W Spom N Ienia R Ew Olucyonis Ty

W SPOM NIENIA REW OLUCYONIS TY
http://rcin.org.pl/ifis
Książę PIOTR A. KRAPOTKIN
c«
WSPOMNIENIA
REWOL UCYONlSTY
Z PRZEDMOWĄ
JERZEGO BRANDESA
PRZEKŁAD Z ROSYJSKIEGO M. SARNECKIEJ
LW Ó W
NAKŁADEM TŁOMACZA
1903
K R A K Ó W . — D R U K W . Ł . AN CZYCA I S P Ó Ł K I.
PRZEDMOWA.
uAtobiografie w ielkich ludzi m ożna było nieg d y ś

odnieść do jednego z trzech n astęp u jący c h typów :
»Oto, jak zeszedłem z d ro g i spraw iedliw ości i oto,
ja k pow róciłem na nią», (św. A u g u s ty n ); a l b o :
«Patrzcie, ja k byłem p o g rąż o n y w n ie p raw o ści, ale
któż ośmieli się uw ażać się za lepszego* (R ousseau);
albo: «oto, ja k rozw ijał się geniusz, organicznie, p rzy
sp rzy jających okolicznościach» (Goethe). We w szystkich
ty ch rodzajach sam o p rzed staw ien ia się, a u to r — w y
łącznie praw ie — zajm ow ał się sam sobą.
W wieku X IX auto b io g rafie znakom itych ludzi
bardzo często u kładały się w edle n astęp u jący c h dw óch
wzorów : «Oto, ja k byłam utalen to w an ą i m iłą, ja k się
m n ą zachwycali i ja k mię cenili», (Joanna L uiza Hei-
b erg . «Życie, przeży te w ew spom nieniach»);albo: «Byłem
genialny i godzien m iłości; ale — m im o to — nie ce
n io n o mię; oto te ciężkie p ró b y , ja k ie przebyłem , za
nim osiągnąłem w ieniec sławy» (H ans C h ry sty a n An
d erse n . « H istorya m ego życia»). W tych dw óch typach
życiorysow ych, a u to r zajm u je się głów nie tern, co w spół
cześn i m yśleli i m ów ili o nim .
WSPOMNIENIA REW0LUCY0NI8TY. 1
A u to r autob io g rafii, leżącej p rze d nam i, nie m yśli
o sw oim g en iu szu i talentach, i dlatego nie m ów i nam
o walce, k tó rą b y m u siał b y ł p rzejść, aby zdobyć u zn a
nie sw ych zasług. Jeszcze m niej za jm u ją go są d y jego
w spółczesnych. O tem , co d ru d z y m yśleli o nim , nie
w spom ina ani jed n em słow em .
W książce tej a u to r nie pieści się w yobrażeniem
sw ego w łasnego ja. Nie należy on do liczby tych, k tó
rzy z up o dobaniem m ów ią o sobie; przeciw nie, czyni
to z pew ną niechęcią i nieśm iałością. C zytelnik nie
znajdzie tu ani poufnych zw ierzeń, ani sentym entalizm u,
ani ru b asz n ej szczerości. K ro p o tk in nie m ów i ani o sw ych
n ied o statk ach , ani o sw ych cnotach; nie w chodzi z czy
telnikiem w żad n ą try w ia ln ą poufałość. W cale nie opo
w iada o sw ych m iłostkach i w ogóle ta k m ało n ad m ie
nia o znajom ościach sw oich z płcią piękną, że p rze
m ilcza n aw et o w łasnem ożenieniu się i tylko pobieżnie
dow iad u jem y się, ż e je s t żonatym . On, — ojciec i ojciec
b ard zo czuły, ale w spom nieć o tem uw aża za stosow ne
ty lk o raz, g d y szybko streszcza szesnaście ostatn ich
la t sw ego życia.
W ięcej go zajm u je p sychologia w spółczesnych, a n i
żeli jeg o w łasna. I w książce jeg o zn a jd u je m y p sy
chologię R osyi: R osyi urzędow ej i jej ludow ych m as;
Rosyi, w alczącej o postęp, i R osyi rea k cy jn ej. A utor
chętniej opow iada o sw ych w spółczesnych, niż o sobie
sam ym . I d latego h isto ry a jego życia zaw iera w sobie
h isto ry ę R osyi w spółczesnej m u epoki, a także histo-
ry ę ru c h u ro botniczego w E u ro p ie w ciągu ostatniego
pół-stulecia. K iedy a u to r p o g rąż a się w swój św iat
w ew nętrzny, w idzim y, ja k cały zew nętrzny św iat w nim
się odbija.
Zaw sze je d n ak je s t w książce tej pew ne p o dobień
stw o z tem , ku czem u d ąży ł G oethe w «D ichtung und
W ahrheit*. W idzim y w niej, ja k się u k ształto w ał w y
— 3 —
b itn y um ysł. Można ją także p orów nać z «W yzna

niami» św. A ugustyna, poniew aż p rzed staw ia h isto ry ę
duchow ego przesilenia, odpow iadającego tem u, co nie
g d y ś nazyw ano «naw róceniem *. W rzeczy sam ej, p rz e
silenie to staje się zw ro tn y m p u n k tem i isto tn ą tr e
ścią całej książki.
W obecnej chw ili znam y tylk o dw óch w ielkich Ro-
syan, którzy m y ślą dla ro sy jsk ie g o ludu, i m yśl k tó
ry ch należy do całej ludzkości: Lew T ołstoj i P io tr
K ropotkin. T ołstoj często opow iadał nam w a r ty s ty
cznej form ie różne epizody sw ego życia. K ropotkin
daje nam tu, po raz pierw szy, nie p o słu g u jąc się a r
ty styczną p rz e ró b k ą belletry stycznego u tw oru, pobieżny
przegląd całej swej działalności.
Mimo, że dw aj ci ludzie rad y k a ln ie ró żn ią się m iędzy
sobą, można je d n a k p rzo p ro w ad zić pew ną rów noległą
linię w ich życiu i wr ich pojm ow aniu życia. T ołstoj —
arty sta, K ropotkin — uczony. Ale w życiu jed n eg o
i drugiego była chwila, g d y nie m ogli ju ż znaleźć
uspokojenia w tej pracy , w k tó rą każdy z nich wło
żył wielkie p rzy ro d zo n e sw oje zdolności. T ołstoja
sprow adziły z dro g i, po k tó rej kroczył, relig ijn e refle-
ksye, a K ropotkina — reflek sy e społeczne.
Obaj kochają lu dzkość i obaj surow o p o tęp iają obo
jętno ść, b ez m y śln o ść, zatw ardziałość i o krucieństw o
klas w yższych; obaj zarów no — serdecznie sk łan iają
się ku u ciskanym i upośledzonym . O baj w idzą w św ię
cie więcej tchórzostw a, niż g łupoty. O baj — idealiści
i obaj obdarzeni te m p eram en tem refo rm ato ró w . O baj
z przy ro d zenia — ludzie u sp o so b ien i pokojow o, a K ro
potkin najw ięcej pokojow y z nich dw óch , m im o że
Tołstoj stale głosi pokój i surow o o sądza tych, k tó rzy
uciekają się do siły dla o b ro n y sw ych praw , a K ro
potkin u sp raw iedliw ia ich i u trz y m u je przy jacielsk ie
stosunki z te rro ry sta m i. N ajbardziej ró żn ią się w je-
1*
_ 4 —
dnym punkcie: w zap atry w an iach sw ych na in te lig e n tn e

go, w ykształconego człow ieka, i na naukę w ogóle. T oł
stoj — w sw ym relig ijn y m zapale — p o g ard z a uczonym
i n au k ą, nie p rz y z n a ją c im żadnej w artości, podczas gdy
K ro p o tk in o dnosi się do nich z pow ażaniem , choć za
razem potępia uczonych, zapom inających o ludzie i c ie r
pieniach m as.
N iejedni dokonali w ielkich czynów , choć nie żyli ży
ciem w ielkiem . W ielu ludzi in te re su je n a s , choć życie
ich — być m oże — było nic nieznaczące i banalne. Życie
K ro p o tk in a rów nocześnie je s t w ielkie i zajm ujące.
W książce tej znajdzie czytelnik połączenie w szy
stkich żywiołów, z k tó ry c h składa się obfite w w ypadki
życie, tu sp o ty k a się idylla i trag e d y a, d ra m a t i ro
m ans.
D zieciństw o au to ra , p rzepędzone w M oskwie i na
wsi, p o rtre ty m atki, sió str, nauczycieli, sta ry c h , w ier
nych s łu g , liczne o brazy p atry a rc h aln eg o życia —
w szy stk o to tak praw dziw ie opisane, że w zruszy każde
serce. O b razy p rz y ro d y , opow iadanie o niezw ykle sil
nej w zajem nej m iłości dw óch braci, — to w szystko naj-
niew inniejsza sielanka.
Ale w spólnie z tern — niestety, wiele łez i c ierp ie
nia: n ieo k rzesan ie ro dzinnego życia, dzikie obchodze
nie się z p ańszczy źn ian y m i chłopam i, ciasnota u m y słu
i o k ru cień stw o serc tych, k tó rzy rz ą d z ą losam i ludzi.
J e s t w ielka rozm aito ść i są d ram a ty cz n e k ata stro fy :
życie d w o rsk ie i życie w w ięzieniu; życie w w yższych
sferach ro sy jsk ie g o tow arzystw a, w blizkości carów
i wielkich k sią ż ą t — i życie w ubóstw ie, w pośród pro-
le tary atu , w L ondynie i S zw ajcaryi. T u znajd u jem y
p rze b ieran ie się, ja k w d ram acie: głów ny, czynny bo
h a te r dniem zjaw ia się w w ykw intnym s tro ju w P ałacu
Z im ow ym , a w ieczorem , w chłopskim pół-kożuszku
u d aje się na przedm ieścia, by głosić w śród chłopów
— 5 —
rew olucyę. Nie b ra k i sensacy jn eg o elem entu, w łaści

wego rom ansom . Choć tru d n o w ystaw ić sobie coś b a r
dziej naturalnego, p ro stszeg o , ja k styl i ton K ro p o t
kina, są jed n ak w opow iadaniu m iejsca, k tó re przez
sam ch arakter p rze d staw ian y ch w ydarzeń, p o ry w a ją
daleko silniej, niż w szystk o, co zn a jd u je m y w ro m a n
sach, pisanych w yłącznie w celach sensacyi. Czy może
być coś bardziej poryw ająceg o , ja k opow iadanie o p rz y
gotow aniach do ucieczki ze szpitala w ięziennego i śm iałe
w ykonanie planu?
Niewielu znało, ja k K ropotkin, w szystkie w arstw y
społeczeństwa, dlatego, że żyli sam i w p o śró d nich. Co
za obrazy! Oto K ropotkin w dzieciństw ie: ufryzow any,
w m askaradow ym k o sty u m ie stoi p rzy boku M iko
łaja I.; oto on — ja k o paź, pędzi za A leksandrem II.,
by go ochronić od niebezpieczeństw a; oto on w stra-
sznem więzieniu, gdzie daje zasłużoną odp raw ę W.
Ks. Mikołajowi M ikołajewiczowi i gdzie słyszy dzień po
dniu wciąż bardziej p om ieszane, b ardziej gorączkow e
bredzenie ch ło p a, siedzącego w dolnej celi pod nim
i zapadającego pow oli w obłąkanie.
Prow adził on życie a ry s to k ra ty i ro b o tn ik a ; był
pokojow ym paziem cesarza i b ardzo biednym pisarzem .
Był studentem , oficerem , uczonym , ek sp lo ra to re m n ie
znanych krajów , ad m in istra to re m i rew olucyonistą.
Na w ygnaniu często — zdarzało m u się żyć — ja k
ro sy jsk iem u chłopu, sam ą h e rb a tą i chlebem ; szpie
gow ano go i sta ra n o się zam ordow ać, ja k ro sy jsk ie g o
cesarza.
Niewielu przeżyło tak wiele. Podobnie, ja k geolog —
K ropotkin m oże o b ją ć p rz e d h isto ry c z n ą ew olucyę
w przeciągu tysięcy wieków, — i m oże także zdać so
bie spraw ę z h isto ry czn ej ew olucyi sw ojej w łasnej
epoki. Z w ykształceniem literackiem i naukow em , na-
bytem w u niw ersytecie i w pracow ni, to je s t ze zna
— 6 —
jo m o ścią języków , lite ra tu ry pięknej, filozofii i w yż

szej m a tem aty k i — K ropotkin, od w czesnych lat —
p ołączył w iedzę n a b y tą w w arsztacie rzem ieślniczym ,
w la b o ra to ry um i w polu. t. j. n au k i p rzy ro d n icz e
i w ojenne, fortyfikacyę, tajem nicę fachów m echani
cznych i p rzem ysłow ych. W iadom ości jego są u n i
w ersalne.
Ileż m u siał w ycierpieć, ten ruchliw y u m y sł w p rz y
m usow ej bezczynności w ięzienia! Co za szkoła cierpli
w ości i stoicyzm u! W jed n em m iejscu pow iada K ro
p o tk in , że p o d sta w ą w szelkiej organ izacy i pow inna
być w ysoko rozw inięta m o raln a je d n o stk a . Można to
zastosow ać w p ro st do niego sam ego. Życie uczyniło
go je d n y m z w ęgielnych kam ieni budow y przyszłości.
K ry ty czn y przełom w życiu K ro p o tk in a zaw iera dw a
m o m en ty , k tó re należy zaznaczyć.
Oto zbliża się on do trzy d z iesteg o ro k u życia, de
cy d u jąceg o w ieku w życiu ludzkiem . D uszą i sercem
je s t on m ężem n au k i; w łaśnie co dokonał cennego
n au k o w eg o odkrycia. Z nalazł, że m apy Azyi północnej
są fałszyw e; że nie tylk o po p rzed n ie w yobrażenia
0 g eo g rafii Azyi są kłam liw e, ale że i teo ry e H u m
b o ld ta nie zg ad zają się z faktam i. W ciągu dw óch
la t p o g rąż a się w sta ra n n y c h poszukiw aniach. Raz —
ja k bły sk aw ica — olśniło go praw dziw e znaczenie fak
tów. P o jął, że głów ne linie budow y A zyi id ą nie z pół
nocy na południe, nie z zachodu na w schód, lecz z po-
łudnio -zachodu na północ-w schód. S p raw d za więc sw oje
o d k ry cie, zastosow uje do m asy oddzielnych faktów ,
1 w szy stk ie je stw ierd zają. T ym sposobem , poznaje
on w n ajb ard zie j szlachetnej i czystej form ie radość,
ja k ą d aje naukow e odkrycie, a zarazem dośw iadcza,
ja k ono podnosi i uszlachetnia duszę.
W tedy n astę p u je m o m en t k ry ty cz n y . M yśl o tein,
że rad o śc i tej m ogą doznaw ać je d n o stk i tylk o b ardzo
nieliczne, męczy go. Z ad aje sobie pytanie, czy m a on
praw o — sam je d en — rozkoszow ać się wiedza.? Czuje,
że istnieje w yższy obow iązek, że raczej należy zanieść
m asom n abyte ju ż w iadom ości, niż pracow ać n a d no-
w em i odkryciam i.
Co do m nie, nie sądzę, żeby a u to r m iał słuszność.
W ychodząc z tych m yśli P a s te u r nie m ógłby b y ł stać
się tym d o broczyńcą ludzkości, ja k im został. Końcem
końców, z postępem czasu, w szy stk o obraca się na
k o rzy ść mas. P rz ek o n a n y jestem , że człow iek czyni
w szystko, co leży w jego siłach, dla uszczęśliw ienia
w szystkich, jeżeli z najw iększą w ytrw ałością w ypełnia
to, co może w ykonać. Ale ta zasadnicza idea c h a ra k te
ry zu je K ropotkina. W ypow iada się on w niej cały.
I ten skład u m y słu pociąga go dalej. W F in lan d y i,
gdzie stoi n a p ro g u now ego naukow ego odkrycia,
gdzie dojrzew a w nim m yśl, w tedy jeszcze uw ażana
za herezyę, że w czasach p rz e d h isto ry cz n y ch cała E u
ro p a znajdow ała się pod pow łoką lodow ą, — ta k żyw o
tknięty je st w spółczuciem ku biednym , k u cierpiącym ,
ku ginącym z głodu, i tym , k tó ry c h życie je s t rzeczy
wistą, ciągłą w alką o byt, — że uw aża za sw ój w ielki
obowiązek, obowiązek! ab so lu tn y , stać się dla tej ol
brzym iej, tru d zą ce j się, upośledzonej m asy, n auczy
cielem i p o d p o rą.
W krótce potem otw iera się p rze d nim now y św iat —
życie klas ro botniczych i uczy się sam u tych, k tó
ry ch chciał uczyć.
W pięć lu b sześć la t potem n a stę p u je d ru g a faza
kry zy su . Jeszcze w czasie pierw szej swej wycieczki
do Szw ajcaryi, K ro p o tk in o puścił g ru p ę socyalistów
państw ow ych z obaw y ekonom icznego d espotyzm u,
z nienaw iści do centralizacyi i zam iłow ania sw obody
osobistej i g m innego u stro ju . Ale tylko po długiem
uwięzieniu w R osyi i w czasie p o w tórnego p o b y tu
w p o śró d rozw inięty ch, in telig en tn y ch robo tn ik ó w Szwaj-
cary i fra n c u sk ie j, — niejasn e jeszcze w yobrażenie
p rzy szłeg o u s tro ju socyalistycznego p rzy jęło u niego
więcej o k re ślo n ą fo rm ę — federacyi gm in, działających
w spólnie, podobnie ja k to czynią obecnie kom panie
kolei żelaznych, albo in sty tu c y e pocztow e różnych
krajów . Od tego czasu św iatopogląd jego u k sz tałto
wał się ju ż ostatecznie. On wie, że nie m oże w skazać
o bow iązującej d ro g i dla przyszłości, p rze k o n an y jest,
że w szy stko w inno w y n ik n ąć z tw órczej działalności
m as; ale porów nyw a, dla w iększej w yrazistości, p rz y
szły u stró j społeczny z k o rp o racy am i i w zajem nem i
ich s to s u n k a m i, jakie istniały w w iekach śred n ic h
i b yły rów nież w ynikiem działalności m as. On nie
w ierzy w różnicę m iędzy rząd zący m i i rząd zo n y m i,
ale m uszę w yznać, że jestem jeszcze na tyle staroza-
k o n n y , iż ucieszyłem się, g d y z lek k ą niekonse-
kw encyą, w ychw ala w je d n em m iejscu sw ego p rz y ja
ciela, m ów iąc o nim , ja k o o «przyrodzonym w odzu
ludzi*.
K ro p o tkin nazyw a siebie rew olu cy o n istą i całkiem
słusznie. Ale rz a d k o b y w ają tacy ludzcy i łagodni re-
w olucyoniści. C zytelnik zdum iew a się, gdy z pow odu
o m ało co nie w ybuchłego zb ro jn e g o sta rc ia z policyą
szw ajcarsk ą, przejaw ia się u a u to ra in s ty n k t w ojow
n ic zy , tkw iący w każdym z nas. K rop o tk in mówi,
że nie m ógłby w tenczas pow iedzieć z całkow itą pew
n o ś c ią , czy cieszył się on z p rzy ja ció łm i, czy też
sm ucił, że nie p rzy sz ło do starcia. Lecz ten w yraz
o b u rzen ia p ozostaje całkiem odosobniony. A u to r n i
g d y nie b ył m ścicielem , zaw sze m ęczennikiem . On nie
żądał sam opośw ięcenia się od d ru g ich , zostaw iał to
stale dla siebie. Całe życie tak postępow ał, ale tak
m ało m ów i o tem , ja k g d y b y go ofiary nic wcale nie
kosztow ały. I m im o całą jego energię, duch zem sty
tak je st w nim słaby, że w spom inając o je d n y m łotrze,
lekarzu w ięziennym , K ropotkin ogranicza się uw agą:
«im mniej pow iem y o nim , tern lepiej*.
To rew olucyonista, w olny od nadętości i bez g ło ś
nych słów. On drw i z p rz y sią g i cerem onii, którem i
spiskow cy zobow iązują się w d ram a tac h i operach.
Człowiek ten je s t uosobieniem p ro sto ty . Co do c h a ra k
te ru m ożna go śm iało porów nać z każdym bojow ni
kiem za w olność jakiegokolw iek k raju . N ikt nie był
nadeń bezinteresow niejszy i nikt, więcej niż on, nie ko
chał ludzkości.
Ale on nie pozw oli m i w ypow iedzieć w przedm ow ie
do jego k siążki to w szy stk o dob re, co m yślę o nim.
I jeślibym to uczynił, to m u siałb y m znacznie p rz e k ro
czyć zwykłe ro zm iary przedm ow y.
J e r z y J ira n d es.
C Z Ę Ś Ć P IE R W S Z A .
DZIECIŃSTWO.
M oskwa ro sła powoli. W sk u tek tego różne jej części

- dziś jeszcze nad podziw dokładnie zachow ały
ch arak tery sty czn e cechy, w y rażające kolejne o k resy
historycznego rozw oju m iasta. D zielnica za rzek ą, (t.
zw. «Zam oskw orjeczje») ze sw em i szerokiem i, sen-
nem i ulicam i i je d n o sta jn y m i, szarym i, n isk im i do
mami, o b ram ach na głucho zam kniętych dniem i nocą,
była zawsze u lu b io n ą siedzibą kupiectw a i w arow nią
surow ych, d espotycznych «starow ierów », zakrzepłych
w sztyw nym form alizm ie. K rem l i dziś jeszcze uw aża
się za w arow nię p ań stw a i cerkw i. O g ro m n y plac przed
n im , zabudow any ty siącam i sklepów i szpichlerzy,
stanow ił od n iepam iętnych czasów typow y targ o w y
ry n ek i d o tą d pozostaje środkow ym p u n k te m we
w nętrznego h an d lu rozległego im p e ry u m . P rz y ulicy
T w erskiej i Moście K uźnieckim ześrodkow ały się zdaw-
na przew ażnie m odne m agazyny, podczas g d y Za
m ieszkałe przez lu d rzem ieślniczy P luszczycha i Do-
— 12 —
rogom iłow ka zachow ały te sam e cechy, k tó re w yróż

niały n ieg d y ś ich b u rzliw ą lud n o ść za czasów carów
m oskiew skich. K ażda dzielnica tw orzy swój oddzielny
św iatek - z w łaściw ym sobie c h a ra k te ry sty c z n y m
w yglądem i żyje sw ojem w łasnem , o d ręb n em życiem.
N aw et sk ład y i w arsztaty , ciężko naładow ane w agony
i parow ozy kolei żelaznych, gdy te o sta tn ie w targnęły
do staro d aw n ej stolicy — i one zebrały się oddzielnie,
w o sobnych centrach, na k resach sta re g o m iasta.
Ze w szystkich zaś m oskiew skich dzielnic, żadna
inna m oże nie je s t rów nie typow ą, ja k la b iry n t czy
stych, sp o kojnych, pochyłych ulic i zaułków , ro z rz u
conych za K rem lem , m iędzy A rbatem i P rz ec zy stien k ą
(dzielnice w Moskwie), znany pod nazw ą »Starej Ko-
niusznej». Około pół w ieku tem u, żyła tu i w ym ierała
pow oli sta ra m oskiew ska szlachta, któ rej nazw iska
w sp o m in a ją się często w h isto ry i R osy i aż do czasów
P io tra I. N azw iska te zniknęły powoli, u stę p u ją c m iej
sca nazw iskom now ych ludzi «nieszlachty», p rz e d s ta
wicieli w szelkich stanów , pow ołanych do służby r z ą
dow ej p rzez założyciela ro sy jsk ie g o im p e ry u m . W i
d ząc się w y p a rtą z należnych sobie stanow isk, szlachta
rodow a u sunęła się z p e te rsb u rsk ie g o d w o ru do
S tarej K oniusznej, albo do sw ych m alow niczych po
siadłości pod M oskwą. Z tą d spo g ląd ała ona z n iejak ą
p o g a rd ą i ta jn ą zaw iścią na ró ż n o ro d n ą, p s tr ą gaw iedź,
k tó ra pozajm yw ała p raw ie w szystkie w yższe p ań
stw ow e u rzę d y w now ej stolicy n ad brzeg am i Newy.
W m łodych sw ych latach w ielu z nich próbow ało
także szczęścia w rządow ej, po w iększej części — w oj
skow ej służbie, ale dla je d n y ch lu b d ru g ich p rzy c zy n
w krótce rzucali ją, nie dobiw szy się naw et w yższych
«czynów», («czyn» — ra n g a w w ojskow ej lub cyw il
nej służbie w Rosy i). N ajszczęśliw si (mój ojciec był
w ich liczbie) otrzym yw ali ja k ą spokojną, zaszczytną
— 13 —
posadę w rodzinnem m ieście; w iększość zaś p o p ro stu

podaw ała się do d ym isyi. Ale choć w najd alszy k ąt
Rosyi rzucona przez służbę, szlachta rodow a um iała
zawsze z dziw ną zręcznością o siąg n ąć swój cel o sta
teczny, to je s t pow rócić na sta re lata do sw ego w łas
nego dom u w S tarej K oniusznej, by um rzeć w pobliżu
tej samej cerkw i, gdzie ich chrzczono i gdzie odm a
wiano o statn ie m odlitw y p rzy tru m n ie ich rodziców .
S tare korzenie w ypuszczały now e pędy. N iektórzy
, z pośród m łodego pokolenia odznaczyli się — m niej
lub więcej — na ro zm aity ch krań cach R osyi; niek tó
rzy nabyw ali w spanialsze, w now ym sty lu dom y w d r u
gich dzielnicach M oskwy, lub w P e te rs b u rg u ; ale za
praw dziw ą re p re z e n ta n tk ę ro d u uw ażała się zaw sze
ta gałąź, niezależnie od położenia jej w genealogicznem
drzewie, k tó ra m ieszkała w pobliżu zielonej, żółtej,
różowej albo bronzow ej cerkw i, k tó rą w y darzenia ro
dzinne uczyniły d ro g ą sercu. W zględem sta ro m o d
nego przedstaw iciela ro d u zachow yw ali się z w ielkim
szacunkiem,, choć — m uszę w yznać — nie bez pew nej
dom ieszki lelikiej ironii, naw et ci m łodzi członkow
rodu, któ rzy opuścili sw oje m iasto rodzinne, znęceni
w idokam i św ietnej k a ry ery w g w ard y i lub na dw orze;
starzec pozostaw ał zaw sze w obec m łodych uosobieniem
staro ży tn o ści ro d u i jego tradycyi.
W tyci» cichych ulicach, położonych na uboczu,

zdała od w rzaw y i zabiegów M oskwy handlow ej,
w szystkie dom y są b ard zo podobne do siebie. Po
większej części są to dom y drew niane, z jaskraw o-
zielonemi, żelaznem i dacham i; w szystkie m a ją fro n t
ozdobiony kolum nam i i w szystkie są otynkow ane
w jasne, w esołe barw y. P raw ie w szy stk ie je d n o p ię
trow e, o siedm iu lu b dziew ięciu dużych, w ychodzących
na ulicę, p rze zro czy sty ch oknach. D ru g ie piętro zn a j
— 14 —
dow ało się tylko w oficynie, w ychodzącej na obszern y

dziedziniec z licznem i g o sp o d a rsk ie m i zabudow aniam i,
m ianow icie: kuchniam i, stajn iam i, w ozow niam i, szo
pam i, piw nicam i i izbam i czeladnem i, t. zw. «ludzkiemi*.
Na dziedziniec w iodły szerokie w rota, a na m iedzianej
tablicy po n ad niem i znajdow ał się zw ykle n ap is: «dom
p o rucznika, albo sztabow ego ro tm istrz a i kaw alera-ta-
kiego-to». R zadko m ożna było spo tk ać «generał-m a-
jor», albo odpow iedni cyw ilny stopień. Ale — jeśli
p rzy p a d k iem — zobaczyło się dom p ara d n iej szy, oto
czony pozłacanem i sztachetam i z żelazną b ram ą , to na
tablicy na pew no p rzeczytać było m ożna: «radca h an
dlowy», albo «honorow y obyw atel»-taki-to. Był to in
tru z, k tó ry się w cisnął do dzielnicy niep ro szo n y , i dla
tego nieu znaw any przez sąsiadów .
W ty ch cichych ulicach sklepy nie były tolerow ane,
w y jąw szy chyba m ałego k ra m ik u ow ocow ego lu b sp o
żyw czego, k tó ry tulił się w dĘ^w nianym dom ku, nale
żącym do p arafialnej cerkw i. Za, to na ro g u z pew noś
cią zn ajd yw ała się b u d k a policyjna, u ^ rz w i k tórej
we dnie ukazyw ał się sam wartówiTTft, "i h alleb a rd ą
w ręk u , pilnie o d d ając tą niew inną b ro n ią należne ho
n o ry w ojskow e przechodzącym oficerom . G dy zm ierzch
w ieczorny zapadał, zam ykał się on znow u w swej
ciem nej budce, gdzie zajm ow ał się albo łataniem b u
tów, albo p rzy rzą d zan iem jakiej w yjątkow o m ocnej,
pachnącej tab ak i, k tó ra cieszyła się w ielkim popytem
ze s tro n y sta rsz y c h słu g z sąsied n ich dom ów .
Życie płynęło cicho i spokojnie, p rzy n a jm n ie j dla
p o stro n n eg o oka w tern m oskiew skiem przedm ieściu
S aint-G erm ain. Z ra n a nikogo nie spo ty k ało się na
ulicach. W południe zjaw iały się dzieci, k tó re pod
o pieką g u w ern eró w — F rancuzów , — albo nianiek —
N iem ek, — odbyw ały sp acer po zasy p a n y ch śniegiem
bulw arach. Później tro ch ę m ożna było w idzieć panie
— 15 —
w saniach w p arę koni, z lokajam i na ty ln y c h sto

pniach, albo też w sta ro m o d n y ch , w ielkich i p rz e s tro n
nych, na w ysokich, w iszących reso rac h , k are tac h , za
p rzężo n y ch w czw órkę koni, z fo ry siem na przedzie
i dw om a lokajam i z tyłu. W ieczorem w iększość dom ów
b y w ała rzęsiście ośw ietlona, a poniew aż okiennice nie za
m y k ały się, przechodnie m ogli podziw iać dow oli g r a ją
cych w k arty , lu b tańczących pań i panów . W tych dniach
«idee* nie były jeszcze w o biegu; jeszcze nie p rz y sz ła
ta p ora, g d y w każdym z tych dom ów zaw rzała w alka
m iędzy «ojcami i dziećm i», w alka, kończąca się albo
ro d zin n ą tra g e d y ą , albo nocną w izytą żandarm ów .
P ięćdziesiąt la t tem u n ik t nie m y ślał o niczem podo-
bnem . W szędzie było cicho i spokojnie, p rzy n a jm n ie j
n a pow ierzchni.
W tej S tarej K oniusznej urodziłem się ja w 184-2
ro k u ; tu spędziłem pierw sze p iętnaście la t m ego życia.
Ojciec sp rzed ał dom , w k tó ry m u m a rła n asza m atka
i ku p ił d ru g i; potem sp rze d ał i ten, i kilka zim p rz e
żyliśm y w w ynajm ow anych dom ach, póki ojciec nie
znalazł trzeciego' w edle sw ego g u stu , o kilka kroków
od cerkwi, w k tó rej go chrzczono i g rze b an o jego
m atkę. I w szy stk o to było w S tarej K oniusznej. O pusz
czaliśm y ją tylko, aby spędzić lato w naszej wsi.
II.
W ysoka, obszern a, rogow a izba w n aszym dom u.
W niej biało usłan e łoże, na k tó rem leży m atka. N a
sze dziecinne stoliki i k rze sełk a p rz y su n ię te blizko do
łóżka. P ięknie n a k ry te stoły, zastaw ione cu k ierk am i
i ładniutkim i słoikam i szklanym i z g a la re tą ; — i do
tej izby nas, dzieci w prow adzono w p o rze n ie zw y k łe j; —
takie są m oje pierw sze, zm ącone w spom nienia. N asza
— 16 —
m atk a u m a rła na suchoty. Miała zaledw ie trzy d zieści

pięć lat. Z anim by nas rzuciła na wieki, chciała nas
widzieć około siebie, pieścić nas, na je d n o m gnienie
być szczęśliw ą naszą uciechą; o bm yśliła więc ten m aleńki
po częstunek u sw ego łóżka, z k tó reg o ju ż pow stać nie
miała. P rz y p o m in a m sobie jej b la d ą , w ychudłą tw arz,
jej wielkie, ciem ne, czarne oczy. P a trz y na nas i pie
szczotliwie, serdecznie za p rasz a n as do jedzenia, po
zwala w d rap y w ać się na sw oją pościel — i w tem , n a
gle zaczyna kaszlać i zalewa się łzami... Nas w y p ro
w adzają.
W krótce potem n as dzieci, t. j. m nie i b ra ta Ale
k s a n d ra p rzen ieśli z dużego dom u do m aleńkiej ofi
cyny w podw órzu. Niew ielki pokoik tonie w p ro m ie
niach kw ietniow ego słońca, ale bona N iem ka, pani Bur-
m an i n iania U ljana k ażą nam iść spać. T w arze ich
m o k re od łez. S zyją nam czarne bluzki z szerokim i
białym i szlakam i. Lecz m y spać nie m ożem y. Niepew-
w ność p rze ra ża nas; p rzy słu c h u je m y się cichej ro z
m ow ie nianiek. One m ów ią coś o naszej m atce, coś,
czego zrozum ieć nie m ożem y. W ysk ak u jem y nakoniec
z łóżeczek i p y ta m y :
— G dzie m am a? gdzie m am a?
O bie k obiety zaczynają łkać głośno, głaszczą nasze
kędzierzaw e głów ki, nazy w ają n as — biednym i siero
tam i. — U ljana nie m oże ju ż sk ry w ać dłużej p raw d y
i m ów i:
— W asza m am a uleciała tam , do nieba, do aniołków .
— Ja k to do nieba? — P o co? — N asza dziecinna wyo-
b ra ź n ia 'd a re m n ie siliła się odpow iedzieć na te pytania.
Było to w kw ietniu 1816 r. Miałem zaledw ie pół-
czw arta ro k u , a b ra t A leksander nie sk ończył jeszcze
pięciu lat. Nie w iem , gdzie byli w tedy sta rs z y b ra t
i sio stra — Mikołaj i H elena; praw d o p o d o b n ie w yjechali
ju ż uczyć się. M ikołaj liczył ro k 12-ty, a H elena 11-ty.
— 17 -
Z aw sze przebyw ali z so b ą razem i znaliśm y ich b ardzo

m ało. Tym spo so b em ja z A leksandrem zostaliśm y w ofi
cy n ie p o d o p ie k ą pani B u rm an i U ljany. D obra, s ta ra
N iem ka, nie m ająca ani w łasnego k ąta, ani jed n ej k r e
w n ej d u sz y żyw ej, zastąp iła nam m atkę. W ychow ała
n a s , j a k u m ia ła ; od czasu do czasu kupow ała nam
p ro ste, n ie w y m y śln e zabaw ki, i ob k arm iała n as p ie r
n ic z k a m i, k tó ry m i handlow ał zachodzący czasem do
n a s d ru g i, sta ry Niemiec, zapew ne taki sam o tn y bie
d ak , jak i pani B urm an. R zadko w idyw aliśm y ojca.
D w a n a s tę p n e la ta p rzeszły , nie pozostaw iw szy ża
d nego w sp om nienia w m ojej pam ięci.
III.
O jciec mój bardzo szczycił się ze sw ego ro d u i z nie
zw ykłą, u roczystą pow agą w skazyw ał p erg am in , wi
szący na ścianie, w gabinecie. W p erg a m in ie tym ,
ozdobionym n aszy m herb em (herbem księztw a S m o
leńskiego), p o k ry ty m płaszczem g ro n o stajo w y m i uw ień
czonym czapką M onom acha, — zaśw iadczało się i stw ie r
dzało im ieniem D ep a rtam e n tu H ero ld y i, że ró d nasz
w iedzie swój początek od R ościsław a M ścisławowicza
Śm iałego — i że przodkow ie nasi byli W ielkim i K sią
żętam i S m oleńskim i.
— J a za p erg a m in ten zapłaciłem trz y s ta ru b li, —
m aw iał nam często ojciec.
Ja k w iększość ludzi jeg o pokolenia nie by ł on zb y t
silnym w h isto ry i ro sy jsk ie j i cenił swój p erg am in
głów nie dla jego pieniężnej w artości, nie dla h isto ry
cznych w spom nień.
Nasz ró d — w rzeczy sam ej — b ard z o d aw ny; ale,
ja k wiele innych rodów , pochodzących od R u ry k a, ze
szed ł z widowni, g d y skończył się o k re s księztw udziel
nych, a na tro n w stąpłłł~R om anow y i rozpoczęli dzieło
WSPOMNIENIA REWOLUCYONISTY.
— 18 —
zjednoczenia Rosyi. W ostatn ich czasach n ik t z Kro-

p otkinycli — zdaw ało się — nie żyw ił szczególnej chęci
do służby państw ow ej. Mój p rad ziad i dziad służyli
w ojskow o, ale podali się do d ym isyi, będąc jeszcze
całkiem m łodym i ludźm i i spiesznie usunęli się do
sw ych rodow ych posiadłości. T rz eb a zresztą dodać,
że je d n a z nich, U rusow o, znajd u jące się w g u b ern ii
R jazań sk iej i rozłożone na w ysokiem w zgórzu, w śród
pól czarow nych, znęciłoby każdego urokiem sw ych
cienistych la s ó w , b ez k reśn y ch ł ą k , przerżn ięty ch
w stęg ą k ręte j rzeczki. Mój dziad, w ziąw szy d ym isyę
w ran d z e porucznika, osiedlił się w U rusow ie, gdzie
zajął się g o sp o d a rstw e m i począł sk upyw ać m a jątk i
w sąsied n ich gub ern iach .
W edle w szelkiego praw d o p o d o b ień stw a i nasze po
kolenie zrobiłoby to sam o; ale nasz dziad ożenił się
z księżn ą G agariną, pochodzącą z zupełnie innego
ro d u . B rat jej b y ł znany ja k o nam iętny m iłośnik
sceny. U rząd ził sobie swój w łasny te a tr i ku w ielkie
m u p rze ra żen iu całej ro d zin y , ożenił się naw et ze
sw oją p o d d an ą, a r ty s tk ą Siem ionow ą, pierw szą tw ó r
czynią rea listy czn o -d ram aty czn ej szkoły w Rosyi. N ie
w ątpliw ie — i co do sw ego c h a ra k te ru — była Sie-
m ionow a je d n ą z n ajb ard zie j cz aru jący ch osobistości
teatraln eg o św iata. Ku zg o rszen iu «całej Moskwy» —
Siem ionow ą i po zam ążpójściu nie za p rzestała sw ych
scenicznych w ystępów .
Nie wiem, czy m oja bab k a posiadała te sam e a r
ty sty cz n e i literackie upodobania, co jej b rat. P am ię
tam ją tylko, gdy ju ż była ubezw ładnioną w skutek
p araliżu i m ogła m ów ić zaledw ie szeptem . Nie ulega
je d n ak że w ątpliw ości, że n astęp n e pokolenie w naszej
ro d zin ie okazyw ało skłonności literackie. Je d e n z sy
nów księżnej G agariny pisał w iersze i w ydał naw et
całą książkę, fakt, o k tó ry m ojciec m ój w sty d ził się
— 19 —
wspominać. Moi cioteczni bracia, m ój b ra t — i ja sam ,

w m niejszym lub w iększym stopniu, b raliśm y udział
w literackim ru ch u n aszych czasów.
Ojciec mój był typow ym m ikolajew skim oficerem .

Nie — żeby był o b d arz o n y w yjątkow o w ojow niczym
duchem , albo znajdow ał szczególne u p odobanie w ży
ciu obozowem; w ątpię naw et, czy spędził choć je d n ą
noc u biw acznego ognia, lub czy uczestniczył choć
w jednej bitw ie; — ale za M ikołaja m iało to p o d rzę
dne znaczenie. «Praw dziw ym » w ojskow ym w tych cza
sach był ten, k to uw ielbiał m u n d u r i p o g ard z ał cy
wilnym stro je m ; czyi żołnierze byli tak w ym usztro-
w ani, że m ogli w ykonyw ać niew iarogodne praw ie
obroty, tak zw ane «sztuki» nogam i i b ro n ią, (jed n ą ze
słynnych «sztuk* ow oczesnych — było n. p. zła
mać kolbę, p re z e n tu ją c b ro ń ); kto na p arad zie w oj
skowej m ógł w ystaw ić tak praw idłow y i n ieruchom y
szereg żołnierzy, ja k g d y b y to nie byli żyw i ludzi,
lecz ołowiane żołnierzyki dziecinne.
B ardzo d o b rze — pow iedział raz W ielki K siąże
Michał, p rze trzy m aw szy całe pół godziny p ułk na no
gach, z b ro n ią na ram ieniu, — ale oni o ddychają!
Ideałem m ojego ojca było — n atu ra ln ie — stać się
jak n ajb ardziej podobnym do ty p u «praw dziwego*
w ojskowego tych czasów.
Właściwie b rał on udział w w ojnie tureck iej 1828
roku, ale udało m u się zręcznie u n ik n ą ć tru d ó w obo
zowych i cały czas w ojny p rze słu ży ł w różn y ch sz ta
bach. I kiedy m y, dzieci, k o rz y sta ją c ze sposobnej
chwili, gdy ojciec znajdow ał się w w yjątkow o d o b ry m
hum orze, p ro siliśm y go, by nam opow iedział co o w oj
nie, mógł popisać się p rzed nam i tylk o tą je d n ą p rz y
godą, jak raz on i jego w ierny sługa, F ro ł, zostali
w przejeździe przez ja k ą ś w ieś opadnięci przez całe
2*
d ziesiątk i rozw ścieklonych psów. O jciec i F ro ł m u
sieli użyć szabel, by się opędzić od zgłodniałych be-
styi. Bez w ątpienia — w oleliśm y, żeby to b y ł oddział
T urków , w reszcie, od biedy, zgadzaliśm y się i na psy ;
lecz kiedy — po długich naleganiach — udaw ało się
nam skłonić ojca do opow iedzenia, za co o trzy m ał A nnę
z m ieczam i i złotą szablę, tu ju ż by liśm y całkiem ro z
czarow ani. H isto ry a była n ad w y raz prozaiczna. We
wsi, w k tó rej kw aterow ali oficerow ie głów nego sztabu,
w ybuchł p ożar. W m g n ien iu oka płom ień o g a rn ą ł d o
m y, a w je d n y m z nich pozostało m ałe dziecko. M atka
szlochała w rozpaczy. F ro ł, n ieodstępnie tow arzyszący
ojcu, rzu cił się w ogień i u rato w ał dziecko. Główno-
k o m en d eru jący , św iadek tego czynu, zaraz na m iejscu
w y n ag ro d ził ojca k rzyżem za m ęztw o.
— Ależ, papo — w ołaliśm y — przecież to F ro ł
u rato w a ł dziecko.
— No, więc cóż — odpow iadał ojciec najnaiw niej
w świecie — alboż on nie mój poddany? W szak to
w szy stk o jedno.
Ojciec m ój uczestniczył także w w ojnie z P olakam i
w czasie rew olucyi 1831 r. W W arszaw ie p oznajom ił
się i zakochał w m łodej córce kom en d an ta k o rp u so
wego, g en erała Sulim y. Ś lub odbył się b ard zo u ro
czyście w Ł azienkow skim pałacu. «Ojcem ślubnym »
ze stro n y narzeczonej był Paszkiew icz.
— Ale w asza m atk a — dodaw ał zaw sze ojciec —
nie p rzy n io sła mi żadnego posagu.
Było to niezaprzeczoną p raw d ą. Ojciec je j, Mikołaj
Siem ionow icz Sulim a, nie u m iał zrobić k a ry e ry , ani
m ajątk u . Zapew ne w żyłach jego płynęło z b y t wiele
krw i Z aporożców , k tó rzy um ieli ucierać się z św ie
tnie u zb ro jo n y m i, w alecznym i P olakam i i z trz y k ro ć
liczniej szem i tu reck iem i a rm ia m i; ale nie um ieli
u strze d z się c h y try c h sieci m oskiew skiej dyplom acyi.
— 21 —
W iadomo, że po straszn e m p ow staniu 1648 r., k tó re

było początkiem końca R zeczpospolitej Polskiej i w oj
ny z Polakam i, Kozacy w padli pod ja rz m o ro sy jsk ic h
carów i stracili w szy stk ie swe sw obody. Je d en z S u
limów został w tedy u ję ty przez Polaków i zam ęczony
na śm ierć w W arszaw ie; ale pozostali pułkow nicy
równego m u h a rtu , w alczyli jeszcze upo rn iej — i P olska
utraciła M ałorosyę.
Co się tyczy m ojego dziada, to p o trafił on w 1812
roku na czele p u łk u k irasy e ró w w rą b ać się w k a d ry
Francuzów , bez w zględu na las najeżonych bagnetów
i — pozostaw iony, ja k o u m a rły — na polu w alki, zdo
łał jednakże p rz y jś ć do siebie i, w rócić do zdrow ia,
w yniósłszy ty lk o g łęb o k ą sz ra m ę na głow ie; ale zo
stać lokajem w szechpotężnego A rakczejew a nie zechciał,
więc zesłano go — ja k o na sw ego ro d z a ju honorow e
wygnanie — z n om inacyą g en e ra ł-g u b e rn a to ra zrazu
do Zachodniej S yb ery i, a potem do W schodniej. S ta
nowisko p odobne uw ażało się w tych czasach za wię
cej dochodne, niż kopalnia złota; ale m ój dziad po
wrócił z S y b ery i rów nie niezam ożnym człowiekiem ,
jakim w yjechał. P ozostaw ił też trzem sw oim synom
i trzem córkom ty lk o b ard zo niew ielki spadek. Kiedy
w 1862 ro k u byłem w S yb ery i, często słyszałem imię
jego w spom inane z w ielkim szacunkiem . P o tw o rn e
złodziejstwa, pan u jące wówczas w S yberyi, z k tó rem i
dziad mój nie m iał sił walczyć, p rzy p ro w a d za ły go do
rozpaczy.
Matka m oja była — ja k na sw ą epokę — bez w ąt
pienia n iep ospolitą kobietą. W wiele lat po jej śm ierci
znalazłem w kąciku, w śp iżarni, w n aszym w iejskim
dom u stos zeszytów , zap isan y ch jej rów nem , ładnem
pism em. Były to jej dzienniki, w k tó ry ch opisyw ała
piękności p rz y ro d y w Niem czech, m ów iła o sw ych
sm utkach i m arzeniach szczęścia. T u znajdow ały się
także k ajety z zakazanem i ro sy jsk ie m i poezyam i, m ię
dzy innem i były tu n. p. du m y R ylejew a. In n e zawie
rały n u ty , d ra m a ty francuzkie, w iersze L am artin e’a
i p o em ata B yrona. Z nalazłem także dużo akw arel, m a
low anych rę k ą m ojej m atki.
W ysoka, w ysm ukła, z falą p y sznych, ciem no-kasz-
lanow atycli włosów po n ad czołem, o głębokich, czar
ny ch oczach, m aleńkich ustach, sp o g ląd a ona, ja k
żywa, z p o rtre tu , w ykończonego z w idocznem zam iło
w aniem — olejnem i farb am i — przez utalentow anego
m alarza. Była zaw sze w esołą, sw obodną i nam iętnie
lubiła tańce. W ieśniaczki w N ikolskiem opow iadały
nam często, ja k zw ykła z upodobaniem p rz y p a try w a ć
się z balk onu ich tanecznym korow odom — i po nie
jak im czasie, porw an a ogólną w esołością, niezdolna
w strzy m a ć się dłużej, sam a się do nich przyłączała.
Była to n a tu ra a rty sty cz n a. P rzeziębiw szy się na balu,
m atk a m o ja dostała zapalenia płuc, a w n astęp stw ie
suchot, k tó re ją przyw iodły do g ro b u .
W szyscy, k tó rz y ją znali, kochali ją. S łudzy u b ó
stw iali jej pam ięć. Dla niej pani B urm an p o djęła się
opieki n ad nam i. P rzez pam ięć o niej tak n as ko
chała U ljana. N ieraz — czesząc nas rano, lu b żegnając
nasze czoła p rzed snem , p rzy m aw iała:
— Biedne siero tk i! T eraz w asza m am a p a trz y na
w as z nieba i plącze za wami.
Całe m oje dzieciństw o p rzeplecione je s t w spom nie
niam i o niej. J a k często, gd zieb ąd ź w ciem nym k o ry
tarzu , ręk a stró ża pieszczotliw ie d o ty k a ła się m nie
i b ra ta A leksandra. J a k często, w ieśniaczka, spotkaw -
szy n as w polu, p ytała:
— Czy w yrośniecie tak do b ry m i, ja k ą była w asza
m atk a? O na litow ała się nad nam i, i żałow ała nas,
a wy, czy będziecie n as też żałować?
To «nas» oznaczało, n atu raln ie, pańszczyźnianych
— 23 —
poddanych. Nie wiem, coby się z nam i było stało,

g d y b y śm y nie byli znaleźli w n aszym dom u w śród
dw orskiej służby tej atm o sfery m iłości, k tó rą dzieci
pow inny być otoczone. My by liśm y dziećm i naszej
m atki; byliśm y podobni do niej — i w sk u tek tego
nasi poddani chłopi otaczali n as staran iam i, czasem ,
ja k się okaże dalej, w dziw nie w zru szający sposób.
Ludzie p o żą d ają nieśm ierteln o ści; ale często zapom i
n ają o tern, że pam ięć na p raw d ę d o b ry ch ludzi żyje
wiecznie. W yciska się ona na następ n em pokoleniu
i przechodzi znow u na dzieci. Czyż m ało ludziom ta
kiej n ieśm iertelności?
IV.
W dw a lata po śm ierci m atki ojciec m ój ożenił się

po raz d ru g i. U patrzył ju ż był sobie pięk n ą n arz e
czoną z b ogatej rodziny, lecz w tem losy je g o ro z
strzygnęły się inaczej. P ew nego p o ran k u , gdy ojciec
siedział jeszcze w szlafroku, w biegli nagle p rzerażen i
słudzy z doniesieniem o p rzy b y c iu g en erała Timofie-
jewa, k o m en d an ta szóstego liniow ego k o rp u su , w k tó
rym ojciec służył. U lubieniec M ikołaja I. był stra sz n y m
człowiekiem. Za pom yłkę na p arad zie zdolny b y ł k a
zać zaćwiczyć żołnierza praw ie na śm ierć rózgam i.
Mógł zdegradow ać oficera i zesłać go na S y b ir, jeżeli
go spotkał na ulicy z rozpiętem i haftkam i w ysokiego,
sztyw nego kołnierza. Słowo g en erała T im ofiejew a zna
czyło w szy stko u M ikołaja. T ego ra n a generał, k tó ry
nigdy p rzedtem nie byw ał u nas, zjaw ił się osobiście,
aby posw atać ojcu siostrzenicę żony, pannę E lżbietę
M arkownę K arandino, je d n ą z córek ad m irała floty
czarn o m o rskiej, m łodą osobę, w ów czas, ja k mówiono,
b ardzo piękną, o re g u la rn y m greckim profilu. Ojciec
— 24 —
zgodził się i d ru g ie wesele, ja k i pierw sze, odbyło się

z w ielkim p rze p y ch em i u ro czy sto ścią.
— W y, m łodzież, nic się nie rozum iecie na podo
b n y ch sp raw ach — kończył zw ykle ojciec, g d y z tr u
d n y m do oddania, su b te ln y m h u m o rem opow iadał mi
n astęp n ie tę h isto ry ę : — A czy ty wiesz, co w tedy
znaczył «korpusow y»? — I w tem on sam , cz o rt je d n o
oki zjaw ił się sw atem ! N atu ra ln ie cały posag składał
się z je d n eg o dużego k u fra , w ypchanego b abskiem i
szm atam i, na k tó ry m siedziała je d y n a jej p oddana
dziew ka, M arta, czarna, ja k cyganka!
Nic ju ż dziś nie pam iętam z całego tego w y d arze
nia. P rz y p o m in a m sobie tylko duży salon, bogato
u m eblow any, a w salonie tym m łodą, o sym patycznej
pow ierzchow ności dam ę, z czarnem i, przenikliw em i
oczym a, zd rad zającem i jej południow e pochodzenie
D am a ta baw i się z nam i i pow tarza:
— W idzicie, ja k ą w esołą m am ę będziecie m ieli!
Na to ja i Sasza, zachm urzyw szy się, odpow iadam y:
— N asza m am a uleciała do nieba.
T rochę pod ejrzan em w ydaw ało nam się to zbyt
niezw ykłe ożyw ienie.
Z n ad ejściem zim y zaczęło się dla n as now e życie.
Ojciec sp rze d ał s ta ry dom i ku p ił d ru g i, um eblow aw
szy go p rz y te m całkiem na nowo. Z niknęło w szystko,
co m o g ło b y p rzy p o m in ać n aszą m atk ę: jej p o rtre ty ,
ry su n k i, ro b ó tk i kanw ow e. D arem nie błagała pani
B u rm an , żeby ją pozostaw iono w dom u, obiecując p o
św ięcić się całkiem dziecku, k tó reg o oczekiw ała m a
cocha, — odpraw io n o ją.
— Nie chcę m ieć u siebie nikogo z dom u S ulim y —
po w tarzała m acocha.
Z erw ała w szelkie sto su n k i z całą n aszą rodziną,
z n aszy m i w ujam i, ciotkam i i b abką. U ljana została
k lucznicą i w ydano ją za F ro ła, k tó reg o m ianow ano
— 25 —
«m arszałkiem » dom u. P o m yślano też o naszem w y

kształceniu i p rzy ję to d ro g ieg o g u w e rn e ra F ran cu za,
Mr. P oulain i za tanie p ieniądze ro sy jsk ie g o stu d en ta,
N. P. Sm irnow a. W w ielu dom ach w M oskwie zn a jd y
wali się w ów czas francuzcy g u w ern erzy , ro zb itk i n a
poleońskiej arm ii. P ou lain także należał do ich liczby.
D opiero co w łaśnie u kończył on w ychow anie m łod
szego syna ro m an so p isarza Z agoskina, S ierjoży (zd ro
bniała fo rm a od S ergiusz). Z agoskin uchodził w S ta
rej K oniusznej za tak p rzy k ła d n eg o i św ietnie w y
kształconego m łodzieńca, że ojciec m ój bez w ahania —
umówił p an a P oulain za w ysoką, ja k na owe czasy,
cenę 600 ru b li rocznie.
Poulain zjaw ił się ze sw ym m yśliw skim psem , Tre-
zorem, n apoleonow skim im b ry k ie m do kaw y, francuz-
kim i po d ręcznikam i i zaczął rząd zić nam i i p o d danym
Matwiejem, przeznaczonym do naszych usług. Jeg o
plan w ychow aw czy był b ard z o p ro sty . R ano —
zbudziw szy nas, sam p rz y rz ą d z a ł sobie kaw ę, k tó rą
pił w swoim pokoju. P odczas g d y śm y o d rab iali lek-
cye, zajm yw ał się b ard z o pilnie sw ą to aletą: zaczesy-
wał sw oje siw e w łosy tak, aby sk ry ć coraz dalej roz-
pełzającą się łysinę, n ak ład ał frak , sp ry sk iw ał się
i w ycierał w odą kolońską, a po tem w szystkiem p r o
wadził n as na dół dla od d an ia dzień d o b ry rodzicom .
Ojca i m acochę zastaw aliśm y zw ykle p rz y ran n e j k a
wie. Z bliżyw szy się do nich, pow tarzaliśm y u rzę d o
wym tonem : Bonjour, mon cher papa, — Bonjour, m a
chere m am an, a n astęp n ie całow aliśm y oboje w rękę.
P an P oulain uczenie i z elegancyą w ykręcał się na
pięcie, m ów iąc: Bonjour, m onsieur le prince, — Bonjour,
madame la princesse. W ykonaw szy to w szystko, n a
ty ch m iast w racaliśm y do siebie na górę. Ta cerem o
nia p o w tarzała się każdego rana.
— 26 —
P otem rozpoczynała się nasza nauka. M onsieui P o u

lain — za m ia st frak a, oblekał się w szlafrok, p r z y k r y
w ał głow ę sk ó rz a n ą czapeczką, zagłębiał się w fotel
i m ów ił:
— No, w ydaw ajcie lekcyę.
W ydaw aliśm y «na pam ięć» — od jed n eg o m iejsca,
zaznaczonego paznogciem , do d ru g ieg o . P an P oulain
p rzy n ió sł z sobą — p am iętn ą n iejednem u pokoleniu
ro sy jsk ic h chłopców i dziew cząt — g ra m a ty k ę N oël’a
i C hapsaP a, tom ik francu zk ich w okabuł, h isto ry ę pow
szechną w je d n y m tom ie i g eografię pow szechną,
także w jed n y m . M usieliśm y «wykuć» g ram a ty k ę,
słów ka, h isto ry ę i geografię. Z g ra m a ty k ą , zaczyna
ją c ą się słynnem zapytaniem : «co to je s t gram aty k a» ? —
«Sztuka p o p raw nego m ów ienia i pisania», z g ra m a ty k ą ,
pow iadam , rzecz kończyła się pom yślnie. Ale, na nie
szczęście, h isto ry a zaczynała się od w stępu, w k tó ry m
się w yliczały w szystkie korzyści, w ypływ ające ze zna
jo m o ści tej nauki. P ierw sze zdania szły do sy ć gładko.
P o w tarza liśm y : «P anujący z n a jd u je w liisto ry i p rz y
kłady w spaniałom yślności, ab y je naśladow ał w sw ych
rzą d ach n ad ludem ; dow ódca uczy się z niej szlache
tnej sztu k i w ojskow ej». Ale, g d y śm y tylko dochodzili
do praw o daw stw a, w szystko się psuło. «Praw odaw ca
zn a jd u je w h isto ry i» ; ale co w łaściwie zn ajd u je on,
tego nie zdołaliśm y się dowiedzieć. T ru d n e słowo
«praw odaw ca» p suło w szystko. L edw ieśm y d o b rn ęli
doń, w net staw aliśm y.
— Na kolana! gros pouffl (to do m nie), w ołał P o u
lain. — Na kolana! grand (lada! (to pod adresem brata).
I posłusznie — klęczeliśm y, zalew ając się łzam i
i d arm o siląc się zrozum ieć, co z n a jd u je praw odaw ca
w h isto ry i.
W stęp ten d ro g o nas kosztow ał! U czyliśm y się już
o R zym ianach. R zucaliśm y «jak B rennus» nasze kije
— 27 —
na szalki w ag U ljany, g d y w ażyła na nich ryż. Za

p rzy k ład em K urycusza — dla zbaw ienia ojczyzny,
skakaliśm y w p rzep aść ze stołu; — ale p. P oulain
wciąż jeszcze od czasu do czasu pow racał do w stępu
i znów m usieliśm y klęczeć, zaw sze z łaski tego nie
szczęsnego praw odaw cy. Cóż dziw nego, że ja i mój
b ra t pow zięliśm y nieprzezw yciężony w strę t ku w szel
kiem u p raw odaw stw u.
Nie wiem, coby było z geografią, g d y b y k siążka
p. Poulain zaw ierała także ja k i w stęp. Na szczęście
ktoś w yrw ał pierw sze dw adzieścia stro n n ic (dom yślam
się, że tę nieocenioną p rz y słu g ę zaw dzięczaliśm y Sier-
joży Z agoskinow i). D zięki tem u nasze lekcye g e o g ra
fii zaczynały się w p ro st od iii stro n n ic y ,o d słów : »z po
śró d rzek, oblew ających F rancyę»...
M uszę w yznać, że nie zaw sze kończyło się na
klęczeniu. W klasie znajdow ała się jeszcze rózga, k tó rą
chw ytał p. Poulain, gdy p o stęp y nasze we «wstępie»
i w dyalogach o cnocie i przyzw oitości nie rokow ały
żadnej nadziei. Ale razu pew nego sio s tra nasza, Lena,
któ ra niedaw no pow róciła z p e te rsb u rsk ie g o in s ty tu tu
panien cesarzow ej K atarzy n y i zajm y wała pokój pod
naszą klasą, u sły szaw szy nasz płacz, w biegła gw ałto
wnie — zalana łzam i — do g ab in etu ojca i zaczęła m u
gorżko w yrzucać, że pow ierzył n as całkow icie m aco
sze, k tó ra zdała nas na ła sk ę i niełaskę «dym isyono-
w anem u fran cu zk iem u doboszowi*.
— Ma się rozum ieć, — w ołała w śród łez tu n ik t
się nie u jm ie za nim i, ale ja nie m ogę p atrz eć spo
kojnie , ja k ten «dobosz* obchodzi się z m oim i
braćm i.
Ojciec, zaskoczony znienacka, zm ieszał się zrazu
i złajał sio strę, ale w końcu pochw alił jej m iłość b ra
te rsk ą . O dtąd rózga służyła już tylko do w pajania
T rezorow i zasad «dobrego w ychow ania*.
— 28 —
Z ałatw iw szy się z ciężkim i nauczycielskim i obio-

w iązkam i, p. P oulain błyskaw icznie p rze o b ra żał się: mieli
ś m y ju ż p rzed sobą nie srogiego pedagoga, a w esołego,
m iłego tow arzysza. Po śn iad an iu szedł z nam i na
p rzech ad zkę i niezm ordow anie baw ił nas sw em i opo
w iadaniam i. P aplaliśm y , ja k g adatliw e szpaki. Mimo
że nie p rzeszliśm y z p. P o u lain poza p ierw sze s tro n
nice okładki, p rę d k o nauczy liśm y się «mówić p o p raw
nie», więcej, n auczyliśm y się «m yśleć po francuzku».
A g d y p rze d y k to w ał nam pół k siążk i o m itologii (po
p raw iał błędy z k sią żk i i nig d y nie sta ra ł się naw et
o b jaśn ić, dla czego d ane słow o pow inno się pisać tak,
a nie inaczej), to p o jęliśm y naw et, ja k «popraw nie pisać».
Po obiedzie zajm yw aliśm y się z nauczycielem ro
sy jsk ieg o języka, stu d e n te m p raw nego w ydziału Mo
skiew skiego u n iw ersy te tu . Uczył on w szystkich «ro
syjskich» przedm iotów : g ra m a ty k i, a ry tm e ty k i i t. p.
W tych latach n au k a pow ażna jeszcze się nie zaczy
nała. R ów nocześnie d ykto w ał on nam stro n n icę z histo-
ry i ro sy jsk ie j i tym sposobejn nauczyliśm y się sposobem
p ra k ty c z n y m w krótce całkiem popraw nie pisać po
ro sy jsk u .
N asze n ajlepsze czasy byw ały w niedzielę, g d y

w szyscy nasi, oprócz dzieci, udaw ali się na obiad
do generałow ej T im ofiejew ej. Czasem zd arzało się
też, że p. P oulain i N. P. S m irnow także otrzy m y w ali
tego d n ia u rlop. W tym w yp ad k u zostaw aliśm y na
opiece U ljany. P ośpiesznie zjadłszy obiad, udaw aliśm y
się do sali baw ialnej, gdzie w krótce zjaw iała się m ło
dzież ze służby pokojow ej. R ozpoczynały się p rze ró ż
ne g ry : w ciuciubabkę, w ja strz ę b ia — etc. Potem
m a jste r do w szystkiego, Tichon, u kazyw ał się ze
sk rzy p k a m i. N astępow ały tańce; nie m odne, m iarow e
tańce, pod k ieru n k iem ta n cm istrza fran cu za «jia k au
— “29 —
czukow ych nóżkach» (tańce w chodziły w p ro g ra m n a

szego wychow ania), ale żyw y taniec, nie lekcya. Dwa
dzieścia p a r kręciło się w różne stro n y , lecz b y ł to
ty lk o w stęp do jeszcze b ard ziej ożyw ionego kozaczka.
T ichon w ręczał w tedy sk rzy p ce kom u ze sta rszy c h
i zaczynał w yrzucać nogam i takie dziw ne fig u ry , że
w drzw iach ukazyw ali się kucharze, a naw et fu rm an i,
chcąc p rzy jrze ć się m iłem u ich sercu tańcow i.
O dziew iątej p osyłała się po n aszych kareta. Tichon,
uzbroiw szy się w szczotkę, fro tero w ał z zapałem posadzkę,
żeby przyw rócić na now o jej dziew iczy połysk. W dom u
zapanow yw ał w zorow y p o rząd ek . I je ślib y na d ru g i
dzień p o d dano m nie i b ra ta n ajsu ro w sz em u badaniu,
nie w ym ów ilibyśm y się ani słów kiem o rozryw kach
po przedniego w ieczoru. Za nic w świecie nie w ydali
b y śm y nikogo ze służących — tak sam o, ja k żaden
z nich nie w yd ałb y nas.
Raz w niedzielę ja z b rate m baw iliśm y się sam i
w wielkiej sali i w b iegu zaw adziliśm y o p o stu m en t,
p o d trzy m u jąc y cenną lam pę. L am pa rozbiła się w d ro
bne kaw ałki. N aty ch m iast słudzy zebrali n arad ę. N ikt
nie czynił nam w ym ów ek. P ostanow iono, że n a z a ju trz
ran o Tichon, na w łasny strac h i odpow iedzialność,
w y k rad n ie się cichutko, pobiegnie na K uźniecki m o st
i tam k u p i ta k ą sam ą lam pę. K osztow ała piętnaście
ru b li, — dla służby su m a ogro m n a. Ale lam pę kupili,
a nam nie w ypom niał tego n ik t i słów kiem .
Kiedy m yślę te ra z o przeszłości i w pam ięci m ojej
w stają w szystkie te scen y , p rzy p o m in am sobie
jeszcze, że w czasie tych zabaw nie słyszeliśm y nig d y
n iep rzy sto jn y ch słów ; nie w idzieliśm y także w tańcach
nic takiego, czem teraz baw ią n ie ra z dzieci w pantom i-
nach. W czeladni — m iędzy sobą, słudzy często n a tu ra l
nie —używ ali w yrażeń n ieprzyzw oitych. Ale m y byliśm y
dziećm i, — jej dziećm i i to chroniło nas od w szystkiego.
— 30 —
W tych czasach dzieci nie zarzucano ta k ą m asą

zabaw ek, ja k teraz. W łaściw ie m ów iąc, nie m ieliśm y
ich p raw ie wcale i zm uszeni byliśm y rad zić sobie
w łasn ą pom ysłow ością. Z d ru g ie j stro n y n ab raliśm y
z b rate m w cześnie zam iłow ania do te a tru . W rażenie,
w yw arte na nas karnaw ałow em i szopkam i, z ich p rze d
staw ieniam i, bitw am i i ro zb ó jn ik am i, trw ało niedługo;
m y sam i aż nadto d o b rze baw iliśm y się w kozaków
i rozbójników . Ale p rz y b y ła do M oskw y baletow a
gw iazda p ierw szej w ielkości, F an n y E isler, i zobaczy
liśm y ją. K iedy ojciec kupow ał bilet do te atru , to b rał
zaw sze n ajlep szą lożę, nie żałując pieniędzy; ale za to
chciał, żeby za te pieniądze baw iła się cała rodzina.
W zięli i m nie, m im o że byłem jeszcze w tedy bardzo
mały. F an n y E isle r w yw arła na m nie takie głębokie
w rażenie w d zię k ie m , pow iew nością i w ykw intnością
każdego p o ru szen ia, że o d tą d tańce — należące r a
czej do dziedziny g im n asty czn y ch ćw iczeń, aniżeli
sztuki, — nigdy m ię ju ż nie zajm y wały.
Nie m a co mówić, że «Gitanę, h isz p ań sk ą cygankę»,
balet, w k tó ry m w ystępow ała E isler, postanow iliśm y
w ystaw ić w dom u, to je st, treść baletu, nie tańce.
M ieliśm y gotow ą scenę: drzw i z sypialni do klasy za
słaniały się fira n k ą. K ilka krzeseł, ustaw ionych w p ó ł
kole i fotel dla p. P oulain stanow iło p a rte r i c e sa rsk ą
lożę. P u bliczność p ręd k o zebraliśm y : składała ją U ljana,
ro s y js k i nauczyciel i dw ie czy trz y pokojów ki. P o s ta
now iliśm y koniecznie p rzedstaw ić dwie sceny: tę,
w k tó rej cygani przyw ożą do ta b o ru m aleń k ą G itanę
w taczce i tę, w któ rej G itana po raz p ierw szy zjaw ia
się na scenie, zbiega z p ag ó rk a i przechodzi p rzez m o
stek po stru m ie n iu , w k tó ry m odbija się jej obraz.
W idzow ie zaczęli wówczas bić w ściekle ok lask i i orze
k liśm y , że oklaski w yw ołane były tern odbiciem
w stru m ie n iu .
— 31 —
Dla roli G itany w yb raliśm y je d n ą z najm niejszych

dziew czynek w g ard e ro b ie . Je j porw ana, drelichow a
sukienka nie stanow iła p rzeszk o d y . P rzew rócony stół
całkowicie zastąp ił taczkę. Ale stru m ie ń ! Z dw óch
krzeseł od deski do p raso w an ia kraw ca A ndrzeja
u rząd ziliśm y m ost, a z kaw ałka niebieskiej k itajk i —
strum ień. Dla o trzy m an ia odbicia użyliśm y m ałego
o krągłego źw ierciadełka, przed k tó rem golił się pan
Poulain; ale m im o w szelkich naszych w ysiłków nie
m ogliśm y o sią g n ąć odbicia n atu ra ln ej wielkości. Po
wielu nieu danych pró b ach — m usieliśm y zaniechać
dośw iadczeń ze zw ierciadłem . U prosiliśm y tylko Uljanę,
aby zachow ała się tak, ja k g d y b y w idziała odbicie
w stru m ie n iu i k laskała głośno. T ym sposobem ,
sami w końcu zaczynaliśm y w ierzyć, że kto wie? —
może być — i w rzeczy sam ej — coś widać.
R asy n o w ska «Phèdre», a p rzy n a jm n ie j — o sta tn i
ak t trag ed y i, udaw ał się także wcale nieźle, a m ian o
wicie, Sasza prześlicznie deklam ow ała! dźw ięczne
w iersze:
A peine nous sortions des portes de Trézène.
A ja siedziałem całkiem nieruchom o — podczas ca
łego trag icznego m onologu, oznajm iającego m i o śm ierci
syna, aż do chw ili, gdy zgodnie z k sią żk ą — pow inie
nem b ył odpow iedzieć w estchnieniem : oh D ieux!
Ale w cobyśm y się nie baw ili, w szystkie nasze
przedstaw ienia nieodm iennie kończyły się piekłem .
G asiliśm y w szystkie świece — oprócz je d n e j, k tó rą
staw ialiśm y na p rze zro czy sty m ekranie, w ysm arow anym
minią, co m iało w yobrażać płom ień. P otem chow aliśm y
się obaj z b rate m i zaczynaliśm y rozpaczliw ie wyć,
niby ja k o potępieni g rz e sz n ic y .'U lja n a nie lubiła w spo
m inać czo rta pod noc i bała się, ale ja zadaję sobie
pytanie, czy to aż nad to d o ty k aln e w yobrażenie p ie
kła — p rzy pom ocy łojow ej św ieczki i a rk u sz a p a
— 32 —
p ieru , nie przyczyniło się do tego, że ja i b ra t od

w czesnych la t p ozbyliśm y się lęku p rze d geh en n ą
o g n istą. N asze w yobrażenie było zb y t realne, aby nie
m iało obudzić sceptycyzm u.
P raw d o p o d o b n ie byłem b ard z o m ały, kiedy zoba
czyłem sły n n y ch m oskiew skich ak to ró w : Szczepkina,
S adow skiego i S zum skiego w «Rewizorze* i w «We
selu K reczyńskiego*. Ale m im o to — żyw o pam iętam
nie ty lk o w szystkie w ybitn iejsze sceny w obu kome-
dyach, ale naw et into n acy ę n aszych w ielkich aktorów
realisty cznej szkoły: g ra ich silnie w raziła się w m oją
p am ięć tak, że kiedy n astęp n ie w idziałem te sam e sztu k i
w P e te rsb u rg u , w w y k o n an iu akto ró w francuzkiej de-
k lam ato rsk iej szkoły, nie m ogłem znosić ich. P o ró w
n yw ałem tych ak to ró w ze S zczepkinym i Sadow skim ,
k tó rz y w yrobili m ój sm ak w sztuce dram aty czn ej.
To m i n asu w a m yśl, że rodzice, chcący w ykształcić
w sw ych dzieciach sm ak a rty sty c z n y , pow inni b ra ć je
od czasu do czasu do te a tru , ab y im pokazać d o b ry ch
ak to ró w w d o b ry ch sztukach, nie zaś tak nazw ane
dziecinne pan to m in y .
V.
Liczyłem ósm y ro k życia, g d y zaszło w ydarzenie,

k tó re ro z strz y g n ęło o dalszych kolejach m ego w ycho
wania. Nie w iem dokładnie w sk u tek jakiej okoliczno
ści, ale zdaje m i się, że z pow odu 25-letniej rocznicy
w stąp ien ia na tro n M ikołaja I, p rzy g o to w y w ał się
w M oskw ie w spaniały bal. D w ór m iał p rz y b y ć do sta
rej stolicy i m oskiew ska szlachta p o stanow iła u pam ię
tnić ten w ypadek balem kosty u m o w y m , w k tó ry m
dzieci m iały p rz y ją ć w ybitny udział. P ostanow iono,
że w itać cesarza b ęd ą rozliczne narodow ości, wcho
— 33 —
dzące w skład im p e ry u m . I u nas i u sąsiadów n a

szych ro b io n o w ielkie p rzygotow ania. Dla naszej m a
cochy zam ów iony był św ietny k o sty u m norodow y ro
sy jsk i. Ojciec, ja k o w ojskow y — n a tu ra ln ie — pow i
nien b y ł w y stąp ić w m u n d u rze, ale ci z naszy ch k rew
nych, k tó rzy nie służyli, nie m niej od pań zajęci byli
p rzy g o to w aniem ro sy jsk ic h , greckich, kaukazkich, m on
golskich i in n y ch kostyum ów . K iedy szlachta m oskiew
sk a w y d aje bal cesarzow i, w ieczór m u si w yróżniać
się nieb y w ałym przepychem . Mnie i b ra ta uw ażano za
z b y t m ałych, ab y śm y m ogli byli p rz y ją ć udział w u ro
czystości.
Je d n ak ż e — końcem końców , dostałem się przecie
na bal. M atka nasza była w wielkiej p rz y ja ź n i z Na-
zim ow ą, żoną generała, k tó ry był w ileńskim g u b e r
n ato rem , g d y zaczęto m ów ić o osw obodzeniu p o dda
nych. N azim ow a, b ard z o piękna kobieta, m iała w y stą
pić w to w arzy stw ie dziesięcioletniego syna, w w sp an ia
łym s tro ju p ersk ie j królow ej. O dpow iednio do tego
i sy n pow inien b y ł być w b ardzo b ogatym kostyum ie,
p rze p asa n y m pasem , ozdobionym d ro g im i kam ienia
mi. Ale chłopczyk zachorow ał p rzed sam ym balem
i N azim ow a postanow iła, że jed en z synów jej n ajlep
szej p rzy ja ció k i najlepiej za stą p i chorego. Pow ieziono
więc m nie i S aszę do Nazim ow ej dla p rzy m ierzen ia
k o sty u m u . O kazał się on za k ró tk im dla A leksandra,
k tó ry znacznie p rzew yższał m ię w zrostem ; ale dla
m nie b y ł w sa m ą m iarę. Z tej rac y i postanow iono
że p ersk ie g o carew icza p rzed staw iać będę ja.
O lb rzy m ia sala Z e b ra ń szlachty m oskiew skiej za
pełniona była gośćm i. K ażdem u z dzieci w ręczono
b erło z h erb e m je d n ej z sześćdziesięciu g u b ern ii Ce
sa rstw a ro sy jsk ie g o . Na m ojem berle w yobrażony
b ył orzeł, szy b u jąc y po n ad błękitnem m orzem , co,
ja k dow iedziałem się następ n ie, przedstaw iało h erb
WSPOMNIENIA REWOLOCYONISTY. 3
— 34 —
g u b e rn ii A strach ań sk iej. U staw iono n as szeregiem

w końcu olbrzym iej sali; potem , p ara m i podchodzi
liśm y do w zniesienia, gdzie znajdow ał się cesarz z ro
d zin ą Za zbliżeniem się , ro zstęp o w aliśm y się na
praw o i na lewo, ustaw iając się ty m sposobem , w je
d n y m szereg u przed w zniesieniem . W tedy, stosow nie
do o trzy m an eg o rozkazu, pochyliliśm y w szy stk ie b erła
z h erb a m i przed M ikołajem. A poteoza sam ow ładztw a
w y p ad ła b ardzo efektow nie. M ikołaj b y ł zachw ycony.
W szy stk ie prow incye oddaw ały h ołd najw yższem u
władcy. Poczem m y, dzieci, zaczynaliśm y pow oli u s tę
pow ać w g łąb sali.
Ale tu w kradło się m ałe zam ieszanie. Szam belani
w haftow anych złotem m u n d u rac h podbiegli k u nam
i w yprow adzono m ię z szeregów . Mój w uj, książę Ga
g arin , p rz e b ra n y za T u n g u za (nie m ogłem się n a p a trze ć
na jeg o k aftan z cienkiej zam szow ej skó rk i, na je g o
łu k i kołczan, pełen strzał), w ziął m ię na ręce i p o sta
wił na w zniesieniu przed cesarzem .
Nie wiem, czy dla tego, że byłem n ajm n ie jszy
w całej procesy i, czy że m oja o k rą g ła tw arzy czk a
z pu k lam i włosów w ydaw ała się szczególnie zabaw ną
pod w y so k ą b ara n k o w ą a s tra c h a ń sk ą czapką, dość, że
Mikołaj życzył sobie w idzieć m ię na w zniesieniu.
Pow iedziano m i potem , że M ikołaj, lubiący zaw sze
k azarm ow e dow cipy, w ziąw szy m ię za rękę, p o d p ro
w adził do M aryi A leksandrow ny (żony następ cy tronu),
k tó ra była w tedy w oczekiw aniu trzeciego dziecka
i — po żo łniersku — pow iedział je j: «oto, ja k ich zu
chów m i potrzeba». Dowcip ten w yw ołał n a tu ra ln ie
ru m ien iec na tw arz M aryi A leksandrow ny. W każdym
razie, b ard zo d o b rze pam iętam , ja k Mikołaj zapytał:
czy chcę cukierków ? na co odpow iedziałem , że chciał
bym m ieć rogaliki, jak ie nam podaw ano do h e rb a ty
— 35 —
w u ro cz y sty ch zdarzeniach. Mikołaj sk in ą ł na lokaja

i w y sy p ał całą p ełną tacę do m ojej czapki.
— Z aniosę je Saszy, — pow iedziałem Mikołajowi.
W końcu — jednakże, b r a t M ikołaja, Michał, o w y
glądzie feldw ebla, słynący za dow cipnisia, p o trafił
ro zd rażn ić m ię aż do płaczu.
— K iedy je ste ś caca-dziecko, to cię pieszczą ot tak —
pow iedział on — i p rz e su n ą ł sw oją d u żą ręk ę po m o
jej tw arzy od g ó ry do dołu.
— A kiedy dokazujesz, to głaszczą cię, ot tak —
p rzesu n ął ręk ę w gó rę, n acisk ając silnie nos, k tó ry
i sam przez się, okazyw ał się skło n n y m ro sn ą ć w górę.
W oczach m oich ukazały się łzy, k tó re n ad a rem n ie
starałem się p ow strzym ać. D am y — zresztą, ujęły się
za m ną. D obra M arya A leksandrow na wzięła m ię pod
swą opiekę. P osadziła m ię obok siebie na W ysokiem,
z pozłoconym i poręczam i, ak sam itnem krześle. Mó
wiono mi potem , że p ręd k o zasnąłem , położyw szy
głow ę na jej k o la n ac h , a ona nie w staw ała z m iejsca
w ciągu całego balu. P am iętam także, że krew ni, p o d
czas g d y śm y oczekiw ali k are ty , głaskali m ię po gło
wie, całowali i m ów ili: — P io tru siu , zostałeś m iano
w any paziem ! — na co odpow iedziałem :
— J a nie je ste m paź, ja chcę do dom u — i byłem
bardzo zajęty m oją czapką, w k tó rej leżały p rze zn a
czone dla Saszy rogaliki.
Nie wiem, czy wiele ich dostał S asza; ale p am ię
tam , że m nie serdecznie uściskał, g d y m u pow iedziano
ja k niepokoiłem się o czapkę. Być zap isan y m m iędzy
k an d y d ató w do lco rp u su paziów — uw ażało się w tedy
za w ielką łaskę. M ikołaj rza d k o ją okazyw ał m oskiew
skiej szlachcie. Ojciec m ój b y ł zachw ycony i m a rz y ł
ju ż o św ietnej k ary e rz e, k tó ra czeka sy n a p rzy
dw orze. K iedy m oja m acocha, opow iadała o tern wy-
3*
— 36 —
d arzen iu , n igdy nie om ieszkała dod ać: — «a to w szystko

dla tego, że go pobłogosław iłam p rze d balem».
N azim ow a była też zachw ycona i zam ów iła p o rtre t
ak w arelą, na k tó ry m p rze d staw io n ą była ona w p e r
skim k o sty u m ie i ja — obok niej.
W ro k potem ro z strz y g n ą ł się też los A leksandra.

O bchodzono w ów czas w P e te rs b u rg u ju b ileu sz Izm aj-
łow skiego pułku, w k tó ry m ojciec m ój służył w m ło
dości. Raz nocą, g d y w szyscy w dom u byli p o g rążen i
w g łębokim śnie, za trzy m a ła się u b ram y , brzęcząc
dzw oneczkam i, « tro jk a » . Z k ib itk i w yskoczył feld-
je g e r i g łośno k r z y k n ą ł:—«O tw órzcie! Rozkaz od Jeg o
C esarskiej Mości, im peratora!...» — Nie tru d n o sobie
w yobrazić, ja k im strac h em p rze jęły cały dom te nocne
odw iedziny. Ojciec d rżą cy zeszedł do g ab in etu ! «Sąd
w ojenny! d eg ra d acy a na p ro steg o żołnierza!» — m a
jaczyło się w ówczas każd em u oficerow i. To były p rze
cież stra sz n e czasy! O kazało się jed n ak , że M ikołaj
z a p ra g n ą ł p o p ro s tu m ieć im iona w szystkich synów
oficerów , k tó rzy k ie d y b ąd ź służyli w Izm ajłow skim
p u łk u , żeby porozm ieszczać chłopców po w ojskow ych
n aukow ych zakładach, jeżeli to jeszcze nie było zro-
bionem . W tym to celu posłano z P e te rs b u rg a do
M oskw y k u ry e ra , k tó ry dniem i nocą d o b ijał się do
dom ów w szystkich byłych oficerów Izm ajło w sk ieg o
p ułku.
D rżącą rę k ą zapisał ojciec, że jego sta rsz y sy n ,
M ikołaj, uczy się już w p ierw szy m m oskiew skim ka-
deckim k o rp u sie, że n ajm ło d szy syn, P io tr, je s t k a n
d y d atem do k o rp u su paziów i że p o zostaje tylk o ś r e
dni, A lek sander, k tó ry jeszcze nie w stąp ił do żadnego
w ojennego naukow ego zakładu. W k ilka ty g o d n i po
tern p rz y sz e d ł pap ier, ozn ajm u jący ojcu o «m onarszej
łasce.» A leksandra kazano um ieścić w O rłow skim
— 37 —
kadeckim k orpusie. Nie m ało sta ra ń i pieniędzy koszto

wało ojca, żeby u zy sk ać pozw olenie um ieszczenia Ale
k sa n d ra w m oskiew skim kadeckim ko rp u sie. Nową
«łaskę* okazano ty lk o dla tego, że sta rsz y syn ju ż się
uczył w tym ko rp u sie.
T ym sposobem , z woli M ikołaja I. m ieliśm y obaj
o trzy m ać w ojenne w ychow anie, choć w kilka lat po
tem znienaw idziliśm y służbę w ojskow ą dla jej bez
m yślności. Ale Mikołaj pilnie p rze strzeg a ł, aby syno
wie szlachty, w yjąw szy słabow itych, obierali tylko
w ojskow ą k a ry erę. I — dzięki tem u, ku w ielkiem u
uradow aniu ojca — w szyscy trzej m ieliśm y zostać
oficeram i.
VI.
W tym czasie zam ożność m ierzyła się liczbą «dusz*

którem i w ładał obyw atel. «Dusze* — oznaczały p o d
danych płci m ęzkiej. K obiety nie przy jm o w ały się
w rachubę. Mój ojciec liczył się za bogatego człowieka.
Miał 1200 d usz w trzech różnych g u b ern ia ch i jeszcze
więcej ziemi. Ż ył też odpow iednio do sw ego stanow i
ska. To znaczyło, że dom b y ł o tw arty dla gości i że
ojciec trz y m a ł liczną służbę. W dom u było nas osiem ,
czasem dziesięć, albo dw anaście osób, ale pięćdziesiąt
ludzi u słu g i w M oskwie i około sześćdziesięciu we
wsi nie uw ażało się za zb y t wielki etat. W tedy w yda
w ałoby się nie zrozum iałem , ja k m ożna się obejść bez
czterech stan g retó w , p iln u jący ch d w u n astu koni, bez
trzech k u ch arzy dla p ań stw a i k u ch a rek dla służby,
bez d w u n astu lokai, u słu g u jąc y ch p rzy stole w czasie
obiadu i za każdym obiad u jący m stał lokaj z talerzem )
i bez niezliczonych pokojów ek w g ard ero b ie.
W tych czasach n ajg o rę tsz em p rag n ien iem każdego
- 38 —
posiadacza d ó b r było, żeby w szystkie a rty k u ły nie

zbędne w g o sp o d arstw ie były w y rab ian e przez wła
sn y ch jeg o p o ddanych chłopów. A to w szystko ot,
dla czego. Jeżeli kto z gości zauw ażył:
— J a k dob rze n a stro jo n y p ań stw a fo rte p ia n ! S tro i
ciel p ań stw a pew no Schim m el?
To p raw dziw y «pan* odpow iadał:
— J a m am w łasnego stroiciela.
— Ja k ie prześliczne ciasto! — w y k rzy k n ie — b y
wało, kto z gości, g d y pod koniec obiadu ukazyw ało
się sw ego ro d z a ju arcydzieło z lodów i ciast. P rz y
znaj się książę, to od T re m b le’go (m odny cu k iern ik
w tych czasach)?
— Nie, to ro b ił mój w łasnjr cuk iern ik , uczeń T rem -
b le’go! Pozw oliłem m u dzisiaj popisać się sw ą sz tu k ą
N ajg o rętszem p rag n ie n iem każdego bogacza i zna
k o m itszeg o obyw atela było m ieć m eble, hafty, u p rz ą ż ,
słow em w szy stk o od w łasnych m ajstrów . G dy dzieci
służby d w orskiej kończyły lat dziesięć, oddaw ano je
na n au k ę do m odnych rzem ieślniczych w arsztatów .
Pięć lub siedem la t zam iatały sklepik, o trzy m y w ały
w n ag ro d ę niezliczoną ilość szturchańców i u ż y
w ane b yły głów nie do posyłek. M uszę pow iedzieć, że
niew ielu w yuczało się w zupełności sw ego rzem iosła.
K raw cy i szewcy m ogli szyć odzież i obuw ie tylk o
dla słu żb y ; kiedy zaś n ap ra w d ę okazyw ało się p o trz e
bne d o b re ciasto, to je zam aw iano u T re m b le’go, a nasz
cu k iern ik tym czasem bił w bęben w pańszczyźnianej
o rk iestrz e. Ta o rk ie stra była d ru g im p u n k te m p ró ż
ności m ego ojca. P raw ie każdy z czeladzi, po za sw o
jem rzem iosłem , fig u ro w ał jeszcze ja k o bas albo k la r
n et w o rk ie strz e . S troiciel M a k ar, pom ocnik m a r
szałka d w oru, g r a ł także na flecie. K raw iec A ndrzej
g ra ł na w altorni.
P o w innością zaś cuk iern ik a było zrazu bić w bę-
— —
ben, ale czynił to z ta k ą gorliw ością, że ogłuszał

w szystkich. W tedy k upiono m u o lb rzy m ią trą b ę w n a
dziei, że może nie będzie w stanie płucam i ro b ić tyle
h ałasu, co rękam i. Ale g d y i ta nadzieja zaw iodła, od
d ano go do w ojska. Co się zaś tyczy dziobatego Ti-
chona, to oprócz nieprzeliczonych obow iązków , w y
pełnianych w dom u, w roli lam p iarza, fro te ra i po
d różnego lokaja, p om agał on jeszcze nie bez k orzyści
w o rk iestrz e, dziś na tro m b o n ie, ju tr o na k o n trab a sie ,
albo w reszcie ja k o d ru g ie skrzypce.
Dwie pierw sze sk rzy p c e stanow iły je d y n y w yjątek
od reg u ły . Były tylk o skrzypcam i. Ojciec k u p ił tych
ludzi za duże pieniądze, w raz z ich rodzinam i, u sió str
(nigdy nie kupow ał p o d d an y ch u obcych, ani też nie
sprzedaw ał im sw oich ludzi). I oto w ieczoram i, gdy
ojciec nie w yjeżdżał do klubu, albo jeżeli u n as byli
goście, g rała o rk ie s tra z d w u n astu lu b p ię tn astu m u
zykantów i g ra ła wcale nieźle. Na o rk ie strę n aszą o ka
zywał się w ielki p o p y t, g d y sąsiedzi, zw łaszcza na
wsi, u rząd zali w ieczory tańcujące. W każdym z po
dobnych w ypadków — n a tu ra ln ie — trze b a było p ro
sić pozw olenia u ojca.
Nic nie spraw iało ojcu więcej zadow olenia, ja k g d y
zw racano się doń z p ro śb ą , z pow odu o rk ie stry , albo
czego b ąd ź innego, n. p. żeby um ieścić chłopca na rz ą
dowy k o szt w szkole, albo osw obodzić kogo od k a ry ,
nałożonej p rzez sąd. Chociaż ojciec u m iał czasem u n o
sić się g n ie w e m , aż do w ybuchów w śc ie k ło śc i,
z n a tu ry b ył on niew ątpliw ie do sy ć m iękkim człow ie
kiem. I k iedy zw racano się doń z p ro śb ą o protek cy ę,
rozpisyw ał d ziesiątk i listów na w szystkie stro n y , do
w szy stk ich w ysoko położonych osób, k tó re m ogłyby
b yć pożytecznem i dla jeg o «protégé». W tych w ypadkach
i tak sam a p rzez się liczna jego k o resp o n d en cy a, po
w iększała się jeszcze o całe pół tu zin a specyalnych
— 40 —
listó w , p isanych w w ybitnie c h a ra k te ry sty c z n y m ,

pół-urzędow ym , pół-żartobliw ym tonie. K ażdy list, n a
tu raln ie, zapieczętow yw ał się h erb o w ą p ieczątk ą ojca.
D uża k w adratow a k o p erta szeleściała, ja k dziecinna
g rzech o tk a od piasku, k tó ry m się lis t g ęsto p o sy p y
wał. Bibuły w tedy jeszcze nie znano. Im tru d n ie jsz ą
by ła p ro śb a, tern w iększą en erg ię w ykazyw ał ojciec,
póki nie u zy sk ał nakoniec tego, o co p ro sił dla sw ego
«protégé», k tó reg o n ieraz nig d y i na oczy nie widział.
Ojciec m ój lubił, żeby go odw iedzali goście. Je d liśm y
obiad o 4-tej, a o 7-mej cała ro d zin a zgrom adzała się
około w ielkiego sam ow aru. W tej porze m ógł p rz y
chodzić każdy, należący do naszego koła. Z w łaszcza
nie b rakow ało gości, g d y L ena w róciła z in sty tu tu .
Jeżeli w oknach, w ychodzących na ulicę, w idać było
św iatło, znajom i w iedzieli, że nasi są w dom u — i że
gościom b ęd ą radzi.
Goście schodzili się praw ie każdego w ieczora. W sali
ro zk ład ały się stoliki do g ry . Młodzież zaś i dam y
pozostaw ali w salonie, albo też zbierali się około fo r
tep ian u Leny. P o odejściu dam , g ra w k a rty p rz e c ią
gała się aż do św itu i duże sum y przechodziły w tedy
z rą k do rą k . Ojciec m ój stale przegryw ał. N iebezpie
czeństw o je d n ak że p rzed staw iała dlań g ra nie w dom u,
ale w an g ielskim klubie, gdzie staw ki były w yższe.
Szczególnie niebezpiecznem było, kiedy ojca z a p ra
szano na p a rty ę «z b ardzo szanow nym i panam i», do
je d n eg o z n ajb ard zie j pow ażanych dom ów w S tarej
K oniusznej, gdzie g ru b a g ra szła całą noc. W podo
b n y ch w y padkach ojciec p rz e g ry w a ł b a rd z o wiele.
Dość często m iały m iejsce w ieczory tańcujące, nie
m ów iąc ju ż o dw óch obow iązkow ych balach każdej
zim y. W takich razach ojciec nie liczył się z kosztam i,
a sta ra ł się u rzą d zić w szystko, ja k najlepiej. Rów no
cześnie zaś — w pow szedniem naszem życiu p r a k ty
— P i
kow ało się takie skąpstw o, że g d y b y m zaczął opow ia

dać szezegóły, w ziętoby to za p rzesadę. O je d n y m
p reten d en cie do tro n u francu sk ieg o , k tó ry w sław ił się
w spaniałem i m yśliw skiem i w ypraw am i, opow iadają, że
w dom u jego naw et o g a rk i z łojów ek rachow ały się.
T ak ą d ro b n o stk o w ą oszczędność we w szystkiem za
chow yw ano i w n aszym dom u i sk ąp stw o posuw ało
się tak daleko, że m y, dzieci, g d y w y ro śliśm y , zniena
w idziliśm y oszczędność i w yrachow anie. Z re sz tą, w S ta
rej K oniusznej taki sposób życia w zbudzał tylko tern
w iększy ogólny szacunek dla m ego ojca.
— S tary książę — m ów ili w szyscy, sk ą p y trochę
w dom ow ych w ydatkach, ale za to wie, ja k należy się
żyć szlachcicowi.
W naszych cichych i czyściutkich ulicach takie wła
śnie życie było w szczególnem pow ażaniu. Je d e n z n a
szych sąsiadów , g en e rał D., prow adził dom na szero k ą
stopę, a m im o to codziennie m iędzy panem i k u ch a
rzem zachodziły przekom iczne sceny. P o śniadaniu,
sta ry generał, sm okcząc fajkę, sam dy sp o n o w ał obiad.
— No, bracie, — m ów ił on kucharzow i w śnieżno
białej k u rtc e i k o łp ak u — d ziś nas będzie nie w ielu, nie
więcej niż dw óch, trzech gości — u g o tu j nam zupę,
z ja k ą b ą d ź now alijką, z zielonym gro szk iem , fasolką...
— Słucham — ja śn ie w ielm ożny panie!
— P o tem — na d ru g ie danie, co sam chcesz.
— Słucham , ja śn ie w ielm ożny panie.
— S zp arag i — n atu ra ln ie , jeszcze tro ch ę za drogie,
choć w idziałem w czoraj takie piękne pęczki...
— A k u ra tn ie tak, ja śn ie w ielm ożny panie, po cztery
ru b le za pęczek.
— Tak, d o p raw d y ? No, słuchaj, tw oje pieczyste
z k u rcz ąt i in d y k a sp rz y k rz y ło się ju ż nam śm iertel
nie! W ym yśl co nowego.
— 42 —
— Może ja k ą zw ierzy n ę? ja śn ie w ielm ożny panie.

— Tak, tak, bracie, m ożna i zw ierzynę, cobądź dla
odm iany.
G dy w szystkie sześć dań zostały w tak i sposób
obm yślane, g e n e ra ł zap y ty w ał:
— No, a ile chcesz n a w y d atk i ? C hyba trz y ru b le
w y starczy ?
— Dziesięć ru b li, ja śn ie w ielm ożny panie.
— E t, k ochanku, nie pleć g łu p stw ! Ot, m asz trzy
ruble. Sam w iesz, że to aż n ad to dosyć.
— C ztery ru b le — szp arag i, pół-trzecia — jarzyna...
— Ależ koch an k u , m iej sum ienie! No, zresztą, m asz
jeszcze ru b la, ale, pam iętaj, o sz cz ęd za j!
T a rg i przeciąg ały się około pół godziny. W reszcie
zgadzali się na sum ę 7 ru b li 25 kopiejek, ale pod w a
ru n k iem , że obiad n astęp n e g o dnia będzie kosztow ał
ty lk o p ó łto ra ru b la. G en erał uszczęśliw iony, że zała
tw ił w szy stko tak łatw o i pom yślnie, kazał zaprzęgać
do sań i o bjeżdżał m odne m ag azy n y ; p ow racał p ro
m ieniejący i przyw oził żonie flakonik w ykw intnych
p erfu m , k tó re kosztow ały go szaloną cenę w p ie rw
szym fra n cu sk im m agazynie. Córce jedynaczce o zn a j
m iał p rzy te m , że p rz y n io są po p o łudniu od «madame»
takiej to — do p rzy m ierze n ia, b ardzo «skrom niutką*
a b ard zo d ro g ą a k sa m itn ą narzu tk ę.
Cała n asza b ard zo liczna ro d zin a ze s tro n y ojca
żyła w tak i sam sposób. Je śli czasam i budziły się ja
kie now e dążności, p rzy jm o w ały zw ykle fo rm ę re li
g ijn ą. T ak na p rzy k ła d , k u w ielkiem u zg o rszen iu «całej
M oskwy», jed en z k sią ż ą t G agarin y ch w stąp ił do za
k o n u Je zu itó w ; d ru g i m łody książę zam k n ął się w kla
szto rze i kilka sta ry c h dam zostało zapam iętałem i d e
w otkam i.
B yw ały i w yjątki. Je d e n z n aszych blizkich k rew
nych, nazw ę go M irskim , spędził m łodość w P e te rs
— 43 —
b u rg u , gdzie służył w g w ard y i. Mało db ał o zaszczyt

p o siad an ia w łasnego po d d an eg o kraw ca lub tapicera.
Dom jeg o był w spaniale u rzą d zo n y , um eblow any z ca
ły m p rzepychem now ego sty lu , a sam u b ie ra ł się u n a j
lepszego kraw ca. Nie lubił g ry i g ra ł ty lk o z paniam i,
za to słab ą jego stro n ę stanow ił sm aczny stół, na k tó ry
tra c ił niebyw ałe sum y. Z w łaszcza nie szczędził kosztów
i zachodu w czasie W ielkiego P o stu i Ś w iąt W ielka
nocy. W poście zagłębiał się cały w w ym yślaniu n a j
w y k w in tn iejszy ch ry b n y c h potraw . W tym celu p rz e
trz ą s a ł w szystkie m agazyny w obu stolicach. Ze sw ych
w si dziedzicznych w ypraw iał gońców do u jść W ołgi —
po o lb rzy m ieg o je sio tra, albo ja k ą niezw ykłą konserw ę
ry b n ą , k tó rą n aty ch m iast w ysyłano mu ek strap o cztą,
g d y ż koleje nie były jeszcze znane. K iedy zaś n adcho
d ziła W ielkanoc, pom ysłow ość jeg o nie m iała granic.
W ielkanoc n ajb ard ziej u ro cz y ste i rad o sn e św ięto
w Rosy i — św ięto w iosny. T o p n ieją o lb rzy m ie zaspy
śnieżne, leżące całą zim ę i b urzliw e potoki zalew ają
ulice. W iosna przychodzi — nie ja k złodziej, sk ra d a ją c
się zcicha i niepostrzeżenie, ale śm iało i otw arcie.
K ażdy dzień p rzy n o si w idoczną zm ianę, a w raz ze zni
k ając y m śniegiem drzew a o k ry w a ją się ro zw ijającym i
się pączkam i. P rz y m ro z k i nocne tylko zlekka opóź
n ia ją odwilż.
Za czasów m ego dzieciństw a W ielki T ydzień obcho
dził się niezw ykle u roczyście T łum y lu d u cisnęły się
do cerkw i, zw łaszcza w W ielki C zw artek i słuchały
z głębokiem przejęciem tych w zru szający ch ustępów
Ew angelii, w k tó ry ch m ów i się o m ęce C h ry stu sa.
P od czas W ielkiego T y g odnia w strzy m y w an o się naw et
od ry b n y ch potraw , a n ajp o b o żn iejsi nie p rzy jm y w ali
żadnego posiłku w W ielki P iątek. Tem bardziej rażą-
cem było przejście do W ielkiejnocy. W Sobotę w szyscy
u daw ali się do cerkw i na rezurekcyę. P oczątek n ab o
— 44 —
żeństw a, ja k w iadom o, b ardzo sm u tn y . Ale o północy

ogłasza się nagle w esoła w ieść o Z m artw y ch w stan iu
C h ry stu so w em ! W szy stk ie cerkw ie o d raz u ro zśw ietlają
się blaskiem niezliczonych świec i lam p; setki dzw o n
nic ro zb rzm iew ają rad o śn y m hejnałem dzw onów . N a
staje pow szechne wesele... Cerkw ie, zalane m orzem
św iatła, p s trz ą się stro jn e m i tu aletam i pań. N aw et n a j
uboższa kobieta p o sta ra się na W ielkanoc o now y
p rzyodziew ek — i jeżeli szyje sobie now ą suknię tylko
raz na ro k , to u sz y je ją sobie napew no na ten w łaśnie
dzień.
W tedy, ja k i dzisiaj, W ielkanoc podaw ała k u szącą
sp o so b n o ść do wielkiej niew strzem ięźliw ości w je d z e
niu. W bogatych dom ach p rz y rz ą d z a ją się w ów czas
n ajw y m y śln iejsze »paski« (sery śm ietankow e) i p ieką
n ajsm ak o w itsze »kulicze« (kołacze św iąteczne). N aj
b ied n iejsi naw et m u szą m ieć na stole tego d n ia choć
je d n ą p ask ę i m aleńki kulicz i choć je d n ą czerw oną
»kraszankę« (jajko ufarbow ane), pośw ięcane w cerkw i.
P ospolicie zasiadano do jedzenia zaraz po pow rocie
z rez u re k cy i — w nocy, g d y pośw ięcane kulicze p rz y
niesiono z cerkw i. Ale w bogatszych, pań sk ich dom ach
czekano do N iedzieli w ielkanocnej. O lbrzym i stół n a
k ry w a ł się ran o białym o b ru sem i zastaw iał p rzeróż-
nem i ciastam i i m ięsiw am i — i g d y pań stw o udaw ali
się do jad aln i, cała liczna służba dom ow a, aż do o s ta
tniej pom yw aczki, p rzychodziła życzyć im w esołych
św iąt i zam ienić z nim i trz y pocałunki trad y c y o n aln e
i m ałe czerw one ja jk o 1).
P rzez cały ty dzień W ielkanocny stał w sali z a sta
w iony stół i każdego gościa zapraszano na zakąskę.
') W R osyi panuje zwyczaj, że w dzień Wielkanocy w szyscy witają się

trzykrotnym pocałunkiem w twarz, słowami «Chrystus zm artwychstał» i za
mieniają m iędzy sobą «kraszanki», małe farbowane czerwono jajka.
— 45 —
I p rzy tej sposobności ks. M irski przechodził sam sie

bie. G dziekolw iek się znajdow ał, w M oskw ie czy w P e
te rs b u rg u , um y śln i posłańcy przyw ozili m u ze wsi
specyalnie p rzy rzą d zo n y se r do pasek, z k tó reg o k u
ch arz w y rab iał sw ego ro d za ju arcydzieła sztuki. D rugi
posłaniec pędził do wsi now ogrodzkiej po niedźw iedzią
sz y n k ę, w ędzoną w yłącznie dla książęcego w ielka
nocnego stołu.
K siężna oddaw ała się przez cały W ielki T ydzień
sk ru sze i p o k u tn y m rozm yślaniom . Zw iedzała z dw iem a
córkam i n ajsu ro w sz e k la szto ry , gdzie nabożeństw a
nocne przeciągały się po trz y i cztery godziny i posi
lała się zaledwie kaw ałkiem czarnego chleba — w p rz e r
wach m iędzy nabożeństw am i i kazaniam i p ro te sta n
ckich, katolickich i praw o sław n y ch kaznodziei, na k tó re
pilnie uczęszczała, a m ąż jej — tym czasem — objeżdżał
co ran a sły n n e sklepy M ilusina, gdzie g astro n o m i zn a j
d u ją d elikatesy, n ag ro m ad zo n e ze w szy stk ich stro n
świata. T u książę w ybierał do w ielkanocnego stołu
najd ro ższe i n ajw y k w in tn iejsze p rzy sm ak i, a g d y św ię
tam i odw iedzały go setki gości, proszo n o ich »skoszto
wać« ty lk o tej lu b owej osobliw ości.
Skończyło się na tern, że książę zdołał literalnie
przejeść cały swój n iezm ierny m ajątek. Je g o zb y tk o
wnie um eblow any dom i prześliczne d o b ra ziem skie
zostały sp rze d an e i na sta ro ść nie pozostało obojgu
księstw u nic z daw nego p rze p y ch u — naw et w łasnego
kąta. M usieli m ieszkać p rzy dzieciach.
T ak płynęło życie w naszych stro n ach . Nic dziw
nego więc, że po uw łaszczeniu w łościan p raw ie cała
S tara K oniuszna została zru jn o w an ą. Ale nie chcę w y
przedzać w ypadków .
— 46 —
V II.
B yłoby rzeczą zb y t k o sztow ną u trzy m y w a ć ta k ą

liczną służbę, ja k nasza, je ślib y cała prow izya m usiała
się zakupyw ać w M oskwie. Ale za czasów p o d d ań stw a
w szy stk o u rząd zało się w sposób b ard z o p ro sty G dy
n adchodziła zim a, ojciec siadał za stołem i pisał:
«Rządcy m em u, sioła N ikolskiego, K ałuskiej gu-
b ern ii, M ieszczow skiego pow iatu, n ad rze k ą S ireń, od
k niazia A leksego P iotrow icza K ropotkina, p ułkow nika
i k aw alera — in stru k c y a .
«Po o trzy m an iu niniejszego, ja k tylko u sta li się
san n a d ro g a, poleca się ci w ysłać do m ego dom u, do
m iasta M oskw y, dw adzieścia pięć chłopskich sani
w p arę koni, licząc je d n eg o konia z chaty, a człow ieka
i sanie z d ru g ie j; naładow aw szy na nie ty le to ćw ierci
owsa, ty le pszenicy, tyle żyta, a także tyle to k u r,
gęsi, kaczek, k tó re pow inny być zarżnięte tej zim y,
d o b rze zam rożone, d o b rze upakow ane i w ysłane pod
opisem z w iernym i ludźm i». W tym sensie ciągnęły
się dw ie stro n n ice do p u n k tu . Dalej w yliczały się k a ry ,
k tó re g ro ż ą w innym , jeżeli zapasy nie p rz y b ę d ą w p o rę
i w d o b ry m stanie do dom u pod takim -to n u m erem
i p rzy takiej-to ulicy.
Około Bożego N arodzenia dw adzieścia pięć chłop
skich san i rzeczyw iście w jeżdżało w b ra m ę i zapeł
niało cały w ielki dziedziniec.
G dy ty lk o oznajm iono ojcu o tern w ażnem zd a rze
niu, zaczynał w ołać głośno:
— F ro ł! K irju szk a! Je g o rk a ! Gdzie w y? W szy stk o
ro z k ra d n ą ? F ro ł, idź przy jm o w ać owies! U ljana, idź
p rzy jm o w ać d ró b ! K irju szk a, wołaj księżnę.
W całym dom u w szczynało się zam ieszanie. Słudzy
rzucali się ja k o parzeni — we w szystkie stro n y , biegli
— 47 —
z p rz e d p o k o ju w podw órze i z podw órza do p rz e d

po k o ju , ale p rze d ew szy stk iem do g a rd e ro b y , żeby opo
w iedzieć kobietom nikolskie now iny. «Pasza w ychodzi
za m ąż po Bożem N arodzeniu; ciotka A nna oddała
Bogu ducha» i t. d. P rzych o d ziły także i listy ze wsi.
N iebaw em k tó ra z pokojów ek p rz e k ra d a ła się na g órę
do m ego pokoju.
— P io tru siu , sam je ste ś, nauczyciela n iem a?
— Nie, je s t w uniw ersytecie.
— To b ądź łaskaw , p rzeczytaj list od m atki.
I czytałem naiw ny list, zaczynający się stale tem i
sam em i słow am i: «Rodzice p rz e sy ła ją ci sw oje bło
gosław ieństw o, na wieki*. P otem szły now iny. «Ciotka
A frosinia chora. Bolą ją w szy stk ie kości. B rataniec
jeszcze się nie ożenił, ale m am y nadzieję, że się ożeni
na p rzew o d n ią niedzielę. K row a ciotki S tefanidy zde
chła na W szy stk ich Świętych». P o now inach n a stę
pow ały dw ie stro n n ice ukłonów : «B rat P aw eł zasyła
u k ło n i sio stry M arya i D ary a za sy ła ją ukłon i je sz
cze nizki ukłon od w uja Mitręgo...» i t. d. Mimo je-
d n o sta jn o śc i tego w yliczenia, każde im ię w yw oływ ało
ja k ą ś uw agę. «Znaczy się, jeszcze żyje, biedna! Ot ju ż
dziew ięć lat, ja k leży plackiem ». Albo: «P atrzcie! nie
zapom niał o m nie! Z naczy, w rócił na Boże N arodzenie.
T aki dzielny p a ro b e k ! N apiszecie m i list ? Ż eby to
w tedy i o nim nie zapom nieć». O biecyw ałem , m a się
ro zu m ieć i w n ależytym czasie pisałem lis t w takim
sam y m ro d zaju .
G dy sanie zostały w ypróżnione, sień napełniała się
chłopam i. Stali w ja rm a k a c h 1), narzu co n y ch na pół
k o żuszki i w yczekiw ali, aż ojciec zawoła ich do g ab i
netu, by się ro zp y tać, ja k i śnieg w ypadł i ja k ie są wi-
J) Rodzaj kaftanu, zw ykły »trój chłopów rosyjskich.
— 48 —
doki na u ro d za j. N ieśm iało stąp ali po w oskow anej p o

sadzce i niew ielu decydow ało się p rz y sią ść na brzeżk u
dębow ej ław ki. Stanow czo odm aw iali się od krzeseł.
T ak ' w yczekiw ali całem i godzinam i, p a trz ą c sm u tn y m ,
znużonym w zrokiem na k ażdego w chodzącego do, lub
w ychodzącego z g ab in etu .
T ro ch ę później, zw ykle na d ru g i dzień, k to b ą d ź ze
służby u k ra d k ie m p rze m y k ał się do naszego pokoju
klasow ego:
— K siążę, sam i jesteście ?
— Tak.
— To biegnijcie, książę, p rędzej do p rzedpokoju.
Chłopi chcą w as w idzieć. P rzyw ieźli gościńce od
m am ki.
G dy zeszedłem do p rze d p o k o ju , kto ś z pom iędzy
chłopów w ręczał mi w ęzełek z gościńcem . K ilka żytnich
placuszków , z pół tuzin a jaj na tw ard o i kilk a jabłek.
W szy stk o to było zw iązane w p stre j perkalow ej chustce.
— Oto dla ciebie gościńce od m am ki W asilisy. Czy
nie zam arzły p rzy p a d k iem ja b łk a ? Z daje się nie. Całą
d ro g ę trzy m ałe m je w zanad rzu . Nie daj Boże, jak i
m róz! I szeroka, b ro d a ta tw arz prom ien iała u śm ie
chem , a z pod gęstej strze ch y w ąsów błyszczały dw a
rzęd y oślepiającej białości zębów.
— A to dla b ra ta od jego m am ki, A nny — dodaw ał
d ru g i, w ręczając mi tak i sam węzełek. — Biedaczek —
m ów iła ona — pew no n ig d y nie doje p o rzą d n ie tam ,
w k o rp u sie.
C zerw ieniałem i nie w iedziałem , co odpow iedzieć.
N akoniec m a m ro tałe m : «Pow iedz W asilisie, że całuję
ją ; to sam o pow iedz A nnie od brata».
P rz y tych słow ach tw arze chłopów jeszcze b a r
dziej się rozjaśniały.
— D obrze, pew no pow iem , to się rozum ie.
K iryła, stró żu jąc y u d rzw i g ab in etu ojca, zaczynał
— 49 —
szeptać: «biegnijcie ozem p rędzej na górę, paniczu,

papa zaraz w yjdzie». — «Nie zapom nijcie ch u stk i, oni
chcą ją za b rać z sobą z pow rotem «, szeptał znow u,
d o g an iając m ię na schodach, — i g d y składałem zm iętą
ch ustkę, b rała m ię o g ro m n a chęć posłać ja k i pod arek
W asilisie. Ale nie m iałem nic sw ego — nie m iałem n a
w et zabaw ek. N igdy nie d ostaw aliśm y kieszonkow ych
pieniędzy n a nasze d ro b n e w ydatki.
N ajlepsze nasze czasy byw ały n atu ra ln ie na wsi.

Gdy m inęła W ielkanoc i Z ielone Ś w iątk i, pochłonięci
by liśm y ty lk o je d n ą m y ślą — o N ikolskiem . Ale czas
upływ ał. W edle n aszych obliczeń bez daw no ju ż p o
w inien b y ł p rze k w itn ąć n a w si, lecz ty siąc interesów
zatrzy m y w ało jeszcze ojca w m ieście. Nakoniec, dnia
jed n eg o w jeżdżało w podw órze pięć lu b sześć chłop
skich wozów, k tó re zabierały w szystkie sp rzę ty nie
zbędne na wsi. W ytaczała się z w ozow ni i jeszcze raz
o p atry w ała sta ro d a w n a k a re ta i d ru g ie p ojazdy, k tó
ry m i jeźd ziliśm y na wieś. Z aczynały się pakow ać k u fry .
N auka n asza postępow ała coraz w olniej. Co chw ila
p rzery w aliśm y nauczycielow i pytaniam i, czy m am y za
b rać z so b ą tę lu b ow ą książkę. Z nacznie w cześniej,
niż d ru d z y , zaczynaliśm y pakow ać nasze książki, ta
blice i sam odzielnego naszego w y ro b u zabaw ki.
N areszcie w szy stk o było gotow e. P rz e d gankiem
stały wozy, naładow ane ró żn y m i sp rzętam i, sk rzy n iam i
z naczyniem kuchennem i niezliczonym i p u sty m i sło
ja m i, k tó re m iały się na w si napełnić k o n fitu ram i
i kon serw am i. Chłopi całem i godzinam i w yczekiw ali
codziennie w p rze d p o k o ju . Ale rozkaz w yru szen ia
w d ro g ę jeszcze nie w ychodził. Ojciec po całych r a n
k ach wciąż p isał w gabinecie, a w ieczory spędzał w k lu
bie. N akoniec w daw ała się w to m acocha, k tó rej poko-
WSPOMNIENIA REWOLUCYONISTY. 4
- 50 —
jó w k a ośm ieliła się szepnąć, że chłopom ju ż daw no

p o ra pow racać do dom u, bo zbliża się czas sianożęcia.
N azaju trz ran o w ołano do g ab in etu m a rsz ałk a F ro ła
i «pierw sze skrzypce», M ichajłę Alejewa. M arszałek
d o staw ał sakiew kę ze «straw nem i» pieniędzm i, t. j. tr o
chę m iedziaków na w yżyw ienie w d ro d ze 40 —50-ciu
ludzi, to w arzyszących nam zw ykle do N ikolskiego
i «rejestr». W tym o sta tn im w yliczali się w szyscy
u czestnicy p o d ró ży : więc n ap rz ó d o rk ie stra w k o m
plecie, potem k u ch arze i kuchciki, p raczki i pod-praczka,
o b d arzo n a sześciorgiem dzieci, P olka K rzyw a, D om na
D uża i D om na Mała. O nikim nie zapom niano.
»Pierw sze skrzypce* otrzy m y w ały m a rsz ru tę P a m ię
tam ją do brze, bo ojciec, w idząc, że sam n ig d y się ze
w szy stk iem nie załatw i, kazał m i zw ykle p rzepisyw ać
m a rsz ru tę w książce dla «ekspedycyi*.
«M ojemu dw orow em u M ichajle Alejewowi, od k się
cia A lek sandra P iotrow icza K ropotkina, pułkow nika
i k aw alera — in stru k c y a.
»R ozkazuje się ci w y ru szy ć z m oim obozem 19-go
m aja, o 6-tej godzinie ran o , z m iasta M oskw y do wsi
m ojej, N ikolskie, K ałuskiej g u b ern ii, M ieszczow skiego
pow iatu, n ad rz e k ą Sireń, o 200 w io rst od tego d o m u ;
p rz e strz e g a ć d o b reg o zachow ania się lu d z i, pow ie
rzo n y ch ci, a je śli k tó ry z nich zaw ini p ijaństw em ,
lu b n iep o słuszeństw em , to pow inieneś d ostaw ić w in
nego do n aczelnika 3łużby g arnizonow ej, razem z p r z y
łączonym c y rk u la rz e m , i p ro sić o u k a ra n ie go (pier
w sze sk rzy p ce rozum iały ju ż kogo) dla p rz y k ła d u
d ru g ich .
»R ozkazuje się ci p rzed ew szy stk iem do g ląd ać cało
ści p o w ierzonych ci rzeczy i jechać zgodnie z m a rsz
r u tą : pierw szego dnia za trzy m ać się w takiej-to w si
dla p o p asu k o n i; na d ru g i dzień przenocow ać w m ie
— 51 —
ście Podolsku». I tak dalej dokładnie w skazyw ało się,

ja k p rzeb y ć w szystkie siedm czy ośm dni drogi.
N azaju trz, o d ziesiątej, zam iast o sz ó ste j—a k u ra tn o ść
nie zalicza się do rzęd u cn ó t ro sy jsk ic h («Chwała Bogu,
m y nie Niemcy!») — ta b o r wozów w y ru szał w drogę.
Słudzy m usieli iść pieszo. T ylko dzieciom robiono
m iejsce, g d zieb ąd ź w w annie lub w sk rzy n i, na sam ym
szczycie n aładow anego w ozu — i kobiety m ogły ćza-
sem p rz y sią ść na b rze g u telegi. R eszta szła pieszo ca
łych dw ieście w iorstw . P óki szli przez Moskwę, póty
zachow yw ała się k arn o ść : bezw arunkow o było w zbro-
nionem w puszczać sz araw ary w b u ty i opasyw ać się
pasem . Ale gd y , w ja k ie dw a dni potem , dopędzaliśm y
tabór, zwłaszcza, jeżeli było w iadom em , że ojciec po
został w M oskwie, znajdyw aliśm y trochę inny obraz.
Mężczyźni i kobiety, w ja k ic h ś niem ożliw ych ja rm a-
kach, p o d p asan y ch chu stk am i, kroczyli, p o d p ie ra jąc
się kijam i, w y rż n ię ty m i w lesie po drodze. O paleni od
słońca lub też przem oczeni deszczem , podobni byli r a
czej do koczującego cy gańskiego ta b o ru , niżeli do «do
mowników» bogatego obyw atela. T ak podróżow ała
w tych czasach służba w szy stk ich pań sk ich dom ów .
Kiedy w idzieliśm y g ro m ad ę sług, przechodzących po
jednej z naszych u lic , w iedzieliśm y, że A puchtiny,
albo P iram iszn ik o w y opuszczają m iasto. W ozy o d
jeżdżały n areszcie, m y wciąż jeszcze pozostaw aliśm y
na m iejscu. O m ało nie chorow aliśm y z nudów i. ocze
kiwania. Ojciec zaś b ezu stan n ie p isał «instrukcye» dla
swoich rządców i pilnie p rzep isy w ał je do książki. —
Nakoniec w ychodził i dla n as rozkaz w yjazdu. W szyscy
wzywali się na dół. Tu ojciec odczytyw ał głośno m a rsz
ru tę dla «księżnej K ropotkinej, żony księcia A leksieja
P iotrow icza K ropotkina, pułkow nika i kaw alera*. W d o
kum encie tym szczegółow o w yliczały się m iejscow ości
gdzie pow inniśm y byli zatrzy m y w ać się dla odpoczynku
4*
— 52 —
w ciągu pięciodniow ej podróży. Co p raw d a «instruk-

cya* opiew ała na 30-sty m aja i w yjazd oznaczał się na
6-tą r a n o ; ale m aj u pływ ał i w yjeżdżaliśm y, zam iast
o (i-tej, w południe, co gm atw ało w szelkie obliczenia.
Na szczęście, ja k to zw ykle byw a w w ojennych ro z
kazach m arszo w y ch , okoliczność ta została p rzew i
d zian ą i om ów ioną w n astęp u jący m p a ra g ra fie : «Jeśli
zaś — w brew oczekiw aniom — w yjazd W aszej Wiel-
m ożności nie n a stą p i w oznaczonym d n iu i godzinie,
upow ażnia się W aszą W ielm ożność p o stą p ić wedle
w łasnego rozum ienia, aby podróż tę doprow adzić do
p o m y śln eg o końca«.
Potem cała ro d zin a i służba siadała na chwilę. —
W szyscy w m ilczeniu czynili znak krzyża, po chwili
w staw ali i żegnali się z ojcem . «Błagam cię, A leksy, nie
chodź do klubu», szeptała m acocha. O g rom na k areta,
zaprzężona czw órką koni, z fo ry siem na przedzie, ocze
kiw ała w gan k u . Za nią stały d ru g ie pow ozy. M iej
sca nasze w karecie były dokładnie w skazane w m a rsz
rucie, ale poniew aż nie m ogliśm y się pom ieścić w szyscy,
m acocha zaraz na m iejscu m u siała «rozporządzić się
w edle w łasnego rozum ienia». — W reszcie, ku ogól
n e m u zadow oleniu — ruszaliśm y .
D ro g a stanow iła niew yczerpane źródło p rz y je m n o
ści dla nas, dzieci. E ta p y dzienne b yły k ró tk ie i tylko
dw a raz y na dzień zatrzy m y w aliśm y się dla p o p asu
koni. Poniew aż panie k rzyczały p rzy n ajm n iejszej nie
rów ności dro g i, więc za k ażdym razem , g d y p rzy c h o
dziło się w jeżdżać pod górę, lu b zjeżdzać z g ó ry , t. j.
p raw ie n ieustannie, m usieliśm y w ysiadać. K o rz y sta
liśm y z tego, aby zajrzeć do la sk u p rz y drodze, albo
p rzeb ied z się n ad brzegiem p rz e jrz y ste g o stru m ien ia.
P rz y tern, n a prześlicznej m oskiew sko-w arszaw skiej szo
sie, k tó rą jech aliśm y czas ja k iś, sp o ty k a liśm y wiele
rzeczy b ard z o zajm u jący ch : ta b o ry wozów, p a rty e po
— 53 —
bożnych pielgrzym ów i dużo różn eg o ludu. Dwa razy

na dzień zatrzy m y w aliśm y się w wielkich, ruchliw ych
siołach i n atarg o w aw szy się do woli o cenę siana, ow sa
i sam ow aru, w jeżdżaliśm y we w ro ta zajezdnego dom u.
K ucharz, A ndrzej, kupow ał k u rę i gotow ał rosół, a m y
tym czasem uciekaliśm y do lasu, albo o g ląd aliśm y po
dw órze. N ocow aliśm y zazw yczaj w M ałym Jaro sław cu ,
gdzie w 1812 r. R osyanie d are m n ie usiłow ali z a trz y
m ać N apoleona w czasie jego o d w ro tu z M oskwy.
P an u P oulain, k tó ry b y ł ra n n y w hiszp ań sk iej k am
panii, znane były, m a się rozum ieć, a p rzy n ajm n iej
zapew niał, że zna w szystkie okoliczności, tyczące się
boju p rzy M ałym Ja ro sław cu . P ro w ad ził n as na pole
bitw y i o b ja śn ia ł nam , ja k R osyanie sta ra li się z a trz y
m ać N apoleona i ja k w ielka arm ia o d p arła ich i p rze
rżn ęła się p rzez nasze linie bojow e. O pow iadał w szystko
z takim i szczegółam i, ja k g d y b y sam osobiście b rał
udział w bitw ie. T u kozacy próbow ali obejść F ra n c u
zów, ale D avoust, czy ja k i d ru g i m arszałek , ro zb ił ich
i g n ał — het! aż do tego w zgórza, k tó re w idać na
praw o. O t tam , lewe sk rzy d ło N apoleońskiej arm ii w y
w róciło ro s y js k ą piechotę, a tu — sam N apoleon po
p row adził s ta rą g w ard y ę na sam ce n tr arm ii K utuzow a
i o k ry ł siebie i g w a rd y ę nig d y nie w iędnącą sławą.
Raz pojechaliśm y s ta rą K ału sk ą d ro g ą i za trzy m a
liśm y się w T aru tin ie. Tu p an P oulain nie by ł tak w y
m ow ny, bo tu, po krw aw ej bitw ie, N apoleon, k tó ry za
m ierzał iść na południe, zm uszony b y ł cofać się s ta rą
d ro g ą na S m oleńsk i p o w tórnie przechodzić przez
m iejscow ości, sp u sto szo n e podczas pochodu na Mo
skwę. Ale — (tak w ypadało z opow iadań p ana P oulain)
w szy stk o to n astąp iło je d y n ie dla tego, że N apoleon
został o szu k any p rzez sw oich m arszałków . Inaczej, po
szedłby na Kijów i O dessę i orły jego ro z p o sta rły b y
się po n ad brzeg am i C zarnego m orza.
— 54 —
Za K aługą d ro g a ciągnęła się siedm w io rst w śród

cu dnego sosnow ego lasu. L as ten łączy się u m nie
z n ajm ilszem i w spom nieniam i dzieciństw a P iasek
w la sk u b y ł tak głęboki, ja k w p u sty n i a fry k ań sk iej.
Cały czas szliśm y pieszo; konie w lokły pow oli k are tę
i zatrzy m y w ały się co chwila. W tedy w yprzedzałem
w szy stk ich i szedłem cały czas sam . P o obu stro n ac h
ro sły stu letn ie czerw one sosny. Ucho chw ytało zale
dw ie szelest w ysokich drzew . W m aleńkim ja rz e szem
ra ł p rz e jrz y sty stru m y czek , p rzy k tó ry m kto ś zosta
wił dla u ż y tk u p rzechodni m ały d zb a n u szek z k o ry
brzozow ej, p rz y tw ie rd z o n y do rozszczepionego widło-
w ato kija. G dzieś — w g órze — cicho p rze m y k ała się
w iew iórka. W dole w szy stk o było rów nie tajem nicze,
ja k i na w ierzchołkach drzew ... W ty m lesie n aro d ziła
się m oja m iłość p rz y ro d y i n iejasn e pojęcie o nieskoń-
czonem jej życiu.
Z a lasem , p rze p ra w iw szy się pro m em p rzez U grę,
zw racaliśm y z głów nej d ro g i na uboczną. Zielone kłosy
żyta zaglądały w okna k are ty , konie szczypały w biegu
traw ę po sk raja ch d ro g i w ązkiej, ja k p rze k o p szań
cowy. N akoniec u kazyw ały się trz y sam o tn e w ierzby
p rz y dro d ze, znak, że wieś nasza ju ż blizko i n ieba
wem, g d y się w jechało na pag ó rek , nagle w ypływ ała
n a h o ryzoncie sm ukła, jasn o żó łta dzw onnica nikolskicj
cerkw i.
N ikolskie n ajd o sk o n alej odpow iadało cichem u życiu
ów czesnych obyw ateli w iejskich. Nie było tam p rz e
pych u , ja k i się sp o ty k a w b o g atszych siedzibach. Ale
sm ak a rty sty c z n y przejaw iał się w rozkładzie za b u d o
wań, o g ro d u i w całem urząd zen iu . O prócz jednego,
niedaw no w ystaw ionego przez ojca dom u, znajdyw ało
się jeszcze w dużem p odw órzu kilka oficyn. Daw ały
one swoim m ieszkańcom w iększą sw obodę i nie n a r u
szały zarazem blizkich stosunków , k tó re w ytw arzało
— 55 —
w spólne pożycie rodzinne. R ozległy owocowy «górny

sad* ciągnął się do cerkw i; na południow ym skłonie,
prow adzącym do rzeki, znajdow ał się o g ró d space
row y. T u rozciągały się kw iatow e klom by naprzem ian
z alejam i, w ysadzanem i lip am i, bzem i akacyam i.
Z balkonu głów nego dom u roztaczał się w spaniały wi
dok na rzekę i szczątki u sy p a n ej z ziem i S ereńskiej
«¡twierdzy», w k tó rej n ie g d y ś R osyanie bro n ili się m ę
żnie p rzed obleg ający m i T ataram i. Dalej — rozścielało
się olbrzym ie, żółciejące m orze kłosów , o bram ow ane
na h o ryzoncie ciem no-zielonym szlakiem lasów.
Od n ajp ierw szy c h lat, jak ie p rzy p o m n ieć m ogę,
zawsze w lecie m y dw aj z panem P ou lain za jm y w a .
łiśm y sam i je d n ą z oficyn. O dkąd sy stem n au czan ia
naszego nauczyciela złagodniał — w sk u tek in terw en cy i
Leny, by liśm y z nim w naj przyjaźniej szych sto s u n
kach. O jca nig d y p raw ie nie było w dom u; całe lato
spędzał na p rze g ląd a ch w ojsk. M acocha nie wiele zaj-
m yw ała się nam i, zw łaszcza od czasu, g d y u ro d ziła się
jej córka, P aulina. B yliśm y więc cały czas z p. P o u
lain, k tó ry u m iał sam używ ać rozk o szy w iejskich i p o
zwalał też używ ać i nam . Ileż p rzy jem n o ści i m iłych
ro zry w ek sp o ty k a liśm y na każdym k r o k u ! L asy ,
sp acery n ad rzek ą, w d rapyw anie się na w zgórza sta re j
tw ierdzy, gdzie P oulain o b ja śn ia ł nam , ja k R osy an ie
jej b ronili i ja k T atarzy ją wzięli — czasam i p rz y p a d
kow e sp o tk a n ia z w ilkam i. Z d arzały się i m aleńkie
p rzy g o d y . Raz p. P oulain w yrósł w oczach n a sz y c h
na b o h atera: w y rato w ał z rzeki tonącego A lek san d ra.
Czasem w yb ierała się na przech ad zk ę w ielką p a rty ą
cała ro d zin a z pokojów kam i na g rz y b y . W tedy h e rb a tę
p iliśm y w lesie w pasiece, gdzie m ieszkał stu letn i p a
siecznik z w nukiem . Albo też ro b iliśm y w ycieczkę do
jed n ej z naszych wsi, gdzie był w ykopany głęboki
staw , w k tó ry m poław iano tysiące złocistych karasi-
- 56 —
Część połow u szła na rzecz dziedzica, a re sz ta rozdzie

lała się pom iędzy chłopów. Moja m am ka m ieszkała
w tej wsi. R odzina jej liczyła się do najb ied n iejszy ch .
S kładała się ona — oprócz m ęża — z m aleńkiego chłop
czyka, ju ż p o m agającego w g o sp o d a rstw ie — i dziew
czynki, m ojej m lecznej sio stry , k tó ra została w p r z y
szłości k azn o d ziejk ą i «bogarodzicą» odszczepieńczej
sek ty , do k tó rej należała. M am ka była o g ro m n ie rad a,
g d y p rzychodziłem ją odw iedzić. U częstow ać m ię m o
g ła ty lk o śm ietanką, jajam i, ja b łk am i i m iodem . Ale
jej m iłość i pieszczoty czyniły na m nie głębokie w ra
żenie. N akry w ała stół o b ru sem śnieżnej białości (czy
sto ść — relig ijn y k u lt odszczepieóców ), podaw ała p o
częstu n ek na lśniących d rew n ian y ch ta le rz a c h , s e r
decznie rozm aw iała ze m ną, ja k z ro d zo n y m synem .
M uszę pow iedzieć to sam o o m am kach m oich dw óch
sta rsz y c h braci, M ikołaja i A leksandra. N ależały one
tak że do rodzin, p rz y jm u ją c y c h czynny udział w dw óch
odszczepieńczych sektach w N ikolskiem . R zadko kto
wie, ile d obroci k ry je się w se rc u ro sy jsk ie g o chłopa,
choć, zdaw ałoby się — w ieki całe srog ieg o ucisk u po-
w in n y b y b yły zniechęcić go i rozgoryczeć.
W d n i słotne pan P ou lain posiad ał dla n as niew y
czerp an y zapas h isto ry i, zw łaszcza o w ojnie h isz p ań
skiej. B ezustannie p ro siliśm y go, by nam na nowo
opow iedział, ja k został ran io n y w bitw ie i za każdym
razem , g d y dochodził do m iejsca, ja k poczuł, że ciepła
krew spływ a m u do buta, o sypyw aliśm y go p ocałun
kam i i n adaw aliśm y m u różne najtk liw sze im iona.
W szy stko, ja k się zdaw ało, usp o sab iało nas do za
w odu w ojskow ego. U przedzenie ojca (jedyną zabaw ką,
k tó rą — o ile sobie p rzy p o m in am , k u p ił nam , była
strze lb a i m aleńka b u d k a strażnicza), w ojenne opo
w iadania P o u la in ^ , więcej jeszcze, naw et biblioteka,
zn a jd u ją ca się w naszem ro zporządzeniu. B iblioteka
— 57 —
ta należała n ie g d y ś do dziada naszej m atki, księcia

R iepińskiego, w ybitnego w ojennego działacza X V III w.
i sk ład ała się z dzieł, po w iększej części fran cu sk ich ,
pośw ięconych h isto ry i w ojen, ta k ty ce i strateg ii, p ięk
nie o p raw n y ch w sk ó ię i ozdobionych licznem i ry c i
nam i. N ajm ilszą n aszą ro z ry w k ą w czasie niepogody
było p rze g ląd a ć te obrazki, p rze d staw ia ją ce ró ż n ą b ro ń
z czasów żydow skich i p lan y w szystkich bitw od cza
sów A lek san d ra m acedońskiego. Ciężkie tom y były też
w spaniałym b u d ow lanym m a tery ałem dla w znoszenia
silnych tw ierdz, k tó re czas ja k iś w y trzy m y w ały ciosy
ta ra n a i pocisków , w y rzu can y ch z A rchim edesow ej
k a ta p u lty (ta o statn ia, zresztą, w k rótce została w zbro
nioną, bo kam ienie zaw sze niechybnie trafia ły w okna).
Mimo to ani ja, ani A leksander, nie zostaliśm y w oj
skow ym i. L ite ra tu ra la t sześćdziesiątych za ta rła w n as
pam ięć tego w szystkiego, czego nas uczono w dzie
ciństw ie.
P an P o u lain był tego sam ego zdania o rew olucyach,
co o rlea ń sk i ty g o d n ik « Illu stra tio n F rançaise», k tó reg o
sta re n u m e ry o trzy m y w a ł i k tó reg o ry s u n k i znaliśm y
b ard z o dobrze. P rz ez d łu g i czas w yobrażałem sobie
rew olucyę nie inaczej, ty lk o w postaci śm ierci, p ęd z ą
cej n a koniu, z czerw onym sz tan d a re m w je d n ej ręce
i k o są w d ru g ie j, żeby kosić ludzi. T ak było n a ry s o
w ane w « Illustration». T eraz m yślę jednakże, że nie-
p rzy ja źń P o u lain ’a o graniczała się ty lk o do p o w stania
1848 r., poniew aż je d n o z je g o opow iadań o rew olucyi
1789 r. w yw arło na m nie głębokie w rażenie.
T y tu ł «jaśnie ośw iecony» używ ał się w n aszym do
m u p rzy każdej odpow iedniej i nieodpow iedniej sposo
bności. P raw d o p o d o b n ie — raziło to niem ile P o u lain 'a,
bo raz począł nam opow iadać, co wiedział, o w iel
kiej rew olucyi. Nie m ogę sobie teraz p rzypom nieć
w szystkiego, co m ów ił, pam iętam tylko co n astę
— 58 —
puje. P o ulain opow iedział, ja k «hrabia M irabeau» i d r u

dzy zrzekli się sw oich tytułów i ja k M irabeau, żeby
w ykazać p o g ard ę dla a ry sto k ra ty c z n y c h p rete n sy i,
o tw orzył w a rsz ta t z szyldem «kraw iec M irabeau* (opo
w iadam h isto ry ę , ja k ją słyszałem od P o u lain ’a). P rzez
d łu g i czas potem rozm yślałem , ja k ie zajęcie w y b ra ł
b ym sobie, żeby m ódz w ypisać na szyldzie: «taki-to
rzem ieśln ik, K ropotkin*. P otem , mój nauczyciel N. P.
Sm irnow i ogólny d em o k raty czn y duch lite ra tu ry ro
sy jsk iej skłonił m ię sam przez się ku tem u i gdy za
cząłem pisać pow ieści — co n astąp iło w d w u n asty m
ro k u m ego życia — podpisyw ałem się po p ro stu : «P.
K ropotkin*. To sam o robiłem i później, g d y byłem
w w ojskow ej służbie, nie zw ażając na uw agi m ych
zw ierzchników .
V III.
W jesien i 1852 r. A leksander w stąpił do k o rp u su

k adetów i o d tą d w idyw aliśm y się tylko w św ięta albo
w niedzielę. Od naszego dom u do kadeckiego k o rp u su
było w io rst siedm — ale chociaż trzy m aliśm y z dzie^
siątek koni, zaw sze ja k o ś tak w ypadało, że g d y trze b a
było posłać sanie do k o rp u su po b rata , w szystkie ko
nie znajdow ały się w rozjeździe. M ikołaj p rzy je żd ż ał
do d o m u b ard zo rzadko. D zięki w zględnej sw obodzie,
z jak iej A leksander k o rz y sta ł w szkole w ojskow ej —
i w pływ ow i dw óch p ro feso ró w lite ra tu ry , rozw ijał się
on b ard z o szybko. Dalej jeszcze będę m ów ił o tym
d o b ro cz y n n y m w pływ ie, ja k i w yw arł on na m ój ro z
wój. P rz y p a d ło m i w udziale w ielkie szczęście p o sia
dać k o chającego, rozw iniętego sta rsz e g o b rata.
J a ty m czasem , zostaw ałem w dom u. T rzeb a było
oczekiwać, kiedy p rzy jd z ie m oja kolej p o stąp ien ia do
— 59 —
k o rp u su paziów, a p rzy sz ła ona, gdy m iałem ju ż p r a

wie piętnaście lat. P oulain około tego czasu został od
dalony, a w jego m iejsce p rzy ję to nauczyciela Niemca,
jed n eg o z tych idealistów , k tó ry ch często spo tk ać m ożna
w pośród Niemców. Z w łaszcza pam iętam , ja k czytał Schil
le ra ; naiw na je g o deklam acya w praw iała m ię w p ra w
dziw y zachw yt. P rz eb y ł on u nas tylk o je d n ą zimę.
N astępnej oddano m ię do m oskiew skiego g im nazyum
i zostałem ostatecznie pow ierzony opiece N. P. Sm ir-
nowa. W krótce p o p rzy ja źn iliśm y się , zw łaszcza gdy
ojciec w ziął n as obu do swej w si rjaz ań sk iej. W d ro
dze płataliśm y p rze ró ż n e figle i w y m yślaliśm y n a jro z
m aitsze h isto ry e , w k tó ry ch działającem i osobam i byli
sp o ty k a n i przez n as ludzie. W rażenie, w y w arte na
m nie d ro g ą , p rzecin ającą g ó rz y stą m iejscow ość w po
wiecie A leksińskim , g d y śm y p rzejeżdżali z R jazania do
T uły — w zm ogło jeszcze bardziej ro zw ijającą się we
m nie m iłość p rzy ro d y . P od w pływ em S m irnow a po
czął się też rozw ijać m ój sm ak literacki i w p rzerw ach
m iędzy 1854-—1857-tym rokiem całkiem się w yrobił.
Mój nauczyciel skończył w ty m czasie u n iw e rsy te t
i o trzy m ał niew ielką posadę w Izb ie sądow ej, gdzie
p rzep ęd zał cały ran ek , — ja zaś zostaw ałem sam do
obiadu. Po o d ro b ien iu lekcyi i przechadzce, p o zo sta
wało mi jeszcze dużo czasu, żeby czytać, a zw łaszcza
pisać. Je sie n ią zaś, g d y nauczyciel w racał do M oskwy,
do sw ojej Izby, a m y wciąż jeszcze zostaw aliśm y na
w si — byłem znów sam . Nie m iałem żadnych lekcyi; —
pogaw ędziw szy w rodzinie i pobaw iw szy się z m a
leń k ą sio strzy czk ą, P au lin k ą , m ogłem dow oli oddaw ać
się czy tan iu i pisaniu.
P o rz ąd k i poddańcze i pańszczyźniane dożyw ały

w tedy o statn ich sw ych lat. W szy stk o to było jeszcze
tak niedaw no, ja k b y w czoraj, a tym czasem , rza d k o kto
- 60 —
w R osy i m a dokładne pojęcie o tem , czem były te po

rząd k i. W iększość n iejasno pojm uje, że w aru n k i ów
czesne b yły złe; ale ja k odb ijały się te w a ru n k i fizy
cznie i m o ralnie na żyw ych isto tach — chyba nie w ielu
rozum ie. W p ro st u d erz ają ce m je st, ja k p rę d k o zapo
m nian ą została in sty tu c y a i społeczne w aru n k i, zro
dzone p rzez nią, ledw ie tylko in sty tu c y a sam a istnieć
p rzestała. T ak zm ienne są okoliczności i ludzie! P o
sta ra m się więc opow iedzieć, ja k się żyło za czasów
p o d d ań stw a. O pow iadać będę nie to, co słyszałem ,
a to, co sam w idziałem .
K lucznica U ljana stoi w k o ry ta rz u , p row adzącym
do g ab in etu ojca i żegna się. Nie śm ie ani w ejść, ani
w rócić nazad. N akoniec szepce m odlitw ę, w chodzi do
g ab in etu i ledw ie d o sły szaln y m głosem oznajm ia, że
zapas h e rb a ty p raw ie ju ż w yczerpany, że c u k ru zo
stało się tylko w szy stk ieg o dw adzieścia funtów i że
resz ta p ro w izyi także w yjdzie niebaw em .
— Złodzieje! rab u sie ! — woła ojciec. — A ty taka
sam a, ja k i oni!
Głos jego g rzm i po całym dom u. M acocha posłała
U ljanę, żeby na niej spędził się pierw szy gniew .
— F ro ł! zaw ołaj księżnę! — krzyczy ojciec. — G dzie
ona? I kiedy m acocha w chodzi, w ita ją w taki sam
sposób.
— I ty tak a sam a, ja k to cham skie plem ię! T y ich
zaw sze b ro n isz ! — i tak dalej w ciągu całej pół go
dziny, a czasem i dłużej.
P otem ojciec zaczyna spraw dzać rac h u n k i. P rz y te m
p rzy p o m in a sobie o sianie. P o sy ła się F ro ł, żeby zw a
żył, ile go pozostało; m acosze ro zk azu je się być obecną
p rzy w ażeniu, a ojciec w yrachow uje, ile siana pow inno
być w szopie; okazuje się rzekom o, że zginęło wiele
pudów , a U ljana nie um ie pow iedzieć, ja k w ydano
kilka funtów takiej-to prow izyi.
— 61 —
Głos ojca staje się coraz bardziej i bardziej g ro

źnym . U lja n a d rż y . T eraz w ołają do śledztw a furm an a.
Na niego zw ala się cała bu rza. Ojciec rzu ca się nań
i zaczyna go bić. F u rm a n pow tarza je d n o : «jaśnie
ośw iecony książę p an raczy ł się omylić».
Ojciec znow u zaczyna rachow ać. T ym razem w y
pada, że w szopie je s t więcej siana, niż go być po
w inno. K rzyki nie u sta ją . T eraz ojciec łaje fu rm a n a,
że d aje koniom m niej paszy, niż im się należy; ale
fu rm a n św iadczy się w szystkim i św ięty m i, że konie
d o sta ją tyle paszy, ile po trzeb a. F ro ł w zyw a na św iadka
B ogarodzicę, że fu rm a n m ów i praw dę.
Ale ojciec nie chce się uspokoić. W oła stroiciela
i p o d -m arszałk a M akara i w ylicza m u w szy stk ie jego
niedaw ne w y stępki i przew inienia. M akar zeszłego ty
g o d n ia u p ił się i z pew nością b y ł p ija n y i w czoraj,
bo stłu k ł przecie k ilka talerzy. W g ru n cie rzeczy, w ła
śnie te stłuczone talerze były p ierw szą p rzy c zy n ą
całego h ałasu. M acocha pow iedziała o tern ojcu ran o ;
w sk u tek tego U ljana została p rzy w ita n a gw ałtow niej-
szem łajaniem , niż zazw yczaj w podo b n y ch razach,
w sk u tek tego n astąp iło sp raw d zen ie siana. Ojciec k rz y
czy dalej, że cham skie plem ię za słu g u je na n ajsroż-
szą karę.
N agle ro b i się cisza. Ojciec siada za stołem i pisze
k a rtk ę : «Poślijcie M akara z tą k a rtk ą na policyę. Niech
m u tam w yliczą sto kijów!»
W d o m u stra c h i p rzerażenie.
Bije czw arta. S chodzim y w szyscy do obiadu, ale
n ik t nie m a ap e ty tu . N ikt nie tk n ą ł ro so łu . Siedzi nas
p rz y stole dziesięć osób. Za k ażdym sto ją skrzypce,
albo tro m b o n z czy sty m talerzem w lewej ręce, ale
M akara nie ma.
— G dzie M akar? — z a p y tu je m acocha — zaw ołać go.
M akar się nie zjaw ia i rozkaz p o w tarza się znowu.
— «2 —
W chodzi M akar, blady, ze zm ienioną tw arzą, zaw sty

dzony, ze spuszczonem i oczym a. Ojciec p a trz y w ta
lerz. Macocha, widząc, że n ik t z nas nie tk n ą ł rosołu^
p ró b u je ”ożyw ić nas.
— Czy nie znajdujecie, dzieci, — m ów i po fra n c u
sk u — że ro só ł dzisiaj dosk o n ały ?
Łzy d u sz ą mię. P o obiedzie w ybiegam , dopędzam
M akara w ciem nym k o ry ta rz u i chcę go pocałow ać
w ręk ę ; ale on w y ryw a ją i mówi na w pół z w y rz u
tem , na w pół p y ta jąc o : «zostaw m ię; czekaj, g d y w y
ro śn iesz i ty taki będziesz ?»
— Nie, nie, nigdy!
A przecież ojciec m ój nie należał do panów o k r u t

nych. P rzeciw nie naw et, słudzy i chłopi uw ażali go za
d o b reg o pana. Ale to, co tylko co opisałem , m iało m iej
sce w szędzie, często w daleko dzikszy sposób. C hłosta
p o d d an y ch w chodziła w zak res obow iązków policyi
i strażn ik ó w pożarnych.
Raz jed en obyw atel sp y ta ł d ru g ieg o : «dlaczego to
w p ań sk ich d o b rac h liczba d u sz tak pow oli ro śn ie ?
P an , zapew nie, m ało db asz o to, żeby się ludzie żenili*.
W k ilka dni potem g en e rał w rócił do sw ej wsi. K a
zał podać sobie spis w szy stk ich chłopów , pozaznaczał
im iona w szy stk ich parobków , k tó rzy rozpoczęli ro k
o śm n a sty i dziew czyn, k tó re skończyły szesnaście t. j.
w szy stk ich tych, k tó ry c h w edle p raw a m ożna żenić.
P o tem g en e rał w ydał ro zp o rzą d zen ie: Iw a n niech żeni
się z A nną, Paw eł z P a ra sz k ą , F io d o r z P raskow ią» itd.,
ogółem pięć par. «Pięć ślubów --o p ie w a ł rozkaz — po
w inny o d być się w niedzielę, za dziesięć dni».
P o d n ió sł się lam en t w całej wsi. W każdym dom u
zaw odziły g łośno kobiety — m łode i stare. A nna sp o
dziew ała się w yjść za G rzegorza, rodzice P aw ła ju ż
um ów ili się byli o sw oją d o ra sta ją c ą córkę z ro d zi
cami F ed ota. W d o d atk u p o ra była orać, a nie baw ić
się w wesela. I ja k m ożna p rzy sp o so b ić się do wesela
w dziesięć dni! Chłopi tuzinam i przychodzili do d w oru
błagać łask i pana. G rom adki bab w iejskich, ze sz tu
kam i cienkiego p łótna w rę k a c h , w yczekiw ały u w ej
ścia do k uchni na panią, aby u p ro sić ją o p o śre d n i
ctwo p rzed panem . Ale w szystko n apróżno. P an ośw iad
czył, że ślu b y pow inny się odbyć za dziesięć dni —
i tak się też stać m usiało.
W oznaczony dzień w eselne o rszaki, p rzy p o m in a
jące raczej p ogrzeb, podążały do cerkw i. K obiety la
m entow ały i zaw odziły, ja k po nieboszczykach. Jed n eg o
z lokai d w orskich posłano do cerkw i, żeby obecnym
był p rzy cerem onii zaślubin i zaw iadom ił pana, gdy
się skończy. W kró tce je d n a k lokaj p rzy b ie g ał blady
i zm ieszany, m nąc czapkę w rękach.
— P a ra sz k a u p ie ra się — oznajm iał — nie chce w y
chodzić za Paw ła. G dy b atiu sz k a — (ojciec — tak n a
zyw ają popów w Rosyi) s p y ta ł: »czy m asz w olną
wolę?», g łośno k rz y k n ę ła : «Nie, nie! nie chcę!»
P an w padał we w ściekłość: «Idź i pow iedz tem u
d łu g o g rzy w em u pijakow i (popi ro sy jsc y n oszą długie
w łosy), wołał, że jeżeli n aty ch m iast nie zaślubi Pa-
rasz k i Paw łow i, za sk a rż ę go przed a rc h ire je m ja k o pi
jak a. J a k on śm ie, nędznik, sprzeciw iać się m ojej woli.
P o w iedz, że zgnije w k lasztorze, — a rodziców Pa-
ra sz k i zeszlę daleko — do stepow ej wsi!
L okaj p o w tó rzy ł rozk az i groźbę. P a ra sz k ę otoczyli
pop i rodzice. M atka rzu ciła się jej do nóg, b łagając
z płaczem , by nie g u b iła ich w szystkich. D ziew czyna
wciąż p o w tarzała: «nie chcę», -- ale coraz ciszej, potem
szeptem , nakoniec um ilkła. W łożono jej na głow ę ko
ro n ę w eselną (w edle zw yczaju w kościele praw osław
n y m trz y m a ją w czasie ślu b u k o ro n ę nad głow ą p a ń
— 64 —
stw a m łodych). Nie sprzeciw iała się. L okaj popędził

do d w o ru z pożąd an ą w ieścią: «zaślubieni!»
W pół godziny potem u w ró t p ań sk ieg o dom u za
brzęczały dzw onki w eselnego wozu. P ięć p a r zlazło
z teleg (długie wozy, używ ane w R osyi), przeszli p o
dw órze i stanęli w p rze d p o k o ju . P a n pow itał ich i p o
częstow ał kieliszkiem wódki. Rodzice, stojący poza
sw em i zapłakanem i córkam i, kazali im pokłonić się do
n ó g panu...
Ś lu b y p rzy m u so w e były rzeczą tak zw ykłą, że po

m iędzy n aszą słu żb ą dom ow ą, m łodzi ludzie nie lu
biący się w zajem nie, przew id u jąc, że m ogą ich p o
żenić, zw ykle zaw ierali z so b ą kum ostw o. W edle p r a
w a — m ałżeństw o sta je się w tedy niem ożliw em . P o d
stęp zw ykle się udaw ał, ale raz zakończył się tra g e d y ą .
K raw iec A ndrzej pokochał dziew czynę, należącą do są
siedniego obyw atela. A ndrzej spodziew ał się, że ojciec
uw olni go n a czynsz i że p rac u jąc pilnie, zdoła zebrać
pieniądze, żeby wry k u p ić dla dziew czyny akt, zw alnia
ją cy z p o d daństw a. In aczej, w yszedłszy za m ąż za p o d
danego, stałab y się też p o d d an ą ojca. P rz e w id u ją c je
dn ak , że m o g ą go p rzy m u so w o ożenić z je d n ą z n a
szych pokojów ek, postanow ił zaw rzeć z n ią kum ostw o.
I w rzeczy sam ej, stało się to, czego się obaw iali. Z a
w ołano ich pew nego ra z u do g ab in etu ojca i ro z k a
zano p o b rać się.
— Z aw sze rad z i je ste śm y spełnić w aszą w olę —
odpow iedzieli oni, — ale k ilka ty g o d n i te m u trz y m a
liśm y w spólnie dziecko do chrztu. A ndrzej zw ierzył
się p rzy te m ojcu ze sw oim zam iarem . S kończyło się na
tern, że go od d an o w sołdaty.
Z a M ikołaja I nie było pow szechnej pow inności
w ojskow ej, ja k obecnie. S zlachta i kup cy nie b yli obo
w iązani służyć w w ojsku. K iedy ogłaszano now y po
— 65 —
bór, obyw atele pow inni byli d o sta rc zy ć pew nej ozna
czonej liczby rek ru tó w . Zw ykle w każdej w si chłopi
sam i o k reślali sw ą kolej; ale służba d w o rsk a zależała
duszą i ciałem od dziedzica. Jeżeli p an był zagniew any
na sługę, od sy łał go do w ojskow ego u rz ę d u i o trz y
m yw ał k w it re k ru c k i, p rze d staw ia ją cy znaczną pie
niężną w artość, g d y ż m ożna go było sp rze d ać tym ,
k tó ry c h oczekiw ał jeszcze p o b ó r w ojskow y.
S łużba żo łn iersk a w tych czasach b yła stra sz n a ;
trw ała dw adzieścia pięć lat. Z ostać żołnierzem — zna
czyło na zaw sze zostać o d erw an y m od w si ro dzinnej
i krew n y ch , i znajdow ać się w całkow itej w ładzy ta
kiego k o m en d an ta, ja k n a p rz y k ła d : T im ofiejew , o k tó
ry m ju ż w spom inałem . P lagi, rózgi, pałki sypały się
codzień! O krucieństw o p rzy tern — przew yższało w szel
kie w yobrażenie. N aw et w k o rp u sac h kadetów , gdzie
w ychow yw ały się dzieci szlachty, skazyw ano czasem
na ty siąc rózg, w obecności całego k o rp u su , za palenie
p ap iero sa. P rz y k atow anym chłopcu stał d o k tó r i p rz e
ry w ał eg zekucyę tylko w tedy, g d y p u ls p rze staw a ł ju ż
p raw ie u d erzać. S krw aw ioną, om dlałą o fiarę zanoszono
do szpitala. W. Ks. Michał, naczelnik szkół w ojsko
w ych, p ręd k o oddaliłby d y re k to ra , u k tó reg o nie zda
rzy ło b y się choć jednego, lu b dw u takich w ypadków
w ciągu ro k u . «K arności brak», pow iedziałby.
Z p ro sty m i żołnierzam i obchodzono się, n atu ra ln ie ,
jeszcze gorzej. Jeżeli kto zostaw ał o ddany pod są d wo
jen n y , w y ro k zapadał praw ie zaw sze: przepędzić przez
rózgi, t. j. p rzez t. zw. «strój». W tedy ustaw ian o dw om a
szp aleram i ty siąc żołnierzy, u z b ro jo n y c h w pałki g r u
bości m ałego palca (zachow ały one sw oją niem iecką
nazw ę: szpicrózgi). S kazańca w leczono «przez strój*
trzy , cztery , pięć i siedem razy , p rzyczem każdy żoł
n ierz u d erz ał go ró zg ą. Podoficerow ie p rze strzeg a li,
żeby żołnierze bili z całych sił. P o ty siąc u lu b dw óch
WSPOMNIENIAREWOLUCYONISTY. 5
— 66 —
ty siącach pałek zalaną k rw ią o fiarę zabierano do szpi

tala, gdzie leczono ją po to tylko, aby k a ra m ogła być
w y k o n an ą do końca, ledw ie żołnierz p rzy sz ed ł trochę
do siebie. Je śli u m ie rał pod pałkam i, w y ro k d o k o n y
w ał się na tru p ie — aż do ostatn ieg o u d erzenia. Mi
kołaj i b r a t jego M ichał nie znali litości. Ż adne złago
dzenie k a ry nie m ogło m ieć m iejsca pod żadnym po
zorem .
— J a cię przep ęd zę przez s t r ó j ! S k ó rę zedrę z cie
bie p o d p a łk a m i! — ta k ą była zw ykła g ro źb a w tych
czasach.
P o n u re p rze ra żen ie o g arn iało cały nasz dom , gdy
rozchodziła się wieść, że kogo ze służby m a ją «oddać
w sołdaty». Biedaka, okutego w k ajd an y , zam ykano pod
stra ż ą w kancelary i, żeby się p rz y p a d k ie m nie zabił.
P otem zajeżdżał wóz i now o b rań ca w yprow adzano —
zaw sze z dw om a strażn ik am i. Cała służba d w o rsk a o ta
czała go. On kłaniał się w szystkim nizko i p ro sił każ
dego o przebaczenie, je śli co przeciw kom u św iadom ie
lu b nieśw iadom ie przew inił. Je śli rodzice jego m ie
szkali we w si, p rzychodzili także pożegnać sy n a —
m oże n a zawsze. On bił im nizkie pokłony — do sam ej
ziemi, podczas g d y m a tk a w spólnie z d ru g iem i krew -
nem i zaw odziły głośno — pół płacząc, pół — śpiew em ,
ja k po nieboszczyku: «Komu zostaw iasz n as? Kto bę
dzie m y ślał o tobie w cudzej stro n ie ? Kto ciebie, sie
ro tę, p rze d ludźm i złym i obroni?»
I ta k oczekiw ała A ndrzeja ciężka 25-letnia żołnier
sk a służba. W sz y stk ie je g o m a rzen ia o szczęściu ja k
d y m się rozw iały.
L osy jed n ej z naszych pokojów ek, P ela g ii, albo

Poli, ja k ją zd ro b n iale nazyw ano, były jeszcze tr a
giczniejsze. G dy była jeszcze m ałą dziew czynką, od
dano ją do m agazynu, gdzie w yuczyła się ozdobnego
— 67 —
haftu. Z dolna i zręczna, stała się praw dziw ą a rty s tk ą

w sw ojem rzem iośle. W N ikolskiem k ro sn a jej stały
w pokoju L eny — i często b rała P ola udział w rozm o
wach sio s try m ojej z m ieszk ającą w tym sam ym po
koju s io s trą naszej m acochy. I z rozm ow y i z o bej
ścia się Pola w yglądała raczej na panienkę, niż n a po
kojówkę.
Ale zd arzyło się z n ią nieszczęście. P opełniła fał
szyw y k ro k i sp o strzeg ła, że w krótce zostanie m atką.
Z w ierzyła się ze w szystkiem m acosze, k tó ra w ybu-
chnęła g w ałtow nym i w y rz u ta m i: «Nie chcę cierpieć
dłużej w m oim dom u tej nędznicy !.. Nie zniosę
w m oim d om u takiej h ańby! ty, bezw stydnico! podła!
drań!» i tak dalej. Łzy i p ro śb y L eny nic nie pom o
gły. Poli ucięto w arkocz i w ygnano ją z d w o ru do
b ru d n ej, lichej chatki na folw arku, ale poniew aż w tedy
w łaśnie haftow ała prześliczn ą spódnicę, więc ro b o tę
kazano jej kończyć na folw arku, w b ru d n ej i ciasnej
izdebce, u m ik ro sk o p ijn eg o okienka. Pola skończyła
tę ro b o tę — i potem wiele jeszcze innych pięknych,
a rty sty cz n y ch haftów , w nadziei o trzy m an ia p rz e b a
czenia. Ale przebaczenie nie przyszło. Ojciec dziecka
Poli, p o d d any naszego sąsiada, błagał, by m u pozw o
lono ożenić się z nią. Nie m iał je d n ak pieniędzy —
i o d praw iono go z niczem. «Szlacheckie m aniery* Poli
uznano za okoliczność, o bciążającą jej winę. Czekała
ją g o rzk a dola! P om iędzy n aszą służbą dom ow ą zn aj
dował się m łody p aro b e k n a d e r m ałego w zrostu, k tó ry
w skutek tego służył u nas jak o foryś. W dzieciństw ie
u d erzy ł go silnie koń k o p y te m , od tąd p rz e sta ł róść.
N azywano go: F ilka K osołapy. N ogi m iał w ygięte w ka-
błąk, sto p y odw rócone w ew n ątrz , nos p rzełam any
i sk rzyw iony, szczękę zeszpeconą. Za tego potw ora
postanow iono w ydać Połę — i w ydano. W ydano gw ał
tem. Nowożeńców osiedlono potem we w si R jazańskiej,
5*
— 68 —
gdzie m usieli o d rab iać zw ykłą, ciężką ch ło p sk ą p a ń

szczyznę.
L udzkich uczuć u p o d d an y ch nie uznaw ano, n ik t
nie p o d ejrz y wał naw et, żeby je m ogli posiadać. K iedy
T u rg en iew n ap isał «Mumu», a G rigorow icz sw oje po
wieści, w k tó ry ch kazał publiczności w zruszać się nie
szczęściam i poddanych, dla w ielu czytelników było to
p raw dziw em odkryciem . «Czyż to m ożliwe! po d d an i
k o ch ają zupełnie tak, ja k m y !» — w ykrzykiw ały se n
ty m en taln e dam y, k tó re - czy tając fran cu sk ie rom an se,
o płakiw ały tylk o cierpienia bohaterów i bohaterek.
W ykształcenie, k tó re n ie k tó rzy obyw atele daw ali
sw oim po d danym , staw ało się dla tych o statn ich tylko
now em źródłem nieszczęść. R azu pew nego ojciec m ój,
zauw ażyw szy p rzy p a d k o w o w ja k ie jś w iejskiej chacie
zdolnego chłopca, oddał go do felczerskiej szkoły.
O czekiw ania ojca nie z a w io d ły : chłopiec b y ł pilny
i w ciągu kilku lat u czy nił znaczne postęp y . Kiedy
w rócił do d o m u , ojciec k u p ił w szystkie niezbędne
p rz y b o ry apteczne i u rzą d ził ap tek ę b ard zo w ygodnie
w jed n ej z oficyn w N ikolskiem . L atem «Sasza doktor«,
ja k nazyw ano u n as m łodzieńca, pilnie zbierał i suszył
liczne lecznicze zioła. W krótce sta ł się on b ard z o zna
n y m w N ikolskiem i w całej okolicy; chorzy chłopi
schodzili się doń ze w szystkich sąsiednich wsi. Ojciec
b ard z o się py szn ił z pow odzenia sw ej apteki. Nie
trw ało to długo. Raz zim ą p rzy je ch a ł ojciec do Nikol-
sk ie g o /z ab aw ił kilka dni — i odjechał. Tej sam ej nocy
Sasza zastrzelił się, w y p a d k ie m , ja k m ów iono. Ale
p rzy c zy n ą była nieszczęśliw a m iłość. P okochał dziew
czynę,r z k tó rą nie m ógł się żenić, g d y ż była p o d d an ą
d ru g ie g o obyw atela.
L osy d ru g ie g o m łodzieńca, G ierasim a K rugłow a, k tó
reg o ojciec w ysłał do m oskiew skiej rolniczej szkoły,
były p raw ie rów nie sm utne. Skończył św ietnie — ze
— 69 —
złotym m edalem . D y re k to r w szelkiem i sposobam i s ta

rał się n ak łonić ojca, żeby zw olnił K rugłow a z p o d
d ań stw a i przez to otw o rzy ł m u w stęp do u n iw e rsy
tetu , d o k ąd po d d an y ch nie p rzyjm ow ano.
— K rugłow pew no będzie niepospolitym człowie
kiem — m ów ił d y re k to r, — być m oże — chw ałą R osyi.
Będziesz p an m ógł szczycić się tem , że oceniłeś jego
zdolności i dałeś takiego człow ieka ro sy jsk ie j nauce.
— P o trz e b u ję go w m ojej w si — odpow iadał ojciec
na w szelkie uporczyw e p ro śb y , zanoszone za m łodzień
cem. — W rzeczy zaś sam ej p rzy pierw o tn y m sy ste
m ie p ro w adzenia g o sp o d a rstw a , od k tó reg o ojciec mój
za nicby nie o d stąp ił, G ierasim K rugłow był całkiem
zbyteczny. Z d ją ł plan wsi, a potem kazano m u sie
dzieć w p rz e d p o k o ju i stać z talerzem w rę k u p rzy
obiedzie. M usiało to, n atu raln ie, w p rzy g n ę b iają cy spo
sób o ddziałać na biedaka. On m a rz y ł o u n iw ersy te
cie, o naukow ej działalności. W idok jego w y rażał cier
pienie ; m acocha zaś znajdyw ała szczególną p rz y je
m ność w u p o k a rz a n iu G ierasim a p rzy każdej sposo
bności. Raz jesien ią pow iew w iatru otw o rzy ł bram ę.
Macocha k rzy k n ę ła n ań : «G ieraśka! idź, aam knij b r a
mę ?» To b yła o sta tn ia kro p la. G ierasim odpow iedział:
«Od tego trzy m acie stróża* i poszedł sw ą d ro g ą.
M acocha w padła z płaczem do g ab in etu ojca i za
częła m u w yrzucać: «twoi ludzie o b ra ż a ją m nie w tw oim
domu!...»
G ierasim a n a ty c h m ia st ok u to i posadzono pod straż ą,
żeby go o ddać w sołdaty. P ożegnanie jeg o ze sta re m i
ro dzicam i było je d n ą z najcięższych scen, ja k ie zda
rzy ło m i się w idzieć w życiu.
T ym razem je d n a k los zem ścił się. Mikołaj I u m a rł
i służba w ojskow a stała się m niej uciążliw ą. W ybitne
zdolności G ierasim a w krótce zostały zauw ażone i po
upływ ie k ilk u la t został on je d n y m z głów nych se k re
— 70 —
ta rz y i w g ru n cie rzeczy d u sz ą je d n eg o z d e p a rta

m entów m in iste ry u m w ojny. O tóż zdarzy ło się, że o j
ciec m ój, człowiek nien aru szo n ej uczciwości, nigdy nie
b io rący łapów ek — a to w takim czasie, g d y w szyscy
łapów kam i dorab iali się m ajątk ó w — przełam ał raz su
row e p rze p isy służby i d opuścił się pew nej n iep raw i
dłow ości, żeby się p rzy słu ż y ć sw em u k o rp u so w em u
kom en d an tow i: zapisał w rzędzie niezdolnych do służby
je d n eg o z żołnierzy, k tó ry służył u k o rp u so w eg o w cha
ra k te rz e rządcy. Ojciec o m ało co nie p rzy p ła cił tego
g e n e ra lsk ą ra n g ą , k tó rą m iał otrzym ać. G łów ny, je
d y n y cel całej jego trzydziesto-pięcioletniej służby zo
sta ł zagrożony. Macocha popędziła do P e te rsb u rg a ,
żeby zatrzeć spraw ę. P o d ługich sta ra n ia ch pow ie
dziano jej nakoniec, że nie pozostaje jej nic innego,
ty lk o u d ać się do je d n eg o z se k re ta rz y takiego-to d e
p a rta m e n tu . Choć je s t on tylko p ro sty m głów nym pi
sarzem , pow iedziano jej — ale w rzeczyw istości on r z ą
dzi wszystlćiem i m oże zrobić, co zechce. N azw isko
jeg o — G ierasim Iw anow icz K rugłow .
— W y o b raź sobie — opow iadała m i potem m aco
cha — nasz* G eraśko! Z aw sze w iedziałam , że on m a
w ielkie zdolności. P oszłam do niego i opow iedziałam
m u całą spraw ę, a on m i na to : «Nic nie m am p rz e
ciw sta re m u księciu i zrobię dlań w szystko, co będę
mógł».
G ierasim d o trzy m ał słow a: złożył p o m y śln y ra p o r t
i ojciec został aw ansow any. N akoniec w olno m u było
nałożyć tak daw no pożądane czerw one spodnie, szynel
na czerw onej podszew ce i k ask z pióropuszem .
T akie to były rzeczy, k tó re sam w idziałem w dzie
ciństw ie. O braz w ypadłby jeszcze bardziej p o n u ry ,
g d y b y m zaczął p ow tarzać to, co słyszałem w ty ch la tac h ;,
opow iadania o tem , ja k m ężczyzn i kobiety o dryw ano
od ro d zin y , sprzedaw ano, p rze g ry w an o w k a rty , albo
— 71 —
w ym ieniano na p a rę chartów , a potem osiedlano na

k resa ch R osy i, celem założenia now ej o sa d y ; opow ia
d an ia o tem , ja k o d b ie ra n o dzieci rodzicom i sp rz e d a
w ano o k ru tn y m , albo ro z p u stn y m pan o m ; o tem , ja k
codziennie, z n iesłychanem okru cień stw em sieczono
ró zg am i w sta jn i; o dziew czynie, k tó ra utopiła się, aby
u jść p rze d zgw ałceniem ; o sta rc u , k tó ry posiw iał na
służbie u p an a i potem pow iesił się p rz e d jego oknam i;
0 chłopskich b untach, k tó re u śm ierzali M ikołajew scy
generałow ie, batożąc n a śm ierć każdego dziesiątego
człow ieka i p u sto sząc całe wsie. P o w ojskow ej egze-
kucyi — chłopi, pozostali p rz y życiu, szli n a żeb ry pod
oknam i. Co się tyczy tej nędzy, k tó rą w idyw ałem
w czasie p o d ró ży w n ie k tó ry ch w siach , zw łaszcza
«udzielnych», k tó re należały do członków ro d zin y ce
sa rsk iej — to b ra k słów, ab y opisać w szystko.
N ajg o rętszem m arzeniem podd an y ch było o trzy m ać

akt, zw alniający z p o ddaństw a. Ale m arzen ie to nie
łatw o daw ało się urzeczyw istnić, poniew aż za a k t ta k i
trze b a było zapłacić obyw atelow i w ielką su m ę pie
niędzy.
— Czy w iesz — pow iedział m i k ied y ś ojciec — w asza
m atk a zjaw iła m i się raz po śm ierci. W y, m łodzież,
nie w ierzycie w takie rzeczy, a je d n ak że to p raw d a.
D rzem ię raz późno nocą, w fotelu — u b iu rk a. W tem —
p atrzę, o na w chodzi, cała w bieli, blada, z pałającem i
oczym a. K iedy tw oja m a tk a um ierała, m usiałem jej
p rzy rzec, że zw olnię pokojów kę M aszę z p o ddaństw a.
P o tem — w śró d ty ch i ow ych sp raw — cały ro k nie
m ogłem spełnić obietnicy. I oto, tw oja m a tk a p rzy sz ła
1 pow iada m i g łuchym głosem : «Aleksis, obiecałeś m i
uw olnić M aszę; czyżbyś zapom niał?» S tra ch m ię zdjął.
Z ry w am się z fotelu, lecz ona ju ż znikła. W ołam ludzi,
ale n ik t nic nie w idział. Na d ru g i dzień odpraw iłem
— 72 —
p a n ic h id ę 1) n a g ro b ie i n aty ch m iast dałem w olność

M aszy.
P o śm ierci ojca M asza p rz y sz ła na p o g rze b i m ó
w iłem z nią. Była ju ż zam ężną i b ard z o szczęśliw ą.
B rat A lek san d er p o w tó rzy ł jej opow iadanie ojca; sp y
taliśm y ją , co wie o tem nocnem zjaw isku.
— W szy stk o to było ju ż b ard z o daw no, tak , że
m ogę w am pow iedzieć p raw d ę — odpow iedziała Ma
sza. — W idzę ja, że książę całkiem zapom niał o swej
o b ietn icy ; więc u b ra ła m się biało, ja k w asza m am a
i p rzy p o m n iałam m u przyrzeczenie. W y — przecież,
nie będziecie się gniew ać za to na m nie?
— Ma się rozum ieć, nie!
W dziesięć czy dw anaście la t po w ypadkach, o k tó
ry c h b y ła m ow a w p oczątku tego rozdziału, ro zm a
w iałem raz z ojcem w nocy — w jego gabinecie
o przeszłości. P o d d ań stw o było ju ż zniesione; ojciec
utysk iw ał, choć nie b ardzo, na now y p o rzą d ek rzeczy.
P o godził się z nim bez w ielkiego szem rania.
— A je d n a k p rzy z n aj się — rzekłem — że często
o k ru tn ie k ara łeś służbę, czasem naw et bez żadnej racyi.
— Z ty m i ludźm i — odpow iedział — nie m ożna było
inaczej.
P otem ojciec o p a rł się o poręcz fotela i zam yślił
czas niejaki.
— Ale to, co ja robiłem , zaczął znow u po długiej
p auzie — to by ła d ro b n o s tk a i m ów ić nie w arto. A ot,
choćby — na p rzy k ła d , ten S ablew ! tak w y d aje się
łag o d n y m i m ów i tak im słodkim głosikiem , a ty m cza
sem czego nie w yp raw iał z poddanym i! Ile raz y u si
łow ali oni go zabić. J a p rzy n a jm n ie j — n ig d y nie r u
szałem m oich dziew ek. A ten sta ry czo rt T., ten był
Żałobne nabożeństwo — w rodzaju egzekwii.
— 73 —
taki, że jego p o d d an i zm aw iali się, by go ciężko o k a

leczyć!... No, żegnaj. B onne nuit!
IX .
D obrze pam iętam w ojnę k ry m sk ą . W M oskwie,

w łaściw ie m ów iąc, nie w zbudzała ona głębokiego zain
teresow ania. P ra w d a — w każdym dom u, w ieczoram i
sk u b an o szarp ie — ale niew iele dostaw ały jej ro sy jsk ie
w o jsk a; w iększą część ro z k ra d a n o i sp rzedaw ano nie
przyjacielow i. L ena i d ru g ie m łode dziew częta śpie
w ały p atry o ty czn e pieśni, ale zw ykły bieg to w arzy
skiego życia nie został w niczem n a ru sz o n y w ielką
toczącą się w alką. Na w si zaś, przeciw nie, w ojna w y
wołała głębokie p rzygnębienie. R ek ru ck ie p o b o ry n a
stępow ały je d n e po d ru g ich . B ezustannie słyszeliśm y
zaw odzenia w łościanek. L ud p a trz y ł na w ojnę, ja k na
k arę Bożą i ztąd zachow yw ał się w obec niej z pow agą,
stan o w iącą ja sk ra w e przeciw ieństw o z lekkom yślnością,
k tó rą sp o tykałem n astęp n ie w zachodniej E uropie. Cho
ciaż byłem jeszcze b ard zo m łody, je d n a k i w tedy ju ż
rozum iałem to uczucie u ro czy steg o p o d d an ia się lo
sowi, ja k ie panow ało w ów czas po w siach.
B rat M ikołaj — na rów ni z d ru g im i — p o rw an y wo
je n n ą g o rączk ą, zaciągnął się do arm ii k aukazkiej, nie
skończy w szy kadeckiego k o rp u su . W ięcej ju ż go nig d y
nie w idziałem .
W 1854 r. ro d zin a n asza pow iększyła się: p rz y je
chały dw ie sio stry m acochy. P o siad ały one dom i w in
nice w S ew astopolu, ale te ra z pozostały bez dachu
i zam ieszkały z nam i K iedy arm ie sp rzy m ierzo n e w y
lądow ały w K rym ie, m ieszkańcom S ew astopola oznaj
m iono, że nie m a ją się czego obaw iać i że każdy m oże
sobie żyć spokojnie. Ale po klęsce p rzy Almie kazano
— 74 —
w szy stk im w ynosić się ja k n ajp rę d ze j, poniew aż m ia

sto zostanie zajęte po kilku dniach. B rakło koni; w do
d a tk u d ro g i były zatam ow ane przechodem w ojsk, k tó re
udaw ały się na południe. N ająć pod w odę okazało się
p raw ie niem ożliw em . S io stry m acochy m u siały zo sta
wić w d ro d ze p raw ie cały swój m a jątek i nacierp iały
się niem ało, póki p rzy jech ały do M oskwy.
W k ró tce p o p rzy jaźn iłem się z m łodszą z sió str,
trzy d z iesto le tn ią pan n ą, k tó ra paliła p ap iero sy jeden
po d ru g im , g d y opow iadała mi o w szy stk ich trw ogach
p odróży. Ze łzam i w oczach m ów iła o prześlicznych
w ojennych o krętach, k tó re m usiano zatopić p rz y w ej
ściu do sew astopolskiej zatoki i często pow tarzała, że
nie rozum ie, ja k b ęd ą b ro n ić S ew astopola od stro n y
ląd u , g d y ż m iasto nie posiad a w łaściw ie żadnych oszań-
cowań.
Z acząłem 13-sty ro k , g d y u m a rł M ikołaj. P óźnym
w ieczorem , 18-go lu te g o , policyanci m iejscy ro z n o
sili po dom ach biuletyny, w k tó ry c h oznajm iano
0 chorobie cara, a lu d n o ść zap raszan o do cerkw i m o
dlić się o w yzdrow ienie M ikołaja. T ym czasem ca r ju ż
u m a rł i w ładze w iedziały o tem , bo P e te rs b u rg i Mo
skw a b y ły połączone telegraficznie. Ale poniew aż do
o statn iej chw ili ani słow a nie w spom niano o chorobie
cara, zw ierzchność uw ażała za konieczne stopniow o
p rzy g o to w ać ludność. W szyscy chodziliśm y do cerkw i
1 m odliliśm y się b ard zo gorąco.
N astęp nego dnia, w sobotę, pow tórzyło się to sam o.
N aw et w niedzielę ran o w yszły b iu lety n y o stanie z d ro
w ia cara. D opiero w połu d n ie dow iedzieliśm y się od
sług, p o w racający ch z ry n k u , o śm ierci cesarza. G dy
się w ieść rozeszła, p rzerażen ie o garnęło i nasz i s ą
siednie dom y. O pow iadano, że lu d n o ść na b azarze za
chow uje się b ard z o p o d ejrz an ie i niety lk o nie okazuje
w spółczucia, ale przeciw nie, zd ra d za niebezpieczne m y
— Ib —
śli. D orośli rozm aw iali tylko szeptem , a m acocha wciąż

p o w tarzała: «ach! nie m ów cie p rz y ludziach!» S łudzy —
w sw oją kolej — szeptali o «woli», k tó rą ogłoszą nie
baw em . O byw atele oczekiw ali co chw ila b u n tu p o d d a
nych, now ej rzezi pugaczew skiej.
W ów czas — na ulicach P e te rs b u rg a — ludzie inteli
g en tn i sp o tk aw szy się, ściskali się, u d zielając sobie
w zajem nie m iłej now iny. W szyscy przeczuw ali, że n a
stęp u je koniec i w ojny — i stra sz n y c h w aru n k ó w ży
cia, stw o rzo n y ch p rzez «żelaznego tyrana». Mówiono,
że M ikołaj o tru ł się; p rzy taczan o na dow ód szybki
ro zk ład ciała. P ra w d a — je d n ak że — w yszła na jaw
powoli. Ś m ierć n astą p iła w sk u te k p rzy ję cia przez Mi
kołaja zb y t silnej dozy podniecającego lekarstw a.
Na p row incyi, latem 1855 r. śledzono ze skupionem
zajęciem p rzeb ieg b o h atersk ie j w alki pod S ew astopo
lem , obliczano każdy a rsz y n zb u rzo n y ch szańców.
Z naszego dom u dw a raz y tygodniow o p o syłano u m y śl
nego posłańca do pow iatow ego m ia sta po gazety i gdy
pow racał, w yry w an o m u je i rozpieczętow yw ano p rę
dzej, nim zdołał zsiąść z konia. C zytaliśm y głośno
w szy stk im Lena, albo ja. N ow iny niezw łocznie ro z
chodziły się m iędzy słu ż b ą w czeladnej izbie, w kuchni
w k an to rze, na p robostw ie, a potem w śró d chłopów .
Ze łzam i słuchali w szyscy o o sta tn ic h dniach Se
w astopola, o straszn e m b o m b a rd o w a n iu i w yjściu n a
szych w ojsk z m iasta. W szędzie w o byw atelskich do
m ach s tra ta S ew astopola opłakiw ała się, ja k śm ierć
blizkiego krew nego, choć w szyscy po jm o w ali, że te
raz — stra s z n a w ojna niebaw em się ju ż zakończy.
X.
W czerw cu 1857 r. p rzy sz ła m oja kolej w stąp ien ia
do k o rp u su paziów i zaw ieziono m ię do P e te rsb u rg a .
— 76 —
M iałem w tedy p raw ie piętnaście lat. W yjechałem z d o

m u dzieckiem : ale c h a ra k te r człow ieka w y ra b ia się
w sp o só b określo n y daleko w cześniej, niż zazw yczaj
p rz y p u sz c z a ją — i nie w ątpię — że niezależnie od m ego
dziecinnego w ieku — w znacznej m ierze i w tedy byłem
ju ż tem , czem się stałem później. Moje upodo b an ia
i sk łonności ju ż się w yrobiły.
P ierw sze p obudzenie w m oim rozw oju w yszło, ja k
pow iedziałem , od m ego nauczyciela ro sy jsk ie g o języka.
B ardzo cenię ów czesny zw yczaj, n iestety — zanikający
teraz, p rzy jm o w a n ia do do m u stu d en ta, k tó ry b y po
m ag ał dzieciom w o d rab ia n iu le k cy i, zarów no chłop
com, ja k dziew czynkom , naw et w tedy, g d y dzieci w stą
p ią ju ż do gim nazyum . P om oc takiego nauczyciela
je s t nieocenioną — i żeby p rędzej i łatw iej p rzysw oić
sobie n au k ę szk o ln ą i żeby w ogóle ro zsz erzy ć za
k re s sw oich w iadom ości. W ięcej, tym sposobem w p ro
w adza się do ro d zin y żyw ioł cyw ilizacyjny. S tu d en t
staje się sta rsz y m b rate m m łodzieży, często naw et wię
cej, niż sta rs z y m b rate m , poniew aż je s t on do pew
nego sto p nia odpow iedzialny za p o stęp y sw oich uczni.
A poniew aż m etody nauczania zm ieniają się z każdem
pokoleniem , stu d e n t m oże łatw iej pom ódz dzieciom ,
niż n ajb ard zie j in telig en tn i rodzice.
M ikołaj Paw łow icz S m irnow p osiadał rozw inięty
sm ak literacki. W dzikiej epoce M ikołajew skich rz ą
dów wiele całkiem niew innych utw orów n aszy ch n a j
lep szy ch p isa rz y nie m ogło wcale być w ydrukow anych.
In n e rzeczy były tak okaleczone przez cenzurę, że tr a
ciły w szelki sens. Na p rz y k ła d , w genialnej kom edyi
G rybojedow a, p ułkow nika S kałozuba trz e b a było n a
zwać, «panem Skałozubem », na czem u cierp iał i sens
i n ie k tó re w iersze. W ystaw ić p ułkow nika w śm iesznym
c h a ra k te rz e uw ażałoby się za o b razę arm ii. D rugiej
części takiej niew innej książki, ja k «M artw e Dusze*
— l i
nie pozw olono wcale drukow ać, a zakazano d ru g ieg o

w ydania p ierw szej części, g d y się pierw sze w ydanie
rozeszło.
W iele poezyi P u szk in a, L erm ontow a, A leksego Toł
stoja, R ylejew a i d ru g ic h poetów nie zostało p rz e p u
szczonych przez cenzurę. Nie m ów ię ju ż o poezyach,
zaw ierających ja k ą b ą d ź m y śl polityczną, albo k r y ty
k u jący ch istn iejący p o rząd ek . Ale w szystkie te poezye
k rąż y ły w rękopisach. S m irnow p rze p isy w ał je, a n a
w et w iększe dzieła G ogola i L erm o n to w a dla siebie,
albo dla p rzy ja ció ł — i pom agałem m u czasem w tej
robocie. Ja k o praw dziw y m ieszkaniec M oskw y, żyw ił
on głęboki szacunek dla p isa rz y , m ieszkających w Mo
skw ie (niektórzy z nich naw et w S tarej K oniusznej).
Ze czcią p okazyw ał m i dom h ra b in y Salias (E u g e
nii T ur), naszej najbliższej sąsiadki. Co się zaś ty
czy d o m u H erzen a, to M ikołaj Paw łow icz pokazyw ał
mi go n iety lko z pow ażaniem — ale z pew ną czcią r e
ligijną.
Dom, w k tó ry m m ieszkał Gogol, stanow ił dla n as
obu p rze d m io t w yjątkow ego uw ielbienia. Choć m ia
łem ty lk o dziew ięć lat, kiedy u m a rł Gogol (1852 r )
i nie czytałem jeszcze w ted y żadnego z jego dzieł, p a
m iętam je d n a k dobrze, ja k zasm uciła M oskwę ta śm ierć.
T u rg en iew d o b rze w yraził ten ogólny sm u tek w za
pisce, za k tó rą M ikołaj w sadził go do a re sztu , a po
tem zesłał na wieś.
«E u g en iu sz O niegin» nie sp raw ił na m nie silnego
w rażenia. I dotychczas więcej zachw ycam się dziw ną
p ro s to tą i p ięknością fo rm y tego ro m an su , aniżeli jego
treścią. Z a to Gogol, k tó reg o czytałem , m a jąc je d e n a
ście, czy d w anaście lat, p rz e ją ł m ię ogrom nie. Moje
p ierw sze p ró b y literackie, n aślad u jąc G ogola, pisałem
w h u m o ry sty c zn y m ro d zaju . «Jerzy Miłosławski» Z a
goskina, «K apitańska córka* i «Królowa M argot* D u
- 78 —
m a s’a d ługo zajm ow ały m ię sw oją in try g ą . Co się

tyczy in n y c h fra n cu sk ich rom ansów , zacząłem je czy
tać d opiero, g d y się zjaw ili Zola i D audet. Od dziecka
N ekrasow b y ł m oim u lu b io n y m poetą. W iele jego poe-
zyi um iałem na pam ięć
Mikołaj Paw łow icz w cześnie zachęcił m ię do p isa
nia. Z jego pom ocą n ap isałem d łu g ą « H isto ry ę Dzie-
sięciokopiejków ki». O bm yślaliśm y razem ro zm a ite cha
ra k te ry ludzi, w ręce k tó ry c h d ostaw ała się dziesięcio-
kopiejków ka. Sasza okazyw ał w ów czas więcej p o ety
ckich skłonności. P isał ro m an ty czn e h isto ry ę i wcze
śnie zaczął uk ład ać b ard zo dźw ięczne w iersze, k tó re
p rzy ch o d ziły m u b ard z o łatw o. Z pew nością stałb y się
znam ienitym poetą, g d y b y nie o ddał się potem całko
wicie nau kom p rzy ro d n icz y m i filozofii. L ekko pochyły
dach pod naszem oknem b y ł w tych czasach najulu-
bieńszem jego m iejscem , gdzie szukał poetycznego n a
tchnienia; a ja, n atu ra ln ie , nie m ogłem się p o w strz y
m ać, by go nie d raż n ić: «Oto siedzi poeta u kom ina
i w iersze kleci!» D roczenie to kończyło się potężnem
w yczubieniem się, co p rzy p ro w ad zało L enę do ro z p a
czy. Ale S asza nie był m ściw y. P rę d k o przychodziło
do zgody, ja zaś z S aszą kochaliśm y się nam iętnie.
U chłopców m iłość i w zajem ne bójk i często id ą ręk a
w rękę.
P ró b o w ałem naw et w tedy zostać dziennikarzem .
M ając ro k d w u n asty zacząłem w ydaw ać codzienną g a
zetę. Poniew aż p ap ier w ydzielał nam się b ard zo oszczę
dnie, gazeta m oja składała się zaledw ie z je d n ej tr z y
dziestej d ru g iej części ark u sza. A poniew aż w ojna k ry m
sk a jeszcze się w tedy nie zaczynała i ojciec o trz y m y
wał ty lk o «M oskiew skie P olicyjne W iadom ości», nie
m iałem zb y t w ielkiego w y b o ru do n aśladow ania T ym
sposobem g azeta m oja składała się z k ró ciu tk ich r u
b ry k , donoszących o now inach dnia, w ro d z a ju n astę
— 79 —
pujących: «P oszliśm y do lasu. N. P. S m irnów zastrzelił

moc drozdów...» i t. d.
W k ró tc e je d n a k p rze stało m ię to zadaw alniać
i w 1855 r. zacząłem w ydaw ać m iesięcznik, w k tó
ry m w ychodziły w iersze A lek san d ra, m oje pow ieści
i ró żn e inne rozm aitości. M ateryalny b y t dziennika
b ył całkiem zabezpieczony, gdyż p o siadał on m asę
p re n u m e ra to ró w : n a p rz ó d sam ego red aktora-w ydaw cę
i po d ru g ie, S m irnow a, k tó ry naw et po opuszczeniu
naszego d o m u — a k u ra tn ie w nosił sw oją płacę p renu-
m eracy jn ą, a m ianow icie, oznaczoną liczbę a rk u sz y p a
pieru. Za to p rzepisyw ałem na czysto dla stałego p re
n u m e ra to ra d ru g i egzem plarz.
K iedy S m irnow opuścił nas, za stą p ił go stu d e n t
m edycyny, N. M. Paw łów , k tó ry pom ag ał mi w w y
daw nictw ie. D ostał dla dziennika poem at jed n eg o ze
sw ych p rzy ja ció ł — i co w ażniejsza, p relek cy ę w stęp n ą
m oskiew skiego p ro fe so ra w ykładającego g eografię fi
zyczną. Ma się rozum ieć, p relekcya nigdzie jeszcze się
nie ukazała; nasz dziennik n ig d y b y się nie zniżył do
p rz e d ru k u .
Chyba zbytecznem je s t dodaw ać, że Sasza żywo
b ył zain teresow any dziennikiem , k tó ry p o zyskał w krótce
szeroki ro zg ło s w śród ścian kadeckiego k o rp u su . K ilku
wiele o b iecu jący ch , m łodocianych p isa rz y zam ierzyło
w ydaw ać dziennik w spółzaw odniczący. S praw a p r z y j
m ow ała o b ró t pow ażny. Co się tyczy w ierszy i pow ie
ści, p rzew aga była po naszej stro n ie — ale k o n k u re n t
p o siad ał «krytyka». A «krytyk», p o ru sza jąc y , z pow odu
u k azan ia się now ych b elletry sty cz n y ch utw orów , n a j
p rze ró ż n iejsze kw estye, k tó re nie m ogą być om aw iane
w in n y spo sób, je st, ja k w iadom o, d u sz ą ro sy jsk ie g o
d ziennika. K o n k u re n t m iał k ry ty k a , a m y nie! K ry ty k
ten n ap isał naw et a rty k u ł do pierw szego n u m e ru i po
kazał go b ratu . A rty k u ł zresztą, był p rete n sy o n aln y
— 80 —
słab y i A lek san d e r n aty ch m iast n ap isał a n ty k ry ty k ę ,

w k tó rej ro zb ił i w yśm iał auto ra. W tedy, na w iado
m ość, że a n ty k ry ty k a ukaże się w n aszy m n ajbliższym
n u m erze, p rzy g n ęb ien ie og arn ęło obóz przeciw ników .
W y rzek li się m yśli w ydaw ania dziennika i n ajlep si ich
p isa rz e p rzeszli do nas. Z try u m fem ogłosiliśm y, że
p o zy sk aliśm y w spółpracow nictw o ty lu znam ienitych
p isa rz y .
D ziennik p rz e sta ł w ychodzić w sie rp n iu , 1857 r. po
dw u-letniem istn ien iu . Jechałem do P e te rsb u rg a , gdzie
czekało m ię now e otoczenie i now e życie. Z żalem
opuszczałem dom , tern bard ziej, że teraz cała odległość
m iędzy M oskw ą i P e te rsb u rg ie m m iała m ię oddzielać
od A lek sandra. P oza tern uw ażałem ju ż za nieszczęście
sam o w stąpiepie do szkoły w ojskow ej.
KO NIEC CZĘŚCI PIER W SZEJ.
C Z Ę Ś Ć DRUGA.
K O R P U S PA Z IÓ W .
I
N a jd r o ż s z e p rag n ie n ie m ego ojca spełniło się. Zna-
lazło się nakoniec je d n o m iejsce w olne w k o rp u
sie paziów , k tó re m ogłem z a ją ć , zanim doszedłem
w ieku, pow yżej k tó re g o ju ż nie przy jm o w an o . Maco
cha odw iozła m ię do P e te rs b u rg a i w stąpiłem do k o r
p u su . W ty m u p rzy w ilejo w an y m zakładzie, łączącym
w sobie p odw ójny c h a ra k te r szkoły w ojskow ej, ko
rz y sta ją c e j z w yjątk o w y ch p raw — i szkoły n ad w o r
nej, zn ajd u jącej się w zaw iadyw aniu d w o ru c e sa rsk ie
go — o trzy m y w ało w ykształcenie ogółem 150-ciu chłop
ców, p rzew ażnie synów d y g n ita rz y d w orskich. P o cztero
lu b pięcio-letnim pobycie w k o rp u sie — kończący go
w ychow ańcy — po zdaniu odpow iednich egzam inów ,
o trzy m y w ali sto p ień oficera z praw em w y b o ru ja k ieg o
kolw iek p u łk u g w ard y i, albo arm ii liniow ej, niezależnie
od tego, czy znajdow ały się w nim w olne w akanse,
czy nie. K ażdego ro k u p ierw szy ch sz esn a stu uczni
w yższej k lasy m ianow ano paziam i pokojow ym i ró ż
n y ch członków ro d zin y c e sa rsk iej: cara, carow ej, Wiel-
WSPOMNIENIA REW01UCY0NISTT. 6
kich K siążąt i W ielkich K siężnych, co — m a się ro z u
m ieć — uw ażało się za w ielki zaszczyt. O prócz tego —
m łodzieńcy, k tó ry c h sp o tk a ł ten honor, staw ali się zn a
n y m i na dw orze, co im daw ało spo so b n o ść szybkiego
aw a n su n a a d ju tan tó w cesarza, albo k tó re g o z W iel
kich K siążąt i tem sam em otw ierało w idoki św ietnej
k a ry e ry na przyszłość. W sk u tek tego p ap u sie i m a
m usie, m ający sto su n k i p rz y dw orze, sta ra li się n a j
u siln iej, żeby ich synow ie p rz y ję ty m i zostali do k o r
p u su paziów , choćby z u jm ą d ru g ic h k andydatów , k tó
ry m p raw ie n iepodobna ju ż było doczekać się d r u
giego w ak ansu. T eraz, kiedy ja nakoniec dostałem się
do k o rp u su , ojciec m ógł p uścić w odze sw oim am b it
n y m m arzeniom .
K o rp u s dzielił się n a pięć klas, z k tó ry c h n ajw yż
sza n azyw ała się pierw szą, a n ajn iższa p ią tą — i ja
zdaw ałem egzam in do k lasy czw artej. P oniew aż je d n ak
w ykazała się n a egzam inie m oja nied o stateczn a znajo
m ość ułam ków dziesiętnych, więc — zam iast do czw ar
tej k lasy , trafiłem do p iątej, zw łaszcza, że w czw artej
było ju ż około 40-stu uczni, a w piątej zaledw ie dw a
dzieścia.
N iepow odzenie to m ocno m ię zm artw iło. I ta k nie
zb y t chętnie w stęp y w ałem do szkoły w ojskow ej, a tu
jeszcze — w ypadało m i w niej pozostaw ać pięć la t za
m ia st czterech. Co ja będę ro b ić w piątej klasie, kiedy
um iem w szystko, czego tam uczą ? Ze łzam i w oczach
pow iedziałem to in sp ek to ro w i, ale on o d rze k ł m i ż a r
tobliw ie: «a p am iętasz słow a C ezara: «lepiej by ć pierw
szym we wsi, niż d ru g im w R zym ie ?« N a co z zapa
łem o d p arłem , że w olałbym być o sta tn im , byle tylk o
ja k n ajp rę d ze j ukończyć szkołę w ojskow ą.
— Może je d n a k z czasem polu b isz k o rp u s — zau
w ażył in sp e k to r. O d tąd zaczął m i okazyw ać wiele ży
czliwości.
— 83 —
N auczycielowi a ry tm e ty k i, k tó ry także usiłow ał m ię

pocieszać, p o p rzy sią g łe m , że nig d y nie otw orzę pod
ręcznika jego p rze d m io tu — «i m im o to, będziesz mi
pan zaw sze staw iał dw anaście» dodałem . Słowa d o trz y
małem . W idać, że uczeń i w tedy ju ż m iał sw efan taz y e.
A je d n ak , teraz, m ogę tylk o w dzięcznym być za to,
że m ię zostaw iono w niższej klasie. Poniew aż w pierw
szym ro k u pow tarzałem ty lk o rzeczy ju ż znane, p rz y
zw yczaiłem się do w yuczania się lekcyi w klasie; p rz y
słu ch u jąc się o b jaśnieniom nauczyciela. T ym sp o so
bem , po ukończeniu zajęć klasow ych, m iałem dosyć
czasu czytać i pisać, ile mi się żyw nie podobało. N igdy
nie p rzy g o tow yw ałem się do egzam inów . W godzinach,
p rzeznaczonych po tem u, czytałem zw ykle głośno kilku
to w arzy szom O stro w sk ie g o , albo S zekspira. K iedy
przeszedłem do w yższych specyalnycli klas, byłem do
brze p rzy sp o so b io n y do słuchania różn y ch p rzed m io
tów, k tó re się tam w ykładały, chociaż w iększą połow ę
pierw szej zim y spędziłem w szpitalu. J a k w szystkie
dzieci, u ro d zo n e nie w P e te rs b u rg u , złożyłem daninę
stolicy «chłodnych, fińskich brzegów »; p rzebyłem kilka
p aro k sy zm ó w m iejscow ej cholery i w reszcie pow alił
m ię ty fu s.
W chwili g d y w stępyw ałem do k o rp u su paziów,

jego życie w ew nętrzne ulegało w łaśnie zupełnem u
p rzeo b rażeniu. Cała R osya ocknęła się w tedy z głębo
kiego sn u i o trzą sała z ciężkiej zm ory M ikołajow skich
porządków . To ogólne p rze b u d zen ie odbiło się i na
n aszy m k o rp u sie. P ra w d ę pow iedziaw szy, nie wiem,
coby się było stało ze m ną, g d y b y m b y ł w stąp ił do
k o rp u su o ro k lu b dw a w cześniej. Albo wola m oja
zostałab y nieodw ołalnie z łam a n ą, albo w ykluczonoby
mię, Bóg wie, z ja k iem i n astęp stw am i. Na szczęście
6*
— S i
dła m nie, w 1857 r. p e ry o d przejściow y zn ajdyw ał się

ju ż w p ełnym rozw oju.
D y re k to rem k o rp u su był najpoczciw szy starzec, ge
n e ra ł Z ełtuchin; ale on był tylko n om inalną głow ą
k o rp u su . R zeczyw istym zaś naczelnikiem k o rp u su był
«Pułkow nik», F ra n c u z w służbie ro sy jsk ie j, pułkow nik
G irard o t. M ówiono, że należał on do zakonu Jezuitów
i sądzę, że tak było w sam ej rzeczy. Je g o ta k ty k a,
w k ażd y m razie, o p ierała się na zasadach Loyoli, a m e
to d a p edagogiczna zapożyczoną była od jezuickich fra n
cuskich kollegiów .
W yobraźcie sobie m aleńkiego, w yjątkow o chudego
człow ieka, z zapadłą p ie rsią, z czarnem i, p rzeszyw ają-
cemi, ruchliw em i oczym a, z k ró tk o p rz y strz y ż o n y m i
w ąsam i, czyniącym i go pod o b n y m do kota; człow ieka
b ard zo pow ściągliw ego i pew nego siebie; nie o b d arz o
nego zb y t szczególnem i zdolnościam i um ysłow em i, ale
n iepospolicie c h y tre g o ; d esp o tę z n attiry , zdolnego nie-
naw idzieć i nienaw idzieó gw ałtow nie chłopca, nie p o d
d ająceg o się bezw zględnie jego w pływ ow i — i u m ie ją
cego w ykazyw ać tę nienaw iść nie b ezm yślnem i zaczep
kam i, a n ieustannie, całem sw em zachow aniem się, ge
stem , uśm iechem , okrzykiem . On nie chodził, raczej
ślizgał się, a badaw cze spojrzen ia, k tó re rzucał w około,
nie o d w racając głow y, jeszcze więcej dopełniały jego
p o d o b ień stw a z kotem . Pieczęć chłodu i oschłości leżała
na jeg o u sta ch naw et w tedy, g d y sta ra ł się być do
b ro d u szn y m . W yraz ten staw ał się jeszcze bardziej
p rz y k ry m , gdy u sta G irard o F a w ykrzyw iały się u śm ie
chem niezadow olenia, albo p o g ard y . I z tem wszy-
stkiem , nie m iał on w sobie nic zw ierzchniczego.j Na
p ierw szy rz u t oka m ożnaby było pom yśleć, że po
błażliw y ojciec rozm aw ia z dziećm i, ja k z d o ro sły m i
ludźm i. A je d n a k — o d raz u czuło się, że on p ra g n ą ł
w szy stk ich i w szy stk o poddać swej woli. B iada tem u
— 85 -
chłopcu, k tó ry nie czuł się szczęśliw ym lu b nieszczę

śliw ym w m iarę w iększej lub m niejszej życzliwości,
k tó rą m u pułkow nik okazyw ał.
Słowo «pułkow nik» było n ie u sta n n ie na w szystkich
u stach. W szyscy inni oficerow ie m ieli p rzy d o m k i, ale
n ik t nie ośm ielał się nad ać p rz y d o m k a G ira rd o t’owi.
O taczała go sw ojego ro d z a ju tajem niczość, ja k g d y b y
był w szędzie obecnym i w szechw iedzącym . I — fak
tycznie — p rzep ęd zał on dzień cały i w iększą część
w ieczoru w k o rp u sie. P odczas g d y śm y siedzieli w k la
sach, p u łk ow nik szp erał w szędzie, zaglądał do naszych
szuflad, k tó re otw ierał w łasnym i kluczam i. P o nocach
zaś, do późnej godziny zaznaczał w książeczkach (m iał
ich całą bibliotekę) oso b n y m i znaczkam i, ró żn o k o lo ro
w ym atra m en tem i w ró żn y ch ru b ry k a c h , przew inienia
i odznaczenia się chłopców .
W szelkie g ry , ża rty , rozm ow y w net ustaw ały, gdy
tylko dostrzeżono, ja k powoli, p ochylając się n ap rzó d
i w tył, posuw ał się on przez nasze o lb rzy m ie sale,
pod ręk ę z k tó ry m ze sw ych ulubieńców . U śm iechnie
się do jed n eg o z chłopców , o stro sp o jrzy w oczy d r u
giem u, p rześliznie o b o ję tn y m w zrokiem po trzecim
i zlekka skrzyw i u sta, p rzechodząc koło czw artego.
I po ty ch sp o jrze n ia ch w szyscy poznaw ali, że G irard o t
kocha pierw szego, ob o jętn y je s t dla d ru g ieg o , u m y śl
nie nie sp o strz e g a trzeciego i nienaw idzi czw artego.
N ienaw iść ta w y sta rc z a ła , żeby p rze n ik n ąć strach em
w iększość jego ofiar, zw łaszcza, że n ik t nie znał jej
przy czy n y . Chłopców w rażliw ych do rozpaczy p rz y
p ro w ad zał i ten niem y, żyw o okazyw any w strę t i po
dejrzliw e spojrzenia. U innych spow odow yw ało to zu
pełny zanik woli, ja k to w ykazał w sw ym a u to b io g ra
ficznym ro m an sie a u to r «C horób Woli», T eodor T oł
stoj, także jed en z w ychow ańców G ira rd o fa .
— 86 —
Życie w ew nętrzne w k o rp u sie — pod rzą d am i Gi-

rard o tfa, było godne litości. W e w szy stk ich in te rn a
tach w ogóle p rz e śla d u ją now icyuszów . P rzech o d zą
oni sw ego ro d za ju próbę. «Starsi» chcą poznać w a r
to ść now icyuszy. Czy nie sta n ą się oni szpiegam i i d o
nosicielam i. N astępnie «starsi» chcą w ykazać now o
p rzy b y ły m w całym b lask u potęgę koleżeństw a. T ak
się m a ją rzeczy po szkołach i w w ięzieniach. Ale pod
rząd am i G ir a r d o fa p rześlad o w an ia zao strzały się i po
chodziły nie od kolegów z jed n ej klasy, a od wycho-
w ańców k lasy w yższej, paziów pokojow ych, podofice
rów , k tó rzy zajm yw ali u G irard o P a w yjątkow o u p rz y
w ilejow ane stanow isko. S ystem pułkow nika polegał na
tem , że sta rsz y m w ychow ańcom pozw alał on robić, co
się im święcie podobało; udaw ał, że naw et nie wie nic
o tych ok ropnościach, k tó ry ch się dopuszczali: za to
u trzy m y w a ł przez po śred n ictw o paziów pokojow ych
su ro w ą k arność. Za czasów M ikołaja odpow iedzieć
u d erzen iem na ud erzen ie pazia, znaczyło to, jeżeli fak t
dochodził do w iadom ości w ładzy zw ierzchniej, d ostać
się do kantonistów . Je śli zaś m alec nie poddaw ał się
k a p ry so m pazia pokojow ego, pociągało to za sobą
n astęp u jące m iłe s k u tk i: d w udziestu w yrostków ,
u zb ro iw szy się w ciężkie dębow e linie, rzucało się —
za m ilczącem zezw oleniem G ir a r d o fa — na zarażonego
b untow niczym duchem k rn ą b rn ik a i p o sk ram iało go
nielitościw ą chłostą.
W sk u tek tego pazie pokojow i robili w szystko, co
chcieli. Jeszcze na ro k p rzed m ojem w stąpieniem do
k o rp u su , n aju lu b ie ń szą ich zabaw ą było, zebraw szy
w nocy m łodszych uczni do je d n eg o pokoju, p rze p ę
dzać ich — w nocnych koszulach w o k rą g k o ła, ja k
konie w cy rk u . Je d n i kam erpaziow ie stali w kole, d r u
dzy zew n ątrz niego i gum ow ym i biczam i bez m iło sie r
dzia sm agali biedaków . «Cyrk» zw ykle kończył się
— 87 —
w strętn ą o rg ią — na w schodni sposób. M oralne po ję

cia, p an u jące w ów czas i rozm ow y, k tó rem i zabaw iano
się w k o rp u sie, a k tó re najczęściej o bracały się około
«cyrku», b yły takie, że im m niej się o nich w spom ina,
tern lepiej.
P u łk o w n ik w iedział o w szystkiem . Z organizow ał on
g o d n ą podziw u sieć szpiegow ską i nic nie m ogło
u k ry ć się p rze d nim . Ale w sy stem ie jego leżało także
p atrz eć p rzez palce n a w szy stk ie figle sta rsze j klasy.
W k o rp u sie je d n ak że pow iało now e życie i zale
dw ie na kilka m iesięcy p rze d m ojem w stąpieniem w y
buchła rew olucya. W ty m ro k u trzecia klasa d o b rała
się w yjątkow o. W ielu uczyło się na sery o i czytało,
n iek tó rzy z nich zostali naw et n astęp n ie sław nym i
ludźm i. Moja znajom ość z je d n y m z tych o sta tn ic h —
nazw ę go tu von S zauf — pam iętam , zaczęła się, gdy
czytał «K rytykę C zystego Rozum u* K anta. P rz y tem
w trzeciej klasie znajdow ali się najw ięksi siłacze k o r
p u su , ja k n. p., niezw ykłej siły K osztow, w ielki p rz y
jaciel von Szaufa. T rzecia klasa nie ulegała — tak
p o k o rn ie — ja k jej p o p rz e d n ic z k i, ja rz m u k am er-
paziów. W n astęp stw ie je d n eg o zajścia, o k tó rem
lepiej nie mówić, p rzy szło m iędzy pierw szą a trzecią
k la są do gw ałtow nej bójki. K am er-paziow ie zostali
o k ru tn ie zbici. G ira rd o t p o k ry ł cały ten w ypadek m il
czeniem , ale pow aga pierw szej k lasy została p o d e r
w aną Bicze pozostały w praw dzie, lecz w yszły cał
kiem z użycia. Co zaś do c y rk u i d ru g ich ig rz y sk , to
p rzeszły one w sferę podań.
T ym sposobem wiele w yg ran o , ale n ajn iższa klasa,
złożona z b ard z o m ałych, niedaw no p rz y b y ły c h do
k o rp u su chłopców , m u siała jeszcze ulegać d ro b n y m
k ap ry so m kam er-paziów . P o siad aliśm y prześliczny,
s ta ry ogród. P ią ta klasa je d n a k m ało zeń korzystała.
Uczniowie jej m usieli o bracać karuzel, g d y kam er-pa-
— 88 —
ziom zachciało się p rzejechać na niej, albo podaw ać

im ku le p rz y g rze w kręgle. W p a rę dn i po m ojem
p rzy b y c iu , w idząc, ja k się rzeczy m a ją w ogrodzie,
nie poszedłem tam , lecz zostałem na górze. — C zyta
łem w łaśnie książkę, g d y w szedł ru d y , z tw arzą, o k ry tą
b ro d aw k am i, paź pokojow y i ro zk azał m i n aty ch m iast
iść do o g ro d u o bracać karuzel.
— Nie pójdę. Czyż nie w idzisz, że czytam — odpo
w iedziałem .
Gniew w ykrzy w ił i sa m ą p rzez się niep ięk n ą tw arz
kam er-pazia. Gotów b y ł rzu cić się na m nie. S tanąłem
w o b ro n n ej postaw ie. P ró b o w ał bić m ię po tw arzy
czapką. O dbijałem uderzen ia, ja k um iałem . W tedy
rzu c ił czapkę n a ziemię.
— P o d n ie ś !
— Sam podnieś.
F a k t podobnego n iep o słu szeń stw a był niesłychanem
zuchw alstw em w ko rp u sie. Nie wiem, dla czego nie zbił
m ię n a m iejscu. Był sta rs z y i silniejszy odem nie.
N azaju trz i n astęp n y c h d n i otrzy m y w ałem takie
sam e ro zk azy — i nie spełniałem ich. W tedy rozpoczął
się cały sz ereg sy stem aty czn y ch , d ro b n y c h p rz e śla d o
w ań, k tó re zdolne są dop ro w ad zić m alców do o statn iej
rozpaczy. Na szczęście byłem zaw sze w d o b ry m h u
m o rze i odpow iadałem żartam i, albo nie zw racałem na
zaczepki uw agi.
Z re sz tą, w szystko się p rę d k o skończyło. Zaczęły
lać deszcze — i w iększą część czasu sp ędzaliśm y
w czterech ścianach pokoju. W ogrodzie p ierw sza
k la sa m ogła palić d osyć s w o b o d n ie ; w ew n ątrz za
k ład u g ab in etem do palenia była «wieża». U trz y m y
w ała się ona b a rd z o czysto i n a k o m in k u paliło się
cały dzień.
P aziow ie k a ra li o stro każdego chłopca, k tó reg o zła
pali z p ap iero sem w ustach , ale sam i b ezu stan n ie sie
— 89 —
dzieli p rz y kom inku, palili i gaw ędzili. N aju lu b ień szą

ich p o rą do palenia b y ł czas po 10-tej w ieczorem , gdy
w szyscy kładli się spać. P osiedzenia w «wieży* p rz e
ciągały się do pół do d w u n astej, ażeby zabezpieczyć
się p rze d nieoczekiw anem i odw iedzinam i G ira rd o fa ,
zm uszano nas strażow ać. Malców piątej k lasy ścią
gano po kolei, p ara m i z łóżek i kazano im b łąkać się
po schodach do pół do d w u n astej, żeby za n a d e j
ściem p u łkow nika m ogli podnieść alarm . P o stan o
w iliśm y skończyć raz z tem nocnem strażow aniem .
D ługo ciągnęły się n a ra d y : zw rócono się o radę, ja k
p o stąp ić do w yższych klas i o trzy m an o nareszcie ich
rezolucyę: «nie zgadzajcie się stać na stra ż y ; jeżeli zaś
paziow ie zaczną bić w as, co — w edle w szelkiego p ra w
d o p o d o b ień stw a — n a stą p i, zbierzcie się ja k n ajw iększą
g ro m a d ą i przyw ołajcie G ira rd o fa . Ón, n atu ra ln ie , wie
o w szy stk iem , ale w tedy zm uszonym będzie położyć
koniec ty m zebraniom *. W ątpliw ość, czy nie będzie to
«donosicielstw em », została ro z strz y g n ię tą przecząco
przez znaw ców sp raw h o norow ych: w szak paziow ie
nie p o stęp y w ali z nam i po koleżeńsku. Tej nocy kolej
stan ia na stra ż y p rz y p a d ła na n iejakiego Szachow-
skiego, je d n eg o ze «starych* i na niezw ykle nieśm ia
łego now icyusza, Sielianow a, m ów iącego naw et cieniut
kim , ja k u dziew czynki, głosem . N aprzód zaw ołano
Szachow skiego, ten odm ów ił i zostaw iono go w sp o
koju. P o tem dw aj kam er-paziow ie p rzy sz li do Selia-
nowa, k tó ry leżał w łóżku; poniew aż i on odm ów ił,
zaczęli go w o k ru tn y sp o só b sm agać rzem iennem i
szelkam i. S zachow ski zbudził kilk u to w arzy szy , k tó
rzy spali bliżej i w szyscy razem pobiegli do G ira rd o fa .
J a też leżałem w łóżku, g d y dw óch paziów pode
szło do m nie i kazali m i sta n ąć na straż y . O dm ów iłem .
W tedy pochw ycili dw ie p a ry szelek (sk ład aliśm y za
wsze nasze u b ran ie w w ielkim p o rz ą d k u na taborecie
— 90 —
p rzy łóżku, szelki n a w ierzchu, a h alsztu k na krzyż)

i zaczęli okładać m ię niem i. Siedziałem na łóżku i b ro
niłem się r ę k a m i; oberw ałem ju ż k ilka g o rąc y ch r a
zów, g d y rozległ się o k rz y k : «pierw sza klasa do p u ł
kow nika !* Dzicy pog ro m cy w net uciszyli się i poczęli
pośp ieszn ie u k ład ać m oje rzeczy w p o rząd k u .
-- P am iętajcie, nic nie m ówcie pułkow nikow i! —
szeptali.
— Połóżcie halsztu k , ja k należy w p o rz ą d k u — ż a r
tow ałem , choć plecy i ręce paliły od u derzeń.
Co G ira rd o t m ów ił z p ierw szą klasą, tego nie do
w iedzieliśm y się, ale n az aju trz , kiedy ustaw iliśm y się
szeregiem , aby zejść do sali ja d aln e j, pułkow nik zw ró
cił się do n as z m ow ą — w m ocno m inorow ym tonie.
Mówił, ja k to p rz y k ro , że paziow ie n apadli na chłopca,
k tó ry m iał słuszność, że nie chciał iść. I na kogo n a
p ad li ? Na now icyusza, na takiego nieśm iałego chłop
czyka, ja k Selianow ! Cały k o rp u s ze w strętem słuchał
tej jezuickiej mowy.
Nie m a co, zdaje się, dodaw ać, że nocne d y ż u ry
u stały . R ów nocześnie zadanym został ostateczny cios
system ow i gnębienia now icyuszy.
Z ajście to zadało także cios a u to ry teto w i G irard o tfa
k tó ry w ziął to w szy stk o b ard z o do serca. Zaczął się
b ard zo n ie p rzy jaźn ie zachow yw ać w obec naszej klasy,
a zw łaszcza w obec m nie (h isto ry a z k aru z elą została
m u, n a tu ra ln ie pow tórzoną) i okazyw ał to p rz y każdej
odpow iedniej sposobności.
P ierw szej zim y często leżałem w szpitalu. W g r u
d n iu zachorow ałem na tyfus. D oktor i d y re k to r pie
lęgnow ali m ię w czasie cho ro b y z ojcow ską tro sk liw o
ścią. P o ty fu sie zapadałem k ilk a k ro tn ie na o strą , m ę
czącą g o rączk ę g astry c zn ą . Z a stają c m ię w czasie
sw oich codziennych obchodów często w szpitalu, Gi
ra r d o t począł m ów ić do m nie pólżartem po fra n c u sk u ;
— 91 —
«ot, w yleguje się w szp italu m łodzieniec m ocny, ja k

now y most». Raz czy dw a odpow iedziałem żartam i,
ale nakoniec, o b u rzy ła m ię ta złośliw a niechęć, p rz e
jaw iająca się w ciągłem pow tarzan iu je d n y ch i tych
sam ych słów.
— J a k śm iesz pan ta k m ów ić! — zawołałem. —
P o p ro szę d o k to ra, żeby za b ro n ił p an u w chodzić do tej
sali. I tak dalej, w p o d o b n y m tonie.
G ira rd o t o d stą p ił na ja k ie dw a kroki. Je g o czarne
oczy za isk rzy ły się; jego w ązkie u sta jeszcze bardziej
się zacisnęły. N akonięc w ym ów ił: «obraziłem cię? nie
p raw d aż ? D obrze, w sali re k re a c y jn e j m am y dw ie a r
m aty. Czy chcesz się p o jedynkow ać ?»
— J a nie ż a rtu ję — ciągnąłem dalej — i uprzed zam
pana, że nie chcę dłużej znosić pań sk ich p rz y m ów ek!
O d tąd p ułkow nik nie p o w tarzał ju ż sw ego żartu ,
ale o b rzu c ał m ię jeszcze bardziej n ie p rzy jazn em sp o j
rzeniem , niż poprzednio.
W szyscy m ów ili o nienaw iści, k tó rą G ira rd o t żyw ił
ku m nie, ale ja nie zw racałem na to uw agi; m oja o b o
ję tn o ść — p raw d o p o d o b n ie — podsycała jeszcze silniej
niechęć pu łkow nika.
P rzez całe pół ro k u nie daw ał on m i naram ienników ,
k tó re zw ykle d a ją się now ieyuszom w m iesiąc lu b dw a
po w stąp ien iu do szkoły, gdy uczeń oznajom i się tro ch ę
z fro n to w ą służbą. Ale czułem się b ard zo szczęśliw ym
i bez tej ozdoby. N akoniec je d en oficer, najlepiej znający
m u sz trę w k o rp u sie, p o d ją ł się w yuczyć m ię jej. P rz e
k onaw szy się, że w y k onyw uję — ja k należy — w szy
stk ie o b ro iy — p rze d staw ił m ię do odznaczenia G irar-
d o t’owi, ale p ułkow nik odm ów ił ra z i d ru g i — tak, że
oficer w ziął to za o so b istą obrazę. I gdy raz u pew nego
d y re k to r sp y ta ł się go, dlaczego nie m am n a ra m ie n
ników , oficęr w p ro s t odpow iedział: «chłopiec w szystko
um ie, ale pułkow nik nie chce». Dzięki tem u, n a jp ra w
— 92 —
d o podobniej na sk u te k uw agi d y re k to ra , G ira rd o t n a

ty c h m ia st przeegzam inow ał m ię i o trzym ałem n a ra
m ien n ik i tego sam ego dnia.
W pływ pułkow nika znacznie ju ż ucierpiał. Z m ienił
się cały ch a ra k te r k o rp u su . Całe dw adzieścia lat p rz e
p ro w ad zał G ira rd o t w szkole swój ideał, p olegający
n a tem , żeby pazikow ie byli sta ra n n ie p rzy czesan i
iu f ry zowani, ja k byw ali nim i dw orzanie L udw ika XIY-go.
Czy paziow ie uczyli się czego, czy nie, to było m u
obojętnem . Do ulubieńców jego liczył się te n , kto
w sw ych p u zd e rk ach toaletow ych posiad ał ja k najw ię
cej p rze ró ż n eg o ro d za ju szczoteczek do paznogci i fla
koników z p erfu m am i; czyj «własny» m u n d u r (nakła
dano go, w ychodząc na m iasto za u rlo p em niedziel
n ym ) b ył najlepiej u sz y ty i kto um iał składać n a jb a r
dziej elegancki «salut oblique». G ira rd o t często u r z ą
dzał p ró b y cerem onii d w orskich. W tym celu jednego
z paziów otulano w czerw oną, pap iero w ą kapę, gdyż
m iał on p rze d staw ia ć cesarzow ą podczas «baise-m ain».
N iegdyś chłopcy praw ie z nabożeństw em w ypełniali
o b rzą d ek ucałow ania ręk i m niem anej cesarzow ej i o d
dalali się z eleganckim ukłonem na stronę. Ale teraz
naw et ci, k tó rz y odznaczali się sw oją elegancyą i wy-
tw o rn o ścią na dw orze, zbyw ali ukłony z tak im nie
dźw iedzim w dziękiem , że śm iech ogólny nie ustaw ał,
a G ira rd o t w ściekał się ze złości. N iegdyś pazikow ie,
k tó ry ch fryzow ano, g d y m ieli jechać na w ielkie p rz y
jęcie u d w oru, sta ra li się po skończonej cerem onii ja k
n ajd łu żej zachow ać sw oją fry z u rę n ie n a ru sz o n ą ; teraz
zaś, w róciw szy z pałacu, biegli pod k ra n i oblew ali
głow ę zim ną w odą, aby w ygładzić w łosy. W ygląd znie-
w ieściały w yśm iew ano. U czestniczenie w u ro cz y sto
ściach d w orsk ich , t. j. w łaściw ie fig u ro w an ie na nich
w ro li je d n ej dek o racy i w ięcej, uw ażało się ju ż nie
za łaskę, a za sw ego ro d z a ju pańszczyznę. Pazikow ie,
— 93 —
k tó ry c h w ożono czasem do d w o ru dla w spólnej za

baw y z m ałym i W. K siążętam i, zauw ażyli raz, że je
den z tych ostatnich, usiłow ał ja k najm ocniej skręcić
p rzy g rze w p y tk i sw oją chustkę, aby tem dotkliw iej
u d erzać n ią tow arzy szy zabaw y. Je d e n z paziów uczy
nił w ówczas to sam o i ta k w ychłostał książątk o , że
rozp łak ało się z bólu. G ira rd o t p rze ra ził się niew y
m ow nie, choć w ychow aw ca m łodego księcia, s ta ry se-
w asto p o lsk i ad m irał, pochw alił naw et p o stęp ek pazia.
Nowy d uch o g a rn ą ł n asz k o rp u s, podobnie ja k inne
ro sy jsk ie szkoły ów czesne: rozw inęły się pow ażniejsze
dążności, obudziło się nieznane p rze d tem upodobanie
w nauce. Z a p o p rzed n ich la t paziow ie byli przekonani,
że tak — czy inaczej, o trz y m a ją bez tr u d u stopnie,
uw ażane za konieczne, aby m ódz w stąp ić do gw ardyi.
W sk u tek tego w ciągu pierw szy ch la t n ik t nic nie ro
b ił; zaczynano się uczyć coś niecoś dopiero w o sta t
nich dw óch klasach. T eraz i niższe k lasy uczyły się
b ard zo dobrze. Z apanow ała też a tm o sfera m o raln a cał
kiem o d m ienna w p o ró w n an iu z tem , co było daw niej.
P arę u siłow ań przy w ró cen ia przeszłości zakończyło się
skan d alam i, k tó ry c h rozgłos p rz e n ik n ą ł naw et do pe
te rs b u rs k ic h salonów . G ira rd o t m u siał się podać do
d y m isy i. Pozw olono m u je d n a k pozostać n a starem
k aw alersk iem m ieszk an iu w b u d y n k u k o rp u su — i czę
sto w idyw aliśm y go potem , g d y otulo n y w szynel
przech ad zał się, p o g rąż o n y w ro zm y ślan iach ; w edług
w szelkiego p raw d o p o d o b ie ń stw a były to sm u tn e ro z
m y ślan ia, poniew aż pułkow nik nie m ógł nie potępiać
ty ch now ych p rąd ó w , k tó re p rę d k o ro zszerzały się
w k o rp u sie.
— 94 —
II.
Cała R osya m ów iła w tedy o ośw iacie. G dy po za

w arciu p o koju p a ry sk ie g o osłabiła się nieco surow ość
cenzu ry , rozpoczęto z zapałem ro z trz ą sa ć k w estyę w y
chow ania. N aju lu b ień szy m i tem atam i ro zp raw w p r a
sie, w kołach inteligencyi i naw et w salonach w ielkiego
św iata b y ły : ciem nota ludu, p rzeszk o d y , staw iane d o tąd
chcącym uczyć się, b ra k szkół po w siach, p rz e sta rz a łe
m etody n auczania i pytanie, ja k tem u zaradzić. P ierw
sze g im n azy a żeńskie otw orzone zostały 1857 r. P ro
g ra m i o b sa d a nauczycieli nie pozostaw iała nic do ży
czenia. J a k za dotknięciem różdżki czarodziejskiej w y
stą p ił cały szereg nauczycieli i nauczycielek, k tó rzy
niety lk o oddali się całą d u sz ą spraw ie, ale w ykazali
także n iep ospolite pedagogiczne zdolności. P ra ce ich
zajęły b y w ybitne m iejsce w lite ra tu rz e zachodniej —
je ślib y były znane za gran icą.
I na k o rp u sie paziów odbił się w pływ tego oży
w ienia. Z m ałym i w y jątk am i, w szystkie trz y m łodsze
klasy poczęły okazyw ać wiele chęci do nauki. Ż eby
pob u d zić tę pilność in sp e k to r W inkler (w ykształcony
p u łk o w n ik a rty le ry jsk i, d o b ry m a tem aty k i postępow y
człowiek), w padł na b ard zo tra fn y pom ysł. P rz y ją ł dla
klas niższych, zam iast poprzed n ich m ie rn o t, n ajlep
szych nauczycieli. Był on tego p rzekonania, że d o b rzy
nauczyciele najlepiej p o tra fią udzielić ro z p o c z y n a ją
cym n au k ę chłopcom p ierw szych elem e n ta rn y c h pojęć.
W tej m y śli do w ykładów alg eb ry początkow ej w 4-tej
klasie W in k ler pow ołał doskonałego m a tem aty k a i u ro
dzonego pedagoga, k ap itan a Suchonina. Cała klasa od-
raz u zapaliła się do m atem atyki. M iędzy innem i w spo
m nę tu, że k ap itan w ykładał także następ cy tro n u , Mikoła-
jow i A leksandrow iczow i i że n astęp ca p rzy je żd ż ał w sk u
— 95 —
tek tego raz na ty dzień do k o rp u su paziów , żeby być

obecnym na lekcyach alg eb ry . C esarzow a M arya Ale-
k san d ró w n a była ko b ietą w ykształconą i m yślała,
że być m oże tow arzy stw o pilnych chłopców zachęci
do n au k i i jej syna. N astępca siedział na ław ce r a
zem z d ru g im i i ja k w szyscy, odpow iadał na p ytania.
Ale zazw yczaj — w czasie lekcyi M ikołaj A lek san d ro
wicz albo ry so w ał (wcale nieźle), albo opow iadał szep
tem sąsiad o m śm ieszne h isto ry e . Był to m łodzieniec
d o b ro d u sz n y i łagodnego c h a ra k te ru , ale p rz y tern
le k k o m y śln y i w nauce i — jeszcze więcej — w p rz y
jaźni.
Do w ykładów w klasie 5-tej za p ro sił in sp e k to r dw óch
n iepospolitych ludzi. P ew nego raz u cały prom ien iejący
w szedł on do naszej k lasy i ośw iadczył, że spotkało
n as niezw ykłe szczęście. S łynny znaw ca klasycznej
i ro sy jsk ie j lite ra tu ry , p ro fe so r K łossow ski — pow ie
dział n am W in k ler — zgodził się w ykładać nam g r a
m aty k ę r o s y js k ą i będzie przechodził z nam i z klasy
do k lasy , kolejno, w ciągu pięciu lat, aż do ukończenia
zakładu. To sam o — co się tyczy ję z y k a niem ieckiego,
uczyni d ru g i p ro fe so r u n iw ersy te tu , B ekker, bib lio te
k arz cesarsk iej publicznej biblioteki. W in k ler ośw iad
czył p rzy te m , iż pew nym je st, że będziem y się cicho
zachow yw ać w klasie, poniew aż p ro fe so r K łossow ski
czuje się cierpiącym tej zim y. S p osobność pozysk an ia
tak d o b reg o nauczyciela zb y t je s t pożądaną, żeby ją
u tracić.
W in k ler nie om ylił się. B yliśm y b ard zo d u m n i
z tego, że w y k ład a ją nam profesorow ie u n iw ersy te tu .
W «Kamczatce» *) co p raw d a — byli zdania, że «kieł-
baśnika» należy bez długich ceregieli u g n ie ść n a m iękki
w osk; ale ogólna opinia k lasy ośw iadczyła się za pro-
x) Nazwa «oślej ławki» w szkołach rosyjskich.
— 96 —
feso rem . «Kiełbaśnik» je d n ak ż e o d ra z u zaw ojow ał nasz

szacunek. Do k lasy w szedł w ysoki człowiek, z szero-
kiem w yniosłem czołem i do b rem i, m ą d re m i oczam i,
z tlącą się w nich is k rą h u m o ru — i całkiem p o p raw
n y m ro sy jsk im językiem ośw iadczył nam , że zam ierza
podzielić klasę na trz y g ru p y . Do pierw szej w ejdą
N iem cy, k tó rz y zn a ją ję z y k i dla k tó ry c h będzie on
w y jątk o w o w ym agającym . D rugiej g ru p ie będzie w y
kład ał g ra m a ty k ę , a n astęp n ie lite ra tu rę niem iecką —
w edle p rzy ję teg o p ro g ra m u . Do trzeciej zaś g ru p y ,
d o d ał p ro fe so r z m iłym uśm iechem , w ejdzie K am czatka.
«Od niej będę w ym agał tylko, żeby każdy — w czasie
lekcyi p rze p isał z k sią żk i cztery w iersze, k tó re mu
w skażę. K iedy K am czatka p rze p isze sw oje cztery li
nijki, m oże robić, co chce, pod je d n y m w arunkiem :
nie p rzeszk ad zać d ru g im . J a zaś obiecuję w am , że po
pięciu latach nauczycie się tro ch ę niem ieckiego języka
i lite ra tu ry . No, k to idzie do g ru p y N iem ców ? Pan,
panie S ztackelberg ? P an, panie L a m sd o rf? Może kto
z R osy an życzy sobie także ? A kto do K am czatki ?»
Pięciu czy sześciu z pom iędzy nas, nie rozum iejących
ani słow a po niem iecku, osiedliło się n a dalekim pół
w yspie. S um iennie przep isy w ali oni sw oje cztery w ier
szyki, w w yższych k lasach — dw anaście do dw udzie
stu, a B ekker tak d o b rze w ybierał te «w ierszyki» i tak
sta ra n n ie zajm ow ał się uczniam i, że po upływ ie pięciu
la t «Kamczadalowie* n ab y li w istocie pew nego pojęcia
o ję zy k u i lite ra tu rz e niem ieckiej. P rz y łączy łem się do
Niemców. Sasza w listach sw ych tak przekonyw ująco
zachęcał m ię do n au k i niem ieckiego języka, k tó ry nie-
ty lk o p o siad a b o g atą lite ra tu rę , ale w k tó ry m można
tak że znaleźć p rze k ład każdej książki, p rze d staw ia ją
cej nau k o w y in te re s — że sam ju ż w ziąłem się do
tej n au k i. Tłóm aczyłem w ów czas i uczyłem się na pa
m ięć tru d n e g o dosyć pod w zględem sty lu poetycznego
— 97 —
opisu b u rzy . Za r a d ą p ro fe so ra w yuczyłem się w szy

stkich k o n iu g acy i czasow ników , p rzysłów ków i przyim -
ków i zacząłem tłóm aczyć. J e s t to d o sk o n ały sposób
w yuczenia się języków . B ekker p o rad z ił m i oprócz
tego zap ren u m ero w ać tani ilu stro w a n y ty g o d n ik .
O brazki i k ró ciu tk ie opow ieści zachęcały do czy
tania.
P od koniec zim y pop ro siłem B ekkera, żeby m i dał
«Fausta». C zytałem go w ro sy jsk ie m tłóm aczeniu; czy
tałem także p rześliczn ą pow ieść T u rg en iew a »Faust«
i te ra z p ra g n ą łe m poznać w ielkie dzieło w oryginale.
— Nic z niego nie zrozum iesz — pow iedział m i
B ek k er ze sw ym d o b ry m uśm iechem — je s t to u tw ó r
zb y t filozoficzny. Mimo to p rz y n ió sł m i m aleńką, kw a
d ra to w ą k sią że cz k ę, z pożółkłem i od czasu k artk a m i.
Filozofia F a u sta i m uzyka ję zy k a porw ały m ię do głębi.
Zacząłem od p rzep ięk n ej, w spaniałej ded y k acy i i w k ró t
ce um iałem całe stro n n ic e na pam ięć. M onolog F a u sta
w lesie zachw ycał m ię aż do ekstazy, zw łaszcza te
w iersze, w k tó ry c h m ów i o p ojm ow aniu p rz y ro d y :
«Erhabner G eist, du gabst mir, gabst mir alles,

Warum ich bat. Du hast mir nicht um sonst
Dein A ngesicht in Feuer zuge w endet...»
I te ra z jeszcze m iejsce to czyni na m nie głębokie

w rażenie. K ażdy w iersz staw ał się pow oli m oim n a j
d ro ższy m przyjacielem . Czy m oże b yć ro zk o sz b a r
dziej estetyczna, ja k czytać w iersze w trochę jeszcze
obcym nam ję zy k u ! W szy stk o p rze słan ia się w tedy
lek k ą m g łą , k tó ra tak p rz y sto i poezyi. Te słowa,
k tó re — jeżeli znam y codzienny język, rż n ą nam uszy
sw oją n iezgodnością z pojęciem , k tó re m a ją w yrażać,
zachow ują sw oje subtelne, podniosłe znaczenie. Mu
zykalność w iersza sta je się szczególniej uchw ytną.
W8P0MNIEN1A REWOLUCYONISTY. 7
— 98 —
P ierw sza lekcy a Bł. Ign. K łossow skiego b y ła dla

n a s praw dziw em objaw ieniem . Liczył la t około 50-ciu;
niew ielkiego w zro stu , p rę d k i w ru ch ach , m iał oczy,
isk rzą ce się dow cipem i sark azm em — i w ysokie czoło
poety. P rz y sze d łsz y na p ierw szą lekcyę, pow iedział
nam cicho, że nie m oże m ów ić głośno, gd y ż cierpi na
zadaw nioną ch o ro b ę i d latego p o p ro sił nas, żebyśm y
usiedli bliżej niego. K łossow ski postaw ił sw oje k rze
sło tu ż p rz y p ierw szy m rzędzie stołów i otoczyliśm y
go, ja k ró j pszczół.
Miał nam w ykładać g ra m a ty k ę — ale zam iast n u
dneg o p rzed m io tu , u sły szeliśm y całkiem co innego.
N atu raln ie, m ów ił o g ram a ty ce ; ale to zestaw iał po
ró w n an ie z «byliny» >) z w ierszem H om era, albo Ma-
h a b a ra tty , k tó ry c h piękność daw ał nam poznać w ro
sy jsk im p rzekładzie; to p rzy ta cz ał ja k ą stro fę Schil
lera, to w staw iał s a rk a sty c z n ą uw agę, tyczącą się ja
kiego w spółczesnego p rze sąd u . P otem następow ała
znow u g ra m a ty k a , a po niej znow u ja k ie szerokie,
poetyczne lu b filozoficzne uogólnienia.
Ma się rozum ieć, nie w szystko ro zu m ieliśm y i nie
je d n o traciło dla n as sw oje głębokie znaczenie; ale
czyliż cz aru ją ca siła n au k i nie zaw iera się w łaśnie
w tem , że bezustan n ie otw iera ona p rzed nam i nieo
czekiw ane h o ry zo n ty ? Nie p o jm u jem y jeszcze w zu
pełności w szystkiego, ale nęci n as iść wciąż dalej i d a
lej k u tem u, co zrazu w y d aje się tylk o n ie jasn y m za
rysem .. Je d n i z nas leżeli p raw ie na plecach to w arzy
szy, inni stali obok K łossow skiego. W szy stk ich oczy
błyszczały. Chciwie chw ytaliśm y jego słowa. P od ko
niec lekcyi głos p ro fe so ra opadł całkiem ze znużenia,
ale z tem w iększą u w agą słuchaliśm y, w strz y m u ją c
!) Epiczne utwory ludowe w literaturze rosyjskiej, w rodzaju np. pieśni

o Igorze.
— 99 —
oddech. In s p e k to r uchylił na chw ilę drzw i, żeby zo

baczyć, ja k się zachow ujem y w obec now ego n au czy
ciela, ale u jrza w szy ró j nieru ch o m y ch uczni, oddalił
się na palcach. N aw et D aurow , c h a ra k te r w ogóle b u n
tow niczy — i ten w pił się oczam i w K łossow skiego,
ja k g d y b y chciał pow iedzieć: «Tak, ot ty jaki!» Nie
ru ch o m o siedział naw et n ajb ard zie j tępy z uczni Klej-
nau, K aukazczyk z niem ieckiem nazw iskiem . W s e r
cach w iększości uczni budziło się coś d o brego, w znio
słego, ja k g d y b y otw ierał się p rze d nam i now y św iat,
istn ien ia k tó reg o d o tą d nie pod ejrzy w aliśm y . Na m nie
K łossow ski w yw arł o g ro m n y w pływ , k tó r y z latam i
ty lk o w zrastał. P rzep o w ied n ia W inklera, że ostatecznie
może polubię szkołę, spraw dziła się.
E u ro p a zachodnia, a w edle w szelkiego p raw d o p o
d ob ień stw a i A m eryka nie zn a ją tego ty p u nauczy
ciela, k tó ry je s t tak p o p u la rn y w R osyi. Nie m a ni
kogo z pom iędzy w yb itn iejszy ch n aszych działaczy
i działaczek w zak resie lite ra tu ry lu b życia społecz
nego, k to b y p ierw szego p o b udzenia w sw ym rozw oju
um y sło w y m nie zaw dzięczał sw em u nauczycielow i li
te ra tu ry . W każdej szkole, w szędzie — pow inienby się
znajdow ać taki nauczyciel. K ażdy w ykładający m a
swój p rz e d m io t i m iędzy ró żn y m i p rze d m io ta m i nie
m a łączności. Je d en tylko w y kładający lite ra tu rę —
jeżeli k ie ru je się p ro g ra m em tylko w ogólnych jego
za ry sach i jeżeli m a pozostaw ioną sw obodę w ypełniania
tego p ro g ra m u w edle w łasnego rozu m ien ia — m oże po
łączyć w je d n o w szy stk ie h u m a n ita rn e nauki, uo g ó l
nić je w szerokim , filozoficznym św iatopoglądzie i o b u
dzić ty m sposobem w sercach m łodych słuchaczy d ą
żność k u w zniosłem u ideałow i. Poniew aż mówi on
o rozw oju języka, o p ierw o tn y m eposie, o pieśniach
ludow ych i m uzyce, a n astę p n ie o w spółczesnej belle-
try sty c e i poezyi, o naukow ych, politycznych i filozo-
7*
— 100 —
ficznych p rąd a ch , o d b ija ją cy c h się w tej o sta tn ie j; —

to pow inien połączyć z tem zarazem i uogólniające
pojęcia o rozw oju ro zu m u ludzkiego, co w yjaśn ia się
po części osobno w każdym z oddzielnych przedm iotów .
T ak sam o należałoby postępow ać p rz y w ykładzie
n au k p rzy ro d n iczy ch . Niewiele uczyć fizyki i chem ii,
a stro n o m ii i m eteorologii, zoologii i botaniki. W ja k i
b ąd ź sp o sób prow adzoneby były w ykłady n au k p rz y
ro d n iczy ch w szkole, należy pow iedzieć uczniom o filozo
fii w iedzy przy ro d n iczej, w poić im ogólne idee o p rz y
rodzie, na w zór — n a p rz y k ła d — uogólnień, k tó re dał
H u m b o ld t w pierw szej połow ie «Kosmosu*. Filozofia
i poezya p rz y ro d y , m etoda n au k ścisłych i szerokie
p ojm ow anie życia p rz y ro d y pow inny w ejść do w y
kładu. N auczyciel geo g rafii m ógłby najlepiej w ypełnić
to zadanie, ale w ów czas p o trze b n ib y byli całkiem inni
nauczyciele tego p rz e d m io tu w szkołach śred n ich i cał
kiem inni p rofesorow ie na k a te d ra c h g eo g rafii w u n i
w ersytecie.
D ru g i nauczyciel zdobył sobie naszą b u rzliw ą klasę
w całkiem odm ienny sposób. Był to nauczyciel k ali
g rafii, o sta tn ia kłódka u koła pedagogicznego wozu.
Jeżeli w zględem «pogan», t. j. nauczycieli fra n cu sk ieg o
i niem ieckiego języka, żyw iono m ało szacunku, to tem
m niej cieszył się nim nauczyciel k aligrafii, E b e rt, żyd
niem iecki. S tał się on praw dziw ym m ęczennikiem .
Zniew ażać go — uw ażało się u paziów za szyk w y
jątk o w y . P raw d o p o d o b n ie tylko ubó stw o jego było
p rz y c z y n ą , że nie zrzekł się lekcy i w ko rp u sie. N aj
g orzej zachow yw ali się w obec nauczyciela t. zw. «sta
ruszkow ie*, uczniow ie, k tó rzy po dw a i trzy lata sie
dzieli w piątej klasie — bez nadziei w ylezienia z niej.
Ale m niejsza, w taki lu b inny s p o s ó b — E b e rt zaw arł
z nim i um ow ę: «jeden figiel na lekcyę — nie więcej!»
- 101 —
N iestety, m uszę w yznać, że nie zaw sze uczciwie do

chow yw aliśm y um ow y
Raz m ieszkaniec dalekiej K am czatki zm oczył gąb k ę
w atram en cie, p o sy p a ł k re d ą i rzucił w m ęczennika
k alig rafii. «E bert, łapaj!» — zawołał, uśm iech ając się
g łupkow ato. G ąbka trafiła w ram ię. Biaław a ciecz b ry -
znęła E b erto w i w tw arz i zalała koszulę.
B yliśm y p rzek o n an i, że ty m razem E b e rt w y j
dzie z k lasy i p o sk a rż y się in sp ek to ro w i; ale w yjął
tylko baw ełnianą c h u s tk ę , o b ta rł się i pow iedział: «pa
nowie, je d en figiel, więcej nie wolno«. — «Koszula spla
miona!» — d odał p rzy g n ę b io n y m głosem i dalej p o
p raw iał czyjeś zeszyty.
Siedzieliśm y zaw stydzeni i odurzeni. Dlaczego za
m iast się p o sk a rż y ć d y rek to ro w i, on przed ew szy stk iem
w spom niał o um ow ie? P rz y ch y ln o ść klasy o d raz u p rze
szła na s tro n ę nauczyciela.
— Z ro b iłeś św iństw o! — w yrzu caliśm y koledze. On
człow iek’ ubogi, a ty m u splam iłeś koszulę!
W inow ajca n aty ch m iast w stał i zaczął p rzep raszać.
— Uczyć się trzeba, panow ie, uczyć! — sm u tn ie o d
pow iedział E b ert. — I więcej nic.
Po tem zajściu klasa o d raz u uspokoiła się. N astęp
nej lekcyi, ja k b y zm ów iw szy się, w iększość nas g o r
liwie k reśliła lite ry i szła pokazyw ać k ajety E bertow i,
k tó ry p ro m ien iał — i czuł się szczęśliw ym tego dnia.
W yp ad ek ten uczynił na m nie głębokie w rażenie
i nie za ta rł się w mej pam ięci. Do dziś dnia w dzięczny je
stem tem u niezw ykłem u człow iekowi za jego naukę.
Z nauczycielem ry su n k u , H antzem , n ig d y nie m o

gły zapanow ać u nas pokojow e stosunki. W ciąż »za
pisyw ał» d o k azu jący ch w czasie jego lekcyi chłopców.
W edle zaś naszy ch pojęć nie m iał on praw a tak po
stępow ać: po p ierw sze dla tego, że był tylko n auczy
— 102 —
cielem ry su n k u , po d ru g ie, i co najw ażniejsze, że nie

był człow iekiem sum iennym . W czasie lekcyi nie zw ra
cał on na w iększość nas żadnej uw agi, poniew aż po
p raw iał ry su n k i ty lk o ty m , k tó rz y b rali u niego lek-
cye p ry w atn e, albo zam aw iali ry s u n k i egzam inow e.
Nie m ieliśm y nic przeciw to w arzy szo m , k tó rz y to czy
nili. Przeciw nie, uw ażaliśm y ja k o rzecz całkiem n a tu
ra ln ą , że uczniow ie, k tó rz y nie okazyw ali zdolności
do m atem atyki, albo o b d arz en i byli zb y t słab ą p am ię
cią, żeby się w yuczać d o b rze g eografii i ztąd o trz y
m yw ali z tych przedm iotów złe stopnie, m a ją praw o
zam aw iać u ry so w n ik a d o b ry ry su n e k , albo to p o g ra
ficzną k a r tę , żeby o trzy m ać «całych dw anaście» i p o
p raw ić takim sposobem ogólny w ynik. T ylko p ie r
w szym dw om uczniom nie w ypadało tego czynić. Ale
sam em u nauczycielow i nie p rz y sto i — ro zum ow aliśm y —
w ykonyw ać ry s u n k i na zam ów ienie. A je śli to czyni,
to niechże znosi p o k o rn ie nasz h ałas i nasze swawole.
Ale H an tz zam iast się poddać, sk a rż y ł się po k a
żdej lekcyi i na każdej coraz więcej i więcej «zapi
sywał*.
K iedyśm y przeszli do k lasy 4-tej i poczuliśm y się
p ełn o p raw n y m i obyw atelam i k o rp u su , p ostanow iliśm y
okiełznać H antza.
— Sam iście w inni, że on tak puszy się u w as —
m ówili nam sta rs i koledzy. M yśm y go trz y m a li k ró tk o .
W tedy i m y postanow iliśm y w yszkolić go.
R azu pew nego dw óch uczni z naszej k lasy, najulu-
bieńsi n asi koledzy, podeszło do H an tz a z p ap iero sam i
w u stach i poprosili go ognia Ma się rozum ieć, b y ł to
ty lk o ż a rt; n ik t nie m yślał palić w klasie. W edle n a
szego zapatryw ania, H an tz pow inien był p o p ro stu po
w iedzieć sw aw olnikom : »idźcie precz!«, ale zam iast
tego zapisał ich do dziennika i obu surow o u k aran o .
Była to kropla, k tó ra p rzepełniła czarę. P ostanow i-
- 103 —
w iliśm y u rzą d zić H a n tz ’owi «szopkę». Z naczyło to, że

cała klasa, u zb ro iw szy się w pożyczone u sta rszy c h
paziów linie, zacznie bębnić niem i po stołach poty
póki nauczyciel nie w yniesie się precz.
W ykonanie sp isk u przed staw iało je d n ak ż e pew ne
tru d n o ści. W klasie naszej było niem ało «maminyCh
synków », k tó rz y m ogli byli przyobiecać swój udział
w dem o n stracy i, lecz w stanow czej chwili, stch ó rzy lib y
i cofnęli się. W tedy nauczyciel m ógł za sk a rż y ć resztę.
T ym czasem — w edle naszego m niem ania — w podo
bnego ro d z a ju przedsięw zięciach je d n o m y śln o ść sta
now i w szystko, poniew aż k ara , ja k ąk o lw ie k b y ona
była, je s t zaw sze lż e js z ą , g d y d o ty k a całą klasę, a nie
tylko niew ielu.
P rz esz k o d ę przezw yciężono z czysto m achiaw elisty-
czną zręcznością. U m ów iono się , że na d an y sygnał,
w szyscy o b ró cą się plecam i do H an tza i w tedy dop iero
zaczną b ębnić liniam i, k tó re b ędą leżeć w ty m celu
w p o g otow iu na stołach d ru g ie g o rzęd u . T ym sposo
bem w idok H a n tz a nie p rz e stra sz y «m am inych sy n
ków*. Ale sy g n a ł? R ozbójniczy św ist, ja k w bajce,
k rz y k lu b naw et kichnięcie, nie nadaw ały się. H an tz
n aty ch m iast o sk a rż y łb y tego, k to b y św isnął, albo kich
nął. N ależało obm yśleć niem y sygnał. P ostanow iono,
że je d en z nas, d o b rze ry su ją c y , pójdzie pokazać H an-
tzowi ry su n e k . S ygnałem będzie, g d y w róci i siądzie
na m iejscu.
W szy stk o szło ja k z płatka. N iesadow zaniósł r y
sunek, a H a n tz p o p raw iał go kilka m inut, k tó re w y
dały się nam całą w iecznością. Ale, oto N iesadow w ró
cił nareszcie, za trzy m a ł się chw ilę, sp o jrza ł na nas,
potem siadł... W m gnieniu oka cała k la sa zw róciła się
plecam i do nauczyciela; linie rozpaczliw ie zatrzeszczały
po stołach. N iektórzy, zagłuszając trz a sk , w ołali: «H antz
ru sza j precz!» H ała s pow stał ogłu szający . W szystkie
— 104 —
k lasy w iedziały, że H an tz o trz y m a ł w spaniały «benefis».

O n w stał, coś zam ruczał, nakoniec w yszedł... W biegł
oficer. H ałas nie p rz e ry w a ł się. W leciał p o d in sp e k to r,
a za nim i sam in sp e k to r. H ałas w net ustał. Rozpoczęła
się o stra bura.
• — P rim u s do are sztu ! — zakom enderow ał oficer.
Poniew aż pierw szy m uczniem byłem ja, pow ędrow a
łem więc do k arc eru . W sk u tek tego nie byłem obecny
przy tern, co n astąp iło dalej. Z jaw ił się d y re k to r. Za
żądano, by H an tz w skazał głów nych podżegaczy »bun*
tu», ale nie u m iał nazw ać nikogo.
— Oni w szyscy razem odw rócili się do m nie ple
cam i i zaczęli hałasow ać, — odpow iedział. — W tedy
całej klasie kazano zejść na dół. Chociaż k a ra cielesna
daw no ju ż w yszła z użycia w n aszy m k o rp u sie, je d n ak
ty m razem obito dw óch paziów , k tó rz y p ro sili u H an-
tza o g n ia do papierosów . Rózgi tłóm aczono tern, że
benefis u rzą d zo n y został p rzez zem stę za u k a ra n ie
sw aw olników .
D ow iedziałem się o tem w szystkiem co zaszło, w dzie
sięć d n i potem , g d y m i pozw olono w rócić do klasy.
S ta rto m oje im ię z czerw onej tablicy, czem się wcale
nie zasm uciłem . Za to m uszę w yznać — dziesięć dni
bez k siążek w k arc erze w ydały mi się tro ch ę długim i.
Dla sk ró cenia czasu ułożyłem w to p o rn y ch ry m ac h
o d ę , opiew ającą sław ne czyny 4-tej klasy.
Z o staliśm y n a tu ra ln ie bo h ateram i k o rp u su . Cały
m iesiąc potem opow iadaliśm y d ru g im klasom ze w sz y s t
kim i szczegółam i pam iętn e w ydarzenie i o trz y m y w a
liśm y g o rące pochw ały za to, że p ostępow aliśm y tak
jed n o m y śln ie, iż nikogo nie p rzy ła p an o z osobna. Ale
cała k lasa została u k a ra n ą . N ikom u nie pozw olono
w ychodzić w niedzielę na m iasto. M usieliśm y więc
p rzez w szy stk ie niedziele i św ięta, aż do Bożego N aro
dzenia, siedzieć w klasie. P oniew aż je d n a k siedzieliśm y
- 105 —
w szyscy razem , było nam b ard z o wesoło. «Mamini

synkow ie» otrzym yw ali z m iasta całe kosze łakoci.
Kto m iał pieniążki, zaku p y w ał g ó ry ciastek i p ieroż
ków, tak, że m ieliśm y zaw sze coś posilnego p rze d
obiadem i słodycze na d e se r po obiedzie. W ieczoram i
koledzy z d ru g ic h klas d o starczali dzielnej czw ar
tej klasie — d ro g ą k o n tra b a n d y — niezliczoną m asę
owoców. H an tz nie zapisyw ał ju ż więcej nikogo, ale
ry su n k o m daliśm y też za w ygranę. N ikt nie chciał
uczyć się więcej u tego sp rze d ajn e g o człowieka.
III.
Sasza w tej epoce uczył się w M oskwie w k o rp u

sie kadetów . P row adziłem z nim ożyw ioną k o respon-
dencyę. P ó k i byłem w dom u, nie m ogliśm y pisyw ać
do siebie, bo ojciec u zu rp o w ał sobie praw o otw ierania
w szy stk ich listów , k tó re przy ch o d ziły do dom u i pręd-
koby położył koniec w szelkiej niebanalnej korespon-
dencyi. T eraz m ieliśm y zupełną sw obodę rozpraw iać
w listach, o czem się nam podobało. Z achodziła tylko
je d n a tru d n o ść : zkąd o trzy m ać pieniędzy na koszta
pocztowe. W krótce je d n ak że p rzyzw yczailiśm y się p i
sać ta k d ro b n em pism em , że udaw ało nam się pom ie
szczać n iep ra w d o p o d o b n ą m asę rzeczy w je d n y m liście.
A lek san d er p isał w sp osób praw dziw ie zadziw iający.
U m iał on zm ieścić cztery a rk u sz e d ru k u na jednej
stro n n ic y zw ykłego a rk u sz a p a p ie ru listow ego. I m im o
to jeg o m ik ro sk o p ijn e lite rk i czytały się z ta k ą łatw o
śc ią, ja k w y ra zisty nonpareil. O g rom na szkoda, że te
listy , k tó re przechow yw ałem , ja k św iętość, zaginęły.
Ż an d arm i zab rali je u b ra ta podczas rew izyi. W p ierw
szych listach m ów iliśm y przew ażnie o d robiazgach
k o rp u so w eg o życia, ale w krótce k o resp o n d en cy a nasza
— 106 -
p rz y ję ła pow ażniejszy ch a rak te r. B rat nie um iał pisać

o głu p stw ach. N aw et w to w arzystw ie ożyw iał się tylko
w tedy, g d y zaw iązyw ała się rozm ow a pow ażna i s k a r
żył się, że dośw iadcza «fizycznego bólu głowy», ja k
mów ił, g d y się zn a jd u je w p o śró d ludzi, pap lający ch
o b ezm y ślnych fraszk ach . Sasza w yprzedził m ię zna
cznie w rozw oju i pob u d zał m ię w ty m względzie.
W ty m celu p o ru sza ł kolejno różne kw estye filozofi
czne, naukow e, p rz y sy ła ł m i całe uczone d y se rta cy e
w sw ych listach, zachęcał m ię, rad z ił m i czytać i uczyć
się. J a k szczęśliw ym się czuję, że m iałem takiego
b rata , k tó ry p rzy te m kochał m ię nam iętnie. Je m u po
n ad w szystko i p rze d w szy stk im i zaw dzięczam mój
rozw ój um ysłow y.
Czasem , n ap rz y k ład , rad z ił m i czytać w iersze i p rz y
sy łał w listach długie u stę p y , a czasem i całe poem aty
L erm ontow a, A. K. T o łsto ja i t. d., k tó re p isał na p a
mięć. «Czytaj poezyę; p rzez nią człow iek sta je się le
pszym », p isał on. J a k często potem przy p o m in ałem
sobie te słow a i p rzekonyw ałem się o ich słuszności!
S asza sam był p o etą i p o trafił pisać dziw nie dźw ięczne
w iersze. Ale rea k cy a przeciw sztuce, zaszła w p o g lą
d ach m łodzieży w początkach 60-ych lat (w yobrażona
u T u rg en iew a w «Ojcach i Dzieciach») spraw iła, że Sa
sza z lekcew ażeniem z a p atry w ał się na swe poetyczne
p ró b y . P ochłonęły go całkiem n auki p rzy ro d n icze. Mu
szę je d n ak pow iedzieć, że m oim n aju lu b ie ń szy m poetą
b ył nie ten, k tó reg o mi b ra t n ajb ard ziej zalecał tak
co do m u zykalności w iersza, ja k i co do upod o b an ia
w filozoficznych tem atach. U lubionym p o etą A leksan
d ra b y ł W enew itinow , m oim zaś N ekrasow . P ra w d a ,
że w iersze N ekrasow a często b y w ają niedźw ięczne; ale
p rzem aw iały one do m ego serca tern, że ujm ow ały się
za « upośledzonym i i skrzyw dzonym i».
«Człowiek pow inien m ieć o k reślo n y cel w życiu» —
- 107 -
p isa ł m i b ra t; «bez celu — życie nie je s t życiem*. I r a

dził mi stw orzyć sobie taki cel, dla k tó reg o byłoby
w arto żyć. Byłem w tedy zb y t m łody, żeby cel taki
znaleźć; ale ju ż sam ą m ocą tego w ezw ania coś nieo
k reślonego, n iejasnego, «dobrego* budziło się we mnie,
choć ja sam nie m ógłbym pow iedzieć, czem będzie to
«dobre*.
Ojciec daw ał nam b ard zo m ało kieszonkow ych pie
niędzy. N igdy nie m iałem ich tyle, żeby m ódz kupić
choć je d n ą książkę. Ale jeżeli A lek san d er dostaw ał
kilka ru b li od jakiej ciotki, nie w ydaw ał ani kopiejki
osobiście dla siebie, lecz kupow ał k siążkę i p o s y
łał mi ją. Sasza pow staw ał przeciw ko czytaniu bez
system u. «Z abierając się do czytania książki, każdy
pow inien staw iać sobie p y ta n ie — p isał on — na któ-
reb y chciał znaleźć odpow iedź*. W ów czas je d n ak że
nie zupełnie oceniłem słu szn o ść tej uw agi. D zisiaj sam
zdum iew am się , ja k ą o g ro m n ą m asę książek, czasem
całkiem specyalnej treści, przeczytałem w tedy, k sią
żek, tra k tu ją c y c h o w szelkich gałęziach w iedzy, a zw ła
szcza h isto ry i. P rzestałem tracić czas na ro m an se
fran cu sk ie, o d k ąd A lek san d er o k reślił m i je w n a s tę
p u jący sp o sób w sw ych listach: «są one głupie i w y
m y ślają sobie w nich b rzy d k ie m i słowami*.
G łów nym tem atem naszej k o resp o n d en cy i była n a
tu raln ie kw esty a W eltanschaung, kw esty a w ytw o rze
nia sobie św iatopoglądu. W dzieciństw ie nie odznacza
liśm y się n ig d y relig ijn o ścią. B rano n as w praw dzie
do cerkw i; ale w m aleńkiej cerkw i w iejskiej u ro czy
sty n a s tró j lu d u w yw iera daleko silniejsze w rażenie,
aniżeli sam o nabożeństw o. Z tego w szystkiego, co sły
szałem w cerkw i, tylko dw ie rzeczy uczyniły na m nie
w rażenie: czytanie w W ielki C zw artek d w u n astu E w an
gelii i m odlitw a Je fre m a S inina, k tó ra w rzeczy sam ej
— 108 —
je s t p rze p ięk n a sw ą p ro sto tą i głębią uczucia. P u

szkin p rzetłóm aczył ją , ja k w iadom o, w ierszam i.
«Władco dni m oich! ducha bezczynności sm utnej,

Zm ysłów rozkoszy, żm ii ukrytej tej —
I słów marności — odejmij duszy mej».
Później — w P e te rs b u rg u , byłem kilka raz y w k a

tolickim kościele; ale u d e rz y ła m ię tam te atraln o ść
i b ra k rzeczyw istego uczucia. W rażenie to było jeszcze
silniejsze, g d y w idziałem p ro s tą w iarę dym isyonow a-
n y ch polskich żołnierzy, albo w łościanek, m odlących
się w o dległym kąciku. W stępow ałem także i do p ro te
stanckiej k irch y ; ale g d y w ychodziłem ztam tąd , złapa
łem się na tem , że szeptałem w iersze G oethego:
«Bewundrung von Kindern und Affen,

Wenn euch darnach der Gaumen steh t;
Doch werdet ihr nie Herz zu Herzen schaffen,
W enn es euch nicht von Herzen geht».
A lek san d er ze zw ykłym sobie zapałem p rz e ją ł się

w ów czas lu teran izm em . P rzeczy tał k sią żk ę Miche-
le t’a o Servecie i u tw p rzy ł sobie w łasną w iarę na w zór
tego sły n n ego a n titry n ita ry u sz a . Z entuzyazm em prze-
stu d y o w ał A u g sb u rsk ą D eklaracyę, k tó rą p rze p i
sał i p rz y sła ł mi. N asze listy p rzepełnione b yły wów
czas ro zp raw am i o łasce i cy tatam i z listów ap o sto l
skich św. Paw ła i Ja k ó b a. Słuchałem b ra ta , ale ro z
m ow y teologiczne nie zajm y wały m ię zb y t głęboko.
Zacząłem czytać k siążk i zupełnie innego ro d za ju , g d y
p ow stałem z tyfu su . L ena była ju ż w tedy zam ężna,
m ieszkała w P e te rs b u rg u i w sobotę w ieczoram i od
w iedzałem ją. Mąż jej posiadał wcale niezłą bibliotekę,
w k tó rej znajdyw ali się encyklopedyści i w ybitniejsze
dzieła w spółczeszych filozofów fran cu sk ich . Z agłębi
łem się w czytaniu tych książek. Były one zakazane
— 109 —
i nie m ogłem zabierać ich z sobą do k o rp u su , ale za

to w sobotę do późnej nocy czytałem en cyklopedystów :
«Słownik filozoficzny* W oltera, dzieła stoików , zw ła
szcza M arka A urelego i t. d. N ieskończoność w szech
św iata, p o tęga p rz y ro d y , poezya i w iecznie tętniące jej
życie, czyniły na m nie coraz głębsze w rażenie — i to
wieczne życie i h arm o n ia p rz y ro d y p o g rąż ały m ię w tę
pło m ien n ą ek staz ę, k tó rej ta k p o żąd ają m łode n a tu ry .
R ów nocześnie z tem znajdyw ałem u m oich ulubionych
poetów odpow iednie o b raz y dla w yrażenia tej p rz e
budzającej się m iłości i w iary w postęp, k tó ra o p ro
m ienia m łodość i pozostaw ia n ie za tarte w rażenie na
całe życie.
A leksander tym czasem d oszedł stopniow o do K an
iow skiego k ry ty c y z m u . L isty jeg o n apełniły się «wzglę
d nością w yobrażeń», «w yobrażeniam i w czasie i p rze
strze n i; w czasie tylko» i t. d. P ism o staw ało się co
raz b ard ziej m ik ro sk o p ijn em w m iarę tego, ja k rosło
znaczenie p rzed m io tu . Ale ani w tedy, ani później, gdy
n ieraz całem i godzinam i ro zp raw ia liśm y o filozofii
K anta, nie udało się b ra tu uczynić ze m nie wielbiciela
k rólew ieckiego filozofa.
Moimi u lu b io n y m i p rzed m io tam i stały się n auki
ścisłe: m atem aty k a, fizyka i astro n o m ia.
W 1858 r., jeszcze przed ukazaniem się n ie śm ie r
telnej p racy D arw ina, p ro fe so r zoologii m oskiew skie
go u n iw ersy te tu , K. F. Roulie, w ydał trz y w ykłady
o tran sfo rm iz m ie . B rat m ój w tej chw ili p rz e ją ł się
id eą o zm ienności g atu n k ó w ; ale — nie zadow olnił się
m niej więcej przy b liżo n y m i dow odam i, a zajął się prze-
stu d y o w an iem specyalnych p rac o dziedziczności i t. d.
W listach sw ych kom unikow ał m i głów ne fakty, a także
sw oje w nioski i w ątpliw ości. U kazanie się «P ochodze
nia G atunków * nie ro z strz y g n ę ło jeg o w ątpliw ości co
do n iek tó ry ch specyalnych pun k tó w . K siążka p o ru
— 110 —
szyła ty lk o szereg now ych p y ta ń , k tó re p o budzały go

do tem w iększej gorliw ości w pracy. P óźniej r o z trz ą
saliśm y — a ro zp raw y nasze ciągnęły się dłu g ie lata —
różne kw estye, tyczące się p o w staw ania zm ian w g a
tu n k ach , m ożności przechodzenia tych zm ian d ro g ą
dziedziczenia i w zro stu ich. Słowem , zajm ow ały nas
te słabe p u n k ta te o ry i d o b o ru n atu ra ln eg o , k tó re nie
daw no p o ru szo n e zostały w n aukow ym sp o rze m iędzy
S p encerem i W eism annem , w badaniach G altona i p r a
cach w spółczesnych N eo-L am arksistów . Dzięki sw em u
filozoficznem u i k ry ty cz n em u um ysłow i, A leksander
w net sp o strz eg ł, ja k ie w ażne znaczenie p o sia d ają te
p y tan ia, n iedo strzeżo n e w ów czas przez w ielu uczonych,
dla te o ry i zm ienności gatunków .
Muszę też w spom nieć o doryw czej wycieczce w dzie
dzinę ekonom ii politycznej. W ia ta c h 1858—50 w szyscy
w R osy i zaj m yw ali się ekonom ią polityczną. W ykłady
o protek cy onizm ie i w olnym h an d lu ściągały m asę słu
chaczy. G orąco, choć nie na długo, zain tereso w ał się
k w esty am i ekonom icznem i i A leksander, k tó ry nie
był jeszcze w tedy ta k ab so lu tn ie pochłonięty po
chodzeniem gatunków . P rz y sła ł on m i do czytania
k u rs Ja n a B. S ay ’a; przeczytałem , ale tylk o k ilka ro z
działów : ta ry fy i operacye bankow e nie p rzed staw iały
dla m nie w ielkiego zajęcia. Za to A lek san d er ta k sil
nie p rz e ją ł się tem i kw estyam i, że p isał naw et o nich
do m acochy i sta ra ł się zainteresow ać ją sy stem em
p o datków celnych. Później — w S y b ery i — o d czy ty w a
liśm y te listy. Śm ieliśm y się, ja k dzieci, n ad listem ,
w k tó ry m S asza g o rżk o u ty sk iw a ł na niezdolność m a
cochy, zainteresow ania się naw et ta k im i palącym i
p y tan iam i, i złościł się z pow odu ja k ieg o ś p rze k u p n ia
ja rz y n o oślej głowie, k tó reg o p rz y ła p a ł na ulicy.
Z w ielu w y k rz y k n ik a m i S asza p isał: «Czy uw ierzy sz
że m im o to, iż je s t on przecie h an d larzem , bałw an
— 111 —
ten ze św ińską o b ojętnością zachow yw ał się wobec

kw estyi celnych».
K ażdego lata połow a w szy stk ich paziów w ychodziła

do obozu w P eterhofie, dw ie niższe k lasy b yły je d n ak
od tego wolne. D zięki tem u dw a lata spędziłem wa-
kacye w N ikolskiem . O puścić k o rp u s, pojechać koleją
do M oskw y i zobaczyć się tam z A leksandrem , było
dla m nie takiem szczęściem , że liczyłem dni, oddzie
lające m ię od niego. Ale w M oskwie oczekiw ał m ię
wielki zawód. A lek san d er nie zdał egzam inu i pozostał
na d ru g i ro k w tej sam ej klasie. W g ru n cie rzeczy
b y ł on jeszcze zb y t m łody dla klas sp ecyalnych; ale
m im o to ojciec ro zg n iew ał się i nie pozw olił nam wi
dzieć się. Z asm uciło m ię to niew ym ow nie. Nie byliśm y
ju ż dziećm i i m ieliśm y wiele do pow iedzenia sobie
w zajem nie. P róbow ałem w yp ro sić się do ciotki Sulim y,
w k tó rej d om u spodziew ałem się sp o tk ać b ra ta , ale
o trzy m ałem stanow czą odm ow ę. Od czasu, ja k się oj
ciec p o w tó rnie ożenił, zabroniono nam uczęszczać do
k rew n y ch m atki.
Tej w iosny nasz m oskiew ski dom był pełen gości.
Co w ieczora sale baw ialne ośw ietlały się rzęsiście,
g ra ła o rk ie stra , c u k iern ik p rzy g o to w y w ał lody i cia
sta, a g ra w k a rty w w ielkim salonie ciągnęła się do
późnej nocy. J a zaś błąkałem się bez celu w śró d za
lanych św iatłem pokoi i czułem się nieszczęśliw ym .
P ew nego razu, — późnym w ieczorem — po d ziesią
tej godzinie, k to ś ze słu g w yw ołał m ię skinieniem
z sali i szepnął, żebym w yszedł do p rze d p o k o ju . W y
szedłem . «Idźcie, do czeladnej izby — szep n ął sta ry
m arszałek , F ro ł, A lek san d er A leksiejew icz tam ».
P opędziłem p rzez podw órze, p rę d k o w biegłem na
ganek, do czeladni. W naw pół ciem nym p okoju —
u o g ro m n ego stołu — zobaczyłem A leksandra.
— 112 —
— Sasza, m ój dro g i, ty zkąd! — R zuciliśm y się so

bie w ram iona. Czas ja k iś nie m ogliśm y nic m ów ić
ze w zruszenia.
- - Ciszej! G otow i jeszcze w as usłyszeć! — szepnęła
k u ch ark a P ra sk o w ja, o cierając oczy rogiem fartu ch a. —
B iedne siero tk i! G dyby to w asza m am a żyła!... S tary
F ro ł także stał, spuściw szy głow ę, — i on m iał łzy
w oczach.
— P am iętaj, P io tru siu , n ikom u ani słow a, słyszysz,
n ikom u! — pow tarzał.
P ra sk o w ja tym czasem p ostaw iła na stole przed
A lek san d rem g a rn e k z kaszą.
Ja śn ie ją c y zdrow iem S asza począł ju ż opow iadać
różne rozm aitości, za ja d ają c rów nocześnie kaszę. G ar
nek o p ró żniał się. Ledw ie m ogłem dow iedzieć się na-
koniec od S aszy, w ja k i sposób zjaw ił się ta k późno.
M ieszkaliśm y w tenczas około S m oleńskiego B ulw aru,
0 kilka k roków od dom u, w k tó ry m u m a rła m atka,
a k o rp u s kadecki znajdow ał się na d ru g im końcu Mo
skw y, w odległości siedm iu w iorstw .
Sasza położył na sw ojem łóżku, pod k o łd rą bał
w ana, sp o rząd zo n eg o z różnych sztu k u b ra n ia , potem
sp u ścił się n iesp o strzeżen ie przez okno «wieży* i całe
siedm w io rst p rze sze d ł pieszo.
— I nie bałeś się przechodzić przez p u ste place
około k o rp u su ? — spytałem .
— Czego m iałem się bać! C hyba, że o p adły m ię
psy , ale ja sam je rozdrażniłem . J u tr o w ezm ę z sobą
tasak.
T ym czasem schodzili się fu rm a n i i in n i słudzy.
W zdychali p a trz ą c na nas, potem siadali u ściany
1 chw ilam i rozm aw iali cichym szeptem m iędzy sobą,
żeby nam nie przeszkadzać. A m y, o b jąw szy się, p rze
siedzieliśm y do północy, ro zp raw ia jąc o plam ach m g ła
w icow ych i hypotezie L aplace’a, o budow ie m a tery i,
— 113 —
0 walce papiezkiej i ce sa rsk iej w ładzy za Bonifacego

V III i t. d. Od czasu do czasu w biegał kto ze sług
1 mówił:
— P io tru siu , idź, pokaż się w salonie; w stali od
k a rt i m o g ą sp o strzed z, że cię niem a.
B łagałem Saszę, żeby nie przych o d ził n astępnej nocy,
ale m im o to zjaw ił się on znow u, stoczyw szy p o p rze
dnio u ta rc zk ę z psam i, przeciw k tó ry m u zb ro ił się
w tasak.
Jeszcze pręd zej, niż d n ia p o p rze d n ieg o — polecia
łem n astęp n eg o w ieczoru, g d y w ezw ano m ię do czela
dni. T ym razem część d ro g i p rz e je c h a ł S asza doro żk ą.
Zeszłej nocy je d en ze słu g p rz y n ió sł m u pieniądze,
k tó re o trz y m a ł od gości, g ra ją c y c h w k a r ty ; — Sasza
na u siln e je g o nalegania w ziął tro ch ę d ro b n y c h na
d o ro żk ę i dzięki tem u p rz y b y ł w cześniej.
Z am ierzał p rzy je ch a ć i dn ia n astęp n e g o ; ale ponie
waż w idzenia nasze m ogły ściąg n ąć biedę na głow y
służących, p ostanow iliśm y ro zsta ć się do jesieni.
Z k ró tk ieg o , urzędow ego listu, k tó ry otrzym ałem n a
za ju trz, dow iedziałem się , że nocne jego w y p raw y nie
zostały w y k ry te. Je ślib y się o nich dow iedziano w k o r
p usie, k a ra b y łab y stra sz n ą . S tra ch naw et pom yśleć
o tern. C hłosta ró zg am i — w obecności całego k o rp u su ,
aż do u tra ty p rzy to m n o ści, póki nie w yniosą nieszczę
snego na p rze ście ra d le do szpitala, a potem deg rad a-
cya do k an tonistów , — w szystko było m ożliw e w tych
czasach.
Nie m niej o k ru tn ie u cierpieliby słudzy, je ślib y o j
ciec dow iedział się o naszy ch w idzeniach. Ale um ieli
oni zachow yw ać tajem nicę i nie w y d aw ać się w zaje
m nie. Cała służba w iedziała o odw iedzinach A leksandra;
ale n ik t nie w ym ów ił się ani słow em w obec nikogo
z naszych. T ylko oni i ja — w całym dom u — wie
dzieliśm y o tern.
— 114 —
IV.
Do tego też ro k u odnosi się m oja pierw sza p ró b a

bliższego zapoznania się z życiem ludu. Z bliżyła m ię
ona o je d en k ro k do naszy ch w łościan, pokazała mi
ich w now em św ietle, a także p rzy d a ła m i się n a s tę p
nie w S y b eryi.
K ażdego ro k u w lipcu, w dzień M atki Boskiej K a
zańskiej, w św ięto doroczne naszej cerkw i, byw ał
w N ikolskiem w ielki ja rm a rk . Z jeżdżali się k u p cy z s ą
siednich m ia st; kilka tysięcy chłopów zbierało się ze
w si okolicznych, o ja k ie 40 w iorstw . N ikolskie w rzało
w tedy życiem całe dw a dni. T ego ro k u A ksakow w y
dał sw oje znam ienite szkice o ja rm a rk a c h u k ra iń
skich. Sasza, k tó re g o zapał do ekonom ii politycznej
dosięg ał w ów czas sw ego szczytu, p o rad z ił m i w y p ra
cow ać sta ty sty c z n y opis naszego ja rm a r k u w celu
sk reślen ia jego o b ro tu . U słuchałem ra d y i z w ielkiem
m ojem zdziw ieniem p ra c a ta udała m i się wcale n ie
źle. Moje w yrachow ania o b ro tu , o ile m ogę sobie te
ra z p rzy p o m n ieć, były rów nie w iarogodne, ja k różne
w y n ik i w ielu sta ty sty c z n y c h poszukiw ań.
J a rm a r k nasz trw a ł m ało co więcej n ad dobę.
W w igilię św ięta plac ja rm a rc z n y k ipiał życiem . Na
p ręd ce w znosił się d łu g i szereg nam iotów , w k tó ry c h
sp rzed aw ały się perkale, nici, w stążki i ró żn e w iejskie
przy o d ziew ki. W dużej m urow anej w ozow ni u sta w ian o
stoły i k rzesła, ław ki i zam ieniano ją w tra k ty e rn ię .
P o d ło g a jej po sy p y w ała się błyszczącym , żółtym p ia
skiem . S taw iały się trz y now e szynki, ściąg ające z d a
leka uw agę chłopów m io tłą , n asad zo n ą na d łu g im kiju .
Ze zd u m iew ającą sz ybko ścią w y ra sta ły rz ę d y m ałych
sklepików , w k tó ry ch sprzedaw ało się naczynie, buty,
p ie rn ik i i ró żn e drobiazg i. U je d n eg o k ra ń c a ja rm a r-
— 115 —
cznego placu w ykopyw ano w ziem i kuchnie polowe.

W olbrzym ich kotłach gotow ały się całe b ara n y , garn ce
pszennych i h reczanych k ru p . T u gotow ano barszcz
i kaszę dla całego ja rm a rk u . Około p ołudnia w szy
stkie cztery dro g i, prow adzące do wsi, niem ożliw e były
do p rzejechania z pow odu zapełniających je sta d b y
dła, chłopskich teleg i wozów, naładow anych naczy
niem glinianem , beczkam i z dziegciem i zbożem , Nie
szp o ry odznaczały się w naszej cerkw i niezw ykłą u ro
czystością. O dpraw iano je w asy sten c y i około dziesię
ciu księży i dyakonów z sąsied n ich wsi. A diaczko-
wie, p rzy pom ocy m łodych kupczyków , w yw odzili swe
pienia nie gorzej od a rc h ierejsk ich «piewczych» ’)
w Kałudze. C erkiew byw ała natłoczoną. W szyscy m o
dlili się gorliw ie. K upcy prześcig ali się w zajem nie
w liczbie i w ielkości świec, zapalanych p rze d obrazam i
na in ten cy ę k o rzy stn e g o ta rg u . W cerkw i było tak
pełno, że ci, co p rzy sz li później, nie m ogli docisnąć
się do o łtarza. W sk u tek tego n ie u sta n n ie od d rzw i do
o łtarza przechodziły' z r ą k do rą k , stosow nie do za
m ożności m odlącego się, g ru b e i cienkie, białe i żółte
świece. P o d ają cy je szeptali: «P ośredniczce naszej,
N ajśw iętszej K azańskiej M atce Bożej», «M ikołajowi
W yznaw cy», «Frołow i i Ław row i», albo w p ro s t «wszy
stk im św iętym », bez d alszych o k reśleń .
Z araz po nieszp o rach rozpoczynał się p ierw szy w stę
p n y ta rg . O ddałem się z zapałem mej robocie. W y p y ty
w ałem setk i ludzi o cenę przyw iezionego przez nich
tow aru. R obota szła n ad podziw szybko. N aturalnie
i m nie tak że p y ta n o : «Na co w am się to zdało? czy
nie dla sta re g o księcia? Czy nie zam yśla on czasem
podnieść targow ego?» Ale m oje zapew nienie, że «stary
książę» o niczem nie wie i wiedzieć nie pow inien (m a
*) Chór śpiewaków cerkiewnych.

8*
— 116 —
się ro zu m ieć uw ażałby on za n ajw y ż sz ą hań b ę podo

b ne zajęcie: ro zp rasz ało w szy stk ie w ątpliw ości. P rę d k o
nauczyłem się, w jak iej form ie staw iać należy p y ta
nia, — a po w ypiciu z p rz e k u p n iam i z pół tu zin a szk la
n ek h e rb a ty w tra k ty e r ni (jak b y się p rz e ra z ił ojciec,
g d y b y się dow iedział o tem !) w szy stk o szło ju ż ja k
po m aśle. P ra ca m oja obudziła zajęcie nikolskiego sta
ro sty , W asilego Iw anow a, p rz y sto jn e g o m ężczyzny,
z in te lig e n tn ą tw arz ą i jasn o -b lo n d b ro d ą.
— D obrze, jeśli ci to p o trze b n e dla tw ojej nauki, to ró b
sobie; pow iesz nam potem , coś w ynalazł, m oże i m y
s k o rz y sta m y —pow tarzał m i i tłóm aczył potem chłopom ,
że w szy stko je s t w p o rz ą d k u i w robocie m ojej nie
m a nic p o dejrzanego.
K ró tk o m ów iąc «przywóz* dał się o k reślić dosyć
dokładnie. Ale odnośnie do h an d lu dn ia n astęp n eg o
zachodziły pew ne tru d n o ści. K upcy tow arów łokcio
w ych sam i jeszcze nie wiedzieli, za ile sprzedali. W sam
dzień św iąteczny m łode w ieśniaczki cisnęły się do skle
pów w p ro st sztu rm em . K ażda z nich sp rze d ała tro ch ę
p łó tn a dom ow ego w y ro b u i śpieszyła k u p ić w stążkę,
p e rk a lu w k ra tk i, p asy lu b kw iaty, k o lorow ą c h u ste
czkę na głow ę dla siebie, c h u stk ę na szy ję dla m ęża
i sk ro m n e p o d a ru n k i dla rodziców — sta ru szk ó w i dzieci,
p ozostałych w dom u. Ci zaś chłopi, k tó rz y sp rz e d a
wali naczynie gliniane, p ierniki, bydło albo konopie,
a zwłaszcza baby, o d raz u o k reślali sum ę u ta rg o w a n ą.
— Cóż, dużo sp rze d ała ś, babko? — p y tałem k tó rą .
— G rzech sk a rż y ć się. G rzech Boga gniew ać. P r a
wie w szy stko ju ż sprzedałam .
I z g ro szow ych sum , k tó re mi podaw ali, w ogól
n y m ra c h u n k u w m oim n o ta tn ik u ro sły su m y na dzie
sią tk i tysięcy rub li. Je d en tylk o p u n k t nie został w y
ja śn io n y . Na spiece słonecznej stały setki bab. K ażda
p rzy n io sła na sp rzed aż sztukę p łó tn a dom ow ego w y
— 117 —
ro b u , czasem niezw ykłej cienkości. H a n d la rz e o cu

dzoziem skich cyg ań sk ich tw arzach i ja strz ę b ic h oczach
całym i d ziesiątk am i k rą ż y li w śró d tłum u, k u p u ją c płó
tno. Tego ro d z a ju ta rg i m ogłem o k reślić tylk o w p rz y
bliżeniu, z pom ocą W asilego Iw anow a.
W tedy jeszcze nie filozofow ałem n ad m o ją p ró b ą
i tylko p o p ro stu cieszyłem się, że m i się udała. Ale
zdrow y ro zsą d ek i b y stro ść pojęcia ro sy jsk ie g o chłopa,
k tó re w ykazały p rze d em n ą te dw a dni, uczyniły na
m nie głębokie w rażenie. N astępnie, kiedy zajm yw ali
śm y się p ro p a g a n d ą rew o lu c y jn ą w śró d lu d u , nieraz
dziwiłem się, że tow arzysze, k tó rzy o trzy m ali daleko
d em o k raty czn iejsze w ychow anie odem nie, nie wiedzieli,
ja k p rz y stą p ić do chłopa lu b do ro b o tn ik a fabrycznego.
S tarali się oni p rzy sw o ić sobie ludow ą g w a rę , w p ro
w adzali wiele tak zw anych «ludowych* zw rotów , ale
m ow a ich przez to staw ała się jeszcze bardziej nie
zrozum iałą.
W szy stk o to je s t wcale niep o trzeb n em , g d y się
mówi lu b pisze dla ludu. Chłop w ielk o ro sy jsk i d o sk o
nale ro zu m ie człow ieka inteligentnego, jeśli tylk o ten
o statn i nie p rze p lata sw ojej m ow y cudzoziem skim i
słowami. Chłop nie rozum ie tylko pojęć o derw anych,
jeżeli te nie są w yjaśn io n e naocznym i p rzykładam i.
W ogóle p rzekonałem się z dośw iadczenia, że nie m a
takiej k w esty i z dziedziny n au k p rzy ro d n icz y ch albo
socyologii, k tó rej by nie m ożna całkiem zrozum iale w y
ja śn ić chłopom i w ogóle w iejskiem u ludow i w szy
stkich krajów . T rz eb a tylk o sam em u rozum ieć zupełnie
jasn o , o czem się m ów i i m ów ić p o p ro stu , w ychodząc
z łatw o d o stę p n y ch p rzykładów . G łów na różnica m ię
dzy człow iekiem w ykształconym a niew ykształconym
polega na tern, że ten o sta tn i nie um ie o b jąć całego ła ń
cucha w niosków . D o strzeg a on pierw szy m oże i d ru g i;
ale trzeci ju ż go nuży, jeżeli nie w idzi jeszcze o s ta te
— 118 —
cznego w yniku, do k tó reg o się dąży. Z re s z tą , ja k czę

sto w idzim y to sam o i u ludzi w ykształconych.
W yniosłem jeszcze je d n o w rażenie z tej m łodzień
czej p racy , choć sform ułow ałem je znacznie później.
Zapew ne ździw i ono n iejednego czytelnika. Mam na
m yśli d ucha rów ności, k tó ry zaznacza się b ard z o w y
raźn ie n ietylko u ro sy jsk ic h chłopów , ale w ogóle u lu d u
w iejskiego w szy stk ich krajów . Chłop m oże być nie
wolniczo u ległym w obec p an a lu b u rzę d n ik a policyj
nego; sp ełnia on bezw zględnie ich wolę; ale wcale nie
uw aża ich za w yższych ludzi. Z a m in u tę ten sam chłop
będzie rozm aw iał z panem , ja k rów ny z rów nym , je
żeli zajdzie rozm ow a o zim ie lu b polow aniu. W każ
d ym razie n ig d y nie spotykałem u ro sy jsk ie g o chłopa
tej służalczości, k tó ra stała się d ru g ą n a tu rą , a z k tó rą
d ro b n y u rzę d n ik m ów i o sw ym zw ierzchniku, albo
lokaj o sw ym panu. Chłop zb y t łatw o ulega sile, ale
się p rze d n ią nie korzy.
T ego lata w róciłem z N ikolskiego do M oskw y od

m ienną, niż zw ykle, d ro g ą. W ów czas nie było jeszcze
d ro g i żelaznej m iędzy K aługą a M oskw ą, a b y ł n ie
ja k i Kozioł, k tó ry u trzy m y w a ł coś w ro d z a ju d y liż an
sów pocztow ych m iędzy obu m iastam i. N asi, m a się
rozum ieć, nig d y nie jeździli w taki spo só b ; od tego
były w łasne konie i pow ozy. Ale ojciec, chcąc oszczę
dzić m acosze podw ójnej podróży, zaproponow ał mi
pół-żartem pojechać dyliżansem «na Koźle*. Z rad o śc ią
p rzy ją łem tę p ro p o z y c y ę .' Macocha odw iozła m ię do
K aługi a ztam tąd w yjechałem kozłow skim pow ozem .
W pow ozie było nas tylko cztery oso b y : b ard zo g ru b a ,
s ta ra kupcow a i ja w głębi pow ozu, oraz ja k iś kupiec
i m ieszczanin na przedniein siedzeniu. P o d ró ż była
zachw ycającą. P rzed e w sz y stk iem jechałem sain (m ia
łem zaledw ie 16-ty rok), a potem — kupcow a zaopa
— 119 —
trzy ła się na trzy d n io w ą podróż w o lb rzy m i kosz z do

m ow ym i zap asam i i cały czas częstow ała m ię p rze ró ż
n y m i p iern ik am i, ciastam i i owocami.
G łównie zapam iętałem je d en w ieczór. Z a trz y m a
liśm y się w zajeździe, w dużej wsi. S ta ra kupczycha
kazała podać sam ow ar, a ja poszedłem b łąkać się po
ulicach. U w agę m o ją zw róciła «biała g arkuchnia» *)
i zaszedłem tam . P rz y stołach, n a k ry ty c h białym i o b ru
sam i, siedzieli chłopi i pili h erb a tę. K azałem i ja podać
sobie szklankę.
W szy stk o było tu d la m nie nowe. W ieś była nie
p a ń s k ą , a sk a rb o w y ch chłopów, stosunkow o dość za
sobnych, poniew aż we w si u p raw ian em było tkanie
p łó tn a na sz ero k ą skalę. Z a stołam i prow adzono cichą,
sp o k o jn ą rozm ow ę, tylko z rz a d k a rozlegał się śm iech.
K toś zap y tał m ię, kto je ste m i d o k ąd ja d ę , i w krótce
zaw iązała się m iędzy m n ą i chłopam i rozm ow a o u ro
dzajach w naszy ch okolicach, o pogodzie i sianie.
P otem zaczęto mi zadaw ać ró żn e p y tan ia. Chłopi chcieli
się dow iedzieć w szy stk ieg o o P e te rs b u rg u , a zw łaszcza
0 k rąż ący c h w tedy w ieściach o blizkiem uw łaszczeniu.
1 o garnęło m ię ja k ie ś dziw nie ciepłe uczucie p ro sto ty ,
serdeczności i poczucia rów ności, uczucie, k tó reg o z a
w sze dośw iadczałem później w p o śró d chłopów. Nic
szczególnego nie zdarzy ło się tego w ieczoru — tak, że
za p y tu ję n aw et sam ego siebie, czy w arto w spom inać
o nim . A jedn ak że, ciepła, ciem na noc, k tó ra o k ry ła
wieś, m aleńka g ark u c h n ia, ciche rozm ow y chłopów,
ich ciekaw e p y ta n ia, tyczące się całej m asy p rzed m io
tów, leżących poza ob ręb em ich codziennego życia. —
w szy stk o to spraw iło, że o d tą d biedna biała g a rk u
chnia stała się p o n ętn iejszą dla m nie, niż bogata,
m odna re sta u ra c y a .
1) Rodzaj traktyerni z szynkiem , otwartej całą noc.
— 120 —
V.
K o rp u s nasz p rzeżyw ał burzliw e czasy. P o u su n ię

ciu się G ir a r d o fa ze służby, m iejsce jeg o zajął je d en
z n aszy ch oficerów , k ap itan B. W g ru n cie rzeczy b y ł to
niezły człow iek, ale w bił sobie w głow ę, że nie sz an u
je m y go odpow iednio do w ysokiego stanow iska, jak ie
zajm ow ał. Otóż więc nasz k a p ita n postan o w ił w poić
w n as w iększy szacunek i cześć dla siebie, a zaczął
od tego, że począł p rześladow ać w yższą klasę o każdą
d ro b n o stk ę. Co się nam w ydało jeszcze b ard z iej nie-
znośnem , ta rg n ą ł się naw et na nasze «swobody», k tó
ry c h pochodzenie gubiło się w pom roce czasów. P ra
wa te' były b ard z o niew ielkie, ale m y ceniliśm y je b a r
dzo w ysoko.
W rezultacie doszło do tego, że k o rp u s nasz kilka
d n i «buntow ał». N astąp iła ogólna k a ra i w ydalenie
z k o rp u su dw óch paziów pokojow ych, n aszych u lu
bieńców .
P o tem ten sam k ap itan zaczął zachodzić do klas,
gdzie w ciągu g odziny p rze d rozpoczęciem się lekcyi,
o d rab ialiśm y zadania. My zaś m niem aliśm y, że w k la
sie p o w inniśm y być w olni od n a d z o ru zw ierzchności
fro n to w ej, poniew aż zn a jd u je m y się tu w zaw iadyw a
n iu in sp e k to ra. W targ n ięcie do klasy d otknęło nas
głęboko i raz u pew nego ośw iadczyłem gło śn o k ap ita
nowi, że tu je s t m iejsce in sp e k to ra klasow ego. Z a to
zuchw alstw o odsiedziałem k ilka ty g o d n i w karcerze.
Z o stałb y m w ydalony, jeżeliby in sp e k to r, pom ocnik
je g o i naw et nasz sta ry d y re k to r nie orzekli, że ja
g ło śn o w ypow iedziałem to, co oni sam i m ów ili po cichu
m iędzy sobą.
Ledw o się te zabu rzen ia skończyły, g d y śm ierć
— 121 —
cesarzow ej-w dow y p rze rw ała znow u praw idłow y bieg

zajęć.
P o g rz e b y osób ro d zin y cesarsk iej u rz ą d z a ją się
zaw sze w taki sposób, aby w yw rzeć ja k n ajsiln iejsze
w rażenie na lud. Zw łoki cesarzow ej sprow adzono z C ar
skiego Sioła, gdzie u m a rła, do P e te rs b u rg a i z dw orca
kolejow ego przew ieziono je przez głów niejsze idice do
P etro p aw ło w skiej tw ierdzy. Za tru m n ą szła cała ro
dzina ce sarsk a, w yżsi d y g n ita rze, dziesiątk i tysięcy
u rzęd n ik ó w i niezliczone k o rp o racy e. T ru m n ę p o p rze
dzały setk i popów i śpiew aków . S to tysięcy g w ard y i
u staw io n o szpalerem w zdłuż ulic. T ysiące ludzi w p a
ra d n y c h u n ifo rm ach uczestniczyło w procesyi, tow a
rzy sz ąc wozowi p ogrzebow em u lu b w y p rzed zając go.
U ro g u każdej ulicy śpiew ano litanię. Bicie kościel
n ych dzw onów , śpiew liczny eh chórów , zlew ające się
z so b ą dźw ięki połączonej w ojskow ej o sk ie stry —
w szy stk o to pow inno było w poić ludow i przekonanie,
że o lb rzy m i tłu m rzeczyw iście o p ła k u je śm ierć cesa
rzow ej .
P rzez cały czas, póki tru m n a stała w k ated raln e j
cerkw i P etropaw łow skiej tw ierdzy, paziow ie stali na
stra ż y p rz y niej dniem i nocą. Trzech^ paziów poko
jow ych i trz y fre jlin y d y żurow ali b ezu stan n ie p rzy
sam ej tru m n ie , u staw ionej na w ysokim k atafalk u , a ze
20-tu paziów stało na w zniesieniu, gdzie dw a raz y d zien
nie o d p raw ian o «panichidy» (nabożeństw a żałobne)
w obecności cesarza i całej je g o rodziny. W ty m celu
w ożono co ty g o d n ia do tw ierd zy p raw ie połow ę n asze
go k o rp u su . Z m ienialiśm y się co dw ie godziny i w dzień
czuw ać nie b yło tru d n o . Ale ciężko było w staw ać
w nocy, u b ie ra ć się w d w o rsk ie p a ra d n e suknie, a po
tem iść do cerkw i p rzez ciem ne i p o n u re podw órza
tw ierd zy , p rz y sm u tn y m odgłosie zegarów , bijących
z wieży. D reszcz m ię przechodził na w spom nienie w ię
— 122 —
źniów, zam urow anych tu... gdzieś, w tej ro sy jsk ie j Ba-

stylii. «Kto wie — m yślałem — m oże i m nie kiedyś,
w przyszłości, sądzono znaleźć się w ich liczbie».
P o g rz eb zakłócony został w ypadkiem , k tó ry m ógłby

b y ł m ieć b ard zo pow ażne n astęp stw a. P o n ad tru m n ą ,
pod k o p u łą so b o ru , w znosił się o lb rzy m i baldachim ,
uw ieńczony d u żą pozłacaną ko ro n ą. Z jej szczytu,
ku czterem o lb rzy m im p ila stro m , p o d trzy m u jąc y m
k o p u łę, sp adał o lb rzy m i p u rp u ro w y płaszcz, p o d b ity
g ro n o stajam i. W rażenie otrzy m y w ało się potężne; ale
m y, paziowie, w krótce o d k ry liśm y , że pozłacana ko
ro n a zro b ioną je s t z k a rto n u i drzew a, że ty lk o dolna
część płaszcza była z ak sam itu , a g ó rn a z czerw onej
zw ykłej baw ełnianej tk a n in y i że zam iast g ro n o sta i
u ży to białego b arch an u , n aszy teg o popielicow ym i ogo n
kam i. O k ry te k re p ą tarcze herbow e były także z k a r
tonu. Ale tłum y ludu, k tó re m u pozw olono w ieczorem
przechodzić koło katafalku, by d o tk n ą ć się u sta m i
złotogłow ia, pok ry w ająceg o tru m n ę , nie m iały czasu
ro zró żn ić b archanow ych g ro n o sta i i k arto n o w y ch tarcz.
P o żąd an y te a tra ln y efekt o sią g ał się i w d o d a tk u tanim
kosztem .
W czasie żałobnego nabożeństw a członkow ie ce sa r
skiej ro d zin y stali — ja k je s t we zw yczaju — z zapa-
lonem i św iecam i, k tó re gasiły się po odm ów ieniu pew
n ych m odlitw . Raz jed en z m ałych w ielkich k sią żą t
zauw ażyw szy, że «starsi» g aszą świece, odw róciw szy
je k u dołowi, uczynił to sam o i p rzy p a d k iem zapalił
cz arn ą k re p ę , sp a d a ją c ą p o z a nim z tarczy. W m gnie
n iu o ka ta rc za i baw ełniana m a tery a zajęły się pło
m ieniem . O lbrzym i o g n isty języ k w zbił się b ły sk aw i
cznie w g ó rę po ciężkich fałdach rzekom ego g ro n o
stajo w eg o płaszcza.
N abożeństw o przerw ało się. Oczy w szy stk ich p o
— 123 —
d ążały z przerażen iem za tym o g n isty m językiem ,

k tó ry w zbijał się coraz w yżej i w yżej, d o sięg ając ko
ro n y z k a rto n u i drew n ian ej ram y , p o d trzy m u jąc ej
całe ru szto w anie. Zaczęły sp ad ać kaw ałki płonącej m a-
tery i, g ro żąc zapaleniem żałobnych w elonów pań.
A lek san der I I stra c ił głow ę ty lk o na chw ilę, ale
w net o d zy sk ał p rz y to m n o ść u m ysłu. «T rzeba w ynieść
trum nę* — rozkazał. P azie pokojow i n aty ch m iast p rz y
k ry li tru m n ę złotogłow iem i w szyscy razem zaczęli zbli
żać się, żeby ją podnieść. Ale w tej chwili w łaśnie o lb rz y
m i płom ienny ję zy k ro zp a d ł się na m ałe błękitne ogniki,
k tó re popełżły po g ręp lo w an iu m atery i. Powoli i one
zagasły w śró d popiołu i sadzy, n ag ro m a d zo n y c h u g óry.
Nie um iem pow iedzieć, co więcej p rzy k u ło m ój
w zrok: pełznący o g n isty języ k , czy m ajestatyczne,
k sz tałtn e p ostacie trzech fre jlin , stojących p rzy tr u
m nie. C zarne k o ronkow e w elony opadały im na r a
m iona, a dłu g ie ogony żałobnych sukien pok ry w ały
sto p n ie k atafalku. Ż adna nie d rg n ęła. S tały, ja k p rz e
śliczne p o sągi. T ylko w oczach jed n ej z nich, G am alei,
zabłysły łzy, ja k p erły. Była ona U k ra in k ą rodem
i w y jątk o w ą p ięknością w śró d w szystkich frejlin.
W k o rp u sie w szy stk o szło na opak. Zajęcia p rz e r
wały się. Ci z pom iędzy nas, k tó rz y w racali ze stra ż y
w tw ierd zy , zajm yw ali tym czasow o osobne p o m ie sz k a
nia. Poniew aż nie było co robić, w ym yślaliśm y różne
figle. T ak, n ap rz y k ład , o d k ry liśm y sto jącą w p o k o ju
szafę, w k tó rej zn ajdyw ała się w spaniała kolekcya
okazów zw ierząt, przeznaczona do w ykładów zologii.
W łaściw ie m ów iąc, takie było urzędow e przeznaczenie
tej kolekcyi; ale nam n ig d y nie pokazyw ano zw ierząt.
Za to teraz p ostanow iliśm y sk o rz y sta ć z okazów.
Z czaszki, k tó rą znaleźliśm y w szafie, zrobiliśm y
w idm o, żeby s tra s z y ć nocą kolegów i oficerów . Zw ie
rz ę ta zaś p o u staw ialiśm y w naj kom iczniej szych poło
— 124 —
żeniach i g ru p a c h : m ałpy jeździły w ierzchem na lwach,

owce baw iły się z lam p arta m i, ży ra fy tańcow ały ze
słoniam i i t. d. Z d arzy ło się, że do k o rp u s u p rz y
jech ał k siążę p ru sk i, p rz y b y ły na p o g rzeb (zdaje się
ten sam , k tó ry został następ n ie cesarzem F ry d e ry
kiem). N asz d y re k to r nie om ieszkał pochw alić się w spa-
niałem i p edagogicznem i kolekcyam i i przy w ió d ł g o
ścia do nieszczęsnej szafy. Ale zaledw ie książę p ru sk i
rzu cił okiem na n aszą zoologiczną klasyfikacyę, za
d rg a ła m u tw arz i szybko odw rócił się. D y re k to r sk a
m ieniał z p rze ra żen ia; nie m ógł w yjąk ać ani słow a
i ty lk o w skazyw ał rę k ą na gw iazdy m orskie, p rzecho
w yw ane w szklanych p u dełkach obok szafy. Św ita
książęca udaw ała, że nic nie widzi, u k rad k ie m obrzu-,
cając w zrokiem ciekaw ą kolekcyę. A m y z tru d n o
ścią zaledwie zdołaliśm y się p o w strzy m a ć od g ło śn e
go śm iechu.
VI.
Życie szkolne m łodzieży w R osyi ró żn i się rażąco

od życia zachodnio-europejskiego. U n as m łodzież
w u n iw ersytecie albo w szkole w ojskow ej żyw o in te
re su je się k w estyam i społecznem i, politycznem i i filo-
zoficznem i. P ra w d a , że ze w szy stk ich zakładów n au
kow ych k o rp u s paziów stanow ił g r u n t najm niej od p o
w iedni dla takiego rozw oju, ale w tej epoce ogólnego
ożyw ienia idee postępow e p rzen ik ły i do n as i opano
w ały n ie k tó ry ch z p o śró d nas. To z re sz tą nie p rz e
szkadzało nam przy jm o w ać czynnego ud ziału w be-
nefisach i innych figlach.
W 4-tej klasie zajęła m ię liisto ry a. Z a pom ocą no
tatek , sp isy w an y ch w czasie lekcyi i k siążek (Sasza
n atu ra ln ie , p rz y sła ł m i h isto ry ę pow szechną L o re n tz ’a),
— 125 —
ułożyłem sobie cały k u rs początkow ej h isto ry i wieków

średnich. N astępnego ro k u zainteresow ała m ię w alka
władzy św ieckiej z p apiezką za Bonifacego V II I i F i
lipa IV ; og ro m n ie p rag n ą łem o trzy m ać pozw olenie
zajm yw ania się w B ibliotece P ublicznej, żeby p rze stu -
dyow ać g ru n to w n ie ten w ielki spór. Ale było to nie
zgodne z p rzep isam i, g d y ż uczniow ie śred n ic h zak ła
dów n au k o w ych nie m ieli do biblioteki w stępu. K ochany
B ekker je d n ak , załatw ił w szy stk ie tru d n o śc i; d o p u sz
czono m ię do św iątyni. M ogłem te ra z zasiąść na jednej
z p onsow ych a k sam itn y ch k an ap ek , p rzed je d n y m ze
stolików , stanow iących w ów czas um eblow anie czytelni,
Z aznajom iw szy się z podręcznikam i, a potem z k sią żk a
mi, k tó re się znajdow ały w naszej bibliotece, p rze sze
dłem do źródeł. Nie znałem łaciny, ale w krótce znalazłem
bo gate źródła w języ k ach staroniem ieckim i s ta ro
fran cu sk im . A rchaiczne fo rm y i w y razisto ść języ k a
k ro n ik arzy fra n cu sk ich spraw iała m i w ysokie, e ste ty
czne zadow olenie. P oznałem całkiem now y społeczny
u s tró j; caty n ieznany św iat n ajb ard zie j złożonych ¡ p o
w ikłanych w zajem nie sto su n k ó w politycznych i spo
łecznych — o d k ry ł p rze d em n ą sw oje tajem nice. O dtąd
nauczyłem się cenić h isto ry c zn e źródła więcej, niż
now sze dzieła, k tó re s ta ra ją się zm odernizow ać i sp o
p u lary zo w ać przed m io t, i w k tó ry c h p a rty jn e tenden-
cye albo też m odne fo rm u ły zasła n iają rzeczyw iste
życie opisyw anej epoki h isto ry czn ej. D odam jeszcze,
że nic tak nie p o b u d za um ysłow ego rozw oju, ja k sa
m odzielne stu d y a w jak iejk o lw iek dziedzinie n auki
lub sztu k i i te m oje m łodzieńcze p race okazały m i się
b ard zo pożytecznem i w znacznie późniejszych czasach.
Na nieszczęście m usiałem p rze rw ać m oje zajęcia
h isto ry czn e, g d y p rzeszedłem do d ru g iej (p rz ed o sta
tn iej) klasy. Paziow ie w ciągu dw óch la t obow iązani
byli p rze jść to, co w d ru g ic h w ojskow ych szkołach
— 126 —
przech o d zi się w trzech specyalnych klasach. P ra cy

więc było wiele. N auki p rzy ro d n icz e, m atem aty k a,
szkolne n auki w ojskow e, odsu n ęły h isto ry ę na d ru g i
plan. W d ru g ie j klasie zaczęliśm y pow ażnie studyo-
wać fizykę. N auczyciel nasz, C zaruchin, w yk ład ał do
skonale, dow cipny, sa rk a sty c z n y , nie cierpiał «kucia»
i chciał, że b y śm y się uczyli myśleć, a nie p o p ro stu
ty lk o w yuczali się na pam ięć faktów .
Był on d o b ry m m atem atykiem i kład ł w ielki nacisk
na analizę alg eb raiczn ą w fizyce. P rz y te m posiad ał
zadziw iający d a r o b ja śn ia n ia zasadniczej m y śli k a
żdego fizycznego p raw a i u ż y tk u fizycznych p r z y r z ą
dów, nie g u b iąc się w d ro b n o stk ac h , ja k to czyni
w iększość układaczy podręczników fizyki. N iek tó re
jeg o p y ta n ia były tak o ry g in aln e, a o b jaśn ien ia ta k w y
b o rn e i dokładne, że na zaw sze w raziły m i się w* pam ięć.
P o d ręcznik fizyki L entza, k tó reg o u żyw aliśm y,
nie b ył zły (w iększa część podręczników do u ż y tk u
szkół w ojskow ych była ułożoną p rzez n a jw y b itn ie j
szych uczonych w spółczesnych), ale ju ż tro ch ę p rz e
starzały . W sk u tek tego nauczyciel nasz, k tó ry tr z y
m ał się w łasnej m etody, począł uk ład ać k ró tk i ogólny
z a ry s lekcyi sw ego przed m io tu . Z darzy ło się raz tak,
że w ciągu kilk u ty g o d n i red ak cy a z a ry su m nie p o
w ierzoną została. C zarnuchin, ja k o d o b ry pedagog,
pozostaw ił m i to całkow icie i p rzeg ląd ał ty lk o korek-
tu ry . R ozdziały o cieple, elek try czn o ści i m ag n ety zm ie
w ypadło m i pisać na nowo, uw zględniając najśw ieższe
te o ry e i w ten sposób ułożyłem praw ie zupełny p o d
ręczn ik fizyki, k tó rjr został n astępnie o d lito g rafo w an y
dla u ż y tk u k o rp u su . Ł atw o ocenić, ja k m i się p rz y
dała później ta praca.
W 2-giej klasie zaczęliśm y także uczyć się chem ii.
W y k ład ał nam ją też d oskonały nauczyciel, ofi
cer a rty le ry i, P ietim szew ski, nam iętnie rozm iłow any
— 127
w sw ym przedm iocie, w k tó ry m dokonał kilku w a

żnych badań. L ata 1856—61 były ep o k ą rozkw itu
n au k ścisłych. G rove, C lausius, Jo u le i S éguin dow ie
dli, że ciepło i elek try czn o ść są tylk o różnem i fo rm am i
ru chu . O koło tego czasu H elm holtz rozpoczął sw oje
b adania dźw ięku, k tó re stw o rzy ły epokę w nauce. T y n
dall w sw oich p o p u la rn y c h w ykładach, o ta rł się, żeby
się tak w yrazić — o sam e atom y i m olekuły. G erard
i A v o g ard o ustanow ili te o ry ę strą c e ń chem icznych,
a M endelejew , M eyer i N ew lands o d k ry li pery o d y czn ą
p raw idłow ość chem icznych p ierw iastków . D arw in swo-
jem «Pochodzeniem G atunków » d o konał absolutnego
p rze w ro tu w n au k ach biologicznych, a K arol V ogt
i M oleschot, w stę p u jąc w ślady C laude B e rn a rd ’a, stw o
rzy li p sychologię fizyologiczną.
To b yły czasy pow szechnego naukow ego ożyw ie
nia. N ieprzezw yciężony p rą d p o ry w ał w szystkich ku
n au k o m p rzy ro d n icz y m i w R osyi w yszło w tedy wiele
b ard zo d o b ry c h dzieł przyrod n iczo -n au k o w y ch w ro
sy jsk im przekładzie. P rę d k o zrozum iałem , że g ru n to w
na znajom ość n au k p rzy ro d n icz y ch , w raz z ich m e
todam i, n iezbędną je s t każdem u, niezależnie od dzia
łalności, do k tó re j się p rzy g o to w u je. P ołączyliśm y się
w pięciu czy sześciu i u tw o rzy liśm y coś w ro d za ju che
m icznego la b o ra to ry urn. P rz y pom ocy n a jp ro stsz y c h
p rzy rzą d ó w , w skazanych dla początk u jący ch w w y
b o rn y m p o d ręczn ik u S tec k h ard ta, p rz y stą p iliśm y
w p o k o ju dw óch kolegów , braci Z asieckich, do naszych
chem icznych dośw iadczeń. M uszę dodać, że raz o m ało
co nie p o d p aliliśm y dom u i za tru w aliśm y pow ietrze
w sąsied n ich p okojach chlorem i tem p o dobnem i m ało
w onnem i su b stan cy am i. Ale s ta ry a d m ira ł zap atry w ał
się na to b ard z o d o b ro d u szn ie. K iedyśm y raz p rzy
obiedzie opow iadali poczciw em u starcow i nasze p rz y
gody» on także opow iedział nam , ja k ra z u pew nego
— 128 —
w spólnie z kolegam i o m ało co nie podpalił dom u

w celu m niej pożytecznym niż nasz, a m ianow icie
p rz y rz ą d z a ją c poncz g rza n y . A m atka to w arzy szy po
w tarzała w p rze rw ac h m iędzy atak am i duszącego
k aszlu : «cóż robić, nie m a rad y , je śli w asza n au k a
zm usza was p o rać się z takiem i obrzydliw ościam i».
P o obiedzie siadała zw ykle do fo rte p ia n u i do póź
nej nocy śpiew aliśm y du ety , tria i całe ch ó ry z o p er;
albo też b ra liśm y p a r ty tu rę jak iej o p ery , nieraz
«Rusłana* — i śpiew aliśm y ją ca łą , od p o czątk u do
końca. M atka Z asieckich i sio s tra śpiew ały p a rty e
p rim a d o n , a m y — po połow ie z biedą — w ypełnialiśm y
pozostałe p arty e . C hem ia i m u zy k a szły tak im sp o so
bem ręk a w rękę.
W yższa m a tem aty k a zajęła także nie m ało m ego

czasu. W ielu z n as postanow iło już, że nie pójdziem y
do g w ard y i, gdzie służba fro n to w a i p a ra d y w ojskow e
za b rały b y cały czas. Z am ierzaliśm y po w yjściu z k o r
p u su p o stą p ić do a rty le ry jsk ie j albo in ży n iersk iej
akadem ii. W ty m celu m u sieliśm y p rz e jść g eo m etry ę
an a lity cz n ą, ra c h u n e k różniczkow y i początki in te g ra l
nego — i b raliśm y lekcye p ry w a tn e . A stronom ię po
czątkow ą w ykładano n am w ów czas ja k o m a tem aty czn ą
geo g rafię i zacząłem , zw łaszcza w czasie ostatn ieg o
ro k u m ego p o b y tu w k o rp u sie, czytać z zapałem dzieła
astronom iczne. W ieczne, n ie p rzerw an e życie w szech
św iata, k tó ry rozum iałem ja k o sycie i ew olucyę, stało
się dla m nie n iew yczerpanem źródłem poetycznych
rozk o szy , i pow oli filozofią m ego życia stało się po
czucie jed n o ści człow ieka z p rz y r o d ą , zaró w n o żyw o
tn ą, ja k i nieżyw otną.
Je ślib y w ykładały się u n as ty lk o pow yżej w yli
czone p rzed m io ty , to i w tedy cały nasz czas by łb y
n ajzu p ełn iej zapełniony. Ale w ykładali nam jeszcze
129 —
n au k i h u m a n ita rn e : h isto ry ę , praw oznaw stw o, tj. ogólne

obeznanie się z kodeksem praw , potem zasady eko
nom ii politycznej i s ta ty sty k i porów naw czej. O prócz
tego trze b a było opanow ać olb rzy m ie k u rs e n au k w oj
skow y c h : ta k ty ki, h isto ry i w ojen (kam panie 1812 i 1815r.
w n a jd ro b n iejsz y ch szczegółach), a rty le ry i i fortyfi-
kacyi polnej. G dy p rzy p o m in am sobie te ra z przeszłość,
p rzy ch o d zę do w niosku, że p ro g ra m nasz (w yjąw szy
n au k w ojskow ych, zam iast k tó ry c h m ogliśm y z wię
k szą k o rzy śc ią studyow ać n au k i ścisłe) b y ł nie
zły i m im o sw ą ro zm a ito ść nie przechodził sił m ło
dzieńca śred n ic h zdolności. Z aw dzięczając do b rej
znajom ości początkow ej m a tem aty k i i fizyki, któ rej
n ab y w aliśm y w niższych klasach, w iększość wcale
d o b rze daw ała sobie ra d ę z p ro g ra m em . W ielu z nas —
m a się ro zum ieć — zajm ow ało się n ie k tó ry m i p rz e d
m iotam i b ard zo niedbale, ja k np. praw oznaw stw em ,
albo h isto ry ą najnow szą, k tó rą w ykładał nam b ard zo
nieudolnie zg rzy b iały S zulgin; trzy m an o go tylko, do
w ysłużenia pełnej pensyi. Z ostaw iano nam z re sztą
pew ną sw obodę w w y borze ulu b io n y ch przedm iotów .
Z tych o sta tn ic h egzam inow ano n as b ard z o surow o,
z resz ty , d ość pobłażliw ie. W ogóle w zględne pow o
dzenie, z ja k iem p rzechodziliśm y cały ten o b szern y
p ro g ra m , m ożna o b ja śn ić k o n k re tn y m ch a rak te re m
całego nauczania. S k oro tylk o p oznajom iliśm y się z ge
o m e try ą elem e n ta rn ą , n aty ch m iast zaczęliśm y zasto-
sow yw ać ją p rak ty c zn ie w polu p rz y pom ocy tyk,
łańcucha m ierniczego, a potem astro lab iu m i kom pasu.
P o takich poglądow ych lekcyach astro n o m ia począt
kow a nie p rze d staw ia ła ju ż dla n as tru d n o ści, zdej
m ow anie zaś planów sam o p rzez się spraw iało nam
wiele p rzy jem ności. T en sam sy stem n au k i p oglądo
wej stosow ał się i p rz y w ykładach fortyfikacyi. Z im ą
rozw iązyw aliśm y zadania w ro d z a ju n astęp u jący c h :
WSPOMNIENIA REWOLUOYONISTY. 9
— 130 —
P o siad a ją c do ro zp o rząd zen ia ty sią c żołnierzy, w znieść

w te rm in ie d w u tygodniow ym ja k n ajsiln iejsz e o bw a
row anie, aby o b ro n ić p rze d w rogiem i u trz y m a ć m o st
dla cofającej się a rm ii; i rozw iązaw szy zadanie g orąco
b ro n iliśm y potem n aszych p rojektów , g d y nauczyciel
k ry ty k o w ał je. W lecie zaś zastosow yw aliśm y nasze
teo rety czn e w iadom ości w p rak ty c e, w polu. T ym spo
sobem , dzięki p ra k ty c z n y m ćw iczeniom , w iększość
z pom iędzy nas, w w ieku 17 — 18 la t p rz y sw a ja ła so
bie wcale nieźle całą tę m asę ró żn y ch przedm iotów .
Z tern w szystkiem zostaw ało nam jeszcze dosyć

czasu dla ro zry w e k i figli w szelkiego ro d zaju . N ajlepsze
nasze czasy zaczynały się z końcem egzam inów ; m ie
liśm y p raw ie cały m iesiąc zupełnie sw obodny p rze d
w yjściem do obozu, a po pow rocie z obozu znow u b y
liśm y w olni całych trz y lu b cztery tygodnie. Ci, k tó
rzy pozostaw ali w szkole, a było ich niew ielu, k o rz y
stali w tedy z ab so lu tn ej sw obody i u rlopów w każdym
dow olnym czasie. Do k o rp u su w racaliśm y ty lk o jeść
i spać. J a pracow ałem w ty m czasie w publicznej bi
bliotece, chodziłem do erm itaż u ; studyow ałem o brazy,
kolejno w szy stk ie m a larsk ie szkoły, albo zw iedzałem
rząd o w e przędzalnie, odlew nie, h u ty szklane i szli
fiersk ie fab ry k i, do k tó ry ch w stęp zaw sze k ażdem u
otw arty . Czasem jeździliśm y całem to w arzy stw em łó d
kam i po Newie i przep ęd zaliśm y białe noce — kiedy
w ieczorna zorza sp o ty k a się z p o ra n n ą i kiedy o pół
nocy m ożna czytać bez św iecy książkę, — n a rzece,
albo u ry b ak ó w na w ybrzeżu. M ieliśm y n a to w szystko
aż n ad to do sy ć czasu.
W ted y ju ż w yniosłem ze zw iedzania fa b ry k zam i
łow anie do potężnych, dokład n y ch m aszyn. Z ro z u m ia
łem poezyę m aszyn, gdy w idziałem , ja k olbrzy m ia
p aro w a łapa, w y su w ająca się z ta rta k u , w yław ia belkę
— 131 —
z Newy i zręcznie p o d rzu ca ją pod m aszynę, k tó ra

rozpiłow uje kłodę na desk i; albo też w idziałem , ja k
rozpalona do czerw oności sztab a żelazna, przeszed łszy
m iędzy dw om a cy lin d ram i, p rze k szta łc a się w szynę.
W fab ry k ac h w spółczesnych m aszy n a zabija osobi
stość ro b o tn ik a. Z am ienia się on w dożyw otniego nie
wolnika danej m aszy n y i n ig d y ju ż nie m oże stać się
czem innem . Ale je s t to tylk o w ynik n ierozum nej or-
ganizacyi — i w inną je s t tem u nie m aszyna. N adm ierna
praca i n ie p rz erw an a je d n o sta jn o ść jej zarów no są
szkodliw e, czy się p o słu g u jem y ręcznem narzędziem ,
czy m aszyną. Je śli zaś u su n ą ć przepracow anie, to ła
two p o jm u ję zadow olenie, ja k ie w zbudzać m oże w czło
w ieku poczucie potęgi jego m aszyny, celowy c h a ra k te r
jej p racy , w dzięk i ścisłość każdego jej ruch u . Nie
naw iść, k tó rą żyw ił ku m aszynom W illiam M orris do
wodzi ty lko, że — niezależnie od jego w ielkiego ta
len tu — p o tęg a i piękność m aszy n były m u niedo
stępne.
M uzyka też g ra ła w ażną rolę w m oim rozw oju.
Była ona dla m nie jeszcze w iększem źródłem rozkoszy
i zachw ytu, niż poezya. W tej epoce o p era ro sy jsk a
p raw ie jeszcze nie istn iała; ale b y ł to o k re s rozkw itu
o p ery w łoskiej. Była ona nadzw yczaj p o p u la rn ą w P e
te rs b u rg u i liczyła nie m ało w ielkich talentów . K iedy
zachorow ała p rim a d o n n a Bozio, ty siące ludzi, zw ła
szcza m łodzieży, w ystaw ało do późnej nocy u d rzw i
hotelu, p y ta ją c o zdrow ie divy. Nie była ona piękną,
ale w ydaw ała się tak prześliczną, g d y śpiew ała, że
m ożna było naliczyć całe setki m łodzieńców , zak o
chanych w niej do szaleństw a. G dy Bezio um arła,
w ypraw iono jej taki pog rzeb , jak ieg o P e te rs b u rg do
tą d jeszcze nie oglądał.
Cały P e te rs b u rg dzielił się w tedy na dw a obozy:
n a wielbicieli o p ery w łoskiej i na stałych byw alców
9*
— 132 —
te a tru fran cu sk ieg o , pole p ierw szych popisów podka-

sanej m uzy offenbachow skiej, k tó ra w kilk a la t potem
zaraziła tchem sw oim całą E uropę. N asza k la sa także
ro zp a d ła się na dw a obozy i ja p rzy łączy łem się do
W łochów. W stęp do k rzeseł i na g alery e b y ł nam
w zbroniony, a loże w o perze w łoskiej rozch w y ty w ały
się na w yścigi na k ilka m iesięcy p rzed rozpoczęciem
sezonu, za abon am en tem — a w n ie k tó ry ch dom ach
ab o n am en ty p rzekazyw ały się w spadku. Nie p o zo sta
wało nam nic innego, ja k p rz e k ra d a ć się do o p ery
w soboty — na g ó rn ą g alery ę, gdzie cisnęliśm y się
w ciasnem «przejściu* i pocili ja k w łaźni. Aby
sk ry ć nasze rzucające się w oczy m u n d u ry , m u sie
liśm y naw et tam , nie zw ażając na zaduch, stać w za
piętych czarn y ch w atow anych szynelach z fu trz a n y m i
kołnierzam i. D ziw na rzecz, że n ik t z n as nie p rz y
płacił tego zapaleniem płuc, zwłaszcza, że — ro z g rz a n i
ow acyam i na scenie — w ystaw aliśm y nieraz potem
d łu g o na ulicy u p rzy sio n k a teatraln eg o , żeby jeszcze
raz u jrze ć n aszych ulubieńców i jeszcze raz pożegnać
ich h u czn ym i oklaskam i. W ytw orzyła się w ów czas ja
k aś dziw na łączność m iędzy o p e rą w łoską a ru ch em
ra d y k a ln y m . R ew olucyjne rec itativ a w «W ilhelm ie
Tellu», albo « P urytanach* w yw oływ ały zaw sze hała
śliwe ow acye, k tó re w niem ały kłopot w praw iały Ale
k s a n d ra II. Na szóstem piętrze, w fum oirze i przy-
sio n k u zb ierała się najw y b o ro w sza m łodzież p e te rs
b u rsk a , połączona w spólnym kultem szlachetnej sztuki.
W szy stk o to m oże się te ra z w ydaw ać dzieciństwem »
ale w tedy niejed n a czysta idea i n iejedno czyste d ą
żenie obu dził w d u sz y naszej ten szczery hołd, sk ła
d an y n aszy m u lu b io n y m arty sto m .
— 133 —
V II.
L atem w ychodziliśm y do obozu w P eterhofie, w spól

nie z d ru g iem i w ojskow em i szkołam i p ete rsb u rsk ie g o
okręgu. W ogóle żyło się tam b ardzo dob rze i bez
w ątpienia p o p raw ia liśm y się znacznie n a zdrow iu
w czasie p o b y tu w obozie. S paliśm y w o b szern y ch
n am iotach, k ąp a liśm y się w m o rzu i w racaliśm y do
m iasta ze św ieżym zapasem sił.
G łów nym celem życia polow ego w obozie dla uczni
szkół w ojskow ych je s t n a tu ra ln ie m u sz tra. C ierpieć
je j w szyscy nie m ogliśm y, ale n u d y nasze ro zp rasz ały
się czasem udziałem , ja k i b raliśm y w m anew rach.
Raz, g d y śm y się ju ż kładli spać, rozk azał nagle Ale
k s a n d e r I I z a trą b ić na alarm . W jed n ej chw ili ożyw ił
się cały obóz. K ilka tysięcy m alców skupiło się w go
tow ości bojow ej około sztan d aró w . W śró d nocnej ci
szy ro zleg ł się g łu ch y tu rk o t a rm a t szkoły a r ty le r y j
skiej. Cały w ojskow y P e te rh o f p rz y galopow ał do obozu,
ale w sk u te k ja k ieg o ś n ieporozum ienin cesarzow i nie
podaw ano konia. P opędzili we w szy stk ie s tro n y or-
d y n an si po konia dla cesarza, ale konia nie było. Ale
k sa n d e r I I nie b y ł d o b ry m jeźdźcem , nie m ógł więc
d o siad ać obcego w ierzchow ca; zajście to m ocno ro z
gniew ało cesarza i g d y p rzy p ę d ził doń o rd y n a n s, r a
p o rtu ją c : «Konia W aszej C esarskiej Mości prow adzę
z B abjigony», o stro w ybu ch n ął: «Głupcze, czyż ja m am
ty lk o je d n eg o konia ?»
Z gęszczający się m ro k , a rm a tn ie w y strzały , tę ten t
k aw aleryi, w szystko to działało na nas, chłopców , w w y
soce p odniecający sposób i kiedy A lek san d er I I r u
szył n aszą kolum nę do atak u , sto jąc jeszcze sam na p rze
dzie jej, o m ałośm y go nie stratow ali. W zw artych
szeregach, z poch y lo n y m i bag n etam i, m usieliśm y za
— 134 —
pew ne w yglądać g roźnie; w idziałem , ja k cesarz, k tó ry

ciągle jeszcze sta ł pieszo, trze m a o lb rzy m im i su sam i
oczyścił d ro g ę dla kolum ny. I zrozum iałem w tedy, co
znaczy kolum na, idąca zw arty m i szeregam i, pod n ie
cona m u z y k ą i atakiem . P rz e d nam i sta ł im p e rato r,
n asz wódz, uw ielbiany przez n as w szystkich. A m im o
to czułem , że żaden z n as nie p o su n ą łb y się ani na
cal i nie zatrzy m ał, aby go przepuścić. My tw o rzy
liśm y k o lum nę w ru ch u , on stanow ił p rzeszk o d ę i ko
lu m n a strato w a ła b y go. W p odobnych w y p adkach
chłopcy z b ro n ią w rę k u b y w ają niebezpieczniejsi
od s ta ry c h żołnierzy.
N astępnego ro k u , kiedy w zięliśm y udział w w iel

kich m an ew rach pod P e te rsb u rg ie m , pow ziąłem pew ne
w yob rażenie o tem , co to je s t w ojna. P rz ez dw a dni
z rzę d u nic nie ro b iliśm y , ty lk o posu w aliśm y się n a
p rzó d i w ty ł na p rz e strz e n i około d w u d ziestu w iorstw .
Nie m ieliśm y n ajm n iejszeg o pojęcia o tem , co się dzieje
w około, ani o tem , w ja k im celu p o ru sza m y się. Działa
g rzm iały to około nas, to gdzieś dalej. Chw ilam i w lesie
i na w zgórzach rozpoczynała się g o rąca k arab in o w a
strzelan in a. O rd y n a n si galopow ali i przyw ozili rozkaz
to iść n ap rzó d , to się cofać. A m y wciąż szliśm y,
szliśm y i szliśm y — nie w idząc sen su w ty c h pocho
dach. K aw alerya p rzeszła tą sam ą d ro g ą i zam ieniła
ją w szero k ą rzekę ruchom ego p ia sk u , po k tó ry m
ledw ośm y się w lekli n ap rz ó d i w tył. N akoniec w szelka
k a rn o ść zerw ała się w naszej kolum nie. Z h a rm o n ij
nej całości obróciła się ona w tłum znużonych w ędrow
ników . Na d ro d ze zostali tylko sam i podchorążow ie;
re sz ta zaś wlokła się pow oli sk ra je m lasu. R ozkazy
i błag an ia oficerów nic nie skutkow ały.
N agle z ty łu rozległ się k rz y k : «Cesarz jedzie!»
— 135 —
Oficerow ie poczęli biegać m iędzy nam i, błagając, b y ś

m y się ustaw ili w szeregach, ale n ik t nie słuchał.
Cesarz p rzy je ch a ł i kazał jeszcze ra z cofać się.
— Na lewo, m arsz! rozległa się kom enda. P an o
wie cesarz za w am i. «P roszę się odw rócić!», sze
p tali oficerow ie. Ale batalion nie zw rócił żadnej p r a
wie, uw agi ani n a kom endę, ani n a p ro śb y . Na szczę
ście A lek sander I I nie b y ł fan aty k iem służby fro n to
wej. P ow iedziaw szy p a rę słów, żeby dodać nam ducha,
i przyobiecaw szy nam odpoczynek niedługo, odjechał.
Z rozum iałem w tedy, ja k wiele zależy w czasie w ojny
od ducha w ojska i ja k m ało m ożna zrobić za pom ocą
sam ej ty lk o d y scy p lin y , w tych razach kiedy w ym aga
się od żo łnierzy więcej, niż śred n ieg o w ysiłku. S am ą
d y sc y p lin ą nie m ożna p rzy p ro w a d zić znużony oddział
w oznaczonej godzinie n a pole bitw y. T ylko zapał
i zaufanie m ogą w po d o b n y ch chw ilach skłonić żoł
nierza, by uczynił niem ożliw e. A pow odzenie w ojny
w ym aga b ez u sta n n ie w ykonyw ania «niemożliwego*.
J a k często w spom inałem później ten naoczny p rzy k ła d
w S yberyi, gdzie podczas naukow ych eksp ed y cy i m u
sieliśm y n a k ażdym k ro k u w ypełniać «niemożliwe*.
N auka m u sz try i m anew ry zabierały je d n ak ż e tylko

niew ielką część naszego czasu w obozie. Z ajm yw a-
liśm y się wiele zdejm ow aniem planów i fo rty fik a cy ą .
P o kilku w stęp n y ch ćw iczeniach, daw ano nam busolę
i m ów iono: «zdejm ijcie plan tego jezio ra, albo p a rk u
z jego ulicam i. W y m ierzajcie k ą ty za pom ocą busoli,
a odległość krokam i*.
W czesnym ran k ie m , zjad łszy na p ręd ce śniadanie,
k ad et albo paź napełn iał sw oje p rz e stro n n e , w ojskow e
kieszenie k ro m k am i razow ego chleba i udaw ał się na
cztery — pięć godzin do p a rk u . R zucał n a plan p rz e
śliczne cieniste ulice, stru m ien ie, jezio ra. P ra c a je g o
— 136 —
p o ró w n y w ała się n astęp n ie ze ścisłem i k a rta m i i ty

tu łem n a g ro d y otrzy m y w ał do w y b o ru in stru m e n ty
optyczne, albo g eom etryczne. Mnie to zajęcie s p ra
wiało niew ysłow ioną p rzy je m n o ść . Sam odzielny cha
r a k te r p racy, zajęcie, ja k ie budziła, sam o tn o ść pod s tu
letn im i drzew am i, życie leśne, k tó rem u m ogłem od
daw ać się bez p rze szk o d y , pozostaw iły głęboki ślad
w m ojej pam ięci. I g d y n astęp n ie zostałem badaczem
S y b ery i, a n ie k tó rzy z m oich kolegów badaczam i Azy i
śro d k o w ej, znaleźliśm y, że zdejm ow anie planów w k o r
p u sie p o słu ży ły nam za d o b rą przygotow aw czą szkołę.
W o statn iej klasie m ałe oddziałki z czterech p a
ziów udaw ały się co d ru g i dzień do w si leżących
w znacznej odległości od obozu. T am ro b iliśm y do
k ład n e p lan y z pom ocą teleskopu i m ierniczych n a
rzędzi. Czasem przy jeżd żali oficerow ie g en e raln e g o
sztab u dla p rz e jrz e n ia n aszy ch p ra c i udzielenia
w skazów ek. Ż ycie zaś w p o śró d chłopów , w w iejskich
chatach, św ietnie w pływ ało na n asz rozw ój m o raln y
i um ysłow y.
W ty m sam ym czasie w praw ialiśm y się w sy p a n iu
w ro zm iarac h n a tu ra ln e j w ielkości ró żn y ch części obw a
row ań. U daw aliśm y się z oficeram i na o tw arte pole i tu
polecano nam u sy p a ć śro d ek b asty o n u albo skom bino-
w anego szańca m ostow ego. Z bijaliśm y gw oździam i
belki i żerdzie w tak i sposób, ja k to ro b ią inżynierow ie.
P rz y b u d o w aniu b a te ry i o d k ry ty c h i strzeln ic m u sie
liśm y czynić b ard z o żm udne w yrachow ania, żeby o k re
ślić pochylenie i przecięcie różnych płaszczyzn, ale
p otem s te re o m e try a nie przedstaw iała ju ż dla nas tr u
dności, a sin u sy i ta n g e n sy posiadały d o ty k aln e, o k re
ślone znaczenie.
R obota ta ta k nam się podobała, że ra z — ju ż
w m ieście — znalazłszy w ogrodzie k u p ę glin y i żw iru
— 137 —
zaczęliśm y w znosić praw dziw e obw arow anie w zm niej

szonych rozm iarach. B aterye, p ro ste i pochyłe strze l
nice były sta ra n n ie w yrachow ane. W szy stk o było zro
bione b ardzo w ytw ornie. M arzyliśm y te ra z o tem ,
gdzieby d o stać desek, żeby zrobić p o m o st dla dział
i postaw ić na nim m odele a rm a t, w zięte z naszej klasy.
Ale niestety! nasze pan talo n y były w o płakanym stanie.
— Co wy tu robicie! w ołał na nas kapitan. P o
patrzcie na siebie! P o d o b n i jesteście do kopaczy (to
w łaśnie stanow iło n aszą d u m ę w tej chwili). Co bę
dzie, jeżeli p rzy je d zie W. K siąże i zobaczy w as w tym
stanie.
— P okażem y m u nasze obw arow anie i p o p ro sim y ,
żeby kazał nam w ydać n arzędzia i belki dla pom ostów .
Ale d are m n ie p ro testo w aliśm y . N azaju trz dziesięciu
ro b o tn ik ó w w yw iozło taczkam i nasze śliczne ob w aro
wanie, ja k b y ono było tylk o k u p ą g ruzu.
W spom inam o tem dla tego, żeby w ykazać, ja k dzieci
i m łodzież lu b ią zastosow yw ać w p ra k ty c e n ab y te
w szkole w iadom ości i ja k o graniczonym i są w ycho
wawcy, k tó rzy nie u m ie ją w y k o rz y sta ć tej dążności
w p edagogicznych celach. W k o rp u sie n aszym w szy
stk o — m a się rozum ieć — było skierow anem k u tem u,
żeby obudzić w n as w ojennego d ucha; ale m y z ta
kim sam y m zapałem p rze p ro w ad z alib y śm y kolej że
lazną, b u d o w alib y śm y chatę, albo też u p raw ia lib y śm y
pole i o g ró d w arzyw ny. Z am iłow anie dzieci w żyw ej,
isto tn ej p rac y p rze p ad a bezow ocnie dla tego, że w szkole
p an u je d o tą d jeszcze duch scholastyki, p rzek azan y
nam w sp a d k u p rzez średniow ieczne k la szto ry .
V III.
L ata 1857 — 61 były, ja k w iadom o, epo k ą u m y sło

w ego ro zw o ju R osyi. W ązy stk o to, o czem pokolenie,
— 138 —
k tó re p rzed staw iali w lite ra tu rz e T urgeniew , T ołstoj,

H erzen , B akunin, O garew , K awelin, D ostojew ski, G ri-
gorow icz, O stro w sk i i N ekrasow , m ów ili ty lk o sze
ptem , — w p rzy ja zn e j po gadance, zaczęło te ra z p rz e
n ikać do d ru k u . C enzura w ciąż się jeszcze sro ży ła ;
ale czego nie m ożna było pow iedzieć otw arcie w po
lity czn y m arty k u le , to p rz e k ra d a ło się d ro g ą kon
tra b a n d y w form ie pow ieści, szkicu h u m o ry sty czn eg o ,
w zam askow anej k ry ty c e za ch o d n io -e u ro p e jsk ic h sto
sunków . W szyscy um ieli czytać m iędzy w ierszam i
i rozum ieli, co znaczy «K rytyka chińskiego sy stem u
finansow ego*.
Nie m iałem znajom ych w P e te rs b u rg u , w yjąw szy
kolegów szkolnych i ciasnego kółka krew nych. Stałem
ty m spo sobem na uboczu, daleko od ra d y k a ln e g o
ru c h u tego czasu. Mimo to je d n a k (i stanow i to m oże
n ajb ard zie j c h a ra k te ry sty c z n ą cechę ru ch u ) idee p rz e
n ik ały naw et do ta k p raw o m y śln e j szkoły, ja k nasza
i o d b ijały się naw et w kole naszych m oskiew skich
krew nych.
Niedziele i św ięta spędzałem teraz u m ojej ciotki*
księżnej M irskiej, o k tó rej ju ż w spom inałem w yżej.
K siąże M irski m y ślał tylk o o niezw ykłych śniad an iach
i obiadach, a k siężna i księżniczka spędzały czas b a r
dzo wesoło. Moja cioteczna sio stra liczyła dw u d ziesty
ro k życia. Była b ard z o ła d n ą i m iłą. W szyscy ciote
czni b racia kochali się w niej na zabój; ona także po
kochała serdecznie je d n eg o z nich i chciała m u oddać
sw ą rękę. Ale m ałżeństw o ciotecznych k rew n y ch —
w ielki g rzech w edle za p atry w ań cerkw i praw osław nej
i księżna, d are m n ie sta ra ła się o sp e cy a ln ą d y sp e n sę
u przedstaw icieli w yższej h ie ra rc h ii kościelnej. P rz y
wiozła więc córkę do P e te rs b u rg a w nadziei, że m oże
w ybierze z p o śró d legionu sw ych w ielbicieli kogo
więcej odpow iedniego n a m ęża, niż rodzono-ciotecznego
— 139 —
b rata . N iestety! zabiegi księżnej do niczego nie d o p ro

w adziły, choć w dom u jej było zaw sze pełno św ietnej
m łodzieży z g w ard y i i dyplom acyi.
Można było przyp u ścić, że gdzie ja k gdzie, ale do
takiego d om u idee rew olu cyjne w żadnym razie p rz y
stęp u m ieć nie pow inny. A je d n ak — w łaśnie tam za
znajom iłem się po raz p ierw szy z lite ra tu rą rew olu
cyjną. Było to w czasie, g d y H erzen zaczynał w yda
wać w L o ndynie «Gwiazdę P olarną», k tó ra z b ły sk a
w iczną niem al szyb k o ścią rozpow szechniła się w śród
n ajsze rszy ch w arstw pub liczności i w znieciła zam ie
szanie n aw et w kołach dw orskich. Moja k u zy n k a do
staw ała w ja k iś sposób te k siążk i i czytaliśm y je r a
zem. S erce jej było w zburzone p rzeszkodam i, k tó re
zniszczyły jej szczęście i u m y sł jej tem chętniej p rz y
sw ajał sobie H erze n o w sk ą o s trą k ry ty k ę sam ow ładz-
tw a i całego spróch n iałeg o u s tro ju państw ow ego. P r a
wie z re lig ijn ą czcią spoglądałem na w yciśnięty na
okładce «Gwiazdy P olarnej* m edalion z w yobrażeniem
głów pow ieszonych d e k a b ry stó w : Bestużew a, Kachow-
skiego, P estela, R ylejew a i M uraw iew a-A postoła. P ię
kność i p o tęga utw o ró w H erzena, siła rozpędow a jego
m yśli, jeg o g o rąc a m iłość R osy i p o ry w ały m ię nie
przeparcie. C zytałem i odczytyw ałem zaw sze z ty m sa
m ym zapałem te k a rtk i, isk rzące się dow cipem i p rze
n iknięte głębokiem uczuciem . T u rg en iew p raw d ę po
wiedział, że Is k a n d e r (pseudonim H erzena) p isa ł łzam i
i k rw ią i że n ik t u n as nie p isa ł ju ż tak po nim .
W 1857 r., czy też w początkach 1860-go zacząłem
w ydaw ać p ierw szą m o ją rew o lu c y jn ą gazetę. W tym
w ieku — m a się rozum ieć — m ogłem by ć ty lk o kon-
sty tu c y o n istą i z zapałem w ykazyw ałem w m ojej g a
zecie konieczność k o n sty tu c y i dla R osyi. P isałem o sza
lonej ro zrzu tn o ści dw oru, o sum ach strw onionych
w Nicei na całkiem b ezużyteczną esk ad rę, tow arzy
— HO -
szącą cesarzow ej wdowie, zm arłej 1860 r. W spom i

nałem o nadużyciach urzędników , k tó re bezustan n ie
o bijały m i się o u szy i dow odziłem konieczności p ra w
nego, k o n sty tu cy jn e g o porząd k u . P rzep isałem m o ją
gazetę w trzech egzem plarzach i w sunąłem je u k r a d
kiem do szuflady kilk u m oim kolegom z w yższych
klas, o k tó ry c h p rzypuszczałem , że się in te re s u ją s p ra
w am i społecznem i. P ro siłem m oich czytelników , by
położyli sw oją odpow iedź za du ży m zegarem w n a
szej bibliotece
Z bijącem sercem w szedłem n a z a ju trz do biblio
teki, by zobaczyć, czy nie m a czego dla m nie. I s to
tnie, za zegarem leżały dw ie k artk i. Dwóch to w arz y
szy pisało, że podzielają zupełnie m oje p rze k o n an ia —
i rad zili m i tylko nie n arażać się zanadto. W ypuściłem
d ru g i n u m er, jeszcze o strze jsz y . W ykazyw ałem w nim
konieczność zjednoczenia się w szy stk ich w im ię wol
n o ś c i!... T ym razem nic nie znalazłem za zegarem ,
ale za to dw aj koledzy sam i p rzy sz li do mnie.
. — P rz ek o n a n i jeste śm y , że gazetę w ydajesz ty, po
w ied zieli— i chcem y pom ów ić z to b ą w tej kw estyi.
Z g ad zam y się z to b ą zupełnie i p rzy sz liśm y ci po
w iedzieć: «bądźm y przyjaciółm i*. Ale gazety nie należy
w ydaw ać dalej. W całym k o rp u sie je s t jeszcze dw óch
to w arzy szy , k tó ry ch rzeczy te zajm ują. Jeżeli zaś
stan ie się w iadom em , że istn ieje podo b n a gazeta, n a
stęp stw a dla n as b ędą straszn e. Lepiej zaw iążm y kółko
i będziem y m ów ić w niem o w szystkiem . Może ud a
się p rzek o n ać o czem i drugich.
Słowa ich były tak ro zsą d n e, że pozostaw ało m i tylko
zgodzić się i stw ierdziliśm y nasze p rz y m ie rz e silnym
uściskiem dłoni. S taliśm y się o d tą d w ielkim i p rz y ja
ciółmi, razem czytaliśm y i razem ro z trz ą sa liśm y różne
p ytania.
— 14-1 —
U w łaszczenie w łościan pochłaniało w tedy uw agę

w szystkich m yślących ludzi.
Rew olucya 1848 r. odbiła się głucliem echem w po
śró d ro sy jsk ic h chłopów. B unty p oddanych zaczęły
od 1850 r. przy jm o w ać b ard zo pow ażne rezm iary .
Kiedy w ybuchła w ojna K ry m sk a i zaczęto w całej
R osyi zw oływ ać pospolite ruszenia, p o w stania chło
pów ro zsz erzy ły się z niew idzianą d o tą d siłą. K ilku
obyw ateli zostało zam ordow anych przez chłopów. B unty
p rzy jęły taki g ro źn y c h a ra k te r, że dla uśm ierzenia
ich m u sian o p osyłać całe pułki — z działam i, podczas
g d y p rzed tem niew ielkie oddziały żołnierzy p rze jm o
w ały strach em chłopów i p rzy w racały po rząd ek .
Te w yb uchy z jed n ej stro n y i głęboka o d raza ku
p oddańczym sto su n k o m , ja k ą p rze jęte było poko
lenie, k tó re stało n a czele społeczeństw a p rz y w stą
p ieniu na tro n A lek san d ra I I , — uczyniły z kw estyi
o sw obodzenia chłopów k w estyę dnia. A leksander I I ,
sam n iech ętny p o rzą d k o m poddańczym , popieran y ,
a raczej p o bu d zan y we w łasnej rodzinie przez żonę,
b ra ta K o n stan teg o i W. K ię ż n ę , H elenę Paw łow -
ną, — u czy n ił p ierw szy k ro k w tym k ie ru n k u . Chciał
on, żeby in icyatyw a refo rm y w yszła od sam ych o b y
wateli. Ale w żadnej g u b ern ii nie m ożna było nak ło
nić tych o statn ich do podania podobnego a d re su ce
sarzow i. W m a rc u 1857 r. A lek san d er I I sam zw rócił
się do szlachty m oskiew skiej z m ow ą, w k tó rej do
w odził konieczności re fo rm y ; ale odpow iedzią było
głuche m ilczenie. A lek san d er I I rozgniew ał się i za
kończył m ow ę p am iętn em i słow am i H erze n a: «lepiej,
p an o w ie, żeby osw obodzenie p rzy sz ło z g ó r y , niż
czekać, aż p rzy jd z ie z dołu». Ale i te słow a nie po
działały. P o czątek zrobiły n areszcie litew skie g u b ern ie ;
G rodzieńska, W ileńska i K ow ieńska, w k tó ry ch N a
poleon zniósł (na papierze) w 1812 r. poddaństw o. Ge
— 142 —
n era ł-g u b e rn a to r L itew ski, N azim ow , zdołał nam ów ić

szlachtę litew sk ą do podania p ożądanego a d re su
i w lipcu 1857 r. opublikow any został sły n n y re s k r y p t
na im ię W ileńskiego g e n e rał-g u b ern ato ra , w k tó ry m
A lek san d er I I oznajm ił o sw ym zam iarze osw obodze
nia włościan. Ze łzam i w oczach czytaliśm y gło śn y
a rty k u ł H erzen a: «Zw yciężyłeś, G alilejczyku!» W y
g n ań cy londy ń scy ośw iadczali, że o d tą d nie u w ażają
A lek san d ra I I za w roga i b ęd ą go p o p ierać w w iel
kiej sp raw ie osw obodzenia włościan.
Zachow anie się chłopów było w w ysokim sto p n iu
g o d n e uw agi. Zaledw ie rozeszła się wieść, że n am ięt
nie p o żąd an a w olność w krótce n a d a n ą zostanie, b u n ty
p raw ie całkiem ustały. Chłopi czekali. K iedy A leksan
d e r I I objeżdżał śro d k o w ą R osyę, tłu m y lu d u o ta
czały go i błagały o nad an ie «woli». Ale na te pow ta
rzające się p ro śb y A leksander za p atry w ał się n ie p rz y
chylnie. Ciekawe, jednakże, do ja k ieg o sto p n ia trw ałą
je s t trą d y c y a w ielkiej rew olucyi: w p o śró d chłopów
k rąż y ła wieść, że N apoleon żądał — p rz y zaw arciu po
k o ju — od A lek san d ra I I nad an ia sw obody ludow i.
N ieraz to słyszałem . N aw et w p rzeddzień osw obodze
nia chłopi pow ątpiew ali, żeby im dano sw obodę bez
n acisk u z zew nątrz. «Jeżeli G aribaldi nie p rzy jd zie, nic
nie będzie», — m ów ił w P e te rs b u rg u jed en chłop m em u
koledze, k tó ry tłóm aczył m u, że w krótce «dadzą wolę».
I tak m yślało wielu.
P o chwili pow szechnej rad o ści n astąp iły la ta trw o g i
i pow ątpiew ań. W g u b ern ia ch i P e te rs b u rg u p rac o
wały specyalnie o b ran e ko m itety ; ale A lek san d er I I ,
w idocznie w ahał się. C enzura p rz e strz e g a ła z w y
ją tk o w ą surow ością, żeby w d ru k u nie om aw iano
k w esty i uw łaszczenia w łościan w szczegółach. P o
n u re wieści k rą ż y ły w P e te rs b u rg u i p rze n ik ały do
naszeg o k o rp u su .
— 143 —
W śró d szlachty nie b rak ło m łodych ludzi, któ rzy

szczerze pracow ali dla sp raw y zupełnego osw obodze
nia chłopów. Ale p a rty a stro n n ik ó w p o d d ań stw a co
raz ciaśniej szym p ierścieniem otaczała A lek san d ra i w y
w ierała n ań g ro źn y nacisk . S zeptali oni, że w dzień
osw obodzenia chłopów rozpocznie się ogólna rzeź o b y
w ateli i że R osyę oczekuje now y b u n t Pugaczow -
ski, jeszcze stra sz n ie jsz y , niż w 1773 r. A leksander I I
b y ł człow iekiem słabego c h a ra k te ru i p rzysłuchiw ał
się ty m złow różbnym przepow iedniom . Ale o lbrzym ia
m achina do w ypracow ania «ustaw y* była ju ż puszczona
w ru ch . K om itety obradow ały. D ziesiątki m em oryałów
z p ro je k ta m i uw łaszczenia p osyłały się carow i, k r ą
żyły w ręk o p isach , albo d ru k o w ały się w L ondynie.
H erzen , ze w spółudziałem T urgeniew a, k tó ry pow ia
d am iał go o stanie rzeczy, ro z trz ą sa ł szczegóły k aż
dego p ro je k tu w «Kołokole* («Dzwonie») i «Gwiaździe
P olarnej*. To sam o ro b ił C zernyszew ski w org an ie
«W spółcześnik* (S ow rem iennik). Słow ianofile, zwłaszcza
A ksakow i Bielajew, sk o rzy stali n aty ch m iast z w zglę
dnie szerszej sw obody d ru k u , żeby ideę osw obodzenia
w łościan ja k najszerzej rozpow szechnić. R o ztrząsali oni
też szczegółow o, z w ielką znajom ością technicznej stro n y
k w esty i — w ja k i sposób przep ro w ad zić uw łaszczenie.
Cały w y k ształcony P e te rs b u rg zgadzał się z H erzenem ,
a zw łaszcza z C zernyszew skim . P am iętam , ja k b ronili
go n aw et oficerow ie g w a rd y i konnej, k tó ry c h w idy
w ałem w niedzielę — po p ara d zie w ojskow ej, w czasie
procesy i w cerkw i — u m ojego ciotecznego b rata, D y
m itra M ikołajew icza K ra p o tk in a , pułkow ego adju-
ta n ta i fligel-adjutanta. N astró j P e te rsb u rg a , w salo
nach i na ulicy, jaw nie okazyw ał, że te ra z ju ż cofać
się nie m ożna. U w łaszczenie w łościan m usiało być
dokonanem . W yw alczonym zo stał i d ru g i p u n k t:
a m ianow icie uw łaszczenie z nad an iem ziemi.
— 144 —
Ale zw olennicy p o d d ań stw a nie tracili nadziei. Do

bijali się oni teraz odroczenia refo rm y , zm niejszenia
działów ziemi i tak w ysokiego w y k u p u za nią, że
uczyniłoby to ekonom iczną niezależność chłopów tylko
u ro jen iem . I to pow iodło się im zupełnie. A leksan
d e r I I o ddalił M ikołaja M ilutina (b ra ta m in istra w oj
ny), k tó ry by ł d u sz ą całej spraw y.
— B ardzo m i p rz y k ro rozstaw ać się z panem —
pow iedział, ale je ste m zm uszo n y : szlachta nazyw a
p an a «czerwonym*.
P ierw sze kom itety, k tó re w ypracow ały p ro je k t uw ła
szczenia, zostały rozw iązane Nowe k o m itety ro z p a
try w ały te ra z cały plan w in te resie stro n n ik ó w p o d
daństw a. Na p ra sę znow u nałożono kaganiec.
S p raw y p rzed staw iały się więc w dość p onurem
św ietle. T eraz ju ż pow staw ało pytan ie, czy u trz y m a
się sam o uw łaszczenie! Z gorączkow em zajęciem śle
dziłem tę w alkę i w niedzielę — g d y to w arzy sze m oi
w racali z m ia sta do k o rp u su , w ypytyw ałem ich, co
m ów ią ich ro d zic e? W jesien i 1860 r. w iadom ości sta
w ały się coraz gorsze. « P arty a W ałujew a wzięła górę*.
«Chce ro z p a trz e ć na now o całą spraw ę*. «K rew ni
księżnej D. (przyjaciółka cara) w yw ierają silny w pływ
na cara*. O sw obodzenie chłopów odroczone; b o ją się
rew olucyi*.
W sty czniu 1861 r. zaczęły, zresztą, pojaw iać się

w ieści więcej pocieszające. W szyscy spodziew ali się
teraz, źe 19-go lutego, w rocznicę w stąp ien ia A leksan
d r a na tro n , zostanie ogłoszony ja k iś m an ifest o uw ła
szczeniu.
P rz y sz e d ł i ten dzień, ale nie p rz y n ió sł nic. B yłem
tego d n ia w pałacu, gdzie zam iast w ielkiego, było
ty lk o m ałe przyjęcie. Na takie p rzy jęcia posy łan o p a
ziów d ru g ie j klasy, żeby oznajom ić ich ze zw yczajam i,
— 145 —
p an u jący m i p rzy dw orze i 19-go była m o ja kolej. T o

w arzyszyłem jed n ej z W ielkich księżn p rz y w yjściu
z cerkwi, a g d y jej m ąż nie przychodził, p o p ro siła mię,
bym go odszukał. W yw ołano go z g ab in etu cesarza
i pow iedziałem m u p ółżartem , ja k n ie sp o k o jn ą je s t
jeg o żona. Nie p odejrzyw ałem naw et, ja k a w ażna kwe-
stya ro z trz ą sa ła się tego dnia w gabinecie. W yjąw szy
kilku zaufanych, n ik t w pałacu nie w iedział, że m an i
fest b y ł p o d p isa n y 19-go lutego. T rzy m ali go w ta
jem nicy p rzez dw a tygodnie, tylk o dla tego, że za ty
dzień, 26-go lutego, zaczynała się «maślanica» (osta
tnie d ni k arn a w a łu w R osyi, zap u sty ). Bano się, że po
w siach p ija ń stw o m oże w yw ołać w te dnie b u n ty . N aw et
zap u stn e b u d y ja rm a rc z n e przen iesio n o w tym ro k u
z Placu D w orcow ego na M arsow e Pole, dalej od ce
sarsk ieg o pałacu — w obaw ie ludow ego pow stania.
W o jsk a o trzy m ały n ajsu ro w sz e in stru k c y e , ja k m ają
uśm ierzać niepo rząd k i.
Dwa ty g o d n ie potem , 5-go m arca, o statn ieg o dnia
zapust, byłem w k o rp u sie, poniew aż w p ołudnie m ia
łem iść na p ara d ę w ojskow ą w m aneżu M ichajłow skim .
Leżałem jeszcze w łóżku, g d y w biegł m ój o rd y n a n s
Iw anow , z tacą od h e rb a ty w ręk ach i zaw ołał: «Książe,
wola!» M anifest w yw ieszony w «G ościnnym D w orze»1)
(naprzeciw korpusu).
— Sam w idziałeś m a n ife st?
— T ak. L u d stoi w około. Je d e n czyta, a w szyscy
słuchają. W ola.
W dw ie m in u ty u b rałe m się i byłem n a ulicy.
— «K rapotkin! W ola!» zaw ołał w chodzący do k o r
p u su k o le g a .— «Oto m anifest. Mój w uj dow iedział się
w czoraj, że m a ją go czytać po ran n e j m szy w soborze
św. Izaaka. L u d u było niewiele, sam i chłopi. P o m szy
!) bazar kupiecki.
- 146 —
p rzeczy tan o i rozdano m anifest. Chłopi d o b rze pojęli

jeg o znaczenie. K iedy w ychodziłem z so b o ru , kilku
chłopów w ałęsało się w p rzy sio n k u . Dw óch stało
w d rzw iach i ta k śm iesznie pow iedzieli m i: «co, p a
nie ? te ra z — fiu t 1» — K olega m im ik ą pow tórzył, ja k
chłopi pokazali m u dro g ę. L ata całe dręczącego ocze
kiw ania wypowiedzia>v się w ty m geście w y rz u ca
nia «pana».
Czytałem i ode ytyw ałem m anifest. Był on zre d a
gow any p rzez zgrzy b iałeg o m e tro p o litę m oskiew skiego,
F ilare ta, w n ap u szo n y m stylu. C erkiew no-słow iańskie
zw ro ty zaciem niały tylk o sens.
Ale to była «wola», bez żadnej w ątpliw ości, choć
nie n aty chm iastow a. Chłopi pozostaw ali p o d d an y m i
jeszcze dw a lata, do 19-go lutego, 1863 r., nie m niej
p rze to je d n o było ja sn e m : praw o poddańcze zniesiono
i chłopi o trz y m a ją działy ziemi. B ędą m usieli k upić
je, ale p iętno niewoli zm azane. N iow olników ju ż nie
ma. R eakcyi nie udało się w ziąć górę.
U daliśm y się na p arad ę. P o skończeniu cerem onii
w ojskow ej, A lek san d er I I , k tó ry wciąż jeszcze siedział
n a koniu, g łośno zaw ołał: «panow ie oficerow ie, p ro szę
do mnie!» O ficerow ie otoczyli cesarza, a on zaczął głośno
m ow ę o w ielkiem w y d arze n iu dnia.
— P anow ie o fic e ro w ie ..., przedstaw iciele szlachty
w a r m i i .. ., dolatyw ały do n as u ry w k i m o w y ... P oło
żony koniec w iekow ej n ie sp ra w ie d liw o śc i... O czekuję
o fiar od s z la c h ty ... zacna szlachta zjednoczy się około
tr o n u !...» I ta k dalej. K iedy A lek san d er skończył,
odpow iedziano m u g ło śn y m i o k rz y k a m i: «hurra!»
Raczej dobiegliśm y, niż d o szliśm y z pow rotem do
k o rp u su . Ś pieszy liśm y do o p ery w łoskiej, n a o sta tn ie
w ty m sezonie dzienne przedstaw ienie. Nie ulegało
w ątpliw ości, że b ęd ą ja k ieś m anifestacye. P ośpieszn ie
zrzu ciliśm y w ojenny ry n sz tu n e k i z k ilk u kolegam i
— 147 —
popędziłem do te a tru na g alery ę 6-go p ię tra. T ea tr

b ył przepełniony.
Z araz w czasie p ierw szego a n tra k tu fu m o iry za
pełniły się w zb u rzo n ą m łodzieżą. Z najom i i niezna
jom i z u niesieniem udzielali sobie w zajem nych w ra
żeń. T u — n a m iejscu — p ostanow iliśm y w rócić do
sali i odśpiew ać razem ze w szy stk im i: «Boże, cara
chroń!»
Ale oto doleciały n as dźw ięki m uzyki i pośp ieszy
liśm y z p o w rotem do sali. O rk ie stra g ra ła ju ż hym n,
ale dźw ięki jeg o ginęły w o g łuszających k rzy k ach
w szystkich w idzów : «hurra!» W idziałem , ja k d y ry g u
jący o rk ie s trą B ayieri — w yw ijał laską, ale nie m ógł
uchw ycić ni je d n eg o dźw ięku o lbrzym iej o rk ie stry .
B avieri skończył, ale pełne uniesienia k rz y k i «hurra!»
nie ustaw ały. Z now u p o d n ió sł lask ę; w idziałem ru ch
sm yczków , w idziałem , ja k n ad y m ały się policzki m u
zykantów , g ra ją c y c h na m iedzianych in stru m e n ta c h ;
ale zapalone k rz y k i znow u zagłuszały m uzykę. Ba
yieri po ra z trzeci rozpoczął hym n. I ty lk o w tedy —
pod sam koniec — pojedyncze dźw ięki in stru m e n tó w
dętych zaczęły chw ilam i p rze b ijać się w śró d szum u
głosów ludzkich.
Takie sam e — pełne u n iesienia — sceny pow tarzały
się i na ulicach. T łum y inteligentnej publiczności i chło
pów stały p rzed pałacem zim ow ym i krzy czały : «hurra!»
Kiedy się cesarz pokazał na ulicy, u rad o w an y lud po
pędził za je g o pow ozem . H erze n m iał słuszność, m ó
w iąc w dw a lata potem , g d y A lek san d er I I zatapiał po
w stanie polskie w rzek ach krw i, a M uraw iew -W iesza-
tiel (W ieszający — p rzy d o m e k słyn n eg o gen. g u b e rn a
to ra W ileńskiego w 18b3 r.) dław ił je n a rusztow aniu.
«A leksandrze M ikołajew iczu, dla czego nie u m a rłeś
w tym d n iu ? Z o sta łb y ś b o h aterem w historyi!»
10*
— 148 —
A gdzie b yły b u n ty , p rzepow iadane p rzez s tr o n

ników p o d d ań stw a ? T ru d n o byłoby stw o rzy ć położenie
b ard ziej niepew ne, niż to, jak ie w prow adzała «ustawa*.
J e śli co m ogło w yw ołać pow stanie, to w łaśnie pow i
kłan a n ieo k reślo n o ść w arunków , w ytw o rzo n y ch przez
now e praw o. A tym czasem , w yjąw szy dw óch m iej
scowości, gdzie były zab u rzen ia i d ro b n y c h zakłóceń
p o rz ą d k u gdzie niegdzie, w yw ołanych głów nie przez
n ieporozum ienie, cała R osya pozostaw ała spokojną,
sp o k o jn iejszą, niż kiedykolw iek. Z e zw ykłym sobie
zdrow ym ro zsą d k iem chłopi zrozum ieli, że p o d d a ń
stw u położony został koniec i że p rzy sz ła sw oboda
i p rzy ję li nałożone na nich w arunki, bez w zględu
na ich ciężar.
Odw iedziłem N ikolskie w sie rp n iu 1861 r. a potem
znow u latem 1863 r. i u d erzy ło m ię, ja k ro zsą d n ie
i sp okojnie pogodzili się chłopi z ty m i now ym i w a
ru n k am i. W iedzieli oni b a rd z o dobrze, ja k ciężko bę
dzie im płacić w ykup, k tó ry , w łaściw ie m ów iąc, był
w y n ag ro d zeniem za d aro w an ą p racę o d eb ran y ch d u sz;
ale ta k w ysoko cenili oni sw oje oso b iste w ysw obo
dzenie z niewoli, że p rzy ję li naw et takie ru jn u ją c e
w aru n k i. P raw d a, -- nie obchodziło się to bez sz em ra
nia, ale chłopi poddaw ali się konieczności. W ciągu
p ierw szy ch m iesięcy święcili po dw a dni w tygo d n iu ,
zapew niając, że grzech pracow ać w p ią tek ; ale kiedy
n astąp iło lato, wzięli się do ro b o ty jeszcze z w iększą
gorliw ością, niż poprzednio.
K iedy w piętnaście m iesięcy po uw łaszczeniu zo
baczyłem naszych nikolskich chłopów, nie m ogłem
d o sy ć nacieszyć się nim i W rodzona ich d o b ro ć i ła
g o d n o ść pozostały, ale piętno niew olnictw a znikło.
Chłopi rozm aw iali ze sw oim i daw n y m i pan am i ja k
ró w n i z rów nym i, ja k g d y b y nig d y in n e sto su n k i nie
panow ały m iędzy nim i. P rz y tem w y stąp iły ju ż z po
— 119 —
m iędzy chłopów takie je d n o stk i, k tó re um iały b y b ro

nić sw ych praw , «Ustawa» była to w ielka i ciężko n a
p isan a księga. S traciłem niem ało czasu, nim ją w y ro
zum iałem . Ale g d y ra z u pew nego sta ro s ta nikolski,
W asil Iw anow , p rz y sz e d ł do m nie z p ro śb ą , żeby m u
o bjaśnić je d n o ciem ne m iejsce w «Ustawie», p rze k o
nałem się, że o ry e n tu je się on dosk o n ale w zawikła-
n ych rozdziałach i p ara g ra fa ch , choć czytał sam b a r
dzo niepłynnie.
N ajgorzej było służbie d w o rsk iej, t. zw. «dworo-
wym». Oni nie o trzy m ali działów w ziem i i m ożeby
naw et nie w iedzieli, co ro b ić z nią, je ślib y otrzym ali.
Dano im w olność i nic więcej. W naszej okolicy p r a
wie w szyscy porzucili sw oich daw nych panów : u m o
jego ojca n. p., n ik t nie pozostał. R ozproszyli się
w poszu k iw aniach za pracą. W ielu znalazło n a ty c h
m iast m iejsce u kupców , k tó rzy pysznili się tem , że
służy u nich sta n g re t takiego-to księcia, albo ku ch arz
takiego-to generała. Ci, k tó rzy znali jak ie rzem iosło,
znajdyw ali p racę w m ieście. T ak na p rzy k ład o rk ie
s tra m ojego ojca pozostała o rk ie strą , zarabiała nieźle
w K ałudze i zachow yw ała p rzy ja zn e sto su n k i z n a
szym dom em . Źle pow odziło się tym , k tó rzy nie
znali żadnego rzem iosła. A je d n ak w iększość wo
lała biedę klepać, niż pozostaw ać u d aw nych p a
nów.
Co się tyczy obyw ateli, to wielcy w łaściciele ziem
scy p o ru szy li w szy stk ie sp ręż y n y w P e te rs b u rg u ,
żeby wznowić p o d d ań stw o pod jak ąk o lw iek now ą n a
zw ą (po części, udało im się to p rz y A leksandrze I II );
ale w iększa część pozostałych obyw ateli poddała się
reform ie, ja k n ieu n ik n io n em u nieszczęściu. Młode po
kolenie dało R osyi ow ych znakom itych t. zw. p o śre
dników , czyli rozjem ców pokojow ych (u rząd cyw ilny)
a potem sędziów p okoju, k tó rz y tak wiele p rzyczynili
— 150 —
się do pokojow ego p rzep ro w ad zen ia em ancypacyi.

L udzie zaś sta rsze g o pokolenia m arzy li ty lk o o tem ,
by zastaw ić sw oje w yk u p n e św iadectw a (ziemia była
oceniona znacznie w yżej po n ad sw ą w artość) i ro z
w ażali, ja k p rze h u lać te pieniądze w resta u racy a ch ,
albo pu ścić je za zielonym stolikiem . I w rzeczy sa
m ej, w iększość z nich p rzeh u lała lu b p rz e g ra ła w y
k u p n e pieniądze, ledw o je o trzy m aw szy .
Dla w ielu obyw ateli uw łaszczenie w łościan okazało
się w g ru n cie rzeczy k o rz y stn y m interesem . T ak na
p rzy k ła d , ta sam a ziem ia, k tó rą ojciec m ój, p rzew i
d u ją c uw łaszczenie, sp rzed aw ał m ałem i działam i po
11 rs. za dziesięcinę, chłopom oddaw ała się po 40 ru b li,
to je s t 31/* razy więcej. T ak było w szędzie w naszym
o k ręg u . W tam bow skim zaś m a ją tk u stepow ym m ego
ojca g m ina w ydzierżaw iła całą ziem ię na 12 la t i oj
ciec o trzy m y w a ł dw a razy więcej dochodu, niż p ie r
wej» g d y ziem ię up raw iali poddani.
W dziesięć lat po ty m pam iętn y m d n iu pojechałem
do tam b o w skich d ó b r, k tó re do stały m i się w sp a d k u
po ojcu. Zabaw iłem tam kilka tygodni. W ieczorem ,
po m oim w yjeżdzie, nasz m łody k siądz, rozu m n y ,
w olnom yślny (tacy z d a rz a ją się czasem w p o łu d n io
w ych g u b ern iach ) poszedł p rz e jść się. B ył w spaniały
zachód słońca. Od step u w iał p rze p o jo n y aro m atem
w ietrzyk. Za w sią, n a w zgórzu sp o tk ał on niezb y t
stareg o jeszcze chłopa, A ntoniego S aw eljew a, k tó ry
czytał p sałterz. Chłop z tru d n o śc ią sylabizow ał cer
kiew ne pism o i często czytał książkę, zaczynając od
ostatn iej stro n n icy . P rzed ew szy stk iem p o d o b ał m u się
sam p ro ces czytania; potem u d erz ało go czasem ja
kieś słowo i p o w tarzanie tego słow a spraw iało m u
p rzy jem n o ść. T eraz czytał 106 psalm , w k tó ry m się
często p o w tarza: «raduję się*.
— Co czytacie, A ntoni Saw eljew icz ? sp y ta ł ksiąd z.
— 151 —
— A ot, batiuszka, opow iem w am . C zternaście lat

tem u p rzy jechał tu s ta ry książę. Było to zim ą. W ła
śnie d o p iero co w róciłem do dom u i p rze m arzłem do
kości. Szalała zaw ierucha. Ledw o się zacząłem ro z
bierać, słyszę, sta ro s ta stu k a do okna i w oła: ru sza j
do księcia; kazał zaw ołać cię. T u m y w szyscy, m oja baba
i dzieciaki p rz e stra sz y liśm y się. «Co też m oże chcieć
książę!» strw o ży ła się m oja baba. P rzeżegnałem się
i poszedłem . K iedy przechodziłem p rzez gro b lę, za
w ieja zasy p ała m i całkiem oczy. No, skończyło się
w szystko szczęśliw ie! S ta ry książę sp ał po obiedzie,
a kiedy się w yspał, to ty lk o zap y tał m nie: «A co, An
toni Saweljewicz, um iesz ty n k o w ać ?»
— U m iem , ja śn ie ośw iecony książę panie.
— No, to p rz y jd ź ju tro , p o p raw isz o tynkow anie
w ty m pokoju.
P oszedłem do do m u całkiem wesół. Ledw o w eszłem
na g ro b lę, p atrz ę, b ab a m oja stoi. Cały czas, w ta k ą
zamieć, p rz e sta ła ona z dzieckiem na ręk u , w yczeki
w ała m nie!
— Co słychać, Saw eljicz ? zapytuje.
— «Nic, — m ów ię — w szy stk o dobrze! wołał, żeby
ty n k popraw ić». T ak oto, ojcze, ja k to było za sta
reg o księcia. A teraz ot, p rzy je ch a ł m łody książę. P o
szedłem ja p o p atrz eć się na niego. Siedzi w ogrodzie,
w cieniu, p rz y dom ie, h e rb a tę pije. W y, ojcze, siedzi
cie z nim i w ołostny s ta rs z y n a *) z m edalem , tuż
p rzy was.
— «Chcesz h e rb a ty Saw eljicz ? — p y ta się książę.
Siadaj. Daj m u k rzesło, P io trze G rigorjew iczu». I P io tr
G rigorjicz — ach! ja k im czortem był on dla nas, kiedy
służył ja k o rzą d ca u sta re g o księcia! — niesie krzesło!
Siedliśm y około stołu gaw ędzim y, a on w szy stk im
ł) urząd wiejski w gm inie.
— 152 —
h e rb a tę n alew a!— No, ojcze, dziś takie błogosław ień

stw o Boże! w ieczór piękny, od ste p u w ia tr w ieje lekki;
ta k — ot, siedzę i czytam : «R aduję się, ra d u ję się!»
Oto, co znaczyła «wola* dla chłopów.
IX.
W czerw cu 1861 r. zostałem m ianow any sie rż an

tem k o rp u su paziów . M uszę w yznać, że n ie k tó ry m
z n aszy ch oficerów nie podobało się to. Mówili oni,
że z tak im sierżantem nie u trz y m a się żadna k arn o ść.
Ale nie m ogli tem u przeszkodzić. Z w ykle zostaw ał
sierżan tem pierw szy uczeń w yższej klasy, a ja byłem
p ierw szy m uczniem ju ż od kilk u lat. A w ans uw ażał
się za szczególnie p o żądany nie tylk o dla tego, że sie r
żan t zajm y wał w yjątkow e stan o w isk o w k o rp u sie
i k o rz y sta ł z p rzyw ilei oficera, ale i dla tego, że był
on rów nocześnie paziem pokojow ym cesarza. W sk u
tek tego staw ał się osobiście znajom ym cesarzow i,
co uw ażało się, m a się rozum ieć, za w ażny k ro k w dal
szej k a ry erze.
Dla m nie naj w ażniejszem było to, że aw ans uw al
niał m ię od uciążliw ej pow inności d y żu ró w w sam ym
k o rp u sie, k tó ra p rzy p a d ała w udziale paziom pokojo
w ym i że o d tą d będę m iał do m oich zajęć o so b n y po
kój, d o k ąd się będę m ógł chronić p rze d hałasem szkol
nym . Co p raw d a, była i o d w ro tn a stro n a m edalu. Nie
lubiłem n ig d y przechodzić m iarow ym k ro k iem p o k o ju ;
w ydaw ało m i się to zb y t n u d n em ; w olałem raczej pę
dzić cwałem , co było surow o w zbronionem . T eraz już
nie m ożna będzie przelatyw ać p rzez w szy stk ie sale,
a p rzy jd z ie się k roczyć pow ażnie z k się g ą do zap isy
w ania d y żu ró w pod pachą. T a w ażna kw esty a była
n aw et p rze d m io te m n a ra d y m oich kolegów , k tó rzy po
— 153 —
stanow ili, że od czasu do czasu zaw sze będę m ógł się

tro ch ę przebiedz; a co się tyczy m oich stosunków
z d ru g im i uczniam i, to odem nie sam ego zależy p o s ta
wić je na koleżeńskiej stopie — co też uczyniłem .
Paziow ie pokojow i często byw ali w pałacu, na w iel

kich i m ałych przyjęciach, na balach, audyencyach,
p ara d n y ch obiadach i t. d. W czasie św iąt Bożego
N arodzenia, na Nowy R ok i na W ielkanoc w zyw ano
n as do pałacu praw ie co dzień, a czasem i dw a razy
n a dzień. O prócz tego ja, ja k o feldw ebel, pow inienem
b y ł każdej niedzieli ra p o rto w ać cesarzow i w czasie
p a ra d y w ojskow ej, że «w k om panii k o rp u su paziów
w szystko pom yślnie», naw et jeżeli trzecia część wy-
chow ańców leżała chora. — «Czy ra p o rto w ać dzisiaj, że
nie w szy stk o p om yślnie ?» zapytałem raz pułkow nika,
gd y nie om al p ó ł-k o rp u su przechodziło ja k ą ś ciężką
chorobę. «Broń Boże!» p rz e stra sz y ł się, — «tak r a
po rto w ać m ożna ty lk o w tedy, jeżeli w k o rp u sie w y
buchnie bunt!»
Życie d w o rsk ie — bez w ątpienia — m a w sobie
wiele m alow niczości. E legancka w ytw o rn o ść m anier
(choć m oże pow ierzchow na), su ro w a etykieta, św ietna
w ystaw a, niew ątpliw ie czynią w rażenie. W ielkie p rz y
ję c ie — ład ne w idow isko. N aw et sk ro m n e posłuchanie
k ilk u d am u cesarzow ej różni się w ybitnie od zw y
kłej w izyty. P o słu ch an ie odbyw a się we w spaniałej
sali; gości w p ro w ad zają szam belanow ie w haftow anych
złotem m u n d u ra c h ; za cesarzow ą p o stę p u ją w boga
ty ch stro ja ch paziow ie i fre jlin y i w szy stk o odbyw a
się z niezw ykłą uroczystością. Dla chłopca m oich lat
p rzy jm o w ać czynny u d ział w życiu d w orskiem , było —
n atu ra ln ie — więcej niż ciekaw em . P rz y tem , trze b a
dodać, że na A lek san d ra I I p atrz y łem w tedy, ja k na
b o h atera w sw ym ro d z a ju : nie przy w iązy w ał on w iel
— 154 —
kiej w agi do cerem onii d w orskich, zaczynał p rac o

wać o godzinie szóstej ra n o i zacięcie w alczył z par-
ty ą rea k cy jn ą , o cały szereg refo rm , w rzęd zie k tó
ry c h uw łaszczenie w łościan stanow iło tylk o pierw szy
k ro k .
Ale w m iarę tego, ja k p rzy p a try w a łem się życiu
d w o rsk iem u z jeg o stro n y zew nętrznej, a od czasu
do czasu zaglądałem m im ochodem , co się ro b i za k u
lis a m i,— p rzekonałem się o nicości tych cerem onii, któ-
rem i słabo ty lk o p o k ry w a się to, co się p ra g n ie u k ry ć
p rze d oczam i tłum u. W ięcej, p rzekonałem się, że te
d ro b n o stk i do takiego sto p n ia poch łan iają uw agę
d w o ru , że zasłan iają p rze d nim zjaw iska pierw szej
wagi i że te atraln o ść często każe zapom inać o rzeczy
w istości. Pow oli zaczęła b lednąc i ta aureola, k tó rą
otoczyłem A lek san d ra I I . I jeżelibym kiedykolw iek
pieścił się illuzyą co do przy szłej m ojej działalności
w sferach dw orskich, strac iłb y m ją zaraz p rzy końcu
pierw szeg o roku.
W u ro czy ste św ięta i w dni galow e byw ało u d w oru
w ielkie p rzyjęcie. T ysiące oficerów , począw szy od ge
nerałów do kapitanów , a także w yżsi cyw ilni u rzę
dnicy u staw iali się szeregiem w olb rzy m ich pałaco
w ych salach, żeby złożyć głęboki ukłon, g d y cesarz
z ro d zin ą będzie przechodził u roczyście do cerkw i.
W szyscy członkow ie ro d zin y cesarsk iej zbierali się
w tym celu w salonie i gaw ędzili wesoło, póki nie na-
stęp y w ała chw ila p rz y b ra n ia u ro czy stej m aski. P otem
p ro cesy a szykow ała się. C esarz podaw ał rę k ę cesa
rzow ej i szedł nap rzó d . Za nim p ostępow ał jego paź
pokojow y, a za ty m o sta tn im g en e rał-ad ju tan t, k tó ry
m iał d y ż u r tego dn ia i m in iste r dw o ru . Z a cesarzow ą,
albo raczej za nieskończonym ogonem jej sukni, szło
dw óch paziów pokojow ych, k tó rzy podnosili ten ogon
p rz y zak rętach d ro g i i potem znów go ro zpościerali
— 155 —
w całej jego w spaniałości. Dalej szli: n astęp ca tro n u ,

k tó ry liczył w ów czas 18-ście lat, W ielcy książęta i W iel
kie K siężne w edle kolejnego p o rz ą d k u sw ych p raw do
n astęp stw a tro n u . Za każd ą z nich postępow ał jej paź
pokojow y, A dalej ciąg n ął się d łu g i szereg sta ry c h
i m łodych dam honorow ych, w tak zw anych ro s y j
skich n aro d o w y ch stro ja ch , to je s t w zw ykłej balo
wej su k n i, k tó ra, niew iadom o z jak ieg o pow odu — uw a
żała się za p o d o b n ą do «sarafanu* (rodzaj szlafroku,
stró j daw nych b o ja ry ń ro sy jsk ic h , zachow any u dzi
siejszy ch kobiet w iejskich w R osy i).
K iedy p ro ce sy a przechodziła, uw ażałem , ja k każdy
z obecnych w ojskow ych i cyw ilnych d y g n ita rz y sta ra ł
się — zanim złożył głęboki u kłon — pochw ycić u k ra d
kiem w zro k cesarza. I jeżeli ten o sta tn i odpow iedział
m u u śm iechem , je d n em lub p a ru słow am i, a choćby
ledw o d o strzeg aln em kiw nięciem głow y, to pełen dum y
szczęśliw iec sp o g ląd ał z try u m fem po sw ych są sia
dach, oczekując należnych m u g ratu lacy i.
Z cerkw i p ro ce sy a w racała w takim sam ym po
rzą d k u . P otem każdy śpieszył do sw ych zajęć. O prócz
nielicznych fan aty k ó w ety k iety dw o rsk iej i kilk u m ło
d y ch dam — w szyscy z re sztą uw ażali te ra n n e p rz y
jęcia d w o rsk ie za n u d n ą pańszczyznę.
Dwa albo trz y raz y daw ano zim ą w ce sa rsk im p a
łacu w ielkie bale, na k tó re za p raszały się tysiące gości.
C esarz ro zp o czy n ał tańce polonezem , a potem każdy
m ógł się baw ić, ja k chciał. Młode dziew częta zn ajd o
w ały w o lbrzym ich, rzę sisto ośw ietlonych salach dosyć
m iejsca, aby u k ry ć się p rze d czuj nem okiem sw oich
m am i ciotek. M łodzież baw iła się w esoło w czasie
tańców , a p rzy kolacyi zaw sze ta k ja k o ś się zdarzało,
że m łode p a ry zasiadały w o d daleniu od starszych.
Moja słu żba na balach nie należała do łatw ych. Ale
k sa n d e r I I nie tańczył i nie siedział, a cały czas p rz e
— 156 —
chadzał się m iędzy gośćm i. K am erpaź m u siał p o stę

pow ać za cesarzem w pew nej odległości tak, żeby nie
sterczeć zb y t blizko i zarazem znajdow ać się pod ręką,
aby zjaw ić się na każde zawołanie. To skojarzenie
obecności z nieobecnością nie p rzychodziło łatw o.
Nie żąd ał tego cesarz; on w olałby, żeby go pozo
staw iono sam ego; ale ta k w ym agał zw yczaj i ce
sa rz m u siał m u ulegać. N ajgorzej było, kiedy Ale
k s a n d e r I I w chodził w tłum pań, k tó re stały zw arty m
szeregiem w około tań cu jący ch W. K siążąt — i powoli
p o ru sz a ł się m iędzy niem i. N iełatw em było p rze d zie ra ć
się p rzez ten żyw y o g ró d kw iatow y, k tó ry w praw dzie
rozstępow a! się p rze d cesarzem , ale n a ty c h m ia st zam y
kał za nim . S etki pań i panien nie tańczyły, lecz stały
tu — w nadziei — że k tó ry z W ielkich K sią żą t zau
w aży je i za p ro si do polki lu b walca. O b u d u ją cy m
w pływ ie d w o ru na tow arzy stw o p e te rs b u rs k ie m ożna
sądzić z n astęp u jące g o faktu. Jeżeli rodzice spo strzeg li,
że W ielki K siąże zw rócił uw agę na ich córkę, do
kładali w szelkich sta ra ń , żeby dziew czyna zakochała
się w w ysokiej osobie, choć w iedzieli b ard z o dobrze,
że nie m oże się to zakończyć m ałżeństw em . Nie m ógł
b ym n aw et po w tó rzy ć tych rozm ów , k tó re słyszałem
raz w «poważanej» rod zin ie z pow odu, że n astęp ca
tro n u tań czył p a rę razy z m łodą, 17-letnią panienką.
Rodzice jej w ysnuw ali ztąd różne, w edle ich w idzenia
rzeczy, św ietne plany.
Z a k ażdą n aszą b y tn o ścią w pałacu, je d liśm y tam

obiad i śniadanie. L okaje pałacow i opow iadali nam
w tedy, czy chcieliśm y ich słuchać, czy nie — całą sk a n
d aliczn ą k ro n ik ę dw oru. F aktycznie, w iedzieli w szystko,
co się działo w pałacu. To był ich żywioł. W in teresie
p ra w d y m uszę pow iedzieć, że w ty m ro k u , o k tó ry m
m ów ię, k ro n ik a skandaliczna była u b o ższą w w yda-
— 157 —
rżenia, niż w 70-tych latach. B racia A lek san d ra I I do

p iero co się pożenili w ów czas, a synow ie je g o byli
jeszcze zb y t m łodzi. Ale o sto su n k ach cesarza z k się
żn ą N., k tó rą T urg en iew tak d o b rze odm alow ał w «Dy
mie» pod im ieniem Ire n y , — w pałacu ce sa rsk im m ó
wiono jeszcze otw arciej, niż w p e te rsb u rsk ic h salo
nach. R azu pew nego, gdy w eszliśm y do pokoju, w k tó
ry m p rze b ieraliśm y się zaw sze, pow iedziano nam , że
«księżna N. o trzy m ała dziś dym isyę, tym razem zu
pełną*. W pół godziny potem zobaczyłem księżnę N.
P rz y sz ła do cerkw i z zapuchniętem i od płaczu oczym a.
P odczas całego n abożeństw a połykała łzy. In n e panie
trzy m ały się zdała od nieszczęsnej, ja k b y dla tego,
żeby ją jeszcze lepiej w idziano. S łużba znała już
w szy stk ie szczegóły zajścia i om aw iała je po sw ojem u.
Było coś o d rażająceg o w sądach tych ludzi, k tó rzy
jeszcze dzień p rzed tem czołgali się u nóg tej sa
mej dam y.
S y stem szpiegow ski, p ra k ty k o w a n y na zam ku, a zw ła
szcza około sam ego cesarza, m oże w ydać się całkiem
nie do u w ierzenia osobom niepośw ięconym ; ale n a
stę p u ją cy w ypadek d a o nim niejakie pojęcie. W la
tach 70-tych jed en z W. K siążąt o trz y m a ł d o b rą nau k ę
od pew nego m ieszkańca P e te rsb u rg a . W ym ów ił on
W. K sięciu w stęp do sw ego dom u. R azu pew nego
w róciw szy niespodziew anie i zastaw szy W. Księcia
w salonie, rzucił się n ań z kijem . M łodzieniec pędem
zbiegł ze schodów i zdążył ju ż praw ie w skoczyć do
k are ty , g d y goniący za nim obyw atel d o p ad ł go i u d e
rz y ł kijem . R ew irow y, stojący u w jazdu, pobiegł z r a
p o rtem do o b er-p o licm ajstra T repow a, a ten, w sw oją
kolej, skoczył n a do ro żk ę i poleciał do cesarza, żeby
zarap o rto w ać o «sm utnem w ydarzeniu*. A leksander I I
zaw ołał W. K sięcia i rozm ów ił się z nim . W dw a dni
potem , pew ien sta ry u rzę d n ik , służący w trzecim w y
— 158 —
dziale, p o w tó rzy ł w dom u m ego kolegi, gdzie uw ażał

się za blizkiego człowieka, całą rozm ow ę m iędzy ce
sarzem i W. K sięciem .
— C esarz był b ard zo zły, — opow iadał u rzę
d n ik — i pow iedział nakoniec W. K sięciu: «to dziw ne,
ja k ty nie um iesz się urządzać!» U rzędnika — n a tu
raln ie — sp y ta n o , ja k im sposobem m oże on w iedzieć
o rozm ow ie w cztery oczy i odpow iedź jego by ła b a r
dzo c h a ra k te ry sty c z n ą : «Słowa i zap atry w an ia Je g o
C esarsk iej Mcści m u sz ą być znane naszem u w ydzia
łowi. Bo czyliż inaczej m ożna byłoby zaw iadyw ać
ta k ą w ażną in sty tu cy ą , ja k ą je s t policya pań stw o w a ?
Mogę w as upew nić, że n ik t nie je s t pilniej śledzony
w P e te rsb u rg u , ja k Je g o C e sarsk a Mość».
W słow ach tych nie było chełpliw ości. K ażdy m i
n ister, każdy g e n e ra ł-g u b e rn a to r p rze d udaniem się
z referate m do g ab in etu cesarza, w yw iadyw ał się p ie r
wej u k a m e rd y n e ra cesarskiego, w ja k im h um orze
z n a jd u je się dzisiaj N ajjaśn iejsz y P a n ? Stosow nie
do odpow iedzi m in iste r albo p rze d staw ia ł cesarzow i
ja k ą d rażliw ą spraw ę, albo też trz y m a ł ją w tece,
o czekując p rzy ja źn ie jsz ej chwili. K iedy p rzy jeżd żał
do P e te rs b u rg a g en e ra ł-g u b e rn a to r S y b ery i W schod
niej, p o sy łał zaw sze p rzez sw ego służbow ego adju-
ta n ta piękny p o d a ru n e k ce sa rsk iem u kam erd y n ero w i.
«B yw ają dni — m ów ił g e n e ra ł-g u b e rn a to r — kiedy
cesarz w pad łb y w w ściekłość i oddałby pod sąd
w szy stk ich — i m nie w tej liczbie, jeślib y m m u p rze d
staw ił pew ne sp raw y ; ale b y w ają także dni, kiedy
w szy stk o załatw ia się gładko. Z łoty człowiek, ten k a
m erd y n er» . P o siad ać dokład n e codzienne inform acye
o u sp o so b ien iu cesarza uw ażało się za konieczne dla
tych, k tó rz y p ra g n ę li u trz y m a ć się na sw em Wyso
kiem stanow isku. S ztukę tę posiedli później w zupeł
ności lir. Szuw ałow i T repów , a także h ra b ia N. P.
— 159 —
Ig n atjew . Z resztą, o ile go znałem , Ig n a tje w um iałby

naw et obejść się bez k a m erd y n era.
W początkach m ojej służby byłem pełen zachw ytu

dla A lek sandra I I , ja k o d la cara-osw obodziciela. W y
o b raźn ia często u n o si m łodego chłopca za g ran ic e rz e
czyw istości, i uczucie m oje w tedy było tego ro d zaju ,
że jeślib y k to w m ojej obecności w ykonał ja k i zam ach
na cesarza, w łasną p ie rsią zasłoniłbym A leksanda I I .
Raz, w p ierw szych dniach stycznia 1862 r. sp o strz e
głem, że A lek san d er I I w y stą p ił z o rsz a k u i sam je
d en skierow ał się ku sali, gdzie były uszykow ane dla
p rze g ląd u k om panie ze w szy stk ich pułków p e te rs b u r
skiego g arn iz o n u . P rz e g lą d ten m iał zw ykle m iejsce
n a placu, ale tego dnia, z pow odu silnego mrozu^
o dbyw ał się w salach. A leksander I I m u siał w s k u
tek tego p rz e jść pieszo p rze d w ojskam i, zam iast p rze
galopow ać p rze d niem i n a koniu. W iedziałem , że m oja
słu żb a na dw orze kończy się z chw ilą, g d y cesarz
w y stęp u je, ja k o głów nodow odzący w ojskam i i że
pow inienem iść za nim ty lk o dotąd , nie dalej. O bej
rzaw szy się je d n ak , zobaczyłem , że pozostał on sam
jed en . F lig el-a d ju ta n t i g e n e ra ł-a d ju ta n t gdzieś zniknęli.
Nie wiem , czy śpieszył się A leksander tego dnia,
czy m iał ja k ie inne p rzy czy n y , dla k tó ry ch życzył
sobie, żeby się p rz e g lą d ja k n ajp rę d ze j skończył,
d ość — że literaln ie p rzeleciał p rze d szeregam i. Robił
takie p rę d k ie i w ielkie k ro k i (był on b ard zo w yso
kiego w zro stu), że m usiałem iść b ard z o szybko, a chw i
lam i p raw ie biedź. Ś pieszył tak, ja k g d y b y uciekał
p rze d gro żącem niebezpieczeństw em . P odniecenie jego
udzieliło się i m nie i każdej chw ili gotów byłem rz u
cić się n ap rzó d , żałując tylko, że nie m am p rz y sobie
m ojej w łasnej szpady z to le d sk ą klingą, k tó ra p rz e
b ija ła m iedziane m onety pięciokopiejkow e a zw ykłą służ
— 160 —
bow ą. A lek san d er I I zw olnił k ro k u ty lk o w tedy, g d y m i

n ął o statn i pułk. P rz y w ejściu do d ru g ie j sali o bejrzał
się i sp o tkał z m oim w zrokiem , błyszczącym od pod
niecenia i szyb k ieg o chodu. M łodszy flig el-ad ju tan t
pędził cwałem p rzez dw ie sale za nam i. P rz y g o to w an y
b yłem na o s trą w ym ów kę, tym czasem A lek san d er I I,
z d ra d z a ją c — b yć m oże — ta jn e m y śli sw oje, pow iedział
m i: «ty tu ? zuch z ciebie!» I o d d alając się pow oli —
u tk w ił w p rz e strz e n i ten n ieruchom y, zagadkow y
w zrok, k tó ry coraz to częściej zacząłem sp o strz eg a ć
u niego.
T akim był w tedy m ój sp osób m yślenia. Ale cały
szereg d ro b n y c h w y d arzeń i re a k c y jn y c h a ra k te r,
k tó ry coraz w yraźniej p rzy jm o w ała polity k a A leksan
d ra I I , zaczęły budzić w ątpliw ości w m em sercu. Co
ro k u — 6-go stycznia — ja k w iadom o, na m iejsce pół-
ch rz eśc ija ń sk i i pół-pogański o b rzą d ek św ięcenia w ody
na Jo rd an ie . Z achow uje on się także na dw orze. Na
przeciw ko pałacu staw ia się na tratw ie paw ilon. Ro
dzina ce sarsk a, p o p rzed zan a przez duchow ieństw o,
przechodzi z pałacu w zdłuż w spaniałego w ybrzeża
Newy do paw ilonu, gdzie po nabożeństw ie zan u rza się
k rzy ż w wodę. T ysiące lu d u n a w ybrzeżu i n a lodzie
p rz y p a tru ją się cerem onii. W szyscy, m a się rozum ieć,
sto ją w czasie cerem onii z o d k ry tą głow ą. T ego dnia
b ył niezw ykle silny m róz i pew ien sta ry g en e rał n a
łożył p rzez o stro żn o ść p eru k ę ; ale gd y , p rze d w yj
ściem n a ulicę, pośpiesznie n arz u cał szynel w p rze d
po k o ju , nie zauw ażył, że p e ru k a jeg o zsunęła się na
bok i przedział w łosów w ypadł całkiem krzyw o. K on
sta n ty M ikołajewicz sp o strz eg ł to i podczas całego n a
b ożeństw a stro ił d rw in y z b iedaka w spólnie z m łodym i W.
K siążętam i. W szyscy oni spog ląd ali na generała, k tó ry
u śm iech ał się głupkow ato, nie pojm u jąc, czem m ógł
w zbudzić ta k ą w esołość. K o n stan ty — nakoniec — sze
- 161 —
p n ął coś b ra tu , k tó ry także sp o jrz a ł na g en e rała —

i ro ześm iał się.
W k ilk a chw il potem , g d y p rocesy a — w racając —
znow u znalazła się na w ybrzeżu Newy, ja k iś sta ry
chłop, p rzecisn ąw szy się p rzez p odw ójny łańcuch żoł
nierzy, sto jący ch w zdłuż dro g i, u p a d ł na kolana przed
cesarzem , w znosząc w g ó rę p rośbę.
— «Ojcze, carze, ratu j!» zaw ołał ze łzam i i w tym
o k rz y k u w yraził się cały w iekow y u cisk chłopów. Ale
A lek san d er I I , w y śm iew ający się p rze d chw ilą ze sk rz y
wionej na bok p eru k i, teraz przeszedł obok, nie zw ró
ciw szy n aw et uw agi na chłopa. Szedłem za A leksan
d re m i zauw ażyłem ty lk o u niego lekkie drgnięcie
p rz e stra c h u , g d y chłop zjaw ił się nagle i u p a d ł przed
nim . P otem przeszedł, nie o b d arzy w szy naw et sp o j
rzeniem człow ieka, leżącego u nóg jego. O bejrzałem
się. F lig el-ad ju tan tó w nie było. K onstan ty , idący za
nam i, także nie zw rócił uw agi na proszącego, ja k i jego
b rat. Nie było nikogo, k to b y m ógł w ziąć papier. W tedy
w ziąłem g o ja , choć w idziałem , że sp o tk a m ię za to w y
m ów ka; p rzy jm o w ać p ro śb y nie było m o ją rzeczą;
ale p om yślałem sobie, ile m u siał w ycierpieć chłop,
p óki d o sta ł się do P e te rsb u rg a , a potem , póki p rze
cisn ął się p rzez szeregi policyi i żołnierzy. J a k w szyscy
chłopi, p o d ający p ro śb ę cesarzow i, m ógł śm iałość sw ą
p rzy p łacić uw ięzieniem , Bóg wie — na ja k długo.
W d n iu osw obodzenia chłopów A lek san d er I I był

u b óstw ian y w P e te rsb u rg u , ale rzecz godna uw agi,
że po za tą chw ilą entuzyazm u, nie lubiono go zre sztą
w stolicy. B rat jego, M ikołaj, nie w iadom o dla czego^
b y ł b ard z o p o p u la rn y , choćby w p o śró d d ro b n y c h p rze
k u p n i i d o ro żk a rz y . Ale ani A lek san d er I I , ani K on
stan ty , w ódz p a rty i refo rm , ani M ichał nie cieszyli się
szczególną m iłością ani je d n ej k lasy ludności stolicy.
WSPOMNIENIA REW0LUCY0NI8TY.
— 162 —
A lek san d er I I oddziedziczył po ojcu w iele cech cha

r a k te ru d espoty — k tó re p rze b ijały się czasem — m i
m o zw ykłej d o b ro d u szn o śc i jego o bejścia się. Ł atw o
u n o sił się gniew em i często z niezw ykłem lekce
w ażeniem tra k to w a ł sw ych dw orzan. Ani w kw estyach
polityki, ani w sw ych sy m p a ty a ch o so b isty ch nie był
on człow iekiem , n a k tó ry m m ożnaby było polegać
niezachw ianie, a p rz y te m odznaczał się m ściw ością.
W ątpię, żeby szczerze kochał kogokolw iek. O taczali
go i byli m u blizcy — chw ilam i — ludzie go d n i n a j
w yższej p o g ard y , ja k n. p. h ra b ia A d lerb erg , za k tó
reg o A lek san d er płacił bezu stan n ie długi, — podczas
g d y in n i w sław iali się sw em kolosalnem złodziejstw em .
Ju ż począw szy od 1862 r. m ożna b y ł obaw iać się, że
A lek san d er I I w prow adzi na now o n a jg o rsz e p o rz ą d k i
M ikołajow skich czasów. Było w praw dzie w iadom em , że
chce zreo rganizow ać sądow nictw o i arm ię, że stra s z n a
k a ra cielesna znosi się, i że R osya o trz y m a sa m o rz ąd
m iejscow y, a m oże i jeszcze ja k i in n y po zó r k o n sty tu cy i.
Ale n ajm n iejsze za b u rzen ia p rzy tłu m iały się — z jego
ro zk azu — z bezlito śn ą surow ością. K ażde takie za
b u rzen ie uw ażał on za sw ą o so b istą obrazę. W sk u tek
tego ciągle m ożna było oczekiw ać od A lek san d ra I I
n ajre ak c y j niej szych m iar. Z ab u rzen ia stud en ck ie w paź
d ziern ik u 1861 r. w u n iw ersy te ta ch P e te rsb u rsk im ,
M oskiew skim i K azańskim u śm ierza ły się z coraz
w zm ag ającą się surow ością. U n iw ersy te t P e te rs b u rs k i
zam k n ięto ; zam knięto także w olne k u rsy , k tó re w ielu
p ro feso ró w rozpoczęło w m a g istrac ie m iejsk im i n a j
lep si p ro fesorow ie m usieli się podać do d ym isyi. P ó
źniej, w krótce po uw łaszczeniu chłopów , rozpoczął się
silny ru c h celem zakładania szkół niedzielnych. O tw ie
ra ły je osoby p ry w a tn e i in sty tu c y e ; w szyscy nauczy
ciele, m a się rozum ieć, zajm y w ali się bezinteresow nie,
a w liczbie nauczycieli znajdyw ali się studenci, ofice
— 163 —
row ie i naw et kilk u paziów. Chłopi i ro botnicy, sta rs i

i m łodsi, p odążyli do tych szkół i w krótce w yrobiła
się tak a m etoda, że w dziew ięć — dziesięć lekcyi w y
uczaliśm y chłopów czytać. Po kilku latach byłaby się
w tych szkołach — bez żadnych w ydatków ze stro n y
rzą d u , w iększość chłopów nauczyła czytać i pisać. Ale
nagle — w szy stk ie niedzielne szkoły zostały zam knięte.
W Polsce, gdzie rozpoczęły się p atry o ty czn e m ani-
festacye, areszto w an o ty siąc e ludzi po kościołach i ko
zacy, ze zw ykłem sobie okrucieństw em , rozpędzali
tłu m y n ah ajkam i. W końcu 1861 r. *) strzelan o naw et
na ulicy do lu d u i k ilka osób zostało zabitych. P rz y
u śm ierza n iu zaś nielicznych buntów chłopskich znow u
przy w ró co n o «przepędzanie przez strój» (t. j. przez
rózgi, m iędzy dw om a szp aleram i żołnierzy), u lubioną
k a rę M ikołaja I. T ak więc, ju ż w 1869 r. m ożna było
przew idzieć, że A lek san d er I I zostanie ty m despotą,
jak im się okazał n a stęp n ie w sied em dziesiątych latach.
Z całej cesarsk iej ro d zin y niew ątpliw ie n a jsy m

p aty czn iejszą była cesarzow a M ary a A leksandrow na.
O dznaczała się ona szczerością i jeżeli okazyw ała kom u
u p rzejm o ść, to niebyło to udanem . Byłem głęboko w zru
szony sposobem , w ja k i raz dziękow ała m i za ja k ą ś d ro
b n ą g rzeczność (po audy en cy i posła Stanów Z jednoczo
nych). T ak nie d ziękuje kobieta, p rzyzw yczajona do
pochlebstw dw oru. Nie ulega w ątpliw ości, że nie była
ona szczęśliw ą w życiu rodzinnem . Nie lubiły jej także
dam y d w o ru, k tó re znajdow ały ją zb y t su ro w ą ; nie
m ogły zro z u m ieć , dla czego M arya A leksandrow na
p rze jm u je się ta k b ard z o «w ybrykam i* sw ego męża.
T eraz w iadom o, że M arya A lek san d ro w n a p rz y jm o
w ała niem ały u d ział w sp raw ie osw obodzenia ludu.
ł) Krapotkin m yli się — w lutym i kwietniu.

11*
— 164 —
Ale w tedy m ało o tern wiedzieli. Za przyw ódców par-

ty i refo rm na dw orze uw ażali się W. Ks. K onstanty
i W. K siężna H elena Paw łow na, głów na p ro te k to rk a
M ikołaja M ilutina w w yższych sferach. W ięcej zna
nym b y ł czynny udział, ja k i p rzy ję ła M arya A leksan-
d ro w n a w zakładaniu żeńskich gim nazyów . Z ostały
one od sam ego początk u postaw ione na b ard zo do
b rej stopie, z szerokim p ro g ra m e m i w d u chu d em o
k raty c zn y m . P rz y ja ź ń jej z U szyńskim ochroniła
znakom itego p ed ag o g a od losu wielu u talentow anych
ludzi tego czasu, t. j. od zesłania.
M arya A leksandrow na sam a o trzy m ała w ysokie
w ykształcenie i chciała dać je też sw em u sta rsze m u
synow i. W tym celu pow ołała ja k o nauczycieli n ajw y
b itn iejszy ch specyalistów w ró żn y ch gałęziach wiedzy,
m iędzy in n y m i Kawelina, choć w iedziała o jego p rz y
jaźn i z H erzenem . K iedy K aw elin w spom niał jej o tem ,
M arya A leksandrow na odpow iedziała, że u raż o n ą je s t
na H erzen a tylk o za jego o stre w yrażenia o cesarzo
wej wdowie.
N astępca tro n u był niezw ykle piękny, m oże naw et
za kobieco piękny. Nie b y ł on wcale d u m n y i w cza
sie p rzy ję ć u dw o ru po p rzy jacielsk u rozm aw iał z ka-
m er-paziam i. (P am iętam naw et, że podczas now oro
cznego p rzy jęcia k o rp u su d y plom atycznego starałem
się w ytłóm aczyć m u , o ile k o rzy stn iej sk ro m n ie
u b ra n y poseł Stanów Z jednoczonych, W a sh b u rn , w y
ró żn iał się z pom iędzy w y stro jo n y ch , ja k papugi,
resz ty posłów). Ale ci, k tó rzy d obrze znali następcę,
zupełnie słusznie odzyw ali się o nim , ja k o o skończo
n y m egoiście, całkiem niezdolnym przy w iązać się do
kogokolw iek. Co się tyczy nauki, to w szy stk ie s ta ra
nia m atk i spełzły na niczem. W sie rp n iu 1861 r. n a
stępca ostatecznie ściął się na egzam inach, k tó re się
o d byw ały w obecności ojca. P am iętam naw et, ja k
— 165 —
w kilka d n i po tej kom prom itacyi, podczas p a ra d y

w ojskow ej w P eterhofie, k tó rą k om enderow ał następca
tro n u , ro zd raż n io n y ja k ą ś p o m y łk ą z jeg o stro n y ,
A leksander k rz y k n ą ł n ań tak głośno, że w szyscy sły
szeli: «Nawet tego nie m ożesz się nauczyć!» J a k w ia
dom o, n astęp ca u m arł, m ając lat 22, na ja k ą ś chorobę
m lecza pacierzow ego.
A lek san der A leksandrow icz, k tó ry został n astęp cą
tro n u 1805 r., stanow ił zupełne przeciw ieństw o ze sw ym
b ratem . T ak p rzy p o m in ał mi on z tw arzy i z poczucia
swej w ielkości P aw ła I, że często m ów iłem : «jeśli Ale
k sa n d e r w stąp i kiedykolw iek na tro n , będzie on d r u
gim P aw łem I w G atczynie i sp o tk a go ta k a sam a
śm ierć z rę k i w łasnych dw orzan, ja k i je g o pradziada*.
U porczyw ie nie chciał się nic uczyć. Mówiono, że
A leksander I I n au m y śln ie nie kazał uczyć d ru g ieg o
syna, a zw rócił całą sw ą uw agę na następcę, poniew aż
sam d oznał niem ało p rz y k ro śc i z tego pow odu, że
b ra t jego, K o n stan ty , p rzew yższał go w ykształceniem .
W ątpię je d n ak , żeby tak było. A leksander A leksan
drow icz od dziecka nie m ógł cierpieć nauki. P isał
(widziałem jeg o teleg ram y do narzeczonej w K open
hadze) po nad w yraz w szelki — nieortograficznie. Po
fra n c u sk u p isał ta k : „Ecri à oncle â propos p a ra d e . ..
les nouvelles sont m a u v a ise n t. . . “ a po ro s y js k u jeszcze
gorzej.
Mówią, że pod koniec życia c h a ra k te r jego zm ienił
się na lepsze, ale w 1870 r. i znacznie później okazy
w ał on się n ie o d ro d n y m potom kiem P aw ła I Z nałem
w P e te rs b u rg u oficera, Szw eda z pochodzenia (rodem
z Finlandyi), k tó reg o m iano w ysłać w łaśnie do Stanów
Z jednoczonych z poleceniem obstalow ania b ro n i dla
arm ii ro sy jsk ie j. W czasie aud y en cy i cesarzew icz p u ś
cił w odze sw em u m iłem u ch a rak te ro w i i zaczął po
g ru b ia ń s k u m ów ić z oficerem . T en, praw dopodobnie,
— 166 —
o d pow iadał z godnością. W tedy W ielki K siąże w padł

w całem słow a tego znaczeniu we w ściekłość i po
czął łajać oficera obelżyw em i słow am i. O ficer należał
do tego ty p u ab so lu tn ie lojalnych ludzi, u m iejących
je d n a k zachow ać sw ą godność, k tó ry często sp o ty k a
się w p o śród szw edzkiej szlachty w Rosyi. W yszedł
n aty ch m iast i p rz y sła ł cesarzew iczow i list, w k tó ry m
żądał, żeby go A lek san d er A leksandrow icz p rzep ro sił.
D odawał, że jeżeli w ciągu d w u d ziestu czterech godzin
p rze p ro sz en ie nie n a stą p i — zastrzeli się. Był to r o
dzaj jap o ń sk ie g o p o je d y n k u . A lek san d er A lek san d ro
wicz nie p rz e p ro sił — i oficer d o trz y m a ł słowa. W i
działem go u m ego blizkiego p rzy ja cie la w chwili,
g d y co chw ila oczekiw ał, że cesarzew icz p rzy sz łe
swe p rzep roszenie. N az aju trz nie było go ju ż m iędzy
żyjącym i. A leksander I I b ard z o się rozgniew ał na syna
i kazał m u iść za tru m n ą oficera aż do sam ego g ro b u ;
ale n aw et i ta stra s z n a n au k a nie w yleczyła m łodzieńca
z ro m an o w sk iej pychy i popędliw ości.
KO NIEC CZĘŚCI D R U G IEJ.
C Z Ę Ś Ć T R Z E C IA .
S Y B E R Y A.
połow
W ie m a ja 1862 r., na k ilka ty g o d n i p rze d
opuszczeniem k o rp u su , polecił m i nasz k ap itan
p rzed staw ić m u sp is pułków , do k tó ry c h każdy z nas
życzyłby sobie zostać p rz y ję ty m . M ogliśm y w stąp ić —
w edle w y b o ru — do jakiegokolw iek p u łk u g w a rd y i
w pierw szej ra n d z e oficerskiej, albo do p u łk u a rm ii
liniow ej w trzeciej ran d z e porucznika. W ziąłem sp is
uczni naszej k lasy i zacząłem obchodzić to w arzy szy .
K ażdy zn ał ju ż b a rd z o d o b rze pułk, do k tó reg o za
m ierzał w stąpić. W ielu p ara d o w ało ju ż w ogrodzie
w oficerskiej czapce sw ego pułk u .
— «P ułk k ira sy e ró w Je g o C esarskiej Mości»; «pułk
P rz eo b raż eń sk i» ; «do g w ard y i konnej», zaznaczałem
w spisie.
— No, a ty, K ra p o tk in , d o k ąd ? do kozaków ? do
arty le ry i ? za p y ty w an o m ię ze w szech stro n . O g arn ął
mię sm utek, niepew ność, nie w iedziałem co odpow ie
dzieć. P o p ro siłem kolegę, żeby dokończył za m nie
— 168 —
sp isu i zam knąłem się w sw oim po k o ju , chcąc jeszcze

raz zastanow ić się n ad m o ją o stateczn ą decyzyą.
Daw no ju ż postanow iłem , że nie w stąp ię do gw ar-
d y i i nie zm arn u ję życia na d w o rsk ie bale i p ara d y .
M arzyłem o u niw ersytecie; chciałem uczyć się i żyć
stu d en ck iem życiem . Z naczyło to zerw ać stanow czo
z ojcem , k tó ry m a rz y ł zupełnie o czem innem — i u tr z y
m yw ać się z lekcyi T ysiące stu d en tó w ta k żyje i takie
życie wcale m ię nie p rzerażało. Ale ja k przezw yciężyć
p ierw sze tru d n o śc i na d ro d ze now ego życia ? Z a kilka
ty g o d n i opuszczę, szkołę i b ędę m u siał sp raw ić sobie
w łasn ą odzież, n ająć m ie sz k a n ie ... Nie m iałem czem
opędzić naw et pierw szych tych d ro b n y c h w ydatków
i nie w iedziałem zkąd w ziąć pieniędzy. Z w ątpiw szy
0 m ożności w stąpienia do u n iw ersy te tu , oddaw na już,
1 coraz częściej w o sta tn ic h czasach m yślałem o ak a
dem ii a rty le ry i. To uw ołniłoby m ię na dw a la ta od
służby czynnej, od nieznośnej blagi m u sz try i p ara d ,
a poza w ojennem i n au k a m i m ógłbym stu d y o w ać w ak a
dem ii m a tem aty k ę i fizykę. Ale w P e te rs b u rg u d ął
ju ż w iatr reakcyi. Zeszłej zim y oficerów akadem ii
trak to w an o , ja k uczniaków . W dw óch akadem iach w y
b u ch ły w tedy ro z ru c h y i z jed n ej z nich — in ż y n ie r
skiej — w y stą p ili w szyscy oficerow ie.
W obec tego coraz uporczyw iej zatrzy m y w ałem się
na m y śli o S yb ery i. K raj N ad a m u rsk i d o p iero co zo
sta ł w ów czas przy łączo n y m do Rosyi. Dużo czytałem
0 ty m M ississipi dalekiego W schodu, o gó rach , p rz e r
żniętych rzekam i, o podzw rotnikow ej ro ślin n o śśi U ssu ri
1 m y ślam i unosiłem się dalej — ku pasow i rów n ik o
w em u, k tó ry tak pięknie opisał H u m b o ld t i ku w iel
kim teo ry o m R itte r a , k tó rem i się ta k zachw yca
łem . O prócz tego przypuszczałem , że S y b ery a p rz e d
staw ia nieograniczone pole dla zastosow ania refo rm ,
ju ż w ypracow anych, lu b dopiero zam yślonych. T am —
— 169 —
zapew nie, pracow ników m ało i zn ajd ę łatw o szerokie

pole dla p raw dziw ej, nie fikcyjnej działalności. N aj
gorzej było to, że w yjazd pociągał za sobą ro zsta n ie
z S aszą; ale w łaśnie m u siał on w y stą p ić z u n iw e rsy
te tu z pow odu za b u rzeń i liczyłem (a liczyłem trafnie),
że tak czy inaczej, za ro k lu b dw a będziem y razem .
Pozostaw ało tylk o w y b ra ć p ułk w o k ręg u A m u rsk im .
K raj U ssu ry jsk i pociągał m ię n ajb ard zie j, ale, nie
ste ty ! tam sta ł tylk o je d en batalion piechoty kozackiej;
byłem jeszcze, bądź co bądź, tro ch ę dziecko i «kozak
pieszy» w ydaw ał m i się czem ś zb y t lichem , ta k że
w o sta tk u , w ybrałem stanow czo A m u rsk ie konne w oj
sko kozackie.
T ak też zaznaczyłem w spisie, ku w ielkiem u zm a r
tw ieniu m ych kolegów . «To tak daleko!» m ów ili oni.
A p rzy ja cie l m ój, D aurow , porw ał dziennik oficerski
i w śró d ogólnego p rze ra żen ia w szy stk ich obecnych,
zaczął czytać: « m u n d u r z czarnego sukna, z p ro
sty m czerw onym kołnierzem , bez haftu. B e rm y c a ł) ze
sk ó rek psich, albo ja k ieg o innego fu tra , stosow nie do
m iejscow ości; sz araw ary — z czarnego sukna».
— P o m y śl tylko, co za m u n d u r! zaw ołał on. B er
m yca jeszcze pół b ie d y ; m ożesz nosić wilczą albo nie
dźw iedzią. Ale sz a ra w a ry ! P o m y śl ty lk o : szare, ja k
u fu rm an ó w pułkow ych. Z m artw ien ie przy jació ł m oich
jeszcze b ardziej w zrosło po tem czytaniu.
O dcinałem się żartam i, ja k um iałem — i zaniosłem
sp is kapitanow i.
— K ra p o tk in zaw sze m u si w ypłatać ja k ieg o figla!
zaw ołał on. Mówiłem przecie pan u , że spis trze b a dziś
jeszcze odesłać W. Księciu.
Ale g d y m u w ytłóm aczyłem , że wcale nie ża rtu ję,
>) wysoka czapka futrzana.
— 170 —
na tw arzy poczciw ego k ap itan a odbiło się zdum ienie,

a naw et p raw dziw y sm utek.
N astęp nego dnia, je d n ak , o m ało nie zm ieniłem p o
stanow ienia, zobaczyw szy, ja k je p rz y ją ł K łossow ski.
Ż yczył on sobie, żebym w stą p ił do u n iw e rsy te tu
i w ty m celu udzielał m i naw et lekcyi łacińskiego ję
zyka. J a zaś nie śm iałem pow iedzieć m u, dlaczego
nie m ogę zostać studentem . W iedziałem , że — jeżeli
pow iem , K łossow ski zechce podzielić się ze m n ą o s ta t
kiem tego, co miał.
P otem ojciec m ój telegrafow ał, że zab ran ia m i w y
jeżd żać na S yberyę. D oniesiono o tem W. Księciu,
naczelnikow i w ojskow ych zakładów naukow ych. Z a
wezwano m ię do jego pom ocnika i w odpow iedzi na
p y ta n ia tego ostatn ieg o — zacząłem m u opisyw ać r o
ślin n o ść w ybrzeży A m u ru i piękności podróży... O ba
w iałem się — a m iałem pow ażne d ane po tem u, że jeżeli
choć słów kiem w ydam się z m ojem życzeniem w stą
pienia na u n iw e rsy te t, k to ś z ro d zin y cesarsk iej
o fiaru je mi sty p e n d y u m , czego w żadnym razie nie
chciałem .
T ru d n o pow iedzieć, ja k by się to w szy stk o było
skończyło, g d y b y nie je d en b ard zo w ażny w ypadek —
w ielki p o żar w P e te rsb u rg u , k tó ry uboczną d ro g ą
ro z strz y g n ą ł m oje tru d n o ści.
D nia 26-go m aja, na d ru g i dzień Z ielonych Ś w ią

tek, w szczął się stra s z n y p o żar t. zw. «A praksynow -
skiego dw oru» *). Ś ro d e k «Dworu», o b ejm u jący około
w io rstw y kw adratow ej, zajm ow ał b az ar tan d eciarsk i,
zabud o w any d rew n ian y m i stra g a n a m i i kram ik am i.
S p rzed aw ała się tu w szelkiego ro d z a ju starzy zn a.
W k ram ik ach i przejściach pom iędzy n im i, a n a
w et na dachach leżały całe stosy sta ry c h mebli, pie-
J) rynek handlowy w Petersburgu.
— 171 —
rzy n , znoszonych sukien, książek, naczynia. Słowem

w szelkie sta re g ra ty zwoziły się tu ze w szystkich
krańców m iasta. P o za tym olb rzy m im składem pal
nego m a tery ału , znajdyw ało się m in iste ry u m sp raw
w ew nętrznych, w k tó reg o archiw um przechow yw ały
się w szy stk ie d o k u m e n ty , tyczące się sp raw y u w łasz
czenia c h ło p ó w , a p rze d b a z a re m , k tó ry otaczał
szereg sklepów m urow anych, w znosił się po d ru g iej
stro n ie Sadow ej ulicy B ank P ań stw a, W ązki zaułek,
zabudow any po części m u ro w an y m i sklepam i, oddzielał
«A praksynow ski Dwór* od je d n eg o sk rzy d ła b u d y n k u
k o rp u s u paziów . N iższe p ię tra tego sk rz y d ła zajm y
w ały sklepy bakalijn e i korzenne, a na g órze zn a j
dow ały się k w ate ry oficerów . P raw ie naprzeciw Mi
n iste ry u m sp raw w ew nętrznych, na d ru g im b rze g u
F o n ta n k i, m ieściły się o lbrzym ie sk ład y drzew a.
«A praksynow ski Dwór* i skład y drzew a zajęły się
praw ie rów nocześnie, o czw artej godzinie po południu.
G dyby w tym czasie d ął^silny w iatr, ogień z n isz
czyłby pół P e te rsb u rg a , a m iędzy in n y m i b a n k p a ń
stw ow y, k ilka m in istery ó w , ry n e k głów ny, k o rp u s p a
ziów i p u b liczn ą bibliotekę.
Byłem tego dn ia w k o rp u sie i jad łem obiad u je
d nego z oficerów . P opędziliśm y na p o ża r n aty ch m iast,
g d y zobaczyliśm y z okien pierw sze czarne kłęby d y
m u. W idok b y ł straszliw y ! O gień syczał i trzaskał.
J a k p o tw o rn a żm ija p rze rz u cał się na w szy stk ie stro n y
i o b ejm y wał pierścieniem kram ik i. P otem nagle po
dejm ow ał się olb rzy m im słupem , w ysuw ał z boków
sw oje o g n iste języ k i i lizał nim i coraz now e k ram y
i sto sy tow arów . P ow stały w ichry ognia i d y m u —
i g d y w ich e r zaw irow ał c h m u rą palącego się pierza
ze składów z pościelą, pozostaw ać dłużej na ta rg u
było rzeczą n iepodobną. T rzeb a było rzucić w szystko
na łask ę ognia.
— 172 —
W ładze strac iły zupełnie głowę. W całym P e te r s

b u rg u nie było w tedy ani jednej parow ej sikaw ki po
żarnej. Ja c y ś ro b o tn icy ofiarow ali się przyw ieźć ją
z odlew ni K ołpińskich, t. j. o trzy d zieści w iorstw od
P e te rs b u rg a koleją. K iedy m aszynę przyw ieziono
do P e te rs b u rg a , lud sam zaciągnął ją na m iejsce po
żaru. Z czterech r u r je d n a okazała się zepsutą, n ie
w iadom o przez kogo, pozostałe zaś trz y skierow ano
na b u d y n ek m in iste ry u m sp raw w ew nętrznych.
P rz y jec h ali na po żar W ielcy K siążęta — i w krótce
odjechali. P óźnym w ieczorem , g d y ban k państw ow y
b y ł ju ż po za obrębem niebezpieczeństw a, zjaw ił się
A leksander I I i kazał ratow ać k o rp u s paziów , jako
cen traln y p u n k t pozycyi. O tern i bez niego w szyscy
wiedzieli. Było jasn em , że jeśli zapali się k o rp u s p a
ziów, spłonie biblioteka publiczna i połow a N ew skiego
P ro sp e k tu .
T łu m ,— lu d ,—czynił w szystko możliwe, żeby w strz y
m ać ogień. Była chwila, kiedy b an k p aństw ow y był
silnie zagrożony. P ow ynoszone ze sklepów tow ary
zw alono stosam i na ulicy Sadow ej, pod ścianam i s k rz y
dła ban k u. P ad ające głow nie zapalały w ciąż tow ary,
leżące na ulicy; ale tłum , d u sząc się w nieznośnem
g o rącu , nie pozw alał palić się tow arom , złożonym koło
banku. L ud zrozpaczony łajał w ładze, k tó re nie
p o sta ra ły się tu ani o je d n ą sikaw kę. «Co oni tam ,
czorci, ro b ią w m in iste ry u m sp raw w ew nętrznych,
g d y tu tylko patrzeć, ja k zapali się B ank P ań stw a
i dom p o d rz u tk ó w ? W szyscy pow arjow ali, czy c o ? —
G dzie o b erp o licm a jste r ? Czem u nie p o sy ła stra ż y po
żarn ej na ra tu n e k ban k u ?» O b erp o lic m ajstra, g en e
ra ła A nnienkow a, znałem osobiście, gd y ż spotykałem
go w d o m u pom ocnika in sp e k to ra, d o k ąd A nnienkow
uczęszczał razem ze sw ym b ratem , sły n n y m k r y ty
kiem . P o d jąłem się więc w y szukać go i rzeczy
— 173 -
wiście w yszukałem . B łąkał się bezcelowo po ulicy.

K iedy m u p rzedstaw iłem położenie rzeczy, to on, ja k
kolw iek to się dziw nem w ydać może, polecił mnie.
m łodem u chłopcu, sprow adzić je d n ą p o ża rn ą kom endę
od b u d y n k u m in iste ry u m do banku. Z aprotestow ałem ,
m a się ro zum ieć, że strażacy nie zechcą m ię słuchać
i p ro siłem o rozkaz na p iśm ie; ale A nnienkow nie m iał
p rz y sobie, albo w ym aw iał się tylko, że nie m a, ani
k aw ałka p ap ieru .
P o p ro siłem więc jed n eg o z n aszych oficerów , aby
poszed ł ze m n ą oznajm ić rozkaz. N akoniec udało się
n am u p ro sić ja k ieg o ś b ra n d m a jstra , besztającego św iat
cały i sw ych naczelników nie zb y t w yborow em i sło
w am i, żeby u d ał się ze sw ą kom en d ą na Sadow ą.
Paliło się nie m in iste ry u m spraw w ew nętrznych,
lecz archiw um . Dużo m łodzieży, przew ażnie kadetów
i paziów , z pom ocą służących z kancelaryi, w ynosiło
z g o rejąceg o b u d y n k u paki papierów i składali je na
dorożki. C zasem paczka spadała na ziemię, a w iatr
p o dchw ytyw ał oddzielne k a rtk i i pędził je po placu.
P o p rzez czarne c h m u ry dy m u w idać było złowieszcze
ognie p ałający ch składów drzew a na d ru g im b rzeg u
F o n tan k i.
W ązki zaułek C zernyszew a, oddzielający k o rp u s
paziów od A p ra k sy ń sk ie g o ry n k u , był w rozpaczli-
wem położeniu. Z najdyw ały się tam n ag ro m ad zo n e
w sklepach w ielkie zapasy siark i, oleju drzew nego,
te rp e n ty n y i ty m p odob nych m ateryałów palnych.
O lbrzym ie, ró żnobarw ne, o g n iste języki, p o d rzu c an e n a
g ły m i w ybucham i, lizały dach sk rz y d ła b u d y n k u k o r
p u su paziów, w ychodzącego na d ru g ą stro n ę zaułka.
R am y. okien i krokw ie zaczęły się ju ż tlić. Paziow ie
i kadeci, opuściw szy b u d y n e k , polew ali dach jego
w odą z niew ielkiej sikaw ki p o żarn ej kadeckiego k o r
p u su , w odę zaś w ty m celu — z pew nem i dłuższem i
— 174 —
p rze rw am i dow ożono w beczkach. T rz eb a je było n a

pełniać szaflikam i. Na palącym się dach u stało p a ru
strażak ó w i cały czas krzyczeli rozpaczliw ym i gło
sam i: «wody! wody!» Nie m ogłem znieść tych krzyków
i pobiegłem n a Sadow ą, gdzie p rzem ocą praw ie za
w róciłem na nasze podw órze je d n ą z beczek p o
żarn y ch , należącą do policyi. Ale g d y chciałem to
u czynić po ra z d ru g i, stra ż a k stanow czo odm ów ił mi
p o słu szeń stw a. «P ójdę pod sąd, je śli zawrócę», pow ie
dział. Ze w szystkich stro n koledzy naglili m ię: «idź
i zn ajd ź kogo, p o licm ajstra, albo W. K sięcia. P o
w iedz im, że bez wody- nie m ożem y rato w ać paziow-
skiego ko rpusu».
— Czy nie zaw iadom ić d y re k to ra ? za p ro p o n o
w ał ktoś.
— D yabeł ich b ierz w szystkich! T eraz i z la ta rn ią
nie znajdziesz nikogo. Id ź i zrób w szy stk o sam .
Pobiegłem znow u szuk ać A nnienkow a. P ow iedziano
m i nakoniec, że z n a jd u je się on zapew ne w p odw órzu
B anku P aństw a. Stało tam kilk u oficerów około g e
n erała, w k tó ry m poznałem p e te rsb u rsk ie g o generał-
g u b e rn a to ra , ks. Suw orow a. Ale b ra m a była zam
knięta. U rzędnik bankow y, stojący p rz y niej, stanow
czo nie chciał m ię wpuścić. N alegałem , groziłem i n a
koniec puszczono mię. W tedy podeszłem w p ro s t do
ks. S uw orow a, k tó ry p isał ja k ą ś k a rtk ę na plecach
jed n eg o ze sw ych ad ju tan tó w .
K iedy oznajm iłem o stanie rzeczy, S uw orow prze-
dew szystkiem zapytał: «kto p an a p rzy sła ł? »
— N ikt, odpow iedziałem . K oledzy.
— W ięc pan m ów isz, że k o rp u s paziów także
w k ró tce się zapali ?
— Tak.
K siąże S uw orow n aty ch m iast w yszedł na ulicę, pod
n iósł p o rzucone pudełko te k tu ro w e od kapelusza, na- 1
— 175 —
k ry ł niem głow ę i pobiegł co tchu w zaułek. P o je

dnej stro n ie płonęły sklepy, po d ru g ie j tliły się ra m y
okien i k ro k w ie k o rp u su . B ru k zaś p o k ry ty był pu-
stem i beczkam i, sk rzy n ia m i drew nianem i, słom ą i t p.
Ks. Suw orow począł działać energicznie.
— W w aszem podw ó rzu stoi ro ta żołnierzy. W eź
oddział i n a ty c h m ia st w yjdź z nim na ulicę. Z araz
p rze p ro w ad z ą tu je d n ą z r u r pożarn ej sikaw ki p a ro
wej. K ierujcie nią. P ow ierzam ją p an u osobiście.
Nie łatw o było ru sz y ć żołnierzy z naszego o g rodu.
W yp ró żn ili oni całą zaw artość beczek i sk rzy ń , na-
pchali kieszenie ziarn k am i kaw y, schow ali każdy po
d u ży m k aw ałku c u k ru w kaszkiecie i te ra z — w tę
ciepłą w iosenną noc, odpoczyw ali sobie w chłodzie,
g ry z ą c orzechy. N ikt nie chciał ru sz y ć się z m iejsca,
p óki się w to nie w dał oficer. N akoniec ulica została
o p ró żn io n ą i r u r ę puszczono w ru ch . Moi koledzy
byli zachw yceni. K ażde 20 m in u t zm ienialiśm y, k ie ru
ją cy ch ru rą . S taliśm y tuż obok nich, nie zw ażając na
p iekielny żar.
Około g odziny trzeciej czy czw artej ra n o było ju ż
rzeczą w idoczną, że ogień udało się opanow ać. K or
pusow i paziów nic ju ż nie groziło. U gasiw szy p r a
gnienie k ilk u szklankam i h e rb a ty w «białej garkuchni»,
k tó ra by ła ju ż o tw artą , pół żywi ze znużenia, rzu ci
liśm y się spać na p ierw sze niezajęte łóżka w szpitalu
k o rp u su . N az aju trz w stałem w cześnie i nałożyw szy
n ie g d y ś biały, sukienny, a te ra z czarn y od sadzy
kaszk iet, poszedłem obejrzeć pogorzelisko. W róciw szy
do k o rp u su , zastałem W. Ks. M ichała, — i zgodnie
z w y m ag aniam i służby, — tow arzy szy łem m u, g d y
obchodził bu d y n ek . Paziow ie podnosili głow y z p o d u
szek. W szycy m ieli tw arze poczerniałe od dym u, oczy
i pow ieki zapuchnięte; u w ielu były opalone w łosy.
T ru d n o było poznać tak zw ykle eleganckich paziów,
— 176 -
ale byli oni dum ni św iadom ością, że nie okazali się

delikacikam i i pracow ali nie gorzej od d ru g ich .
Te odw iedziny W. K sięcia u su n ę ły w szy stk ie p rze
szkody z mej dro g i. W ychodząc, sp y ta ł mię, zk ąd m i
p rzy szło do głow y jechać n ad A m ur, czy posiadam
tam p rzy jació ł i czy m ię zna g en e ra ł-g u b e rn a to r. O d
pow iedziałem , że nie m am k rew n y ch w S y b ery i i że
n ik t m nie tam nie zna.
— W ięc po co tam je d zie sz? W y szlą cię do ja
kiej głuchej stannicy. Co będziesz tam ro b ić Lepiej
nap iszę do g e n e ra ł-g u b e rn a to ra i p o p ro szę go, żeby
cię zostaw ił gdzie p rzy sztabie.
Byłem p rzek o n an y , że po takiej obietnicy W. K się
cia, ojciec m ój nie będzie się ju ż sprzeciw iał m em u
w yjazdow i. T ak się też stało. T eraz m ogłem sw obo
dn ie jechać na S yberyę.
P o żar A p rak sy n o w sk ieg o ry n k u stał się p u n k tem

zw ro tn y m n ietylko w polityce A lek san d ra I I , ale i w hi-
sto ry i R osyi tego o k resu . Nie ulegało w ątpliw ości, że
p o ża r nie był dziełem w ypadku. W oba dni Z ielonych
Św iątek, oprócz kilku Stróży, nikogo nie było na
ry n k u . P rz y te m «A praksynow ski dw ór* i składy
drzew a zajęły się p raw ie jednocześnie; a w ślad za
pożarem w P e te rs b u rg u w ybuchło kilk a takich sa-
m ycł^ pożarów w n ie k tó ry ch p ro w in cy o n a ln y ch m ia
stach. Bez w ątpienia, k to ś podpalał, ale kto w łaści
w ie ? — Na to p y ta n ie nie m a odpow iedzi do dziś dnia.
K atkow , pow odow any o so b istą nienaw iścią do H er-
zena, a zw łaszcza do B akunina, z k tó ry m m u siał się
k ied y ś pojedynkow ać, zaraz na d ru g i dzień po po
żarze o sk a rż y ł o podpalenie P olaków i ro sy jsk ic h re-
w olucyonistów . I w P e te rs b u rg u i w M oskw ie w ię
kszość u w ierzyła tem u oskarżen iu .
P o lsk a gotow ała się w tedy do rew olucyi, k tó ra też
- 177 —
w ybuchła w sty czn iu n astęp n e g o ro k u . T ajn y rew o

lu cy jn y rz ą d zaw arł p rzy m ierze z w ygnańcam i lon
dyńskim i. R ząd p o siadał członków naw et w sam em
sercu p e te rsb u rsk ie j ad m in istracy i. W krótce po po
żarze ro s y js k i oficer strze lił do N am iestnika w arszaw
skiego, h rab ieg o L iidersa, a kiedy — na m iejce h r a
biego — m ianow any został nam iestnikiem W. Ks. K on
sta n ty M ikołajewicz (m ów iono wówczas, ż e 'z P olski
u tw o rzą osobne k ró lestw o dla W. Księcia), to i na
niego w ykonano zam ach, 2(>-go czerw ca. W sie rp n iu
k to ś strze la ł naw et do M arg rab ieg o W ielopolskiego,
stojącego na czele p a rty i ro ssy jsk ie j w Polsce. N a
poleon I I I rozniecał w P olakach nadzieję zb ro jn ej in-
terw en cy i na k o rzy ść ich niepodległości. W takich
w aru n k ach , z a p a tru ją c się na rzeczy ze zw ykłego, cia
snego w ojennego stanow iska, zniszczenie B anku P a ń
stw a, k ilk u m in iste ry ó w i ro zszerzenie p aniki w sto
licy — m ogło w ydaw ać się wcale niezłym bojow ym
planem . Ale na p oparcie tego p rzy p u szczen ia nie p rz y
toczono n a jd ro b n ie jsz e g o faktu.
Z d ru g ie j stro n y sk ra jn e p a r ty e w Rosy i w idziały,
że należy się w yrzec w szelkich nadziei, aby A leksan
d e r I I w ziął inicyatyw ę w d alszym re fo rm a to rsk im
ru ch u . Nie ulegało w ątpliw ości, że fala unosi go coraz
bliżej k u obozow i reakcyonistów . L udzie postępow i
sp o strz eg li jasn o , że uw łaszczenie oznacza dla chło
pów zupełne zniszczenie z pow odu w ysokiego okupu,
n aznaczonego na ziemię. W sk u tek tego pojaw iły się
w P e te rs b u rg u w m a ju proklam acye, w zyw ające m asy
ludow e do ogólnego pow stania; klasom zaś w y k ształ
conym tłóm aczono konieczność zw ołania ziem skiego
so b o ru . W obec takiego n a s tro ju um ysłów , m ógł ja k i
rew o lu cy o n ista w paść na m yśl zdezorganizow ania m a
chiny państw ow ej za pom ocą sy stem aty czn y ch p oża
rów i w y nikłych ztąd nieporządków . N areszcie, niepew -
— 178 —
ność sto sunków , w ytw orzona p rzez połow iczne, w a

dliw e uw łaszczenie spow odow ała silne w rzenie w po
śró d chłopów, tw orzących w iększą część ludności we
w szy stk ich m iastach. Z aw sze ja k o objaw y w zburzenia
um ysłów m iędzy chłopam i w ystępow ały w R osyi pod
rzu can e p ism a i pożary.
M ożliw e, że m y śl podpalenia A praksy n o w sk ieg o
ry n k u m ogła pow stać w głow ie k tó reg o z p rz e d sta
wicieli rew olucyjnógo obozu; ale ani ścisłe śledztw o,
ani m asow e are szty , jak ie rozpoczęły się w R osyi
i w Polsce niezw łocznie po pożarze, nie d o starczy ły
n am n iejszy ch w skazów ek po tem u. Je ślib y cobądź
w ty m ro d z a ju zostało w y k ry tem , z pew nością p a r t ^
rea k cy jn a nie om ieszkałaby tego w y k o rzy stać. Od tegp
czasu pojaw iło się w d ru k u wiele pam iętników , ogło
szono m asę listów , odnoszących się do tej epoki, ale
w nich ta k sam o nie znajdziem y najlżejszej w ska
zówki, stw ierdzającej to przypuszczenie.
P rzeciw nie, kiedy w ybuchły p o żary w licznych
m iastach nad W ołgą, a zw łaszcza w S aratow ie, w y
słany tam przez cesarza dla p rzep ro w ad zen ia śledztw a
se n ato r Ż danow , d oszedł po zam knięciu p ro ce su śled
czego do stanow czego przekonania, że p o ża r sa ra to w
sk i b y ł dziełem p a rty i rea k cy jn e j. Była ona p rze k o
n an ą, że A lek san d er I I da się jeszcze skłonić do od
roczenia uw łaszczenia, k tó re m iało n astą p ić ostatecznie
19-go lu tego 1863 r. R eakcyoniści znali słabość cha
r a k te ru A lek san d ra I I i n aty ch m iast po p o żarach ro z
w inęli en e rg icz n ą agitacyę celem odroczenia sp raw y
uw łaszczenia i ponow nej rew izyi p rak ty c zn e g o zasto
sow ania odpow iedniego praw a. W d o b rze zazw yczaj
pow iadom ionych kołach m ów iono, że Ż danow p o w ra
cał do P e te rs b u rg a z n iew ątpliw ym i dow odam i w iny
reak cy o n istów sa rato w sk ich ; ale u m a rł nagle w d ro
— 179 —
dze, a teka jego z p ap ieram i zniknęła i n ig d y nie zo

stała odnalezioną.
Jak k o lw iek się rzeczy m iały, p o ża r A praksynow -
skiego ry n k u m iał b ardzo sm u tn e następstw a. O dtąd
A lek san d er I I otw arcie w stąp ił na d ro g ę reakcyi. Co
g orsza, opinia publiczna tej części społeczeństw a P e
te rs b u rg a i M oskw y, k tó ra posiadała silny w pływ na
rząd , n aty ch m iast zrzuciła lib e ra ln ą m askę i pow stała
nietylko przeciw ko p a rty o m sk ra jn y m , ale i przeciw
u m iark o w an y m . W k ilka dni po pożarze poszedłem
odw iedzić m ego ciotecznego b r a ta , fligel-adjutanta.
W k o szarach g w ard y i konnej, gdzie m ieszkał, sp o ty
kałem często oficerów , którzy zdaw ali się sy m p a ty z o
wać z C zernyszew skim . Mój cioteczny b r a t sam należał
do g o rliw y ch czytelników «Sow rem iennika* («W spół-
cześnik», sły n n y dziennik liberaln y , w ia ta c h 60-tych
w R osy i); te ra z zaś p rz y n ió sł m i k ilk a k siążek tego
p ism a i położył je p rze d em n ą na sto le, m ów iąc:
«odtąd, nie chcę m ieć nic w spólnego z p ism am i pod-
żegającem i, dosyć!» Słowa te o d bijały opinię «całego
P e te rsb u rg a * . Mówić o refo rm ach stało się rzeczą nie
przy zw o itą. A tm osfera była n asycona duchem re
akcyi. «W spółcześnik» i «Słowo R osyjskie* zaw ie
szono. Szkoły niedzielne - - w jakiej bądź postaci —
zostały zakazane. R ozpoczęły się m asow e are szty .
W P e te rs b u rg u ogłoszono stan oblężenia.
W dw a ty g o d n ie potem , 13-go czerw ca, n astąp ił

nareszcie dzień, k tó reg o paziow ie i kadeci w yglądali
z takiem u p rag n ien iem . A lek san d er I I p rzeeg zam in o
wał n as p o k ró tce z za k re su k o n stru k c y i w ojskow ych.
K om enderow aliśm y ro tam i i ja harcow ałem na koniu
na czele b ataljonu. Potem w szystkich n as m ianow ano
oficeram i.
Po skończonej paradzie, A lek san d er I I głośno za-
12*
— 180 —
kom en d erow ał: «N ow o-m ianow ani oficerow ie, do mnie».

O toczyliśm y go. C ar pozostał na koniu.
T u zobaczyłem A lek san d ra I I w zupełnie now em
świetle. W całej sw ej postaci pow stał p rz e d e m n ą czło
wiek, k tó ry w ro k potem okazał się takim k rw io że r
czym i m ściw ym gnębicielem rew olucyi polskiej. O d
m alow ał się on cały w mowie, k tó rą w ypow iedział
do nas.
Z aczął w tonie sp o k o jn y m : «W itam w as. T eraz
jesteście oficeram i*. Mówił o obow iązkach w ojskow ych
i o w ierności cesarzow i, ja k zw ykło się m ów ić w po
d o b n y ch razach. Ale potem nagle tw arz je g o zachm u
rzy ła się i począł w ykrzykiw ać gniew nym głosem ,
z naciskiem na każdem słow ie: - «Ale jeżeli, Boże
uchow aj, ktokolw iek z w as złam ie w ierność cesarzow i,
tronow i i ojczyźnie, p o stąp ię z nim w edle całej su rro -
wo-ści praw a, bez naj-m niejszej po-błaż-liw ości !»*
G łos jego u rw a ł się. T w arz w ykrzyw iła się zło
ścią i tym w yrazem ślepego szału, k tó ry w idziałem
często w dzieciństw ie u panów , g d y odgrażali się «ze
d rzeć żywcem skórę» z poddanych. A leksander I I
sp iął konia o stro g ą i pędem odjechał od nas. N astę
pnego dnia, 14 czerw ca, ro zstrz ela n o w M odlinie z jego
ro zk azu trzech oficerów , a szeregow ca, S zura, zaćwi-
czono ró zgam i na śm ierć.
— R eakcya w pełnym biegu, — m ów iłem sobie,
w racając z p rzeg ląd u .
Z obaczyłem A lek san d ra I I jeszcze raz p rze d w y

jazdem z P e te rs b u rg a W kilka dni po swej nom ina-
cyi w szyscy oficerow ie p rze d staw ia li m u się w pałacu.
Mój, m niej niż sk ro m n y , m u n d u r i słynne szare sza
ra w a ry ściągały ogólną uw agę. Co chw ila zm uszony
byłem zasp ak ajać ciekaw ość oficerów w szelkich sto
pni, p y ta jąc y ch mię, co to za dziw ny u n ifo rm ? A m u r
— 181 —
skie w ojsko kozackie było w tedy najm łodszem w a rm ii

i ja stałem p raw ie w o statn im rzędzie k ilk u set p rz e d
staw iających się oficerów . A leksander I I odnalazł m ię
i zap y tał:
— W ięc jedziesz na S y b e ry ę ? Cóż, twój ojciec zgo
dził się n areszcie ?
O dpow iedziałem , że tak.
— Nie boisz się jechać tak daleko ?
O dparłem z z a p ałem : «Nie, ja chcę pracow ać, a w Sy-
b ery i tak wiele p o trze b a pracy, aby zam ierzone r e
fo rm y zostały w czyn w prow adzone«.
A lek san d er I I sp o jrza ł na m nie uw ażnie. Z am yślił
się na chwilę, nakoniec rzek ł: «Cóż, jedź. Można być
w szędzie użytecznym *. I na tw arzy jego odbił się w y
ra z tak ieg o zm ęczenia, takiej najgłęb szej apatyi, że
zaraz p o m yślałem : «on ju ż zginął! on się te ra z podda
zupełnie*.
P e te rs b u rg p rz y b ra ł p o n u ry w ygląd. Po ulicach
sn u ły się oddziały piechoty. K ozackie p atro le objeż
dżały w około pałac. T w ierdza P etro p aw ło w sk a zapeł
niła się w ięźniam i politycznym i. W szędzie, gdzie p rz y
chodziłem , w idziałem zaw sze jed n o i to sam o — tr y
u m f reak cyi. O puszczałem P e te rs b u rg bez żalu.
Codziennie pojaw iałem się w zarząd zie kozackiego
w ojska, p ro sząc, aby ja k n a jp rę d z e j w ysłano m oje
p ap iery . I g d y ty lk o były gotow e, pośpieszyłem do
M oskwy, do b ra ta Saszy.
II.
Pięć lat, k tó re spędziłem w S y b ery i, były dla

m nie p raw d ziw ą szkołą życia i c h a ra k te ru ludzkiego.
Stykałem się z rozm aiteg o ro d z a ju ludźm i, z n ajle
pszym i i z n ajg o rsz y m i, z tym i, k tó rz y sto ją u szczytu
— 182 -
d ra b in y społecznej — i z tym i, k tó rzy zaledw ie w ege

tu ją i g rze b ią się na ostatn ich jej sto p n iach : z włó
częgam i i t. zw. n ie p o p raw n y m i przestęp cam i. Miałem
szero k ą sp o sobność obserw ow ać chłopów w ich co-
dziennem życiu i jeszcze w iększą m ożność przek o n ać
się, ja k m ało m oże im dać rz ą d — naw et w tedy, gdy
je s t ożyw iony najlepszem i chęciam i. N areszcie, m oje
dłu g ie podróże, w czasie k tó ry c h zrobiłem więcej niż
sied em d ziesiąt tysięcy w iorstw pocztą, p aro sta tk ie m ,
w łódce, a najczęściej konno, — w dziw ny sposób za
h arto w ały m oje zdrow ie. P od ró że nauczyły m ię też,
ja k niew ielkie w g ru n cie rzeczy są p o trze b y człow ieka,
g d y w yjdzie on raz z zaczarow anego koła sztucznej
cyw ilizacyi. Z kilku fu n tam i chleba i m ałym zapasem
h e rb a ty w przew ieszonych p rzez ram ię sakw ach, z ko
ciołkiem i top o rem u siodła, z d e rk ą pod siodłem ,
dla p rz y k ry c ia pościeli ze św ieżego m odrzew io
w ego listow ia; — człow iek czuje się dziw nie sw obo
dn y m , n aw et w p o śró d n ieznanych gór, g ęsto p o ro
słych lasem , albo p o k ry ty c h głębokim śniegiem . M ógł
bym n ap isać całą książk ę o tej epoce m ego życia, ale
zm uszony jestem p rzebiedz ją ty lk o pokrótce, p o n ie
waż tak wiele p o zostaje do pow iedzenia o latach póź
niejszych.
S y b ery a — nie zam rożony k ra j, p o k ry ty w iecznym
śniegiem i zaludniony tylko p rzez zesłańców , ja k p rz e d
staw iają cudzoziem cy i ja k niedaw no jeszcze w y o b ra
żano ją sobie u nas. R oślinność S y b ery i południow ej
p rzy p o m in a sw em bogactw em florę K anady południo
wej. P o d o bne są także fizyczne w a ru n k i o b u krajów .
Na 500,000 tubylców w S y b ery i zn a jd u je się 4 '/2 mil-
jo n a R osyan, a południow a część S y b ery i zachodniej
p o siad a taki sam , całkiem ro s y jsk i c h a ra k te r, ja k g u
b ern ie na północ od M oskwy.
W 18b2 r. w yższa ad m in istra c y a sy b e ry js k a była
— 188 —
daleko więcej ośw iecona i w ogóle daleko lepsza, niż

ad m in istra cy a jak iejk o lw iek g u b e rn ii R osyi e u ro p e j
skiej. S tanow isko g en e ra ł-g u b e rn a to ra S y b ery i W scho
dniej zajm ow ał niepospolity i znany ju ż od la t kilku
ogólnie człow iek hr. N. N. M uraw iew , zdobyw ca A m u r
skiego k ra ju . O dznaczał się on niepospolitym ro z u
mem, n iezm o rd o w an ą czynnością i n a d e r czaruj ącem
obejściem ; p ra g n ą ł p rzy te m pracow ać dla d o b ra k ra ju .
J a k w szyscy ludzie czynu, k tó rz y w yszli ze szkoły
rządow ej, by ł on d e sp o tą w głębi d u sz y ; ale z a p a try
w ania M uraw iew a były b ard z o sk ra jn e i rzeczpospo
lita d em o k ra ty cz n a nie całkiem by go zadow olniła.
Udało m u się pozbyć p raw ie w szystkich sta ry c h u rzę
dników , p atrz ą c y c h n a S ybery ę, ja k o na k ra j, w k tó
ry m m ożna b ez k arn ie rab o w ać — i otoczył się, po
w iększej części, m łodym i, uczciw ym i oficeram i, pom ię
dzy k tó rem i było w ielu ożyw ionych rów nie d o b ry m i,
ja k i on zam iaram i. W jego w łasnym gabinecie, m ło
dzi ludzie w spólnie z zesłańcem B akuninem (uciekł
on ze W schodniej S y b ery i w sie rp n iu 1861 r.) za sta
naw iali się n ad m ożliw ością utw o rzen ia S y b e ry jsk ic h
S tanów Z jednoczonych, k tó re w eszłyby w zw iązek fe
d era cy jn y z A m ery k a ń sk im i S tan am i Z jednoczonym i.
K iedy p rzy jech ałem do Irk u c k a , fala rea k cy jn a ,

p o dnosząca się w P e te rsb u rg u , jeszcze nie dosięgła
stolicy w schodniej S yberyi. Z ostałem b ard z o d o b rze
p rz y ję ty p rzez m łodego, niedaw no m ianow anego na
m iejsce M uraw iew a, g e n e ra ł-g u b e rn a to ra K orsakow a,
k tó ry ośw iadczył m i, że z chęcią w idzi około siebie
ludzi lib e raln y c h poglądów . Co się zaś tyczy m łodego,
35-letniego g en e rała K ukiela, naczelnika sztab u S ybe
ry i W schodniej (zostałem n a ty c h m ia st m ianow any jego
ad ju tan tem ), to zaprow adził m ię on do pokoju w sw oim
dom u, gdzie znalazłem n ajlep sze ro sy jsk ie dzienniki
— t84 —
i całkow itą kolekcyę lo n d y ń sk ich rew o lu cy jn y ch w y

daw nictw H erzen a. W krótce zostaliśm y serd eczn y m i
przyjaciółm i.
B. K. K ukieł zajm ow ał w ty m czasie chw ilow o sta
n ow isko g u b e rn a to ra o k rę g u Z ab ajk alsk ieg o i w kilka
ty g o d n i po m ojem p rzy b y c iu p rze p ra w iliśm y się przez
B ajkał i p ojechaliśm y na W schód do Czy ty. T utaj m u
siałem pośw ięcić się najw yłączniej, nie tra c ą c czasu,
w ielkim re fo rm o m , k tó re znajdow ały się w tedy na
p o rz ą d k u dziennym . Z m in istery ó w p e te rsb u rsk ic h
p rzy sła n o m iejscow ym w ładzom polecenie w y p raco
w ania planów zupełnego przekształcen ia ad m in istracy i.
policyi, sądów , więzień, sy stem u depo rtacy i, sam o
rz ą d u m iejskiego. W szy stk o to m iało b yć zrefo rm o
w ane na szerokich lib eraln y ch p o dstaw ach, zak reślo
nych w m anifestach cesarskich.
K u k ieł, k tó rem u p om agał ro zu m n y , p ra k ty c zn y
człowiek, pułkow nik P iedaszenko — i p a ru uczciw ych
urzęd n ik ó w , — pracow ał gorliw ie cały dzień, a czasem
i znaczną część nocy. J a zostałem se k re tarze m dw óch
kom itetów : refo rm y więzień i całego sy ste m u d e p o rta
cyjnego, oraz kom itetu, k tó ry m iał w ypracow ać p ro je k t
sa m o rz ąd u m iejskiego. W ziąłem się do p rac y z ca
łym en tu zyazm em dziew iętnastoletniego m łodzieńca,
wiele czytałem o h isto ry c zn y m rozw oju ty c h insty -
tu cy i w R osyi i o w spółczesnym stanie ich w E u ro p ie
zachodniej. M in istery a sp raw w ew nętrznych i s p ra
w iedliw ości w ydaw ały w tedy w sw ych dziennikach
znakom ite p race i d o k u m e n ty , odnoszące się do tego
p rzed m io tu . Ale w o k rę g u Z ab a jk alsk im zajm yw ały
n as n iety lko teorye. N aprzód rozbierałem z p r a k ty
cznym i ludźm i, d o b rze zn ającym i m iejscow e sto su n k i
i p o trze b y k ra ju , ogólne za ry sy p ro jek tu , a potem
o p racow yw aliśm y go we w szy stk ich szczegółach, p u n k t
po punkcie. M usiałem w ty m celu sty k a ć się z całą
— 185 —
m a są osób w m ieście i po w siach — i o trzy m an e re

zu ltaty po raz d ru g i ro z trz ą sa liśm y z K ukielem i Pie-
daszenką. P otem układałem p ro je k t, k tó ry znow u sta
ran n ie, p u n k t po punkcie, om aw iano w kom itecie. J e
den z ty ch kom itetów , o pracow ujący p ro je k t sam o
rząd u , sk ładał się z m ieszkańców Czyty, w y b ran y ch
przez całą lu d n o ść m iasta. K rótko m ów iąc, p rac a n a
sza była b ard z o pow ażna. I naw et dziś, p a trz ą c na
n ią z odległości k ilk u dziesięcioleci, m ogę szczerze
pow iedzieć, że je ślib y sa m o rz ąd został rzeczyw iście
p rzy z n an y w edle tego sk ro m n eg o planu, ja k i w y p ra
cow aliśm y, m ia sta sy b e ry js k ie m iałyby dzisiaj zu
pełnie in n y w ygląd. Ale cała n asza praca, ja k się
okaże w n astępstw ie, poszła na m arne.
Nie b rakow ało i in n y ch okolicznościow ych spraw .
To trz e b a było w ynaleźć fu n d u sze dla u trz y m a n ia in-
sty tu cy i d o b ro czy n n y ch ; to należało w ygotow ać opis
ekonom icznego sta n u prow incyi dla m iejscow ej w y
staw y ro ln iczej; to w ypadało przedsięw ziąć ja k ie w ażne
p o szukiw ania, albo p rzep ro w ad zić śledztw o.
— Ż y jem y w w ielkiej epoce; p rac u j, m iły p rz y ja
cielu; p am iętaj, że je ste ś sek re tarze m w szystkich istn ie
ją cy ch i p rzy sz ły ch kom itetów , — pow iadał m i czasem
Kukieł. *
I pracow ałem ze zdw ojoną en erg ią.
P a rę p rzy k ład ó w pokaże, ja k ie były rez u ltaty . W je
d n ej z gm in o k ręg u Z ab a jk alsk ieg o służył ase so r (t. zw.
«zasiediatel»), M., dopuszczający się krzy czący ch bez
p raw i. Z d zierał chłopów , chłostał n iem iłosiernie — n a
w et kobiety, co ju ż było w brew praw u. Je śli d o sta
w ała się w jego ręce ja k a k ry m in a ln a sp raw a, ci, k tó rzy
nie m ogli m u się okupić, latam i całym i wyczekiw ali
w w ięzieniu w yroku. K ukieł daw noby ju ż go oddalił, ale
nie zg ad zał się na to g e n e ra ł-g u b e rn a to r, poniew aż M.
m iał silnych p ro tek to ró w w P e te rsb u rg u . P o długich
— 186 —
w ahaniach postanow iono, że ja pojad ę i p rzep ro w ad zę

śledztw o na m iejscu, aby zgrom adzić obciążające go
fakty. Nie było to wcale łatw em do w ykonania, po
niew aż za straszen i chłopi pam iętali doskonale, że do
B oga w ysoko, a do cara daleko — i nie chcieli staw ać
w ro li św iadków . N aw et kobieta, k tó rą a s e so r kazał wy-
chłostać, bała się zrazu św iadczyć. D opiero, g d y p rzep ę
dziłem dw a ty g o d n ie z chłopam i i p o zyskałem ich
zaufanie, w ypłynęły pow oli na w ierzch sp raw k i M.
Z eb rałem m asę p o tęp iający ch dow odów i kazano m u
p o dać się do dym isy i. Ja k ież było nasze zdziw ienie,
g d y w kilka m iesięcy potem dow iedzieliśm y się, że
ten sam M. naznaczony został isp raw n ik iem (urząd,
naczelnika policyi w m iasteczku) w Kam czatce. Tam
m ógł rab o w ać bezk arn ie m iejscow ą ludność, co też
czynił, m a się rozum ieć. Po kilk u latach w rócił do
P e te rs b u rg a b o g aty m człow iekiem . O becnie zajm uje
się czasem w spółpracow nictw em w k o n se rw aty w n y ch
g azetach i cieszy się g ło śn ą sław ą «praw dziw ego pa-
try o ty * .
J a k pow iedziałem , fala reak cy i nie dosięgła jeszcze
S y b ery i. Z zesłańcam i politycznym i p ostępow ano z n a j
w yższą w zględnością, ja k za czasów M uraw iew a. K iedy
1861 r.zesłany został do ciężkich ro b ó t M. L. M ichajłow za
n ap isan ie proklam acyi, g u b e rn a to r tob o lsk i w ydał na
cześć jeg o obiad, na k tó ry m b yły obecne w szystkie
m iejscow e władze. W o k rę g u zab ajk alsk im nie tr z y
m ano M ichajłow a w aresztanckich k azarm ach . Pozw o
lono m u urzędow o pozostaw ać w szp italu w ięziennym
sioła K adki, około kopalni N erczyńskich; ale zdrow ie
M ichajłow a było b ard z o w ątłe — u m a rł na suchoty
1865 r. — i g en e rał K ukieł pozw olił m u zam ieszkać
u b ra ta , in ż y n iera górniczego, k tó ry dzierżaw ił od
sk a rb u kopalnię złota. W szyscy w S y b ery i w iedzieli
o tern. W tem raz u pew nego o trzy m aliśm y w iadom ość
— 187 —
z Irk u c k a , że w sk u tek denuncyacyi, jedzie do Czyty

g en erał ż a n d a rm sk i na śledztw o w sp raw ie Michaj-
łowa. P rzy w iózł nam tę w iadom ość a d ju ta n t generał-
g u b e rn a to ra . N iezw łocznie posłano m ię up rzed zić Mi-
chajłow a i pow iedzieć m u, żeby n aty ch m iast przeniósł
się do K adek, a m y tym czasem za trzy m a m y gen erała
w Czycie. P oniew aż g en e rał w y g ry w ał za zielonym
stolikiem w dom u K ukiela znaczne sum y pieniędzy,
nic więc dziw nego, że więcej podobało m u się to m iłe
zajęcie, niż d łu g a p o d ró ż w śró d gór, zw łaszcza, że
i m ro zy b rały ostre. S kończyło się na tern, że gene
ra ł w rócił do Irk u c k a , b ard z o zadow olony z k o rz y
stn eg o sp osobu, w ja k i załatw ił sw o ją m isyę.
B urza jed n ak że — n adciągała — coraz bliżej i bliżej.
Z m iotła ona w szy stk o p rze d so b ą w k ró tce potem , gdy
w P olsce wy buchnęła rew olucya.
III.
W sty czn iu 1863 r. P olsk a pow stała przeciw ro s y j

sk iem u p anow aniu. U tw orzyły się oddziały p o w stań
ców i rozpoczęła w ojna, p rzeciąg ająca się p ó łto ra roku.
E m ig ran c i lo n d y ń scy błagali rew olucyonistów p o l
skich, żeby odłożono pow stanie, przew idując, że pow
stan ie zo stanie zgniecione i p rzedw czesny je g o w y
buch p rze rw ie w szelkie re fo rm y w Rosyi. Ale nic ju ż
nie m ożna było poradzić. D zikie gw ałty kozackie w cza
sie m an ifestacyi p atry o ty czn y c h na ulicach W arszaw y
1861 r., o k ru tn e , niczem n ieuspraw iedliw ione egzeku-
cye, k tó re n astąp iły potem , p rz y p ro w a d z iły Polaków
do rozpaczy. L osy były rzucone.
N igdy p rze d tem nie okazyw ano tyle sy m p a ty i s p ra
wie p olskiej w R osyi, ja k w tej chwili. Nie mówię
o rew o lu cyonistach. N aw et w ielu u m iark o w an y ch lu
— 188 —
dzi w yrażało się w tedy otw arcie, że k o rz y stn ie j b y

łoby d la R osyi m ieć w Polsce d o b reg o sąsiad a, niż
w iecznie w rogi, choć p o d d an y k ra j. P o lsk a n ig d y nie
straci sw ego naro d o w eg o c h a ra k te ru ; zb y t on je s t
o ry g in aln y i sam odzielny. O na m a i będzie m ieć sw oją
w łasn ą sztukę, sw oją lite ra tu rę i p rz e m y sł w łasny.
T rzy m ać ją w niewoli R osya m oże tylko z pom ocą
g ru b e j fizycznej siły; a ta k i stan rzeczy zaw sze s p rz y
ja ł i będzie sp rz y ja ć panow aniu ucisk u w sam ej Ro
syi. Z a p a try w a n ia te podzielało b ard z o wiele osób
i g d y byłem jeszcze w k o rp u sie, pam iętam , że tow a
rzy stw o p e te rs b u rs k ie p rzy ję ło z uznaniem a rty k u ł
w stęp n y , k tó ry Iw a n A ksakow m iał odw agę pom ie
ścić w sw ej gazecie «Dzień». Z aczynał od p rz y p u s z
czenia, że w ojska ro sy jsk ie w yszły z P o lsk i i w ska
zyw ał p om yślne tego n a stę p stw a i dla P o lsk i sam ej
i dla Rosyi. K iedy rozpoczęło się pow stan ie 1863 r.
w ielu ro sy jsk ic h oficerów w zbraniało się walczyć p rz e
ciw Polakom , a n ie k tó rzy otw arcie połączyli się z nim i
i u m a rli na ru szto w a n iu , albo na polu bitw y. S kładki
na pow stanie zb ieran o w całej Rosyi, a w S y b ery i
n aw et całkiem otw arcie. S tudenci u n iw ersy te tó w zao
p atry w a li naw et w cały ry n sz tu n e k bojow y kolegów ,
k tó rzy udaw ali się do pow stania.
Ale oto — w śró d ogólnego w zburzenia - p rzy sz ła
w iadom ość, że w nocy na 10 stycznia pow stańcy n a
padli na żołnierzy, ro zk w atero w an y ch po w siach i w y r
żnęli sennych, choć jeszcze w wilię tego d n ia zdaw ało
się, że w zajem ne sto su n k i m iędzy w ojskiem i lu d n o
ścią b yły przy jazn e. Z ajście zostało tro ch ę p rz e sa
dzone; ale, na nieszczęście, była w tej w iadom ości
i część p raw dy. W yw arła ona, m a się rozum ieć, głę
boko p rzy g n ę b iają ce w rażenie na całe społeczeństw o.
Z now u — m iędzy dw om a n aro d am i, ta k sp o k rew n io
n y m i z so bą pochodzeniem , a tak różniącym i się sw ym
— 189 —
n aro d o w y m ch a rak terem , zm artw y ch w stała sta ra nie

naw iść.
Powoli — p rz y k re to w rażenie zatarło się do pew
n ego stopnia. D zielna w alka P olaków , znanych pow
szechnie ze sw ego m ęztw a, n iezm ordow ana energia,
z k tó rą o p ie ra li się olbrzym iej arm ii, obudziły na nowo
sy m p aty ę do tego heroicznego naro d u . Ale w tym
w łaśnie czasie dow iedziano się, że k om itet rew olu
cy jn y żąd a p rzy w ró c en ia P o lsk i w daw nych g ra n i
cach, aż do U krainy w łącznie, k tó rej p raw osław na lu d
ność nienaw idzi panów i n ie jed n o k ro tn ie w ciągu
o statn ich trzech w ieków ro zp o c zy n ała sw e pow stąnia
przeciw nim krw aw em i rzeziam i. O prócz tego N apo
leon V II i A nglia zaczęli g rozić R osyi now ą w ojną
i ta czcza p o g ró żk a więcej zaszkodziła P olakom , niż
w szy stk ie inne p rzy czy n y razem wzięte. Nakoniec,
ra d y k a ln a część społeczeństw a ro sy jsk ie g o p rze k o
nała się ze sm utkiem , że w P olsce b io rą g ó rę czysto
narodow e dążności. R ząd rew olucyjny nie m yślał po
w ażnie o n ad a n iu po d d an y m chłopom ziem i — i rzą d
ro sy jsk i nie om ieszkał sk o rz y sta ć z tego błędu, żeby
w y stąp ić w roli obro ń cy chłopów przeciw panom
polskim .
Kiedy się w Polsce zaczęło pow stanie, w szyscy

w Rosyi m yśleli, że p rz y jm ie ono d em o k raty czn y , r e
p u b lik a ń sk i c h a ra k te r i że R ząd N arodow y na szero
kich, d em o k ra ty cz n y ch p o dstaw ach przep ro w ad zi osw o
bodzenie chłopów , bijących się za niepodległość o j
czyzny.
O sw obodzenie chłopów w R osyi podaw ało bardzo
d o b rą sp o so b n o ść do podobnej akcyi. O sobiste po
w inności chłopów w obec obyw ateli kończyły się 19 lu
tego, 1863 r. P otem n astępow ała b ard zo d ługa proce
d u ra celem u stanow ienia dobrow olnej zgody obyw ateli
— 190 —
z chłopam i co do w ielkości i położenia o d stęp y w an y ch

sched ziemi. R ozm iar corocznych w yp łat za schedy
(ocenione b ardzo w ysoko) był zatw ierdzony przez rz ą d
po tyle-to z dziesięciny. Ale chłopi m usieli jeszcze
płacić sum y dodatkow e za ziemię, zajętą pod zagrody
g o sp o d a rsk ie, p rzy czem rz ą d o k reśla ł ty lk o najw yższą
n orm ę; obyw atele zaś m ogli w edle chęci, albo zrzec
się całkiem tych opłat dodatkow ych, albo zadow olnić
się ich częścią. Co się zaś tyczy w y k u p u sched, — przy-
czem rz ą d spłacał obyw ateli o d raz u i w całości za po
m ocą t. zw. «w ykupnych św iadectw *, a chłopi o b o
w iązani byli gasić d łu g w ciągu 49-ciu lat corocznem i
sześcioprocentow em i w kładkam i, — to opłaty te nie
ty lk o były za w ysokie i ru jn u ją c e dla chłopów, ale
nie został naw et o k reślo n y te rm in w ykupu. Z o sta
w iono go do woli obyw atela — i w w ielu w ypadkach
um ow y w yk u p n e nie były jeszcze zaw arte naw et
w 20-ścia la t po uw łaszczeniu.
T aki stan rzeczy daw ał polskiem u rew olucyjnem u
rząd o w i szerokie pole do p o p raw y ro sy jsk ie g o praw a.
P ow in n o ścią jego było w ykonać a k t spraw iedliw ości
w sto s u n k u do chłopów (położenie ich było rów nie
złe, a w n iek tó ry ch razach naw et gorsze, niż w Rosyi)
i w ypracow ać doskonalsze i ściśle ok reślo n e p raw a
uw łaszczenia poddanych. Nic podobnego nie miało
m iejsca. P a rty a czysto narodow a i szlachecka wzięła
p rzew agę — i w ielką kw estyę osw obodzenia lu d u u s u
nięto na d ru g i plan. W sk u te k tego rz ą d ro sy jsk i
o trzy m ał m ożność po zy sk an ia sobie p rzy ch y ln o ści
chłopów polskich przeciw ko rew olucyom stom .
U m iał on w w ysokim sto p n iu błąd ten w y k o rzy stać;
A lek san d er I I w ysłał do P o lsk i N M ilutina, upow aż
n ia jąc go przep ro w ad zić uw łaszczenie wedle planu,
k tó ry M ilutin zam yślał n ie g d y ś u rzeczyw istnić w Ro-
— 191 —
syi, nie wiele k rę p u ją c się tem , czy takie uw łaszcze

nie z ru jn u je w łaścicieli ziem skich, czy nie.
— Je d ź p an do P o lsk i i tam zasto su j przeciw m iej
scow ym obyw atelom swój czerw ony p ro g ra m , — po
w iedział A lek san d er I I M ilutinow i. I M ilutin, w spól
nie z ks. C zerkaskim i w ielu innym i rzeczyw iście zro
bił w szystko, co m ógł, żeby o d eb rać ziem ię obyw a
telom i w yznaczyć chłopom ja k najw iększe działy.
Z d arzy ło mi się ra z spo tk ać z je d n y m z tych u rzę
dników , k tó rzy razem z M ilutinem i ks. C zerkaskim ,
czynni b y li w Polsce.
— M ieliśm y zup ełn ą m ożność — pow iada on — od
dać całą ziem ię chłopom . Z w ykle zaczynałem od tego,
że zw oływ ałem chłopskie zebranie gro m ad zk ie. — «Po
wiedzcie n a p rz ó d , ile ziem i posiadacie te ra z? » —
W skazyw ali mi. — «Czy to je s t w szy stk a ziemia,
k tó ra kiedykolw iek należała do w as ?» zapytyw ałem .—
«Nie, — odpow iadali oni zw ykle zgodnie ja k jed en czło
wiek*. «D aw nym i laty naszem i były hen! te łąki —
i m ieliśm y jeszcze ten las i te pola*. Pozw alałem im
w ypow iedzieć w szystko, a potem m ów iłem : «No, kto
z w as m oże stw ierd zić pod p rzy się g ą, że ot, ta ziem ia
należała k ied y ś do w as ?» Ma się rozum ieć, n ik t się
nie zgadzał, bo rzecz szła o daw nych, sta ry c h czasach.
N akoniec w ypychano n ap rz ó d ja k ieg o ś zgrzybiałego
dziad a P ozostali m ów ili: «on wie w szy stk o ; on m oże
przy siąd z» . D ziad rozpo czynał długie opow iadanie
o tem , co w idział w m łodości, albo o tem , co słyszał
od ojca; ale ja m u k ró tk o p rze ry w ałem : «złóż p rz y
sięgę, że ziem ia ta należała kiedykolw iek do gm iny,
a ziem ia będzie waszą». I jeżeli tylk o starzec p rz y
sięgał — a takiej p rzy się d ze m ożna w ierzyć ślepo, —
spisyw ałem p ro to k ó ł i oznajm iałem ze b ran iu : «teraz
nie m acie więcej żadnych pow inności w obec w aszych
byłych panów ; jesteście p ro sty m i sąsiadam i. Płacicie
— 192 —
tyle i tyle-to rocznie do sk a rb u . Z ag ro d y d a ją się w am

razem z ziemią. Płacić za nie nie p o trzeb u jecie nic*.
Można sobie w yobrazić, jak ie w rażenie w yw ierało
to w szy stko na chłopów. Mój cioteczny b ra t, P io tr
M ikołajewicz K rapotkin, b r a t ow ego fligel a d ju tan ta,
o k tó ry m w spom inałem w yżej, znajdow ał się w Polsce,
czy na Litw ie z pułkiem ułanów gw ard y i, w k tó ry m
służył. P o w stanie rozw inęło się ta k groźnie, że ru szo n o
przeciw P olakom naw et g w ard y ę z P e te rsb u rg a . Te
raz w iadom o, że g d y M ichał M uraw iew , w yjeżdżając
na Litw ę, p rzy sz ed ł pożegnać się z cesarzow ą, M aryą
A leksandrow ną, ta o sta tn ia pow iedziała m u: «uratujcie
choć Litwę*. P olsk a uw ażała się ju ż za straco n ą.
— U zbrojone b andy pow stańców opanow ały cały
k r a j , opow iadał m i cioteczny b rat. Nie tylko nie
m ogliśm y ich rozbić, ale naw et w ynaleźć. B andy n a
padały b ezustan n ie na nasze niew ielkie oddziały; a po
niew aż p o w stańcy bili się znakom icie, d o skonale znali
m iejscow ość i znajdyw ali p oparcie u ludności, to zwy-
cięztw o zw ykle zostaw ało p rzy nich. Dla tego zm u
szeni b y liśm y p o ru szać się zaw sze ty lk o w ielkim i
kolum nam i. I tak w ędrow aliśm y przez cały czas, po
całym k r a ju , n ap rz ó d i w tył, w p o śró d lasów , —
a końca p o w stania nie m ożna było naw et przew idzieć!
P óki p rze rz y n aliśm y ja k ą m iejscow ość, nie zn a jd y
w aliśm y ani śladu pow stańców . Ale, ledw ieśm y w ró
cili, d o w iadyw aliśm y się, że b an d y znow u zjaw iały się
z ty łu i ściągały po d atek narodow y. I jeżeli ja k i chłop
ośm ielił się oddaw ać jak ie u słu g i n aszy m w ojskom ,
zn ajd y w aliśm y go pow ieszonego przez pow stańców .
T ak się to ciągnęło przez k ilka m iesięcy bez n ajm n ie j
szej nadziei p ręd k ieg o końca, aż póki nie p rz y b y li
M ilutin i C zerkaski. O sw obodzili oni chłopów i dali
im ziemię, a w tedy w szystko w net się zm ieniło. Chłopi
— 193 —
p rzeszli na n aszą stro n ę i zaczęli nam pom agać łapać

pow stańców . P o w stan ie skończyło się*.
W S y b ery i zdarzało m i się często rozm aw iać w tej
kw estyi z zesłanym i P olakam i i niek tó rzy z nich ro
zum ieli znaczenie błędu, k tó ry popełniono. Rewolu-
cya — z sam ego p o czątk u — pow inna być aktem s p ra
wiedliw ości w obec «upośledzonych i skrzyw dzonych»,
a nie ob ietnicą p o p raw y złego w przyszłości; inaczej
na pew no upad n ie. N iestety, często się zdarza, że wo
dzowie b y w ają tak pochłonięci kw estyam i polityki
i w ojennej tak ty k i, że o najgłów niejszem — zapom i
n ają. T ym czasem rew olucyoniści, k tó rz y nie zdołają
p rzek o n ać m as, że rozp o czy n a się dla nich now a era,
g o tu ją pew ny u p ad ek sw ojej w łasnej spraw y .
O płakane sk u tk i pow stan ia dla P o lsk i są w iadom e

i należą ju ż do h isto ry i. N ikt jeszcze nie wie d okła
dnie, ile tysięcy ludzi zginęło na polu bitw y, ile setek
pow ieszono i ile dziesiątków tysięcy zostało zesłanych
w głąb R osyi i n a S yberyę. Ale naw et w edle u rzę d o
w ych św iadectw , niedaw no ogłoszonych, w sam ej tylko
Litwie, k a t M uraw iew , k tó rem u rz ą d w zniósł pom nik,
pow iesił w łasną w ładzą 128 Polaków i zesłał na S y
b eryę 9423 m ężczyzn i kobiet. W edle u rzędow ych
św iadectw zesłano na S y b ir 18,672 ludzi; z nich 10,406
do S y b ery i w schodniej i pam iętam , że g en e rał-g u b er-
n ato r S y b ery i w schodniej podał m i m niej więcej ta k ą
liczbę. Mówił m i on, że do je g o p row incyi zesłano je
denaście tysięcy, do ciężkich ro b ó t, lu b też n a osie
dlenie. W idziałem ich i byłem św iadkiem ich cierpień.
W ogóle 60 do 70-ciu tysięcy ludzi, je śli nie więcej, zo
stało w y rw an y ch z P olski i zesłanych w głąb Rosyi
E u ro p e jsk iej, n a U ral, na K aukaz, lu b na S yberyę.
Dla R osyi n astęp stw a b yły rów nież sm utne. Re-
w olucya polska położyła koniec w szy stk im reform om .
W8P0MNIENU REWOLUCYONISTY. 13
— 194 —
P ra w d a , że w latach 1864-tym i 1866-tym w prow adzono

refo rm ę ziem ską i sądow niczą, ale b yły one gotow e
jeszcze w l8<»2-gim r. O prócz tego, w o statn iej chw ili
A lek san d er I I w y b ra ł plan refo rm y ziem skiej, w y p ra
cow any nie przez M ikołaja M ilutina, a p rzez re a k c y jn ą
p a rty ę W ałujew a. P ow tóre, n a ty c h m ia st po ogłoszeniu
obu refo rm , znaczenie ich ograniczono, a w niektó
ry ch w ypadkach całkiem zniesiono, p rzez dodanie ró ż
nych ty m czasow ych praw .
N ajgorzej było to, że sam a opinia p ubliczna zw ró
ciła się nagle i o d razu w k ie ru n k u reakcyi. B ohaterem
d n ia sta ł się K atkow , w ysław iany teraz, ja k o ro s y jsk i
«patryota»; pociągał on sw ym w pływ em w iększą część
p e te rsb u rsk ie g o i m oskiew skiego tow arzystw a. W edle
niego zaś «zdrajcą* był każdy, kto śm iał jeszcze od
zyw ać się o reform ach.
F ala reak cy i d o ta rła w k rótce i do n aszych dalekich
kresów . Raz w lu ty m , czy w m a rc u 1863 r. p rz y p ę
dził u m y śln y goniec z Irk u c k a i przyw iózł urzędow y
papier. Stosow nie do zaw artego w nim rozkazu, m iał
g en e rał Kukieł, rzuciw szy stanow isko g u b e rn a to ra
Z ab ajk alsk ieg o o k ręg u , u dać się n a ty c h m ia st do I r
ku ck a i oczekiw ać tam dalszych rozp o rząd zeń , nie
p rz y jm u ją c u rz ę d u naczelnika sztabu.
Dla czego ? co to w szystko m a znaczyć ? o tem
w p ap ierze ani słowa. N aw et g e n e ra ł-g u b e rn a to r, oso
b isty p rzyjaciel K ukiela, nie ośm ielił się ani jednem
o b jaśn iającem słów kiem ro zp ro szy ć tajem niczości ro z
kazu. Czy oznaczał on że K ukiela pow iozą z dw om a
żan d arm am i do P e te rs b u rg a i z a m u ru ją go tam
w k am ien nym grobie, w P etropaw łow skiej tw ierdzy ?
W szy stk o było możliwe. P óźniej dow iedzieliśm y się,
że tak w łaśnie zam ierzano uczynić. T ak by też uczy
niono, g d y b y nie energiczne w staw iennictw o g en erała
— 195 —
M uraw iewa A m urskiego, k tó ry osobiście błagał cara

o ułaskaw ienie K ukiela.
P ożegnanie nasze z B. K. K ukielem i jeg o przem iłą
rod zin ą w yglądało raczej na pogrzeb. S erce m oje
rw ało się z bolu. Nie tylk o dla tego, że traciłem w Ku-
kielu dro giego, blizkiego p rzyjaciela; w iedziałem , że
odjazd jeg o oznacza n iejako pog rzeb całej epoki, bo
g atej w «illuzye», ja k m ów iono potem , epoki, w k tó
rej p o k ład an o tyle nadziei.
T ak się też stało. P rz y b y ł d ru g i g u b e rn a to r, do
b ro d u szn y , le k k o m y śln y człowiek. W idząc, że nie m a
co tracić czasu, zabrałem się ze zdw ojoną en e rg ią do
p rac y i w ykończyłem p ro je k t refo rm y sy stem u d ep o r
tacy jn eg o i sa m o rz ąd u m iejskiego. G u b e r n a to r — dla
fo rm y — uczynił kilka zarzutów , potem je d n a k p o d p isał
p ro jek t, k tó ry w ysłano do P e te rsb u rg a . Ale tam ju ż
nie m y ślan o o reform ach. T am też p ro je k t nasz spo
czywa do dziś dnia, z setkam i d ru g ic h p odobnych
m em oryałów , podaw anych ze w szystkich krańców Ro-
syi. W stołecznych m iastach w ybudow ano kilka «wzo
rowych» w ięzień, jeszcze straszn ie jsz y ch , niż stare,
niew zorow e, — aby m ieć się czem p opisać p rze d zna
k o m itym i cudzoziem cam i podczas w ięziennych kon
gresów . Ale w 1886 r. K ennan znalazł cały sy stem de-
p o rtacy i w takim sam ym stanie, w jak im ja go zo sta
wiłem w 1872 r. D opiero teraz, po w ielu latach, w p ro
w adza rz ą d w S y b ery i now e sąd y i p a ro d y ę sa m o
rz ą d u ; d o p iero te ra z w yznaczono p o w tórnie k om isye
dla zb ad an ia sy stem u d ep o rta cy jn e g o (pisane w 1897 r.).
K iedy K ennan w rócił ze swej p odróży na S yb ery ę
do L o n d y n u, zaraz na d ru g i dzień po przy jeźd zie od
szukał S tępniaka, C zajkow skiego, m nie i jeszcze je
dnego em ig ra n ta ro sy jsk ie g o . Z eb raliśm y się w szyscy
w ieczorem u K ennana, w niew ielkim hotelu, w pobliżu
C haring-C ross. W idzieliśm y K ennana pierw szy raz
13*
— 196 —
i nie b ardzo dow ierzaliśm y p rze d sięb io rc zy m A ngli

kom , k tó rzy przed nim podejm ow ali się zbadać w szy
stko, co się tyczyło S y b ery i i ro sy jsk ie g o sy stem u
w ięziennego, nie zadaw szy sobie naw et p rac y naucze
nia się choć tro ch ę po ro sy jsk u . P ostan o w iliśm y więc
p rzek o n ać się o w iarogodności naszego p o d ró żn ik a
i zarzuciliśm y go g rad e m badaw czych, k rzy ż u jąc y ch się
p y tań . Ku n aszem u w ielkiem u zdum ieniu nietylko
m ów ił on w y bornie po ro sy jsk u , ale w iedział w szystko,
co w arto było wiedzieć, o S yberyi. My czterej zna
liśm y w ielu zesłańców , zn a jd u jący ch się w S y b ery i
i w ym ęczaliśm y go p y tan iam i: «Gdzie ta k i-to ? Czy
żonaty ? Czy szczęśliw y w życiu ro d zin n em ? Czy ten
ocalił się?» P rę d k o p rze k o n aliśm y się, że K ennan zna
w szystkich.
K iedy b adanie nasze skończyło się, spy tałem : «Nie
w iesz pan, panie K ennan, czy w ybudow ano strażn iczą
wieżę w Czycie ?» S tępniak p o p a trz y ł na m nie, ja k
g d y b y w y rzu cał m i m o ją zb y tn ią nieufność. Ale K en
n an ro ześm iał się — i ja także. Ś m iejąc się, p rz e rz u
caliśm y się p y tan iam i:
— Ja k to , p an w iesz o tem ?
— I p an także ?
— W ybudow ali nakoniec ?
— T ak — na zasadzie podw ójnego w ykazu kosztów .
I tak dalej. W reszcie p rze rw ał nam S tęp n iak i n a j
b ard ziej surow ym tonem , n a ja k i m ógł się zdobyć
p rzy sw ojej dob ro d u szn o ści, ośw iadczył:
— Pow iedzcie nam nakoniec, z czego się śm iejecie?
W tedy K ennan opow iedział h isto ry ę strażn icy po
żarn ej w Czycie, k tó rą czytelnicy jego p am iętają za
pew ne. W 1859 r. m ieszkańcy C zyty postanow ili w y
budow ać strażnicę p o ża rn ą i zebrali pieniądze w tym
celu; ale w ykaz kosztów budow y trze b a było p rze d
staw ić w P e te rs b u rg u . W ysłano go do m in istery u m
— 197 —
sp raw w ew nętrznych; ale kiedy po dw óch latach w rócił

zatw ierd zo ny z P e te rsb u rg a , okazało się, że w mło-
dem , ro zw ijającem się m ieście — ceny drzew a i pracy
znacznie się podniosły. Było to w 1862 r., kiedy m ie
szkałem w Czycie. Ułożono now y w ykaz i posłano do
P e te rsb u rg a . H isto ry a ta p ow tarzała się kilka razy
i ciągnęła się całych 25 lat, aż nakoniec obyw atele
Czy ty stracili cierpliw ość i podali w w ykazie ceny
p raw ie podw ójne. W tedy fan ta sty c zn y w ykaz u ro
czyście zatw ierdzono w P e te rs b u rg u . T akim to spo
sobem C zyta o trzy m ała strażn icę p ożarną.
W o statn ich latach zdarzało się nam często sły
szeć zdanie, że A lek san d er I I popełnił w ielki błąd
przez to, że w zbudził tyle nadziei, k tó ry c h nie m ógł
potem u rzeczyw istnić. T ym sposobem , m ów ią, zgoto
w ał on sobie w łasną zgubę. Ze w szystkiego, co po
w iedziałem — a h isto ry a m aleńkiej C zyty by ła histo-
r y ą całej R osyi, — widać, że A lek san d er I I popełnił
coś g o rszego. On n ietylko w zbudził nadzieje. D aw szy
się na chw ilę porw ać prąd o w i, k tó ry w całej R osyi po
b u d ził ludzi do pracy , on w y prow adził ich ze sfery
nadziei i nieo k reślo n y ch m arzeń i pozw olił im — nie
ja k o — d o tk n ą ć się w łasnem i ręk o m a dojrzew ający ch
ju ż refo rm . On dał im poznać, co m ożna zrobić zaraz
i ja k łatw o m ożna to zrobić. A lek san d er I I spraw ił
że ludzie ci pośw ięcili część sw ych ideałów , k tó ry ch
nie m ożna było u rzeczyw istnić n aty ch m iast i o g ra n i
czyli się ty lk o p rak ty c zn ie — m ożliw em i w dan y m czasie
żąd aniam i. A kiedy odlali sw oje ideały w sk o ń
czone k ształty , kiedy im nadali fo rm ę gotow ych praw ,
w ym agających tylko p o d p isu im p e ra to ra , aby się stać
rzeczyw istością, on odm ów ił pod p isu . N ikt z reakcyo-
nistów nie m ów ił i nie śm iał pow iedzieć, żeby istniejące
p rzed re fo rm ą sądy, b ra k sa m o rz ą d u m iejskiego i sta ry
sy stem zsyłania na S y b ery ę b yły do b re i godne za
— 198
chow ania. N ikt nie śm iał tego tw ierdzić. I — m im o to —
z obaw y, żeby nie zrobić czegokolw iek, w szy stk o z o sta
w iono tak, ja k było. T rzydzieści pięć lat zapisyw ano
w rzędzie «podejrzanych» każdego, kto śm iał odezw ać
się, że p o trzeb n e są zm iany. Je d y n ie ze stra c h u przed
straszriem słow em «reform y* in sty tu cy e, potępione
przez w szystkich, uznane p rzez w szy stk ich za sp ró
chniałe zab y tk i przeszłości, pozostały ja k były, nie
tknięte.
IV.
W idziałem , że nie m am co ro b ić w Czycie, po

niew aż o refo rm ach ju ż nie m y ślan o i na w iosnę te
goż 1863 r. chętnie p rzy ją łem prop o zy cy ę pojechania
n ad A m ur. Całe niezm ierzone lewe w ybrzeże A m uru
i b rzeg O ceanu S pokojnego, aż do zatoki P io tra W.
włącznie, zostały przyłączone przez h r M uraw iew a
p raw ie w brew woli w ładz p e te rsb u rsk ic h i w każdym
razie bez jakiejkolw iek znaczniejszej pom ocy z ich
stro n y . K iedy M uraw iew pow ziął śm iały plan opano
w ania rzeki, k tó rej południow e położenie i u ro d za jn e
b rzeg i nęciły w ciągu dw óch stuleci S ybiraków ; kiedy
postanow ił, zanim Ja p o n ia otw orzy się dla E u ro p y ,
zająć dla R osy i m ocne stanow isko na brzeg ach O ceanu
S pokojnego i w ejść, ty m sposobem — w sto su n k i ze
S tan am i Z jednoczonym i; w szyscy w P e te rs b u rg u po
w stali przeciw g en e rał-g u b ern ato ro w i. M inister w ojny
nie m iał zbyw ających żołnierzy, — m in iste r finansów —
sw obodnych pieniędzy. P rz ed e w sz y stk iem sprzeciw iało
się m in iste ry u m sp raw zagranicznych, — zaw sze w oba
wie «dyplom atycznych kom plikacyi». M uraw iew m u
siał więc działać na w łasną ręk ę i liczyć, p rz y w yko
n y w an iu olbrzym iego przedsięw zięcia, ty lk o n a te
— 199 —
sk ąp e środki, jakich m ogła d o sta rc zy ć słabo zaludniona

S y b ery a W schodnia. O prócz tego, należało działać ja k
najśp ieszn iej, aby w obec m ożliw ego p ro te stu zachodnio
eu ro p ejsk ich dyplom atów , przeciw staw ić m u «fakt
dokonany».
O kupacya ty lk o n om inalna nie m iałaby znaczenia,
pow stała wiec m yśl, żeby ro zciągnąć w zdłuż brzegów
A m u ru i U ssu ri, na p rz e strz e n i przeszło 3ó00 w iorstw ,
łańcuch p o ste ru n k ó w kozackich, t. zw. «stannic» i z a p ro
w adzić ty m sposobem re g u la rn ą kom unikacyę pom ię
dzy S y b e ry ą i w ybrzeżem O ceanu S pokojnego. Stan-
nice p o trzebow ały zaludnienia, k tó reg o S y b ery a W scho
dnia d o sta rc zy ć nie m ogła. W tedy M uraw iew uciekł
się do śro dków w yjątkow ych. Z esłanym kato rżn ik o m
k tó rzy — po odbyciu o kreślonego w yrokiem sądow ym
te rm in u ciężkich ro b ó t, pracow ali ja k o ro b o tn ic y w ko
palniach rządow ych, w rócono p raw a i obrócono ich
w Z ab ajk alsk ie kozackie w ojsko Część ich osiedlono
w zdłuż A m uru, a część nad b rzeg am i U suri. P ow stały
dw a now e kozackie w ojska. P otem za sta ra n ie m Mu-
raw iew a uw olniono ty siąc kato rżn ik ó w (po w iększej
części ro zb ójników i m orderców ), k tó ry c h postanow ił
osiedlić ja k o w olnych osadników — około u jść A m uru.
W y p ra w iają c ich z K ary na now e siedziby, M uraw iew,
n atu ra ln ie , m iał do nich przem ow ę: «Idźcie, dzieci.
T eraz jesteście wolni. U praw iajcie ziem ię, zróbcie ją
ro sy jsk im k raje m , zacznijcie now e życie», — i tak d a
lej. W łościanki ro sy jsk ie p raw ie zaw sze to w arzy szą
dobro w o ln ie sw oim m ężom , zesłanym na S y b ir. T ym
sposobem p raw ie w szyscy w ychodźcy m ieli sw oje ro
dziny. Ale byli też kaw alerow ie, k tó rz y ośw iadczyli
M uraw iew ow i: «chłop bez baby — nic nie w art; trzeb a
się nam ożenić». W tedy g e n e ra ł-g u b e rn a to r kazał osw o
bodzić i k obiety z k a to rg i i polecił im w ybrać sobie
mężów. Czas naglił. W oda szybko spadała w Szyłce;
— 200 —
p ro m y w k rótce m u siały b y stanąć. M uraw iew kazał

wychodźcom w yjść na b rze g param i, pobłogosław ił
ich i pow iedział: «zaślubiam w as, dzieci! K ochajcie się
w zajem nie; mężowie, nie k rzyw dźcie żon i żyjcie szczę
śliwie*.
W idziałem tych now o-osiedleńców w sześć la t po
w yżej o pisanej scenie. W sie b yły biedne; pola trzeb a
było z tru d e m wy karczow y wać z pod ta jg i (gęste lasy
sy b e ry jsk ie ); ale w ogóle, m y śl M uraw iew a u rzeczy
w istniła się i m ałżeństw a, pobłogosław ione przezeń,
b yły niem niej szczęśliwe, niż m ałżeństw a zw ykłe. Do
b ry i ro zu m n y b isk u p am u rsk i, In n o cen ty , uznał n a
stęp n ie te m ałżeństw a i dzieci, u ro d zo n e z nich, za
p raw n e i kazał zapisać je ja k o takie w księgach cer
kiew nych.
Mniej szczęśliw ym okazał się M uraw iew w d ru g im
p o d o b n y m w ypadku. P o trz e b u ją c ludzi dla zaludnienia
S y b ery i W schodniej, p rz y ją ł — w ch a rak te rz e koloni
stów — dw a tysiące żołnierzy z bataljonów k arn y ch .
Część żołnierzy um ieszczono, ja k o synów p r z y b r a
nych, po rodzinach kozackich, d ru g ic h osadzono na
za g ro d ach po w siach S y b ery i w schodniej. Ale dziesięć
czy dw adzieścia la t kazarm ow ego życia - - w kleszczach
straszliw ej M ikołajow skiej d y scy p lin y — nie m ogły n a
tu ra ln ie stanow ić odpow iedniej przygotow aw czej szkoły
do rolniczych zajęć. «Synkowie* uciekali od ojców,
p rzy sta w ali do bezdom nej, w łóczęgow skiej ludności
m iejsk iej, żyli nędznie z okolicznościow ych zarobków ,
k tó re n aty ch m iast p rze p ijali i potem , sw obodni i bez
tro sk i, ja k ptacy, w yczekiw ali, aż się now a ro b o ta
n ad arzy .
P s tr e tłu m y zab ajk alsk ich kozaków , osw obodzo
nych k ato rżn ik ó w i «synków», osiedlonych na p rędce
i byle ja k na w ybrzeżach A m uru, nie m ogły — m a się
ro zu m ieć — cieszyć się w ielkim d o b ro b y tem , zwłaszcza
— 201 —
p rz y u jściach rzek i i w zdłuż U ssuri, gdzie każdy

m e tr k w ad ratow y trze b a było w ykarczow ać z pod dzie
w iczego p odrów nikow ego lasu ; gdzie ulew ne deszcze,
p rzy n iesio n e m u sso n am i w lipcu, zatapiały olb rzy m ie
p rze strzen ie; gdzie m iliony ptaków p rze lo tn y ch wy-
dziobyw ało b ez u stan n ie na polach ziarna z kłosów.
W szy stk ie te w aru n k i p rzy p ro w a d ziły lu d n o ść tych
o sad do rozpaczy, a potem zrodziły zupełną apatyę.
W sk u te k tego trz e b a było co ro k u w ysyłać całe
k ara w a n y tra tw z solą, m ąk ą, m ięsem solonem i etc.,
d la w yżyw ienia w ojsk i osadników około u jść
A m u ru . W Czycie budow ano w ty m celu każdego
ro k u około 150-ciu tratw , k tó re spław iały się w iosną
w czasie w zbierania w ody na rzece — po Ingodzie,
Szyłce i A m urze. Cała flotylla dzieliła się na oddziały
po 20, 30-ści statków , k tó ry m i dow odzili oficerow ie
i u rzęd n icy kozaccy. W iększość z pom iędzy nich nie
najśw ietn iej ro zu m iała się na żegludze; ale p rz y n a j
m niej m ożna było im zaufać, że nie ro z k ra d n ą p o
w ierzonych zapasów , pod pozorem , że zostały zato
pione. J a zostałem m ian ow any pom ocnikiem naczel
n ik a całego spław u, m a jo ra M alinow skiego. Mój p ie r
w szy w y stęp w now ej ro li flisa nie b y ł zb y t pom yślny.
M iałem podążyć, o ile się dało n ajp rę d ze j — z kilku
tra tw a m i ze S rje tie n sk a do oznaczonego p u n k tu nad
A m urem i tam zdać je w raz z ładunkiem . W ty m celu
m usiałem o b jąć kom endę n ad oddziałkiem «synków»,
o k tó ry c h w spom inałem w yżej. Ż aden z nich nie m iał
pojęcia o żegludze rzecznej. Niewiele co więcej zna
łem się na niej i ja. W dzień w yjazdu trz e b a było
zb ierać m ój oddział po szynkach. O p iątej godzinie
ran o , k iedy należało ju ż w ypłynąć, n ie k tó rzy byli tak
p ijan i, że m u sieliśm y ich p rze d tem w y k ąp ać w rzece,
ab y się choć cokolw iek w ytrzeźw ili. K iedy ru szy liśm y ,
byłem zm uszony uczyć ich w szystkiego. Mimo to —
- 202 —
w dzień rzeczy szły nieźle. T ratw y , niesione szybkim

p rąd e m , płynęły w śró d rzeki. O ddział m ój, choć b a r
dzo niedośw iadczony, nie m iał żadnego w yrachow ania
w tern, żeby sta tk i osadzić na brzeg u , w ym agałoby
to zre sz tą specyalnego w ysiłku. Ale kiedy się ście
m niło i n adeszła p o ra p rzy b icia z naszem i n iezgrabnem i,
ciężko obładow anem i tratw a m i do b rze g u na nocleg»
okazało się, że je d n a z tra tw w yprzedziła daleko tę,
n a k tó rej ja się znajdow ałem ; za trzy m a ła się d opiero
w tedy, k iedy z całej siły w padła na głaz podw odny
u p odnóża o g rom nie w ysokiej, u rw istej skały. Tu
tra tw a uw ięzła ostatecznie. Poziom rzeki, w ezbrany
w sk u tek ulew nych deszczów , p ręd k o opadał. Moich
dziesięciu «synków», zn a jd u ją cy c h się na tej tratw ie,
nie m ogli jej — m a się ro zum ieć — podnieść. P o p ły n ą
łem więc łó d k ą do najbliższej stannicy, żeby p rzy w o
łać na pom oc kozaków — i rów nocześnie w ypraw iłem
gońca do S rje tie n sk a, do m ojego przyjaciela, kozac
kiego oficera, sta re g o i dośw iadczonego flisaka.
N adszedł ran ek . Z jaw iło się na pom oc około stu
kozaków i kozaczek; ale pod sk ałą w oda była tak głę
boka, że niepodobna było zaprow adzić kom unikacyi
z brzeg iem dla w yładow ania tratw y . K iedy zaś s p ró
bow aliśm y ru sz y ć ją z kam ienia, u tw o rzy ła się na
dnie szeroka szczelina, przez k tó rą lunęła w oda, zata
p iając n asz ła d u n ek : m ąkę i sól. Z p rzerażen iem p a
trzałem na m asę ry b ek , k tó re do stały się razem z w odą
przez szczelinę i te ra z pływ ały po tratw ie. Stałem bez
ra d n y , nie w iedząc, co robić. Istn ie je b ard zo p ro sty
śro d ek w podo b n y ch w ypadkach: trz e b a zatk n ąć otw ór
du ży m w orem m ąki, k tó ry szybko zostaje przezeń
w chłonięty. U tw orzona k o ra z ciasta nie daje w odzie
p rze n ik n ąć przez m ąkę; ale n ik t z nas nie w iedział
o tem.
Szczęściem dla m nie sp o strz eg liśm y po kilku m inu
— 203 —
tach, p ły n ącą ku nam w g ó rę po rzece tratw ę. Z ro z

paczona E lza nie urad o w ała się tak na w idok p ły n ą
cego ku niej na łabędziu L o h en g rin a, ja k ucieszyliśm y
się m y, sp o strz eg łsz y n ie z g ra b n ą tratw ę. L ekka, nie
bieska m gła, zaw ieszona o tej w czesnej godzinie nad
pięknem i w odam i S zy łk i, nadaw ała jeszcze więcej
poezyi n aszem u zjaw isku. Był to m ój przyjaciel, ofi
cer kozacki, k tó ry w nosząc z m ojej k artk i, że żadna
siła lu d zk a nie ru sz y tratw y , że przep ad ła ona bez
ra tu n k u , p rzyholow ał z so b ą p u s tą tratw ę, aby p rz e
nieść na n ią ładunek.
O tw ór zatknięto, w yczerpano w odę i przeniesiono
ład u n ek na p ró żn y statek. N azaju trz ra n o m ogłem
u d ać się w d alszą podróż. To m ałe dośw iadczenie było
m i b ard zo pożyteczne i niebaw em dojechałem do m iej
sca m ego naznaczenia bez żadnych dalszych p rzy g ó d ,
0 k tó ry c h w arto by było w spom inać! Z aw sze zn a j
d y w aliśm y w ieczoram i niew ielki szm at stro m eg o , choć
w zględnie nie zb y t w ysokiego brzeg u , do k tó reg o m o
g liśm y p rzybić. W krótce potem na b rze g u b y stre j
1 czystej rzek i płonęły nasze ogniska. A za tło bi
w aku słu żył w spaniały, g ó rsk i k ra jo b ra z . T ru d n o w y
o b razić sobie p rz y je m n ie jsz ą żeglugę, ja k dniem , na
tratw ie, niesionej dow olnie p rąd em . Nie m a ani tego
szum u, ani łoskotu, ja k na p a ro sta tk u . C zasam i w y
starcza zaledw ie dw a razy p o ru szy ć w ielkiem w iosłem
u ste ru , aby u trz y m a ć tratw ę na śro d k u rzeki. Miło
śn ik p rz y ro d y nie znajdzie p iękniejszych w idoków ,
niż te, k tó re podziw iam y, żeglując w dół po Szyłce
i n a g ó rn y m A m urze, gdzie szeroka, b y s tra i p rz e j
rz y sta rzek a płynie w pośród poro sły ch lasam i gór,
sp u szczających się ku w odzie w ysokiem i, strom em i
skałam i, na dw a ty siące stóp w ysokości. Ale te skały
w łaśnie u tru d n ia ją o g rom n ie k o m unikacyę w zdłuż b rze
gów. P rzejech ać m ożna tylk o w ierzchem — po g ó rsk iej
— 204 —
ścieżce. D ośw iadczyłem tego sam je sie n ią tegoż ro k u .

O statn ie siedem słupów po Szyłce (około 180-ciu w iorstw )
n azy w ają w S y b ery i W schodniej «siedm iu grzecham i
głów nym i». Ta część S y b ery jsk ie j kolei żelaznej, jeśli
ją tu kiedykolw iek zb u d u ją, będzie kosztow ać s tr a
sznie wiele, znacznie drożej, niż d y sta n s k an a d y jsk iej
kolei żelaznej, p rze rż n ięty w śród g ó r skalistych, w w ą
wozie rzek i F ra z e r.
Z daw szy m oje tratw y , p rzep ły n ąłem około 1500

w io rstw w dół po A m urze — na pocztow ej łódce. Ś ro
d ek jej p rz y k ry ty je s t daszkiem , ja k u kibitki, a na
p rzo d zie stoi sk rz y n ia napełniona ziem ią, na k tó rej
ro zp ala się ogień. W ioślarzy m iałem trzech. M usie
liśm y śpieszyć się i w iosłow aliśm y po kolei cały dzień,
a nocą p u szczaliśm y łódkę sw obodnie z p rąd e m , sta
ra ją c się tylk o u trz y m a ć ją na ś ro d k u rzeki. S iedzia
łem u ste ru ze trz y lu b cztery godziny, aby nie po
zwolić łódce zejść z głów nego p rą d u i nie zostać zapę
dzonym w ja k i dopływ . Te nocne straż e były pełne
niew ypow iedzianego u ro k u . Na niebie św ieciła pełnia
księżycow a, a czarne g ó ry odbijały się w uśpionej,
p rz e jrz y ste j rzece.
W ioślarze m oi należeli do «synków», p rze p ęd za
n y ch n ieg d y ś p rzez rózgi, a te ra z włóczyli się z m ia
sta do m iasta i nie zaw sze uznaw ali p raw a w łasności.
J a zaś m iałem z so b ą ciężką sakw ę, p ełną sre b ra ,
banknotów i miedzi. W E u ro p ie zachodniej ta k a po
d ró ż w p o śród sam otnej rzek i uw ażałaby się za niebez
pieczną, ale nie w S y b e ry i W schodniej. O dbyłem ją
n ajp o m y śln iej, nie m a jąc d la o b ro n y naw et sta re g o p i
stoletu. Moi włóczęgowie okazali się b ard zo p o rzą d n y m i
lu d źm i; tylko niedaleko od B łagow ieszczeńska, za tro
skali się.
— «C hanszina (w ódka chińska) b ard z o tania tu,
— 205 —
w zdychali. W ódka m ocna, ja k w ypijesz, o d raz u cię

z n ó g zwali — z nieprzyzw yczajenia!» Z aproponow ałem
im , że zostaw ię należne im pieniądze u je d n eg o z m o
ich p rzy jaciół — z poleceniem , żeby w ypłacił je m oim
«synkom», g d y sią d ą na statek pow rotny. — «1 to
nic nie p o m o że, po w tarzali p o n u ro , — w szystko
jedno, k to ś pew nie p oczęstuje kieliszkiem . T ania, p rze
klęta! a w ypijesz, z nóg zwala».
«Synkowie» byli na p raw d ę zm artw ieni. K iedy
w kilka m iesięcy potem p rzejeżdżałem znow u z po
w rotem p rzez Błagow ieszczeńsk, dow iedziałem się, że
z je d n y m z m oich «synków», ja k ich nazyw ano w m ie
ście, w rzeczy sam ej p rz y tra fiła się bieda. P rzepiw szy
o statn ie b u ty , coś tam u k ra d ł i d o sta ł się do kozy.
Mój p rzy ja cie l w ydobył go z niej ostatecznie, i wy-
p raw ił z pow rotem .
T ylko ci, k tó rzy w idzieli A m ur, albo zn a ją M issis-
sipi i Jank-T se-K iang, m ogą p rzed staw ić sobie ja k ą
o g ro m n ą rz e k ą staje się A m ur po zlaniu się z S u n g ari
i jak ie o lb rzy m ie bałw any chodzą po rzece w czasie
słoty. W lipcu, podczas ulew nych deszczy, spow odo
w anych p rzez m u sso n y , w oda w S u n g ari, U ssu ri
i A m urze og ro m n ie przy b y w a. W ezb ran a rze k a za
lewa albo sp łó k u je ty siące w ysp, p o ro sły ch g ę s tą tr a
wą. R zeka dochodzi trzech, a w n ie k tó ry ch m iejscach
n aw et siedm iu w iorstw szerokości i rozlew a się w je
ziora, k tó re ciąg n ą się łańcuchem z obu stro n głów
nego k o ry ta. Świeży w iatr w schodni kołysze w ody
rzek i i dopływ ów jej w sposób niezw ykły. Byw a je
szcze g o rzej, g d y od C hińskiego m orza p o d n iesie się
tajfun.
D ośw iadczyliśm y go. Z najdyw ałem się w tedy w d u
żej k ry te j łódce z M alinow skim , z k tó ry m spotkałem
się w B łagow ieszczeńsku. O p atrz y ł on sw oją łódkę
we w szelkiego ro d z a ju żagle tak, że m ogła iść p rz e
— 206 —
ciw w iatrow i i kiedy w ybuchła b u rza, zdołaliśm y sk ry ć

się w m ałej zatoce poza w iatrem T u p rze b y liśm y dw a
dni, póki się b u rz a nie uciszyła. Była ona tak gw ał
tow ną, że g d y ośm ieliłem się w yjść — n a k ilk aset k ro
ków odległości — do tajg i, m usiałem w rócić niebaw em ,
g d y ż w iatr obalał naokoło m nie drzew a w lesie. Z a
częliśm y się silnie niepokoić o bezpieczeństw o naszych
tratw . Było jasn em , że jeżeli w ypłynęły rano, nie m o
g ły s k ry ć się p rze d w iatrem . M usiały zostać zapędzone
k u tem u brzegow i, gdzie w ściekłość b u rzy i bałw a
nów szczególnie szalała. W ty m razie zgu b a ich była
n ieunikniona. B yliśm y p raw ie pew ni, że zostały rozbite.
R u szy liśm y w d ro g ę zaraz, g d y w ściekłość b u rzy
ucichła trochę. W edle naszych w yrachow ań pow in
n iśm y byli w krótce w yprzedzić dw a szeregi tra tw ;
ale m in ą ł dzień i d ru g i, a n aszego spław u ani śladu.
G dzieś — w dali — u stro m eg o b rze g u w idniały ja k ieś
balki; ale ani m agazynów , ani ludzi w idać nie było.
M alinow ski stracił sen i a p e ty t i w yglądał, ja k g d y b y
d o p iero co w stał po ciężkiej chorobie. Od ra n a do
w ieczora siedział n ieruchom o na pokładzie i szeptał:
«w szystko przepadło! w szystko przepadło!» W tej
części A m uru osady są rzad k ie i n ik t nie m ógł nam
udzielić żadnej w iadom ości. Zaczęła się now a burza.
W ieczorem , g d y d o ta rliśm y nakoniec do ja k ie jś wsi,
pow iedziano nam , że tra tw y tu nie przechodziły, ale
że d n ia p o przed n ieg o wiele szczątków ro zb ity ch sta
tków płynęło po rzece. Nie ulegało w ątpliw ości, że
zginęło co najm niej 40 tra tw z ła d u n k iem 170 tysięcy
pudów . Z apow iadało to n ie ch y b n y głód w ujściach
A m uru, na p rzy sz łą w iosnę, je śli zapasy nie zdążą na
czas, albow iem zbliżała się jesień, żegluga w krótce się
p rzery w ała, a linia telegraficzna n ad d olnym brzegiem
rzeki jeszcze w tedy nie istniała.
Z łożyliśm y n a ra d ę i postanow iliśm y, że M alinow
— 207 —
sk i popłynie z całym m ożliw ym pośpiechem do ujścia

A m u ru do M ikołajew ska. Może przed zam knięciem że
glugi u da się zakupić zboże w Jap o n ii. J a zaś m ia
łem podążyć w g ó rę po rzece, żeby oznaczyć stra ty
i potem p o śpieszyć do Czity, ja k się da: łódką, konno,
albo p aro sta tk ie m , jeżeli się takow y trafi. Im Spie
szniej u d a się u p rzed zić C zytyńskie w ładze i w yeks-
pedyow ać p ro w ian ty w dół rzeki, tern lepiej. Może
d o trą one w jesien i do g ó rn y c h brzegów A m uru, sk ąd
u d a się je spław ić z p ierw szą w odą do jego delty.
Łatw iej będzie w alczyć z głodem , jeżeli zapasy p rz y
b ędą choćby na kilka ty g o d n i, albo naw et na kilka
dni w cześniej.
Moją po dróż — 3000 w iorstw — rozpocząłem w m a
leńkiej łódce, zm ieniając w ioślarzy w każdej wsi, t. j.
m niej więcej co 30 w iorstw . B ardzo pow oli posuw ałem
się n ap rz ó d ; ale p a ro sta te k , p łynący do u jścia rzeki
m ógł p rz y b y ć najw cześniej za dw a tygodnie, a do
tego czasu m ogłem ju ż być na m iejscu k a ta stro fy
i p rzek o n ać się, czy ja k a część ła d u n k u ocaloną została.
M ógłbym potem w C habarów ce, p rzy u jśc iu U ssuri,
w siąść na p aro sta te k . Ł ódka była licha, rozpoczęły się
znow u b u rze. T rz y m a liśm y się — n a tu ra ln ie — blizko
brzegu, ale trze b a było p rze rz y n ać kilka dosyć sze
rokich dopływ ów A m uru. W m iejscach tych gnane
w iatrem bałw any groziły zatopieniem naszej kru ch ej
skorupki. Raz m usieliśm y przeciąć ujście dopływ u
praw ie na w iorstw ę szerokości. K rótkie bałw any w zno
siły się n a k sz ta łt w ysokich w zgórzy. Dwaj chłopi, sie
dzący p rzy w iosłach, stra sz n ie się p rze ra zili i pobledli,
jak płótno, posiniałe u s ta ich d rża ły i szeptały pacierz.
Ale trz y m a ją c y ste r p iętn asto letn i chłopiec nie stracił
p rzy to m n o ści i b y s tro śledził fale. P rześlizgiw ał się
m iędzy niem i, g d y opadały. G dy zaś bałw any groźnie
podnosiły się przed nam i, lekkim ru ch em w iosła zsu
— 208 —
wał się dziobem łódki po ich szczytach. W oda bez

u sta n n ie zalew ała n aszą łódkę; w yczerpyw ałem ją sta
ry m d zbanem , ale niebaw em p rzekonałem się, że d a
leko więcej p rzy b y w a jej, niż ja zdołam wylać. Raz
zalały n as dw a takie og ro m n e bałw any, że na znak
d rżąceg o ze stra c h u w ioślarza odpiąłem ciężką sakw ę
z m iedziakam i i sreb rem , p rzew ieszoną przez m oje
ram ię. T akie p rze p ra w y sp o ty k ały n as w ciągu kilku
d n i z rzęd u . N igdy nie nagliłem w ioślarzy, ale oni
wiedzieli, dla czego ja się śpieszę i sam i decydow ali —
w danej chwili, czy m ożna dalej płynąć. «Siedm iu
śm ierci nie byw a, a jednej się nie minie», m ów ili w tedy
w ioślarze, żegnając się i b io rąc do wioseł.
D otarłem nakoniec do m iejsc, gdzie n astąp iło roz
bicie się naszego spław u. B urza strz a sk a ła 44 tratew .
W yładow ać je było niem ożliw em tak, że u ra to w a
liśm y ty lk o b ard z o niew ielką część zapasów . Około
stu ty sięcy pudów m ąki zatonęło w A m urze. Z tą
sm u tn ą w iadom ością ru szy łem dalej w drogę.
P o k ilk u dniach dopędził m ię p aro sta te k , w lokący
się pow oli w g ó rę p rą d u . N iebaw em znaleźliśm y się
na. jeg o pokładzie. D ow iedziałem się od pasażerów ,
że k ap itan u pił się aż do u tra ty p rzy to m n o ści i skoczył
do m o rza; urato w an o go je d n ak , a te ra z leży w białej
gorączce w kajucie. P ro sz o n o mię, b ym p rz y ją ł ko
m endę n ad statk iem ; zgodziłem się. Ale w krótce, z wiel-
kiera m ojem zdziw ieniem p rzekonałem się, że w szy
stk o idzie tak d o b rze sam o przez się, że nie pozo
staje m i nic do ro b o ty , choć przechadzałem się u ro
czyście cały dzień po k ap itań sk im m ostku. P o m in ąw szy
kilka chw il rzeczyw istej odpow iedzialności, g d y trze b a
było p rzy b ijać do b rze g u po zapasy drzew a — i od
czasu do czasu p arę słów zachęty do palaczy, ażeby
skłonić ich do w yru szen ia w d ro g ę zaraz o świcie,
g d y się w y jaśn ią za ry sy brzegów ; rzecz szła w łasnym
— 209 —
sw ym try b em . R otm an, rozu m iejący się n a m apie,

doskonale zastąp iłb y kapitana.
To p a ro s ta tk ie m , to konno d o tarłem nakoniec
n a Z abajkał. M yśl o głodzie, k tó ry m oże w ybuchnąć
w ujściach A m uru, nie daw ała m i spokoju, dla tego,
widząc, że p a ro sta te k n asz posuw a się b ardzo pow oli
w g ó rę A m uru, w ysiadłem n a ląd i pojechałem — w to
w arzystw ie kozaka — konno, g ó rsk ą ścieżką n ad b rze
giem A rguni. Te trz y s ta w iorstw G azim urskiego
łańcucha g ó r stanow ią je d n ą z n ajd zik szy ch m iejsco
wości S y b eryi. Jech ałem cały dzień i dopiero o pół
nocy zatrzym ałem się gdzieś w lesie, żeby odpo
cząć do św itu. Mogłem zyskać w ten sposób jakich
dziesięć, albo dw anaście godzin, ale i to m iało zna
czenie, bo z k ażdym dniem żegluga m ogła się p rz e r
wać. N ocą na rzece zjaw iała się ju ż kra. N akoniec
spotkałem w K arze g u b e rn a to ra Z ab ajk alsk ieg o i m o
jego p rzyjaciela, pułkow nika P iedaszenko, za któ reg o
staran iem w tej chw ili został w ysłany now y tra n s p o rt
zapasów . J a zaś pośpieszyłem z ra p o rte m do Irk u c k a .
W szyscy dziw ili się tam , ja k m ogłem w tak k ró
tkim czasie o d być tak d łu g ą d ro g ę; ale byłem tak
zm ordow any, że całkiem opadłem z sił i spałem praw ie
cały ty d zień tak wiele, że w styd się przyznać.
— Czy w ypoczął p an należycie ? sp y ta ł m ię gene-
ra ł-g u b e rn a to r w osiem czy dziesięć d n i po m oim
p rzy jeźd zie. — Czy m oże pan w yjechać ju tr o w cha
ra k te rz e k u ry e ra do P e te rsb u rg a , aby osobiście do
nieść o zaginięciu tra tw ?
To znaczyło przelecieć w 20 dni — nie m niej 4800
w iorstw do N iżniego-N ow ogrodu, zkąd m ogłem ju ż
jechać do P e te rs b u rg a koleją; to znaczyło pędzić dniem
i nocą pocztow ym i końm i w kibitce, albow iem żaden
pow óz n a re so ra c h nie w y trz y m a łb y takiej długiej
d ro g i po zm arzłej g ru d zie i w ybojach. Ale nadzieja
WSPOMNIENIA REW01UCY0NISTY. 14
— 210 —
zobaczenia się z S aszą by ła zb y t w ielką p o k u są, żeby

się jej o p rzeć i w yjechałem jeszcze n astęp n ej nocy.
W B arab ie i n a U ralu p o dróż stała się czy stą m ęką.
B yły dnie, kiedy koła k ib itek łam ały się na każdej
pocztow ej stacyi. Rzeki ledw o zaczynały zam arzać.
P rzez Ob i I r ty s z p rze p raw iałem się, g d y ju ż gęsto
szła k ra — i zdaw ało się — że tuż, tuż zetrze n aszą
łódkę. Ale g d y d o tarłem do rz e k i Toni, k tó ra stanęła
d o p iero p o p rzed n ieg o dnia, chłopi stanow czo w zbra
niali się p rze p ra w ić mię. P o dłu g ich p e rtra k ta c y a c h
zażądali odem nie «kwitu*.
— Ja k ieg o k w itu ? spytałem .
— A ot, niech p an n apisze nam p a p ie r: «ja, oto,
niżej p o d p isan y , sam zaśw iadczam , że utonąłem z woli
Bożej, a nie z w iny chłopów* — i niech p an da nam
ten kw it.
— W y bo rn ie! na d ru g im brzegu.
— N akoniec chłopi zdecydow ali się. Na czele po
ch o d u szedł m łody p a ro b e k (w ybrałem go sam w tłu
m ie, u ję ty jego śm iałym i ro z tro p n y m w zro k ie m ),p ró b u
ją c trw ało ść lodu za pom ocą żelaznego, zaostrzonego
d rą g a . Z a nim szedłem ja z to rb ą z p ap ieram i n a ra
m ieniu. T rzy m ali n a s n a długich lejcach chłopi, idący
za nam i w pew nem oddaleniu. Je d e n z nich niósł
g a rść słom y, aby rzucić ją n a lód, jeślib y się okazał
zb y t cienkim .
N areszcie dojechałem do M oskw y, gdzie b r a t spo
tk a ł m ię na w oksalu i niezw łocznie pojechaliśm y r a
zem do P e te rsb u rg a .
M łodość — w ielka rzecz. P o podró ży , trw ają ce j bez
p rz e rw y 24-ry godzin i nocy, — p rzy b y w szy wcze
sn y m ran k ie m do P e te rsb u rg a , w ręczyłem tegoż dnia
p ap iery i nie om ieszkałem odw iedzić zaraz je d n ą z cio
tek, raczej z kuzynek. Z astałem ją pro m ien iejącą. —
«Dziś u n as tańce; czy p rzy jd z iesz? » spytała. — «Ma
— 211 —
się rozum ieć», — odpow iedziałem . I nie tylko p rz y

szedłem , ale tańcow ałem jeszcze do białego ran k a.
W P e te rs b u rg u dopiero zrozum iałem , dla czego
m nie w łaśnie w ysłano z rap o rtem . Z ra zu n ik t nie
chciał w ierzyć rozbiciu się tratw . «Sam p an b y ł na
m iejscu?» «W idziałeś p an szczątki na w łasne o c z y !»—
«Czy je ste ś p an zupełnie pew ny, że oni w p ro st nie
u k rad li ła d u n k u , a p a n u — dla zam ydlenia oczu — po
kazano szczątki kilk u tra tw ?» — Oto na jak ie p y ta
nia m usiałem cały czas odpow iadać.
W yżsi d y g n ita rze, zaw iadujący w P e te rs b u rg u s p ra
w am i sy b ery jskiem i, byli w p ro st zachw ycający sw oją
g łęb o k ą nieznajom ością k ra ju . — *Mais, m on cher, —
pow iedział m i jed en z nich (zaw sze m ów ił on tylko
po fran cu sk u ), czyż to możliw e, żeby na p rz y k ła d na
Newie zginęło czterdzieści statków i żeby n ik t nie po
śpieszył im z pom ocą ?»
— Newa, zaw ołałem ; w yo b raź pan sobie trz y , cztery
Newy rzęd em obok siebie i o trzy m a pan A m ur p rzy
uj ściach.
— Czy taki sz e ro k i? — W dw ie m in u ty potem
mój cyw ilny g en e rał — paplał ju ż w y b orow ą fra n
cuszczyzną o ró żn y ch rozm aitościach. — «Kiedy pan
w idział o sta tn i raz m alarza S chw arza ? N iepraw daż,
jego «Iw an G roźny» w spaniały o b raz ? Czy wie pan,
dla czego chciano areszto w ać K ukiela?» I opow iedział
mi o p rze jęty m liście, w k tó ry m pro szo n o K ukiela
o w spółudział w pow stan iu polskiem . — «A wie
p a n , że C zernyszew ski areszto w an y ? Siedzi teraz
w tw ierdzy».
— Z a co ? co zro b ił ? spytałem .
— Nic szczególnego! ale wiesz, m on cher. racye sta
nu!... T aki zdolny człow iek! zadziw iająco zd o ln y ! P rzy -
tem, ja k i w pływ na m łodzież! R ozum ie pan, n atu ral-
14*
— 212 —
nie, rz ą d tego nie m oże ścierpieć. Stanow czo nie może.

Intolerable m on cher, dans u n E tat hien ordonne!
H ra b ia N. N. Ig n a tje w nie staw iał w ielu pytań ,
znał on b ardzo d o b rze A m u r i znał także P e te rsb u rg .
W p o śró d licznych żartów i dow cipów na te m at sy b e
ry jsk ic h stosu n k ó w k tó rem i sy p a ł ja k z rękaw a, Ig n a t
jew zauw ażył: «jak to się dob rze stało, że pan byłeś
na m iejscu i w idziałeś w szystko. B ardzo zręcznie
u rzą d zili się, w ysław szy pana. B ardzo dow cipnie. Z po
czątk u n ik t nie chciał w ierzyć zatopieniu się tra tw ;
m y ślan o że to now e oszustw o. Ale p an je s te ś tu do
b rze znany ja k o paź i za k ró tk o przebyw ałeś pan
w S y b ery i, a b y ś chciał p o k ry w ać ich szalbierstw a.
P a n u tu ufają».
Je d y n y m człow iekiem w P e te rsb u rg u , z a p a tru ją
cym się pow ażnie na spraw ę, był h r. M ilutin, m in iste r
w ojny. Z adał m i sz ereg p y tań , w p ro s t odnoszących
się do sp raw y i o d raz u pojął, w czem rzecz. Cała nasza
rozm ow a p ro w ad zo n ą była w k ró tk ic h zdaniach, bez
n ad m iern eg o pośpiechu, ale i bez zbytecznych słów.
— P an m yślisz, że do u jść lepiej je s t dostarczać
zap asy m orzem , a do pozostałych części A m u ru przez
C zy tę? B ardzo dobrze. No, a jeżeli i w p rzy sz ły m
ro k u w y d arzy się burza, czy nie zginie znow u cały
spław ?
— Rzecz w ątpliw a, jeśli tratw o m b ędą tow arzyszyć
dw a holu jące p aro sta tk i.
— Czy do sy ć dw óch ?
— Je żelib y śm y byli m ieli choć jed en p aro sta te k ,
s tra ty b y ły b y daleko m niejsze.
— B ardzo możliwe. Ułóż pan ra p o r t na piśm ie.
P rz ed sta w pan w szy stk o to, coś p an pow iedział, cał
kiem p o p ro stu , bez żadnych form alności.
— 213 —
V.
Po k ró tk im pobycie w P e te rsb u rg u , tej sam ej je

szcze zim y w róciłem do Irk u c k a . Za kilka m iesięcy
m iał tu p rzy je ch a ć m ój b rat, zaliczony w ran d z e o ficera—
do irk u ck ieg o kozackiego pułku.
Ludzie, nieznający S yb ery i, m yślą, że p o dróż po
niej zim ą je s t w yjątkow o ciężką. Ale — w łaściw ie —
p o d ró ż zim ow a je s t lżejszą, niż w jakiejkolw iek innej
p o rze ro k u. Sanie p ędzą po gładkiej drodze. Chłód
silny, — znosi się je d n ak stosunkow o dość lekko.
G dy się leży w k ry ty c h saniach, ja k to p rz y ję te w Sy
beryi, o tu lonym w podw ójne fu tro , nie cierpi się zbyt
wiele od m rozu, naw et p rzy 40-stu albo 50-ciu sto
pniach niżej zera. P o d ró ż u jąc jak o k u ry e r, t. j. ro z
staw io n y m i końm i i z a trz y m u ją c się tylko raz n a dobę —
na godzinę, dla obiadu, w 19-ście dni po w yjeździe
z P e te rs b u rg a byłem ju ż w Irk u c k u . P rzejeżdżałem
na dobę przecięciow o 30 w iorstw , a ty siąc w iorstw od
K ra sn o ja rsk a do Irk u c k a zrobiłem w 70 godzin. Mróz
b y ł u m iark o w an y , pogoda prześliczna, d ro g a w yśm ie
n ita a p o cztyljoni otrzy m y w ali hojnie «na wódkę».
Z daw ało się, że tró jk a rączy ch koników z p raw d zi
w ą p rzy je m n o śc ią m knie z lekkiem i saniam i po gó
rach i dolinach, po zam arzłych rzek ach i przez tajgę,
lśn iącą na słońcu w sw ym sre b rn y m stro ju .
Z ostałem te ra z m ianow any u rzęd n ik iem do spe-
cyalnych zleceń p rz y g e n e ra ł-g u b e rn a to rz e S y b ery i
W schodniej, zaw iadującym sp raw am i kozackiem i. —
M ieszkać m iałem w Irk u c k u , ale sp raw , w łaściw ie m ó
wiąc, było nie wiele. Z P e te rs b u rg a w yszedł m ilczący
rozkaz, żeby nie przed staw iać żadnych zm ian i pozo
staw ić rzeczy ich w łasnem u biegowi, wedle daw no u s ta
now ionego p o rzą d k u . W sk u tek tego tern chętniej p rz y
— 214 —
jąłem p ro p o zy cy ę zajęcia się geograficznem i p oszuki

w aniam i w M andżuryi. R zu t oka n a m apę Azyi po
k azuje, że gran ica m iędzy R osyą a C hinam i, k tó ra —
w ogóle — przechodzi pod 50-ym stopniem szerokości
północnej, zw raca się nagle za B ajkałem na północ —
w schód. Na p rz e strz e n i 400 w iorstw ciągnie się ona
w zdłuż A rg u n u ; potem , doszedłszy do A m uru, skręca
na południe-w schód, aż do B łagow ieszczeńska w łącznie,
k tó ry leży pod tym sam ym 50-ym stopniem . T ym spo
sobem — odległość pom iędzy południow o-w schodnim
k ątem o k ręg u Z ab ajk alsk ieg o (N ow o-C uruchajtuj) i Bła-
gow ieszczeńskiem n ad A m urem — w ynosi w p ro stej
linii ty lk o siedem set w iorstw ; ale po A rgunie i A m u
rze więcej niż ty siąc p ięćset w iorstw ; oprócz tego, ko-
m u n ik acy a po A rgunie, k tó ry nie je s t żeglow ny, je s t
b ard zo u tru d n io n ą . W dolinach jeg o u jścia nie m a
innej d ro gi, oprócz g ó rsk iej ścieżki.
W k ra ju Z ab ajk alsk im zn a jd u je się w ielka m oc
b ydła. Kozacy, bogaci h u rto w n icy , zam ieszkali na po
łudniow o-w schodnim k rań c u prow incyi, życzyli więc
sobie zaprow adzić b ez p o śred n ią k o m unikacyę z śro
d kow ą częścią A m uru, gdzie znaleźliby k o rz y stn y zb y t
n a sw oje bydło. Od M ongołów, z k tó ry m i handlow ali,
słyszeli, że do A m u ru d o jść nie tru d n o ; k ie ru jąc się
wciąż na W schód, przez W ielki C hingan, w ychodzi
się na s ta rą ch iń sk ą d rogę, k tó ra p rz e rz y n a C hingan
i prow adzi do m a n d żu rsk ie g o m ia sta M ergen (nad do
pływ em S u n g ari, rz e k ą N onni), a ztam tąd do A m uru
idzie w y b orny tr a k t kołow y.
O fiarow ano mi dow ództw o nad k ara w a n ą handlow ą,
k tó rą kozacy chcieli w ypraw ić celem znalezienia tej
d ro g i, na co zgodziłem się z w ielką chęcią.
Ż aden E u ro p e jc zy k n ig d y jeszcze nie zw iedzał tych
m iejsc; to p o g raf ro sy jsk i, k tó ry na kilka lat p rz e d
tem u d ał się w te stro n y , został zabity. T ylko dw om
— 215 —
Jezu ito m udało się za cesarza K ang-si p rze n ik n ąć

z p o łu d n ia do M ergenu i oznaczyć jego szerokość.
Cały zaś o lb rzy m i k ra j na północ, 750 w iorstw sze
ro k i i 200 w iorstw dłu g i był całkiem nieznany. Ma
się rozum ieć, sta ra łe m się ze sta ry c h książek zapo
znać z ty m k raje m , ale naw et chińscy geografow ie
nic nie w iedzą o nim . A tym czasem połączenie A m uru
z Z ab ajk alem m iało o g ro m n e znaczenie. T eraz Nowo-
C u ru ch a jtu j będzie p u n k te m w yjścia m a n d żu rsk ie j
części sy b e ry jsk ie j kolei żelaznej. B yliśm y więc pio
n ie ra m i w ielkiego dzieła.
Z achodziła z re sztą je d n a tru d n o ść W edle um ow y —
b o g d y ch an n a d a ł R osyanom praw o h an d lu w cesar
stw ie C hińskiem i w M ongolii; o M an d żu ry i nie było
w zm ianki. Rów nie d o b rze m ożna było tw ierdzić, że
ona je s t i nie je s t objęta um ow ą. W ładze chińskie
tłóm aczyły sobie um ow ę na swój sposób, ro sy jsk ie
też n a sw ój. O prócz tego w um ow ie m ów iło się tylko
o kupcach, oficerow i zaś nie pozw olonoby wcale w jechać
do M andżuryi. M usiałem więc — p rz e b ra ć się za kupca.
N akupiłem w Irk u c k u i w ziąłem w kom is m oc p rze
ró żn y ch tow arów i przyw działem stró j kupiecki. Gene-
ra ł-g u b e rn a to r w ręczył m i p aszp o rt, opiew ający na
im ię «Irk u ckiego d ru g iej g ildyi kupca, P io tra Aleksie-
jew icza — z tow arzyszam i». U przedził m ię p rzy te m , że
nie pow inienem w żadnym w y p ad k u zd ra d zać jego
w spółudziału w tej spraw ie p rzez podanie m ego n a
zw iska w ładzom chińskim , choćby m ię naw et a re sz to
w ano i odesłano do P ekinu, a ztam tąd p rzez p u sty n ię
Gobi do ro sy jsk ie j g ran ic y — w klatce, na grzbiecie
w ielbłąda (tak C hińczycy w ożą zaw sze w ięźniów przez
Mongolię). Ma się rozum ieć, p rz y ją łe m w szystkie wa
ru n k i. T ru d n o p o dróżnikow i o przeć się pokusie zwie
dzenia k ra ju , w k tó ry m jeszcze noga e u ro p e jsk a
nie postała.
— 216 —
T ylko — zachow ać m oje in cognito w k ra ju Z abaj-

k alsk im nie było rzeczą łatw ą. Kozacy pod w zględem
przenikliw ości i badaw czości m ogą zaw stydzić Mon
gołów. G dy kto obcy p rzy jeżd ża do wsi, g o sp o d a rz
•chaty w ita gościa z w ielką serdecznością, ale m im o to
p o d d aje go fo rm a ln e m u badaniu.
— Je d n ak że, p odróż ciężka, — zaczyna zwykle. Da
leka d ro g a od Czity ?
— A zwłaszcza, jeżeli się je d z ie , być może, nie
■z Czity, a z sam ego I rk u c k a ? !
— H an dlujecie pew nie ? W iele kupców tu p rz y je ż
dża. Co ? m oże i do N erczyńska się w ybieracie ? Tak.
W w aszych latach byw a się zw ykle żonatym . Go
sp o d y n i pew no została w dom u ? D ziatki też m acie ?
Nie sam e chłopcy, spodziew am się, — i có rk i są?»
I tak dalej, d o b re pół godziny.
K o m en dant m iejscow ej b ry g a d y kozackiej, k ap itan
B uxhow den, znał na w ylot sw ych kozaków , p rze d się
w zięliśm y więc pew ne śro d k i ostrożności. W Czycie
i Irk u c k u nieraz u rzą d zaliśm y p rze d staw ie n ia am a
to rsk ie i m iędzy innem i daw aliśm y sztu k i O stro w
skiego. G rałem w nich kilka razy i — w d o d atk u —
z takiem przejęciem się, że napisałem raz do b rata
en tu zy asty czn y list, donosząc m u o nieodw ołalnem
postan o w ieniu rzucenia służby i w stąp ien ia do tru p y
ak to rsk iej. Po w iększej części w ystępow ałem w ro
lach m łodych kupczyków , um iałem więc nieźle n aśla
dow ać ich sposób m ów ienia i p o ru sza n ia się — i sp i
ja n ia h erb a ty ze sp odka (czego nauczyłem się jeszcze
w N ikolskiem ). T eraz n ad arzała się sp osobność ode
g ra n ia roli kupca nie na scenie, a w życiu.
— «S iadajcie, P io trze Aleksiejew iczu», m ów ił mi
.k a p ita n B ux h o w d en , gdy n a stole pojaw iał się ki
piący, szu m iący sam ow ar.
— «P okornie dziękujem y, — i tu posiedzim y,» od
— 217 —
pow iadałem , sadow iąc się zdaleka, ostrożnie, na b rzeżku

k rze sła i b io rąc się do picia h e rb a ty zupełnie po
m o skiew sku. B uxhow den pękał ze śm iechu, patrząc,
ja k w ytrzeszczyw szy oczy, dm uchałem na spodek
i g ry złem kaw ałeczek cu k ru , z k tó ry m w ypijałem
pół tu zin a szklanek h erb a ty .
W iedzieliśm y, że kozacy p rę d k o się o w szystkiem
w yw iedzą i p rz e n ik n ą tajem nicę m ojego incognito, ale
chodziło o w y g ra n ie choć kilk u dni, żeby p rze jść sw o
b o dnie granicę, nim się stan ie pow szechnie w iadom em ,
k to jestem . Z daje się, że g rałe m m o ją rolę nieźle,
bo kozacy p rzy jm o w ali m ię w szędzie za d ro b n eg o
h an d larza. W jed n ej ze «stannic» (osada kozacka) za
trz y m a ła m ię s ta ru s z k a gospodyni.
— Dużo jeszcze ludzi jedzie za to b ą ? spytała.
— Nie słyszałem , babko.
— A jakże, m ów iono ja k iś książę R apotski, czy
ja k go tam , m a p rz e je ż d ż a ć ? Cóż, p raw d a to ?
— T ak, w sam ej rzeczy, babko, ,odpow iedziałem .
Ja śn ie ośw iecony książę p an isto tn ie chciał p rz y je
chać z Irk u c k a . Ale gdzie on się tam w ybierze w ta k ą
dalek ą d ro gę!
— No, — i pozostał w mieście.
— Co tu m ówić, gdzie m u tam jechać!
S łow em , przejech aliśm y bez p rzeszk ó d granicę.
Było n as — oprócz m nie — je d e n a stu kozaków i jed en
tu n g u z, w szyscy konno. P ędziliśm y n a sp rzed aż ta
b u n ze 40-stu koni i m ieliśm y dw a w ózki; w je d n y m
z nich, niew ielkim k abryoleciku, stanow iącym m oją
o so b istą w łasność, wiozłem na sp rze d aż sukno, a k s a
m it, p a sm a n te ry e i ty m podobne tow ary, Sam m iałem
sta ra n ie o m oim koniu i pilnow ałem m ego k abryoletu.
Je d n eg o z kozaków m ianow aliśm y «starszym » k a ra
w any, czyli ta k zw anym «starszy n ą» ; je m u pow ie
rzały się specyalne d y plom atyczne u kłady z w ładzam i
— 218 —
chińskiem i. W szyscy kozacy m ów ili po m ongolsku,

a tu n g u z ro zu m iał po m a n d ż u rsk u . Ma się rozum ieć
kozacy w iedzieli, k to je ste m ; je d en z nich w idział
m ię w Irk u c k u , ale n ik t m nie nie w ydał, — w szyscy
rozum ieli, że od m ilczenia zależy pow odzenie całej
w y p raw y . M iałem na sobie tak i sam niebieski «cha
łat», ja k in n i i C hińczycy ta k dalece nie zw racali na
m nie uw agi, że m ogłem sw obodnie zdejm ow ać plany
okolicy. T ylko p ierw szego dnia, g d y b y liśm y wciąż
n iep o k o jeni przez g ro m a d ę chińskich żołnierzy, spo
dziew ających się w y p ro sić od n as kieliszek w ódki,
u k rad k ie m zaledw ie udaw ało mi się od czasu do czasu
sp o jrzeć na m ój kom pas, a różnice w ysokości i od
ległości zapisyw ałem w kieszeni, nie w y jm u ją c p a
p ieru . Nie m ieliśm y żadnej b ro n i; jed en ty lk o tunguz,
k tó ry w y bierał się w łaśnie z k o n k u ram i, p osiadał k rze
m ien n ą fuzyę i strze la ł z niej daniele; sk ó ry zacho
w yw ał sta ra n n ie , aby m ieć czem opłacić «kałym» (okup
za narzeczoną), a m ięso zjadaliśm y. K iedy żołnierze
chińscy p rzek o n ali się, że więcej w ódki nie d o stan ą,
zostaw ili nas w spokoju. I poszliśm y na W schód, p rz e
d zierają c się p rzez g ó ry i doliny. P o czterech czy
pięciu d niach w yszliśm y isto tn ie na ch iń sk ą drogę,
k tó ra pow inna była p rzy p ro w a d zić nas p rzez C hingan
do M ergenu.
Ku w ielkiem u zdziw ieniu naszem u p rze p ra w a przez
łańcuch g ó rsk i, k tó ry ta k czarno i gro źn ie w ygląda
na m apie, w rzeczyw istości okazała się b ard z o łatw ą.
P o p ęd ziliśm y w d ro d ze sta re g o chińskiego u rzęd n ik a,
o b ard zo niep o zo rn y m w yglądzie; jech ał on w m a
ły m kab ryolecie i posuw ał się pow oli p rze d czołem
naszej kolum ny. Z c h a ra k te ru m iejscow ości m ożna
było w nosić, że w znieśliśm y się na znaczną w ysokość.
G ru n t staw ał się b ag n isty , a d ro g a b ło tn istą. S po ty
kaliśm y tylk o rz a d k ą traw ę, drzew a staw ały się cien
— 219 —
kie, karłow ate, często krzyw e, p o k ry te m chem . Na

p raw o i na lewo sterczały nagie skały. N iepokoiliśm y
się ju ż tem i tru d n o ściam i, k tó re czekają n as zapew ne
p rz y p rze jściu p rzez g ó ry , g d y dopędziliśm y sta re g o
chińskiego u rzę d n ik a, k tó ry w ylazł ze sw ej b ry cz k i
p rz y «obo» (kupy kam ieni i gałęzi, do k tó ry c h są
p rzy w iązan e k o ń sk ie w łosy i różne szm aty). U rzędnik
w y rw ał k ilk a w łosów z g rz y w y sw ego konia i naw ią
zyw ał je na gałąź.
— Co to je s t ? pytaliśm y,
— Obo. Z tąd w ody p ły n ą ju ż do A m uru.
— I to cały C hingan ?
— T ak cały. Do sam ego A m u ru nie m a więcej gór.
T y lko sam e w zgórza.
G łębokie w zruszenie o garnęło całą n aszą karaw anę.
— «Ztąd rzek i p ły n ą ju ż do A m u ru ! do A m uru!» —
wołali kozacy. Od dziecka słyszeli oni od starców
o w ielkiej rzece, nad k tó rej b rze g am i ro sn ą dziko wi
n o g ro n a i ciąg n ą się na setki w iorstw stepy, m ogące
w zbogacić m iliony ludzi. K iedy rzek ę p rzyłączono do
R o sy i, kozacy słyszeli o dalekiej d ro d ze do niej,
0 p rzeszk o d ach, z k tó rem i w alczyli p ierw si osadnicy
1 o d o b ro b y cie sw ych krew nych, k tó rzy osiedlili się p rzy
g ó rn em u jśc iu A m uru. I oto te ra z znaleźliśm y k ró tk ą
d ro g ę do jego brzegów . P rz e d nam i była dosyć stro m a
pochyłość, i d ro g a w dół wiła się zygzakam i do nie
wielkiej rzeczki, k tó ra p rz e rz y n a ła do sy ć szero k ą do
linę, w p o śród zasty g łeg o m orza g ó r -—.i w padała do
Nonni. Na d ro d ze do A m u ru nie leżały ju ż żadne
p rz e sz k o d y ! — K ażdy p o d ró żn ik łatw o p rze d staw i so
bie m ój zachw yt z pow odu tego niespodziew anego
g eograficznego odkrycia. Co się tyczy kozaków , to
zsiedli oni z koni i w sw oją kolej przyw iązyw ali do g a
łęzi «obo» po pęk u w łosów , w yrw an y ch z końskich
grzyw . S y b iracy — w ogóle — lę k ają się trochę p o g a ń
— 220 —
skich bóstw tubylców . Nie zb y t w ysoko, co praw da,

je cenią, ale poniew aż o baw iają się ich złośliw ości,
w olą raczej pozostaw ać z niem i w zgodzie. Daleko
je s t k o rzy stn iej pozy sk ać je sobie niew ielką oznaką
szacunku.
— P atrzcie, ja k ie dziw ne drzew o; d ą b zapew ne, —
wołali kozacy, g d y schodziliśm y z płaskow zgórza.
D ąb w S y b ery i nie ro śn ie i sp o ty k a się tylk o po
za w schodnią pochyłością w ysokiego płaskow zgórza.
— P atrzcie, leszczyna! mówili kozacy dalej. — A to,
co to za drzew o ? zapytyw ali n a w idok lipy, albo in
ny ch drzew , k tó re nie ro s n ą w S y b ery i, ale stanow ią
część flo ry m an d żu rsk ie j. M ieszkańcy północy, m a
rzący d ługim i latam i o ciepłym k ra ju , w padli w p raw
dziw y zachw yt. L eżąc na ziemi, p o k ry te j b u jn ą traw ą,
chciwie w patry w ali się w n ią i zdaw ało się, że w net
zaczną ją całować. T eraz kozacy pałali żądzą dotarcia
ja k n ajp ręd zej do brzegów A m uru. K iedy w dw a ty
g o dnie potem rozłożyliśm y się na o sta tn i nocleg o 30
w io rstw od rzeki, niecierpliw ili się, ja k dzieci; zaczęli
siodłać konie zaraz po północy i znaglili m ię do w y
ru sze n ia w d ro g ę na d ługo p rze d św item . I g d y — na-
koniec — u jrze liśm y ze szczytów w zgórza niebieskie
w ody A m u ru , w oczach zw ykle o bojętnych S ybi
raków , obcych w szelkiem u poetycznem u uczuciu, za
palił się n ieu d an y zachw yt. W tedy stało m i się jasnem ,
ż e — pręd zej czy później, z pom ocą rz ą d u ro sy jsk ie g o ,
lu b bez, — oba brzegi A m u ru , te ra z jeszcze p u ste
i bezludne, ale p rz y d a tn e do kolonizacyi, zo stan ą za
ję te i zaludnione przez R osyan. W taki sam sposób
k an a d y jsc y «voyageurs» zaludnili b rzeg i M ississipi.
T ym czasem pół ślepy ch iń sk i u rzę d n ik , z k tó ry m
p rzep raw iliśm y się w spólnie przez C hingan, oblekł się
w swój błękitny chałat, nałożył urzęd o w ą czapkę ze
szklan ą g ałk ą i ośw iadczył nam n a z a ju trz rano, że nie
— 221 -
pozw oli nam iść dalej. «S tarszy» p rz y ją ł u rzę d n ik a

i jeg o p isa rz a w nam iocie. S tarzec p rzy taczał różne
racy e przeciw ko naszej dalszej podróży, pow tarzając
to, co m u p o dszeptyw ał «bożko» (policyant). Chciał
on, żebyśm y rozłożyli się tu obozem i czekali, aż po-
szle p a s z p o rt nasz do P ek in u i o trz y m a ztam tąd od
pow iedź. W ręcz odm ów iłem . W tedy zaczął kw estyo-
now ać n asz p aszp o rt.
— «Co to za p aszp o rt?!» m ówił, p a trz ą c z p o g a rd ą
na k ilka w ierszy w m ongolskim i ro sy jsk im języku,
n ap isan y c h na a rk u sz u zw ykłego p a p ie ru ze zw ykłą
pieczęcią z laku. — «Wy sam i m ogliście go sobie n a
p isać i p rzypieczętow ać m iedzianą m o n etą pięcioko-
piejkow ą. P o p atrzcie na m ój p aszp o rt! To w arto po
patrzeć!» — i rozw inął p rze d nam i a rk u sz dw óch stóp
długości, p o k ry ty chińskim i znakam i.
W czasie tej rozm ow y siedziałem sp okojnie opodal
i składałem coś w k u ferk u , g d y m iędzy innem i w padł
m i do rą k n u m e r «W iadom ości M oskiew skich». D zien
n ik ten, stanow iący w łasność m oskiew skiego u n iw er
sy te tu , m a p ierw szą stro n n ic ę ozdobioną u g ó ry h e r
bem p aństw ow ym . «Pokaż m u to», pow iedziałem
« sta rszy n ie » , k tó r y , ro zp o sta rłszy o lb rzy m i z a d ru
k ow any ark u sz , w skazał Chińczykow i orła. «Tam ten
m am y ty lk o na pokaz — rzek ł — ale ten je s t dla
n a s sa m y c h » .— «Jakto, czy w szy stk o to o w as n ap i
sano?», zap y tał p rze ra żo n y starzec. — «Tak, w szy stk o
o nas», odpow iedział z niezm ąconą pow agą «starszyna».
S ta ry C hińczyk, ja k praw dziw y szczur kancela
ry jn y , b y ł nie na ż a rty oszołom iony ta k ą m a są pism a.
K ręcąc głow ą, sp o g ląd ał na nas z szacunkiem . Ale
«bożko» znów coś szepnął m u do u cha — i urzęd n ik
ośw iadczył nam po raz d ru g i — że m im o naszego pasz
p o rtu , nie p uści nas dalej.
— «Dosyć gadania», — pow iedziałem starszy n ie. «Każ
siodłać konie*. Kozacy byli tego sam ego zdania i o r
szak n asz ru sz y ł z m iejsca. P ożegnaliśm y się ze s ta r
cem, obiecując m u zaw iadom ić jeg o zw ierzchnie w ła
dze, że usiłow ał on w szelkiem i sp osobam i w zbronić
nam w stępu do M andżuryi — i je śliśm y do niej w e
s z li— to w inni tem u je ste śm y sami.
W k ilk a d n i potem by liśm y w M ergenie, gdzieśm y
tro ch ę handlow ali — i w krótce d o ta rliśm y do chiń
skiego m ia sta A jgun, położonego na p raw y m b rze g u
A m uru, tro ch ę pow yżej B łagow ieszczeńska. O d k ry liśm y
więc p o szu k iw an ą p ro s tą d ro g ę n ad śre d n i A m ur i prócz
tego jeszcze wiele ciekaw ych rzeczy: c h a ra k te r k rań c o
w ego łańcucha W ielkiego C hinganu, łatw ość p rze p ra w y
przezeń, położenie trzecio rzęd n y ch w ulkanów w oko
licy U jun-C hołdondii, co przez dłu g i czas stanow iło za
gad k ę dla geografów . Nie m ogę się pochw alić, żebym
w ykazał w ielkie zdolności kupieckie; w M ergenie n. p.
uporczyw ie żądałem (w łam anym m a n d ż u rsk im ję
zyku) za zógarek 35 rs., g d y k upiec ch iń sk i daw ał m i
ju ż 45 r s .; ale kozacy ta rg o w ali doskonale. S przedali
b ard z o k o rzy stn ie w szystkie sw oje k o n ie , a g d y
zo stały sp rze d an e m oje k o n ie , to w ary i nam iot,
okazało się , że w y p raw a kosztow ała rz ą d zaledw ie
22 ruble.
V I.
Całe lato spędziłem n a w ycieczkach po A m urze.

D otarłem do sam ego ujścia rzeki, a raczej do jej li
m a n u gdzie w M ikołajew sku spotkałem się z generał-
g u b ern a to re m , k tó rem u tow arzy szy łem w wycieczce
na p a ro sta tk u w g ó rę po U ssu ri. Je sie n ią tego ro k u
o dbyłem jeszcze ciekaw ą p o d ró ż po S u n g ari do sa
m ego serca M andżuryi — aż do G iry n u , czy też, ja k
m ów ią na po łu d n iu — K irynu.
— 223 —
W iele rze k w Azy i p ow staje ze zlania się dw óch

je d n ak o w o potężnych stru m ie n i, tak że g eo g ra f z tr u
d n o ścią ty lk o o k reślić m oże, k tó rą rzekę uw ażać n a
leży za głów ną, a k tó rą za dopływ . Połączenie In g o d y
z O nonem tw orzy Szyłkę, Szyłka i A rg u n tw o rzą r a
zem A m ur, a A m ur, zlaw szy się z S un g ari, staje się
tą o lb rzy m ią rze k ą, k tó ra p ły n ie na północ-w schód
i pochłonięta rozległem i w odam i zatoki T atarsk iej —
w pad a do O ceanu S pokojnego.
Do 1864 r. w ielka m a n d ż u rsk a rz e k a była praw ie
nieznaną. W szy stk ie sk ą p e w iadom ości, ja k ie posia
dano o niej, pochodziły jeszcze z czasów Jezuitów .
T eraz — k iedy p ro jek to w an o cały sz ereg ek s p lo ra c y j
ny ch w y p raw do M ongolii z M andżuryi, i kiedy strach,
ja k im n ie g d y ś C hiny p rzejm ow ały R osyę, poczynał
się ro zp rasz ać , m y, m łodzież, u p o rn ie n alegaliśm y na
g e n e ra ł-g u b e rn a to ra , by pozw olił nam zbadać S un g ari.
W ydaw ało się nam praw ie h ańbą, że u sam ego p ro g u ,
by się ta k w yrazić, A m uru leży o lb rzy m i k ra j, rów nie
m ało znany, ja k k tó ra b ą d ź z p u sty ń afry k ań sk ich .
Isto tn ie g en e rał K orsakow postanow ił w ysłać p a ro
statek w g ó rę po S u n g ari pod pozorem zaw iezienia
p rzy jacielsk iego listu g en e rał-g u b ern ato ro w i prow incyi
G iry ń sk iej. O ddaw cą listu m iał być n asz U rg iń sk i
k o n su l, Sziszm arew . W skład w ypraw y, k tó rą dow o
dził p u łk o w nik C zerniajew , w eszli jeszcze: d o k to r Kon-
rad i, a stro n o m Usolcew i ja. O ddano do naszego ro z
p o rzą d zen ia m aleńki p a ro sta te k , «U ssuri», h o lu jący
za so b ą tratw ę z węglem . Na tratw ie znajdow ała się
es k o rta z 25-ciu żołnierzy, k tó rz y b ro ń sw oją u k ry li
sta ra n n ie pod węglem .
P rz y g o to w an ia do p o d ró ży czyniły się bardzo po ś
piesznie, w sk u te k tego statek nasz nie był zb y t w y
g o d n ie u rzą d zo n y na nasze p rzyjęcie, ale pełni zapału,
nie d b aliśm y o w ygody i pom ieściliśm y się w cia
— 224 —
sn y ch k ajutach, ja k się dało. K toś z nas m u siał n a

w et spać na stole. K iedy ru szy liśm y , okazało się, że
b ra k u je noży i widelców dla w szystkich, nie m ów iąc
ju ż o in n y ch sprzętach. M usieliśm y więc posługiw ać się
p rz y obiedzie zam iast noża scyzorykiem , a m ój chiń
ski nóż z dw om a pałeczkam i zam iast w idelców stan o
wił b ard zo p ożądane uzupełnienie naszego g o sp o d a r
stw a.
Ż eg lu g a w g ó rę S u n g ari nie je s t rzeczą łatw ą.
W dolnym sw ym biegu w ielka rzek a p rzepływ a takie
sam e niziny, ja k A m u r i je s t tak p ły tk ą , że choć nasz
m aleńki p a ro sta te k zagłębiał się zaledw ie rta trz y stopy,
nie m ogliśm y znaleźć dość głębokiej wody. Byw ały
dnie, k ie d y śm y ro b ili najw yżej 60 w iorstw i n ie u sta n
nie słyszeliśm y sk rz y p p iask u , trąc eg o się o spód
sta tk u . Co chw ilu trz e b a było w ysyłać n ap rz ó d łódkę
dla zb adania d ro g i i w yszu k an ia odpow iedniej głębi.
Ale n asz m łody k ap itan postanow ił nieodw ołalnie do
trze ć do G iry n u p rze d jesienią, i każdego dn ia — m i
m o p rzeszk ó d — posuw aliśm y się tro ch ę n ap rzó d . Im
dalej p ły nęliśm y, tem rzek a staw ała się piękn iejszą
i żeglow niejszą. K iedy zaś pozostaw iliśm y za sobą pia
szczyste p u sty n ie p rz y dopływ ie N onni, p o dróż nasza
stała się wcale m iłą i p rzy je m n ą. Bez dalszych p rze
szkód, p rzy b iliśm y po kilku ty godniach d ro g i do głów
nego m iasta tej p row incyi M andżuryi. K apitan Wa-
siljew i to w arzysz jego, A ndrejew , n ak re ślili w spaniałą
m apę rzeki. Na nieszczęście czas naglił i ty lk o zrzad k a
m ogliśm y zatrzy m y w ać się w jakiem m ieście lu b wsi.
O sady w zdłuż dolnych brzegów rzek i są dość nieliczne.
W idzieliśm y tylko niziny, zalew ane corocznie w cza
sie w iosennego w zbierania rze k ; tro ch ę dalej, na setki
w io rstw w dół brzegów c iąg n ą się p iaszczyste w ydm y
i ty lk o w gó rn ej części S un g ari, — bliżej G irynu, brzegi
są g ęsto zaludnione.
— 225 —
Je ślib y celem n aszym było zaw iązanie p rzy ja cie l

sk ich sto sunków z M andżuryą, a nie po p ro stu zb a
d an ie S u n gari, w ycieczkę n aszą należałoby uw ażać
za całkiem chybioną. W ładze m a n d żu rsk ie m iały je
szcze zb y t świeżo w pam ięci, ja k osiem la t tem u «od
wiedziny» M uraw iew a zakończyły się przyłączeniem
A m u ru i U ssu ri; to też w obec n iep ro szo n y ch i nieo
czekiw anych gości C hińczycy zachow yw ali się b ard zo
podejrzliw ie. D w adzieścia pięć gw intów ek, u k ry ty c h
pod w ęglem , o czem w ładze chińskie były pow iado
m ione jeszcze p rze d naszem w ypłynięciem w drogę,
m ogły ty lk o za o strzy ć tę podejrzliw ość. K iedy p a ro
sta te k n asz zarzucił kotw icę w porcie lud n eg o m iasta
G iry n u , — w szyscy k u pcy w m ieście zostali u zb ro je n i
w zardzew iałe szable ze sta re g o arsen ału . Nie w zb ra
niano nam w praw dzie przechadzać się, po ulicach, ale
n aty ch m iast za naszem pojaw ieniem się zam ykały się
w szy stk ie sklepy. K upcom zabroniono sprzedaw ać
nam cokolwiek. W ładze m iejscow e p rzy sła ły nam na
statek tro ch ę zapasów żyw ności, ale ty tu łem p o d ark u ,
nie p rz y jm u ją c pieniędzy.
N astąp iła ju ż późna jesień. Z aczynały się p rz y
m ro zk i i należało śpieszyć się z pow rotem , jeśli nie
chcieliśm y zim ow ać n ad S un g ari. W idzieliśm y więc
G irin, ale m ów iliśm y tylk o z dw om a tłóm aczam i, k tó
rzy każdego ra n a zjaw iali się na n aszy m p a ro sta tk u .
Cel p o d ró ży był je d n a k o sią g n ię ty : p rze k o n aliśm y się,
że rze k a je s t żeglow na i n ary so w aliśm y d o k ła d n ą
m apę S u n g ari od u jścia do G iry n u . M ogliśm y teraz,
k ie ru jąc się p o d łu g niej, posuw ać się n a p rz ó d w peł
n ym biegu, bez m ęczących p rzy g ó d . R az jednakże
siedliśm y na mieliźnie. W ładze chińskie, bojąc się
p rzed ew szy stkiem , żebyśm y nie zazim ow ali n ad rzeką,
n aty ch m iast p rzy sła ły nam z pom ocą d w u stu chiń
czyków i zdołaliśm y się ru szy ć . G dy ze stu Chiń-
— 22G -
czyków stało w wodzie, u siłu ją c n ad a rem n ie podnieść

p a ro sta te k za pom ocą d rąg ó w , skoczyłem do w ody,
pochw yciłem d rą g i zaśpiew ałem «D ubinuszkę* (lu
dow a pieśń ro sy jsk a), aby w ta k t jej dźw ięków zgo
dnie p opychać statek. B ardzo się to podobało C hiń
czykom i p rz y niem ożliw ych do o p isania pisk ach ich
cienkich głosów , p a ro sta te k p o ru sz y ł się nakoniec
i zszedł z m ielizny. T a m ała p rz y g o d a zaw iązała m ię
d zy n am i i C hińczykam i najlepsze stosunki. Mówię,
n atu ra ln ie , o p ro sty m ludzie, k tó ry , zdaje się, n iena
w idzi sw ych h a rd y c h m a n d żu rsk ic h władz.
Z atrzy m y w aliśm y się p rz y kilku chiń sk ich w siach,
zam ieszkałych przez w ygnańców z C esarstw a N iebie
skiego i w szędzie p rzy jm o w an o nas b ard zo p rz y ja
źnie. P o zo stał m i w pam ięci zw łaszcza jed en wieczór.
P rz y b iliśm y do jed n ej m alow niczej w ioski, g d y zm rok
ju ż zapadał. K ilku z nas zeszło na brzeg i poszliśm y
p rz e jść się po wsi. W krótce otoczył m ię tłum , — co
n ajm n iej ze stu Chińczyków . Chociaż nie um iałem
an i słow a po chińsku, a oni nic więcej po ro sy jsk u , nie
przeszk ad zało to nam żwawo i p rzy ja źn ie gaw ędzić
(jeśli ty lk o słow o to je s t tu odpow iednie) za pom ocą
znaków i rozum ieć się doskonale. Stanow czo — w szy
stk ie lu d y ro zu m ieją, co znaczy, jeżeli się kogo p rz y
jaźn ie poklepie po ram ieniu. P oczęstow ać się w zaje
m nie ta b ak ą , albo podać sobie ognia do zapalenia
fajki, — także b a rd z o zrozum iałe w yrażenie p rzy ja cie l
skich uczuć. J e d n a rzecz — w idocznie — szczególnie
zaciekaw iała C hińczyków : dlaczego noszę brodę, będąc
jeszcze takim m łodym ? C hińczykom w olno zapuszczać
b ro d ę d o p iero w 60-tym ro k u życia. W ytłóm aczyłem
im za pom ocą znaków , .że w ostatecznej p o trzebie
m ogę żyw ić się b ro d ą, jeśli nic innego nie będzie do je d że
nią. Ż a rt został zro zu m ian y i n aty ch m iast zaczął
obiegać z u s t do u s t m iędzy tłum em . C hińczycy za
— 227 —
nosili się od śm iechu i jeszcze serdeczniej klepali m ię

po ram ien iu. Z ap raszali m ię do siebie, pokazyw ali
sw oje dom y, każdy ofiarow ał sw oją fajkę, a potem cały
tłum po p rzy ja cie lsk u o dprow adził m ię na p aro statek .
M uszę dodać, że w tej w si nie było ani śladu «bożko»
(policyanta). W d ru g ic h w siach i m y i nasi żołnierze
zaw iązyw aliśm y zaw sze u p rze jm e sto su n k i z C hińczy
k a m i, ale ledw ie się ukazał «bożko», w szy stk o się
p suło. Za to trz e b a było w idzieć, ja k ie m iny p o k a
zyw ali m u oni za plecam i. W idocznie, C hińczycy nie
naw idzili tego przedstaw iciela zw ierzchniczej w ładzy.
O w y p raw ie tej potem zapom nieli. A stro n o m F.
Usolcew i ja zam ieściliśm y spraw ozdanie z naszej w y
cieczki w «Zapiskach* W scho d n io -S y b ery jsk ieg o O d
działu T o w arzy stw a G eograficznego; ale w kilka lat
potem , w czasie straszliw eg o p o ża ru w Irk u c k u , zgi
nęły w szy stk ie pozostałe egzem plarze «Zapisek» r a
zem z m ap ą S ungari. I d o p ie ro w o sta tn ic h czasach,
g d y rozpoczęto ro b o ty około M andżurskiej kolei że
laznej, geografow ie ro sy jsc y odnaleźli nasze sp raw o
zdania i dow iedzieli się, że S u n g ari była zb a d an ą je
szcze 35 la t tem u.
V II.
Poniew aż w szelką m y śl o refo rm ach zarzucono,

sta ra łe m się zrobić w szystko, co było m ożliw em do
zro b ien ia — w obec d anych w arunków — na in n y ch po
lach p rac y ; ale w krótce przekonałem się o próżności
w szelkich usiłow ań w ty m w zględzie. T ak na p rzy k ład ,
w ch a rak te rz e urzędnika» «do sp ecyalnych zleceń p rzy
g enerał-g u b ern ato rze» dla sp raw kozackich, zająłem się
sta ra n n em zbadaniem g o sp o d arczeg o sta n u kozaków
u ssu ry jsk ic h , tra p io n y c h corocznie ciężkim nieurodza-
15*
— 228 —
jem , tak — iż rz ą d m usiał żyw ić ich całą zimę, aby nie

poginęli z głodu. K iedy w róciłem z U ssu ri z m ojem
sp raw ozdaniem , w inszow ano m i ze w szech stro n , podano
mię do aw ansu, otrzy m ałem sp ecyalną nagrodę. W szy
stkie m iary, k tó re proponow ałem , zostały p rzy jęte. S to
sow nie do m ojej ra d y — je d n e stannice zapom ożono
pieniędzm i, inne bydłem , a trzecie p rzesiedlono w s tro
ny więcej u ro d za jn e, na w ybrzeże O ceanu S pokojnego.
Ale p rak ty c zn e w ykonanie tych postanow ień powie-
rzo n em zostało sta re m u pijakow i, k tó ry przy u czał ko
zaków ró zgam i do rolnictw a. I tak było w szędzie —-
p oczy n ając od P ałacu Z im ow ego do k ra ju U ssu ry j-
skiego i K am czatki.
W yższa a d m in istra c y a sy b e ry js k a m iała najlepsze
chęci; p o w tarzam po raz d ru g i: składała się ona
w k ażdym razie z ludzi daleko lepszych, daleko in
telig en tn iejszych i więcej dbałych o d o b ro k ra ju , niż
inne w ładze w Rosyi. Ale zaw sze była to ad m in istra -
cya — gałąź drzew a, trzy m ają ce g o się korzen iam i ca-
łem i P e te rsb u rg a . I to w ystarczało, aby paraliżow ać
w szy stk ie d o b re chęci i krępow ać m iejscow e sam o
dzielne objaw y życia społecznego i p ostępu. Je śli o b y
watele m iejscow i zam ierzali coś uczynić dla d o b ra
k ra ju , p rzy jm o w an o to nieufnie i podejrzliw ie. W szelka
p ró b a w tym k ie ru n k u n aty ch m iast paraliżow ała się
nie tyle w sk u tek niechęci (zauw ażyłem — w ogóle, że
ludzie lepsi są, niż instytucye), ale po p ro s tu dla tego,
że w ładze sy b e ry jsk ie były częścią składow ą p ira m i
dalnej, scentralizow anej ad m in istra cy i ogólnej. Ju ż
sam ten fakt, że były one gałęzią rządow ego drzew a,
w zrosłego korzeniam i w stolicy, spraw iał, że w ładze sy
b e ry jsk ie p atrz ały na w szystko, p rzedew szystkiem —
z u rzędniczego p u n k tu w idzenia. P ierw szą i najw aż
n iejszą k w esty ą dla nich było nie to , czy ta lub
owa rzecz je s t pożyteczną dla k ra ju , ale co powie
— 229 —
zw ierzchność t a m , ja k p o p a trz ą na to ludzie, s te ru

ją cy m achiną państw ow ą.
Powoli zacząłem się coraz w yłączniej oddaw ać b a

daniom naukow ym . W 1865 r. zbadałem zachodnie
S ajany. T u zebrałem jeszcze k ilka now ych danych
dla ułożenia szem atu o ro g ra fii S y b ery i i odkryłem
także d ru g i rozległy p as w ulkaniczny, na g ranicy
Chin, na p ołu d n ie od k o rd o n u O kińskiej straży . Na-
koniec w 1866 r. przedsięw ziąłem d alek ą p o dróż celem
odnalezienia p ro ste j d ro g i z Z ab a jk alu do W itim skich
i O lekm ińskich kopalni złota. W ciągu kilku lat (1860 do
1864) członkow ie ekspedycyi S y b ery jsk ie j sta ra li się
znaleźć tę d ro g ę i usiłow ali p rzed rzeć się p rzez r ó
w noległe szeregi d zik ich , kam iennych szczytów , od
dzielających kopalnie złota od k ra ju Z abajkalskiego.
Ale za każd ym razem , kiedy badacze zbliżali się od p ołu
dn ia k u ty m stra sz n y m górom , p o k ry w a ją cy m k ra j na
k ilk a se t w iorstw na północ, — w szyscy (oprócz jednego,
k tó reg o zabili tubylcy) w racali zniechęceni nazad. Ja-
snem było, że now ą p ró b ę należy p rzedsięw ziąć od
północy na p o łu d n ie ,— z p rze ra żając ej, nieznanej p u
sty n i do cieplejszego i ludniejszeg o k ra ju . K iedy
przy g o to w y w ałem się do w ypraw y, w padła m i w rę
kę — pom iędzy innem i rzeczam i — m aleńka m apa, w y r
żnięta przez T u n g u za nożem , na kaw ałku k o ry brzo-
zowej. T a brzozow a k a rta g eograficzna (m iędzy in
nem i — m oże ona służyć ja k o d oskonały p rz y k ła d ko
rzy śc i, k tó re p rz y n o si uzdolnienie g eom etryczne naw et
p ie rw o b y tn e m u człow iekowi i z tego w zględu m ogłaby
zaintereso w ać A, R. W allace’a) tak u d erz y ła m ię swem
w idoeznem p raw dopodobieństw em , że całkiem jej za
ufałem i w ybrałem d ro g ę, oznaczoną na niej. W spól
nie z m łodym , uzdolnionym zoologiem , N. S. Polako-
w ym i to p o g rafem P. N. M oszyńskim sp uściliśm y się
— 230 —
zrazu w dół po L e n ie , a potem d o ta rliśm y g ó r

sk ą ścieżką do O lekm ińskich kopalni. T am zo rg a n i
zowałem ekspedycyę; za b raliśm y z sobą zapasy żyw
ności na trz y m iesiące i ru sz y liśm y n a południe.
S ta ry rzem ieślnik — ja k u t, k tó ry dw adzieścia lat tem u
p rzeszed ł sam dro g ę, w skazaną przez T u n g u za na ko
rze, p o d ją ł się być n aszy m przew odnikiem przez g ó ry ,
ro zciąg ające się p raw ie na 400 w iorstw szerokości, —
przez doliny i w ąw ozy, oznaczone na karcie. Isto tn ie ,
d o konał on tego zadziw iającego czynu, choć w g ó rach
nie było ab so lu tn ie żadnej ścieżki. W szystkie, z a ro
słe lasem doliny, k tó re sp o strz eg a liśm y z każdego
szczytu, niedośw iadczonem u oku w ydaw ały się cał
kiem jednakow em i, ale j a k u t — ja k im ś w ęchem zga
dyw ał, na k tó rą z nich należało nam się spuścić.
T ym razem znaleźliśm y d ro g ę z O lekm ińskich ko
p aln i na Z abajkał. T rz y m iesiące w ędrow aliśm y po
całkiem p raw ie bezludnej, g ó rzy ste j okolicy i po ba-
g n istem płaskow zgórzu, aż nakoniec d o ta rliśm y do
celu naszej pielgrzym ki, do Czyty. M ówiono mi, że
po o d k ry te j p rzez n as d ro d ze pędzą te ra z bydło z p ołu
dn ia do kopalni. Co się tyczy m nie, p o dróż ta pom ogła mi
b ard zo n astęp n ie w odnalezieniu klucza do budow y
sy b e ry jsk ic h g ó r i płaskow zgórzy. Ale nie piszę
książk i o p o dróżach; m uszę więc zakończyć na tem .
L ata, spędzone w S yberyi, nauczyły m ię w ielu rze
czy, k tó ry c h — praw d o p o d o b n ie — nie n auczyłbym się
tak łatw o w innem m iejscu. P rę d k o zrozum iałem ,
że nie p odobna zrobić nic pożytecznego dla lu d u —
z pom ocą m achiny ad m in istra c y jn e j. Z tem złudze
niem pożegnałem się na zawsze. P otem , zacząłem p o j
m ow ać n ietylko ludzi i c h a ra k te r ludzki, ale i u k ry te
sp ręż y n y życia społecznego. U św iadom iłem sobie ja sn o
tw órczą, k o n stru k c y jn ą p racę n ieznanych m as, o k tó
rej rza d k o w sp o m in ają k sią żk i i pojąłem znaczenie
— 231 —
tej u stro jo w ej ro b o ty w rozw o ju społeczeństw a. W i

d ziałe m , na p rz y k ła d , ja k ducho b o rcy osiedlali się
n ad A m urem ; w idziałem , ile k o rzy ści zapew niało im
ich p ó łk o m unistyczne życie i ja k przedziw nie u rz ą
dzili się oni tam , gdzie d ru d z y doznali zupełnego nie
pow odzenia, i to nauczyło m ię wiele, czego nie m ógł
bym nauczyć się z książek. Ż yłem także w p o śró d m iej
scowych koczow ników s y b e ry js k ic h i w idziałem , jak i
złożony u stró j społeczny w ypracow ali oni — niezależnie
od jakiegokolw iek w pływ u cyw ilizacyi. F a k ty te pom o
gły m i n astęp n ie zrozum ieć to, o czem się dow iadyw ałem
z an tro p o lo gii. D rogą b ezpośredniej obserw acyi zro
zum iałem rolę, k tó rą nieznane m asy g r a ją w w iel
kich h isto ry c zn y c h w ydarzeniach, — w w ędrów kach
ludów , w ojnach, w pow staw aniu fo rm społecznego ży
cia. I doszedłem do takich sam ych pojęć o w odzach
i tłum ie, k tó re w ypow iada L. H. T ołstoj — w sw ojem
w ielkiem dziele: «W ojna i Pokój».
W ychow any w obyw atelskiej rodzinie, ja k w szy
scy m łodzi ludzie m ego czasu , rozpocząłem życie
w tern p rzek o n an iu , że trz e b a rozkazyw ać, p rz y k a z y
w ać, g ro m ić , k arać, pow ściągać i t. p. Ale za każ
d y m razem , g d y w ypadało m i w ykonać ja k ie pełne od
pow iedzialności zlecenie i m usiałem w ty m celu w cho
dzić w bliższe sto su n k i z lu d ź m i, przyczem każdy
b łąd m iałby b ard zo pow ażne n astęp stw a , — zro zu m ia
łem różnicę m iędzy działalnością, o p a rtą n a zasadzie
ścisłej k arn o śc i w ojskow ej, — a n a zasadzie w zaje
m n eg o zaufania. D yscyplina d o b rą je s t n a p ara d ach
w ojskow ych, ale nic nie w a rtą w rzeczy w istem życiu,
gdzie często po żąd an y sk u te k m ożna o siąg n ąć tylko
zgodnem w ytężeniem woli w szy stk ich ku je d n em u
w spólnem u celowi. Choć w tedy jeszcze nie fo rm u ło
w ałem sw oich m yśli słow am i, zapożyczonem i z bojo
w ych h aseł p a rty i politycznych, m ogę je d n ak dziś po
— 232 —
wiedzieć, że w S y b ery i straciłem w szelką w iarę w or-

ganizacyę państw ow ą, i był ju ż we m nie g r u n t p rz y
g otow any pod zasiew idei anarchizm u. W w ieku od
19-stu do 35-ciu la t w ypracow yw ałem n ajro z m aitsz e
p lan y re fo rm , m iałem do czynienia z setkam i ludzi
na A m urze, organizow ałem i w ykonyw ałem ry zy k o w n e
w yp raw y praw ie bez żadnych środków . I jeżeli p rz e d
sięw zięcia te m niej lub więcej udaw ały się, p rz y p isu ję
to ty lk o tem u, że w krótce przekonałem się, iż w s p ra
w ach pow ażnych kom en d ą i d y sc y p lin ą nie wiele się
osiągnie. L udzie osobistej inicyatyw y p o trzeb n i są
w szędzie; ale g d y p ierw szy popęd został n ad an y , rz e
czy — zw łaszcza w R osyi, pow inny w ykonyw ać się nie
n a sp o só b w ojenny, a raczej p o rząd k iem g ro m ad n y m ,
d ro g ą w spólnej zgody. N ieźleby było, jeślib y w szy
scy, b u d u jący p lany d y sc y p lin y p ań stw o w e j, nim
zaczną zalecać swe u to p ie , przeszli szkołę rzeczy
w istego życia. W tedy b y łoby m niej p ro jek tó w u stro ju
p rzy szłeg o społeczeństw a w edle w ojenno-piram idal-
nego w zoru.
Z tern w szystkiem życie w S y b ery i traciło dla m nie
coraz więcej u ro k u , m im o że b r a t m ój m ieszkał teraz
ze m n ą w Irk u c k u , gdzie dow odził ro tą kozaków . By
liśm y szczęśliw i razem , czytaliśm y wiele i ro z trz ą sa
liśm y w szy stk ie filozoficzne, naukow e i socyalisty-
czne k w estye dnia; ale obaj pożądaliśm y um ysłow ego
życia, k tó re nie istn iało w S yb ery i. W ielkiem w yda
rzeniem b ył dla n as p rze jaz d przez Irk u c k am e ry
k ań sk ieg o geologa, Rafaela P u m p elly i znanego nie
m ieckiego an tropologa, Adolfa B astiana. Ale zabaw ili
oni z nam i tylko kilka dni i popędzili tam — na za
chód. Nęciło n as naukow e, a zw łaszcza polityczne ży
cie E u ro p y zachodniej, k tó re znaliśm y z gazet. I w ro z
m ow ach naszych ciągle p o ru sza liśm y kw estyę p o w ro tu
do Rosyi. N akoniec pow stanie zesłańców polskich
— 233 —
w S y b e ry i w 1866 r. otw orzyło nam oczy i w ykazało

fałszyw ość tego stanow iska, k tó re zajm yw aliśm y obaj
ja k o oficerow ie a rm ii ro sy jsk ie j.
V III.
Z n ajd y w ałem się w ów czas daleko w W itym skicli gó

rach, kiedy zesłańcy polscy, p rac u jąc y na zabajkal-
skiej d ro d z e , rozpaczliw ym w ysiłkiem postanow ili
zrzucić okow y i p rze d rz eć się p rzez M ongolię do Chin.
W ysłano przeciw nim w o jsk a i oficer ro sy jsk i P-w.
został zab ity w starciu. D ow iedziałem się o tern pow
sta n iu za pow rotem do Irk u c k a , gdzie około 50-ciu
Polaków m iało sta n ąć p rze d sądem w ojennym . P o
niew aż p o siedzenia sądów w ojennych w R osyi o d b y
w ają się jaw nie, byłem obecny cały czas i zapisyw a
łem m ow y. U łożyłem szczegółow e spraw ozdanie, k tó re
zostało — z w ielkiem niezadow oleniem g enerał-guber-
n a to ra pom ieszczone w całości w «W iadom ościach
Giełdowych* za 1865 r. (D rugie spraw ozdanie, ułożone
p rzez W agina, zostało pom ieszczone w «W iadom ościach
P etersb u rsk ich » ).
P o p o w stan iu 1863 r. do sam ej S y b ery i w scho
dniej zesłano jed en aście tysięcy m ęzczyzn i kobiet,
głów nie stu dentów , a rty stó w , byłych oficerów , o b y
w ateli — i przew ażnie um iejętn y ch rzem ieślników —
najlep szy ch przedstaw icieli inteligentnego w arszaw
skiego p ro le ta ry a tu . W iększą część ich zesłano do
ciężkich ro b ó t, a re sz tę osiedlono po w siach, gdzie nie
m ogli znaleźć zajęcia i p raw ie um ierali z głodu. Ka-
to rżnicy-P olacy pracow ali albo w Czycie, gdzie bud o
wali sta tk i (ci byli jeszcze najszczęśliw si), albo w rz ą
dow ych zakładach odlew niczych, albo w w arzelniach
soli. W idziałem tych o sta tn ic h w U st-K ucie n ad Leną.
— 234 —
P ół-nadzy stali oni w lichym szałasie około o lb rz y

m iego kotła i m ieszali w rzącą, g ę stą solankę długiem i
w iosłam i. W szałasie g o rąco było piekielne, ale przez
o tw arte na rozścież d rzw i d ął na p rz e strz a ł m ro źn y
w iatr, co p rzy śp ie sz ało parow anie solanki. Po dw óch
latach p rac y w podo b n y ch w aru n k ac h — m ęczennicy
u m ierali n a suchoty.
P óźniej znaczną liczbę zesłańców polskich z a tru
dniono p rz y budow ie d ro g i zabajkalskiej. B ajkał —
je s t to, ja k w iadom o, długie i w ązkie jezioro alp ej
skie, otoczone m alow niczem i g ó ram i od trzech do pię
ciu ty sięcy stóp w yso k o ści; oddziela ono g u b e rn ię
Irk u c k ą od k ra ju Z abajk alsk ieg o i A m urskiego o kręgu.
W zim ie p rz e p ra w a p rzez B ajkał odbyw a się po lo
dzie, a w lecie p aro sta tk ie m . Ale na w iosnę i jesien ią
d o stać się do Czyty i K iachty m ożna było ty lk o ście
ży n ą g ó rsk ą w około, po sta re j dro d ze, okrążającej
Bajkał, p rz e rz y n a ją c p asm a g ó r sześciu, siedm iu ty
sięcy stó p w ysokości. P rzejeżdżałem raz tą d ro g ą
i m ogłem zachw ycać się w spaniałą p a n o ra m ą g ó r, po
k ry ty c h w m a ju g ru b ą pow łoką lodu. Ale w ogóle
d ro g a była o k ro p n ą. D w anaście w iorstw p rz e p ra w y
p rzez łańcuch g ó r C ham ar - D aban za b rały m i cały
dzień, od 3-ciej ran o do 8-mej w ieczorem . Konie n a
sze b ez u stan n ie zapadały się w m iękkim śn ieg u i za
n u rza ły razem z jeźdźcam i w lodow ych potokach, p ły
nących pod śnieżną ko rą. N akoniec postanow iono zbu
dow ać stałą d ro g ę nad sam ym d olnym brzeg iem je
ziora, w ysad zając prochem sp a d ziste skały i p rz e rz u
cając m o sty przez niezliczone g ó rsk ie potoki. Tę ciężką
p rac ę m ieli w ykonać zesłańcy polscy.
W ciągu o statn ich stu la t zesłano na S y b ir nie
m ało ro sy jsk ic h w ygnańców politycznych; ale — zgo
dnie z c h a ra k te ry sty c z n ą cechą lu d u ro sy jsk ie g o , —
poddaw ali się oni spokojnie sw em u losow i i n ig d y nie
— 235 —
«buntow ali się». Pozw alali zabijać się pow olną śm iercią
i nie próbow ali naw et odzy sk ać wolności. Polacy zaś,
niech to będzie pow iedziane im na chw ałę — nigdy
nie znosili sw ego losu z ta k ą niew olniczą pokorą.
T ym razem podnieśli oni praw dziw e pow stanie. Ma
się rozum ieć, nie m ieli żadnych w idoków pow odzenia,
ale — m im o to pow stali. P rz ed nim i rozpościerało się
olb rzy m ie je zio ro — po za nim i w znosiły się g ó rzy ste
p u sty n ie północnej Mongolii. P ostanow ili więc ro z
b ro ić strzeg ący ch ich żołnierzy, w ykuć stra s z n ą b ro ń
pow stańców — kosy i p rz e rż n ą ć się p rzez g ó ry Mon
golii do m orza, do Chin, gdzie m ogliby się schronić
na an g ielsk ie o k ręty . I oto — raz u pew nego p rzy szła
do Irk u c k a w iadom ość, że część Polaków , p ra c u ją
cych na B ajkalskiej drodze, zbuntow ała się i rozbroili
k ilk u n a stu żołnierzy. W ysłano przeciw nim z Irk u c k a
oddział piechoty, ogółem tylko 80-ciu ludzi. P rz ep ra-
p raw iw szy się przez B ajkał na p a ro sta tk u , ru sz y li
oni n a pow stańcęw , zn a jd u jący ch się na d ru g im b rze g u
jeziora.
Z im a 1866 r. w Irk u c k u była w yjątkow o nudna.
W stolicy S y b ery i w schodniej nie m a tak w ybitnie
zaznaczonego podziału klasow ego, ja k w innych pro-
w incyonalnych m iastach ro sy jsk ic h , p rzy tem «towa
rzystw o» irk u ck ie składali oficerow ie, u rzędnicy, oraz
ro d z in y kupców i popów . Z im ą spoty k ali się w szy
scy na zeb raniach czw artkow ych. Ale tego ro k u b r a
kow ało w ieczorom ożyw ienia. A m atorow ie sztu k i d r a
m atycznej także nie cieszyli się pow odzeniem . N aw et
g ra w k a rty , zw ykle tak gorliw ie u p raw ia n a w S y
b ery i , szła dziw nie o s p a le , bez zapału. O ficerow ie
u sk a rż ali się n a dotkliw e p u stk i w kieszeni, — i naw et
p rz y ja z d kilk u inżynierów z kopalni nie upam iętnił
się ty m razem g ó ram i banknotów , zjaw iających się
— 236 —
n ieg d y ś tak w p o rę dla p obudzenia anim u szu ry ce rz y

zielonego stołu.
Sezon stanow czo był n u d n y , — w łaśnie ja k raz n a
dający się do dośw iadczeń sp iry ty sty c z n y c h i g a d a
jący ch duchów . P ew ien pan, ulubieniec tow arzy stw a
irk u ck ieg o, k tó ry baw ił w szystkich zeszłej zim y opo
w iadaniam i z życia ludow ego, widząc, że jego aneg d o ty
p rze stały nas interesow ać, chw ycił się w iru jący ch sto
lików. Był to zręczny człow iek i w ty dzień potem
cały Irk u c k w aryow ał na punkcie stu k a ją cy ch stoli
ków. Nowe życie rozpoczęło się dla tych, k tó rzy nie
wiedzieli, ja k zabić czas. Stoły p u k ające pojaw iły się
w każd y m salonie. F lir t szedł w p arze ze stu k an iem
duchów . P o ru czn ik P-w b ard zo pow ażnie u p raw ia ł
i flirt i rozm ow ę z ducham i. B ardzo możliwe, że w p ie r
w szym b y ł m niej szczęśliw ym , niż w ostatniej. Dość,
że g d y p rzy sz ła w iadom ość o pow staniu polskiem ,
P-w u p ro sił, żeby m u pozw olono p rzy łączy ć się do
oddziału, k tó ry w ysyłano przeciw pow stańcom . Ma
rzy ł on o pow rocie, oprom ien io n y m au reo lą w ojen
nej sław y.
— «Idę na Polaków» — pisał w sw oim dzien
n ik u ; «byłoby to tak zajm ującem pow rócić z lekką
raną».
Z nalazł śm ierć. K iedy się rozpoczęła «bitw a z pow
stańcam i» , k tó rej p rze p y szn y opis m ożna znaleźć
w archiw ach gen eraln eg o sztabu, P-w jech ał na ko
niu obok pułkow nika, dow odzącego oddziałem . Ż oł
nierze w olno posuw ali się n ap rzó d , g d y spotkali około
50-ciu Polaków , z k tó ry ch pięciu czy sześciu m iało
strzelb y , a pozostali kosy. Polacy usadow ili się w le-
sie i od czasu do czasu daw ali ognia. Ż ołnierze od
pow iadali na w y strzały. P-w dw a raz y p ro sił pułkow
nika, by m u pozw olił zsiąść z konia i rzucić się w bój.
G niew nie kazał m u pułkow nik nakoniec pozostać na
— 237 —
m iejscu. Ale m im o tego ro zk azu P-w zniknął. W le-

sie rozległo się kilka w ystrzałów , potem posłyszano
dzikie k rzy k i. Ż ołnierze rzucili się w ich k ie ru n k u
i znaleźli p orucznika, broczącego k rw ią na traw ie.
Polacy w y strzelili o sta tn ie naboje i poddali się. Bitwa
była skończona; P-w leżał m artw y. Rzucił się on z r e
w olw erem w ręk a ch w gąszcz leśny, n ap o tk ał kilku
k o sy n ieró w , w ystrzelił w nich na chybił trafił w szy
stk ie sw oje kule i je d n eg o ranił. W tedy Polacy rz u
cili się nań z kosam i.
Na d ru g im k rań c u dro g i, na zachodnim b rzegu je
ziora, dw óch ro ssy jsk ic h oficerów w n ajh a n ie b n ie j
szy sp o só b postąp iło sobie ze «spokojnym i» Polakam i,
k tó rzy pracow ali tam i nie brali udziału w pow staniu.
Z obelżyw em łajaniem w padł je d en z oficerów do cha
łu p y , w k tó rej m ieszkali zesłańcy i zaczął strzelać do
nich z rew olw eru, przyczem ciężko ra n ił dw óch. D rugi
p rzy w iązy w ał b ezb ro n n y ch do wozów i o k ru tn ie sm a
gał n ah a jk ą , tak sobie, dla rozry w k i!
W edle logiki w ładz ro sy jsk ic h śm ierć jed n eg o r o
sy jsk ieg o oficera należało pom ścić śm iercią kilku P o
laków. Sąd w ojenny skazał na śm ierć pięciu ludzi:
S zaram o w icza, p rz y sto jn e g o , intellig en tn eg o i e n e r
gicznego 35-cioletniego m uzyka, p ian istę; dow ódzcę
pow stania, 60-cioletniego starca, C elińskiego, byłego ofi
cera w w o jsku ro sy jsk ie m i trzech d ru g ich , k tó ry ch
nazw isk a w ypadły mi z pam ięci.
G en e ra ł-g u b ern ato r telegrafow ał do P e te rsb u rg a ,
p ro szą c o pozw olenie złagodzenia w y ro k u ; ale odp o
w iedzi nie otrzy m ał. O biecał on nam , że nie ro zstrz ela
skazańców , lecz g d y po kilku dniach w yczekiw ania od
pow iedź z P e te rs b u rg a nie nadchodziła, polecił w y
konać w y rok potajem nie, — w cześnie nad ranem . Od
pow iedź z P e te rs b u rg a p rz y b y ła pocztą w m iesiąc
p o tem ! P ozw alano g en e rał-g u b ern ato ro w i «postąpić
— 238 —
w edle w łasnego rozum ienia*. Ale pięciu ludzi było

ju ż ro zstrzelan y ch .
Często zdarzało m i się sły sz e ć , że pow stanie to
b yło w ysoce n ie ro z sąd n e ; a je d n ak g a rs tk a m ężnych
pow stańców osiągnęła coś-niecoś. W ieść o p ow staniu
rozeszła się za g ran icą. E gzekucye, ok ru cień stw o dw óch
oficerów , w y k ry te ro z p ra w ą sądow ą, w yw ołały silne
w zb u rzen ie w A ustryi. R ząd a u stry a c k i u ją ł się
za G alicyanam i, k tó rzy b rali udział w ru c h u 1863 r.
i zostali zesłani na S y b e ry ą ; dzięki tem u n iek tó rzy
z nich w rócili do ojczyzny. W ogóle — położenie w szy
stk ich zesłańców polskich w krótce po p ow staniu
1866 r. znacznie się polepszyło. A zaw dzięczali to oni
«buntowi», tym , k tó rzy chw ycili za oręż i tym pięciu
dzielnym ludziom , k tó rzy zostali ro zstrz ela n i w I r
kucku.
Dla m nie i dla b ra ta pow stanie to było zbaw ienną
n au k ą. P rz ek o n aliśm y się naocznie, co znaczy w ja k i
bądź sposób, należeć do arm ii. J a znajdyw ałem się
daleko, ale A leksander był w Irk u c k u i je g o ro tę
w ysłali przeciw Polakom . Szczęściem , k o m e n d an t p u ł
ku, w k tó ry m b ra t m ój służył, znając d o b rze jego
zap atry w ania, zlecił dow ództw o oddziału pod ja k im ś
pozorem in n em u oficerow i. Inaczej A leksander, m a
się rozum ieć, odm ów iłby udziału w w ypraw ie. Jeżeli-
bym ja był w tedy w Irk u c k u , zro b iłb y m to sam o.
P o stan ow iliśm y porzucić służbę w ojskow ą i w rócić
do R osyi. Nie było to zb y t łatw em , zw łaszcza dla
b rata, k tó ry się ożenił w S y b ery i — ale, ostatecznie,
w szy stk o się załatw iło i na w iosnę 1867 r. pojecha
liśm y do P e te rsb u rg a .
KONIEC CZĘŚCI TRZECIEJ.
C Z Ę Ś Ć CZW ARTA.
P e te r s b u r g . P ie r w s z a w y c ie c z k a
z a g r a n ic ę .
I.
pWoczątkach jesien i 1867 r. zam ieszkałem w spólnie

z b rate m i ro d z in ą je g o w P e te rs b u rg u . W stą
piłem na u n iw e rsy te t i siedziałem te ra z na jednej
ławce ze stu d e n ta m i, — praw ie dziećm i jeszcze, zna
cznie m ło d szym i odem nie. N ajtajn iejsze m arzen ie m oje,
k tó re tak d ługo pieściłem w duszy, nakoniec spełniło
się. T eraz m ogłem się uczyć. Z apisałem się na m a te
m aty czn y oddział przy ro d n iczo -m atem aty czn eg o fa
k u ltetu , poniew aż uw ażałem , że g ru n to w n a znajom ość
m a tem aty k i stanow i je d y n ą trw ałą p odstaw ę w szel
kiej dalszej p rac y naukow ej. B rat uczęszczał do p ra w
niczej akadem ii w ojskow ej, ja zaś w yrzekłem się zu
pełnie słu żby w ojskow ej, ku w ielkiem u niezadow ole
n iu ojca, k tó ry nie znosił naw et w idoku s tro ju cy
w ilnego. T eraz — ja i A lek san d er p ostanow iliśm y u trz y
m yw ać się w yłącznie ty lk o w łasną pracą.
— 240 —
S tu d y a uniw ersy teck ie i p race naukow e pochłonęły

cały m ój czas w ciągu pięciu n a stęp n y c h lat. S tudent-
m a tem aty k m usi, n atu raln ie, dużo pracow ać; ale, po
nieważ ju ż po p rzed n io zajm yw ałem się w yższą m a te
m aty k ą, m ogłem teraz pośw ięcić tro ch ę czasu geo
g rafii. P rz y tern — w S y b ery i — nie u traciłem zdolności
do in ten syw nej pracy.
R eferat o m ojej ostatn iej w ypraw ie d ru k o w a ł się
w łaśnie; ale tym czasem pow staw ały w mej m yśli nowe
g eograficzne teorye, w k tó re niebaw em p o g rąży łem
się cały. P od ró że po S y b ery i przek o n ały mię, że
łańcuchy g ó rsk ie w tym kształcie, ja k je w idzim y
na m apach geograficzn y ch , oznaczone zostały cał
kiem fan tasty czn ie i nie d ają żadnego pojęcia o b u
dow ie k ra ju . A utorow ie m ap nie p o d ejrz y wali naw et
istn ien ia o b sz ern y ch p łaskow zgórzy, stanow iących je
d n ak tak c h a ra k te ry sty c z n ą cechę Azyi. W m iejsce
ty ch płaskow zgórzy rzucono na k a rtę kilka wielkich
g ó rsk ich pasm T ak n ap rz y k ład , w brew w skazów kom
L. Szw arca, ry so w an o w pracow niach topograficznych
w schodnią część S tanow ego G rzbietu w kształcie
o g ro m n ego ro b ak a, pełznącego po m apie na w schód.
G rzb iet ten — w rzeczyw istości nie istnieje. Ź ródła
rzek, p ły n ący ch z jed n ej stro n y do O ceanu L odow a
tego, z d ru g iej do O ceanu W ielkiego, — k rz y ż u ją się
na tern sam em p łaskow zgórzu i p o w sta ją w tych sa
m ych bagnach. Ale w w y obraźni topo g rafó w e u ro p e j
skich n ajw yższe g rz b ie ty g ó r pow inny w znosić się
w głów nych dorzeczach w odnych, w sk u te k tego więc
oznaczali w zdłuż nich w szy stk ie łańcuchy g órskie,
k tó ry ch ani śladu nie zn a jd u je m y w rzeczyw istości.
W iele takich n ieistniejących łańcuchów p rze rz y n ało
k a rty północnej Azyi we w szy stk ich k ierunkach.
Całą uw agę m oją teraz — w ciągu kilku la t — za
p rzą tało w yłącznie jed n o p y ta n ie: o d k ry ć przew odnie
— n \ —
ry s y bu d o w y g ó rn ej Azy i i zasadnicze p raw a układu

jej p asm g ó rzy sty c h i płaskow zgórzy. P rz ez długi
czas zbijały m ię z tro p u w m ych poszukiw aniach po
p rze d n ie m apy, a zw łaszcza teo ry e A lek san d ra H u m
b oldta, k tó ry , p rze stu d y o w aw szy d okładnie źródłow ą
g eo g rafię chińską, p o k ry ł A zyę siecią łańcuchów , id ą
cych w zdłuż południków i przez koła rów noległe. Ale,
nakoniec, p rzekonałem się, że naw et śm iałe idee H u m
b o ld ta nie zg ad zają się z rzeczyw istością.
Zacząłem od początku, d ro g ą czysto indukcyjną.
Z estaw iw szy w szystkie obserw acye baro m etry czn e, po
czynione p rzez p o p rzed n ich podróżników , w y racho
w ałem n a ich zasadzie setki w ysokości. P otem zazna
czyłem na w ielkiej karcie S zw artza w szystkie geolo
giczne i fizyczne sp ostrzeżenia podróżników , t. j. fakty,
a nie hyp o tezy. Na podstaw ie tego m a tery ału s ta ra
łem się w yjaśnić, ja k i uk ład g ó r i płaskow zgórzy n a j
więcej odpow iada dow iedzionym faktom . Ta p rz y g o
tow aw cza p rac a zajęła m i więcej, niż dw a lata. P otem
n astąp iły m iesiące uporczy w y ch rozm y ślań , usiłow ań
zo ry en to w ania się w chaosie pojedyńczych ro z strz e
lonych obserw acyi. N akoniec, w szystkie w ątpliw ości
je d n y m b łyskiem św iatła pierzchły i w szy stk o stało
się od razu ja sn em i zrozum iałem . G łów ne pasm a
g ó rsk ie Azyi ciąg n ą się nie z P ółnocy na P ołudnie
i nie z Z achodu na W s c h ó d /a z południa-zachodu na
północ-w schód, tak sam o ja k G óry S kaliste i w ynio
słości A m eryki północnej id ą z północo-zachodu na
południe-w schód. T ylko d ru g o rz ę d n e p asm a biegną
w północno-zachodnim k ie ru n k u . Dalej, — g ó ry Azyi
nie tw o rzą w cale szeregu oddzielnych łańcuchów , ja k
A lpyf ale otaczają olbrzym ie płaskow zórze — daw ny
ląd stały , k tó ry zajm ow ał n ieg d y ś p rz e strz e ń od H i
m alajów do zatoki B erynga. W ysokie sk ra jn e łańcu
chy w y ra sta ły w zdłuż jego brzegów i z biegiem czasu
WSPOMNIENIA REWOLUCYONISTY 16
— 242 —
te ra sy , u tw orzone z późniejszych osadów , dźw igały

się z m orza, ro zsz erza jąc wciąż g ran ice głów nego sta
łego lą d u Azyi.
Życie ludzkie m ało m a chw il tak u p ajają ce j ro z
koszy, k tó reb y m ożna porów nać z tą, w k tó rej rodzi
się n agle w m y śli te o ry a ogólna, ośw iecająca um ysł,
znużony d ługiem i i cierpliw em i poszukiw aniam i. To,
co w ciągu całego szereg u lat w ydaw ało się chaoty-
c z n e m , sprzecznem i za g ad k o w e m , o d raz u układ a
się w o kreślone, h arm o n ijn e fo rm y . Z n ieskładnego
p o p lątan ia faktów , z poza m gły dom ysłów , w net o d
rzucan y ch , ledw o zdołają się narodzić, p o w staje w sp a
niały o b r a z ,— po d o b n y łańcuchow i alpejskiem u, w y
łan iającem u się w całym p rze p y ch u z p o śró d s k r y
w ających go obłoków , i błyszczącem u w słońcu w ca
łej swej pro sto cie i ro z m a ito śc i, w całej w ielkości
i pięknie. A kiedy te o ry ę n aszą p o d d ajem y sp raw d ze
niu, zasto sow ując ją do m assy oddzielnych faktów ,
k tó re w ydaw ały się d o tą d b eznadziejnie sprzecznym i;
k ażdy z nich o d raz u zajm u je sw oje m iejsce i p o tę
g u je ty lk o w rażenie, w yw ołane p rzez całość ob razu .
Je d n e z nich u w y d a tn ia ją n ie k tó re ch a ra k te ry sty c z n e
ry sy , inne o d sła n ia ją nieoczekiw ane szczegóły, pełne
głębokiego znaczenia. Id e a u trw a la się i rozszerza.
A dalej — po p rzez le k k ą m głę, o tu la ją cą w id n o k rąg ,
oko p rze n ik a z a ry sy now ych i jeszcze szerszy ch teoryi.
Kto choć raz dośw iadczył w życiu sw em zachw ytu
tw órczości naukow ej, ten nig d y nie zapom ni tej bło
gosław ionej chwili. Będzie ła k n ął jej po w ro tu . Żalem
p rzejm o w ać go będzie m yśl, że szczęście podobne
sta je się ty lk o udziałem niew ielu, choć m ogłoby b yć
w szy stk im dostępne, w tej lu b innej m ierze, je ślib y
w iedza i czas sw obodny były udziałem w szystkich.
P ra c ę tę uw ażam za głów ny m ój d o ro b ek naukow y.
Z am ierzałem zrazu nap isać o b sz e rn ą książkę, w k tó
— H 3 —
reJ p o g ląd y m oje na o ro g ra fię S y b ery i dow iedzione

by zostały szczegółow ym ro zb io rem każdego oddziel
nego łańcucha g ó rsk ieg o ; ale kiedy, w 1873 r. spo
strzeg łem , że zostanę w krótce areszto w an y , w ykoń
czyłem ty lko m apę geograficzn ą na zasadzie moich
poglądów — z p rzyłączeniem o b ja śn ia jąc eg o szkicu.
I m apę i szkic w ydało T ow arzystw o G eograficzne pod
k ie ru n k iem m ego b rata , gdy siedziałem ju ż w tw ierdzy
P etro p aw ło w skiej. P ete rm an , k tó ry opracow yw ał wów
czas sw oją m apę Azy i i znał m oje przygotow aw cze
prace, p rz y ją ł mój szem at. P rz y ję ła go też później
w iększość k arto g rafó w . Mapa Azyi w ty m kształcie,
w jak im ją u k ła d a ją teraz, o b ja śn ia — zdaje m i się —
głów ne fizyczne ry s y ogro m n eg o lądu, ro zk ła d kli
m atów , fau ny, flory, a także i h isto ry ę tego lądu. W y
k azu je ona jeszcze, ja k m ogłem p rze k o n ać się w cza
sie p o d ró ży m ojej do A m eryki, u d e rz a ją c ą analogię
w budow ie i w rozw oju geologicznym obu lądów pół
k u li północnej. B ardzo niew ielu k arto g rafó w p o trafi
łoby dziś pow iedzieć, zkąd pochodzą te zm iany w k a r
tach A zyi; ale je s t to naw et k o rzy stn iej dla ro sp rz e-
strze n ie n ia się now ej idei naukow ej, jeżeli nie je s t ona
zw iązaną z jak iem nazw iskiem . B łędy, jakich p rzy
pierw szy ch p ró b ach u n ik n ą ć nie m ożna, daleko ła
twiej d a ją się w tedy sprostow ać.
II.
Rów nocześnie, ja k o se k re ta rz sekcyi geografii fi

zycznej, p racow ałem wiele dla T o w arzy stw a G eogra-
cznego. B adania T u rk e sta n u i P a m iru w zbudzały
w tedy silne zaciekaw ienie. W łaśnie w tym czasie po
w rócił Siew iercow z sw ej kilkoletniej podróży. Był on
w y b itn y m zoologiem , zdolnym geografem i je d n y m
16*
— U i —
z n ajro zu m n iejszy ch ludzi, jakich kiedykolw iek spo

tykałem , ale, ja k w ielu R osyan, Siew iercow nie lubił
pisać. Kiedy m iał p rzed staw ić swój re fe ra t, na posie
dzeniu T o w arzystw a n iepodobna było skłonić go, żeby
n ap isał coś więcej, oprócz króciu tk ieg o spraw ozdania.
I oto dla czego w sz y stk o , co ukazało się w d ru k u za
p odpisem Siew iercow a, nie w y czerpuje w n a jm n ie j
szej części w szy stk ich jego obserw acyi i poglądów .
Na nieszczęście nieprzezw yciężony w strę t do u trw a
lania sw ych m yśli i sp o strzeżeń na papierze, je s t rz e
czą d ość posp o litą w Rosyi. Uwagi, k tó re czynił p rzy
m nie Siew iercow o o ro g ra fii T u rk e sta n u , o g e o g ra
ficznym rozm ieszczeniu ro ślin i zw ierząt, o ro li m ie
szańców (hybrydów ) w pow staw aniu now ych g a tu n
ków ptaków , — a także obserw acye jego, tyczące się
w ażnej roli w zajem nego w sp ieran ia się w postępow ym
ro zw o ju gatu n k ó w (obserw acye te w sp o m in ają się
w k ilk u w ierszach w sp raw o zd an iu z posiedzenia);
w szy stk o to św iadczy o niepo sp o lity m talencie i o ry
ginalności. Ale Siew iercow nie posiadał, niestety , zdol
ności w y rażan ia sw ych m yśli w pięknej literackiej
fo rm ie , zdolności, k tó ra uczyniła by go je d n y m
z n ajb ard zie j w yróżniających się uczonych naszego
czasu.
M ikłucha M akłaj, d o b rze znany w A u stralii, k tó ra
stała m u się potem d ru g ą ojczyzną, należy także do
tej k a te g o ry i ludzi, k tó rzy m ogliby pow iedzieć daleko
więcej, niż w ypow iedzieli w d ru k u . Był to niewielki,
nerw ow y człowieczek, ciągle cierpiący na febrę. Gdy
się z nim poznajom iłem , w łaśnie co był pow rócił z nad
brzegów M orza C zerw onego, gdzie ja k o uczeń H aeckla,
wiele pracow ał, stu d y u ją c pilnie życie m ięczaków m o r
skich w ich p rz y ro d zo n y m żyw iole. Za sta ra n ie m To
w arzy stw a G eograficznego w ojenny statek ro sy jsk i
odw iózł M ikłuchę M akłaja na nieznany b rze g Nowej
— 245 —
G w inei, gdzie podró żn ik zam ierzał badać życie dzi

kich na najniższym sto p n iu k u ltu ry . Z je d n y m tylko
m ajtk iem pozostaw iono go na niegościnnych brzegach,
k tó ry c h m ieszkańcy słynęli ja k o straszliw i ludożercy,
w ybudow aw szy niedaleko w ioski dzikich chatkę dla
obu Robinsonó\v. T u przeżyli oni p ó łto ra ro k u w naj-
p rzy jaźn iej szych sto su n k ach z tubylcam i. M ikłucha
M akłaj p rz y ją ł za zasadę, od k tó rej n ig d y nie o d stę
pow ał, żeby być zaw sze bezw zględnie szczerym w po
stęp o w an iu z dzikim i, i n ig d y ich nie oszukiw ać, n a
w et w d ro b n o stk ac h , naw et dla naukow ych celów.
K iedy n astęp n ie zw iedzał A rchipelag M alajski, p rz y
ją ł u niego służbę jeden tubylec, za strze g łsz y sobie,
żeby go nig d y nie fotografow ano; — ja k w iadom o,
dzicy sąd zą, że razem z fo to g rafią zabiera się cząstkę
ich w łasnej osoby. — Otóż raz u pew nego, g d y dziki
b y ł p o g rąż o n y w głębokim śnie, wzięła M ikłuchę Ma-
k łaja, k tó ry zbierał an tropologiczne m a tery ały , o g ro
m na chęć sfotografow ania sw ego sługi, poniew aż m ógł
on być u w ażanym za typow ego przedstaw iciela sw ego
plem ienia. Dziki, m a się rozum ieć, nig d y nie dow ie
działb y się o f o to g ra f ii; ale M ikłucha p rzy p o m n iał
sobie um ow ę i zw yciężył pokusę. Ten d ro b n y ry s
c h a ra k te ry z u je go doskonale. G dy opuszczał Nową
Gwineę, dzicy w ym usili na nim obietnicę pow rotu.
I spełnił ją po kilk u latach, m im o że był w tedy b a r
dzo chory. Ten niepo sp o lity człowiek, ogłosił jednakże
ty lk o b ard z o nieznaczną część sw ych praw dziw ie d ro
g o cen n y ch studyów .
F edczenkę, k tó ry poczynił liczne zoologiczne stu-
d y a w T u rk iestan ie w spólnie z żoną sw oją, O lgą Fed-
czen k o , także p rz y ro d n ic z k ą , nazyw aliśm y «E uro
pejczykiem ». Z zapałem zajm ow ał się on opracow a
niem sw oich stu d y ó w , ale — nieszczęściem , zginął
w S zw ajcaryi w czasie w sp in an ia się n a szczyt Mont-
— 240 —
Blanc. P ałając m łodzieńczem uniesieniem po pow rocie

ze swej p o d ró ży w g ó rach T u rk ie sta ń sk ic h i pełen
ufności w swe siły, Fedczenko przedsięw ziął sw oją
wycieczkę na szczyt g ó rsk i bez to w arzy stw a dośw iad
czonych p rzew odników i zginął podczas zawiei śnież
nej. Szczęściem, żona jego dokończyła w ydania jego
«Podróży*. Je śli się nie m ylę, s^ n jej prow adzi dalej
p race sw ych rodziców .
Znałem też d o b rze P rzew alskiego, albo raczej Psze-
w alskiego, ja k należałoby w ym aw iać jego polskie n a
zw isko, choć sam on lubił uchodzić za «praw dziw ego
ro sy jsk ie g o patryotę*. Był to zapalony m yśliw iec.
E n tu z y a z m , ja k i ożyw iał go p rzy zw iedzaniu Azyi
Ś rodkow ej był p raw ie w rów nej m ierze w ynikiem
jeg o n am iętności do polow ania na p rz e ró ż n ą rz a d k ą
i g ru b ą zw ierzynę — sa rn y i daniele, dzikie w ielbłądy
i konie, — ja k o też chęci zw iedzenia now ych, niezna
ny ch krajów . K iedy go proszono, żeby opow iedział
co ze sw oich podróży, p rze ry w ał niebaw em sw oje
sk ro m n e opow iadanie, pełnem i zapału w y k rzy k am i:
«a co tam za zw ierzyna! ja k ie polowanie!» I z u n ie
sieniem zaczynał opow iadać, ja k przep ełzn ął ta k ą to
d alek ą p r z e s tr z e ń , żeby p o d k ra ść się na odległość
strza łu do dzikiego konia.
Ledw o zdążył pow rócić do P e te rsb u rg a , w net o b m y
ślał plan now ej w ypraw y i zbierał pieniądze dla po
k ry cia jej kosztów , p ró b u ją c naw et pow iększyć sw oje
oszczędności za pom ocą giełdow ych spekulacyi. P ra w
dziwie żelazne zdrow ie i niezw ykła zdolność p ro w a
dzenia latam i całem i życia g ó rsk ieg o Strzelca czyniły
P rzew alsk iego idealnym ty p e m podróżnika. T akie ży
cie było jego żywiołem. P ierw szą sw oją sły n n ą po
d ró ż o d b ył tylko z trzem a tow arzy szam i i pozo
staw ał w ów czas stale w najlep szy ch sto su n k ach
z dzikim i tubylcam i. Ale kiedy n astęp n ie w ypraw y
— 247 —
jeg o zaczęły p rzyjm ow ać coraz b ard ziej w ojskow y

c h a ra k te r, P rzew alsk i — na nieszczęście, zaczął więcej
ufać sile swej u zb ro jo n ej e s k o rty , niż pokojow ym
sto su n k o m z m iejscow ą ludnością. S łyszałem od do
b rze pow iadom ionych lu d z i, że g d y b y naw et nie
był u m a rł w początkach w y p raw y T y b etań sk ie j, k tó rą
n astęp n ie tak pięknie i sp okojnie zakończyli jego to
w arzy sze: Piew ców , R oborow ski 1 Kozłow, — p raw d o
p odobnie i tak nie w róciłby z niej żyw ym .
W tym czasie panow ał w T ow arzystw ie G eogra-
ficznem w ielki ru ch i sekcya nasza, a w ięc i jej se
k re ta rz , byli żyw o zap rzątn ięci ró żn em i kw estyam i.
W iększość z nich posiadała zb y t specyalny c h a ra k te r,
żeby się tu niem i zajm ow ać, ale nie zaw adzi w spo
m nieć o p rzeb u d zającem się zainteresow aniu sp raw ą
żeglugi i p rze m y słu ry b n e g o w ro sy jsk ie j części O ceanu
L odow atego. K upiec sy b e ry js k i i w łaściciel kopalni
złota, Sidorow , sta ra ł się zw łaszcza rozb u d zić zajęcie
tą kw estyą. Dow odził on, że p rz y niew ielkiej pom ocy
ze stro n y rzą d u , na p rzy k ład , p rzez założenie szkoły
m a ry n a rs k ie j i zorganizow anie kilku w y p ra w , mo-
żnaby p o su n ą ć daleko zbadanie brzegów M orza Bia
łego i ro zw inąć p rze m y sł ry b n y , a naw et żeglugę.
Ale n ie s te ty ! — niew ielkiej tej pom ocy oczekiw ano z P e
te rs b u rg a ; a sto jący ch u s te ru w ładzy w tern dw or-
skiem , u rzędniczem , literackiem , a rty sty c z n e m i k o s
m opolity cznem m ieście niełatw o zainteresow ać jak ą,
choćby n ajw ażniejszą, sp ra w ą prow incyonalną. Bie
d n eg o S idorow a w p ro st w yśm iew ano. P e te rsb u rsk ie
T o w arzy stw o G eograficzne zaczęło się pow ażniej zaj
m ow ać n asz ą północą dopiero, gdy p ierw szy p rzy k ła d
w ty m w zględzie dała zagranica.
W latach 1869— 1871 śm iali n orw egscy poławiacze
w ielorybów w ykazali całkiem niespodziew anie, że że
g lu g a po m o rzu K arskiem nie je s t niem ożliw ą. Z wiel-
— 248 —
kiem naszem zdum ieniem dow iedzieliśm y się, że do

«lodowni, w iecznie pełnej lodu», ja k z głębokiem p rz e
konaniem nazyw aliśm y m orze K arskie, w eszły nie
w ielkie n o rw egskie dw um asztow ce i p rze rż n ęły ją we
w szystkich k ierunkach. P rz ed sięb io rczy N o rm ano
wie zw iedzili naw et m iejsce zim ow iska znam ienitego
H o llen d ra, B arentza, k t ó r e — ja k p rzy p u szczan o — zo
stało na zaw sze u k ry te m p rze d okiem ludzkiem poza
o lb rzy m iem i polam i lodow em i, liczącem i n ie jed n ą setkę
lat. N asi uczeni żeglarze orzekli, że takie nieoczeki
w ane pow odzenie N orw egczyków tłóm aczy się tylko
w y jątkow o ciepłem latem i w y jątk o w y m stanem lodu.
Ale ja i k ilku innych w idzieliśm y całkiem ja sn o , że
śm iali N orw egczycy, k tó rzy czuli się w śró d lodów,
ja k w dom u, ośm ielili się p rze n ik n ąć na sw ych nie
w ielkich statkach, ze sw ym i niew ielkiem i saniam i przez
płynące lody, zag rad zające w stęp do zatoki K arskiej,
podczas g d y kom endanci o krętów w ojennych, zw ią
zani odpow iedzialnością służby m o rsk iej, nig d y nie
pow ażyliby się tego uczynić.
O d k ry cia N orw egczyków w yw ołały ogólne zacieka
w ienie poszukiw aniam i arktycznem i. W łaściw ie, oni
to w zbudzili ów zapał do podróży polarnych, k tó rem u
zaw dzięczam y o d krycie przez N ord en sk ió ld a północno-
w schodniej cieśniny, p o dróże ek sp lo ra cy jn e P a r r y ’ego
w północnej G ren lan d y i i w ypraw ę N ansenow ską na
«Fram ie». P o ru sz y ło się i nasze T ow arzystw o Geo
graficzne. W ysadzono ko m itet dla opracow ania planu
ro sy jsk ie j eksp ed y cy i biegunow ej i n a k re ślen ia sze-
m atu p rac naukow ych, k tó ry ch b y ek sp ed y cy a doko
nać m ogła. O ddzielni spocyaliści m ieli ułożyć każdy
sw oją część tego referatu . Ale, ja k to często byw a,
na te rm in okazało się gotow ych tylko kilka części:
z b o taniki, zoologii i m eteorologii. R esztę m usiał o p ra
cować sam se k re ta rz kom itetu, to je s t ja. N iektóre
— 249 —
kw estye, ja k na p rzy k ła d , zoologia zw ierząt m orskich,

p rzy p ły w y , obserw acye w ahadła, m agnetyzm ziem ski,
b y ły d la m nie całkiem nowe. Ale tru d n o sobie w yo
b razić, jak iej m asy ro b o ty może dokonać człowiek
zdrow y, jeśli w ytęży w szystkie sw oje siły i zdoła
u trafić w sam rd ze ń k w e sty i, pom ijając szczegóły
d ru g o rz ęd n e . Mój re fe ra t b y ł gotów na term in. K oń
czył się p ro jek tem w ielkiej ek spedycyi p olarnej,
m ającej n a celu ro zb u d z ić w R osy i stałe zain tere
sow anie się poszukiw aniam i ark ty c zn e m i i żeglugą
na m o rzach północnych. Z alecaliśm y także w ysłanie
w y p raw y w yw iadow czej, k tó ra popły n ęłab y na nor-
w egskim dw um asztow cu, pod k o m e n d ą nerw egskiego
k ap itan a na północ, albo na północ-w schód od Nowej-
Ziemi. W y praw a ta m ogłaby także, ja k to w ykazyw ałem ,
dotrzeć, a p rzy n a jm n ie j sp róbow ać d o trzeć do w iel
kiej n ieznanej ziemi, znajd u jącej się przypu szczaln ie
w niew ielkiej odległości od N owej-Ziem i. M ożliwość
istn ien ia takiego arc h ip elag u w skazyw ał w sw ojej zna
m ienitej, choć m ało znanej rozp raw ie o p rą d a c h Oce-
ceańu Lodow atego, oficer floty ro sy jsk ie j, b aro n Schil
ling. P rzeczy taw szy tę ro zp raw ę i opis p o d ró ży Lüt-
gego do Nowej Ziem i, oraz obeznaw szy się z ogól
n y m i w aru n k am i fizycznym i tej części O ceanu L odo
w atego, sp o strzeg łem o drazu, że przypu szczen ie Schil-
linga pow inno być trafne. Na północ od N ow ej-Z iem i
rzeczyw iście m usi istnieć ziem ia, leżąca pod w yższą
szero k o ścią, aniżeli S zpitzberg. D ow odził tego n ie ru
chom y stan lodu na północ-zachód od Nowej Ziemi,
kam ienie i błoto, znajdyw ane na pływ ających tu k rach
lodow ych i n ie k tó re inne d ro b n iejsze oznaki. O prócz
tego, je ślib y ta k a ziem ia nie istniała, to zim ny p rąd ,
id ący na zachód od p o łu d n ik a zatoki B ery n g a ku G ren-
la n d y i (ten sam , po k tó ry m żeglow ał «Fram ») docho
dziłby n iechybnie do P rz y lą d k a Północnego, ja k słu
— 250 —
sznie zauw ażył Schilling i p o k ry w a łb y b rze g i L aponii

lodem ta k w łaśnie, ja k to w idzim y na dalekiej pół
nocy G renlandyi. P rą d ciepły, będący słabem p rze
dłużeniem G olfström u, nie m ógłby p rzeszkodzić sk u
pien iu się lodów u północnych brzegów E u ro p y , je
żeliby ziem ia ta k a nie istniała. A rchipelag ten, ja k
w iadom o, został o d k ry ty w dw a lata potem przez eks-
p edycyę a u s try a c k ą i nazw any ziem ią F ra n cisz k a
Józefa.
R e ferat m ój o ek spedycyi p o larn ej m iał dla m nie
całkiem nieoczekiw ane n astęp stw a. Z aproponow ano
m i, żebym sta n ą ł na czele w y p raw y ek sp lo ra cy jn ej,
na specyalnie w y n ajęty m w ty m celu dw um asztow cu
n o rw eg sk im . Na uw agę m oją, że nig d y nie byłem na
m o rzu, odpow iedziano mi, że jeżeli się połączy do
św iadczenie jak ieg o K arlsena, albo Jo lian se n a z ini-
cy aty w ą człow ieka nauki, to na pew no o trz y m a się
b ard zo cenne w yniki. I b y łb y m p rz y ją ł propozy-
cy ę , jeżeliby m in iste ry u m finansów nie położyło
sw ego veto, ośw iadczając, że m in iste r finansów nie
m oże asy gnow ać koniecznych na ko szta w ypraw y
trz y d z ie s tu czy cz terd ziestu tysięcy rub li. O dtąd R o
sy anie nie przyjm ow ali żadnego u działu w zw iedzaniu
m órz północnych. Ziem ia, k tó rą w zrok nasz p rze n ik ał
poza m g łą p o la rn ą , została o d k ry tą p rzez P a y e ra
i W eiprechta, a archipelag, k tó ry pow inien znajdow ać
się na północ-w schód od Nowej Z iem i (p rzekonany
jestem o tern te ra z więcej jeszcze, niż poprzednio),
d o tą d nie został odnaleziony.
Z am iast ek spedycyi P o larn ej T ow arzystw o Geo

g raficzn e zaproponow ało m i sk ro m n ą w ycieczkę do
F in lan d y i i Szwecyi dla zb adania osadów lodow ych —
i podróż ta stała się pu n k tem zw ro tn y m w dalszych
k olejach m ego życia.
— 251 -
L atem tegoż ro k u A kadem ia N auk w ysłała dw óch

sw oich członków : sta re g o geologa, g en e rała S. P. Gel
m e rse n a i niezm ordow anego badacza S yberyi, F ry d e
ry k a S chm idta, celem zbadania ow ych dłu g ich głazów,
k tó re w F in lan d y i i Szw ecyi znane są pod nazw ą asar,
a w A nglii n az y w ają się esk ers, kam es i t. p. W tym
sam y m celu T ow arzy stw o G eograficzne w ypraw iło
i m nie do F inlan d y i. Z w iedziliśm y we trzech w sp a
niały P u n g asc h ari, potem rozdzieliliśm y się. W iele
pracow ałem tego lata, zw iedziłem znaczną część F in
landyi, i p rzepraw iłem się do Szwecyi, gdzie spędzi
łem w S ztokholm ie kilka m iłych dni z N ordenskiól-
dem . Ju ż w tedy — w 1871 r. — zw ierzył m i on swój
zam iar d o tarcia aż do u jść rzek sy b e ry jsk ich , a w d a
n y m razie i do zatoki B ery n g a przez Ocean L odo
w aty. W róciw szy do F in lan d y i, prow adziłem dalej
m oje b ad ania aż do późnej je sie n i i zebrałem m asę,
w ysoce ciekaw ych sp o strzeżeń n ad zlodow aceniem k raju .
Ale w czasie tej pod ró ży m yślałem także wiele o spo
łecznych k w estyach i m yśli te m iały w pływ ro z s trz y
g ający na m oje dalsze losy.
W T o w arzystw ie G eograficznem przechodziły przez
m oje ręce p rze ró ż n e cenne m a tery ały , tyczące się g e
o grafii Rosyi. Pow oli pow ziąłem p rz y tej sposobności
m y śl n ap isan ia o bszernej geo g rafii fizycznej tego
o g ro m n eg o kaw ałka św iata, u w zględniając p rzy tern
w szerokim zak resie zjaw iska ekonom iczne. Z am ie
rzałem dać zupełny g eograficzny opis całej R osyi,
o p ie ra jąc go na budow ie pow ierzchni — o ro g rafii, k tó
rej c h a ra k te r zaczął się m i w yjaśniać, gdy u kończy
łem m o ją p racę o budow ie S yberyi. Chciałem też n a
szkicow ać w tym o k resie różne fo rm y życia gosp o
darczego, k tó re pow innyby rozw ijać się w różnych
okolicach k ra ju , zależnie od ich fizycznych w a ru n
ków. W iele kw esty i, p ierw szo rzęd n eg o znaczenia dla
_ 252 —
lu d u ro sy jsk ie g o , m ożna by było w y jaśn ić w takiej

pracy. W eźm y, n ap rz y k ład , olbrzy m ie południow o-ro
sy jsk ie stepy, tak często naw iedzane posu ch ą i nieu
rodzajem . Nie m ożna uw ażać tych o statn ich za klęskę
p rzy p a d k o w ą ; są one takim sam ym p rzy ro d n iczy m
ry sem danej m iejscow ości, ja k i jej położenie na po
łudniow ym sto k u śred n ieg o w zgórza, albo jej u ro d z a j
ność. Całe g o spodarcze życie R osyi południow ej po
w inno w sk u tek tego zasadzać się na p rze w id y w a n iu
n iech y b n y ch pow rotów p ery o d y czn y ch nieurodzai.
Każdy z pasów ce sarstw a ro sy jsk ie g o należałoby opi
sać w taki sam naukow y sposób, ja k Azya o p isa n ą
została we w spaniałej pracy R ittera.
Ale taka p rac a potrzeb o w ałab y wiele czasu i zu
pełnej sw obody i często m yślałem , ja k żwawo poszłaby
ro b o ta, g d y b y m ię w y b ran o z czasem se k re tarze m T o
w arzy stw a G eograficznego. I oto w jesieni 1878 r.,
kiedy pracow ałem w F in la n d y i i pow oli posuw ałem
się pieszo ku zatoce F iń sk ie j, w zdłuż bud u jącej się
d ro g i żelaznej, p o sz u k u jąc niezaprzeczonych śladów
m o rza z epoki po-lodow ej, — o trzym ałem telegram od
T o w arzy stw a G eograficznego: «Rada p ro si p ana o p rz y
jęcie u rzę d u se k re ta rz a T ow arzystw a». R ów nocześnie
p o d ający się do dy m isy i se k re tarz nalegał natarczyw ie,
żebym nie odm aw iał.
T ak więc życzenie m oje spełniło się. Ale w tym
czasie, opanow ały m ię ju ż inne m yśli i inne dążności
i zastanow iw szy się pow ażnie nad m ojem postanow ie
niem , o d telegrafow ałem w odpow iedzi: «Serdecznie
dziękuję, ale stanow iska p rz y ją ć nie mogę».
- 253 —
I II.
Często zdarza się, że ludzie pozostają na tern, lub

innem politycznem , społecznem , albo rodzinnem sta
now isku ty lk o dla tego, że nie m ają czasu obejrzeć
się, nie m a ją czasu zap y tać siebie: czy tak ą d ro g ą
poszło ich życie, ja k n ależało? Czy ich zajęcie odpo
w iada ich zdolnościom i czy d aje im to m oralne za
dow olenie, k tó reg o każdy człow iek m a praw o żądać
od życia. L udzie czynu zw łaszcza z n a jd u ją się w tern
p ołożeniu: każdy dzień p rz y n o si z sobą now ą robotę,
i n ag ro m a d za się jej tyle, że człow iek późno się kła
dzie, nie sk ończyw szy w szystkiego, co zam ierzał w y
p ełnić w ciągu dnia, a ran o pośpiesznie chw yta za
ro b otę, n iedokończoną w czoraj. Życie m ija — i nie m a
czasu pom yśleć, nie m a czasu zastanow ić się n ad jego
u stro je m . To sam o p rz y tra fiło się i mnie.
Ale teraz, w czasie pod ró ży po F inlan d y i, m iałem
czas w olny. K iedy p rzejeżdżałem na fiń sk im je d n o
k o n n y m w ózku po rów ninie, nie p rze d staw ia ją cej in
te re s u dla geologa, albo kiedy przechodziłem z m ło
tkiem na ram ionach od je d n eg o k rzem iennego dołu
do d ru g ie g o , m ogłem myśleć. I je d n a m y śl coraz
w szechw ładniej ow ładała m ną daleko silniej, niż ge
ologia.
W idziałem , ja k ą o g ro m n ą ilość pracy łoży chłop
fiń sk i, żeby w ykarczow ać pole i rozbić kam ienie i m y
ślałem : «Dobrze, napiszę g eografię fizyczną tej części
R osyi i podam n ajlep szy sposób u p raw y ziemi. Ot,
tu na p rzy k ła d , am e ry k a ń sk a m a szy n a dla k arczow a
nia p n i p rzy n io słab y o lb rzy m ią korzyść. A tam nauka
m ogłaby w skazać now y sp osób naw ożenia gru n tu ...
«Ale n a co się zdało tłóm aczyć chłopu użytek m a
szyn am ery k ań sk ich , kiedy ledw ie starczy m u zboża,
— 254 —
aby w yżyć jako tako od jed n eg o żniw a do d ru g ieg o ;

kiedy o p łata dzierżaw na za tę, u sia n ą k am y k am i zie
mię, ro śn ie z każdym rokiem , w m iarę tego, ja k chłop
ulep sza g ru n t! On g ry zie swój tw ard y , ja k kam ień,
ży tn i placek, k tó ry piecze dw a raz y do ro k u , zjada
z nim kaw ałek niem ożliw ie słonego sztokfiszu i popija
zb ieran em m lekiem . J a k ośm ielę się m ów ić m u o m a
szy n ach am ery k ań sk ich , gdy cały jego zarobek p o
chłania czynsz dzierżaw ny i p o d a tk i? C hłopu trzeba,
żebym ja żył z nim , żeby z m o ją pom ocą został w ła
ścicielem g ru n tu , albo m ógł zeń użytkow ać jako sw o
bod n y rolnik. W tedy też k sią żk ę p rze czy ta z k o rzy śc ią
ale nie teraz.
I przen osiłem się m y ślą z F in lan d y i do naszych
n ikolskich chłopów, k tó ry ch w idziałem niedaw no. Te
raz są oni w olni i w ysoko cenią sw oją «wolę*, ale
nie m ają pastw isk. W ten lu b inny sposób w łaściciele
ziem scy zagarnęli w szystkie łąki dla siebie. K iedy b y
łem dzieckiem , S apochiny w yganiali nocą na pastw isk o
po sześć koni, Tołkaczew y siedem . T eraz m a ją ty lk o
trz y konie. Kto m iał pierw ej trz y konie, te ra z nie m a
i dw óch, a są biedacy, k tó ry m p o został ty lk o jeden.
Jak ież g o sp o d a rstw o m ożna p row adzić z je d n ą lichą
k o b y łą! N iem a pastw isk , niem a b y d ła i niem a naw ozu!
Ja k ż e tu o b jaśn iać chłopom u p raw ę traw pastew n y ch ?
O ni ju ż są zrujnow ani, a jeszcze za k ilka lat w yni
szczą ich doszczętnie, w y ciskając z nich n ad m iern e
p o datki. J a k ucieszyli się, kiedy pow iedziałem , że oj
ciec pozw ala im kosić łąk i w K ostinym lesie! «W asi
nikolscy chłopi zawzięci są do roboty», m ówili w szy
scy n asi sąsiedzi. Ale pola rolne, k tó re m acocha wy-
procesow ała u nich na zasadzie «praw a o m inim um
ziem i obyw atelskiej» (d y ab elsk i p a ra g ra f, w niesiony
p rzez zażarty ch stro n n ik ó w podd ań stw a, g d y im po
zw olono poddać rew izyi U staw ę o uw łaszczeniu), poro sły
— 255 —
te ra z bodziakam i i bu rzan em . «Zaw ziętym robotnikom »

nie pozw alają orać ty c h pól. I to sam o pow tarza się
w całej Rosyi. Ju ż w tedy było w idocznem , że p ie r
w szy pow ażny nieu ro d zaj w R osyi środkow ej spow o
d u je stra s z n y głód. U przedzały o tern i rządow e ko-
m isy e (m iędzy innem i W ałujew a). I rzeczyw iście, głód
w yb u ch ł w 1876, w 1889, w 1892, 1895 i 1898 latach.
N au k a — w ielka rzecz! Z nałem rozkosze, k tó re daje
i ceniłem je, by ć m oże więcej naw et, niż w ielu m oich
w spółbraci. I teraz, kiedy w patryw ałem się w jezio ra
i w zgórza F in lan d y i, nowe, w spaniałe te o ry e rodziły
się w m ej m yśli. W idziałem , ja k w dalekiej p rzeszło
ści, na za ran iu ludzkich dziejów , — na archipelagach
północy, na półw yspie S kan d y n aw sk im i w F in lan d y i
n ag ro m ad ziły się lody. P o k ry ły one całą północną
E u ro p ę i pow oli pełzły aż do jej śro d k a. Życie za.
m ierało w tedy w tej części półkuli północnej — i nędzne,
chw iejne — cofało się coraz dalej i dalej — na p ołu
dnie, p rze d zabijającym tchem o lbrzym ich lodow ych
m as. N ieszczęśliw y, słaby, ciem ny dziki m ieszkaniec
ty ch stro n z w ielkim tru d e m u trzy m y w a ł swój lichy,
niepew ny b yt. Minęło wiele tysięcy lat, zanim lody po
częły tajać i n a stą p ił p e ry o d jezior. N iezliczone jezio ra
p o tw o rzy ły się we w klęsłościach g ru n tu , ubo g a p odbie
gunow a ro ślin n o ść zaczęła nieśm iało pokazyw ać się
na b ez b rzeżnych bagnach, okalających każde jezioro,
i p rzeszły jeszcze d ru g ie ty siące lat, póki — n ie zm ier
nie pow oli — zaczęły w ysychać bag n a i ro ślin n o ść po
suw ać się tu z południa. D ziś m y zn a jd u je m y się
w epoce szybkiego w ysychania i tow arzy sząceg o m u
tw orzenia się stepów i człow iek m u si znaleźć sposób,
żeby p o w strzy m ać to g ro żące w schodnio-południow ej
E u ro p ie w ysychanie, k tó re g o o fia rą padła ju ż Azya
środkow a.
W ty m czasie w iara w istn ien ie pow łoki lodow ej,
— 2r)6 —
d osięgającej środkow ej E u ro p y , uw ażała się za nie

dozw oloną h erezyę nau k o w ą; ale w oczach m oich pow
staw ał w spaniały o b raz i p rag n ą łem oddać go z n a j
d ro b n iejszy m i szczegółam i tak, ja k go sobie w y o b ra
żałem . Chciałem zastosow ać ten obraz, jak o klucz do
zrozum ienia w spółczesnego rozszerzenia się flory i fauny
i o d k ry ć now e h o ry zo n ty dla geologii i g eografii fi
zycznej.
Ale ja k ie p raw o m iałem ja do w szy stk ich tych w yż
szych ro zkoszy, kiedy naokół m nie — p rzy g n ę b iają ca
nędza i m ęcząca w alka o kaw ałek suchego chleba!
K iedy w szy stk o to, co ja w ydam , aby m ódz żyć
w świecie w ysokich duchow ych poryw ów , m u si być
n iech y b n ie odjętem od u s t biedaków , siejących p sze
nicę dla d ru g ic h i nie po siad ający ch do sy ć cz ar
n ego chleba dla sw ych dzieci! K om uś kęs m u si być
o d jęty m od ust, albow iem w spólna w ytw órczość ludzi
stoi jeszcze na tak nizkim stopniu.
W iedza - potężna siła. Człowiek pow inien nią ow ła
dnąć. Ale m y i dziś ju ż dużo w iem y. Co, je ślib y ta
w iedza — i tylk o ta, stała się udziałem w szystkich ?
Czyż sam a n au k a w tedy nie p o stą p iła b y szybko n a
p rz ó d ? Ile now ych w ynalazków poczyni w tedy lu d z
kość i o ileż zdoła pow iększyć o gólną w ytw órczość
p racy społecznej! Im p o n u ją c ą siłę tego p o stę p u m o
żem y ju ż dzisiaj przew idzieć.
M asy chcą wiedzieć. One chcą uczyć się; one m ogą
się uczyć. O t tam , na szczycie olbrzym iej sielawy,
ciągnącej się m iędzy dw om a b rzegam i, ja k g d y b y ol
b rzy m i u sy p ali ją pośpiesznie, żeby połączyć dw a brzegi,
stoi fiń sk i chłop, i u to n ą ł w zadum ie, sp o g lą d ając na
ro zp o ścierające się p rze d nim prześliczne w ody, u siane
w yspam i. Ż aden z p o śró d tych chłopów, choćby n a j
b ard ziej zapracow any i bied n y , nie przcjedzie, nie z a
trzy m aw szy się i nie nacieszyw szy w idokiem tego
— 257 —
m iejsca. Albo, ot hen, tam , na b rz e g u jezio ra stoi

d ru g i chłop i śpiew a, ale ta k zachw ycająco pięknie»
że n ajlep szy m uzyk p o zazdrościłby m u uczucia i w y
razisto ści m elodyi. O baj chłopi czują, obaj u m ieją p a
trzeć, obaj m yślą. C hętnie ro z sz e rz ą sw oją wiedzę,
ty lk o dajcie im ją , dajcie im sposób po zy sk an ia wol
nej chw ili czasu.
Oto, w jak im k ie ru n k u należy m i pracow ać i oto
ci ludzie, d la k tó ry c h pow inieniem pracow ać. W szy
stkie te g ro m k ie słow a o postępie, w ygłaszane w tedy,
g d y sam i działacze p o stę p u s tro n ią od lu d u , w szy
stk ie te gło śne fra ze sa — to sam e sofizm ata. W y m y
ślono je w łaśnie po to, żeby p rz y tłu m ić g ry zą cy w y rzu t,
uciec od bijącej w oczy sprzeczności...
I posłałem T o w arzy stw u geog raficzn em u m o ją od
mowę.
III.
P e te rs b u rg znacznie zm ienił się od 1862 f., kiedy

go opuściłem o sta tn i raz.
— O! tak, pow iedział m i raz poeta M ajkow, pan
znałeś P e te rs b u rg C zernyszew skiego.
Tak, w rzeczy sam ej, ja znałem ten P e te rsb u rg ,
k tó reg o u lubieńcem był C zernyszew ski. Ale ja k że m am
nazw ać m iasto, k tó re zastałem za pow rotem ? Może
P e te rsb u rg ie m kaw iarń, tingel-tangli i szkół tańca,
jeżeli tylko pod nazw ą «cały P ete rsb u rg » m ożna ro
zum ieć w yższe koła tow arzystw a, k tó ry m ton n ad a
w ał Dwór.
Id ee lib e raln e były na dw orze i w kółkach dw or
skich źle w idziane. W szyscy w y b itn ie jsi ludzie lat
60-tych, n aw et tacy um iark o w an i, ja k h ra b ia Mikołaj
M uraw iew i Mikołaj M ilutin, uw ażani byli za niepra-
— 258 —
w om yślnych. A leksander I I za trzy m a ł je d y n ie m ini

s tr a w ojny, Dy m itrę g o M ilutina, i to tylk o dła tego,
że rozpoczęta p rzezeń reo rg an iz ac y a arm ii w ym agała
jeszcze wiele czasu dla sw ego p rzeprow adzenia. W szy
stkich pozostałych działaczy z epoki refo rm usunięto.
R azu pew nego zdarzyło mi się rozm aw iać z je d n jrm
d y g n ita rzem , zajm u jący m w ysokie stanow isko w mi-
n iste ry u m sp raw zagranicznych. K ry ty k o w ał on o stro
działalność d ru g ieg o d y g n ita rz a ; pozw oliłem sobie
zauw ażyć w obronie, że ten o sta tn i nie chciał jednakże
n ig d y zająć żadnego u rzę d u za M ikołaja.
— A teraz służy p rzy Szuw ałow ie i T repow ie! za
wołał d y g n ita rz. U w aga jego tak trafn ie m alow ała
rzeczyw isty stan rzeczy, że zam knęła m i usta. W rz e
czy sa m ej—fak ty czn ie rządzili w tedy R osyą szef ż a n d a r
mów,’ Szuw ałow i o b erp o licm a jste r p e te rsb u rsk i, T re
pów. A leksander I I w ykonyw ał ślepo ich wolę, był
ich narzędziem . R ządzili zaś postrach em . T repów do
tego sto p n ia za stra sz y ł A leksandra I I w idm em rew o-
lucyi, k tó ra tuż-tuż w ybuchnie w P e te rsb u rg u , że je
żeli w szechw ładny p o licm ajster opóźniał się z p rz y
jazd em do d w o ru dla złożenia codziennego sw ego r a
p o rtu , car zapytyw ał z obaw ą: «czy w szy stk o sp o k o j
nie w P e te rs b u rg u ?»
W k ró tce potem , g d y A leksander I I udzielił «sta
nowczej dym isyi», ja k się w y ra ża n o , księżnej D.»
p o p rzy ja źn ił się on ściśle z gen erałem F le u ry , adju-
tan tem N apoleona I I I , k tó ry b y ł n ie g d y ś d u sz ą g r u
dniow ego zam achu stanu. Z aw sze m ożna ich było wi
dzieć razem . F le u ry nie om ieszkał naw et pow iadom ić
P a ry ż a n o niezw ykłym zaszczycie, ja k i m u okazał ce
sarz ro sy jsk i. T en o statn i, p rze jeż d ża jąc ra z N ew skim
p ro sp ek te m (głów na ulica w P e te rsb u rg u ) w sw ojej
«egoistce» (rodzaj dorożki z w ązkiem siedzeniem dla
jed n ej ty lk o osoby, — były one w tedy w m odzie), spo
— 259 -
strz e g ł p. F le u ry , idącego piechotą i zap ro sił go do

sw ego pow ozu. G enerał fran cu zk i opisyw ał szczegó
łow o w gazetach, ja k on i car, objąw szy się mocno,
siedzieli w pół w isząc w pow ietrzu. Dość w ym ie
nić sam o nazw isko tego now ego serdecznego p rz y ja
ciela, na k tó reg o czole nie zw iędły jeszcze la u ry z Com
piègne, aby zrozum ieć, co oznaczała ta p rzyjaźń.
Szuw ałow um iał w w ysokim sto p n iu w yzyskiw aćuspo-
sobienie sw ego w ładcy na k o rz y ść całego szeregu co
raz reak cy j niej szych praw . Jeżeli zaś A leksander I I
odm aw iał im sw ego p odpisu, Szuw ałow zaczynał m ó
wić o zbliżającej się rew olucyi, o losie L udw ika XVI
i «dla r a tu n k u dynastyi» błagał cesarza o zatw ierdze
nie now ych re p re sy i. Z tern w szystkiem opanow y
w ały często A leksandra I I w y rzu ty sum ienia i m ę
czące p rzy g n ęb ien ie ducha. W padał w p o n u rą m elan
cholię i ze sm u tk iem m ów ił o św ietnych początkach
sw ego panow ania i rea k cy jn y m ch a rak terze, ja k i
przy jm o w ało ono obecnie. W tedy Szuw ałow u rzą d zał
obław ę na niedźw iedzi. Do lasów now ogrodzkich w y
p raw iali się m yśliw i, w eseli dw oracy, p a rty e tan cerek
baletow ych. A leksander I I , k tó ry b y ł d o b ry m strz e l
cem i p rzy p u sz cz ał zw ierza na kilka kroków , zabijał
dw óch, albo trzech niedźw iedzi. I w śró d podniecenia
u ro czy sto ści m yśliw skich p o trafił Szuw ałow uzy sk ać
san k cy ę każdej, o bm yślanej przezeń rea k cy jn e j m iary,
albo zatw ierdzenie jak ieg o olbrzym iego ra b u n k u , d o
k o n an eg o przez klientów hrabiego.
A lek san d er I I nie był, m a się rozum ieć, całkiem
p o sp o lity m człow iekiem , ale żyło w nim dw óch od
ręb n y c h ludzi z w ybitnie zaznaczoną indyw idualnością,
p o zo stających z sobą w ciągłej walce. I w alka ta sta
w ała się tern zaciętszą, im b ard ziej sta rz a ł się Ale
k sa n d e r I I. Był on to czarująco m iłym , to w ślad za
tern w ybuchał, ja k praw dziw y dziki zw ierz. W obec
17*
— 260 —
rzeczyw istego niebezpieczeństw a A leksander I I zacho

w yw ał n iezm ąconą zim ną krew i sp okojne m ęstw o,
ale żył w ciągłym stra c h u p rze d u ro jen iam i w łasnej
w yobraźni. N iew ątpliw ie nie był on tchórzem i sp o
ko jn ie p oszedłby na niedźw iedzia — tw arzą w tw arz.
Raz niedźw iedź, k tó reg o cesarz nie położył od jednego
w y strza łu na m iejscu, obalił m yśliw ego, biegnącego
n ań z oszczepem . W tedy car rzucił się na pom oc
sw em u p o dporucznikow i i zabił zw ierza, przyłożyw szy
m u lufę rew olw eru praw ie do łba. (O pow iadał mi
0 tem sam gajow y). Mimo to A leksander spędził całe
życie w śm iertelnej obaw ie straszn y c h , grożący ch m u
niebezpieczeństw , k tó re były tylk o w ytw orem jego
w y o b raźn i i n iespokojnego sum ienia. Był p rz y stę p n y m
1 d o b ro tliw y m zw łaszcza dla przyjaciół, — a je d n ak
łag o d n o ść ta szła u niego w p arz e z p rze ra żaj ącem ,
o bojętnem okrucieństw em , godnem X V lI-g o wieku,
jak ie w ykazał — na p rzy k ła d — w zgnębieniu polskiego
p o w stan ia w 1863 r. i n astęp n ie w 1880 r., g d y z ta k ą
sam ą bezw zględną, nielitościw ą sro g o ścią u śm ierzan o
ro zru ch y m łodzieży ro sy jsk ie j, p rzy tem n ik t nie p o
d ejrz y w ałby go nigdy o podobne okrucieństw o. T ak
więc A lek san d er I I żył podw ójnem życiem i w epoce,
o k tó rej mówię, p odpisyw ał z lekkiem sercem najre-
ak cy jn iejsze ukazy, a potem w padał w rozpacz na ich
w spom nienie. P od koniec jego życia w alka ta wew
n ętrzn a, ja k zobaczym y dalej, w zm ogła się jeszcze
b ardziej i p rz y b ra ła p raw ie trag iczn y ch a rak te r.
W 1877 r. h ra b ia Szuw ałow został m ianow any am
b asad o rem w L ondynie, ale przy jaciel jego, gen erał
P otapow , prow adził dalej tę sam ą po lity k ę aż do tu
reckiej w ojny. W ciągu całego tego czasu odbyw ał
się na szero k ą skalę i w najbezczelniejszy sposób r a
b u n ek sk a rb u publicznego: g ra b iły się rządow e i ba-
sz k irsk ie ziem ie i m ajątk i, sk o nfiskow ane po p o w sta
— 261 —
n iu 1863 r. na Litwie. K iedy P otapow zw aryow ał,

a T repów został oddalony, w rogow ie ich u dw oru
chcieli w ystaw ić A leksandrow i I I tych bohaterów
w praw dziw em św ietle i dzięki tem u niek tó re ich
sp raw k i w yszły na w ierzch; odsłonił je zw łaszcza
sły n n y p ro ces Ł ogiszynow ski, g d y k re a tu ra Pota-
pow a, g u b e rn a to r m iński, ta jn y rad c a T okarew i o rę
dow nik ich w m in iste ry u m sp raw w ew nętrznych, kat
chłopów , g en e rał Ł oszkarew , zostali o d d an i pod sąd.
W tedy okazało się, ja k «obrusiciel* T okarew , z po
m ocą sw ego przy jaciela P otapow a, o g ra b ił bezczelnie
Ł o g iszy ń sk ich chłopów i zab rał im ich ziemie. Dzięki
w ysokiej p ro tek c y i w m in iste ry u m sp raw w ew nętrz
nych m ógł on tak pokierow ać sp raw ą, że chłopów,
szu k ają cy c h są d u aresztow ano, bito — każd eg o po kolei
i k ilk u ro zstrzelan o . J e s t to je d n a z n ajb ard zie j o b u
rzający ch spraw , naw et w k ro n ik ach ro sy jsk ic h , obfi
tu jący ch we w szelkiego ro d z a ju grabieże. D opiero po
w y strzale W iery Zasulicz, chcącej pom ścić b ez p raw
ne ochłostanie ró zg am i politycznego więźnia, w y ja
śniło się całe złodziejstw o potapow skiej szajk i i m i
n is te r o trzy m ał dym isyę. T repów zaś, sąd ząc się bliz-
kim śm ierci, sp o rzą d ził testam en t, p rzyczem okazało
się, że g en erał, b ezu stan n ie zapew niający cesarza o swo-
jem ubóstw ie, m im o że zajm yw ał zyskow ne stan o
w isko o b erp o licm a jstra, zostaw ił sw ojem u synow i zna
czny m ajątek. N iektórzy dw oracy donieśli o tern Ale
k sa n d ro w i I I , k tó ry strac ił zaufanie do g en e rała — i od
dalił go. W tedy to w yszły na jaw n iek tó re grabieże,
d o konane przez szajkę Szuw ałow a, P otapow a, T re
pow a i spółki. Ale w senacie p roces Ł ogiszy ń sk i p ro
w adził się d opiero w g ru d n iu 1881 r. «przy otw artych
drzw iach*.
W e w szystkich m in istery ach , a zwłaszcza p rzy b u
— 262 —
dow ie kolei żelaznych i p rzy w szelkiego ro d z a ju do

staw ach — u p raw iał się ra b u n e k publicznego g ro sza
w szerokich rozm iarach. T ą d ro g ą pow staw ały kolo
salne fo rtu n y . F lota, ja k pow iedział raz sam A leksan
d e r I I je d n em u ze sw oich synów , znajdyw ała się
«w kieszeni takiego-to pana». Budow a zag w aran to w a
n ych przez rz ą d kolei żelaznych, kosztow ała bajeczne
sum y. Było pow szechnie w iadom em , że niepodobna
u zy sk ać zatw ierdzenia jakiegokolw iek p rze d sięb io r
stw a akcyjnego, jeśli się nie obieca ró żn y m u rz ę d n i
kom w ró żn y ch m in istery ach pew nego p ro ce n tu z d y
w idendy. Je d en mój znajom y chcąc założyć w P e te rs
b u rg u ja k ieś p rze d sięb io rstw o kom ercy jn e, zw rócił
się o pozw olenie, gdzie należało. P ow iedziano m u
w p ro st i bez o gródek w m in iste ry u m sp raw w ew nę
trzn y ch , że 25% czystego zy sk u trze b a będzie dać je
dn em u u rzędnikow i w tem że m in iste ry u m , 15% kom uś
służącem u w m in iste ry u m finansów , 10% d ru g iem u
u rzęd n ik o w i w tem że m in iste ry u m i 5% jeszcze je
dnem u. T ege ro d z a ju um ow y czyniły się otw arcie
i A lek san der I I d o b rze w iedział o nich. Św iadczą
0 tein jego w łasnoręczne adnotacye na m arginesach
rap o rtó w k o n tro le ra państw ow ego (w ydane zostały
kilka lat tem u w B erlinie). Ale car w idział w tych
złodziejach sw oich obrońców przed rew olucyą i trz y
m ał ich, póki ich grab ieże nie staw ały się zb y t roz-
głośnem i.
W szyscy m łodzi W. K siążęta, oprócz A leksandra
A leksandrow icza, k tó ry b y ł zaw sze w ielkim łic zy k ru p ą
1 d o b ry m ojcem rodziny, naśladow ali p rz y k ła d ojca.
O rgie, w y praw iane przez je d n eg o z nich w m aleńkiej
re sta u ra c y i N ew skiego P ro sp e k tu , były tak w strętn e
i tak głośne, że k tó re jś nocy sam p o lic m a jste r m usiał
w dać 'się w to i zagroził w łaścicielowi re sta u ra c y i S y
birem , jeżeli jeszcze raz w ynajm ie W. K sięciu «jego
— 263 —
sp ecy aln y gabinet». — «W p ięk n y m , nie m a co mówić,

je ste m sosie!» — sk a rż y ł się re s ta u ra to r, pokazując m i
«wielko-książęcy gabinet», k tó reg o ściany i sufit w y
ścielone były g ru b e m i atłasow em i poduszkam i. «Z je
dnej stro n y , ja k odm ów ić członkow i cesarskiej ro
dziny, k tó ry m oże m ię do m yszej d z iu ry zapędzić,
a tu z d ru g iej T repów g ro zi S ybirem . N aturalnie, po
słuchałem generała. P an wie, że je s t on obecnie w szech
w ładny». D ru g i W. K siąże w sław ił się nałogam i, zali
czającym i się ju ż do dziedziny psychopatologii. T rze
ciego zesłano do T aszk en tu za k radzież b ry lan tó w
u m atki.
C esarzow a M arya A leksandrow na, zaniedbyw ana
przez m ęża i w edług w szelkiego praw d o p o d o b ień stw a
p rze ra żo n a w yglądem , ja k i d w ór p rzyjm ow ał, staw ała
się coraz w iększą dew otką i w krótce oddała się zu
pełnie w ręce k apelana dw oru, przedstaw iciela całkiem
now ego ty p u w cerkw i ro sy jsk ie j — je zu ity zm u . Ta
now a, g ładko p rzyczesana, ro z p u stn a i jezuicka ra sa
p o p o stw a szybko ro sła w znaczenie. P opi n ie zm o rd o
w anie i z pow odzeniem pracow ali n ad tern, żeby się
uczynić n iezbędną państw ow ą siłą i z a g arn ąć w sw oje
ręce szkoły.
N ieraz ju ż dow iedzionem było w R osyi, że ducho
w ieństw o w iejskie tak je s t pochłonięte obow iązkam i
sw ego stan u, że nie pozostaje m u nic czasu, by m ódz zaj-
m yw ać się w szkołach ludow ych. N aw et w tym w y
p ad k u , g d y pop p o b iera w ynag ro d zen ie pieniężne za
w ykład religii w szkołach w iejskich, pow ierza on zw y
kle te lekcye kom u innem u, bo sam nie m a czasu.
Mimo to, w yższe duchow ieństw o, w y zy sk u jąc niena
w iść A lek sandra I I do tak zw anego rew olucyjnego
ducha, p rzy p u ściło atak do szkół ludow ych. H asłem
popów stało się: «albo szkoła parafialna, albo żadnej».
Cała Rosy a łaknęła w iedzy. Ale naw et fig u ru jąc a *
— 264 —
w budżecie państw ow ym śm iesznie m ała su m a 5-ciu

czy 6-ciu milionów , przeznaczona na szkoły elem en
tarn e, nie w ydatkow ała się w całości i co ro k u mini-
ste ry u m ośw iaty przelew ało do sk a rb u pań stw a zna
czną jeszcze, p o zo stałą z niej resztę. R ów nocześnie
ta k a sam a su m a asygnow ała się corocznie synodow i,
jak o zapom oga dla szkół parafialnych, k tó re w tedy
(zarów no, ja k i dziś) istn iały tylko na papierze.
Cala R osy a żądała szkół rea ln y ch ; ale m in iste ry u m
ośw iaty otw ierało tylko g im nazya klasyczne, w m nie
m aniu, że olb rzy m ie k u rsy języków sta ro ż y tn y c h nie
d ad z ą uczniom czasu m yśleć i czytać. W g im nazyach
tych zaledw ie 2—3% uczni, k tó rzy w stąpili do p ie rw
szej klasy, osiągało św iadectw o dojrzałości. W szyscy
chłopcy, budzący w iększe nadzieje, albo o k azu jący w ja
kikolw iek sposób niezaw isłość c h a ra k te ru , byli w yróż
n ian i sta ra n n ie i w ydalali się z gim n azy u m p rze d d o j
ściem do ósm ej klasy. O prócz tego, p rz e d się b ra n o w szel
kie śro d k i, aby — o ile się da — zm niejszyć liczbę uczni.
W ykształcenie uznano za zbytek, służący tylko nie
licznym w ybrańcom losu. R ów nocześnie m in iste ry u m
ośw iaty rozpoczęło n ie stru d z o n ą i zaciętą w alką z oso
bam i p ry w atn em i, ziem stw am i i zarząd am i m iejskim i,
sta ra ją c y m i się otw ierać se m in a ry a nauczycielskie,
szkoły techniczne, albo naw et elem entarne. W y k szta ł
cenie techniczne w k ra ju , p o trze b u jąc y m gw ałtow nie
inżynierów , uczonych agronom ów i geologów , — uw a
żano za coś rew olucyjnego. P rześlad o w an o je, zaka
zyw ano. N aw et dziś — co ro k u dw a do trzech tysięcy
m łodzieży nie m oże d o stać się do w yższych techni
cznych zakładów naukow ych dla b ra k u m iejsc. Roz
pacz o g arn ia ła tych w szystkich, k tó rzy p rag n ę li p rz y
n ieść ja k ą k o rzy ść społeczeństw u. W tym sam ym
czasie n ad m iern e pod atk i i w yciskanie zaległości przez
w ładze p olicyjne niszczyło na zaw sze d o b ro b y t wło
- 265 —
ścian. W stolicy ty lk o ci g u b ern a to ro w ie byli w ła

sce, k tó rzy w yjątkow o nielitościw ie egzekw ow ali za
ległości.
T aki był P e te rs b u rg urzędow y. T akim był jego
w pływ na całą Rosyę.
V.
P rz ed w yjazdem z S y b ery i często rozm aw ialiśm y

z b rate m o ożyw ionem um ysłow em życiu, k tó re zn aj
dziem y w P e te rs b u rg u i o p rzy p u sz cz aln y c h cieka
w ych znajom ościach, jak ie poczynim y w kołach lite
rack ich . Isto tn ie , zaw iązaliśm y takie znajom ości w kół
kach rad y k ałó w i u m iarkow anych Słow ianofilów ; ale
m u szę w yznać, że byliśm y trochę rozczarow ani. Spo
tk aliśm y m asę n ajsy m p a ty cz n iejszy c h ludzi (nigdy
ich nie b ra k w R osyi); ale nie odpow iadali oni wcale
n aszem u ideałow i p isa rz y politycznych. N ajznakom itsi
literaci: C zerny szew ski, M ichajłow, Ł aw row , byli albo
zesłani, albo, ja k P isarew , siedzieli w tw ierdzy P etro-
paw łow skiej. D rudzy — p o n u ro sp o g lą d ając na rzeczy
w istość, zaparli się daw nych sw oich p rzek o n ań i cią
żyli teraz ku sw ego ro d za ju ojcow skiej sam ow ładzy
carsk iej. W iększość zaś, choć nie zm ieniła z a p a try
w ań, w yrażała je z ta k ą tchórzliw ą o strożnością, że
o stro żn o ść ta rów nała się p raw ie zdradzie.
W czasach, g d y p rą d re fo rm a c y jn y panow ał w Ro
syi, p raw ie w szyscy p isarze, zaliczający się do kół
postępow ych, pozostaw ali w bliższych lu b dalszych
sto su n k ach z H erzenem , T urg en iew y m , albo naw et
z tajn em i o rganizacyam i «W ielkoros» i «Ziemia i W o
la», k tó re istn iały w tedy przez chwilę. T eraz ludzie ci
sta ra li się usilnie zagrzebać ja k najgłębiej sw oje po
— 266 —
p rzed n ie sy m p a ty e i w ydaw ać się całkiem politycznie

p raw o m y sinym i.
P a rę liberalnych m iesięczników , k tó re zw ierzchność
tolerow ała głów nie dzięki niezw ykłej dyplom atycznej
zręczności ich w ydaw ców , pom ieszczało b o gaty m ate-
ry a ł faktyczny, w y kazujący dow odnie, że nędza i ru in a
chłopów wciąż ro śn ie — z każdym rokiem . W m ie
sięcznikach tych m ów iło się także do sy ć p rzezro czy
ście o p rze szk o d a ch , staw ianych każdem u p o stę p o
w em u działaczow i na każdem polu — bez w y jątk u , —
na k tó rem chciałby on zużytkow ać swe siły. A faktów ,
stw ierd zający ch to w sposób niezaprzeczony, p rz y ta
czało się ty le , że m ogłyby one p o g rąż y ć każdego
w rozpacz praw dziw ą. Ale n ik t nie śm iał się odezwać,
ja k zarad zić złem u. N ikt nie śm iał ani słów kiem w ska
zać pola d ostępnej p rak ty czn ej działalności, albo n a
p om knąć, jak im sposobem w y jść z tego zrozpaczonego
położenia. N iektórzy p isa rz e wciąż jeszcze spodziew ali
się, że A leksander I I p rze ro d z i się znow u w re fo r
m ato ra. Ale u w iększości strac h , że zam k n ą pism o,
a w ydaw cę i w spółpracow ników zeszłą «w więcej, lub
m niej odległe m iejscow ości», zagłuszał w szystkie inne
uczucia. O baw a i nadzieja w rów nej m ierze paraliżo
wały p isarzy.
Im głośniej baw ili się oni w rad y k alizm la t tem u
dziesięć, tern bardziej d rżeli teraz. My obaj z b ratem
zostaliśm y b ardzo sym p aty czn ie p rzy ję ci w p a ru lite
rack ich kółkach i byw aliśm y czasem na ich p rz y ja
cielskich zebraniach. Ale sk o ro ty lk o rozm ow a zaczy
nała p rzy jm ow ać pow ażniejszy c h a ra k te r, albo gdy
b ra t m ój, um iejący z w ielkim talentem podnosić po
w ażne kw estye, skierow yw ał rozm ow ę na sp raw y wew
n ętrzn e, lu b na położenie rzeczy we F ra n cy i, k tó rą
N apoleon I I I w iódł z sobą do straszn e j k a ta stro fy
18S0 r., — niechybnie kto ś ze sta rszy c h p rze ry w ał dys-
— 267 —
k u sy ę g łośnem zapytaniem : «a kto z was, panow ie,

b y ł na o statniem p rze d staw ie n iu «Pięknej H eleny»;
albo «a co pan m yśli o tej k o nserw ie rybnej?» — R oz
m ow a — n atu ra ln ie — u ry w a ła się.
Po za kółkam i literackiem i rzeczy szły jeszcze go
rzej. W latach 60-tych znajdow ało się w Rosy i, a zw ła
szcza w P e te rs b u rg u wielu postępow ych ludzi, którzy,
ja k się zd aw ało, gotow i byli w szy stk o p rzynieść
w ofierze sw oim przekonaniom . «Co się z nim i stało?» —
zadaw ałem sobie nieraz pytanie. P róbow ałem rozm aw iać
z n ie k tó ry m i z nich. «O strożniej, m łodzieńcze», — odpo
w iadali mi. K odeks ich filozofii życiowej streszczał się
teraz w p rzysłow iach: «Siła słom ę łamie», «Głową
m u ru nie przebijesz» i tym podobnych, w k tó re, nie
stety , ję zy k ro s y jsk i tak bardzo obfituje. — «My tro
chę ze sw ojej stro n y ju ż zro b iliśm y ; nie żądajcie od
n as więcej», — albo «Poczekajcie, taki stan rzeczy długo
się nie u trzym a». T ak m ów iono nam .
A m y, m łodzież, gotow i byliśm y rozpocząć walkę,
działać, n arażać się, jeśli p o trzeb a — oddać w szystko
w ofierze. P ro siliśm y sta rszy c h tylk o o radę, o ja k ie
kolw iek w skazów ki i trochę m oraln eg o poparcia.
T u rg en iew odm alow ał w «Dymie» kilk u eks-refor-
m atorów z w yższych sfer i o b raz w ypadł do sy ć sm u
tny. Ale pokolenie «schyłkowców» lat 60-tych m ożna
stu d y o w ać najlepiej w ro zd zierający ch serce ro m a n
sach i szkicach pani C hw oszczyńskiej, piszącej pod
p seu d o n im em «W. K restow ski» (nie należy jej b rać za
jed n o z W. K restow skim , auto rem , « P e te rsb u rsk ic h
Z akątków »). M aksym ą byłych postępow ców lat sześć
d ziesiąty ch stało się: «Bądź kontent, żeś żyw!», albo
rac zej: «ciesz się, żeś pozostał żyw». W krótce oni
w szyscy — i cały niezliczony tłum , k tó ry dziesięć lat
tem u stanow ił siłę postępow ego ruch u , zarzekał się
w szelkiej w zm ianki «o różn y ch sentym entach», śpie
- 268 —
sząc na w yścigi używ ać bogactw , płynących do rą k

«ludzi p raktycznych*.
P o uw łaszczeniu chłopów o tw o rzy ły się now e d ro g i
w zbogacenia się i tłum , chciw y zysku, rzucił się na
nie z pożądliw ością. K oleje żelazne budow ały się z go
rączk o w y m pośpiechem . W łaściciele ziem scy zasta
wiali g ro m ad n ie m a ją tk i sw oje w świeżo pow stałych
p ry w a tn y c h bankach. N iedaw no zaprow adzeni nota-
ry u sz e i adw okaci cieszyli się o lb rzy m im i dochodam i.
K om panie ak cy jn e ro sły , ja k g rz y b y po deszczu i za
łożyciele ich w zbogacali się szybko. L udzie, k tó rzy
p rzed tem żyliby sobie sk ro m n ie we w si z dochodu
ze stu dusz, albo z jeszcze sk ro m n ie jsz ej pen sy i u rz ę
d n ik a sądow ego, robili znaczne m a jątk i, lu b m ieli ta
kie dochody, jak ie za czasów p ańszczyzny posiadali
ty lk o wielcy m agnaci.
N aw et sm ak «tow arzystw a* obniżał się coraz b a r
dziej. O pera w łoska, służąca n ie g d y ś ja k o forum r a
d y k aln y ch d em o n stracy i, była te ra z zapom nianą. Do
o p ery ro sy jsk ie j, sta ra ją c e j się nieśm iało w ykazać za
lety n aszych w ielkich kom pozytorów , uczęszczało za
ledw ie nieliczne g ro n o entu zy astó w . I je d n ą i d ru g ą
zn ajd y w ano teraz «nudną*. Cała śm ietan k a p e te rs
b u rsk ieg o to w arzy stw a zapełniała tłu m n ie jed en lichy
m ały te atrzy k , gdzie d ru g o rz ę d n e gw iazdy francuz-
kicli m ałych teatró w — zbierały lekko zdobyte la u ry
od sw ych wielbicieli — konn y ch gw ardzistów . P u b li
czność cisnęła się na «P iękną H elenę* — w A leksan
dro w sk im teatrze, z L ądow ą w głów nej roli, a naszych
w ielkich aktorów d ram a ty cz n y ch zaniedbyw ano. O pe
re tk a O ffenbachow ska ro zp o ścierała w szędzie sw oje
panow anie.
T rz eb a zre sz tą p rzyznać, że ów czesna atm o sfera

p o lity cz n a tłóm aczyła w znacznej m ierze n ad m iern ą
— 269 —
o stro żn o ść najlepszej części społeczeństw a. Po w y

strzale K arakozow a 4-go kw ietnia 1866 r. (stareg o
stylu) «Trzeci W ydział kan celary i cesarskiej» (głów ny
zarząd tajnej ża n d arm sk iej policyi. A lek san d er I I I
zniósł go pozornie, ustanow iw szy w jeg o m iejsce d e
p a rta m e n t policyi sta n u ; ta sam a rzecz pod in n ą n a
zwą.) stał się w szechw ładnym . L u d zie, pod ejrzan i
«o radykalizm », — niezależnie od tego, czy popełnili co,
czy nie, żyli w ciągłej obaw ie. Mogli zostać uw ięzio
n y m i każdej nocy za znajom ość z osobą, w plątaną
w ja k ą p olityczną spraw ę, za niew inną notatkę, zna
lezioną p rzy p a d k iem w czasie nocnej rew izyi, albo
w p ro s t za «niebezpieczne» zapatryw ania». A resztacya
zaś w sp raw ie politycznej m ogła oznaczać w szystko,
co chcecie: lata uw ięzienia w tw ierdzy P etropaw łow -
skiej, zesłanie na S y b ir, albo naw et to r tu r y w kaza
m atach.
R uch K arakozow ski m ało je s t znany naw et w sa
mej Rosyi. J a znajdyw ałem się w ów czas w S y b ery i
i w iem o nim tylk o ze słyszenia. Z daje się, że po łą
czyły się w nim w ów czas dw a różne p rą d y . Je d en
z nich p rzed staw iał w za ro d k u ten k ie ru n e k ludow y,
k tó ry ro zw inął się potem na tak sz ero k ą skalę, d ru g i
zaś nosił c h a ra k te r czysto polityczny. K ilku m łodych
ludzi, z k tó ry ch m ogliby z czasem w yjść św ietni p ro
fesorow ie, w yb itn i h isto ry c y i etnografow ie, p o sta n o
wili w 1864 r., nie zw ażając na w szelkie p rzeszkody
ze stro n y rzą d u , zostać apostołam i nauki i ośw iaty
w p o śró d ludu. O siedlali się ja k o p ro ści ro b o tn icy
w w ielkich przem y sło w y ch m iastach, zakładali tam
k o o p eracy jn e to w arzy stw a i otw ierali ta jn e szkoły.
Spodziew ali się oni, że p rzy pew nym takcie i cierpli
w ości Uda się im w ychow ać działaczy z p o śró d lu d u —
i stw o rzy ć centra, z k tó ry ch b y rozszerzały się sto
pniow o w śró d m as lepsze i podn io ślejsze za p atry w a
— 270 —
nia. Dla w ykonania tego p lan u w ielu pośw ięciło zna

czne m a jątk i; m iłość i oddanie się spraw ie było o g ro
mne. W ogóle, zdaje m i się, że w po ró w n an iu z póź
n iejszy m i ruch am i, K arakozow cy stali na n ajb ard ziej
p rak ty c zn y m gruncie. O rganizatorow ie ich — bez w ąt
pienia — znacznie zbliżyli się do p racu jąceg o ludu.
Z d ru g iej stro n y K arakozow , Isz u tin i kilk u in
n y ch członków kółka nadali ruchow i tem u czysto po
lityczny c h a ra k te r. W o k resie lat 1862 —66 p olityka
A lek san d ra I I stała się stanow czo rea k cy jn ą . C ar oto
czył się sk ra jn y m i zacofańcam i i uczynił ich sw ym i
n ajb liższy m i doradcam i. R eform y, stanow iące chw ałę
p ierw szy ch lat jego panow ania, zostały w ypaczone
i obcięte całym szeregiem p raw tym czasow ych i mi-
n istery aln y c h cy rk u la rz y . Obóz daw nych stro n n ik ó w
p o d d ań stw a oczekiw ał zaprow adzenia p atry m o n ialn y c h
sądów dziedzica i przy w ró cen ia p o d d ań stw a w zm ie
nionej form ie. N ikt nie spodziew ał się, że głów na r e
fo rm a — uw łaszczenia w łościan — u trz y m a się w obec
ciosów, skierow anych przeciw niej z Zim ow ego P a
łacu. W szy stk o to m usiało w K arakozow ie i jego p rz y
jaciołach w zbudzić przekonanie, że naw et to trochę, co
ju ż o siąg n iętem zostało, n arażo n e je s t na zgubę, jeżeli
A lek san d er I I pozostanie na tro n ie ; że g ro zi Rosyi pow
ró t do w szystkich okro p n o ści M ikołajow skich cza
sów. Rów nocześnie p o kładano w ielkie nadzieje (E s ist
eine alte G eschichte, doch bleibt sie im m er neu) w li
beralizm ie następ cy tro n u i W. Księcia, K onstantego
Mikołajewicza. T rzeb a dodać, że podobne obaw y i n a
dzieje w ypow iadały się d ość często w kołach daleko
w yżej stojących, niż te, w k tó ry c h ob racał się K ara
kozow. Jakkolw iek się rzeczy m iały, 4-go kw ietnia,
1866 r., w ykonał K arakozow zam ach na A lek san d ra II,
g d y ten o statn i w ychodził z L etniego o g ro d u i siadał
— 271 —
do sw ej k arety . J a k w iadom o, K arakozow chybił —

i został zaraz na m iejscu aresztow any.
Głowa p a rty i reak cy jn ej w Moskwie, K atkow , k tó ry
do a rty z m u p o su n ą ł sztu k ę o b racan ia na sw ą pie
niężną k o rzy ść każdego politycznego zam ętu, o sk a rż y ł
n a ty c h m ia st w szystkich liberałów i rad y k ałó w o wspól-
nictw o z K arakazow ym , co — m a się rozum ieć — było
w ieru tn em kłam stw em — i począł n ap o m y k ać w swej
gazecie — a cała M oskw a m u w ierzyła, że K arakozow
b y ł ty lk o narzędziem w ręk ach K onstan teg o Mikoła-
jewicza. Można sobie w yobrazić, ja k w yzyskali te o sk a r
żenia w szechw ładni T repów i Szuw ałow i w jakim
stra c h u um ieli u trzy m y w a ć A leksandra II! Śledztw o
w tej sp raw ie — z poleceniem użycia w szelkich śro d
ków dla w y k ry c ia p rzypuszczalnego sp isk u , polecono
Michałowi M uraw jew ow i, tem u sam em u, k tó ry zasłużył
sobie p rz y u śm ierza n iu polskiego p o w stania 1863 r.
na chw alebny p rzy d o m e k «W ieszatiela» — («w ieszają
cego»). M uraw jew aresztow ał niezw łocznie m asę osób,
ze w szy stk ich w arstw społeczeństw a, zarząd ził niezli
czone rew izye i przechw alał się, że «znajdzie sposób
rozw iązania ję zy k a aresztow anym ». M uraw jew -W ie-
szatiel nie cofnąłby się — n atu ra ln ie — i p rze d użyciem
to r tu r p rz y b ad a n iu i opinia publiczna w P e te rs b u rg u
p raw ie je d n o g ło śn ie utrzy m y w ała, że K arakazow a b ran o
na to rtu ry , ale nie w yciśnięto zeń żadnych zeznań.
T ajem nice sta n u b y w ają d o b rze zachow yw ane
w tw ierdzach, a zw łaszcza w tym k am iennym o lb rz y
m im g m ach u naprzeciw Z im ow ego Pałacu, k tó ry był
św iadkiem ty lu o kropności, w y k ry ty ch d opiero nie
daw no p rzez h isto ry k ó w . T w ierdza P etro p aw ło w sk a
u k ry w a d o tą d tajem nice M uraw iew a, — ale n astęp u jący
epizod rzu ci m oże na nie tro ch ę św iatła.
W 1866-tym ro k u byłem w S yb ery i. Je d en z n a
szych sy b irsk ic h oficerów , k tó ry w końcu tego ro k u
— 272 —
jechał z Rosy i do Irk u c k a , sp o tk ał na ja k ie jś poczto

wej stacyi dw óch żandarm ów . Odw ozili oni na Sybe-
ry ę jed n eg o u rzęd n ik a, zesłanego za złodziejstw o i te
ra z w racali do dom u. N asz irk u ck i oficer, człowiek
b ard z o m iły, zastał żandarm ów p rzy h erbacie i ocze
k ując, aż m u p rz e p rz ę g n ą konie, p rz y sia d ł się do nich
i zaw iązał rozm ow ę. O kazało się, że jed en z ż a n d a r
m ów znał K arakozow a.
— S p ry tn y to był człowiek — m ów ił żan d arm . —
G dy siedział w tw ierdzy, o trzy m aliśm y rozkaz, żeby
m u nie daw ać spać. D y żurow aliśm y we dw óch p rzy
nim i zm ienialiśm y się co dw ie godziny. Byw ało, sie
dzi on na taborecie, a m y czuw am y. L edw ie zacznie
drzem ać, w strzą sam y go za ram ię i budzim y. Cóż
robić. T aki rozkaz! I p atrz , pan, ja k i on c h y try ! Sie
dzi, nogę na nogę założy i kiw a nią. Chce n as oszu
kać, że n iby nie śpi; sam drzem ie, a no g ą wciąż d ryga.
Ale w krótce sp o strz eg liśm y p o d stę p i u p rzed ziliśm y
0 nim d ru g ich , k tó rzy p rzy sz li nas zluzow ać. No,
1 zaczęliśm y go trą c a ć co pięć m inut, — w szystko
jedno, p o ru sza on nogą, czy nie.
— I d ługo to trw a ło ? sp y ta ł m ój przyjaciel.
— D ługo: — więcej, niż tydzień.
N aiw ność tego opow iadania św iadczy ju ż sam a
przez się o jego praw dziw ości: zm yślić go niepodobna
było, m ożna więc p rz y ją ć za rzecz pew ną, że w k aż
d y m razie — m ęczono K arakozow a — bezsennością.
Je d en z m ych tow arzyszy z k o rp u su , k tó ry był
obecny ze sw oim pułkiem k irasy e ró w p rzy egzekucyi
K arakozow a, opow iadał m i: «Kiedy go w yw ieziono
z tw ierdzy, p rzyw iązanego do słu p a na w ysokiej p lat
form ie telegi (rodzaj wozu), skaczącej po n ierów nym
g ru n cie w ału, m yślałem z początku, że w iozą w ieszać
gum o w ą lalkę. M yślałem , że K arakozow — pew no —
ju ż u m a rł i że zam iast niego w iozą lalkę. W yobraź
— 273 —
sobie, głow a, ręce zw isały, ja k g d y b y nie m iały wcale

kości, lu b ja k b y je złam ano. S tra c h b ra ł patrzeć. Ale
potem , kiedy dw óch żołnierzy zniosło K arakozow a z te-
legi, p o ru sza ł on nogam i i sta ra ł się z w ysiłkiem w stą
pić bez obcej pom ocy na rusztow anie, - - nie była to więc
lalka i nie był on w om dleniu. My w szyscy oficerow ie by
liśm y tem b ard zo ździw ieni i nie u m ieliśm y sobie tego
w ytłóm aczyć». Z auw ażyłem , że m oże K arakozow a
m ęczono; poczerw ieniał i rzek ł: «w szyscy to m y śle
liśm y!»
Ma się rozum ieć — sam o pozbaw ienie sn u w ciągu
kilku ty g o d n i w ystarczy ło b y , aby w ytłóm aczyć stan,
w ja k im znajdow ał się w dzień egzekucyi K arakozow ,
człow iek, ja k w iadom o, niepospolicie silnego ducha.
M ogę ty lk o dodać do pow yższego, iż wiem niew ątp li
wie, że w tw ierdzy P etropaw łow skiej p rzy n a jm n ie j
w je d n y m w ypadku, a m ianow icie w 1873 r. poili
A d ry a n a S ab u ro w a o d u rza jąc y m tru n k ie m . Czy o g ra
niczył się M uraw iew tylko takiem i śro d k am i to rtu ry ?
Czy nie pozw olono m u iść dalej? Czy n ik t go w tem
nie kręp o w ał? Nie wiem, ale słyszałem nieraz od osób
w ysoko położonych w P e te rsb u rg u , że p rz y badaniu
K arakozow a b ra n o go na to rtu ry .
M uraw iew obiecał w yplenić doszczętnie w szystkich

rad y k ałó w w P e te rs b u rg u , ztąd w szyscy, m ający m niej
lub więcej ra d y k a ln ą przeszłość za sobą, byli teraz
pełni d rżen ia i lęku, aby nie w paść w łapy «W iesza-
tielowi*. N ajb ard ziej stro n ili oni od m łodzieży, o ba
w iając się w plątać w ja k i niebezpieczny rew olucyjny
spisek. W ten sp o só b ro zw arła się p rz e p a ść nietylko
m iędzy dw om a pokoleniam i, ale naw et m iędzy ludźm i,
z k tó ry c h je d n i p rzek ro czy li d o p ie ro trzy d z iestk ę, a d r u
dzy jeszcze jej nie dosięgli. M łodzież ro sy jsk a znalazła
się obecnie w takiem położeniu, że nietylko m usiała
- 274 -
w alczyć z ojcam i, k tó rzy b ro n ili daw nych p o rządków

z czasów p o ddaństw a, ale i s ta rs i bracia odbiegli ją ;
nie chcieli oni połączyć się z nią w jej ciążeniu ku
socyalizm ow i i bali się zarazem p o p ierać jej w alkę
o ro zszerzenie politycznych praw . Czy sp o ty k aliśm y
kiedy w h isto ry i podobny p rzy k ła d , żeby g a rść m ło
dzieży m usiała w y stąp ić sam a do boju przeciw tak
p otężnem u w rogow i, — opuszczona przez ojców i s ta r
szych b raci; — gdy w łaśnie ta m łodzież sam a je d n a
wzięła g o rąco do serca i usiłow ała wcielić w życie
u m ysłow y spadek tych sam ych ojców i braci? Czy
prow adziła się kiedykolw iek i gdziekolw iek w alka
w śró d tak trag iczn y ch w arunków ?
VI.
Je d y n y m ja sn y m p u n k tem w życiu p e te rsb u rsk ie m

b ył ru ch w śró d m łodzieży obojej płci. Zlało się tu
kilka ró żn ych stru m ie n i w jeden potężny agitacy jn y
p r ą d , k tó ry p rz y b ra ł niebaw em ta jn y rew olucyjny
ch a ra k te r i przez piętnaście lat p rzy k u w ał do siebie
uw agę całej R osy i. O ru c h u tym pow iem niżej. A te
raz zatrzy m am się na walce kobiet ro sy jsk ic h o p ra
wo w yższego w ykształcenia. C entrem tego ru c h u był
w ówczas P e te rs b u rg
Młoda żona m ojego b rata, w ra ca jąc z k u rsó w p e
dagogicznych, na k tó re uczęszczała, p rzy n o siła z sobą
codzień nowe szczegóły o p anującem tam ożyw ieniu.
P ro w ad ziły się na nich gorące sp o ry o otw arcie oso
bnych u n iw ersytetów i k u rsó w m edycznych dla ko
biet; u rząd zały się odczyty i d y sk u sy e o różnych m e
todach kształcenia — i tysiące kobiet brały w nich
żyw y udział, ro z trz ą sa ją c różne kw estye szczegółow e
na posiedzeniach swoich kółek. P ow stały zw iązki tłó-
— 275 —
m ączek, w ydaw czyń, in tro lig a to re k , ty p o g rafek , w któ-

ry c h b y kobiety, p rzy b y łe do P e te rs b u rg a i gotow e
ją ć się w szelkiej p racy , ab y tylk o zdobyć m ożność
w yższego w ykształcenia, m ogły znaleźć zajęcie. Sło
wem, w tych kobiecych kołach tętn o życia biło silnie
i gorączkow o, tw orząc ja sk ra w ą sprzeczność z tern,
co w idziałem w d ru g ic h sferach.
K iedy stało się jasn em , że rz ą d postanow ił nieod
w ołalnie zam knąć kobietom w stęp do istn iejący ch u n i
w ersytetów , rozpoczęły one w szelkie m ożliw e staran ia,
żeby u zy sk ać otw arcie sw oich w łasnych k ursów . W m i
n iste ry u m ośw iaty pow iedziano im, że w ychow anki
g im nazyów żeńskich nie p o siad ają w y starczający ch
w iadom ości, żeby z k o rzy ścią słuchać w ykładów u n i
w ersyteckich. — «D obrze», — odpow iedziały «po
zwólcie nam w takim razie otw orzyć przygotow aw cze
k u rsa. Z aprow adźcie p ro g ra m , ja k i się w ain podoba.
My nie żądam y naw et pieniężnej zapom ogi od rządu.
Dajcie ty lk o pozw olenie. R esztę zrobim y same». Ale
pozw olenia, m a się rozum ieć, nie dali.
W tedy kobiety zorganizow ały w różn y ch częściach
P e te rs b u rg a naukow e k u rsa w dom ach pry w atn y ch .
W ielu pro fesorów , w spółczujących z ruchem , ofiaro
wało się p row adzić w ykłady i choć byli to ludzie b a r
dzo niezasobni, uprzedzili o rg an iz ato rk i, że w szelką
w zm iankę o w ynag ro d zen iu w ezm ą za o so b istą obrazę.
Potem , w lecie — u rzą d zały się w okolicach P e te rs
b u rg a — pod kierunkiem p rofesorów u n iw e rsy te tu —
geologiczne i botaniczne wycieczki, k tó re po w iększej
części składały się z kobiet. Słuchaczki k u rsó w poło
żniczych u p ro siły profesorów , żeby im w ykładano
każdy p rzed m io t w daleko pełniejszym zakresie, niż
tego w ym agał p ro g ra m i ostatecznie uzy sk ały w ykład
przedm iotów nie o bjętych wcale p ro g ra m em . Słowem,
kobiety k o rzy sta ły z każdej sposobności, z każdego
18*
— 276 —
w yłom u w tw ierdzy, żeby ją w ziąć sztu rm em . W y

w alczyły sobie w stęp do anatom icznego te a tru p ro fe
so ra S zu b era i sw em i sum iennem i pracam i pozyskały
dla swej sp raw y sta re g o uczonego, dla k tó reg o an a
tom ia była św iętym kultem . I jeśli dow iadyw ały się,
że jak i p ro fe so r zgadza się otw orzyć im sw oje labo-
ra to ry u m w ieczoram i, albo w niedzielę, — n aty ch m iast
k o rzy sta ły z tej okazyi do nauki.
N akoniec, pom im o całej niechęci m in iste ry u m , zo r
ganizow ały się k u rsa przygotow aw cze pod nazw ą k u r
sów pedagogicznych. W rzeczy sam ej, niepodobna
było zab ronić przy szły m m atkom stu d y o w an ia ró ż
nych sy stem ów w ychow aw czych! Ale poniew aż m etody
nauczania botaniki albo n au k p rzy ro d n icz y ch w ogóle
nie m ożna w ykładać ab stra k cy jn ie, to w krótce w łą
czone zostały do p ro g ra m u k u rsó w pedagogicznych
i te p rzed m io ty , a potem jeszcze inne.
K rok w k ro k rozszerzały kobiety sw oje praw a.
Z aledw ie rozchodziła się wieść, że ten lu b ów p ro fe
so r niem iecki zam ierza otw orzyć sw oje a u d y to ry u m
dla kobiet, — w net słuchaczki ro sy jsk ie pukały do jego
drzw i. S tudyow ały one praw o i h isto ry ę w H eidel
berg u , a m atem aty k ę w B erlinie. W Z u rich u przeszło
sto k obiet i m łodych dziew czyn pracow ało w labora-
to ry ach u n iw ersy te tu i politechniki. T am pozyskały
one coś więcej, niż d yplom y d o k to rsk ie — a m ianow i
cie, szacunek n ajzn ak o m itszy ch profesorów , któ rzy
nieraz w yrażali go publicznie K iedy przyjechałem do
Z u ry c h u w 1872 r. i zaznajom iłem się z niektórem i
stu d en tk am i, byłem zdum iony, wodząc, ja k m łode p a
nienki w politechnice rozw iązyw ały za pom ocą ra c h u n k u
różniczkow ego zawiłe zagadnienia z zak resu teo ry i
ciepła, albo sp ręży sto ści — tak łatwTo, ja k g d y b y długie
lata studyow ały ju ż m atem atykę. W liczbie stu d e n te k
ro sy jsk ic h , stu d y u jąc y ch m a tem aty k ę w B erlinie pod
— 277 —
k ieru n k iem W e ie rstra ssa znajdyw ała się, ja k w iadom o

Zofia K ow alewska, k tó ra została potem p rofesorem
u n iw ersy te tu w Stockholm ie. Była ona podobno p ie r
w szym p ro feso rem kobietą w m ęzkim uniw ersytecie,
p rzy n ajm n iej w X IX w ieku. K ow alew ska była tak
m łodą, że w Szw ecyi nie nazyw ano jej inaczej, tylko
jej zdro b n iałem im ieniem .
A lek san der I I nie cierpiał kobiet uczonych. W idok
m łodej dziew czyny w oku larach i g a ry b a ld y jsk ie j cza
peczce zdejm ow ał go p rzerażen iem ; sądził, że stoi
p rzed nim n ih ilistk a i tylk o nie w idać, ja k w ypali doń
z p isto letu ! A je d n ak — m im o jego niechęci, m im o opo-
zycyi żandarm ów , p rze d staw iający ch carow i każdą
uczącą się kobietę ja k o rew olu cy o n istk ę; m im o g ro
mów, rzu can y ch na cały ru ch i bezecnych oskarżeń,
p o d n o szo n y ch p rzez K atkow a w k ażdym n um erze
jeg o podłej g azety; kobiety doczekały się — b ądź co
b ąd ź — o tw arcia całego szereg u kursó w . K ilka z nich
o trzy m ało d o k to rsk ie d y plom y za g ra n ic ą i za p o
w rotem do k ra ju u zy sk ały w 1873 r. pozw olenie u rz ą
dzenia w yższych k u rsó w m edycznych kobiecych na
k o szt p ry w a tn y . A gdy w krótce potem rz ą d wezwał
do p o w ro tu uczące się kobiety w Z u rich u z obaw y,
aby, zaznajom iw szy się z p rzeb y w ający m i w Szwaj-
cary i rew o lucyonistam i nie stały się sam e p ro p a g a
to rk am i idei rew olucyjnych w ojczyźnie, — m u siał otw o
rzy ć dla nich w yższe k u rsy , t. j. u n iw e rsy te ty , k tó re
liczyły niebaw em przeszło ty siąc słuchaczek. Czyż nie
je s t to zadziw iającem — w rzeczy sam ej, — że m im o
p rześladow ań, jak im podlegały k u rsy m edyczne ze
stro n y rzą d u , m im o chw ilow ego ich zaw ieszenia, znaj
d u je się dziś w R osy i przeszło 070 kobiet-doktorów ?
N iew ątpliw ie był to w ielki ru ch , zdum iew ający co

do sw ych rezultatów i b ard zo pouczający z ogólnego
— 278 —
p u n k tu w idzenia. Z w ycięstw o zostało otrzy m an em

dzięki sum iennej pracy i duchow i pośw ięcenia, w y k a
zanem u przez kobiety na w szelkiego ro d za ju sta n o
w iskach. W ykazały go ja k o sio stry m iłosierdzia w cza
sie w ojny k ry m sk ie j, ja k o założycielki szkół, ja k o a k u
szerk i i felczerki w iejskie i nakoniec — jeszcze póź
niej spełniały one z całem oddaniem się obow iązki
sió s tr m iłosierdzia i doktorów w barak ach tyfusow ych
w czasie ro sy jsk o -tu rec k iej w ojny i p ozyskały szacu
nek niety lko w ładz w ojskow ych, ale sam ego A leksan
d ra I I , k tó ry z ta k ą niechęcią o d nosił się do nich
zrazu. Z nam dw ie kobiety, k tó re znajdyw ały się na
w ojnie w ch a rak te rz e sió s tr m iłosierdzia. W yjechały
one za cudzym i p aszp o rtam i, g d y ż były gorliw ie po
szukiw ane przez żandarm ów . J e d n ą z nich, najw aż
n iejszą «zbrodniarkę», k tó ra p rzy jm o w ała czynny
udział w m ojej ucieczce, m ianow ano naw et sta rs z ą
sio strą w szpitalu w ojennym , gdzie jej to w arzy szk a
o m ało co nie u m a rła z tyfu su . K rótko m ów iąc, ko
biety podejm ow ały każd ą pracę, bez w zględu na jej
ciężar i tru d , jeżeli tylko m ogły stać się pożytecznem i
ludow i. P ostępow ały zaś tak nie pojedyńcze je d n o stk i,
lecz tysiące. W literaln em słow a tego znaczeniu w y
walczyły one sw oje praw a.
D ru g ą ch a ra k te ry sty c z n ą cechą ru c h u kobiecego
było to, że nie w ykopał on tej przepaści, o k tórej
w spom inałem wyżej — m iędzy dw om a pokoleniam i:
sta rszy c h i m łodszych sió str. W k ażdym razie, p rze
rzucono przez n ią wiele m ostków . K obiety, k tó re były
pierw szem i inicyatorkam i ru ch u , nie zryw ały nig d y po
tem łączności z m łodszem i sio stram i, naw et w tedy, gdy
te o statn ie poszły daleko dalej i stały się w yznaw czy-
niam i sk ra jn y c h zapatryw ań. P rz ep ro w ad zały one
sw oje cele w w yższych sferach to w arzy stw a; tr z y
m ały się zdaleka od w szelkich politycznych agitacyi;
— 279 —
ale n ig d y nie zapom inały, że siła ru c h u spoczyw a

w m asach kobiet m łodszych, k tó re w eszły potem po
w iększej części do różnych kółek rew olucyjnych. Te
p rzy w ó d czynie ru ch u kobiecego były uosobieniem tego,
co F ra n cu z i nazy w ają «correcte». U w ażałem je naw et za
zb y t «correcte»; ale nie zerw ały one m im o to stosunków
z m łodem i stu d e n tk a m i, typow em i n ihilistkam i ze swej
pow ierzchow ności: o strzyżonem i, bez kry n o lin , chełpią-
cemi się ze sw ych d em o k ra ty cz n y ch p rzy wyczek. P rz y
w ódczynie ru c h u trzy m ały się w obec m łodzieży tej tr o
chę zdaleka, czasem naw et sto su n k i zao strzały się;
ale n ig d y nie w y p arły się one sw oich m łodszych sió str,
w ielki czyn, dodam , w tych czasach szalonych p rze
śladow ań. P rzyw ódczynie ru c h u kobiecego zdaw ały
się m ów ić niejako do więcej dem o k raty czn ej m ło
dzieży: «my będziem y nosić nasze ak sam itn e suknie
i nasze szyniony, bo m am y do czynienia z głupcam i, któ
rzy b io rą stró j za oznakę politycznej p raw om yślności;
ale wy, dziew częta, w olne jesteście w skłonnościach
w aszych i upodobaniach». K iedy rz ą d ro sy jsk i ro zk a
zał stu d en tk o m zu ry ch sk im pow rócić do k ra ju , ele
g anckie d a m y — przyw ódczynie, nie odw róciły się od
nich. P ow iedziały one tylk o rząd o w i: «Nie podoba się
to w am ? W ięc otw órzcie w yższe k u rsa żeńskie w R o
sy i. Inaczej nasze dziew częta p o ja d ą zagranicę w je
szcze w iększej liczbie i m a się rozum ieć — w ejdą w sto
su n k i z em igrantam i». K iedy w yrzucano im , że w y
cho w u ją rew olucyonistki, i gro żo n o zam knięciem w yż
szych k u rsó w żeńskich i A kadem ii, odpow iadały one:
«Tak ? a ilu stu d en tó w zostaje rew olucyonistam i? czyż
to dow odzi, że należy zam knąć w szy stk ie u n iw e rsy
tety?» J a k rz a d k im i są przy w ó d cy polityczni, — dość
odw ażni, aby nie w yprzeć się sk ra jn e g o sk rz y d ła sw o
jej w łasnej p arty i.
Cały se k re t ro zsą d n ej tej i p om yślnej ta k ty k i po-
— 280 —
legał na tem , że żadna z tych kobiet, stojących na

czele ru ch u , nie była po p ro s tu «fem inistką» tylko,
u b ieg ającą się o jak ie uprzyw ilejow ane stanow isko
w społeczeństw ie, lu b p aństw ie W ręcz przeciw nie. Sym -
p aty e w iększości skłaniały się na stro n ę ludu. P am ię
tam , ja k i żyw y udział przy jm o w ała S tasow a w o rg a
nizow aniu szkół niedzielnych 1861 r., pam iętam jak
serdeczne sto su n k i ona i p rzyjaciółki jej zaw iązy
w ały z dziew czętam i fabrycznem i, g orąco in te re su ją c
się ciężkiem życiem b iednych ro b o tn ic i w alką ich
z chciw ym i w łaścicielam i fab ry k . P am iętam , także g o r
liw y w spółudział słuchaczek pedagogicznych kursó w
w szkółkach w iejskich i w pracach tych nielicznych
osób, k tó ry m , ja k baronow i K orfow i, pozw olono czas
ja k iś zajm yw ać się działalnością podagogiczną w śród
lu d u . P am iętam rów nież jak im społecznym duchem
p rzen ik n ięte były te k u rsy . P ra w o — o k tó re one w al
c z y ły — zarów no p rzy w ó d czy n ie, ja k i cała falanga
ty ch k obiet — nie było to wcale praw o p ozyskania
osobiście dla siebie m ożności w yższego w ykształcenia,
ale w w yższym , daleko w yższym sto p n iu — p raw o stan ia
się p ożyteczną działaczką w śró d m as, w śród ludu. To
stanow iło też p rzy czy n ę ich pow odzenia.
V II.
W ciągu tych lat ostatn ich zdrow ie ojca pogarszało

się coraz b ardziej. K iedyśm y z b ra te m A leksandrem
p rzy jech ali odw iedzić go na w iosnę 1871 r., d o k to rzy
pow iedzieli nam , że nie p rze ży je on pierw szych m ro
zów. M ieszkał on d o tąd w S tarej K oniusznej, ale w tym
ary sto k ra ty c z n y m k w artale zaszły w o statn ich czasach
w ielkie zm iany. Bogaci w łaściciele ziem scy, g rają cy
tu n ie g d y ś tak im p o n u jącą rolę, zniknęli. P rzeh u lali
— 281 —
oni sw oje w ykupne św iadectw a, pozastaw iali pokilka-

k ro tn ie sw oje d o b ra w now o-założonych bankach ro l
niczych, u m iejących w y k o rzy stać ich niezaradność,
a potem , usunęli się do sw ych wsi, albo prow incyo-
naln y ch m iasteczek, i u m ierali tam w zapom nieniu.
Dom y ich n ab y te zostały przez bogatych kupców , albo
zam ożnych przem ysłow ców kolejow ych i tym podo
bn y ch «dorobkiew iczy», w czasie g d y w każdej p r a
wie ro d zin ie szlacheckiej now e życie w alczyło o sw oje
p raw a w śród ru m o w isk stareg o . Je d y n y m i znajom ym i
ojca pozostali dw aj czy trzej dym isy o n o w an i g e n e ra
łowie, k tó rzy klęli w szy stk ie «nowości» i pocieszali
się, p ro ro k u ją c R osyi niech y b n ą zgubę; czasem kto
z k rew n y ch zajrzał doń p rzy p a d k iem w przejeździe
przez M oskwę. Z p o śró d m nogich naszych krew nych,
k tó ry ch liczyliśm y n ie g d y ś w M oskwie dw adzieścia
ro dzin, te ra z pozostały w stolicy zaledw ie dw ie ro
dziny, p o rw ane także p rą d e m now ego życia. M atki
ty ch ro d zin ro z trz ą sa ły w spólnie z synam i i córkam i
kw esty ę szkół ludow ych, albo ro zp raw iały o żeńskich
k u r s a c h . . . Ojciec, m a się rozum ieć, p a trz a ł na nich
z n ajw y ższą p o g ard ą . Macocha i m oja m łodsza p rz y
ro d n ia sio stra, P aulina, nie zm ieniły się wcale i pielę
gnow ały go, ja k um iały ; ale i one czuły się tro ch ę
niesw oje w tem zm ienionem otoczeniu.
Ojciec zaw sze był suro w y i w w ysokim sto p n iu
niespraw iedliw y i stro n n y dla A lek san d ra; lecz Ale
k sa n d e r odznaczał się zaw sze w ielką d o b ro d u szn o śc ią
i nie p am iętał uraz. G dy ze sw ym m iłym uśm iechem
na u stach i w ła godnych niebieskich oczach w szedł
do pok o ju , w k tó ry m leżał ojciec i zaraz spostrzegł,
co należy uczynić, aby p rzy n ie ść ulgę chorem u, —
przyczem w szy stk o załatw iało się tak p o p ro stu i n a
tu raln ie, ja k g d y b y A lek san d er n ig d y nie w ychodził
z p o k o ju chorego, — og arn ęło ojca głębokie zdum ienie.
— 282 —
P a trz a ł na A leksandra, ja k b y nie w ierząc sw oim oczom.

O dw iedziny nasze w niosły tro ch ę życia do tego po
n u reg o , sm u tn eg o dom u. D ozór p rzy ch o ry m ożyw ił
się nieco. M acocha, Pola, naw et służba pow eselała
i ojciec także czuł się znacznie lepiej.
Je d n a rzecz tylko niepokoiła go. Oczekiwał, że zja
w im y się, ja k o m a rn o tra w n i synow ie, b łagający p rz e
baczenia i zasiłku. Ale kiedy z w ielką o stro żn o ścią
rozpoczął rozm ow ę o pieniądzach, p rze rw aliśm y we
soło: «Nie troszcz się, papo, pow odzi nam się w y b o r
nie!» To go jeszcze bardziej zbiło z tro p u . P rz y g o to
wał się ju ż był zupełnie do rozczulającej sceny, jakie
byw ały za jego czasów : synow ie b ła g ają ze sk ru c h ą
u nóg ojca o przebaczenie i p ie n ią d z e . . . Może naw et
na chw ilę dośw iadczył pew nego rozczarow ania, że do
sceny tej nie p rzyszło, ale zaczął nas w idocznie trak to w ać
z w iększym szacunkiem . — B yliśm y w szyscy tro je m o
cno w zru szeni p rzy pożegnaniu. Ojca p rze ra żał p r a
wie p o w ró t do cichej i p o n u rej sam otności w pośród
gruzów tego b u d y n k u , k tó ry sta ra ł się p o d trz y m y
wać przez całe swe życie. Ale b ra ta m ego w zyw ały
obow iązki służbow e, a ja m usiałem jechać do Fin-
landyi.
Je sien ią, g d y zaw ezw ano m ię telegraficznie z Fin-
landyi, podążyłem pośpiesznie do M oskwy, ale p rz y
jechałem ju ż na pogrzeb. — Zw łoki ojca m ego złożono
na cm en tarzu obok tej sam ej czerw onej cerkw i, gdzie
go chrzczono i odm aw iano o sta tn ie m odlitw y p rzy
tru m n ie babki. I p o stę p u ją c za karaw anem , po zna
n y ch mi z dziecinnych la t ulicach, m yślałem o za
szłych zm ianach. D om y, obok k tó ry ch przechodziła
p rocesya, m ało się zm ieniły; ale w iedziałem , że w każ
dym z nich rozpoczęło się now e życie.
Oto dom , należący nieg d y ś do m atki m ojego ojca,
księżny M irskiej, a potem do daw nego m ieszkańca
— 283 —
S tarej K oniusznej g e n e ra ła N. Je d y n a jego córka w y

trw ale w alczyła dw a lata z najpoczciw szym i, u b ó stw ia
jący m i ją, ale u p a rty m i rod zicam i o pozw olenie uczęsz
czania na w yższe k u rsy . N akoniec dziew czyna zw y
ciężyła, ale w yjeżdżała na k u rs y w eleganckiej k a re
cie, w to w arzystw ie «mamy», k tó ra odw ażnie w ysia
dyw ała god zinam i całem i na ław kach au d y to ry u m w spól
nie z innem i słuchaczkam i, obok swej ukochanej córki.
Lecz m im o czujnego d o zoru — dziew czyna p rz y stą p iła
po p a ru latach do ru c h u rew olucyjnego, została are sz
to w an ą i przesiedziała cały ro k w P etropaw łow skiej
tw ierdzy.
Oto — naprzeciw ko, dom h rabiów Z. Dwie ich córki,
zb rzy d ziw szy sobie bezużyteczne, bezcelow e i próż-
niacze życie, d are m n ie błagały sw ych d espotycznych
rodziców , by im pozw olono chodzić na k u rsy , w spól
nie z innem i dziew czętam i, k tó re czuły się tam tak
szezęśliwem i. W alka ciągnęła się kilka lat. Rodzice
nie ustęp y w ali. N akoniec sta rs z a sio stra o tru ła się;
w tedy ty lk o pozw olono m łodszej p o stą p ić gdzie i jak
chce.
A otóż i dom , w k tó ry m przein ieszk aliśm y n iegdyś
rok. T u w krótce m iało m iejsce pierw sze posiedzenie
rew o lu cy jn ego kółka, k tó re założyliśm y z Czajkow
skim w M oskwie. N aty ch m iast poznałem pokoje, p a
m iętne m i z dzieciństw a, m im o całkiem zm ienionego
um eblow ania. Dom należał teraz do k rew n y ch N atalii
A renfeld, k tó rej w zru szający p o r tre t sk re ślił K ennan,
poznaw szy ją w «wolnej kom endzie» na K arze.
A oto jeszcze, o kilka kroków od dom u, w któ ry m
u m a rł ojciec, niew ielki szary dom ek, gdzie w kilka
m iesięcy po śm ierci ojca, spotkałem S tępniaka w p rze
b ra n iu chłopskiem . Zaledw ie kilka dni tem u a re
sztow ano go we w si za p ro p a g a n d ę socyalistyczną
— 284 —
w p o śró d chłopów, ale udało m u się u m k n ą ć i p rz y je

chał do M oskwy.
T akie to zm iany zaszły w «pańskim », kw artale S ta
rej K oniusznej w ciągu ostatn ich p ię tn astu lat. I ta
w arow nia sta re j szlachty nie o stała się w obec nacisku
m łodych sił.
V III.
W początkach w czesnej w iosny n astęp n eg o ro k u

p ierw szy raz znalazłem się za g ran icą. P rz eje żd ż ają c
granicę, — dośw iadczyłem — w silniejszym m oże sto
p niu, niż oczekiw ałem , tego uczu cia, jak ie o g arn ia
w szy stk ich praw ie R osyan, w yjeżdżających z Rosy i.
P ó k i pociąg pędzi przez m ało zaludnione północno-
zachodnie gubern ie, m a się uczucie, ja k g d y b y się
p rze rz y n ało pu sty n ię. Na setki w iorstw ciąg n ą się zaro
śla, do k tó ry ch ledw ie się daje zastosow ać nazw a lasu.
Gdzie niegdzie w idać lichą w iosczynę, w pół zasy p an ą
śniegiem . Ale gdy się w jedzie do P ru s, w szystko
zm ienia się o d raz u — i k ra jo b ra z i ludzie. Z okien w a
gon u w idać p o rządne, schludne w ioski, ferm y, ogródki,
b ru k o w an e d ro g i; im dalej posuw am y się w g łąb Nie
miec, tern k o n tra s t staje się ja sk ra w szy m . P o m ia
stach ro sy jsk ic h naw et n u d n y B erlin w y d aje się oży
w ionym .
A co za różnica w klim acie! Dwa dni tem u, kiedy
opuszczałem P e te rsb u rg , w szędzie leżał śnieg; tu zaś,
w N iem czech środkow ych, spacerow ałem po peronie
stacyi kolejow ej bez palta. Słońce p rzy g rzew ało ; pączki
na drzew ach rozpękały się i w krótce kw iaty m iały
ro zk w itn ąć. A dalej zabłyszczały w ody Renu, a jeszcze
dalej pow itałem Szw ajcaryę, zalaną olśniew ającym i
pro m ien iam i słońca, z jej m aleńkim i hotelam i, gdzie
— 285 —
p o d ają w am śniadanie pod otw artem niebem — n ap rz e

ciw śnieżnych gór. N igdy d o tąd nie uprzy to m n iłem
sobie tak jasn o , co znaczy północne położenie R osy i
i ja k i w pływ na h isto ry ę jej posiadała okoliczność,
że głów ne ognisko jej życia um ysłow ego leży na pół
nocy, u sam ych w ybrzeży zatoki F iń sk iej. T eraz do
piero p ojąłem dokładnie, dlaczego południe z ta k ą
n ie p rz e p a rtą siłą nęciło zaw sze R osyan ku sobie, dla
czego z takim n iew iarogodnym praw ie w ysiłkiem sta
rali się oni do trzeć do brzegów M orza C zarnego i d la
czego w ychodźcy sy b e ry jsc y tak uporczyw ie d ążą na
po łudnie — w g łąb M andżuryi.
Około tego czasu m asa m łodzieży ro sy jsk ie j p rze

byw ała na stu d y ach w Z urichu. S łynna «O berstrasse»
w ydaw ała się praw dziw ie ro sy jsk ie m m iasteczkiem ,
<vjęzyk ro s y jsk i przew ażał tu ogólnie. S tudenci, a zw ła
szcza stu d e n tk i, żyli tak, ja k w ogóle żyje ucząca się
m łodzież ro sy jsk a , to je s t praw ie bez żadnych środków .
H erb ata, ch leb , tro ch ę m le k a, niew ielki kaw ałeczek
m ięsa, usm ażonego na m aszynce sp iry tu so w ej — w śród
ożyw ionych ro zp raw o ostatn ich w ydarzeniach w św ię
cie socyalistycznym lub ostatniej przeczytanej k sią ż
c e ,— zadaw alniało to m łodzież najzupełniej. Ci, k tó
rzy m ieli więcej pieniędzy, niż w ym agało podobnego
ro d z a ju życie, oddaw ali je na sp raw ę ogólną: na bi
bliotekę, na ro s y js k i rew o lu cy jn y dziennik, na szw aj
carsk ie g azety robotnicze. Co się tyczy strojów , p u
bliczność była nad w y raz m ało w yb red n ą.
Ale dziewczynie lat szesnastu
W jakiej czapeczce nie do twarzy ?
i w sta ry m g ro d zie Z w ingli’ego stu d e n tk i ro sy jsk ie zda

w ały się niejako rzucać ludności w yzyw ające pytanie:
czy istn ieje stró j tak sk ro m n y , w k tó ry m b y nie było do
tw arzy dziew czynie m łodej, rozum nej i pełnej energii?
- 286 —
Ale rów nocześnie kobiety ro sy jsk ie pracow ały wy

trw ale i niezm ordow anie; nig d y jeszcze tak nie p ra
cowano, o d k ąd istn ie ją u n iw ersy te ty . P rofesorow ie
staw iali kobiety za p rzy k ła d studentom .
Dawno ju ż p rag n ą łem gorąco zapoznać się ze wszy-

stkiem , co się tyczyło In tern ac y o n ału . G azety ro sy j
skie często w spom inały o nim , ale nie wolno im było
pisać ani o celach, ani o działalności M iędzynarodo
wego Z w iązku robotników . D om yślałem się, że m usi
to być wielki ruch, m ający b o g atą p rzy szło ść przed
so bą; ale nie m ogłem dob rze uchw ycić jego celu. T e
raz, w S zw ajcaryi, postanow iłem znaleźć odpow iedź
na w szy stkie m oje pytania.
«M iędzynarodów ka* znajdyw ała się w tedy u szczytu
sw ego rozw oju. W yp ad k i lat czterd ziesty ch obudziły
w ielkie n adzieje w sercach zachodnio-europejskich ro
botników . Dziś d opiero dow iadujem y się, ja k ą m asę
lite ra tu ry ro zp rze strzen ili wówczas pom iędzy proleta-
ry atem socyaliści w szystkich odcieni: socyaliści chrze-
ściańscy i państw ow i, F u rie rz y ś c i, Saint-sim oniści,
O veniści i t. d.; i dziś tylko zaczynam y pojm ow ać,
ja k głębokim był ten ru ch ; wiele z tego, co nasze po
kolenie uw aża za sw oje now e słowo, — w ypow iedziane
było ju ż w tedy, a czasem naw et z w iększą siłą i z w ię
kszeni zrozum ieniem rzeczy. R epublikanie pod sło
wem «rzeczpospolita* rozum ieli w tedy wcale nie de
m o k raty czn ą o rganizacyę kapitału, ja k się to rozum ie
dzisiaj, a coś zupełnie odm iennego G dy repu b lik an ie
ów cześni m ów ili o Z jednoczonych S tanach E u ro p y ,
rozum ieli pod tern w yrażeniem b ra te rstw o w szystkich
ro bo tn ik ó w — a narzędzia zniszczenia, zam ienione w na
rzęd zia p racy w ytw órczej, znajd u jące się w ro z p o rz ą
dzeniu w szystkich członków społeczeństw a, — «miecze,
p rzekow ane w pługi*, — «żelazo, w rócone robotnikom »,
— 287 —
ja k śpiew ał w jed n ej ze sw ych pieśni P ie rre D upont.

R epublikanie dążyli nietylko do rów ności p rze d p r a
wem i do rów n o u p raw n ien ia politycznego, ale głów nie
i do rów ności ekonom icznej. N aw et nacyonaliści m a
rzy li w tedy o takich M łodych N iem czech, Młodej Italii
i M łodych W ęgrzech, k tó reb y podjęły inicyatyw ę śm ia
łych refo rm a g ra rn y c h i ekonom icznych.
P o g ro m p o w stania czerw cow ego w P ary żu , ro zb i
cie arm ii w ęgierskiej przez M ikołaja I, — i m łodych
W łoch p rzez F ran cu zó w i A ustryaków , — potem po
n u ra polityczna i um ysłow a reakcya, k tó ra w krótce
po 1848-ym ro k u zapanow ała w całej E uro p ie, — zgnę
biły całkow icie o lb rzy m i ru ch tego czasu i w ciągu
n astęp n y c h d w udziestu lat ludzie zapom nieli o nim po-
p ro stu , zapom nieli o całej socyalistycznej lite ra tu rz e
czterd ziesty ch la t i o sam ych ideałach rew olucyi eko
nom icznej i w szechludzkiego b rate rstw a.
Ale je d n a idea ocalała z pow szechnego rozbicia:
idea b ra te rs tw a robotników w szystkich krajów . K ilku
w ygnańców francuzkich nie p rzestaw ało głosić jej
w S tanach Z jednoczonych A m eryki, a w A nglii żyła
ona w p o śród uczni R o b e rta Owena. Umowa, zaw arta
m iędzy nielicznym i ro b o tn ik am i angielskim i i fran-
cuzkim i delegatam i w czasie w ystaw y pow szechnej
w L o n d y n ie 1862 r., — stała się p u n k tem w yjścia po
tężnego ru chu, k tó ry o g a rn ą ł w k ró tk im czasie całą
E u ro p ę i o bjął m iliony przedstaw icieli pracy. U śpione
p rzez dw adzieścia la t n adzieje obudziły się na nowo,
g d y rozległo się z L o n d y n u w ezwanie do robotników
«w szystkich narodow ości, w yznań, ras, barw i płci»,
by zjednoczyli się razem i ośw iadczyli, że «wyzwole
nie ro b o tn ików m usi być ich w łasnem dziełem*. W zy
w ano ich, by w ystąpili w ew olucyjnym p rąd z ie lu d z
kości z now ą potężną siłą m iędzynarodow ej organi-
zacyi, walczącej — nie w im ię słodko-ckliw ej m iłości
— 288
i m iłosierdzia, a w im ię spraw iedliw ości, k tó ra niechy

bnie m u si być w ym ierzona ludziom , św iadom ym swych
ideałów i celu życia.
W 1868 i 1869 r. w ybuchły w P a ry ż u dw a strejki,
w sp arte w pew nej m ierze przez niew ielkie sum y, przy
słane z zagranicy, głów nie z Anglii. S tre jk i te były
w praw dzie — sam e przez się dość nieznaczne, — ale
w zw iązku z prześladow aniem , ja k iem u uległ Między
naro d o w y Z w iązek R obotniczy ze stro n y Napoleonow-
skiego rzą d u , stw orzyły one potężny ruch, k tó ry prze
ciw staw ił w zajem nej ryw alizacyi pań stw — łączność
w szy stk ich robotników . Id ea m iędzynarodow ego zje
dnoczenia w szystkich oddzielnych fachów i walki z ka
pitałem z pom ocą m iędzynarodow ego poparcia, — por
w ała w szy stkich robotników , naw et najobojętniejszych.
J a k p o ża r stepów — ru c h o g a rn ą ł szybko F rańcyę,
W ło ch y , H iszpanię i w y su n ął niebaw em na swoje
czoło w ielką ilość inteligentnych, czynnych i głęboko
o d danych spraw ie robotników . Złączyło się z nim
kilka w y bitnych je d n o ste k obu płci z klas w yższych.
Z każd y m rokiem potężniała w E u ro p ie siła, której
istn ien ia naw et nie po d ejrzy w an o dotąd. I jeżeliby
ru ch nie został p o w strzy m a n y w sk u te k prusko-fran-
cuzkiej w ojny, zaszłyby praw d o p o d o b n ie w E uropie
w ielkie w ydarzenia, k tó re p rzy śp ie sz y ły b y postęp
i zm ieniły c h a ra k te r naszej cyw ilizacyi. Ale zwycię-
ztwo p ru sk ie, k tó re zd ru zg o tało F ra n cy ę , w ytw orzyło
zarazem an o rm aln e w arunki. O późniło ono na lat
dw adzieścia pięć praw idłow y rozw ój F ra n c y i i spo
w odow ało o k res m ilitary zm u , z k tó reg o d o tą d jeszcze
w y b rn ą ć nie m ożem y.
Był to czas, w k tó ry m cieszyły się w ielką po p u

la rn o śc ią m iędzy ro b o tn ik a m i różnego ro d za ju pół
śro d k i, p ro jek to w an e celem rozw iązania w ażnej kwe-
— 289 —
styi społecznej: zw iązki spożyw cze i w ytw órcze, sub-

w encyonow ane przez państw o, banki ludow e, d a rm o
wy k re d y t i t. d. P ro je k ty w szystkich tych półśrodków
w nosiły się, jed en po d ru g im w «sekcyach» M iędzy
narodow ego Z w iązku, potem na m iejscow ych, o k ręg o
wych, n aro dow ych i m iędzynarodow ych zjazdach i go
rąco się d ysk u to w ały . W m iejsce w szystkich tych pół
śro d k ó w — pow staw ała idea wielkiej Socyalnej Rewo-
lucyi. K ażdy coroczny zjazd zw iązku oznaczał nowy
k ro k w ro zw oju tej kw esty i, k tó ra w całej swej g ro
zie sta je dziś p rze d naszem pokoleniem , żąd ając ko
niecznego rozw iązania. Do dzisiejszego dnia n ik t je
szcze nie podał należytej oceny w szystkich tych po
m ysłow ych, naukow o-praw dziw ych i głębokich m yśli
(w szystkie one były w ynikiem zbiorow ej m yśli ro b o
tników), k tó re zostały w ypow iedziane na tych k o n g re
sach. D ość pow iedzieć — a nie będzie to żadną p rz e
sadą, że w szystkie p ro je k ty p rzeo b rażen ia społeczeń
stw a, znane dziś pod nazw ą «naukow ego socyalizm u»,
albo «anarchizm u», b io rą swój początek w rozpraw ach
k o ngresów i w różnych referatach , sk ładanych In ter-
nacyonałow i. N ieliczni inteligenci, k tó rzy połączyli się
z ru ch em , przyoblekli tylko w teoretyczne fo rm y p r a
gn ien ia i k ry ty k ę istniejących stosunków , w ypow ie
dzian ą przez robo tn ik ó w w sekcyach M iędzynarodo
wego Z w iązku i na jeg o kongresach.
W ojna 1870 — 71 r. opóźniła, ale nie p rzerw ała ro z
w oju Z w iązku. W e w szy stkich p rzem ysłow ych o śro
dkach S zw ajcaryi istn iały w dalszym ciągu liczne
i ożyw ione sekcye M iędzynarodów ki i tysiące ro b o tn i
ków uczęszczało na ich posiedzenia, na k tó ry ch w ypo
w iadała się w ojna istn iejącem u system ow i posiadania
ziemi i fa b ry k i obw ieszczał się blizki koniec k ap ita
listycznego u stro ju . W różnych m iejscow ościach Szw aj
cary i odbyw ały się m iejscow e k o n g resy i na każdym
— 290 —
z nich om aw iały się najży w o tn iejsze i najzaw ilsze kwe-

sty e w spółczesnego u s tro ju społecznego, przyczem
g ru n to w n a znajom ość rzeczy i szeroki sposób staw ia
nia kw esty i p rze ra żały b u rżu a zy ę bodaj więcej, niż
ro sn ąc a wciąż liczba członków sekcyi i federacyi
Zw iązku. W spółzaw odnictw o i zawiść, istn iejące za
w sze m iędzy uprzyw ilejow anym i ro b o tn ik a m i (zegar
m istrzam i, złotnikam i) i p rzedstaw icielam i rzem iosł
p ro stsz y c h (n .p. tkaczam i) i u tru d n ia ją c e d o tą d ogólne
zjednoczenie, zniknęły powoli. 'R o b o tn ic y zaznaczali
coraz głośniej i z coraz w iększą siłą, że ze w szy stk ich
p rze g ró d , w ytw orzonych w obecnem społeczeństw ie,
n ajg łó w n iejszą i najszk o d liw szą je s t ta, k tó ra dzieli
społeczność na w łaścicieli k ap itału i n a p ro le ta ry u sz y ,
sk azan y ch w sk u te k swej p rzy ro d zo n e j nędzy pozo
staw ać n a zaw sze w ytw órcam i bogactw dla k ap ita
listów .
W łochy, zw łaszcza środkow e i północne, p o k ry te
b yły sekcyam i In te rn a c y o n a łu — i m ów iło się w nich
otw arcie, że naro d o w a je d n o ść W łoch, o k tó rą tak
d łu g o w alczyli p atryoci, okazała się czystem złudze
niem . W zyw ano teraz lud, aby podn ió sł w łasną rew o-
lucyę, k tó ra o ddałaby ziem ię chłopom , a fa b ry k i ro
b o tn ik o m i zniosłaby ucisk zcentralizow anego p ań
stw a, k tó reg o h isto ry c zn ą m isy ą było zaw sze u trz y
m yw ać eksploatacyę człow ieka przez człow ieka.
W H iszp an ii zaw iązały się liczne sekcye I n te r n a
cyonału w K atalonii, W alencyi i A ndaluzyi. P o p ierały
je silne robotnicze zw iązki w Barcelonie, k tó re wów
czas ju ż w yw alczyły sobie ośm iogodzinny dzień ro
boczy w fachu budow lanym . Z w iązek M iędzynarodow y
liczył w H iszpanii najm niej 80,000 płacących składkę
zw iązkow ą członków. W eszły doń w szy stk ie czynniej-
sze i en ergiczniejsze żyw ioły społeczeństw a. Niechęć,
z ja k ą zachow yw ali się w obec in try g politycznych
— 291 —
1871 — 72 la t, zjednała im znaczną część ludności.

S p raw o zd ania prow incyonalnych i narodow ych k o n
g resó w h iszp ań sk ich i m anifesty ich były zaw sze wzo
ra m i ścisłej logiki w k ry ty c e istniejącego u s tro ju spo
łecznego oraz w y b o rn ą w y kładnią ideałów k lasy ro
botniczej.
Ten sam ru c h szerzy ł się w Belgii, H ollandyi a n a
w et w P o rtu g alii. N ajw yborow sza część belgijskich
tkaczy i g ó rn ik ó w p rz y stą p iła do zw iązku. W A nglii
trad e-u n io n y , znane ze sw ego k o n se rw aty zm u , po łą
czyły się z ruchem , to je st, — jeszcze nie p rzy z n ają c
się stanow czo do socyalizm u, zw iązki robotnicze w y
raziły gotow ość p o p ieran ia sw ych braci z k o n ty n e n tu
w w alce ich z kapitałem , zwłaszcza w czasie strejków .
W N iem czech socyaliści zaw arli p rzy m ierze z licznym i
zw olennikam i L assalle’a, przez co założony został g r u n t
pod d zisiejszą so cy al-dem okratyczną p arty ę . A u stry a
i W ęg ry podążały tą sam ą d ro g ą. W e F ra n cy i, po
zdław ieniu K om uny i zapanow aniu w ślad za tern
gw ałtow nej reak cy i — żadna o rganizacya In tern ac y o -
n ału nie była m ożliw ą (przeciw ko członkom Zw iązku
w ydano d rak o n o w sk ie praw a); ale w szyscy, m im o to,
byli p rzek o n an i, że w krótce F ra n c y a nietylko p rz y
łączy się do ru ch u , ale naw et stanie na jego czele.
P rzy jech aw szy do Z urichu, w stąpiłem do jednej
z m iejscow ych sekcyi M iędzynarodów ki i zapytałem
m oich p rzy jació ł ro sy jsk ic h , z jak ich źródeł m ożna
się n ajlepiej zapoznać z w ielkim ruchem , pow stałym
w obcych k raja ch . «Czytajcie», pow iedziano m i i je
d n a z m ych rodaczek, ucząca się w ów czas w Z u ry ch u ,
p rzy n io sła m i cały sto s książek, b ro sz u r i gazet z o sta
tnich lat. C zytałem całe dnie i noce je d n y m tchem
i w rażenie, k tó re w yniosłem , było tak głębokie, że
n ig d y i niczem się nie zatrze. P rą d now ych m yśli,
pow stały ch we m nie, łączy się w mej pam ięci z ma-
19*
— 292 —
lenką, czy stą izd eb k ą na O b erstrasse, z któ rej okien

w idniało b łękitne jezioro i w ysokie wieże sta re g o g ro d u ,
św iadka ty lu zaciekłych sporów relig ijn y ch i góry,
po d ru g iej stro n ie jeziora, gdzie Szw ajcarow ie w al
czyli za sw ą niepodległość.
L ite ra tu ra socyalistyczna nig d y nie obfitow ała
w k siążk i P isa n ą je s t ona dla robotników , dla k tó
ry ch kilka kopiejek stanow ią ju ż pieniądze i któ rzy
m ało m ają czasu do czytania po długim roboczym
dniu. Dla tego składa się ona przew ażnie z b ro sz u r
i gazet. Z re sz tą, jeżeli chcem y zapoznać się z socya-
lizm em , niewiele znajdziem y w książkach tych wła
śnie w iadom ości, k tó re n as n ajb ard zie j in te resu ją .
W k siążkach w y k ład ają się teo ry e i a rg u m e n tac y a
socyalizm u; ale nie d a ją one pojęcia o tern, ja k ro b o
tnicy p rz y sw a ja ją sobie robotnicze ideały, ani ja k te
ostatn ie m ogą być w cielone w p rak ty ce. P o zostaje
ty lk o w ziąć całe stosy gazet i czytać je od deski do
desk i: k ro nikę, arty k u ły w stępne i w szy stk o pozostałe;
p ierw sza je st naw et w ażniejszą od arty k u łó w w stę
pnych.
Za to otw iera się przed nam i w czasie tego czyta
nia św iat całkiem now ych stosunków socyalnych, po
znajem y zupełnie now e m etody m yślenia i działania,
co w szy stko daje nam to, czego w żadnem innem
m iejscu nie znajdziem y: a m ianow icie — w y jaśn ia głę
bię i m o raln ą siłę ru ch u i pokazuje, o ile ludzie, p rze
niknięci now em i zasadam i, o ile rob o tn icy p rz y g o to
w ani są do tego, żeby przep ro w ad zić idee socyalizm u
w życiu, choćby za cenę wielkich ofiar. Rzeczy tych niepo
d o b n a poznać za pom ocą innego ro d za ju cz y ta n ia;— i dla
tego, w szy stkie g adania teoretyków o niem ożliw ości p ra
ktycznego zastosow ania socyalizm u i o konieczności
pow olnego rozw oju nie p o sia d ają w ielkiego znaczenia,
albow iem o szybkości ew olucyi m ożna sądzić tylko
— 293 —
na zasadzie blizkiej znajom ości ludzi, o k tó ry ch ewo-

lucyi m ów im y. Czy m ożna znaleźć sum ę, jeśli nie
zn am y jej składników ?
Im więcej czytałem , tern silniej przekonyw ałem się,
że stoi p rze d em n ą now y dla m nie św iat, całkiem nie
znany uczonym au to ro m socyologicznych teoryi. Św iat
ten m ogłem poznać tylko żyjąc sam w pośród ro b o
tniczego in te rn acy o n a łu i p rz y g lą d a ją c się jego po
w szedniem u, codziennem u życiu. P ostanow iłem więc
pośw ięcić takiem u b adaniu kilka m iesięcy. Moi zna
jom i ro sy jsc y pochw alili mój zam iar; spędziw szy za
tem kilka dni w Z urichu, udałem się do G enewy, k tó ra
by ła głó w nym cen trem M iędzynarodow ego Z w iązku.
Sekcye G enew skie zbierały się w tedy w ogrom nej

św iąty n i w olno-m ularskiej T em ple U nique. W czasie
w ielkich m ityngów p rz e stro n n a sala m ogła pom ieścić
dw a ty siące ludzi. W ieczoram i zaś p rze ró ż n e kom i
tety i sekcye zasiadały w bocznych pokojach, gdzie
w yk ład ały się także k u rs a h isto ry i, fizyki, m echaniki,
i t. p. B ardzo nieliczni inteligenci, k tó rzy p rzy stą p ili
do ru ch u , — przew ażnie fran cu scy em ig ran ci — ko m u
niści, uczyli bezinteresow nie robotników . Ś w iątynia
służyła ty m sposobem i jak o u n iw e rsy te t ludow y
i ja k o fo ru m .
Je d n y m z głów nych przyw ódców w św iątyni wol-
n o m u larsk iej był M ikołaj U tin, człowiek w y k ształ
cony, zręczny i czynny. D uszą zaś w szystkiego była
sy m p aty czn a niew iasta ro sy jsk a , k tó rą ro b o tn icy ty
tułow ali M adam e Olga. Była ona n ajczy n n iejszą z po
śró d w szy stkich członków w kom itetach. U tin i m-me
Olga p rzy jęli m ię b ardzo serdecznie, zaznajom ili ze w szy
stk im i w y b itn iejszy m i ro b o tn ik a m i różnych sekcyi,
zo rganizow anych zaw odowo i zap ro sili na zebrania
kom itetow e. Byw ałem i na tych zebraniach, ale bez
— 294 —
p o ró w n an ia więcej podobało m i się otoczenie sam ych

robotników . P rz y szklance kw aśnego w ina p rz e sia d y
w ałem n ieraz długiem i w ieczoram i i w krótce z a p rz y
jaźniłem się z n ie k tó ry m i z nich, zw łaszcza z jed n y m ,
m u larzem A lzatczykiem , k tó ry w yem igrow ał z F ra n -
cyi po kom unie. Miał on dzieci: — dw oje z nich w w ieku
dzieci b ra ta , zm arło niedaw no n agłą śm iercią. P o p rzy -
jaźniłem się niebaw em z dziećm i, a przez nie i z ro
dzicam i. T eraz m ogłem obserw ow ać życie ru c h u z w ew
n ą trz i p o jąć dokładniej, ja k zap atry w ali się n ań r o
botnicy. W szy stk ie sw oje nadzieje pokładali oni w Mię
d zy n aro d o w y m Z w iązku. Młodzi i sta rz y śpieszyli po
skończonej robocie do T em ple U nique, — żeby sk rzę tn ie
zbierać ziarn a rozsiew anej tam w iedzy, albo p rz y słu c h i
wać się m ów com , roztaczającym przed nim i o brazy w iel
kiej przyszłości. Z za p arty m tchem słuchali oni o u stro ju ,
k tó ry będzie się o p ierał na w spólności narzęd zi w y tw ó r
czych, na doskonałem b rate rstw ie, bez różnicy stanów ,
ra s i narodow ości. W szyscy w ierzyli, że w ten lub
in n y sp o sób n a s tą p i w krótce w ielka rew olucya so-
cyalna, k tó ra z g ru n tu zm ieni w szy stk ie ekonom iczne
w arunki. N ikt nie pożądał w ojny dom ow ej, ale w szy
scy mówili, że — jeżeli k lasy rząd zące uczy n ią ją nie
u n ik n io n ą — dzięki sw em u ślepem u uporow i, — to nie
cofną się p rzed krw aw ym bojem , byle ty lk o w alka p rz y
niosła z so b ą szczęście i sw obodę uciśnionym .
T rzeb a było żyć w p o śró d robotników , ab y zrozu
mieć, ja k i w pływ w yw ierał na nich szy b k i w zro st
M iędzynarodów ki, ja k szczerze w ierzyli w ten ruch,
z ja k ą m iłością mów ili o nim i ja k ie ponosili dlań
ofiary. Z dnia na dzień, z ro k u na ro k — tysiące ro
botników pośw ięcało swój czas i pieniądze, żeby pod
trzy m ać sw ą sekcyę, założyć gazetę, p o k ry ć w ydatki,
spow odow ane o rg an izacy ą ja k ieg o narodow ego, albo
m ięd zy n arodow ego k o n g re su ; — żeby w spom ódz to
— 295 —
w arzy szy , k tó rzy ucierpieli w spraw ie stow arzy szen ia,

albo w p ro s t, żeby uczestniczyć w m anifestacyach
i zgrom adzeniach. G łębokie w rażenie w yw ierał też na
m nie u szlach etn iający w pływ In te rn a c y o n a łu na ro
botników . W iększość z pom iędzy p a ry sk ic h intern a-
cyonalistów nie używ ała wcale sp iry tu so w y c h nap o
jów i w szyscy zarzucili palenie. «Po co m am y się p o d
daw ać tem u n iep o trzeb n e m u przyzw yczajeniu?» — m ó
wili oni. W szy stk ie m ałe, — nizkie in sty n k ta i zw y
czaje znikały, — u stę p u ją c m iejsca w ielkim i w znio
słym uczuciom .
O b serw ato rzy p o stro n n i w p ro st niezdolni są pojąć,
ja k ie o fiary p onoszą robotnicy, aby u trz y m a ć ruch.
W ym agało to niem ało odw agi, żeby jaw nie w stąpić
do ja k iej sekcyi M iędzynarodow ego Z w iązku; znaczyło
to o b u rzy ć na siebie g o sp o d a rz a i w edle w szelkiego
p raw d o p o d o b ień stw a — strac ić p racę — a w n astęp stw ie
b y ć sk azan y m na długie m iesiące bezrobocia. N aw et p rzy
n a jb a rd z ie j sp rz y ja ją c y c h w arunkach, p rz y stą p ie n ie do
zw iązku ro botniczego, albo do ja k ie jb ą d ź k rajow ej p ar-
tyi, w ym aga całego sz ereg u b ez u sta n n y ch ofiar. N aw et
te k ilk a centów , k tó re eu ro p e jsk i ro b o tn ik sk ład a na
w sp ó ln ą spraw ę, o d b ija ją się dotkliw ie n a jeg o bu d że
cie. A je d n a k nie je d en cent m u si on w ydać każdego
ty g o d n ia. C zęste uczęszczanie na ze b ran ia także je s t
pew nego ro d z a ju ofiarą. Dla n as p rze d staw ia to n a
w et p rzy je m n o ść spędzić w ieczór na m ity n g u ; ale r o
b o tn ik , k tó ry rozp o czy n a swój dzień p rac y o 5-tej lub
6-tej godzinie ran o , m u si u ją ć sobie kilka godzin spo
czynku nocnego, aby spędzić w ieczór na zebraniu,
daleko od sw ego m ieszkania.
Dla m nie ten szereg n ie p rz erw an y ch ofiar stanow ił
niejako ciągły w y rzu t. W idziałem , ja k pożądliw ie i g o
rąco sta ra li się ro b o tn icy o nabycie w ykształcenia, —
a tym czasem — liczba dobro w o ln y ch nauczycieli była
- 296 —
tak nieznaczną, że m ożna było w paść w rozpacz. W i

działem , ja k b ard z o m asy p racu jące p o trz e b u ją w za
w iązyw aniu i rozw oju sw ych o rganizacyi pom ocy ludzi
in telig en tn ych, m ających czas wolny. Ale — ją k n ie wielu
obyw ateli ofiarow yw ało bezinteresow nie sw oje usługi,
bez u k ry te j chęci w yciągnięcia pew nych osobistych
k o rzy ści z sam ej n iezaradności ludu! Coraz silniej
czułem , że obow iązkiem m oim je s t pośw ięcić się cał
kowicie m asom . S tępniak w pow ieści swej «Andrzej
Kożuchow» pow iada, że każdy rew olu cy o n ista p rze
żyw a w życiu d ec y d u jącą chwilę, w k tó rej ja k a ś d ro
bna, nic nieznacząca z re sztą sam a przez się okoli
czność — tak silne w yw iera na nim w rażenie, że sam
sobie sk łada u ro c z y stą p rzy się g ę oddać się bez za
strzeżeń, ciałem i d u sz ą rew olucyjnej działalności. J a
znam tę chw ilę i dośw iadczyłem j e j , w ychodząc
z jed n eg o zebrania w T em ple U nique, kiedy uczułem
w y jątkow o silnie, ja k tchórzliw ym i są ludzie w y k ształ
ceni, k tó rzy tak dziw nie opieszale zw lekają z o d d a
niem na u słu g i lu d u swej w iedzy, en erg ii i działalności,
k tó ry c h on tak potrzeb u je.
— «Oto ludzie, m yślałem , k tó rzy p rzy szli do św ia
dom ości sw ej niewoli i d ążą do w yzw olenia się. Ale
gdzież ich pom ocnicy? G dzie ci, k tó rzy p rz y jd ą po to,
aby służyć m a so m , a nie dlatego, żeby posługiw ać
się niem i w w idokach w łasnej próżności?»
Pow oli zaczęło się budzić we m nie p o dejrzenie co
do szczerości p ro p ag a n d y , prow adzonej w T em pie
U nique. P ew nego w ieczora zjaw ił się na zebranie gło
śny w m ieście adw okat genew ski, A. i ośw iadczył, iż
jeśli d o tą d nie przy łączy ł się do Z w iązku M iędzyna
rodow ego, to tylko dla tego, że m u siał w przód u r z ą
dzić sw oje pieniężne in te re sy ; te ra z, g d y ta przeszkoda
została u su n iętą, zam ierza połączyć się z ru ch em ro b o
tniczym . U derzył m ię cynizm tego ośw iadczenia i p o
— 297 —
dzieliłem się m ojem i m y ślam i z sąsiadem m oim , m u la

rzem . O kazało się, że na p o p rzed n ich w yborach adw okat
szu k ał p o parcia p a rty i rad y k a ln ej, ale przepadł. T e
raz m y ślał w ynieść się na ram ionach p a rty i ro b o tn i
c z e j.— «Tym czasow o p rz y jm u je m y u słu g i takich p a
nów», d odał m ój to w arzy sz; «ale po p rzeprow adzeniu
rew olucyi socyalnej p ie rw sz ą n aszą rzeczą będzie po
zbyć się ich zupełnie».
W k ró tce potem zw ołano pośpiesznie m ity n g dla
w y rażen ia p ro te stu , ja k m ów iono, przeciw ko «Journal
de Genève». D ziennik ten b ogatych klas G enew skich
pisał, że w T em ple U nique k n u je się coś podejrzan eg o
i że fachy budow nicze p rz y g o to w u ją taki sam ogólny
s tr e jk , ja k wr 1869 r. W sk u tek tego przyw ódcy
z T em ple U nique zwołali zebranie. T ysiące ro b o tn i
ków zapełniło salę i U tin zaproponow ał rezolucyę,
k tó rej sform ułow anie w ydało mi się dość dziw nem :
zeb ran ie w zyw ało się do «pełnego obu rzen ia protestu»
przeciw niew innem u w edle m n ie, p rzypuszczeniu, że
ro b o tn icy m y ślą strejkow ać. «Dla czegóż p rzy p u szcze
nie to chcą p rzed staw ić ja k o potw arz?» — za pytyw a
łem ze zdum ieniem . «Czyż s tre jk je s t jak iem p rz e
stępstw em ?» U tin tym czasem naglił i zakończył m ow ę
sw oją słow am i: «Jeżeli, obyw atele, p rzy jm u jec ie m oją
rezolucyę, poszlę ją n aty ch m iast do druku». Chciał
ju ż zejść z try b u n y , g d y kto ś zauw ażył, że nie szko
dziłoby, jednakże, zastanow ić się pierw ej n ad tą kw e
sty ą; i w tedy — jed en po d ru g im — w staw ali p rz e d
staw iciele różn y ch fachów budow lanych, ośw iadczając,
że płaca zarobkow a sp a d ła w o statn ich czasach tak
nizko, iż niepodobna żyć; że na w iosnę p rzew iduje
się wiele p racy i że z okoliczności tej chcą sk o rzy stać
ro b o tn icy , żeby p o dnieść zarobek. Jeżeli zaś p rze d się
biorcy nie zgodzą się, to rob o tn icy niezw łocznie ro z
poczną stre jk .
— 298 —
Byłem w ściekły i o stro w yrzucałem n a z a ju trz Uti-

now i jeg o propozycyę. «Jakże to można?» — m ówiłem
m u. «Jako przyw ódca pow inieneś b y ł w iedzieć, że
s tre jk na p raw d ę się przygotow yw ał». S kutkiem na
iw ności m ojej nie pojąłem naw et isto tn y ch względów,
k tó ry m i kierow ali się p rzyw ódcy i sam U tin m usiał
o b jaśn ić m ię , że « strejk w pły n ąłb y szkodliw ie na
w y b o ry adw okata A.».
Nie m ogłem pogodzić tych m achinacyi przyw ódców
z płom iennem i ich m ow am i, k tó re w ygłaszali z tr y
b u n y . B yłem całkiem rozczarow any i pow iedziałem
Utinowi, że chcę poznać «Bakunistów », czyli «Fede-
ralistów », t. j. d ru g ą sekcyę gen ew sk ą In tern acy o -
nału. Słowo «anarchizm » m ało jeszcze w tedy było
w użyciu. U tin dał mi n aty ch m iast k a rtk ę polecającą
do M ikołaja Ż ukow skiego, należącego do «B akuni
s tó w » ;— potem długo p a trz y ł na m nie i rze k ł z we
stchnieniem : «tak, pan więcej nie w rócisz do nas, pan
zostaniesz u nich».
Miał zupełną słuszność.
IX.
P ojechałem n ajp ierw do N euf-C hatel, a potem spę

dziłem cały tydzień w pośród z e g a rm istrz y w g órach
J u ra . T ym sposobem poznałem n a p rz ó d sły n n ą Fede-
racy ę J u r a js k ą , k tó ra o d eg ra ła n astęp n ie ta k ą w ybi
tn ą ro lę w rozw oju socyalizm u, w p row adzając doń
zasadę zaprzeczającą rzą d , czyli zasadę anarchizm u.
W 1872 r. F ed eracy a J u r a js k a pow stała przeciw
au to ry teto w i R ady O gólnej In tern ac y o n ału . W ielki
m ięd zy n arodow y zw iązek był całkow icie ru ch em ro
b o tn ic z y m ,— i sam i ro b o tn icy uw ażali go za takow y,
nie u zn ając wcale sw ego zw iązku za p a rty ę p o lity
— 299 —
czną. W Belgii w schodniej, na p rzy k ła d , zam ieścili

ro b o tn icy w swej ustaw ie p a ra g ra f, m ocą k tó reg o
n ik t, nie zajm u jący się sam p ra c ą ręczną, nie m ógł być
członkiem sekcyi. N aw et dozorcy robotników nie byłi
przyjm ow ani. O prócz tego ro b o tn icy byli zdecydow a
ny m i fed eralistam i. K ażda narodow ość, każda oddzielna
p ro w in cy a i naw et każda oddzielna sekcya pow inna była
p o siad ać zupełną sam odzielność rozw oju. Ale b urżua-
ży jn i rew olucyoniści sta re j szkoły, k tó rzy w stąpili do
In te rn a c y o n a łu , przeniknięci pojęciam i panującem i,
w daw nych scentralizow anych, p iram id aln y c h « to w arzy
szeniach tajn y ch , zaszczepili te pojęcia M iędzynarodo
w em u Zw iązkow i R obotników .
O prócz R ad F ed era ln y ch i N arodow ych, m ianow aną
została w L o n d y n ie R ada G eneralna, m ająca p o ś re
dniczyć m iędzy różnem i narodow ościam i. M arks i E n
g els stali na jej czele. W krótce je d n a k okazało się, że
sam fa k t istn ien ia podobnej centralnej R ady pociąga
za so b ą w ielkie niedogodności. R ada G eneralna nie
p o p rze stała na roli cen traln eg o b iu ra pośredniczącego
we w zajem nych m iędzynarodow ych stosunkach. D ą
żyła ona do zagarnięcia całego ru c h u w swe ręce, —
pochw alając, lu b g an iąc działalność nietylko różnych
sekcyi federacyi, ale naw et pojedynczych członków .
K iedy w ybuchło p o w stanie K om uny w P a ry ż u — i wo
dzom należało ty lk o śledzić p rzeb ieg ru c h u —
w obec niew iadom ości, d o k ąd p rzy p ro w a d zi ich on dnia
n astęp n eg o , R ada G eneralna chciała koniecznie k ie ro
wać sp raw am i, siedząc w L ondynie. Ż ądała codzien
n y ch sp raw ozdań, w ydaw ała rozkazy, zachęcała, u p o
m inała i tym sposobem naocznie w ykazyw ała, ja k nie
k o rzy stn ie naw et w pływ ają na sp raw y stow arzyszenia
p o d o b n e rz ą d y centralne. N iedogodność ta stała się
jeszcze ja śn ie jszą , g d y po ta jn y m zjeździe 1871 r.,
R ada G eneralna, p o p a rta p rzez nielicznych delegatów ,
— 300 —
postanow iła zw rócić w szystkie siły M iędzynarodow ego

Z w iązku ku agitacyi w yborczej. W ielu p rzekonało się
w tedy, ja k niepożądanym je s t każdy rząd , jakkolw iek
d em o k ratycznem byłoby jego pochodzenie. T ak roz
p o czynał się an arch izm w spółczesny, a F ed era cy a J u
ra js k a stała się głów nym o środkiem jego rozw oju.
W g ó rach J u ra js k ic h nie było tego rozdw ojenia

m iędzy przyw ódcam i i ro b o tn ik am i, k tó re zauw aży
łem w Genewie, w T em ple U nique. Ma się rozum ieć,
n iek tó rzy członkow ie byli więcej rozw inięci i w y ro
bieni, a zw łaszcza czynniejsi, niż inni; ale na tern
ogran iczała się cała różnica. Ja m e s G uillaum e, jeden
z n ajro z u m n ie jsz y ch i n ajg ru n to w n iej w ykształconych
ludzi, jak ich kiedykolw iek spotykałem , — służył jako
zaw iadow ca i k o re k to r w m aleńkiej d ru k a rn i. Z a ra
biał tak mało, że m usiał jeszcze nocam i tłóm aczyć po
wieści z języ k a niem ieckiego na francuski.
K iedy p rzyjechałem do N euf-C hatel, G uillaum e w y
raził mi swój żal, że nie m oże pośw ięcić rozm ow ie ze
m n ą więcej niż godzinę, lu b dwie. D ru k a rn ia ich w y
puszczała tego dnia p ierw szy n u m e r m iejscow ej g a
zety i G uillaum e nietylko redagow ał ją i sam robił
k o rek tę, ale m usiał jeszcze ponad p isy w ać ze trz y ty
siące ad resów dla p ierw szych n um erów i zakleić b an
derole.
O fiarow ałem się m u z pom ocą w p isa n iu adresów ,
ale do niczego to nie doprow adziło. G uillaum e pisał
a d re sy albo z pam ięci, albo zaznaczał je je d n ą lub
dw om a literam i na sk raw k ach papieru.
— Nie m a rad y , pow iedziałem . W tak im razie
p rz y jd ę po obiedzie do d ru k a rn i i będę zaklejał opa
ski, a p an udzieli mi tego czasu, k tó ry m u oszczędzę
Z ro zu m ieliśm y się o drazu, — uścisnęliśm y sobie
serdecznie dłonie i zaw iązała się o d tą d m iędzy nam i
— 301 —
serd eczn a przy jaźń . S pędziliśm y kilka godzin w d r u

k arn i. G uillaum e n adpisyw ał a d re sy , ja zaklejałem
o p ask i, a je d en z zecerów , — uczestnik K om uny P a
ry sk ie j, gaw ędził z nam i obom a, sk ła d ając rów no
cześnie szybko ja k ą ś pow ieść. Rozm ow ę sw oją p rz e
p latał frazesam i z o ry g in a łu składanej pow ieści, któ re
o d czytyw ał głośno. W ychodziło m niej więcej tak:
— Na ulicach rozpoczęły się go rące u ta r c z k i. . .
«D roga Al ary o, kocham ciebie»... R obotnicy byli w ście
kli i na M o n tm artre bili się, ja k lwy... «1 u p ad ł przed
n ią na kolana» . . . B ronili sw ego p rzedm ieścia przez
całe cztery dni. W iedzieliśm y, że G allifet k arz e śm ie r
cią p rzez ro zstrz ela n ie w szy stk ich jeńców i w skutek
tego w alczyliśm y z jeszcze w iększą zaciętością». I tak
dalej. Ręka jego szybko latała po d ru k a rsk ie j k a
szcie.
Było ju ż b ardzo późno, kiedy G uillaum e zrzucił
nakoniec ro b o tn iczą bluzę. M ogliśm y w tedy p o ro z
m aw iać serdecznie i otw arcie przez jak ie dw ie godziny,
potem znow u m usiał w rócić do pracy. R edagow ał
«Biuletyn» F ed eracy i Ju ra js k ie j.
W N euf-C hatel poznajom iłem się także z M alon’em.
U rodził się on na wsi i w m łodości był pastuchem .
Potem d o stał się do P ary ża, gdzie się w yuczył koszy-
k arstw a. W spólnie z in tro lig ato rem V arla in ’em i sto
larzem P in d y sta ł się on ogólnie znanym , jak o jeden
z n ajg ło śn iejszy ch działaczy In tern ac y o n ału w ok resie
jeg o prześladow ań przez rząd N apoleonow ski (18(i'.tr.).
T rzej ci ludzie zaw ojow ali sobie w p ro st serca ro b o
tników p ary z k ich — i kiedy zaczęło się pow stanie
K om uny, V arlain, P in d y i Malon zostali o lb rzy m ią
w iększością głosów o b ran i członkam i R ady K om uny.
M alon był także m erem jed n eg o z p ary z k ich o k rę
gów. T eraz, kiedy go poznałem w Szw ajcaryi, u tr z y
m yw ał się z plecenia koszyków . Za kilka sous m ie
— 302 —
sięcznie n ajm y w ał po za m iastem , na pochyłości góry,

niew ielki o tw arty szałas, zkąd m ógł zachw ycać się
w czasie pracy w spaniałym w idokiem N euf-chatel-
skiego jeziora. Nocą zaś pisał listy i a rty k u ły do pism
ro b o tn iczy ch i ułożył k sią żk ę o K om unie. T ym spo
sobem w y ro b ił się pow oli n a p isarza.
O dw iedzałem go codzień, żeby p rzy słu c h ać się opo
w iadaniom o K om unie tego — o szerokiej tw arzy —
pracow itego, zlekka poetycznego, sp o k o jn eg o i nad
zw yczaj d o b ro d u szn e g o rew olucyonisty. B rał on czynny
u d ział w pow stan iu i kończył te ra z k siążkę o niem,
p od ty tu łem : «Trzecia K lęska F ra ń cu z k ieg o Prole-
tary atu » .
P ew nego ran a , g d y w d rap ałem się do szałasu, —
M alon p ro m ieniejący, pow itał m ię okrzy k iem : «A wiesz
p an ? P in d y żyje! Oto list od niego! J e s t w Szwajca-
ryi». O P in d y ’m w szelkie w ieści zaginęły od dn ia 25-go
czy 26-go m aja, g d y go o sta tn i ra z w idziano w Tuil-
leries. M yślano, że został ro zstrz ela n y , tym czasem
u k ry w a ł się cały czas w P ary żu . Nie p rz e ry w a ją c ro
boty, M alon sp o k o jn y m głosem , w k tó ry m chw ilam i
ty lk o p rzeb ijało się drżenie, opow iadał m i, ilu ludzi
ro zstrz ela li W ersalczycy, b io rąc ich za P in d y ’ego, za
y e r la in ^ , lu b za niego sam ego. O pow iedział mi, co
m u było w iadom em o śm ierci in tro lig a to ra V erlain’a,
k tó reg o p a ry sc y ro b o tn icy uw ielbiali, o sta ry m Dele-
cluze, k tó ry nie chciał p rzeżyć now ej klęski - - i o wielu
innych. W szystkie ok ro p n o ści krw aw ego karnaw ału,
ja k i w ypraw iły sobie k la sy bogate za pow rotem do
P ary ża , p rześu w ały się p rzed em n ą, — stra s z n y w y
b uch d u cha zem sty, w zbudzonego przez nie w pospól
stw ie, przew odzonem przez R aula R igaud, k tó ry roz
strze la ł zakładników K om uny.
- -U sta M alon’a drżały , g d y m ów ił mi o heroizm ie
p a ry sk ic h chłopów -uliczników i łzy spadały m u z oczu,
— 303 —
g d y opow iadał m i fak t n astęp u jący . M iano w łaśnie

ro zstrz ela ć je d n eg o chłopca, g d y zw rócił się on do ofi
cera z p ro śb ą , by m u pozw olono odnieść s re b rn y ze
g a re k m atce, m ieszkającej niedaleko. Oficer, tknięty
lito śc ią , p ozw olił, m y śląc zapew ne, że chłopiec nie
wróci. Ale po upływ ie k w a d ra n sa m ały b o h ater p rz y
b ieg ł i stan ąw szy u m u ru , w pośród tru p ó w , k rz y
k n ął: «Jestem gotów!» D w anaście k u l przecięło jego
m łode życie.
N igdy — zdaje się — nie dośw iadczałem takiego m o
raln eg o p rzy g n ęb ien ia, ja k p rzy czytaniu straszn e j
k sią żk i: «Le L iv re R ouge de la Ju stic e Rurale». S kła
dała się ona w yłącznie z k o resp o n d e n cy i p a ry sk ic h
do dzienników an gielskich: «S tandard», «Daily Tele-
g rap h » i «Times», z końca m aja 1871 r., o p isujących
dzikie o k rucieństw a, ja k ich dopuszczały się w ojska
w ersalsk ie pod dow ództw em G allifet’a; zw łaszcza p a
m iętam u stę p y z «Figara», p rzep o jo n e krw iożerczością
w zględem pow stańców . O garniała m ię p o n u ra, bezna
d ziejn a rozpacz. I nie o trz ą sn ą łb y m się z niej zape
wne, jeślib y m nie znalazł później w zw yciężonych,
k tó rzy p rzeżyli w szy stk ie te okropności, zupełnego
b ra k u nienaw iści, je ślib y m nie w idział ich niezachw ia
nej w iary w o stateczne zw ycięztw o id eału; sp okojny,
choć sm ętn y tro ch ę w zrok ich zw racał się ku p rz y
szłości; usiłow ali zapom nieć zm o ry d n i m inionych; —
u d erzało m ię to niety lk o w M alon’ie, ale we w szystkich
członkach K om uny, z k tó ry m i pozostaw ałem w bliz-
kich sto su n k ach w G enewie — i u tych, k tó ry c h sp o
tykałem p otem : u L uizy Michel, u L efranęais, u E li
zeusza R eclus i innych.
Z N euf-C hâtel pojechałem do S onvilliers. Tu, w m a
leńkiej dolinie w p o śró d g ó r J u ra , zn a jd u je się ro z
rzu co n y szereg m aleńkich m iasteczek i wsi, k tó ry ch
fra n c u sk a lu d n o ść w yłącznie była zajętą w ówczas róż-
- 304 —
nem i gałęziam i z e g arm istrz o w sk ie g o rzem iosła. Całe

ro d zin y pracow ały w spólnie w w arsztatach. W jednym
z tak ich w arsztató w poznałem się z d ru g im w ybitniej
szym k ierow nikiem F ed eracy i, A dem arem Schw itzge-
belem , z k tó ry m się potem b ard z o zbliżyłem . Z oba
czyłem go ra z p ierw szy w w arsztacie, w p o śró d dzie
sięciu in nych m łodych rzem ieśln ik ó w , szlifujących
k o p e rty złotych i sre b rn y c h zegarków . W skazano mi
m iejsce na ławce, albo na stole i w krótce w szczęliśm y
ożyw ioną rozm ow ę o socyalizm ie, o tern, czy rzą d
p o trze b n y m je st, czy nie — i o p rzy sz ły m kongresie.
S tra szn a zaw ieja rozszalała się tego w ieczora. Śnieg
oślepiał nas, a chłód «m roził krew w żyłach», póki do
b rn ęliśm y do najbliższej w ioski. Ale - m im o zawiei,
z sąsied n ich wsi i m iasteczek zebrało się około pięć
dziesięciu z e g a rm istrz y ; po w iększej części byli to
ju ż ludzie sta rsi. N iektórzy z nich m usieli p rz e jść
dziesięć w iorstw dro g i, a je d n a k nie chcieli opuścić
m ałego n adzw yczajnego zebrania, zw ołanego na ten
wieczór.
Sam a org an izacy a rzem iosła zegarm istrzo w sk ieg o ,
k tó ra pozw ala p ra c u ją c y m poznaw ać się doskonale
w zajem nie i zajm ow ać się w dom u, gdzie m ogą sw o
bodnie rozm aw iać, tłóm aczy dlaczego lu d n o ść m iej
scowa stoi w yżej pod w zględem um ysłow ego rozw oju,
niż ro b o tn icy , sp ędzający od dziecka całe sw oje życie
w fab ry k ach. Z e g a rm istrz e J u r a js c y o dznaczają się
rzeczyw iście w iększą sam odzielnością i niezaw isłością.
Ale b ra k podziału na przyw ódców i szeregow ców
sp raw iał także, że każdy z członków F ed era cy i sta ra ł
się w y tw orzyć sobie w łasny, sam odzielny pogląd na
k ażd ą kw estyę. T u — ro b o tn icy nie p rze d staw ia li sta
da, w yzyskiw anego przez przyw ódców w ich w ła
sn y ch p o litycznych w idokach. P rzyw ódcam i byli tu
po p ro s tu czynniejsi tow arzysze, ludzie inicyatyw y
— 305 —
raczej, niż p rzyw ódcy. Z dolność, ja k ą posiadali ro b o

tnicy Ju ra js c y , zw łaszcza zn a jd u ją cy się w śred n im
w ieku, ch w ytania sam ej treśc i idei — i u m iejętność,
z ja k ą o ry entow ali się w n ajb ard zie j złożonych kw e
sty ach społecznych; — w y w arły na m nie głębokie w ra
ż e n ie ;— i je ste m n ajzupełniej przek o n an y , że w ażną
rolę, ja k ą F ed era cy a J u r a js k a o d eg rała w rozw oju
socyalizm u, p rz y p isa ć należy niety lk o tem u, że była
ona w y razicielką an ty rz ąd o w ej i federalisty czn ej idei,
ale i tem u , że ideom ty m n ad a n ą została k o n k re tn a
fo rm a p rzez zdrow y ro zsą d ek ze g a rm istrz y ju ra jsk ic h .
Bez tej fo rm y p o zostałyby one zapew ne długo jeszcze
w sferze czystej ab stra k cy i.
Z asad y te o rety czn e an a rch iz m u w tej postaci, w ja
kiej zaczęły się one w ów czas kształtow ać w F ed era cy i
Ju ra js k ie j, — w szczególności w s k u te k w pływ u B aku
n in a ; — k ry ty k a socyalizm u państw ow ego, k tó ry , ja k
w yk azan o ju ż wówczas, — g ro zi przeo b rażen iem się
w d esp o ty zm ekonom iczny, jeszcze straszn ie jsz y , niż
p o lityczny i nareszcie rew olucyjny c h a ra k te r agitacyi
w śró d Ju rajc zy k ó w , — w yw ierały n ie p rz e p a rty w pływ
na m ój u m ysł. Ale uzn an ie zupełnej rów ności w szy
stk ich członków federacyi, niezaw isłość sądów i spo
so b u w y rażan ia ich, ja k ą sp o strz eg a łem w pośród tych
ro b o tn ik ó w — i nieograniczone ich pośw ięcenie się sp ra
wie ogólnej jeszcze silniej zjednyw ały im m oje uczu
cia. I k ied y — po ty g o d n io w y m pobycie w śró d zeg ar
m istrz y — opuszczałem g ó ry , p ogląd m ój na socya-
lizm w y ro b ił się ju ż ostatecznie. Z ostałem an a rch istą.
P o pow rocie z Belgii, gdzie m ogłem porów nać
ce n tralisty c zn ą p o lity cz n ą agitacy ę w B rukselli z nie
zaw isłą i ekonom iczną agitacyą, p ro w ad zo n ą w śród
ro b o tn ik ó w su k ie n n y ch w V erv ie rs, zapatry w an ia
m oje u staliły się jeszcze silniej. Stanow ili oni je-
WSPOMNiENIA REW0LUCY0NI8TY. 20
— 306 —
d n ą z n ajsy m p aty czn iejszy ch g ru p robotniczych, ja

kie znałem za granicą.
B akunin m ieszkał w ów czas w L ocarno. Nie po zn a

łem go, czego teraz b ardzo żałuję, bo g d y po czte
rech latach znow u znalazłem się w S zw ajcaryi, ju ż
nie żył. B ył on pom ocnym przyjaciołom ju ra js k im
w o pracow aniu p ro g ra m u , w y rażająceg o d o k ład n ie
zasady i dążności ich federacyi; um iał w zbudzić po
tężny, niezw yciężony rew o lu cy jn y entuzyazm . S koro
ty lk o B akunin poznał w m aleńkiej gazecie, w ydaw a
nej p rzez G uillaum e'a w g ó rach J u r a (Locie) now y
niezaw isły stru m ie ń w so cyalistycznym p rąd zie, n a
ty c h m ia st p rzy jech ał do Locie. Całym i d niam i i n o
cam i ro zp raw iał tu z now ym i sw oim i przy jació łm i
0 h isto ry czn ej konieczności now ego ru c h u an a rch i
stycznego. W gazecie zaś rozpoczął szereg św ietnych
1 głębokich arty k u łó w o n iep rz erw an y m , postępow ym
rozw oju w olnościow ych dążeń w h isto ry i. B akunin stw o
rzy ł tu o gnisko en tu zy a sty cz n ej p ro p a g a n d y i ztąd
n astęp n ie rozkrzew ił się an arch izm po całej E uro p ie.
P rzen ió słszy się do L o carno w zbudził on ta k i sam
ru c h we W łoszech i w H iszpanii, gdzie p om agał m u
b ard zo czynnie sy m p a ty c zn y , uzdolniony em isa ry u sz ,
Fanelli. Dzieło zaś, k tó re B akunin rozpoczął w g órach
Ju ra , p row adzili dalej sam i Ju ra jc z y c y . C zęsto w spo
m inali oni «MichePa», nie ja k o nieobecnego w odza, k tó
reg o słow o je s t praw em , ale ja k o d ro g ieg o p rz y ja
ciela i tow arzysza. U derzyło m ię najw ięcej to , że
w pływ m o raln y B akunina zaznaczał się daleko silniej,
niż p rzew ag a jeg o um ysłow ej w yższości.
Nie słyszałem nigdy, żeby w rozm ow ach o a n a r
chizm ie, lu b bieżących kw esty ach F ed era cy i ro z s trz y
gano p u n k ta sp o rn e przez pow ołanie się na a u to ry te t
B akunina. R obotnicy nie m ów ili n ig d y : « B akunin p o
— 307 —
w iedział to i to», albo: «Bakunin m yśli tak i tak*.

P ism a jeg o i zap atry w an ia nie uw ażały się za a u to
r y te t nieodw ołalny, ja k to — na nieszczęście — często
zd arza się we w spółczesnych nam p arty a ch polity
cznych. W e w szystkich w ypadkach, w k tó ry c h rozum
pow inien w yrokow ać, ja k o sędzia najw yższy, każdy
p rzy taczał w k w esty ach sp o rn y ch sw oje w łasne do
wody. Czasem byw ały one m oże co do sw ego ogól
nego c h a ra k te ru b ran e nieśw iadom ie u B akunina,
w sp o só b su g g e sty jn y , — a zdarzało się, że i on sam
zapożyczał się u sw ych ju ra js k ic h przyjaciół. W każ
dym razie arg u m e n ty każdego z uczestników sp o ru
zachow yw ały swój indyw idualny ch a rak te r. T ylko raz
jed en sły szałem , że pow ołano się na B akunina,
ja k o na a u to ry te t i tak m ię to zdziwiło, że d o tą d p a
m iętam , ze w szystkim i szczegółam i, gdzie i w śród j a
kich okoliczności m iała m iejsce rozm ow a. K ilku m ło
d ych ludzi gaw ędziło — w obecności kobiet, — w y ra
żając się d ość lekcew ażąco o kobietach w ogóle.
— S zkoda, że niem a tu Michela! zaw ołała jed n a
z obecnych. On by w as nauczył!
W szyscy oni znajdow ali się pod czaru jący m w pły
w em o lb rzy m iej osobistości bojow nika, k tó ry w szystko
pośw ięcił dla rew olucyi, żył tylko dla niej i czerpał
z niej n ajw znioślejsze i n ajcz y stsz e zasady życia.
P ow róciłem z tej w ycieczki z ściśle w yrobionym i

p o g ląd am i socyalistycznym i, k tó ry ch trzy m ałem się
o d tąd , s ta ra ją c się u silnie rozw ijać je i n adać im w ię
cej o k reślo n ą i k o n k re tn ą form ę.
Był je d n ak ż e je d en p u n k t, k tó ry p rzy ją łem dopiero
po d łu g ich ro zm y ślan iach i bezsennych nocach. W i
działem w yraźnie, że w ielkie przeobrażenia, k tó re m ają
w szy stk o niezbędne dla życia i p ro d u k cy i oddać
w ręce społeczeństw a, niezależnie od tego czy to bę-
20*
— 308 —
dzie p ań stw o ludow e socyal-dem okratów , czy zw ią

zek w olnych gm in, ja k chcą anarchiści, — nie m ogą
d okonać się bez wielkiej rew olucyi, nieznanej jeszcze
d o tą d w h isto ry i. W ięcej. Ju ż w czasie rew olucyi fran-
cuzkiej m usieli chłopi i rep u b lik an ie w ytężyć w szy
stk ie sw oje siły, aby obalić sp ró ch n iały u stró j a ry s to
k raty c zn y . W wielkiej zaś p rzy szłej rew olucyi socyal-
nej będzie m iał lud do w alczenia z przeciw nikiem da
leko siln iejszym fizycznie i um ysłow o: z klasam i śre-
dniem i, k tó re p o sia d ają przy tern w zupełnem sw em
ro zp o rzą d zen iu potężny m echanizm now ożytnego p a ń
stw a. Ale w krótce spostrzeg łem , że żadna rew olucya
an i spo k o jna, ani krw aw a nie m oże się dokonać, póki
ta sam a klasa, k tó rej ekonom iczne i polityczne p rz y
w ileje obalić się pow inny, nie p rze n ik n ie się głęboko
now ym i ideałam i. Byłem św iadkiem uw łaszczenia wło
ścian i rozum iałem , że je ślib y p rze k o n an ie o n ie sp ra
w iedliw ości p raw poddańczych nie było szeroko ro z
p rze strzen io n e pom iędzy sam y m i w łaścicielam i ziem
skim i (pod w pływ em ew olucyi, w ytw orzonej p rzez re-
w olucye 1789 i 1848 r.), em ancypacya nie n a stą p iła b y
ta k szybko, ja k w 1861 r. I w idziałem także, że idea
w yzw olenia ro b o tn ik ó w z pod k ap italisty czn eg o j a
rzm a poczyna szerzyć się w p o śró d sam ej b u rżu a zy i.
N ajb ard ziej zapaleni zw olennicy w spółczesnego u s tr o ju
ekonom icznego w y rz ek a ją się ju ż o b ro n y sw oich przy-
wilei na g ru n cie praw a, i zadaw alniają się ro zp raw am i
o tern, czy p rze o b ra żen ia te są na czasie. Nie zap rze
czają oni k o rzy ści i p o trze b y n ie k tó ry ch zm ian, za
p y tu ją tylko, czy rzeczyw iście now y u s tró j ekonom i
czny, p ro jek to w a n y przez socyalistów , lepszym będzie
od obecnego. Czy społeczeństw o, w k tó rem ro b o tn ic y
b ęd ą m ieć w pływ przew ażający, p o trafi lepiej k ie ro
wać p ro d u k cy ą , niż oddzielni kapitaliści, p o budzani
— 309 —
o so b istą k o rzy ścią, ja k to się dzieje w naszych cza

sach ?
O prócz tego zacząłem stopniow o pojm ow ać, że re-
wolucye, to je s t o k resy p rzy śp ie sz o n ej ew olucyi i szy
bkich zm ian, ta k sam o w łaściw e są p rzy ro d zie sp o łe
czeństw a ludzkiego, ja k i pow olna ew olucya, o d byw a
jąca się teraz w cyw ilizow anych k raja ch . I za każdym
razem , g d y p rzy śp ie sz a się bieg takiej ew olucyi i za
czyna się epoka g ru n to w n y c h p rzekształceń, — m oże
w y b u ch n ąć w ojna dom ow a w m niej lu b więcej szero
kich ro zm iarach . W obec tego p y ta n ie nie w tem
się zaw iera, ja k u n ik n ą ć rew olucyi, a w tem , ja k o sią
g n ąć n ajw iększe korzy ści p rz y n ajm n ie jszy c h ro zm ia
rac h w ojny dom ow ej, to je s t p rz y n ajm n iejszej ilości
o fiar i o ile m ożności — nie pow iększając w zajem nej
nienaw iści. W szy stk o to m ożliw em je s t ty lk o pod je
d n y m w aru n k ie m : uciem iężeni pow inni . w ytw orzyć
sobie ja k m ożna n ajp rę d ze j ja sn e i dokładne pojęcie
o tem , czego dokonać zam ierzają i p rze n ik n ąć się dość
głębokim zapałem . M ogą być w tedy p rzekonani, że
p rzy łą cz ą się do nich n ajlep sze i najśw ieższe żyw ioły
z p o śró d sam ych klas rządzących.
K om una P a ry s k a — stra s z n y p rzy k ła d w ybuchu
socyalnego bez d ość ja sn o określo n y ch ideałów. Kiedy
w m a rc u 1871 r. ro b o tn icy zostali pan am i P ary ża, nie
ty lk o nie tk n ęli oni p raw w łasności burżu azy i, ale n a
w et o ch ran iali ją. P rzyw ódcy K om uny p ie rsią w łasną
zasłaniali b an k narodow y. P om im o k ry z y su , p ara liżu
jąceg o ru c h p rzem y sło w y i bezrobocia, k tó re potem
n astąp iło , K om una och ran iała sw ym i d ek re tam i p raw a
w łaścicieli fa b ry k , in sty tu c y i handlow ych i b u d y n
ków p ublicznych m iasta P aryża. T ym czasem , po
m im o t o — g d y ru c h został stłu m io n y m — b u rżu a zy a
nie policzyła w cale b untow nikom um iark o w an ia ich
jak o okoliczność łagodzącą. P rzeży w szy dw a m iesiące
— 310 —
w ciągłym strac h u , że K om unardzi n a ru sz ą ich praw a

w łasności, W ersalczycy w yw arli — po zdobyciu P a
ry ż a — ta k ą zem stę, ja k g d y b y zam ach rzeczyw iście
zo stał spełniony. Około 30,000 ro botników , ja k w iadom o,
zostało zabitych, nie w czasie w alki, lecz g d y ju ż w alka
ustała. Z em sta nie m ogłaby być straszn ie jsz ą, g d y b y
n aw et K om una była p rz y ję ła n ajb ard zie j stanow cze
śro d k i celem uspołecznienia w łasności.
Jeżeli w rozw oju społeczeństw a ludzkiego — ro z
m yślałem — istn ie ją o k resy , gdy w alka sta je się nie
u n ik n io n ą i g d y w ojna dom ow a w ybucha w brew ży
czeniu oddzielnych je d n o ste k , to trzeb a, p rzy n a jm n ie j,
żeby p row adziła się ona w im ię d o k ładnych, ściśle
o k reślo n y ch w ym agań, a nie pod w pływ em niejasn y ch
p ożądań. K oniecznem je st, żeby w alka toczyła się nie
o k w estye d ru g o rz ęd n e , k tó ry ch błahość nie zm niej
szy w zajem nej zaw ziętości i rozgoryczenia, ale w im ię
szerokich, w zniosłych ideałów , zdolnych zen tu zy ajm o -
w ać ludzi w spaniałością otw ierających się horyzontów .
W ty m o sta tn im w y p ad k u w ynik w alki zależeć bę
dzie nie tyle od a rm a t i karabinów , ile od siły tw ó r
czej, p rze o b rażającej społeczeństw a na podstaw ie n o
w ych zasad. W ynik zależeć będzie w głów nej m ierze
od tw órczych sił społecznych, dla k tó ry c h działalności
o tw o rzy się na czas ja k iś szerokie pole i od m o ral
nego w pływ u tych celów, k tó re b ędą stanow iły p rz e d
m iot w alki; bo w tym razie żyw ioły p rze k ształcające
z n a jd ą w spółczucie naw et w tych klasach, k tó re były
przeciw ne rew olucyi. W alka — rozw ijająca się na arenie
szerokich ideałów , oczyści atm o sferę społeczną. W w y
p ad k u ty m liczba o fiar i z jed n ej i z d ru g ie j stro n y
będzie znacznie m niejszą, niż g d y b y w alka toczj la się
o kw esty e d ru g o rz ęd n e g o znaczenia, otw ierające sze
ro k ie pole w szelkim p obudkom niższej n a tu ry .
P rz en ik n ięty takim i ideałam i w róciłem do R osyi.
- 311 -
X.
W czasie p o d ró ży m ojej kupiłem wiele książek

i zebrałem całą kolekcyę socyalistycznych gazet. N a
tu raln ie b yły one w szy stk ie bezw arunkow o w zbro
nione w R osyi p rzez cenzurę. N iek tó ry ch gazet i s p r a
w ozdań k on g resó w m iędzynarodow ych niepodobna
było n ab y ć za żadne pieniądze naw et w Belgii. «Czyż
w yrzec się i zostaw ić tę lite ra tu rę , - m yślałem , — k tó
rej by tak rad z i byli w P e te rs b u rg u b r a t A leksander
i m oi przyjaciele?» P ostanow iłem więc za w szelką
cenę przew ieźć w szystkie książki do Rosyi.
W racałem do P e te rs b u rg a na W iedeń i W arszaw ę.
T y siące Ż ydów u p raw ia w zdłuż północno-zachodniej
g ran ic y k o n tra b a n d ę i m yślałem nie bezzasadnie, że
jeżeli u d a m i się znaleźć choć jed n eg o z nich, książki
m o je zo stan ą szczęśliw ie p rzep raw io n e przez granicę.
Ale w y siąść na m aleńkiej stacyi blizko g ran icy i tam
p o szu k iw ać k o n tra b a n d z isty , nie byłoby rzeczą zb y t
ro zsą d n ą. W sk u te k tego zboczyłem z d ro g i do K ra
kowa. — «Stolica daw nej P o lsk i blizką je s t granicy»,—
m yślałem . — «Tam, praw dopodobnie, znajdę żyda, k tó ry
zapozna m ię z p o trz e b n y m i m i ludźm i».
P rz y b y łem do słynnej n ieg d y ś stolicy w ieczorem ,
a n a z a ju trz ran o udałem się na poszukiw ania. Wiel-
kiem jed n ak że było m oje zak ło p o ta n ie , g d y na
k ażd y m ro g u i w szędzie w śród p u ste g o bazarow ego
placu sp o ty kałem Ż y d a z pejsam i, w trąd y c y o n aln y m
0 d łu g ich połach kaftanie, w y p atru ją ce g o jak ieg o p ana
lub kupca, k tó rz y b y w ysłali go z jak iem poleceniem
1 pozw olili m u ty m sposobem zarobić kilka g ro szy .
J a potrzeb ow ałem jed n eg o Ż yda, a tu ich była cała
g ro m ad a . Do k tó reg o się zw rócić? O bszedłem całe m ia
sto i nak o niec — w rozpaczy — postanow iłem zw rócić
— 312 —
się do Z yda, stojącego u drzw i m ego hotelu, — o lb rzy

m iego, sta re g o pałacu, w k tó reg o salach tańcow ały
n ie g d y ś tłu m y s tro jn y c h p ań i eleganckich kaw alerów .
T eraz — s ta ro ż y tn y zam ek służył więcej prozaicznem u
celowi, d ając schronienienie rza d k im i p rzy p a d k o w y m
p rzejezd n y m . W ytłóm aczyłem faktorow i, że chcę p rze
wieźć do R osyi do sy ć ciężką p ak ę książek i gazet.
— J a to p a n u zaraz załatw ię. P rz y p ro w a d z ę pan u
ag en ta Głów nej K om panii M iędzynarodow ej W ym iany
szm at i kości (nazw ijm y to tak). K om pania ta p ro
w adzi, n ajo b sze rn iejsz ą k o n tra b a n d ę w świecie. A gent
u słu ży panu.
W pół g odziny potem fa k to r w rzeczy sam ej po
w rócił z «agentem », eleganckim m łodzieńcem , w y b o r
nie m ów iącym po polsku, po r o s y js k u i po niem iecku.
«Agent» o b ejrz ał m ój pak u n ek , zw ażył go na ręk u
i zapytał, co to za książk i?
— W szystkie są n ajsu ro w iej zakazane w Rosyi.
Dla tego też trz e b a je przew ieźć k o n tra b a n d ą .
— W łaściw ie m ów iąc, m y się k siążk am i nie zaj
m u jem y , — odpow iedział. N asz in te re s — to w ar bła-
w atny. Jeżelib y m zapłacił m oim ludziom w edle wagi,
ja k za m a tery e bław atne, m u siałb y m zażądać od pana
w ygórow anej ceny. Z re sz tą, pow iem p an u praw dę, nie
lu b ię m ieć do czynienia z książkam i. Niech się zda
rzy , b ro ń Boże, ja k ie nieszczęście, to «oni* zro b ią
z tego polityczny proces. «M iędzynarodow a K om pania
S zm at i Kości* będzie m u siała zapłacić o lb rzy m ie pie
niądze, żeby w yplątać się jak k o lw iek ze spraw y.
Zapew ne tw arz m oja m u siała m ieć w yraz b ardzo
sm u tn y , gdyż elegancki «agent» n aty ch m iast dodał:
«Niech się p an nie m artw i». On (to je s t fak to r) załatw i
p an u tę rzecz in n ą d ro g ą.
To św ięta praw da! w esoło zauw ażył fa k to r po
- 313 —
o dejściu agenta. Z najdziem y sto d ró g , żeby u słu

żyć p an u !
P o upływ ie godziny w rócił z d ru g im m łodzień
cem, k tó ry w ziął tłom ok, położył go koło d rzw i i po
w iedział: «dobrze; jeżeli p an w yjedzie ju tro , p an zn aj
dzie sw oje k sią żk i na takiej-to stacyi w Rosyi». I o b ja
śn ił m i w szy stk o szczegółowo.
— A ile to będzie kosztow ać? — zapytałem .
— A ile p an chce dać? — odpow iedział.
W y sy p ałem n a stół w szystko, co m iałem w sa
kiew ce i rze k łem : «tyle zostaje m i na drogę. R eszta
w am . P o jad ę trze cią klasą».
— Aj, aj, a j ! — kręcili obaj głow am i i fa k to r i m ło
dzieniec. — «Czyż to się godzi, żeby taki p an jechał
trze cią k lasą? Z a nic w świecie! Nie, nie, n i e ! . . . Dla
n as — dziesięć ru b li i faktorow i dw a ru b le, jeżeli pan
z niego zadow olony. My nie ja c y ś tam rab u sie , ale
uczciwi kupcy!» Stanow czo nie chcieli p rz y ją ć w ię
cej pieniędzy.
S łyszałem potem n ieraz o uczciw ości żydow skich
k o n trab a n d zistó w na północno-zachodniej granicy. P ó
źniej , k iedy kółko nasze sprow adzało tyle książek
z zag ran icy i jeszcze później, g d y ty lu rew olucyoni-
stów p rz e k ra d a ło się do R osyi i z R osyi, nie było
ani je d n eg o w y p a d k u , żeby k o n tra b a n d z ista w ydał
kogo, albo żeby k o rz y sta ją c z w yjątkow ego położenia,
żąd ał w ygórow anej zapłaty.
N az aju trz w yjechałem z K rakow a. Na um ów ionej
stacyi w R osyi do w agonu m ojego p o dszedł tra g a rz
i pow iedział ta k głośno, żeby go m ógł słyszeć sto
ją cy na p ero n ie ża n d arm : «oto tłóm ok, k tó ry ja śn ie
ośw iecony książę pan zostaw ił w czoraj», — i w ręczył
m i m ój cenny pakunek.
T ak m ię to ucieszyło, że nie zatrzy m ałem się na
— 314 —
w et w W arszaw ie, a w p ro st pojechałem do P e te rs

b u rg a , ab y się pochw alić m em i tro feam i p rze d bratem .
X I.
Były to czasy w ielkiego ożyw ienia w pośród inteli

gen tn ej m łodzieży ro sy jsk ie j. P o d d ań stw o zostało znie
sione. Ale w ciągu pół-trzecia w ieku jeg o panow ania
p ow stał cały św iat zw yczajów i obyczajów , zrodzo
ny ch niew olą. T u w ystępyw ała i p o g a rd a godności
lu d zk iej, d esp o ty zm ojców, o b łu d n a uległość żon, sy
nów i córek. D espotyzm obyczajow y panow ał w po
czątkach X IX w. w całej zachodniej E uropie. Masę
p rzy k ład ó w jego w idzim y u T h a c k e ra y ’a i D ick e n s^ ,
ale nigdzie nie rozw inął się on w ta k i w spaniały kw iat,
ja k w R osyi. Całe życie ro sy jsk ie : w rodzinie, w sto
su n k u zw ierzchnika do podw ładnego, oficera do żoł
nierza, g o sp o d a rz a do ro b o tn ik a — było p rze siąk n ięte
nim . W y tw orzył się cały św iat zw yczajów , obyczajów ,
zap atry w ań , p rzesąd ó w i m oralnego tchórzostw a, w y
ro sły ch na g ru n cie bezczynnego i próżniaczego życia.
N aw et n ajlep si ludzie tych czasów składali h o jn ą da
n in ę ty m obyczajom , w ypływ ającym z poddańczych
stosunków . P raw o było przeciw nim bezw ładne. T ylko
silny ru ch społeczny, p o d cinając złe w sam ym k o rze
niu, m ógł p rzekształcić zw yczaje i obyczaje codzien
nego życia. I w R osyi ten ru ch , ten bój o praw a in
d y w idualności ludzkiej p rz y b ra ł daleko potężniejsze
ro zm iary , pow staw ał przeciw ko istn iejący m form om
i p o rząd k o m życia z n ie u b łag a n ą siłą zaprzeczenia,
zacieklej i bezw zględniej, niż gdziekolw iekbądź indziej.
T u rg en iew w sw ej słynnej pow ieści «Ojcowie i Dzieci»
nazw ał go «nihilizmem».
W E u ro p ie zachodniej nihilizm p o jm u je się cał
— 315 —
kiem fałszyw ie; w p ra sie na p rzy k ła d , u to żsam iają go

wciąż z te rro ry z m e m i nazy w ają nihilizm em ten ru ch
rew olucyjny, k tó ry w y b u ch n ął w R osy i w o statnich
latach panow ania A lek san d ra I I i zakończył się jego
trag iczn ą śm iercią. W szy stk o to polega na n iep o ro zu
m ieniu. B rać nihilizm za te rro ry z m znaczy to sam o,
co ja k i ru ch filozoficzny, n. p. stoicyzm albo p o zy ty
wizm b rać za je d n o z ru ch em politycznym , n. p. re-
p ublikanizm em . T e rro ry z m był spow odow any pew
nym i szczególnym i w aru n k am i w alki politycznej w d a
nym m om encie h isto ry czn y m . Is tn ia ł on czas ja k iś
i u m a rł. Może znow u zm artw y ch w stać i znow u zgi
nąć. N ihilizm zaś w ycisnął piętno sw oje na całem ży
ciu naszej k lasy inteligentnej i piętno to nie p ręd k o
się zetrze. N ihilizm — za w yłączeniem jego n ieo k rze
san y ch , dziw acznych w ybryków , n ieuniknionych zre
sztą w k ażdym m łodym ru c h u — n ad ał inteligencyi
naszej ten o ry g in aln y odcień, któ reg o , z w ielkim ża
lem n aszy m , m y R osyanie, nie sp o ty k a m y w życiu
zachodniej E u ro p y . J e d n y m z licznych przejaw ów tego
nihilizm u je s t ow a szczególna szczerość, c h a ra k te ry z u
jąca n ie k tó ry ch naszych p isa rz y , ow a m an iera «m yśle
nia głośno», k tó ra tak zadziw ia czytelników eu ro
pejskich.
P rzed e w sz y stk iem w ydał nihilizm w ojnę tak zw a
n em u k o n w encyonalnem u kłam stw u cyw ilizow anego
życia. N ajw y b itn iejszą jego cechę stanow iła zupełna
szczerość, w n a js z e rsz e m tego słow a znaczeniu. W im ię
tej szczerości w y rzek ł s i^ nihilizm sam i żądał, żeby
i d ru d z y się w yrzekli zabobonów , p rzesąd ó w , zw ycza
jów i obyczajów niezgodnych z praw am i rozum u. N i
hilizm uznaw ał je d n ą tylko pow agę: ro zu m ; analizo
w ał on w szystkie społeczne in sty tu cy e i obyczaje i pow
sta ł przeciw w szelkiego ro d za ju sofizm atom bez w zględu
na m askę, pod k tó rą się one uk ry w ały .
— 316 —
Z erw ał on — m a się rozum ieć — z p rze sąd a m i oj

ców. Co do sw oich pojęć filozoficznych n ih ilista był
p o zy ty w istą, ateistą, ew olucyonistą w d u ch u Spencera,
albo m a tery alistą . O szczędzał on p ro s tą i szczerą
w ia rę , b ędącą psychologicznie konieczną p o trze b ą
uczucia; ale n ieubłaganie w alczył z lu d z k ą obłudą.
Całe życie ludzi cyw ilizow anych pełne je s t konw en-
cy onalnych kłam stw . L udzie, nienaw idzący się wza
jem nie, sp otk aw szy się na ulicy, zm u sza ją sw oje tw a
rze do n ajp rz y jaź n ie jsze g o uśm iechu; n ih ilista zaś
u śm iech ał się tylk o do tych, k tó ry c h w rzeczy sam ej
ra d b y ł spotkać. W szy stk ie fo rm y u p rzejm o ści zew
n ętrz n ej, k tó re w łaściw ie są czy stą obłudą, były m u
w strętn e. P rz y sw o ił on sobie tro ch ę g b u ro w a te m a
n ie ry jak o p ro te s t przeciw pow ierzchow nem u polorow i
sw oich ojców. N ihiliści widzieli, ja k ojcow ie ich po
zow ali z d u m ą na idealizm i sentym entalizm , co im
nie p rzeszkadzało okazyw ać się p raw dziw ym i b a rb a
rzy ń cam i w sto su n k u do sw ych żon, dzieci i p o dda
nych. I nihiliści p ow stali przeciw tem u se n ty m e n ta
lizm ow i, k tó ry tak d o b rze daw ał się pogodzić z wcale
nieidealnym u stro je m życia ro sy jsk ie g o . S ztuka także
o b ję tą została tą szero k ą falą przeczenia. N ihilista
w o b rzy d z en iu m iał nieskończone ro z p ra w y o pięknie,
ideale, o sztuce dla sztuki, estetyce i tym podobnych
rzeczach, — w tedy g d y każdy p rze d m io t sz tu k i na
byw ał się za pieniądze, w yciskane z g łodnych chło
pów, lub o k rad a n y ch robotników . W iedział on że tak
zw any «kult piękna» był tylk o m ask ą, p o k ry w ającą
n ajw y u zd ań szą ro zp u stę. N ihilista w tedy jeszcze za
w arł n ieu b łag an ą k ry ty k ę sztuki, p o d ję tą niedaw no
p rzez je d n eg o z najw iększych a rty stó w X IX w., Toł
sto ja, w jednej fo rm u le: «para butów w iększą ma
w artość, niż w szystkie w asze m a donny i w szystkie
n ajsu b te ln iejsze ro zp raw y o Szekspirze«.
— 317 —
M ałżeństw a bez m iłości i pożycia m ałżeńskiego bez

p rz y ja ź n i — n ih ilista nie uznaw ał. Dziew czyna, k tó rą
rodzice zm uszali być lalk ą w d o m k u dla lalek i w yjść
za m ąż z w y ra ch o w a n ia, rzucała raczej w szystkie
sw oje stro je i opuszczała dom ro d zin n y . P rz y w d z ie
w ała n a jsk ro m n ie jsz ą cz arn ą w ełnianą suknię, obci
nała w łosy i uczęszczała na w yższe k u rsa , z zam ia
rem w yw alczenia sobie osobistej niezaw isłości. Kobieta,
k tó ra sp o strz eg ła , że m ałżeństw o p rze stało być m ał
żeństw em , że ani m iłość, ani p rz y ja ź ń nie łączy jej
więcej z m ężem , zryw ała z nim całkiem i odw ażnie
opuszczała go w raz z dziećm i, p rzen o sząc sam otność
i często nędzę n ad wieczne kłam stw o i sprzeczność
z so b ą sam ą.
N ihilista rzą d ził się bezw zględną szczerością naw et
w d ro b n y c h szczegółach codziennego życia. N aruszał
ja w n ie k onw encyonalne fo rm y rozm ow y świeckiej
i zdanie sw oje w yrażał zaw sze k ró tk o i bezw zględnie,
n aw et z p ew ną p rz e sa d ą pow ierzchow nej b rutalności.
W Irk u c k u zbieraliśm y się raz na ty d zień w klubie,

gdzie także tańcow ano. Czas ja k iś uczęszczałem dość
gorliw ie na te w ieczory, ale potem zacząłem je pow oli
zaniedbyw ać, po części z b ra k u czasu. P ew nego razu
je d n a z dam zapytała m ego m łodego p rzyjaciela, dla
czego ju ż kilka ty g o d n i nie w idać m ię w klubie. —
«Kiedy K rap o tk in p o trze b u je ru c h u , jeździ konno»,
odpow iedział m ój przy jaciel dość nieu p rzejm ie.
— Dla czegóż nie zajrzy i nie posiedzi z nam i, nie
tań cu jąc? w m ieszała się je d n a z pań.
— A co będzie tu robił? — odciął po nihilistyczne-
m u m ój p rzyjaciel. — P ap lać z w am i o m odach i gał-
gan k ach ? O b rzy d ły m u ju ż te głupstw a.
— Ale przecież byw a on czasem u M anieczki — ta-
kiej-to?, zauw ażyła niepew nie je d n a z panien.
— 318 —
— T ak, ale ta dziew czyna uczy się, — o d b u rk n ą ł

przyjaciel. — On jej udziela lekcyi niem ieckiego języka.
M uszę dodać, że ta niezaprzeczenie g ru b ia ń s k a od
pow iedź m iała pom yślne sk u tk i. W iększa część p a
n ien irk u ck ich zaczęła w krótce zarzucać b rata , p rz y
jaciela i m nie p ro śb am i, aby p o rad zić im , co m a ją
czytać i czego się uczyć.
Z tą sam ą otw artością w ykazyw ał n ih ilista sw oim
zn ajom ym , że całe ich w spółubolew anie i u żalanie się
n ad «biednym bratem * — ludem , je s t ty lk o o b łu d ą ,
póki ży ją z p racy tego sam ego ludu, k tó re m u tak
serdecznie w spółczują w sw ych bogato um eblow anych
ko m n atach . Z ta k ą sam ą też o tw arto ścią ośw iadczał n ih i
lista urzędnikow i, że nie tylk o nie tro szczy się on
o d o b ro sw ych podw ładnych, ale je s t po p ro s tu — zło
dziejem .
Nie oszczędzałby też n ih ilista zapew nie dam y, p a
plającej o m odnych głu p stw ach i chełpiącej się wy-
kw in tn o ścią sw ych m a n ier i elegancyą sw ego stro ju .
P ow iedziałby on jej w p ro st i bez o g ró d ek : «Jak pani
nie w sty d paplać bez sen su i dźw igać szynion z fał
szyw ych włosów?» N ihilista p ra g n ą ł przed ew szy stk iem
w idzieć w kobiecie tow arzysza, człow ieka, a nie bez.
m y śln ą salonow ą lalkę. Nie uznaw ał on stanow czo
ty ch d ro b n y c h oznak św ieckiej up rzejm o ści, o k az y
w anych tak zw anej «płci słabej». N ihilista nie zryw ał
się z m iejsca, żeby ofiarow ać je w chodzącej dam ie, je
żeli w idział, że d am a nie je s t zm ęczoną i że w pokoju
są jeszcze krzesła. P ostępow ał z nią, ja k z kolegą.
Ale jeśli m łoda osoba, choćby zupełnie m u nieznana,
w y rażała chęć uczenia się czegokolw iek, przych o d ził
jej z pom ocą i gotów był choćby codzień chodzić na
d ru g i koniec m ia sta dla udzielania jej lekcyi. M łodzie,
niec, k tó ry b y palcem nie ru szy ł, aby podać pannie
filiżankę h erb a ty , chętnie oddaw ał dziew częciu, p rz y
— 319 —
b yłem u na k u rs a do M oskw y lub P e te rsb u rg a , sw oją

je d y n ą lekcyę i je d y n y swój zarobek, m ów iąc: «Niema
za co dziękow ać, m ężczyzna łatw iej znajdzie pracę,
niż k o b ieta; to wcale nie ry ce rsk o ść , a zw ykła ró w
ność».
I T u rg eniew i G onczarow sta ra li się w yobrazić ten
now y ty p w sw ych ro m an sach . G onczarow dał w «Ur
w isku» p o rtre t, w zorow any na rzeczyw istej o so b isto
ści, ale wcale nie typow ego przedstaw iciela klasy i dla
tego M arek W ołochow p rze d staw ia tylko k a ry k a tu rę
nihilizm u. T urg en iew b y ł zb y t su b teln y m a r ty s tą
i zb y t szanow ał now y ty p , żeby stw orzyć także k a ry k a
tu rę ; ale i jeg o B azarów nie zadaw alniał nas. Z n a jd y
w aliśm y go w ów czas zb y t g ru b iań sk im , na p rzy k ład ,
w sto su n k u do sta ru szk ó w — rodziców , a zw łaszcza m y
śleliśm y, że zb y t on lekcew aży sw oje obow iązki, jak o
obyw atel. M łodzież nie m ogła czuć się zadow oloną
w yłącznie opozycyjnem stanow iskiem b o h atera T ur-
g eniew skiego w zględem całego otaczającego go św iata.
N ihilizm ze sw oją d ek larac y ą p raw o so bistości ludzkiej
i zaprzeczeniem obłudy w sto su n k ach tow arzyskich,
b ył ty lk o chw ilą przejściow ą, p o p rze d zając ą zjaw ienie
się «nowych ludzi», k tó rz y ceniąc zarów no sw obodę
in d y w id u alną, żyli p rzy te m dla wielkiej spraw y. W ni-
hilistach C zernyszew skiego, w y stę p u jąc y ch w niezrów
n an ie niższym pod a rty sty c z n y m w zględem ro m an sie:
«Co robić», — w idzieliśm y n a jtra fn ie jsz e p o rtre ty nas
sam ych.
«Ale g o rzk im je s t ch leb , zaw dzięczany pracy nie

w olników », p isał N ekrasow . Młode pokolenie w yrzekło
się i tego chleba i bogactw , k tó re nagrom adzili jego
ojcowie niew olniczą p ra c ą ludzi — chłopów pańszczy
źnianych, albo w y zyskiw anych w fab ry k ac h ro b o
tników .
— 320 —
Cała R osya czytała z podziw em w czasie p rocesu

K arak o zo w ców , że p o d sąd n i, ro z p o rz ą d z a ją c y zna
cznym i m ajątk am i, m ieszkali po trzech, po czterech
razem w je d n y m p okoju, n ig d y nie w ydaw ali więcej,
niż dziesięć ru b li m iesięcznie każdy, a cały swój m a
ją te k oddaw ali n a u rząd zen ie to w arz y stw k o o p era cy j
nych, «artieli» (rodzaj sto w arzy szeń zaw odow ych ro
botniczych), w k tó ry c h sam i pracow ali. W pięć lat
potem ty siące m łodzieży, kw iat R osyi, p o stą p iło tak
sam o. H asłem ich było: «w lud*. W p o czątkach 60-tych
la t p raw ie w każdej zam ożniejszej rod zin ie toczyła
się u p a rta w alka m iędzy rodzicam i, sta ra ją c y m i się
u trz y m a ć daw ne trad y c y e, a synam i i córkam i, b ro
n iącym i sw ych p raw do sam odzielnego ro z p o rz ą d z a
n ia sobą, zgodnie z w łasnym i ideałam i. M łodzi chło
pcy rzucali w ojskow ą służbę, kan celary e, m ag azy n y
i d ąży li do m iast u n iw ersyteckich. D ziewczęta, k tó re
o trzy m ały a ry sto k ra ty c z n e w ychow anie, przy jeżd żały
bez ko p iejki do P e te rsb u rg a , M oskw y K ijow a, aby
w yuczyć się jakiego zaw odu, z pom ocą k tó re g o m o
g ły b y się wyzw olić z niewoli rodzicielskiego dom u,
a w n astęp stw ie m oże i z p od m ężow skiego ja rz m a. W iele
z nich w yw alczyło sobie nakoniec tę sw obodę oso
b istą po uporczyw ym , ciężkim boju. T eraz p rag n ę ły
one zastosow ać z k o rzy śc ią n ab y te w iadom ości; m y
ślały nie o w łasnej przy jem n o ści, ale o tem , żeby
udzielić ludow i tej w iedzy, z pom ocą k tó rej osiągnęły
sw oje w łasne w yzwolenie.
W e w szy stk ich m iastach, na n ajd alszy ch krań cach
P e te rs b u rg a pow staw ały kółka sam okształcenia się.
T u stu d y ow ały się pilnie dzieła filozofów, ekonom i
stów i m łodej szkoły h isto ry k ó w ro sy jsk ic h . C zytaniu
to w arzy szy ły nieskończone d y sk u sy e i sp o ry . Celem
w szy stk ich tych stu d y ó w i d y sk u sy i było: rozw ią
zać w ażne za g ad n ien ie , staw iane sobie p rzez m ło
— 321 —
dzież: na jakiej dro d ze m oże ona pracow ać n a jk o rz y

stniej dla ludu? I stopniow o przych o d zo n o do w nio
sku, że istn ieje tylko je d n a d ro g a : trze b a iść m iędzy
lu d i żyć jego życiem . M łodzież udaw ała się więc na
w ieś w c h a ra k te rz e doktorów , felczerów , nauczycieli
ludow ych, albo p isa rz y gm innych. Ż eby jeszcze wię
cej zbliżyć się do lu d u , w ielu w stępyw ało w szeregi
ro b o tn ik ó w , p ra c u ją c w spólnie z nim i jak o drw ale,
kow ale, etc. Młode dziew częta zdaw ały egzam in na
nauczycielki ludow e, felczerki, ak u sz e rk i i setkam i
szły na wieś, gdzie całą d u sz ą pośw ięcały się pracy
dla b iedniejszej części n aro d u .
N ikt z nich nie m y ślał jeszcze o rew olucyi, o gw ał-
tow nem p rze k szta łc en iu społeczeństw a w edle pew nego
o k reślo n eg o planu. Chcieli oni p o p ro stu nauczyć lud
czytać i pisać, ośw iecić go, pom ódz m u w ja k ik o l
w iek sposób, żeby zdołał o trz ą sn ą ć się z nędzy i cie
m n o ty , — i rów nocześnie dow iedzieć się od sam ego
lu d u , ja k im je s t jego ideał lepszego społecznego życia.
G dy w róciłem ze Szw ajcaryi, znalazłem ru ch ten
w pełnym rozw oju.
X II.
Nie om ieszkałem , n atu ra ln ie , podzielić się z p rz y

jaciółm i m ojem i książk am i i w rażeniam i, w yniesio-
nem i ze znajom ości m ojej z In tern acy o n ałem . W ła
ściwie m ów iąc w u niw ersytecie nie m iałem przyjaciół;
byłem sta rs z y od znacznej części m oich kolegów,
a różnica la t kilk u u tru d n ia zaw sze u m łodzieży s e r
deczniejsze zbliżenie się. T rzeb a p rzy tern dodać, że
o d k ąd zap row adzoną została u staw a un iw ersy teck a
1861 r., n ajlepsze je d n o stk i z p o śró d m łodzieży, t. j.
n ajb ard zie j rozw inięte i n ajb ard zie j niepodległego cha-
WSPOMNIENIA REWOLUCYONISTY* 21
— 322 —
ra k te ru , — p rzesiew ały się jeszcze w g im nazyum i nie

dopuszczały do u n iw ersy te tu . W sk u te k tego w iększość
m oich kolegów byli to sym patyczni, pracow ici mło
dzieńcy, ale nic ich nie zajm yw ało po za egzam inam i.
Z ap rzy jaźniłem się tylk o z jed n y m , D y m itry m K. Po
chodził on z południow ej R osyi i chociaż n osił na
zw isko niem ieckie, nie w iem naw et, czy m ów ił po nie
m iecku, a typow a jeg o tw arz nie m iała w sobie nic
teu to ń sk iego. Był on b ard z o rozw iniętym , oczytanym —
i wiele m yślał. K. b ard zo zam iłow anym był w nauce
i cenił ją, ale — ja k w iększość z pom iędzy nas — p rz y
szedł w krótce do przek o n an ia, że zostać uczonym , zna
czyło to zak rzep n ąć w pośród filistrów , podczas gdy
p rzed nam i było tak wiele innej, nie cierpiącej zwłoki
p racy . P ozostaw ał na uniw ersy tecie około dw óch lat,
potem rzucił go i cały o ddał się działalności socyali-
stycznej. Żył, Bóg wie ja k i z czego. W ątpię nawet,
czy p o siad ał stałe m ieszkanie. C zasem przychodził
do m nie i p y ta ł: »macie papier?» W ziąw szy kilka
naście ark u sz y , u sad aw iał się gdziekolw iek, w ro g u
stołu i pilnie tłóm aczył p arę godzin. Mała sum ka, za
rab ia n a w taki sposób, w y starczała aż n ad to n a jego
sk ro m n e potrzeb y . Skończyw szy robotę, K. śpieszył
na d ru g i koniec m iasta, żeby zobaczyć się z tow arzy
szam i, albo w spom ódz jak ieg o przyjaciela w potrzebie.
Gotów b ył schodzić cały P e te rs b u rg pieszo, aby w y
sta ra ć się o p rzyjęcie do g im n azy u m jak ieg o chło
paka, k tó ry m in teresow ali się jego tow arzysze. Był
on niew ątpliw ie b ard z o zdolny. W E u ro p ie zachodniej
daleko m niej uzdolniony człowiek, niż on, stałb y się
napew no w ybitnym politycznym albo so cyalistycznym
p rzyw ódcą. Ale m yśl o przew odniczeniu d ru g im n igdy
nie p o stała w głow ie K. A m bicya była m u całkiem
obcą; za to nie znam takiej p racy społecznej, k tó rą K.
uw ażałby za zb y t d ro b n ą i nizką. Z resztą, była to
— 323 —
cecha w łaściw a nie je m u sam em u tylko. Odznaczali

się n ią w szyscy ci, k tó rzy obracali się w tym czasie
w kółkach studenckich.
W krótce po m oim pow rocie z zagranicy, za p ro p o
now ał m i D y m itr w ejście do kółka, znanego wówczas
w śró d m łodzieży pod nazw ą kółka C zajkow skiego.
P o d tą nazw ą o degrało ono w ażną rolę w socyalnym
ro zw o ju R osy i i pod tą nazw ą przejdzie też do
h isto ry i. «Członkowie naszego kółka są jeszcze ty m
czasem po w iększej części k o n sty tu cy o n a lista m i, — po
w iedział mi K.; ale w szyscy oni są b ard zo sy m p a ty
cznym i ludźm i. Gotowi są p rz y ją ć k ażdą uczciwą
i słu szn ą m yśl. M ają w ielu p rzy jació ł w całej R osyi;
sam i zobaczycie potem , co m ożna będzie zrobić*. Z na
łem ju ż N. W. C zajkow skiego i n ie k tó ry ch członków
kółka. C zajkow ski oczarow ał m ię od pierw szego sp o t
kania. I do dziś d nia — w ciągu w ielu lat — p rz y ja ź ń
nasza nie zachw iała się.
K ółko pow stało z b ard z o nielicznej g ru p y m ężczyzn
i kobiet, — w liczbie tych o sta tn ic h była Zofia P erow -
ska, — k tó rzy połączyli się celem w spólnego kształce
nia się i udoskonalania. W 1869 r. N eczajew usiłow ał
zo rganizow ać ta jn e rew olucyjne stow arzyszenie w śród
m łodzieży, ożyw ionej g o rąc ą chęcią p rac y dla ludu.
Ale dla dopięcia sw ego celu używ ał m etody daw nych
spiskow ców i nie cofał się naw et p rzed oszukaństw em ,
aby p o ciąg n ąć za so b ą członków stow arzyszenia. T aka
m etoda nie m oże m ieć pow odzenia w R osyi i w krótce
o rg an izacy a N eczajow ska upadła. W szystkich człon
ków areszto w an o ; kilk u n ajlepszych i najuczciw szych
ludzi z inteligencyi ro sy jsk ie j zesłano na S y b ir, za
nim zdołali dokonać czegokolw iek. Kółko sam o k ształ
cenia się, o k tó rem mówię, pow stało z chęci przeciw
działania neczajow skim śro d k o m spiskow ania. C zaj
k ow ski i p rzyjaciele jego sądzili całkiem słusznie, że
21 *
— 324 —
m o ralnie w yrobiona je d n o stk a pow inna być p odstaw ą

w szelkiej organizacyi, niezależnie od politycznego cha
ra k te ru , ja k i o rganizacya ta w n astęp stw ie p rz y ją ć
m oże i od p ro g ra m u działalności, ja k i przy sw o i sobie
pod w pływ em w ypadków . Oto dla czego kółko Czaj
kow skiego, ro zsz erza jąc stopniow o swój p ro g ra m , ro z
p rze strzen iło się szeroko w całej R osyi i osiągnęło tak
w ażne w yniki. Dla tego także następnie, kiedy o k ru tn e
re p re sy e ze stro n y rz ą d u zrodziły w alkę rew olucyjną,
z kółka tego w yszedł cały szereg w yb itn y ch działaczy
i działaczek, k tó rzy padli w boju z c a rsk ą samo-
w ładzą.
W tej epoce, t. j. w 1872 r., kółko nie m iało jeszcze
w sobie nic rew olucyjnego. Jeżelib y pozostało ono
ty lk o p ro ste m kółkiem sam okształcenia, członkow ie
jeg o zdrętw ieliby w nieru ch o m y m zastoju, ja k w p u
stelniczym klasztorze. Ale kółko znalazło odpow iednią
dla siebie robotę. Czajkow cy zaczęli szerzyć d o b re
książk i K upow ali całe w ydania dzieł L assalle’a,
F lerow skiego-B ervi («O P ołożeniu klasy robotniczej
w Rosyi»), M arksa, dzieła z h isto ry i ro sy jsk ie j i ro z
daw ali je stu d en to m w p row incyonalnych m iastach.
Po kilku latach w «trzy d ziestu ośm iu g u b ern ia ch R o
sy jsk ieg o im peryum », — w edle ra c h u n k u z ak tu o s k a r
żenia, — nie było choć tro ch ę znaczniejszego m iasta,
gdzieby kółko nie m iało tow arzyszy, zajm u jący ch się
rozkrzew ianiem podobnego ro d z a ju lite ra tu ry . Z po
stępem czasu, pod w pływ em ogólnego rozw oju w y
padków i podniecane w ieściam i, płynącem i z E u ro p y
zachodniej o szybkim rozw oju ru c h u robotniczego, —
kółko staw ało się coraz w yraźniej, ośro d k iem p ro p a
g an d y socyalistycznej w pośród uczącej się m łodzieży
i n a tu ra ln y m p o śred n ik iem m iędzy członkam i kółek
p ro w incyonalnych. A potem n astąp ił dzień, gdy p rz e
g ro d a, oddzielająca stu d en tó w od robotników , upadła
— 325 —
i zaw iązały się bezp o śred n ie sto su n k i z p e te r s b u r

skim i, a po części i z p ro w incyonalnym i robotnikam i.
O koło tego w łaśnie czasu, na w iosnę 1872 r , w stą p i
łem do kółka.
Moi czytelnicy w E u ro p ie zachodniej doznali — za
pew ne — w ielkiego rozczarow ania, dow iedziaw szy się,
że p rzy ję ciu do zw iązku ta jn eg o nie to w arzy szy ły ża
d n e k lątw y i straszn e , tajem nicze obrzędy, o k tó ry ch
naopow iadali im tyle ro m an so p isarze . Nic podobnego —
m a się rozum ieć — nie m iało m iejsca. Sam a m yśl o ja
k im ś ry tu a le p rzy ję cia ro zśm ieszy łab y n as i zosta
łaby p rzez D ym itrego w tak sa rk a sty c z n y sposób wy
szydzoną, że m iłośnik cerem onii, je ślib y się taki zn a j
dow ał m iędzy nam i, m usiałby się zaw stydzić. Kółko
nie m iało naw et sta tu tu . Na członków przyjm ow ały
się ty lk o osoby d o b rze znane, w ypróbow ane n ie jed n o
kro tn ie, k tó ry m m ożna było ufać bezw arunkow o. P rzed
przyjęciem każdego now ego członka, ro z trz ą sa n o jego
c h a ra k te r z całą otw artością, w łaściw ą nihilistom . N aj
m n iejsza oznaka nieszczerości lub zarozum iałości —
i nie p rzy jm o w an o go. Czajkow cy nie ubiegali się
o to, żeby pozy sk ać ja k najw ięcej członków . Tern
m niej sta ra li się kierow ać koniecznie w szystkiem i
licznem i kółkam i, pow stałem i w obu stolicach i na
p row incyi i sk u p ić w sw ym rę k u cały ru ch w śród
m łodzieży. Z w iększością tych kółek by liśm y w p r z y
jazn y ch sto su n k a c h ; pom ag aliśm y im i one w za
jem n ie p om agały nam ; ale nie n aru sz aliśm y ich n ie
podległości.
Kółko nasze stanow iło ścisły, serdeczny zw iązek
p rzyjaciół. N igdy potem nie spotykałem g ru p y tak
idealnie czystych i tak w yróżniających się pod w zglę
dem m o raln y m je d n o ste k , ja k tych dw u d ziestu ludzi,
k tó ry c h poznałem na pierw szem posiedzeniu kółka
— 32l> —
Czajkowców. Do dziś dn ia szczycę się tem , że byłem

p rz y ję ty do takiej rodziny.
X III.
W chw ili, g d y przy stęp o w ałem do Czajkowców,

prow adzili oni żyw e sp o ry o tem , ja k i c h a ra k te r m ają
n adać swej działalności. Je d n i byli za ra d y k a ln ą i so-
cy alisty czną p ro d a g a n d ą w p o śró d m łodzieży. In n i zaś
m niem ali, że kółko pow inno m ieć jed en tylko cel:
p rzy g o to w ać ludzi, k tó rzy p o trafilib y p o ru szy ć o lb rz y
m ią, n ieru ch o m ą m asę i dla tego chcieli przenieść
ce n tr agitacyi pom iędzy chłopów i robotników fa b ry
cznych. P odobnego ro d z a ju sp o ry toczyły się we
w szy stk ich kółkach i g ru p ac h , k tó re setk am i p ow sta
w ały w ów czas w P e te rs b u rg u i p row incyonalnych
m iastach. I w szędzie stro n n icy d ru g ie g o p ro g ra m u
b rali górę.
Je ślib y m łodzież ów czesna w yznaw ała ty lk o socya-
lizm a b s tra k c y jn y , zadow olniłaby się stw ierdzeniem
kilk u zasad ogólnych, na p rz y k ła d : ja k pożądanem
je st, aby — w bliższej lu b dalszej p rzy sz ło śc i — zapa
now ała k om u n isty czn a w łasność narzędzi p rac y — i za
jęłab y się potem agitacy ą polityczną. T ak w łaśnie
p o stę p u ją w zachodniej E u ro p ie i w A m eryce socya-
liści, k tó rzy w yszli sam i z klas średnich. Ale ów czesna
m łodzież ro sy jsk a p rz y sz ła do socyalizm u zupełnie
in n ą d ro g ą. Młodzi ludzie nie budow ali te o ry i socya
liz m u , a zostaw ali socyalistam i przez sam sposób
sw ego życia, nie różniący się od życia p ro sty c h ro b o
tników ; nie czynili oni różnicy w kole koleżeńskiem
m iędzy «mojem» i «twojem», nie chcieli k o rzy sta ć
z m a ją tk u , o trzy m an eg o w sp ad k u . P ostępow ali
w s to s u n k u do kap italizm u tak, ja k w edle ra d y Toł-
— 327 —
stoją należy postępow ać w sto su n k u do w ojny: to

je s t, zam iast k ry ty k o w ać w ojnę i nosić m u n d u r,
każdy pow inien w yrzec się w ojskow ej służby i nosze
nia b roni. W taki sam sp osób każdy i każda za siebie
w yrzekali się u żytkow ania z m a ją tk u rodziców . T aka
m łodzież niechybnie m usiała p ó jść m iędzy lud i po
szła. T y siące m łodzieńców i dziew cząt opuściło ju ż
dom y sw ych rodziców i żyli po w siach i w m iastach
fab ry czn y ch pod p rze ró ż n y m i pozoram i. Nie był to
ru c h zo rganizow any, ale żyw iołow y, — jed en z tych
ruchów m asow ych, k tó re w y stę p u ją w chwili obudze
nia się su m ienia ludzkiego. T eraz, g d y zaczęły po
w staw ać niew ielkie zorganizow ane kółka, p rzy g o to w u
jące się do podjęcia system aty czn ej p ró b y szerzenia
idei w olności i b u n tu , — sam a siła rzeczy pchnęła je
na d ro g ę p ro p a g a n d y w pośród chłopów i robotników
fabrycznych.
Różni p isa rz e sta ra li się w ytłóm aczyć to dążenie
pom iędzy lu d p rzez w pływ z zew n ątrz: w pływ em i
g ran tó w — u lubione tłóm aczenie w szystkich policyi
całego św iata. N iem a najm n iejszej w ątpliw ości, że do
m łodzieży tej p rze n ik ał potężny głos B akunina; słu-
sznem je s t i to, że działalność In te rn a c y o n a łu w yw ie
rała na n as w pływ czarujący. Ale p rzy czy n y ru ch u
ludow ego leżały daleko głębiej. Z aczął się on wcze
śniej, zanim «zagraniczni agitatorzy* zw rócili się do
m łodzieży ro sy jsk ie j i naw et w cześniej, nim się utw o
rz y ł M iędzynarodow y Z w iązek R obotniczy. Z aznaczył
się on ju ż w kółkach K arakozow a 1866 r. S p o strzeg ł
go jeszcze p rze d tem T urg en iew w 1859 r. i naszkico
wał w o gólnych zarysach. W kółku Czajkow ców sta
rałem się w szelkiem i siłam i przy czy n ić się do rozw oju
tego w y raźnie ju ż zaznaczającego się ru c h u ; ale po
zostaw ało m i w ty m w zględzie p ły n ąć tylko z p rąd e m ,
— 328 —
k tó ry b ył daleko potężniejszy, niż usiłow ania poje

dynczy ch jedn o stek .
N atu ralnie, m ów iliśm y często o konieczności agi-
tacyi politycznej przeciw rządow ej sam o w ładzy. W i
dzieliśm y, że chłopi są ab so lu tn ie zru jn o w a n i w sk u
tek n ad m iern y ch podatków i sp rzed aży b y d ła dla p o
k ry cia zaległości. My, m arzyciele, w tedy ju ż p rzew i
dyw aliśm y zupełne zubożenie lu dności i g ro ż ą c ą jej
nędzę, k tó ra — n ie ste ty ! — stała się obecnie faktem do
konanym , o g arn ęła w iększą część R osyi środkow ej
i p rzy z n aje się naw et urzędow o. W iedzieliśm y, jaki
bezczelny ra b u n e k odbyw a się w całej Rosyi. W iedzie
liśm y o sam ow oli urzędników , o praw ie niew iarogo-
dnem g ru b iań sk iem p o stępow aniu w ielu z nich i każdy
dzień p rzy n o sił nam now e faktyczne dow ody w tym
w zględzie. W ciąż słyszeliśm y o nocnych rew izyach,
o are szta ch przyjaciół, k tó ry ch zam ęczano po więzie
niach, a potem zsyłano a d m in istra c y jn y m porząd k iem
do g łuchych osad na kresach Rosyi. M usieliśm y więc
uznaw ać konieczność politycznej w alki z tą stra s z n ą
w ładzą, zab ijającą n ajw y b itn iejsze um ysłow e siły k raju .
Ale nie w idzieliśm y żadnego g ru n tu legalnego lub
pół-legalnego dla podobnej walki.
N asi sta rs i bracia nie podzielali naszych socyali-
sty czn y ch dążności, m y zaś nie m ogliśm y o d stąp ić
od nich. Z re sz tą, g d y b y naw et n ie k tó rzy z nas w y
rzekli się byli tych ideałów — i toby nie wiele po m o
gło. Całe m łode pokolenie - • h u rte m — uznaw ało się za
«niepraw om yślne»; i dla tego sta rsz e pokolenie bało
się m ieć z niem co w spólnego. K ażdy m łodzieniec,
zd rad zający dem o k raty czn e sy m p aty e, każda k u rsistk a
znajdow ali się pod ta jn y m n adzorem policyi i ogła
szali p rzez K atkow a za buntow ników i w ew nę
trzn y c h w rogów państw a. O skarżenia o niepraw o-
m y śln o ść polityczną opierały się na takich oznakach,
— 321) —
ja k : n iebieskie o k u lary , ucięte w łosy i pled. Jeżeli ja

kiego stu d e n ta często odw iedzali tow arzysze, policya
napew no zjaw iała się z rew izyą w jego m ieszkaniu.
Rew izye m ieszkań studenckich były tak częste, że
D y m itr, ze zw ykłym sobie d o b ro d u szn y m hum orem ,
rze k ł raz żan d arm sk iem u oficerow i, sz p erającem u
w jeg o m ieszkaniu: «1 po co w am się zdało p rz e trz ą
sać w szy stk ie książki za k ażdym razem , gdy robicie
u n a s rew izyę? S pisalibyście sobie lepiej katalog, a po
tem p rzy chodzilibyście co m iesiąc i spraw dzali, czy
w szy stk o je s t na m iejscu i czy niem a czego nowego».
Za najlżejszem pod ejrzen iem o n iep raw o m y śln o ść p o
lityczną, stu d e n ta zabierano, trzy m an o ja k i ro k w wię
zieniu, a potem w ysyłano gdzie daleko «na czas n ie
ograniczony«, ja k się w yrażała zw ierzchność w sw oim
b iu ro k ra ty c z n y m żargonie. N aw et w tedy, g d y Czaj-
kow cy zajm yw ali się tylko szerzeniem zatw ierdzonych
p rzez cen zurę książek, C zajkow skiego dw a razy a re
sztow ano i trz y m a n o w w ięzieniu pięć czy sześć
m iesięcy; p rzy tern o sta tn i a re sz t zaszedł w dość k r y
tycznej dla niego chwili, g d y jego p raca z dziedziny
chem ii u k azała się w łaśnie w «B iuletynie A kadem ii
N auk», a on sam p rzygotow yw ał się do zdania o sta
tnich egzam inów n a kand y d ata. Końcem końców p u
szczono go, poniew aż żandarm i nie m ogli w ynaleźć
żadnych racy i dla zesłania go. — «Ale pam iętaj pan,
jeżeli jeszcze raz are sztu jem y pana, — pow iedzieli m u
je d n ak , — zostanie pan zesłany na S yberyę». T ajnem
m arzeniem A lek san d ra I I było rzeczyw iście założyć
g d zieb ąd ź w śró d stepów osobne m iasto, czujnie s trz e
żone p rzez kozaków — i zsyłać tam w szy stk ą p o d ej
rz a n ą młodzież. T ylko obaw a niebezpieczeństw a, k tó re
p rze d staw ia ło b y takie m iasto, zaludnione przez dw a
dzieścia — trzy d z ieści tysięcy politycznie niepraw o-
— 330 — .
m y śln y ch m ieszkańców , p rzeszkodziła carow i w wy

kon an iu tego iście azyatyckiego pom ysłu.
Je d en z n aszych członków , oficer Sz-o, należał do

g ru p y m łodzieży, k tó ra zam yślała pośw ięcić się służ
bie w «ziemstwach*. U w ażała ona tę służbę za swego
ro d za ju posłannictw o i usilnie przygo to w y w ała się do
niej, zazn ajam iając się sta ra n n ie z g o spodarczem po
łożeniem R osyi. W ielu m łodych ludzi pieściło się czas
ja k iś tem i n ad z ie jam i, k tó re ro zpierzchły się , jak
m gła, p rz y pierw szem zetknięciu się z m ach in ą pań
stw ow ą. R ząd n ad ał rodzaj słabego sa m o rz ąd u nie
k tó ry m g u b ern io m i n aty ch m iast począł naru szać
i obcinać p rzy z n an e m u praw a, ta k by refo rm a stra
ciła w szelkie znaczenie p ra k ty c z n e i w szelką m yśl.
Z iem stw o m usiało zadow olnić się ro lą urzęd n ik ó w dla
p o b o ru dodatkow ych podatków na p o k ry cie m iejsco
w ych państw ow ych potrzeb. Za każdym razem , gdy
ziem stw o chciało w ziąć inicyatyw ę w urząd zen iu
szkół ludow ych, sem inaryów nauczycielskich, w sta
ran iach około zdrow ia publicznego, w ulepszeniach
ro ln iczy ch w reszcie, — sp o ty k ało ze stro n y rzą d u
p o d ejrzliw ość i nieufność, a ze stro n y «W iadom ości
M oskiewskich» denuncyacye i osk arżen ia o «separa
tyzm », o chęć stw orzenia «państw a w państw ie», o «pod
k opyw anie się pod sam ow ładzę cara*.
Je ślib y kto zechciał, na p rzy k ła d , opow iedzieć au
ten ty czn ą h isto ry ę w alki T w erskiego ziem stw a guber-
nialnego o se m in a ry u m nauczycielskie; je ślib y kto opo
w iedział w szystkie d ro b n e prześladow ania, szykany
i zakazy, — n ik t zag ran icą nie u w ierzyłby m u. Czy
telnik odłożyłby książk ę na bok, m ów iąc: «to zbyt
g łupie, żeby tak m ogło być istotnie». A je d n ak tak
w łaśnie było. W iele osób pozbaw ionych zostało urzędu,
w ysłanych z g u b ern ii, albo p o p ro stu zesłanych za to,
— 331 —
że ośm ielały się podaw ać carow i n ajp o k o rn iejsz e wier-

no poddańcze p ro śb y , u p o m in ając się o praw a, p rz y
słu g u jące ziem stw om na zasadzie u rzędow ych p raw
n y ch postanow ień. »W ybieralni członkow ie ziem stw
pow iatow ych i p row incyonalnych pow inni być p ro
sty m i u rzę d n ik am i m in iste ry a ln y m i i być po słu szn y m i
m in iste ry u m sp raw w ew nętrznych». T ak ą była te o ry a
p e te rsb u rsk ie g o rząd u . Co się zaś tyczy d ro b n iejszeg o
ludu, zn ajd u jąceg o się w ziem skiej służbie, — na p rz y
kład : nauczycieli, doktorów , ak u szerek , to bez długich
cerem onii, na sk u te k p ro steg o ro zp o rzą d zen ia w szech
w ładnego T rzeciego W ydziału, w dw adzieścia cztery
godzin oddalano ich ze służby i zsyłano. Nie daw niej,
ja k w 1886 r. je d n a bogata obyw atelka ziem ska, k tó
rej m ąż zajm u je w ybitne stanow isko w ziem stw ie,
zap ro siła na u ro cz y sto ść sw ych im ienin ośm iu nau-
uczycieli szkół ludow ych. — «Oni, biedacy, nikogo tam
pew no nie w idzą, oprócz chłopów», p om yślała sobie
pani. N azaju trz po balu p rzy sz ed ł do niej «urjadnik»
(policyant na w si lu b w m ałych m iasteczkach, w sto
p n iu podoficera) i zażądał, by m u dała sp is nazw isk
za pro szo n ych nauczycieli dla przed staw ien ia go w ła
dzy. W łaścicielka odm ów iła.
— «Dobrze, — pow iedział u rja d n ik , — ja sam się
dow iem i zdam ra p o rt. N auczyciele nie m a ją praw a
zb ierać się razem . Je śli to zrobili, obow iązany jestem
d onieść o tern, gdzie należy». W ysokie stanow isko
społeczne owej pani uratow ało tym razem nauczycieli;
ale niechby się byli zeszli u jed n eg o z kolegów , z p e
w nością w padliby do nich żan d arm i i połow a zo sta
łab y u w olnioną ze służby przez m in iste ry u m ośw iaty.
A je ślib y k tó rem u z nich w yrw ało się jak ie o stre
słow o w czasie tej napaści, to z pew nością zesłanoby
go gd zieś w g łą b k raju . T akie w yp ad k i b y w ają te
raz, w 33 lat po zaprow adzeniu in sty tu c y i ziem stw ;
— 332 —
ale w siedem dziesiątych latach było jeszcze gorzej. —

J a k ą ż p o dstaw ę w alki politycznej m ogły stanow ić po
do b n e in sty tu cy e ?
K iedy o trzym ałem w sp a d k u po śm ierci ojca dobra
tam bow skie, pow ażnie zastanaw iałem się czas jakiś
n ad tein, żeby zam ieszkać w nich i z całą en e rg ią od
d ać się służbie w ziem stw ie. N iektórzy chłopi i bie
d n i księża w si okolicznych p ro sili m ię o to. Co do
m nie, zadow olniłaby m ię każda praca, choćby naj
sk ro m n iejsza, je ślib y m ty lk o zdołał podnieść poziom
u m y sło w y i d o b ro b y t chłopów . Raz g d y kilk u z tych,
k tó rzy m i radzili pozostać, zeszło się razem , sp y ta
łem ich: « P rzy p u śćm y , że sp ró b u ję utw o rzy ć szkołę,
założę w zorow ą ferm ę, g o sp o d a rk ę w spólkow ą, a za
razem u jm ę się choćby ot, za ty m naszym chłopem,
sędzią g m in n y m , k tó reg o niedaw no w ychłostano ró
zgam i dla p rzy p o d o b a n ia się obyw atelow i S-a. Czy
pozw olą m i pracow ać w tym k ie ru n k u dalej?» I w szy
scy odpow iedzieli jed n o g ło śn ie : «za nic w świecie*.
W kilka dn i potem p rzy sz ed ł do m nie b ard zo po
w ażany w okolicy siw y pop, z dw om a w pływ ow ym i
naczelnikam i m iejscow ej sekty odszczepieńców . —
«Rozmów się z nim i, rzek ł mi. Je śli m asz po temu
serce, to idź z nim i, z E w angelią w rę k u i opow iadaj
chłopom ...; sam wiesz, co m asz im opow iadać.. Żadna
policya nie p o trafi cię w ytropić, je śli oni będą cię
ukryw ać. Nic innego nie pozostaje. Oto co, ja starzec,
m ogę ci poradzić*.
O tw arcie pow iedziałem im, dla czego nie m ogę zo
stać d ru g im W iklefem . Ale s ta ry pop m iał słuszność.
W naszy ch czasach krzew i się szybko w śród chłopów
ru ch , p o dobny do relig ijn eg o ru c h u Lollardów . O kru
cieństw a, k tó ry ch ofiarą staw ali się spokojni bezbronni
d u ch o b o rcy, p rześladow ania sz tu n d y stó w w 1897 r.,
k tó ry m zabierano dzieci, aby w ychow ać je w prowin-
— 333 -
cyonalnych praw osław nych m onasterach , — dodadzą

zapew ne tem u ruchow i jeszcze więcej siły, niż p o tra
fiłby on jej w ykazać dw adzieścia pięć lat tem u.
Poniew aż w ciągu naszych częstych sporów p o trą

caliśm y wciąż o konieczność agitacyi na rzecz lcon-
sty tu cy i w R osyi, w niosłem raz w kółku, żeby po
w ażnie zastanow ić się n ad tem p y tan iem i w ypracow a
łem plan działania. Z aw sze byłem tego przekonania,
że jeżeli kółko postanow i co jedn o m y śln ie, każdy po
w inien u su n ą ć na bok sw oje za p atry w an ia osobiste
i w ziąć szczery udział we w spólnej pracy. «Jeżeli po
stanow icie p row adzić agitacyę na rzecz k o n sty tu cy i,
m ów iłem , to zró b m y tak. J a w ystąp ię z kółka w ce
lach k o n sp irac y i i będę u trzy m y w a ł z niem sto su n k i
ty lk o p rzez pośred n ictw o jed n eg o członka, — na p rz y
k ła d , C zajkow skiego. On będzie inform ow ał m ię o wa
szej działalności, a ja będę zaznajam iał w as w ogól
nych za ry sach z m oją, k tó rą będę p row adził w w yż
szych d w o rsk ich kołach. P osiadam szerokie sto su n k i
w ty ch sferach i znam niem ało takich, k tó rzy ju ż są
niezadow oleni z obecnego stan u rzeczy. P o staram się
sk u p ić ich — i jeżeli się u d a — połączyć w ja k ą orga-
nizacyę. A kied y ś — z pew nością okaże się sp osobna
chwila, g d y będzie m ożna ru sz y ć w szystkie te siły
i zdobyć na A leksandrze I I k o n sty tu cy ę dla Rosyi.
P rz y jd z ie czas, g d y ludzie ci, w idząc się sk o m p ro m i
tow anym i, ze w zględu na w łasny swój in te re s b ędą
zm uszeni uczynić k ro k stanow czy. Ci z nas, k tó rzy
byli oficeram i, niechby się zajęli p ro p a g a n d ą w w oj
sku. Ale cała ta akcya pow inna się prow adzić oddziel
nie od naszej, choć rów nolegle z nią. Pow ażnie za sta
naw iałem się n ad tem i wiem, ja k ie są m oje sto su n k i
i w pływ y i kom u m ogę ufać; m yślę także, że n ie k tó
rzy z niezadow olonych ju ż dzisiaj p a trz ą na m nie,
— 334 —
ja k o na sw ego ro d za ju p u n k t środ k o w y , żeby się tak

w yrazić, około k tó reg o m ogliby się w danej chwili
zjednoczyć. O sobiście nie w y b ra łb y m sobie takiej dzia
łalności; ale, je śli sądzicie, że będzie to pożytecznem ,
oddam się jej d u sz ą i ciałem».
Kółko nie p rzy ję ło m ojej propozycyi. P rz y abso
lu tn ej szczerości, ja k a cechow ała nasze w zajem ne sto
sunki, to w arzysze m oi sądzili zapew ne — i słu s z n ie ,—
że p o d o b na działalność je s t w ręcz p rzeciw ną m ojej
n atu rze. Ze w zględów czysto osob isty ch b ard zo rad
jestem dzisiaj, że propozycyi m ojej w ów czas nie p rz y
jęto. W stąp iłb y m na drogę, ku k tó rej nie ciągnęło
mię serce i nie znalazłbym osob isteg o szczęścia, k tó re
spotkałem , idąc w innym k ie ru n k u .
Ale w sześć, czy siedem lat potem , g d y te rro ry śc i
byli d u sz ą i ciałem pochłonięci s tra s z n ą w alką z Ale
k sa n d re m I I , żałow ałem , że kto inny w w yższych sfe
rach p e te rsb u rsk ic h nie p o k u sił się o w ykonanie planu,
k tó ry n ie g d y ś rozw inąłem w kółku. Je ślib y g ru n t
b ył p rzy g o to w an y , rozgałęziony w całem cesarstw ie
ru ch sp raw iłb y m oże p rzy n a jm n ie j to, że hek ato m b y
o fiar nie zginęłyby nad arem n ie. W każdym razie,
rów nolegle z podziem ną działalnością K om itetu W y
konaw czego pow inna była prow adzić się odpow iednia
ag itacy a w P ałacu Zim ow ym .
N ieraz p o ru sza liśm y w naszem kółku konieczność

w alki politycznej, ale nie m ogliśm y p rz y jść do ża
d nego stanow czego w niosku. A patya i o b ojętność klas
b o g aty ch społeczeństw a były beznadziejne, a ro z d ra ż
nienie w śró d m łodzieży nie osiągnęło w tedy jeszcze
tego sto p n ia naprężenia, k tó re w yraziło się w kilka
la t po tem w walce te rro ry s tó w pod k ieru n k iem Ko
m itetu W ykonaw czego. Nie d o sy ć na tern — ta k ą byw a
trag iczn a iro n ia liisto ry i — ta sam a m łodzież, k tó rą
— 335 —
A lek san d er I I w ślepym stra c h u i w ściekłości w ypę

dzał setk am i na w ygnanie, albo do k ato rg i, o ch ra
niała go w 1871—78 latach. Sam e p ro g ra m y kółek so-
cy alisty czn ych sprzeciw iały się pow tórzeniu się no
w ych zam achów na cara. H asłem tych czasów było:
«W ytw órzcie w R osyi szeroki ru c h socyalistyczny
w p o śró d chłopów i robotników , a o cara i doradców
jeg o nie troszczcie się. Je śli ru ch się rozpocznie, jeśli
chłopi p rzy łączą się doń m asow o i zażąd ają ziemi
i zniesienia op łat w y k u p n y ch za p rzy z n an e im w 1861 r.
schedy, rz ą d zagrożony, sp ró b u je przed ew szy stk iem
o p rzeć się na k lasach bogatych i w iększych w łaści
cielach ziem skich i zwoła «sobór ziemski» (ogólne ze
b ran ie przedstaw icieli z całego k ra ju i w szystkich s ta
nów). T ak sam o pow stania chłopskie we F ra n c y i
1789 r. zm usiły w ładzę k ró lew sk ą do zw ołania Z g ro
m ad zen ia N arodow ego. To sam o będzie i w Rosyi».
Ale nie dosy ć na tern. O ddzielne je d n o stk i i kółka
w idząc, że panow anie A lek san d ra I I p o g rąż a się fa
talnie w coraz głębszem rea k cy jn em bagnie i p okła
d ając rów nocześnie dość zresztą, n iejasn e nadzieje
w «liberalizmie» n astęp c y tro n u (w szystkich m łodych
następców tro n u pom aw iają zw ykle o liberalizm ) w y
kazyw ali konieczność ponow ienia zam achu K arako-
zowa. Ale kółka zo rganizow ane stale sprzeciw iały się
tem u i o d rad z ały tow arzyszom . Mogę te ra z ogłosić
fakt, d o tą d nieznany. P rz y jec h ał raz do P e te rs b u rg a
z g u b e rn ii południow ych pew ien m łodzieniec z nie
w zru szo n y m zam iarem zam ordow ania A lek san d ra II.
D ow iedziaw szy się o tem , n ie k tó rzy C zajkow cy o d
wodzili go dłu g o od tego zam ysłu, ale n ap ró żn o ;
ośw iadczyli m u w ię c , że w ostateczności gotow i
są p rzeszk o d zić m u siłą. W iedząc, ja k słabo był
w ów czas strzeżo n y P ałac Z im ow y, m ogę z całą pew
nością tw ierdzić, że Czajkow cy u rato w ali w tedy życie
— 336 —
A leksandrow i II. T ak przeciw ną była m łodzież w tym

czasie tej sam ej walce, w k tó rą rzuciła się potem
z ta k ą en tu zy a sty cz n ą ofiarnością, g d y czara jej cier
pień przelała się za brzegi.
XIV.
Nie zapom nę nig d y tych dw óch lat pracy w kółku

C zajkow skiego. Życie upływ ało mi w gorączkow ej
czynności. P oznałem ten potężny ro zp ęd życia, kiedy
każdej sek u n d y czujesz nap rężo n e d rg a n ie w szystkich
fib r w ew nętrznego ja, — ten rozpęd, dla k tó reg o je
d y n ie ty lko w arto żyć. T w orzyliśm y ja k b y rodzinę,
k tó rej członkow ie tak ściśle byli zjednoczeni z sobą
w sp ó ln y m i celam i i k tó ry c h w zajem ne stosunki
p rze n ik n ięte były ta k ą g łęboką m iłością ludzkości
i ta k ą su b te ln ą delikatnością, że nie p rzy p o m in am so
bie ani jednej chwili, w k tó rej by życie naszego kółka
zam roczyło choć najlżejsze nieporozum ienie. F a k t ten
p o tra fią ocenić przed ew szy stk iem ci, k tó ry m zdarzało
się kiedykolw iek prow adzić agitacyę polityczną.
P rz ed ro zstan iem się na zaw sze z działalnością na
ukow ą, uw ażałem za m ój obow iązek w ykończyć pierw ej
dla T o w arzystw a G eograficznego spraw ozdanie z m o
jej p o d ró ży po F in lan d y i i n iek tó re inne p race geo
graficzne. Moi nowi p rzyjaciele radzili m i także to
sam o: «N iepięknie byłoby p o stą p ić inaczej», m ówili
mi. Z ab rałem się więc gorliw ie do pracy, ab y ja k n a j
p rędzej skończyć m oje k siążk i o geo g rafii i geologii.
K ółko nasze zbierało się często i n ig d y nie o p u
szczałem jego posiedzeń. Z eb ran ia odbyw ały się wów
czas na p rzedm ieściu P e te rsb u rg a , w m ałym dom ku,
w y n ajm y w anym przez Zofię P ero w sk ą, m ieszk ającą tu
za p aszp o rtem żony ja k ieg o ś m a js tra rzem ieślniczego.
— 337 —
P ero w sk a, ja k w iadom o, pochodziła z a ry s to k r a ty

cznej ro d zin y . Ojciec jej był czas niejak i p e te rs b u r
sk im g u b ern a to re m w ojennym . Z a zgodą m atki,
k tó ra ubóstw iała córkę, P ero w sk a opuściła dom ro
d zin n y i w stąpiła na w yższe k u rsa , a potem — w spól
nie z trzem a sio stra m i K orniłow ym i, córkam i boga
tego fab ry k an ta , założyła m aleńkie kółko sam o k ształ
cenia, z k tó reg o n astęp n ie pow stało nasze. T eraz,
w tej p ro stej m ieszczance w chustce na głowie, w per-
kalow ej sukni i w m ęzkich b utach, noszącej wodę
z Newy, n ik t nie poznałby św ietnej p anny, błyszczą
cej n ie g d y ś w ary sto k ra ty c z n y c h p e te rsb u rsk ic h sa
lonach. Była ona ogólną ulubienicą w szystkich. K ażdy
z n as, w chodząc do dom u, k tó ry sta ra ła się u trz y m y
wać we w zorow ej czystości, uśm iechał się do niej w y
ją tk o w o p rzy ja źn ie , uśm iechaliśm y się naw et w tedy,
g d y g d era ła na n as za błoto, które n anosiliśm y do
p o k o ju n aszy m i chło p sk im i butam i i pól-kożuszkam i
po długiej w ędrów ce w śró d błotnistego przed m ieścia.
P ero w sk a sta ra ła się w tedy nadać swej niew innej,
b ard zo ro zum nej tw arzyczce, n ajb ard ziej «gderliwy*
w yraz, do jak ieg o ty lk o zdolną była, za co też p rz e
zw aliśm y ją «Zacharem *. W m oraln y ch sw ych zapa
try w an iach była ona ry g o ry s tk ą , ale b y n ajm n iej nie
«p ury tan k ą*. Jeżeli była niezadow oloną z kogo w tym
w zględzie, karciła go sro g iem spojrzeniem z pod oka,
ale p rze b ijała się w niem szczera w spaniałom yślna
dusza, k tó rej w szystko ludzkie było dostępnem . T ylko
w je d n y m p u nkcie była n ie u b łag an ą: «lowelas», b u r
k n ęła k ied y ś z p o g a rd ą , m ów iąc o k im ś — i ton, k tó
ry m w ym ów iła to słowo, nie p rze ry w ając ro b o ty , na-
zaw sze w ry ł się w m ojej pam ięci.
P ero w sk a była «dem okratką* do głębi duszy, a za
razem rew o lu cy o n istk ą i bojow nikiem niezrów nanego
h a rtu . Nie p otrzebow ała idealizow ać chłopów i robo-
WSPOMNIENIA REW0LUCY0NI8TY. n
— 338 —
tników zm yślonem i cnotam i, aby ich pokochać i praco

wać dla nich. B rała ich takim i, ja k im i są i raz, pa
m iętam , pow iedziała m i: «Rozpoczęliśm y w ielką rzecz.
Być może, dw a pokolenia p ad n ą jej ofiarą, ale doko
nać jej trzeba*. Ż adna kobieta z naszego kółka nie
cofnęłaby się przed śm iercią na ru szto w an iu . Każda
z nich u m iałaby zajrzeć śm ierci w p ro st w oczy. Ale
wówczas jeszcze, w tem sta d y u m p ro p a g a n d y , nikt
o tem nie m yślał. Z nany p o rtre t P erow skiej bardzo
je s t p o dobny do niej. D obrze oddaje jej św iadom e męz-
two, szeroki, trzeźw y u m y sł i k o chającą duszę. Nigdy
jeszcze żadna kobieta nie w yraziła w takiej pełni uczu
cia kochającej duszy, ja k P ero w sk a w ow ym liście do
m atki, p isa n y m na k ilka godzin przed w stąpieniem
na rusztow anie.
N astęp ujący w ypadek okaże, jakiem i były drugie
kobiety, należące do naszego kółka. P ew nej nocy uda
liśm y się z K u p rjanow ym z w ażną w iadom ością do
B a rb a ry B. Było ju ż d o b rze po północy; ale u jrzaw
szy św iatło w jej oknie, w eszliśm y na schody. B-wa
siedziała w m aleńkim pokoiku za stołem i p rz e p isy
w ała p ro g ra m naszego kółka. Z naliśm y jej stanow
czość i p rzy sz ed ł nam k oncept do głow y w ypłatać
jed n eg o z tych głupich figli, k tó re w y d ają się czasem
ludziom dow cipnym i.
— B., przyszliśm y po ciebie, pow iedziałem . Chce
m y w ykonać pra*&,.;’ fszalony zam ach celem osw obo
dzenia naszych to w a r^ -sz y z tw ierdzy.
B. nie zadała ani je d n v,o pytania. Położyła pióro,
w stała sp okojnie i rzek ła: ..«idźm y!» Pow iedziała to
tak p o p ro stu , że o d raz u pojąłem , ja k głupim był
m ój ż a rt i w yznałem w szystko B. U siadła znow u na
k rześle i w oczach jej zabłysły łzy.
— «Więc to był tylko żart?» — zapytała z w yrzu-
— 339 —
tern. «Jak m ożna tak żartow ać!» Z rozum iałem w tedy

całe o k ru cień stw o m ych słów.
D rugim ogólnym ulubieńcem naszego kółka był

S erg iu sz K raw czyński, d o b rze znany w A nglii i w A m e
ry ce pod pseudonim em Stępniaka. N azyw aliśm y
go czasem «niemowlęciem», tak m ało troszczył się
o sw oje o so b iste bezpieczeństw o. Ale pew ność ta w y
pływ ała z jego n ie u strasz o n ej odw agi, co — końcem
końców — byw a często n ajlepszym śro d k iem u n ik n ię
cia p rześladow ań policyi. W krótce sta ł się on ogólnie
znanym m iędzy ro b o tn ik am i, ja k o p ro p a g a to r, pod
im ieniem « S ergiusza*; policya także usilnie go p o sz u k i
wała. M imo to nie zachow yw ał żadnych środków
o stro żn o ści. P am iętam , ja k na jednem zeb ran iu zm yto
m u p o rzą d n ie głow ę za w y b ry k , uw ażany słusznie
przez to w arzy szy za w ielką nieostrożność. S ergiusz,
sw oim zw yczajem , spóźnił się na zebranie i chcąc tr a
fić na czas, p rz e b ra n y za chłopa, w pół-kożuszku,
przeleciał pędem p rzez sam śro d ek ulicy L itejnej.
— J a k m ożna coś podobnego robić? — w yrzucano
mu. M ogłeś ściąg n ąć na siebie p o d ejrzen ie i zabrano
by cię, ja k p ro ste g o złodzieja.
Ale ch ciałb y m , żeby w szyscy byli tak ostrożni,
ja k S erg iu sz, w tych w ypadkach, g d y d ru d z y m ogli
być sk o m p rom itow ani.
Z apoznałem się z nim po n r „erwszy bliżej z oka-
zyi k siążk i S tan le y ’a: «Jak w lazłem L iv in g sto n e’a*.
R azu pew nego z e b r a n r nasze przeciągnęło się do
p ółnocy; g d y m ielióm y się ju ż rozchodzić, w eszła
z k sią żk ą je d n a z panien K orniłow ych i spytała, kto
z n as p o dejm ie się przetłóm aczyć do godziny ósm ej
ra n o szesnaście stro n n ic angielskiego te k stu . S p o jrz a
łem na ro zm iar stro n n ic i pow iedziałem , że jeśli mi
k to pom oże, m ożna będzie skończyć pracę w ciągu
22*
— 3łO —
nocy. O fiarow ał się z pom ocą S erg iu sz i na ósm ą

ran o p rzek ład był gotow y. O dczytaliśm y sobie w za
jem n ie nasze p rzek ład y , przyczem jed en z nas sp raw
dzał wedle angielskiego tek stu . P otem w ypróżniliśm y
g a rn e k kaszy, pozostaw iony dla nas na stole i razem
w yszliśm y, aby w rócić do dom u. Od tego dnia sta
liśm y się serd eczn y m i przyjaciółm i.
Zaw sze lubiłem ludzi um iejących pracow ać i w y
kony w ujących sw ą' pracę, ja k należy. Dla tego też
p rzek ład S erg iu sza i um iejętność jego szybkiej pracy
usp o so b iły m ię dlań b ard zo przy ch y ln ie. K iedy zaś
poznałem go bliżej, pokochałem go serdecznie za uczci
wy, szczery ch a rak te r, za m łodzieńczą energię, zdrow y
ro zsąd ek , niepospolity u m y sł i p ro sto tę , za w ierność,
śm iałość i w ytrw ałość. S erg iu sz dużo czytał i dużo
m y ślał i okazało się, że podzielaliśm y jednakow e po
g ląd y na rew olucyjny c h a ra k te r rozpoczętej przez nas
walki. Był on o dziesięć la t m łodszym odem nie i może
nie zdaw ał jeszcze sobie całkiem ja sn o sp raw y , ja k ą
u p o rczy w ą w alkę w yw oła zam ierzona rew olucya. Z wiel
kim h u m o rem opow iadał później epizod ze sw ojej
w czesnej w ędrów ki m iędzy ludem . — «Razu pew nego —
m ów ił — idziem y z tow arzyszem po drodze. Dopę-
dza n as chłop na saniach. Z acząłem m u tłóm aczyć,
że podatków płacić nie n a le ż y ,— że urzęd n icy ra b u ją
lud i że z P ism a św. w ynika, że trz e b a się buntow ać.
Chłop zaciął konia, ale i m y p rzy śp ie sz y liśm y kroku.
W tedy popędził konia tru ch tem , lecz i m y pobiegli
śm y w ślad za nim i p rzez całą d ro g ę praw iłem m u
dalej o p o datkach i obow iązku bunto w an ia się. Nako-
niec chłop puścił konia galopem ; ale konik był lichy —
tak, że nie pozostaliśm y w tyle za saniam i i poucza
liśm y dalej chłopa, póki starczyło tchu*.
Czas ja k iś S erg iu sz m ieszkał w K azaniu i m u sia
łem p row adzić z nim k o respondencyę. Nie cierpiał on
— 341 —
listów cyfrow anych, więc zaproponow ałem m u inny

sposób k o respondencyi, k tó ry często używ ał się i po
p rzednio w k o n sp irac y jn y c h celach. Pisze się najzw y
klejszy list o różnych rozm aitościach, ale należy w nim
czytać ty lk o n iek tó re słowa, p rzy p u ść m y każde piąte.
Na p rz y k ła d : «W ybacz, że piszę pośpiesznie. P rz y jd ź
do m nie ju tr o w ieczorem . J u tr o ran o będę m usiał po
jechać do sio stry Lizy. Z drow ie b ra ta M ikołaja po
g o rszy ło się. T eraz ju ż późno ro b ić operacyę». Czy
tając każde piąte słowo o trzy m u je się: « P rzyjdź ju tro
do M ikołaja późno». T rz eb a było czasem pisać listy
na sześciu, siedm iu stro n n ic a c h , aby zakom unikow ać
je d n ą stro n n ic ę koniecznych w iadom ości. T rzeb a by
ło — w d o d atk u — w ysilać w yobraźnię, żeby w ym yślić
list, w k tó ry m by m ożna było pom ieścić w szystko
niezbędne. Ten sp o só b korespondencyi b ard zo się po
d obał S ergiuszow i, ale praw ie niepodobna było do
p ro sić się odeń listu cyfrow anego. W ypisyw ał mi
epistoły, zaw ierające całe pow ieści, pełne w strz ą
sających epizodów , z dram aty czn em rozw iązaniem .
Mówił m i potem , że listy te przyczyniły się b ardzo
do ro zw o ju jego belletry sty czn eg o talentu. Je śli kto
m a talen t, w szy stk o przy czy n ia się do jego rozw oju.
W styczniu czy lu ty m 1874 r. m ieszkałem w Mo
skwie, w je d n y m z tych domów, gdzie spędziłem m oje
dziecinne lata. P ew nego razu pow iedziano mi, że ja k iś
chłop chce się ze m n ą widzieć. W yszedłem — i zoba
czyłem S ergiusza, k tó ry tylko co uciekł z g u b ern ii
T w ersk iej. P y ł on b ard zo silny i w ędrow ał od wsi do
wsi ja k o d rw al z d ru g im , podobnym m u siłaczem ,
d y m isy o n ow anym oficerem , Rogaczew ym . P ra c a była
b ard zo ciężką, zw łaszcza dla nieprzy w y k ły ch do niej
rąk , ale i Rogaczew i S erg iu sz polubili ją. N ikt nie
poznałby w k rzepkich, zdrow ych drw alach byłych ofi
cerów. Chodzili tym sposobem , nie w zbudzając po
— 312 -
d ejrzen ia przez dw a tygod nie, śm iało p row adząc p ro p a

g an d ę na praw o i na lewo. C zasam i S ergiusz, k tó ry
um iał E w angelię p raw ie na pam ięć, tłóm aczył ją chło
pom i dow odził na zasadzie przy taczan y ch z niej u stę
pów', że pow inni podnieść bunt. C zasam i w ykładał im
w ielkich ekonom istów . Chłopi słuchali agitatorów , jak
p raw d ziw ych apostołów , prow adzili ich od chaty do
chaty i nie chcieli brać pieniędzy za jedzenie. W ciągu
dw óch ty g o d n i w yw ołali oni praw dziw e w zburzenie
w kilku w siach. R ozgłos o nich rozszedł się daleko
w około. S ta rsi i m łodsi chłopi zaczęli szeptać m iędzy
so b ą po stodołach o «chodzikach», a w krótce i gło
śniej się odzyw ać, że niebaw em o d b io rą ziem ię panom ,
k tó ry m car w yznaczy roczną pensyę. Młodzież n a
b rała śm iałości w obec policyi i m ów iła: «pocze
kajcie; p ręd k o p rzy jd z ie n asza kolej. Nie będzie
cie wy, herodow e plem ię, przew odzić nad nam i!» Ale
sław a o drw alach doszła i do stanow ego i zabrano
ich. R ozkazano dostaw ić ich do pow iatow ego u rzędu
p olicyjnego, zn ajd u jąceg o się w odległości dw udziestu
w iorstw .
P opro w adzono ich pod konw ojem kilku chłopów.
D roga prow adziła przez wieś, gdzie obchodzono w ła
śnie u ro cz y ste św ięto p a tro n a cerkw i.
— Co za jed n i? A resztanci? D obrze. Dalej do nas,
kum ow ie, zapraszali u cztujący chłopi.
A resztantów i stra ż za trzy m an o cały dzień, p ro
w adząc ich od chaty do chaty i częstując brahą.
S trażn icy nie daw ali się p ro sić długo. Pili sam i i a re
sztantów także nam aw iali do picia. «Na szczęście —
opow iadał S ergiusz — b ra h a k rąż y ła w śró d biesiadni
ków w takim o lbrzym im dzbanie, że n ik t nie m ógł
widzieć, ile piję, gdy przy k ład ałem u sta do naczy
nia*. P od w ieczór cała stra ż była pijana, a ponieważ
nie chciała ukazy wać się w takim stan ie stanow em u, po
— 343 —
stanow iono zanocow ać we wsi. S erg iu sz cały czas ro z

m aw iał z chłopam i. Słuchali go i ubolew ali, że takich
p o rzą d n y ch ludzi p ro w ad zą na policyę. G dy w szyscy
kładli się spać, je d en z m łodych konw ojnych sze
p n ął S ergiuszow i: «bram ę p rzy m k n ę tylko, — nie zam
knę na rygle». S erg iu sz i Rogaczew zrozum ieli.
G dy w szyscy zasnęli, w yszli na ulicę, oddalili się
p rzy śp ieszo n y m kro k iem i około piątej godziny ran o
byli ju ż o dw adzieścia pięć w iorstw od wsi, na p rz y
stan k u kolejow ym , zkąd pierw szym pociągiem w yje
chali do M oskwy. S erg iu sz pozostał tu. P otem , gdy
nas w szy stk ich w P e te rs b u rg u aresztow ano, kółko
m oskiew skie, k tó reg o d u sz ą byli on i W ojn aralsk i,
stało się głów nym centrem agitacyi.
G dzieniegdzie p ro p a g a to rz y osiedlali się niewiel-

kiem i g ru p a m i, pod różnym i pozoram i, po w siach
i m iastach. Je d n i u rzą d zali kuźnie, d ru d z y osiedlali
się na roli i m łodzież z ary sto k ra ty cz n y ch , zam ożnych
ro d zin pracow ała w tych w arsztatach , albo w polu,
aby pozostaw ać w ciągłej styczności z pracu jącem i
m asam i. W M oskw ie kilka byłych stu d e n te k zurych-
skicli u tw orzyło sw oją w łasną o rganizacyę i sam e po
stąp iły do fa b ry k tkackich, gdzie pracow ały od 14 do
16 g odzin d zien n ie , prow adząc we w spólnych ka-
zarm ach ciężkie, nieponętne życie ro sy jsk ic h kobiet
fab ry czn y ch. Był to wielki, b o h atersk i ru ch , w k tó ry m ,
co n ajm n iej, dw a do trzech tysięcy ludzi p rz y jm o
wało czynny udział; podw ójna zaś lub trz y k ro tn a
tak a ilość sym p aty zo w ała z ru ch em i w spom agała
w szelkim i śro d k am i tę p rze d n ią bojow ą straż. N a
sze p e te rsb u rsk ie kółko prow adziło r e g u la rn ą kores-
pondencyę (n atu raln ie za pom ocą cyfr) z w iększą po
łow ą tej arm ii.
W k ró tce uznaliśm y za nied o stateczn ą lite ra tu rę le
— 344 —
galną, w któ rej surow a cen zu ra nie przepuszczała

najlżejszej w zm ianki o socyalizm ie i założyliśm y za
g ran ic ą w łasną d ru k a rn ię . T rzeb a było, m a się rozu
mieć, pisać specyalne b ro sz u ry dla robo tn ik ó w i chło
pów, tak że «kom itet literacki», do k tó reg o członków
należałem , zaw sze m iał dużo do ro b o ty . S erg iu sz na
p isał k ilk a takich b ro szu r, m iędzy innem i: «Naukę
na W ielki P iątek», w d u ch u ks. L am m enais; w d ru
giej za śp . t.: «M ądra N aum ow na», w ykładał naukęsocya-
listy czn ą w form ie bajki. O bie b ro sz u ry cieszyły się
w ielkiem pow odzeniem . K siążki i b ro sz u ry , w ydane
za g ran icą, ww oziły się całem i pakam i k o n tra b a n d ą
do R osyi, składały się w pew nych m iejscach, a potem
ro zsy łały m iejscow ym kółkom , k tó re rozszerzały tę
lite ra tu rę w pośród chłopów i robotników . To w szystko
w ym agało dużej organizacyi, częstych w ycieczek za
gran icę i o bszernej koresp o n d en cy i. Zw łaszcza po-
trzeb n em to było dla och ro n y n aszych pom ocników
i składów książkow ych p rze d policyą. P osiad aliśm y
specyalne cyfry dla każdego z prow in cy o n aln y ch kó
łek i często po sześcio lu b siedm iogodzinnein ro z trz ą
saniu n ajd ro b n ie jsz y c h szczegółów , kobiety, nie do
w ierzając naszej d o kładności w cyfrow anej k o resp o n
dencyi, pracow ały jeszcze calu tk ą noc, zap isu jąc liczne
a rk u sz e k abalisty czn y m i znakam i i liczbam i ułam ko-
wemi.
Nasze posiedzenia odznaczały się zaw sze se rd e
cznością w zajem ną członków m iędzy sobą. P rzew o
dniczący i w szelkiego ro d z a ju form alności są w ogóle
b ard zo niem iłe R osyanom i u nas też nic podobnego
nie było. I choć sp o ry nasze byw ały często b ardzo
gorące, zw łaszcza g d y ro zb ie ra ły się «kw estye p ro
gram ow e», zaw sze obchodziliśm y się doskonale bez
zachodnio-europejskich form alności. W ystarczała sam a
ty lk o ab so lu tn a szczerość, pow szechne p rag n ie n ie ro z
— 345 —
w iązać k w estyę ja k najlepiej i jaw n y w strę t ku w szel

kim objaw om sztuczności i te atraln ej pozy. Je ślib y
kto z n as popisyw ał się te atraln y m i efektam i w m o
wie, u p o m n ielib y śm y go byli żartem , że kw iaty w y
m ow y nie są tu na m iejscu. Często zdarzało się nam
jeść obiad na zebraniach i posiłek niezm iennie składał
się z razow ego chleba, solonych ogórków , kaw ałeczka
se ra albo kiełbasy i lekkiej h e rb a ty w obfitości. J e
d liśm y tak nie dla tego, że pieniędzy było m ało; m ie
liśm y ich zaw sze dosyć, a zaw sze je d n ak nie s ta r
czyło ich na p o krycie w szystkich w ydatków , k tó re p o
ciągał za sobą d ru k i przew óz książek, u k ry w a n ie to
w arzy szy , p o szukiw anych przez żandarm ów i różne
now e przedsięw zięcia.
W P e te rs b u rg u zaw iązaliśm y w krótce rozległe zna
jom ości m iędzy robotnikam i. S erdiukow , m łodzieniec
z w ysokiem w ykształceniem , po zy sk ał w ielu p rz y ja
ciół w p o śró d ro b o tn ik ó w ręk o d zieln iczy ch , k tó ry ch
w iększa część p racow ała w rządow ych w arsztata ch
b ro n i i u tw o rzy ł kółko z trzy d z iestu osób, z b ie ra ją
cych się dla w spólnego czytania i rozm ow y. R ob o tn i
kom w arsztato w y m nieźle płacono w P e te rsb u rg u ,
a nieżonaci żyli naw et w d ostatku. W krótce zaznajom ili
się oni z ra d y k a ln ą i so cyalistyczną lite ra tu rą ów czesną,
i Buckie, L assalle, Mili, D raper, S zpilhagen — były to
znane im nazw iska. Co do sw ego rozw oju um ysłow ego
rękodzielnicy ci m ało co różnili się od studentów . Kiedy
D y m itr, S erg iu sz i ja w eszliśm y do kółka Czajkowców,
często odw iedzaliśm y w szyscy trzej ich kółko i ro z
m aw ialiśm y z nim i o różn y ch przedm iotach. Jednakże,
n adzieje nasze, że m łodzieńcy ci sta n ą się p ro p a g a to
ram i w śró d p ozostałych robotników , k tó ry ch położe
nie było daleko gorszen i od ich w łasnego, nie całkiem
się spełniły. W k ra ju w olnym zostaliby oni zw ykłym i
o rato ram i na w spólnych zebraniach; ale — podobnie
— 346 —
ja k u p rzy w ilejow ani ze g arm istrz e genew scy, odnosili

się oni z pew nego ro d za ju p o g a rd ą do robotników
fab ry cz n y ch i wcale nie pałali p rag n ien iem zostania
m ęczennikam i spraw y socyalistycznej. D opiero potem ,
g d y w iększą ich część aresztow ano, a n ie k tó ry ch p rze
trzy m an o w w ięzieniu ze trz y lata za to, że ośm ielili
się m yśleć, ja k o socyaliści; dopiero, g d y n iektórzy
zgłębili w łasnem dośw iadczeniem całą nieograniczo-
ność ro sy jsk ie j sam ow oli, — stali się oni g o rą
cym i p ro p a g a to ra m i — przew ażnie politycznej rewo-
lucyi.
Moje sy m p a ty e pociągały m ię głów nie ku tkaczom
i ku fab ry czn y m ro b o tn ik o m w ogóle. W P e te rs b u rg u
zn a jd u je się kilka tysięcy takich robotników , k tó rzy
na lato u d a ją się na w ieś upraw iać rolę. Ci pół-chłopi,
pół-ro b o tn icy fabryczni p rz y n o sz ą z sobą do m iasta
g m in n eg o d u ch a w si ro sy jsk ie j. R ew olucyjna p ro p a
g an d a czyniła w śród nich szybkie postępy. M usieliśm y
n aw et ham ow ać zapał naszych now ych przyjaciół:
inaczej p rzy p ro w a d za lib y nam do naszych m ieszkań
setk i sw ych tow arzyszy — starców i m łodzież. P o wię
kszej części m ieszkali oni niew ielkiem i «artelam i»,—
w dziesięciu — d w u n astu ludzi, we w spólnem m ieszkaniu
i stołow ali się razem , przyczein każdy w spólnik p o k ry
w ał co m iesiąc sw oją część ogólnych w ydatków . Do tych
w łaśnie m ieszkań uczęszczaliśm y. T kacze poznajom ili
nas p ręd k o z d ru g iem i podobnem i arte lam i: m ularzy,
cieśli i t. d.; w n ie k tó ry ch z nich S ergiusz, D ym itr
i kilk u innych naszych tow arzy szy byli ju ż znanym i,
sw oim i ludźm i; całem i nocam i rozp raw iali tu o socya-
liztnie. W w ielu dzielnicach P e te rs b u rg a i na p rze d
m ieściach m ieliśm y osobne lokale, w y n ajm yw ane przez
to w arzy szy. T u co w ieczór przychodziło z dziesięciu
ro b o tn ik ó w , na nau k ę czytania i pisania, i dla po
gaw ędki. Od czasu do czasu k to ś z nas udaw ał się
— 347 —
na p a rę ty g o d n i do wsi, zkąd pochodzili nasi p rz y ja

ciele i p ro w adził tam praw ie ja w n ą p ro p ag a n d ę w po
śró d chłopów .
Ma się rozum ieć, że w szyscy ci, k tó rzy zajm y wali
się p ro p a g a n d ą w śró d robotników , p rze b ierali się za
chłopów. P rzep aść, oddzielająca w R osyi «pana» od
chłopa, je s t ta k głęboką, tak rza d k o sty k a ją się oni
z sobą, że zjaw ienie się we wsi człowieka, u b ran e g o
«po pańsku», zw róciłoby ogólną uw agę. Ale i w m ie
ście policya n a ty c h m ia st zaniepokoiłaby się, jeśliby
sp o strz eg ła w p o śró d robotników człow ieka, ró ż n ią
cego się od nich odzieżą i mową. «Po co przestaw ałb y
on z p ro sty m ludem , g d y b y nie m iał złych zam y
słów?» B ardzo często po obiedzie w a ry sto k ra ty c z n y m
dom u, albo naw et w P ałacu Z im ow ym , gdzie zacho
dziłem czasam i odw iedzić przyjaciela, brałem dorożkę
i śpieszyłem do ubogiego studenckiego m ieszkania na
dalekiem przedm ieściu, gdzie zrzucałem w ykw intne
suknie, w kładałem p erkalow ą koszulę, chłopskie b uty
i pół-kożuszek i udaw ałem się do m oich p rzy jació ł
tkaczy, ż a rtu ją c po d ro d ze z chłopam i. O pow iadałem
m oim słuchaczom o ru ch u robo tn iczy m zagranicą,
o M iędzynarodow ym Z w iązku R obotniczym , o K om u
nie p ary sk ie j 1871 r. Słuchali z w ielką uw agą, sta ra ją c
się nie strac ić ani słow a, a potem zadaw ali zw ykle p y ta
nie: «co m y m ożem y zrobić, w Rosyi?» O dpow iada
liśm y : «T rzeba u św iadam iać m asy, w ybierać p ew niej
szych i zd olniejszych ludzi i organizow ać ich. In n eg o
sp o so b u niem a*. W ykładaliśm y im h isto ry ę rew olucyi
fra n cu sk iej, p rz e ro b io n ą ze znakom itej « H isto ry i C hło
pa» E rc k m a n n a C hatrian. W szyscy zachw ycali się
«panem Szow elew ym », k tó ry w ędrow ał po w siach i ro z
daw ał zakazane książki. W szyscy pałali chęcią n aśla
dow ania jego p rzy k ła d u . — «Rozm aw iajcie z d ru g im i, —
m ów iliśm y, — łączcie ludzi z sobą, a kiedy będzie nas
— 348 —
więcej, zobaczym y, co będzie m ożna zrobić*. R obo

tnicy rozum ieli nas doskonale i m usieliśm y tylk o h a
m ow ać ich zapał.
N iem ało m iłych godzin spędziłem w śró d nich. P a
m iętn y m je s t m i zw łaszcza p ierw szy dzień 1874 r ,
o sta tn i now y rok, spędzony p rzezem nie w R osyi na
sw obodzie. Nowy ro k w itałem w «wyborow em * tow a
rzy stw ie. W ypow iedziano tam niem ało g ó rnolotnych,
szlachetnych frazesów o obow iązkach obyw atelskich,
o szczęściu lu d u i tern podobniej. Ale we w szystkich
tych w zniosłych m ow ach dźw ięczała je d n a nuta. K ażdy
z gości, zdaw ało się, b y ł w szczególności zajęty m y
ślą, żeby tylk o sam em u zachow ać sw oje w łasne poło
żenie społeczne i m atery aln y d o b ro b y t. N ikt, jednakże,
nie śm iał szczerze i otw arcie p rzy z n ać się, że gotów
on zrobić tylko to, co nie p rzed staw ia dlań żadnego
niebezpieczeństw a. Sofizm ata, cały nieskończony sze
reg sofizm atów o pow olności ew olucyi, obojętności
m as, p ró żności ofiar, — w ypow iadał się ty lk o dla tego,
żeby u k ry ć rzeczyw iste m otyw y, — na przem ian z za
pew nieniam i o gotow ości do ofiar... Z robiło mi się n a
gle sm u tn o i p rz y k ro — i opuściłem tow arzystw o.
N azaju trz ran o poszedłem na zeb ran ie tkaczy.
Miało ono m iejsce w ciem nej piw nicy. Byłem p rz e
b ra n y za chłopa i nie w yróżniałem się niczem w po
śró d tłu m u innych półkożuszków . T ow arzysz, znany
ro bo tn ik o m , p rzed staw ił m ię p o p ro stu : «Borodin, mój
przyjaciel*. — «Opowiedz nam , B orodin, — zap ro p o
nował, — coś w idział zagranicą*. Zacząłem więc
opow iadać o ru ch u robotniczym w zachodniej E u ro
pie, o walce p ro le ta ry a tu , o przeszk o d ach , k tó re bę
dzie m u siał przezw yciężyć, o jego nadziejach.
Na zebran iu znajdow ali się po w iększej części lu
dzie śred n ieg o wieku. O pow iadanie m oje zajęło ich
nadzw yczajnie i zadaw ali mi cały szereg pytań , od
— 349 —
n o szący ch się ja k n a jtra fn ie j do rzeczy; w ypytyw ali

o n ajd ro b n iejsz e szczegóły, dotyczące robotniczych
zw iązków , o cele In te rn a c y o n a łu i o w idoki jego po
wodzenia. P otem zapytyw ano chciwie, ja k zw ykle, co
m ożna zro bić u n as w R osyi i jak ie b ęd ą sk u tk i n a
szej p ro p ag a n d y . N igdy nie zm niejszałem niebezpie
czeństw a, ja k ie p rzed staw iała n asza agitacya i o tw ar
cie pow iedziałem , co m yślałem : «Nas zapew ne w krótce
zeszłą na S y b ir, a w as, to je s t n ie k tó ry ch z w as, p rz e
trz y m a ją długo w w ięzieniu za to, żeście nas słuchali».
P o n u ra p e rsp e k ty w a nie p rze ra ziła i nie ochłodziła
ich. « C ó ż — i w S y b ery i nie sam e tylk o niedźw iedzie
m ie sz k ają ; są i ludzie». «Gdzie ludzie żyją, tam i m y
nie zg in iem y » .— «Nie tak czarny dyabeł, ja k go m a
lują». — «W ilków się bać, do lasu nie chodzić». — «Że
braczej to rb y i w ięzienia nie zarzekaj się».
I kiedy potem n iek tó ry ch z nich 'areszto w an o , p r a
wie w szyscy trzy m ali się doskonale i nikogo nie
wydali.
XV.
W ciągu tych dw óch lat, o k tó ry ch mówię, zaszły

liczne are szta cy e zarów no w P e te rs b u rg u , ja k i w ca
łej Rosyi. Nie było m iesiąca, żeby nie zn ik n ął k tó ry
z naszy ch to w arzy szy , albo żeby nie w zięto kogo
z członków prow in cy o n aln y ch g ru p . Z końcem 1873 r.
aresztacy e stały się jeszcze częstsze. W listopadzie
polieya w padła niespodzianie do jed n eg o z naszych
głów nych k o n sp ira c y jn y c h m ieszkań, za N arw sk ą ro
g atk ą. S traciliśm y P o ro w sk ą i trzech d ru g ic h tow a
rzy szy . W szystkie sto su n k i z ro b o tn ik a m i w tej części
P e te rs b u rg a trze b a było przerw ać. Ż an d a rm i podw oili
czujność i żaden stu d e n t, k tó ry ukazyw ał się w dziel
— 350 —
nicy ro botniczej, nie uchodził ich uw agi. Z ałożyliśm y

now ą kolonię rew olucyjną, jeszcze dalej za m iastem ,
ale i tę w krótce m usieliśm y opuścić. W p o śró d robo
tników k rą ż y li liczni szpiedzy i pilnie ich śledzili.
W naszy ch półkożuszkach, z naszym chłopskim wy
glądem , D ym itr, S erg iu sz i ja p rze k ra d aliśm y się nie
zauw ażeni. Nie p rze staliśm y odw iedzać dzielnic, ro ją
cych się od żandarm ów i szpiegów . Ale położenie Dy
m itra i S erg iu sza było b ardzo niebezpieczne. Policya
poszukiw ała ich usilnie, poniew aż im iona ich były
w ro b o tn iczych dzielnicach ogólnie znane. Jeżeliby
K -a, albo K raw czyńskiego policya sp o tk ała p rz y
padkow o w m ieszkaniu znajom ych, w czasie rew izyi,
n aty ch m iast zab ran o b y ich. Z darzało się, że D ym itr
m u siał codzień szukać now ego m ie sz k an ia , gdzie
m ó głby w zględnie sp okojnie p rzepędzić noc.
— Czy m ogę przenocow ać u ciebie? zapytyw ał,
p rzy szed łszy do to w arzy sza o dziesiątej godzinie wie
czorem .
— N iepodobna. M ieszkanie m oje w ostatn ich cza
sach je s t pilnie strzeżone. Lepiej idź do N.
— Ależ ja w łaśnie od niego przychodzę! On mówi,
że dom jego otoczony je s t szpiegam i.
— No, to idź do M. To m ój wielki przyjaciel
i w olny od w szelkich p o d ejrz eń ; ale m ieszka daleko.
W eź dorożkę. Oto pieniądze. — D y m itr je d n ak z za
sady pieniędzy nie b ra ł i szedł pieszo na p oszuki
w anie noclegu na przeciw ny k ran ie c m iasta, — albo
zostaw ał u tow arzysza, k tó reg o lada chw ila m ogła za
skoczyć rew izya.
W styczniu 1874 r. strac iliśm y nasz głów ny p u n k t
zb o rn y , p raw dziw ą tw ierdzę p ro p a g a n d y naszej w śród,
tkaczy. K ilku n ajlepszych naszych agitato ró w zniknęło
poza tajem niczem i w rotam i T rzeciego W ydziału. Kółko
n asze p rzerzedziło się. O gólne zeb ran ia staw ały się
— 351 —
rzeczą coraz tru d n ie jsz ą . W ytężaliśm y w szy stk ie siły*

żeby zorganizow ać now e kółka m łodzieży, k tó re m o
g ły b y prow adzić dalej spraw ę, g d y n as a re sz tu ją .
C zajkow ski znajdow ał się w ówczas na południu. S kło
n iliśm y , a raczej zm usiliśm y D y m itra i S erg iu sza do
w y jazd u z P e te rsb u rg a . K azaliśm y im w p ro st w yje
chać. Z ostało nas w P e te rs b u rg u najw yżej pięciu,
sześciu ludzi — dla prow adzenia spraw naszego kółka.
Z am ierzałem niezw łocznie po złożeniu m ego sp raw o
zdania w T ow arzystw ie G eograficznein w yjechać na
połtfdnie i zorganizow ać tam coś w ro d z a ju L igi a g r a r
nej, nj^ p o dobieństw o tej organizacyi, k tó ra p rzy ję ła
tak g ro źn e ro zm iary w Irla n d y i w końcu lat siedem
dziesiątych.
Dwa m iesiące przeszły stosunkow o spokojnie, gdy
nagle, w połow ie m arca, dow iedzieliśm y się, że całe
kółko rękodzielników zostało aresztow anem i z nim i
razem były stu d e n t, N izow kin, cieszący się — na nie
szczęście — ich zaufaniem . B yliśm y p rzekonani, że Ni
zow kin, u n iew in n iając siebie, w yda w szystko, co wie.
O prócz D y m itra i S erg iu sza znał on założyciela kółka,
S erd iu k o w a i m nie. Można było oczekiwać, że na
pew no zd radzi na b ad an iu nasze praw dziw e nazw iska.
Po k ilk u d niach z a b ra n o dw óch tkaczy, ludzi bardzo
niepew nych, k tó rz y strw onili naw et pieniądze sw ych
tow arzyszy. Z nali m ię pod nazw iskiem Borodina. Ci
n iew ątpliw ie po m o g ą policyi w paść na tro p B orodina,
noszącego się po ch ło p sk u i przem aw iającego na ze
b ran ia ch tkaczy. W ciągu jednego ty g o d n ia zab ran o
w szy stk ich członków naszego kółka, prócz S e rd iu
kow a i mnie.
Nie pozostaw ało nam nic innego, oprócz ucieczki
z P e te rsb u rg a , ale tego w łaśnie nie chcieliśm y. Na
naszej pieczy spoczyw ała olb rzy m ia o rganizacya w ew
n ą trz R osyi i zagranicą, gdzie d ru k o w an o nasze w y
— 352 —
daw nictw a i przew ożono je k o n tra b a n d ą . J a k zosta

wić, nie znalazłszy zastępców , całą sieć naszych kółek
i kolonii w cz terd ziestu g u b ern iach , k tó re z takim
tru d e m stw o rzy liśm y w tych latach i z k tó rem i u trz y
m yw aliśm y re g u la rn ą k o resp o n d en cy ę? I jak że nako-
niec zostaw ić nasze robotnicze koła w P e te rs b u rg u
i nasze cztery o g n isk a p ro p a g a n d y w p o śró d ro b o tn i
ków tej stolicy? K ażdego w ieczoru schodziliśm y się
w ró żn y ch częściach m iasta i p racow aliśm y gorliw ie.
N azw isk i ad resó w n ig d y nie zapisyw aliśm y. Mie
liśm y ty lk o cyfrow ane i złożone w bezpiecznem m iej
scu a d re sy , tyczące się przew ozu książek. W sk u tek
tego now i członkow ie koniecznie m usieli w yuczyć
się ze stu adresów i zapam iętać ja k i dziesiątek
cyfr. D opóty pow tarzaliśm y je tow arzyszom , póki
nakoniec nie w ykuli ich na pam ięć. Co w ieczora
d aw aliśm y im poglądow ą lekcyę n a m apie R osyi
E u ro p e jsk iej , z a trzy m u jąc się dłużej p rzy zacho
dniej g ran icy , gdzie m ieszkali ci, k tó rz y odbierali
p rze k rad zio n e k o n tra b a n d ą k siążki i p rz y g u b ern ia ch
n ad W ołgą, gdzie znajdow ała się w iększa część n a
szych kolonii. P otem , n a tu ra ln ie p rze b ra w szy się, za
b ieraliśm y z sobą naszych now ych tow arzyszy, aby
poznajom ić ich z ro b o tn ik a m i w ró żn y ch dzielnicach
m iasta.
N ajro zsąd n iej w podo b n y ch raz ach je s t zniknąć
n agle z m ieszkania i zjaw ić się w now em m iejscu pod
cudzem nazw iskiem i za cudzym paszp o rtem . S erdiu-
kow opuścił w praw dzie sw oje m ieszkanie, ale ponie
waż nie m iał p aszp o rtu , u k ry w a ł się u znajom ych.
Mnie należało p o stą p ić tak sam o, ale dziw na okoli
czność za trzy m a ła mię. W łaśnie skończyłem re fe ra t
o fo rm acy ach lodow ych w F in lan d y i i w R osyi, k tó ry
m iałem odczytać na ze b ran iu ogólnem w T o w arzy
stw ie G eograficznem . Z ap ro szen ia były ju ż rozesłane,
— 353 —
tym czasem zdarzyło się, że w łaśnie w tym sam ym

d n iu m iało odbyć się w spólne posiedzenie dw óch ge
ologicznych T ow arzystw P e te rsb u rg a . Z w róciły się
one do T ow arzy stw a G eograficznego z p ro śb ą , aby
re fe ra t m ój został odłożony na tydzień. Było w iado
m em , że m am w yłożyć kilka m oich poglądów o ro z
p o ścieran iu się sk o ru p y lodowej aż w głąb R osyi
śro d k o w ej, geologow ie zaś nasi, oprócz m ego n au czy
ciela i przyjaciela, F ry d e ry k a S chm idta, uw ażali to
przy p u szczen ie za zb y t śm iałe i chcieli je g ru n to w
nie ro zp atrzeć. M usiałem więc pozostać jeszcze ty
dzień.
W śró d tego tajem niczy nieznajom i k rąż y li około
m ego dom u i zachodzili do m nie pod ró żn y m i fan
ta sty c zn y m i pozoram i. Je d e n z nich życzył sobie k u
pić las w m oich d o b rac h tam bow skich, położonych
w b ezleśnym stepie. Ku ździw ieniu m em u ujrzałem
na m ojej ulicy, na w ykw intnej M orskiej, jed n eg o ze
w sp o m n ian ych pow yżej aresztow anych tkaczy. Miałem
więc dow ód, że dom m ój je s t szpiegow any. A je d n ak
m usiałem zachow yw ać się tak, ja k g d y b y nic nie
zw ykłego nie z a sz ło , poniew aż n astęp n eg o p ią tk u
m iałem czytać m ój re fe ra t w T ow arzystw ie G eogra-
ficznem .
P osiedzenie odbyło się nakoniec. — S p o ry odznaczały
się w ielkiem ożyw ieniem , ale w każdym razie udało
się m i o b ro n ić je d en p u n k t. G eologowie nasi p rz y
znali, że w szy stk ie daw ne teorye o epoce dyluw ialnej
w R osyi nie m a ją żadnej podstaw y i że całą kw estyę
należy zbadać na now o. Miałem p rzy je m n o ść słyszeć,
ja k n asz znam ienity geolog, B arbot de M arny, pow ie
dział: «Czy była lodow a sko ru p a, czy nie, m usim y
je d n ak p rzy zn ać, panow ie, że w szystko, co m ów iliśm y
d o tą d o w pływ ie pływ ających lodowców, nie p o tw ier
dza się w rzeczyw istości żadnym i dow odam i». Ofiaro-
— 354 —
w yw ano m i m iejsce przew odniczącego w oddziale geo

g rafii fizycznej, podczas g d y ja zadaw ałem sobie py
tan ie: czy nie spędzę ju ż tej sam ej nocy w Trzecim
W ydziale?
N ależałoby mi było wcale nie w racać do m ego mie
szkania, ale upadałem ze zm ęczenia i w róciłem prze
nocować. Tej nocy żan d arm i nie przy szli. P rzejrzałem
cały sto s m oich papierów , zniszczyłem w szystko, coby
m ogło skom prom itow ać k ogokolw iek, spakow ałem
w szy stk ie rzeczy i przygotow ałem się do odjazdu. Wie
działem , że m ieszkanie m oje je s t śledzone, ale liczyłem,
że policya p rzy jd z ie z w izytą dopiero późno w nocy i że
w sk u te k tego, u da m i się o w ieczornym zm ro k u w ym
k n ąć się n iepostrzeżenie. Ś ciem niało; g d y ju ż m iałem wy
chodzić, je d n a z pokojów ek szepnęła m i: «m ożebyście
lepiej w yszli kuchennem i schodam i*. Z rozum iałem ją.
szy b k o zbiegłem po schodach i w yszedłem z domu.
U b ra m y stała tylko je d n a dorożka. W skoczyłem dc
niej i p ojechaliśm y w k ie ru n k u N ew skiego P ro sp ek tu .
Z ra zu nie było za m n ą pogoni i m yślałem , że się
w szy stk o udało pom yślnie. Ale nagle, ju ż na Newskim
P ro sp ek cie, spostrzeg łem d ru g ą dorożkę, k tó ra pę
dziła za nam i w cwał i w krótce zaczęła n as wy
przedzać.
Z w ielkiem m ojem zdum ieniem zobaczyłem w do
rożce jed n eg o z dw óch areszto w an y ch tkaczy, a obok
niego ja k ieg o ś nieznanego mi pana. T kacz skin ął ku
m nie ręk ą , ja k g d y b y chciał mi coś pow iedzieć. Ka
załem m ojem u d orożkarzow i zatrzy m ać się. «Może —
p om yślałem — d opiero co w ypuszczono go i m a dla
m nie jak ie w ażne zlecenia». Ale sk o ro tylko stanąłem ,
pan, siedzący obok tkacza (był to szpieg), krzy k n ął
głośn o : «panie B orodin, książę K rapotkin, aresztu ję
pana». — Dał syg n ał stójkow ym , k tó ry c h zaw sze tłum
ro i się na N ew skim , skoczył do m ojej doro żk i i po
— 355 —
kazał m i p ap ier z pieczęcią p e te rsb u rsk ie j policyi m iej

skiej. «Mam rozkaz p o p ro sić p ana n aty ch m iast do
g en e rał g u b e rn a to ra — dla objaśnienia», pow iedział.
O pór b y ł niem ożliw y. Dwóch stójkow ych stało ju ż
p rzy mnie. K azałem m em u d orożkarzow i zaw rócić
nazad i jechać do g en e rał-g u b ern ato ra . Tkacz pozo
stał w sw ojej dorożce i pojechał za nam i.
W idocznie policya p rzez dziesięć dni w ahała się
areszto w ać mię, nie będąc pew ną, czy B orodin i ja
je ste śm y je d n ą i tą sa m ą osobą. Moja odpow iedź na
sk inienie tkacza ro z strz y g n ę ła w szelkie w ątpliw ości
w ty m względzie.
Z d arzy ło się, że w łaśnie w chwili, w któ rej w y
jeżdżałem z dom u, p rz y b y ł z M oskw y pew ien m ło
dzieniec z listem do m nie od przyjaciela m ego, P. J.
W ojn aralsk iego i z d ru g im od D ym itra do Polakow a.
W o jn aralsk i donosił m i o rozw ijającym się pom yślnie
ru ch u rew o lu cy jn y m w Moskwie, m iędzy innem i o za
łożeniu ta jn ej d ru k a rn i. P rzeczytałem list i zniszczy
łem go, a poniew aż d ru g i nie zaw ierał nic, oprócz zw ykłej
p rzyjacielsk iej gaw ędki, zabrałem go z sobą. T eraz,
g d y m ię aresztow ano, pom yślałem , że lepiej będzie
i ten list zniszczyć. Z w róciłem się do szpiega z żąda
niem , by mi p o w tó rn ie pokazał swój p a p ie r t. j. ro z
kaz areszto w ania m ię — i podczas g d y dostaw ał go
z kieszeni, rzuciłem nieznacznie list na b ru k . Ale
g d y śm y zajechali p rz e d dom g e n e ra ł-g u b e rn a to ra ,
tkacz p odał nieszczęsny list szpiegow i, m ów iąc: «wi
d ziałem , ja k ten p an rzucił list na b ru k i p o d ją
łem go».
N astąp iły teraz m ęczące godziny w yczekiw ania na
p ro k u ra to ra . R e p re ze n ta n t w ładzy sądow ej g ra, ja k
w iadom o, rolę p ara w a n u w rękach żandarm ów . W y
su w ają go n a p rz ó d dla nad an ia choć cienia praw ności
rew izyom i śledztw u. U płynęło niem ało czasu, póki
23*
— 356 —
w yszukali p ro k u ra to ra i przyw ieźli go, aby figurow ał

niby-to w c h a rak te rz e p rzedstaw iciela praw a. Z aw ie
ziono m ię n ap o w ró t do m ego m ieszkania i dokonano
w niem n a jsta ra n n ie jsz e j rew izyi, k tó ra trw ała do
trzeciej godziny rano. Ż an d a rm i nie znaleźli je d n ak
ani św istk a p ap ieru , k tó ry m ógłby służyć im za do
wód przeciw ko m nie lu b kom u innem u.
P o rew izyi odw ieziono m ię do T rzeciego W ydziału,
k tó ry rzą d ził i rz,ądzi pod różnem i nazw am i R osyą
od czasów M ikołaja I aż do dn ia dzisiejszego w łą
cznie i stanow i praw dziw e p ań stw o w państw ie. P ro
to p la stą jego był za P io tra I «T ajny G abinet», w k tó
ry m przeciw nicy założyciela ro sy jsk ie g o im p e ry u m
ginęli s tra s z n ą śm iercią w śró d w yrafinow anych m ę
czarni. Za carow ej (K atarzy n y I) «Tajny G abinet»
p rzek ształcił się w «T ajną K ancelaryę», a za A nny
Jo an n ó w n y «Izba to rtu r» o k ru tn eg o B irona p rze jm o
w ała n ieo p isan y m strac h em całą R osyę. Ż elazny d e
spota, M ikołaj I, p rze o b ra ził kan celary ę w «Trzeci
W ydział» i połączył z nim k o rp u s ż a n d arm sk i, przy-
czem szef żandarm ów sta ł się osobistością więcej oba-
w ianą w Rosyi, niż fiam cesarz.
W k ró tce po zabiciu Mezencewa, za Loris-M elikow a,
T rzeci W ydział zostiił zniesiony nom inalnie; ale — ja k
fen ik s o dro d ził się i zakw itł jeszcze w spanialej pod
now ym szyldem . W każdej g u b e rn ii, w każdem m ie
ście, naw et na każdej stacyi kolei żelaznej zn a jd u ją
się żan d arm i, któ rzy don o szą o w szy stk iem b ez p o śre
d nio sw oim pułkow nikom i generałom , ci zaś k o m u
n ik u ją się z szefem żandarm ów . Ten o sta tn i w idzi
się z cesarzem codziennie i sk ład a m u codzień s p ra
w ozdania, jak ie uw aża za stosow ne. W szyscy u rzę
d nicy w cesarstw ie z n a jd u ją się pod n ad zo rem ża n
d arm ów . G enerałow ie i pułkow nicy tego k o rp u su śle
d zą z obow iązku publiczne i p ry w a tn e życie w szy
— 357 —
stkich carsk ich poddanych, w tej liczbie g u b e rn a to

rów , m in istró w i naw et w ielkich książąt. Sam cesarz
nie stanow i w y jątk u i nie uchodzi ich pilnej czujności.
A poniew aż b y w ają oni dokładnie pow iadom ieni o w szy
stkich n ajtajn iejszy c h spraw ach i in te resa ch d w oru
i zn ają k ażdy k ro k cara, to szef żandarm ów sta je się,
żeby się tak w yrazić, ulubieńcem i poufnikiem w ład
ców R osyi w ich n ajb ard zie j o so b isty ch spraw ach.
W tej epoce panow ania A leksandra I I T rzeci W y
dział b y ł w szechw ładnym . Pułkow nicy żan d arm scy
zarząd zali tysiące rew izyi, m ało się troszcząc o to,
czy istn ieją, czy nie, w R osyi sądy i praw a. A reszto
wali, kogo chcieli, trz y m a li w w ięzieniu, ja k długo im
się podobało i setk i ludzi szły na zesłanie do półno
cnej R o s y i, albo na S y b e ry ę , za ro zp o rząd zen iem
k tó reg o b ą d ź z pułkow ników lub generałów . P o d p is
m in istra sp raw w ew nętrznych był tylko czczą fo rm a l
nością, g d y ż nie p o siad ał on żadnej k o n tro li n ad żan
d arm a m i i naw et nie wiedział, co oni robią.
Była ju ż czw arta g o dzina rano, g d y rozpoczęło się
badanie.
— P an o sk a rż o n y je ste ś — ośw iadczono mi u ro
czyście — o należenie do tajnego stow arzyszenia, m a
jącego na celu obalenie istniejącej fo rm y rz ą d u i o udział
w sp isk u przeciw św iętej osobie jego C esarskiej Mości.
Czy p rzy z n aje się p an do w iny?
— Do chwili póki nie stanę przed publicznym s ą
dem , nie dam w am żadnej odpow iedzi, — odparłem .
— P ro sz ę zapisać — p odyktow ał p ro k u ra to r se k re
tarzow i — nie p rz y z n a je się do w iny. M uszę p a n u po
staw ić jeszcze k ilka p y ta ń , zaczął znow u po k ró tk iej
pauzie. Czy zna pan niejakiego M ikołaja Czajkow
skiego?
— Jeżeli koniecznie chcecie po tern, co w am po
w iedziałem , zadaw ać m i dalej p y ta n ia na w aszem b a
— 358 —
d aniu, to piszcie o d raz u «nie» w odpow iedzi na w szy

stko, o co m ię będziecie pytać.
— No, a jeżeli sp y tam y , czy zna pan, na p rzy k ła d ,
p an a P o lak o w a, o k tó ry m rozm aw iałeś pan przed
kilk u m inutam i z p ro k u ra to re m ?
— Je śli zadacie m i takie pytan ie, to piszcie: «nie».
I jeśli spytacie mię, czy znam siostrę, b rata , albo m a
cochę, piszcie także: «nie». Ż adnej innej odpow iedzi
nie o trzy m acie odem nie. J a wiem , że jeśli odpow iem
«tak», w szystko jedno, do kogoby się ta odpow iedź
odnosiła, wy n aty ch m iast w yrządzicie m u ja k ą pow a
żn ą n iep rzy jem n o ść, przy jd ziecie z rew izyą, albo je
szcze g orzej, a potem pow iecie m u, że ja go w ydałem .
P rz ed staw io n o mi w tedy d łu g i spis p y ta ń i za
każdym razem odpow iadałem spokojnie: «zapiszcie —
nie». T ak ciągnęło się to około godziny. I m ogłem
się p rze k o n ać na zasadzie badania, że w szyscy a re
sztow ani oprócz dw óch tkaczy, trzy m ali się b ard zo
dzielnie. Tkacze zaś w iedzieli tylko, że dw a razy wi
działem z dziesięciu robotników . Ż an d a rm i w idocznie
nic nie wiedzieli o naszem kółku...
— Co pan robi, książę? — pow iedział mi oficer żan
d arm ski, k tó ry o d prow adzał m ię o piątej godzinie
ran o do m ojej celi. P ań sk ie m ilczenie posłuży im za
stra s z n ą b ro ń przeciw p an u sam em u.
— Czyż nie jestem w sw ojem praw ie?
— T ak, ale... pan wie... Mam nadzieję, że pokój
znajdzie p an w ygodnym . P alą w piecu od chw ili p ań
skiego aresztu .
Z nalazłem go b ardzo w ygodnym i n aty ch m iast
silnie zasnąłem . P rz eb u d z ił m ię po upływ ie kilku go
dzin żan d arm , k tó ry p rz y n ió sł m i h erb atę. P o nim
w krótce zjaw iła się d ru g a osobistość, k tó ra szepnęła
mi niespodziew anie: «oto p a p ie r i ołów ek; pisz pan
sw oją kartkę». Był to k to ś w spółczujący nam , k tó reg o
— 359 —
znałem z im ienia. Za jego p ośrednictw em p ro w a d zi

liśm y k o resp o n d en cy ę z are szto w a n y m i w T rzecim
W ydziale.
Ze w szy stk ich stro n słyszałem lekkie p u k an ie do
ścian. To rozm aw iali z sobą um ów ionym sposobem
więźniowie. Ale poniew aż byłem jeszcze now icyuszem ,
nie m ogłem połapać się w tern puk an iu , które, zda
wało się, w ychodziło ze ścian ze w szech stron.
Je d n a rzecz niepokoiła mię. K iedy robiono u m nie

rew izyę, słyszałem , ja k p ro k u ra to r szepnął oficerow i
ża n d arm sk iem u , że te ra z p o jad ą z rew izy ą do Polakow a,
do k tó reg o był zaadresow any list D ym itra. Polakow był
to m łody stu d en t, b ard z o uzdolniony zoolog i botanik,
w spólnie z k tó ry m odbyłem w ycieczkę W itym ską.
U rodził się on w ubogiej rodzinie kozackiej, na g r a
nicy Mongolii. Przezw yciężyw szy w szelkiego ro d za ju
tru d n o ści, Polakow p rz y b y ł do P e te rs b u rg a i w stą
pił na u n iw ersy te t, gdzie zasłynął jako zoolog, ro k u
ją cy w ielkie nadzieje. Z daw ał w łaśnie wówczas egza
m in na k an d y d a ta . Od czasu naszej w spólnej długiej
p o d ró ży p o p rzy ja źn iliśm y się serdecznie i naw et m ie
szk aliśm y czas ja k iś w P e te rs b u rg u razem . Ale P ola
kow nie in tereso w ał się m oją działalnością polityczną.
W spom niałem o nim p ro k u ra to ro w i. «Daję panu
słow o h o n o ru — pow iedziałem — że Polakow nig d y nie
b ra ł ud ziału w żadnych politycznych spraw ach. J u tr o
zd aje o sta tn i egzam in. Z niszczycie na zaw sze zawód
naukow y m łodzieńca, k tó ry w alczył wiele lat i um iał
p okonać w ielkie p rzeszk o d y , aby o siąg n ąć sw oje obecne
położenie. J a wiem , że w as to w szystko m ało w zrusza;
ale u n iw e rsy te t uw aża P olakow a za p rzy sz łą sławę
n au k i ro sy jsk iej» .
Rew izyę m im o to u P olakow a zrobiono, nie a re
sztow ano go, co praw d a, n aty ch m iast, lecz dano mu
— 360 —
trz y d ni zwłoki dla zdania egzam inu. W k ilka d n i p o

tem w ezwano m ię do p ro k u ra to ra , k tó ry pokazał mi
z p ro m ien iejącą tw arzą kopertę, zaad reso w an ą m o ją
ręk ą, a w niej k artk ę , także z m ojem w łasnoręcznem
pism em , n astęp u jącej tre śc i: «Bądźcie łaskaw i, o d
dajcie ten p ak iet W. E. i p oproście o przechow anie
go, póki go nie zażąd ają w um ów iony sposób». Na
zw isko osoby, do k tó rej k a rtk a zaad reso w an ą była,
nie było w niej w spom nianem .
— L ist ten znaleziono u p an a P olakow a, — pow ie
dział p ro k u ra to r. — A teraz, książę, los jeg o w tw oich
rękach. Jeżeli m i pow iesz, kim je s t W. E., n aty ch
m iast uw olnim y p ana P olakow a; w przeciw nym razie
będziem y go trzym ać, póki nie nazw ie nam w zm ian
kow anej osoby.
S p o jrzaw szy na k o p ertę, zaad reso w an ą ołów kiem
tuszow ym i na list, p isan y ołów kiem zw ykłym , p rz y
pom niałem sobie n aty ch m iast w szy stk ie okoliczności,
tyczące się listu i k o p erty .
— W iem niew ątpliw ie — rzekłem —, że k o p erta i list
nie b yły znalezione razem . To pan położyłeś list do
k o p erty .
P ro k u ra to r zaczerw ienił się. «Czyż p an przek o n asz
m ię — ciągnąłem dalej — że pan, człowiek p rak ty c zn y ,
nie sp o strzeg łeś, że list i k o p e rta n ap isan e są ró żn y m i
ołów kam i ? I teraz, chcesz p an we m nie wmówić, że
stanow i to je d n ą całość. Nie, łaskaw y panie, ośw iad
czam p an u , że list był ad re so w a n y nie do Polakow a.
Z ak łopotanie p ro k u ra to ra trw ało je d n a k ty lk o kilka
sek u n d , potem o dzyskał pew ność siebie i z p o p rze
dn ią chełpliw ością o d p arł:
«Polakow je d n ak p rzy z n ał się, że k a rtk a p an a p i
san ą by ła do niego».
T eraz w iedziałem , że p ro k u ra to r kłam ie. Polakow
m ógłby jeszcze w yznać w szystko, co się tyczyło jego
- 361 —
sam ego, ale raczej poszedłby na S y b ir, niżeli z d ra

dziłby kogo drug ieg o . S pojrzałem badaw czo w oczy
p ro k u ra to ro w i i odpow iedziałem : «Nie, łaskaw y panie,
P olakow n ig d y nie m ów ił pan u nic podobnego. P an
sam w iesz doskonale, że pan kłam iesz».
P ro k u ra to r zły, że p o d stę p jego chybił, w padł w w ście
kłość praw dziw ą, a m oże tylko udaw ał. «D obrze — od
ciął się — jeśli pan zaczeka tu chw il kilka, p rzy n io sę
p anu p iśm ienne zeznanie pana Polakow a. Z n ajd u je się
on w sąsied n im pokoju».
— Z p rzy je m n o śc ią zaczekam , ile się p an u podoba.
Siadłem na kan ap ie i zacząłem palić niezliczoną
ilo ść papierosów . Z eznanie je d n ak nie ukazało się ani
tego dnia, ani później i n astępnie p rz y każdem sp o t
k an iu się z p ro k u ra to re m , d rażniłem go pytan iem :
«No, a gdzie je s t zeznanie Polakowa?»
Sam o się p rzez się rozum ie, że żadne podobne zezna
nie nie m iało m iejsca. S potkałem się z Polakow ym
w Genewie, w 1878 r., zkąd odb y liśm y w spólnie b a r
dzo m iłą w ycieczkę do lodow ca Alletsch. Nie m a co
mówić, że P olakow odpow iedział tak w łaśnie, ja k ocze
kiw ałem . Pow iedział, że abso lu tn ie nic a nic nie wie
ani o liście, ani o osobie, w spom nianej pod literam i
W. E. W ym ienialiśm y w zajem nie m iędzy sobą dzie
sią tk i k siążek; k a rtk ę znaleziono w jed n ej z nich. Co
się zaś tyczy k o p e rty , to w yciągnęli ją z kieszeni sta
reg o palta. P olakow a trzy m an o w zam knięciu kilka
ty g o d n i, potem w ypuszczono go, dzięki staran io m jego
uczonych p rzyjaciół. Policy a nie dow iedziała się nigdy,
kim by ła osoba W. E. W ręczyła ona w sw oim czasie,
k om u się należało, m oje p apiery.
Nie o d prow adzono m ię z pow rotem do celi, ale po
n iejak im czasie pow rócił p ro k u ra to r w tow arzystw ie
oficera ża ndarm skiego.
— 302 —
— B adanie p ań sk ie skończone na teraz, pow iedział

m i ten ostatni. Z ostanie pan przen iesio n y m gdziein
dziej.
U b ram y stał powóz. K azano mi zająć w nim m iej
sce, a obok m nie siadł b a rc zy sty oficer ża n d arm sk i, Kau-
kazczyk rodem . P rzem ów iłem doń, ale sap ał tylko.
Pow óz p rzejechał m ost Ł ańcuchow y, M arsow e Pole,
a potem potoczył się w zdłuż kanałów , ja k g d y b y u n i
k ając n ajlu d n ie jszy c h ulic.
— Jed ziem y do L itew skiego Z am ku?, zapytałem
oficera, poniew aż w iedziałem , że w ielu tow arzy szy je s t
tam uw ięzionych. O ficer nie odpow iedział. Od chwili,
g d y siadłem do pow ozu, rozpoczął się sy stem ab so
lu tn eg o m ilczenia w sto su n k u do m nie, k tó ry zasto-
sow yw ał się całych dw a lata. Ale gdy pow óz w jechał
n a M ost Pałacow y, zrozum iałem , że m ię w iozą do Pe-
tropaw łow skiej tw ierdzy.
N apaw ałem się w idokiem pięknej rzeki, wiedząc,
że nie p rę d k o zobaczę ją znow u. Słońce m iało się ku
zachodow i. Ciężkie, szare c h m u ry zw isły na zachodzie,
n ad zato k ą F iń sk ą ; w p ro st po nad głow ą płynęły białe
obłoki, p rz e ry w a ją c się chw ilam i i od słan iając sk raw k i
błękitnego nieba. Pow óz skręcił na lewo. W jechaliśm y
w p o n u re sklepienie, w b ram ę tw ierdzy.
— No, te ra z p o trz y m a ją m ię tu ze dw a la ta ,— po
w iedziałem oficerowi.
— Nie, dla czegóż tak długo, odrzek ł K aukazczyk,
o d zy sk aw szy, g d y śm y się d ostali do tw ierdzy, d a r
słowa. S p raw a p ań sk a p raw ie skończona i za jakie
dw a ty g o d n ie odesłan ą zostanie do sądu.
— S p raw a m oja b ard z o p ro sta , pow iedziałem ; ale
nim oddacie m ię sądow i, zechcecie p oaresztow ać w szy
stkich socyalistów w R osyi, a ich je s t wiele, b ard z o
wiele i za dw a lata w szystkich nie w yłapiecie. Sam nie
wiedziałem w tedy, ja k p ro ro c zą była ta przepow iednia.
— 363 —
Pow óz za trzy m ał się p rz e d gankiem m ieszkania ko

m en d an ta. W eszliśm y do poczekalni. W yszedł ku nam
g en e rał K orsakow , starzec w ysokiego w zrostu, z g d e r
liw ym w yrazem tw arzy. O ficer żan d arm sk i szepnął
m u coś do ucha i sta rz ec odpow iedział: «dobrze»,
zm ierzyw szy go praw ie pogardliw em spojrzen iem ;
potem zw rócił się do m nie. W idać było, że k om en
d a n t nie był wcale ra d now em u lokatorow i i trochę
w sty d ził się sw ych obow iązków ; ale w zrok jego zd a
wał się m ów ić: «żołnierz jestem i w ypełniam tylko
obow iązek». Z now u w siedliśm y do pow ozu, ale w krótce
za trzy m aliśm y się u d ru g iej b ra m y ; tu zatrzy m an o
nas czas ja k iś, póki żołnierze nie otw orzyli jej z wew
n ątrz . R óżnym i długim i, w ązkim i p rzejściam i d oszliś
m y nakoniec do trzeciej żelaznej b ra m y ; prow adziła
ona do ciem nego sklepienia, zkąd d o staliśm y się do
niew ielkiego p okoju, gdzie ciem ność i wilgoć og arn ęły
m ię odrazu.
K ilku podoficerów straż y fortecznej w biegło cicho
w sw ych w ojłokow ych butach, nie m ów iąc ani słowa,
a tym czasem dozorca w ydaw ał oficerow i kaukazkiem u
pokw itow anie z p rzy jęcia więźnia. K azali m i całkiem
ro ze b ra ć się i w łożyć u b ran ie are szta n ck ie: zielony,
flanelow y szlafrok, niezm ierzonej objętości, w ełniane
pończochy, niebyw ale g ru b e i żółte p antofle, tak
wielkie, że ledw ie trzy m ały się na nogach, g d y sp ró
bow ałem p rz e jść się w nich p arę kroków . Zaw sze
znieść nie m ogłem szlafroka i pantofli. G rube p o ń
czochy p rzejm ow ały m ię w strętem . K azano m i naw et
zd jąć je d w ab n y kaftan ik , k tó ry w łaśnie b ard z o p rz y
d ałb y się w w ilgotnej tw ierdzy. Z apro testo w ałem n a
tu raln ie głośno, i w godzinę potem oddano mi go
z ro zp o rzą d zen ia g en e rała K orsakow a.
P otem p oprow adzono m ię ciem nym k o ry tarzem ,
- 364 —
po k tó ry m przechadzała się stra ż i w prow adzono do

osobnej celi. Z atrzasn ęły się ciężkie dębow e drzw i,
zg rz y tn ą ł klucz w zam ku i znalazłem się sam jeden
w na w pół ciem nym pokoju.
KONIEC CZĘŚCI CZW ARTEJ.
CZĘŚĆ PIĄTA.
T W IE R D Z A . UCIECZK A.
I.
ak więc byłem w P etropaw łow skiej tw ierdzy, gdzie

w ciąg u o sta tn ic h dw óch wieków ginęły najlepsze
siły Rosyi. S am a nazw a jej w ym aw ia się w P e te rs
b u rg u pół-szeptem .
T u P io tr I b ad ał w śród okro p n y ch to r tu r sw ego
sy n a, A leksego i zabił go w łasną ręk ą. Tu, w kaza
m acie, k tó ra została zalaną w odą w czasie pow odzi,
zam k n iętą była księżniczka T arakanow a. S zczury, c h ro
n iąc się p rzed potopem , w skakiw ały na jej suknie.
T u stra s z n y M unich to rtu ro w a ł sw ych przeciw ników ,
a K ata rzy n a I I żyw cem pogrzebała tych, k tó rzy o b u
rzali się na m o rd e rstw o jej męża. I od czasów P io
tr a I, w ciągu stu siedem dziesięciu lat, — k ro n ik i tego
k am ien n eg o gm ach u , podnoszącego się z brzegów
New y n aprzeciw Z im ow ego pałacu, — m ów ią tylko
o m o rd erstw a ch , to rtu ra c h , o żyw cem p o g rze b an y ch ,
sk azan y ch na pow olną śm ierć, albo o doprow adzo-
— 366
n y ch do obłąkania ofiarach w sam otnych, ciem nych,

w ilgotnych kazam atach.
T u p rzecierpieli początkow e sta d y u m sw ego m ę
czeńskiego życia D ekabryści, k tó rzy p ierw si w znieśli
u nas sz ta n d a r re p u b lik a ń sk i i w ydali hasło zniesienia
po d d ań stw a. Ś lady ich dziś jeszcze odnaleźć m ożna
w tej ro sy jsk ie j B astylii. T u byli uw ięzieni Rylejew ,
Szew czenko, D ostojew ski, B a k u n in , C zernyszew ski,
P isarew i w ielu innych najlep szy ch n aszych p isarzy .
T u to rtu ro w a n o i pow ieszono K arakozow a.
T u, g d zieś w A leksiejew skim Ra welinie, siedział
jeszcze Nieczajew, w y dany przez Szw ajcaryę, jako
zb ro d n ia rz k ry m in a ln y , ale z k tó ry m obchodzono się
ja k z niebezpiecznym politycznym przestęp cą. Nie
m iał on ju ż nig d y odzy sk ać wolności. W tym sam ym
raw elinie, ja k w ieść głosiła, siedziało kilku ludzi, uw ię
zionych na całe życie z ro zk azu A lek san d ra I I za to,
że znali tajem nice dw orsk ie, o k tó ry ch p o stro n n i nie
pow inni byli wiedzieć. Je d n eg o z nich, sta rc a z d łu g ą
b ro d ą, w idział w tajem niczej tw ierdzy jed en z m oich
znajom ych.
W szy stkie te cienie staw ały te ra z w m ojej w yo
b raź n i; ale m y śli m oje zatrzy m y w ały się głów nie na
B akuninie, k tó ry , przesiedziaw szy dw a lata w łańcu
chach, p rz y k u ty do m u ru , w tw ierdzy au stry a ck iej
po 1848 r., a potem w y dany rządow i ro sy jsk ie m u ,
jeszcze sześć lat w A leksiejew skim R aw elinie, — w y
szedł jed n ak że z w ięzienia po śm ierci żelaznego d e
spoty, siln iejszym i energiczniejszym , niż w ielu jego
to w arzy szy , k tó rzy cały ten czas p rze b y li na w olności,
«On w y trzy m a ł to w szystko, — m ów iłem sam do sie
bie, — więc i ja nie po d d am się więzieniu».
P ierw szym m oim ru ch em było po d ejść do okna.
Było ono w yrżnięte w kształcie szerokiego, nizkiego
o tw o ru w ścianie, m ającej ze dw a arsz y n y g ru b o ści —
- 367 —
i tak w ysoko, że ledw o sięgałem doń ręk ą. Było ujęte

w dw ie żelazne ram y z szybam i i oprócz tego opa
trzon e k ratą . W odległości pięciu sążni za oknem , wi
działem p rzed sobą zew nętrzny m u r forteczny, nie
zw ykłej g ru b o ści; w idać było w nim sz a rą budkę
straż*ięzą. T ylko p a trz ą c w ysoko w górę, m ogłem
sp o strz ed z sk raw ek nieba.
S taran n ie obejrzałem celę, w k tó rej m iałem , być
może, p rzepędzić k ilka lat. Z położenia w ysokiego
k o m in a d om u m enniczego dom yślałem się, że pokój
mój zn a jd u je się w południow o-zachodnim ro g u tw ier
dzy, w bastyonie, w ychodzącym n a Newę. B udynek,
w k tó ry m siedziałem , był to je d n ak nie bastyon, a to,
co w fo rty fik a cy i nazyw a się red u it, t. j. w ew nętrzny,
pięcio k ątn y , dw u p iętro w y , kam ienny b u dynek, w zno
szący się tro ch ę po n ad m u ram i b asty o n u i zaw iera
jący dw a rzę d y a rm a t P okój mój był kazam atą, k tó
rej p ierw o tnem przeznaczeniem było m ieścić w sobie
d u żą arm atę, okno zaś stanow iło jej strzelnicę. P ro
m ienie słoneczne n ig d y tu nie przenikały. N aw et la
tem nie m ogły one p rze b ić g ru b y c h ścian. U m eblo
w anie składało się z żelaznego łóżka, dębow ego stolika
i takiegoż ta b o re tu . P odłoga była p o k ry tą g ru b o po
m alow anym pilśniow ym w ojłokiem , a ściany wykle-
jo n e żółtym i tapetam i. W celu stłum ienia w szelkich
dźw ięków tap ety nie b yły naklejone bezpo śred n io na
ścianę, ale na płótno, pod k tó rem zauw ażyłem d r u
cianą siatkę, a po za n ią w arstw ę pilśni. D opiero pod
n ią udało mi się nam acać kam ień. P rz y w ew nętrznej
ścianie stała um yw alnia. W g ru b y ch , dębow ych d rzw iach
w y rżn ięty był kw ad rato w y , zam ykający się otw ór,
przez k tó ry podaw ano jedzenie i podłużne t. zw. «oko»
z sz y b k ą, z a k ry tą ze stro n y zew nętrznej m aleńką
b laszk ą. P rzez to «oko» strażn ik , sto jący w k o ry ta rz u ,
m ógł w idzieć w każdej chwili, co ro b i więzień. W s a
— 368 —
mej rzeczy, p odnosił on często blaszkę «oka», przy-

czem b u ty jego sk rzy p ia ły nieznośnie, g d y z niedźw ie
dzią zręcznością sk ra d a ł się do m oich drzw i. P ró b o
w ałem zaw iązać z nim rozm ow ę, — ale w tedy oko,
k tó re w idziałem przez szkiełko, odw racało się z wy
razem pełnym p rzerażen ia i blaszka n aty ch m iast opa
dała. P o upływ ie p a ru m in u t słyszałem znow u sk rzy p
butów , ale nie zdołałem nig d y d o p ro sić się ani je
d n eg o słow a z u s t strażn ik a. W około panow ała głę
bo k a cisza. P rz y su n ą łe m ław kę do okna i zacząłem
p atrz eć na sk raw ek nieba. D arm o sta ra łe m się po
chw ycić jakikolw iek dźw ięk od Newy, albo z m iasta
na przeciw ległym brzegu. T a m a rtw a cisza zaczęła
m ię dławić. S próbow ałem śpiew ać, zrazu cicho, potem
coraz głośniej i głośniej. «Czyliż w sam ym kwiecie
lat, m am rzec m iłości: «żegnaj na wieki», śpiew ałem
z «R usłana i Ludm iły*.
— P anie, pro szę nie śpiew ać! rozległ się nizki bas
za drzw iam i.
— Chcę śpiew ać i będę.
— Nie, nie wolno, basow ał żołnierz.
— Ale ja m im o to będę.
W tedy p rzy szed ł n adzorca i zaczął dow odzić mi,
że nie pow inienem śpiew ać, poniew aż on będzie m u
siał zaw iadom ić o tem k o m e n d an ta tw ierd zy i tak
dalej.
— Ależ zaschnie mi w g a rd le i płuca nie b ędą m o
gły działać, je śli nie będę ani mówić, ani śpiew ać, —
próbow ałem p rzekonyw ać go.
— No, to śpiew aj p an półgłosem , dla siebie, p ro sił
sta ry dozorca.
Lecz p ro śb a była zbyteczną. P o kilk u dniach s tr a
ciłem ochotę do śpiew u, p róbow ałem w praw dzie śpie
wać dalej dla zasady; ale na nic się to nie zdało.
— G łów na rzecz — m y ś la łe m - - w tem , żeby zacho
— 369 —
wać fizyczne siły. Nie chcę zachorow ać. T rzeb a sobie

w yobrazić, że m uszę spędzić kilka lat na północy,
w m ałej chatce w śró d lodu, w czasie p odróży bieg u
now ej. Będę używ ał wiele ru ch u , g im n asty k i, — nie
należy p oddaw ać się zniechęceniu. Dziesięć kroków
z k ąta, w k ą t celi, to ju ż nieźle. Jeżeli p rze jść tak pół-
to ra sta ~ ra z y , będzie w iorsta». I postanow iłem ro b ić
codzień siedem w iorstw : dwie w io rsty rano, dwie
p rzed obiadem , dw ie po obiedzie i je d n ą p rzed u d a
niem się na spoczynek. «Jeśli położę na stole dziesięć
pap iero só w i będę odsu w ał jeden, p rzechodząc koło
stołu, — m yślałem , — to łatw o policzę te trz y s ta razy,
k tó re pow inienem p rz e jść nap rzó d i w tył. Chodzić
należy p ręd k o , ale zaw racać w ro g u powoli, żeby się
nie zakręciła głow a i za k ażdym razem w in n ą stro n ę.
P otem — dw a raz y na dzień będę się gim n asty k o w ał
m oim ciężkim taboretem ». P odejm yw ałem go za nogę
i trzy m ałem w w yciągniętej ręce, potem kręciłem nim
w kółko i w krótce nauczyłem się p rze rz u cać go z je
dnej rę k i do d ru g iej, p rzez głowę, za plecy i pom ię
dzy nogam i.
W k ilk a godzin po p rzy b y c iu m ojem do tw ierdzy,
zjaw ił się dozorca i p rzy n ió sł mi trochę k siążek do
czytania. N iektóre z nich były mi znane, ja k «Fizyo-
logia Życia Codziennego» Lew es’a; ale d ru g i tom ,
k tó ry szczególnie życzyłem sobie przeczytać po raz
d r u g i, gd zieś się zagubił. P o p ro siłem , natu raln ie,
o p rz y b o ry piśm ienne, ale odm ów iono m i stanow czo.
P ió ra i a tra m e n t o trz y m u je się w tw ierdzy tylk o za
specyalnem pozw oleniem cesarza. Ta p rzy m u so w a bez
czynność m ęczyła m ię b a rd z o i zacząłem u k ład ać w p a
mięci szereg pow ieści dla ludu na tem ata, zapoży
czone z h isto ry i ro sy jsk ie j, coś w ro d z a ju «M ystères
du Peuple», E n g en iu sza Sue. P o m y sł do tego zaczer
p nąłem ze «Szkiców z H isto ry i N iew olnictwa», k tó re
— 370 —
p rzeczy tałem w jed n ej ze sta ry c h k siążek «Dieła*

(m iesięcznik ro sy jsk i). W ym yślałem in try g ę powieści,
opisy, dyalogi i starałem się zapam iętać w szystko, od
p o czątk u do końca. Ł atw o sobie w yobrazić, ja k znu
żyłaby i osłabiła m ózg p o d obna praca, g d y b y m od
d aw ał się jej dłużej, niż dw a czy trz y m iesiące.
B rat m ój A leksander, w y sta ra ł się jedńhkże dla
m nie o pozw olenie p o siadania p rzy b o ró w piśm ien
nych. P ew nego raz u p o p ro szo n o m ię znow u do po
wozu, gdzie znalazłem się znów obok sta re g o znajo
m ego, niem ego ż a n d arm a — K aukazczyka i zawieziono
m ię do T rzeciego W ydziału. D ano m i tam widzenie
z b ratem , w obecności dw óch żan d arm sk ich oficerów.
W chwili, g d y m ię aresztow ano, A leksander był
w Z u ry ch u . Od m łodości m a rz y ł on zaw sze o wyjeź-
dzie za granicę, gdzie ludzie m ogą m yśleć, ja k chcą,
czytać, co chcą i m ogą otw arcie w ypow iadać swe m y
śli. Ż ycia ro sy jsk ie g o nienaw idził. G łów nym rysem
jeg o c h a ra k te ru była głęboka szczerość i praw ość.
Nie znosił o sz u k ań stw a w jakiej bądź form ie. Brak
w olności słow a w R osy i, gotow ość ro sy jsk a podda
wać się zaw sze ulegle w szelkiem u despotyzm ow i, «ezo-
pow ski język», do k tó reg o uciek ają się p isarze ro-
sy jscy , — w szystko to było w najw y ższy m stopniu
przeciw ne jego otw artej n atu rze. W krótce po moim
pow rocie z zagranicy, A lek san d er w yjechał do Szwaj-
caryi, gdzie zam ierzał osiedlić się. Zw łaszcza od czasu,
g d y strac ił dw oje dzieci — je d n o u m a rło w kilka go
dzin na cholerę, d ru g ie na suchoty, — P e te rs b u rg stał
m u się podw ójnie nienaw istnym .
B rat mój nie p rzy jm o w a ł żadnego udziału w na
szej ag itacy jn ej robocie. Nie p rzy p u sz cz ał on możli
w ości po w stania ludow ego, a rew olucyę pojm ow ał jako
działalność posłów , w y b ra n y ch przez n aró d , w rodzaju
n a p rzy k ła d Z grom ad zen ia N arodow ego 1789 r. Co
— 371 —
się zaś tyczy agitacyi socyalistycznej, uznaw ał ją tylko

cn a jaw n y ch m ityngach, z try b u n publicznych, a nie
J ta jn ą, m ęczącą, o so b istą p ro p ag a n d ę, ja k ą m y zajm y
w aliśm y się. W A nglii byłby A leksander stronnikiem
J o lin ’a B rig h fa , albo C hartystów . Je ślib y m ieszkał
w P a ry ż u w czasie pow stan ia czerw cow ego 1818 r.,
biłby się napew no z o sta tn ią g a r s tk ą robotników na
ostatn iej b arykadzie. Ale w o k resie przygotow aw czym ,
znalazłby się raczej w obozie L udw ika Blanc albo
L ed ru -R o lin’a.
W S zw ajcaryi zam ieszkał w Z u ry c h u . S y m patye
jego skłaniały się ku lew em u sk rz y d łu M iędzynaro
dów ki. Z p rze k o n ań sw oich był socyalistą i zgodnie
z tem i p rze k o n an ia m i prow adził nadzw yczaj u m ia rk o
w ane życie. P raco w ał n ad w ielkiem uczonem dziełem ,
k tó re stanow iło głów ny cel jego życia i m iało być do
pełnieniem znakom itej pracy H olbacha «System e de
la N aturę». A lek san d er za p rzy jaźn ił się niebaw em b a r
dzo serdecznie z P, L. Ł aw row ym , k tó ry — zarów no
ja k on — by ł w ielbicielem filozofii K anta.
Na w ieść o m ojem uw ięzieniu, A lek san d e r rzucił
w szy stk o : pracę całego życia, sw obodę, k tó ra była dłań
tak niezbędną, ja k dla p tak a pow ietrze i w rócił do
n ien aw istn ego sobie P e te rs b u rg a — je d y n ie żeby mi
p o śp ieszy ć z pom ocą w nieszczęściu.
B yliśm y obaj silnie w zruszeni tem w idzeniem . B rat
m ój b y ł stra sz n ie w zb urzony. Sam w idok błękitnych
m u d u ró w — tych katów wszelkiej niezaw isłej m yśli
w R osyi - był m u w strę tn y i nie krępow ał się w w y
rażan iu sw ych uczuć w ich obecności. W e m nie zaś
p o b y t A lek san d ra w P e te rs b u rg u budził n a jsm u tn ie j
sze przeczucia. Byłem szczęśliw y, że m ogłem znow u
u jrze ć jeg o szlachetną tw arz, jego oczy, pełne m iłości;
ucieszyłem się niew ym ow nie, dow iedziaw szy się, że
będziem y w idyw ać się co m iesiąc. A je d n ak , — chciał-
U*
— 872 —
bym , żeby tysiące w iorstw oddzielały go od tego żan-

d arm sk ieg o legow iska, d o k ąd p rzy sz ed ł dzisiaj z w ła
snej woli, ale d o k ąd niezaw odnie p rzyw iozą go k ied y ś,
pod strażą.
- - Po co ty tu ta j? U ciekaj n aty ch m iast! krzyczało
doń m oje w ew nętrzne ja. I rów nocześnie w iedziałem ,
że on nie odjedzie, póki ja będę w w ięzieniu.
Lepiej, niż kto inny, ro zu m iał on, że bezczynność
m ię zabije; poczynił więc niezw łoczne staran ia, aby
m i pozw olono prow adzić w dalszym ciągu rozpoczęte
p race naukow e. T ow arzystw o G eograficzne życzyło
sobie, żebym skończył m o ją k siążkę o o k resie lodo
w ym . B ra t p o ru sz y ł cały naukow y P e te rs b u rg w ty m
celu. A kadem ia N auk była też zain tereso w an ą w tej
p racy. N akoniec — w dw a czy trz y m iesiące po mo-
jem uw ięzieniu, w szedł do m ojej celi zawiadowca
i oznajm ił, że car pozw olił mi skończyć re fe ra t dla
T o w arzy stw a G eograficznego i w skutek tego w ydadzą
mi p rz y b o ry piśm ienne. «Ale tylk o do zachodu słońca»,
dodał. Słońce zim ą w P e te rs b u rg u zachodzi o trzeciej
godzinie po południu. Nie było je d n ak na to rad y .
«Do zachodu», pow iedział A leksander II, d ając swe
zezwolenie.
II.
W olno m i było więc znow u pracow ać.

T ru d n o byłoby w yrazić, ja k ą ulgę uczułem , gdy
m ogłem znow u pisać. Z godziłbym się żyć o chlebie
i wodzie, w n ajw ilgotniejszej piw nicy, byle m i tylko
pozw olono pracow ać.
Byłem je d y n y m w ięźniem w tw ierdzy, k tó rem u po
zwolono posiadać p rz y b o ry piśm ienne. N iektórzy
z m oich tow arzyszy, k tó rzy spędzili w w ięzieniu trzy
— 373 —
lata — i więcej, do słynnego p ro cesu «stu dziew ięćdzie

sięciu trzech», m ieli tylko tabliczki łupkow e. Ma się
rozum ieć, w straszn e j sam otności tw ierdzy byli oni
rad zi i tabliczce, i zapisyw ali ją słow am i obcego ję
zyka, k tó reg o się uczyli z nu d ó w , albo m atem aty-
cznem i fo rm ułam i. Ale — ja k pisać, wiedząc, że w szy
stk o zostanie sta rte m za kilka godzin.
Moje życie w ięzienne zaczęło teraz p łynąć więcej
praw idłow o. Mogłem w ypełnić czem ś życie. Około
dziew iątej godziny ran o kończyłem m oje pierw sze
dwie w io rstw y i czekałem , aż mi p rz y n io są ołów ki
i p ióra. P raca, k tó rą przygotow yw ałem dla Tow arzy-
rzy stw a G eograficznego, zaw ierała — oprócz sp raw o
zdania z p oszukiw ań m oich naukow ych w F inlandyi,
k ry ty k ę zasad hypo tezy o lodow cach. W iedząc teraz,
że m am dużo czasu p rze d sobą, postanow iłem na nowo
n ap isać i ro zsz erzy ć tę część. A kadem ia N auk oddała
do m ego ro zp o rzą d zen ia sw oją o lb rzy m ią bibliotekę.
W k ró tce cały k ą t m ojej celi zapełnił się k siążkam i
i m apam i, m iędzy in n y m i były tu zupełne w ydanie
szw edzkich geologicznych k a r t geograficznych, praw ie
całkow ita kolekcya spraw o zd ań ze w szystkich ekspe-
dycyi p o larn y ch i rów nież całkow ite w ydanie «Q uar
terly Jo u rn al» L o n d y ń sk ieg o T ow arzystw a G eografi
cznego. K siążka m o ja u ro sła w tw ierdzy do objętości
dw óch tomów. P ierw szy został w y dany za sta ra n ie m
b ra ta i p rzy jaciela m ego, Polakow a (w Z apiskach T o
w arzy stw a G eograficznego), d ru g i zaś, nie całkiem
ukończony, pozostał po m ojej ucieczce w T rzecim W y
dziale. R ękopis znaleziono dopiero w 1895 r. i oddano
R o sy jsk iem u T o w arzy stw u G eograficznem u, k tó re o d e
słało mi go do L ondynu. W lecie o piątej godzinie
w ieczorem , a zim ą o trzeciej, sk o ro tylko w niesiono
m aleńką lam pkę, zabierano mi p ió ra i ołów ki i m u
siałem p rze ry w ać pracę. W tedy zajm yw ałem się czy
— 374 —
taniem , głów nie dzieł h isto ry czn y ch . S zereg pokoleń

w ięźni p olitycznych zostaw ił po sobie w tw ierd zy Pe-
tropaw łow skiej całą bibliotekę i m nie też pozw olono
w zbogacić ją kilku w ażnem i dziełam i z h isto ry i r o
sy jsk iej. O prócz tego k rew ni p rzy sy ła li m i dużo k sią
żek. T ym sposobem m ogłem zaznajom ić się p raw ie
ze w szy stk im i książk am i i zbioram i dokum entów ,
ty czący m i się m oskiew skiego o k re su h isto ry i ro s y j
skiej. Z rozk o szą czytałem nietylko k ro n ik i, zw ła
szcza zn ak o m itą d ru g ą p sk o w sk ą kronikę, pełną cie
kaw ych szczegółów o życiu społecznem d e m o k ra ty
cznej, średniow iecznej rzeczpospolitej ru sk ie j (w edług
w szelkiego p raw d o p o d o b ień stw a — je s t to najlep sza
k ro n ik a w E u ro p ie o h isto ry i średniow iecznych m iast);
ale odczytyw ałem jeszcze wiele n ajb ard zie j suchych
dok u m en tów i naw et «Żyw oty Św iętych», gdzie p rz y
padkow o tra fia ją się szczegóły z życia m as, k tó ry ch
nie m ożna znaleźć w innych źródłach. P rzeczytałem
także w ielką ilość ro m an só w i naw et w ypraw iłem so
bie ro d zaj św ięta w wilię Bożego N arodzenia. K rew ni
m oi p rzy sła li m i w tedy w igilijne opow iadania D ickensa.
I całe św ięta śm iałem się i płakałem na przem ian,
czy tając te prześliczne u tw o ry w ielkiego pow ieścio-
p isarza.
I II .
N ajb ardziej m ęczącem było g robow e m ilczenie, p a

n u jące w około. D arem nie pukałem do ścian, tupałem
n o g ą o podłogę i p rzysłuchiw ałem się, czy nie rozle
gnie się w odpow iedzi choć ciche p u k an ie; nic nie
było słychać. M inął m iesiąc, potem dw a, trzy , potem
ro k , — odpow iedzi na m oje pu k an ie nie usłyszałem :
w trz y d z ie stu sześciu celach było nas tylk o sześciu
— 375 —
ludzi i dźw ięki nie dochodziły od jed n eg o do drugiego.

R eszta to w arzyszy siedziała w L itew skim Z am ku. G dy
zapytyw ałem podoficera, w chodzącego do m nie, aby
m ię w y p ro w adzić na sp acer: «jaka pogoda? — deszcz
nie pada?» — rzucał m i sp o jrzen ie z ukosa i k ry ł się
za drzw iam i, gdzie śledził go d ru g i podoficer. Je d y n ą
isto tą żyw ą, od k tó rej m ogłem u słyszeć czasem kilka
słów, b ył dozorca, k tó ry w chodził każdego ra n a do
m ojej celi, z zapytaniem , czy nie p o trze b u ję ty to n iu
lub p ap ieru . P róbow ałem zaw iązać z nim rozm ow ę;
ale dozorca og ląd ał się tylk o podejrzliw ie na podofi
cera, sto jącego w pół o tw arty c h drzw iach. T w arz jego
zdaw ała się m ów ić niejako: «pan widzi, m nie także
śledzą». T ylko je d n e gołębie nie bały się m nie. Co
ra n a i po obiedzie zlatyw ały się do m ego okna
i chw ytały p o k arm , k tó ry rzucałem im przez kratę.
Ż ad n e dźw ięki nie dochodziły m nie, oprócz s k rz y
piących k roków stra ż y , ledw ie d o słyszalnego szelestu
w «oku» i bicia zegarów g rają cy c h na dzw onnicy k a
te d ra ln ej cerkw i. Co k w ad ran sa w y g ry w a ją one: «Pa
nie, zm iłuj się», — raz, dw a, trzy , cztery razy. P otem
w ielki dzw on w ydzw ania przeciągle, z długiem i p rz e r
w am i po każdem u d erzen iu , godziny. I w tedy zaczyna
się żałobna m u zy k a zegarów , k tó re z każdą n ag łą
zm ian ą pogody r o z s tra ja ją się i z h y m n u «Jak sła
wny», p o w staje p rzeraźliw a kakofonia, p rz y p o m in a
ją ca dzw ony pogrzebow e. W śród głuchej nocy, po
«Jak sław ny», zeg ary g r a ją jeszcze «Boże, cesarza
chroń». T rw a to p raw ie cały k w a d ra n s i ledw ie się
skończy, now e «Boże, zm iłuj się» ogłasza nie m o g ą
cem u u sn ą ć w ięźniow i, że u p ły n ą ł znow u k w ad ran s
jego bezużytecznego życia i że nie jed en jeszcze po
d o b n y k w ad ran s, półgodziny i dzień i m iesiąc w egeta-
cy jn eg o istn ien ia m inie, póki go nie osw obodzą do
zorcy w ięzienni, albo śm ierć.
- 37G —
K ażdego ra n a w yprow adzano m ię na spacer pół

go d zin n y na podw órze więzienia, w kształcie nie
w ielkiego pięciokąta z w ązkim chodnikiem w zdłuż
m u ró w i łazienką p o śro d k u ; ale lubiłem ten spacer.
T ak chciwie pożąda się now ych w rażeń w w ięzieniu,
że na p rzechadzce nie spuszczałem zw ykle oczu ze
złotego o strz a wieży k a te d ry fortecznej. Ze w szystkiego,
co m ię otaczało, tylk o ta igła m ieniła się i lubiłem
obserw ow ać te zm iany. To błyszczała ona, ja k czyste
złoto w ja sn y dzień; to przy jm o w ała — na tle błęki
tn eg o n ieba — fan ta sty c zn y w ygląd, g d y lekki nie
b iesk i o p ar m gły zw ieszał się n ad m iastem ; to w y
daw ała się ja k b y od lan ą z szarej stali w dzień po
ch m u rn y .
W czasie tych przech ad zek w idziałem czasem córkę
dozorcy, dziewczę lat o sie m n a stu czy dziew iętnastu.
K iedy w ychodziła z m ieszkania ojca, m u siała p rz e jść
kilka k ro ków po podw ó rzu w ięziennem , aby dostać
się do b ram y , stanow iącej jed y n e w yjście. Szła za
w sze śpiesznie, spuściw szy oczy, ja k g d y b y w stydziła
się, że je s t có rk ą dozorcy więzienia. P rzeciw nie, m ło
d szy b ra t jej, kadet, k tó reg o sp otkałem p arę razy
w p odw órzu, zaw sze p a trz y ł mi w p ro st w oczy, z ta
kim w y razem sy m p a ty i i w spółczucia, że m ię to u d e
rzy ło i w spom niałem o tern k o m u ś po ucieczce. W cztery
czy pięć lat potem , g d y chłopak był ju ż oficerem ,
areszto w ano go i zesłano do S y b ery i w schodniej, do
T unki. W stąp ił on do p a rty i N arodnej W oli i zdaje
się, że ułatw iał koresp o n d en cy ę m iędzy rew olucyoni-
stam i, p ozostającym i na wolności, a zam kniętym i
w tw ierdzy.
Zim a p e te rsb u rsk a ciem ną je s t dla ty c h , k tó
rzy nie m ogą w yjść na rzęsiście ośw ietlone ulice.
W kazam acie, n atu raln ie, je s t ona podw ójnie p o n u rą.
Ale wilgoć daw ała się jeszcze więcej we znaki, niż
— 377 —
ciem ność. K azam aty są tak w ilgotne, że trze b a je było

b ard zo silnie opalać, aby choć nieco osuszyć. D usi
łem się p raw ie z gorąca. Ale g d y doprosiłem się na-
koniec, żeby tro ch ę m niej palono, ściany potniały od
w ilgoci. T apety zaczęły tak w yglądać, ja k b y je co-
dzień oblew ano w iadrem wody. I w ostatecznym w y
n ik u nabaw iłem się silnego reu m aty zm u .
Mimo to w szystko nie upadałem na duchu, p isa

łem i ry sow ałem m apy w pół-zm roku, te m p eru ją c
ołów ki kaw ałkiem szkła, znalezionym na podw órzu.
N ieodm iennie robiłem codzień m oje siedem w iorst
z k ąta w k ą t i w ykonyw ałem ćw iczenia g im nastyczne
m oim dębow ym ta b o retem . Czas płynął. Ale oto w ta r
gnęło do m ojej k azam aty nieszczęście, k tó re m ię p r a
wie złam ało. B rata m ego, A leksandra, aresztow ano.
W końcu g ru d n ia 1S74 r., dali m i w tw ierdzy —
w obecności dw óch żandarm ów — w idzenie z b rate m
i sio s trą H eleną. W idzenia, daw ane z długiem i p rz e r
wami, w p raw iają zaw sze więźniów i k rew nych ich
w stan silnego rozd rażn ien ia. A resztow any widzi d ro
gie sobie tw arze, słyszy miłe głosy i wie, że w szystko
to zniknie za k ilka m inut. Czuje się on tak blizkim
i rów nocześnie ta k dalekim od nich, albow iem żadna
szczera i serd eczn iejsza rozm ow a nie m oże m ieć m iej
sca w obecności obcego człowieka, w ro g a i szpiega.
W d o d atk u b r a t i sio stra niepokoili się m ocno m ojem
zdrow iem , na k tó re ciem ne, p o n u re dnie zim ow e i w il
goć zaczynały ju ż w yw ierać swój w pływ . R ozstaliśm y
się z ciężkiem sercem .
W ty d zień po tern w idzeniu się, zam iast spodzie
w anego listu od b ra ta z zaw iadom ieniem o d ru k u m o
jej k siążki, o trzym ałem k ró ciu tk ą k a rtk ę od Polakow a.
D onosił mi, że o d tą d k o rek tę dzieła będzie ro b ił on
sam i dla tego pow inienem zw racać się doń ze wszy-
— 378 —
stkiem , co się w ydania k siążk i m ojej tyczyło. Z araz

zrozum iałem , że się z b rate m stało coś złego. Jeżeliby
zachorow ał, P olakow n ap isałb y o tern. N astąpiły teraz
dla m nie ciężkie dni. A lek san d ra napew no are sz to
wali — i to z m ojej przy czy n y . Ż ycie straciło dla m nie
w szelkie znaczenie. P rzechadzki, g im n a sty k a , p raca —
zobojętniały mi zupełnie. Cały dzień chodziłem bez
celu po p o k o ju i nie m ogłem m yśleć o niczem innem ,
ty lk o o aresztow aniu b rata. Dla m nie, człow ieka sa
m otnego, w ięzienie było tylk o o so b istą n ie p rz y jem n o
ścią; ale A leksander b y ł żonaty, nam iętnie kochał żonę
i m iał sy n a, k tó ry m się nie m ógł nacieszyć. Rodzice
sk u p ili na tym chłopcu całą sw oją m iłość, k tó rą o ta
czali n ie g d y ś dw oje p ierw szych dzieci, zm arłych p rze d
trzem a laty.
N ajg o rsz ą była niepew ność. Co m ógł on zrobić?
Za co aresztow ali go? Na co go skażą? U pływ ały ty
godnie. Mój niepokój w zm agał się, ale w iadom ości nie
było żadnych. N akoniec — d ro g ą uboczną dow iedzia
łem się, że A lek san d ra aresztow ano za lis t do P. L.
Ław row a.
O szczegółach dow iedziałem się znacznie później.
Po w idzeniu się ze m ną, A lek san d er n ap isał do sw ego
sta re g o przyjaciela, P io tra Ław row icza, k tó ry w y d a
w ał w ty m czasie w L ondynie «Naprzód». W liście
w y rażał swój niepokój o m oje zdrow ie, m ów ił o li
cznych aresztacy ach i nie u k ry w a ł sw ej nienaw iści ku
d espotyzm ow i ro sy jsk ie m u . T rzeci W ydział p rze jął
list na poczcie i polecił — a k u ra t w sam ą wilię Bożego
N arodzenia — odbyć rew izyę u b ra ta , co ża n d arm i
w ypełnili z w iększą naw et b ru taln o ścią, niż zwykle.
Pół tu zin a ludzi w darło się po północy do jego m ie
szk an ia i przew rócili w szystko do g ó ry nogam i. O glą
dali i m acali ściany i naw et chore dziecko w yjęli z łó
żeczka, aby p rz e trz ą sn ą ć bieliznę i m aterac. Nie zna
— 379 —
leźli nic i nie było nic do znalezienia. Mój b ra t był

m ocno o b u rzo n y tą rew izyą. Ze zw ykłą sobie o tw ar
tością ośw iadczył on żan d arm sk iem u oficerow i, k ie ru
jącem u n ią: «Do p a n a , kapitanie., nie m ogę mieć
żadnej u ra z y ; pan o trzy m ałe ś tak liche w ykształcenie,
że zaledw ie wiesz, co czynisz. Ale pan, łaskaw y pa
nie, — zw rócił się do p ro k u ra to ra , — p an wiesz,
ja k ą ro lę p an w tem odgryw asz. P an o trzy m ałeś u n i
w ersy teck ie w ykształcenie. P an znasz praw o i pan
wiesz, że p an sam depcesz praw o, jakiekolw iek ono
je s t i p o k ry w a sz sw oją obecnością bezpraw ie tych oto
ludzi. P an , łaskaw y panie, pan je ste ś p o p ro stu n ę
dznikiem !»
Z nienaw idzili za to b ra ta i trzy m ali go w T rzecim
W ydziale do m aja. Dziecię A leksandra, prześliczny
chłopczyk, jeszcze bardziej w ydelikacony i nad wiek
rozw inięty przez chorobę, um ierał z suchot... D okto
row ie orzekli, że p o zostaje m u ty lk o kilka d n i do ży
cia. B rat m ój, k tó ry nig d y nie p ro sił w rogów o żadną
łaskę, błagał, aby m u pozw olono zobaczyć o sta tn i raz
dziecko. P ro sił, by go puszczono na pół godziny do
do m u — pod słow em h o n o r u , albo pod strażą. Nie
pozw olono. Ż an d a rm i nie m ogli odm ów ić sobie tej
zem sty.
Dziecko um arło. M atka o m ało co nie p adła także
o fiarą nerw ow ego ata k u Około tego czasu ośw iadczono
b ra tu , że go zeszłą do M inusińska: pow iozą go tam
w kibitce z dw om a żandarm am i, co się zaś tyczy żony,
m oże ona u dać się za nim potem , ale nie w olno jej
to w arzy szy ć m u teraz.
— Pow iedźcież m i nakoniec, jak ie je s t m oje p rze
stęp stw o ? żądał b rat.
Ale żad nych p oszlak w iny, oprócz listu do Ł aw ro-
wa, nie było przeciw A leksandrow i. Z esłanie w yda
wało się w szy stk im takim gw ałtem , było ono tak wi
— 380 —
docznie aktem osobistej zem sty ze stro n y T rzeciego

W ydziału, że n ik t z n aszych k rew n y ch nie p rz y p u
szczał, żeby m ogło ono trw ać dłużej, niż kilka m ie
sięcy. B rat zaniósł s k a rg ę do m in istra sp raw wew
nętrzn y ch . T en o statn i odpow iedział, że nie może
w chodzić w ro zp o rząd zen ie szefa żandarm ów . Z anie
siono d ru g ą sk a rg ę do sen atu , także bez sk u tk u .
W dw a lata potem sio stra n asza H elena z w łasnej
in icy aty w y podała p ro śb ę carow i. Mój cioteczny brat,
D ym itr, g e n e ra ł-g u b e rn a to r C harkow ski i fligeladju-
ta n t A lek san d ra II, w ielki faw o ry t cesarsk ieg o dw oru,
w ręczył osobiście p ro śb ę, dodaw szy kilka słów od
siebie. Był on głęboko o b u rzo n y postępow aniem T rz e
ciego W ydziału. Ale m ściw ość stanow i ro d z in n ą ce
chę R om anow ych, a w A leksandrze I I była ona ro z
w iniętą w w ysokim stopniu. Na p ro śb ie ca r n apisał:
«niech posiedzi!» B rat p rz e b y ł na S yb irze dw anaście
lat i n ig d y ju ż nie w rócił do R osyi.
IV.
N iezliczone are szty , k tó re zaszły w 187 i r. i po

w ażne znaczenie, jak ie policya p rzy p isy w a ła zam iarom
n aszego kółka, — spow odow ały g łęboką zm ianę w za
p atry w a n iac h m łodzieży ro sy jsk ie j. D otąd głów nem
jej zadaniem było w ybierać z pom iędzy robotników ,
a czasem i z pom iędzy chłopów , oddzielne je d n o stk i
i u rab ia ć je na ag itato ró w socyalistycznych. Ale teraz
fa b ry k i były zalane szpiegam i i było w idocznem , że
w każd y m razie — i p ro p ag a to ró w i robotników p ręd k o
w yłapią i zaprzepaszczą w S ybirze W tedy w ielki ru ch
ludow y p rz y ją ł inny c h a ra k te r. S etki m łodzieży, po
g ard z a ją c w szelkiem i o strożnościam i, zachow yw anem i
do tąd , po dążyły na prow incyę. W ęd ru jąc po m iastach
— 381 —
i w siach, p o d b u rza li oni lud do b u n tu i praw ie jaw nie

ro zrzu cali rew olucyjne b ro sz u ry , pieśni i p roklam a-
cye. W kółkach naszych nazw ano ten o k re s czasu
«szalonem latem ».
Ż an d a rm i stracili głowę. B rakow ało rą k do chw y
tan ia i oczu do w yśledzenia rew olucyonisty w jego
w ędrów ce od g u b ern ii do g u b ern ii. Mimo to około
1500 ludzi aresztow ano w czasie tej olbrzym iej obław y
i połow ę p rz e trz y m a n o po w ięzieniach kilka lat.
P ew nego raz u latem 1875 r. w yraźnie usłyszałem
w sąsied n im p o k o ju stu k obcasów i w kilka m in u t
potem udało mi się uchw ycić u ry w k i rozm ow y. Sły
chać było kobiecy głos z celi, a w odpow iedzi m ru
czał g ru b y bas, zapew ne strażnika. P otem usłyszałem
o dgłos o s tró g pułkow nika, pośpieszne je g o kroki, w y
m y ślan ie strażn ik o w i i z g rz y t klucza w zam ku. P u ł
kow nik coś mówił.
— W cale nie rozm aw ialiśm y — rozległ się w odp o
w iedzi żeński głos. P ro siłam tylko, żeby zaw ołano
podoficera. D rzw i znow u zam knęły się i słyszałem ,
ja k p u łk o w nik szeptem beształ strażnika.
T ak więc, byłem ju ż nie sam. Miałem sąsiadkę, k tó ra
o d raz u p rzełam ała o s tr ą dyscyplinę, k rę p u ją c ą dotąd
żołnierzy. Od tego dnia, m u ry forteczne, niem e w ciągu
całych p ię tn astu m iesięcy, nagle ożyły. Ze w szystkich
stro n słyszałem stu k a n ie nogą w podłogę: jeden, dwa,
trzy , cztery.,, jed en aście uderzeń, dw adzieścia cztery
u d erzeń , piętnaście. P otem pauza, — po niej trz y s tu
knięcia i dłu g i szereg trz y d z ie stu pięciu stuknięć.
W ty m sam ym p o rz ą d k u p u k an ia p ow tarzały się nie
skoń czo n ą ilość raz y , póki się sąsiad nie dom yślił, że
oznaczają one p y ta n ia: «kto wy?» T ym sposobem «roz
mowa» w krótce się zaw iązyw ała i prow adziła potem
w edle sk ró conego alfabetu, w ym yślonego jeszcze przez
d e k a b ry stę , Bestużew a. A lfabet dzieli się na sześć
— 382 —
rzędów , po pięć lite r w każdym . K ażdą literę odzna

cza się, p u k ając liczbę jej szereg u i m iejsca, które
w nim zajm uje.
Z w ielkiem zadow oleniem dow iedziałem się, że po
lewej stro n ie siedział m ój przyjaciel, S erdiukow , z któ
ry m w k rótce m ogliśm y porozum iew ać się we wszy-
stkiem , zw łaszcza p o słu g u jąc się cyfram i. Jednakże
rozm ow y z tow arzyszam i w ięzienia m a ją nietylko
sw oje radości, ale i sw oje gorycze. P o d em n ą siedział
chłop, zn ajom y S erdiukow a, z k tó ry m ten o sta tn i pukał.
Mimo woli, często w czasie pracy, przysłuchiw ałem się
ich rozm ow ie. P ukałem z nim także. Ale jeżeli sam otne
w ięzienie, bez żadnego zajęcia, ciężkiem je s t dla ludzi
in telig en tnych, to o ileż nieznośniejszem je s t ono dla
chłopa, przyzw yczajonego do pracy fizycznej, który
w p ro st nie p o trafi czytać cały dzień bez przerw y.
N asz p rzy jaciel, chłop, czuł się b ard z o nieszczęśliw ym .
P rzyw ieziono go do tw ierdzy, gdy ju ż w ysiedział dwa
lata w in nem w ięzieniu i w sk u tek tego był on już
b ard z o ro zstro jo n y . P rz estę p stw o je g o zasadzało się
na tem , że słuchał socyalistów . Ku w ielkiem u p rz e ra
żeniu m em u spostrzeg łem po niejakim czasie, że chłop
zaczyna chw ilam i m ów ić od rzeczy. Stopniow o um ysł
jeg o zaćm ił się jeszcze więcej. I obaj z S erdiukow ym
m ogliśm y uw ażać, ja k k ro k za krokiem , dzień za dniem ,
p o g rąż ał się on pow oli w szaleństw o, aż w reszcie roz
m ow a jego stała się zupełnie obłąkanem bredzeniem .
W tedy zaczęły się z dolnego p ię tra rozlegać dzikie
k rz y k i i gw ałtow ny hałas. N asz sąsiad zw aryow ał;
ale m im o to , trzy m an o go jeszcze kilka miesięcy
w tw ierdzy, nim go odw ieziono do zakładu o błąka
nych, zkąd ju ż biedak nie w yszedł. Być p rzy to m n y m
w takich w aru n k ach — pow olnem u rozkładow i um ysłu
ludzkiego, — s tra s z n ą je s t rzeczą. P rz ek o n a n y jestem ,
że okoliczność ta w płynęła zgubnie na rozw ój ro z d ra
żnienia nerw ow ego m ego d ro g ieg o przyjaciela, Ser-
diukow a. G dy — po czterech latach w ięzienia — sąd u n ie
w innił go i w rócono m u sw obodę, — zastrzelił się
R azu pew nego spo tk ała m ię nieoczekiw ana w izyta.

Do celi m ojej, tylko w tow arzy stw ie a d ju tan ta, w szedł
b ra t A lek san d ra I I , W. K siąże M ikołaj Mikołajewicz,
o g ląd ający tw ierdzę. D rzw i zatrzasn ęły się za nim
Z bliżył się szybko do m nie, m ów iąc: «Jak się m asz,
K rapotkin?» Z nał m ię osobiście i m ów ił życzliw ym ,
p oufałym tonem , ja k do sta re g o znajom ego.
— J a k m o ż n a, K ra p o tk in , żebyś ty, kam er-paź
i d aw ny sierżan t, był w plątany w takie sp raw y i sie
dział teraz w tej stra sz n e j kazam acie?
— K ażdy m a sw oje przekonania, odparłem .
— P rz ek o n a n ia? W ięc tw ojem przek o n an iem jest,
że trze b a kn u ć sp isk i i podżegać rew olucyę?
Co m iałem odrzec? W yznać: «tak». W tedy z m ojej
odpow iedzi w yciągniętoby tylko ten w niosek, że ja,
k tó ry odm aw iałem ab so lu tn ie w szelkich zeznań żan
d arm o m , «przyznałem się do w szystkiego» przed b r a
tem cesarza. Mikołaj M ikołajewicz m ów ił tonem ko
m e n d an ta szkoły w o jsk o w ej, u siłującego w ym usić
«wyznanie» od kadeta. Nie m ogłem także odpowie-
w iedzieć: «nie». To byłoby kłam stw o. Nie w iedziałem ,
co m ów ić — i m ilczałem .
— W idzisz, sam się w stydzisz t e r a z ..
Te słow a rozgniew ały m ię i o d p arłem do sy ć o stro :
»złożyłem ju ż m oje zeznania sędziem u śledczem u na
b ad an iu i nie m am nic więcej do dodania.
— Ależ, zechciej zrozum ieć, K rapotkin, zaczął zno
w u Mikołaj M ikołajew icz n a jp rz y ja ź n ie jsz y m tonem ;
ja m ów ię z to b ą nie ja k sędzia śledczy, a ja k zupeł
nie p ry w a tn y człowiek. Zupełnie, ja k p ry w a tn y czło
wiek, dodał, zniżyw szy głos.
— 384 —
H u ra g a n m yśli przeleciał m i przez głowę. O degrać

ro lę m a rk iza P ozy? O znajm ić carow i za pośrednictw em
jeg o b ra ta o sp u sto sze n iu Rosyi, o nędzy chłopów,
0 sam ow oli w ładz, o g rożącem w idm ie straszn eg o
g ło d u ? Pow iedzieć, że m y chcieliśm y w yprow adzić
chłopów z ich ciężkiego położenia, dodać im otuchy?
S próbow ać, czy nie u da się w płynąć na A lek san d ra I I?
M yśli te w irow ały w szalonym pędzie je d n a po d r u
giej w m ojej głow ie. N akoniec pow iedziałem sam so
bie: «N igdy! to szaleństw o Oni to w szy stk o wiedzą.
Oni — w rogow ie lu d u i słow a tw oje ich nie zmienią».
O dpow iedziałem , że p o zostaje on zaw sze urzędow ą
osobą i że nie m ogę uw ażać go za p ry w a tn e g o czło
wieka.
W tedy M ikołaj M ikołajew icz począł zadaw ać mi
różnego ro d za ju obojętn e p y ta n ia:
— Czy nie w S y b ery i — od d ek a b ry stó w — zara
ziłeś się p odobnem i zap atry w an iam i?
— Nie. Z nałem ty lk o je d n eg o d e k a b ry stę i nie p ro
w adziłem z nim n ig d y pow ażniejszych rozm ów .
— W ięc n ab ra łeś ich w P e te rs b u rg u ?
— Zawrsze byłem ta k i sam .
— Co! N aw et w k o rp u sie ? zapytał z p rze ra że
niem ?
— W k o rp u sie byłem dzieckiem . A to, co niew y
raźn ie przeczuw am y w m łodości, sta je się nam jasnem ,
g d y człowiek w y ra sta na męża.
W. K siąże zadał m i jeszcze kilka podo b n y ch p ytań
1 w m iarę, ja k mówił, coraz ja śn ie j spostrzeg ałem , do
czego zm ierza. P róbow ał, czy m u się nie u d a o trz y
m ać odem nie jakich «zeznań* i żyw o w yobrażałem
sobie w m yśli, ja k m ów i sw em u b ra tu : «W szyscy ci
p ro k u ra to rz y i żan d arm i, to głupcy. K rap o tk in nic
im nie odpow iedział; ale ja pom ów iłem z nim dzie
sięć m in u t — i m nie w yznał w szystko». Zaczęło
— 385 —
m ię to ju ż drażnić. I g d y Mikołaj M ikołajewicz uczy

nił mi m niej więcej n a stę p u ją c ą uw agę: «Jak m ogło
być cokolw iek w spólnego m iędzy to b ą i tym i tam
ludźm i, chłopam i i «raznoczyńcam i» *), — odparłem
o stro : «mówiłem już, że złożyłem m oje zeznania sę
dziem u śledczem u». W. książę odw rócił 3ię gw ałtow nie
i w yszedł.
S trażn icy i żołnierze g w a rd y i u tw o rzy li potem całą
legendę z okazyi tych odw iedzin. T ow arzysz, k tó ry
p rzy je ch a ł w dorożce, żeby mi dopom ódz w ucieczce,
był w w ojskow ej czapce. Ja sn e b ak e n b ard y nadaw ały
m u dalekie p odobieństw o do M ikołaja M ikołajewicza.
Otóż, w śró d żołnierzy p e te rsb u rsk ie g o g arn iz o n u za
częła k rą ż y ć legenda, że uwiózł m ię sam W. Książe.
T ym sp o sobem legendy m ogą pow staw ać naw et
w w ieku gazet i słow ników biograficznych.
V.
M inęły dw a lata. J e d n i z m oich tow arzyszy u m arli,

d ru d z y d o stali pom ieszania; ale nie było żadnych
w ieści, kiedy n asza sp raw a odesłaną zostanie do
sądu.
W końcu d ru g ie g o ro k u zdrow ie m oje zachwiało
się. Dębow y ta b o re t w ydaw ał mi się teraz ciężkim ,
a siedem w iorstw n iezm ierzoną p rze strzen ią. P o n ie
waż siedziało n as teraz w tw ierdzy około sześćdzie
sięciu ludzi, a dnie zim ow e są k rótkie, na p rzechadzkę
w y p ro w ad zano n as tylk o co dw a — trz y dni, na dw a
dzieścia m inut. S tarałem się usilnie nie tracić energii,
ale «zima biegunow a» bez letniej p rze rw y , w yw ierała
swój w pływ . Z S y b ery i jeszcze w yw iozłem słabe ob-
') «raznoczyńcy» — ludzie wolnego stanu, nieszlacheckiego pochodzenia.

— 386 —
jaw y sz k o rb u tu ; te ra z w ciem nej i w ilgotnej kazam a

cie w y stąp iły one daleko groźniej. Ta w ięzienna plaga
pokonała mię.
W m arcu, czy kw ietniu 1876 r. oznajm iono nam
nakoniec, że T rzeci W ydział ukończył w stępne śledz
two. S p raw a przeszła do w ładz sądow ych i w sk u tek
tego przeniesiono n as do w ięzienia śledczego, zn a jd u
jąceg o się obok b u d y n k u sądow ego.
Było to o lbrzym ie w ięzienie cztero p iętro w e, u rz ą
dzone w edle ty p u fran cu sk ich i b elgijskich więzień
w zorow ych. W szystkie m aleńkie celki m a ją okna, w y
chodzące na podw órze i drzw i, prow adzące na żelazny
balkon. Balkony zaś ró żn y ch p ię tr są połączone m ię
dzy sobą żelaznem i schodam i.
Dla w ielu m oich to w arzy szy przeniesienie do wię
zienia śledczego było w ielką ulgą. T u było daleko
więcej życia, niż w tw ierdzy, łatw iej było p o ro zu m ie
wać się z sobą piśm iennie lu b ustnie, łatw iej uzyskać
w idzenie z krew nym i. P u k an ie trw ało bez p rze rw y
cały dzień. Za pom ocą p u k an ia opow iedziałem naw et
je d n em u m łodem u sąsiadow i całą h isto ry ę K om uny
P a ry sk ie j, od początku do końca. Co praw da, w ypu-
kiw ałem m oją h isto ry ę cały tydzień. Co się tyczy
zdrow ia, p o gorszyło się ono znacznie w tern więzieniu.
Nie m ogłem znieść d u sznego pow ietrza m alutkiej celki.
O grzew ała się ona p a rą , w sk u te k czego lodow a zrazu
te m p e ra tu ra staw ała się nagle niem ożliw ie gorącą.
Cela m iała tylko cztery k ro k i w p rze k ątn e m przecię
ciu i g d y zaczynałem chodzić, m usiałem b ezustannie
zaw racać; po upływ ie kilk u m in u t dostaw ałem zaw rotu
głow y, a k ró tk i spacer w m aleńkiem podw órzu, oto-
czonem w ysokim k am iennym m urem , wcale m ię nie
orzeźw iał. Co zaś do lek arza w ięziennego, k tó ry nie
chciał naw et słyszeć słow a «szkorbut» w «sw ojem wię
zieniu», to lepiej o nim wcale nie mówić.
- 387 —
P ozw olono mi p rzy n o sić jedzenie z dom u, ponie

waż blizko są d u m ieszkała m oja szw agrow a, żona
adw okata. Ale traw ien ie m oje tak się popsuło, ze zja
dałem na dzień ty lk o kaw ałeczek chleba i jed n o lub
dw a jaja. O padałem z sił tak szybko, że w szyscy s ą
dzili, iż p ozostaje m i zaledw ie kilka m iesięcy do ży
cia. W racając z p rzechad zki, m usiałem dw a razy od
poczyw ać na schodach, nim zdołałem d o jść do m ojej
celi, zn ajd ującej się na d ru g iem piętrze. P am iętam ,
ja k raz sta ry żołnierz, stojący na straż y , odezw ał
się ze w spółczuciem : «nie dożyjesz chyba, kochanku,
do jesieni*.
K rew ni m oi b ard z o się zaniepokoili. S io stra L ena
czyniła sta ra n ia , aby m ię w ypuszczono na porękę, ale
p ro k u ra to r, Szubin, odpow iedział jej z sard o n iczn y m
u śm iechem : «proszę pokazać św iadectw o d o k to ra, że
b ra t p an i u m rze za dziesięć d n i, w tedy go uwolnię*.
P ro k u ra to r m iał p rzy je m n o ść w idzieć, ja k sio stra
osunęła się na fotel i głośno rozpłakała. Po w ielu n a
leganiach zdołała je d n a k w ym ódz, żeby m ię zbadał
d o b ry d o k to r, sta rs z y lekarz, o rd y n u ją c y w M ikoła
jew sk im w ojskow ym szpitalu. D oktor, rozu m n y , sta ry
g en erał, o p atrz y w szy m ię bardzo sta ran n ie, znalazł,
że nie m am żadnej organicznej choroby, a cierpię
głów nie z pow odu niedostatecznego utlenienia krw i.
— P o trz e b u je p an tylk o pow ietrza, zakończył. Z da
w ał się w ahać kilka m inut, potem rze k ł stanow czo:
«Co tu m ów ić! P an nie m oże tu pozostaw ać. T rzeb a
koniecznie p ana przenieść*.
W dziesięć dni potem rzeczyw iście przeniesiono
m ię do położonego na k ra ń c u P e te rs b u rg a w ojennego
szpitala, p rzy k tó ry m zn a jd u je się niew ielkie w ięzie
nie dla oficerów i żołnierzy, zostających pod śledz
tw em — na w ypadek ich choroby. W w ięzieniu tern
25*
— 388 —
um ieszczono ju ż dw óch m oich tow arzyszy, g d y stało

się w idocznem , że w krótce u m rą na suchoty.
W szp italu zacząłem p ręd k o w racać do sił. Dano

m i o b szern y pokój na dole, obok w artow niczej budki.
Duże, zaki’atow ane okno w ychodziło na południe, na
m aleńki bulw ar, w ysadzony dw om a rzęd am i drzew ,
a za b u lw arem ro zpościerała się w ielka, o tw arta p rz e
strzeń , gdzie około d w u stu cieśli budow ało b a ra k i dla
ch o ry ch tyfusow ych. W ieczoram i śpiew ali oni zw ykle
chórem i tak zgodnie, ja k u m ieją śpiew ać tylko w li
cznych artelach robotników ciesielskich. P o bulw arze
p rzech ad zał się szyldw ach; b u d k a jego stała n a p rz e
ciw m ego okna.
O kno było o tw arte cały dzień i u p ajałem się sło
necznym i p ro m ie n iam i, k tó ry c h nie w idziałem tak
daw no. Całą p ie rsią w ciągałem aro m aty czn e pow ie
trze m ajow e. W yzdrow ienie m oje postępow ało szy
bkim k ro kiem , za szy b k im naw et, — obaw iałem się.
W krótce byłem w stanie traw ić lekki p o k arm , począ
łem p rzy ch o d zić do sił i z now ą en e rg ią m ogłem się
w ziąć do pracy. Z w ątpiw szy, żeby mi się udało u k o ń
czyć d ru g i tom m ego dzieła, napisałem k ró tk ie jego
streszczenie, k tó re zostało też w łączonein do p ie r
w szego tom u.
W tw ierdzy m ów ił m i tow arzysz, k tó ry siedział
czas ja k iś w szpitalu w ięziennym , że ztam tąd łatw o mi
będzie uciec D oniosłem , n atu raln ie, przyjaciołom , gdzie
się zn ajd u ję; doniosłem im też o moich nadziejach.
Ucieczka okazała się je d n ak że daleko tru d n ie jsz ą rze
czą, niż m ię zapew niano. R ozciągnięto n ad e m n ą n a j
czu jn iejszą, b e z p rzy k ła d n ą d o tą d straż. U d rzw i m o
ich stal szyldw ach i n ig d y nie w olno mi było w ycho
dzić z pokoju. Ż ołnierze szpitaln i i oficerow ie ze straży ,
k tó rzy czasem zachodzili do m nie, bali się — najw ido
— 389 —
czniej — pozostaw ać dłużej, niż je d n ą lub dw ie m inuty

w m oim pokoju.
Moi p rzyjaciele ułożyli kilka planów ucieczki; w tej
liczbie b yły różne zabaw ne pom ysły. W edle jed n eg o
z nich, na p rzy k ład , m iałem przepiłow ać k ra tę w oknie.
N astępnie, g d y jakiej ciem nej i d żd ży stej nocy szyl
dw ach zdrzem nie się w swej budce, dw óch moich
p rzy ja ció ł m iało p o d k raść się z ty łu i obalić ją. Tym
sp o so b e m żołnierz nie b yłby zabity, ale p o p ro stu zła
p an y , ja k szczur w pułapce. W ów czas ja pow inienem
w yskoczyć z okna... W tem — niespodziew anie — znala
zło się lepsze rozw iązanie kw esty i.
— P ro ś pan o przechadzkę! — szepnął mi raz je
den z żołnierzy. Spełniłem tę radę.
D o k tó r p o p a rł m ię i pozw olono mi codzień, o czw ar
tej godzinie w ychodzić na podw órze w ięzienne na je
d n o g o d zin n ą przechadzkę. M usiałem wciąż mieć na
sobie m im o to zielony flanelow y szlafrok szpitalny,
ale daw ano mi m oje buty, spodnie i kam izelkę.
N igdy nie zapom nę m ojej pierw szej przechadzki.
K iedy m ię w yprow adzono, zobaczyłem przed sobą za
ro słe tra w ą podw órze, rozciągające się na ja k ie tr z y
sta duży ch kroków w g łą b i dw ieście w szerz. B ram a
była o tw a rtą i m ogłem widzieć przez nią ulicę, ol
b rzy m i szpital naprzeciw i naw et przechodni... Z a trz y
m ałem się na g a n k u w ięzienia i osłupiałem ze w zru
szenia na w idok tego podw órza i tej bram y . U je
d nego z m urów w ięzienia stal szpital, w ązki budynek,
sto p ięćd ziesiąt kroków długi, z bu d k am i dla szyl
dw achów u każdego ro g u . Obaj straż n ic y chodzili n a
p rzó d i w ty ł w zdłuż bu d y n k u i wryd ep tali sw ym i k ro
kam i m ałą ścieżkę w traw ie. Po tej ścieżce kazano
mi p rzechadzać się, a strażn icy tym czasem chodzili
dalej, ciągle n ap rz ó d i wstecz, tak że jed en z nich nigdy
nie oddalał się odem nie więcej niż na dziesięć lub
— 390 —
p iętnaście kroków . Na g an k u siedziało trzech żołnie

rzy szpitalnych.
Na przeciw ległym końcu rozległego podw órza, oto
czonego w ysokim p ark a n em z g ru b y c h belek, kilku
chłopów zrzucało z wozów drzew o i składało je w stosy
w zdłuż m u ru . B ram a była o tw arta, aby w puszczać
wozy.
Ta o tw arta b ram a czyniła na m nie czarujące w ra
żenie. «Nie trzeb a p atrz eć na nią», m ów iłem sam sobie
i m im o to wciąż sp oglądałem w tę stronę. P o w ró
ciw szy do pokoju, zaraz napisałem do przyjaciół, aby
udzielić im szczęśliwej now iny. «Nie je ste m praw ie
zdolny cyfrow ać, — pisałem d rż ą c ą ręk ą, k reślą c nie
zrozum iałe znaki zam iast cyfr. Na m yśl o tak blizkiej
w olności d rżę, ja k w febrze. W yprow adzili m ię dziś
na podw órze. B ram a o tw arta i nie m a p rzy niej straży.
P rzez tę b ram ę ucieknę. S trażnicy nie złapią mnie».
I sk reśliłem plan ucieczki. «P rzed b ram ę szpitala za
jeżd ża d am a w o tw artej dorożce. W ychodzi, a powóz
czeka na nią na ulicy, o piętnaście kroków od m ojej
bram y . G dy m ię w y p ro w ad zą o czw artej godzinie na
spacer, będę czas ja k iś trz y m a ł k apelusz w ręk ach ;
będzie to sygnałem dla przechodzącego koło b ram y
to w arzysza, że w w ięzieniu w szystko pom yślnie. W y
pow inniście m i odpow iedzieć sy g n ałem : «ulica wolna».
Inaczej nie ru szę się. Nie chcę, żeby m ię złapano na
ulicy. S ygnał m oże być d an y tylk o za pom ocą dźw ięku,
albo św iatła. Może go podać sta n g re t, rzuciw szy sw ym
lak iero w anym kapeluszem św ietlnego «zajączka» na
m u r głów nego szpitalnego b u d y n k u ; jeszcze lepiej,
jeśli kto będzie śpiew ał przez cały czas, g d y ulica bę
dzie w olną, — chyba że u da się wam w ynająć sz arą
willę, k tó rą w idzę z podw órza; w tedy m ożna będzie
dać sy g n ał z okna. Szyldw ach popędzi za m ną, jak
pies za zającem , zataczając k rzy w ą linię, gdy ja po
— 391 —
biegnę po linii p ro ste j. T ym sposobem nie stracę

m oich pięciu — sześciu kroków odległości. Na ulicy
w skoczę do doro żk i i polecim y cwałem. Jeżeli szy l
dw ach zechce strzelać, na to się nic nie poradzi. Tego
przew idzieć nie m ożem y. W obec grożącej niechybnie
śm ierci w w ięzieniu — w arto zaryzykow ać».
Rozw ażano jeszcze kilka innych planów , ale o sta
tecznie m ój został p rzy ję ty . N asze kółko wzięło się
do ro b o ty . Ludzie, k tó rzy nigdy nie znali mnie, p rz y
jęli w niej tak czynny udział, ja k g d y b y chodziło
o n ajd ro ższeg o ich b rata. T rzeba je d n ak było pokonać
m asę tru d n o ści, a czas pędził z błyskaw iczną chyżo-
ścią. P racow ałem z w ytężeniem i pisałem do późnej
nocy, ale m im o to zdrow ie m oje popraw iało się z dniem
k ażd y m z szybkością, k tó ra w p ro st p rze ra żała mię
G dy m ię p ierw szy raz w yprow adzono na podw órze,
m ogłem ledw ie pełzać po ścieżce z pow olnością żółwia.
T eraz zaś w zm ocniłem się na tyle, że m ogłem biedź.
Nie p rzestaw ałem w praw dzie wlec się wciąż rów nie
powoli, ja k żółw, gdyż inaczej m oje p rzechadzki p ręd k o
p rzerw ały b y się; ale m oja p rzy ro d zo n a żyw ość m o
gła m ię co chw ila zdradzić. A tow arzysze moi m usieli
tym czasem d o b rać ze d w udziestu zaufanych ludzi, ko
niecznie p o trze b n y ch do w ykonania przedsięw zięcia,
znaleźć odpow iedniego konia i dośw iadczonego wo
źnicę i załatw ić ze sto nieprzew idzianych d ro b n y ch
szczegółów, n ieuniknionych w podobnym spisku. P rz y
gotow ania zajęły ju ż p raw ie cały m iesiąc, m nie zaś
każdego d n ia m ogli przen ieść n ap o w ró t do w ięzienia
śledczego.
N akoniec oznaczono term in ucieczki, 29-ty czerwca,

dzień śś. P io tra i Paw ła. W tow arzyszach m oich ode
zwała się stru n k a se n ty m en taln a i chcieli koniecznie
uw olnić m ię w dzień m oich im ienin. D onieśli mi, że
— 392 —
na m ój sy g n ał: «w w ięzieniu w szystko dobrze», o d

pow iedzą «w szystko d o b rze i u nas», w ypuściw szy
m ały dziecinny balonik. W tedy zajedzie d o rożka i ktoś
będzie śpiew ał, póki ulica będzie wolna.
W yszedłem 29-go czerw ca, zdjąłem k apelusz i w y
glądałem u k azania się balonika, ale go nie było. U pły
nęło pół godziny. S łyszałem , ja k z a tu rk o tały koła do
ro żk i po ulicy; słyszałem , ja k m ęzki głos ro zb rzm ie
wał n iezn aną m i p ieśnią — ale balonika nie było.
Minęła g o d z in a —i sm u tn y i zniechęcony w róciłem
do m ego pokoju. «Musiało zajść co złego», m yślałem .
T ego dnia stała się rzecz p raw ie n iep ra w d o p o d o
bna. P rz y «G ościnnym Dworze» w P e te rs b u rg u sp rz e
d ają zw ykle setk i dziecinnych balonów . Ale tego dnia
nie było ani jednego. T ow arzysze nie m ogli nigdzie
znaleźć balonu. N akoniec znaleźli jeden u ja k ieg o ś
dziecka, ale balon był sta ry i nie chciał latać. W tedy
to w arzy sze polecieli do optycznego m agazynu, kupili
p rz y rz ą d do w ytw arzania w odorodu i napełnili nim
balon, ale m im o to nie chciał on uporczyw ie podnosić
się w g ó rę; w odoród nie był w ysuszony. Czas u p ły
wał. W tedy je d n a pani p rzyw iązała balonik do swej
p ara so lk i i trz y m a ją c ją w ysoko po nad głow ą, za
częła chodzić po tro tu a rz e w zdłuż ogro d zen ia naszego
podw órza. Ale ja nic nie w idziałem : o g rodzenie było
b ard zo w ysokie, a pani — b ard zo m aleńka.
J a k się potem okazało, w ypadek z balonem p rz y
trafił się b ardzo w porę. G dy spacer m ój skończył
się, d o ro żk a p rzejeżdżała z pow rotem tem i sam em i
ulicam i, k tó re m iała przelecieć w razie m ojej ucieczki.
Lecz tu w w ązkim zaułku zagrodziły jej d ro g ę wozy
z drzew em dla szpitala. Konie szły luzem , jed n e po
praw ej stro n ie ulicy, d ru g ie po lewej i dorożka m ogła
postępow ać tylko k ro k za k ro k iem ; na zakręcie ulicy
— 393 —
zupełnie ją zatrzym ano. Jeżelib y m siedział w niej, na

pew no złapanoby nas.
T eraz tow arzysze obm yślili cały szereg sygnałów ,
aby upew nić się, czy ulice są wolne, czy nie. Na p rze
strze n i dw óch czy trzech w iorstw od szpitala ro z sta
w ieni byli strażnicy. Je d en pow inien był przechadzać
się po ch o d n ik u z c h u s tk ą w rę k u i schow ać ją, gdy
się ty lk o u k ażą wozy. D ru g i — siedział na słu p k u tro-
tu aro w y m i ja d ł w isznie, ale za ukazaniem się wozów
n a ty c h m ia st je ść przestaw ał. I tak dalej — na całej
linii. W szy stkie te syg n ały , p rzechodząc od straż n ik a
do straż n ik a , dochodziły nakoniec do dorożki. P rz y
jaciele m oi w ynajęli także sz ary dom ek, o k tó ry m
w spom inałem wyżej i p rzy otw artein jego oknie za
siadł sk rz y p e k ze sk rzy p c am i w rękach, gotów n a ty c h
m ia st zacząć g rać, g d y tylko u jrz y sy g n ał: «ulica sw o
bodna».
Ucieczkę oznaczono na n astęp n y dzień. D łuższa
zw łoka m ogła b yć niebezpieczną: w szpitalu zauw a
żono ju ż dorożkę. W ładze w idocznie przew ąchały coś
p o d ejrzan ego, bo w ieczorem w wilię ucieczki sły sza
łem , ja k oficer patrolow y p y ta ł szyldw acha, stojącego
u m ego o kna: «gdzie są tw oje o stre ładunki?» Żoł
n ierz zaczął je niezręcznie w yciągać z to rb y i ze dw ie
m in u ty przeszło, zanim je w ydostał. O ficer patrolow y
b eształ go: «czyż nie kazano w am w szystkim m ieć
w pogotow iu cztery o stre ła d u n k i w kieszeni?» O d
szedł ty lk o w tedy, gdy żołnierz spełnił polecenie.
— Miej się na b aczności, dodał o fice r, odd ala
ją c się.
N ależało niezw łocznie pow iadom ić m ię o now ym
sy stem ie sygnałów . N azajutrz, o d ru g iej godzinie,
p rzy sz ła do w ięzienia dam a, m oja d ro g a kuzynka,
p o p ro siła, żeby mi w ręczono zegarek. W szy stk o p rze
chodziło zw ykle przez ręce p ro k u ra to ra , ale poniew aż
— 394 —
to b y ł ty lk o zeg arek i bez p u zd e rk a, więc o d dano mi

go. W ze g ark u zaś znajdow ał się m alu tk i cyfrow any
bilecik, w k tó ry m tłóm aczył m i się cały plan. P rz e ra
ziłem się, u jrza w szy go, tak dalece p ostępek ten zd u
m iew ał sw em zuchw alstw em . Ż an d a rm i m ieli ju ż na
oku tę p anią i aresztow anoby ją n aty ch m iast, jeślib y
kom ukolw iek p rzy szło na m yśl otw orzyć ko p ertę ze
g ark a. Ale w idziałem , ja k m oja k u zy n k a spokojnie
w yszła z w ięzienia i oddaliła się pow oli bulw arem .
W yszedłem na przechadzkę, ja k zw ykle, o czw artej
i pokazałem m ój sygnał. U słyszałem n aty ch m iast tu r
kot kół pow ozu, a po kilku m inutach rozległy się
z szareg o dom ku dźw ięki skrzypiec. Ale byłem w tedy
u d ru g ieg o końca b u d y n k u . K iedy zaś w róciłem po
ścieżce do ro g u , zn ajd u jąceg o się bliżej b ram y , o ja
kie sto k roków od niej, żołnierz stał tuż za m ym i
plecam i. — «P rzejdę się raz jeszcze», pom yślałem . Lecz
zanim doszedłem do końca dalekiej ścieżki, dźw ięki
sk rzy p iec nagle um ilkły.
U płynął przeszło k w a d ra n s czasu w dręczącej trw o
d z e , zanim zrozum iałem przy czy n ę tego m ilczenia:
w b ram ę w jechało kilka ciężkich wozów z drzew em
i zniknęły w d ru g im końcu dziedzińca. Z araz potem
sk rzy p e k (i b ardzo d o b ry , m uszę dodać) za g rał p o ry
w ająco skocznego m a zu rk a K ąckiego, ja k b y chciał po
w iedzieć: «Teraz śm iało! T w oja kolej. N aprzód!» P o
suw ałem się pow oli ku końcow i ścieżki, bliższem u
b ram y , d rż ą c na m yśl, że dźw ięki m a zu rk a m ogą u r
wać się, zanim tam dojdę.
S tan ąw szy nareszcie u celu, o bejrzałem się. Szyl
dw ach za trzy m ał się o ja k ie pięć, sześć kroków ode-
m nie i p a trz a ł w d ru g ą stro n ę. — «Teraz, albo nigdy!» —
pam iętam , m ignęło mi w m yśli. Z rzuciłem zielony fla
nelow y szlafrok i począłem biedź.
D ługo przedtem ćw iczyłem się w zrzucaniu m ojej
— 395 —
d łu g iej, n iezg rab n ej kapoty. Była ona tak długą, że

m usiałem d olną część jej unosić ręk ą , ja k panie swój
ogon. Mimo w szelkich w ysiłków nie m ogłem zrzucić
k ap o ty je d n y m ruchem . N adprułem szwy pod pacha
mi, ale i to nie pom agało. W tedy postanow iłem n a u
czyć się zdejm ow ać ją za pom ocą dw óch ruchów : p ie r
w szy — spuścić ogon z rą k , d ru g i — zrzucić kapotę na
ziemię. Ćwiczyłem się cierpliw ie w m oim pokoju, aż
się nauczyłem ro b ić to p ręd k o i zręcznie, ja k żołnierz
o b ro ty z b ro n ią — «Baz, d w a !» — i kap o ta leżała na
ziemi.
N iezbyt ufając m oim siłom , pobiegłem nap rzó d
wolno. Ledw o je d n a k zrobiłem kilka kroków , gdy
chłopi, sk ład ający drzew o na d ru g im końcu podw ó
rza, k rzy k n ę li: «ucieka! trzy m aj go! łapaj!» — i rzucili
się, p rzecin ając m i drogę, ku bram ie. W tedy popę
dziłem , co tchu. M yślałem ju ż tylko o tem , żeby uciec
p ręd zej. P rz ed te m niepokoiły m ię często w yboje w d ro
dze, k tó re wozy chłopskie w yżłobiły u sam ych w rót,
ale w tej chwili zapom niałem o nich. — «Uciekać, ucie
kać, ile sta rc zy sił!»
P rzy jaciele moi, śledzący pilnie całą scenę z okna
szareg o dom ku, opow iadali mi potem , że pobiegli za
m n ą w pogoń szyldw ach i trzej żołnierze, siedzący
na g an k u więzienia. K ilka raz y szyldw ach zam ierzał
się z ro zm achem i próbow ał pchnąć m ię z ty łu bagnetem .
Raz naw et przy jaciele m yśleli, że ju ż m ię złapano. Ż oł
n ierz nie strzelał, poniew aż b y ł całkiem pew ny, że m ię
dogoni. Ale zdołałem u trz y m a ć odległość m iędzy nam i.
D obiegłszy do b ram y , żołnierz za trzy m ał się.
G dy w ypadłem za bram ę, z p rzerażen iem sp o strz e
głem , że w dorożce siedzi ja k iś pan cyw ilny w w oj
skow ej czapce. Siedział odw rócony odem nie. «W szy
stk o stracone!» — pom yślałem . T ow arzysze pisali mi
w o sta tn im liście: «gdy raz do stan iesz się na ulicę,
— 396 —
nie tra ć odw agi; w pobliżu b ędą przyjaciele i p ośpie

szą ci z pom ocą», — i nie m iałem wcale zam iaru w ska
kiw ać do dorożki, jeśli siedział w niej w róg. Jednakże,
zbliżyw szy się , zobaczyłem , że siedzący w dorożce
człowiek z ja sn y m i b ak en b ard am i b ardzo je s t podo
b n y do jed n eg o z m oich n ajserd eczn iejszy ch p rz y ja
ciół. Nie należał on do naszego kółka, ale kochaliśm y
się b ard zo i nieraz m iałem spo so b n o ść podziw iać jego
zdum iew ającą odw agę, śm iałość i siłę, przechodzące
w szelkie w yobrażenie w chw ili niebezpieczeństw a.
— Z k ąd on tu i po co? m yślałem . Czyż to m o
żliwe?
Ledw ie nie zaw ołałem n ań po im ieniu, ale w p orę
sp o strzeg łem się i tylko klasnąłem w biegu w dłonie,
aby zw rócić jego uw agę i zm usić do o b ejrzen ia się.
Jak o ż rzeczyw iście odw rócił głowę. T eraz poznałem go.
— Tu, tu, p rę d z e j, prędzej! krzyczał, b esztając
rozpaczliw ie, na czem św iat stoi i m nie i woźnicę
i trz y m a ją c rów nocześnie rew olw er w pogotow iu. —
«Popędzaj, popędzaj! zabiję cię!» w ołał do furm ana.
P rz ep y sz n y nasz kłusak , specyalnie kup io n y w tym
celu, ru sz y ł z m iejsca galopem . Pó* za nam i słychać
było w rz ask : «trzym aj go! łap!», a przyjaciel p o m a
gał m i tym czasem n akładać p alto t i kapelusz. Główne
je d n ak niebezpieczeństw o zachodziło nie tyle ze stro n y
goniących, ile raczej ze stro n y żołnierza, stojącego
u b ra m y szpitala, praw ie naprzeciw tego m iejsca, gdzie
oczekiw ała dorożka. Mógł on przeszkodzić mi w sko
czyć do d orożki, albo zatrzy m ać konia. D osyć było,
żeby m i zabiegł d ro g ę o k ilka kroków naprzód. W tym
celu w ysłano jednego z m ych przyjaciół, aby rozm ow ą
zajął żołnierza i odw rócił jego uw agę. W yw iązał się
on ze sw ego zadania znakom icie. Ż ołnierz służył czas
ja k iś w la b o ra to ry u m szpitala, — więc m ój przyjaciel
w szczął z nim rozm ow ę na tem at naukow y, a m iano
— 397 —
wicie o m ik ro sk o p ie i ró żn y ch cudach, k tó re m ożna

d o jrze ć z jego pom ocą. M iędzy in n y m i w spom niał
0 pew n y m pasożycie, p rzeb y w ający m w ciele ludz-
kiem .
— W idziałeś, ja k i o g ro m n y m a ogon? — zapytał
p rzyjaciel.
— O gon ? zk ąd u niego ogon ? — zaprzeczył żoł-
żołnierz.
— Jak że! ot jak i! — pod m ikroskopem .
— Nie pleć bajd, odpow iedział żołnierz. J a lepiej
w iem ! ja g o , n ie cn o tę , zaraz pod m ik ro sk o p w su
nąłem !
S p ó r toczył się w łaśnie w chwili, g d y przebiegałem
obok nich i w skakiw ałem do pow ozu. W ygląda to na
b ajk ę, a je d n ak ż e ta k było w istocie.
Pow óz rączo skręcił w w ązki zaułek, w zdłuż tego
sam ego m u ru , u k tó reg o chłopi składali drzew a i gdzie
te ra z n ikogo nie było, bo w szyscy pobiegli za m ną.
Z a k rę t b ył tak stro m y , że do ro żk a ledw o się nie w y
w róciła; p rzy sz ła do rów now agi tylk o w tedy, gdy rz u
ciłem się w g łą b siedzenia i pociągnąłem za sobą
p rzy jaciela. K oń pędził teraz pięknym , sp o ry m k łu
sem w ązkim zaułkiem i w net skręciliśm y na lewo.
Dwaj ża n d arm i, sto jący u d rzw i szynku, złożyli ukłon
w ojskow ej czapce m ego p rz y ja c ie la .— «Ciszej, ciszej!» —
u sp a k aja łem go, g d y ż ciągle jeszcze był b ardzo w zbu
rz o n y .—«W szystko idzie doskonale, naw et ża n d arm i od
d a ją ci honory...» T u w oźnica odw rócił się ku m nie
1 w p ro m ien iejącej radością, uśm iechniętej tw arzy po
znałem d ru g ie g o przyjaciela.
W szędzie po d ro d ze sp o ty k aliśm y przyjaciół, k tó
rzy m ru g ali do nas, lub życzyli pow odzenia, g d y pę
dziliśm y około nich, unoszeni w yciągniętym kłusem
n aszego p rzep y szn e g o ru m ak a. W jechaw szy na N ew ski
P ro sp e k t, skręciliśm y w boczną ulicę i zatrzy m aliśm y
— 398 —
się p rzed gankiem je d n eg o dom u, zkąd odesłaliśm y

powóz. W biegłem po schodach i w padłem w objęcia
m ojej k u zy n k i, k tó ra oczekiw ała m ię w d ręczącym
niepokoju. Śm iała się i płakała n aprzem ian, błag ając
mię, bym się p rz e b ra ł czem prędzej i ogolił rzu c ają cą
się w oczy, d łu g ą b ro d ę Po upływ ie dziesięciu m in u t
ja i mój p rzyjaciel w yszliśm y z dom u i siedliśm y do
zw yczajnego d o ro żk a rsk ieg o pow ozu.
G dy się to działo, oficer stra ż y w ięziennej i żoł
n ierze szp italni w ybiegli na ulicę, nie w iedząc w łaści
wie, co robić. Na ja k ą w io rstę w około nie było ża
dnej d o rożki, bo w szy stk ie zostały w ynajęte przez
m oich tow arzyszy. S ta ra baba w śró d tłu m u okazała
się n a jm ę d rsz ą ze w szystkich.
— Biedacy, rzekła, ja k g d y b y rozm aw iając sam a
z sobą. P ew no p o ja d ą na N ew ski P ro sp e k t, a tam
ich złapią, jeśli kto pobiegnie w p ro st, tą p oprzeczną
uliczką.
Baba m iała zupełną racyę. O ficer p odbiegł do w a
go n u tram w ajow ego, stojącego obok i zażądał u k o n
d u k to ra koni, aby posłać kogo w ierzchem w pogoń
za nam i. Ale k o n d u k to rz y stanow czo odm ów ili i nie
chcieli w y p rzęgać koni, a oficer nie nalegał.
Co zaś do sk rz y p k a i dam y, k tó rzy w ynajęli szary
dom ek, ci także w ybiegli, w m ieszali się w tłum r a
zem ze s ta ru s z k ą i słyszeli tym sposobem jej rad ę ;
a g d y tłu m ro z p ro sz y ł się, n ajsp o k o jn ie j w rócili do
dom u.
Był prześliczny wieczór. P ojechaliśm y na w yspy,
d o k ąd cały szykow ny P e te rs b u r g w ylęga w iosną w dnie
pogo d n e napaw ać się w idokiem zachodzącego słońca.
Po d ro d ze zajechaliśm y do cy ru lik a na odległej ulicy,
k tó ry m i ogolił brodę. To n atu ra ln ie zm ieniło mię,
ale n iebardzo. Jeździliśm y bez celu po w yspach,
nie wiedząc, gdzie m am y się podzieć, poniew aż k a
— 399 —
zano nam d opiero późno w ieczorem p rzy jech ać tam

gdzie m iałem nocować.
— Co będziem y ro b ić teraz? spytałem przyjaciela,
k tó ry także nie był pew ny, co począć.
— Do D onon’a, rozk azał nagle dorożkarzow i. Ni
k om u nie p rzy jd z ie do głow y szukać n as w m odnej
resta u racy i. — Będą n as szukać w szędzie, tylko nie
tam ; a m y zjem y obiad i w ypijem y za pow odzenie
ucieczki.
Co m ogłem odpow iedzieć na tak ro z są d n ą pro-
pozycyę? U daliśm y się do D onon’a, przeszliśm y za
lane św iatłem sale, pełne o b iadujących i w zięliśm y
oso b n y g ab in et, gdzie spędziliśm y w ieczór do ozna
czonej godziny. Do dom u zaś, do k tó reg o zajeżdża
liśm y w p ro st z w ięzienia, w padła w dw ie godziny po
tem żan d arm e ry a . O dbyły się rew izye u w szystkich
p raw ie m oich przyjaciół. Ale n ik t nie w padł na m yśl
zro b ien ia rew izyi u D onon’a.
W dw a dni potem m iałem zam ieszkać za cudzym
p aszp o rtem w m ieszkaniu, w ynajętem dla m nie. Ale
d am a, k tó ra m iała tow arzyszyć m i w karecie, p o sta
now iła dla o stro żn o ści pojechać n ap rz ó d sam a. O ka
zało się, że w około m ieszkania roi się od szpiegów .
Moi p rzy jaciele tak często zachodzili tam dow iedzieć
się, czy w szystko w p o rzą d k u , że policya zaczęła coś
p o d ejrzyw ać. O prócz tego T rzeci W ydział rozdał setki
eg zem p larzy m ojej fotografii pom iędzy policyantów
i stróżów domów. Szpicle, k tó rz y znali m ię z tw arzy,
szukali m ię po ulicach; ci zaś, k tó rzy m nie nie znali,
w łóczyli się po nich w tow arzystw ie żołnierzy i s tr a
żników, k tó rz y w idzieli m ię w w ięzieniu. C ar nie po
siad ał się z gniew u, że ucieczka m ogła się zd arzy ć
w jeg o stolicy, w śró d białego dnia i rozk azał «w ytro
pić zbiega za ja k ą b ą d ź cenę».
W P e te rs b u rg u pozostaw ać było niepodobna. U k ry
— 400 —
w ałem się więc w m ieszkaniach letnich — w okolicach

m iasta. W spólnie z kilk u p rzyjaciółm i przebyw ałem
w pobliżu stolicy we wsi, k tó ra była o tej porze roku
u lubionem m iejscem zabaw i pikników obyw ateli P e
te rsb u rg a . N akoniec to w arzy sze m oi orzekli, że pow i
nienem w yjechać za granicę. Poniew aż je d n a k w yczy
taliśm y w za granicznych gazetach, że w szy stk ie p o r
tow e i n ad g ran iczn e m iasta F in lan d y i i k ra ju N adbał
tyckiego pełne są szpiegów , k tó ry m byłem znany oso
biście, postanow iłem więc jechać w takim k ieru n k u ,
gdzie n ajm niej m ogli się m nie spodziew ać. Z aopa
trzo n y w p a sz p o rt jed n eg o z przyjaciół, przejechałem
w to w arzystw ie d ru g ie g o przy jaciela F in lan d y ę i do
tarłem do odległego p o rtu zatoki B otnickiej, zkąd
p rzep raw iłem się do Szwecyi.
K iedy siadłem ju ż na p a ro sta te k , p rze d sam em o d
biciem od brzegu, p rzy jaciel to w arzy szący mi do g r a
nicy, pow iedział mi, co zaszło w P e te rs b u rg u po m o
jej ucieczce, a co z polecenia m oich p rzy ja ció ł u k r y
w ał p rze d em n ą aż do tej chwili. S io strę m oją, H elenę,
areszto w ano; wzięto także m o ją bratow ę, k tó ra od
w iedzała m ię w w ięzieniu raz na m iesiąc, g d y Ale
k sa n d e r w yjechał na S yberyę.
S io stra nic nie w iedziała o p rzygotow aniach do
ucieczki. D opiero g d y uciekłem , jed en z tow arzyszy
o znajm ił jej tę ra d o sn ą wieść. D arem nie zaręczała
żan d arm o m , że nic nie wie. P o rw an o ją od dzieci
i trz y m a n o w w ięzieniu dw a tygodnie, Co się tyczy
m ojej szw agrow ej, w iedziała ona w sposób nieo k re
ślony o ja k ich ś p rzygotow aniach, ale nie b rała w nich
żadnego udziału. Z drow y ro zsą d ek pow inien był po
wiedzieć w ładzom , że osoba, odw iedzająca m ię jaw nie
w w ięzieniu, nie m oże należeć do podobnej spraw y.
Mimo to przesiedziała w w ięzieniu przeszło dw a m ie
— 401 —
siące. Mąż jej, znany adw okat, d arm o zabiegał o jej

uw olnienie.
— W iem y teraz, pow iedzieli m u żandarm i, że żona
p a ń s k a je s t niew inna, ale, w idzi pan, b io rąc ją, zaw ia
d om iliśm y cesarza, że o s o b a , k tó ra zorganizow ała
ucieczkę, została w y k ry tą i aresztow aną. O becnie po
trze b a tro chę czasu, aby przy g o to w ać cesarza do m y
śli, że w zięto nie praw dziw ego winow ajcę.
P rzejech ałem Szwecyę, nigdzie się nie z a trz y m u ją c
i p rzy b y łe m do C h ry sty a n ii, gdzie czekałem k ilka
dni na p aro sta te k , odchodzący do A nglii, do H ull.
M ając czas sw obodny, zbierałem w iadom ości o p a rty i
chłopskiej w norw eg sk im sto rth in g u . U dając się na
p a ro sta te k , zapytyw ałem się z n iepokojem : «pod ja k ą
p ły n ie on flagą? P od n orw egską, niem iecką, czy a n
gielską?» Lecz w net spostrzeg łem u ste ru flagę bry-
tań sk ą, w k tó rej cieniu znalazło schronienie ty lu ro
sy jsk ich , w łoskich, fran cu sk ich i w ęgierskich w y g n ań
ców. I z d u szy całej pow itałem tę flagę.
KONIEC CZĘŚCI PIĄ T E J.
CZĘŚĆ SZÓSTA.
E U R O P A Z A C H OD N I A .
i.
aN m orzu Północnem szalała burza, g d y śm y się zbli

żali do A nglii, ale ja ra d byłem niepogodzie. Cie
szyła mię w alka naszego p a ro sta tk u z w ściekłością
bałwanów. Całem i godzin am i p rzesiadyw ałem na po
kładzie, o b ry zg a n y p ia n ą fal. Po dw óch latach, p rz e
pędzonych w p o n u rej kazam acie, każdy nerw m ojego
w ew nętrznego ja d rg a ł i rozkoszow ał się pełnem tę
tnem życia.
Nie m yślałem baw ić zag ran icą dłużej, niż kilka
ty g o d n i, albo m iesięcy; w łaśnie tyle, ile trzeb a było,
ab y u sp o k oił się rozruch, spow odow any m oją ucie
czką i aby popraw ić trochę zdrow ie. W ylądow ałem
pod nazw iskiem Lewaszewa, pod k tó rem w yjechałem
z R osyi. U nikając L ondynu, gdzie szpiedzy am basad y
ro sy jsk ie j p rę d k o b y m ię w yśledzili, udałem się prze-
dew szy stk iem do E d y n b u rg a .
T ym czasem nie m iałem ju ż nig d y więcej w rócić
do R osyi. P orw ała m ię w krótce fala anarchicznego
26 *
— 404 —
ru ch u , k tó ra w łaśnie w tym czasie w zbierała coraz

potężniej w zachodniej E uropie. Czułem , że m ogę tu
być użyteczniejszym , niż w R osy i, pom ag ając now e
m u ruchow i ustalić się i w yjaśnić. Z b y t dob rze b y
łem znany w ojczyźnie, żebym m ógł prow adzić ja w n ą
p ro p ag an d ę, zw łaszcza w pośród robotników i chłopów.
N astępnie, g d y ro s y jsk i ru ch rew olucyjny p rzeo b raził
się w sp isek i w z b ro jn ą w alkę z sam ow ładztw em ,
w szelka m y śl o ru c h u ludow ym została z konieczności
zarzuconą. Moje zaś sy m p a ty e skłaniały m ię coraz
b ard ziej ku tem u, aby los m ój zw iązać z losem m as
robotniczych. R ozkrzew iać w pośród nich idee, zdolne
skierow ać ich w ysiłki ku u zy sk an iu szczęścia dla
w szy stk ich robo tn ik ó w w ogóle; pogłębić i ro zsze
rzy ć ideał i zasady, k tó re m a ją służyć za podstaw ę
przy szłej socyalnej rew olucyi i rozw inąć te ideały
i zasady w obec robo tn ik ó w — nie ja k o nakaz, o p arty
n a pow adze przyw ódców p a rty i, ale ja k o w ynik ich
w łasnego ro zm y ślan ia ; — i nakoniec, obudzić ich w ła
sn ą inicyatyw ę, teraz, g d y ro b o tn ic y pow ołani są na
aren ę h isto ry i dla w ypracow ania now ego i sp raw ied li
w ego u s tro ju społecznego; — w szystko to w ydaw ało
m i się zarów no koniecznem dla rozw oju ludzkości, ja k
i to, czego m ógłbym w tym czasie dokonać w R o
sy i. Połączyłem się więc z g a rs tk ą ludzi, p racu jący ch
w ty m k ie ru n k u w E u ro p ie zachodniej, zastęp u jąc
tych, k tó rzy byli ju ż złam ani latam i całym i u p o rcz y
w ej, nużącej walki.
Po w ylądow aniu w H ull i w yjeździe do E d y n
b u rg a, zaw iadom iłem tylk o kilk u p rzy jació ł w Rosyi
i w F ed eracy i Ju ra js k ie j, że szczęśliwie p rzy b y łe m do
Anglii. S ocyalista pow inien zaw sze żyć z w łasnej
pracy . Dla tego, w ynająw szy m ały pokoik na p rze d
m ieściu stolicy Szkocyi, zacząłem zaraz szukać jak ie
gokolw iek zajęcia.
— 405 —
M iędzy pasażeram i naszego sta tk u znajdow ał się

je d en p ro fe so r N orw egczyk, z k tó ry m zaw iązałem ro z
m ow ę, sta ra ją c się p rzy p o m n ieć sobie tych tro ch ę
w yrażeń, k tó re um iałem kied y ś po szw edzku. P ro fe
so r m ów ił po niem iecku.
— Ale poniew aż m ów isz pan trochę po n o rw e g sk u
i sta ra sz się nauczyć języka, pow iedział, — to m ów
m y po n o rw egsku.
— Chce p an pow iedzieć «po szw edzku», zauw aży
łem niepew nie. P rzecież ja m ów ię po szw edzku, nie
praw daż.
— H m ! J a raczej sądziłbym , że to języ k norw egski.
W k ażd y m razie nie szw edzki, — o d p a rł p rofesor.
T ak więc p rz y tra fiło m i się to sa m o , co Pa-
g an el’owi, bohaterow i pow ieści Ju le s V ern e’a, k tó ry ,
przez ro zta rg n ien ie zam iast po h isz p ań sk u , w yuczył
się p o rtu g alsk ieg o języka.
Jak k o lw iek się rzeczy m iały, dużo rozm aw ialiśm y
z profesorem ... pow iedzm y, po n o rw eg sk u . M iędzy
in n em i d ał m i on gazetę, w ychodzącą w C hry sty an ii.
Z aw ierała ona spraw ozdanie o w ypraw ie norw egskiej,
k tó ra pow róciła w łaśnie z oceanu A tlantyckiego, do
k onaw szy cennych bad ań i pom iarów głębokości w pół
nocnej jego części.
Z am ieszkaw szy w E d y n b u rg u , napisałem n aty ch
m iast treściw y a rty k u ł o tej w ypraw ie — po angielsku,
dla «Naturę», k tó rą czytaliśm y z b rate m pilnie w P e
te rs b u rg u od chwili ukazania się jej pierw szego n u
m eru. P om ocnik re d a k to ra podziękow ał mi za a r ty
k uł i d o dał z delikatnością, z k tó rą nieraz potem spo
ty k ałem się w ty m k ra ju , że m ój angielski ję zy k je s t
«całkiem dobry», pow inien tylk o p osiadać «więcej
c h a ra k te ry sty c z n y c h cech, w łaściw ych tem u językow i».
T rzeb a dodać, że w yuczyłem się po an g ielsk u w Ro
syi. W spólnie z b rate m przetłóm aczyliśm y «Filozofię
— 406 —
Geologii» P a g e ’a i «Z asady Biologii», H e rb e rta S pen

c e ra . Ale poniew aż uczyłem się tylko z książek, w y
m aw iałem b ardzo źle i gospo d y n i m ego m ieszkania,
S zkotka, zaledw ie z w ielką tru d n o śc ią m ogła m ię zro
zum ieć. Z có rk ą jej porozum iew aliśm y się często pi
śm iennie, na sk raw k ach p apieru. Co się zaś tyczy
« ch a rak tery sty czn y ch w łaściw ości angielskiego języka»,
to m usiałem popełniać zapew ne n ajzabaw niejsze błędy.
P rz y p o m in a m sobie, na p rzy k ła d , b ard z o śm ieszną
h isto ry ę z pow odu filiżanki h erb a ty . Dzięki m ojej
słabej znajom ości języka, g o sp o d y n i w zięła m ię w tedy
zapew ne za typow ego opoja z dziecinnej bajki. M uszę
dodać w mej obronie, że ani w książkach geologii^
k tó re czytałem po angielsku, ani w «Biologii* S p en
cera nie spotkałem najlżejszej w zm ianki o tak w ażnej
kw estyi, ja k picie h erb a ty .
Z ap ren um erow ałem «W iadom ości R o sy jsk ieg o T o
w arzy stw a G eograficznego» i zacząłem posyłać do
«Times» okolicznościow e a rty k u ły o ro sy jsk ic h w y
praw ach geograficznych. P rz ew alsk i znajdow ał się
w tedy w Azyi Ś rodkow ej i p o dróż jego w zbudzała
w ielkie zaciekaw ienie w Anglii.
N iem niej przeto p ie n iąd z e, k tó re przyw iozłem
z sobą, p ręd k o topniały, a poniew aż w szy stk ie m oje
listy, w y syłane do R osy i, przejm o w an e były na g r a
nicy, nie m ogłem podać m oim k rew nym sw ego ad resu .
W sk u tek tego udałem się po upływ ie kilku ty g o d n i
do L o n d y n u licząc, że znajdę tu więcej stałe zajęcie.
P. S. Ław row ciągle jeszcze w ydaw ał «N aprzód»; ale
poniew aż m yślałem w krótce w rócić do R osyi, a re-
d akcya rew olucyjnej gazety ro sy jsk ie j pew no otoczoną
była szpiegam i, nie poszedłem tam .
U dałem się, ma się rozum ieć, do redak cy i «Naturę»,
gdzie m ię b ardzo u p rze jm ie p rz y ją ł pom ocnik re d a
k to ra, p an I. Scott Keltie. O kazało się, że w ydaw ca
— 407 —
p ism a chciał rozszerzy ć dział recenzyi naukow ych,

p o d ró żn iczych — etc., i m ój sposób pisania podobał
m u się. W yznaczono mi więc w red a k cy i o sobny stół,
na k tó ry m złożono stosy pism naukow ych we w szy
stk ich językach.
— Niech pan przy ch o d zi w poniedziałki, panie Le-
w aszew , pow iedziano m i; pro szę przeg ląd ać te pism a
i jeżeli znajdzie pan co godnego uw agi, p roszę nap i
sać odpow iednią w zm iankę, albo zanotow ać a r ty k u ł,—
w tedy poszlem y go specyaliście.
Keltie nie w iedział, n atu raln ie, że przepisyw ałem
k ażden a rty k u ł po dw a i trz y razy , nim ośm ieliłem
się pokazać m u swój angielski języ k . Ale po niejakim
czasie pozw olono m i zabierać ty g o d n ik i i m iesięczniki
naukow e do dom u i w krótce m ogłem się ju ż u trz y
m ać z m aleńkiego h o n o rary u m , w ypłaconego m i przez
«Naturę» i «Times*. Ten o statn i płacił sw ym okoli
cznościow ym w spółpracow nikom co ty g o d n ia w czw ar
tk i i zwyczaj ten w ydał m i się b a rd z o chw alebnym .
N atu raln ie byw ały tygodnie, k iedy nie m ogłem do
starczy ć żadnych ciekaw ych now in o P rzew alskim
i g d y m oje w zm ianki o innych częściach R osyi nie
m ogły być pom ieszczone w piśm ie, ja k o całkiem obo
jętne. Z adaw alniałem się w tedy h e rb a tą i chlebem .
Pew nego razu Keltie zd jął z półki k ilka ro sy jsk ic h
k siążek i p o p ro sił mię, bym n a p isa ł recenzyę o nich
do «Naturę*. S po jrzałem na k siążk i i z niem ałem za
k łopotaniem poznałem , że są to m oje w łasne prace
o o k resie lodow ym i o ro g ra fii Azyi. B rat m ój nie
om ieszkał p rzesłać ich sw em u n aju lu b ie ń sze m u dzien
nikowi. Byłem m ocno za am b araso w an y i schow aw szy
k siążk i do sakw ojażu, poszedłem do dom u, aby za
stanow ić się sw obodnie n a d tern, co mi należy uczynić.
«No, i cóż ja zrobię z niem i? zapytyw ałem się. Chwalić
nie m ogę, a zbijać a u to ra także nie, poniew aż podzie
— 408 —
lam jeg o zapatryw ania». N akoniec postanow iłem od

nieść k siążk i n a z a ju trz do red ak cy i i objaśn ić p an a
K eltie że choć p rzed staw iłem się m u ja k o Lew aszew,
w istocie je d n a k jestem au to re m tych k siążek i dla
tego nie m ogę pisać o nich recenzyi.
K eltie czytał ju ż w gazetach o ucieczce K rap o tk in a
i z w ielkiem zadow oleniem dow iedział się teraz, że
zbieg zn ajd u je się bezpieczny na ziem i angielskiej.
O dnośnie zaś do m oich w ątpliw ości zauw ażył słu
sznie, że nie p o trze b u ję ani chwalić, ani ganić a u to ra ;
m ogę p o p ro stu p rzed staw ić tre ść jego prac. Od tego
dnia zaw iązała się m iędzy nam i p rzy ja źń , trw ająca
po dziś dzień.
W listopadzie czy g ru d n iu 1376 r. przeczytałem

w «skrzynce pocztowej» — «N aprzodu», że K. p ro szo n y
je s t zajść do red ak cy i dla o trzy m an ia listu z Rosyi.
M yśląc, że sto su je się to do m nie, zajrzałem do r e
dakcyi. P rę d k o p o p rzy jaźn iłem się i z P. L. Ł aw ro-
w ym i z m łodzieżą, zajętą w d ru k a rn i dziennika.
Zdaw ało m i się, że n ik t m ię nie pozna, gdy p ie r
w szy raz zapukałem do d rzw i redakcyi, — ogolony,
w cy lin d rze i sp ytałem dam y, k tó ra m i otw orzyła,
m o ją n ajlep szą angielszczyzną, «czy m a ste r Ł aw row
je s t w domu?» Nie pow iedziałem m ego nazw iska. O k a
zało się jed n ak , że dam a, k tó ra nig d y p rze d tem nie
w idziała m nie, ale znała b ra ta m ego w Z u ry ch u , n a
ty c h m ia st poznała m ię i pobiegła na g ó rę oznajm ić,
k to p rzy szedł.
— Z araz poznałam p a n a , — pow iedziała m i po
tem , — po oczach, k tó re p rzy p o m n iały m i pańskiego
b rata.
T ym razem niedługo baw iłem w A nglii. P ro w ad zi
łem ożyw ioną k o resp o n d en cy ę z m oim przyjacielem
J a m e s ’em G uillaum e z F ed era cy i J u ra js k ie j. I sk o ro
— 409 —
ty lk o znalazłem stałą p racę geograficzną, k tó rej m o

głem oddaw ać się w S zw ajcaryi, n aty ch m iast się tam
przeniosłem . L isty, k tó ry ch doczekałem się nakoniec
z R osy i, donosiły mi, że m ogę spokojnie pozostaw ać
zagranicą, poniew aż nie zanosi się w ojczyźnie na
żaden żyw szy rew o lu cy jn y ruch. P orw ała w tedy Ro-
syę fala en tu zy azm u dla S ło w ian , k tó rzy pow
stali w łaśnie przeciw w iekow em u tu reck iem u jarzm u .
Moi n ajlep si przyjaciele, — S erg iu sz S tępniak, D y m itr
K. i w ielu innych — udali się na półw ysep B ałkański,
ab y w stąp ić w szeregi pow stańców . P rzyjaciele pisali
m i: «Czytam y k o resp o n d e n cy e «Daily News», o dzi
kich o k ru cieństw ach T u rk ó w w B ułgaryi, płaczem y,
czy tając — i sp ieszym y do oddziałów pow stańczych,
jak o ochotnicy, albo ja k o sio stry m iłosierdzia».
W yjechałem do S zw ajcaryi, w stąpiłem do F ed eracy i
Ju ra js k ie j M iędzynarodow ego Z w iązku R obotniczego
i idąc za r a d ą p rzy jació ł szw ajcarskich, osiedliłem się
w C haux de-F onds.
II.
F ed era cy a J u r a js k a odeg rała w ażną rolę w ro z

w oju socyalizm u w spółczesnego.
Z w ykle ta k się dzieje, że g d y p a rty a polityczna
p o staw i sw oje żądania i ośw iadczy, że zadow olnić się
m oże ty lk o zupełnem zadośćuczynieniem im, — ro z
dziela się niebaw em na dwie p arty e . Je d n a pozo-
zo staje tern, czem była; d ru g a zaś, choć głosi, że nie
pośw ięciła ani lite ry sw ych p ie rw o tn y c h postulatów ,
w chodzi je d n ak nieznacznie w pew nego ro d z a ju k om
p ro m isy i stopniow o, b rn ą c z k o m p ro m isu w kom
p ro m is, o d stę p u je od początkow ego sw ego p ro g ra m u
i p rzek ształca się w p a rty ę um iark o w an y ch reform .
— 410 —
P o d o b n e rozdw ojenie zaszło i w M iędzynarodow ym

zw iązku robotników . Ja w n y m celem zw iązku p rzy
p ow stan iu jego było zniesienie w łasności p ry w atn ej
i o d danie sam ym w ytw órcom w szystkich n arzędzi
p racy, n iezbędnych dla w ytw orzenia bogactw a n a ro
dow ego. W zyw ano w szy stk ich robo tn ik ó w bez ró ż
nicy narodow ości, aby u tw orzyli w łasne sw oje orga-
nizacye, celem otw artej w alki z kapitalizm em . Mieli
oni o bm yślić sposoby, j a k u s p o ł e c z n i ć w y tw arza
nie bogactw i użytkow anie z nich. A gdy robotnicy
b ęd ą ju ż dostatecznie przygotow ani, pow inni zaw ła
d n ąć n arzędziam i w ytw órczości i zorganizow ać tę
o statn ią, bez żadnej łączności z w spółczesnym u s tr o
jem p olitycznym , k tó ry m iał uledz zupełnem u p rze
kształceniu. Z adaniem więc zw iązku było przygotow ać
o lb rzy m i p rze w ró t - n ap rz ó d w um ysłach, a potem
i w życiu sam em . Z w iązek m iał w zbudzić i dokonać
rew olucyi, k tó ra otw orzyłaby dla ludzkości now ą erę p o
stęp u , zasadzającego się na ogólnej pow szechnej soli
d arn o ści. Takim był ideał, k tó ry obudził ze sn u m i
liony e u ro p ejsk ich robotników i p rzy ciąg n ął, do zw iązku
n ajlep sze um ysłow e siły ow ych czasów.
W k ró tce je d n ak zaczęły zaznaczać się dw ie frakcye.
K iedy w ojna 1870 r. zakończyła się zupełną k lęsk ą
F ra n c y i i K om una p a ry sk a została zdław ioną, a p rz e
ciw Z w iązkow i M iędzynarodow em u w ydano d rako-
now skie praw a, k tó re pozbaw iły F rancuzów m ożności
uczestniczenia w ru c h u ; kiedy, z d ru g iej stro n y , w «zje
dnoczonej G erm anii», będącej n ieg d y ś ideałem radykałów
z 181-8 r., zaprow adzono u stró j p a rla m e n ta rn y ; — N iem
cy p o k u sili się o przetw o rzen ie celu i m etody całego
socyalistycznego ru ch u . H asłem Socyalnej D em okra-
cyi, ja k się nazw ała now a p a rty a , stało się — zdobyć
w ładzę w istniejącem państw ie. P ierw sze pow odzenia
tej p a rty i p rzy w yborach do «Reichtagu» (sejm u R ze
— 41.1 —
sz y N iem ieckiej) obudziły w ielkie nadzieje. Liczba po

słów so cy al-dem okratycznych w ynosiła n ap rz ó d dwa,
potem siedem , potem dziew ięć; w obec tak szybkich
p o stęp ó w naw et n ajb ard ziej u m iarkow ani i ro zsą d n i
lu d zie przypuszczali, że ku końcow i X IX w ieku so-
cy al-dem okraci p o sią d ą w iększość w parlam encie nie
m ieckim i zdołają d ro g ą zarządzeń praw odaw czych
zaprow adzić ludow e pań stw o socyalistyczne. Id e a ł so-
cy alistyczny tej p a rty i zaczął pow oli zacierać się i ble
dnąc. Z am iast u s tro ju społecznego, k tó ry m iał być
w ynikiem sam odzielnej akcyi o rganizacyi robotniczych,
w ysu n ięto n ap rz ó d ideał upaństw ow ienia przem y słu ,
to je s t socyalizm państw ow y, albo raczej państw ow y
k apitalizm . T ak na p rzy k ład , w S zw ajcaryi socyal-
dem o k raci d ążą dzisiaj pod w zględem politycznym
do cen tralizacyi i zw alczają usilnie federalizm , w sto
sun k ach zaś ekonom icznych p o p ie ra ją eksploatacyę
kolei przez państw o oraz państw ow y m onopol ban
kow y i sp rzed aży tru n k ó w . U państw ow ienie zaś ziemi
i głów nych szerszy ch gałęzi p rze m y słu , jakoteż orga-
nizacya podziału bogactw a narodow ego przez p a ń
stw o — będzie, p o w iadają nam , dalszym postępow ym
k ro k iem w m niej lub więcej oddalonej przyszłości.
Ż ycie i działalność niem ieckiej p a rty i socyal-de-
m o k raty czn ej została powoli uzależnioną całkow icie
od kom b in acyi w yborczych. Na trad e-u n io n y p atrz an o
z p o g ard ą , a w obec strejk ó w zachow yw ano się nie
chętnie, poniew aż i te i tam te o d w racają uw agę ro
botników od w alki w yborczej. P rzy w ó d cy socyal-de-
m o k raty czn i w ystępow ali rów nocześnie przeciw w szel
kiem u ruchow i ludow em u i przeciw każdej agitacyi
rew o lu cy jn ej w ja k im b ą d ź k ra ju E u ro p y jeszcze b a r
dziej w rogo, niż p ra sa kapitalistyczna.
W k ra ja c h ro m ań sk ich je d n ak że now y ten p rą d
znalazł b ard zo niew ielu zw olenników . Sekcye i fede*
— 412 —
racy e In tern ac y o n ału pozostały w ierne zasadom , p rz y

ję ty m w chw ili pow staw ania zw iązku. F ed eraliści na
mocy sw ego rozw oju histo ry czn eg o , niechętni w szel
kiej m y śli p ań stw a centralistycznego, przeniknięci
daw nem i trąd y c y am i rew olucyjnem i, — ro b o tn icy ła
cińscy nie m ogli uczestniczyć w ew olucyi, k tó rą p rz e
chodził ru c h niem iecki.
R ozpadnięcie się ru c h u socyalistycznego na dw a
odłam y zaznaczyło się zaraz po w ojnie fra n k o -p ru -
skiej. J a k nadm ieniłem w yżej, In te rn a c y o n a ł u sta n o
wił nad sobą rzą d ce n traln y w postaci R ady G ene
raln ej, p rzebyw ającej w L ondynie. A poniew aż d u sz ą
R ady byli dw aj N iem cy: E ngels i M arks, stała się
ona w krótce głów ną w arow nią now ego socyal-dem o-
k raty c zn e g o ruchu. D uchow ym i zaś i um ysłow ym i
przy w ó d cam i łacińskich federacy i stał się B akunin
i jeg o przyjaciele.
R ozdw ojenie m iędzy M arksistam i i B akunistam i
nie było byn ajm n iej sp ra w ą am bicyi osobistej. Było
ono w yrazem nieuniknionego sta rc ia się zasad fede-
ralizm u i centralizacyi, sw obodnej ko m u n y z ojcow
skim rzą d em p a ń s tw a , sw obodnej tw órczej działal
ności m as ludow ych z dążeniem do praw odaw czej re
fo rm y istn iejący ch stosunków , w ytw orzonych u s tr o
jem k ap italistycznym . Było to nakoniec starcie się
łacińskiego ducha z g e rm a ń sk im G e i s t , k tó ry , poko
naw szy F ra n c y ę n a polu bitw y, pożądał te ra z p rze
w odnictw a w dziedzinie nauki, polityki, filozofii, a także
socyalizm u, p rzeciw staw iając sw oje «naukowe* p o j
m ow anie socyalizm u «utopijnem u* socyalizm ow i d r u
gich.
Na k o n g resie M iędzynarodów ki, o d b y ty m w H a
dze, 1872 r., L o n d y ń sk a R ada G eneralna, o p ierając się
na fikcyjnej w iększości, w ykluczyła z M iędzynarodo
wego Z w iązku R obotniczego B akunina, je g o przyja-
— 413 —
ciela G uillaum e’a i całą F ed eracy ę J u ra js k ą . Ale po

niew aż było rzeczą niew ątpliw ą, że federacye H isz p ań
ska, W łoska i B elgijska sta n ą po stro n ie Ju ra js k ie j,
k o n g re s zam ierzył rozw iązać In tern ac y o n ał. P o sta
now ił on, że now a R ada G eneralna, złożona z kilku
socyal-dem okratów , zasiadać będzie w N ew -Y orku,
gdzie nie było organ izacy i robotniczych, k tó re m o
g ły b y k o n trolow ać czynności R ady. O dtąd nie sły
szano ju ż o niej więcej, — H isz p ań sk a zaś, W łoska,
B elgijska i J u r a js k a fed eracy a istn iały jeszcze lat
k ilk a i odbyw ały co ro k u sw oje zw ykłe k o ngresy.
W czasie gdy p rzy jech ałem do Szw ajcaryi, F ed e
ra c y a J u r a js k a była głów nym ośro d k iem i najogólniej
zn an ą re p re z e n ta n tk ą In tern ac y o n ału . B akunin ju ż nie
żył (u m arł 1-go lipca, 1876 r.), ale fed eracy a zacho
w yw ała sw oje stanow isko, zdobyte za jego wpływ em .
Położenie rzeczy we F ra n cy i, H iszpanii i W łoszech
było tego ro d zaju , że tylk o żyw otność rew olucyjnego
ducha, k tó ry o g a rn ą ł robo tn ik ó w In tern ac y o n ału je
szcze p rzed w ojną fra n k o -p ru sk ą , nie dozw alała r z ą
dom zdław ić całego ru c h u robotniczego i zaprow adzić
p anow ania białego te rro ru . W iadom o, że objęcie tro n u
fran cu sk ieg o przez h rab ieg o C ham bord, jednego z Bur-
bonów , o m ało nie stało się faktem spełnionym . Mac-
M ahon pozostaw ał na stan o w isk u p rez y d en ta R zeczy
p o spolitej tylk o w ty m celu, aby p rzygotow ać resta u -
racy ę m onarchii. Sam dzień u ro czy steg o w jazdu H en
ry k a V do P a ry ż a był ju ż oznaczony; naw et chom ąty,
ozdobione k o ro n ą k ró lew sk ą z cyfram i, były ju ż go
towe. W iadom o także, że re sta u ra c y a m o n arch ii ch y
biła dla tego, że G am betta i C lem enceau, o p o rtu n ista
i rad y k a ł, zorganizow ali w w iększej części prow incyi
F ra n c y i szereg u zb ro jo n y c h kom itetów , gotow ych pow
stać za p ierw szą oznaką p rz e w ro tu państw ow ego.
G łów ną siłę tych kom itetów tw o rzy li robotnicy, z k tó
_ 414 —
ry c h w ielu było n ie g d y ś członkam i In tern ac y o n ału

i zachow ało daw nego sw ego ducha. I m ogę pow ie
dzieć na zasadzie tego, co wiem osobiście, że g d y b y n a
w et ra d y k a ln i p rzyw ódcy b u rżu azy i zaw ahali się
w chwili stanow czej, rob o tn icy — przeciw nie — sk o rz y
staliby z pierw szej sposobności, żeby podnieść pow
stanie, k tóre, rozpoczęte w obro n ie republiki, rozw i
nęłoby się dalej w k ie ru n k u socyalistycznym .
To sam o pow iedzieć m ożna o H iszpanii. S koro
ty lk o duchow ieństw o i ary sto k ra c y a , otaczające króla,
p opychały go na d ro g ę reakcyi, rep u b lik an ie grozili
n aty ch m iastow em p o w sta n ie m , w k tó rem ja k o na
p raw d ę bojow y żywioł w y stąp ilib y głów nie robotnicy.
Obie stro n y zarów no w iedziały o tein. S am a K atalonia
ty lk o liczyła wówczas przeszło sto tysięcy robotników ',
zorganizow anych w silne zw iązki robotnicze; przeszło
80,000 H iszpanów należało do In te rn a c y o n a łu ; zbierali
się oni re g u la rn ie na sw oje k o n g re sy i płacili aku-
ratn ie sw oje sk ład k i członkow skie z czysto hiszpań-
skiem poczuciem obow iązku. Mówię o tych organiza-
cyach na zasadzie osobistej znajom ości z niem i na
m iejscu. W iem, że zam ierzały one ogłosić fed e ra cy jn ą
rzeczpospolitę h isz p ań sk ą i w yrzec się kolonii, w m iej
scow ościach zaś, k tó re zg odziłyby się pójść dalej, po
czynić pew ne p ró b y w d u chu koJlektyw istycznym .
Je d n a tylko ciągła obaw a p o w stania p o w strzy m ała
m on arch ię h isz p ań sk ą od ostatecznego zgnębienia w szy
stk ich ro b otniczych i chłopskich organizacyi i od b ru
talnej k lery k aln ej reakcyi.
P odobneż w aru n k i panow ały i we W łoszech. W pół
nocnej ich części zw iązki robotnicze nie osiągnęły je
szcze dzisiejszego sw ego rozw oju, ale różne prow in-
cye k ra ju u siane były sekcyam i In tern ac y o n ału i g r u
pam i rep ublik ań sk iem i. M onarchia żyła pod ciągłą
g ro z ą obalenia w razie g d y b y rep u b lik an ie klas śre
— 415 —
dnich połączyli się z rew olucyjnym i żyw iołam i ro b o

tniczym i.
Je d n e m słow em , rozw ażając teraz przeszłość, od
k tó re j ćw ierć w ieku nas przedziela, m ogę z całą pew
n o ścią pow iedzieć, że jeżeli E u ro p a nie p o g rąż y ła się
po 1871 r. w m ro k u najcięższej reakcyi, to zaw dzię
czam y to głów nie tem u duchow i rew olucyjnem u, k tó ry
obu d ził się na Zachodzie p rze d w ojną fra n k o -p ru sk ą
i p o d sy cał się po rozbiciu F ra n c y i przez a n a rc h isty
czne żyw ioły In tern ac y o n ału , przez B lankistów , Maz-
zinianistów i hiszp ań sk ich «K antonistów » (re p u b lik a
nów fed eracyjnych). Ma się rozum ieć, M arksiści po
chłonięci w yłącznie sw ą m iejscow ą w alką w yborczą,
niewiele wiedzieli o tern w szystkiem . W obaw ie ścią
gnięcia na sw ą głow ę grom ów B ism arcka, w obaw ie —
p rzed ew szy stk iem — ab y obudzenie się ducha rew olu
cyjnego w N iem czech nie w yw ołało re p re sy i rz ą d o
w ych, k tó ry ch , nie czując się dość silnym i, nie m o
glib y sp o tk ać tw a rz ą w tw arz; socyal-dem okraci ze
w zględów tak ty czn y ch nietylko p rzy ję li o pozycyjną
p o staw ę w obec w szystkich rew olucyonistów zacho
dnich, ale przen ik n ęli się powoli nienaw iścią do re
w olucyjnego ducha w ogóle. G niew nie wy stępy wali
przeciw niem u, gdziekolw iek się pojaw ił, — naw et gdy
sp o strz eg li pierw sze je g o objaw y w Rosyi.
Za M ac-M ahon’a nie m ożna było m yśleć o w yda
w aniu gazet rew o lu cy jn y ch we F ran cy i. N aw et śpie
w anie «M arsy lianki» uw ażało się za p rzestęp stw o . P a
m iętam , ja k zdum iony byłem na w idok p rzerażenia,
k tó re o g arnęło m oich to w arzy szy p o d ró ży klasy trz e
ciej, g d y kilku re k ru tó w zanuciło na peronie pieśń
rew o lu c y jn ą; było to w m aju 1878 r. «Czyż pozw olono
znow u śpiew ać m arsyliankę?» zapytyw ali trw ożnie je
den d r u g ie g o .. W obce tego socyalistycznych gazet
we F ra n c y i nie było. G azety h isz p ań sk ie były bardzo
— 416 —
do b rze redagow ane i n iek tó re m anifesty kongresów

h iszp ań sk ich w ybornie ob jaśn iały zasady socyalizm u
anarchicznego. Ale któż po za g ran ic am i H iszpanii
wie cokolw iek o jej ideałach? Co zaś do gazet wło
skich, to były one w szy stk ie niedługow ieczne; p oja
w iały się, znikały i znów pow staw ały pod in n ą n a
zw ą; i choć n iek tó re z nich b yły znakom ite w sw oim
ro d zaju , n ik t ich także nie znał po za g ran ic am i W łoch.
W sk u tek tego F ed era cy a J u r a js k a zc sw ym i gazetam i,
w y d aw anym i w ję zy k u f ra n c u s k im , stała się o gni
skiem , gdzie podsycał się i kształcił w k raja ch ła
cińskich ten duch, k tó ry — p o w tarzam to po raz d r u
gi — u rato w ał E u ro p ę od p o n u reg o o k re su reakcyi.
F ed era cy a J u r a js k a była także g ru n te m , na k tó ry m
teo rety czn e tw ierdzenia an arch izm u opracow ane zo
stały przez B akunina i jego zw olenników w języku,
zro zum iałym na całym lądzie stały m E u ro p y .
III.
Do F ed era cy i Ju ra js k ie j należało w ów czas wielu

niep o sp o litych ludzi ró żn y ch narodow ości, przew ażnie
o so b isty ch przyjaciół B akunina. R edaktorem naszej
głów nej gazety był Ja m e s G uillaum e, nauczyciel z za
w odu, pochodzący z jednej z p atry c y u szo w sk ich ro
dzin N eufchatePu. Małego w zro stu , szczupły, p rz y p o
m in ający tro ch ę R o b e sp ie rre ’a z sz o rstk iej pow ierz
chow ności i śm iałości u m ysłu, posiadał zarazem p ra
wdziw ie złote serce, k tó re wylew ało się tylk o w se r
decznej, poufałej p rzy jaźn i. Je g o niezm ordow ana czyn
ność i zdum iew ająca zdolność pracy czyniły go p rz y
ro d zo n y m kierow nikiem ludzi. O siem lat walczył
z w szelkiego ro d za ju p rz e szk o d a m i, aby utrzy m ać
b y t gazety, p rz y jm u ją c rów nocześnie najczynniejszy
— 417 —
u dział w n a jd ro b n ie jsz y c h spraw ach federacyi, póki

nie zo stał zm uszonym opuścić Szw ajcaryi, gdzie już
nie m ó g ł znaleźć żadnej pracy. W tedy osiedlił się
we F ra n cy i, gdzie im ię jego będzie z czasem w spom i
n an e z szacunkiem w h isto ry i w yzw olenia szkoły lu
dow ej z pod w pływ u klerykałów . A d am ar Schw itzge-
bel, także S zw ajcar rodem , był typow ym p rze d staw i
cielem tych w esołych, pełnych życia, b y stry ch , m ó
w iących po fra n c u sk u ze g arm istrz y , k tó ry ch m ożna
sp o tk ać w g órach J u r a prow incyi B erneńskiej. Z za
w odu ry to w n ik k o p e rt od zegarków , nie sta ra ł się
n ig d y rzucić sw ego rzem iosła i zaw sze w esół i czynny,
p o trafił u trzy m y w a ć sw oją liczną ro d zin ę naw et w cza
sie k ry zy sów , kiedy w robocie panow ał zastój i za
ro b k i b yły b ardzo skąpe. Schw itzgebel posiadał zdu
m iew ającą zdolność oryentow ania się szybko w n a j
tru d n ie jsze j politycznej albo ekonom icznej kw estyi,
k tó rą um iał — po g ru n to w n ej rozw adze — w yłożyć ja
sno, p ro sto , z p u n k tu w idzenia ro b o tn ik a , nie u jm u
ją c jej ani głębokości, ani znaczenia. Znali go w szę
dzie *w górach», a na k o ngresach, gdzie spotykali
się ro b o tn icy różnych krajów , był ogólnym u lu
bieńcem .
R ażącą sprzeczność z nim tw o rzy ł d ru g i Szw ajcar,
także zeg arm istrz , S pichiger. Ten był filozofem, po
wolny w ru chach i w m yśli, A nglik z pow ierzchow no
ści. S tarał się zaw sze zgłębić k aż d ą kw estyę do
dna i u d erz ał nas trafn o śc ią sw ych w niosków , do k tó
rych dochodził d ro g ą w szech stro n n y ch rozm yślań,
p rze siad u jąc dniam i całym i w m ilczeniu u sw ego w ar
sztatu.
Około tych trzech ludzi gru p o w ało się kilku po
ważnych, in telig en tn y ch robotników , — je d n i w w ieku
średnim , d ru d z y starcy , — w szyscy nam iętnie kochali
wolność i z zapałem przy łączy li się do tak w ielkiego
— 418 —
ru c h u — i około setki młodzieży^ gorącej i śm iałej,

także po w iększej części zeg arm istrzo w sk ieg o fachu.
W szyscy w yróżniali się niepodległością sw ych poglą
dów, łag odnością i en tuzyaztycznem oddaniem się
spraw ie, dla k tó rej gotow i byli ponieść w szelkie ofiary.
K ilku byłych k om unistów fra n cu sk ich z 1871 r.,
p rze b y w ający ch na w ygnaniu, w eszło do federacyi.
W ich liczbie znajdow ał się w ielki geograf, E lizeusz
Reclus, typow y p u ry ta n in z obejścia się i w życiu,
a co do swej um ysłow ości fra n c u sk i filozof-encyklo-
p ed y sta z X V III w ieku, wódz natchniony, k tó ry um ie
przelać sw ego ducha w d ru g ich , ale n ig d y nie rząd ził
i n ig d y nie będzie rząd zić n ikim ; an a rch ista, k tó reg o
an arch izm je s t w ynikiem szerokiej i g ru n to w n ej zna
jom ości form życia ludzkiego we w szystkich klim a
tach i na ró żn y ch stopniach cyw ilizacyi; czyje k siążki
zaliczają się do najzn ak o m itszy ch utw orów X IX w ieku
i czyj sty l zachw yca sw ą pięknością i w zru sza rozum
i sum ienie. K iedy R eclus w chodzi do red a k cy i gazety
an arch isty czn ej, pierw szem jego pytaniem , choćby r e
d a k to r był sm ark acz w p o rów naniu z nim , je st: «powiedz
cie, co m am robić?» I o trzy m aw szy odpow iedź, zasiada,
ja k zw ykły g azeciarski w y ro b n ik do p racy , aby za
pełnić tyle to w ierszy dla n astęp n eg o n u m eru . W cza
sie k o m u ny R eclus chw ycił p o p ro stu b ro ń i stan ął
w szeregu. A g d y zap raszał kogo na w spółpracow nika
k tó reg o z tom ów swej całem u św iatu znanej geo
g rafii i ten zapytyw ał nieśm iałp: «co m am robić»,
R eclus odpow iadał: «Oto książki, oto stół. Rób pan,
co i ja k chcesz*.
T ow arzyszem jego był podeszły L efranęais, były
nauczyciel, po raz trzeci zn a jd u ją cy się ju ż na w y
g n an iu : po dniach czerw cow ych 1848 r., po napoleo-
now skim «coup d ’état» i po 1871 r. Był on członkiem
k o m uny, to je s t je d n y m z tych, o k tó ry ch mówiono,
— 419 —
że po u p a d k u k om uny unieśli w sw ych kieszeniach

k ilk a m ilionów franków . O w iarogodności tych tw ier
dzeń p ra sy b u rżu a zy jn e j m ożna sądzić z tego, że
L efran ęais pracow ał jak o tra g a rz na stacyi kolejow ej
w L ozannie i ra z u pew nego o m ało nie został zabity
p rz y w yładow yw aniu ciężarów, w ym agających m ło
d szy ch ram ion, niż jego. K siążka L efranęais o k o m u
nie p ary zk iej je s t je d y n ą , w k tó rej rzeczyw iste h isto
ry czn e znaczenie ru c h u je s t przed staw io n e w odpo-
w iedniem świetle.
— «Ja kom unalista, a nie an a rch ista, jeśli łaska»,
m aw iał zwykle. — «Nie m ogę pracow ać z takim i sza
leńcam i, ja k wy!» A tym czasem nie pracow ał z nikim ,
ty lk o z nam i, «dla tego, że wy, szaleńcy, jesteście
ludźm i, k tó ry c h m ogę kochać. Z w am i m ożna praco
wać, p o zo stając zarazem sam ym sobą».
Z najdow ał się m iędzy nam i jeszcze d ru g i członek
p ary sk ie j kom uny, cieśla P indy, rodem z F ra n c y i pół
nocnej, p rz y b ra n e dziecko P ary ża. Z yskał on w ielką
p o p u la rn o ść w P a ry ż u sw oją en e rg ią i ja sn o ścią u m y
słu, k tó rą w ykazał w czasie jednego w ielkiego strejk u ,
p o p ieran eg o p rzez In tern acy o n ał, w k rótce po założe
n iu Z w iązku R obotniczego. W 1871 r. w y b ra n y został
n a członka kom uny, k tó ra m ianow ała go kom en d an
tem pałacu T uilleries. K iedy w ojska w ersalsk ie w eszły
do P ary ża , m o rd u ją c jeńców setkam i, — ro zstrzelan o
w ró żn y ch p u n k ta ch m iasta p rzy n a jm n ie j trzech ludzi,
k tó ry ch wzięto za P in d y ’ego. P o bitw ie u k ry ła go
dzielna dziew czyna, szw aczka i zim ną k rw ią sw oją
ocaliła go, g d y żołnierze p rzy szli p rz e trz ą sa ć dom.
Z ostała później jego żoną. D opiero w ro k potem udało
się m u niepostrzeżenie w ym knąć z P a ry ż a i p rzed o
stać do Szw ajcaryi. T u w yuczył się p ro b iersk ie g o
rzem iosła. Całe dnie spędzał teraz u rozpalonego ogni
ska, w ieczoram i zaś całą d u sz ą oddaw ał się propa-
27*
— 420 —
gandzic, w któ rej w zadziw iający sposób um iał połą

czyć n am iętność rew olucyonisty ze zdrow ym ro z są
dkiem i zdolnością o rg a n iz a to rsk ą , cechującą w ogóle
ro b o tn ik ó w p ary sk ich .
P au l B rousse był w tedy d o k to rem niezw ykle b y
stre g o u m y słu , pełen ożyw ienia, naw et hałaśliw y, s a r
k asty czn y , chętnie rozw ijał każd ą ideę z geom etry czn ą
ścisłością do ostatnich, k rańcow ych jej w yników . Jeg o
k ry ty k a p ań stw a i in sty tu cy i państw ow ych odznaczała
się szczególną zjadliw ością i siłą. B ro u sse znajdyw ał
czas w ydaw ać dwie gazety : je d n ą fra n cu sk ą , d ru g ą
niem iecką, (nie znając niem ieckiego języka), pisać tu
zinam i o b szern e listy i rej w odzić na robotniczych
w ieczorach. Był n ieu stan n ie zajęty o rg an izacy ą no
w ych g ru p , z całą żyw ością i subteln o ścią u m y słu
praw dziw ego «południowca».
Z pom iędzy W łochów, p racu jący ch z nam i w Szw aj
caryi, w y ró żn iają się zw łaszcza dw aj blizcy p rz y ja
ciele B akunina, C afiero i M alatesta. Im io n a ich w spo
m in a ją się zaw sze razem i będą pam iętne niejednem u
w łoskiem u pokoleniu. — Cafiero, w zniosły i zapalony
idealista, pośw ięcił cały swój m a jątek na w spólną
sp raw ę i nig d y nie tro szczy ł się pytaniem , z czego
żyć będzie potem ; m yśliciel, w iecznie zatopiony w fi
lozoficznych spekulacyach, człow iek n ajłag o d n iejszy
z n a tu ry , ale w ziął b ro ń i poszedł w g ó ry B enew entu,
gd y on sam i p rzyjaciele jego postanow ili w yw ołać
p ow stanie socyalistyczne, choćby na próbę, choćby
tylko dla tego, żeby pokazać ludow i, iż b u n t chłopski
pow inien być czem ś pow ażniejszem , aniżeli zw ykłe
żyw iołowe ro zru ch y przeciw poborcom podatków . —
M alatesta, były stu d e n t m edycyny, w yrzekł się dla re-
w olucyi i zaw odu i m a ją tk u : szlachetny idealista, go
rąceg o serca i um ysłu. P rzez całe sw oje życie (ma
teraz około 50-ciu lat) n ig d y nie m yślał, czy będzie
— 421 —
m iał kaw ałek chleba na obiad i gdzie nocleg znajdzie.

Nie m ając w łasnego kąta, sprzedaw ał lody na ulicach
L o n d y n u , aby zarobić na clileb, a nocam i pisyw ał
św ietne arty k u ły do gazet w łoskich. We F ra n cy i w trą
cono go do więzienia, potem uw olniono i w ydalono.
W e W łoszech został po raz d ru g i skazany i zesłany
na w yspę, zkąd uciekł i niebaw em pow rócił pod zm y-
ślonem nazw iskiem do k raju . M alatestę zaw sze zna
leźć m ożna tam , gdzie w alka w re na ostre, czy to
w ojczyźnie, czy po za jej granicam i. A takie życie
p ro w ad zi on ju ż trzy d zieści lat! I bez w zględu na
czas i okoliczności, w k tó ry ch go spo ty k am y , czy to
po w ypuszczeniu z więzienia, czy po ucieczce z w yspy,
zn ajd u jem y go zaw sze takim rzeźkim , jak im żegna
liśm y go o sta tn im razem . Zaw sze gotów stan ąć na
nowo do walki, zaw sze pełen m iłości dla ludzi, p obła
żliwy dla sw ych przeciw ników i stróżów w ięzien
nych, zawsze m a serdeczny uśm iech dla przyjaciół
i pieszczotę dla dziecka.
R osyan było w p o śró d nas bardzo niewielu, gdyż
w iększość m oich rodaków skłaniała się raczej ku obo
zowi socyal-dem okratycznem u. P rz y łąc zy ł się je d n ak
do naszego koła s ta ry przyjaciel H erzena, N. I. Ż u
kow ski, k tó ry opuścił R osyę 1863 r., m iły, w ykw intnej
pow ierzchow ności, b ard zo dow cipny i ro zu m n y , wielki
u lubieniec robotników . W ięcej, niż ktokolw iek z nas,
p o siad ał on to, co F ran cu zi nazyw aja «Poreille, du
peuple». R obotnicy słuchali go chętnie; um iał rozpalić
serce ludu, n atch n ą ć go poczuciem wielkiej jego roli
w p rzek ształceniu ludzkości; u m iał p o dnieść w ysoko
n a s tró j robotników , odsłaniając p rze d nim i w spaniałe
o b raz y przyszłości; um iał na poczekaniu rozśw ietlić
n a jb a rd z ie j zaw ikłaną ekonom iczną kw estyę i ze le k try
zow ać słuchaczy siłą sw ego gorącego i szczerego p rze
konania. Chwilowo pracow ał także z nam i były oficer
— 422 —
g en eraln ego sztab u N. W. Sokolow, wielbiciel Paw ła

L udw ika C o u rie r’a dla śm iałości jego zap atry w ań
i p ió ra i P ro u d h o n ’a dla jego filozoficznych poglądów .
Sokołow naw rócił wiele osób w R osyi na socyalizm
sw ym i a rty k u ła m i w «R uskiem Słowie».
W spom inam tylko tych, k tó rz y zasłynęli jak o pi
sarze, jak o delegaci na k o n g resach , albo jak o o rg a n iz a to
row ie. Ale zap y tu ję sam siebie, czy nie należałoby raczej
p isać o tych, k tó rzy pozostali nieznani, a je d n ak po
siadali tak w ażny udział w życiu F ed eracy i, ja k każdy
z piszących i bardziej rozg ło śn y ch ? Czyż nie słu s z n ie j
szą byłoby rzeczą w spom nieć bojow ników szereg o
w ych, gotow ych zaw sze uczestniczyć w każdem p rz e d
sięwzięciu, nie ro zm y ślają c wiele, czy sp raw a będzie
w ielką, czy d ro b n ą, g ło śn ą czy cichą, czy pociągnie
za sobą doniosłe n astęp stw a, czy tylk o ciągłe tro sk i
dla nich i ich rodzin.
P o w inienbym był także pow iedzieć kilka słów
o N iem cach, W ern erze i H inkem , k tó rzy piechotą
p rzy w ęd ro w ali na k o n g re s ze S zw ajcaryi do Belgii;
0 H isz p an ie , A lb arrac in ie , stu d e n cie, k tó reg o stre jk
w Alcoja uczynił głow ą A lcojskiej gm iny i o wielu
in n y ch ; ale boję się, że m oje pobieżne szkice nie zdo
ła ją n atch n ąć czytelników tern uczuciem szacunku
1 m iłości, k tó re żywili dla tej m ałej ro d zin y w szyscy,
k tó rzy znali członków je j osobiście.
IV.
Ze w szystkich znanych m i m ia st szw ajcarskich

C haux-de-F onds m oże najm niej je s t ponętnem . Leży
na w ysokiem płaskow zgórzu, całkiem pozbaw ionem
ro ślin n o ści i odsłoniętem dla przenikliw ego, o streg o
w iatru , dm ącego całą zimę. Ś niegi b y w ają tu nieraz
— 423 —
tak głębokie, ja k w Moskwie, a to p n ie ją i p a d a ją

znow u tak często, ja k w P e te rsb u rg u . Ale zależało
nam b ard z o na tern, aby rozkrzew ić nasze idee w tym
w łaśnie p unkcie środkow ym okolicy i tchnąć więcej
życia w m iejscow ą pro p ag an d ę. M ieszkali tu jeszcze
oprócz m nie: P in d y , S pichiger, A lbarracin, blankiści
F e r ré i Jeallot. Od czasu do czasu m ogłem odw iedzać
ztąd G uillaum e’a w N eufcbatel i S chw itzgebela w do
linie S ain t-Im ier.
P orw ało m ię znow u życie pełne gorączkow ej, tak
d ro g iej mi działalności. U rząd zaliśm y liczne zebrania
i sam i ro zn o siliśm y afisze z o znajm nieniem o nich
po k aw iarniach i w arsztatach . Raz na tydzień zg ro
m adzała się nasza sekcya, a posiedzenia jej ożyw ione
były nieraz gw ałtow nym i sporam i. W ybieraliśm y się
też czasem z p ro p a g a n d ą an arch izm u na zebrania,
zw oływ ane przez różne polityczne p arty e . P o d ró żo
w ałem b ard zo wiele, zw iedzając inne sekcye i pom a
g a ją c im. Z jed n aliśm y sobie tej zim y liczne sym pa-
ty e w śró d m iejscow ej ludności, choć silną p rzeszkodę
w p rac y reg u ja rn e j stanow ił k ry z y s, ja k i przechodził
fach zeg arm istrzo w sk i. Połow a robo tn ik ó w pozosta
w ała bez zajęcia, albo też była zajęta tylko kilka go
dzin tygodniow o. W sk u te k tego m a g istra ty zm uszone
b y ły otw o rzyć tanie kuchnie. P racow nia kooperacyjna,
założona w C haux de F o n d s przez anarchistów , w k tó
rej zaro b k i rozdzielały się w rów nej części m iędzy
jej członków , z tru d n o śc ią tylko dostaw ała pracę, po
m im o swej pow ażanej opinii. S pichiger, jed en z le
p szy ch rzem ieślników sw ego fachu, m u siał naw et czas
ja k iś zarabiać na życie przygotow yw aniem szerści dla
ja k ieg o ś z zakładów tapicerskich. R ok ten upam iętnił
się sły n n ą d em o n strac y ą z czerw onym sztan d arem
w B ernie, w k tó rej w szyscy b raliśm y udział. Fala re
akcyi d osięgła i S zw ajcaryi i policya b e rn e ń sk a w brew
— 424 —
k o n sty tu cy i zakazała noszenia sz tan d aró w robotniczych

na ulicach. T rzeb a więc było pokazać, że — p rz y n a j
m niej w n iek tó ry ch m iejscach — rob o tn icy nie pozw olą
d ep tać sw ych praw i staw ią opór. W rocznicę kom uny
p ary sk ie j udaliśm y się w szyscy do B erna, aby — m i
m o zakazu p rz e jść przez ulice z czerw onym sz ta n d a
rem . Ma się rozum ieć, p rzy szło do u ta rc zk i z policyą,
w k tó rej dw óch tow arzyszy o trzy m ało cięcie szablą
i dw óch policyantów odniosło dość ciężkie ran y . Ale
jed en czerw ony sz ta n d a r w nieśliśm y szczęśliw ie do
sali, gdzie od b y ł się en tu zy asty czn y m ityng. N iem a
co dodaw ać, że tak zw ani prow odyrow ie, znajdow ali
się w szeregach i bili się w spólnie ze w szystkim i. P o
ciągnięto do odpow iedzialności około trz y d z ie stu o b y
w ateli szw ajcarsk ich ; sam i oni oznajm ili sędziem u
śledczem u o sw ym udziale w m anifestacyi i dom agali
się ro zp raw y sądow ej; obaj m anifestanci, k tó rzy r a
nili policyantów , w y stąp ili niezw łocznie z szeregów
i d o brow olnie przy zn ali się do sw ego czynu. P roces
obudził d u żą sy m p a ty ę dla naszej sp raw y . Z ro z u
m iano, że każde zdobyte praw o m usi być bronionem
przez lud w ytrw ale, jeśli nie m a być odjętem . Dzięki
tej postaw ie publiczności w yrok zapadł stosunkow o
dość łag o d n y ; n ajsu ro w sz y opiew ał najw yżej na trzy
m iesiące więzienia.
R ząd B erneński za b ro n ił je d n ak że w ślad za tern
w yw ieszania sz ta n d a ru czerw onego w całym kantonie.
W tedy F ed eracy a J u r a js k a postanow iła w ystąp ić z nim ,
bez w zględu na w szelkie zakazy, w S ain t-Im ier, gdzie
m iał od b y ć się nasz k o n g re s doroczny i b ro n ić go
z b ro n ią w ręku. T ym razem b y liśm y w szyscy u z b ro
jen i i zdecydow ani bronić naszego sz ta n d a ru do o sta
teczności. Na je d n y m z placów, przez k tó ry m ieliśm y
przechodzić, rozstaw iono oddział policyantów , opodal
zaś trzy m an o w pogotow iu na polu cały p lu to n mi-
— 425 —
licyi, zw ołany rzekom o dla n au k i strzelania. S łysze

liśm y d oskonale w y strzały strzelców , przechodząc przez
ulice m iasta. Ale kiedy pochód nasz ukazał się przy
dźw iękach m u zy k i w ojskow ej na placu i stało się wi-
docznem , że w m ieszanie się policyi w yw oła pow ażny
rozlew krw i, m e r pozw olił nam iść spokojnie. D oszli
śm y więc sw obodnie do sali, gdzie obył się nasz m i
ty n g . N ikt z n as nie pożądał sta rc ia z policyą, ale
podniecenie, w yw ołane tym pochodem w bojow ym po
rzą d k u , w ta k t m uzyki w ojskow ej, było tak silnem ,
że tru d n o pow iedzieć, jak ie uczucie przew ażało m ię
dzy nam i, g d y śm y doszli do sali: czy uczucie ulgi,
że krw aw e starcie zażegnanem zostało, czy żal, że
w szy stk o odbyło się ta k spokojnie. Człowiek — istota
dziw nie złożona.
Główna n asza działalność zasadzała się zre sz tą na

fo rm u ło w aniu an a rch iz m u socyalistycznego w teo ry i
i w jego p rak ty c zn e m zastosow aniu. I w ty m w zglę
dzie F ed era cy a J u r a js k a dokonała dzieła, k tó re pozo
staw i trw ałe ślady w historyi.
W idzieliśm y, że u narodów cyw ilizow anych kieł
k u je now a fo rm a społeczności w m iejsce daw nej — spo
łeczność rów nych m iędzy sobą. Członkow ie jej nie
będą więcej zm uszeni sprzedaw ać sw ą p racę i m yśl
ty m , k tó rzy dziś w y n ajm u ją ich dow olnie i zależnie
od sw ych o so b isty ch w idoków . P rzeciw nie, będą m o
gli zastosow ać w iedzę sw ą i zdolności w p rac y w y
tw órczej na k o rzy ść w szystkich i w tym celu będą
u k ład ać się w o rg an izm y , zdolne połączyć w szystkie
d an e siły dla w ytw orzenia najw iększej sum y d o b ro
b y tu dla w szystkich, z pozostaw ieniem rów nocześnie
o so b istej inicyatyw ie każdej je d n o stk i n ajzu p e łn ie j
szej sw obody. S połeczność ta będzie składać się z w iel
kiej liczby asocyacyi, zjednoczonych w zajem nie dla
— 426 —
ty ch celów, k tó re z n a tu ry swej w y m ag ają zjednocze

n ia: z federacyi p rzem ysłow ych dla w szelkiego ro
d za ju p ro d u k cy i: rolniczej, przem ysłow ej, naukow ej,
a rty sty c z n e j — i z gm in spożyw czych, k tó re z jednej
stro n y zaw iadyw ać b ędą w szystkiem , co się tyczy u rz ą
d zenia m ieszkań i zdrow otności publicznej, a z d r u
giej za o p atryw ać sw ych członków w odzież, żyw ność
i inne śro d k i życia.
P o w stan ą także federacye gm in tych m iędzy sobą
i g m in spożyw czych z asocyacyam i w ytw órczem i.
I nakoniec p ow staną jeszcze szersze zw iązki, p o k ry
w ające cały k ra j, albo k ilka krajów , k tó ry c h członko
wie b ęd ą łączyć się w spólnie w celu zadow olenia sw ych
ekonom icznych, naukow ych, a rty sty c z n y c h i m o ral
n ych p o trzeb , o ile te o statn ie p rze k ro c zą gran ice po-
jed y ń czy ch krajów . W szystkie te zw iązki tw orzyć się
b ędą sw obodnie i sam odzielnie, za w spólną zgodą
członków gm in. W taki sposób ju ż dziś p ra c u ją k o m
panie kolejow e, albo pocztow e in sty tu cy e różnych k ra
jów , choć nie p o sia d ają w spólnego centraln eg o kole
jow ego albo pocztow ego d e p a rta m e n tu i m im o że
pierw sze m a ją na w idoku tylk o egoistyczne w łasne
cele, a d ru g ie p o zo stają w zaw iadyw aniu różnych,
często w rogich sobie państw . P odobnież nasze in s ty
tucye m eteorologiczne, klu b y górnicze, angielskie sta-
cye ratu n k o w e, zw iązki bicyklistów , nauczycieli, lite
rató w i t. d. p o d ają sobie w zajem nie ręce w celu w spól
nej p racy , lu b p o p ro stu dla p rzy jem n o ści. Nowe fo r
m y p ro d u k cy i i w szelkiego ro d z a ju o rganizacyi b ęd ą
m iały zapew nioną zupełną sw obodę rozw oju, inicya-
tyw a o so b ista będzie się sta ra n n ie pobudzać, dążność
zaś do je d n o sta jn o ści i centralizacyi ham ow ać. Z tąd
je d n a k wcale nie w ynika, aby społeczeństw o m iało się
k ry stalizo w ać w ja k ieś ściśle ujęte, nieru ch o m e fo rm y ;
przeciw nie, będzie ono b ez u stan n ie zm ieniało sw oją
- 427 —
postać, g d yż będzie żyw ym organizm em , w całej pełni

sw ego rozw oju. W szelki rz ą d stanie się w ówczas zb y
tecznym , g dyż we w szy stk ich w ypadkach, uw ażanych
d o tą d za podległe w ładzy rządow ej, zastąpi ją n a jz u
pełniej w zajem na zgoda i sw obodna um ow a; w ypadki
o stry c h sta rć z konieczności sta n ą się daleko rzadsze,
0 ile zaś zachodzić będą, ro z strz y g n ie je pokojow o
sąd polubow ny.
N ikt z nas nie sta ra ł się obniżyć w agi i znaczenia
tej zm iany, k tó rą przew idyw aliśm y w przyszłości.
P o jm o w aliśm y b ard zo dobrze, że u ta rte poglądy na
w łasność p ry w a tn ą ziemi, fab ry k , kopalń, m ieszkań
1 t. d. jak o na konieczny w aru n ek rozw oju p rze
m ysłow ego i na obecny sy stem płacy zarobkow ej,
ja k o na je d y n y śro d ek zm uszenia ludzi do pracy, —
niep ręd k o jeszcze u stą p i m iejsca w znioślejszym po-
jęciom o w łasności i w ytw órczości społecznej. W ie
dzieliśm y, że cierpliw a, m ęcząca p ro p a g a n d a p o p rze
dzić m usi d łu g ą w alkę i w yw ołać sz ereg pojedynczych
i zbiorow ych w y stąp ień przeciw obecnej form ie po
siad an ia p ry w atn eg o ; że koniecznem i b ędą liczne ofiary,
oddzielne p ró b y społecznych p rze k szta łc eń i w ybuchy
m iejscow ych rew olucyi, zanim za starzałe pojęcia o w ła
sności u legną rad y k a ln ej zm ianie. Było nam rów nież
jasn em , że n a ro d y cyw ilizow ane i nie zechcą i nie po
tra fią pozbyć się o d raz u p a n u jąc y ch obecnie idei
o niezbędności w ładzy, idei, w k tó ry c h w szyscy b y
liśm y w ychow ani. T ylko d ługoletnia p ro p ag a n d a, li
czne p ojedyńcze pow stan ia przeciw ko istn iejący m w ła
dzom i g ru n to w n a rew izya d o k try n , m ylnie w y p ro
w adzanych z dośw iadczeń h isto ry i zdołają p rzek o n ać
ludzi, ja k b ardzo m ylili się oni, p rz y p isu ją c sw ym
rzą d o m i praw om to, co w istocie je s t w ynikiem ich
w łasn y ch p rzyzw yczajeń i społecznych instynktów .
Ale w iedzieliśm y ta k ż e , że d ążąc do p rzekształceń
— 428 —
w obu tych k ie ru n k a c h , p o stę p u je m y z postępem ,

a nie przeciw niem u.
K iedy poznałem rob o tn ik ó w zachodnio - eu ro p e j
skich i sy m p a ty z u ją c ą z nim i inteligencyę, p rze k o n a
łem się w krótce, że cenią oni sw obodę o so b istą d a
leko w yżej, niż swój d o b ro b y t życiowy. P ięćdziesiąt
lat tem u rob o tn icy gotow i byli sp rze d ać sw ą sw obodę
k ażdem u w ładcy i naw et lada ja k iem u C ezarow i w za
m ian za obietnice d ó b r m atery aln y ch . Ale dzisiaj rz e
czy się zm ieniły. P rzek onałem się, że ślepa w iara
w o b ieraln y ch przyw ódców , naw et z pom iędzy najza-
slu żeń szy ch kierow ników ru c h u robotniczego, w ygasa
pow oli u robotników ra s łacińskich. «P rzedew szystkiem
m u sim y wiedzieć, ja k ie są nasze p o trzeb y , a potem
najlepiej zrobim y to sami», pow iadali oni i z a p a try
w anie to silnie szerzyło się m iędzy ro b o tn ik am i, d a
leko silniej, niż się ogólnie p rzypuszcza. H asło Mię
dzyn aro d o w ego Z w iązku R obotniczego głosiło: «W y
zwolenie robotników pow inno być dziełem ich w ła
sn y ch rąk» — i zasada ta zakorzeniła się głęboko w u m y
słach. S m u tn e dośw iadczenie ko m u n y p a ry sk ie j p o
tw ierdzało ją w zupełności.
W pierw szych dniach kom uny liczni p rze d staw i
ciele klas śred n ich gotow i byli sam i przedsięw ziąć
pew ne p ró b y refo rm w d u ch u socyalistycznym , a p rz y
n ajm n iej nie sprzeciw iać się im. — «K iedyśm y z b r a
tem w ychodzili z naszych m ałych izdebek na ulicę —
pow iedział m i raz E lizeusz Reclus, — ludzie z p o śró d
k las zam ożnych zapytyw ali nas ze w szech stro n : «po
wiedzcie, co robić? sp ró b u je m y iść z w am i po now ej
drodze*. Ale m y (i p rzy tych słow ach u d erz ał się
rę k ą w czoło) nie w iedzieliśm y w tedy, co odpow iedzieć.
Ż aden rz ą d nie m iał w sw oim składzie tak licznych
przedstaw icieli p a rty i krańcow ych, ja k R ada K om uny,
w y b ra n a 25-go m arca 1871 r. W szy stk ie odcienia re
— 429 -
w o lucyjnych g ru p : blankiści, jako b in i, m iędzynaro-

dow cy — in ternacyonaliści — były w nim w odpow ie
d n im sto su n k u reprezentow ane. Ale poniew aż ro b o
tnicy sam i nie posiadali dość ja sn y c h pojęć o n atu rz e
pożąd an y ch refo rm społecznych, nie m ogli p rze n ik n ąć
niem i sw ych rep rez en ta n tó w i w sk u te k tego rzą d K om u
ny nic nie uczynił w tym k ie ru n k u . Skazyw ał go z g ó ry
na bezw ładność b ra k b ezpośredniej łączności z m a
sam i i sam o zam knięcie się w H ôtel de Ville... R oz
w ażając dzieje K om uny, pojm ow aliśm y tern dow odniej,
że dla zw ycięztw a sam ego socyalizm u koniecznem jest,
ab y idee b ezrządu, sam odzielności i sw obodnej ini-
cyatyw y o sobistej — jed n em słow em idee anarch izm u
ja k n ajszerzej głoszone były, w spólnie z id eą u społe
cznienia w łasności i produkcyi.
P rzew idyw aliśm y, n atu ra ln ie , że pozostaw iając każ
dej jed n o stce zu p ełn ą sw obodę m yśli i czynu, m oże
m y się sp o tk a ć z pew ną p rz e sa d ą i nadużyciem n a
szych tw ierdzeń zasadniczych, zw łaszcza w p r a k ty
cznych ich w ynikach. W idziałem ju ż coś podobnego
w r o s y js k im i ru ch u n ihilistycznym . Ale ufaliśm y —
a dośw iadczenie pokazało, żeśm y się nie m ylili — że
sam o życie społeczne w połączeniu z ja w n ą i szczerą
k ry ty k ą pojęć i czynów u su n ie pow oli i sam o przez
się zb y t k rańcow e nadużycia. P o stęp o w a liśm y —w g r u n
cie rzeczy — zgodnie ze s ta rą m ak sy m ą, głoszącą, że
w olność je s t n ajsk u te czn iejszy m śro d k iem przeciw ko
w szelkim niedogodnościom i błędom , w ypływ ającym
z n adużycia wolności. W rzeczy sam ej, ludzkość p rze
chow uje w sobie pierw iastek społecznych zw yczajów ,
oddziedziczony po poprzed n ich daw nych czasach i po
koleniach, — i dziś jeszcze niedostatecznie oceniony.
Nie zew n ętrzną p rzem ocą u trz y m u ją się te zw yczaje
w społeczeństw ie, albow iem są one w yższe i staro-
ży tn iejsze po n ad w szelką przem oc. Ale na nich
— 430 —
o p iera się w szelki postęp ludzkości i póki ludzkość

nie pocznie w y rad zać się fizycznie i um ysłow o, zwy
czajów tych nie obali ani gw ałtow na, ra d y k a ln a k ry
ty k a, o d rzu cająca urzęd o w ą obyczajow ą m oralność,
ani chwilowe przeciw ko nim b u n ty . W tych moich
p rzek o n an iach u tw ierdzałem się coraz silniej w m iarę
tego, ja k ro sła m oja znajom ość ludzi i życia.
R ozum ieliśm y rów nocześnie, że konieczne p rzeo
b rażen ia w tym d u chu nie m ogą być dziełem jednego
ty lk o człowieka, choćby n ajb ard zie j genialnego. Nie
b ęd ą one gotow ym owocem naukow ego o d k ry cia lub
nagłego n atchnienia, ale następ stw em tw órczej pracy
ludow ych m as, podobnie ja k te w łaśnie m asy ludow e,
a nie pojedyńcze geniusze w ytw orzyły n iegdyś śre-
dniow iekow e praw o obyczajow e, gm inę w iejską, cechy,
gildye, średniow ieczne m iasta i głów ne p odstaw y m ię
dzy n aro d o w ego praw a.
W ielu z naszych p oprzedników usiłow ało n a sz k i
cow ać p rz y sz łą idealną rzeczpospolitę, zasadzając ją
b ąd ź na podstaw ie w ładzy, b ądź też — w rza d k ich w y
p ad k ach — na podstaw ie sw obody. R o b e rt Owen i F o u
rie r dali św iatu swój ideał sw obodnego, organicznie
ro zw ijającego się społeczeństw a — w przeciw staw ieniu
do idealnej społecznej p iram id y , na w zór im p e ry u m
rzy m sk ieg o, lu b kościoła katolickiego. P ro u d h o n ro z
w ijał dalej p racę O w ena i F o u rie ra , a B akunin opie
ra ją c sw oją k ry ty k ę in sty tu c y i w spółczesnych na sze-
rokiem i ja sn em pojm ow aniu h isto ry i, «niszcząc — bu
dował». Ale w szystko to było d opiero w stę p n ą p rz y
gotow aw czą robotą.
M iędzynarodow y Zw iązek R obotniczy stw o rzy ł now ą
m etodę rozw iązyw ania zadań socyologii p rak ty c zn e j:
pow ołał do w spółdziałania sam ych robotników . Ludzie
w ykształceni, w stęp u jący do zw iązk u , podejm yw ali
się ty lk o pow iadam iać robotników o tem , co się dzieje
— 431 —
w in n y ch k rajach , w yjaśniać im o trzy m an e korzy ści

i p o m ag ać im w dokładnem fo rm ułow aniu ich w ła
sn y ch w niosków . Nie m yśleliśm y wcale p rzesąd zać
na po d staw ie naszych teorety czn y ch przesłanek, ja
kiem pow inno być idealne społeczeństw o; w zyw aliśm y
ty lk o ro b o tników , aby badali sam i p rzy czy n y istn ie
ją cy c h niedom agań społecznych i sta ra li się w y p ra
cow ać n a sw ych zebraniach i k o n g resa ch p rak ty c zn e
zasad y lepszego w poró w n an iu z n aszy m u s tro ju spo
łecznego. K w estye, p o ru sza n e na k o n g resie m iędzyna
ro do w y m , zalecały się w szy stk im zw iązkom ro b o tn i
czym jak o p rze d m io t studyów i k ry ty k i w ciągu n a
stęp n eg o ro k u . R o z trzą san o je w tedy w całej E u ropie
na niew ielkich zebran iach sekcyi, z uw zględnieniem
m iejscow ych p o trze b każdej gałęzi p rze m y słu . P race
sekcyi p rzed staw iały się n astęp n e m u kong reso w i k aż
dej federacyi i nakoniec w sta ra n n ie j opracow anej
fo rm ie w nosiły się na najb liższy m k o n g resie m ięd zy
naro d o w y m . T ym sposobem teo rety czn e i p rak ty c zn e
p o d staw y tego społeczeństw a, ku k tó re m u d ążyliśm y
w ypracow yw ały się z dołu. I F ed era cy a J u r a js k a p rz y
ję ła b ard zo czynny udział w u k ształto w an iu się kol
e k ty w isty c z n y c h i an a rch isty czn y ch ideałów .
Co się m nie osobiście tyczy, to dzięki p o m yślnym
w aru n k o m , w śró d k tó ry ch się znajdow ałem , p rzy sz e
dłem stopniow o do przekonania, że anarchizm je s t
czem ś więcej, niż p ro sty m tylko sposobem działania,
albo ideałem sw obodnego społeczeństw a. J e s t on filo
zofią zarów no p rz y ro d y , ja k i społeczeństw a, filozofią,
k tó ra pow inna postępow ać zupełnie odm ien n ą d ro g ą,
niż stosow ane d o tąd w antropo lo g iczn y ch i socyolo-
gicznych n aukach m etody m etafizyczne i dyalektyczne.
W idziałem , że an archizm pow inien posługiw ać się
tem i sam em i m etodam i, co n au k i p rzy ro d n icz e i opie
rać nie na ślizkim g ru n cie doryw czych analogii, ja k to
— 43 2 —
czyni H e rb e rt S pencer, a na trw ałej podstaw ie in-

dukcyi, zastosow anej do u rzą d zeń ludzkich. I sta ra
łem się uczynić w szystko, co m ogłem w tym kie
ru n k u .
Y.
W jesieni 1877 r. odbyły się w Belgii dw a kon

g re sy : jed en M iędzynarodow ej A socyacyi R obotniczej
w V erv ie rs; d ru g i m iędzynarodow y k o n g re s socya-
listy czn y w Gent. Ten o sta tn i zw łaszcza był szcze
gólnie w ażny, poniew aż było w iadom em , że niem ieccy
so c y al-d em o k raci zam ierzają pok u sić się na nim
o w tłoczenie całego robotniczego ru c h u eu ro p ejsk ieg o
w ram y jednej organizacyi, k tó rej głow ą zostałby K o
m itet C e n traln y ; w łaściw ie daw na R ada G eneralna
In tern ac y o n ału , tylko pod in n ą nazw ą. W obec tego
koniecznem było u trz y m a ć au tonom ię organ izacy i ro
botniczych w k ra ja c h łacińskich i nie szczędziliśm y
zabiegów , aby w ysłać na k o n g res d o stateczn ą ilość
naszy ch delegatów . J a pojechałem pod nazw iskiem
L ew aszew a; dw óch Niem ców — zecer W e rn er i m echa
n ik H in k e p rzeszli piecho tą praw ie całą d ro g ę od Ba
zylei do Belgii. I choć było nas tylko dziew ięciu a n a r
chistów w G ent, udało się nam je d n a k pokrzyżow ać
te cen tralizacyjne zam iary.
Ćw ierć w ieku upłynęło ju ż od tej chw ili: w ciągu
tego czasu od b y ł się szereg m iędzynarodow ych so-
cyalistycznych kon g resó w i na każdym z nich w szczy
nała się ciągle ta sam a w alka: socyal-dem okraci u si
łowali zaciągnąć cały ru ch robotniczy pod swój sztan
d a r i p o ddać go swej k o n tro li, anarch iści zaś p ow sta
wali przeciw ty m zam achom i sta ra li się je u d a re
m niać. Ile sił strw oniono napróżno! Ile w ypow ie
— 4-33 —
dziano g o rżkich słów ! ja k ie ro zstrz ele n ie i ro zd ro b n ie

nie sił! A w szystko to dla tego, że zw olennicy zasady
«zaw ojow ania w ładzy w istniejącem państw ie» nie ro
zu m ieją, że akcya w m y śl tego ograniczonego p ro
g ra m u nie m oże w yczerpać w sobie całego socyali-
sty czn eg o ru ch u ! Od pierw szych sw ych kroków so-
cyalizm ro zw ijał się w trzech kieru n k ach , k tó ry ch
p rzed staw icielam i byli: S aint-S im on, F o u rie r i R o b ert
Owen. S aint-sim onizm zrodził socyalną-dem okracyę;
F u ry e ry z m dał początek anarchizm ow i; n au k a zaś
O w ena p rzeo b raziła się w A nglii i w A m eryce w trade-
unionizm , w kooperacyę i tak zw any socyalizm m uni
cypalny, przyczem ru c h ten pozostaw ał zaw sze w ro
gim państw ow em u socyalizm ow i socyal-dem okratów
ale m iał pew ne p u n k ta styczne z anarchizm em . Z a
m ia st je d n ak uznać, że w szystkie trz y ru ch y dążą
w spólnie do je d n eg o celu trze m a różnem i d rogam i,
przyczem dw a o statn ie w noszą także cenny p rzy c zy
n ek do ogólnego p ostępu, — w ołano strac ić bezpłodnie
dw adzieścia pięć la t w pogoni za nieziszczalną u to p ią
je d y n e g o ru c h u ro b o tn iczeg o , w edług socyal-dem o-
k raty c zn e g o w zoru.
K o n g res w G ent skończył się dla m nie w sposób

w cale n iespodziew any.
Na trzeci czy czw arty dzień po jego otw arciu po-
licya b elg ijsk a dow iedziała się, kim je s t Lew aszew
i o trzy m ała rozkaz aresztow ania m ię pod pozorem
n a ru sz e n ia p rzepisów policyjnych, jak ieg o się d o p u
ściłem , p o d ając w hotelu zm yślone nazw isko. Ale m oi
b elg ijscy przyjaciele ostrzeg li mię. Byli oni zdania, że
z n a jd u ją c e się w ówczas u w ładzy m in iste ry u m k le ry -
k aln e zdolne je s t w ydać m ię Rosy i i nalegali, żebym
n a ty c h m ia st opuścił k o n g res. P rzyjaciele nie pozwolili
m i n aw et w rócić z jednego licznego m ity n g u do ho-
— 434 —
telu. G uillaum e zagrodził mi drogę, ośw iadczając, że

użyje choćby siły, lecz nie da mi w rócić do hotelu.
M usiałem więc zboczyć w in n ą stro n ę z kilku to w arzy
szam i z G ent, gdy w tem — ze w szystkich stro n ciem nego
placu, po k tó ry m błąkały się m ałe g ro m ad k i ro b o tn i
ków, — rozległy się gw izdnięcia i ciche naw oływ ania
półgłosem . W szy stk o to w yglądało b ard z o tajem niczo.
N akoniec po długiem szeptaniu i cichych sygnałow ych
św istach, oddział tow arzy szy zaprow adził m ię pod
p rzy ja cie lsk ą stra ż ą do ro b o tn ik a socyal-dem okraty,
gdzie m iałem przepędzić noc i gdzie m nie, an arch istę,
p rz y ję to najserd eczn iej, ja k b rata . N azaju trz ran o od
jechałem do A nglii i p rz y tem p o w tórnem w ylądow a
niu na brzegach T am izy, w yw ołałem — pam iętam —
d o b ro d u szn y uśm iech na tw arz angielskiego u rzę d n ik a
celnego. Ż yczył on sobie koniecznie o bejrzeć m ój b a
gaż, a ja m ogłem pokazać m u tylko m a lu tk ą ręczną
to reb k ę podróżną.
I tym razem nie d ługo pozostaw ałem w L ondynie.
K o rzy stając z bogatych m ateryałów B ry ta ń sk ie g o Mu
zeum , studyow alem Rew olucyę fra n c u sk ą , a raczej
starałem się poznać, ja k p o w stają rew olucye w ogóle.
Ale to mię nie zadaw alniało, p rag n ą łem szerszej dzia
łalności i w krótce udałem się do P aryża. Po nielito-
ściw em zdław ieniu pow stania kom uny, ru c h ro b o tn i
czy budził się tu znow u i z chęcią p rzy ją łem w nim
udział. W spólnie z W łochem C ostą, kilku fra n cu sk im i
ro b o tn ik a m i anarch istam i, Ju liu sze m G uesde i jego
tow arzyszam i, k tó rzy nie byli jeszcze w ów czas wązko-
p a rty jn y m i socyal-dem okratam i, — założyliśm y p ie r
w sze socyalistyczne g ru p y .
P oczątki nasze były b ard zo skrom ne. W pięć, sześć
osób schodziliśm y się po k aw iarniach; a g d y udało
się nam zebrać na m ity n g u setkę robotników , był to
w ielki try u m f. N ikt nie m ógł pow iedzieć, że za dw a
— 435 —
lata ru c h tak potężnie się rozro śn ie, ale we F ra n c y i

rzeczy ro zw ijają się odręb n ą, w łaściw ą sobie d ro g ą .
K iedy rea k cy a bierze górę, w szystkie pow ierzchow ne,
w idom e ślady ru c h u znikają, tylko w yjątkow i entu-
zyaści u siłu ją pły n ąć przeciw prądow i. Ale oto, ja k ą ś
tajem niczą, n iezbadaną d ro g ą, — za sp raw ą nieuchw y
tn eg o p rze siąk a n ia idei w u m ysły, reak cy a zostaje
zachw ianą. P o w staje now y p rą d i nagle okazuje się,
że idea, k tó rą w szyscy uw ażali za m artw ą, żyła
przez cały ten czas, ro sła i rozkrzew iała się. I skoro
ty lk o jaw na agitacy a staje się m ożliw ą, w y stę p u ją
ty siące jej zw olenników , k tó ry ch istnienia n ik t nie
p o d ejrz y wał. «W P a ry ż u — m ów ił sta ry B lanąui —
zn a jd u je się zaw sze z pięćdziesiąt tysięcy ludzi, k tó
rzy nie p rz y jm u ją żadnego udziału w zebraniach i de-
m o n stracy ach ; ale g d y poczują, że m ożna publicznie
na ulicach w ypow iedzieć sw oje zap atry w an ia, zjaw iają
się n aty ch m iast i je śli trzeba, idą do szturm u*. Tak
w łaśnie m iały się rzeczy wówczas. Było nas zaledwie
dw u d ziestu ludzi, k ie ru jący c h ru ch em i liczyliśm y
najw yżej d w u stu jaw n y c h stronników . Na pierw szym
obchodzie rocznicy żałobnej po ofiarach K om uny
w m a rc u 1878 r., z pew nością nie było n as więcej,
niż d w u stu ludzi. Ale w dw a lata potem ogłoszono
am n esty ę dla kom u n istó w i w szy stk a robotnicza lu
dn o ść P a ry ż a w yroiła się na ulice na spotkanie p o
w racających. C isnęła się ona tłum nie na ich m ityngi,
o k la sk u ją c mówców z uniesieniem . R uch socya-
listy czn y w y b u jał o d raz u tak w ysoko, że porw ał za
so b ą radykałów .
Ale w kw ietniu 1878 r. było jeszcze stosunkow o
cicho i pew nej pięknej nocy areszto w an o C ostę i je
szcze je d n eg o to w arzy sza — a n a rch istę F ran cu za. Sąd
p o licy jn y skazał ich na p ó łto ra ro k u więzienia, jako
członków In tern ac y o n ału . J a sam u niknąłem aresztu
28*
— 430 —
tylko w sk u tek pom yłki. Policya poszukiw ała Lewa-

szew a i aresztow ała jed n eg o ro sy jsk ie g o studenta,
k tó ry nosił b ardzo podobne nazw isko. J a zaś zam el
dow ałem się pod m ojem p raw d ziwem nazw iskiem
i zabaw iłem w P a ry ż u jeszcze około m iesiąca. Potem
w ezwano m ię do Szw ajcaryi.
VI.
W czasie m ego p o b y tu w P a ry ż u poznajom iłem

się z I. S. T urgeniew ym . O św iadczył on naszem u
w spólnem u przyjacielow i, P. L. Ław row ow i, iż p rag n ie
m ię poznać — i jak o praw dziw y R osyanin w ydał w cześć
m ojej ucieczki niew ielki przy jacielsk i obiad. P raw ie
z relig ijn ą czcią przestęp y w ałem p ró g w ielkiego po-
w ieściopisarza, k tó ry sw em i «Z apiskam i Myśliwego»
o ddał o lb rzy m ią u słu g ę Rosyi, b u dząc w społeczeń
stw ie w strę t ku poddańczej niewoli lu d u (nie w iedzia
łem jeszcze w tedy, że T urgeniew b ra ł czynny udział
w «Kołokole» H e rz e n a ), — n astęp n e m i zaś pow ie
ściam i p rz y n ió sł m łodej inteligencyi ro sy jsk ie j nie
m n iejszą korzyść. S tw orzył on szereg w zniosłych,
idealnych postaci i pokazał, czem m oże być ro sy jsk a
kobieta, ja k ie sk a rb y serca i u m y słu k ry je ona w so
bie i co zdziałać p o trafi przez swój szlachetny w pływ
na m ęża. N auczył on nas, ja k praw dziw ie uczciwi lu
dzie z a p a tru ją się na kobiety i ja k je kochają. Na
m nie i na tysiące m oich rów ieśników w yw arła ta część
w łaśnie literackiej działalności T u rgeniew a w pływ nie-
obliczony, — bez p orów nania silniejszy, niż najlepsze
a rty k u ły w obronie kobiecych praw .
P ow ierzchow ność T u rg en iew a je s t ogólnie znaną.
Był on b ard zo p rz y sto jn y : w ysokiego w zrostu, silnie
zbudow any, z czołem ocienionem m iękkim i, siw ym i
— 437 —
p u k lam i włosów. W oczach, ja śn ie jąc y ch inteligencyą,

p rzeb ły sk iw ały czasem isk ierk i h u m o ru , obejście jego
odznaczało się p ro sto tą i brak iem afektacyi, tak w ła
ściw ym w ybitniejszym ro sy jsk im pisarzom . K ształt
je g o pięknej głow y zd rad zał na pierw szy rz u t oka
w y so k i rozw ój um ysłow y; a g d y po śm ierci I. S. T ur-
geniew a, Paw eł B ert i Paw eł Reclus (ch iru rg ) zważyli
jeg o m ózg, znaleźli że tak dalece przew yższa on sw oją
w ag ą najcięższy z d o tą d znanych m ózgów — a m iano
wicie C u v ier’a, iż niedow ierzając sw oim szalkom , użyli
now ych dla spraw d zen ia w yniku.
O ry g in aln ą zw łaszcza była rozm ow a T urgeniew a.
Mówił tak, ja k pisał, — obrazam i. Chcąc rozw inąć ja k ą
m y ś l, nie używ ał argum entów , choć b y ł m istrzem
w pro w ad zeniu d y s p u t filozoficznych, — ale ilustro w ał
ją ja k ą sc en ą , o d d an ą w form ie ta k arty sty cz n ej,
że zdaw ała się być w yjętą żyw cem z jakiej jeg o po
wieści.
— P an m iał częstą sp o sobność obserw ow ania F ra n
cuzów , Niemców i innych E u ropejczyków — pow ie
dział m i raz. Czy nie zauw ażyłeś pan, że istn ieje nie
zm ierzo n a p rze p aść w sposobie za p atry w an ia się na
wiele kw esty i cudzoziem ców i nas, R osyan; są p u n k ty ,
co do k tó ry c h n ig d y się nie zgodzim y.
O dpow iedziałem , że nie zauw ażyłem takich p u n
któw .
— Nie, są. Ot, m a pan, na p rzy k ład . R azu pew nego
b y liśm y obecni na przed staw ien iu ja k iejś nowej sztuki.
Siedziałem w loży z p anam i F lau b e rt, D audet i Zola
(nie pam iętam dokładnie, czy nazw ał on i D a u d e fa
i Zolę, ale jed n eg o z nich w spom niał na pewno).
W szy scy trze j, ma się rozum ieć, są ludźm i p ostępo
w ym i. T re ść sztuki była n astęp u jąca. Żona o p u
ściła m ęża i żyła z kochankiem . Ten o statn i był
p rze d staw io n y w sztuce jako szlachetny, sy m p a ty
— 438 —
czny człowiek. K ilka lat żyli z sobą b ard zo szczęśli

wie. Dzieci jej, chłopiec i dziew czynka, były jeszcze
b ard zo m ałe w chwili, g d y m atk a rozstaw ała się
z ich ojcem . T eraz w y ro sły w przek o n an iu , że je s t
nim k ochanek m atki. P ostępow ał on z nim i zawsze,
ja k z ro d zo n y m i dziećm i; kochały go i on je kochał
także. D ziew czynka skończyła ju ż lat osiem naście,
a chłopiec m iał około sied em n astu . Scena przed staw ia
rodzinę, zg ro m ad zo n ą p rzy śniadaniu. D ziew czynka
zbliża się do sw ego m niem anego ojca, k tó ry chce ją
pocałować, gdy w tem chłopiec, k tó ry dow iedział się
p rzy p ad k o w o p raw dy, rzu ca się k u nim i w oła: «n’osez
pas!» (nie waż się).
Ten o k rzy k w yw ołał całą b u rzę w teatrze. Rozle
gły się huczne, szalone oklaski. F la u b e rt i jego tow a
rzy sze bili także braw o. Ja , m a się rozum ieć, byłem
ob u rzo n y .
— Ja k to — m ów iłem . Ta ro d zin a była szczęśliwą....
Ten człowiek lepszym był dla dzieci, niż ich p raw d zi
wy ojciec... m atk a kochała go... była z nim szczęśliwą...
ależ tego złego, p rze w ro tn e g o chłopaka należy popro-
stu oćw iczyć rózgam i!...
D arm o sprzeczaliśm y się nieraz o to całem i godzi
n am i; żaden z tych postępow ych p isa rz y nie m ógł
m ię zrozum ieć.
P odzielałem n a tu ra ln ie zdanie T u rg e n ie w a , — za
uw ażyłem tylko, że znajom ości jego pochodziły p rz e
w ażnie z klas średnich, w śró d k tó ry c h różnice n a ro
dow ościow e w y stę p u ją b ard z o silnie. J a zaś obracałem
się w yłącznie praw ie w śró d robotników , a w szyscy
ro b o tn icy , zwłaszcza zaś chłopi w szy stk ich krajów ,
m ało co ró żn ią się pom iędzy sobą.
Było to je d n ak całkiem błędne m niem anie. P ozna
w szy potem bliżej robotn ików fra n cu sk ich , m usiałem
n ieraz u znać słuszność uw agi T urgeniew a. W rzeczy
— 439 —
sam ej, istnieje głęboka różnica m iędzy za p atry w a

niam i R osyan na m ałżeństw o a pojęciam i, p anującem i
ogólnie w tym w zględzie we F ra n cy i, zarów no w po
śró d b u rżu a zy i, ja k i w pośród klas robotniczych.
I pod w ielu in n y m i w zględam i przek o n an ia nasze zn aj
d u ją się w rażącej sprzeczności z pojęciam i ludów
eu ro p ejsk ich .
Po śm ierci T urgeniew a, zdaje mi się, czytałem
g d zieś, że zam ierzał on n apisać pow ieść na ten tem at.
Je ś li ją zaczął, to scena o pisana pow yżej m usi na
pew no znajdow ać się w jego rękopisie. Ja k a szkoda,
że T u rg en iew nie n ap isał tej pow ieści! P rz e sią k ł on
pojęciam i zachodnio-europejskiem i i by łb y niezaw o
dnie w ypow iedział n iejed n ą g łęboką m yśl w tej kwe-
styi, k tó rą zajm ow ał się zaw sze b ard zo żywo w c ią g u
całego sw ego życia.
Z pom iędzy w szystkich belletry stó w X IX w. je st
T u rg en iew n ajb ard ziej skończonym a rty s tą , a dźw ię
czna jego p ro za brzm i dla ucha ro sy jsk ie g o , ja k m u
zyka, — ja k głęboka m uzyka Bethow ena. Cały zaś sze
re g je g o arcydzieł pow ieściow ych: «Rudin», «Szlache
ckie Gniazdo», «W P rzeddzień», «Ojcowie i Dzieci»^
«Dym» i «Nowizna» p rze d staw ia ją nam w ich szybkim
po stęp o w y m rozw oju głów ne ty p y «tw orzących liisto-
ryę» p rzedstaw icieli inteligencyi ro sy jsk ie j, poczyna
ją c od 1S4S r. W szystkie te ty p y sk reślo n e są z ta k ą
filozoficzną głębokością i znajom ością n a tu ry lu d z
kiej — i z tak n iezrów naną finezyą a rty sty c z n ą ,
że nie zn ajd u jem y nic rów nego w żadnej innej lite ra
tu rze. T ym czasem , w iększa część m łodzieży p rzy ję ła
pow ieść «Ojcowie i Dzieci», k tó rą T urgeniew uw ażał
za swój n ajgłębszy utw ór, z g łośnym p ro testem . Z n a j
d yw ano, że nihilista Bazarów nie je s t wcale p rz e d sta
w icielem m łodego pokolenia. W ielu uw ażało go naw et
za k a ry k a tu rę ów czesnej m łodzieży. N ieporozum ienie
— 440 —
to głęboko zasm ucało T urgeniew a. W praw dzie po u k a

zaniu się «Nowizny* n astąp iło w P e te rs b u rg u p o je
d n anie się jego z m łodzieżą, ale ra n y , zadane m u tym i
nap ad am i, nig d y nie zabliźniły się całkowicie.
T u rg en iew w iedział od Ł aw row a, że jestem zapa
lo n y m w ielbicielem jego utw orów i raz u pew nego, gdy
w racaliśm y w pow ozie z pracow ni A ntokolskiego,
k tó rą zw iedzaliśm y, zap y tał mię, co m yślę o Bazaro-
w ie? O dpow iedziałem zupełnie szczerze: «Bazarów —
w spaniały ty p n ih ilisty ; ale czuje się, że pan go nie
lubisz tak, ja k lubiłeś pan innych sw oich bohaterów *.
— P rzeciw nie, lubiłem go i bardzo, zaw ołał T u r
geniew z nieopisanem uniesieniem . G dy p rzy je d zie m y
do dom u, pokażę p an u m ój dziennik, w k tó ry m zapi
sałem , ilu łzam i opłakałem śm ierć Bazarow a, k tó rą
zakończyłem m oją pow ieść.
T u rg en iew — bez w ątpienia — kochał duchow e obli
cze Bazarow a. Do takiego stopnia u tożsam iał on sam
siebie z n ihilisty czn ą filozofią sw ego b o h atera, że n a
wet pro w adził dziennik w jego im ieniu i ro z trz ą sa ł
w nim ró żne w ypadki z jego p u n k tu w idzenia. Ale
m yślę, że T urgeniew więcej zachw ycał się Bazarow em ,
niż go kochał. W św ietnym sw ym odczycie o H am le
cie i Don Kiszocie, dzieli on w szystkich «tw orzących
historyę* ludzi na dw ie klasy, uosobione w jed n y m
z dw óch pow yższych typów . — «Analiza przedew szy-
stkiem i egoizm — w sk u te k tego b ra k w iary. On żyje
w yłącznie tylko dla siebie, je s t egoistą, ale w ierzyć
ty lk o w siebie naw et egoista nie może*, — tak c h a ra k te
ryzow ał T urgeniew H am leta. Dla tego je s t ten o sta tn i
sceptykiem i dla tego nic nie zdziała; podczas g d y Don
Kiszot, w alczący z w iatrak am i i b iorący m iednicę cy
ru lik a za cudow ny hełm M am b ry n u sa (kto z n as nie
popełniał podobnych błędów ?), prow adzi za sobą m asy.
M asy id ą zaw sze za tym , kto — nie zw ażając na p rz e
— 441 —
śladow ania i sz y d erstw a ludzkie, p o stę p u je niew zru

szonym k ro k iem wciąż nap rzó d , nie sp u szczając z oka
celu, w iadom ego może być — tylk o je m u sam em u. Don
K iszoci d ążą doń, szukają, p ad ają, znow u się p odno
szą i w końcu o sią g a ją go — i słusznie. Ale «mimo
że H am let je s t sceptykiem i nie w ierzy w dobro, nie
w ątp i on je d n a k o istn ien iu zła i w ydaje m u zacięty
bój». — «Sceptycyzm H am leta nie je s t też indyferen-
tyzm em », przeciw nie «traw i on, ja k ogień, jego siłę
i niszczy wolę».
Te słow a T urgeniew a, zdaje m i się, tłóm aczą nam
całkiem ja sn o jego sto su n ek do w łasnych sw ych b o
haterów . On i n ie k tó rzy z jego n ajb liższy ch p rz y ja
ciół byli, m niej lu b więcej, H am letam i. T urgeniew
k ochał H am leta i zachw ycał się Don Kiszotem . Oto
dla czego cenił też Bazarow a. W praw dziw ie niezró
w nany sp osób w yobraził on jego um ysłow ą w yższość
i zrozum iał doskonale cały tra g iz m osam otnionego
stan o w isk a B azarow a w pośród otaczających go ludzi;
ale nie m ógł otoczyć go tą tkliw ością, tą poetyczną
m iłością, k tó rą, ja k chorego przy jaciela, osłaniał sw ych
b o h ateró w , zbliżających się raczej do ham letow skiego
ty p u . T aka m iłość byłaby tu nie na m iejscu.
— Czy znałeś pan M yszkina? za p y tał m ię raz T u r
geniew w 1878 r.
W szereg u procesów k arn y c h , w ytoczonych n aszy m
kółkom , potężna o sobistość M yszkina w y różniała się,
ja k wiadom o, przed w szystkim i innym i, ściąg ając na
siebie o g ólną uw agę.
— C hciałbym znać w szystko, co go dotyczy, m ó
wił dalej T urgeniew . Oto człowiek. Ani śladu liamle-
ty zm u ! — I m ów iąc to, T urgeniew zam yślił się w ido
cznie n ad ty m now ym typem , w ytw orzonym przez
ru ch ro sy jsk i, k tó ry nie istn iał jeszcze w o kresie p rz e d
_ 442 —
staw ionym w «Nowiznie». T yp ten u kazał się dopiero

w dw a lata potem .
O statni raz w idziałem I. S. T u rgeniew a w jesieni,
czy też w lipcu 1881 r. Był on ju ż b ard zo chory i m ę
czyła go m yśl, że obow iązkiem jego je s t n apisać do
A lek san d ra I I I , k tó ry niedaw no w łaśnie w stąp ił na
tro n i w ahał się jeszcze w w yborze polityki, aby m u
w skazać konieczność n ad an ia R osyi k o nstytucyi. Z wi
docznym sm utkiem , m ów ił mi T urg en iew : «czuję, że
pow inienem to uczynić, ale w idzę zarazem , że nie będę
w stan ie tego wykonać». Isto tn ie , był on ju ż chorym
na ra k a w kości pacierzow ej i cierpiał szalone boleści.
Z tru d n o śc ią zaledw ie m ógł siedzieć i m ów ić przez
p arę chwil. Skończyło się więc na tein, że do A leksan
d ra I I I nie napisał, z re sz tą w p arę ty g o d n i potem
nie m iałoby to ju ż żadnego znaczenia. A leksander I I I
ogłosił jaw nie w sw oim m anifeście że pozostanie —
ja k i jeg o przodkow ie nieograniczonym sam ow ładcą
Rosyi.
V II.
T ym czasem sp raw y w R osyi p rzy ję ły całkiem now y

o b ró t. W ojna tu reck a 1877 r. zakończyła się w śród
ogólnego niezadow olenia. P rz e d rozpoczęciem się w ojny
los Słow ian w zbudzał w całej R osyi w ielkie sym patye.
W ielu w ierzyło p rzy tem , że w ojna za osw obodzenie
Słow ian B ałkańskich pociągnie za sobą refo rm y w sa
mej Rosyi. Ale w yzw olenie Słow ian z pod ja rz m a tu
reck ieg o u rzeczyw istniło się tylk o w części. O grom ne
o fiary lu d u ro sy jsk ie g o poszły na m arn e dzięki błę
dom w yższych w ładz w ojskow ych. T ysiące żołnierzy
zginęło w bitw ach, zakończonych tylko pół-zwycię-
ztwem, u stę p stw a zaś, w ym uszone na T u rk ach , zo
— 443 —
stały cofnięte przez K on g res B erliński. W szyscy też

w iedzieli dobrze, że ra b u n e k sk a rb u i g ro sza p u b li
cznego u p raw iał się podczas wro jny praw ie na tak
szero k ą skalę, ja k n ie g d y ś za w ojny K rym skiej. W ła
śnie w śró d ogólnie pan u jąceg o niezadow olenia pod
koniec 1877 r. od b y ł się sąd nad 193-ma osobam i,
uw ięzionym i począw szy od 1873 r. P o d sąd n i, bronieni
p rzez n ajlep szy ch adw okatów , p ozyskali o d razu sym -
p aty e całej publiczności. Z robili oni ja k najlepsze w ra
żenie na tow arzy stw ie p e te rsb u rsk ie m . Gdy zaś stało
się w iadom em , że w ielu przeb y ło w w ięzieniu, w ocze
k iw aniu są d u — trz y i cztery lata, — że około dw udzie
stu ludzi zw aryow ało, lub skończyło śm iercią sam o
bójczą, — sy m p aty e ku p o d są d n y m w zrosły jeszcze
b ard ziej, naw et w pośród sam ych sędziów . Sąd skazał
b ard zo surow o kilku o sk arżo n y ch i stosunkow o b a r
dzo łagodnie o bszedł się ze w szy stk im i pozostałym i,
zw ażyw szy, że w ięzienie śledcze trw ało tak długo
i sam o p rzez się było ju ż tak ciężką k arą , że byłoby
niespraw iedliw em k arać w innych po raz d ru g i. W szyscy
oczekiwali, że car złagodzi w yroki w jeszcze w yższym
sto p n iu . T ym czasem , ku ogólnem u zdum ieniu, Ale
k s a n d e r I I , p rze jrz aw sz y postanow ienia sądu, za o strzy ł
w szy stk ie k ary . Ci, k tó ry ch sąd uniew innił, zesłani
zostali do odległych ro sy jsk ic h i sy b e ry jsk ich g u b ern ii;
ci zaś, k tó ry c h skazano na k ró tk ie i lekkie więzienie,
otrzy m ali pięć lub sześć lat k ato rg i. Było to dziełem
śzefa żandarm ów , g en erała M ezencewa.
Około tego sam ego czasu zdarzyło się, że oberpo-
lic m a jste r p e te rsb u rsk i, g en e rał T repów , zw iedzał dom
w ięzienia śledczego i zauw ażyw szy, że m łody więzień
polityczny, Bogolubow , nie zdjął p rze d nim , w szech
w ład n y m sa tra p ą , czapki, rzu cił się nań z podniesio-
nem i pięściam i, a gdy Bogolubow staw ił m u opór, ge
n e ra ł kazał go ochłostać rózgam i. In n i więźniowie, n a
— 441- —
ty c h m ia st dow iedziaw szy się o tern, głośno p rotestow ali

w sw ych celach, za co zostali zbici niem iłosiernie przez
dozorców i policyę.
R o sy jscy p rzestęp cy polityczni znosili bez szem
ra n ia ciężkie więzienie, zesłanie i k a to r g ę , ale po
stanow ili nieodw ołalnie nie poddaw ać się w żadnym
w y p ad k u bez o p o ru k arze cielesnej. M łoda dziew czyna,
W iara Z asulicz, nie znająca naw et B ogolubow a o so
biście, w zięła rew olw er, u dała się do o b erp o licm a jstra
i strzeliła doń. T repów został ty lk o ran io n y . A leksan
d e r I I p rzy sz ed ł do m ieszkania T repow a sp o jrzeć na
m ło d ą b o h aterk ę, k tó ra sk ro m n o śc ią sw ą i niezw ykle
sy m p a ty c zn ą tw arz ą sp raw iła na nim praw do p o d o b n ie
pew ne w rażenie. T repów m iał ty lu niep rzy jació ł w P e
te rs b u rg u , że udało się oddać sp raw ę zw ykłem u są
dow i p rzysięgłych. W iara Z asulicz ośw iadczyła na
sądzie, że chw yciła za b ro ń dopiero w tedy, g d y w y
czerp an e zostały w szelkie inne śro d k i rozgłoszenia tego
fak tu i g d y przek o n ała się, że in n ą d ro g ą nie dojdzie
on do w iadom ości publicznej. Z w racano się naw et do
p e te rsb u rsk ie g o k o resp o n d e n ta gazety «Times» z p ro
śbą, aby sp raw ę tę p o ru sz y ł w swej gazecie, - - ale
i on odm ów ił, nie m ogąc uw ierzyć, aby coś podo
bnego było m ożliw em , naw et w Rosy i. W tedy Z asu
licz, nie pow iedziaw szy n ikom u ani słow a o sw ym
zam iarze, poszła i strzeliła do T repow a. T eraz zaś, gdy
sp raw a je s t ju ż ogólnie znaną, była naw et rad ą , że
go ty lk o lekko raniła. P rz y sięg li uniew innili W iarę
Z asulicz, a gdy policya chciała ją na now o a re s z to
wać p rzy w yjściu z sądu, m łodzież, cisnąca się tłum nie
na ulicy, w yrw ała ją z r ą k żandarm ów . W yjechała
za g ran icę i w krótce połączyła się z nam i w Szw aj
caryi.
Sp raw a ta w yw arła głębokie w rażenie w całej E u
ropie. Byłem w P a ry ż u , g d y p rz y sz ła w iadom ość
— 445 -
0 w y ro k u uniew inniającym . Z aszłem tego dn ia za in

te re sam i do kilk u redakcyi. W szyscy red ak to ro w ie
przejęci głębokim podziw em , pisali en tu zy asty czn e a r ty
k u ły w stępne w cześć b o h atersk ie g o dziewczęcia. N aw et
pow ażna «Revue des d eu x Mondes» p isała w p rz e
glądzie za ro k bieżący, że dwie osobistości p o ru szy ły
n ajb ard zie j opinię p ubliczną w 1878 r.: K siąże Gorcza-
kow na k o n g resie B erlińskim i W iara Zasulicz. P o r
tre ty ich zam ieszczały liczne kalen d arze obok siebie.
Co się zaś tyczy ro b o tn ik ó w eu ro p e jsk ic h , pośw ięce
nie W iary Z asulicz w zbudziło ich najw yższe i szczere
uw ielbienie.
W kilka m iesięcy potem , niezależnie od w szelkiego

sp isk u , m iały m iejsce, jed en po d ru g im , cztery za
m achy na różne koronow ane osoby. R obotnik H edel
1 w ślad za nim d o k to r N obiling strzelali do cesarza
niem ieckiego; w kilka ty g o d n i później ro b o tn ik hi
szpański, O liva M onkari w ykonał zam ach na A lfonsa X II
i k u ch arz, P assa n an te , rzucił się z nożem na kró la
w łoskiego. R ządy eu ro p e jsk ie nie chciały w ierzyć,
ab y trz y k ro tn e zam achy na królów m ogły się w yda
rz y ć nie z ram ienia jakiego m iędzynarodow ego spi
sk u i p rzy sz ły do w niosku, że odpow iedzialność za
nie leży na F ed era cy i J u ra js k ie j m iędzynarodow ego
Z w iązku Robotniczego.
U płynęło ju ż od tego czasu dw adzieścia lat i m ogę
zapew nić kategorycznie, że nie było najm n iejszy ch
d anych, k tó reb y w niosek p o dobny potw ierdzić m ogły.
T ym czasem w szystkie rz ą d y e u ro p e jsk ie n apadły na
Szw ajcaryę, w y rzu cając jej, że daje schronienie re-
w olucyonistom , o rg an iz u jąc y m królobójcze zam achy.
R e d a k to r naszej gazety, P aul B ro u sse, został are szto
w an y i pociągnięty do odpow iedzialności. Sędziowie
szw ajcarscy w idząc jednakże, iż przypuszczenie, że
'*
— 446 —
B ro u sse lu b F ed era cy a J u r a js k a przy jm o w ali jak i

kolw iek udział w niedaw nych zam achach, nie posiada
n ajm n iejszej podstaw y, skazali tylko re d a k to ra na
k ró tk ie więzienie za je g o a rty k u ł i na dziesięć lat wy
d alenia ze S zw ajcaryi, ale gazetę zam knięto. R ząd fe
d era ln y zab ro n ił naw et w szy stk im d ru k a rn io m szw aj
carsk im w ydaw ać n adal p o dobnego ro d za ju pism a.
T ym sposobem F ed era cy a J u r a js k a została pozba
w ioną g azety.
O prócz tego szw ajcarscy m ężow ie polityczni, k tó
rzy o d daw na p a trz y li z niechęcią na w zro st agitacyi
an arch isty czn ej w sw ym k ra ju , sta ra li się usilnie od
ją ć członkom F ed era cy i J u ra js k ie j w p ro st w szelką
m ożność u trz y m a n ia się i zm usić ich g ro ź b ą nędzy
do w y stąpienia z F ederacyi. B ro u sse został w ydalony
ze S zw ajcaryi. Ja m es G uillaum e, k tó ry m im o w szel
kich p rzeszk ó d w ydaw ał w ciągu ośm iu lat urzędow y
o rg a n F ed eracy i i za rab ia ł na życie lekcyam i, teraz
nie m ógł znaleźć żadnego zajęcia i m usiał opuścić
Szw ajcaryę i w yjechać do F ra n cy i. A dem ar Schw itzge-
bel, zeg arm istrz , został pozbaw iony dzięki fo rm a l
n em u bojkotow i w szelkiej ro b o ty w sw ym fachu, a po
niew aż b ył obarczony liczną ro d zin ą, m u siał w końcu
w ycofać się z ruchu. S pichiger znalazł się w takiem
sam em położeniu i em igrow ał. P rz y szło do tego, że
ja, cudzoziem iec, m usiałem p o d jąć się red a k cy i g a
zety Ju rajc zy k ó w . N aturalnie, w ahałem się zrazu, ale
nie było innego w yjścia; założyłem więc z dw om a to
w arzyszam i, D u m arth e ra y i H erzigiem , w lu ty m 1873 r.
now y d w u ty g o d n ik w G enewie «Le Révolté». W iększą
część arty k u łó w m usiałem pisać sam . W ydaw niczy
nasz fu n d u sz w ynosił zaledw ie 23 franków , ale zaję
liśm y się w szyscy gorliw ie zbieraniem składek i w y
p u ściliśm y pierw szy nu m er. Co do to n u dziennik
n asz b y ł u m iarkow any, ale rew olucyjny co do treści.
— 447 —
S tarałem się — w m iarę sił — p o ru sza ć w nim n a jb a r

dziej złożone ekonom iczne i h isto ry c zn e kw estye w ła
tw o d o stęp n y dla intelig en tn y ch robotników sposób.
N asza p o p rzed n ia gazeta za najlep szy ch sw oich cza
sów rozchodziła się zaledw ie w sześciuset egzem pla
rzach. T eraz zaś druk o w aliśm y dw a tysiące egzem
p larzy «Le Révolté» i w ciągu kilk u dni w szystkie
b yły rozchw ytyw ane. G azeta m iała pow odzenie i do
d ziś d n ia w ychodzi w P a ry ż u pod ty tu łem «Tem ps
N ouveaux».
G azety socyalistyczne zam ieniają się nieraz łatw o
w k ro n ik ę żałobną, zapełnioną sk a rg a m i na w aru n k i
istn iejące. P od n o si się ciężkie położenie robotników
w kopalniach, fa b ry k ac h i na ferm ach; w ja sk ra w y ch
b arw ach m aluje się nędza i cierpienia robotników
w czasie strejk ó w ; p o d k re śla się ich b ez rad n o ść w walce
z p rzed sięb iorcam i; — i o b raz tych beznadziejnych u si
łow ań, p o w tarzan y w gazecie każdego tyg o d n ia, od
działyw a p rzy g n ęb iająco na czytelnika. Dla przeciw
działania tem u zniechęceniu re d a k to r m usi płom ien-
neini słow am i sta ra ć się n atchnąć czytelnika w iarą
i en erg ią. J a zaś sądziłem przeciw nie, że gazeta rew o
lu cy jn a pow inna przed ew szy stk iem zaznaczać te ob
jaw y, k tó re zapow iadają w szędzie przy b liżen ie się no
wej ery, pow staw anie now ych fo rm społecznego życia
i szerzenie się ogólnej niechęci i o p o ru przeciw p rz e
starzały m urządzeniom . Te objaw y należy śledzić,
należy o b jaśniać ich w ew nętrzną łączność i gru p o w ać
je tak, aby w ykazać w ahającym się u m ysłom to nie
w idoczne i często nieśw iadom e poparcie, jak ie idee
postępow e z n a jd u ją w szędzie, gdzie tylk o budzi się
żyw szy ru ch um ysłow y. S praw ić, ab y człowiek uczuł
się zjednoczonym z bijącem sercem całej ludzkości,
z ro d zący m się buntem przeciw w iekow ej niesp raw ie
dliw ości i p rz y ją ł n ajsze rszy udział w p ró b ach o p ra
— 448 —
cow ania now ych fo rm życia: — oto na czem polega

głów ne zadanie gazety rew olucyjnej. N adzieja, a nie
rozpacz, sp raw ia p o m yślne rew olucye.
H isto ry cy opow iadają nam często, ja k ten lu b ów
sy stem filozoficzny dokonał pew nego p rze w ro tu w m y
ślach, a n astęp n ie i w in sty tu cy a ch ludzkości. Ale to
nie h isto ry a . W rzeczy sam ej, najw ięksi filozofowie
chw ytali tylko oznaki zapow iadających się zm ian, ro
zum ieli ich w ew nętrzny zw iązek i w sparci in d u k cy ą
i in tu icy ą przepow iadali p rzy sz łe w ypadki. Socyolo-
gow ie — ze swej stro n y , szkicow ali nam plany organi-
zacyi społecznej, w ychodząc z kilku zasad i rozw ijając
je z logiczną ścisłością, podobnie ja k g eo m etryczne
w nioski w y p ro w ad zają się z niew ielu aksyornatów .
Ale to nie socyologia. O p rzy sz ły m u s tro ju społecznym
m ożna tra fn ie w yrokow ać tylko w tedy, jeśli się uw zglę
d ni ty siące objaw ów now ego życia, w yró żn iając fakty
p rzy p a d k o w e od o rganicznie koniecznych — i jeśli się
b u d u je sw oje w nioski na tej je d y n ie trw ałej podstaw ie.
Z ta k ą w łaśnie m eto d ą m yślenia starałem się zapo
znać m oich czytelników , u żyw ając p rzy tern, o ile się dało,
n a jp ro stsz y c h w yrażeń, aby naw et n a jsk ro m n ie jsi ro b o
tnicy nauczyli się zastanaw iać sam odzielnie n ad tern,
d o k ąd i ja k ą d ro g ą podąża społeczeństw o — i m ogli
sam i sp ro sto w ać p isarza, je ślib y uczynił p rzy p ad k iem
jak i b łędny w niosek. Co się zaś tyczy k ry ty k i obe
cnego u s tro ju społecznego, zajm ow ałem się n ią tylko
w ty m celu, aby w yjaśnić, gdzie tkw i korzeń złego
i w ykazać, że głęboko zakorzeniony i troskliw ie w y
pielęgnow any fetyszyzm p rz e sta rz a ły c h form — w po
łączeniu z szeroko rozkrzew ionem tchórzostw em m yśli
i woli stanow ią głów ne źródło w szelkich klęsk i nie
szczęść ludzkości.
D u m arth e ra y i H erzig podzielali najzupełniej m oje
p rzek o n an ia i pom agali mi b ard zo czynnie. D um ar-
— 44!) —
th e ra y pochodził z jednej z najbied n iejszy ch rodzin

chłopskich w S abaudyi. Uczył się tylko w szkole ele
m e n tarn ej i to niedługo. A z tem w szystkiem był on
je d n y m z n ajro z u m n ie jsz y ch i n ajb y strze jszy c h ludzi,
jak ich znałem . Je g o sąd y o w ybitnych osobistościach
w spółczesnych i sp raw ach bieżących były tak niepo
spolicie p rzenikliw e i pełne zdrow ego ro zsą d k u , że
okazyw ały się często p raw ie proroczem i. D u m arth eray
b y ł także su b teln y m k ry ty k ie m bieżącej lite ra tu ry
socyalistycznej i niepodobna go było nig d y olśnić fa-
je w e rk am i pięknych słów i p ozoram i nauki. — H erzig
b y ł m łodym su b jek tein handlow ym , rodem z Genewy,
pow ściągliw y, nieśm iały, rum ien iący się, ja k dziew
czynka, g d y w ypow iadał ja k ą w łasną m yśl. Ale kiedy
zostałem aresztow any i cała odpow iedzialność za d al
sze losy gazety spoczęła na nim , H erzig, dzięki swej
silnej woli, nauczył się wcale dob rze pisać. W szyscy
ku p cy i p rzed sięb io rcy genew scy bojkotow ali go, tak
że znalazł się w spólnie z ro d zin ą sw oją w o statniej
n ęd zy ; ale m im o to — nie dał u p aść gazecie i w yda-
•wał ją aż do chwili, gdy m ożna ją było p rzenieść do
P ary ża .
M ogłem ślepo zaufać sądow i obu tych przyjaciół.
Je śli H erzig m arszczył czoło i m ru c z a ł— «no, tak...
ujdzie», w iedziałem , że a rty k u ł nic nie w art. A kiedy
D u m arth e ra y , k tó ry zaw sze m iał coś do zarzucenia
sw oim o kularom , g d y m u siał p rze g ląd a ć nieczytelny
ręk o p is, i zw ykle odczytyw ał go dopiero w korekcie,
p rz e ry w a ł czytanie, w ołając: «non, ęa ne va pas!»
czułem n atychm iast, że coś je s t źle i starałem się od
g a d n ą ć, co m ianow icie wyw ołało jego niezadow olenie.
W iedziałem , że na nic się nie zdało p y tać go o to . D u
m a rth e ra y odpow iedziałby: no, to w asza rzecz, nie
m o ja ; nie n ad aje się, oto w szystko, co m ogę powie-
WSPOMNIENIA REWOLUGYONISTY.
— 450 —
dzieć!» Ale ja czułem , że on m a słuszność i p rze ra

białem cały u stęp na nowo.
M uszę w yznać, iż m ieliśm y czasem i ciężkie chwile.

L edw ieśm y w ydali cztery, czy pięć num erów , gdy d ru
k arn ia, w k tó rej w ychodziły, odm ów iła nam swych
dalszych usług. Je śli chodzi o robotników i ich wy
daw nictw a, sw oboda p ra sy , zagw arantow ana w kon-
sty tu cy i, podlega licznym ograniczeniom oprócz tych,
k tó re są zastrzeżone przez praw o. W łaściciel d ru k a rn i
nic nie m iał do zarzucenia naszej gazecie; przeciw nie,
podobała m u się; ale w S zw ajcaryi w szystkie d r u k a r
nie — w m niejszym lub w iększym sto p n iu — zależne
są od rząd u , od k tó reg o o trz y m u ją liczne zam ów ienia
p rzy d ru k o w an iu urzędow ych sta ty sty c zn y c h prac,
blankietów i t. p. N aszem u d ru k arzo w i ośw iadczono
stanow czo, że jeśli będzie nadal w ydaw ał «Le Révolté»,
rz ą d g enew ski cofnie m u swe o bstalunki. O bjechałem
całą fra n c u sk ą Szw ajcaryę, ale w szyscy d ru k arze ,
z k tó ry m i się w idziałem , naw et n ajp rz y ch y ln iej zapa
tru ją c y się na k ie ru n ek naszej gazety, odpow iadali
mi jed n o i to sam o: «nie m ożem y egzystow ać bez za
m ów ień rządow ych, a nie d ostaniem y ich, jeżeli bę
dziem y d ru k o w ać «le Révolté».
W róciłem do Genewy m ocno zniechęcony, ale Du-
m a rth e ra y był pełen zapału i nadziei. «W ybornie! -
mówił, — będziem y m ieli w łasną d ru k a rn ię ! K upim y
ją na k red y t, z trzym iesięcznym term inem w ypłaty.
A za trzy m iesiące spłacim y na pewno!»
— Ale zkąd w eźm iem y pieniędzy? m am y zaledwie
k ilk aset franków całego m a jątk u , — odpow iedziałem .
— P ien ią d ze ? G łupstw o! P ieniądze znajdziem y.
T rzeb a ty lko n aty ch m iast zam ów ić czcionki i ja k n a j
pręd zej w ydać num er. P ieniądze p rz y jd ą same». I tym
razem przepow iedział trafnie. Kiedy n astęp n y nasz
— 451 —
n u m e r w yszedł z naszej w łasnej « Im p rim erie J u r a s

sienne» i kiedy opow iedzieliśm y w nim czytelnikom ,
w ja k tru d n em znajdow aliśm y się położeniu; kiedy —
oprócz tego, w ydaliśm y dw ie b ro szu rk i, p rzy k tó ry ch
d ru k o w a n iu w szy scy śm y pom agali; — pieniądze p rz y
szły w rzeczy sam ej. Co praw da, były to po w iększej
części ty lk o m iedziaki i d ro b n e sre b rn e m onety, ale
b ądź co b ądź d łu g nasz za d ru k a rn ię został p o k ry ty .
N ieu stan n ie słyszy się w życiu sk a rg i p a rty i ra d y k a l
n y ch na b ra k środków ; ale im dłużej żyję, tein do-
w odniej p rzek o n y w u ję się, że nie pieniędzy nam brak,
a ludzi, k tó rzy b y szczerze i niezachw ianie dążyli w p ro st
do zam ierzonego celu i um ieli d ru g ic h pociągnąć za
sobą. Oto ju ż dw adzieścia trz y lata gazeta nasza żyje
z dn ia na dzień; nie m a praw ie n u m e ru , k tó ry b y nie
zaw ierał w ezw ania do czytelników z p ro śb ą o w sp a r
cie; ale póki są ludzie, k tó rzy pośw ięcają spraw ie
całą sw ą d uszę i całą energię, ja k to czynili H erzig
i D u m arth e ra y w Genewie, a teraz, w ciągu o statnich
o sie m n a stu lat G rave w P a ry ż u ; — pieniądze zaw sze
się zn a jd u ją . K oszta w ydaw nictw a gazet i b ro sz u r w y
n o szą około ośm iu tysięcy ru b li rocznie, — i p o k ry
w ają się zaw sze przew ażnie ze składek robotniczych
w m iedziakach i d ro b n ej sre b rn e j monecie. Dla g a
zety, ja k i dla każdej innej spraw y , ludzie cenniejsi
są, niż pieniądze.
P om ieściliśm y n aszą d ru k a rn ię w m aleńkim po
koiku. Nasz zecer, m ałorosyanin, zadow olnił się b a r
dzo sk ro m n em w ynagrodzeniem GO-ciu franków m ie
sięcznie. Je śli m iał za co zjeść codzień obiad i od
czasu do czasu pójść na o perę do te a tru , nie troszczył
się o nic więcej.
— Do bani idziecie, Iw anie? — spytałem go raz,
sp o tk aw szy na ulicy z w ęzełkiem , ow iniętym w papier,
pod pachą.
W<j*
— 452 —
— Nie, przep ro w ad zam się na now e m ie sz k an ie ,—

odpow iedział sw ym śpiew nym głosem , ze zw ykłym
uśm iechem .
Na nieszczęście, nie um iał po fra n cu sk u . P isa
łem m oje arty k u ły ja k m ogłem najkaligraficzniej
i często żałow ałem , że tak m ało odniosłem korzyści
z lekcyi kalig rafii poczciwego E b erta , ale Iw an po
siadał szczególną zdolność czytania po fra n c u sk u na
swój sposób. Z am iast «im m édiatem ent», czytał «im-
m id io teru nt», albo «im m idiatm unt» i zgodnie z tern
sk ład ał fantasty czn e fran cu sk ie słow a w łasnego w y
nalazku. Ale poniew aż zachow yw ał p rze rw y i nie p rze
d łu żał w ierszy, w ystarczało tylko zm ienić ze dw ana
ście lite r w w ierszu, aby w szystko napraw ić. — Pozo
staw aliśm y stale w ja k n ajlepszych sto su n k ach z sobą
i niebaw em nauczyłem się p rzy nim sam trochę ze
cerskiej roboty. N um er był zaw sze gotów na czas —
tak, ab y m ożna jeszcze było zanieść k o rek tę do je
d nego z n aszych szw ajcarskich tow arzy szy , k tó ry był
odpow iedzialnym red a k to re m gazety i k tó rem u d a
w aliśm y pedantycznie do p rze jrz en ia cały n u m e r przed
ostatecznem ukazaniem się jego w d ru k u . P otem kto-
b ąd ź z nas odw oził fo rm y w m ałym w ózku do d r u
k arn i. N asza « Im p rim erie Ju rassien n e » stała się w krótce
g ło śn ą z pow odu sw ych w ydaw nictw , a zwłaszcza b ro
s z u r , za k tó r e , w sk u te k nalegań tow arzy sza Du-
m a rth e ra y , nie b raliśm y nig d y w iększej ceny, ja k
dziesięć centym ów . Dla tych b ro sz u r trze b a było
stw o rzy ć całkiem now y styl. W yznaję, że zazdrości
łem n ieraz tym pisarzom , k tó rzy nie p o trze b u ją, ro z
w ijając sw oje m yśli, krępow ać się ogran iczo n ą ilością
stro n n ic i m ogą p rzy to czy ć na swe uniew innienie słynny
afo ry zm T a lle y ra n d ’a: «brakło m i czasu być krótkim ».
K iedy zdarzało mi się streszczać w ynik kilkum iesię
cznej p racy, na p rzy k ła d , o pochodzeniu praw a, w dzie-
— 453 —
sięcio-centym ow ej b ro szu rze, m usiałem dużo jeszcze

pracow ać, aby być dostatecznie kró tk im . Ale pisaliśm y
dla ro b o tn ików , dla k tó ry ch dziesięć centym ów byw a
czasem w ielką sum ą. O statecznie je d n a k m ieliśm y tę
pociechę, że b ro sz u ry nasze po je d n em u i dw a sous
rozchodziły się w d ziesiątkach tysięcy egzem plarzy
i b yły tłóm aczone na w szystkie p raw ie obce języki
zag ran icą. Później, kiedy byłem w więzieniu, E lizeusz
R eclus w ydał w oddzielnej książce m oje a rty k u ły
w stęp n e pod ty tu łem : «Słowa R ew olucyonisty», — «Pa
ro les d ’un Révolté».
P rz y w ydaw aniu naszej gazety, m ieliśm y głów nie
F ra n c y ę na w idoku, ale «le Révolté» był tam surow o
zakazany za M ac-M ahon’a. K o n trab an d ziści p rz e k ra
dali ty le innych w y b o rn y ch rzeczy ze S zw ajcaryi
do F ran cy i, że nie chcieli n arażać się z n aszą gazetą.
W ziąłem raz udział w ich w ypraw ie, przeszliśm y w spól
nie fra n c u sk ą gran icę i m iałem sposobność poznać
ich odw agę i rzetelność; m ożna im było zupełnie za
ufać, ale nie chcieli pod jąć się przew iezienia naszego
pism a. W obec tego m ogliśm y ty lk o w ysyłać jego po-
jed y ń cze n u m e ry w zapieczętow anych kop ertach ja
kim stu odbiorcom we F rancyi. Nie pobieraliśm y nic
na koszta p rz e sy łk i pocztow ej, licząc na dobrow olne
ofiary naszych p ren u m e ra to ró w w tym w zględzie i nie
m yliliśm y się. Często je d n ak m yśleliśm y, że policya
fra n c u sk a pom ijała n ieopatrznie p y sz n ą sposobność
zru jn o w an ia doszczętnie naszego pism a. W ystarczało
jej w tym celu zap ren u m ero w ać sto egzem plarzy g a
zety i nie p rzy słać dobrow olnych ofiar.
P ierw szego ro k u m ogliśm y liczyć tylk o na w łasne
siły; ale powoli zaczęło pism o nasze budzić coraz
żyw sze zajęcie E lizeusza Reclus, k tó ry też następnie
p rzy łą cz y ł się do nas, a po m ojem uw ięzieniu, oddał
się m u całą duszą. R eclus zap ro sił m ię do pom ocy
— 45t —
p rzy o pracow aniu jedneg o z tom ów swej pom nikow ej

g eografii, pośw ięconego opisow i R osyi azyatyckiej.
W yuczył się on sam po ro sy jsk u , ale poniew aż by
łem w S y beryi, sądził, że m oje w iadom ości m ogą m u
się p rzy d ać, że zaś zdrow ie m ojej żony pogorszyło
się znacznie i doktorow ie kazali jej niezw łocznie o p u
ścić Genewę z jej chłodnym i w iatram i, p rzenieśliśm y
się na w iosnę 1880 r. do C lärens, gdzie m ieszkał wów
czas Reclus. N ajęliśm y niew ielki dom ek pow yżej m ia
steczka, C lärens, z w idokiem na błękitne w ody L em anu
i na daleki śnieżny szczyt D ent du Midi. P od oknam i
naszem i szem rał m ały stru m y k , zam ieniał się on je d n ak
w czasie ulew nych deszczy w rw ący potok, toczący
z szum em olbrzym ie głazy skalne w sw em w ązkiem
łożysku. N aprzeciw nas w znosił się na pochyłości
g ó ry sta ry zam ek C h âtelard, k tó reg o dziedzice aż do
sam ej rew olucyi «Burla Papei» (to je s t podpalaczy
d okum entów ) ściągali z p o ddanych chłopów feudalne
pow inności p rzy każdych narodzinach, ślubie i po
grzebie. T u taj, p rzy w spółudziale m ojej żony, z k tó rą
ro ztrzą sałem w spólnie każde w ażniejsze w ydarzenie
i każdy p ro jek to w an y a rty k u ł i w któ rej znajdow ałem
zaw sze n ajsu ro w szeg o k ry ty k a m oich p ra c , n ap i
sałem n ajlepsze m oje arty k u ły do «Révolté», m iędzy
in n y m i odezw ę «Do m łodzieży», k tó ra rozeszła się
w setkach tysięcy egzem plarzy w różnych językach.
W g ru n cie rzeczy opracow ałem tu p odstaw ę tego
w szy stk ieg o , co później napisałem . My, anarchiści,
ro zp ro szen i po całym świecie w sk u te k ciągłych p rz e
śladow ań, więcej niż kto inny czujem y p o trzeb ę ob
cow ania z ludźm i w ykształconym i, w spólnych nam
p rzek o n ań . — W C lärens m ogłem k o rzy sta ć z tow a
rzy stw a E lizeusza R eclus i L efran ça is’go, a pozatem
u trzy m y w ałem ciągłe sto su n k i z ro b o tn ik a m i i po
święcałem wiele czasu m oim pracom geograficznym ,
— 455 —
co mi je d n ak nie przeszkadzało wcale prow adzić p r o

p ag an d y an arch isty czn ej w jeszcze szerszych rozm ia
rach, niż poprzednio.
V III.
W R osyi tym czasem w ielka w alka w olnościow a za

o strza ła się z dniem każdym . O dbyw ały się wówczas
liczne p ro cesy polityczne: proces «Stu dziew ięćdzie
sięciu trzech», — «Pięćdziesięciu», — «Kółka D ołguszy-
na» — i inne, a w szy stk ie te pro cesy w ykazyw ały je
dno i to sam o. M łodzież śpieszyła tłum nie na wieś
i do fa b ry k głosić ro b o tn ik o m socyalizm ; ro zp rze
strze n ia ły się b ro sz u ry , w ydaw ane za g ran ic ą i lud
pow oływ ał się w sposób trochę ogólnikow y i niejasny
do b u n tu przeciw istn iejącem u uciskow i ekonom i
cznem u. Słowem, robiło się to, co w szędzie ro b ią agi
ta to rzy socyalistyczni. Nie znaleziono ani śladu sp isk u
przeciw carow i, lub jakich p rzy g o to w ań do rew olu
cy jnego w ybuchu. W iększość m łodzieży odnosiła się
wów czas naw et b ard zo n iep rzy ch y ln ie do takiego ro
d za ju działalności. W spom inając te ra z ów ru ch 1870—78
r., m ogę zapew nić, bez cienia w ątpliw ości, że w zna
cznej sw ojej części m łodzież zadow olniłaby się w tedy
zupełnie, je ślib y jej pozw olono żyć w pośród chłopów
i ro b otników fab ry czn y ch , uczyć ich, pracow ać z nim i,
b ądź osobiście, b ądź pośred n io w ziem stw ach; — sło
wem, jeślib y jej pozw olono służyć ludow i na różnych
stanow iskach, na k tó ry c h ludzie w ykształceni, pow ażni
i pełni pośw ięcenia m ogą się okazać pożytecznym i
chłopom i robotnikom . Znałem osobiście tych ludzi
i m ów ię z całkow itą znajom ością rzeczy.
T ym czasem zapadły o k ru tn e w y ro k i sądow e, nie-
litościw ie i bezm yślnie o k ru tn e, albow iem ruch, zro
— 450 —
dzony na gru n cie całego p oprzedniego sta n u rzeczy

w R osyi, był zb y t głęboko zakorzeniony, aby go m o
żna było zdław ić sam ą surow ością k ar. W y ro k i na
sześć, dziesięć, dw anaście la t ciężkich ro b ó t w k o p al
niach, a potem na w ieczne osiedlenie w S yb ery i, stały
się chlebem pow szednim . Z darzyło się naw et, że je d n ą
m łodą dziew czynę skazano na dziew ięcioletnie ciężkie
ro b o ty za w ręczenie zakazanej b ro sz u ry ja k iem u ś ro
botnikow i. Na tern polegała cała jej wina. D rugą,
cz te rn a sto le tn ią G ukow ską, zesłano do W schodniej
S y b ery i za to, że ja k d ru g a K liirchen G oethego, u si
łow ała płom iennem i słow am i p o ru szy ć tłum o bojętny
i skłonić go do osw obodzenia K ow alskiego i tow a
rzy szy , prow adzonych n a szubienicę. A je d n ak p o stę
p ek jej b ył całkiem n a tu ra ln y w Rosyi, naw et z p u n
k tu w idzenia władz, poniew aż nie m a u nas w kode
ksie k a ry śm ierci dla zb ro d n i k ry m in aln y ch , za sto
sow anie zaś jej do p rze stęp stw politycznych było
w ówczas now ością, albo raczej pow rotem do najcięż
szych tra d y c y i M ikołajow skich czasów. Z agnana do
głuchej w si sy b e ry jsk iej, G ukow ską utopiła się w krótce
potem w Je n iseju . N aw et tych, k tó ry c h sąd uniew in
nił, zsyłano a d m in istra c y jn y m p o rząd k iem do odda
lonych ro sy jsk ic h i sy b e ry jsk ic h osad, gdzie oczeki
w ała ich p ersp e k ty w a głodnej śm ierci p rz y rządow ej
zapom odze w w ysokości trzech ru b li m iesięcznie.
W o sadach tych, w obec zupełnego b ra k u p rzem y słu ,
n iepo d o b n a się u trzy m ać z rzem iosła, w szelka zaś
p raca in te lig e n tn a lub nauczycielska je s t politycznym
p rzestęp co m n ajsu ro w iej w zbroniona.
J a k g d y b y u m yślnie chciano ro zd raż n ić m łodzież
jeszcze gw ałtow niej, skazanych nie zsyłano w p ro st na
S yberyę, ale trzy m an o ich po kilka la t w tak zwa
nych cen traln y ch więzieniach, w p o rów naniu z któ-
rem i naw et kopalnie sy b e ry jsk ie m ogły się w ydać
— 457 —
g o dnem i zazdrości. W ięzienia te, m ające w pew nej

m ierze zastąpić kato rg ę, są rzeczyw iście straszn e .
W jed n em z nich, praw dziw ej «jaskini tyfusow ej»,
ja k w y raził się kapelan w ięzienny w sw em kazaniu,
śm ierteln o ść w ynosiła w ciągu jednego ro k u 20%.
W w ięzieniach cen traln y ch , w «katorżnych» w ięzieniach
sy b e ry jsk ich , w k tó ry c h ginęli pow olną śm iercią sk a
zańcy do ciężkich ro b ó t i po tw ierdzach, — w ięźniowie
m usieli uciekać się do tak zw anych «głodnych b u n
tów», aby pow ściągnąć dzikość dozorców w ięziennych
i o b ro n ić się p rze d ich gw ałtam i, albo też uzyskać
najlichsze ulgi, ja k ą ro b o tę lub książki, k tó re u ra to
w ałyby ich od pom ieszania zm ysłów , grożącego nie
ch y b n ie k ażdem u więźniowi, zam kniętem u sam otnie
w osobnej celce i pozbaw ionem u jak ieg o b ą d ź zajęcia.
Ale n aw et p rze ra żając e sceny, ja k ie się ro zg ry w ały
w czasie p o dobnych strejk ó w głodnych, g d y w ięźnio
wie — m ężczyźni i kobiety — po siedem i osiem dni
nie przy jm ow ali żadnego pożyw ienia, a potem leżeli
bez czucia w gorączce, nie w zruszały wcale ż a n d a r
mów. W C harkow ie konających z głodu więźniów
zw iązano pow rozam i i k arm iono przem ocą, w prow a
d zając gw ałtem p o k arm do ust, ja k gęsiom .
E cha tjrch o k ro p n o ści p rzen ik ały m u ry więzienne,
dolatyw ały z dalekiej S y b ery i i rozchodziły się sze
ro k o m iędzy m łodzieżą. Był czas, kiedy nie było ty
godnia, żeby się nie dow iedziano o jakiej nowej po
dłości w tym ro d za ju , lu b o czem ś jeszcze gorszeni.
G w ałtow na rozpacz opanow ała w ów czas m łodzież.
«W innych k raja ch — m ów iono z g o ry cz ą — ludzie
m a ją odw agę, p o tra fią staw ić opór. A nglik lub F ra n
cuz nie ścierp iałb y podo b n y ch gw ałtów . Dla czego
m y je znosim y? T rzeb a z b ro n ią w rę k u odpierać
nocne napaści żandarm ów . Niech w iedzą p rzy n ajm n iej,
że poniew aż uw ięzienie oznacza pow olną i m ęczącą
— ir>s —
śm ierć w ich rękach, to w ezm ą nas tylko po k rw a

w ym boju». W O desie K ow alski i jego p rzyjaciele w y
strzałam i z rew olw erów pow itali żandarm ów , k tó rzy
p rzy sz li w nocy aresztow ać ich.
A lek sander I I odpow iedział na ten now y zw rot ru ch u
rew o lu cy jnego ogłoszeniem sta n u oblężenia. Podzielono
R osyę na kilka okręgów , z g e n e rał-g u b ern ato ra m i na
czele, i polecono im w ieszać bez m iłosierdzia. Kowalski,
k tó ry , m ów iąc naw iasem , nikogo nie zabił sw ym i w y
strzałam i, został straco n y . «Wieszać» b rzm iał rozkaz
dzienny. W ciągu dw óch lat pow ieszono d w udziestu
trzech ludzi, w tej liczbie 19-stoletniego R ozow skiego,
k tó reg o p rzy łap an o , g d y naklejał pro k lam acy e na
dw orcu kolejow ym . Ten fak t stanow ił je d y n e o sk a r
żenie przeciw niem u. Był on zaledwie m łodzieniaszkiem
co do sw ych lat, ale u m arł, ja k bohater.
W tedy hasłem bojow em rew olucyonistów stał się
o k rzy k : «brońcie się!» B rońcie się od szpiegów , k tó
rzy w ciskają się do kółek pod m ask ą p rzy ja źn i i z d ra
d za ją potem na praw o i na lewo, dla tej p ro ste j p rz y
czyny, że p rz e sta n ą im płacić, jeśli nie będą denun-
cyować. B rońcie się od tych, k tó rzy znęcają się nad
w ięźniam i; brońcie się od w szechw ładnych ż a n d a r
mów!...
T rzech w ysokich urzęd n ik ó w i dw óch czy trzech
d ro b n y ch szpiegów zginęło w tej now ej fazie walki.
(Jenerał Mezencew, k tó ry nam ów ił cara do podw ojenia
k ary skazanym w procesie «studziew ięćdziesięciu
trzech», — został zabity w P e te rs b u rg u w śród białego
dnia. Jed n eg o p ułkow nika żan d arm sk ieg o , k tó ry do
puścił się jeszcze cięższej w iny, sp o tk ał taki sam los
w Kijowie, a w C harkow ie został zastrzelony generał-
g u b e rn a to r, mój cioteczny b rat, D y m itr K rapotkin,
g d y w racał z teatru . C entralne więzienie charkow skie,
gdzie w ybuchł pierw szy «bunt głodow y» i gdzie k a r
— 459 —
m iono więźniów przem ocą, znajdyw ało się w jego za

w iadyw aniu. W g ru n cie rzeczy b y ł to niezły człowiek;
wiem , że osobiście raczej sp rz y ja ł w ięźniom polity
cznym ; ale był on, na nieszczęście, człowiekiem bez
c h a ra k te ru , p rzy tem dw o rak — i wolał nie m ieszać
się do niczego, podczas g d y je d n o jego słowo m ogło
p o w strzy m a ć dzikie znęcanie się nad więźniam i. Ale
k s a n d e r I I lubił go i stanow isko jego p rzy dw orze
było tak silne, że w edług w szelkiego praw d o p o d o
b ieństw a, p o średnictw o jego zostałoby dob rze przyję-
tem w P e te rsb u rg u .
— «Dziękuję. P o stąp iłeś zgodnie z m ojem i w łasnem i
życzeniam i» rze k ł m u car w 1872 r., gdy D. N. Kra-
p o tk in staw ił się w P e te rsb u rg u , aby pow iadom ić ce
sa rz a o p rzeb ieg u rozruch ów ludow ych w C harkow ie,
w czasie k tó ry c h okazał się b ard zo m iękkim dla b u n
tow ników .
Ale teraz pochw alił postępow anie dozorców w ię
ziennych, — i m łodzież chark o w sk a do takiego stopnia
o b u rzo n ą była b arb a rz y ń stw em tych ostatnich, że g e
n erał padł o fiarą jej zem sty: strzelo n o doń i śm ier
telnie raniono.
Mimo to w szy stk o sam a osoba cesarza nie wcho

dziła jeszcze w g rę i aż do 1879 r. w łącznie żaden
zam ach nie był przeciw niem u skierow any. A ureola
daw nej sław y otaczała głow ę «cara osw obodziciela»
i b ro n iła go daleko skuteczniej, niż hufce żandarm ów
i szpiegów . Je ślib y A leksander I I okazał wówczas
choć n ajsła b szą chęć zreform ow ania stosunków poli
tyczn y ch w R osyi; je ślib y pow ołał choć je d n eg o lub
dw óch z p o śró d daw nych sw ych w spółpracow ników
z epoki reform i polecił im zbadanie ogólnego poło
żenia Rosyi, choćby ty lk o sam ych chłopów ; jeśliby
zd ra d ził choć najlżejszy zam iar ograniczenia samo-
— 4G0 —
w ładzy tajnej policyi, zam ysły jego pow itanoby z uw iel

bieniem . Je d n o słowo m ogło znow u uczynić A leksan
d ra I I «osw obodzicielem »; znow u m łodzież w y k rzy
knęłaby, ja k H erzen w 1858 r. «Zw yciężyłeś, G alilej
czyku!» Ale ja k za czasów p o w stania polskiego, gdy
o bu d ził się w nim dziki desp o ta i podniecany przez
K atkow a, nie znalazł innego p u n k tu w yjścia, prócz
szubienic; — podobnie i teraz, idąc ciągle za ra d ą
sw ego złego geniusza, K atkow a, nie zdobył się on na
nic więcej, oprócz m ianow ania g en erał-g u b ern ato ró w
z n ieograniczonem pełnom ocnictw em w ieszania.
W tedy — i tylko w tedy, g a rść rew olucyonistów , —
K om itet W ykonaw czy, — o p ie ra jąc się jed n ak że na
ogólnem niezadow oleniu, n u rtu ją c e m intelig en tn e klasy
R osyi i zdradzającem się naw et w najbliższem oto
czeniu cesarza, w ypow iedział tę w ojnę sam ow ładztw u,
k tó ra po kilku n ieudanych zam achach, zakończyła się
w 1881 r. śm iercią A lek san d ra I I.
Dwóch ludzi żyło w A leksandrze I I i w alka m ię
dzy nim i, w zm agająca się z każdym rokiem , przy jęła
teraz p raw dziw ie trag iczn y ch a rak te r. K iedy zastąpił
m u d ro g ę Sołowjew, strzelił doń i chybił, zachował
A lek san d er I I tyle zim nej krw i i p rzy to m n o ści u m y
słu, że, podczas g d y Sołow jew strzelał dalej, pobiegł
nie w p ro stej linii, a zygzakam i do n ajbliższych drzw i
i dzięki tem u w yszedł cało z niebezpieczeństw a;
je d n a kula ro zd a rła m u tylko z lekka płaszcz. W dzień
sw ojej śm ierci okazał A lek san d er I I także niezaprze
czone m ęztw o. W obec rzeczyw istego niebezpieczeń
stw a nie b rak ło m u odw agi; ale d rża ł nieustannie
p rzed w idm am i w łasnej w yobraźni. Razu pew nego
strzelił do sw ego ad ju tan ta, g d y ten o sta tn i uczynił
ja k iś żyw szy ruch i cesarzow i w ydało się, że oficer
chce go zabić. Je d y n ie tylko w tym celu, aby ochro
nić od w szelkiego zam achu sw oją c e sa rsk ą władzę
— 461 —
i sw oją c e sa rsk ą osobę, otoczył się ludźm i n a jb a r

dziej zacofanym i, k tó ry ch on sam nie wiele obchodził,
ale k tó rzy dbali głów nie o zachow anie sw ych zysko
w nych i w pływ ow ych stanow isk.
N iew ątpliw ie zachow ał on pew ne przyw iązanie dla
m atk i sw ych dzieci, choć u trzy m y w a ł ju ż w tym czasie
blizkie sto su n k i z k siężną J u rje w s k ą D ołgorukow ą,
z k tó rą też ożenił się n aty ch m iast po śm ierci cesa
rzow ej.
— «Nie w spom inaj mi o cesarzow ej, je st mi to
zb y t p rzy k rem » , m aw iał nieraz do h r. L oris Meli-
kowa. A je d n a k zaniedbał najzupełniej M aryę Ale-
k sa n d ro w n ą, k tó ra w iernie stała n ie g d y ś p rzy jego
bok u i pom agała m u, gdy był jeszcze «carem oswo-
bodzicielem ». U m ierała teraz w P ałacu zim ow ym , —
w zupełnem zapom nieniu. D obrze znany lekarz ro
sy jsk i, dziś ju ż nie żyjący, opow iadał sw oim p rz y ja
ciołom, że on, człow iek obcy, do głębi d uszy oburzony
był tern lekcew ażeniem , jak ie okazyw ano cesarzow ej
w czasie jej choro b y . D am y d w o ru , oprócz dw óch
d am honorow ych, szczerze p rzy w iązan y ch do cesa
rzow ej, opuściły ją całkow icie i cały św iat dw orski,
wiedząc, że życzy sobie tego sam cesarz, sta ra ł się
tylko o w zględy księżnej D ohłorukow ej. A lek san d er I I
zam ieszkiw ał oso b n y pałac i sk ład ał swej żonie co
dziennie ty lk o k ró tk ą , u rzędow ą w izytę.
Kiedy K om itet W ykonaw czy w ykonał swój śm iały,
choć chybiony zam ach celem w ysadzenia w pow ie
trz e P ałacu Zim ow ego, A leksander I I uczynił krok,
d o tą d b ezp rzy k ład n y . U stanow ił rodzaj d y k ta tu ry ,
n ad a ją c Loris-M elikow ow i nadzw yczajne pełnom ocni
ctwa. G enerałow i tem u, A rm eńczykow i rodem , pow ie
rz y ł ju ż n ie g d y ś A lek san d er p o d o b n ą d y k ta to rsk ą
w ładzę, g d y w W etlance, nad d o ln ą W ołgą, w y b u
chła d żu m a i N iem cy zagroziły m obilizacyą swej arm ii
— 46 i —
i ogłoszeniem k w aran tan n y w R osy i, jeśli epidem ia

nie zostanie stłum ioną. T eraz, g d y A leksander I I prze
konał się, że nie m oże polegać naw et na czujności
sw ej policyi pałacow ej, n adał d y k ta to rsk ie p raw a Loris-
M elikowowi, że zaś ten o sta tn i uchodził za liberała,
nowy ten k ro k w ytłóm aczono w tern znaczeniu, że
niebaw em zw ołany zostanie Z iem ski S obor (t. j. zgro
m adzenie narodow e). Poniew aż je d n ak po zam achu
w Pałacu zim ow ym nie n astąp iły b ezpośrednio żadne
inne, A leksander I I u spokoił się i po upływ ie kilku
m iesięcy, zanim Loris-M elikow zdążył cobądź zdzia
łać, sam on z d y k ta to ra zeszedł na p ro steg o m in istra
sp raw w ew nętrznych. N agłe n ap ad y sm u tk u , w czasie
k tó ry c h A leksander I I g o rżk o w yrzucał sobie rea k cy jn y
k ie ru n ek sw ych rządów , w yrażały się te ra z w form ie
gw ałtow nych paro k sy zm ó w płaczu. Byw ały dnie, kiedy
godzinam i całem i siedział b ezrad n ie i zalew ał się łza
mi, d o p ro w ad zając h r. Loris-M elikow a do rozpaczy.
W takie d ni zapytyw ał m in istra : «Kiedy będzie go
tów twój p ro je k t konstytucyi?» Ale gdy w dw a lub
trzy dni później Loris-M elikow oznajm iał, że p ro je k t
sta tu tu o rganicznego je s t ju ż w ygotow any, car u d a
wał, że o niczem nie wie.
— «Czyż m ów iłem co o te rn ? — pytał. Po co? Z o
staw m y to lepiej naszem u następcy. To będzie jego
d a r dla Rosy i».
K iedy w ieść o now ym sp isk u dochodziła do Ale
k sa n d ra I I, gotów był coś uczynić; ale gdy w obozie
rew o lu cy jn ym panow ała p o zorna cisza, słuchał pod
szeptów reakcyonistów i zostaw iał w szystko, ja k było.
Loris-M elikow spodziew ał się co chw ila dym isyi.
W lu ty m 1881 r. oznajm ił Loris-M elikow cesarzow i,
że K om itet W ykonaw czy u k n u ł now y zam ach, ale
p lan u jego — m im o n a jsta ra n n ie j przeprow adzonego
śledztw a — w y k ry ć nie zdołano. W tedy A leksander II
— 463 —
po stan o w ił zwołać rodzaj zgrom adzenia doradczego,

złożonego z przedstaw icieli ziem stw i m iast. Ciągle
n ęk an y przeczuciem , że oczekuje go los L udw ika XVI,
A lek san d er I I porów nyw ał tę p ro jek to w a n ą «kom isyę
w spólną» do zgro m ad zen ia N otabli, k tó re poprzedziło
Z g ro m ad zenie N arodow e 1789 r. P ro je k t m iał być
p rzed staw io n y R adzie P aństw a, g d y A leksander I I
zaczął się znow u chwiać. T ylko rano, dnia 1-go m arca
1881 r., na sk u tek now ego, pow ażnego ostrzeżenia
Melikowa o grożącem niebezpieczeństw ie, w yznaczył
A lek san d er I I n astęp u jący czw artek dla odczytania p ro
je k tu na p osiedzeniu ra d y m inistrów . P ierw szy m arca
(stare g o stylu) w ypadał w niedzielę i Loris-M elikow
p ro sił usilnie cesarza, by nie w yjeżdżał tego dnia na
p ara d ę w ojskow ą, poniew aż należy się obaw iać zam a
chu. Mimo to A lek san d er I I pojechał. Chciał odw iedzić
W. Księżnę, K ata rzy n ę M ichajłownę, córkę ciotki swej,
H eleny P aw łow ny, k tó ra w sześćdziesiątych latach
by ła jed n y m z w ybitniejszych przyw ódców p a rty i re
f o r m — i oznajm ić jej osobiście w esołą now inę, — być
m oże —ja k o ak t sk ru ch y p rzed pam ięcią M aryi Ale-
k sa n d ro w n y . Mówią, że cesarz pow iedział W ielkiej
K siężnej: «Je m e suis décidé à co n v o q u er une assem
blée des N otables». Ale to spóźnione i połow iczne
u stę p stw o nie było ogłoszonem publicznie — i w po
w rocie z M aneżu A leksander I I został zabity.
O gólnie w iadom o, ja k się to zdarzyło. P od jego
o p an cerzo n ą żelazem k are tę rzucono — aby ją z a trz y
m ać — bom bę. K ilku czerkiesów jego p rzybocznej straży
zostało ranionych. R y sak o w a, k tó ry rzucił bom bę,
schw ytano na m iejscu. Nie zw ażając na błagania sw ego
sta n g re ta , k tó ry zaręczał, że w lekko tylko u szkodzo
nej karecie m ożna doskonale dojechać do pałacu, Ale
k s a n d e r I I w ysiadł z pow ozu. Czuł on, że w ojskow y
h o n o r jeg o w ym aga, żeby podszedł do ranionych Czer-
— 4(54 —
kiesów i przem ów ił do nich kilka słów. T ak sam o po

stąp ił w czasie tu rec k o -ro sy jsk iej w ojny, g d y na p rzy
kład, w dzień jego im ienin przypu szczo n o szalony
sz tu rm do Plew ny, zakończony stra s z n ą katastro fą.
A lek san d er I I zbliżył się do R ysakow a i zapytał go
o coś; a g d y przechodził następ n ie obok dru g ieg o
m łodzieńca, H ryniew ieckiego, k tó ry stał tam z bom bą,
ten rzucił sw oją bom bę m iędzy siebie i cesarza, tak —
aby zabić i siebie i jego. O baj — śm iertelnie ran n i —
u m a rli w ciągu kilku godzin.
T ak leżał A leksander I I na śniegu, ociekający krw ią,
opuszczony przez w szystkich. W szyscy pierzchli. K ilku
kadetów , k tó rzy w racali z p a ra d y w ojskow ej, podbie
gło do u m ierająceg o cesarza, podnieśli go, ułożyli na
saniach i p rz y k ry li d rg a ją c e ciało kadeckim płaszczem ,
a o b n ażo n ą głow ę kadeckim kaszkietem . I jed en z te r
ro ry stó w , E m eljanow , z bom bą, ow iniętą w papier,
pod p achą — p rzy b ie g ł w spólnie z k ad etam i z pom ocą
ran n em u , nie zw ażając, że m ogą go schw ytać i po
wiesić... N atu ra ludzka pełną je s t takich sprzeczności.
T ak zakończyła się tra g e d y a A lek san d ra I I. N ieraz
dziw iono się, ja k m ógł cesarz, k tó ry tak wiele zrobił
dla Rosyi, zginąć z ręk i rew olucyonistów . Ale ja b y
łem p rzy p ad k o w y m św iadkiem p ierw szych objaw ów
rea k cy jn y c h skłonności A lek san d ra I I , i m ogłem śle
dzić ich postępow y w zro st i rozw ój; zdarzyło się
także, iż m ogłem zajrzeć do głębi jego dziw nej dw o
istej d u szy ; poznałem w nim uro d zo n eg o despotę,
k tó reg o dzikość w części tylk o łagodziło eu ro p ejsk ie
w ychow anie i zrozum iałem tego człow ieka, k tó ry po
siad ał w praw dzie m ęztw o żołnierza, ale pozbaw iony
b y ł cyw ilnej odw agi m ęża stanu, — człow ieka gw ał
tow nych nam iętności, ale słabej woli; — dla m nie więc
tra g e d y a ta rozw ijała się z fataln ą koniecznością sze
k sp iro w sk ieg o d ram a tu . O statn i jej a k t przew idyw a-
lem całkiem ja sn o jeszcze 13-go czerwca, 18(12 r., po
mow ie, pełnej g ró źb , k tó rą w ypow iedział A leksander I I
w obec nas, św ieżo aw ansow anych oficerów , tego sa
m ego dnia, w k tó ry m spełnione zostały z jego ro z
kazu pierw sze krw aw e w y roki w Polsce.
IX.
Dzika p an ik a o g arn ęła d w o rsk ie koła w P e te rs

b u rg u . A leksander I I I , k tó ry , m im o sw ego wielkiego
w zro stu i niezw ykłej siły, nie odznaczał się zbytnią od
w agą, obaw iał się zam ieszkać w P ałacu Z im ow ym
i s k ry ł się w pałacu sw ego prad ziad a, P aw ła I, w Gat-
czynie.
Z nam ten sta ro d aw n y gm ach, zbudow any na kształt
fortecy, wedle planów V auban’a , otoczony row am i
i strzeżo n y przez w artow nicze wieże, z k tó ry ch szczytu
u k ry te schody p ro w ad zą do g ab in etu cesarza. W i
działem otw ór w gabinecie, przez k tó ry m ożna zrzu
cić znienacka w ro g a do wody, — na o stre kam ienie
w dole, — i u tajo n e schody, spuszczające się do pod
ziem nych w ięzień i do podziem nego k o ry tarza , p ro
w adzącego do jeziora. W szystkie pałace Paw ła I zbu
dow ane są w edle podobnego system u. — Tym czasem
w około A niczkow ego pałacu, w k tó ry m m ieszkał Ale
k s a n d e r I I I jako n astępca tro n u , p rzekopyw ano p o d
ziem ną galeryę, za o p atrzo n ą w różne autom atyczne
elek try czn e p rzy rzą d y , aby rew olucyoniści nie m ogli
p o d k o p ać się pod pałac.
W celu obrony osoby cesarza założoną została
ta jn a liga. Oficerow ie różnych stopni, znęceni w ido
kam i p o tró jn e j pensyi, w stępyw ali do ligi i spełniali
w niej obow iązki dobrow olnych szpiegów , rozw ijając
sw o ją działalność w’śró d rozm aitych sfer społeczeń-
WSPOMNIENIA REW0LUCY0NI8TY 30
— 4-6G —
stw a. Czasem zdarzały się kom iczne epizody. Dwóch

oficerów , na p rzy k ła d , nie wiedząc, że należą do je
dnego i tego sam ego zw iązku, w ciągnęli jeden d r u
giego w rew o lu cy jn ą rozm ow ę, potem aresztow ali się
w zajem nie i k u w zajem nem u rozczarow aniu przeko
nali się, że n ad a rem n ie tylko stracili czas. L iga ta
istn ieje do dziś dnia pod więcej urzęd o w ą nazw ą
«O chrany» — (O chrony) i od czasu do czasu stra sz y
cesarza w idm em różnych zm yślonych niebezpieczeństw
i zam achów , byle tylko nie stracić racyi bytu.
Jeszcze b ardziej ta jn a org an izacy a — L iga św ięta —
pow stała w tym sam ym czasie, z W łodzim ierzem Ale
k sandrow iczem , b rate m cesarza na czele, w celu zwal
czania rew olucyonistów w szelkim i m ożliw ym i ś ro d
kam i, — m iędzy innym i, przez zabójstw o e m ig ran
tów, k tó ry ch uw ażano za kierow ników o statnich
spisków . J a też znajdow ałem się w ich liczbie. W.
K siąże W łodzim ierz w yrzucał gw ałtow nie oficerom ,
członkom ligi, ich tchórzostw o i żałow ał otw arcie, że
niem a pom iędzy nim i nikogo, kto b y p o d ją ł się za
m ordow ać takich em igrantów . W tedy jeden oficer,
k tó ry b ył m oim kolegą w k o rp u sie paziów , został
w y b ra n y przez L igę dla w ykonania tego zam ysłu.
N ap raw dę zaś em ig ran ci nie m ieszali się wcale do
d ziałalności K om itetu W ykonaw czego w P e te rsb u rg u .
Byłoby a b so lu tn ą niedorzecznością chcieć kierow ać
spiskiem z odległej S zw ajcaryi, podczas g d y rew olu-
cyoniści w P e te rs b u rg u znajdow ali się pod n ie u sta n n ą
g ro ź b ą śm ierci. I S tępniak i ja p isaliśm y nieraz, że
n ik t z n as nie p o d jąłb y się w ątpliw ego tru d u opraco
w yw ania planów akcyi rew olucyjnej, nie zn ajd u jąc
się osobiście na m iejscu. Ale n a tu ra ln ie w in teresach
policyi p e te rsb u rsk ie j leżało u trzy m y w a ć w ładze w tern
p rzek o n an iu , że nie je s t ona zdolną osłonić cesarza
p rzed zam acham i, poniew aż w szystkie spisk i pow stają
za g ran icą. Szpiedzy — wiem o tem dob rze — d o s ta r.
czali jej aż nad to pożądanych inform acyi w ty m
względzie.
Z w rócono się także do g en erała Skobelew a, boha
te ra tu reck iej w ojny, z p ro p o zy cy ą w stąpienia do Ligi,
ale odm ów ił bez w ahania. Z p o śm ie rtn y c h papierów
L oris-M elikow a, k tó ry ch część w y d an ą została w L on
d y n ie p rzez jed n eg o z p rzy ja ció ł zm arłego, okazuje
się, że g d y A leksander I I I po w stąp ien iu na tro n nie
m ógł się zdecydow ać na zw ołanie przedstaw icieli
ziem stw , Skobelew podejm ow ał się aresztow ać go
i siłą z m u sić do podp isan ia m an ifestu o konstytucyi.
Ale Loris-M elikow i lir. Ig n atjew («pasza-kłam ca»,
ja k go nazyw ali k o n sta n ty n o p o lscy dyplom aci) nie
zgodzili się na to. Mówią naw et, że Ig n atjew sam do
n ió sł o tem cesarzow i, co m u zjednało nom inacyę na
m in istra sp raw w ew nętrznych. Ja k o taki sta ra ł się
on ró żn y m i sposobam i paraliżow ać działalność rew olu-
cyonistów , w czem p om agał m u sw em i rad a m i były
p re fe k t policyi fran cu sk iej, A ndrieux.
Je ślib y liberali ro sy jsc y okazali w ówczas choć tro
chę o b y w atelskiej ódw agi i byli zdolni do ja k iejb ąd ź
zgodnej, o rg an izacy jn ej akcyi, Z iem ski S obór byłby
zw ołany. Z tycli sam ych papierów p o śm iertn y ch w i
dać, że A lek san d er I I I m yślał o tem czas jak iś. W ię
cej, zdecydow ał się ju ż praw ie n a ten k ro k k o n sty tu
cy jn y i uw iadom ił o tem sw ego b rata. S tary cesarz
niem iecki, W ilhelm I, um acniał go w tem po stan o
w ieniu. T ym czasem liberali zachow yw ali się całkiem
obojętnie, podczas g d y p a rty a K atkow a rozw inęła
en erg iczn ą działalność w przeciw nym k ieru n k u . An-
d rie u x p isał do A leksandra I I I , że nie je s t wcale rze
czą tr u d n ą zgnieść nihilistów i w skazyw ał, ja k się
należy w ziąć do tego (list z rad a m i w y d rukow any
został w pow yżej w spom nianej b roszurze). W tedy do-
30*
— 408 —
p iero A leksander I I I postanow ił nakoniec oznajm ić

głośno, że pozostanie nieograniczonym sam ow ładcą
R osyi.
W kilka m iesięcy po śm ierci A lek san d ra I I z o sta

łem w ydalony ze S zw ajcaryi na sk u tek ro zp o rzą d ze
nia R ady F ed eraln ej. P raw d ę pow iedziaw szy, nie czu
łem o to zb y t w ielkiej u razy . W ystaw ione na ciągłe
n apaści ze stro n y pań stw m onarcbicznych za sc h ro
nienie, jak ie znajdyw ali w Szw ajcaryi w ygnańcy po
lityczni, obaw iając się p rzy tern g ró źb ro sy jsk ie j p rasy
urzędow ej, d om agającej się w ypędzenia z Rosyi w szy
stkich szw ajcarskich bon i g u w ern an tek , k tó ry ch tyle
p rzeb y w a u n as; — w ładze m aleńkiej rzeczpospolitej,
w y d alając mię, daw ały pew nego ro d za ju zadośćuczy
nienie policyi ro sy jsk ie j. Ale ubolew ałem nad tym
postępkiem szw ajcarskiego rz ą d u ze w zględu na
S zw ajcary ę sam ą. P otw ierdzał o n , żeby się tak
w yrazić, teo ry ę spisków , organizow anych na szwaj-
carsk iem te ry to ry u m ; był zarazem uznaniem swej
w łasnej słabości, z czego w ielkie pań stw a nie om ie
szkały n aty ch m iast sk o rzy stać. G dy w dw a lata po
tem Ju liu sz F e r ry p roponow ał Niem com i W łochom
podział Szw ajcaryi, głów nym jego arg u m e n tem było,
iż rz ą d szw ajcarsk i sam p rzyznał, że rzeczpospolita
je s t siedliskiem m iędzynarodow ych spisków . P ierw sze
u stę p stw o wyw ołało coraz dalej idące żądania i bez-
w ątpienia więcej zaszkodziło niezaw isłości Szw ajcaryi,
niżby to była uczyniła stanow cza odm ow a na nie
praw e d o m a g an ia się Rosyi.
D ekret w ydalenia w ręczono mi n aty ch m iast po po
w rocie z L ondynu, gdzie w lipcu 1881 r. brałem udział
w an a rch isty cz n y m kong resie. Po k o n g resie zabaw i
łem kilka ty g o d n i w L ondynie i napisałem tu dla
«Newcastle Chronicie» m oje pierw sze a rty k u ły o s p ra
— 469 —
wach ro sy jsk ic h , uw ażanych z naszego p u n k tu w idze

nia. P ra s a an g ielsk a była w ow ym czasie echem za
p a try w a ń pan i N ow ikow ej, to je s t poglądów K atkow a
i ro sy jsk ic h "ż an d a rm ó w , — byłem więc b ardzo szczę
śliwy, g d y m a ste r Jo se p h Cowen pozw olił mi w swej
gazecie p rzed staw ić także nasz sposób w idzenia rzeczy.
P rzy jechałem w łaśnie odw iedzić żonę, k tó ra m ie
szkała wówczas w gó rach , niedaleko od E lizeusza
Reclus, g dy mi kazano opuścić Szw ajcaryę. W y sła
liśm y nasze sk ro m n e p ak u n k i p o d ró żn e do najbliższej
stacyi kolei żelaznej, a sam i poszliśm y pieszo do Aigle»
ro zk o sz u jąc się po d ro d ze o statn i raz w idokiem gór,
k tó re śm y tak kochali. P rz ed z ieraliśm y się przez g ó ry
w p ro st, n a jk ró tsz ą d ro g ą i śm ialiśm y się serdecznie,
g d y się okazyw ało, że «prosta droga» n ara ża nas tylko
na ciągłe kołow anie. N akoniec sp u śc iliśm y się w d o
linę i zeszliśm y na rów ną, pełną k u rz u dro g ę. T rochę
kom izm u, tow arzyszącego zw ykle p odobnym w yda
rzeniom życia, zaw dzięczaliśm y ty m razem pew nej
an g ielsk iej dam ie. W y stro jo n a lady, w sp a rta obok
g en tlem an ’a o podu szk i karety , rzuciła, m ijają c ich
w szybkim pędzie, dw óm ubogo odzianym p ie lg rzy
m om kilka pobożnych traktatów . P o d jąłem te b ro sz u ry
z p yłu d rogi. «Lady», w idocznie była je d n ą z tych
pań, k tó re m ając się w w łasnem p rze k o n an iu za chrze-
śćjan k i, u w ażają za swój obow iązek rozdaw ać św ięte
książeczki «bezbożnym cudzoziem com ». W p rz y p u
szczeniu, że niew ątpliw ie zastaniem y tę p an ią na sta
cyi, n apisałem na jednej z b ro sz u r znany w iersz
P ism a św. o bogaczu, k tó rem u tru d n ie j d ostać się do
k ró lestw a niebieskiego, niż w ielbłądow i p rz e jść przez
ucho igielne i dodałem odpow iedni do okoliczności u stęp
o fary zeu szach, ja k o o n a jg o rsz y ch w rogach Chrze-
śćjań stw a. K iedyśm y p rzy b y li do Aigle, dam a zaja
dała i p o p ijała sm acznie, siedząc w karecie. W idocznie
— 170 —
zn ajd o w ała, iż daleko p rzy je m n ie jsz ą je st podróż

w śró d p rzepięknej doliny w powozie, niż w d usznym
w agonie. U przejm ie zw róciłem jej pobożne b ro sz u ry ,
dodając, że pozw oliłem sobie d opisać kilka słów, k tó re
m oże p o służą ku jej w łasnem u zbudow aniu. L ady nie
wiedziała, czy m a o b ru szy ć się na m nie, czy p rz y ją ć
n au k ę z c h rz eść jań sk ą pokorą. O ba uczucia odbiły
się w jej oczach, jed n o po drugiem .
Ż ona m oja zdaw ała w genew skim uniw ersytecie
o statn ie egzam ina na stopień b ak ałarza n au k p rz y ro
dniczych. W sk u tek tego osiedliliśm y się w m aleńkiein
fran cu sk iem m iasteczku, T honon, położonem na sa
baudzkim b rze g u je zio ra genew skiego i spędziliśm y
tu dw a m iesiące.
Co się tyczy w y ro k u śm ierci, w ydanego na m nie
przez «Św iętą Ligę», zostałem ostrzeżony o nim
przez je d n ą w ysoko położoną osobę w Rosyi. W iado-
m em m i naw et było nazw isko dam y, k tó rą w ysłano
z P e te rs b u rg a do G enew y w c h a rak te rz e głów nej
o rg an iz ato rk i spisku. W obec tego zaw iadom iłem o fa
kcie i nazw iskach genew skiego k o resp o n d e n ta angiel
skiej gazety «Times», z p ro śb ą , aby je ogłosił, jeślib y
cobądź p rzy trafiło się ze m ną. P om ieściłem także od
p ow iednią w zm iankę w «Le Révolté», i nie zajm y wa
łem się ju ż więcej tą spraw ą. Ale żona m oja nie tr a
ktow ała jej tak lekko, zarów no ja k i poczciw a w ie
śniaczka, m adam e S ansaux, u k tó rej najm yw aliśm y
w T honon m ieszkanie ze stołem . D ow iedziaw szy się
o sp isk u in n ą d ro g ą (od sw ojej sio stry , k tó ra służyła
za bonę w dom u ro sy jsk ie g o agenta), otoczyła mię
n ajserd ec zn iejsz ą troskliw ością. D om ek jej leżał za
m iastem i za każdym razem , g d y w ychodziłem wie
czorem do m iasta, na spotkanie żony m ojej na stacyi
k o lejo w ej, albo w ja k im in n y m interesie, m adam e
— 471 —
S an sa u x um iała zaw sze w ysłać ze m n ą pod ja k im ś

p ozorem sw ego m ęża z latarnią.
— Poczekaj pan chwileczkę, panie K rapotkin, —
m ówiła, — m ój m ąż także idzie do m iasta po s p ra
w unki i, ja k p an wie, zaw sze bierze la tarn ię z sobą. —
Albo też posyłała sw ego b rata , by — niezauw ażony
p rzezem nie — to w arz y szy ł mi z daleka.
X.
W p aźd zierniku, czy listopadzie 1881 r.. skoro tylko

żona m oja zdała o statn ie egzam ina, opuściliśm y Tho-
non i w yjechaliśm y do L ondynu, gdzie baw iliśm y
około ro k u . Nie tak wiele lat upłynęło od tego czasu,
a je d n a k m ogę pow iedzieć, że duchow e życie L ondynu
i A nglii całej zresztą, zupełnie inaczej przedstaw iało
się wówczas, niż w kilka lat potem . W iadom o, że
w 40-stych latach A nglia stała praw ie na czele socya-
listy czn eg o ru c h u w E uropie. Ale gdy n a stą p iły po
tem la ta reakcyi, w ielki ruch, k tó ry tak szeroko o g a r
n ął klasy robotnicze, — i w czasie k tó reg o w szystko
to, co się nazyw a dzisiaj socyalizm em naukow ym lub
an arch izm em , w ypow iedzianem ju ż zostało, — zam arł,
zagłuchł Z apom nieli o nim w Anglii, ja k i n a lądzie
stały m , a now y ruch, k tó ry p isa rz e francuscy nazy
w ają trzeciem p rzebudzen iem się p ro le ta ry a tu , jeszcze
się w A nglii nie rozpoczął. P race kom isyi rolniczej
1S71 r., p ro p a g a n d a Józefa A rche’a w pośród ro b o tn i
ków w iejskich i p o p rzed n ia działalność chrześćjań-
skicli socyalistów , m a się rozum ieć, uto ro w ały w pe
w nej m ierze d ro g ę; ale nic jeszcze nie zdaw ało się
zapow iadać potężnego rozw oju idei socyalistycznych
z końca lat 80-tych, — pod w pływ em p o b y tu w A nglii
- 472 —
H e n ry G eorge’a i książki jego « P ro g re ss an d P o

verty» («Postęp i Nędza»).
Rok, k tó ry śm y p rze b y li w ów czas w L ondynie był
praw d ziw ym rokiem w ygnania. W yznaw ca sk rajn y c h
socyalistycznych poglądów nie m ógł w p ro st sw o
bodnie oddychać. Nie było jeszcze najlżejszej oznaki
tego ożyw ionego ru c h u socyalistycznego, jak i z a sta
łem w pełnym rozw oju za m oim pow rotem do Anglii
w 1886 r. O B urnsie, C h am p io n ’ie, H a rd ie ’m nie było
ani słychu; F abianiści nie istnieli; W illiam M orris nie
w y stą p ił jeszcze otw arcie jak o socyalista, a T rade-
U nion’y, k tó re obejm ow ały w L ondynie tylk o niek tó re
u p rzy w ilejow ane gałęzie p rze m y słu , odnosiły się w rogo
do socyalizm u. Je d y n y m i czynnym i i jaw n y m i p rz e d
staw icielam i ru ch u socyalistycznego byli m ałżonkow ie
H y n d m an , około k tó ry c h gru p o w ało się nieliczne koło
robotników . Je sie n ią 1881 r. zorganizow ali oni m ały
k o n g res, ale był on d o p raw d y tak m ałym , że m ó
w iliśm y żartem , iż cały k o n g re s składali sam i goście
p ań stw a H y n d m an . Bez w ątpienia odbyw ał się wów
czas w u m ysłach pew ien ru ch ideow y w k ie ru n k u
rad y k a ln y m , z m niej lu b więcej socyalistycznem za
barw ieniem , ale nie w ypow iadał się jeszcze jaw nie
i otw arcie. Ci m ężczyźni i kobiety z klas w ykształ
conych, k tó rzy w cztery lata potem w ystąpili tak
licznym i zw artym hufcem na aren ę życia społecznego
i nie stając pod sz tan d a re m socyalizm u, p rzy ję li czynny
u dział w ró żn y ch pracach, m ających na celu d o b ro b y t
i ośw iatę m as i stw orzyli w każdem praw ie m ieście
A nglii i Szkocyi całkiem now ą atm o sferę i now e koła
społecznych refo rm ato ró w , — nie byli jeszcze znani.
Ci ludzie, m a się rozum ieć, istnieli; oni m yśleli i m ó
wili; w g ru n cie rzeczy w szystkie żyw ioły szeroko
rozgałęzionego ru c h u były obecne, — ale nie zn a jd u ją c
głów nych punktów ciążenia, k tó ry m i stały się n a stę
— 471 —
pnie różne g ru p y so cyalistyczne, żyw ioły te ginęły

w m asie, nie znając się w zajem nie, a często naw et nie
zn ając sam y ch siebie.
N. W. C zajkow ski m ieszkał w ów czas w L ondynie
i ja k za daw nych czasów rozpoczęliśm y z nim p ro
p ag an d ę w śród ro botników . P rz y w spółudziale kilku
ro b o tn ik ó w angielskich, z k tó ry m i poznajom iliśm y się
na k o n g resie 1881 r., albo k tó rz y o b u rzen i p rześlad o
w aniam i, jak im i ścigano J o h n a M osta, skłaniali się ku
socyalizm ow i, — odw iedzaliśm y ra d y k a ln e kluby i m ó
w iliśm y tam o sto su n k ach ro sy jsk ic h , o w ielkim r u
chu naszej m łodzieży pod hasłem «do ludu» i o so-
cyalizm ie w ogóle. Słuchaczy m ieliśm y, co praw da,
śm iesznie m ało; rzadko, b ard zo rza d k o więcej, niż
dziesięciu ludzi. Czasem pow staw ał ja k i siw obrody
C h a rty sta i ośw iadczał ze sm utkiem , że w szystko, co
m ów im y, głoszonem ju ż było czterdzieści lat tem u
i znajdyw ało wówczas g orący p oklask u tłum ów ro
botniczych; ale teraz — w szystko m inęło i um arło, bez
nadziei zm artw ychw stania.
Ily n d m a n w ydał w łaśnie prześliczne dzieło, zaw ie
ra ją c e p o p u la rn y w ykład socyalizm u M arksa, pod ty
tułem «E n gland fo r ail» (Anglia dla w szystkich), —
i p am iętam , że latem 188Ü r. nam aw iałem go, by za
łożył so cy alistyczną gazetę. O pow iadałem m u, z ja k
nieznacznym i śro d k am i p rz y stą p iliśm y do w ydaw ania
«Le Révolté» i rokow ałem niechybne pow odzenie. Ale
położenie rzeczy było tak m ało zachęcające, że naw et
H y n d m an uw ażał po m y sł ten za niem ożliw y do w y
k onania, ch y b a — g d y b y w zbogaciw szy się niespodzie
w an y m sposobem , sam był w stanie p o k ry w ać koszta
w ydaw nictw a. Może m iał racyę, ale gdy w dw a lata
potem założył «Justice», ro b o tn icy chętnie p oparli g a
zetę. W początkach 1886 r. w ychodziły ju ż trzy so-
— 474 —
cyalistyczne pism a i federacya so cyal-dem okratyczna

zysk ała znaczny wpływ.
L atem 1882 r. przem aw iałem w łam an y m an g iel
skim ję zy k u na dorocznem zeb ran iu g órników w D ur-
ham . Miałem także w N ew castle, G lasgow ie i E dym -
b u rg u szereg odczytów o ru c h u ro sy jsk im i w szędzie
p rzy jm o w an o m ię z n ajw yższym zapałem . G rom ady
ro b o tn ik ó w w ykrzykiw ały en tu zy asty czn ie po każdym
w ykładzie głośne «hurrah!» w cześć ro sy jsk ic h nihi-
listów . Ale m im o to czuliśm y się z żoną tak dalece
osam otnieni w L o n d y n ie , że w jesien i 1882 r. po
stanow iliśm y w rócić do F ran cy i. Byłem p rzekonany,
że zostan ę tam w krótce are szto w an y m , ale często m ó
w iliśm y sobie: «lepsze więzienie francuskie, niż ten
żyw y grób».
Ci, k tó rzy n ieu stan n ie m ów ią o pow olności każdej
ew olucyi, pow inniby p rze stu d y o w ać h isto ry ę rozw oju
socyalizm u w A nglii. E w olucya — p roces pow olny; ale
p rzeb ieg jego nie w szędzie byw a jednakow y. Ma on
swe o k resy za sto ju — i w ślad po nich o k resy nagłego
p o stę p u i rozkw itu.
XI.
Z now u zam ieszkaliśm y w T honon u naszej daw nej

g o sp o d y n i, pani S ansaux. P rz y je c h a ł do nas ze Szw aj -
cary i b ra t m ojej żony, zn a jd u ją cy się w o sta tn im sto
p niu suchot.
N igdy jeszcze nie w idziałem takich tłum ów ro s y j
skich szpiegów , ja k w ciągu tych dw óch m iesięcy,
k tó re śm y zabaw ili w T honon. Na sam ym w stępie,
ledw ieśm y przyjechali, ja k iś p o d ejrzan y m ęzczyzna,
p od ający się za A nglika, w y n ają ł d ru g ą część dom u.
S tada, literalnie całe stad a ro sy jsk ic h szpiegów obie
— 475 —
gały dom ; sta ra li się oni pod różn y m i pozoram i w ta r

g n ąć do nas, albo p o p ro stu błąkali się pod naszem i
o k n am i tam i sam , g ru p k a m i po dwóch, trzech i czte
rech ludzi. W y o b rażam sobie, jakie cudaczne s p ra
w ozdania m usieli w ym yślać i w ysyłać o m nie! Szpieg
m u si zaw sze m ieć coś do doniesienia sw ym władzom.
Je ś li pow ie p o p ro stu , że stał cały tydzień na ulicy
i nic p o d ejrzan eg o nie zauw ażył, p ręd k o zleciałby
z m iejsca, lub co najm n iej, obciętoby m u pensyę do
połow y.
Były to złote czasy ro sy jsk ie j policyi tajnej. Poli
ty k a Ig n atjew a w ydała swe owoce. Dwie czy trzy od
ręb n e, ry w alizujące z sobą policye, przesad zały się
w g o rliw o ści i ro zp o rzą d zając nieogran iczo n y m i fu n
du szam i, prow adziły najśm ielsze in try g i. P ułkow nik
S udiejkin, na p rzy k ład , k nuł różne spisk i z Degaje-
wyin, — k tó ry go z tern w szystkiem potem zabił, — de-
nuncyow ał p rze d em ig ran ta m i g enew skim i agentów
Ig n atjew a i p roponow ał te rro ry s to m w R osyi sw ą
pom oc w zam ordow aniu m in istra sp raw w ew nętrznych,
T o łsto ja i W. K sięcia W łodzim ierza. D odaw ał przy-
tem , że w tedy on sam zostanie m in istrem spraw wew
n ętrz n y ch z d y k ta to rs k ą w ładzą i car znajdzie się cał
kowicie w jego ręk ach . T en o k re s rozkw itu policyi
tajnej o sią g n ął swój najw yższy szczyt w spraw ie p o r
w ania ks. B a tte n b erg sk ie g o z B ułgaryi.
Policya fra n c u sk a była także niezw ykle podnieconą.
Nie daw ało jej sp okoju p y tan ie: «co on tain robi
w Thonon?» J a redagow ałem w dalszym ciągu «Le
Révolté», potem pisałem a rty k u ły dla «E ncyclopaedia
B ritannica» i dla «Newcastle Chronicie*. Ale to w y
daw ało im się zb y t pospolitem . P ew nego raz u p rz y
szedł do m ojej g o sp o d y n i m iejscow y żandarm . U sły
szał 011 z ulicy stu k ja k ie jś m aszyny i p ra g n ą ł go
rąco o d k ry ć u m nie ta jn ą p ra sę d ru k a rs k ą . J a k i pię
— 476 —
k ny r a p o rt m ożnaby w ysłać o tem ! P rz y sze d ł, kiedy

m nie nie było w dom u i zażądał, żeby m u g o spodyni
pokazała prasę. M adam e S an sau x odpow iedziała, że
ła d n e j p ra sy nie m a i w yraziła przypuszczenie, że
ża n d arm słyszał zapew ne stu k jej w łasnej m aszyny
do szycia. Ale ten o sta tn i nie m ógł p o p rz e sta ć na tak
b an aln em tłóm aczeniu. K azał g o sp o d y n i szyć na m a
szynie, a sam przy słu ch iw ał się w dom u i pod oknam i
dla p rzek o n an ia się, czy odgłos, k tó ry słyszał pierw ej
z ulicy b ył taki sam .
— A co on ro b i cały dzień? — sp y ta ł ża n d arm go
spodyni.
— Pisze.
— Nie może przecie pisać przez cały dzień!
— W południe piłuje drzew o w ogrodzie, a po
obiedzie, m iędzy godziną czw artą i p iątą, w ychodzi
na przechadzkę.
Działo się to w listopadzie.
— Aha! m am y go! «A la tom bee de la nuit!»
(o zm ierzchu). I żan d arm zapisał w książce: «wychodzi
z dom u d opiero, g d y się ściem ni». >
W tedy jeszcze nie um iałem sobie w ytłóm aczyć tej
niezw ykłej troskliw ości o m nie ze stro n y ro sy jsk ic h
szpiegów , ale p raw d o p o d o b n ie znajdow ała się ona
w zw iązku z n a stę p u ją c ą okolicznością. G dy Ig n atjew
został m in istrem sp raw w ew nętrznych, u k u ł on — za
ra d ą byłego p refek ta p ary sk ie g o , p ana A ndrieux, no
wy plan. Zalał sw ym i ag en tam i Szw ajcaryę, gdzie je
den z nich zaczął w ydaw ać gazetę, p o p ie ra jąc ą p o
zornie w d u chu lib eraln y m ideę rozszerzen ia sam o
rz ą d u ziem skiego w Rosyi. W łaściw ym jednakże ce
lem p ism a było w alczyć z rew olucyonistam i i g ru p o
w ać — o ile się dało — około siebie w szystkich em i
g rantów , niechętnych te rro ro w i. Bez w ątpienia był to
niezły śro d ek w yw ołania rozdw ojenia w obozie rewo-
— 4-77 —
lu cy jn y m . P otem , kiedy w szy stk ich p raw ie członków

K om itetu W ykonaw czego w yłapano w Rosy i, i tylko
dw óch czy trzech uciekło do P ary ża, Ig n a tje w w ysłał,
do nich sw ego a g e n ta z p ropozycyą rozejm u. Obiecał^
że nie będzie więcej k a ra ł śm iercią za udział w sp i
skach, k tó re m iały m iejsce za panow ania A leksandra I I,
naw et, jeślib y zbiegow ie w padli w ręce rz ą d u ; że Czer-
nyszew skiego w ypuszczą z W ilujska, że m ianow aną
zostanie kom isya dla rew izyi sp raw y t 3rch w szystkich
osób, k tó re zesłano na S y b ery ę ad m in istra cy jn y m
po rząd k iem . Ze sw ojej stro n y Ig n a tje w żądał, aby
K om itet W ykonaw czy w strzy m a ł się od zam achów na
życie cesarza, póki się nie odbędzie koronacya. Może
być, że napom knięto coś także o refo rm ach , któ re
A lek san d er I I I zam ierzał p rze p ro w ad zić na korzy ść
chłopów. U mowa została zaw artą w P a ry ż u i obie
stro n y dochow ały jej. T e rro ry śc i zaw iesili w ojenne
działania. R ząd nikogo nie skazał na śm ierć za po
p rzed n ie spiski, ale tych, k tó rzy zostali aresztow ani,
zam urow ał w S zliisselb u rg u , tej ro sy jsk ie j Bastylii,
gdzie n ik t o d tą d nie słyszał nic o nich w ciągu pię
tn a stu lat i gdzie w ielu z nich jęczy aż do dziś dnia.
C zernyszew skiego przyw ieźli z S yberyi do A strachania,
gdzie całkow icie o d o sobniony i odcięty od w szelkiej
łączności z in telig en cy ą ro sy jsk ą , u m a rł niebaw em .
Na S y b ery ę w ysłano kom isyę, k tó ra w róciła n ie k tó
ry ch zesłańców do k ra ju , a pozostałym w yznaczyła
o k reślo n e te rm in y w ygnania. M ojemu b ra tu p rze d łu
żono je o pięć lat.
K iedy byłem w L ondynie 1882 r. oznajm iono mi
też raz u pew nego, że ja k iś człowiek, k tó ry się podaje
za ag e n ta rzą d u ro sy jsk ie g o i zobow iązuje się do
w ieść tego, życzy sobie w ejść ze m n ą w układy.
— Pow iedzcie m u, odparłem , że jeśli się pokaże
u m nie, zrzucę go ze schodów.
— 478 —
Ig n a tjew, zabezpieczyw szy cesarza od zam achów

K om itetu W ykonaw czego, obaw iał się p raw d o p o d o
bnie, że anarch iści m ogą też w ykonać ja k i zam ach na
w ła sn ą rękę. W sk u tek tego życzył sobie w idocznie
u p rz ą tn ą ć m ię z drogi.
X II.
R uch an a rch isty cz n y we F ra n c y i ro z ró sł się zna

cznie w 1881 — 1882 latach. W ogóle upow szechniło
się m niem anie, że duch F rancuzów sprzeciw ia się ko
m unizm ow i i dla tego w M iędzynarodow ej A ssocyacyi
R obotniczej głoszono «kollektyw izm ». R ozum iało się
w ów czas pod kollektyw izm em uspołecznienie środków
p ro d u k cy i z pozostaw ieniem każdej g ru p ie w y tw ó r
ców zupełnej sw obody co do kw estyi, na jakich za
sadach, in dyw idualistycznych czy k om unistycznych,
m a się odbyw ać spożycie. W łaściw ie zaś duch fra n
cu sk i w rogim je s t tylko koszarow em u k o m uniz
mowi, w ro d za ju falansterów sta re j szkoły i «arm ii
pracy», o k tó ry ch była m ow a w czterd ziesty ch latach.
Kiedy zaś F ed era cy a J u r a js k a na k o n g resie 1880 r.
śm iało ośw iadczyła się za an a rch isty cz n y m ko m u n i
zm em , to je s t za kom unizm em w olnym , p oglądy a n a r
chistyczne znalazły n aty ch m iast we F ra n c y i wielu
zw olenników . N asza gazeta zyskała licznych p re n u
m erato ró w ; zaw iązaliśm y ożyw ioną k o resp o n d en cy ę
z wielu fra n cu sk im i ro b o tn ik a m i i silny ruch a n a rc h isty
czny ro zw inął się w krótce w P a ry ż u i w niek tó ry ch
p ro w in cy ach, zw łaszcza w okolicach L u g dunu. P rz e
jeżd żając przez F ra n cy ę po d ro d ze z T honon do L on
d y n u , zw iedziłem L ug d u n , S ain t-E tien n e i Vienne,
gdzie m iałem odczyty i znalazłem , że znaczna ilość
— 479 —
ro b o tn ik ó w skłonna była p rz y ją ć nasze zapati’y-

w ania.
W 1882 r. panow ał w okolicach L u g d u n u stra s z n y
k ry z y s. P rz e m y sł jedw abniczy znajdow ał się w zu
p ełny m zasto ju i nędza w śród tkaczy była tak w ielką,
że g ro m ad y dzieci cisnęły się ra n k a m i u w rót k o szar,
gdzie żołnierze rozdaw ali im resz tk i sw ego chleba
i zupy. Był to, m ów iąc naw iasem , pierw szy początek
p rzy szłej p o p u larn o ści g en e rała B oulanger, k tó ry po
zwolił żołnierzom rozdaw ać g łodnym resz tk i swej ży
wności. G órnicy znajdow ali się także w całym o k ręg u
w w ielkim n ie d o statk u .
W iedziałem , że zanosi się tam na dość silne w zbu
rzenie, ale w ciągu je d e n a stu m iesięcy, k tó re spędzi
łem w L o n d y n ie , straciłem b ezp o śred n ią łączność
z ru ch em fran cu sk im . W kilka ty g o d n i po m oim pow
rocie do T honon dow iedziałem się ju ż z gazet, że
m iędzy g ó rn ik am i z M onceau-les-M ines, p rz y p ro w a
d zonym i do rozpaczy nielitościw ym uciskiem ze stro n y
w ielkich w łaścicieli k o p a lń , gorliw ych katolików ,
wrszczęły się d o sy ć silne ro zru ch y . Zw oływ ali oni tajne
zeb ran ia i obm yślali plan ogólnego stre jk u . K rzyże
kam ienne, sto jące na w szystkich d ro g ach około k o
palń, zn ajd y w an o obalone, albo w ysadzone w pow ie
trz e tym i sam y m i nabojam i dynam itow ym i, k tó re u ży
w ają się w znacznej ilości p rzy robotach podziem nych
w kopalniach i nieraz potem p o zo stają u robotników .
W L u g d u n ie agitacya staw ała się także coraz gw ał
tow niejszą. A narchiści, dosyć liczni w mieście, k o rz y
stali z każdego m ity n g u o p o rtu n istó w , żeby w ygła-
szuć na nim m ow y i brali sztu rm em try b u n ę , jeśli
im odm aw iano głosn. W tedy staw iali rezolucyę w tym
du ch u , że kopalnie, w szystkie n arzędzia p rodukcyi
i d om y m ieszkalne pow inny stanow ić w łasność ludu.
- 48 0 —
I rezolucye te, ku w ielkiem u p rze ra żen iu b u rżu a zy i,

zn ajdyw ały en tu zy asty czn y poklask.
Z k ażdym dniem ro sło o burzenie robo tn ik ó w p rz e
ciw ra d n y m m iasta i m enerom p a rty i o p o rtu n isty -
cznej, k tó rzy nic nie robili dla ulżenia w zm agającej
się nędzy, oraz przeciw prasie, k tó ra z lekkiem s e r
cem, ja k o d ro b n o stce, m ów iła o tak pow ażnym k r y
zysie. J a k zw ykle byw a w podobnych razach, gniew
uboższych w arstw ludności zw rócił się przedew szy-
stk ie m przeciw p rz y b y tk o m zabaw i ro z p u sty , któ
ry ch w idok tem bardziej ro zd raż n ia m asy w chw ilach
klęsk i rozpaczy, że są one dla niej uosobieniem
egoizm u i n ie rz ąd u bogaczy. Szczególnie nien aw istn ą
była ro b o tn ik o m kaw iarnia, m ieszcząca się na dole
w gm ach u te a tru B ellecour i o tw arta zazw yczaj całą
noc. Tu — do sam ego ra n k a — d zien n ik arze i politycy
pili i ucztow ali w tow arzystw ie w esołych kobiet. Nie
było zebrania, żeby się nie od g rażan o praw ie głośno
przeciw tej kaw iarni, — aż pew nej nocy czyjaś nie
znana ręk a rzuciła tam zapalony nabój dynam itow y.
Z n ajd u jąc y się przy p ad k o w o w kaw iarn i robotnik-
socyalista poskoczył, aby zagasić tlący się lo n t n a
b oju, ale został zabity na m iejscu w ybuchem , kilku
zaś u cztujących obyw ateli odniosło lekkie rany. N a
z a ju trz n astą p iła d ru g a eksplozya u w ejścia do g m a
chu u rz ę d u rek ru ck ie g o i rozeszła się wieść, że a n a r
chiści zam ierzają w ysadzić w pow ietrze olbrzy m ią
sta tu ę M atki Boskiej, w znoszącą się na w zgórzu F o u r-
viers, około L u g dunu. T rzeb a żyć w L u g d u n ie albo
w jeg o okolicach, żeby m ieć pojęcie, ja k dalece lu
dność i szkoły tam tejsze z n a jd u ją się jeszcze w rękach
duchow ieństw a i żeby zrozum ieć tę nienaw iść, k tó rą
pala ku niem u cała m ęzka połow a ludności.
N ieopisana panika ogarn ęła b u rżu azy ę lu gduńską.
A resztow ano 6O-ciu anarchistów , sam ych robotników ,
— 481 —
o p ró cz je d n eg o E m ila G autier, k tó ry m iał wówczas

szereg odczytów w okolicach L u g d u n u . G azety lug-
d u ń sk ie rozpoczęły rów nocześnie sy stem aty czn ą kam
panię, aby zm usić rz ą d do uw ięzienia m nie; w y sta
wiały m ię one ja k o p rzyw ó dcę agitacyi, um yślnie p rz y
byłego z L o n d y n u dla kierow ania ruchem . Z now u
w naszem m aleńkiem m iasteczk u zaczęły się p rzechadzać
całe p sia rn ie ro sy jsk ic h szpiegów . P raw ie codzień
o trzy m y w ałem listy, pisan e w idocznie przez szpiegów
policyi m iędzynarodow ej, k tó re m ów iły o p rz y p u
szczalnym sp isk u dynam itow ym , albo napo m y k ały
tajem niczo o ła d u n k ach d y n am itu , w ysłanych pod moim
ad resem . Z ebrałem całą kolekcyę p odobnych listów
i n ad p isałem na k ażd y m : «Police Intern atio n ale» . Po-
licya fra n c u sk a zabrała mi te listy p rz y rew izyi, ale
nie ośm ieliła się przed staw ić ich sądow i Z re sz tą, nie
zw rócono mi ich wcale.
W g ru d n iu zrobiono rew izyę w m oim dom u, zu
pełnie na sposób ro sy jsk i. Z atrz y m an o także na sta-
cyi w T honon i zrew idow ano m o ją żonę, k tó ra jechała
do G enewy. Ma się rozum ieć, nie znaleźli nic k o m p ro
m itu jąceg o ani m nie, ani d ru g ich .
U płynęło dziesięć dni, w ciągu k tó ry ch m ógłbym
b ył sw obodnie w yjechać, je ślib y m chciał. D oradzano
m i to w k ilk u listach, k tó re otrzym ałem . Je d en z tych
listów pochodził od nieznanego ro sy jsk ie g o p rz y ja
ciela, m oże od jak ieg o członka k o rp u su d y p lo m a ty
cznego, k tó ry , zdaje się, znał m ię niegdyś. Radził on
m i n aty ch m iasto w ą ucieczkę, gdyż inaczej m ógłbym
p aść p ierw szą ofiarą konw encyi o w zajem nem w y d a
w aniu sobie przestępców politycznych, ja k a m a być
z a w artą m iędzy F ra n c y ą a R osyą. P ozostałem na
m iejscu. Kiedy w «Times* ukazał się telegram , dono
szący o mej ucieczce, napisałem niezw łocznie do re-
d ak cy i tej gazety, podałem w liście m ój ad re s i ośw iad-
WSPOMN ENIA REWOLUCJONISTY.
— 482 —
(czyłem , że nie m yślę wcale u k ry w a ć się, kiedy tylu

m oich p rzyjaciół zostało uw ięzionych. W nocy z 20-go
na 21-y g ru d n ia skonał m ój szw agier — na m oich rę
k ach. W iedzieliśm y, że ch oroba jego je s t nieuleczalną,
ale zaw sze ciężko je s t patrzeć, ja k w naszych oczach
g aśn ie m łode życie — po uporczyw ej w alce ze śm iercią.
B yliśm y oboje z żoną pog rążen i w głębokim sm u tk u ;
oboje kochaliśm y serdecznie tego sym patycznego, szla
chetnego m łodzieńca... W jak ie trz y godziny potem ,
o b lad y m b rza sk u sm utnego, zim ow ego dnia, p rz y
szli ża n d arm i po m nie. W idząc, w jak im stanie zn aj
dow ała się m oja żona, prosiłem , aby m i pozw olono
pozostać z n ią do p ogrzebu, ręcząc słow em honoru,
że staw ię się sam na oznaczony dzień w więzieniu.
Ale odm ów iono m i i tejże nocy odw ieziono m ię do Lug-
d u n u . E lizeusz R éclus, uw iadom iony telegraficznie
o te m, co zaszło, p rz y b y ł niezw łocznie i otoczył m oją
żonę całą serdeczną p rz y ja ź n ią sw ego złotego serca.
P rz y jec h ali też przyjaciele z Genewy. I chociaż w po
g rzeb ie nie uczestniczył n ik t z przedstaw icieli m iej
scowego duchow ieństw a, — rzecz niebyw ała w naszem
m alutkiem m iasteczku, — połow a całej ludności szła
za tru m n ą . Poczciw i ci ludzie chcieli okazać m ojej
żonie, że sy m p aty e klas ubogich i chłopów sabaudzkich
są po naszej stronie, nie po stro n ie ich rząd u . Kiedy
rozpoczął się mój proces, chłopi śledzili z żyw em za
jęciem jego p rzeb ieg i codzień schodzili z sw ych g ó r
skich w iosek do m iasta, aby k upić gazetę i dow ie
dzieć się, ja k stoi m oja sp raw a w sądzie.
G łęboko także w zruszony byłem p rzy jazd em pew
nego A nglika do L u g d u n u . P rz y b y ł on z polecenia
jed n eg o ogólnie znanego i pow ażanego w angielskim
świecie politycznym ra d y k a ła , w k tó reg o rodzinie
spędziłem n iejed n ą m iłą chw ilę w 1882 r o k u , —
i przyw iózł z sobą znaczną sum ę pieniędzy, żeby mię
— 483 —
w ziąć na porękę. O św iadczył mi też w im ieniu lon

d y ń sk ie g o przyjaciela, abym nie tro szcząc się o los
kaucyi, n aty ch m iast opuścił F rancyę. Dzięki nie wiem .
jak iem u tajem niczem u w pływ ow i, znajom y m ój o trz y
m ał w idzenie się ze m n ą na wolnej stopie, to je s t wi
dzenie się osobiste, nie w klatce za dw om a k ratam i,
ja k zazw yczaj w idyw ałem się z żoną. Był on rów nie
g łęboko w zruszony o d rzuceniem jeg o ofiary przeze-
innie, ja k ja tym serd eczn y m dow odem p rzy ja źn i
m ę ża , k tó reg o , zarów no ja k i jeg o niepospolitych
p rzy m io tó w żonę, ceniłem zaw sze b ard z o w ysoko.
R ząd fra n cu sk i postanow ił w yw rzeć silne w rażenie

na m asy za pom ocą w ielkiego p rocesu, ale nie m ógł
o sk a rż y ć areszto w an y ch anarch istó w ja k o spraw ców
niedaw nych w ybuchów . W tym o sta tn im w yp ad k u
m u siałb y staw ić ich p rzed sądem przy sięg ły ch , k tó
rzy , w edle w szelkiego p raw dopodobieństw a, uniew in
niliby nas. R ząd chw ycił się więc czysto m achiaw e-
listy czn eg o śro d k a i o p a rł osk arżen ie na zasadzie
p rzy n ależn o ści naszej do M iędzynarodow ej A ssocyacyi
ro botniczej. W e F ra n c y i istn ieje praw o, w ydane nie
zwłocznie po u p a d k u p a ry sk ie j kom uny 1871 r., wedle
k tó reg o osoby, należące do tego stow arzyszenia m ogą
być od d ane zw ykłem u sądow i policyjnem u i skazane
p rzezeń najw yżej na pięć lat więzienia. Sąd zaś poli
cy jn y zw ykle w ydaje takie w yroki, jakich sobie ży
czy rząd .
P ro ces rozpoczął się w L ugdunie, w początkach
sty czn ia 1883 r. i ciągnął się praw ie dw a tygodnie.
O sk arżen ie było w p ro st śm ieszne, gdyż było ogólnie
w iadom em , że robotnicy lu g d u ń sc y nigdy nie należeli
do M iędzynarodow ego Z w iązku R obotniczego; więcej
naw et, zostało ono na sam ym w stępie obalone, ja k
tego dow odzi n astęp u jący epizod. Je d y n y m św iadkiem
31
— 4,84- —
stro n y o sk arżającej był naczelnik tajnej policyi w Lug-

dunie, człowiek ju ż niem łody, w obec k tó reg o cały
sąd zachow yw ał się z niezw ykłym szacunkiem . Ze
znania jego, m uszę p rzyznać, były co do swej stro n y
faktycznej, zupełnie praw dziw e. A narchiści, m ów ił on,
zjednali sobie licznych zw olenników w śród m iejscow ej
ludności. Nie dopuszczali oni żadnego m ity n g u opor-
tu nisty czn ego, poniew aż przem aw iali na każdym z nich,
głosząc kom unizm i anarchizm i p o ry w a ją c za sobą
słuchaczy. W idząc, że naczelnik tajnej policyi zeznaje
zgodnie z p raw d ą, postanow iłem zadać m u pytanie.
— Czy słyszał pan kiedy, żeby m ów iono w Lug-
d u n ie o M iędzynarodow ej A ssocyacyi robotników ?
— N igdy! o d p arł niechętnie.
- - Czy usilne zabiegi m oje - po pow rocie z k o n
g re su lo n d y ń sk ieg o w 1881 r. — około o d rodzenia In-
tern acy o n ału we F ra n c y i m iały pow odzenie?
— Nie. R obotnicy znajdyw ali, że In te rn a c y o n a ł nie
je s t dość rew olucyjny.
— D ziękuję panu, — rzekłem ; potem , zw róciw szy
się do p ro k u ra to ra , dodałem : «oto macie- cały gm ach
w aszego o sk arżen ia zw alony przez w aszego w łasnego
św iadka».
Mimo to zostaliśm y w szyscy skazani za należenie
do In tern ac y o n ału . C zterech z pom iędzy nas o trz y
m ało n ajsu ro w sz y w y ro k : pięcioletnie więzienie i karę
pieniężną w w ysokości dw óch tysięcy franków ; pozo
stali ty lk o w ięzienie od jed n eg o ro k u do czterech lat.
W g ru n cie rzeczy oskarżyciele nasi nie sta ra li się na
w et dow ieść egzystencyi In tern ac y o n ału . O tein — n a j
w idoczniej — zupełnie zapom nieli Pozw olono nam po-
p ro stu m ów ić o anarchizm ie, z czegośm y też chętnie
k o rzy stali. O w ybuchach n ik t ani w spom niał, a gdy
jed en z to w arzyszy lu g d u ń sk ich p ra g n ą ł w yjaśnić ten
p u n k t, p rzerw an o m u k ró tk o , że osk arżen i je ste śm y
— 485 —
nie o zam achy dynam itow e, a o należenie do ln te r-

n acyonału, k tó reg o w łaściw ie z pom iędzy w szystkich
obecnych ja byłem je d y n y m członkiem .
Tego ro d za ju procesy m iew ają zw ykle sw oją stro n ę
kom iczną i tym razem spow odow ał ją jeden z m oich
listów , p rzytoczonych na sądzie. O skarżenie faktycznie
w isiało w pow ietrzu, n iepodobna go było oprzeć na
żadnym rzeczyw istym dow odzie. Liczne rew izye w m ie
szkaniach anarch istó w fra n cu sk ich nic nie w ykryły.
Znaleziono tylko dw a m oje listy. P ro k u ra to r sta ra ł
się w ycisnąć z nich w szystko, co się tylko dało. J e
den był p isan y do pew nego zniechęconego i zrozpa
czonego ro b o tn ik a francuskiego. S tarałem się podnieść
go na duchu, p rzed staw iając m u, w ja k w ielkiej epoce
żyjem y, ja k doniosłe zm iany zapow iadają się w blizkiej
przy szło ści i ja k szybko po w stają i szerzą się nowe
idee... L ist był niedługi i p ro k u ra to r nie u m iał zeń
nic w y ciągnąć na k o rzy ść oskarżen ia. D rugi list za
w ierał dw anaście stronnic. (T eraz p ro k u ra to r pokazał,
co um ie!). P isałem go także do F ran cu za, pew nego
m łodego szewca. Z arab iał on na życie, sp o rzą d za jąc
b u ty na o b sta lu n e k do m agazynu. P racow ał u siebie
w dom u. Po lewej stro n ie stał m ały piecyk żela
zny, na k tó ry m sam gotow ał sobie sw oją zupę, a po
praw ej stolik, p rzy k tó ry m pisyw ał długie listy do
tow arzyszy, nie w stając ze sw ego nizkiego szew skiego
stołka. U szyw szy a k u ra t tyle p a r butów , aby m u s ta r
czyło na zaspokojenie b ardzo sk ro m n y ch p o trze b i na
posianie kilku franków sta ru szc e m atce na wieś, p rz y
jaciel m ój całetni godzinam i pisał listy, rozw ijając
w nich z niezw ykle zdrow ym ro zsąd k iem i nadzw y
czajn ą p rzenikliw ością u m y słu te o ry e an archistyczne.
O becnie je s t on pow szechnie znanym we F ra n cy i pi
sarzem , a jego otw arty , szczery c h a ra k te r i trafn y
zm ysł polityczny zjednały m u ogólne pow ażanie. Ale
— 486 —
na nieszczęście, w czasie, o k tó ry m mowa, m ógł on

zapisać całych osiem lub dziesięć stro n n ic i nigdzie
nie postaw ić ani jed n ej k ro p k i, a choćby tylk o p rz e
cinka. Siadłem więc razu pew nego i w ypaliłem doń
o b sz ern ą epistołę, w ykładając m u, że m yśli dzielą się
na p ap ierze na zdania głów ne i p o drzędne, że p ie r
w sze należy oddzielać od siebie k ro p k ą, albo śre d n i
kiem , a dla d ru g ich nie żałow ać choć przecinka. O bja
śniłem przyjacielow i, ile z y sk a ją jego listy, jeśli się
będzie trz y m a ł tych sk ro m n y ch przepisów .
L ist ten p rzeczytał p ro k u ra to r na sądzie i o p a trz y ł
go w ysoce p atetycznym kom entarzem .
— «Słyszeliście, panow ie, ten list, — zaczął, zw ra
cając się do sądu. — Tak, w ysłuchaliście go uw ażnie.
Na p ierw szy rz u t oka nie zaw iera on nic szczegól
nego. P o d sąd n y udziela lekcyi g ra m a ty k i ro b o tn i
kowi... Ale — tu głos p r o k u ra to ra zadrżał z głębokiego
w zruszenia — czynił on to wcale nie dla tego, żeby
pom ódz b iednem u robotnikow i w n abyciu w iadom ości,
k tó ry ch ten nie przy sw o ił sobie w szkole, zapew ne
dzięki sw em u lenistw u. Nie dla tego, żeby pom ódz
m u zarab iać uczciwie na chleb... Nie, panow ie. Ten
list p isan y je s t w tym celu, aby natch n ąć go n iena
w iścią naszych wielkich, w spaniałych in sty tu cy i, aby
przepoić go jadem tru cizn y an a rch isty czn ej, jed y n ie
w celu uczynienia go jeszcze stra sz n ie jsz y m w rogiem
społeczeństw a... P rz ek lę ty m niech będzie dzień, w k tó
ry m K rap o tk in stą p ił po raz pierw szy na ziem ię fra n
cuską!»
Nie m ogliśm y się p o w strzy m ać i śm ieliśm y się,
ja k dzieci, podczas całej tej filipiki. Sędziow ie p atrz y li
zdziw ieni na p ro k u ra to ra , ja k b y chcieli pow iedzieć
m u : «dosyć!» — ale ten o sta tn i w padł w niczem n ie
p o ham ow any zapał, zdaw ał się nic nie sp o strzeg ać
i u n iesio ny potokiem w łasnej w ym ow y, g rzm iał coraz
— 487 —
potężniej, w pad ając w coraz te atraln iejszy ton. S tarał

się z całą gorliw ością zasłużyć sobie na n ag ro d ę rz ą d u
ro sy jsk ie g o , k tó ra go też nie om inęła.
W k ró tce po naszem skazaniu, prezes sądu policyj
nego został aw ansow any na członka sąd u okręgow ego.
Co się tyczy p r o k u ra to ra i d ru g ieg o członka sądu,
to — rzecz tru d n a do uw ierzenia, — rz ą d ro sy jsk i p rz y
słał im k rzy ż św. A nny, a rz ą d fra n cu sk i pozw olił
o rd e r p rzy ją ć. T ak więc znam ienite fra n k o -ro sy jsk ie
p rzy m ierze pow stało jeszcze w L ugdunie, w czasie p ro
cesu.
P ro ces ten, w czasie k tórego tacy p ierw szorzędni
m ów cy, ja k ro b o tn ik B e rn a rd i E m ile G au tier w ypo
wiedzieli św ietne m ow y, zam ieszczone przez w szystkie
g azety ; w szyscy zaś p o d sąd n i trzy m ali się dzielnie
i przez całe dw a ty godnie głosili jaw nie sw oją naukę;
m iał o lb rzy m i w pływ na rozw ój idei an arch isty czn y ch
we F ra n c y i i przy czy n ił się znacznie do spro sto w an ia
fałszyw ych w yobrażeń, jak ie się upow szechniły o a n a r
chizm ie fran cu sk im . B ezw ątpienia zawdzięczać m u także
należy w pew nym sto p n iu obudzenie się dążności so-
cy alisty cznych w innych krajach . Co zaś do w y ro k u
po tęp iającego przeciw ko nam , k tó ry m się zakończył,
to w y ro k ten był tak dalece niespraw iedliw ym i bez
pod staw n ym , że cała p ra s a fra n cu sk a , w yjąw szy g a
zet, o d d an y ch rządow i, otw arcie pow staw ała przeciw
sędziom . N aw et um iark o w an y «Journal des E cono
m istes* niezadow olony b y ł z «w yroku, k tó ry żadną
m ia rą nie daw ał się przew idzieć na zasadzie faktów ,
dow iedzionych w czasie procesu». W p o je d y n k u m ię
dzy nam i a sądem zw ycięztw o zostało po naszej s tro
nie. O pinia publiczna stanow czo ośw iadczyła się za
nam i. N aty c h m ia st po naszem skazaniu w niesionem
zostało do p a rla m e n tu podanie o am nestyę, p o p arte
p rzez głosy blizko stu depu to w an y ch . W niosek ten,
— 488 —
ponaw iany re g u la rn ie co ro k u , zyskiw ał coraz wię

k sz ą ilość głosów , aż póki nie zostaliśm y u ła sk a
wieni.
X III.
P ro ces skończył się, ale jeszcze około dw óch mie

sięcy p ozostaw aliśm y w w ięzieniu L ugd u ń sk iem . W ielu
z m oich to w arzy szy apelow ało od w yro k u są d u poli
cyjnego i oczekiw aliśm y odpow iedzi. J a zaś — w spólnie
z czterm a przyjaciółm i —nie chciałem podać żadnej
apelacyi i pracow ałem dalej spokojnie w m ojej «pi
sto le» 1). Mój serdeczny przyjaciel, M artin, tkacz z V ien
nes, siedział w sąsiedniej «pistole»; poniew aż byliśm y
ju ż po w yroku, pozw olono nam p rzech ad zać się r a
zem. Kiedy zaś wzięła n as chętka pogaw ędzić w cią g u
dnia, p u k aliśm y z sobą przez ścianę, k u b ek w kubek
ja k w R osyi. A lfabet d ek a b ry stó w p rz y d a ł się i tu.
Ju ż w czasie m ego p o b y tu w w ięzieniu lu g d u ń
skiem zacząłem pojm ow ać ten stra s z n y dem o ralizu
ją cy wpływ , ja k i w ięzienie w yw iera na aresztow anych.
N astęp n e trz y lata, spędzone w C lairv au x przek o n ały
mię jeszcze dow odniej o szkodliw ości całego sy stem u
w ięziennego w ogóle.
W ięzienie lu g d u ń sk ie — gm ach «nowoczesny», zb u
dow any w kształcie gw iazdy, sy stem em celkow ym .
W p rze strzen i, objętej prom ieniam i gw iazdy, zn a jd y
w ały się m aleńkie, w yłożone asfaltem podw órza; tu,
je śli pogoda sp rzy jała, pracow ali więźniowie. G łownem
ich zajęciem było w ysnuw anie floretow ego jedw abiu
z ro zw in iętych kokonów . W o kreślone godziny wy-
J) Tak się nazywają pokoje osobne, które więźniowie, znajdujący się

pod śledztwem , mogą zamieszkiwać za pewną opłatą i gdzie też mogą mieć
własny stół.
— 48!) —
p ro w ad zan o także na podw órza m asę dzieci i często

m ogłem w idzieć z m ego okna te w ychudłe, w ycień
czone, źle odżyw iane postacie, raczej cienie dziecinne.
S tra szn a anem ia w ycisnęła sw oje piętno na tych bla
dych, sm u tn y ch tw arzyczkach i d rżących, w y nędznia
łych ciałkach, — a ch o ro b a p o g arszała się jaw nie nie-
tylko w sypialniach, ale tu — na dw orze, w śród ja
snego, słonecznego dnia. Co się stanie z tem i dziećm i,
g d y opuszczą takie szkoły z p odkopanem zdrow iem ,
zniszczoną w olą i zachw ianą en erg ią. A nem ia, zabi
ja ją c en erg ię i chęć do pracy, o słab iając wolę i zdol
ności um ysłow e, i zniepraw iając w yobraźnię, u sposabia
w daleko w yższym sto p n iu do w ystępku, niż n ad m iar
krw i i sił. A w łaśnie ten nieu b łag an y w róg rod zaju
lu dzkiego w yhodow uje się w w ięzieniach! W dodatku,
czegóż się nauczyć m ogą te dzieci w podobnem stra-
sznem otoczeniu? N aw et jeślib y m ożliw em było zu
pełne o dosobnienie więźniów, czego o sią g n ąć niepo
dobna, — i to niew ieleby pom ogło. P ow ietrze wię
zienne p rzesy co n e j e s t — żeby się tak w yrazić — w y
sław ian iem tej dzikiej nam iętności do w szelkiej aw an
tu rn iczej, hazardow nej g ry , k tó ra w g ru n cie rzeczy
leży na dnie każdego złodziejstw a, ło tro stw a i innych
przeciw społecznych w ystępków tego ro d zaju . W tych
zakładach, k tó re p aństw o u trzy m u je, a społeczeństw o
znosi ty lk o dla tego, aby nie słyszeć sąd u i potępienia
sw ych w łasnych win, — w ychow ują się całe pokolenia
p rzy sz ły ch zb ro d n ia rz y . «Kto dzieckiem d o stał się do
więzienia, tem u zeń nie w yjść», m ówili m i zaw sze
w szyscy znaw cy stosunków w ięziennych. I gdy, pa
trz ą c na te dzieci, w yobrażałem sobie, co je czeka
w p rzyszłości, pytałem się zaw sze: «kto je s t w iększym
p rze stęp c ą? czy to dziecko, czy sędzia, skazujący co
ro k u setki dzieci na los podobny». C hętnie p rzyznaję,
że w ina sędziego je s t nieśw iadom a. Ale czy rzeczy
— 490 —
w iście ta k św iadom em i są w szystkie p rzestęp stw a, za

k tó re za m y k a ją ludzi do w ięzienia?
Ju ż w pierw szy m ty g o d n iu m ego uw ięzienia u d e
rzy ła m ię jeszcze je d n a okoliczność, k tó ra zw ykle
uchodzi uw agi sędziów i krym in alistó w , a m ianow icie,
że w w iększości w ypadków , nie m ów iąc ju ż o pom ył
kach sądow ych, k ara w ięzienia sp ad a daleko cięższem
brzem ieniem na ludzi całkiem niew innych, aniżeli na
sam ych skazańców .
P raw ie w szyscy m oi tow arzysze, typow i p rz e d sta
w iciele fra n cu sk iej ludności robotniczej, u trzy m y w ali
sw ą p ra c ą sw oje żony i dzieci, albo siostrę, albo sta
ru sz k ę m atkę. P ozbaw ione sw ych karm icieli. w szy
stkie te k obiety czyniły, co m ogły, aby znaleźć pracę.
N iek tó re znalazły, - a l e ani je d n a z nich nie zdołała za
rab iać re g u la rn ie choćby p ó łto ra fra n k a dziennie.
Dziewięć, a czasem siedem fran k ó w — oto w szystko,
co m ogły one zapracow ać tygodniow o dla w yżyw ienia
siebie i dzieci. To oznaczało n a tu ra ln ie : liche odży
w ianie się, n ied o statek w szelkiego ro d z a ju — i co za
tern idzie podkopanie zdrow ia kobiet i dzieci, osłabie
nie sił u m ysłow ych, en erg ii i woli... Z rozum iałem w tedy,
że w y ro k i naszych sądów sk a zu ją w g ru n cie rzeczy
n ajniew inniej szych ludzi na cierpienia, dotkliw sze nie
raz od tych, k tó re p rz y p a d a ją w udziale sam ym sk a
zanym . M niem ają ogólnie, że praw o k arze przestępcę,
za pom ocą ró żn y ch środków fizycznych i m oraln y ch
u d ręczeń. Ale człowiek — istota, zdolna przyzw yczaić
się powoli do w szelkich w aru n k ó w życia. Je śli nie
m oże ich zm ienić, p o d d aje się im, jak o czem uś nie-
w ym ijalnem u, — i stopniow o p rzy sto so w u je się do nich,
tak sam o — ja k p rzy w y k a do chronicznej choroby
i sta je się praw ie nieczułym w obec niej. Ale co dzieje
się — w czasie jego uw ięzienia — z je g o żoną i dziećm i,
k tó re nic nie zaw iniły ? P raw o k arze ich z jeszcze
— I!)l —
w iększem o k rucieństw em , niż sam ego «zbrodniarza*.

A je d n a k — dzięki naszej bezm yślności i ru ty n ie — n ik t
nig d y nie pom yśli o tej wielkiej niespraw iedliw ości,
k tó ra zachodzi na k ażdym niem al kroku. J a sam nie
m yślałem o niej, póki rzeczyw istość nie staw iła mi
jej p rzed oczy w całej g ro zie faktów .
W połow ie m arca 1883 r. dw u d ziestu dw óch z po

m iędzy nas, skazanych na dłużej, niż na rok, p rze
w ieziono z niezw ykłą tajem niczością do centralnego
więzienia w C lairvaux. N iegdyś było to opactw o m n i
chów b e rn a rd y ń sk ic h , obrócone w czasie wielkiej re-
w olucyi na p rz y tu łe k dla ubogich. Później jeszcze
zro b io n o zeń w ięzienie popraw cze: »m aison de deten
tion et de correction», (dom zam knięcia i popraw y)
zw ane z całkow itą słusznością przez w ięźniów i zwie
rzch n o ść w ięzienną «maison de detention et de c o rru
ption», (dom zam knięcia i zepsucia).
Dopóki siedzieliśm y w L ugdunie, obchodzono się
z nam i, ja k w ogóle obchodzą się we F ra n cy i z uw ię
zionym i p rze d sądem , to je s t nosiliśm y sw oje w łasne
u b ran ie , m ieliśm y praw o dostaw ać jedzenie z restau -
rac y i i w ynaj m yw ać za kilka franków m iesięcznie
tro ch ę w iększą celę, t. zw. «pistole». S ko rzy stałem
z tego praw a, aby zająć się u siln ą p ra c ą n ad a r ty k u
łam i dla «E ncyclopaedia B ritannica* i «N ineteenth
C entury*. (D ziew iętnasty W iek — pism o angielskie).
T eraz by liśm y zaciekaw ieni, ja k będą się z nam i ob
chodzić w C lairvaux. Ale we F ra n cy i p an u je p rze k o
nanie, że u tra ta sw obody i p rzy m u so w a bezczynność
stan o w ią sam e przez się dość ciężką k arę dla skazań
ców politycznych i że zbytecznem byłoby dodaw ać
do niej now e jeszcze p rzy k ro ści. O św iadczono więc
nam , że i nadal p rzy słu g iw ać nam będą przyw ileje
więzienia śledczego. D adzą nam osobne cele, pozw olą
— 4'J2
mieć sw oje u b ran ie ; w olni będziem y od p rz y m u so

wych ro b ó t i wolno nam będzie palić.
— Je śli kto z panów , rzek ł zaw iadow ca więzienia,
życzy sobie zarobić cokolw iek ręczną pracą, może
szyć g o rsety , albo w yrab iać niew ielkie p rzedm ioty
z perłow ej macicy. — W praw dzie dość licho się to opłaca,
ale panow ie nie możecie pracow ać w w arsztatach wię
ziennych, gdzie w y ra b ia ją żelazne łó ż k a, ram y do
obrazów i tem podobne rzeczy, bo w tedy m usieli
b y śm y pom ieścić w as w spólnie z w ięźniam i k ry m i
n a ln y m i.— P odobnie ja k i d ru g im w ięźniom , pozw o
lono nam kupow ać w k an ty n ie w ięziennej żyw ność
d o d atk o w ą i pół butelki czerw onego w ina dziennie.
W szy stk o było w d o b ry m g a tu n k u i dostarczało się
za b ard zo ta n ią cenę.
P ierw sze w rażenie, ja k ie w ynieśliśm y z C lairvaux,
było b ard zo miłe. P rz eb y liśm y w dro d ze cały dzień,
od d ru g iej czy trzeciej godziny rano, w m aleńkich
klatkach, na k tó re zw ykle p rze g ro d z o n e b yw ają are-
sztan ck ie w agony. G dyśm y p rzy b y li na m iejsce, po
m ieszczono n as tym czasow o w m ałych, zw ykłego ty p u ,
ale b ard zo schludnych celkach w ięzienia karnego.
Mimo późnej pory nocy podano nam p ro sty , ale b a r
dzo sm acznie p rz y rz ą d z o n y posiłek, do k tó reg o m o
g liśm y dodać pół butelki «vin du pays», k tó re sp rz e
daw ało się w k an ty n ie w ięziennej, po 24 centym y litr.
Z aw iadow ca i w szyscy dozorcy zachow yw ali się w obec
nas z w ielką uprzejm ością.
N azaju trz pokazał mi zaw iadow ca przeznaczone dla
nas pokoje. K iedy zw róciłem jego uw agę, że są one
w praw dzie niezłe, ale zb y t małe, dla d w udziestu dw óch
osób i że w sk u te k p rzepełnienia i b ra k u pow ietrza
m ogą w y buchnąć różne choroby, — n aty ch m iast w y
znaczył dla nas inny szereg pokojów w b u d y n k u ,
gdzie m ieszkał n ie g d y ś opat k la szto ru , obecnie zaś
— 499 —
m ieścił się szpital. O kna nasze w ychodziły na m aleńki

o g ró d ek , po za k tó ry m rozlegał się w spaniały w idok
na okolicę. W tym sam ym oddziale, w sąsiednim po
k oju, spędził s ta ry B lanqui trzy czy cztery ostatnie
lata p rzed sw ojem uw olnieniem . P rzed tem siedział
w oddziale celkow ym .
T ak więc m ieliśm y w sw ojem ro zporządzeniu trzy
o b szern e pokoje i czw arty m niejszy, przeznaczony dla
m nie i dla E m ila G autier, gdzie m ogliśm y w dalszym
ciągu zajm yw ać się naszem i literackiem i pracam i.
P raw d o p o d o b n ie zaw dzięczałem tę o sta tn ią w zględność
p o śred n ic tw u w ielu uczonych angielskich, któ rzy zaraz
po m ojem skazaniu w osobnej petycyi, podanej p re
zydentow i fra n cu sk iem u , prosili o m oją a m n e sty ę.
W p o śró d p o d p isan y ch na petycyi było b ard zo wielu
w spółpracow ników «E ncyclopaedia B ritannica», a m ię
dzy in n y m i H e rb e rt Spencer i poeta S w inburne. W ik to r
H u g o d odał do sw ego po d p isu kilka gorących, pię
kny ch słów. W ogóle opinia publiczna we F ra n c y i
z o burzeniem p rzy ję ła w iadom ość o naszem skazaniu
i kiedy raz u pew nego żona m oja w spom niała w P a
ry żu , że p o trz e b u ję książek, A kadem ia N aukow a ofia
row ała sw oją bibliotekę, a E rn e st Renan, w b ardzo
u p rze jm y m liście o ddał do m ego ro zp o rząd zen ia w szy
stk ie sw oje książki.
M ieliśm y m aleńki ogródek, gdzie m ogliśm y g rać
w k ręg le, albo w «jeu de boule». P rz y tej ostatn iej
pow staw ała zw ykle tak a w rzaw a, do jakiej zdolni są
ch y b a je d n i tylko F ra n cu z i i południow cy. O prócz
teg o sk o p aliśm y niew ielką g rz ą d k ę w zdłuż rn u ru i na
p rz e strz e n i może 80-ciu k w adratow ych m etrów u p ra
w ialiśm y zadziw iającą ilość sałaty, rzodkiew ki i tr o
chę kw iatów. Sam o się przez się rozum ie, że n aty ch
m ia st zo rganizow aliśm y k u rsa naukow e i w ciągu trzech
la t naszego p o b y tu w C lairv au x w ykładałem moim to
— 494 —
w arzyszom geografię, k osm ografię i fizykę, pom agałem

im także w nauce obcych języków . W szyscy praw ie
uczyli się p rzy n a jm n ie j jed n eg o ję zy k a : angielskiego,
niem ieckiego, w łoskiego, albo hiszpańskiego. N iektórzy
uczyli się dw óch. Z ajm yw aliśm y się także in tro lig a to r
stw em w edle w skazów ek, zaw artych w je d n y m z to
m ików w y bornej «E ncyclopédie Roret».
Z tern w szystkiem zdrow ie m oje pod koniec ro k u
zachw iało się znowu.
C lairv au x w znosi się na b ag n isty m g ru n cie i ma-
lary a byw a tu ch o ro b ą po sp o litą; padłem też jej ofiarą,
a niebaw em przy łączy ł się sz k o rb u t. W tedy m oja
żona, k tó ra pracow ała w P a ry ż u w la b o ra to ry u m
d ra W iirtza i p rzygotow yw ała się do egzam inów na
sto p ień d o k to ra n au k przy ro d n iczy ch , rzuciła w szy
stk o i zam ieszkała w m aleńkiej wiosce C lairvaux, sk ła
dającej się zaledwie z dziesięciu dom ków , cisnących
się u podnóża w ysokiego n n iru , otaczającego więzienie.
Życie jej — n atu ra ln ie — w tern zupełnem osam otnieniu,
w lichej wiosce, tuż obok więzienia, nie było zb y t wc-
sołem ; ale m im o to pozostaw ała tu aż do chwili m o
jeg o uw olnienia. W ciągu pierw szego ro k u daw ali jej
w idzenia ze m n ą tylko raz na dw a m iesiące, w obec
ności zaw iadow cy, siedzącego m iędzy nam i. Ale gdy
ośw iadczyła stanow czo, iż pozostaje stale w C lairvaux,
pozwolili nam w idyw ać się codzień w je d n y m z m a
łych dom ków , leżących w obrębie o g rodzenia w ięzien
nego, k tó ry służył za b u dkę strażniczą. Jed zen ie p rz y
noszono mi z hotelu, w k tó ry m m ieszkała żona. Na
stępnie pozw olono naw et nam przechadzać się w o g ro
dzie zaw iadow cy, pod bacznym dozorem stróża. Jeden
z m oich przyjaciół to w arzy szy ł nam zw ykle w tej
przechadzce.
Z w ielkim podziw em odkry łem , że cen traln e wię
zienie w C lairv au x w ygląda zupełnie, ja k m ałe p r z e
— 405 —
m ysłow e m iasteczko, otoczone wokoło ow ocow ym i

i u p raw n y m i polam i i opasane m urem zew nętrznym
niezw ykłej długości. Rzecz w tern, że jeżeli w ięźnio
wie w centralnem w ięzieniu francuskiem są m oże
więcej zależni od sam ow oli i fantazyi zaw iadow cy i do
zorców, niż w w ięzieniu angielskiem , za to p ostępo
w anie z areszto w an y m i odznacza się w iększą ludzko
ścią, aniżeli w p odobnych in sty tu cy a ch po tam tej s tr o
nie kanału. Ś redniow ieczny duch odw etu, panu jący je
szcze w zakładach k a rn y c h angielskich, daw no już
w y g asł we francuskich. W ięzień nie je s t zm uszony
spać na gołych deskach i nie o trz y m u je siennika tylko
co d ru g i dzień. Z dniem p rzy b y c ia jego do więzienia
d ają m u d ość w ygodną pościel i nie za b ie ra ją m u jej
potem . Nie zm u szają go do ro b o ty poniżającej, ja k
o b racan ie koła, lu b sk u b an ie paździerzy. P rzeciw nie,
z a jm u ją go p ra c ą pożyteczną i dla tego w ięzienie
w C lairv au x podobne je s t do przem ysłow ej osady.
T y siąc sześćset więźni, k tó rzy się w niem zn a jd u ją,
w y ra b ia ją żelazne łóżka, ra m y do obrazów , źwiercia-
dła, m ia ry m etryczne, aksam it, płótno, g o rse ty d am
skie, d ro b n e p rze d m io ty z m acicy perłow ej, sandały
d rew n ian e, a zarazem u p ra w ia ją trochę pszenicy, ow sa
i ja rz y n .
Dalej — w praw dzie k a ra za nieposłuszeństw o je s t
b ard zo o strą , ale nie m a tu k ary cielesnej, k tó ra byw a
jeszcze sto sow aną w w ięzieniach angielskich. P o dobna
k a ra b yłaby całkiem niem ożliw ą we F ra n c y i. W ogóle,
m ożna pow iedzieć, że C lairvaux je s t je d n em z n ajle
piej u rzą d zo n y ch więzień w E uropie. A je d n ak że o sta
teczne w yniki, do k tó ry ch się tu dochodzi, są rów nie
sm u tn e, ja k w każdem innem w ięzieniu eu ropejskiein.
«W szyscy mów ią, że więźniowie p o p raw iają się w na
szych w ięzieniach, — pow iedział mi raz jed en z człon
— 490 —
ków ad m in istra cy i w ięziennej. J e s t to bezsens. Za nic

w świecie nie będę pop ierał takiego kłam stw a».
A pteka znajdyw ała się na dole — pod naszym i po

kojam i — i sty k aliśm y się czasem z więźniam i, k tó
rzy zajm y wali się w niej. Je d en z nich był to siw y
starzec, la t 55-ciu, k tó ry kończył w łaśnie odsiadyw ać
sw oją k arę, g d y śm y byli w C lairvaux. W zruszającem
było jego pożegnanie z więzieniem . W iedział on b ardzo
do b rze, że po upływ ie kilku m iesięcy, albo i kilku ty
g odni — w róci tu znow u — i zaw czasu p ro sił d o k to ra,
aby zachow ał dlań m iejsce w aptece. S tarzec nie p ie r
w szy raz przeb y w ał w C lairv au x i wiedział, że — nie
o statn i raz. Nie m iał on tam , «na świecie», ani jednej
du szy żyw ej, ani je d n eg o kąta, gdzieby się m ógł p rz y
tulić na starość. «Kto da m i p ra c ę ? — mówił. I co ja
u m iem ? Nic. K iedy m ię w ypuszczą, nie pozostanie mi
nic innego do w yboru, tylko udać się do m oich
daw nych tow arzyszy. Ci, p rzy n a jm n ie j, p rz y jm ą m ię
z pew nością, ja k sta re g o przyjaciela*. P otem w w eso
łej ich kom panii w ychylało się kilka kieliszków za
wiele — w śród podniecającej rozm ow y o jakiem no-
wem ry zy kow nem przedsięw zięciu, zręcznej «sztuce»,
m ającej na celu nowe złodziejstw o — i w części przez
słabość woli, a w części, żeby p rzy słu ż y ć się p rz y ja
ciołom, starzec szedł z nim i i znow u d ostaw ał się do
więzienia. T ak pow tarzało się ju ż kilka razy. U pły
nęło jed n ak że dw a m iesiące — i tym razem nie w ra
cał do C lairvaux. W tedy w ięźniowie, a naw et dozorcy
zaczęli się niepokoić. «Czyżby go schw ytano w d r u
gim o k ręg u sądow ym , że nie w raca dotąd?» m ówili
w szyscy. «Oby tylko, — biedaczek, nie w plątał się w coś
gorszego», - to jest, w coś gorszego, niż zw ykłe zło
dziejstw o. «Szkodaby go było, taki m iły, spokojny
staruszek!» W krótce jed n ak że okazało się, że trafnem
— 497 —
było p ierw sze przypuszczenie. P rz y szło zaw iadom ienie

z d ru g ie g o więzienia, iż nasz sta ry włóczęga zn ajd u je
się tam i sta ra się o przeniesienie go do C lairvaux.
S m u tn y m zw łaszcza był w idok sta ry c h więźni. W ielu
z nich zapoznało się z w ięzieniem jeszcze w dzieciń
stw ie, albo we w czesnej m łodości, — inni w później
szym , d o jrzalszy m w ieku; ale...
«Raz w w ięzieniu, całe życie w więzieniu». To p rz y
słowie je s t owocem sm u tn eg o dośw iadczenia. Kto za
czął siódm y k rz y ż y k w w ięzieniu, ten wiedział, że
i u m rzeć p rzy jd z ie m u się pod kluczem . Ja k b y chcąc
u m y śln ie p rzy śp ie sz y ć ich śm ierć, zw ierzchność wię
zienna w ysyłała sta ry c h w ięźniów na ro b o tę do w ar
sztatów , gdzie w y rab iały się z ró żn y ch w ełnianych
o dpad k ó w pilśniow e pończochy. W śró d pyłu, u n o sz ą
cego się w iecznie w w arsztatach, dostaw ali w krótce
su ch o t i szybka śm ierć p rzy n o siła im litościw e w y
zw olenie z m ęczarni życia. W tedy czterech w ięźniów
zanosiło zw łoki sta re g o to w arzy sza do w spólnej m o
giły. S tró ż cm en ta rn y i jego czarny pies stanow ili je
d y n y o rszak pogrzebow y. K apelan w ięzienny, p ro w a
dzący p o g rz e b , m ruczał m achinalnie pacierze i spo
g lą d ał z ro zta rg n ien ie m na kasztan y i jodły, ro sn ące
po obu stro n ac h d ro g i; czterej tylko tow arzysze zm ar
łego cieszyli się sw ą chw ilow ą sw obodą. I je d y n ie
czarn y pies zdaw ał się odczuw ać całą m elancholię tej
sm u tn ej procesyi.
K iedy zakładano we F ra n cy i reform ow ane w ięzie

nia c e n tra ln e , chciano zaprow adzić w nich system
a b so lu tn e g o milczenia, ale je s t to tak dalece przeciw -
nem n a tu rz e ludzkiej, że m usiano w krótce zaniechać
tego zam iaru.
W ięzienie w ydaje się niem em pow ierzchow nem u
o b serw ato row i, kipi w niem je d n a k n ap raw d ę życie
— 498 —
rów nie czynne, ja k w jak iem m aleńkiem m iasteczku.

Półgłosem , w kilku słow ach, rzu co n y ch doryw czo, ci
chym szeptem , albo za pom ocą kilku w ierszy, nabaz-
g ra n y c h na św istk u pap ieru , z b łyskaw iczną szybkością
o b ieg ają całe w ięzienie w szy stk ie now iny dnia. W szy
stko, co się w y d arzy m iędzy sam ym i w ięźniam i, albo
w «cour d ’honneur», gdzie m ieszk ają urzęd n icy adm i-
n istra cy i, albo w w ioseczcze C lairvaux, albo w reszcie
w szerokim świecie p ary sk ie j polityki, staje się nie
zwłocznie w iadom em w p o jedynczych i w spólnych ce
lach i w arsztatach. F ra n cu z i są zb y t tow arzyscy z n a
tu ry , żeby m ożna było zabronić im zupełnie mówić.
Nie m ieliśm y żadnej łączności z w ięźniam i k ry m in a l
nym i, a m im o to w iedzieliśm y o w szystkiem . — «O gro
d n ik J a n znow u d o stał się na dw a lata». «Żona in sp e k
to ra pokłóciła się nie na ża rty z żoną takiego -- to
urzędnika». «Jakóba, tego, k tó ry siedzi w osobnej celi,
złapano na g o rący m uczynku, g d y chciał w sunąć
k a rtk ę ram k arzo w i Janow i». «S tary osioł N... ju ż nie
je s t m in istrem spraw iedliw ości. M inisteryum upadło».
I tak dalej. A g d y zdarzyło się , że J a n w ym ienił
dw ie flanelow e kam izelki, n ab y te za 15 franków od
ad m in istra cy i w ięziennej na dwie paczki ty to n iu po
50 centym ów , — w ieść o tym w ażnym fakcie o b la ty
w ała w m gnieniu oka w szystkie zakątki więzienne. Ze
w szech stro n zw racano się do n as o tytoń. R azu pew
nego ja k iś p o k ątn y d oradca praw n y , siedzący w wię
zieniu, chciał mi doręczyć k a rtk ę z p ro śb ą, żeby m oja
żona, m ieszkająca we wsi, odw iedziła jego żonę, także
tam zam ieszkałą. Moc w ięźniów p rzy ję ła najżyw szy
udział w p rze słan iu m i tej k artk i, k tó ra m usiała
p rze jść Bóg wie przez ile rą k , nim doszła swego
przeznaczenia. N um er gazety p a ry sk ie j, zaw ierający
ja k i fak t lub a rty k u ł, k tó ry przed staw iał dla nas jakie
szczególne zajęcie, — trafia ł zaw sze do n aszych rąk,
— 499 —
n ieraz najd ziw aczniejszą i najm niej oczekiw aną d rogą,

na p rz y k ła d p rzez w ysoki m u r naszego ogro d u , z za
w iniętym w gazetę kam ieniem .
S ystem celkow y nie p rze ry w a wcale w zajem nych
sto su n k ó w m iędzy w ięźniam i. K iedy w pierw szych
dniach naszego p o b y tu w C lairvaux zam knięto nas
w oso b n y ch celach, było w nich tak zimno, że ledwo
m ogłem pisać — tak dalece, że g d y żona m oja, m ie
szk ająca w ówczas w P a ry ż u , o trzy m ała m ój list, nie
poznała m ego pism a. Z aw iadow ca kazał opalać nasze
cele, o ile się ty lk o dało, ale m im o w szelkich sta ra ń
panow ał w nich taki sam chłód. O kazało się, że w szy
stk ie r u r y parow e b yły zatkane kaw ałkam i papieru,
zap isan y m i św istkam i, scy zo ry k am i i ro zm aity m i d ro
biazgam i, k tó re u k ry w a ły się tam p rzez kilka pokoleń
więźniów.
P rzy jacielow i m em u, M artin, o k tó ry m ju ż w spo
m inałem , pozw olono odsiedzieć część k a ry w oddziale
celkow ym . W olał on być sam , niż siedzieć z dziesię
ciu in n y m i we w spólnej celi. Jak ież było jego zdum ie
nie, g d y sp o strz eg ł w krótce, iż wcale nie je s t sam .
Ściany i sz p ary w zam kach kluczy mów iły wokoło
niego. Po upływ ie dw óch - trzech dni, we w szystkich
celach w iedziano już, kto on taki i niebaw em zaw iązał
znajom ości ze w szy stk im i sąsiadam i. W celach, p o zo r
nie odosobnionych, kipi życie, ja k w ulu; — tylko
czasem życie to posiada dziw ny, psychopatologiczny
c h a ra k te r. N aw et K rafft-E b in g nie m iał pojęcia o ta-
kiem zw y rodnieniu uczuć, jak ie sp o ty k a się czasem
w pojed y ń czych, sam otnych celach w ięziennych.
Nie będę pow tarzał tu tego, co ju ż pow iedziałem
o w pływ ie m o raln y m więzienia na w ięźni w m ojej
książce: «W ro sy jsk ic h i fran cu sk ich więzieniach»,
w yd an ej po angielsku w L ondynie w 1880 r., w krótce
po m ojem uw olnieniu z C lairvaux. Pow iem tylko tyle:
•¿r
— 500 —
L u d n o ść w ięzienia składa się z n ajró ż n o ro d n iejsz y ch

żywiołów. B iorąc na uw agę tylko tak zw aną katego-
ry ę w łaściw ych «przestępców », o k tó ry ch tyle nasły-
szeliśm y się w o statn ich czasach od L om b ro so i jego
zw olenników , bije w p ro st w oczy fakt, że więzienia,
k tó re m a ją niby zabezpieczać od przeciw społecznych
p ostępków , są w łaściw ie g ru n tem , na k tó ry m te o sta
tnie n ajb u jn ie j się plenią. K ażdem u w iadom o, że b ra k
ośw iaty, w strę t do w szelkiej pracy re g u la rn e j, fizy
czna niezdolność do w szelkiego w ytężonego w ysiłku,
błędne zam iłow anie aw an tu rn iczy ch p rzy g ó d , nam ię
tn o ść g ry i h azard u , b ra k energii, m ało h arto w n a
w ola i zupełne lekcew ażenie szczęścia bliźnich są głów-
nem i p rzy czynam i, p o pychającem i tę klasę ludzi do
zbrodni. Otóż w czasie m ego uw ięzienia m ogłem p rz e
k o nać się niezbicie, że w łaśnie te w szystkie nałogi
i każdy z nich w szczególności — nietylko nie zani
kają, ale przeciw nie ro zw ija ją się jeszcze potężniej
w więzieniu. R ozw ijają się zaś dla tego, że takiem już
je s t więzienie z n a tu ry sw ojej: póki b ęd ą istnieć wię
zienia, p óty je one rozw ijać będą.
W rzeczy sam ej, nie ulega najm n iejszej w ątpliw o
ści, że długie zam knięcie w w ięzieniu b u rzy z nieuni
k nioną, fataln ą koniecznością en erg ię człow ieka, - za
bija ono w nim także i wolę. W ięzień nie zn ajduje
w życiu w ięziennem żadnej sposobności do ćwiczenia
swej woli. P rzeciw nie, jeśli ją ma, n ap y ta z n ią sobie
biedy; wola w ięźnia pow inna być złam aną — tak u trz y
m u je w ładza w ięzienna i je s t też złam aną. Jeszcze
m niej sposobności zn ajd u je on dla w ykazania swej
p rzy ro d zo n ej sym patyi. W szystko m a na celu p rz e r
w anie — w m u rach lub po za m u ram i w ięzienia wszel
kich sto su nków w ięźnia z tym i, k tó rzy m u są sym pa
tyczni i dla k tó ry c h czuje życzliwość. Dalej — w m iarę
tego, ja k m ijają lata, — staje się on coraz m niej zdol-
— r»oi —
n ym do w szelkiej w ytężonej fizycznej lub um ysłow ej

pracy , — i jeśli p oprzednio uczuw ał on w strę t do
pracy re g u la rn e j, uczucie to w zm aga się tylko w cza
sie jeg o p o b y tu w w ięzieniu. Je śli poprzednio, gdy
p rze stęp c a znajdow ał się na sw obodzie, m ęczyło go
w szelkie p rzy d łu ższe, je d n o sta jn e zajęcie, k tó reg o nie
m ógł n ig d y w ypełnić w sposób należyty, albo jeśli
w d o d atk u ta n ad m iern a p rac a byw ała licho opłacaną,
ja k zw ykle byw a nią p rac a robotnicza, to w więzie
niu — niechęć ta zam ienia się w p ro st w nienaw iść.
Je śli p o p rzednio pozw alał on sobie tylk o w ątpić o u ży
teczności pow szechnie u zn anych p raw m oralnych, —
teraz, o brzuciw szy k ry ty czn em spojrzeniem u rzę d o
w ych obrońców tych praw i dow iedziaw szy się, ja k
p a trz ą na nich jego tow arzysze, pozbyw a się z lek-
kiem sercem otw arcie całego k o d ek su m oralności,
ja k n iep o trzebnego balastu. I jeżeli chorobliw y rozw ój
gw ałtow nego i zm ysłow ego te m p eram en tu p opchnął
człowieka do z b ro d n i, chorobliw y ten ry s po u p ły
wie kilk u lat zam knięcia w zm oże się jeszcze bard ziej,
dochodząc w n ie k tó ry ch w ypadkach do w p ro st z a stra
szający ch rozm iarów . W tym o statn im zw łaszcza kie
ru n k u — i najniebezpieczniejszym — najw ybitniej
w y stę p u je w pływ w ychow ania w ięziennego.
W S y b ery i w idziałem , jakiem i otchłaniam i nędzy
i jakiem i ja sk in ia m i fizycznego i m oralnego zniepra-
w ienia są nasze stare, b ru d n e, przepełnione w ięźniam i,
«nie reform ow ane» w ięzienia ro sy jsk ie. I kiedy m ia
łem dziew iętnaście lat, m yślałem , że zakłady te m ogą
b y ć znacznie ulepszone, jeśli cele będą zaw ierały w ię
cej p rze strzen i i p ow ietrza, je śli w ięźni rozdzieli się
na k ateg o ry e i zajm ie się ich pożyteczną i zdrow ą
p rac ą. T eraz — m usiałem się w yrzec tych pięknych
illuzyi. T eraz m ogłem p rzekonać się, że najw zorow sze,
«reform ow ane» więzienia, jakiegokolw iek sy stem u , cel-
— 502 —
kow ego czy innego, — tak ze w zględu na więźni, ja k i ze

w zględu na pożytek społeczeństw a, są rów nie złe, ja k
stare, b ru d n e n o ry daw nego «niereform ow anego» sy
stem u , a m oże i gorsze. Nie w yw ierają one żadnego
u m o raln iającego w pływ u na więźni, przeciw nie, w ol
b rzy m iej w iększości w ypadków w pływ ich je s t n ajszk o
dliw szy. Złodziej, oszust, ra b u ś, przeb y w szy kilka lat
w w ięzieniu, w ychodzą ztain tąd jeszcze bardziej za
tw ard ziali w g rzechu i b ynajm niej nie zniechęceni do
daw nego sw ego rzem iosła. Są oni teraz lepiej p rz y sp o
sobieni; posiedli w szystkie tajem nice zaw odu i p rz e n i
knęli się jeszcze w iększem ro zgoryczeniem przeciw ko
społeczeństw u. T eraz p o tra fią znaleźć uspraw iedliw ie
nie dla sw ego b u n tu przeciw jego praw om i obycza
jom . Z nieuniknioną, fataln ą koniecznością m usi czło
wiek postępow ać coraz dalej po tej zbrodniczej d r o
dze, k tó ra go już raz p rzy p ro w a d ziła p rze d k ra tk i są
dowe. W ystępki, k tó ry ch dopuści się po uw olnieniu,
b ędą niew ątpliw ie daleko cięższe, niż te, za k tó re był
k a ra n y po raz pierw szy. I oczekuje go śm ierć albo
w więzieniu, albo w koloniach k arn y ch . W książce
pow yżej p rzytoczonej, pow iedziałem już, że w ięzienia
są to « u niw ersytety w y stęp k u , u trzy m y w a n e przez
państw o». I dziś — po upływ ie p ię tn astu lat — ro
zm y ślając pow tórnie n ad tą k w esty ą w ośw ietleniu
m asy now ych faktów , m ogę ty lk o z głębokiem p rze
św iadczeniem słow a te pow tórzyć.
O sobiście — nie m am n ajm niejszego pow odu u s k a r

żać się na lata, k tó re przepędziłem w w ięzieniu fran-
cuskiem . Dla człow ieka czynnego i niezaw isłego o g ra
niczenie sw obody i m ożności działania je s t ju ż sam o
p rzez się tak w ielką stra tą , że o innych p rzy k ro ściach
w ięziennych nie w arto naw et w spom inać. Bez w ątpie
nia, trap iliśm y się b ard zo naszą p rzy m u so w ą bezczyn
— 503 —
nością, g d y dolatyw ały n as z daleka wieści, ja k i oży

w iony ru ch polityczny budzi się we F ran cy i. K oniec
p ierw szeg o ro k u , zw łaszcza podczas p o n u rej zim y,
ciężkim je s t zaw sze dla więźnia. A gdy przy ch o d zi
w iosna, boleśniej, niż kiedykolw iek, czuje się u tra tę
w olności. K iedy w idziałem z naszego okna, ja k łąki
znow u o k ry w a ją się zielonością, a nad w zgórzam i
znow u zaw isa lekka w iosenna m gła; kiedy — czasam i —
m ig n ął mi p rze d oczym a pędzący w dolinie p o c ią g ,—
o g arn iała m ię silna tę sk n o ta ; chciałbym był polecieć
za nim , odetchnąć św ieżem , leśnem pow ietrzem , lub
dać się porw ać p rąd o w i kipiącego życia ludzkiego
w w ielkiem m ieście. Ale kto nieodw ołalnie zw iązał
swój los z jak ąk o lw iek s k ra jn ą p a r ty ą postępow ą, ten
pow inien b yć gotów lata całe spędzić w w ięzieniu —
i nie m a p raw a szem rać na to. C z u je , że naw et
w w ięzieniu — nie p rz e sta je on do pew nego stopnia
w spółdziałać postępow i ludzkości, k tó ry n ad a je życie
i siłę d ro g im m u ideom .
D ozorcy w w ięzieniu lu g d u ń sk iem dali się nam
w szy stk im we znaki sw oją b ru taln o ścią : żonie m ojej,
to w arzy szo m i m nie sam em u. Ale po kilku u tarczk ach
sto s u n k i ułożyły się spokojniej. W d o d atk u — adm i-
n istra c y a w iedziała b ardzo dobrze, że cała p ra sa p a
r y s k a stoi po naszej stro n ie i wcale nie życzyła sobie
ściąg n ąć na sw oją głow ę grom ów R och efo rt’a, albo bi
czującej k ry ty k i p. C lem enceau. W C lairv au x nie p rz y
szło wcale do walki. Na kilka m iesięcy p rze d naszem
p rzy b y ciem zm ienionym został cały p erso n e l adm ini
strac y jn y . D ozorcy zabili w celi je d n eg o w ięźnia i po
w iesili jego zwłoki, aby nadać śm ierci po zó r sam o
b ó jstw a. Lecz zb ro d n ia w yszła na jaw ty m razem za
sp ra w ą d o ktora. O ddalono w sk u tek tego głów nego za
w iadow cę i kilku pom ocników i całkiem inne sto su n k i
zapanow ały od tąd w więzieniu. W ogóle w yniosłem
— 504 —
z C lairv au x ja k najlepsze w spom nienie o zaw iadow cy —

i n ieraz m yślałem w czasie m ego tam pob y tu , że —
ostatecznie — ludzie b y w ają często lepsi, niż in sty tu -
cye, k tó ry m służą. Ale w łaśnie, poniew aż nie m am
żad n y ch zażaleń osobistych, tern sw obodniej i bez
w zględniej m ogę potępiać sam ą in sty tu cy ę, jako p rz e
żytek p o n u rej przeszłości, błędny w zasadzie i sta n o
wiący źródło niezliczonych klęsk dla społeczeństw a.
M uszę w spom nieć jeszcze o jednej okoliczności,
k tó ra u d erz y ła m ię w w yższym jeszcze stopniu, niż
d em o ralizujący w pływ w ięzień na przestępców . Jakiem
o gniskiem zarazy byw a każde więzienie i naw et każdy
sąd dla całego otoczenia, dla w szystkich, żyjących
w blizkości! L om b ro so n aro b ił wiele hałasu sw oim
«w ystępnym typem », k tó ry o d k ry ł rzekom o w śród
lud n o ści w ięz ie n n ej! Je ślib y rów nie uw ażnie b adał
publiczność, k rąż ącą około sądu, jak o około sw ego
p u n k tu ciężkości: ta jn y ch agentów , szpiegów , poką-
tnych adw okatów , denuncyantów i oszustów w szel
kiego ro d z a ju ; — L o m b ro so z pew nością p rzy sz ed łb y
do w niosku, że g eograficzna sfera jego «w ystępnego
typu* nie o granicza się tylko do m u ró w w ięziennych.
N igdzie nie w idziałem takiej bogatej kolekcyi osób
najn iższeg o ludzkiego ty p u , ja k w sądzie lu g d u ń sk im ,
gdzie na każdym k ro k u spo tk ać je m ożna. Nic ró w
nego im nie znalazłem w C lairvaux. D ickens i C ruiks-
h au k un ieśm iertelnili kilka z tych p o sta ci, k tó re
tw o rzą całkiem o d ręb n y św iat, k rąż ący około sądów
i szerzący zarazę daleko naokół siebie. To sam o po
w iedzieć m ożna o każdem centralnem w ięzieniu w ro
d zaju C lairvaux. J a k tłu sta plam a na w ełnianej mate-
ry i, tak szerzy się w około w ięzienia w strę tn a atm o
sfera, p rze siąk n ięta duchem złodziejstw a, oszukaństw a,
szpiegostw a i w szelkiego zniepraw ienia.
W szy stk o to w idziałem . I jeżeli p rze d m ojem sk a
— 5or> —
zaniem w iedziałem już, że w spółczesny nasz system

k a rn y je s t z g ru n tu zły, to — opuszczając C lairvaux,
zrozum iałem , że sy stem ten nietylko je s t zły i nie
sp raw ied liw y, ale że w p ro st szaleństw em je s t ze stro n y
społeczeństw a u trzy m y w a ć na swój k oszt — przez nie-
w iadom ość, lu b przez o b łu d n ą, u m y śln ą nieznajom ość
rzeczyw istości — te « u n iw ersy tety w ystępku» i te ja
skinie zepsucia, — a w szy stk o to pod pozorem , że
w ięzienia są niezbędne dla okiełznania w ystępnych in
sty n k tó w kilk u ludzi.
XIV.
K ażdy rew olucyonista spo ty k a na sw ej d rodze

szpiegów i agentów - prow okatorów . Mnie także
sp o tk a ł ten zaszczyt. W szystkie rzą d y tra c ą znaczne
su m y na u trzy m an ie tych podłych gadów , ale w ła
ściwie są one niebezpieczne tylko dla b ardzo zielonej
m łodzieży. Kto m a choć tro ch ę dośw iadczenia i zna
życie i ludzi, p ręd k o uczy się poznaw ać ten g atu n ek
isto t; je s t coś w nich, co z pierw szego w ejrzenia każe
się n am m ieć na ostrożności. W e rb u ją się one z sa
m ych m ętów społeczeństw a, z ludzi, k tó ry c h poziom
m o raln y byw a n a d e r niski. Kto pilnie śledzi m oralne
zachow anie się ludzi, z k tó ry m i się spo ty k a, w krótce
sp o strz eg a w ch a rak te rz e i naw et pow ierzchow ności
ty ch osób coś dziw nego, co go u d erz a i nasu w a sam o
przez się p y tan ie: «co p rzy p ro w ad ziło tych ludzi do
m n ie ? Co w spólnego oni m ogą m ieć ze m ną?» Po
w iększej części to p ro ste p y tan ie w y starcza, aby obu
dzić n aszą baczność.
Z a czasów m ego pierw szego p o b y tu w Genewie
d o sk o n ale znaliśm y w szyscy ag e n ta ro sy jsk ie g o , któ
re m u poleconem było śledzić em igrantów . N azyw ał
— 50G —
się «hrabia X.»; ale poniew aż nie m iał ani lokaja, ani
k a re ty , k tó rą m ógłby ozdobić sw ym herbem , w y
szył go na czapraczku sw ego pieska. S p otykaliśm y go
czasem w kaw iarni, ale nie zam ienialiśm y z nim nig d y
ani słowa. W g ru n cie rzeczy był on całkiem «nieszko
dliw y»; zakupyw ał po p ro s tu w kioskach w ydaw nictw a
em ig ran tó w i zapew ne o p atry w a ł je sw em i uw agam i
w sp raw ozdaniach, skład an y ch zw ierzchności.
Z upełnie inne osobisto ści zaczęły się zjaw iać w Ge
new ie razem z now em pokoleniem em igrantów . A je
dnakże, tak lub inaczej, zaw sze poznaw aliśm y now ych
szpiegów .
Kiedy na horyzoncie naszym zjaw iał się kto nie
znajom y, ze zw ykłą nih ilisty czn ą szczerością w yp y ty
w aliśm y go o jego p rzeszłość i obecne zam iary i tym
sposobem łatw o poznaw aliśm y, kogo m am y przed
sobą. S zczerość we w spólnem obcow aniu je s t n a j
lepszym śro d k iem u trw alen ia p rzy ja zn y c h stosunków
m iędzy lu dźm i; w p o dobnym zaś w yp ad k u je s t w p ro st
nieocenioną. Ludzie, k tó ry ch n ik t z nas nie znał
i o k tó ry ch n ik t naw et nie słyszał w Rosyi, k tó rzy
byli całkiem obcy w n aszych kółkach, przy jeżd żali do
G enewy i po kilku dniach, a czasem w kilka godzin —
staw ali na najserd eczn iejszej stopie z kolonią. Ale
szpiedzy, pod żadnym pozorem , nie p o trafili nigdy
w k ra ść się w n aszą p rzy jaźń . Szpieg m oże nazw ać
w spólnych znajom ych, m oże w ytłóm aczyć się n ajd o
kładniej, czasem naw et zgodnie z p raw d ą, co do sw ojej
przeszłości w Rosyi, m oże przy sw o ić sobie n ajd o sk o
nalej nih ilistyczne obejście i nihilisty czn ą gw arę, ale
nie p o trafi nig d y p rze n ik n ąć się nih ilisty czn ą ety k ą
m łodzieży ro sy jsk ie j, — a to sam o ju ż trzy m a go
zdaleka od naszej kolonii. Szpiedzy m ogą udać i n a
śladow ać w szystko, — tylko nie zasad tej m oralności.
K iedy pracow aliśm y razem z E. Reclus, m ieszkało
— 507 —
w C larens podobne indyw iduum , od k tó reg o w szy scy

śm y stro n ili. Nie w iedzieliśm y faktycznie nic złego
0 nim , ale czuliśm y, że on nie «nasz». I im n atarcz y
wiej sta ra ł się p rze n ik n ąć do n a s , tem silniejsze
budził z naszej stro n y p odejrzenia. J a n igdy nie p rze
m ów iłem doń ani słow a i m oże w łaśnie dla tego cho
dziło m u najusilniej o m oją znajom ość. W idząc, że
zw ykła d ro g a nie zaprow adzi go daleko, zaczął zasy p y
w ać m ię listam i, w yznaczając m i tajem nicze spotkania,
w tajem niczych celach — w lesie, lu b w jakiem innem po-
d o bnem m iejscu. Dla ż a rtu p rz y ją łe m raz zaproszenie
1 udałem się na oznaczone m iejsce, przyczem jeden
z p rzy jació ł to w arzy szy ł m i zdaleka. Ale jegom ość ów,
k tó ry zapew ne m iał w spólnika, m u siał dow iedzieć się,
że nie je ste m sam i nie przyszedł. Z ostałem więc po
zbaw iony p rzy je m n o śc i poznania go kiedykolw iek bli
żej. Z resztą, m iałem w ówczas tyle pracy, że każda
chw ila m ego czasu była pośw ięcona albo geografii,
albo «Le révolté» — i nie m iałem czasu na k onspira-
cye. Je d n ak ż e dow iedzieliśm y się potem , że człowiek
ten w ysyłał do T rzeciego W ydziału najszczegółow sze
sp raw o zd an ia o rzekom ych rozm ow ach, k tó re m iał
p ro w ad zić ze m ną, o nieograniczonem zaufaniu, jak ie
w zbudził we m nie i o straszn y c h spiskach przeciw
carow i w P e te rsb u rg u , k tó rem i niby to kierow ałem .
W szy stk o to przy jm o w an o w P e te rs b u rg u za d o b rą
m onetę. I nie tylko w P e te rsb u rg u . W e W łoszech wie
rzon o także każdem u nonsensow i, donoszonem u przez
szpiegów . T ak, na p rzy k ła d , kiedy Cafiero został raz
areszto w an y w S zw ajcaryi, pokazano m u zastraszające
sp raw o zd an ia szpiegów w łoskich, k tó rzy donosili sw e
m u rządow i, że ja i Cafiero, u zb ro je n i w bom by, za
m y ślam y p rze jść g ranicę w łoską. W rzeczy zaś sam ej
nig d y nie byłem we W łoszech i nig d y się tam nie
w ybierałem .
— r,08 —
T rzeb a p rzyznać, że szpiedzy nie zaw sze u k ła d ają

swe re fe ra ta z sam ych w ym ysłów . Często p o d ają p ra w
dziwe fakty, ale w szy stk o zależy od tego, w ja k i spo
sób p rzed staw i się ja k i w ypadek. Śm ieliśm y się s e r
decznie z pow odu jed n eg o ra p o rtu , złożonego rządow i
fra n cu sk iem u przez szpiega, k tó ry to w arzy szy ł nam
w 1881 r. w p odróży z P a ry ż a do L ondynu. Szpieg,
ja k to często byw a, prow adził p o dw ójną g rę i sp rz e
dał sw oje spraw ozdanie R o ch efo rfo w i, k tó ry ogłosił
je w sw ojej gazecie. W szystko, o czem szpieg donosił,
było p raw d ą; ale ja k on to opow iadał! P isał na p rz y
kład: «Zająłem «coupe» obok tego, w k tó rem sie
dzieli K rap o tk in z żoną». Isto tn ie tak było. S p o strze
g liśm y go odrazu, gdyż jego złośliw a, niem iła tw arz
ściągnęła zaraz n a s z ą uw agę. «Cały czas mówili po
ro sy jsk u , dla tego — żeby inni pasażerow ie — nie m ogli
ich zrozum ieć». I to p raw d a: m ów iliśm y po ro sy jsk u ,
ja k zw ykle. «P rzyjechaw szy do Calais, kazali sobie
podać buljonu». Św ięta p raw d a; zażądaliśm y buljonu.
Ale tu zaczyna się tajem nicza stro n a podróży. «Po
tem — oboje nagle znikli. N apróżno szukałem ich na
pokładzie i w innych m iejscach; kiedy zaś znow u się
ukazali, b ył on p rz e b ra n y i to w arzy szy ł m u k siądz
ro sy jsk i, z k tó ry m się nie rozstaw ał aż do sam ego
L on d y n u , gdzie straciłem go z oczu». I znow u n a jz u
p ełniejsza praw da. Żonę m oją rozbolały trochę zęby,
p o p ro siłem więc re sta u ra to ra , żeby nam pozw olił od
dalić się do sw ego pokoju, gdzie m ógłbym p rzy p alić
jej ząb, co p rzy n o siło jej zw ykle ulgę. Tern o b jaśn ia
się nasze «zniknięcie»; że zaś m ieliśm y przejeżdżać
kanał, w su nąłem m ój m iękki pilśniow y k apelusz do
kieszeni i nałożyłem fu trz a n ą czapkę, to je s t « p rzeb ra
łem się». Co się tyczy tajem niczego popa, to i to nie
było w ym ysłem . Nie był on popem ro sy jsk im , ale
m n iejsza z tern; u b ra n y był w każdym razie, ja k
— 509 —
k siąd z grecki. S postrzegłem go, gdy stał u bufetu

i żąd ał czegoś, czego n ik t nie rozum iał.
— A qua! A qua! p ow tarzał żałosnym głosem .
— P ro sz ę dać tem u pan u szklankę w ody, — pow ie
działem służącem u.
D uchow ny, zdziw iony m ojem i niezw ykłem i zdolno
ściam i lingw istycznem i, zaczął m i dziękow ać z czysto
w schodniem uniesieniem . Ż ona m oja, zdjęta litością, p ró
bow ała p rzem aw iać doń w ró żn y ch językach, ale ro zu
m iał ty lk o po nowo - g recku. O kazało się jed n ak , że
zna kilka słów jak ieg o ś południow o-słow iańskiego n a
rzecza i zdołaliśm y nakoniec zrozum ieć tyle: «Ja —
G rek ; tu reck ie poselstw o, — L ondyn». D aliśm y m u
do zrozum ienia, głów nie za pom ocą znaków , że my
także jed ziem y do L o n d y n u i że m oże jechać z nam i.
N ajzabaw niejszem było to , że rzeczyw iście do
w iedziałem się dlań o ad re sie tureck iej am b asad y
w L o n d y n ie pierw ej naw et, nim p rzy b y liśm y na lon
d y ń sk i dw orzec kolejow y C haring-C ross. P ociąg za
trz y m a ł się na ja k ie jś stacyi i do przepełnionego już
w ag o n u trzeciej klasy w eszły dw ie elegancko u b ra n e
panie. Je d n a z nich była A ngielką, d ru g a — piękna,
w y sm u k ła kobieta, w y b o rn ie m ów iąca po fra n cu sk u ,
podaw ała się za A ngielkę. L edw ie zdążyliśm y z nią
zam ienić k ilka słów, g d y zaatakow ała m ię nagle,
à b rû le-p o u rp o in t.
— Co pan m yśli o h ra b i Ig n atjew ie? — i w ślad za
tein. «P rędko zabijecie now ego cesarza?» Po tych
dw óch p y tan iach rzem iosło jej nie pozostaw iało dla
m nie żadnej w ątpliw ości; ale, przy p o m n iaw szy sobie
m o jeg o księdza, spytałem ją : «czy nie zna pani p rz y
p ad k iem ad re su tureckiego p oselstw a w L ondynie?» —
« P rzy takiej ulicy, — taki n u m e r dom u», odpow iedziała
bez zająknienia, ja k uczennica, w ydająca lekcyę. —
«Zapew ne wie pani także, gdzie się zn ajd u je poseł-
— 510 —
stw o ro sy jskie?» — pytałem dalej. I ten a d re s udzie

lony mi został rów nie chętnie. G dyśm y p rzy b y li na
dw orzec C h aring-C ross, zaczęła się dam a owa tak n a
trę tn ie k rz ą ta ć około m oich pakunków podróżnych,
o fiaru ją c się naw et nieść, — w sw ych rękach, opiętych
w cienkie rękaw iczki — m ój ciężki k u fer, że nakoniec
o dpraw iłem ją, k u w ielkiem u jej zdum ieniu, m ów iąc:
«Dosyć. P anie nie noszą pakunków m ęzczyznom . P ro
szę zostaw ić n as w spokoju».
Ale w róćm y do naszego p raw dom ów nego fra n c u
skiego szpiega. — «K rapotkin w ysiadł na stacyi Cha-
rin g -C ro ss, — rap o rto w ał on d a le j; ale opuścił stacyę do
piero w pół godziny po p rzy b y c iu pociągu, g d y się
p rzekonał, że się w szyscy rozjechali. Cały ten czas
daw ałem na nich pilne baczenie, u k ry ty za kolum ną.
U pew niw szy się, że nikogo z p asażerów nie m a już
na peronie, oboje z żoną w skoczyli do «cabu». Mimo
to podążyłem za nim i i słyszałem , ja k d o ro żk a rz m ó
wił a d re s policyantow i u b ra m y : «Nr. 12, ulica taka-
to». P obiegłem za pow ozem . Nie było nigdzie dorożki
w pobliżu, tak że m usiałem biedź aż do T rafalg ar-
sq u are, gdzie znalazłem «cab» i pogoniłem za nim i.
Z atrzy m ali się przed w spom nianym pow yżej dom em ».
W szy stk ie te fakty, a d re s i całe opow iadanie są
n ajd o k ład n iej praw dziw e. Ale ja k i tajem niczy w ygląd
w szy stk o to nosi! U przedziłem o m oim p rzyjeździe
jedn eg o p rzyjaciela, R osyanina, k tó ry z pow odu gę
stej m gły ran n e j zaspał godzinę p rzy b y cia pociągu.
Czekaliśm y n ań na stacyi pół godziny, a potem , zo
staw iw szy rzeczy, pojechaliśm y do jego m ieszkania.
— «Siedzieli do d ru g iej godziny po południu, sp u
ściw szy sto ry w pokoju i dop iero w tedy w yszedł
z d om u w ysoki m ęzczyzna i w pół godziny potem
pow rócił z ich rzeczam i». N aw et i ta w zm ianka o sp u
szczonych sto rac h nie je s t zm yśloną. Z pow odu m gły
— 511 —
trz e b a było zapalić gaz i sp uściliśm y sto ry , aby nie

w idzieć b rzy d k ie j, m ałej uliczki w Islin g to n , spow i
niętej w żółtą mgłę.
W czasie, g d y pracow ałem w spólnie z E lizeuszem

R eclus w C larens, udaw ałem się zw ykle dw a razy na
m iesiąc do G enew y, aby w ydać n u m e r «Le Révolté».
Razu pew nego, gdy zaszedłem do d ru k a rn i, pow ie
dziano mi, że ja k iś nieznajom y R osyanin chce się ze
m n ą widzieć. Był on ju ż u m oich przy jació ł i ośw iad
czył im , że chce m i zaproponow ać w ydaw nictw o n o
wej ro sy jsk ie j gazety, na w zór «Révolté»; ofiarow ał
się d o sta rc z y ć w szy stk ich p o trze b n y ch po tem u pie
niędzy. P oszedłem zobaczyć się z nim w kaw iarni.
P rz ed sta w ił m i się pod jak iem ś niem ieckiem nazw i
skiem , p rz y p u ść m y T honlehm — ja k o m ieszkaniec n ad
b ałty ck ich prow incyi. Chw alił się, że posiad a wielki
m ajątek , d o b ra ziem skie i kilka fa b ry k i o b u rza ł się
na rzą d ro s y js k i za ru sy fik ac y ę niem ieckich g u b ern ii
nad b ałty ck ich. W ogóle ro b ił n ieokreślone w rażenie,
an i złe, ani d o b re i przy jaciele m oi nalegali, żebym
p rz y ją ł jeg o propozycyę. Ale m nie nie zb y t się on po
dobał z pierw szego w ejrzenia.
Z k aw iarni zaprow adził m ię do sw ego n u m e ru
w hotelu. T u zaczął się m niej krępow ać, stał się wię
cej sam sobą - i w rażenie było wcale n ie k o rz y stn e . —
«P roszę nie w ątpić o m oim m a jątk u , — m ów ił mi. —
Z ro b iłem genialny w ynalazek, k tó ry zleje na m nie
deszcz złota. W ezm ę p aten t i w szy stk ie pieniądze od
dam na rew olucyę ro sy jsk ą» . Tu, z w ielkiem m ojem
zadziw ieniem pokazał mi lich tarz, k tó reg o cała o ry g i
n aln o ść polegała na jego nadzw yczajnej brzydocie
i na trzech p rętach d ru tu , m iędzy k tó re w staw iało
się świecę. N ajuboższa go sp o d y n i nie znęciłaby się na
tak i lich tarz i je ślib y po nad spodziew anie — w yna
— 512 -
lazca u zy sk ał paten t, żaden fa b ry k a n t nie dałby zań

więcej, ja k p arę rubli. — «Bogaty człowiek — i pokłada
sw oje nadzieje w p odob nym lich tarzu ! pom yślałem .
Ależ on pew nie nig d y nie w idział lepszych». T eraz
w iedziałem już, co m am o nim trzy m ać. «On nic nie ma
i pieniądze, k tó re ofiaruje, nie są jego». O św iadczy
łem m u więc bez o g ró d ek : «Dobrze. Je śli panu tak
wiele zależy na p ow staniu now ej ro sy jsk ie j rew olu-
cyjnej gazety i jeżeli pan je s t tak pochlebnego m nie
m ania o m nie, ja k pan mówi, to p ro szę złożyć pie
niądze na m oje im ię w jakim kolw iek b an k u i zosta
wić je do m ego pełnego rozp o rząd zen ia. U przedzam
pana, że nie będzie pan b ra ł żadnego u działu w w y
d aw an iu gazety».
— «O, n a tu ra ln ie , n a tu ra ln ie ; odpow iedział; od
czasu do czasu tylko za jrzę do w as, czasem podam
ja k ą ra d ę i pom ogę w am przew ieźć pism o do Rosyi».
«Nic z tego. Nie będziesz m ię pan naw et widywał»,
o d parłem . P rzy jaciele moi sądzili, że zanadto o stro
obeszłem się z tym człow iekiem , ale w krótce potem
o trzy m aliśm y list z P e te rs b u rg a z ostrzeżeniem , że
p rzy b ęd zie do n as szpieg T rzeciego W ydziału, nazw i
skiem T honlehm . T ak więc lich tarz w yśw iadczył nam
pow ażną p rzy słu g ę.
Na podobnej sp raw ie z lichtarzem , lu b jakiej innej
w tym ro d zaju , zaw sze łapie się ta szanow na kom
pania. P ew nego m glistego p o ra n k u 1881 r. odw iedziło
n as w L ondynie dw óch R osyan. Je d n eg o z nich zna
łem z n azw iska; d ru g i, — m łodzieniec, k tó reg o mi
p ierw szy p rzed staw ił jak o sw ego przyjaciela, był mi
całkiem n ieznajom y. O fiarow ał się on tow arzyszyć
sw em u przyjacielow i w czasie k ró tk ie g o jego p o b y tu
w L o ndynie Poniew aż p rzy p ro w a d ził go z sobą mój
znajom y, nie żyw iłem żadnych p o d ejrzeń w zględem
niego. Ale tego dnia byłem b ard zo zajęty i p o p ro si
— 513 —
łem d ru g ieg o znajom ego, m ieszkającego w są sied z

tw ie , żeby pom ógł im znaleźć pokój i pokazał
L o n d y n . Ż ona m oja, k tó ra m ało znała jeszcze wów
czas Anglię, poszła z nim i. W róciw szy w ieczorem ,
rzek ła m i: «W iesz, ten człow iek m ocno m i się nie
podoba. S trzeż się go». — «Ale dla czego? o co ch o
dzi?», py tałem . — «Nic, zupełnie nic, — tylko na pew no
on nie «z naszych*. A jeżeli tak, po co przychodził
do nas?» Ż ona m oja była ta k głęboko p rze k o n an ą
o słuszności sw oich pod ejrzeń , że — w ypełniając w szy
stk ie obow iązki gościnności, ani na chw ilę je d n ak nie
pozostaw iała m łodego człow ieka sam ego w m oim po
koju. Z aw iązała się rozm ow a, k tó ra ta k d osadnie w y
kazała całą nizkość poglądów i c h a ra k te ru gościa, że
jeg o w łasny p rzy jaciel ru m ie n ił się za niego. K iedy
zaś począłem ro zp y ty w ać go szczegółow o o jego p rze
szłość, odpow iedzi jego były jeszcze m niej zadaw al-
niające. M ieliśm y się więc na baczności. K rótko m ó
wiąc, obaj opuścili niebaw em L ondyn, a w dw a ty g o
dnie potem otrzy m ałem od m ego ro sy jsk ie g o p rz y
jaciela list, p rz e p ra sz a ją c y m ię, że w prow adził do
m ego d o m u człow ieka, k tó ry , ja k się okazało w P a
ry żu , b y ł szpiegiem am b asa d y ro sy jsk ie j. S praw dzi
łem to w spisie ta jn y ch agentów , p rzeb y w ający ch we
F ra n c y i i S zw ajcaryi, k tó ry nam , em ig ran to m , ro ze
słał niedaw no K om itet W ykonaw czy (m iał on w szę
dzie sw oich ludzi w P ete rsb u rg u ). W spisie ty m znala
złem rzeczyw iście nazw isko ow ego m łodzieńca. T ylko
je d n a litera była zm ienioną.
W y d aw anie gazety, opłacanej przez policyę i z po

lic y jn y m agentem na czele — sta ra to sz tu k a; uciekł
się też do niej p re fe k t policyi p a ry sk ie j, A ndrieux,
w 1881 r. Bawiłem w łaśnie w ów czas z E lizeuszem Re-
clus w gó rach, g d y o trzy m aliśm y list od jednego
F ran cu za, albo raczej B elgijczyka, w k tó ry m donosił
nam , że zam ierza założyć an a rch isty cz n ą gazetę i p rosił
o nasze w spółpracow nictw o. L ist, pełen pochlebstw ,
nie zro b ił na n as p rzy ch y ln eg o w rażenia. P rz y tem
E lizeusz R eclus p rzy p o m in ał sobie niejasno, j e sły
szał n ie g d y ś nazw isko a u to ra listu w zw iązku ,z ja k ą ś
p o d ejrz an ą h isto ry ą . P o stanow iliśm y odm ów ić udziału
w gazecie, napisałem tylk o do przy jaciela w P ary żu ,
iż m u sim y w przód wiedzieć, zkąd pochodzą pienią
dze, za k tó re gazeta m a być w ydaw ana. Może p ien ią
dze d a ją O rleaniści, — fortel sta ry i nieraz u p ra
w iany przez tę ro dzinę; m usim y znać źródła. Mój
p rzy jaciel p a ry sk i ze szczerością, zw ykłą ro botnikom ,
p rzeczy tał mój list na zebraniu, na k tó rem był obecny
p rzy sz ły w ydaw ca gazety. T en o sta tn i u d ał w ielką
o b razę i m usiałem odpow iadać na kilka reklam acyi
w tej spraw ie, ale tw ard o stałem p rz y sw ojem : «Jeśli
osoba, o któ rej mowa, pow ażnie z a p a tru je się na spraw ę,
zrozum ie sam a, że pow inna o b jaśn ić nas, zkąd m a
pieniądze».
M usiał to n areszcie uczynić. P rz y ciśn ięty do m u ru
n aszem i py tan iam i, odpow iedział, że pieniądze daje
jego ciotka, bogata pani, w yznająca w praw dzie sam a
dość zacofane przek o n an ia, ale niezdolna o przeć się
jeg o n am iętn em u p ra g n ie n iu posiadania w łasnej g a
zety. P ani ta m ieszka nie we F ra n cy i, a w L ondynie.
Z ażąd aliśm y w tedy jej nazw iska i a d re su i przyjaciel
nasz, M alatesta, ofiarow ał się pom ów ić z nią. — Udał
się do niej w spólnie z d ru g im przyjacielem , W łochem ,
h an d lu jąc y m sta ry m i m eblam i. P an i zajm y w ała nie
w ielkie m ieszkanie. P odczas g d y M alatesta rozm aw iał
z «ciotką» i coraz bard ziej przek o n y w ał się, że g ra
ona ty lk o rolę w kom edyi, przyjaciel jego, han d larz,
oglądał stoły i k rzesła i p rze k o n ał się, że w szy stk ie m eble
zostały w ypożyczone b ard zo niedaw no, m oże na dzień
— 515 —
p rz e d te m , u jego są sia d a , także h andlarza. N aw et

k a rtk i z ad re sem firm y tego o statniego znajdyw ały się
jeszcze na stołach i krzesłach. Ma się rozum ieć nie do
w odziło to niczego, ale p o d ejrz en ia nasze w zm ogły się.
U sunąłem się stanow czo od w szelkiej w spólności z tern
w ydaw nictw em .
G azeta zaczęła w ychodzić i okazała się krw iożerczą
do o statn ich g ran ic niem ożliw ości. P odpalania, m o r
d erstw a , dynam itow e bom by zalecały się w każdym
n um erze. S potkałem w ydaw cę jej na L ondyńskim
k o n g resie. S koro tylko u jrza łem jego obrzękłą, w strę
tn ą tw arz, przy słu ch ałem się jego rozm ow ie i p rz y
p atrz y łem kobietom , w k tó ry ch tow arzy stw ie ciągle
się obracał, nie m iałem ju ż n ajm n iejszy ch w ątpliw ości
co do niego. Na kong resie, na k tó ry m staw iał różne
gw ałtow ne, krw aw e rezolucye, w szyscy stro n ili odeń.
A g d y koniecznie chciał d ostać a d re sy anarchistów
w szy stk ich krajów , odm ów iono m u w sposób, k tó reg o
u p rze jm o ść pozostaw iała wiele do życzenia. K rótko
m ów iąc, zdem askow ano go w dw a m iesiące potem
i g azeta zaraz n astęp n e g o dnia p rz e sta ła w ychodzić.
W «pam iętnikach* swoich, w ydanych w dw a lata po
tem A n d rieu x opow iadał szeroko o gazecie, k tó rą
założył i o w yb u ch u dy nam itow ym , k tó ry u rząd zili
w łaśni je g o agenci policyjni w P ary żu , podłożyw szy
«w ypełnione czemś» p u dełka od sa rd y n e k pod pom nik
T h ie rs'a.
Można sobie w yobrazić, ja k ą m asę pieniędzy ko
sztow ało to w szystko F ra n cy ę , oraz inne ludy!
M ógłbym pośw ięcić kilka rozdziałów tem u p rz e d

m iotow i, ale zakończę na jed n em jeszcze opow iadaniu
o dw óch aw a n tu rn ik ac h w C lairvaux.
Ż ona m oja m ieszkała w ów czas w je d y n y m m aleń
kim zajeździe w ioski, położonej w cieniu w ięziennych
33*
— 51G —
m urów . P ew nego dnia w eszła do jej p o k o ju gospo-,

d y n i z listem od dw óch panów , k tó rz y tylko co p rz y
byli do zajazdu i chcieli zobaczyć się z m o ją żoną.
G o sp o d y n i całą siłą swej w ym ow y p o p arła p ro śb ę
nieznajom ych.
— O, ja znam ludzi, — m ów iła — i m ogę zaręczyć
pani, że są to praw dziw i panow ie, całkiem «comme il
faut». Je d en z nich mówi, że je s t niem ieckim oficerem ,
ale z pew nością m usi być baronem , albo «m ilordem »,
a d ru g i je s t jego tłóm aczem . Z n ają p an ią b ard zo do
brze. B aron w yjeżdża do A fryki — m oże na zaw sze —
i chciałby koniecznie w idzieć się z p an ią p rze d w y
jazdem .
Ż ona m oja sp o jrza ła na a d re s listu, k tó ry opie
w ał: «A M adam e la p rin cip esse K rapotkine. Q uand
à voir?» Nie po trzeb o w ała innych dow odów , aby
p rzek o n ać się, kim byli ci «panowie, całkiem com m e
il faut». T re ść listu była jeszcze g o rszą , niż ad re s.
To, co b aro n pisał o ja k iem ś tajem niczem zleceniu,
k tó re m a jej oznajm ić, pozostaw ało w jaw nej kłótni
zarów no z p raw id łam i g ra m a ty k i, ja k i ze zdrow ym
ro zsąd k iem . W sk u te k tego żona m oja nie p rzy ję ła
stanow czo ani b a ro n a , ani jego tłóm acza. W tedy
b aro n zaczął zasypyw ać ją listam i, k tó re zw racała
m u nieodpieczętow ane. W krótce cała w ieś rozd zie
liła się na dw a stro n n ic tw a: jedno, z g o sp o d y n ią
na czele, było za baronem , d ru g ie pod przew odem
g o sp o d a rz a — przeciw niem u. O pow iadano sobie we
wsi całą ro m an ty czn ą h isto ry ę . — B aron znał m oją
żonę p rzed tem , nim w yszła za m nie. Tańcow ał z nią
nieraz w am basadzie ro sy jsk ie j w W iedniu. W ciąż
jeszcze kocha się w niej, a ona, o k ru tn a , nie chce
m u naw et pozw olić sp o jrzeć na s ie b ie — o sta tn i raz —
p rze d w yjazdem na tak niebezpieczną, dalek ą w y
praw ę.
- 517 —
Do tego p rzy łączy ła się tajem nicza h isto ry a o n a

szym sy n u , k tó re g o — w idocznie — sk ry w aliśm y .
— «Gdzie je s t ich syn?» — p y ta ł b aron. — «Mają
sześcioletniego syna. G dzie on?» — »Ona by nigdy nie
ro zsta ła się z synem , je ślib y m ieli dziecko», — m ów iła
je d n a p arty a . - «Tak, m ają syna, ale go u k ry w ają» , —
tw ierd ziła d ru g a.
S p ó r ten w yśw ietlił nam ciekaw ą rzecz. D owiódł
on, że nietylko zw ierzchność w ięzienna o dczytuje m oje
listy , ale że tre ść ich staje się w iadom ą ro sy jsk ie m u
p o selstw u . K iedy znajdow ałem się w L ugd u n ie, a żona
m oja p ojechała do S zw ajcaryi dla zobaczenia się
z E lizeuszem Reclus, pisała m i raz : «nasz «malec»
w y g ląd a św ietnie; zdrow ie m a w yborne. Skończył
w czoraj pięć la t i spędziliśm y w esoło w ieczór, obcho
dząc jeg o urodziny». W iedziałem , że żona m ów i o «Re-
volte», poniew aż często nazyw aliśm y to pism o »notre
gam in», -- nasz malec.
T eraz, kiedy ci panow ie w ypytyw ali się o «naszego
chłopca» i dokładnie naw et o k reślali jego wiek, było
rzeczą jaw ną, że list przechodził przez ręce nietylko
jed n eg o zaw iadow cy. N ależało to p rz y ją ć do w iado
mości.
Nic nie uchodzi p rzed ciekaw ością m ieszkańców
m ałej w ioski i b aro n w zbudził w krótce pew ne p o d ej
rzenia. N apisał on now y list do m ojej żony, jeszcze
w ym ow niejszy, niż poprzed n i, w k tó ry m p rz e p ra sz a ł
ją , że ośm ielił się podaw ać za jej znajom ego. Czynił
to je d y n ie w tym celu, aby ułatw ić sobie p rz y stę p do
niej. T eraz p rzy zn aje, że jej nie zna, ale m im o to je s t
życzliw ym przyjacielem i p rag n ie udzielić jej pew nej
w ażnej w iadom ości. Życiu m ojem u zag raża wielkie
niebezpieczeństw o, — o tern w łaśnie chce ją ostrzedz.
B aron i se k re ta rz w yszli w pole, żeby przeczytać r a
zem list i n arad zić się n ad jego treścią. S trażn ik leśny
— 518 —
poszedł za nim i w pew nem oddaleniu. Ale poniew aż

nie m ogli się porozum ieć, porw ali list w kaw ałki
i rzucili go w polu. G dy się oddalili, stra ż n ik leśny
po d n ió sł porzucone kaw ałki, złożył je razem i od
czytał list. W dw ie godziny potem cała wieś w iedziała,
że b aro n nigdy nie znał m ojej żony; cała ro m a n
ty czn a h isto ry a , tak se n ty m e n taln ie opiew ana przez
p a rty ę b aro n a, p ry sła, ja k bań k a m ydlana.
— Aha! W takim razie nie są oni tym i, za k tó ry c h
się p o dają, — zaw yrokow ał w sw oją kolej b rig a d ie r
de g en d a rm erie . P ew no to niem ieccy szpiedzy, — i przy-
areszto w ał ich.
Muszę dodać na jego uspraw iedliw ienie, że nie
długo p rze d tem zjaw ił się w C lairv au x rzeczyw iście
szpieg niem iecki. O g rom ny b u d y n e k w ięzienny m oże
służyć w czasie w ojny ja k o m agazyn zapasów , albo
k o szary dla w ojska; w sk u te k tego niem iecki sztab
g en e raln y życzył sobie, m a się rozum ieć, poznać wew
n ętrz n y rozk ład gm achu i jego w ojenne znaczenie.
I otóż — p rz y b y ł pew nego pięknego p o ra n k u do n a
szej wsi w esoły w ędrow ny fo to g raf; w szedł on w krótce
w p rz y ja ź ń z całą ludnością w ioski fo to g ra fu jąc w szy
stk ich bezinteresow nie, tak że pozw olono m u sfoto
g rafow ać nietylko podw órze w ięzienne, ale i cele. N a
stęp n ie udał się do d ru g ieg o m iasta na w schodniej
g ran icy , gdzie obudził pod ejrzen ie w ładz fran cu sk ich
i został areszto w an y , gd yż w y k ry to p rzy nim różne
k o m p ro m itu jąc e d o k u m e n ty w ojskow e. «Brigadier»,
k tó ry świeżo jeszcze m iał w pam ięci w esołego foto
g rafa, p rzy sz ed ł do w niosku, że b aro n i jego se k re
ta rz także są niem ieckim i szpiegam i i odstaw ił obu
do w ięzienia m aleńkiego m iasteczka B ar s u r Aube.
T am jed n ak że w ypuszczono ich zaraz na d ru g i dzień)
a gazeta m iejscow a oznajm iła, że areszto w an i «nie są
niem ieckim i sz p ieg am i, lecz osobam i, działającem i
— 519 —
z polecenia d ru g ieg o , bardziej zaprzyjaźn io n eg o m o car

stwa!»
T eraz cała opinia publiczna pow stała przeciw ba
ronow i i jego sekretarzow i. Nie był to koniec ich p rz y
gód. P o sw ojem uw olnieniu zaszli oni do m aleńkiej
k aw iarn i w iejskiej i p rz y butelce w ina zaczęli po nie
m iecku, z całą sw obodą w y w nętrzać się w zajem nie
w p rzy jacielsk iej pogaw ędce i ubolew ać nad niepow odze
niem , k tó re ich spotkało. — «Jesteś tchórz i głupiec, —
m ów ił m n iem any se k re ta rz do m niem anego barona. G dy
bym ja b ył na tw ojem m iejscu, poczęstow ałbym z tego-ot,
rew o lw eru sędziego śledczego. N iech — no tylko s p ró
b u je ze m ną, a w sadzę m u kulę w łeb!» — i tak dalej.
T ym czasem , w ędrow ny ag e n t handlow y, siedzący
sp o k o jn ie w kącie sali, pobiegł czem prędzej do bry-
g a d y e ra i pow tó rzy ł m u p o d słu ch an ą rozm ow ę. Bry-
g a d y e r sp isał n aty ch m iast p ro to k ó ł i pow tó rn ie a r e
sztow ał se k re tarza , k tó ry się okazał ap tek a rz em ze
S tra ss b u rg a . Staw iono go p rze d sądem p o licyjnym
w tern sam em B ar s u r A ube i skazano na m iesiąc
w ięzienia «za o d g rażan ie się przeciw sędziem u w m iej
scu publicznem ». P otem b aro n także m iał różne
p rz y g o d y i w ioska nasza uspokoiła się dopiero po
w yjeździe obu nieznajom ych.
T ym razem m iała ta szpiegow ska h isto ry a p rz y
n ajm n iej w esołe zakończenie. Ale ile trag e d y i, s tr a
sznych trag e d y i, rozegrało się za sp raw ą tych ło
tró w ! Ile drogich istn ień zginęło, ilu ro d zin szczę
ście zb u rzonem zostało, — tylk o dla tego, żeby ci
niegodziw cy m ogli żyć w dobrobycie! G dy się pom yśli
o ty siącach tych szpiegów , w szędzie obecnych, opła
canych p rzez rzą d y w szystkich pań stw , o pułapkach,
zastaw ian ych przez nich na n ie o stro żn y c h ludzi; o ży
ciach ludzkich, g inących m arnie, dzięki im ; g d y się
w spom ni o niezliczonych cierpieniach, k tó re nędznicy
— 520 —
ci ro zsiew ają w szędzie po swej dro d ze; o szalonych

sum ach, trw o n io n y ch na u trzy m an ie tej podłej arm ii,
w erb u jącej się z n ajb ard zie j w zgard zo n y ch odpadków
społeczeństw a, o w ystęp kach, k tó ry m i za raża ją oni
społeczeństw o w ogóle i każd ą ro d zin ę w szczegól
ności; — g d y się pom yśli o tern w szystkiem , p rz e ra
żenie o g arn ia na w idok tej potęgi złego, k tó reg o do
konać są zdolni. A nieprzeliczona ta arm ia składa się
niety lk o z panów , z a tru d n io n y ch w ch a rak te rz e szpie
gów p o litycznych lu b w ojskow ych. N iektóre gazety
w Anglii, zw łaszcza w m iejscow ościach leczniczych,
zap ełn iają całe szpalty ogłoszeniam i o «śledczych ag en
tach p ry w atnych», k tó rzy p o d ejm u ją się d o starczy ć
niezbędnego m a te ry a łu dow odow ego w sp raw ach ro z
w odow ych, szpiegow ać m ężów z polecenia żon i żony
z polecenia mężów, k tó rzy w k ra d a ją się do ogn isk
ro d zin n y ch, zw odzą głupców i gotow i ro b ić są w szy
stko, co k to chce, byle im płacono. L udzie g o rsz ą się
i o b u rz a ją w strę tn y m system em szpiegow skim , w y
k ry ty m niedaw no w w yższych w ojskow ych sferach
fran cu sk ich, a nie sp o strz eg a ją, że i w śród nich, —
m oże w ich w łasnym dom u, — ta jn i agenci urzędow i
i p ry w a tn i ro b ią to sam o, albo jeszcze gorzej.
XV.
Z arów no w prasie, ja k i w Izbie D eputow anych

dom ag an o się b ezu stan n ie naszego ułaskaw ienia, zw ła
szcza, że rów nocześnie z nam i skazaną została Luiza
Michel... za kradzież! Luizę Michel, k tó ra literaln ie od
daje o sta tn i swój szal, albo płaszcz biedniejszej kobiecie;
k tó ra w w ięzieniu nie chciała nig d y k o rz y sta ć z le
pszej żyw ności, niż inni więźniow ie i oddaw ała im
w szystko, co jej p rzy sy ła li; — skazano z d ru g im tow a
— 521 —
rzy szem , P o u g et, na dziew ięć lat w ięzienia — za r a b u

nek uliczny. B rzm iało to trochę dziw nie naw et w uszach
p rzeciętn eg o o p p o rtu n isty b u rżu azy jn eg o . P rzew o d n i
cząc raz pochodow i robotników , pozbaw ionych pracy,
Luiza Michel w eszła do p iek arn i, wzięła kilka bochen
ków chleba i rozdzieliła je pom iędzy głodnych, — to
był cały rab u n e k . U łaskaw ienie anarchistów stało się
hasłem bojow em opozycyi an ty rz ąd o w ej, aż nakoniec
w je sien i 1885 r. p re z y d e n t G revy ułaskaw ił osobnym
d ek re tem w szystkich sk a z a n y c h , w yjąw szy m nie
i trzech innych tow arzyszy. W tedy jeszcze głośniej
zaczęto wołać o am n esty ę Luizy Michel i m oją. Ale
tej o sta tn ie j przeciw ny był A leksander I I I . Pew nego
dnia, p re m ie r F rey cin et, o d pow iadając na ja k ą ś inter-
pelacyę w Izbie, w ręcz ośw iadczył, że «dyplom atyczne
tru d n o śc i sto ją na przeszkodzie u łaskaw ieniu Kra-
potkina». Dziwne słow a w u sta ch p ierw szego m in istra
niepodległego k ra ju ! Ale jeszcze dziw niejsze padały
n ieraz od cz asu , ja k stanęło to nieszczęsne p rz y
m ierze rep u b lik ań sk ie j F ra n c y i z c a rsk ą R osyą. Na
koniec — w połow ie stycznia 1886 ro k u uw olniono
L uizę Michel, m nie i trzech tow arzyszy, k tó rz y pozo
stali ze m n ą w C lairvaux.
Moje uw olnienie oznaczało także uw olnienie m ojej

żony z jej dobrow olnego zam knięcia się w m ałej wię
ziennej wiosce, co zaczynało się ju ż od b ijać n a jej
zdrow iu. P ojechaliśm y do P ary ża , aby spędzić kilka
ty g o d n i u naszego przyjaciela, E liasza R eclus, sły n
nego an tro p o lo g a, k tó reg o za g ran icam i F ra n c y i b io rą
często za jego m łodszego b rata , g eo g ra fa E lizeusza.
S erd eczn a p rz y ja ź ń łączyła obu braci od najm ło d szy ch
lat dziecinnych. K iedy p rzy sz ed ł czas w stąpienia do
u n iw e rsy te tu , poszli razem do S tra s s b u rg a piechotą
ze wsi, położonej w dolinie G irondy. J a k typow ym
— 522 —
stu d e n to m w ędrow nym to w arz y szy ł im pies; gdy za

trzy m y w ali się na po p as w jakiej wsi, k u b ek m leka
lu b zupy d ostaw ał czw oronogi przyjaciel, a w ieczerza
braci sk ładała się często z kaw ałka chleba i kilku ja
błek. Ze S tra s s b u rg a u d ali się m łodzieńcy do Berlina,
zw abieni sław ą w ykładów w ielkiego R itte ra . P otem —
w latach czterd ziesty ch — znaleźli się obaj w P ary żu .
E liasz R eclus stał się zapalonym fo u rie ry stą ; obaj
w itali ru c h 1848 r. ja k o początek now ej ery. W sku tek
tego, po g ru d n io w y m zam achu sta n u N apoleona I I I
m u sieli opuścić F ra n c y ę i w yem igrow ali do Anglii.
Po ogłoszeniu am n esty i bracia R eclus w rócili do
P ary ża, gdzie E liasz w ydaw ał fu rie ry sty c z n ą gazetę
k o o p eracy jn ą, cieszącą się szero k ą p o p u larn o ścią w po
śró d ro b o tników . J e s t to szczegół dość ciekaw y, choć
m ało znany, że N apoleon I I I , k tó ry , ja k w iadom o,
g ra ł ro lę C ezara i ja k p rz y sto i C ezarow i — in te re so
wał się położeniem klas robotniczych, — p rz y sy ła ł sw ego
a d ju ta n ta do d ru k a rn i gazety za każdym razem , gdy
się m iał ukazać now y n u m e r pism a, aby m u p rz y
wiózł p ierw szy egzem plarz w p ro st z pod p ra sy . P otem
N apoleon I I I gotów był naw et udzielić swej opieki
M iędzynarodow ej A socyacyi R obotniczej pod w a ru n
kiem , że w yrazi się ona w je d n y m ze sw ych b iule
tynów w kilku słow ach z ufnością i uznaniem o wiel
kich socyalnych refo rm ach Cezara. Ale g d y In te rn a -
cyonał o drzucił stanow czo w szelkie podo b n e propo-
zycye, N apoleon kazał m u w ytoczyć proces.
G dy o głoszoną została K om una, obaj bracia całem
sercem p rzy łączy li się do niej. E liasz p rz y ją ł sta n o
w isko k u sto sza biblioteki narodow ej i m uzeum L u w ru
pod rzą d am i V aillant’a. Głów nie dzięki jego p rz e z o r
ności i niezm ordow anym staran io m , ocalały w czasie
b o m b ard o w ania P a ry ż a i n astęp u jący ch za tern poża
rów nieprzeliczone sk a rb y n au k i i sztu k i ludzkiej,
— 523 —
n ag ro m a d zo n e w tych dw óch in sty tu cy ach . N am iętny

w ielbiciej sz tu k i sta ro ż y tn e j i głęboki jej znawca, u p a
kow ał on sta ra n n ie w szystkie najcenniejsze sta tu y
i u rn y ze zbiorów L u w ru i u k ry ł je w piw nicach
g m achu. R ów nocześnie p rzedsięw ziął nadzw yczajne
o stro żn o ści, aby złożyć w bezpiecznem m iejscu n a j
rzad sze i najw ażniejsze dzieła biblioteki narodow ej
i żeby o ch ronić sam b u d y n ek od pożarów , szerzących
się w około. Ż ona jego, dzielna kobieta, g o dna tow a
rz y sz k a filozofa, z k tó rą ukazyw ali się zaw sze na
ulicy dw aj jej m ali sy n o w ie , u rz ą d z a ła tym czasem
w sw ojej dzielnicy ja d aln ie dla lu d u , k tó ry w czasie
d ru g ie g o oblężenia d o prow adzony by ł do ostatnich
g ra n ic nędzy. Na dw a ty g o d n ie p rze d sw oim upadkiem
zro zu m iała nakoniec K om una, że głów ną jej tro sk ą
pow inno być zaopatrzenie w żyw ność ludności, po
zbaw ionej m ożności zarobkow ania na chleb i zaraz
znaleźli się ochotnicy, k tó rzy podjęli się tego zadania.
Dzięki ty lk o p ro ste m u w ypadkow i E liasz Reclus, p o
zo stający do ostatn iej chw ili na sw em stanow isku,
nie zo stał ro zstrz ela n y przez W ersalczyków . Skazano
go do ciężkich ro b ó t za to, że ośm ielił się p rz y ją ć od
K om uny tak w ażny u rzą d . Ale u k ry ł się i uciekł
z ro d zin ą do Anglii. T eraz, w róciw szy do P ary ża,
o d d ał się na now o p rac y całego sw ego życia — e t
nografii. O w arto ści tego dzieła m ożna sądzić z kilku
rozdziałów , k tó re w yszły oddzielnie pod ty tu łe m : «Les
P rim itifs» i «Les A ustraliens» a także z jeg o h isto ry i
0 pochodzeniu religii, k tó rą w ykłada w szereg u odczy
tów w B ru kselli, w założonej przez b ra ta sw ego Szkole
N auk w yższych (Ecole des h au tes E tudes). W całej
lite ra tu rz e etnograficznej nie wiele znajdziem y dzieł,
p rze n ik n ięty ch ta k ą serd eczn ą sy m p a ty ą ku dzikim
1 takiem głębokiem zrozum ieniem ich p rz y ro d y . Jeg o
zaś h isto ry a religii (część jej w ydaną została w «So-
- 524 —
ciété Nouvelle», przeglądzie, w ychodzącym obecnie pod

nazw ą « H um anité Nouvelle») je s t — w edle m ojego
p rze k o n an ia — n ajlep szą pracą, ja k ą posiad am y w tej
kw estyi. P rzew y ższa ona bez w ątpienia p ró b y S p en
cera w ty m sam ym ro d zaju , poniew aż filozof angielski,
niezależnie od sw ego potężnego u m y słu — nie um ie
w n ik n ąć tak głęboko w p ro stą i szczerą n a tu rę p ie r
w otnego człow ieka, ja k to z takiem zam iłow aniem
czyni E liasz Reclus. Z tern w szystkiem łączy on je
szcze g ru n to w n ą znajom ość m ało d o tą d up raw ian ej
gałęzi p sychologii ludów , to je s t rozw oju i p rz e o b ra
żania się w ierzeń. Z bytecznem byłoby m ów ić o nie
zw ykłej d obroci i sk ro m n o ści E liasza R eclus, albo
0 jego n iepospolitym u m y śle i o je g o w szechstronnej
1 głębokiej znajom ości w szystkiego, co dotyczy ro z
w oju ludzkości. W szy stk o to o d b ija się w jego stylu,
k tó ry nie m a rów nego sobie. Je g o skrom ność, po
w aga ruchów i przenikliw y, badaw czy u m y sł filozo
ficzn y czynią go typow ym m ędrcem G recyi sta ro ż y
tn e j. W społeczeństw ie, k tó reb y m niej hołdow ało o p a
tentow anej, doryw czej nauce, a więcej ceniło rozw ój
szerokiej, p rzen ik n iętej h u m a n ita rn y m i ideałam i i sa
m odzielnej w iedzy, E liasz Reclus b yłby otoczony, ja k
byw ali nim i jego sta ro ż y tn i p oprzednicy, licznym i zu-
stę p am i uczniów .
W czasie, gdy m ieszkaliśm y w P a ry ż u , rozw ijał

się tam z coraz w iększą siłą ożyw iony ru ch socyali-
styczny i an a rch isty cz n y . L uiza Michel m iew ała w y
k łady co wieczora, b u d ząc nieu d an y zapał w śró d sw ych
słuchaczy, zarów no m ieszczan, ja k i robotników . Gło
śn a od d aw na p o p u la rn o ść Luizy Michel ro sła z dniem
każdym , szerząc się naw et m iędzy stu d en tam i, k tó rzy
nie podzielali jej sk ra jn y c h zap atry w ań , ale wielbili
w niej ideał kobiety. K iedy byłem w P ary żu , w ybu-
— 525 —
chla raz b ó jk a w kaw iarni, poniew aż kto ś z obecnych

w y raził się ubliżająco o Luizie Michel w obecności
stu d en tó w . Młodzież stanąw szy energicznie w jej o b ro
nie, w szczęła gw ałtow ną u ta rc zk ę i połam ała w szystkie
stoły i k rzesła. J a także w ygłosiłem jed en odczyt
0 an arch izm ie p rzed k ilkotysięczną publicznością i n a
ty c h m ia st opuściłem P ary ż, zanim rz ą d zdążył uledz
rea k cy jn e j i ruso filsk iej p rasie , dom agającej się m ego
w ydalenia z F ran cy i.
Z P a ry ż a udaliśm y się do L ondynu, gdzie jeszcze
raz sp o tk ałem m oich sta ry c h przyjaciół, S tępniaka
1 C zajkow skiego. R uch socyalistyczny w A nglii stał
w ów czas u szczytu sw ego rozw oju i życie w L ondynie
nie w ydaw ało mi się ju ż takiem bezbarw nem i nużą-
cem w egetow aniem , ja k cztery la ta tem u.
Z am ieszkaliśm y w m aleńkim dom ku, t. zw. «cot
tage», w H arro w , w okolicach L ondynu. O um eblo
w anie m ałośm y się troszczyli. W iększą część m ebli
zm ajstro w ałem sam , z pom ocą C zajkow skiego, k tó ry
zw iedził ty m czasem S tany Z jednoczone i poduczył się
tro ch ę sto lark i. C ieszyliśm y się też b ard zo oboje
z żoną z m ałego kaw ałka ziemi, znajdującego się p rzy
dom u. Choć była to gliniasta, ciężka gleba, tak po
sp olita w M iddlesex, w zięliśm y się z zapałem do ogro-
dow nictw a i otrzy m y w aliśm y w spaniałe rezu ltaty ,
dzięki m ojej znajom ości dzieła T oubeau i niek tó
ry ch p a ry sk ic h ogrodników , oraz u p rze d n im osobi
sty m dośw iadczeniom w ogrodzie w ięziennym w C lair
vaux. Co się tyczy m ojej żony, k tó ra w krótce po
n aszem osiedleniu się w H a rro w zapadła na ciężki
ty fu s, zajęcie w ogrodzie w o k resie w yzdrow ienia
w zm ocniło ją skuteczniej, niż p o b y t w jak iem pierw -
szo rzęd n em sanatoryum .
W końcu lata d o tk n ą ł nas ciężki cios. D ow iedzie
- r>2G -
liśm y się, że b ra ta m ego, A leksandra, nie m asz już

pom iędzy żyjącym i.
P rzez cały czas p o b y tu za g ran ic ą — do m ego uw ię
zienia we F ra n cy i, nie pisyw aliśm y n ig d y do siebie.
W oczach rz ą d u ro sy jsk ie g o — kochać b rata , p rze śla
dow anego za p rzek o n an ia polityczne, je s t ju ż ciężkim
g rzech em ; a pozostaw ać w sto su n k ach ze zbiegłym — to
całe p rze stęp stw o . P o d d an y ca rsk i obow iązany je s t
nienaw idzieć w szystkich, k tó rzy b u rz ą się przeciw je
d y n em u i najw yższem u w ładcy, a b ra t m ój znajdyw ał
się w łapach ro sy jsk ie j policyi. S tale p rze to w zb ra
niałem się pisać do niego, lu b do kogokolw iek z m ych
krew n y ch . O dpow iedź cara na p ro śb ę, p o d an ą przez
sio strę naszą, H elenę: «niech jeszcze tro ch ę posiedzi»,
pozostaw iała b ard zo m ało nadziei na p ręd k ie uw ol
nienie A leksandra. G dy później m ianow ano kom isyę,
k tó ra zesłanym na czas n ie o k re ślo n y p o rząd k iem a d m i
n istra c y jn y m m iała pow yznaczać te rm in y w ygnania,
b ra ta m ego skazano na la t pięć. Licząc dw a lata,
k tó re ju ż p rz e b y ł w zesłaniu, czyniło to razem siedem .
Za L oris-M elikow a m ianow ano d ru g ą kom isyę, k tó ra
d o dała m u jeszcze lat pięć. T ym sposobem dopiero
w p aźd zierniku, 1886 r. m ógł odzy sk ać w olność. O gó
łem p rzeży ł na w yg n an iu lat dw anaście, zrazu w Mi-
n u s iń s k u , a potem w T om sku, to je s t w zachodnio-
sy b e ry jsk ie j nizinie, gdzie nie m ógł naw et k o rz y sta ć
ze zdrow ego k lim atu w ysokich stepów .
K iedy siedziałem w C lairvaux, b ra t m ój n ap isał
do m nie i zam ieniliśm y kilka listów . P isał, że ponie
waż listy nasze b ędą czytać ża n d arm i w S y b ery i
i w ięzienne w ładze we F ra n cy i, to m ożem y nakoniec
p isyw ać do siebie pod stra ż ą tego podw ójnego d o
zoru. O pow iadał m i o sw oim życiu rodzinnem , o sw o
ich tro jg u dzieciach, k tó ry c h k re ślił m i w y b o rn ie cha
r a k te ry s ty k ę i o sw ojej pracy. R adził m i śledzić uw a
— 527 —
żnie rozw ój n au k we W łoszech, gdzie p ro w ad zą się

w ażne i o ry g in aln e badania, ale p o zo stają nieznane n a
u kow em u św iatu, póki ich nie zu ż y tk u ją w Niem czech.
W ypow iadał także sw oje zap atry w an ia na p raw d o p o
d o b n y p rze b ieg życia politycznego w Rosyi. Nie wie
rz y ł w m ożliw ość u n as — w blizkiej przy szło ści —
p o rz ą d k u k o n sty tu cy jn e g o w ro d z a ju zachodnio-euro
p ejsk ich p arlam en tó w ; ale oczekiw ał — i uw ażał to za
rzecz całkiem w y sta rc za jąc ą w naszych w a ru n k a c h ,—
zw ołania Z iem skiego S oboru. S obór nie m iałby w ła
dzy p raw odaw czej, tylko opracow yw ałby p ro je k ty praw ,
k tó ry m , by R ada P ań stw a i ce sa rsk a w ładza nadaw ały
o stateczn ą fo rm ę i sankcyę.
Najw ięcej p isał m i o sw oich naukow ych pracach.
B rat m ój zajm ow ał się zaw sze z w ielkiem zam iłow a
niem astro n o m ią i kiedy byliśm y w P e te rsb u rg u , n a
p isa ł po r o s y js k u w y b o rn ą rozp raw k ę, streszc zając ą
w szy stk ie nasze w iadom ości naukow e o gw iazdach
sp ad ający ch. Ze sw oim su b teln y m k ry ty cz n y m u m y
słem sp o strz e g a ł on łatw o m ocniejsze i słabsze stro n y
każdej h ipotezy i pom im o b ra k u g ru n to w n ej w iedzy
m atem aty cznej, je d y n ie z pom ocą swej potężnej w yo
b raźn i, o g a rn ia ł w yniki n ajb ard zie j skom binow anych
m atem aty czn y ch badań. U nosząc się w y o b raźn ią w po
śró d w iru jy cy ch ciał niebieskich, często p rze n ik ał ich
skom p lik o w ane ru c h y lepiej od niejed n y ch m a tem a
tyków , zw łaszcza czystych algebraików , k tó rzy nieraz
tra c ą poczucie św iata rzeczyw istego i w idzą ty lk o swe
fo rm u łk i z ich logicznym i w ynikam i. N asi p e te rsb u rsc y
as tro n o m i cenili b ard zo p racę m ego b rata . W S y b ery i
począł stu dyow ać budow ę w szechśw iata i p rz e d się
w ziął k ry ty k ę w szystkich dotychczasow ych o bserw acyi
i h y p o tez o św iatach słońc, zbiorow iskach gw iazd
i m gław icach, ro zsian y ch w niezm ierzonej p rze strzen i.
S ta ra ł się o d g ad n ąć w zajem ne ich oddziaływ anie na
— 528 —
siebie, ich życie i p raw a ich rozw oju i rozkładu.

A stro n o m P ułkow ski, G ylden, z w ielkiem uznaniem
odzyw ał się o tej now ej p rac y A lek san d ra i zapoznał
go listow nie z a m e ry k a ń sk im astro n o m em , panem
H olden, k tó reg o pochlebne m niem anie o pracach m ego
b ra ta m iałem niedaw no p rzy je m n o ść słyszeć osobiście
w W ash ingtonie. Od czasu do czasu pożąd an e są
w n auce takie w łaśnie spekulacye o g arn iająceg o sze
ro k ie h o ry zo n ty , sum iennego i pracow itego um ysłu,
o b d arzo n eg o zarazem i p rzen ik liw ą zdolnością k r y ty
czną i n iepospolitą w yobraźnią.
Ale w m ałem sy b e ry jsk ie m m iasteczku, daleko od
bibliotek — b r a t m ój pozbaw iony był w szelkiej m oż
ności p o dążania za p ostępem n au k i w dziele sw ojem
p o d d ał k ry ty c z n e m u rozbiorow i tylk o te obserw acye,
k tó re m iały m iejsce przed jego zesłaniem . P otem u k a
zało się kilka now ych, w spaniałych dzieł. A leksander
w iedział o tem ; wiedział, że n au k a nie stoi w m iejscu,
ale ja k im sposobem m ógł dostaw ać niezbędne książki,
póki pozostaw ał w S y b ery i? Czas jego w ygnania u p ły
wał niebaw em , ale i to nie przejm ow ało go zb y t tę-
czowem i nadziejam i. W iedział, że nie pozw olą m u
m ieszkać w m iastach uniw ersy teck ich i nie pozw olą
także w yjechać za gran icę: — że po w yg n an iu sy b e
ry jsk ie m n a s tą p i d ru g ie, m oże g o rsze jeszcze — w ja
kim o d lu d n y m za k ątk u w schodniej R osy i. Rozpacz
go o g arn iała. «Czasem opada m ię praw dziw ie fau-
stow ski sm utek», — p isał mi. G dy te rm in jego w y
g n an ia zbliżał się ju ż ku końcow i, b r a t m ój odesłał
żonę i dzieci do R osyi na o sta tn im p a ro sta tk u , odcho
dzącym p rzed zam knięciem żeglugi. I pew nej ciem nej
nocy «faustow ski sm utek» położył koniec jego życiu...
C zarna ch m u ra nieszczęścia zaw isła n ad n aszym

dom kiem w ciągu kilku m iesięcy, póki — nakoniec —
— F)2'J —
ja sn y p ro m ień św iatła nie p rze b ił jej. N astępnej wio

sny p rzy sz ła na św iat m aleńka istotka, dziew czynka,
k tó ra no si im ię b rata. I jej żałosny k rz y k — p o ru
szył w m ojem sercu now ą, n ieznaną do tąd stru n ę.
XVI.
W 1886 r. ru ch socyalisty czn y w A nglii znajdow ał

się w całej pełni sw ego rozw oju. W e w szystkich zna
czniejszych m iastach liczne g ru p y robotników łączyły
się z nim otw arcie. W iele osób z klas śred n ic h — zw ła
szcza m łodzież — okazyw ała m u na każdem polu chętną
i g o rliw ą pom oc. T ego ro k u panow ał w w ielu gałę
ziach p rz e m y słu ciężki k ry z y s. K ażdego ran a , a cza
sem i p rzez cały dzień, słyszałem g ro m a d y ro b o tn i
ków, śp iew ające: «Nie m am y pracy», albo ja k i inny
h y m n — i żądające chleba. B ardzo w ielu przepędzało
noce na T ra falg a r-S q u a re , pod gołem niebem , w deszcz
i niepogodę, p rz y k ry w sz y się ark u sz e m gazety. Razu
pew nego — w lu ty m , p rzy szło naw et do rozruchów .
T łum , w ysłuchaw szy mów B u rn s ’a, H y n d m a n ’a i Cham-
p io n ’a, rzu cił się na Piccadilly — je d n ą z n ajb o g atszy ch
ulic L o n d y n u i p o tłu k ł kilka szyb w bogatych m ag azy
nach. Ale daleko g ro źn iejszy m , niż ten w ybuch nieza
dow olenia, był n a stró j, p an u jący w pośród uboższej
ludności robotniczej na odległych p rzedm ieściach L on
d y n u . Był on tego ro d za ju , że je ślib y kierow nicy r u
c h u , k tó ry ch pociągnięto do odpow iedzialności za
w zniecone zaburzenie, byli surow o u k ara n i, — o b u
d ziłb y się nieznany do tąd w ostatn ich poruszen iach
ro b o tn iczy ch w Anglii duch nienaw iści i zem sty —
o znaki je g o w ystępow ały b ard zo w yraźnie w 1886
ro k u — i w ycisnąłby sw oje piętno na dłu g i czas
na w szy stkich n astęp n y ch ruchach. Ale k lasy śre-
— 530 —
d n ie sp o strz eg ły niebezpieczeństw o. N aty ch m iast ze

b ran o w bo g aty m W est-end olbrzym ie sum y dla
ulżenia nędzy ubogiego E ast-e n d ’u. N aturalnie, pie
niądze b yły niew ystarczające, aby u su n ą ć stra sz n y
n ied o statek o grom nej m asy ludności, ale dostateczne,
ab y dać dow ód d o b rej woli. Co zaś do aresztow anych
ag itato ró w , — pow odując się tym i sam ym i w zglę
dam i, skazano ich tylko na lekkie dw u i trzy m iesię
czne k a ry więzienia.
We w szystkich w arstw ach społeczeństw a obudziło
się żyw e zainteresow anie się socyalizm em oraz ró żn y m i
p ro jek tam i refo rm i teoryam i, m ający m i na celu p rze
kształcenie u s tro ju społecznego. P ocząw szy od jesieni,
a potem w ciągu całej zim y, n ie u sta n n ie zw racano się
do m nie z ró żn y ch m iejscow ości A nglii z p ro śb ą o od
czyty. W sk u tek tego objechałem w szy stk ie praw ie
znaczniejsze mia*sta A nglii i Szkocyi, w szędzie w ygła
szając odczyty o system ie w ięziennym , albo — p rze
w ażnie — o socyalizm ie an arch isty czn y m . Poniew aż —
po skończonym odczycie — p rzyjm ow ałem zw ykle
pierw sze gościnne zaproszenie, z jak iem się do m nie
zw racan o , zdarzało mi się nieraz nocow ać jednego
dn ia w bogatym pałacu, a następ n eg o w ubogiej
chacie robotniczej. Co w ieczora po odczycie otaczali
mię tłu m nie moi słuchacze, ze w szy stk ich klas lu
dności i czy to w ubogiej izbie ro b o tn ik a , czy w ele
g anckim salonie bogacza, w szczynały się gorące ro z
p raw y o socyalizm ie i anarchizm ie, p rzeciągające się
n ieraz do późnej nocy i budzące nadzieje w sk ro m n y ch
«cottage’ach* i obaw y w p y sznych pałacach. W szędzie
p row adziły się one z jed n ak o w ą pow agą.
Główne py tan ie b ogatych brzm iało: «czego chcą
socyaliści? co za m y ślają uczynić?» — A dalej: «jakie
u stę p stw a będą nieodzow nie konieczne w danej chwili
dla uniknięcia pow ażnego starcia?» R zadko kiedy zda-
— 531 —
rżało mi się słyszeć w śród tych rozm ów , aby żądania

socyalistów w ystaw iane były jak o niespraw iedliw e,
albo n iepodobne do urzeczyw istnienia m rzo n k i; ale
w szędzie znajdow ałem także głębokie przekonanie, że
rew o lu cy a w A nglii je s t niem ożliw ą i że dom agania
się w iększości robotników nie osiągnęły jeszcze ani
ty ch ro zm iarów , ani dokładności, ja k ą o dznaczają się
p o stu laty socyalistyczne. «Robotnicy — m ów iono m i —
zadow olnią się daleko m niej szem i p o d rzęd n e u stę
p stw a, zapew niające im lekki w zro st d o b ro b y tu i tr o
chę k ró tsz y dzień pracy, p rz y jm ą chętnie, ja k o ty m
czasow y zadatek jeszcze lepszej przyszłości». — «An
glia je s t k ra je m «lewego centrum » i m y p o stę p u je m y
n a p rz ó d d ro g ą kom prom isów », rzek ł m i raz pew ien
sta ry członek p arlam en tu , k tó ry na p o dstaw ie d łu
giego dośw iadczenia znał dob rze sw oją ojczyznę.
W m ieszkaniach ro botniczych zadaw ano mi także
o dm ienne pytan ia, niż na lądzie stałym . R obotników
ra s y łacińskiej obchodzą przed ew szy stk iem głów ne
zasad y ; częściow e zaś p rak ty c zn e zm iany w s to s u n
kach społecznych o k re śla ją się w łaśnie na podstaw ie
tych zasad. Je śli gdzie ja k a ra d a m iejsk a w y asy g n u je
p ien iąd ze na p oparcie stre jk u , albo o rg an iz u je d a r
m ow e o biady dla dzieci szkolnych, — faktom ty m nie
n ad a je się zb y t w ielkiego znaczenia. U w ażają je za
całkiem n atu raln e.
— «To się rozum ie sam o z siebie; dziecko głodne
nie m oże się uczyć», — pow ie ro b o tn ik fran cu sk i.
«T rzeba m u dać jeść». A co do pieniędzy, w ydanych
n a p o p arcie stre jk u , zauw aży p o p ro stu : «Pracodaw ca,
m a się rozum ieć, nie m iał słuszności, jeżeli zm usił
sw ych ro botników do s tre jk u ; należało im pom ódz».
N a tern skończą się w szystkie rozm ow y w tej kwe-
styi. W ogóle robotnicy m ało sobie w ażą nieznaczne
u stę p stw a na k o rzy ść k o m u n iz m u , ja k ie zachodzą
34*
— 532 —
w g ran icach obecnego społeczeństw a in d y w id u a listy

cznego M yśl ro b o tn ik a biegnie dalej. On p y ta : «Kto
w p rzy sz ły m u s tro ju socyalistycznym stanie na czele
o rg an izacyi p ro d u k cy i: gm ina, zw iązki robotnicze, czy
p ań stw o ? Czy p rzy sz ły p o rzą d ek społeczny da się
oprzeć na sam em tylko sw obodnem p orozum ieniu
i zgodnem w spółdziałaniu sw ych członków ? Ja k i m o
raln y bodziec zastąp i p an u jąc y w dzisiejszem sp o
łeczeństw ie czynnik p rzy m u so w y ? Czy o b ieraln y
rz ą d d em o k ra ty cz n y p o trafi p rze p ro w ad zić konie
czne i pow ażne zm iany w duch u socyalistycznym , czy
też opanow anie w łasności p ry w a tn e j przez lud —
jak o fak t dokonany — nie pow inno up rzed zić w szelkie
re fo rm y praw odaw cze?»
W A nglii zaś, przeciw nie, n ajb ard zie j troszczono
się o to, żeby ja k najw ięcej o trzy m ać u stę p stw i czę
ściow ych ulg. Za to, z d ru g iej stro n y , ro b o tn icy a n
gielscy daw no ju ż prześw iadczyli się o niem ożliw ości
uspołecznienia p ro d u k cy i przez pań stw o i głów nie za
stanaw iali się n ad p o zy ty w n ą działalnością ru c h u ro
botniczego, jego p ro g ra m e m i środkam i, oraz nad
okolicznościam i, p rzy k tó ry ch byłoby m ożliw em u rz e
czyw istnienie ich ideałów.
— «Dobrze, K rapotkin, p rzy p u ść m y , że ju tr o ow ła
dniem y dokam i w naszem m ieście. J a k m am y za rzą
dzać nimi?» — zapytyw ano m ię na p rzy k ła d , g d y śm y
zasiedli w izbie robotnika. Albo też słyszałem , co n a
stę p u je : «Nie podoba nam się m y śl o upaństw ow ieniu
kolei żelaznych; sposób zaś, w ja k i zaw iadują niem i
k om panie p ry w atn e, je s t tylko zorganizow anym r a
bunkiem publicznym . Ale p rzy p u ść m y , że rob o tn icy
sta n ą się p anam i kolei żelaznych, ja k pow inno być
zorganizow anem ich użytkow anie? W b ra k u ogól
nych, sta ra n o się w niknąć głębiej w żywe szczegóły
i u stró j pojedyńczych części p rzy szłeg o m echanizm u
— 533 —
społecznego. D ru g ą c h a ra k te ry sty c z n ą cechą ru ch u

an g ielsk iego był znaczny udział w nim w ielu bardzo
o sób z klas śred n ic h ; jed n e otw arcie się z nim łączyły,
d ru g ie w spierały go ubocznie. W e F ra n c y i i w Szwaj-
cary i oba stro n n ictw a: robotnicy i k lasy śred n ie —
stały w szyku bojow ym naprzeciw siebie i m iędzy
dw om a obozam i nie było najm n iejszej łączności. Tak
się rzeczy m iały — p rzy n a jm n ie j w 1876 — 18S5 latach.
K iedy m ieszkałem w S zw ajcaryi, m iałem znajom ych
ty lk o pom iędzy ro b o tn ik a m i; zaledw ie p a rę osób z klas
śred n ic h było mi bliżej znanych. W A nglii byłoby to
nieinożliw em . M ężczyźni i kobiety z b u rżu azy i, w w iel
kiej liczbie, jaw nie i bez w ahania, w L ondynie i na
p row incyi, staw ali p rzy nas w roli naszych pom ocni
ków p rzy u rz ą d z a n iu m ityngów socyalistycznych, zbie
ra n iu p ieniężnych składek w p ark a ch na s tr e jk u ją
cych, albo zajm y wali u rzę d y se k re ta rz y w naszych
sekcyach, albo organizow ali w spólnie z nam i m anife-
stacye. P o za tern w idzieliśm y tu ów ru ch «w lud»,
analogiczny do tego, k tó ry odbyw ał się w R osyi w po
czątkach lat 70-tych, tylk o nie tak gw ałtow ny, nie
p rze n ik n ięty takim duchem zupełnego zaparcia się
i pośw ięcenia, oraz nie pozbaw iony pew nego odcienia
«dobroczynności», k tó ry u nas wcale nie istniał. W A n
glii także w ielu sta ra ło się usilnie, w szelkim i sp o so
bam i, zbliżyć do lu d u robotniczego, odw iedzając w tym
celu zaułki i przedm ieścia L o n d y n u , robotnicze k n ajp y ,
o rg an iz u jąc u n iw e rsy te ty ludow e, za k ład ając insty-
tu cy e w ro d za ju T oynbee-H all i inne. T rz eb a przyznać,
że była to chw ila w zniosłego i pory w ająceg o zapału.
W ielu m yślało ju ż w ówczas — bez w ątpienia, — że rc-
w olucya socyalna już się zaczyna — i p o w tarzało za bo
h aterem kom edyi W illiam a M o rris’a, «Tables T ur-
ned»: «rew olucya nietylko się zbliża, ale się już za
częła». Z d arzyło się je d n a k to, co zw ykle byw a z po
— 53t —
d o b n y m i en tu zy a stam i: g d y zobaczyli, że w Anglii,

ja k i w szędzie, konieczną je st długa, w ytrw ała p rac a
przygotow aw cza dla pokonania w szystkich tru d n o ści,
w iększa ich część w ycofała się z walki. Dziś p o p rze
s ta ją na roli w spółczujących widzów.
X V II.
P rz y ją łe m żyw y udział w tym ru c h u i w spólnie

z kilku angielskim i tow arzyszam i z a ło ż y łem , obok
istn iejący ch ju ż trzech gazet socyalistycznych, — a n a r
ch isty czn y m iesięcznik «Freedom », w ychodzący do dziś
dnia. Rów nocześnie pod jąłem na now o m oje daw ne
stu d y a nad te o ry ą anarchizm u, k tó re zostały p rz e r
w ane w sk u te k m ego uw ięzienia we F ran cy i. K ry ty
czną część m oich tru d ó w w ydał E lizeusz R eclus w cza
sie, g d y znajdyw ałem się w C lairv au x , pod ty tu
łem : «P aroles d ’un Révolté». T eraz począłem o p ra
cow yw ać k o n stru k c y jn ą część anarchistyczno-kom u-
n isty czn ego ideału społeczeństw a, o ile go n ap rzó d
ok reślić m ożna i rozw ijałem zap atry w an ia m oje w tym
w zględzie w szereg u arty k u łó w w «Le Révolté». (Nasz
«chłopczyk» p rześlad o w an y za sw oją anty w ojskow ą
p ro p ag an d ę, m usiał zm ienić ty tu ł i został teraz dziew
czynką). A rty k u ły te w yszły później po now em o p ra
cow aniu w osobnej książce, pod ty tu łem «La Con
q u ête d u Pain». P race te pobudziły m ię do g r u n
tow niej szych studyów nad n ie k tó ry m i p u n k ta m i ży
cia ekonom icznego naszych tak zw anych cyw ilizow a
nych społeczeństw .
W iększość socyalistów u trzy m y w a ła dotąd, że w y
tw órczość tych o statn ich je s t aż nadto w y sta rc za jąc ą dla
zapew nienia d o b ro b y tu w szystkim i że w adliw ym je st
ty lk o podział dóbr. I g d y — mówili oni — n a stą p i so-
cy aln a rew olucya, każdy pow róci spokojnie do sw ojej
fa b ry k i lu b w arsztatu ; cały p rze w ró t zasadzać się bę
dzie na tern, że «w artość dodatkow a», albo zysk z p rze d
sięb io rstw a będzie należeć do całego społeczeństw a
a nie do p ojedyńczego k ap italisty . J a zaś, przeciw nie,
tw ierdziłem , że p rz y obecnym u s tro ju w łasności p r y
w atnej sam a w ytw órczość odbyw a się w fałszyw ym
k ie ru n k u i niezdolną je s t zaspokoić naw et n ajp ierw
szych p o trzeb życiow ych: ow szem w łasność p r y
w atn a czyni to w p ro st nieinożliw em . Ż aden z p ro
d u k tó w nie je s t w ytw arzan y m w ilości, przew y ższa
jącej zapotrzebow anie ogólne. «N adprodukcya», o k tó
rej tyle m ów ią, pow staje tylk o ztąd, że m asy są zb y t
u bogie, aby m ogły pozw olić sobie na zakupienie p rz e d
m iotów n aw et najp ierw szej konieczności. W e w szy
stk ich k ra ja c h cyw ilizow anych, w ytw órczość, zarów no
p rzem y sło w a, ja k i rolnicza, powinna- i m oże być bez
w ielkich tru d n o śc i po d n iesio n ą do takiego poziom u,
p rzy k tó ry m w szyscy m ogliby używ ać pełnego do
b ro b y tu . W ychodząc z tego p u n k tu w idzenia, zająłem
się zbadaniem kw estyi, do jakiego sto p n ia rozw oju
zd o ln ą je s t n asza w ytw órczość rolnicza w p rzyszłości
i na jak ich now ych zasadach należy oprzeć refo rm ę
w ychow ania publicznego, aby każdy m ógł oddaw ać
się p rzy je m n ej i odpow iedniej sw ym skłonnościom
i zdolnościom fizycznej i um ysłow ej pracy . P ośw ię
ciłem tem u p rzedm iotow i szereg arty k u łó w , ogłoszo
nych w «N ineteenth C entury» (D ziew iętnasty Wiek»);
w yszły one potem w oddzielnej książce, pod ty tu łem :
«Fields, F acto ries aud W orkshops». («Pola, F a b ry k i
i W arsztaty»).
D ru g ie w ażne py tan ie zw róciło potem m oją uw agę
W iadom o, do jak ich w yników doszli — w w iększej
sw ojej części — uczeni zw olennicy D arw ina, naw et
tacy w ybitni, ja k H uxley, w ychodząc z d arw inow skiej
— 530 —
te o ry i «walki o byt». Nie m a takiego gw ałtu ludów białycli

nad czarn ym i, albo silnych w sto su n k u do słabych, żeby
nie sta ra n o się uspraw iedliw ić go sły n n ą tezą.
Jeszcze w czasie p o b y tu m ego w C lairvaux czułem ,
że sam o pojęcie «walki o byt» w świecie zw ierzęcym ,
a tem b ard ziej w sw em zastosow aniu do św iata lu d z
kiego, w ym aga g ru n to w n ej rew izyi. P ró b y , p o djęte
w ty m k ie ru n k u przez kilku socyalistów , nie zado-
wolniły m ię i rozm yślałem w łaśnie nad tem pytaniem ,
g d y w m ow ie ro sy jsk ie g o zoologa, K esslera, w ygło
szonej na zjeździe p rzy ro d n ik ó w ro sy jsk ic h , znala
złem nowe, w spaniałe pojęcie w alki o byt. «W zajem na
pom oc — m ów ił o n — je s t takiem sam em praw em n a
tu ry , ja k w zajem na w alka, ale dla postępow ego ro
zw oju g a tu n k u p ierw sza je s t nieporów nanie w ażniej
szą od drugiej».
T a p iękna m yśl, k tó rą K essler p o p a rł — n ie s te ty —
zaledw ie b ardzo nielicznym i fak tam i (zoolog Siewier-
cow stw ierdził ją także p a ru przy k ład am i), posłużyła
mi za klucz zadania. Począłem zbierać m a tery ały
i kiedy H uxley w ystąp ił w 1888 r. ze sw ym o k ru tn y m
arty k u łem : «The S tru g g le fo r E xistence: a P ro g ra m )
(W alka o B yt — jako P ro g ram » ), postanow iłem nako-
niec opracow ać w p o p u larn ej form ie m a tery ały , ze
b ra n e w ciągu ostatn ich p a ru lat i w yłożyć m oje za
rz u ty przeciw u ta rty m poglądom na w alkę o b y t w śród
ludzi i zw ierząt. R ozm aw iałem o tem z kilku p rz y ja
ciółmi, ale w krótce p rzekonałem się, że zasada «walki
o byt», p rze o b ra żo n a w hasło bojow e: «biada słabym »,
po d n iesio n a do w ysokości n iew zruszonego, uśw ięconego
p rzez n au k ę «praw a natu ry » , puściła zb y t głębokie
k o rzenie w A nglii i stała się praw ie dogm atem reli
g ijn y m . T ylko dw óch mężów popierało m ię w tej
walce przeciw błędnem u tłóm aczeniu faktów p rzy ro d y .
W ydaw ca «N ineteenth C entury», ze zw ykłą sobie nie
p o sp o litą b y stro śc ią um ysłu, zrozum iał n aty ch m iast
w ielkie znaczenie pow yższej kw estyi i z praw dziw ie
m łodzieńczym zapałem zachęcał m ię do podjęcia tej
p rac y ; d ru g im był nieodżałow any Bates, a u to r pow
szechnie znanej u n as książki: «N aturalista na rzece
Amazonce». J a k w iad o m o , fakty, zebrane przezeń
w ciąg u długich lat poszukiw ań, posłużyły za p o d
staw ę, na k tó rej D arw in i W allace zbudow ali sw oje
w iekopom ne teo ry e p rz y ro d n ic z e D arw in w sw ojej
au to b io g rafii m ów i o nim , ja k o o je d n y m z najin teli
g en tn iejszy ch , sp o ty k a n y ch p rzez siebie ludzi. Bates
był sek re tarze m T ow arzy stw a G eograficznego i zna
łem go osobiście. K iedy zw ierzyłem m u się z moim
zam iarem , w padł w praw dziw y zachw yt.
— «Tak, napisz to pan koniecznie», — mówił. —
To p raw d ziw y darw inizm . W p ro st w sty d pom yśleć,
co oni zrobili z idei D arw ina. N apisz pan sw oją k siążk ę}
a kiedy ją w ydasz, p rzy szlę p a n u list, k tó ry m o
żesz ogłosić». Nie m ogłem p ra g n ą ć lepszej zachęty
i w ziąłem się zaraz do pracy , k tó ra ukazała się pó
źniej w «N ineteenth C entury», pod ty tu łam i: «W za
je m n a pom oc u zw ierząt, u dzikich, u b arb arzy ń có w ,
w m iastach średniow iecznych i w now ożytnem sp o
łeczeństw ie». Ż ału ję bardzo, że nie posłałem p. Bates
m oich p ierw szych dw óch arty k u łó w o w zajem nej po
m ocy w p o śró d zw ierząt, k tó re u kazały się jeszcze za
jeg o życia. M yślałem , że uda mi się w p ręd k im czasie
w ykończyć d ru g ą część dzieła «W zajem na Pom oc
M iędzy Ludźm i» («M utual Aid arnong Men»), ale zajęło
mi to kilka lat pracy, a tym czasem B ates um arł.
P rz y p isan iu pow yższych szkiców m usiałem przez
g ru n to w n e badania zapoznać się z in sty tu cy am i, p a
n u jącem i w o kresie b a rb a rz y ń sk im i w średniow ie
cznych m iastach w olnych; bad an ia te zaprow adziły
m ię na d ro g ę dalszych ciekaw ych poszukiw ań, d o ty
— 538 —
czących roli, ja k ą odeg ry w ała w E u ro p ie idea p ań

stw ow a w ciągu o statn ich trzech wieków, od chwili
pierw szeg o jej w y stąp ien ia w dziejach.
Z d ru g iej stro n y m oje stu d y a n ad in sty tu cy a m i
w zajem nej pom ocy w ich postępow ym rozw oju na
ró żn y ch stopniach cy w ilizacyi, n asuw ały m i sam e przez
się p ytanie, w ja k i sposób pow staw ały i rozw ijały się
w społeczeństw ach ludzkich idee m oralności i s p r a
w iedliw ości w o g ó le? T ak pow stały m oje dw a od
czyty: jed en pośw ięcony p ań stw u i roli jego w hi-
sto ry i; d ru g i pod ty tu łem «Spraw iedliw ość i M oral
ność».
W ciągu ostatn ich dziesięciu lat rozw ój socyalizm u

w A nglii w y stęp u je w now ej form ie. Kto uw zględnia
ty lk o liczbę ze b rań socyalistycznych i anarch isty czn y ch ,
oraz ilość ich uczestników , ten gotów p rzy p u ścić, że
p ro p a g a n d a socyalistyczna u p ad a; a ten, kto w y ro
k u je o postępie idei z liczby głosów , zd o b y ty ch przez
k an d y d ató w socyalistycznych p rzy w y borach do p a r
lam en tu , m oże utrzy m y w ać, że p ro p a g a n d a socyali
sty czn a je s t ju ż na zniknięciu. Ale o głębokości i ro z
m iarach, z jak iem i szerzą się za p atry w an ia socyali-
styczne, nie stanow i liczba osób, obecnych na ze b ra
niach, a tern m niej ilość głosów , k tó re padły na k a n
dydatów , w łączających do sw ego p ro g ra m u m niej
lub więcej rad y k a ln e p o stu laty socyalistyczne Z w ła
szcza n iesłusznem byłoby to w Anglii. W rzeczy sa
m ej, z trzech kieru n k ó w socyalistycznych, stw o rzo
n ych przez S aint-S im on’a, F o u r ie r a i R o b e rta O w en’a,
w A nglii i Szkocyi p an u je o statni. Dla tego o sile
ru c h u należy w nosić nie tyle z ilości m ityngów i gło
sów, ile raczej z tego, w jak im sto p n iu idee socyali
sty czn e p rzen ik n ęły do trade-unionów , do sto w a rz y
szeń k o o p eracy jn y ch i do tak zw anego m un icy p al
— 539 —
n ego socyalizm u, a także z rozpow szechnienia się ich

w śró d lud ności całego k ra ju . Je d n i uśw iadom ili je
sobie całkiem ja sn o , d ru d z y w sposób jeszcze dość
n ie o k re ślo n y ; ale stanow ią ju ż one dla w szystkich
p ew n ą m ia rę p rz y ocenie zjaw isk politycznych i eko
nom icznych.
R o z p atru ją c sto su n k i an g ielsk ie z tego p u n k tu w i
dzenia, n iepodobna nie uznać, że idee socyalistyczne
uczyniły w ielki postęp w A ngli w p o rów naniu z i88Gr.
Pow iem naw et bez w ahania, że postęp ten je s t ol
b rzy m i, jeśli się w eźm ie na uw agę sto su n k i z lat
1876 — 1882. Mogę także dodać, że b ezu stan n e, nie
zm o rd o w ane w ysiłki m ałych a n a rch isty cz n y ch g ru p
p rzy c zy n iły się niem ało do rozw oju i ro z p rz e strz e
nienia się idei o konieczności zniesienia w szelkiego
rz ą d u , o praw ach je d n o stk i, o niezaw isłości m iejsco
w ych o rg an izacy i i m ożliw ości u stro ju , o p arte g o na
zgodzie społecznej. Z w ażyw szy, ja k p an u jącem i były
dw adzieścia lat tem u przeciw ne pojęcia o w szechw ła
dzy p ań stw a, o centralizacyi i dyscyplinie, — m ożem y
śm iało pow iedzieć, żeśm y nie stracili n ap ró żn o sw ego
czasu.
Cała E u ro p a przechodzi teraz b ardzo ciężki i p rz y
k ry o k re s — rozw oju m ilitaryzm u. J e s t to nieuniknione
n astęp stw o zwycięztw a, k tó re odniosło nad F ra n c y ą
w 1871 r. m ilita rn e cesarstw o niem ieckie ze sw oim
sy stem em ogólnej pow inności w ojskow ej. W tedy już
p rzew id y w ano ten stan rzeczy, przep o w iad ał go zw ła
szcza B akunin. Ale p rą d przeciw ny daje się ju ż spo
strzeg ać.
P ozbaw ione swej daw nej koszarow ej i k laszto rn ej
fo rm y , idee k om unistyczne z niew ypow iedzianą szy
b k o ścią ro zszerzy ły się w E u ro p ie i w A m eryce. Mo
głem p rzek onać się o tern naocznie w ciągu ostatnich
d w u d ziestu siedm iu la t, o d k ąd p rz y jm u ję czynny
— 540 —
udział w ru c h u socyalistycznym . G dy p rzy p o m in am

sobie, ja k nieokreślone, m ętne, nieśm iałe były m yśli,
w ypow iadane przez robotników na pierw szy ch k o n
g resa ch M iędzynarodow ego Z w iązku Robotniczego,
albo te, k tó re znajdyw ały się w obiegu w P a ry ż u
w czasie K om uny, naw et w pośród n a jin te lig e n tn iej
szych jej przyw ódców , — i kiedy porów nam je z za
p atry w an iam i, szerzącem i się dziś w śró d o lbrzym iej
w iększości m as robotniczych, m uszę w yznać, że w y
d aje mi się, iż należą one do dw óch całkiem o dm ien
n ych św iatów .
Nie znam d ru g ieg o o k re su w h isto ry i, w yjąw szy
m oże rew olucyjnego o k re su X II w., k tó ry był św ia
dkiem p o w stania średniow iecznych m ia st w iecowych,
w k tó ry m by p an u jące idee p o rz ą d k u społecznego
u legły tak g ru n to w n em u p rzeo b rażen iu . I dziś — na
sch y łk u sześćdziesiątego ro k u m ego życia — jestem
jeszcze niew ątpliw iej pew ny, niż byłem nim trz y d z ie
ści lat tem u, że E u ro p a zn ajd u je się w takiem po
łożeniu, iż czysto w ypadkow y zbieg p rzy ja zn y c h oko
liczności m oże w yw ołać rew olucyę, k tó ra rów nie
szy b k o o g arn ie w szy stk ie ludy, ja k rew olucya 1848
ro k u , ale będzie m ieć p rzy te m daleko g łębsze zna
czenie: nie będzie to p ro sta w alka dw óch w rogich
sobie p olitycznych obozów, ale szybkie i g ru n to w n e
p rzek ształcenie całej budow y społecznej. Je ste m głę
boko p rzek o n an y , że — niezależnie od c h a ra k te ru tego
ru c h u w ró żn y ch k raja ch , — w szędzie, w każdym k ra ju
będzie on p rze n ik n ięty daleko szerszem zrozum ie
niem koniecznych zm ian społecznych, niż to m iało
m iejsce gdziekolw iekbądź w ciągu ostatn ich sześciu
wieków. Z d ru g ie j stro n y w ątpić m ożna, aby opór,
jak i ru ch ten n apotka ze stro n y klas u p rzy w ile
jo w an y c h , odznaczał się ta k ą sam ą ślepą zaciętością,
— 511 —
k tó ra ta k k rw aw em i czyniła rew olucya w ieków u b ie

g ły ch .
To w ielkie zw ycięztw o godnem je s t trudów , po
d ejm o w an y ch w ciągu o sta tn ic h trz y d z ie stu lat przez
ty siące b o jow ników w szy stk ich ludów i klas.
KONIEC CZYŚCI SZÓSTEJ I OS TATNIEJ.
SPIS RZECZY.
S tr.
P r z e d m o w a J e r z e g o B r a n d e s a ............................................................ 1— 0
C Z Ę ŚĆ P I E R W S Z A .
D z i e c i ń s t w o ......................................., ....................................................... 10
Rozdział I. S ta ra K o n i u s z n a . ( D z i e l n i c a w M o s k w i e ) .
» II. Ś m i e r ć m a t k i ............................................................
» I II . Ród K r a p o t k i u y e b . —O j c i e c . — Matka. . . .
» IV. Mm e B u r m a n . — U l j a n a . — Mr P o u l a in . Na
uka języ k a fr a n c u s k ie g o i h istoryi r z y m
s k ie j.— R ozryw k i n ied zieln e.—N am iętn e z a
m i ł o w a n i e t e a t r u ...................................................
V. B al na c z e ś ć M i k o ł a j a I . — Moja n o m i n a c y a
na p a z i a .........................................................................
» VI. O b y c z a j e s t a r e g o b o j a r s t w a . —S ł u d z y p a ń
s z c z y ź n i a n i . —T y p y S t a r e j K o n i u s z n e j . .
» V II. «N akazy» (rozporządzenia) b u r m is tr z o m .—
D o sta w a ż y w n o ś c i. —W y j a z d do N ik o ls k ie -
g o. — D ł u g ie p r z y g o t o w a n i a . — Mr P o u l a i n
objaśnia tr y u m fy W ie lk ie j A r m ii.—W o j e n
ne z a b a w y . — P r z e b u d z e n i e s i ę d e m o k r a t y -
t y c z n e g o d u c h a ........................................................
» V II I . Praw o poddańcze i p ań szczyźn ian e. - Ma
kar. -M a łżeń stw a z r o z k a z u .— K r a w ie c A n
d r z e j . —O d d a n i e w « s o l d a t y » . — P o k o j ó w k a
P o la .—S a sz a -d o k tó r.— H iera sim Krug ł o w .—
J a k M a sz a o t r z y m a ł a a k t , z w a l n i a j ą c y
z p o d d a ń s t w a ............................................................ 5«
— bU —
S tr.
Rozdział I X. W o j n a K r y m s k a . —Ś m i e r ć .M ikołaja I. . . 73
X. D o b r o c z y n n y w p ł y w n a u c z y c i e l i — s t u d e n
t ó w . — N. P. S m i r n o w . —O b u d z e n i e s i e l i t e
rackich skłon ności. — Pierw sze próby. —
« W re m ien n ik » (pism o p ery o d y czne) . . . 76
C ZĘ ŚĆ D R U G A .
Korpus p a z i ó w ...............................................................................................XI— lt;o

R ozdział I. W s t ą p i e n i e d o k o r p u s u . — E g z a m i n a . —P u ł
k o w n ik G irardot. — P o r zą d ki i z w y c z a je
w k o r p u s i e ..................................................................... XI
» II. P r z e b u d z e n i e s i ę R o s y i o d b i j a s i ę w k o r p u
s i e p a z i ó w . —N a u c z y c i e l e . — K a p i t a n S u c h o
n in . — Profesor K ło sso w sk i. — B eker. —
E b e r t . —H a n z . — «B e n e f i s » .................................... i
» I II . K o r e s p o n d e n c y a z b r a t e m . — S a s z a z a p a l a
się do filo zo fii i e k o n o m ii p o lity czn ej. —
W ie lk ie rozczarow anie. — T a jem n e o d w ie
d z i n y b r a t a ................................................................. 105
» I V . J a rm a rk w N i k o l s k i e m . — P i e r w s z a s t a t y s
t y c z n a p r a c a . — W y c i e c z k a z « K o ź łe m ». —
W « b ia łe j g a r k u c h n i » ........................................... 11-1
» V. B u r z l i w e c z a s y w k o r p u s i e . P o g rzeb c e
sarzow ej A lek sand ry E lod orow n y . . . . 120
» VI. Z a j ę c ia w k o r p u s i e p a z i ó w . — W y k ł a d y f i z y
k i, c h e m i i i m a t e m a t y k i . —W o l n e c h w i l e . —
O p er a w ł o s k a w P e t e r s b u r g u .......................... 1-1
» V II . O b ó z w P e t e r h o f i e . — P r a k t y c z n e z a j ę c i a
w p o lu . - R a d a w y c h o w a w c o m ...................... 13.
» VIII. R o z p o w s z e c h n ie n ie s ię r e w o lu c y jn y c h idei.
Z niesienie podd ań stw a. — W a żn e n a stę
p s t w a o s w o b o d z e n i a c h ł o p ó w .......................... 137
» I X. Ż y c i e na d w o r z e . — S y s t e m s z p i e g o w s k i
w c a r s k i m p a ł a c u . —A l e k s a n d e r I I . —C e s a
r z o w a M a r y a A l e k s a n d r o w n a . —A l e k s a n d e r
A l e k s a n d r o w i c z ........................................................ 152
CZ ĘŚĆ T R Z E C I A .
Syberya ........................................................................................................... i(>7—238

R ozdział I. W y b ó r p u łk u .—P o ż a r w «Gościnnym dw o-
— 545 —
rze» 1).— P o c z ą t e k r e a k c y i . —N o m i n a c y a na
o f i c e r a . —W y j a z d na S y b e r y ę .......................... 167
R ozdział II. I r k u c k . —G e n e r a l K u k i e l .—D z i a ł a l n o ś ć re-
f o r m a c y j n a . — F a l a r e a k c y i .............................. INI
» I II . P o w s t a n i e p o l s k i e 1863 r. — Z g u b n e j e g o
s k u t k i d la P o l a k ó w i d la R o s y a n . — R o a k c y a
w S y b e r y i . — K o n i e c r e f o r m .............................. 187
» IV. P r zy łą cz en ie A m u r sk ie g o kraju do R o sy i.—
W y c i e c z k a po A m u r z e . — P i e r w s z e p r ó b y
w r ol i ż e g l a r z a . —T a j f u n . —Z o s t a j ę w y s ł a n y
z r a p o r t e m d o P e t e r s b u r g a .............................. 1U8
» V. P o w r ó t d o I r k u c k a . — P o d r ó ż po M a n d ż u -
r y i . —P r z e j ś c i e p rz e z ł a ń c u c h g ó r C h i n g a n . —
W ł a d z e c h i ń s k i e ........................................................ 213
» V I. W g ó r ę po S u n g a ri. — G i r in . — P r zy ja cie le
C h i ń c z y c y ..................................................................... 222
» V II . B a d a n i e z a c h o d n i c h S aj a n ó w . — P o s z u k i
w a n ie nowej drogi. — N au ki, w y n iesio n e
z S y b e r y i ..................................................................... 227
» \T II. P o w s t a n i e P o l a k ó w na Z a b a j k a l s k i e j d r o
d z e . —P l a n y z e s ł a ń c ó w . —U ś m i e r z e n i e «b u n-
t u».—P o d a j ę s i ę d y m i s y i .......................... 2:!:!
CZFSC ('Z W A R T A .
Petersburg. — Pierwszy wyjazd za g r a n i c ę .......................................2:51*

Rozdział I. W s t ę p u j ę na u n i w e r s y t e t .— P o p r a w k i w o ro
g r a f i i i k a r t o g r a f i i A z y i p ó ł n o c n ej . . . .
» II. R o s y j s c y w s p ó łcześ ni p o d r ó ż n i c y : S i e w i e r-
c o w , M i k ł u c h a M a k ł aj, F e d c z e n k o , P r z e -
w alski. Projekt w y p raw v b ie g u n o w e j.—
P o szu k iw a nia geologiczn e w F in la n d y i .
» III. Cel ż y c i a . —P r o p o z y c y a o b j ę c ia u r z ę d u s e-
k r e t a r z a w T o w a r z y s t w i e Geo g r a f i c z n e m .—
O d m a w i a m .....................................................................
» I V . S t a n r z e c z y w P e t e r s b u r g u . D w o i s to ś ć n a
t u r y A l e k s a n d r a II. — Sprze d a j n o ś ć a d m i -
n is t r a cy i. — P r z e s z k o dy w ro z k r z e w ia n iu
o ś w i a t y l u d o w e j ........................................................
» V. Z m i a n y na g o r s z e w to w a r z y s t w i e p e t e r s -
b u r s k i e m . — S k u t k i rea k c y i . — S p r a w a K a -
1) b a z a r h a n d l o w y w P e t e r s b u r g u .
— 5 4 6 —
r a k o z o w a . —C zy t o r t u r o w a l i K a r a k o z o w a ?—
T r a g i c z n a w a l k a .................................................... 265
R ozdział VI. W y ż s z e w y k s z t a ł c e n i e k o b i e t . —W a l k a m ł o
d zie ży żeńskiej o w y żs ze k u rsa i u n iw e r
s y t e t y . —P r z y c z y n y z w y c i ę z t w a ...................... 274
» V II. Ś m i e r ć o j c a . — N o w e p r ą d y w S t a r e j Ko -
n i u s z n e j ......................................................................... 280
» VIII. Pierw sza w y cie czk a zagranicę. — Pobyt
w Z u r y c h u. — I n t e r n a c y o n a ł . — L i t e r a t u r a
s o c y a l i s t y c z n a . —W o d z o w i e i p o l i t y k u j ą c y .284
» IX. Mój p o b y t u z e g a r m i s t r z y j u r a j s k i c h . —
P o c zą tk i a n a r c h iz m u . — Moi n e f s z a t e ls c y
pr z yja c ie le . — K o m u n iś c i- e m ig r a n c i. —
W p ły w B akunina. — P rogram so cy a listy -
c z n y .................................................................................. 208
» X. Kraków. — U k ła d y z k ontraban d zistam i.—
P r z e w ó z k s i ą ż e k p r z e z g r a n i c ę ...................... ;!11
» X I. N i h i l i z m . — J e g o s z c z e r o ś ć i p o g a r d a d la
w s z e l k i c h k o n w e n a n s ó w ................................... 314
» X II . K ó ł k o C z a j k o w c ó w . — D y m i t r . — Z o fia P e
r o w s k a . —N . W . C z a j k o w s k i .............................. 321
» XIII. P olityczne i socyalistyczne prądy. — A le
k s a n d e r I I i r e w o l u c y o n i ś c i .......................... 326
» X IV . W y b itn iejsi działacze k ó łk a C zajk ow ców .—
P r z y j a ź ń ze S t e p n i a k i e m . —J e g o w ę d r ó w k a
w śród lu d u .—P o m y ś ln a pro p a g a nd a w śród
r o b o t n i k ó w . — I c h m ę z t w o ................................... 336
» XV. A r e s z t a c y e .— K. w p o ł o ż e n i u n i e l e g a l n e g o . —
Moje a r e s z t o w a n i e . —B a d a n i e . - P r o k u r a t o r -
k ł a m c a . —U w i ę z i e n i e w t w i e r d z y P e t r o p a -
w ł o w s k i e j ..................................................................... 31!»
C ZĘŚ Ć P I Ą T A .
Twierdza. Ucieczka .................................................................................. 365—401

Rozdział I. T w i e r d z a P e t r o p a w ł o w s k a . — Moja k a z a
m ata. — M ęczarnie p rzy m u so w e j b e z c z y n
n o ś c i . — P o z w a la ją mi k o ń c zy ć moje n a u
k o w e p r a c e ................................................................. 365
» I I. Mo je z a j ę c i a n a u k o w e . — S t u d y u j ę h i s t o r y ę
R o s y i .............................................................................. ¡¡72
» I II . S p a c e r y na p o d w ó r z u . — U w i ę z i e n i e m e g o
b r a t a . —Z e m s t a T r z e c i e g o O d d z i a ł u . . . . 371
— 547 —
Str.
R ozdział I V . P o r o z u m i e w a n i e s i ę u w i ę z i o n y c h za p o
m ocą p u k a n ia . — N iespodziew ana w izyta
W . Ks. M i k o ł a j a M i k o ła j e w i c z a ................. .'(80
» V. S k u tk i d łu g ie g o w i ę z i e n i a .— Zostaję prze
n iesio n y do w o jsk o w eg o szpitala. — U c ie
c z k a . —U k r y w a n i e s i ę p r z e d ż a n d a r m a m i . —
N a p a r o s t a t k u a n g i e l s k i m .................................. :(85
C ZĘŚ Ć S ZÓ S TA .
Europa Z a c h o d n i a ................. • ................................................................ 103—511
Rozdział I. W E d y n b u rg u i w L o n d y n i e , — Moje w s p ó ł-
p r a c o w n i c t w o w « N a t u re» i w « T im e s» . —
W y j a z d d o S z w a j c a r y i ....................................... 103
» II. « M i ę d z y n a r o d ó w k a » i n i e m i e c k a d e m o k r a -
cya socyal na,— P o stę p y «M iędzynarodówki»
we F rancyi, we W ło szech i w Hiszpanii . 100
» I II . F e d e r a c y a J u r a j s k a i jej w y b i t n i e j s i d z i a
ła c z e : S c h w i t z g e b e l , S p i c h i g e r , E l i z e u s z
R é c l u s , L e f r a n ç a i s . — I i n n i .............................. 110
» I V . Mój p o b y t w Ch a u x - d e - F o n d s . — Z a k a z
w y s tęp y w a nia z czerw onym sztandarem
w S z w a j c a r y i . — N o w y u s tr ó j s p o ł e c z n y . . 122
» V. W a lk a an arch izm u z d em o k r a c y ą socyal-
n ą . — W y g n a n i e z B e l g i i . —P o b y t w P a r y
ż u.—O drodzenie się so c y a liz m u we F rancyi 132
» V I . Moja z n a j o m o ś ć z T u r g e n i e w e m . — W p ł y w
j e g o na m ł o d z i e ż r o s y j s k ą . — T u r g e n i e w
i n i h i l i ś c i . — B a z a r o w ........................................... 130
» V I I . W z r o s t n i e z a d o w o l e n i a w R o s y i po w o j n i e
t u r e c k o - r o s y j s k i e j . — P r o c e s 193 - e c h . — Z a
m a c h na T r e p o w a . — C z t e r y z a m a c h y na
koronow ane osoby.— Prześladow anie Fede-
r a c y i J u r a j s k i e j . — Z a k ł a d a m y «Le R é
v o lte» . — Czem p o w in ien b y ć d zie n n ik so-
c y a lis ty c z n y .— Pien iężne i techniczne tru
d n o ś c i .............................................................................. 112
» VIII. Ruch r e w o lu c y jn y w R o sy i p rzy jm u je po
w a ż n i e j s z y c h a r a k t e r . — Z a m a c h y na A l e
k s a n d r a II r e w o l u c y j n e g o K o m i t e t u W y
k o n a w czeg o . — Śm ierć A leksandra I I . . . 155
» I X. P o w s t a n i e l i g i d la w a l k i z r e w o l u c y o n i -
stam i i obrony cesarza. — P r ojek tow an e
m o r d e r s t w a . — W y g n a n i e ze S z w a j c a r y i . . l<>5
— 5 48 —
S tr.
R ozd ział X. R o k w L o n d y n i e . —Z a s t ó j w A n g l i i . . . . 471
» X I. W y j a z d d o T h o n o n . — S z p i e d z y . — U k ł a d
I gnatjew a z K om itetem W y k o naw czym . 474
» X I I . F r a n c y a w 1881—82 l a t a c h . —C i e r p i e n i a r o
b o tn ik ó w w L u g d u n ie (Lyon). — W y b u c h
w C a f é . —M oj e u w i ę z i e n i e i s k a z a n i e . . . 478
» X I I I . Z g u b n y w p ł y w w i ę z i e ń ze s p o ł e c z n e g o p u n
ktu w idzenia. — P o b y t w centralnem w ię
z ien iu w C la ir v a u x . — Z ajęcia u w i ę z i o
nych. — Sm utne położenie starych w ię
źn iów . — P o ro zu m iew a n ie się u w ięzio n y ch
m i ę d z y s o b ą . —D e m o r a l i z u j ą c y w p ł y w w i ę
z i e n i a ........................................................... 488
» X I V . Moje z e t k n i ę c i e s i ę z t a j n ą p o l i c y ą . — Z a
bawne spraw ozdanie tajn ego agenta. —
Z d em askow an i szp ied zy. — M n iem any b a
ron . — S m u t n e n a s t ę p s t w a s z p i e g o s t w a . . 505
» X V . «G ra bie ż» L u i z y M i c h e l . —E l i z e u s z R é c l u s . —
P r z e n o s z ę s i ę d o H a r r o w . —N a u k o w e p r a c e
m e g o br a ta A l e k s a n d r a . — Ś m i e r ć j e g o . . 520
» X V I . R uc h s o c y a l i s t y c z n y w A n g l i i w 1886-ym
r o k u .................................................................................. 529
» X V I I . Mój u d z i a ł w r u c h u a n g i e l s k i m . — T e o r v a
« w a lk i o byt» u zu p e łn io n a p r z y r o d n icze m
p r a w e m w z a j e m n e j p o m o c y . — W i e l k i e ro z-
k r z e w i e n i e s i ę i d e i s o cy a l i s t y c z n y c h . . . 584

W Spom N Ienia R Ew Olucyonis Ty

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

W Spom N Ienia R Ew Olucyonis Ty

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

W SPOM NIENIA REW OLUCYONIS TY

PRZEKŁAD Z ROSYJSKIEGO M. SARNECKIEJ

uAtobiografie w ielkich ludzi m ożna było nieg d y ś

b itn y um ysł. Można ją także p orów nać z «W yzna­

dnym punkcie: w zap atry w an iach sw ych na in te lig e n tn e­

rew olucyę. Nie b ra k i sensacy jn eg o elem entu, w łaści­

jo m o ścią języków , lite ra tu ry pięknej, filozofii i w yż­

M oskwa ro sła powoli. W sk u tek tego różne jej części

rogom iłow ka zachow ały te sam e cechy, k tó re w yróż­

posadę w rodzinnem m ieście; w iększość zaś p o p ro stu

W tyci» cichych ulicach, położonych na uboczu,

dow ało się tylko w oficynie, w ychodzącej na obszern y

w saniach w p arę koni, z lokajam i na ty ln y c h sto ­

m atk a u m a rła na suchoty. Miała zaledw ie trzy d zieści

Z aw sze przebyw ali z so b ą razem i znaliśm y ich b ardzo

zjednoczenia Rosyi. W ostatn ich czasach n ik t z Kro-

wspominać. Moi cioteczni bracia, m ój b ra t — i ja sam ,

Ojciec mój był typow ym m ikolajew skim oficerem .

W iadomo, że po straszn e m p ow staniu 1648 r., k tó re

poddanych. Nie wiem, coby się z nam i było stało,

W dw a lata po śm ierci m atki ojciec m ój ożenił się

zgodził się i d ru g ie wesele, ja k i pierw sze, odbyło się

«m arszałkiem » dom u. P o m yślano też o naszem w y ­

P otem rozpoczynała się nasza nauka. M onsieui P o u ­

na szalki w ag U ljany, g d y w ażyła na nich ryż. Za

Z ałatw iw szy się z ciężkim i nauczycielskim i obio-

N asze n ajlepsze czasy byw ały w niedzielę, g d y

czukow ych nóżkach» (tańce w chodziły w p ro g ra m n a­

W tych czasach dzieci nie zarzucano ta k ą m asą

Dla roli G itany w yb raliśm y je d n ą z najm niejszych

p ieru , nie przyczyniło się do tego, że ja i b ra t od

Liczyłem ósm y ro k życia, g d y zaszło w ydarzenie,

dzące w skład im p e ry u m . I u nas i u sąsiadów n a ­

g u b e rn ii A strach ań sk iej. U staw iono n as szeregiem

w u ro cz y sty ch zdarzeniach. Mikołaj sk in ą ł na lokaja

d arzen iu , n igdy nie om ieszkała dod ać: — «a to w szystko

W ro k potem ro z strz y g n ą ł się też los A leksandra.

kadeckim k orpusie. Nie m ało sta ra ń i pieniędzy koszto ­

W tym czasie zam ożność m ierzyła się liczbą «dusz*

posiadacza d ó b r było, żeby w szystkie a rty k u ły nie­

ben, ale czynił to z ta k ą gorliw ością, że ogłuszał

listó w , p isanych w w ybitnie c h a ra k te ry sty c z n y m ,

kow ało się takie skąpstw o, że g d y b y m zaczął opow ia­

— Może ja k ą zw ierzy n ę? ja śn ie w ielm ożny panie.

b u rg u , gdzie służył w g w ard y i. Mało db ał o zaszczyt

żeństw a, ja k w iadom o, b ardzo sm u tn y . Ale o północy

') W R osyi panuje zwyczaj, że w dzień Wielkanocy w szyscy witają się

I p rzy tej sposobności ks. M irski przechodził sam sie­

B yłoby rzeczą zb y t k o sztow ną u trzy m y w a ć ta k ą

z p rz e d p o k o ju w podw órze i z podw órza do p rz e d ­

J) Rodzaj kaftanu, zw ykły »trój chłopów rosyjskich.

doki na u ro d za j. N ieśm iało stąp ali po w oskow anej p o ­

szeptać: «biegnijcie ozem p rędzej na górę, paniczu,

N ajlepsze nasze czasy byw ały n atu ra ln ie na wsi.

jó w k a ośm ieliła się szepnąć, że chłopom ju ż daw no

ście Podolsku». I tak dalej dokładnie w skazyw ało się,

w ciągu pięciodniow ej podróży. Co p raw d a «instruk-

bożnych pielgrzym ów i dużo różn eg o ludu. Dwa razy

Za K aługą d ro g a ciągnęła się siedm w io rst w śród

w spólne pożycie rodzinne. R ozległy owocowy «górny

Część połow u szła na rzecz dziedzica, a re sz ta rozdzie­

ta należała n ie g d y ś do dziada naszej m atki, księcia

puje. P o ulain opow iedział, ja k «hrabia M irabeau» i d r u ­

b itn y um ysł. Można ją także p orów nać z «W yzna

dnym punkcie: w zap atry w an iach sw ych na in te lig e n tn e

rew olucyę. Nie b ra k i sensacy jn eg o elem entu, w łaści

jo m o ścią języków , lite ra tu ry pięknej, filozofii i w yż

rogom iłow ka zachow ały te sam e cechy, k tó re w yróż

w saniach w p arę koni, z lokajam i na ty ln y c h sto

«m arszałkiem » dom u. P o m yślano też o naszem w y

P otem rozpoczynała się nasza nauka. M onsieui P o u

czukow ych nóżkach» (tańce w chodziły w p ro g ra m n a

dzące w skład im p e ry u m . I u nas i u sąsiadów n a

kadeckim k orpusie. Nie m ało sta ra ń i pieniędzy koszto

posiadacza d ó b r było, żeby w szystkie a rty k u ły nie

kow ało się takie skąpstw o, że g d y b y m zaczął opow ia

I p rzy tej sposobności ks. M irski przechodził sam sie

z p rz e d p o k o ju w podw órze i z podw órza do p rz e d

doki na u ro d za j. N ieśm iało stąp ali po w oskow anej p o

Część połow u szła na rzecz dziedzica, a re sz ta rozdzie

puje. P o ulain opow iedział, ja k «hrabia M irabeau» i d r u

k o rp u su paziów, a p rzy sz ła ona, gdy m iałem ju ż p r a

w R osy i m a dokładne pojęcie o tem , czem były te po

Głos ojca staje się coraz bardziej i bardziej g ro

W chodzi M akar, blady, ze zm ienioną tw arzą, zaw sty

A przecież ojciec m ój nie należał do panów o k r u t

Ś lu b y p rzy m u so w e były rzeczą tak zw ykłą, że po

ty siącach pałek zalaną k rw ią o fiarę zabierano do szpi

gdzie m usieli o d rab iać zw ykłą, ciężką ch ło p sk ą p a ń

złotym m edalem . D y re k to r w szelkiem i sposobam i s ta

ta rz y i w g ru n cie rzeczy d u sz ą je d n eg o z d e p a rta

taki, że jego p o d d an i zm aw iali się, by go ciężko o k a

w szy stk im w ynosić się ja k n ajp rę d ze j, poniew aż m ia

M iałem w tedy p raw ie piętnaście lat. W yjechałem z d o

chłopcu, k tó ry nie czuł się szczęśliw ym lu b nieszczę

w strętn ą o rg ią — na w schodni sposób. M oralne po ję

d o podobniej na sk u te k uw agi d y re k to ra , G ira rd o t n a

k tó ry c h w ożono czasem do d w o ru dla w spólnej za

Cała R osya m ów iła w tedy o ośw iacie. G dy po za

opisu b u rzy . Za r a d ą p ro fe so ra w yuczyłem się w szy

oddech. In s p e k to r uchylił na chw ilę drzw i, żeby zo

N iestety, m uszę w yznać, że nie zaw sze uczciwie do

Z nauczycielem ry su n k u , H antzem , n ig d y nie m o

Sasza w tej epoce uczył się w M oskwie w k o rp u

p isa ł m i b ra t; «bez celu — życie nie je s t życiem*. I r a

je s t p rze p ięk n a sw ą p ro sto tą i głębią uczucia. P u

Później — w P e te rs b u rg u , byłem kilka raz y w k a