‘Marmara Universitesi LLB. Dergisi ‘YIL 2010, CILT XXVIM, SAYII, 8. 23-36 ATATURK DONEMI PARA POLITIKALARI (1923-1938) Nadir EROGLU* Ovet Bu calisma, Turkiye'de 1923-1938 yillart arasmdakt para politikalarin, Atatirk‘iin goriislert kapsaminda degerlendirmektedir. Bu galismanm amact Cumhuriyet’in kurulusundan 1938’e kadar gecen siirede Tiirkiye'de uygulanan kalknma stratejileri, iktisat politikalart ve para politikalarin hedef ve sonuglarmin incelenmesidir. Makalede iki temel periyod bulunmaktadwr: 1923-1929 ve 1930- 1938, Ayrica bu periyodlar alt basliklar altnda analiz edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Sktisatpolitikas, para __politikas. —_kalkmma, TarktyeEkonomist, devietcilk. MONETARY POLICIES IN ATATURK PERIOD (1923-1938) Abstract This paper investigates the 1923-1938 period monetary policies in Turkey in relation with Atatirk’s thoughts. The purpose of this paper is to stuck’ goals and consequences of development strategies, economie policies and monetary policies in Turkey since the establishment of Republic ill 1938. There are nvo basic periods in this paper: 1923-1929 and 1930-1938, Also these two periods are analyzed under subtitles. Keywords: Economic policy, monetary policy, development, Turkish Economy, statism. Giris Osmanl: Devleti’nden kalan kiiltiirel, sosyal ve iktisadi miras, kurtulus miicadelesi, dis konjonktiir ve her dénemin kendi igsel dinamikleri Cumhuriyet’in kurulus yillarmdaki iktisat politikalanm etkileyen unsurlar olarak karsumza cikmaktady. Bu cahsma; séz konusu unsurlar cergevesinde, Cumburiyet’in kurulusundan Atatirk’tin oltimtne kadar geen on bes yillik donemin para politikalarint ele almaktadtr Dénemlemedeki yaklagimimiz 1923°ten 1938’e kadar gegen stireyi iki déneme (1923-1929 ve 1930-1938) ayurmaktur. Ik dénem, disa agik bir ekonomi * Marmara Universitesi LIBF, iktisat Bolami Ogretim Uyesi, neroglu@marmara.edu.tr 23Dog. Dr. Nadir EROGLU bash altnda degerlendirilmekte’, ikinei donem igin ise devletgilik bash& tercih edilmektedir. tkinei donemi -biz dyle ele alip degerlendirmesek de- 1930-1932 ve 1933-1938 alt dénemleri igerisinde de incelemek miimkiindtir. Ciinkti 1930-1932 yillan korumac:, ancak devleteiligin hentiz uygulanmadiii bir dénem olarak Aarsmuza cikmaktadu’. Bu galisma ele alinan donemlerin genel iktisadi politika anlayssinin nasil tezahtir ettigini, iktisat politikast tercihlerinin nedenlerini ve meveut kosullarm para politikalan tizerindeki etkilerinin neler oldugunu ortaya koymaya calismaktadir. 1. Disa Agik Ekonomi: 1923-1929 1.1. Dénemin iktisat Politikast Anka Sh Cumburiyetin ilk yillarmdaki —ekonominintablosunu —_yokluklar belirlemektedir. Bu yokluklarm en basmda ise milli ellerde sermaye birikiminin olmamas: gelmektedir. [lk yillarm iktisat politikalanma ve daha sonraki uygulamalara da damgasim vuran ve sermaye kazanclarmn milli olmayan unsurlardan milli unsurlara aktariimas: olarak anlagilan Milli iktisat gortisit soz konusu yokluklar: ortadan kaldiracak milli Szel girisimciligi desteklemeyi amaglamaktadur*. Dénemin nesnel kogullar ve olaylan 1923"ten 1929°a hatta 1931 yilma kadar gegen yillarin devlet isletmeciligi ve mudahalelerinin asgari diizeyde tutuldugu ve piyasa sartlarinda sanayilesmenin benimsendigi bir yapry1 ortaya gikarmistxr. Milli iktisat okulunun ‘korumacs, sanayilesmeci gériigleri_Lozan Antlasmasi'nm giimriik politikast ile ilgili maddeleri ytiziinden arka plana diigmesine raimen, bu okulun devlet destedi ile milli burjuvazi yetistirilmesini kalkmmanm temel mekanizmasi olarak gtren anlayist 1923 sonrast iktisat politikalarinin atmosferine damgasim vurmustur*. Cumburiyetin ilk yillarinda iktisat politikalary Ttirkiye iktisat Kongresi kararlari dogrultusunda olusturulmak istenmis, ilke olarak 6zel girisim eliyle serbest piyasa sartlarinda sanayilesme politikas: izlenmistir. Ancak devlet de 6zel girisimin gicilntin yetmedigi veya karh bulmadils alanlarda devreye girecekti, Kisaca dzel sektOr agarlikl bir karma iktisadi kalkinma politikast izlenmistir. ilk yullarin iktisat politikalarina damgasim vuran ve disa agik bir iktisadi yaptya neden olan énemli gelisme Lozan Baris Antlasmasi’dir. Antlasmanin 28. maddesinde Tiirkiye’de kapitilasyonlarm her bakimdan kaldiildiia hikme baglanmakla birlikte difer iki Gnemli gelisme lehimize sonuelanmamustir. Antlasma hokmt geregi, gtimrok tarifelerinin bes yil stire ile 1916 yilindaki seviyede Mike dénemi, kurulug yrllart’’ veya “agtk ekonomi kosullarmda yeniden ingaa dénemi”? olarak da adlendimak mambtindiir (Ugur Selguk Akslin, tie Dénem ti Ekonomi, Set ‘Yayinlan, Istanbul 2004, s. 19.) ? Korkut Boratav, Tiirkiye'de Devleteilik, Savas Yaymevi, Ankara 1982, Tkinci Baska Onsézii, s. VIL > Bilsay * Boratav, Turkiye iktisat Tarihi, s. 28. ‘urug, Mustafa Kemal Déneminde Ekonomi, Ankara: Bilgi Yayinevi, 1987, 546. 24tutulmasi, sinai tiretimi bir stre daha gimrtk korumasindan mahrum birakmstsr. Ayrica Osmenh dig borclarindan bir boliimi gen¢ Cumhuriyet tarafindan devralinmts ve daha baslangicta bore yiikii altina girilmistir. 1.2 Para politikalar Dénemin para politikalan yaklasummm ve uygulamalarmm temel mesajm Atatilrk’tn kendi sOzleriyle style ifade edebilir “Istiklali etmenin en iyi yolu, sahip olmad:guniz paray: sarfetmektir.”” Cumburiyet kadrolart, paranin ulusal iradenin yénetiminde ve saglam olmasim ekonomik bagamsizliin geredi olarak saymaktadir. Bu ytizden, kurtulus savas. suasinda bile para basilarak enflasyona_gidilmemistir. Cumbhuriyetin kurulusundan 1929 yiina kadar, anti-enflasyonist bir para ve maliye politikast izlenmis, Tork lirasmin deerinin korunmast amaglanmistir*. Birinci Diinya Savas: sirasinda Osmanh Bankasi’nn para basma yetkisine son verilmis®, ancak Diiyun-u Umumiye Idaresi ile yapilan anlasma sonucu 1915 yilndan itibaren, yedi tertip halinde, alun ve Alman hazine bonolarm karsihk gdstererek dort yil boyunca, 159 milyon lira kagat para (evrak-1 nakdiye adi altunda) gikariims ve savas sonuna kadar tedavile sokulmustur. Fakat 1922 tzmir yangininda 30 milyon liralsk banknot yanmis, Cumhuriyet yonetimi, geri kalan 130- 140 milyon lira kagut para ile 8-10 milyonluk madeni paray1 devralmustir’. Osmanlt Amparatorlugu’ndan intikal eden evrak-1 nakdiyeler, Cumburiyetin ilk y:llarnda para basturilamadiZindan, 1927 yil sonuna kadar tedaviilde kalmistur®. Para arzi artislarimin enflasyona neden olacagi bilindi&i icin Cumhuriyet kadrolar, sadece 30 Aralik 1925 tarih ve 701 Sayth “Meveut Evrak-1 Nakdiyenin Yenileriyle istibdaline Dair Kanun’n kabul ederek para arzt ile ilgili olarak, Osmanli'dan kalan kast ve madeni paralar: deBistirmekle yetinmistir. 5 Atatiirk’iin kon ile li kati tutumuna ismet inénit‘niin su sézleri ilging bir émektir: "Hitkimet olarak yilda iki kez édeme yapamayacak duruma diistigiimilz olurdu. Gider konusurdum, Birkag milyon liralk emisyonun bizi ferahlaracagim anlatmaya galiswrdim. Bir defa bile “ever” dedirtemedim”” (Mustafa Aysan, Atatiirk’tin Ekonomi Politikast, Toplunsal Diniytim Yaysnlan, Istanbul 2000, ».37). Savas sirasinda, Fransa ve ingiltere Osmanls Bankass’nt, Osmanls hukukuna bagl bir sirket olarak "dogman kuralus" startstinde degerlendirmis, Osmanh Devleti ise Ingiliz ve Fransiz sermayesi sebebiyle gOvenilmez kabul etmistir. Osmanl: Huktimeti, Fransiz ve Ingiliz miidiirlerin istifasi ve para basma imtiyazam terk etmesi garttyla, Osmank Bankasi'nn faaliyetlerine devam etmesine karar vermis, savag sonrasinda, banka 10 Mart 1924 tarihinde imzaladsga bir cOzlegmeyle para basma imtiyazin: Torkiye Cumhuriyeti'ne devretmistir. Bununla birlikte, banks, Merkez Bankasi‘nin kuruluguna kadar hazine islemlerini sUrdUrmeye ve deviet bankas: stattsiinti korumaya devam etmis, Haziran 1933'te dzel bir ticarct bankast halini alemagtr. Caglar Keyder, ‘1923-1929 Déneminde Para ve Kredi’’, ODTU Gelisme Dergisi Ozel Sayisi: Tiirkiye Iktisat Tarihi Uzerine Arastirmalar, 1978, s, 212°den aktaran Alkan Soyak, “Geng Cumburiyette Iktisadi Yap: ve Finans (1923-1945)"”, Osmank’dan Giiniimiize Tiirk Finans Tarihi, 2. Cilt iginde, iMKB, istanbul 1999, 5.59. § temb.gov.tr., Erisim tarihi 25.10.2009.Dog. Dr. Nadir EROGLU Uk Turkiye Cumhuriyeti banknotlar1 olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar ise 5 Aralik 1927 tarihinde dolagima gikarilmstir. Bu emisyon grubundaki banknotlar 1 Kasim 1928 Harf Devrimi’nden dnce bastirildigs igin ana metinleri eski yazi Tiirkge, kupiir deBerleri ise Fransizca olarak yazilmistur’. Tedaviilde buluaan meveut evrak-1 nakdiyeler ise, 4 Arak 1927 tarihinden itibaren dolasimdan cekilerek 4 Eyl] 1928 tarihinde degerlerini yitirmislerdir. Boylece alun para sisteminden kagst para sistemine dogru da adim atilmistir™”. Merkez Bankasi’nin kurnluguna kadar para basma gérevini yiiklenen Maliye Bakanhgi Hazine Genel Miidiirliigi devranilan para stokunu cok sinirli Slctide artumus, bunun yerine banka parasindaki artis ile dolayisyla mevduat ve Avedilerdeki genislemeyle para-kredi mekanizmasi yonetilmeye calisilmistir'!. Tabio I 1923-1929 Déneminde Parasal Géstergeler (Milyon TL) Yillar | Dolasimdaki | Banke | Dolasimdaki | Para Arzi Banka Kagit ve Mevduat | Para Banka | iginde Banka | Kredileri Madeni Para | (Vadelive | Mevduat: | Mevduatlann Vadesiz) | (Para Arzi) Pays (%) 1924 156 76 232 33 23, 1925 159 9 248 36 134 1926 159 7 276 a2 145; 1927, 159 129 288 45 149 1928 165 17 336 SI Tor 1929 168 21 379 56 204 ‘Kaynak: Yahya Tezel, Cumhuriyet Dineminin Tktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayinlar, Ankara 1986, s. 111"'dan aktaran Soyak, s.60 Tabio 1 Tablodan da gérildiigi gibi dolasimdaki kagat para ve madeni para toplamindaki artisin 1924’den 1929°a %7 civarmda kalirken, banka mevduatindaki artigin %177 ve buna bagh olarak kredilerdeki artigin %65 oldugunu saptryoruz. Dolasimdaki para ve banka mevduatlarindan olusan para arzindaki bes sene igerisindeki artis ise 963 tir. 1923-1929 alt déneminin karakteristik dzellidi olan devlet eliyle ulusal burjuva yaratma cabasi dogrultusunda, ulusal bankacilik olusturma gabalarmun da one guktifm, ancak devletin finans sistemini aktif olarak denetlemedigini gorityoruz. Daha sonra deginecegimiz gibi 1929 krizinin de etkisiyle degigen iktisat politikalar: gergevesinde 1930-1938 yillam arasinda ise, para ve finans sisteminin devletin kontrolii altinda reel sektérii etkilemesi esasi benimsenmistir”” * Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankass knrulduktan sonra, hasf devriminden nce bastlan eski ‘yazil: banknotlar, latin alfabesi ile basilmus yeni banknotlarla degistirilmistir "Nevin Cogar, “Turk Lirasi: Tarihce Maddesi"* Para ve Finans Ansiklopedisi (icinde). Creative Yaysneilk, istanbul, 1996, s. 1810-1811"den aktaran Soyak, . 59. © Soyak, s. 55 © Soyak, s. 32. 261923-1929 arasinda, bankacibik, tiiccar kesim ve tefeciler para ve sermayenin yoniint belirlemistir. Yabanet ve yerli ticari sermayenin egemenligi altindaki ticcar kredisi, arzu ettigi tarrm tirtiniinit ihracat pazarina yonlendiriyor. iireticiden alinan fiyat ile tiketim piyasasinda satilan fiyat arasindeki fark, ticari sermayenin kan oluyor, tefeciler de tirtintin tireticiden diistik fiyattan satin alinmas1 ve borg bagimbihgimn strdirtlmesinde araciik yapiyordu. Boylece koylintin kapitalist ciftciye déntsmesi de engellenmis oluyordu’” Lozan Anlasmasinin giimriik tarifeleri ile ilgili hiikiimleri gere@i, dis ticaret iizerinde gerekli diizenlemeleri yapamayan hiiktimet, 1929 krizinin etkisi, dis ticaret aciklan ve TL’nin degeri iizerindeki spekiilasyonlann artmas: Karsisinda garesiz kalyordu, Savas yillanndan itibaren baslayan parann deerindeki strekli kayiplar artarak devam etmistir. 1924-1929 yillan. arasinda tifkede ticari ihtiyaglara cevap verecek bir para mekanizmast yoktur. 1929 yilinda Lozan Anlasmasin gimmiklerle ilgili iktisadi hukimlerinin bes yilhk gecerlik stiresinin bitmesini firsat bilen Iikiimet bu kouuda ilk yasal énlemler olarak 30 Mayis 1929°da 1447 Saysl Menkul Kaymetler ve Kambiyo Kanunu gikarmis, 20 $ubat 1930°da da 1567 Sayih Tirk Parasmun Kiymetini Koruma Kanunu kabul etmistir. 1447 Sayili Kanun, kisi ve kurumlarin gereksinmeleri diginda yabanci para alim ve satumim yasaklayarak ve doviz alim ve satumina konu olan ‘ihtiyaglann da Maliye Bakanligi'nm cikaracagi listeler halinde siralayarak, 6zellikle istanbul Borsasr'nin bir devlet borsast haline gelmesine neden olmustur. Ancak bu Gnlemler istikran salamada yeterli olmamustur. 1929 krizi ile bitlikte borg ddemelerinin de baslamasi, param dis degerini sarsici bir etken olarak ortaya cikarken, kamu gelirlerinin bir kismimm bu amaca baglanmasi devletin faaliyet alanim daraltmstir'*. 1929 krizi ve buna bagi olarak paranin degerindeki Inzlt erozyon, gelisen Sdemeler dengesi aciklar: ve kredi darbogazlar: acilen bir merkez bankasimm kurulmasi geregini ortaya koymaktadu. Atatiirk, Izmir Iktisat Kongresinde de vurgulandiZa gibi, ulusal param denetiminin ulusal iradenin elinde olmasim istemektedir. Dénemin Gnlt iktisatgilarindan Alman Merkez Bankast Baskan Hjalmar Schacht'* ve yardimets: Karl Miller’in olumsuz raporlarma ragmen Merkez Bankast kurulmasi galigmalari baslatimistir. Celal Bayar’n 1 Bankasi’nin emisyon bankas: olmasi teklifi indnii tarafindan reddedilmis, italyan maliyeci Kont Volpi‘nin olumlu gériisleriyle para ve kredi faaliyetlerini diizenleyecek bir milli bankamn kurulmas: 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 Sayili yasayla T.C. Merkez Bankast’nn kurulmasiyla sonuglanmisuir'®. Bu dénemde para politikasinda saglam ve istikrarh para anlayss. hakim olurken maliye politikasinda denk biitse ve diizgiin ddeme ilkesi benimsenmistir Genislemeci bir maliye politikasindan titizlikle kacumilurken, acik finansmana ve ° Keyder 19 43°den aktaren Soyak, s. 89. * Boratav. Tiirkiye’de Devletcilik, 8.10. © Almanya’y: Onld Weimer enflasyonundan kurtaran ve bu yuizden mali sibirbaz denilen merkez bankass uzmant * Suat Oktar, “*Cumburiyet’in Baginda Parasal Sorunlar ve Merkez Bankasinin Kurulmas:”’, Marmara tniversitesi HBF Dergisi, Cilt XIV, Say 2, 1998, 5244-251. 8.2Dog. Dr. Nadir EROGLU borglanmaya sicak bakilmamus, Once gelirin elde edilmesi sonra hareanmast sz konusu olmustur. Bu donemde zaten merkez bankasinn bulunmaysy: kagit para arzinin artirilmasi ihtimalini de ortadan kaldirmustir* Bu dénemde mali politikamn ilkeleri syle ézetlenebilir: “israftan kagmmak tasarrufa uymak, denk ve hakiki bitce, yeni vergiler koymak yerine vergilerin toplama usullerinin iyilestirilmesi, borglanmadan ve emisyon yapmadan maliyeyi diizen ve gitven esasinda yonlendirmek, igerde ve disarda devletin itibarim: korumak ve siirdtirmek, yabanci sermayeden tilkenin bagimsizigina zarar vermeyecek ve gelismemizi énlemeyecek bicimde faydalanmak”"*. Bu ilkeler dogrultusunda 1926°dan itibaren biitceler denk onaylamp uygulanmistur. Battlin bu cabalara ragmen tlke arzu edilen dizeyde hizh bir sanayilesme atilim: gdsterememistir. Bunun nedeni yukerida izah edilen faktorlerin yamssira, altyap1, sermaye, gitisimei ve teknik eleman yetersizligidir. Yabancilarin belirsizlik nedeniyle yeni yatirimlara gitmemesi ve gayrt miislim azinl:klarin tilkeyi terk etmesi sinai fretimi olumsuz etkileyen diger nedenlerdir. Devletin sanayiye yatrim yapmak ekilimi vardir, ancak yetersiz kamu sermayesinin énemli bir boliima demiryolu yapim ve yabancilann elindeki demiryollarmm satin alimmasinda kullanlmistir. Milli ixtisat anlayts1 igerisinde sermayenin yerli ellerde toplanmas: istenmektedir. Gérildigii gibi s6z konusu dénemin iktisat politikalart cok da ézgiir bir tercible olusturulamamustur. Kurtulus Savas sonunda tilkenin karsilastuis kosullar ve devralinan miras dénemin nesnel kosullarinn sinulanm gizmis ve dnemli dlgiide belirlemistir. 2. Devletgilik: 1930-1938 2.1. Dénemin iktisat Politikasi Anlayisi 1923°ten 1930°lu yillarm basina kadar yasanan sires, iki iktisadi amaci 6ne cikarmistir: Iktisadi bagimsizikk ve hizh kalkinma. Ayn zamanda yasanan stireg sunu da géstermistir ki, iki ilkenin gergeklesmesi, 6zel tesebbtistin simursiz desteklenip beslenmesiyle mimktn degildir. Modem ve ileri yerli bir sanayi kurulamamis, genis halk kitlelerinin sikmntulart hafifletilememisti. Hatta, 1923’lerin baginda ulusal bagimsizliga saygi gdstermek sartryla izin verilecegi dile getirilen yabanc: sermaye de kendisinden beklenen etkinligi gésterememisti. Bu kosullar altinda iktisadi bagamsizhk ve huzh kalkinma ilkeleri, yabanci sermayenin katkilanyla gergeklestirilemezdi. Arik liderler, Tarkiye’nin meveut sartlan iginde devietcilige gecmeyi zorunlu gérityorlard. Diinya ckonomisinin girdigi biiytik bunalim yullarinda Tiirkiye ckonomisi disa kapanarak devlet eliyle bir sanayilesme hamlesine girmistir. Krizin hammadde " Huseyin Sahin, Tiirkiye Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi, 4. basks, 1997, 5.44. * 1925 Yil: Muvazene-i Maliye Enciimeni Mazbatast 31.1.1341, Zabst Ceridesi. Cilt 13, Devre 2, T.2'den aktaran Nevin Cosar, “Denk Biitce Saglam Para Politikast ve Devletsilik (1924-1938)”, Tiirkiye’de Devletcilik, Der: Nevin Cosar, istanbul: Baglam Yayinlari, 1995, s. 260. 28fiyatlarim sanayi fiyatlarindan daha cok dustirmesi sonucu bir onceki donemdeki serbest ticaret-acik api politikalarinin stirdiirilmesinin dis ticarette yaratacagt olumsuz geligmeler sezilmisti. 1929°da Lozan’in sintrlamalarinin da son bulmastyla ithalat: denetleyen koruma Gnlemlerine basvurularak koruma duvarlar: altinda eskiden ithal edilen sinai tiiketim mallarinda ithal ikameci yatuumlara gidildi. Boylece bunalim déneminde azgelismis wlkelerin sanayisiz yapry1 degistirmeye yonelik ilk adimlarna Turkiye de katilds. Geng Cumburiyet’in iki temel iktisadi amact olan iktisadi bagimsizlik ve huzlt kalkinma, dénemin ig ve cis sartlar: ile birlesince lider kadronun devletcilige gecisini Kolaylashrdi. Atatiirk, 1930 Kasum’t ile 1931 Mart’ arasinda yurtiginde yaptifa gezilerde, geziye katlan Ahmet Hamdi Basar'in izlenimlerinden aktardiklarindan anlasildig: kedaryla Karstlastig: yokluk ve yoksulluk karsisinda devleteilik konusunda kesin karanm vermisti®, Atatirk devletgilik gorugint soyle agiklamaktaydt: o “Bizim takibini muvafik gérdilgiimiiz devietcilik prensibi biitiin istihsal ve tevzi vasttalarin fertlerden alarak, millet bissbitiin baska esaslar dahilinde tanzim etmek gayesini gitden ve hususi ve ferdi tesebbiis ve faalivetlere meydan burakmayan sosyalizm prensibine dayanan kollektivist, komiintzm gibi bir sistem degildir. Bizim takip ettigimiz devietgilik. ferdi mesat ve faaltyett esas tutmakla beraber, miimktin oldugu kadar milleti feraha, memleketi mamuriyete eristirmek igin, milletin umumi ksek menfaatlerinin icabettirdigi islerde-bilhassa iktisadi sahada- devleti fiilen 3920 vey alakadar etmektir. Devletei iktisat politikalar iki sekilde yurutulda, iki devlet isletmeciligi, ikincisi de fiyat mekanizmast, dis ticaret_ gibi Konularda iktisadi yasamin kontrol yoluyla diizenlenmesi. Bu kapsamda bir dizi kanun ve diizenleme ctkarildh. 2.2 Para Politikalart 1930 ve 1931 yillan korumaci-devletei iktisat politikalarmun hakim oldugu doneme gecisi temsil eden yillardw. Yukarida agiklandiga tere Turk Parasuun Kaymetini Koruma Kanunu, Merkez Bankast’nn kurulmast ve nihayet Cumhuriyet Halk Furkast’nin programinda agikga devletgiligin yer almasi bunun somut érnekleridir'. Ancak, uygulamalar daha cok 1933 ve sonrasinda yo3unlasmistir. Ozellikle, T.C. Merkez Bankas’nin kurulmast ve faaliyete gesmesi, dénemin iktisat anlayisim ortaya koymak agisindan tizerinde durulmasi gereken bir konudur. ' 4 Hamdi Basar, Atatiirk’le ie Ay, Istanbul 1945'ten aktaran Boratav, Turkiye’de Devleteilik, s.101. Tiirkiye’de siyaset ve ckonomi alaninda yasananlari 1970'lerin bagina kadar tamik olan A.Hemdi Bagar’in yazilan: ile ilgili olarak bkz. Murat Koraltuirk, Tiirkiye’de Sermaye Birikimi Sorununa Tarihsel Perspektiften Bir Bakis ve Ahmet Hamdi Bagar*dan Seemeler, SPK Yaysn No: 107, Ankara, Aralik 1997. + Sevket Stireyya Aydemir, Ikinci Adam, Istanbul: Remzi Kitabevi, Cilt I, 1988. s. 448 2 Devletgilik 5 §ubat 1937 yulinda ise Ttirkiye Cumburiyeti Devletinin Anayasasi‘na temel ike olarak girmistir. 29Dog. Dr. Nadir EROGLU Ulkenin iktisat politikast kararlannin almmasi ve yurtitilmesinde cok onemli bir kurum olan Merkez Bankasi'nin 1930 yilna kadar mevcut olmamast, kurnlug asamasina kadar, bir devlet bankas: olarak yaptlanmast icin bazt cevrelere kargi verilen miicadeleye baglanabilir. Ozellikle, yabanci uzmanlarin da destefiiyle ls Bankasi’nn Merkez Bankasi’nm islevlerini yerine getiren bir yapiya sokulmasi cabalar: Ismet Pasa tarafindan reddedilmis, bu unsur devletei politikalara geciste onemli bir rol oynamistwr. Donemin liderlerinin iktisadi politikalara bakis acist, T.C. Merkez Bankast’nn kurulus yapisina da yanstmistr. 1715 Sayih ilk Merkez Bankasi Kanunu, daha sonra 1970 yihnda yiirirliige giren ve simdi de yirirlikte olan ikinei Merkez Bankast Kanunu’ndan daha ézerk bir yapiya sahiptir. Her iki kanunda da Merkez Bankasi bir Anonim Sirket olarak Kurulmus, ancak ilkinde Hoazine’nin sermaye pay1 %15 ile simurlandislirken, sonrakinde bu oran %51'e cikanimistir. Cumburiyetin lider Kadrolari, Merkez Bankasi’nn htktimetlerin poptilist politikalarina alet olmasini istememektedirler. Bu ytizden Banka sermayesi iginde devletin payin %15 ile simirh tutarak Merkez Bankast’nm kararlarinda hikiimetin etkisinden kurtulmasim amaglamuslardir. Ancak daha sonra kanua, popilist politikalar uygulayabilecek maddeler lehinde stlrekli degistirilmis. nihayet 1970 yahnda da tamamen degistirilmistir. 1930-1939 yillar: arasinda para ve banka sistemindeki genislemenin bir onceki donemden de simirli oldugunu soylemek miimkindiir. Tablodan goruldagi gibi dolasundaki para ve banka mevduatlarmdan olusan para arzindaki dokuz sene igerisindeki ary 9%437°dir. 1923-1929 doneminde para arzndaki bes sene igerisindeki artis %63°tU. Tablo IT 1930-1939 Déneminde Parasal Géstergeler (Milyon TL) Villar | Dolagimdaki ] Banka | Dolagimdaki | Para Arz Iginde | Kvediler Kagit ve Mevduat: | Para+ Banka Banka Madeni Para | (Vadeli ve Mevduaty Mevduatlarnm Vadesiz) | (Para Arzi Pays (%) 1930 1o 207 376 55 1931 170 212 382 55 1932 167 184 351 52 1933 153 190 343 55 1934 155 185 340 54 1935 163 195 358 54 1936 75 244 419 58 1937 188 272 460 59 1938 191 294 485 él 1939 256 260 516 50 ‘Kaynak: Tezel 1986, s11] “dan aktaran Sovak, + 60 Tablo V. Merkez Bankasi émeginde oldugu gibi, Cumhuriyet’in ilk kadrolarmn temel kaygisi, savas ile kazanilan zaferi, iktisadi zaferle taglandumaktr. Bunun icin yurt disinda yabanct sermaye konusunda, yurt icinde ise yerli sermaye, hatta hiikiimetin uygulamalarinda dahi iilkeyi zarara sokabilecek her tirlii unsura karst tedbirli olmaya calisilmaktadu. 30Bu itibarle, donemin finans sistemine yénelik diger onemli ug gelismesinden ilki, 30 May1s 1933 tarih ve 2243 say1 ile cikartlan Mevduat: Koruma Kanunu’dur. Kanun ile Maliye Vekaleti halkin bankalardaki mevduatinin devlet giivencesine alimas: ile géreviendirilmektedir. Kanun, bankalara sermaye zorunlulugu ve tasarruf ve ticari mevduatlanm ayri hesaplarda tutulmast ilkesini getirmekte, kasada tutulmasi gereken karsilik oranlarin: belirlemekte ve bankalarin anonim sitket, hisseli komandit veya limited sirket olmas: zorunlulugunu hitkme baglamaktadir™. ikinci gelisme, 8 Haziran 1933 tarih ve 2279 sayil Odiing Para Verme Isleri Kanunu’dur. Kanunla, banka ve 6zel kuruluslar diginda faizle para kazanan gercek ve tiizel kisilerin hitkimetten izin almalan zorunlulugu getirilmistir. Halkin yllksek faizlerden sikayeti izerine yiiriirlige konulan bu kanun, tefecili&i énlemeyi Ye kredi piyasasim diizenlemeyi amacliyordu. Ueiineii diizenleme, 1 Haziran 1936 tarih ve 2999 sayilt Bankalar Kanunu’dur. Kanun ile karsiik ayima zorunlulugu biitiin mevduatlara yayild: ve bankalarin taahhtltleri karsihianda bulundurdugu genel disponibiliteden ayri olarak mevduatlarin en az %15°i kadar devlet ig borelanma senetleri veya bu senetler kadar faiz getiren baska menkul krymetlerden munzam karsilik olusturulmast_ hitkme bagland:, Boylece kamu yatirmlan igin dugtk faizli finansman saglanmaya calisildi~ 1930-1938 yillarmda, para politikas: acismdan genel olarak, ekonominin yeni kaynaklara ¢ok ihtiyaci olmasina ramen, emisyonu bir finansman araci olarak gormeyen anlay1s hakimdir. Bunda tabii, devletei politika anlayis1 ve 1929 krizinin yarattigi ortam oldukca etkilidir. Bununla birlikte devletin ckonomideki rolintin artmasina paralel olarak, Hazine Bonolar: icin getirilen sinulamalarin 1936°dan itibaren gevsetildigi, 1938 yihnda da TCMB*na, kamu kurum ve kuruluslaruun Hazine Bonolarm iskonto etme ve avans verme yetkisi verildigini gériiyoruz. Merkez bankasi bu dénemde, bir yandan bankalan reeskont yoluyla kontrol ederken, diger yandan da devletin kredi ihtiyaglarin: gidermeye calismistir™* Dénemin ig konjonktiirit béyle iken, meveut iki énemli dis Konjonktir cilige gecisi hizlandirmistir. Iki Tiirkiye ekonomisini cok ciddi sorunlara leyen Biyik Bubran, ikincisi ise bu buhrandan otarsik bir ekonomi ile. 1929°dan itibaren uygulamaya koydugu planlar sayesinde kurtulan Sovyetler Birligi’nin gdstermis oldugu performanstir. Tirkiye’deki Devletgilik hicbir zaman Sovyetler Birligi’ndeki uygulamalar gibi olmasa da, devletin ekonomide onemli bir rol oynadig: plant yap: sempatiyle izlenmis, nihayet Sovyet planlamasindan oldukea etkilenilmistix. than Tekeli ve Selim fikin, Uygulamaya Geeerken Devlete ‘Yayinlar: Ankara 1982, s. 298"den aktaran Soyak, s. 147. Avni Zarsko#lu, Cumburlyetin 50, Yilnda Memleketimizde Bankacilik, Turkiye Bankalar Birligi Yayini, No: 61, Istanbul 1973, s. 53-54’den aktaran Soyak, s. 148 Yzan Bahar, *Tiirkiye’de Atatiirk Déneminde (1923-1938) Uygulanan Para Politikalarr””, ‘Yénetim ve Ekonomi, Cilt 11, Sayt 1, 2004, s. 163. alDog. Dr. Nadir EROGLU 1930-1938 yullan genel olarak degerlendirildiginde ise, dunya ekonomisi kxizin etkileri ile ugragirken ve geri kalmis tlkelerin birgogum da bu bunalima gekerken, Tiirkiye’nin bir élgiide krizin diginda kalmay1 basardig: ve sanayilesme adina dnemli adimlar attigin: séylemek miimktindiir. Bunu da miimktin oldugu kadar disa kapah bir iktisat politikas: isiinda ve kamunun sanayi tesebbiislerinin yatirumlarim planlama gabalan ile geroeklestirmistir.Sonug Yerine: Diger Makroekonomik Géstergeler ve Dénemlerin Kargilastiviimast 1923-1938 yillanm para politikasimn yam sira_ iktisat_politikas, uygulamalarmm makroekonomik temel géstergeleri_gargevesinde de degerlendirebiliriz. Tablo TIT 1923-1938 Yillari, Milli Gelir ve GSMH (Kisi Basima) Yillar Milli Gelir (Milyon TL) KBGSMH (ABD Dolari) 1923 570.4 475 1924 623.7 503 1925 $15.8 63.2 1926 8 643 1927 750.6 55.2 1928 $28.7 59.6 1929 1001.5 70, 1930 7455 514 1931 659.5 44.6 1932 355.1 26.8 1933 687.6 44.6 1934 965. 61.5 1935 1039.7 65 1936 1345.2 82 1937 1433.7, 86.4 1938 1504.5 89) Kaynak: Mahi Bgilmez, Erean Kumeu, Ekonomi Poli istanbul 2000, s.102 Tablo III'den izlenebilecedi gibi milli gelir, dénemin sonunda tig kat, kisi basina GSMH ise iki kat artis gOstermistir. Asafidaki tablonun incelenmesi ise dis ticarat ve sanayilesme hakkinda bize bir fikir verecektir. 33Dos. Dr. Nadir EROGLU (Milyon TL) Tablo TV Dénemlerin Kargilastrmal: Makroekonomik Gastergeleri Géstergeler 1923-1929 | 1930-1932 1933-1939) Milli Gelir Biytime Hix: 10.9 1s 1 (éortalame Sanayi Biyime Fiz: (%) 33 148 102 Milli Gelirde Sanayi Pay: (a) 4 13.6 16 Milli Gelirde Yatinm Payn (%) 1 9. 10,7 Milli Gelirde Ithalat Pay (%) 14,5 8.9 Dig Ticaret Aciii Faziasi -56.6 +66 Kaynak: T. Bulutay, Y. Tezel ve N. Yildwam, Tirkiye Milli Geliri: 1923-1948. Ankara 1974, Tablo 8.2.C, 83. A, 9.3, 9.5%ten aktaran, Boratay, T Devleteilik, ikinci baskiya énsiz, s.VIIL Tablodan da gértllecedi dzere, 1923-1929 yillan arasmda her yil dis agik verilmis olmasina ragmen, devletgi yillar stiresince en olumlu gelisme dis ticaret agigimn ortadan kalkmis olmasidir. Daha da énemlisi dinya ekonomisi agir bir bunahm yasarken Turkiye ekonomisi, Korumact, devletgi iktisat politikalan sayesinde, toparlanma, biytime ve sanayilesme siireci yasamustir. Baska bir dedisle, ulusal bir sanayilesme hamlesi yapulmustir.KAYNAKGA AKALIN, Ugur Selcuk, tig Dénem tig Ekonomi, Set Yayinlari, istanbul, 2004. AYSAN, Mustafa, Atatiirk'tin Ekonomi Politikasi, Toplumsal Déntisin ‘Yaymlan, Istanbul, 2000. AYDEMIR, Sevket Stireyya, itkinei Adam, fstanbul: Remzi Kitabevi, Cilt I, 1988 BAHAR, Ozan, *’Tiitkiye’de Atattirk Déneminde (1923-1938) Uygulanan Para Politikalan’, Yénetim ve Ekonomi, Cilt 11, Say: 1, 2004, ss. 155-166. BORATAY, Korkat, Tiirkiye’de Devletgilik, Savas Yaymevi, Ankara, 1982. BORATAY, Korkut, Tiirkiye iktisat Tarihi 1908-1985, Gercek Yayinevi, istanbul, 1988, BULUTAY. Tuncer vd, Tiirkiye Milli Geliri: 1923-1948, Ankara 1974. CO$AR, Nevin, “Denk Biitge Saglam Para Politikast ve Devletgilik (1924-1938), Tiirkiye’de Devletcilik, Der: Nevin Cosar, istanbul: Baglan Yayinlari, 1995 CO$AR, Nevin, “Turk Lirast: Tarihge Maddesi’* Para ve Finans Ansiklopedist (iginde), Creative Yayineilik, Istanbul, 1996. EGILMEZ, Mahfi ve KUMCU, Ercan, Ekonomi Politikast, Om Yayimevi, istanbul, 2000. KEYDER, Cafilar, “71923-1929 Doueminde Para ve Kredi’, ODTU Gelisme Dergisi Gzel Sayisi: Tiirkiye iktisat Tarihi Uzerine Arastirmalar, 1978. KORALTURK, Murat, Tiirkiye’de Sermaye Birikimi Sorununa Tarihsel Perspektiften Bir Bakas ve Ahmet Hamdi Basar’dan Segmeler, SPK Yayin No: 107, Ankara, Aralik 1997. KURUG, Bilsay, ‘’Cumburiyet Doneminde tktisat Politikalan Uzerine Gozlemler™. Bilango 1923-1998: Cumburiyet’in 75 Yilma Toplu Bakas Uluslararast Kongresi, Cilt 2, 10-12 Aralik 1998, Ankara, ODTU. KURUC, Bilsay, Mustafa Kemal Déneminde Ekonomi, Ankara: Bilgi Yaymevi, 1987. OKTAR, Suat, “Cumhuriyet’in Baginda Parasal Sorunlar ve Merkez Bankasinin Kurulmast”, Marmara Universitesi BF Dergisi, Cilt XIV, Say1 2, 1998, 8.244-251. SORAL, Erdogan, Gzel Kesimde Tiirk Mitesebbisleri, Ankara ITIA Yayim, Ankara, 1974. SOYAK, Alkan, “Geng Cumburiyette iktisadi Yap: ve Finans (1923-1945)" Osmanh’dan Giiniimiize Tiirk Finans Tarihi, 2. Cilt iginde, IMKB, Istanbul, 1999. SAHIN, Hitseyin, Tiirkiye Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kitabevi, 4. bask, 1997.Dos. Dr. Nadir EROGLU temb.gov.tr., Erisim tarihi 25.10.2009. TEKELI, ithan ve iLKIN, Selim, Uygulamaya Gecerken Devlets ODTU Yayinlart, Ankara, 1982. TEZEL, Yahya, Cumhuriyet Déneminin tktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayinlant, Ankara, 1986. in Olusumu, ZARAKOGLU, Avni, Cumburiyetin 50. Yilnda Memleketimizde Bankacilik. Tiirkiye Bankalar Birligi Yayuu, No: 61, Istanbul, 1973.