ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ●

ТАРИХ, АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

ДҮНИЕ ЖҮЗІ ТАРИХЫ, ТАРИХНАМА ЖӘНЕ ДЕРЕКТАНУ КАФЕДРАСЫ

«ӘЛЕМ ТАРИХЫНЫҢ ІРГЕЛІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА ЗЕРТТЕУ»

ПӘНІ БОЙЫНША ДӘРІСТЕРДІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІСІ

ДАЙЫНДАҒАН: Т.Ғ.Д., ПРОФЕССОР ЖАРКЫНБАЕВА Р.С.

АЛМАТЫ, 2020

МАЗМҰНЫ
Дәріс 1-2. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы дүниежүзілік
тарихтың қазіргі даму тенденциялары.
ХХІ ғасырдың тарихнамасының әдіснамалық негіздерін ревизиялау идеясы соңғы
онжылдықтардағы Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардағы теориялық ізденістердің
жаңа траекториялары туралы жалпы ойлар контекстінде пайда болды. Әлеуметтік ғылымдарда
теориялар жиі "бүкілхалықтық игілік" болып табылады, олар әлеуметтік ой саласында жұмыс
істейтін барлық адамдарға тиесілі, бірақ ең алдымен, әрине, өз тәртібіне жатады. 1960-1980
жылдары адам туралы барлық ғылымдар жаңа теориялардың тұрақты пайда болуымен ғана
емес, сонымен қатар олардың басқа әлеуметтік пәндерге тез енуімен ерекшеленді;
нәтижесінде объектімен де, зерттеу әдісімен де біріктірілген жаңа пәнаралық аумақтар үздіксіз
пайда болды . Тарихи ғылым осы үдерістен көп ұтып алды және оның бүгінгі жағдайы мен
мазмұны өткен ғасырда қалыптасқан теориялық жаңалықтардың жемісті рецептісіне
қабілеттілікпен анықталады. Қазіргі тарихи ғылымдағы жаңа әлеуметтік теориялардың рөлі
әлдеқайда азырақ көрінеді. Осыған байланысты осы ғасырдың тарихнамасында теорияның
мәртебесі туралы мәселе туындайды.
Тиісінше, тарихи білімнің теориялық аспектілерінің қазіргі жағдайын талдау қызықты
зерттеу мәселесі болып табылады, ол бойынша қазіргі тарихи әдебиетте елеулі пікірталас
байқалмайды. Сонымен қатар, мамандардың назарын аударатын теориялық негіздерді
дамытудағы және басқа да әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардағы (экономика,
әлеуметтану, психология, филология) жаңа үрдістерді зерттеу өте маңызды емес. Әлеуметтік-
Ғылыми білім қарқынды дамып келе жатқан онжылдықтардан кейін платоға шығып, бұрын
жинақталған теориялық жүкті игеруді жалғастырады деп болжауға болады. Бірақ бұл
гипотезаны растау немесе теріске шығару өте үлкен әдебиет массивін, кәсіби
мамандандырылған журналдар мен монографияларды талдауды талап етеді, бұл тарихи
білімнің теориялық жаңаруының дәрежесін бағалауға, тарих ғылымының қандай салаларын
бүгінгі әдістемелік авангард құрайтынын анықтауға мүмкіндік береді.
ХХІ ғ. басында тарих ғылымының түбегейлі жаңаруы және әдіснамалық қайта
жабдықталуы, оның сипаты — пәнаралық, жаңа тарихи субдәндердің үлкен санының пайда
болуы, тарихшыларда классиктердің жаңа (пәнаралық) корпусының пайда болуы, белгілі
тарихшылардың конвенциялық тізімін қалыптастыру, оқырмандарға "үлкен тарих
ғылымының" оралуы.

3 дәріс. ХХ ғасырдың екінші жартысы мен XXI ғасырдың басындағы өркениеттік

идеялар мен теорияларды тарихи зерттеу.
1980 жылдан бастап ресей тарих ғылымында және білім беруде "өркениет"
ұғымы француз журналы «Анналдар» мектебінің тарихшылары Н.Я. Данилевскийдің, О.
Шпенглердің, А.Дж. Тойнбидің, Ф. Бэгбидің, Ш.Н. Айзенштадтаның еңбектерінде әр түрлі
нұсқаларда белсенді қолданылады. Өткенді зерттеуге өркениетті көзқарасты енгізу жалпы
тарих, тарихнама және шығыстану бойынша мамандардың, ең алдымен М. А. Барга, Е. Б.
Черняка, Ю. Н. Афанасьев, А.Я. Гуревич, И.Л. Рейснер, Б.С. Ерасовтардың еңбегі зор. 1960-
шы жылдардан бастап олар отандық ғылымда тарихи алуан түрлілік туралы түсініктерді
таратады және салыстырмалы-тарихи талдау әдістері, өркениеттік теорияның элементтерін
ұсынады. Олардың күш-жігері 1990 жылдары "өркениеттер", "өркениеттер мен мәдениет",
"Ресей және Шығыс: өркениеттік қатынастар" альманахтары құрылды. Осы тақырып бойынша
диалогтың негізгі трибуналары қазіргі таңға дейін қолданылуда. Өркениетті тәсіл 1960 – шы
жылдардың басы мен 1990-шы жылдардың басында марксистік, формациялық тәсілге
қосымша ретінде қарастырылды, ол экономикалық орталықты, детерминизм мен тарихи
материализмнің телеологизмін жеңуге мүмкіндік берді. "Анналдар" мектебінің құрылымдық
көріністері, ең алдымен Ф. Броделдің "Тарихи синтез" идеалы «марксизм шығармашылығы "
материалистік, атап айтқанда, отандық тарихи дәстүрге жақын. 1990 жылдары
тарихшылардың едәуір бөлігінің марксизмнен шегіне қарай өркениеттік тәсілдің рөлі өсті, ол
әлеуметтік-тарихи білімнің жаңа, әлеуметтік-мәдени парадигмасы, яғни экономикалық,
формациялық өзгеріске түсетін әмбебап танымдық модель ретінде қарастырыла бастады.
"Өркениет. Әмбебап және даралық" кітабында (2002), Б. С. Ерасов «қоғамның бағалауын
жұмыс тобының үшінші парадигмасы" тексерілген ғылыми таным ретінде "оңтайлы
эвристикалық құрылымды» пайдалану заманауи танымдық мәселелерді шешу үшін адекватты
тексерілген ғылыми әдістерді қолдануға мүмкіндік беретін" эвристикалық конструкция деп
бағалады. "Өркениеттілік парадигмасы, - деп жалғастырды Б. С. Ерасов, мынаны білдіреді... өз
негізінде ұйымдастырудың әмбебап принциптері бар, бірақ тек осы әлеуметтік-мәдени жүйеге
тән белгілі бір модельде жүзеге асырылған әр түрлі қоғамдардың қатар өмір сүру бейнесін
қарастыру". Сол арқылы өркениетті парадигманы пайдалану жалпы тарихты тұтас ретінде
зерделеу мүмкіндігін сақтауға мүмкіндік берді. Бұл мәдени және тарихнамалық үрдістердің
жалпы контексті-тарихтың бірлігі мен әмбебаптығы идеяларын, сондай-ақ жергілікті мәдени
дәстүрлердің ерекшеліктерімен байланысты аймақтандыру мен фундаменталистік реакцияға
беталысын өзектендіретін жаһандану процесінің қарама-қайшылығы. Американдық
әлеуметтанушылар В. Рудометофф және Р. Робертсон бұл қарама-қайшылықты "локализация"
ұғымының көмегімен сипаттайды. Осыған байланысты жаһандық құбылыстар мен
процестерді зерделеуде жергілікті модельдердің рөлі ұлғаюда, глобалистикада 1980-ші
жылдары В. Каволис көрсеткеніндей жоғалған жергілікті өркениеттер теориясының рөлі
қалпына келтіріледі. "Жаһандану" жағдайында әлемдік өркениеттердің қақтығысы немесе
диалогы сияқты бір-біріне қарсы тұратын перспективалар пайда болады, олардың әрқайсысы
ерекше әлемдік тәртіптің туындауына әкеледі. Сондықтан 2001 ж.БҰҰ "өркениеттер
үнқатысуының жылы"деп жариялануы кездейсоқ емес. Төзімділік, өркениетті диалогтың
басқа жағын тыңдай білу мәдени идеалдарға айналады. Өркениеттер теориясын дамытудың
маңызды құрамдас бөлігі Жапония, Үндістан, Қытай, Латын Америкасы, Африка сияқты
дәстүрлі емес мәдениет орталықтарында, жергілікті өркениеттік сана терминдерінде әлемдік
тарихты ауқымды қайта пайымдау болып табылады.
Ең өткір және терең білім идеалы, ең алдымен Постмодернизм теориясы
тұрғысынан өркениеттер теориясының сыны болып табылады, ол классикалық білім идеалына
қарсы күрес үрдісінің шегіне дейін, соңғы логицизмге, детерминизмге, объективизмге және
европоцентризмге тән, яғни жергілікті өркениеттер теориясының негізін қалаушылар, И. Г.
Гердер мен Г. Рюккерттен бастап, жергілікті өркениеттер теориясының негізін қалаушылар
қойған күреске жеткізеді. Постмодернизм классигі Ж. Деррида метафизикалық алғышарттарға
негізделген тарихи метанарративтерге қарсы, дүниетаным мен иістің ғылымымен құрылған,
олардың деконструкциясына қарсы тұрды. Қазіргі тарихшы Н. Е. Копосов бізге тән санаттарда
мұқият түсінуге тырысатын өркениет кеңістігіндегі біздің дүниетанымдық жүйеміздің «жат»
екендігін атап өтті. Ағарту жобасының дағдарысы романтизмге байланысты жекелеген
мәдениеттердің өлшенбеуі идеясын өзектендірді... олардың өзара түсіністігінен дау-жанжал
жасады".

4 дәріс. Әлемдік тарихтағы ежелгі тарих боцынша жаңа ғылыми бағыттар

Пәнаралық
XX ғасырдың екінші жартысындағы тарихи зерттеулерде теориялық экономикада,
әлеуметтану, саясаттану, мәдени антропологияда, психологияда, Лингвистикада
тұжырымдалған тұжырымдамалар мен ұғымдар белсенді қолданылды. Бұл ретте Тарих
бойынша шығармалардағы пәнаралық өзара іс-қимыл теорияны Тарихи емес пәннен және
зерттеудің тарихи әдістерінен біріктіру түрінде болды. 1960 жылдан бастап тарихнаманы
жаңарту жоғары қарқынмен жүзеге асырылды және өзара іс- қимылдың мынадай моделі
қалыптасты: әлеуметтік тәртіп тиісті тарихи пән теорияны таңдау, оны тарихи материалға
қолдану. "Иелену стратегиясы" Тарихи материалды талдау үшін мүлдем басқа мүмкіндіктерді
тапты және тарихи білімді дамыту үшін өте жемісті болды. 1960-шы жылдары экономикалық
және әлеуметтік тарих тарихнамада алдыңғы қатарлы позицияларға, экономикалық және
әлеуметтік макорийлер (экономикалық циклдар, экономикалық өсу, әлеуметтік
стратификация, жаңғырту, символдық билік, жанжал, әлемдік жүйе талдауы) және
құрылымдық талдауға ие болды. Сол кезде математикалық және статистикалық әдістерді
қолдану мүмкіндігіне бағытталған экономикалық, әлеуметтік және демографиялық тарихтың
қалыптасуынан кейін тарихшылардың басқа әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдардың
жетістіктерін пайдалануы басталады. Оның теориялары мен әдістерінде Тарихи антропология,
ментальдік тарихы, күнделікті өмір тарихы және тіпті "жаңа" саяси тарих құрылады. Егер
1960-1970 жылдары тарихшылар көбінесе макореориялық көзқарастарды (экономикалық
циклдар, жанжал теориясы, жаңғырту, билік) қаруландыруға алса, онда 1980-ші жылдардан
бастап олар тиісті теориялық тұжырымдамаларды (тұтыну функциясы, шектеулі ұтымдылық,
желілік өзара іс-қимыл және т.б.) тарта отырып, микроанализмге бет бұра бастады.
Әлеуметтік гуманитарлық білімнің әрбір даму кезеңі үшін белгілі бір авторлардың
жинағы бар, олардың жұмыстарынан гуманитарлық ғалымдар идеяларды, әдістерді,
дәйексөздерді жазады, ең болмағанда-жай ғана аттарға сілтеме жасайды. Бұл адам туралы
қазіргі ғылымдардың пәнаралық сипатының дәлелі және көрінісі. Алайда, тарихнамада өткен
ғасырдың аяғында шартты түрде айтқанда, "бөтен" классиктердің үстемдік жағдайы
қалыптасты. Мәні тұжырымдамалары мен моделдерінің ерекшелігі, өзіндік тарихи
теориялары орны көрінбестей болып, барлық әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар,
мәдениет қайраткерлері, ел азаматтарының дәрежелері қарқынды өсті.
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы тарихи зерттеулерде классиктердің қызметін
әдетте әлеуметтану, Мәдени антропология, Әлеуметтік психология және т. б. өкілдері
атқарды. Тарихи шығармаларда экономистер сияқты классиктер бар. Й. Шумпетер, С.
Кузнец, У. Ростоу, К. Поланьи, Д. Норт; социологтар Э. Дюркгейм, М. Вебер, Т.
Обрабатывающая, Ш. Айзенштадт, И. Валлерстайн, П. Бурдье, жаңаша оқылған К. Маркс.
Антропологтар (К. Гирц, К. Леви-Стросс, а. ван Геннеп, Э. Лич, М. Мосс, М. Салинз және т.б.)
Тарихи антропология және ментальдік тарихы бойынша зерттеулерде классиктердің
функцияларын орындайды. Осындай тізімдерді лингвистика, психология, cultural studies,
философияға жүгінсек келтіруге болады.
Осы уақытта танымал тарихшылар тобы және жаңа бағыттарға бастау алған
еңбектердің тізімі қалыптасты. Қазіргі макроәлеуметтік тарихтағы бұл тізімге Ф. Броделдің, П.
Стирнздың, Э. Хобсбаумның зерттеулерін жатқызуға болады . Сол сияқты әлеуметтік
тарихтағы микроанализге 1970-ші жылдары белгілі макроисторлық модельдер жөнінде
күмәнмен байланысты жүгіну белгілі Дж. Леви, К. Гинзбурга, Х. Медбикелерді де атап
айтамыз. 1970-1980 жылдары күнделікті мінез-құлықты мәдениеттанулық интерпретацияның
пайда болуы шын мәнінде діни тарихи кітаптармен — "Монтайю, окситан ауылы (1294-1324)"
Э. Ле Руа Ладюри, "Сыр және құрттар. К. Гинзбург," Мартин Герр қайтып оралуы " Натали
Земон Дэвис , — өткен мәдениет контекстінде күнделікті өмірді зерттеудің эталоны болды.
Плебей мәдениетінің зерттеулерінің басталуы П. Берк пен Э. Томпсон. Балалық шақтың
тарихы бойынша негізгі жұмыстар қатарында — француз тарихшысы Ф. Арьестің "бала және
ескі тәртіп кезіндегі отбасылық өмір" атты белгілі кітабы . Психотарихтың бастауында Э.
Эриксонның "жас Лютер: психоаналитикалық тарихи зерттеу" кітабы бар.
Классикадағы соңғы бастамалардың бірі жақында ғана "тарихи жады" саласында
болды: бұл П. Нор мен Я. Ассманның "мәдени жады: жазу, өткен туралы естелік және ежелгі
жоғары мәдениеттегі саяси бірегейлік"атты кітаптарының белгілі зерттеулері. Барлық
заманауи "тарихи жадты өндіру индустриясы"олардың іргелі жұмыстарының күші мен
қажеттіліктеріне қарай қайта өңдейді.
Тарихи зерттеулердің пәндік өрісін әртараптандыру, тарихи білімнің эпистемологиялық
принциптерін қайта қарау үрдісі танымал тарихшыларды жаппай аудиториядан әкетпеді,
керісінше, оған жақындауға мүмкіндік берді. "Тарихты роман ретінде" жаза алатын
тарихшылар жасаған бестселлерлер толқыны пайда болды.

Дәріс 5. Ортағасырларды зерттеудегі қазіргі бағыттар

"Journal of Social History" ("Әлеуметтік тарих журналы", әрі қарай – JSH) маңызды
мерзімді басылымдардың қалыптасуы мен дамуын көрсететін
батыстағы ғылыми тарихнама. Тоқсан сайын АҚШ-та 1967 жылдан бастап шығады.
Алғашында оны Беркли қаласындағы Калифорния университетін, содан кейін Нью-
Брансуикадағы Ратгерса университеті (Нью-Джерси штаты), ал соңғы 20 жыл – Карнеги-
Меллон " Питтсбурге (Пенсильвания) университеттері шығарған. Халықаралық ред
құрамында JSH алқалары американдық тарихшылар мен әлеуметтанушылар басым бөлігі:
Питер Н. Стернз (JCE бас редакторы оның құрылған сәтінен бастап), Дэниел Валковиц,
Юджин Д.Дженовезе, Теодор Зелдин, Бернард Коэн, Джеймс Хенриетта, Джилберт Шапиро,
60-шы жылдардың соңында оған Оскар Хэндлин және Джордж Руде кірді. Егер әлеуметтану
тұрғысынан JSH мазмұнын қысқаша сипаттаса,оны өткенге бұрып тұрып барлық адам қарым-
қатынастар кешеніне айналдыруға болады. Тарих тұрғысынан алғанда, бұл ең алдымен өрістің
кеңеюі ғылыми еңбектердің беттерінде барлығы пайда болған ақпараттық тарихнамадан
айналып өтуге лайықты емес еді. Жаңа әлеуметтік Тарих бойынша жынысы мен жасына, тері
түсіне және тұрғылықты жеріне, мүліктік жағдайына және сабаққа, өз "батырларын"
байланысты кемсітушілікті білмейді. Барлық әлеуметтік маңызы бар қоғамдық ұйымдар,
сонымен қатар маргиналды топтардың тіршілік әрекеті
оның ішінде "үнсіз" төмендер, люмпен-пролетарийлер, ұлттық және жыныстық және
қамаудағылар, балалар мен қарттар зерттеледі.
Отбасылық қарым-қатынас тарихына, әлеуметтік әйел мен оның жеке тұлғасына
(өндірісте, үй шаруашылығында, отбасы, тіпті панельде)байланысты өмірдің мынадай
маңызды аспектілері зерттеледі:
қала мәдениеті ретінде, адамдарға еңбек және тұрмыс жағдайларының әсері-
олардың денсаулығын сақтау, аурулар мен эпидемиялардың әлеуметтік салдарлары,
проблемалары бұрын да қазір де өте маңызды болды және маңызды.
 Жаңа әлеуметтік тарихшылар ішкі-психологиялық зерттеумен айналысады.
Менталдық адам қызметінің уәждемесі, мысалы, сіздің мамандық таңдауыңызға, мінез-
құлқына әсер еткен құндылық бағдарларының құбылысымен әлеуметтік белсенділікті
қамтиды. Бұл ретте ұлттықты қоса алғанда, мінездік жүйелілік оқытылады. Сонымен қатар
үнемі «ішкі» және «сыртқы» зерттеулер түптеледі, синтез жасауға әрекеттер жасалады.
Көңіл-күй мен жеңіл өзгермелі, конъюнктуралық жағдайларға қарағанда
психика, менталитет, бұл ұғым а. Я. Гуревич айтқандай, "константты", негізгі түсініктерді,
ұстанымдарды,автоматтандырылған және сананың әдеттерін, белгілі бір әлеуметтік-мәдени
қауымдастыққа жататын адамдардың әлемді көру тәсілдерін (Гуревич, 1989, 75 б.) құрайды.
отбасылық, отбасылық – менталдық призмасы арқылы, америкалық құлдардың өмірі
плантациялар-олардың өзіндік рухани мәдениетіне және т. б. байланысты. Жаңа әлеуметтік
тарихтың пәндік ерекшелігі, егер кейде күтпеген және экстравагантты тақырыптар мен
атаулардың үлкен шашырауын бағаласа, белгілі дәрежеде стихиялы болып қалыптасты. Бұл
зерттеушілер "жаһандық схемалар" мен жалпы бағдарларды "жартылай саналы" ұстанған
жағдайда, оларды байқамай және талдамай қалған жерлері болуы мүмкін. Жаңа ғылыми тарих
үшін фундаменталды теориялардың болмауы тән; қажетті жалпылама авторлар нақты
материалды баяндау барысында жиі жасайды. Тіпті "бағдарламалық" жұмыстар "шағын"
тұжырымдамаларды әзірлеуге бағытталған. Осыған байланысты, JSH теориялық деңгейін
көрсететін және жалпы жаңа әлеуметтік тарих үшін көрсеткіш болатын аздаған мақалалармен
танысу маңызды. Олар негізінен әлеуметтік мәні мен мәнін анықтауға қатысты оның басқа
әлеуметтік және тарихи пәндермен өзара байланысы әдіснамалық мәселелерді қамтиды.
Тарихи таным мәселелері де қарастырылады. Әлеуметтік зерттеулердегі жаңа мектептер мен
бағыттарға сыни талдау жасалады. Бірінші, "анықтамалық" - баптарында П. Стирнс (Stearns,
1967) және В. Конце (Conze, 1967) әлеуметтік тарихтың тақырыптық және тұжырымдамалық
дербестігін негіздеді. Дәстүрлі тарихнамада ол саяси (оқиғалық) тарихтан ажырамады, оны
жұмыс қозғалысын немесе қоғамдық ойды зерттеумен теңестіреді. "Анналдар" мектебінде
қабылданған "құрылым тарихының" және "оқиғалар тарихының" (Ф. Бродель) ара-жігін
ажыратуды негізге ала отырып, жаңа әлеуметтік зерттеушілер адамдардың мінез-құлқы
арқылы оқиғалар барысын төмендететін қоғамдық құрылымдардың барлық алуан түрлілігін
тануды мақсат етіп қоя отырып, бірінші болып таңдады. Жаңа әлеуметтік тарихтың екі
"қанаттары" болды әлеуметтану, оған теориялық іргетас пен ұғымдық аппарат беріп,
айналымға жаппай көздерді енгізуге мүмкіндік беретін квантификация П. Стирнс атап
өткендей, субъективті факторды зерттеу үшін жарамды адамдардың санасы мен рухани әлемі
(Stearns, 1967, 5 p ). Әлем журналының алғашқы жылдарының бірнеше теориялық
мақалаларында
әлеуметтік тарих экономикалық немесе саяси факторлардың әсерімен тікелей
байланысты құбылыстарды қоспағанда, күнделікті өмірде әлеуметтік және рухани жиынтық
ретінде берілген. Мысалы, М. С. ДеПиллис "қоғам өмір сүретін" мифологияландырылған
көріністерді "зерттеуді алға қойып, қоғамдық қатынастар өнімі ретінде (әлеуметтанушыларды
немен айыптаған) адам тұлғасына "әлеуметтік"көзқарасқа қарсы шықты. Тарихи қызметтің
маңызды функциясын мойындай отырып институциональдық өзгерістерді зерттеу
ғылымымен, автор адамдардың күнделікті тәжірибесінде олар қиын екенін атап өтті, бірақ
американдықтардың ұлттық сипатындағы зерттеу тәжірибесі "тривиальды ахуалдың" (DePillis,
1967) белсенді басталуын анықтауға мысал келтірді.
Лекция 6 Жаңа тарихтың өзекті мәселелерін зерттеудің заманауи тәсілдері.
Пәнаралық тәртіп қағидаты ерте «Жылнамалардың» зерттеу стратегиясында жетекші
болды. XX ғасырдың 60-жылдарынан бері пәнаралық өзара іс-әрекеттің «алтын дәуірі»
басталады, онда қоғамды зерттеуге интегралды пәнаралық көзқарасқа негізделген «жаңа
тарихи ғылым» қалыптастыруда тең серіктестікке деген көзқарас басымдыққа ие болады. ХХ
жүзжылдықтағы «жаңа тарих» (la nouvelle histoire) немесе «жаңа тарих ғылымы» позитивизм
мен марксизмге сыни қарайтын интеллектуалды қозғалыс ретінде туды. Ол оқиғалық-
сипаттамалық тарих пен әмбебап заңдардың әрекеті арқылы өткендегі оқиғаларды түсіндіруге
қарсы шығады. Оның қалыптасуында жетекші рөл «Жылнама» журналының айналасында
топтастырылған француз тарихшыларына тиесілі. «Жаңа тарих» шын мәнінде тарихи
мамандықта революциялық төңкеріліс жасады. М. Блок пен Л.Феврдың ізбасарлары XX
ғасырдың ортасында тарихшылардың кәсіби санасезімінде түбегейлі қатып қалған ғалымның
құжатқа толықтай тәуелділігіне қарсы шығып, зерттеушінің шығармашылық қызметін және
дерекккөздер мен оларды зерттеу бұрышын анықтайтын ғылыми мәселе туралы ойларды
жоғары қойды. Блок пен Феврдың негізгі қағидалары «жаңа тарих ғылымының» проблемалық
салалары аясында дамыды. Соғыстан кейінгі онжылдықтардың «жаңа тарихы» гуманитарлық
пәндер бойынша пәнаралық зерттеулер орталығы болған Гуманитарлық ғылымдар
Палатасының негізін салушы (1962) ФЕРНАН БРОДЕЛЬ (1902-1985) және оның іргелі
еңбектері - «Филипптің II заманындағы Жерорта теңізі мен Жерорта теңізі әлемі» (1949) және
«Материалды өркениет, экономика және капитализм: XV - XVIII ғғ.» (1979 ж.) атты
шығармалармен тығыз байланысты. «Жаңа тарихи ғылымның» пәнаралық бағыты Бродель
еңбектерінде толықтай ашылды. Бродельдің идеалы - шексіз мүмкіндіктері бар жүйелі
«ғаламдық» («жалпы») тарих. Ол экономикалық тарих тауар-ақша қатынастарының
механизмдерін зерттеумен шектелмейтіндігін, алайда олардың шегінен біршама алысқа
таралатындығын көрсетті .Ғалым адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасын (геотарих) ,
«баяу өзгерістердің» (экономиканың, қоғамның, мемлекет пен өркениеттің дамуы)
құрылымдық тарихын және адам өмірінің уақытымен пара-пар оқиғалар тарихын қарастырған.
Бродельдің «жалпы» тарихының тұжырымдамасы Батыс тарихнамасына үлкен әсер етті ,
Францияда және бүкіл әлемде көптеген ізбасарлар жинады. 1970-жылдарда ЖОРЖ ДЮБИ
және ЖАК ЛЕ ГОФФ «Жылнамалар» мектебінің үшінші ұрпағының өкілдері болды. Олар
тарихшының қызығушылықтары қатарына тек адамды ғана емес, сонымен бірге оқиғаларды
оралту қажет деп есептеді. 1970-шы жылдардағы пәнаралық жағдайдың жаңалығы басқа да
пәндер туралы деректер мен әдістерді қолдану ғана емес, олардың ғылыми объектілерінің
деңгейінде интеграция туралы, одан әрі, пәнаралық объектілерді жобалау туралы сөз
қозғалуында болды . Осылайша, қоғамдағы адам зерттеуінің басты тақырыбы болған «жаңа
тарих ғылымы» сөздің толық мағынасында пәнаралық тарих болып табылады. Басында «Жаңа
тарих» қалыптасуында маңызды болған 1960 жылдардың басы мен 1970-ші жылдар
аралағындағы кезең әлеуметтану, әлеуметтік антропология, демография және сандық әдістер
туы астында өтті. Ол уақытта тарихтың ескі және жаңа жолдары туралы пікірталастармен
қатар тарих пен әлеуметтану арасындағы қарым-қатынас туралы кең талқылау басталды.
Жақындасу үрдісі екіжақты болды, бірақ әртүрлі елдерде бастама әртүрлі тараптардан көрінді:
кейбір жағдайларда ол тарихшыларға, басқаларда әлеуметтік ғылым өкілдеріне тиесілі болды.
Егер Францияда тарихшылар тарих пен әлеуметтану арасындағы диалогтың белсенді
қатысушысы болса, Америка Құрама Штаттарында бұл рөл әлеуметтанушыларға тиесілі
болып, ал тарихшылар екі ғылымның жақындасуына қарсы болған. Осындай жағдай талқылау
ұзаққа созылған Ұлыбританияға да тән еді.
Лекция 7 Жаңа тарихтың өзекті мәселелерін зерттеудегі зияткерлік тәсілдер
«Экономикалық және әлеуметтік тарих жоқ. Толық мәніндегі тарих қана бар. Тарих, ол
өз табиғаты бойынша әлеуметтік болып табылады ... Біздің зерттеудің тақырыбы шындықтың
кей фрагменттері емес, адам әрекеттерінің жеке бөліктерінің біреуі емес, біздің зерттеудің
тақырыбы - өзі мүше әлеуметтік топтармен бірлікте қаралатын адамның өзі ... Тарих – адам
туралы ғылым екенін ұмытпайық» (Февр). «Тарихшы деп білгенді емес, ізденген ғалымды
атайды» (Февр). «өз уақытымен тығыз байланысты өмірбаян кейіпкері, екінші жағынан –
өзінің дәуіріне, кезеңіне тәуелді автор. Осы диалектикалық қарама-қайшылық биографиялық
тарих жанрының ерекшеліктерін анықтайды.» (Павлова Т. А. Психологическое и социальное в
исторической биографии) Көрнекті француз ғалымы ЛЮСЬЕН ФЕВР (1878-1956) тарих пен
оған туыстас пәндер арасындағы қатынасты түсініп, олардың арасында тығыз байланыс
орнату арқылы ғана тарихқа деген сенімнің жоғалуынан құтылуға болатындығын түсінген
болатын. Ол тарихшылар, әлеуметтанушылар мен психологтар арасындағы ынтымақтастықты
қолдаған , себебі, олардың ортақ мақсаты – адамды зерттеу. Тарих ғылымының дағдарыстан
шығуында жетекші рөлді тарихшылардың бірнеше ұрпақтары жазған француз тарихнамасы
ойнады, оның өкілдері ретінде жоғалған гуманистік мазмұнды тарихи білімге қайтарған
шынайы жаңашылдар болған Февр және МАРК БЛОКТЫ(1886-1944) атап өтсе болады .
Тарихи ойды дамытудың жаңа кезеңінің бастауында дәл Февр мен Блок тұрды, оған жаңа
мәселелерді қалыптастыру, ескі дереккөздерді жаңаша оқу, жаңа, дәстүрлі емес әдістерді
қолдану кірді. 1929 жылы Блок және Февр «Әлеуметтік және эконимикалық тарихтың
жылнамасы» атты ғылыми журналды құрды. Әдетте бұл жай ғана «Жылнама (Анналы)» деп
аталады. Экономика, әлеуметтану, әлеуметтік психология және басқа да әлеуметтік
ғылымдардың өкілдерін бірлескен ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуға шақыруға және
пәнаралық тарихқа бағыт алынған болатын . Бұл пәнаралық негізде «Жылнама мектебінің»
ғалымдары кеңейтілген «жалпы» («ғаламдық») тарих бағытына сәйкес тарихи ғылымының
мазмұны мен әдіснамасын кеңейтуді және жақсартуды жалғастырды. «Жалпы тарих» әмбебап
болуға тырыспады да . Бұл - әртүрлі мән-жайлар мен себептердің шым-шытырығындағы
адамдардың өмір сүруінің барлық аспектілерін қалпына келтіруге бағытталған адамдар және
жеке адамдар қоғамдарының тарихы. «Жылнама мектебінің » тарихшылары адамдар өмірін
саяси, экономикалық, діни және басқа салаларға бөлмейді. Олардың зерттеулері тарихи
өткеннің шын мәнінде көп деңгейлі және «адами» бейнесін қалпына келтіреді. Февр :
«Экономикалық және әлеуметтік тарих жоқ. Толық мәніндегі тарих қана бар. Тарих, ол өз
табиғаты бойынша әлеуметтік болып табылады ... Біздің зерттеудің тақырыбы шындықтың
кей фрагменттері емес, адам әрекеттерінің жеке бөліктерінің біреуі емес, біздің зерттеудің
тақырыбы - өзі мүше әлеуметтік топтармен бірлікте қаралатын адамның өзі ... Тарих – адам
туралы ғылым екенін ұмытпайық.» Сонымен , зерттеу тақырыбы (тарихтағы адамға айналды)
да , тарихи ғылым да өзгерді. Марк Блок «Тарихтың апологиясы немесе тарихшылардың
қолөнері» (1940-1942 жж.) атты өз жұмысында тарихи ғылымның жастығын, оның әдістерінің
жетілмегенін, аналитикалық пән ретінде оны дамытудағы туыстас әлеуметтік ғылымдардың
рөлін атап өтті. Тарих ғылымына М. Блоктың қосқан үлесінің қатарына жаңа зерттеу
мәселелерін шешуге көмектесетін құрал деп санаған салыстырмалы тарихи тәсілдің әртүрлі,
бір-бірін алмастырмайтын әдістерін көрсетуін жатқыза аламыз. Ол француз аграрлық
тарихындағы Англиялық қоршауларға ұқсас процестерді зерттеуде осы әдіске сүйене отырып,
бұрынғы тарихшылар назар аудармаған 15-17-ші ғасырларда Прованстағы ұқсас өзгерісті
тапты. Блок салыстыру әдісін бір қарағанда ұқсас көрінетін , алайда егжей-тегжейлі талдау
барысында біршама айырмашылықтары байқалатын жеке үдерістердің ерекшеліктерін
неғұрлым айқын көрсететін процедура деп санады.
Лекция 8 Әлеуметтік және мәдени тарихты зерттеу
Әлеуметтік тарихтың жетекші тарихи пән ретінде қалыптасуы және өркендеуі соғыстан
кейінгі онжылдықтарда қалыптасқан тарихи ғылымның әдістемелік арсеналын жаңартудың
қарқынды үрдісіне байланысты болды. ХХ ғасырдың ортасында тарихнаманы дамытудың
негізгі және анықтаушы ерекшелігі - теориялық модельдермен және әлеуметтану
ғылымдарының зерттеу әдістерімен байытылған аналитикалық пәнаралық тарих үшін
қозғалыс. Ол тек қана гуманитарлық білім саласы ретінде қаралған дәстүрлі тарихқа қарсы
болды. Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысындағы осы кең ауқымды интеллектуалды
қозғалыстың саласында қоғамның ішкі жағдайын, оның жеке топтарын және олардың
арасындағы қарым-қатынастарын сипаттайтын әлеуметтану тұрғысынан тарихты түсіндіру
міндеті жүктелген «жаңа әлеуметтік тарих» пайда болды. Әлеуметтік тарихтың тарихи
білімнің саласы ретінде маңызды ерекшелігі - қазіргі заманғы тарихнаманы дамытудағы
түбегейлі өзгерістерге бейімделу қабілеті.
Онжылдықтар бойы «жаңа әлеуметтік тарихтың» даму логикасын анықтаған
өзгермелілігі мен қабылдау қабілеті интегралдық объектісінің табиғатында бар тарихи,
гуманитарлық, әлеуметтік-ғылыми тб. білімнің басқа салаларына толық ашықтықпен
байланысты. 1960 жылдары - 1970 жылдардың басында әлеуметтік қатынастарды зерделеуге
деген талпыныс тарихи және социологиялық зерттеулер аясында көрінді, ал әлеуметтік
тарихтың өзінің түсінігінде жалпы қоғамды зерттеуге бағытталған тұтастық идеалы басым
болды. Осы жылдарда тарихи және салыстырмалы әлеуметтануға деген қызығушылық,
сондай-ақ әлеуметтік үрдістерді (яғни, тарихи және әлеуметтанушылық көзқарастарды)
зерттеудің тарихи, салыстырмалы-типологиялық және идеалдытиптік әдістерін табысты
біріктірген , тарих және әлеуметтануды екі түрлі пән ретінде емес, ғылыми қызығушылықтың
екі саласы ретінде қарастырған Макс Вебердің мұрасына деген қызығушылық арта түседі.
1970 - 1980 жылдардың басында әлеуметтік тарих тұжырымдамасы айтарлықтай кеңейді:
таптар, сословиелар және басқа да үлкен топтармен қатар ол әлеуметтік микроқұрылымдарды-
отбасы, қауым, шіркеу, түрлі қоғамдар мен өнеркәсіпке дейінгі кезеңде танымал болған
корпорацияларды зерттеу тақырыбына айналдырды. Қарапайым таптық тәсілге әлеуметтік
қайшылықтарға, мемлекеттік саясатқа, дін мен шіркеудің рөліне және идеологияның әртүрлі
нысандарына күрделірек түсінік беретін әлеуметтік құрылымдардың, аралық қабаттар мен
страталардың күрделі бейнесі қарсы қойылды. Жағымды жағы классикалық факторлық
талдаудан (монистикалық және плюралистік нұсқада) біртіндеп кету болды. Бастапқы нүкте
қоғамның барлық интегралды организм ретінде көрінісі болды, онда барлық элементтер
тарихи дамуды айқындайтын бір, тәуелсіз факторды табу және редукциялау мүмкіндігін
жоятын тікелей және кері қатынастардың күрделі жүйесімен өзара әрекеттеседі. Алайда,
тұтастай алғанда, құрылымдар мен процестерді талдауды жеңілдететін әлеуметтік және
ғылыми теориялар оны тарих субъектілерінің әрекеттерін зерттеумен байланыстыра алмады.
Антропология және әлеуметтік психологиядан алынған көзқарастарды әлеуметтік тарихына
кірістіру іздеуге жаңа бағыт берді, сонымен қатар, 1970-ші жылдардың ортасында -1980-ші
жылдарда мәдени антропология пәнаралық өзара әрекеттестіктің сахнасына шықты. Соның
басымдылығы күшейе бастаған әсерімен әлеуметтік тарихшылардың қызығушылықтары
объективті құрылымдар мен мәдениетті зерттеу үрдістерінен мәдениетті оның
антропологиялық түсіндермесінен зерттеуге , яғни өткен дәуірдегі адамдардың күнделікті
сана-сезімінің нақты мазмұнына, жалпы және тұрақты психикалық бейнелер мен символдық
жүйелерге, әдет-ғұрыптар мен құндылықтарға, психологиялық көзқарастарға, қабылдау
стереотиптеріне және мінезқұлық үлгілеріне ауысады. 1970-1980 жылдардағы ақыл-ойдың
тарихын сынау , шын мәнінде, оны әлеуметтік тарихқа айналдыруға бағытталған болатын. Бұл
өмірдің қарапайым жағдайлары мен оларды түсіну жолдары арасындағы диалектикалық өзара
қарым-қатынастарды тану арқылы көрініс тапты. Осы адамзат қоғамдастығына тән әлем
бейнесін қалпына келтіру , әлеуметтік топтың мүшелері мінез-құлқында басшылыққа алатын
идеялар мен құндылықтар әлеуметтік жүйені талдаудың ажырамас құрамдас бөлігі ,
әлеуметтік ортаны әрекеттерді талдаумен байланыстырушы маңызды құрамдас бөлік ретінде
қабылданды. Өткендегі адамдардың әлеуметтік-мәдени стереотиптері туралы жанама болса
да, сенімді ақпараттарды іздестіру барысында әлеуметтік тарихшылар антропологтардың
нақты әдістерін және когнитивті амалдарын белсенді түрде қолдана бастады (өмір тарихы мен
отбасылық тарихтың немесе ру тарихының әдістемесі, эпизодты, оқиғаны талдау әдісі және
т.б.).
Қазіргі заман тарихнамасында әлеуметтанушылық төңкерілістен кейін
антропологиялық төңкеріліс орын алды: пәнаралық өзара әрекеттесудің негізгі бағыты тарихи
антропологияның жазықтығына ауыстырылды. Антропологиялық бағдар антропологияның
негізгі міндеттерін - белгілі бір әлеуметтік топ мүшелерінің субъективті ойлау әлемдерін
түсіну және кез-келген адам әрекетін негіздейтін идеялар мен тұжырымдар жүйесін
түсіндіруді әлеуметтік тарихқа шамалап қарау барысында байқалды. 1970-1980 жылдар жеке
және ұжымдық мінез-құлықты және сананы зерттеуде шынайы серпіліс жасаған жекелеген
әлеуметтік-тарихи зерттеулердің шарықтау шегіне жеткен кезеңі болды. Тарихи процестің
адами өлшемін анықтауға бағытталған зерттеудің өзекті мәселесін түбегейлі өзгерту
тұжырымдамалық аппарат пен зерттеу әдістерін түбегейлі жаңартуды талап етті және адам
санасын әлеуметтік өмірдің ажырамас бөлігі ретінде өз пәніне қосатын әлеуметтік тарихтың
жаңа парадигмасының қалыптасуына алып келді. Сонымен қатар, социалистік құрылым
тарихының ең белсенді жақтаушылары мен теоретиктары және тарихи антропологияның
жақтаушылары арасында қарама-қайшылықтар пайда болды. Екінші тараптың қолдаушылары
мен теоретиктары әлеуметтік-құрылымдық тарих өкілдерін тарихтың гуманистік жағын
елемеуде айыптап, қарапайым адамға бет бұруға шақырды. Бастаманы біртіндеп
антропологиялық тарих немесе тарихи антропология біртіндеп өз қолына алып , өз кезегінде,
адамның сана-сезімінде барлық тарихи шындықты синтездеу міндетін қойып, жаңа
тарихнамадағы соңғы шындық пен бөлінбейтін үстемдікті талап етті. Антропологиялық тарих
біртіндеп олардың қоғамдық иерархиядағы орындарына қарамастан, барлық әлеуметтік таптар
мен топтардың мінез-құлқын,әдет-ғұрыптарын, құндылықтарын, идеяларын, нанымсенімдерін
өз пәніне қосты. Әлеуметтік қоғамның мәдени дәстүрінің негізінде бар адам әрекеттерінің
барлық түрлерінің терең бағдарламасын қайта құрудың жаңа міндетін зерттеу жобасына енгізу
әлеуметтік тарихтағы антропологиялық көзқарастың сөзсіз жетістігі болды. Антропологиялық
бағыт әлеуметтік тарихтың жаңа деңгейге жету жолын аша түсті. 1980 жылдары әлеуметтік
тарих «жаңа тарих ғылымы» бойынша нақты зерттеулердің жетекші саласы болды: пәнаралық
тарихнамадағы жаңа бағыттардың көбісі оның саласында әрекеттесіп жатты. Тарихи өзіндік
сананы қалыптастыруды қажет еткен халықтық жаппай қоғамдық қозғалыстардың дамуы
және «тарихсыз» немесе «тарихтан тығылған » , қанаушылық , зорлы-зомбылық құрбаны
болған халықтардың өткеніне қызығушылық кей пәндер тобының пайда болуына себеп болды.
Әлеуметтік тарихты байытуда және оның тақырыбын қайта анықтауда шешуші рөл
атқарған халық тарихы үшін қозғалыс «жаңа жұмысшы тарихы», «әйел тарихы», «шаруалық
зерттеулер» (негізінен Азия, Африка, Латын Америкасы елдері тарихы бойынша) және басқа
да субдисциплиналардың пайда болуына алып келді. Сонымен қатар, зерттеу әдістерімен
біріктірілген «жергілікті» және «ауызша» тарих қалыптасты. Жаңа субдисциплиндардың
қалыптасуы барысында кей параметрлерде әлеуметтік тақырыптың «қолшатырымен»
жабылған зерттеу нысандары мен мазмұнының әртүрлілігі өсті. Сонымен қатар, пәнаралық
тарихтың жаңа бағыттарының көпшілігі өзара іргелес аумақтарды басып алып , әлеуметтік
тарихтың кең ауқымын қамтыды және сонымен бірге іргелес гуманитарлық және әлеуметтік
пәндерге де көпірлер тастады. Бірақ, барынша бөлшектелген жаңа пәнаралық объектілерді
зерттеу барысында алынған мәліметтерді жалпылау үшін теориялық тұрғыдан дамыған негіз
болмағандықтан , күтілетін синтездің келешегі айқын емес болды. 1970-шы жылдардың -
1980-жылдардың басындағы талқылауларда әлеуметтік тарихтың мазмұны мен пәнін
анықтауда түрлі үрдістер пайда болды. Әлеуметтік тарихтың мәртебесі мен тақырыбы туралы
қазіргі заманға сай пікірталастарға сәйкес, ол бір жағынан тарихи өткеннің белгілі бір аймағы
туралы тарихи білімнің белгілі бір саласы ретінде, ал екінші жағынан, пәнаралық негізде
қалыптасқан тарихи ғылымның өзіндік, жетекші нысаны ретінде қызмет етті. 1980-жылдарда
өткеннің әртүрлі құбылыстарын, құрылымдарын және аспектілерін ұлттық, аймақтық,
континентальдық немесе дүниежүзілік тарихқа дәйекті, біртұтас таныстыру үшін ғылыми
талдаудың тепе-тең емес нәтижелерін біріктіру туралы мәселе пайда болды.
1980-жылдардың ортасында талқылау барысында әлеуметтік тарихтын ерекше
мәртебесіне көп көңіл бөлініп, оның өкілдері тарих пәндері жүйесінде әлеуметтік тарихтың
интегративтік функциясын ерекше атап өтеді. Әртүрлі елдердегі әлеуметтік тарихтың дамуы,
бір жағынан, ұлттық тарихнамалардағы әртүрлі дәстүрлердің қатынасу ерекшеліктерін, ал
екінші жағынан, оның дамуына ықпал ететін сыртқы факторлардың ерекшелігін көрсететін
ерекшеліктерге ие болды. Әлеуметтік антропология әдістерін және қарастырылатын
мәселелерін бейімдеу Ұлыбританиядағы «жаңа әлеуметтік тарихтың» дамыуында маңызды
рөл атқарды. Тарихтану мен әлеуметтік антропологияның байланысы, негізінен, екі пәннің
өзара әрекеттесуіне үлес қосқан , нақтылап айтқанда, «теориялық артта қалған» тарихнаманы
заманауи әлемнен тысқары түрлі этникалық қоғамдастықтарды далалық зерттеулерде
шыңдалған тұжырымдамалар мен әдістермен жабдықтауға атсалысқан жетекші әлеуметтік
антропологтардың күш-жігерімен байланысты болды
Лекция 9. Анналдар" мектебі және тарих ғылымындағы заманауи тәсілдер.
«Анналдар мектебі» («жаңа тарих ғылымы»)- Францияда, Марк Блок пен Люсьен Февр
негізін қалаған «Анналы»(1929-1939), «Анналы социальной и экономической истории» (1939-
1941) журналының төңірегінде пайда болған ғылыми бағыт. Тарих ғылымында революциялық
өзгерістер енгізді.Оның мәні: тарихи баяндаудың орнына тархи мәселелілікті, яғни қоғамның
барлық жақтарын суреттеуді кіргізді. Пәнаралылыққа үлкен мән берілді. Тарих теориясы
мен тарихи таным үрдісінде тарих ғылымының дағдарыстан шығуына Февр мен Марк Блок
бастаған француздық «Анналдар» мектебі тарихшыларының бірнеше ұрпағы үлкен үлес
қосты. Кең ауқымдағы пәнаралық тарихты жасауға бағыт алынды.Осы мектептің атымен
байланысты: « жаһандық тарих», «жаңа тарих ғылымы», «жаңа әлеуметтік тарих»,тарихи
антропология, тарихи этнология, ментальдықтың әлеуметтік тарихы сияқты т.б. жаңа
бағыттар пайда болып, тарих ғылмының сапалық деңгейі өзгерді.
Тарих пен қоғамға деген жаңа көзқарастың тұжырымдамасын ұсынған «Анналдар» деп
аталатын мектептің қабырғасынан шыққан ғалымдардың еңбектерін ерекше бағыт ретінде
атап өтуге болады. «Анналдардың» француздық мектебінің өкілдері (М. Блок, Ле Февр, Ф.
Бродель, Ж. Дюби, Ж. Ле Гофф және басқалары) мен оның ресейлік ізбасарлары (Ю.А.
Афанасьев, А.Я Гуревич, Ю.Л. Бессмертный және өзгелері) тың тақырыптар көтеріп, «жаңа
тарихи ғылымның» пайда болуына, тарихтың әдіснамасын анағұрлым терең зерттеуге, оның
ұғымдық аппаратын пайымдауға үлкен ықпал етті. Француздық «Анналдар мектебі»
адамзаттың әлеуметтік- мәдени тарихын зерттеудің жүйелік–модельдік, типологиялық,
кроссмәдени әдістерін пайдаланды. Олардың жетістігіне макротарихи құрылымдар мен
оқиғаларды емес, ал «күнделікті тарихтарды» – өмір салттарын, дәстүрлерді, әлем
суреттемелерін, ментальдық формаларын зерттеу жатады, этнографтардан ерекше, олар шаруа
мәдениетін емес, ал қалалық тұрғындар мәдениетін зерттейді. Соңғы уақытта «Анналдар
мектебі» әлеуметтік ғылымдар әдістеріне көбірек сүйеніп келеді.
«Ауқымдық» сипаттаудың мұраттарынан шыға отырып, «анналдар мектебі» ғасырлар
ағымындағы құндылықтар жүйесі, қондырғылардың алмасуы, сананың тарихилығы,
бұқаралық көзқарастар мен діл мәселелерін көтерді. Пайда болған кезінен бастап бұл
мектепте екі бағыттың болғандығын атап өту керек: әлеуметтік тарихты зерттеуге
бағдарланған «Блок линиясы» және өркениеттерді зерттеумен айналысатын «Февр
линиясы» Анналдар мектебі өз дамуы барысында бірнеше кезеңдерден өтті. «Анналдар»
пайда болған кезінен 1956 жылы Феврдің қайтыс болғанына дейінгі бірінші кезеңде
тарихтағы «Адам факторына», ментальдылық тарихына қызығушылық үлкен болды. Одан
кейінгі екінші кезең Бродельдің есімімен байланысты. Фернам Бродельдің «15 – 18 ғғ.
Материалдық өркениет, экономикам және капитализм» деп аталатын оның монументалды
еңбегі К. Маркстің экономикалық ілімінен бастап, кондратьевьтік ортамерзімді циклдерге
дейінгі әртүрлі деңгейлердегі экономикалық теорияларға сүйене отырып, «ғаламдық
тарихты» түсіндіру бағытындағы ізденістердің жеткен шыңы болады. Бұл кезең
экономикалық, географиялық және басқа да құрылымдарға, сандық әдістерді ұлғайтуға,
структурализмге деген қызығушылықпен сипатталып, Броделтдің редакциялық комитет
төрағасы лауазымынан кетуімен аяқталды.
Одан кейінгі үшінші кезеңде журналдың жалпы мойындалған жетекшісі болмайды
және адамды әлеуметтік – мәдени шарттылықтағы субьект ретінде қарастыратын оның
идеялары Франциядан тысқа шығып кетеді. Бұл кезеңнің Ж.Ле Гофф, Ж.Дюби, Э.ЛеРуа
Ладюри сынды көрнекті өкілдері болды. 80 – жылдардан бастап «Анналдар мектебінде»
дағдарыстық кезең орын алдады және тарих ғылымы тарихи антропологиямен және
басқа да әлеуметтік ғылымдармен ( әлеуметтанумен, саясаттанумен, экономикамен)
жақындасу курсына өтті. 1989 жылдан бастап журналдың аты өзгереді. Ол «Анналдар.
Тарих. Әлеуметтік ғылымдар» деп аталды да, пайда болған кезінен бастапқы атауынан
экономикалық тарихты көрсететін белгі түсіп қалды.
Өздерінің эпистемологиялық негіздері мен зерттеушілік тәсілдеріне сенімді болған
«интеллектуалдық гүлдену мен оптимизм кезеңінің орнына «күмән кезеңі» келген
«Анналдар мектебінің» осы тұсын тарихнамалық төңкерістің екінші кезеңі деп атауға
болады. Өткенді зерттеудің тұжырымдамалық тәсілдеріндегі түбірлі өзгерістер бүкіл
әлемдік тәртіптің трансформациясымен қатар жүрді. Кез – келген идеологияға деген
сенімсіздің ұлғая түскен шақта маркстік – веберлік, құрылымдық теориялардың, сондай –
ақ квантитативтік әдістердің әсерімен қалыптасқан тарихтың үстем парадигмалары
өздерінің құрылымдық қабілеттерін жоя бастады. Зерттеудің алуан түрлі формаларының
дамуы имплицитті келісімге келу мүмкін болмай қалды. Сондықтан тарих ғылымы үшіін
жаңа негіздерді бекіту керек болды немесе «картаны жаңадан тарату қажет болды» (4,12 –
бет). Анналдар авторының пікірінше, «тарих өз пәнінің обьектілерін қалыптастырады, соның
салдарынан тарихтың обьекті одан тыс бола алмайды». Осылайша кез – келген ғылыми
практика болмысты болжамдардың тізбегін верификациялауға арналған негізде
құрылымдайды. Оның үстіне, бұл авторлар мәтін ретіндегі қоғам метафорасынан шыға
отырып, мағына өндірісіндегі оқырманның белсене қатысуы туралы тұжырымды бекітеді.
Бұл тарихтың постмодерндік жорамалын білдірсе керек.
Қазіргі замандағы тарих ғылымы және тәуелсіз Қазақстандағы тарихи санаға
«Анналдар мектебінің» пайдасы
Жаңакантшылдардың идиографизмін сынау барысында тарихтың ғылымилығын
негіздеумен және «ғаламдық тарихты» құрастыруға ұмтылған тарихи-әлеуметтанулық
зерттеу- лермен сипатталса, екіншісі «субъективтілікке бет бұрумен» сипа- талатын «Жаңа
Анналдар» мектебі өкілдерінің микротарихты ашу- ымен түсіндіріледі. Осы орайда «Анналдар
мектебінің» тарихына қысқаша тоқтала кетудің жөні келіп тұр. «Анналдар» мектебі
Францияда қалыптасты және оның негі- зін «Анналдар» (1929 – 1939), «Әлеуметтік және
экономикалық тарихтың анналдары» (1939 – 1941), «Әлеуметтік тарихтың ан- налдары» (1941
– 1945) деп аталатын мерзімдік журналдарды жариялаған М. Блок пен Л. Февр қалады. Бұл
бағыттың өкілдері «та- рихи баяндауды» «тарихи мәселемен» алмастырмақ болды, яғни
қоғамдағы барлық байланыстарды – экономикалық, әлеуметтік, мәдени және т.б.
байланыстарды қамтитын тарихты – «ауқымды» (тотальды) тарихты қалыптастыруға
ұмтылды. Позитивистік ба- ғыттағы дәстүрлі тарих ғылымына қарсы келді. Олар оқиғаны си-
паттаумен шектеліп қалмай, әлеуметтану, этнология, география сынды жапсарлас
ғылымдардың ғана емес, тіл, техника тарихы, шаруашылық құжаттарының да мәліметтеріне
сүйеніп, белгілі бір уақыт кесіндісі ішіндегі қоғамды ішкі құрылымымен қоса тұтас кешенді
синтездік зерттеуді мақсат тұтты. Мұның салдары эписте- мологиялық төңкеріске алып келді.
«Ауқымдық» сипаттаудың мұраттарынан шыға отырып, «ан- налдар мектебі» ғасырлар
ағымындағы құндылықтар жүйесі, қондырғылардың алмасуы, сананың тарихилығы,
бұқаралық көзқарастар мен діл мәселелерін көтерді. Пайда болған кезінен бастап бұл мектепте
екі бағыттың болғандығын атап өту керек: әлеуметтік тарихты зерттеуге бағдарланған «Блок
линиясы» және өркениеттерді зерттеумен айналысатын «Февр линиясы». Анналдар мектебі өз
дамуы барысында бірнеше кезеңдерден өтті. «Анналдар» журналының пайда болған кезінен
1956 жылы Феврдің қайтыс болғанына дейінгі бірінші кезеңде тарихтағы «адам факторына»,
ментальдылық тарихына қызығушылық үлкен болды. Одан кейінгі екінші кезең Бродельдің
есімімен байланысты. Фернан Бродельдің «XV – XVIII ғғ. материалдық өркениет, экономика
және капитализм» деп аталатын оның монументалдық еңбегі К. Маркстің экономикалық
ілімінен бастап, кондратьевтік ортамерзімді циклдер- ге дейінгі әртүрлі деңгейлердегі
экономикалық теорияларға сүйене отырып, «ғаламдық тарихты» түсіндіру бағытындағы
ізденістердің жеткен шыңы болды. Бұл кезең экономикалық, географиялық және басқа да
құрылымдарға, сандық әдістерді ұлғайтуға, структурализм- ге деген қызығушылықпен
сипатталып, Бродельдің редакциялық комитет төрағасы лауазымынан кетуімен аяқталады.
Одан кейінгі үшінші кезеңде журналдың жалпы мойындалған жетекшісі болмайды және
адамды әлеуметтік-мәдени шарттылықтағы субъект ретінде қарастыратын оның идеялары
Франциядан тысқа шығып кетеді. Бұл кезеңнің Ж. Ле Гофф, Ж. Дюби, Э. ле Руа Ладюри
сынды көрнекті өкілдері болды. 80-жылдардан бастап «Анналдар мектебінде» дағдарыстық
кезең орын алады және тарих ғылымы тарихи антрпологиямен және басқа да әлеуметтік
ғылымдармен (әлеуметтанумен, саясаттанумен, экономикамен) жақындасу кур- сына көшеді.
1989 жылдан бастап журналдың аты өзгерді. Ол «Ан- налдар. Тарих. Әлеуметтік ғылымдар»
деп аталды да, пайда болған кезіндегі бастапқы атауынан экономикалық тарихты көрсететін
белгі түсіп қалды. Өздерінің эпистемологиялық негіздері мен зерттеушілік тәсіл- деріне
сенімді болған «интеллектуалдық гүлдену мен оптимизм кезеңінің» орнына «күмән кезеңі»
келген «Анналдар мектебінің» осы тұсын тарихнамалық төңкерістің екінші кезеңі деп атауға
бо- лады. Өткенді зерттеудің тұжырымдамалық тәсілдеріндегі түбірлі өзгерістер бүкіл әлемдік
тәртіптің трансформациясымен қатар жүрді. Кез келген идеологияға деген сенімсіздік ұлғая
түскен шақта маркстік-веберлік, құрылымдық теориялардың, сондай-ақ квантитативтік
әдістердің әсерімен қалыптасқан тарихтың үстем парадигмалары өздерінің құрылымдық
қабілеттерін жоя бастады. Зерттеудің алуан түрлі формаларының дамуы имплицитті келісімге
келуге мүмкін болмай қалды. Сондықтан тарих ғылымы үшін жаңа негіздерді бекіту керек
болды немесе «картаны жаңадан тарату қажет болды» [248, 12 б.]. Анналдар авторларының
пікірінше, «та- рих өз пәнінің объектілерін қалыптастырады, соның салдары-нан тарихтың
объекті одан тыс бола алмайды». Осылайша кез кел- ген ғылыми практика болмысты
болжамдардың тізбегін верифи- кациялауға арналған негізде құрылымдайды. Оның үстіне,
бұл ав- торлар мәтін ретіндегі қоғам метафорасынан шыға отырып, мағына өндірісіндегі
оқырманның белсене қатысуы туралы тұжырымды бекітеді. Бұл тарихтың постмодерндік
жорамалын білдірсе керек. «Анналдар» мектебінің қызметін түйіндей келе, Франциядағы
әлеуметтік тарихтың қандай да бір жаңа тұтас үлгісі болды деп айта алмаймыз, дұрысы, үлкен
теориялық сезімталдық танытқан қазіргі гуманитарлық жобалардың жаңа бір белгісі болды
деп айта ала- мыз. 1980 – 2000-ші жылдардың аралығында олар марксизмнің,
структурализмнің немесе функционализмнің объективтік үлгіле-рінен алыстайды немесе
әлеуметтік нақтылықтарды дара және ұжымдық акторлардың белсенді өзара әрекеті ретінде
құрылымдай отырып, ол үлгілерден мүлдем қол үзеді. Жаңа жобаларда коммуникация
үдерістері мен дара әрекеттердің басымдылығы қалпына келтіріледі, басқаша айтқанда, көбіне
«дескриптивті», «прагматикалық», «интер- претативті» немесе тіпті «герменевтикалық»
төңкерістер деген терминдермен айқындалатын теориялық мәдениет қалыптасады.
Анналдардың тарихнамалық үлгісінің үстем дәуірінің аяқталуы дюркгеймдік сипаттағы
объективизмнен қаша отырып, өз бойына әлеуметтік ғылымдардың жетістіктерін сіңіруге
ұмтылатын жаңа тарихнамалық рекомпозициялар мен парадигмалардың бекітілуімен
сипатталады. Тарих ғылымы мұрасын ғаламдық ревизиялаудың қазіргі дәуірінде әлеуметтік
ғылымдармен жаңа альянсқа түсу өзекті, бірақ осы уақытқа дейін басым болып келген
тарихтың философия- мен байланысы да өз мәртебесін жоғалтпайды. Қазіргі кезде
тарихнамалық төңкерістің үшінші кезеңі жүзеге асып жатқан тәрізді. Оның өзіндік ерекшелігі
тарихи-теориялық ой динамикасының ұлғая түсуімен және соның салдарындағы та-
рихнамалық ахуалдағы бұлыңғырлықтың күшейе түсуімен сипат- талады. Орыс зерттеушісі
Л.П. Репина әлеуметтік тарихтың мета- морфозасы мен танымдық бағдарлардың алмасуы
барысында ірі табыстармен қатар, көңіл құлазытар тұстардың да болатынын ай- тады [249].
Бұрынғы тұғырлардың қирап, болашаққа тиесілі жаңа элементтердің орнықпай, үнемі
өзгерісте болатын мұндай белгілер барлық төңкерістерге, оның ішінде әдіснамалық,
тарихнамалық төңкерістерге де тән болып келеді. Мұндай жағдай тарих ғылымында өткен
ғасырдың соңынан бері орын алып келеді. Ресейдегі тарихтың философиясы мен әдіснамалық
мәселе- лерін зерттеудің томскілік орталығының зерттеушісі С.Г. Ким қазіргі заманғы тарихи
ойдың жалпы дамуы ауқымындағы неміс тарих- шыларының теориялық-әдіснамалық
ізденістерін мұқият зерттеудің нәтижесінде бағдарламалық үндеулердің тарихнамалық
практикаға біртіндеп орын беруі барысында өткенді зерттеудің интегралды па- радигмасына
қол жеткізудің бекерге шығып жатқанына көз жеткізеді: «Әлеуметтілікті жаһандық игеруге
деген ұмтылыстарға қатысты скептицизмнің ұлғая түскенін аңғармай қалуға болмайды»
Лекция 10. Әйелдер тарихы
Гендерлік тарихты жобалаудың негізі XX ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан
әйелдердің тарихы болды. Әйелдер тарихы "түрлі дәуірдегі олардың өміріне қатысы бар
барлық мәселелерді өз мүдделерінің аясына енгізді және тарихнамадағы – гендерлік тарихтың
жаңа бағытын құруға серпін берді".
Әйелдер тарихы бойынша зерттеулер, " гендерлік қарым-қатынас автономды Тарихи
шама ретінде пайда болды, жаңа перспективалар ашты. Гендерлік қарым-қатынас адам
қатынасының басқа да түрлері сияқты маңызды екені анықталды. Тарихтағы "ұлы
сұрақтардан" жыныстар арасындағы қарым-қатынасты алып тастау жаңа, терең, өткенді тану
түріне жолды жабады деген түсінік келді.
Зерттеушілердің назарына әйелдер тарихының арқасында бұрын-соңды анықталмаған
тарихи деректердің жаңа түрлері енгізілді. Бұл, ең алдымен, жеке туындылардың көздері,
оның ішінде әйелдер күнделіктері, хат-хабарлар, естеліктер.
1990-шы жж. Ресейде бірнеше жыл бойы "әскери-тарихи журналдағы" әйелдер және
соғыс "айдары жүргізілді, онда екінші дүниежүзілік / Ұлы Отан соғысын қоса алғанда, Х1Х-
ХХ ғасырдың әскери қақтығыстарына қатысқан орыс әйелдері туралы құжаттық және
өмірбаяндық очерктер жарияланды.
2000-шы жылдары осы тақырып бойынша бірнеше зерттеулер бар. 2002 жылы Ю.Н.
Иванованың монографиясы жарық көрді. «Сұлудың ең батылдығы. Ресейдегі әйелдер соғыста
«, 2004 жылы П. Щербининнің монографиясы «XVIII - XX ғасырдың басындағы орыс әйелінің
күнделікті өміріндегі әскери фактор.
Екі зерттеулер де дәстүрлі тәсілдерге негізделген және кең кезеңді қамтиды, сондықтан
екінші дүниежүзілік/Ұлы Отан соғысы тарихының оқиғаларын гендерлік көзқарас тұрғысынан
баяндауға ерекше назар аударылмайды, өйткені ғылыми білімін сапалы өзгертпей, қолда бар
ғылыми дискурсқа жаңа материал қосу болып отыр. Е. Ю. Волкованың "Женщины тыловых
регионов России в период Великой Отечественной войны (1941-1945 гг.)" (2008), Е. С.
Гетманованың "Повседневная жизнь женщин Ставрополья в годы Великой Отечественной
войны (1941-1945 гг.)" (2016) диссертацияларын және бірқатар басқа да зерттеулерді атап
өтуге болады. ң жаңа басылымдар арасында «Ұлы Отан соғысы белгілі және белгісіз: тарихи
жады және қазіргі заман» атты халықаралық ғылыми конференция материалдарын атап өту
керек, онда Жеңіс факторы ретінде соғыс экономикасы, «адам, қоғам және соғыс» мәселесі,
соғыстың тарихи есімі және ғалымдардың үлесі ерекше назар аударылады. Тарихшылар оның
сақталуында, кеңестік әйелдердің үлесі. Ұлы Отан соғысына әйелдердің қатысуы мәселелерін
шешетін ресейлік тарихшылар соңғы жылдардағы басылымдармен дәлелдейді.
Әйелдер туралы тарихи зерттеулерді мына критерийлер бойынша топтарға бөлуге
болады: тарихи кезең/дәуір; Ел; нақты тарихи тұлға; таптық тиістілік; отбасы мен неке;
феминизм және әйелдер азаттық қозғалысының тарихын зерттеу; кәсіби топтар; партиялық
тиістілік…
Ежелгі әлем, ежелгі Греция және Ежелгі Рим әйелдерінің тарихы отбасылық және
қоғамдық өмірдегі әлеуметтік рөлдер мен мақсаттардың сипаттамасы арқылы туғаннан өлімге
дейін әйелдің өмірі туралы баяндайтын жеке зерттеулер ретінде. Әдетте, қоғамдық тарап —
бұл әйелдердің діни табынушылардың, әйелдерінің, аналардың, апа-қарындастардың,
жесірлердің қызмет етушілері ретінде өзін жүзеге асыруы, әрқашан жақын тұрған ер адамның
жағдайына қатысты.

Орта ғасырларда әдетте «қараңғы уақыт» деп аталып, әйелдердің жағдайын

сипаттайтын, тарихшылар тұтастай алғанда қоғам өмірінің діни жағына және онда әйелдердің
жағдайына, шіркеу сеніміне қойылатын талаптарға және басқаларға назар аударады. Сол кезде
«Жарық сәулесі» XII ғасырдан бері олар секулярлық қоғам пайда болғанын көрсетеді және
онымен әйелдердің әсері айтарлықтай болды. Нәзік әйелдер ешқашан гинекияға кірмеген.
Қыздармен қоршалған олар үйге билік жүргізді, кейде олар қаскөйдікті басқаруға мәжбүр
болды, ал кейбіреулері оны қатал жасады.
XII ғасырда зайырлы ханымның жаңа түрі пайда болады - ол білімді, ол салонның иесі.
Егер бұрын болған эпиктер-ақындар өз кейіпкерлерін әйелдермен қарым-қатынас жасауға,
тіпті егер олар патшайым болса да, қандай да бір мегера дөрекі сөйлеуге жауап бере алатын
болса да, тіпті жұдырықтың қолданатын болса да, оның қылқаламдарын еске түсірсе де,
радикалды өзгеріс". М. Блок, феодалдық қоғамды орта ғасырдағы басқа зерттеушілер ретінде
сипаттай отырып, әйелдер туралы айта отырып, шаруа-әйелдер, қалада тұратын әйелдер және
"асыл текті әйелдер" бар екенін атап өтті: "Сол Прованста асыл текті әйел" пешке де, тамаққа
да, диірменге де жақындамаған " деп саналды .
Кейінгі Орта ғасыр туралы айтатын болсақ, тарихшылар бауырластық немесе гильдия
қалаларында болған бауырластық немесе гильдия " олардың мүшелерінің жасы негізінде
қалыптасуы мүмкін, мысалы, Св гильдиясының балаларын біріктірген. Уильям Линндегі
(Норфолк), немесе - бірақ бұл сирек жағдай — олардың мүшелерінің жынысы (Лондон,
Саутуоркада, 1500). Жалпы әйелдер орта ғасырлық ағылшын гильдияларының көпшілігіне
толық құқылы мүшелер ретінде жіберілді, тек кейбір қолөнер қауымдастықтарын қоспағанда.
Осылайша әйелдерге әлеуметтік байланыстар үшін кең өріс ұсынылды, және де кінәсіз мінез-
құлықта ешқандай күмәнсіз. Кейінгі орта ғасырларда қалаға қоныс аударған көптеген жас
және жалғыз әйел адамдар үшін гильдия оларға қала қоғамының құрамына және некелік
әріптестерді таңдаудың әлеуетті көзіне қажетті қосылуын қамтамасыз етті".
Кейінгі Орта ғасыр туралы айтатын болсақ, тарихшылар бауырластық немесе гильдия
қалаларында болған бауырластық немесе гильдия " олардың мүшелерінің жасы негізінде
қалыптасуы мүмкін, мысалы, Св гильдиясының балаларын біріктірген. Уильям Линндегі
(Норфолк), немесе - бірақ бұл сирек жағдай — олардың мүшелерінің жынысы (Лондон,
Саутуоркада, 1500). Жалпы әйелдер орта ғасырлық ағылшын гильдияларының көпшілігіне
толық құқылы мүшелер ретінде жіберілді, тек кейбір қолөнер қауымдастықтарын қоспағанда.
Осылайша, əйелдерге əлеуметтік қарым-қатынастар үшін жəне əдепсіз мінез-құлыққа күмән
келтірмейтін кең сала ұсынылды. Кейінгі орта ғасырларда қалаға қоныс аударған көптеген жас
және жалғыз әйел адамдар үшін гильдия оларға қала қоғамының құрамына және некелік
әріптестерді таңдаудың әлеуетті көзіне қажетті қосылуын қамтамасыз етті".
Әйелдер тарихындағы әдебиеттің барлық алуан түрлілігінен ресейлік әйелдерге
арналған шығармаларға тоқталғым келеді.

Мұнда зерттеу қызығушылығы орыс тарихындағы әйелдерге, жалпы, Ольганың

Киевтегі княгинасынан бастап, кеңес және постсовет тарихының оқиғаларымен аяқталады.
Ресейдегі әйелдер тарихын зерттеуге үлкен үлес қосқан Н. Л.Пушкарева, ол 20 ғасырдағы
алғашқы ресейлік әйел тарихын зерттеушілердің бірі болды.Кроме упомянутых работ
обращает на себя внимание работа С.Кайдаш , в которой рассказывается о русских женщинах,
начиная с Ярославны и заканчивая декабристками и участницами «Народной воли».
XVIII ғасыр тарихының оқиғалары, I Петр реформасы, императрицалардың келесі
басқару кезеңі: I Екатерина, Анна Иоановна, Елизавета Петровна, II Ұлы Екатерина қазіргі
уақытқа дейін зерттеушілердің назарын тартады. Бұл ғасыр Ресей әйелдеріне жаңа тарих,
қоғамдағы өзге жағдай әкелді, жалпы қоғамның назарын әйелдер үшін жоғары оқу орнының
ашылуымен аяқтай отырып, I Петр ассамблеяларынан бастап әйелдерге аударды
XIX ғасыр әйелдер мен әйелдер туралы әдебиеттерге толы, мысалы: А. Н. Плещеев 18
ғасырдағы әйел туралы қызықты кітап жазды: 1. Туған-Монастырь-Неке; 2. Буржуазиядағы
әйел; 3. Қарапайым; 4. Корольдік фавориттер; 5. Әйелдің қарттығы. Иә, кітаптың мазмұнының
өзі де әйелдің өмірін ғана емес, дворяндық сословиені сипаттайтын реализммен ерекшеленеді.
Тағы бір жұмыс - Михневич В. О. сондай-ақ, Петр кезіндегі және Екатерина кезіндегі
өзгерістер ғасырының әйеліне арналған, және автор өз еңбегін алдын ала атап көрсетеді,
допетр дәуірінде атақты әйелдер болды, бірақ олардың аттары аз, 18 және 19 ғасырмен
салыстырғанда, бірақ олардың ел тарихында жоқ дегенді білдірмейді.
Әйелдердің әйелдер туралы жазған жұмыстары ерекше назар аударады, мысалы, СПб.
Археологиялық институтының директоры Мария Николаевна Дитрих.
XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында отандық қоғам қайраткерлерінің назарына әйелдерге
қатысты фабрикалық заңнама, жұмыс мәселесі, әйелдердің қоғамдық қозғалыстарға қатысуы,
әйелдерге арналған жоғары білім, сондай-ақ әйел денсаулығы мәселелері және Ресей
мемлекеттік кітапханасының қорлары көрсетіп отырғандай, бұл мәселелер большевиктер
билігіне келген соң да, социалистік идеология классиктерінен басқа А. М Коллонтай, А.
Бебель, Р. Люксембург, К. Маркс, Ф. Энгельс, В. және Ленина, замандастар сөз сөйледі .
 Егер зерттеушілердің назарын қандай әйелдер қызықтыратыны туралы сұраққа қайта
оралсақ, онда асыл текті әйелдерді атап өту керек. Дәл осы әйелдерге жұмыстың ең көп саны
арналады, және олар өздері кітаптар, мемуарлар жазады,сол арқылы көзге көрінетін және
өзінің қалалық мәдениетке қатыстылығы, өзін тасымалдаушы ретінде сезінуге назар
аудармайды.
Әйелдер тарихында әйелдердің азаттық қозғалысы, «әйел мәселесі», теңдікке қарсы
күрес, «жаңа әйел», «кеңестік әйел» және т.б. мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. О. А.
Хасбулатова, И.И. Юкина, Е.Ярской-Смирнова, И.В. Алферова, В.З. Голдман, Р.Ститстың
және басқалардың еңбектерңн атап өтуге болады.
Соңғы жылдары әйелдер тарихы бойынша қызықты зерттеулер жарияланады. Батыс
Еуропа әйелдерінің ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі тарихына қатысты "әйелдер тарихы"
атты бес томдық басылымды аса ауқымды деп атауға болады.

Лекция 11 Гендерлік тарих

Жеке ғылыми бағытта ресімделген гендерлік тарих "гендер"ұғымын әзірлеу
салдарынан пайда болды.
Адамзаттың ерлер мен әйелдердің екі әлеуметтік топтарына бөлінуі, әлеуметтік
тұрғыдағы айырмашылықтары жыныстық конституциямен физикалық тұрғыдан биологиялық
айырмашылықтармен байланысты, бірақ олар тікелей анықталмаған. Әйелдерге қатысты
көзқарастардың ерекшеліктері, еңбекке жыныстық бөліну, жыныстық қатынастардың меншік
құқығына, саяси және заңды құқықтарына, білім берудегі жеке мүмкіндіктерге, кәсіптік
қызметте, билікке қолжетімділікке қатысты көзқарастары - бұл дифференциация тек ерлер мен
әйелдердің арасындағы биологиялық айырмашылықтармен түсіндірілмейді. Осылайша,
қоғамның физиологиялық шындыққа негізделген әлеуметтік-мәдени құрылысы деп түсінген
«гендер» деп аталатын белгілі бір фактор қалады.
Бұл ұғым 1970-ші жылдардан бастап философияда, алдымен ағылшын тіліндегі зерттеу
әдебиетінде, содан кейін Ресейді қоса алғанда, басқа елдердің зерттеушілерінің жұмыстарында
белсенді қолданылады. Бастапқыда "гендер" ұғымының мазмұны қоғам биологиялық
сексуалдылықты адам белсенділігінің өніміне айналдыратын келісімдер жиынтығы ретінде
түсіндіріліп, осылайша иерархиялық ұйымдастырылған жүйе пайда болады. Осылайша,
гендер стратификациялық санат ретінде ғана емес, "субординация позициясының белгісі" (А.
Рич), және, бастапқыда, ерекше әйел тәжірибесімен бөлісті.
Жаңа термин "ерлермен" салыстырғанда "әйел" әлеуметтік, мәдени, психологиялық
аспектілері туралы сөз болған жағдайларда, яғни қоғам әйелдер ретінде анықтағандарға (Р.
Унгер) тән қасиеттерді, стереотиптерді, рөлдерді, типтік және қалайтындарды бөліп көрсету
кезінде қолданыла бастады. Сондықтан "гендер" ұғымының пайда болуы әйел зерттеулерінің
нәтижесі болып табылады.
"Гендер" терминін түсіндірудің екі көзқарасы бар, олардың жақтастары арасындағы
даулар әлі күнге дейін жалғасуда. Олардың біріншісі бойынша, бұл ұғым қоғам өміріндегі ер
және әйел субстраттарының өзара іс-қимылының ("өзара қарым-қатынастар", иеліктен айыру)
көптеген формаларын түсінуге мүмкіндік береді. Екінші жақтаушылар бұл ұғым ерлер мен
әйелдердің қоғамдағы өмір сүруін жан-жақты және егжей-тегжейлі түсіндіре алады, қоғам
өмірінің түрлі салаларында "батыл" және "әйелдік" арақатынасын көрсете алады деп санайды.
"Гендер" термині қоғам құрған, әлеуметтік бақылау институттары мен мәдени
дәстүрлермен ұйғарылған. Бұл фактор үнемі өзгергендіктен (қоғамның өзгеруімен бірге):
гендер – ойлау конструкциясы, яғни белгілі бір жынысты өкілдің Әлеуметтік және мәдени
функцияларын анықтайтын ғылыми дефиниция, не гендер – искони адамға тән сапа, онда
жыныстық қасиеттері мен ерекшеліктері тығыз байланысты, қоғам ұйғарған нормалармен,
стереотиптермен, көзқараспен біріктірілді. Одан әрі шетелдік әлеуметтанушылар гендерді
"кешенді механизм" ретінде, "экспектацияға сәйкес адам кім болуы тиіс нормативті және
реттеу субъектісін анықтайтын технология"ретінде қарастыруға неғұрлым бейімді бола
бастады. Батыс философтары "гендерлік жүйелер" ұғымын жиі қолданады, олар деп ойларды,
институттарды, мінез-құлықты, формальды ережелерді және жынысқа сәйкес қоғамның
адамға тіркейтін басқа да әлеуметтік өзара іс-қимылдарды түсіндіреді.
Осылайша, гендер өзінің даму процесінде қоғам қалыптастырған нақты символдарды,
адам мен қоғамның өмірін реттейтін нормалар мен заңдарды, осы нормаларды жүзеге
асыратын әлеуметтік институттарды қамтитын тұтас өзін-өзі ұйымдастыру жүйесі ретінде
түсініле бастады. Жүйе деп біз оған кіретін компоненттердің бірлігін, тұтастығын,
ажырамайтын байланысын түсінеміз. Гендерде биологиялық және әлеуметтік компоненттер
жүйелі байланыста: олар бір мезгілде ажырамайтын, бөлінбейтін, тұрақты және өзгермелі
болып келеді.
1980 жылдардың басында жыныстың әлеуметтік тұжырымдамаларының ең бастысы
гендерлік тұжырымдама болды. Осы уақытқа дейін бұл жаңа ұғымның мазмұнын түсіндіру
қандай да бір кешен ретінде түсіну бағытында өзгерді немесе, дәлірек айтқанда, әр түрлі
формада барлық әлеуметтік процестерде кездесетін, құрастырылатын және жаңғыртылатын
жүйелер. "Гендер" терминін қолдану ең алдымен "әйелдерді зерттеу" деп болжаған жағдай
гендерлік зерттеулерді өзара әрекеттестіктің барлық нысандарын зерттеу ретінде түсінумен
және "ерлер мен әйелдердің Мәдениеттер мен қоғамдардағы өзара қарым-қатынасы, нақты
социум үшін тән ер мен әйелдік үлгілерінің арақатынасы"деп түсінумен ауысты. Гендерлік
көзқарас немесе, дәлірек айтқанда, гендерлік факторды есепке алу кез келген әлеуметтік
зерттеулерде мүлдем қажет, ал гендердің өзін талдау – маңызды, өзекті тақырып екені айқын
болды.
Осылайша, гендердің пайда болуы гендерлік зерттеулердің дамуына әкеп соқтырды,
бұл әлеуметтік себептерге, таным проблемасына жаңа көзқарасқа, ғылым философиясына
және қоғам философиясына, философиялық және психологиялық персонологияның,
социология мен этноантропологияның қарқынды дамуына байланысты болды.
Лекция 12. Дүниежүзі тарихы және психология
Жеке тұлғаның субъектісін зерттеу профессор О.Н. Козлова. Оның мақаласында «Әлеуметтік-
гуманитарлық білім» журналына орналастырылған, ол тұлғаның мәнін анықтауда екі
оппозициялық түсіндірме бар.
Біріншісі адаммен бірге қабылданған адамның ұйымының көзқарасын білдіреді. Сонымен,
К.Маркс мұны «барлық қоғаммен қарым-қатынас орнаған» деп атады. Л.Г. Гумпловичтің
айтуынша, «ол ешкімде емес, оның әлеуметтік тобы деп санайды».
Тағы бір түсіндіру мәні оның ерекшелігі, оның ерекшелігі, даралығы. Жеке тұлға - әлемге жаңа
нәрсе әкеледі, бұл басқа адамдармен бірге емес, басқа адамдармен бірге, бірақ V.V. атап өтті
Розанов.
Осы екі тәсілдің қарсылығы психологиялық даудан көрінеді. Мектеп L.S. Вытотский, А.Н.
Леонтьев, П.Я. Жеке тұлғаның мәнін анықтау үшін «әрекет тәсілі» жасалынған Халперсин өзінің
өміріндегі, әлеуметтік қатынастардағы, әлеуметтік қатынастардағы, оның қызметіндегі
қатынастардың бірегейлігінің көзін іздестірді. Батыс әлеуметтануының жетекшісі Дж. Пиагрияға
қарсы болды: қарама-қарсы позицияны қорғады: адамның оның салымдарындағы, оның мәнін,
осы адамның даралығын анықтайтын гендерде ерекше, кодталған ерекшеліктер.
Әрекет тәсілінің бөлігі ретінде тұлғаның даму көзі - бұл адами белсенділікті ынталандыратын
қабілеті. Тағы бір көзқарас, қажеттіліктерді адам қызметінің стимуляторы ретінде тағайындаған
тұлғаның басты рөлі.
Жеке тұлғаның мәні адам туылғаннан бері пайда болмайды. Жеке тұлға адам болады. Адамның
қоғамдық өмірінің рөлін орындауға дайындық процесі тәрбие процесі болып табылады. Бұл
процестің негізгі мүшелері және жеке тұлға.
Қоғам оны дүниеге келген сәттен бастап, оны құрметтейді, мәдениетке, мәдениетті, білім береді,
этикалық және эстетикалық стандарттарды үйретеді, I.E. Әлеуметтік мәдени тәжірибені береді.
Бұл тәжірибені меңгерген адам өзінің мінезін, даралығын біле бастайды.
Тұлғаның түсінігі мағыналы. Бір жағынан, ол белгілі бір жеке тұлғаны (тұлғаны) жеке меншік
объектілері ретінде, оның жеке меншігімен (жалғыз) және оның әлеуметтік рөлдерінің (жалпы)
біртұтастығында білдіреді. Екінші жағынан, жеке тұлға жеке тұлғаның әлеуметтік бірлігі, оның
осы адамның басқа адамдармен қарым-қатынас процесінде қалыптасқан және оны еңбек, білім
мен қарым-қатынас пәні бойынша қалыптастыратын қасиеттерінің үйлесуі ретінде түсініледі.
Тұлғаның түсінігі әлеуметтануда екі мәнде қолданылады:
1) Жеке тұлға қоғамның, оның нормативтік құқықтық талаптарына сәйкес келетін адамның
нормативтік түрі деп түсініледі. Синоним - «модальды тұлға» немесе ұлттық сипаттағы, оның
ішінде жеке тұлғаның мінез-құлқының үйлесімі түсінікті, соның ішінде осы мәдениетке арналған
дәстүрлі стереотиптер (еңбекқор, көпшіл мінез-құлық, ұжымдық, ұжымдық және т.б.);
2) тұлғаның екінші анықтамасы (әлеуметтану) оны әлеуметтік топтың мүшесі, қоғам, команда,
ұйым, I.E. Әлеуметтік жүйелердің әр түрлі түрлеріне енгізілген қызметі арқылы қарайды.
Тұлға - бұл сіздің «I» және оның өмірін және оның өмірін біріктіруге, оның іс-әрекеттеріне
моральдық баға беруге, жеке әлеуметтік топқа ғана емес, сонымен бірге жалпы өмірде өз орнын
табуға мүмкіндік беретін механизм Оның өмір сүруінің мағынасы, біреуін біреудің пайдасына
беру.
Әлеуметтік жұмыста жеке тұлға рөлдердің жиынтығы мен қоғамда орын алатын мәртебесі
ретінде түсіндіріледі

Лекция 13. Ауызша тарих

Ауызша тарих-ғылыми пән, оның аясында сұхбат арқылы жеке тұлғаның өткен
туралы субъективті білімін бекіту жүргізіледі.
Ауызша тарихтың тағы бір анықтамасы, бұл-мамандар белгілеген іс-шараларға
қатысушылардың немесе куәгерлердің ғылыми ұйымдастырылған ауызша ақпаратының
тәжірибесі.
Келесі нұсқасы. Ауызша тарих – бұл магнитофондық пленкаға жазылған
адамдардың өмірі мен өткен оқиғалар туралы естеліктері.
Ақырында, тағы бір анықтама. Ауызша тарих-бұл өткенге қатысушылардың жеке есі
мен тәжірибесін ауызша куәліктермен жазу және сақтау мақсатында интервьюлеудің ғылыми
ұйымдастырылған әдісі.
Ежелгі заманнан бері тарихи жазбаларды жасаушылар фактілерді куәгерлердің және
оқиғалардың қатысушыларының ауызша сұхбаттары немесе аңызға айналған өткендер туралы
айта алатындар арқылы білуге тырысты. Мысалы, ежелгі авторлар Геродот, Плутарх,
Тукидидтер, ортағасырлық хрониктер және ежелгі ресейлік шежірешілер өздерінің
жазбаларын жасау үшін көрген естеліктерін қолданған.
Революцияға дейінгі ресейлік тарихшылар мен жазушылар, атап айтқанда И. И.
Голиков, В. Н. Автордың Аты - Жөні Және. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы,
сондай-ақ ауызша дереккөздерге (аңыздарға, әндерге және басқа да фольклорлық
туындыларға) жүгінді. Осылайша, Поволжье мен Орынборда жиналған ауызша естеліктердің
арқасында Пушкин өзінің "Пугачев бунтының тарихы"атты жалғыз ғылыми тарихи еңбегін
жазды.
XIX ғасырдың шетелдік зерттеушілері Л. Драпер, Б. д ' Оревилли, Х. Банкрофт
сияқты ауызша сұхбат өткізумен де айналысқан. "Ауызша тарих" терминінің өзі 1838 жылы
Батыс ойшылдарының ортасында пайда болды.
Алайда ауызша тарих тек ХХ ғасырда ғана ғылыми пән мәртебесіне ие болды. Оның
қалыптасуының алғышарттары екі маңызды фактор қалыптастырды. Біріншіден, өткен туралы
естеліктерді тіркейтін техникалық құралдарды дамыту. Осылайша, техникалық құралдардың
көмегімен ауызша тарих тарихи зерттеудің ежелгі әдісін қайта жаңғыртып, оны мифтен
білімге, толыққанды тарихи құжатқа айналдырды. Екіншіден, тарихи зерттеулерде
адамдардың рухани және материалдық әлемін олардың барлық аспектілерінде зерттеуге
бағытталған антропологиялық бағыт пайда болды. Тарихшылар өздерінің жазбаша
естеліктерін сирек қалдыратын әлеуметтік қабаттардың тарихы мен тағдырына қатардағы
қатысушылардың өмірбаяндарын көбірек қызықтырғанына байланысты, естеліктерді
магнитофондық жазу әдісі кеңінен тарады.
Ауызша тарихтың ғылыми пән ретінде қалыптасуы әдетте екі Американың
қызметімен байланыстырады. Олардың біріншісі-тарихшы Алан Невинс "ауызша тарих"
терминін ғылыми айналымға енгізді және АҚШ саяси қайраткерлерінің ауызша естеліктерінің
үлкен базасын жасауға бастамашы болды. Ол 1942 жылы "біздің заманымыздың ауызша
тарихы"деп аталатын кітап жазу бойынша орасан зор жоба туралы жариялады. Ол оны әр
түрлі адамдардың әңгімелерінен құрастыруды ойлады. Бұл жоба іске асырылмаса да, оның
идеясы Батыс қоғамда айтарлықтай резонанс тудырды.
1948 жылы Колумбия университетінде (Нью-Йорк) Алан Невинстің бастамасы
бойынша ауызша тарих кабинетін құрды, осылайша ауызша тарих ғылыми пән мәртебесіне ие
болды. 1967 ж. АҚШ-та ауызша тарих зерттеушілерінің Ассоциациясын ұйымдастырды, ал
1969 ж.мұндай бірлестік Ұлыбританияда пайда болды. 1971 жылы "Oral History"
(Ұлыбритания) жаңа ғылыми журналы жарыққа шықты. Ағылшын тарихшысы Пол Томпсон
"голос прошлого" ("The Voice of the Past: Oral History", 1977) кітабы ауызша тарих әдістерін
дамыту мен насихаттауда елеулі оқиға болды. Қазіргі уақытта АҚШ-та, Канадада,
Австралияда және Бразилияда ауызша тарих бойынша он шақты журнал шығарылады.
Ғалымдар арасында ең танымал "Oral History Review" (АҚШ). 1997 жылдан бастап "Words and
Silence" ("сөз және үнсіздік") журналын үш тілде шығарады.
Жалпы дамыту шетелдік зерттеулер аясында ауызша тарих бөлуге болады үш
үлкен кезеңі. 1948 ж.бастап – 1960 ж. ж. ортасына дейін ауызша тарихты жаңа пән ретінде
белсенді тираждау және насихаттау жүргізілді. Оның негізгі бағыттары: саяси Өмірбаян,
Әлеуметтік тарих, жазба емес қауымдастықтардың тарихы "фабрикация" қалыптасты. Қазіргі
уақытта ауызша тарих қандай да бір елдерге қатысты саясаткерлердің стратегиялық
жоспарлауына да пайдалы болды. Мәселен, 1940-жылдардың екінші жартысында-1950-
жылдардың басында. Гарвард жобасы – саяси-әлеуметтанулық зерттеу жүзеге асырылды,
оның шеңберінде Германияның оккупацияланған Америка аймағында 2 мыңға жуық кеңес
азаматына сауалнама жүргізілді. Олардың 1 мыңнан астамы терең сұхбат жүргізді. Осылайша,
КСРО-дағы әлеуметтік-саяси жағдай туралы ауызша жауаптар американдық барлау және
басқа да көздердің деректерімен толықтырылған.
Екінші кезеңде, 1960-жылдардың соңынан 1970-жылдардың ортасына дейін,
ауызша тарихтағы бірінші жоспарға маргиналды ортаның, "жол жиегіндегі
адамдардың"зерттеулері ұсынылады.
Ауызша тарихтың үшінші, қазіргі даму кезеңі 1970-ші жылдардың соңынан
басталды. Ол ауызша тарих саласындағы әдіснамалық багаждың жинақталуымен және
көптеген "ауызша мұрағаттардың"құрылуымен ерекшеленеді. Ауызша тарих көлемінде
танымал болған Батыс зерттеушілердің арасында П. Томпсона (Ұлыбритания), Ф. Жутара
және Д. Берто (Франция), Р. Грила және Ч. Моррисей (АҚШ), Л. Нитхаммера және А. фон
Плато (Германия), С. Лейдесдорф және Я. Талсма (Нидерланды), Л. Пассерини және А.
Портелли (Италия), М. Виланова (Испания), Э. Мейера (Мексика), Чанг Е (Қытай) деп атауға
болады.
Лекция 14. Интеллектуалды тарих - қазіргі тарихнаманың бағыты ретінде
ЗИЯТКЕРЛІК ТАРИХЫ - нақты тарихи білімнің пәндік саласы, зияткерлік тарихты
зерделеу пәні жалпы интеллектуалдық кеңістікте және ұзақ мерзімді тарихи ретроспективада
адам шығармашылығының барлық түрлері (соның ішінде оның шарттары, формалары мен
нәтижелері) болып табылады. Ұзақ уақыт бойы (XIX ғасырдан) «интеллектуалды тарих»
түсінігі негізінен философия тарихымен байланысты болды. ХХ ғасырдың бірінші
жартысында зияткерлік тарих өзінің тарихи өлшемдерінде (F. L. Baumer) ойлаудың түрлі
формаларын («әдістемелік» ой-философиялық және ғылыми, сонымен қатар «әдістемелік
емес» ой-әдебиет, поэзия, өнер және т.б.) зерттеген идеясы бекітілді. ХХ ғасырдың 60-шы жж.
70-інде зияткерлік тарих тарихнама жағына тап болды. Ол «жоғары» теориялар мен
доктриналарға, ғылымның әлеуметтік тұжырымдамасын және әлеуметтік функцияларын,
«буржуаздық элитизм» үшін, ұлы ойшылдар мен канондық дәстүрлерге айрықша
қызығушылық танытып, жергілікті дәстүрлер мен халықтық мәдениетке назар аудармағаны
үшін сынға түскен болатын.
80-ші және 90-шы жылдар кезіндегі ойлау мен әлеуметтік идеялардың тарихы әсер
еткен кезде, әлеуметтік тарихтың басым батыс еуропалық және американдық тарихнамаларын
сыни талдауға негізделген интеллектуалды тарихы жаңартылды. Интеллектуалды тарихтың
басты айрықша ерекшелігі - зерттелген идеялардың мәдени және әлеуметтік контексттерге
(«ішкі» және «сыртқы» арасындағы қарым-қатынасы - Л. Крамер) туындаған, дамыған, эфирге
шығарылған, өзгертілген немесе үзілген деген түсініктермен байланысы. Зияткерлік тарихтың
жаңа саналы көзқарасы кез-келген ғылыми тұжырымға теориялық және методологиялық
тұрғыдан келу мүмкіндігін шектеуден бас тарту болды.
«Зияткерлік тарих» тарихнамалық тәжірибе ретінде өзінің ұзақ тарихы мен XIX
ғасырда пайда болады. Соғыстан кейінгі кезеңде оның объектілі-тақырыптық саласы
американдық тарихшы және философ Артур Лавджоймен сипатталды. Оның басты жұмысы -
"Большая цепь бытия: студии из истории идей" 1936 жылы жарыққа шықты. Ол уақыт
бойынша жүретін әмбебап «идеялық блоктарды» зерттеуді ұсынды және әр түрлі ілімдер мен
теориялардың күрделі құрылыстарын талдау үшін модуль ретінде пайдаланылды. Тарихи
зерттеулердің мақсаты тарихи дамудың түрлі кезеңдерінде және интеллектуалды өмірдің түрлі
салаларында, оның ішінде философия, ғылым, әдебиет, өнер, дін, саясат, идеялардың толық
өмірбаянын жасау болып табылады. Сонымен қатар, американдық ғалым «идеялардың
тарихы» тақырыбын ақыл-ой дағдыларына, ойлау логикасына, философиялық семантикаға
дейін кеңейтті.
А. Лавжойдың бағдарламасы белгілі бір идеялардың танымалдығы мен әсерінің
өзгеруіне ықпал ететін процестердің психологиялық сипатын талдауға негізделген жаңа
нанымдар мен интеллектуалды пішіндердің пайда болуы мен таралуын түсінуді түсіндірді.
Тарихшылардың басты міндеті мына сұраққа жауап табу болды: неге бір ұрпақтың үстемдік
ететін немесе үстемдік ететін ұғымдар адамның ақыл-ойының үстінен билігін жоғалтып,
басқаларға жол беріп отыр? Кейіннен «идеялардың тарихы» адам қызметінің басқа
көріністеріне тәуелсіз жеке ішкі логикасы бар автономды абстракция деп түсінілді. 60-70
жылдардағы Батыс тарихнамасындағы әлеуметтік тарихтың таралуын ескере отырып,
американдық ғалымның көзқарасы идеяларды әлеуметтік контекстмен байланыстырмау үшін
сынға ұшырады.
Артур Лавджойдың тарихнама көзқарастары негізінен Құрама Штаттарда болған
тарихи тұжырымдамаларға балама ретінде қалыптасты. Рухтың даму тарихын түсіндіретін
гегельдік парадигма, оның өзгеруі де Ловджойға қанағаттанбайды. Джон Дьюидің
социоисторизмі де оған сәйкес болмады. Ловджойдың айтуынша, оның негізін салған кезде,
соңғы адамдар сенімсіз жерлерге - халықтың әлеуметтік қажеттіліктеріне сүйенді. Ловджой
19-шы ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Құрама Штаттардағы философиялық
талқылаулардың тақырыптарын айқындайтын Дарвиннің эволюция идеясынан үлкен әсер етті.
Эволюциялық парадигма шеңберінде эволюциялық принципті түрлі гуманитарлық
зерттеулерге қолданатын ұғымдар дамыды және кеңінен таралды. Лавджой тəсілінің
түпнұсқалығы эволюциялық идеяларды зияткерлік тарих материалына қолдануда көрінді.

Лекция 15 Тарихи жад тарихи зерттеудің пәні ретінде.

Тарихи еске алудың интеллектуалды негізі бұрыннан бар ұжымдық өкілдіктер жүйесі
ретінде менталитетті зерделеуге шақырады. Ағылшын ғалымы Ф.Йейтс «Естелік өнері»
кітабында (1966) тарихи жадыдағы мәдени-тарихи зерттеулер желісінің нұсқаларының бірі
болып табылады.
 Ежелгі грек дәстүрінде жады өнерінің негізін қалаушы ақын Симонид Kеосский болды.
Жадты дамыту идеясына сәйкес «орынды таңдап, есте сақтауға болатын заттардың ой-пішімін
қалыптастырып, орындардың тәртібін сақтап қалу үшін орындарға орналастырыңыз».
Мұражай экскурсияларының тәртібі, экспонаттардың орналасуы сізді «есте сақтау» арқылы
экскурсия жасауға және өткендер туралы ақпарат беруге мүмкіндік береді.
Тарихи жазбаша мәтін ауызша дәлелдемелермен түсіндіріледі. Ауызша тарихта
өткеннің «өзара әрекеттесуі» аксиологиялық жолы есте сақтау, оларды сақтау, көрсету және
өңдеу болып табылады. Ауызша тарихтың әдістері көпфункционалды көзқарас пен пәнаралық
ынтымақтастықтың әшекейін ұсынады. Тарих тек «осы дүниенің күштіі» ғана емес, «үнсіз
көпшілік» де. Бұл «көпшілік» бірнеше жазбаша дереккөздерді қалдырды. Уақыт өте келе
оқиғалар туралы естеліктеріне жүгіну, «нақты деректерді» ашып, болған жағдайдың
шындықты ашып көрсетуі. Ауызша тарихтың конструктивті нысаны ретінде жобалық
қызметтің нұсқасы ретінде студенттер мен аспиранттар мен әлеуметтік және гуманитарлық
ғылымдар магистранттарының шығармашылық жұмыстарының байқауы байқалады. Бәсекеге
қабілетті шығармашылық зерттеулер сізге мәліметтерді, фактілерді, эпизодтарды қалпына
келтіруге мүмкіндік береді, көптеген оқиғаларда тарихи оқиғалардың жадысын сақтауға
мүмкіндік береді, тек ғылыми ақпараты бар мұрағат материалдарынан ғана емес, сонымен
қатар қатысушылардың, есте қаларлық күндер мен оқиғалардың куәларын жинауға және
талдауға негізделген.
Тарихи жад теориясы қарқынды дамып келеді. Оның қолданыстағы сипаты жастар
үшін әлеуметтік білім берудің бірқатар практикасында көрініс табады. Тарихи жадым өзара
пәнаралық өзара әрекеттестікті, байланысты ғылыми бағыттар шеңберінде қалыптасқан
әдістер мен тәсілдерді алмасуға, ауызша ақпарат көздерінен ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Тарихи мұраға шағымдану ықтимал теріс салдар мен қателіктерден аулақ болуға және
азайтуға, бүгінгі шешімдерді тарихи тәжірибемен салыстыруға және шешім қабылдау
тәуекелдерін бағалауға мүмкіндік береді.
Өткен онжылдықта саясаткерлер, интеллигенттер мен ғалымдар еврейлердің
Холокосты сияқты танымал фактілерге ғана емес, бұрын-соңды ескерілмеген немесе
талқыланбаған басқа апатты оқиғаларға да қызығушылық танытуда. Осылайша, Еуропалық
одақтың шекараларын кеңейту процесінде XX ғасырдағы Еуропалық тарихтың жаралануы
тарихындағы ұжымдық естеліктердің жаңа тұжырымдамалары мен интерпретациясы және
«қылмыскер» болып табылатын, құрбан болған және осы санаттар арасында айқын шекара
болып табылатын белгіленген қауымдастықтарды қайта қарау туралы ұсыныстарды жиі
ұсынуда. Шабуыл мен жоғалтудың ортақ «еуропалық» еске алу идеясы бірінші кезекте келеді.
Осылайша, 2006 жылы Экзильге қарсы Еуропалық Орталығы (Europaisches Zentrum gegen
Vertreibung) ұйымдастырған Берлиндік «Міндетті жолдар - 20 ғасырдағы Еуропадағы ұшу
және эксплуция» көрмесінде әлеуметтік және этникалық топтар туралы дәлелдер мен
артефактілер ұсынылды Еуропада оларды әдеттегі тұрғылықты жерінен шығарып тастады,
өлтірді немесе ауыстырды. Сонымен қатар, Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде немістердің
азап шегуінің ауқымын түсіндіру, Шығыс Еуропаға қоныс аударушылар, қалыптасқан
тарихнама үшін әдеттен тыс болды. ХХ ғасырдағы «еуропалық азап» тарихының
хронологиялық бастамасына қатысты. Османлы империясындағы жаппай қырып-жоятын
армяндардың азаптауы мен зардаптары «еуропалық өлімнің» генеалогиялық бастамасы
ретінде жалпы жадқа енгізілген. Қазіргі уақытта армян геноцидін түсіну және тану тақырыбы
жергілікті мағынадан артып, халықаралық басылымдардың газет жолақтарында пайда болды.
Сонымен қатар, армян трагедиясының естелігі Түркияға Еуропалық Одақ пен Құрама
Штаттардан саяси қысым көрсетудің ең тиімді құралдарының бірі болды.