima je bio po-
bednik. Vladao je dvadeset tri godine, a na kraju je od strane pomenutog despo-
ta Lazara bio ubijen prevarom.40
I ovde Chronicon Maius donosi sli~ne vesti kao i Hronika o turskim
sultanima. Iako zbivawa na po~etku Muratovog pohoda protiv œdespotaŒ Laza-
ra me{a sa doga|ajima iz vremena despota \ur|a Brankovi}a,41 te potom pri~a
o bici na Kosovu, pri ~emu, po ugledu na Halkokondila, navodi tursku i gr~ku
verziju doga|aja, Hronika o turskim sultanima tako|e saop{tava da je Murat
tokom svoje vladavine, koja je trajala dvadeset tri godine, poveo trideset se-
dam (trianta efta) velikih bitaka, te da je umro 1373. godine po Hristovom
ro|ewu.42 Hronolo{ke odrednice oba izvora su identi~ne, iako im se na~ini
ra~unawa razlikuju. ûdna je hronologija koju daje Pseudo-Sfrancis i u ovom
slu~aju se ne podudara sa onom koju daje Halkokondil. Ovaj drugi saop{tava da
je Murat vladao 31 godinu.43 Me|utim, kratka hronika br. 72, iz grupe tzv. izo-
lovanih hronika turskih osvajawa, navodi da su Turci uzeli Galipoq 6858. go-
dine.44 To je upravo godina koju Makarije Melisin uzima kao po~etak Murato-
ve vladavine. Mogu}e je da mu je kao izvor posluìla ova kratka hronika.
5) Nastavqaju}i daqe svoju pripovest o turskim vladarima, mitropolit

Makarije ponovo daje kratak pregled vladavine emira Bajazita Muwevitog. Mu-
ratov sin se upla{io da mu brat Sulejman ne preuzme vlast, pa ga je stoga zada-
vio. Po{to je po~elo prole}e, sa ~itavom vojskom se prebacio u Malu Aziju,
kako bi ratovao sa tamo{wim emirima. Odatle se vratio u Evropu, gde je dva
puta porazio Ugre i deo Albanije pot~inio svojoj vlasti.45 Potom je Bajazit
38 Ibid. 220.
39 Lazara despotom nazivaju Pseudo-Sfrancis i Hronika o turskim sultanima, dok ga
Halkokondil prosto naziva vladarem ili knezom (Eleazarou tou hgemonoj) — Chalc. I, 50.
41 Hronika kaè da se Murat spremao protiv Lazara, despota Srbije, koji zato odlazi u
Ugarsku i pravi savez sa hri{}anima regiona protiv Turaka. Hri{}ani su se ulogorili kod Sa-
ve, pa ~ekaju Murata, koji na bojno poqe stiè sa sinovima Jakubom i Bajazitom — Zoras, Croni-
kon, 27; Philippides, Ottoman Sultans, 20. Tako|e, i Halkokondil pomiwe da se Lazar udruìo sa
Peoncima, da je posle smrti Kraqa i Ugqe{e pro{irio svoju vlast do reke Ilira koja se zove
Sava, a da je Murata sa~ekao ulogoren na Kosovu — Chalc. I, 49. Dakle, Hronika o turskim sulta-
nima me{a doga|aje i izvore iz kojih ih preuzima.
42 Zoras, Cronikon, 28; Philippides, Ottoman Sultans, 21.
43 Chalc. I, 50.
44 Kleinchroniken I, 555. Ova hronika pokazuje sli~an redosled izlagawa doga|aja kao i hro-
nike prvog turskog osvajawa (hronike 53–62), sardì vi{e podataka iz peloponeskih hronika i u
svom naj{irem opsegu hronolo{ki izlaè doga|aje do kraja 1574. godine — Kleinchroniken I, 554.
134 Maja Nikoli}
poveo pohod protiv vla{kog vojvode Mir~e (Miltzaj) i tad zauzeo mnoga mesta
od preostalih oblasti Srbije i Bugarske.46 Saop{tiv{i kako ga je Timur ba-
cio u kavez, a posle kratkog vremena ubio, Pseudo-Sfrancis pripoveda da je
Bajazit vladao blizu dvadeset {est godina (eth ex proj toij eikosi), a da je u za-
robqeni{tvu proveo osam meseci.47 Sa druge strane, Hronika o turskim sulta-
nima navodi da je Bajazit bio Timurov zarobqenik jednu godinu, da je bio na
vlasti dvadeset pet godina i da je umro u Joniji 1398. godine.48
Kao i do sada, u ovom segmentu pripovesti o vladavini Bajazita Jildiri-
ma sadràj je uop{ten i hronolo{ki neprecizan, pa su tako neka zbivawa dove-
dena u vezu, iako nisu imala zajedni~ki kontekst. Kompilator zna da se Bajazit
obra~unao sa bratom, sme{taju}i taj doga|aj posle pripovesti o smrti emira
Murata. Bratovqevo ime je neta~no navedeno, iako je mitropolit Makarije u
tom smislu vrlo precizan. Zna se, izme|u ostalog i prema Dukinom izve{ta-
ju,49 da se Bajazit posle Kosova uputio u Malu Aziju. Me|utim, prema Halko-
kondilovim vestima, koje kompilator o~igledno parafrazira, Bajazit je posle
o~eve smrti najpre preuzeo vlast, a potom odneo pobedu protiv Tribala i ~ita-
vu wihovu zemqu pregazio. Isto je u~inio i sa ilirskom zemqom, tj. Albani-
jom, stigav{i do jonske obale i Dra~a.50 Duka tako|e izve{tava da su najpre
Srbi postali pot~iweni Turcima.51 Zapravo, nema vesti vizantijskih izvora,
ukqu~uju}i i Kratke hronike, pa i one nastale pod uticajem srpskih letopi-
sa,52 koje govore o nekom Bajazitovom pohodu protiv Srba posle 1389. godine.
Neku sli~nu vest ne saop{tava ni Konstantin Filozof, koji kroz svoje delo
isti~e dobre odnose Stefana Lazarevi}a i Muratovog naslednika. Stoga ovaj
podatak Pseudo-Sfrancisa o Srbiji o~igledno predstavqa hronolo{ki nepre-
ciznu parafrazu Halkokondilovog op{irnog izve{taja o zbivawima u Srbiji
za vreme sultana Bajazita.
6) Slede}i pomen srpskih zemaqa vezan je za vreme gra|anskog rata me|u

Bajazitovim sinovima. Pseudo-Sfrancis pomiwe Musu, Jusufa, koji je postao
hri{}anin, Isu, Sulejmana i Mehmeda.53 Najpre je Isa, prijateq cara Manoj-
la, nadja~ao ostalu bra}u, te je zaratio protiv Ugarske i despota Srbije, ne po-
stigav{i ni{ta tom prilikom. Isa se, potom, suprotstavqa Sulejmanu, koji se
nalazio u krajevima Kapadokije, i u tom sukobu gine. Po{to je saznao za to, Ti-
46 Ibid. 222.
49 Ducas, Historia Turco-Byzantina (1341–1462), ed. V. Grecu, Bucharest 1958, 39 (u daqem
tekstu: Ducas).
50 Chalc. I, 53–55.
51 Ducas, 39.
52 O zavisnosti pojedinih kratkih hronika od nekih srpskih letopisa B. Ferjan~i}, Ve-
sti Kratkih hronika o srpskoj sredwovekovnoj istoriji, Glas SANU 338, Odeqewe istorijskih
nauka, kw. 3, Beograd 1983, 145–172.
mur je oslobodio Musu, koji ubrzo prelazi u Evropu i postaje gospodar tamo-
{wih turskih oblasti uz pomo} despota Srbije.54 Na tu vest je Sulejman pre-
{ao u evropske oblasti, preko Carigrada, po{to je bio veliki prijateq sa ca-
rem. U ovom sukobu Musa je porazio i potom ubio Sulejmana. Kako bi u potpu-
nosti savladao Musu, koji je nameravao da napadne Carigrad, romejski car mu
suprotstavqa Sulejmanovog sina Orhana. On je, pre{av{i iz Azije, po~eo da
osvaja po Evropi. Ali i wega je Musa savladao i oslepeo. Tada se u sukob ume-
{ao Mehmed, kome je pomo} protiv Muse pruìo emir Karaman. U dva sukoba
Musa je pobedio Mehmeda. A on, uzdaju}i se u tre}u sre}u, zatraìo je pomo}
od vladara (auqenthn) Srbije i Bugarske i cara i oni su mu je pruìli.55 Musa
je u ovom tre}em sukobu poraèn i ubijen. Mehmed je stupio na vlast 6907. go-
dine (=1398/9), bio je u qubavi sa carem Manojlom i ostalim okolnim hri{}a-
nima, a vladao je sedamnaest godina. To bi zna~ilo da je umro 1416. godine.
Vizantijski pisci posledweg stole}a nisu saglasni ni po tome koliko je
Bajazit imao sinova, niti po pitawu wihovih imena. Tako|e, razli~iti su wi-
hovi izve{taji o toku sukoba me|u bra}om. U ovoj vesti Pseudo-Sfrancis na-
vodi Bajazitove sinove na na~in na koji to ~ini Sfrancis, ali parafrazira
Halkokondilove vesti o po~etku i toku gra|anskog rata. Da je nad ostalom bra-
}om najpre nadvladao Isa, izve{tava i Halkokondil.56 Me|utim, u vesti da je
Isa, kao carev prijateq, napao despota Srbije, Pseudo-Sfrancis o~igledno ovo-
ga me{a sa Sulejmanom. Konstantin Filozof izve{tava da je Sulejmanova zami-
sao bila da se despotu Stefanu Lazarevi}u onemogu}i bezbedan povratak u Srbi-
ju posle bitke kod Angore. Ne{to daqe, despotov ìvotopisac kaè da je Mili-
ca izmirila sina sa Sulejmanom.57 Da je despot Stefan bio Musin saveznik u
pot~iwavawu evropskih oblasti, te da se potom okrenuo protiv wega i svrstao
se me|u saveznike wegovog brata Mehmeda, izve{tava i Halkokondil,58 ~iji su
podaci i ovom prilikom, ~ini se, mitropolitu Makariju posluìli kao izvor.
7) Vladavine naredna dva turska sultana, Murata II i Mehmeda II, Pseu-

do-Sfrancis predstavqa sumarno. Isti~u}i da je Murat II, sin Mehmeda I, na-
sledio oca 6924. godine (=1415/6), autor pomiwe kako je, po{to nije mogao da
miruje tokom zime, sultan najpre savladao i ubio svog strica Mustafu. Potom
je Murat, poslav{i Mihail bega, opseo Carigrad. Razlog tome be{e {to su ca-
revi pruìli pomo} Mustafi. A po{to ni{ta nije postigao, sklopio je mir sa
carevima, posredovawem gospo|e Mare (Marwj), svoje ma}ehe.59 Ovde Pseu-
54 Ibid. 226.
55 Ibid. 228.
56 O sukobu Bajazitovih sinova — Chalc. I, 159–172. C. Imber, The Ottoman Empire
1300–1481, Istanbul 1990, 63 navodi da kopija jedne poveqe iz XVI veka, koju je izdao Isa novem-
bra 1402. godine, sugeri{e da je on u to vreme gospodario Brusom.
57 Konstantin Filozof, @itije despota Stefana Lazarevi}a, prev. L. Mirkovi}, Beograd
1989, 97, 99.
58 Chalc. I, 162.
136 Maja Nikoli}
do-Sfrancis sumarno prepri~ava detaqan Halkokondilov prikaz sukoba izme-

|u Murata i wegovog strica Mustafe, koga je podràvala Vizantija.60 Zato~e-
nog Bajazitovog sina, kao marionetu u rukama Vizantinaca koji poku{avaju da
novom sultanu osujete uspon na tron, pomiwe i Duka.61
Po{to je, kako to saop{tava Chronicon Maius, kod Varne porazio Ladi-
slava i druge hri{}ane, Murat II se uputio prema gorwoj Miziji i mnoge wene
delove obavezao da pla}aju danak, a Bosnu i Jovana Kastriota pot~inio je svojoj
vlasti.62 Iste vesti, ali druga~ijim redosledom, navodi i Halkokondil.63
Interesantna je, me|utim, vest koja pomiwe gospo|u Maru. Poznato je da
je Mara, }erka despota \ur|a Brankovi}a, 4. septembra 1435. godine poslata u
harem sultana Murata II.64 Kada ga je nasledio sin Mehmed II, on je svoju drugu
ma}ehu, }erku \ur|a, despota Srbije, poslao nazad ocu.65 Pseudo-Sfrancis
ovom prilikom o~igledno me{a Murata II, ~ija je èna bila Mara i Mehmeda
II, ~ija je bila ma}eha. No, zanimqivo je to {to }erku despota \ur|a vizantij-
ski pisci posledweg stole}a ne imenuju. Halkokondil je pomiwe najpre kao
}erku vo|e Tribala, a potom kao Muratovu ènu i Mehmedovu ma}ehu.66 Duka je
pomiwe kao Mehmedovu ma}ehu i }erku \ur|a, despota Srbije. Kritovul je po-
miwe samo kao emirisu,67 a Sfrancis kao emirovu ènu, }erku despota Srbije
i emirisu.68 Kratke hronike ne pomiwu sultanov brak sa Marom. Osim Pseu-
do-Sfrancisa, \ur|evu }erku imenom pomiwe i Ektesis hronika, delo nepo-
znatog autora iz XVI veka, gde se na dva mesta pomiwe gospo|a Mara, èna sul-
tana Murata i ma}eha sultana Mehmeda.69 Ime }erke despota \ur|a i ène Mu-
rata II Pseudo-Sfrancis je mogao saznati iz ove, wemu savremene hronike.
8) Kona~no, u pripovesti o turskim vladarima, Pseudo-Sfrancis najkon-
ciznije opisuje vladavinu Mehmeda Osvaja~a, kada izlaè vesti o srpskim ze-
mqama. Wemu su u kompilaciji ponajvi{e posve}ene vesti preuzete od samog
Georgija Sfrancisa. Shodno tome, kompilator ovde samo jednom re~enicom
ilustruje zbivawa u Srbiji da je mladi gospodar Mehmed preostali deo Srbije
zauzeo tako {to je ratom proterao wenog despota i wegovu majku, te je postao
gospodar ~itave zemqe.70 I ovde je mitropolit Monemvasije neprecizan. Jer,
60 Chalc. II, 1–7. Kad su Vizantinci saznali da je Mehmed umro, a Murat do{ao na vlast,
pozvali su sa Lemnosa Mustafu za koga se pri~alo da je Bajazitov sin. Tako|e, ubistvo Mustafe,
sina Bajazitovog, u zimu 1422. godine pomiwe kratka hronika br. 53 — Kleinchroniken I, 381.
61 Ducas, poglavqa XXIII, XXIV, XXVII.
63 Chalc. II, 26–37.
64 I. A. Papadrianos, The Marriage-Arrangement between Constantine XI Palaeologus and the
Serbian Mara (1451), Balkan Studies 6 (1965) 134; R. ]uk, Carica Mara, I^ 25/56 (1978–1979), 62.
65 Ducas, 287–289.
66 Chalc. II, 20; II, 142–3.
67 Critobuli Imbriotae Historiae, ed. D. R. Reinsch, Berlin, New York 1983, II, 20, 7.
68 Georgios Sphrantzes, Memorii 1401–1477, ed. V. Grecu, Bucareôti 1966, 78, 82.
69 Ecthesis Chronica, ed. S. P. Lambros, Amsterdam 1969, 22, 29.
zna se da je Smederevom, pre nego {to }e pasti pod vlast Turaka, vladala despo-
tica Jelena, }erka despota Tome Paleologa, a èna despota Lazara Brankovi}a,
te majka Jelene (Mare), koja je udajom za Stefana Toma{evi}a ovoga u~inila po-
sledwim srpskim despotom koji je stolovao u Smederevu.71 Me|utim, jedna vest
koja se pomiwe u Chronicon Maius vredna je pomena, iako se ne odnosi na Srbi-
ju. Autor nas, zavr{avaju}i pripovest o Mehmedovoj vladavini, obave{tava da
je vladao trideset dve godine, da je pot~inio deset vladara, porobio dve stoti-
ne gradova i govorio pet jezika, pored materweg, jo{ i gr~ki, latinski, arap-
ski, haldejski i persijski.72 Da je Osvaja~ bio poliglota, koji je govorio pome-
nute jezike, tako|e saop{tavaju Hronika o turskim sultanima73 i Fran~esko
Sansovino.74
Izloène vesti Pseudo-Sfrancisa o srpskim zemqama odnose se na peri-

od od po~etka vladavine Murata I do vremena vladavine Mehmeda II Osvaja~a.
Ve}ina ovih vesti predstavqa neprecizne parafraze vesti Laonika Halkokon-
dila, koji se, ujedno, moè smatrati za najraniji izvor ~iji su podaci iskori-
{}eni za sastavqawe ovog dela spisa (sastanak u Seru 1393/4. godine, vladavi-
na Bajazita I, gra|anski rat wegovih sinova i vladavina Murata II). Gotovo ni-
jedna hronolo{ka odrednica koju donose ne poti~e iz izvora koji su po vreme-
nu svog nastanka bliski ovim doga|ajima (izvori iz XV veka). Hronologija koju
u ovim vestima donosi Pseudo-Sfrancis podudara se sa vestima nekih, autoru
savremenih izvora iz XVI veka. Osim sli~nosti u hronolo{kom odre|ewu zbi-
vawa, ove vesti pokazuju veliku sli~nost u sadràju sa odre|enim brojem Krat-
kih hronika, uglavnom nastalih izme|u 1520. godine i 1574. godine, a naro~ito
sa Hronikom o turskim sultanima, spisom nastalim po~etkom XVÇI veka. Kako
pojedine vesti Hronike o turskim sultanima pokazuju izrazite sli~nosti sa
vestima drugog izdawa dela Gl' Annali Turcheschi Fran~eska Sansovina, {tam-
panog u Veneciji 1573. godine,75 a po{to je u ovom tekstu nazna~eno da Pseu-
do-Sfrancis i Hronika o turskim sultanima donose nekoliko identi~nih ve-
sti, to bi se dalo zakqu~iti da su ova tri izvora me|usobno zavisna. Najmla|i
od wih je Hronika o turskim sultanima. Problem predstavqa odnos spisa
Fran~eska Sansovina i Pseudo-Sfrancisa. Ve} izneseno mi{qewe da je Maka-
rije Melisin sastavio svoju kompilaciju izme|u 1573. i 1575. godine, te da je
71 O posledwoj srpskoj despotici u Smederevu — \. To{i}, Posqedwa bosanska kraqica

Mara (Jelena), Zbornik za istorju BiH 3, Beograd 2002, 29–59.
74 Deo drugog izdawa wegovog dela Gl' Annali Turcheschi, izdatog u Veneciji 1573. godine
naveden je u radu E. A. Zachariadou, To Cronikon twn Tourkwn Soultanwn (tou Barberinou ellhn
kwdika 111) kai to italiko tou protupo, Thessalonike 1960, 43 (u daqem tekstu: Zachariadou, Cro-
nikon).
75 O tome — Zachariadou, Cronikon.
138 Maja Nikoli}
proveo neko vreme u Veneciji tokom druge polovine 1573. godine i ponovo kra-
jem 1574. ili po~etkom 1575. godine,76 dopu{ta mogu}nost pretpostavci da je
mogao koristiti Sansovina. Ipak, to se ne moè tvrditi sa sigurno{}u. Mi-
tropolit Makarije se, beè}i pred opasno{}u od turske odmazde, preko Krfa
prebacio na teritoriju Apeninskog poluostrva, nose}i sa sobom veliki broj
rukopisa.77 Nema sumwe da ih je koristio za pisawe svoje Hronike. Dono{ewe
kona~nog suda o tome kakav je wen odnos sa Analima Fran~eska Sansovina mora
se odloìti za neku drugu priliku. Jer, ovom prilikom Sansovinov spis, na
àlost, nije bio dostupan za istraìvawa.
Maja Nikoli}
PSEUDO-SPHRANTZES ON THE SERBIAN LANDS
The Memoirs of George Sphrantzes are preserved in two versions. One of

them is the authentic text by Sphrantzes, Chronicon Minus, a memoir of a pro-
nounced chronographic nature, describing the events between 1413 and 1477, which
the author recorded as an active participant and a contemporary. The other version is
Chronicon Maius, also called Pseudo-Sphrantzes, a compilation composed between
1573 and 1575 by a famous forger, the Metropolitan of Monembasia Macarius
Melissenus. Being a collage from different sources, his work contains some data on
the Serbian lands which exceed the chronological limits of Chronicon Minus, i.e. of
the data given by Sphrantzes himself. The structure of this chronicle — parallel sto-
ries on Byzantine emperors and Turkish rulers — resembles the so-called Vene-
tian-Byzantine short chronicle Nr. 50B, written between 1474 and 1574. Chronicon
Maius gives the year 6865 (=1356/7) as the year of the conquest of Gallipoli by
Murat I. The same date is given in five out of seven manuscripts of the short chroni-
cle Nr. 53. Finally, Ecthesis Chronica, a work by an anonymous author of the 16th
century, is, apart from Macarius Melissenus, the only source written in greek that ex-
plicitly mentions the name of the daughter of the Despot Djuradj Brankovi}, Mara,
who was sent to the harem of the Sultan Murat II in 1435.
Many of the reports on the Serbian lands given by Melissenus are in actual fact
short and imprecise paraphrases of the data given by Laonicus Chalcocondyles in his
historical work. In the first place, this holds true for the reports on the meeting in
Serres, the reign of Beyazid I, the civil war among Beyazid’s sons and the reign of
76 M. Carroll, Notes on the Autorship of the “Siege” Section of the Chronicon Maius of Pseu-
do-Phrantzes Book III, Byz. 43 (1973) 36 (u daqem tekstu: M. Carroll, Notes).
77 M. Carroll, Notes, 34–36.
Murat II. Finally, Chronicon Maius partly overlaps with the data from Chronicle of
the Turkish Sultans, an anonymous work composed in the first quarter of the 17th
century. E. A. Zachariadou has proven the dependence of this source from the text of
the second edition of Francesco Sansovino’s Gl’ Annali Turcheschi, published in
Venice in 1573. These three sources, Pseudo-Sphrantzes, Chronicle of the Turkish
Sultans and Annals of Francesco Sansovino, are clearly interdependent. Chronicle of
the Turkish Sultans doubtlessly draws from Sansovino’s annals, whereas the precise
relationship between Pseudo-Sphrantzes and Sansovino is still to be explored.
UDK 327:94Š(496.5:497.11)“14”
Nada Ze~evi}
PRVI BRAK DESPOTA LEONARDA III TOKO

U radu se razmatraju pitawa direktnih motiva i {ire zainteresovanosti
za ugovarawe braka izme|u despota Leonarda III Toko (1449–1479) i Milice,
k}erke despota Lazara Brankovi}a i Jelene Paleolog, sklopqenog 1. maja 1463.
godine u Dubrovniku. Istorijska analiza, zasnovana uglavnom na dokumentarnim
podacima, ali i nekolicini narativnih izve{taja nastalih u vreme blisko skla-
pawu braka, navodi na zakqu~ak da je, uprkos evidentnom umawivawu zna~aja te
veze, ~emu su neki krugovi izve{ta~a pribegavali, woj u vreme sklapawa ipak
bio pridavan {iri politi~ki zna~aj, te da je korist od ovog kratkotrajnog braka
Leonardo III Toko imao i posle Mili~ine smrti.
Dana 1. maja 1463. godine u velikoj sali Rektorove palate u Dubrovniku

sklopqen je brak izme|u Milice Brankovi}, k}erke po~iv{eg srpskog despota
Lazara (1456–1458), i Leonarda III Toko (1448–1479), latinskog despota jon-
skih ostrva.1
Narativna dela, nastala nekoliko decenija nakon ovoga doga|aja, od stra-
ne osoba koje su prostorno i donekle li~no bile bliske supru`nicima,2 opi-
1 Informativno o vladavini Leonarda III Toko (1449–1479), W. Miller, The Latins in the
Levant: A History of Frankish Greece (1204–1566) (New York — Cambridge, 1964repr), 483–486; D. M.
Nicol, The Despotate of Epiros 1267–1479 (Cambridge, MA 1984), 210–213. Za izvore, literaturu i
komentare o Leonardovoj tituli B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama
(Beograd, 1960), 85–87. N. Ze~evi}, Bra~ni ugovor Leonarda III Toko i Milice Brankovi}, Stari
srpski arhiv 4 (Spomenica profesora Milo{a Blagojevi}a) (2005) 229–230.
2 T. Spandugnino, De la origine deli Imperatori Ottomani, ordini de la Corte, forma del guerreg-
giare loro religione, rito, et costumi de la natione, in Documents inedits relatifs a l’histoire de la Grece au
Moyene Age, ed. G. Sathas (Paris, 1890), vol. 9, 166; novije izdawe na engleskom, D. M. Nicol, Theo-
dore Spandounes: On the Origin of the Ottoman Empire (Cambridge, 1997), 40; H. de Busac, œChroniqueŒ,
in E. Brayer — V. Laurent, œLe Vaticanus Latinus 4789: Histoire et alliences des Cantacuzenes aux
XIV–XV siecles,Œ Revue des Etudes Byzantines 9 (1951) 71; G. Musachi (sa ise~cima iz dela Span-
duwina i komentarima K. Muzakija), œBreve Memoria de li Discendenti de nostra casa Musachi,Œ in
Chroniques greco-romanes inedits ou peu connues publiees avec notes et tables genealogiques, ed. K.
Hopf (Athens,1961repr), 294 i 303 (=Musachi) (me{aju}i Milicu sa wenom tetkom po majci, Zojom).
Ovi izvori nastali su do druge dekade XVI veka, a wihovi autori, mada su dolazili iz razli~i-
tih geosocijalnih sfera koje su stajale pod romejskim uticajem, bili su pripadnici prve izbe-
gli~ke generacije sa Istoka koja je uto~i{te na{la na Apeninskom poluostrvu. Zanimqivo je is-
156 Nada Ze~evi}
suju ovaj brak istovetno, kao zna~ajnu dinasti~ku alijansu.3 Za wih, ova veza
predstavqa savez izme|u Leonarda, pripadnika mo}ne napuqske porodice ~iji
su preci vladali jo{ i Epirom, te delovima Peloponeza, sa Milicom, koja je,
osim {to je dolazila iz srpske dinastije Brankovi}, imala korene i u vizan-
tijskoj carskoj porodici, budu}i da je po majci bila unuka despota Tome, jed-
nog od dvojice mla|ih sinova cara Manojla II Paleologa, koji su do 1460. godi-
ne vladali posledwim romejskim enklavama na Peloponezu.4
Me|utim, nasuprot pomenutim narativnim izve{tajima, zvani~ni doku-
menti dubrova~kih institucija, nastali u vreme kada je brak sklopqen, o ovoj
vezi govore druga~ije.5 [turost wihovog iskaza i usputno navo|ewe bra~nih
strana tako su uo~qivi da se sti~e utisak kako wegovo sklapawe nije predsta-
vqalo ni{ta vi{e od obi~nog porodi~nog povezivawa pripadnika Dubrov~a-
nima ne naro~ito zanimqivih suseda.6 Kontrast izme|u nagla{avawa zna~aja
braka u pomenutim narativnim delima i generalne oskudnosti dubrova~kih
zvani~nih izvora iz vremena wegovog sklapawa isti~e se i kontradiktorno{}u
detaqa iz, do danas, najiscrpnijeg neposrednog izve{taja o ovoj vezi — bra~nog
ugovora supru`nika, sklopqenog istog dana kada je obavqeno i ven~awe.7 Iz
wega, na jednoj strani, jasno proizlazi zakqu~ak da je sklapawe braka nesumwi-
vo bio zna~ajan dru{tveni doga|aj u Dubrovniku tog vremena: obredu ven~awa
ta}i da su se sva trojica autora pozivala na li~ne direktne porodi~ne veze sa ~lanovima porodi-
ca Toko i Brankovi}.
3 U stale{kom pogledu, ovaj brak dobar je primer povezivawa mladoèwe nièg ranga sa
nevestom iz istaknutije porodice, nepisanog pravila statusnog napredovawa u regionu tog vre-
mena. O tome v. H. Bresc, Europe: Town and Country (Thirteenth–Fifteenth Century), in A History of
the Family, eds. A. Burguiere, C. Klapisch-Zuber, M. Segalen, F. Zonabend (Cambridge, MA, 1996) 451.
4 D. Zakythinos, Le despotat grec de Moree (1262–1460), vol. 1 (Paris, 1932), 119; 204–297;
351–358; I. \uri}, Sumrak Vizantije: vreme Jovana VIII Paleologa 1392–1448 (Zagreb, 19892), 46–47.
5 Detaqan navod dubrova~kih referenci koje pomiwu boravak Milicine majke Jelene Pa-
leolog u Dubrovniku (a sa wom verovatno i Milice), u D. Dini}-Kneèvi}, Sremski Brankovi}i, Istra-
ìvanja 4 (1975) 24–25, nn. 99–105. Dana 1. i 2. maja 1463. nijedno dubrova~ko ve}e nije zabeleì-
lo svoj rad (1. maj je padao u nedequ), a jedina direktnija vest o pripremama za svadbu jeste odlu-
ka iz 30. aprila 1463, Dubrova~ki arhiv (=DA), Diversa Cancellariae, vol. 71, fol. 32r (mikrofilm Di-
versa Cancellariae, II/7/11, Arhiv SANU u Beogradu), kojom se Jeleni za tu priliku daje finansij-
ska pomo}, te joj se ustupa sala Velikog ve}a. Na sli~an na~in sled doga|aja beleì i nastavak de-
la Croniche di Ragusa Giugnii Resti, in Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, vol.
25, ed. S. Nodilo (Zagreb, 1893) (=Resti}ev nastavlja~), 361.
6 [turost dubrova~kih izvora generalno po pitawu Brankovi}a u to vreme, Dini}-Kneè-
vi}, Sremski Brankovi}i, 24, tuma~i kao pokazateq prestanka interesovawa Dubrov~ana za tu poro-
dicu usled wenog politi~kog kraha.
7 Tekst latinskog dokumenta koji se danas ~uva kao deo porodi~nog legata u Archivio di
Stato di Napoli (=ASN), Archivio di Tocco di Montemiletto (=ATM), busta 1: Privilegi, perg. no. 57, ob-
javqen je u N. Ze~evi}, Bra~ni ugovor, 210–216 (samo za tekst dokumenta =Ugovor). Ovom prili-
kom upu}ujem na pogre{ku nastalu prilikom {tampawa arhivske signature navedene edicije do-
kumenta (Ze~evi}, Bra~ni ugovor, 209, umesto „perg. no. 64Œ treba da stoji „perg. no. 57Œ). O pro-
ceduri sklapawa braka u Dubrovniku i Italiji tokom XV veka, v. D. Dini}-Kneèvi}, Poloàj
ène u Dubrovniku u XIII i XIV veku (Beograd, 1974), 71–72 (sa napomenama o srpsko-vizantijskoj
praksi); V. û~kovi}, Porodica i porodi~ni odnosi u srednjevjekovnom Dubrovniku, Godi{njak pravnog
fakulteta u Sarajevu XXXI (1983) 267–282; Z. Janekovi}-Romer, Rod i grad: dubrova~ka obitelj od XIII
do XV stolje}a (Dubrovnik, 1994), 60–62.
Prvi brak despota Leonarda III Toko 157
prisustvovao je veliki broj uglednih svedoka, kao i visokih zvanica „latin-

skog, gr~kog i slovenskog jezika,Œ8 a neobi~no elaborirane formule obe}awa o
uzajamnom po{tovawu budu}ih supru`nika tako|e pokazuju da je brak bio vi-
|en kao veza od posebnog zna~aja.9 Ipak, neki detaqi iz bra~nog ugovora jedna-
ko nedvosmisleno ukazuju na ne{to drugo. Uslovi braka i ven~awe utana~eni
su u evidentnoj ùrbi, svega nekoliko dana pre obavqawa samog ~ina stupawa u
brak,10 prilikom ne{to sve~anije ceremonije, daleko mawe rasko{ne od pre- i
post-nupcijalnih proslava, kakve bi trebalo da prate jedan ovakav doga|aj,11
dok su tro{kovi za slavqe bili skromni i, kako izgleda, najve}im delom pod-
mireni od strane dubrova~kih vlasti.12 Neobi~nost sklapawa ovoga braka
ogleda se i u odsutnosti mladoèwe, te ~iwenici da su umesto wega brak sklo-
pili wegovi opunomo}eni izaslanici,13 dok teìnu iskqu~ive deklaracije o
saglasnosti obe strane na bra~ni ìvot prema kanonima katoli~ke crkve i za-
konima Svetog Rimskog Carstva izazivaju naznake vizantijske pravne prakse,
kojima se odre|uju neka pitawa poloàja budu}e Leonardove supruge.14
8 Ugovor, 215–216, red. 190–195 (reference na redove prate savremeno izdawe).

9 Za ove formule Ugovor, 211, red. 27–35, 212–213, 78–90, i komentar, str. 224, nap. 10. Za
sli~ne formule u drugim va`nim brakovima sklopqenim u Dubrovniku XV veka, Janekovi}-Ro-
mer, Rod i grad, 61.
10 Mada postoje indicije da se o ovom braku generalno razmatralo u ranu jesen 1462. (v.
dole, str. 12–14), hronologija wegovog sklapawa koju otkrivaju Ugovor, str. 211, red 8 i DA, Di-
versa Cancellariae, vol. 71, fol. 32r, jasno pokazuje da su neposredne pripreme za brak izvr{ene za ma-
we od dve sedmice, u periodu nakon 11. aprila 1463, a pre 30. aprila iste godine. Cf. J. Tadi}, Pro-
met putnika u starom Dubrovniku (Dubrovnik, 1939), 98, i \. To{i}, Posqedwa bosanska kraqica Ma-
ra, Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 3 (2002) 40. O ùrbi strana Toko i Brankovi} tako|e
svedo~i i hronolo{ka podudarnost pravnog ~ina (contractio matrimonii) i ceremonijalnog dela ven-
~awa, ~inova u drugim slu~ajevima obi~no razdvojenih mesecima pa i godinama. N.b. — nasuprot
uobi~ajenoj uplati miraza pre ven~awa, klauzula Ugovora koja ugovara uplatu miraza u vreme kada
Milica bude stigla u dom svoga supruga (str. 213, red. 111–113), dakle, nakon obavqene ceremonije
ven~awa, kako se ~ini, po{tuje dubrova~ki zakon donesen svega par sedmica pre ven~awa Leonarda
i Milice, v. Liber Croceus, ed. B. M. Nedeqkovi}, u Zbornik za istoriju, jezik i kwièvnost srp-
skog naroda, III odeqewe, kwiga XXIV (Beograd, 1997), cap. 34, str. 34 (28. mart 1463).
11 Ugovor, 215–216, red. 180–199. O svadbenim sve~anostima u Dubrovniku u vreme blisko
ovoj svadbi Dini}-Kneèvi}, Poloàj ène, 76–77. Atmosferu ove svadbe svakako su nadvisiva-
le sve~anosti koje su Dubrov~ani organizovali povodom udaje Milicine majke Jelene za Lazara
Brankovi}a u jesen 1446., v. B. M. Nedeqkovi}, Dubrovnik u svatovima kneza Lazara \ur|evi}a,
Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu (=ZFFB) 8/2 (1964) 479–523; M. Spremi}, Despot \u-
ra| Brankovi} i wegovo doba (Beograd, 1994), 315–319.
12 DA, Diversa Cancellariae, vol. 71, fol. 32r. Resti}ev nastavlja~, p. 361.
13 Cf. Janekovi}-Romer, Rod i grad, 65, o tada{wem obi~aju da mladoèwe li~no pregovara-
ju oko uslova sklapawa braka. Leonardovi izaslanici bili su Galasije Ruso (Russo/œRuffoŒ) i Ja-
nu}ije Morelo. O Galasiju Ze~evi}, Bra~ni ugovor, 224, i nap. 12. Navedenom komentaru o wemu
ovom prilikom dodajem ~iwenicu da wegovo ime nije zabeleèno ni u jednoj italijanskoj grani
ove porodice tokom XV veka, (G. Caridi, La spada, la seta, la croce: i Ruffo di Calabria dal XIII al XIX
secolo ‰Torino, 1995Š), {to ~ini izvesnom pretpostavku da je Galasije bio pripadnik ogranka ove
porodice koji se u Gr~koj na{ao ranije, po svoj prilici prate}i Toko gospodare u XIV veku.
14 Ugovor, 211, red. 30–33; ibid., red. 40–43; 214, red 122. Zapadni usus ogleda se i u ugo-
vornoj klauzuli po kojoj je Milica mogla tokom braka raspolagati polovinom svoga miraza, kao i
uzmirazjem (donatio per nuptias). Elementi bliski vizantijskoj praksi ogledaju se najboqe u ~iwe-
nici da je sa Milicine strane, uprkos wenom punoletstvu, pregovore i zakqu~ewe braka kao i
158 Nada Ze~evi}
Pogled na politi~ku situaciju u regionu, u vreme sklapawa braka daje ja-

san odgovor na to za{to sklapawu ove veze Dubrov~ani, kao ni ostali savreme-
nici upu}eni u doga|aj, nisu mogli pridati o~ekivani zna~aj — dobro je bila
poznata ~iwenica da se nijedna supru`ni~ka strana nije mogla pohvaliti is-
taknutim poloàjem. Milica je, kako znamo, u svoj brak unela teret te{kih
okolnosti koje su je pratile tokom wenog dotada{weg ìvota: neslo`na poro-
dica, gubitak oca, a zatim i domovine i povla{}enog ìvota u blizini tro-
na.15 Wenom siroma{nom politi~kom mirazu svakako treba dodati i nesumwi-
vo te{ko iskustvo plemenitih pojedinaca iz romejskog sveta koji su pretrpeli
osmansko osvajawe i egzil.16 U trenutku sklapawa svoga braka, Milica je ve}
~etiri godine — tre}inu svoga dotada{weg ìvota17 — provela sa majkom u iz-
begli{tvu koje ih je od Srbije, preko Ugarske, Bosne, mogu}e Peloponeza, a ve-
rovatno i Krfa i Ankone, dovelo u Dubrovnik.18 Politi~ko breme wenog su-
utvr|ivawe miraza obavila wena majka, dok je Milica li~no dala samo saglasnost i zakletvu
(Ugovor, 211, red. 17–20 i 213, red. 99–100 i 110–111). G. Buckler, Women in Byzantine Law about
1100 A. D., Byzantion 11/2 (1936) 397 i 412. Za sli~nu proceduru u Srbiji, Dini}-Kneèvi}, Po-
loàj ène, 72. îwenica da je brak sklopqen prema kanonima rimske crkve otvara pitawe Mi-
licinog eventualnog konfesionalnog preobra}ewa. Mogu}nost da je Milica zbog svoga braka
prihvatila katoli~anstvo nigde nije direktno dokumentovana, no sude}i prema analogiji sa
sli~nim slu~ajevima preobra}ewa katolkiwa u Srbiji (Dini}-Kneèvi}, Poloàj ène, 62), kao
i dobro poznatoj ~iwenici da je jedan deo ~lanova Milicine porodice sa maj~ine strane ispove-
dao katoli~anstvo — ili mu je bar bio deklarativno naklowen — nije nemogu}e da se tako ne{to
uistinu dogodilo. Nasuprot nedostatku pomena ovog pitawa u Milicinom bra~nom ugovoru, brak
wene ro|ake Jelisavete sa Matijom Huwadijem izri~ito je uslovqen nevestinim ostankom u pra-
voslavqu, v. M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i papska Kurija, ZFFB 16 (1989) 173. No, ~ak i
ukoliko je Milicina udaja doista zna~ila promenu wene verske konfesije, u vreme kada su i
mo}niji Romeji od we katoli~anstvo videli kao jedinu mogu}nost opstanka (\uri}, Sumrak Vizan-
tije, 334–340) takav potez svakako ne bi trebalo smatrati neobi~nim.
15 O smrti wenog oca, despota Lazara Brankovi}a u januaru 1458, te porodi~nom razdoru
koji je neposredno usledio nakon toga v. Dini}-Kneèvi}, Sremski Brankovi}i, 6–7, Spremi}, Despot
\ura|, 515–20; 574. O politi~kim neprilikama koje su usledile za namesni{tvo A. Veselinovi},
Granica izme|u Srbije i Bosne u XV veku, u Bosna i Hercegovina od sredwega veka do novijeg
vremena, Me|unarodni nau~ni skup 13–15. decembar 1994 (Beograd, 1995) 87–100.
16 O razli~itim aspektima egzila najmarkantnijih pojedinaca i grupa izbeglica od
Osmanlija, W. Miller, Balkan Exiles in Rome, in id., Essays on the Latin Orient, Amsterdam 1964repr,
497–515; N. Iorga, The Exiles, in id., Byzantium after Byzantium, Engl. translation L. Treptow
(Iaôi–Oxford, 2000) 31–55. J. Harris, Greek emigres in the West 1400–1520 (Camberley, Surrey, 1995).
17 Ra~unaju}i prema dobi wene najstarije sestre Mare, koja je 1459. godine imala 12 godi-
na, Milica je mogla imati u vreme udaje — kada je svakako bila punoletna — izme|u 13 i 15 godi-
na. O tome M. A. Purkovi}, K}eri kneza Lazara (Melburn, 1957), 63; To{i}, Posqedwa bosanska
kraqica, 34. O udadbenoj dobi u Dubrovniku tog vremena, Liber croceus, cap. 2, p. 4 (13. decembar
1460). Leonardo je od svoje neveste bio znatno stariji, te je u vreme ven~awa mogao imati izme|u
26 i 29 godina (o 1335/6. god. kao mogu}em datumu wegovog ro|ewa, N. Ze~evi}, The Tocco of the
Greek Realm, neobjavqena doktorska disertacija odbrawena u Budimpe{ti 2004, 216, n. 725).
18 Izvorne napomene o hronologiji i pravcu kretawa wene majke dali su G. Sphrantzes,
Memorii 1401–1477, ed. V. Grecu (Bucarest, 1966), 45, 1, 134 (na novije izdawe, Georgio Sfrantze:
Cronaca, ed. R. Maisano ‰Roma, 1990Š ne}u se ovom prilikom pozivati zbog op{te nepreciznosti
komentara u vezi sa prosopografijom porodice Toko) i Critobuli Imbriotae historiae, ed. D. R. Re-
insch, in Corpus fontium historiae Byzantinae (Berlin, 1983), lib. 3, cap. 2, p. 119, kao i venecijanska
kapitula od 12. avgusta 1462, prema redakciji J. Valentini, ed., Acta Albaniae Veneta saeculorum
XIV et XV, 3 tomi in 25 fascicula (=AAV) (Palermo, 1967–1975), vol. 3, fasciculum 24, no. 7196; tako-
pruga nije bilo ni{ta lak{e: Leonardovo odsustvo sa sopstvenog ven~awa

upravo je najboqa ilustracija teìne poloàja u kome se nalazio, i{~ekuju}i
u prole}e 1463. godine kona~an napad Osmanlija.19 Domen porodice Toko godi-
nama se smawivao — od smrti wegovog oca Karla II 1448. godine do leta 1460,
jedina wihova utvrda na kopnu u Epiru, koji je porodica nekada u celosti po-
sedovala, bila je Vonica, a neposredno u vreme ven~awa ~ak je i porodi~no je-
zgro na jonskim ostrvima bilo ugroèno osmanskim napadima.20 Pri organizo-
vawu odbrane, Leonardo se nije mogao oslawati na sopstvene snage: produktiv-
na mo} wegove vlasti nezadrìvo se smawivala, a za odbranu nije nedostajao
samo novac, ve} i qudstvo, oru`je, pa ~ak i osnovne ìvotne namirnice.21 Od
svojih suverena Leonardo se nije mogao nadati nikakvoj za{titi. Dvojica od
wih, tada{wi aragonski kraq u Napuqu Ferante (1458–1494) i \ovani Anto-
nio Balzo Orsini, tarantski princ, u ovo vreme bili su vi{e zainteresovani
za re{ewe me|usobnog sukoba nego za odbranu wima dalekih prekomorskih po-
seda porodice Toko.22 Tek od svog tre}eg formalnog za{titnika, Mleta~ke re-
publike, Leonardo nije mogao da o~ekuje ni{ta dobro — Mle~ani su mu ve} du-
ì niz godina nerado davali krajwe simboli~nu pomo}, dovoqnu tek toliko da
se domen odrì do onog trenutka kada bi ga oni bez ikakvog otpora mogli pot-
~initi svojoj direktnoj vlasti.23
|e, DA, Consilium Rogatorum, vol. 17, 139r (digitalni snimak u mom posedu). Zbog kontradiktor-
nosti iskaza navedenih izvora, postoje izvesne razli~itosti u tuma~ewu putawe i hronologije
izbegli{tva Jelene Paleolog, v. M. Laskaris, Vizantijske princeze u sredwevekovnoj Srbiji:
prilog istoriji vizantiskosrpskih odnosa od kraja XII do sredine XV veka (Beograd, 1926), 119;
Tadi}, Promet putnika, 98; Dini}-Kneèvi}, Sremski Brankovi}i, 24; Spremi}, Despot \ura|, 551; J.
Kali}, Srpska vlastela u borbi za obnovu Despotovine, u Istorija srpskog naroda, vol. 2, (Beo-
grad, 1982), 374; To{i}, Posqedwa bosanska kraqica, 40. Milica, kao i wena mla|a sestra Irina
nisu nijednom prilikom izri~ito pomenute u izvorima o kretawu Jelene Paleolog, ali se da za-
kqu~iti da su se, kako zbog wihove maloletne dobi, tako i zbog nesigurnosti prilika tog vreme-
na, nalazile uz majku. Za pomo} pri nabavci materijala 17. kwige fonda Consilium Rogatorum du-
brova~kog arhiva ovom prilikom izraàvam posebnu zahvalnost prof. dr. Zdenki Janekovi}-Romer
(Institut za povjest Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti, Dubrovnik), mr Ani Marinkovi} (Central
European University, Medieval Studies Department, Budapest) i mr Hrvoju Gra~aninu (Odsjek za po-
vjest Filozofskog fakulteta Zagreba~kog sveu~ili{ta, Zagreb).
19 AAV 3: 25, no. 7262 (3. januar1463).
20 AAV 3: 25, no. 7331 (4. maj 1463). Cf. AAV 3: 25, no. 7347 (17. maj 1463).
21 AAV 3: 24, no. 7025 (23. april 1461); nos. 7232 i 7233, (16. oktobar 1462); no. 7236 (26.
oktobar 1462).
22 Koristan informativni pregled ovoga sukoba, koji je od 1458. sa povremenim zati{ji-
ma trajao do kraja 1463. godine M. Spremi}, Dubrovnik i Aragonci 1442–1495 (Beograd, 1971),
11–12. Vazalitet porodice Toko prema Tarantskim prin~evima datira iz vremena wegovih preda-
ka, od XIV veka, dok je vazalitet tada{wem kraqu u Napuqu, Feranteu, Leonardo zasnivao ne sa-
mo na poretku uspostavqenom od starine, ve} i prema poveqi koju mu je izdao kraq Alfons V
(1442–1458) 16. jula 1452 (ASN, ATM, Privilegi, busta 1, perg. no. 54). Ova privilegija vremenski
koincidira sa sli~nim poveqama koje je kraq Alfons izdao Stjepanu Vuk~i}u Kosa~i, \ura|u
Kastrioti Skenderbegu i Tominom bratu Dimitriju. O ovim ispravama v. M. Spremi}, Vazali
kraqa Alfonsa Aragonskog, ZFFB 12/1 (Spomenica Georgija Ostrogorskog) (1974) 455–467.
23 Dobra ilustracija mleta~kog neraspoloèwa prema Leonardu dolazi iz pore|ewa sa
wihovim neskrivenim favorizovawem \ur|a Kastriotija. Samo jednom prilikom tako su ovoga
Mleta~ke vlasti, izme|u ostalog, pomogle sa 2000 dukata, dok wihove donacije Leonardu nikada
160 Nada Ze~evi}
Kako izlazi iz svega re~enog, ~ini se da su pomenute vesti narativnih iz-

vora o va`nosti braka Leonarda Toko i Milice Brankovi}, rezultat preteri-
vawa. No, sa druge strane, ukoliko je politi~ki zna~aj braka bio odista nezna-
tan, kako to sugeri{u dubrova~ki dokumenti iz vremena wegovog sklapawa, ta-
da neuobi~ajeni koraci koje je Leonardo Toko u~inio stupaju}i u tu vezu ostaju
bez obja{wewa. Naime, za razliku od svojih predaka, mu{kih naslednika Toko
poseda u Gr~koj, koji su se svi, bez izuzetka incestoidno, ali strate{ki pro-
mi{qeno, vezivali za pripadnice uskog endogamog kruga mo}nih italijanskih
porodica koje su gravitirale napuqskom tronu — Orsini, A}auoli, Buondel-
monti24 — Leonardo se, brakom sa Milicom, vezao za dinastiju koja ne samo da
nije bila bliska italijanskim krugovima, ve} je tradicionalno bila vezana za
pravoslavqe25 u ~ije simpatizere Leonardovi preci zasigurno nisu spadali.26
Takav Leonardov postupak name}e nekoliko pitawa vezanih za motive za skla-
pawe braka. [ta je veza sa Milicom, li{enom pogodnosti svoga plemenitog
porekla, mogla doneti Leonardu kada je gubitak vlasti i uticaja bio siguran?
Da li je, u takvoj situaciji, weno srpsko-vizantijsko porodi~no nasle|e zaista
moglo imati zna~aja, i to takvog da je Leonardo kovawe planova o sigurnoj è-
nidbenoj alijansi sa bilo kojom plemenitom nevestom iz poznatih apeninskih
krugova podredio sklapawu braka sa princezom bez domovine? Jednako, {ta je
Milicu, izloènu svim mogu}im nepogodama egzila, navelo da pristane na ì-
vot sa muèm koji je svakog ~asa mogao da doìvi sudbinu koja je ve} zadesila
wu, naslednike wenog oca ili dedu po majci?
Pogled na izvorne naznake o li~nim interesima ven~anih strana pokazuje
da su trenutne egzistencijalne potrebe supru`nika svakako imale znatnu ulo-
gu u wihovom pristanku na ovaj brak. Za Milicu, i wenu majku koja je u Dubrov-
niku aktivno ugovarala bra~nu vezu, a zatim se i pridruìla }erci na posedu
porodice Toko,27 udaja za Leonarda otvarala je perspektivu, makar i privreme-
nog, prestanka ~estog i neprijatnog preseqewa. Sa stanovi{ta wihove finan-
sijske situacije, bra~ni aran`man tako|e je obe}avao solidno obezbe|ewe bu-
du}i da je u ime duarija (uzmirazja) Milica trebalo da dobije 4.000 dukata,
plus godi{we prihode od imawa porodice svoga supruga na Kefaloniji u izno-
su od 1.000 dukata,28 mogu}nost da te prihode uve}a u slu~aju da Leonardo po-
nisu prelazile nekoliko stotina dukata (npr. AAV 3: 25, no. 7449; AAV, 3: 24, no. 7236). Otvore-
ne mleta~ke aspiracije na posed Toko zabeleène su u AAV 3: 25, no. 7282 (4. februar 1463).
24 Genealo{ko stablo porodice Toko u Nicol, The Despotate, 256.
25 Brankovi}i su se, pak, nastojali povezivati sa vizantijskim vladarskim krugovima, na
{to Spremi}, Despot \ura|, 320, ukazuje kao na element srpsko-gr~ke simbioze.
26 Otvoreno neprijateqstvo prema pravoslavqu Leonardov predak, Leonardo I (c. 1357–c.
1374) pokazao je progonom pravoslavnih episkopa sa ostrva Lefkade i Kefalonije tokom sedme
dekade XIV veka (Miller, The Latins, 292), dok je wegov sin Karlo I (samostalno vladao 1390–1429)
u svom pismu Neriju A}ajoliju od 20. novembra 1424, in J. A. Buchon, Nouvelles recherches histori-
ques sur la Principaute franüaise de Moree et ses hautes Baronnies, vol. 2 (Paris, 1843), no. 65, pp.
284–5, veru svojih gr~kih podanika nazvao œvarvarskom.Œ
27 Za hronologiju odlaska Milice i Jelene na Lefkadu, v. dole, nap. 76.
28 Ugovor, 214, red. 133–140 i red. 145–150, str. 215, red. 160–163, pokazuje da se ovde ra-
di o oblastima Paliki (rtu na jugozapadu Kefalonije), te izvesnom broju teritorija koje su se na-
vrati svoje epirske posede, kao i mogu}nost da samostalno raspolaè polovi-

nom svoga miraza.29 Na prvi pogled, sli~ni razlozi naveli su i Leonarda na
ènidbu. Nevesta je donosila miraz od 9.000 zlatnih dukata, {to je, imaju}i na
umu Leonardove lo{e finansije, svakako nagove{tavalo olak{awe. Kada se,
me|utim, uzme u obzir to da Milicin miraz nije dolazio u novcu ve} u drago-
cenostima, te ~iwenica da Leonardo prema odredbama bra~nog ugovora nije mo-
gao u potpunosti da raspolaè ovim predmetima,30 postaje, ipak, jasno da je we-
govu ènidbu potrebno objasniti i nekim drugim razlozima.
Kako pokazuju tragovi Leonardove prepiske, on je u vreme sklapawa svoga
prvog braka o~ekivao zna~ajnu pomo} sa Zapada, ali ne od svojih nezainteresova-
nih suverena, ve} iz centra zapadnog hri{}anstva, od pape Pija II (1458–1464).31
U godini koja je prethodila Leonardovom ven~awu, 1462-oj, katoli~ki ponti-
feks obavqao je pripreme za veliki antiosmanski pohod koji je, po wegovoj za-
misli, trebalo da okupi sve sile tada{we katoli~ke Evrope, kao i izvestan broj
gospodara sa romejskog Istoka.32 Me|u tim gospodarima najistaknutija figura
bio je Toma Paleolog, deda po majci Leonardove neveste. On je nakon gubitka svo-
jih teritorija na Peloponezu u maju 1460, i kratkog boravka na Krfu i Veneciji,
od prole}a 1461. svoje izbegli~ke dane uglavnom provodio kao povla{}eni gost u
rimskom okruèwu papske Kurije, zavre|uju}i papinu milost ne samo svojim car-
skim poreklom, ve} i svojim ranijim vezama sa Kurijom, relikvijom sv. Andrije
koju je sve~ano predao papi, te izjavama o svom katoli~anstvu i podràvawem
papske ideje o uniji katolika i pravoslavnih.33 Uz to, Toma je zauzimao central-
lazile ne samo na Kefaloniji, ve} i na drugim jonskim ostrvima u vlasti porodice, kao i Epiru
koji je u vreme pre Leonarda III tako|e pripadao Toko domenu. Oblast Paliki pomenuta je u Prak-
tikonu kefalonijske episkopije nastalom u vreme vladavine Rikarda Orsinija ovim ostrvom (12.
juli 1262), F. Miklosich — J. Muller, eds, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana, vol. 5
(Wien 1887), 16. Jedan deo tih poseda kasnije se, po svoj prilici, nalazio u rukama Nikole A}aju-
olija 1336–1338, v. P. Topping, Estates of Niccolo Acciauoli in Cephalonia, Byzantion 36/ 2 (1966)
544–559. Kako su Toko bili u bliskoj vezi sa ovom li~no{}u (rodona~elnik œgr~kogŒ ogranka po-
rodice, Leonardo I oènio je A}ajuolijevu sestri~inu Magdalenu Buondelmonte), mogu}e je da je
na oblast koja je, kako se ~ini, preno{ena kroz kasnije generacije Toko supruga (osim gore nave-
denog, v. jo{ i Ugovor, str. 214, red. 145–157), porodica polagala pravo putem miraza. Uz to, na-
vedene naznake Ugovora po kojima su dve supruge Toko gospodara ovim oblastima samostalno
upravqale teritorijama datim im u vidu uzmirazja mogle bi da se dovedu i u vezu sa ranijim alu-
zijama o Kefaloniji kao ostrvu gde vladaju ène, koje je ostavio J. Froissart u vreme svoga putova-
wa ovim oblastima neposredno nakon Nikopoqske bitke (1396.) u svojim Chroniques vol. 16, in
Ouvres de Froissart, ed. K. de Lettenhove (Bruxelles, 1875), 53–54. O mestu Paliki jo{ v. Tabula im-
perii Byzantini, vol. 3: Nikopolis und Kephallenia, ed. P. Soustal (Wien, 1981), 220–222.
29 Ugovor, 214, red. 119–124.
30 Ugovor, 214, red. 119–130.
31 Za period blizak wegovoj ènidbi, AAV 3: 25, no. 7262 (3. januar 1462); no. 7331 (4. maj
1463). Razloge za Leonardova o~ekivawa treba svakako traìti u izrazima naklonosti Pija II
prema Toko gospodaru koji poti~u jo{ iz vremena Mantovanskog kongresa (1459), o tome K. M. Set-
ton, The Papacy and the Levant (1204–1571), vol. 2 (Philadelphia, 1976), 212.
32 L. von Pastor, Geschichte der Papste im Zeitalter der Renaissance: von der Tronbesteigung Pi-
us’ II bis zum Tode Sixtus’ IV (Freiburg im Breisgau, 1928), 217–219.
33 O hronologiji i problematici Tominih veza sa Zapadom, kako pre tako i u vreme izbe-
gli{tva, Pastor, Geschichte der Papste, 49–50 i 174–176; Harris, Greek emigres, 82; 96; 111–114;
162 Nada Ze~evi}
no mesto u papskim planovima za antiosmanski pohod koji je pozivao na obna-

vqawe carske vlasti Paleologa, i to po~ev{i od Peloponeza, ~ijim je jednim de-
lom Toma prethodno vladao.34 Sa Leonardom je situacija bila druga~ija: anti-
osmanski planeri, ma koliko ga hrabrili, na wega nisu ozbiqno ra~unali.35
Imaju}i to sve u vidu, Leonardu je brak sa unukom papinog favorita bio potre-
ban iz perspektive ulaska u krug oblasnih gospodara koji su u planiranoj krsta-
{koj ofanzivi imali najboqe izglede za kona~no oslobo|ewe od osmanske opa-
snosti. Leonardov interes za oro|avawe sa Tomom Paleologom radi wegovog bli-
èg povezivawa sa Kurijom potvr|uju i naizgled sitni izvorni detaqi. Me|u
wima su posebno ilustrativni primeri direktnog isticawa ro|a~ke povezano-
sti despota Toko i Paleologa kroz wihovo zajedni~ko pomiwawe,36 kao i Leo-
nardove izjave o o~ekivawu teritorijalnih dobitaka u planiranom krsta{kom
pohodu — teritorije kojima se nadao nalazile su se upravo u oblasti koja je ne-
koliko godina pre sklapawa braka pripadala dedi wegove mlade ène.37
Naznaka o o~ekivanosti Leonardovog braka na {irem nivou, navedena u
wegovom pismu ovla{}ewa od 11. aprila 1463. inkorporiranom u bra~ni ugo-
vor,38 ukazuje na to da je interesovawe za ovu vezu ~ak i prevazilazilo li~ne
ambicije supru`nika. Direktnih priznawa o ume{anosti istaknutih poli-
ti~kih li~nosti i entiteta u osmi{qavawu ove veze, dodu{e, nema, te se do od-
govora na pitawe kome je ovaj brak sve mogao koristiti mora do}i posrednim
putem, kroz pra}ewe izvora koji osvetqavaju interese onda{wih politi~kih
strana zainteresovanih za doga|awa na Balkanu.39
139; 164; 189. Moderna nauka, kao {to je poznato, ne dovodi u pitawe Tomine izjave o prihvatawu
katoli~anstva, simpatija prema uniji, kao ni naznake o katoli~anstvu wegovih sinova u vremena
wihovog obrazovawa u Rimu (od 1465), ali svakako preispituje wihova li~na ube|ewa i motive za
ovakve stavove. Kao posebno zanimqive radove o ovom pitawu, ne samo za slu~aj posledwih Pale-
ologa, ve} i mnoge sli~ne situacije, izdvajam C. R. Zach, Familles nobles italiennes d’ origine grecque,
Jahrbuch der Osterreischen Byzantinistik 32/6 (1982) 19–26; J. Harris, A Worthless Prince? Andreas
Palaeologus in Rome, 1465–1502, Orientalia Christiana Periodica 61 (1995) 537–554; C. Delacroix-
-Besnier, Les Grecs unionistes refugies en Italie et leur influence culturelle, in Migrations et diasporas
Mediteraneennes (Xe–XVI siecles), eds. M. Balard–A. Ducellier, (Paris, 2002) 59–96.
34 Harris, Greek emigres, 112.
35 Leonardovo ime ne nalazi se me|u imenima lokalnih gospodara na koje se ra~unalo u
ofanzivi, AAV 3, 24 no. 7119 (6. mart 1462); AAV 3: 25, no. 7488 (18. septembar 1463).
36 Direktna potvrda da je Leonardo brak sa Milicom doìvqavao kao porodi~no povezi-
vawe sa wenim dedom dolazi iz wegovog testamenta sastavqenog 8. marta 1494, iz ASN, ATM, Atti
notarili, busta 6, perg. no. 218 (legalizovan 10. marta 1494): œIll. Imperatoris Constantinopolitanae,
eiusdem domini testatoris patrue pro quibus dotibus iuri specialiter obligata terre et castra in partibus mo-
ree ad ipsum dominum testatorem ‰…Š, etc.Œ Da su tu vezu i drugi doìvqavali na isti na~in po-
tvr|uje se u Pii secundi pontificis maximi Commentarii, vol. 1, eds. I. Bellus–I. Boronkai (Budapest,
1983), 8, 1, p. 368, red. 4–5 (= Pii Comm.). Sli~no sugeri{u i natpisi u V. Forcella, Iscrizioni delle
chieze e d’altri edifici in Roma, vol. 11 (Roma, 1875), nos. 1404 i 1405 i S. Lampros, Palaiologeia
kai Peloponnhsiaka (=PP), vol. 4 (Atina, 1930), 307, te likovne predstave iz bolnice Santo Spi-
rito in Sassia u Rimu iz ne{to kasnijeg vremena.
37 AAV 3: 25, no. 7453 (23. avgust 1463); no. 7645 (20. decembar 1463).
38 Ugovor, str. 211, red. 20–23.
39 Ovaka situacija svakako je u dobroj meri bila posledica straha od osmanske kontra-
{pijunaè ali verovatno i od {pijunaè brojnih me|usobno sukobqenih strana u Italiji. Do-
Tako, nekoliko izvornih vesti sugeri{e da je ne mali stepen interesova-

wa za alijansu Leonarda i Milice postojao kod nevestinog dede, Tome Paleo-
loga, {to je moglo delimi~no da po~iva na ve} postoje}im rodbinskim vezama
porodica Paleolog i Toko, nakon udaje Leonardove tetke po ocu, Magdale-
ne-Teodore za Tominog brata, kasnijeg cara Konstantina XI (1449–1453).40 O
~vr{}em porodi~nom vezivawu Toma je imao razloga da razmi{qa i u vreme ko-
je je neposredno prethodilo braku Leonarda i Milice, kada su wegove terito-
rije padale pod osmansku vlast. U prilog takvom zakqu~ku ide podatak da je
Tomino prvo uto~i{te u begu od Osmanlija leta 1460. bilo upravo ostrvo pod
vla{}u porodice Toko, gde ga je Leonardo srda~no primio zajedno sa wegovom
ènom, mnogobrojnom decom i ~lanovima gr~kog plemstva koje ga je pratilo.41
Svestan nesigurnosti lutawa koje ga je daqe o~ekivalo, Toma je mogao da brak
Leonarda i Milice upravo tada osmi{qava, u nadi da }e wemu i wegovoj poro-
dici oblast pod vla{}u porodice Toko omogu}iti sigurno pribeì{te.42
Ideju o Tominom interesovawu za sklapawe braka wegove unuke i Leonarda po-
dràvaju i mleta~ki izvori. Iz wih se vidi da je avgusta 1462, ne{to mawe od
devet meseci pre ven~awa, Toma od Mle~ana traìo specijalne prijateqske
preporuke kojima se hteo po nekom pitawu obratiti Leonardu. Istom prili-
kom, Venecijanci su potvrdili i spremnost da wegovu }erku, Milicinu majku
Jelenu, tako|e preporu~e gospodaru Toko.43 Mleta~ki kapitul iz avgusta 1462.
bar primer usmenog saop{tavawa Tomine osetqive diplomatske komunikacije moè se na}i u
PP, 4, 242–245.
40 Magdalena-Teodora je bila sestra Leonardovog oca Karla II (1430–1448) koju je wihov
stric, Karlo i udao za vizantijskog despota kako bi ublaìo politi~ke posledice svoga poraza
koga je pretrpeo u sukobu sa Paleolozima 1428. O woj, v. Byzantinische Kleinchroniken, ed. P. Schrei-
ner, vol. 2, (Wien, 1977), 435–436. Prema Setton, The Papacy, vol. 2, 32 i ibid., n. 102, Magdalena-Te-
odora koja je umrla krajem 1429. u Stamiri na Peloponezu, sahrawena je u Klarenci, odakle je we-
no telo preneseno u manastir Zodotos u Mistri, da bi, svakako pre 1453, bilo daqe preba~eno u
carigradsku crkvu Hora (P. A. Underwood, The Kariye Djami ‰New York, 1975Š, vol. 3, 294–5, slike
2; 4, pl. 549).
41 Mada ovaj doga|aj jasno beleì Pii Comm., 1, 8, 1, 367–368, te nagove{tava i Sfrances,
Memorii, 40, 12, 122, moderni pregledi Tominog izbegli{tva previ|aju ovu epizodu. Da li se Mi-
lica nalazila me|u pomenutim ~lanovima porodice koji su pratili Tomu u ovoj fazi wegovog iz-
begli{tva (sa suprugom i mla|om decom Toma se rastao na venecijanskom Krfu u jesen 1460) nije
otvoreno re~eno; ukoliko jeste, to bi vodilo zakqu~ku da je svoga supruga li~no poznavala i pre
sklapawa braka.
42 Izvesna naznaka postojawa kontakta izme|u Tome i Leonarda u kasno leto sugerisana je
i tonom pisma venecijanske uprave Krfa, AAV 3: 24, no. 6959 (23. avgust 1460). Sli~an potez
bra~nog povezivawa sa lokalnim gospodarom u otprilike isto vreme (1464.) u~inio je i gr~ki
aristokrata Jovan Rali, udav{i svoju k}erku Irinu za Repo{a, ne}aka Skenderbegovog (cf. Musachi,
295), prema O. J. Schmitt, Das Venezianische Albanien (1392–1479) (Munchen, 2001), 599, n. 14
(fragmentarni citat dokumenta iz mleta~ke kancelarije daje detaqe miraza zanimqive za pore|e-
we sa Milicinim).
43 AAV 3: 24, no. 7196, i no. 7197, oba od 12. avgusta 1462. Navedeni podaci o mleta~kim
preporukama Jelene i Tome Leonardu i Dubrov~anima, dovedeni u vezu sa Jeleninim putovawem
iz Ankone u Dubrovnik koje je usledelo neposredno nakon wenog susreta sa ocem (oktobar 1462),
te podatkom o izvesnom Tominom izviwewu koje je Jelena trebalo da usmeno izloì Dubrov~ani-
ma uz svoje zahteve (DA, Consilium Rogatorum, vol. 17, fol. 142r — digitalni snimak u mom posedu),
mogli bi biti veoma zna~ajni u svetlu razmi{qawa o ranijem pripremawu Paleologa za Mili-
164 Nada Ze~evi}
daqe pomiwe i da je paralelno sa ovim, Jelena od Mle~ana nabavqala i izvesnu

sve~anu ode}u.44 Ode}a nije opisana u detaqe, no da se radi o svadbenoj ode}i
Jelenine k}erke, zakqu~uje se iz mleta~ke naznake o Leonardu kao jednom od
interesenata za nabavku te ode}e, kao i ~iwenice da se vreme pomenute nabavke
podudara sa vremenom u kome su prema regionalnim obi~ajima neveste naba-
vqale svadbenu ode}u.45
Moderni istori~ari koji su pomiwali brak Leonarda i Milice u kon-
tekstu odnosa Dubrovnika i porodice Brankovi} odavno su istakli da je wego-
vo sklapawe svakako i{lo u prilog gradu pod Sr|em.46 Prema uvreènom mi-
{qewu, }erka despota Lazara bila je prevelik balast za Republiku sv. Vlaha, u
kojoj je boravila sa svojom majkom Jelenom od oktobra 1462. godine.47 Za ovu ne-
poèqnost ~ini se da je mlada princeza mogla da zahvali u najve}oj meri upra-
vo svojoj majci. Kako pokazuju vesti iz dubrova~ke kancelarije, Jelenino pona-
{awe u vreme dok je boravila u ovom gradu izazivalo je doma}ine: u grad je sa
pratwom do{la nepozvana48 i ostala svakako duè nego {to su to doma}ini mo-
gli o~ekivati; izdràvawe koje je dobila od dubrova~kih vlasti — ne posebno
izda{no ali nagla{avano kao gest gostoprimstva49 — nije je spre~ilo da neko-
liko puta poku{a da utera navodne dugove, {to su podanici i predstavnici
vlasti Republike bili skloni da shvate kao svojevrsnu nezahvalnost i uznemi-
ravawe.50 Kona~no, suo~eni sa neposrednim strahom od Osmanlija, koji se od
cin brak. Identitet Leonarda u mleta~kim dokumentima od 12. avgusta 1462, na prvi pogled nije
jasan budu}i da ga Mleci tu pomiwu kao œcomes MartinaŒ. Da se svakako radi o gospodaru Toko
(cf. Miller, The Latins, 454) sigurno je iz porodi~nih dokumenata u kojima se jo{ od XIV veka ~la-
novi ove porodice tituli{u na isti na~in, prema posedu konteje Martina koji su uìvali u oko-
lini Taranta. Koristan pregled Toko titula i poseda, B. C. Gonzaga, Memorie delle Famiglie nobili
delle provincie Meridionali d’Italia (Napoli, 1875), 138.
44 AAV 3: 24, no. 7197. Jelena je ode}u po~ela da nabavqa o~ito pre smrti wene majke, Ka-
tarine Zaharija, na Krfu 16/26. avgusta 1462.
45 AAV 3: 24, no. 7197. O svadbenoj ode}i koju su nosile u to vreme neveste u Dubrovniku
i Italiji, Dini}-Kneèvi}, Poloàj ène, 74–75.
46 K. Jire~ek, Istorija Srba, tom 1 (Beograd, 1988repr), 394; Tadi}, Promet Putnika, 98–101;
B. Kreki}, Dubrovnik i Levant (1280–1460) (Beograd, 1956), 53, nap. 1; Purkovi}, K}eri, 62–64;
D. M. Nicol, The Byzantine family of Kantakouzenos (Cantacuzenos), ca 1100–1460 (Washington,
1968), 224; D. Dini}-Kneèvi}, Sremski Brankovi}i, 25, n. 104; Spremi}, Despot \ura|, 551–552.
Ovom prilikom vaqa podsetiti i na ulogu, kao i politi~ku korist (o tome \uri}, Sumrak Vizanti-
je, 317, n. 140a) koju su Dubrov~ani imali prilikom sklapawa braka Milicinih roditeqa. Za bi-
bliografiju o pitawu tog braka v. gore nap. 10.
47 DA, Consilium Rogatorum, vol. 17, 139r (11. oktobar 1462) (digitalni snimak u mom pose-
du). Sfrances, Memorii, 41, 9, 126. Jire~ek, 1, 394. Up. Kreki}, Dubrovnik i Levant, 53, nap. 1. O du-
brova~kom raspoloèwu prema Jeleni kao krajwe pozitivnom govori Tadi}, Promet putnika, 99, dok
je kriti~nije mi{qewe izrazio I. Boì} u svome radu Bele{ke o Brankovi}ima (1460–1480),
ZFFB 13/1 (1976) 103–122. Novija zapaàwa o stavu dubrova~kih vlasti prema izbeglicama od
Osmanlija iznela je Z. Janekovi}-Romer u komunikaciji Diversified Differences: Ethnic and Religio-
us Minorities in Medieval Dubrovnik, Interdisciplinary Workshop „Segregation, Integration and Assimi-
lation in Medieval TownsŒ (Central European University Budapest, 20–22. februara 2003).
48 DA, Consilium Rogatorum, vol. 17, 139r. O hronologiji Jeleninih kontakata sa Dubrov-
nikom Tadi}, Promet putnika, 98.
49 DA, Consilium Rogatorum, vol. 17, fols. 139r, 142r, 143r (digitalni snimci u mom posedu).
50 Za detaqnije komentare i bibliografske reference o wenim sporovima sa dubro-
va~kim podanicima i vlastima tokom 1462 i 1463 v. Dini}-Kneèvi}, Sremski Brankovi}i, 24–25.
prole}a 1463. ose}ao iz Bosne, gde je kraqevao nevestin zet, Dubrov~ani su se

pla{ili da bi se gostoprimstvo koje su ukazali Jeleni Paleolog me|u osman-
skim osvaja~ima moglo shvatiti kao ozbiqna provokacija.51
Da je za brak Leonarda i Milice postojalo interesovawe i na papskoj Ku-
riji svedo~i nekoliko detaqa iz wihovog bra~nog ugovora: ceremonijom ven~a-
wa u Dubrovniku dominirali su duhovni svedoci, i to visokog ranga,52 dok su
sva trojica prisutnih svetovnih svedoka bila dubrova~ki plemi}i, dobro upu-
}eni u papske antiosmanske planove.53 Dvojica plemi}a, Junije Gradi} i Sigi-
smund Gu~eti}, bili su u vreme blisko sklapawu braka izrazito angaòvani na
odràvawu neposrednih kontakata Dubrovnika sa Kurijom i Ugarskom, upravo
po pitawima planiranog krsta{kog pohoda.54 Kona~no, jedan od wih, Junije
Gradi}, dobro je poznato, bio je va`na li~nost u kontaktima izme|u Dubrovni-
ka, porodice Brankovi} i papske Kurije u vreme koje je prethodilo sklapawu
braka izme|u Leonarda i Milice.55
51 Delovi iz dubrova~kih izvora koji najre~itije govore o strahu od neposrednog osmanskog

napada, posebno jakom u maju i junu 1463. objavqeni su u F. Ra~ki, Dubrova~ki spomenici o odno{aju
dubrova~ke ob}ine naprama Bosni i Turskoj godine razspa bosanske kraljevine, Starine 6 (1874) 1–18 i ].
Truhelka, Dubrova~ke vijesti o godini 1463, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu 22 (1910) 1–24, dok je
dah te atmosfere zadràn i u dubrova~koj istoriografiji u vreme koje je usledelo ovim doga|ajima,
npr. Annales Ragusini Anonymi item Nicolai de Ragnina, ed. S. Nodilo in Monumenta spectantia historiam
Slavorum meridionalium, vol. 14 (Zagreb, 1883), 64–65. O Milicinoj starijoj sestri, udatoj za bosan-
skog vladara Stjepana Toma{evi}a, v. To{i}, Posqedwa bosanska kraqica Mara, 29–59.
52 Od sedmorice svedoka ~etvorica su bili visoki duhovnici. Zanimqivo je da su sva tro-
jica dubrova~kih duhovnika koji su svedo~ili na svadbi (Rusko Sara~i}, Marin Rawina i Nikola
Men~eti}) pomenuta ponovo zajedno u izvornom materijalu iz prve polovine 1465. god., u kome se
govori o skandalu oko imenovawa novog dubrova~kog nadbiskupa. Iz navoda u D. Farlati, Illyrici sacri
tomus sextus: Ecclesia Ragusina (Venezia, 1800), 174–175, lako se zakqu~uje o visokoj reputaciji koji
su te osobe imale ne samo u Dubrovniku, ve} i na Kuriji tada{weg pape, Pavla II (1464–1471).
53 O mestu koje je Dubrovnik zauzimao u krsta{kim planovima tog vremena, I. Boì},
Dubrovnik i Turska u XIV i XV veku (Beograd, 1952), 170. Sa aspekta tog mesta, {turost iskaza
dubrova~ih dokumenata po pitawu Leonardovog i Milicinog braka (v. gore, nap. 6) morala bi se
razumeti i kao posledica krajweg opreza Dubrov~ana o ~uvawu tajnosti pomenutih krsta{kih
planova.
54 Ra~ki, Odno{aji, 5; 14; Resti}ev nastavlja~, 364–365. Tako|e, E. Fermendìn, Acta Bosnae po-
tissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorum regestis ab anno 925 usque ad annum 1752
(Zagreb, 1892), no. 902, p. 211–212. Gradi} je u vreme koje je prethodilo ven~awu bio i u direktnom
kontaktu sa milanskim vojvodom Fran~eskom Sforcom, o tome v. V. Maku{ev, Monumenta historica
slavorum meridionalium vicinorumque populorum, tom 2 (Beograd, 1882), 91–92 (23. maj 1460), sa kojim
je, pak, Toma Paleolog odràvao prisne veze (za primere te prepiske v. PP 4, 242–243).
55 O Gradi}evim kontaktima sa Brankovi}ima koji datiraju jo{ od vremena Milicinog
dede po ocu, despota \ur|a (1427–1456), posebno izdvajam: M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi}
i papska Kurija, ZFFB 16 (1989), serija A: istorijske nauke, 163–177; Spremi}, Despot \ura|,
316–317; A. Veselinovi}, Dubrova~ko Malo Ve}e o Srbiji (1415–1460) (Beograd, 1997). Poznato je
da je Gradi} imao i istaknutu ulogu u ven~awu Milicinih roditeqa 1446. godine, o tome Nedeq-
kovi}, Dubrov~ani u svadbi, 478–524; Spremi}, Despot \ura|, 316–317. Tako|e je zanimqivo
uo~iti i to da su i Gu~eti} i Gradi}, bili ~lanovi poslanstva koje je Malo Ve}e imenovalo za
do~ek Jelene Paleolog kod Lokruma 11. oktobra 1462 (DA, Consilium Minus, vol. 16, 35r, prema mi-
krofilmu Consilium Minus, Arhiv SANU u Beogradu, IV/4), a koje je trebalo da sazna wene namere
po pitawu boravka u Dubrovniku, {to svakako govori o bliskosti veza ovih dubrova~kih plemi}a
sa ~lanovima porodice despota Lazara.
166 Nada Ze~evi}
Prilikom razmatrawa zainteresovanosti papskih krugova za brak o kome

pi{emo, neophodno je imati na umu i to da se uùrbane pripreme za wegovo za-
kqu~ewe vremenski poklapaju sa, isto tako uùrbanim, pripremama Kurije za
jednu posebnu diplomatsku misiju — nagovarawe Venecije da u|e u rat protiv
Osmanlija uz priznavawe vrhovnog papskog vo|stva u pohodu. Kao {to je pozna-
to, ova misija bila je prili~no osetqivo pitawe s obzirom na to da je papinom
planu o povratku Tome Paleologa na Peloponez mleta~ki du`d pretpostavqao
zauzimawe ove oblasti za ra~un Venecijanaca.56 Kada se ovome doda i neskrive-
ni sukob izme|u papskog favorizovawa Tome Paleologa i otvorenog mleta~kog
zahteva da ovaj bude potpuno iskqu~en iz pohoda,57 postaje jasno da Mle~ani
svojom vizijom nisu izazvali samo papskog {ti}enika, ve} i ulogu, a konse-
kventno i autoritet, samog Pija II.58 Vi|en u svetlu ovoga problema, brak izme-
|u Leonarda i Milice lako je mogao da bude rezultat poku{aja Kurije da, vezu-
ju}i svog eksponenta za Leonarda kao mleta~kog vazala, zakulisno oja~a osnovi-
cu za zahtevawe mleta~kog u~e{}a u antiosmanskoj koaliciji pod papinim
uslovima.59
Op{te je poznato da je kqu~na li~nost u sprovo|ewu papske krsta{ke
koncepcije i wenom nametawu Mlecima bila osoba koja je dobrim delom i
osmislila aktivnosti papinog antiosmanskog projekta iz 1462. i 1463. godine
— nikejski kardinal Visarion.60 Na veze izme|u unija}enog Trapezuntskog Gr-
ka jakog carigradskog identiteta i Tome Paleologa ne treba posebno ukazivati
— modernoj nauci dobro su poznati detaqi wihovog bliskog prijateqstva, za-
snovanog jo{ u vreme kada je katoli~ki kardinal tek postajao pravoslavni sve-
{tenik u Moreji pod Teodorom II, kao i podaci o pomo}i i za{titi koju je kao
56 AAV 3: 25, nos. 7488 i 7489 (18. septembar 1463).

57 Archivio di Stato di Venezia, Secreta, 22, fols. 16 (14) i 20 (18), delimi~no u Setton, The
Papacy, vol. 2, 268, n. 28.
58 O tome da Venecijanci nisu mnogo marili za papine krsta{ke planove ni ranije svedo-
~i i papska opomena iz vremena mantovanskog kongresa (1459) u D. Malipiero, Annali Veneti dall’
Anno 1457 al 1500 (Firenze, 1843) in Archivio storico Italiano 7 (1843–1844), pt. 1, 8 (8. Kalende sep-
tembra 1459): œUbi altum cor? Ubi memoria rerum quae vestri maiores pro religione Magnifice gesse-
runt? ‰…Š Non meruit hoc de vobis Christus, Deus vester et noster ‰…Š.Œ Tako|e, Il sogno di Pio II e il
viaggio da Roma a Mantova, Atti del Convegno internazionale (Mantova, 13–15. aprile 2002), eds. A.
Calzona, F. P. Fiore, A. Tenenti (Firenze, 2003).
59 Ne{to kasnije, svakako pre smrti Skenderbega 1468, Mili~ina mla|a sestra Irina
udata je za sina ovog mleta~kog favorita. O wemu Schmitt, Das venezianische Albanien, 508; 598;
599; 603; 606; 607; 622.
60 Iz bogate literature koja se bavi ìvotom i delom ovoga markantnog istorijskog lika
izdvajamo: A. M. Bandinus, De vita et rebus gestis Bessarionis, in L. M. Migne, Patrologiae cursus com-
pletes, series Graeca (=PG), vol. 161 (Paris, 1866), colls. 2–102; H. Vast, Le Cardinal Bessarion (Paris,
1874); L. Mohler, Kardinal Bessarion als Theologe, Humanist und Staatsman, 3 vols (Aken, 1967repr) (za
biografski deo v. vol. 1); L. Brehier, Bessarion in Dictionaire d’histoire et de geographie ecclesiastiqu-
es, vol. 8 (Paris, 1935) 1181–1199; R. J. Loenertz, Pour la biographie du cardinal Bessarion, Orientalia
Christiana Periodica 10 (1944) 116–149; A. Coccia, Vita e opere del Bessarione, Miscellanea franciscana
73 (1973) 265–293; Miscellanea Marciana di studi bessarionei (Padova, 1976); E. Mioni, Vita del cardi-
nale Bessarione, Miscellanea Marciana 6 (1991) 11–219; L. Labowsky, Bessarione, in Dizionario biblio-
grafico degli Italiani, vol. 9 (Roma, 1967) 686–696; J. Monfasani, Byzantine Scholars in Renaissance
Italy: Cardinal Bessarion and Other Emigres (Aldershot, Ashgate Variorum Series, 1995).
katoli~ki kardinal Visarion ukazivao Tomi, kako u vreme wegovog odolevawa

Osmanlijama na Peloponezu, tako i u danima wegovog izbegli{tva.61 Kao pozna-
nik Leonardove tetke Magdalene, Visarion je u isto vreme slovio i za dobrog
poznavaoca porodice Toko.62 Kada se ove ~iwenice pogledaju u kontekstu Visa-
rionovih antiosmanskih poruka iz vremena bliskog ven~awu,63 neizbe`no se na-
me}e pitawe: da li je brak Leonarda i Milice trebalo da posluì kao sredstvo
u ostvarivawu Visarionove namere oslobo|ewa Gr~ke i obnavqawa Vizantijskog
carstva za ra~un wegovog prijateqa Paleologa — za Kuriju jedinog legitimnog
naslednika Carstva na istoku 64 — uz aktivnu pomo} Svete stolice?
Sli~no ostalim politi~kim ~iniocima zainteresovanim za regional-
na doga|awa, direktno li~no priznawe o ume{anosti u sklapawe ovoga bra-
ka Visarion nije ostavio. Ukoliko mu je brak doista sluìo za utvr|ivawe
papine uloge u koaliciji tokom pregovora sa Mlecima u julu 1463, ili, mo-
`da, ~ak i za osigurawe sopstvenog poloàja u Veneciji,65 pomenuti nedosta-
tak priznawa svakako je trebalo da posluì prikrivawu wegovih namera. No,
i bez ovakvog svedo~ewa, senka Visarionovog prisustva u ogranizovawu braka
Leonarda i Milice ~ini se primetnom. Svedok naveden u bra~nom ugovoru
odmah iza dubrova~kog rektora bio je Bla` (Vlaho) Konstancijev,66 bolowski
61 O detaqima ovoga prijateqstva, D. Zakythinos, Le despotat grec de Moree, vol. 2 (Paris,

1953), 333–334; \uri}, Sumrak Vizantije, 223; Harris, Greek emigres, 113. Posebno korisno novije
razmatrawe Visarionove pomo}i izbeglicama sa romejskog istoka, Delacroix-Besnier, Les Grecs
unionistes refugies, 49–73.
62 Visarionu se pripisuje autorstvo za epitaf posve}en Magdaleni Toko, po{tovanoj na
romejskom dvoru po svojoj rafiniranosti i obrazovawu, PP, 4, 94–5.
63 U vreme neposredno pred sklapawa braka Leonarda i Milice, Visarion je uputio enci-
kliku qubavi i doktrine Grcima, PG 161, 461 sq., gde je naglasio neophodnost unija}ewa.
64 Op{te je poznato da je papin koncept restauracije vlasti Paleologa prenebregavao
pretenzije na porodi~ni legat Tominog brata Dimitrija, koji je prihvatio osmansku vlast. Do-
bar primer isticawa Tominih prava na vizantijski presto iznad prava wegovog brata dolazi iz
pisma Pija II Firenci 1461, PP 4, 259–264.
65 Pii Comm., 1, 12, 20, pp. 587–588. O Visarionovom poslanstvu u Veneciji u leto 1463,
Pastor, Geschichte der Papste, 221–222. Ideju da je tokom pregovora sa Venecijom Visarion radio
za sopstvenu korist potkrepquje wegova samoidentifikacija tokom 1462–1463. kao „Bessario Ve-
netus,Œ koju, pak, nije isticao u svojoj prepisci sa papom ili krugovima bliskim Piju II. O zna~e-
wu ove identifikacije, J. Monfasani, Bessario Venetus, in Byzantine Scholars, 133–135. Tako|e v. J.
Gill, The Sincerity of Bessarion the Unionist, Journal of Theological Studies XXVI (1975) 377–392.
66 Biografski podaci o ovoj li~nosti navo|eni XVI–XIX veka jednoglasno se slaù u to-
me da je Bla` Konstancijev bio poreklom Dubrov~anin, te da je oko 1444. poha|ao dominikansku
gimnaziju u Bolowi, kao i da je neko vreme nakon toga u Bolowi vr{io najvi{u upravnu funkciju
(o organizaciji vlasti u ovome gradu v. dole, nap. 68). Nasuprot ovom konsenzusu, Blaèv ìvot-
ni put od sredine sedme dekade XV veka tuma~i se toliko razli~ito — izme|u ostalog, navodi se
da je bio trebiwsko-mrkawski biskup, kao i opat benediktinskog samostana na Mqetu — da se za-
kqu~uje kako je osim wega na bliskom {irem prostoru delovao sli~no jo{ jedan klerik istoga
imena, koji je, pak, u jednom trenutku mogao navodno biti i biskup Modona. Kontroverza Blaà
Konstancijevog prati i po pitawu wegovog duhovnog opredeqewa, obzirom na to da mu se u vreme
wegovog boravka na Mqetu pripisuje i poku{aj prelaska iz reda dominikanaca u kongregaciju
benediktinaca ({to je, navodno, osuje}eno bo`jim provi|ewem). Za detaqe o ovome liku v. Farlati,
Illyrici sacri, 298–299; Biografska dela Igwata \ur|evi}a, ed. P. Kolendi}, Zbornik za istoriju,
jezik i kwièvnost srpskog naroda, II odeqewe: spomenici na tu|im jezicima (Beograd, 1935),
168 Nada Ze~evi}
biskup,67 li~nost iz kruga klerika ovoga grada na koje je Visarion imao poseban
uticaj68 i koji su i ne{to kasnije (1472) aktivno u~estvovali u sprovo|ewu Vi-
sarionovog plana udaje Milicine tetke po majci Zoje za velikog moskovskog kne-
za Ivana III Vasiqevi~a (1462–1505).69 Osim Bolowe, biskupa Blaà Konstanci-
jevog i Visariona direktnije su vezivale i druge stvari — od zajedni~ke pripad-
nosti dominikanskom redu,70 preko sli~nih filozofsko-teolo{kih gledi{ta,
do qubavi prema pisanoj re~i.71 Naznakama o Visarionovoj zainteresovanosti za
19;110; 141–144; S. Krasi}, Povjest dubrova~ke nadbiskupije i dubrova~kih nadbiskupa (X–XVI stolje-
}a) (Dubrovnik, 1999), 87. Za pomo} pri nabavqawu ove monografije zahvaqujem se prof. dr fra Be-
nediktu Vujici (Franjeva~ki teolo{ki fakultet u Sarajevu).
67 U svojstvu bolowskog biskupa Blaà Konstancijevog jasno identifikuje Ugovor, 221,
red. 184–185 (œdomino Blasio episcopo Bononiensi, reverendissimi in Christo patris, domini Banassa de
Capitibus de Senis, archiepiscopi Ragusini vicarioŒ), te Ugovor, 216, red. 202–203 (œEgo Blasius Con-
stantini, episcopus Bononiensis et ‰vicariusŠŒ etc.). Ovom prilikom èlim da ukaèm na jednu neja-
sno}u u dosada{wim tuma~ewima navedene Blaève funkcije (Spremi}, Despot \ura|, 551; Ze~e-
vi}, Bra~ni ugovor, str. 221). Naime, prate}i prvonavedenu sintagmu, ova tuma~ewa identifikuju
Blaà kao bolowskog biskupa i vikara dubrova~kog nadbiskupa. Ovakva identifikacija, me|u-
tim, krajwe je neobi~na jer podrazumeva to da je Bla` Konstancijev, u vreme kada je drào najvi-
{i crkveni poloàj u Bolowi (o upravnoj organizaciji u ovome gradu, v. dole nap. 68), istovre-
meno bio vikar (biskup sufragan) podre|en dubrova~kom nadbiskupu (detaqnije o vikarima du-
brova~kih nadbiskupa tokom XV veka Krasi}, Povjest dubrova~ke nadbiskupije, 40; 48, kao i o nad-
biskupima iz ovog vremena, op. cit., passim). Mogu}e re{ewe ovog problema dolazi iz ne{to dru-
ga~ijeg pristupa funkciji genitiva u prvonavedenoj sintagmi, pri ~emu se ovaj pade` u odse~ku
œdomino Blasio episcopo Bononiensi, reverendissimi in Christo patris, domini Banassa de Capitibus de
Senis ‰…Š vicarioŒ svakako moè razumeti u wegovom prisvojnom zna~ewu, ali bi ga u odse~ku œar-
chiepiscopi RagusiniŒ trebalo posmatrati u funkciji genitiva positionis. U tom slu~aju, zakqu~uje
se da je bolowski biskup Bla` Konstancijev uistinu bio vikar, ali ne klerik podre|en ’dubro-
va~kom nadbiskupu Benasi od Sijenskih Kapita’ (o Benasinom identitetu v. dole, nap. 72), ve}
vikar (kako izlazi iz konteksta, poslanik) ’po{tovanog oca u Hristu, gospodina Benase od sijen-
skih kapita pri stolici dubrova~kog nadbiskupa’ (iz ~ega bi se daqe dalo zakqu~iti da Benasa
nije bio li~no prisutan ven~awu, up. Ze~evi}, Bra~ni ugovor, 221).
68 O Visarionovoj upravi ovim gradom u funkciji papinog legata 1450–1455, te wegovim
kasnijim vezama sa ovda{wim klericima, kao i intelektualnom krugu koji je tu formirao, izme-
|u ostalih dela U. Dallari, I rotuli dei lettori legisti e artisti dello Studio Bolognese dal 1384 al 1799,
vol. 1 (Bologna, 1888); Mohler, Kardinal Bessarion, 1, 325–335; E. Nasalli Rocca, Il cardinale Bessario-
ne legato pontifico in Bologna (1450–1455), Atti e memorie della R. Deputazione di storia patria per le
provinze di Romagna ser. 4/2 (1928–1930), 17–80. [to se ti~e upravnog ure|ewa Bolowe, zna~ajno
je ista}i da je nadbiskupsku stolicu Bolowa dobila tek po~etkom XVI veka, kada je i direktno
ukqu~ena u papsku dràvu, te da je do tog vremena visoku upravnu funkciju vr{io biskup papski
legat, koji je vlast nad gradom delio sa ancijanima, œvessilifero di giustizia,Œ narodnim gonfaloni-
jerima, œmassari delle arti e dai sedici riformatori,Œ kao i ~lanovima lokalne porodice Bentivoqo.
69 V. Maku{ev, Monumenta historica slavorum meridionalium vicinorumque populorum, tom 1
(Warsawa, 1874), 309–310.
70 Blaèvu gorqivost u propovedawu posebno isti~e wegov biograf s po~etka XVIII veka,
dubrova~ki dominikanac-erudita Igwat \ur|evi}, v. Biografska dela Igwata \ur|evi}a, 19,
opisuju}i ga kao œtheologus celeber et acutus, concionator foecundus et acerrimus dogmatum divi Tho-
mae propugnator.Œ O jakim vezama — kako profesionalnim tako i li~nim — izme|u izbeglih
gr~kih intelektualaca i dominikanaca na Apeninima koji su bili smatrani duhovnom elitom
svoga vremena C. Delacroix-Besnier, Les Dominicans et la chretiente greque aux XIV et XV siecles (Ro-
me, 1997); eadem, Les Grecs unionistes, 69–70.
71 Kao pripadnici propovedni~kog reda sv. Dominika, Visarion i Bla` su svoja polazna
filozofska gledi{ta zasnivali na u~ewu Tome Akvinskog u kome je prevladavao umeren stav pre-
ma sukobu izme|u platonovske i aristotelijanske misli koji je zna~ajno podelila gr~ku, a zatim
brak Leonarda i Milice treba dodati jo{ i podatak da su Blaà Konstancijevog

na ven~awe uputili sijenski kapiti kao izaslanika gospodina Benase,72 ~iji su
sugra|ani aktivno u~estvovali i u ostalim doga|ajima toga vremena u kojima su
glavni protagonisti bili papa Pije II, Visarion i Toma Paleolog.73 Kada se to-
me jo{ doda i poznata ~iwenica da Visarion stoji u pozadini svih korisnih
kontakata koje su Toma i wegova deca imali na Zapadu, kao i Zojinog braka, a ve-
rovatno i nekih ranijih kontakata porodice Paleolog,74 postaje jo{ izvesnije
i latinsku intelektualnu elitu ovoga vremena. Bez namere da ovom prilikom detaqno ulazim u
bogatu literaturu za ilustraciju Visarionovih teolo{kih stanovi{ta izraènih tokom sedme
decenije XV veka, ovom prilikom upu}ujem na ~uveni Visarionov spis In caluminatorem Platonem,
in Mohler, Kardinal Bessarion, vol. 2. O uticaju u~ewa Tome Akvinskog na pisano delo Blaà Kon-
stancijevog moè se govoriti samo posredno, budu}i da wegov opus u koji se ubrajaju u~ene pro-
povedi nije sa~uvan. Urednik \ur|evi}evog dela, P. Kolendi}, u \ur|evi}, Biografska dela, p.
19; 267, n. 593, navodi da je ne{to od materijala koji se pripisuje ovom kleriku sa~uvano i do ~e-
tvrte dekade XX veka, naàlost, ne preciziraju}i gde i pod kojim naslovom. \ur|evi}, Biograf-
ska dela, 19, Blaù pripisuje jo{ i delo zasnovano na kompilaciji Tome Akvinskog Supra Euan-
gelium S. Ioannis lectura proemium, koje je, navodno, po~iwalo sa œVidi Dominum sedentem super so-
lium excelsum et elevatum.Œ Navedeni po~etak nesumqivo je starozavetni citat, v. Kraq. 1, 22, 19,
2; Qetop. 2, 18, 18, 2; Isaija, 6, 1, 2; Amos, 9, 1, 1, dobro poznat crkvenim piscima sredwovekov-
nog zapada, npr. Bonaventuri (Collationes in Hexaemeron, ed. F. Delorme, Bibliotheca Franciscana
Scholastica Medii Aevi 8 (1934), visio 3, collatio 2, pt. 25, ln. 6).
72 Ugovor, 215, 185–186. Identifikacija ove osobe navedena u Ugovoru predstavqa svoje-
vrsnu zagonetku, budu}i da dubrova~ki dokumenti preostali iz vremena bliskog ven~awu ne po-
miwu ovako nazvanu li~nost. Zanimqivo je da kasniji pisci — od kojih nijedan ne navodi Ugovor
kao svoj izvor — pomiwu neke od delova Benasine identifikacije navedene u Ugovoru („de Capiti-
bus de SenisŒ), ali ih pripisuju drugim osobama. Farlati, Illyircum sacrum, 173, ih, na primer, do-
vodi u vezu sa Fran~eskom II, dubrova~kim nadbiskupom koji je umro od kuge 1465 („Cognomento
de Capitibus, seu capiteus, alter a Francisco Capio sive Campano), dok drugi (Crijevi}, Sladi, Gams,
Razzi, Le{i}, Krasi}, itd.), smatraju da se radi o pripadniku sijenske porodice ¼Kapita½ i bliskom
ro|aku Pija II (detaqniji bibliografski podaci u Krasi}, Povjest dubrova~ke nadbiskupije, 96–97;
99; 103–104; 128 i ibid., n. 392). Identifikacija visokog duhovnika pod imenom „Benassa de Capi-
tibus de SenisŒ data u Ugovoru mogla bi da navede i na zakqu~ak da se radi o pripadniku dubro-
va~ke plemi}ke porodice Bene{i}. Nasuprot ovim mogu}nostima, me|utim, pisawe pape Pija II,
Pii Comm., 1, 8, 12, 7, p. 402, izve{tava da je u vreme blisko ven~awu Leonarda i Milice jedan od
wegovih miqenika bio Bartholomeus Benassai, kapit (caput populi) grada Sijene, pripadnik sijen-
skog aristokratskog roda Benassa (Benassaio), za ~ije ~lanove znamo da su u XV i XVI veku ispo-
qavali jake politi~ke ambicije i stajali u bliskim vezama sa papama iz tog perioda. Iz ovoga
proizilazi zakqu~ak da Benassa pomenut u Ugovoru nije bio dubrova~ki nadbiskup, ve} jedan od
upravnika Sijene, li~nost bliska Kuriji Pija II, koja je bolowskog biskupa Blaà Konstancije-
vog uputila u svoje ime (pretpostavimo po uputama iz papine blizine) u Dubrovnik za priliku
ven~awa Leonarda i Milice. Papina referenca o Bartolomeu Benassai, me|utim, ne stavqa ta~ku
na raspravu o identitetu ove li~nosti — svoga qubimca papa Pije II jasno je pomenuo kao œfalso
cognomento BenassaiŒ!
73 Primeri bliskosti sijenskih uglednika i pape Pija II, zasnovane svakako i na papinom
poreklu iz sijenskog aristokratskog roda Piccolomini, mogu se na}i u Pii Comm., vol. 1, 8, 12, 7,
402; Mohler, Kardinal Bessarion, 3, 563–564; Pastor, Geschichte der Papste, 223 i 228, n. 2. O ulozi
Sijenaca u udaji Zoi za moskovskog kneza, PP 4, XXX (29. juni 1472). O uticaju duhovnih lica na
javni ìvot Sijene u ovom periodu, B. Paton, Preaching Friars and the Civic Ethos: Sienna 1380–1480
(London, 1992).
74 V. dole, nap. 83. Kako je dobro poznato, Visarionu se pripisuje izvestan uticaj na ugo-
varawe braka Jovana VIII i Marije Komnine, }erke Trapezuntskog cara Aleksija IV, v. \uri}, Su-
mrak Vizantije, 222–223. Cf. Brehier, Bessarion, 1182. F. Cerone, La politica orientale di Alfonso di
Aragona, Archivio storico per le province naploetane 27/3 (1902) 601, Visarionu sli~no pripisuje
170 Nada Ze~evi}
da je prisustvo visokog sve{tenika Blaà Konstancijevog na ven~awu 1. maja

1463. doista nosilo pe~at Visarionove li~ne pa`we za sam doga|aj.
Da zakqu~im: uprkos {turosti i neznatnom broju direktnih dokumentar-
nih izvornih informacija o braku Leonarda III Toko i Milice Brankovi}, ~i-
ni se gotovo sigurnim da je ova veza u vreme wenog sklapawa bila vi|ena kao
zna~ajna politi~ka alijansa koja je obe}avala ne samo ispuwewe li~nih inte-
resa novoven~anog para, ve} i nekoliko vi{ih politi~kih planova. Tri meseca
nakon sklapawa braka, u avgustu 1463, strane za koje se ova veza pokazivala ko-
risnom svakako su mogle da budu zadovoqne: strah od osmanskog napada u Du-
brovniku je prolazio,75 Milica i wena majka su se, verovatno na Lefkadi, od-
marale od svojih lutawa,76 Leonardo i Toma, svaki za sebe, o~ekivali su kona-
~an pokret zapadne vojske kako bi se jednom zauvek re{ili Osmanlija, dok je
nikejski kardinal, tada ve} carigradski patrijarh, Visarion, siguran u diplo-
matski uspeh svojih tek okon~anih pregovora sa Mle~anima,77 brojao dane do
pokreta wihove flote, koja je daqe trebalo da pokrene ma|arskog kraqa Matiju
Korvina, ostale evropske sile, a kona~no i samog papu da zauzme vode}e mesto
na krsta{kim la|ama koje bi trijumfalno jedrile ka Gr~koj.78
Vi{estruka politi~ka korist koju je brak Leonarda i Milice nagove-
{tavao, me|utim, nije dugo potrajala. Kao {to je dobro poznato, papska koali-
cija nikada nije bila do kraja okupqena,79dok su Mleci rat vodili na na~in i sa
sklapawe navodnog prvog braka Tomine k}erke Zoi sa sinom duke od Kalabrije; Miller, The Latins,
454, druga~ije o identitetu navodnog mladoèwe. Cf. Harris, Greek emigres, 113, n. 139.
75 Dokumenti dubrova~kih ve}a iz leta 1463. pokazuju da je strah od direktnog napada
Osmanlija, o~ekivan tokom juna, ve} krajem slede}eg meseca prolazio.
76 Kako se slaè ve}ina modernih istori~ara, Milica je nedugo nakon svadbe otputovala
u domen svoga muà radi ostvarewa braka (consummatio matrimonii). Jelena se ubrzo pridruìla
k}erci, svakako nakon 14. juna, kada je dokumentovana jedna wena molba u DA, Diversa Notariae vol.
47, fol. 36v od 14. juna (mikrofilm Diversa Notariae, III/8/7, Arhiv SANU u Beogradu) i 11. okto-
bra, kada je umesto we izvesne poslove u Dubrovniku obavio wen dijak Kozma (za detaqne refe-
rence o tom dokumentu Dini}-Kneèvi}, Sremski Brankovi}i, 25, n. 104). Navedeni dokument od 14.
juna nagove{tava da je Jelena planirala da putovawe obavi do 8. jula (istina, ne kaè se gde, {to
ne treba da ~udi obzirom na to da je ovaj dokument nastao u vreme najve}e osmanske opasnosti po
Dubrovnik). Da Milica tom prilikom nije bila sa majkom zakqu~uje se iz nedostatka poime-
ni~nog pomiwawa Milice u pratwi koja je trebalo da bude uz Jelenu na tom putu (œfamula et comi-
tiuaŒ). Navedeni izraz, osim {to potvr|uje pretpostavke o razli~itom vremenu odlaska majke i
}erke u Toko domen, otvara i pitawe: da li je Milicina mla|a sestra Irina u periodu izme|u bo-
ravka u Dubrovniku (Spremi}, Despot \ura|, 552) i svoje udaje za Skenderbegovog sina (v. gore,
nap. 59) izvesno vreme boravila i u Toko oblasti?
77 O ulasku Venecije u rat protiv Osmanlija kasnoga leta 1463, i toku po~etnih operaci-
ja, Pastor, Geschichte der Papste, 223–261; R. Lopez, Il principio della guerra Veneto–Turca nel 1463,
Archivio Veneto, series 5, 15 (1934) 45–131. Za hronologiju papinog postavqawa Visariona za ca-
rigradskog patrijarha v. Literaturu navedenu u nap. 60.
78 Papa Pije II po~etak krsta{kog pohoda proglasio je Bulom od 22. oktobra 1463, za tekst
v. A. Theiner, Vetera Monumenta Slavorum Meridionalium, vol. 1 (Zagreb, 1863), 474–481.
79 Kako je dobro poznato, u kasno leto 1464, Mleci su u Moreji razoruàli galije nekih
od u~esnika papske koalicije, \enovqani se na papin poziv nisu ni odazvali, dok su umesto tru-
pa ugarskog kraqa Matije Korvina pristizala isprazna obe}awa. Ve} u januaru 1465, Mleci su
ve} pregovarali o miru sa Osmanlijama, J. Nagy — A. Nyari, Magyar diplomacziai emlekek Matyas
kiraly korabol (1458–1490), vol. 1 (Budapest, 1875), no. 187 (29. januar, 1465).
ciqevima koji su samo wima odgovarali.80 Leonardo je jo{ neko vreme dozivao
pomo} pape,81 a ime Tome Paleologa polagano je nestajalo iz pontifovih navoda
o opravdanosti pohoda. Ni Milici Brankovi} nije bilo su|eno da na duè vre-
me izbegne nepogodama koje joj je donosio ìvot — najverovatnije ve} do kraja
1464. brak sa Leonardom prestao je da postoji usled wene smrti, kako se {iroko
veruje, na poro|aju.82 Ne{to ranije (avgust 1464) umro je i idejni vo|a anti-
osmanske zamisli tog vremena, papa Pije II, a mawe od godinu dana nakon toga i
wegov {ti}enik, Milicin deda Toma Paleolog (maj 1465). U godinama koje su
nastupile, Visarion se izme|u novih krsta{kih planova, sve do svoje smrti, no-
vembra 1472, brinuo o za{titi Tomine mla|e dece,83 Leonardo se nastojao do-
dvoriti Veneciji,84 dok je wegova ta{ta, Jelena Paleolog, kao monahiwa mana-
stira Bogorodice Odigitrije na Lefkadi,85 po svoj prilici budno pratila da
miraz wene k}erke zavr{i u rukama jedinog deteta, sina ro|enog Leonardu.86
U politi~kim krugovima tog vremena, brak Leonarda Toko i Milice
Brankovi} brzo je zaboravqen prvenstveno zato {to je bio kratkotrajan, ali i
zato {to je, kao posledica lo{eg politi~kog poloàja oba supru`nika, mogao
da obezbedi jedino trenutne, a nikako dugoro~ne strate{ke ciqeve politi~kih
partija koje su imale o~it interes za wegovo sklapawe. Godine 1477. Leonardo
se ponovo oènio, ovaj put nevestom iz Italije.87 îwenica da je wegova druga
80 Pii Comm., 1, 12, 35, p. 609.

81 Pii Comm., 1, Appendix 2, p. 635.
82 O datumu i uzroku Milicine smrti ne postoji nijedan direktan pouzdan istorijski iz-
vor; svi zakqu~ci o poro|aju kao wenom uzroku poti~u iz kasnijeg perioda. Milica svakako nije
bila me|u ìvima 1467. kada je Sfrances posetio wenu majku na Lefkadi, Sphrantzes, Memorii,
45, 1, 134.
83 Ilustrativni primeri wegove brige za Tomine sinove Manojla i Andriju mogu se na}i
u Visarionovom pismu wihovom pedagogu, Epistola VI, PG 161, 677–685, kao i preceptoru i ~lano-
vima sinoda, PP, 285–295. Visarion je umro u Raveni, a sahrawen je u crkvi sv. Apostola u Rimu.
84 Svi dokumenti navedeni u Nagy–Nyari, Magyar diplomacziai emlekek, vol. 1, nos. 188,
195, 199, 213, 223, 231, 236, za period od 31. januara 1465. do 21. februara 1466, govore o Leonar-
dovom nastojawu da Mlecima bude na usluzi prilikom ure|ivawa mira sa Osmanlijama. Navedena
dokumentacija, ipak, tako|e pokazuje i to da mu Venecijanci nisu mnogo verovali, {to prihvata
i Boì}, Dubrovnik i Turska, 173.
85 Za godinu smrti Jelene Paleolog (mona{ko ime Hipomoni) obi~no se uzima 1473, mada
ima i nekih druga~ijih mi{qewa. O tome Ze~evi}, The Tocco of the Greek Realm, 235–236, n. 819.
86 Spandugnino, De la origine deli Imperatori Ottomani, 166 (Theodore Spandounes, 49), pogre-
{no je izvestio da je Milica Leonardu izrodila jednog sina i tri k}erke. ASN, ATM, Scritture
diverse, busta 42 (2. juni, 1499), fol. 197v, ukazuje na to da se radi o Leonardovim k}erkama iz dru-
gog braka. Nasledno pravo Milicinog potomka nije specifi~no odre|eno Ugovorom, te se moè
zakqu~iti da se tom prilikom trebalo po{tovati obi~aj prema kome mu` moè da poseduje miraz
prve ène sve do punoletstva naslednika ili svoje ponovne ènidbe. Hronologija sklapawa we-
govih brakova kao da ukazuje na to da se on na drugi brak odlu~io upravo u vreme punoletstva we-
govog sina iz braka sa Milicom. O naslednim pravima dece u slu~aju smrti majke koja su po{to-
vana u Dubrovniku, Dini}-Kneèvi}, Poloàj ène, 117–118.
87 ASN, ATM, Scritture diverse, busta 43, 60r–60v (26. februar 1477). Potvrda braka zabele-
èna je 8. juna 1477 (dokument se nalazio, prema E. Ricca, La nobilta delle due Sicilie, vol. 3 ‰Napoli,
1875Š, 278, u kasnije uni{tenom napuqskom Registru Ferdinanda, In matrimonium fol. 62), a pratila
ju je i odgovaraju}a papska dispensacija (prema Ricca, loc. cit., tako|e u registru Ferdinanda, In
matrimonium, fol. 64). Ni ovoga puta brak nije sklopqen u porodi~noj oblasti ve} u Napuqu, niti
172 Nada Ze~evi}
supruga stajala u bliskoj ro|a~koj vezi sa napuqskim kraqem Feranteom, ~ija

je politi~ka mo} Leonardu tada mogla ponuditi najizgledniju pomo} u odbrani
od Osmanlija — wihov kona~ni udar na jonska ostrva bio je pitawe dana88 —
dobro pokazuje da je Leonardo ponovo u{ao u brak iz trenutnog politi~kog in-
teresa. No, u vreme kada je porodica Toko izgubila posed u Gr~koj (1479), a Leo-
nardo sa porodicom ve} izbegao u Napuq, prvi brak posledweg despota iz ove
porodice koji je vladao gr~kim oblastima neo~ekivano ponovo dobija na zna~a-
ju. Bra~nu vezu sa srpskom princezom Milicom Brankovi} Leonardo III Toko je
u italijanskim krugovima, koje je obilazio traè}i pomo}, predstavqao kao
svoju direktnu vezu sa legitimitetom Paleologa i uop{te vizantijskom car-
skom tradicijom. Imaju}i to u vidu, moè se re}i da se prvi brak Toko gospo-
dara jo{ jednom pokazao sredstvom ispuwavawa wegovih trenutnih interesa.89
Istina, ovoga puta ti interesi nisu bili nametnuti osmanskim osvajawem, ve}
finansijskim i socio-kulturnim te{ko}ama koje je Milicinom muù donela
neèqena repatrijacija.90 Svako kasnije, kako se ~ini iz perspektive dana-
{weg vremena, prenagla{eno, narativno tuma~ewe oro|avawa latinskog gospo-
dara sa pripadnicom srpsko-vizantijskog vladarskog kruga, zasnovano je, da-
kle, ve} u samom svom polazi{tu, na „situacijskim interpretacijamaŒ u~esni-
ka ove veze, nastalih ne samo u vreme trajawa samog braka, ve} i nakon wegovog
okon~awa.91
mu je Leonardo li~no prisustvovao, a jedan od wegovih specijalnih izaslanika koji su pratili

doga|aj i ovoga puta bio je Galasije Ruso.
88 Kona~no zauzimawe oblasti pod vla{}u porodice Toko Osmanlije su izvele krajem av-
gusta — po~etkom septembra 1479. Miller, The Latins, 485–486.
89 I. De Volterra, Il diario Romano, ed. E. Carusi, in Rerum Italicarum Scriptores, ed. L. Murato-
ri, vol. 23: 3 (series nova) (Citta di Castello, 1904), 12, ad ann. 1480; Buchon, Nouvelles recherches, 2,
no. 49, 355. Porodi~ni arhiv (posebno busta 11) obiluje brojnim referencama kasnijih Toko, kao
i wihovih geneologa, na wihove direktne veze sa vizantijskim tronom putem Leonardove prve
bra~ne veze.
90 Ze~evi}, The Tocco of the Greek Realm, 242–254. Cf. Miller, The Latins, 487.
91 Za neke aspekte situacijskog prikaza u sredwovekovnim tuma~ewima pro{losti poseb-
no su korisna dela P. J. Geary, Phantoms of Rememberance: memory and oblivion at the end of the
first millennium (Princeton, 1994); G. M. Spiegel, The Past as Text: The Theory and Practice of Medie-
val Historiography (Baltimore–London, 1997); G. Croenen, Princely and Noble Genealogies, Twelfth to
Fourteenth Century: form and function, in The Medieval Chronicle: Proceedings of the 1st International
Conference on the Medieval Chronicle, Driebergen/Utrecht 13–16. July 1996, ed. E. Kooper (Amster-
dam–Atlanta, 1999) 84–95.
Nada Ze~evi}
THE FIRST MARRIAGE OF DESPOT LEONARDO III TOCCO
The marriage between Leonardo III — the last member of the Tocco family
who ruled the Heptanese (1448–1479) — and Milica Brankovi}, the daughter of the
Serbian Despot Lazar Brankovi} and Helen Palaiologos, concluded in Dubrovnik on
May 1 1463, is an intriguing issue: it was concluded under unusual circumstances,
and its significance was variously presented by the couple’s earlier and later contem-
poraries. An analysis of several historical sources (mainly those of documentary cha-
racter, also some of a narrative nature) shows that, despite the bellitlement of its sig-
nificance made by some of the pair's contemporaries, the marriage was generaly se-
en as a prospective alliance, designed not only to satisfy the existential needs of the
couple, but also to enhance the interests of various important political factors of the
time: Thomas Palaiologos, the authorities of Dubrovnik, the Roman Curia, and Car-
dinal Bessarion.
As widely known, the political prospectives opened by this marriage were not
fully accomplished due to the short duration of this relationship (Milica died soon af-
ter the wedding). Yet this conjugal alliance proved useful for the Tocco party even
after its conclusion. In the time following Leonardo's flight from the Ottomans to
Naples (after 1479), he referred to the lineage with Milica as an alliance with the
Byzantine imperial family, supposedly in order to achieve certain benefices from the
Italian environment where he rapatriated.
In paralel to the analyisis of the sources about the motives and significance of
the first marriage of the last Tocco despot, in this paper I also deal with several pro-
sopographic and topographic details of regional importance, mentioned on the occa-
sion of the Tocco-Brankovi} wedding ceremony (e.g. Bishop of Bologna Blasius
Constantii, Paliki, etc.).
UDK: 091=861:271.22–564“14”
Tatjana Subotin-Golubovi}
KALENDARI SRPSKIH RUKOPISA

PRVE POLOVINE Hç VEKA
Me|u brojnim sredwovekovnim rukopisnim kwigama koje u svom sastavu
imaju kalendar, po bogatstvu gra|e posebno se isti~u prolozi. Novi tip ovih
kwiga, poznat kao stihovni prolog, preveden je na srpskoslovenski jezik krajem
XIII ili po~etkom XIV veka. Najstariji prepisi stihovnih prologa sa~uvani su
od sredine XIV veka, ali se wihov broj umnoìo tek pred kraj tog stole}a, te ta-
ko tek s po~etka XV veka postoji ve}i broj sa~uvanih prepisa, {to omogu}ava si-
stematska istraìvawa, kako hagiolo{ka, tako i tekstolo{ka. U radu su obra|e-
ni kalendari nekolicine stihovnih prologa i odgovaraju}ih mineja za mesece
jul i avgust.
Postoji vi{e vrsta sredwovekovnih kwiga koje sadrè mesecoslove. Ta-

kva su jevan|eqa, apostoli, psaltiri s posledovawem, mineji, prolozi. U vi-
zantijskoj kwièvnosti zastupqeno je vi{e tipova zbornika u kojima je hagio-
grafski materijal raspore|en po kalendarskom redosledu, a oni se me|usobno
razlikuju kako po strukturi i sastavu, tako i po tekstolo{kim odlikama. Rana
ìtija, koja su nastajala u prvom redu na osnovu martirija (mu~eni~kih akata)
prvih hri{}ana, vremenom su se umnoàvala, pa se vremenom javila i potreba
da se taj narasli materijal prikupi, sistematski sredi i kodifikuje. Postoja-
we zbornika ovakvog sadràja posvedo~eno je u VI i VII veku (poznati su kao
martirolozi); iz prve polovine X veka poti~e Minologion Simeona Metafra-
sta; s kraja X ili samog po~etka XI veka poznat je Minologion cara Vasilija;1
u drugoj ~etvrtini XI veka sastavqen je tzv. Petrov sinaksar (tako|e carigrad-
skog porekla); wemu je veoma blizak tzv. Sirmundov sinaksar iz druge polovine
HÇ veka (poznat i kao Carigradski prolog ili Prolog Velike Crkve, najstariji
prepis je iz XII veka);2 krajem XI ili po~etkom XII veka Vasilijev Menolog
preradio je Konstantin, episkop Mokise u Kapadokiji. Petrov sinaksar po-
1 Vasilijev Menolog je prema rukopisu Vaticanus graecus 1613 objavqen u: Patrologia Grae-
ca t. CXVII (1864).
2 Synaxarium ecclessiae Constantinopolitanae e Codice Sirmondiano. Opera et studio Hyppolyti
Delehaye, Bruxellis 1902.
176 Tatjana Subotin-Golubovi}
sluìo je kao osnov za jedan sasvim nov tip prologa — za tzv. stihovni prolog;
najve}i broj stihova koji prethode ìtijima neujedna~enog obima sastavio je
Hristifor Mitilenski, sudija u Paflagoniji (u prvoj polovini XI veka), a za-
tim ga je jo{ jednom redigovao Mavrikije, |akon Velike Crkve (negde tokom
druge polovine XII veka). Iz ovog sumarnog pregleda razvoja prologa vidi se da
je glavni centar u kome se prikupqala i kodifikovala ova vrsta gra|e bio Ca-
rigrad.3
Prolozi su srazmerno malo bili prou~avani bilo da se radi o wihovom
sastavu, bilo da su u pitawu tekstolo{ka istraìvawa. Svojevremeno je V. Mo-
{in obratio pa`wu na slovensku tradiciju Prologa Konstantina Mokisijskog
pa je, u sklopu svojih istraìvawa, ustanovio da je sa~uvan srazmerno veliki
broj wegovih ju`noslovenskih prepisa (najmawe petnaest).4
Slede}e obimnije istraìvawe problematike slovenskih prologa nasta-
lo je kao sporedni rezultat izrade opisa rukopisa manastira De~ana.5 D. Bog-
danovi} je tom prilikom obratio pa`wu na grupu de~anskih stihovnih prolo-
ga. Mo{in je u svom ve} spomenutom radu izneo mi{qewe da su stihovni pro-
lozi prevedeni na Balkanu u tre}oj ~etvrtini XIV veka.6 Me|utim, uvid u mno-
go {iri materijal, kao i novija i preciznija filigranolo{ka datirawa poje-
dinih rukopisnih zbirki, omogu}ili su Bogdanovi}u da ovu granicu pomeri na
po~etak XIV, ili ~ak i i na sam kraj prethodnog, XIII stole}a. Isto tako, Bogda-
novi} je izneo stav da je prevod stihovnog prologa nastao u srpskoj sredini,
~emu bi i{la u prilog i ~iwenica da su najstariji sa~uvani stihovni prolozi
upravo pisani srpskom redakcijom, dok se kod ostalih Slovena isto~nog obre-
da oni javqaju mnogo kasnije, a i zastupqeni su u mawem broju u odnosu na srp-
ske.7 Tako bi se i prevo|ewe stihovnih prologa moglo staviti u vreme vladavi-
ne kraqa Milutina i povezati sa liturgijskom reformom koja se upravo tada
odvijala u okviru srpske crkve. Devet de~anskih stihovnih prologa (i dva mi-
neja u koje su ukqu~eni ovi sinaksari) omogu}ili su Bogdanovi}u da identi-
fikuje dve osnovne redakcije, i to obe srpske, ju`noslovenskog stihovnog pro-
loga, i obe iz XIV veka. Jednu redakciju nazvao je, uslovno, Lukijevom (D. 55), a
drugu — Varlamovom (D. 52, 53, 54).8
3 Op{ti pregled istorijata i razvoja prologa: Arhiepiskop Sergiè (Spasskiè), Polnáè

mesàceslov Vostoka, t. I. Vosto~naà agiologià, Vladimir 1901; \. Trifunovi}, Azbu~nik srpskih
sredwovekovnih kwièvnih pojmova, Beograd 19902, 317–321.
4 V. Mo{in, Slavenska redakcija Prologa Konstantina Mokisijskog u svjetlosti vizantijsko-slaven-
skih odnosa XII–XIII vijeka, Zbornik Historijskog instituta Jugoslavenske akademije 2 (1959) 17–68.
5 D. Bogdanovi}, Dve redakcije stihovnog prologa u rukopisnoj zbirci manastira De~ana,
Uporedna istraìvawa 1 (1975) 37–72.
6 Nav. delo, 23–24.
7 Verovatno najstariji danas poznati srpski stihovni prolog je rukopis br. 34 manastira
Nikoqca iz sredine XIV veka (1350/60). Bogdanovi} dopu{ta mogu}nost da je od wega stariji ru-
kopis br. 1040, Narodne biblioteke u Sofiji, koji se prema vodenim znacima datira pribli`no
u 1346/56. godinu. Upor. D. Bogdanovi}, Nav. delo, 38 (nap. 5), 64.
8 Ovakva uslovna podela napravqena je prema imenima sa~uvanim u zapisima de~anskih
prologa.
Kalendari srpskih rukopisa prve polovine Hç veka 177
Vi{e stihovnih prologa prepisanih u prvoj polovini XV veka ~uva se

danas i u rukopisnoj zbirci manastira Hilandara: 419 (letwi, posledwa ~e-
tvrtina XIV veka), 423 (zimski, oko 1430/40), 424 (zimski, oko 1420/30), 425
(letwi, sredina XV veka), 426 (letwi, prva ~etvrtina XV veka), 427 (zimski,
druga ~etvrtina XV veka). Istoj rukopisnoj zbirci pripada i nekoliko mineja
u koje su ukqu~eni stihovni prolozi: br. 152 (septembar, druga ~etvrtina XV
veka), 153 (oktobar, druga ~etvrtina XV veka), 229 (maj, druga ~etvrtina XV ve-
ka).9 U potowim vremenima umnoìo se broj i stihovnih prologa i mineja u ko-
je su dodati stihovni prolozi.
Uvo|ewe novog tipa prologa u srpsku sredinu nesumwivo je vezano za
primenu novih bogoslu`benih obrazaca tj. uvo|ewe Jerusalimskog tipika u li-
turgijsku praksu. Do sada su pa`wu istraìva~a u oblasti liturgike uglavnom
privla~ila dva najstarija poznata prevoda ovog tipika na srpskoslovenski je-
zik (Nikodimov i Romanov), ali ne i ostali tipici XIV veka;10 nije uzimana u
obzir ni ~iwenica da je carigradski patrijarh Filotej Kokin izvr{io refor-
mu Jerusalimskog tipika, pa je tako izostalo i prou~avawe uticaja wegovih re-
formatorskih inovacija i izmena i u ovom domenu.
I ranije su bili poznati mineji kod kojih je posle {este pesme kanona
bio dodavan kra}i ili duì tekst prolo{kog karaktera. Me|utim, dok je u sta-
rijem periodu to bio tekst koji se odnosio naj~e{}e samo na glavni spomen da-
na, dotle se, sa pojavom stihovnog prologa, mesecoslovni materijal koji se
ukqu~uje u mineje mnogostruko umnoìo. Dodu{e, i u starijem periodu se u
minej mogao ukqu~iti i ve}i broj prolo{kih tekstova, ali se to retko de{ava-
lo. U de~anskoj biblioteci sa~uvano je i vi{e mineja u koje su ukqu~eni pro-
lozi nove redakcije. Na dva od wih pa`wu je ve} bio obratio D. Bogdanovi} (42
— druga ~etvrtina i sredina XV veka, prazni~ni za septembar — decembar; 45
— sluàbni za decembar, iz druge ~etvrtine XV veka). Naravno, broj sa~uvanih
mineja koji sadrè ovakva prolo{ka ~itawa kojima prethode stihovi mnogo je
ve}i. Treba obratiti pa`wu na ~iwenicu da se mineji ovog tipa pojavquju
upravo na po~etku XV veka, (bar su iz tog vremena sa~uvani oni najstariji me-
|u wima), {to zna~i da je pro{ao onaj prvi talas umnoàvawa samih stihovnih
prologa i zapo~ela wihova primena u procesu racionalizacije umnoàvawa
liturgijskih kwiga. Taj najstariji, u ovom trenutku, meni poznati minej sa
stihovnim prologom prepisan je oko 1400. godine i danas se ~uva u Arhivu
SANU (br. 11); to je minej za februar, i on osim sinaksara u minejskom delu,
9 O hilandarskim rukopisima: D. Bogdanovi}, Katalog }irilskih rukopisa manastira

Hilandara, Beograd 1978.
10 Nikodimov tipik je izgoreo zajedno sa ostalim rukopisima stare Narodne biblioteke,
prilikom bombardovawa 6. aprila 1941. godine, ali su se sa~uvale wegove fotografije, koje su
nedavno i objavqene, te je tako ovaj zna~ajan rukopis postao dostupan nau~noj javnosti: Tipik ar-
hiepiskopa Nikodima. Kwiga prva. Fototipija izgorelog rukopisa Narodne biblioteke u Beo-
gradu. Priredio \. Trifunovi}, Beograd 2004. Upor. jo{ i: L. Mirkovi}, Tipik arhiepiskopa
Nikodima, Bogoslovqe I (XVI)/2 (1957) 12–19; Bogoslovqe II (XVII)/1 (1958) 69–88; isti, Rukopi-
sni tipici srpskoslovenske recenzije, Bogoslovqe IV (XIX)/1–2 (1960) 3–15; isti, Romanov ti-
pik, Zbornik MS za dru{tvene nauke 13–114 (1956) 47–60.
ima jo{ i posebno dodat prolog za februar. Ovakvo udvajawe prolo{kog mate-
rijala predstavqa retkost. Za wim slede: PE] 31 (januar, oko 1425), 42 (jul, iz
prve ~etvrtine XV veka; Zagreb NSB 17 (septembar, po~. XV veka), 16 (jul, prva
~etvrtina XV veka), 18 (maj, prva polovina XV veka).11 Hilandarski mineji
ovoga tipa ve} su ranije spomenuti. Naravno, ovim nabrajawem wihov broj nije
iscrpqen; evidentirawe ovakvih mineja i wihovo sre|ivawe po hronolo{kom
redosledu je preduslov za daqa komparativna i sistematska istraìvawa u
ovoj oblasti. Ovde su pobrojani samo neki od najstarijih poznatih mineja u ~i-
ji je sastav ukqu~en i stihovni prolog; vremenom se wihov broj umnoìo, isto
kao {to su se umnoìli i prepisi samih stihovnih prologa. D. Bogdanovi} je u
svom istraìvawu podrobno obradio januarski stihovni prolog, a tom prili-
kom nije uzeo u razmatrawe nijedan minej u kome se nalaze prolo{ka ~itawa
ove redakcije. S obzirom na to da je Bogdanovi} ustanovio postojawe dve redak-
cije prevoda, bar kada se radi o prolozima za januar, bilo bi neophodno istra-
ìti da li su obe redakcije prevoda (Lukijeva i Varlamova) ravnopravno za-
stupqene u minejima, ili je preovladala jedna od wih. Naravno, povr{ni pre-
gled nije dovoqan, ve} su neophodna mnogo dubqa i pa`qivija istraìvawa
koja }e nam omogu}iti da dobijemo pouzdane odgovore na ova pitawa.
U~inilo nam se da pore|ewe prologa sa minejem moè da pruì dodatna
saznawa o recepciji i uticaju prologa nove redakcije. Zahvaquju}i ovom novom
i veoma bogatom hagiografskom izvoru, u srpskoj se sredini pojavilo mno{tvo
do tada malo poznatih ili ~ak sasvim nepoznatih svetaca i raznih lokalnih,
naj~e{}e carigradskih praznovawa. Oboga}ivawe kalendara naro~ito je upe~a-
tqivo prilikom pore|ewa sa prolozima starije redakcije, npr. Prologom Kon-
stantina Mokisijskog, koji je do trenutka prevo|ewa stihovnog prologa bio
najobimniji izvor — ili boqe re}i œhagiografski priru~nikŒ ove vrste. To i
nije neobi~no, kada se ima u vidu carigradsko poreklo svih prologa koji su
obitavali u srpskoj sredini. Bogdanovi} je u svojoj studiji o de~anskim sti-
hovnim prolozima zakqu~io da su oni nesumwivo uticali na daqi razvoj sred-
wovekovne srpske kwièvnosti.12
Pojava novih svetaca i novih toponima na neobi~an na~in se odrazila u
srpskim rukopisima. Prvo }emo se pozabaviti (u grubim crtama, naravno) sa-
stavom novih prologa. U wima se zapaà nekoliko slojeva; prvi ~ine mu~enici
razli~itih kategorija iz prvih vekova hri{}anstva; drugi sloj ~ine crkveni
velikodostojnici, i to kako isto~ne tako i zapadne crkve, zatim tu su i brojni
sveci (i svetice) iz raznih perioda, a kao posledwi sloj spomenu}emo ve}i
broj lokalnih prestoni~kih praznika, vezanih za carigradsku mikrotoponimi-
11 Osnovni podaci o nabrojanim rukopisima u: D. Bogdanovi}, Inventar }irilskih ruko-

pisa u Jugoslaviji (XI–XVII veka), Beograd 1982.
12 Ugledaju}i se na vizantijske uzore srpski pisci su po~eli da sastavqaju kratke stiho-
ve ispred ìtija svetih Srba (starac Siluan, patrijarh Danilo III, kratko ìtije kneza Lazara
kome stihovi prethode a i slede za wim, Marko Pe}ki, sinaksarsko ìtije Stefana De~anskog —
delo anonimnog autora, ciklus ìtija sremskih Brankovi}a). Upor.: Sinaksar, u: Leksikon srp-
skog sredweg veka, Beograd 1999, 667–668 (T. Subotin-Golubovi}).
ju. Jo{ jedan sloj predstavqaju praznici svetogorskog porekla, a wihovo odsu-
stvo, prisustvo ili pomerawe na prvo mesto u okviru dana (ukoliko su od ra-
nije bili ukqu~eni u kalendar) pokazuju da su rukopisi koji ih sadrè pro-
{li jo{ jednu redakturu na Atosu. Me|utim, tu postoje izvesne razlike koje
mogu biti prouzrokovane i vrstom tipika koji je bio u upotrebi. Tako je npr. 5.
jula u DE^. 53 (stihovni prolog za jun–avgust, iz 1394. godine) na prvom mestu
prepodobni otac Lampad, a tek na ~etvrtom mestu se nalazi Sv. otac Atanasije
koji je isposni~ki ìveo na Atosu i 6 wegovih u~enika koji su poginuli kada
se crkva sru{ila na wih; isti je redosled zadràn i u HIL. 426; u mineju za
isti mesec, PE] 42 (iz prve ~etvrtine XV veka), prep. otac Atanasije Atonski
zauzima prvo mesto, i wegova slu`ba prethodi slu`bi prepodobnog Lampada, a
u sinaksar je ukqu~en isti tekst o Atanasiju i 6 wegovih u~enika koji se nala-
zi i u DE^. 53.
Posebno su interesantni nesporazumi œgeografskogŒ porekla. Nazivi
neobi~nih, dalekih i nepoznatih krajeva, kao mo`da i nedovoqno obrazovawe
pisara ili lo{e razumevawe teksta, ~esto su izvor zame{ateqstva. Tako 9. jula
na{ de~anski prolog (53) pravilno navodi praznik obnove hrama Bogorodi~i-
nog i`6 vâ pigii, a u pe}kom mineju stoji — obnova hrama Bogorodi~inog u
Pergi. U Sirmundovom sinaksaru stoji tou ontoj en tV phgV, a spomen se odno-
si na javqawe Bogorodice 450. godine na jednom od carigradskih izvora; ovaj
doga|aj praznuje se i u petak pashalne nedeqe. Pisar mineja je o~igledno is-
pravio ono za {ta je smatrao da je gre{ka u wegovom predlo{ku, ili mu je do
ruku do{ao ve} ovako ispravqen tekst. U pe}kom mineju (42) za Andriju Krit-
skog (4. jul) stoji da je bio arhiepiskop Krita jerusalimskog — pisar je o~i-
gledno spojio u jedno dva mesta ìteqstva ovog svetiteqa. Jo{ jedan upe~a-
tqiv primer jeste spomen prepodobnog Lazara Galisijskog (17. jula), osniva~a
manastira Vaskrsewa Hristovog na Galisijskoj Gori kod Efesa. (Po Evergetid-
skom tipiku, toga dana se obeleàva prenos wegovih mo{tiju u novu grobnicu.)
Izgleda da je obojici pisara (i mineja i prologa) toponim Galisija predsta-
vqao problem; u DE^. 53 — sveti otac Lazar œi`6 vâ Galisc6i gorïŒ pa je iz-
nad toga dopisan jo{ jedan slog — œl6iŒ; u mineju je uredno napisano œprïpo-
dobni La9arâ, i`6 vâ Galil6ist6i gorï …Œ. Gre{ka je, najverovatnije, preuzeta
u minej zajedno sa prolo{kim ìtijem. Dok pisar prologa zadràva gr~ke nazi-
ve npr. 28. jula kada se obeleàva uspomena svete matere Irine (umrla 921. go-
dine), pa u DE^. 53 stoji — œi`6 l6ìtâ vâ obit6li ZlatovlagaliæaŒ, a u mi-
neju PE] 42 — œvâ obit6li HrisovolantiŒ. Sa prevodom de~anskog prologa po-
dudara se i HIL. 426 u kome se tako|e pojavquje prevod imena spomenute cari-
gradske obiteqi.
Po{to je sadràj letwih meseci (jula i avgusta) posebno interesantan,
odlu~ili smo se da donesemo i potpune kalendare za ova dva meseca, pri tome
ta~no ozna~avaju}i da li se radi o potpunom ìtiju, ili samo o stihovima, ili
samo o pomenu bez stihova. Kao osnov, posluìo nam je prolog br. 426 hilan-
darske zbirke, ali smo obratili pa`wu i na druge, po sadràju bliske rukopi-
se, i to kako prologe tako i odgovaraju}e mineje; to su: DE^. 43 (minej za av-
gust), PE] 42 (minej za jul), DE^. 53 (prolog za letwi deo godine). Ukoliko u
napomeni nije druga~ije re~eno, sastav dana se podudara sa drugim rukopisima
koji su ovom prilikom bili razmatrani.
Mesec jul:
1. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Kozma i Damjan; prep. otac Petar,
biv{i patrikije, u Evandri.13 Samo stihovi: prep. Lav pustiwak; 2000 mu~e-
nica; Sv. mu~. Mavrikije, Sv. 25 mu~enika u Nikomediji.
2. jul Sinaksar sa stihovima: Polagawe rize i pojasa Bogorodi~inog;14
Sv. mu~. Koint. Samo stihovi: Sv. otac Juvenalije, patrijarh jerusalimski.
3. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Akint Kuvikularije, Sv. mu~enici
Marko i Mokijan; Sv. otac Anatolije, arhiepiskop carigradski.15 Samo stiho-
vi: Sv. mu~enici Teodot, Golinduhija i sa wima jo{ Diomid i Evlampije.
4. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. otac Andrej arhiepiskop Krita jerusa-
limskog (sic!); Sv. sve{tenomu~enik Teodor, episkop kirinejski. Samo stiho-
vi: Sv. devojke Kiprila, Aroja, Lukija; Sv.Asklipija ~udotvorica; Sv. mu~. Te-
ofil; prep. Menignos.
5. jul Sinaksar sa stihovima: prep. otac Lampad; pam6tâ báv{ago ~äd6sï
ª Foká s(v6)æ6nnom(ou)~(6)nika i ~ädotvorca. Samo stihovi: Sv. 160 mu~eni-
ca i Lukije; Sv. otac Atanasije Atonski i 6 wegovih u~enika; Sv. mu~enica
Marina; Sv. Marta, majka Simeona Divnogorca.
‰Spomeni svetih u rukopisu PE] 42 razlikuju se i od DE^. 53 i od HIL.
426: sve{tenomu~enik Astije, episkop Dirahiona (u Trajanovo vreme), Sv. mu-
~enica Agnija, prepodobni otac Lampad, Sv. mu~enik Vasilije, Sv. mu~enik
Julijan, Sv. mu~enik Stefan iz Regiona kalabrijskog.Š16
6. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. Sisoje Veliki; Sv. mu~. Isavr, i sa wim
Inokentije, Filik, Asterije,17 Vasilije i Peregrin; Sv. mu~enici Peregrin,
Lukijan, Pompije, Isihije, Papije, Satornik i German. Samo stihovi: Sv. sve-
{tenomu~enik Astije, episkop dirahijski; Sv. Apolonije; Sv. Aleksandrion;
Sv. Epimah; Sv. mu~. Teodot, i Donat, episkop libijski. Samo spomen: Sv. mu~.
Vasilije, i sa wim 70 mu~enika u Skitopoqu; obnova (hrama) Sv. mu~enika
Stefana vâ Rigi kalavr›iscï.
7. jul Sinaksar sa stihovima: prep. otac i ~udotvorac Toma Malein; Sv.
mu~enica Kirijaka. Samo stihovi: Sv. sve{tenomu~enik Evstratije; Sv. mu~.
Polikarp; Sv. mu~. Evangl.18
13 Petar (umro 854. g.) sahrawen je hramu Sv. Evandra, koji je li~no osnovao.
14 U Vlaherni, za vladavine cara Lava Velikog (457–474).
15 DE^. 53 nemaju Anatolija.
16 Ukoliko se u sva tri rukopisa uporedi izbor svetaca 5. i 6. jula, primeti}e se da se 5.
jul u PE] 42 podudara sa sastavom 6. jula u DE^. 53 i HIL. 426.
17 U DE^. 53 — Astije.
18 DE^. 53 nemaju Evstratija i Polikarpa.
8. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. velikomu~. Prokopije. Samo stihovi:

Sv. Teodosija, mati Sv. Prokopija; Sv. 12 èna boqarki; Sv. mu~. Ava.19
9. jul Sinaksar sa stihovima: sve{tenomu~enik Pankratije, ep. tavrome-
nijski; Sv. prep. mu~enici Patermutije, Koprije i Aleksandar. Samo stihovi:
Sv. mu~enici Vijanor i Siluan; Sv. mu~enici Prov i Andrej. Samo spomen:
pam6tâ ñbnovl6n›ä vs6~(â)st(â)nago hrama pr(ï)s(v6)t›6 Vl(a)d(i)~(i)c6 na{6
B(ogorodi)c6 i`6 vâ Pig›i.20
10. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. 45 mu~enika u Nikopoqu Jermenskom;
Sv. mu~. Apolonije; Sv. 10 000 mu~enika koje je u skitovima i po pe}inama va-
trom i dimom podavio aleksandrijski episkop Teofil zbog Isidora prezvitera.
11. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. velikomu~enica Jefimija; Sv. mu~.
Kindej prezviter. Samo stihovi: prep. Lav i`6 vâ ñgradï; Sv. Markijan mu~e-
nik; Sv. mu~. Martiroklej.
12. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~enici Proklo i Ilarije; Sv. mu~e-
nica Golinduhija. Samo stihovi: Sv. mu~enica Vernikija.
13. jul Sinaksar sa stihovima: prep. otac Stefan Savait; Sv. apostol
Akila (od 70). Samo stihovi: Sv. mu~enica Meropija; prep. Sara. Samo spomen:
Sv. mu~. Andrej Stratilat i Iraklije, Favst, Mina i druìna wihova, i sabor
arhistratiga Gavrila, i pam6tâ s(v6)t(a)go m(ou)~(6)nika Mamanta, ñbâ onâ
polâ Sigmata.
14. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Just; prep. otac Onisim ûdotvo-
rac. Samo stihovi: Sv. Josif, arhiepiskop solunski i brat Teodora Studita;
Sv. mu~. Iraklije.21
15. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~enici Kirik i Julita. Samo stiho-
vi: Sv. mu~. Avdim; Sv. mu~. Lolijan. Samo spomen: Sv. blago~estivi car Ju-
stinijan Novi.22
16. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. sve{tenomu~enik Atinogen, episkop u
Pidahti; Sv. mu~. Antioh, brat Sv. mu~enika Platona.
17. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Marina; Sv. mu~. Pavle, Valenti-
na i Teja; Sv. 630 otaca Halkidonskog sabora.23 Samo stihovi: Sv. mu~enici
Esperat i Veronikija; prep Lazar i`6 vâ Galilïiscï gorï postiv›i s6; Sv.
Onisifor i Porfirije.
19 Ovoga dana DE^. 53 imaju jo{ œoba Trifuna, Antioha i NikostrataŒ.

20 Praznik osve}ewa crkve Bogorodi~ine œna izvoruŒ ustanovqen je u spomen pojave Bogo-
rodice ne izvoru u Carigradu (450. godine). Ovaj doga|aj praznuje se i u petak pashalne nedeqe.
Upor.: Arhiepiskop Sergiè (Spasskiè), Polnáè mesàceslov Vostoka, t. II, Svàtoè Vostok, ~astâ
pervaà, Vladimir 1901, 208.
21 DE^. 53 imaju jo{ i sv. cara Justijana (sic!) Novog.
22 U hagiolo{koj literaturi je izneto mi{qewe da je spomenuti car Justinijan Novi za-
pravo Justinijan Rinotmet (685–695), koji je bio sahrawen u Sv. apostolima.
23 U minejima XIII i XIV veka pomen otaca êtvrtog vaseqenskog sabora pada 16. jula.
18. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~enik Emilijan, Sv. mu~. Ijakint.
Samo stihovi: Sv. mu~. Markel; prep. Pamvo. Samo spomen: Sv. otac Stefan,
arhiepiskop carigradski; prep. otac i ispovednik Jovan, mitropolit halki-
donski; obnova crkve presvete Bogorodice u Kalikratiji.24
19. jul Sinaksar sa stihovima: prep. otac Dij; prep. mati Makrina. Samo
stihovi: Sv. 4 isposnika; Sv. Apolinarije i Vitalije. Samo spomen: prep. otac
Grigorije Novi ispovednik
20. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. prorok Ilija.
21. jul Sinaksar sa stihovima: prep. otac Simeon, Hrista radi Jurodivi,
i Jovan; Sv. prorok Jezekiq. Samo stihovi: Sv. mu~enici u Meletini; Sv. mu-
~enici Just i Matej; Sv. Ignatije Stironit; Sv. mu~. Evgenije. Samo spomen:
Sv. mu~enici Teodor, Georgije; sâborâ s(v6)t(a)go El6vò6r›a bli9â Ksirolo±a,
i Sv. mu~. Akakije vâ Eptaskalï, i Sabor svete Bogorodice u Armati.25
22. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mironosnica Marija Magdalena; Sv.
mu~enici Trofim i Teofil. Samo stihovi: Sv. mu~enica Markelija; Sv. Amo-
nije, episkop rimski.
23. jul Sinaksar sa stihovima: prenos mo{tiju Sv. mu~. Foke iz Sinope;
Sv. mu~. Foka Novi. Samo stihovi: prep. Ana i`6 vâ L6vkatï; Sv. mu~enici
pobijeni od strane Bugara. Samo spomen: Sv. 7 mu~enika u Haldeji; Sabor Sv.
proroka i prete~e Jovana Krstiteqa vâ Ñlimpji, bli9â s(v6)t(a)go òomi vâ
Anò6mji.
24. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~enica Hristina; Sv. prepodobna
Evpraksija; prepodobna Olimbijada. Samo stihovi: Sv. mu~. Kapiton; Sv. Jer-
mogen.
25. jul Sinaksar sa stihovima: Uspewe Sv. Ane; 165 svetih otaca koji su
skupili na saboru protiv Origena;26 spomen hri{}ana koje su Bugari pobili;
Sv. mu~enici Sankt, Satur, Atal i Blandin. Samo stihovi: Sv. mu~. Apion; Sv.
mu~enica Jerusalima. Samo spomen: prep. otac Simeon i`6 vâ ñgradï; obnova
(hrama) arhan|ela Mihajla i`6 vâ Hallïhâ; Sabor sv. Bogorodice bli9â novaa-
go prïdïla.
26. jul Sinaksar sa stihovima: sve{tenomu~enik Jermolaj, i sa wim po-
stradali Jermip i Jermokrat; Sv. mu~enica Oreozila.
27. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. velikomu~enik Pantelejmon. Samo sti-
hovi: spomen slepca koga je Pantelejmon iscelio; prep. mati Antusa sâstavl{i
24 U PE] 42 — Kalistratiji. Upor.: Arhiepiskop Sergiè, Nav. delo, 217. Prema Sergiju,
re~ je o obnovi hrama Bogorodi~inog koji su za vladavine Konstantina Velikog podigla dvojica
bra}e Florentije i Kalistrat u Carigradu, a oko koje su se kasnije razvila dva manastira.
25 Sva tri spomena vezana su za Carigrad: hram u Ksirolofu podignut je u vreme cara Ar-
kadija (395–408), hram u Eptaskalu je podignut u vreme Konstantina Velikog, Armatijeva obiteq
tako|e se nalazila na carigradskoj teritoriji.
26 Peti vaseqenski sabor, koji je bio odràn u Carigradu 553. godine.
bl(a)go~âstivou ñbitïlâ mantin6iskuä; Sv. 153 mu~enika ba~ena u more u

Trakiji; prep. Manuil.
28. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. apostoli, srodnici prvomu~enika Ste-
fana, Prohor, Parmen i Nikanor. Samo stihovi: Sv. apostol Timon; Sv. mu~.
Akakije Novi; Sv. mu~enica Drosis vâ roudou 9latou vâvr`6na. Samo spomen:
prep. mati Irina iz Kapadokije l6`6æi vâ ñbitïlá 9latago vlagaliæa; obno-
va crkve presvete Bogorodice vâ D jakonisï.27
29. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Kalinik; Sv. mu~. Evstatije u An-
kiri. Samo stihovi: Sv. apostol Artem (od 70). Samo spomen: Sv. Konstantin,
patrijarh carigradski, (umro 677. godine); Sv. mu~enici — otac, majka i dvoje
dece.
30. jul Sinaksar sa stihovima: Sv. apostoli Sila i Siluan (od 70); Sv.
Jovan Stratilat. Samo stihovi: Sv. Vasiliskos; vâ tâ`d6 d(â)nâ i`6 ª polati
prïho`d6n›6 ~(â)st(â)naago kr(â)sta kâ c(a)r(â)skomou gradou.
31. Sinaksar sa stihovima: prep. Evdokim Novi; Sv. mu~enica Julita i`6
vâ K6sarji. Samo stihovi: Sv. apostol Tihik; Sv. apostol Trofim; Sv. Josif iz
Arimateje; Sv. 12 mu~enica u Rimu. Samo spomen: obnova hrama Bogorodi~inog
u Vlaherni, gde su poloèni wena riza i pokrov.
Mesec avgust:
1. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~enici Eleazar, Solomonida i deca
wena — Antonin, Avim, Gurije, Eleazar, Evsevije, Samon, Markel; Sv. 9 mu~e-
nika postradalih u Sidu pamfilijskom: Leontije, Ata, Aleksandar, Kindej,
Mnisitel, Kirijak, Minej, Katun i Evkled. Samo stihovi: Sv. Papa Novi; Sv.
mu~. Eleazar; Sv. mu~. Kirijak; Sv. Polijevkt.
2. avg. Sinaksar sa stihovima: Prenos mo{tiju Sv. prvomu~enika i arhi|a-
kona Stefana;28 Obretewe mo{tiju sv. mu~enika Dade, Kindilijana i Maksima.
Samo spomen: Obnova crkve Sv. Jovana Bogoslova blizu Velike crkve;29 Sv. Fo-
ka; Sv. 7 otroka u Efesu; spomen blago~astivog cara Justina u Apostolima.30
3. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. oci Dalmatije, Favst i Isakije; Sv.
mu~. Stefan i i`6 sâ nimi. Samo stihovi: Sv. prep. otac Jovan, iguman ñbit-
ïli pat6lari6ská6; Sv. Solomonija mironosnica; Sv. apostol Kuart; prepo-
dobna Teoklita.
27 Hram Bogorodice u Djakonisi (sa ènskim manastirom) nalazio se na potezu izme|u Sv.
Irine i Sv. Sofije.
28 Stefanove mo{ti su prenete iz Jerusalima u Carigrad oko 428. gopdine.
29 Ovaj hram podigao je Justinijan (527–565), a u wemu su se jo{ proslavqali i sv. mu~.
Trifon (1. februara), Jevstatije sa druìnom (13. decembra), mu~enik Antipa (11. aprila), Jovan
Stratilat (30. jula).
30 Krunisawe Justinijanovo.
4. avg. Sinaksar sa stihovima: Prenos mo{tiju prep. mu~enice Evdokije;

Sv. mu~enica Ina; osve}ewe carskog hrama Hrista Svedrìteqa. Samo stiho-
vi: Sv. mu~. Elevterije; Sv. mu~. Tatuil.
5. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~enik Evgenije. Samo stihovi: dva
Sv. mu~enika — Katidije i Katidijan; Sv. Nona, mati Grigorija Bogoslova; Sv.
mu~. Sovel; Sv. Favije, arhiepiskop rimski.
6. avg. Preobraèwe Gospodwe.
7. avg. Sinaksar sa stihovima: prep. mu~. Dometije Persijanac i dva we-
gova u~enika; blago~astive carice Pulherija i Irina — u Svetim apostoli-
ma.31 Samo stihovi: prep. Ior; prepodobna Potamija ûdotvorica; Sv. Narkis,
patrijarh jerusalimski; Asterije Sinklitik; Sv. Perehije; Sv. Sozon Nikomi-
dijski; Sv. mu~. Stirakije.
8. avg. Sinaksar sa stihovima: prep. otac Emilijan, episkop kizi~ki; Sv.
Miron ûdotvorac, episkop kritski. @itije bez stihova: prep. otac Teodosije,
iguman orovski. Samo stihovi: Sv. mu~. Elevterije i Leonid, i deca; Sv. dva
mu~enika; Sveti egipatski isposnici. Samo spomen: Obnova hrama Sv. aposto-
la Petra i Pavla vâ prikrilji s(v6)t(a)go ap(o)s(to)la i b(o)goslova Çñanna
vânoutrâ ~(â)st(â)nago hrama s(v6)tá6 B(ogorodi)c6 vâ Marnakji; prep. Kasi-
jan; spomen pomra~ewa sunca od {estog do devetog ~asa 6399. (891) godine, u
vreme careva Lava i Aleksandra.
9. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. apostol Matej; Sv. mu~enici postrada-
li za svete ikone vâ mïdnáhâ vratñhâ — Julijan, Markijan, Jovan, Jakov,
Aleksije, Dimitrije, Fotije, Petar, Lav i Marija patrikija;32 obretewe neru-
kotvorenog obraza i`6 vâ Kamouljanï spisanâ i`6 vâ s(v6)t(i)hâ ñ(tâ)c6mâ
na{imâ Grjgorj6mâ 6p(i)sk(o)pomâ nisskám(â). Samo stihovi: Sv. Psoe, Sv. An-
tonije Aleksandrijski. Samo spomen: Sv. otac Konstantin, episkop carigrad-
ski — sabor u wegovoj obiteqi.
10. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Lavrentije, Ksist, Ipolit. Samo
stihovi: Sv. mu~enici u Litiji.
11. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. velikomu~enik Evplo; povest o neru-
kotvorenom obrazu. Samo stihovi: Sv. prep. Pasarion; prep. Iron filozof;
obnova crkve Sv. Bogorodice u Eleusi; Sv. mu~. Neofit, Zinon, Gaj, Marko,
Makarije i Gajen — sabor wihov u hramu Sv. Kozme i Damjana u Darijevoj obi-
teqi (u Carigradu).
12. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Fotije i Anikita. Samo stihovi:
prep. Palamon; Sv. 12 mu~enika.
13. avg. Sinaksar sa stihovima: Prenos mo{tiju sv. Maksima ispovedni-
ka; carica Irina, ktitorka Pantokratorova.33 Samo stihovi: Sv. mu~. Panfil
31 Carica Irina je obnovila po{tovawe ikona (797–802). Obe carice su, verovatno, bile
sahrawene u crkvi Svetih apostola.
32 U Carigradu u vreme Lava Isavrijskog 730. godine.
33 U DE^. 43 za caricu Irinu jo{ stoji œu mona{tvu Ksenija monahiwaŒ.
i Kapiton — sabor wihov u hramu Sv. Jefimije u Olimvriji; prep. Sergije i

Stefan; prep. Serid;34 Sv. mu~. Koronat; Sv. Evdoksija carica u Svetim apo-
stolima.35
14. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. prorok Mihej. Samo stihovi: Sv. mu~.
Ursikije; Sv. mu~. Markel, ep. apamejski; Sv. Lukije voin; Uno{ewe ~asnog kr-
sta u palatu.36
15. avg. Uspewe Bogorodice
16. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Diomid. Samo stihovi: prep. He-
rimon; prep. Ravul; Sv. 33 mu~enice u Palestini; prep. Eglon; ~udo u hramu
ìvonosnog isto~nika.37
17. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Miron; Sv. mu~enici Straton,
Filip, Evtihijan. Samo stihovi: Sv. Kiprijan (zajedno sa Stratonom i ostali-
ma). Samo ìtije: Sv. mu~. Pavle i Julijanija. Samo spomen: Sv. mu~. Levkije,
Koronat i druìna wihova; sabor Bogorodi~in u Elenijani.38
18. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Flor i Lavr; Sv. mu~. Jermo, Se-
rapion i Polijen. Samo stihovi: s(v6)to6 mno`âstvo niæjihâ 0 i`6 idñlá
sâkrô{i{6 0 ñgn7mâ skon~a{6. Samo spomen: Sv. mu~enica Julijanija bli9â
Strovila; Sv. mu~. Leont; 4 isposnika u pustiwi.
19. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. Andrej Stratilat i s wim jo{ 2500
postradalih; Sv. mu~enici Timotej i Agapije i Teokla. Samo stihovi: Sv. mu~.
Evtihijan.
20. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. prorok Mihej; Sv. mu~. Sevir, Mem-
non, Kentirion. Samo stihovi: Sv. 37 mu~enika u Vizoji tra~koj. Samo sinak-
sar: Sv. mu~. sve{tenici Iliodor i Dos. Samo spomen: Sv. mu~enica Fotinija
vân6 vratâ vlah6rânskihâ; Sv. otac Pavle, arhiepiskop carigradski.39
34 U DE^. 43 — Iserid.
35 U DE^. 43 — carica Evdokija, umrla u Sv.apostolima. (Isto i u Sirmundovom sinaksaru).
36 Povratak ~asnog Krsta iz Sv. Sofije u carsku palatu.
37 U DE^. 43 (minej za avgust) — glavni praznik ovoga dana je Prenos ubrusa iz Edese (u
Sv. Sofiju u Carigradu), koji se dogodio 944. godine u vreme Konstantina Porfirogenita; za
wim sledi sv. Diomidije. Interesantno je da u prologu Arhiva SANU br. 53 (prepisanom u mana-
stiru Lesnovu 1330. godine), spomen prenosa ubrusa stoji na drugom mestu, posle velikog zemqo-
tresa i pre Diomidija i mu~enika Mirona. U HIL. 426, me|utim, ovog praznika uop{te nema.
Interesantno je, me|utim, da srpski mineji XIV veka imaju slu`bu Ubrusu (DE^. 32, UB Beograd
]orovi} 17, Narodna biblioteka Srbije 647/ Bratkov minej).
[to se ~uda vezanog za ìvonosni isto~nik ti~e, kada je voda prvo nestala a zatim se po-
javila, izneta je pretpostavka da je ovime obeleèn doga|aj iz 554. godine (u vreme Cara Justini-
jana), kada je stra{an zemqotres pogodio Carigrad.
38 Ovoga dana DE^. 43 imaju, osim mu~enika Mirona, samo jo{ Sv. mu~enike Stratona,
Filipa, Jevtihijana (ìtije) i Sv. mu~enike Levkija i Koronata sa druìnom.
39 U DE^. 43 umesto proroka Miheja pojavquje se Sv. prorok Samuilo, a isto tako i Sv.
mu~enica Fotina kod kapije vlahernske; ostalo je isto kao u HIL. 426.
21. avg. Samo sinaksar: Sv. apostol Tadej, koji je kelevej. Sinaksar sa sti-
hovima: Sv. mu~enica Vasa i ~eda wena — Teognija, Agapije i Pist. Samo spo-
men: Sv. Teoklitija ~udotvorica.
22. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Agatonik i sa wim Zotik, Zinon,
Teoprepije, Akindin i Sevirijan; Sv. mu~enica Antusija i Amanasije, epi-
skop koji ju je krstio, i sluge wene Neofit i Hrisim. Samo stihovi: Sv. Iri-
nej, Ior i Oronesim.40
23. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~. Lup; Sv. mu~. Irinej, ep. sirmij-
ski; Sv. sve{tenomu~enik Irinej, episkop lugdanijski; Sv. otac Kalinik, pa-
trijarh carigradski. Samo stihovi: Sv. 38 mu~enika u Trakiji.41
24. avg. Sinaksar sa stihovima: prenos mo{tiju apostola Vartolomeja;
Sv. mu~enik Tatijan; prep. otac Georgije Jezernik.42
25. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. apostol Tit, ep. gortinski, u~enik
Sv. apostola Pavla; Sv. otci Epifanije, Mina, Genadije, Jovan — arhiepisko-
pi carigradski.43
26. avg. Sinaksar sa stihovima: Sv. mu~enici Andrijan i Natalija. Samo
stihovi: Sv. mu~enici postradali sa Adrijanom; Sv. mu~enici Atik i Sisini-
je; prep. Vistion.
27. avg. Sinaksar sa stihovima: prep. otac Pimin; prep. otac Liverije
Ispovednik, arhiepiskop rimski; prep. otac episkop kudrovijski.44 Samo sti-
hovi: Sv. mu~enica Evlampija; ap. Filip koji je krstio u{kopqenika Etio-
pqanina; Sv. Antusa Nova.
28. avg. Sinaksar sa stihovima: prep. otac Mojsej Murin. Samo sinaksar:
prep. otac Serapion. Samo stihovi: Sv. 36 mu~enica;45 sv. Diomid i Lavrenti-
je; pravedni Jezekija; Sv. Ana, k}i Fanuilova.
29. avg. Sinaksar sa stihovima: Usekovawe glave Sv. Jovana Prete~e. Sa-
mo stihovi: prep. Sarmat; prep. Vrijenije; Sv. Jevalije.
30. avg. Sinaksar sa stihovima: prep. otac Fantin ûdotvorac; sve{teno-
mu~enik Filiks, i sa wim Furtunijan, Septemijan, Januarije, Filiks. Samo
stihovi: Sv. 6 mu~enika; Sv. sve{tenomu~enik Filonid, ep. kurijski. Samo
spomen: patrijarsi carigradski Aleksandar, Jovan, Pavle Novi — sabor wihov
u Velikoj Crkvi.46
40 U DE^. 43 ovoga dana proslavqa se i Sv. mu~enik Lup.

41 U DE^. 43 nema tra~kih mu~enika.
42 U DE^. 43 glavni svetac dana je Sv. sve{tenomu~enik Jevtihije, u~enik sv. Jovana Bo-
goslova; prenos mo{tiju apostola Vartolomeja zastupqeno je sinaksarskim ìtijem.
43 U DE^. 43 glavni praznik dana je Povratak mo{tiju sv. apostola Vartolomeja, a za wim
sledi Sv. apostol Tit. Nema spomena carigradskih patrijaraha.
44 Kao i ovde, i u DE^. 43 kudrovijski episkop je bezimen. Me|utim, u Sirmundovom si-
naksaru sa~uvano je wegovo ime — to je sv. Osija Ispovednik (umro 358. ili 359. godine u Kordo-
bi): tou en agioij patroj hmwn Osiou episkopou Koudroubhj.
45 U Sirmundovom sinaksaru — 33 mu~enice.
46 U DE^. 43 sluì se slu`ba svetim carigradskim patrijarsima Aleksandru, Jovanu i
Pavlu, a Fantin ima samo sinaksarsko ìtije.
31. avg. Sinaksar sa stihovima: polagawe ~asnog pojasa i rize, prenos iz

episkopije Zili, pri caru Justinijanu;47 vâ tâ`(d6) d(â)nâ vâspominan›6 báv-
{omô ~äd6si 0 polo`6n›6 ~(â)st(â)naago poasa pr(ï)s(v6)tá6 B(ogorodi)c6 na
c(a)r(i)cô Zoä 0 sâprou`nicou Lâva c(a)ra. Samo sinaksar (bez stihova): spo-
men crkve Bogorodi~ine u Neoriji.48 Samo spomen: Sv. mu~. Fileort; Sv. mu~.
Dijadoh; Sv. apostol Pudije; 4 sveta mu~enika: Mina, Favst, Andreja i Ira-
klije; 4 sveta mu~enika iz Perside pamfilijske.
Tatjana Subotin-Golubovi}
CALENDARS OF THE SERBIAN EARLY
15TH CENTURY MANUSCRIPTS
Within the corpus of Byzantine manuscripts, a prominent place is occupied by

synaxaria, collections of texts in which hagiographic material is arranged according
to the calendar order. The differences among such collections are to be noted in the
structure, composition and size of the texts included. The existence of text collec-
tions in which early hagiographies are compiled and partly codified can be traced
back into the 6th to 7th centuries. The principle center of agglomeration and codifica-
tion of this type of materials used to be Constantinople.
The older type synaxaria, known as prolog in Slavonic tradition, authored by
Constantin from Mokissa, have been preserved in relatively large numbers of South-
ern Slavic transcripts. The prologs of the newer type, the so called “verse prologs”
(regularly preceded by a few short verses), might have been translated, according to
the opinion of D. Bogdanovi}, as early as the end of the 13th century, and in the Ser-
bian environment. This opinion is corroborated by the fact that the oldest hitherto
preserved prologs of this type, dating from the 14th century, were written in the
Serbain redaction of Old Church Slavonic. Bogdanovi}'s studies of prologs is based
on manuscripts from the monastery of De~ani. A relative abundance of verse prologs
is treasured in the library of the monastery of Chilandar. Introduction of the new type
of prolog has undoubtedly been caused by the introduction of the Jerusalem typicon
into the liturgical practice of the Serbian church.
Occasionally, hagiographic texts used to be inserted into menaion acolouthia
after the sixth ode of the canon. Presently the oldest Serbian menaion containing
47 Polagawe ~asnog pojasa i rize Bogorodi~ine u Halkopratiji u vreme cara Arkadija

(395–408).
48 Obnova hrama Bogorodi~inog u Neoriji (iz 5. veka, u Carigradu); hram je obnovqen po-
{to su ga opqa~kali ikonoborci u vreme Mihajla i Teodora (842–867).
hagiographies of the new type is the MS nr. 11 from the Archives of the Serbian
Academy of Sciences and Arts, written sometime around 1400 A.D. Thus menaia
also include multiply augmented hagiographic materials. The comparative analysis
of prologs and menaia for the months of July (MS De~ani 53, Pe} 42, Chilandar 426)
and August (De~ani 43, Pe} 42, De~ani 53) has shown that texts from verse prologs
used to be incorporated into menaia practically unaltered.49
49 Rezime prevela na engleski Jasna Vlaji}-Popovi}.

UDK: 728.82(497.11)“13/14”
Marko Popovi}
ZAMAK U SRPSKIM ZEMQAMA POZNOG SREDWEG VEKA

U radu se razmatra tip utvr|ewa sa primarnim rezidencijalnim funkci-
jama vladarskog ili vlasteoskog dvora, koji bi se na podru~ju srpskih zemaqa
sredweg veka, sli~no evropskim primerima, mogao ozna~iti terminom zamak.
Izloène su strukturalne odlike zamka koje ga izdvajaju od utvr|ewa, kod nas
obi~no ozna~avanih op{tim terminom œsredwovekovni gradŒ.
[irom nekada{wih srpskih zemaqa rasuti su tragovi starih utvr|ewa,

naj~e{}e bezimenih ruina zasutih {utom i obraslih vegetacijom, koje se jo{
uvek opiru vremenu svedo~e}i o minulim epohama. Te ru{evine, koje po pravi-
lu dominiraju isturenim visovima, ili su tek nagove{tene svojim jedva
uo~qivim tragovima, privla~ile su pa`wu i razigravale ma{tu mnogih gene-
racija, o ~emu svedo~e brojne legende o wihovim nekadawim ìteqima. Inte-
resovawe nau~ne javnosti za ova drevna odbrambena upori{ta i{lo je naporedo
sa prvim ozbiqnijim pristupima istorijskim istraìvawima. Do sada je, to-
kom terenskih prospekcija, evidentirano vi{e stotina lokaliteta sa ostacima
starih utvr|ewa.1 Ve}ina ih je u potpunim ru{evinama, koje tek ~ekaju svoje
istraìva~e. Samo je mali broj arheolo{ki istraìvan ili ima uo~qive
ostatke fizi~kih struktura, koje pruàju mogu}nost za dono{ewe utemeqenih
zakqu~aka o nekada{wem izgledu, funkciji i vremenu nastanka, ili etapama
razvoja. Naj~e{}e su u pitawu tragovi utvr|ewa bez jasno vidqivih nadzemnih
ostataka, kojima se hronologija gra|ewa ne moè pouzdano odrediti. Ako je su-
diti prema rezultatima do kojih se do{lo prilikom arheolo{kih iskopavawa,
tamo gde su vr{ena, ili samo na osnovu analize povr{inskih nalaza, kao i ka-
rakteristi~nih toponima,2 na ovom tipu lokaliteta naj~e{}e su u pitawu
1 A. Deroko, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, Beograd 1950; I.

Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Beograd 1970; P. Mijovi}, M. Kova~evi}, Gradovi i
utvr|ewa u Crnoj Gori, Beograd — Ulciw 1975; I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini
vo Makedonija, Skopje 1996; M. Popovi}, Sredwovekovne tvr|ave u Bosni i Hercegovini, Zbor-
nik za istoriju B i H, 1, Beograd 1995, 33–56; Isti, Vladarski i vlasteoski dvor u Bosni i Her-
cegovini, Zbornik za istoriju B i H, 2 (1997) 1–33.
2 Osim tragova praistorijskih brdskih naseobina, lokaliteti sa ostacima utvr|ewa iz
starijih epoha, kako anti~kih i kasnoanti~kih, tako i ranovizantijskih, obi~no nose karakteri-
sti~ne toponime: Gradina, Gradi{te, Gradac i sl.
190 Marko Popovi}
ostaci kasnoanti~kih ili ranovizantijskih utvr|ewa. Lokaliteti sa sredwo-

vekovnim fortifikacijama, gotovo po pravilu se prepoznaju po boqe sa~uva-
nim fizi~kim strukturama, uo~qivim u ve}oj ili mawoj meri iznad ravni tla,
a u pojedinim slu~ajevima i upe~atqivim masama svojih bedema i kula.
Kada su u pitawu sredwovekovna utvr|ewa, interesovawe na{e nau~ne
javnosti bilo je naj~e{}e usmereno na ve}e i boqe o~uvane komplekse, o kojima
ima podataka u izvornoj istorijskoj gra|i. Na tim lokalitetima su prete`no i
vr{ena arheolo{ka istraìvawa, koja su omogu}ila produbqenije analize fi-
zi~kih struktura i pouzdanija datovawa. Ne ulaze}i u kriti~ka razmatrawa is-
hoda dosada{wih istraìvawa sredwovekovnih fortifikacija u oblastima
nekada{wih srpskih zemaqa, zadrà}emo se samo na nekim pitawima koja su
neposredno u vezi sa temom na{eg izlagawa.
U terminolo{kom smislu, ova nekada{wa upori{ta odbrane, gotovo bez
izuzetka, ozna~avana su pojmom sredwovekovni grad.3 Ako po|emo od nekada-
{weg zna~ewa te re~i, kao odrednice koja se prevashodno odnosi na utvr|eno
mesto, ne bi trebalo da bude zabune. Re~ grad, u starosrpskom, kao i u drugim
slovenskim jezicima izvorno se odnosila na ogra|eni, braweni, odnosno for-
tificirani prostor, bez obzira na wegovu veli~inu ili sloènost struktura.
âk su i manastirska obzi|a tokom sredweg veka ozna~avana tim pojmom.4 Po-
menu}emo samo neke primere. U opisu ktitorske delatnosti kraqa Stefana
Uro{a II ostalo je zabeleèno da u Hilandaru pored ostalog on œsazda grad sa
velikom tvr|avomŒ.5 I u ne{to poznijem opisu gra|ewa manastirskog komplesa
u De~anima, jasno se navodi nalog ktitora da se œna vratima toga grada podigne
veliki pirgŒ.6 To sredwovekovno zna~ewe zadràlo se i u poznijim vremenima.
Primera radi, treba pomenuti da je jo{ pre jednog stole}a ogra|eni manastir-
ski kompleks u Studenici lokalno stanovni{tvo nazivalo gradom. Razvojem
naseqa, pojam grada se {iri na utvr|ena podgra|a, odnosno urbanizovane pro-
store, a potom i na neutvr|ene urbane naseobine, dobijaju}i tako svoje sada-
{we zna~ewe.7 Naàlost, ova re~, izmewenog zna~ewa, u savremenom srpskom
jeziku ~esto se, bez odgovaraju}eg obja{wewa, koristi za ozna~avawe sredwove-
kovnih utvr|ewa. To prose~no obrazovane ~itaoce, ali i neke od poslenika na-
uke, navodi na neutemeqene zakqu~ke o etapama urbanizacije srpskih zemaqa u
sredwem veku. Da bi se krenulo ka razre{ewu ovoga problema nephodno je pri-
stupiti razvrstavawu, odnosno tipolo{kom opredeqivawu sredwovekovnih
utvr|ewa, u strukturalnom i funkcionalnom smislu, i to kako fortificira-
nih celina tako i wihovih pojedinih delova. To bi tako|e podrazumevalo i ja-
sno terminolo{ko odre|ivawe, {to je u evropskoj kastelologiji, kada su u pi-
tawu glavni govorni jezici, ve} davno obavqeno. U tom pravcu, kod nas su na-
3 V. St. Karaxi}, Srpski rje~nik, Be~ 1818, 106 (grad, die Festung, arx); Vojna Enciklopedi-
ja 3 (1972) 252–273; Likovna enciklopedija Jugoslavije 1 (1984) 481–486.
4 V: S. Popovi}, Krst u krugu, Beograd, 127–131.
5 @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih, izd. \. Dani~i}, Zagreb 1866, 132.
6 Isto, 226.
7 M. Popovi}, Les villes medievale serbe — developpment et forme, Problemi slavànskoè ar-
heologii, Trudá VI me`dunarodnago kongressa slovenskoè arheologiè, izd. V. Sedov, Moskva
1997, 33–41.
Zamak u srpskim zemqama poznog sredweg veka 191
~iweni tek prvi poku{aji. Ovde vaqa ista}i veoma podsticajan rad o izvor-
nom zna~ewu termina kula kod vizantijskih i srpskih fortifikacija.8
Ne upu{taju}i se u celovito razre{avawe ovog sloènog problema, koji
svakako zahteva posebnu studiju, ovom prilikom poku{a}emo da odredimo, u
prostornom i funkcionalnom smislu, tip utvr|ewa, to jest, dela utvr|ewa ko-
ji bi se mogao odrediti pojmom zamak. U pitawu je termin, poznat i u drugim
slovenskim jezicima, koji je kod nas do sada retko bio u upotrebi. Odgovara
engleskom Castle; francuskom chateau; nema~kom Schloss, ali i Burg; italijan-
skom i {panskom castello; ruskom zamok, u zna~ewu fortificirane rezidenci-
je, odnosno utvr|enog vladarskog ili vlasteoskog dvora. Me|utim, iako je
osnovni pojam jasan, vaqa ista}i da ni u zemqama Zapadne i Sredwe Evrope ova
terminologija nije dosledno primewena, s obzirom na postojawe mno{tva ra-
znolikih primera. Drugim re~ima ~esto je te{ko razgrani~iti utvr|ewa koja
imaju prete`no vojno-strate{ku ulogu od onih gde rezidencijalni kompleks
odnosi prevagu, budu}i da su ~esto te obe funkcije me|usobno povezane. Taj
problem se pojavquje na pojedinim podru~jima i u terminolo{koj ravni. Na
podru~ju francuskog i nema~kog govornog podru~ja postoji praksa blièg, od-
nosno jasnijeg terminolo{kog odre|ivawa. Tako se za mawa utvr|ewa na va-
`nim strate{kim poloàjima, sa jasnom vojnom funkcijom, bez obzira na obim
rezidencijalnog stanovawa, koristi termin chateau-fort, odnosno Burg, dok se
ona koja prevashodno predstavqaju utvr|ene rezidencije ozna~avaju kao chateau,
odnosno Schloss. Me|utim ova podela nije uvek dosledno sprovedna pa nije re-
dak slu~aj da se za jedno isto utvr|ewe u razli~itim prilikama pojavquju oba
navedena termina. Sa druge strane, od vremena Renesanse termini chateau i
Schloss prelaze i na rezidencijalne palate-dvorove izvan urbanih sredi{ta,
bez obzira na to da li imaju elemente fortifikacije ili su u celini neutvr|e-
ne.9 Za razliku od navedene francuske ili nema~ke prakse, engleski castle i
italijansko-{panski castello imaju {ire zna~ewe koje obuhvata obe navedene
funkcije, bez obzira na to koja je od wih primarna. Va`no je napomenuti da
ovaj posledwi, moglo bi se re}i œmediteranski terminŒ sa istim {irim zna~e-
wem, prelazi i u sredwovekovni srpski jezik u oblicima ka{teo ili kostel.
Ovi termini, koji se sre}u u dubrova~kim dokumentima i oblastima bliìm
Pomorju, prevashodno ozna~avaju mawa utvr|ewa strate{kog zna~aja bez pri-
marnih rezidencijalnih funkcija.10 U tom smislu veoma je podsticajan poda-
tak iz ugovora o savezu, koji su 1253. godine sklopili Dubrov~ani sa bugar-
skim carem protiv kraqa Uro{a, gde se pomiwu pored gradova (grade) srpskog
Pomorja, po svemu sude}i fortificiranih urbanih naseobina, i kasteli (ko-
stele) kao utvr|ena vojna upori{ta.11 Ovaj rani primer terminolo{kog razli-
8 J. Kali}, Was verstand man in den mittelalterlichen serbischen Stadten unter œKulaŒ?, Balcano-
slavica 7 (1978) 15–24.
9 L. Villena, Proposal for a multilingual Glossary on medieval military architecture, Bulletin IBI
(International Burgen-institut) 26–27 / 1969, Arnheim 1974, 14–41.
10 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma Ç/2, Beograd — Sr. Karlovci 1934, 120
(dokument kraqa Stjepana Toma{a o savezu sa Dubrov~anima 1451. g.) i 177 (pismo hercega Vlatka,
oko 1466. g.).
11 Q. Stojanovi}, nav. delo, 20.
192 Marko Popovi}
kovawa vrsta fortifikacija u srpskoj sredwovekovnoj jezi~koj praksi zahteva

posebnu razradu, koja izlazi iz okvira ovoga rada.
Pre nego {to pre|emo na razmatrawe na{e gra|e, neka nam bude dozvoqe-
no da se ukratko osvrnemo na nastanak, postupni razvoj i pojavne oblike ovog
tipa sredwovekovnog utvr|ewa. Kao {to je poznato, zamak nastaje u zemqama Za-
padne Evrope u nemirnim vremenima 9–10. veka, sa ciqem da posedniku zemqe,
kako lokalnom vlastelinu tako i predstavnicima krupnog plemstva, ukqu~uju-
}i i vladara, omogu}i bezbedan boravak, a po mogu}stvu i pribeì{te za lo-
kalno stanovni{tvo. Ova utvr|ewa, prvobitno gra|ena u vidu zemqano pali-
sadnih fortifikacija, tokom 11, a naro~ito 12. veka dobijaju zidane strukture,
koje se u narednim stole}ima posebno usavr{avaju, slede}i razvojne tokove
evropske vojne arhitekture zasnovane na iskustvima iz krsta{kih ratova.12
Prvi i sredi{wi element zamka predstavqala je masivna stambena kula — keep
ili donjon sa dvori{tem okruènim obzi|em, spoqnim rovom i brawenim ula-
zom. Prostor dvori{ta, u tom ranom razdobqu, bio je namewen pomo}nim zda-
wima — boravi{tu posluge, skladi{tima, kowu{nici i sl.13 U daqim etapama
razvoja, posebno tokom 13. i 14. veka, zamak dobija sve sloènije strukture, ali
i nove vojno-strate{ke funkcije. Pored donòna, koji gubi centralnu pozici-
ju, ali ostaje posledwe upori{te odbrane, grade se visoki solidni bedemi sa
vi{e kula, ispred kojih se obrazuju i spoqne linije odbrane. Glavnu unutra-
{wu funkcionalnu promenu predstavqa pojava rezidencijalnih zdawa koja,
oslowena na bedeme, okruùju sredi{we dvori{te. Tu se, uz odaje namewene
stanovawu, kao najzna~ajniji prostor izdvaja velika dvorana u kojoj se odvijao
javni ìvot sredwovekovnog dvora.14
Uz neke od zamkova pojavquju se i podgra|a, kao za~etak urbanih struktu-
ra koje se naknadno fortificiraju obrazuju}i sloène brawene celine. Zapad-
noevropski zamkovi grade se u okviru feudalnih poseda, uz poku{aj prilago|a-
vawa prednostima reqefa, {to je naro~ito izraèno u zemqama nema~ke krune,
gde su gotovo po pravilu gra|eni na dominantnim, te{ko pristupa~nim viso-
vima.15 Pored ovog uobi~ajenog tipa, javqaju se i zamkovi u okviru sistema ur-
banih fortifikacija, naj~e{}e kao vladarske rezidencije, koji zadràvaju
svoju unutra{wu strukturu sa donònom i stambenim zdawima. U tom smislu,
podsetimo se Tauera u Londonu, Luvra ili prigradskog Vensenskog zamka u Pa-
rizu, sigurno posledweg i najboqeg predstavnika te vrste u evropskoj vojnoj
12 G. Fournier, Le Chateau dans la France medievale, essai de sociologie monumentale, Paris

1976; P. Warner, The Medieval Castle, New York 1971; E. Fugedi, Castle and society in the medieval
Hungary (1000–1437), Budapest 1986; T. E. Lawrence, Crusader Castles, A New Edition With Introduc-
tion and Notes by D. Pringle, Oxford 1988; Ch. Clouson, Castles in medieval society, Oxford 2004.
13 A. Chatelain, Donjons romans des Pays d’Ouest, Paris 1973; R. Ritter, Chateaux, donjons et places
fortes l’architecture militaire francais, Paris 1953; P. Heliot, Les origines du donjon residentiel et les don-
jons-palais romans de France et Angleterre, Cahier de civilisation medievale XVII, (Poitiers 1974), 217–234.
14 Istorija privatnog ìvota 2, Od feudalne Evrope do renesanse, priredili F. Arijes i
@. Dibi, Beograd 2001, 353–374; F. i X. Xajs, @ivot u sredwovekovnom zamku, Beograd 2005, 51–65.
15 O. Piper, Burgenkunde, Bauwesen und Geschichte der Burgen zunachst innerhalb des de-
utschen Sprachgebeietes, Munchen 1912, 1–37.
arhitekturi,16 zatim Hrad~ana u Pragu17 ili nama bliskih kraqevskih zamko-

va u Budimu i Vi{egradu.18
Za razliku od zapadnoevropskih iskustava, tokovi razvoja vojne arhitek-
ture u Vizantiji i zemqama koje su se razvijale u wenom okruèwu i{li su
drugim putem. U vreme kada nastaju zamkovi na evropskom zapadu, u Vizantiji
nije postojala potreba za takvim vidom bezbednog rezidencijalnog stanovawa.
Carski dvor se nalazio u dobro utvr|enom Konstantinopoqu, dok je lokalna
aristokratija boravila, uglavnom, u utvr|enim oblasnim urbanim sredi{tima,
a ne neposredno na svojim zemqi{nim posedima. U morfolo{kom smislu, vi-
zantijska vojna arhitektura poznaje tip fortifikacija koji po spoqnim odli-
kama podse}a na zamak, ali se od wega razlikuje svojim prevashodnim voj-
no-strate{kim funkcijama.19 To bi na prvom mestu mogla biti citadela ili
kula, kao upori{te posledwe odbrane, u kojem boravi zapovednik utvr|ewa.
Formalne sli~nosti su jo{ ve}e ako zamak uporedimo sa kastelima — malim
utvr|ewima na strate{kim visovima, koji predstavqaju dominantni tip vi-
zantijskih fortifikacija u doba carske dinastije Komnina.20 Vaqa re}i da je
uz ostala dostignu}a vojne arhitekture Romeja, i komninski kastel imao utica-
ja na puteve razvoja zapadnoevropskih fortifikacija. Tek u poznijim razdo-
bqima, nakon latinskog osvajawa Carigrada, u gr~kim zemqama na Balkanu po-
javquju se prva utvr|ewa sa tipolo{kim odlikama zamka.21
Da bi se jasno razgrani~ili funkcionalno razli~iti tipovi utvr|ewa,
koji su u korpusu svojih fortifikacija ~esto veoma sli~ni, potrebno je ukrat-
ko se zadràti na wihovoj komparativnoj analizi. Zamak u okviru sloène
utvr|ene celine, svojim osnovnim elementima odbrane, ne razlikuje se gotovo
uop{te od tvr|avske citadele ili kule-akropoqa, odnosno unutra{weg utvr|e-
wa kada su u pitawu vizantijske fortifikacije. Zajedni~ka im je odlika so-
lidna bedemska ograda, odre|eni broj kula na najpogodnijem poloàju za odbra-
nu, i braweni ulaz. Posebnu ulogu u sistemu odbrane u oba slu~aja ima glavna
kula — donòn, koja se moè nalaziti u sredi{tu utvr|enog prostora ili, {to
je ~e{}e u kasnijim epohama, u okviru bedemske ograde. U odbrambenom smislu,
glavna kula-donòn i citadela-zamak imaju funkciju posledweg upori{ta od-
16 G. Janneau, Cites et places fortes en France, L’Architecture militaire, Paris 1979, 42–45.
17 D. Menclova, ]eske Hrady, Praha 1972, tom I. 70–79, tom II. 377–393; E. Hru{ka, Develop-
pment du chateau de Prague, Billetin IBI (International Burgen-institut) 32/1973, Munchen 1977, 17–20.
18 L. Gerevich, A Budai var feltarasa, Budapest 1966; G.Buzas, The remains of the Royal palace
at Vissgrad from the Angevin period, ed. J. Laszlovaszky, Medieval Vissgrad, Budapest 1995, 10–28.
19 C. Foss, D. Winfield, Byzantine Fortifications, An Introduction, Pretoria 1986, 125–168; A. W.
Lawrence, A Sceletal History of Byzantine Fortification, The Annual of the Britisch School at Athens 78
(1983) 171–227.
20 W. Muller-Wiener, Mittelalterliche Befestigungen im sudlichen Jonien, Istanbuler Mitteilun-
gen 11 (1961) 5–122; Foss, The Defenses of Asia Minor Against Turks, Greek Orthodox Theological Re-
view 27 (1982) 145–201; M. Popovi}, Les forteresses du systeme defensif byzantin en Serbie au XIe–XIIe
siecle, Starinar XLII (1993) 169–185.
21 K. Andrews, Castles of the Morea, Princeton 1953, 219–236; A. Bon, La Moree Franque
(1205–1443), Paris 1969, 680–684.
194 Marko Popovi}
brane. Ono {to ih bitno razlikuje u morfolo{kom, ali i funkcionalnom smi-

slu jeste postojawe rezidencijalnog stambenog kompleksa u zamku, ponekad sa
dvorskom crkvom ili kapelom. Toga po pravilu nema u citadeli, koja preva-
shodno ima vojne funkcije, sa prostorima za sme{taj posade, zapovednika utvr-
|ewa, kao i skladi{ta naoruàwa, opreme i zaliha namirnica. Ista razlika se
uo~ava i prilikom upore|ivawa zamkova kao posebnih korpusa, sa iskqu~ivo
vojno-strate{kim utvr|ewima tipa burga ili vizantijskog kastela.
Nakon napred izloènog poku{aja da u op{tim crtama defini{emo po-
jam zamka i izdvojimo ga od drugih tipova utvr|ewa, na{u pa`wu usmeri}emo ka
srpskoj praksi u razvoju fortificiranog rezidencijalnog stanovawa. Utvr|ewa
na podru~ju srpskih zemaqa, kao {to je poznato, u ranijim razdobqima poznog
sredweg veka predstavqala su vizantijsko nasle|e 11–12. stole}a, ili su gra|ena
u vidu skromnih zemqano-palisadnih utvrda, kao {to je to izgleda bio slu~aj u
Bosni. Tokom 13. i prvih decenija 14. veka, uz retke izuzetke, ne uo~ava se pojava
podizawa novih utvr|ewa. Izuzetak u tom smislu predstavqaju samo srpski pri-
morski gradovi i zaposednuta vizantijska urbana sredi{ta na jugu. îni se da u
tim vremenima utvr|ewa nemaju vitalnu funkciju, posebno kada su u pitawu
sredi{we oblasti dràve. Ve}i zna~aj, kako izgleda, mogla su imati samo utvr-
|ewa u grani~nim oblastima.22 U ovom razdobqu ni dvorovi srpskih vladara i
vlastele nisu fortificirani, {to bi ukazivalo na ose}awe relativne sigurno-
sti, naro~ito u odnosu na mogu}a dejstva spoqnog neprijateqa.23
Zamak kao vladarsko, a i vlasteosko sredi{te, ili dvor u okvirima bede-
ma — {to je bilo predmet i na{ih ranijih razmatrawa — predstavqao je u srp-
skim zemqama, u odnosu na onovremenu evropsku praksu, relativno poznu poja-
vu. Tek sa nastupawem nemirnih vremena, od sredine 14. veka, glavne vladarske
i vlasteoske rezidencije sme{taju se u utvr|ene prostore, {to }e u daqem raz-
voju nagovestiti i prototip urbane prestonice. Nagove{taji ove transforma-
cije i promena u organizovawu dvorskog kompleksa uo~avaju se ve} znatno ra-
nije. Vladarski refugijum, istina samo kao privremeno boravi{te, ako je su-
diti prema fizi~kim strukturama, ve} u Rasu24 po~iwe da nali~i na zamak, a
sli~an slu~aj je sigurno bio i sa Petri~em, nedaleko od kompleksa kosovskih
dvorova.25 U funkcionalnom smislu, me|utim, to jo{ uvek nisu bile utvr|ene
rezidencije u kojima vladar duè boravi. Osim tih refugijuma u blizini vla-
darskih kompleksa, neka me|u retkim utvr|ewima u unutra{wosti dràve Ne-
mawi}a mogla bi se tako|e smatrati, uslovno re~eno, fortificiranim dvoro-
vima. Na prvom mestu bio bi to Zve~an, stari vizantijski kastel sa crkvom Sv.
\or|a. On je, po svemu sude}i, krajem 13. i u prvim decenijama 14. veka, imao
22 M. Popovi}, Defensive Systems in the Eastern Part of Yugoslavia, Balcanoslavica 11–12, Pri-
lep 1984–1985, 11–32; Isti, Les forteresses dans les regions des conflits byzantinoserbes au XIVe siecle,
in: Byzantium and Serbia in the 14th century, Athens 1996, 67–87.
23 M. Popovi}, Vladarsko boravi{te Stefana Nemawe u Rasu, Stefan Nemawa — Sveti
Simeon Miroto~ivi, istorija i predawe, izd. J. Kali}, Beograd 2000, 233–245.
24 M. Popovi}, Tvr|ava Ras, 301–306.
25 I. Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi i dvorci na Kosovu, Beograd 1975, 18–22.
zna~ewe povremene vladarske rezidencije, da bi kasnije postao vlasteosko ob-

lasno sredi{te. U okviru bedema citadele, pored ostataka crkve otkrivene su
cisterne, kao i tragovi rezidencijalnih zdawa, od kojih su jo{ sredinom 19.
veka postojale impozantne ru{evine.26 A. Giqferding je bio u prilici da za-
tekne visoko o~uvane zidove jednog monumentalnog dvospratnog zdawa, prema
lokalnoj tradiciji œkraqevske pala~eŒ, na ~ijim je zidovima gra|enim opeka-
ma bilo i tragova slikane dekoracije.27 Funkciju kraqevskog zamka mogao je
imati i Jele~, nedaleko od vladarskih boravi{ta u Rasu, gde tako|e postoje
tragovi stambenih zdawa o ~ijem pravom zna~ewu tek treba da pruè podatke
budu}a arheolo{ka istraìvawa.28
Izraziti primer dvora u zamku predstavqao bi Magli~, podignut u pr-
vim decenijama 14. veka na bregu iznad Ibra, kao utvr|ena rezidencija arhi-
episkopa Danila II (sl. 1). U nevelikom prostoru opasanom jakim bedemima i
kulama, me|u kojima se posebno isti~e sna`na brani~ kula ili donòn, nala-
zila se dvospratna palata sa dvoranom kao i ukopanim podrumom, zatim stambe-
na i pomo}na ekonomska zdawa, cisterna i jednobrodna crkva, koja je bila kao i
ona u Zve~anu, posve}ena Sv. \or|u.29
U izmewenim geopoliti~kim uslovima tokom druge polovine 14. veka,
kao {to je ve} istaknuto, u srpskim zemqama dolazi do bitnih promena u orga-
nizaciji vladarskog, kao i vlasteoskog boravi{ta. Dvor se sa slobodnih ne-
utvr|enih prostora seli u okvire bedema, strukturalno se pretvaraju}i u za-
mak, kao model bezbedne rezidencije, bliske onovremenoj evropskoj praksi.
Podsticajan primer iz tog prelaznog razdobqa odslikava transformacija
Bobovca od refugijalne tvr|ave u vladarski zamak i dràvno, mo`da boqe re-
}i, regalno sredi{te kraqa Srbqem i Bosni. Krajem 14. i u prvim decenijama
15. veka u ovom utvr|ewu gradi se dvorski kompleks kao posebno izdvojena ce-
lina nad liticama ju`nog dela opasanog bedemima.30 Na ovom prirodno brawe-
nom poloàju stajale su dve palate sa cisternom i pomo}nim zdawima. U ma-
woj, gorwoj palati nalazile su se stambene odaje, dok je u drugoj znatno ve}oj
gra|evini, koja je imala tri do ~etiri etaè, postojala velika dvorana, kao i
vi{e prostorija razli~itih namena. U okviru bedema zamka, na prilazu vladar-
skim palatama, nalazila se mala dvorska kapela koja je imala i funkciju grob-
ne crkve bosanskih kraqeva. Izgradwom dvora i transformacijom u kraqevski
zamak, Bobovac postaje u vi|ewima savremenika stolno mesto bosanskog kra-
qevstva. U odnosu na funkciju vladarske rezidencije gde se duè boravilo,
dvor u Bobovcu bio je relativno mali. Na to je, po svemu sude}i, uticao ogra-
26 V. Jovanovi}, Sredwovekovni grad Zve~an, Starinar XIII–XIV, 1962–1963, 137–150.

27 A. Giqferding, Putovawe po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo 1972, 255.
28 I. Zdravkovi}, Sredwovekovni gradovi u Srbiji, Beograd 1970, 21–24.
29 I. Zdravkovi}, Istraìva~ki i konzervatorski radovi na gradu Magli~u 1960 i 1961.
godine, Zbornik za{tite spomenika kulture 14, (1963) 45–56; S. Djordjevi}, Fortifications of Ma-
gli~, ed. S. ]ur~i}, E. Hadjitryphonos, Secular medieval Architecture in the Balkans 1300–1500. and its
presevation, Thessaloniki 1997, 124–127.
30 P. An|eli}, Bobovac i Kraljeva Sutjeska, Sarajevo 1973, 38–106.
196 Marko Popovi}
ni~eni prostor za podizawe zdawa nad neosvojivim liticama stena. Izgleda da

je izvanrednim uslovima za odbranu, koje je pruào zamak u Bobovcu, `rtvovana
udobnost wegovih ìteqa.31
Ulazak kompleksa vladarske rezidencije, kao i plemi}kih dvorova, u bra-
wene okvire utvr|ewa jasno se uo~ava na primerima Kru{evca i Stala}a. U pr-
vom slu~aju rezidencijalni kompleks sa dvorskom crkvom-Lazaricom naknadno
je opasan bedemima.32 U susednom Stala}u zamak sa stambenim kompleksom ko-
jim je dominiralo zdawe œpalateŒ sa dvoranom, jasno se izdvaja u sastavu ve}e
utvr|ene celine, ~ije zna~ewe jo{ uvek nije pouzdano razja{weno.33 Naime, u
okviru prostranog obzi|a koje se pruà od zamka daqe prema severozapadu nisu
otkriveni relevantni arheolo{ki tragovi na osnovu kojih bi se moglo pouzda-
no zakqu~iti kakva je bila funkcija tog fortificiranog prostora, povr{ine
vi{estruko ve}e od samog zamka.
Vladarski zamkovi u urbanim sredi{tima srpskih zemaqa, u Beogradu,
Smederevu, a potom i Jajcu, javqaju se tek u prvoj polovini 15. veka, kao veoma
pozna pojava u odnosu na onovremenu evropsku praksu. Zamak despota Stefana u
Beogradskom gradu sigurno je predstavqao najsloèniji primer utvr|ene srp-
ske vladarske rezidencije (sl. 2). Sastojao se od dve prostorne celine. Predwi
deo zamka zauzimale su pomo}ne zgrade dvora. Iza tog prostora, odvojen pre-
gradnim bedemom i velikom donòn kulom, nalazio se stambeni deo dvora sa
zgradama oslowenim na bedeme i dvoranom sa velikim prozorima prema Dowem
gradu.34
Utvr|ena rezidencija despota \ur|a Brankovi}a u Smederevu predsta-
vqala je posledwe veliko ostvarewe te vrste u srpskom graditeqskom nasle|u.
Izgra|ena je za samo dve godine (1428–1430) u vidu dobro utvr|enog zamka, koji
je trebalo da zameni izgubqeni beogradski dvor. U pitawu je bio relativno
mali, posebno fortificirani prostor u okviru znatno {ireg utvr|enog kom-
pleksa urbane prestonice (sl. 3). Dvorska zdawa, prislowena uz bedeme, obra-
zovala su trougaono dvori{te sa bunarom u sredi{tu. Najzna~ajnija, a verovat-
no i posebno reprezentativna zgrada, od koje su ostala sa~uvana ~etiri prozora
— bifore u bedemu prema Dunavu, imala je kao glavnu prostoriju veliku dvora-
nu na spratu. Bila je to, po svemu sude}i, sala magna audientiae, koja se pomiwe
kao mesto gde su vo|eni pregovori i potpisan dràvni ugovor sa Mleta~kom
republikom 1434. godine. Stambeni deo dvora nalazio se u prostranoj, kame-
31 M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor u sredwovekovnoj Bosni, Zbornik za istoriju

Bosne i Hercegovine 2, Beograd 1997, 1–34.
32 M. Kova~evi}, Profana arhitektura sredwovekovnog Kru{evca, Starinar XXX (1980)
13–28; M. Popovi}, Utvr|ewa Moravske Srbije, Sveti knez Lazar, Spomenica o {estoj stogodi-
{wici Kosovskog boja 1389–1989, Beograd 1989, 80–81.
33 D. Mini}, O. Vukadin, S. \or|evi}, Sredwovekovni grad Stala}, Ra{ka ba{tina 1, Kra-
qevo 1975, 185–198; D. Mini}, The Role of Stala} in Serbia of Prince Lazar, Balcanoslavica 11–12, Pri-
lep 1984–1985, 147–152.
34 M. Popovi}, Beogradska tvr|ava, Beograd 1982; 70–71; J. Kali}, Opis Beograda u XV ve-
ku, Zbornik Filozofskog fakulteta XII–1 (1974) 450–451.
nom gra|enoj zgradi-palati izduène pravougaone osnove, koja je bila prislo-

wena uz ju`ni bedem.35
U nemirnim vremenima koja su prethodila turskim osvajawima, primer
suverena sledilo je i plemstvo, naro~ito velmoè koje su upravqale pojedi-
nim oblastima dràve. Tako i vlasteoski dvor postepeno prelazi u brawene
okvire bedema, u zamkove od kojih neki, izgleda, postaju regionalna upravna
sredi{ta i deo sveukupnog odbrambenog sistema — {to predstavqa temu koju
tek treba detaqnije prou~avati. Taj proces, koji se jasno uo~ava od sredine 14.
veka, do punog izraàja do{ao je tokom prvih decenija narednog stole}a. Usled
slabe istraènosti, te{ko ga je pratiti u pojedinostima, posebno kada su u pi-
tawu fizi~ke strukture. Ostaci zamkova koji su prepoznati u Dobrunu,36 Li-
povcu,37 Petrusu,38 zatim na Bora~u u Gruì,39 a mo`da i u Kozniku,40 Bova-
nu,41 Trubarevu,42 kao i na vi{e drugih lokaliteta tek ~ekaju svoje istraìva-
~e. Na osnovu ne{to boqe poznatih primera sa podru~ja bosanskog kraqevstva,
poput Kqu~a na Sani (sl. 5), zamkova porodice Kosa~a u Sokolu, Kukwu, Samo-
boru i Blagaju,43 zatim zamka Pavlovi}a u Bora~u,44 kao i niza drugih sli~nih
utvr|ewa u kojima bi tek tokom budu}ih istraìvawa trebalo prepoznati zam-
kove, moè se uo~iti da se boravi{ta visokog plemstva po svojim osnovnim sa-
dràjima nisu bitno razlikovala od utvr|enih vladarskih dvorova.
Svode}i dosada{wa saznawa o zamkovima na podru~ju srpskih zemaqa, va-
qalo bi se osvrnuti na neke wihove odlike i ukazati na probleme koje tek tre-
ba re{avati. U odnosu na povr{ine brawenog prostora, kod na{ih utvrda ovo-
ga tipa uo~avaju se znatne razlike. Kao najzna~ajniji u tom smislu izdvaja se
Beogradski zamak sa povr{inom od preko 3000 m2, a zatim slede Magli~ (oko
2000 m2) i Koznik (1800 m2), dok je Smederevski zamak bio prostorno ne{to
skromniji (oko 1600 m2). Kod mawih zamkova, povr{ina opasana bedemima kre-
}e se izme|u 350 i 1000 m2.45 Sli~no je i u Bosni, gde ve}ina utvr|ewa koja bi-
35 M. Popovi}, La residence du Despot Djuradj Brankovi} dans le Chatelet de la Forteresse de

Smederevo, Balcanoslavica 7, Prilep 1978, 101–112.
36 M. Popovi}, Sredwovekovni Dobrun, Starinar LII (2002) 93–114.
37 M. Popovi}, Lipovac — tragovi sredwovekovnog vlasteoskog boravi{ta, Saop{tewa
XXXÇç, Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture, (2002) 157–177.
38 D. Madas, Trial Researches at the medieval Town of Petrus, Balcanoslavica 8, Beograd 1979,
37–45; D. Madas, M. Brmboli}, Petrus — sredwovekovno utvr|ewe, Arheolo{ki pregled 23 (1982)
144–146; novija arheolo{ka istraìvawa su u toku, rezultati nisu objavqeni.
39 V. Jovanovi}, Bora~ et êstin, Balcanoslavica 11–12, 153–169.
40 S. \or|evi}, Koznik, Ra{ka Ba{tina 2, Kraqevo 1980, 333–336.
41 Isti, Bovan near Aleksinac, Contrubution to the study of the medieval Fortresses in Serbia,
Starinar XLII (1991) 153–163.
42 D. Mini}, Sredwovekovno utvr|ewe u Trubarevu, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru-
{tva 6 (1990) 140–144.
43 M. Popovi}, Vladarski i vlasteoski dvor, 23–29.
44 M. Popovi}, Utvr|ewa zemqe Pavlovi}a, Zemqa Pavlovi}a, sredwi vijek i period tur-
ske vladavine, izd. M. Vasi}, Bawa Luka — Srpsko Sarajevo 2003, 92–95.
45 Bovan 350 m2, Bora~, najuì braweni prstor oko 600 m2, Trubarevo 900 m2, Lipovac
oko 1000 m2, i sl.
198 Marko Popovi}
smo mogli opredeliti kao nekada{we zamkove ima skromnu brawenu povr{inu
od 100 do 1000 m2. Izuzetak bi predstavqali samo zna~ajniji vladarski zamko-
vi poput Bobovca ili zamka u Jajcu.46
Jasno se da uo~iti da osnovni braweni okvir predstavqa bedemsko plat-
no sa odgovaraju}im brojem kula, a u pojedinim slu~ajevima oja~ano i predwom
linijom odbrane u vidu spoqnog bedema sa rovom. Glavna kula — donòn kod
srpskih zamkova, za razliku od zapadnoevropske prakse, predstavqa iskqu~ivo
upori{te odbrane i ne sluì za stanovawe.47 Wen poloàj je, sa izuzetkom Beo-
grada, uvek u okviru bedemske ograde, {to je slu~aj i sa glavnom brani~-kulom
tipa citadele, poput one u Novom Brdu, ili u mawim tvr|avama — tipa kastela,
odnosno burgova — koje su imale iskqu~ivo vojno-strate{ki zna~aj.
Oblici osnova bedemima brawenih prostora, koji bi se mogli opredeli-
ti kao zamkovi, ne razlikuju se od drugih sli~nih malih utvr|ewa, gotovo po
pravilu podizanih na teè pristupa~nim visovima. Poloàji bedema, broj i
raspored kula, kao i pristupne komunikacije prilago|avani su oblicima re-
qefa i wihovim prednostima za odbranu. U tom smislu te{ko bi se mogao pre-
poznati neki ustaqeni model. Izuzetak predstavqa izvestan broj mawih utvr-
|ewa-zamkova gra|enih krajem 14. i tokom prve polovine 15. veka na podru~ju
bosanskog kraqevstva, koje odlikuje izduèna osnova sa kulama na kra}im stra-
nama. Izraziti primer ovoga tipa utvr|ewa predstavqa Dobor kod Modri~e,
~ija je izgradwa zapo~eta 1387. godine, a okon~ana u narednim decenijama.48
Glavna kula kru`ne osnove sa ulazom na spratu nalazila se na jednom kraju, dok
je na drugom bila podignuta masivna polukru`na kula. Obe su bile povezane
bedemima koji su zatvarali relativno mali izduèn braweni prostor. Ispred
ovog osnovnog dela utvr|ewa, prema pristupa~noj strani, nalazio se spoqni
bedem u funkciji predwe linije odbrane. Istom tipu utvrde, sude}i prema jednoj
graviri iz 1530. godine, odgovarao bi i nekada{wi Vi{egradski zamak (sl. 4).
Stari grad u Sopotnici kod Gora`da imao je tako|e sli~nu izduènu osnovu sa
dve kru`ne kule na krajevima, a prostorno re{ewe blisko ovom imaju Dobrun,
Kozman na u{}u Sutjeske u Drinu, Tori~an, Vinac i drugi.49
Stambeni kompleksi u okviru zamkova srpskih zemaqa, sude}i prema o~u-
vanim ostacima, funkcionalno odgovaraju onovremenoj evropskoj praksi.
Dvorske œpalateŒ oblikom svojih osnova i na~inom gra|ewa predstavqale su
veoma jednostavna, ali po svemu sude}i funkcionalna zdawa. Osnovni korpus
gra|evine ~inili su obimni zidovi gra|eni lomqenim, pritesanim kamenom,
sa kre~nim malterom kao naj~e{}im vezivom. Upotreba klesanog kamena bila je
sasvim retka i ograni~ena iskqu~ivo na obradu prozora ili portala. U okviru
stambenih zdawa, prema na{im dosada{wim saznawima, nije bilo zasvedenih

47 G. Simi}, Donòn kula u fortifikaciji sredwovekovnih gradova, monografija u pri-
premi za {tampu.
48 I. Bojanovski, Dobor u Usori, Na{e starine XIV–XV, Sarajevo 1981, 11–38.
49 M. Popovi}, Sredwovekovne tvr|ave u BiH, 38.
prostorija. Umesto svodova primewivane su drvene me|uspratne konstrukcije.

Unutra{we pregrade, stepeni{ta i tremovi bili su tako|e od drveta, a u poje-
dinim re|im slu~ajevima, neki zidovi su mogli imati bondru~nu konstrukci-
ju. Osnovni krovni zastor, po svemu sude}i, bila je drvena {indra, budu}i da
me|u ostacima utvr|enih stambenih kompleksa uglavnom nema tragova krovnih
opeka, niti pouzdanih svedo~anstava o olovnom pokriva~u. U celini posmatra-
no, uloga drveta kao gra|evinskog materijala bila je izuzetno zna~ajna. Obilna
upotreba drvene gra|e, ukqu~uju}i i reprezentativne rezidencijalne gra|evi-
ne, bilo je uobi~ajeno u unutra{wosti Balkana tokom ~itavog sredweg veka. U
graditeqskom nasle|u srpskih zemaqa o tome svedo~e arheolo{ki prou~eni
ostaci dvorova u Bobovcu i Kraqevoj Sutjesci, Kru{evcu, Stala}u i Smedere-
vu, kao i ~itavom nizu manastirskih celina. Za razliku od ove pojave — za koju
bi se moglo re}i da predstavqa tradicionalni na~in gra|ewa dobro prilago-
|en klimatskim uslovima kao i resursima gra|evinskog materijala — na ja-
dranskom primorju, u zamkovima susedne Ugarske, kao i daqe ka zapadu Evrope,
stambena zdawa su solidnije zidana, sa svodnim konstrukcijama u prizemnim
etaàma, uz ~estu upotrebu klesanog kamena.
Me|u ostacima zna~ajnijih rezidencijalnih zdawa u zamkovima na na{em
podru~ju, kao {to je to uobi~ajeno i u onovremenoj evropskoj praksi, posebno
se izdvaja dvorana. Ova, moglo bi se re}i, najzna~ajnija odaja sredwovekovnog
dvora u pojedinim slu~ajevima se nalazila u okviru posebnog zdawa, kao {to je
to bilo u Magli~u, Stala}u, Smederevu i Golupcu. îni se jo{ ~e{}e kao iz-
dvojena prostorija u okviru palate, na {ta bi ukazivali primeri iz Zve~ana,
Kru{evca, Bobovca a, po svemu sude}i, i Beograda. Pored veli~ine prostora,
dekorativno oblikovani prozori, a verovatno i druge pojedinosti arhitekture
— kamini, pe}i, kao i oslikani zidovi, neke su od odlika dvorane o ~emu bi
pored Zve~ana50 svedo~ili i noviji nalazi iz zamka u Petrusu.51
Sakralna zdawa u okvirima bedema na{ih zamkova predstavqala su, kako
izgleda, retku pojavu. Ostaci nevelikih crkava za sada su prona|eni samo u
Zve~anu,52 Magli~u,53 Bora~u u Gruì54 i Bobovcu,55 {to ne iskqu~uje mo-
gu}nost postojawa mawih kapela u okviru stambenih dvorskih zdawa ili u ne-
koj od kula — zamka, na {ta ukazuje o~uvani primer iz Golupca.56 Ograni~eni
prostor opasan bedemima o~igledno nije bio podesan za sme{taj posebne dvor-
ske crkve ili kapele, ali su zato takva sakralna zdawa mogla biti u neposred-
noj blizini ili okolini zamka. Tako je u Smederevu pretpostavqena dvorska
crkva bila oko 300 metara udaqena od rezidencijalnog kompleksa u Malom gra-
50 A. Giqferding, nav. delo, 255.

51 D. Madas, nav. delo, 37–45.
52 V. Jovanovi}, Sredwovekovni grad Zve~an, 143.
53 I. Zdravkovi}, Istraìva~ki i konz. radovi u Magli~u, 50, sl. 3.
54 Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji II, Centralna Srbija, izd. \. Bo{kovi},
Beograd 1956, 95–97, sl. 48.
55 P. An|eli}, nav. delo, 66–98.
56 G. Simi}, Goluba~ki grad, Starinar XXXIII–XXXIV (1982–1983) 77.
200 Marko Popovi}
du.57 Sli~ni primeri su prepoznati ili naslu}eni u Dobrunu,58 Lipovcu,59

Temskoj, zatim kraj zamka Kosa~a u Sokolu,60 a mo`da i Sopotnici kod Gora-
`da.61 U neposrednoj blizini zamka u Kozniku, ~iji je posednik mogao biti Ra-
di~ Postupovi}, veliki ~elnik despota Stefana, ~ini se da je postojala i cr-
kva o kojoj za sada svedo~e samo nalazi kamene plastike.62 Sli~nih slu~ajeva
ima sigurno znatno vi{e ali neki, usled propusta tokom terenske prospekcije,
nisu uo~eni. Evidentirani ostaci fortifikacija obi~no su posmatrani iz-
dvojeno od obli`wih sakralnih zdawa — crkava i manastira, bez poku{aja wi-
hovog hronolo{kog i funkcionalnog povezivawa.
Zamkovi kao utvr|ene rezidencije u srpskim zemqama poznog sredweg veka
ne predstavqaju jedini vid stanovawa vladara i vlastele. Uz zamkove kao trajni-
ja boravi{ta, najverovatnije u {iroj okolini, postojali su i daqe neutvr|eni
dvorovi, kao {to je to bio slu~aj i u drugim evropskim zemqama. Me|u takvim
primerima, od kojih su neki tek uo~eni, a neki i istraèni, mogao bi se navesti
Bobovac sa neutvr|enim dvorom u Kraqevoj Sutjesci,63 zatim Blagaj sa dvorom u
Bi{}u,64 kao i dvor despota \ur|a u Nekudimu,65 u oblasti koja je bila bliska
smederevskom zamku. Na oko dva sata hoda od zamka Bora~, u Belom poqu u Gruì,
nalazio se jedan od dvorova despota Stefana, u kojem je ovaj srpski vladar bora-
vio po~etkom leta 1427. godine, mesec dana pre svoje smrti.66 Za na{a prou~ava-
wa naro~ito je zanimqiva pojava zabeleèna u sredwovekovnom Beogradu, jedin-
stvena na na{em podru~ju, gde se pored utvr|enog boravi{ta u unutra{wem gra-
du, kako ga imenuje Konstantin Filozof, pomiwe i spoqni dvor despota Stefa-
na izvan zamka, u okviru urbane strukture opasane bedemima.67
Iz na{eg razmatrawa jasno se moè uo~iti da o zamkovima u srpskim ze-
mqama poznog sredweg veka raspolaèmo relativno malim brojem pouzdanih i
u ve}oj ili mawoj meri istraènih primera. To ukazuje na potrebu detaqne i
promi{qene terenske prospekcije, kao i arheolo{kih istraìvawa na ~ita-
vom nizu indikativnih lokaliteta. Postoji, tako|e, i ~itav niz pitawa koja
moèmo smatrati pravim istraìva~kim izazovom. Pomenimo samo neka. Reci-
57 M. Popovi}, Ka problemu sredwovekovnih crkvi Smederevskog grada, Starinar L /2000

(2001) 201–218.
58 M. Popovi}, Sredwovekovni Dobrun, 102–113.
59 M. Popovi}, Lipovac, 167–176.
60 M. Kova~evi}, Crkva pod sredwovekovnim gradom Sokolom, Starinar XVIII (1968) 224;
D. Popovi}, Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992, 134.
61 \. Mazali}, Hercegova crkva kod Gora`da i okolne starine, Glasnik Zemaqskog muzeja
u Sarajevu LII (1940) 27–43.
62 S. \or|evi}, Koznik, 333–336.
63 P. An|eli}, nav. delo, 151–206.
65 B. de la Brokijer, Putovawe preko mora, Beograd 1950, 131.
66 M. Dini}, Srpske zemqe u sredwem veku (Oblast centralne Srbije u sredwem veku),
Beograd 1978, 61.
67 Konstantin Filozof, @ivot Stefana Lazarevi}a despota srpskog, ed. V. Jagi}, Glasnik
SUD XLII (1875) 286.
mo, poku{aj da se toponimi iz istorijske gra|e prepoznaju na terenu, ili, kom-

parativna analiza naziva, kori{}enih u 14. i 15. veku za imenovawe utvr|ewa
i onih fortifikacija koje bi se, na osnovu morfolo{kih i funkcionalnih od-
lika mogle prepoznati kao zamkovi. U svakom slu~aju, krupni saznajni iskora-
ci na ovom planu mogu se najpre o~ekivati u integralnom metodskom pristupu
i sadejstvu arheologije i drugih istorijskih disciplina.
Marko Popovi}
THE CASTLE IN LATE MEDIEVAL SERBIAN LANDS
Studies of fortifications in the medieval Serbian lands have not paid sufficient
attention to typological classification of structural remains, which in turn is clearly
reflected on terminological level. Such defensive strongholds have been almost in-
variably designated by the term srednjovekovni grad (medieval town), which, gener-
ally speaking, should not create any confusion. In the Old Serbian and other Slavic
languages the term grad originally denoted a fortified enclosure regardless of its size
or the complexity of its layout. With the growth of settlements, however, the term
became extended to include fortified outlying wards or urbanized areas, and subse-
quently even unfortified urban settlements, whereby it acquired its modern meaning.
Unfortunately, the term in its thus modified meaning is often used in the Serbian lan-
guage to denote medieval fortifications; if unaccompanied by additional clarifica-
tion, such usage gives rise to confusion and misinterpretation. The first step towards
solving this problem would be a typological classification of medieval fortifications
according to structure and function, and both of fortified complexes and of their con-
stituent parts, which in turn calls for a precise use of terminology.
With no pretensions to a comprehensive solution to this complex problem,
which obviously requires a separate study, the author of this paper seeks to character-
ize, in spatial and functional terms, the type of medieval Serbian fortifications, i.e. part
of fortifications, that may be subsumed under the term zamak, corresponding to the
English castle; French chateau; German Schloss, but also Burg; Italian and Spanish
castello; Russian zamok; meaning the fortified residence of the monarch or a lord.
The author looks at definitions of the castle in west-European architecture, finds
that this type of fortified residences does not occur in the lands of the Byzantine com-
monwealth before the 13th–14th centuries, i.e. before the capture of Constantinople by
crusaders, offers a comparative analysis of similar forms, and goes on to discuss the
emergence of castle-type fortifications in medieval Serbian lands.
The fortifications in Serbian lands dated to early periods of the late Middle
Ages mostly belong to the Byzantine legacy of the 11th–12th centuries. The 13th
and early 14th centuries did not witness any new fortifications except in frontier ar-
eas. In that period not even the residences of the Serbian kings and lords were forti-
fied, which indicates a general sense of security, especially from an external enemy.
202 Marko Popovi}
In Serbian lands, the castle functioning as the seat of the monarch or a lord was
a relatively tardy development by comparison with contemporary European practice.
It was only with the increasing sense of insecurity from the middle of the 14th cen-
tury that the main royal and baronial residences began to move into walled enclo-
sures, which heralded the prototype of the urban capital. This change in structuring
the palace complex had been signalled much earlier though. To judge from structural
remains, it was already at Ras that a royal place of retreat, albeit only as a temporary
residence, began to resemble a castle, which must have also been the case of Petri~
not far from the residential complexes in Kosovo. Functionally, however, those had
not yet been the ruler’s permanent fortified residences. In addition to the refuges in
the proximity of royal complexes, some of the rare fortifications in the interior of the
Nemanji} state may also be regarded as fortified palaces, for example the old
Byzantine castle at Zve~an, which functioned as an occasional royal residence in the
late 13th and early 14th centuries. In this earlier period the first clear example of a
palace within a castle would be Magli~, archbishop Danilo II’s fortified residence on
an elevation overlooking the Ibar river, built in the early decades of the 14th century.
The changed geopolitical situation in the second half of the 14th century
prompted change in the organization of royal and baronial dwellings. Moved from vul-
nerable open-land sites into enclosures, the palace underwent a structural transforma-
tion into a castle, the model of a safe residence much like contemporary European
practice. An inspiring example from that transitional period is offered by the transfor-
mation of Bobovac from a refuge-type fortification into a royal castle and seat of the
king of Serbs and Bosnia. In the late 14th and early 15th centuries this enclosure re-
ceived a palace designed as a separately fortified complex on top of inaccessible cliffs.
The entry of royal and baronial mansions into walled enclosures and their
transformation into castles is clearly observable in Kru{evac and Stala} (last quarter
of the 14th century). The urban centres of Serbian lands such as Belgrade,
Smederevo and subsequently Jajce, received royal castles as late as the first half of
the 15th century, a rather tardy development in relation to contemporary Europe.
Despot Stefan’s castle in Belgrade must have been the most complex example of a
fortified royal residence. It consisted of two wards: the front one was occupied by
service buildings and separated with a wall and a donjon from the residential struc-
tures built against the ramparts.
In the turbulent times preceding the Ottoman conquest the sovereign’s exam-
ple was followed by the nobility, especially the great magnates governing parts of
the country. Their palaces also moved into walled enclosures, into castles, some of
which seem to have become regional seats of government and integral parts of the
global system of defence, which is an issue yet to be given detailed study. Clearly
traceable from the middle of the 14th century, this process was at its peak in the first
decades of the following century. Given the inadequate state of investigation, it is
difficult to trace in detail, especially with respect to physical structures. The remains
of castles recognized at Dobrun, Lipovac, Petrus, Bora~ (Gruà), and possibly also
Koznik, Bovan, Trubarevo and several other locations, have not been explored yet.
From somewhat better-known examples from the territory of the Bosnian kingdom,
such as the castles of the Kosa~a family at Sokol, Kukanj, Samobor and Blagaj, or
the Pavlovi} family at Bora~, Klju~-upon-Sana, and a number of similar fortifica-
tions which may well prove to be castles, it is obvious that the mansions of the high
nobility were not essentially different from fortified royal palaces.
Summing up the available information about the castles in Serbian lands the
author discusses some of their essential features and points to a number of distinct
traits. A fact to be noted is the highly varying area enclosed by castle walls, ranging
from 100–200 sq m to over 3000 sq m as in the case of Belgrade Castle. The enclo-
sure was commonly defended by a curtain wall with the corresponding number of
towers, and sometimes strengthened with a front line of defence consisting of an
outer rampart and ditch. The main tower of Serbian castles — unlike west-European
— was intended solely as a defensive stronghold and contained no living quarters.
With the exception of Belgrade, its position was always within the ramparts.
Residential complexes within the Serbian castles, to judge from the surviving
remains, correspond to contemporary European practice in terms of function. Judg-
ing by their plans and building methods, royal “palaces” were simple but apparently
functional structures. They had massive walls of rough-hewn broken stone, while the
use of dressed stone was exceptionally rare. They were divided into storeys by flat
timber floor/ceiling systems. There were no vaulted ceilings. Internal partitions,
stairways and porches were also timber-built. On the whole, timber was a highly im-
portant building material. Ample use of timber, even for representative residential
buildings, was common in the interior of the Balkans throughout medieval times. In
the architectural heritage of Serbian lands this is evidenced by the mansions at
Bobovac and Kraljeva Sutjeska, Kru{evac, Stala} and Smederevo, and a number of
monastic complexes.
A remarkable component of the living quarters in a Serbian castle is the hall,
commonly found in contemporary Europe. This, virtually most important part of me-
dieval palaces, was either a free-standing building, as at Magli~, Stala}, Smederevo
and Golubac, or, which seems more often to have been the case, a room within the
palace, as suggested by Zve~an, Kru{evac, Bobovac and apparently Belgrade.
Sacral buildings within the castle walls seem to have been uncommon. Re-
mains of smaller churches have only been found at Zve~an, Magli~, Bora~ (Gruà)
and Bobovac, but chapels within the residential complex or castle tower are not to be
ruled out, as indicated by the surviving example of Golubac. Obviously the space of
such enclosures was not large enough to receive a free-standing church or chapel,
but it may well have been just outside the castle walls or in close proximity.
The castle was not the only type of royal or baronial residence in Serbian lands
in the late Middle Ages. In addition to castles as more or less permanent dwellings,
unfortified mansions continued to be built, probably in their environs, as was com-
mon in other parts of Europe. Among such examples, some recognized only recently,
and some already investigated, are Bobovac, Blagaj at Bi{}e, Bora~ (Gruà) with
despot Stefan’s palace at Belo Polje, as well as despot Djurdje’s palace at Nekudim,
an area gravitating to Smederevo Castle.
It appears clear from this discussion that we presently have a relatively small num-
ber of reliable or properly investigated examples. That state of affairs requires a thor-
ough and carefully planned field survey, as well as excavation at a number of well-indi-
cated sites. At any rate, a major breakthrough in this field may be expected only from an
integrated approach combining archaeology with other historical disciplines.
204 Marko Popovi}
1. Magli~ — osnova i zami{qeni izgled zamka

2. Beogradski zamak — restitucija izgleda na maketi

206 Marko Popovi}
3. Smederevski zamak (Mali grad) — osnova i zami{qeni izgled

4. Vi{egradski zamak 1530. godine — izgled prema drvorezu B. Kuripe{i}a
5. Kqu~ na Sani — osnova zamka

UDK: 72(495.02:497.11)“13/14”
Vojislav Kora}
MONUMENTALNA ARHITEKTURA U VIZANTIJI I SRBIJI

U POSLEDWEM VEKU VIZANTIJE.
OSOBENA OBRADA FASADNIH POVR[INA
Uvodni deo predstavqa osvrt na promene u arhitekturi u Vizantiji i vi-

zantijskom kulturnom svetu koje su usledile posle velikih promena u istoriji
Vizantije. Umetni~ka obnova, poznata kao renesansa Paleologa, bila je osnov za
novo shvatawe umetni~ke obrade spoqweg izgleda gra|evine. Fasade dobijaju na-
gla{en ukras nezavisno od unutra{we strukture gra|evine. U tekstu se posebno
govori o fasadama srpske arhitekture moravskog stila, kao osobenoj pojavi u
okviru arhitekture vizantijskog sveta. Kao plod druk~ijeg shvatawa fasadnih
povr{ina pomenuti su vode}i spomenici Mistre.
Velike promene u istoriji Vizantije neposredno su uticale na umetnost

i arhitekturu. Posle prekida, u ìvotu carstva obnavqalo bi se graditeqsko
i umetni~ko stvarawe, a svaka obnova je donosila novine. Posledqi vek u Vi-
zantiji i srpskim zemqama osoben je u monumentalnoj arhitekturi. Nastavqa-
we prekinutih tokova predstavqalo je obnovu, koja je neizbe`no donosila no-
vine. Posledwi vek u Vizantiji i srpskim zemqama osoben je u monumentalnoj
arhitekturi.
Neprekinut tok stvarawa obeleìo je istoriju arhitekture u oblastima
koje nisu bile pod vla{}u krsta{a. Epir se u tom pogledu isti~e zna~ajnim de-
lima ve}ih razmera i mnogobrojnim delima skromnih razmera.
Posledwi vek Vizantije nije ostavio velika ostvarewa, {to zna~i ni po-
sebne podsticaje, koji su uvek dolazili iz vizantijske prestonice. Osnovnu
osobenost arhitekture vizantijskog sveta donela je obnova u vreme Paleologa,
omogu}iv{i novi pogled na sve~ana arhitektonska stvarawa. Na prvi pogled
neznatne u sveukupnosti monumentalne, sve~ane arhitekture govori o tome da
je shvatawe umetni~ke obrade spomenika iza{lo iz enterijera na fasade, na
spoqni izgled celine. Materijal od koga se grade fasade — kamen, opeka, mal-
ter — u ritmu slagawa, u odre|enim oblicima, po~iwe da uti~e na lik celine.
210 Vojislav Kora}
O tome uverqivo govori i nekoliko mesemvrijskih spomenika. Bitan podatak o

novom shvatawu spoqnih oblika, o arhitekturi fasada, predstavqa okolnost
{to se po arhitekturi fasade ne ~ita unutra{wa struktura gra|evine. Ranije
uvaàvani pravilan ritam i simetrija samo su se delimi~no odràli. Fasada
je postala slika po sebi, na izvesnom broju spomenika niz slika po sebi. Po~i-
we da se koristi boja, bilo da naglasi boju materijala, opeke i maltera, bilo
da zameni prirodan materijal. Krajwi ishod su bile slike ukrasnih elemanata
arhitekture na malteru. Sklonost ka gra|ewu ornamenta na fasadnoj povr{ini
iskazivala se kori{}ewem opeke, slagawem opeke, kojim se cela povr{ina fa-
sade pretvara u neku vrstu tapiserije. To je vidqivo na poznatim spomenicima
Paleologa. Wome su ostvareni putevi novog gledawa na sve~ana arhitektonska
dela. Promene u shvatawu oblika, umetni~kih obele`ja uticale su na zbivawa
na {irokom podru~ju arhitektonskog stvarawa. Na prvi pogled ne izgledaju
znatne. Me|utim, ukupan pogled na monumentalnu, sve~anu arhitekturu govori
da je shvatawe umetni~ke obrade spomenika iza{lo iz enterijera na fasade, na
spoqni izgled celine. Materijal od koga se grade fasade — kamen, opeka, mal-
ter — u ritmu slagawa, u odre|enim oblicima, po~iwe da uti~e na lik celine.
O tome uverqivo govori nekoliko carigradskih i mesemvrijskih spomenika.
Bitan podatak o novom shvatawu spoqnih oblika, ili arhitekturi fasada
predstavqa okolnost da se po arhitekturi fasade ne ~ita unutra{wa struktura
gra|evine. Ranije uvaàvani pravilan ritam i simetrija samo su se delimi~no
odràli. Fasada je postala slika po sebi, na izvesnom broju spomenika niz
slika po sebi. Po~iwe da se koristi i boja, bilo da naglasi boju materijala,
opeke i maltera, bilo da zameni prirodan materijal. Krajwi ishod su bile sli-
ke ukrasnih elemenata arhitekture na malteru. Sklonost ka gra|ewu ornamena-
ta na fasadnoj povr{ini iskazivala se kori{}ewem opeke, slagawem opeke, ko-
jim se cela povr{ina fasade pretvarala u neku vrstu tapiserije. To je vidqivo
na poznatim spomenicima.1
Arhitektura posledweg veka Vizantije osobena je na podru~ju Srbije.
Gra|ewe po vizantijskim uzorima, koje se beleì kao srpskovizantijska {kola
smewuje u dràvi kneza Lazara novo shvatawe arhitekture, poznato kao morav-
ska arhitektura ili moravska {kola. U dvama prvima delima u prostoru,
strukturi i osnovnim oblicima ostvaren je program sa~iwen po uzoru na dva
hrama prizrenskih Sv. Arhan|ela, zadu`bine cara Du{ana.2 Izbor uzora je
ideolo{ke prirode. Uz nasle|eno re{ewe u koncepciji prostora u moravskoj
arhitekturi su prihva}ene bo~ne konhe na sredini naosa, pod uticajem nagla-
{enih odnosa sa arhitekturom Atosa.
Osobena i u srpskoj i u vizantijskoj arhitekturi svoga vremena moravska ar-
hitektura je ostala trajan predmet ìvog interesovawa istori~ara umetnosti.3
1 Posebno na spomenicima u Solunu i Epiru.

2 Sv. Arhan|eli, Du{anov carski mauzolej, Glas SANU CCCLXXXIV, Beograd 1998,
191–201
3 Za pregled videti V. Risti}, Moravska arhitektura, Kru{evac 1996, 13–22 i I. Stevo-
vi}, Arhitektura Kaleni}a u poznosredwovekovnoj srpskoj i u vizantijskoj arhitekturi, u {tampi.
Monumentalna arhitektura u Vizantiji i Srbiji u posledwem veku Vizantije 211
Dve su glavne odrednice moravskog graditeqskog i umetni~kog pokreta.

U wegovoj osnovi su dela prethodnog razdobqa, srpsko-vizantijske {kole —
dva prva dela, zadu`bine kneza Lazara sagra|ena su na programu prizrenskih
vladarskih zadu`bina {to se vidi na osnovu pa`qivog pore|ewa. Od osnovnih
uzora preuzeti su tako|e odre|eni oblici, npr. rozete. Weno istaknuto mesto
na fasadama moravskih crkava verovatno je proisteklo iz poloàja rozete na
Sv. Arhan|elima kao osnovnog obrasca. Sli~nosti sa rozetama u vizantijskoj
arhitekturi ne mogu objasniti izuzetan poloàj i razmere moravskih rozeta,
koje su postale {iroko kori{}en motiv u fasadnom ukrasu. Iz romanske i ro-
manskogotske srpske arhitekture poti~u i prozori, jednostruki i bifore sa
gotskim zavr{ecima. Osnovni na~in gra|ewa zidova hrama u kamenu i opeci
nastavqa se na tradiciju gra|ewa srpskih spomenika XIV veka vizantijske
usmerenosti. Od prethodnih spomenika srpske arhitekture preuzima se, ta~ni-
je nastavqa, gra|ewe venaca, prislowenih koloneta, ukrasnih lukova, potkrov-
nih venaca. Druga bitna odrednica moravske arhitekture nasle|ena je od po-
znovizantijske arhitekture. Na istaknutim spomenicima carigradske arhitek-
ture vidqiva je pa`qiva obrada fasada. Na uverqiv na~in je pokazuju mesem-
vrijski spomenici. Jako se nagla{avaju materijal, opeka, kamen i prate}i
ukrasni oblici: venci, potkrovni testerasti venci, koji li~e na arkadne fri-
zove, okviri otvora. U celini, fasada nije samo zid koji zatvara prostor ve}
postaje slika.4 Druga promena, ili novina, jeste arhitektonska obrada nezavi-
sna od strukture gra|evine. Izrazit primer je zapadna fasada carigradske cr-
kve Sv. Teodora (Kilise xamija). U kompoziciji fasade sa~uvani su simetrija
i odgovaraju}i pravilan ritam delova, ali fasada ima dve samostalne vodorav-
ne zone.5 Na reprezentativnim moravskim spomenicima vencima su obeleène
vodoravne zone. Za primer se mogu navesti i spomenici razvijene i spomenici
saète osnove. Na Ravanici dowa zona iscrtava osnovu dowih prozora, a najve-
}a, sredwa zona zavr{ava se vencem ispod vi{eg reda prozora i ravni ispod
osnove bo~nih lukova {to nose podu`ne poluobli~aste svodove. Fasadu obele-
àva simetri~an poloàj prozora i ukrasnih lukova, kao i pravilan ritam jed-
nakih redova kamena i opeke. Kaleni} je u saètoj varijanti kupolne crkve sa-
gra|en po istom na~elu. Fasade su samostalan deo arhitektonske predstave, ne-
zavisan od unutra{we strukture, koja je samo nagove{tena vencima {to iscr-
tavaju tri zone, tri vodoravna pojasa fasade. U celini se dosledno po{tuje si-
metrija svake povr{ine. Primer ovih dvaju moravskih spomenika govore da su
po{tovana klasi~na na~ela kompozicije iako su fasadne povr{ine ura|ene ne-
zavisno od unutra{we strukture. Bio bi to zavr{etak odvojenog shvatawa fa-
sadne arhitekture i vra}awe prethodnoj arhitekturi, svojevrstan klasicizam.
Kaleni} uverqivo pokazuje da je u ostvarenom programu ukrasa dosledno po-
{tovana osnovna zamisao gra|evine — stoga, u gra|evini srazmerno mawih raz-
mera u zbiru oblika, ukrasnih poqa, rozeta, pilastera, venaca i okvira otvora,
taj program deluje kao model novih re{ewa koja donosi moravska arhitektura.
4 Kora} – [uput, Arhitektura vizantijskog sveta, Beograd 1998, 286 i daqe.

5 Isto, slika 405.
212 Vojislav Kora}
Gorwi deo, wegova peta fasada, sa nagla{enom visinom kupole i zapadne kalo-
te jasno pokazuje simboli~an smisao celine. [ahovska poqa bi trebalo da
imaju simboli~no zna~ewe.6 Rozete na fasadama u likovnom smislu posebno ak-
centovane, isti~u ih razvijene kru`ne trake ukrasa.
Moravski reqefni ukras, izrazito obele`je fasada, stvarao je najve}e
nedoumice. Po sli~nosti, pomiwan je ukras na jermenskoj, ili jermenskogru-
zijskoj arhitekturi, a uziman je u obzir i geometrijski ukras rane romanike.7
Wegovo osnovno svojstvo, ukras po sebi, ima oblik reqefne dvo~lane ili tro-
~lane trake. U celine se ugra|uju floralni i figuralni motivi u plitkom re-
qefu. Izrazito svojstvo je besprekorna geometrija, a izabrani motiv se pona-
vqa da bi popunio projektovanu povr{inu ili luk. Iz pore|ewa sa arhitektu-
rom u kojoj se isti~e geometrijski reqef, mogu se samo izvu}i odre|ene pouke.
U jermenskoj arhitekturi fasadne povr{ine se ukra{avaju jer je enterijer li-
{en slike. Monofizitsko shvatawe hrama iznelo je na fasadu i geometriju i
neophodne predstave ktitora. Za sliku o predstavama na fasadama pou~an je
primer poznatog Ahtamara, ostrvskog hrama na jezeru Van.8 Motiv troprutne
reqefne trake tako|e pruà odre|enu pouku, osnovni motiv reqefnog ukrasa
isti~e se u zapadnoevropskoj preromanici. Plod je odre|ene kulturne obnove.
Prekinuta tradicija kasnoanti~ke umetnosti upu}uje kamenoresca na traèwe
geometrijske osnove u reqefu, dostupnom u svom vidu ukra{avawa. Do danas su
se o~uvali samo kameni reqefi. U tako zasnovan reqef ukqu~uju se figuralne
i floralne predstave.
Iskazane nedoumice o tome da li je primaran bio slikani ili reqefni
ukras ne izgledaju presudne u tuma~ewu izvora, odnosno pojave moravskog ukra-
sa. Presudna je bila okolnost {to je prevazi|eno shvatawe arhitekture fasada
obrazovano u okviru renesanse Paleologa.9
Na podru~ju Vizantije osnovni tok pozne arhitekture je obeleèn rene-
sansom Paleologa. Prema vode}im spomenicima Carigrada i Soluna vidqivo
je nastojawe da se na fasade iznese te`wa ka ukra{avawu koje prevazilazi ri-
tam poznatog zidawa i otvora i wihovih okvira. Gra|ewe dveju zona, za primer
je navedena crkva Sv. Teodora, ostvareno je na velikim spomenicima kakav je
Bogorodica Parigoritisa u Arti. Kao celina spoqa, ona li~i na palatu sa jed-
nakim, reprezentativnim otvorima. Na spomenicima Soluna, Sv. Apostolima
posebno, iskazana je potreba za ukra{avawem fasade ornamentalnim slagawem
opeke, sa zavr{nim testerastim vencima i frizom trouglastih reqefa koji li-
~e na romanski arkadni friz.
Posebno poglavqe predstavqa arhitektura Epira, koji se nije na{ao pod
vla{}u krsta{a. U Epiru su podignuti mnogi spomenici, jednobrodne, tro-
6 Stevovi}, nav. delo

7 A. Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura, Beograd 1953, 215–230.
8 C. Mango, Architettura bizantina, Venezia 1974, pp. 230, 260, fig. 254. V. tako|e monografi-
ju: M. S. Ipsiroglu, Die Kirche von Achtamar, Mainz 1963.
9 O tome v. Pe}ka patrijar{ija, izd. J. Revija, Beograd 1990, 101 i daqe.
brodne crkve sa popre~nim brodom ili kupolom, a sve kao bitno obele`je ima-
ju nagla{eno iskazan volumen i fasade sa bri`qivo ispisanim crteòm od
upotrebqenog materijala.10
Razu|ena gra|evinska i umetni~ka delatnost trajala je u Mistri i posle
pada Carigrada pod tursku vlast. Podignut je veliki broj dela monumentalne
arhitekture. U prostoru, strukturi i oblicima vide se bitni elementi pozne
vizantijske arhitekture. Po re{ewima ostvarenim na vode}im spomenicima
vidqivo je uvaàvawe najve}ih dela vizantijske arhitekture. Izuzetno pa`qi-
vo su izgra|ene fasade, koje kao celine pokazuju da je program obrade fasada
podrazumevao stvarala~ku ambiciju. Za obradu su kori{}eni tradicionalni
elementi. Posebno je uverqiv kao izraz za odgovaraju}e ukra{avawe arhitektu-
re sklop re{ewa na Bogorodici Pantanasi. Kao dopuna tradicionalnog ukrasa
na delu fasade izme|u doweg i gorweg pojasa ura|ene su girlande.11
Fasade moravske i mistarske arhitekture izraz su dvaju uporedo nasta-
lih re{ewa ukrasa, kao dva izraza poznovizantijskih umetni~kih shvatawa.
Vojislav Kora}
L’ARCHITECTURE MONUMENTALE DE BYZANCE
ET DE SERBIE DURANT LE DERNIER SIECLE DE L’EMPIRE
BYZANTIN. UN TRAITEMENT PARTICULIER DES FAÜADES
Les grands changements dans l’histoire de Byzance en ont influence l’art et

l’architecture. Les restaurations venant apres la rupture de la vie de l’empire ont
renouvele la creation artistique et de construction. Les reconstructions apportent des
nouveautes. Le dernier siecle est en Byzance et en Serbie particulier en architecture
par sa conception differente, nouvelle, du traitement architectonique exterieur. C’est
le fruit de la reconstruction marquee comme la renaissance des Paleologues. Les
changements ne semblent pas importants, pourtant ils exerceront une influence
essentielle sur l’architecture de l’epoque tardive. Le centre de gravite est transfere
aux faüades, traitees independamment de la structure interieure du monument. Les
changements sont visibles aux monuments de Constantinople et ensuite a ceux des
autres centres et regions. La nouvelle maniere de traiter les surfaces des faüades est
manifeste aux monuments de Constantinople, tels que l’eglise du Christ Pantocrator,
ainsi qu’aux monuments messemvriens issus de la meme conception. La faüade n’est
plus simplement la paroi enfermant un espace, mais une image en soi. Dans
10 Kora} – [uput, nav. delo, 318–328.

11 Isto, sl. 550.
214 Vojislav Kora}
l’architecture serbe leur base est celle des oeuvres de l’epoque precedente marquee
comme l’ecole serbe-byzantine. Aux monuments moraviens les bases developpees et
condensees des faüades sont construites de maniere semblable en composant des
zones horizontales independamment de la structure interieure. La decoration
exterieure en relief en est l’une des marques essentielles.
Un des monuments cles, de la fin de l’epoque moravienne, celui du monastere
Kaleni}, comporte le programme decoratif repectant l’idee de base de la construc-
tion.Ceci exprime un retour a l’architecture precedente, ce qui fait de Kaleni} dans
son ensemble le modele des solutions nouvelles, apportees par l’architecture
moravienne.
Le travail present mentionne les dilemmes scientifiques concernant l’origine
de la decoration en relief moravienne. Les monuments de Mistra y sont egalement
mentionnes et leurs faüades traitees avec de l’ambition artistique.
Monumentalna arhitektura u Vizantiji i Srbiji u posledwem veku Vizantije
1a. Carigrad, crkva Sv. Teodora (Kilise xamija)

215
1a. Constantinople, l’eglise de Saint Theodore (Kilisse mosquee)

216
Vojislav Kora}
1b. Carigrad, crkva Sv. Teodora (Kilise xamija)

1b. Constantinople, l’eglise Saint-Theodore (Kilisse mosquee)
Monumentalna arhitektura u Vizantiji i Srbiji u posledwem veku Vizantije
2a. Carigrad, crkva Konstantina Lipsa (Fenari Isa), ju`na crkva

217
2a. Constantinople, l’eglise de Constantin Lips (mosquee Phenari Issa), eglise du sud
218 Vojislav Kora}
2b. Carigrad, crkva Konstantina Lipsa (Fenari Isa), severna crkva

2b. Constantinople, l’eglise de Constantin Lips (mosquee Phenari Issa), eglise du nord
2c. Carigrad, crkva Konstantina Lipsa (Fenari Isa), severna crkva

2c. Constantinople, l’eglise de Constantin Lips (mosquee Phenari Issa), eglise du nord
220
Vojislav Kora}
3a. Mesemvrija, Hrist Pantokrator

3a. Messemvria, Christ Pantocrator
3b. Mesemvrija, Hrist Pantokrator

3b. Messemvria, Christ Pantocrator
222
Vojislav Kora}
4. Mesemvrija, Sv. Jovan Aliturgetos

4. Messemvria, Saint-Jean Alithurgetos
5. Kastoria, Saints Cosme et Damien

5. Kostur, Sv. Vra~i
224 Vojislav Kora}
6a. Elason, Olimpiotisa

6a. Ellasson, Olympiotissa
6b. Elason, Olimpiotisa

6b. Ellasson, Olympiotissa
226 Vojislav Kora}
7. Arta, Sv. Vasilije

7. Arta, Saints-Basile
8. Mistra, Saint Theodori

8. Mistra, Sv. Teodori
228
Vojislav Kora}
9. P. Mistra, Pantanasa
9. P. Mistra, Panthanassa
10. Kru{evac, Lazarica

10. Kru{evac, Lazarica
UDK 726.54(497.11:495.02)“13/14”
Ivan Stevovi}
ARHITEKTURA MORAVSKE SRBIJE: LOKALNA

GRADITEQSKA [KOLA ILI EPILOG VODE]IH TOKOVA
POZNOVIZANTIJSKOG GRADITEQSKOG STVARAWA
U radu se razmatraju metodolo{ki problemi prou~avawa poznovizantijske
arhitekture i uticaj koji su wena dosada{wa tuma~ewa imala na predstavu o cr-
kvenom graditeqstvu Moravske Srbije. Posebna pa`wa posve}ena je pitawima o
originalnosti i poimawu celine graditeqskog stvarawa u posledwem razdobqu
trajawa Carstva, sa zakqu~kom da se poznosredwovekovna srpska arhitektura mo-
ra posmatrati kao integralni deo wegovih vode}ih tokova.
Na samom po~etku rada va`no je naglasiti da naslovu treba dodati œpass-

wordŒ koji }e jasnijim u~initi pristup temi, a on glasi metodolo{ki ogled.
Jer re~i }e upravo biti o onim najupadqivijim nestabilnim i uistinu œneu-
ralgi~nimŒ ta~kama metodologije kojom je u istoriografiji naj~e{}e bivao ar-
tikulisan sadràj poznovizantijske arhitekture, {to je za zakonomernu posle-
dicu imalo jednako neizdiferenciran, nedovoqno utemeqen ili u novije vre-
me krajwe konfuzan stav u tuma~ewima istovremenog srpskog graditeqstva.
Iskazano na jednostavniji na~in, kroz analizu pojedinih navoda iz literature
ili podse}awe na one napise koji su kreirali do danas preovla|uju}u sliku o
mestu i vrednostima celokupnog korpusa ostvarewa posledweg razdobqa arhi-
tekture Carstva, potrudi}emo se da iz metodolo{kog ugla pokaèmo za{to ar-
hitektura Moravske Srbije nije, niti sme biti posmatrana u uskim okvirima
odrednice date nakon dve ta~ke u naslovu, dok }e o svemu onome {to ta arhi-
tektura zaista jeste unutar isto~nohri{}anskog graditeqskog stratuma epo-
he, ovom prilikom uverqivije od re~i svedo~iti vizuelni materijal, za ~iji
su izbor i redosled zapravo zaslu`ni graditeqi tog vremena i wihova dela.
Napisan pre vi{e od tri decenije, prvi sintetski intoniran tekst po-
sve}en arhitekturi Moravske Srbije sa puno razloga bio je zapo~et rezimira-
wem dotada{weg stawa u prou~avawu poznog perioda vizantijskog graditeq-
stva. Konstatovano je tada da œnovija istoriografija gradi suvi{e {iroke i
uop{tene preglede istorije vizantijske arhitekture, {to se najvi{e odnosi na
232 Ivan Stevovi}
weno kasno razdobqe. U op{tim istorijama vizantijske umetnosti ili je jasno

iskazana ili je pre}utno prisutna misao da u vizantijskoj arhitekturi toga do-
ba nema pravog razvitka, da se ona malo mewa, ostaju}i 'okamewena'. Ni {ire
pojave, ni skupine spomenika ni zna~ajniji spomenici pojedina~no nemaju pra-
vo mesto u takvim pregledima. Nere{eni problemi vizantijske arhitekture
pretvorili su se u za~arane krugove, koje mogu prevazi}i jedino savremena ar-
heolo{ka istraìvawa ili nova gledawa na wen razvitak. Reklo bi se da je po-
sledwi vek vizantijske arhitekture, i u wegovom okviru moravska arhitektura,
ponajmawe ocewen kako treba.Œ1
U vremenu od kasnih {ezdesetih godina pro{log stole}a do danas svaka-
ko je mnogo u~iweno da se opisano stawe u pozitivnom smislu izmeni na svim
spomenutim segmentima prou~avawa. U tri velika pregleda vizantijske arhi-
tekture, bez obzira na wihove me|usobne konceptualne razli~itosti, gradi-
teqstvo pozne epohe Carstva dobilo je zasebno mesto.2 Na mawe ili vi{e {i-
rokom planu sprovedena analiti~ka ispitivawa odre|enih kategorija arhitek-
ture, poput zidawa i ukrasa, rezultirala su zna~ajnim saznawima o tada{woj
praksi u gra|ewu,3 a u pojedinim pravcima pro{irene su teritorijalne i hro-
nolo{ke granice rasprostirawa spomenika relevantnih u procesu konstitui-
sawa poznovizantijske arhitekture;4 sa razli~itih aspekata razmatrana je sa-
vremena carigradska produkcija,5 o mnogim spomenicima ili skupinama spo-
menika napisane su posebne studije i monografije,6 raspravqalo se i o lokal-
1 V. Kora}, Izvori Moravske arhitekture, Izme|u Vizantije i Zapada, Beograd 1987, 131.
2 Cf. R. Krautheimer, Early Christian and Byzantine Architecture, Harmondsworth 19894,
413–450; C. Mango, Byzantine Architecture, London 19863, 141–167, 175–180; V. Kora} — M. [u-
put, Arhitektura vizantijskog sveta (Architecture of the Byzantine World), Beograd 1998, 287–384.
3 Cf. E. Reusche, Polychromes Sichtmauerwerk byzantinischer und von Byzanz beeinflusster Ba-
uten Sudosteuropas, Koln 1971; G. Velenis, Ermhneia tou ezwterikou diakosmou sth buzantinh arci-
tektonikh, Solun 1984; A. Passadeos, O keramoplastikoj diakosmoj twn buzantinwn kthriwn thj
Kwnstantinoupolewj, Atina 1973; Ch. Tsouris, O keramoplastikoj diakosmoj twn usterobuzan-
tinwn mnhmeiwn thj Boreiodutikhj Elladoj, Kavala 1988.
4 Cf. H. Buchwald, Lascarid Architecture, JOB 28 (1979) 261–296; idem, Western Asia Minor as
a Generator of Architectural Forms in the Byzantine Period: Provincial Back — Wash or Dynamic Center
of Production, JOB 34 (1984) 200–234.
5 Cf. Th. F. Mathews, The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey, University
Park PA 1976; W. Muller — Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tubingen 1977; P. Vocoto-
poulos, The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Period, XVI. Internatio-
naler Byzantinistenkongress, Akten I/2, JOB 31–2 (1981) 551–573; R. Ousterhout, Constantinople,
Bithynia, and Regional Developments in Later Palaeologian Architecture, ed.by S. ]ur~i} and D. Mouri-
ki, The Twilight of Byzantium, Princeton 1991, 75–91; A.- M. Talbot, The Restoration of Constantinople
under Michael VIII, DOP 47 (1993) 243–261; V. Kidonopoulos, Bauten in Konstantinopel 1204–1328.
Verfall und Zerstorung. Restaurierung, Umbau und Neumbau von Profan- und Sakralbauten, Wiesbaden
1994; R. Ousterhout, Contextualizing the Later Churches of Constantinople: Suggested Methodologies
and a Few Examples, DOP 54 (2000) 241–250. Za arhitektonsku plastiku carigradskih crkava: K.
Wessel, Byzantinische Plastik der palailogischen Periode, Byzantion 36 (1966) 217–259; H. Belting, Zur
Skulptur aus der zeit um 1300. in Konstantinopel, MJK 23 (1972) 63–100; Passadeos, op. cit; Ä. Hjort,
The Sculpture of the Kariye Camii, DOP 33 (1979) 201–289.
6 Za tekstove i kwige posve}ene pojedina~nim spomenicima ili skupinama spomenika
ovog razdobqa up. napomene u odgovaraju}em poglavqu u Kora}–[uput, nav. delo, kao i biblio-
grafiju koju donosi R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton 1999, 296–308, ~emu tre-
Arhitektura Moravske Srbije 233
nim {kolama tog doba,7 a sasvim nedavno objavqeni su pregledi sekularne ar-
hitekture na tlu Balkana od 1300. do 1500. godine, poznovizantijske i postvi-
zantijske arhitekture u Gr~koj, kao i obimno istraìvawe graditeqstva sred-
weg i poznog razdobqa, sprovedeno sa namerom da se jasnijim u~ini rad vizan-
tijskih majstora u mati~nim provincijama Carstva.8 Kada se ovom, najovla-
{nije skiciranom, preseku istoriografije dodaju prou~avawa arhitekture ze-
maqa œvizantijskog komonveltaŒ, Srbije i Bugarske u prvom redu,9 na osoben
na~in zapravo postaje jasno u kojoj je meri, daleko od svake stati~nosti ili œo-
kamewenostiŒ, graditeqstvo pozne epohe Vizantije i wenih balkanskih suseda
predstavqalo ìv i retko dinami~an umetni~ki organizam.
No, i pored impozantnog istoriografskog salda ostvarenog tokom po-
sledwih decenija, te{ko je odupreti se utisku da je izu~avawe ove, tako velike
i vi{eslojne teme, ostalo optere}eno nizom specifi~nih pote{ko}a proiste-
klih iz, po svojoj prirodi, sasvim razli~itih razloga. Pojedine me|u wima
svakako pripadaju sferi takozvanih œobjektivnih okolnostiŒ ili boqe re}i,
realnosti tada{weg sveta i onoga {to se od tog sveta o~uvalo do modernih vre-
mena; takve kakve jesu one }e pred istraìva~ima zauvek stajati kao odre|eni
ograni~avaju}i faktor. Svima poznat, osnovni objektivni problem koncentri-
san je, naime, u ~iwenici da se unutar poretka vizantijske arhitekture, a za
razliku od wenog prethodnog perioda, graditeqska produkcija Carigrada kao
sredi{ta spram kojeg se sagledavaju i tuma~e sva glavna zbivawa i ostvarewa u
ovoj delatnosti, u poznom razdobqu ni pribli`no ne moè pratiti u kontinu-
ba dodati kasnije objavqene radove: P. Vocotopoulos, Church Architecture in the Despotate of Epirus:
The Problem of Influences, Zograf 27 (1998–1999) 79–92; G. Velenis, L'eglise Panagia Olympiotissa et
la chapelle de Pammacaristos, ibid, 103–112; G. Velenis, H buzantinh arcitektonikh thj Qessalo-
nikhj. Aisqhtikh proseggish, AFIERWMA STH MNHMN TOU SOTHRH KISSA, Solun 2001, 1–25;
K–P. Matschke, Builders and Building in Late Byzantine Constantinople, ed. N. Necipoglu, Byzantine
Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, Leiden — Boston — Koln 2001, 315–328;
A.-M. Talbot, Building Activity in Constantinople Under Andronikos II: the Role of Women Patrons in
the Construction and Restoration of Monasteries, ibid, 329–343; G. Marinou, Agioj Dhmhtrioj, h
mhtropolh tou Mistra, Atina 2002; Ch. Bouras, Master Craftsmen, Craftsmen and Building Activities
in Byzantium, ed. A. E. Laiou, The Economic History of Byzantium, DOS XXXIX, Washington
D.C.2002, 539–554.
7 Cf. G. Velenis, Thirteenth-Century Architecture in the Despotate of Epirus: The Origins of the
School, ured. V. Kora}, Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, Beograd 1988,
279–285; S. ]ur~i}, The Significance and Sources of “Morava School” Architecture, XVIIIth Internatio-
nal Congress of Byzantine Studies, Summaries of Communications I, Moscow 1991, 258; Local Schools
in the Middle and Late Byzantine Architecture (Round Table L, moderator P. L. Vocotopoulos), XIXth
International Congress of Byzantine Studies, Major Papers, Copenhagen 1996, 500–505.
8 Secular Medieval Architecture in the Balkans 1300–1500 and its Preservation, ed. by S. ]ur~i}
and E. Hadjitryphonos, Thessaloniki 1997; Ch. Bouras, H Buzantinh kai Metabuzantinh Arcitekto-
nikh sthn Ellada, Atina 2001 ; Ousterhout, Master Builders.
9 Za srpsku arhitekturu XIII–XV stole}a up. Kora}–[uput, nav. delo, 276–284, 328–354,
357–372 (sa starijom literaturom); za Bugarsku: A. Ra{enovâ, Mesemvrièski cârkvi, Sofià 1932;
N. âneva — De~evska, Cãrkovnata arhitektura v Bãlgarià prez XI–XIV vek, Sofià 1988; ista,
Prostranstveni, dekorativni i konstruktivni osobenosti na bãlgarskata kultova arhitektura
prez XIII–XIV vek, Drevnerusskoe iskusstvo (Balkaná. Rusâ), S.-Peterburg 1995, 183–196; Ko-
ra}–[uput, nav. delo, 298–307 (sa starijom literaturom).
234 Ivan Stevovi}
itetu. Prazno poqe u stvarnim i dokumentovanim znawima o kretawima u arhi-

tekturi prestonice zapo~iwe prakti~no krsta{kim osvajawem grada, nastavqa
se tokom vladavine Mihaila VIII i, sa prekidom od svega par decenija u kojima
su podignuti sa~uvani spomenici, traje jo{ najmawe stotinu godina pre œzva-
ni~nogŒ svr{etka posledwe epohe vizantijske istorije i umetnosti.10 To nepo-
stojawe centra u tako dugom vremenu nesporno i neminovno unosi jednu, reklo
bi se sistemsku nesigurnost u svaki poku{aj rasu|ivawa o genezi i tokovima po-
znovizantijske arhitekture. Konkretnije iskazano, kada se i posle svih obavqe-
nih prou~avawa pogled ponovo usmeri ka carigradskim crkvama i palatama tog
razdobqa, pred istraìva~em ostaje nedoumica jesu li ta zdawa u svom vremenu
predstavqala superiorni odjek novog po~etka u graditeqskom stratumu unutar
sveop{te obnove vizantijskog kulturnog horizonta, jesu li ona bila proizvod
stvoren onda kada su temeqni postulati tog kreativnog procesa ve} bili usta-
novqeni, u decenijama posle 1261. godine, ili je wihov nastanak, zapravo, ozna-
~io u pone~emu ekstravagantno izveden, ali ipak svr{etak posledweg akorda ak-
tivnog bavqewa arhitekturom. Sva ta pitawa, samo po sebi proizlazi, mogu se i
moraju postavqati i pred svakim pojedina~nim carigradskim spomenikom, bez
obzira na to {to su hronolo{ke odrednice wihovog podizawa odavno srazmerno
precizno poznate. One, me|utim, ne govore mnogo o kretawima, kontinuitetu i
prekidima u œumetni~komŒ ili œarhitektonskomŒ vremenu.11
Sasvim je drugo pitawe metodolo{kih postupaka, koncepta odnosno mo-
dela posmatrawa spomenika ponaosob, wihovih skupina i ukupne problemati-
ke, kojima se istoriografija sluìla u te`wi da uprkos kardinalno velikim
razmerama spomenutih nepoznanica ipak stvori {to je mogu}e vi{e pouzdanu,
verodostojnu i pojedinostima bogatu sliku raznolikih tokova u graditeqstvu,
objediwenih prelomnim datumima epohe. Upu}ena na neveliki broj gra|evina
opstalih u prestonici i na vanredno bogat repertoar modifikacija tradicio-
nalne œtemeŒ, hrama upisanog krsta sa kupolom, u drugim sredi{tima i obla-
stima Carstva i wegovih suseda, prva nastojawa u tom pravcu prolazila su
kroz periode svojstvene istraìva~koj disciplini koja je tragala za sopstve-
nim metodom. U kratkoj rekapitulaciji na~ina na koji se o temi razmi{qalo
na wih je pa`wu skrenuo R. Krauthajmer, pokazuju}i kako je nimalo jednostavna
strukturalna ravan poznovizantijske arhitekture u o~ima istraìva~a dobija-
la ili gubila na vrednosti u skladu sa duhom odnosno œvizuelnim navikamaŒ
istoriografskih vremena i wima savremenog arhitektonskog stvarawa. Tako se
dogodilo da je poznovizantijska arhitektura, œwhich is colourful, richly silhouet-
10 Iako se prakti~no u potpunosti zasniva samo na podacima iz pisanih izvora, slika o

arhitekturi prestonice u ovom razdobqu zna~ajno je upotpuwena istraìvawima A. Meri Tal-
bot, V. Kidonopulosa i R. Osterhuta, up. u nap. 5 i 6.
11 Sli~ne nedoumice i pitawa naslu}uju se u zakqu~nim razmatrawima u monografiji o
arhitekturi crkve Hrista Hore, cf. R. Ousterhout, The Architecture of the Karyie Camii in Istanbul,
DOS XXV, Washington D.C. 1987, 142–144. Ne{to pre toga, sloènost problema carigradske ar-
hitekture i wenog odnosa prema œregionalnim varijacijamaŒ povodom solunskog hrama Sv. Apo-
stola ukratko je izloìo M. Rautman, The Church of Holy Apostles in Thessaloniki. A Study in Early
Paleologian Architecture, Ph.D. University of Indiana 1984 (UMI), 319.
ted and complicatedŒ, krajem XIX i u prve tri decenije XX veka bila ocewivana
u superlativima, a da su ne{to kasnije œthese qualities had less meaning to a gen-
eration which grew up with Le Corbusier and the Bauhaus or their followersŒ, {to
je za posledicu imalo œmarked underrating of Late Byzantine architectural de-
signŒ,12 odnosno postepeno uvreèwe kvalifikacija navedenih u citatu s po-
~etka ovog rada. Onda kada je, drugim re~ima, ustanovqeno da se graditeqska
delatnost poznog doba, uzeta u naj{irem smislu, su{tinski oslawa na praksu i
re{ewa prethodnog perioda, i da u svom nukleusu nema vlastiti tip crkve, du-
go vremena jedini, tipolo{ki pristup vizantijskoj arhitekturi œwhich empha-
sized what is static rather than what is dynamicŒ, uporedo sa neodgovaraju}om, li-
nearnom perspektivom wene evolucije, œmarked by new structural achievements
and ever — bigger buildingsŒ, preuzetom iz sistema poimawa zapadnoevropske
sredwovekovne arhitekture,13 u istoriografiju su uveli pitawe originalno-
sti poznovizantijske arhitekture, pitawe koje je, po definiciji nose}i u se-
bi potrebu za normirawem, bilo koliko uop{teno toliko i œneistori~arskoŒ
jer je sui generis u razmatrawima moglo da korespondira iskqu~ivo sa najrepre-
zentativnijim ostvarewima, i tako zapravo gu{i œsu{tinu stare umetnosti,
stvarni tok ìvota sa svim visinama i padovima, lutawima i proma{aji-
ma…Œ14 I mada su upravo u velikom Krauthajmerovom delu, tada u najkrupni-
jim potezima, bila sagledana i na po~etku odgovaraju}eg poglavqa taksativno
pobeleèna osnovna obele`ja poznovizantijske arhitekture, povu~ene ma-
we-vi{e jasne granice izme|u starog i novog, tradicije i inovacije u gradi-
teqskom korpusu razdobqa, i tako preciznije definisani mnogi parametri
wene œsurprising vitalityŒ, koja je u vode}im centrima stvorila osobeni organi-
zam œpoznovizantijske crkvene gra|evineŒ,15 prizvuk, reklo bi se, isuvi{e jed-
nostavno saop{tene œoceneŒ epohe, kao neo~ekivan ali konceptu zapravo sa-
svim konsekventan {um, ostao je prisutan upravo u samom vrhu istoriografi-
je, u ne{to kasnijoj antologiji vizantijske graditeqske umetnosti.16 Usvajaju-
}i stvarni istorijski pristup kao jedno od na~ela, tek je posledwi veliki pre-
gled pokazao sve bogatstvo, ali i svu sloènost problematike arhitektonskog
12 Krautheimer, op. cit., 416.

13 Cf. R. Ousterhout, Beyond Hagia Sophia: Originality in Byzantine Architecture, ed. A. Little-
wood, Originality in Byzantine Literature, Art and Music, Oxford 1995, 167–168; cf. H. Buchwald, The
Concept of Style in Byzantine Architecture, Form, Style, and Meaning in Byzantine Church Architecture,
Variorum Coll. Studies Series, Aldershot 1999, 2 (sq.); za najnovija razmatrawa originalnosti vizan-
tijske arhitekture, kojima se dopuwuju stavovi R. Osterhuta cf. Ch. Bouras, Originality in Byzanti-
ne Architecture, TM 15 (2005), 99–108.
14 S. Radoj~i}, Problem celine u staroj srpskoj umetnosti, Odabrani ~lanci i studije
1933–1978, Beograd — Novi Sad 1982, 77.
15 Krautheimer, op. cit, 415.
16 œThe house of Palaeologi has given its name to the last phase of Byzantine history and art. The
’Palaeologian Renaissance’ is a term that has often been used and may have some justification in the do-
main of painting; it is hardly applicable to architecture. In the relatively short period between 1261 and
about 1330… some attractive structures were erected at Constantinople and Thessalonica, but they perpe-
tuated the traditions of the Middle Byzantine period without any attempt at reviving Early Christian, let
alone antique, forms.Œ Mango, op. cit, 148.
236 Ivan Stevovi}
stvarala{tva u posledwem razdobqu Carstva, stvarala{tva ~iji su impulsi

ni{ta mawe intenzivno i uporedo trajali i van wegovih, sve uìh i nestalni-
jih granica.17
Parafraziraju}i naslov briqantne metodolo{ke minijature S. Radoj~i-
}a moglo bi se konstatovati da je, ~vrsto povezan sa nedoumicom o originalno-
sti, trajni pratilac prou~avawa ostao i problem poznovizantijske arhitektu-
re kao celine, ispoqen ~ak i na planu elementarnog identifikovawa skupina
spomenika koji zadovoqavaju posebne, arhitektonske u uèm smislu re~i, kri-
terijume pripadnosti wenim glavnim tokovima. Krauthajmerov tekst o ovom
razdobqu, veoma je va`no podsetiti, ve} u prvim svojim redovima nosi konsta-
taciju da œat this late stage the term Byzantine needs to be understood in terms far
broader than the political confines of the Empire — in terms not only of the Paleolo-
gues and their predecessors, but also of the reigns of Milutin and Du{an and their fa-
milies in Serbia, and of the rule of Ivan Asen II and of Ivan Alexander in Bulga-
ria.Œ18 Ta~nost ovog na~elnog œuputstvaŒ, proisteklog iz uvida u specifi~no-
sti epohe, nepotrebno je dokazivati: ako se kao nedovoqno istraèni ili neo-
~uvani jo{ uvek izuzmu krug gra|evina podignutih u Maloj Aziji u vreme dina-
stije Laskarisa, kao i samo po izvorima poznat graditeqski odjek restauracije
vizantijske vlasti nad prestonicom sprovedene pod Mihailom VIII,19 u okvire
odrednice œpoznovizantijska arhitekturaŒ osim crkava i palata Carigrada,
Soluna, Epira i Mistre s pravom se upisuju i hramovi Mesemvrije i Velikog
Trnova, kao i ostvarewa intenzivne graditeqske delatnosti u Srbiji tokom
prvih decenija XIV stole}a.20 œOn this everyone agreesŒ, stoji pri po~etku Kra-
uthajmerovog poglavqa, no ve} u narednoj re~enici spomenuti problem nagove-
{ten je napomenom da œexcepting Constantinople and Salonica in the early fourte-
enth century, the architectural production seems to us rich, varied, often interesting
— but not always of high quality.Œ21 Razlo`nu reakciju predstavqaju dva pitawa:
{ta bi se moglo odrediti kao konstanta ili dowa granica kvaliteta u poznovi-
zantijskoj arhitekturi, i je li opisano stawe uistinu nekakva diferentia specifi-
ca ovog u odnosu na prethodna razdobqa vizantijskog graditeqstva?22 Te{ko je
odoleti utisku da je model posmatrawa ukupne problematike, i to onaj model
koji u svom sredi{tu ima pojam stila kao norme, i ovde stekao prevagu nad
stvarnom, istorijskom situacijom, koja pokazuje da se re{ewa u pone~emu œne
17 Kora} — [uput, nav. delo, 287–385.

19 Cf. H. Buchwald, Sardis Church E — A Preliminary Report, JOB 26 (1977), 265–299; idem,
Lascarid Architecture; A.-M. Talbot, The Restoration of Constantinople.
20 Kora} — [uput, nav.delo, nav.mesto; za razliku od ovakvog sagledavawa situacije Man-
go, op. cit, 168–180 savremenu arhitekturu u Bugarskoj i Srbiji izdvaja u posebno poglavqe pod
naslovom œThe Diffusion of Byzantine Architecture in Eastern EuropeŒ. O Krauthajmerovom pristupu
up. u narednom tekstu.
22 O ograni~ewima koncepta œvisokog kvalitetaŒ kao rakursa posmatrawa vizantijske
umetnosti cf. A. Cutler, Art in Byzantine Society. Motive Forces of Byzantine Patronage, XVI. Interna-
tionaler Byzantinistenkongress, Akten I/2, 759–787.
uvek visokog kvalitetaŒ tako|e mogu na}i i na zdawima podignutim u dva vode-
}a vizantijska grada. Iz tog modela jedan pravac razmi{qawa vodio je me|u-
tim, i to zakonomerno, prema razli~ito postavqenim ali jednako uop{tavaju-
}im podelama korpusa poznovizantijskih gra|evina na œranuŒ i œvisokuŒ arhi-
tekturu Paleologa, {to terminolo{ki, isuvi{e ubedqivo da bi bilo slu~ajno
asocira na œranuŒ i œvisokuŒ Gotiku, a potom i na spomenike zapadnih i se-
vernih oblasti (Solun, Makedonija, Srbija) spram onih u isto~nim centrima
(Carigrad, Bugarska), unutar potoweg navedenog perioda.23 No problem se do
krajnosti zao{trava u okvirima drugog plana rasu|ivawa gde je, za razliku od
navedenog karakteristi~nog poku{aja œsre|ivawa situacijeŒ u arhitekturi,
do{lo do gotovo nedvosmislenog eliminisawa ~itave skupine spomenika iz
wenog poznovizantijskog poretka. Nimalo slu~ajno, to se de{ava kako epoha
ide svom kraju i prakti~no do potpunog nestanka opada broj postoje}ih gra|e-
vina ili podataka o graditeqskoj delatnosti u prestonici, ali to, me|utim,
nije slu~aj i sa Moravskom Srbijom, u kojoj se u posledwim decenijama XIV i
po~etkom XV veka preduzimaju veliki poduhvati ove vrste. Druga~ije, sasvim
precizno iskazano, ako se kao nesporna usvoji citirana Krauthajmerova napo-
mena o geografskom a zapravo istorijskom rasprostirawu poznovizantijske ar-
hitekture, jednako kao i ona o regionalnim razlikama i idiosinkrazijama u
graditeqstvu vi{e no ikada ispoqavanim u to vreme, i ako se upravo delat-
nost i ostvarewa regionalnih radionica prepoznaju kao onaj kreativni poten-
cijal iz kojeg je i proizi{la œsurprising vitalityŒ celine,24 sa razlogom se moè
postaviti pitawe kriterijuma ili jo{ pre œmernih instrumenataŒ kojima se
do{lo do konstatacije, odnosno ocene, da su œ Morava churches… within the his-
tory of Byzantine architecture properly speaking… of purely local interest.Œ25 Ako je
re~ o parametrima œvisokog kvalitetaŒ, odnosno obele`jima carigradskih spo-
menika, pitawe tek tada dobija na teìni budu}i da je jo{ G. Mije u svom i da-
nas na strani a po inerciji naj~e{}e navo|enom delu o srpskoj sredwovekovnoj
arhitekturi, u ~itavom nizu svojstava crkava Moravske Srbije prepoznao upra-
vo, i to treba jo{ jednom ponoviti, œles formes de ConstantinopleŒ.26 œLokalnoŒ
se, dakle, u izloènom kontekstu ne da shvatiti nikako druga~ije do kao jedna
varijanta provincijalnog odnosno œinferiornogŒ, spram onog œsuperiornogŒ
koje se ostvaruje u centru odnosno prestonici.27 Ali na osnovu koje se gradi-
teqske prakse u Carigradu krajem XIV i po~etkom XV veka o istovremenoj srp-
skoj arhitekturi moè govoriti kao o lokalnoj? Na kom dometu umetni~kog
stvarawa, drugim re~ima, prestaje da vaì odrednica œregionalnoŒ, œimplying
23 Cf. Krautheimer, op. cit, 416–450.

24 Ibid, 416, 428.
25 Ibid, 440.
26 G. Millet, L'ancien art serbe. Les eglises, Paris 1919, 159; V. Kora}, Izvori Moravske arhi-
tekture, 136.
27 Pitawima koja se postavqaju razmatrawem umetni~kih odnosno arhitektonskih ostva-
rewa unutar œsistemaŒ koji neminovno name}u spomenuti termini nedavno je, na primeru kipar-
skih crkava, pa`wu posvetio S. ]ur~i}, Middle Byzantine Architecture on Cyprus: Provincial or Regi-
onal?, Nicosia 2000, 7–9, 34–35.
238 Ivan Stevovi}
a positive aspect of the creative processŒ, i odakle zapo~iwe da vaì kvalifika-

cija œprovincijalnoŒ, œimplying in a negative mode extreme conservastivism, or
even total absence of creative thoughtŒ?28
Kontradiktorna pozicija arhitekture Moravske Srbije, ~ak i unutar su-
{tinski potpuno verodostojnog Krauthajmerovog vi|ewa fundamentalnih po-
kreta~kih snaga i procesa koji su profilisali graditeqstvo posledweg razdo-
bqa Carstva, zapravo je instruktivan pokazateq generalne neprijem~ivosti
linearno — normativnog rakursa u istraìvawima vizantijske arhitekture
uop{te, a osobito wenog poznog razdobqa. Razlozi za tu neprijem~ivost nalaze
se ponajpre u specifi~nostima graditeqstva epohe, koje se svojom prirodom i
svojim intenzitetom opiru bilo kakvom jednodimenzionalnom, pre svega stil-
skom ustrojavawu œu kolonu po jedanŒ u koju bi bile svrstavane ili iz koje bi
bile eliminisane pojedine œregionalneŒ ili œlokalneŒ skupine spomenika.
Bez mnogo rezerve moglo bi se ~ak re}i da celokupni korpus poznovizantijske
arhitekture, kao œmaterijalŒ za istraìvawe, najdirektnije negira, kako god
on bio preimenovan, svrsishodnost pojma stil kao jednog od temeqnih pojmova
istorije umetnosti œkojim se obiqeàva istovrsnost umjetni~kih kakvo}a… u
umjetni~koj djelatnosti nekog razdobqa odnosno podru~jaŒ.29 Najpre par re~i
o specifi~nostima koje se ti~u œpodru~jaŒ. Ma koliko predstavqala proizvod
kasnijih istorijskih okolnosti i samim tim ne odraàvala celinu nekada-
{weg stawa, dana{wa karta rasprostirawa poznovizantijskih spomenika sa-
svim pouzdano svedo~i o tome da je graditeqsko delovawe bilo najte{we pove-
zano sa urbanim sredi{tima, odnosno gradovima, bez obzira da li je wihovo
trajawe sezalo u davnu pro{lost (Carigrad, Solun) ili su se ubrzano razvijali
upravo u to doba (Arta, Mistra). U spomenutim centrima kroz praksu se obra-
zuju i iz wih emituju, uslovno ih tako nazovimo, svojevrsni œmikro-stiloviŒ
koji su, me|utim, jednoobrazni iskqu~ivo po svojoj unutra{woj heterogenosti
odnosno, reklo bi se, po kompozitnom karakteru ispoqenom u svakom od eleme-
nata arhitekture pojedina~nog ostvarewa ili skupine spomenika. Vlastita
tradicija i na~in na koji se ona doìvqava i prilago|ava aktuelnim shvata-
wima i potrebama, uticaji prido{li iz drugih sredina i na~in na koji se oni
usvajaju, i raznovrsno ume}e majstora su{tinski su ~inioci svakog od ovih
graditeqskih idioma ponaosob: repertoar prostora carigradskih crkava osla-
wa se na re{ewa iz sopstvenog prethodnog razdobqa ali se œin the early monu-
ments of Paleologue ConstantinopleŒ sa razlogom prepoznaje i œthe impetus of
forms developed or conserved in Lascarid Asia MinorŒ.30 Solunski hramovi nasta-
ju na spoju savremenog tuma~ewa koncepta drevne gradske katedrale i carigrad-
skog upliva,31 u Mistri se u kratkom vremenu jedna za drugom podiù crkve
28Ibid, 9.
29J. Bialostocki, Povijest umjetnosti i humanisti~ke znanosti, Zagreb 1986, 43. O svrsishodnosti i
mogu}nostima kori{}ewa pojma stil u vizantijskoj arhitekturi cf. Buchwald, The Concept of Style.
30 Buchwald, Lascarid Architecture, 261.
31 Cf. M. L. Rautman, Patrons and Buildings in Late Byzantine Thessaloniki, JOB 39 (1989),
295–315; Kora}–[uput, nav. delo, 311–316.
Sv. Teodora, po tradicionalnom re{ewu hrama sa ugaonim trompama, i Bogoro-

dice Odigitrije, koja gotovo izvesno sledi ne mnogo starije prestoni~ke uzo-
re,32 na istovetnim osnovama formira se i savremena arhitektura u Epiru.33
Prisutni prakti~no na svakom spomeniku u ovim centrima, ali uvek razli~i-
tog intenziteta i u razli~itom rasporedu i me|usobnom odnosu, ~inioci œmi-
kro-stilovaŒ, sa druge strane, iznova bivaju modifikovani i prevrednovani u
wihovom prihvatawu izvan mati~nih sredi{ta, odnosno u dodiru sa program-
skim htewima tamo{wih naru~ilaca i œlokalnimŒ graditeqskim tradicijama,
i upravo u tom vi{eslojnom su~eqavawu nastaju gra|evine u Mesemvriji i Sr-
biji Milutinovog doba: prve, iako je sve na wima carigradsko, ipak nisu cari-
gradske, druge, iako obeleène œsvim onim {to je karakteristi~no za renesan-
su PaleologaŒ ipak predstavqaju celinu osobenu do te mere da se o œvizantij-
skomŒ u i na wima znalo da govori sa neskrivenom rezervom.34 Pretrajavaju}i u
sredini koja je uprkos svojoj izrazito ambivalentnoj graditeqskoj tradiciji,
tokom narednih decenija majstorima i radionicama mogla da ponudi praksu i
velikih i sasvim skromnih gradili{ta, komplikovan i dugotrajan, taj proces
œduple ekspozicijeŒ arhitekture odredio je profil i celokupnoj potowoj gra-
diteqskoj delatnosti u Srbiji, pa i onoj iz vremena kneza Lazara i wegovih
naslednika.
Unutra{wa protivre~nost svojstvena posebnim, u uèm smislu re~i ar-
hitektonskim obele`jima poznovizantijskog graditeqstva, proizvodi drugi
spektar razloga zbog kojih se svaki neistorijski vid klasifikovawa spomeni-
ka epohe trenutno pojavquje kao œdistorting mirrorŒ stvarnog stawa. Posledwe
razdobqe vizantijske arhitekture uistinu nije stvorilo sopstveni tip crkve
ali jeste stvorilo vanredno sloène i dinami~ne organizme zasnovane na te-
`wi za grupisawem razli~itih prostorno-funkcionalnih jedinica u jedin-
stvenu celinu, ili za spajawem prostornih i konstruktivnih obele`ja poseb-
nih, samostalnih tipova hramova. Kao odraz takvih re{ewa, u elevaciji gra|e-
vina se, opet na stole}ima unatrag proku{anoj zbirci zahvata u izgradwi raz-
li~itih tipova svodova i kupole, obrazuju karakteristi~ne, ~vrsto strukturi-
rane siluete primarnih masa, u eksterijeru dodatno nagla{ene elementima ho-
rizontalnog i vertikalnog modelovawa. Kona~no, tretman odnosno shvatawe
fasade posebna je, bez sumwe sredi{wa tema poznovizantijske arhitekture: po-
negde fasada predstavqa svojevrsno platno ili podlogu komplikovanom, rit-
mi~no raspore|enom, geometrijskom ukrasu, ponegde je ona vaàn ~inilac u
ukupnom trodimenzionalnom oblikovawu celine, neretko, na istom zdawu, i
32 Cf. H. Hallensleben, Untersuchungen zur Genesis und Typologie des œMistratypusŒ, Marb.J.
K. 18 (1969), 105–118; M. Chatzidakis, Mystras. The Medieval City and the Castle, Athens 1985, 47–57;
Kora} — [uput, nav. delo, 372–385.
33 Cf. Velenis, Thirteenth-Century Architecture in the Despotate of Epirus; Vocotopoulos,
Church Architecture in the Despotate of Epirus; Kora}–[uput, nav.delo, 318–328.
34 œWhile Prizren and Staro Nagori~ino could have been the work of Byzantine builders, this
cannot be said of Milutin's last foundation, Gra~anica… where the Byzantine forms have been put to an
entirely new useŒ, Mango, op. cit, 178.
240 Ivan Stevovi}
jedno i drugo. Osnovni crte` po kome spoqa{we lice zida biva strukturirano
tako|e proizlazi iz ugledawa na starije, u krajwoj liniji anti~ke uzore; u
stvarnosti on je, me|utim, tek skelet koji nosi ~ak i na jednoj gra|evini te{ko
saglediv repertoar vizuelnih œakcenataŒ ostvarivanih varirawem wegovih
formi, zidawem, ukrasom, bojom, toliko sloèn da se identi~an raspored, od-
nosno obrazac, ne moè na}i na dva ma kako ina~e bliska spomenika.35 Previ-
|aju}i da su œbuildings… works of art, the result of a creative processŒ,36 traè}i
zajedni~ko ili œistovrsnostŒ samo na povr{ini autenti~no umetni~ke, po se-
bi jedinstvene prakse poznovizantijskog graditeqstva, koja je upravo na sva-
kom spomeniku teìla posebnosti u nekom vidu, potreba za uop{tavawem pro-
nalazi i kao najva`nije promovi{e ono {to je u tom stvarala~kom procesu za-
pravo bilo ili nasle|eno ili programsko, zadato, a to u su{tini, na jedan sa-
svim odre|en na~in, zna~i — sekundarno. Predstava o arhitekturi epohe tako
ne samo da biva zna~ajno osiroma{ena, ve} postaje iskrivqena upravo onako
kako se moè videti na primeru posledwih tuma~ewa graditeqstva Moravske
Srbije.37
Rezimiraju}i izre~eno i jo{ jednom se podse}aju}i Krauthajmerovih sta-
vova o regionalnim razlikama i idiosinkrazijama, umesnim se ~ini postaviti
pitawe je li poznovizantijsko doba stvorilo jednu jedinstvenu arhitekturu,
ili tek niz u pone~emu isprepletanih ali zapravo me|usobno nezavisnih, œma-
wihŒ arhitektura, ~vrsto objediwenih samo najop{tijim, hronolo{kim okvi-
rima razdobqa u kojem su nastajale. Stvarni odgovor na to pitawe moè se do-
biti samo kroz istorijsku perspektivu op{tih kretawa u ovoj delatnosti, i
koliko god uvid u zbir skupina pojedina~nih ostvarewa nagove{tavao hetero-
genost celine, on ipak teì prvoj predloènoj mogu}nosti. œOdavno pro{av-
{i kroz muke stvarawa i progresaŒ, nemaju}i pred sobom imperative primere-
ne prethodnoj epohi, graditeqstvo Carstva u posledwim wegovim stole}ima
bez sumwe je svoju œiznena|uju}u vitalnostŒ crplo sa izda{nog vrela tradici-
je, ali œto vra}awe unatrag, ~esto ponavqani pokret u vizantijskoj umetnosti,
nije bilo ni znak ni uzrok propastiŒ,38 ve} podsticaj rafiniranoj kreativno-
sti jo{ uvek i te kako sposobnoj da se upusti u eksperimentisawe prostorom,
oblicima, povr{inama, detaqima, bojom, eksperimentisawe proisteklo iz re-
cepcije i usmereno prema simbiozi i sintezi kao kqu~nim zajedni~kim imeni-
teqima i pokreta~kim snagama ove arhitekture. îwenica da je ~ak i danas ve-
oma te{ko pouzdano prepoznati rad jedne iste radionice na vi{e od jednog
zdawa sama po sebi ilustruje potrebu graditeqa za dosezawem originalnog de-
35 Cf. S. ]ur~i}, Articulation of Church Faüades During the First Half of the Fourteenth Century,
ured. S. Petkovi}, Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 1–27; M. [uput, No-
va slika vizantijske arhitekture u doba wene posledwe obnove, Saop{tewa XXIX (1997), 81–88.
36 Ousterhout, Originality, 167.
37 Up. V. Risti}, Moravska arhitektura, Kru{evac 1996. Opse`na kritika celokupnog
autorovog koncepta tuma~ewa arhitekture Moravske Srbije izloèna je u I. Stevovi}, Kaleni}.
Bogorodi~ina crkva u arhitekturi poznovizantijskog sveta (u {tampi).
38 S. Radoj~i}, Jedna slikarska {kola iz druge polovine XV veka. Prilog istoriji hri-
{}anske umetnosti pod Turcima, Odabrani ~lanci i studije, 279.
la, bez obzira na stvarni stepen wihovog ume}a, mogu}nosti naru~ioca i œkva-
litativniŒ domet izvedenog. Ta potreba koja, uprkos prilikama, kroz vreme i
prostor pulsira od Carigrada krajem XIII i po~etkom XIV veka, preko Soluna,
Mistre, Epira do Srbije po~etkom XV stole}a, poznovizantijskoj arhitekturi
dala je duboki beleg samosvojnog, autenti~no umetni~kog stvarawa.
Ivan Stevovi}
SERBIAN ARCHITECTURE OF THE MORAVA PERIOD: A LOCAL
SCHOOL OR AN EPILOGUE TO THE LEADING TRENDS IN LATE
BYZANTINE ARCHITECTURE. A STUDY IN METHODOLOGY
In the openining chapters of this paper a new reading of the texts which shaped
our still valid and dominant ideas on the character and values of the last phase of
Byzantine architecture (Krautheimer 1989, Mango 1986) defines the least stable and
indeed most strikingly neuralgic points of a methodology employed most often in
historiography to articulate and interpret the contents of the subject (last phase of
Byzantine architecture), thus consequently resulting in equally undifferentiated and
inadequately established view-points for observing and interpreting Serbian architec-
tural practice of the same era (third quarter of the XIV century — mid XV century).
Within that given framework, it was firstly determined that the key “objective”
impediment to the study of the matter lies in the fact that the architectural production
of Constantinople of the times can not by far be observed in continuity which, in
turn, results in an inability to offer the right answer to the question whether the pre-
served churches of the capital represented in their times a superior resounding of a
new beginning in architecture as a part of a general renovation of the Byzantine cul-
tural horizon, were they created when the fundamental principles of that process had
already been established, in the decades after 1261, or did their construction actually
mark the somewhat extravagant but nevertheless final notes of the closing accord of
architectural practice in the Byzantine world. In other words, although the chrono-
logical framework of production of these churches has been established relatively
precisely, it still does not speak much of the currents, continuity or ceasures of an
“artistic” i.e. “architectural” timeline.
The question of methodological approaches emloyed in historiography in the
process of observing both the individual monuments and the problem in general for
the purpose of putting together as reliable and well documented a picture of the vari-
ous currents in building practices interconnected by the key dates of the epoch as
possible, despite the mentioned lacunae in factography, is, on the other hand, an
entirelly different matter. In a brief recapitulation of the different approaches in dis-
242 Ivan Stevovi}
cussing the subject they were pointed out by R. Krautheimer who indicated that, in
the eyes of its scholars, the by no means simple structural level of late Byzantine ar-
chitecture was either gaining or losing in positive evaluation depending on the "vi-
sual habits" of historiographic times and their corresponding architectural practices
(Krautheimer 1989, p. 416). At the point when it was established that the architec-
tural practice of the late Byzantine period, in the broadest sense of the phenomenon,
is dependent on solutions from the previous era and that it does not have its own type
of church building, the typological approach “which emphasized what is static rather
than what is dynamic”, for long the only approach taken, together with an inadequate
linear perspective of its evolution “marked by new structural achievements and
ever-bigger buildings” (Ousterhout 1995, p. 167–168), introduced the artificially
motivated question of originality to historiography focusing on late Byzantine archi-
tecture. That question, inherently burdened by the need to introduce a system of
norms, was as much general as it was “non-historical”, because its discourse could
correspond exclusively with the most representative exemplars of artistic production
and thus actually stifle “the very essence of ancient art, the real flow of life with its
peaks and lows, wanderings and blunders” (Radoj~i} 1982, p. 77).
Parallel and closely connected to the artificially constructed uncertaintly re-
garding the question of originality stands the problem of totality of late Byzantine
architecture, a constant satellite of research focusing on the matter, displayed even
on the level of elementary identification of groups of monuments which meet the
specific, architectonic in the narrow sense of the word, criteria of belonging to its
main currents. Thus, if Kautheimers views on the geographic, in effect historical dif-
fusion of late Byzantine architecture are taken as irrefutable, (Krautheimer 1989, p.
415), along with those on the regional variations and idiosyncracies typical of that
and more so than of any other era, therefore on elements which gave the entirety of
architectural creation its “surprising vitality”, it is with good reason that we must
raise the question of “measurement instruments” by the gauge of which it was con-
cluded that “Morava churches… within the history of Byzantine architecture prop-
erly speaking… are of purely local interest.” (Krautheimer 1989, p. 440), all the
more so because it was already G. Millet who recognized “les formes de Constanti-
nople” (Millet 1919, p. 159) in a whole line of qualities of churches of Morava Ser-
bia. In other words, based on which building activity in Constantinople at the close
of the XIV and the beginning of the XV century can we speak of contemporary Ser-
bian architecture as “local”, i.e “provincial”, “implying in a negative mode extreme
conservativism, or even total absence of creative thought” (]ur~i} 2000, p. 9)?
The contradictory position of Morava architecture in Serbia even within the es-
sentially entirelly valid definition offered by Krautheimer of the fundamental driving
forces and processes which shaped the building practice of the late Byzantine era, is
in fact an instructive indication of the general inadequacy of the whole linear — nor-
mative method in studies of Byzantine architecture in general and in particular of its
last phase. Ouside the restraint of those standards, its entire corpus was actually the
result of complex interaction of the idiosyncratic tradition of each center in which it
was created, and the modes of reception of that tradition and its adapting to the cur-
rent concepts and requirements, of inf luences coming from other milieus and of the
various creative potentials of the masters employed in its production. Although, at
first sight, it may appear heterogenous and entirely dependent on the creation of pre-
ceding centuries, the basic and often overlooked, entirely new quality of late
Byzantine architecture is a striking visual intensity of its facades as a reflection of a
striving to “establish equal values of the interior and exterior” (Kora} — [upit
1998, p. 364). It is precisely that quality in church buildings and that intention of its
builders, recognised, regardless of all circumstances and differences in time and
space, in both the building practice of Constantinople at the close of the XIII and the
beginning of the XIV century and that of Thessaloniki, Mystra, Epirus and Serbia of
the early XV century, that gives late Byzantine, and accordingly Serbian late medi-
eval architecture, a deep imprint of particular, ultimately original artistic creation.
244 Ivan Stevovi}
Sl. 1. Manastir Konstantina Lipsa, ju`na crkva, izgled sa istoka

Sl. 2. Kapela Bogorodice Pamakaristos, izgled sa jugozapada

246 Ivan Stevovi}
Sl. 3. Manastir Hrista Hore, paraklis, izgled sa istoka

Sl. 4. Ravanica, izgled sa juga

248 Ivan Stevovi}
Sl. 5. Kru{evac, crkva sv. Stefana, izgled sa jugoistoka

Sl. 6. Kaleni}, izgled sa jugoistoka

250 Ivan Stevovi}
Sl. 7. Kapela Bogorodice Pamakaristos, detaq zapadne fasade

Sl. 8. Ravanica, zapadna fasada

252 Ivan Stevovi}
Sl. 9. Manastir Hrista Hore, detaq portala naosa

Sl. 10. Kaleni}, isto~ni deo ju`ne fasade

UDK 74.048:091.3(497.11)
Janko Maglovski
OMÂ I SPONA. KA STRUKTURI MORAVSKIH PREPLETA

Autor pristupa sagledavawu ograni~enog broja prepletnih motiva, polaze-
}i od radnog modela nazvanog om~a i spona. Tako je opisao jednu viwetu koja se
likovnim re{ewem isti~e u mno{tvu sli~nih namewenih ozna~vawu va`nijih
naslova na marginama kodeksa. Osnovna ideja teoretske postavke jeste da spone
u~vr{}uju strukturu prepleta zasnovanu na om~ama. Model se kod sloènijih
prepleta zamewuje, u celosti ili delimi~no, terminima tka~ke ve{tine osnovi-
ca i potka. U ~lanku se ukazuje na osnovne geometrijske sheme i pomo}ne rastere
na kojima je zasnovana geometrija mreà niti ili strukova prepleta. U pojavi
biqnih motiva autor vidi poreklo prepleta u fantasti~noj botanici, ne upu-
{taju}i se dubqe u razja{wavawe. To poreklo posebno jasno se vidi kod kvadrat-
nih zastavica koje na o~igledniji na~in pokazuju ono {to pravougaone tek nago-
ve{tavaju. Zakqu~uje se da, kad je re~ o sloènijim prepletima, osnovica je, re-
dovno, prostija od potke, {to pokazuje i lik radnog modela. Drugi ~lan, potka
ili spona, u ve}ini slu~ajeva jeste likotvorni elemenat prepleta, uslovqen rit-
mom i ograni~ewima sadrànim u osnovici.
Kada se kaè moravski preplet, uglavnom se pomisli na plitke reqefe u

pe{~aru, sa motivom geometrijskog prepleta, kojima su ukra{ene manastirske
i pridvorne crkve podizane u vreme ozna~eno naslovom ove, êtvrte konferen-
cije.1 Na preplete kwi{kog ukrasa ne pomisli se u prvi mah. To dolazi otuda
{to smo za tu vrstu umetni~kog stvarala{tva razlu~ili rasko{ni, novovizan-
tijski od geometrijskog stila.2 Ruska i bugarska nauka, ina~e, ovaj drugi, geo-
metrijski, vode pod imenom balkanski ornament.3
1 O moravskom prepletu u arhitektonskoj skulpturi uporedi: J. Maksimovi}, Srpska

sredwovekovna skulptura, Novi Sad 1971; 117–152, poglavqe: Skulptura Morave od druge polo-
vine XIV do polovine XV veka; N. Katani}, Dekorativna kamena plastika Moravske {kole, Beo-
grad 1988, sa starijom literaturom.
2 Upor. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijature, Beograd 1983,
3 Å. V, [ulâgina, Balkanskiè ornament, Drevnerusskoe iskusstvo. Rukopisnaà kniga,
sbornik vtoroè, Moskva 1974, 240–264; A. Dùrova, 1000 godini bãlgarska rãkopisna kniga. Or-
nament i miniatära, Sofija 1981, 53.
256 Janko Maglovski
Davno je zapaèna srodnost repertoara motiva kamenog ukrasa sa motivi-

ma slikanim na stranicama kwiga.4 Traèn je i odgovor na pitawe o poreklu
tih motiva, ponekad predaleko od na{ih krajeva. Na~inu preplitawa, kao ni
izdvajawu prostih oblika kojim se ono izvodi, nije posve}ivana posebna pa-
`wa. Izostala su i analiti~ka pore|ewa struktura u okviru zapaènih osnov-
nih tipova prepleta. Na Drugoj konferenciji predstavio sam rad o osnovnim
elementima u strukturi prepletnih ornamenata, prevashodno u arhitektonskoj
plastici Moravske {kole.5 Kao radni model, tom prilikom, posluìo mi je
pojam i lik vrzinog kola, koje sam zapazio u studeni~koj plastici.6
Prepletom sam se ponovo pozabavio u radu o kwi{kom ukrasu tipa lavqa
~equst, na primeru dve zastavice koje pripadju rasko{nom vizantijskom stilu
4 œVe}i deo ornamenata u arhitektonskoj plastici na crkvama moravske {kole direktno je uzet iz
ranije rukopisne ornamentike XIII i XIV vekaŒ: S. Radoj~i}, Stare srpske minijature, Beograd 1950, 6.
5 J. Maglovski, Vrzino kolo — motiv studeni~ke plastike. Od metafore ka modelu. ZRVI
XXXVII, Beograd 1998, 55–74. Dva ~lanka nema~kih autora, koje sam u radu o vrzinom kolu naveo
kao meni u to vreme nedostupne, u napomeni 19, posle ~itawa pokazuju da sam temi pristupio na
sli~an na~in ali iz posve druga~ijeg ugla. Shodno tome, i re{ewe teme, odnosno sagledavawe mo-
tiva, razlikuje se od wihovog. Prvi rad, vaàn za poznavawe na{e teme, objavqen je 1943. godine
a drugi 1964. Drugi rad se, sude}i po napomenama, ne oslawa na rezultate istraìvawa iz prvog.
Verovatan razlog je druga~ija koncepcija i usmerewe rada ka pokazivawu, ne i dokazivawu, magij-
ske su{tine u upotrebi odnosno predo~avawu traka (Bander) i ~vorova (Knoten). Radi se, zapravo,
o vezivu i svezi. U neka slede}a razmatrawa svakako da treba uvrstiti i ono {to je u ta dva rada
saop{teno.
6 Isto, sl. 1 i 2/1,3,4,5. Biqka koja raste u zlu zapala je u vrzina kola, u zamke koje Ne~a-
stivi postavqa qudima. Taj motiv odraàva mona{ko u~ewe da zlo i sam tvorac zla, Sotona, nema
nikakvu snagu, posebno ne nad ~ovekom. On je opada~ i ve{ti postavqa~ zamki u koje upadaju ne-
prosve}eni i oni koji su pomawkawem vere raslabqeni. Osnovni lik zamke jeste om~a, vezivom
zatvoren krug ili, doslovno, vrzino kolo. Pokazao sam od koja tri jednostavna lika je sastavqena
jedna rozeta na Rudenici (isto, sl. 4). Zatim, koja dva, ne{to promi{qenije izvedena elementa
sa~iwavaju jednu od najomiqenijih rozeta klesanih za moravske crkve (isto, sl. 5). U radu je re-
produkovan crte` hilandarske, na kom se vidi da je motiv sa~iwen od dva puta, prostih naprava
kojima se sapiwu udovi ìvome stvoru kako ne bi mogao da pobegne. Ovom prilikom dodajem da
polovina sloènijeg puta jeste prava om~a (kao za ve{awe — om~a oko vrata; isto, sl. 2/6). Ako je
postavqamo kao jednostavnu zamku po zemqi ili na otvor kroz koji se kakav napasnik provla~i,
onda je postavqena sme~ka, jer se om~a smi~e i stezawem ~vrsto hvata lovinu ili `rtvu. Zavisno
od namere, na sme~ku se moè postaviti grani~nik do kog se om~a moè sma}i i time izbe}i da
lovina bude zadavqena. Ovo je va`no re}i po{to se lik sme~ke u kwi{kom ukrasu ponekad javqa
u ulozi spone.
Na primeru sa qubostiwskog dovratnika pokazano je kako jednostavni elementi bogoro-
di~ine ruè, raspore|eni u odre|enom ritmu, kada se poveù parom niti koje se kroz wih pro-
vla~e i usput prepli}u, tvore ornament koji se moè pruàti do proizvoqne mere (isto, sl. 8).
Na ovaj motiv podse}am stoga {to }u ovom prilikom ukazati na dve zastavice iz ~etvorojevan|e-
qa koje se ~uva u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti, Rukopis 277. U wima su redovi bo-
gorodi~inih ruà i beo~uga povezani, po horizontali i po vertikali, u prili~no sloèn i jasno
~itqiv preplet. U radu o vrzinom kolu pokazano je i kako se bogorodi~ina ruà, sastavqena od
dva ukr{tena beo~uga, pretvara u preplet tipa rozete izveden od jedinstvene niti, ako joj se po-
veè svaki drugi krak (isto, sl. 2/11,12; sl. 3/3). Kada se bogorodi~inoj ruì doda jo{ jedan par
prutova dobija se preplet od jedinstvene trake (isto, sl. 2/11,14). Ovaj lik se lako moè umnoà-
vati œpo visiniŒ, {to sam predo~io primerima iz Qubostiwe i Hilandara (isto, sl. 6 i 7). Na
hilandarskom primeru treba zapaziti petokraki prevez motiva, na mestu izme|u dva luka. U ovom
radu pokaza}u kako je to re{eno, sponom, na Qubostiwi i Lazarici.
Om~a i spona. Ka strukturi moravskih prepleta 257
druge polovine XIV veka.7 Za onu rasko{niju, iz Beseda Isaka Sirina, pokaza-
no je da je osnovni preplet prosto puto u vidu osmice, iz kojeg izrastaju bujni
ogranci sa cvetovima.8 Druga je iz jednog srpskog rukopisa u berlinskoj Naci-
onalnoj biblioteci. Weno bujno biqe teì ka geometrizaciji i ima daleko
sloèniji sastav od prethodne.9 Smatram da }e postupna sagledavawa ustroj-
stava prepletnih tvorevina doprineti da se sa vi{e pouzdawa odgovori na sta-
ro pitawe: da li su one ukras ili znak, tj. ornament ili simvol?
Istraìvawe ustrojstava prepletnih motiva nastavqam uveren da sam u
radu o vrzinom kolu jasno pokazao jednostavne, osnovne elemente i sklopove
moravskih prepleta. Wih, kao osnovna tema, motivi{e pojam reda — lepota
snagom ~ovekovog uma ure|ene materije koja, po prirodi svojoj, lako zapada u
nered (ne-red). Prepleti su vezani za ~ovekova promi{qawa, wegove meditaci-
je vo|ene te`wom da se u meteù ogrehovqenog sveta uspostavi red, da se bujni
i burni rast telesnosti (fantasti~na biqka, vreà) prevede u sklad — po ne-
kom ranije zadanom ili novoutvr|enom pravilu (ordo, Ordnug).10
Simvoli~ku formu om~a i spona, koja mi ovom prilikom sluì kao radni
model, nisam izmislio kao {to nisam ni vrzino kolo.11 Om~u i sponu sam za-
pazio u likovnom materijalu, kao {to sam, ranije, i vrzino kolo. U srpskom ru-
kopisu, iz zbirke svetogorskog manastira Rusika (Sveti Pantelejmon), koji se
vodi pod brojem 2, na listu 82r, minijumom, kitwasto, ura|eni je naslov: Na
ro`destvo Jovana Krstiteqa. Zaglavqe je na margini istaknuto viwetom kakvu
ranije, u mno{tvu sli~nih, nisam zapazio (sl 1).12 Beo~ug, kao kod metalnog
lanca, kroz koji je prodenuto ne{to {to podse}a na svim u~enima dobro pozna-
7 Maglovski, Kwi{ki ukras tipa Lavqa ~equst, Arheografski prilozi 24, Beograd 2002,
255–265.
8 Isto, sl. 1. Reprodukcija u boji: Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijature, sl. 53.
9 Isto sl. 2. Crno-bela reprodukcija: Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijature, sl
96. Radom sam èleo da predo~im elemente pomo}u kojih se moè sagledati œrazvojni lukŒ od sa-
svim jednostavnog inicijala sa lavqom maskom ka sloènijim prepletima na zastavicama sa zve-
riwom glavom u centru. Ni u jednom trenutku nisam zaboravio re~i Alojza Rigla koji je pre vi{e
od jednog veka upozoravao da kod geometrijskog ukrasa, dodu{e ne u vezi s ovim iz vremena po-
sledweg veka Vizantije i sredwovekovne Srbije, jeste neophodno ustanoviti da li je re~ o simvo-
lu ili je posredi puki ukras (A. Riegel, Stilfragen. Grundlegungen zu einer Geschichte der Ornamen-
tik, Berlin 1893.). To ni danas nije lak zadatak.
10 Meni je indikativno da srpsko-nema~ki re~nik figurativno zna~ewe glagola zamrsi-
ti poja{wava sa in Unordnung bringen — dovesti u nered.
11 U vezi s modelom ponovo bih ukazao na stav S. Langerove: œSvaka teorijska konstrukci-
ja zahteva neki model. Model morate imati naro~ito kad èlite da proniknete u sloène struk-
ture — ne kao primer, ve} kao simboli~ku formu kojom moète rukovati da biste svoja shvatawa
izrazili, ili mo`da i zadràliŒ (S. Langer, Umetni~ki simbol i simbol u umetnosti. Deset filozofskih
predavanja ‰Relacije, GradinaŠ Ni{ 1990, 129.
12 Ozna~imo je sa Mg Russ 2;82r. Za reprodukciju u boji doti~ne stranice: A.-E. N. Tachiaos,
The Slavonic Manuscripts of Saint Panteleimon Monastery (Rossikon) on Mount Athos, Thessaloniki —
Los Angeles 1981, prva, me|u nenumerisanim tablama ‰Ms. 2 (fol. 82r), Evangelistarion, XIIIth —
XIVth c.Š. Za kodikolo{ke probleme: organizacija teksta, isticawe naslova, nazivi i vrste
osnovnih ukrasnih elemenata u rukopisnim kwigama upor.: Dùrova, Vãvedenie v slavànskata
kodikologià. Vizantièskiàt kodeks i recepciàta mu sred slavànite, Sofià 1997, 115–203.
258 Janko Maglovski
tu kancelarijsku spajalicu. U potpunosti jasno izveden motiv od dva elementa

zahtevao je da mu se smisao utvrdi re~ima.13 Spajalica, kao naziv, odmah je ot-
pao. Ostao je zapon ili spona kao vaqan izraz za taj lik. Beo~ug, ime koje bi
najvi{e odgovaralo ovalnom liku, u ovom slu~aju, ne pruà previ{e mogu}no-
sti za povezivawe sa drugim pojmovima. Zamewen je pojmom om~a koji, po ritor-
skom principu jedinka za rod, podrazumeva sve naprave i pribore za lovqewe
(hvatawe) i dràwe u ropstvu (uhi}enosti). U simvoli~kom modelu, prihva}e-
nom za daqe pronicawe u likove prepleta, om~a ozna~ava zatvorenu liniju koja
moè poprimiti proizvoqne oblike. Spona bi, shodno viweti sa slike 1, tre-
balo da bude otvorena linija koja u sloènim tvorevinama moè, i sama, biti
veoma sloènog lika. îwenica je, nepobitna, da u mnogim prepletima ulogu
spone imaju i zatvorene linije, bilo da œu~vr{}ujuŒ lik, bilo da spajaju dva
prepletna motiva. U tom slu~aju razlu~ivawe spone od om~e sledi na osnovu
smisla ili svrhe kojoj odre|eni, jasno izvedeni elementi sluè u prepletu.
Osnovna ideja teoretske postavke jeste da spone u~vr{}uju strukturu preple-
ta zasnovanu na om~ama. ûvaju wen vizuelni, geometrijski ritam, a zapravo
su zasebni, izdvojivi elementi te strukture. Stoga u nekim slu~ajevima moè-
mo govoriti i o osnovici prepleta i o wegovoj potki, {to treba i ~initi, bez
ustru~avawa, ako je za opisivawe odre|enog prepleta to celishodnije. Ranije
utvr|ene osnovne elemente prepleta i one koje }emo izdvojiti ovim radom, tre-
ba zgodnom prilikom popisati i predloìti nazive za wih i ustaliti ih.
Na ovom mestu a u vezi sa re~enim, su~eli}emo se sa nekoliko op{tih te-
oretskih postavki. Kao prvo, svako opisivawe jeste tuma~ewe, {to sledi iz is-
kaza da opisati zna~i razumeti. Zatim, izabrani metod mora da bude primeren
zahtevima razmatranog dela i, u dobroj meri, publici kojoj se obra}a. Tu je, po-
tom, i ona mu~na istina o relativnosti tehni~kih termina, posebno u dru-
{tvenim naukama a u na{oj struci pogotovo. Namera ovoga rada daleko je od
ideje da om~u i sponu nametne kao tehni~ke termine. To nisam èleo ni sa vr-
zinim kolom, nego èlim da ponudim radni model kojim }emo razlu~ivati
ustrojstva prepletne ornametike a koji model, kako sam razumeo Langerovu, po
obavqenom poslu moèmo i odbaciti. Svakome }e i nadaqe ostati da opisuje
onako kako je razumeo i onoliko koliko je duboko za{ao u sagledavawe odre|e-
nog likovnog ostvarewa.14
13 Upleteniji motiv om~e i spone, pri tome i sa bujnijim vegetalnim elementima, nalazi
se u rukopisu De~ani 45, fol. 291: Minej za decembar, druga ~etvrtina XV veka. Reprodukovano:
Katalog izlo`be kopija ornamentike srpskih sredwovekovnih }irili~nih rukopisa XIII–XVI
veka, (Q. Vasiqev, J. Maksimovi}), Beograd 1980, tabla 54, kat. br. 21. Brojni su primeri da se
motiv javqa u rukopisima na mestu kao u primeru iz Rusika ali u œneshva}enojŒ interpretaciji.
Om~a je zamewena prutom, kao u Parenezisu Jefrema Sirina, rukopis SANU 60; upor. Vasiqev,
Katalog izlo`be kopija, tabla 25 i 28, kat. br. 5. Lepi primeri motiva om~a i spona nalaze se, ra-
nije, u Miroslavqevom jevan|equ ali kao delovi sloènijih iluminacija, na primer, kao akrote-
rion œedikuleŒ nad @an Batistom, fol. 36v; upor. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijatu-
re, sl. u boji 2, ili Radoj~i}, Stare srpske minijature, Beograd 1950, tabla VII.
14 Pritom, nemojmo prevideti i jednu dobru opasku Olega Grabara: œAfter years of research
and meditations in a field of expertise, the historian of any art, probably any historian, is enriched by the
Na suènom uzorku zastavica, iz mno{tva onih koje su nastale u posled-

wem veku postojawa srpske sredwovekovne dràve, pokaza}u kako se uz pomo}
predloènog simvoli~kog modela moè sagledati ustrojavawe moravskih pre-
pleta. Odabrane primere ne}u sve opisivati podrobno, do posledweg detaqa,
po{to je to kod sloènijih zastavica zametan posao a ne vidim da bi bio ce-
lishodan za ovaj rad.15
Geometrijske sheme œgeometrijskogŒ prepleta jasno ispoqavaju dva osnov-
na sloja. Jedno jeste rektangularna, naj~e{}e kvadratna podela povr{ine sa
ukqu~enim rasterom dijagonala. Drugo je shema linija na kojima se obrazuje
motiv samog prepleta, budu}i lik wegovih œom~iŒ i wegovih œsponaŒ (upor.
sl. 8). Krugovi ili krugoliki rombovi, rombovi zaobqenih uglova, naj~e{}i
su elementi u geometrijskoj osnovi prepleta zastavica, koji ‰prepletiŠ se mogu
opisati na vi{e na~ina. Izdvajaju se dva osnovna. Na jedanoj strani je opis ko-
jim se u ornamentu sagledava ~isto geometrijska shema na kojoj je zasnovan. Va-
`nost takvog sagledavawa i mogu}nosti koje ono otvara za istraìvawa, zabe-
leìo je, u vezi sa ornamentima sasvim druge vrste, prof. V. Kora}.16 Na drugoj
strani bilo bi opisivawe kojim se ornament sagledava kroz ume}e pletewa,
ume}e koje pripada ve{tinama ènskog i mu{kog ru~nog rada.17 Ovaj na~in
depth and breadth of that expirience, regardless of the time and space limitations that affected his work.
Difficulties begin when he seeks to share with other scholars or with the general public views, ideas, in-
formation, and interpretations derived from that experience. An almost missionary zeal exists to persuade
others of the fascination of one’s own field and of its importance for all areas of visual knowledge, learn-
ing, and pleasure. But on the other hand there lies the paralyzing fear that endlessly honed subtleties of
cultural interpretations and carefully worked out distinctions in chronology or typology must give way to
superficial generalities in order to be understandable.Œ (O. Grabar, The Mediation of Ornament ‰The
A.W. Mellon Lectures in the Fine arts, 1989. Bollingen Series XXXV, 38Š Princeton 1992, 3), {to sam
razumeo: œPosle godina istraìvawa i promi{qawa, na poqu na kom je stru~an, istori~ar bilo
kog ume}a, verovatno i bilo koji istori~ar, oplemeni se dubinom i {irinom toga iskustva; bez
obzira na vremenske i prostorne granice odre|ene wegovim radom. Kad poèli da sa u~enim sve-
tom ili sa javno{}u podeli nazore, ideje, saznawa i tuma~ewa proistekla iz tog i takvog isku-
stva, nastaju te{ko}e. Postoji neka gotovo misionarska revnost u tome da se drugi uvere u neodo-
qivu privla~nost sopstvenog podru~ja rada i wegovu va`nost za sve oblasti vizuelnih saznava-
wa, pouka i uìtka. Ali, na drugoj strani, postoji strepwa koja sputava — iz razloga {to ona do
beskraja izbru{ena tanko}utnost u tuma~ewu kulture i ono sa pa`wom izgra|eno razlu~ivawe u
okviru hronologije ili tipologije, mora da ostavi mogu}nosti za svodna uop{tavawa — kako bi
sve moglo da postane razumqivoŒ.
15 Izuzetak je samo jedna zastavica (sl. 6), u~iwen da bih, kao prvo, pokazao da pogre{no
precrtani delovi, nekad i cela zastavica, mogu da se rekonstrui{u. Kao drugo, da se ve} kod po-
drobnog opisivawa, koje je mu~ni postupak, moè naslutiti simvoli~ki sadràj koji je prenet
precrtavawem motiva. Stoji ~iwenica da crta~ tog zna~ewa uop{te nije morao biti svestan. Geo-
metrijske sheme }u predo~iti re~ima, ne i crteìma. Da bi se pokazalo funkcionisawe spone i u
plitkoreqefnoj ornamentici moravske arhitekture, uputi}u samo na nekoliko primera.
16 œ… u okviru poznatog izdvaja se ono {to ~ini osnovu wegovog ustrojstva, {to govori o
postupku u toku rada, {to, najzad, pokazuje stepen obrazovawa i zanatske spremnosti majstora.
Namera je bele{ke da ukaè na jedan od onih vidova istraìvawa koji nisu uobi~ajeni, a koji mo-
gu doprineti povezivawu rasutih podataka o spomenicima, radi uspostavqawa logi~nih odnosa,
koji bi, daqe, upu}ivali na zajedni~ke izvore, mo`da i radionice i majstoreŒ — V. Kora}, Bele-
{ka o na~inu rada vizantijskih klesara u XI veku, Zograf 7 (1977) 12, col. A (11–16).
17 U ènske ve{tine spadalo bi kuki~awe i pletewe odevnih predmeta i ~ipki a u mu{ke
uzlawe i vezivawe ~vorova, pletewe svitwaka (u~kura) — remenarstvo, pletewe pru}em, kova~ka
260 Janko Maglovski
omogu}io bi da se uo~e, izdvoje i katalogizuju motivi zasnovani na pomenutoj

geometriji. êst je slu~aj da na istoj ili sli~noj geometrijskoj podeli povr-
{ine nastaju po smislu sasvim razli~iti motivi. Zadatak nam, sada, nije da is-
traùjemo tu odliku prepleta nego da pogledamo neka od osnovnih re{ewa uz
pomo} predloènog radnog modela.
Na zastavici oblika poloènog pravougaonika, iz hilandarskog êtvoro-
jevan|eqa Chil. 21, 90r (sl. 2), izveden je veoma jednostavan preplet.18 Likovno
re{ewe nije daleko od œminimumaŒ preplitawa. Dve om~e tipa puto u vidu
proste osmice, postavqene vodoravno jedna iznad druge, uzajamno se prepli}u.
Tako prepletene, u~vr{}ene su lu~no povijenim sponama kojima su temena
usmerena ka poqu zastavice. Iako se ~ini, na osnovu prvog utiska, da su ove
lu~ne sponice slivene u niz, pomnije zagledawe pokazuje da su posredi slobod-
ni elementi koji se krajevima preklapaju. Ima ih po dva uz svaku stranicu. Sa-
mo su dva dowa spojena krajevima, uz samu sredinu doweg ruba, na mestu gde bi
se mogla o~ekivati œlisna ~a{aŒ, ili, {to smatram da je pravilniji termin,
akantusov `bun. Sve niti prepleta pripadaju fantasti~noj botanici. Osmice
su izvedene od samo dva ~lanka loze tipa rastavi} (Equisetum L.). Iz kraja sva-
kog ~lanka izrasta po jedan krupan cvet a krajevi struka svake od spona zavr{e-
ni su mawim œcvetovimaŒ istog stila. Da bi zastavica delovala rasko{nije,
uvedeni su dopunski elementi u vidu sitnijih cvetova ili listova. Brojni de-
taqi otkrivaju da je ova lepa zastavica kopija ra|ena prema starijem, najvero-
vatnije danas izgubqenom uzoru. Osnovna geometrijska shema zastavice po~iva
na dva para krugova koji se na wenoj vertikalnoj osi dodiruju a oko horizon-
talne se preklapaju do ~etvrtine pre~nika svakog od wih.
Zastavica GL 20, 3v (sl. 3), iz srpskog psaltira s posledovanijem, iz Ve-
like Lavre na Gori Atonskoj, jasno potvr|uje zapaèno na~elo ustrojavawa
prepleta pomo}u om~e i spone.19 Na woj se uo~avaju velika i mala spona, desna
i leva. Geometrijska shema i sam motiv gotovo da su isti. Motiv sa~iwava la-
nac od pet rombolikih beo~uga zaobqenih uglova. Sredwi beo~ug se iz gorweg
temena pro{iruje navi{e davidovom zvezdom izvedenom u jednom potezu. Zve-
zda je veli~inom jednaka rombu. Oko gorwih i dowih temena beo~uga provla~i
se struk spone u zatalasanoj liniji. Oba wena kraja jasno su nagla{ena u vidu
floralnih motiva rasko{nog stila. Ako uzmemo da spona polazi od doweg de-
snog ugla, hvataju}i dowa temena beo~uga, dospeva do leve strane. Tu se podiè
nagore povijawem koje, na izvesnom odstojawu, prati oblik krajweg beo~uga. Na
horizontalnoj osi zastavice, da ne bi bio naru{en vizuelni ritam beo~uga,
struk spone se preme}e u prostu, nevezanu petqu. Nastavqa da u~vr{}uje gorwu
stranu lanca a kad dospe do desne strane spu{ta se nadole. Pravi malu neveza-
ve{tina. Posmatrano kroz te dve œdru{tvene podele radaŒ, za ve}inu motiva bi se mogao na}i od-
govaraju}i termin u doti~noj ve{tini.
18 Rukopis Hil. 21, Reprodukcija u koloru u: Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minija-
ture, sl. 30.
19 Rukopis GL–20 (Z–20), fol. 3v; upor. M. Matejic, D. Bogdanovic, Slavic Codices of the Gre-
at Lavra Monastery. A Description, Sofia 1989, 168–186,
nu petqu na horizontalnoj osi zastavice, pandan onoj leveoj, pa u liniji do-

wih temena rombova prihvata svoj po~etak. Odatle se podiè i provla~i kroz
posledwi beo~ug, na na~in i profilom levih polovina beo~uga. Naposletku,
podvukav{i se ispod svog struka, na visini gorwih temena rombova, kraj spone
prolistava u biqni motiv koji je usmeren na levo, ka vrhu davidove zvezde. Na-
~in na koji je zavr{ena desna strana zastavice pokazuje da je prilikom wenog
crtawa najpre izvedena velika spona. Kod ove zastavice, stoga je izabrana, va-
`no je da se zapazi da je na levoj strani ostao veliki œlukŒ, prosta petqa kojom
se spona preme{ta sa doweg na gorwi rub zastavice. Luk opona{a, re~eno je,
odgovaraju}u stranu beo~uga da bi se zadrào vizuelni ritam. Da bi se usposta-
vila vizuelna ravnoteà sa desnom stranom zastavice, ne i simetrija, velika
spona je ovde sapeta za lanac beo~uga jednom malom, prostom lu~nom sponom.
Ona je po svojoj jednostavnosti saobrazna sponicama sa zastavice Chil. 21, 90r
(sl. 2). Hvata krajwi beo~ug na na~in kojim se beo~uzi me|usobno povezuju.
Sponica se vizuelno uskla|uje sa desnim polovinama beo~uga, radi ravnoteè
cele zastavice. Wen dowi kraj se u ravnoj liniji, koja prati dowi dijagonalni
raster kvadratne sheme zastavice, provla~i ispod odgovaraju}eg dela velike
spone i razvija u cvet.20 Gorwi kraj se povija u desno, da bi se, preobraèn u
biqni motiv, u granu, usmerio ka davidovoj zvezdi. Kod ove zastavice neophod-
no je ista}i da o~igledna odstupawa od simetr~nosti nisu posledica lo{eg
kopirawa dobrog predlo{ka niti je re~ o nedosluhu s originalom, nedosluhu
do kog moè do}i i kod izuzetno ve{tih kopista.21
Zastavica SANU 343, 31v, iz Manojlovog (Mostarskog) jevan|eqa (sl. 4)
pokazuje jo{ jedan jednostavan na~in preplitawa, jednostavan kada je posredi
postupak a ne i vizuelni utisak. Likovno, ova zastavica deluje daleko bogatije
i, pre svega, sloènije nego {to zapravo jeste. Sastavqena je od samo jednog ni-
za beo~uga koji su sapeti op{avom. Gorwi i dowi deo op{ava pripadaju isto-
vetnom tipu a od wih se veoma razlikuje obrada oba bo~na ruba. Ako ovu, u su-
{tini jednostavnu zastavicu razmatramo shodno wenoj geometrijskoj osnovi,
zakqu~i}emo da je zasnovana na tri niza krugolikih rombova povezanih u mre-
ù. Sedam ih je u svakom od tri niza. Kod gorwih temena, u gorwem nizu rombo-
va, kao i kod dowih temena doweg niza, stranice rombova se produàvaju da bi
nit u luku dosegla suprotnu stranicu susednog romba. Gore se spaja desna sa
levom stranicom susednog romba a u dowem nizu je obrnuto, leva sa desnom
stranicom.Time se obrazuje niz od prebacivanih petqi koje se provla~e kroz
lanac beo~uga u sredini zastavice a pritom se, petqe, postrance me|usobno
prepli}u. Kada je u pitawu na~in sapiwawa ili u~vr{}ivawa leve i desne
20 Za naziv dowi dijagonalni raster videti u nap. 25.

21 Sklon sam da poverujem da je œneregularniŒ lik ove zastavice promi{qeno izveden, o
~emu }emo mo}i da sudimo tek kad bude sa~iwen sveobuhvatniji katalog zastavica. Laganu zabunu
u kopirawu ispoqava zastavica na sl. 6, i tu je zaista re~ o zabuni. Veoma sloèn primer nesla-
gawa leve i desne strane pokazan je crteòm na sl 8, u vezi sa zastavicom SANU 277, 82r. Izuzetan
primer za lo{e kopirawe i puno zabuna pokazuju zastavice u rukopisu SANU 279, posebno na fol.
213r i 216r. Izuzetak je pouzdanije ra|ena zastavica na fol. 134r.
262 Janko Maglovski
strane ove pravougaone zastave vidi se da je posredi, u oba slu~aja, niz od tri
lu~na elementa, sponice, temenom okrenute ka poqu zastave.22 Prebacivawe pe-
tqi, wihovo preklapawe, pokazuje da op{av ove zastavice te~e u smeru suprot-
nom od kretawa kazaqki sata. Neve{to vo|ene trake prepleta, kao i lik œsada
ìvotnogaŒ, izveden sa leve strane, izvan zastave, pokazuje da zastava nije ori-
ginalna tvorevina nego je kopija nekog znatno strarijeg isto~nika.
Drè}i se gra|e iz srpskog likovnog nasle|a, upu}ujem na zastavicu
SANU 60, 4r, (sl. 5), iz Parenezisa Jeframa Sirina. 23 Zasnovana je na dva niza
krugolikih rombova. Oni se preklapaju u oba niza. Dowi su u odnosu na gorwe,
ili obrnuto, smaknuti u stranu za polovinu horizontalne dijagonale. To zna~i
da im teì{ta leè na linijama dijagonalnog rastera kvadratne sheme zastavi-
ce a ne na wenim vertikalama, kako je ~e{}i slu~aj. U takvom re{ewu beo~uzi
jednog reda zalaze œdo polovineŒ me|u beo~uge drugog. U gorwem redu ih ima
osam. U dowem ima sedam. U obzir moramo uzeti i one krajwe, deformisane be-
o~uge. Na toj geometrijskoj shemi sazdan je osnovni motiv zastavice. Materija-
lizovan je u jednoj neprekinutoj niti koja se prepli}e u naizmeni~ne petqe:
jednom na gore — jednom na dole. Petqe, odnosno gorwi i dowi rub zastavice,
u~vr{}eni su jednostavnim œtalasastimŒ op{avom. Kod uglova i nad sredinom
zastavice izvedeni su biqni motivi koji razmi{qawa o wenoj mogu}oj simvo-
lici vezuju za svet fantasti~ne botanike. Spona je u ovom slu~aju zatvorena
linija kojoj se, u dowim uglovima zastavice, pripajaju krajevi struka osnovnog
motiva.
Naredne ~etiri zastavice, iz Akademijinog rukopisa 277 (sl. 6, 7, 9 i 10),
koliko god da fasciniraju izgledom i œoriginalno{}uŒ, predstavqaju, u stva-
ri, kopiju starijeg uzora. To se otkriva na osnovu oma{ke na jednoj od wih,
SANU 277, 224r (sl. 6).24 Redosled kojim }emo opisivati zastavice ovog ruko-
pisa ne odgovara wihovom redosledu u kodeksu.25
22 To su, zapravo, male spone sa prethodne dve zastavice, ali stopqene u niz, i ~est su
elemenat u u~vr{}ivawu rubova zastavica.
23 Rukopis je nastao povelenijem de~anskog igumana Arsenija, 1337. godine. Zastavica je
pokazana na izlo`bi prire|enoj povodom XXI zasedawa Generalne konferencije UNESKO-a u
Beogradu i reprodukovana je u katalogu: Vasiqev , Maksimovi}, Katalog izlo`be kopija ornamen-
tike, kat. br. 5, tabla 25.
24 Rukopis SANU, 224r — êtvorojevan|eqe, srpsko, druga polovina XIV veka (po Maksi-
movi}, Srpske sredwovekovne minijature, sl. 140) ili prva ~etvrtina XIV veka (po D. Bogdano-
vi}, Inventar, br. 1884). Gre{ka je u precrtavawu rubne spone u desnom gorwem uglu.
25 Postupak opisivawa prepleta nije jednostavan poduhvat. Bez analiti~kih crteà, kao
{to je na sl. 8, gotovo da nije mogu}e razlu~iti odre|ene delove vreà a ni sagledati wihova vo|e-
wa u stvarawu sloènog prepleta. Mislim da je ovo prilika za dogovor o ozna~avawu delova sloè-
nih potki. Kod opisivawa ornamenata zadrà}emo princip koji vaì kod ~itawa teksta: s leva na
desno i odozgo na dole. Kod zastavica to zna~i da gledamo gde po~iwe deo niti koju pratimo. Tako
oznaku gorwi deo potke, ili gorwi odse~ak, primewujemo kada deo sloène ili te{ko uhvatqive
niti po~iwe i zavr{ava u gorwim uglovima zastavice. Wemu suprotan je dowi (upor. sl 8). Gorwim
dijagonalnim deom potke nazovimo onaj koji po~iwe u gorwem levom a zavr{ava u dowem desnom de-
lu. Ostaje jo{ i dowi dijagonalni. Ove nezgrapne oznake nikako ne zna~e da vreè prepleta prate
dijagonalu ili dijagonale rektangularne podele u geometrijskoj shemi zastavice, {to moè biti
slu~aj, nego im je po~etak i kraj na jednoj od dijagonala pravougaone povr{ine zastavice.
Geometrijska osnova zastavice SANU 277, 224r (sl. 6), koja stoji pred Je-
van|eqem po Jovanu, sa~iwena je od dva niza po osam krugolikih rombova. Posta-
vqeni su sa dijagonalama usmerenim vertikalno, odnosno horizontalno. Za raz-
liku od rombova na prethodnoj zastavici SANU 60, 4r (sl. 5) ovi se niù upored-
no, u paru, {to zna~i da su simetri~ni u odnosu na horizontalnu osu zastavice.
Preklapaju se oko te ose i nadovezuju se, jedni na druge, istim na~inom prekla-
pawa.26 Preklopi po dijagonalama krugolikih rombova seù do {estine wiho-
vih vrednosti. Na ovako postavqenoj geometrijskoj shemi izveden je preplet be-
o~uga koji ~ine osnovicu celog prepletnog motiva. Kroz tu materijalizovanu
mreù od om~i, stvorenu od uparenih beo~uga povezanih u niz, provla~i se po-
tka. Ona ih sapiwe — da ne bi beàli, da ne izmi~u — u~vr{}uje ih.27
Potka je, istaknimo, drugi ~lan prepleta i, za razliku od osnovice, ima
sloèn lik. Wenu geometrijsku shemu ~ini mreà krugolikih rombova konce-
tri~no opisanih oko rombova geometrijske sheme osnovice. Motiv ~ine dva pa-
ra œsimetri~nihŒ vreà koje su svezane u svojevrsno œvrzino koloŒ preko biq-
nih tvorevina kod uglova zastavice. Likovi im nisu postavqeni u simetri~an
odnos {to zna~i da se u ustrojstvu zastavice ne pojavquju kao slike u ogledalu.
Ostvareni lik svakog simetri~nog para nastao je pomerawem u preklop tako da
mu horizontalna osa zastavice postaje simetrala. Tako ostvarena sime-
tri~nost, koja nije apsolutna, odnosi se na geometrijsku shemu zastavice i na
pomo}u we obrazovane beo~uge i petqe, om~e i spone. Ne odnosi se na ~vorove
prepleta i na boje. Stoga je va`no naglasiti da se ~vorovi prepleta osnove i
potke izvode uvek na isti na~in, celom povr{inom zastavice. Zastavica ima i
vertikalnu simetralu koja se, naravno, poklapa sa wenom vertikalnom osom.
Prolazi kroz stub krsta procvetalog, postavqenog iznad zastavice. Leva i de-
sna strana su simetri~ne, osim u bojama i ~vorovima prepleta koji se ni u po-
gledu ove simetrale ne odnose kao slike u ogledalu.
Osnovu svakog ~vora prepleta, kao i cele zastavice, ~ine beo~uzi. Pove-
zivawe beo~uga u œpancirnu mreùŒ, izvedeno je na dosledan na~in. Za to je po-
sluìla kvadratna mreà geometrijske sheme. Po wenim vertikalama i hori-
zontalama beo~uzi se prepli}u. Po dijagonalnom rasteru te mreè oni se pre-
klapaju u paru — par naleè na drugi par. Uloga potke, spone, jeste da preklo-
pqene delove beo~uga (om~i) sapne. Odatle mogu}nost, nek bude nagla{eno, da
se o potki moè govoriti kao o sponi po smislu.
26 Podseti}u, mawe vi~ne geometriji, da se linije seku a geometrijske slike preklapaju.

U stereometriji vladaju prodori. Ovo je va`no imati na umu da ne bi dolazilo do zabuna. U ve}i-
ni slu~ajeva na mestima gde se beo~uzi geometrijske sheme preklapaju, materijalizovani beo~uzi
motiva me|usobno se prevezuju, prepli}u.
27 Posluìo sam se œterminima strukeŒ. Od pletiqa se ~esto moè ~uti: pobeè mi pe-
tqa, od kova~a: izma~e mi alka (ili {ta drugo). Va`nost termina struke za razaznavawe simvo-
li~kih slojeva u starim tekstovima, pa i slikama, pokazao sam, preko zemqedelskih izraza, razre-
{avaju}i idejno poreklo dva srcolika sasuda koje drì sv. Simeon Srpski na graviri Studenice,
iz 1733. god., a iz kojih buja rast wegovog potomstva. Upor. J. Maglovski, Zemqedelska simvolika
u svetosavskoj tradiciji, Sveti Sava u srpskoj istoriji i tradiciji, ‰SANU, Nau~ni skupovi,
Kw. LXXXIX, Predsedni{tvo, Kw. 8Š Beograd 1998, 367–383.
264 Janko Maglovski
Napred je pomenuta oma{ka u spajawu linija potke, u gorwem desnom

uglu. Bez ve}ih te{ko}a pronalazi se razlog zbog kojeg nisu mogle ni vreè
drugog para biti pravilno spojene.28 Tek kada se rekonstrui{e ispravan spoj
moè se sagledati ~etvorodelna struktura potke. U jedan par spadaju wen gor-
wi i dowi segment ili odse~ak, koji op{ivaju odgovaraju}i rub. U ovom slu~a-
ju onaj na suprotanoj strani.29 Iz op{ava od niza sponica (kratkih lukova) iz-
rastaju zlatni trolisti koji stvaraju izuzetan efekat na tamnoplavoj pozadini.
Usmereni su, pravcima dijagonalnog rastera, ka svakom drugom ~voru na hori-
zontalnoj osi zastavice. Drugi par ~ine gorwi i dowi dijagonalni deo potke
koji u petqama, naizmeni~no gore-dole, obilaze beo~uge. Mesta spajawa ova ~e-
tiri dela potke u naizmeni~ni i neprekidni tok kroz osnovu, nazna~ena su iz-
uzetno skladnim biqnim motivom grane.30 Za neko daqe, podrobnije opisivawe
motiva zastavice bitna je zami{wena linija wene gorwe i dowe ivice. Uz punu
svest o napred predo~enoj strukturi zastavice neki weni detaqi mogu se opisa-
ti i na druga~iji na~in. Tako, kad par uporednih strukova doweg i doweg dijago-
nalnog dela spone krene iz biqnog motiva, iz doweg levog ugla, preplete se, na-
izmeni~no, sa parom strukova gorweg i gorweg dijagonalnog segmenta pa zatim sa
beo~ugom. Posle tog prepleta par strukova koji dolazi odozgo razdvaja se. Desni
struk, tj. gorwi dijagonalni, nastavqa da obilazi dowi beo~ug prvog para ~ine-
}i petqu a levi se preobraàva u dowi op{av od niza lukova sa iz wih izraslim
trolistima. Raspored petqi na zastavici je takav da naizmeni~no obilaze oko
gorwih i dowih beo~uga uz usputno preplitawe. Stoga, posmatrano u gorwem
ili dowem nizu petqi, kada struk jedne spone obilazi oko nekog beo~uga on,
struk, istovremeno zalazi u poqa bo~nih, obuhva}enih petqama onog drugog dela
dijagonalne spone. Par strukova koji ide iz doweg ugla, kad pro|e kroz dowi be-
o~ug krene spoqnom levom stranom gorweg beo~uga prvog para. Dospev{i do li-
28 Izvedeno je da gorwi op{av zastavice, od obrnutih lukova, uvire u biqni motiv, preko
levog kraka tog motiva, {to je pogre{no. Levi krak treba da stoji na mestu desnog a desni da se
pomeri na susednu nit koja se tu, nelogi~no, prekida. Tim pomerawem par strukova koji izlazi iz
gorweg beo~uga dobija logi~an zavr{etak a drugi par levim svojim strukom obilazi oko beo~uga a
desnim se nastavqa u gorwi op{av od obrnutih lukova.
29 Ne sme da zbuni ~iwenica {to deo spone nazvan gorwim u~vr{}uje dowi rub, i obr-
nuto. Sre{}emo i leve i desne delove potki i dovijati se na razne na~ine, i ne uvek uspe{no,
da nekom delu prepletnog motiva, ili elementu wegove geometrijske sheme, prona|emo odgova-
raju}i naziv. Treba izbegavati smi{qawe novih po{to za mnoge oblike postoje nazivi iako }e,
poneki, zvu~ati nekolokvijalno. Ako se istraje na istraìvawu struktura ukrasa i na katalogi-
zaciji motiva po tom na~elu, neminovno }e se iskristalisati i poboq{ati terminologija neo-
phodna toj svrsi.
30 Ne postoje jasno nagla{ene ta~ke spoja, nekakvim kolenom ili reqefnom sponicom,
{to je uobi~ajeno za dobro vo|enu biqnu ornamentiku. Verovatno da nenametqivo naslikan zlat-
ni obru~ prstena na sastavu vreà, gde po~iwe zajedni~ki rast, ima to zna~ewe. Par posmatranih
strukova, koji nemaju isti lik, œneraskidivoŒ je povezan u œkrepki rastŒ. Naime, kad par nejedna-
kih stukova, koji se na ure|en i nemeteàn na~in razvija na jasno postavqenoj osnovi, dospe do
spoja, nastavqa se u zajedni~ki rast. Razlika u œkvalitetu rastaŒ, u mogu}oj simvoli~koj potki
ove zastavice, nazna~ena je promenom boje. U okcu (pupoqku), izvedenom na samom po~etku biq-
nog motiva, sadràno je zna~ewe novog, budu}eg bujawa i razgranavawa spojenog para. Da strukovi
loze obe spone ozna~avaju rast, nepobitno je nazna~eno trolistima izraslim na vreàma op{ava
gorwe i dowe ivice.
nije gorwe ivice zastavice strukovi se razdvajaju. Simetri~no stawu strukova

kod dowe ivice, desni nastavqa da obilazi beo~ug a levi se preta~e u op{av od
niza kratkih lukova sa izraslim zlatnim trolistima.31
Motiv zlatnih trolista opredeli}e nas da kao slede}u pogledamo zasta-
vicu SANU 277, 82r (sl. 7), pred Jevan|eqem po Marku. Wenu geometriju ~ini
kvadratna podela povr{ine sa nagla{enim kori{}ewem dijagonalnog rastera.
Centralni motiv ~ine ~etiri beo~uga od kojih se na levu i desnu stranu pletu
tri pletenice od {est strukova koje se me|usobno prevezuju.32 Umesto opisiva-
wa koje bi, kao i kod prethodne zastavice, na momente delovalo zbuwuju}e, pri-
laèm analiti~ki crte` (sl. 8). Iz wega se jasno vidi da je desna strana zasta-
vice savr{eno precizno ura|ena a da u levoj ima lutawa. Sli~na je neravnote-
à kao kod zastavice GL 20, 3v (sl. 3).33 Na gorwem delu su predo~ena ~etiri
beo~uga i osnovica od neprekidne niti koja ne izlazi izvan zastavice. Iz we-
nih pravilno vo|enih delova izrastaju, u poqa centralnih beo~uga, tri zlatna
trolista. Sredina analiti~kog crteà prikazuje dva gorwa dela potke a dole
su dva dowa dela. Iz crteà se vidi da su gorwi i dowi deo potke dve zasebne
vreè vezane u zatvorenu liniju.
Zastavica SANU 277, 3r (sl. 9), pred Jevan|eqem po Mateju, kao osnov geo-
metrijske sheme koristi kvadratnu podelu sa istaknutom upotrebom dijagonal-
nog rastera.34 Obrazovana je mreà od {est vertikanih parova krugolikih beo-
~uga u nizu. Prepli}u se oko horizontalne ose i oko vertikala pomenute kva-
dratne mreè. Prepleti me|u beo~uzima seù tek do jedne dvanaestine wiho-
vih dijagonala usmerenih horizontalno i vertikalno. Du` horizontalne ose
zastavice, izme|u stranica beo~uga, zbog malog preklopa dijagonala u shemi,
nastala su œprostranaŒ kvadratna poqa, povr{inom jednaka ~etvrtini romba.
Te praznine su premo{}ene bogorodi~inim ruàma pravougaonih beo~uga
usmerenih po dijagonalnom rasteru. Oni se prepli}u sa beo~uzima osnove.
Mreà beo~uga je ivicom u~vr{}ena op{avom od dve niti koje se prepli}u,
prate}i oblik osnovnih beo~uga. Kad jedna spoqa obilazi beo~ug, druga ga pra-
ti sa unutra{we strane. Kroz ovako sapetu mreù provla~i se potka kojoj stru-
kovi idu smerom dijagonala. Kod uglova zastavice su biqni motivi. U svaki od
wih uviru po dva struka potke. Ako se prati tok potke, zapaà se da ugaoni mo-
31 Ovi kratki luci u nizu, svojim pojedina~nim likom i merom odgovaraju dowim, odno-
sno gorwim ~etvrtinama obima beo~uga.To su, zapravo, odse~ci koji na beo~uzima osnove nastaju
u dijagonalnom rasteru kvadratne mreè geometrijske sheme zastavice.
32 Identi~no pletewe, œna {est strukaŒ, izvedeno je oko bifore ju`ne pevnice u Kaleni-
}u; foto: Katani}, nav. delo, Kaleni}, sl. 11.
33 Skloniji sam da prihvatim da je nejednakost namerna, po{to u toj œneregularnostiŒ
ima puno snalaèwa i iznalaèwa. Nisu posredi o~igledne zabune, kao kod zastavica SANU
279, 213r i SANU 279, 216r, pomenutih u nap. 28. Kad bude prou~en dovoqan broj œneregularnihŒ
primera pouzdanije }emo suditi {ta je posredi, zabuna ili namera.
34 U wemu, kao materijalizovane, dominiraju velike dijagonale, koje idu od jedne do druge
duè ivice zastavice. Kori{}ene su dvadeset puta. Mala dijagonala, polovina velike, u stvari
dijagonala kvadrata osnovne geometrijske sheme, kori{}ena je po ~etiri puta, uz levu i desnu
stranu, ukupno osam. Osminka velike kori{|ena je u uglovima, ~etiri puta.
266 Janko Maglovski
tivi predstavqaju œobrtne ta~keŒ wene zatvorene linije. Neprekidna nit po-
tke ima, izme|u tih ta~aka, dva para œsimetri~nihŒ delova koji ni po liku ni
po duìni nisu jednaki. Na prethodnoj zastavici smo utvrdili da postoje dve
potke, gorwa i dowa. Ovde zapaàmo da je potka jedinstvena, sastavqena od na-
izmeni~nog smewivawa elemenata dva simetri~na para, malog i velikog, kao
{to ih ima i zastavica SANU 277, 224r (sl 6). Par velikih delova potke zapra-
vo su wen gorwi i dowi a par malih levi i desni deo. Zastavica je izuzetno
pravilno izvedena.
Zastavica SANU 277, 136r (sl. 10) pred Jevan|ewem po Luki, veli~inom,
ta~nije re~eno visinom, prema{uje ostale tri u kodeksu a po strukturi je naj-
jednostavnija. Osnovna geometriska shema je kao i kod ostalih, kvadratna pode-
la sa nagla{enom upotrebom dijagonalnog rastera.Osnovni motiv je zasnovan
na tri niza od po devet œrombovaŒ koji se uglovima preklapaju do {estine svo-
jih vertikalno i horizontalno postavqenih dijagonala. Beo~uzi obrazovani na
wihovim konturama imaju uglove o{trih ivica, za razliku od krugolikih kod
ostale tri zastavice. Prepli}u se po linijama ortogonalne podele a stranica-
ma se preklapaju, do ~etvrtine, po dijagonalnom rasteru. Preklopi beo~uga su
u~vr{}eni bogorodi~inim ruàma, sli~no kao na prethodnoj zastavici, SANU
277, 3r (sl. 9). Beo~uzi bogorodi~inih ruà su ~unkoliki. Nije zgoreg prime-
titi da svi ~uwasti beo~uzi koji su usmereni pravcem dowe dijagonale jesu ze-
lene boje a oni smera gorwe obojeni su okerom. Rub mreè osnovice u~vr{}en
je dvema sponama. Jednu, da bi se zadrào savr{eno ujedna~en ritam zastavice,
~ini niz srpastih sponica koje nastaju lu~nim prevezivawem levog beo~uga bo-
gorodi~ine ruè sa desnim one pored we. Takav na~in povezivawa nastavqa se
uokolo. U uglovima zastavice se tri susedna beo~uga bogorodi~ine ruè, jedan
drugome pod pravim uglom, stapaju u potkovi~astu tvorevinu. Beo~uzi koji le-
è u simetralama uglova, ostaju raspareni. To je pruìlo mogu}nost da se na
svaki nakalemi ugaoni biqni motiv grane, po svemu u skladu sa onima koje
imaju i ostale tri zastavice ovog kodeksa. Time je prva spona od srpastih beo-
~uga upotpuwena. Druga spona op{iva rub ove zastavice neprekidnom cik-cak
niti koja jedino u uglovima, kratkom ravnom linijom, prevodi nit s jedne na
cik-cak poredak ruba susedne strane. Ovaj op{av je tamnoplave boje. Rekoh da
boje ne}u opisivati. Ovde to moram da bih ukazao na jedinu nedoslednost pri
kopirawu ove za precrtavawe jednostavne zastavice. Beo~uzi osnovice su beli,
wihovo poqe je zlatno. Od ~uwastih beo~uga bogorodi~inih ruà levi su zele-
ni a desni su oker. Tako izgledaju pet boja zastavice SANU 277, 136r (sl. 10).35
Do neregularnosti, za koju drìm da nije iz simvoli~kih razloga, do{lo je
prilikom bojewa potkovi~astih sponica i wihovog rasparenog beo~uga s naka-
lemqenom granom, u uglovima leve i u dowem desnom uglu desne strane. Ovaj
ugaoni motiv pravilno je obojen jedino u gorwem desnom uglu. Zeleni ~uwasti
beo~ug se preko okernog pretapa u zeleni sa susedne ivice. Beo~ug sa nakale-
35 Za reprodukciju ove zastavice u boji, koje, s obzirom na vreme {tampawa, dosta odstu-
paju od originala, upor.: Radoj~i}, Stare srpske minijature, tabla u boji D.
mqenom granom je, kako treba, zelene boje.36 I ove oma{ke u bojewu i{le bi u
prilog uverewu da su ~etiri zastavice rukopisa SANU 277 kopije po izuzetno
kvalitetnom uzoru, izvedene sa zavidnim stepenom spretnosti i sa materija-
lom visokog kvaliteta.
Spona u vidu prostog, nezategnutog ~vora jeste elemenat kojim su, uz kru-
`ne beo~uge, gra|ene brojne zastavice naro~itog lika.37 Kao primer za tu vrstu
prepleta, koji je jedna od karakteristika balkanskog stila, posluì}e zastavi-
ca iz Kwige carstva, iz 1418. godine (sl. 11).38 Nije te{ko prepoznati da je i u
slu~aju ovakvog tipa prepleta osnovna geometrijska shema ortogonalna podela
povr{ine, kvadratna, sa mreòm upisanih krugova i sa nagla{enim kori{}e-
wem rastera dijagonala. Osnovicu prepleta ~ini niz od ~etiri povezana kru`na
beo~uga. Gorwom i dowom ivicom u~vr{}uju ih dve spone otvorenih krajeva.
Vreè spona se prepli}u sa krugovima beo~uga, prepli}u}i se i me|usobno. Di-
jagonalno usmerenim strukovima svojih niti sapiwu preklope sopstvenih polu-
kru`nih petqi. Krajevi niti obe potke (spone), kad dijagonalno iza|u iz zasta-
vice, zavr{avaju se biqnim ornamentima. Uglove zastavice fiksiraju pomenuti
bubreàsti beo~uzi. Rub joj je oja~an op{avom ve} dobro poznatog slivenog niza
lu~nih sponica. Duòm ih je ~etiri a bo~no po jedna. U uglovima su nagla{eni
kratki ravni prelazi spone sa stranice na stranicu. To je elemenat koji poznaje-
mo sa prethodnih zastavica. Ovakav tip prepleta koristi se i za sloènije, lo-
mqene zastavice.39 U okviru tipa ima i re{ewa kod kojih se nit spone, posle iz-
laska iz petqe prostog ~vora, prepletom usmerava du` rubova, bez dijagonalnog
36 Ovako izgledaju ostali: U gorwem levom uglu potkovi~asta sponica je cela oker boje a
trebalo je da ima zelenu u sredini. Beo~ug s granom je, ispravno, oker. U dowem levom uglu potko-
vica je zelena a trebalo je da ima oker sredwi deo. Beo~ug s granom je zelen, {to je dobro ura|eno.
Dowa desna potkovi~asta sponica je oker boje, kao {to je i ona iz woj dijagonalnog ugla, gore, le-
vo. I ovde je sredina trebalo da bude zelena. Beo~ug sa granom, u dowem desnom uglu, bojom sa-
svim odstupa od ostalih — bele je boje.
37 O upotrebi prostog i sloènijih ~vorova u likovnim motivima nadgrobnih stela sa
runama, u [vedskoj, upor.: S. Todorova, Genezis ornamentalânoè tradicii runi~eskih kamneè.
Kalassifikacià ornamentiki (na materiale [vecii XI v.), Godi{nik na Sofièskià universitet
œSv. Kliment OhridskiŒ. Centãr za slavàno-vizantièski prou~vanià œIvan Duè~evŒ, Tom 84–85
(4) (1990–1991), Sofià 1994, 211–218, Tabl. I–XII. Moravske preplete moèmo povezati sa tim
uzlawem jedino preko op{tih motiva i preko osnovne ideja za wihovo izvo|ewe a nikako preko
geometrije ornamenata.
38 Rukopis se ~uva u Odesi, u Univerzitetskoj biblioteci; upor: Vasiqev, Katalog izlo-
`be kopija, katal. br. 18, tabla 48. Odabrana je zbog ve} objavqenog dobrog crteà u kojem sam na-
glasio struk gorwe spone i ugaone bubreàste beo~uge (sl. 11). Preuzet je iz: Maksimovi}, Srp-
ske sredwovekovne minijature, 67, crt. 17. Istovetnom tipu pripada i zastavica iz rukopisa Pa-
naitesku 99, Biblioteka Akademije nauka u Bukure{tu; reprodukcija wene kopije: Vasiqev, nav.
delo, katal. br. 20, tabla 52. Varijanta tipa jeste zastavica UB/COR 2, 106r (UB ]or. 2, êtvoro-
jevan|eqe popa Petra iz @eleznice; = D. Bogdanovi}, Inventar, red. br. 1958). Razlikuje se od
prethodnih po tome {to u osnovici ima jedan kru`ni beo~ug mawe, dakle tri. Bubreàsti beo~u-
zi, kao {to su na uglovima ovog tipa zastavica, kao elemenat ustrojavawa prepleta kori{}eni su
i za moravske rozete; upor. Maglovski, Vrzino kolo, sl. 2/9 i sl. 4.
39 U wih spada i zastavica iz Smederevskog êtvorojevan|eqa, MSPC GRU; 88, 272r. re-
produkcija kopije: Vasiqev, nav. delo, katal. br. 19, tabla 51.
268 Janko Maglovski
prodora povr{inom zastavice. Dijagonale, koje su sapiwale lu~ne delove pro-

stih ~vorova, u ovom slu~aju su zamewene bogorodi~inim ruàma.40
Od kwi{kog ukrasa pogleda}emo jo{ i jedan primer za kvadratne zastavi-
ce. Ne moèmo ih zaobi}i po{to ~ine poseban niz u okviru prepletnih struk-
tura, sa velikim bogatstvom motiva i wihovih varijanti, bujnih po razvreà-
losti. Posebno su omiqene u turskom periodu. Ovaj tip zastavica nedvosmi-
sleno pokazuje ono {to pravougaone tek nagove{tavaju — pripadnost preplet-
nih ornamenata fantasti~noj botanici. Uze}emo zastavicu SANU 276, 14r (sl.
12), tako|e zbog dobrog crteà reprodukovanog u osnovnoj literaturi.41 Wena
po~etna geometrijska shema jeste kvadrat izdeqen simetralama i dijagonalama.
Po simetralama je obrazovan jednakokraki krst kroz koji je prepletena kisoida
sa {irim, ~uwastim petqama usmerenim po dijagonalama.42 Sasvim jednostav-
na osnovica za daqe gra|ewe veoma sloènog prepletnog motiva koji se posti-
è razgranavawem potke u bogat œ~ipkastiŒ ornament. îne ga ~etiri iden-
ti~na dela, sme{tena u trouglove geometrijske sheme zastavice nastale me|u
polovinama dijagonala i stranica samog kvadrata. Ovi trougaoni odse~ci po-
tke pokazuju osnu simetri~nost u odnosu na ortogonalne simetrale kvadrata za-
stavice. Slu~aj moè biti i takav da dijagonale budu simetrala potke kojom
prilikom weni odse~ci jesu kvadratni a ne trougaoni. Sledi da kvadratne za-
stavice pokazuju dva na~ina organizovawa prepleta. Lepi primeri za tu vrstu
zastavica jesu iz Zbornika Vladislava Gramatika, koji je nastao deceniju po-
sle pada Smedereva, 1469. godine.43
Kada je klesarsko ume}e posredi, prepleti moravske plastike pokazuju da
se i za razre{avawe wihovih ustrojstva moè koristiti predloèni model om-
~e i spone. Na ~elima velikih i malih lukova, na dovratnicima i na doprozor-
nicima, ~esto su izvedeni samo prostiji ili mawe sloèni prepleti, od ve}eg
ili maweg broja strukova.44 Kao posebna vrsta motiva, u moravskoj plastici su
40 Primer, dodu{e iz kasnijih vremena : M. Harisijadis, Rukopis Timoteja Ozrenskog,

ZLUMS 17, 227–241, sl. 1. Sapiwawe lu~nih delova elemenata prepleta, koji se preklapaju u pa-
ru, poznajemo sa zastavice na sl. 9 i 10.
41 Maksimovi}, Srpske sredwovekovne minijature, 70, crt. 28.
42 Za kisoidu: V. Mako, Geometrijski oblici nimbova i mandorli u sredwovekovnoj umet-
nosti Vizantije, Srbije, Rusije i Bugarske, Zograf 21 (1990) 41–59.
43 Reprodukcije u boji celih stranica na kojima su zastavice: Maksimovi}, Srpske sred-
wovekovne minijature, sl.75–78. Kvadratne zastavice su osno simetri~ne i u odnosu na ortogo-
nalnu simetralu i u odnosu na dijagonalnu. Presudna je ona oko koje je obrazovan ve}i broj eleme-
nata koje, nekad i zbog smisla, nije uputno razdvajati. Iako broj primera koje sam s ovim u vezi
pogledao nije veliki, mislim da su prete`nije ortogonalno simetri~ne, one {to ih delimo na
trougle odse~ke, kao na sl. 12.
44 Pored pomenutog prepleta od {est niti, u nap. 32, ima prepleta od dva struka, u vidu
jednostavnih uàdi (Katani}, nav. delo, Rudenica, sl. 5; i motiv tzv. tordiranog uèta), prostog
oplitawa dve vreè s palmeticama, u brojnim varijantama (Katani}, nav. delo, Naupara, oko ve-
like rozete, sl. 11; Velu}e, fragment, sl. 24; Kaleni}, sl. 15, dowi rub luka nad biforom) i u slo-
ènom pletewu (Katani}, nav. delo, Lazarica, sl. 17, ju`ni luk kubi~nog postoqa kupole), ple-
tenica od tri niti (Katani}, nav. delo, Lazarica, sl. 4 i crte` I). Nj~e{}e, i sa mnogo primera,
jesu pletenice od ~etiri struka, u najmawe tri varijante (primer za jednu: Katani}, nav. delo,
Lazarica, sl. 3, na arkadi apside; za drugu: Lazarica, sl. 4; za tre}u: Qubostiwa, sl. 18). Preplet
zastupqeni beo~uzi povezani u lance na razne na~ine. Neki od wih jesu a neki
nisu du` ruba u~vr{}eni op{avom. Kod onih koji nemaju op{av, bogata obrada
beo~uga moè prikriti jednostavnost lanca pa on izgleda mnogo sloèniji no
{to jeste.45
Me|u motivima lanaca sa op{avom, sinxir od jednog niza, {to je retko,
sre}emo na Kaleni}u.46 Dvostruki lanac od trapezolikih beo~uga, motiv koji
je ~est u moravskoj skulpturi, na oblu~ju jednog od prozora ju`ne fasade Laza-
rice u~vr{}en je po rubovima zatalasanim op{avom.47 Druga~ija varijanta
dvostrukog lanca, sa beo~uzima o{tro odse~enih uglova, op{ivenog na sli~an
na~in, javqa se na Kaleni}u.48
Me|u ukrasima velikih lukova moravskih hramova, tri posebna tipa
prepleta isti~u se na Naupari. Od naro~itog zna~aja jeste ~iwenica da su ob-
lu~ja dva velika luka na kuli priprate sa~uvana u celosti, sa klesarski jasno
definisanim po~etkom i krajem. Najsloèniji je motiv velikog luka severne
fasade nauparske kule.49 Dobra o~uvanost omogu}uje da pouzdanije sudimo o
ustrojstvu ornamenta, onakvom kakvog ga je wegov plelac zamislio, i da s ve-
}om sigurno{}u do|emo do nekih teoretskih pouka. Ako se uradi analiti~ki
crte` prepleta, vidi se da je ornament sazdan na povr{ini koja, geometrijski
gledano, predstavqa polovinu kru`nog prstena velikog dijametra, jednakog
rasponu luka na kom je izveden. Podu`na osovina prepletnog motiva jeste po-
lovina kru`nice koncentri~ne sa rubovima ornamenta. Vertikalna osovina,
produèna do centra kru`nica, predstavqa simetralu linija leve i desne
polovine ornamenta. Zahvaquju}i jasno izvedenim krajevima luka, potka i
osnovica se lako razlu~uju. O tome {ta ~emu pripada prosudi}emo na osnovu
ve} poznatog, u dosada{wem radu vi{e puta sagledavanog elemenata zatalasa-
nog op{ava ruba. On i ovde u~vr{}uje stranice prepleta. Ako se prati linija
op{ava, zakqu~uje se da je on tek jedan deo veoma duge zatvorene linije koja
proìma i dominira celim prepletom. Zatim se zapaà da se ta duga nit obr-
}e na krajevima ornamenta. Na osnovu ~iwenice da joj pripadaju oba rubna ta-
lasasta op{ava, zakqu~uje se da je re~ o potki. Preostaje da se potvrdi da dve
otvorene niti, kojima se nepovezani krajevi vide pri osloncima luka, ~ine
od pet strukova nisam zapazio a sa {est strukova ima najmawe u dve varijante (Katani}, nav. de-
lo, Kaleni}, sl. 3 i sl. 11).
45 Na primer, lanac od dva niza beo~uga u vidu osmice, na bifori |akonikona u Kaleni-
}u; upor.: Katani}, nav. delo, Kaleni}, sl. 8 i 9.
46 Katani}, nav. delo, Kaleni}, sl. 13, doprozornici bifore.
47 Katani}, nav. delo, Lazarica, sl. 11.
48 Katani}, nav. delo, Kaleni}, sl 12 i 13, na {irokom okviru bifore jugozapadnog dela
naosa. Beo~uzi su sli~ni onima na zastavici SANU 277, 136r, pa je i op{av, kao i kod we, cik-cak
linija. Va`no je zapaziti, na desnom delu okvira, u dnu, kako cik-cak op{av prelazi sa leve ivi-
ce ornamenta na dowi a potom i na desni rub. Kratki elemenat prelaza poznajemo sa op{ava za-
stavica.
49 Katani}, nav. delo, Naupara, sl. 15. Kvalitetan crte` u: S. Popovi} i S. ]ur~i}, Nau-
para ‰Korpus sakralne arhitekture Srbije u kasnom sredwem veku. 1355–1459, Tom IŠ Beograd
2000, T. 36.
270 Janko Maglovski
osnovicu prepleta. Otvorena linija osnovice (=om~e) predstavqa obrnut

slu~aj od radnog modela om~e i spone ali ne i prepreku za jasno razlu~ivawe
delova ovog ukrasa. Primenu izabranog radnog modela osnaùje ~iwenica da
nit osnovice nije nu`no morala biti razdvojena na krajevima. Mogla je, isto
tako, propratiti krajwu kru`nicu u nizu svoje sheme i vratiti se, zatvorena,
na drugi kraj i sastaviti se sa po~etkom. Primenu modela osnaùje i ritam
prepleta ovog para linija, ritam koji prepletu odre|uje ceo izgled. Zadavawe
ritma, po kom se potka prepli}e dok gradi uzorak, jeste jedna od osnovnih od-
lika osnovice. Zatim, osnovica je, redovno, prostija od potke, {to pokazuje i
lik radnog modela (sl. 1), a {to je i ovde slu~aj. Drugi ~lan, osnovna odlika
osnovica, potka ili spona, u ve}ini slu~ajeva jeste likotvorni elemenat pre-
pleta. Osnovna geometrijska shema prepleta ovog nauparskog luka, koja bi od-
govarala rektangularnoj podeli zastavica, po~iva na odse~cima kru`nog pr-
stena. [irina im je odre|ena kru`nicama koje se niù du` sredwe linije
luka. Ima ih osamnaest i pre~nik im se kre}e oko polovine vrednosti {iri-
ne kru`nog prstena luka. Oko ovih kru`nica osnovne geometrijske sheme
obrazovan je niz velikih, wima koncentri~nih krugova. Pre~nik im je za tri
debqine kanelirane trake prepleta mawi od {irine oblu~ja. Veliki krugovi
sheme me|usobno se preklapaju, du` sredwe linije, do jedne tre}ine svojih
pre~nika. Ta~ke u kojima se mali krugovi dodiruju, kao i centri wihovih
kru`nica, bitni su elementi za formirawe samog prepleta. Na rasteru radi-
jalnih linija luka, koje prolaze kroz ta~ke dodira malih kru`nica, kru`nica
osnovice, sve niti prepleta se ukr{taju. Na drugom radijalnom rasteru, na
linijama povu~enim kroz centre kru`nica, niti se hvataju u petqu. Zatalasa-
ni op{av ima visoku amplitudu valova po{to se, u {irokom zamahu, provla-
~i do tre}ine {irine oblu~ja prepli}u}i se, pritom, sa dve niti. Prvo se
preplete sa polukru`nim lukom spone koja na tom mestu ide po velikoj kru-
`nici. Potom se preplete sa lukom jedne od niti osnovice, tako|e polukru-
`nim. Niti osnovice naizmeni~no obilaze krugove, du` wihovih polovina,
ukr{taju}i se, na mestu gde i druge niti, na ta~kama dodira kru`nica. Kroz
krugove osnovice prodevaju se i obilaze ih po tri niti kontinuirane potke.
Uz rub prepleta izveden je ve} pomenuti op{av, koji zalazi u svaku om~u
osnovice. Na radijalnom rasteru, po kom se strukovi potke i strukovi osno-
vice preklapaju, oba struka op{ava seù do odgovaraju}eg ruba kru`nog pr-
stena, tj. do ivice ornamenta. Ve{tim prevezivawem strukova, potka je pode-
qena na tri para simetri~nih linija. Jedan par pripada op{avu a druga dva
para su niti koje se prepli}u u petqe. Kad jedan par obilazi kru`nicu osno-
vice, drugi se u woj prevezuje u petqu. To zna~i da svaki par naizmeni~no
opasuje a potom ulazi u slede}u kru`nicu osnovice da bi se prepleo u petqu.
Ta dva para, {to tvore petqe, lako se mogu podeliti u levu i desnu sponu, ka-
kav smo slu~aj imali kod zastavica, prostim prekidom strukova na mestu gde
prelaze u op{av. Ovo je jo{ jedna potvrda, za ovaj ornament, o ispravnom raz-
likovawu osnovice od potke, odnosno om~e od spone.
Drugi preplet je na oblu~ju velikog luka ju`ne fasade, veoma jednostav-

nog motiva.50 Tre}i luk je na zapadnoj fasadi, nad rozetom priprate. Krajevi
mu nisu klesarski definisani.51 Motiv je sa~iwen na shemi kru`nica koje se
preklapaju du` sredwe linije oblu~ja. Beo~uzi su sapeti sloènom sponom. Po
sredini krugova niti joj se ukr{taju na lik bogorodi~ine ruè. Detaqnije
opisivawe prepusti}emo drugoj prilici.
Ostalo je jo{ da pomenemo primer spone ukrasa lukova na konhama morav-
skih trikonhosa. Najkarakteristi~niji ili najjasnije saglediv primer spona u
bukvalnom smislu, jeste na konhama Qubostiwe.52 Motivi udvojenih nizova
krinova (palmetica), koji krase oblu~ja arkada na konhama qubostiwskog hra-
ma, povezani su, me|u lucima, om~ama spona. Sli~ne spone su i na Lazarici.53
Ranije sam ukazao kako su prevezani ornamenti malih lukova na hilandarskoj
priprati.54
Radni model om~a i spona posluìo je da kratkim pregledom nekih re{e-
wa prepletnih ornamenata u srpskoj umetnosti posledweg veka samostalnosti
sredwovekovne dràve pokaèm kako su gra|ena i kako se mogu sagledavati wi-
hova ustrojstva. Termine radnog modela ~esto sam, kod sloènijih prepleta,
zamewivao izrazima tka~kog zanata osnovica i potka. U nekoliko teìh slu~a-
jeva za razlu~ivawe om~e od spone, zapravo osnovice od potke, pokazalo se da su
neki zapaèni ustaqeniji detaqi i na~ela dragoceni za daqa istraìvawa i
razlu~ivawa sloènih ustrojstava prepletnog ukrasa. Istraìvawa i budu}i
trud u opisivawu, iskristalisa}e stru~ne ili, barem, pouzdanije termine za
pojedine detaqe ili, mo`da, i za neke celine. Razmatrawe prepletne ornamen-
tike sa prostranstava vizantijskog komonvelta i weno pra}ewe po dijahronij-
skoj ravni, {to je ~iweno samo po pitawu pore|ewa stila, obogatilo bi na{a
saznawa. Pridràvaju}i se naslova Konferencije, ovde predo~ene primere
prepletne ornamentike izdvojio sam iz gra|e i sveo na ograni~en prostor i
vreme od jednog veka. Na~elno sam sagledao wihove osnovne geometrijske she-
me, s osloncem na jedno starije istraìvawe. Skrenuo sam pa`wu na dijagonal-
ne, odnosno radijalne rastere po kojima se preplet ustrojava, {to posebno va-
ì za potku. Osnovna kru`na ustrojstva sagledana su, ranije, u radu o vrzinom
kolu. Ovde je istaknuto nekoliko op{tih motiva koji karakteri{u pojedine
50 Crte`: Popovi} i ]ur~i}, Naupara, T. 39. Poqe ornamenta je polovina kru`nog prste-
na. Du` sredwe linije nanizano je osamnaest kru`nica koje se preklapaju. Wihov preklop je jed-
nak wihovom odstojawu od ivice luka i iznosi jednu {estinu {irine oblu~ja. Pre~nik im zapre-
ma dve tre}ine oblu~ja. O~ituje se radijalni raster koji lu~nu povr{inu deli na odse~ke kru-
`nog prstena. Kroz kru`nice se prepli}u dva para, {to se vidi na o~uvanim krajevima luka, u
cik-cak lomqenih spona. Za wihov nastanak va`na su oba radijalna rastera. Linije prvog prola-
ze kroz centre kru`nica osnovice a drugog kroz wihove me|usobne preseke.
51 Katani}, nav. delo, Naupara, sl. 10 i crte` II.
52 S. \uri}, Qubostiwa. Crkva Uspewa Bogorodi~inog, Beograd 1985, sl. 32, 48 i 49.
53 Katani}, nav. delo, Lazarica, sl. 5.
54 U stvari, kako je ispu{tawem jedne od niti dvo~lanog prepleta popuweno poqe oslon-
ca lukova, Maglovski, Vrzino kolo, 66, sl. 7. Fotografija: Katani}, nav. delo, Hilandarska
spoqna priprata, sl. 20.
272 Janko Maglovski
tipove prepleta: beo~ug (kru`ni, romboliki, ~uwasti, bubreàsti), prost (ta-

lasast) op{av, bogorodi~ina ruà, nezategnuti ~vor i drugo. Napomenuta je
mogu}nost uvo|ewa i {ireg kori{}ewa termina ~ovekovog rukodelija, izraza
koji se koriste u pojedinim zanatima ili u ku}noj radinosti, {to se, kao meto-
dolo{ki pristup, pokazalo kao delotvorno u izdvajawu i sagledavawu sloja ze-
mqedelske simvolike. Termini radnog modela, om~a i spona, nisu dosledno
primewivi kod svih ornamenata prepletnog tipa ali ne treba ih, u potpuno-
sti, odbaciti. Wihova ideja posluì}e tamo gde osnovica i potka zakaù.
Janko Maglovski
THE LOOP AND THE SPIKE
TOWARD THE STRUCTURE OF INTERLACED ORNAMENTS OF MORAVA SCHOOL
In this article the author observes limited number of laced motives applying a
working model of loop and spike. This simple pattern — being used as a model for
analising the headpieces in manuscripts and the ornamental motives of interlaced
patterns in architectural sculpture of Morava School — has been found in a Serbian
manuscript of Panteleimon Monastery (Rossikon) on Mount Athos (MS 2, fol. 82r).
A loop, similar to an iron link of a chain, has been clasped by a spike resembling the
common paper clip in designe of this vignette (fig. 1). The principal idea of theoreti-
cal approach proposed by author was that the spikes make the structure fast or do fix
it based on certain display of loops. Proposed model, in visual (fig. 1) as well as ver-
bal sense (loop and spike), can be of good effect by describing simple or not too
complicated interlaced patterns. In case of the in labyrinthine way designed exam-
ples, the working model should be replaced, totally or only in part, by a concept
found in terms of weaver's craft: warp and woof.
As an introduction to this article the author brings the summary of two earlier
papers of his own (cf. notes 5 and 7) as well as the important one of prof. V. Kora}
(cf. note 16) — for reson of geometric disposal and simple designed elements of ex-
amined patterns. The author's intention was to show the importance of paying atten-
tion to geomertic scheme and auxiliary net of diagonals in examined exempla. This
geometry serves to enable the correct creation of the shapes of cords (yarns, vines,
stalks etc.; see fig. 8) to be transformed in a designe of interlaced ornaments. After
the author's opinion the appearance of floral or vegetal motives in that kind of orna-
mentation can be a testimony of origin of the interlaced patterns in fantastic botany.
This statement can be clearly proved in squere headpieces with animals, of what in
oblong examples only a hint can be find. After observing of certain number of inter-
laced designes in manuscripts and shallow stone carwings on the churches of
Morava scool, it can be said that the warp (loop) usually is found to be simpler than
the woof (spike). The same was the case in marginal marker (fig. 1) used in this anal-
ysis as a model to approach the problems of structure of interlaced ornaments. The
second member of the choosen model, adressed as spike or woof, shows its character
as pictorial one. The picturesqueness of woof can be better observed on the com-
pound ornamental structures. The labyrinthin interlacings of woof are limited by geo-
metric settings of warp.
Observing the marginal mark again (fig. 1), the loop (warp) could be observed as
a closed line (cord, etc.) of arbitrary or, sometimes, fanciful shape, or lines of very
imaginative designe. Following the same rules of judgement the spike (woof) has to be
the open one. But, in very compounded designes the spike can be devided in more
parts consisting of open or closed lines tracing the interlace of cords (vines, etc.). If
both, loop and spike, do consist of closed lines, the difference has to be recognised af-
ter their meaning in established patterns. As said above, the spikes do fix the structures
based on certain display of loops. Therefore we could talk of warp and woof too.
In order to propose the adequate names for them, to establish the glossary of
dependable and adequate technical terms, the author’s aim is to collect the simple el-
ements recognised by examination of the patterns in question.
The autor underlines some theoretical statements. As the first one, every de-
scription is an explanation, proceeded from: to describe means to understand. Then,
the choosen method has to be adequate to examined matter and, partly, to the ad-
dressed audience. The fact of the relevance of the technical terms one can not forget,
especially in sciences belonging to humanistic sciences. He points out a citation
from O. Grabar, related to dificulties in correspondence (cf. note 14.).
In the proceeded part of his article the author shows several headpieces, start-
ing with one from MS 21 of monastery Chilendar in Mount Athos (Chil. 21, 90r). It
is very simpe in designe (fig. 2). Two loops have the form of simple shackles made
in form of number eight. Spikes are very simple too, having the bowe-like shapes.
Floral elements are a mark of neo-byzantine stile in book illumination.
The headpiece from a MS of Great Lavra of Mount Athos (GL 20, 3v — fig. 3.)
appeares as next. In it, there is a chain of five rhombic links as a series of loops. The
middle link turns in a hexagramm, a Solomon's seal, above the upper border line of
headpiece. Two spikes can be recognised in this design. The small, left one and the
big one on the right hand side. There are some floral motifs resembling the
neo-byzantine stile.
As fig. 4. commes the headpiece SANU 343, 31v, from MS collection of Ser-
bian Academy of Sciences and Arts. One more way of simple interlace can be seen
in it. There is only one row, a chain of rhombic links fastened by a backstitch-like
spike. Inspite of its plain design the headpiece looks as a rich and elaborated one. A
description with many details is given.
The headpiece in the picture in fig. 5. (SANU 60, 4r) is based on the geometric
schema of two rows of circirkular-like rhombs. Their centres are set on diagonal
274 Janko Maglovski
lines, so the rhombs lean against one other on their sides. On this dispose the entire
interlace was made. A description with many details is given.
The further four examples are from MS of Serbian Academy of Sciences and
Arts, No 277. They have not been presented in the sequence they do appear in the
manuscript. The simpliest one is the first in author’s explanation. To try to describe
them in details in this summary would take a lot of space and produce many troubles
with terms, like it did in Serbian language text. The author’s decision is to quote
only the main forms of loops and spikes recognised in this four bautifull headpieces.
SANU 277, 224r, shown in fig 6., was based on two rows of rounded rhombs.
They have their diagonals turned in vertical and horizontal direction. Tthe rhombic
links of the warp are interlaced. The woof (spike) was drawn of on a geometric net of
greater rounded rhombs enclosing the smaler ones, that of the loops (warp). This
woof gets the shape of two series of the knitting loops interlaced together. There is a
pair of two longer symetric cords of the spike or woof. The upper and the bottom
border of this oblong rectangular headpiece was fastened by a stitch. That stitch has
the shape of a series of bows or, accurately to say, of small arcs turned toward the
horizontal axis of this symmetric design. There is a pair of shorter cords disposed in
symmetrical order, too. If one carefully looks at the interlaced pattern of this head-
piece one can find the mistake made in netting of cords into this simple filigree. Af-
ter a reconstruction, after a correct re-tie of interlaced yarns in upper right hand side
corner, two compounded, symmetrically disposed spikes can be recognised. Each
spike consists of two above mentioned cords: a longer and a shorter one. They do
end in the foliated ornamets in each corner of the headpiece. The author’s proposal is
to name them as “upper spike” and “lover spike”, according to the place of their end-
ings. There is a possibility to have the left and the rigt hand side spike, like as in GL
20, 3v (fig. 3).
Inner areas of the warp-links of this headpiece (SANU 277, 224r — fig. 6), col-
oured in excellent blue, are filled with trilobed leaves executed in gold. In central
four warp-links of headpiece SANU 277, 82r (fig. 7), we have just the same case.
But, the tracing of its woof (spike), as shown in fig. 8, differs strongly. There is a
mistake and error in realisation of left-hand side part of headpiece to be underlined.
Consequently, the author describes the headpieces SANU 277, 3r (fig. 9) and
SANU 277, 136r (fig. 10) by extracting some new constituents, like Virgins rose
(Bogorodi~ina ruà), sickle-shaped spike-links, etc.
Among the headpieces belonging to the last centutry of Byzantium and medi-
eval Serbia, there is only one example of Balkan style (fig. 11) and one of square
type with animals (fig. 12) presented by author. The loops (warps) of Balkan-style
they are, mostly, in form of circles while the spikes (woofs) do become the shape of
an overhand knot and/or of the bowlines.
To the end of this article the interlaced motives on the churches of Morava
School, as wel as those of various knittings are introduced. As the necessary support,
the photos in certain manuals are to be refered to.
Sl. 1. Ross. 2, 82r — Oznaka na margini (Marginal mark) — po A.-E. Tahijaosu
Sl. 2. Chil. 21, 90r — Zastavica (Headpiece) — po J. Maksimovi}

276 Janko Maglovski
Sl. 3. GL 20, 3v — Zastavica (Headpiece) — po M. Mateji} i D. Bogdanovi}
Sl. 4. SANU 343, 31v — Zastavica (Headpiece) — foto J. Maglovski

Sl. 5. SANU 60, 4r — Zastavica (Headpiece) — foto J. Maglovski

278 Janko Maglovski
Sl. 8. Crte` osnovice, gorwe i dowe potke zastavice SANU 277, 82r (Drawing of the wrap,
the upper and the lower woof of the headpiece SANU 277, 82r — J. Maglovski

280 Janko Maglovski
Sl. 11. Crte` zastavice balkanskog stila (Drawing of a Balkan-style headpiece)

— po J. Maksimovi}
Sl. 12. Crte` zastavice kvadratnog tipa (Drawing of a square-type headpiece)

— po J. Maksimovi}
UDK: 27–312.47:75.041(497.11)“13/14Œ
Mirjana Gligorijevi}-Maksimovi}
IKONOGRAFIJA BOGORODIÎNIH PRAOBRAZA U SRPSKOM

SLIKARSTVU OD SREDINE XIV DO SREDINE XV VEKA
Predstavqawe Bogorodi~inih praobraza tokom posledweg stole}a srpskog
sredwovekovnog slikarstva doìvelo je bitne promene. Sredinom XIV veka, u
De~anima i u Lesnovu bile su predstavqene brojne starozavetne li~nosti sa
atributima i tekstovima na svicima, kao i veliki broj scena koje ilustruju}i
starozavetne tekstove, crkvenu poeziju i liturgijske tekstove najavquju Bogoro-
dicu. U drugoj polovini XIV i u prvoj polovini XV veka predstavqa se mali
broj scena Bogorodi~inih prefiguracija, ali se pove}ava broj prikaza proroka
sa atributima Bogorodice i pesnika, himnografa sa ispisanim tekstovima na
svicima, posve}enim Bogorodici.
Od sredine XIV veka do sredine XV veka, u posledwem stole}u srpske

sredwovekovne umetnosti nastavqaju se promene koje prate op{te prilike.
Sredinom XIV veka, posle brojnih osvajawa susednih teritorija, srpska drà-
va je dobila svoj naj{iri opseg. Prostiru}i se na {irokom podru~ju Balkan-
skog poluostrva, obuhvatala je vizantijske oblasti sa zna~ajnim centrima u ne-
kada{wim vizantijskim gradovima. Istovremeno, brojna kwièvna i teolo{ka
dela su prevo|ena sa gr~kog jezika, prepisivana su starija i nastao je veliki
broj novih poetskih, hagiografskih i drugih kwièvnih i kwièvno-teolo-
{kih srpskih tekstova.1
Posledice pro{irewa teritorija na ra~un nekada{wih vizantijskih
krajeva, promene u dràvnoj organizaciji, dru{tveno raslojavawe, doveli su
do uve}avawa broja ktitora i wihove raznolikosti, a samim tim i do raznovr-
snih novina u umetnosti. Istovremeno, na slikarstvo su se odrazila i teolo-
{ka previrawa, posebno donose}i promene u sadràju i ikonografiji.2
Istraìvawa ikonografije Bogorodi~inih praobraza u posledwem stole-
}u srpske umetnosti moraju da zapo~nu sa nezaobilaznim spomenikom srpske
1 Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, 437–556; B. Ferjan~i} — S. ]irkovi}, Stefan

Du{an, kraq i car 1331–1355, Beorad 2005, 49–339;
2 V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 55;
282 Mirjana Gligorijevi}-Maksimovi}
umetnosti i vladarskoj zadu`bini — De~anima. U slikarstvu crkve Hrista

Pantokratora, koje ima enciklopedijski karakter, pojavquje se najve}i broj
scena sa najraznovrsnijim sadràjem koje najavquju dolazak Bogorodice.3
U potrbu{ju trijumfalnog luka apside predstavqeni su starozavetni
proroci koji u rukama nose predmete ili svitke sa ispisanim starozavetnim
tekstovima, koji su od VI veka, a posebno od VIII veka, posle ustaqivawa sla-
vqewa Bogorodi~iniih praznika, dobili u crkvenoj poeziji i liturgiji alego-
ri~no zna~ewe vezano za Bogorodicu.4
U gorwoj zoni trijumfalnog luka uz poprsje arhan|ela Mihaila sme{te-
ne su stoje}e figure proroka Arona, severno i Mojsija, ju`no, a ispod wih fi-
gure proroka Zaharije i Samuila. Ovi proroci su odeveni kao starozavetni pr-
vosve{tenici u vezom ukra{ene tunike i ogrta~e ukra{ene slovima. Prorok
Aron,5 predstavqen kao starac sede duge kose i brade, ima krunu na glavi i u
rukama nosi procvalu palicu (sl. 1), o kojoj se govori u Mojsijevoj kwizi Bro-
jevi,6 a koja se na osnovu teksta proroka Isaije tuma~ila kao simbol Bogorodi-
ce.7 Mojsije je prikazan kao mladi} sa krunom na glavi i drì u rukama zlatni
stamnos sa likom Bogorodice Orante u medaqonu (sl. 1),8 u kojem stoji sedmo-
kraki sve}wak sa upaqenim sve}ama, {to je opisano u Mojsijevoj kwizi Izla-
zak.9 Ispod proroka Arona i ornamentalnog venca, na severnog strani, sme{te-
na je stoje}a figura proroka Zaharije,10 koji je naslikan kao starac sa dugom se-
dom kosom i bradom, sa tefilom na glavi, sa kadionicom u desnoj i kivotom u
levoj ruci (sl. 2).11 Na suprotnoj, ju`noj strani, ispod proroka Mojsija i orna-
mentalnog venca, predstavqen je prorok Samuilo,12 kao starac duge sede kose i
brade, sa tefilom na glavi, kako obema rukama drì rog pomazawa, o kojem go-
vori u svojoj prvoj kwizi.13
Ispod ove ~etvorice proroka naslikana su jo{ ~etvorica starozavetnih
proroka i li~nosti, kako drè svitke sa ispisanim tekstovima koji su nagove-
stili dolazak Bogorodice ili predmete koji alegori~no ukazuju na Bogorodi-
3 V. J. \uri}, nav. delo, 56–58.

4 L. Mirkovi}, Heortologija, Beograd 1961, 37–56; M. Gligorijevi}-Maksimovi}, Skinija
u De~anima. Poreklo i razvoj ikonografske teme, De~ani i vizantijska umetnost sredinom XIV
veka, Beograd 1989, 323–324; Q. Popovi}, Figure proroka u kupoli Bogorodice Odigitrije u Pe-
}i: identifikacija i tuma~ewe tekstova, Arhiepiskop Danilo II i wegovo doba, Beograd 1991,
443–469; V. Milanovi}, œProroci su te nagovestiliŒ u Pe}i, Arhiepiskop Danilo II i wegovo
doba, Beograd 1991, 409–424; B. V. Popovi}, Program ìvopisa u oltarskom prostoru, Zidno sli-
karstvo manastira De~ana, Gra|a i studije, Beograd 1995, 78–79.
5 V. R. Petkovi}, De~ani, Beograd 1941, 28, tab. CLXVI, CCXVIII.
6 4 Moj. 17, 1–11.
7 Isa. 11, 1–3.
8 V. R. Petkovi}, nav. delo, 28, tab. CLXVI, CCXIX.
9 2 Moj. 25, 29–40.
10 V. R. Petkovi}, nav. delo, 23, tab. CCXII.
11 Luka 1, 9–12.
12 V. R. Petkovi}, nav. delo, 26, tab. CCIV.
13 1 Sam. 16, 13.
Ikonografija Bogorodi~inih praobraza u srpskom slikarstvu … 283
cu. Ispod proroka Zaharije, na severnoj strani, prikazana je stoje}a figura

proroka i cara Davida (sl. 3), sa kra}om kovrxavom sedom kosom i zaobqenom
kra}om bradom, sa zatvorenom krunom na glavi, odevenog u rasko{nu carsku
ode}u, kako obema rukama drì razvijeni svitak sa ispisanim stihom iz psala-
ma: œûj, k}eri, pogledaj i obrati k meni uho svojeŒ.14 Na ju`noj strani, ispod
proroka Samuila naslikan je prorok i car Solomon (sl. 4), kao mladi} bez bra-
de, sa kra}om, kovrxavom kosom i otvorenom krunom na glavi, odeven u bogato
ukra{enu carsku ode}u, sa razvijenim svitkom u rukama.15 Na svitku je ispisan
deo stiha iz Solomonovih pri~a: œPremudrost sazda sebi hramŒ.16
U najniòj zoni trijumfalnog luka predstavqene su jo{ dve starozavetne
li~nosti sa atributima koji najavquju Bogorodicu. Ispod proroka Davida, na
severnoj strani, prikazana je stoje}a figura pravednog Noja (sl. 5),17 kao stari-
jeg ~oveka, duge sede kose i brade, odevenog u hiton i himation, kako obema ru-
kama drì ~amac, barku spasewa.18 Ova barka spasewa, kov~eg koji spasava od
potopa, predstavqa jedan od pralikova Bogorodice. Nasuprot wemu, na ju`noj
strani, naslikana je stoje}a figura pravednog Lota, odevenog tako|e, u hiton i
himation, duè sede, kose i brade, kako u levoj ruci drì zapaqenu buktiwu, a
ispod bosih nogu se vide plami~ci vatre.19 Predstava pravednog Lota, upaqe-
na buktiwa i plami~ci, jedinstveni u srpskoj sredwovekovnoj umetnosti, sim-
boli~no se dovode u vezu sa Bogorodicom u crkvenom pesni{tvu.20
Jo{ jedna predstava, jedinstvena u srpskoj sredwovekovnoj umetnosti, na
arhitravu ulaza u |akonikon De~ana, simboli{e Bogorodicu. Radi se o pred-
stavi orla koji drì u svom kqunu zmiju, izvedenoj u grizaju. Predstava zmije,
simbola zla i |avola, koju pobe|uje Bogorodica, kao iskupiteqka Eve, rodiv{i
Hrista, ukazuje na ulogu Bogorodice u ~inu Spasewa.21
U proskomidiji i na svodu prema oltaru prostiru se ~etiri starozavetne
scene koje simboli{u ulogu Bogorodice u ovaplo}ewu Hrista — Logosa i evha-
risti~ki smisao Hristove `rtve.22 Ove scene zapo~iwu na severnom zidu pro-
skomidije, u drugoj zoni, gde je uz ciklus posve}en ìvotu Bogorodice, pred-
stavqena najkompleksnija simboli~na scena posve}ena Bogorodici, [ator
svedo~anstva, Strozavetna Skinija ili Tabernakl (sl. 6).23 Na fresci je prika-
14 Psal. 45, 10; V. R. Petkovi}, nav. delo, 23, tab. CCXII, CCXIII.
15 V. R. Petkovi}, nav. delo, 26, tab. LXXXIII, CCXVI.
16 Pri~. 9, 1.
17 V. R. Petkovi}, nav delo, 23, tab. CCXXI.
18 1 Moj. 6–8.
19 V. R. Petkovi}, nav. delo, 26, tab. CLXXXVIII, CCXVI.
20 B. V. Popovi}, nav. delo, 79.
21 B. V. Popovi}, nav. delo, 79; M. Tati}-\uri}, Marija — Eva, prilog ikonografiji jed-
nog retkog tipa Orante, ZLUMS 7 (1971) 209–215.
22 V. R. Petkovi}, nav. delo, 51; B. V. Popovi}, nav. delo, 93–94.
23 V. R. Petkovi}, nav. delo, 51, tab. CCLXIX; N. Beljajev, Le œTabernacle du temoignageŒ
dans la peinture balkanique du XIVe siecle, L'art byzantin chez les Slaves, Les Balkans, I recueil, II par-
tie, Paris 1930, 315–324; J. D. Ôtefanescu, L' Illustration des Liturgies dans l'art de Byzance et de l'Ori-
ent, Bruxelles 1936, 135–139; M. Gligorijevi}-Maksimovi}, nav. delo, 319–337, sa starijom litera-
zan {ator sa tri ~etvorougaone kupole, u ~ijem je sredi{tu sme{tena trpeza,

levo Mojsije i desno Aron. Mojsije, predstavqen kao mlad ~ovek, sa krunom na
glavi, ogrnut belim ogrta~em ukra{enim slovima, drì u desnoj ruci malu ka-
dionicu, a u levoj kotaricu. Aron, naslikan kao starac sede kose i brade, sa
sli~nom krunom i ogrta~em, kao i Mojsije, u desnoj ruci drì kadionicu na
lancima i kotaricu u levoj ruci. Na trpezi, zastrtoj tkaninom sa Bogorodicom
u medaqonu, prikazane su tablice zakona i kr~ag sa manom, stamnos, a iza trpe-
ze stoji sedmokraki sve}wak sa upaqenim sve}ama. Pored {atora, na desnoj
strani, predstavqene su tri li~nosti, koje pruàju ruke sa posudama. Scena
Skinije ima za osnovu nekoliko glava iz starozavetne kwige Izlaska, zatim
brojni detaqi o posve}ivawu Skinije i sve{tenika obja{weni su u nekim gla-
vama iz Levitske kwige,24 dok u novozavetnom tekstu o Skiniji govore aposto-
li Pavle i Jovan.25 Skinija ili [ator svedo~anstva, kao celina i sa brojnim
predmetima u woj, bila je od ranog sredweg veka opevana u crkvenim pesmama i
~esto pomiwana u liturgiji.26
U proskomidiji, na severnoj strani severoisto~nog pilastra, predsta-
vqena je jo{ jedna scena sa starozavetnim sadràjem, Lestvice Jakovqeve, koja
simboli~no najavquje Bogorodicu.27 U stenovitom pejsaù, na levoj strani le-
ì Jakov, naslikan kao mlad ~ovek, odeven u dugu haqinu, a na desnoj strani,
odozdo sa tla, nagore do neba, ukoso se proteù lestvice. Iznad Jakova je pri-
kazan polukru`ni segment neba sa likom Bogorodice, sa rukama na grudima,
dlanova okrenutih napred. Uz lestvice, koje dopiru do Bogorodice, pewu se
tri an|ela. Scena ilustruje tekst iz starozavetne kwige Postawa,28 na osnovu
kojeg se Bogorodica u crkvenoj poeziji poistove}uje sa nebeskom lestvicom,
koja spaja zemqu i nebo, zemaqsko i duhovno, Hrista sa qudima.29
U nastavku, do prethodne scene, u drugoj zoni na pilastru svoda prema ol-
taru, prikazana je Borba Jakovqeva sa an|elom (sl. 7).30 Na levoj strani, ispred
stenovitog pejsaà, predstavqen je Jakov, kao mladi} sa tek izniklom bradom,
odeven u kratku haqinu, kako se bori sa an|elom, naslikanim na desnoj strani.
Kao i prethodna i ova scena ilustruje doga|aj iz starozavetnog Postawa,31 a obe
scene su alegorije na Bogorodi~inu posredni~ku ulogu izme|u Hrista i qudi.32
turom; B. V. Popovi}, nav. delo, 93–94; B. Todi} — M. ânak-Medi}, Manastir De~ani, Beograd
2005, 359–360.
24 2 Moj. 25–40; 3 Moj. 8–10.
25 Jevr. 8, 2–5; 9; 13, 10–15; Otkr. 15, 5; 21, 3.
26 J. D. Ôtefanescu, op. cit., 135–139; S. Dufrenne, Problemes iconographiques dans la peinture
monumentale du debut du XIVe siecle, Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 33–34.
27 V. R. Petkovi}, nav. delo, 51, tab. CCLXV; B. V. Popovi}, nav. delo, 93–94, sl. 20; B. To-
di} — M. ânak-Medi}, nav. delo, 359.
28 1 Moj. 28, 11–17.
29 S. Eustratiadou, H Qeotokoj en tV umnografiv, Chennevieres-sur-Marne 1930, 36; R. P. F.
Mercenier, La priere des eglises de rite byzantin II/1, Chevetogne 1953, 418–419.
30 V. R. Petkovi}, nav. delo, 51, tab. CCLXVIII; B. V. Popovi}, nav. delo, 93–94, sl. 21; B.
Todi} — M. ânak-Medi}, nav. delo, 359.
31 1 Moj. 32, 24–30.
32 B. V. Popovi}, nav. delo, 93–94; S. Dufrenne, op. cit., 33–34.
Na istom pilastru izme|u proskomidije i oltara, nasuprot prethodnoj

predstavi Borbe Jakova sa an|elom, u drugoj zoni, prikazana je scena Runo Ge-
deonovo (sl. 8).33 Na desnoj strani je predstavqen Gedeon, stariji ~ovek sede
duè kose i brade, odeven u hiton i himation, kako cedi runo iznad velikog
suda sa vodom. Na runo padaju kapi rose iz polukru`no prikazanog segmenta
neba, a pozadinu sa~iwava stenovit pejsa`. Ova scena ilustruje starozavetni
tekst,34 ali istovremeno simboli~no najavquje boànsko za~e}e.35
îtav mali ciklus, sa~iwen od ~etiri scene, predstavqen je u poqima
krstastog svoda zapadnog traveja ju`nog broda naosa. Ovaj ciklus posve}en je
Premudrosti iz Solomonovih pri~a (sl. 9), koje se tako|e simboli~no odnose
na Bogorodicu i Hrista.36 Na zapadnom poqu predstavqena je prva scena: Pre-
mudrost sazda sebi hram.37 U sredini je naslikan an|eo, sa nimbom u mandorli
u obliku romba, kako sedi na prestolu, podignute desne ruke, dok u levoj drì
smotani svitak. Levo od wega je ovalna mermerna trpeza na kojoj su hleb, na de-
snoj strani, sa utisnutim znakom krsta na sredini, i ~a{a na levoj strani. U
pozadini je predstavqen hram u vidu komplikovane, neobi~ne arhitekture sa
sedam stubova. Ova predstava sa op{irnim natpisom, ilustruje po~etak jedne
glave Solomonovih pri~a38 i simboli{e Crkvu — Bogorodicu.39
Na severnom poqu krstastog svoda, u drugoj sceni, predstavqena su dva
an|ela u sredini, podignutih krila i uzdignutih ruku. An|eo na levoj strani
drì hleb, a drugi an|eo, na desnoj strani drì ~a{u. Ispred wih je pravouga-
ona, zastrta trpeza, na kojoj leè dve ~a{e i hleb. Ova scena, tako|e sa natpi-
som, ilustruje stihove iste glave Solomonovih pri~a,40 u kojima se govori ka-
ko Premudrost poziva bezumne.
U tre}oj sceni, na isto~nom poqu krstastog svoda, u sredini je prikazana
trpeza nad kojom se uzdiè baldahin, a levo an|eo koji poziva grupu qudi,
predstavqenih na desnoj strani. Sa~uvani deo natpisa i sama scena odnose se
na po~etak slede}eg stiha iste glave iz Solomonovih pri~a,41 u kojem Premu-
drost poziva bezumne da jedu wen hleb.
33 V. R. Petkovi}, nav. delo, 51, tab. CCLXVIII; B. V. Popovi}, nav. delo, 93–94; B. Todi}
— M. ânak-Medi}, nav. delo, 359, sl. 283.
34 Sud. 6, 36–38.
35 J. D. Ôtefanescu, op. cit., 134–135; J. Radovanovi}, Runo Gedeonovo u srpskom sredwove-
kovnom slikarstvu, Zograf 5 (1974) 38–43.
36 J. Meyendorff, L’iconographie de la Sagesse Divine dans la tradition byzantine, Cahiers Ar-
cheologiques X (1959) 271–272; B. Todi}, Tradition et innovations dans le programme et l’iconographie
des fresques de De~ani, De~ani i vizantijska umetnost sredinom XIV veka, Beograd 1989, 258–260;
V. Milanovi}, Starozavetne teme i Loza Jesejeva, Zidno slikarstvo manastira De~ana, Gra|a i
studije, Beograd 1995, 213–241; B. Todi} — M. ânak-Medi}, nav. delo, 357–359, sl. 278–280.
37 V. R. Petkovi}, nav. delo, 50, tab. CCLXVI.
38 Pri~. 9, 1–2.
39 J. D. Ôtefanescu, op. cit., 147–150.
40 Pri~. 9, 3–4.
41 Pri~. 9, 5.
U posledwoj, ~etvrtoj sceni, na ju`nom poqu, na levoj strani je naslikan

an|eo, uzdignutih krila, kako pruà ~a{u sa vinom grupi qudi na desnoj stra-
ni. Prvi ~ovek iz grupe pije vino iz ~a{e koju pruà an|eo, a u pozadini je
predstavqena gra|evina sa svodovima i stubovima. Scena i natpis na vrhu na-
stavqaju isti stih,42 u kojem Premudrost poziva bezumne da piju weno vino.
Ovaj mali ciklus posve}en Premudrosti, jedinstven po svojoj op{irno-
sti, u sebi nosi vi{e simboli~nih slojeva vezanih za Hrista i Bogorodicu. U
wemu je najavqena Bogorodica kao Hram Premudrosti, Crkva, kroz koju se od-
vija bogoovaplo}ewe.43
Starozavetne prefiguracije Bogorodice nastavqaju se na ju`nom zidu za-
padnog traveja ju`nog broda De~ana, ispod scena o Premudrosti. Tu su prikaza-
ne tri scene iz kwige proroka Danila (sl. 10).44 U najvi{oj zoni, u sceni Na-
vuhodonosorov san, u sredini je predstavqena posteqa na kojoj spava car Navu-
hodonosor, iza posteqe su naslikani prorok Danilo kako se obra}a jednom od
vojnika dok druga dvojica spavaju i dva sve}waka sa upaqenim sve}ama. Na levoj
strani scene prikazana je statua na postamentu i kamen koji leti prema woj, dok
je na desnoj strani postament, oborena statua i dva okrugla kamena — jedan koji
polazi sa vrha stene i drugi, koji je oborio statuu. U pozadini, levo i desno, na-
slikan je stenovit pejsa`, a u sredini, iza vojnika je gra|evina. Ova scena ilu-
struje tekst iz kwige proroka Danila.45 Druga i tre}a scena, predstavqene is-
pod prethodne, teku bez prekida. Na levoj strani je naslikana prostrana kompo-
zicija Tri mladi}a u pe}i ogwenoj. Na najve}em delu scene, desno, prikazane su
tri pe}i, sa po jednim mladi}em uzdignutih ruku u svakoj od wih. Iz pe}i se di-
è plamen, a iznad mladi}a lebdi an|eo koji polaè ra{irene ruke na wih. Na
levoj strani je naslikana grupa qudi zahva}ena plamenom iz pe}i. Scena je in-
spirisana tekstom iz slede}e glave kwige proroka Danila i detaqno ga ilustru-
je.46 Tre}a scena, Danilo u lavqoj pe}ini, sme{tena je desno od prethodne, u na-
stavku. U sredini su prikazani prorok Danilo kako stoji u pe}ini i dva lava
pored wegovih nogu. U desnom uglu su figure proroka Avakuma sa posudom u ru-
ci i an|ela koji ga dovodi. Scena ilustruje tekst dela jedne od slede}ih glava iz
kwige proroka Danila.47 Ove tri scene su ranije prikazivane pojedina~no, a u
De~anima se prvi put pojavquju zajedeno, kao ciklus. U sceni Navuhodonosorov
san simboli~no je najavqena Bogorodica — gora, a scene Tri mladi}a u pe}i og-
wenoj i Prorok Danilo u lavqoj pe}ini, simboli{u devi~ansko materinstvo
Bogorodice. Posebno je zanimqiva scena Prorok Danilo u lavqoj pe}ini, koja je
jedinstvena u srpskom sredwovekovnom slikarstvu.48
42 Pri~. 9, 5.
43 B. Todi}, Tradition et innovations, 258–260; V. Milanovi}, Starozavetne teme, 214–215; B.
Todi} — M. ânak-Medi}, nav. delo, 357–359, sl. 278–280.
44 V. R. Petkovi}, nav. delo, 50–51, tab. CCLXVII; B. Todi}, Tradition et innovations, 259; V.
Milanovi}, Starozavetne teme, 215–219; B. Todi} — M. ânak-Medi}, nav. delo, 356–357.
45 Dan. 2, 31–46.
46 Dan. 3, 19–26.
47 Dan. 6, 16–22.
48 J. D. Ôtefanescu, op. cit., 155- 157; B. Todi}, Tradition et innovations, 259–260; V. Milano-
vi}, Starozavetne teme, 217–219; B. Todi} — M. ânak-Medi}, nav. delo, 356–357.
Jo{ jedna kompozicija, Loza Jesejeva (sl. 11), naslikana na zapadnom zidu
ju`nog unutra{weg broda naosa, kao najve}a i najkompleksnija me|u sa~uvanim
primerima u srpskom sredwovekovnom slikarstvu, predstavqa prefiguraciju
Bogorodice.49 Sloèna kompozicija genealo{kog stabla Bogorodice, od praoca
Jeseja do Bogorodice i Hrista, sadrì i scene koje se odnose na zna~ajne pretke
ili doga|aje iz Hristovog ìvota. Me|u wima naslikana je scena Runo Gedeono-
vo, koja najavquje boànsko za~e}e. Bogorodica na tronu je naslikana na vrhu lo-
ze i sa an|elom predstavqa Blagovesti, na koje se nastavqa figura Hrista. Ova
kompozicija ilustruje tekst iz kwige proroka Isaije o precima Bogorodi~inim
i Hristovim, i stihove kojima prorok najavquje dolazak Spasiteqa.50
U najve}oj vlasteoskoj zadu`bini sredwovekovne Srbije, crkvi Sv. Arhan-
|ela Mihaila u Lesnovu, naslikan je zna~ajan broj pojedina~nih figura i scena
koje najavquju Bogorodicu. U najvi{im zonama stubaca u naosu predstavqeni su
Hristovi preci.51 Me|u wima su proroci Aron sa prolistalom palicom, Mojsi-
je sa tablicama zakona, Samuilo koji drì rog pomazawa, Noje sa barkom spase-
wa, Melhisedek sa posudom sa hlebovima i Zaharija sa kadionicom.
U lesnovskoj priprati, u tamburu kupole, predstavqeni su proroci kako
najavquju Bogorodicu, dok je isto~ni deo, iznad ulaza u naos, posve}en Bogoro-
di~inim starozavetnim prefiguracijama.52 Ve}ina proroka u tamburu kupole
lesnovske priprate, prikazanih kao carevi i sve{tenici, na razli~ite na~ine
ukazuju na Bogorodicu. Jedna grupa proroka drì u rukama predmete, atribute,
koji simboli{u Bogorodicu, a drugi proroci ispisanim starozavetnim tek-
stom na svitku i na ogrta~u, ili svojim mestom u odnosu na ostale freske, naja-
vquju Bogorodicu. Prorok Noje nosi barku,53 simbol spasewa i prefiguraciju
Bogorodice, prorok Mojsije drì u rukama vazu na kojoj je naslikan medaqon
sa poprsjem Bogorodice,54 prorok Aron nosi procvalu palicu,55 simbol Bogo-
rodice, a prorok Samuilo nosi rog pomazawa.56 Na ogrta~u proroka Samuila
pomiwe se œstudenac zape~a}eniŒ, iz Pesme nad pesmama, koji je metafora Bo-
gorodice,57 a prorok i car Solomon drì svitak sa tekstom iz Solomonovih
pri~a œPremudrost sazda sebi hram….Œ,58 koji se odnosi na Bogorodicu. Ovi
49 V. R. Petkovi}, nav. delo, 51–53, tab. CCLXIX–CCLXXI; B. Todi}, Tradition et innovati-

ons, 263; V. Milanovi}, Starozavetne teme, 219–241; B. Todi} — M. ânak-Medi}, nav. delo,
350–356, sl. 274–277.
50 Isa. 11, 1; 7, 14; 9; 11; 61.
51 V. J. \uri}, nav. delo, 65–66, 212–213; I. M. \or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlaste-
le u doba Nemawi}a, Beograd 1994, 153–157; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, Istorija i slikar-
stvo, Beograd 1998, 63–65.
52 V. J. \uri}, nav. delo, 65–66, 212–213; I. M. \or|evi}, nav. delo, 159–162, sl. 16; S. Ga-
beli}, nav. delo, 160–162, 172–181, tab. X XXVI, XXXVII, XLV–L.
53 1 Moj. 6–8.
54 2 Moj. 25, 29–40.
55 4 Moj. 17, 1–11.
56 1 Sam. 16, 13.
57 Pjes. 4, 12.
58 Pri~. 9,1.
predmeti, atributi i starozavetni tekstovi uz proroke, kroz crkvenu poeziju i

liturgiju alegori~no su povezani sa Bogorodicom. Predstave proroka Davida i
Solomona sme{tene na isto~noj strani tambura kupole, iznad Bogorodi~inih
prefiguracija, nagove{tavaju Bogorodi~inu ulogu u ovaplo}ewu.59
Bogorodi~ine prefiguracije, sme{tene u isto~nom delu priprate iznad
ulaza u naos, po svom broju i tematskoj povezanosti sa~iwavaju ciklus posve}en
Bogorodici.60 Ciklus zapo~iwe u temenu luka izme|u pilastara predstavom Bo-
gorodice — Izvora @ivota (sl. 12), koja ovde ima vi{estruko simboli~no zna~e-
we. Bogorodica, ra{irenih ruku, prikazana je u {estougaonoj fontani iz koje
isti~u mlazevi vode. Ovoj sceni pripadaju i poprsja Joakima i Ane, wenih rodi-
teqa, naslikana u neposrednoj blizini, u vrhu isto~nog zida.61 Tekstualnu osno-
vu za Bogorodicu — Izvor ìvota predstavqaju stihovi iz Pesme nad pesmama, u
kojima je nevesta izvor zatvoren, studenac zape~a}en, izvor vrtovima, studenac
vode ìve.62 Ovi stihovi su bili vekovima varirani u crkvenom pesni{tvu, a
kult Bogorodice œ@ivotonosnog izvoraŒ, poreklom iz Carigrada, {irio se od
VI veka, i uporedo se razvijao ikonografski tip Bogorodice.63
U nastavku, na severnoj strani luka prikazane su jo{ tri scene Bogorodi~i-
nih prefiguracija. To su Vizija Jakovqeva u dve epizode: gore Lestvica Jakovqe-
va, dole Borba Jakova sa an|elom, u kojima je Bogorodica nebeska lestvica izme|u
neba i zemqe i, jo{ niè, Skinija ili [ator svedo~anstva (sl. 13), koja je zajedno
sa predmetima u woj, poistove}ena u crkvenoj poeziji sa Bogorodicom.64
Na ju`noj strani luka daqe se prostiru Mojsijeva goru}a kupina, gore,
Jezekiqeva vizija o zatvorenim vratima, niè i sve}wak sa upaqenim sve}ama
i vaza sa manom,65 dole. U sceni Mojsijeva goru}a kupina (sl. 14) prorok Moj-
sije je prikazan dva puta; u prvom planu kako leì na tlu i desno kako stoji
prema goru}em grmu, sa Bogorodi~inim poprsjem u medaqonu, dok se iz grma
pojavquje Hristos. Ispred stoje}e figure Mojsija naslikana je zmija, pored
Mojsija koji spava, nekoliko ovaca, a u pozadini stenovit pejsa`. Ova scena je
zasnovana na tekstu iz Mojsijeve kwige Izlazak,66 a prema crkvenoj poeziji go-
ru}a kupina ne sagoreva kao ni Bogorodica.67 U kompoziciji Jezekiqeva vizija
o zatvorenim vratima (sl. 15), prorok Jezekiq je predstavqen na desnoj strani
59 S. Gabeli}, nav. delo, 160–162, tab. XXXVI–XXXVII.

60 Isto, 172–181, XLV–L.
61 D. Medakovi}, Bogorodica œ@ivonosni isto~nikŒ u srpskoj umetnosti, ZRVI 5 (1958),
203–218; T. Velmans, Iconographie de la œFontaine de vieŒ dans la tradition byzantine a la fin du Moyen
age, Synthronon, Paris 1968, 128–134; D. Pallas, H Qeotokoj Zwodocoj Phgh, Arcaiologikon delti-
on, 26 (1972) 201–224; S. Gabeli}, nav. delo, 172–174, sa literaturom, tab. XLV.
62 Pjes. 4, 12, 15.
63 A. — M. Talbot, Epigrams of Manuel Philes on the Theotokos tes Peges and its Art, DOP 48
(1994), 135–165; R. Janin, La geographie ecclesiastique de l'Empire byzantin, Paris 1953, 232–237; J.
Ebersolt, Constantinople, Paris 1951, 61–66; up. nap. 61.
64 S. Gabeli}, nav. delo, 174–176.
65 Isto, tab. XLVI–XLVII.
66 2 Moj. 3; 4, 1–19.
67 R. P. F. Mercenier, op. cit., II/1, 93, 97–98, 347, 351; II/2, 29–30; S. Eustratiadou, op. cit., 11.
kako stoji ispred gra|evine sa zatvorenim vratima i Bogorodi~inim poprsjem

u frontonu, sa razvijenim svitkom u levoj ruci. Na levoj strani je prikazan
Hristos kako sedi za trpezom na kojoj leì hleb sa utisnutim krstom. Retko
prikazivana, scena Jezekiqeve vizije prati starozavetni tekst ovog proroka, a
deo jednog stiha je ispisan na svitku koji on drì.68 Zatvorena vrata, koja ne
treba da se otvaraju, kako je Jezekiqu rekao Gospod, kod brojnih pesnika bila
su aluzija na Bogorodi~ino devi~anstvo.69
Ispod Jezekiqeve vizije naslikani su na desnoj strani zlatni sve}wak, a
na levoj strani zlatni stamnos sa medaqonima Bogorodice. Ovi predmeti iz
[atora svedo~anstva, opisani u Mojsijevoj kwizi Izlazak,70 upore|ivani su u
crkvenoj poeziji sa Bogorodicom.71
Scena Runo Gedeonovo (sl. 16), sme{tena na suprotni, jugozapadni pila-
star, i ovde simboli{e boànsko za~e}e.72 Za scenu Nedremano oko, predsta-
vqenu na isto~nom zidu, sasvim blizu ostalih fresaka posve}enih prefigura-
cijama Bogorodice, ne bi se moglo re}i da tematski pripada istoj celini.73
Jo{ dve figure pesnika, sme{tene na isto~nom zidu priprate, ispod sce-
ne Nedremano oko, pripadaju celini Bogorodi~inih prefiguracija; to su sto-
je}e figure Teodora Studita (sl. 17) i Jovana Damaskina (sl. 18). Dvojica teo-
loga i crkvenih pesnika predstavqeni su kako gledaju uvis, prema scenama Bo-
gorodi~inih praslika, i drè po divit i pero, kojim ispisuju svoje re~i, Teo-
dor Studit u kwigu, Jovan Damaskin na svitak.74 Ove dve figure, svojim tek-
stovima sa epitetima dveri i neiscrpnog isto~nika, posve}enim Bogorodici i
zaba~enih glava, okrenute ka scenama Bogorodi~inih prefiguracija, zatvaraju
krug tema posve}enih najavqivawu Bogorodice u Lesnovu.
Scena Tri mladi}a u uàrenoj pe}i, koja se odnosi i na Bogorodicu, u Le-
snovu je bila predstavqena u okviru ciklusa posve}enog arhan|elu Mihailu.75
Predstave prefiguracija Bogorodice u De~anima, bilo kao pojedina~ne
figure sa atributima ili tekstom ispisanom na svitku, bilo kao scene sa sim-
boli~nim sadràjem, najbrojnije su i najop{irnije u srpskom slikarstvu, i
predstavqaju ukupnost dotada{wih re{ewa sa temom posve}enom najavi Bogo-
rodice. Prefiguracije Bogorodice u Lesnovu, tako|e brojne i op{irne, sadr-
è u sebi pored narativnih scena i interpretacije vizija.
68 Jezek. 44, 1–2. Na svitku je deo drugog stiha.

69 R. P. F. Mercenier, op. cit., II/1, 81; G. Babi}, L'image symbolique de la œPorte fermeeŒ a Sa-
int-Clement d'Ohrid, Synthronon, Paris 1968, 145–151.
70 2 Moj. 25, 29–40.
71 M. Gligorijevi}-Maksimovi}, nav. delo, 324.
72 Up. nap. 33–35; S. Gabeli}, nav delo, sl. 80.
73 I. M. \or|evi}, nav delo, 67; B. Todi}, Anapeson, Iconographie et signification du theme,
Byzantion LXIV/1 (1994), 134–165; S. Gabeli}, nav. delo, 178–180, sl. 82, 98, tab. XLIX. Zasnovana
na proro~anstvu Jakova o dolasku Mesije (1 Moj. 49, 9; Otkr. 5, 5), ova scena ima vi{e slojeva
simbolike.
74 S. Gabeli}, nav. delo, 180–181, sl. 98, tab. L.
75 S. Gabeli}, nav delo, 103.
Na srpskom ìvopisu nastalom posle oslikavawa De~ana i Lesnova, od

sredine XIV do sredine XV veka, pojavquju se scene sa Bogorodi~inim prefi-
guracijama, ali su malobrojnije i wihov izbor se mewa. Pre svega, na sa~uva-
nom ìvopisu, uop{te je predstavqan mawi broj scena koje se odnose na staro-
zavetna najavqivawa Bogorodice. Naj~e{}e se slika kompozicija Bogorodica
izvor ìvota — kao {to je to slu~aj u konhama apsida Malih sv. Vra~a u Ohri-
du76 i Sv. Nikole u Psa~i77 i u timpanonu nad zapadnim ulazom iz priprate u
naos Ravanice (sl. 19).78 Tako|e, predstavqana je i scena Tri mladi}a u pe}i
ogwenoj, kao u dowoj zoni u pevnici u Sv. Atanasiju u Le{ku,79 u oltarskom
prostoru Sisojevca80 i u potrbu{ju luka izme|u isto~nog zida i severoi-
sto~nog stuba, izme|u proskomidije i sredi{weg oltarskog prostora u Resa-
vi81. Solomonove pri~e o Premudrosti se re|e prikazuju i sme{tene su u kalo-
ti priprate u Markovom manastiru,82 a i Loza Jesejeva se retko pojavquje, ka-
kav je slu~aj u priprati Matei~a.83
Umesto brojnih scena sa temom Bogorodi~inih prefiguracija koje su sre-
dinom XIV veka op{irno predstavqane, krajem XIV i u prvoj polovini XV ve-
ka ~e{}e su prikazivane figure proroka kako nose liturgi~ke predmete koji
simboli{u Bogorodicu, ili svitke sa ispisanim tekstom posve}enim Bogoro-
dici. Tako su u Ravanici, u tamburu kupole, u gorwem nizu prikazani prorok
Aron sa kadionicom i rascvetalim {tapom (sl. 20), prorok Sofonija sa svit-
kom na kojem je tekst o k}eri Sionskoj (sl. 21), Mojsije sa amforom i posudom
sa manom (sl. 22) i u dowem nizu Solomon sa svitkom i tekstom o Premudro-
sti.84 Me|u prorocima u tamburu kupole u Kaleni}u, prorok Aron je predsta-
vqen sa vazom u posudi za manu a Mojsije sa palicom, {to je obrnuto u odnosu
na ostale moravske spomenike (sl. 23); dok je Samuilo naslikan sa rogom (sl.
24). U priprati Kaleni}a, u svodovima izme|u severnog i ju`nog zida, ispod
kupole, a iznad scena Bogorodi~inog detiwstva, me|u li~nostima iz Starog za-
veta, uz Davida i Solomona, prikazan je najverovatnije praotac Noje, sa barkom
u ruci.85 U tamburu kupole u Qubostiwi, proroci nose svitke sa ispisnim
tekstovima sa aluzijama na Bogorodicu: Jezekiq — na zatvorene dveri, Osija —
76 C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka Beograd 1980, 50, sl. 20–21.
77 V. J. \uri}, nav. delo, 75–76; I. M. \or|evi}, nav. delo, 73, 175.
78 B. @ivkovi}, Ravanica, raspored ìvopisa, Beograd 1981, 52; M. Belovi}, Ravanica,
istorija i slikarstvo, Beograd 1999, 152–153, sl. 37.
79 V. J. \uri}, nav. delo, 65.
80 J. D. Ôtefanescu, op. cit., 147–150; V. J. \uri}, nav. delo, 99; B. Todi}, Manastir Resava,
Beograd 1995, 75.
81 B. @ivkovi}, Manasija, crteì fresaka, Beograd 1983, V; B. Todi}, Manastir Resava, 63, 75.
82 L. Mirkovi} — @. Tati}, Markov manastir, Novi Sad 1925, 71; S. Radoj~i}, Freske
Markovog manastira i @ivot sv. Vasilija Novog, ZRVI 4 (1956), 219–227, sl. 4, 6–7, 9.; L. Mirko-
vi}, Da li se freske Markovog manastira mogu tuma~iti ìtijem sv. Vasilija Novog, Starinar n.
s. XII, (1961), 87–88; V. J. \uri}, nav. delo, 80–83, 218–219; I. M. \or|evi}, nav. delo, 100–102.
83 E. Dimitrova, Manastir Matej~e, Skopje 2002, 205–214.
84 B. @ivkovi}, Ravanica, 10–11; M. Belovi}, nav. delo, 84–90, pr. XIX, XXVII, XXVIII, XXX.
85 B. @ivkovi}, Kaleni}, crteì fresaka, Beograd 1982, 6–7, 22; D. Simi}-Lazar, Kale-
ni}. Slikarstvo i istorija, Kragujevac 2000, 95, 99–103, 220.
na lozu (sl. 25), a Gedeon — na runo.86 Me|u prorocima u Resavi, u tamburu cen-
tralne kupole, u dowem redu je predstavqen prorok Aron sa razlistalom pali-
com i svitkom, Mojsije drì sud za manu na kojem je Bogorodi~ino poprsje (sl.
27), Samuilo nosi rog, a u oltaru, pored scene Tri jevrejska mladi}a u pe}i og-
wenoj, prikazan je najverovatnije praotac Noje sa barkom u ruci.87
Osim proroka koji nose svitke sa ispisanim tekstovima koji najavquju
Bogorodicu, iz prvih decenija XV veka poti~u predstave vizantijskih pesni-
ka, himnografa, koji drè svitke sa svojim stihovima posve}enim Bogorodici.
U naosu Qubostiwe, na severozapadnom stupcu, u gorwim zonama, naslikani su
melodi Kozma Majumski, Jovan Damaskin, Josif Melod (sl. 27), sa svicima na
kojima su ispisani tekstovi posve}eni Bogorodici.88 Tako|e, u kupoli pri-
prate u Jo{anici,89 u pandantifima, predstavqeni su vizantijski pesnici ka-
ko ispisuju teksktove u slavu Bogorodice, a inspiri{u ih personifikacije
Premudrosti. U priprati Kaleni}a, u pandantifima izpod slepe kalote, pred-
stavqena su ~etiri himnografa Jovan Damaskin, Kozma Majumski, Josif Pe-
snik i Teofan, koji su slavili Bogorodicu.90 Neobi~an primer slavqewa Bo-
gorodice sre}e se u Resavi, u ~ijem slikarstvu je liturgija vidno uticala na
ikonografiju, u kojoj je u severozapadnoj kupoli iznad prozora i iznad nebe-
skih sila ispisan po~etak liturgijske pesme œâsniju od heruvima i slavniju
od serafimaŒ, posve}ene Bogorodici.91
Predstavqawe Bogorodi~inih praobraza tokom posledweg stole}a srpskog
sredwovekovnog slikarstva doìvelo je bitne promene. Sredinom XIV veka, u De-
~anima i u Lesnovu bile su predstavqene brojne scene, ~ak i mawi ciklusi, koji
su detaqno i op{irno ilustrovani prema starozavetnim tekstovima, crkvenoj po-
eziji i liturgijskim tekstovima. U drugoj polovini XIV i u prvoj polovini XV
veka predstavqan je mali broj scena Bogorodi~inih prefiguracija, a u~estala su
prikazivawa proroka sa atributima Bogorodice i slikawe pesnika, himnografa
sa ispisanim tekstovima na svicima, posve}enim Bogorodici.
86 S. \uri}, Qubostiwa, Beograd 1985, 72–73, 75–79, sl. 62, 64, 68, 69, 71, 74, 75, 77.
87 B. @ivkovi}, Manasija, I, V; B. Todi}, Manastir Resava, 55, 63, sl. 42.
88 S. \uri}, nav. delo, 71, 87, 100, sl. 103.
89 V. J. \uri}, nav. delo, 98; R. Nikoli}, Prilog prou~avawu ìvopisa manastira Jo{ani-
ce, Saop{tewa IX (1970), 139, sl. 8, 11.
90 B. @ivkovi}, Kaleni}, 20; A. Grabar, Les imagess des poetes et des illustrations dans leurs
oeuvres dans la peinture byzantine tardive, Zograf 10 (1979), 13–16; D. Simi}-Lazar, nav. delo, 221.
91 B. @ivkovi}, Manasija, II; B. Todi}, Manastir Resava, 55, 67.
Mirjana Gligorijevi}-Maksimovi}
L’ICONOGRAPHIE DES PREFIGURATIONS DE LA VIERGE DANS
LA PEINTURE SERBE DU MILIEU DU XIVE JUSQU’AU MILIEU DU
XVE SIECLE
Entre le milieu du XIVe et le milieu du XVe siecle, l’art medieval serbe voit se
poursuivre, au cours de son dernier siecle d’existence, un processus de changements
et d’innovations refletant l’evolution de la situation generale dans les Balkans.
Trouvant leurs echos au niveau artistique, l’expansion territoriale, les changements
dans l’organisation de l’Etat, l’emergence de nouvelles couches sociales et les
revirements theologiques, se traduisent ainsi, dans le domaine de la peinture, par
certaines modifications tant au niveau du contenu que de l’iconographie.
A De~ani, l’eglise du Pantocrator, dont la peinture revet un caractere
encyclopedique, se distingue par le nombre de figures individuelles et de scenes tres
diverses annonüant la Vierge representees sur ses murs. Sur l’arc triomphal ce sont
plusieurs personnages veterotestamentaires qui font allusion a la Vierge a travers
leurs attributs tenus en main ou les textes de leurs roulaux. Il en est de meme dans
l’espace du sanctuaire pour plusieurs images: l’Aigle tenant un serpent dans son bec,
le Tabernacle, l’Echelle de Jacob, le Combat de Jacob avec l’ange et la Toison de
Gedeon. A la voute d’arete de la travee ouest de la nef sud du naos, un petit cycle de
quatre scenes consacre a la Sagesse Divine evoque, lui aussi, la Vierge de faüon
symbolique alors qu’immediatement au-dessous ont trouve place trois scenes tirees
du Livre de Daniel: le Songe de Nabuchodonosor, les Trois Hebreux dans la
fournaise et le Prophete Daniel dans la fosse aux lions, qui symbolisent la virginite
de Marie. Enfin, sur le mur ouest de la nef mediane sud du naos, l’Arbre de Jesse, en
l’occurrence la plus vaste et la plus complexe illustration de cette composition dans
la peinture serbe medievale, annonce de meme la Vierge a travers la representation
de son arbre genealogique.
On trouve egalement un tres grand nombre de figures individuelles et de
scenes annonüant la venue de la Vierge a Lesnovo, dans l’eglise du Saint-Archange
Michel, la plus grande fondation erigee a l’initiative d’un seigneur local en Serbie
medievale. Les zones superieures des piliers du naos ont ici accueilli les ancetres du
Christ, alors qu’apparaissent dans le tambour de la coupole du narthex les prophetes
annonüant la Vierge par les textes de leurs rouleaux ou leurs attributs. Dans ce meme
espace, la partie du mur oriental surmontant l’entree du naos a ete consacree a l’il-
lustration des prefigurations veterotestamentaires de la Vierge: la Vierge Source de
vie, l’Echelle de Jacob, le Combat de Jacob avec l’ange, le Tabernacle, Moise devant
le Buisson ardent, la Vision d’Ezechiel sur la porte close, la Toison de Gedeon, un
chandelier portant des cierges allumes et un vase contenant la manne, scenes
qu’accompagnent egalement les figures de deux poetes avec leurs textes faisant allu-
sion a la Vierge.
Le nombre et le choix des scenes veterotestamentaires annonüant la Vierge

enregistrent, par la suite, une reduction et certains changements dans les peintures
realisees durant la seconde moitie du XIVe et la premiere moitie du XVe siecle. La
composition la plus representee est alors la Vierge Source de vie, comme dans les
conques des absides des Petits-Saints-Anargyres a Ochrid et de Saint-Nicolas a
Psa~a, et sur le tympan surmontant l’entree ouest du naos a Ravanica. De meme, on
connait plusieurs exemples de la scene des Trois Hebreux dans la fournaise
respectivement dans la zone inferieure d’un des espaces lateraux de l’eglise
Saint-Athanase a Le{ak, dans l’espace du sanctuaire a Sisojevac et entre la
proskomidie et l’espace central du sanctuaire a Resava. Les recits de Salomon sur la
Sagesse Divine, plus rarement representes, trouvent encore place dans la calotte du
narthex au monastere de Marko, alors que l’Arbre de Jesse n’apparait plus que tres
rarement, comme dans le narthex de Matei~.
Au lieu des nombreuses scenes ayant pour theme les prefigurations de la
Vierge, la peinture de la fin du XIVe et de la premiere moitie du XVeme siecle opte
desormais plus souvent pour la representation de prophetes munis d’objets
liturgiques ou tenant en main des roulaux portant des textes qui evoquent la Vierge,
comme dans les tambours des coupoles a Ravanica et a Kaleni}.
Des premieres decennies du XVe siecle date aussi la figuration d’un grand
nombre de poetes et d’hymnographes byzantins tenant en main des rouleaux portant
les textes de leurs poemes consacres a la Vierge. A Ljubostinja, les surfaces
superieures du pilier nord-ouest du naos ont accueilli des melodes tenant des
rouleaux avec les textes de leurs poemes consacres a la Vierge Les pendentifs de la
coupole du narthex a Jo{anica nous offrent ainsi des figures de poetes ecrivant leurs
poemes a la gloire de la Vierge, alors que les inspirent des personnifications de la
Sagesse. A Kaleni}, ce sont quatre hymnographes dont les textes celebrent la Vierge,
qui apparaissent sur les pendentifs de la calotte aveugle du narthex. C’est a Resava,
ou la liturgie a de toute evidence influe sur l’iconographie, qu’on trouve reproduit
dans la coupole nord-ouest, au-dessus des fenetres et des puissances celestes, le
debut d’un poeme liturgique consacre a la Vierge.
La representation des prefigurations de la Vierge au cours du dernier siecle de
la peinture serbe medievale enregistre donc d’importants changements. Vers le mi-
lieu du XIVe siecle, De~ani et Lesnovo voient la representation de nombreux
personnages veterotestamentaires accompagnes de leurs attributs ou textes evoquant
la Vierge, ainsi que d’un grand nombre de scenes et meme de petits cycles dont l’il-
lustration detaillee s’appuie sur les textes veterotestamentaires, la poesie
ecclesiastique et les textes liturgiques. Durant la seconde moitie du XIVe et dans la
premiere moitie du XVe siecle, en revanche, n'est plus represente qu'un petit nombre
de scenes constituant des prefigurations de la Vierge, alors qu'on note une augmen-
tation du nombre de prophetes figures avec leurs attributs mariaux auxquels s’ajoute
desormais des poetes et des hymnographes tenant des rouleaux portant leurs textes
dedies a la Vierge.
Sl. 1. De~ani, proroci Mojsije i Aron, potrbu{je trijumfalnog luka

(prema V. R. Petkovi}, De~ani)
Sl. 2. De~ani, prorok Zaharija, potrbu{je Sl. 3. De~ani, kraq David, potrbu{je
trijumfalnog luka trijumfalnog luka
(prema V. R. Petkovi}, De~ani) (prema V. R. Petkovi}, De~ani)
Sl. 4. De~ani, kraq Solomon, potrbu{je trijumfalnog Sl. 5. De~ani, praotac Noje,
luka potrbu{je trijumfalnog luka
(prema V. R. Petkovi}, De~ani) (prema V. R. Petkovi}, De~ani)
Ikonografija Bogorodi~inih praobraza u srpskom slikarstvu …
Sl. 6. De~ani, [ator svedo~anstva, proskomidija, severni zid

297
Sl. 7. De~ani, Borba Jakova sa an|elom, pilastar izme|u oltara i proskomidije

Sl. 8. De~ani, Runo Gedeonovo, pilaster izme|u oltara i proskomidije

Sl. 9. De~ani, ciklus Pri~a o Premudrosti, krstasti svod zapadnog traveja ju`nog broda
Sl. 10. De~ani, Navuhodonosorov san, Tri mladi}a u pe}i, Prorok Danilo u lavqoj pe}ini,
301
ju`ni zid zapadnog traveja ju`nog broda (prema V. R. Petkovi}, De~ani)

Sl. 11. De~ani, Loza Jesejeva, zapadni zid ju`nog unutra{weg broda naosa
Sl. 12. Lesnovo, Bogorodica Izvor ìvota, teme luka izme|u pilastara na isto~noj strani priprate (prema S. Gabeli}, Lesnovo)
303
Sl. 13. Lesnovo, [ator svedo~anstva, luk izme|u pilastara na isto~noj strani priprate
(prema S. Gabeli}, Lesnovo)
Sl. 14. Lesnovo, Goru}a kupina, luk izme|u pilastara na isto~noj strani priprate
Sl. 15. Lesnovo, Vizija Jezekiqeva o zatvorenim vratima, luk izme|u pilastara na isto~noj
strani priprate (prema S. Gabeli}, Lesnovo)
Sl. 16. Lesnovo, Runo Gedeonovo, jugozapadni pilastar priprate

Sl. 17. Lesnovo, Teodor Studit, isto~ni zid priprate

Sl. 18. Lesnovo, Jovan Damaskin, isto~ni zid priprate

Sl. 19. Ravanica, Bogorodica Izvor ìvota, luneta nad zapadnim ulazom iz priprate u naos
(prema M. Belovi}, Ravanica)
Sl. 20. Ravanica, prorok Aron, Sl. 21. Ravanica, prorok Sofonija, tambur
tambur kupole, gorwi red kupole, gorwi red
(prema M. Belovi}, Ravanica) (prema M. Belovi}, Ravanica)
Sl. 22. Ravanica, prorok Mojsije, tambur kupole, gorwi red

(prema M. Belovi}, Ravanica)
Sl. 23. Kaleni}, proroci Aron i Mojsije, tambur kupole, gorwi red
(prema B. @ivkovi}, Kaleni})
Sl. 24. Kaleni}, prorok Samuilo, tambur kupole, gorwi red

(prema B. @ivkovi}, Kaleni})
Sl. 25. Qubostiwa, prorok Osija, tambur kupole

(prema S. \uri}, Qubostiwa)
Sl. 26. Resava, prorok Mojsije, tambur centralne kupole, dowi red
(prema B. Todi}, Resava)
Sl. 27. Qubostiwa, sv. Kozma Majumski, sv. Teofan Melod, sv. Josif Melod i sv. Jovan
Damaskin, severozapadni stubac naosa (prema S. \uri}, Qubostiwa)
UDK 75.041.5(495=861):929
Bojan Miqkovi}
HILANDARSKA IKONA SRPSKOG CARA STEFANA

Hilandarsku litijsku ikonu Bogorodice Avramiotise sa Hristom i proro-
kom Ilijom na pole|ini poznije predawe vezuje za srpsko osvajawe Sera 1345. Pre-
dawe i ikonografski tip Majke sa Detetom ukazuju na Bitoq kao mesto nastanka
ove ikone, dok jedinstveni epitet upu}uje na carigradski Avramitski manastir.
Pre ne{to vi{e od jedne decenije nau~noj javnosti je postao dostupan

tekst duèg naslova Povïvestâ 9ïlo stra{na, i uàsa isplãnena, i du{epo-
le9na vïrnâ›m. Spovïdanie o svàtâ›h ~ädotvornâ›h ikonah, eè sutâ v Svàtïi
gorï Afonâstïi, v monastâ›ri, glagolemïm Hilandarâ, kako i ~to ~ädodïi-
stvuätâ. Ska9anie o nih sice.1 Delo je napisano po kazivawima hilandarskih
monaha koji su se obreli na ruskom dvoru radi traèwa milostiwe 1558/9.2
Nadahnuta pripovest proèta dubokim religioznim ushi}ewem zbog projavqe-
wa Boìje blagodati kroz ~udotvorewe ikona iz Hilandara, ~iji su svedoci
bili i wihovi savremenici, inspirisala je nepoznatog moskovskog spisateqa
da ove legende zabeleì, ali je nesumwivo uticala i na veliku dare`qivost
cara Ivana Groznog (1533–1584), carice Anastasije i carske porodice, prema
srpskom svetogorskom manastiru.
1 Ovaj sastav koji se nalazi u rukopisnom zborniku br. 147 D, fol. 80–97, Hludovqeve
zbirke Dràvno-istorijskog muzeja u Moskvi, prezentovao je zaslu`ni Anatolij Arkadevi~ Turi-
lov na me|unarodnom simpozijumu ûdotvornaà ikona odrànom u Moskvi juna 1994, a u celini
objavio dve godine kasnije u publikaciji sa ovog skupa — A. A. Turilov, Rasskazá o ~udotvornáh
ikonah monastárà Hilandar v russkoè zapisi XVI veka, ûdotvornaà ikona v Vizantii i Drevneè
Rusi, Moskva 1996, 510–525. Sam rukopis, u kome se pored ovog nalaze i neki drugi tekstovi je-
dinstvenog sadràja, datuje se u sedmu deceniju XVI stole}a.
Koristimo priliku da se zahvalimo kolegi Aleksandru Foti}u koji nam je qubazno skre-
nuo pa`wu na ovaj tekst.
2 Peto~lano poslanstvo iz manastira Hilandara, koje je u Moskvi tom prilikom boravilo
najmawe deset meseci, od audijencije kod cara 6. avgusta 1558. do maja naredne godine, predvodio
je arhimandrit Prohor, a ~inili su ga jo{ starac Anastasije, jeromonah Venijamin, |akon Gena-
dije i monah Artemije, v. A. Foti}, Sveta Gora i Hilandar u Osmanskom carstvu (XV–XVII vek),
Beograd 2000, 209–210.
320 Bojan Miqkovi}
Povest predstavqa dragocen izvor za poznavawe kultova hilandarskih

~udotvornih ikona, odnosno za istorijat wihovog postojawa i po{tovawa u
srpskom manastiru na Atonu, tim pre {to se neke od wih i danas ~uvaju u mana-
stirskoj riznici ili samoj crkvi. Podaci koje pruà ovaj tekst u celini, bi}e
predmet posebnog rada koji je u pripremi. Ovde, kako se iz samog naslova moè
videti, bi}e re~i samo o jednoj ikoni koja se u pomenutom spisu naziva ikonom
srpskog cara Stefana.
Kako Povest svedo~i, ova ikona je u Hilandaru sredinom XVI stole}a,
zajedno sa litijskim krstovima i ~udotvornom Hristovom ikonom, no{ena na
bogojavqenskoj litiji prilikom osve}ewa vode.3 Sledi legenda po kojoj je car
Stefan Srpski uz wenu pomo} zauzeo grad Evhaitu, odnosno Serez.4 Krenuv{i
u pohod, srpski vladar uzima sa sobom tu ikonu iz grada Bitoqa i dolazi pod
Ser, gde se pred osvaja~ima ispre~ilo sna`no gradsko utvr|ewe. Stefan zapo-
veda da se do zidina doguraju kule i druge opsadne sprave, na {ta su branioci
odgovorili postavqawem krstova i ikona na zidinama grada. Videv{i to, bla-
go~estivi vladar ne izdaje komandu za napad, ve} kre}e ka gradu tako|e sa kr-
3 Litije vrlo rano postaju sastavni deo godi{weg bogosluèwa hri{}anske crkve, kako u
{irim urbanim sredinama tako i u okviru posebnih, manastirskih celina. Po~etkom X stole}a
ulicama Carigrada je prolazilo ~ak 68 litija u toku jedne kalendarske godine, sude}i po Tipiku
Velike Crkve, J. F. Baldovin, The Urban Character of Christian Worship, Roma 1987, 167–226. Neke
od wih predstavqale su komemoraciju onih litija kojima se pripisivala zasluga za izbavqewe
prestonice u presudnim trenucima wenog vi{evekovnog postojawa, od zemqotresa, opsada, poà-
ra, ili se proslavqale pobede nad jereticima, dok su u okviru manastira wima uglavnom obele-
àvani samo najve}i Hristovi i Bogorodi~ini praznici. Na litijama su no{eni obostrano ukra-
{eni krstovi i ikone, jevan|eqa i relikvije svetih, {to kao ustaqenu praksu uzgred beleè i
manastirski tipici, Studitski (posle 842) ili Bogorodice Kosmosotire blizu Fere (1152), a
zna~aj litija najsaètije tuma~i Simeon, arhiepiskop solunski (1416/7–1429), cf. Byzantine Mo-
nastic Foundation Documents, I, II, ed. J. Thomas, A. Constantinides Hero, G. Constable, Washington
2000, 101, 827, 843; L. Petit, Typikon du monastere de la Kosmosotira pres d’Ånos (1152), IRAIK 13
(1908) 50.20–32, 68.13–17; PG 155, 656; J. A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Wash-
ington 1994, 22. O litijskim ikonama cf. D. I. Pallas, Die Passion und Bestattung Christi in Byzanz,
Munchen 1965, 89–97, 308–332.
4 Interesantna je gre{ka koja se ovde pravi poistove}ivawem dvaju gradova. Istu pogre-
{ku ne{to ranije pravi i srpski letopisac kada Ser naziva Efaitâ (Ephaita), govore}i o posedi-
ma Mare Brankovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, pr. Q. Stojanovi}, Beograd — Sr. Kar-
lovci 1927, 43, 297. Pod uticajem hagiografskih spisa, cf. H. Delehaye, Les legendes grecques des
saints militaires, Paris 1909 (repr. New York 1975), 10–43, 127–202, ime starog hodo~asni~kog cen-
tra posve}enog svetom Teodoru Tironu na Pontu dvojica pisaca XVI veka koriste za Ser, u ~iju
su katedralu posve}enu svetim Teodorima bili preneti delovi relikvija ovih svetih ratnika
posle selxu~kog osvajawa Male Azije krajem XI stole}a, P. N. Papageorgiu, Ai Serrai kai ta pro-
asteia, ta peri taj Serraj kai h monh Iwannou tou Prodromou, BZ 3 (1894) 247–251, 260–285; K.
Jire~ek, Hri{}anski elemenat u topografskoj nomenklaturi balkanskih zemaqa, Zbornik Kon-
stantina Jire~eka, I, Beograd 1959, 501–502; M. Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika u is-
to~nohri{}anskoj umetnosti i o predstavama ovih svetiteqa u De~anima, Zidno slikarstvo ma-
nastira De~ana. Gra|a i studije, Beograd 1995, 596–597. Tako|e, za Evhaitu kao prvobitno sredi-
{te kulta svetog Teodora Tirona, cf. H. Delehaye, Euchaita et la legende de saint Theodore, Melanges
d’hagiographie grecque et latine, Bruxelles 1966, 275–280; C. Zuckerman, The Reign of Constantine V
in the Miracles of St. Theodore the Recruit (BHG 1764), REB 46 (1988) 191–210; za susednu Evhaniju
iz koje se najkasnije od X veka po~eo {iriti kult drugog svetog Teodora, Stratilata, cf. N. Oiko-
nomides, Le dedoublement de S. Theodore et les villes d’Euchaita et d’Euchaneia, AB 104 (1986)
327–335.
Hilandarska ikona srpskog cara Stefana 321
stovima i ikonama. Grci ih pak po~nu ga|ati strelama, a on zapovedi toj svoje-
vrsnoj litiji da se vrati. I tada gr~ki velmoà, rodom Frug, zvani Kavolar,5
sa namerom odape strelu i pogodi ikonu Bogorodice sa zadwe strane, gde je bio
naslikan prorok Ilija. Daqe se opisuje ~udo po kome je iz pogo|ene ikone po-
tekla krv kao iz ìvog tela,6 da bi se u slede}em trenutku ikona no{ena Boì-
jom silom ustremila ka gradu i razvalila gradska vrata. Za wom je srpska voj-
ska u{la u Ser i lako ga osvojila. Car Stefan zapoveda da se svi Grci, osim
èna i dece poseku. Tako je postignuta velika pobeda uz Bogorodi~inu pomo}.
Potom sledi pri~a o Kavolaru, koji je pre{ao u pravoslavqe i zamona{io se u
manastiru Hilandaru, gde je u blizini manastira, u vinogradu, sazidao pirg
koji se po wemu zove Kavolarev pirg,7 i kao iskusan monah se upokojio u srp-
skom svetogorskom manastiru. Samu ikonu je car Stefan, odaju}i po{tu Bogo-
rodici, obloìo arapskim zlatom, srebrom i dragim kamewem, a carica je sa
svoje glave skinula venac sa dragim kamewem i biserima, i sa usrdnim moli-
tvama poloìla ga na ikonu. Tako ukra{enu ikonu carski par donosi i pokla-
wa je manastiru Svetog Save (Hilandaru). Ikona je nastavila i u manastiru da
~ini ~uda na svima onima koji su joj sa verom i strahom Boìjim pristupali.
Pri kraju Povesti jo{ jednom se ponavqa da je u litiji na Bogojavqewe, pored
ikone Hrista Jerusalimskog, no{ena ~udotvorna ikona cara Stefana Srpskog,
uz ~iju pomo} je zauzeo grad Evhaid.8
5 Od kaballarioj (kaballarhj) — vitez, kowanik, ali i ime jedne od najuglednijih mag-

natskih porodica sredine XIII stole}a po Georgiju Pahimeru. Oi Kaballarioi su tada, uz Torni-
ke, Strategopule, Raule, Paleologe, Vatace, File, Nestonge, Kamice, Aprene, An|ele, Livadari-
je, Tarhaniote, Filantropene, Kantakuzine, ~inili onaj aristokratski sloj romejskog dru{tva
koji }e kao svog glavnog eksponenta dovesti na vlast Mihaila Paleologa, a kasnije povezani broj-
nim rodbinskim vezama, sa vladaju}om dinastijom i me|usobno, u najve}oj meri obeleìti po-
sledwa dva veka istorije Carstva. Isti pisac donosi i imena najistaknutijih predstavnika ove
porodice u drugoj polovini XIII veka: Vasilija, Aleksija koji je bio domestik thj trapezhj, i ve-
likog konostavla Mihaila, cf. Georges Pachymeres, Relations historiques, I-II, ed. A. Failler, V. Lau-
rent, Paris 1984, 55, 90–95, 155, 421, 527. Kavalarije sre}emo i u narednom stole}u, kao dvorjane
Andronika II, jednog Kantakuzinovog prista{u, ali i kao zemqoposednike na Halkidici i u oko-
lini Sera, cf. PLP 5, 3–5. Jedan od wih, nepoznatog imena, stavqa svoj potpis na akt crkvenog su-
da u Seru kojim predsedava mitropolit Jakov, oktobra 1348, u vreme srpske vlasti, ibidem, no
10029; Actes de Kutlumus, ed. P. Lemerle, Paris 1988, 93, no 21.30. On bi najpre mogao biti gore po-
menuti Kavolar. Za identifikaciju ove li~nosti iz hilandarske legende, tako|e, cf. A. Foti}, Le
pyrgos de Kabalareos, alias pyrgos du roi Milutin, REB 60 (2002) 213. Samom porodi~nom imenu pri-
pisuje se latinsko poreklo, ODB 2, 1087, {to bi upu}ivalo na nekog zapadwa~kog ritera, kakvih
je jo{ od XI stole}a bilo u najamni~koj vojsci Romeja, kao rodona~elnika ove porodice. Inover-
no poreklo se izgleda dugo pamtilo, nalaze}i svoj daleki odjek i u pozno zabeleènom hilandar-
skom predawu.
6 Krvoto~ewe œpovre|enihŒ svetih slika op{te je mesto, za najstarije zabeleène legen-
de, cf. The Letter of the Three Patriarchs to Emperor Theophilos and Related Texts, Camberley 1997,
lvi-lvii, lxiv, 41.14–19, 47.1–16; Leonis Diaconi Historiae, ed. C. B. Hasii, Bonnae 1828, 166.23–168.3.
7 Re~ je o pirgu koji se nalazi na po~etku tzv. Savinog poqa, na pola puta od Hilandara ka
moru i koji je novije predawe, prvi put zabeleèno krajem XIX veka, pripisivalo srpskom kraqu
Milutinu. Na osnovu jednog Esfigmenskog akta iz 1562. i savremene mu legende zabeleène u Mo-
skvi, ubedqivo je pokazano da je sredinom XVI stole}a za Svetogorce to pirg tou legomenou tou
Kabalarewj, cf. Foti}, Le pyrgos, 209–212.
8 Parafraza delova teksta, v. Turilov, nav. delo, 516–517, 524.
322 Bojan Miqkovi}
Hilandarsko predawe opisuje doga|aje koje deli ne{to vi{e od dva sto-
le}a. Re~ je o srpskom osvajawu Sera, u koji kraq Stefan Du{an ulazi 25.
septembra 1345. O de{avawima koja neposredno prethode padu grada svedo~e
savremeni izvori. Po~etkom godine Du{an se nalazio u sredi{wim oblasti-
ma svoje dràve sude}i po poveqi hilandarskom pirgu Hrusiji izdatoj u Sko-
pqu 1. januara 1345.9 Po kazivawima Jovana Kantakuzina moè se zakqu~iti
da je Du{an u leto iste godine zapo~eo opsadu Sera. Na vest o pribliàvawu
romejske vojske potpomognute brojnim turskim odredima, on privremeno di-
è opsadu, ali doga|aji u prestonici, pre svega iznenadno ubistvo Aleksija
Apokavka i povla~ewe Turaka u Malu Aziju, odvla~e Jovana Kantakuzina, mi-
mo wegove voqe, na istok, pre no {to je i stigao do Sera, prepu{taju}i grad
sopstvenoj sudbini.10 Po savremenoj bele{ci u jednom rukopisu obli`weg
Prodromovog manastira na Menikejskoj Gori, u subotu 24. septembra srpski
ratnici ulaze u sersku tvr|avu, a ve} slede}eg jutra kraq Du{an prisustvuje
liturgiji u mitropoliji u dowem gradu.11 Po Ni}iforu Grigori branioci su
se predali usled duge opsade i gladi, prethodno se sporazumev{i sa srpskim
kraqem,12 u ~emu su svakako presudnu ulogu imale wegove pristalice me|u
arhontima u samom gradu, koji su potom za svoje zasluge bili i dostojno na-
gra|eni.13
Usmeno mona{ko predawe zabeleèno vi{e od dve stotine godina kasnije
daje svoje vi|ewe ovih doga|aja. Jedan od podataka svakako ne odgovara realnim
zbivawima. Re~ je o masakru celokupnog mu{kog stanovni{tva grada, koji je
navodno naredio Stefan Du{an po wegovom zauze}u. Ne samo {to bi ovakav
zlo~in sasvim sigurno na{ao svog odjeka u savremenim, Du{anu izuzetno nena-
klowenim, vizantijskim izvorima, i {to to nije bilo primereno ~ak ni kasni-
jim inovernim, osmanskim zavojeva~ima u slu~aju sporazumne predaje opsednu-
tog grada, ve} i zbog ~iwenice da je jedan od vo|a Kantakuzinove stranke, veli-
ki stratopedarh Dimitrije Camplakon, posle srpskog osvajawa mogao da napu-
sti Ser i skloni se u Hristopoq.14 Ostaje pitawe za{to hilandarsko predawe
pripisuje takvu okrutnost srpskom vladaru: mo`da je to projekcija netrpeqi-
9 Actes de Chilandar, II, Actes slaves, ed. B. Korablev, VV 19 (1915), Priloènše 1, 478–480,
br. 34; M. A. Purkovi}, Itinerar kraqa i cara Stefana Du{ana, GSND 19 (1938) 240.
10 VIINJ, VI, 477–482.
11 A. V. Solovjev, Car Du{an u Serezu, JI^ 1 (1935) 474.
12 VIINJ, VI, 262–265.
13 Za Jovana Kantakuzina, Du{anove pristalice i wihov predvodnik Manojlo Asen bili
su glavni krivci za pad grada u srpske ruke. Car-pisac je ka Seru krenuo sa vojskom, ne samo s na-
merom da grad oslobodi opsade, ve} da iz wega protera i svoje protivnike. Splet okolnosti ga je
spre~io u tome. O ve}em broju gr~kih velika{a koji su nastavili da teku svoje karijere pod no-
vim gospodarem v. isto, 478; A. V. Solov’ev, Gre~eskie arhontá v serbskom carstvï XIV vïka, Bsl 2
(1930) 275–286.
14 Pouzdano je u ìvotu i posle avgusta 1362, kada zajedno sa suprugom Evdokijom Paleo-
loginom izdaje jedan akt manastiru Vatopedu, cf. G. J. Teoharidis, Oi Tzamplakwnej. SumbolV eij
thn buzantinhn makedonikhn proswpografian tou IDÏ aiwnoj, Makedonika 5 (1963) 135, 138–141,
170–173; idem, Eine Vermachtnisurkunde des GroŸ-Stratopedarchen Demetrios Tzamblakon, Polychro-
nion, Heidelberg 1966, 486–495.
vosti i ozloje|enosti samih pripoveda~a prema gr~kim monasima zbog ~este

uzurpacije hilandarskih poseda na Svetoj Gori sredinom XVI veka,15 ili se
time èlela ista}i revnost bogoqubivog vladara koji se na odmazdu odlu~uje
zbog povrede svetiwe, Bogorodi~inog lika. Sam tekst Povesti ne obrazlaè
ovaj navodni Du{anov postupak, ali je u isto vreme u tom pogledu i kontradik-
toran, jer ~ak i glavni vinovnik, velmoà Kavolar, biva po{te|en i umire kao
sabrat Hilandara.
Uprkos pomenutom, ~ini se da u osnovnom jezgru ove pripovesti postoje i
elementi istorijske istine. Naime, obi~aj no{ewa skupocenih krstova, osnov-
nog simvola hri{}anske pobede, i naro~ito po{tovanih ikona, bio je dugoveka
praksa u romejskim vojnim pohodima. U strogo odre|enom formacijskom poret-
ku carskih trupa prilikom polaska u rat, kao i potom, u toku trijumfalnog po-
vratka u prestonicu, veliki zlatni krst ukra{en dragim kamewem zauzima is-
taknuto mesto jo{ u vreme Konstantina VII Porfirogenita (913–959), ali po
svedo~ewu wegovom i za wegovih prethodnika, careva Vasilija I i Teofila.16
Tako|e, na osnovu ne{to poznijih izvora, saznajemo da mladi Vasilije II u bit-
ku protiv uzurpatora Varde Foke kod Abidosa 13. aprila 989. nosi Bogorodi-
~inu ikonu.17 Po Mihailu Atalijatu, Roman IV Diogen imao je u svom kampu
kod Mancikerta ~uvenu Bogorodicu Vlahernitisu,18 dok se Jovan II Komnin u
najteìm trenucima borbe protiv Pe~enega blizu Verije, 1122, priqe`no mo-
lio pred Bogorodi~inom ikonom.19 Vera u natprirodnu pomo} ikona u borbi sa
neprijateqem naro~ito raste od doba Komninske dinastije, kada beleìmo
slu~ajeve da pri povratku u Carigrad, posle pobedni~kih vojnih pohoda, ro-
mejski vasilevs svoje mesto na ~elu trijumfalne povorke, u rasko{noj kvadri-
gi, ustupa Bogorodi~inoj ikoni, a on sam pe{ice ili na kowu ide iza dvokoli-
ca: na taj na~in je osvajawe utvrde Kastamona na severu Paflagonije 1134. pro-
slavio Jovan II, Manojlo I svoje uspehe u Ugarskoj s prole}a 1168, ili kasnije,
Mihailo VIII Paleolog kada sa ikonom Bogorodice Odigitrije sve~ano ulazi u
15 Nasilno zaposedawe zemqe i pa{waka slovenskih bratstava, srpskog i ruskog, na Sve-

toj Gori, od strane gr~kih manastira, bili su u to vreme gotovo stalni predmet molbi koje su hi-
landarska poslanstva upu}ivala Ivanu Groznom prilikom audijencija; takva je ona od 28. avgusta
1550, ili od 5. istog meseca 1558. godine. Od wega se o~ekivalo da kod turskog sultana izdejstvu-
je da se ove nepravde isprave, {to ruski car i ~ini u jednom pismu Sulejmanu Veli~anstvenom iz
1551, u kome od sultana traì da za{titi Hilandar od uzurpacija gr~kih monaha. Interesantno
je da se u sastavu prvog i na ~elu drugog poslanstva nalazio pomenuti arhimandrit Prohor, jedan
od potencijalnih pripoveda~a na{e Povesti, up. Foti}, Sveta Gora i Hilandar, 104, 208–210;
isti Prohor, kada ne{to vi{e od petnaest godina kasnije, 1575/6, zave{tava svom manastiru ka-
rejsku keliju Tri Jerarha, izri~ito navodi obavezu hilandarskog bratstva da keliju ne proda Gr-
cima, D. Sindik, Iz hilandarskog arhiva, HZ 5 (1983) 75, 79.
16 Constantine Porphyrogenitus, Three Treatises on Imperial Military Expeditions, ed. J. F. Hal-
don, Wien 1990, 124, 144, 148, 245–247.
17 Michel Psellos, Chronographie ou histoire d’un siecle de Byzance (976–1077), I, trad. E. Re-
nauld, Paris 1926, 12.
18 Michaelis Attaliotae Historia, eds. W. Bruneto de Presle, I. Bekkerus, Bonn 1853,
152.21–153.14.
19 Nicetae Choniatae Historia, ed. J.-L. van Dieten, Berlin 1975, 15.86–90.
324 Bojan Miqkovi}
Carigrad 15. avgusta 1261.20 No{ewe ikona u vojne pohode, gotovo bez izuzetka
Bogorodi~inih, kao i krstova sre}e se i van granica Vizantije, u zemqama we-
nog kulturnog kruga, poput Bogorodice Vladimirske u Rusiji.21 Opravdano je
o~ekivati da je ista praksa postojala i u sredwovekovnoj Srbiji, a naro~ito
pod Stefanom Du{anom, doslednim ba{tinikom romejskog nasle|a.
S druge strane, prono{ewe relikvija, krstova i ikona u litijama, ulica-
ma grada pod opsadom i izno{ewe istih na bedeme radi wihovog osve}ewa i
ukrepqewa jo{ je drevnija praksa u Vizantiji. Navodimo samo neke primere:
patrijarh Sergije predvodi litije koje se kre}u carigradskim zidinama dok su
ispod wih ~ete Avara i Slovena, krajem jula i po~etkom avgusta 626,22 vasi-
levs Isak II An|eo li~no iznosi ikonu Bogorodice Odigitrije na gradske zi-
dine u trenutku kada se prestonici pribliàvaju trupe pobuwenika Aleksija
Vrane 1186,23 litija sa Bogorodi~inom ikonom kretala se ulicama Carigrada
samo nekoliko dana pre nego {to }e ulaskom Mehmeda Osvaja~a u grad, 29. maja
1453, prestati da postoji hiqadugodi{we Romejsko carstvo.24 Ovakva praksa
nalazi svog odjeka i u likovnim izvorima, tako da su Bogorodi~in maforion i
wena ikona na zidinama grada obavezan deo predstave avarsko-slovenske Opsa-
de Carigrada u okviru Bogorodi~inog Akatista, jo{ od najstarijeg poznatog
primera sa ju`ne fasade crkve Svetog Petra na ostrvu Veliki grad na Prespi
iz oko 1360.25 Opis opsade Sera zabeleèn u hilandarskom predawu sredinom
20 Ibidem, 18.78–19.2, 157.53–158.81; Nicephori Gregorae Byzantina historia, I, ed. L. Schope-

ni, Bonnae 1829, 87.16–20; Bogorodi~ina ikona na carskoj kvadrigi punoj ratnog plena i{la je is-
pred Jovana I Cimiskija u trijumfu prilikom wegovog povratka u Carigrad iz Bugarske 971. go-
dine. Za razliku od gore navedenih, mla|ih primera, ovde je, uz ostale insignije, re~ o zaplewe-
nom paladijumu pokorenih Bugara, Leonis Diaconi Historiae, 158.7–16. Ovaj doga|aj ilustruje mi-
nijatura iz madridskog rukopisa Skili~ine hronike (fol. 172v), A. Grabar, M. Manoussacas, L’il-
lustration du manuscrit de Skylitzes de la Bibliotheque Nationale de Madrid, Venise 1979, 95.
21 L. A. Æennikova, ûdotvornaà ikona ¼Bogomaterâ Vladimirskaà½ kak ¼Odigitrià
evangelista Luki½, ûdotvornaà ikona v Vizantii i Drevneè Rusi, Moskva 1996, 252–302; Drev-
neè{aà redakcià Skazanià ob ikone Vladimirskoè Bogomateri, pr. V. A. Ku~kin, T. A. Sumnikova,
isto, 476–509. O ovome tako|e, cf. A. Weyl Carr, Court Culture and Cult Icons in Middle Byzantine
Constantinople, Byzantine Court Culture from 829 to 1204, Washington 1997, 81–99.
22 F. Bari{i}, Le siege de Constantinople par les Avares et les Slaves en 626, Byz. 24/2 (1954)
371–395.
23 Nicetae Choniatae Historia, 381.46–382.61.
24 Critobuli Imbriotae Historiae, ed. D. R. Reinsch, Berolini — Novi Eboraci 1983, 58.9–24.
25 B. Kneèvi}, Crkva svetog Petra u Prespi, ZLU 2 (1966) 252–256; C. Grozdanov,
Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 129–132; ova predstava u sastavu istog ci-
klusa naro~ito je ~esta na fasadama moldavskih crkava XVI stole}a, V. Grecu, Eine Belagerung
Konstantinoples in der rumanischen Kirchenmalerei, Byz. 1 (1924) 273–289; J. Lafontaine-Dosogne,
L’illustration de la premiere partie de l’hymne Akathiste et sa relation avec les mosaiques de la Kariye
Djami, Byz. 54 (1984) 666–671. Kao ilustraciju ovde donosimo novgorodsku ikonu druge polovine
XV veka, koja je nastala na osnovu ne{to starije legende, veoma nalik hilandarskoj, i govori o
doga|aju iz 1170. i poku{aju kneza Andreja Suzdaqskog da osvoji Novgorod (sl. 1). ûdotvornu
Bogorodi~inu ikonu arhiepiskop Jovan iznosi na zidine grada i wu, za razliku od na{eg preda-
wa, strelom poga|aju napada~i. Ikona se okre}e prema gradu i branioci su tada mogli videti su-
ze koje su potekle niz Bogorodi~ino lice. U istom trenutku ~udesna tama se spustila na Suzdaq-
ce izazvav{i me|u wima pometwu, u kojoj su po~eli da seku jedni druge, te su ih branioci grada
neposredno posle toga lako porazili, Byzantium. Faith and Power, 155–157, no 79.
XVI veka sasvim odgovara sredwovekovnim obi~ajima ratovawa, za koje sami

pripoveda~i nisu mogli znati iz neposrednog iskustva, jer u vreme kad Povest
nastaje, u {irem zale|u Svete Gore, ve} vi{e od jednog veka ne prolaze hri-
{}anske vojske. U na~elu, moglo bi se pretpostaviti da je ovaj opis tipski, tj.
da prikazuje opsadu bilo kog grada iz vremena o kome govori, da nije jednog de-
taqa koji je vezan za poreklo glavnog œakteraŒ legende, hilandarske ikone koja
se i danas ~uva u manastiru.
Re~ je o dvojnoj, litijskoj ikoni, na kojoj je s jedne strane naslikana Bogo-
rodica Avramiotisa sa Hristom, a na drugoj prorok Ilija koga hrani gavran u
pustiwi (sl. 2–3).26 Ikona je velikih dimenzija, 117×67 santimetara i nedavno
je konzervirana. Sa strane je opse~ena, prvobitno je dakle bila ve}e {irine i
u dowem levom uglu je o{te}ena. Likovi su naslikani na svetlozelenoj pozadi-
ni sa okernim nimbovima, a prorok Ilija je u karakteristi~nom stenovitom
pejzaù. Na ikoni postoje ve}a o{te}ewa bojenog sloja. Tragovi eksera ukazuju
da su dopojasni likovi majke i deteta bili okovani, kako svedo~i i na{a Po-
vest. Okov je, kako je to uobi~ajeno, pokrivao nimbove i pozadinu na kojoj su
naslikani Bogorodica i Hristos.27 Skupoceni okov ikone danas vi{e ne po-
stoji, te se sa sigurno{}u ne moè re}i da li je, u legendi posebno nagla{en,
venac cari~in bio deo prvobitne oplate ili naknadne intervencije, {to nije
bio redak slu~aj kod oplate mnogopo{tovanih ikona.
Bogomladenac u maj~inom naru~ju, naslikan u ìvom pokretu, zaba~ene
glave i le|ima okrenut posmatra~u, predstavqa odre|en ikonografski tip, ko-
ji se ne javqa tako ~esto te na posredan na~in potvr|uje verodostojnost hilan-
darskog predawa. U pitawu je tip Pelagonitise,28 kako se ona danas u nauci na-
ziva, i koji su ve} prvi istraìva~i na osnovu ovog toponimskog epiteta is-
pravno povezali sa sredwovekovnim Bitoqem,29 odnosno sa nekom od wegovih
crkava.30 Za postojawe kulta Bogorodice Pelagonitise postoje posredni doka-
zi, pre svega kroz izradu wenih replika koje dosledno ponavqaju odre|eni mo-
del, tj. prototip. Hilandarska ikona predstavqa jedan od najstarijih sa~uva-
nih primera. Stilske odlike dvojne ikone iz Hilandara wen nastanak oprede-
quju upravo u sredinu XIV stole}a iskqu~uju}i ve}u starinu,31 te se na osnovu
26 Po novom elektronskom katalogu ikona manastira Hilandara, ikona nosi oznaku R 19.
27 Za najve}i broj primera, cf. A. Grabar, Les revetements en or et en argent des icones byzan-
tines du moyen age, Venise 1975.
28 O Bogorodici Pelagonitisi postoji obimna literatura, od koje mi izdvajamo: N. Belja-
ev, Obrazã Bo`âeè Materi Pelagonitisá, Bsl 2 (1930) 386–392; P. Miqkovik-Pepek, Umilitelni-
te motivi vo vizantiskata umetnost na Balkanot i problemot na Bogorodica Pelagonitisa, Zbor-
nik na Arheolo{kiot muzej 2 (Skopje 1958) 9–15, 20–27; L. Hadermann-Misguich, Pelagonitissa et
Kardiotissa: variantes extremes du type Vierge de Tendresse, Byz. 53/1 (1983) 9–13, 16.
29 Za ovaj grad vizantijski izvori, osim starog anti~kog Hrakleia twn Muswn, uglavnom
koriste dva naziva Pelagonia i Boutelioj, VIINJ, III, 267, 283, 338, 354; isto, IV, 47, 49–50,
128; isto, VI, 14. U poznijim izvorima Bitoq se ~esto naziva i Monasthrion.
30 V. daqi tekst, str. 332–334, 348.
31 Ikona se u monografiji o manastiru, D. Bogdanovi}, V. J. \uri}, D. Medakovi}, Hilan-
dar, Beograd 1978, 110, datuje u tre}u ~etvrtinu XIV veka.
326 Bojan Miqkovi}
teksta legende moè zakqu~iti da je srpski vladar, osim vojnih priprema, za

potrebe svog pohoda na Ser dao da se izradi i kopija ~udotvorne Bogorodi~ine
ikone iz Bitoqa.32
Vaqa napomenuti da je od trenutka nastanka replici bila odre|ena li-
tijska namena. Za razliku od uobi~ajenih `lebova use~enih po sredini dowe
ivice ovakvih ikona, na pole|ini hilandarske o~uvan je gorwi deo vertikal-
nog drvenog nosa~a preko koga je nanet bojeni sloj sa islikanim rastiwem u ka-
menitom pejzaù, pozadinom predstave proroka Ilije, a o~uvani su i tragovi
jednog od kosih nosa~a u dowem levom uglu.33 Dakle, najpre je za drvenu podlo-
gu pri~vr{}en drveni nosa~, pa tek potom ikona oslikana, {to moè ukazivati
na izvesnu uùrbanost prilikom wene izrade. O izgledu trokrakog nosa~a i
na~inu no{ewa te{kih litijskih ikona velikih dimenzija najboqe svedo~e
ilustracije posledwih dveju strofa Bogorodi~inog Akatista. Za neke od wih
ve} je prime}eno da u sebi sadrè elemente savremenih litija,34 poput jednog
dela umetni~kog veza s kraja XV stole}a iz zbirke Dràvno-istorijskog muzeja
u Moskvi (sl. 4–5).35 I kada nisu no{ene u litijama, mnogopo{tovane ikone su
32 Drugi izvori ne govore kojim se putem kraq Du{an kretao pre nego {to je sa vojskom
do{ao pod zidine Sera. Bitoq je najverovatnije pripojen srpskoj dràvi jo{ 1334. godine, nala-
zio se na starom vojnom drumu Via Egnatia, a okolna Pelagonijska ravnica bila je, kako je to prime-
tio jo{ Nikita Honijat, lako prohodna za kowicu œpodesna da primi vojsku, a istovremeno pri-
kladna za vr{ewe izvi|awa i prikupqawa izve{tajaŒ o okolnim oblastima, Nicetae Choniatae Hi-
storia, 101.60–64; VIINJ, IV, 128. Pelagonija je bila baza iz koje je Manojlo I Komnin polazio u go-
tovo sve svoje okr{aje sa Srbima i Ugrima i ~esto je u woj boravio sa vojskom, up. isto, 23–24,
46–51, 122–130, 149–150. Po Grigori i Kantakuzinu, Andronik III Paleolog je sa romejskim trupa-
ma, prethodno zauzev{i okolna utvr|ewa, u Pelagoniji ~ekao vesti o ishodu sudara srpske i bugar-
ske vojske kod Velbu`da krajem jula 1330, isto, VI, 207–208, 335–336. Tako je ravnica oko Bitoqa
zbog svojih prirodnih odlika i geografskog poloàja i za Du{ana kasnije mogla biti pogodna za
koncentraciju trupa pre po~etka ratnih operacija koje }e rezultirati osvajawem Sera.
33 Po tri simetri~no raspore|ena o{te}ewa sa tragovima eksera uz desnu i levu ivicu na
pole|ini ikone zadiru u bojeni sloj i predstavqaju naknadnu intervenciju kao rezultat wenog
sme{tawa u kakav poseban ram ili proskinitar. Najverovatnije je tom prilikom ikona opse~ena
sa bo~nih strana i uklowen dowi deo originalnog trokrakog nosa~a.
34 A. Grabar, L’Hodigitria et l’Eleousa, ZLU 10 (1974) 1–14; N. Patterson [ev~enko, Icons in
the Liturgy, DOP 45 (1991) 45–57.
35 Byzantium. Faith and Power, 322–323, no 195. Kompoziciono istovetna re{ewa ove mno-
goqudne predstave, na kojoj su, oko centralnog motiva, u dve simetri~ne grupe raspore|eni ~la-
novi vladarske porodice, najvi{i crkveni i dvorski dostojanstvenici, monasi, pojci, boqari i
mno{tvo naroda, sre}emo i na drugim savremenim primerima ilustracija zavr{nih strofa Aka-
tista u ruskoj umetnosti, u zidnom slikarstvu i delima ikonopisa, I. E. Danilova, Freski Fera-
pontova monastárà, Moskva 1970, il. 142; T. Velmans, Une illustration inedite de l’Acathiste et l’ico-
nographie des hymnes liturgiques a Byzance, CA 22 (1972) 159–162; Lafontaine-Dosogne, L’illustrati-
on, 658, 662. Wihovo poreklo je carigradsko, sude}i po identi~noj predstavi (sl. 6), danas veoma
o{te}enoj, u katolikonu Vlahernskog manastira blizu Arte, koja je signirana kao Cara thj upe-
ragiaj Qeotokou thj Odhghtriaj thj en tV Kwnstantinoupolei i nesumwivo oslikava jednu od
brojnih prestoni~kih litija vi|ena okom vizantijskog umetnika s kraja XIII stole}a, M. Achima-
stou-Potamianou, The byzantine wall paintings of Vlacherna Monastery (Area of Arta), Actes du XVe
Congres international d’etudes byzantines, II A, Athenes 1981, 4–14. Karakteristi~an stav odru~enih
ruku od tela kod ~oveka koji ikonu nosi, sredinom XIV veka opisuje Stefan Novgorodski — a on
rucï rasprostre, aki raspàt kada pi{e o litiji sa ikonom Bogorodice Odigitrije koja se svakog
utorka kretala ulicama Carigrada, G. P. Majeska, Russian Travelers to Constantinople in the Fourte-
mogle po~ivati na fiksiranom trokrakom nosa~u, ~iji je dowi deo bio œpobo-
denŒ u naro~iti drveni tetrapod, formiraju}i na taj na~in neku vrstu proski-
nitara, kako pokazuju sa~uvani likovni izvori, kakva je minijatura iz poznatog
Hamiltonovog psaltira, nastalog oko 1300 (sl. 7).36
Iako za istorijsku nauku nema sumwe da su kapije serskog grada otvorene
prema dogovoru i, kako smo istakli, uz presudnu ulogu Du{anovih pristalica
u gradu, za savremenike, pa i samog srpskog vladara, to se nije moglo desiti bez
Boìje promisli i posredovawa glavne zastupnice qudskog roda, Bogorodice,
~ijem su ~udotvornom liku osvaja~i imali prilike da se mole pod zidinama
Sera. Zbog takvih œzaslugaŒ ikona, po svemu sude}i, postaje predmet naro~itog
po{tovawa na Du{anovom dvoru, a potom i u srpskom manastiru na Atonu. O
tome najboqe svedo~e wene replike nastale u relativno kratkom vremenskom
roku po prispe}u u Hilandar. Jedno je ikona mawih dimenzija, 45×39 cm, koja
se po svojim stilskim odlikama moè datovati u sredinu XIV stole}a (sl. 9).37
Druga dva primera jesu freske koje u hilandarskom katolikonu krase arkosoli-
jume grobova pripisanih kesaru Vojihni i wegovom unuku, ranopreminulom si-
nu despota Jovana Ugqe{e, a koje nastaju do bitke na Marici u jesen 1371. go-
dine (sl. 11, 10).38 Postojawem jedne takve mnogopo{tovane ikone u manastiru
daleko je lak{e objasniti pojavu ovog retkog ikonografskog tipa na pomenutim
primerima, nego pomi{qati na uticaj udaqenog pelagonijskog prototipa.39
Po tekstu legende, srpski carski par ikonu daruje Hilandaru prilikom
zajedni~ke posete manastiru, {to se moglo desiti samo za wihovog boravka na
Svetoj Gori izme|u avgusta 1347. i aprila meseca 1348. godine.40 Sa razlogom
se moè pretpostaviti da je ikona od osvajawa Sera pa naredne dve godine bila
na srpskom dvoru, kada dobija i svoju skupocenu oplatu. Izgleda da je ovaj wen
boravak na severu tako|e ostavio traga, {ire}i kult prototipa iz Bitoqa. Re~
je o dve, tako|e litijske ikone istog ikonografskog tipa iz sredine, odnosno
enth and Fifteenth Centuries, Washington 1984, 37; N. Patterson [ev~enko, œServants of the Holy IconŒ,
Byzantine East, Latin West, Princeton 1995, 547–548. Na fresci iz Epira ne vidi se drveni nosa~
jer je, kao i ramena ~oveka ispod, prekriven rasko{no ukra{enom tkaninom — podeom koja visi
sa dowe ivice ikone.
36 Fol. 39v, I. Spatharakis, The Portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts, Leiden 1976,
45–48; Byzantium. Faith and Power, 153–154, no 77. Dowi deo vertikalnog nosa~a ikone nije vi-
dqiv na ovoj minijaturi zbog istrvenosti bojenog sloja, ali se zato jasno razlikuje od izrezbare-
nih noìca tetrapoda izme|u kojih je naslikan na jednom drugom primeru iz sredine XIV stole-
}a, fresci iz Matei~a (sl. 8), koja ilustruje posledwu strofu Bogorodi~inog Akatista, E. Dimi-
trova, Manastir Matej~e, Skopje 2002, 167.
37 S. Radoj~i}, Die serbische Ikonenmalerei vom 12. Jahrhundert bis zum Jahre 1459, JOBG 5
(1956) 77–78. U novom katalogu sa oznakom R 117.
38 V. J. Djuri}, Fresques medievales a Chilandar, Actes du XIIe Congres international d’etudes
Byzantines, III, Beograd 1961, 91–94.
39 Da je neka ~udotvorna ikona mogla posluìti kao predloàk za predstave Bogorodice
sa Hristom iznad pomenutih grobova v. novije radove, D. Popovi}, Sahrane i grobovi u sredwem
veku, Manastir Hilandar, Beograd 1998, 211–214; B. Kneèvi}, Arkosoliji u Hilandaru i u srp-
skim sredwovekovnim manastirima, Osam vekova Hilandara, Beograd 2000, 596–602.
40 M. @ivojinovi}, De nouveau sur le sejour de l’empereur Du{an a l’Athos, ZRVI 21 (1982)
119–126; D. Kora}, Sveta Gora pod srpskom vla{}u (1345–1371), ZRVI 31 (1992) 118–122.
328 Bojan Miqkovi}
druge polovine XIV stole}a, od kojih je starija, s Kr{tewem na pole|ini, pri-

padala crkvi Svetog \or|a u Prizrenu (sl. 12),41 dok druga, s Oplakivawem
Hrista na pole|ini, pripada de~anskoj zbirci i predstavqa najstariji o~uva-
ni primer sa epitetom Pelagonitisa (sl. 13).42 Sem toga, na prvom listu jednog
de~anskog mineja u isto vreme je nastao zapis sa pomenom Bogorodice Bitoq-
ske, {to predstavqa jedini pisani dokaz postojawa wenog kulta: Sii p(ï)sni
prïs(ve)ti7 b(ogorodi)ce bitol(â)ski7 9lataë kadil|nice rou~ko `â9le
svïtilâni~e 9lato9arâni| … 9akone b(o)`(âs)tv(e)ni vâ nem(â) è prâstomâ|
b(o)ì7mâ slovo napisa se tebï …43
U samoj Pelagoniji o~uvana su tek dva primera, i to iz perioda kada sam
prototip izgleda vi{e nije postojao.44 Jedan je svakako najpoznatija Pelagonitisa
jeromonaha Makarija naslikana 1421/2. za ikonostas manastira Zrza (sl. 14),45 uz
pomenutu de~ansku i fresko-ikonu iz Nagori~ina — to su tri ikone koje ne sa-
mo da su u nauci dale ime celom tipu ve} se jedino na osnovu wih, uz poetski
zapis iz de~anskog mineja, i zna za postojawe ~udotvorne bitoqske ikone. Dru-
gi je ikona koja se ~uvala u Svetom Nikoli u Varo{i kod Prilepa, i koja se na
osnovu stilskih odlika datuje u kraj XV, odnosno po~etak XVI veka.46
41 Ikona se razli~ito datuje, od sredine do kraja XIV veka, up. M. ]orovi}-Qubinkovi},

D. Milo{evi}, M. Tati}-\uri}, Sredwovekovna umetnost u Srbiji, Beograd 1969, 51–52, br.47;
D. Milo{evi}, Umetnost u sredwovekovnoj Srbiji od 12. do 17. veka, Beograd 1980, 31, br. 25;
Ikone, Beograd 1983, 141.
42 Ikona je imala okov iz druge polovine XVI i bila delimi~no preslikana u narednom
stole}u, M. ]orovi}-Qubinkovi}, Dve de~anske ikone Bogorodice Umilenija, Starinar 3–4
(1955) 87–89; L. Mirkovi}, Ikone manastira De~ana, Starine Kosova i Metohije 2–3 (Pri{tina
1963) 44–46; Sredwovekovna umetnost u Srbiji, 51; M. [akota, De~anska riznica, Beograd 1984,
89, 105, 224.
43 [akota, De~anska riznica, 89. Re~ je o sluàbnom mineju (R–32, poznat i kao Olive-
rov minej) za juli i avgust, pisanom na pergamentu krajem XIII ili po~etkom XIV veka. Zapis je
nastao ne{to kasnije, svakako pre kraja XIV stole}a, ista, Inventar rukopisnih kwiga De~anske
biblioteke, Saop{tewa 1 (1956) 200–201, br. 32; D. Bogdanovi}, Inventar }irilskih rukopisa u
Jugoslaviji (XI–XVII veka), Beograd 1982, 56, br. 656.
Pobrojane starozavetne prefiguracije Bogorodice u zapisu predstavqaju po~etke brojnih
tropara posve}enih Bogomajci, H. Follieri, Initia hymnorum Ecclesiae graecae, Citta del Vaticano, II
(1961) 358, 521–528; III (1962) 391–395, 523–524; V (1966) 112; ovi redovi su mogli biti uputstvo
pojcima za izbor pesama na neki, iz drugih izvora nepoznati, praznik Bogorodice Bitoqske, ali
su tako|e mogli ozna~avati i pripadnost rukopisa crkvi ovog imena, v. dole 333–334, 348. Na
drugu mogu}nost qubazno su nam ukazale koleginice — arheografi Katarina Mano-Zisi i Irena
[padijer, na ~emu im toplo zahvaqujemo.
44 V. dole str. 334, 348.
45 Ovde navodimo samo odabrane, od velikog broja naslova, S. Radoj~i}, Majstori starog
srpskog slikarstva, Beograd 1955, 43–45; P. Miqkovik-Pepek, Zna~ajot na natpisite od ikonata
Bogorodica Pelagonitisa od manastirot Zrze za delatnosta na Makarie zograf, Glasnik na Make-
donskoto Konzervatorsko Dru{tvo 10 (Skopje 1955) 143–149; Radoj~i}, Die serbische Ikonenmale-
rei, 81; V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 37–40, 97–98; G. Babi}, Ikone, Zagreb 1980,
26; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, 43–51; Z. Rasolkoska-Nikolo-
ska, Manastirot Zrze so crkvata Preobraènie i Sveti Nikola, Spomenici za srednovekovnata i
ponovata istorija na Makedonija, IV, Skopje 1981, 409, 419–421; Byzantium. Faith and Power
(1261–1557), New York 2004, 170–171.
46 K. Balabanov, Ikoni od Makedonija, Beograd–Skopje 1969, 26.
Primer iz Starog Nagori~ina u ovom kontekstu pobu|uje posebnu pa`wu.

Hronolo{ki prethodi svim dosada pomenutim delima i svojim ikonografskim
tipom, svedo~i o postojawu kulta ikone iz Bitoqa jo{ po~etkom XIV stole}a
severno od granica pelagonijske eparhije, iako je sam epitet Pelagonitisa is-
pisan kasnije na ovoj fresko-ikoni (sl. 15).47 Naslikana je na istaknutom me-
stu, na oltarskoj pregradi, kao pandan svetom \or|u Pobedonoscu, a davno
ustanovqena povezanost ktitorske kompozicije u Nagori~inu sa pobedama
zdruènih romejsko-srpskih odreda nad Turcima 1312/3.48 name}e pitawe —
nije li ovaj tip Bogorodice sa Hristom predstavqao svojevrstan paladijum
srpskih vladara jo{ u vreme kraqa Milutina?49
Treba podsetiti da je sam ikonografski tip postojao i nezavisno od bi-
toqske ikone. Najstariji poznati primer je minijatura sirijskog psaltira iz go-
dine 1203, koji se ~uva u Britanskom muzeju,50 iz druge polovine XIII stole}a je
i minijatura iz danas uni{tenog Prizrenskog ~etvorojevan|eqa,51 a sa kraja
istog stole}a je nedavno o~i{}ena ikona iz svetogorskog manastira Ksenofonta,
koja nosi epitet h kecaritwmenh.52 Ovaj tip sre}emo i na Zapadu, navodimo samo
najstarije primere s kraja XIII i iz narednog stole}a: toskanska ikona nekada u
zbirci Gualino u Torinu, goti~ka Madona iz Karlsrue,53 nastala oko 1360, ili
venecijanska ikona iz Ermitaà. Nalazimo ga u Veriji i na Sinaju krajem XIV i
po~etkom XV veka,54 a u narednim stole}ima u Vla{koj, Moldaviji,55 i u ruskoj
47 B. Todi}, Staro Nagori~ino, Beograd 1993, 29, 78, 123 (crt. 6).
48 V. J. \uri}, Tri doga|aja u srpskoj dràvi XIV veka i wihov odjek u slikarstvu, ZLU 4
(1968) 68–76; VIINJ, VI, 184–188.
49 Pred fresko-ikonom svetog ratnika u Nagori~inu moli se Stefan De~anski uo~i bitke
kod Velbu`da 28. jula 1330, I. M. \or|evi}, Dve molitve kraqa Stefana De~anskog pre bitke na
Velbu`du i wihov odjek u umetnosti, ZLU 15 (1979) 135–149.
50 Add. 7154, fol. 1v, cf. J. Leroy, Les manuscrits syriaque a peintures conserves dans les biblio-
theques d'Europe et d'Orient, Paris 1964, 259, pl. 58/2.
51 Stariji istraìva~i su u minijaturnom ukrasu ovog rukopisa prepoznali izraène
orijentalne uticaje, A. Grabar, Deux images de la Vierge dans un manuscrit serbe, L’art de la fin de
l’Antiquite et du Moyen Age, I, Paris 1968, 544–554; o ovom rukopisu koji je stradao zajedno sa Na-
rodnom bibliotekom u Beogradu 6. aprila 1941. detaqnije, J. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne
minijature, Beograd 1983, 96–97.
52 Iera Monh Xenofwntoj. Eikonej, Sveta Gora 1998, 76–78. U pitawu je poetski epitet
Bogorodice sa zna~ewem blagodatna, koji se javqa jo{ u jevan|eoskim tekstovima (Luka 1.28) i ne
predstavqa odre|eni ikonografski tip. U Carigradu je postojao i istoimeni manastir, cf. R. Ja-
nin, La geographie ecclesiastique de l’Empire byzantin, I. Le siege de Constantinople et le Patriarcat
æcumenique, III. Les eglises et les monasteres, Paris 1953, 196–199.
53 J. Pe{ina, A propos du type de la Pelagonitissa dans la peinture sur panneaux en Boheme, vers
le milieu du 14e siecle, Bsl 48/1 (1987) 45–48.
54 T. Papazotos, Buzantinej eikonej thj Beroiaj, Nova Smirna 1995, 58, 60; Byzantium.
Faith and Power, 351–352, no 211. Nije iskqu~eno da ostvarewa, po svom karakteru provincijalna,
dve ikone iz Verije koje se ~uvaju u Bogorodi~inim crkvama Gorgoepikos i Faneromeni, kao i
minijatura iz Prizrenskog ~etvorojevan|eqa, uprkos teritorijalnoj udaqenosti, predstavqaju
odraz kulta ~udotvornog Bogorodi~inog lika iz Pelagonije.
55 Katapetazma iz Narodnog muzeja u Bukure{tu (nekada se ~uvala u manastiru Slatina),
iz 1561, poklon kneza Aleksandra Lapu{weanu, Masterpieces of the Romanian Middle Ages in the
National Museum of Art of Romania, Bucuresti 2006, 107–108; moldavska ikona, kraj XVI — po~etak
XVII veka, signirana kao Celovanie, iz Manastira Varatec.
330 Bojan Miqkovi}
umetnosti, u kojoj je poznata kao Vzágranie mladenca.56 Intimni trenutak ove-

kove~en u zaustavqenom pokretu razigranog deteta u maj~inom naru~ju istra-
ìva~e je uputio da nastanak ovog tipa potraè u novoj senzibilnosti koju sa
sobom donosi komninska umetnost, {to je s obzirom na gore navedene najstari-
je primere sasvim opravdano.57 Pojava ovog tipa u razli~itim, me|usobno veo-
ma udaqenim oblastima nekada{weg vizantijskog komonvelta, u Siriji,58 na
Sinaju, Svetoj Gori, u sredi{wim oblastima Balkana i Italiji, upu}uje na je-
dan centar iz koga se potom {irio. To umetni~ko sredi{te najpre bi mogao bi-
ti Carigrad sa jako izraènim Bogorodi~inim kultom i velikim brojem crka-
va i manastira woj posve}enih.59
Na prestonicu upu}uje i jedinstveni epitet hilandarske ikone h abra-
miwtisa. Bogorodi~in lik sa malim Hristom, kao {to je dobro poznato, u vi-
zantijskoj umetnosti ~esto na ikonama prate i ispisani epiteti. Najve}i broj
wih je poetskog karaktera i preuzet je iz liturgijskih tekstova posve}enih Bo-
gorodici. Ovi epiteti nisu u isto vreme ozna~avali i odre|eni tip, tj. isti
epitet se javqao uz razli~ite ikonografske tipove. Pri tom je va`no napome-
nuti da su se toponimskim epitetima, gotovo bez izuzetka, ozna~avale naro~ito
po{tovane ikone, ta~nije wihove replike.60 Pri tome, sama ~udotvorna ikona
uop{te nije morala da ima bilo kakav epitet ili ako ga je imala, svakako je bio
razli~it od toponimskog epiteta, koji su kasnije nosile wene replike po me-
stu ~udotvorewa prototipa.61 Nastanak hilandarske ikone se vezuje za Bitoq,
predawem i doslednim ponavqawem izgleda tamo{we mnogopo{tovane ikone.
Moè se postaviti pitawe nije li ovde re~ o vernoj kopiji ~udotvorne bitoq-
ske ikone, koja ne ponavqa samo ikonografski tip ve} i jedinstven epitet koji
prati Bogorodicu. Tim pre, jer je ona jedini primer iz gore navedenog kruga
dela koja se mogu vezati za ikonu iz Bitoqa i koja ima epitet, a nije Pelagoni-
56 V. N. Lazarev, Åtädá po ikonografii Bogomateri, Vizantièskaà ìvopisâ, Moskva

1971, 291–298.
57 ]orovi}-Qubinkovi}, Dve de~anske ikone, 87–89; Miqkovik-Pepek, Umilitelnite mo-
tivi; 9–15, 20–27; A. Grabar, Les images de la Vierge de tendresse. Type iconographique et theme, Zo-
graf 6 (1975) 25–30; Hadermann-Misguich, Pelagonitissa et Kardiotissa, 9–12, 16. U citiranim deli-
ma tuma~ewe simvoli~nog zna~ewa ovog ikonografskog tipa kre}e se od nagla{avawa Hristove
qudske prirode kroz neàn i prisan odnos majke i deteta, do nave{tewa budu}eg stradawa na
osnovu dvojne de~anske ikone sa Oplakivawem Hrista na pole|ini up. V. J. \uri}, Radionica mi-
tropolita Jovana Zografa, Zograf 3 (1969) 32.
58 Istog tipa bila je i Bogorodica Antiohijska, ako je suditi po wenim daleko poznijim
ruskim kopijama, I. Bentchev, Handbuch der Muttergottesikonen Russlands, Bonn 1985, 27, 130.
59 Za starija mi{qewa po kojima je poreklo ovog tipa zbog nagla{ene ose}ajnosti i in-
timnosti predstave traèno u italijanskoj ili umetnosti Balkana, N. P. Kondakovã, Ikonogra-
fià Bogomateri. Svàzi gre~eskoè i russkoè ikonopisi sã italâànskoä ìvopisâä rannàgo Vozro-
`denià, S.-Peterburgã 1910, 182–187; N. P. Liha~evã, Istori~eskoe zna~enie italo-gre~eskoè
ikonopisi. Izobraènià Bogomateri vã proizvedeniàhã italo-gre~eskihã ikonopiscevã i ihã
vliànie na kompozicii nïkotoráhã proslavlennáhã russkihã ikonã, S.-Peterburgã 1911,
209–213; V. N. Lazarev, Istorià vizantièskoè ìvopisi, Moskva 1986, 179.
60 G. Babi}, Epiteti Bogorodice koju dete grli, ZLU 21 (1985) 266, 270.
61 Na ovo ukazuje povodom primera iz Starog Nagori~ina ista, O ìvopisanom ukrasu
oltarskih pregrada, ZLU 11 (1975) 30.
tisa. Ako hilandarska replika verno prenosi epitet sa originala, ~udotvorna

bitoqska ikona mogla bi se dovesti u vezu sa carigradskim Avramitskim mana-
stirom, odnosno mogla bi predstavqati kopiju neke naro~ito po{tovane sta-
rije ikone iz ovog manastira.62
U svakom slu~aju, ovaj jedinstveni epitet dolazi od imena pomenutog pre-
stoni~kog manastira twn Abramitwn.63 Po kazivawima Jovana Mosha, manastir
je najverovatnije krajem V ili po~etkom narednog stole}a osnovao Avram, koji
umire sredinom VI stole}a kao mitropolit efeski. Manastir je izgleda stra-
dao tokom prvih ikonoklasti~kih pogroma, a obnovio ga je monah Eufemijan u
vreme patrijarha Tarasija, pre Drugog nikejskog sabora 787. godine, ~iji je
u~esnik izme|u ostalih bio i Simeon, hgoumenoj thj Qeotokou twn Abra-
mitwn. Pod Teofilom (829–842), monasi Avramiti su se pokazali kao hrabri
branioci kulta ikona, kako nas obave{tavaju vizantijski hroni~ari,64 poziva-
ju}i se na tekstove svetih otaca u argumentaciji protiv stavova cara-ikono-
borca, u kojima se pomiwe i Bogorodi~ina ikona pripisivana svetom apostolu
i jevan|elisti Luki. Na osnovu ovih svedo~anstava moè se pretpostaviti da
je ve} tada u ovom manastiru posve}enom Bogorodici postojala neka naro~ito
po{tovana Bogorodi~ina slika.65
Manastir se nalazio van gradskih zidina, u kraju zvanom Triton,66 i
imao je zna~ajno mesto prilikom trijumfalnih povrataka romejskih vladara iz
ratnih pohoda u prestonicu tokom druge polovine IX veka i u narednom stole-
}u. Na povratku iz Male Azije, po{to je prethodno uspe{no okon~ao borbe sa
pavlikijancima, u toku kojih je zauzeo zna~ajna utvr|ewa Tefriku i Germani-
kiju, 878. godine,67 Vasilije I je pre prolaska kroz Zlatnu kapiju i trijumfal-
nog ulaska u grad zastao u manastiru Bogorodice Avramiotise, u ~ijoj se crkvi
zajedno sa sinom Konstantinom, na kratko pomolio i zapalio sve}e.68 Ne{to
mawe od stotinu godina kasnije isto ~ini i Ni}ifor Foka pre sve~anog ulaska
u prestonicu 16. avgusta 963. Beleè}i ove doga|aje, izvori nam otkrivaju i
drugo ime pod kojim je poznat Avramitski manastir u X veku, a koje je nesum-
62 Up. eadem, Il modello e la replica nell’arte bizantina delle icone, Arte Cristiana 76/1–2 (Mila-
no 1988) 71–75.
63 O istoriji ovog manastira najpotpunije, Janin, La geographie ecclesiastique, I. Constanti-
nople, 8–10.
64 Theophanes continuatus, ed. I. Bekker, Bonnae 1838, 101.8–12; Georgius Cedrenus, II, ed. I.
Bekker, Bonnae, 111.18–24.
65 Jedan izvor savremen Teofilovoj vladavini, pismo isto~nih patrijaraha, potpisano od
Hristofora Aleksandrijskog, Jova Antiohijskog i Vasilija Jerusalimskog i datovano u april 836,
tako|e pomiwe Bogorodi~inu ikonu koja se pripisivala svetom Luki, Letter of the Three Patriarchs,
lv–lvi, lxiv, 39.5–11, 149.21–27. Po tekstu ovog izvora da se zakqu~iti da je apostol uradio portret
Bogorodice bez deteta, u poznijim godinama dok œje jo{ bila ìva i ìvela na SionuŒ. U potowim
vremenima mnogim Bogorodi~inim ikonama je pripisivano autorstvo svetog Luke.
66 Za ubikaciju, cf. C. Mango, Le developpement urbain de Constantinople (IVe–VIIe siecles),
Paris 1985, 33; A. Berger, Das Triton von Konstantinopel, JOB 40 (1990) 63–67.
67 O ovim doga|ajima, cf. P. Lemerle, L’histoire des Pauliciens d’Asie Mineure d’apres les sources
grecques, TM 5 (1973) 103–108.
68 Porphyrogenitus, Three Treatises, 140 (C 732–736), 142 (C 769).
332 Bojan Miqkovi}
wivo dobio po nekoj mnogopo{tovanoj ikoni koja se u wemu ~uvala: Bogorodica

Nerukotvorena.69 Iako to izri~ito ne pi{e u ovim izvorima, moè se o~ekiva-
ti da su vizantijski vladari svoju blagodarnost za pomo} u bitkama i uspe{an
povratak iskazivali upravo pred najpo{tovanijom ikonom ovog manastira.70
Nema izri~itog pomena manastira u poznijim izvorima. Ikona, kao uostalom i
~itav manastir, danas vi{e ne postoji, a o eventualnom izgledu ove svojevreme-
no naro~ito po{tovane ikone ne zna se ni{ta, ukoliko wen izgled ne ponavqa
hilandarska ikona.
*
* *
U nastojawu da se rasvetli kult Bogorodice Pelagonitise celishodno je

bilo pozabaviti se topografijom sredwovekovnog Bitoqa i eventualno odgo-
69 … eij thn monhn twn Abramitwn thn legomenhn aceiropoihton thj Qeotokou, — Constan-
tini Porphyrogeniti imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae, I, ed. J. J. Reiske, Bonnae 1829,
438.7–13; … twn Abramitwn, kai Aceiropoihton onomazousi — Leonis Diaconi, Historiae, ed. C. B.
Hasii, Bonnae 1828, 47.9–10.
Istorija vizantijske umetnosti poznaje vi{e Ahiropiita. Najstarije su po predawima
svakako one iz Palestine: jedna se nalazila na stubu unutar Bogorodi~ine crkve u Lidi (Diospo-
qu), a drugo je bila ikona iz tako|e Bogorodi~ine crkve u blizini istog grada. Na obema je Mati
Boìja bila predstavqena u punoj figuri, cf. Letter of the Three Patriarchs, liv-lvi, 37.3–39.4,
39.12–41.13, 151.1–24. Osim Carigrada, i drugi grad Carstva je imao svoju Ahiropiitu, poznatu
baziliku iz V veka, {to je svojevremeno dovelo u zabunu istraìva~e, A. Ksingopulos, Ai peri tou
naou thj Aceiropoihtou eidhseij tou Kwnstantinou Armenopoulou, Tomoj Kwnstantinou Arme-
nopoulou, Solun 1952, 1–26. Ubedqivo je pak pokazano da solunsku crkvu ne treba dovoditi u ve-
zu sa prestoni~kim manastirom, R. Janin, Les eglises et les monasteres des grands centres byzantins,
Paris 1975, 377–378.
U monumentalnom slikarstvu i sfragistici, epitet Nerukotvorena prati razli~ite iko-
nografske tipove Bogorodice: Orantu na pe~atu nekog Andronika iz XIII veka, u Svetom Nikoli
Orfanosu i Zaumu, Orantu sa Hristom u medaqonu na grudima u kapeli Svetog Stefana u Sopo}a-
nima, sa Hristom u naru~ju na pe~atu nekog Keramevsa, koji se tako|e datuje u XIII vek, Bogorodi-
cu kao @ivonosni isto~nik u ohridskim Malim Svetim Vra~evima, I. Koltsida-Makre, The Icono-
graphy of the Virgin through Inscriptions on Byzantine Lead Seals of the Athens Numismatic Museum
Collections, Studies in Byzantine Sigillography, 8, Munchen-Leipzig 2003, 35–36; G. Schlumberger, Si-
gillographie de l’Empire byzantin, Paris 1884, 157–158; C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo
XIV veka, Beograd 1980, 48, 50. Na aversu jedinog pe~ata koji se sa vi{e sigurnosti moè dovesti
u vezu sa Avramitskim manastirom predstavqena je Bogorodica bez epiteta na prestolu sa Hri-
stom u medaqonu koji drì ispred grudi, dok se na reversu moè pro~itati Sfrag(ij) Niko-
la(ou) monac(ou) thj Aceiropoiht(ou), G. Zacos, Byzantine Lead Seals, II, Berne 1984, 307, no 622.
70 S obzirom na to da su oba opisa na{la svoje mesto u delu Konstantina VII Porfiroge-
nita, odnosno kasnijih kompilatora, o vizantijskom dvorskom ceremonijalu, pomenuti trijum-
falni ulasci bili bi uzorni primeri za sve~anosti u sli~nim prilikama, te je poseta Avramit-
skom manastiru na povratku iz ratnih pohoda mogla predstavqati i {iru protokolarnu praksu
romejskih careva u ovom vremenu. Molitvenu zahvalnost koju su vizantijski vladari izraàvali
svojim svetim zastupnicima preko wihovih slikanih predstava na kraju vojnih pohoda najboqe
ilustruje ne{to pozniji primer Teodora II Laskarisa posle zaposedawa Melnika 1255, kada nala-
è da se ikone wegovih svetih imewaka u serskoj mitropoliji obloè skupocenom oplatom, ispu-
niv{i svoj zavet koji je pred wima, po svedo~ewu Teodora Pedijasima, dao uo~i polaska na ovu
dobro brawenu utvrdu, I. Duè~ev, Pohodãt na imp. Teodor II Laskaris protiv Melnik v 1255 g.,
Prou~vanià vãrhu bãlgarskoto srednovekovie, Sofià 1945, 112–114.
netnuti u kom se hramu u ovom gradu najpre mogla ~uvati ~udotvorna Bogorodi-
~ina ikona. Ova istraìvawa bila bi spojena sa nepremostivim te{ko}ama da
nije vizantijskih izvora, jer danas u Bitoqu ne postoji niti jedan sakralni
objekat iz sredweg veka, a savremena se arheologija dvoumi i oko toga gde se
utvr|eni grad iz ovog perioda uop{te i nalazio. Ne ulaze}i ovom prilikom u
problem ubikacije grada,71 ~ini se da pa`qiva analiza pisanih izvora moè
dati odgovor na pitawe koje su to bile glavne crkve sredwovekovnog Bitoqa.
U dva nedatirana pisma Teofilakta Ohridskog spomiwe se Bogorodi~in
posed u selu Mogila, koje i danas postoji nekih desetak kilometara severo-
isto~no od Bitoqa. U prvom pismu moli se carev {urak Jovan Duka da posredu-
je u sporu sa lokalnom svetovnom vla{}u u Pelagoniji i svojim sigilijem cr-
kvi i formalno podari celo selo u kome se nalazi arcaia aulh Bogorodice. Iz
drugog pisma se vidi da je crkva izgubila u sporu sa lokalnim mo}nicima, pa
ohridski prelat, odustaju}i od sela, sada moli da se vra}awem samo poseda tJ
osphtiJ thj ekklhsiaj kai tV aulV, odnosno h gh kai h aulh, koji su odvajkada
pripadali Bogorodici, ispravi naneta nepravda.72 U nauci je op{teprihva}e-
no mi{qewe da je ovde u pitawu posed Arhiepiskopije. Dobro je, me|utim, po-
znato da je saborni hram Ohridske arhiepiskopije od wenog osnivawa bila cr-
kva Svete Sofije, dakle posve}en Hristu, a ne Bogorodici.73 Na pitawe koje
Bogorodi~ine crkve je to posed bio, odgovor najpre treba potraìti u najbli-
èm crkvenom sredi{tu, a ne u ipak udaqenom Ohridu. To {to se sam arhiepi-
skop zalaè kod visokih svetovnih dostojanstvenika za pravedno re{ewe spora
ne svedo~i a priori o posedu Arhiepiskopije, ve} o Teofilaktovom ugledu kao
zalogu uspeha u molbi. Sude}i po najmawe tri pisma iz wegove prepiske, u~eni
arhiepiskop je gajio iskrena prijateqska ose}awa prema svom sufraganu, pela-
gonijskom prelatu nepoznatog imena, te se moè pretpostaviti da se Teofilakt
Ohridski angaòvao oko spornog imawa pelagonijske episkopije.74 U tom slu-
~aju katedrala starog Bitoqa bila bi posve}ena Bogorodici.
Ovu pretpostavku, ~ini se nedvosmisleno, potvr|uje jedan akt ni{ta ma-
we poznatog ohridskog arhipastira, Dimitrija Homatina. U tom, tako|e neda-
tovanom, dokumentu razre{ava se spor oko davawa eparhijskog sve{tenstva
episkopu pelagonijskom. Po uspe{nom okon~awu spora, svi zajedno sluè li-
71 Za jedno od mi{qewa sa starijom literaturom, I. Mikul~ik, Srednovekovni gradovi i

tvrdini vo Makedonija, Skopje 1996, 139–143.
72 Theophylacte d’Achrida, Lettres, ed. P. Gautier, Thessalonique 1986, 187, 215–217, no
17.20–22, no 26; za prevod na srpski, v. VIINJ, III, 267–268, 301–302.
73 Zabunu je uneo jo{ zaslu`ni Zlatarski kada je ustvrdio da posed pripada arhiepi-
skopskoj crkvi Bogorodice Perivlepte, danas Svetog Klimenta, smetnuv{i s uma da je ova cr-
kva to postala tek kada je stara ohridska katedrala pretvorena u xamiju, up. V. N. Zlatarski,
Namïstnici-upraviteli na Bãlgarià prezã caruvaneto na Aleksià I Komninã, Bsl 4/1 (1932)
145. Ovo mi{qewe nekriti~ki su prihvatali i kasniji istraìva~i, VIINJ, III, 268; Theo-
phylacte d’Achrida, Lettres, ed. Gautier, 187, 214; K. Axievski, Pelagonija vo sredniot vek, Skopje
1994, 89, 94–102; M. Mullett, Theophylact of Ochrid: reading the letters of a Byzantine Archbishop,
Birmingham 1997, 66, 205.
74 Theophylacte d’Achrida, Lettres, ed. Gautier, nos 21, 36, 64.
334 Bojan Miqkovi}
turgiju u Bogorodi~inoj crkvi (en tJ naJ thj Qeomhtoroj).75 Iako se mesto

radwe ne navodi izri~ito, najverovatnije je re~ o bitoqskoj katedrali, jer da
se pomirewe odigralo u sredi{tu Arhiepiskopije, zajedni~ko bogosluèwe bi
svakako bilo u crkvi Svete Sofije. Ako se ovom pridoda odavno poznati pomen
jeromonaha Metodija iz vremena istog ohridskog prelata, koji je bio arhiman-
drit pelagonijskih manastira i stare{ina Svetih Apostola,76 postaje jasniji
najstariji izvor koji se ovde navodi, ~uvena Bitoqska plo~a iz 1015/6. Na woj
Jovan Vladislav, pomalo neuobi~ajeno, kao glavne pomo}nike prilikom podi-
zawa grada upravo navodi Bogorodicu i dvanaest Hristovih u~enika.77 Prvoj je
bila posve}ena katedrala, a apostolima najugledniji gradski manastir, ~iji je
iguman u Homatinovo vreme bio i stare{ina jedne {ire mona{ke zajednice ko-
ja je obuhvatala vi{e manastira u samom gradu ili i onih u okolini, kako je to
bilo uobi~ajeno u Vizantiji.78 ûvena Bogorodi~ina ikona najpre se, dakle,
mogla ~uvati u episkopskoj katedrali posve}enoj Bogorodici.79
Bitoq je pao pod osmansku vlast 1385, ali kako nas o tome izve{tavaju
pozniji turski hroni~ari, wegovi branioci su se u presudnom trenutku odlu-
~ili na pruàwe otpora zavojeva~u, {to je neminovno prouzrokovalo stra{nu
odmazdu, potpuno razarawe grada.80 O tome posredno svedo~e i kasniji putopi-
sci: sekretar mleta~kog baila Ivan Kavaz, maja 1591, svedo~i da grad nije opa-
san zidinama, Evlija êlebija 1661, da grad nema dizdara jer nema ni utvr|ewa,
dok jermenski putopisci Hugo Ingexijan i Stepan Kuver Agonc, obojica iz Ve-
necije, u svom spisu nastalom izme|u 1789. i 1800, pomiwu nekada sna`no
utvr|ewe koje su zatekli u ru{evinama.81 Ovome u prilog tako|e stoji i ve} po-
75 Demetrii Chomateni, Ponemata diaphora, ed. G. Prinzing, Berolini — Novi Eboraci 2002,
430–432, no 148, za sam pomen crkve v. l. 63.
76 Ibidem, 264, no 79.2–4.
77 È. Zaimov, Bitolski nadpis na Ivan Vladislav samodãrèc bãlgarski, Sofià 1970, 33;
za druga~ije ~itawe i datovawe natpisa u 1017, v. V. Mo{in, Bitoqska plo~a iz 1017. godine, Ma-
kedonski jazik 17 (Skopje 1966) 51–61; isti, U{te za Bitolskata plo~a od 1017 godina, Istorija
7/2 (Skopje 1971) 255–257; G. Tomovi}, Morfologija }irili~kih natpisa na Balkanu, Beograd
1974, 33, br. 4.
78 O mona{kom dostojanstvu arhimandrita, cf. P. de Meester, L’archimandritat dans les Egli-
ses de rite byzantin, Miscellanea liturgica in honorem L. Cuniberti Mohlberg, II, Roma 1949, 115–137.
79 U Pelagoniji postoji jo{ jedan snaàn centar Bogorodi~inog kulta, koji ne treba poi-
stove}ivati sa prethodnim. Re~ je o manastiru Treskavcu vi{e Prilepa, koji je uìvao naro~itu
pa`wu srpskih vladara u XIV veku. Iako van granica srpske dràve u to vreme, kraq Milutin je
bogato darivao ovaj manastir. Ne{to kasnije, Treskavcu potvr|uje stare i poklawa nove posede u
izgleda ~etiri svoje poveqe i kraq Du{an, a mladi kraq Uro{ ~ak li~no dolazi na poklowewe Bo-
gorodici u manastir, Danilo Drugi, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih. Slu`be, pr. G. Mak
Danijel, D. Petrovi}, Beograd 1988, 132; Spomenici, IV, 55–187; M. Gligorijevi}-Maksimovi},
Slikarstvo XIV veka u manastiru Treskavcu, ZRVI 42 (2005) 82–86. Sve i da je ciq Uro{evog ho-
do~a{}a bila kakva naro~ito po{tovana Bogorodi~ina ikona u ovom manastiru, koja se {ire uzev-
{i tako|e mogla smatrati Pelagonijskom, jasno je na osnovu zapisa iz de~anskog mineja, ali i po-
zno zabeleènog hilandarskog predawa, da Bitoqsku treba razlikovati od Trïskavâske Bogorodice.
80 A. Stojanovski, Gradovite na Makedonija od krajot na XIV do XVII vek, Skopje 1981,
23–24; Axievski, Pelagonija, 268–275.
81 Makedonija vo delata na stranskite patopisci 1371–1777, podg. A. Matkovski, Skopje
1991, 298, 395, 424–425; Makedonija vo delata na stranskite patopisci 1778–1826, podg. A. Mat-
Sl. 1. Suzdaqci opsedaju Novgorod, novgorodska ikona, druga polovina XV veka

Fig. 1. Novgorod besieged by Suzdalians, Novgorodian icon, second half of the 15th century
336 Bojan Miqkovi}
Sl. 2. i 3. Litijska ikona Bogorodice Avramiotise sa Hristom,

Figs 2. and 3. Processional icon of Virgin Abramiotis(s)a with Christ,
na pole|ini, prorok Ilija, manastir Hilandar, 1345.

on the backside, prophet Elijah, Hilandar monastery, 1345.
338 Bojan Miqkovi}
Sl. 4. i 5. Umetni~ki vez sa predstavom 24. strofe Bogorodi~inog Akatista (gore),

detaq (dole), Moskva, kraj XV veka
Figs 4. and 5. Embroidery with the representation of the 24th strophe of the Akathistos Hymn
(above), detail (down), Moscow, late 15th century
Sl. 6. Carigradska litija sa ikonom Bogorodice Odigitrije,

freska iz Vlahernskog manastira blizu Arte, kraj XIII veka
Fig. 6. Constantinopolitan lite with the icon of Virgin Hodegetria,
fresco from Vlacherna monastery near Arta, late 13th century
340 Bojan Miqkovi}
Sl. 7. Hamiltonov psaltir, fol. 39v, Berlin, oko 1300

Fig. 7. Hamilton Psalter, fol. 39v, Berlin, ca. 1300
Sl. 8. Bogorodi~in Akatist, 24. strofa, Matei~, sredina XIV veka

Fig. 8. The 24th strophe of the Akathistos Hymn, Matei~, mid–14th century
342
Bojan Miqkovi}
Sl. 9. Bogorodica sa Hristom, manastir Hilandar, Sl. 10. Arkosolijum iznad groba sina despota Jovana Ugqe{e,
sredina XIV veka manastir Hilandar, pre 1371
Fig. 9. Virgin with Christ, Hilandar monastery, Fig. 10. Arcosolium above the tomb of the despot John Uglje{a’s son,
mid–14th century Hilandar monastery, before 1371
Hilandarska ikona srpskog cara Stefana
Sl. 11. Arkosolijum iznad groba kesara Vojihne, manastir Hilandar, pre 1371
343
Fig. 11. Arcosolium above the caesar Voihna’s tomb, Hilandar monastery, before 1371
344 Bojan Miqkovi}
Sl. 12. Litijska ikona Bogorodice sa Hristom iz crkve Svetog \or|a u Prizrenu,
sredina XIV veka
Fig. 12. Processional icon of Virgin with Christ from the church of Saint George, Prizren,
mid–14th century
Sl. 13. Litijska ikona Bogorodice Pelagonitise sa Hristom, manastir De~ani,

druga polovina XIV veka
Fig. 13. Processional icon of Virgin Pelagonitissa with Christ, De~ani monastery,
second half of the 14th century
346 Bojan Miqkovi}
Sl. 14. Bogorodica Pelagonitisa sa Hristom iz manastira Zrze, Makarije zograf, 1421/2
Fig. 14. Virgin Pelagonitissa with Christ from Zrze monastery, painter Makarije, 1421/2
Sl. 15. Bogorodica sa Hristom, prestona fresko-ikona, Staro Nagori~ino, 1317/8

Fig. 15. Virgin with Christ, despotic fresco-icon, Staro Nagori~ino, 1317/8
348 Bojan Miqkovi}
menuta ~iwenica da danas u gradu nema sredwovekovnih objekata. Najverovat-

nije je sa svojim gradom i wegovim braniocima tom prilikom uni{tena i ~u-
dotvorna Bogorodi~ina ikona.
Bojan Miljkovi}
THE SERBIAN EMPEROR STEFAN’S ICON
FROM THE HILANDAR MONASTERY
The Story of the miracle-working icons of the Hilandar monastery, written
down in 1558/9 in Moscow, contains an interesting legend about the processional
icon of the Mother of God Abramiotis(s)a with Christ and the representation of the
Prophet Elijah on the background, still kept in the treasury of the Serbian monastery
on the Holy Mountain. According to the legend, this icon, which was taken from
Bitolj by the Serbian ruler Stefan Du{an, played the decisive role in the Serbian con-
quest of Serres in 1345. This Mother of God with Christ belongs to the rare
Pelagonitissa type and it used to have revetment. To judge by its later copies, the
icon was held in high reverence on the Serbian Court and later in the Hilandar mon-
astery, where the legend says the Serbian imperial couple brought it on the occasion
of their visit to the Holy Mountain in 1347/8. On the basis of its style, the icon can
be dated around the middle of the 14th century and it is a copy of the older and now
non-existent Mother of God from Bitolj. However, the iconographic type was in ex-
istence also independently of Pelagonia, and it is safe to assume that its sources were
probably in Constantinople. The unique epithet of the Hilandar icon also points to
the Capital, or, more precisely, to the monastery twn Abramitwn, as the place of ori-
gin. In the second half of the 9th and in the 10th century, this monastery treasured a
venerated icon of the Mother of God which was considered as Acheiropoietos. Noth-
ing is known about the appearance of this icon, unless the Hilandar icon, dealt with
in the present paper, represents its replica. The miracle-working icon of
Pelagonitissa from Bitolj was probably treasured in the city cathedral, i.e. in the seat
of the Pelagonian bishopric, dedicated to the Virgin, up to the Ottoman conquest and
subsequent destruction of the town in 1385.
kovski, Skopje 1991, 250. Gra|evinski materijal sa ruina starog Bitoqa svakako je posluìo za
izgradwu novog grada u ekspanziji, tako se i Bitoqska plo~a na{la u sekundarnoj upotrebi kao
prag portala, danas nepostoje}e, âu{ xamije iz 1522.
UDK: 75:27-526.62Š(497.11)“13”
Tatjana Starodubcev
SLIKARI ZADU@BINA LAZAREVI]A

Postavqa se pitawe umetni~kog porekla zografa koji su oslikali zadu-
`bine Lazarevi}a, Ravanicu kneza Lazara, Qubostiwu knegiwe Milice i Resavu
despota Stefana. Traga se za srodnim slikarstvom nastalom u tom vremenu i
pretpostavqa da su slikari ve}inom pristigli iz Vizantije, mogu}e iz Soluna
ili wegovog okruèwa.
Na~in rada sredwovekovnih zografskih druìna, {kolovawe slikara,

ustrojstvo radionica u gradovima ili manastirima, kako su ktitori birali i
pozivali tajfe da rade za wih, a i kako su se poru~ioci ili wihovi savetnici
sporazumevali i dogovarali sa ìvopiscima, pitawa su koja, usled nedostatka
izvora, za sada nemaju jasne odgovore.1 Dela mnogih zografa tokom vekova su
prili~no postradala ili su pak uni{tena, a potpisi se nisu o~uvali, te se wi-
hov ìvotni i profesionalni put ne moè pratiti, a kako o wima ~esto nisu
preostali nikakvi podaci, obi~no se wihova ostvarewa posmatraju kao slike
jednog kulta i vremena, uprkos ~iwenici da su wihovi tvorci bili odre|eni
qudi, razli~itog geografskog i socijalnog porekla, kao god i talenta, da su na
razne na~ine dolazili do posla, odlazili ~esto i u daleke krajeve da bi tokom
tople letwe sezone oslikali neki hram, mogu}e uradili i slike za ikonostas, a
potom se vra}ali svojoj porodici ili manastirskom bratstvu.2
A ktitori, u skladu sa materijalnim mogu}nostima i li~nim estetskim
merilima i potrebama, za oslikavawe svojih zadu`bina upo{qavali su majsto-
re razli~itog dara. Vladari su, naravno, kao najmo}niji i najimu}niji, obi~no
negovanog ukusa i èqni da svoje zadu`bine ukrase slikarstvom koje }e izgle-
1 Sliku o zografima i wihovim radionicama, koliko je mogu}e na osnovu malobrojnih po-

dataka, pro{irila je S. Kalopissi-Verti, Painters in Late Byzantine Society. The Evidence of Church
Inscriptions, Cahiers archeologiques (=CA) 42 (Paris 1994) 139–158; ista, Oi zwgrafoi sthn usterh
buzantinh koinwnia. H marturia twn epigrafwn, ed. M. Vasilaki, To portraito tou kallitecnh sto
Buzantio, Irakleio 1997 (=To portraito), 121–159, sa izvorima i starijom literaturom. Pitawe
ustrojstva slikarskih druìna u Srbiji, usled nedostatka izvora, nije prou~eno.
2 Up. zapaàwa S. Kalopissi-Verti, Painters, 139–151; ista, Oi zwgrafoi, 121–159.
350 Tatjana Starodubcev
dom iskazati wihov poloàj u dru{tvenoj hijerarhiji, pozivali, ~ak i iz uda-

qenih predela, najdarovitije zografe {kolovane u presti`nim ateqeima.
Posmatrawem hramova podignutih i oslikanih nakon smrti posledweg
cara iz dinastije Nemawi}a, name}e se pitawe: koji su slikari radili za vla-
dare na severu nekada{we prostrane dràve. Lazarevi}i su darivali i podi-
gli vi{e hramova, od kojih ~esto vi{e ni{ta nije preostalo, te bi vaqalo is-
traìti one koji su na{e dane do~ekali u boqem stawu. Od ìvopisa {to su
krasili pridvorne crkve u Kru{evcu i Beogradu ni{ta nije preostalo, izuzet-
no su malobrojni tragovi slika u katolikonima obiteqi koje su osnivali za
ugledne pustinoìteqe, monahe, duhovnike. Na sre}u, daleko su se boqe sa~u-
vale freske u hramovima koje su podizali kao svoje najznamenitije zadu`bine i
u wima za ìvota pripremili grob, a oni predstavqaju i krunu wihove ktitor-
ske delatnosti; re~ je o Ravanici kneza Lazara, Qubostiwi knegiwe Milice i
Resavi despota Stefana.3
***
Crkva Vaznesewa u manastiru Ravanici ìvopisana je, kao {to je odavno

poznato, u tri maha4 i svaki put je ktitor pozivao drugu skupinu zografa, te je
oslikavawe svakako duè potrajalo, a dovr{eno je, kako se pretpostavqa na
osnovu uzrasta kneèvih sinova prikazanih na portretu, negde izme|u 1384. i
1387. godine.5 Najpre je ukra{ena velika kupola, potom je pristigla nova sku-
pina majstora koji su freskama prekrili male kupole, svodove i vi{e zone zi-
dova, a posao je zavr{ila tre}a grupa, oslikav{i dva najnià registra naosa i
oltara. Zografi posledwe dve druìne ispisali su istorijske natpise i legen-
de uz scene i likove na srpskoslovenskom, ali su uz nekoliko pravednika i sve-
titeqa ostavili gr~ke oznake koje diskretno odaju wihovo poreklo.6
3 O ovim hramovima kao grobnim crkvama i u wima pripremqenim grobovima D. Popovi},

Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992, 121–131.
4 Ve} je P. Popovi}, Fasada manastira Manasije, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju
i folklor (=PKJIF) 4 (Beograd 1924) 191; isti, Zapadni zid crkve Ravanice, PKJIF 5 (1925)
238; isti, Le mur occidental de l'eglise de Ravanica, L'art byzantin chez les Slaves, Paris 1930, 213–216,
zapazio da se na medaqonima du` zidova naosa i svetili{ta i na stupcima uo~ava linija dodira
dva ìvopisa koji nisu nastali u isto vreme, a da je hram ukra{en u tri navrata ustanovio je V. J.
\uri}, Zidno slikarstvo Moravske {kole, Beograd 1968, 10–12; isti, Vizantijske freske u Jugo-
slaviji, Beograd 1974, 94.
5 Za ovo datovawe, koje je preovladavalo do 1983, kada je D. Todorovi}, Prvobitni izgled
ktitorskih portreta u Ravanici, Zograf 14 (Beograd 1983) 68–72, izneo mi{qewe da su portreti
doslikani, iznosimo samo osnovnu literaturu, gde su navedene starije studije, V. J. \uri}, Vi-
zantijske freske, 94 i nap. 124; G. Babi}-\or|evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti, Istorija srp-
skog naroda II, Beograd 1982, 177; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikarstvo, Kru{evac
1989, 6; I. M. \or|evi}, Freske Ravanice, izd. B. @ivkovi}, Ravanica. Crteì fresaka, Beograd
1990, 3. Za godinu ro|ewa Stefana Lazarevi}a M. Dini}, Iz na{e ranije pro{losti. IV Godina
ro|ewa Stefana Lazarevi}a, PKJIF XXX 3–4 (1964) 243–246.
6 O ìvopiscima koji su radili u hramu u Ravanici ovde }e ukratko biti prikazani re-
zultati moga rada pod naslovom O slikarima ravani~kog hrama, koji jo{ nije objavqen, a izloèn
Slikari zadu`bina Lazarevi}a 351
Kupolu je ìvopisao, izgleda, jedan majstor nevelikog dara, mogu}e lo-

kalni zanatlija, navikao da prikazuje figure neujedna~enih proporcija, ve}i-
nom sitnih glava i tela nezgrapnih pokreta skrivenih ispod draperije gra|ene
debelim tamnim potezima i jarkim bojama, osvetqenim i zatamwenim prili~no
grubim prelazima (sl. 1).
U drugoj skupini radili su majstori sa pomo}nicima vaspitani u sredi-
ni gde se cenio klasicisti~ki uzor. Odavno je V. J. \uri} izneo mi{qewe da
slikarstvo sredweg pojasa ravani~kog hrama treba vezati za solunske radioni-
ce7 i ne{to kasnije dodao da to potvr|uje velika srodnost sa tada gotovo tek
otkrivenim freskama u staroj mitropolitskoj crkvi u Vodenu, dana{woj Ede-
si,8 {to su prihvatili docniji istraìva~i,9 a umetni~ki rukopis trojice ra-
vani~kih ìvopisaca zaista se moè prepoznati u crkvi Hrista Premudrosti
u Vodenu, zvanoj Stara mitropolija.10 Dela ovih zografa u Ravanici jako su po-
stradala i na retkim od malobrojnih preostalih fresaka o~uvao se zavr{ni
gorwi sloj. Na wima se zapaà da se ostvarewa ovih ìvopisaca odlikuju za-
jedni~kim crtama, me|u kojima se najpre uo~avaju sklad boja i fino oblikova-
we. Scene se odvijaju u arhitekturi ~esto raspore|enoj u vi{e planova ili
breùqkastim pejzaìma koji stvaraju ose}aj dubine prostora. U wima se kre-
}u figure skladnih stavova, zaogrnute draperijama mekih nabora, koje prate
oblik i pokrete tela pruàju}i sna`nu voluminoznost, dok pa`qivo modelo-
vanim likovima vlada miran i dostojanstven izraz.
Prvi od ìvopisaca ove skupine, koji je sa pomo}nikom oslikao male ku-
pole, odli~an je poznavalac anatomije qudskog tela, koje je zaogrnuo prirodno
nabranim draperijama, pravi stru~wak da u nekoliko brzih i nepogre{ivih
poteza pruì ose}aj titravih krila besplotnih bi}a. Najzna~ajnija dela ostva-
je 2003. u Trsteniku na me|unarodnom simpozijumu povodom {est vekova qubostiwskog ìvopisa

(1403–2003), Srbija i vizantijska periferija oko 1400: Istorija, kultura, umetnost.
7 V. J. \uri}, Solunsko poreklo resavskog ìvopisa, Zbornik radova Vizantolo{kog in-
stituta (=ZRVI) 6 (Beograd 1960) 119–124; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika despota Jovana
Ugqe{e u Vatopedu i wihov zna~aj za ispitivawe solunskog porekla resavskog ìvopisa, ZRVI 7
(1961) 125–126; isti, La peinture murale de Resava. Ses origines et sa place dans la peinture byzantine,
izd. V. J. \uri}, Moravska {kola i weno doba. Nau~ni skup u Resavi 1968, Beograd 1972 (=Morav-
ska {kola) 285–286.
8 V. J. \uri}, Vizantijske freske, nap. 124; isti, Thessalonique et la peinture serbe au moyen
age, Cyrillomethodianum XV-XVI (Thessalonique 1991–1992) 37; isti, Istoriografsko-memoarska
bele{ka o umetni~kom poreklu resavskih slikara, izd. M. Panti}, V. J. \uri}, Manastir Resava.
Istorija i umetnost, Nau~ni skup Manastir Manasija i wegovo doba, Despotovac, 21–22. 8. 1994,
Despotovac 1995 (=Manastir Resava) 32.
9 E. Kyriakoudis, La peinture murale de Kastoria pendant la deuxieme moitie du XIVeme siecle
et ses relations avec l'art de Salonique et des pays balkaniques limitrophes, ed. R. Samardì}, L'art de
Thessalonique et des pays balkaniques et les courants spirituels au XIVe siecle, Recueil des rapports du
IVe colloque serbo-grec, Belgrade 1985, Belgrade 1987 (=L'art de Thessalonique) 38; isti, The Morava
School and the Art of Thessaloniki in the Light of New Data and Observations, Zograf 26 (1997)
100–101; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn se naouj thj Makedoniaj,
Thessaloniki 1999, 126.
10 @ivopis u vodenskoj crkvi najpotpunije je objavio E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj
periodou twn Palaiologwn, 117–127, pin. 61a–86, sa starijom literaturom.
rio je na likovima pravednika, staraca sa o~ima pomalo odsutnog pogleda, ote-

~enih kapaka natkriqenih gustim jakim obrvama, baburastim nosem i opu{te-
nim mi{i}ima ostarelog lica (sl. 2), a wegov umetni~ki rukopis u Vodenu
prepoznaje se upravo na predstavama praotaca i proroka u bo~nim brodovima
hrama (sl. 3).11
Drugi, koji je sa u~enikom ukrasio sredwu zonu oltara i vi{e registre
zidova i stubaca, tako|e klasicisti~kog obrazovawa, koristio je mnoge skice
kakve su imali mozai~ari Hore carigradske. On je voleo da stvara slike sa ose-
}ajem dubine, zatvorene obi~no visokim kulisama, oblikuju}i tako pozornicu
gde se odvija scena u kojoj u~estvuju figure skladnih proporcija, pa`qivo
promerenih tela i odmerenih pokreta, pokrivene mekim draperijama {to pri-
rodno priawaju, pravilnih ovalnih lica finog inkarnata (sl. 4). Wegov u~e-
nik, kome je dao da se oku{a u ponekom liku na ve}im slikama, izgleda da jo{
nije bio spreman za takav poduhvat, te se wegova ostvarewa po grubosti i neu-
kosti zapaàju na prvi pogled, a umetni~ki rukopis iskusnog u~iteqa razazna-
je se u Vodenu na ju`nom zidu protesisa (sl. 5), dok su ostala wegova dela u
hramu Hrista Premudrosti, izgleda, uni{tena.12
Ovom ìvopiscu je pomagao i jedan zograf koji je u Ravanici naslikao
neke od figura u ve}im kompozicijama i u oba hrama ukrasio pandantife (sl.
6–7).13 On inkarat gradi okerom koji prelazi u rumenilo i preliva se u masli-
nastu u senkama i u splet brojnih sitnih belih poteza na svetlu, a crte lica
oblikuje te{kom tamnom linijom stvaraju}i neretko deformisane uzane liko-
ve jake vilice.
A slikar ~ije je jedino o~uvano delo u Ravanici freska u konhi apside,
koja se odlikuje klasicisti~ki obra|enim figurama skladnih proporcija tela
pokrivenog mekom draperijom, finim prelazima tonova i gotovo ikonopi-
sa~kim tretmanom inkarnata (sl. 8), izgleda da nije radio u hramu Hrista Pre-
mudrosti. S druge strane, u Ravanicu nisu do{la dvojica koji su bili uposle-
ni u Vodenu, jedan koji je naslikao svetiteqe dowe zone i drugi ~iji se umet-
ni~ki rukopis zapaà u nekolikim scenama u vi{im zonama sredweg broda.14
Najstarija istorija crkve Hrista Premudrosti u Vodenu, velike trobrod-
ne gra|evine sa pripratom, plana ina~e veoma ~estog u oblasti Pele,15 kao god
i wena prvobitna namena, nije poznata. O vremenu wenog nastanka govore jedi-
no freske i na osnovu wihovog izgleda oslikavawe se obi~no datuje u vreme od
1375. do 1385, kada je u jesen grad pao u turske ruke,16 a o ktitoru svedo~i ne-
11 Za dela ovog slikara u Vodenu up. isto, pin. 78–84.

12 Za ostvarewa ovog zografa u Staroj Mitropoliji v. isto, pin. 75–77.
13 Za wegova dela u Vodenu v. isto, pin. 66–68.
14 Za ostvarewa ova dva slikara v. isto, pin. 61–65, 69–71.
15 Up. N. Moutsopoulos, Oi ekklhsiej tou nomou Pellhj, Thessaloniki 1973, 16, pin.
109–113; E. Tsigaridas, Buzantina kai mesaiwnika mnemeia Makedoniaj, Arcaiologikon Deltion
28 (1973), meroj B' 2- Cronika (Atina 1977) 487–489.
16 E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 101; E. N. Tsigaridas,
Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 127; E. Kyriakoudis, The Main Features of Monumental
znatni ostatak portreta li~nosti koja prinosi model hrama Hristu, ozna~enim
natpisom kao Premudrost Boìja.17 Od slike ktitora preostali su samo frag-
menti gorweg dela glave, prsa i desnog ramena, te se moè zapaziti jedino da je
gologlav i obu~en u belu haqinu bez ukrasa ispod koje uz vrat izviruje kraji-
~ak tamne tkanine, a ispred wega vide se slabi tragovi dva mala deteta koja ta-
ko|e prilaze patronu hrama. Ktitor je bio ili sitni vlastelin kome je èna
nedugo pre toga umrla te nosi skromnu belu haqinu kao znak àlosti ili, {to
}e biti verovatnije, jerej u belom felonu ispod koga oko vrata izviruje epitra-
hiq. Ne treba iskqu~iti mogu}nost da je bio neki od parohijskih sve{tenika,
jer su oni mogli biti imu}ni ba{tinici i ulaziti u red vlastele.18
U tre}oj skupini {to je ukrasila ravani~ki hram bila su dvojica slikara
sa u~enicima, obrazovana u radionicama gde se negovalo klasi~no nasle|e, a
koji su u~estvovali na ukra{avawu crkve manastira Pantokratora na Svetoj
Gori.19 Prekrivene slojem slika iz XIX veka, wene freske dugo su ~ekale da
budu o~i{}ene i nedavno je prime}eno da izgledom podse}aju na ravani~ke.20
Prvi, tvorac ve}ine likova u medaqonima na zidovima i stupcima, figu-
ra u prozorima i slike Tajne ve~ere u zadu`bini kneza Lazara, znao je brzo i
spretno da gradi materiju, da diskretnim prelivima svetlih i tamnih tonova
oblikuje inkarnat lica nagla{enih jagodica i upalih obraza modelovanih ne-
mirnim potezima u obliku slova S, te da iskusno crnom linijom stvara osobe-
ne, ponekad i nelepe, likove izraàjnih o~iju i pogleda uperenog nagore i po-
kreta svedenih samo na neophodne (sl. 9), a wegov umetni~ki rukopis izgleda
da se moè prepoznati na likovima svetih monaha u zapadnom traveju katoliko-
na manastira Pantokratora (sl. 10).21
Painting in Macedonia in the Late Byzantine Period, ed. J. Burke, R. Scott, Byzantine Macedonia. Art,
Architecture, Music and Hagiography. Papers from the Melbourne Conference July 1995, Melbourne
2001 (=Byzantine Macedonia) 77. Za ovaj deo istorije Vodena G. Suboti}, Manastir Bogorodice
Mesonisiotise, ZRVI 26 (1987) 7–12; N. Rado{evi}, G. Suboti}, Bogorodica Gavaliotisa u Vo-
denu, ZRVI 27–28 (1989) 218–222, 255, sa starijom literaturom.
17 E. N. Tsigaridas, Scetika me thn onomasia thj Paliaj mhtropolewj Edessaj, Makedo-
nika 24 (Thessaloniki 1984) 259.
18 Up. R. Gruji}, Li~na vlastelinstva srpskih crkvenih predstavnika u XIV i XV veku,
Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva XIII (Skopqe 1934) 58–64; B. Ferjan~i}, Ogled o parohijskom
sve{tenstvu u poznoj Vizantiji, ZRVI 22 (1983) 59–115, naro~ito 77–78, 83–86.
19 @ivopis u katolikonu manastira Pantokratora najpotpunije je objavio E. N. Tsigaridas,
Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 55–64, pin. 25–40, sa starijom literaturom.
20 E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej thj monhj Pantokratoroj Agiou Orouj, Ma-
kedonika 18 (1978) 190, 191; isti, Nouveaux elements sur le decor du catholicon du monastere du Pan-
tocrator au Mont Athos, Zograf 26 (1997) 79; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of
Thessaloniki, 99; T. Papamastorakis, Icons 13th–16th Century, Icons of the Holy Monastery of Pantokra-
tor, Mount Athos 1998, 45; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 63. Na
zna~aj ovih slika ukazao je ve} V. J. \uri}, Thessalonique et la peinture serbe, 36; isti, Istorio-
grafsko-memoarska bele{ka, 31.
21 Za wegova dela u manastiru Pantokratora v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou
twn Palaiologwn, pin. 28–31, up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 6–7; isti, Nouveaux ele-
ments, Figs. 5–9.
Drugi je mnogo boqe umeo da prikaè i lice i telo, te mu je s pravom, kao

ve{tijem, bilo povereno da naslika ktitore i svetiteqe u dowoj zoni i scenu
Prawa nogu. Premda je uglavnom imao da predstavi redove figura, nije pribegao
stati~nosti, ve} je uvek svetiteqe postavqao u blagi pokret ili okret, likove
pravilnih obli~ja, i mlade i stare, oblikovao finim prelivima i wihov bogat
unutarwi ìvot podvla~io izraàjnim o~ima sa jakim podo~wacima (sl. 11), a
srodna dela, po svemu sude}i wegova, mogu se videti u pevnicama, na lukovima i
pilastrima hrama svetogorske obiteqi Hrista Pantokratora (sl. 12).22
Na jednom od svetiteqa koje je on naslikao, u dowem delu haqine svetog
Nestora u severnoj pevnici Ravanice (sl. 13), jo{ je 1920. godine V. R. Petko-
vi} zapazio detaq u kome su mnogi istraìva~i i{~itali kaligrafski natpis
œKonstantin pisaŒ i prepoznali potpis doma}eg slikara,23 dok su drugi tu vi-
deli ukrasna slova na tkanini.24 De{avalo se da majstori zabeleè svoja imena
na ki}enoj opremi svetih ratnika, ali se ovakva vrsta stilizacije ne sre}e, a i
samo bi se uz dosta domi{qawa mogla razaznati prva slova, te se moè pretpo-
staviti da se ne radi o potpisu, ve} o o{te}ewima nastalim slivawima koja su
i u gorwem delu haqine ovoga svetog na~inila neobi~nu {aru {to podse}a na
kakav kaligrafski natpis.
Taj slikar, Grk, verovatno je pripadao velikoj zografskoj tajfi koja je
ukrasila katolikon svetogorske obiteqi Pantokratora. Ovaj manastir sa hra-
mom prili~no velikih dimenzija, osnove razvijenog trikonhosa sa pripratom
i docnije dogra|enim paraklisom, spoqnom pripratom i tremom,25 zadu`bina
je bra}e velikog stratopedarha Aleksija i velikog primikirija Jovana, ugled-
nih, poverqivih i hrabrih qudi vizantijskog cara Jovana V Paleologa, koji
im je, zbog verne slu`be, u ba{tinu dao prostrana imawa.26 Smatra se da je cr-
kva postojala ve} u avgustu 1358, kada su bra}a od prota dobila dozvolu da ob-
22 Za wegova ostvarewa u svetogorskom manastiru v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj pe-

riodou twn Palaiologwn, pin. 34–40, up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 8; isti, Nouveaux ele-
ments, Figs. 11–16.
23 V. R. Petkovi}, Narodni muzej u 1920. god., Godi{wak SKA XXIX, za 1920 (Beograd
1921) 149–150; isti, Manastir Ravanica, Beograd 1922, 64; S. Radoj~i}, Majstori starog srp-
skog slikarstva, Beograd 1955, 39–40, sl. 25; B. Vulovi}, Potpis slikara Konstantina u Ravani-
ci, Saop{tewa I (Beograd 1956) 167–168; V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 123; isti, Freske cr-
kvice Sv. Besrebrnika, 126; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd 1966, 180; V. J. \u-
ri}, Ravanica, Enciklopedija likovnih umjetnosti (=ELU) 4, Zagreb 1966, 61; D. Milo{evi}, Morav-
ska Srbija — qudi i dela, Kru{evac 1971, 22–23; S. Radoj~i}, Vizantijsko slikarstvo od 1400.
do 1453, Moravska {kola, 4; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 94; G. Babi}-\or|evi}, V. J. \u-
ri}, Polet umetnosti, 177; M. Tati}-\uri}, V. S. Jovanovi}, Ravanica, Likovna enciklopedija Jugo-
slavije (=LEJ) 2, Zagreb 1987, 702; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikarstvo, 6; S. Kalo-
pissi-Verti, Painters, 139; ista, Oi zwgrafoi, 129; M. Belovi}, Ravanica. Istorija i slikarstvo, Be-
ograd 1999, 163–164.
24 R. Nikoli}, Prilog za prou~avawe ìvopisa manastira Ravanice, Saop{tewa IV (1961)
11; M. Qubinkovi}, Ravanica, Beograd 1966, XV; ista, Manastir Ravanica, Beograd 1989, 46.
25 E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej, 183–186.
26 O ktitorima v. V. Kravari, Actes du Pantocrator, texte, Paris 1991, 7–12, up. i G. Ostro-
gorski, Serska oblast posle Du{anove smrti, Beograd 1965, 147–154; G. Pavlikianov, Medieval Ari-
stocracy on Mount Athos, Sofia 2001, 114.
nove keliju Ravduhu, i da je, kako ukazuje jedan zapis, osve}ena 1362/63. godi-
ne.27 Oni su obiteq ina~e obilato darivali mnogim imawima i dragocenosti-
ma, Jovan je i nakon bratovqeve smrti 1368. ili 1369. zdu{no nastojao da zavr-
{i poduhvat koji su zajedno zapo~eli,28 a da li je hram ukra{en pre ili nakon
smrti Aleksijeve nije poznato, te se ìvopis obi~no datuje u doba izme|u
1360. i 1370. godine.29
Na izradi fresaka prostranog atonskog hrama svakako je u~estvovalo vi-
{e ìvopisaca jedne velike zografske tajfe, ali se na ravani~kim slikama mo-
è prepoznati umetni~ki rukopis samo dvojice {to su radili u naosu katoli-
kona, dok majstor koji je bio uposlen na ukra{avawu narteksa na Svetoj Gori30
nije oti{ao sa wima u Ravanicu.
Nekada otvorenu ravani~ku pripratu, sude}i po malobrojnim preosta-
lim freskama na isto~nom zidu, oslikala su dva zografa, oba vaspitana na
tradicijama klasicisti~kog nasle|a, ali sklona slobodnijem tretmanu kolo-
rita i povi{enoj ekspresiji. Prvi je voleo da prikaè telo u pokretu pod na-
borima draperije, razli~ito obra|uju}i vitko odraslo i bucmasto de~je, in-
karnat je oblikovao meko i plasti~no prelivima tonova, dok bi nagla{ene
tamne o~i natkrilio spojenim obrvama koje pruàju snaàn izraz (sl. 14).
Drugi je tako|e znao da predstavqa figure pravilnih proporcija, ali sa sla-
bijim ose}ajem za pokret, a inkarnat je modelovao tonovima sme|e sa crvenim
prelivima, ~ime jo{ vi{e dolaze do izraàja specifi~ne prodorne o~i sve-
tlih ro`wa~a (sl. 15). Ne bi trebalo iskqu~iti mogu}nost da su i ova dva zo-
grafa pripadala istoj tajfi kao i dvojica koji su dovr{ila ìvopisawe nao-
sa i da su se wihovoj druìni prikqu~ili tek nakon oslikavawa hrama mana-
stira Pantokratora.
***
Ni hram Uspewa Bogorodice u Qubostiwi nije odmah u celini ukra{en.

Najpre su ìvopisani kupola i pandantifi naosa i anikoni~ne slike dobili
dovratnici portala severne pevnice i lunete nad vratima u narteksu,31 kako se
27 V. Kravari, Actes du Pantocrator, 12–13 i nap. 62, up. i E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai
eikonej,181–182.
28 V. Kravari, Actes du Pantocrator, 13–15.
29 E. N. Tsigaridas, Toicografiej kai eikonej, 186, 189, 190, 191; isti, Nouveaux elements,
79–80; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 99; T. Papamastorakis, Icons,
figs. 11–14; E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, 64; isti, Artistic Activity
on Mt. Athos. Monumental Painting in the Byzantine Period (963–1453), Byzantine Macedonia, 48.
30 Za wegova dela v. E. N. Tsigaridas, Toicografiej thj periodou twn Palaiologwn, pin.
25–27, up. i isti, Toicografiej kai eikonej, pin. 5; isti, Nouveaux elements, Figs. 1–4.
31 Up. V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97 i nap. 131; S. \uri}, Najstarije slikarstvo Qu-
bostiwe, Ra{ka ba{tina 2 (Kraqevo 1980) 109–114; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo ma-
nastira Qubostiwe, Zbornik Narodnog muzeja (=ZNM) XI–2 (Beograd 1982) 22–24, 31, 39, 43–44,
47–48; S. \uri}, Manastir Qubostiwa, Beograd 1983, 27–35; isti, Qubostiwa. Crkva Uspewa
Bogorodi~inog, Beograd 1985, 75–82.
pretpostavqa, negde uo~i Kosovske bitke 1389,32 a hram i priprata ukra{eni

su freskama docnije, sude}i po najnovijim istraìvawima, nakon ktitorkine
smrti u poznu jesen 1405,33 te pomi{qamo da se o ìvopisawu brinuo wen sin
despot Stefan negde u vreme izme|u 1406. i 1408. godine.
Knegiwa Milica je za oslikavawe kupole svoje crkve pozvala zografa da-
leko slabijih sposobnosti od onih koje je uposlio wen suprug, ali darovitijeg
od ìvopisca kubeta kneève zadu`bine. Freske ovog majstora pokazuju da je
proporcije figura pravilno odmeravao, ali ode}a, sa naborima ra|enim izlo-
mqenim i o{trim potezima koji je ~ine te{kom, samo grubo ocrtava obrise te-
la. Oblikovawe je ve}inom zasnovano na ~vrstom i sigurnom crteù ~iji je
osnovni oblik urezan u malter, dok je skala boja prili~no ograni~ena. Inkar-
nat je gra|en okerom i sme|om sa svetlosivim akcentima i mrkom senkom, ali
ravnomerno nanete boje ne pruàju ose}aj plasti~nosti. Likovi neobi~nih cr-
ta, ponekad i deformisani, zra~e gotovo fanati~nom energijom {to isijava iz
izraàjnih o~iju vrlo tamnih ro`wa~a, a snagu li~nosti neretko podvla~e i
izvijeni stavovi u silovitom pokretu (sl. 16).
Ovo je delo prili~no neukog ìvopisca, a wegov umetni~ki rukopis ne
da se prepoznati u poznatom slikarstvu drugih hramova toga vremena na severu
ili jugu Balkana. Kako je neke od natpisa zabeleìo na gr~kom,34 mada ih je ve-
}inom po èqi ktitora ispisao na srpskoslovenskom, verovatno je pristigao
iz Vizantije, te se name}e pitawe za{to bi zograf tako skromnog dara bio po-
zvan da do|e iz udaqenih krajeva. Mo`da je mogao da pruì i boqa ostvarewa,
ali je, da bi se ona jasno videla sa zemqe, svoj umetni~ki rukopis prilagodio
wihovom mestu. S druge strane, kako rad nije nastavio, mogu}e da wegov pri-
stup nije zadovoqio ukus ktitorke, te su kasnije, kada je do{la druga skupina
zografa da oslika ovu crkvu, wegova dela premalterisana da bi preko wih bile
ura|ene freske koje su odgovarale estetskim merilima naru~ioca.
O docnijem ukra{avawu hrama i priprate Qubostiwe, verovatno nakon
smrti ktitorke, pretpostavqamo da je brinuo wen sin, despot Stefan, te da je
on mo`da pozvao zografsku druìnu sa majstorom Makarijem na ~elu. U pri-
prati, nad lunetom portala koji vodi u naos, nalazi se delimi~no ne~itak pot-
pis slikara Makarija zabeleèn na gr~kom, koji se razli~ito ~ita i tuma~i, a
ovaj ìvopisac obi~no se izjedna~ava sa istoimenim jeromonahom, bratom mi-
tropolita Jovana zografa.35
32 V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97; S. \uri}, Najstarije slikarstvo, 110; N. An-

ti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 21; S. \uri}, Manastir Qubostiwa,
27, 35; isti, Qubostiwa, 82; ûvari ba{tine, Beograd 1998, 81.
33 B. Cvetkovi}, O dinasti~koj slici Lazarevi}a u manastiru Qubostiwi i problemu da-
tovawa qubostiwskog ìvopisa, Saop{tewa XXVII–XXVIII (1995/96) 71–76.
34 Up. S. \uri}, Najstarije slikarstvo, 111, 112, 114; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno sli-
karstvo manastira Qubostiwe, 23, 31; S. \uri}, Qubostiwa, 76.
35 O ovom natpisu i slikaru Makariju bi}e re~i docnije, te }e tamo biti priloèna li-
teratura.
Malobrojne preostale freske ovog sloja ìvopisa delo su iskusne radio-

nice ~iji su ~lanovi dugo radili zajedno, te su im umetni~ki rukopisi posta-
li tako srodni da ih je ponekad te{ko me|usobno razlikovati.36 Boqe o~uvane
scene pokazuju da su se dràli uobi~ajenih osnovnih obrazaca sa glavnim doga-
|ajem u sredini, ali se nisu odrekli ni odre|ene raspri~anosti. Slikana ar-
hitektura i name{taj ukra{eni su mnogim detaqima i ispred wih se ~esto na-
|u i nepotrebno sabijene i ponekad deformisane figure. Radwa se uglavnom
odvija u prvom planu, a skromni pejza` ili arhitektura svedena na fasadu ili
kulisu pruàju izvestan ose}aj dubine koji nije uvek spretno iskazan. Modelo-
vawe likova je izuzetno plasti~no, inkarnat minuciozno obra|en gustom mre-
òm paralelnih ili zrakastih tankih belih poteza na osvetqenim mestima, do-
wi deo obraza istaknut rumenilom, ~elo pro{arano dijagonalnim, talasastim
ili oblim borama, a levi je oval lica skoro redovno u senci. Nabori na drape-
rijama ra|eni su svetlijim tonovima i dugim, nervoznim tamnim potezima, te
je wihova plasti~nost, naro~ito na sve~anim odorama sa rasko{nim ukrasima,
jedva primetna. Svi detaqi oblikovani su sigurnim crteòm, osobito na li-
kovima koji se odlikuju individualno{}u gotovo portretskih obele`ja. Me|u-
tim, slikari pokazuju iznena|uju}u nespretnost u postavqawu i ina~e nepri-
rodno izduènih figura sa malim glavama i dugim udovima, dok su im boje po-
malo sirove.
Bez obzira na ove op{te sli~nosti, barem se delimi~no mogu razlu~iti
umetni~ki rukopisi pojedinih majstora, ali se, kako je slikarstvo velikim de-
lom uni{teno, ne moè pouzdano utvrditi koliko je wih u~estvovalo na ukra-
{avawu crkve i priprate. Mogu}e da je onaj ~ija su se dela sa~uvala u ju`noj
pevnici sa jo{ jednim oslikao ceo hram i, kao darovitiji, dobio zadatak da
prikaè ve}inu figura svetiteqa dowe zone (sl. 17–18). U priprati su se o~u-
vale samo freske u niìm registrima i me|u wima se ne prime}uju ve}a odstu-
pawa, {to ukazuje da je verovatno zograf Makarije, koji se tu potpisao, sam
ukrasio ove delove zapadnog zdawa (sl. 19–20).
Razlika izme|u slikarstva hrama i priprate koja se najpre zapaà jeste
sloj crvene nanet ispod plave pozadine,37 a potom i finese u tretmanu likova.
U naosu su oni mesnatiji, krupnih, ponekad izbezumqenih o~iju, nagla{enih
arkada, pomalo nate~enog nosa, ekspresivnijeg, nervoznog, uznemirenog izraza,
a takvi su im neretko i pokreti (sl. 17–18), dok su u priprati mirniji, sklad-
niji, finiji, pa`qivije ra|eni, bliì klasi~nom uzoru, te otkrivaju zografa
Makarija kao najdarovitijeg i, po svemu sude}i, predvodnika slikarske druì-
ne (sl. 19–20).
36 Wihovi umetni~ki rukopisi toliko su srodni da V. J. \uri}, Zidno slikarstvo Morav-

ske {kole, 17; isti, Vizantijske freske, 97, govori o ovom ìvopisu kao o delu jednog umetnika,
Makarija.
37 Ovaj specifi~an tretman ìvopisa u priprati zapazila je N. Anti}-Komnenovi}, Zid-
no slikarstvo manastira Qubostiwe, 50.
Natpis nad lunetom portala izme|u priprate i hrama zapazio je i u

mra~nom zdawu neo~i{}enih fresaka neve{to prepisao ve} M. S. Milojevi},38
ali novost koju je on izneo te daleke 1872. godine, iz koje se nije dalo ni na-
slutiti da se radi o potpisu ìvopisca, nije imala odjeka. Pa`wu je privukao
tek po{to je \. Sp. Radoji~i} 1949, nakon {to je u jesen prethodne godine obi-
{ao Qubostiwu, objavio wegov sadràj ukazuju}i da je to potpis slikara u ko-
me je prepoznao istoimenog jeromonaha iz Zrza, brata mitropolita Jovana zo-
grafa.39 Stoga su obi~no kasniji istraìva~i, tvrdwom ili opreznom pretpo-
stavkom, izjedna~avali qubostiwskog ìvopisca sa bratom poznatog mitropo-
lita zografa, opisuju}i tako sudbine slikara koji su se sklawali od Turaka u
mirnije severne krajeve.40 S druge strane, pojavqivala su se i zapaàwa o ra-
zlici u slikarskim kvalitetima fresaka u zadu`bini knegiwe Milice i dela
brata mitropolita Jovana i mi{qewa da se ìvopisac iz Qubostiwe ne moè
izjedna~avati sa onim iz Zrza.41
Kada se freske qubostiwske priprate uporede sa ikonom Bogorodice Pe-
lagonitise iz 1421/2, pouzdano delom jeromonaha Makarija, i ikonama Deisi-
snog ~ina iz Zrza, za koje se s puno prava smatra da su wegova ostvarewa,42
uo~avaju se znatne razlike koje se ne mogu pripisati samo drugoj tehnici, ve}
druga~ijem obrazovawu, temperamentu i talentu (sl. 21–24).43
38 M. S. Milojevi}, Putopis dela prave (Stare) Srbije II, Beograd 1872, 60.
39 Up. Delatnost instituta za prou~avawe kwièvnosti u godini 1948-oj, Glasnik SAN
I/1–2 (Beograd 1949) 226–227; \. Sp. Radoji~i}, Makarije, @ivopisac Qubostiwe, Glasnik SAN
I/1–2 (1949) 235–236; isti, Makarije, @ivopisac Qubostiwe, Starinar, n. s. I, Beograd 1950,
87–90.
40 Spomenici kulture, ur. M. Pani}-Surep, Beograd 1951, 155; S. Radoj~i}, Majstori,
43–44, 45; V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 37–40; isti, Ljubostinja, ELU 3 (1964)
356–357; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 166, 168; V. J. \uri}, Zidno slikarstvo Moravske
{kole, 16–17; isti, Radionica mitropolita Jovana zografa, Zograf 3 (1969) 19–21, 29–33; P.
Miqkovi}-Pepek, O slikarima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, Moravska {kola,
244–247; V. J. \uri}, Vizantijske freske, 97; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola XV veka,
Beograd 1980, 46–47; G. Babi}-\or|evi}, V. J. \uri}, Polet umetnosti, 155–156; S. \uri}, Mana-
stir Qubostiwa, 35–51; isti, Qubostiwa, 108–110.
41 R. Nikoli}, Lazarica i Qubostiwa, Beograd 1963, 27–29; K. Balabanov, Ikone iz Make-
donije, Beograd 1969, XXVI; N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe,
44–47; R. Nikoli}, Zapis o qubostiwskim stranama i o trsteni~kom ikonomu Makariju, Glasnik
Dru{tva konzervatora Srbije (=Glasnik DKS) 10 (Beograd 1986) 38–44, sa prili~no neobi~nom
argumentacijom; S. \uri}, Ljubostinja, LEJ 2, 227; N. Anti}-Komnenovi}, Moravsko zidno slikar-
stvo, 8.
42 Za ostvarewa jeromonaha Makarija za crkvu manastira Zrza v. V. J. \uri}, Radionica
mitropolita Jovana zografa, 29–33; P. Miqkovi}-Pepek, O slikarima mitropolitu Jovanu i jero-
monahu Makariju, 244–247, sl. 9, 10, 13; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46–47, sl.
15–19; Z. Rasolkoska-Nikolovska, Manastirot Zrze so crkvite Preobraènie i Sveti Nikola,
Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija IV (Skopje 1981) 419–422, 425.
43 O delima jeromonaha Makarija v. V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, 37–40; K. Balaba-
nov, Ikone iz Makedonije, XXV–XXXVI; V. J. \uri}, Radionica mitropolita Jovana zografa,
19–21, 29–33; G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46–47, sl. 15–19; Z. Rasolkoska-Nikolov-
ska, Manastirot Zrze, 419–422, 425.
Ne samo da osobine li~nih umetni~kih rukopisa zografa pokazuju razno-

rodne pristupe, ve} ni slova natpisa na wihovim delima ne nose jednake karak-
teristike, {to ukazuje na to da ih nije pisala ista ruka (sl. 25). Pored toga, je-
romonah Makarije potpisao se u Zrzu na srpskoslovenskom, te bi bilo neobi~no
da to uradi na gr~kom, koji nije bio wegov materwi jezik, daleko na severu u Qu-
bostiwi. Iza petog stiha 92 (93) psalma zabeleènog na srpskoslovenskom, qu-
bostiwski slikar ostavio je potpis na gr~kom koji je delimi~no ne~itak i vero-
vatno bi ga trebalo ra{~itati kao Hktrou Makariou ceir taca (kai) qut‰ouŠ,44
œRuka bednog Makarija tobo` (i) jerejaŒ, dok je poznati Makarije iz Zrza na iko-
ni Bogorodice Pelagonitise, u duòj bele{ci o slikawu ove ikone, zapisao
'pomeni g(ospod)i Ïer&m(o)naxa kur(y) MakarÏa Z&grafaî (sl. 26).45
Nisu samo jezik i rukopis slikara Makarija u dva potpisa razli~iti, ve}
ni wihova zvawa nisu ista. Onaj {to je radio u Qubostiwi zabeleìo je da je
jerej, ne pomiwu}i da je primio rizu, dok je onaj iz Zrza, kao {to je poznato,
bio jeromonah. Ukoliko je nosio ovaj ~in, Makarije iz Qubostiwe bi, jednako
kao i drugi slikari Grci jeromonasi, to zapisao, kao {to je u~inio, na primer,
wegov savremenik Joanikije 1409/10. u maloj crkvi Bogorodice Eleuse na Veli-
koj Prespi, ‰IŠw‰aŠ<n>nikioj ieromonacoj k(ai) zwgrafon.46 Zvawe pokraj ime-
na Makarija u Qubostiwi jasno svedo~i da je bio jerej, {to potvr|uju i drugi
gr~ki zapisi u kojima sve{tenici nisu zabeleèni nazivom iereuj,47 ve}
quthj,48 te se, kako su istorijski natpisi i legende na drugom sloju ìvopisa u
zadu`bini knegiwe Milice ispisani na srpskoslovenskom sa gr~kim upadica-
ma, a potpis slikara na gr~kom,49 moè pretpostaviti da je glavni qubostiw-
ski zograf bio jerej Grk Makarije.
***
Crkva Svete Trojice u manastiru Resavi oslikana je do Duhova 1418. go-

dine, kada je izvr{eno sve~ano osve}ewe,50 a despot Stefan se potrudio da na
wenom ukra{avawu, kako i prili~i zadu`bini vladara, budu uposleni zografi
koji ulaze u dru{tvo najvi|enijih u svom vremenu.
44 Navod prema ~itawu koje donosi S. Kalopissi-Verti, Painters, 140; ista, Oi zwgrafoi, 129.
45 Navod prema G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 46 i sl. 21.
46 Up. G. Suboti}, Ohridska slikarska {kola, 37; S. Kalopissi-Verti, Painters, 141–142; ista,
Oi zwgrafoi, 131.
47 Up. molitvu Mihaila jereja i slikara u hramu Panagije u Arhatosu na Naksosu iz 1285,
S. Kalopissi-Verti, Painters, 143 i fig. 5; ista, Oi zwgrafoi, 136.
48 Up. tri primera molbe slikara jerejima da ih pomenu u svojim molitvama zabeleène
na Kritu tokom XIII i XIV veka, gde su dvaput navedeni kao quthj, a jednom kao qhthj, up. S. Kalo-
pissi-Verti, Painters, 144; ista, Oi zwgrafoi, 133.
49 Up. N. Anti}-Komnenovi}, Zidno slikarstvo manastira Qubostiwe, 19, 33, 34, 37; S.
\uri}, Qubostiwa, 87, 90.
50 B. Todi}, Manastir Resava, Beograd 1995, 20, 25, 65, 106, gde je navedena starija litera-
tura.
@ivopis je jako postradao te je na retkim od malobrojnih o~uvanih fre-

saka preostao fini gorwi sloj na osnovu koga bi se pouzdano mogli razlu~iti
umetni~ki rukopisi razli~itih zografa, jer je na oslikavawu u~estvovalo vi-
{e majstora koji su svakako dugo vremena proveli zajedno, te su svoj na~in rada
me|usobno prilagodili,51 ali me|u wima ima i onih ~iji se li~ni pe~at pre-
poznaje na prvi pogled. Razlu~ivawe wihovih dela oteàva i na~in na koji su
rasporedili posao; izgleda da nisu, kako je uobi~ajeno, izdelili prostore da
bi svaki dobio onaj koji }e ìvopisati, ve} su radili zajedno i naporedo, de-
le}i sve vreme du`nosti, po~ev od kupole, a ~esto su i jedan drugog zamewiva-
li prilikom slikawa ve}ih celina. Jedino su se u jednom dràli ve} uobi~aje-
nih na~ina rasporeda posla: i ovde su najslabijima bila poverena mesta koja su
bila teè dostupna oku vernika.52
Wihova se dela odlikuju odre|enim zajedni~kim crtama, me|u kojima se
najpre zapaàju rasko{ zlata i azura i oblikovawe fino uskla|enim jedrim
intezivnim koloritom i preciznim i sigurnim crteòm. Scene se odvijaju u
sloènoj arhitekturi postavqenoj u vi{e planova ili prostranom breùqka-
stom pejzaù koji prili~no uverqivo pruàju ose}aj dubine. U wima obitavaju
mirne i spokojne figure aristokratskog izgleda i otmenih stavova, odevene u
bogate odore i okruène detaqima iz onovremene svakodnevice ritera i ple-
mi}a, te pojedini prizori deluju kao ise~ci iz ìvota dvora. Figure su kla-
si~nog izgleda, atletske gra|e, zate~ene u paradnom pokretu i pokrivene drape-
rijama mekih nabora koje prate oblik i kretawe tela poja~avaju}i ose}aj volu-
minoznosti. Fino modelovani plemeniti likovi nose skoro portretne crte, a
ve}em realizmu izraza doprinose i beowa~e obavezno nagla{ene sa one strane
odakle bi trebalo da pristiè svetlost.
Bez pa`qivog posmatrawa svake slike iz neposredne blizine nije mogu}e
ustanoviti ni ta~an broj zografa i wihovih u~enika, jer veoma srodan tretman
~esto dovodi nas u nedoumicu: da li su odre|ene me|u wima uradili razli~iti
ìvopisci bliskog umetni~kog izraza ili jedan isti koji je ne{to druga~ije
pristupao nekim motivima.53 Stoga treba naglasiti da bi za sada vaqalo pome-
nuti barem one ~ija se dela lako daju izdvojiti, a i me|u wihovim ostvarewima
samo ona koja najizrazitije oslikavaju li~ni umetni~ki pe~at.54
Odmah se prepoznaje umetni~ki rukopis najdarovitijeg, ~ija se ostvare-
wa, kao {to su proroci Avakum, Jezekiq, Gedeon, jevan|elisti i scena Hristos
jede sat i ribu, odlikuju izrazito klasicisti~kim oblicima i finom tonskom
modelacijom kojom stvara svojevrsni sfumato (sl. 27).55 Lako se izdvaja i maj-
51 Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), Beograd 1966, XII; B. Todi}, Manastir Resava, 107.
52 Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII; B. Todi}, Manastir Resava, 117.
53 Up. V. J. \uri}, Resava (Manasija), XIV; B. Todi}, Manastir Resava, 120.
54 Pojedina~nim umetni~kim rukopisima i razdvajawu dela razli~itih slikara pa`wu su
poklonili V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII–XIV; B. Todi}, Manastir Resava, 117–120. Wihova
zapaàwa donekle se podudaraju, ali se delimi~no i razlikuju, a isti je slu~aj i u odnosu na na-
{a. Jedino kada bude uslova da se sve freske pogledaju izbliza u hramu, bi}e mogu}e pouzdanije
odgonetnuti koliko je majstora i wihovih pomo}nika radilo na ukra{avawu Resave.
55 Ovog slikara kao najdarovitijeg navode V. J. \uri}, Resava (Manasija), XII–XIII; B. To-
di}, Manastir Resava, 117, pripisuju}i mu i druga dela.
stor izuzetno skromnih mogu}nosti koji se vi{e oslawa na te{ku i nespretnu

liniju oblikuju}i karakteristi~ne nezgrapne likove, kao {to pokazuju scene u
oltarskom prostoru poput @rtve Avramove ili Isceqewa Hananejkine k}eri
(sl. 28).56 Me|u ìvopisce nesumwivog talenta i dobrog obrazovawa ulazi ì-
vopisac svetih ratnika, verovatno i Hristovih parabola u severnoj pevnici,
o~igledno upu}eni i daroviti sledbenik slikara najvi{ih dometa onovremene
umetnosti (sl. 29),57 kao i drugi zograf, slabiji u poznavawu anatomije, ali
pravi stru~wak u pa`qivom oblikovawu plasti~nog inkarnata, koji je prika-
zao scene Hristovih parabola u ju`noj pevnici (sl. 31).58 U oslikavawu oltar-
ske apside kao da su se stalno smewivala dva ìvopisca ~iji se umetni~ki ru-
kopisi susti~u na sredini slika Pri~e{}a apostola i Slu`be arhijereja, ali
kao da se nisu zadugo dràli ovakvog dogovora, ve} su se me|usobno ispomaga-
li, te se i u severnom i u ju`nom delu mogu videti svetiteqi koje je naslikao
jedan {to prikazuje oble meke likove (sl. 33) ili drugi koji je vi{e okrenut
ispo{}enom izgledu (sl. 34), dok je sam na~in na koji obojica modeluju izuzet-
no srodan. Me|utim, u svetili{tu su, pored ova dva zografa osredwih mo-
gu}nosti, neke od likova naslikali i ve} pomenuti daroviti ìvopisci, a
isti je slu~aj i sa monumentalnim Uspewem, u ~ijoj su izradi u~estvovali mno-
gi slikari. I na ukra{avawu stubaca kao da je radilo vi{e zografa, me|u koji-
ma su najzaposleniji bili jedan {to voli da prikaè jedra lica sitnih o~iju i
drugi koji predstavqa svetiteqe krupnih o~iju i sugestivnog pogleda, ali su i
ovde neke od likova, osobito onih u niìm registrima, kao {to svedo~i figu-
ra arhan|ela Mihaila, radili pomenuti darovitiji ìvopisci (sl. 35).59
A malobrojne freske u priprati toliko su postradale da nije mogu}e od-
rediti ne samo da li ih je naslikao jedan zograf i da li je radio i u naosu ve}
se ne daju razaznati ni osnovne osobine umetni~kog pristupa i jedino se, na
osnovu obrisa figura i skromnih o~uvanih ostrvaca inkarnata, moè nazreti
da su i one plod sledbenika klasi~nih uzora, a sude}i po velikim dimenzijama
ovog zdawa, verovatno je i na wegovom ukra{avawu u~estvovao znatan broj ì-
vopisaca.
Pripovedaju}i kako je despot Stefan osnovao ovaj manastir, Konstantin
Filozof beleì: œI svuda, dakle, sa svekolikom ùrbom i najlep{im stvari-
ma i mnogo~asnim najve{tijim radnicima, najiskusnijim ìvopiscima, ako
(ih) je gde bilo, i mnogim zlatnim i cvetnim {arama (ukrasi je). Jer {iqa{e
56 Ovu scenu kao delo jednog od slabijih zografa pomiwe B. Todi}, Manastir Resava, 117.
57 B. Todi}, Manastir Resava, 117, pomi{qa da je to najboqi slikar, ~ija su dela ve} po-
menuta, ili neki wemu srodan i kao wegova ostvarewa pomiwe slike u severnom delu hrama, para-
bole, svete ratnike, mu~enike na stupcima, mo`da i parabole u ju`noj pevnici. V. J. \uri}, Resa-
va (Manasija), XIII, kao dela jednog velikog zografa navodi proroke Mojsija i Danila, svete rat-
nike Andriju Stratilata i Teodora Tirona i Hrista iz Pri~e{}a apostola.
58 B. Todi}, Manastir Resava, 117–120, pomi{qa da je zograf ju`nog dela hrama naslikao
svete ratnike, scenu Mladi Hristos u hramu, svetiteqe na ju`nom paru stubaca i figuru arhan-
|ela Mihaila.
59 B. Todi}, Manastir Resava, 117, kao {to smo ve} pomenuli, navodi da je ovo delo slika-
ra ju`nog dela hrama.
svuda, ~ak i na ostrva.Œ60 Na osnovu ovih re~i ima tvrdwi da su slikari Resave
pristigli sa egejskih ostrva,61 sa Krita62 ili Mitilene,63 da su to bili umet-
nici sa podru~ja Halkidike sa Svetom Gorom i Solunom64 ili zograf Srbin sa
jadranskog primorja.65 S druge strane, prema osobinama ìvopisa, ima mi{qe-
wa da se tu mogu prepoznati ostvarewa doma}eg majstora koji je sledio najboqe
tradicije srpskog slikarstva66 ili pak da je despot uposlio zografe umet-
ni~kim poreklom iz Soluna,67 odnosno da su oni pristigli iz prvog ili dru-
gog grada Carstva.68
Malobrojni o~uvani natpisi ne pruàju podatke o wihovom etni~kom po-
reklu, ali izgled slika moè da ukaè na umetni~ko poreklo. Svakako da su po-
znavali najboqa ostvarewa svog vremena u vizantijskim velikim gradovima,
naro~ito Carigradu i Solunu. Me|utim, dela nastala u ovo vreme u prva dva
grada Carstva jedva da su o~uvana i moè se samo pretpostavqati u kome se
smeru kretao ukus romejskog dvora i aristokratije,69 a i tu je izgleda postojalo
vi{e razli~itih pristupa estetskim merilima, me|u kojima se opaàju i oni
bliski resavskom slikarstvu.70 Verovatno je ova druìna bila iz Vizantije, a
60 Navedeno prema prevodu L. Mirkovi}a, v. Konstantin Filozof, Povest o slovima, @i-

tije despota Stefana Lazarevi}a, izd. G. Jovanovi}, Beograd 1989, 103.
61 S. Radoj~i}, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Skopqe 1934 (Beograd 1996²) 70.
62 L. Mirkovi}, Ikone gr~kih zografa u Jugoslaviji i u srpskim crkvama van Jugoslavije,
Ikonografske studije, Novi Sad 1974, 335 (=Die Ikonen der greichischen Maler in Jugoslawien und
in den serbischen Kirchen ausserhalb Jugoslawiens, Pepragmena tou Q' Dieqnouj Buzantinologikou
sunedriou I, Atina 1955, 301–328).
63 S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 202.
64 S. Mandi}, œOstroviŒ Konstantina Filozofa, Rozeta na Resavi, Kru{evac 1986 (=^rte
i reze, Beograd 1981) 77–84.
65 R. Nikoli}, Ravanica i Manasija, Beograd 1960, 13, 15; S. Tomi}, R. Nikoli}, Manasija.
Istorija — ìvopis, Saop{tewa VI (1964) 82–86 et passim (R. Nikoli}); R. Nikoli}, Na koja to
ostrva pomi{qa Konstantin Filozof kada govori o Manasiji, Saop{tewa VIII (1969) 187; isti,
Dositej, kwièvnik i zograf despota Stefana Lazarevi}a (1389–1427) i tvorac prekrasnog i sve-
blagonaro~itog fresko-slikarstva Kaleni}a i Manasije, Glasnik DKS 21 (1997) 81–87, uz neo-
bi~ne argumente i zakqu~ke.
66 M. Ka{anin, Resava despota Stefana, Zograf 3 (1969) 3–10.
67 V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 111–126; isti, Freske crkvice Sv. Besrebrnika,
125–136; isti, Manasija (Resava), u: ELU 3, 392; isti, Resava (Manasija), III–VI; isti, Zidno sli-
karstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinture murale de Resava, 278, 281–286; isti, Vizantijske
freske, 99–100; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 37–39; isti, Istoriografsko-memoarska be-
le{ka, 27–35; M. Markovi}, Sveti ratnici iz Resave. Ikonografska analiza, Manastir Resava,
215–216; E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki, 95–105, naro~ito 95–97,
103–104.
68 S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, 190; B. Todi}, Manastir Resava, 120–129, naro~i-
to 120, 129.
69 Najre~itiji primer je dosta o{te}ena freska nad grobom G u carigradskoj Hori, koja
odaje srodnost sa slikarstvom italijanske Renesanse, a datuje se u vreme neposredno pre pada Ca-
rigrada 1453, v. P. A. Underwood, The Kariye Djami, Volume 1. Historical Introduction and Description
of the Mosaics and Frescoes, New York 1966, 292–295; P. A. Underwood, The Kariye Djami, Volume 3.
The Frescoes, New York 1966, Pls. 548–549.
70 Re~ je o freskama u solunskim crkvama, o ~ijem slikarstvu, kao srodnom resavskom, ve-
oma argumentovano govori V. J. \uri} (up. nap. 67, 71, 72 u ovom radu), a o kojima }e niè biti re-
sude}i po visokim dometima i velikom broju darovitih ~lanova, mogu}e da je

pristigla u Srbiju iz jednog od prva dva grada Carstva.
Najbliè paralele umetni~kog izraza ìvopisaca Resave, kao {to je
odavno uo~io V. J. \uri}, o~uvane su u Solunu. U crkvi Svetog Dimitirija u
ovom gradu nalazi se poznata predstava svetog Dimitrija sa nekim arhijerejem
koja nosi odre|enu srodnost sa pojedinim likovima iz Resave71 i pripada bli-
skom estetskom toku, ali je svakako nije naslikao neki od majstora koji su ra-
dili za despota Stefana. Neuporedivo zna~ajnije za razmatrawe ìvopisa za-
du`bine despota Stefana jesu prili~no postradale slike u velikom solunskom
hramu sada posve}enom proroku Iliji.72 Dela tvorca scena u ju`noj pevnici
crkve Svete Trojice veoma su srodna onim zografa ~ije je najznamentije delo
Isceqewe mnogih u solunskoj priprati (sl. 31–32), izgleda da se isto moè re-
}i i za ostvarewa ìvopisca svetih ratnika u Resavi i slikara svetih monaha
u potrbu{ju luka ju`nog ulaza narteksa Svetog Ilije (sl. 29–30),73 a izuzetna
bliskost zapaà se i izme|u lika arhan|ela Mihaila u hramu despota Stefana
~i. Za ovaj ìvopis up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh sto
deutero miso tou 14ou aiwna, Eufrosunwn. Afierwma ston Manolh Catzhdakh 2, Atina 1992, 663,
665–666, pin. 363–365, 370; ista, Byzantine Thessaloniki, Thessaloniki 1993, 157–161, 168; M. Pa-
nayotidi, Les tendances de la peinture de Thessalonique en comparaison avec celles de Constantinople,
comme expression de la situation politico-economique des ces villes pendant le XIVe siecle, Buzantio
kai Serbia kata ton ID' aiwna, Athens 1996 (=Buzantio kai Serbia) 356. Pomi{qamo da bi treba-
lo pomenuti i ikonu Hrista i svetog Fanurija sa ìtijem, koju je uradio kritski slikar XV veka
Angelos za crkvu Svetog Fanurija manastira Valsamonero (v. M. Bourboudakis, K. Gallas, K. Wes-
sel, Byzantinisches Kreta, Munchen 1983, Abb. 83–85, naro~ito Abb. 83; M. Chatzidakis, Eikonej thj
krhtikhj tecnhj, Iraklion 1993, 478–479, pin. 122). Za ostale ikone koje je potpisao, a koje nemaju
toliko sli~nosti sa freskama Rasave up. isto, 475–476, 481, 506–507, 553–555, pin. 119, 124, 151,
203, 204, za one koje mu se pripisuju na osnovu stila v. isto, 447–449, 473–475, 480, 512–513,
529–530, pin. 94, 95, 117, 118, 123, 157. Za mi{qewe da je to slikar Angelos Akotantos, koji se
pomiwe u pisanim izvorima M. Bourboudakis, K. Gallas, K. Wessel, Byzantinisches Kreta, 139–144.
71 Za stilske srodnosti V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 116–117; isti, Freske crkvice
Sv. Besrebrnika, 125, 128, 132; isti, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinture
murale de Resava, 284–285; isti, Vizantijske freske, 99; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 36;
isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 32. Za ovu sliku koja se obi~no datuje u vreme pre
1380. godine, takozvanu fresku svetog Joasafa i svetog Grigorija Palame, u stvari, svetog Dimi-
trija i nekog arhijereja (za identifikaciju v. M. Markovi}, Two Notes on the Wall Paintings at the
Great Lavra of St. Sabas. The Portrait of Emperor John VI Kantakouzenos and the Cycle of St. John Da-
mascene, Zograf 25 (1996) 59, nap. 15), up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikh sth
Qessalonikh, 665–666, pin. 370; ista, Byzantine Thessaloniki, 168; M. Panayotidi, Les tendances de la
peinture de Thessalonique, 356.
72 Na srodnost dva slikarstva ukazao je jo{ V. J. \uri}, Solunsko poreklo, 115–116; isti,
Freske crkvice Sv. Besrebrnika, 125, 128, 129, 132; isti, Resava (Manasija), IV; isti, Zidno sli-
karstvo Moravske {kole, 20, 21; isti, La peinture murale de Resava, 284; isti, Vizantijske freske,
99; isti, Thessalonique et la peinture serbe, 36; isti, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 27, 31–32;
isti, L'art imperial serbe: marques du statut imperial et traits de prestige, Buzantio kai Serbia, 55, up. i B.
Todi}, Manastir Resava, 127–129. Za negirawe ovog mi{qewa v. S. Tomi}, R. Nikoli}, Manasija,
80–84 (R. Nikoli}); G. V. Popov, Ikona Grigorià Palamá iz GMII i ìvopisâ Fessalonik pozdne-
vizantièskogo perioda, Iskussto zapadnoè Evropá i Vizantii, Moskva 1978, 272. Za freske crkve
Svetog Ilije koje su srodne ìvopisu Resave up. Ch. Mauropoulou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikh
sth Qessalonikh, 663, pin. 363–365; ista, Byzantine Thessaloniki, 157–161; T. Papazotos, The Church
of the Prophet Elijah, Byzantine and Post-Byzantine Thessaloniki, Thessaloniki 1997, 136.
73 Na osnovu zapaàwa na terenu.
i jako o{te}ene figure ovog arhan|ela u tremu pokraj ju`nog ulaza u pripratu
crkve u gradu svetog Dimitrija.74 Wihova sli~nost je tolika da se doista moè
pomi{qati da su dela istih ruku, ali pouzdaniji sud bi}e mogu}e doneti tek
nakon ~i{}ewa fresaka u solunskom hramu.
Me|utim, problem je {to je ìvopis u ovom zdawu impresivnih dimenzi-
ja, verovatno manastirskom katolikonu,75 veoma postradao. U samoj crkvi preo-
stale su jedino malobrojne figure u prozorima pevnica, tipikarija i |akoni-
kona, {to je ve}inom slu~aj i sa bo~nim paraklisima, u tremu se nazire samo
nekoliko veoma o{te}enih predstava svetih, a najboqe su se o~uvale freske u
priprati gde se vide scene Hristovog detiwstva i javne delatnosti u vi{im
delovima i likovi svetiteqa, ve}inom monaha, u dowoj zoni.76
Po{to je tokom prohujalih vekova, kada je sluìla kao bogomoqa islam-
skog kulta i bila zvana Sarajli xamija, {to zna~i xamija palate,77 wena prvo-
bitna posveta zaboravqena, postavqa se pitawe kome je bila posve}ena, kako bi
se onda na osnovu o~uvanih pisanih izvora mo`da odgonetnulo i ko ju je i kada
osnovao. Ranije se smatralo da je bila podignuta u slavu Bogorodice i da se u
woj moè prepoznati katolikon obiteqi Nea Moni ~iji je ktitor bio Makari-
je Humn,78 a u novije vreme da je bila vladarska zadu`bina79 posve}ena Hri-
stu,80 odnosno hram manastira Akapniu.81 Sude}i po o~uvanim slikama u dowoj
zoni fasade priprate i na wenom isto~nom zidu uz ulaz u naos, moè se pomi-
74 Izuzetnu srodnost ovog arhan|ela sa onim iz trema solunskog hrama Svetog Ilije zapa-
zio je ve} V. J. \uri}, Istoriografsko-memoarska bele{ka, 32. Freska nije publikovana, a wen
izgled proverili smo na terenu.
75 To je hram razvijenog trikonhosnog plana sa tipikarijama, prostranom pripratom, ka-
tihumenom, tremom i dva bo~na paraklisa, up. P. Vocotopoulos, Church Architecture in Thessaloniki
in the 14th Century. Remarks on the Typology, L'art de Thessalonique, 111–114, Fig 4; T. Papazotos,
The Identification of the Church of "Profitis Elias" in Thessaloniki, Dumbarton Oaks Papers 45 (Wash-
ington D. C. 1991) 122, 126, Figs. 1–4; Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, 158–160; T.
Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, 128–136.
76 Program o~uvanog slikarstva nije objavqen, ve} je u literaturi navedeno samo u kojim
delovima hrama jo{ ima ostataka fresaka i pomenuto je nekoliko predstava, ve}inom iz pripra-
te, up. T. Papazotos, The Identification, 122–123; Ch. Mauropoulou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikh
sth Qessalonikh, 663; ista, Byzantine Thessaloniki, 160; T. Papazotos, The Church of the Prophet Eli-
jah, 136.
77 T. Papazotos, The Identification, 121, sa starijom literaturom.
78 Za istoriju ovog manastira najjezgrovitije R. Janin, Les eglises et les monasteres des
grands centres byzantins, Paris 1975, 398–399, sa izvorima i literaturom.
79 Za razmatrawe da galerije svedo~e da je to carska zadu`bina ili barem hram blisko vezan
za ~lanove carske porodice T. Papazotos, The Identification, 126–127. Za pretpostavku da crkvu Sve-
tog Ilije treba posmatrati kao manastirski katolikon i carsku zadu`binu Paleologa isto, 127.
80 isto, 122–123.
81 isto, 121–127; Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, 157–158; T. Papazotos,
The Church of the Prophet Elijah, 129–130. Ukoliko se prihvati da je prvobitno bio hram posve}en
Hristu, postojala bi i mogu}nost da je to katolikon manastira Pantokratora ili Hrista Filan-
tropa koji se pomiwu u pisanim izvorima s po~etka XV veka (up. R. Janin, Les eglises et les mona-
steres, 416–417, 417–418) ili pak mo`da crkva nepoznate posvete Kesarovog manastira {to se na-
vodi krajem XIV stole}a (up. R. Janin, Les eglises et les monasteres, 389), ali ove pomisli nemaju
nikakve jasne osnove.
{qati da je ipak bila podignuta u ~ast Majke Bo`je,82 a dimenzije i izgled sa-
me gra|evine, osobito galerije, ukazuju da bi zaista mogla biti zadu`bina vla-
dara ili nekog iz wegove porodice ili bliskog okruèwa.
Poseban problem predstavqa ~iwenica da freske solunskog hrama nisu
preciznije datovane i ve}inom se wegovo oslikavawe vidi u vremenima pre pr-
vog pada grada pod Turke 1387, obi~no izme|u 1360. i 1380. godine,83 a u studi-
jama posve}enim umetnosti u drugom gradu Carstva uop{te se ne pomiwe da je
neka crkva ili pak freska nastala u periodu nakon obnove vizantijske vlasti
1403. do predaje Veneciji 1423. ili, {to je malo verovatno, do kona~nog pada u
otomanske ruke 1430. godine.84
82 T. Papazotos, The Identification, 122–123, pomiwe Bogorodicu Zastupnicu sa svitkom na-

slikanu u priprati uz ulaz u naos i pretpostavqa da je naspram we bio sveti Jovan Prete~a i u
luneti Hristos kao patron hrama, potom i likove svete Ane sa malom Bogorodicom i Majke Bo`je
sa malim Hristom u ni{ama trema, odnosno zapadne fasade narteksa, i nagla{ava ~iwenicu da su
u priprati u vi{im registrima prikazane scene Hristovog detiwstva i javne delatnosti, te na-
lazi paralelu u Hori carigradskoj, za koju navodi da je posve}ena Hristu. Podse}amo da je prvo-
bitna posveta carigradskog hrama i daqe predmet rasprave, up. R. Ousterhout, The Virgin of the
Chora: An Image and Its Contexts, The Sacred Image East and West, Urbana-Chicago 1995, 96–97, sma-
tra da je podignut u slavu Hrista i Bogorodice; N. Teteriatnikov, The Dedication of the Chora Mona-
stery in the Time of Andronikos II Palaiologos, Byzantion LXVI/1 (Bruxelles 1996) 188–207, da je
osnovan u ~ast Bogorodice Hore. Naspram Bogorodice Zastupnice sa svitkom sa re~ima molitve
uvek se prikazuje Hristos kome se ona obra}a (up. I. M. \or|evi}, M. Markovi}, On the Dialogue Re-
lationship Between the Virgin and Christ in East Christian Art. Apropos of the discovery of the figures of
the Virgin Mediatrix and Christ in the naos of Lesnovo, Zograf 28 (2000–2001) 13–47), te pitawe ne-
kada{weg lika u luneti nad ulazom u naos ostaje otvoreno. Ciklusi Hristove javne delatnosti u
pripratama iz doba Paleologa o~uvali su se, osim u Hori, i u dvema crkvama u Mistri, Afendi-
ko i Pantanasa, podignutim u slavu Bogorodice, kao i u solunskom Vlatadonu, prvobitno posve-
}enom Hristu, up. S. Dufrenne, Les programmes iconographiques des eglises byzantines de Mistra, Pa-
ris 1970, 41, 42, Pls. 13, 15, Sch. IX, XVI; Ch. Mavropoulou-Tsioumi, Byzantine Thessaloniki, 167; E.
Kourkoutidou-Nikolaidou, A. Tourta, Wandering in Byzantine Thessaloniki, Athens 1997, 104. Sve to, a
osobito ~iwenica da su na zapadnoj fasadi uz ulaz u pripratu prikazane sveta Ana sa malom Bo-
gorodicom i Majka Bo`ja sa malim Hristom, ukazuje da je crkva prvobitno verovatno bila posve-
}ena Bogorodici. Ipak, trebalo bi iskqu~iti staru identifikaciju sa Nea Moni, jer, kako sve-
do~i ktitorski hipotiposis, to je bio skromniji manastir koji je trebalo da primi samo petnae-
stak monaha (up. T. Papazotos, The Identification, 122). U woj se mo`da moè prepoznati katolikon
manastira Gorgoepikoos koji pomiwe 1405. ruski putopisac Igwatije iz Smolenska (B. de Khitro-
wo, Itineraires russes en Orient, Geneve 1889, 147; M. Laskaris, Naoi kai monai Qessalonikhj to
1405 eij to Odoiporikon tou ek Smolensk Ignatiou, Tomoj Kwnstantinou Armenopoulou, Thessalo-
niki 1952, 318, 326; R. Janin, Les eglises et les monasteres, 380), ali postoji pretpostavka da u woj
treba videti hram danas posve}en Svetim apostolima (R. Janin, Les eglises et les monasteres, 380,
za razli~ita ranija mi{qewa up. M. Laskaris, Naoi kai monai Qessalonikhj, 326–327), prvobitno
katolikon Bogorodi~inog manastira (S. Kisas, O vremenu nastanka fresaka u crkvi Svetih Apo-
stola u Solunu, Zograf 7 (1977) 53, nap. 5, sa starijom literaturom). Na àlost, ni Simeon So-
lunski nije od ve}e pomo}i, jer poimeni~no pomiwe samo par hramova, a ni o wima ne pruà pre-
ciznije podatke, up. D. Balfour, Politico-Historical Works of Symeon Archbishop of Thessalonica
(1416/17 to 1429), Wien 1979, 23, 42, 113, 251–253.
83 Navodimo samo novije gr~ke studije, gde je navedena starija literatura, Ch. Mauropou-
lou-Tsioumi, H mnhmeiakh zwgrafikh sth Qessalonikh, 663; ista, Byzantine Thessaloniki, 167; M.
Panayotidi, Les tendances de la peinture de Thessalonique, 358; T. Papazotos, The Church of the Prophet
Elijah, 136. Na nesigurnost ovog datovawa ukazao je B. Todi}, Manastir Resava, 127.
84 Za ovaj deo istorije Soluna up. I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, 245–250,
255; A. Foti}, Pad Svete Gore pod vlast Osmanlija, Druga kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 1997,
112, sa starijom literaturom.
Grad svetog Dimitrija sa okolinom predstavqao je u to doba apana`ni

posed mladih Paleologa. Od 1403. do jeseni 1408. godine wim je vladao car Jo-
van VII, a nakon wegove smrti dodeqen je mla|anom sinu cara Manojla II, de-
spotu Androniku Paleologu, koji je tu samo formalno boravio, dok je fak-
ti~ki upravqao poverqivi Dimitrije Leontaris, sve do ranog prole}a 1415,
kada je car Manojlo II predao vlast mladom i bole{qivom despotu Androniku,
koji je ovaj posed drào sve do 1423, kada ga je predao Mle~anima.85 Varo{ je
sve vreme nastavila svoj uùrbani ìvot va`nog trgova~kog sredi{ta, ali je
dva puta, 1412. i 1416. godine, bila pod dugom i mu~nom turskom opsadom i od
1417. primorana da pla}a teàk namet, a glad i nesigurnost nagnali su mnoge
da je napuste, te je bila svedena na samo 20.000 do 25.000 stanovnika.86
U tom periodu i sami vizantijski carevi vi{e su puta boravili u gradu
svetog Dimitrija. Manojlo II je tu bio ubrzo nakon smrti sinovca Jovana VII u
jesen 1408. i potom tokom jeseni i zime 1414–1415. kako bi li~no prisustvo-
vao prelasku fakti~ke uprave nad gradom sa Dimitrija Leontarisa na despota
Andronika, a mladi car Jovan VIII jesen i zimu 1416–1417. proveo je u drugom
gradu Carstva da bi pregovarao sa sultanom Mehmedom I.87 I nosioci vlasti u
ovom apana`nom posedu i romejski vasilevsi {to su dolazili u grad svetog
Dimitrija brinuli su o odnosima sa crkvom i mona{tvom i darivali svetogor-
ske i solunske manastire,88 ali nema nikakvih podataka i da su podigli neki
hram u samoj varo{i. Ipak, ne bi trebalo iskqu~iti da je crkva danas posve}e-
na proroku Iliji bila sagra|ena u to doba kao zadu`bina ~lanova porodice
Paleolog ili wima bliskih dostojanstvenika. Ubrzo po turskom osvajawu So-
luna pretvorena je u xamiju,89 a kako je, izgleda, bila podignuta tokom posled-
wih decenija slobode, malo je nade da }e u poznim vizantijskim pisanim izvo-
rima biti prona|en kakav podatak o woj.
Sude}i po politi~kim i ekonomskim okolnostima i, naravno, izgledu
slika u hramu Svetog Ilije i wihovoj sli~nosti sa onima iz Resave, moglo bi
se pomi{qati da su one ura|ene upravo u vremenima nakon 1403. godine i pre
opsade 1412. ili mo`da pred 1416,90 a ne treba iskqu~iti pretpostavku da su
barem neki od ìvopisaca, ukoliko ne i gotovo svi ~lanovi ove velike zograf-
ske tajfe, u to te{ko doba oti{li na sever da bi oslikali zadu`binu despota
Stefana.
85 B. Ferjan~i}, Despot Andronik Paleolog u Solunu, Zbornik Filozofskog fakulteta

X–1 (Beograd 1968) 227–234; I. \uri}, Sumrak Vizantije, 126–127, 131–132, 139–140, 144,
146–149, 158–159; S. Me{anovi}, Jovan VII Paleolog, Beograd 1996, 108–125.
86 I. \uri}, Sumrak Vizantije, 165, 169–200, 239–240; V. Dimitriades, Byzantine and Otto-
man Thessaloniki, Byzantinische Forschungen XVI (Amsterdam 1991) 266–267.
87 I. \uri}, Sumrak Vizantije, 148–149, 188, 189, 196–200.
88 Up. isto, 145, 189; S. Me{anovi}, Jovan VII Paleolog, 117–124.
89 T. Papazotos, The Church of the Prophet Elijah, 130.
90 Da je hram bio zidan u doba oskudice ukazivala bi ~iwenica da je umesto maltera kori-
{}eno blato i on bi se uru{io da ga Turci nisu oja~ali sna`nim spoqnim podupira~ima, up. T.
Papazotos, The Identification, 127.
U solunskom hramu od ìvopisa naosa skoro da ni{ta nije preostalo, a u

resavskom je gotovo potpuno postradao onaj u priprati. Obe crkve su izuzetnih
dimenzija i na wihovom ukra{avawu morao je u~estvovati znatan broj zografa.
Sude}i po preostalim slikama, ima dosta osnova da se pretpostavi da su dva
hrama ìvopisali ~lanovi iste tajfe i da su verovatno najpre radili u drugom
gradu Carstva, a potom u srpskoj Despotovini.91 Na àlost, mnogi se problemi
ispre~uju u poku{aju da se odgonetne koliko je ta druìna imala ~lanova i da
li su svi oni krenuli iz osiroma{ene varo{i u jo{ uvek materijalno mo}nu
dràvu despota Stefana Lazarevi}a.
***
Vladari iz ku}e Lazarevi}a gledali su da wihove grobne crkve, kako i

prili~i zadu`binama suverena, ukrase slikari koji su pripradali dru{tvu
najdarovitijih i najobrazovanijih u svom vremenu, ~ija se ostvarewa mogu po-
rediti sa onima uglednih radionica prva dva grada Carstva.92 Knez Lazar je
pozvao zografe koji su, sude}i po o~uvanim delima, radili za crkvene krugove
i visoke dràvne dostojanstvenike romejskog Carstva, a despot Stefan talen-
tovane ìvopisce {to su poznavali najnovije domete toga doba u vizantijskim
velikim gradovima, naro~ito Solunu, a koja su odgovarala ukusu romejskog dvo-
91 Nema o~uvanih pisanih izvora koji bi svedo~ili o vezama despota Stefana sa Solu-
nom. Stoga podse}amo da je wegov naslednik \ura| Brankovi}, sklawaju}i se pred gnevom turskog
princa Muse, uspeo da se iskrade iz opsednute Selimvrije i zahvaquju}i pomo}i vizantijskog
cara Manojla II Paleologa u prole}e 1412. stigne u Solun, gde je boravio do jeseni, kada mu je po-
{lo za rukom da se domogne Srbije. Mogu}e da je tada upoznao svoju budu}u suprugu Irinu iz so-
lunske grane porodice Kantakuzina, rodbinski povezane sa carskom ku}om Paleologa. Brak je
ugovoren verovatno nakon \ur|evog izmirewa sa ujakom Stefanom, koji je, sude}i po dubro-
va~kim izvorima, prisustvovao wegovoj svadbi proslavqenoj 26. decembra 1414, up. M. Spremi},
Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994, 59–61, 63–64. Ne treba iskqu~iti da se
preko \ur|eve tazbine despot Stefan upoznao sa radom ove zografske tajfe, te da ih je pozvao da
oslikaju wegovu zadu`binu.
92 Naàlost, od ìvopisa ovih vremena u prestonici gotovo ni{ta nije preostalo. O
estetskim zahtevima sredine svedo~e samo malobrojni fragmenti, kao {to je lik jednog svetite-
qa u Bogorodi~inoj crkvi na jednom od Prin~evskih ostrva na Bosforu, na ostrvu Halki, koji se
razli~ito datuje (fresku je objavio u italijanskom izdawu svog kapitalnog dela V. N. Lazarev,
Storia della pittura bizantina, Torino 1967, 373, t. 518, koji wen nastanak vidi u godinama izme|u
1341. i 1372. i, ~ini nam se, s puno prava, uo~ava srodnost tretmana sa likovima iz Calenxihe, za
istorijat hrama v. i R. Janin, Les eglises et les monasteres, 73–74, 75–76, datuje u vreme cara Jovana
V Paleologa (1341–1391) ili Jovana VIII Paleologa (1425–1448)). O tokovima u slikarstvu u Ca-
rigradu upu}uju samo dela koja su uradili u udaqenim krajevima prestoni~ki majstori kao {to
su Teofan Grk i Kir Manojlo Evgenik (D. Tasi}, Spomenici carigradskog slikarstva u posled-
wem veku samostalosti, Moravska {kola, 13–18, naro~ito 15; H. Belting, Le peintre Manuel Eugeni-
kos de Constantinople, en Georgie, CA 28 (1979) 103–114; D. Mouriki, The Formative Role of Byzanti-
ne Art on the Artistic Style of the Cultural Neighbors of Byzantium, Jahrbuch der Osterreichischen
Byzantinistik 31/2, Wien 1981, 749–751; G. I. Vzdornov, Feofan Grek, Moskva 1983, passim; I.
Lordkipanidze, Rospisâ v Calendìha, Tbilisi 1992, passim; R. Cormack, O kallitecnhj sthn
Kwnstantinoupolh: ariqmoi, koinwnikh qesh, zhthmata apodoshj, To portraito, 67–71). Podse}a-
mo i na ve} navedenu pozniju fresku nad grobom G u carigradskoj Hori (P. A. Underwood, The Ka-
riye Djami 1, 292–295; P. A. Underwood, The Kariye Djami 3, Pls. 548–549).
ra i aristokratije. S druge strane, supruga vladara, knegiwa Milica, za ìvo-

pisawe kupole svoje zadu`bine na{la je zografa daleko skromnijih sposobno-
sti od onih koje je uposlio wen suprug. A kasnije, nakon smrti ktitorke, o
ukra{avawu ovoga hrama i wegove priprate pretpostavqamo da se brinuo wen
sin despot Stefan i pozvao druìnu sa Grkom Makarijem na ~elu u kojoj su ra-
dili majstori koji nisu imali onog dara i obrazovawa kakvo su posedovali zo-
grafi {to su oslikali zadu`bine kneza i despota.
Vladari oslabqene dràve koja je predstavqala samo deo nekada{weg pro-
stranog Carstva nisu bili u mogu}nosti da podiù i ukra{avaju mnogobrojne
hramove, a samo za ìvopisawe onih koje su namenili za svoje grobnice, verovat-
no i za pridvorne crkve u prestonicama, pozivali su najvi|enije umetnike toga
doba. Ne moè se ni naslutiti da je postojala zografska radionica koja je radila
za suverena, neka poput druìne solunskih slikara Mihaila i Evtihija, odno-
sno Mihaila Evtihijevog, koja je gotovo redovno ukra{avala zadu`bine kraqa
Milutina.93 U vreme Lazarevi}a romejski ìvopisci iz presti`nih ateqea bi-
vali bi pozivani da oslikaju jednu crkvu ili samo wen deo zadràvaju}i se u
srpskim predelima tek toliko da zavr{e ugovorene obaveze.94
Zografi su kao i svi ostali majstori tragali za poslom i odlazili kada
bi ga dovr{ili ili po{to bi se okon~ali topli letwi dani. Zato se doga|alo
da prilikom ukra{avawa crkve jednu skupinu ìvopisaca zameni druga95 ili
da oslikavawe velikih hramova potraje vi{e godina, odnosno toplih sezona,96
ali znatan broj druìna {to su radile jedna nakon druge, kao {to je slu~aj u
Ravanici, nije uobi~ajen, a te prekide mogli su da nametnu doga|aji kakvih je
ìvot pun i koji se ne beleè u hronikama.
Verovatno su razlozi za smewivawe zografskih tajfi u Ravanici i Qubo-
stiwi bili razli~iti. Prvobitni ìvopis u zadu`bini knegiwe Milice to-
kom kasnijeg oslikavawa bio je obijen dletima, premalterisan i nad wim su
izra|ene nove freske. I u Ravanici je prvo bila ukra{ena samo kupola, ali ove
slike, iako slabijih estetskih vrednosti od potowih, nisu docnije prekrivene
mla|im slojem ìvopisa. Za smenu druge i tre}e tajfe u ovom hramu moè se je-
dino pretpostaviti da je rezultat ugovora izme|u ktitora i ìvopisaca koji su
u jednoj sezoni uradili slike do iste visine u celoj crkvi, te ih je verovatno
odmah slede}eg prole}a zamenila ona koja je zavr{ila ukra{avawe ovog zdawa.
Slikari Ravanice, Qubostiwe i Resave za sobom nisu ostavili podatke
koji bi o wima ne{to vi{e rekli, te se o ovim zografima jedino moè pone{to
naslutiti. Tajfe {to su radile ranije u katolikonu svetogorskog manastira
93 Za najnovija saznawa o ovim slikarima M. Markovi}, Umetni~ka delatnost Mihaila i

Evtihija. Sada{wa znawa, sporna pitawa i pravci budu}ih istraìvawa, ZNM XVII/2 (2004)
95–112, gde je navedena starija literatura.
94 O uslovima rada i ugovorima izme|u slikara i poru~ilaca v. S. Kalopissi-Verti, Painters,
150; ista, Oi zwgrafoi, 153–154.
95 Up. V. J. \uri}, Vizantijske freske, passim.
96 G. Suboti}, Prilog hronologiji de~anskog zidnog slikarstva, ZRVI 20 (1981) 111–135.
Pantokratora i u crkvi Hrista Premudrosti u Vodenu i docnije u Ravanici,

sude}i po o~uvanom ìvopisu nastalom u dràvi kneza Lazara, izgleda da se ni-
su zadràvale, ve} su se ili vratile u Makedoniju ili nastavile potragu za po-
slom u nekim daqim krajevima. Zografi koji su ukrasili solunsku crkvu danas
posve}enu proroku Iliji verovatno su oslikali Resavu, a {ta se s wima desilo
po{to je osiroma{eni grad svetog Dimitrija do{ao u mleta~ke i kasnije i u
turske ruke ne moè se ni naga|ati. Mogu}e je da su o~uvana i druga dela koja su
neki od ìvopisaca ovih tajfi uradili, ali da su oni vremenom toliko izmeni-
li svoj izraz da je te{ko prepoznati wihov umetni~ki rukopis, a mo`da se neka
wihova ostvarewa jo{ uvek nalaze skrivena pod slojevima mla|ih slika.
Klasi~no nasle|e o~uvano u visokim krugovima u~enih Romeja, osobito
oko dvora i aristokratije, stole}ima negovano i razvijano u skladu sa merili-
ma epohe i zahtevima i potrebama crkve, bilo je neprestano prisutno i doì-
vqavalo organske promene unutar ìvog bi}a vizantijske estetike. Dela nasta-
la u najve}im romejskim gradovima na Balkanu koji su jo{ uvek posedovali iz-
vesna bogatstva svedo~e da se, uprkos te{kim vremenima politi~ke nesigurno-
sti, negovala ugla|ena rafinovana umetnost kao potpuna suprotnost mra~noj
realnosti ìvota ispuwenoj stalnim opasnostima, kao beg iz tmurne svakodne-
vice u uzvi{eni ulep{ani svet, a upravo su ti tokovi {to su sledili klasici-
sti~ki pravac bili duboko ceweni na dvoru Lazarevi}a.
Druga~ije je bilo u drugom delu nekada prostranog srpskog Carstva, u
obli`woj dràvi sinova kraqa Vuka{ina, svedenoj na uzani pojas oko Prile-
pa, gde su za ~lanove vladarske porodice radili zografi razli~itog tempera-
menta i estetskih shvatawa. Kraq Marko je 1376/7. za oslikavawe zadu`bine
svoga oca, crkve Svetog Dimitrija u Su{ici, ju`no od Skopqa koje vi{e nije
bilo u wegovim rukama, uposlio ohridske ìvopisce nemirnog umetni~kog
temperamenta, izuzetno ekspresivnog manira i antiklasi~nog tretmana.97 We-
gov brat Andreja{ je 1388/9. za ukra{avawe crkve Svetog Andrije na reci Tre-
ski pozvao mitropolita Jovana zografa, sledbenika klasi~nih uzora, {kolova-
nog verovatno u nekoj presti`noj radionici velikih romejskih gradova, i we-
govog saradnika monaha Grigorija.98
Slikari druge i tre}e tajfe u Ravanici i oni {to su ukrasili Resavu
svakako su u~ili u nekom od znamenitih ateqea. Zavr{iv{i zanat, oni su sa so-
bom poneli i brojne priru~ne bele`nice u kojima su se nalazili crteì scena
97 V. J. \uri}, Markov manastir — Ohrid, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske 8

(Novi Sad 1972) 131–160; S. Gabeli}, Jedna lokalna slikarska radionica iz sredine XIV veka.
De~ani — Lesnovo — Markov manastir — êlopek, izd. V. J. \uri}, De~ani i vizantijska umet-
nost sredinom XIV veka. Me|unarodni nau~ni skup povodom 650 godina manastira De~ana, Sep-
tembar 1985, Beograd 1989, 367–377, up. i L. Mirkovi}, @. Tati}, Markov manastir, Novi Sad
1925, 31–76, naro~ito 72–73 (L. Mirkovi}). Za datovawe ovog ìvopisa C. Grozdanov, G. Subo-
ti}, Crkva svetog \or|a u Re~ici kod Ohrida, Zograf 12 (1981) 73, nap. 75, sl. 17.
98 V. J. \uri}, Ikone iz Jugoslavije, 37–40; S. Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo,
165–168; V. J. \uri}, Radionica mitropolita Jovana zografa, 18–33; P. Miqkovi}-Pepek, O sli-
karima mitropolitu Jovanu i jeromonahu Makariju, 239–247; G. Suboti}, Ohridska slikarska
{kola, 43–47; J. Prolovi}, Die Kirche des Heiligen Andreas an der Treska, Wien 1997, 206–231.
i predstava svetiteqa kakve su koristili i stariji zografi koji su radili za

ugledne ktitore u Romejskom carstvu. Pojedina~no navo|ewe svake od takvih
slika zahtevalo bi posebnu studiju, te bi vaqalo barem pomenuti da su u Rava-
nici mnoge od scena prikazane po uzoru na ranije slike nastale tokom XIV sto-
le}a: Boì}na stihira, izgleda, prema uni{tenoj predstavi u crkvi Nea Peri-
vleptos carigradske obiteqi Harsijanita,99 brojne epizode ciklusa Hristove
javne delatnosti ponovile su nacrte mozaika spoqne priprate manastira Hore
u istom gradu, slika Ulaska u Jerusalim obrasce jednake onima koje su imali
slikari Bogorodi~inog hrama Afendiko u Mistri,100 a sveti ratnici su poput
onih u crkvi Bogorodice Teoskepastos u Trapezuntu.101 Slikari Resave su za
neke od scena ciklusa Hristovog detiwstva koristili skice kakve i carigrad-
ski mozai~ari {to su ukrasili spoqnu pripratu Hore,102 a za prikazivawe
svetih ratnika iste kao i zografi {to su za despota Ugqe{u pred Mari~ku
bitku 1371. ìvopisali paraklis Svetih Besrebrnika u Vatopedu.103
Majstori koji su ukra{avali ove crkve nisu samo me|usobno udaqeni
vremenom u kome su ìveli ve} se i na~in na koji su crteè preto~ili u slike
razlikuje koliko i izbor epizoda za koje }e prihvatiti nacrte kori{}ene u
Hori ili pak u nekom drugom hramu, te se ne moè pomi{qati da su u~ili u
istoj radionici odakle bi preuzeli skice niti da su mla|i bili u~enici onih
{to su pre wih radili. Na~in na koji su bile ustrojene zografske tajfe i pute-
vi kojima su se prenosili priru~nici sa nacrtima skoro da su potpuno nepo-
znati. Te sveske ipak nisu mogle biti tako qubomorno ~uvane, a slike u slav-
nim hramovima, naro~ito àri{tima kulta, imale su vrednost uzora, te su na
wihovo podobije ra|ene nove {irom isto~nohri{}anskog sveta. Nacrti pre-
sti`nih radionica bili su dostupni mnogim zografima razli~itog ume}a, a
99 T. Starodubcev, Sticheron “What shall we offer you, Christ”. A description and a painting, Ca-
hiers balkaniques 31 (Paris 2000) 21–37.
100 Za spoqnu pripratu Hore, up. P. A. Underwood, The Kariye Djami 2, The Mosaics, New
York 1966, Pls. 113–115, 117–121, 127, 129, 139, za sliku u hramu Afendiko u Mistri i jednakom
obrascu kori{}enom kasnije i prilikom ukra{avawa Bogorodi~ine crkve Pantanase u istom gra-
du, up. D. Mouriki, The Wall Paintings of the Pantanassa at Mistra: Models of a Painters' Workshop in
the Fifteenth Century, ed. S. ]ur~i}, D. Mouriki, The Twilight of Byzantium. Aspects of Cultural and Re-
ligious History in the Late Byzantine Empire, Papers from the Colloquium Held at Princeton University
8–9 May 1989, Princeton, New Jersey 1991, 221, 230, Figs. 16, 17.
101 Up. G. Millet, D. Talbot-Rice, Byzantine Painting in Trebizond, London 1936, 40, 120, Pl.
XVII, fotografija nije dovoqno o{tra, freske nisu o~i{}ene, a danas su pod debelim slojem ~a-
|i i nisu dostupne, jer se crkva nalazi u okviru lokalne de~je bolnice, v. A. Bryer, D. Winfield,
The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Dumbarton Oaks Studies 20 (Washington D.
C. 1985) 244–245.
102 Up. P. A. Underwood, The Kariye Djami 2, Pls. 103–104; D. Simi}-Lazar, Observations sur
le rapport entre les decors de Kaleni}, de Kahrie Djami et de Curtea de Argeô, CA 34 (1986) 147; ista,
Kaleni}. Slikarstvo, istorija, Kragujevac 2000, 231.
103 V. J. \uri}, Freske crkvice Sv. Besrebrnika, 125–136, za do sada o~i{}ene delove
fresaka u vatopedskom paraklisu E. N. Tsigaridas, Ta yhfidwta kai oi buzantinej toicografiej,
Iera Megisth monh Batopaidiou, Paradosh — istoria — tecnh, tomoj A', Agion Oros 1996,
280–284, pin. 71, 74, 238–241, up. i E. N. Kyriakoudis, The Morava School and the Art of Thessaloniki,
95–96. Podse}amo da je arhan|eo Mihailo naslikan po istom predlo{ku kao onaj uz ju`ni ulaz u
pripratu crkve Svetog Ilije u Solunu.
figure ili scene prikazane na osnovu jednakog obrasca u vremenom i mestom

udaqenim hramovima ukazuju da su se skice precrtavale i razmewivale i bile
lako dostupne ne samo ìvopiscima {kolovanim u vi|enim radionicama ve} i
skromnim zanatlijama. Posredna saznawa o slikarskim priru~nicima, preno-
{ewu i, izgleda, ìvoj razmeni skica, otkrivaju da su majstori iz razli~itih
sredina, nejednakog obrazovawa i dara, koristili brojne iste nacrte do kojih
su dolazili na samo wima znane na~ine, te da upotreba odre|enih obrazaca ne
pruà osnove za razmatrawe porekla i mesta {kolovawa wihovih vlasnika.
Ina~e, malobrojni su oni ìvopisci koji su delali u dràvi Lazarevi}a
~ija su imena poznata. Na ukra{avawu crkve u Rudenici, negde 1402/3, bio je
uposlen zograf Teodor, sude}i po jeziku i pismu wegovog potpisa doma}i sli-
kar, a prema imenu verovatno monah.104 Radili su u to vreme i ìvopisci koji
su bili laici i ìveli u bogatim gradovima, kao {to je slikar Milo{ iz No-
vog Brda, zabeleèn u jednom dubrova~kom dokumentu od 11. oktobra 1419. go-
dine.105 Zograf Radoslav, predvodnik druìne koja je mo`da tako|e delala u
nekoj od varo{i, potpisao se ispod minijature jevan|eliste Jovana u jevan|equ
duhovnika Visariona koje je prepisivao jeromonah Teodor, poznat kao Inok iz
Dal{e, i dovr{io ga verovatno 1429. godine.106 Na osnovu wegovog li~nog
umetni~kog izraza, postoji mi{qewe, zasnovano na veoma sna`nim argumenti-
ma, da je Radoslav bio glava tajfe koja je negde po~etkom tre}e decenije XV ve-
ka oslikala hram manastira Kaleni}a.107 Ktitor ove obiteqi, protovestijar
Bogdan, pozvao je ~lanove te izuzetno darovite i obrazovane doma}e zografske
druìne, a i ulomci fresaka prona|eni u {utu u manastiru Melentiji ukazuju
da su i na ukra{avawu ove crkve, mo`da zadu`bine wegovog savremenika ~el-
104 Up. M. Valtrovi}, Rudenica, Srpske ilustrovane novine br. 4, Novi Sad 1881, 51; Q.
Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, III, Beograd 1905 (1984²) 228, br. 5970; Q. Stojano-
vi}, Stari srpski zapisi i natpisi, VI, Sremski Karlovci 1926 (Beograd 1988²) 55, br. 9714; L.
Mirkovi}, Rudenica, PKJIF 11 (1931) 91 i sl. 2 i ka slici 2; S. Radoj~i}, Majstori, sl. 31, up. i
S. Kalopissi-Verti, Painters, 150; ista, Oi zwgrafoi, 140. Za datovawe ìvopisa u Rudenici D. Vojvo-
di}, Vladarski portreti srpskih despota, Manastir Resava, 65–69.
105 D. Kova~evi}-Koji}, Dru{tvena struktura rudarskih gradova, izd. J. Kali}, M. ôlo-
vi}, Socijalna struktura srpskih gradskih naseqa (XII–XVIII vek), Smederevo–Beograd 1992, 44.
106 Za osnovne podatke o ovom rukopisu v. S. Radoj~i}, Stare srpske minijature, Beograd
1950, 37–38; V. J. \uri}, Slikar Radoslav i freske Kaleni}a, Zograf 2 (1967) 22–23; J. Maksi-
movi}, Srpske sredwovekovne minijature, Beograd 1983, 123–124. Za zapis Inoka iz Dal{e v.
Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, I, Beograd 1902 (1982 2) 78–84, br. 250. O ne-
davno otkrivenom potpisu ovog monaha koji se zvao Teodor, Q. Vasiqev, Ko je Inok iz Dal{e,
hilandarski pisar prve polovine XV veka, izd. V. Kora}, Osam vekova Hilandara. Istorija,
duhovni ìvot, kwièvnost, umetnost i arhitektura, Oktobar 1994, Beograd 2000, 399–402.
Za potpis slikara Radoslava V. J. \uri}, Slikar Radoslav i freske Kaleni}a, 22, sl. 4, up. i
Q. Stojanovi}, Zapisi i natpisi, I, 84, br. 251; J. Maksimovi}, Srpske sredwovekovne mini-
jature, 123.
107 Do takvog zakqu~ka minucioznom analizom do{ao je V. J. \uri}, Slikar Radoslav i
freske Kaleni}a, 22–29, up. isti, Zidno slikarstvo Moravske {kole, 26–27; isti, Vizantij-
ske freske, 104 i nap. 137; isti, Kaleni}, LEJ 2, 4, {to su prihvatili docniji istraìva~i. Za
nova saznawa o ktitoru Kaleni}a v. S. M. ]irkovi}, O ktitoru Kaleni}a, Zograf 24 (1995)
61–69.
nika Radi~a,108 u~estvovali slikari estetskih merila srodnih onima ìvopi-

saca Resave.109
Ovi skromni i malobrojni podaci svedo~e da je u Srbiji toga vremena bi-
lo zografskih radionica razli~itih dometa, pa i onih koje su dostigle takvu
ve{tinu da bi se wihova dela mogla porediti sa najboqim ostvarewima wiho-
vih savremenika iz presti`nih romejskih ateqea. Bilo je me|u wima i mona-
{kih druìna i laika ponekad nastawenih u rudarskim i trgova~kim sredi-
{tima koja su prerastala u velike gradove. Svakako se jednom od najznameniti-
jih tajfi moè smatrati ona slikara Radoslava, dok o zografima koji su osli-
kali Melentiju nema nikakvih podataka, ali wihova dela jasno svedo~e da su u
Srbiji toga doba radili daroviti i obrazovani ìvopisci.
Za{to su onda za ukra{avawe svojih najznamenitijih zadu`bina Lazare-
vi}i pozivali slikare Grke? U doba kneza Lazara u ovim severnim delovima
nekada{we prostrane dràve nije bilo tradicije, ni umetni~ke, izgleda ~ak
ni ktitorske. On je morao odnekud da pozove zografe, te su ih verovatno wego-
vi savetnici potraìli u podru~jima sa kojima su imali stalnih i neposred-
nih dodira i gde je bilo vi|enih slikara {kolovanih u uglednim ateqeima. I
wegova supruga je pozvala ìvopisca Grka, ali daleko skromnijih mogu}nosti,
mo`da na podsticaj nekog od duhovnika koji su pristizali sa Svete Gore. Ova
dela izgleda da nisu zadovoqila istan~ani ukus despota Stefana jer je traìo
da se ona prekriju novim slikama koje su opet radili Grci, sa jerejem Makari-
jem na ~elu, ali ni one nisu pripadale umetnosti visokih zahteva koja odzvawa
sa zidova wegove zadu`bine, ~ak se ne bi moglo tvrditi da su mnogo vi{ih do-
meta od ìvopisa skupine zografa Teodora {to je radila u Rudenici. S druge
strane, izuzetno daroviti doma}i slikari hrama protovestijara Bogdana nisu
bili pozvani da ukrase zadu`binu svoga vladara, ve} je despot Stefan potra-
ìo gr~ke zografe koji su svakako radili za ktitore iz vi|enih romejskih po-
rodica, ako ne i za same Paleologe.
108 Selo Melentija na Rasini pomiwe se kao ba{tina ~elnika Radi~a u poveqi iz
1429/30. kojom mu despot \ura| Brankovi} potvr|uje ba{tine koje je imao za vlade despota Ste-
fana, up. St. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd 1912, 336.
Za pretpostavku da je crkva Radi~eva zadu`bina, A. Deroko, I. Zdravkovi}, Stare crkve kod Le-
penca, Melentije i Stala}a, Starinar I (1950) 224; A. Deroko, Monumentalna i dekorativna arhi-
tektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd 1953, 216; G. Tomi}, Crkva Sv. Stevana u Milentiji,
Arheolo{ki pregled (=AP) 2 (Beograd 1960) 165–166; ista, Milentija, ELU 3, 467. Za dosada{wa is-
traìvawa najstarije istorije manastira v. N. Katani}, Dekorativna kamena plastika moravske
{kole, Beograd 1988, 230–233.
109 Za ove ulomke fresaka v. G. Tomi}, Crkva Sv. Stevana u Milentiji, 168; ista, Milen-
tija — manastirski kompleks, AP 6 (1964) 136–137; ista, Milentija, 467; D. Milo{evi}, Moravska
Srbija — qudi i dela, 35, sl. 2–3; G. Tomi}, Jedna varijanta u okviru moravske {kole, Moravska
{kola, 250; ista, Milentija, op{tina Kraqevo — utvr|eni manastirski kompleks AP 18 (1976)
141, 142; ista, Milentija, LEJ 2, 332. U Narodnom muzeju u Beogradu ~uva se sedam ve}ih i pet malih
fragmenata zidnih slika. Na dva, jednom sa gorwim delom lica svetiteqa (br. 5297) i drugom sa
likom Bogorodice (br. 5685), moè se razaznati tretman koji podse}a na poneke slike u Resavi,
prvi ima srodnosti sa pojedinim od likova u severnoj pevnici, drugi sa nekima iz Uspewa, ali
se ne moè tvrditi da su dela ìvopisaca koji su radili za despota Stefana.
Ukoliko su ìvopisci koje su pozivali Lazarevi}i ve}inom bili iz ra-

dionica grada svetog Dimitrija, onda bi se i wihovo u~e{}e na ukra{avawu
zadu`bina srpskih vladara moglo posmatrati i kao neka vrsta ogledala stawa u
Solunu i wegovoj okolini. U te{ka vremena pred prvo osvajawe grada 1387, ka-
da su turske ~ete neprestano pretile tim krajevima,110 slikari koji su ulazili
u red darovitijih i obrazovanijih u svom vremenu dolazili su u dolinu Mora-
ve da rade za kneza Lazara. Nakon 1403, kada je drugi grad Carstva vra}en Rome-
jima, svakako je varo{ obuzeo talas novog poleta i nade, te su podizani i osli-
kavani novi hramovi i obnavqani i opravqani oni koje su Turci, po obi~aju, u
me|uvremenu prilagodili svojim verskim potrebama i koristili kao xami-
je,111 a tada su na sever Balkana odlazili ìvopisci skromnijih mogu}nosti i
znawa. Upravo u doba novih kriza, kada su zidine grada svetog Dimitrija opse-
dali turski odredi, kada se nisu podizala i ukra{avala ki}ena zdawa, ve} sve
ulagalo u odbranu a oni koji su mogli napu{tali osiroma{enu varo{, najdaro-
vitiji zografi ponovo su po~eli da odlaze u dràvu Lazarevi}a.
Ostvarewa slikara koji su radili za Lazarevi}e treba posmatrati u okvi-
ru {ireg balkanskog i isto~nohri{}anskog pejzaà od koga su danas preostali
jedino neznatni fragmenti kojima se, uz veliku opreznost, moè sklopiti samo
nepotpuna slika o raznorodnim estetskim tokovima i zahtevima epohe. Sku~e-
na srpska dràva bila je u to vreme prividno udaqena od pretwe s jugoistoka i
predstavqala je jednu od malobrojnih o~uvanih hri{}anskih celina na Balka-
nu koje su postepeno potpadale pod vlast Turaka. Ipak, u tim ostrvcima slobo-
de i daqe su podizani i ukra{avani hramovi, neretko skromnih razmera i
umetni~kih dometa, ali ponekad prili~nih dimenzija i visokih estetskih zah-
teva, kao {to upravo svedo~e zadu`bine vladara iz dinastije Lazarevi}a.
110 O te{kom stawu u Solunu i okolini u godinama koje su prethodile 1387. i o prvom pa-
du grada pod tursku vlast R. Radi}, Vreme Jovana V Paleologa (1332–1391), Beograd 1993,
423–426, 419–431.
111 Podatke o hramovima koji su tokom prve vladavine Osmanlija bili kori{}eni kao xa-
mije donosi Simeon Solunski, ali je wegovo izlagawe prili~no uop{teno i broj hramova, izgle-
da, preuveli~an, a da su ubrzo po oslobo|ewu grada vra}eni u kult svedo~e bele{ke Igwatija iz
Smolenska, koji je varo{ posetio 1405. godine, up. D. Balfour, Politico-Historical Works, 42, 113,
251–253.
Tatjana Starodubcev
PAINTERS OF THE ENDOWMENTS OF THE LAZAREVI] DYNASTY
Churches erected after the death of the last emperor of the Nemanji} dynasty
raise the question of the identity of the painters who worked for the rulers in the
north of the formerly vast state territory, namely in Ravanica, established by Prince
Lazar, in Ljubostinja, the memorial of Princess Milica, and in Resava, raised by Des-
pot Stefan.
The Ascension Church in Ravanica was adorned with paintings on three occa-
sions, the decoration being finally completed between 1384 and 1387. The dome
was decorated by a painter of modest talents, possibly a local craftsman (fig. 1). In
the second group were masters with apprentices educated in workshops in which the
adherence to the classicist ideal was demanded. The artistic treatment of three of
them is recognizable in the Church of Christ-Sophia, called Old Metropolis, in
Voden, today Edessa, painted between 1375 and 1385 (figs. 2–3, 4–5, 6–7). The
third group comprised only two artists, both of them trained in the workshops that
cherished the classical heritage, who seem to have taken part in the decoration of the
catholicon of the Monastery of Pantocrator on the Mount Athos, painted between
1360–1370 (figs. 9–10, 11–12). Judging by the few remaining frescoes in the
narthex, it was embellished by two painters who had a propensity to a somewhat
pronounced expressivity (figs. 14–15); it is possible that they joined the guild after
the completion of the work in Pantocrator Monastery.
The Dormition Church in Ljubostinja was not adorned by one single group of
painters, either. The dome and pendentives of the naos were decorated first, in the
eve of the Battle of Kosovo (1389), whereas the paintings of the church and the
narthex date from the time after the death of the founder, probably between 1406 and
1408. For the embellishment of the dome of her church, Princess Milica engaged a
moderately gifted painter (fig. 16) who wrote a few inscriptions in Greek; this may
be interpreted as an indication of his Byzantine origin. His work was interrupted and
his paintings were plastered over, and another group of painters created new frescoes
on this new layer. The few preserved paintings allow only for a partial identification
of the artistic hands of different painters. It may be assumed with some probability
that one whose works are preserved in the southern choir and in the lower zone of
the naos decorated the whole church with a colleague of his (figs. 17–18). The re-
maining frescoes in the lower registers of the narthex do not display any major di-
vergences which would point to different hands. They were probably made by the
painter Macarios, who signed his name in the narthex above the lunette of the door
leading into the naos (figs. 19–20). This painter is usually identified with the
homonymous monk, brother of the Metropolitan John, painter from Zrze. Comparing
the frescoes of Ljubostinja with the works of the hieromonk Macarios (figs. 21–24),
as well as the letters in their inscriptions (fig. 25), significant differences come to the
fore. Besides, the painter of Zrze signed his name in Serbian Church Slavonic, the
painter of Ljubostinja in Greek (fig. 26), and their titles are not identical, either, the
former being a hieromonk, the latter a priest. Therefore it can be assumed that
Ljubostinja was decorated by a group of painters lead by the Greek priest Macarios.
The Church of the Holy Trinity in Resava was adorned before its consecration
on the Pentecost of 1418. It was decorated by a group of painters who adjusted their
artistic treatments to one another and worked together and simultaneously all the
time, starting from the dome, so only those whose works can be easily distinguished
are mentioned here. The artistic hands of the most talented painter (fig. 27) and of
the least talented one (fig. 28) are easily recognizable. Two other painters of the
naos also belong to the gifted and well educated masters (figs. 29, 31). The apse of
the altar was decorated by two mediocre artists (figs. 33, 34), the pillars by a number
of painters who left it for the more experienced ones to paint some of the figures in
lower registers (fig. 35). The few preserved frescoes in the narthex are so damaged
that even their basic characteristics cannot be determined. The closest parallels to the
artistic treatment of the painters of Resava can be seen on the severely damaged fres-
coes of the Thessaloniki church now dedicated to the Prophet Elijah (figs. 29–30,
31–32), which have not been precisely dated yet. This church may have been erected
by one of the members of the Palaeologi family or someone from their close circle
after 1403 and before either the 1412 or the 1416 siege of Thessaloniki. It is proba-
ble that at least some of the painters, if not all the members of the guild, decorated
Despot Stefan's church.
The members of the Lazarevi} dynasty attached great importance to their se-
pulchral churches being decorated by the artists who belonged to the circles of the
most gifted and best educated painters of their time. The rulers of the weakened state
could not erect and decorate numerous endowments, so that it is only for those in-
tended to be their mausolea, probably also for the court churches in the capitals, that
they hired the most eminent artists of that time, mostly from Byzantium, probably
from the workshops of the town of St. Demetrius and its surroundings.
Sl. 1. Ravanica, kupola, prorok David, foto RZZSK

Sl. 2. Ravanica, naos, pravednik, foto RZZSK Sl. 3. Voden, Stara mitropolija, pravednik,
foto prema E. N. Tsigaridas-y
Sl. 4. Ravanica, naos, Hristos iz Isceqewa Sl. 5. Voden, Stara mitropolija, sveti
slepog, foto RZZSK Silvestar, foto prema E. N. Tsigaridas-y
Sl. 6. Ravanica, naos, jevan|elist Marko, Sl. 7. Voden, Stara mitropolija,

foto RZZSK jevan|elist Matej, foto prema E. N.
Sl. 8. Ravanica, naos, konha apside, foto RZZSK

Sl. 9. Ravanica, naos, sveti Aftonom, foto RZZSK
Sl. 10. Manastir Pantokrator, katolikon, sveti Atanasije Atonski, foto prema E. N. Tsigaridas-y
Sl. 11. Ravanica, naos, sveti \or|e, Sl. 12. Manastir Pantokrator, katolikon,
foto RZZSK sveti \or|e, foto prema E. N. Tsigaridas-y
Sl. 13. Ravanica, naos, sveti Nestor, deo haqine, foto T. Starodubcev
Sl. 14. Ravanica, priprata, Bogorodica sa malim Hristom, foto T. Starodubcev
Sl. 15. Ravanica, priprata, sveti Gerasim Jordanski, foto T. Starodubcev

Sl. 16. Qubostiwa, kupola, prorok Mihej, foto prema S. \uri}u

Sl. 17. Qubostiwa, naos, Isceqewe raslabqenog, foto prema S. \uri}u
Sl. 18. Qubostiwa, naos, arhan|eo Gavrilo, foto prema S. \uri}u

Sl. 19. Qubostiwa, priprata, Peti vaseqenski sabor, foto prema S. \uri}u
Sl. 20. Qubostiwa, priprata, arhijerej iz Petog vaseqenskog sabora, foto prema S. \uri}u
Sl. 21. Qubostiwa, priprata, Bogorodica Sl. 22. Jeromonah Makarije, Ikona
Zastupnica, foto prema S. \uri}u Bogorodice Pelagonitise iz Zrza, foto
prema G. Suboti}u
Sl. 23. Qubostiwa, priprata, Hristos sa Sl. 24. Pripisano jeromonahu Makariju,
portreta kneza Lazara i knegiwe Milice, Ikona Hrista Spasiteqa iz Deisisnog ~ina iz
foto prema S. \uri}u Zrza, foto prema V. J. \uri}u
Sl. 25. Slova natpisa na delima zografa Makarija (crna jeromonaha Makarija iz Zrza,
siva jereja Makarija u Qubostiwi)
Sl. 26. Potpisi slikara Makarija, gore Qubostiwa (prema S. \uri}u),

dole Zrze (prema G. Suboti}u)
Sl. 27. Resava, naos, prorok Avakum, foto prema B. Todi}u
Sl. 28. Resava, naos, Isceqewe k}eri Hananejkine, detaq, foto prema B. Todi}u
Sl. 29. Resava, naos, sveti ratnici, foto prema B. Todi}u
Sl. 30. Solun, Sveti Ilija, priprata, sveti monasi, foto prema Ch. Mauropoulou-Tsioumi
Sl. 31. Resava, naos, Parabola i bludnom sinu, foto prema B. Todi}u
Sl. 32. Solun, Sveti Ilija, priprata, Isceqewe mnogih, foto prema T. Papazotos-y
Sl. 33. Resava, naos, an|eo iz Pri~e{}a apostola, foto prema B. Todi}u
Sl. 34. Resava, naos, an|eo iz Pri~e{}a apostola, foto prema B. Todi}u
Sl. 35. Resava, naos, arhan|eo Mihailo, foto prema B. Todi}u

UDK 94:355Š(497.02)“07/09”
Bojana Krsmanovi}
POTENCIJAL FUNKCIJE DOMESTIKA SHOLA (VIII–X VEK)*
U spomen na profesora
Boìdara Ferjan~i}a
Tema rada odnosi se na razvoj funkcije domestika shola — najreprezenta-

tivnijeg predstavnika institucije vrhovne komande Carstva. U periodu 8–10. v.,
domestik shola pro{ao je ~etiri etape razvoja, u toku kojih je od najzna~ajnijeg
zapovednika prestoni~ke tagme shola postao vrhovni zapovednik vojske u pohodu,
pod ~ijom je komandnom vla{}u bila i prestoni~ka i provincijska vojska. Posle
reforme institucije vrhovne komande (druga polovina 10. v.) komandna vlast do-
mestika shola postepeno se ograni~ava, ne samo usled podele te funkcije ve} i
zbog ustanovqewa novih, ~iji nosioci raspolaù istom ili sli~nom komandnom
vla{}u (stratopedarh, stratilat). Ve} krajem 10. veka domestik shola gubi nepo-
sredno zapovedni{tvo nad elitnom tagmom shola, te wegova vojna vlast postaje
sli~na onoj koja je proisticala iz tzv. vanrednih ovla{}ewa.
Teoretski, {to se tokom vizantijske istorije neretko potvr|ivalo i u

praksi, car i avtokrator Romeja imao je i prerogative vrhovnog vojnog zapoved-
nika;1 no, bilo je uobi~ajeno da taj segment date mu vlasti prenosi — deli-
mi~no ili u potpunosti — na svoje podanike, ~ija su vojna ovla{}ewa, po pra-
vilu, bivala regulisana imenovawima na razli~ite funkcije. Najreprezenta-
tivnija od wih bila je, svakako, du`nost domestika shola, koji je vremenom po-
stao vrhovni zapovednik vizantijske vojske u odsustvu cara. No, pre nego {to
izloìm pojedine probleme vezane za razvoj funkcije domestika shola, i {ire
gledano — institucije vrhovne komande u periodu od 8–10. veka, zadràla bih
se u uvodnom delu na terminolo{kom definisawu vojnih ovla{}ewa. Ovo je
* Ovaj rad predstavqa deo {ireg istraìvawa o instituciji vrhovne komande u Vizantiji,
u periodu 8–11. veka. Prvi deo posve}en je razvoju funkcije domestika shola, dok se drugi, koji }e
biti {tampan u ZRVI 44, odnosi na problem sli~nosti i razlika akumulativne vojne vlasti dome-
stika shola, tematskih stratega i vanrednih funkcija monostratega i stratega avtokratora.
1 Leonis Imperatoris Tactica, PG 107, Constitutio IV, 7: dia to strathgon apantwn kurij
einai ton basilea.
394 Bojana Krsmanovi}
utoliko celishodnije jer upotreba odre|enih termina sugeri{e — vrednuju}i

ih — zna~aj du`nosti, odakle mogu proiza}i (i proizlaze) donekle suène
predstave o mogu}im na~inima organizacije — u ovom slu~aju — vrhovne ko-
mande Carstva.
Terminolo{ke (ne)preciznosti
Komentar u publikaciji pod nazivom œLes listes de preseance byzantines

des IXe et Xe sieclesŒ (Pariz 1972), u kojoj je priredio kriti~ko izdawe ~etiri
vizantijske slu`bene rang-liste — Taktikona Uspenskog (842–843), Filoteje-
vog klitorologiona (899), Taktikona Bene{evi~a (934–944) i Eskorijalskog
taktikona (971–975) — Ikonomidis je zapo~eo poznatim, ali neophodnim, obja-
{wewem da u Vizantiji dostojanstva nikada nisu bila nasledna; wih je dode-
qivao car i taj ~in predstavqao je manifestaciju bo`je voqe kojom je i sam
vladar do{ao na presto.2 Okolnost da su sva imenovawa na po~asna i stvarna
zvawa proizlazila iz careve voqe, opredelila je na~in funkcionisawa dràv-
nog aparata: budu}i da je po~ivao na principu, uslovno re~eno, izbornosti
funkcionera, vizantijski dràvni aparat pokazivao je veliki stepen prilago-
dqivosti. Pomenuta karakteristika dolazila je posebno do izraàja u organi-
zaciji vrhovne komande u Carstvu.
Fleksibilnost vizantijskog dràvnog aparata ogledala se, izme|u osta-
log, u ~iwenici da je postojalo nekoliko na~ina da se formalno reguli{e do-
dela vojnih ovla{}ewa. U literaturi se uobi~ajilo da se razlikuju dve osnov-
ne kategorije vizantijskih funkcija: tzv. zvani~ne i nezvani~ne.
Pod zvani~nim du`nostima podrazumevaju se one koje se navode u
rang-listama vizantijskih funkcionera, tj. taktikonima.3 Kada je re~ o vojnim
funkcijama, ovoj grupi nesporno pripadaju tematski stratezi, kao predstavni-
ci vojne vlasti u provincijama, i zapovednici tagmatskih jedinica, koje su pr-
vobitno bile sme{tene ili u prestonici ili u wenoj blizini. Sva ~etiri sa-
~uvana taktikona iz 9–10. stole}a, pokazuju da je na samom vrhu vojne hijerar-
hije bio strateg Anatolika, iza koga je neposredno sledio domestik shola, naj-
ugledniji oficir tagmatske vojske.
Kategoriji tzv. nezvani~nih funkcija pripadaju, jednostavno re~eno, du-
`nosti koje se ne nalaze u taktikonima. Tu grupu reprezentuju, pre svih, stra-
teg avtokrator i monostrateg.
Iz vi{e razloga vredi postaviti pitawe da li je pomenuta podela na zva-
ni~ne, odnosno nezvani~ne du`nosti terminolo{ki opravdana, posebno zbog to-
ga {to se tzv. nezvani~nim du`nostima odri~e vrednost tehni~kog termina, iz
~ega daqe proizlazi i vrednovawe zvani~nih, odnosno nezvani~nih funkcija.
2 Oikonomides, Listes 281–282.

Potencijal funkcije domestika shola (VIII–X vek) 395
Prvo, s obzirom na ~iwenicu da vizantijski taktikoni imaju jasno defi-

nisanu namenu — a re~ je o spisku carevih zvanica, koji }e prilikom gozbi zau-
zeti ona mesta u poretku (taxij) vizantijskih dostojanstvenika koja odgovaraju
zna~aju wihovih titula i funkcija4 — oni ne mogu u potpunosti ilustrovati
organizaciju vizantijskog dràvnog aparata i na~ine wegovog funkcionisawa.
Tako|e, treba imati u vidu da slu`bene rang-liste vuku korene jo{ iz ranovi-
zantijske epohe, te ih, izme|u ostalog, karakteri{e veliki stepen tradicio-
nalnosti; na osnovu wih ne mogu se a priori izvoditi zakqu~ci o stvarnom zna-
~aju neke funkcije, odnosno wenog nosioca.5
Ipak, bitno je razumeti da je preko du`nosti koje se navode u sa~uvanim
taktikonima, regulisana dràvna uprava u osnovnim sferama (vojnoj, sudskoj,
finansijskoj); te funkcije moèmo ozna~iti kao redovne: i pored toga {to su
poloàji koji pripadaju grupi tzv. zvani~nih du`nosti mogli u pojedinim
vremenima ostati upra`weni, oni su ipak bili predvi|eni — i kao takvi re-
dovno navo|eni u taktikonima — a mesto wihovih nosilaca bilo je jasno odre-
|eno u slu`benoj hijerarhiji.
Me|utim, imenovawe jedne li~nosti za, na primer, stratega avtokratora
ili monostratega po svojoj su{tini niti je nezvani~no, a jo{ mawe vaninsti-
tucionalno: (vojna) vlast pomenutih oficira tako|e je poticala od cara, kao i
u slu~aju svih dostojanstvenika spomenutih u taktikonima. Po{to su u pitawu
vanredna ovla{}ewa, nastala, kako se izrazio Ikonomidis, œde circonstanceŒ,6
ova grupa funkcionera nije ni mogla biti spomenuta u taktikonima: wihove
funkcije nisu bile predvi|ene, ve} su se aktivirale prema potrebi. Ali, sa-
svim je drugo pitawe da li se monostrategu, strategu avtokratoru i drugim
imenovawima iz kategorije vanrednih, moè odre}i vrednost tehni~kog termi-
na, samo zbog toga {to se ti funkcioneri ne spomiwu u rang-listama vladare-
vih potencijalnih zvanica.7 îwenica je da vizantijski pisci u mnogim slu-
~ajevima ozna~avaju osobu koja ima vlast glavnokomanduju}eg literarnim ter-
4 Detaqnije o zna~aju i zna~ewu taktikona Oikonomides, Listes 22–23, 27–29.

5 Prema Ikonomidisu, va`nost neke du`nosti ne predstavqa nu`no kriterijum na osnovu
koga }e ona dobiti mesto u slu`benoj rang-listi, Oikonomides, Listes 287–288.
6 Oikonomides, Listes 334; up., tako|e, Ahrweiler, Administration 57.
7 Ikonomidis pretpostavqa da vanredna ovla{}ewa poput monostratega ili stratega av-
tokratora nikada nisu imala tehni~ko zna~ewe ili sadràj; ova dostojanstva bila su ignorisana
od strane taktikona, a wihovi nosioci su, po mi{qewu istog autora, ve} imali mesto u zva-
ni~noj rang-listi, zahvaquju}i du`nosti koju su obavqali u trenutku kada su primili pomenuta
vanredna ovla{}ewa, Oikonomides, Listes 334. Me|utim, nije sporno da se ovla{}ewe monostrate-
ga ili stratega avtokratora dodequje li~nosti koja ve} ima svoje mesto u zvani~noj hijerarhiji
(re~ je, ipak, o najvi{im komandnim funkcijama i te{ko da }e se one dodeliti osobi koja do tada
nije imala nikakvu funkciju ili po~asno zvawe, dakle — definisano mesto u slu`benoj hijerar-
hiji), ve} da li funkcija vanrednog karaktera predstavqa jedinu du`nost koju neka li~nost oba-
vqa u odre|enom (po pravilu, ograni~enom) periodu. De{avalo se da se vanredno ovla{}ewe pri-
vremeno pripoji du`nosti koju jedan zvani~nik obavqa, isto kao {to postoje primeri kada ime-
novawe na vanrednu funkciju predstavqa jedinu dodeqenu du`nost. Treba, me|utim, re}i da ote-
àvaju}u okolnost u razlu~ivawu imenovawa vojnog karaktera predstavqaju ~esto protivre~ni
podaci vizantijskih pisaca, koji se odnose na terminolo{ko ozna~avawe vojnih du`nosti.
minima, te se u tom kontekstu u istorijama i hronikama mogu sresti i strateg,

monostrateg, arhont, stratilat, stratopedarh itd.8 U mnogim slu~ajevima ovi
termini nemaju tehni~ku vrednost (npr., upotreba re~i strateg za ozna~avawe
vojskovo|e, a ne vojno-civilnog namesnika teme). Isto tako, ~esto se nailazi na
literarni opis zvani~ne funkcije: prema Lavu \akonu, na primer, Ni}ifor
Foka bio je œkatarhont vojski istokaŒ (twn thj Anatolhj strateumatwn ka-
tarconta) a œtu vlast Romeji nazivaju domestik sholaŒ (Domestikon twn
scolwn Rwmaioi archn thn toiauthn epifhmizousin), dok je wegov brat Lav
imenovan (960) za œkatarhonta vojski EvropeŒ (twn thj Eurwphj stratiwtikwn
katalogwn katarconta) — œvlast koju Romeji zovu domestik zapadaŒ (Domesti-
kon dusewj Rwmaioi thn toiauthn archn onomazousi).9
Vrednost tehni~kog termina trebalo bi da proisti~e iz odre|enog i ja-
sno definisanog ovla{}ewa. Ako, dakle, postoji podatak o imenovawu Ni}i-
fora Foke Starog za œmonostratega zapadnih tema, Trakije i Makedonije i Ke-
falonije, Langobardije i KalabrijeŒ,10 re~ je o jasno definisanoj vojnoj vla-
sti, i te{ko da je na navedenom mestu termin monostrateg upotrebqen u lite-
rarnom zna~ewu: u pitawu je oficir ~ija je vojna vlast ne samo komandnog nego
i preciziranog akumulativnog karaktera. U istom smislu ilustrativan je i po-
datak Jovana Skilice o ovla{}ewima protovestijarija Lava, koji je od Vasili-
ja II (976–1025) dobio vlast (exousia ek basilewj) — œnalik tiranskoj i bez
obaveze da polaè nekom ra~unŒ (edoxe … isoturannon eilhfota archn kai
aneuqunon);11 œvlast da nagra|uje po~astima i bogatim darovima one koji mu
pri|uŒ (exousian econta timaij te probibazein kai dwroij kataploutizein touj
proscwrountaj); vlast œda bez kolebawa ~ini sve {to je dopu{teno caru da ra-
diŒ (panta adistaktwj poiein, osa exesti basilei);12 Jovan Zonara saèo je
Skili~ino obja{wewe ovla{}ewa protovestijarija Lava na slede}i na~in: po-
verena mu je œneograni~ena vlastŒ (akraton exousian) i œdobio je dozvolu da
~ini sve {to i carevi (moglo bi se re}i na jeziku Latina — ~ovek diktator)Œ
‰panta prattein osa kai basileusin aneitai adeian eilhfwj (eipen an tij tV
Latinwn fwnV ton andra diktatora)Š.13 Razume se, u pitawu su ovla{}ewa koja
8 Guilland, Recherches I, 380–404.

9 Diac. 7, 18. Zanimqiv je, tako|e, i primer iz De Vel. (XX 3), gde je domestik shola Ni}i-
for Foka Stari ozna~en literarnim izrazom twn strateumatwn dhmagwgoj (cf. Dagron, Trate 167).
10 G. Monachos-Muralt 757. Imenovawe Ni}ifora Foke datuje se u 885. Wegova titulatura
je pod sumwom, utoliko {to spisak œzapadnih temaŒ nije odgovaraju}i (mada na ovom mestu nije
re~ o administrativnim okruzima, nego o vojnim jedinicama), jer u to vreme status teme nemaju
ni Langobardije ni Kalabrija. Pomen stratega Langobardije poti~e tek iz 911; u po~etku, pod Va-
silijem Makedoncem, Langobardija je bila turma Kefalonije, a kasnije je stavqena pod vlast
drugih stratega; {to se Kalabrije ti~e, wen strateg spomiwe se u DAI (spis redigovan izme|u
948–952) i u jednom aktu iz 956, Oikonomides, Listes 75–76, 351–352, 356.
11 Re~ aneuqunoj zna~i neodgovoran; no, u politi~kom kontekstu re~ je o osobi koja nije
obavezna da na kraju svog mandata podnese izve{taj, euqunh. [to se ti~e upotrebe izraza tiran-
ski, wegovo zna~ewe je vi{e anti~ko: samovlastan, samodrà~ki, dakle, na ovom mestu nema ne-
gativnu konotaciju.
12 Scyl. 320.
13 Zon. III, 542.
odgovaraju sadràju funkcije stratega avtokratora, koju pod tim imenom nije-
dan od navedenih izvora nije spomenuo. Moè biti i da protovestijarije Lav
formalno nije ni dobio doti~nu funkciju, ali je dobio vlast, kojoj se ne moè
pore}i zvani~ni karakter: dodequje je car (exousia ek basilewj),14 a opis nad-
le`nosti wenog nosioca nije ni{ta mawe odre|en nego u slu~aju imenovawa za,
na primer, domestika shola.15 Pri tome, ne treba izgubiti iz vida da je posto-
jala odre|enija i zvani~nija forma dodeqivawa ovla{}ewa stratega avtokrato-
ra, o ~emu svedo~e podaci iz ne{to ranijeg perioda, koji se nalaze u Istoriji
Lava \akona: u dva navrata pisac govori o imenovawu Ni}ifora Foke za stra-
tega avtokratora. Prvi put je to u~inio car Roman II (959–963) i Foka je tom
prilikom (960) œizabran za stratega avtokratora u ratu protiv Kri}anaŒ
(autokratora strathgon thj proj touj Krhtaj machj keceirotonhken).16 Me-
|utim, drugi put je uz posredovawe patrijarha Polieukta progla{en za strate-
ga avtokratora pred sinklitom i od strane sinklita (aneipein autokratora
strathgon, i na drugom mestu: autokratora strathgon thj Asiaj touton anak-
hruxantej), ali se prethodno œstra{nim zakletvamaŒ (orkoij frikwdestatoij)
obavezao na vernost legitimnim naslednicima pokojnog Romana II, maloletnim
carevima Vasiliju II i Konstantinu VIII (963).17
Ipak, postojala je su{tinska razlika izme|u kategorije zvani~nih i ne-
zvani~nih funkcija, a ona se zasnivala na ~iwenici da su svakoj zvani~noj
funkciji, odnosno wenom nosiocu pripadali odre|eni pot~iweni funkcione-
ri.18 Filotej je u klitorologionu koji je sastavio nabrojao 60 dostojanstava iz
grupe axia dia logou, koja su dodeqivana tzv. kategoriji zvani~nika œs bra-
domŒ (oi barbatoi);19 oni su se nalazili na ~elu dràvnog aparata — u presto-
nici ili provinciji — i preko wih je vladar regulisao celokupnu dràvnu
civilnu i vojnu upravu.20 Iz tih funkcija je proizlazila vlast nad jasno odre-
|enim pot~iwenim funkcionerima, koji su, tako|e, imali definisano mesto u
slu`benoj hijerarhiji (te se, shodno tome, i oni navode u taktikonima). Jedno-
stavnije re~eno, sastavni deo funkcije jednog tematskog stratega, kao i zapo-
14 Scyl. 320.
15 Pomenuta vanredna ovla{}ewa protovestijarije Lav dobio je radi gu{ewa pobune Varde
Sklira (976–979); me|utim, 977. pretrpeo je poraz u sukobu sa pobuwenikom i bio je zarobqen. Na-
kon toga, car je imenovao Vardu Foku za domestika shola istoka koji je, u tom svojstvu, œu carevo
imeŒ delio œpo~astiŒ i œdobro~instvaŒ onima koji su mu se pridruìli, Scyl. 324–325. Wegova
ovla{}ewa bila su, prema tome, sli~na ili ista kao ona, vanrednog karaktera, dodeqena Lavu.
16 Diac. 7. Prema drugim izvorima, rat za Krit vodio je kao domestik shola, Theoph. Cont.
473–481; Sym. Mag. 758–760.
17 Diac. 34.
18 Na tu razliku ukazuju tri sa~uvana taktikona 9–10. veka (TU, FK, TB), ali ne i ~etvrti
— Taktikon Eskorijala.
19 Kao {to je poznato, u Vizantiji su postojale dve kategorije zvani~nika: œqudi s bra-
domŒ i oni bez brade, tj. evnusi.
20 Pored dostojanstava iz grupe axia dia logou, u Vizantiji su postojala i ona iz grupe
axia dia brabeiwn koju su, ve}inom, predstavqale po~asne titule. Filotej je izdvojio i dostojan-
stava iz grupe axia dia logou koja su bila rezervisana za evnuhe, ali su neka od wih, vremenom,
postala pristupa~na i zvani~nicima œs bradomŒ, Oikonomides, Listes 101–103; 125–135; 282.
vednika tagmatskih jedinica, bili su du`nosti i ~inovi niìh, wima pot~i-

wenih oficira. Iz taktikona se, na primer, jasno vidi koji su oficiri bili
pot~iweni strategu Anatolika, Armenijaka, ili koji predstavqaju {tab dome-
stika shola, odnosno drungarija flote itd.21
Takva jasno definisana i odre|ena hijerarhijska razvrstanost ovla{}e-
wa koja su proisticala iz zvani~nih vojnih funkcija najvi{eg ranga (tematski
stratezi i tagmatski zapovednici) nisu, me|utim, proizlazila i iz vanrednih
imenovawa. To, razume se, ne zna~i da jedan strateg avtokrator ili monostrateg
nije imao svoje pot~iwene. Oni su pod svojim zapovedni{tvom imali vojne
funkcionere poznate iz slu`benih rang-lista, ali je wihovo u~e{}e u pohodu
zavisilo od trenutnih okolnosti, potreba i mogu}nosti.22
Car i avtokrator Romeja: intervencije u domenu zvani~nog

i nezvani~nog
Budu}i da su sva imenovawa na po~asna i stvarna zvawa proizlazila iz

careve voqe, razumqivo je da je vladar imao mogu}nost da interveni{e u slu-
`benoj, odnosno zvani~noj rang-listi funkcionera (a uzima se da wu oli~avaju
sa~uvani taktikoni23), {to je, uostalom, u nekoliko navrata ekplicitno potvr-
|eno i od strane narativnih izvora.24 Zbog toga je poredak uspostavqen me|u
vizantijskim dostojanstvima bio podloàn promenama — bilo tako {to su ne-
ka vremenom izgubila ili dobila na zna~aju, ili tako {to je vladar uvo|ewem
21 Filotej je detaqno klasifikovao pot~iwene funkcionere koji pripadaju najvi{im

vojnim i civilnim funkcionerima Carstva, Oikonomides, Listes 109–125.
22 U vreme kada se domestik shola afirmisao kao vrhovni zapovednik vojske u pohodu (v.
daqe tekst), wegova komandna vlast protezala se i nad provincijskim, tematskim, a docnije i tag-
matskim, jedinicima; u tom slu~aju, jednako kao i kod vanrednih imenovawa, pot~iweni provin-
cijski oficiri domestika shola nisu bili definisani, jer je izbor trupa nad kojima je dobijao
zapovedni{tvo tako|e zavisio od trenutnih okolnosti.
23 Od ~etiri sa~uvane rang-liste vizantijskih dostojanstvenika, poverewe uliva jedino
Filotejev klitorologion. Re~ je o dokumentu koji je doti~ni Filotej, ceremonijal majstor (arti-
klin) sastavio da bi svojim zbuwenim prijateqima objasnio po kom principu funkcioni{e slo-
èni dvorski ceremonijal, Oikonomides, Listes 81–85. [to se ti~e Taktikona Uspenskog, Bene{e-
vi~a, a posebno Eskorijalskog — veliko je pitawe u kojoj meri oni predstavqaju zvani~ne i dovr-
{ene rang-liste.
24 O novoj tituli ili funkciji saznaje se iz taktikona ili pak tako {to ona po~ne da se
spomiwe u narativnim izvorima; me|utim, ponekad vizantijski pisci ekspliciraju koji je car
ustanovio novu titulu/du`nost i ko je bio wen prvi nosilac, na osnovu ~ega se moè zakqu~iti i
{iri kontekst koji je prethodio i sledio tom doga|aju. Na primer, izvori spomiwu osnivawe do-
stojanstva vasileopatora, {to u prevodu zna~i œcarev otacŒ: ovo dostojanstvo, koje je œsam smi-
slioŒ (autoj kainourghsaj to onoma), Lav VI dodelio je Stilijanu Zaucesu (888–889), Theoph.
Cont. 701 (Sym. Mag.); 357; isti podatak donosi i Filotej, koji listu od 60 dostojanstava iz gru-
pe axia dia logou zapo~iwe re~ima: Kai prwth men kai megisth h tou basileopatoroj para Le-
ontoj tou filocristou hmwn basilewj ekfwnhqeisa axia, Oikonomides, Listes 101. O datovawu
ustanovqewa dostojanstva v. V. Grumel, Chronologie des evenements du regne de Leon VI (886–912),
EO 35 (1936) 36–41. Ili, Ni}ifor II Foka je, po dolasku na vlast, novostvoreno dostojanstvo
proedra dodelio evnuhu Vasiliju Lakapinu, nagradiv{i ga tako za pomo} koju mu je pruìo pri-
likom preuzimawa Carstva, Scyl. 284.
nove funkcije ili titule fakti~ki unosio izmene u do wegovog doba postoje-
}em slu`benom hijerarhijskom redosledu — o ~emu svedo~e sa~uvani taktikoni
i razli~iti podaci koje oni donose.25
Ako postoji mogu}nost da vladar fakti~ki interveni{e u slu`benoj, od-
nosno zvani~noj rang-listi funkcionera, onda se vredi zamisliti nad pita-
wem na koje na~ine careva voqa uti~e na funkcionisawe dràvnog aparata u
onom delu koji bi se samo, razume se, uslovno mogao determinisati kao nezva-
ni~an. U tom smislu, dodeqivawe vojnih ovla{}ewa (a ovde je o tome re~) pre-
ko kategorije tzv. nezvani~nih ili vanrednih funkcija svakako predstavqa je-
dan od uo~qivijih na~ina na koji je vladar zaobilazio postoje}u zvani~nu hi-
jerarhiju. Me|utim, zanimqiviji su primeri wegovog, ne tako o~iglednog, me-
{awa u ovla{}ewa ve} imenovanih funkcionera, koji se nalaze na du`nostima
poznatim iz sa~uvanih taktikona. Na primer, car je imao mogu}nost da privre-
meno pridoda vojnu vlast (bez imenovawa na adekvatnu du`nost) dostojanstve-
niku ~ija funkcija uop{te ne pripada vojnim. U izvorima se u nekoliko navra-
ta kao glavnokomanduju}i u pohodu spomiwe logotet droma,26 funkcioner cen-
tralne administracije, ~ija su se ovla{}ewa, ukratko re~eno, odnosila na ru-
kovo|ewe po{tanskom slu`bom, koordinirawe nad diplomatskim aktivnosti-
ma, kao i na obaveze vezane za funcionisawe policijske slu`be.27 Tako|e, ne-
retko se sa vojnom vla{}u vrhovnog zapovednika spomiwu i evnusi, ~ije funk-
cije pripadaju posebnoj kategoriji vezanoj za li~nu slu`bu kod vladara; ti ev-
nusi-funkcioneri ne navode se u zvani~nim rang-listama jer predstavqaju ca-
reve li~ne pomo}nike a ne zvanice. Najreprezentativnija dostojanstva ove gru-
pe su parakimomen — na~elnik careve lo`nice, i protovestijarije, kome bi
glavna briga trebalo da bude {ta }e, kako i kada car da obu~e.28 U izvorima se
kao predvodnici pohoda spomiwu evnusi iz carske palate, a da pri tome nije
precizirano da li su uz vojna ovla{}ewa dobili i odgovaraju}e imenovawe na
neku od vojnih funkcija. Dok iz ranije navedenog podatka o protovestijariju
Lavu znamo da je dobio ovla{}ewa karakteristi~na za funkciju stratega avto-

26 Recimo, u vreme samostalne Irinine vlade (797–802), veliki uticaj imao je logotet
droma, Stavrakije, koji je predvodio ekspediciju protiv Slovena, nastawenih u oblasti oko So-
luna, severne Gr~ke i Peloponeza, Theoph. 456–457; cf. N. Oikonomides, A Note on the Campaign of
Staurakios in the Peloponnese (783/4), ZRVI 38 (1999/2000) 61–66. U vreme maloletstva Mihaila III,
pod regenstvom wegove majke Teodore (842–856), dràvnim poslovima rukovodio je logotet droma
Teoktist (ubijen 855), koji je, izme|u ostalog, predvodio i jednu ekspediciju na Krit (843), kao i
pohod protiv Arabqana u Kapadokiji (844), Vasiliev, Byzance et les Arabes 194–198. Tako|e, logo-
tet droma iz vremena Ni}ifora Foke, kuropalat Lav Foka, u~estvovao je, kao zapovednik jednog
dela vojske, u pohodu protiv Tarsa, 965 (Scyl. 269).
27 Slikovito obja{wewe funkcije logoteta droma dao je Jovan Zonara: Ni}ifor II Foka je
Jovanu Cimiskiju uskratio vojnu vlast i dao mu civilnu, odrediv{i ga za logoteta droma (thj
stratiwtikhj archj pausaj auton eij politikhn metatiqhsi, logoqethn tou dromou proceirisame-
noj), Zon. 516. Detaqnije o ovla{}ewima logoteta droma D. A. Miller, The Logothete of the Drome
in the Middle Byzantine Period, Byz. 36/2 (1966) 438–470; R. Guilland, Les logothetes. Etudes sur l’hi-
stoire administrative de l’Empire byzantin, REB 29 (1971) 31–70; Oikonomides, Listes 311–312.
28 O funkcijama evnuha iz palate v. detaqnije Guilland, Recherches I, 198–241; Oikonomi-
des, Listes 305–307.
kratora (mada, podse}am, ni u tom slu~aju nismo sasvim sigurni da li je usle-

dilo zvani~no imenovawe ili je samo re~ o dodeli ovla{}ewa), u drugim pri-
merima vojnih aktivnosti dostojanstvenika pomenute kategorije ne raspolaè-
mo ni indicijama o eventualnoj prate}oj funkciji. Tako se parakimomen Vasi-
lije Lakapin pojavquje u samostalnoj ulozi glavnokomaduju}eg u pohodu pro-
tiv Saif ad-Daula (958), a izvor ga ozna~ava jednostavno kao patrikija i para-
kimomena;29 kasnije, pod Jovanom I Cimiskijem (969–976), u~estvova}e u poho-
du na Veliki Preslav 971, kao predvodnik jednog dela vojske, a izvori }e ga
opet prepoznavati po tada{woj tituli proedra i funkciji parakimomena.30
Razume se, moè biti da izvor pre}utkuje funkciju preko koje je u ovakvim i
sli~nim slu~ajevima data vojna vlast, ali {ta ako takve funkcije nema, ve} je
samo od vladara pridodata privremena vojna vlast?
Nepodudarnost vlasti i funkcije

Iako sumarno razmotreni, navedeni primeri pokazuju da treba razlikova-
ti dodelu (vojnih) ovla{}ewa, tj. vlasti (arch, exousia), od imenovawa na od-
re|enu (i adekvatnu vojnu) funkciju, zvani~nog ili nezvani~nog karaktera. Vi-
zantijska praksa pokazuje u tom domenu veliki stepen fleksibilnosti, koja, ka-
ko je re~eno, proisti~e iz ~iwenice da dodeqivawe ovla{}ewa, po~asnih do-
stojanstava i funkcija zavisi od vladareve voqe. Otuda vojna vlast u brojnim
slu~ajevima nije nu`no proisticala iz vojne funkcije, iako bi se takva podu-
darnost mogla smatrati uobi~ajenijom praksom.
Kada je u pitawu vrhovna vojna komanda, mogu se razlu~iti bar tri na~i-
na koja su primewevana u wenom organizovawu:
1) dodela vojne vlasti preko kategorije tzv. zvani~nih vojnih funkcija;
2) dodela vanrednih vojnih ovla{}ewa (imenovawe za stratega avtokra-
tora ili monostratega);
3) pridodavawe i vojne vlasti zvani~niku ~ija (zvani~na) funcija ne
pripada kategoriji vojnih.
Tako|e, u okviru navedenih mogu}nosti vizantijska praksa pokazuje do-
datnu raznovrsnost, koja je bila uslovqena razvojem odre|enih funkcija, pro-
menama u vojnoj organizaciji, kao i tuma~ewem ovla{}ewa koja proisti~u iz
pojedinih vojnih du`nosti. Pomenuta raznovrsnost u na~inima organizacije
vrhovne vojne komande su{tinski je proisticala iz wene osnovne karakteri-
stike, a to je akumulativna vojna vlast. Jednostavno re~eno, bez akumulativne
vojne vlasti nema ni govora o vrhovnoj vojnoj komandi. To je osnovni kriteri-
jum na osnovu kojeg se jednoj funkciji ili ovla{}ewu pripisivao komandni
29 Teofanov Nastavqa~ jednostavno saop{tava da je Konstantin VII poslao patrikija i

parakimomena Vasilija œsa ekspedicijom, velikom vojskom i mno{tvom naoruàwaŒ, Theoph.
Cont. 461.
30 Diac. 132; Scyl. 296.
karakter, ili preciznije — stepen komandne vlasti. Akumulativna vojna vlast

ispoqavala se na vi{e na~ina, o ~emu postoje vrlo ilustrativni podaci u iz-
vorima. Iako }e neki primeri biti razmatrani daqe u tekstu (pre svega oni
koji se odnose na domestika shola), ovom prilikom bih se ukratko osvrnula na
one koji pokazuju {ta se podrazumeva pod izrazom akumulativna vojna vlast i
koji problemi iz wih proisti~u.
Akumulativna vojna vlast mogla je biti zasnovana na komandovawu razli-
~itim rodovima vojske, te je u tom smislu ilustrativno obja{wewe koje Jovan
Zonara daje za funkciju monostratega: pantwn twn ippikwn kai pezwn strateu-
matwn strathgon monwtaton.31 Ili, mogla je podrazumevati komandnu vlast
nad vojskama koje su poticale iz razli~itih oblasti ili tema. Ve} je spomenu-
ta titulatura Ni}ifora Foke Starog, œmonostratega zapadnih tema, Trakije i
Makedonije i Kefalonije, Langobardije i KalabrijeŒ, ~ija je vojna vlast regu-
lisana vanrednom funkcijom monostratega. Mnogo su, me|utim, zanimqiviji
primeri akumulativne vlasti jednog tematskog stratega, koji govore o privre-
menom pro{irewu wegovih komandnih ovla{}ewa na vojske iz drugih tema,
pri ~emu je wegova pro{irena vojna vlast, formalno gledano, i daqe po~ivala
na funkciji stratega sasvim odre|ene (jedne) teme. Ti primeri su raznovrsni,
ali zbog ~este nepreciznosti izvora, izazivaju i mnogo nedoumica.32 Objedi-
wavawe komande nad tagmatskom i tematskom vojskom, tako|e predstavqa vid
akumulativne vojne vlasti (karakteristika koja se, kako }e se videti daqe iz
teksta, pripisuje domestiku shola). Kritska ekspedicija koju je 960/961. pred-
vodio Ni}ifor Foka, u svojstvu stratega avtokratora ili pak domestika sho-
la,33 pokazala je da se pod wegovom komandom nalazi pe{adija i kowica, temat-
ska i tagmatska vojska sa svojim zapovednicima, ali i flota.
Potencijal funkcije: primer domestika shola

Tuma~ewe koliko funkcije (bilo zvani~ne bilo nezvani~ne) toliko i
vlasti koja iz we proisti~e predstavqalo je posledicu vladareve odluke i we-
31 Zon. III, 235.

32 O akumulativnoj vlasti tematskog stratega bi}e vi{e re~i u ZRVI 44, ali ilustracije
radi navela bih slu~aj imenovawa Stefana Maksentija koji je u vreme Vasilija I imenovan za
œstratega vojski u LangobardijiŒ i poslat u ju`nu Italiju œsa Tra~anima i Makedoncima, oda-
branim Harsijanitima i Kapado~animaŒ (Theoph. Cont. 312; Scyl. 160; cf. Falkenhausen, Untersuch-
ungen 74–75). Na prvi pogled pomislilo bi se da je Maksentije postavqen za stratega Langobar-
dije i da su mu pritom dodate pomo}ne jedinice iz drugih tema; me|utim, u vreme o kojem je re~
(882/3–885) nije postojala tema Langobardija, te je na ovom mestu re~ o naknadnoj interpretaciji
wegove funkcije (v. Oikonomides, Listes 75–76; 351–352), koja je, tako|e, na svoj na~in indikativ-
na za problem akumulativne komandne vlasti tematskog stratega.
33 Prema jednim izvorima, Ni}ifor Foka predvodio je kritsku ekspediciju u svojstvu
domestika shola (Theoph. Cont. 473–481; Sym. Mag. 758–760), dok je prema Lavu \akonu bio stra-
teg avtokrator u ratu protiv Kri}ana (Diac. 7). Prema Dagron, Trate 153 i Cheynet, Phocas 313,
Ni}ifor Foka predvodio je kritsku ekspediciju u svojstvu domestika shola zapada, a privreme-
no je bratu Lavu ostavio poloàj domestika istoka.
govih intervencija u na~inu na koji }e biti regulisano funkcionisawe dr-

àvnog aparata. U nemalom broju slu~ajeva moè se konstatovati da wegovom
voqom tzv. zvani~ne funkcije — iz kojih, za razliku od vanrednih, tj. nezva-
ni~nih, ipak proizlaze tradicionalno definisana ovla{}ewa — prerastaju
svoj osnovni sadràj. Moglo bi se re}i da svaka od funkcija, navedenih u vi-
zantijskim taktikonima, ima odre|eni potencijal, koji u potpunosti moè bi-
ti ostvaren ukoliko se vladar za to pobrine, tako {to }e nekom zvani~niku do-
deliti vi{e vlasti nego {to bi bilo uobi~ajeno za du`nost na kojoj se nalazi.
Proces razvoja neke funcije moè se tuma~iti promenom wenog primar-
nog, odnosno prvobitnog sadràja: ukidawe ili ograni~avawe ovla{}ewa koja
su iz we proisticala imalo je za posledicu da pojedine du`nosti vremenom
prerastu u po~asna zvawa ({to je, u neku ruku, bila sudbina ako ne svih a ono
ve}ine vizantijskih funkcija); s druge strane, izmena ili pro{irivawe ovla-
{}ewa postepeno je vodilo slabqewu, odnosno ja~awu neke du`nosti u pogledu
vlasti koju donosi. Na koji na~in se ispuwava potencijal neke funkcije sa-
svim dobro ilustruje primer domestika shola.
Kako je domestik shola vremenom postao najreprezentativnija (zvani~na)
du`nost vizantijske vojne hijerarhije, preko razvoja te funkcije moè se u do-
brom delu pratiti i istorija institucije vrhovne komande u Carstvu.34 U peri-
odu od dva stole}a, koliko je proteklo od prvog pomena domestika shola kao ne-
zavisnog oficira (767/8) do reforme vrhovne vojne komande, okon~ane pod Jova-
nom I Cimiskijem, koja je svoj odraz na{la u Taktikonu Eskorijala (971–975),
mogu se izdvojiti ~etiri va`nije etape u razvoju funkcije domestika shola.
I. Period prevlasti tematskih stratega

Uslovno re~eno, prva etapa u razvoju funkcije domestika shola moè se
pratiti od vlade Konstantina V (741–775) do dolaska na vlast amorijske dina-
stije (820).
Gledano sa stanovi{ta organizacije vrhovne komande u Carstvu, taj period
odlikuje prevlast tematskih stratega, a pre svega, stratega Anatolika, ~ija je
presti`nost po~ivala na ~iwenici da se nalazio na ~elu teme koja je predsta-
vqala zna~ajnu vojnu bazu velikog potencijala.35 U svojoj najranijoj istoriji,
stratezi ove teme nisu predvodili samo pohode na isto~noj granici, ve} su se
me{ali i u dinasti~ke sukobe u Carstvu, koriste}i trupe koje su imali pod svo-
34 O poreklu funkcije i wenoj genezi v. J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the
Ninth Century, London 1911, 49–57; Guilland, Institutions I, 426–468; Ahrweiler, Administration
55–58; Oikonomides, Listes 329–330; Kuhn, Armee 73–92.
35 Strateg Anatolika posvedo~en je prvi put 669. godine; De Them. 60–63; 114–117 (Pertu-
si); up. Oikonomides, Listes 348. Prema De Cer. I, 696, u vreme Lava VI (886–912), stratezi Anatoli-
ka, Armenijaka i Trakesijanaca bili su najboqe pla}eni me|u svojim kolegama (plata im je izno-
sila 40 funti zlata). O zna~aju stratega Anatolika za odbranu vizantijske isto~ne granice Da-
gron, Traite 241; za pregled istorije teme v. Vlisidu, Mikra Asia 69–111. O podacima vezanim za
broj~anu vrednost tematskih vojski v. nap. 40.
jom komandom i za sticawe carske vlasti.36 Me|utim, dru{tveni uticaj stratega

Anatolika nije bio jednak u svim vremenima. Iako je wegov rang u vizantijskoj
slu`benoj hijerarhiji, bar sude}i po sa~uvanim taktikonima 9–10. veka, bio ne-
promenqiv,37 treba ipak re}i da se wegov zna~aj kao vojnog zapovednika mewao,
te da je prednost koja mu je u zvani~nim rang-listama davana nad predstavnicima
vojne hijerarhije vi{e bila izraz po{tovawa tradicije nego realnog stawa stva-
ri. Mogu}e je da je kao tematski namesnik strateg Anatolika zadrào prvenstvo
u odnosu na ostale svoje kolege, ali izvori su jasno pokazali da je vremenom iz-
gubio prvobitnu prednost koju je imao u odnosu na domestika shola. Formalni
pokazateq novog poretka uspostavqenog izme|u te dve du`nosti razli~itog ka-
raktera — jedna je, naime, vojno-namesni~ka a druga komandna — bi}e vezan za re-
dosled stupweva koji }e se prolaziti prilikom hijerarhijskog uzdizawa, dok }e
se su{tinski odnositi na prirodu komandne vlasti pomenutih oficira.
Prvi podatak o domestiku shola — kao visokom i nezavisnom oficiru vi-
zantijske vojske — poti~e iz 767/8, iz vremena vlade Konstantina V (741–775),
cara ikonoborca, predstavnika dinastije ~iji je rodona~elnik dospeo do presto-
la sa poloàja stratega Anatolika. Sve do dolaska Amorijaca na vlast (820) po-
daci o aktivnostima domestika shola pokazuju da je re~ o uticajnim i uglednim
li~nostima, bliskim vladaru i dvoru, ~ija se imena vezuju vi{e za unutra{we
sukobe, verske i dinasti~ke,38 nego za ratne pohode, u kojima dominantnu ulogu
imaju tematski stratezi. Tako je, na primer, Konstantin V, na vest o arabqanskoj
opsadi tvr|ave Sike (770), naredio stratezima Anatolika, Vukelarija i Armeni-
jaka, da im se suprotstave;39 wegov sin Lav IV (775–780) mobilisao je 778. vojsku
od 100 000 qudi, pod komandom stratega Trakesijanaca, Anatolika, Vukelarija,
36 Prema Vlisidu, Mikra Asia 69, 71–76, u periodu tzv. prve faze u istoriji teme Anato-
lika, koja po~iwe 669. godinom (spomen prvog stratega) a okon~ava se dolaskom na presto Mihai-
la II Amorijca (820–829), trojica stratega Anatolika uspela su da se domognu carske krune, Leon-
tije (695–698), zahvaquju}i dvorskoj zaveri, dok su se Lav III (717–741) i Lav V Jermenin
(813–820), direktno posluìli anatolskim trupama koje su imali pod svojom komandom. Me|u-
tim, za razliku od posledwe dvojice, Leontije je neposredno pre dolaska na vlast postavqen za
stratega teme Helade, po{to je prethodno proveo tri godine u zatvoru (Theoph. 368).
37 U sve ~etiri spomenute rang-liste strateg Anatolika zadrào je prvenstvo ne samo u
poretku tematskih namesnika ve} i u odnosu na nosioce vojno-komandnih funkcija. To je posebno
interesantno u slu~aju TE, gde je strategu Anatolika data prednost u odnosu na pet najvi{ih ko-
mandnih funkcija (domestik istoka i zapada, stratopedarh istoka i zapada, i stratilat) i sedmo-
rice funkcionera u rangu duke/katepana, Oikonomides, Listes 263. Tradicionalna prednost stra-
tega Anatolika nije po~ivala samo na vojnom potencijalu koji je imala ova tema, ve} i na ~iweni-
ci da su wene granice obuhvatale centralni deo Male Azije, teritoriju koja je bila od vitalnog
interesa za Carstvo.
38 U vreme Konstantina V poloàj domestika shola pripao je patrikiju Antoniju, koji se
spomiwe kao carev pristalica u borbi protiv ikonofila (Theoph. 442). Neposredno pred svrga-
vawe i oslepqewe Konstantina VI (780–797) bio je aktivan patrikije i domestik shola Vardani-
je, kome je, uz komesa Opsikija, povereno hap{ewe Platona, igumana manastira Sakudiona (ibid.
470–471). U vreme Irine (797–802) spomiwe se kao patrikije i domestik shola Nikita, koji je
podrào evnuha Aetija u sukobu sa logotetom droma, Stavrakijem, a kasnije se pridruìo prista-
licama budu}eg cara Ni}ifora I (ibid. 474, 476). Up. Guilland, Recherches I, 435–436; za dopunu
prosopografske liste v. Kuhn, Armee 74.
39 Theoph. 445.
Armenijaka i Opsikija, i poslao je protiv Germanikeje u Siriji.40 Izvor nije

precizirao ko je u navedenim pohodima imao ulogu glavnokomanduju}eg, te ostaje
otvoreno pitawe da li je u ovim i sli~nim slu~ajevima prednost davana nekom
od tematskih stratega — mo`da onom koji je prvi naveden?41 Takva interpreta-
cija omogu}ila bi da se jasnije defini{e komandna vlast tematskih stratega,
koja je potencijalno imala privremeni akumulativni karakter.
O u~e{}u domestika shola u ratnim pohodima svedo~i podatak iz vreme-
na vlade Konstantina VI (780–797) i Irine: prema Teofanu, carica je, 781/2,
poslala Antonija, œdomestika shola sa tagmamaŒ (ton domestikon sun toij tag-
masin) na Vani, ali se wegova uloga u pomenutim operacijama na istoku, koje
su bile {ireg obima, svodila, izgleda, na sadejstvovawe sa tematskim stratezi-
ma (Trakesijanaca i Vukelarija) i drugim vojnim zapovednicima (me|u kojima
se spomiwu logotet droma Stavrakije i magistar Petar).42
Me|utim, treba skrenuti pa`wu da Teofan na ovom mestu navodi dome-
stika shola kao zapovednika œtagmiŒ, a ne, kako bi se o~ekivalo, tagme twn
scolwn. U ne{to poznijem vremenu, upotreba mnoìne bila bi razumqiva,
utoliko {to bi se dala objasniti ~iwenicom da se komandna vlast domestika
shola, kao najuglednijeg prestoni~kog oficira, protezala po potrebi i na
preostale tri prestoni~ke tagme. One su u izvorima ozna~avane izrazom ta
basilika tagmata ili ta tessara basilika tagmata.43 Wihovi zapovednici
bili su domestik ekskubita, drungarije vigle (ili tou ariqmou) i domestik
hikanata. Domestik ekskubita se pod tim imenom pojavquje 765, dakle pre po-
hoda koji je predvodio domestik shola Antonije; me|utim, pomeni dvojice
ostalih poti~u iz vremena posle 781/782: drungarije vigle (ili tou ariqmou)
iz 791, a domestik hikanata povezan je sa tagmom koju je 809. osnovao Ni}ifor
I (802–811).44 Ukoliko Teofan (hroni~ar koji je ìveo u drugoj polovini 8. i
po~etkom 9. veka45) nije anticipirao situaciju uobi~ajenu za wegovo doba (da
je domestik shola mogao pod svojim zapovedni{tvom imati ~etiri carske tag-
me), onda bi upotreba mnoìne u wegovoj Hronici ukazala na zakqu~ak da je
Antonije u pohodu iz 781/782. imao komandu nad tagmom shola i tagmom eks-
kubita; odatle bi daqe sledilo da je komandna vlast domestika shola prema
40 Theoph. 451. Navedeni broj vojnika je, svakako, preteran. Prema W. Treadgold, Byzantine
States Finances in the Eighth and Ninth Centuries, New York 1982, 107, oko 842. godine tema Anato-
lika raspolagala je sa 15 000 vojnika, Trakesijanaca — 10 000, Vukelarija — 8 000, Armenijaka —
9 000, a Opsikija — 6 000, {to ukupno iznosi 48 000 vojnika; cf. Cheynet, Effectifs 321.
41 R. J. Lilie, Die byzantinische Reaktion auf die Ausbreitung der Araber. Studien zur Struktur-
wandlung des byzantinischen Staates im 7. und 8. Jhd., Munchen 1976, 167, pretpostavqa da je 778.
vrhovno zapovedni{tvo pripalo Mihailu Lahanodrakonu, tada{wem strategu Trakesijanaca; up.
Vlisidu, Mikra Asia 207 i n. 46.
42 Theoph. 456.
43 Theoph. Cont. 15, 181; Scyl. 76.
44 Ina~e, svi prestoni~ki tagmatski zapovednici imali su svoje podre|ene oficire, koji
se spomiwu u sa~uvanim taktikonima, detaqnije Oikonomides, Listes 330–332.
45 Postoji mi{qewe da je Teofan priredio a ne napisao hroniku koja mu se pripisuje, C.
Mango, Who wrote the Chronicle of Theophanes?, ZRVI 18 (1978) 9–17.
potrebi pro{irivana i na druge dve prestoni~ke jedinice, koje su osnovane u

me|uvremenu.46 Utoliko bi bila razumqivija velika razlika u rangu koji je
domestik shola zauzimao u zvani~noj slu`benoj hijerarhiji u odnosu na svoje
kolege — zapovednike preostale tri prestoni~ke tagme: dok je zapovednik
shola ustupao jedino pred strategom Anatolika, domestik ekskubita, drunga-
rije vigle (ili tou ariqmou) i domestik hikanata imali su mnogo niè mesto
i navo|eni su u taktikonima tek nakon tematskih stratega;47 izuzetak me|u
wima predstavqao je domestik ekskubita, koji je zauzimao ne{to vi{i polo-
àj od svojih kolega.48
Dominaciju vojne vlasti tematskih stratega na svojevrstan na~in ilu-
struje podatak iz vremena Irinine vlade (797–802), koji se odnosi na poku{aj
evnuha Aetija (801/802) da uspostavi kontrolu u dràvi, tako {to je svog brata
postavio za œmonostratega u Trakiji i MakedonijiŒ, dok je za sebe zadrào is-
46 Domestik shola imao je pod sobom prvobitno jednu tagmu twn scolwn. Teofanov Na-
stavqa~ spomenu}e ta tessara basilika tagmata, koje su, uz tematske trupe, 863. bile pod
komandom Petrone (Theoph. Cont. 181), ali u navedenom slu~aju, re~ je bila o ~etiri cari-
gradske tagme: twn scolwn, twn exkoubitwn, tou ariqmou i twn ikanatwn. Od vremena Romana
II, posle deobe funkcije domestika shola, obrazovane su i dve tagme shola — istoka i zapada
(v. daqe tekst).
47 Oikonomides, Listes 4921, 514,15,532 (TU); 10118; 1031, 6;1396, 25, 31 (FK); 24716, 24912, 20
(TB). Isto je i u TE, s tom razlikom {to se pojavquju dva domestika ekskubita — istoka i zapa-
da, koji zauzimaju tradicionalno mesto (26516–17), a zatim slede drungarije vigle i domestik
hikanata, 26929, 2711. TE spomiwe jo{ jednog domestika ekskubita (27118) na neobi~nom i ne po-
sebno uglednom mestu, zbog ~ega je Ikonomidis pretpostavio da nije re~ o mehani~kom preno-
{ewu podataka iz neke starije rang-liste, ve} da je poloàj domestika ekskubita izdeqen na
tri, od kojih je posledwi bio vezan za Carigrad (270 et n. 27). Me|utim, dok su u TE registrova-
na dva topotirita shola — istoka i zapada (2736–7), za tagmu ekskubita bio je izgleda vezan samo
jedan (27323), kao {to je slu~aj i sa svim ostalim topotiritima tagmi. Ina~e, reforma presto-
ni~kih tagmatskih jedinica nije se svodila samo na tagmu shola i ekskubita, kako bi se to mo-
glo zakqu~iti iz TE: iz Cimiskijevog doba sa~uvani su pe~ati Lava Sarakinopula, protospata-
rija i domestika hikanata zapada, koje izdava~ datuje u 971. godinu (Èordanov, Preslav
n0168–174). Pored toga, u izvorima se spomiwe i domestik ekskubita Helade, aktivan u vreme
Vasilija II (Sovetá i rasskazá Kekavmena. So~inenie vizantièskogo polkovodca XI veka, izd.,
prev., kom. G. G. Litavrin, Moskva 1972, 280; up. Ahrweiler, Administration 29, 31), za koga se
pretpostavqa da je, u stvari, bio domestik ekskubita zapada ~ija je tagma bila stacionirana u
Heladi (Catalogue of the Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 1,
Washington, D. C. 1991, p. 1).
48 Poredak uspostavqen izme|u zapovednika prestoni~kih tagmi proisticao je iz broja
vojnika koji su im stavqeni na raspolagawe; podaci iz 10. veka pokazuju da je domestik shola ko-
mandovao tagmom ~iji se broj vojnika kretao, po prora~unima, izme|u 1 500 i 4 000 qudi; iza tag-
me shola dolazila je tagma ekskubita koja se 949. godine sastojala od 700 vojnika; mnogo mawe voj-
nika imala je tagma hikanata — 456, dok o broj~anoj vrednosti tagme tou ariqmou nema podataka,
detaqnije Cheynet, Effectifs 322. Domestik ekskubita je samo u TU dolazio nakon svih tematskih
stratega, i tada se nalazio na jednom mestu iza carigradskog eparha (Oikonomides, Listes, 4921); od
FK pa do TE navo|en je na jednom mestu ispred eparha grada; u FK on je sledio odmah iza 12 tema
koje Filotej ubraja u isto~ne (Anatolika, Armenijaka, Trakesijanaca, Opsikija, Vukelarija, Ka-
padokije, Harsijanona, Koloneje, Paflagonije, Trakije, Makedonije i Haldije), a ispred onih ko-
je pripadaju zapadu (spisak zapo~iwe temama Peloponez i Nikopoq), Oikonomides, Listes103–105.
U TB wegov rang je promewen utoliko {to je u me|uvremenu osnovano jo{ nekoliko tema na isto-
ku. Te izmene su jo{ vi{e do{le do izraàja u TE, ali, kako je re~eno, dvojicu domestika eksku-
bita (isto~nog i zapadnog) tradicionalno prati eparh grada.
to~ne teme — Anatolika i Opsikija.49 Nije poznato da li je evnuh Aetije poku-

{ao i da institucionalizuje svoju kontrolu nad pomenutim temama (od koji se
anatolska izdvajala vojnom snagom, a izbor teme Opsikija verovatno je bio po-
sledica wene geografske blizine prestonici), ali, ukoliko i jeste, to nije mo-
gao u~initi preko funkcije domestika shola, jer su, prema Filoteju, funkcije
domestika (uz eparha i kvestora) bile nedostupne evnusima.50 Interesanto je,
tako|e, da je akumulativna vojna vlast wegovog brata nad dvema najva`nijim
evropskim temama definisana terminom monostrateg, jednako kao u slu~aju
Vardana Tur~ina, koji je, po jednom izvoru, na po~etku vlade Ni}ifora I posta-
vqen za œmonostratega … pet isto~nih temaŒ (monostrathgon … twn pente qe-
matwn twn kata thn Anatolhn).51
Vesti iz Teofanove hronike koje se odnose na vizantijsko-bugarski sukob
iz 811. pokazuju da su se pod carevom komandom sabrale trupe iz Trakije ali i
isto~nih tema, predvo|ene tada{wom vojnom elitom, tematskim stratezima,
me|u kojima je eksplicitno naveden strateg Anatolika, kao i zapovednicima
prestoni~kih tagmi, me|u kojima je bio i domestik shola.52 Indikativne su i
aktivnosti patrikija Stefana, tada{weg domestika shola,53 koji je posle kata-
strofe iz 811. poku{ao da ustoli~i Stavrakija, sina poginulog cara Ni}ifora
I, i koji je potom podrào progla{ewe Mihaila I Rangabea (811–813). Radi pre-
cizirawa komandne vlasti domestika shola bitno je re}i da je, prema Teofanu,
Stefan u tu svrhu okupio na Hipodromu œtagmatske jedinice …. sa wihovim
arhontimaŒ (twn tagmatwn strateumata sunhgagen … meta twn oikeiwn ar-
contwn).54 Navedeni podaci bez sumwe prikazuju ovog funkcionera kao najuti-
cajnijeg oficira prestoni~ke vojske. Ali, za afirmaciju domestika shola kao
najvi{eg oficira vizantijske vojske bilo je potrebno da se on udaqi od dvora
i prestonice i uputi u provinciju, na istok, jer je jedino tamo, u borbama sa
Arabqanima, kao oficir sa najvi{om komandnom vla{}u mogao da potisne
provincijske stratege i preuzme vo|stvo u vojnoj hijerarhiji stavqaju}i i wih
i tematske trupe pod svoje zapovedni{tvo.
49 Theoph. 475. Navedeni podatak je zanimqiv zato {to ukazuje da je potreba za deobom
vojne komande postojala mnogo pre nego {to }e se to formalno ozvani~iti u vreme Romana II.
50 Oikonomides, Listes 1359–10: Alla mhn kai ai allai pasai, osai kai toij barbatoij,
prosginontai, plhn thj tou eparcou kai kuaistwroj kai domestikwn axiaj. Kada je u pitawu do-
mestik shola, ovo pravilo bi}e pouzdano naru{eno od vremena Konstantina VIII.
51 Theoph. Cont. 6. Prema ve}ini izvora, me|utim, Vardan Tur~in bio je 803. patrikije i
strateg Anatolika: Theoph. 479; Georg. Monach. II, 772; G. Monachos-Muralt 673; Genes. 6.
52 Theoph. 491. Da je u pitawu bila ne samo vojna elita ve} i dràvna, pokazuje spisak po-
ginulih, me|u kojima su bili brojni patrikiji, eparh Carigrada (naveden kao eparh patrikije),
strateg Anatolika, brojni protospatariji i spatariji, arhonti tagmi, domestik ekskubita, drun-
garije vigle, strateg Trakije i mnogi œtematski arhontiŒ sa svojim trupama.
53 Postoje podaci o izvesnom domestiku Petru, koji je u tom svojstvu u~estvovao u sukobu
iz 811, ali se navodno spasao i ìveo kao monah naredne 42 godine, Guilland, Recherches I, 436;
The Chronicle of Theophanes Confessor, transl. and comm. C. Mango, R. Scott, Oxford 1997, 658 n. 4.
54 Theoph. 492–493.
II. Od prestoni~kog do provincijskog oficira
Dominaciju tematskih vojski i wihovih zapovednika potvrdilo je uzdi-

zawe namesnika anatolske teme, Lava Jermenina, koji je iskoristio svoje trupe
radi preuzimawa vlasti u dràvi. Vladavina Lava V (813–820) predstavqa po-
sledwu etapu tzv. œherojske epoheŒ u istoriji teme Anatolika.55 Nakon wego-
vog ubistva, 820, na vlast su do{li Amorijci, ~ija su tri predstavnika svojom
politikom otvorila put afirmaciji domestika shola. Dve uo~qivije karakte-
ristike prate ustanovu vrhovne komande u doba Amorijaca: s jedne strane, u pi-
tawu je suàvawe nadle`nosti provincijskih stratega, a sa druge — insistira-
we na centralizaciji vrhovne komande.
Ve} tokom 8. veka razvoj tematskog sistema krenuo je u pravcu teritori-
jalne reorganizacije prvobitnih, tzv. Iraklijevih tema, i taj se proces nasta-
vio i u 9. stole}u.56 Tako je do prve deobe teme Anatolika do{lo jo{ u vreme
Lava III (717–741), kada je wen zapadni deo izdvojen u posebnu — Trakesijsku —
tematsku jedinicu.57 Deoba velikih i starih tema posebno je uzela maha pod
Mihailom II Amorijcem (820–829). Ustanovqeno je da je ve}ina novih malo-
azijskih tema nastala posle gu{ewa ustanka Tome Slovena (821–823).58 U doba
Mihailove vlade datuje se osnivawe tema Kapadokije (~ije su oblasti delom
pripadali temi Anatolika a delom okrugu Armenijaka),59 Optimata (koja je ra-
nije potpadala pod granice teme Opsikija),60 Haldije (od delova Armenijaka)61
i Paflagonije62 (obrazovana od oblasti Armenijaka i Vukelarija).
Stvarawe mawih tematskih jedinica, svakako, treba posmatrati u {irem
kontekstu geneze tematskog sistema, ali taj proces bio je, izvesno, izazvan i po-
trebom da se predstavnici centralne vlasti emancipuju od provincijskih name-
snika; smawewe teritorijalnog obima tzv. Iraklijevih tema moralo je uticati na
umawewe i ograni~avawe vlasti provincijskih stratega,63 pre svega u vojnom do-
menu utoliko {to je na taj na~in smawivan i regrutni potencijal mati~nih tema.
55 Vlisidu, Mikra Asia 71.

56 U prvom talasu deoba je zahvatila Iraklijeve teme, a kasnije su se i ti, u posebne jedi-
nice izdvajani delovi, delili na mawe; na primer, Konstantin V obrazovao je temu Vukelarija,
izdvajawem isto~nih oblasti iz teme Opsikija, da bi pod Mihailom Amorijcem od oblasti Arme-
nijaka i Vukelarija bio obrazovan okrug Paflagonija, T. Lungis, Mikra Asia 276 i n. 7.
57 Strateg Trakesijske teme posvedo~en je prvi put 741, De Them. 124–126 (Pertusi); Oiko-
nomides, Listes 48 n. 24; 348; detaqnije v. Vlisidu, Mikra Asia 201–234.
58 O ustanku Tome Slovena i wegovim posledicama v. Lemerle, Thomas le Slave 255–297.
59 Strateg ove teme posvedo~en je prvi put 830, ali se smatra da je weno osnivawe palo u
vreme posle gu{ewa pobune Tome Slovena, dakle posle 823, Oikonomides, Listes 348; detaqnije o
problemu organizovawa kapadokijske teme v. St. Lambakis, Mikra Asia 259–274.
60 O temi Optimata, ~ije se osnivawe tako|e datuje u vreme posle 823, v. T. Lungis, Mikra
Asia 235–244.
61 A. Savidis, Mikra Asia 287–297.
62 T. Lungis, Mikra Asia 275–285.
63 Osnivawem teme Trakesion, Lav III obezbedio je da u relativnoj blizini prestonice
ima na raspolagawu trupe, lojalnije i pouzdanije od onih koje su stacionirane u temi Opsikija,
Vlisidu, Mikra Asia 205. Isto tako, podela Opsikija i stvarawe teme Vukelarija (prvi spomen
Dok je Mihailo II Amorijac svoju pa`wu usmerio na suzbijawe otpora u

temi Anatolika64 i ka administrativnoj reorganizaciji maloazijskih okruga,
za vlade wegovog sina i naslednika Teofila (829–842) u~iweni su, po svoj
prilici, prvi zna~ajniji koraci u pogledu reorganizacije vrhovne vojne ko-
mande, ~ija je pozadina bila vezana ne samo za ve} spomenute promene u temat-
skoj nego i za one koje pripadaju domenu vrhovne vojne organizacije.
Vladu cara Teofila obeleìo je poku{aj Vizantije da poboq{a svoje po-
zicije u odnosu prema Arabqanima. Gubitak Krita, potiskivawe sa Sicili-
je,65 kao i intenzivirawe sukoba na isto~noj granici primorale su Teofila da
preduzme konkretne mere u ciqu vojnog oja~avawa granice. Wemu se pripisuje
stvarawe klisura na istoku (Harsijanon i Selevkija),66 kao i reorganizacija
pograni~nog pojasa prema Pontu.67 Tako|e, primetno je da za wegove vlade do-
lazi do centralizacije vrhovne vojne komande. Kako pokazuju izvori, Teofil se
vi{e oslawao na komandni nego na vojno-namesni~ki (provincijski) oficir-
ski kadar, {to je imalo posledica i po poloàj domestika shola.
Zna~ajno je re}i da iz perioda wegove vlade poti~u i prvi formalni po-
kazateqi na osnovu kojih se moè zakqu~iti da je do{lo do promene u rangu
izme|u stratega Anatolika i domestika shola. U tom smislu indikativna je,
pre svega, karijera ~uvenog Manojla Jermenina:68 poznato je da je on postavqen
766), do koje je do{lo pod Konstantinom V, tuma~i se politi~kim razlozima, tj. kao posledica
gra|anskog rata koji je ovaj car vodio sa svojim {urakom Artavazdom, Ostrogorski, Istorija
166; detaqnije T. Lungis, Mikra Asia 163–200 (tema Opsikija); 245–257 (tema Vukelarija).
64 Izvori pokazuju da je postojalo nepoverewe izme|u Mihaila Amorijca i vojske teme
Anatolika, Theoph. Cont. 52; Genes. 23: o men Micahl para pantoj tou twn Anatolikwn srateu-
matoj etugcanen stughtoj. Nepoverewe je, svakako, bilo opravdano, s obzirom na to da se Mihai-
lo na samom po~etku vlade suo~io sa ustankom Tome Slovena (821–823), koji je podr{ku na{ao
pre svega u temi Anatolika (prema Theoph. Cont. 52, Toma je bio zapovednik federata i nalazio se
u temi Anatolika), a onda i u drugim maloazijskim pokrajinama, tako da je car zadrào kontrolu
jedino nad temama Armenijaka i Opsikija, detaqnije Lemerle, Thomas le Slave 291–297.
65 U vreme Mihaila II Amorijca, Vizantija je izgubila Krit (826–827), a od 826. Sicilija
je postala meta Arabqana iz severne Afrike. Osvajawe Sicilije bilo je postepeno: 831. pao je
Palermo, 878. Sirakuza — administrativni centar Sicilije, i kona~no, padom Taormine 902.
osvajawe je bilo zavr{eno, Helene Ahrweiler, Byzance et la mer. La marine de guerre la politique et les
institutions maritimes de Byzance aux VIIe–XVe siecles, Paris 1966, 39–40, 93 sq.
66 Ferluga, Niè jedinice 79–80; Mikra Asia (St. Lambakis) 299–300, prerastawe Har-
sijanona iz turme Armenijaka u klisuru datuje u period izme|u 830–845. godinu. Teofilu se pri-
pisuje i stvarawe klisure Kapadokija (Ostrogorski, Istorija 210 i n. 1; up. Ferluga, Niè jedi-
nice 77, 82–83; idem, Clisure 13), ali napred je re~eno da se strateg ove teme spomiwe ve} 830.
Strateg Kapadokije nije naveden u TU, ali Ikonomidis smatra da je re~ o oma{ci, Oikonomides,
Listes 48 n. 24. Teofanov Nastavqa~ eksplicitno spomiwe stratega Kapadokije na samom po~etku
vlade Teofila, 830, isto kao i 863, u vreme Mihaila III, Theoph. Cont. 120, 181.
67 Re~ je o osnivawu teme Herson (oko 833), Oikonomides, Listes 353.
68 Re~ je o vizantijskom vojskovo|i koji, kako se izrazio Gregoar, predstavqa polulegen-
darnu i poluistorijsku li~nost. Nedoumice koje se odnose na karijeru i ìvot pomenutog Manoj-
la posledice su postojawa dve tradicije koje se na wega odnose: po jednoj, Manojlo je umro pet da-
na posle bitke kod Dazimona 838, a po drugoj, koju predstavqaju Josif Genesije i Teofanov Na-
stavqa~, on je bio aktivan i u vreme Mihaila III. Gregoar je posvetio dve studije ovom problemu,
i pokazao da je druga verzija o Manojlovom ìvotu nastala u 10. veku, te da su je sastavili monasi
za protostratora u vreme Mihaila I Rangabea (811–813),69 kao i da je na samom

po~etku carevawa wegovog naslednika, Lava V Jermenina, uzdignut u rang pa-
trikija i poloàj stratega Armenijaka;70 u toku vlade istog cara, Manojlo je
dospeo i do poloàja stratega Anatolika;71 najverovatnije je pod Mihailom II
Amorijcem bio osumwi~en, zbog ~ega je pobegao Arabqanima, ali ga je Teofil
vratio i uzdigao u rang magistra, postaviv{i ga ubrzo za domestika shola,72 te
je u tom svojstvu pratio cara u pohodima. Bitno je re}i da je kontekst u kojem je
do{lo do ovog Manojlovog imenovawa bio posledica wegovog sukoba sa carem
(Teofilom ili wegovim ocem?), koji je okon~an izmirewem,73 nakon ~ega je
usledilo nagra|ivawe, dakle unapre|ewe u vi{i hijerarhijski rang, koji je
formalno regulisan po~asnom titulom magistra. Smatra se da se Manojlo, koji
je prebegao Arabqanima, vratio u Vizantiju po~etkom Teofilove vlade, iz ~ega
bi sledilo da je poloàj domestika shola obavqao sve do smrti 838. godine
(posle poraza carske vojske kod Dazimona).
Podatke narativnih izvora koji ukazuju na potiskivawe stratega Anato-
lika sa prvog mesta u vojnoj hijerarhiji u izvesnoj meri potkrepquje i sfragi-
sti~ka gra|a. [ene je skrenuo pa`wu na pe~ate izvesnih Aetija i Andrije,74
koji bi se, mo`da, mogli identifikovati sa istoimenim li~nostima poznatim
iz vizantijskih hronika. Pe~ati koji se pripisuju Aetiju pokazuju da je on kao
carski protospatarije obavqao du`nost stratega Anatolika (pe~at je datovan u
kraj 9 — po~. 10. veka),75 a da je poloàj domestika shola drào kao patrikije
(prema izdava~ima, re~ je o drugoj ~etvrtini 10. veka).76 Hroni~ari spomiwu
koji su ìveli u manastiru, ~iji je Manojlo bio osniva~, i koji su nastojali da ga prikaù kao
jednu od zaslu`nijih li~nosti u kona~noj restauraciji ikona, v. H. Gregoire, Etudes sur le neuvie-
me siecle, Byz. 8/2 (1933) 520–524; idem, Manuel et Theophobe 183–185, 198–204; F. Halkin, Trois
dates historiques precisees grace au Synaxaire, Byz. 24/1 (1954) 9–11; W. T. Treadgold, The Chronolo-
gical Accuracy of the Chronicle od Symeon the Logothete for the Years 813–845, DOP 33 (1979)
180–183; up., tako|e, Cheynet, Skylitzes 73 n. 3.
69 Theoph. Cont. 18, 24; Scyl. 65; Zon. III, 368. Re~ je o uglednoj du`nosti prvog carevog ko-
wu{ara, Oikonomides, Listes 337–338.
70 Manojlo je pomenutu titulu i funkciju dobio u vreme kada je novi car, na po~etku vla-
de, nagra|ivao i raspore|ivao svoje pristalice na dràvne poloàje, Theoph. Cont. 24.
71 Theoph. Cont. 110; Scyl. 65; up. Cheynet, Skylitzes 60 n. 56.
72 Genes. 48; Theoph. Cont. 120; Sym. Mag. 634; Georg. Mon. Cont. 798. Prema Georg. Mon.
Cont. 796, Manojlo je i pre sukoba sa carem, koji je okon~an izmirewem i wegovim nagra|ivawem
vi{om titulom i poloàjem domestika, imao vojnu vlast na celom istoku: Manouhl onomastota-
toj strathlathj pantwn twn en tV anatolV, timwmenoj para tou basilewj. Skilica ne spomiwe
da je Manojlo po povratku nagra|en poloàjem domestika, ve} samo titulom magistra, ali ga ipak
daqe u tekstu navodi kao domestika shola, Scyl. 71, 75.
73 Izvesno je da je Teofil dodelio pomenutu titulu i funkciju Manojlu, ali postoje ne-
slagawa u vezi sa imenom cara sa kojim je do{ao u sukob. Prema mi{qewu Gregoire, Manuel et
Theophobe 198–200, koje je uglavnom prihva}eno u literaturi, Manojlo je prebegao Arabqanima u
vreme Mihaila Amorijca a vratio se u Vizantiju 830–831. g.
74 Cheynet, Phocas 297 n. 27.
75 Z. N. n0 81.
76 W. S. II, n0 90. Kako se na ovom pe~atu Aetije navodi kao patrikije, carski protospa-
tarije i domestik shola, postoji velika verovatno}a da je u pitawu isti vlasnik — spomenut kao
carski protospatarije i strateg Anatolika.
izvesnog Aetija kao stratega Anatolika u rangu patrikija (!),77 koji je pod Teo-
filom (829–842) branio Amorion od arabqanskog napada, ali se taj podatak ve-
zuje za 838. godinu. Andrija, koga hroni~ari navode sa nadimkom Skit, bio je
pod Vasilijem I (867–886) promovisan u patrikija i domestika shola.78 Wemu
se pripisuje pe~at, datovan u period izme|u 850 — po~etak 10. veka, ~iji je
istoimeni vlasnik naveden kao carski protospatarije i strateg Anatolika.79
Zbog nepreciznog datovawa i nemogu}nosti da se decidno prihvati iden-
tifikacija vlasnika pe~ata sa li~nostima poznatim iz vizantijskih hronika,
pomenuti sfragisti~ki materijal ne predstavqa pouzdane pokazateqe nastale
promene u vojnoj hijerarhiji. Me|utim, podaci iz kasnijeg perioda, iz druge
polovine 9. veka a posebno oni koji se odnose na 10. stole}e80 (u pitawu je slu-
`bovawe Ni}ifora i Lava Foke), jasno pokazuju da je uzdizawe u vojnoj hije-
rarhiji na terenu bilo druga~ijeg redosleda u odnosu na onaj koji predo~avaju
taktikoni 9–10. veka. Sude}i po izvorima, u periodu koji prethodi vladi cara
Teofila poloàji stratega Anatolika i domestika shola nisu predstavqali
dva u slu`benom uzdizawu povezana hijerarhijska stupwa: tek je slu`beno una-
pre|ewe Manojla Jermenina — sa poloàja stratega Anatolika u rang domesti-
ka shola — definisalo model po kojem }e se, u ve}ini slu~ajeva, ubudu}e odvi-
77 Theoph. Cont. 126; Scyl. 75. Ukoliko je u pitawu isti Aetije, kome je pripadao pe~at
stratega Anatolika, treba notirati razliku u titulaturi — na pe~atu je naveden kao carski pro-
tospatarije, a kod Teofanovog Nastavqa~a i Skilice kao patrikije. Ostaje otvoreno pitawe da
li su hroni~ari pogre{ili, pripisuju}i mu titulu koju }e dobiti kasnije, kao domestik shola. U
izvorima, naime, ~esto postoje protivre~ni podaci o po~asnim dostojanstvima koja prate odre|e-
nu funkciju, v. nap. 81.
78 Theoph. Cont. 284; Georg. Mon. Cont. 847; Scyl. 143, 144. Na du`nosti domestika shola
Andrija je bio neposredno pre imenovawa Stipiota, poraènog u borbi sa Arabqanima iz Tarsa
883. godine, da bi potom, po Georg. Mon. Cont. (847), bio ponovo postavqen na istu du`nost po
smewivawu Stipiota. Iz izvora proizlazi da je taj poloàj drào i pod Lavom VI (886–912), The-
oph. Cont. 358. S obzirom na zbrku u vezi sa terminima koje koriste vizantijski pisci, vredi
spomenuti da ga Skilica u odeqku posve}enom Lavu VI navodi kao magistra i œstratilataŒ (Scyl.
171–174). Pitawe je kako je upotrebqen termin stratilat: da se pod wim podrazumeva domestik
shola, vidqivo je iz podatka da je Ni}ifor Foka imenovan za domestika œposle Andrijine smr-
tiŒ, Theoph. Cont. 358; Scyl. 176; cf. Guilland, Recherches I, 438–439; \uri}, Foke, 234; Cheynet,
Phocas 292. Ali, iz drugog mesta Skili~ine hronike pod stratilatom se podrazumeva jednostavno
vojskovo|a: stratilata Andriju Skita po~astvova}e Vasilije titulom patrikija i uzdi}i za do-
mestika shola, Scyl. 143.
79 Z.N. n0 91. Prema Cheynet, Phocas 313, Andrija je bio strateg Anatolika oko 875. Sa~u-
van je i pe~at Andrije, carskog kandidata koji Zajbt pripisuje ovom domestiku shola, S. I, n0 112.
Jedna od etapa karijere pomenutog Andrije bila je vezana za temu Opsikija: objavqen je pe~at gde
je on naveden kao carski protospatarije i strateg Opsikija, W.S. II, n0 329, p. 307–308; prema Ge-
nesiji, Andrija Skit postavqen je za hipostratega u temi Opsikija, a zatim je, zbog iskazane hra-
brosti u borbama, unapre|en u domestika shola, da bi kasnije po~astvovan i titulom magistra,
Genes. 81.
80 [ene je izneo mi{qewe da su domestici shola, aktivni od druge polovine 9. veka, kao
i oni iz 10. veka, pre tog imenovawa, naj~e{}e dràli funkciju stratega Anatolika. Cheynet,
Phocas 297 et n. 27; 313. [ene, dodu{e, skre}e pa`wu da je ta praksa posebno vaìla za Foke.
Autor, tako|e, ostavqa mogu}nost da Lavu Foki, domestiku shola iz 917, pripada pe~at na kojem
se pomiwe izvesni Lav (prezime nije navedeno), protospatarije i strateg Anatolika; Varda Foka,
brat doti~nog Lava, tako|e je posvedo~en kao strateg Anatolika, a potom, pod Konstantinom VII,
kao domestik shola (ibid. 297 et n. 28; 298). Up. i Vlisidu, Mikra Asia 79–80.
jati napredovawe u zvani~noj vojnoj hijerarhiji. Pri tome }e se, kao i u Manoj-
lovom slu~aju, prvenstvo domestika shola formalno regulisati po~asnom ti-
tulom, {to se, kako pokazuju izvori, uobi~ajilo u drugoj polovini 10. veka.81
Me|utim, i do tog doba, domestici shola koji se pojavquju sa titulom patriki-
ja (poput Ni}ifora Foke Starog, na primer) zauzimaju, po komandnoj vlasti,
vi{i rang od svih tematskih stratega.
Me|usobni odnos stratega Anatolika i domestika shola, dve, svakako,
najreprezentativnije vizantijske vojne funkcije, simbolizuje, {ire gledano,
odnos izme|u provincijske i centralne komande. Do Teofila prednost je dava-
na tematskim stratezima, koji se pojavquju u ulozi predvodnika vojnih pohoda;
potreba za centralizovawem vojne komande zadovoqavana je preko tzv. nezva-
ni~nih funkcija, pre svega kroz imenovawe za monostratega, ili privremenim
pro{irewem komandne vlasti tematskih stratega. Hronike pokazuju da je u vre-
me Teofila prednost davana komandnom, a ne vojno-namesni~kom, kadru, te je u
to doba veliki zna~aj imao ne samo domestik shola, Manojlo Jermenin, nego i
~uveni Teofob, zapovednik œpersijske tagmeŒ (persikon tagma).82
Dok iz vremena Teofila poti~u prve indicije (formalnog karaktera) o
centralizaciji vrhovne komande, nesporne dokaze o tom procesu pruì}e vlada
wegovog naslednika.
Za problem organizacije vrhovne komande nad vizantijskom vojskom po-
sebno su indikativni podaci iz perioda samostalne vlade Mihaila III
(842–867),83 koji se odnose na raspodelu najvi{ih vojnih funkcija. Mada vesti
vizantijskih hroni~ara, a posebno Teofanovog Nastavqa~a, nedvosmisleno po-
kazuju da je porodica Amorijaca institucionalno — putem odre|enih vojnih
funkcija — preuzela kontrolu nad vojskom, ipak postoje nedoumice na koji je
na~in to u~iweno u personalnom pogledu.
81 O prednosti domestika shola nad strategom Anatolika uglavnom se govorilo na osnovu

podataka o slu`bovawu pripadnika Foka pod Konstantinom VII i wegovim sinom Romanom II;
iako u pogledu po~asnih dostojanstava koja su pratila wihove funkcije postoje razmimoilaèwa
u izvorima, ipak je jasno da je uz domestika shola i{la titula magistra (jer se u izvorima vidi
da je upitawu unapre|ewe na vi{u funkciju). Tako je patrikije Ni}ifor Foka oko 955. napustio
poloàj stratega Anatolika da bi zamenio svog oca Vardu na funkciji domestika shola, uz koju je
dobio i titulu magistra (Scyl. 249; prema Theoph. Cont. 472, Ni}ifor je postao magistar tek na
po~etku vlade Romana II); wegov brat Lav, koji ga je smenio na poloàju stratega Anatolika, bi}e
pod Romanom II unapre|en na novu funkciju — domestika shola zapada, uz koju }e biti po~astvo-
van titulom magistra (Theoph. Cont. 472; Sym. Mag. 758); tako|e, Jovan Cimiskije, patrikije i
strateg Anatolika bi}e pod Ni}iforom II Fokom (963–969) uzdignut u rang magistra i domestika
shola (Theoph. Cont. 428; Diac. 37; prema Scyl. 256; Zon. III, 496–497, Cimiskije je imao titulu
magistra dok je bio strateg Anatolika). O prvenstvu domestika shola v. Oikonomides, Listes
287–288; \uri}, Foke 253; Cheynet, Phocas 297; Vlisidu, Mikra Asia 83.
82 Vasiliev, Byzance et les Arabes 124 n. 3; Ahrweiler, Administration 33 et n. 4. O ìvotu Teo-
foba i legendi koja ga je pratila v. Gregoire, Manuel et Theophobe 183–198.
83 Samostalna vlada Mihaila III zapo~iwe odstrawewem wegove majke Teodore s dvora
(856); za vreme wenog regenstva veliku ulogu u upravqawu dràvnim poslovima imao je patrikije
evnuh Teoktist, logotet droma, ubijen 855, koji se pojavqivao u ulozi glavnokomanduju}eg u dva
pohoda, v. nap. 26.
Prvo {to treba naglasiti jeste da u periodu o kojem je re~ dominira po-
loàj domestika shola, {to zna~i da je kontrola nad vojskom institucionalno
uspostavqena preko te funkcije. Kao weni nosioci spomiwu se Varda, wegov
sin Antigon i brat Petrona. Prema izvorima, na ovu du`nost prvobitno je
imenovan Varda, carev ujak,84 i to nakon {to je sinklit proglasio Mihaila sa-
modr{cem, 856. godine.85 Me|utim, zbog dràvnih obaveza, Varda nije bio u
mogu}nosti da zaista i obavqa tu funkciju,86 te je formalno na wu postavqen
Antigon, Vardin sin. Nije poznato kada je Varda zvani~no napustio du`nost
domestika shola, ali se na osnovu, pre svega, Teofanovog Nastavqa~a zna da je
patrikije Antigon formalno nosio to zvawe 863, kao de~ak u uzrastu od 9–10
godina, kao i u trenutku kada mu je otac ubijen, aprila 866. godine.87 Prepu-
{taju}i sinu funkciju domestika shola, Varda je spre~io da se neko drugi, van
pouzdanih pripadnika porodice Amorijaca, domogne uticaja u vojsci. U vezi s
tim vaqa spomenuti da je prema nekim izvorima kontrola nad vojskom obezbe-
|ena tako {to je Antigon imenovan za domestika shola, a drugi Vardin sin za
œmonostratega zapadnih vojskiŒ (monostrathgon twn dutikwn).88
Iako je Varda prvi od Amorijaca bio imenovan za domestika shola, on se
u izvorima eksplicitno ne spomiwe kao aktivna li~nost na tom poloàju, ve}
samo kao nominalni nosilac tog zvawa.89 Tako je Teofanov Nastavqa~, izlaù-
}i doga|aje vezane za pohod protiv melitinskog emira Amra iz 856, slede}im
re~ima opisao ulogu, tj. funkciju Vardinog brata Petrone, kome je tom prili-
kom bila poverena vrhovna komanda nad vojskom: œProtiv wih je vodio vojsku
Petrona, koji je tada imao vlast domestika; jer {irio se glas da je Varda oba-
vqao tu du`nost/vlast, ali po{to je on sam bio prinu|en da se bavi poslovima
(sc. carevog) tutora, udostojio je brata koji je bio strateg Trakesijanaca da u
stvarnosti tu vlast izvr{ava i imaŒ (antestrateueto de autoij Petrwnaj, thn
tou domestikou tote archn dioikwn¶ logJ men gar Barda tauthn diepein ededo-
to all’ epei scolazein outoj henagkazeto wj epitropoj, ton adelfon hxiou,
strathgon onta twn Qrakhsiwn pragmati tauthn diepein kai dioikein).90 O
84 Theoph. Cont. 167. Up. narednu nap.

85 Sym. Mag. 658; Georg. Mon. Cont. 823. Istom prilikom Varda je uzdignut u rang magistra.
86 Teofanov Nastavqa~ u dva navrata obja{wava da Varda nije bio u mogu}nosti da u
praksi obavqa du`nost domestika shola, {to fakti~ki zna~i da preuzme zapovedni{tvo nad voj-
skom u pohodu, te da je kontrolu nad vojskom uspostavqao posredno, Theoph. Cont. 167, 180.
87 Theoph. Cont. 180, 205; Genes. 74–75; Scyl. 112. Postoji jo{ jedna epizoda u kojoj se An-
tigon navodi kao domestik shola i ona se (ukoliko joj se pokloni poverewe) odnosi na vreme pre
nego {to }e Vasilije Makedonac biti imenovan za stratora, odn. protostratora Mihaila III, The-
oph. Cont. 229; Scyl. 123.
88 Sym. Mag. 665; Georg. Mon. Cont. 824; L. Gramm. 238: proballetai monostrathgon eij
ta dutika qemata. Prema Ahrweiler, Administration 57, ovaj podatak predstavqa prvi pomen prave
podele vrhovne komande na isto~ni i zapadni deo Carstva.
89 Poznato je da je Varda sa Mihailom III predvodio ekspediciju na Samosatu 859, ali u
izvorima na tom mestu nije naveden sa funkcijom, Theoph. Cont. 176–177, ozna~ava ga kao kuropa-
lata; up. Vasiliev, Byzance et Arabes 235–236.
90 Theoph. Cont. 167; Scyl. 93: antistrateuei de kat’ autwn o … Petrwnaj, thn tou dome-
stikou twn scolwn archn dioikwn, logJ men tJ presbuterJ adelfJ Barda proshkousan, ergJ de
prenosu vojne vlasti koja nije bila pra}ena i zvani~nim imenovawem na odgo-
varaju}u funkciju svedo~i jo{ jedno mesto kod Teofanovog Nastavqa~a: 863, u
vreme kada je Antigon nominalno bio titulisan ~inom domestika shola, car je
naredio Petroni, strategu Trakesijanaca da na ~elu romejske vojske krene pro-
tiv Amra; da je kontrola nad vojskom tada bila u Vardinim rukama, izvor po-
tvr|uje slede}im re~ima: Varda œsamom sebi kao da je sve grabio i pribavqao,
nije davao nikom drugom tu vlast u stra{nom i nepovoqnom vremenu, jedino
{to je do tada wenu masku davao bratuŒ (eautJ panta oion lafusswn kai pro-
sagomenoj, ouc eterJ thn toiauthn eneceirei archn en kairJ deinJ te kai du-
scerei. plhn edidou to tauthj proswpeion tewj tJ adelfJ).91 U nastavku Teo-
fanov Nastavqa~ nabraja vojne funkcionere koji su sa svojim trupama u~estvo-
vali u bici 3. septembra 863, pod Petroninom komandom: na severnom delu bi-
li su raspore|eni stratezi Armenijaka, Vukelarija, Koloneje i Paflagonije,
na ju`nom — stratezi Anatolika, Opsikija i Kapadokije, zajedno sa klisurar-
sima Selevkije i Harsijanona, a na zapadnom delu, kojim je komandovao li~no
Petrona, bile su razme{tene ~etiri carske tagme, stratezi Trakije i Makedo-
nije, i œtema TrakesijanacaŒ.92 Zbog pobede koju je postigao nad Amrom, Petro-
na je i formalno nagra|en ~inom domestika, te œnije vi{e igrao ulogu dome-
stika nego je od cara dobio tu po~astŒ (kai ‰all’Š o men Petrwnaj to tou dome-
stikou ouketi proswpeion kaqupekrineto, all’ authn elambanen ek basilewj
timhn).93
Iz predo~enih, vrlo slikovitih vesti, proisti~u i odre|ena pitawa i
razmi{qawa o mogu}im na~inima funkcionisawa ne samo ustanove vrhovne
vojne komande ve}, {ire gledano, i vizantijskog dràvnog aparata.
Prvo, kako objasniti fenomen personalnog prenosa vrhovne vojne vlasti,
koji nije bio pra}en zvani~nim dodeqivawem odgovaraju}eg zvawa? Petrona se
u dva navrata pojavquje kao izvr{ilac funkcije domestika shola, bez obzira na
to {to sam ~in formalno pripada Vardi, odnosno Antigonu. Jedan donekle
sli~an primer iz ne{to poznijeg perioda upu}uje na zakqu~ak da je Vizantija
par’ autou dioikoumenhn tJ mh ekeinon scolazein, alla peri thn epitrophn tou basilewj prose-
cein ton noun. O pohodu v. Vasiliev, Byzance et Arabes 233.
91 Theoph. Cont. 180. L.Gramm. 238, ozna~ava Petronu kao stratilata istoka. Prema G.
Monachos-Muralt 733, Petronu je car postavio da predvodi tagmu shola (proceirizetai hgeisqai
tou tagmatoj twn scolwn).
92 Theoph. Cont. 181. Spisak navedenih oficira, u~esnika u sukobu 863, ne odgovara u
potpunosti TU, ~ija se redakcija datuje u po~etak vlade Mihaila III, dakle u 842/843. U pomenu-
toj rang-listi nedostaju strateg Koloneje, prvi put spomenut upravo na navedenom mestu kod Teo-
fanovog Nastavqa~a; tako|e, nedostaje i klisurarh Selevkije, a postoji klisurarh Sozopoqa, ko-
ga nijedan drugi izvor ne spomiwe, detaqnije Ferluga, Niè jedinice 80–81; idem, Clisure 13–14,
19–20; Oikonomides, Listes 349; 54 n. 35; 350.
93 Theoph. Cont. 183; De Cer. I, 647; Scyl. 101. Prema Josifu Genesiji, Petrona je za nagra-
du dobio titulu magistra, Genes. 69. Ukoliko je Petrona posle pobede iz 863. zaista bio imeno-
van za domestika shola, to zna~i da je Antigonov mandat bio prekinut 863, i da je na ovu du`nost
ponovo imenovan (posle Petronine smrti 865), jer se kao domestik shola spomiwe u vreme kada
mu je ubijen otac Varda, 866. godine.
poznavala i praksu koja bi se mogla formulisati kao posredno obavqawe funk-

cije: 960/961, kada je Ni}ifor Foka (u svojstvu stratega avtokratora ili dome-
stika shola?94) bio zauzet kritskom ekspedicijom, wegov brat Lav pojavio se u
ulozi glavnokomanduju}eg u pohodu na istoku, protiv emira Alepa; pri tome je
Teofanov Nastavqa~ objasnio da je Lav angaòvan œumesto svoga brataŒ: ek
proswpou tou adelfou autou.95
Poznato je da je u Carstvu postojala institucija ek proswpou, koja je
omogu}avala da car (kome pripada pravo imenovawa tipa ek proswpou) izbegne
zvani~no dodeqivawe odre|ene funkcije, ali ne i ovla{}ewa koja iz we prois-
ti~u: ~esto je u tom smislu navo|en primer protospatarija i asikrita Evstati-
ja, koga je Lav VI (886–912) poslao u temu Kivireota, u funkciji ek proswpou
stratega.96 Me|utim, u trenutku Evstatijevog imenovawa za ek proswpou, tema
Kivireota nije imala stratega. Za razliku od toga, iz primera vezanih za Pe-
tronu i Lava Foku, pokazuje se da je car, u okolnostima kada su zvani~ni nosi-
oci jedne funkcije iz razli~itih razloga spre~eni da je obavqaju, imao mo-
gu}nost da odobri privremeni prenos, ne du`nosti, ve} vlasti koja iz we pro-
isti~e sa jednog na drugog funkcionera. Ono {to povezuje slu~aj Amorijaca i
Foka jeste wihova izrazita te`wa da vrhovnu komandu nad vojskom sa~uvaju u
rukama svoje porodice, unutar koje je uspostavqen definisani hijerarhijski
odnos me|u wenim ~lanovima (utoliko {to se znalo kome zvani~no pripada po-
loàj domestika shola). Treba ipak imati u vidu da je ovaj tip prenosa ovla-
{}ewa koji proisti~e iz funkcije domestika shola, ali i drugih komandnih
du`nosti ovog ranga, redak (meni su, naime, poznata samo navedena dva prime-
ra) iz vi{e razloga: logi~no je da li~nost imenovana na tako vaàn poloàj ka-
kav je domestik shola zaista i obavqa tu funkciju, dakle da vojnu vlast koja iz
we proisti~e ne prepu{ta nekom drugom; s druge strane, ukoliko je domestik
spre~en da ispuni svoju du`nost, car je bio u mogu}nosti da pribegne vanred-
nim imenovawima (kategoriji tzv. nezvani~nih du`nosti), dobro poznatim iz
vizantijske prakse.
Drugo, sam opis Petroninog delovawa, a posebno podaci koji se odnose na
u~esnike u sukobu iz 863, omogu}avaju jasnije definisawe nadle`nosti dome-
stika shola: primarna funkcija ovog oficira jeste bila vezana za zapovedni-
94 V. nap. 33.
95 Theoph. Cont. 479.
96 DAI c. 50, l. 174, 178, 180. Iz izvora se vidi da u trenutku Evstatijevog imenovawa, te-
ma Kivireonta nije imala stratega. Da je funkcija tipa ek proswpou stratega bila zvani~na po-
kazuju sa~uvane rang-liste: TU (5317), FK (10315, 10525, 14110, 14528–29, 23124) i TB (24929,); o wi-
hovim nadle`nostima, koje nisu jasno definisane v. detaqnije Ahrweiler, Administration 39–40;
Oikonomides, Listes 342; Kuhn, Armee 144. Me|utim, funkcioneri iz kategorije ek proswpou
stratega nisu na{li svoje mesto u TE. No, praksa definisana kroz instituciju ek proswpou ni-
je ukinuta, o ~emu svedo~e pe~ati iz 11. veka ali i drugi izvori (npr. akta svetogorskih manasti-
ra). Raspoloìvi podaci pokazuju da se zvani~nici tipa ek proswpou pojavquju kao imaoci vla-
sti ali ne i odgovaraju}e funkcije — vojne (strateg ili komandna du`nost) i civilne, kao pred-
stavnici grada (npr. pe~ati gde se navodi ek proswpou Adrijanopoqa) ili kao predstavnici od-
re|ene li~nosti.
{tvo nad tagmom shola i drugim prestoni~kim tagmama, koje ga prate kada se
nalazi u provinciji i neposredno se nalaze pod wegovom komandom; me|utim,
na osnovu mobilisanih tematskih vojski koje su sa svojim stratezima stavqene
na raspolagawe domestiku shola, o~igledno je da je u vreme Mihaila III, do-
ti~ni oficir — kao predstavnik centralne vrhovne komande — stekao vi{u
vojnu vlast od provincijskih stratega. Fakti~ki, domestik se izborio za prvo
mesto u vojnoj hijerarhiji jer je wegova vojna vlast poprimila akumulativni
karakter: pod wegovim zapovedni{tvom nalaze se i tagmatske i tematske jedi-
nice. Jednostavno re~eno, domestik shola se afirmisao kao vrhovni zapoved-
nik vojske u odsustvu cara.97 Uostalom, Vardino starawe da institucionalno
kontroli{e vojsku upravo preko funkcije domestika shola, kao i nastojawe da
taj ~in i nominalno pripadne wemu ili najbliìm krvnim srodnicima, upu}u-
je na zakqu~ak da po~etak prave afirmacije domestika shola pripada periodu
amorijske dinastije. Od tada pa nadaqe, vojna vlast domestika shola protezala
se na prestoni~ke tagme i provincijske trupe, koje su prvobitno bile sasta-
vqene od tematskih, a kasnije (i) od tagmatskih jedinica. Na taj na~in jednoj
funkciji iz kategorije zvani~nih omogu}ena je akumulativna vojna vlast, koja
je do Amorijaca proisticala ili iz vanrednih ovla{}ewa ili iz funkcije te-
matskog stratega.98
U istom svojstvu domestik shola deluje i pod naslednicima Amorijaca,
te se wegova prednost u vojnoj hijerarhiji potvr|uje i u vreme makedonske di-
nastije. U organizaciji vojne komande vlada Vasilija I (867–886) pokazuje di-
nami~nost, prouzrokovanu intenzivnijim vojnim angaòvawima na istoku i za-
padu Carstva.99 Za razliku od vlade Mihaila Amorijca, kada se vodilo ra~una
da poloàj domestika shola bude nominalno i fakti~ki pod iskqu~ivim nad-
zorom najuìh ~lanova porodice, te se u tom smislu moè konstatovati izve-
sna, u personalnom pogledu, stati~nost u organizaciji vrhovne komande, pod
Vasilijem I (867–886) bilo je aktivno nekoliko funkcionera kojima je dode-
qen ovaj ~in.
Konstantin Porfirogenit spomenuo je kao domestika shola Marijana,
brata Vasilija Makedonca.100 Wegov mandat bi, po svoj prilici, trebalo dato-
97 U pitawu je dobro poznata definicija funkcije domestika shola, koja je do punog izra-
àja do{la tek kada je car distribuirao vojnu vlast ovom funkcioneru i poslao ga u provinciju
da samostalno predvodi pohode, dakle u 9. veku, Oikonomides, Listes 329.
98 Iako je komandna vlast odre|enog tematskog stratega privremeno mogla biti pro{ire-
na i na jedinice iz drugih tema, ona se ipak nije protezala na prestoni~ke tagme; isto vaì i za
monostratega. [to se ti~e stratega avtokratora — za to nisam sigurna; ukoliko je vojna vlast ko-
ja se dodequje tim vanrednim ovla{}ewem bila jednaka onoj koju je na rati{tu imao i sam car,
onda bi strateg avtokrator mogao biti zapovednik svih vojski, i tematskih i tagmatskih.
99 Za vreme Vasilija Makedonca organizovano je vi{e pohoda koji predstavqaju ilustra-
tivan materijal za problem organizacije vrhovne vojne komande u Vizantiji. Na primer, Vasilije
Nasar je u svojstvu drungarija flote bio glavnokomanduju}i u opse`noj pomorskoj ekspediciji,
gde je sadejstvovao sa kopnenim trupama. Tako|e, vi{e ekspedicija bilo je poslato u podru~je ju-
`ne Italije, a wihovi zapovednici bili su odre|eni ili funkcijom stratega ili monostratega.
100 De Cer. I, 648. Ostrogorski, Bra}a Vasilija I, 296, 301, 303–304.
vati u po~etak Vasilijeve vlade. U tom slu~aju, imenovawe brata na poloàj

domestika shola moglo bi se protuma~iti kao te`wa novog cara da, po ugledu
na svoje prethodnike, cezara Vardu i Mihaila III, osigura kontrolu nad trupa-
ma ne samo preko bliskog srodnika ve} i li~nosti koja se u izvorima spomiwe
kao Vasilijev sau~esnik u dva, za wegovo uzdizawe do prestola, kqu~na doga|a-
ja: ubistvo cezara Varde a potom i Mihaila III.101 Iako o aktivnostima kao i o
trajawu Marijanovog mandata nema podataka,102 ~ini se da je, makar u prvom de-
lu vlade, Vasilije prepu{tao srodnicima poloàj domestika: 872, kao glavno-
komanduju}eg u pohodu protiv pavlikijanaca iz Tefrike i wihovog vo|e Hri-
sohira, izvori spomiwu Hristofora, carevog zeta.103 Teofanov Nastavqa~ ne
navodi po imenu vo|u ovog uspe{nog pohoda, ali daje ilustrativne podatke o
sadràju funkcije domestika shola: kada je Hrisohir ponovo napao romejske
zemqe, car œpo obi~aju protiv wega {aqe domestika sholaŒ (apostellei kat’
autou sunhqwj o basileuj ton twn scolwn exhgoumenon), koji je pod sobom
imao celu romejsku vojsku, s tim {to su posebno spomenuti stratezi Harsija-
nona i Armenijaka, kao wemu pot~iweni.104 Dominacija domestika shola vi-
dqiva je i u slu~aju ranije spomenutog Andrije Skita, ~iji je mandat ponovqen
u toku Vasilijeve vlade, i koji je, pod wegovim naslednikom Lavom VI
(886–912), taj ~in imao zajedno sa dostojanstvom magistra. I Andrija Skit i
Stipiot, koji ga je za kratko vreme smenio na poloàju, spomiwu se u ratu pro-
tiv Arabqana iz Tarsa i Melitine kao zapovednici, nadre|eni œhipostratezi-
ma, taksijarsima, lohagimaŒ, odnosno œtagmama i celoj vojsciŒ.105
Dominaciju domestika shola nad tematskim stratezima potvrdila je i
epoha vi{edecenijskih sukoba sa Simeonom (893–927), koja je obeleìla neko-
liko carigradskih vlada,106 kao i vizantijska ofanziva na istoku u ratu pro-
tiv Arabqana. Na ovom mestu nema potrebe navoditi pojedina~na imena i ak-
tivnosti domestika, aktivnih u 10. veku.107 Dovoqno je re}i da su se na tom po-
101 Kako je pokazao Ostrogorski, Bra}a Vasilija I, 296–304, Marijan je u oba doga|aja
pruìo Vasiliju podr{ku; up. Cheynet, Skylitzes 98 n. 118.
102 Poznato je samo da je umro od komlikacija izazvanih prelomom noge, Georg. Mon. Cont.
840; up. Ostrogorski, Bra}a Vasilija I, 304.
103 Ime domestika shola poznato je iz Georg. Mon. Cont. 841; L.Gramm. 255. Protiv Hri-
sohira prvo je, 871, krenuo li~no Vasilije ali wegov pohod nije bio uspe{an; potom je organizo-
vana nova ekspedicija, 872, pod zapovedni{tvom domestika shola, koja je okon~ana pogibijom
Hrisohira, detaqnije Lemerle, Pauliciens 98–103.
104 Theoph. Cont. 272 sq.; Scyl. 138.
105 Theoph. Cont. 284 (vlast Andrije Skita izvor opisuje kao apo meizonoj exousiaj); 285;
286; Scyl. 143–145. Stipiot je poraèn u sukobu kod Tarsa 883. i potom smewen. Ukoliko je Andri-
ja Skit bio neposredni Stipiotov naslednik, onda je on drào poloàj domestika od oko 883. do
svoje smrti; posledwa vest o Andriji Skitu poti~e iz 886, a zna se da ga je nasledio Ni}ifor Foka
Stari, koji se navodi kao domestik 894. godine, \uri}, Foke 234; Cheynet, Phocas 292–293, 312.
106 Re~ je o vladi Lava VI (886–912), wegovog brata Aleksandra (912–913) i periodu pre
nego {to je Konstantin VII Porfirogenit samostalno preuzeo vlast (913–944), u kojem su se sme-
wivali regenstvo patrijarha Nikole Mistika, carice majke Zoje i, na kraju, vladavina Romana
Lakapina (920–944).
107 Dovoqna je i prosopografska lista koju daju Guilland, Recherches I, 439–447; Kuhn, Ar-
mee 78 sq.
loàju smewivali pripadnici najuglednijih porodica, poput Foka, Duka, Ar-

gira, Kurkuasa. Koliko je vizantijskoj aristokratiji u ekspanziji bio potre-
ban poloàj domestika shola, isto toliko su i pojedini weni pripadnici do-
prinosili presti`nosti ove funkcije. U kojoj meri je dobro iskori{}en polo-
àj mogao doprineti porastu dru{tvenog i politi~kog zna~aja pojedinca i we-
gove porodice pokazalo se na primeru Foka koji su obavqali du`nost domesti-
ka shola.
III. Deseti vek: fenomen privatizacije funkcije
Na prethodnim stranicama razmotrene su dve osnovne etape u razvoju

funkcije domestika shola, na osnovu kojih je ukazano kako je postepeno ispu-
wavan wen potencijal: od zapovednika prestoni~kih tagmi (druga polovina 8.
veka), domestikova vojna vlast pro{irila se i na provincijske trupe, te se od
druge polovine 9. i tokom 10. veka u izvorima spomiwe u svojstvu glavnokoman-
duju}eg nad vojskom u pohodu, afirmi{u}i se u potpunosti kao vrhovni zapo-
vednik vojske u odsustvu cara. Deseti vek doneo je, me|utim, novi kvalitet
funkciji domestika, daju}i joj dve za vizantijsku praksu u velikoj meri neuo-
bi~ajene karakteristike, koje su, budu}i proistekle iz vladareve voqe, dozvo-
lile da se razmi{qa i o fenomenu privatizacije funkcija. Prva od wih odno-
si se na vreme trajawa mandata, a druga na neposredno smewivawe ~lanova jedne
porodice na ovom poloàju. Tako je u vreme Romana Lakapina (920–944) Jovan
Kurkuas 22 godine i 7 meseci108 obavqao ovu du`nost; u vreme samostalnog ca-
revawa Konstantina VII (944–959), mandat Varde Foke trajao je jednu deceniju
(945–954/955), pribli`no koliko i wegovom sinu Ni}iforu Foki (aktivnim i
u vreme Romana II), koji ga je neposredno nasledio na poloàju.109 Prvi korak
zvani~ne reforme institucije vrhovne vojne komande, zapo~ete pod Romanom II,
bio je, tako|e povezan sa Fokama: po~etkom svoje vlade car je osnovao poloàj
domestika shola zapada i dodelio ga Lavu Foki, te se tako vrhovna vojna vlast
nalazila u rukama dvojice bra}e. Bitno je ista}i da je od 945. godine (imenova-
wa Varde Foke) do dolaska na vlast Ni}ifora II Foke (963), poloàj domestika
shola istoka, kao najugledniji u vojnoj hijerarhiji, bio dostupan iskqu~ivo
~lanovima ove porodice.110
Koji su razlozi uticali na, kako }e se na kraju pokazati za predstavnike
centralne vlasti ipak rizi~no, dodeqivawe najvi{e vojne vlasti jednoj li~no-
108 Theoph. Cont. 426; Scyl. 230.

109 Kako nije jasno da li je Ni}ifor Foka kritsku ekspediciju predvodio u svojstvu do-
mestika shola ili stratega avtokratora, ne moè se ni ta~no precizirati koliko je trajao wegov
mandat na poloàju domestika shola.
110 [to se ti~e funkcije domestika zapada, wu je, sude}i po Teofanovom Nastavqa~u,
krajem vlade Romana II dobio Marijan Argir (œmonostrateg u temi Makedonija i tada{wi kate-
pan zapadaŒ), naslediv{i, verovatno, Lava Foku, koji je œumesto svoga brataŒ, zauzetog kritskom
ekpedicijom 960/961, preba~en na istok, Theoph. Cont. 480. O sinonimnoj upotrebi termina kate-
pan i domestik v. Ahrweiler, Administration 58, 65; Kuhn, Armee 145 n. 42.
sti, odnosno porodici u duèm periodu? Da li je u pitawu potreba da se u

okolnostima intenzivne vizantijske ofanzive na istoku obezbedi personalna
stabilnost u funkcionisawu centralne vrhovne komande? Takvo obja{wewe,
iako umesno, ne ~ini se kao dovoqno. Slu~aj porodice Foka — ~iji su ~lanovi
u nekoliko generacija obavqali du`nost domestika shola,111 s tim {to su se
od 945. neposredno smewivali na toj funkciji — bio je neponovqiv u vizantij-
skoj istoriji. Izlaze}i u susret zahtevu Foka da kontrolu nad vojskom usposta-
ve preko funkcije domestika shola (istoka), vizantijski car je fakti~ki dopu-
stio wenu privatizaciju. S druge strane, mandatom dvojice Foka, Ni}ifora i
Lava, bio je u potpunosti ispuwen potencijal te du`nosti.
Iako su pomenuti domestici — Jovan Kurkuas, Varda Foka i wegovi si-
novi Ni}ifor i Lav — sa~uvali vernost vladarima koji su ih neposredno ime-
novali na ovaj poloàj, po smrti Romana II vlast u dràvi pripala je porodici
Foka. Imaju}i, bez sumwe, u vidu posledice sopstvenog dugogodi{weg dràwa
funkcije domestika shola, a rukovode}i se i dràvnim potrebama, Ni}ifor II
Foka (963–969) nastavio je reformu vrhovne vojne komande Carstva, koja je su-
{tinski ozna~ila po~etak ograni~avawa ovla{}ewa domestika shola.
IV. Reforma vrhovne vojne komande: stvarawe konkurentskih poloàja
Na osnovu podataka koje predo~avaju taktikoni 9–10. stole}a mogu se, u

osnovnim crtama, uo~iti pravac, na~in i su{tina razvoja institucije vrhovne
vojne komande u Vizantiji. Ve} na prvi pogled uo~qiva je velika razlika koja
postoji u rang-listi dostojanstvenika navedenih u Taktikonu Eskorijala u od-
nosu na onu koju pokazuju prethodne tri (Taktikon Uspenskog, Filotejev kli-
torologion i Taktikon Bene{evi~a). Rang-lista Cimiskijeve epohe, umesto do-
tada{weg jednog, registruje petoricu najvi{ih vojnih zapovednika sa komand-
nom vla{}u — domestika shola istoka i zapada, stratopedarha istoka i za-
pada, i stratilata.112 Wihov poloàj u hijerarhiji odgovara onom koji je ra-
nije imao domestik shola: umetnuti su izme|u stratega Anatolika i nove grupe
provincijskih funkcionera, koji su titulisani kao duke i katepani, iza kojih
slede tematski stratezi. Taktikon Eskorijala, dakle, pokazuje pove}awe broja
111 Poloàj domestika shola postao je dostupan Fokama od druge generacije ove porodice.
Prvi Foka kome je dodeqena ova funkcija bio je Ni}ifor Foka Stari (pod Lavom VI), a potom su
je dràli wegovi sinovi Lav (917) i Varda (945–955), pa Vardini sinovi, Ni}ifor i Lav, aktiv-
ni u vreme Konstantina VII i Romana II. Posledwi Foka domestik shola (istoka) bio je Varda, po-
znati uzurpator iz vremena vlade Vasilija II. Tako|e, treba naglasiti da Fokama nije pripadao
samo poloàj domestika shola, ve} i vlast u temama Anatolika, Kapadokije i Harsijanona, koju su
naj~e{}e dràli pripadnici wihove porodice, ali i wihovi ro|aci Maleini. \uri}, Foke;
Cheynet, Phocas.
112 Oikonomides, Listes 263. Razvrstavawe zapovednika isto~nih i zapadnih vojnih jedini-
ca nije bilo karakteristi~no samo za domen vrhovne vojne komande, tj. za najvi{e vojne funkcije.
Ranije sam navela da je podeqena i du`nost domestika ekskubita, o ~emu svedo~i TE, a pe~ati iz
Cimiskijevog doba pokazuju da je istu sudbinu doìveo i domestik hikanata, v. nap. 47.
komandnih oficira najvi{eg ranga u domenu centralne, ali i provincijske

vojne komande.
Reforma institucije vrhovne komande bila je delo trojice vladara. Zapo-
~ela je pod Romanom II deobom dotada{we jedinstvene funkcije domestika sho-
la, te su ustanovqeni odvojeni poloàji domestika shola istoka i domestika
shola zapada, vrhovnih zapovednika vizantijske vojske u isto~nom, odnosno za-
padnom delu Carstva. Komandna vlast pomenutih oficira nije, me|utim, bila
odre|ena toliko teritorijom nad kojom su se protezala wihova ovla{}ewa ko-
liko trupama koje su imali pod svojim zapovedni{tvom, te je otud domestik
shola istoka (zapovednik isto~nih vojnih jedinica) mogao, po potrebi, reali-
zovati svoju funkciju i u evropskim delovima Carstva.113
Postoji mi{qewe da je ustanovqewe poloàja domestika shola zapada
imalo podlogu u razvoju vojne organizacije tokom 10. veka; wegov rezulat bio je
obrazovawe dve tagmatske vojske — isto~ne i zapadne — koje su predstavqale
glavninu vizantijskih mobilnih trupa i koje su bile stavqene pod zapovedni-
{tvo oficira centralne komande. Deoba funkcije domestika shola predstavqa-
la je, tako, samo jedan vid, kako se Dagron izrazio, bipolarizacije Carstva, koja
se nije ogledala samo u dvema komandama nad dvema vojskama, ve} u razli~itoj
diplomatskoj i odbrambenoj politici Carstva, druga~ijem tipu vojnih karijera
ostvarivanih na istoku, odnosno zapadu, kao i u razli~itim karakteristikama
koje su uslovqavale i pratile razvoj regionalne aristokratije itd.114
Potreba za deobom vrhovne komande postojala je, razume se, i pre nego
{to ju je Roman II ozvani~io, i zadovoqavana je ili dodelom vanrednih ovla-
{}ewa (kroz funkciju monostratega, prevashodno) ili angaòvawem domestika
shola u zapadnim podru~jima (kako je bilo, na primer, u ratu protiv Simeona).
U vezi s tim, skrenula bih pa`wu da se ovla{}ewa domestika shola, a kasnije i
domestika shola zapada, vezuju za teritoriju ju`no od Dunava, te bi u tom smi-
slu glavnina tzv. zapadne vojske pripadala oblastima vizantijske Trakije i
Makedonije, kao i solunske teme.115 Sicilija i ju`na Italija predstavqale su
113 O tome bi mogao da svedo~i primer Ni}ifora Urana, koji se u vatopedskim aktima
ozna~ava kao œdomestik sholaŒ, u vreme kada je iz Soluna predvodio operacije protiv Samuila
(996–999), Vatop. n0 2 (septembar 998), n0 3 (akt iz 1001). Smatra se, naime, da se iskqu~ivo za do-
mestika shola istoka mogao upotrebiti izraz domestik shola (Ahrweiler, Administration 57–58), te
bi otud proiza{lo da je Uran, zapovednik isto~nih tagmi, svoju funkciju ostvario na zapadu
Carstva, tj. na Balkanu. Jovan Skilica, me|utim, ozna~ava Urana kao œarhonta celog zapadaŒ
(Scyl. 341; Zon. 558), odnosno kao domestika shola zapada, te treba ostaviti mogu}nost da je izraz
œdomestik sholaŒ mogao ozna~avati isto~nog i zapadnog vojnog zapovednika.
114 Dagron, Trate 153, 255.
115 U izvorima se ~esto nailazi na termine œisto~ne tagmeŒ, œisto~na vojskaŒ i sl. Me|u-
tim, pod zapadnom vojskom ili zapadnim tagmama uglavnom su se podrazumevale trupe regrutova-
ne u temama Trakiji i Makedoniji — podru~ju primarne nadle`nosti domestika shola zapada. I u
11. veku, tzv. zapadna vojska bila je regrutovana i stacionirana u istim oblastima, {to pokazuje
i beseda Jovana Mavropoda (Johannis Euchaitorum metropolitae quae in codice Vaticano graeco 676
supersunt, ed. P. de Lagarde, Abhandlungen der hist.-philol. Klasse der Konigl. Gesellschaft d. Wiss. zu
Gottingen, 28, 1882, N0186) posve}ena pobedi Konstantina IX Monomaha (1042–1055) nad uzurpa-
torom Lavom Tornikijem (1047). Iz we saznajemo slede}e: œzapadne vojskeŒ bile su zaduène pre
poseban segment vizantijske unutra{we/spoqne politike na zapadu; do deobe

vrhovne komande, operacije preduzimane u ciqu povratka vizantijske vlasti u
pomenutim podru~jima bile su ili lokalnog karaktera, te su padale na teret
susednih tema i wihovih zapovednika, ili se zapovedni{tvo u ekspedicijama
regulisalo vanrednim imenovawima (monostrateg); posle ustanovqewa polo-
àja katepana Italije, koga registruje Taktikon Eskorijala,116 vojne operacije
na ovom podru~ju bi}e u wegovoj nadle`nosti,117 ali }e se tokom 11. veka u iz-
vorima ~esto nailaziti na podatke o vanrednim imenovawima, pre svega o stra-
tezima avtokratorima, koji }e biti aktivni u tom podru~ju.118
Po{to je ve} bilo re~i o poretku izme|u stratega Anatolika i domestika
shola, istakla bih da je prvi nosilac ~ina domestika shola zapada, Lav Foka,
unapre|en u taj poloàj sa du`nosti stratega u temi Anatolika. Kao i u pret-
hodnim slu~ajevima, i ovom prilikom titula magistra regulisala je formalno
rang izme|u dve funkcije.119 Navedeni primer pokazuje da je poredak prikazan
u Taktikonu Eskorijala tako|e bio izraz po{tovawa tradicije a ne realnog
stawa stvari: u doba koje karakteri{e prevlast tagmatske nad tematskom voj-
skom, izvesno je da su domestik shola, stratopedarh i stratilat u vojnoj hije-
rarhiji imali prednost nad tematskim stratezima, pa prema tome i nad strate-
gom Anatolika.
Su{tinski doprinos reformi vrhovne komande dao je Ni}ifor II Foka,
ustanovqewem poloàja stratopedarha, koji je mo`da ve} u wegovo vreme, a naj-
kasnije u doba wegovog naslednika, bio podeqen po ugledu na domestika shola.
Stratopedarh je u pravom smislu re~i predstavqao konkurentski poloàj do-
mestiku shola, i budu}i da je bio dostupan evnusima (politi~ki pouzdanijoj
kategoriji podanika), obezbe|ivao je vladara od odmetawa najvi{eg oficira
centralne komande. Izvori iz perioda vlade Ni}ifora II Foke, Jovana I Cimi-
skija i Vasilija II prikazuju stratopedarha kao oficira ekvivalentnog dome-
svega za odbranu Trakije, koju su ugroàvali varvari sa Dunava (‡ 7); ta vojska, koja je podràla
uzurpatora, bila je doma}a, tj. pripadala je Trakiji (‡ 61: œzlo tamo nije bilo nepoznato, niti je
do{lo sa strane, ve} je do{lo odatle, i bilo je doma}eŒ; Trakiji su œutrobu razdirali weni sop-
stveni potomciŒ, itd.), detaqnije J. Lefort, Rhetorique et politique. Trois discours de Jean Mauropous
en 1047, TM 6 (1976) 268, 272–303; Krsmanovi}, Uspon 132–136. Indikativno je, tako|e, da Jovan
Skilica spomiwe i imawa koja su pobuwenici iz 1047. imali u Trakiji, Scyl. 441.
116 Poloàj katepana Italije ustanovio je Ni}ifor II Foka, Oikonomides, Listes 354.
117 Katepan Italije bio je, u stvari, upu}en na teritoriju teme Langobardije, pa se smatra
da je ta funkcija samo novi naziv za staru du`nost — onu stratega Langobardije; on je fakti~ki
koegzistirao sa strategom Kalabrije, Falkenhausen, Untersuchungen 49, 84, 86–87; Catherine
Holmes, Basil II and the Governance of Empire (976–1025), Oxford 2005, 436. Me|utim, u hijerarhij-
skom poretku katepan Italije ipak je imao znatno vi{i rang, koji je morao proisticati iz stepe-
na wegove komandne vlasti.
118 Na primer, prema Skilici, Mihailo Paflagonac poslao je Georgija Manijakisa oko
1037. u ekspediciju protiv Arabqana sa Sicilije, imenovav{i ga za stratega avtokratora, Scyl.
398. Prema istom izvoru, 1042. godine, u vreme Zoje i Mihaila Kalafata Manijakis je imenovan
za œstratega avtokratora tagmi u ItalijiŒ (ibid. 422); detaqnije o protivre~nim podacima u izvo-
rima v. Krsmanovi}, Uspon 93–94; 98.
119 Patrikija i stratega Antolika, Lava Foku, uzdigao je Roman II za domestika shola za-
pada i magistra, Theoph. Cont. 472; Sym. Mag. 758.
stiku shola. Po~ev od ~iwenice da je Ni}ifor Foka od imenovawa evnuha Pe-

tra za stratopedarha (965. ili 967)120 drào upra`wen poloàj domestika sho-
la, preko podataka o aktivnostima stratopedarha u Cimiskijevom ratu za Bu-
garsku, kada se ovaj oficir pojavquje kao zapovednik œTra~ana i Makedona-
caŒ,121 do opisa wegovih aktivnosti na po~etku vlade Vasilija II, kada ga Jovan
Skilica, svakako preteruju}i, ozna~ava kao zapovednika œsvih isto~nih tag-
miŒ (twn eJwn … pantwn tagmatwn),122 komandna vlast stratopedarha ispoqa-
vana je na isti na~in kao i u slu~aju wegovih kolega, domestika shola i strati-
lata. Me|utim, u Taktikonu Eskorijala ne spomiwu se niì oficiri stratope-
darha, karakteristi~ni za {tab tagmatskog zapovednika (npr. topotirit).123
Stratopedarh je, prema tome, jedini tagmatski oficir najvi{eg ranga, kome uz
imenovawe na du`nost nije sledovala sasvim odre|ena tagma (domestik shola
dobijao je tagmu shola a stratilat — tagmu stratilata124). Otud se i postavqa
pitawe da li je wegova komandna vlast mogla da se proteè na tagmu shola.125 U
svakom slu~aju, od kraja 10. veka i tokom narednog stole}a, predstavnici vr-
hovne komande gube neposredno zapovedni{tvo nad tagmama, tako da }e tagmom
shola komandovati topotiriti, dok se domestik shola i stratopedarh pojavqu-
ju kao najvi{i zapovednici vojske u pohodu, ~iji je sastav bio provizornog ka-
raktera.126
Reforma vrhovne vojne komande okon~ana je uvo|ewem stratilata u red
zvani~nih (taktikonskih) funkcija, do kojeg je do{lo pod Jovanom I Cimiski-
jem. Prvobitno, stratilat je, kako se pretpostavqa, bio vezan za osnivawe œtag-
me stratilataŒ,127 ali je vrlo brzo ta funkcija stekla karakter jednak domesti-
120 U literaturi se prvi pomen stratopedarha razli~ito datuje i uvo|ewe te du`nosti

stavqa se u kontekst smewivawa Jovana Cimiskija sa poloàja domestika shola istoka; dakle,
Ni}ifor II Foka smenio je Cimiskija, a potrebu za oficirom ~ija je komandna vlast istog ranga
zadovoqio je imenovawem Petra za stratopedarha, Oikonomides, Listes 335; prema Blusidou, Mi-
kra Asia 82, do Cimiskijeve demobilizacije do{lo je oko 965; Cheynet, Skylitzes 228 n. 54, se
opredequje za 967.
121 Scyl. 300. Prema Lavu \akonu, stratopedarh Petar bio je uz Vardu Sklira ve} na po-
~etku Cimiskijeve vlade postavqen za zapovednika u vizantijsko-ruskom ratu za Bugarsku, Diac.
107.
122 Scyl. 315.
123 Umesto dotada{weg jednog TE registruje dva topotirita shola, jednog za isto~ni a
drugog za zapadni deo Carstva (Oikonomides, Listes 2736–7); tako|e spomiwe se i topotirit strati-
lata (27322), kao i ostali topotiriti vezani za tagmatske oficire.
124 I ostali tagmatski zapovednici imali su svoje tagme — domestik ekskubita tagmu eks-
kubita, domestik besmrtnih — istoimenu tagmu, itd., Oikonomides, Listes 334.
125 Pitawe ima smisla samo za period koji je neposredno sledio osnivawu funkcije stra-
topedarha. Komandna vlast najvi{ih oficira iz TE — domestika shola, stratopedarha i strati-
lata — nad provincijskom vojskom bila je provizornog karaktera, jednako kao u slu~aju vanred-
nih imenovawa (monostrateg, strateg avtokrator).
126 Oikonomides, Evolution 142.
127 Scyl. 315; cf. Oikonomides, Listes 332. Mogla bi se, donekle, napraviti paralela izme|u
domestika shola i stratilata: stratilat je kao i stari domestik shola imao pod sobom posebnu
tagmu koja je ovom oficiru pripadala uz imenovawe, na isti na~in kako je tagma shola pripadala
domestiku shola. Tako|e, stratilat iz TE, naveden u formi jedinstvene funkcije, podse}a na sta-
rog domestika shola, ~ije su se nadle`nosti odnosile na isto~ni deo Carstva, odnosno na is-
ku shola i stratopedarhu, te se s takvom komandnom vla{}u on spomiwe u izvo-

rima ve} od Cimiskijevog doba.
Najuo~qivija posledica sprovedene reforme bila je da su tokom nared-
nog veka vizantijski carevi imali mogu}nost da svoje vrhovne vojskovo|e ime-
nuju ne samo na jednu od pomenutih funkcija, nego su teoretski ({to praksa,
ipak, nije zabeleìla) bili u prilici da popune svih pet. Uvo|ewe konkurent-
skih funcija domestiku shola u red zvani~nih (redovnih) dostojanstava nu`no
je ograni~avalo ovla{}ewa svih predstavnika vojnog vrha: od vremena Ni}ifo-
ra II Foke, oni se, u ve}ini slu~ajeva, pojavquju u ulozi vojnih zapovednika te-
ritorijalno, ciqno i vremenski ograni~enih ekspedicija. Ako se navedenom
doda da je i posle zvani~ne reforme institucije vrhovne komande, vladar ne
samo imao nego i ~esto koristio pravo da po sopstvenoj proceni dodequje van-
redna ovla{}ewa, postaje jasnije do koje mere je umawena vojna vlast komand-
nih oficira.128 Ne treba, tako|e, izostaviti ni ~iwenicu da Taktikon Eskori-
jala registruje reformu provincijske komande: duke i katepani, ~ija je vojna
vlast bila vezana za tagmatske jedinice, preuzimali su ulogu vrhovnih zapo-
vednika u odre|enim podru~jima, te su tako u mnogim okolnostima u~inili iz-
li{nim imenovawe oficira centralne komande.
Konkurencija koju je tokom {ezdesetih i sedamdesetih godina 10. stole}a
dobio domestik shola imala je za posledicu da se ovaj poloàj ~esto drào upra-
`wen.129 Pouzdani pomeni ovog oficira pripadaju vremenu Vasilija II
(976–1025), ali se u tim slu~ajevima nije radilo o neuobi~ajenim mandatima.130
to~nu vojsku. Da je uvo|ewe stratilata u red taktikonskih du`nosti ozna~avalo ja~awe pozicija
centralne komande na istoku, upu}uju i sinhroni izvori koji u Vardi Skliru, prvom poznatom
stratilatu iz Cimiskijevog doba, vide zapovednika œisto~nih tagmiŒ, tj. œcelog istokaŒ (Scyl.
288, 300–301, 308, 314; Zon. 525).
128 Kriza vrhovne komande koja }e nastupiti u 11. veku o~ituje se, izme|u ostalog, u sve
~e{}em pribegavawu vanrednim ovla{}ewima. Na primer, izvori su zabeleìli veliki broj
imenovawa na funkciju stratega avtokratora u vreme Konstantina IX Monomaha (1042–1055). Po-
nekad se dodeqivawe neke od zvani~nih funkcija komandnog karaktera poja~avalo dodavawem
vanrednih ovla{}ewa, pa tako iz vremena vlade Mihaila VI Stratiotika (1056–1057) imamo i
primer imenovawa za domestika istoka i stratega avtokratora (Scyl. 493), koji je samo pokazateq
ozbiqne devalvacije vlasti koja proisti~e iz komandnih funkcija.
129 Jedini domestik shola iz vremena Ni}ifora Foke bio je Jovan Cimiskije; za Cimi-
skijeve vlade, poloàj domestika shola istoka bio je na kratko ispuwen: 973. domestik Melias
poraèn je u sukobu sa Arabqanima kod Amide i dopao je zarobqeni{tva (H. Gregoire, Notes epi-
graphiques, Byz. 8/1 (1933) 79–88; Kuhn, Armee148); oko 977. za domestika istoka postavqen je
Varda Foka, koji je, mogu}e, taj poloàj drào sve do svoje carske proklamacije; na zapadu su pod
Vasilijem delovala jo{ dvojica domestika shola: Stefan-Kondostefan (986) i Ni}ifor Uran.
Postoji, tako|e mogu}nost da je pod istim carem du`nost domestika shola zapada obavqao i Lav
Melisin (Èordanov, Preslav n0161–162).
130 Izuzetak bi mogao predstavqati mandat Varde Foke, me|utim, nejasno}e u izvorima ne
dopu{taju da se precizira vreme wegovog trajawa, jer postoje indicije da je privremeno smewen
sa funkcije domestika shola, a zatim ponovo postavqen. U svakom slu~aju, Varda Foka je uzurpi-
rao carsku titulu 987, a u izvorima je prikazan kao jedan od vode}ih qudi u vizantijskoj vojnoj
hijerarhiji, koji se neposredno pred pobunu nalazio na poloàju domestika shola istoka; zna se
da je imao veliku samostalnost u delovawu u vreme kada je gu{io pobunu Varde Sklira, a tako|e
su zapaène wegove vojne aktivnosti u sirijskom podru~ju.
S razlogom, me|utim, nepoverewe u domestika shola i{~ezlo je tek kada je, vla-
darevom voqom, ova funkcija postala dostupna evnusima: Konstantin VIII
(1025–1028) postavio je na po~etku svoje vlade evnuha Nikolu za domestika
shola u rangu proedra.131
Zakqu~ak
Centralizacija vrhovne vojne komande zvani~no je u doba Amorijaca

sprovedena preko funkcije domestika shola, pro{irewem vojne vlasti koja iz
we proisti~e. Kako je domestik shola bio, pre svega, komandni oficir tagmat-
ske vojske, osnovno pitawe koje treba postaviti jeste na koji na~in je pro{ire-
we wegovih komandnih ovla{}ewa na tematske trupe bilo povezano sa vizan-
tijskom vojnom organizacijom. Da li je prednost koja je u vojnoj hijerarhiji da-
ta tagmatskom zapovedniku bila posledica ve} nastalih promena u dota{woj
vojnoj organizaciji ili je re~ o novoj koncepciji komandne vlasti, sprovedenoj
odozgo?
Prevlast tagmatske (profesionalne) vojske nad tematskom nedvosmisleno
je potvr|ena u izvorima druge polovine 10. stole}a. Ve} od samostalne vlade
Konstantina VII Porfirogenita teret arabqansko-vizantijskog rata na is-
to~noj granici morali su snositi profesionalni vojnici, koji su u duèm i
kontinuiranom periodu bili pod oru`jem. Vrhovna komanda organizovana pre-
ko funkcije domestika shola pokazala je neuobi~ajenu stati~nost u personal-
nom pogledu, utoliko {to je du`nost glavnokomanduju}eg bila u rukama pri-
padnika jedne porodice. Ratovi koji su, zatim, vo|eni u doba tri cara vojnika
— Ni}ifora Foke, Jovana Cimiskija i Vasilija II — samo su potvrdili nasta-
le promene u vojnoj organizaciji i prelazak Vizantije na najamni~ku, tj. pro-
fesionalnu vojsku organizovanu po tagmatskom principu.132 Tu prevlast iska-
zao je i Taktikon Eskorijala i to ne samo u pogledu pove}awa broja najvi{ih
komandnih oficira, ve} i u ustanovqewu centara tagmatske komande na pro-
vincijskom nivou. Svi duke i katepani koji se navode u toj rang-listi bili su
geografski upu}eni na neku oblast ili grad, a visok rang koji su nosioci ovih
~inova zauzimali u slu`benoj hijerarhiji formalno je potvrdio da je re~ o po-
tiskivawu klasi~ne tematske vojske na provincijskom nivou.133
131 Scyl. 370. Na osnovu pe~ata na kojima se spomiwe Petar, domestik shola zapada, Jorda-
nov je ostavio mogu}nost da se vlasnik pe~ata identifikuje sa stratopedarhom Petrom, evnuhom,
vojskovo|om iz vremena Ni}ifora II Foke, Jovana I Cimiskija i Vasilija II, I. Jordanov, Molybdo-
bulles de domestiques des scholes du dernier quart du Xe siecle trouves dans la strategie de Preslav, Studies
in Byzantine Sigillography 2, 1990, 203–206; isti, Pe~atite n0148–157, 158; iz navedenog bi proi-
za{lo da je poloàj domestika shola (zapada) postao dostupan evnusima pre nego {to je tu novinu
uveo Konstantin VIII. Me|utim, identifikacija pomenute dve li~nosti nije pouzdana.
132 J.-C. Cheynet, La politique militaire byzantine de Basile II a Alexis Comnene, ZRVI 29/30
(1991) 61–74.
133 U TE dukama i katepanima prethodili su strateg Anatolika i petorica najvi{ih ko-
mandnih oficira vizantijske vojske, a sledili su im funkcioneri u rangu stratega tema i grado-
Me|utim, suzbijawe tematskog komandnog kadra koje zapo~iwe tridesetih

godina 9. veka, u vreme Teofila, a potvr|uje se pod Mihailom III Amorijcem,
moralo je imati podlogu u vojnoj organizaciji. Prenos vrhovnih komandnih
ovla{}ewa nad vizantijskom vojskom na zapovednika tagme shola u najmawu ru-
ku sugeri{e pitawe koje su mu provincijske trupe stavqane po potrebi na ras-
polagawe. U literaturi je obra}ena pa`wa na postojawe posebnih jedinica u
okviru klasi~ne tematske vojske,134 ~iji su pripadnici, najverovatnije, bili
profesionalni vojnici, koji su, za razliku od ostalih tematskih vojnika, ne-
prekidno bili pod oru`jem; oni su u izvorima ozna~avani kao taxewtai, taxa-
toi i taxatiwnej.135 Prvi podaci o aktivnostima taksata poti~u iz druge polo-
vine 7. veka, dakle, iz perioda pre nego {to se domestik shola pojavquje kao
vrhovni zapovednik vojske u odsustvu cara.
U prilog mi{qewu o postojawu profesionalnih jedinica u okviru te-
matskih vojski idu i vesti koje pokazuju veliku mobilnost tematskih stratega
i wihovih trupa. U tom smislu upadqive su, na primer, aktivnosti vojski Tra-
kije i Makedonije i wihovih stratega. Bilo je uobi~ajeno da trupe stacionira-
ne u jednoj temi u~estvuju pre svega u odbrani mati~nih oblasti ali i onih ko-
je su im geografski bliske. Utoliko se primarni vojni zadatak tra~kih i make-
donskih trupa i wihovih zapovednika moè definisati kao odbrana severne
granice Carstva od Bugara ({to je, prema Konstantinu Porfirogenitu, bio i
razlog obrazovawa ovih okruga136). Navedeno potvr|uje i Teofanov Nastavqa~,
koji obja{wava da je postojao zakon (nomoj) œda kada su Bugari mirovaliŒ ove
vojske budu upotrebqene i na istoku, tj. u drugim oblastima Carstva.137 Dakle,
tra~ke i makedonske tematske jedinice brane severnu granicu, te na wihov te-
ret pre svega (ali, ne iskqu~ivo138) padaju bugarsko-vizantijski sukobi, ali
one aktivno u~estvuju u pohodima na istoku,139 a u vi{e navrata spomiwe se
va. Zakqu~no sa Cimiskijevom vladom bilo je ustanovqeno ukupno sedam komandnih centara tag-
matske vojske na provincijskom nivou: u Antiohiji (koja je bila sedi{te duke), u Mesopotamiji
na istoku (duka), u Haldiji (duka), u dunavskoj Mesopotamiji (katepan), u Italiji (katepan), u So-
lunu (duka) i u Adrijanopoqu (duka), Oikonomides, Listes 263.
134 O tematskim vojnicima v. Marta Grigoriu-Joanidu, Parakmh kai ptwsh tou qemati-
kou qesmou. Sumbolh sthn exelixh thj dioikhtikhj kai stratiwtikhj organwshj tou Buzantiou
apo to 10o aiwna k.e., Solun 1985 (meni nedostupno). Q. Maksimovi}, Tematski vojnici u vizan-
tijskom dru{tvu — prilog novom procewivawu problema, ZRVI 39 (2001/2002) 25–49 (sa pregle-
dom literature).
135 Ahrweiler, Administration 42 et n. 3; 71 et n. 5; Martha Grigoriou-Ioannidou, Un probleme de l’
institution de themes pendant les Xe et XIe siecles, ByzF 19 (1993) 35–41 (posebno str. 38, 39 i n. 22; 40).
136 De Them. 84. Tema Trakija obrazovana je u vreme Konstantina IV (668–685), a na prela-
zu iz 8. u 9. vek od wenih zapadnih oblasti obrazovana je tema Makedonija, detaqnije P. Soustal,
Tabula Imperii Byzantini 6 (Thrakien), Wien 1991, 76 et n. 131; 82.
137 Theoph. Cont. 181.
138 Isto~ne trupe su po potrebi bivale angaòvane na zapadu. Ve} su spomenuti podaci o
u~esnicima u bici sa Krumom iz 811, me|u kojima se spomiwe strateg Anatolika (v. nap. 52); ta-
ko|e, 813, Lav Jermenin, tada{wi strateg Anatolika u~estvovao je sa strategom Makedonije u bi-
ci kod Versinikije, Theoph. 500–501.
139 Kod Teofanovog Nastavqa~a spomenut je pohod koji je Mihailo III preduzeo 861. pro-
tiv emira Melitine Amra, predvode}i 40 000 œTra~ana i MakedonacaŒ, Theoph. Cont. 177; Scyl.
wihovo delovawe na podru~ju ju`ne Italije.140 Sli~ni podaci postoje i o dru-

gim tematskim vojskama, pa se, na primer, spomiwu œodabraneŒ (epilektwn) je-
dinice Harsijanona i Kapadokije, koje su pod zapovedni{tvom Stefana Mak-
sentija poslate u ju`nu Italiju u vreme Vasilija Makedonca.141
U navedenim slu~ajevima izvesno je da nisu svi tematski kontingenti
slati u ugroèna podru~ja ve} odre|eni broj jedinica koje su mogle biti mobi-
lisane u kra}em periodu. Od vremena Amorijaca, takva raznorodna vojska sta-
vqana je, po pravilu, pod zapovedni{tvo pre svega domestika shola ili ofici-
ra ~ija je komandna vlast bila regulisana vanrednim ovla{}ewima. Pri tome,
treba naglasiti da su se aktivnosti domestika shola prevashodno odnosile na
isto~ni i balkanski deo Carstva,142 dok se na zapadu komanda i daqe organizo-
vala preko, pre svega, funkcije monostratega.
O vojnim ovla{}ewima domestika shola podaci iz izvora pokazuju slede-
}e: on se, po pravilu, navodi kao zapovednik œtagmi i temaŒ; wegova ovla{}ewa
proteù se na kopnene trupe; ukoliko je re~ o sadejstvovawu kopnene vojske i
flote, uz domestika }e se spomiwati i drungarije flote (kao, na primer, u vre-
me rata sa Simeonom143); domestik shola je na rati{tu mogao da prati cara ili
da na neki na~in deli komandu sa wim144 (u tom slu~aju, dolazi do promene u
komandnom lancu utoliko {to car preuzima ulogu vrhovnog zapovednika), {to,
99. Genes. 65 spomiwe u~e{}e Tra~ana i Makedonaca, ali i drugih tema: sun loipoij qematwn
strateumasi; cf. Lemerle, Pauliciens 94.
140 O tome posebno govore podaci iz vremena vlade Vasilija I Makedonca; u tri ekspedi-
cije koje su jedna za drugom bile poslate u podru~je ju`ne Italije, u~estvovale su trupe iz Tra-
kije i Makedonije: oko 880, Lav Apostip œtada{wi strateg Trakije i MakedonijeŒ poslat je u ju-
`nu Italiju; 882/883, za œstratega vojski u LangobardijiŒ ozna~en je Stefan Maksentije, koji je u
ju`nu Italiju do{ao sa œTra~anima i Makedoncima i odabranim Harsijanitima i Kapado~ani-
maŒ; wega je 885. nasledio Ni}ifor Foka Stari, œmonostrateg zapadnih tema, Trakije i Makedo-
nije i Kefalonije, Langobardije i KalabrijeŒ , Theoph. Cont. 305, 312; G. Monachos-Muralt 757;
cf. J. Gay, L’ Italie meridionale et l’ Empire byzantin depuis l’ avenement de Basile I jusqu’ a la prise de
Bari par les Normands (867–1071), Paris 1904, 112, 132–133; \uri}, Foke 231–233; Falkenhausen,
Untersuchungen 74–75.
141 Theoph. Cont. 312; up. Scyl. 160, koji saèto prenosi Teofanovog Nastavqa~a, izosta-
vqaju}i Harsijanite.
142 To je bio razlog zbog koga je, posle deobe funkcije domestika shola iz vremena Romana
II, pravim naslednikom domestika shola smatran domestik shola istoka, koji je, shodno tome, ~e-
sto i nazivan jednostavno œdomestik sholaŒ, Ahrweiler, Administration 57–58.
143 Re~ je o slu~ajevima kada se primewuje tzv. taktika dvostruke ofanzive i kada kopnena
vojska ide od juga ka Dunavu (preko vizantijske Trakije) a istovremeno crnomorska flota preko
u{}a Dunava zatvara Bugare sa severa. U vreme kada je Ni}ifor Foka Stari predvodio kopnene
trupe kao domestik shola (894), drungarije flote, Evstatije, spomenut je, tako|e, uz wega kao za-
povednik, Theoph. Cont. 358.
144 Uobi~ajeno je bilo da domestik shola deluje samostalno, ali postoje i drugi primeri,
ne samo onaj koji se odnosi na Teofila i Manojla, ve} na domestika shola zapada, Stefana Kondo-
stefana, koji je 986. pratio Vasilija II u pohodu protiv Serdike, Scyl. 331. Isto vaì i za ko-
mandne funkcionere koji se pojavquju u TE; izvori pokazuju da, po pravilu, oni deluju samostal-
no, ali u slu~aju da je na prestolu car-vojnik, onda se de{ava da on preuzima ulogu glavnokoman-
duju}eg u nekom pohodu.
na primer, nije bila karakteristika glavnokomanduju}eg sa vanrednim ovla-

{}ewima stratega avtokratora.145
Centralizacija vrhovne komande morala je biti podstaknuta i potrebom
da Vizantija popravi pozicije u ratu sa Arabqanima. Veliki gubici koje je
Carstvo pretrpelo pod Mihailom II Amorijcem, kao i pritisak na isto~noj
granici zahtevali su druga~iju organizaciju vrhovne komande, te se prenosom
vrhovnih ovla{}ewa na domestika shola obezbedilo efikasnije rukovo|ewe
vojnim pohodima. Od vremena Amorijaca domestik shola u~estvuje na rati{ti-
ma koja su u datom trenutku bila od vitalnog interesa za Vizantiju. Pod Teo-
filom, Mihailom III i Vasilijem Makedoncem radilo se o odbrani maloazij-
skih pokrajina, a od Lava VI prioritet je dat bugarsko-vizantijskom ratu, koji
je vo|en na podru~ju Trakije i Makedonije. Posle epohe ratova sa Simeonom,
Vizantija se okre}e istoku, u kojem je borba za odbranu Male Azije i pro{ire-
we vlasti van wenih granica obeleìla ne samo drugu polovinu 10. veka ve} i
vladu Vasilija II. Veliki vojni uspesi, koje je Vizantija postigla tokom tog
perioda, ostvareni su, pre svega, preko funkcije domestika shola.
Posle reforme institucije vrhovne komande, koja je sprovedena za vlade
Romana II, Ni}ifora II Foke i Jovana I Cimiskija, komandna vlast domestika
shola se postepeno ograni~ava, te se on naj~e{}e pojavquje u ulozi zapovedni-
ka teritorijalno i ciqno ograni~enih ekspedicija. Ve} od kraja 10. veka dola-
zi do razdvajawa tagme shola od domestika shola, a od Konstantina VIII taj po-
loàj se otvara prema evnusima. Otud se u izvorima 11. veka domestik shola na-
vodio samo kao domestik istoka i domestik zapada. Prednost istoka mogla se
potvrditi i u ~iwenici da je do epohe Komnina domestik istoka ozna~avan i
kao veliki domestik.146
145 Tendencija ka ve}oj kontroli komandnih funkcija, koja se moè pratiti od ustano-
vqewa zvani~nih poloàja konkurentskih domestiku shola, vidqiva je i na primeru stratega av-
tokratora: u vreme Vasilija II, pri kraju rata sa Samuilovim naslednicima, David Arijanit je,
prema Skilici, imenovan œza stratega avtokratoraŒ u Skopqu (Scyl. 358; prema dopuni Mihaila
Devolskog, re~ je o poloàju katepana Bugarske). U to vreme car se, tako|e, nalazio na balkanskom
rati{tu, dodu{e, ne u onom podru~ju koje je povereno Arijanitu. Utoliko je zanimqivije spomenu-
ti da se prema P. Stephenson, Byzantium’s Balkan Frontier. A Political Study of the Northern Balkans,
900–1204, Cambridge 2000, 74, vlast Davida Arijanita, stratega avtokratora u Skopqu, odnosila na
stratege tema-tvr|ava obrazovanih u podru~ju severno od linije Dra~–Solun; u tom slu~aju, dakle,
strateg avtokrator bi ipak imao svedena ovla{}ewa, a izraz avtokrator ozna~avao bi vrhovnog
stratega u doti~noj oblasti; me|utim, pitawe je koliko takvu interpretaciju dozvoqava priroda
funkcije stratega avtokratora, jer podaci iz izvora pokazuju da iz we proisti~u pre svega komand-
na ovla{}ewa nad vojskom u pohodu. Tako|e, vesti o stratezima avtokratorima iz poznijeg perioda
svedo~e da u pohodima koje predvodi taj oficir car, po pravilu, ne u~estvuje.
146 Detaqnije Oikonomides, Evolution 142–143.
SPISAK SKRA]ENICA
Ahrweiler, Helene Glykatzi- Ahrweiler, Recherches sur l’administration de

Administration l’empire byzantin aux IXe–XIe siecles, BCH 84 (1960) 1–111
(VR = Etudes sur les structures administratives et sociales de
Byzance, London 1971, n0 VIII).
BCH Bulletin de Correspondance hellenique
Byz. Byzantion, Bruxelles.
ByzF Byzantinische Forschungen, Amsterdam.
CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae.
Cheynet, Phocas Dagron, Trate (Appendice).
Cheynet, Effectifs J.-C. Cheynet, Les effectifs de l’armee byzantine aux Xe–XIIe s.,
Cahiers de civilisation medievale X–XII siecles, XXXVIII/n0 4
(1995) 319–335.
Cheynet, Skylitzes Jean Skylitzes. Empereurs de Constantinople, trad. B. Flusin, an-
note J.-C. Cheynet, Paris 2003.
Dagron, Trate G. Dagron, H. Mihaescu, Traite sur la guerilla (De velitatione) de
l’empereur Nicephore Phocas (963–969), Paris 1986.
DAI Constantine Porphyrogenitus De Administrando Imperio, ed. Gy.
Moravcsik, transl. R. J. H. Jenkins, CFHB, Washington 1967.
De Cer. I Constantini Porphyrogeniti imperatoris De Cerimoniis aulae
Byzantinae libri duo, I, ed. J. J. Reiske, Bonn 1829.
De Them. Constantino Porfirogenito, De Thematibus, ed. A. Pertusi, Studi e
Testi 160, Vatican 1952.
De Vel. Dagron, Trate.
Diac. Leonis Diaconi Caloensis historiae libri decem, ed. C. B. Hase,
Bonn 1828.
DOP Dumbarton Oaks Papers, Washington.
\uri}, Foke I. \uri}, Porodica Foka, ZRVI 17 (1976)189–296.
EO Echos d’ Orient, Kadikoy–Bucharest.
Falkenhausen, Vera von Falkenhausen, Untersuchungen uber die byzantinische
Untersuchungen Herrschaft in Suditalien vom 9. bis 11. Jahrhundert, Wiesbaden
1967.
Ferluga, J. Ferluga, Niè vojno-administrativne jedinice tematskog
Niè jedinice ure|ewa, ZRVI 2 (1953) 61–98.
Ferluga, Clisure J. Ferluga, Le clisure bizantine in Asia Minore, ZRVI 16 (1975)
9–23.
FK Filotejev klitorologion, Oikonomides, Listes 65–235.
G. Monachos-Muralt Georgies Monachos dictus Hamartolos, Chronicon, ed. E. De Mu-
ralto, Petropolis 1859.
Genes. Iosephi Genesii regum libri quattuor, rec. A. Lesmueller-Werner et
I. Thurn, CFHB 14, Berlin 1978.
Georg. Mon. Cont. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838, 761–924.
Georg. Monach. II Georgii Monachi Chronicon II, ed. C. de Boor, Leipzig 1904.
Gregoire, Manuel H. Gregoire, Manuel et Theophobe ou la concurrence de deux
et Theophobe monasteres, Byz. 9/1 (1934) 183–204.
Guilland, R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines I, Berlin —
Recherches I Amsterdam 1967.
Èordanov, I. Èordanov, Pe~atite ot strategiàta v Preslav (971–1088),
Preslav Sofià 1993.
Krsmanovi}, Bojana Krsmanovi}, Uspon vojnog plemstva u Vizantiji XI ve-
Uspon ka, Beograd 2001.
Kuhn, Armee H.-J. Kuhn, Die Byzantinischen Armee im 10. und 11. Jahrhun-
dert, Wien 1991.
L. Gramm. Leonis Grammatici Chronographia, ed. I. Bekker, Bonn 1842.
Lemerle, P. Lemerle, L’histoire des Pauliciens d’Asie Mineure d’apres les
Pauliciens sources grecques, TM 5 (1973) 1–144.
Lemerle, Thomas P. Lemerle, Thomas le Slave, TM 1 (1965) 255–297.
le Slave
Mikra Asia V. Vlisidu, E. Kundura-Galaki, St. Lambakis, T. Lungis, A.
Savidis, H Mikra Asia twn qematwn. Ereunej panw sthn
gewgrafikh fusiognwmia kai proswpografia twn buzan-
tinwn qematwn thj Mikraj Asiaj (7oj –11oj ai.), Aqhna 1998.
Oikonomides, N. Oikonomides, Les listes de preseance byzantines des IXe et Xe
Listes siecles, Paris 1972.
Ostrogorski, Bra}a G. Ostrogorski, Bra}a Vasilija I, SD III, Beograd 1970,
Vasilija I 296–304 (=Bratâà Vasilià I, Sbornik v pametâ na profesor
Petãr Nikov, Sofià 1939, 324–350).
Ostrogorski, G. Ostrogorski, Istorija Vizantije 1959 (SD VI, 1970).
Istorija
REB Revue des etudes byzantines, Paris.
S. I W. Seibt, Die byzantinischen Bleisiegel in Osterreich, I: Kaiser-
hof, Wien 1978.
Scyl. Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum, ed. I. Thurn, V, Series
Berolinensis, Berlin — New York 1973.
SD Sabrana dela.
Sym. Mag. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838, 601–760.
Theoph. Theophanis Chronographia, rec. C. De Boor I, Leipzig 1883.
Theoph. Cont. Theophanes Continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1838.
TB Taktikon Bene{evi~a, Oikonomides, Listes 237–253.
TE Taktikon Eskorijala, Oikonomides, Listes 255–277.
TM Travaux et Memoires, Paris.
TU Taktikon Uspenskog, Oikonomides, Listes 41–63.
Vasiliev, Byzance A. A. Vasiliev, Byzance et les Arabes, I: La dynastie d’Amorium
et les Arabes (820–867), ed. Franüaise H. Gregoire, M. Canard, Bruxelles
1935.
Vatop. Actes de Vatopedi I: des origines a 1329, Archives de l’Athos

XXI, ed. J. Bompaire, J. Lefort, Vassiliki Kravari, Ch. Giros, Pa-
ris 2001.
W.S. II Alexandra-Kyriaki Wassiliou, W. Seibt, Die byzantinischen Bleisie-
gel in Osterreich, II: Zentral- und Provinzialverwaltung, Wien
2004.
Z.N. Byzantine Lead Seals, by G. Zacos, comp. and ed. J. W. Nesbitt,
II, Bern 1984.
Zon. III Ioannis Zonarae epitomae historiarum III, ed. Th. Butner —
Wobst, Bonn 1897.
ZRVI Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, Beograd.
Bojana Krsmanovi}
THE POTENTIAL OF THE OFFICE OF DOMESTIKOS TON SCHOLON
(8TH–10TH CENTURIES)*
The flexibility of the Byzantine state apparatus was provided by the Emperor's
capacity to grant competences, offices and honorary titles at his will, a feature that had
a considerable impact on the organization of the supreme command in the Empire.
Two basic types of military offices can be distinguished: the so-called official
(those known from taktika) and the unofficial, i.e. extraordinary ones
(monostrategos, strategos-autokrator). The designations of the latter are often denied
the status as technical terms. Now, whether these terms are technical or not is only to
be determined on the basis of the existence or non-existence of clearly defined com-
petences attached to them. For instance, the report of Nikephoros Phokas the Elder's
appointment to the post of “monostrategos of the Western Themes, Thrace and Mac-
edonia and Kephalonia, Longobardia and Calabria” (G. Monachos-Muralt 757) bears
witness to the clearly defined military competences of the monostrategos. It is there-
fore highly improbable that the term ‘monostrategos’ was used in its literal sense
here: it is an officer whose power is not only military, but also explicitly accumula-
tive in nature. Accumulative military power, i.e. a power over military units of dif-
* The present paper is a part of a wider research project dealing with the institution of the su-
preme command in Byzantium in the period between the 8th and the 11th centuries. The first part of the
project, presented here, is devoted to the development of the office of domestikos ton Scholon, whereas
the second one, to appear in ZRVI 44, deals with comparison of the accumulative military powers of the
domestikos ton Scholon, the strategoi of the themes, and the extraordinary functions of monostrategos
and strategos-autokrator.
ferent types and origins, is the basic characteristic of the highest commanding of-
fices.
From the standpoint of the Byzantine practice, the bestowal of a command or
prerogatives (arch, exousia) has to be kept apart from the appointment to an office,
since in many cases a certain kind of military power did not necessarily follow from
a certain kind of military office, even the coincidence of power and office was com-
mon enough. As for the supreme military command, at least three ways of granting it
can be distinguished:
1) bestowal of official, i.e. taktikon military offices (strategoi of the themes,
commanders of tagmata);
2) bestowal of extraordinary military competences (naming to the office of
strategos-autokrator or monostrategos);
3) bestowal of military competences to an official whose post does not belong
to the category of military offices (logothetes tou dromou, eunuchs of the Imperial
palace as supreme commanders of military campaigns — parakoimomenos,
protovestiaros, etc.).
The interpretation of both an office (official or unofficial) and the power it was
to be invested with depended on the decision of the ruler and on his interventions in
the functioning of the state apparatus. In a considerable number of attested cases, for
instance, the so-called official offices — which, in contrast to the extraordinary, un-
official ones, did imply a set of traditionally defined competences — transcended
their basic content through a decision by the Emperor. Thus, all offices mentioned in
the Byzantine taktika had a certain potential which was fully realized only if the
ruler saw to it by granting the bearer of the office more power than was common for
the duty he was performing.
The process of the historical development of an office is to be interpreted as a
change of its original content. On the one hand, when the competences attached to an
office were abolished or restricted, the office tended to turn into an honorary title
over time (a fate shared by many, if not all, Byzantine offices). On the other hand, if
the prerogatives were changed or widened, an office could grow weaker or stronger
with respect to the power it carried. The way the potential of an office was realized is
neatly illustrated by the example of the office of domestikos ton Scholon.
Since domestikos ton Scholon came to be the most prestigious (official) office
in the Byzantine military hierarchy, the way it developed is illustrative of the devel-
opment of the entire institution of supreme command in the Empire. In the course of
two centuries, which is the time that passed between the first mention of the
domestikos ton Scholon as an independent officer (767/8) and the final stage of the
military reform under John I Tzimiskes, reflected in the Escorial Taktikon (971–975),
four stages in the development of the office of domestikos ton Scholon can be dis-
cerned.
I. Time of the predominance of the Strategoi of the themes
The first stage in the development of the office of domestikos ton Scholon can
be traced back to the time of Constantine V, more precisely to the first mention of
the domestikos ton Scholon as an independent officer in the Byzantine army (767/8);
this stage ended with the seizure of power by the Amorian dynasty (820). From the
point of view of the organization of the supreme command, this period is character-
ized by the predominance of the strategoi of the themes, first of all the strategos of
Anatolikon, who played the dominant role in warfare. At the same time, the
domestikos ton Scholon is indisputably the most eminent officer of the Capital, the ti-
tle being frequently mentioned in the context of internal religious and dynastic con-
flicts. If he took part in warfare, the domestikos ton Scholon cooperated with the
strategoi of the themes, but he was not their superior.
The entry for 781/2 from Theophanes, mentioning a certain Antonios, who par-
ticipated in the campaign at the lake Bane as a “domestikos ton Scholon with
tagmata” (Theoph. 456: ton domestikon sun toij tagmasin), shows that at this
time this officer had a command not only of the tagma ton Scholon, but also of the
tagma of the Exkoubitoi (first mentioned in 765). Later, after the creation of the re-
maining two Constantinopolitan tagmata — tagma tou ariqmou (791) and tagma of
the Hikanatoi (809) — the power of the domestikos extended, so that he was occa-
sionally in command of all four tagmata, known as ta basilika tagmata or ta
tessara basilika tagmata.
II. From officer of the Capital to provincial officer
The second stage in the development of the office of domestikos ton Scholon
falls in the time of the Amorian dynasty. In this period, the Capital's most eminent
officer took over the leading role in the military hierarchy and became the supreme
commander of the army at war in the absence of the Emperor, with both the tagmata
of the Capital and the armies of themata (i.e. of the provinces) under his control. A
process of centralization of the supreme command was taking place, reflected on the
one hand in the reduction of the military power of the strategoi of the themes (first of
all the strategos of Anatolikon), and on the other in the expansion of the command-
ing power of the domestikos ton Scholon, who was now the commander of “tagmata
and themata”, i.e. of the military units of both the Capital and the provinces.
The first step in this process was the administrative reorganization of the
themes of Asia Minor (triggered by the uprising of Thomas the Slav) in the time of
Michael II the Amorian, whereby large themes were fragmented, with the resulting
curtailment of the military power exercised by the strategoi.
During the reign of his son Theophilos, it was the commanding officers that
were favored instead of the military-administrative representatives, as witnessed by
the activities of the most eminent military leaders of that period, the domestikos ton
Scholon Manuel the Armenian and the commander of the Persian tagma (persikon
tagma) Theophobos. The first formal indications of the change in the military hier-
archy date back to the period of Theophilos' reign. All four preserved taktika of the
9th and 10th centuries clearly indicate the primacy of the strategos of Anatolikon
over the domestikos ton Scholon. Until Theophilos, the posts of strategos of
Anatolikon and domestikos ton Scholon had not constituted hierarchically intercon-
nected ranks on the path of career advancement. It was only with the official promo-
tion of Manuel the Armenian from the office of strategos of Anatolikon to the rank
of domestikos ton Scholon that the model of advancement in the military hierarchy to
be predominantly used in the future was defined. Manuel's case served as a model in
yet another important issue: the primacy of the domestikos ton Scholon was as a rule
formally justified by an honorary title, a practice that, according to the sources, be-
came common in the second half of the 10th century (the rank of the domestikos ton
Scholon was usually supplemented by the title of magistros). However, even before
that, the rank of the domestikos ton Scholon with the title of patrikios (such as
Nikephoros Phokas the Elder) was higher than that of the strategoi of the themes
with respect to the commanding power they were invested with.
The increasing importance of the office of domestikos ton Scholon is unequivo-
cally attested from the time of the independent reign of Michael III (856–867).
Theophanes Continuatus and other sources are explicit that at this time the Amorian
family took over the control of the army, using the office of domestikos ton Scholon
as a means for that purpose. The way this post was filled is illustrative of the flexibil-
ity of the Byzantine state apparatus, one of the most important features of which was
the lack of coincidence between the competences (arch, exousia) and the office.
In the period between 856 and 867, the nominal office bearers were the Em-
peror's uncle Bardas, Bardas' eldest son Antigonos, and Petronas, Bardas' brother.
Bardas got this post in 856, but it is not known when he formally left it; Antigonos is
mentioned as the domestikos ton Scholon in 863 and 866 (at the time his father was
killed); Petronas is said to have officially assumed the office after the victory in the
battle of Poson, 863 (Theoph. Cont. 183; De Cer. I,647; Scyl. 101); he probably held
it until his death in 865. In two places, Theophanes Continuatus mentions that
Bardas held the office of the domestikos ton Scholon, but since he was not fully able
to perform the duties connected with it because of his other political functions, he
yielded it to his brother Petronas (Theoph. Cont. 167, 180). Thus Petronas, strategos
of the Thrakesion theme, appears as the supreme commander of the Byzantine army
already in 856, even though Bardas only temporarily yielded him the competences of
the domestikos ton Scholon, not the office itself. Yet another instance of the transfer
of military power not followed by an official naming to the corresponding office is
attested in 863. The official domestikos ton Scholon at that time was Antigonos, but
the offensive of ‘Umar, emir of Melitene, prompted the Emperor to order Petronas,
strategos of the Thrakesion theme, to take over the command of the Byzantine army.
Petronas was thus a superior of the strategoi of the themes of Armeniakon,
Boukellarion, Koloneia, Paphlagonia, Anatolikon and Cappadocia, to the
kleisourarchoi of Seleukeia and Charsianon, and to the strategoi of Thrace and Mac-
edonia. On the top of it, “the theme of Thrakesion” and four Imperial tagmata were
under his command. After the victory, Petronas was officially named domestikos ton
Scholon (Theoph. Cont. 181).
This example is important for two reasons. First, it shows the practice of grant-
ing broadest possible military competences to a person without raising him to the
corresponding office. There is one more instance of this indirect exercising of an of-
fice, attested somewhat later: while Nikephoros Phokas was preoccupied with the
Cretan campaign (960/961), his brother Leo took charge on the eastern front, which
is explained by Theophanes Continuatus as Leo's engagement ek proswpou tou
adelfou autou (Theoph. Cont. 479). Second, the detailed description of Petronas'
prerogatives together with the data on the parties in the conflict of 863 allow us to
define more precisely the competences of the domestikos ton Scholon. Primarily, he
was the commander of the tagma ton Scholon, whose commanding power could, if
necessary, be extended to cover all the tagmata of the Capital. From the time of Mi-
chael III (probably already since Theophilos), the competences of this officer could
be expanded to include the control over all provincial armies, i.e. the armies of
themata. Domestikos ton Scholon was thus advanced to the position of the com-
mander of the whole army in the absence of the Emperor, the sources often referring
to him as the commander of ‘both tagmata and themata'.
III. The tenth century: The phenomenon of the privatization of the office
In the 10th century, the office of domestikos ton Scholon underwent a new de-
velopment, in the course of which it assumed two features highly uncharacteristic for
the Byzantine state practice. Arising from the decisions made by the Emperor him-
self, these two features may be subsumed under the term privatization of the office.
The first one pertains to the duration of the mandate of the domestikos ton Scholon,
at that time the only holder of the supreme command (John Kourkouas under
Romanos I Lekapenos; Bardas and Nikephoros Phokas during the reigns of
Constantine VII and Romanos II). The second is the succession of the members of
one family in this office (the case of the Phokades at the time of Constantine VII and
Romanos II). The fact that the supreme command was in the hands of few people for
long periods of time (a phenomenon unique in the history of Byzantium) at first
doubtlessly contributed to its centralization. Later, however, this caused increasing
decentralization of the supreme command, insofar as the domestikos ton Scholon
now stood between the Emperor in Constantinople and the (professional) army on
the eastern frontier. Furthermore, he was not merely a loyal subject anymore, like
John Kourkouas used to be; instead, he was assuming the role of the creator and co-
ordinator of the entire eastern policy and was only formally subjected to the Emperor
(the case of the Phokades family).
IV. The reform of the supreme command: Creation of rival offices
The fourth stage in the development of the office of domestikos ton Scholon
falls in the period of the reforms of the institution of supreme command in the Em-
pire. The basic characteristics of this period are, one the one hand, the increasing
number of the commanding officers of highest rank (because of the introduction of

new duties), and on the other, the curtailing of their power, so that since the reign of
Nikephoros II Phokas they functioned merely as leaders of individual military expe-
ditions within limited territories and with limited goals. This naturally also led to the
curtailment of the competences of the domestikos ton Scholon.
Formally, the reform started with the division of the office of domestikos ton
Scholon and the creation of two new offices — domestikos ton Scholon of the East and
domestikos ton Scholon of the West — in the first years of the reign of Romanos II.
The reform gained momentum during the reign of Nikephoros II Phokas, when
the office of stratopedarches was created. The Escorial Taktikon mentions two
stratopedarchai, those of the East and of the West. This points to the split position of
the domestikos ton Scholon as the model for the organization of this new command-
ing office of highest rank. The office of stratopedarches had two salient features.
The first is commented upon in the narrative sources: ever since its creation (in 965
or 967), the new office was accessible to eunuchs. The second feature can be inferred
from the Escorial Taktikon, which does not mention any lower officers belonging the
staff of stratopedarchai (like e.g. topoteretes). This means that this officer did not
have a specific tagma under his command. In view of these facts, one may wonder
whether a stratopedarches could replace a domestikos ton Scholon and take over the
command of the tagma ton Scholon from the outset. If this was the case, he was the
deputy of the domestikos ton Scholon in the narrow sense of the word, endowed with
the same type of commanding power. In any case, from the end of the 10th century
onwards, the tagma ton Scholon was headed by the topoteretes ton Scholon, not by
the domestikos, this new development only increasing the similarity of domestikos
ton Scholon with stratopedarches as described in the Escorial Taktikon.
The reform of the institution of supreme command was completed under
Tzimiskes with the creation of the office of stratelates, described in the Escorial
Taktikon as a singular position. Initially, this office resembled the old function of
domestikos ton Scholon in that it was connected with the command of tagma of
stratelatai. However, stratelates was also soon to become a commander of armies
provisionally assembled for a particular campaign.
Thus, beginning with the reign of Tzimiskes, the Emperor could choose be-
tween one of the five officers of highest rank, with the result that the power of the
previously first officer of the Byzantine army — the domestikos ton Scholon — was
clearly limited. In addition, the reform of the commanding system also brought about
changes in the provinces: the creation of the offices of the provincial doukai and
katepano often rendered the nomination of the representatives of the central com-
mand superfluous.
Conclusion
The centralization of the supreme command at the time of the Amorian dy-
nasty (under Theophilos and Michael III) was carried out by expanding the compe-
tences of domestikos ton Scholon from the tagmata of the Capital to the provincial
army. The units of the provincial army put at his disposal when necessary were proba-
bly units made up of professional soldiers which were incorporated into the armies of
the themes (perhaps taxewtai/taxatoi/taxatiwnej). The hypothesis of the existence
of professional military units within the armies of the themes is supported by the re-
ports which point to great mobility of the strategoi of the themes and their troops. A
good example of this are the activities of the Thracian and Macedonian armies and
their strategoi. The primary duty of these troops was to defend the territories of their
respective themes (Thrace and Macedonia) and the northern frontiers of the Empire
from Bulgarian incursions. In addition to this, however, Theophanes Continuatus
claims that there was a law (nomoj) according to which “when the Bulgarians were at
peace” these armies could be used in the East (Theoph. Cont. 181). There are also re-
ports on the activities of Thracian and Macedonian armies in South Italy.
Concerning the military competences of the domestikos ton Scholon, the data
given by the sources reveal the following: As a rule, he is mentioned as a com-
mander of “tagmata and themata”, primarily responsible for the land forces. If the
army and the navy were to act together, droungarios tou ploimou was always men-
tioned along with the domestikos (so e.g. during the war with Symeon). The
domestikos ton Scholon could follow the Emperor on the battlefield or share the com-
mand with him in one way or another, in which case the chain of command was
changed, with the Emperor assuming the role of the supreme commander. This never
occurred with the supreme commanders invested with extraordinary prerogatives,
such as strategos-autokrator.
The centralization of the supreme command was certainly provoked by the
need to strengthen the positions of Byzantium in the war against the Arabs. Great
losses the Empire suffered under Michael II the Amorian as well as the pressure on
the eastern frontier made the reorganization of the supreme command imperative, the
transfer of the supreme command to the domestikos ton Scholon being a solution
which rendered the management of military campaigns more efficient. Since the
time of the Amorians, the domestikos ton Scholon was involved in battles which
were of vital interest for Byzantium at the given moment. Under Theophilos, Mi-
chael III and Basil I, his major task was the defense of the borders in Asia Minor, the
priorities changing only at the time of Leo VI, when the Byzantine-Bulgarian war,
led on the territories of Thrace and Macedonia, came to the fore. After the era of
wars against Symeon, Byzantium once again turned to the East, where the struggle
for the defense of Asia Minor and for the spreading of Byzantine power across its
limits marked not only the second half of the 10th century, but also the reign of Basil
II. Great military achievements of Byzantium during this period are for a greater part
due to the office of the domestikos ton Scholon. It should not go unmentioned that
Southern Italy and Sicily did not belong to the competences of the domestikos, the
campaigns in this part of the Empire being led by the strategoi of the themes or by
extraordinary officers (monostrategos, later also strategos-autokrator). After the re-
form of the provincial organization, the defense of the regions in South Italy was in
the hands of the katepano of Italy.
The reform of the institution of supreme command had as its consequence the
gradual curtailing of the power of the domestikos ton Scholon, so that at the end he
acted only as a commander of individual campaigns, within limited territories and
with limited goals. At the end of the 10th century the office of domestikos ton
Scholon was separated from tagma ton Scholon; in the course of the reign of
Constantine VIII the position was opened for eunuchs. The sources of the 11th cen-
tury refer to this office only as domestikos of the East and domestikos of the West.
The seniority of the East is visible from the fact that until the age of the Komnenoi
the domestikos of the East was also referred to as grand (megas) domestikos.
UDK 94(495.02:497.11)“11”:82.085(495.02):801.313.4(=861)
Vlada Stankovi}
SRBI U POEZIJI TEODORA PRODROMA

I ANONIMA MANGANSKOG
Rad predstavqa poku{aj dubqeg tuma~ewa stihova dvojice pesnika Kom-
ninskog Carstva, u kojima se opisuju savremeni sukobi sa Srbima. Detaqna ana-
liza konkretnih podataka iz pojedinih pesama Teodora Prodroma i Anonima
Manganskog pruà jasniju sliku kako o na~inu na koji su oni u svojim retorskim
sastavima upotrebqavali etnonime, tako i o wima samima i wihovom poloàju u
okruèwu cara Manojla Komnina, dopuwuju}i istovremeno podatke istori~ara o
pohodima ovog cara na Srbiju sredinom XII veka.
Sredina XII veka predstavqala je vreme velikih i u~estalih vizantij-

skih pohoda na Ugarsku i Srbiju, koji su bili jedna od posledica ukupne poli-
ti~ke konstelacije snaga u regionu nakon drugog krsta{kog rata. Srbija i
Ugarska, zdruène srodstvom vladarskih porodica i istovetnim politi~kim
interesima, bile su svrstane na stranu brojnih protivnika Carstva, spojenih
u sna`nu antivizantijsku koaliciju. U isto vreme u vizantijskoj prestonici, u
neposrednom okruèwu samog vasilevsa Manojla Komnina (1143–1180), nalazi-
la su se dva pesnika sli~nih, ali nipo{to ne i istovetnih ìvotnih i u~e-
wa~kih sudbina, dve najve}e pesni~ke zvezde vizantijske politi~ke poezije XII
veka, Teodor Prodrom i wegov ne{to mla|i anonimni savremenik, obi~no na-
zivan Prodrom ili Anonim Manganski.1 Snaga, ubedqivost, ~esto gotovo tre-
nutna aktuelnost, ali, mo`da na prvom mestu, izuzetna preciznost i istini-
tost wihovih stihova, predstavqaju posebnu vrednost za istraìva~e razli~i-
tih aspekata politi~ke povesti, ali i ideja i duhovne klime Komninskog car-
stva. Sli~an je slu~aj i sa wihovim podacima va`nim za srpsku istoriju i ra-
svetqavawe kompleksnih odnosa srpske dràve velikih ùpana i osnaène Vi-
1 S. Papadimitriu, O Prodromoj tou Markianou kwdikoj XI 22, VV 10 (1903) 102–163.

W. Horandner, Theodoros Prodromos Historische Gedichte, Wien 1974 (=Horandner, Prodromos),
21–72 (Leben; Werke). Idem, Theodor Prodromos und die Gedichtsammlung des Cod. Marc. XI 22,
JOBG 16 (1967) 91–101. Idem, Marginalien zum œManganeios ProdromosŒ, JOB 24 (1975) 95–107.
Idem, Zur Frage der Metrik fruher volkssprachlicher Texte. Kann Theodoros Prodromos der Verfasser
volkssprachlicher Gedichte sein?, JOB 32/3 (1982) 375–381.
438 Vlada Stankovi}
zantije, odnosno preciznije, sa wihovim prikazom vizantijskih borbi sa Srbi-

ma. Zbog dugotrajnih dilema u vizantologiji o pitawu identiteta pisca ili
pisaca ovih mnogobrojnih stihova politi~ke sadrìne (oba autora su najvi{e
pisali u vizantijskom petnaestercu koji je nazivan upravo politi~kim sti-
hom, iako su koristili i dvanaesterac, a Prodrom ~ak i anti~ki heksametar),2
i najpre zbog nedostatka potpunog kriti~kog izdawa ovih pesama, one zadugo
nisu na{le svoje pravo mesto me|u prou~avacioma vizantijske, pa i srpske
istorije. Dok je poezija Teodora Prodroma pre tri decenije dobila svoje dugo
o~ekivano kriti~ko izdawe zajedno sa op{irnom studijom iz pera najboqeg po-
znavaoca wegove i poezije XII veka uop{te, profesora Volframa Herandnera
(Wolfram Horandner) iz Be~a, te{ko pristupa~an opus Anonima Manganskog
jo{ uvek se nalazi rasut po starim izdawima, uz ne mali broj neobjavqenih
stihova iz ~uvenog mleta~kog kodeksa Marciana graeca XI 22, koji sadrì dela
ovog retora, ve} u vizantijsko vreme povezanog i imenom sa svojim prethodni-
kom Teodorom Prodromom.
Kao pokazateq zna~aja i ova dva autora, ali i vizantijske retorike XII ve-
ka uop{te, na 19. svetskom kongresu vizantologa u Kopenhagenu 1996. godine
Elizabet Malami (Elizabeth Blangez-Malamut) i Mi{el Kakuros (Michel Cacouros)
pruìli su prikaz slike Srba u vizantijskoj retorici Komninskog vremena. Tu-
ma~e}i detaqno razli~ite aspekte idejnih i ideolo{kih premisa kojima su bili
ispuweni ovi sastavi, autori su ukazali i na osetno, i dobro poznato napredova-
we carske ideologije i veli~awa vasilevsa u XII veku, koje je u velikoj meri i
uslovqavalo stav Vizantinaca prema svojim severnim susedima, protivnicima i
vazalima.3 Polaze}i od konkretnih vesti Teodora Prodroma i Anonima Mangan-
skog, namera mi je da skrenem pa`wu na podatke ova dva va`na — i vrlo uticajna
— autora o Srbima i na wihov zna~aj za razumevawe i rekonstrukciju savremenih
doga|aja. Uz to, upore|ewe wihovih vesti o Srbima, prilikama u kojima su oni
spomiwani, te na~ina na koji je to ~iweno, posluì}e kao jo{ jedan put boqe i ja-
snije karakterizacije ova dva razli~ita pesnika, dve duboko razli~ite li~nosti,
svedo~e}i podjednako i o promewenoj dru{tvenoj klimi u Carigradu, do koje je
do{lo sa potpunim u~vr{}ivawem Manojla Komnina na vlasti.
Dobro je poznato da vizantijski pisci nisu uvek ili nisu najboqe pravi-
li dovoqno jasnu etni~ku diferencijaciju naroda sa kojima je Carstvo dolazi-
lo u kontakt, bez obzira na to da li se radilo, u re|im slu~ajevima, o wihovom
nedovoqnom poznavawu stvarnih prilika, ili ~e{}e o jednoj vrsti manirizma
2 Pitawe jedan ili dva Prodroma i wihov me|usobni odnos kao i postojawe dilema koje
su trajale gotovo ~itavo stole}e, od sedamdesetih godina XIX veka do iste decenije narednog sto-
le}a. œProdromsko pitaweŒ obnovio je u punoj snazi Aleksandar Ka`dan, A. Kazhdan — S. Franklin,
Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries, Cambridge 1984, 87–114, poku{a-
jem pomerawa hronolo{kih granica ìvota Teodora Prodroma, ali, mo`da jo{ va`nije, osnaènom
sumwom u razli~itost dva pesnika. Ka`danovo shvatawe, koje nije bilo potpuno usamqeno u nauci,
osporio je s pravom W. Horandner, JOB 38 (1988) 469–470, up. i radove iz prethodne napomene.
3 E. Blangez-Malamut et M. Cacouros, L'image des Serbes dans la rhetorique byzantine du XIIe
siecle, Byzantium — Identity, Image, Influence, Major Papers of the XIXth International Congress of
Byzantine Studies, Copenhagen 1996, 97–122 (=Malamut — Cacouros, L'image des Serbes).
Srbi u poeziji Teodora Prodroma i Anonima Manganskog 439
koji je, poput kakve stroge mode u pisawu, zahtevao da se varvarski narodi, oni
narodi ~ije postojawe nije zabeleèno u anti~kim izvorima, nazivaju razli~i-
tim, odvajkada poznatim etnonimima. Posledwi princip imao je i zna~ajnu
ideolo{ku dimenziju, koja je podjednako bila usmerena ka spoqa, ka samim no-
siocima tih imena, koliko je bila kori{}ena i u unutra{woj politici: s jed-
ne strane, susedima i narodima u blizini Carstva Vizantinci su na taj na~in
oduzimali dobar deo wihovog stvarnog identiteta, dok su istovremeno sebi
jo{ jednom potvr|ivali prednost nad wima, isticawem svog romejstva, ali su
time i pobednici nad ovim novim — starim varvarima postajali bliì veli-
kim prethodnicima i uzorima, odnosno, naj~e{}e ove i nadma{ivali svojim
podvizima.
Upotreba starih etnonima za strane narode zavisila je u velikoj meri od
namera i pretenzija autora, namene ili ànra wegovog sastava, i ne mawe va-
`no, od eventualne prilike na kojoj je ovaj trebalo da bude javno pro~itan ili
izveden. Istorijska dela, pisana obi~no sa ve}e vremenske udaqenosti, stoje
stoga pomalo po strani od fenomena koji se ovde obra|uje, iako se u wima iz
razli~itih razloga i velikim delom zbog samih kori{}enih izvora, tako|e ja-
vqaju razli~iti nazivi za mlade narode koji su okruìvali Vizantiju.4 Osim
toga, za razliku od kasnije ustaqenosti odre|enih starih etnonima za pojedine
narode, kao {to }e u vizantijskoj istoriografiji XIV veka biti slu~aj sa ime-
nom Tribali za Srbe, u vreme burnih odnosa Carstva sa svojim balkanskim su-
sedima polovinom XII veka romejski u~ewaci su tek poku{avali da na neki na-
~in razvrstaju brojne narode, istovremeno isti~u}i svoju pretencioznu u~e-
nost u poku{aju da izna|u {to neobi~nija i neuobi~ajenija imena. Najboqi
primer za tu specifi~nu jezi~ku ekstravagantnost predstavqa u~eni Mihailo
Solunski, koji je, pi{u}i intenzivno prozne pohvale vasilevsu Manojlu Kom-
ninu u periodu 1150–1156, posebno insistirao na novim i izmi{qenim obli-
cima naziva za Srbe i Ugre.5 Nejasno i konfuzno stawe, nastalo u ovo i ne{to
4 N. Radoj~i}, Kako su nazivali Srbe i Hrvate vizantiski istorici XI. i XII. veka Jovan
Skilica, Nikifor Vrienije i Jovan Zonara?, GSN 2 (1927) 1–13. Up. Vizantijski izvori za isto-
riju naroda Jugoslavije IV, Beograd 1971 (=VIINJ IV), 116, nap. 2, o tome kako se u delima XII ve-
ka nazivaju Srbi, sa zakqu~kom œda je ime Srba prodiralo u dela savremenih vizantijskih pisaca
i pored wihove jasno izraène te`we za arhaizirawem imena naroda sa kojima se susretala sva-
kodnevna vizantijska politikaŒ (J. Kali}); Zna~aj izve{taja Teodora Prodroma i Anonima Man-
ganskog — koji su za razliku od Jovana Kinama i posebno Nikite Honijata bili savremenici — i
wihovog ta~nog imenovawa Srba time ne samo dobija na zna~aju, nego ukazuje i na puteve prodira-
wa savremenih etnonima u kasniju vizantijsku istoriografiju. Cf. J. Koder, Zum Bild des œWe-
stensŒ bei den Byzantinern in der fruhen Komnenenzeiten, Deus qui mutat tempora. Menschen und Insti-
tutionen im Wandel des Mittelalters, Festschrift fur Alfons Becker, hrsg. von E.-D. Hehl, H. Seibert, F.
Staab, Sigmaringen 1987, 191–201.
5 Fontes rerum byzantanarum I, ed. W. Regel, Petropoli 1892, VIII (141 sq); IX (163 sq) X (174
sq). Uz specifi~nu i ekstravagantnu etnonimiju, Mihailo Solunski se izdvaja od svojih savreme-
nika i po tome {to pravi preciznu razliku u statusu Ugara, odnosno Srba prema vizantijskom
carstvu: iako su povezani ro|a~kim vezama, Srbi su na o~evidno nièm hijerarhijskom stupwu, i
~ak se u navedenim delovima govora ovog retora vi{e puta nazivaju romejskim podanicima (up-
hkooi). VIINJ IV, 186–193. Cf. P. Magdalino, The Empire of Manuel I Komnenos, Cambridge 1993
(=Magdalino, Manuel), 453, koji uzima terminologiju Mihaila Solunskog kao primer da se ne mo-
440 Vlada Stankovi}
kasnije vreme u vezi sa razli~itim nazivawem savremenih naroda, na{lo je naj-

boqi izraz u jednoj zbrkanoj pesmi koja je zapravo trebalo da klasifikuje i ob-
jasni upotrebu razli~itih imena, koju je nedavno objavio ve} spomiwani Vol-
fram Herandner (Wolfram Horandner):6
Srbe nazivaju i Da~anima i Dalmatima,
Bugare Tribalima kao i Ilirima,
a Peoncima, Panoncima i Gepidima Ugre.
(…)
Kao {to je primetio i izdava~ ovih stihova, obja{wewe anonimnog poete
odslikava prili~no suprotno od stvarnog stawa vizantijske etnonimske poeti-
ke: imenom Tribali naj~e{}e su se nazivali sami Srbi a ne Bugari, dok su se kao
Iliri mogli opisati razli~iti narodi na {irokom balkanskom prostoru neka-
da{we provincije Ilirika. Ovaj ~udni zapis svedo~i, ipak, o na~inu razmi-
{qawa vizantijskih u~ewaka, ali i o wihovoj potrebi da se jasnije utvrde (et-
no)sinonimi pojedinih naroda. Gledano sa druge strane, èqa za razli~itim,
raznovrsnim nazivawem svima dobro poznatih naroda, izraàvala je toliko pri-
sutan vizantijski tropos da se opisivawem jedne stvari na vi{e na~ina i pri-
daju}i joj brojna imena razbije monotonost izlagawa, izbegne uvek nepoèqno
ponavqawe, a sam autor time pruì (publici u bilo kom obliku) svedo~anstvo o
svom majstorstvu. Na takav na~in, duboko usa|en romejskim u~ewacima wihovim
{kolovawem, pozitivnim primerima iz literarne pro{losti, ali i dubqe pri-
sutan u op{tevizantijskom mentalitetu, postupala su ~esto i dva najva`nija pe-
snika u okruèwu cara Manojla I, Teodor Prodrom i Anonim Manganski. Poput
Ane Komnin, na obodu ~ijeg se u~enog kruga prvi i nalazio,7 i Prodrom i Ano-
è prona}i ta~an ideolo{ki zna~aj u raznolikosti etni~kih imena koje vizantijski pisci upo-
trebqavaju. Za razliku od etni~kih egzibicija i me{avina naroda Mihaila tou Qessalonikhj,
Ana Komnin, wegova savremenica koja je krajem ~etrdesetih i u prvoj polovini pedesetih godina
XII veka zavr{avala svoje obimno istorijsko delo, potpuno u skladu sa visokim stilom svoje
Aleksijade i svojim aristokratskim, odnosno carskim pogledom na svet, Aleksijeve srpske pro-
tivnike naziva naj~e{}e Dalmatima, a zemqu Dalmatia. Ipak, i u wenoj obimnoj epskoj istoriji,
sre}u se, dodu{e izuzetno retko, stvarni i aktuelni nazivi Serbia, odnosno Serboi (prvi dvaput,
drugi termin samo na jednom mestu), {to moè posluìti kao pokazateq odjeka savremenih doga-
|aja na pisawe u~ene porfirogenitne Ane, ukoliko samo imenovawe nije preuzeto iz nekog rani-
jeg izvora ili izve{taja sa pohoda wenog oca. U oba primera, me|utim, termin Srbija je kori-
{}en nesumwivo kao sinonim za Dalmacija, i jasno je u sva tri slu~aja da se jedno imenovawe mo-
è upotrebiti umesto drugog, kako u etni~kom tako i u geografskom smislu. Uostalom, samo u ne-
posrednom obra}awu Vukana caru Aleksiju Komninu nisu istovremeno u istoj re~enici upotre-
bqena oba naziva, ve} srpski ùpan svoju zemqu u ovom pravdaju}em govoru caru zove jednostavno
Srbija, Annae Comnenae Alexias, edd. D. R. Reinsch et A. Kambylis, Berolini et Novi Eboraci 2001,
266. 67 (IX, 4, 3) Vukanov govor; 266. 54 (IX, 4, 2) Srbi; 440. 81 (XIV, 4, 3) Srbija.
6 W. Horandner, Das Bild des Anderen: Lateinen und Barbaren in der Sicht der byzantinischen
Hofpoesie, BSl 54 (1993) (=Horandner, Das Bild des Anderen) 162–168, ovde 162. Isti rad, u svom
punom obimu, objavqen je u W. Horandner, H eikona tou allou. Latinoi, Fragkoi kai barbaroi
apo th skopia thj aulikhj poihshj twn Komnhnwn, Dwdwnh 23 (1994) (=Horandner, H eikona tou
allou) 115–131, ovde 118.
7 Horandner, Prodromos XXXVIII–XXXIX. Michel Italikos, Lettres et disours, ed. P. Gautier,
Paris 1972, 106–109. O prijateqskom odnosu Italika i Teodora Prodroma svedo~i i wihova pre-
piska, ibid. 59–65; 237–238; i R. Browning, Unpublished correspondence between Michael Italicus,
nim Manganski koristili su za Srbe tada uobi~ajeni naziv Dalmati, ba{ kao
{to su posezali za etnosinonimima i za druge narode, dok mla|i Anonim Man-
ganski ~ak na jednom mestu koristi redak u ovom vremenu i naziv Tribali za
Srbe.8 Ono {to me|utim duboko karakteri{e wihovo nazivawe Srba pravim
imenom, jeste da se ono javqa u onim trenucima i prilikama kada je konkretno
izraàvawe (nasuprot pravilima vizantijske retorike) bilo ne samo poèqno
ve} i neophodno: neposredno nakon samih doga|aja, prilikom prvih izve{taja,
odnosno prvih proslavqawa carevih novih pobeda i podviga, u momentima i
pod okolnostima koji su, dakle, zahtevali ta~nost i preciznost jer su na neki
na~in saop{tavali i objavqivali uspehe vasilevsa svim prisutnima, pod-
jednako dvorskoj eliti, aristokratskom vojnom okruèwu koje je pratilo cara
(uvek je re~ o Manojlu Komninu u ovim primerima) na pohodima, ili carigrad-
skim velika{ima i puku prilikom trijumfalnih sve~anosti. Poput savreme-
nih vesti i izve{taja, u takvim trenucima su i Teodor Prodrom i Anonim
Manganski insistirali na pravim imenima poraènih naroda i stvarnim
okolnostima pod kojima su se vizantijske, odnosno carske pobede odigrale.
Pi{u}i ubrzo nakon doga|aja ova dva pesnika nisu imala ni vremena, ali ni
interesa niti potrebe, da poseù za artificijelnim, istovremeno i ideologi-
zovanim nazivima vizantijskih suparnika, upravo suprotno, wihov ciq je bio
da konkretnim izrazom i preciznim imenovawem jasno ukaù na identitet po-
raènih varvara i objave carevu pobedu nad wima. U tim okvirima, mogli su
naravno upotrebqavati na razne na~ine svoju literarnu ve{tinu i prikaziva-
ti efektnim i zvu~nim (po pravilu podsme{qivim) slikama svoje pesni~ko i
politi~ko ume}e, ocrtavaju}i ideal vasilevsa na jednoj strani i izruguju}i se
onima koji su se usudili da protiv ovoga ustanu. Za razliku od brojnih enko-
mija caru, nastalih raznim povodima, ukqu~uju}i i one stihovane iz pera
upravo ova dva pesnika, pojedine wihove pesme svojom trenutnom aktuelno{}u
svedo~e o kratkom vremenu izme|u wihovog nastanka i doga|aja koje opisuju,9 i
archbishop of Philippopolis, and Theodore Prodrome, Byzantinobulgarica 1 (1962) 287–288. A. Majuri,

Una nuova poesia di Teodoro Prodromo in greco vulgare, BZ 23 (1914) 398–400. Teodor Prodrom je,
poput svog prijateqa Mihaila Italika, zapravo pripadao u~enom okruèwu Anine majke, carice
Irine Duka, ali se za razliku od Italika, nakon Irinine smrti u potpunosti okrenuo pokrovi-
teqstvu Manojla Komnina, tako da se nakon dolaska na vlast ovog cara ne zna ni{ta o wegovoj
eventualnoj povezanosti sa porfirogenitnom kesarisom Anom.
8 Recueil des historiens des croisades, Historiens grecs II, ed. E. Miller, Paris, 1881 (=RHC II), (4)
744. 468, gde spomiwe thn anariçmhton twn Triballwn zwgrian, iako je nejasno da li to mesto, u
ovom preglednom enkomijumu Anonima Manganskog, treba povezati sa 1149, 1150. ili 1151. godi-
nom, dok je sama pesma nastala verovatno 1152. ili na samom po~etku slede}e godine. Brojevi uz pe-
sme Anonima Manganskog poti~u iz spiska wegovih dela iz jedinog kompletnog rukopisa, koji je,
dopuwuju}i Papadimitriua (v. gore, nap. 1) objavio E. Mioni, Bibliothecae Divi Marci Venetiarum Co-
dices Graeci Manuscripti. vol. III, Roma 1972, 116–125, a preneo i pristupa~nijim u~inio uz poku{aj
datovawa pesama Anonima Manganskog i naznaku izdawa dosad objavqenih stihova Magdalino, Ma-
nuel, 495–500. S. Lambros, Markianoj kwdix 524, NE 8 (1911), 81/ 44, gde se u nabrajawu poraènih
naroda istovremeno javqaju Paiwn, Tribaloj, (sic ed.) Illurioj, (sic ed.) Dalmathj. Cf. ibid. 222/
146, serbikh xumpasa ‰ghŠ; 224/ 149–150, v. VIINJ IV, 195–197; 270, 272 (Tribali).
9 To je posebno upadqivo u slu~aju Anonima Manganskog, kao {to su istakli i Elizabet i
Majkl Xefris, koji spremaju prvo i dugo i{~ekivano kriti~ko izdawe poezije ovog autora, E. Jef-
442 Vlada Stankovi}
upravo se u wima Srbi bez izuzetka i bez sinonima, kao potrebe da se etnonim
pojasni ili relativizuje, nazivaju svojim pravim imenom.
Teodor Prodrom je bio ve} pro{ao zenit svoje pesni~ke, retorske slave u
trenucima kada su Srbi po prvi put zauzeli va`no mesto u wegovoj poeziji.
Ovaj dugogodi{wi enkomijast cara Jovana II Komnina, koji svojim poetskim
opusom zna~ajno osvetqava posledwu deceniju vladavine ovog vasilevsa, posta-
vio je Srbe u sredi{te svojih politi~kih stihova samo jedanput, godine 1149,
nakon Manojlovog uspe{nog povratka Krfa i kaznenog pohoda protiv srpske
dràve. Preciznije re~eno, Srbi su u ovoj obimnoj pesmi Teodora Prodroma
zauzeli jedno od glavnih mesta, zajedno sa Normanima koji su, kako nesumwivo
proizilazi i iz retorovih stihova, predstavqali glavnu opasnost za Carstvo,
a za wima su tek sledili Ugri i wihovi saveznici, vizantijski susedi Srbi.
Ono {to je posebno zanimqivo, ne samo za prikazivawe na~ina na koji Srbe
spomiwu dva najva`nija prestoni~ka politi~ka retora ve} i za razumevawe wi-
hovog me|usobnog odnosa, jeste okolnost da i Anonim Manganski iste doga|aje
obra|uje u pesmi u kojoj po prvi put, i mnogo detaqnije i direktnije od Pro-
droma, spomiwe Srbe. Za razliku od Prodroma, Manganski se u to vreme tek
pribliàvao vrhuncu svoje zvani~ne retorske karijere u okruèwu Manojla
Komnina, po{to wegove najranije pohvalne pesme upu}ene neposredno ovom va-
silevsu poti~u tek iz koje godine ranije, uglavnom iz 1147, i posve}ene su pro-
lasku krsta{a kroz Vizantiju.
Tek te, 1149. godine pomalo bezli~no i isuvi{e nekonkretno spomiwawe
Dalmata kao poraènih odmetnika, odnosno pot~iwenog naroda prisutnog
odavno u vizantijskoj retorici Komninskog vremena, pa tako i na vi{e mesta i
u raznolikim pesmama Teodora Prodroma ra~unaju}i i wegov najraniji poetski
sastav iz 1122. godine,10 bilo je zameweno upu}ivawem slu{alaca na stvarni
problem koji je nastao izme|u Carstva i srpskih ùpana i na konkretizaciju
Srba kao protivnika vasilevsa. Na prvom mestu stoji obimna pesma Teodora
Prodroma nastala prilikom trijumfalnog ulaska u Carigrad Manojla Komni-
na (na Boì} ili malo pre toga) 1149. godine, nakon uspe{nog povratka Krfa u
vizantijske ruke, poraza normanske flote i ratovawa protiv Srba.11 Iako je po
vremenu nastanka ona verovatno za kratko vreme (u pitawu mogu biti samo ne-
deqe a ne i meseci) sledila stihove Anonima Manganskog, ona je zna~ajna jer
se Teodor Prodrom samo u tim prilikama, u kratkom vremenskom razdobqu iz-
me|u Boì}a 1149. i Bogojavqewa 1150. godine, op{irnije pozabavio Srbima i
sukobom Carstva sa wima. Velika vizantijska pobeda iz slede}e godine, kao ni
freys and M. Jeffreys, The “Wild Beast from the West”: Immediate Literary Reaction in Byzantium to the
Second Crusade, The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Muslim World, edd. Angeliki
E. Laiou and Roy Parviz Mottahedeh, Washington D. C. 2001, 101–116, i naro~ito 104.
10 Horandner, Prodromos, I/ 180, gde uz Dalmate spomiwe i Dioklewn ‰sc. eçnojŠ; IV/ 208;
V/ 214; XXV/ 337; XXIX/ 346; XLIV/ 409; LXXI/ 517. Sve navedene pesme, odnosno oni delovi u
kojima se Dalmati spomiwu, imaju pregledni karakter i Srbi su u wima samo jedan od poraènih
naroda.
11 Horandner, Prodromos, XXX.
kasniji sukobi Romeja sa Srbima nisu na{li mesta u wegovom poetskom opu-
su.12 Prodromova definicija uloge Srba, wihovih motiva da se podignu pro-
tiv Carstva i ukupnih postupaka, karakteristi~na je za romejske stavove prema
svom (vazalnom, poluvazalnom) severnom susedu i ona na neki na~in postavqa
Srbe na politi~ko mesto i u ideolo{ke okvire u kojima }e se oni za Vizantin-
ce nalaziti sve do kraja ìvota Manojla Komnina, kao {to }e to posvedo~iti i
Anonim Manganski, ali i ostali retori ovog vremena. Po Teodoru Prodromu,
srpsko ustajawe protiv carske vlasti sastojalo se iz dve komponente: najpre,
Srbe je na pobunu protiv Romeja i wihovog gospodara, tj. cara, na tu wihovu
bezumnu drskost podstakao sicilijanski zmaj, odnosno normanski kraq Roèr
II razli~itim darovima i obe}awima, dok je, na drugoj strani, srpski arhiù-
pan bio konkretno pomognut i fakti~ki zdruèn sa Ugrima tako da su wihove
trupe opisane ve} tada, 1149. godine, kao srpskougarske (Serbouggrikhn). Kao
pokazateq stvarnog bliskog odnosa srpskog i ugarskog dvora, ova kovanica }e
svoje mesto tek malo kasnije prona}i i u pesmama Anonima Manganskog.13 Pro-
dromova karakterizacija srpskog velikog ùpana (arciserbozoupanoj) podjed-
nako je indikativna: za razliku od Anonima Manganskog, on ga ne imenuje nepo-
sredno, ali na wegovo ime (radi se naravno o Uro{u II) dovoqno jasno aludira:
on je vepar koji se hrani po planinama (ouresitrofoj, {to predstavqa ne samo
aluziju na Uro{evo ime ve} i na wegov posvedo~eni i vi{e puta nagla{avan
beg pred carem u brda); on je ne samo varvarin ve}, po pomalo nejasnom izrazu,
Uro{ je po rodu trostruki rob (tridouloj ek genouj), podrazumeva se cara,
{to moè ~initi samo poja~ano isticawe Uro{eve i ukupne douleia-e srpskih
ùpana prema romejskom vasilevsu, a nikako ne trogeneracijsku pot~iwenost
Carstvu, bez obzira na to da li bi se tri generacije ra~unale me|u precima
srpskog vladara ili samog vasilevsa.14 Osim toga, i za razliku od kra}eg ali
ìvqeg izve{taja svog mla|eg anonimnog savremenika, Teodor Prodrom u svom
govoru Manojlu prilikom carevog ulaska u prestonicu spomiwe dva talasa vi-
zantijskog napada na srpskog velikog ùpana, od kojih se prvi zavr{io Uro{e-
vim ne~asnim i brzim bekstvom u brda i {ume i kona~nim odlaskom srpskog
arhiùpana u najdaqu od wegovih tvr|ava, i drugi talas u kome je carevo mesto
bilo jo{ istaknutije i koji je okon~an istim rezultatom kao i prethodni, uz
ponovno zarobqavawe velikog broja talaca.
Pomalo uop{tena i retorski ulep{ana naracija Teodora Prodroma od-
li~no dopuwuje podatke koje o ovom prvom Manojlovom pohodu na Srbe iz 1149.
donose dvojica Komninskih istori~ara Jovan Kinam (koji kao i Prodromova
12 Nema sumwe da ta okolnost ukazuje i na wegov pomalo potisnut poloàj u u~enoj eliti
prestonice i svedo~i o zalasku wegove retorske zvezde. Prvenstvo me|u Manojlovim enkomija-
stima u narednim godinama preuzimaju Anonim Manganski — u oblasti stihovanih — i Mihailo
Solunski u proznim enkomijumima. Proslavqawe Manojlovog pobedonosnog pohoda protiv Uro-
{a II iz 1149. godine predstavqa jedino mesto susretawa i preplitawa dela Teodora Prodroma i
Anonima Manganskog.
13 Horandner, Prodromos, XXX. 207, i uop{te o Srbima XXX. 196 sq. RHC II (4), 743. 368.
14 Tuma~ewe o trogeneracijskoj pot~iwenosti su izneli Malamut — Cacouros, L'image
des Serbes, 115.
444 Vlada Stankovi}
pesma jasno spomiwe dva talasa Manojlovog napada na srpskog velikog ùpana
Uro{a II15) i Nikita Honijat. Na prvom mestu, Teodor Prodrom insistira na
dva mesta u svom opisu da je pokret srpskog arhiùpana protiv Carstva bio i
stvarno potpomognut iz Ugarske i da su se i ugarske trupe nalazile u Srbiji u
vreme kada je Manojlo upao u wu sa vojskom. Prodrom zatim isti~e da je sam va-
silevs odabrao jedan zna~ajni deo svoje vojske, sme{tene zajedno sa carem u voj-
nom logoru u Pelagoniji, i to odabrane (elitne) verovatno lak{e naoruàne
trupe,16 koje su bile sastavqene i od stranaca i od Romeja (autoj de moiran
ikanhn stratiwtwn euzwnwn/ eçnada kai Rwmaikhn apolekton açroisaj) i da
se nadao da }e neprime}eno uspeti da upadne u srpske zemqe i iznenadi Uro{a
II. Vasilevsov neuspeh u toj nameri retor obja{wava zabrinutim i besanim
strahom kojim je srpski veliki ùpan bio obuzet, pruàju}i istovremeno i
stvarnu sliku Uro{eve dobre obave{tenosti preko izvidnica i uhoda o kreta-
wu carevih trupa, koja mu je i omogu}ila da se skloni od Manojlove osvete,
{to jo{ jednom, sa tek malo izmewenim terminima prenosi i Honijat.17
Upore|en sa iskazima Komninskih istori~ara, prikaz Teodora Prodroma
pokazuje ne samo fakti~ku podudarnost sa Jovanom Kinamom, ve} i gotovo isto-
vetnosti sa iskazom Nikite Honijata, ~ija je istorija visokog stila mnogo bli-
à na~inu na koji je doga|aje opisao prestoni~ki retor, pa ~ak i Prodromovim
formulacijama, od konkretne i pomalo {ture Kinamove naracije. S obzirom na
to da su Prodromovi stihovi nastali nesumwivo u prestonici uo~i Boì}a
1149. godine, i da sumiraju doga|aje i carevo ratovawe iz vi{e prethodnih me-
seci, wegov iskaz zasluùje potpuno poverewe, kao {to je to kako se ~ini, bilo
jasno ve} nekoliko decenija kasnije, o ~emu svedo~i i Honijatovo vrlo vero-
vatno preuzimawe podataka iz wegovih stihova za svoju istoriju. S tim u vezi,
i Honijatov iskaz da Uro{ II, uvi|aju}i da nije ravan protivnik romejskim
snagama, napu{ta ravnicu i podiè o~i svoje ka gorama odakle o~ekiva{e da
}e mu sti}i pomo}18 moè se shvatiti kao u~eno uop{tavawe podataka (Pro-
drom ne spomiwe nikakvu ravnicu, nego, ba{ kao i jo{ savremeniji Anonim
Manganski samo Uro{evo bekstvo u planine). Honijatova aluzija mo`da je pre
15 Ioannis Cinnami Epitome, ed. A. Meineke, Bonnae 1836 (=Cinnamus), 102–103. VIINJ IV,
25–26. Up. J. Kali}, Ra{ki veliki ùpan Uro{ II, ZRVI 12 (1970) 21–37.
16 Horandner, Prodromos XXX. Nicetae Choniatae Historia, ed. I. A. van Dieten, Berolini et No-
vi Eboraci 1975 (=Nic. Chon.), 90. 82–84, kaè (prevod iz VIINJ IV, 126), da je Manojlo odvojio
te{ko naoruàni odred i pripojio ga lako naoruànim ~etama (to euoplon apolabwn tou
strateumatoj kai apotaxaj auto proj to euzwnon), {to ne odgovara su{tini Prodromovih re~i
koji isti~e samo brze odrede (to euzwnon) koji su i bili pogodniji za takvu vrstu intervencije
(ukoliko se smisao Honijatovih re~i ne bi mogao shvatiti druga~ije: da je car Manojlo, odvojiv-
{i deo dobro naoruànih trupa (to euoplon — da li se radi o Honijatovom tehni~kom ili opi-
snom kori{}ewu ovog termina?), tim istim trupama promenio karakter, pretvoriv{i ih u juri-
{ne, lak{e naoruàne odrede, sa kojima je jedino i bilo mogu}e izvr{iti brz pohod na sever, ko-
ji je trebalo po svim svedo~anstvima da iznenadi Uro{a II. T. G. Kolias, Byzantinische Waffen, Wi-
en 1988, 149–150, n. 105; 153, n. 119, smatra da se iza termina euzwnoj kriju vojnici naoruàni
ma~evima koji su im visili na pojasu, odakle i poti~e naziv.
17 Nic. Chon. 90. 84–85.
18 Nic. Chon. 90. 87–88. Prevod iz VIINJ IV, 123.
bila u vezi sa Uro{evim napredovawem ka jugu i razarawem vizantijskih obla-

sti, koju jasno potvr|uje i Teodor Prodrom re~ima da je srpski arhiùpan opu-
sto{io ne{to od na{ih (teritorija, utvr|ewa?) (oçen kai lhisamenoj tina
twn hmeterwn XXX. 203) nego {to bi predstavqalo Uro{a II koji je iza{ao u
susret vizantijskoj vojci, pa zatim pobegao saznav{i wenu snagu i da je pred-
vodi sam vasilevs.19
Nepotpun uspeh vizantijskih vojnih operacija protiv srpskog velikog
ùpana Uro{a II u drugoj polovini 1149. godine uslovio je carev ponovni po-
hod daleko na sever i naredne godine, koji je kulminirao u ~uvenoj vizantij-
skoj pobedi na reci Tari. Retorske aluzije, kako u duga~kom poetskom spevu Te-
odora Prodroma, jo{ i mnogo vi{e u kra}oj pesmi Anonima Manganskog, do-
voqno jasno posvedo~uju takvo, nezavr{eno i pomalo prelazno stawe stvari.
Teodor Prodrom se tri puta obra}a istim re~ima srpskom ùpanu: dobar ti je,
varvarine, i mudar taj naum, misle}i u sva tri slu~aja na Uro{evu odluku da
pobegne pred carem i carskim trupama, impliciraju}i istovremeno ne samo da
izme|u Romeja i Srba nije do{lo do pravog sukoba, nego da do ravnopravnog
dvoboja izme|u cara = lava i Uro{a=komarca ne bi ni moglo do}i, te je odluka
ovog posledweg da se upla{en skloni pred Manojlom bila jedina mogu}a. I kod
Prodroma, ali jo{ napadnije u pesmi Anonima Manganskog, istaknuta je upra-
vo stoga specifi~na terminologija i ideologija lova, u kojoj car-lovac {aqe
svoje lova~ke pse da prona|u i isteraju iz jazbina Srbe-ze~eve koji su pobe-
gli.20 Pesma Anonima Manganskog koja je posve}ena doga|ajima iz 1149. godi-
ne21 ~ini po~etak wegovog retorskog bavqewa Srbima i wihovim sukobima sa
carem, samo prvu od ukupno tri faze wegovog prikaza odnosa Vizantije i Srbi-
je: nakon pesme iz 1149. godine, sledi niz va`nih svedo~anstava o ratovawima
iz slede}e godine, od kojih su neka nastala neposredno nakon vizantijske pobe-
19 Cinnamus, 101–103. Nic. Chon. 89–91. Up. VIINJ IV, vest Jovana Kinama br. 3, 22–26;
vest Nikite Honijata br. 4, 122–124. Programske i uobi~ajene pesme Teodora Prodroma posve}e-
ne caru Manojlu Komninu i spremane za Boì} 1149, odnosno Bogojavqewe naredne, 1150. godine,
iako eksplicitno spomiwu Srbe i Srbiju u tim oblicima, ne donose nove podatke koji bi se mo-
gli iskoristiti za precizniju rekonstrukciju ratovawa iz 1149. godine, {to je potpuno u skladu
sa svrhom wihovog nastanka i prilikama u kojima su one bile izre~ene, Horandner, Prodromos,
XXXI–XXXIII.
20 Malamut — Cacouros, L'image des Serbes, 103–106, podrobno su analizirali motiv lova
u retorici ovog vremena, odnosno na prvom mestu upravo u pesmama Anonima Manganskog, pomalo
ispu{taju}i iz vida istu ideju koja se ponavqa vi{e puta i u pesmi Teodora Prodroma, sa tek za
nijansu slabije nagla{enom terminologijom. Uz to, autori nisu dovoqno uzeli u obzir stvarnu,
doga|ajnu osnovu za takvu retorsku predstavu, te je wihovo tuma~ewe pripisalo isuvi{e artifi-
cijelno-ideolo{ki karakter poetici Anonima Manganskog. îni se da je ovaj pesnik, poznat po
svojoj konkretnosti ali i ta~nosti podataka, samo na specifi~an na~in prikazao i obradio doga-
|aje koji su se odigrali u neposrednoj pro{losti i ~iji je, mo`da, ~ak i svedok sam bio. Istra-
ìvawe odnosa Anonima Manganskog prema strancima, i wegove poetike uop{te, nalazi se tek na
po~etku, ali je istinitost wegovih podataka posvedo~ena bez izuzetka i podacima istori~ara, Jo-
vana Kinama i Nikite Honijata kao {to je to zakqu~io i Heinrich Tegel, Fremde Volker in der Sicht
des œManganeios ProdromosŒ, Wien 1990 (Manuscript der Diplomarbeit), posebno 27–28.
21 RHC II, 761–763 (26). U VIINJ IV, 177–179 je objavqen prevod dela ove pesme (stihovi
762. 22–763. 60, a ne 762, 21–763, 30, kako je tamo navedeno).
446 Vlada Stankovi}
de na Tari 1150. godine,22 neka se nalaze u uop{tenijim pohvalama Manojlu iz

naredne dve do tri godine,23 dok je posledwi put svoj pogled ka Srbiji ovaj re-
tor okrenuo u vreme nakon Desine pobune.24
Honijatova re~enica da je car Manojlo nakon svoje pobede nad Srbima
1149. poslao u Carigrad izve{taj, radosnu objavu (gramma euaggelon)25 o to-
me, ukazuje na vrstu sastava koji predstavqa pesma Anonima Manganskog posve-
}ena ovim doga|ajima. Za razliku od Prodroma, koji je bio pravi prestoni~ki
retor, i ~iji se carigradski pogled ~esto odslikava i u wegovim stihovima,
Anonim Manganski je bio i jedna vrsta izve{ta~a sa razli~itih pohoda, kako
je danas nesumwivo dokazano.26 Pesma Manganskog o doga|ajima iz 1149. godine
upravo je takva: po~ev{i sa pozivawem prestonice da otvori svoje kapije po-
bedniku, ona je mnogo kra}a i konkretnija od Prodromove, ali istovremeno i
pomalo vulgarnija, pisana ja~im stilom i izrazom karakteristi~nim za ovog
retora. Uprkos tome, i uprkos jakoj i ideologizovanoj retorici, wegovi podaci
su ta~ni i precizni. Deo ove i pojedini stihovi kasnijih pesama Anonima
Manganskog su dobro poznati i op{irno tuma~eni u ~etvrtom tomu Vizantij-
skih izvora za istoriju naroda Jugoslavije,27 te ovde samo preostaje da se ova
dela stave u wihov pravi kontekst i da se skrene pa`wa na neke podatke i oso-
benosti izraza ovog pesnika, koji je upravo u tim trenucima bio na putu da se-
bi izbori najvi{e mesto u retorskom okruèwu Manojla Komnina. Anonim
Manganski u svojoj objavi Carigradu Manojlovog pobedonosnog povratka,28 pu-
nu pa`wu posve}uje iskqu~ivo Srbima, pomiwu}i samo jednim usputnim sti-
hom povratak odmetnute Kerkire, i to je upadqiva karakteristika ove pesme.
Pesnik se obra}a redom najpre samom Carigradu (prvih 15 stihova), zatim caru
Manojlu (narednih 30 stihova od kojih je posledwih deset posve}eno podsme-
vawu Uro{u), a na kraju i neposredno srpskom ùpanu Uro{u II (posledwih 15
stihova, {to pesmi daje strukturu 15–30–15 stihova). Ismevawe srpskog veli-
kog ùpana i poigravawe zvu~nom sli~no{}u wegovog imena i urina koji on od
straha ispu{ta, ali i okolnosti da je pobegao u planine (Ouresij fobJ susta-
leij kai touj mhrouj ourhsaj; fugaj oreithj ourhthj ek thj fobou meçhj; en
oresi ton Ouresin hnagkase krubhnai) nalaze se u delu pesme u kome retor ne-
posredno govori pobedniku, caru Manojlu Komninu.29 Obra}awe srpskom pobu-
22 I. Racz, Bizanci Koltemenyek Manuel csaszar Magyar hadjaratairol, Budapest 1941 (=Racz), I
(27).
23 E. Miller, Poemes historiques de Theodore Prodrome, Revue archeologique 25 (1873) 251–255;
344–348; 415–419 (2) (=Miller, Poemes historiques); RHC II (4) 741–7; Cf. RHC II (28), 280.
24 Racz, II (7).
25 Nic. Chon. 90. 2.
26 J. Anderson — E. Jeffreys, The Decoration of the Sevastokratorissa's Tent, Byz. 64–1 (1994)
8–19.
27 VIINJ IV, 173–183. Sve obra|ene pesme u ovom tomu pripisane Teodoru Prodromu za-
pravo poti~u iz pera Anonima Manganskog. Podataka iz dela Teodora Prodroma u VIINJ IV nema.
28 Cf. Nic. Chon. 90. 5 sq. o Manojlovom veli~anstvenom trijumfu u prestonici.
29 RHC II (26), 762. 36–41. Ouranopolij Anonima Manganskog (762. 28) iz ove pesme moè
se povezati sa Kinamovim opisom Manojlovog osvajawa tvr|ave Gali~ nakon trodnevne opsade,
weniku ima druga~iji karakter: s jedne strane, retor prete}i upozorava Uro{a
da se nigde ne moè sakriti od cara, potvr|uju}i na taj na~in nezavr{enost
Manojlovog kaznenog upada u Srbiju i svest da odmetnuti arhiùpan nije wi-
me nateran na poslu{nost i vernost caru; sa druge strane i kao nastavak takvog
razmi{qawa, Anonim Manganski poziva Uro{a da se prikloni Manojlu i odu-
stane od svojih lo{ih zamisli prema caru, odnosno poru~uje mu da }e jedini
spas na}i u milosr|u vasilevsa, koji }e mu velikodu{no oprostiti nevernost,
{to je uobi~ajen motiv u carskoj ideologiji, a isti pesnik ga rado upotrebqa-
va, posebno nagla{eno jednu deceniju kasnije u opisu Manojlovog pot~iwavawa
Rajnalda Antiohijskog.30
Tom veli~anstvenom, iako jasno nesavr{enom slikom carskog uspeha
Anonim Manganski zavr{ava svoju pesmu o doga|ajima iz 1149. godine. Ovaj pe-
snik, kako se ~ini, o vizantijskoj pobedi na Tari 1150. godine nije nikada ni
napisao pesmu-izve{taj sli~nu prethodnoj. O ovom velikom i li~nom trijum-
fu Manojla Komnina Anonim Manganski je posvedo~io u kratkoj pesmi posve-
}enoj carevom dvoboju sa ugarskim velika{em Vakhinom neposredno nakon tog
doga|aja, ali i u dva ne{to kasnija poetska enkomijuma Manojlu Komninu, pisa-
na druga~ijim jezikom i stilom od stihova koji su nastajali ubrzo po samom do-
ga|aju. Sve tri pesme odlikuju isti elementi, kao {to su ~est spomen Dunava
(Dannoubij) i Save (o Sabaj) u savremenim govornim oblicima, ili insistira-
we na slici uzburkanih voda re~ice Tare, koje je sam vasilevs napunio le{evi-
ma neprijateqa. Retorovo ponavqawe ovog toponima uz prepoznatqivo poigrava-
we sa glagolom tarassw œuznemiriti, uzburkatiŒ sli~ne zvu~nosti, ~ak i vi{e
godina nakon sukoba iz 1150, dovoqno jasno svedo~e o zna~aju vizantijske pobede
na Tari, zbog ~ega je ova reka ne tako kratko vreme ~inila nezaobilazno mesto u
stihovanim pohvalama cara iz pera Anonima Manganskog, o~ituju}i nesumwivo
i stav samog vasilevsa o tom doga|aju — prevazilaze}i time po zna~aju i samog
srpskog arhiùpana Uro{a II, ~ije se ime, ~ak ni u aluzijama vi{e ne javqa u re-
torskim sastavima tog doba.31 Zahvaquju}i pobedi na Tari, Srbi su ponovo pri-
hvatili jaram i vrat svoj caru pognuli, kao {to Anonim Manganski isti~e u
svojoj pohvali Manojlu iz 1151. ili 1152. godine, u kojoj su od svih poraènih
carevih neprijateqa jedino oni i nazvani pravim, savremenim imenom.32
Poetski postupak Anonima Manganskog, koji se ogledao u kori{}ewu raz-
li~itog stila i odabira druga~ijeg na~ina na koji }e podaci biti izre~eni u
po{to je i iz stihova jasno da car nije odustao dok ovo utvr|ewe nije osvojio, ali i posluìti
kao jo{ jedan primer napora retora da na ime srpskog ùpana — kao i na okolnost da je pobegao u
planine — na {to vi{e na~ina i mesta aludira. Cf. Horandner, Das Bild des Anderen, 165–168.
Idem, H eikona tou allou, 128–131.
30 RHC II, (9), 305–310.
31 Neuobi~ajenost ovog toponima izazvala je i malo kolebawe kod Anonima Manganskog o
na~inu deklinacije imena Tara, Racz, I (27), 23–24: O Taraj ektarattetai kai duswpei legei¶/
œetaraxaj ta reiçra mou, nekrwn egemisaj me. Miller, Poemes historiques (2) 348. 29: Touto to (gar
ed.) reuma to crusoun Taraj (sic ed.) exeplagh. RHC II, (4) 746. 723: Kai Tarou reuma taracçen
icnoj umwn fobeitai.
32 Miller, Poemes historiques (2) 419. 188.
448 Vlada Stankovi}
zavisnosti od svrhe pesme, vremenske razlike u odnosu na doga|aje koje opisuje

i prilike za koju je spremana, vidqiv je i u duga~koj stihovanoj pohvali Ma-
nojlu Komninu, u kojoj je dat opis carevog ure|ewa odnosa u Srbiji izme|u
proteranog Uro{a II i Dese.33 Ba{ kao {to se u pesmi nastaloj nedugo nakon
bitke na Tari obra}a direktno Srbima i ùpanima (Eidete, Serboi, Komnhnon,
eidete basilea/ hkousate bruchmata basilika, zoupanoi¶), tako je po svom ve}
prepoznatqivom postupku u op{tijoj pohvali caru pribegao nejasnijem izra-
àvawu i skrivenijim aluzijama, pa se u ovoj pesmi Manganskog javqaju isto-
vremeno i potpuno paralelno imena Dalmati i Srbi. Govore}i o carevom sve-
~anom presu|ivawu o li~nosti velikog ùpana Srbije, Anonim Manganski na-
ziva Desu Dalmatarhom ({to podse}a na Honijatovo Serbarchj za Uro{a II u
pri~i o doga|ajima iz 114934), ne{to kasnije neslo`ne Srbe Dalmatima, a iz-
me|u ta dva spomena, uzvisuju}i careve svestrane podvige, on u dva uzastopna
stiha opisuje Manojla Komnina najpre kao uni{titeqa Srba zatim i kao sudi-
ju Srba.35 Mo`da ne bi trebalo traìti isuvi{e sistema i metoda u retorovoj
poetici, niti o~ekivati apsolutnu doslednost u pesnikovom odabiru etnoni-
ma koji mu se za datu priliku ~inio prigodnijim, ali se i na primeru ove pe-
sme sti~e utisak da je Anonim Manganski na neki na~in pravio razliku izme|u
onih svojih stihova u kojima je retorika bila ja~e izraèna — i kada je u skla-
du sa tim koristio stara imena naroda — i drugih, konkretnijih u kojima je bi-
lo va`no opisati stvarne okolnosti, za {ta su pogodniji bili savremeni nazi-
vi. S obzirom na detaqan i precizan opis tada{wih smutnih odnosa me|u srp-
skim ùpanima, nema sumwe da je ova pesma nastala nedugo, iako ne i neposred-
no nakon Desine pobune, odnosno Manojlovog ponovnog postavqawa Uro{a II
za velikog ùpana, verovatno 1155. godine, kada je retor ovim svojim sastavom
na neki na~in zakqu~io pripovest o Manojlovom dobrom ure|ivawu stvari u
Srbiji.36
Poezija Teodora Prodroma i Anonima Manganskog, posebno wihovi sti-
hovi koji odi{u gotovo trenutnom savremeno{}u, potvr|uju onu pomalo zane-
marenu stranu vizantijske retorike kojom se ta~ni, precizni i pouzdani poda-
ci, uobli~eni u retorski izraz, publici predo~avaju nedugo nakon samih doga-
|aja koje opisuju. Ba{ kao {to se i u retkom spomenu u dokumentima Komnin-
skog vremena Srbi upravo tako i nazivaju,37 potreba da se bude shva}en i da
33 Racz, II (7). VIINJ IV, 180–183.

34 Nic. Chon. 90. 92.
35 Racz, II (7), 32–34.
36 A time zavr{io i svoje bavqewe Srbima, po{to je Manojlovo ponovno postavqawe
Uro{a II za velikog ùpana posledwi doga|aj iz srpsko-vizantijskih odnosa koji je ovaj pesnik
zabeleìo. Up. S. Pirivatri}, Odmetnik Teodora Prodroma. Iz istorije vizantijsko-ugar-
sko-srpskih odnosa u XII veku, Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa Kru{evac 10–13.
maj 2000, Beograd–Kru{evac 2002, 327–333, koji je Desinu uzurpaciju vlasti datovao ili u le-
to–jesen 1153. ili u prole}e–leto 1154. godine.
37 L. Petit, Le monastere de Notre-Dame de Pitie en Macedoine, IRAIK 6 (1900), 34. Re~ je o
praktikonu iz 1152. godine u kome se spomiwe poseta Aleksija Komnina ovom manastiru 1106. go-
dine, kada je i{ao na Srbe (kata twn Serbwn).
aluzije budu pravilno protuma~ene bila je jedan od uzroka da se i poraèni ne-

prijateqi Carstva, ba{ kao i mesta carevih pobeda, ozna~e wihovim pravim i
stvarnim imenima. Na taj na~in, vizantijska istorijska poezija, kako je upra-
vo iz tih razloga izdava~ ogromnog stihovanog opusa Teodora Prodroma nazvao
wegove pesme, zasluùje da bude prihva}ena kao izuzetno vredna podjednako u
svom istorijskom, ~iweni~nom smislu, koliko i u literarnom.
Vlada Stankovi}
SERBS IN THE POETRY OF THEODORE PRODROMOS
AND ANONYMOUS MANGANEIOS
Numerous rhetorical writings of the Comnenian period constitute a fruitful
field of research, both with respect to historical data, i.e. hard historical facts hid-
den, though still recognizable, behind the peculiar and somewhat abstract mode of
expression of the authors of the twelfth century, and with regard to the poetics of the
literary works themselves, i.e. the internal elements characteristic not only for the
genre chosen, but also for each particular author. A comparative, historical and liter-
ary approach to these works renders their sense clearer and their complex allusions
more readily understood. This is a matter of some importance, since allusions consti-
tute one of the basic elements of historical rhetoric, which reached its peak at the
time of Emperor Manuel Komnenos (1143–1180), especially during the first half of
his reign, i.e. till the end of the fifties of the twelfth century.
The poetry of Theodore Prodromos and of the somewhat younger Anonymous
(‘Prodromos’) Manganeios is an excellent example of this intertwining of historical
and literary elements, i.e. of the presentation of historical data through rhetorical
patterns. One has to concentrate on individual works, attempting to determine, as far
as possible, the date of composition, the circumstances of writing and the purpose of
a particular poem, the occasion for which it was written and the character of the ex-
pected audience, in order to better understand both the poetry written by these two
rhetoricians and the individual features of the authors, as well as their respective po-
sitions in the circle around Emperor Manuel Komnenos.
The poems dealt with in the present paper stand out for calling the Serbs by
their real name. This naming practice was invariably employed by both rhetoricians
in cases when new achievements of the basileus were to be announced and pro-
claimed immediately after the event, on the occasions of first reports, first celebra-
tions of the new victories and accomplishments of the emperor, in short, whenever
precision and accuracy of expression were imperative. Comparable to contemporary
news and reports, under these circumstances both Theodore Prodromos and Anony-
450 Vlada Stankovi}
mous Manganeios insisted on the real names of the defeated peoples and on the real-
istic description of the circumstances under which Byzantine, i.e. imperial, victories
were gained. Writing soon after the event, these two poets had neither time nor inter-
est in availing themselves of the artificial, ideologically loaded designations of the
adversaries of Byzantium. On the contrary, their aim was to clearly point out the
identity of the defeated barbarians by using concrete language and precise naming
and to thus announce the emperor's victory over them. Within these limits, they
could, of course, deploy their literary skills in different ways and put their poetic art
on display through impressive and euphonic images, depicting the ideal of the
basileus on the one hand and mocking those who dared stand up against him on the
other. In contrast to innumerable encomia dedicated to Emperor Manuel Komnenos
on different occasions, also including some writings of the two poets under discus-
sion themselves, the current topicality of some of the their poems bears witness to
the short time that had passed between the time they were composed and the event
they described. It is in these poems that the Serbs are invariably called by their ac-
tual name, without the deployment of synonyms, as to explain or qualify the
ethnonym (see in the first place W. Horandner, Theodoros Prodromos. Historische
Gedichte, Wien 1974, XXX. Recueil des historiens des croisades, Historiens grecs
II, ed. E. Miller, Paris, 1881, 761–763 (Manganeios, no. 26)).
In order to get a better grasp of the overall poetics of these two poets, it is of
some relevance to investigate the reasons underlying the use of particular
ethnonyms. In this case it is the precise reference to the Serbs as the defeated ene-
mies of the emperor, not to the Dalmatians, which is the name given to the Serbs in
many of their poems which summarize the events of the past years and which are con-
sequentially not conceived as depicting current events. An analysis of the poems of
Theodore Prodromos and Anonymous Manganeios devoted to Manuel's expedition
against the Serbs in 1149 enables us to better assess the documentary value of their
verses, the connection of Prodromos’ poem with the later historians of the Comnenian
period, John Cinnamus and especially Nicetas Choniates, as well as the differences be-
tween the two authors (for instance, Prodromos' view from Constantinople as opposed
to the position of the immediate witness assumed by Manganeios). What both poets
unequivocally confirm in their political verses is that the purpose of a poem dictated
the style in which it was written and the strength of rhetoric used in it.
UDK: 94(497.15:497.11:495.02)“11”
Tibor @ivkovi}
DUKQA IZME\U RA[KE I VIZANTIJE

U PRVOJ POLOVINI XII VEKA
Odnos Ra{ke i Vizantije prema Dukqi tokom prve polovine XII veka nije
dovoqno obja{wen u istoriografiji, kao {to nije razja{wen ni uzrok sukoba iz-
me|u Ra{ke i Dukqe, koji je bio dugotrajan i krije u sebi uzroke koji su sami
imali dugo trajawe. Otuda pretpostavka da su upravo privredni odnosi ~inili
osnovni uzrok sukoba izme|u Ra{ke i Dukqe. S druge strane, Vizantija je u ovom
sukobu u~estvovala da bi za{titila svoj geo-strate{ki poloàj preko vazalnih
dràva koje su sluìle kao isturena straà prema Mlecima, Ugarskoj ili Nor-
manima.
Ispitivawe politi~kih odnosa u trouglu Vizantija, Ra{ka i Dukqa za-

snovano je na vizantijskim i doma}im izvorima, pri ~emu je potrebno ista}i
da su vesti koje ovi izvori prenose nejednake vrednosti ili su u istoriogra-
fiji ocewivane na neujedna~en na~in. Vizantijski pisci, Jovan Kinam, Niki-
ta Honijat ili Teodor Prodrom, imaju ve}i zna~aj i u wihovom tuma~ewu ne
postoje bitnije nesuglasice.1 S druge strane, doma}i izvori predstavqaju da-
leko sloèniji problem, a me|u wima posebno Letopis Popa Dukqanina, delo
koje u istoriografiji jo{ uvek nije doìvelo kona~an sud.2
Me|utim, posledwa poglavqa Letopisa Popa Dukqanina sadrè podatke
koji pobu|uju pa`wu i kojima se, kada je re~ o doga|ajima iz prve polovine HÇÇ
veka, u najve}oj meri moè ukazati poverewe.3 Tako, na primer, li~nosti du-
1 Za ocenu ovih vizantijskih izvora videti Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugo-
slavije IV, ured. G. Ostrogorski — F. Bari{i}, Beograd 1971 (= VINJ IV).
2 O Letopisu Popa Dukqanina i oceni vesti koje donosi postoji obimna literatura, vi-
deti, F. [i{i}, Letopis Popa Dukqanina, Beograd — Zagreb 1928, 30–47 (= [i{i}, Letopis); T.
@ivkovi}, O prvim poglavqima Letopisa Popa Dukqanina, I^ 44 (1998) 11–34; Idem, O takozva-
nom saboru na Duvawskom poqu, Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 4 (2004) 45–65, gde su
navedena i brojna starija mi{qewa.
3 [i{i}, Letopis, 179, smatrao je da je Letopis Popa Dukqanina, za XI i XII vek, a od ~e-
sti ve} i za drugu polovinu X veka, u s u { t i n i d o b a r i s t o r i s k i i z v o r. V. ]orovi},
Primedbe o Dukqaninovoj Hronici, Scripta minora (neobjavqeni rukopisi), prir. B. Marinkovi},
Vaqevo 1998 (= ]orovi}, Primedbe), 77, tako|e se pozitivno izrazio o posledwim poglavqima
452 Tibor @ivkovi}
kqanskih ili srpskih vladara koje se javqaju u vizantijskim izvorima, Bodin,

Vukan, Desa, Uro{, pomiwu se i u Letopisu Popa Dukqanina. Li~nosti koje se
javqaju samo u Letopisu Popa Dukqanina — knez Branislav, Gojislav; kraqevi
Georgije (\or|e), Gradihna i Grube{a — da pomenem samo neke — ne treba do-
voditi u sumwu samo zbog toga {to vizantijski pisci za wih ne znaju.4
Li~nost kraqa \or|a, Bodinovog sina, bila je poznata samo na osnovu Letopi-
sa Popa Dukqanina, sve do 1938. godine, kada je u Bugarskoj prona|en olovni
pe~at sa natpisom: Geor(gius) regis Bodini filius.5 Uzastopne smene ~ak sedam
vladara Dukqe tokom prve polovine XII veka — kraqevi Dobroslav, Ko~apar,
Vladimir, \or|e (dva puta), Grube{a, Gradihna, knez Radoslav — tako|e samo
na prvi pogled mogu da navedu na sumwu u pouzdanost Letopisa Popa Dukqani-
na, ali kada se osmotre istovremene prilike u Ra{koj, gde su se na prestolu ve-
likog ùpana smenili: Vukan, Zavida, Uro{ I, Uro{ II, od kojih su oba Uro{a
sigurno vladala po dva puta, a najverovatnije i Zavida6 — ova senka sumwe ne-
staje i postaje jasno da su u pitawu o~igledno veoma burna vremena, pa bi se
najpre vaqalo zapitati {ta je bio uzrok tako nestabilnim politi~kim prili-
kama u Ra{koj i Dukqi.
Sporadi~ne vesti o prilikama koje su vladale u Dukqi ili Ra{koj tokom
prve polovine HÇÇ veka nalaze se, od doma}ih izvora, jo{ samo u @itiju Sv.
Simeona od Stefana Prvoven~anog, ta~nije samo u onom delu gde se govori o
ro|ewu Stefana Nemawe.7 Podaci iz poznijih srpskih rodoslova i letopisa
prenose samo daleko se}awe na ove doga|aje, koje je za istorijsku nauku od slabe
koristi.8
Letopisa: œpri~awe ima toliko pojedinosti i povezanosti, i toliko konkretnog, da je pisac

tih partija morao biti ~ovek koji je o doga|ajima imao ili dobio saop{tewa od lica wima
bliskih, ukoliko ih i sam nije znaoŒ. Gotovo bez rezerve, vesti o politi~kim doga|ajima i li~no-
stima opisanim u posledwim poglavqima Letopisa Popa Dukqanina, prihvata i, Istorija Crne
Gore I, (J. Kova~evi}) 396–403 (= ICG I); tako|e, F. Chalandon, Les Comnenes II, Paris 1912, 73–76
(= Chalandon, Les Comnenes).
4 Npr. ICG I, 399–402, uzima da su doga|aji u Dukqi iz prve polovine XII veka opisani
verodostojno u Letopisu Popa Dukqanina. Tako|e, nijednu vladarsku li~nost autor ne dovodi u
sumwu. Isto, Chalandon, Les Comnenes, 73–76.
5 Pe~at je prona|en kod Borisovgrada u ju`noj Bugarskoj; upor. T. Gerasimov, Un sceau en
plombe de Georges fils du roi Bodine, Studia historico-philologica Serdicensia I, Serdicae 1938,
217–218, œGeor(gius) regis Bodini filiusŒ. Na reversu je prikazan sv. \or|e sa natpisom: o agioj Ge-
wrgi(o)j. Poznate su i dve falsifikovane poveqe iz 1114. i 1115. godine u kojima se javqa ime
kraqa \or|a; upor. Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae II, ed. T. Smi~iklas, Za-
greb 1904, N¿ 23, N¿ 24 (= Codex II). Jo{ je, [i{i}, Letopis, 234–235, pokazao da su falsifika-
tori pomenutih poveqa koristili podatke iz Letopisa Popa Dukqanina.
6 O Zavidi i vremenu wegove velikoùpanske vlasti videti niè. U kratkotrajnom razdo-
bqu 1162–1166. godine u Ra{koj su velikoùpansku vlast dràli jedan za drugim: Desa, Belo{ i
Tihomir; upor. M. Blagojevi}, Srpske udeone kneèvine, ZRVI 36 (1997) 57–58 (= Blagojevi},
Kneèvine).
7 @itije Simeona Nemawe od Stefana Prvoven~anog, Kriti~ko izdawe, prir. V. ]oro-
vi}, Svetosavski zbornik 2, Beograd 1939, 1–76. Najnovije izdawe, @itije svetog Simeona, Ste-
fan Prvoven~ani, Sabrana dela, prir. Q. Juhas-Georgievska, Beograd 1999, 18 (= @itije svetog
Simeona).
8 Stari srpski rodoslovi i letopisi, prir. Q. Stojanovi}, Sr. Karlovci 1927, passim.
Dukqa izme|u Ra{ke i Vizantije u prvoj polovini HÇÇ veka 453
Odnosi Ra{ke, Dukqe i Vizantije tokom prve polovine HÇÇ veka nisu jed-
nostavni za istraìvawe. Sukobi izme|u Dukqe i Ra{ke odjekuju u brojnim
poglavqima Letopisa Popa Dukqanina u kojima se pisac bavi ranom pro{lo-
{}u i koje je nemogu}e proveriti u nekom drugom izvoru,9 ali u posledwim po-
glavqima oni postaju osnovna nit pripovedawa. Istori~ar moè da oseti da za
pisca Letopisa postoji stalna napetost izme|u ra{kih i dukqanskih vladara,
ali nijednog trenutka on ne obja{wava uzroke tih sukoba, ~ak ni onda kada oni
i samom ~itaocu izgledaju kao o~igledna borba za vlast izme|u najbliìh
srodnika. S druge strane, pi{~ev odnos prema Vizantincima (Grcima) pre{ao
je dug put — od ravnodu{nosti prema wihovoj sudbini u bitkama u kojima su
bili poraèni od Dukqana, do tihog slavqewa Vizantije kao spasioca Dukqe
u zavr{nim poglavqima.10
Dva kqu~na doga|aja ~ine me|a{e po~etka i kraja ra{ko-dukqanskog su-
koba: prvi, 1083/1084. godine, kada je kraq Bodin zaposeo zemqe u unutra{wo-
sti — Bosnu i Ra{ku i dodelio ih na upravu sebi odanim qudima: Bosnu —
knezu Stefanu, a Ra{ku — Vukanu i Marku;11 drugi, kada je Stefan Nemawa
1185. godine zauzeo Kotor, posledwi grad u vlasti dukqanskog kneza Mihaila,
~ime je dukqanska dràva prestala da bude samostalna.12 Izme|u ova dva doga-
|aja postoji hronolo{ki raspon od jednog stole}a. Kona~an ishod, zauzimawe
Kotora, upozorava na to da je u me|uvremenu morao da postoji dugotrajan sukob.
Uzroci koji su doveli do tako dugotrajnog sukoba nisu poznati, kao {to nije u
potpunosti razja{wen ni politi~ki interes Vizantije da se uplete u borbu iz-
me|u Ra{ke i Dukqe.
Poznato je da su ra{ka i dukqanska dinastija imale prili~no bliske po-
rodi~ne odnose.13 Uo~qivo je i da su politi~ki oslonac traìle u Vizantiji
9 Ljetopis Popa Dukljanina, ed. V. Mo{in, Zagreb 1950, 59–60; 67–69; 71 (= Ljetopis). Iako je
[i{i}evo izdawe Letopisa Popa Dukqanina preglednije, jer donosi i italijanski prevod Ma-
vra Orbina, kao i hrvatsku redakciju, u ovom radu bi}e citirano Mo{inovo izdawe, budu}i da je
[i{i{} ~esto dopuwavao latinski tekst na osnovu svoje rekonstrukcije teksta; upor. ]orovi},
Primedbe, 108.
10 Ljetopis, 86–105. Zanimqivo je da Pop Dukqanin ne iskazuje mr`wu ili neku sli~nu
emociju prema Vizantincima kada opisuje poraze koje su im naneli Stefan Vojislav ili Bodin.
11 Ljetopis, 96–97. Podatak iz Letopisa Popa Dukqanina da je Bodin oko 1083/1084. godi-
ne zauzeo Ra{ku i Bosnu, prihvataju bez rezerve: [i{i}, Letopis, 85; ICG I, 396 (J. Kova~evi});
G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, 1969, 338 (= Ostrogorski, Istorija); V. ]orovi}, Historija
Bosne, Beograd 1940, 152; Chalandon, Les Comnenes, 65–66; T. @ivkovi}, Dva pitawa iz vremena
vladavine kraqa Bodina, ZRVI 42 (2005) 45–58. Uz daleko vi{e opreza, ovaj podatak je pomenut u,
Istorija srpskog naroda I, ured. S. ]irkovi}, Beograd 1994², 194 (= ISN I); Sli~no, K. Jire~ek,
Istorija Srba I, Beograd 1952, 124, 137.
12 ISN I, 252–253, napomiwe da je Kotor zaposednut pre januara 1186. godine. Januara
1186. godine dokument izdat u Kotoru navodi œ…tempore domini nostri Nemanne iupani RasseŒ;
upor. Codex II, N¿ 194.
13 Ljetopis, 99. Dukqanski kraq Vladimir bio je oèwen k}erkom Vukana, velikog ùpana
Ra{ke oko 1100. godine. Kraq Gradihna je bio oèwen (u vreme dok jo{ nije bio vladar) nepozna-
tom }erkom ili sestrom velikog ùpana Ra{ke koga je, tako|e, te{ko identifikovati, ali je naj-
verovatnije u pitawu Zavida, otac Nemawin; upor. T. @ivkovi}, Jedna hipoteza o poreklu velikog
ùpana Uro{a I, I^ 52 (2005) 16 (= @ivkovi}, Jedna hipoteza).
454 Tibor @ivkovi}
i Ugarskoj.14 Ali sve to je bilo posledica odre|ene politike, ~iji uzroci

ostaju izvan doma{aja i vizantijskih i doma}ih izvora. Uzrok rata u sredwem
veku bio je naj~e{}e u privrednim kretawima: borbi za resurse, nadzoru nad
trgovinskim putevima ili potrebi da se poseduju sna`na privredna sredi{ta,
odnosno gradovi.15 Drugi uzrok rata, tipi~an samo za sredwi vek, proisticao
je iz vladarske ideologije i dovodio do sukoba oko prava na upotrebu carske
ili kraqevske titule. Sukob izme|u Ra{ke i Dukqe mogu}e je, dakle, posmatra-
ti kao posledicu ova dva mogu}a uzroka, pri ~emu bi ideolo{ku dimenziju su-
koba vaqalo zanemariti16 i usredsrediti pa`wu na privrednu. U tu sliku, koja
je, svakako, vi{eslojna, trebalo bi uklopiti i interese velikih sila — Ugar-
ske i Vizantije.
Politi~ki kontekst
Krajem XI veka Dukqa se pod kraqem Bodinom (1081–1099) nalazila na

vrhuncu mo}i. Okosnicu dràve ~inila je Dukqa pod vrhovnom vla{}u samog
kraqa. Drugi prsten zemaqa ~inile su Travunija i Zahumqe, kao teritorije
pod neposrednom vla{}u kraqevih srodnika, dok su Bosna i Ra{ka ~inile tre-
}i venac teritorija pod vla{}u vazalnih gospodara, kneza Stefana u Bosni i
Vukana i Marka u Ra{koj, nominalno podlo`nih Bodinu. U tako zami{qenom
sistemu odnosa vazalnih vladara i podlo`nih teritorija, vrhovni vladar je
mogao ostvariti izvestan nadzor nad privrednim resursima u zale|u Dukqe, a
drè}i ~vrsto gradove u Primorju — Kotor, Budvu i Bar — i obezbediti trgo-
vinski i, verovatno, zanatski procvat svoga kraqevstva. Tako|e, ovakvim poli-
ti~kim rasporedom vazalnih kneèva Bodin je, najverovatnije, uspostavio i
sigurnost puteva za protok robe iz unutra{wosti prema ju`nom Primorju. Ni-
je nemogu}e da je i Bodinova dvogodi{wa opsada Dubrovnika 1092–1094. godi-
ne bila prouzrokovana, izme|u ostalog, i privrednim razlozima.
Februara ili marta 1099. godine Bodin je preminuo. Po svoj prilici, on
tada nije imao vi{e od 50 godina.17 Wegova iznenadna smrt otvorila je prostor
14 Posle smrti kraqa Vladimira, potomci kneza Branislava, Bodinovog brata od strica,
u borbi za vlast obilato su se koristili vizantijskim trupama i wenim politi~kim uticajem;
upor. Ljetopis, 100–104.
15 Ilustrativni su ratovi izme|u Bugarske i Vizantije. Tako je rat 894–896. vo|en upra-
vo zbog nesuglasica oko trgovine, odnosno, izazvan je jednostranom odlukom Carigrada da se se-
di{te trgovine sa Bugarskom izmesti iz Carigrada u Solun; upor. Theophanes Continuatus, Ioan-
nes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, ed. I. Bekker, Bonnae 1838, Theoph. Cont.
357.16–21. Prema najstarijem ruskom letopisu (1116), Rusi su snagom oru`ja poku{avali da pri-
moraju carigradsku vladu na trgovinske ustupke, npr. 907. i 945; upor. Povïstâ vr6m6nnáhã
lïtã, Sanktpeterburgã 1910, 30, 46–47 (= Povïstâ).
16 Na osnovu doga|aja opisanih kod Popa Dukqanina ne moè se uo~iti ideolo{ka dimen-
zija sukoba izme|u ra{kih i dukqanskih vladara. U svakom slu~aju za autora Letopisa ova kom-
ponenta sukoba nema nikakve va`nosti.
17 Bodin je bio najmla|i, sedmi sin, iz o~evog prvog braka. Kako se Mihailo Vojislavqe-
vi} po drugi put oènio oko 1052. godine, Bodin je mogao biti ro|en oko 1050. godine.
za borbu oko dukqanskog prestola. Upe~atqivo je da se tada, prema Letopisu

Popa Dukqanina, naredbom (iussio) vizantijskog cara, nekoliko najbliìh srod-
nika Bodinovih zaputilo iz Carigrada u Dra~, da bi preuzeli vlast u Dukqi.18
U samoj Dukqi postojale su dve struje — jednu je predvodila Bodinova
udovica Jakvinta, koja je poku{ala da obezbedi presto najstarijem sinu Mihai-
lu, dok je drugu, po svoj prilici, ~inila krupnija vlastela, koja je kao svog
pretendenta istakla Dobroslava, Bodinovog polubrata.19 Razmirice izme|u
dvojice suparnika nisu potrajale odve} dugo, jer Normanka Jakvinta o~igledno
nije imala ja~e upori{te me|u krupnijom vlastelom. Stoga, u mesecima posle
Bodinove smrti dukqanski presto je pripao wegovom polubratu Dobroslavu.
U me|uvremenu, Vizantija je pokazala zanimawe za doga|aje u Dukqi po-
slav{i u Dra~ Gojislava, Branislavqevog brata, koji se tamo oènio i zadr-
ào, dok je wegov drugi brat Ko~apar prispeo iz Dra~a u Ra{ku kod velikog
ùpana Vukana.20 Vukanov poloàj velikog ùpana, koji je stekao Bodinovom
voqom oko 1083/1084. godine, znatno se izmenio posle poraza u ratu sa Vizan-
tijom 1094. godine, kada je bio prisiqen da kao taoce po{aqe u Carigrad svoja
dva sinovca, Uro{a i Stefana Vukana, i da od tog vremena zapravo postane vi-
zantijski vazal.21 Vojna akcija Ko~aparova prema Dukqi, protiv Dobroslava,
verovatno je bila uprili~ena uz pomo} vizantijske diplomatije, tako da je Vu-
kan dejstvovao kao vizantijski saveznik i za ra~un wenih interesa u Dukqi.
Kada su Vukan i Ko~apar provalili u Ra{ku, porazili su Dobroslava kod
Bara, zarobili ga i poslali (okovanog) u Ra{ku. Nedugo zatim, kako kaè Pop
Dukqanin, Ko~apar je predosetio da se Vukan sprema da krene i na wega pa se
na vreme sklonio u Bosnu. Tamo se oènio k}erkom bosanskog bana i ubrzo po-
ginuo ratuju}i u Zahumqu.22
Vesti Popa Dukqanina o prilikama u Dukqi posle Bodinove smrti ukazu-
ju na to da je do{lo do krupnih previrawa i sukoba me|u mogu}im naslednicima
trona. Trag vizantijskog delovawa nesumwivo je sadràn u onom delu iskaza gde
se pomiwu sinovi i bra}a kneza Branislava koji su po carevom nare|ewu (iussio)
prispeli iz Carigrada u Dra~ kako bi preuzeli vlast u Dukqi. U istom smislu
trebalo bi posmatrati i Vukanovu vojnu pomo} vizantijskom kandidatu Ko~apa-
ru. Do tog trenutka, pribli`no do 1100. godine, Vizantija je jo{ uvek uspevala
da usmerava prilike u Dukqi na stranu svoga {ti}enika. Me|utim, docniji Vu-
kanov poku{aj da zbaci Ko~apara bio bi jasan znak da se dràwe ra{kog velikog
18 Ljetopis, 99, œ…fratres et filii knesii Branislavi…imperatoris iussu venerunt Durachium…Œ.

Pretendenti na dukqanski presto bili su sinovi i bra}a Radoslavqevog sina, kneza Branislava,
koga je Bodin pogubio pod bedemima Dubrovnika 1094. godine.
19 Dobroslav je bio najstariji sin Mihaila Vojisavqevi}a iz wegovog drugog braka sa vi-
zantijskom princezom, najverovatnije sestri~inom vizantijskog cara Konstantina H Monomaha
(1042–1055); upor. Ljetopis, 94.
20 Ljetopis, 99.
21 Anne Comnene Alexiade, I–III, ed. B. Leib, Paris 1937–1945, II, 166.25–169.9; 184.10–27
(= Alexiade); VINJ III, 386–389.
22 Ljetopis, 99.
456 Tibor @ivkovi}
ùpana iz osnove promenilo. Poznato je da je on ve} 1106. godine ponovo pokre-

nuo svoje odrede u pravcu vizantijskih poseda na Kosovu,23 {to je najverovatnije
bila posledica wegovog op{teg povoqnog politi~kog poloàja.
Naime, posle Ko~aparovog odstupawa sa vlasti, u Dukqi je kraq postao
Vladimir, sin prvenca kraqa Mihaila Vojisavqevi}a, koji se tako|e zvao Vla-
dimir.24 Barski letopisac nije podrobno opisao wegov dolazak na vlast, ali
jedna vest pobu|uje pa`wu. Kada je krunisan za kraqa, Vladimir se oènio Vu-
kanovom k}erkom.25 Vizantija se saglasila sa ovom promenom na dukqanskom
prestolu, ili je pre}utno prihvatila, budu}i da se tokom prvih godina HÇÇ ve-
ka car Aleksije bavio prilikama na Istoku.26 O~igledno je Vladimir bio pri-
hvatqiv za obe strane. Re~i popa Dukqanina: et quievit terra XII annos, navode
upravo na ovakav zakqu~ak.
Vukanov ugled je, izgleda, veoma porastao. Prilike na zapadu bile su
mirne, na dukqanskom prestolu sedeo je wegov zet Vladimir, Ko~apar je, ratu-
ju}i verovatno za ra~un bosanskog bana, poginuo u Zahumqu, pa je Vukan svoju
pa`wu usmerio prema jugoistoku — Kosovu, Skopqu i Vrawu, gde je jo{ 1094.
godine isku{avao vizantijske odbrambene mogu}nosti. Ipak, wegov pohod na
Vizantiju 1106. godine, uprkos zna~ajnoj vojnoj pobedi, okon~an je veoma brzo
bezuslovnim prihvatawem ranijih mirovnih odredaba — davawa talaca i pri-
sezawa vazalske vernosti. Vizantija je tako, u prvoj fazi dukqansko-ra{kog su-
koba uspela da nametne svoje politi~ko re{ewe. Vladimir u Dukqi i Vukan u
Ra{koj ostali su vazali vizantijskog carstva.
Vladimir je izgubio ìvot u dvanaestoj godini vladavine, otrovan od
svojih dvorana koje je poslala Jakvinta na nagovor nekih zlih qudi koji su bili
neprijateqi ùpana Vukana.27 Kratka epizoda opisana u Letopisu Popa Du-
kqanina krije u sebi zapravo svu sloènost unutra{wih odnosa u Dukqi. Nor-
manka Jakvinta uspela je kona~no u svojoj nameri da na presto dovede wenog i
Bodinovog sina \or|a.28 Po svoj prilici ova promena na dukqanskom prestolu
odigrala se tokom 1111. godine.
U me|uvremenu, kako se moè zakqu~iti na osnovu pisawa Stefana Prvo-
ven~anog, umro je i Vukan, a Ra{ka je zapala u krizu vlasti.29 Legitimnog na-
23 Alexiade III, 65.31–66.7.

24 Ljetopis, 99.
25 Ljetopis, 99.
26 Upor. F. Chalandon, Essai sur le regne d’Alexis Ier Comnene, Paris 1900, 227–234.
27 Ljetopis, 100.
28 Jakvintina uloga u Letopisu Popa Dukqanina na prvi pogled izgleda prenagla{eno i
podse}a na op{te mesto tipa œprokleta JerinaŒ, gde se o{trica optu`bi za sve neda}e koje zadese
zemqu usmerava prema kraqici, posebno ako je stranog porekla. Me|utim, odre|eni Jakvintini
postupci ne bi trebalo da izazvaju sumwu, ako se ima u vidu da je wena uloga okon~ana na na~in
koji ukazuje na to da je imala velikog uticaja na unutarpoliti~ka trvewa u Dukqi. Naime, Vizan-
tinci su je odveli u Carigrad i utamni~ili; upor. Ljetopis, 101.
29 Stefan Prvoven~ani u @itiju svoga oca Stefana Nemawe, beleì da je u vreme pre Ne-
mawinog ro|ewa (1113. godina) bio veliki mete` u Ra{koj i Dukqi, koji bi trebalo tuma~iti
kao previrawe i borbu za vlast posle Vukanove smrti.
slednika Vukanovog, najverovatnije Zavidu, sa vlasti su zbacili sinovi Vuka-

novog brata Marka — Uro{ i Stefan Vukan, po svoj prilici uz pomo} Ugarske.
Zavida je uto~i{te potraìo u Gorwoj Zeti, na starim porodi~nim posedima
iz vremena pre 1083. godine, gde je i sam bio ro|en.30
U isto vreme i \or|e je poku{avao da se u~vrsti u Dukqi, usmeravaju}i
pa`wu na Branislavqeve potomke kao na mogu}e pretendente na dukqanski
presto i vizantijske {ti}enike. U tom trenutku oni su dràli Travuniju i Za-
humqe, a na vest o \or|evim namerama sklonili su se kod Vizantinaca u Dra~,
odnosno kod svog strica Gojislava.31 Vizantija je ovog puta morala da pruì
vojnu pomo}, budu}i da je na ra{kom prestolu sedeo ùpan Uro{ Ç, koji joj nije
bio naklowen. Budu}i vizantijski car Jovan Komnin je druge godine \or|eve
vladavine, 1113/1114, najpre porazio \or|a u boju negde na ju`nim granicama
Dukqe, a zatim zauzeo Skadar, gde su Vizantinci prona{li Branislavqevog
sina Grube{u u tamnici i postavili ga, po carskom nare|ewu (iussu imperato-
ris), za kraqa. Uvidev{i da je daqa borba uzaludna, \or|e se sklonio u Ra{ku
kod Uro{a Ç, koji je u to vreme, po svemu sude}i, bio ugarski vazal i izvan vi-
zantijskog uticaja.32
Grube{in uspon do vrhovne vlasti u Dukqi o~igledno je bio posledica
neposrednog vizantijskog vojnog uplitawa. Na unutra{wem planu Grube{a je
mogao da ima podr{ku one vlastele koja je svoj uspon dugovala Stefanu Voji-
slavu i Mihailu Vojisavqevi}u, odnosno Radoslavu. Istovremeno, \or|e se
sklonio u Ra{ku, kojom je u tom trenutku kao ugarski {ti}enik vladao Uro{ I.
Zapravo, u Ra{koj i u Dukqi je do{lo do promene politi~ke orijentacije. Ra-
{ka je izgubila uticaj nad Dukqom, ali se izmakla vizantijskom uticaju, dok je
Dukqa ostala jo{ ~vr{}e oslowena na Vizantiju. Vizantija se radikalno obra-
~unala sa politi~kom strujom koja je radila protiv wenih interesa. \or|eva
majka, Jakvinta, uhva}ena je kod Kotora i poslata u Carigrad, gde je i umrla.33
Izgleda da je Vizantija oko 1124/1125. godine privremeno sredila prilike
i u Ra{koj, vrativ{i na velikoùpanski presto Zavidu i obezbediv{i wegov
poloàj jakim garnizonom u Rasu.34 \or|e se pribli`no 1121. godine vratio na
vlast u Dukqi uz pomo} Uro{a Ç i kod Bara porazio Grube{u, koji je na{ao smrt
30 Podaci o Nemawinom ocu zasnivaju se na pisawu Stefana Prvoven~anog; upor. @itije

svetog Simeona, 18. [to se ti~e podr{ke Ugara Uro{u i Stefanu Vukanu, videti, @ivkovi}, Jed-
na hipoteza, 20–21.
31 Ljetopis, 100.
32 Ljetopis, 100–101.
33 Ljetopis, 101.
34 @ivkovi}, Jedna hipoteza, 20. Naime, poznato je da su Srbi, odmetnuv{i se od Vizanti-
je 1127–1129. godine, zauzeli i razorili Ras; upor. Ioannis Cinnami epitome rerum ab Ioanne et Ale-
xio Comnenis gestarum, rec. A. Meineke, Bonnae 1836, 12.9–10 (= Cinn.); VINJ IV, 14–15. Otuda se
postavqa pitawe kada je Vizantija uop{te do{la u posed Rasa, jer je sasvim jasno da u vreme Vu-
kanove vlasti u Srbiji, kada je iz pravca Zve~ana napadao na vizantijske posede, dakle do 1112.
godine, Ras bio u wegovim rukama. Vizantijsko zaposedawe Rasa moglo bi se objasniti upravo Za-
vidinim povratkom na vlast uz pomo} vizantijskog oru`ja 1123/1124. godine, kada je car Jovan
Komnin vodio sna`nu kampawu protiv Pe~enega; upor. Cinn. 7.16–9.3.
458 Tibor @ivkovi}
u boju, a zatim uspeo da wegovu bra}u Dragihnu i Dragila privu~e na svoju stra-
nu dodeliv{i im ùpe u Gorwoj Zeti. Drugim re~ima, uspeo je da im poli-
ti~kim sredstvima oduzme vlast u Travuniji i ovu oblast ~vr{}e veè za sebe.
Oko 1125. godine \or|ev protivnik Gradihna, brat Dragihne i Dragila,
oènio se u Ra{koj, œu nameri da povrati vlastŒ, kako dodatno obja{wava Ma-
vro Orbin.35 Godinu ili dve kasnije \or|e je intervenisao u Ra{koj i ponovo
vratio Uro{a Ç na vlast, dok se Gradihna sklonio u Zahumqe, a odatle kod Vi-
zantinaca u Dra~.36 Tako su i Ra{ka i Dukqa oko 1127. godine zauzele op{ti
antivizantijski stav koji je ujedno bio vezivni ~inilac u prijateqskom odno-
su Uro{a i Georgija. Stoga je Vizantija ponovo morala da interveni{e.
Branislavqevim potomcima Gradihni i Dragihni je iz Carigrada upu}ena u
Dra~ izda{na vojna pomo} pod vojskovo|om Pirogeorgijem. Ovaj vizantijski vojni
zapovednik morao je veoma brzo da se vrati u Carigrad, a zamenio ga je Aleksije
Kondostefan, ro|ak carske porodice, koji je sa Gradihnom i Dragihnom upao u
Dukqu.37 S druge strane, i Uro{ Ç je bio primoran da pokrene vojsku protiv \or-
|a, svoga nekada{eg saveznika, jer je i on posle vojnog poraza 1127/1128. godine
postao vizantijski vazal. Posle niza mawih sukoba \or|e je kona~no uhva}en u
Kotoru, posledwem gradu koji mu je preostao, a Aleksije Kondostefan ga je poslao
u carigradsku tamnicu, gde je i umro. Uz o~iglednu saglasnost Vizantije, presto
Dukqe pripao je Gradihni, koji je vladao jedanaest godina. Iako je i tokom wegove
vladavine bilo izvesnih nemira, o kojima Pop Dukqanin ne pi{e podrobnije, op-
{ti utisak je da je u Dukqi kona~no zavladao mir.38
Posle Gradihnine smrti ravnoteà snaga izme|u Ra{ke i Dukqe polako
klizi na stranu Ra{ke. Prvi ozbiqniji udarac Dukqi zadat je kada je Travuni-
ja predata na upravu Desi, sinu ra{kog velikog ùpana Uro{a Ç oko 1144/1145.
godine.39 Pored Travunije izgubqene su i plodne ùpe u Gorwoj Zeti, kraju
35 Samo u italijanskoj verziji Letopisa Popa Dukqanina postoji podatak da je Gradihna pu-
tem ovog braka nameravao da povrati vlast; u latinskoj verziji Letopisa, ovaj deo re~enice nedosta-
je; upor. Il Regno de gli Slavi hoggi corrottamente detti Schiavoni Historia di don Mavro Orbini Ravseo ab-
bate melitense, Pesaro 1601, 237, Draghihna…dimorava in Rassia, dove preso haveva la moglie, accio che
(come lui si credeva) in questo modo potesse stabilire il suo regno. Va`no je napomenuti da ova razlika iz-
me|u italijanske i latinske verzije Letopisa nije nastala usled Orbinovog slobodnog prevoda, jer
on svoje dodatke ili tuma~ewa uvek stavqa u zagradu. Tako|e, Orbin na ovom mestu Gradihnu zamewu-
je sa Dragihnom, najverovatnije usled prepisiva~ke gre{ke, budu}i da prvo kaè kako je Dragihna
imao tri sina: Radoslava, Labana i Gradimira, a ne{to kasnije pomiwe ~etiri sina: Prvo{a, Grube-
{u, Nemawu i Siraka. O~igledno je, dakle, da je u pitawu zamena Gradihna — Dragihna.
36 Ljetopis, 102.
37 Ibid. Pirogordi dux i Pirogeorgije (Purrogewrgioj), vizantijski vojskovo|a koji je imao
~in dvorskog primikirija, nesumwivo su istovetna li~nost; upor. Cinn. 44. [to se ti~e Aleksi-
ja Kondostefana, o wemu nema neposrednih podataka u izvorima, ali je porodica bila veoma po-
znata i u srodni~kim odnosima sa carskom. Smatra se da je Aleksije Kondostefan sans doute, le
frere d’Etienne; upor. Chalandon, Les Comnenes, 73; 216–217, nap. 7.
38 Ljetopis, 102–103.
39 U istoriografiji nije kona~no re{eno pitawe kada je Desa zaposeo Travuniju, ali se
smatra da je do ovoga do{lo ~etrdesetih godina XII veka; upor. Blagojevi}, Kneèvine, 55–56, sa
nap. 42, gde je navedena i starija literatura o ovom pitawu.
oko Podgorice, {to je bio dodatan privredni udarac. Dukqanskom vladaru

preostali su jo{ samo primorski gradovi i uzak deo zemqe uz obalu izme|u Ko-
tora i Skadra.40 U tom trenutku postalo je jasno da Dukqa kona~no gubi bitku
za prevlast i po~iwe borbu za opstanak.
Dukqa se nesumwivo u toj borbi sve vi{e oslawala na Vizantiju. Tako
Teodor Prodrom pomiwe da su Dukqani i pre 1150. godine pot~iweni caru
Aleksiju Komninu.41 Budu}i da Pop Dukqanin beleì da je dukqanski knez
Radoslav prilikom nasle|ivawa prestola morao oti}i caru Manojlu u Cari-
grad da bi dobio potvrdu vlasti, vest Teodora Prodroma je sigurno ta~na.42
Jedna originalna poveqa iz 1166. godine iz Kotora pomiwe duku Dalmacije i
Diokleje, kir Izanacija (Isaka?).43 Nikita Honijat pi{e da je Stefan Nemawa
ve} 1168. godine, prisvajao vlast nad Kotorom.44 Izgleda da se u zavr{noj fa-
zi borbe izme|u Ra{ke i Dukqe, Vizantija sna`nije angaòvala na strani Du-
kqe. Tako|e, pojava duke Dalmacije i Diokleje 1166. godine nagove{tava da je
primorski deo Dukqe u to vreme ~vr{}e vezan za Vizantiju.
Ovde pobrojani podaci iz razli~itih izvora koji se odnose na politi~ka
zbivawa u Dukqi tokom druge polovine XII veka i koji pokazuju vizantijsko
prisustvo u Dukqi, zahtevaju podrobnije obja{wewe. Wima bi trebalo prido-
dati i jedan grobni natpis u kojem se pomiwe trebiwski ùpan Grd: Vã dni
kn69a v6li6ga M›ho›la vãmrï òupanã Grãdã Trïbánsk› i vã to lïto 9›da
6mou rakou bratã òupanã Radomirã sã s(á)nãmi 6govïmi › `6na 6mou. Tvara
moistrã im(6)n6mã Braï, Bo`6 ti dai 9dravi6.45 Tako|e je od izvesnog zna~aja
i natpis sa ktitorske plo~e koja je prona|ena u katoli~kom grobqu kod Blagaja,
koji je istina slabo o~uvan, ali je iz vremena Stefana Nemawe: ‰slŠ avânago
N6man6.46
Datirawe ova dva natpisa nije sigurno. Za prvi je izvesno da je nastao
pre 1185. godine, odnosno pre Nemawinog zauzimawa Kotora i izgnanstva po-
sledweg dukqanskog kneza Mihaila, dok je drugi mogao nastati ve} posle zau-
zimawa Travunije od strane Stefana Nemawe. Za ùpana Grda obi~no se smatra
da je istovetan sa Grde{om koga Kinam pomiwe prilikom opisa bitke na Tari
1150. godine kao veoma uglednu li~nost kod Dalmata (tj. Srba).47 To je isti
onaj ùpan Grde{a (iupanus Gerdesa) koji se javqa kao svedok na Desinoj pove-
qi manastiru Sv. Marije u Pulsanu iz 1151. godine.48 @upan Grd je tako 1150.
40 Ljetopis, 104.
41 VINJ IV, 177.
42 Ljetopis, 104.
43 Codex II, N¿ 98.
44 VINJ IV, 146.
45 Stari srpski zapisi i natpisi IV, uredio Q. Stojanovi}, Sr. Karlovci 1923, N¿ 5985.
Zapis je sa~uvan na grobnom kamenu u Policama kod Trebiwa.
46 Ibid. N¿ 5986.
47 \. Sp. Radoji~i}, Grde{a (Grd), trebiwski ùpan XII veka, Prilozi za KJIF 11 (1931)
155–156; Idem, Kinamov Gourdeshj, ZRVI 8/1 (1963) 255–259; upor. VINJ IV, 33, nap. 65 (J. Kali}).
48 Codex II, N¿ 70; [i{i}, Letopis, 201.
460 Tibor @ivkovi}
godine u~estvovao u bici na Tari, jer je u to vreme Travunija pripadala Desi,

najmla|em sinu Uro{a I. Otuda i wegovo ime na Desinoj poveqi naredne 1151.
godine jeste o~ekivano. Me|utim, kako je umro u vreme vladavine velikog kneza
Mihaila, posledweg dukqanskog vladara, lako se moè zakqu~iti da je poloàj
Travunije izme|u 1151. i Grdove smrti bio bitno izmewen. Naime, ve} oko
1153. godine, kada se Desa privremeno domogao velikoùpanske vlasti u Srbi-
ji, Travunija je, izgleda, dopala pod vlast bosanskog bana Bori}a, kako sledi na
osnovu wegove poveqe benediktinskom manastiru na Lokrumu iz avgusta 1159.
godine.49 Na osnovu nekog poznijeg izvora i Mavro Orbin pomiwe Bori}evu
vlast u Travuniji i Zahumqu ve} 1154. godine.50 Najverovatnije je ban Bori}
vladao ovim oblastima do silaska sa vlasti ne{to posle 1163. godine.51 Wegov
pad bi trebalo najpre dovesti u vezu sa ve} pomiwanim pohodom Jovana Duke
1165. godine. Upravo tada, u sklopu sre|ivawa prilika u Dalmaciji i zale|u,
mogla je Vizantija da izvr{i odre|ene promene — kazni neposlu{ne i nagradi
verne vazale. Tako je, najverovatnije i dukqanski vladar stekao ponovo Travu-
niju. To je mogao biti upravo posledwi dukqanski knez Mihailo.52
Knez Mihailo je Travuniju drào verovatno veoma kratko, jer je ve} oko
1180. godine u pismu Barskog arhiepiskopa Grgura splitskom kanoniku Gval-
teru pomenuta suma od 800 perpera koju zahteva veliki ùpan (tj. Stefan Nema-
wa), a Grgur izri~ito kaè da toliki novac (dukqanska crkva) ne moè da sku-
pi, budu}i da je crkva li{ena prihoda sa svojih poseda. Uzgred, Grgur se nada
da }e knez Mihailo uspeti da re{i nastali problem, uzdaju}i se pre svega u,
bo`ju pomo}.53 Kako je teì{te sukoba izme|u Ra{ke i Dukqe u tom trenutku
ve} uz samu obalnu liniju Dukqe, moè se zakqu~iti da dukqanski vladar ve}
tada vi{e nije imao kontrolu nad Travunijom. Otuda i natpis ùpana Grda va-
qa datirati u vreme pre 1180. godine, odnosno oko 1170. godine.
Vest Teodora Prodroma iz oko 1150. godine, kako je ve} napomenuto, jeste
u saglasnosti sa iskazom Popa Dukqanina da je Radoslav upravo od Manojla
Komnina zatraìo i dobio potvrdu svoje vlasti u Dukqi. Otuda, mora se ra~u-
nati na to da je izme|u 1143. i 1150. godine Dukqa bila vazalna dràva Vizan-
tije. Prvo pouzdano svedo~anstvo o postojawu neposrednije vizantijske uprave
u Dukqi jeste upravo pomen kir Izanacija (Isaka) na navedenom dokumentu iz
1166. godine. Posledwi put Pop Dukqanin pomiwe Kotor kao grad pod upra-
vom kneza Radoslava i wegove bra}e oko 1145–1150. godine, odnosno na samom
kraju Letopisa. Dakle, izme|u 1150. i 1166. godine Vizantija je uspostavila
neposrednu vlast u Dukqi osnivawem provincije — dukat Dalmacije i Du-
49 Codex II, N¿ 86; [i{i}, Letopis, 195–196. Tako|e, poveqa je datirana sedmim indik-
tom, kao {to je razumeo i [i{i}, a ne sedmim danom meseca avgusta, kako je shva}eno u Codex II.
50 Orbin, 347–348.
51 Monumenta historica episcopatus zagrabiensis, ed. J. B. Tkal~i}, Zagrabiae 1873, N¿ 2, œBoricio
banoŒ. U, CD II, N¿ 94, gre{kom izdava~a je ispao ~itav red gde se pojavquje ime Bori}a bana.
52 Orbin, 194, 241, navodi da je Radoslav vladao Dukqom do 1161. godine, ali su wegovi
izvori za ove doga|aje veoma sumwivi.
53 Codex II, N¿ 169; upor i nap. 76.
kqe.54 Jovan Kinam ukratko beleì pohod Jovana Duke iz 1165. godine, kada je
Dalmacija, od Trogira do Solina (tj. Splita), bila pot~iwena caru Manojlu.55
Osvojene oblasti predate su na upravu Ni}iforu Halufi, koga su ve} 1166. go-
dine Ugari porazili ispred Splita i zarobili.56 Budu}i da se te iste, 1166.
godine, na originalnom dokumentu javqa duka Dalmacije i Dukqe kir Izanaci-
je (Isak), sasvim je jasno da je on bio neposredni naslednik Halufin na polo-
àju duke i da se starao nad preostalim vizantijskim oblastima dukata Dalma-
cije posle kratkotrajne ugarske ofanzive 1166. godine.
Politi~ki interes Vizantije na prostoru Ra{ke i Dukqe tokom prve dve
decenije HÇÇ veka, bio je sveden na mogu}nost nadzirawa lokalnih vladara, bez
èqe za vojnim osvajawima wihove teritorije. Sti~e se utisak da su Ra{ka i
Dukqa zapravo isturene straè Vizantije prema Zapadu, gde su se nalazili da-
leko ozbiqniji protivnici Carstva — Normani u Ju`noj Italiji, Ugri na se-
veru i Mle~ani u Jadranskom moru.57 Za Vizantiju podru~ja Ra{ke i Dukqe ni-
su bila od bitnog privrednog zna~aja, otuda i nedostatak politi~ke voqe u Ca-
rigradu da se ova podru~ja osvoje. Za Carstvo je bilo najbitnije da za{titi
Dra~ vode}i ra~una o dukqanskom vladaru, kao i komunikaciju Sardika — Ni{
— Beograd, odnosno Brani~evo — odakle je pretila ugarska opasnost — i da na
ra{kom prestolu ima pouzdanog vladara. Ukupno gledano, Vizantija je prema
Ra{koj i Dukqi vodila krajwe defanzivnu politiku poseù}i za vojnom opci-
jom samo onda kada bi se situacija potpuno izmakla kontroli. Najzad, posle
1165. godine, kada je vizantijsko oru`je nadja~alo Ugare, stekli su se uslovi
da Vizantija i fakti~ki preuzme kontrolu nad priobalnim oblastima Dalma-
cije, kada je osnovan i dukat Dalmacije i Dukqe.
Privredni kontekst
Vizantijska pozicija prema Ra{koj i Dukqi izgleda prili~no jasno. Ono

{to je osnovno pitawe na koje do sada nema odgovora, jeste zbog ~ega su Ra{ka i
Dukqa vodile stogodi{wi rat? Dinasti~ke veze samo su posledica odre|ene
politike, ta~nije weno oru|e, ali sasvim sigurno nisu uzroci rata.
54 J. Ferluga, Vizantiska uprava u Dalmaciji, Beograd 1957, 136–137, smatrao je da pomen

Dukqe u titulaturi vizantijskog duke Dalmacije ne ozna~ava posebnu provinciju, ve} samo pro-
{irene ingerencije duke Dalmacije posle 1165. godine. U novije vreme, na osnovu novog izvora
iz 12. veka, u kojem se pomiwe smrt sevasta Konstantina Duke, 8. aprila 1179. godine, a za koga se
navodi da je bio duka, ~itave Diokleje, Dalmacije, Hrvatske, Albanije i Splita…, P. Schreiner,
Der Dux von Dalmatien, Byzantion 41 (1971) 286–287, 296–302, potvrdio je raniju pretpostavku J.
Ferluge.
55 Cinn. 248–249; VINJ IV, 88. Va`no je napomenuti da Kinam pomiwe i, ostale gradove,
u Dalmaciji, ukupno wih 57, ali je nemogu}e izri~ito re}i koji gradovi su u pitawu, iako se naj-
pre moè pomi{qati na Dubrovnik i Kotor; upor. VINJ IV, 88, nap. 244.
56 Cinn. 263; VINJ IV, 94.
57 Upor. Ostrogorski, Istorija, 336–346.
462 Tibor @ivkovi}
Kroz ~itav Letopis Popa Dukqanina jedna oblast, Travunija, veoma je va-
`na i prikazana je u tesnoj vezi sa Dukqom. Iako je u pitawu mala kneèvina,
weni privredni resursi pobu|uju pa`wu. Bogata pa{wacima, a samim tim i
stokom, Travunija je bila verovatno veliki proizvo|a~ hrane, vune, voska, meda
i koè.58 Kada su vladari Dukqe zaposeli primorske gradove sredinom HÇ ve-
ka, to je moralo da se odrazi i na wihovu privrednu snagu. S druge strane, gra-
dovi zahtevaju redovno snabdevawe, ne samo hranom, ve} i sirovinama potreb-
nim za proizvodwu. Travunija bi u tom slu~aju bila veoma bitna oblast za pri-
vredno funkcionisawe Dukqe. Iako malobrojni, nalazi luksuznog nakita u
okolini Trebiwa, koji datiraju iz razdboqa XI i XII veka, nesumwivo upu}uju
na zakqu~ak o postojawu izvesne ekonomske mo}i tamo{wih ùpana ili vla-
stele.59 Nakit je proizvo|en u dalmatinskim gradovima, svakako ne samo u Ko-
toru, ve} i u Splitu i Dubrovniku, i pouzdano svedo~i o razvoju zanatstva u
Primorju. Porast privredne snage primorskih gradova u Dukqi sasvim sigur-
no je doveo i do izvoza odre|enih proizvoda pre svega u Italiju, ali i u pravcu
juga, prema dra~kom tematu. Upravo iz ju`nodalmatinskih gradova dolaze maj-
stori koji su izra|ivali kameni name{taj u crkvama u Zahumqu i Travuniji.
Neki od ovih vajara bili su vrhunski majstori preromanike, recimo oni koji
su radili skulpturu u crkvi Sv. Tome u Kutima u Dra~evi~koj ùpi.60 Ktitori
koji su ih pozivali nesumwivo su imali materijalne mogu}nosti da pla}aju
wihov rad.
Neposredna svedo~anstva o stawu zanatstva ili trgovine u Kotoru tokom
XI ili XII veka ne postoje. Poznato je da je u XV veku u Kotoru radilo oko 200
koàra, oko 150 majstora za obradu metala i do 50 majstora za obradu drveta.
Bilo je, tako|e, voskara, zidara, kamenorezaca.61 Svakako, ovi podaci nisu do-
kaz o prisutnosti ili razvijenosti navedenih zanata u XI ili XII veku. Me|u-
tim, dva posredna podatka iz izvora pokazuju da je grad Kotor bio veoma razvi-
jen i u prethodnim stole}ima. Prvi dokaz jeste izgradwa katedrale Sv. Tripu-
na, koja je trajala, kako se obi~no uzima, ne{to mawe od 50 godina
(1124–1166)62 i kao u drugim zapadnoevropskim gradovima, izgradwa tako mo-
numentalne gra|evine svedo~anstvo je o bogatstvu grada. Drugi podatak poti~e
od savremenog pisca Idrizija, koji je za ra~un sicilijanskog kraqa Roèra II
1154. godine sastavio kratak opis znatnijih mesta u Dalmaciji i unutra{wo-
sti. Za Kotor Idrizi navodi: grad je udaqen 20 miqa od Dubrovnika. Grad je
58 Podaci o privredi Travunije za razdobqe od HÇç do Hç veka veoma su upe~atqivi i ja-

sno pokazuju sna`nu proizvodwu osnovnih sirovina. Zna~aj ovih sirovina u ranom sredwem veku
svakako je bio jo{ ve}i. Videti, \. To{i}, Trebiwska oblast u sredwem vijeku, Beograd 1998,
147–181.
59 N. Mileti}, Nakit i oru`je IX–XII veka u nekropolama Bosne i Hercegovine, GZMS 18 (1963)
173–176.
60 ICG I, 406–407.
61 I. Boì}, Grad i selo na zetskom primorju u XV veku, Istorijski glasnik 2 (1973) 68
(= Boì}, Grad i selo).
62 M. ânak-Medi}, Katedrala svetog Tripuna kao izraz umetni~kih prilika u Kotoru
sredinom XII veka, ZRVI 36 (1997) 83.
lep i velik, nastawen Dalmatincima, sa mnogo brodova za plovidbu i gusare-

we.63 Sasvim je opravdano pretpostaviti da je ovakvom stawu razvijenosti Ko-
tora moralo da predstoji razdobqe uspona, odnosno postepenog razvoja od jed-
nog ili vi{e stole}a. Mno{tvo brodovqa za plovidbu, koje pomiwe Idrizi,
o~igledno treba razumeti kao trgova~ku flotu. Potvrdu o privrednom usponu
ju`nodalmatinskih gradova jo{ u IX i X veku, nesumwivo pruàju brojne crkve
(zadu`bine) u ovim gradovima ili wihovom neposrednom zale|u.64
Kada je Bodin nasledio presto, Dukqa je ve} gotovo tri decenije bila u
neprekidnom privrednom usponu, pa se javila potreba i za pove}anom koli~i-
nom sirovina. Koriste}i pogodan politi~ki trenutak, odnosno zauzetost Vi-
zantije Normanima, Bodin je osvojio Bosnu i Ra{ku. Osvojene teritorije on
nije prikqu~io svojoj dràvi, {to ukazuje na neki drugi motiv koji ga je vodio
u ovo osvajawe. Bodin je, postaviv{i sebi odane qude na vlast u Bosni i Ra-
{koj, zapravo obezbedio politi~ki uticaj, odnosno mogu}nost da koristi re-
surse ovih oblasti na na~in na koji je to najpre odgovaralo wemu, odnosno Du-
kqi.65 Zemqi{te u zale|u dukqanskih gradova — Kotora, Ulciwa, Bara, Budve
i Skadra — bilo je dovoqno samo za proizvodwu osnovnih ìtarica. Prema po-
dacima iz prvih decenija XV veka, gotovo sva sela u okolini ovih gradova is-
kqu~ivo su proizvodila ìto i proso. Vinogradarstvo je bilo monopol gra|a-
na koji su gajili vinovu lozu na svojim imawima izvan grada i seqacima je bi-
lo zabrawivano da se bave ovom granom poqoprivrede kako bi cena vina bila
odràna na visokom nivou.66 Za ekstenzivno sto~arstvo neophodni su prostra-
ni pa{waci, upravo kao i za p~elarstvo. Takvih uslova u neposrednom zale|u
ju`nodalmatinskih gradova — nije bilo.
Arheolo{ki podaci, iako oskudni, svedo~e o neposrednim vezama izme|u
Ra{ke i Dukqe tokom XI i XII veka. Naime, amfore, tzv. megarike koje su kori-
{}ene za transport robe (vino, uqe, med, suvo gro`|e, sveè vo}e i dr.) poznate
su u tri osnovna oblika, tj. tipa.67 Prvi tip je karakteristi~an za isto~ne obla-
sti Carstva — prostor dana{we Turske, Rumunije, Bugarske, Gr~ke i Makedoni-
je. U Srbiji su otkrivene u Podunavqu — Beogradu, Brani~evu, Pontesu — ali i
u unutra{wosti, na Gradini kod Novog Pazara.68 Me|utim, drugi tip megarika,
izduènijeg tela kru{kolikog oblika i kratkog vrata sa ravno odse~enim otvo-
63 Idrizijevi podaci o jugoslovenskim zemqama, Monumenta Cartographica Jugoslaviae II,

prir. G. [krivani}, 18.
64 Upor. T. @ivkovi}, Crkvena organizacija u srpskim zemqama (rani sredwi vek), Beo-
grad 2004, 154–155, sa navedenim primerima i literaturom.
65 Kao {to je odavno istakao J. Kova~evi} (ICG I, 410) da je osnovna karakteristika u
dru{tvenim odnosima ovog perioda postojawe poqoprivrede i sto~arstva u unutra{wosti, na-
spram gradske dru{tvene strukture u Kotoru, Budvi, Baru i Ulciwu sa zanatstvom i trgovinom
kao osnovom prosperiteta, dok je poqoprivreda u okolini gradskih zidina bila daleko mawe va-
àn ekonomski faktor.
66 Boì}, Grad i selo, 69.
67 M. Bajalovi}-Haxi-Pe{i}, Nalazi vizantijske keramike XI–XIII veka na podru~ju Sr-
bije, ZRVI 36 (1997) 139–140.
68 Ibid. 139–140.
464 Tibor @ivkovi}
rom, prona|en na beogradskoj tvr|avi i Gradini kod Novog Pazara — datiran u

XII vek — istovetan je sa primercima prona|enim u italijanskom gradu Otran-
tu.69 Tako|e, u Kotoru su prona|ene megarike apulijskog tipa, kori{}ene kao
materijal za izgradwu crkve Sv. Marije Kole|ate.70 Apulijski tip megarika, ko-
ji se javqa u Kotoru i Ra{koj, nesumwivo je dokaz o privrednim vezama na rela-
ciji ju`na Italija — Dukqa — Ra{ka. On predstavqa va`no svedo~anstvo o eko-
nomskim vezama Ra{ke sa Dukqom, odnosno Dukqe sa ju`nom Italijom.
Roba koja je u sredwem veku bila veoma traèna i neophodna za svakodnev-
ni ìvot bila je so. U Ra{ku je ovaj artikl mogao da dospeva najpre iz Primor-
ja. Nesumwiv dokaz da je so dopremana u unutra{wost iz zetskog Primorja jeste
podatak u poveqi manastiru Hilandaru od Stefana Nemawe, gde se za potrebe
manastira odre|uje dohodak od 30 spudova soli iz Zete.71
Slabqewe Dukqe, upravo kao i weno ja~awe, moralo bi da stoji u tesnoj
vezi sa privrednim opadawem, odnosno rastom. U tom smislu va`no bi bilo na-
pomenuti da je Travunija, ve} posle Bodinove smrti, ostala stalni izvor ne-
prilika za dukqanske kraqeve budu}i da su tamo vladali pripadnici one gra-
ne dinastije koja se oslawala na Vizantiju. Drugim re~ima, bez Travunije Du-
kqa je izgleda bila osu|ena na privredno opadawe. Privredno opadawe neu-
mitno je vodilo u vojno slabqewe. Samo u jednom trenutku tokom druge deceni-
je HÇÇ veka, Pop Dukqanin pomiwe da je u Dukqi vladalo blagostawe i mir, u
vreme kraqa Grube{e,72 a slede}e, tako|e kratkotrajno razdobqe blagostawa,
kada su se i brojne izbeglica iz Italije (Apulije) vratile u Dukqu, odnosi se
na ~etvrtu deceniju XII veka i doba vladavine kraqa Gradihne.73 Za vreme vla-
davine ove dvojice kraqeva i Travunija je bila u sastavu dukqanske dràve.
Kada se razmatraju ukupna privredna kretawa na {irem prostoru srpskih
kneèvina, odnosno Ra{ke i Primorja, ra{ki vladari morali su da slede isto-
vetnu privrednu politiku kao i wihovi susedi u Dukqi. Pretpostavka je da je
nagli porast proizvodwe u vreme Vukana, koji je mogao da bude uzrokovan i po-
voqnom demografskom slikom, traìo nova trì{ta, a najblià su bila upra-
vo na ju`nom primorju. Pravac prema istoku bio je zatvoren jer su tamo stole-
}ima postojali uhodani privredni tokovi izme|u Bugarske i Vizantije, a Bu-
garska je proizvodila iste sirovine kao i Srbija, i osim toga bila u to vreme
provincija Vizantije, kao tema Bugarska.74 Ra{ki vladari stoga moraju da teè
69 Ibid. 141.
70 Ibid. 142.
71 Monumenta Serbica, ed. Fr. Mikosich, Viennae 1858, N¿ 9.
72 Ljetopis, 101.
73 Ljetopis, 104. Ipak, Pop Dukqanina napomiwe kako je kraq Gradihna tokom svoje vlada-
vine vi{e puta dolazio u opasnost œa malignis hominibusŒ, {to bi zna~ilo da su unutra{wi suko-
bi u Dukqi trajali neprekidno sa mawim ili ve}im àrom. Izgleda da je podr{ka Vizantije bi-
la presudna za Gradihnino odràvawe na vlasti.
74 Ve} je ruski letopisac 1116. godine zabeleìo da je u vreme Svjatoslavqeve ekspedici-
je u Bugarsku 969. godine, Preslav bio jako privredno sredi{te gde se sticala roba sa raznih
strana: iz Vizantije zlato, tkanine, vino i vo}e, iz ê{ke i Ugarske srebro i kowi, iz Rusije vo-
sak, med i robovi; upor. Povïstâ, 66.10–13.
da stvore {to povoqnije uslove za izvoz robe iz Srbije. U osnovi, to su mogli

biti proizvodi kao {to su med, vosak, koè i vuna. Otuda jo{ od Desinog vre-
mena stalan pritisak na Kotor kao glavni izvozni centar Dukqe. Docnije, kada
Kotor bude u Nemawinim rukama, pa`wa Ra{ke usmerava se na Dubrovnik, kako
bi se obrazovala zatvorena privredna celina i uspostavila potpuna kontrola
nad izvozom sirovina iz unutra{wosti prema obali, a odatle ka Italiji. U
tom smislu vaqalo bi tuma~iti i trgovinski ugovor izme|u Stefana Nemawe i
Splita.75
Borba za prevlast izme|u Dukqe i Ra{ke zapravo je borba za resurse i
primorske gradove kao zanatske i izvozne centre. Vizantija u ovim sukobima
deluje samo onda kada proceni da vladar Dukqe ili Ra{ke ugroàva wenu geo-
strate{ku stabilnost na tom prostoru, odnosno kada se preko tih vladara ja-
vqa daleko opasniji uticaj Ugarske, Mletaka ili Normana. Rodbinske veze iz-
me|u dukqanske i ra{ke dinastije samo su zgodan izgovor za uplitawe u unu-
tra{we politi~ke prilike jedne ili druge zemqe. Dobar primer je slu~aj po-
sledweg dukqanskog kneza Mihaila koji je oko 1180. godine, prema izve{taju
papskog legata, zlostavqan od strane ujaka, odnosno Stefana Nemawe i wego-
ve bra}e — Miroslava i Stracimira.76 Bliske srodni~ke veze nisu sa~uvale
velikog kneza Mihaila wegove àlosne izgnani~ke sudbine, kada je kona~no
bio prisiqen da napusti Kotor, posledwi grad pod wegovom vla{}u i nekada
mo}ne dukqanske kraqevine.
Tibor @ivkovi}
DIOCLEA BETWEEN RASCIA AND BYZANTIUM
IN THE FIRST HALF OF THE TWELFTH CENTURY
The conflict between Rascia and Dioclea began in the reign of King Bodin of
Dioclea (1081–1099) and it was brought to an end during the rule of Stephen
Nemanja, Grand Zhupan of Serbia about 1185. The historical sources, primarily the
Chronicle of the Priest of Dioclea, give no indication of the causes of this conflict,
nor do they explain why Byzantium found it necessary to intervene from time to
75 M. Dini}, Tri poveqe iz spisa Ivana Lu~i}a, ZFF 3 (1955) 69–70.

76 Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, ured. I. Kukuljevi} Sakcinski, II,
Zagreb 1875, N¿ 159. U pitawu je pismo Grgura, barskog arhiepiskopa iz oko 1180. godine, koji
pi{e papskom poslaniku i splitskom kanoniku Gvalteru, o neda}ama koje mu uzrokuje Stefan Ne-
mawa. U Codex II, N¿ 169, gre{kom nije od{tampan red: …est, ab auunculis molestatus, ad ea que
nos cupimus, nunc intendere minime valet. Tamen…, odakle sledi veoma vaàn zakqu~ak da su ujaci
posledweg dukqanskog kneza Mihaila Stefan Nemawa i wegova bra}a.
466 Tibor @ivkovi}
time in Dioclea or Rascia. Although the family relations of the Rasican and Dioclean
dynasties frequently provoked one state to interfere into the internal affairs of the
other, they were certainly not the main generator of this century-long conflict. Since
it was a process of long duration, it is quite likely that the main cause of the war be-
tween Rascia and Dioclea had to do with economic considerations, and the paper
discusses this possibility. The rulers of Dioclea wanted to secure the raw materials
for the maritime towns, primarily Cataro, which they had acquired around the middle
of the eleventh century, and they sought to achieve that by conquest and the expan-
sion of their influence in the inland regions — in Travounia, Bosnia and Rascia. On
the other hand, Serbia had become rapidly more powerful in the early twelfth cen-
tury, and its rulers sought to impose their control on these maritime towns as nearest
centres of commerce and production. During this contest, Byzantium interfered only
when the geostrategic stability in the broader territory of the Balkan Peninsula
seemed to be brought into question and when Dioclea or Rascia established closer
links with the Venetians, Hungarians or Normans, thus jeopardizing its interests. By-
zantium looked upon Rascia and Dioclea as its western outposts and was therefore
anxious to have a reliable ruler in Rascia, so that it could control the Ni{ —
Brani~evo — Belgrade route to Hungary. Similarly, a dependable ruler in Doclea was
a guarantor of the safety of the theme of Dyrrachion and of unimpeded communica-
tion with the remaining Byzantine possessions in the middle part of Dalmatia.
UDK: 623.4+355.4](4-15)(093)“10/11”
Marko Dra{kovi}
ZAPADNOEVROPSKO NAORU@AWE I TAKTIKA

U DELU ANE KOMNINE
U radu se rekonstrui{e arsenal zapadnoevropskog naoruàwa XI i XII ve-
ka koji je poznavala Ana Komnina, pri ~emu se podrazumeva i priru~no vojni~ko
oru`je i opsadne sprave. Uz to, poku{avamo da proniknemo u Anino poznavawe
onovremene zapadnoevropske taktike, pre svega kowani~ke i opsadne.
Jedna od onih sfera istorijske realnosti kojima Ana Komnina u svome

delu pristupa s najvi{e istraìva~kog i pripoveda~kog entuzijazma jesu ratna
zbivawa wenog doba. Pripovedaju}i o ratovima i ratnim pohodima svog oca,
vasilevsa Aleksija I, ona daje i detaqne prikaze wegovih sukoba s italijan-
skim Normanima i krsta{ima. U okviru ovih prikaza, mogu se na}i nizovi raz-
bacanih fragmenata koji se odnose na onovremeno zapadnoevropsko naoruàwe
i taktiku. Tih fragmenata nema mnogo, ali nam svojom raznoliko{}u pruàju
priliku da rekonstrui{emo zama{an deo one predstave koju je Ana Komnina
imala o zapadnoevropskom naoruàwu i na~inu ratovawa. Raznolikost pomenu-
tih fragmenata nije posledica samo Aninog entuzijazma. Ona je bila savreme-
nik i najbliì srodnik trojice avtokratora za ~ije se vlade desio verovatno
najve}i upliv zapadnoevropskih najamnika u vizantijsku vojsku. Pre dolaska
na presto wen otac Aleksije I je i sam imao prilike da komanduje zapadnim na-
jamnicima, a u toku svoje vladavine primio je u vizantijsku slu`bu ~itavu ma-
su najamnika iz ju`ne Italije, Engleske i Nema~ke. Anin brat Jovan II nasta-
vio je takvu praksu, dok se wegov sin i naslednik Manojlo I trudio da zapadno-
evropsko naoruàwe i taktiku u~ini popularnim me|u vizantijskim pronija-
rima. Prema tome, Ana je ve} kao o~evidac pomenutih najamnika mogla upozna-
ti zapadnoevropsko naoruàwe i taktiku. Osim toga, Ana je bila savremenik
vizantijskih ratova sa normanskim vladarima iz ju`ne Italije (Roberto œVi-
skardoŒ, Boemundo I, Ru|ero II), kao i sukoba sa u~esnicima I i II krsta{kog ra-
ta. Dakle, zapadwa~ko naoruàwe i na~in ratovawa porfirogenitisa je saznala
i na osnovu usmenih i putem pisanih svedo~ewa vizantijskih oficira i vojni-
ka koji su u~estvovali u pomenutim ratovima.
468 Marko Dra{kovi}
Utvrdi}emo najpre koje je priru~no zapadnoevropsko naoruàwe bilo po-

znato Ani Komnini. Na osnovu slede}ih nekoliko navoda iz wenog dela vidi
se da je Ana bila svesna ~iwenice da je dugo kopqe bilo najva`nije oru`je za-
padnoevropskih kowanika wenog doba. Nabrajaju}i narode koji su napadali Vi-
zantiju za vlade Aleksija I, Ana pomiwe Kelta (tj.) Francuza koji napada ko-
pqem, muslimana koji napada lukom i nomada koji napada u bojnim kolima;1
ona je, dakle, Francuza prikazala s kopqem kao svojim karakteristi~nim
oru`jem. Zatim, opisuju}i kako je wen zet Nikifor Katakalon Euforben dugim
kopqem udario u grudi jednog Tur~ina, Ana zakqu~uje da je Nikifor takvim
nastupom na kowu izgledao kao Normanin a ne kao Romej;2 odatle se jasno vidi
da je kowani~ki napad dugim kopqem vezala za Normane. U opisu bitke kod
Dra~a (1081), Ana isti~e da je grof Amiko bio naoruàn dugim kopqem onda
kad je u punom galopu juri{ao na wenog oca.3 Vra}aju}i se kasnije na detaqe iz
te bitke, Ana pripoveda da se tokom we jedan Francuz sru~io na Jermenina
Aspitisa u punom galopu uperiv{i na wega svoje kopqe.4 To {to u nekima od
pomenutih navoda Ana precizira da je zapadwa~ko kopqe bilo dugo verovatno
nije posledica samo wegove o~igledne duìne nego i ~iwenice da je ono bilo
znatno duè od kopqa koje je koristio vizantijski katafrakt.5 îwenicu da
Ana ne pomiwe nikakve druge razlike izme|u zapadwa~kog i vizantijskog ko-
wani~kog kopqa protuma~i}emo okolno{}u da se ova dva tipa kopqa nisu u XI
i XII veku preterano razlikovala po svojoj strukturi; podse}amo da }e zapadno-
evropsko kowani~ko kopqe tek u XIV veku dobiti svoj karakteristi~ni kupa-
sti {titnik za ruku.6
Od priru~nog zapadnoevropskog naoruàwa Ana Komnina pomiwe i samo-
strel.7 Ona precizira da se on zateè tako {to se legne na le|a, pa se luk na-
tegne nogama, a tetiva rukama. Na osnovu takvog opisa zatezawa moèmo pretpo-
staviti da Ana govori o onom tipu samostrela koji je u nauci poznat kao arba-
leta bez ~ekrka, budu}i da se on zatezao doslovno onako kako je porfirogeniti-
sa navela; arbaleta bez ~ekrka razlikovala se od starijih samostrela po tome
{to je imala teì luk te se nije mogla nategnuti samo rukama, dok se od poto-
wih razlikovala po tome {to nije imala ~ekrk za mehani~ko zatezawe tetive.8
Ana potom ta~no navodi da su strele za samostrel kratke i debele. Poznato joj
je da strela iz samostrela moè probiti {tit, gvozdeni oklop, statuu, pa ~ak i
pojedine bedeme. Zato ne ~udi {to je ovo oru`je okarakterisala kao ~udovi{te
1 Annae Comnenae Alexias, pars I (prolegomena et textus), ed. D. R. Reinsch — A. Kambylis,

Corpus Fontium Historiae Byzantinae XL/1, Berlin 2001, 450. (daqe: Alexias)
2 Ibidem, 289.
3 Ibidem, 135.
4 Ibidem, 363.
5 Za oru`je katafrakta: The Oxford Dictionary of Byzantium, New York — Oxford 1991,
1114, 2192. (daqe: ODB)
6 G. Cameron Stone, A Glossary of the Construction, Decoration and Use of Arms and Armor in
all countries and in all times, New York 1961, 407. (daqe: Stone, Arms)
7 Anin opis samostrela: Alexias, 305–306.
8 O arbaleti: Ibidem, 11.
Zapadnoevropsko naoruàwe i taktika u delu Ane Komnine 469
i |avolski pronalazak, ~ija snaga i brzina donose `rtvi gotovo bezbolnu smrt.
Ipak, najupadqivija je Anina tvrdwa da je samostrel sasvim nepoznat Grcima.
Podseti}emo na ~iwenicu da su sprave veoma sli~ne samostrelu bile poznate u
gr~ko-rimskom svetu, i da su neke forme samostrela ~ak i u XX veku koristila
plemena oko reke Gabon.9 Nije bez zna~aja ni ~iwenica da su Romeji Justinijano-
vog doba koristili opsadnu spravu zvanu hirobalistron, koja je veoma podse}ala
na samostrel kako izgledom tako i na~inom funkcionisawa.10 Stoga se postavqa
pitawe kako je samostrel mogao ostati sasvim nepoznat Vizantincima Aninog
doba. Delimi~an odgovor svakako se moè na}i u ~iwenici da je ve}ina vizan-
tijskih neprijateqa raspolagala lako pokretqivom kowicom naoruànom dale-
kometnim oru`jem, protiv koje je samostrel bio te{ko upotrebqiv, tim pre {to
je za wegovo zatezawe bilo potrebno vreme za koje se jedan isto~wa~ki kompozit-
ni luk mogao zategnuti barem nekoliko puta. Inhibiran takvim nedostacima, sa-
mostrel je jo{ u ranoj Vizantiji mogao brzo pasti u zaborav.
Od zapadnoevropskog za{titnog naoruàwa Ani Komnini su poznati pan-
cirno odelo, {tit i solarete. Porfirogenitisa francuski pancir sasvim
ta~no defini{e kao prsten upleten u prsten.11 Podseti}emo da se zapadno-
evropski pancir tog doba naj~e{}e sastavqao tako {to se ivica svake karike
provla~ila kroz ivice ~etiri susedne karike.12 Za francuski pancir Ana daqe
kaè da je sastavqen tako da odbija sve strele i ~uva telo od svake povrede.
Podse}amo da je ovo svojstvo imao samo tzv. œdupliŒ pancir koji se od ostalih
vrsta pancira razlikovao po tome {to nije imao nikakve otvore, budu}i da su
wegove karike imale barem duplo mawi unutra{wi pre~nik nego karike uobi-
~ajenog pancira. Stoga moèmo pretpostaviti da je pod francuskim pancirom
koji odbija sve strele Ana podrazumevala upravo œdupliŒ pancir. To {to Ana
kao ne{to neuobi~ajeno isti~e svojstvo zapadwa~kog pancira da odbija sve
strele moè biti i odraz wene naviknutosti na ~iwenicu da su vizantijski
kowanici naj~e{}e nosili one oklope koji ne mogu uvek da odbiju strele, ka-
kvi su obi~an prstenasti pancir i lamelarni oklop (tj. oklop sastavqen od
plo~ica spojenih zajedno ili pri~vr{}enih na koù); Vizantinci su ovakve
oklope preferirali jer su bili lak{i za no{ewe i komforniji za ventilaci-
ju, na {ta su ih posebno upu}ivali toplija klima i izuzetno pokretqive ne-
prijateqske kowani~ke formacije.13 [tit francuskih vojnika porfirogeni-
tisa opisuje kao dug, {irok na vrhu, {iqat na dnu, sa povr{inom delimi~no
prekrivenom livenim bakrom.14 Po ovom opisu lako je pretpostaviti da je Ana
pod ovim {titom mislila na ono {to je u tada{woj Zapadnoj Evropi bilo po-
znato kao œnormanski {titŒ; podse}amo da ovaj {tit nije normanski pronala-
zak, nego je tako nazvan jer su Normani ra{irili wegovu upotrebu. Ako podse-
9 Stone, Arms, 195.

10 ODB, 195.
11 Alexias, 405.
12 Stone, Arms, 427.
13 ODB, 182–183.
14 Alexias, 405.
470 Marko Dra{kovi}
timo na to da su vizantijski {titovi naj~e{}e bili okrugli, ovalni, pravouga-

oni ili romboidni,15 onda }emo ukazati na mogu}i uzrok tome {to Ana œnor-
manski {titŒ opisuje kao ne{to neobi~no. To {to Ana odu{evqeno tvrdi da
se o francuski {tit odbijaju ba{ sve strele, verovatno je odraz ~iwenice da
tada{wi vizantijski {titovi ~esto nisu odbijali strele, ve} su se ove zabada-
le u wih; podsetimo da Romeji svoje {titove ~esto nisu pokrivali livenim
metalima kako bi im ovi bili lak{i za no{ewe. Kona~no, Ana Komnina isti~e
da svaki Francuz ima duge krive vrhove cipela zbog kojih te{ko hoda.16 Pod
wima je ona o~ito mislila na solarete tj. oklopne cipele sa~iwene od metal-
nih pruga zakovanih za koù. Podseti}emo da su solarete bile izduène da bi
oklopnik mogao lak{e da odràva ravnoteù onda kad se ne nalazi na kowu;
krivi vrhovi solareta posledica su imitirawa pulena, najpoznatijih cipela
sredwovekovne Zapadne Evrope.17 Zapadwa~ke {lemove Ana gotovo da ne pomi-
we, osim {lema jednog Francuza koji je Jermenin Aspitis u toku bitke za Dra~
presekao na pola zajedno sa glavom wegovog vlasnika.18 Zanimqivo je da Ana
pomiwe i oklopqene kowe koje su jahali qudi Boemunda I od Antiohije,19 ali
ne precizira kako je taj oklop izgledao.
Sada }emo se osvrnuti na Anino poznavawe taktike onovremene zapadno-
evropske kowice. Porfirogenitisi je bila poznata ~iwenica da je najva`niji
napad zapadnog kowanika bio napad u punom galopu sa kopqem usmerenim prema
protivniku. Tako, za grofa Amika Ana precizira da se u toku bitke za Dra~
(1081) s dugim kopqem obru{io u punom galopu na vasilevsa Aleksija, dok za
Nikifora Katakalona Euforbena isti~e da je, poput Normanina na kowu, udario
dugim kopqem protivnika u grudi.20 Jo{ ìvopisnije Ana pripoveda da je u to-
ku bitke za Dra~ jedan Francuz uperio svoje kopqe, udario mamuzama svog kowa
i sru~io se na Aspitisa kao grom.21 To {to se udarna snaga tada{we zapadne ko-
wice nalazila u wenom napadu dugim kopqem, moralo je Ani izgledati tim in-
teresantnije {to se udarna snaga onovremene vizantijske kowice ~e{}e nalazi-
la u napadu lukom, buzdovanom ili sabqom.22 U~inak riterskog napada u galopu
Ana je smatrala zastra{uju}im. Govore}i o po~etku I krsta{kog rata, ona pri-
znaje da je wen otac strepeo od dolaska zapadnih vojski jer je oduvek slu{ao pri-
~e o wihovom nezaustavqivom na~inu napada, te je i sam nalazio da je to ta~no.23
Na drugom mestu, Ana dodaje da Francuzi jure prema sredi{tu neprijateqske
vojske nezaustavqivom silom, pogotovo ako neprijateq malo popusti.24 Nezau-
15 ODB, 183.
16 Alexias, 157.
18 Alexias, 363.
19 Ibidem, 398.
20 Ibidem, 135, 289.
21 Ibidem, 363.
22 ODB, 1114, 2192.
23 Alexias, 297.
24 Ibidem, 339.
stavqivost riterskog juri{a Ana pripisuje ne samo hrabrosti nego i pomenu-

tom francuskom panciru koji vizantijske strele nisu mogle probiti.25 Ipak,
sumiraju}i iskustva svog oca iz bitaka s apulskim vojvodom Robertom œVi-
skardomŒ, Ana precizira da je u stvari nemogu}e odbiti samo prvi napad fran-
cuske kowice.26 Naro~ito je bitna ~iwenica da Ana Komnina iznosi neke od
su{tinskih nedostataka riterskog napada u galopu, {to pokazuje koliko je sve-
strano i temeqno poku{ala da upozna samu ritersku taktiku. Prvi nedostatak
napada u galopu ona nalazi u tome {to gubitak kowa obi~no zna~i i kraj borbe;
u tom smislu, ona konkretno kaè da svaki Francuz postaje lak za borbu ~im
izgubi kowa jer te{ko hoda zbog veli~ine {tita i duìne cipela.27 Ovu svoju
misao Ana je kasnije samouvereno preformulisala, tvrde}i da bi Francuz na
kowu mogao probiti vavilonski zid, ali ~im izgubi kowa, s wim se moè igra-
ti svako.28 Obe ove Anine opaske odraàvaju gledi{te vizantijskog kowanika
koji je i u slu~aju gubitka kowa mogao ostati prili~no pokretqiv, budu}i da
mu je oklop bio znantno lak{i od zapadwa~kog. Drugi nedostatak riterskog na-
pada u galopu Ana iznosi u tvrdwi da francuski kowanici ovaj napad izvode
bez primene vojni~ke discipline i vojne nauke, povode}i se samo za besom i
samovoqom.29 Uzimaju}i u obzir sve pomenute nedostatke, Ana je prenela save-
te koje je wen otac davao svojim vojnicima radi savladavawa napada u galopu:
francuskim kowanicima najpre treba strelama pobiti kowe, a zatim ih treba
goniti uz pomo} kowi~kih strelaca i postavqati im zasede uz pomo} pe{adij-
skih kopqanika.30 Va`no je dodati da je pored napada u galopu, Ana poznavala
jo{ tri vrste riterskog napada: ne~ujni riterski napad s le|a, spori mar{ u
zbijenoj liniji, kao i bo~ni napad. Prve dve vrste Ana pripisuje Boemundovim
vojnicima koji su 1107–1108. napadali Dra~,31 dok tre}u pripisuje norman-
skim vojnicima koji su Dra~ opsedali 1081.32
Sada treba utvrditi koje su borbene formacije zapadnoevropskih kowa-
nika bile poznate Ani Komnini. Videli smo da joj je bio poznat riterski na-
pad u galopu, a on se naj~e{}e izvodio u rastresitoj borbenoj formaciji. Me-
|utim, woj su bile poznate jo{ dve bojne formacije zapadnih ritera: zbijena i
dvokolonska. Zbijenu Ana pomiwe onda kad pripoveda da su se Boemundovi ko-
wanici postrojili u zbijeni poredak i pokrili {titovima kako bi izbegli
strele turskih kowi~kih strelaca koje je na wih poslao protostrator Mihailo
Duka (u toku normansko-vizantijskih sukoba na Balkanu 1082/1083).33 Istu
formaciju porfirogenitisa pripisuje Boemundovim vojnicima koji su se zbi-
25 Ibidem, 405.
26 Ibidem, 149.
27 Ibidem, 157.
28 Ibidem, 405–406.
29 Ibidem, 339.
30 Ibidem, 339, 405.
31 Ibidem, 398, 400.
32 Ibidem, 151.
33 Ibidem, 160.
472 Marko Dra{kovi}
jenim poretkom odbranili od turskih strelaca (pri normanskoj opsadi Dra~a

1107–1108).34 Svoje poznavawe riterske formacije u dve kolone Ana je pokazala
govore}i o tome da su se Francuzi pri pomenutoj opsadi Dra~a podelili u dve
grupe, od kojih je prva Romeje napadala bu~no spreda, a druga ne~ujno s le|a.35
Posvetimo se sada arsenalu zapadnoevropskih opsadnih sprava koje po-
znaje Ana Komnina. Pojedina~ne Ovnove porfirogenitisa pomiwe kao sprave
kojima su qudi Remona Tuluskog (1097) napadali nikejske bedeme.36 Izgled
ovih Ovnova Ana ne opisuje verovatno zato {to su tada{wi zapadwa~ki Ovno-
vi naj~e{}e bili sli~ni vizantijskim tj. imali su oblik balvana s metalnim
zavr{etkom u obliku glave ovna; naime, u tada{woj Zapadnoj Evropi jo{ nije
bila ra{irena upotreba Ovna sa rascvetalom metalnom glavom u obliku zvezde,
~ija je funkcija ne da razbija bedeme (kao kod standardnog Ovna) nego da ih
prose~e.37 Anino poznavawe zapadnoevropske Korwa~e vidi se iz wenog opisa
Korwa~e s Ovnovima koju je Boemundo 1107. koristio pri opsadi Dra~a. Samu
Korwa~u ona defini{e kao objekat s osnovom u obliku paralelograma, opre-
mqen to~kovima i prekriven volovskim koàma sa svih strana;38 ovaj opis od-
govara standardnoj zapadnoevropskoj Korwa~i ~ija je osnovna funkcija da {ti-
ti opsa|iva~e koji napadaju kapiju ili bedeme, pri ~emu ovlaène koè sluè
kao za{tita od vatre.39 Ana dodaje da su unutar Boemundove Korwa~e bili oka-
~eni Ovnovi; treba primetiti da je to kuriozitet, jer je u to doba (kako u Vi-
zantiji, tako i u Zapadnoj Evropi) bilo uobi~ajeno da se unutar Korwa~e oka~i
samo jedan Ovan.40 Ana nije odolela a da ne primeti da je Boemundova Korwa~a
s Ovnovima bila toliko neefikasna protiv dra~kih bedema da su opsa|eni po-
drugqivo otvorili Normanima vrata i ponudili im da u|u.41
Ana Komnina poznaje nekoliko tipova zapadnoevropskih opsadnih kula.
Standardnom tipu zapadwa~ke opsadne kule pripada ona za koju Ana tvrdi da je
Boemundo wome 1107. opsedao Dra~. Za ovu kulu Ana tvrdi da je bila vi{a od
gradskih bedema i da se kretala pomo}u to~kova koje su polugama pokretali voj-
nici unutar we, zbog ~ega je opsednutim Vizantincima izgledalo da se kula kre-
}e sama. Ana daqe isti~e da su se po celoj kuli nalazili otvori kroz koje su
strelci mogli da ga|aju, dok se na vrhu kule nalazio pokretni most preko koga su
vojnici u punom oklopu poku{avali da pre|u na bedeme.42 Ceo taj opis odgovara
izgledu jedne standardne zapadwa~ke opsadne kule iz XI–XII veka.43 Su{tinska
razlika izme|u jedne takve kule i onovremenih vizantijskih opsadnih kula jeste
34 Ibidem, 400.
35 Ibidem, 398.
36 Ibidem, 325.
38 Ibidem, 389–390.
40 Loc. cit; ODB, 195.
41 Alexias, 390.
42 Ibidem, 392–393.
u tome {to su posledwe ~esto imale platformu sa koje je ispaqivana œGr~ka va-
traŒ.44 Slede}i tip zapadwa~ke opsadne kule koji Ana poznaje jeste tzv. œKorwa-
~aŒ, koja se tako zvala kolokvijalno jer joj je u dowem delu bila ugra|ena Korwa-
~a s Ovnom;45 Ana tvrdi da je ovakvu kulu Remon IV od Tuluza izgradio pred op-
sednutom Nikejom.46 Zatim, poznata joj je ona opsadna kula koja se nazivala œka-
tapult-kulaŒ jer su na wenom vrhu stajali katapulti; Ana, naime, tvrdi da je ova-
kvom kulom Roberto œViskardoŒ 1081. opsedao Dra~.47 Zna i za minerske kule
~ija je funkcija bila da {titi one koji potkopavaju bedeme i kule; za ovakve ku-
le tvrdi da su {titile Boemundove minere.48 Kona~no, ona pomiwe i brodske
kule koje je Roberto œViskardoŒ sagradio na svojim la|ama kako bi efikasnije
opsedao Dra~ s mora.49 Za ve}inu zapadawa~kih opsadnih kula koje je pomenula
Ana isti~e da su bile prekrivene koòm ili pletarom, ~ija je funkcija bila da
ih izoluju od vatre; podsetimo da su i vizantijske kule iz istog razloga ~esto
bile prekrivene natopqenom koòm.50 Dodajmo jo{ da je u zapadnoevropski op-
sadni arsenal Ana ubrojala i katapulte; prvi put ih je zabeleìla u sastavu po-
menute katapult-kule Roberta œViskardaŒ, dok ih je kasnije prikazala kao oru|e
kojim su krsta{i 1097. bacali kamewe na opsednutu Nikeju.51 To {to Ana tako
retko pomiwe zapadwa~ke katapulte verovatno je odraz ~iwenice da su u weno
doba i Zapadwaci i Vizantinci prednost davali trebu{eu, koji je od katapulta
bio daleko efikansiji i lak{i za odràvawe.
Na kraju, osvrnu}emo se na nekoliko fragmenata koji ukazuju na Anino
poznavawe zapadnoevropske opsadne taktike. Anin opis na~ina na koji je Re-
mon od Tuluza (1097) opsedao deo Nikeje, otkriva nam weno poznavawe dva za-
padwa~ka postupka pri opsadi gradova. Pri prvom postupku, Remonovi vojnici
vade kamewe iz temeqa opsednute kule, zamewuju ga gredama, te pale grede kako
bi se kula sru{ila; u isto vreme, oklopnici sa vrha Remonove pokretne kule
napadaju opsednutu kulu kako bi wenu posadu spre~ili da napada pomenute mi-
nere. Pri drugom postupku, Remonovi qudi zatrpavaju nikejski jarak kako bi
Ovnovima mogli da napadnu bedeme.52 Porfirogenitisa zna i za ra{ireni za-
padnoevropski metod kopawa tunela ispod bedema kako bi se wime dospelo u
unutra{wost opsednutog grada; takav postupak ona pripisuje Boemundovim
qudima koji su 1107. opsedali Dra~, ali napomiwe da su ih branioci blago-
vremeno otkrili i spalili im lica ~im su promolili glave iz tunela.53 Po-
znat joj je i metod jednostavnog spaqivawa opsednute kapije koji su krsta{i
44 ODB, 195.
46 Alexias, 324–325.
47 Ibidem, 120.
48 Ibidem, 389.
49 Ibidem, 117.
50 ODB, 195.
51 Alexias, 326.
52 Ibidem, 324–325.
53 Ibidem, 391.
474 Marko Dra{kovi}
1097. primenili pri napadu na carigradske bedeme jer nisu imali vremena da
naprave opsadne sprave.54 Kad je re~ o postupcima blokade grada, Ani je pozna-
to da je Remon od Tuluza li{io Tripolis vode tako {to je zauzeo brdo s koga se
voda slivala u grad, te je na wemu izgradio utvr|eni logor.55 Poznata joj je i
~iwenica da je Boemundo (1098) blokirao citadelu Antiohije tako {to je oko
we izgradio zid;56 podse}amo da je sli~an postupak bio karakteristi~an i za
starorimsku i vizantijsku opsadnu taktiku. Kao obavezni dodatak Boemundovoj
opsadnoj taktici, Ana isti~e {pijunaù; ona tvrdi da je ovaj princ cele zime
1106/1107. preko uhoda ispitivao svaki ugao Dra~a kako bi otkrio koji je deo
grada najlak{e zauzeti.57 [tavi{e, ona pretpostavqa da su Boemundovi Nor-
mani koristili opti~ke naprave kako bi izmerili visinu dra~kih bedema.58
Slika koju smo uspeli da rekonstrui{emo u ovom radu pokazuje da je Ana
Komnina i vi{e nego solidno poznavala i razumevala osnove onovremenog za-
padneovropskog naoruàwa i taktike. To fakti~ki pokazuje da su Romeji po-
sledwih decenija XI i prvih decenija XII veka uspeli da upoznaju i shvate za-
ma{ni deo zapadwa~kog naoruàwa i na~ina ratovawa, budu}i da se Anino de-
lo temeqi upravo na wihovim vojni~kim iskustvima i svedo~anstvima.
Marko Dra{kovi}
WESTERN ARMAMENT AND TACTICS
IN THE WRITINGS OF ANNA KOMNENE
In this work, first we reconstructed and commented the western horseman’s ar-
mament wich Anna Komnene had known (long spear, cross-bow, chain mail, “Nor-
man” shield, solarets). Afterwards, we established that Anne knew four types of
western horseman’s attack (attack in full gallop, atack from back, slow march, attack
from flank) and three types of their battle formation (strewn formation, congested
formation, formation of two columns). Also, we commented Anna’s knowledge of
western siege engines (battering-ram, tortoise, catapult, siege tower); we established
that Anne knew five types of western siege tower. In the end, we commented several
fragments wich show Anna Komnene’s knowledge of the western siege tactics.
54 Ibidem, 309–310.
55 Ibidem, 345.
56 Ibidem, 334.
57 Ibidem, 388.
58 Ibidem, 393.
UDK: 394.3:398.3(=861)(044)
Aleksandar V. Popovi}
JEDAN VIZANTIJSKI ZAPIS O PRAZNIKU RUSALIJA

KOD SLOVENA (CHOMATENUS, EP. 120)
Ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatin (1217–1236) u jednom svom pi-
smu (ep. 120) ukratko je opisao praznik Rusalija me|u slovenskim stanovni{tvom.
Iz wegovih re~i moèmo zakqu~iti da su u proslavqawu ovog praznika zna~ajno
mesto zauzimali pozori{ni elementi, odnosno, neka vrsta narodne lakrdije.
Ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatin (1217–1236), jedan od najve-

}ih autoriteta svoga doba u pravnim pitawima, ostavio nam je za sobom zbirku
pisama koja se sastoji od presuda, mi{qewa i saveta o najrazli~itijim prav-
nim problemima.1 Spisak wegovih adresata, koji su se obra}ali bilo wemu
li~no, bilo da su traìli pravdu pred vladi~anskim sudi{tem u Ohridu, veo-
ma je raznolik — od prostih seqaka, preko popova, vojnika i trgovaca, do cr-
kvenih velikodostojnika i pripadnika vladarskih ku}a u krajevima pod wego-
vom jurisdikcijom. Podjednako su raznovrsni i problemi kojima je morao da se
pozabavi: sporovi oko nasledstva, preqube, sklapawe i razvod brakova, kra|e,
ubistva, kanonska crkvena pitawa i sli~no. S obzirom na takvo {arenilo te-
ma, Homatinova pisma predstavqaju jedinstven i dragocen izvor za na{e po-
znavawe svakodnevnog ìvota u Vizantiji; jedno od wih, koje je pobudilo na{u
radoznalost i osobito privuklo pa`wu, nosi naslov Peri twn Rousaliwn (O
Rusalijama).2 U wemu je re~ o drevnom obi~aju Ju`nih Slovena, a povod za pi-
sawe o ovoj tradicionalnoj svetkovini jeste ubistvo koje se dogodilo za vreme
wenog praznovawa.
Homatinovo pismo zapo~iwe slede}im re~ima:
Oi apo tou qematoj Moliskou ormwmenoi, o deina kai o deina, tV agiw-
tatV tou Qeou ekklhsiv prosdramontej kai tJ panagiwtatJ hmwn despotV tJ
arciepiskopJ pashj Boulgariaj emfaneij genomenoi, toionde amarthma ex-
1 Demetrii Chomateni Ponemata Diafora, recensuit G. Prinzing (Corpus fontium historiae Byzan-
tinae, vol. XXXVIII), Berolini et Novi Eboraci 2003.
2 Epistula 120 (ed. Prinzing).
476 Aleksandar V. Popovi}
hgoreusan, eipontej, oti palaiou eqouj en tV cwrv toutwn kratountoj, o dh

Rousalia onomazetai, tV meta thn penthkosthn ebdomadi suntagma ginesqai
newterwn kai taj kata cwran kwmaj autouj periercesqai kai paignioij tisi
kai orchmasi kai bebakceumenoij almasi kai skhnikaij aschmosunaij ekka-
leisqai dwra para twn enoikountwn eij kerdoj autwn, exhlqon kai outoi kata
to paron etoj, suntaxantej eautouj kai paraskeuasantej, inÏ outw kata
cwran skhnobathswsin.3
Ovaj i ovaj i onaj i onaj, dolaze}i iz teme Molisk, pribegav{i najsveti-
joj crkvi Bo`joj i pojaviv{i se pred najsvetijim na{im gospodarem, arhiepi-
skopom cele Bugarske, ispovedili su nekakav ovakav greh, rekav{i da se, po{to
u wihovom kraju vlada drevni obi~aj koji se zove Rusalije, u sedmici posle Pe-
desetnice sakupqaju mladi, da obilaze sela u tom kraju i da nekakvim {alama,
plesovima, bakhi~kim skakawem i pozori{nim opscenostima izmamquju za se-
be darove od stanovnika. Iza{li su ove godine i oni, srediv{i se i opremiv{i
da tako iza|u u javnost (stupe na scenu).
Tokom proslave, dvojica od u~esnika su do{li u sukob sa lokalnim pa-
stirom, a onda je u tu~i koja je nastala, pastir ubo noèm jednog od wih, nekog
Hrisila (Crushloj), koji je na licu mesta izdahnuo.
Dvojica mladi}a koji su se obratili ohridskom arhiepiskopu èleli su da
znaju da li i oni, kao u~esnici u svetkovini, snose krivicu za taj zlo~in. Upi-
tali su, i ako su krivi, kakvim }e crkvenim epitimijama pro~istiti svoju du{u.
Arhiepiskop je razmotrio ceo slu~aj i zakqu~io da oni ne snose nikakvu
krivicu za pomenuto ubistvo, budu}i da ga je po~inio neko drugi. Me|utim,
wihova krivica je leàla u tome {to su uop{te u~estvovali u proslavi Rusa-
lija, koje crkveni kanoni osu|uju i zabrawuju zbog wihovog paganskog porekla
i razuzdanosti. Stoga su im propisane epitimije u trajawu od tri godine.
Navedenim mladi}ima iz Moliska dato je vladi~ansko pismo, koje je tre-
balo da predaju lokalnom arhijereju. U wemu je, radi wihove budu}e sigurno-
sti, zapisana presuda vladi~anskog suda i nagla{eno je da, po{to budu izdrà-
li propisane im epitimije, ne treba da pretrpe nikakvu drugu kaznu. Istovre-
meno je svim stanovnicima pomenute teme zapre}eno iskqu~ewem iz Crkve, ako
ubudu}e budu u~estvovali u praznovawu Rusalija.
Pre nego {to pre|emo na analizirawe i komentarisawe Homatinovog pi-
sma, treba re}i koju re~ o Rusalijama, odnosno, o tome kako su one opisane i ob-
ja{wene u savremenoj nau~noj literaturi. To je drevni paganski praznik sta-
rih Slovena, tokom kojeg se igralo i pevalo pod maskama. Izgleda da je slavqen
uo~i Boì}a i Bogojavqewa, kao i u leto, u nedeqi posle Trojice, ili na let-
wi Ivawdan (7. jula). Homatin ga, tako|e, kako vidimo, sme{ta u nedequ posle
Pedesetnice. Rusalije su se, koliko je poznato, praznovale me|u Ju`nim Slove-
nima u Makedoniji, severnoj Bugarskoj i severoisto~noj Srbiji, dakle, dobrim
delom, upravo u krajevima pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije. Tokom
3 Ep. 120, l. 3–12.

Jedan vizantijski zapis o prazniku Rusalija kod Slovena (Chomatenus, ep. 120) 477
praznika, grupe mu{karaca, zvane Rusalije, i{le su po ku}ama i igrale magij-

ske igre oko bolesnih qudi, kako bi ovi ozdravili. Pri tom su igra~i padali u
zanos i ekstazu, pona{aju}i se po odre|enim magijskim pravilima, a svrha ta-
kvog rituala bila je magija vra~awa. Primani su u ku}e s velikim po{tovawem
i verovalo se da isteruju bolesti, te da povoqno uti~u na zdravqe uku}ana.
U~esnici Rusalija su, pored drugih obaveznih rekvizita, nosili i duga~ke
{tapove. Tu~a koja je opisana u Homatinovom pismu i koja se zavr{ila ubi-
stvom, zapo~ela je upravo time {to je jedan od u~esnika svetkovine pomenutog
pastira udario {tapom.
Obi~aj slavqewa Rusalija me|u Ju`nim Slovenima ne treba brkati sa Ru-
salnom (troji~nom) nedeqom, poznatom skoro me|u svim Slovenima. Izgleda da
je ova svoje poreklo imala u starom latinskom prazniku ruà (Rosalia, Rosaria,
Dies rosae).4 On je obeleàvan za vreme cvetawa ruà, u maju ili junu, i bio je
deo kulta umrlih, dakle, sasvim druga~ijeg karaktera od Rusalija.5
Homatinovo pismo zasluùje na{u pa`wu iz vi{e razloga. Pre svega, ono
je, bar koliko je nama poznato, najstariji dokument u kome se spomiwe obi~aj
slavqewa Rusalija me|u Ju`nim Slovenima.
Da bi se dobila prava slika ovog praznika, treba pa`qivo ispitati re~i
koje je Homatin upotrebio u wegovom kratkom opisu. Rusalije su se, kako on ka-
è, sastojale od {ala ili igara, gr~ki: paignia. Drugi wihov elemenat u nave-
denom nabrajawu su orchmata — plesovi. Spomen ritualnog igrawa odgovara
onome {to danas znamo o Rusalijama. Naime, kqu~nu ulogu u wima je imalo pa-
dawe u~esnika u trans izazvan, izme|u ostalog, i plesawem. U funkciji padawa
u trans je, svakako i bakhi~ko skakawe — bakceomena almata. Homatin je, ne-
sumwivo, odabrao pridev bakhi~ki jer su mu takvi plesovi bili poznati iz
gr~ke narodne tradicije, iz Dionisovih svetkovina. Najinteresantniji termin
koji upotrebqava su skenikai aschmosinai — scenske opscenosti. On jasno i
nedvosmisleno govori o postojawu pozori{nih, scenskih elemenata u prazno-
vawu Rusalija. U prilog tome govore i svi navedeni elementi. Da ne bi bilo
sumwe u ovo, na kraju citiranog odlomka Homatin koristi glagol skhnobatew,
koji bukvalno zna~i stupiti na scenu. Iz teksta vidimo da su se u~esnici i
posebno pripremali, odnosno, obla~ili kostime i maske.
4 Cf. G. Radke, Rosalia, Der Kleine Pauly, hrsg. von K. Ziegler und W. Sontheimer, vierter
Band, Munchen 1972, 1457.
5 O Rusalijama vidi: L. N. Vinogradova, Rusalije, Slovenska mitologija: Enciklopedij-
ski re~nik, redaktori S. M. Tolstoj i Q. Radenkovi}, Beograd 2001, 472–473. Prili~no obimnu
bibliografiju o ovoj temi ~italac moè na}i i u enciklopedijskom ~lanku N. F. Pavkovi}, Dru-
ì~alo. Leksikon srpskog sredweg veka, priredili S. ]irkovi} i R. Mihaq~i}, Beograd 1999,
170–171. Detaqnu analizu Rusalija, uz ~esto pozivawe upravo na Homatina, daje S. Bojanin, Zaba-
ve i svetkovine u sredwovekovnoj Srbiji: Od kraja XII do kraja XV veka, Beograd 2005, 203–210.
Podaci o Rusalijama koje donosi savremena nau~na literatura prili~no su konfuzni, a mi{qe-
wa autora ~esto potpuno opre~na. Mi smo se ovde opredelili za enciklopedijski ~lanak L. N.
Vinogradove kao glavni izvor podataka o ovom prazniku, svesni da svakako ima etnologa i isto-
ri~ara religije koji se ne bi s wom u potpunosti sloìli.
Pitawe je da li su zameci pozori{nih predstava bili imanentni Rusali-

jama kao praslovenskom prazniku, ili su oni prihva}eni u dodiru sa Vizanti-
jom, gde su se, kao {to Homatin spomiwe, slavile Bota (Vota) i Brumalija, pra-
znici u ~ast Dionisa, u kojima je, kao {to je dobro poznato iz istorije razvoja
drame, odvajkada bilo pozori{nih elemenata.6
Upravo zbog nabrojanih pozori{nih elemenata Crkva je zabranila i osu-
dila igre ili {ale (paignia) kakve su Bota, Brumalija i Rusalije. Evo {ta o
stavu Crkve prema ovim svetkovinama beleì Homatin:
Oti de ta paignia tauta toij qeioij kai ieroij kanosin aphgoreumena
tugcanousin wj ek thj ellhnikhj planhj kai meqhj ormwmena, opoia dh ta le-
gomena Bota kai Broumalia kai auta dh ta Rousalia kai etera toutoij pa-
raplhsia, kai toutou eneken upeuqunoi krinontai wj ergon anosion metiontej
tou twn cristianwn biou allotrion …7
Jer ove {ale su zabrawene boànskim i svetim kanonima, budu}i da ima-
ju poreklo u paganskoj zabludi i pijanstvu, kao {to je to slu~aj sa takozvanim
Votama i Brumalijama, pa i samim Rusalijama i drugim wima bliskim svetko-
vinama. Zbog toga se osu|uju kao odgovorni, jer su u~estvovali u bezbo`nom
delu koje je strano ìvotu hri{}ana.
Dakle, ova paignia su, kako pi{e na{ autor, plod paganske zablude i pi-
janstva, zbog ~ega ih crkveni kanoni i zabrawuju. Izraz thj ellhnikhj planhj
doslovno zna~i helenska zabluda. Ovo moè da navede na pomisao da je Homatin
verovao da su i Rusalije gr~kog porekla, kao Bota i Brumalija, a ne slovenskog.
Me|utim, pridev ellhnikoj ovde ne zna~i gr~ki, helenski, ve} paganski, i ~e-
sto ga tako upotrebqavaju vizantijski pisci toga doba.8 O~igledno da su {ale
tokom svetkovina bile veoma lascivne i da su se u~esnici, podstaknuti alko-
holom, razuzdano pona{ali. Ovo su uobi~ajene karakteristike praznika koji su
deo kulta plodnosti. Ve} smo videli da se u samom opisu praznika wemu pri-
pisuju osobine dionizijske, orgijasti~ke sve~anosti. Zato ga Homatin ovde
svrstava uz Bota i Brumalija, seoske paganske praznike posve}ene Dionisu, ko-
ji su, svakako, bili gr~kog porekla.
Kada govori o crkvenim kanonima koji zabrawuju ove paganske praznike,
Homatin, nesumwivo, ima na umu 62. kanon Peto-{estog vaseqenskog sabora u
Trulu, odrànog 692. godine, kojim je osu|eno slavqewe Dionisovih praznika
Bota i Brumalija.9
@eleli bismo ovde da napravimo kratak ekskurs, i da skrenemo pa`wu na
jedan zanimqiv detaq iz Homatinovog pisma, koji nije u vezi sa samim Rusali-
6 O praznicima Bota i Brumalija vidi: F. R. Trombley, Bota, The Oxford Dictionary of By-
zantium, ed. by A. P. Kazhdan, vol. I, New York — Oxford 1991, 314; Idem, Brumalia, The Oxford Dic-
tionary of Byzantium, ed. by A. P. Kazhdan, vol. I, New York — Oxford 1991, 327–328.
7 Ep. 120, l. 31–35.
8 Dobar pregled zna~ewa re~i œHelenŒ i œhelenskiŒ u poznoj Vizantiji ~italac moè na-
}i u S. Runciman, The Last Byzantine Renaissance, Cambridge 1970, 12–23.
9 Vidi R. V. Popovi}, Vaseqenski sabori — odabrana dokumenta, Beograd 2002, 137–138.
jama. Govore}i o mladi}ima koji su se obratili arhiepiskopu ohridskom, on

kaè slede}e: Crkva Bo`ja je preko vladi~anske boànske veli~ajnosti, ka-
nonski razmotrila wihov slu~aj (dia thj despotikhj qeiaj megaleiothtoj ka-
nonikwj ta. katÏ autouj Jkonomhsen).10 Zanimqivo je da on ovde da bi ozna~io
razmatrawe, koristi glagol oikonomizein. Ova re~, ~ije je osnovno, klasi~no
zna~ewe upravqati doma}instvom, voditi ekonomiju, razvila je u hri{}an-
skoj teolo{koj kwièvnosti nova zna~ewa. Ona se, kao i imenica oikonomia,
koristi da bi se ozna~ilo ono {to se u srpskoj teolo{koj literaturi naziva
ikonomijom boànskog spasewa, odnosno, odluka Boga-Oca da smr}u svog ote-
lotvorenog Sina-Hrista iskupi grehe ~ove~anstva. U drugom, svakodnevnom i
konkretnijem smislu, ova re~ ozna~ava odstupawe od zakona i crkvenih kanona,
ako bi wihova striktna primena u datom slu~aju donela ve}u {tetu nego ko-
rist.11 U ovoj upotrebi na pojam ikonomije nailazimo kod Homatina prili~no
~esto. Konkretno, u pismu kojim se ovde bavimo, ona ukazuje na to da je kod su-
dije, tada{weg ohridskog arhiepiskopa Jovana Kamatira, postojala dilema da
li bi stroga primena kanonskog prava dovela do pravedne presude i svrsishod-
ne kazne. U svakom slu~aju, o~ito da je Homatin, u to vreme sekretar episkop-
ske kancelarije, stekao takav utisak.
Pismo ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatina, kojem smo se na
ovih nekoliko strana posvetili, nije do sada detaqno analizirano i proko-
mentarisano. Wime su se bavili, i to uzgred i povr{no, uglavnom etnolozi i
istori~ari religije. Homatinov opis Rusalija podse}a nas na sliku anti~kog
komosa (kwmoj), raskala{ne povorke koja je sa pevawem, muzikom i faloforija-
ma bila deo Dionisovog kulta. Upravo se iz komosa u anti~ko doba u Atici
razvila komedija. O~igledno su spomenuta paignia vremenom postajala sve raz-
vijenija i sloènija, da bi na kraju prerasla u prave pozori{ne predstave.12
Pitawe je da li su pozori{ni elementi bili imanentni Rusalijama, ili je u
oblastima koje su pripadale Vizantijskom carstvu ili wegovom kulturnom
krugu do{lo do kontaminacije ovog praznika sa sli~nim, ve} spomenutim
gr~kim praznicima Bota i Brumalija. U svakom slu~aju, Rusalije, sa zametkom
scenskih predstava, nisu evoluirale onako kako su se, vi{e od petnaest vekova
ranije, sli~ni praznici plodnosti razvijali kod Grka, ili, da budemo preci-
zniji, kod Atiwana. Ciq nam je bio da ukaèmo na to da ovo pismo Dimitrija
Homatina treba posmatrati i sa stanovi{ta istorije kwièvnosti, odnosno
teatrologije. Ono je redak, premda skroman, izvor koji potvr|uje postojawe ne-
10 Ep. 120, l. 27–28.

11 O terminima oikonomew i oikonomia vidi A Patristic Greek Lexicon, ed. by G. W. H. Lam-
pe, Oxford 1961, 940–943.
12 Literatura o ati~koj komediji je ogromna. O komosu kao wenom zametku vidi npr. K. Zi-
egler, Komos, Der Kleine Pauly, hrsg. von K. Ziegler und W. Sontheimer, dritter Band, Munchen 1969,
291–292; A. Lesky, Geschichte der griechischen Literatur, zweite neu bearbeitete und erweiterte Auflage,
Bern — Munchen 1963, 261; The Cambridge History of Classical Literature I: Greek Literature, ed. by P.
E. Easterling and B. M. W. Knox, Cambridge 1985, 362–363.
ke vrste narodnog pozori{ta, ili narodne lakrdije me|u Ju`nim Slovenima u

sredwem veku, o ~emu se danas veoma malo zna.13
Aleksandar V. Popovi}
L'EVOCATION DE LA FETE DES RUSALIJE CHEZ LES SLAVES
DANS UN TEXTE BYZANTIN (CHOMATENUS, EP. 120)
L'archeveque d'Ochrid Demetrius Chomatinos (1217–1236), une des plus
grandes autorites de son epoque en matiere de droit, a laisse derriere lui un recueil de
lettres qui se compose de verdicts, d'avis et de conseils ayant trait a des problemes
juridiques tres divers. L'une d'entre elles, qui a suscite notre curiosite et tout
particulierement attire notre attention, est intitulee Peri twn Rousaliwn (au sujet
des Rusalije) et traite, sous la plume, de Chomatinos, d’une ancienne coutume des
Slaves du sud. L’occasion d’en parler lui a ete fournie par le recit d’un meurtre
commis a l’occasion de la celebration de cette coutume.
Cette lettre commence de la faüon suivante :
Un tel et un tel, un tel et un tel, venant du theme de Molisk, s’approchant de la
tres sainte eglise de Dieu et se presentant devant notre tres saint seigneur,
l’archeveque de toute la Bulgarie, nous ont confesse le peche suivant, rapportant
que, compte tenu que dans leur contree est en vigueur une ancienne coutume appelee
Rusalije, celle-ci veut que durant la semaine suivant la Pentecote les jeunes se
reunissent pour faire le tour des villages de la region afin d’obtenir, executant pour
ce faire des plaisanteries, danses, sauts ¼bacchiques½ et obscenites theatrales, des
offrandes de la part des habitants. Ils sont sortis cette annee aussi, s’affublant et
s’equipant pour se presenter ainsi en public (Ep. 120, 3–12).
Les Rusalije sont une vielle fete paienne des anciens Slaves, au cours de
laquelle les celebrants dansaient et chantaient affubles de masques. Il semble que
cette fete etait celebree a la veille de Noel et de l’Epiphanie, ainsi que pendant l’ete,
dans la semaine de la Sainte-Trinite, ou lors de la fete d’Ivandan (Saint-Jean, 7
juillet). Au cours de cette fete, des groupes d’hommes, appeles rusalije, allaient dans
les foyers pour y proceder a des danses magiques autour des malades, afin que ces
derniers recouvrent la sante. Ce faisant les danseurs tombaient en transe et en extase.
Ils se comportaient selon des regles magiques precises afin d’assurer au rituel son
effet magique.
13 O pozori{tu kod Srba u sredwem veku vidi S. Bojanin, op. cit., 237–318.
L’habitude de celebrer les Rusalije parmi les Slaves du sud ne doit pas etre
confondue avec la fete de la semaine des Rusalna (Sainte-Trinite) qui est enregistree
parmi presque tous les Slaves, et qui, a ce qu’il semble, tire son origine de l’ancien
nom latin de la fete des roses (Rosalia, Rosaria, Dies rosae). Cette fete celebree au
moment de la floraison des rosiers, en mai ou juin, faisait partie du culte des morts et
etait donc d’un tout autre caractere que celle des Rusalija.
La lettre de Chomatinos, pour autant que nous sachions, est le plus ancien doc-
ument faisant etat de la celebration des Rusalije parmi les Slaves du sud.
Afin d’avoir une image plus complete de cette fete, il convient d’examiner
attentivement la signification des termes employes par Chomatinos dans sa breve de-
scription. Les Rusalije se composaient, comme il dit, de plaisanteries ou jeux, en
grec paignia. Leur second element figurant dans l’enumeration de Chomatinos sont
des orchmata — danses. La mention de danses rituelles correspond a ce que nous
savons aujourd’hui des Rusalije. En l’occurrence, le role cle revenait, au cours de
leur celebration, a l’accession a l’etat de transe par les celebrants, etat suscite, entre
autre, par l’execution des danses. Aux fins d’atteindre cet etat se rangeait
assurement, de meme, les sauts ¼bacchiques½ — Bakceomena almata. Chomatinos
a, indeniablement, choisi l’epithete ¼bacchique½ car de telles danses lui etaient
connues d’apres la tradition populaire grecque, trouvant ses origines dans les fetes
dionysiaques. Le terme le plus interessant utilise par Chomatinos est celui de
skenikai aschmosinai — obscenites sceniques. Celui-ci suggere clairement et
indubitablement la presence d’elements theatraux, sceniques, dans la celebration des
Rusalije. Ceci se voit en quelque sorte confirmer par tous les elements
anterieurement enumeres. Afin de ne pas en douter notons que Chomatinos utilise a
la fin du passage cite le verbe skhnobatew, qui signifie litteralement entrer en
scene. Le texte rapporte egalement que les participants se preparaient tout
specialement, a savoir portaient des costumes et des masques.
La question est de savoir si ces premices de representations theatrales etaient
immanentes aux Rusalije en tant qu’antique fete slave, ou s’elles ont ete reprises a la
suite du contact des Slaves avec Byzance, ou, comme le mentionne Chomatinos,
etaient celebrees les fetes de Bota (Vota) et de Brumalija, en l’honneur de Dionysos,
dans le cadre desquelles, comme cela est bien connu d’apres l’histoire du
developpement du drame, trouvaient place, depuis tout temps, certains elements
theatraux.
Notre objectif a ete d’attirer l’attention sur le fait que cette lettre de Demetrios
Chomatinos peut egalement etre consideree du point de vue de l’histoire de la
litterature, et plus precisement de la theatrologie. Il s’agit en effet d’une rare source,
bien que de nature modeste, faisant etat de l’existence d’une sorte de theatre
populaire ou ¼farce populaire½ parmi les Slaves du sud au moyen age, chose sur
quoi nous n’avons aujourd’hui que tres peu d’informations.
UDK 801.313(=16)(094)“1216/1236”
Dejan Xelebxi}
SLOVENSKI ANTROPONIMI U SUDSKIM AKTIMA

DIMITRIJA HOMATINA
U radu su analizirana imena Slovena iz sudskih akata ohridskog arhiepi-
skopa Dimitrija Homatina (1216/7–1236). Pored li~nih imena i patronima, ja-
vqaju se i porodi~na imena, koja su u dato vreme karakteristi~na za Vizantiju,
ali ne i za sredine u kojima su ìveli prete`no Sloveni. Li~na imena koja su u
radu zabeleèna uglavnom su dobro poznata i iz drugih izvora, ali postoji neko-
liko koja se re|e sre}u. Uz svako ime, ukoliko odgovaraju}i podaci postoje, dati
su i mesto stanovawa, zanimawe i po~asni epiteti, koji govore o dru{tvenom po-
loàju datog lica.
U sedi{te ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatina (1217–1236) do-

lazili su, da bi razre{ili neki pravni spor, ne samo stanovnici onih oblasti
koje su bile u sastavu wegove arhiepiskopije, nego vrlo ~esto i sa teritorije
koja je bila pod jurisdikcijom nikejskog patrijarha.1 Sa~uvana je zbirka akata
i pisama, pod nazivom Ponhmata diafora,2 koja najverovatnije predstavqa iz-
bor samo jednog malog dela akata napisanih u Homatinovoj kancelariji. Budu-
}i da se u aktima gotovo uvek navode imena strana u sporu, wihovih ro|aka ili
svedoka, u wima ima dosta antroponimijske gra|e. Najve}i broj antroponima,
ako se naravno izuzmu imena svetiteqa, slovenska su narodna imena, {to sva-
kako govori o zna~ajnom prisustvu Slovena na tom podru~ju u datom istorij-
skom trenutku. Sva imena sam sabrao, (ta~nije, u obzir su uzeta samo ona za koje
nema nikakve sumwe da su slovenskog porekla), a potom sam ih analizirao, i to
na dva na~ina: s jedne strane razmatrao sam tipove i strukturu tih imena, a s
1 Ta~nije, 47 akata odnose se na episkopije koje su bile u sastavu Ohridske arhiepisko-

pije (a to su: Ohrid, Devol, Debar, Glavinica, Kastorija, Moglena, Pelagonija, Prizren, koji je
od 1219. g. bio pod jurisdikcijom srpske autokefalne arhiepiskopije, Skopqe i Strumica), a ~ak
{ezdeset na teritoriji mitropolija pod jurisdikcijom nikejskog patrijarha (re~ je o slede}im
mitropolijama: Solun sa Verijom i Servijom, na koje otpada ~ak 30 akata, Dra~, Krf, Navpakt, i
Filipi), up. Demetrii Chomateni Ponemata Diaphora, ed. G. Prinzing, CFHB 38, Berlin — New York,
2002, 29* sl. Up. kartu sa ozna~enim episkopijama koje su bile u sastavu Ohridske arhiepiskopi-
je, kao i mitropolije pod jurisdikcijom nikejskog patrijarha (isto, 387*).
2 Novo kriti~ko izdawe teksta v. nap. 1.
484 Dejan Xelebxi}
druge strane, poku{ao sam da, ne samo na osnovu samih imena, nego i sadràja
akata u kojima se javqaju, izvedem neke zakqu~ke o socijalnom poloàju i kul-
turnom identitetu wihovih nosilaca.
Li~na imena
Ukupan broj imena je oko devedeset, a na osnovu tako malog broja ne moè
se ste}i potpuna slika o slovenskoj antroponimiji u datom istorijskom tre-
nutku i na datom geografskom prostoru, utoliko pre {to je taj prostor rela-
tivno veliki. To je mogu}e samo tamo gde je popisano kompletno stanovni{tvo
odre|ene oblasti ili makar samo nekoliko sela, kao {to je slu~aj u De~anskim
hrisovuqama3 ili prakticima svetogorskih manastira.4 Me|utim, sli~na do-
kumenta ne postoje za geografski prostor o kome je re~, pa su Homatinova akta
zapravo izvor najbogatiji antroponimijskim materijalom. Sabrana slovenska
imena su upore|ena sa imenima koja su zabeleèna u srpskim izvorima 13. i 14.
veka da bi se na taj na~in mogle uo~ite razlike i sli~nosti izme|u slovenske
antroponimije u dve razli~ite sredine, od kojih je u jednoj slovensko stanov-
ni{tvo ~inilo apsolutnu ve}inu, dok je druga bila etni~ki daleko heterogeni-
ja — pored Slovena, u woj su najbrojniji bili Grci i stanovni{tvo drugog et-
ni~kog porekla, koje je ~esto bilo u potpunosti helenizovano.5
Sloèna imena, sastavqena od dve osnove, kao {to su Miroslava, Boqe-
slava, Radoslav, Desislav, ~esta su i ~ine pribli`no jednu petinu ukupnog
broja imena koja su navedena u spisku na kraju ~lanka.6 Ovaj tip imena je osnov-
ni u praslovenskom sistemu imena i o~igledno je da je u dato vreme bio jo{
uvek vrlo zastupqen.7 Skra}ena imena slovenskog porekla, ili imena sasta-
vqena od samo jedne osnove (npr. Rad, Grdo, Pribo), najzastupqenija su.8 Wima
se naj~e{}e dodaje neki sufiks, kao u imenima Vlkan ili Bratona.9 Pored
slovenskih i hri{}anskih imena Sloveni mogu imati i imena neslovenskog
porekla, kao {to su etni~ka imena Sarakin i Koman, ili ime latinskog pore-
kla Kandid, koje je bilo vrlo rasprostraweno me|u Ju`nim Slovenima.10 Nema
3 Imena iz De~anskih hrisovuqa analizirala je M. Grkovi}, Imena u De~anskim hriso-

vuqama, Novi Sad 1983 (= Grkovi}, Imena).
4 Do sada objavqena akta, Archives de l’ Athos I–XXI, Paris 1948–2001.
5 Od studija o srpskim imenima u 13. i 14. veku u prvom redu treba pomenuti studiju M.
Pe{ikan, Zetsko-humsko-ra{ka imena na po~etku turskoga doba (prvi deo), Onomatolo{ki prilo-
zi 3 (1982), 1–120 (= Pe{ikan, Imena); v. i Grkovi}, Imena; ista, Re~nik imena Bawskog, De~an-
skog i Prizrenskog vlastelinstva u XIV veku, Beograd 1986 (= Grkovi}, Re~nik).
6 O zastupqenosti ovih imena u dràvi Nemawi}a u 13. i 14. v. Pe{ikan, Imena, 18.
7 Detaqnije o tome v. isto, 14. O praslovenskim imenima v. napr. R. Marojevi}, Antro-
ponimske kategorije u staroruskom jeziku (Prilog pitawu rekonstrukcije praslovenskog antro-
ponimskog sistema), Onomatolo{ki prilozi 4 (1983), 137–172 i isti, Slovenski antroponimi,
Onomatolo{ki prilozi 5 (1984), 183–195.
8 Pe{ikan, Imena, 16.
9 Isto, 16–17.
10 Sva tri imena se javqaju vi{e puta i u srpskim sredwovekovnim izvorima (v. Grkovi},
Re~nik).
Slovenski antroponimi u sudskim aktima Dimitrija Homatina 485
mnogo imena, odnosno nadimaka, kori{}enih kao li~na imena koja su data pre-
ma fizi~kim karakteristikama, {to se ~e{}e zapaà u De~anskim hrisovuqa-
ma.11 Jedini takav primer je ime jedne ène iz Prizrena — êrnokosa. Naziv
ìvotiwe motivisao je antroponim dva puta:12 jedno ime je vrlo uobi~ajeno
Vuk, a drugo je neobi~no — Sviwa (Sbina).13 Vizantincima je sigurno ovo ime,
kao i nama danas, zvu~alo pogrdno, jer kada Teofanov Nastavqa~ pomiwe izve-
snog patrikija Himerija Hira (Imerioj o Coiroj), on kaè da je tako prozvan za-
to {to mu je lice imalo divqi izgled.14 Me|utim, kod Nastavqa~a se ne radi o
monoleksemnom (ili samotvornom) imenu, ve} nadimku, datom na osnovu fi-
zi~kog izgleda.15
Uop{teno govore}i, navedeni tipovi imena u osnovi se bitno ne razli-
kuju od tipova srpskih imena u 13. i 14. veku, koja je najdetaqnije analizirao
Mitar Pe{ikan.16 Preciznije pore|ewe ova dva uzorka nije mogu}e zato {to
kod Homatina ima mnogo mawe imena nego u uzorku koji je koristio Pe{ikan.17
Me|utim, na osnovu materijala kojim raspolaèmo, ~ini se da je u antroponi-
miji ova dva podru~ja bilo dosta sli~nosti. Pre svega, ima malo imena koja ni-
su dobro posvedo~ena i u zapadnijim, srpskim i hrvatskim krajevima.18 Indi-
kativno je i to da su, kako u dokumentima koje je koristio Pe{ikan, tako i kod
Homatina, dvoslo`na imena zastupqena u pribli`no istom procentu i da je u
oba slu~aja za tvorbu imena naj~e{}e kori{}ena osnova bila rad-.19 U oba slu-
~aja, kao {to je ve} re~eno, nalazimo imena stranog porekla, ali je izvesno da je
hri{}anskih imena bilo mnogo vi{e u Makedoniji, nego u sredwovekovnoj Sr-
biji.20 Pojavquju se tri imena, nastala od imena svetiteqa, koja su modifikova-
na prilago|avawem slovenskoj fonetici i dodavawem sufiksa: \urko (Tzourkoj
11 O ovim imenima v. Grkovi}, Imena, 39.

12 O tom fenomenu v. isto, 36–37 i T. Mareti}, O narodnim imenima i prezimenima u
Hrvata i Srba, Rad JAZU 81 (1886), 93–94. Imena tog tipa su zastupqena i kod gr~kog stanovni-
{tva u poznovizantijskoj Makedoniji, kao npr. Lukoj (vuk), Lagowj (zec), Katzikaj (od katzika,
koza), v. E. Trapp, Zur Bildung der Personennamen im spatbyzantinischen Makedonien, Buzantinh Ma-
kedonia II, Solun 1999, 203.
13 Od ovih imena pomo}u sufiksa su gra|ena i druga imena, kao Vlkan i Sviwilo (Sbhni-
loj). Mogu}e je da i ime Kurica (Kouritzhj Gewrgioj) pripada ovoj grupi imena. Za sva pomenuta
imena v. spisak na kraju ~lanka.
14 Theophanes Continuatus. ed. Immanuel Bekker, Bonn 1838, 172.16–17.
15 U De~anskim hrisovuqama javqa se ime Sviwoglav (Svinoglavâ), koje pripada ovoj ka-
tegoriji.
16 Pe{ikan, Imena, 13 sl.
17 Pe{ikan je radio na uzorku od 1343 imena iz ~etiri sredwovekovna dokumenta: @i~ka
poveqa Stevana Prvoven~anog, Darovnica kraqa Uro{a manastiru Sv. Petra i Pavla na Limu,
Bawska hrisovuqa i De~anska hrisovuqa II (v. isto, 17–23).
18 Za sredwovekovna imena na srpskom i hrvatskom govornom podru~ju koristio sam pre
svega Grkovi}, Re~nik, Pe{ikan, Imena i K. Jiri~ek, Romani u gradovima Dalmacije tokom sred-
wega veka (Zbornik Konstantina Jiri~eka II), Beograd 1962 (= Jiri~ek, Romani), ali i pojedine
~lanke iz ~asopisa Onomatolo{ki prilozi.
19 Pe{ikan, Imena, 18.
20 O relativno slaboj zastupqenosti hri{}anskih imena u De~anskim hrisovuqama v. Gr-
kovi}, Imena, 91–94.
486 Dejan Xelebxi}
od Gewrgioj), Miho (Micoj od Micahl) i Vaso (Basoj). To je moglo da se dogodi

samo u onim sredinama u kojima je neki slovenski dijalekat bio dominantan go-
vorni jezik. Me|utim, izme|u slovenskih imena kod Homatina i srpskih imena u
13. i 14. v. uo~ava se jedna bitna razlika, a to je da se u prvom slu~aju javqaju i
osobe sa dva imena, od kojih je jedno po pravilu hri{}ansko, a drugo slovensko.
Ovo je jedan od najzanimqivijih aspekata u slovenskoj antroponimiji u Homa-
tinovim spisima, te na wih treba obratititi posebnu pa`wu.
Kod Homatina ve}ina osoba slovenskog porekla ima samo jedno ime. Po-
nekad, mada ni to nije uvek slu~aj, navodi se ime oca date osobe ili nekog dru-
gog ro|aka. Blià identifikacija lica naj~e{}e je ostvarena i navo|ewem me-
sta wegovog porekla ili mesta stanovawa, ali se vrlo ~esto navodi samo oblast
ili tema u kojoj ìvi, a ne ta~no mesto. Za petnaest osoba ne postoji podatak o
mestu stanovawa. Smatralo se da navedeni podaci mogu biti dovoqni za iden-
tifikaciju odre|ene osobe. Me|utim, kod nekih osoba, kao {to je ve} re~eno,
pored jednog slovenskog nalazimo i drugo, gr~ko ili hri{}ansko ime.21 To je
slu~aj kod pribli`no jedne ~etvrtine osoba sa slovenskim imenom.
Porodi~na imena
Dva imena imaju iskqu~ivo mu{karci22 i, osim svega nekoliko izuzeta-

ka, uglavnom ugledne osobe. Uz wihovo ime naj~e{}e se javqaju po~asni epite-
21 Ta pojava je ve} ranije uo~ena kako u imenima srpskih i bugarskih vladara i feudalne
gospode, tako i u prakticima svetogorskih manastira 14. veka. Smatram da nije svrsishodno da se
duè zadràvam na ovoj temi. Samo }u re}i da se, po mom mi{qewu, {to se ti~e imena vladara,
najverovatnije radi o sasvim drugom fenomenu, i da su razlozi wegovog pojavqivawa druga~iji
nego u slu~aju li~nosti iz Homatinovih akata. O dvostrukim imenima vladara v. npr. I. \uri},
Pomenik svetogorskog Protata s kraja XIV veka, ZRVI 20 (1981), 163 sl. (starija literatura nap.
82 i 110). Po svemu sude}i, za dvostruka imena zabeleèna u Homatinovim aktima analogiju pre
treba traìti u imenima parika svetogorskih manastira iz Isto~ne Makedonije, koja su zabele-
èna u prakticima svetogorskih manastira (v. nap. 4). [to se wih ti~e, u starijoj literaturi ni-
je bilo jasno da li se zaista radi o dva li~na imena ili o jednom li~nom imenu, a to je obi~no
ono kalendarsko, i porodi~nom imenu, koje je po pravilu bilo slovensko (up. G. Ostrogorski,
Serska oblast posle Du{anove smrti, Beograd 1965, 47–48). Pokazalo se da su to porodi~na ime-
na, ili nadimci, kako ih zove @ak Lefor, koji se do sada najdetaqnije pozabavio tim pitawem.
On nalazi da je malo mawe od jedne tre}ine parika imalo drugo, odnosno porodi~no ime, ali da
su ona bila vrlo nestabilna, odnosno da su lako nestajala ili bila zamewivana drugim, up. J. Le-
fort, Anthroponymie et societe villageoise (Xe–XIVesiecle), Hommes et richesses dans l’ Empire byzan-
tine VIIIe–XVe, Paris 1991, 225–238, posebno 232–234.O li~nim imenima parika v. V. Kravari, Le
prenom des paysans en Macedoine orientale (Xe–XIVesiecle), Les Villages dans l’ Empire byzantin
IVe—XIVe siecle, Paris 2005, 301–306 i Trapp, Zur Bildung der Personennamen, 201–207. Zakqu~ke o
procesu helenizacije Slovena na osnovu imena parika v. V. Kravari, L’hellenisation des Slaves de
Macedoine orientale au temoignage des anthroponymes, EUYUCIA Melanges offerts a Helene Ahrwei-
ler II, Paris 1998, 387–398. V. i A. Laiou, Peasant Society in the Late Byzantine Empire, Princeton —
New Jersey 1977, 136. Na osnovu imena parika Z. \okovi}, Stanovni{tvo isto~ne Makedonije u
prvoj polovini 14. v, ZRVI 40 (2003), 111–113 (=\okovi}, Stanovni{tvo) analizirala je etni~ku
strukturu stanovni{tva Isto~ne Makedonije.
22 Stoga nije verovatno da je hri{}ansko ime dodavano pod uticajem crkve, kako se pone-
kad tuma~ilo, jer bi se u tom slu~aju ovaj fenomen javqao i kod ènskih imena. Postoje i drugi
ti megalepifanestatoj, pansebastoj sebastoj, kur ili funkcija arcwn.23 S

druge strane, me|u osobama sa jednim imenom, retko se javqaju osobe sa po~a-
snim epitetima.24 Ovo bi moglo da ukazuje da su dvostruka imena kod Slovena
bila uobi~ajena samo me|u pripadnicima vi{ih slojeva vizantijskog dru{tva,
ali ~iwenica da se dvostruka imena javqaju i kod parika u svetogorskim prak-
ticima pokazuje da stvar nije tako jednostavna.25
Posebnu pa`wu zasluùje slu~aj Manojla iz Verije, koji je kod Homatina
do{ao da re{i spor oko nasledstva sa bratom od strica svoga oca, Teodorom
Sviwilom (akt br. 81). Budu}i da se Manojlov otac zove Leon Sviwilo, jasno je
da je Sviwilo u ovom slu~aju porodi~no ime. Iz ~iwenice da su Leon i Teodor
bra}a od stri~eva proizlazi da wihovo porodi~no ime ne poti~e iz prethodne
generacije, od wihovih o~eva, ve} verovatno od wihovog dede ili nekog jo{
starijeg zajedni~kog pretka. Ovde ne postoje po~asni epiteti, iz ~ega se vidi
da se ne radi o nekoj naro~ito uglednoj porodici. Naime, Teodor i Leon su
sluìteqi episkopije Verije (~tec i |akon), ali se iz teksta vidi da je wihova
imovina prili~no velika.
Treba jo{ navesti i slu~aj Georgija Qutovoja iz Skopqa. Wega Homatin
naj~e{}e zove samo Qutovoj, a samo jednom Qutovoj Georgije. Teodor Duka, u
pismu upu}enom skopskom episkopu, koje je pro~itano pred sudom u Ohridu,
zove ga œna{ ~ovek QutovojŒ. S druge strane, wegov brat u aktu se uvek naziva
samo Manojlo. Ime wihovog oca nije navedeno. Sve to nije dovoqno da se odre-
di da li je Qutovoj drugo li~no ime ili se radi o porodi~nom imenu. Me|u-
tim, u jednoj poveqi kraqa Milutina (manastiru Svetog Georgija — Gorgo) iz
1300. godine pomiwe se izvesni Kosta Qutovoj, koji je crkvi Majke Bo`je u
Vodnu, kraj Skopqa, darovao neku zemqu, da bi zauzvrat u toj crkvi bio sahra-
wen.26 Ako je Kosta Qutovoj, {to se ne moè sa sigurno{}u tvrditi mada po-
stoje dobri razlozi da tako mislimo, bio potomak, ili bar u nekom krvnom
srodstvu sa Georgijem Qutovojem, onda bismo ponovo imali potvrdu da se jed-
no porodi~no ime koristilo kroz vi{e generacija. Razlog da verujemo da se ov-
de radi o pripadnicima istog roda nisu samo ~iwenice da su oba pomenuta
pokazateqi koji datom tuma~ewu govore u prilog. Zabeleèno je vi{e slu~ajeva da sve{tenici
imaju samo jedno narodno ime (Vladimir, Dragorad, Dobro), kao i jedan ~tec (Stan). Postoje i
slu~ajevi da nijedno od dva imena ne pripada crkvenom kalendaru, kao napr. Himerije Tihomir
(Imerioj Teicomhroj).
23 Npr. Imerioj Teicomhroj, megalepifanestatoj kur (7 2); Iwannhj o Teicomoiroj, arcwn
(59 30); Gewrgioj o Skwrhj, megalepifanestatoj, kur (124 4.16.21); Mauroj o Bogdanopouloj,
pansebastoj sebastoj, kur (124 7); Boulxanoj o Prodanikoj, arcwn (59 55). Zanimqivo je da ne-
koliko qudi na zana~ajnim crkvenim funkcijama ima jedno hri{}ansko i jedno narodno ime: Mi-
cahl o Berislaboj, anagnwsthj kai cartoularioj thj mikraj sakellhj (82 5.7.15.26); Gewrgioj
o Blaznoj (12 5.9), anagnwsthj; Micahl o Sberiloj (ili Sberilboj) 23 29 i 53 51. Ostale prime-
re v. u spisku na kraju ~lanka.
24 Berwtaj, kur, megalepifanestatoj (134 13); Primpoj, pansebastoj sebastoj, kur (76
11); Komanoj, basilikoj upotagathj (52 5).
25 V. nap. 21.
26 V. Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija I, ur. V. Mo{in,
Skopje 1975, 220.
488 Dejan Xelebxi}
Qutovoja iz Skopqa i da obojica o~igledno pripadaju lokalnom plemstvu, ve}

i to {to je ime Qutovoj izuzetno retko.27
Postoji vi{e slu~ajeva u kojima je teè opredeliti se da li neko ime
treba tuma~iti kao li~no ili kao porodi~no. Takav je slu~aj ~teca i hartula-
rija Ohridske arhiepiskopije Mihaila Berislava28 i skopskog arhonta Jovana
Tihomira.29 Me|utim, ~ini se da postoji vi{e razloga da se slovenska imena
shvate kao porodi~na imena. Pre svega, moè se praviti analogija sa imenima
parika koji su ìveli na posedima svetogorskih manastira u Isto~noj Makedo-
niji,30 kod kojih pojava porodi~nih imena, kao {to je ve} re~eno, dobro posve-
do~ena. Na to ukazuju i porodi~na imena pojedinih slovenskih porodica 11. i
12 veka, zabeleèna u vizantijskim narativnim izvorima i na pe~atima, kao
{to su Berivoji, Glave, Vrane (ili Brane), Gudeqi, Radini i drugi.31 Osim to-
ga, ni kod vizantijskih porodica nije bio redak slu~aj da li~no ime nekog pre-
tka postane porodi~no ime dugog trajawa.32 Kod Srba i Hrvata se do danas sa-
~uvao odre|en broj prezimena ovog tipa.33
U dva slu~aja na slovensko ime dodati su nastavci karakteristi~ni za
gr~ka prezimena (Bogdanopouloj i Gewrgioj Serbopouloj).34 Ovi oblici su po
gramati~kom obliku i na~inu tvorbe prezimena, pa je sigurno da su to bili i
po funkciji, iako za to nemamo potvrde u tekstu, tj. nema podataka o ro|acima
ovih osoba.
Iz svega {to je do sada re~eno vidi se da su Sloveni, pored li~nog, pone-
kad imali i porodi~no ime. Ona su mogla biti obrazovana na dva na~ina. U pr-
vom slu~aju, kao porodi~no ime koristilo se li~no ime ili nadimak nekog
pretka. U drugom slu~aju na slovensko ime dodavan je gr~ki zavr{etak za obra-
zovawe prezimena. Zanimqivo je da se u izvorima gr~ka prezimena, formirana
27 Milica Grkovi} navodi samo patronim Qutovojevi}, za koji kaè da dolazi od nezabe-
leènog imena Qutovoj (Re~nik, 116). PLP beleì samo jednog Qutovoja iz okoline Melnika (up.
PLP 6, 14979).
28 Berislav se u sredwovekovnim izvorima ~esto javqa kao porodi~no ime (v. spisak ime-
na na kraju ~lanka Berislaboj).
29 V. spisak imena na kraju ~lanka, Teicomoiroj Iwannhj.
30 V. nap. 21.
31 O wima v. A. P. Ka`dan, Slavàne v sostave gospodstvuäæego klassa vizantièskoè im-
perii v XI–XII vv, Slavàne i Rossià, Moskva 1972, 32–40. Sva navedena porodi~na imena su po
obliku slovenska li~na imena. Jedino bi moglo biti sporno ime Radin (Radhnoj), koje bi moglo
biti i etnik, kako po obliku, tako i po tuma~ewu Kedrina (v. isto, 39).
32 Foke su za to najboqi, ali ne jedini, primer v. E. Patlagean, Les debuts d’ une aristocra-
tie byzantine et le temoignage de l’ historiographie: systeme des noms et liens de parente aux IXe–Xe si-
ecles, The Byzantine Aristocracy IX to XIII Centuries, BAR International Series, 1984, 30 (= Patlagean,
Systeme des noms).
33 Kao npr. Budimir, Tihomir, Novak. Iako nisu naro~ito ~esta, wihov broj nije ni zane-
marqiv, up. Mareti}, O narodnim imenima, 89, gde je naveden ve}i broj ovih primera. Mareti}
je zakqu~io da su kod Hrvata i Srba jedina prava prezimena ona na -ovi} i -evi}, œdok su sve dru-
go imena, koja su sekundarnim putem mogla dobiti zna~ewe prezimenaŒ (isto, 90–91).
34 Prema PLP (Abkurzungsverzeichnis und Gesamtregister, Wien 1996, 423–424) u doba Pale-
ologa zabeleèno je oko dvesta pedeset prezimena sa zavr{etkom -pouloj.
pomo}u zavr{etka -pouloj, ponekad javqaju i u skra}enom obliku (npr. Suro-

pouloj — Suroj35 ili Arguropouloj — Arguroj36).
Kori{}ewe gr~kog zavr{etka za tvorbu prezimena pokazuje da je u datom
periodu u toku proces helenizacije slovenskog stanovni{tva. Osim toga, i sa-
ma pojava mawe ili vi{e postojanih porodi~nih imena moè se posmatrati kao
posledica tog procesa. Naime, iz Homatinovih akata se vidi da je kod ve}ine
gr~kih i helenizovanih porodica u to vreme porodi~no ime bilo veoma uobi-
~ajeno, dok samo mali broj qudi ima samo jedno, li~no ime.37 Porodi~no ime
~esto imaju i ène,38 a ponekad i monasi.39
Sli~na je situacija i u sredwovekovnim dalmatinskim gradovima. Kon-
stantin Jiri~ek je ustanovio da se porodi~na imena u dalmatinskim gradovima
javqaju od jedanaestog veka,40 da su mogla biti mawe ili vi{e postojana i da se
nekad javqaju samo u dve-tri generacije, a nekad su dugotrajnija.41 Zna~ajan
broj porodi~nih imena, koje je Jiri~ek zabeleìo u dalmatinskim gradovima,
slovenski je i to su po gramati~kom obliku ~esto li~na imena.42
Ako uporedimo slovenska imena u Vizantiji i Dalmaciji sa sredwove-
kovnim srpskim imenima iz poveqa srpskih vladara, vide}emo da se ustaqena
porodi~na imena javqaju samo u prvom slu~aju, tj. u onim sredinama u kojima je
slovensko stanovni{tvo predstavqalo mawinu. U sredinama u kojima je slo-
35 G. C. Cionidhj, Istoria thj Beroiaj (tomoj deuteroj). Buzantinoi cronoi, Qessalonikh

1970, 133–134.
36 Oba oblika se sre}u, kako u narativnim izvorima, tako i na pe~atima: v. J. C. Cheynet —
J. F. Vannier, Les Argyroi, ZRVI 40 (2003), 57–89. Iz navedenog ~lanka se vidi da se u 9. i 10. veku
kao porodi~no ime iskqu~ivo koristilo li~no ime Arguroj, ali se od vremena Romana Argira,
sve ~e{}e javqa oblik Arguropouloj (pisano i Arguropwloj). To pokazuje da se naporedo sa {i-
rewem upotrebe porodi~nih imena u Vizantiji javqala i potreba da se wegov gramati~ki oblik
razlikuje od gramati~kog oblika li~nih imena.
37 O porodi~nim imenima u Vizantiji v. Patlagean, Systeme des noms, 29 sl; Lefort, An-
throponymie, 232 (v. nap. 21); A. P. Kazhdan, The Formation of Byzantine Family Names in the Ninth
and Tenth Centuries, BSl. 58/1 (1997), 90–109; isti, Socialâniè sostav gospodstvuäæego klassa
Vizantii XI–XII vv, Moskva 1974, 185 sl. i isti, Ob aristokratizacii vizantièskogo obæestva
VIII–XII vv, ZRVI 11 (1968), 47–53, gde je pokazano kako se broj porodi~nih imena od VIII–XII ve-
ka neprestano pove}avao. O porodi~nim imenima stranaca koji su od X–XII v. u{li u sastav vi-
zantijske aristokratije v. J. C. Cheynet, Du prenom au patronyme: les etrangers a Byzance (Xe–XIIe
siecles); Studies in Byzantine Sigillografy, ed. N. Oikonomides, Washington 1987. Najsistemati~nija
studija o vizantijskim porodi~nim imenima i daqe je H. Moritz, Die Zunamen bei den byzanti-
nischen Historikern und Chronisten I–II, Programm des K. Humanistischen Gymnasiums in Landshut,
1896/97.
38 Up. omozugwn…Suropoulou Micahl kai…Mariaj thj Paulopoulinaj (102 7–8). U
pravnom spomeniku iz 11. v. pod naslovom Peira imena ène naj~e{}e se ne navode, nego samo
ime oca, dok se u jednom od osam slu~ajeva navode i li~no i porodi~no ime (v. Patlagean, Systeme
des noms, 26–27).
39 Up. monacoj Grhgorioj o thn epwnumian Oikodomopouloj (54 3). Dobro je poznato da su
u to vreme visoki crkveni dostojanstvenici uz svoje mona{ko ime po pravilu dodavali i poro-
di~no ime, kao {to to pokazuje i slu~aj samog Dimitrija Homatina.
40 Uop{teno o tome v. Jiri~ek, Romani 84–86.
41 Isto, 84.
42 Isto, 237–358.
490 Dejan Xelebxi}
vensko stanovni{tvo bilo dominantno duè se zadrào stari, praslovenski

sistem imena, u kome nije bilo ustaqenih porodi~nih imena, nego su pored
li~nih imena postojali jo{ samo patronimi.
Me|u slovenskim antroponimima u aktima D. Homatina razlikuju se tri
osnovne antroponimijske kategorije: patronimi, koji su ozna~eni gr~kim geni-
tivom, li~na i porodi~na imena. Ponekad nije mogu}e razlikovati posledwe
dve kategorije, zato {to porodi~na imena naj~e{}e imaju isti oblik kao i
li~na imena. Samo u dva slu~aja javqaju se oblici prezimena, formirani po-
mo}u gr~kih zavr{etaka -pouloj. Ipak, ovo je dovoqno da se utvrdi da u prvoj
polovini 13. veka me|u Slovenima na teritoriji zapadne Makedonije postoje
porodi~na imena. Me|utim, i samo wihovo javqawe, a ne samo na~in na koji su
formirana, svedo~i o wihovom integrisawu u vizantijsko dru{tvo. Tako, na
paradoksalan na~in, ona istovremeno svedo~e i o blièm ili daqem sloven-
skom poreklu wenih nosioca, ali i o wihovoj postepenoj romejizaciji. [to se
li~nih imena ti~e, i u ovom relativno malom uzorku od oko devedeset imena
nalazimo sve one tipove koje nalazimo i u prete`no srpskim sredinama u pri-
bli`no istom vremenskom razdobqu, s tom razlikom {to mnogo ve}i broj wih
nosi gr~ka, odnosno hri{}anska imena.
U spisku koji sledi daju se samo ona imena koja su nesumwivo slovenskog
porekla. Imena neslovenskog porekla ukqu~ena su samo onda kada je iz kontek-
sta jasno da je wegov nosilac bio Sloven. Uz svako ime zabeleèno je i mesto
stanovawa date osobe, ukoliko je ono poznato. Pokazalo se da je zna~ajna ve}ina
slovenskih imena zabeleèna na podru~ju dana{we Republike Makedonije ili
u pograni~nim oblastima, uz svega nekoliko izuzetaka. Ozna~eni su i po~asni
epiteti43 i zanimawe, ukoliko u tekstu stoje uz ime datog lica.
Basoj 5 6 Vaso, hipokoristik od Vasilije (neobi~no je ime wegovog bra-
ta Cudroj ?); stratiwthj; mesto nepoznato;
Belkanoj 72 64 Vlkan; selo Rompouj, izme|u Male i Velike Prespe;44
Micahl o Berislaboj 82 5.7.15… Berislav45; anagnwsthj; najverovatni-
je iz Ohrida, {to se vidi i po wegovoj crkvenoj funkciji cartoularioj thj mi-
kraj sakellhj);
Berwtaj 134 13 Berota; kur, megalepifanestatoj; verovatno iz sela Bo-
danej (danas Vo|ani ?)46 ili iz nekog drugog sela iz okoline Prilepa, budu}i
da se u sudskom sporu javqa na istoj strani sa Grigorijem Gavrom, koji se u ak-
43 Ti epiteti pokazuju da su lica koja su ih imala pripadala plemstvu. O wima v. B. Fer-

jan~i}, Plemstvo u Epirskoj dràvi prve polovine XIII veka, Glas Srpske akademije nauka i
umetnosti (CCCXLIII), Odeqewe istorijskih nauka, kw. 5 (1986), 131–178.
44 Vasiliki Kravari, Villes et villages de Macedoine occidentale, Paris1989, 374 (= Kravari, Villes).
45 Berislav je u Kotoru u 13. v. zabeleèno kao porodi~no ime, up. Jiri~ek, Romani, 246.
Sli~no se zapaà i u De~anskim hrisovuqama, gde je to mo`da i jedinstven primer (v. Grkovi},
Imena, 28, Berislavi). Na bugarsko-makedonskom prostoru Berislav moè biti i refleks patro-
nimika *Berislavjâ, dok bi srpski oblik bio Berislaq. Ovo zapaàwe dugujem profesoru Alek-
sandru Lomi.
46 Up. Kravari, Villes, 349.
tu 23 ozna~ava kao proistamenoj tou cwriou Bodanej (v. i Manouhl o tou De-
skou);
Bladimhroj1 32 8.11… Vladimir; iereuj; selo Horupan (cwrion Cwropa-
nion) ispod sredwovekovnog Prilepa48 (upo ton Prilapon);
47
Bladimhroj2 (32 7.12…) sin prethodnog iz vanbra~ne veze;

Gewrgioj o Blaznoj (Pelagonithj) 12 5.9 Blaèn ili Bla`no (up. mak.
blaèn, -`na); anagnwsthj; Pelagonija;
Mauroj o Bogdanopouloj 124 7 Bogdanopul;49 pansebastoj sebastoj,
kur; qema50 twn Debrwn;51
Boleslaba1 23 3 Boqeslava; verovatno Ohrid, jer se kao svedok pojavquje
Mihailo Zverilo (v. Sberiloj Micahl);
Boleslaba2 52 3.21… k}erka Kandida i sestra Komana (v. dole ova dva
imena); oblast Korita (en tV cwrv twn Korutwn oikousa);52
Boulkoj 133 28 Vlk, otac izvesnog Mihaila (v. dole Micahl); mesto ne-
poznato;
Boulxanoj o Prodanikoj 59 55 Vlksan Prodani}; arcwn u Skopqu;
Staniwthj Bourougoj 51 15 mo`da Burug, Borug ili Boruj, skra}eno ime
od Borislav ili sl.;53 tema Stan, budu}i da je tast Konstantina Gudeqa (v. do-
le Kwnstantinoj Goudelhj);
Bourougoj Basileioj 51 40.45.48 i 134 11 kur, megalepifanestatoj; te-
ma Stan, jer je sin prethodnog (v. i Manouhl o tou Deskou);
Bratianoj 98 65 Bratenã, ~esto starosrpsko ime; selo Anakolitikon, kako
drugom rukom pi{e na margini rukopisa ili Anatolikon, kako pi{e u tekstu,
~iji poloàj nije poznat;
(Blasthnoj) Bratwnaj tou Radou 72 8.57… Bratuna ili Bratowa; selo
Blastouj, u blizini Velike Prespe;54
47 Isto, 267.
48 Sredwovekovni grad Prilep nalazio se na nadmorskoj visini od 900 m, na mestu gde se
danas nalaze Markove kule, up. isto, 319–322.
49 V. N. Rodi}, O imenu Bogdan, Onomatolo{ki prilozi. 1 (1979), 75–79.
50 Homatin najverovatnije re~ qema ne koristi kao tehni~ki termin, nego u op{tem zna-
~ewu œoblastŒ, œpokrajinaŒ ili sli~no (o tome v. Q. Maksimovi}, Vizantijska provincijska
uprava u doba Paleologa, Beograd 1972, 53 sl.).
51 O Debru u sredwem veku v. T. Tomoski, Makedonija niz vekovite. Gradovi, tvrdini, ko-
munikaciji, Skopje 1999, 97–102 (= Tomoski, Makedonija). U centralnoj Makedoniji postojao je i
grad Deurh, v. Lj. Maksimovi}, Einai sigourh pantote h exakribwsh thj shmerinhj polhj Debar ka-
ta tij buzantinej phgej, Summeikta IX, tomoj B’ (1994), 117–120.
52 V. isti, Kade leèl gradot œQorytosŒ, Glasnik na Institutot za nacionalna istorija
1/2 (1957), 147–151, koji ga locira u blizini Skopqa (~lanak je pre{tampan u Tomoski, Makedo-
nija, 57–60).
53 O etimologiji ovog imena i mogu}nostima wegovog ~itawa v. B. Krsmanovi} — A. Loma,
Georgije Manijakis, ime Goudelioj i Pselova œskitska autonomijaŒ, ZRVI 36 (1997), 248.
492 Dejan Xelebxi}
Gewrgioj tou Desislabou 40 13 Ohrid (oikethj en tJ kastrJ Acridaj);

Gewrgioj tou Nestoroj 132 2 otac Sviwe (v. dole Sbina);
Kwnstantinoj Goudelhj 51 7 Gudeq;55 tema Stan (apo tou qematoj Stanou
ormwmenoj);
Gridoj 72 10 Grd; ohridsko selo Rakita (acridiwtikon cwrion Rakita);56
Gritzhj (ili Grizhj) Nikhforoj 53 51 i 91 21 mo`da *Gr~ ili *Gr| i sl,
a mogu}e je i da je izvedeno od etnonima Grk, *Gr~a (up. Mihailo Gr~in57);qeo-
sebestatoj deutereuwn twn ierewn kai epi twn kathchsewn thj agiwtathj ar-
ciepiskophj; Ohrid;
Desa 51 30.40… Desa, k}erka Konstantina Gudeqa; tema Stan (za ovu temu
v. gore Kwnstantinoj Goudelhj);
Desislaboj 34 3.10 Desislav; Ohrid (en tJ kastrJ thj Acridaj taj oikh-
seij poioumenoj);58
Desislaboj 40 14 otac Georgija (v. Gewrgioj);Ohrid;
Deskoj 134 12 Desko ili De{ko (v. dole Manouhl o tou Deskou); tema
Stan (za ovu temu v. gore Kwnstantinoj Goudelhj);
Dhmhtrioj o uioj tou Radou 137 5.20 mu` Krasne (Krasna); mesto nepo-
znato;
Dobresinoj Basileioj 103.2 Dobre{in; oblast Prizrena (en tV cwrv twn
Prisdrianwn oikwn);
Dobroj1 72 53 Dobro, Dobre; gerwn; apo cwriou Ezerianej, danas selo
Ezerane, u blizini severne obale Velike Prespe;59
Dobroj2 94 12.30 iereuj; selo Bawica (en tJ cwriJ BanistV oikwn), kod
Gorweg Pologa;60
Dobroslaboj o Elinasoj 72 51 Dobroslav, gerwn; cwrion Blastouj (v.
gore Blasthnoj Bratwnaj tou Radou);
Draganoj 131 3.9 Dragan; ~oban iz Proseka61 (apo tou Prosakou ormwmenoj);
Dragomhroj 76 3 Dragomir; iereuj; selo kraj Skopqa (skwpiotikon cwri-
on thj Neacobou, dana{we Naovo);62
55 Ovo ime je nesumwivo slovensko, a prema B. Krsmanovi} — A. Loma postoje najmawe tri
mogu}e etimologije. Najverovatnije se iza gr~kog Goudelhj krije neposvedo~eno slovensko ime
*Godel’ã (>Gudeq), u ~ijoj se osnovi nalazi praslovenska osnova *god->guditi>gudeq (v. isto,
244–249).
57 Up. \. Dani~i}, Rje~nik iz kwièvnih starina srpskih, Beograd 1863–64, 242 i M. Gr-
kovi}, Re~nik li~nih imena kod Srba, Beograd 1977, 69.
58 Poloàj istoimenog grada nije poznat, ali se svakako nalazio u blizini Pelagonije, v.
Kravari, Villes, 335.
59 Isto, 363.
60 Isto, 180.
61 Isto, 149–150.
62 Isto, 141.
Dragoradoj 72 52 Dragorad; selo (cwrion) Elou, danas selo Evla;63

Dragosth 135 5.8… Dragosta; mesto nepoznato;
Drazhj1 tou Gridou 72 10… acridiwtikon cwrion Rakita (v. gore Do-
broj2);
Drazhj2 94 18.20 Dra`; selo Bawica (en tJ cwriJ BanistV) iz oblasti
Gorweg Pologa (v. gore Gridoj);
Drougoubiloj Basileioj 19 1.5 moglo bi biti od li~nog imena *Drugobil,
ali pre od Dragobil < praslov.*Dorgobylã, koje je posvedo~eno u raznim delo-
vima slovenskog sveta; mesto nepoznato;
Iadonaj o tou Pikridouj 122 2.19.31 Jadona ili Jadowa (slovensko ime?)
nije mi poznato iz drugih izvora. Mo`da je izvedeno od àdi, hrana (?). Me|u-
tim, ta osnova nije kori{}ena za tvorbu imena; mesto nepoznato;
Iwannhj o uioj tou Radou 74 3.7.16 brat Stane (v. Stanna2); tema Devol
(apo tou qematoj Deabolewj);64
Iwannhj o uioj tou… Iwannou tou Teicwtitzh 73 2 Ohrid (v. dole Teic-
wtitzhj Iwannhj);
Kandidoj65 52 4 iz oblasti Korita, otac Boqeslave (v. Boleslaba2) i Ko-
mana (v. slede}eg);
Komanoj66 52 5 Koman ili Kuman; kur, megalepifanestatoj, u carevoj
slu`bi (basilikoj upotagathj); iz oblasti Korita, budu}i da je brat Boqesla-
ve, (v. prethodnog v. Boleslaba2);
Komhtopouloj Manouhl 72 84.90 Komitopul; kur, arcwn; Prespa;67
Kouritzhj Gewrgioj 91 8 Kurica (neizvesno je da li je ime slovensko, ali
bi moglo biti od kourã, petao ili kurica, koko{ka); Ohrid (en tJ kastrJ thj
Acridaj taj oikhseij poioumenoj);
Krasinoj Basileioj 84 60 Krasn od prideva krasânã ili Krasin, hipoko-
ristik od Krasimir; kur; Verija;
63 Isto, 364.
64 O poloàju teme i grada Devola postoje razli~ita mi{qewa. Tomoski je ovaj grad ubi-
cirao na put koji je od Ohrida, preko Prespe vodio ka Kastoriji (v. Tomoski, Makedonija,
398–410), za razliku od Zlatarskog, koji je misli da se Devol nalazio u dana{woj Albaniji, na
reci Devol, u kor~anskom kraju (v. V. Zlatarski, Dï se namiralã grad Dïvol?, Izvestià na Isto-
ri~eskoto druèstvo v Sofià 5, Sofià 1922, 35–56.). Ovo je posledwi pomen ove teme u izvorima
(v. Q. Maksimovi}, Vizantijska provincijska uprava u doba Paleologa, Beograd 1972, 38).
65 Ime je relativno ~esto me|u Ju`nim Slovenima, up. Jiri~ek, Romani, 155; Grkovi},
Imena, 89; Grkovi}, Re~nik, 111.
66 Etnonim uzet za li~no ime. Nekoliko wegovih varijanti je poznato i u ju`nosloven-
skim sredinama, up. Grkovi}, Re~nik, 110.
67 U drugoj polovini 10. v. kao Komitopuli bili su poznati car Samuilo i trojica wego-
ve bra}e, sinovi izvesnog bugarskog komesa Nikole. Zanimqivo je da se dva veka nakon sloma Sa-
muilove dràve, na istom prostoru gde je bio wen centar i odakle su Komitopuli vodili pore-
klo, javqa jo{ jedan lokalni velika{ koji nosi to ime. O poreklu Komitopula (v. S. Pirivatri},
Samuilova dràva, Beograd 1998, 57 sl.).
494 Dejan Xelebxi}
Krasna 137 4.8 Krasna; mesto nepoznato;

Kwnstanj 144 3 brat Bjela (v. dole Mpaloj); Prilep (en tJ PrilapJ
oikwn);
Lewn 52 18.20 slovenskog porekla jer je sin Radomira (Radomhroj2), a
mu` Boqeslave; iz ~ega proizlazi da je iz oblasti Korita (v. Boleslaba2);
Lizikoj Basileioj 44 6 Lâ`âko;68 kur, pansebastoj sebastoj; verovatno
tema Vagenacija;
Litobohj Gewrgioj 59 9.18… Qutovoj (ovde porodi~no ime); Skopqe;
Manouhl (Litobohj) 59 20 brat prethodnog; Skopqe;
Manouhl o tou Deskou 134 12 kur, megalepifanestatoj; mesto nije nave-
deno, ali je verovatno da je iz teme Stan ili iz oblasti Prilepa;69
Micahl o uioj tou Boulkou 133 28 sin Vlka (v. gore Boulkoj); mesto ne-
poznato;
Micoj o tou Tzourkou 143 5 Miho (hipokoristik od Micahl, uobi~ajeno
kod Ju`nih Slovena);70 Prespa (apo thj Presphj);
Motziloj 142 3 Mom~ilo, otac Rada; okolina Prespe (v. dole Radoj5);
Mpaloj 144 4.8.38 Bjel, gde je slov. ï dalo a, {to je karakteristi~no za
bugarski jezik, ali bi moglo biti i vla{ko ime; Prilep (v. Kwnstanj);
Muroslaba1 52 32.69 Miroslava; iz oblasti Korita, {to proizlazi iz
~iwenice da je Boqeslavina zaova, v. Boleslaba2);
Muroslaba2 59 54.78; èna skopskog arhonta Jovana Tihomira; Skopqe
(v. Teicomoiroj Iwannhj);
Neemanhj71 Stefanoj 1 11 i 10 3 Stefan Nemawa, veliki ùpan;
Nektanoj 32 4.9 Nehtjan,72 otac Romana; selo Horupan ispod Prilepa (v.
dole Rwmanoj);
Omprada 103 9.14… Obrada; Dowi Polog (Katw Pologoj);
Petriloj 110 48 Petrilo, razbojnik, verovatno Sloven, ne samo zbog ka-
rakteristi~nog slovenskog sufiksa, nego i samo ime Petar dopu{ta da se na to
pomisli (v. Petroj);
68 Up. Grkovi}, Re~nik, 114.

69 Naime, pojavquje se u ulozi svedoka zajedno sa Grigorijem Gavrom, koji je je bio stare-
{ina jednog prilepskog sela, danas Vo|ani (?) (v. Kravari, Villes, 349) i Borugom Vasilijem (v. go-
re Bourougoj Basileioj) iz teme Stan (v. Kravari, Villes, 335).
70 Up. Grkovi}, Re~nik,129 i Grkovi}, Imena, 96.
71 O pisawu ovog imena u gr~kom v. P. Skok, Etimologijski rje~nik hrvatskoga ili srpskoga jezi-
ka II, 511. Za etimologiju imena v. R. Bo{kovi}, Bele{ka o imenu Nemawa, Onomatolo{ki prilo-
zi 1 (1979), 5–8.
72 Up. I. Duè~ev, Slavica dans les Acta Athoa I, Byzantinobulgarica 5 (1978), 294 i PLP 8.
Petroj 126 3.9.11 Petar,73 otac Stane (v. Stana); cwrion Rasinh, u bli-
zini Ohrida;74
Preaboj 126 5.15.18 hipokoristik od nekog od staro~e{kih li~nih ime-
na Preboj, Prebor, Prevoj, Prebud, Przebor, Przebad, te bi se ime moglo ~itati
Prjavo ili Prjabo;75 cwrion Rasinh (v. prethodno);
Primpoj 76 11 Pribo; pansebastoj sebastoj, kur; Skopqe;
Radomhroj1 16 12 vrlo ugledna li~nost, bliska Teodoru Duki, kojoj se
Homatin obra}a sa panuperendoxe antiproswpe kai auqenta mou; mesto nepo-
znato;
Radomhroj2 52 17.23.50 Boqeslavin svekar; oblast Korita (v. Bolesla-
ba );
2
Radoj1 72 8 Rad ili Rade, otac Bratune, selo Blastouj (v. gore
Blasthnoj Bratwnaj tou Radou);
Radoj2 74 3 otac Jovana; tema Devol (v. Iwannhj o uioj tou Radou);
Radoj3 137 5 otac Dimitrija (v. Dhmhtrioj o uioj tou Radou); mesto ne-
poznato;
Radoj4 139 3.11.14 stratiwthj; Mokro76 (en tJ MokrJ oikhseij poioume-
noj);
Radoj5 o tou Motzilou 142 3.9.18… okolina Prespe (v. 142 29);
Radoslaboj1 103 8 Radoslav otac Obrade; Dowi Polog (v. Omprada);
Radoslaboj2 116 3 poreklom iz Prilepa (apo tou Prilapou ormwmenoj),
ali ìvi u oblasti koja je u nadle`nosti episkopa Pelagonije (upo gar thn
shn enorian tugcanein ton anagegrammenon Radoslabon manqanomen, 39 40);
Rwmanoj o tou Nektanou 32 3 (v. gore Nektanoj); selo Horupan77 ispod
Prilepa78 (en tJ cwriJ CwropaniJ oikwn tJ upo ton Prilapon);
Sarakhnoj 72 58.60.93 Sarakin, etnonim uzet za li~no ime, poznato me|u
Ju`nim Slovenima;79 otac Stane (v. Stanna1), brat Rada (v. Radoj1); kao i oni,
i on mora biti iz sela Blastouj (v. gore Blasthnoj Bratwnaj tou Radou);
Sberiloj (ili Sberilboj) Micahl 23 29 i 53 51 Zverilo,80 ozna~en kao
eulabestatoj primikhrioj twn anagnwstwn tou aristerou corou (23 29) i
eulabestatoj cartoularioj (53 51); Ohrid;
73 Ime se vrlo retko susre}e me|u Grcima. PLP pokazuje da ga naj~e{}e nose zapadwaci,
ali je u sredwem veku bilo ~esto i kod Srba (up. Grkovi}, Re~nik, 142 i Grkovi}, Imena, 92).
74 V. Prinzig, Ponemata diaphora, 387*.
75 Up. J. Svoboda, Staro~eska osobni jmena a na{e prijmeni, Praha 1964, 102.
76 O ovom posedu Ohridske arhiepiskopije, isto~no od Ohridskog jezera v. T. Tomoski,
Makedonija, 321–347.
78 Za sredwovekovni Prilep v. isto, 319.
79 Up. Grkovi}, Re~nik, 169.
80 O imenima sa istom osnovom v. M. [imundi}, Nepoznata hrvatska osobna imena XII
stoqe}a, Onomatolo{ki prilozi 3, 148.
496 Dejan Xelebxi}
Sbhniloj Qeodwroj 81 33.49.50…Sviwilo (porodi~no ime);81 Verija;

Sbhniloj Lewn 81 17.111, sinovac prethodnog; Verija;
Sbina 132 2.9.11… Sviwa82 (?), up. gore Sbhniloj; mesto nepoznato;
Serbopouloj Gewrgioj 132 4 Srbopul;83 mesto nepoznato;
Skwrhj Gewrgioj (u rukopisu i Skorhj) 124 4.16.21… Skora, hipokori-
stik od Skorovoj, Skoromir, Skoroslav itd;84 megalepifanestatoj, kur; qema
twn Debrwn (v. gore Mauroj o Bogdanopouloj);
Slaba 139 5.9 Slava, èna Rada; Mokro kod Ohrida (v. gore Radoj4);
Slaboj 52 13.24.86 Slav; brat Komanovog i Boqeslavinog dede; Korita
(v. gore Boleslaba2);
Stana 126 16 Stana; cwrion Rasinh, blizu Ohrida (v. gore Petroj);
Stanna1 72 60.64 Stana; k}erka Sarakina, sestra od strica Bratune, iz
sela Blastouj (v. gore Blasthnoj Bratwnaj tou Radou);
Stanna2 74 5 brat Iwannhj, otac Rad; teme Devol (v. gore Iwannhj o uioj
tou Radou);
Stanoj 66 22.34.37 Stan; ~tec (anagnwsthj, o tou sakelliou); Jawina
(66 11); saznajemo dosta imena ~lanova wegove porodice, ali ni jedno nije slo-
vensko: majka Jelena, wena ro|aka Anastasija, Stanovi ro|aci Jovan, Mihailo
(Iwannhj kai Micahl, deuteroi exadelfoi tou Stanou) i Zoja (Zwh), èna Ana-
stasija i ta{ta Marija, (up. 66 42–46);
Streazoj 134 8 Strez (poznati oblasni gospodar iz Prosaka);85
Teicomhroj Imerioj 7 2 Himerije Tihomir, li~nost bliska caru, kojoj se
Homatin u pismu obra}a sa megalepifanestate, en KuriJ hgaphmene moi kur
Imerie Teicomhre; mesto nepoznato;
Teicomoiroj Iwannhj 59 30 arcwn;86 Skopqe;
Teicwtitzhj Iwannhj 73 3 Tihotica; (iereuj kai klhrikoj thj agiwtathj
episkophj Boulgariaj); Ohrid;
81 Up. porodi~na imena Svino (Ulciw), Svincich (Bar) i Svinimiri (Krk), Jiri~ek, Romani,
346.
82 Ovo neobi~no ime nije, koliko mi je poznato, zabeleèno kod Ju`nih Slovena na dru-
gom mestu, ali jeste kod Rusa (up. Grkovi}, Re~nik, 169, Sviwoglav).
83 O upotrebi narodnosnih imena uz li~na imena u turskim tefterima v. M. Pe{ikan,
Zetsko-humsko-ra{ka imena na po~etku turskoga doba, Onomatolo{ki prilozi 3, 44–46, a u De-
~anskim hrisovuqama Grkovi}, Imena, 41.
84 Osnova skor- se javqa i u drugim slovenskim jezicima, up. Grkovi}, Re~nik, 170.
85 O Strezu je mnogo pisano, v. npr. F. Bari{i} — B. Ferjan~i}, Vesti Dimitrija Homa-
tijana o œvlasti DruguvitaŒ, ZRVI 20 (198, 41–58) i R. Radi}, Oblasni gospodari u Vizantiji
krajem XII i po~etkom XIII veka, ZRVI 24–25 (1986); v. i Prinzig, Ponemata diaphora, 251*. O gradu
Prosaku v. Kravari, Villes, 149–150.
86 Jiri~ek je smatrao da je mogu}e da je bugarski car Konstantin Asen II (1257–1277), koji
je iz izvora poznat i kao Konstantin Tih, bio potomak ovog Jovana Tihomira. Taj zakqu~ak deli-
mi~no izvodi iz wegovog nadimka Tih (v. K. Jiri~ek, Istorija Srba I, Beograd 1922, 232).
Tzernokosa 103 12… êrnokosa, svastika (gunaikadelfh) Vasilija Do-

bre{ina; Prizren (v. gore Dobresinoj Basileioj);
Tzourkoj 143 5 \urko, otac Miha; Prespa (v. gore Micoj o tou Tzour-
kou);
Cwdinaj 122 16.20 Hodina; mesto nepoznato.
Uz ime Lava Argira (Lewn o Arguroj) iz Ohrida na jednom mestu stoji
knez (knetzhj 40 57). Ista osoba se u drugom aktu obeleàva kao arcwn (up. 53
52). U oba slu~aja se javqa u ulozi svedoka.
Dejan Dèlebdì}
SLAVIC ANTHROPONYMS IN THE JUDICIAL DECISIONS
OF DEMETRIOS CHOMATENOS
The present paper deals with personal names mentioned by Demetrios

Chomatenos which can with some certainty be identified as Slavic in origin. For the
greater part, these are well-known Slavic names, often of Common Slavic origin,
also attested in other Slavic languages. A couple of uncommon names is also at-
tested, such as Svinjilo and Svinja (Sbhniloj, Sbina). Among the names of
non-Slavic origin, it is the Saints' names that are most commonly found, but some
others are attested as well, like Kuman, Sarakin or Kandid, all of them well known
among the South Slavs. The Slavonic ethnicity of the carriers of these names can as a
rule be established by tracing their family relations.
In the course of the 11th and 12th centuries, family names became quite com-
mon and stable in Byzantium, at least with aristocratic families. As first noted by
Jacques Lefort, some paroikoi on the territories belonging to the monasteries of the
Holy Mountain had family names, too, but these tended to appear sporadically and to
disappear after some time. Demetrios Chomatenos' judicial decisions show that at
that period family names were carried by the majority of the inhabitants of Byzantine
Macedonia, Epirus and other regions (including women, sometimes even monks),
not only the members of the elite. However, the Slavic population of these regions
still often stuck to the ancient custom of naming a person only with a personal name,
sometimes supplemented by a patronymic. This notwithstanding, more than twenty
persons did have, apart from their Slavic name, another one, usually of Christian ori-
gin. Although the data do not always allow for an unequivocal identification of the
functions of each of these names, it can be safely assumed that they are not instances
of double personal names, but rather that the name of Christian origin functions as a
personal name, the Slavic one as a family name. This is quite certain for the family
498 Dejan Xelebxi}
of Svinjilos from Berroia (Ponem. Diaph. 81) and very probable for the family of
Ljutovojs (Litobohj) from Skoplje (59). People with double names are usually per-
sons of some importance, members of local aristocracy, imperial clerks or high rep-
resentatives of the clergy, which is indicated by the fact that their names are often
preceded by epithets like megalepifanestatoj, pansebastoj sebastoj, kur, or
by administrative titles like arcwn. Family names are usually not grammatically dif-
ferent from personal names, mostly because it was common to simply take a per-
sonal name of an ancestor as the family name without further modifications, just like
in Byzantine families. Chomatianos' judicial decisions yield only two derived family
names, both formed from a Slavic stem with the Greek suffix -pouloj
(Bogdanopouloj, Serbopouloj). Family names among the Slavs are attested at the
same period in Dalmatian towns, whereas they are virtually unknown in the areas
predominantly inhabited by Serbs, as evident from the Chrysobulls of De~ani and
other Serbian medieval documents.
UDK 801.313(=16)(093):94(367)(495)“11/12”
Zorica \okovi}
PROUÂVAWE SLOVENSKE ANTROPONIMIJSKE GRA\E

U PRAKTICIMA HÇÇ I HÇÇÇ VEKA
Rad je posve}en izu~avawu rasprostrawenosti slovenske populacije u 12. i
13. veku u oblastima dana{we severne Gr~ke. Ovaj vremenski i teritorijalni
okvir nametnuli su izvori-praktici atoskih manastira. Izu~avawe se zasniva na
klasifikaciji imena parika popisanih u prakticima. Postoje znatne razlike u
brojnosti slovenske populacije u slede}im podru~jima: Moglen, isto~na i za-
padna Halkidika, Pangejska gora, okolina Strumice, Strumska dolina i ostrvo
Lemno.
Ciq rada je da, na osnovu antroponimijske gra|e, prikaè brojnost slo-

venske populacije u oblastima za koje nam izvori 12. i 13. veka daju podatke i
uporedi je sa stawem u 14. veku ukoliko nam izvori to dozvoqavaju.
Osnovni izvori koji obiluju antroponimima su praktici atoskih manasti-
ra. U wima su popisani zavisni seqaci, tj. parici koji su pripadali pojedinim
svetogorskim manastirima. Naj~e{}e su popisani svi ~lanovi porodice odno-
sno doma}instva, a tek u nekoliko wih samo glava doma}instva. Doma}in, retko
naveden samo po li~nom imenu, bliè je odre|ivan po nadimku, dodatnom zani-
mawu ukoliko ga ima, etni~kom poreklu, precima. Ve}ina o~uvanih praktika je
iz XIV veka i po{to su najravnomernije raspore|eni, ponekad omogu}avaju pra-
}ewe nekoliko generacija iste porodice, a samim tim i pra}ewe populacija jed-
nog naseqa u toku nekoliko decenija. U prakticima 12. i 13. veka, naàlost nije
tako, sitacija je daleko mawe povoqna za istraìva~e. Izvori nam naj~e{}e ne
dozvoqavaju da kontinuirano pratimo populaciju nekog naseqa. Ukoliko i po-
stoji vi{e od jednog popisa za isto mesto, vremenski razmak je suvi{e veliki da
bi se u potowim popisima mogli prepoznati parici ubeleèni u prvobitnim
prakticima ili wihovi potomci, osim u slu~aju sela Radoliva u oblasti Pan-
gejske gore, za koje postoje dva popisa iz prve polovine 12. veka. Ipak, moglo bi
se re}i da nam izvori omogu}avaju da, u naàlost veoma ograni~enom broju slu-
~ajeva, sagledamo situaciju u pojedinim oblastima bar donekle.
500 Zorica \okovi}
U analizi izvora polazimo od pretpostavke da je onaj ko nosi slovensko

ime ili nadimak Sloven ili bar slovenskog porekla,1 odnosno da su nosioci
gr~kih necrkvenih imena Grci ili helenizovani potomci drugih naroda. Ipak,
prisustvo slovenskog imena u nekoj porodici ne iskqu~uje wenu helenizaciju.
Ponekad slovenska li~na imena prerastaju u porodi~na i, kao takva, se prenose
sa generacije na generaciju, a da se porodica u me|uvremenu potpuno helenizova-
la. Ukoliko deca roditeqa sa slovenskim imenima i sama nose slovenska imena,
onda nije do{lo do helenizacije. Ukoliko roditeqi sa slovenskim imenima da-
ju svojoj deci gr~ka imena, to ukazuje na helenizaciju koja je u toku.2
Prilikom analize izvora, treba imati u vidu da se ona gr~ka imena koja
su preko hri{}anstva prihvatili i drugi narodi ne mogu uzeti kao pokazateq
gr~ke etni~ke pripadnosti odnosno porekla, jer takva crkvena imena samo uka-
zuju da je wihov nosilac hri{}anin. Takva imena su Dimitrije, Vasilije, Teo-
dor, Kozma, Nikola, Stefan, Jelena, Irena, Evdokija i druga. Wima treba do-
dati biblijska imena Jovan, Mihailo, Ana, Marija, koja su, poput navedenih
gr~kih, me|u hri{}anskim narodima bila op{teprihva}ena i ne daju podatke
korisne za istraìvawe ne~ije etni~ke pripadnosti, odnosno porekla, te smo ih
za potrebe rada nazvali neutralnima. Izuzetak su slovenske narodne varijante
crkvenih imena, kao {to su: Ivan, Janko (od Jovan), Jerko (od Georgije), Matko
(od Matija).3 To {to su neutralna imena neuporedivo ~e{}a od narodnih ima za
posledicu da za veliki broj parika koje sre}emo u izvorima ne moèmo pouzdano
znati wihovo etni~ko poreklo. Ipak, ukoliko se u nekoj porodici javqaju na-
rodna imena samo jedne etni~ke grupe, moèmo pretpostaviti da su i oni ~lano-
vi koji nose neutralna imena pripadnici istog etnosa. U na{em radu stati-
sti~ki podaci su dati na nivou porodice a ne pojedinca. Zbog toga ponekad do-
lazi do preklapawa te su neke porodice ra~unate i kao slovenske i kao gr~ke,
tj. me{ovite, po{to je u wima bilo i slovenskih i gr~kih imena.
Naj~e{}a gr~ka imena su Teotokije (Qeotokioj), Teofilakt (Qeofulak-
toj), Kirijak (Kuriakoj), Sarandin (Saranthnoj), a ènska Kali (Kalh), Kse-
ni (Xenh), Fotini (Fwteinh), Eufrosini (Eufrsunh), Potito (Poqhtw), Hri-
si (Crush), Teofano (Qeofanw), Zoi (Zwh), a neka od wih su i neobi~na, poput
Polublepousa (koja mnogo vidi), Teknodoth (koja daje, ra|a dete), Politeia
({to bismo slobodnije mogli prevesti kao gra|anka). Najrasprostrawenija
slovenska imena su Vlkowa, Vlkan (Belkwnaj, Bwlkanoj), Bogdan (Bogdanoj),
Jerko (Gerkoj), Ivan (Ibanhj), Dobrilo (Dobrilaj), Dragota (Dragwtaj), Kr-
stilo (Kristilaj), Mrzan (Merzanoj), Prodan (Prodanoj), Stanko (Stankoj),
^rni (Tzernhj), Slavota (Sqlabwtaj), Dobrica (Dobritzaj), a ènska Malena
(Malaina), Draga (Draga), Dobrana (Dobrana), Dragna (Dragna), Marica (Ma-
ritza), Mira (Mhra), Rosica (Rwsitza), Stanka (Stanka).
1 J. Lefort, Toponymie et anthroponymie: le contact entre Grecs et Slaves en Macedoine, Ca-

strum 4 (1992) 167.
2 V. Kravari, L’Hellenisation des Slaves de Macedoine Orientale, au temoignage des anthro-
ponymes, Byzantina Sorbonensia 16 (1998) 390.
3 Ibid.
Prou~avawe slovenske antroponimijske gra|e u prakticima HÇÇ i HÇÇÇ veka 501
Mi smo kao pokazateqe etni~ke pripadnosti ra~unali i nadimke, ali se

ovde mora re}i da oni nisu tako pouzdan pokazateq kao {to su to li~na imena
jer je bilo slu~ajeva da u bilingvalnim podru~jima jedna etni~ka grupa na
svom jeziku da nadimak pripadniku druge etni~ke grupe i da on kao takav bude
prihva}en od svih, a da zapravo ne daje realnu sliku o etni~koj pripadnosti
onoga ko takav nadimak nosi. Me|utim, nadimak nam pouzdano govori da se u
sredini u kojoj se javqa govori taj jezik na kojem je nadimak.4 Neki od nadima-
ka obe etni~ke grupe, i slovenske i gr~ke, veoma su ìvopisni kao Bo¶i¶do-
mathj (volovsko oko), Strogguloj (Okrugli), Pacupodh (debela noga), Ame-
rimnhj (Bezbri`ni), Akindunoj (Bezopasni), Katadotoj (Izdajnik), Koukla
(Lutka), Kolokunqaj (Tikvica), Obtzapolithj (stanovnik Ov~e), Dobetzeroj
(do ve~eri).
Nagla{avamo da se mora imati u vidu da je u prakticima popisano samo
seosko stanovni{tvo, i to samo ono koje je pripadalo pojedinim manastirima,
{to zna~i da je u wima moglo biti i drugih stanovnika koji su nam ostali ne-
poznati, budu}i da nisu evidentirani. Tako|e zaboraviti se ne sme da je stvar-
nost naj~e{}e sloènija nego {to se to moè statisti~ki predstaviti, kao i
da bi svaka podela na ~isto gr~ku i ~isto slovensku populaciju bila ve-
{ta~ka.5
Halkidika
Iako Halkidika ~ini geografsku celinu, mi }emo posebno analizirati

zapadni i isto~ni deo poluostrva jer postoje znatne razlike kada je u pitawu
rasprostrawenost slovenskih imena. Dok na zapadnom delu Halkidike Slovena
skoro uop{e nema, na isto~nom se pojavquju u znatnom broju, mada i tamo wi-
hov broj veoma varira u toku dva i po veka, za koliko nam izvori daju podatke.
Zapadna Halkidika
Imamo podatke za samo dva sela u 1104. (Volvo i Sveta Varvara)6 i za tri
sela u 1262. godini (Ermilija, Kato Volvo, i Ksilorigion).7 Analiza praktika
iz 1104. pokazuje da po~etkom 12. veka slovenskih imena uop{te nema. Veoma je
visok procenat neutralnih imena 41,18, dok je broj porodica u kojima se javqa-
ju gr~ka narodna imena 35,29%.
Sredinom 13. veka, u Kato Volvu nailazimo na tri doma}instva sa slo-
venskim jezi~kim elementima {to ~ini neznatnih 6,66%. Jedini nosilac slo-
venskog li~nog imena je izvesni Radin (Rantinoj) ~ija èna nosi gr~ko ime
4 Ibid, 393.
5 Ibid.
6 Actes d’Iviron II 52, 443–449 i 507–510.
7 Ibid, III 59, 84–105.
502 Zorica \okovi}
Kali, a deca neutralna imena Marija i Georgije.8 Me|utim, iz nekoliko poto-

wih popisa, izvr{enih u vreme kada Radin vi{e nije bio me|u ìvima, sazna-
jemo da je imao i }erku sa gr~kim imenom Semni. Dakle, Radin je verovatno do-
{ao u gr~ku sredinu i oènio se doma}om stanovnicom — Grkiwom Kali. Deca
koju je dobio sa wom, nose neutralna i gr~ka imena i, budu}i da im je majka bi-
la Grkiwa i da su ìveli u gr~koj sredini, svakako je morao prevladati gr~ki
uticaj dok se slovenski izgubio verovatno ve} u narednoj generaciji. Naime,
ovu porodicu moèmo da pratimo i u 14. veku. U popisu iz 1301. nailazimo na
Georgija sina udovice Kali Radiwe.9 Dakle Radinov sin koji nam je poznat jo{
iz popisa iz 1262. javqa se kao glava doma}instva. Zajedno sa wim, u istom do-
ma}instvu, ìvi i wegova sestra ve} pomenuta Semni.10 U naredna dva popisa,
ona se javqa kao glava doma}instva i to upisana kao Semni Radiwa (h
Randhnia, Rantinia),11 a u posledwem sa~uvanom popisu iz 1341. pojavquje se
wen sin Panajotis Radiwa.12 Moèmo da zakqu~imo da su Sloveni na koje nai-
lazimo u ovo vreme u zapadnom delu Halkidike doseqenici koji su se tu naseli-
li ne mnogo ranije pre popisa i da se, budu}i da borave u gr~koj sredini, brzo
asimiluju, a da su se wihova li~na imena ponekad ~uvala kao porodi~na imena,
ali da se u porodici najverovatnije nije vi{e govorilo slovenskim jezikom.
Ovakav zakqu~ak potvr|uju rezultati istraìvawa iste oblasti u 14. veku.13
Izvesni Konstantin œSrbinŒ (Serboj) ìveo je u Ermiliji14 sa ènom Je-
lenom. Wegov nadimak nesumwivo govori o etni~kom poreklu, ali i o tome da
je on najverovatnije ne mnogo ranije do{ao u gr~ku sredinu koja mu je nadenula
nadimak, ozna~iv{i tako wegovu etni~ku pripadnost. U istom selu, sre}emo i
udovicu Jakoviju (Iakobia),15 ~ije li~no ime nije ostalo zabeleèno, ali slo-
venski sufiks -ja, kojim se ozna~ava pripadnost po muù,16 mogao bi da ukazuje
na to da je u wenoj porodici moglo biti slovenskih elemenata (npr. da je wen
mu` bio slovenskog porekla ali da to nije o~igledno zbog neutralnog imena Ja-
kov koje je nosio). Ipak, po onome {to zati~emo u popisu iz 1262, jasno je da je
wena porodica bila na putu helenizacije ili da je do we ve} do{lo, budu}i da
dvoje wene dece nose gr~ka imena Teotok i Kirijak.
Dakle, moèmo konstatovati da su Sloveni u zapadnom delu Halkidike
bili helenizovani jo{ pre po~etka 12. veka s obzirom na ~iwenicu da u popi-
su iz 1104. nema nijednog slovenskog imena. Oni koji se kasnije sre}u, kako u
8 Ibid, 97.
9 Ovde je Radiwa prisvojni pridev œRadinova (èna, udova)Œ, a na sina se preneo kao maj-
~ino prezime.
10 Actes d’Iviron III, 70, 298.
11 Ibid, 75, 426 i 79, 412/413
12 Ibid, IV, 86, 306.
13 Z. \okovi}, Stanovni{tvo isto~ne Makedonije u prvoj polovini XIV veka, ZRVI 40 (2003)
136–140.
14 Actes d’Iviron III 59, 85.
15 Ibid, 87.
16 R. Marojevi}, Posesivne izvedenice u staroruskom jeziku, Beograd 1985, 10 i 12.
13, tako i u 14. veku jesu doseqnici koji su se tu nastanili u me|uvremenu.

Takva doseqavawa nisu bila masovna ve} se radi o pojedina~nim slu~ajevima,
tako da su se doseqenici negr~kog porekla veoma brzo utapali u svoje novo
gr~ko okruèwe.
Tabela 1. Zapadna Halkidika
Vreme 1104. 1262.
Gr~ka 12 (35,29%) 32 (71,11%)
Slovenska / 3 (6,66%)
Me{ovita / 2 (4,44%)
Neutralna 14 (41,18%) 8 (17,77%)
Neidentifikovana 5 (14,71%) 2 (4,44%)
Ukupno 34 45
Isto~na Halkidika
Za isto~ni deo Halkidike raspolaèmo sa dva popisa: iz 1104. i 1262; je-

dino mesto koje se pojavqjuje u oba praktika jeste Kamena. Sam naziv mesta je
slovenski i ukazuje na to da su nekada Sloveni u wemu morali biti dominant-
na etni~ka grupa koja je nasequ dala ime na svom jeziku.
Po~etkom dvanaestog veka, u Kameni bio je znatan broj stanovnika sa slo-
venskim imenima. Ona se javqaju u 12 od ukupno 39 doma}instava, {to ~ini
30,77%. Me|utim, pri analizi tih doma}instava, prime}uje se da slovenska
imena, u najve}em broju slu~ajeva nisu imena aktuelnih parika ve} wihovih
predaka po kojima su bliè odre|eni prilikom popisivawa. Npr. Arkolis17
Dobri~in (thj Dobritzaj);18 Konstantin sin Draìlov (tou Drazila);19 Jovan
Radov (tou Radou) i Atanasije Dobri~in.20 Neki od wih, iako slovenskog pore-
kla, {to znamo po imenu onog roditeqa po kome su ubeleèni u praktik, sami
nose crkvena imena i stupili su u brak sa osobama koje nose gr~ka imena. Npr.
Leon Dobri~in je u braku sa Zoi,21 èna Nikole Dobri~inog nosi ime Foti-
ni,22 a Ni}ifora Draìlovog Kali.23 Me|utim, ima primera da parici koji
nose gr~ka imena za supru`nike imaju osobe slovenskog porekla. Npr. izvesni
17 Arkolis najverovatnije nije li~no ime, ve} ktetik koji poti~e od naziva oblasti u bli-
zini Kamene. Vidi P. Qeodwridh, Pinakaj topografiaj tou agioreitikou paragwgikou cwrou,
Qessalonikh 1981, 345.
18 Actes d’Iviron II 52, 589.
19 Ibid, 590.
20 Ibid, 591.
21 Ibid, 588.
22 Ibid, 592.
23 Ibid, 585.
504 Zorica \okovi}
Kirijak oèwen je Slavicom (Sqlabitza).24 Osim Kirijakove ène, u selu po-

stoje jo{ samo dve osobe koje pouzdano nose slovenska imena. To su Draìlo sa
ènom Anom i }erkom Marijom25 i Dobrana, èna Jovana Pergamina sa kojim
ima sina Georgija.26
Na osnovu iznetih podataka, moglo bi se zakqu~iti da je nekada sloven-
sko naseqe do po~etka dvanaestog veka u velikoj meri izgubilo svoj slovenski
karakter tako {to su se Sloveni sve vi{e asimilovali. Mnogi od wih, iako su
im roditeqi nosili slovenska imena, sami imaju neutralna, a takva daju i svo-
joj deci. Davawe potomcima crkvenih imena naj~e{}e je bio samo prvi korak ka
helenizaciji.
Da je ona nastavqena potvr|uju podaci iz popisa obavqenog 1262. Tada se
sre}u samo dva slovenska imena: deca Nikole Bratila (tou Mpratila), koja
nose neutralna imena Zaharije i Marija27 i izvesni Manastra, oèwen Anom
i sa decom Georgijem i Kali.28 Dakle, moèmo konstatovati da je u Kameni do-
{lo do znatnog opadawa slovenske populacije: sa 30,77%, koliko ih je bilo na
po~etku 12. veka, wihov broj je pao na 12,62%, dok se broj porodica sa gr~kim
imenima pove}ao sa 51,28 na 75%. Istovremeno veoma je opao broj porodica sa
neutralnim imenima, sa 25,64 na samo 4,16%. To bi zna~ilo da smo bili u pra-
vu kada smo pretpostavili da je davawe neutralnih imena slovenskim potomci-
ma bio korak ka helenizaciji. Ipak, interesantno je da je broj Slovena u 14. ve-
ku daleko ve}i nego srdinom 13. veka,29 {to bi se moglo objasniti wihovom
imigracijom koja je izvr{ena u me|uvremenu.
Jeris je jo{ jedno mesto u kojem se slovenska imena javqaju u znatnijem
broju u drugoj polovini 13. veka, dok za 12. nemamo podataka. Po popisu iz
1262. slovenska imena se javqaju u 20,25% doma}instava, {to bi zna~ilo da su
Sloveni ~inili otprilike petinu stanovni{tva u Jerisu. Me|utim, uo~ava se
da je ve}ina parika sa slovenskim imenima u braku sa osobama koje nose gr~ka
imena ili je svojim potomcima davala gr~ka imena {to ukazuje na helenizaci-
ju. Npr. Jovan Ruha ima ènu Fotini,30 a izvesna Kali je upisana kao udovica
Vukanova (Boulkania).31 Dimitrije Pisjan (Peisianoj) oèwen je Irinom i
ima k}er gr~kog imena Kseni;32 Konatin Bodin tako|e ima k}er Kseni i ènu
neutralnog imena Marija;33 a Mihailo Bodin ima k}er gr~kog imena Kali34
dok je on sam upisan sa dva imena. Prvo je svakako li~no dok je drugo, Bodin,
24 Ibid.
25 Ibid, 584.
26 Ibid, 589.
27 Actes d’Iviron III 59, 76/77.
28 Ibid, 79.
29 \okovi}, Stanovni{tvo, 149/150.
31 Ibid, 17.
32 Ibid, 59, 24.
33 Ibid, 45.
34 Ibid, 11.
najverovatnije bilo li~no ime nekog wegovog pretka, svakako ne mnogo dalekog,
koje je preraslo u porodi~no ime dok su wegovi nosioci ponekad mogli biti
potpuno helenizovani. Potomke Bodina sre}emo i kasnije u toku 14. veka u ne-
koliko popisa i neki ~lanovi porodica nose gr~ka narodna imena dok sloven-
skih uop{te nema ni u jednoj porodici niti u jednoj generaciji, {to nam govo-
ri da je porodica helenizovana.35
Tabela 2. Isto~na Halkidika

Godina 1104. 1262.
Gr~ka 41 (58,57%) 63 (75,73%)
Slovenska 14 (20%) 18 (17,48)
Neutralna 17 (24,29%) 8 (7,77%)
Neidentifikovana 2 (2,86%) 8 (7,77%)
Me{ovita 5 (7,14%) 13 (12,62%)
Broj doma}instava 70 103
Uop{teno, za isto~ni deo Halkidike moèmo re}i da se slovenska imena

po~etkom 12. veka javqaju u 20% porodica i da je u toku narednog jednog i po
veka, wihov broj neznatno opao na 17,48%. U isto vreme, broj porodica sa
gr~kim narodnim imenima veoma raste, sa 58, 57 na 75,73%, dok broj porodica
u kojima su zastupqena samo neutralna imena veoma opada {to bi mogao da bude
pokazateq da su porodice sa neutralnim imenima s po~etka 12. veka zapravo
bile gr~ke, samo {to to nije bilo vidqivo.
Oblast Moglena
Interesantno je stawe u oblasti Moglena. Postoji praktik iz 1181. godi-

ne i taj popis parika manastira Lavre pokazuje apsolutnu broj~anu nadmo}
slovenskog nad gr~kim stanovni{tvom. Ipak, radi se o paricima samo jednog
mesta — Hostijane (Costianej), te treba biti obazriv prilikom izvo|ewa za-
kqu~aka. Popis obiluje slovenskim imenima od kojih su naj~e{}a ^rni a jedan
od wih je sin Ivanov,36 Krstilo kojih je bilo tri,37 Ivan od kojih je jedan
otac pomenutog Crnog, a drugi otac Vlkowin,38 Zlina (Slinaj)39 i Bjalota (Be-
alwtaj) od kojih je jedan sin Glavanov (Glabanhj).40 Sre}u se jo{ i Dobrilo
35 Actes de Xeropotam, 18 D, 46; E I, 20; Actes d’Iviron III 70, 122/123, 125/126, 130; 75,
231/232, 257; \okovi}, Stanovni{tvo 142/143.
36 Actes de Lavra I, 65, 65, 67, 69, 73, 74.
37 Ibid, 65–67.
38 Ibid, 68–69.
39 Ibid, 64, 70.
40 Ibid, 70, 71.
506 Zorica \okovi}
otac Jovanov,41 kao i Vel~a42 sin Mihailov. Naàlost, u popisu su navo|eni

samo doma}ini a ne i ostali ~lanovi wihovih porodica, te nije mogu} komple-
tan uvid u stawe svake porodice.43 To zna~i da je sasvim mogu}e da je broj Slo-
vena bio i ve}i nego {to nam izvori pokazuju. Naime, mogu}e je da glava poro-
dice nosi neutralno ime koje ne govori ni{ta o wegovoj etni~koj pripadnosti
ali da imena drugih ~lanova porodice ukazuju na wu. Ipak, i tako ograni~eni
podaci nedvosmisleno pokazuju da su Sloveni ~inili vi{e od polovine sta-
novni{tva. Wihova imena se javqaju u 52,83% porodica, a gr~ka samo u 2 doma-
}instva, {to ~ini 3,77%.
Tabela 3. Moglen
Neidentifi- Ukupan broj
Gr~ka Slovenska Me{ovita Neutralna
kovana doma}instava
2 28 2 14 4
53
(3,77%) (52,83%) (3,77%) (26,42%) (7,55%)
Dolina Strume
Za Strumsku dolinu raspolaèmo sa dva popisa za isto mesto, selo Me-

lincijani, a vremenski razmak izme|u popisa je jedan i po vek. Istina, u prvom
popisu iz 1104. navode se parici iz jo{ dva sela: Vuhova i Paravice, ali zbir-
no sa paricima iz Melincijani, bez bliè odredbe ko je ta~no iz kog sela tako
da smo ih sve podveli pod Melincijani.
Tabela 4. Dolina Strume
Vreme 1104 1262
Gr~ka 13 (56,52%) 4 (44,44%)
Slovenska 9 (39,13%) 2 (22,22%)
Me{ovita 2 (8,69%) /
Neutralna 1 (4,35%) 3 (33,33%)
Ukupno 23 9
Uo~ava se da je broj porodica sa slovenskim imenima, na po~etku 12. veka

bio znatan. Pojedina~na analiza doma}instava pokazuje da se ta imena javqaju
kao li~na imena popisanih parika, a ne kao imena wihovih predaka po kojima
su bliè odre|ivani, ili postoje kao okamewena porodi~na imena koja tako|e
poti~u od predaka; ukazuju na slovensko poreklo ali ne dokazuju da se sloven-
skim jezikom i govori, dok se za kasniji period, po~etak 14. veka, kada su se
41 Ibid, 71.
42 Ibid, 72.
43 Ibid, 52–73.
slovenska imena jo{ uvek sretala, moè konstatovati da je analiza svake po-
rodice sa slovenskim imenima pokazala da je helenizacija bila privedena
kraju.44
Po~etkom 12. veka jo{ uvek je bilo nehelenizovanih Slovena, koji svojoj
deci daju slovenska imena. Npr. Malena (Malaina) ima sina Vlkowu,45 sre}u
se dva brata, ^rni i Nehtjan (Nekteanoj),46 bilo je i me{ovitih brakova: iz-
vesni Polikarpos, {to je najverovatnije gr~ki nadimak a ne li~no ime, ima
ènu Draèlu (Drazela), a sin im nosi gr~ko ime Foka.47 Sa slovenskim ime-
nima se javqaju jo{ Dragna (Dragna) udata za Vasilija i Dragota oèwen
Anom.48 Budu}i da su imena wihovih supru`nika neutralna, ne moèmo znati
da li su wihovi nosioci Sloveni ili Grci.
Godine 1262. zati~emo delimi~no promeweno stawe. Slovenska imena se
javqaju u 22,22% doma}instava, a gr~ka u 44,44%. Dakle, smawen je broj poro-
dica sa narodnim imenima oba etnosa, kako gr~kog tako i slovenskog, s tim
{to je broj onih sa neutralnim veoma porastao sa 4,53 na 33,33%. Me|utim,
treba imati u vidu da raspolaèmo podacima za samo 9 doma}instava pa zbog
toga treba biti obazriv prilikom izvo|ewa zakqu~aka na osnovu tako malog
uzorka. Slovenska imena se javqaju u samo dva doma}instva, ali ni u jednom
kao ìvo li~no ime. U prvom slu~aju, upisan je Leon Harava49 (Carabaj) sa
ènom Anom,50 a u drugom k}erka Teodora Dragodana,51 ~ije ime je ostalo ne-
zabeleèno. Dakle, u oba slu~aja se radi o imenu pretka, koje je posluìlo za
bliè odre|ivawe upisanog parika ili kao porodi~no ime. Na osnovu navede-
nog, mogli bismo da pretpostavimo da je helenizacija u dolini Strimona veo-
ma napredovala u razdobqu od po~etka 12. do druge polovine 13. veka, {to po-
tvr|uju izvori 14. veka koji ukazuju na skoro potpunu helenizaciju Slovena u
strumskoj dolini.52 Ipak, takav zakqu~ak treba uzeti sa znatnom rezervom jer
je izveden na osnovu stawa u samo jednom mestu a pri tom treba imati u vidu
da popisom mo`da nisu obuhva}eni svi stanovnici sela ve} samo parici ma-
nastira Iviron.
44 \okovi}, Stanovni{tvo, 153/154; Kravari, L’Hellenisation, 396.

45 Actes de Lavra I 52, 570.
46 Ibid, 568.
47 Ibid, 566.
48 Ibid, 567, 569.
49 Ime Harava, gen. -abá kod Slovena poti~e od biblijskog imena Rahav, a nastalo je pre-
me{tawem slogova., v. R. Jovi}evi}, Li~na imena u staroslovenskom jeziku, Beograd 1985, 21/22.
Ipak, Harava je ènsko ime pa je pitawe za{to bi ga nosio mu{karac, kao {to je to slu~aj u nave-
denom primeru. Mogu}e je da se radi o metronimu, ali onda bi se pre o~ekivao genitivski oblik
npr. Lewn thj Carabaj. Mo`da se, ipak, radi o slovenskom nadimku, od bugarskog harap (pokva-
ren), v. Åtimologi~eskiè slovarâ slavànskih àzákov, pod redakcieè O. N. Truba~eva, 8, 21.
51 Ibid, 109.
52 \okovi}, Stanovni{tvo, 156.
508 Zorica \okovi}
Okolina Strumice
Podaci iz popisa izvr{enog 1152. u nekoliko sela u blizini Strumice po-

kazuju da je broj Slovena ve}i nego broj Grka. Slovenska imena se javqaju u 52,38%
doma}instava, a gr~ka u 33,33%. Kako se i u ovom praktiku navode samo glave do-
ma}instava a ne svi wegovi ~lanovi, moèmo pretpostaviti da je taj broj~ani od-
nos mogao biti i ne{to druga~iji, ali nam izvori ne dozvoqavaju da to potvrdi-
mo. Jedan od parika u Mo{tenici upisan je kao Georgije Srbin,53 {to zna~i da se,
iako je kao Srbin morao biti slovenskog porekla, izdvaja kao druga~iji i posebno
se isti~e wegova etni~ka pripadnost. Jo{ jedan stanovnik Mo{tenice ima nadi-
mak koji upu}uje na wegovu razli~itost i na to da se ne nalazi u svojoj prirodnoj
sredini. To je Vasilije Romej (Rwmaioj)54 tj. Grk. Mihailo Male{t, zvani ^rni
upisan je kao zet Mihaila Skopqanina, a wegov sin Beli (Belhj) upisan je kao
stanovnik Ov~e (Oftzapolithj),55 {to je slovensko-gr~ka kovanica.
Izvori iz 14. veka pruàju podatke o slavizaciji u ovoj oblasti koja je
daleko odmakla i to najvi{e zahvaquju}i velikoj izme{anosti stanovni{tva i
me{ovitim brakovima. Naime, godine 1320. slovenska imena se javqaju u ~ak
94,29% doma}instava, gr~ka u 44,29% dok je broj me{ovitih brakova jako ve-
lik, ~ak 42,86%.
Tabela 5
Okolina Strumice 1152.
Neidentifi- Ukupan broj
Gr~ka Slovenska Me{ovita Neutralna
kovana doma}instava
7 (33,33%) 11 (52,38%) 2 (9,52%) 4 (19,05%) 2 (9,52%) 21
Pangejska gora
Pangejska gora, oblast isto~no od Strimona, najbogatija je gra|om za na-

{e istraìvawe. Imamo podatke za sela Ovil, Dobrovikiju, Radolivo i vi{e
mawih sela u blizini Radoliva.
U Ovilu mnogi od parika nose slovenska imena. Npr. udovica izvesnog
Mihaila ima sina Dragowu,56 a udovica Irina sina Dobrila;57 Demis, {to je
verovatno gr~ki nadimak a ne li~no ime, ima ènu Rosicu;58 ponekad oba su-
pru`nika imaju slovensko ime kao Krstilo i Dobrana.59

54 Ibid, 110.
55 Ibid, 111.
56 Actes d’Iviron II 52, 214/215.
57 Ibid, 216.
58 Ibid, 214.
59 Ibid, 215.
Porodice sa slovenskim imenima javqaju se u mnogo ve}em broju od poro-

dica sa gr~kim, 44,44% prema 27,77%. Slovenska imena se u najve}em broju
slu~ajeva javqaju kao ìva li~na imena, tj. imena aktuelnih popisanih parika,
a ne wihovih predaka, {to je drugi pokazateq slovenske prevage. Interesantno
je uporediti podatke s po~etka dvanaestog veka sa onima koji nam daje praktik
iz 1316, vi{e od dva veka kasnije. Do te godine broj pari~kih doma}instava ma-
nastira Ivirona se vi{e nego udvostru~io. Sa 18, koliko ih je bilo 1104, po-
rastao je 1316. na 40. Tako|e, pove}ao se i broj doma}instava sa narodnim ime-
nima, kako gr~kim (60%), tako i slovenskim (57,50%).60 Ali, isto tako se uo~a-
va i veliki broj me{ovitih brakova, odnosno porodica sa imenima oba etnosa
— 42,50%, dok na po~etku 12. veka takvih brakova nema, barem prema dostupnim
podacima; mi smo ipak, skloni pretpostavci da ih je svakako moralo biti, ali
da tragova o tome nema u izvorima. Ono {to nam izvori pokazuju jeste slede}e:
po~etkom 12. veka u Ovilu je broj Slovena svakako bio ve}i nego broj Grka. U
toku naredna dva veka, wihov broj se skoro izjedna~io, {to je najverovatnije
posledica prili~ne me|usobne izme{anosti koja se najboqe odraàva kroz ve-
liki broj me{ovitih brakova.
U Dobrovikiji se tako|e sre}e dosta slovenskih imena mada, statisti~ki
posmatrano, mawe nego u Ovilu ili Radolivu. êst je slu~aj da oba supru`nika
nose slovenska imena. Npr. Stanilo Kozmin je oèwen Dobranom,61 Slavota
Rosicom,62 Jerko Prodanov Strijelom (Striela),63 a èna Jakmosa Kozminog
nosi neobi~no slovensko ime — Ve~erna (Betzerna).64 Statisti~ki, broj slo-
venskih i gr~kih porodica je skoro izjedna~en: slovenskih imena ima u 32,14%
porodica, a gr~kih u 35,71%, dok je 25% porodica sa neutralnim imenima, bi-
lo Slovena bilo Grka. Bez obzira na ovakve statisti~ke podatke, mi smo skloni
da verujemo da su Sloveni ipak bili broj~ano dominantnija etni~ka grupa od
Grka zato {to se u porodicama za koje pretpostavqamo da su slovenske sre}emo
sa slovenskim li~nim imenima a ne nadimcima, kao {to je to naj~e{}e slu~aj
sa porodicama koje smo ra~unali u gr~ke a u kojima se mnogo ~e{}e javqaju na-
dimci na gr~kom nego sama gr~ka li~na imena. Ve} smo rekli da nadimci nisu
tako siguran pokazateq etni~ke pripadnosti kao imena. Drugo, ima nadimaka
koji nedvosmisleno pokazuju da Grci nisu u svojoj prirodnoj sredini, odnosno
sredini u kojoj preovladava gr~ki etnos. Naime, èna popa Mihaila Primorca
(Peratikoj) nosi ime Romeja65 (Rwmaia), {to ukazuje na to da se, bar u vreme
svog ro|ewa, nalazila u sredini u kojoj Romeji, koje ovde moèmo shvatiti kao
Grke, nisu ~inili ve}inu. Jo{ je interesantniji slede}i primer — jedan od
parika je upisan kao ^rni Grkiwin (Tzernhj o thj Grikainaj66). Wegovo ime je
60 \okovi}, Stanovni{tvo, 214.

61 Actes d’Iviron II 52, 234.
62 Ibid.
63 Ibid, 235.
64 Ibid, 233.
65 Ibid, 238.
66 Ibid.
510 Zorica \okovi}
sasvim sigurno slovensko, a nadimak wegove majke etni~ki naziv za Grke na

slovenskom jeziku. Apograf ga je zapisao onako kako je ~uo, najverovatnije i ne
znaju}i da je to slovenska re~ za pripadnicu gr~ke etni~ke grupe. Te{ko da bi
se na takav nadimak moglo nai}i u gr~koj sredini.
Za Dobrovikiju postoji i popis iz 1316. godine, koji pokazuje da je, kao i
u Ovilu, do{lo do pove}awa broja porodica sa slovenskim imenima (na
48,15%), ali isto tako i sa gr~kim (na 51,85%),67 kao i da se javqa mnogo me{o-
vitih brakova kojih po~etkom 12. veka, sude}i prema onome {to nam izvori do-
zvoqavaju da vidimo, nema mada smo mi skloni da verujemo da ih je moralo biti
ali su ostali nevidqivi zbog neutralnih imena supru`nika. Pove}awe broja
slovenskih porodica bi se mo`da moglo objasniti time da je u toku dva veka,
koliko je proteklo izme|u dva popisa, do{lo do novog naseqavawa Slovena ko-
ji su se pridruìli onima prvobitno naseqenim. Isto tako, obja{wewe se mo-
è kriti i u tome da se, u me|uvremenu, broj pari~kih doma}instava koja su
pripadala Ivironu pove}ao, tj. da su mu dodeqeni novi parici. Naime, sve
vreme treba imati u vidu da se u prakticima pojavquju samo manastirski pari-
ci, a oni su mogli ~initi samo deo seqana a ne celokupno stanovni{tvo jednog
sela u kojem su manastiri imali posede.
Za selo Radolivo i wegovu okolinu ima najvi{e izvora: popis iz 1103,68
zatim onaj iz prve decenije 12. veka69 i popis datiran posle 1139.70 Mogu}e je
identifikovati ~ak 32 ista doma}instva u prva dva popisa, pri ~emu su u
onom iz 1103. navedeni svi ~lanovi doma}instva, a u popisu iz prve decenije
12. veka samo doma}ini. Radolivo se izdvaja i po tome {to je u wemu daleko
vi{e doma}instava nego u bilo kom drugom nasequ. U popisu iz 1103. navede-
no je vi{e od 100 doma}instava. Tako veliki broj uzoraka nam pomaè da za-
kqu~ci do kojih dolazimo budu svakako bliì istini nego kada raspolaèmo
malim brojem uzoraka.
Upore|ivawe podataka iz prva dva praktika veoma je korisno jer nam de-
taqnost prvog praktika omogu}ava da u drugom prepoznamo porodice sloven-
skog porekla kada to po imenu glave porodice, koji je jedini upisan, nije vi-
dqivo. Npr. u popisu iz prve decenije 12. veka navodi se samo Teodor popa
Evstatija, a iz drugog saznajemo da wegova èna i jedan od sinova nose sloven-
ska imena Mira i ^rni.71 Interesantno je slede}e navo|ewe: godine 1103.
upisan je Evstatije tou Kougerh koji ima ènu Sneguqu (Sneagola). U dru-
gom popisu on je upisan kao Evstatije thj Kougerobaj, najverovatnije po maj-
ci, Kugerovoj èni,72 koja je ozna~ena slovenskim sufiksom za pripadnost
-ov, -ev. Sli~nih primera za pripadnost ima jo{., npr. Vasilije thj Kwnsta-
67 \okovi}, Stanovni{tvo, 165/166. i 214.

68 Actes d' Iviron II 51.
69 Ibid, 53.
70 Ibid, 54.
71 Ibid, 53, 29 i 51, 49.
72 Ibid, 51, 63 i 53, 68.
ninebaj,73 odnosno Jovan thj Dhmitriebaj, {to bi se moglo protuma~iti kao

Konstantinove, odnosno Dimitrijeve ène, najverovatnije udovice.
Broj me{ovitih brakova je znatan, npr. Jovan Perdikaris je svom sinu dao
slovensko ime Dobrota, Mihailo Perdikaris (Perdikarhj) ima ènu Draì-
cu,74 {to zna~i da je u porodici Perdikara moralo biti slovenskog elementa
iako sami doma}ini nose gr~ki nadimak. Dobra{ Simerinov (tou Simerinou)
ima ènu Teofano.75 Dakle, on sam nosi slovensko ime, nadimak wegovog oca je
gr~ki kao i ime wegove ène. Vlkowa ima ènu Zoi,76 Vlkowa Stefanov ima
ènu Kali, dok wegov brat nosi neutralno ime Pavle, a wegova èna slovensko
N(j)ega (Neagka),77 Dimitrije, ~iji otac je nosio ne ba{ prijatan nadimak na
gr~kom — Izdajnik (tou Katadotou), ima ènu gr~kog imena Zoi, dok èna we-
govog brata Stefana nosi slovensko ime Mira.78
Ima primera da su oba supru`nika nosila slovenska imena: Nedan Ki-
prijanos (Kipranin?) ima ènu Tiholu,79 a Nikola Nik{in (?) (tou Nixa) oè-
wen je Dobranom.80 Tako|e, neki Sloveni su svojoj deci davali slovenska ime-
na, {to govori o o~uvawu wihovog etni~kog obele`ja.
Ponekad pak Sloveni su svojoj deci davali neutralna imena iako su oba
roditeqa bila slovenskog porekla. Jerko Jovanov i wegova èna Draga dali su
svom sinu ime Nikola.81 Isto tako, ponekad su roditeqi sa slovenskim imeni-
ma davali deci gr~ka imena {to upu}uje na to da su oni gubili svoja etni~ka
obele`ja napu{taju}i imena na svom jeziku. Npr. udovica Dobru{a ima }erku
Fotini, zeta Jovana i unuka neutralnog imena Nikola.82 Moèmo da pretposta-
vimo da je otac Fotini, Dobru{in mu`, bio Grk.
Ponekad svi ~lanovi doma}instva imaju slovenska imena — Slavota
Kalkov (tou Kalkou) ima ènu Dobranu i brata Dragotu,83 a ponekad se u jed-
noj porodici pojavquju prete`no gr~ka imena, odnosno parici Grci svojim po-
tomcima daju gr~ka narodna imena: Teodor Mavros ima ènu Hrisi i sinove
Nikolu i Hrisosa (Crusoj),84 Mihail Makros ima ènu Kali i sina Jovana,
oèwenog Grkiwom Paraskevi.85
Dakle, slovenski elemenat je veoma snaàn, slovenski jezik se govori,
slovenska li~na imena su ~esta, a neki nadimci veoma ìvopisni. Npr. obu}ar
73 Ibid, 53, 55 i 511.

74 Ibid, 51, 38 i 59.
75 Ibid, 59.
76 Ibid, 68.
77 Ibid, 59/60.
78 Ibid, 47.
79 Ibid, 64.
80 Ibid, 51.
81 Ibid, 60.
82 Ibid, 70.
83 Ibid, 50.
84 Ibid, 44.
85 Ibid, 60.
512 Zorica \okovi}
Tabela 6. Pangejska gora

Prva
Godina 1103. decenija Oko 1139. 1104. 1104. 1103–1139.
12. veka86
Kraj oko Pangejska
Naseqe Radolivo Radolivo Dobrovikija Ovil
Radoliva oblast
54 26 12 10 5 107
Gr~ka imena
(50%) (34,21%) (25,53%) (35,71%) (27,77%) (38,63%)
Slovenska 55 33 18 8 8 122
imena (50,96%) (43,42%) (38,29%) (28,57%) (38,88%) (44,04%)
Me{ovite 20 3 3 1 27
porodice (18,52%) (3,95%) (6,38%) (3,57%) (9,75%)
Prva
Godina 1103. decenija Oko 1139. 1104. 1104. 1103–1139.
12. veka
Nutralna 20 18 16 10 5 69
imena (18,52%) (23,68%) (34,04%) (35,71%) (27,77%) (24,91%)
Neidentifi- 2 3 1 1 1 8
kovana (1,85%) (3,95%) (2,12%) (3,57%) (5,55%) (2,89%)
Ukupan broj
108 76 47 28 18 277
doma}instava
Dove~er (Dobetzeroj).87 Grci su tako|e imali zanimqive, {aqive nadimke,

npr. Dokianos Pahipod Pacupodh (onaj ko ima debele noge).88
Veoma je neobi~an slede}i primer. U popisu iz 1103. upisan je V(e)lkowa
Kirilov (tou Kurillou), koji ìvi sa majkom Anom i sestrom Maricom.89 We-
govo i ime wegove sestre ukazuju na slovensko poreklo. U drugom popisu on je
upisan kao V(e)lkowa ]irilov (tou Tzurilou)90 {to je slavizirani oblik ime-
na Kirilo, a apograf je ime zabeleìo onako kako ga je ~uo.
U Radolivu je, kao {to se vidi iz tabele, broj Slovena bar onih prepozna-
tqivih veliki, {tavi{e ve}i od broja Grka. Prema prvom popisu, oni ~ine ne-
{to vi{e od polovine stanovni{tva i ako se broj~ano posmatra, Sloveni i Gr-
ci su skoro podjednako zastupqeni. Broj me{ovitih brakova je veliki, ne{to
mawe od jedne petine, a toliki je i broj porodica sa neutralnim imenima. U
slede}em popisu, i broj gr~kih i slovenskih imena je smawen, ali smatramo da
je to delimi~no posledica {turosti izvora koji navodi samo doma}ina, a ne i
~lanove wegove porodice. Detaqnija analiza izvora pokazala je da se radi o
86 Treba imati u vidu da su u praktik ubeleèni samo doma}ini te da su mnoga imena koja
upu}uju na etni~ko poreklo ostala sakrivena od nas.
87 Ibid, 42 i 53, 515.
88 Ibid, 65 i 53. 414.
89 Ibid, 51, 63.
90 Ibid, 53, 493.
bilingvalnoj sredini u kojoj ova dva naroda ìve zajedno, sklapaju brakove me-
|usobno i najverovatnije razumeju oba jezika.
Ako to uporedimo sa prilikama u Radolivu 1316. i 1341, uo~ava se izve-
stan pad broja porodica sa slovenskim imenima a rast onih sa gr~kim, kao i
porast me{ovitih brakova. To pokazuje da je u razdobqu ne{to duèm od dva
veka i ovo selo zahvatila helenizacija, ali da je ona tekla veoma sporo u pore-
|ewu sa drugim oblastima u kojima su ìveli Sloveni i da se ostvarivala naj-
vi{e kroz me{ovite brakove.
Generalno, za oblast Pangejske gore moè se re}i da je u prvoj polovini
12. veka slovenska populacija bila veoma jaka, {tavi{e neznatno broj~ano nad-
mo}nija, sa 44,04% doma}instva sa slovenskim imenima, dok su gr~ka imena za-
stupqena u 38,63% doma}instava. A kada stawe s po~etka 12. veka uporedimo sa
onim iz 14, moèmo konstatovati isto {to i za selo Radolivo pojedina~no.
Lemno
Na ostrvu Lemnu, prema popisu iz 1282. godine, nema tragova pripadnika
drugih naroda, osim gr~kog.91 Broj porodica sa gr~kim narodnim imenima je,
kao {to se iz tabele vidi, veliki, preko 50%, mada je Grka svakako moralo biti
daleko vi{e ali je veliki deo wih skriven iza neutralnih imena.
Tabela 7.
Lemno 1282.
Gr~ka Neutralna Neidentifikovana Broj doma}instava
23 14 3
40
(57,50%) (35%) (7,50%)
*
* *
Da zakqu~imo, rasprostrawenost slovenskih imena nije podjednaka u
svim analiziranim oblastima. Na Lemnu ih uop{te nema, niti ima ikakvih po-
kazateqa da ih je bilo pre 13. veka za koji imamo izvore. Donekle sli~na situa-
cija je u zapadnom delu Halkidike na po~etku 12. veka kada se slovenska imena
uop{te ne javqaju. Sredinom 13. veka, ona se ipak sre}u ali su se wihovi nosi-
oci o~igledno doselili u me|uvremenu i brzo helenizovali. U isto~nom delu
Halkidike situacija je bitno druga~ija. Tamo iz izvora vidqivi Sloveni ~ine
jednu petinu ukupnog stanovni{tva i wihov broj je ostao stabilan sve do sre-
dine ~etrnaestog veka. U oblasti Moglena, krajem 12. veka oni su broj~ano do-
minantna etni~ka grupa, wihova imena se javqaju u preko 50% doma}instava,
dok je gr~kih samo u 3,77%. Sli~na situacija je i u okolini Strumice sredi-
91 Actes de Lavra II 73, 54–94.

514 Zorica \okovi}
nom 12. veka s tom razlikom {to je broj porodica sa gr~kim imenima daleko ve-
}i nego u oblasti Moglena 33,33%. U oblasti Pangejske gore, po~etkom 12. veka
Sloveni su neznatno brojniji od Grka i takvo stawe ostaje skoro nepromeweno
sve do pada ove oblasti pod tursku vlast. U dolini Strume, broj Slovena se
progresivno smawuje sa 39,13% s po~etka 12. pao je na 22,22% sredinom 13. ve-
ka {to nesumwivo govori o helenizaciji. Ono {to je zajedni~ko svim oblasti-
ma u kojima se Sloveni javqaju u ve}em broju i duè uspevaju da se o~uvaju kao
etni~ka celina je da su prete`no planinska podru~ja.
Zorica Djokovi}
ETUDE DE L’ANTHROPONYMIE SLAVE DANS LES PRAKTIKA
DU XIIE ET XIIIE SIECLE
Ce travail se propose d’observer la presence et le taux de representation des
populations slaves dans les regions actuelles de Grece du nord pour lesquelles les
sources nous fournissent des indications. Le materiel utilise est constitue par les
praktika des monasteres athonites, et avant tout ceux d’Iviron et de Lavra. Comme
indices revelant l’appartenance ou l’origine ethnique on a retenu les noms et
surnoms rattaches a ce groupe ethnique. L’analyse des sources montre de grandes
differences d’une region a l’autre. Dans certaines, a savoir la region de Moglen, le
massif du Pangee et les environs de Strumica, le taux de population slave s’avere
tres important, et meme superieur a celle des Grecs. Dans d’autres, la presence de
Slaves, du fait d’un processus d’hellenisation encore partiel, est clairement attestee
comme dans la partie est de la Chalcidique, ou leur nombre reste approximativement
constant au cours de la periode en question, et dans la vallee du Strymon au XIIe
siecle, alors que le siecle suivant enregistre un fort processus d’hellenisation. Enfin,
on constate l’absence totale de Slaves a Lemnos ainsi que dans la partie ouest de la
Chalcidique au XIIe siecle ou l’apparition de quelques noms slaves vers le milieu du
XIIIe siecle peut etre consideree comme quelques cas de nouveaux venus qui se sont
rapidement fondus dans le milieu grec.
516 Zorica \okovi}
UDK 930.271(497.11)“12”
Irena [padijer
PISAR KTITORSKOG NATPISA SVETOG SAVE

U STUDENICI
Ktitorski natpis u Bogorodi~inoj crkvi manastira Studenice iz 1208/9.
jedan je od najstarijih datiranih spomenika srpske pismenosti. U radu je spro-
vedena paleografska analiza natpisa.
Kada je pre vi{e od pola veka otkriven natpis u prstenu kupole stude-
ni~ke Bogorodi~ine crkve, bilo je jasno da je godina 6717. od stvorewa sveta
po carigradskom ra~unawu vremena (odnosno 1208/9), koja se pojavila na wemu,
vi{estruko zna~ajna za pouzdanije bavqewe srpskom pro{lo{}u.1 Pre svega,
dobili smo datirawe najstarijeg studeni~kog slikarstva. S druge strane, tada
su se prvi put pojavili natpisi na ìvopisu pisani srpskom redakcijom sta-
roslovenskog jezika — imena svetih, nazivi praznika, natpisi uz scene i na
svicima i kwigama. Podsetimo se da su datirani pisani spomenici iz tog doba
veoma retki — me|u wima su, na primer, jo{ potpisi Stefana Nemawe i kneza
Miroslava iz 1186. i Poveqa Kulina bana iz 1189. godine. Ostali spomenici
koje sa sigurno{}u sme{tamo u to vreme nisu datirani: Miroslavqevo jevan-
|eqe (posledwe decenije XII veka), Simeonova Hilandarska osniva~ka poveqa
(1198), Vukanovo jevan|eqe (oko 1200), Stefanova Hilandarska poveqa (oko
1199–1202), svi pisani na pergamentu, ili, pak, oni pisani na kamenu kao {to
su Miroslavqev natpis na crkvi Svetog Petra, Blagajski natpis, Kulinov nat-
pis i sl. Sasvim je, dakle, jasno, da nam tekstovi ispisani u Studenici pruà-
1 Natpis je otkriven 1951. godine, o ~emu je {iru javnost obavestio Svetislav Mandi}
(S. Mandi}, Na nedavno otkrivenim freskama u Studenici prona|eno je ime slikara Save iz tri-
naestog veka, „Politika“ br. 13895, Beograd 21. juni 1951, 4); on je prvi i objavio natpis: S.
Mandi}, Otkrivawe i konzervacija fresaka u Studenici, Saop{tewa 1 (1956), 39, i predloìo
dopunu o{te}enih mesta: S. Mandi}, Setite se Save gre{nog, Drevnik, Beograd 1975, 81–88; za-
tim su ga objavili V. Djuri}, A Tsitouridou, Namentragende Inschriften auf Fresken und Mosaiken auf
der Balkanhalbinsel vom 7. bis zum 13. Jahrhundert, Glossar zur fruhmittelalterlichen Geschichte im
ostlichen Europa, Beiheft Nr. 4, Stuttgart 1986, 8–10, Nr. 8, a rekonstrukcijom natpisa bavili su se i
drugi autori.
518 Irena [padijer
ju retku sliku stawa srpskog kwièvnog jezika i wegovog pravopisa krajem pr-
ve decenije XIII stole}a.
Slikari studeni~kih fresaka bili su, kao {to znamo, Grci. Pitawa koja
su se u nauci tokom vremena nametnula, izme|u ostalih, jesu: ko je ispisivao
tekstove (Srbi ili ti isti gr~ki majstori) i odakle su oni preuzimani?2 S ob-
zirom na to da je li~ni udeo svetoga Save u ìvopisu glavne studeni~ke crkve
bio najve}i mogu}i, od same zamisli pa do realizacije, odgovori se nalaze
upravo u Savinom odnosu prema nizu pitawa vezanih ne samo za koncepciju
oslikavawa hrama i celog sloènog programa ìvopisa ve} i Savinog delova-
wa u neposrednim istorijskim okolnostima.3 U tom smislu izdvajaju se dva
pravca u kojima se istraìvawa vezana za tekstove ispisane u Studenici mogu
kretati. Prvi se ti~e natpisa na svicima, kwigama i freskama koji predsta-
vqaju duhovnu, teolo{ko-umetni~ku vrednost. Drugi pravac se odnosi na nat-
pis u podno`ju kupole, koji predstavqa, iako li~ni, neposredni jezi~ki Savin
izraz, zapravo istorijsku stranu wegove zamisli, ~ime se cela ta delatnost
stavqa u realni vremenski i prostorni kontekst.
U vezi sa prvim pitawem (natpisima na svicima, kwigama i freskama)
dosta je pisano. Iako je bilo mi{qewa da je Sava „taj posao poverio Srbima,
koji su, po svoj prilici, bili prepisiva~i srpskih kwiga, jer je na mnogim me-
stima, pre svega na svicima svetiteqa, i danas uo~qiva wihova neukost u vlada-
wu slikarskom ~etkicom“,4 ipak je vremenom preovladao stav da su gr~ki slika-
ri „izveli srpske natpise i to kao legende uz scene i svetiteqe i (…) na slika-
nim svicima i kwigama“ kako je to 1986. ustvrdio Ivan \or|evi},5 a zatim, iste
godine, dokazao \or|e Trifunovi}.6 On je na primerima pisarskih gre{aka ne-
dvosmisleno pokazao kako ispisiva~ima teksta slovenski jezik nije bio mater-
wi, a pismo im nije, ili bar nije u dovoqnoj meri, bilo poznato. U pitawu su
2 Na pitawe porekla tih tekstova skrenuo je pa`wu i \or|e Trifunovi}: „Imaju}i u vi-
du predistoriju srpskog ìvopisa uop{te, smatramo da jo{ nisu postojali srpskoslovenski pre-
vodi gr~kih priru~nika (erminija). Gr~ki slikari su, zna~i, pred sobom mogli da imaju samo
gr~ke priru~nike, ukoliko su se wima sluìli. Neko iz studeni~ke sredine je morao da prevede
ili prilagodi prevedene tekstove na srpskoslovenskom. Prevod i tekstovi nisu se improvizova-
li neposredno pred ispisivawe. Na svicima se navode kratki odlomci iz biblijskih i bogoslu-
`benih kwiga i crkvenih otaca. Tek predstoje ispitivawa koja bi trebalo da pokaù — da li is-
pisani tekstovi poti~u iz postoje}ih prevoda odgovaraju}ih kwiga ili su prevo|eni neposredno
za ovu priliku. Moè se pretpostaviti i jedna i druga mogu}nost.“ (\. Trifunovi}, O najstari-
jim natpisima u Bogorodi~inoj crkvi manastira Sudenice, Pravoslavqe, 460, 15. maj 1986, 10.
3 V. o tome i V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 32; V. J. \uri},
Sveti Sava i slikarstvo wegovog doba, Sava Nemawi} — Sveti Sava. Istorija i predawe, Beograd
1979, 246; I. M. \or|evi}, O najstarijem zidnom slikarstvu u studeni~koj Bogorodi~inoj crkvi,
Pravoslavqe, 460, 15. maj 1986, 4–5; Lj. Maksimovi}, L’ ideologie du souverain dans l’ Etat serbe et la
construction de Studenica, Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, Beograd 1988,
34–49; V. J. Djuri}, La plus ancienne peinture de Studenica a la lumiere de l’ historiographie, Studeni-
ca i vizantijska umetnost oko 1200. godine, 171–184.
4 \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, 32.
5 I. M. \or|evi}, Natpisi na svicima i kwigama u najstarijem studeni~kom zidnom sli-
karstvu, Osam vekova Studenice. Zbornik radova, Beograd 1986, 197.
6 Trifunovi}, O najstarijim natpisima u Bogorodi~inoj crkvi manastira Sudenice, 10.
Pisar ktitorskog natpisa Svetog Save u Studenici 519
pisawe ta~ke kao interpunkcijskog znaka izme|u „T“ i „ debelog jer“ koji nika-
ko ne mogu pripadati dvema re~ima na svitku Jovana Prete~e, zatim deoba jednog
slova, „jeri“, na dva sastavna dela na svitku svetog Jeftimija — „jer“ na kraju
reda i „i“ deseteri~no na po~etku slede}eg, ili ime uz lik svetog Jovana u sce-
ni Raspe}a napisano sa debelim „jer“ na kraju koje li~i na B.
U svetlosti ovih saznawa logi~no je pretpostaviti da je i ktitorski nat-
pis ispisao gr~ki majstor, tim pre {to se gr~ki slikar potpisao neposredno
ispod tog velikog natpisa, na Svetom ubrusu, sitnim slovima na svom mater-
wem jeziku. Smatramo, ipak, da bi u tom pravcu trebalo sprovesti i konkretnu
paleografsku i jezi~ku, pre svega ortografsku analizu.
Natpis je pisan srpskoslovenskim jezikom, ra{kim pravopisom, sa upo-
trebom samo tankoga „jera“. Tanko „jer“ se pi{e na kraju sloga odnosno re~i,
tj. u slabom poloàju (hramâ, bástâ, velimâ, anâgelâski i sl.), zatim kao nosi-
lac sloga, tj. u jakom poloàju (sâ9danâ), kao i za ozna~avawe vokalnosti „l“
(vlâkanâ) i „r“ (grâ~âskago). Za glas „u“ upotrebqava se samo „onik“ (òupa-
nomâ, priemâ{oumou) i u jednom slu~aju „iìca“ (savu). Upotrebqava se samo
osmeri~no „i“, a deseteri~no samo u oznakama za brojne vrednosti (0 »öù9›0, v›0).
Od prejotovanih vokala nalazimo samo na jednom mestu ä (nemaneä). Intere-
santna je upotreba „jat“ u re~ima stranog porekla (alïkâse, stï±anomâ).
I dok ispisani tekstovi u ostalom delu hrama „predstavqaju jedinstvenu
sliku su~eqavawa i ukr{tawa raznih pravopisnih tradicija u Srpskoj zemqi
— starocrkvenoslovenske, zetsko-humske i starije ra{ke“,7 a na pojedinim me-
stima ~ak i preovla|uje starija pravopisna tradicija koja se ogleda naro~ito u
upotrebi oba jera, „jat“ u vrednosti „ja“ kao nasle|e zetsko-humske {kole, kao
i nejotovanih vokala, dotle u natpisu u tamburu nalazimo elemente Savine
pravopisne reforme (upotreba samo tankoga jera), koja }e postati osnova no-
vom, ra{kom pravopisu starog srpskog kwièvnog jezika.
Pismo natpisa je ustavno, zlatna slova na tamnoj osnovi su oblika us-
pravnog pravougaonika, visine 10–12 cm, pisana izme|u dve linije, u redu,
blago nagnuta na levu stranu; bez ukrasa su, svedena i izduèna, naro~ito pri
kraju natpisa — verovatno zbog raspoloìvog prostora (sl. 1).8 Ta~ka kao in-
terpunkcijski znak nalazi se izme|u dve linije u sredini reda ili malo gore.
Upore|uju}i natpis iz kupole sa ostalima u hramu, na{li smo dosta sli~nosti
sa pojedinim natpisima na svicima. To su pre svega svici koje drè sveti Va-
silije Veliki (sl. 2)9 i sveti Atanasije (sl. 3) u apsidi, a blizak je i onaj {to
u ruci drì prorok Solomon iz Blagovesti, koji se nalazi na potrbu{ju luka
izme|u naosa i oltara, na severnoj strani (sl. 4).
7 Isto.
8 Kalk koji koristimo u analizi natpisa qubazno nam je ustupio wegov autor, akademik
Gojko Suboti}.
9 Snimke natpisa na svicima iz Bogorodi~ine crkve u Studenici donosimo prema \or|e-
vi}, Natpisi na svicima i kwigama u najstarijem studeni~kom zidnom slikarstvu, sl. 13, 17, 18.
520 Irena [padijer
Kada se analiziraju pojedina slova u natpisu, pada u o~i naro~ito „K“,

pisano tako da se i gorwi i dowi krak na krajevima povijaju ka stablu, ali ga
ne dodiruju (sl. 5 i 6). Sli~an oblik nalazimo i na nekim gr~kim spomenici-
ma. Takav je slu~aj sa natpisima iz Lagudere na Kipru (crkva Bogorodice Ara-
kiotise, ìvopis pre 1192) — na svitku koji drì sveti Vasilije ili pak sve-
ti Meletije Antiohijski (sl. 7 i 8).10
Na{u pa`wu je, me|utim, osobito privuklo pisawe slova „^“ u stude-
ni~kom ktitorskom natpisu (sl. 1 i 5). Kao {to se na snimcima vidi, ono se
uop{te ne razlikuje od slova „iìce“, odnosno gr~kog „ipsilon“. To naro~ito
pada u o~i kada pisar ispisuje „iìcu“ tj. „ipsilon“, na primer, u re~i „pri-
jem{umu“ gde imamo obrnut slu~aj — da slovo koje bi trebalo da bude „iìca“
(„ipsilon“) zapravo vi{e li~i na slovensko „^“. Pisar o~igledno brka ta dva
slova i zamewuje im mesta. Kako je moglo do}i do toga? Rekonstrukcija procesa
bi mogla izgledati ovako: sveti Sava sastavqa ktitorski natpis, stavqa datum
i potpisuje se u vidu molitvenog obra}awa pastvi i svima onima koji }e ikada
stajati dole u naosu i upu}ivati svoj pogled prema kupoli. Ispisuje ga ~itkim
slovima na pergamentu i daje glavnom majstoru sa preciznim uputstvima kako
da se prostorno organizuje ceo sastav i da se odredi veli~ina slova koja bi se
mogla ~itati odozdo (na visini od oko 12,5 m). Mogu}e je da se Sava, kao ~ovek
u punoj snazi od trideset i tri-~etiri godine, pritom i peo na skelu. Slikar
je potom prionuo na posao i, kako vidimo, vrlo uspe{no izvr{io povereni mu
zadatak. Na izvesnim mestima probio se wegov li~ni manir ili preovladao
duh tradicije gr~ke pismenosti, ali se, ipak, veoma trudio da ta~no preslika
wemu nepoznata slova, tipi~na za slovensko pismo, kao {to su, na primer „jer“,
„jat“ i „jeri“, kojih nema u gr~kom. Pa ipak, sa slovom „^“, kojeg tako|e nema u
gr~kom, desilo se ne{to drugo. Najstariji oblici „^“ u slovenskoj pismenosti
dosta podse}aju na gr~ko „U“, sa stablom koje je na sredini i iz koga se ra~vaju
dva kraka {to obrazuju „~a{icu“, koja moè biti dubqa ili pli}a (osobito u
ranijim periodima). I tu je lako moglo do}i do zamene. Ali, ~ak i onaj drugi
oblik slova „^“, sa zaobqenom ~a{icom, mogao je biti poznat gr~kom slikaru.
Takav oblik, gotovo identi~an slovenskom „^“ moè se na}i na gr~kim natpi-
sima na svicima u jednom duèm vremenskom periodu, samo {to on ozna~ava ne-
{to sasvim drugo. Taj oblik predstavqa ligaturu nastalu od „ipsilon“ i „jo-
te“ i moèmo ga na}i u re~i „UIE (MÔ)“ = „sine (moj)“, na svitku koji drì
Bogorodica, kao na primer, u ve} pomenutoj crkvi u Laguderi na Kipru (1192)
(sl. 9) ili u Manastiru (u crkvi Svetog Nikole iz 1270–1271) (sl. 10).11 Tako
je Grk lako mogao napraviti gre{ku „prepoznaju}i“ u poznatom obliku slovo
koje to zapravo nije, pa je umesto „^“ svuda ispisivao „iìcu“.
10 Ilustracije su preuzete iz kwige D. and J. Winfield, The Church of the Panaghia tou Ara-
kos at Lagoudhera, Cyprus: The Paintings and Their Painterly Significance, Dumbarton Oaks Studies
XXXVII (Washington 2003).
11 Snimak Bojana Miqkovi}a, koji nam je i skrenuo pa`wu na ove spomenike.
Dakle, pisar natpisa je sasvim izvesno bio Grk, a da li je u pitawu sli-

kar koji je ostavio zapis odmah ispod, na Mandilionu, na gr~kom jeziku, to se
ne moè pouzdano tvrditi. Poznato je, me|utim, da se pismo pisara u tekstu ko-
ji oficijelno ispisuje i u li~nom zapisu koji ostavqa na drugom, mawe istak-
nutom mestu, dosta razlikuje. Ono prvo obi~no je ustav ili poluustav, a ovo
drugo naj~e{}e brzopis. Pa ipak, izvestan individualni manir, tragove istog
duktusa mogu}e je, katkad, prona}i u pisawu pojedinih slova — ovde, ~ini se, u
ispisivawu slova „e“ — u oba slu~aja, natpisu (sl. 11) i zapisu (sl. 12),12 ima-
mo nagla{enu sredwu crtu koja izlazi iz poqa slova, {to bi mo`da moglo upu-
}ivati na istu osobu.
No, kada posle osam vekova i{~itavamo ostatke natpisa o zidawu i ukra-
{avawu manastira Studenice i o tome kako se oko toga trudio i „duhovno slu-
ìo“13 najmla|i Nemawin sin, onda, pored tehni~kog pitawa o neposrednom
ispisiva~u slova, treba imati na umu i jednu mnogo va`niju stvar. Moramo bi-
ti svesni da u srpskoj pismenosti ne postoji sa~uvani tekst koji je u fizi~kom
i vremenskom smislu bliì i neposrednije vezan za svetog Savu od ktitorskog
natpisa u podno`ju kupole studeni~ke Bogorodi~ine crkve.14
Irena [padijer
THE SCRIBE OF THE FOUNDER'S INSCRIPTION OF SAINT SAVA
IN STUDENICA
The founder's inscription situated at the foot of the tambour in the Church of
the Virgin in Studenica originating from 1208/9, is one of the oldest dated speci-
mens of Serbian literacy. It was uncovered in 1951, during the conservation works in
the monastery.
Former research (conducted by Dj. Trifunovi}), has ascertained that inscrip-
tions on the scrolls, books and frescoes in the monastery were written by the Greek
artists who decorated the church. Scribal errors indicate beyond any doubt that
Slavic was not the mother tongue of the scribes, and that they were not, or at least
not sufficiently, familiar with the orthography of this language. In this paper, the
12 Prepis gr~kog zapisa studeni~kog slikara preuzet iz: Mandi}, Otkrivawe i konzerva-
cija fresaka u Studenici, 40.
13 Up. \. Trifunovi}, Glagol rabotati u studeni~kom natpisu iz 1209. godine, Zograf 2
(1967) 6–7.
14 Rad je nastao u okviru istraìvawa na projektu Ktitorski natpisi na freskama XII i
XIII veka u Vizantolo{kom institutu SANU. Dragocenu pomo} pruìli su nam rukovodilac pro-
jekta, akademik Gojko Suboti} i kolega Bojan Miqkovi}, sa kojima zajedno i radimo na izdawu
studeni~kog natpisa. I ovom prilikom najlep{e im zahvaqujemo.
522 Irena [padijer
main focus has been directed at the founder's inscription, which has been put under
detailed orthographic and palaeographic scrutiny. The morphology of some letters —
the Greek “K”, non-distinguishing between iìca (ippsilon) and the Cyrillic “^” —
clearly indicates that in all probability the author of the inscription was a Greek, per-
haps the very painter who signed his name in the Greek language on the Mandelion
beneath the large founder's inscription.
Sl. 1. Studenica, po~etak ktitorskog natpisa, 1208/9. (kalk G. Suboti}a)
Pisar ktitorskog natpisa Svetog Save u Studenici
Sl. 4. Studenica, prorok

523
Sl. 2. Studenica, sveti Vasilije Veliki, svitak Sl. 3. Studenica, sveti Atanasije, svitak Solomon iz Blagovesti, svitak
524
Sl. 5. Studenica, ktitorski natpis, deo

Irena [padijer

Sl. 7. Lagudera na Kipru, Bogorodica Sl. 8. Lagudera na Kipru, Bogorodica

Arakiotisa, pre 1192. Arakiotisa, pre 1192.
Sl. 9. Lagudera na Kipru, Bogorodica Sl. 10. Manastir, Sveti Nikola,

Arakiotisa, 1192. 1270–1271.
526

Irena [padijer
Sl. 12. Studenica, zapis gr~kog slikara

UDK 271.2-526.62:75.041
Smiqka Gabeli}
O IKONOGRAFIJI SV. PROKOPIJA

U ~lanku se istraùju kult i ikonografija sv. Prokopija, po~ev od najstarijih
sa~uvanih primera do poznog vizantijskog razdobqa (X/XI do XIV/XV vek) i, poseb-
no, odraz kulta ovog svetiteqa u zidnom slikarstvu sredi{wih oblasti Balkana. U
vizantijskoj umetnosti o~uvane su brojne zasebne predstave ovog svetiteqa u vidu
poprsja ili stoje}e figure, re|e kao kowanika i, svega nekoliko, u okviru hagio-
grafskih scena. Kao ikonografski neobi~na istaknuta je freska iz Lesnova, na kojoj
sv. Prokopije ima kacigu na glavi a na oru`ju znak krsta (1349). Sa stanovi{ta pro-
grama, izdvojene su wegove predstave iz Melnika (XIII) i, naro~ito, Stani~ewa
(1331/2), koje su naslikane na neuobi~ajeno istaknutim mestima. Ovi spomenici, uz
one iz Dowe Kamenice i, donekle, Kalotine (XIV vek), inicirali su zakqu~ak da je
kult sv. Prokopija u sredwem veku bio posebno izraèn u isto~nim delovima Srbi-
je i zapadnim krajevima Bugarske, {ire}i se svakako iz Ni{a i Prokupqa, gde su se
~uvali deli}i mo{tiju ovog svetiteqa. U ovom radu je posebna pa`wa poklowena i
ikonografiji scene Prokopijeve Vizije krsta (kapadokijske freske i primeri u ru-
kopisima iz XI veka; mo`da i Melnik iz XIII veka), koja je mogla nastati kombinova-
wem nekoliko epizoda iz svetiteqevog slikanog @itija.
Likovna predstava sv. Prokopija, hri{}anskog mu~enika i ratnika, osta-

la je u senci nau~nih interesovawa. Zapostavqawe je razumqivo utoliko {to
se radi o svetitequ nièg kultnog ranga u odnosu na istaknutije svetiteqe
iste kategorije, pre svega \or|a, Dimitrija i Teodora, ili pak one re|e i zani-
mqivije, na primer Oresta ili Mine. U obimnom i zna~ajnom radu o svetim
vojnicima u isto~nohri{}anskoj umetnosti, koji je iniciran skupinom svetih
ratnika iz De~ana, predstava sv. Prokopija nije bliè istraìvana. Budu}i da
nije odavala nikakve posebnosti, stereotipna freska ovog svetiteqa ostala je
tek samo notirana.1 Ne{to potom, pojavila se i opse`na studija o svetim rat-
nicima u vizantijskoj umetnosti i tradiciji.2 Tu su, naporedo sa nizom vred-
1 M. Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika u isto~nohri{}anskoj umetnosti i o pred-

stavama ovih svetiteqa u De~anima, ur. V. J. \uri}, Zidno slikarstvo manastira De~ana. Gra|a i
studije, Beograd 1995, 567–630 (za sv. Prokopija — 621, sl. 2).
2 C. Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art and Tradition, Bodwim 2003, 94–100.
528 Smiqka Gabeli}
nih zapaàwa o pojedinostima kulta i ikonografije i okupqawem zna~ajne ve-

}ine o~uvanih predstava sv. Prokopija, u~iweni odre|eni propusti u odnosu
na prikaze ovog svetiteqa. Nadovezuju}i se na zakqu~ke N. Thierry,3 C. Walter
je ponovio tvrdwu da se scena Prokopijeve vizije kristalnog krsta ne pojavqu-
je izvan teritorije Kapadokije, gde je zabeleèno nekoliko odgovaraju}ih pri-
mera. îni se, me|utim, da se zakqu~ak potire na osnovu freske sv. Prokopi-
ja-kowanika iz crkve Sv. Nikole u Melniku u Bugarskoj, nastaloj okvirno u
XIII veku. Danas ova crkva nije sa~uvana i o wenom ìvopisu sudi se prete`no
po objavqenim podacima iz literature i o~uvanoj dokumentaciji. Snimak fre-
ske sv. Prokopija sa severnog zida ju`nog broda u drugoj zoni ìvopisa, koji ob-
javqujemo, ~uva se u dokumentaciji A. Stranskog u Narodnom muzeju u Beogradu
(sl. 1 i 6). Prikazani vojnik na kowu, s kopqem u desnoj ruci, zasigurno je
identifikovan gr~kim natpisom kao sv. Prokopije (O AGIOS PROKOPIOS).
Ova monumentalna freska je, kako je svojevremeno zabeleèno, imala 4 m {iri-
ne i 2,5 m visine a bila je, i tada (1929. godine), nepotpuno sa~uvana, tako da je
sadràj pojedinosti u ugaonim delovima izgubqen.4 Na{u pretpostavku da je
tu ilustrovana Prokopijeva Vizija sa krstom, u gorwem desnom uglu, potkre-
pquje definisani prostor pozadine freske, istina ne i nagla{eno frontalan
stav svetiteqa. Kowanik je postavqen u planinski predeo, ta~nije stenoviti
usek, {to zna~i da nije na uobi~ajenoj, zelenoj i plavoj podlozi. U vezi sa ovim
svetiteqem uo~ili smo i da je u crkvi Sv. Nikole u blizini sela Stani~ewa
kod Pirota, sa ìvopisom iz 1331/2 godine, figuri sv. Prokopija, ovde ina~e
stoje}oj, pripalo neuobi~ajeno, izdvojeno mesto, koje je programski istaknuti-
je od onog datog uvaènijim svetim ratnicima \or|u, Dimitriju i Teodoru
(Stratilatu).5 Primeri iz Stani~ewa i Melnika potakli su misao o poja~anom
uvaàvawu kulta sv. Prokopija na teritoriji isto~ne Srbije i zapadne Bugar-
ske, {to je i okolnost koju posebno èlimo da istraìmo u ovom radu.
Sv. Prokopije (8. VII) spada u porodicu popularnih svetiteqa, iz reda
ranih hri{}anskih mu~enika. Kao prvi palestinski mu~enik ozna~en je u delu
Jevsevija Kesarijskog, gde se kratko navodi su|ewe i smrt ovog svetiteqa u
vreme Dioklecijana, 303. godine.6 Sve~eva hagiografija je sadrìnski bogata,
3 N. Thierry, Vision d'Eustache. Vision de Procope. Nouvelles donnes sur l’ iconographie fune-
raire byzantine, APMOC 3 (Thessaloniki 1991)1855–1859, fig. 7–11; Walter, The Warrior Saints in
Byzantine Art, 96–97, 99.
4 A. Stransky, Les ruines de l’eglise de St. Nicolas a Melnic, Atti del V congresso Internazionale
di studi bizantini, II, Roma (1936) 1940, 422–427, posebno 426, fig. 1; L. Mavrodinova, Crãkvata
Sveti Nikola pri Melnik, Sofià 1975, 13, 33, crt. 7; Narodni muzej — Beograd. Odeqewe za do-
kumentaciju 28, Zbirka prof. dr Antowina Stranskog (Otkup galerije fresaka, 1966), Beograd
1974, 21, 64–65, tabl. LXXXIII. Zahvaqujem se Dubravki Preradovi} iz beogradskog Narodnog mu-
zeja na mogu}nosti kori{}ewa pomenute dokumentacije. Za obrazloèno datovawe fresaka Sv.
Nikole u Melniku u drugu polovnu XIII veka, s osvrtom na prethodnu literaturu — V. J. \uri},
Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 16, 184–185.
5 M. Popovi}, S. Gabeli}, B. Cvetkovi}, B. Popovi}, Crkva Svetog Nikole u Stani~ewu,
Beograd 2004, 161–164, sl. 46, 72 (S. Gabeli}).
6 Eusebe de Cesaree, Histoire Ecclesiastique III, Les martyrs en Palestine,ed. G. Bardy (Sources
chretiennes 55), Paris 1958, 122.
O ikonografiji sv. Prokopija 529
Sl. 1. Melnik, crkva Sv. Nikole, crte` freske sv. Prokopija

530 Smiqka Gabeli}
premda najve}im delom neinventivna. Prema prvoj od tri postoje}e verzije

Prokopijevog ìtija,7 ro|en je u Eliji (Jerusalimu) sa imenom Neanije, a ì-
veo je u Skitopoqu u Palestini, gde je pri crkvi bio ~ita~, prevodilac za si-
rijski i egzorcista. Prva legenda nagla{ava svetiteqeve apologetske sposob-
nosti, kroz dijalog sa namesnikom Flavijem prilikom interogacije i su|ewa,
sadrì opis ~uda ukru}ewa ruke Arhelaja koji je na svetiteqa potegao ma~ i
epizodu mu~ewa sa goru}om èravicom na Prokopijevom dlanu, kao i pomen
pogubqewa i pogreba sve~evog, izvan grada.8 Pojedine narativne epizode ovog
teksta uobli~ene su kao ilustracije i sa~uvane u vizantijskom slikarstvu.
Druga, pro{irenija verzija Prokopijevog ìtija donosi vi{e narativnih de-
taqa, istorijski ina~e nezasnovanih, od kojih je ve}ina tako|e ilustrovana.
Prokopije je u woj sin hri{}anina Hristofora i Teodosije, paganke, iz Eli-
ja — Jerusalima. I tu nosi najpre ime Neanije. Pod carem Dioklecijanom po-
staje vojni zapovednik i biva poslat u Aleksandriju da progoni hri{}ane.
Jedne no}i, u blizini Apameje, on doìvqava viziju ukra{enog krsta (odno-
sno Hrista, ~iji mu se glas obra}a), preobra}a se, poru~uje tajno u Skitopoqu
krst od zlatara (Marka), na kome se misteriozno pojavquju likovi Hrista i
arhan|ela Mihaila i Gavrila, po~iwe vojnom silom da progoni varvare (Aga-
rene/Saracene) i uni{tava idole. Ispoveda potom hri{}ansku veru, odri~e
se slu`be, te je odveden na saslu{awe u Kesariju Palestinsku. Slede mu~ewa
i razni doga|aji u tamnici, me|u kojima i poseta Hrista s an|elima kada Nea-
nije zadobija ime Prokopije i, na kraju, wegovo pogubqewe ma~em.9 Oformqe-
na na osnovu dve nezavisne storije, ova verzija sadrì i elemente vi{e drugih,
prepoznatqivih hagiografskih legendi (posebno o sv. Pavlu i Konstantinu
Velikom) i govori, potrebno je naglasiti, o promeni svetiteqevog zvawa kao i
imena.10 Poimawe sv. Prokopija kao vojnika, posebno va`no za razmatrawe we-
gove ikonografije, hronolo{ki je potvr|eno u VIII veku, budu}i da se upravo
pomenuta legenda o Prokopiju, koja ukqu~uje pomen krsta sa slikama Hrista i
arhan|ela, navodi na zasedawu II vaseqenskog sabora u Nikeji, 787. godine.11
Jo{ jedna, tre}a verzija Prokopijevog ìvotopisa, bez sadrìnskih promena,
sre}e se u okvirima menologa (Simeon Metafrast), panegirika (Teofan Kera-
mevs) i nekih drugih spisa.12 Vizantijski sinaksari su uveli komemoraciju
dvojici homonima, 8. jula i 22. novembra.13 U menolozima i enciklopedijskim
7 H. Delehaye, Les legendes grecques des saints militaires, Paris 1909, 77–89 (gr~ki tekst:
228–233).
8 Isto, 79–81; J.- M. Sauget, Procopio, Bibliotheca sanctorum, dir. F. Caraffa, red. A. Amore et
al., Roma (1968) 1990, 1159–1161.
9 Delehaye, Les legendes grecques, 82–85.
10 Isto, 85; Sauget, Procopio, 1161–1163; Oxford Dictionary of Byzantium 3, 1991, 1731 (Pro-
kopios).
11 Ta godina je naime terminus ante quem za pojavu vojni~kog obli~ja ovog svetiteqa — De-
lehaye, Les legendes grecques, 86; Sauget, Procopio, 1163.
12 Delehaye, Les legendes grecques, 87–88; Sauget, Procopio, 1164; Oxford Dictionary of By-
zantium 3, 1731.
13 Propylaneum ad Acta Sanctorum. Novembris, ed. H. Delehaye, Bruxellis 1902, col. 246–247,
805–808. Up. rukopisni Prolog lesnovskog pisara Stanislava iz 1330. godine, koji se ~uva u Beo-
gradu — SANU 53, l. 70a, 266b–267a.
priru~nicima moè se konstatovati navo|ewe nekoliko svetiteqa s ovim

istim imenom.14
Najstarija kultna mesta ovog svetiteqa poznata su samo iz izvora. Sveti-
li{te podignuto na mestu Prokopijevog mu~eni{tva u Kesariji, u Palestini,
uni{teno je u poàru 484. godine. Obnovio ga je u V veku car Zenon a pomiwe
se i izme|u 560. i 570. godine. U Gerasi (u Arabiji) crkva ovog svetiteqa po-
dignuta je izme|u 526. i 537. godine, dok je vizantijska prestonica imala tri
crkve Sv. Prokopija (u palati, Heloni i Kondiliju) i jednu kapelu u crkvi Sv.
Mine na akropoqu, u kojoj su se ~uvali deli}i svetiteqevih mo{tiju.15 Skito-
poq, mesto Prokopijevog slu`bovawa, imao je kapelu Sv. Prokopija u sklopu
episkopskog sedi{ta, a prema Pohvali sv. Prokopija od Severusa iz Antiohije
mo{ti ovog mu~enika poloène su 515. godine u crkvi Sv. Mihaila u Antiohi-
ji.16 Prema ruskom hodo~asniku Antoniju, u carigradskoj crkvi Sv. Prokopija
oko 1200. godine ~uvala se lobawa sv. Prokopija, a u Sv. \or|u u kvartu Manga-
na ruka ovog svetiteqa.17 Krajem XII veka, Prokopijeve crkve i relikvije po-
miwu se i u sredi{wim i severnim oblastima Balkana. U Ni{u je, po iskazima
vizantijskog istori~ara Jovana Kinama, postojala crkva Sv. Prokopija ili, u
svakom slu~aju, grobnica. Kinam u svojoj œIstorijiŒ, pisanoj ubrzo nakon
1180. godine, pomiwe œsveti grob sa mo{tima ovog mu~enika,Œ beleè}i stori-
ju da su œu stara vremena,Œ naime u vreme rata sa Vizantincima (1072. godine),
Ugri odatle uzeli ruku sv. Prokopija i preneli je u hram Sv. Dimitrija u
Sremskoj Mitrovici (Sirmijumu). Prema istom izvoru, car Manojlo I Komnin
je ruku mu~enika sv. Prokopija vratio u Ni{, pripojiv{i je œostalom telu.Œ18
Prokopijeva crkva u Ni{u pomiwe se i po~etkom narednog stole}a, 1203. godi-
ne, u prepisci izme|u bugarskog cara Kalojana i pape Ino}entija III (ecclesia
beati et glorisissimi magni martyris Procopii de Nisso).19 Tragovi ovog hrama nisu
ustanovqeni.20 Nedaleko od Ni{a, u Prokupqu, postoji velika obnovqena cr-
kva Sv. Prokopija, koja je, kako se uzima, dala i ime ovom gradu (ranije Kom-
14 Delehaye, Les legendes grecques, 88–89 (8. VII; 8.VII i 22. XI; 23. XI), registruje tri sv.
Prokopija. Up. J. Popovi}, @itija svetih za jul, Beograd 1975, 145–161 (Stradawe svetog veliko-
mu~enika Prokopija); isti, @itija svetih za novembar, Beograd 1977, 655 (Spomen svetog mu~e-
nika Prokopija), 730 (Spomen svetih mu~enika Prokopija i Hristofora), 766 (Spomen svetog mu-
~enika Prokopija Persijskog); Sauget, Procopio, 1164; Lexikon fur Theologie und Kirche 8, Freiburg,
col. 787–788; Ånciklopedi~eski slovarâ XXV, S.-Peterburgâ 1898, 387.
15 R. Janin, La geographie ecclesiastique de l’Empire byzantin, t. III, Eglises et monasteres de
Constantinople, Paris 1953, 458–459; P. Maraval, Lieux saints et pelerinages d’Orient, Paris 1985, 300,
330, 408.
16 Maraval, Lieux saints, 286; Sauget, Procopio, 1165; Janin, La geographie ecclesiastique, 459.
17 Za pomen lobawe i ruke sv. Prokopija kod hodo~asnika Dobriwe Jadrejkovi~a, kasnijeg
novgorodoskog arhiepiskopa Antonija — Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 585, nap. 137.
18 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, IV (J. Kali}, B. Ferjan~i}, N. Rado-
{evi}-Maksimovi}), Beograd 1971, 74–75.
19 K. Jire~ek, Hri{}anski elemenat u topografskoj nomenklaturi balkanskih zemaqa,
Zbornik Konstantina Jire~eka, I, Beograd 1959, 486, 526.
20 Nedavni poku{aji wegove ubikacije na mestu hrama Sv. Nikole u Ni{u nisu potvr|eni
— M. Rakocija, Rezultati istraìvawa u porti crkve Sv. Nikole u Ni{u i poku{aj ubikacije cr-
kve Sv. Prokopija, Glasnik Dru{tva konzervatora Srbije 26 (Beograd 2002) 127–131.
532 Smiqka Gabeli}
plos ili Toplica, u turskom periodu Urkup).21 U wu treba da su prenete mo-

{ti sv. Prokopija nakon {to su Turci zauzeli Ni{, krajem XIV veka, pretpo-
stavqa se u razdobqu izme|u 1386. i 1395. godine.22 Prema parcijalno obavqe-
nim arheolo{kim istraìvawima ove crkve, prvobitni hram nepoznate posve-
te pretrpeo je ve}i broj kasnijih izmena, tri u sredwem veku i nekoliko u naj-
novijem dobu. Osnovu trobrodne bazilike dobio je u prvoj polovini XI veka, iz
kog vremena najverovatnije poti~u i ostaci fresaka u ju`nom brodu (delovi
stoje}e figure jednog svetog ratnika), dok je formirawe grobnice sv. Prokopija
sa ju`ne strane, unutar izgleda anti~ke gra|evine, sme{teno u godine od pada
Ni{a pod Turke, 1386, do pomena Prokupqa ili crkve Sv. Prokopija u ovom gra-
du (œi Svetago Prokopija u graduŒ) u poveqi knegiwe Milice iz 1395. godine.
Drugoj polovini ili kraju XIV veka pripisani su i ostaci ìvopisa u najzapad-
nijem luku ju`nog broda, koji se nama ~ine mla|im (freska sv. Pahomija).23
Odavde su mo{ti sv. Prokopija odnete nakon stradawa crkve 1690. godine, naj-
pre pretpostavqa se u Sentandreju, zatim u Kru{edol pa u Rakovac (1698), gde su
izgubqene.24 Od crkava sa teritorije srewovekovne Srbije u pisanim izvorima
se oko 1300. godine pomiwu dve crkve posve}ene ovom svetitequ, jedna nedaleko
od sela Broda kod Ki~eva a druga kod Skopqa (pripadala je manastiru Sv. \or|a
Gorga). Prizren treba da je imao crkvu s ovim imenom neizvesne starosti. Sre-
dinom XIV veka beleè se crkve ovog svetiteqa u Zerzevu (Zrze na Kosovu), koju
je Du{an priloìo De~anima, i u Drenovom dolu u blizini manastira Lesnova
u Makedoniji, koja se navodi 1341, 1347, i 1381. godine.25 Uop{te uzev, ~ak i bez
op{irnijeg sistematskog ispitivawa, uo~qivo je da broj Prokopiju posve}enih
crkava nije naro~ito velik. Ako se pobliè pogleda jedna posebna oblast u
Gr~koj, Mani na primer, u woj se beleì tek jedna crkva s ovom posvetom, ina~e
21 G. Milo{evi}, S. \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Prokupqu. Rezultati istraìva~kih

radova u 1987. godini, Starinar n. s. XXXVIII (Beograd 1988) 83–109, posebno 83–84; G. Milo{e-
vi}, Crkve u podno`ju Hisara u Prokupqu, Prokupqe u praistoriji, antici i sredwem veku, Beo-
grad — Prokupqe 1999, 161–165.
22 K. Jire~ek, Vojna cesta od Beograda do Carigrada, Zbornik Konstantina Jiri~eka, I, Be-
ograd 1959, 133; Milo{evi}, \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Prokupqu, 83–84. Za pomen Sv. Pro-
kopija 1395, u poveqi knegiwe Milice i wenih sinova ruskom manastiru Pantelejmonu na Sve-
toj Gori — Arhim Leonid, Stara srpska pisma, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva 24 (1868) 273.
23 Za grobnicu sv. Prokopija, posebno — Milo{evi}, \uri}, Crkva Sv. Prokopija u Pro-
kupqu, 87–88, 99, sl. 16. Po usmenom saop{tewu arheologa dr Marka Popovi}a, grobnica je vero-
vatno znatno starija od crkve.
24 Isto, 84. Postoji dokument od 11. XII 1698. o prodaji ruke sv. Prokopija rakova~kom
igumanu Teofanu u manastiru Kru{edolu — I. Ruvarac, O ruci sv. velikomu~enika Prokopija,
Letopis Matice srpske 229, 1905, 5–7.
25 V. R. Petkovi}, Pregled spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950, 241,
268 (osim neidentifikovanog manastira Sv. Prokopija u Ni{u, navodi crkve u Skopqu, Proku-
pqu, kod Broda, Zerzevu, Drenovom dolu i selu Vine na Veternici). Up. M. Purkovi}, Popis cr-
kava u staroj srpskoj dràvi, Skopqe 1938, 44; O. Zirojevi}, Crkve i manastiri na podru~ju
Pe}ke patrijar{ije do 1683, Begrad 1984, 170–171. Za Zerzevo i Prizren — M. Ivanovi}, Crkveni
spomenici XIII i XIV veka, izd. A. Jevti}, Zadu`bine Kosova, Prizren–Beograd 1987, 449, 507; za
Drenov do — G. Tomovi}, Poveqa manastira Lesnova, Istorijski ~asopis XXIV (Beograd 1977),
92; S. Gabeli}, Manastir Lesnovo. Istorija i slikarstvo, Beograd 1998, 28, 239, 243 (poku{aji
identifikacije s neizvesnim ishodom).
u ru{evinama i poznata po nekoliko slojeva ìvopisa od kojih je dowi nefigu-

ralan (IX vek), a na ostrvu Kiteri, tako|e topografski podrobno istraènom,
me|u ~etrdeset i ~etiri crkve iz vizantijskog i postvizantijskog doba nije zabe-
leèna niti jedna posve}ena sv. Prokopiju.26 Sam broj hramovnih posveta, kao i
kod drugih svetiteqa, pokazateq je po sebi stepena popularnosti.
Formalno gledano, u vizantijskoj umetnosti vaqa razlikovati dva osnov-
na tipa Prokopijevih predstava. Na jednoj strani je zasebna svetiteqeva popr-
sna, stoje}a ili kowani~ka figura, a na drugoj epizode iz wegove hagiografije.
Prvi tip je neosporno daleko rasprostraweniji, od drugog je ostalo sa~uvanih
veoma malo primera. Prokopijeva Vizija kristalnog krsta, kada je doneta u ob-
liku izdvojenog scenskog prikaza, grani~ni je slu~aj.
Ovaj svetiteq je uvek slikan kao golobradi mladi} sa kosom sredwe du-
ìne, ravno podrezane i za~e{qane iza u{iju. Na delima iz doba Paleologa,
krajevi Prokopijeve kose su i ukovrxani. Po tipolo{kim karakteristikama,
uzrastu i kosi sli~an mu je prikaz sv. Nestora, no za razliku od Prokopija ovaj
svetiteq povremeno ima ra{~upanu kosu ili pak kratku bradu. Ode}a sv. Pro-
kopija je patricijska ili vojni~ka. Po analogiji sa predstavama ostalih sve-
tih vojnika moè se misliti da je ikonografska varijanta sv. Prokopija u ha-
qini s pla{tom hronolo{ki starija a da wegovo vojni~ko obli~je preovla|uje
po~ev od XI–XII veka.27 Kod opreme sv. Prokopija veoma ~esto se moè zapaziti
kopqe u ruci, ali taj atribut nije stalan, niti ga treba vezati iskqu~ivo za
ikonografiju ovog ratnika.
Najstarija poznata predstava sv. Prokopija nalazila se u kapeli Sv. Vra-
~a u rimskoj crkvi Sv. Marije Antikve, no osim natpisa, nije na àlost sa~u-
vana.28 U monumentalnoj umetnosti prve postoje}e predstave sre}u se u slikar-
stvu Kapadokije, u razdobqu od X ili XI do XIII veka. Tu je sv. Prokopije sli-
kan u vidu stoje}eg mu~enika (Ha~li kilise, Arhan|eli u Zindanonu, Gereme
br. 11, Sv. Jevstatije, Apostoli, Mustafa Pa{a, Sinasos, Balkan Deresi, Sv.
Petar i Pavle),29 ratnika (Gereme br. 21 i 11, Konstantinova bazilika, Jenikoj
i Jusuf ko| kalesi)30 ili, pak, kao kowanik u patricijskoj odori pred kojim se,
u vrhu scene, pojavquje krst (Sv. Jevstatije, svod priprate; Danilova kapela,
Gereme 10, zapadni zid dva puta; pe}inska crkva br. 5 na nekropoli, Gereme, iz-
nad ulaza; Sakli kilise, Gereme 2a, na severnom zidu pored severne apside, i
26 Up. N. V. Drandakis, Fresques byzantines du Messa Magne (Magne Occidental), Athens 1995,
213–222; M. Chatzidakis, I. Bitha, Corpus of the Byzantine Wall-Paintings of Greece. The Island of
Kythera, Athens 2003. Jedna crkva Sv. Prokopija u Trapezuntu pomiwe se 1223. godine — Walter,
The Warrior Saints in Byzantine Art, 95.
27 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 590; Walter, The Warrior Saints, 96.
28 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 571; J. Nordhagen, The Frescoes of John VII
(AD 705–707) in S. Maria Antiqua in Rome, Roma 1968, pl. LXXXII, CXXXI.
29 C. Jolivet-Levy, Les Eglises Byzantines de Cappadoce, Paris 1991, 53, 58, 113, 181, 202; Wal-
ter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 96.
30 Jolivet-Levy, Les Eglises Byzantines, 126, 115, pl. 70/1, 282, pl. 55/2; Walter, The Warrior
Saints in Byzantine Art, 96; N. Thierry, Rock-cut Chapels in Goreme Valley, Cappadocia: The Yilanli
Group and the Column Churches, CA 24 (Paris 1975) 116, fig. 2 (Gereme br. 20).
534 Smiqka Gabeli}
crkva 32, Gereme, ju`ni zid).31 Kapadokijske kowani~ke predstave sv. Proko-
pija, sve iz oblasti Gereme, poti~u s kraja X (Sv. Jevstatije) i iz XI veka i
predstavqaju votivne slike propra}ene natpisima prilo`nika, u sklopu fune-
rarnih slikanih programa (sl. 7). Prema tuma~ewima N. Thierry, one ikono-
grafski preuzimaju i zamewuju poznatiju sliku Vizije sv. Evstahija, ~iji kult
slabi, i treba da su nastale u Kapadokiji u ciqu snaèwa i promovisawa kul-
ta sv. Prokopija nakon {to je, krajem X veka, grad Svetog Prokopija (danas Ur-
gup), u blizini Kesarije, uzdignut u rang episkopskog sedi{ta. Nagla{ava, ta-
ko|e, efemernost trajawa ovakve slike i ograni~enost na Kapadokiju a, ne po-
znaju}i melni~ki primer, wenu pojavu u jednom od dva psaltira iz XI veka obja-
{wava kapadokijskim poreklom slikara.32 Veliku op{tu popularnost slika
sv. Prokopija u Kapadokiji Ch. Walter dovodi u vezu sa ~iwenicom da se u od-
govaraju}im kalendarskim spisima mu~eni{tvo ovog svetiteqa sme{ta u kapa-
dokijsku Kesariju.33
Ostale oblasti Vizantije raspolaù primerima izvedenim i u drugim
tehnikama.êtiri triptiha od slonona~e iz XI veka imaju Prokopijevu stoje}u
predstavu u plemi}koj odori, dok je na onom iz Ermitaà, koji prikazuje Stra-
dawe êtrdesetorice sevastijskih mu~enika sa grupom svetih vojnika, donet u
uniformi.34 U jednom ili drugom ikonografskom izgledu svetiteq se zapaà i
na steatitnim ikonicama. Kao naoruàni ratnik, na kowu, predstavqen je na
plo~ici me|u {estoricom sv. ratnika (XIV vek), kasnije ugra|enoj u dvostranu
ikonu iz manastira Vatopeda (XVI vek),35 a kao mu~enik na plo~i sa Hetimasi-
jom i ~etvoricom svetiteqa (Dimitrije, \or|e, Teodor i Prokopije) iz XI ve-
ka, koja se ~uva u Parizu.36 Kao frontalno postavqeni vojnik, u uniformi i sa
oru`jem (kopqe, {tit i ma~), predstavqen je u plitkom reqefu na metalnoj
plo~i sa Deizisom i trojicom svetih vojnika iz Antverpena (XI ili XII vek),37
31 Thierry, Vision d'Eustache,1855–1859, fig. 7–11; ead., Le culte du cerf en Anatolie et la Visi-
on de saint Eustathe, Monument et memoires 72 (Paris 1991) 60–63, fig. 5; ead., La Cappadoce de l’anti-
quite au moyen age, Thornhaout 2002, 224, Sch. 86. Za Sakli kilise — M. Restle, Die byzantinisches
wandmalerei in Kleinasien, Recklinghausen 1967, II, 28 (kowanik u plemi}koj odori naslikan je pod
segmentom neba u uglu, {to ga i identifikuje kao sv. Prokopija).
32 Thierry, Vision d’Eustache. Vision de Procope, 1858–1859; ead., Le culte du cerf, 62–63 (mi-
sli da je slika Vizije nastala zaslugom monaha u oblasti Kesarije ili sve{tenika iz episkopije
Sv. Prokopija).
33 Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 96.
34 Isto, 97; A. Banck, Byzantine Art in the Collections of the U.S.S.R., Moscow 1966, 294, fig.
124, 126 (Ermita`).
35 Loverdou-Tsigarida, (Ai. Loberdou-Tsigarida), Buzantinh mikrotecnia, Monh Batopedi-
ou, B,Ï Agion Oroj 1996, 642–643, eik. 395; Treasures of Mount Athos, ed. A. A. Karakatsanis, Thes-
saloniki 1997, 326–328, No 9.6 (prvi kowanik na levoj strani u gorwem redu).
36 I. Kalavrezou-Maxeiner, Byzantine Icons in Steatite, Wien 1985, 95–96, no. 3. Mo`da i na
steatitnom triptihu sa Deizisom i svetiteqima iz manastira Vatopeda (XIII vek) — Lober-
dou-Tsigarida, Buzantinh mikrotecnia, 463, eik. 396; Treasures of Mount Athos, 319–320, No 9.2 (u
pitawu je poprsje svetiteqa sa istina dosta ukovrxanom kosom, u dowem desnom uglu, za koje se u
navedenoj literaturi pretpostavqa da predstavqa sv. Nestora, odnosno sv. Lupa).
37 Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 97; Sauget, Procopio, sl. na str. 1162.
sli~no i na steatitnoj ikoni iz XII veka sa prikazima Deizisa i svetiteqa iz

Agare u Gruziji (uzdiè ma~ u desnoj ruci).38
Minijaturno slikarstvo, ukupno gledano, beleì mali broj primera, pri
tom ikonografski raznovrsnih. Me|u najpoznatije i najstarije prikaze sv.
Prokopija kao vojnika dolaze oni sa naslovne stranice Psaltira Vasilija II,
gde je u jednom od medaqona {to okruùju carevu stoje}u predstavu (Marc.gr. Z
17, f. IIIr, po~etak XI veka), i iz moskovskog rukopisa sa ìtijima i homilijama
iz 1063. godine (Istorijski muzej, gr. 9), gde svetiteq stoji frontalno u punoj
figuri, sa kopqem i {titom, u svom najrasprostrawenijem ikonografskom vi-
du.39 Kao izolovana figura pojavquje se i me|u iluminiranim rukopisima Me-
tafrastovog Menologa, koji sadrè Prokopijevo ìtije. U dva slu~aja sveti-
teq je u vojni~kom obli~ju,40 dok u tre}em, sa po~etka XII veka, postoji wegov
portret, u dvorskoj ode}i, i scena wegovog Pogubqewa (Paris gr.1528, f. 86v).
Stradawe se odvija u brdovitom predelu, s rastiwem u predwem planu, a mu~e-
nik je prikazan u tunici, nagnut unapred, po uzoru na sli~ne scene usekova-
wa.41 Osim navedenih izolovanih predstava i scene stradawa, rukopisno sli-
karstvo sadrì i prikaz Prokopija na kowu s vizijom krsta. Poznata su dva ta-
kva primera, oba u psaltirima iz XI veka (Barberini i Teodorov), koja su me|u-
sobno jednake ikonografije (sl. 8). Sv. Prokopije je u vojni~koj ode}i na pro-
petom kowu, u profilu i sa zalepr{anim pla{tom pozadi, drì jednom rukom
uzde a drugu pruà u pravcu krsta koji izvire iz segmenta neba pred wim. Pri-
zor u psaltirima ilustruje psalm 67/68:35 (œ Bog Izraiqev daje silu i krepost
naroduŒ).42
Ikonopis, kao i minijaturno slikarstvo, sadrì upadqivo mali broj
primera. Nakon ikone XI stole}a sa sv. Prokopijem (?), sv. Dimitrijem i sv.
Nestorom, naslikanim u obli~ju stoje}ih figura mu~enika,43 sa Sinaja poti~e
i nekoliko izvanrednih primera iz XIII veka. Tre}oj deceniji tog veka pripada
monumentalna ikona pripisana slikaru Petru, na kojoj je sv. Prokopije prika-
zan u celini, u ode}i mu~enika, kako drì krst u desnoj i ma~ u drugoj ruci.
îtavu predstavu odlikuje luksuzna izvedba detaqa a neobi~na je {iroka znat-
38 Kalavrezou-Maxeiner, Byzantine Icons in Steatite, 113–114, No 23.

39 I. Spatharakis, The Portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts, Leiden 1976, 22–23, fig. 9;
V. N. Lazarev, Storia della pitura bizantina, Torino 1967, 189, tav. 207; Walter, The Warrior Saints in
Byzantine Art, 98, pl. 64 (minijatura sa carem Vasilijem II; poprsje sv. Prokopija je u sredwem od
medaqona na desnoj strani).
40 N. P. [ev~enko, Illustrated Manuscripts of the Metaphrastian Menologion, Chicago and Lon-
don 1990, 46, 68.
41 Isto, 140; Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 98, smatra da je scena Pogubqewa
sv. Prokopija iz ovog rukopisa jedinstveno sa~uvana, ne znaju}i za odgovaraju}u scenu na ikoni
sv. Prokopija sa ìtijem.
42 S. Der Nersessian, Illustration des Psautiers grecs du Moyen Age, II, Lond. Add. 19325, Paris
1970, 37, 90, 98, fig. 139 (f. 85v); Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art, 99, pl. 53.
43 G. and M. Sotiriou, Eikonej thj Monhj Sina, Athens 1956–1958, I, fig. 47, II, 64; Walter,
The Warrior Saints in Byzantine Art, 97–98, sumwa u identifikaciju figure na levoj strani kao sv.
Prokopija i pomi{qa da u woj mo`da treba prepoznati sv. Sergija.
536 Smiqka Gabeli}
na ogrlica, preuzeta sa ikonografije sv. Sergija i Vakha. Prokopije na gla-

vi nosi zlatnu dijademu sa crvenim kamenom u sredini.44 Dobro sa~uvani
diptih sa sv. Prokopijem Perivogitisom ili Perivolitisom (Slavnim?), O
AGIOS PROKOPIOS PERIBOGITHS PERIBOLITHS, i Bogorodicom Kiko-
tisom ima na levom krilu dopojasni prikaz sv. Prokopija, u uniformi i sa
oru`jem (kopqe, ma~, {tit) a po obodu male figure i biste razli~itih sve-
titeqa i, u samom vrhu, Hrista i dvojice glavnih arhan|ela. Dodatno, na
svetiteqevu glavu an|eli spu{taju krunu, simboli~ku nagradu za mu~eni-
{tvo. Diptih se datuje oko 1280. godine i drì se da je rad venecijanskog
majstora.45 Na epistilnoj gredi nekada{weg sinajskog ikonostasa, {to je
tako|e delo iz oko 1280, sv. Prokopije je postavqen kao pandan sv. \or|u sa-
svim na kraju deizisne skupine Hrista, Bogorodice i Jovana Prete~e sa apo-
stolima. Prikazan je dopojasno, u vlasteoskoj odori i sa uskom krunom na
glavi, kakva je ovde data i sv. \or|u.46 Budu}i da je broj sa~uvanih ikona ve-
oma mali, a sve pomenute su, videli smo, sa Sinaja, svakako je zna~ajno uka-
zati i na jednu ikonu ovog svetiteqa sa Balkana. U Veriji u severnoj Gr~koj,
postojala je velika ikona sa dopojasnom predstavom sv. Prokopija kao vojni-
ka s uzdignutim ma~em u desnoj ruci, nastala krajem XIV ili, mo`da pre
treba misliti, u po~etnim decenijama XV veka.47
Od ìtijnih ikona sv. Prokopija o~uvana je tek jedna, koja je datovana u
po~etak XIII veka (sl. 9). ûva se u Patrijar{iji u Jerusalimu i, po tradiciji,
doneta je sa Prokopijevog groba u pe}ini Sv. Modesta u Deir Abu Toru u oko-
lini Jerusalima.48 U centralnom poqu sadrì dopojasni prikaz sv. Prokopija
(O AGIOS PROKOPIOS) u vojni~koj uniformi, kome sle}u}i arhan|eli Miha-
ilo i Gavrilo, signirani imenima, spu{taju krunu na glavu. Uokolo postoji
sedamnaest scena narativnog ciklusa, do sada u literaturi eksplicitno nepro-
~itanih (sl. 2). Ispisani tekstovi, pri tom, ne podrazumevaju nazive kompozi-
cija ve} obeleèvaju samo glavnu li~nost, naime sv. Prokopija (O AGIOS PRO-
44 D. Mouriki, Four Thirteenth-Century Sinai Icons by the Painter Peter, Studenica i vizantij-
ska umetnost oko 1200. godine, ur. V. Kora}, Beograd 1988, 333–334, 343–344, fig. 5–6. Krst i ma~
u rukama sv. Prokopija, retko naslikani zajedno, zapaàju se i na poznijoj predstavi ovog sveti-
teqa na triptihu Bogorodice s Hristom, Pjetom i svetiteqima iz Muzeja Korer u Veneciji (prva
polovina XV veka) — Venezia e bisanzio, intr. S. Bettini, Venezia 1974, No 121.
45 Sotiriou, Eikonej, I, fig. 188, II, 171–175; K. Weitzmann, Studies in the Arts at Sinai, Prince-
ton 1982, 340–341, fig. 33; M. Aspra-Vardavakis, Observation on a thirteenth-centuy sinaitic diptich rep-
resenting St. Procopius, the Virgin Kykkotissa and saints along the border, Byzantine Icons. Art, Techni-
que and Technology, ed. M. Vassilaki, Heraklion 2002, 89–100, fig. 3; Byzantium. Feith and Power
(1261–1557), cat. exhib. ed. H. C. Evans, New York 2004, 355–356, No 214, fig. 214. Slikawe Hrista
s arhan|elima Mihailom i Gavrilom na gorwem rubu ove ikone treba dovoditi u vezu sa opisom
wihovog javqawa Prokopiju u tamnici prema opisu u op{irnijem (drugom) svetiteqevom ìtiju
(Delehaye, Les legendes grecques, 84).
46 Sotiriou, Eikonej, I, fig. 117–124, II, 112–114; Lazarev, Storia, 286, tav. 430; Byzantium. Fe-
ith and Power, 379–380, No 235, fig. 235.
47 Ova lepa ikona ukradena je izme|u 1968. i 1975. godine iz crkve Sv. Prokopija u Veri-
ji — Th. Pazaras, Byzantine Icons of Verroia, Athens 1995, 49, fig. 47.
48 M. Garidis, Icones du XIIIe et du XIVe s. dans l’aire du Patriarcat de Jerusalem, Euyucia.
Melanges offerts a Helene Ahrweiller, Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1988, 229–231, pl. II.
Sl. 2. Raspored scena na ìtijnoj ikoni sv. Prokopija iz Jerusalima

538 Smiqka Gabeli}
Sl. 3. Vizija sv. Prokopija, scena sa ìtijne ikone sv. Prokopija
KOPIOS), s izuzetkom posledwe (H KHMHSIS),49 a pojedine scene ostavqene

su i bez natpisa (na primer, scena br. 3). Po~ev od gorweg levog ugla prikazane
su slede}e kompozicije: 1) Majka privodi sv. Prokopija (Neanija) caru Dio-
klecijanu, 2) Prokopijeva (Neanijeva) vizija krsta, 3) Zlatar s krstom pred sv.
Prokopijem (Neanijom), 4) Jerusalimqani {aqu sv. Prokopija (Neanija) na
Agarene, 5) Pogibija 6.000 Agarena, 6) Razgovor svetiteqev sa majkom o idoli-
ma, 7) Majka pred carem Dioklecijanom (Majka optuùje svetiteqa Diokleci-
janu), 8) Bi~evawe sv. Prokopija (Neanija), 9) Sv. Prokopije (Neanije) ba~en u
tamnicu, 10) Javqawe Hrista (Neanije prozvan Prokopijem), 11) Poseta an|ela,
isceqewe i ukrepqewe sv. Prokopija, 12) Sv. Prokopije obara idole, 13) Uko-
~ewe ruke Arhelaja, 14) Mu~ewe sv. Prokopija èravicom, 15) Bacawe u uàre-
nu pe}, 16) Molitva i usekovawe sv. Prokopija i 17) Pogreb sv. Prokopija. Na-
racija ovog ciklusa kombinovana je u skladu sa dvema redakcijama Prokopije-
vog ìtija. Po~etne scene od 1 do 12 odgovaraju drugoj, op{irnijoj verziji le-
gende, a potom, od brojeva 13 do 15, prvoj, dok su dve posledwe kompozicije, Po-
gubqewe i Pogreb, zajedni~ke.50 Za ikonografska istraìvawa posebno je va-
`no ista}i da se Prokopijeva Vizija krsta, druga u gorwem nizu scena (scena
br. 2) bitno razlikuje od primera koji su nam poznati iz monumentalnog i mi-
nijaturnog slikarstva. Ovde je sv. Prokopije prikazan na kolenima, naime kako
se, si{av{i sa kowa, moli pred krstom postavqenim visoko na nebu, a na sebi
ima duga~ku haqinu i pla{t (sl. 3). Kao naoruàni kowanik u pokretu, pred-
stavqen je u scenama koje ilustruju progon i pokoq 6000 Agarena (scene br. 4 i
49 Isto, 230.
50 Up. Delehaye, Les legendes grecques, 79–85.
5, sl. 4). Izrazito je velika sli~nost sv. Prokopija u kompozicijama s Agareni-

ma (Saracenima tj. Arapima), na ovoj ikoni, i sceni Vizije krsta na freskama
iz pomenutih kapadokijskih crkava, Melnika kao i rukopisnih psaltira, te se
~ini sasvim mogu}im da su im koreni nastanka zajedni~ki i da leè, zapravo, u
kombinovawu nekoliko epizoda iz ìtija ovog svetiteqa. Doga|aji o kojima je
re~ podrazumevaju sna`nu i poznatu simboliku, isti~u}i najpre momenat preo-
bra}awa vi|ewem znaka na nebu (sli~no apostolu Pavlu), odnosno obe}awa i,
potom, ostvarivawa pobede pod znakom i u ime krsta (kao kod cara Konstanti-
na).51 Prokopijava izolovano predstavqana Vizija u su{tini je tendenciozno
koncipovano, kompozitno i, bez sumwe, efektno uobli~eno ikonografsko re-
{ewe. Krst je uzet sa prizora svetiteqeve vizije na putu za Aleksandriju, kod
Apameje, kada je Prokopijeva/Neanijeva misija progona hri{}ana osuje}ena i
on je zaustavqen poput starozavetnog Valaama na magarici, kome je put zapre-
~io an|eo. Istovremeno, ushi}ewe svetle}im znakom vodi preobraàju Neanija
u hri{}ansku veru, {to direktno asocira na preobra}awe apostola Pavla. Ko-
wanik je, nadaqe, preuzet iz ratobornih Prokopijevih progona Agarena kod Je-
rusalima. Simbolika novonastale scene se zaokruùje uz pomo} asocijacije na
prikaz Jevstatijeve Vizije jelena, sa kowem u galopu (Barberini i Teodorov
psaltir), ili podse}awem na Konstantinove pobede pod znakom krsta, te se, u
ishodu, Prokopijeva vizija stapa i pretvara u pobedonosnog kowanika (na pri-
mer, Danilova kapela, verovatno i Melnik).
Monumentalni programi vizantijskih crkava, po~ev od ranije ve} pome-
nutih kapadokijskih hramova i velikih crkava sredwovizantijskog perioda
(Sv. Luka u Fokidi, Nea Moni i Dafni), sadrè Prokopijevu predstavu unutar
skupine svetih vojnika,52 kao dopojasnu, stoje}u ili, retko, kowani~ku. Za ra-
nije razdobqe karakteristi~no je da skupina ratnika nije imala odre|eno me-
sto i mogla se na}i u razli~itim delovima hramova,53 a ustaquje se, po~ev od
XII veka, u dowoj zoni naosa. Tako, na primer, u Nerezima, Miroù, Kirilov-
skom manastiru u Kijevu, Kurbinovu i Neredici, i ta }e se praksa ubudu}e du-
go zadràti.54 Brojne primere iz slikarstva u doba Paleologa suvi{no je navo-
diti.55 Za na{e istraìvawe svrsishodnije je ukazati na retke slu~ajeve u ko-
jima je Prokopijeva predstava zapostavqena ili, ~ak, i izostavqena. Izgleda
51 Posebno o Viziji kristalnog krsta u Prokopijevom ìtiju — Isto, 83; Walter, The War-
rior Saints in Byzantine Art, 96; C. Mango, The Art of the Byzantine Empire 312–1453, Toronto 1986,
144–145. U prolo{kom ìtiju iz 1330, lesnovski pisar Stanislav œjavqenijeŒ, koje se nakon po-
jave muwe i groma pokazalo Prokopiju, opisuje na slede}i na~in œJavi se wemu krst, i duh u liku
goluba govora{e: ja sam raspeti sin Bo`jiŒ (SANU 53, l. 267a).
52 Walter, The Warrior Saints in Byzantine Art , 99, isti~e œgotovo stalnoŒ prisustvo freske
sv. Prokopija.
53 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 590, sa primerima.
54 Isto, 590–591, upu}uje i na odstupawe od rasprostrawenog ikonografskog obi~aja sme-
{tawa figura sv. ratnika u dowoj zoni ìvopisa (Bogorodica Kosmosotira u Viri, Ba~kovo, si-
cilijanske crkve).
55 Up. Isto, 604–605, sa primerima; tako|e D. Tasi}, @ivopis pevni~kih prostora crkve
sv. Apostola u Pe}i, Starine Kosova i Metohije IV–V (Pri{tina 1968–1971) 237–253; I. M.
\or|evi}, Zidno slikarstvo srpske vlastele u doba Nemawi}a, Beograd 1994, 132 (Ku~evi{te),
540 Smiqka Gabeli}
Sl. 4. Jerusalimqani {aqu Prokopija na Agarene i Pogibija 6000 Agarena,

scene sa ìtijne ikone sv. Prokopija
da sv. Prokopije nije naslikan u Sv. Nikoli Orfanosu u Solunu (druga dece-
nija XIV veka), gde su u prvoj zoni ìvopisa zastupqeni \or|e, Dimitrije, Teo-
dor Stratilat, Teodor Tiron, Artemije i, uzima se, Nestor, a jo{ nekoliko rat-
nika je u zoni sa dopojasnim prikazima, niti je prisutan u Sv. Petru kod sela
Berende, sa freskama iz tre}e ili ~etvrte decenije XIV veka.56 U Sv. Spasu u
Veriji (1315), sv. Prokopije je neupadqivo sme{ten me|u medaqonima druge zo-
ne fresaka, izme|u proroka Jezekiqa i Ilije, dok su ~etvorica glavnih ratnika
ovde doneti u vidu stoje}ih figura u prvoj zoni.57 Obja{wewe ovakve lokacije
ili potpunog izostanka ne moè se pravdati pukim dimenzijama crkava, jer je
Prokopijeva ~itava figura obi~no prisutna u programima isto toliko malih
hramova, na primer, u Sv. Nikoli tu Kasnici i Sv. Atanasiju tu Muzaki u Ko-
sturu ili, kako }emo kasnije bliè videti, u Kalotini i Stani~ewu.58
Mestom slikawa, na~inom odevawa i naoruàwem, predstava sv. Prokopi-
ja u okviru ikonografske skupine svetih vojnika po pravilu se ne isti~e. U
moru primera stoje}ih predstava ovog svetiteqa u vizantijskom zidnom sli-
karstvu, uop{teno uzev me|usobno malo razu|enih, izdvajaju se u ikonograf-
skom i programskom smislu dva, onaj iz crkve Sv. Nikole u Stani~ewu kod Pi-
rota (1331/2) i iz priprate hrama Arhan|ela Mihaila u Lesnovu u blizini
Kratova (1349).
Lesnovski sv. Prokopije dolazi u red ikonografski neobi~nih u prvom
redu po tome {to je naslikan sa kacigom na glavi (sl. 10). Prikazan je, ina~e, u
tro~etvrtinskom stavu, u trenutku dok proverava {ipku strele koju drì obe-
ma rukama a od opreme ima jo{ i {tit, luk, ma~, tobolac za strele i tobolac za
luk. Ispod uniforme nosi duga~ku belu ko{uqu koja je upadqivo ukra{ena
brojnim sitnim cvetolikim motivima. Wegov beli~asto-sivkasti {lem je {e-
stostran, dubok i sa spu{tenim obodom, produènim sa strane ukrasnim zavr-
{ecima i oja~an trakama sa nizovima bisera i krestom iz koje polazi veliko
134 (Sv. Nikola u Prizrenu), 142 (Bela crkva Karanska), 161 (Lesnovo), 168 (Zemen), 171 (Vazne-
sewe na Meteorima), 174 (Psa~a), 180 sl. 92 (Re~ani). Nije do sada uo~eno da Prokopija treba
identifikovati u stoje}oj figuri na jednom od rebara na svodu u spoqa{wem narteksu crkve
Hrista Hore u Carigradu, me|u uglednim svetim ratnicima (P. A. Underwood, The Kariye Djami,
Princeton 1966, I, 153, No, 175; II, pl . 311) Po o~uvanom fragmenu na gotovo uni{tenoj glavi vidi
se da svetiteq ima ravno podrezanu valovitu kosu, {to je i glavni element prepoznavawa; obu~en
je u haqinu i ogrta~ a na nogama ima vojni~ke obmota~e.
56 Izostanak sv. Prokopija iz programa Sv. Nikole Orfanosa zapravo nije sasvim izve-
stan. Kod pojedinih figura svetih ratnika signature nisu sa~uvane. Tipolo{ke karakteristike
pouzdano identifikuju li~nosti onih najpoznatijih, izuzev kod mladog ratnika u zapadnom delu
severnog zida koji podjednako li~i i na Prokopija i na Nestora. Svi istraìva~i ìvopisa ove
crkve u wemu prepoznaju sv. Nestora — A. Xyngopoulos, Oi toicografiej tou Ag. Nikolaou Orfa-
nou Qessalonikhj, Aqhnai 1964, 22, eik. 140; A. Tsitouridou, O zwgrafikoj diakosmoj tou Agiou
Nikolaou Orfanou sth Qessalonikh, Thessaloniki 1986, 196, pin. 91; B. Todi}, Srpsko slikarstvo
u doba kraqa Milutina, Beograd 1998, 348–349; K. Kirchhainer, Die Bildausstattung der Nikolauskir-
che in Thessaloniki, Wimar 2001, 107, Abb. 48. Za Berende up. na{u nap. 77.
57 S. Pelekanidis, Kallierghj olhj Qettaliaj aristoj zografoj, Aqhnai (1973) 1994, 74,
pin. 9.
58 S. Pelekanidis, M. Chatzidakis, Kastoria, Athens 1985, 52, 108. Za Kalotinu i Stani~ewe
up. na{e nap. 73, 76.
542 Smiqka Gabeli}
dekorativno pero.59 U ikonografiji sv. Prokopija wegov prikaz sa kacigom iz

Lesnova je, koliko znam, jedinstveno sa~uvani primer. [lem je zapravo prime-
ren predstavi jednog drugog ratnika, sv. Merkurija, premda ni tu nije obave-
zan. Na glavi ovog ratnika detaq se sre}e u slikarstvu zrele renesanse Paleo-
loga (Protaton, ohridska Bogorodica Perivlepta, Bogorodica Olimpiotisa u
Elasonu, pe}ki Apostoli, naos Lesnova, Psa~a, Kon~e i drugde);60 veoma retko
i kod arhan|ela Mihaila-vojnika, tako u priprati Lesnova (sl. 11) i u Sv.
\or|u u Plemeniani na Kritu (1440)61 ili, iznimno, kod nekih drugih sv. rat-
nika (Teodor Tiron u naosu u De~ana).62 U stvari, kaciga je ~esto prikazana na
glavama vojnika u prizorima vojnih okr{aja ili izvr{iteqa pogubqewa (xela-
ta), te se opravdano drì da je izraz borbene gotovosti.63 Kod sv. Prokopija u
lesnovskoj priprati, dakle, {lem nema posebno hagiografsko zna~ewe, ve} je
wegovim slikawem uveli~ano bogatstvo vojni~ke opreme. Kao i kod sv. Merku-
rija ili arhistratiga Mihaila, prikazivawem {lema nagla{ena je borbena
spremnost ovog svetiteqa, mo`da uz asocijaciju na uzdignutiji poloàj u voj-
sci, {to je mawe dokazivo.
Na lesnovskom Prokopiju vaqa uo~iti jo{ dva detaqa koja ikonografski
nisu sasvim uobi~ajena. Na dr{ci ma~a ili bodeà zadenutog o levi bok sveti-
teqa ucrtan je krst, op{ti hri{}anski simbol pobede, mogu}no i element ha-
giografskog porekla i, u osnovi, dokaz naro~ite slikareve pa`we kod izvedbe
jednog od hri{}anskih boraca. Mali ravnokraki krst se bojom ne razlikuje od
sivkaste podloge bal~aka. Naporedo sa op{tom simbolikom znaka, nije iskqu-
~eno da ovaj detaq treba istovremeno vezivati i za li~nost prikazanog ratni-
ka. Wegovo prisustvo podse}alo bi na ~uveno Prokopijevo œznamewe krstaŒ u
viziji na putu, opisanoj u ìtiju, a tako|e i na œsrebrni krstŒ, ~iju je izradu
Prokopije u Skitopoqu poru~io, zadivqen tim œjavqawemŒ, kako je u samom
manastiru Lesnovu zabeleìo pisar Stanislav u Prokopijevom prolo{kom
ìtiju, 1330 godine.64 U zidnom slikarstvu ovog razdobqa motiv krsta se po-
59 Gabeli}, Manastir Lesnovo, 199–200, T. LXIV, sl. 103.

60 Isto, 136, T. XXIX; E. C. Constantinides, The Wall Paintings of the Panagia Olympiotissa at
Elasson in Northern Thessaly, Athens 1992, I–II, 246–249, fig. 107 (Olimpiotisa), 233 (Protaton i
Perivlepta).
61 Gabeli}, Manastir Lesnovo, 195, sl. 98–99, 103, T. LXIII–LXIV.
62 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 624, sl. 4 (kaciga nije na glavi ve} visi oko
vrata, spu{tena niz uzicu, kao kasnije i kod sv. Dimitrija na wegovoj kowani~koj predstavi iz
crkve Sv. Antonija u Paleohori na Kiteri, s kraja XV veka — Chatzidakis, Bitha, Kythera, 94–95,
fig. 19–20).
63 O {lemu kao uobi~ajenom detaqu figura prikazanih u borbenom dejstvu (ratnika-pe-
{aka ili vojnika na kowima) — T. G. Kolias, Byzantinische Waffen. Ein Betrag zur byzantinischen
Waffenkunde von den Anfangen bis zur Latanischen Eroberung, Wien 1988, 76. Up. na primer dobro
poznatu ilustraciju boja prema Psalmu 149:8 u priprati Lesnova, ili kompoziciju u kojoj arhan-
|eo spa{ava Carigrad od Saracena u naosu ove crkve — Gabeli}, Manastir Lesnovo, 187, T. LVIII,
sl. 95; 96, T. XXI, sl. 34.
64 @itije sv. Prokopija u ovom rukopisu sadrì srazmerno detaqan opis krsta (sa tri
lika i œìdovskim slovimaŒ — Emanuil, Mihail i Gavril), {to odgovara tzv. drugoj verziji le-
gende o ovom svetitequ (Delehaye, Les legendes grecques, 83). Moè biti od va`nosti i {to se u
nekad vidno slikao na uniformama i oru`ju istaknutih svetih ratnika, kao

simbol pobede. Naj~e{}e ga sre}emo na {titu kod sv. Dimitrija, tako u Sv. Ni-
koli Orfanosu, Bogorodici Olimpiotisi u Elasonu i takozvanoj Latinskoj
(œJug BogdanovojŒ) crkvi u Prokupqu. U Sv. Nikoli Orfanosu krst se pojavqu-
je i na ratni~kim zastavicama kod Dimitrija, Artemija(?) i Nestora(?).65 Le-
snovski slikar priprate je znak krsta postavio na isturenijem mestu unifor-
me kod sv. Nikite, na grudnom opasa~u, u boji metala,66 dok je na istom mestu
kod sv. Prokopija, na metalnom za{titnom povezu oko grudi, prikazao medaqon
sa jako {ematizovanim poprsjem. Da je ovde re~ o polufiguri unutar kruga a ne
o kru`nom ukrasu uverava nas pore|ewe sa predstavom arhan|ela Mihaila-voj-
nika tako|e iz narteksa Lesnova, kod koga se medaqoni sa ne{to jasnijim obri-
sima poprsja unutar wih nalaze na grudnom oja~iva~u uniforme kao i na ~eo-
nom delu kacige. Ovakvi okrugli medaqoni ili maskeroni ~etvrtastog oblika,
koji krase predwi deo vojni~ke uniforme, svakako ukrasni kada wihov motiv
nije definisan, u slikarstvu iz razdobqa Paleologa nisu nepoznati ali ni na-
ro~ito ~esti. Unutar grupe ratnika u jednom hramu obi~no ukra{avaju samo po-
jedine od wih. Uz Lesnovo, dobro su reprodukovani primeri iz Protatona (sv.
Merkurije, sv. Artemije), De~ana (sv. Areta) i Markovog manastira (sv. Dimi-
trije na ju`noj fasadi).67 U formalnom smislu to su naslednici anti~ke ozna-
ke falere, koja se u rimskoj vojsci stavqala na uniforme istaknutih vojnika,
sa prikazima careva ili boànstava, i hronolo{ke prete~e opreme kasnijih
moravskih ratnika, posebno onih u Resavi ili u crkvama XVI veka sa Ostrva u
Jawini (Filantropinos, Diliu).68
Stanislavqevom Prologu Prokopijeva vizija (znamewa) krsta navodi u troparu koji prethodi sa-
mom ìtiju ovog svetiteqa (SANU 53, 266b–267a). Zlatar koji œkrst sloì srebrenŒ (isto, 267a)
predstavqen je u okviru tre}e scene na ìtijnoj ikoni sv. Prokopija iz Jerusalima kao sredo-
ve~ni ~ovek sme|e kose i brade u dugoj crvenoj haqini kratkih rukava, ispod koje nosi belu ko-
{uqu, a na glavi ima crvenu kapu zavr{enu na {iqak i sa belim (krznenim) obrubom (Garidis,
Icones du XIIIe, pl. II). Tom œ najboqemŒ zanatliji u Skitopoqu, koji je Prokopiju tokom no}i na-
~inio krst od srebra i zlata na kome su se pojavili likovi i natpisi, po legendi je bilo ime
Marko (Mango, The Art, 145).
65 Tsitouridou, O zwgrafikoj diakosmoj tou Agiou Nikolaou Orfanou, 195, pin. 87, 90, 91;
Constantinides, Panagia Olympiotissa, 211, fig. 65; D. Tasi}, @ivopis sredwovekovne crkve u Proku-
pqu, ZLUMS 3 (1967) 166, sl. 5.
66 Gabeli}, Manastir Lesnovo, 199, sl. 102.
67 Za fresku arhan|ela Mihaila-ratnika iz Lesnova — Isto, 195, T. LXIII, sl. 98–99. Sti-
lizovana poprsja u medaqonima kod arhan|ela Mihaila i sv. Prokopija iz lesnovske priprate
formalno su nalik onima izvedenim u neprekidnom nizu duìnom pojasa kod sv. Teodora Strati-
lata u Protatonu, up. E. N. Tsigaridas et al., Manuel Panselinos, Thessaloniki 2003, fig. 44–47, 49;
Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, sl. 10 (De~ani). Za sv. Dimitrija iz Markovog mana-
stira — P. Miqkovik-Pepek, Nepoznati trezor ikoni, Skopje 2001, 16, 137, T. I, sl. 27–28 (tako|e
i sa poznijim primerom iz ikonopisa).
68 M. Markovi}, Sveti ratnici iz Resave, izd. V. J. \uri}, Manastir Resava i wegovo doba
(1994), Despotovac 1995, 210. Za reqefne medaqone na predstavama svetih vojnika iz crkava u Ja-
wini — M. Garidis- A. Paliouras, Monasteries of the Island of Ioannina. Painting, Ioannina 1993,
53–54, 72–73, fig. 61–65, 99–102 (Filantropinos), 224, fig. 408–409 (Diliu), 280–281, fig.
461–463 (Eleusa).
544 Smiqka Gabeli}
Potrebno je ukazati i na programski sme{taj freske lesnovskog sv. Pro-

kopija budu}i da je u ovom spomeniku posebno jasno ispoqena polarizacija
skupine svetih vojnika na dva hijerarhijska dela. Sprovedena je na taj na~in da
su po va`nosti prvostepeni ratnici prikazani u naosu (oko 1346) a drugoste-
peni u netom dogra|enoj priprati (1349). Figure najuvaènijih, \or|a, Dimi-
trija i dvojice Teodora, kojima je prikqu~en i Merkurije, razme{tene su u na-
osu hrama, pored ktitora na severnom zidu i na zapadnom paru stubaca licem
okrenutim ka oltaru, dok je Prokopije naslikan na isto~nom zidu priprate,
kao sredi{wa figura skupine u jugoisto~nom delu ovog prostora, koju ~ine
jo{ i Artemije, Nestor i Nikita. Raspored odraàva zna~aj kultova svetih rat-
nika i ne izgleda proizvoqan. U potkupolnom prostoru crkve, ovi svetiteqi
su u direktnoj vezi sa zvawem osniva~a hrama, velikog vojvode potom sevasto-
kratora i despota Jovana Olivera i, zapravo, sa ktitorovim uzdawem u wihovu
pomo}. U isti mah, predstave ratnika odgovaraju i nameni Oliverove crkve kao
grobnice, na {ta posebno upu}uje wihovo prikazivawe u priprati, prevashod-
no s nadom u wihovo zastupni{tvo.69
Raspodela vojni~kih skupina, nejednakog obima (grupa u ve}im spomeni-
cima obi~no broji osam do deset ovih figura)70 i u razli~itim varijantama
ali bez bitnijeg reme}ewa unutra{we hijerarhije prati se i u mnogim drugim
hramovima. Za slikane programe iz doba Paleologa, veliki broj primera nam to
pokazuje, pojedina grupa naj~e{}e zapo~iwe \or|em i/ili Dimitrijem, slede
Teodori, potom skupina koju sa~iwavaju Merkurije, Prokopije i Nestor, pa za-
tim ostali sveti vojnici. Uobi~ajeno mesto grupe su bo~ni zidovi ili pevni-
ce i zapadni prostor.71 Iz gra|e se lako moè zakqu~iti da sv. Prokopije po
pravilu ne stoji na ~elu skupine svetih ratnika, pa tako ni pored jo{ zna~aj-
nijih svetih li~nosti (obi~no, sv. Nikola), pa se ne slika u blizini ikonosta-
sa ili u isto~nim delovima zidova.
Imaju}i na umu upravo iznetu konstataciju, Prokopijev prikaz iz Stani-
~ewa predstavqa jedan od retkih izuzetaka (sl. 5 i 12). Stani~ewska predstava
podrazumeva sloènije idejno zna~ewe od uobi~ejenog, koje drugde ne prelazi
granice simbolike ove grupe svetiteqa i wenih unutra{wih zakonitosti. Za-
nimqiva je, uz mawe ikonografske naglaske, u prvom redu po svojoj programskoj
postavci. Natpis pored glave sv. Prokopija nije sa~uvan ali je svetiteq pre-
poznat, ~ini se izvesnim, po tipolo{kim odlikama, posebno po karakter-
sti~nom obliku œpa`Œ frizure, dakako i mladi}kom uzastu i vojni~kom ob-
69 Gabeli}, Manastir Lesnovo, 135–138 (naos), 199–200 (priprata).

70 Markovi}, O ikonografiji svetih ratnika, 593.
71 Up. isto, 591–593, 607; Todi}, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, 142. U poje-
dinoj grupi ode}a svetih vojnika je jednoobrazna, bilo da je patricijska ili vojni~ka. Veoma ret-
ko izgled ovih svetiteqa je variran tako da pojedini nose druga~iju odoru od ostalih. Pe}inska
crkva Sv. Atanasija kod Struge pruà jedan takav primer, na {ta mi je skrenu pa`wu kolega Bra-
nislav Cvetkovi}. Nakon Deizisa i figure sv. Nikole, na severnoj strani ovog hrama, stoji ar-
han|eo Mihailo, pored wega je sv. Teodor Tiron, naslikan u vlasteoskoj ode}i i kako drì krst u
desnoj i ma~ u levoj ruci, a zatim dolaze sv. \or|e i sv. Dimitrije, koji su u panciru i pod
oru`jem (C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 158, sl. 181).
Sl. 5. Stani~ewe, Bogorodica s Hristom, sv. Prokopije i arhan|eo Mihailo, 1331/2

(crte`: Z. Tuci}, S. Gabeli})
li~ju. Obu~en je u kratku zelenu tuniku, preko koje nosi oklop sastavqen oko
kukova i na nadlakticama od plo~ica, odnosno mreàsti pancir na prsima, ko-
ji je oja~an ko`nim trakama i metalnim rubovima oko pojasa i na mi{icama.
Preko ple}a preba~en mu je crveni pla{t zakop~an spreda, ta~no na sredini, a
stopala su uvezana zavojima. Sme{ten je pored Bogorodice na prestolu s Hri-
stom, na severnom zidu ovog hrama. Stoji frontalno, sa kopqem isturenim u
podignutoj desnoj ruci, dok se levom, spu{tenom paralelno uz telo, oslawa o
ma~ u koricama. Bogorodica i mali Hrist predstavqaju sastavni deo dvodelne
ktitorske slike u kojoj sv. Nikola, patron, wima privodi i preporu~uje poro-
dicu velika{a Konstantina, mla|eg ktitora ovog hrama. Uz Prokopija je prema
istoku predstavqen arhan|eo Mihailo u carskom obli~ju, koji je — uz jednog
stolpnika — predvodna figura u nizu svetiteqa na severnoj strani hrama, gle-
daju}i od istoka. Sv. Prokopije je, dakle, postavqen izme|u glavnog arhan|ela
i Bogorodice s Hristom premda bi po istaknutijoj kultnoj va`nosti i uobi~a-
jenoj programskoj praksi vizantijskog slikarstva trebalo o~ekivati da je to
mesto zauzeo neki od najpo{tovanijih ratnika, sv. \or|e, sv. Dimitrije ili sv.
Teodor.72 Ova trojica ratnika u Stani~ewu okupqena su na suprotnom zidu, iz-
me|u sv. Jovana Krstiteqa koji — uz sv. stolpnika — stoji pored oltarske pre-
grade i, prema zapadu, starijeg ktitorskog para, monaha i monahiwe Arsenija i
Jefimije. Izdvajawe iz ikonografske grupe svetih ratnika i naro~it poloàj
sv. Prokopija u programu ovog hrama, potvr|uje se i ne{to rasko{nijim ukra-
{avawem. Prokopijev mu~eni~ki venac, na glavi, po {irini i koli~ini bise-
72 Pojava sv. Teodora ili dvojice Teodora na istaknutoj lokaciji je re|i slu~aj. Sre}u se,
na primer, u œSabornoj crkviŒ u Ivanovu, iz sredine XIV veka (Mavrodinova, Stennata ìvopis,
62, sl. 93) ili u Sv. Atanasiju u Kali{tu (up. na{u prethodnu napomenu). Primeri sa sv. \or|em
i sv. Dimitrijem na predvodnom mestu grupe su bezbrojni (up. na{u nap. 55).
546 Smiqka Gabeli}
ra bogatiji je od venaca ostalih stani~ewskih ratnika. Kod Prokopija je to ta-

nak vi{estruki obru~, ùt i sa biserima, kod Dimitrija venac je jednostruk a
kod \or|a i Teodora Stratilata sa~iwen od nanizanih bisera. Prokopijev
pla{t pridràva upadqiva metalna kop~a (fibula) a ~itav ko`ni {titnik na
grudima neuobi~ajeno je prekriven gustim redovima bisera. Nagla{eni dekor
Prokopijeve predstave tim je uo~qivijiji po{to su svi stani~ewski vojnici,
ukqu~uju}i i Prokopija, me|usobno gotovo jednakih stavova i naoruàwa. Sv.
Prokopija u odnosu na ostale ratnike Stani~ewa izdvaja visoko uzdignuta de-
sna ruka, naro~iti ukrasni detaqi i ponajvi{e, naglasili smo, wegovo mesto
slikawa.73
U poku{aju da se objasne razlozi idejnog nagla{avawa predstave sv. Pro-
kopija u Stani~ewu, koje se ~ini neospornim, neophodno je razmotriti kultno
po{tovawe ovog svetiteqa u sredi{wim krajevima Balkana, odnosno na teri-
toriji na kojoj se spomenik nalazi. Selo Stani~ewe spada u oblast Pirota i
Ni{a, ta~nije, ono leì 8 km zapadno od Pirota a oko 60 km isto~no od Ni{a
i pribli`no 90 km od Prokupqa. Situirano je dakle u neposrednoj okolini
gradova u kojima su se u sredwem veku ~uvali zemni ostaci sv. Prokopija. Re~
je o Ni{u i crkvi Sv. Prokopija sa mo{tima ovog svetiteqa, o ~emu svedo~e
pisani izvori iz perioda posle 1180. i 1203. godine, i Prokupqu sa hramom
Sv. Prokopija i grobnicom oformqenom polagawem delova Prokopijevih mo-
{tiju, kako se uzima, krajem XIV veka.74 Izgleda da jo{ nekoliko spomenika
ovog regiona govore o velikom regionalnom ugledu sv. Prokopija, istina ne ta-
ko eksplicitno. Bogorodi~ina crkva u Dowoj Kamenici kod Kwaèvca, sa fre-
skama iz decenija oko polovine XIV veka, u svom programu ima pa`qivo spro-
vedenu hijerarhiju svetih ratnika. U naosu je naslikan samo sv. \or|e, u pri-
prati su Dimitrije, dvojica Teodora i Prokopije, a na spratu Nestor i Lup.
Ugled Prokopijeve predstave, donete u vidu stoje}e figure ratnika, odaje weno
prikqu~ewe grupi iz narteksa i, naro~ito, pozicija na isto~nom zidu, ju`no
od vrata, gde ~ini pandan arhan|elu Mihailu-vojniku.75 Hram Sv. Nikole u se-
lu Kalotini u zapadnoj Bugarskoj, na samoj granici sa Srbijom, koji veli~inom
i oblikom osnove odgovara Stani~ewu a tako|e je iz vremena cara Ivana Alek-
sandra (1331–1371), sadrì neobi~no veliki broj predstava svetih ratnika.
Wihovoj skupini pripada ~ak deset od ukupno devetnaest stoje}ih figura u
najniòj zoni broda, zna~i polovina (uz Deizis, sv. Julitu, ~etiri svetiteqke
i patrona sv. Nikolu).76 Stawi~ewe, u nizu sa~iwenom od sedamnaest stoje}ih
figura, ima, podsetimo se, ~etiri sveta vojnika, dok obli`wa i hronolo{ki
73 O svetim ratnicima naslikanim u Stani~ewu — Gabeli}, @ivopis crkve (nap. 5),

161–164, sl. 46, 48 (raspored ìvopisa), 49, 71–72 (sv. Prokopije — sl. 72).
74 Up. na{e nap. 21–24. Po Jire~ek, Hri{}anski elemenat, 484, sv. Prokopije treba da je
bio patron Ni{a, ali se ne vidi da je iskaz, ina~e verovatan, potkrepqen podacima iz izvora.
75 B. @ivkovi}, Dowa Kamenica. Crteì fresaka, Beograd 1987, V. O ìvopisu i ktitori-
ma ove crkve — L. Mavrodinova, Crãkvata v Dolna Kamenica, Sofià 1969 (sv. Prokopije, str. 10);
Gabeli}, Manastir Lesnovo, 170.
76 G. Gerov — A. Kirin, New Data on the Fourteenth-Century Mural Paintings in the Church of
Sveti Nikola (Sr. Nicholas) in Kalotina, Zograf 23 (Beograd 1993–1994) 59–60, fig. 9–11, 17.
bliska crkva Sv. Petra kod sela Berende na Ni{avi, jednakog arhitektonskog
oblika i ne{to mawih dimenzija, od ~etrnaest figura tek tri ratnika, \or|a,
Dimitrija i Teodora (Stratilata).77 U kalotinskoj izuzetno brojnoj skupini,
bez sa~uvanih natpisa, sv. Prokopija treba prepoznati u najzapadnijem delu ju-
`nog zida, u grupi sa \or|em, Dimitrijem i dvojicom Teodora. Na identifi-
kaciju svetiteqa upu}uje duìna i oblik ravno podrezane frizure (pomalo na-
lik na kacigu) i mlado lice bez brade. Ovde ne moèmo govoriti o program-
skom isticawu predstave sv. Prokopija ali je vredno zapaziti da on stoji uz naj-
istaknutije vojnike i da je izrazita brojnost ~itave grupe najverovatnije indi-
cija posebne èqe za za{titom i zastupni{tvom svetih ratnika. Najzad, pojavu
monumentalne freske Prokopija na kowu u drugoj zoni i odmah pored apside ju-
`nog broda crkve Sv. Nikole u Melniku, u jugozapadnoj Bugarskoj, o kojoj je na-
pred bilo re~i, treba sigurnije tuma~iti u smislu nagla{avawa kulta ovog sve-
titeqa. Wen zna~aj je podvu~en najpre ~iwenicom da je to izgleda jedini o~uva-
ni primer kowani~ke predstave sv. Prokopija u vizantijskom zidnom slikarstvu
izvan Kapadokije. Imaju}i, uz to, na umu i wen sme{taj na isto~noj strani, ~ini
se da weno ilustrovawe na ovakav na~in u oblasti koja nije puno udaqena od Ni-
{a i Prokupqa nije slu~ajno i da mo`da stoji pod uplivom kulta koji se {irio
iz ovih centara. Iskazivawu naro~itog po{tovawa putem postavqawa Prokopi-
jeve freske u isto~nom delu severnog zida u bo~nom brodu ovog hrama treba pri-
dodati i okolnost da je ovaj prostor imao fresku jo{ jednog kowanika, o{te}e-
nog i neidentifikovanog, i da je tom svetitequ, a ne Prokopiju, odre|eno mesto
na zapadnom zidu.78 Po istaknutom sme{taju, melni~ka freska podse}a na Sakli
kilise u Kapadokiji, u kojoj je sv. Prokopije na kowu naslikan uz ni{u |akoni-
kona, na severnom zidu, a u prvoj zoni ìvopisa.79
U zakqu~ku, polazimo od okolnosti da je u spomeni~koj gra|i slu~aj Sta-
ni~ewa re~it u meri koja se ne moè tuma~iti slu~ajno{}u, niti slikarevim
nepoznavawem ikonografskih pravilnosti, ve} da odraàva va`nost koji je
kult sv. Prokopija imao u ovoj oblasti. Na regionalni zna~aj, u mawem obimu,
upu}uje i program nekoliko drugih spomenika okvirno sa ove teritorije, u pr-
vom redu Sv. Nikole u Melniku, potom donekle i Dowe Kamenice a, u znatno
mawoj meri, i Kalotina. Neuobi~ajeni poloàj predstava sv. Prokopija u pro-
gramima Stani~ewa, Melnika i Dowe Kamenice ~ini se da podrazumeva promi-
77 E. Bakalova, Stenopisite na crkvata pri selo Berende, Sofija 1976, 47, sl. 56–58. Sv.
Prokopije u crkvi izvan sela Berende nije prikazan, svakako ne u unutra{wosti ovog hrama koji je
danas bez priprate. Medaqon s poprsjem mladog mu~enika na severnom zidu, koji je u natpisu ozna-
~en kao œsv. ProkopijeŒ (isto, 47, sl. 53) zapravo predstavqa sv. Evgenija, jednog od petorice Peto-
zarnih mu~enika, dok je sedi svetiteq s bradom u drugom od medaqona u ovom nizu, koji je u natpi-
su imenovan kao œsv. EvgenijeŒ (slikan uvek mlad), u stvari sv. Avksentije, naslikan u svom uobi-
~ajenom ikonografskom izgledu (o ikonografiji Petozarnih mu~enika u vizantijskoj umetnosti —
S. Gabeli}, Predstave Petozarnih mu~enika u crkvi Svetog Stefana u Kon~i, Zograf 29,
(2002–2003), 191–199. Moè se sa vi{e sigurnosti zakqu~iti da u Berendeu skupina Petozarnih
ima prete`no ta~ne tipolo{ke odlike (s izuzetkom neodgovaraju}e sede brade i kose sv. Mardari-
ja) a da su gre{ke u identifikaciji nastale prilikom ispisivawa imena ovih svetiteqa.
78 Stransky, Les ruines, 425; Mavrodinova, Melnik, 33; up. na{u nap. 4.
79 Up. na{u nap. 31 (M. Restle).
548 Smiqka Gabeli}
{qawe i intenciju. Ve} smo istakli da su va`na lokalna àri{ta Prokopije-

vog kulta na Balkanu bila u Ni{u i Prokupqu. U vreme ìvopisawa Stani~e-
wa, koje je okon~ano u leto 1332. godine, i u narednih pola veka, mo{ti sv.
Prokopija nalazile su se u Ni{u, odakle su preba~ene u Prokupqe. Prema ne-
potpunim arheolo{kim istraìvawima prokupa~ke crkve Sv. Prokopija izla-
zi da je za mo{ti ovog svetiteqa iskori{}ena prostorija na ju`noj strani, po-
dariv{i bazilici i ime.80 Sredwovekovno razdobqe Ni{a, Prokupqa i okol-
nih oblasti u istorijskim izvorima relativno je slabo pokriveno.81 Poni{a-
vqe je u XI veku podeqeno izme|u ni{ke i sreda~ke (sofijske) eparhije i sam
pirotski okrug dugo je ostao u pograni~nim okvirima.82 U XIV stole}u bugar-
sko-srpska granica nalazila se zapadno od Ni{a.83 Pri tom, strategijska va-
`nost ~itavog ovog kraja, koji je tokom sredweg veka potpadao pod vlast Vizan-
tije, Bugarske, i samo u kratkom razdobqu s kraja XII veka i Srbije, dosta je po-
uzdano zajam~ena okolno{}u da je tuda prolazila izuzetno va`na saobra}ajni-
ca, takozvani Carigradski drum. Od Ni{a prema Sofiji taj put je i{ao najve-
rovatnije dolinom Ni{ave.84 Kameni spomenici i materijalni tragovi kasno-
anti~kih naseqa i tvr|ava, koji su nicali pored ovog strate{ki zna~ajnog tr-
gova~kog i vojni~kog puta, veoma su brojni.85 U VI veku obnovqeni su ili po-
dignuti vojni kasteli du` puta izme|u Ni{a i Sofije.86 Samo u oblasti Reme-
zijane (Bele Palanke, oko 20 km zapadno od Pirota, a desetak od Stani~ewa)
izgra|eno je wih tridesetak i sasvim je mogu}no da jednom ovakvom utvr|ewu
pripadaju ostaci na brdu pored dana{weg nadvo`waka kojim se put za selo
Stani~ewe odvaja sa autoputa.87 Na àlost, o sakralnim objektima ranohri-
80 Up. na{u nap. 23.

81 Up. Istorija srpskog naroda, I, Beograd 1981, 28, 255, 265, 270, 385.
82 J. Kali}, Pirotski kraj u sredwem veku, Pirotski zbornik 8–9 (1979) 185–201, posebno
188; B. Nikolova, Ustroèstvo i upravlenie na bãlgarskata pravoslavna cãrkva (IX–XIV vek), So-
fià 1997, 216–217. Up. M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Beo-
grad 1985, 14, i daqe.
83 Jire~ek, Vojna cesta, 133.
84 P. Petrovi}, Poni{avqe u anti~ko doba, Pirotski zbornik 8–9 (1979) 177–184, poseb-
no 178.
85 Isto, 178–184, sa pobrojanim nalazima i lokalitetima i sa literaturom (od naseqa u
najbliòj okolini Stani~ewa pomenimo da je Turres anti~ko ime Pirota, Remesiana je Bela Pa-
lanka a Ballanstra dana{wa Kalotina).
86 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, I, Beograd 1955, 62–64.
87 Up. opis œgradi{taŒ i drugih starina u izve{taju stani~ewskog u~iteqa Jakova Popo-
vi}a koji je objavqen u prvom broju ~asopisa Starinar I, sv. 4 (Beograd 1884) 144–145. Tako|e
Popovi} et al., Crkva Svetog Nikole u Stani~ewu, 9–12 (M. Popovi}), sa podacima iz istorije
stani~ewskog kraja koji datuju iz turskog perioda. Arheolo{ka istraìvawa nisu pokazala po-
stojawa anti~kog sloja na zaravni na kojoj leì crkva Sv. Nikole, koja je udaqena 1,5 km od sela
Stani~ewa (isto, 21). Dana{we Stani~ewe, sme{teno na padini pod planinom Belavom na levoj
obali Ni{ave, beleì se u turskim pisanim izvorima iz XVI veka; prvi put najverovatnije
1576–1577. godine (isto, 9; J. V. ]iri}, Naseqa gorweg Poni{avqa i Lu`nice, Pirotski zbor-
nik 8–9, 1979, 170), kao œR|ilo/Stani~ani,Œ œIstani~eneŒ i œStanicaŒ (R. Tripkovi}, Manastiri
u okolini Pirota krajem XVI veka, Zograf 12, 1981, 87). Pretpostavqeno je da ime ovog sela ozna-
~ava naseqe œ~iji su stanovnici ovde ostali, zastanili seŒ (od stan — stanovati) ili ono œkoje je
zasnovao ili zaselio StanŒ (od li~nog imena — Stan ili Stana) — J. V. ]iri}, Starost naseqa
{}anskog razdobqa jedva da se ne{to zna. U Ni{u je u V veku postojala crkva ne-
izvesne posvete, koja je bila poznata po isceqewima bolesnih. Tek na osnovu ka-
snijih izvora pretpostavqa se da je ona bila posve}ena sv. Prokopiju i da je ~u-
vala mo{ti ovog svetiteqa.88 Dovodi se zapravo u sumwu i sam identitet sv.
Prokopija (Palestinskog), ~ije se telo tu nalazilo, zato {to Ni{ ne figurira u
svetiteqevoj hagiografiji a vesti o Prokopijevim mo{tima u ovom gradu su re-
lativno pozne (sre}u se tek u pisanim izvorima sa kraja XII i po~etka XIII ve-
ka).89 Ovde se moè primeti da se u verzijama Prokopijevog ìtija ne pomiwe ni
Carigrad (Sv. Mina na akropoqu, Sv. Prokopije, Sv. \or|e), niti {piqa Sv.
Modesta u Deir Abu Toru, a da se za wih ipak vezuje postojawe relikvija ovog
svetiteqa, odnosno svakako delova mo{tiju, kako smo napred pomenuli.90 Sa
druge strane, iako u tom pogledu nije potpuni izutetak, ostaje te{ko shvatqiva
~iwenica da od nekada{we glavne crkve Ni{a nema ni traga, ~ak nije poznata
ni wena lokacija. Danas je najpoznatija crkva ovog grada posve}ena Sv. Pantelej-
monu, lekaru, {to bi se nadovezivalo na tradiciju o hramu koji je ovde postojao
u V veku. Donekle je neobi~no i da se velikoj crkvi u Prokopqu, koja je u XI ve-
ku pretvorena u baziliku a uz koju treba da je krajem XIV veka osposobqena
grobnica za sme{taj Prokopijevih mo{tiju, ne zna ranija posveta.
Svakako da ovako sloèna pitawa iz domena kulta ovog svetiteqa ne moè-
mo re{iti. Za istraìvawa iz istorije umetnosti i dokazivawe odraza snage
kulta u freskoslikarstvu, ~iweni~ka istina o locirawu mo{tiju nije neminov-
no od presudnog zna~aja. Razmotreni likovni materijal ukazao je na veliki ste-
pen popularnosti sv. Prokopija u isto~noj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, odnosno
u zapadnim delovima nekada{we bugarske dràve, koji se potvr|uje kroz istak-
nuti programski sme{taj slike sv. Prokopija u jednom broju hramova. Ta se
oblast ovim potvr|uje kao jedno od zna~ajnih sredi{ta kulta ovog svetiteqa.
gorweg Poni{avqa i Lu`nice, Pirotski zbornik 7 (1975) 30. S obzirom na lokaciju sela u bli-
zini va`nog puta, verovatna je i asocijacija imena na (usputnu) stanicu, kako je i zabeleèno u
XVI veku.
88 Maraval, Lieux saints, 394.
89 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, Bruxelles 1933, 246.
90 Up. na{e nap. 15–17, 48.
550 Smiqka Gabeli}
Smiljka Gabeli}
ON THE ICONOGRAPHY OF SAINT PROKOPIOS
The iconography of St. Prokopios (July 8) is understudied in comparison to

that of the saints of the same category, such as St. George, St. Demetrios and St.
Theodore (note 1, 2). The representation of the scene of Prokopios' Vision of the
Cross is widely held to be confined to the 12th century Cappadocia (note 3).
The vita of this saint is attested in two basic versions. Born in Jerusalem, the
saint is described as a lecturer in the first version, whereas the second depicts him as
a military commander. In both versions his name is Neanias; in the second one, he is
said to have taken the name of Prokopios after converting to Christianity (notes
6–12). Byzantine synaxaria and other manuscripts mention a couple of saints carry-
ing this name (notes 13–14).
The oldest places of worship devoted to this saint are known only from written
sources — Caesarea in Palestine, Gerasa, Constantinople, Scythopolis and Antioch
(notes 15–17). At the end of the 12th (John Cinnamus) and the beginning of the 13th
centuries (the correspondence between the Pope Innocent III and the Bulgarian Em-
peror Kaloyan), the relics of this saint and a church devoted to him in Ni{ are men-
tioned, but its traces have not been found yet (notes 18–20). There is in Prokuplje
near Ni{ a restored medieval basilica of St. Prokopios, in which St. Prokopios' relics
are said to have been transferred after the Turkish conquest of Ni{ at the end of the
14th century. The church in Prokuplje has only in part been archeologically investi-
gated (notes 21–23); the relics of the saint were removed from there at the end of the
17th century (note 24).
Not many churches in medieval Serbia were dedicated to St. Prokopios (note
25), which also holds true for the situation in Greece (note 26).
St. Prokopios was always painted as a beardless young man with a hair of me-
dium length, cut straight and combed behind the ears, dressed either as a nobleman
(martyr) or as a soldier. Similar to other holy warriors, his soldier image became pre-
dominant from the 11th — 12th centuries (note 27).
The first picture of St. Prokopios we know of, the one in the Church of Maria
Antiqua in Rome, is not preserved, the oldest preserved ones coming from
Cappadocia, among whose murals of the period from the 10th/11th to 13th centuries a
number of representations of Prokopios survive (notes 28–30). It was in Cappadocia
that the scene of the Vision of the Cross was formed, probably when the town of St.
Prokopios (Urgup) near Caesarea became the seat of a bishop in the 10th century
(notes 31–32).
In the middle Byzantine period a number of small sculptures were produced,
representing St. Prokopios either as a martyr or as a soldier (notes 34–38).
Miniature painting does not yield many examples. Apart from the representa-
tions of the isolated figure of the saint (notes 30–40), there is also a scene of the Exe-
cution of St. Prokopios (note 41), as well as two instances of his Vision of the Cross
from the 11th century (note 42).
Relatively few icons depicting St. Prokopios survive. There is one 11th-century
and three 13th-century icons from Sinai (notes 43–46), and only one from Berroi a in
Greece, painted at the end of the 14th or the beginning of the 15th century (note 47).
Only one vita icon of St. Prokopios survives; it is treasured in Jerusalem and dated to
the beginning of the 13th century (fig. 2 and 9). Its central field contains a representa-
tion of the bust of St. Prokopios as a soldier, surrounded by seventeen scenes from his
vita. The narrative cycle illustrated here is based on the two versions of his vita (notes
48–50). The scene of the Vision of the Cross (fig. 3) displays significant iconographic
divergences from the representations of the same motif in monumental and manuscript
painting (figs. 7–8), but it is similar to the representation of Prokopios in uniform,
mounted on a horse, in the scenes with the Agarenes (fig. 4). These two scenes — the
Vision of the Cross and the Agarenes-scene — were in all probability contaminated, so
that the first provided the detail of the illuminated cross, whereas the campaign against
the Agarenes (Saracens) furnished the motif of the saint on a rearing horse. The icono-
graphic solution created is impressive, containing many layers of associations — the
conversion of the apostle Paul on the road to Damascus, the Old Testament story of
Barlaam with the archangel blocking his way, and the Emperor Constantine's victori-
ous campaigns led in the name of the sign of the cross.
Beginning with Hosios Loukas monastery, Nea Moni, Daphni and the above
mentioned Cappadocian churches, the mural paintings of the Byzantine churches
usually contained a representation of St. Prokopios within the group of holy warriors
(notes 54–55). Cases in which his figure is backgrounded (St. Saviour in Berroia) or
even omitted are extremely rare. In the Church of St. Nicholas Orphanos he was ei-
ther not painted at all or should be recognized in the figure identified as St. Nestor
(note 56), whereas in St. Peter Church in Berende he was certainly not depicted, but
his name was wrongly written next to St. Eugenius (note 77).
Among the numerous representations of St. Prokopios in monumental painting,
the one in the narthex of the Lesnovo monastery church (1349) is iconographically
of particular interest. This fresco is unusual and even unique in that the saint has a
helmet on his head (fig. 10, note 59). A helmet might from time to time be painted on
the heads of St. Merkourios and Archangel Michael (fig. 11), but it was generally re-
stricted to the figures of soldiers depicted in the scenes of battles (notes 60–63). In
Lesnovo, this detail does not have a special hagiographic meaning, but rather empha-
sizes the saint's readiness to combat. The handle of the sword or the dagger at St.
Prokopios thigh is decorated with a cross, symbolizing victory, but also being an ele-
ment of hagiographic origin. Its presence evokes associations of both Prokopios'
conversion after having a vision of cross on his way to Alexandria and of the deco-
rated cross Prokopios thereafter ordered in Scythopolis (note 64). In the monumental
painting of this period, the sign of the cross sometimes did appear on the clothing or
the weapons of holy warriors (among others, on the representation of St. Nestor in
Lesnovo itself), but in these cases it was used in its basic meaning (notes 65–66). On
St. Prokopios' metal chest protector there is a medallion with a very schematic bust,
of the type similar to that occurring on the picture of Archangel Michael in the
narthex of the same church and to quite a few other examples in the monuments of
the Palaeologi era. These medallions are formally derived from the tag which was at-
552 Smiqka Gabeli}
tached to the uniforms of distinguished soldiers in the Roman army (notes 67–68). In
the Lesnovo program, the group of holy warriors is hierarchically divided into two
parts. The warriors of higher rank, St. George, St. Demetrios, and both St.
Theodores, together with St. Merkourios, were painted in the naos (around 1346),
whereas the secondary warriors Artemios, Prokopios, Nestor and Niketes were
placed in the narthex (note 69).
Warrior groups usually count eight to ten figures (note 70). A group normally
begins with St. George and/or Demetrios, followed by two Theodores, then St.
Merkourios, Prokopios and Nestor, and other holy warriors after them. The ample
evidence clearly shows that St. Prokopios never leads this group and never stands
next to the warriors considered holiest, so that he was not painted near the iconosta-
sis or in the eastern parts of the churches.
The figure of St. Prokopios in the Church of St. Nicholas in Stani~enje
(1331/2) and to a certain extent also the one in St. Nicholas Church in Melnik (13th
century) strikingly deviate from this rule. In the present paper, the unusual position
of the fresco of St. Prokopios in the Church of the Mother of God in Donja
Kamenica (around the middle of the 14th century) is also commented upon.
In Stani~enje near Pirot, on the road from Ni{ to Sofia, St. Prokopios was as-
signed an extraordinary, special position, programmatically more prominent than
those taken by more eminent holy warriors, such as George, Demetrios or Theodore
(Stratelates). He was painted on the northern wall, separately from the warrior group,
between Archangel Michael and the Mother of God with Christ, whereas the other
three warriors were placed on the opposite, southern wall (figs. 5 and 12). At the
same time, his wreath and uniform are somewhat more lavishly decorated than those
of the others. The unusual decoration of his chest plate, which is covered with rows
of large pearls, is especially worth noticing (note 73). In Melnik (southwestern Bul-
garia), there was a monumental fresco of St. Prokopios on a horse (not preserved),
perhaps modeled as Prokopios' Vision of Cross. In the Byzantine mural painting this
seems to have been the only representation of this saint on a horse outside
Cappadocia. It was painted in the southern nave, in the second zone, on the eastern
part of the northern wall (notes 4, 78; figs. 1 and 6). In Donja Kamenica, south of
Ni{, St. Prokopios, represented as a standing warrior, serves as a pendant to Archan-
gel Michael the soldier near the entrance in the eastern wall of the narthex (note 75).
In order to explain the reasons for the special position of St. Prokopios in cer-
tain number of monuments, the cult of this saint on the territory where they are lo-
cated has to be taken into consideration. Stani~enje is situated in the wider surround-
ings of Ni{, where the relics of St. Prokopios were treasured during its decoration.
Sources from the end of the 12th and the beginning of the 13th centuries mention the
church of St. Prokopios and his relics in this town (notes 18, 19, 74). In the Middle
Ages, Ni{ and the neighboring region were mostly under the Byzantine or Bulgarian
rule, only in one short period did they belong to Serbia. The region of Pirot, where
Stani~enje is located, was on the very border between the Ni{ and Sofia eparchies
since the 11th century (notes 81–83). The unusual location of the above mentioned
representations of St. Prokopios in the western parts of the medieaval Bulgarian state
bears witness to a strong cult of St. Prokopios in this region.
Sl. 6. Melnik, crkva Sv. Nikole, sv. Prokopije, 13. vek

(snimak: Narodni muzej, Beograd)
554 Smiqka Gabeli}
Sl. 7. Danilova kapela (Gereme 10), Vizija sv. Prokopija, 11. vek
(prema: Thierry, La Cappadoce)
Sl. 8. Lond.Add. 19.352, psalm 67:35 (Vizija sv. Prokopija), 11. vek
(prema: Der Nersessian)
556 Smiqka Gabeli}
Sl. 9. Jerusalim, ikona sv. Prokopija sa ìtijem, 13. vek

(prema: Garidis)
Sl. 10. Lesnovo, sv. Prokopije, 1349

(snimak: S. Gabeli})
558 Smiqka Gabeli}
Sl. 11. Lesnovo, arhan|eo Mihailo, 1349

(snimak: S. Gabeli})
Sl. 12. Stani~ewe, sv. Prokopije, 1331/2 (snimak: N. Bori})

UDK: 72.012.6:726.7(497.11)“12/13”
Milka ânak-Medi}
POLIHROMIJA I APOTROPEJSKE PREDSTAVE

NA PROÊQU SPASOVOG DOMA U @IÎ
Tema rada je polihromna obrada fasada ì~kog Spasovog doma i ornamena-
ta islikanih na pojedinim wegovim sekundarnim delovima, koja je kao postupak
dekoracije primewena u dva maha, drugi put posle obnove u ~etvrtoj deceniji
XIV veka. Datovawu i rekonstrukciji prvobitne polihromne obrade hrama do-
prineo je otkriveni deo predstava na pro~equ hrama, slikanih do 1221. godine.
One su najstarije slikane predstave na fasadama ra{kih hramova i veoma vaàn
podatak za poznavawe estetskih shvatawa epohe i ikonografije pro~eqa jedne od
najzna~ajnijih srpskih crkava.
Samo je spoqa{nost de~anske crkve Vaznesewa Hristovog veli~ana koli-

ko i izgled Spasovog doma u @i~i. Prema Teodosijevom tvr|ewu, ktitor Spa-
sovog hrama, Stefan Prvoven~ani, posmatraju}i svoju zadu`binu na Spasovdan
1221. godine kada je, prema biografu, krunisan, radova{e (se) neiskazanom ra-
do{}u… ne vencu carstva ni mnogocenoj bagrenici… nego {to je toliko mno-
{tvo bilo sabrano sa sviju strana i {to su videli crkvu wegovu kako je veoma
krasna.1 Izuzetna lepota Spasovog doma bila je, po Domentijanu, posledica po-
sebnog nadahnu}a i ishod saveta Svetoga Duha koji se obratio Savi naloìv{i
mu: Da crkvu tvoju, veliku arhiepiskopiju savr{i{ ~asno i sa prekrasnim boja-
ma i sa boàstvenim lepotama.2 Smisao tih re~i mogli smo odgonetnuti tek
posle nedavnih restauratorskih radova na Spasovoj crkvi, kada su otkriveni
ostaci bojenih slojeva na wenim fasadama, na osnovu kojih je naslu}ena prvo-
bitna polihromna obrada spoqa{nosti hrama.
Prva saznawa o slikanim {arama na fasadama ì~koga hrama poti~u iz
dvadesetih godina XX veka i iz 1931. godine, kada je tokom restauratorskih ra-
dova na crkvi, in`. M. Mladenovi}, koji je neposredno rukovodio wima, na{ao
1 Teodosije, @itija, priredio D. Bogdanovi}, prev. L. Mirkovi}, D. Bogdanovi}, Beograd

1988, 207.
2 Domentijan, @ivot Svetoga Save i @ivot Svetoga Simeona, prir. R. Marinkovi}, prev.
L. Mirkovi}, Beograd 1988, 141.
562 Milka ânak-Medi}
dva sloja lepa na vi{e mesta na fasadama glavnog dela hrama i eksonarteksa. Za
gorwi sloj — na kojem su slikani ornamenti i imitacija zidawa krupnim kva-
derima u crvenoj, ùtoj i sivkastoplavoj boji (sl. 3) raspore|eni naizmeni~no
po dijagonali (opus reticulatum) — pretpostavqeno je da poti~e iz XIV ili po-
~etka XV veka.3 Posle nedavnih istraìva~kih i restauratorskih radova, eta-
pa u kojoj je postavqen taj sloj mogao je biti odre|enije datovan u prvu ~etvr-
tinu XIV veka. Jer, tada je arhiepiskop Danilo Drugi vr{io temeqnu obnovu
crkve posle velikih razarawa krajem XIII stole}a. Rapolaèmo podacima samo
o promenama na glavnom delu crkve, gde su tada preoblikovane wene fasade ti-
me {to su ukloweni frizovi slepih arkadica, a prvobitni venci zameweni no-
vim od tri reda zup~asto pore|anih opeka. Pretpostavqeno je, da je to u~iweno
preko ovalnih kalkana uobli~enih u duhu vladaju}e crkvene arhitekture toga
razdobqa. U sklopu tada{we obnove, crkva je ponovo malterisana i na novom
lepu islikane su pomenute {are. Trobojni opus reticulatum islikan je, verovat-
no, tek po{to je isti sistem ukra{avawa (sl. 2) izveden na fasadama bawskog
Svetog Stefana, a to zna~i posle 1316. godine. Zabeleèni su i podaci o slika-
nom ornamentalnom frizu iz iste epohe, to jest na istom, drugom sloju na ekso-
nartersu, pri vrhu ju`ne strane zapadne fasade, iznad ju`ne rozete. Na wemu
su bili islikani me|usobno povezani ve}i i mawi krugovi, dijagonalno izukr-
{tani ravnim linijama. Bili su izvedeni u tri boje: u crvenoj, beloj i ùtoj
(sl. 4) i svakako su svojedobno ukra{avali pojas uz podstre{i venac.
Ispod tog sloja na|en je stariji crveni lep na vi{e mesta. Wime su bile
prvobitno pokrivene sve fasadne povr{ine izuzev venaca, arkadnih frizova i
verovatno okvira oko prozora (sl. 5). Najvi{e podataka za rekonstrukciju pr-
vobitne polihromne obrade fasada Spasovog doma steklo se tokom posledwih
istraìva~kih i restauratorskih radova na wemu. Tada je utvr|eno da je kame-
ni okvir ni{a u podstre{ju kupole bio pokriven tankim slojem kre~nog ugla-
~anog maltera, da je, dakle bio belo obojen, {to je zapazio ve} in`. Mladeno-
vi}, ali je verovao da su arkade bile pokrivene slojem gipsa. Na izvesnim pro-
filisanim delovima arkada na|eni su ostaci lepa obojenog zeleno i crveno.
Po wima se moglo utvrditi da su se naizmeni~no smewivale zelene i crvene
trake islikane na udubqenim delovima profila arkada. Najpostojanije su bile
zelene bordure koje je primetio jo{ Miloje Vasi}, dvadesetih godina pro{lo-
ga veka, zabeleìv{i ta~no da se nalaze na vencu kubeta, iznad konzola.4
Utvr|eno je da je sloj sa opisanim bojenim ostacima nanesen neposredno
na sedru, po ~emu se moglo zakqu~iti da je u pitawu prvo bojewe okvira. Poda-
ci o na~inu ukra{avawa arkada na slepim ni{ama u podstre{ju kupole oprav-
davaju pretpostavku da je isti postupak bio primewen na slepim arkadama u
podstre{ju podu`nog broda i na kalkanima, zatim na vencima, a po svoj prili-
ci su na isti na~in bili obojeni i okviri prozora i portala (sl. 6). Osnovne
3 M. Ka{anin, \. Bo{kovi}, P. Mijovi}, @i~a, Beograd 1969, 88, sl. na str. 97/1 (\. Bo-
{kovi}).
4 M. Vasi}, @i~a i Lazarica. Studije iz srpske umetnosti sredweg veka, Beograd 1928, 46.
Polihromija i apotropejske predstave na pro~equ Spasovog doma u @i~i 563
fasadne povr{ine bile su crvene, {to znamo, kao {to je re~eno, po ostacima
tako bojenog lepa, nalaènog na vi{e mesta u prvom sloju.
Polihromnu obradu cele spoqa{nosti Spasovog doma nismo u mogu}no-
sti da rekonstrui{emo. Poznato je, zapravo, da su ve} prvobitno, pored crveno
bojenih osnovnih fasadnih povr{ina i izloènih polihromno ukra{enih
okvira arkadnih frizova, bile islikane neke kompozicije i ornamenti me|u
kojima i apotropejske predstave na pro~equ hrama, o kojima postoje podaci.
Islikani su na ~eonoj strani krajweg ju`nog i severnog zida trema pred para-
klisima (sl. 1). U pitawu su delovi zidova na koje su prisloweni ju`ni i se-
verni zid eksonarteksa, izgra|eni do 1230. godine, prekrivaju}i slikane pred-
stave o kojima je re~.
Pomenute slikane predstave otkrivene su u sondi otvorenoj na spoju tre-
mova pred paraklisima i pomenutih zidova eksonarteksa. U pitawu je zatvoren
nalaz, hronolo{ki pouzdano ograni~en, ~ije se slikawe moè jo{ bliè opre-
deliti u doba pred veliki Sabor 1221. godine. One prema tome, predstavqaju
najstarije slikane fasadne ukrase u ra{koj crkvenoj arhitekturi.
Na ju`nom ~eonom delu zida trema pred paraklisom posve}enom Prvomu-
~eniku Stefanu, naslikan je krst ukra{en dragim kamewem: crux gemmata,
znatne visine a iznad wega je dowi deo neke sveta~ke figure, dok je na naspram-
noj strani figuralna kompozicija nedovoqno jasna. Od krsta je sa~uvan gorwi
deo i dva bo~na kraka, a od doweg uspravnog dela, po~etak (sl. 7). Deo koji je
preostao, blagodare}i okolnosti da je rano pokriven zidom, ostao je sa~uvan u
svom bogatom hromatskom re{ewu (sl. 8). Osnovni crte` je islikan mrkom i
crvenom bojom na belom poza|u, a ukrasno kamewe na wemu je belo. Na dva mesta
na gorwem uspravnom kraku i na po jednom na bo~nim delovima uokvireni su
posebni ukrasni motivi u vidu dijagonalno ukr{tenih latica. Oni su posta-
vqeni i u diskovima na zavr{etku krakova krsta. Diskovi na tim delovima kr-
stova podcrtavaju zna~ewe krakova krsta, koji obeleàvaju ~etiri strane sveta.
Oni se ~esto vi|aju, ali ovde su spojeni sa dva trougaona oblika vezana za uglo-
ve krakova. Sli~ni trougaoni oblici sa krugovima u temenu pore|ani su i po
gorwoj ravni vodoravnih krakova. Zrakasto iz uglova izme|u uspravnog dela i
vodoravnih krakova naslikani su slobodno interpretirani zraci, drugde zame-
weni vi{elati~nim listovima. Iznad gorwih pre~ki krsta ispisani su ini-
cijali Hristovog imena ÇµS HµS.
Krst nije sa~uvan u celini. Prema poznatim krstovima ukra{enim bise-
rima i dragim kamewem posebnu vrstu ~ine ru~ni krstovi koje su dràli u de-
snoj ruci vladari i najvi{i crkveni prelati, kao sastavni deo svojih insigni-
ja. Takvi krstovi poznati su po krstu arhiepiskopa Save I, koji se ~uva u muzeju
Pikolominija u Pienci kod Sijene,5 a prikazani su i u rukama srpskih vlada-
5 Up. M. ]orovi}-Qubinkovi}, Sveti Sava i primewena umetnost u Srbiji XII i XIII veka,
Sveti Sava, Spomenica povodom osamstogodi{wice ro|ewa, 1175–1975, Beograd 1977, 294–297;
B. Radojkovi}, Metal sredwovekovni, Istorija primewene umetnosti kod Srba. I, Beograd 1977,
81, 119.
ra u Lozi Nemawi}a u De~anima i Pe}koj patrijar{iji. Crux gemmata nosi i

car Du{an u predstavi u Lesnovu, slikan 1349. godine.6 Svi pomenuti krstovi
su {estokraki, kao i krst koji drì arhiepiskop Sava I u crkvi Svetih aposto-
la u Pe}koj patrijar{iji (sl. 9). Krst na pro~equ Spasovog doma nije mogao
imati niì popre~ni krak, jer bi on morao biti od gorweg duì, a raspoloì-
va povr{ina spre~ava da se takav oblik tamo zamisli. Izgleda stoga verovatni-
je da ì~ki krst nije bio ru~ni, ve} krst sa postoqem (sl. 10) — nadprestolni,
dakle, kao krst na ulazu u crkvu Svetog Pantelejmona u Nerezima, u zadu`bini
princa Aleksija, unuka cara Aleksija I Komnina, slikan posle 1164. godine
(sl. 11).7 Taj krst predstavqa ujedno najbliù analogiju krstu u @i~i. Isto je
tako vrlo verovatno da je na ì~kom, ispod popre~nog kraka, bilo ispisano HI-
KA i da je zajedno sa gorwom Hristovom signaturom predstavqao poznati apo-
tropejski simbol sa kriptogramom.8
Krst je bio za{titnik ulaza u hram i slikan je naj~e{}e kraj wega u unu-
tra{wosti, a na fasadama nekih ranih gruzijskih crkava simbol je priznavawa
i primawa hri{}anstva, nazivan, u jednom gruzijskim Letopisu, Pobedni~kim
krstom.9 U tom zna~ewu isklesan je i na zapadnim vratima Dioklecijanove pa-
late u Splitu,10 i izveden opekama na fasadi Bogorodice Eleuse u Vequsi iz
oko 1080. godine i na fasadi crkve Svetog Pantelejmona u Nerezima iz 1164.11
Kako svedo~i Domentijan, arhiepiskop Sava I, ukrasio je svoju otaxbinu sva-
kom dobrom verom i svetim crkvama… a gde ne stiè satvoriti crkve, tu
postavi krst, da se na svakom mestu proslavqa ime Bo`je, po re~i bogooca
Davida:… da svi blagoverni vide}i sveto znamewe u sve ~asove raspiwu voqu
svoju raspetome na wemu Hristu, istinitom Bogu na{em.12
Prema re~ima Jovana Damaskina Krst je {tit i oru`je i pobedni znak
nad satanom. On je spasewe du{e i tela, on odvra}a od svih zala, vinovnik je
svih dobara i uni{tewa svih grehova, svedo~anstvo vaskrsewa, drvo ve~nog
ìvota.13 Po{tovan je jer svedo~i o stradawu Gospoda Isusa Hrista radi qu-
di i wihovog spasewa i u isto vreme o iskupqewu sveta i pobedi nad grehom i
smr}u, on je i oru`je pobede protiv neprijateqa, kako navodi Jovan Zlato-
usti. Pomenuto zna~ewe krakova krsta kao ~etiri strane sveta otkriva pobudu
6 S. Gabeli}, Manastir Lesnovo, Istorija slikarstva, Beograd 1998, sl. XLII.

7 Snimak je iz fototeke Narodnog muzeja u Beogradu br. 8953, a krst se nazire i kod I. Sin-
kevi}, The Church of St. Panteleimon at Nerezi, Architecture, Programme, Patronage, Wiesbaden 2000,
147, Fig. LIV.
8 O navedenom signaturom oko krstova kao kriptogramima up, G. Babi}, Les croix a crypto-
gtammes peintes dans les eglises serbes des XIIIe et XIVe siecles, Byzance et les Slaves, Melanges Ivan
Duj~ev, Paris 1979, 1–13.
9 N. ûbina{vili, Handisi, Tbilisi 1972, 10.
10 N. Kambi, Kri` na zapadnim vratima Dioklecijanove pala~e, Kulturna ba{tina, Split 7/1981.
11 Up. P. Miqkovik-Pepek, Velusa, Skopje 1981, 97, crt. 16; I. Sinkevi}, op. cit., Fig. IV.
12 Domentijan, @ivot Svetoga Save i @ivot Svetoga Simeona, prir. R. Marinkovi}, pre-
vod L. Mirkovi}, Beograd 1988, 124.
13 Protosin|el Justin, Dogmatika pravoslavne crkve, ÇÇ, Beograd 1980, 492.
da sve ~etiri strane budu privedene spasewu.14 Po{to je primarna funkcija

krsta da pobe|uje i odbija svaki demonski nalet i satanski napad, sveti Jovan
Zlatousti podse}a da se sve {to se odnosi na qudski rod obavqa sa krstom:
Stoga ga sa velikim zadovoqstvom, kaè Zlatousti, slikamo po ku}ama i na
zidovima i na vratima i na ~elu i u du{i. On je znak na{eg spasewa i sveop-
{te slobode i dokaz milosr|a Gospoda na{eg.15 U svetilenu na jutrewu izgo-
vara se molitva: Krst je ~uvar cele vaseqene; krst je krasota crkve; krst je
tvr|ava vernih; krst je slava An|ela i rana demona, ili kako kaè apostol Pa-
vle u poslanici Korin}anima: Krst je sila spasewa i simbol spasewa. Tu u
@i~i krst je imao posebno zna~ewe. Kao crux gemmata — koji je arhiepiskop-
ska i kraqevska insignija — on je pre svega obeleàvao zadu`binu jednog vla-
dara i sedi{te arhiepiskopije. Ujedno je stajao i kao opomena onima koji su
odbacili krst i poricali Hristovu ulogu spasiteqa, jereticima. Sa wima ar-
hiepiskop Sava Prvi vodi dijalog u sredi{nom delu svoje ì~ke besede o pra-
voj veri.16 Krst je imao naro~iti smisao na pro~equ ì~kog hrama i zato {to
je taj hram ~uvao veoma po{tovane ~estice âsnoga krsta, {to znamo po Savi-
nim re~ima u istoj ì~koj besedi gde kaè: … klawamo se drvetu âsnoga kr-
sta i svetim ~asnim sasudima i boànskim crkvama i svetim mestima.17
Figuralna predstava na pro~equ severnog paraklisa je vrlo slabo sa~u-
vana. Jedva se razaznaje neka sveta~ka figura sa oreolom, a u gorwem desnom
uglu i deo natpisa koji, me|utim, nije ~itak (sl. 12).18
*
* *
U zakqu~ku se treba podsetititi da su vi{ebojni okviri prozora, kao u

@i~i, poznati iz romani~kog graditeqstva Toskane i Lombardije,19 i da su
slikane fasade sa sli~nim geometrijskim ukrasima postojale i u sredweevrop-
skom graditeqstvu XIII veka i poznijih razdobqa,20 dok crveno bojene osnovne
fasadne povr{ine sa belim okvirima prozora poznajemo iz svetogorske arhi-
14 Isto, 473.
15 Isto, 488; L. Mirkovi}, Pravoslavna liturgika, Prvi op{ti deo, Beograd 19823, 174.
16 Atanasije Jevti}, Iz bogoslovqa Svetoga Save — @i~ka beseda Svetog Save o pravoj
veri, Spomenica povodom 800 godi{wice Sv. Save, Beograd 1977, 117–180. U paragrafu 10 (str.
163) Sveti Sava kaè: Jer, mnogu jeres u razna vremena i razdobqa |avo izmisli i mnogi kukoq
zloverja kroz sluge wegove jereseba~alnika poseja u vaseqeni radi kvarewa i smu}ivawa prave ve-
re, koje mi prokliwemo, i s wima one koji izmisli{e zle dogmate, i gnu{amo se svake ne~astive
jeresi.
17 Isto, paragraf 7, str. 162.
18 Figuralnu predstavu snimio je, posle skidawa sa zida i konzervatorske obrade, slikar
restaurator Radi{a @iki}. On mi je ustupio snimak za ovaj rad na ~emu mu se zahvaqujem.
19 M. Magni, Arvhitettura romanica comasca, Milano 1960, passim; M. Salmi Chiese romaniche
della Toscana, Milano 1961, passim.
20 Up. M. Mainzer, Die Rheinische Denkmalpflege sieht Rot. Ammerkung zu Rot — und Rosa-
fassungen an Sacralbauten der Romanik in Rheinland, Konservierung und Restaurierung von Verputzten
Mauerflachen Arbeitsbericht 45, Munchen 1990, 25–29.
tekture, gde je, istina, dvobojnost na fasadama ne{to mla|a od ì~ke, ali se
opravdano veruje da se zasniva na sredwovekovnoj tradiciji.21 Figuralne i
razne ornamentalne predstave bile su, tako|e, ~esto zastupqene na fasadama
crkvenih gra|evina. Postojale su od najstarijih ranohri{}anskih i ranovi-
zantijskih vremena — kao na fasadi Svetog Petra u Rimu, {to je poznato po
opisu u jednom rukopisu, zatim na Eufrazijevoj bazilici u Pore~u,22 a ukra-
{avana je na isti na~in i spoqa{nost nekih crkava u Carigradu. Taj se obi~aj
dugo odrào. Lep primer pruà Bogorodi~ina crkva u manastiru Svetog Luke
u Fokidi, ~iji je fasadni ukras profilakti~nog karaktera sa kraja X ili po-
~etka XI veka. Slikane kompozicije postoje i na zapadnom zidu Svete Sofije u
Ohridu i Svetih Anargira u Kastoriji iz druge polovine XII stole}a, a isto
tako i na Svetom Nikoli Kasnici iz istoga grada, iza kojih slede kompozicije
na fasadama crkve u Kurbinovu iz 1191. godine.23 Slikane fasade poznate su i
iz romani~ke umetnosti, gde su prete`no vezane za ulazne crkvene tremove i
zapadne kalkane, kao na S. Angelo in Fornis kod Napuqa, Sta Maria in Transtevere
u Rimu ili S.Frediano de Lucques, iz XII i XIII veka.24 Ukra{avawe spoqa{no-
sti u istom duhu nije prekinuto ni posle epohe u kojoj su nastale ì~ke pred-
stave o kojima je bila re~.25
U duhu vizantijske likovne umetnosti, polihromna obrada i apotropej-
ske predstave, bili su na Spasovom domu u slu`bi ne samo isticawa lepote cr-
kvene gra|evine ve} i nagla{avawa hri{}anskih znamewa kojima se veli~a
Hristos i wegovo stradawe i ujedno obeleàva kraqevska zadu`bina koja je ~u-
vala me|u svojim relikvijama i najpo{tovaniju: âsni krst. Svi zajedno uzdi-
gli su Spasov dom na mesto najpo{tovanije nacionalne bogomoqe, za koju je
wen ktitor Stefan Prvoven~ani sa pravom smatrao da je veoma krasna.
21 Up. V. J. \uri}, Nastanak graditeqskog stila Moravske {kole, Zbornik LUMS 1(1965)
44 i nap. 28.
22 J. Maksimovi}, Ikonografija i program mozaika u Pore~u, ZRVI 8/2, Melanges G. Ostro-
gorsky II, Beograd 1964, 247–260.
23 L. Hadermann-Misguich, Une longe tradition byzantine. La decoration exterieure des eglises,
Zograf 7 (1977), 5.
24 Isto, nav. mesto i nap. 3 gde je navedena starija literatura.
25 Isto, 8–10.
Milka ânak-Medi}
POLYCHROMIE ET REPRESENTATIONS APOTROPAIQUES
SUR LA FAÜADE DE L’EGLISE DU SAINT-SAUVEUR A @IÂ
Seules les descriptions de l’aspect exterieur de l’eglise de l’Ascension du Christ
a De~ani recourent a des termes aussi elogieux que ceux employes pour parler de
l’eglise du Saint-Sauveur a @i~a. Et, de fait, La beaute de cette derniere a notamment
ete tout particuilierement soulignee par les anciens ecrivains, Domentijan et Teodosije.
Tout le sens de leurs paroles n'a toutefois ete perüu qu'a la suite de recents travaux de
restauration entrepris sur l'eglise s'etant soldes par le degagement de restes de couches
de peinture recouvrant ses murs exterieurs et ayant, de ce fait, permis d'entrevoir l'as-
pect originel de la decoration polychromatique exterieur de l'eglise.
Les premieres connaissances concernant la decoration des faüades de l'eglise
de @i~a remontent aux annees vingt du XXe siecle. On a alors degage deux couches
dont la plus recente a ete datee de la quatrieme decennie du XIVeme siecle (fig. 3, 4)
alors qu’a plusieurs endroits a ete constatee, au-dessous de celle-ci, la couche de
crepis originelle. Celle-ci recouvrait toutes les surfaces des murs a l’exception des
corniches, des frises des arcades et, vraisemblablement, des cadres des fenetres (fig.
5, 6). La datation exacte de cette couche inferieure de crepis a ete possible grace aux
resultats de sondages effectues a la jonction des portiques precedant les pareglises et,
respectivement, des murs sud et nord de l’exonarthex, eriges au plus tard en 1230.
Sur la partie frontale du mur du portique precedent la pareglise sud dediee au saint
premier martyr Etienne subsiste les restes d’une croix ornee de pierres precieuses:
crux gemmata, d’une grande taille, au-dessus de laquelle apparait la partie inferieure
d’une figure de saint (fig. 1, 7, 8, 10) alors que sur la faüade du portique nord on
releve les traces d’une composition historiee non identifiable (fig. 12). Il est donc
question d’une trouvaille ¼fermee½ dont la datation est parfaitement limitee et dont
l’execution peut etre tres precisement placee a l’epoque ayant precede le grand
Sabor (concile) de 1221. En ce sens, il s’agit la de la plus ancienne donnee sur la
decoration polychromique des faüades des eglises de type rascien, venant,
parallelement, temoigner des conceptions esthetiques de l’epoque et nous renseigner
sur l’iconographie des faüades des edifices ecclesiastiques.
568
Milka ânak-Medi}
Sl. 1. Mesto gde su na|eni ostaci slikanog krsta i figuralne kompozicije, obeleèno sa a i b
Sl. 2. Bawska, na~in slagawa trobojnih kvadera na fasadama

Sl. 3. Spasova crkva u @i~i, imitacija zidawa krupnim kvaderima, na drugom sloju maltera
Sl. 4. Spasova crkva u @i~i, slikani motivi na drugom sloju maltera na eksonarteksu
Sl. 5. Op{ti pogled na Spasovu crkvu u @i~i

Sl. 6. Pretpostavqena prvobitna polihromna obrada fasada Spasove crkve

Sl. 7. Crte` preostalog dela krsta na pro~equ trema pred paraklisom Prvomu~enika
Stefana (crte` R. @iki})
Sl. 8. Snimak kopije krsta Zdenke @ivkovi}

(snimak Zavoda za za{titu spomenika kulture u Kraqevu)
Sl. 9. Predstava Svetog Save sa crux gemmata u desnoj ruci, u ju`noj pevnici
crkve Svetih apostola u Pe}koj patrijar{iji, iz sredine XIV veka
Sl. 10. Crte` ì~kog krsta sa pretpostavqenim dowim delom (crte` N. Dudi})
Sl. 11. Krst iz crkve Svetog Pantelejmona u Nerezima, slikan posle 1164.
Sl. 12. Figuralna predstava na pro~equ trema severnog paraklisa (snimak R. @iki})

Bitstream 38430

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bitstream 38430

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3EOPHTTK PAAOBA

of Science and Environmental Protection of the Republic of Serbia. A peculiar

xnMarse lBajy cBeroBa II

merv cronehy cpncKo-Bt{3aHTrjcrurx o.qnoca 25

Hutrocnaea Padoweeuh, V uurqexrsarby rcpaja nu:anrujcra peroplrKa IrpBe noJlo-

Cpfiau lllapxuh, O cruqaBy ilocJroBHe cnoco6nocpr y cpeAIsoBeKoBHoM cpncKoM npaBy

Slrilon Soit it, On Acquirement of Legal Capacity in Serbian Medieval Law - - 7 6

Cuuma Mcpjanoeuh-,[ywauuh, lunacruja fi cBerocr Y Ao6a nopoAl{qe Jla:apenr'rh:

Jeneua Epdemcil, Beorpa.q rao Honu Jepyca:rurrl. Pagrr.tuu;r,ana o peqenulIJfi JeAHOT

Jelena Erdeljan, Belgrade as New Jerusalem. Reflections on the Reception of a Topos

Maja Huxonuh, flceyao-CQpaHlllrc o cpncrnM 3eMrbaMa 127

Padueoi Paduh, EocHa y ucropujcxou,qeny Kpnronyna ca I4ru6poca- --- - 141

Hada 3e,aeeuh, flpeu 6pax Aecnora JleouapAa III Tolco 1 55

Tafitjarn Cy6owuu-lotty6oeuh,Kaneslapr{ cprrcKl{x pyKonuca npBe rlonoBlrHe XV sera 175

Bojuctae Ropah, Moxyueuranna apxr.rreKTypa y Buzatruju tr cpluju y rocne.qBeM

Lleau cfueeoeufi, Apxurerrypa Mopancre cp6nje: noKilJrHa rpaArrreJBcKa rrrKona rrJrx

Janxo Maznoecxu, Outa rr crroHa

Mupjana fauzopujeeuh-Maxcuuoeuh, I,kouorparfuja Eoropoguvunnx upao6paea y

Baada cfuauxoeuft,cp6u y uoesnju Teo4opa flpoAponra u Auonuua Maurancror

Mapxo ,\pawrcoeuh,3anaguoeBpo[c(o Haopyxarge n raKrr{Ka y geny Ane Kounuse

Anexcaudap B. Iloiloeult, Je4aa ar.naurnjcKr{ 3arruc o [pa3Hr.rKy pycarujaxo4 cnonena

,\ejan lleae6yuh, ctop,eycxr.r aHTponoHr4Mn y cyAcKnM aKrr{Ma lnuurpujaXouaruna 4g3

Cnumrca la6eauh,O uroxorparluju cn. flporounja-- -- - 527

Sniljka Gabelii, On the lconogiuitty of Saint Prokopios

Munxa vauax-Mednft, Auorpouejcne npe,{crane Ha IIpoqeJEy cuacosa AoMa

SU^EQAVAWE I PRO@IMAWE DVAJU SVETOVA

Posledwe stole}e postojawa Vizantije i Srbije svakako predstavqa re-

boko razumevawe, pa i prihvatawe onoga {to sam nazvao vizantijskim uglom

Diplomatski potezi Srbije tih godina pokazuju da su weni vlastodr{ci

ne emisije, portret Aleksija III u Mile{evi, gr~ki potpis sa prezimenom Duka)

23 Ferjan~i} — Maksimovi}, nav. delo, 20 sl.

padnim zemqama).27 Ali, s druge strane, prisustvo srpskih trupa u Makedoni-

27 S. ]irkovi}, Srbi me|u evropskim narodima, Beograd 2004, 58 sl.

sa suprugom pose}ivao ta{tu, u tu svrhu ~ak izgradiv{i i jedan dvorac u gradu,

kraqa Milutina, dobar deo mostova izme|u Srbije i Vizantije. Zaposedawe

36 Za hronologiju upotrebe izraza œ~esnik GrkomŒ up. G. Suboti}, Prilog hronologiji

Me|utim, osnovno pitawe srpsko-vizantijske interakcije ovog doba jeste

44 O svim okolnostima vezanim za anatemu, posle vi{e radova u na{oj istoriografiji na

Vizantiji.49 Za zemqu postaje karakteristi~no prisustvo mnogobrojnih begu-

The processes characterizing the last century of the existence of Byzantium

49 D. Pavlovi}, Elementi humanizma u srpskoj kwi`evnosti XV veka, Prilozi KJIF 29

POSLEDWE GODINE U POSLEDWEM STOLE]U

Posledwe stole}e u naslovu ovog saop{tewa poti~e iz programa i od or-

Konstantin Filozof na svoj uvijeni na~in obja{wava i koje su to 84 go-

~eno, u wihovom vidokrugu bio je niz poraza i stradawa hri{}ana od strane

9 Srpski tekstovi proro~anstava objavqeni su u: N. S. Tihonravov, Pamàtniki otre~en-

svakog stole}a imamo svedo~anstvo o o~ekivawu turske propasti od mile{ev-

LAST YEARS IN THE LAST CENTURY

11 S. ]irkovi}, Proro~anstva svetoga Save, Prilozi KJIF 67 (2001) 5–10.

DESPOT STEFAN I VIZANTIJA

Predmet moga izlagawa je jedan odeqak srpsko-vizantijskih odnosa i sa-

1 B. Ferjan~i}, Despoti u Vizantiji i ju`noslovenskim zemqama, Beograd 1960.

alnim politi~kim prilikama u kojima je Stefan Lazarevi} bio prinu|en da

2I. \uri}, Sumrak Vizantije, Beograd 1984, 13 sq.

Bilo je jasno da oslabqena Vizantija u dinasti~kim borbama u Osman-

@igmundu pritekao u pomo} Nikola Gorjanski Mla|i. Pregovorima i li~nim

na udaru bila Vizantija. U Carigradu je uz ostarelog cara Manojla II Paleolo-

U Budimu su vo|eni {iroki razgovori. Bile su to velike teme hri{}an-

preko Pirota i Ni{a prodrla u Pomoravqe i nanela ogromnu {tetu. Stefan

27 Istorija srpskog naroda II, 212 (J. Kali}).

32 Konstantin Filozof, prevod: SKZ 92–3, 117, 123, 124.

42 E. Mályusz, Kaiser Sigismond, 62–63.

Serbia). Everything depended on the Ottomans. At the time of dynastic conflicts in