ΜΠΕΡ'fΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

ΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΑΠΟ τΗΝ

ΑΓΟΡΑ ΧΑΛΚΟΥ

'Εκδόσεις «Δωδώνη»
ΟΙ ΔΙΆΛΟΓΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ
ΑΓΟΡΑ ΧΑΛΚΟΥ
Copyrgiht: Εκδόσεις «Δωδώνη»
Ε.Κ. Λάζος
Ασκληπιού 3, 106 79 Αθήνα
Τηλ 36.37.973

ISBN 960-385-052-7
 ΜΠΕΡΤΟΛΤ ΜΠΡΕΧΤ

ΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΑΠΟ ΠΙΝ

ΑΓΟΡΑΧΑΛΚΟΥ

Μετάφραση
Αντών-rις Γλuτζοupής - Θωμαή Σαp-rιγιaνν-rι

Εχδόσεις «Δωδών-rι»
Αθήνα - Γιάννινα
2000
 Π Ε Ρ ΙΕΧΟΜΕΝΑ

Οι χαρακτήρες της αγοράς χαλκού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Η πρώτ-ιι vuχτcι. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Ο Νατουραλισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Η Ταύτιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Σχετικά με την άγνοια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Τι είναι αυτό που ενδιαφέρει το Φιλόσοφο στο θέατρο . . . . . . . . . . . . . 55

Η οεύτερ-ιι Νuχτcι. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Η ομιλία του Φιλόσοφου για την εποχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Ομιλία του Ηθοποιού για την αναπαράσταση
ενός μικρού ναζιστή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Η επιστήμη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
Διάλυση της ψευδαίσθησης και της ταύτισης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
Το θέατρο του Σαίξπηρ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93
Το θέατρο του Πισκάτορ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 06
Η τρiτ-ιι vuχτcι. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Το θέατρο του Συγγραφέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Το εφέ-Α . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Η τέτcι.ρτ·Ι) vύχτcι. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Η ομιλία του Συγγραφέα για το θέατρο του σκηνογράφου
Κάσπαρ Νέχερ 139
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Η ομιλία του Δραματουργού για τη διανομή των ρόλων 144 . . . . . .

7
Η χαρούμενη κριτική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
Ορισμός της τέχνης 159
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Το κοινό των πολιτικών ανδρών 165

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Παραρτήματα στην θεωρία της αγοράς χαλκού . . . . . . . . . . . . . . . . . .169

Επίμετρο της γερμανικής έκδοσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179

8
 Ο Ι ΧΑΡΑΚΤΗ ΡΕΣ Τ Η Σ Α Γ Ο ΡΑ Σ Χ ΑΛΚΟΥ *

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ επιθυμεί να χρησιμοποιήσει αδίσταχτο

το θέατρο για τους διχούς του στόχους· πρέπει να παρέχει πι­
στές απεικονίσεις γεγονότων που συμtαίνουν ανάμεσα στους
ανθρώπους χαι να προσφέρει στον θεατή τη δυνατότητα να
I I

παφνει μια σταση .

Ο ΗΘΟΠΟ ΙΟΣ επιθυμεί να εχφραστεi. Θέλει να τον θαυ­

μάζουν . Ο μύθος χαι οι χαρακτήρες εξυπηρετούν τους στό-
I

χους αυτους .

Η ΗΘΟΠΟΙΟΣ επιθυμεί ένα θέατρο με εκπαιδευτική χαι

χοινωνιχή λειτουργία. Είναι πολιτικοποιημένη .

(Σημ. μ.ετ.) Η ακριt>ής μ.ετά9ραση της γερμανικής λέξης «Mess­

*

ingkauf» είναι «Αγορά μπρούντζου» ή «ορείχαλκοu» (κράμα δηλαδή χα)­

κού και κασσίτερου). Ο ίδιος ο Μπρεχτ εξηγεί τη Ο""f'J(J.ασία του τίτλου στην
σελ ** του κειμένου. Οι μ.ετα9ραστές επέλεξαν την έκς?ραση «Αγορά χαλ­
κού», θεωρώντας ότι, μ.' ω;τό τον τρότ.ο, είναι πιο πιστοί στο πνεύ(J.α και
όχι στο γράμ.(J.α του σι;γγρας?έα.
**
(Σημ.. μ.ετ.) Der Dramaturg: πρόκειται για τον υπεuθυνο ·ή σuμ.t>ου­
λο δραμ.ατολογίοu των τ.ερισσότερων γερμ.ανό9ωνων θεάτρων. Ο ίδιος ο
Μπρεχτ είχε εργαστεί για ένα μικρό διάστη(J.α (1924-1925) στη θέση αυ­
τή στο Ντόιτσες Τεάτερ τοu Μαξ Ράινχαρτ. Οι μ.ετα9ραστές προτείνουν
τον όρο «ΔραιJ.ατολόγος», που α9ορά στον ειδικό σε ζητή(J.ατα δρα(J.ατολο­
γίας, σε ζητήματα δηλαδ·ή σχετικά μ.ε τη μελέτη των θεατρικών έργων.

9
 Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ * * θετει τον εαυτό του στη διάθε­
ση του Φιλόσοφου χ.αι υπόσχεται να θεσει σε εφαρμογή τις
ικανότητες χ.αι τις γνώσεις του για να μετατρεψει το θεατρο
στο θεατpο του Φιλοσόφου . Ελπίζει σε μια αναγεννηση του
θεάτρου .

Ο Φ ΩΤ Ι Σ Τ Η Σ αντιπροσωπεύει το νεο χ.οινό . Είναι εργά­

της χ. α ι δυσαρεστημενος με τον χ.όσμο .

10
 Η Π ΡΩΤΗ ΝΥ'ΧΤΆ

Στr; σχ.r;νή ένας Εργάτης ξεστήνεt σtγά-σtγά το σχ.r;ναό.

Ένας Ηθοποtός, ένας Δραματουργός x.t ένας Φtλόσοφος χ.ά­
θονταt σε χ.αρέχ.λες ή σε χ.ομμάτtα του σχ.r;νtχ.ού. Ο Δραμα­
τουργός bγάζεt μερtχ.ά μπουχ.άλtα από ένα χ.ασόνt που το ε[χε
αφήσεt εχ.ε[ ο Εργάτης x.at τ' ανο[γεt. Ο Ηθοποtός bάζεt χ.ρα­
σ[ στα ποτήρtα x.at το προσφέρεt στους φ[λους.

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Όλη αυτή η σκόνη σε χάνε� να δ�ψάς

πάνω στη σκηνή . Ας πωύμε λο�πόν όλο� από μ�α γερή γουλ�ά !
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ, ρίχνοντας μtα ματtά στον Εργάτη
τr;ς σχ.r;νής: Πρέπε� να παρακαλέσουμε το φίλο μας να μην
ξεστήνε� το σχην�χό τόσο γρήγορα, γ�α να μη σηχώνετα� πολ­
λή σκόνη .
Ο Ε Ρ ΓΑΤΗΣ ΤΗΣ ΣΚΗ ΝΗ Σ : Εντάξε�, θα ξεστήνω
αργά. Πρέπε� όμως να φεύγουν αυτά από δω, επε�δή έχουν
πρόbα σ' άλλο έργο αύρω.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ελπίζω να bολευτείτε όλο� σας
εδώ. Θα μπορούσαμε να καθίσουμε στο γραφείο μου μα δεν
έχε� θέρμανση εκεί, γ�ατί εγώ, f)λέπετε, δεν πληρώνω ε�σητή­
ρω, όπως το αγαπητό μας χο�νό . Επ�πλέον, στο γραφείο μου
θα έπρεπε να στέχομα� κάτω από τα παραπονεμένα bλέμματα
αμέτρητων χεφογράφων που έπρεπε να είχα ήδη δ�αbάσε�.
Εσύ, bέbαια, σαν φ�λόσοφος που είσαι, bλέπε�ς εξίσου χαλά

11
χαι πίσω από τις χου"ί"ν τες όσο για σένα, που είσαι ηθοποιός ,
μπορεί να μην έχεις κοινό, έχεις όμως τα καθίσματά του πίσω
από την πλάτη σου . Καθώς θα χουbεντιάζουμε για το θέατρο,
μπορούμε να έχουμε την αίσθηση ότι η συζήτηση διεξάγεται
μπροστά σε κοινό, σαν να δίναμε δηλαδή παράσταση ενός μι­
κρού έργου . Αυτό θα μας δώσει, συν τοις άλλοις , την ευχαφία
να χάνουμε μερικά μικρά πειράματα, αν αυτά μας bοηθάνε να
aποσαφηνίσουμε το αντικείμενό μας . Ας αρχiσουμε λοιπόν,
χαι μάλιστα με την ερώτηση πρός το φiλο μας το φιλόσοφο,
τι εiναι αυτό που γενικά τον ενδιαφέρει στη θεατρική πράξη . .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Αυτό που μ' ενδιαφέρει στη θεατρική
πράξη εiναι το γεγονός ότι χρησιμοποιεiτε την τέχνη σας χαι
όλα της τα σύνεργα για να μιμηθεiτε γεγονότα που συμbαi­
νουν ανάμεσα στους ανθρώπους , δiνοντας έτσι την εντύπωση
στον άλλο, ότι του παρουσιάζετε την πραγματική ζωή . Όπως
δηλαδή ενδιαφέρομαι για τον τρόπο με τον οποiο οι άνθρωποι
συμbιώνουν, έτσι ενδιαφέρομαι χαι για τη μiμησή του που
I I

εσεις προσφερετε .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ : Καταλαbαiνω. Θέλεις να μάθεις
κάτι για τον κόσμο χι εμεiς εδώ παρουσιάζουμε το τι συμbαi-
I

ν ει στον χοσμο .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Δεν ξέρω αν με χατάλαbες απόλυτα.
Δεν το ξέρω, γιατi στα λόγια σου δε διαχρiνω κάποια ανησυ-
1
χια.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Γιατi θα έπρεπε ν ' ανησυχώ;
Μου λες πως ενδιαφέρεσαι για τη θεατρική πράξη , επειδή δεi-

12
 χνε� τ� συμbαίνε� στον χ.όσμο . Μα αχ.ρ�bώς αυτό χάνουμε
I

εμε�ς .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Είπα ότ� προσφέρετε μ�μήσε�ς χα� ότ�
αυτές μ' ενδιαφέρουν μόνο στο bαθμό που σχετίζονται με
εχ.είνο το οποίο μ�μούντα� · γ�ατί αυτό το τελευταίο είναι που
μ' ενδ�αφέρε� χ.υρίως , η συμbίωση δηλαδή των ανθρώπων. Λέ­
γοντας χ.άτ� τέτοιο, περίμενα να με χ.ο�τάξετε με δυσπ�στία
χα� να αναρωτηθείτε αν χ.άποιος που προσεγγίζε� το θέμα με
τέτο�ο τρόπο μπορεί να είναι ένας χ.αλός θεατής .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ : Και γ�ατί να μην είσαι ένας χ.αλός
θεατής ; Έχουμε σταματήσε� εδώ χ.αι χ.αιρό να παρουσ�άζουμε
θεούς, μάγ�σσες , ζώα χ.αι φαντάσματα πάνω στη σχ.ηνή . Κα­
τά τη δ�άρχ.ε�α των τελευταίων δεχ.αετ�ών, το θέατρο έχε� χά­
νε� ό,τ� ήταν δυνατό γ�α να αναπαραστήσε� την πραγματ�χ.ή
ζωή . Έχε� χάνε� τεράστ�ες θυσίες φ�λοδοξώντας να συμ()άλλε�
στην επίλυση χ.ο�νων�χ.ών ζητημάτων. Έχε� δείξε�, γ�α παρά­
δε�γμα, πόσο λανθασμένο είναι να μεταχειρίζονται τ�ς γυναίκες
μονάχα σαν παιχνίδ�α ή να δ�ε�σδύουν ο� καυγάδες της αγοράς
στο σπίτ�, μετατρέποντας έτσ� τους γάμους σε πεδία μαχών· ή
ότ� τα χρήματα με τα οποία ο� πλούσιο� ανατρέφουν τα παιδ�ά
τους γ�α να τα χάνουν πολ�τ�σμένους ανθρώπους , προέρχοντα�
από τα παιδ�ά άλλων γον�ών, τα οποία έχουν πουληθεί στη
διαφθορά· έχε� δείξε� χα� πολλά άλλα αχ.όμα. Και μάλ�στα, το
θέατρο έχε� πληρώσε� γ� ' αυτές τ�ς υπηρεσίες του προς την
χ.ο�νωνία, αφού έχε� θυσ�άσε� σχεδόν όλη του την ποίηση . Έχε�
στερηθεί από τη δυνατότητα να δημιουργήσε� έστω χ.� ένα με-

13
γάλο μύθο που να μπορεi να συγχριθεi με τους παλιούς .
Ο ΗΘΟΠΟ Ι Ο Σ : Ή, έστω, ένα μεγά) ο χαραχτήρα.
Ο ΔΡ \.Μ ΑΊΌΛΟ Γ Ο Σ : \.ν,... i θετα, εμεiς παρουσιάζουμε
τράπεζες , χλινιχές , πετρελαιοπηγές , πεδiα μαχών, φτωχογει­
τονιές , επαύλεις εκατομμυριούχων, φυτεiες σταριού, χρηματι­
στήρια, το Βατικανό, πέργκολες , παλάτια, εργοστάσια, αί­
θουσες συνεδριάσεων, χοντολογiς , όλη την πραγματικότητα
που υπάρχει. Στις παραστάσεις μας διαπράττονται φόνοι,
υπογράφονται συμbόλαια, διεκπεραιώνονται διαζύγια, αναπα­
ριστάνονται ηρωικά κατορθώματα χαι κηρύττονται πό) εμ.οι ·
παρουσιάζονται τα γεγονότα του θανάτου χαι της γέννησης ,
του εμπορίου, της συκοφαντίας χαι της χερδοσχοπiας . Με λί­
γα λόγια, δραματοποιείται χάθε δυνατή όψη της κοινωνικής
ζωής των ανθρώπων . Αναζητούμε ό,τι είναι δυναμικά αποτε­
λεσματικό, δε μας τρομάζει καμιά καινοτομία, έχουμε εδώ χαι
πολύ χαφό απορρίψει όλους τους κανόνες της αισθητικής . Τα
θεατρικά έργα μπορούν να έχουν πέντε πράξεις ή πενήντα·
μπορούν σε μια σκηνή να στηθούν συγχρόνως πέντε διαφορε­
τικοί χώροι δράσης το τέλος του έργου μπορεί να είναι ευτυ­
χές ή δυστυχές είχαμε ακόμα χαι έργα, όπου το κοινό μπο­
ρούσε να επιλέξει το τέλος . Η υποκριτική μας μπορεί εξάλλου
να είναι στυλιζαρισμένη τη μια bραδιά χαι τελείως φυσική την
επόμενη . Οι ηθοποιοί μας μπορούν με την ίδια επιδεξιότητα να
μιλούν σε ίαμbο ή σε αργκό . Οι οπερέτες πολύ συχνά γίνονται
τραγικές , οι τραγωδίες περιλαμbάνουν τραγουδάκια . Τη μια
bραδιά η σκηνή μπορεί να παρουσιάζει ένα σπίτι μέχρι την τε-

14
λευταία του λεπτομέρεια, μέχρι και το τελευταίο μπουρί μιας
σόμπας , ενώ την επόμενη 6ραδιά μια αγορά σταριού μπορεί να
αναπαρασ�αθεί με μερικά χρωματιστά δοκάρια . Οι γελωτο­
ποιοί μας χάνουν το κοινό μας να κλαίει, οι τραγωδίες μας του
προξενούν αbίαστα γέλια. Σε μας το καθετί είναι δυνατό · δυ­
στυχώς , θα πρόσθετα.
Ο Η ΘΟ Π Ο I Ο Σ : Η περιγραφή σου μου φαίνεται κάπως
απελπιστική. Δημιουργείς την εντύπωση ότι τάχα δεν εργα­
ζόμαστε πια σοbαρά. Μπορώ να &αbεbαιώσω ότι δεν είμαστε
απλώς κάποιοι ελαφρόμυαλοι θεατρίνοι . Είμαστε άνθρωποι
που εργάζονται σκληρά και με αυστηρή πειθαρχία, δίνοντας
τον καλύτερο εαυτό μας · χαι πρέπει να είμαστε έτσι επειδή ο
I I I

ανταγωνισμος ει ναι τεραστιος .

Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Επίσης, οι αναπαραστάσεις της
πραγματικής ζωής που προσφέραμε ήταν υποδειγματικές . Το
κοινό δηλαδή μπορούσε να μελετήσει τις πιο λεπτές αποχρώ­
σεις της ψυχής . Οι εσωτερικοί χώροι των νοικοκυριών μας εί­
χαν αποδοθεί με κάθε λεπτομέρεια. Κάποιοι θίασοι μάλιστα
πεφαματίστηχαν επί αρκετές δεκαετίες για ν ' αναπαραστή­
σουν, ας πούμε, τις οικογενειακές 6ραδιές ενός κτηματία, έτσι
ώστε η κάθε κίνηση του κάθε ηθοποιού να είναι αυθεντική ·
τόσο που θα μπορούσε κανείς ακόμα χαι να μυρίσει το άρωμα
των τριανταφυλλιών του κήπου . Συχνά μου προξενούσε κατά­
πληξη , το πώς οι συγγραφείς κατάφερναν κάθε φορά να ανα­
καλύπτουν κάποια καινούργια ψυχική διάθεση στους χαρα­
κτήρες τους , τη στιγμή που άρχιζε κανείς να πιστεύει ότι

15
ήταν ήδη όλες γνωστές . Όχι. Ούτε μας εμπόδιζε κάποιο είδος
δισταγμού ούτε ξέραμε τι πάει να πει τσιγκουνιά στην κούρα­
ση .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Αυτό λοιπόν είναι που κυρίως σας απα­
σχολεί; Να μιμείστε συμbάντα μεταξύ ανθρώπων;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Δε θα ήταν δυνατό να ασκήσουμε
την τέχνη μας αν δεν το χάναμε . Το μόνο που θα μπορούσες
να μας καταλογίσεις είναι ότι οι μιμήσεις μας είναι χαχές .
Αυτό θα σήμαινε ότι μας θεωρείς χαχούς καλλιτέχνες , επειδή
η τέχνη μας συνίσταται στο να προσδίδει στις μιμήσεις μας
τη σφραγίδα της αληθοφάνειας .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Δε σας κατηγορώ καθόλου γι ' αυτό .
Θέλω να μιλήσω για την τέχνη σας στα σημεία που είναι χα­
λά χι όχι άσχημα φτιαγμένη . Κι όταν είναι καλοφτιαγμένη ,
τότε δίνει πράγματι τη σφραγίδα της αληθοφάνειας στη μίμη­
ση .
Ο Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : Δεν πιστεύω ότι θα ήταν μεγαλομανία
αν ισχυριζόμουν ότι θα μπορούσα να σου παραστήσω κάθε κί­
νηση που θα φανταζόταν κανείς , ακόμα χαι την πιο απίθανη ,
με τέτοιον τρόπο, που θα την πίστευες χωρίς κανένα δισταγ­
μό . Σου παρουσιάζω αν θες , ακόμα χαι τον αυτοκράτορα Να­
πολέοντα να χαταbροχθίζει τα καρφιά των παπουτσιών του
χαι στοιχηματίζω ότι θα το έbρισχες απόλυτα φυσικό .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Πολύ σωστά.
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Συγγνώμη , αλλά μας bγάζεις
από το θέμα μας . Δεν είναι ανάγκη να το παρακάνεις .

16
 Ο Η ΘΟ ΠΟ ΙΟΣ: Τι εννοείς σας ()γάζω απ ' το θέμα; Μ ι­
λάω για την τέχνη της υποκριτικής .
Ο Φ ΙΛ Ο ΣΟΦΟ Σ : Ούτε χι εγώ θα 'λεγα ότι μας ()γάζει
από το θέμα . Σε μια περιγραφή πασίγνωστων ασκήσεων για
*
ηθοποιούς , που έχουν σχεδιαστεί για να bοηθήσουν το φυσικό
παίξιμο, ()ρίσκω την ακόλουθη άσκηση : ο ηθοποιός πρέπει να
τοποθετήσει ένα σκούφο στο πάτωμα χαι να του συμπεριφερ­
θεί σαν να ήταν αρουραiος . Αυτό θα τον διδάξει την τέχνη να
I I I
χανεες τα πpαyματα πεστευτα.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Πρώτης τάξεως άσκηση ! Αν δεν ήμα­
σταν κυρίαρχοι αυτής της τέχνης, πώς θα μπορούσαμε να ()ά­
λουμε το θεατή να κοιτάει κάποια κουρέλια, ή αχόμα χαι μια
επιγραφή, χαι να πιστεύει ότι αυτό που ()λέπει είναι η σκηνή
της μάχης του Άχτιου ή να ()λέπει μια μάσκα και μερικά
·

κομμάτια από ρούχα χαι να πιστεύει ότι είναι ο Άμλετ; Όσο

μεγαλύτερη είναι η τέχνη μας , τόσο λιγότερα bοηθητιχά μέσα
από την πραγματικότητα χρειαζόμαστε για να παρουσιάσουμε
μια φέτα ζωής . Είναι απόλυτα σωστό ότι μιμούμαστε συ μ­
()άντα από τη ζωή αλλά υπάρχει χαι χάτι παραπάνω απ ' αυ­
τό . Ας στείλουμε στο διάολο τα γεγονότα ! Αυτό που μετρά
πάνω απ ' όλα είναι ο λόγος για τον οποίο τα μιμούμαστε .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Λοιπόν, ποιός εiναι αυτός ο λόγος ;
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Για να γεμίσουμε τους ανθρώπους με αι-

* Ο Rappaport! ανα;:ιέρεται 'J�η -Jχολ·� το'J Στανι-Jλάt-Jκι.

(Ση μ. μετ.) Πρόκειται για το Γιόζε;:ι λ'Ι. Ράποπορτ. μαθητ·Γι και 'J'Jνεργάτη τω
Κον-Jταντίν 1-::ανι-Jλάb-Jκι.

17
σθήματα και πάθη , για να τους {)γάλουμε από την καθημερι­
νότητα και τα περιστατικά της . Ία γεγονότα είναι απλά ο
I Ι Ι Ι Ι
σχελε τος πανω στον οποιο αναπτυσσουμε την τεχνη μας , ο
bατήρας που χρησιμοποιούμε .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: �χριbώς .
Ο Δ ΡΑΜΑΊΟΛΟ ΓΟΣ : Αυτό το «αχριbώς » σου καθόλου
δε μου αρέσει. Υποθέτω ότι δε θα συμφωνούσες με τα αισθή­
ματα και τα πάθη που θα έπρεπε να σε πλημμυρίσουν . Δεν εί­
πες λέξη γι ' αυτό, όταν εξηγούσες το λόγο για τον οποίο έρ­
χεσαι στο θέατρό μας .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Πρέπει να το παραδεχτώ . Συγγνώμη.
Π ίνω στην υγειά σας !
Ο ΔΡΑΜΑΊΟΛΟ ΓΟΣ : Ειλικρινά, θα προτιμούσα να πιώ
εγώ στην υγειά σου · επειδή αυτό που επρόκειτο να συζητή­
σουμε ήταν το πώς θα μπορούσες να ικανοποιηθείς εσύ από
τη θεατρική πράξη και όχι εμείς .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Δε νομίζω ότι θα είχε αντίρρηση , αν τα­
ρακουνούσαμε κάπως τη bαριεστημένη του διάθεση. Ωραία,
ενδιαφέρεται περισσότερο γι' αυτό που εμείς μιμούμαστε - ναι
ξέρω, τα συμbάντα - παρά για μας τους ίδιους μα πώς μπο­
ρούμε εμείς να μιμηθούμε αυτά τα συμbάντα, χωρίς να κινη­
τοποιήσουμε τα αισθήματα και τα πάθη μας ; Σε μια ψυχρή
παράσταση αυτός ο ίδιος πολύ απλά θα την κοπάναγε . Εξάλ­
λου, δεν υπάρχει ψυχρή παράσταση . Κάθε συμbάν μάς διεγεί­
ρει, εκτός πια χι αν είμαστε χωρίς αισθήματα.
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ω , μα δεν έχω τίποτα ενάντια στα αι-

18
σθήματα . Συμ.φωνw ότι τα αισθήματα είναι αναγκαία για
να μπορέσουν να πραγματοποιηθούν αναπαραστάσεις , μιμή­
σεις των γεγονότων από τη συμbίωση των ανθρwπων · χα ι
πως οι μιμήσεις αυτές θα πρέπει να διεγείρουν αισθήματα .
Αυτό για το οποίο αναρωτιέμαι είναι, χατά πόσο τα αισθή­
ματά σας - χαι ιδιαίτερα η προσπάθεια να προκαλέσετε κά­
ποια ιδιαίτερα αισθήματα - χάνουν χαλό στις μιμήσεις .
Βλέπετε, πρέπει να επιμείνω στην αρχιχή θέση μου ότι, δη­
λαδή , το bασιχό μου ενδιαφέρον bρίσχεται σ ' αυτά τα συ μ.­
bάντα από την πραγματική ζωή . Θέλω λοιπόν να τονίσω,
για μιαν αχόμ.η φορά, ότι αισθάνομαι σαν εισbολέας χαι πα­
ρείσακτος μέσα σ' αυτό το χτίριο, μ. ' όλον αυτόν το σπου­
δαίο χαι μυστήριο εξοπλισμό του · σαν χάποιος που δεν μ.πή­
χε μέσα για να νιwσει μια αίσθηση άνεσης χαι που δε θα εί­
χε μάλιστα τον παραμικρό δισταγμό να προκαλέσει ανα­
στάτωση , μια χαι ήρθε μ.' ένα πολύ ιδιαίτερο ενδιαφέρον ,
την ιδιαιτερότητα του οποίου δεν μπορούμε να υπογραμμί­
σουμε αρχετά . Αισθάνομαι την ιδιαιτερότητα αυτή τόσο έν-
ι ι ι ι ι ι
τονα, ωστε μ.πορω να συγχρινω τον εαυτο μου μ. , εναν εμ.-
πορο χαλχού , για παράδειγμα, που πηγαίνει σε μια ορχή­
στρα, όχι επειδή θέλει να αγοράσει χάποια τρομπέτα, αλλά
μόνο χαλχό . Η τρομπέτα του τρομπετίστα είναι φτιαγμένη
από χαλχό αλλά ο ίδιος δε θα θελήσει, bέbαια, να την που­
) ήσει έτσι, με την αξία δηλαδή του χαλχού , σαν μια συγχε­
χριμένη ποσότητα λίτρας χαλχού . Έτσι χι εγw εδw , ψάχνω
να bρω γεγονότα ανάμεσα σε ανθρwπους , τα οποία εσείς ,

19
χατά χάποω τρόπο , μ�μείστε, παρόλο που ο� μ�μήσε�ς σας
έχουν έναν τελείως δ�αφορετtχό στόχο από τη δ�χή μου �χα­
νοποίηση . r�α να το πω χαθαρά χα� ξάστερα: αναζητώ ένα
μέσον , με το οποίο να αναπαρ�στάνοντα� τα συμbάντα ανά­
μεσα στους ανθρώπους γ�α ορ�σμένους σχοπούς . Έχω
αχούσε� ότ� εσείς χατασχευάζετε τέτο�ου είδους μψ. ήσε�ς ·
χα� θέλω τώρα να δ�απ�στώσω, αν εγώ μπορώ να τtς χρησ�-
'

μοπο�ησω .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Πραγματ�χά, αρχίζω τώρα να α�­
σθάνομα� λίγη από χείνη την ανησυχία που έλεγες πω πρ�ν .
ο� μ�μήσε�ς που κατασκευάζουμε εδώ, όπως τόσο στυγνά το
έθεσες , είνω φυσ�χά ενός συγχεχρ�μένου είδους , αφού ακολου­
θούν ένα συγχεχρ�μένο στόχο . r� ' αυτό το θέμα έχε� γίνε� ήδη
αναφορά στην Ποtητtχή του Αρ�στοτέλη · γ�α την τραγωδία
λέε� ότι είνω μια μ�μητιχή αναπαράσταση μιας αυτοτελούς
χαι ηθιχά σοbαρής πράξης, με ωραιοποιημένο λόγο, της οποί­
ας οι διάφορες ποιχ�λίες bρίσχοντω κατανεμημένες ξεχωρ�στά
στα δ�άφορα μέρη της . Η πράξη αυτή δεν αφηγείτω αλλά πα-
I I Ι Ι Ι Ι
ρ�στανεταt απο τα προσωπα που παφνουν μερος σ ' αυτην-
χω, μέσω της διέγερσης του ελέου χαι του φόbου , φέρνει τον
εξαγνισμό αυτών των ψυχικών καταστάσεων . Μ' άλλα λόγια,
πρόκειται γ�α μ�μήσεις των γεγονότων σου από τη ζωή , χα� οι
μιμήσε�ς αυτές οφείλουν να έχουν συγχεχρ�μένες επιπτώσεις
στα ωσθήματα . Από τότε που ο Αριστοτέλης έγραψε τα πα­
ραπάνω, το θέατρο πέρασε μέσα από πολλές μεταμορφώσεις ,
όχι όμως ως προς αυτό το σημείο . Θα μπορούσε μάλ�στα να

20
υποθέσει κανείς ότι, αν άλλαζε ως προς αυτό το σημείο, δε θα
ήταν πια θέατρο .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Εννοείς ότι δεν μπορούμε να διαχωρί­
σουμε τόσο χαλά τις μιμήσεις σας από τους σκοπούς που
ακολουθεί τε;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟ Σ : Αδύνατον .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Όμως εγώ χρειάζομαι μιμήσεις γεγονό­
των από τη ζωή για τους διχ.ούς μου σκοπούς . Τι μπορούμε να
χάνουμε γι' αυτό;
Ο ΔΡΑlVΙΑΤΟΛΟΓΟΣ: Ξέρεις , μιμήσεις ξεκομμένες από
το σκοπό τους δε θα ήταν πλέον θέατρο .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αυτό δεν είναι ανάγκη να μας απασχο­
λεί ιδιαίτερα. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε το αποτέλεσμα
χ.άπως αλλιώς : ας πούμε «θάετρο» . ( Όλοt γελούν ) . Θα ήταν
χ.άπως έτσι: θα ήσασταν απλώς κάποιοι καλλιτέχνες , που θα
σας μίσθωνα για μια μη-καλλιτεχνική δουλειά. Αφού δε θα
μπορούσα να bρω πουθενά αλλού χ.όσμο, που να 'χει αποκτή­
σει τη δεξιοτεχνία στο να μιμείται ανθρώπους σε δράση , θα
μίσθωνα εσάς για τους σκοπούς μου .
Ο Δ ΡΑ ΜΑΤΟΛΟΓΟ Σ : Μα ποιοί είναι τέλος πάντων αυ­
τοί οι μυστηριώδεις σκοποί;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ γελώντας. Ω, δε θα τολμούσα καθόλου
να σας τους πω. Θα σας φαίνονταν ίσως αρκετά κοινότοποι
χ.αι πεζοί. Σχ.έφτηχ.α ότι θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσου­
με τις μιμήσεις για απόλυτα πραχ.τιχ.ούς σκοπούς , για να
αναχ.αλύψοι;με απλώς τον καλύτερο τρόπο να συμπεριφερόμα-

21
στε . Καταλαbαίνετε, θα μπορούσαμε να τις μετατρέψουμε σε
I I φ I ( I I I I
χατι, οπως η υσιχη η οποια ασχολειται με μηχανιχα σω-
ματα) χι έτσι να αναπτύξουμε μια τεχνική .
Ο ΔΡΑ Μ ΑΤΟΛΟΓΟ Σ : Ώστε είναι επιστημονικοί οι σκο­
ποί στους οποίους αναφέρεσαι ! Αυτό όμως δεν έχει χαμιά
I I
σχεση με τεχνη .
Ο Φ Ι ΛΟΣΟΦΟΣ, btαστtχά: Φυσιχά χαι δεν έχει. Γ ι ' αυτό
άΙ λωστε το ονόμασα «θάετρο» .
Ο Δ ΡΑΝΙΑΤΟΛΟΓΟ Σ : Ωραία λοιπόν, ας ακούσουμε το
συλλογισμό σου· όλο χαι χ άτι χρήσιμο θα προκύψει χα ι για
μας . Ίσως ωφεληθούμε απ ' αυτόν τον αχραίο τρόπο με κά­
ποιες υποδείξεις για την «χατασχευή » χαλών μιμήσεων,
πράγμα που ενδιαφέρει χι εμάς . Είναι αποδεδειγμένο από
την πείρα μας ότι οι αναπαραστάσεις μας είναι πολύ πω
I I I I I
αποτελεσματιχες , ο ταν αυτο που αναπαριστουμε ει ναι πι θ α-
νό . Για παράδειγμα, ποιός θα συμπονούσε μια ζηλιάρα σύζυ­
γο, όταν, υποτίθεται, ότι ο σύζυγός της την απατά με τη
I
γιαγια της ;
Ο Φ Ι ΛΟΣΟΦΟΣ: Στην περίπτωση που θα σας μισθώσω,
.
θα πρέπ ει προφανώς να ωφε) ηθείτε με τέτοιο τρόπο ώστε να
μη ζημιωθώ εγώ . Νομίζω ότι το πρώτο πράγμα που πρέπει
να χάνω, είναι να εξετάσω με αχρίbεια πώς συνηθίζετε να ερ­
γάζεστε, έτσι ώστε να μπορέσω να δω τι χρειάζεται να α) λά­
ξει στον τρόπο δουλειάς σας , για να αποχομίσω τις μιμήσεις
που μου ταφιάζουν .
Ο ΔΡΑ Μ i ΤΟ \ΟΓΟ Σ : Ενδεχομένως όμως να διαπιστώ-

22
σεις ότι οι μιμήσεις μα.ς δεν είναι και τόσο α.κα.τάλ) ηλες για.
τους σκοπούς σου, πα.ρό) ο που τις «κατασκευάζουμε» με τον
παλιό τρόπο . Πραγματικά, δεν μπορώ να. κα.τα.λάbω καθόλου
γιατί δεν μπορούμε ν ' αντλήσουμε πρακτικά μαθήματα. από
' ' μα.ς .
τα. θεα.τρα.

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Θα. πρέπει να. γνωρίζετε ότι με τρώει

μια. ακόρεστη περιέργεια. για. τους ανθρώπους · μου είναι αδύ­
νατον να bαρεθώ να -ους bλέπω και να τους ακούω . Ο τρόπος
ι ι ι ι
με τον οποιον συναναστρεφονται, ο τροπος με τον οποιο οημι-
ουργούν έχθρες και φιλίες , πουλάνε κρεμμύδια, σχεδιάζουν
στρατιωτικές εκστρατείες , παντρεύονται, φτιάχνουν μάλλινα
ρούχα, κυκλοφορούν πλαστά χαρτονομiσμα'"" α , καλλιεργούν
I I I I I
πατατες , παρατηρουν τα ουρανια σωματα · ο τροπος με τον
οποίο εξαπα'"" ο ύν, μεροληπτούν, διδάσκουν, εκμεταλλεύονται,
εκτιμούν, κατασπαράζονται και υποστηρίζουν ο ένας τον άλ­
λον· ο τρόπος με τον οποίο συναθροίζονται, ιδρύουν συλλόγους ,
ραδιουργούν. Πάντα θέλω να ξέρω πώς ξεκινούν και καταλή­
γουν οι δραστηριότητές τους και στόχος μου είναι να διακρίνω
'
ορισμενες νομοτε' λειες , που θα μου επιτρεψουν
'I να κανω
' προ-
bλέψεις . Ι(ι αυτό, γιατί αναρωτιέμαι για το πώς πρέπει εγώ ο
ίδιος να συμπεριφέρομαι, έτσι ώστε να '""α bγάζω πέρα και να
Ι Ι \" I I I I
ειμαι οσο το ουνατον πιο ευτυχισμενος · και, φυσικα, αυτο
εξαρτάται από το πώς συμπεριφέρονται οι άΧλοι, κάτι για το
οποίο επίσης ενδιαφέρομαι πολύ, ιδιαίτερα για τις πιθανότητες
να τους επηρεασω' .

23
 Ο ΔΡΑl\ΙΙΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ελπίζω, πως μπορείς να t;ρεις
I
χα τι απ ' ο' λα αυτα σε μας .
Ι

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Και ναι χαι όχι. Παραδέχομαι ότι γι '

αυτό το λόγο θέλησα να μιλήσω μαζί σας . Δεν είμαι απόλυτα
ικανοποιημένος μ' εσάς εδώ .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Για ποιό λόγο; Δε t;λέπεις αpχετά
I Ι
πραγματα σ ' εμας ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ω , bλέπω αρχετά. Δεν είναι εχεί το θέ-
μα.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Μήπως χάποια απ ' αυτά που
bλέπεις σου φαίνεται ότι δεν έχουν παρασταθεί σωστά;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Βλέπω όμως χαι χάποια, που μου φαί-
I I I I Α I I
νεται οτι εχουν παραστα θ ει σωστα. υτο που πιστευω πως
συμbαίνει είναι ότι δεν μπορώ να διακρίνω χαλά σε σας το σω­
στό από το λάθος . Δεν έχω όμως αχόμη ολοκληρώσει την πε­
ριγραφή του εαυτού μου . Έχω αχόμα ένα πάθος εχτός από
την περιέργεια, τη μανία για αμφισbήτηση . Μ' αρέσει να πε­
ριεργάζομαι με προσοχή χαθετί που bλέπω χαι να φυτρώνω
εχεί που δε με σπέρνουν, όπως λέμε. Υπάρχει σ' εμένα ένα εί­
δος ευχάριστης αμφιbολίας . Ψαχουλεύω τις εκφράσεις χαι τις
ενέργειες των ανθρώπων όπως οι φτωχοί τα κέρματα στη
χούφτα τους . Και δε νομίζω ότι εσείς εδώ αφήνετε αρχετό
χώρο γι ' αυτήν την αμφιbολία μου · αυτό είναι όλο .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Α, χριτιχή !
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Χμ. Μήπως πάτησα τον χάλο χανενός ;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Δεν έχουμε τίποτα ενάντια στη

24
λογιχή χριτιχή . Δεν έχουμε δεχτεi άλλωστε χω πολύ από
δαύτη .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Η σύχασε. Το χαταλαbαiνω, όλο χω κά­
ποια χριτιχή θα υπάρχει.
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Δεν φαiνεστε συνεπαρμένοι από τα πά­
θη μου . Σας διαbεbαιώνω όμως πως δεν εννοούσα να υποbιbά­
σω την τέχνη σας . Προσπαθούσα απλά να σας εξηγήσω την
ανησυχiα που με κυριεύει στα θέατρά σας χω η οποiα μου
στερεi ένα μεγάλο μέρος της απόλαυσης .
Ο ΗΘΟΠΟ ΙΟΣ : Ελπiζω να αναζητήσεις τις αιτiες της
ι ι ι , ι ι

ανησυχιας σου στον εαυτο σου χι οχι μονον σ εμας .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Φυσιχά. Μπορώ να σας δώσω μεριχές
ικανοποιητικές πληροφορίες . Κατ ' αρχήν, μπορούμε να ζεχα­
θαρiσουμε χάπως τα πράγματα, λέγοντας ότι δεν ενδιαφέρο-
ι ι ι ι ι

μαι τοσο για τον τροπο με τον οποω μιμειστε τα πραγματα -

δηλαδή για το αν η μiμησή σας εiναι σωστή ή λανθασμένη -
όσο για τα iδια τα αντιχεiμενα που μιμεiστε. Ας πούμε, ότι
παρουσιάζετε μια χαλή μiμηση ενός φόνου . Το πάθος μου για
χριτιχή με αναγκάζει τότε να υποbάλλω τον iδω το φόνο, χα­
θώς χω όλες τις λεπτομέρειές του, σε ελέγχους χρησψ.ότη­
τας , χαλαισθησiας , πρωτοτυπiας χ . τ .λ
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Και δεν μπορεiς να το χάνεις αυ-
ι , ι

το σ εμας ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Όχι. Δε μ' αφήνετε. Κι αυτό εζαιτiας
του τρόπου με τον οποiο στήνετε χω παρουσιάζετε τις μιμή-
'
' χω τις χαλυτερες απ αυτες . ' Η ταν μια επο-
' 1

σεις σας , αχομα

25
χή που συνήθιζα να πηγαίνω σε υπαίθριες παραστάσεις χαι να
χαπνίζω χατά τη διάρκεια του έργου . Όπως ξέρετε, η στάση
ενός καπνιστή είναι πολύ ευχάριστη για την παρατήρηση .
Ακουμπά πίσω, χάνει τιc; διχές του σχέψειc; , χαλαρώνει στο
κάθισμά του, απολαμbάνει το χαθετί από μιαν ασφαλή θέση
χαι παρακολουθεί μόνον χατά το ήμισυ την υπόθεση .
Ο Δ ΡΑΜΑ'fΟΛΟ ΓΟΣ: Λοιπόν, παρακολουθούσες χαλύ-
I

τεpα εχει;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ό χι, έσbησε το πούρο μου .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Μπρά{)ο ! Ένα διπλό μπρά{)ο ! Και για
τον ηθοποιό που κατόρθωσε να σε συνεπάρει χαι για σένα, που
δεν ήσουν παγόbουνο !
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Μια στιγμή ! Πρέπει να διαμαρτυρηθώ .
Δεν κατέληξε όπως το περίμενα. Το πείραμα απέτυχε .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ευτυχώς αγαπητέ μου, ευτυχώς !
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Μα δεν ήμουν ικανοποιημένος .
Ο ΗΘΟΠΟ Ι Ο Σ : Να σου πω σε ποιά περίπτωση θα ήσουν
ικανοποιημένος ; Αν εκείνοι οι τύποι πάνω στη σχηνή δεν είχαν
μάθει χαλά τη δουλειά τους χαι είχαν παίζει άθλια .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Πολύ φοbάμαι ότι μάλλον έχεις δίχιο .
Ο ΔΡΑ Μ ΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Τι εννοείς με το «φο{)άμ.αι»;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Μα δεν είναι φοbεpό το γεγονός ότι όσο
καλύτερα παίζετε εσείς τόσο λιγότερο ικανοποιούμαι εγώ;
Φαίνεται σαν μια υπόθεση χαμένη από χέρι.
Ο Δ Ρ Α J\!f ΑΤΟ Λ Ο ΓΟΣ, στον Ηθοπσtό. Μην τον χτυπάς
' I I I r--1 I I I

χα θ ε τοσο χαθησυχαστιχα στο γονατο . ..:...ε ρω απο την πεφα

26
μου ότι αυτό χαι μόνο μπορεί να χάνει τους ανθρώπους να αν­
τιφάσκουν, αχό μα χαι στις πιο λογικές τους σκέψεις .
Ο Φ Ι ΛΟ ΣΟ Φ Ο Σ : Είναι αλήθεια, είσαι ένας μάλλον τυραν­
νικός άνθρωπος . Αισθάνομαι ότι αχό μα χι από τη σκηνή με
� ι
χαταουναστευεις ι . Π ρεπει
συνεχως ι " ι
να αντιόρω ι
παντα ι
οπως
Θέ) εις εσύ, χωρίς να έχω το χρόνο να σχει:;ιτώ όπως θέ) ω εγώ
αλλά όπως θέλεις εσύ .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Β) έπεις , ,... ώ ρα αισθάνεται πως
χαι από τη σκηνή προσπαθείς να τον χτυπάς καθησυχαστικά
στο γόνατο ! Τι έλεγα;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Δεν υπάρχει άραγε κάποια α) ήθεια σ '
αυτό; Αναλογιστείτε ! Ένας θεατής σάς λέει ότι αισθάνεται
ι 1 'Ε
χα θησυχαστιχαι στο γονατο.
ι
1

πως τον εχουν χτυπησει χει

δηλαδή συνειδη,... ο ποιήσει πως τον χατάλαbαν, χαλύ,... ερα μά­
λιστα απ ' ό,τι ο ίδιος χαταλαbαίνει τον εαυτό του · πως τον
έπιασαν να έχει κρυφές επιθυμίες , οι οποίες , στη συνέχεια,
ιχανοποιη' θηχαν.I Δ εν υπαρχει
ι χαι τι αρχεται αποχρουστιχοι σ '
ι
αυτο;
Ο Η ΘΟ ΠΟ Ι Ο Σ : Αρκετά μ.' αυτό το ζήτημα . Οι άνθρωποι
δεν μπορούν να συζητούν όταν είναι θυμωμένοι, γι ' αυτό χι
εγώ αποσύρομαι. Έχω {)άλει ήδη τα χέρια μου στις τσέπες .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Και ποιός μου ) έει ότι εσύ θέλεις να συ­
ζητήσεις με ή δίχως θυμό; Ούτως ή ά) ) ως , πάνω στη σχην-fι
δε συζητάς . Προχα) είς κάθε είδους πάθη αλλά ποτέ το πάθος
για συζήτηση . lVΙάλιστα, δεν το ικανοποιείς ακόμα χι όταν
ι
υπαρχει.

27
 Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Μη bιαστείς ν ' απαντήσεις . Είναι
αχριbώς μέσα στο θέμα .
Ο ΗΘΟΠΟ Ι Ο Σ : Ναι, διαρκώς . Το δικό του όμως θέμα.

Ο ΗΘΟΠΟ ΙΟΣ: Ειλιχρινa, δεν έχω πλέον την εντύπωση

ότι είναι φιλόσοφος .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Ωραία, θα πρέπει όμως να το αι­
τιολογήσεις αυτό .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Ένας φιλόσοφος σκέφτεται για τα πρaγ­
μ.ατα όπως αυτa έχουν . Αυτό είναι η τέχνη . Κι αρχίζει λοιπον
χαι σκέφτεται πaνω σ' αυτήν, πως είναι αυτό χι εκείνο, έτσι
χι αλλιώς · αν μaλιστα έχει μπόλικο μυαλουδaχι ίσως μπορέ­
σει να δώσει χαι μια εζήyηση . Αν το χaνει, τότε είναι φιλόσο­
φος .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Έχεις απόλυτο δiχιο . Υπaρχουν τέτοιου
είδους φιλόσοφοι. Όπως επίσης χαι τέτοιου είδους τέχνη .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Τι είδους τέχνη ;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Τέχνη που είναι ετούτο χι εκείνο . . . χι
αυτό είν ' όλο .
Ο ΗΘΟ ΠΟΙΟΣ : Αλήθεια; Μήπως υπaρχει χαι κανένα
aλλο είδος τέχνης ; Μια τέχνη που να μην είναι ετούτο χι
εκείνο, μια τέχνη που να μην είναι τίποτα;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Μη bιaζεσαι, έχεις συνηθίσει να bιaζε­
σαι, αλλa απλa προσπaθησε .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Θα σκεφτώ λοιπόν . (Παfpνεt μtα πόζα ).
Κaπως έτσι το χaνουν;

28
 Ο Φ ΙΛ Ο ΣΟΦΟ Σ , πtάνοντας τους μύες της yάμπας του :
Όχι. Οι μύες σου πρέπει να είναι χαλαροί. Ας αρχίσουμε το
συλλογισμό μας με μια ομολογία εχ μέρους μου . Είμαι ένας
φιλόσοφος που δεν έχει μπόλικο μυαλουδάχι για να φιλοσοφή­
σει με τον τρόπο που περιέγραψες παραπάνω .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Σου προσφέρω το στήθος μου για να
πλαντάζεις στο χλάμα !
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ειλικρινά, θα διάλεγα αυτό της φίλης
μας , προτιμώντας μάλιστα να γελώ χι όχι να κλαίω . Ό μως ,
ας επιστρέψουμε στο ζήτημα των φιλοσόφων και των μυα­
λών. Εδώ και μερικούς αιώνες , όταν μερικοί φιλόσοφοι έχαναν
εφευρέσεις και ανακαλύψεις πάνω στη φύση, κάποιοι άλλοι εί­
χαν αρχίσει να αναρωτιούνται αν διέθεταν αρκετό μυαλουδάχι
ώστε να κατανοήσουν και να ανασκευάσουν ορισμένες απόψεις
που προέρχονταν από εκκλησιαστικές χι άλλες αρχές . Σύμ­
φωνα με τις απόψεις αυτές , όλα ήταν bαλμένα σωστά χαι νό­
μψ.α. Αυτοαναλώνονταν σε μια κριτική του λόγου . Πραγματι­
κά, δεν είχαν μπόλικα μυαλουδάχια ή οτιδήποτε άλλο φαγώ­
σιμο για να καταπολεμήσουν τόσο ισχυρούς θεσμούς όπως η
I I I I I ' I
Ε χχλησια. Ε γω, απεναντιας , εχανα σχεψεις
' ! πανω σ αυτο,
πώς δηλαδή χανεiς θα μπορούσε να αποκτήσει γενικά περισ­
σότερο μυαλουδάχι .
Ο Η ΘΟΠΟΙΟΣ γελώντας : Με τ ο «μυαλουδάχι» δεν εν­
νοούσα bέbαια τα «μυαλά», το φαyf]τό αλλά το νου, το μυαλό .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ω , μα υπάρχει στενή σχέση . Όσο πιο
π ο) ύ <φ.υαλουδάχι» τόσο πιο π ο) ύ μυαλό .

29
 \ Π Ο Σ ΠΑ Σ ΜΑΤΑ Α Π Ο Τ Η Ν Π ΡΩ ΙΉ ΝΥΧΤΑ

Ο Νατουpαλtσμός

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Επειδή υπάρχω ακριbώς όπως κι

εσείς , ανάμεσα στην ψυχρότη τα και τη φιλονικία, πάντα
I I I I Ι I '
ανικανος να κανω αυτο που μπορω, πηγαινω κι εγω σ αυ-
τούς εδώ τους τεκέδες . Εκεί μου εξασφαλίζεται μια δόση
λήθης και κάποιο ενδιαφέρον για τον κόσμο . Επειδή τα
bράδυα νιώθω κι εγώ την ίδια αταξία όπως κι η πόλη στην
οποία ζω .

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Μα τι στο διάολο έχετε εναντίον της μέ­

θης ; Κι αν ακόμα είστε εναντίον της , πώς μπορείτε να είστε
εναντίον της τέχνης ; Ακόμα κι ο πω αχρείος και καθυστερη­
μένος μικροαστός γίνεται καλλιτέχνης όταν έχει πιεί. Η φαν­
τασία του ξυπνάει. Οι τοίχοι του δωματίου του ή του αγαπη­
μένου του μπαρ καταρρέουν και ιδιαίτερα ο τέταρτος τοίχος
για τον οποίο μιλάμε εδώ . Αποκτά κοινό και δίνει παραστά­
σεις . Ο χαμάλης αποτινάσσει το bάρος που του είχαν φορτώ­
σει και κείνος που δεχόταν διαταγές είναι πια ένας εξεγερμέ­
νος που αγνοεί τον προ"ιCττάμενό του . Αντιμετωπίζει τις δέκα
εντολές με χιούμορ , χουφτώνει την εντιμότητα κάτω από την
φούστα, φιλοσοφεί, μπορεί ακόμα και να κλαίει. Συχνά το αί­
σθημα δικαιοσύνης του αναφλέγεται εξοργίζεται για πράγμα-
·

31
τα που δεν τον αφορούν . Στους μηχανισμούς που είναι εναν­
τίον του ανακαλύπτει την αστεία τους πλευρά. Έτσι, είναι
ικανός να τους υπερbεί, όσο μπορούν να τον κρατούν τα πόδια
του . Μ ' άλ) α λόγια, γίνεται από κάθε άποψη περισσότερο αν­
θρώπινος χ.αι παραγωγικός .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Οι νατουραλιστικές θεατρικές

παραστάσεις έδωσαν την ψευδαίσθηση ότι κάποιος bρίσχ.εται
σ' ένα πραγματικό μέρος .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Κοιτάζοντας οι· θεατές ένα δωμάτιο, νό­
μιζαν ότι μύριζαν το bυσσινόχ.ηπο στο πίσω μέρος του σπιτι­
ού · bλέποντας το εσωτερικό ενός πλοίου, νόμιζαν ότι νιώθουν
την ορμή της θύελλας .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓ Ο Σ : Το γεγονός ότι ήταν μόνον ψευ­
δαίσθηση ήταν κάτι που φαινόταν πιο καθαρά στα νατουραλι­
στικά θεατρικά έργα παρά στις νατουραλιστικές θεατρικές
παραστάσεις . Οι συγγραφείς τους προετοίμαζαν, bέbαια, τα
επεισόδια με την ίδια φροντίδα που το έχαναν χ.αι οι μη-να­
τουραλιστές συγγραφείς . Έχ.οbαν χ.αι συνδύαζαν, έχαναν τους
χαρακτήρες να συναντιούνται σε απίθανα σημεία, ορισμένα
γεγονότα τα μεταχεφίζονταν με αδρές γραμμές ενώ κάποια
άλλα εξονυχιστικά χ. .τ .λ Σταματούσαν εκεί, όπου υπήρχε
κίνδυνος να καταστραφεί η ψευδαίσθηση ότι τάχα ασχολείται
κανείς με την πραγματικότητα .
Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Μ ' αυτό θες ν α πεις ότι ήταν απλά και
μόνο ζήτημα bαθμού, ζήτημα δηλαδή περισσότερο ή λιγότερο

32
pεαλ�στιχών περιγραφών; Είναι όμως αχριbώς ο bαθμός που
' '

ε χει σημασια.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Θα 'λεγα ότι ήταν ζήτημα bαθ­
μού, αλλά ως προς την ψεuδα[σθηση που είχε κάποιος ότι
ασχολείται με την πραγματικότητα · χαι νομίζω ότι θα ήταν
πιο γόνιμο να θυσιάσει κανείς αυτήν την ψευδαίσθηση , αν
' ' '

μπορει να την αντιχαταστησει με μια περιγραφη που να απο-

δίδει περισσότερο την ίδια την πραγματικότητα.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: l\tl ια περιγραφή που να διασκευάζει, να
χόbει, να συνδυάζει χαι να συνταιριάζει, χωρίς να ενδιαφέρεται
αν διατηρείται η ψευδαίσθηση ότι ασχολούμαστε με την
'

πραγμα τιχοτητα;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ο Μπέηχον είπε: η φύση εκδηλώνει τον
εαυτό της με μεγαλύτερη ευκολία, όταν συμπιέζεται από την
τέχνη , παρά όταν την αφή σεις ελεύθερη .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Αναγνωρίζετε όμως , πως χάτι τέτοιο θα
σήμαινε ότι ασχολείται κανείς με τις απόψεις του θεατρικού
συγγραφέα σχετικά με τη φύση χι όχι με την ίδια τη φύση ;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Αναγνωρίζεις όμως χαι συ ότι το
ίδιο ισχύει χαι με τα νατουραλιστικά δράματα χαι τις απόψεις
των θεατρικών συγγραφέων τους ; Η πρώτη νατουραλιστική
δραματουργία (του Χάουπτμαν, του Ί μπσεν, του Τολστόι,
του Στρίντμπεργκ) δίκαια είχε κατηγορηθεί ως ιδεολογικά
' '

χρωματισμενη τεχνη .

Ο Δ ΡΑl\ιΙΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Τα πιο σημαντικά έργα του

33
Στανωλάbσχι ή ταν αυτά της νατουραλιστικής του περιό-
I I 'Ρ I
οου , αν χαι περωτασιαχα πεφαματωτηχε χαι ανεοασε
�
επι-
σης χαι φανταστικά έργα . Γ ια την περίπτωσή του , δε θα
πρέπει να χάνουμε λόγο απλά για παραστάσεις αλλά για
«έργα», αφού , ακολουθώντας τη ρ�Jσιχη συνήθεια, κάποιες
παραγωγές του συνεχίστηκαν αμετάbλητες για πάνω από
I I I
' με εντελ ως
τριαντα χρονια, αν χαι τωρα I
παι'ζονται πλ εον
διαφορετικές διανομές . Οι νατουραλιστικές λοιπόν παρα­
στάσεις του αποτελούνται από περίτεχνα ) επτομερείς περι­
γραφές της κοινωνίας . Μπορούμε να τις συγκρίνουμε μ '
εκείνα τ α δείγματα που 'χουν bγει έπειτα από ένα bαθύ
σκάψιμο της γης χαι που οι bοτανολόγοι τα t)άζουν πάνω
στον μπάγκο του εργαστηρίου τους χαι τα εξετάζουν . Η
δράση αυτών των έργων έχει περιοριστεί στο ελάχιστο χαι
όλος ο χρόνος είναι αφιερωμένος στην ανάπτυξη των κατα­
στάσεων · είναι ζήτημα διερεύνησης της εσωτερικής ζωής
των ανθρώπων , αν χαι υπάρχει επίσης κάποιος χώρος χαι
για τους κοινωνιολόγους . Ό ταν ο Στανισλάbσχι bρισχόταν
στο απόγειο της σταδιοδρομίας του , ήρθε η Επανάσταση .
Μεταχειρίστηκαν το θέατρό του με το μεγαλύτερο σεbα­
σμό · είκοσι χρόνια μετά την Επανάσταση ήταν κάτι σαν
μουσείο, όπου ακόμα μπορούσε κανείς να μελετήσει τον
τρόπο ζωής των κοινωνικών τάξεων , που , στο μεταξύ , εί­
χαν εξαφανιστεί από τον ορίζοντα .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Γιατί αναφέρθηχες στους κοινωνιολό­
γους ; Ή ταν οι μόνοι από τους θεατές που μπορούσαν να ανα-

34
καλύψουν στο θέατρό του χάτι σχετικό με τη δομή της χοι-
,
νωνιας � Δ εν μπορουσαν ο' λοι;
1

Ο Δ ΡΑ l\ 1 ΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Υποθέτω πως όχι. Δεν ήταν επι­

στήμονας αλλά καλλιτέχνης , ένας από τους μεγαλύτερους
ι
της εποχης του .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Καταλαbαίνω .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Αυτό που τον ενδιέφερε ήταν η
φυσικότητα χι έτσι όλα στο θέατρό του έμοιαζαν τόσο φυσικά
ώστε να μη χρειάζεται να τα εξετάσει χανείς . Κανονικά, δεν
εξετάζεις το σπίτι σου ή τις συνήθειές στο φαγητό σου, έτσι
δεν είναι; Σου λέω λοιπόν, αν χι αυτό θα σε bάλει ίσως σε
σκέψεις , ότι τα έργα του έχουν ιστορική αξία, αν χαι δεν ήταν
ι
ιστοριχος .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ιστορική αξία, προφανώς για τους ιστο-
ι
ριχους .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Μου φαίνεται ότι δε σ ' ενδιαφέρει
ι ι
η περιπτωση του .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ω , μπορεί να εξυπηρέτησε διάφορα χοι-
I I I I I I I
νωνιχα συμφεροντα, οχι ομως αυτο της χοινωνιχης επιστη-
μης , αχόμα χι αν συνέbαλε σ ' αυτό . Ξέρετε, ένας άνθρωπος
που πετάει μια πέτρα δεν έχει αρχίσει bέbαια να αναπαριστά
χαι το νόμο της bαρύτητας ούτε φυσικά χι εκείνος που χάνει
·

μια αχριbή περιγραφή της πτώσης της . Κάποιος θα μπορούσε

ενδεχομένως να ισχυριστεί ότι οι διαπιστώσεις του δεν έρχον­
ται χατ ' ανάγκη σε αντίφαση με την αλήθεια. Εμείς όμως
θέλουμε χάτι περισσότερο, εγώ τουλάχιστον . Αυτός μοιάζει

35
περισσ6τερο με την ίδια τη φύση , που λέει απλά : κάντε μου
ερωτήσεις ! Αλλά, 6πως η φύση , έτσι χι αυτ6ς θα παρεμbάλ­
λει πολλά εμπ6&α σ ' εκείνον που ρωτά. Και, bέbαια, δε θα εί­
ναι τ6σο χαλ6ς 6σο η ί&α η φύση . Μια απειχ6νιση που έχει
φτιαχτεί με μηχανιχ6 τρ6πο και προορίζεται να εξυπηρετεί
πολλούς σκοπούς σίγουρα θα είναι ιδιαίτερα αναχριbής . Σίγου­
ρα θα υπάρχουν σ' αυτήν συμπτύξεις στα πιο καίρια χι απο­
φασιστικά σημεία χω σίγουρα θα είναι 6λα φτιαγμένα με τρ6-
πο επιφανειαχ6. Αυτές οι απεικονίσεις δημιουργούν συνήθως
στον ερευνητή την ίδια αμηχανία, 6πως εκείνα τα λουλούδια
που είναι με «αχpίbεια» ζωγραφισμένα. Οι μεγεθυντικοί φα­
κοί, καθώς χω 6λα τ ' άλλα επιστημονικά 6ργανα, δεν έχουν
να προσφέρουν τίποτα σ' αυτές τις ειχ6νες . Αυτ6 αναφορικά
με την αξία τους σαν αντικείμενα της έρευνας . Και εδώ είναι
πιθαν6τερο ο χοινωνιχ6ς επιστήμονας να bγάλει κάποιο 6φε­
λος απ6 τις απ6ψεις τις σχετικές με την κατάσταση παρά
απ6 την ίδια την κατάσταση . Αλλά το κύριο προbλημα είναι
6τι αυτ6 το είδος τέχνης απαιτεί ερευνητές , για να μπορέσουν
πάρουν τα αποτελέσματά της την κατεύθυνση που μας ενδια-
I
φερε ι.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Παρ ' 6λα αυτά, τα έργα του
νατουραλισμού είχαν κοινωνικές επιπτώσεις . Το χοιν6 οδη­
γήθηκε στο σημείο να αισθανθεί ένα σύνολο απ6 ανυπ6φορες
καταστάσεις ως πραγματικά ανυπ6φορες : την εκπαίδευση
στα δημ6σια σχολεία, τον τρ6πο που εμπ6διζε τις γυναίκες
να χεφαφετηθούν , την υποκρισία στα σεξουαλικά θέματα .

36
Σ' όλα αυτά χαι σε πολλά αχόμα ασχήθηχε iντονη χριτι-
I
χη .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αυτό ακούγεται χαλό . Το θiατρο ζούσε
από το ενδιαφiρον του κοινού χαι γι ' αυτό Ε: πρεπε να το διε-
I

γεφει.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Κατά περiεργο όμως τρόπο, το
θiατρο δεν ωφελήθηκε χαι τόσο απ ' αυτή την αυτοθυσiα του .
Ορισμiνα χαχώς χεiμενα παραμερiστηχαν χάπως ή , τις πε­
ρισσότερες φορiς , επισκιάστηκαν από χεφότερα. Η φθορά της
I I I I Ι Ι Ι
εχαστοτε ουσιας των εργων ηταν γρηγορη χαι ηταν συχνο το
φαινόμενο οι θεατριχiς παράστασεις να εiναι πολύ επιφανεια­
χiς . Και το θiατρο εiχε θυσιάσει πολλά: όλη του την ποiηση
χαι πολύ από την ελαφρότητά του . Οι χαρακτήρες του iγιναν
επiπεδοι, οι ενiργειiς τους κοινότοπες . Η καλλιτεχνική χαι η
χοινωνιχή παρακμή συμπορεύονταν . Από τα iργα του Στανι­
σλάbσχι, αυτά που ήταν τα λιγότερο πολεμικά χαι περισσότε­
ρο περιγραφικά, ήταν εχεiνα που άντεξαν περισσότερο χαι εi­
χαν τα πιο σημαντικά καλλιτεχνικά χαι, ομολογουμiνως , χοι­
νωνιχά αποτελiσματα. Ωστόσο, δεν μπόρεσαν να δημιουργή­
σουν ούτε Ε:να μεγάλο χαραχτήρα ούτε Ε:να μύθο που να μπο­
ρεi να σταθεi αντάξια δiπλα στους παλιούς .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Ο νατουραλισμός δεν κράτησε

πάρα πολύ . Κατηγορήθηκε ότι ήταν για τους πολιτικούς αρ­
κετά αbαθής χαι για τους χαλλιτiχνες αρκετά bαρετός χι
iτσι μετατράπηκε σε pεαλtσμό. Ο ρεαλισμός εiναι λιγότερο

37
νατουραλιστικός από το νατουραλισμό, αν και ο τελευταίος
θεωρείται εξ ολοκλήρου τόσο ρεα) ιστικός όσο και ο ρεαλισμός .
Ο ρεαλισμός δε δίνει ποτέ απόλυτα ακριbείς απεικονίσεις της
πραγματικότητας · μ ' άλλα λόγια, δεν προχωρά σε μια εξ ολο­
κλήρου αναπαραγωyfι των διαλόγων που ακούει κανείς στην
καθημερινή ζωή · δεν τον ενδιαφέρει αν τον συγχέουν με τη
ζωή . Προσπαθεί ωστόσο να κατανοήσει πω bαθιά την πραγ-
I
ματικοτητα .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Μεταξύ μας , δεν είναι ούτε το ένα ούτε
το άλλο. Είναι απλά ένας αφύσικος νατουραλισμός . Ό ταν ζη­
τηθεί από τους κριτικούς να κατονομάσουν κάποια ρεαλιστικά
αριστουργήματα, αναφέρονται πάντα σε νατουραλιστικά έργα.
Ό ταν κάποιος εκφράσει την αντίθεσή του σ' αυτό, επισημαί­
νουν διάφορες αυθαίρετες ενέργειες εκ μέρους του θεατρικού
συγγραφέα, διασκευές της «πραγματικότητας», παραμορφώ­
σεις στην «αναπαραγωγή» της κ .τ .λ Αυτό λοιπόν δείχνει ότι
ο νατουραλισμός ποτέ δεν έδωσε μια ακριbή αναπαραγωγή
αλλά ότι απλά την προσποωύταν . Οι νατουραλιστές δούλευαν
κάπως έτσι: όταν ερχόταν κανείς σε κάποια από τις θεατρικές
I Ι Ι Ι ' Ι Ι I
παραστασεις τους , πιστευε οτι εμπαινε σ ενα εργοστασω η
στον κήπο ενός σπιτιού · έbλεπε (και ένιωθε επίσης) τόση
πραγματικότητα, όση έbλεπε (και ένιωθε) στον υπό συζήτη­
ση χώρο, δηλαδή ελάχιστη . Διαισθανόταν υπόκωφες εντάσεις
ή bίωνε αναπάντεχα ξεσπάσματα κ.τ.λ Μ ' άλλα λόγια, δεν
έπαφνε τίποτ ' άλλο που να μην είχε ήδη πάρει έξω από το θέ­
ατρο . Οι νατουραλιστές αντέδρασαν με το να εισαγάγουν τον

38
επονομαζόμενο Raisonneur, ένα χαραχτήρα που έχφραζε τις
απόψεις του συγγραφέα. Ο Raisonneur ήταν ένας Χορός
καμουφλαρισμένος με νατουραλιστικό τρόπο . Συχνά, αυτήν
τη δουλειά την εχ τελούσε ο ήρωας του έργου . Αυτός έbλεπε
χαι αισθανόταν ιδιαίτερα «bαθιά», μ' άλλα λόγια, ήταν πλη­
ροφορημένος για τις μυστικές προθέσεις του συγγραφέα.
Ό ταν ο θεατής εξοικειωνόταν μ' αυτόν τον ήρωα, ένιωθε πως
«κυριαρχούσε» πάνω στις καταστάσεις . Γ ια να μπορέσει
όμως ο θεατής να μπει στο πετσί του ήρωα, έπρεπε ο τελευ-
ι ι ι ι ι ι
ταιος να ειναι μια αρχετα σχηματοποιημενη φιγουρα, με οσο
το δυνατόν λιγότερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, έτσι ώστε να
«καλύψει» όσο το δυνατόν περισσότερους θεατές . Έπρεπε
λοιπόν να είναι μη-ρεαλιστικός . Θεατρικά έργα με ήρωες αυ­
τού του είδους ονομάζονταν τότε ρεαλιστικά, μια χαι με τέτοι­
ους ήρωες μάθαινε χανείς χάτι για την πραγματικότητα, αλ­
λά μ' ένα μη νατουραλιστικό τρόπο .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Μα αχόμα χαι στην περίπτωση εκείνη,
όπου ο θεατής μπορεί να σκέφτεται χαι να αισθάνεται όπως οι
ήρωες του έργου, αυτό δεν τον φέρνει σε θέση να κυριαρχεί
πάνω στην πραγματικότητα. Δε γίνομαι ο Ναπολέοντας , αν
απλά ταυτιστώ μαζί του !
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Ό χι, αλλά αισθάνεσαι σαν το Ναπολέον-
τα.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Κατάλαbα, χι ο ρεαλισμός επίσης
πρέπει να εγκαταλειφθεί.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Μα νομίζω ότι δεν ήταν αυτό το θέμα .

39
Απλά, αυτό που ονομάζατε ρεαλισμό φαίνεται πως δεν είναι
διόλου ρεαλισμός . Απλά, το ρεαλιστικό i.χει ερμηνευτεί μόνον
ως i.νας φωτογραφικός τρόπος απόδοσης της πραγματικότη­
τας . Σύμφωνα μ ' αυτό τον ορισμό, ο νατουραλισμός ήταν πω
ρεαλιστικός από το λεγόμενο ρεαλισμό. Στη συνi.χεια, ήρθε
i.να νi.ο στοιχείο, αυτό της κυριαρχίας της πραγματικότητας .
Αυτό το στοιχείο, bάσει του οποίου χαι μόνο γινόταν λόγος για
το ρεαλισμό, διi.λυσε το νατουραλισμό .
Ο Δ ΡΑlVΙ ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Πού f)ρίσχεται το λάθος �
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ο χαραχτήρας ο οποίος i.χει επιλεγεί
για την ταύτιση (ο ήρωας) δεν μπορεί να αποδοθεί ρεα) ιστιχά
χωρίς να χαταστρi.ψει την ταύτιση του θεατή μαζί του . Εάν
ο ήρωας αποδοθεί ρεαλιστικά, τότε θα πρi.πει να αλλάζει με
τα γεγονότα, χάη που θα τον i.χανε αρκετά ασταθή για την
ταύτιση . Η ρεαλιστική αυτή απόδοση θα i.πρεπε να διαθi.τει
περωρισμi.νη οπτική ευρύτητα, χάτι που θα είχε σαν συνi.­
πεια χαι η οπτική γωνία του θεατή να είναι ελάχιστα πανο-
I
ραμιχη .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Μ ' άλλα λόγια, ο ρεαλισμός στο
θi.ατρο είναι χάτι το εντελώς αδύνατον !
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Δε λi.ω αυτό . Η δυσκολία f)ρίσχεται στο
ότι, η δημιουργία μιας αναγνωρίσιμης πραγματικότητας στο
θi.ατρο, είναι i.να μόνο από τα χαθήχοντα του γνήσιου ρεαλι­
σμού . Θα πρi.πει επίσης να υπάρχει η δυνατότητα να δεις χαι
μi.σα από αυτήν . Θα πρi.πει δηλαδή να γίνουν ορατοί εκείνοι οι
νόμοι, που αποφασίζουν για την i.χbαση της εξi.λιξης της ζω-

40
ής . Αυτο[ οι νόμοι δεν μπορούν να γ[ νουν οpατο[ με τη φωτο­
γραφ[α. Ούτε bέbωα μπορούν να φανερωθούν αν το κοινό δα­
νείζετω απλά τη ματιά ή την καρδιά κάποιου από τους χαρα-
I I I I
χτηρες που παφνουν μερος στα γεγονοτα.

Η ΤΑΥΤΙΣΗ

Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ε[χαμε απειχον[σεις οι απειχον[σεις

του νατουραλισμού ε[χαν ως αποτέλεσμα την κριτική της
ι
πραγματιχοτητας .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αδύναμη κριτική .
Ο Δ ΡΑ1\1ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Τι θα έπρεπε να ε[χαμε χάνει για
να γίνει πιο δυναμική ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Οι νατουραλιστικές απεικονίσεις σας
δεν ήταν χαλά κατασκευασμένες . Η οπτική γωνία που επιλέ­
ξατε για τις αναπαραστάσεις σας έχανε την αυθεντική κριτι­
κή αδύνατη . Οι άνθρωποι ταυτ[ζονταν μ' εσάς χω συμbιbά­
ζονταν με τον κόσμο . Εσείς ήσασταν όπως ήσασταν χι ο χό-
ι ι
σμος παρεμενε οπως ηι ταν .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Δεν μπορείς να ισχυpιστείς πως

ήμαστε απαλλαγμένοι από κριτική . Τι αποτυχ[ες ! τι λίbελοι!
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ναι, δεχόσασταν κριτική , όταν δεν
ι
μπορουσατε ι
να χατασχευασετε I " ι θηση . 'Q πως σ '
την ψευοωσ
έναν υπνωτιστή , που δεν του πετυχαίνει η ύπνωση . Ο πελά-

41
της ασκεί κριτική σ ' ένα μήλο, που δεν είναι μήλο αλλά λεμό­
νι !
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Α, ώστε πιστει)εις λοιπόν πως
έπρεπε να χάνει κριτική στο λεμόνι;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Έτσι είναι . Όμως χαι το λεμόνι θα
έπρεπε να είναι λεμόνι.

Ο Δ ΡΑΜΑ ΤΟΛΟ ΓΟΣ: Προφανώς πιστεύεις λοιπόν, ότι

παρουσιάζουμε πολεμικούς , bαρbαριχούς χορούς προς τιμήν
κάποιων απόχρυφων χαι οργιαστικών θρησκειών, αγυρτεία,
μαγεία χαι λειτουργίες του σατανά;
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Δαιμονική λειτουργία, η παράσταση της
Νόpας του Ί μπσεν ! Βαρbαριχός πολεμικός χορός η ευγενική
Α vτtyόvη ! Αγυρτεία ο Άμλετ ! Καλό χι αυτό !
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Τότε μάλλον θα πρέπει να σας παρεξή­
γησα· το παραδέχομαι.
Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ: Μας παρεξήγησες ολωσδιόλου φίλε μου !
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Αυτό θα πρέπει να συνέbη , επειδή πήρα
τα λόγια σας στα σοbαρά χαι δε διέκρινα ότι aστειευόσασταν
I I
μ ) εχεινες τις εχφρασεις .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Τι είναι πάλι αυτό; Ποιόν τρόπο
I
εχφρασ-ης ;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Πως είστε «υπηρέτες του Λόγου » ,
πως η τέχνη σας παρουσιάζει ένα «ναό» , πως οι θεατές
πρέπει να κάθονται «μαγεμένοι», πως στις παραστάσεις
σας υπάρχει κάτι «θε"ιχό» χ .τ .λ. χ . τ .λ. Π ίστεψα πραγματι-

42
χά ότι θα πρέπει να διατηρείτε κάποια παμπάλαια λατρεία .
Ο ΔΡΑ l\ιf ΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Είναι μονάχα σχήματα λόγου !
Σημαίνει ότι παίρνουμε το όλο ζήτημα στα σοbαρά.
Ο ΗΘ Ο ΠΟΙ Ο Σ : Μας διαχωρίζει από την οχλοbοή της
αγοράς , από τη χυδαία διασκέδαση χ . τ .λ
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Δε θα σκεφτόμουν bέbαια έτσι, αν
πράγματι δεν είχα δει «μαγεμένους » θεατές στα θέατρά σας .
Πάρτε για παράδειγμα ""ην αποψινή bραδιά ! Ό ταν ο Λ ηρ σου
καταριόταν τις κόρες του, ένας φαλακρός κύριος δίπλα μου
ι ι ι ι ι ι
αρχισε να αγχομαχα τοσο αφυσιχα, που αναρωτιομουν, γιατι,
αφού ταυτίστηκε ολοκληρωτικά με το θαυμάσιο πορτρέτο της
τρέλας που απέδωσες , δεν άρχισε να ()γάζει αφρούς από το
στόμα !
Η ΗΘΟ ΠΟΙΟΣ : Θα 'χε περάσει χαι καλύτερες bραδιές !

Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Η μιμική άρχισε ξαφνικά να ακ­

μάζει, όταν οι θεατρικοί συγγραφείς έφτιαξαν ήρεμες , συναι­
σθηματικές πράξεις χαι οι οπτικοί χαλά ματογυάλια. Τότε τα
πρόσωπα απέκτησαν μεγάλη σημασία, έγιναν ο καθρέφτης
της ψυχής , κάτι που σήμαινε πως οι ηθοποιοί έπρεπε να πα­
ραμένουν πολύ ακίνητοι· χι έτσι η τέχνη της χειρονομίας πα­
ρήχμασε. Ή ταν ζήτημα αισθημάτων· τα σ�Jματα ήταν απλά
δοχεία για την ψυχή . Η μιμική άλλαζε από νύχτα σε νύχτα,
δεν μπορούσε να είναι αξιόπιστη , ήταν εκτεθειμένη σε πολλές
επιδράσεις . Οι χειρονομίες ήταν ακόμα λιγότερο οργανωμένες ·
έπαιζαν τόσο μικρό ρόλο, όσο χαι οι μουσικοί μιας ορχήστρας ,

43
που εκτελούν χι αυτοί όλα τα είδη των χειρονομιών χαθώς
ο
παι/ζουν . ι η θ οποιοι αυτοσχεaια
<;::- ' ζαν η, εν παση πεpιπτωσει,
I I I I

I <;::- ' I Η I I

πpοσπα θ ουσαν να aωσουν αυ τη την εντυπωση . ρωσιχη

σχολή ανέπτυξε διχές της ασκήσεις , που ήταν σχεδιασμένες
έτσι, ώστε να διατηρούν αυτή την αίσθηση του αυτοσχεδια-
, * π
σμου ζ ωντανη σ ο/ λη τη aιαρχεια του εργου . αρ ο' λα αυτα
I ' Ι <;::- I ' I

όμως , ο χόσμος συγκρατούσε ορισμένους τονισμούς που είχαν

πετύχει οι ηθοποιοί, με το να «υπερασπίζει» αυτούς τους τό­
νους ή αυτές τις εκφράσεις , να αποδεικνύει τις 6άσεις τους , να
τις αναλύει χαι να τους 6ρίσχει επίθετα.

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Το σύστημα του Στανtσλάbσχt προσπα­

θεί να δώσει στη σχηνή την αλήθεια σχετικά με την πραγμα-
I
τιχοτητα.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Έτσι άχουσα . Οι μιμήσεις που είδα
I Ι
ομως με απογοητευσαν .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Ίσως να ήταν χαχές .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Κρίνετε μόνοι σας ! Είχα την εντύπωση
πως επρόκειτο να κοτσάρουν στις απάτες όσο το δυνατόν πε­
ρισσότερη αλήθεια.

Ο Η ΘΟΠΟΙΟΣ: Πόσο απεχθάνομαι την ηθικολογία !

l\1 π ρ οστά στους δυνατούς προτάσσεται ο καθρέφτης ! Λες χα ι

* (Σημ. μετ . ) . Βλ το χε;:-. «Η αδιάσπαστη γραμμ·ή » στο Κ . Στανι­

σλιibσχι. Ένας ηθοποιός δημιουρyεiται, μετ . Άγ. Νiχα, εχο. Γχόνης , Αθ·ή­
να, χ.χ. , σ'J . 258-2G5 .

44
δε bpίσχουν ευχαρίστηση σ ' αυτό το θέαμα ! Όπως το έθεσε
χάποτε χι ένας φυσιχός του 1 7 ου αιώνα, λες χι οι δολοφόνοι,
οι ληστές χαι οι εχμεταλλε,J τές εγκληματούσαν, έχλεbαν χαι
εκμεταλλεύονταν επειδή δεν ήξεραν πόσο άσχημο ή�αν ! Και,
I Θ I I I "' I

εν ονοματι του - εου, οι χαταπιεσμενοι παpαχα)\Ο'J νται να οει-

ξουν επιτέλους συμπόνοια για τους εαυτούς τους ! Αυτό το ξυ­
νό ποτό από δάχρυα χαι ιδρώτα ! Τα δημόσια αποχωρητήρια
είναι πολύ μιχρά, τα πτωχοκομεία έχουν μαυρισμένες θερμά­
στρες , οι υπουργοί μετοχές στο στρατιωτικό εξοπλισμό χαι οι
χληριχοί γεννητικά όργανα ! Πρέπει εγώ να διαμορφώσω μια
σταση απεναντι σ ' ο' λα αυ τα.
I I I

Η ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Για πενήντα bραδιές έπαιξα τη σύζυγο

ενός διευθυντή τράπεζας , που την χαχομεταχεφιζόταν σαν να
ήταν παιχνίδι. Υπερασπίστηκα το δικαίωμα της γυναίκας να
έχει επάγγε) μα χαι να παίρνει χι εχείνη μέρος στο συναγωνι­
σμό, είτε ως χυνηγός είτε ως κυνηγημένος , είτε χαι τα δύο .
Στις τελευταίες παραστάσεις έπρεπε τελιχά εγώ η ίδια να
μπεκρουλιάζω για να μπορέσω να ξεστομίσω όλα αυτά τα
I

πραγματα.
Ο Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : Σε ένα άλλο έργο δανείστηκα από τον
οδηγό μου ένα παντελόνι, που ανήχε στον άνεργο αδελφό του
χαι έbγαλα μ' αυτό δυνατούς λόγους προς το προλεταριάτο .
Α I I l * "' I I

χομα χαι με το πανωφορι του Ν α θ αν του Σ οφου οεν ειχα

τόσο ευγενική φιγούρα, όσο μ' αυτό το παντελόνι. Υπογράμ-
* (Σημ. μετ .). Ο ήρωας του ομώνυμου έργου ( 1 779 ) του Γκότχολντ
Εc.;ιραίμ. Λέσσινγχ .

45
μισα ότι όλοι οι τροχοί θα μπορούσαν να σταματήσουν αν το
επιθυμούσε '"ο δυνατό χέρι του προλεταριάτου . Εκείνη τη
στιγμή εκατομμύρια εργάτες ήταν χωρίς δουλειά. Οι τροχοί
είχαν σταματήσει να γυρίζουν, παρόλο που το δυνατό τους χέ­
ρι δεν το ήθελε .

[ΣΧΕΤΙ ΚΑ lVI E ΤΗ Ν ΑΓΝΟ ΙΛ]

Από την «Ομtλ{α του Φtλοσόφοu πpος τους αν�οώποuς του

θεάτpοu σχετtχά με την άyνοtα της πλεωψηφ{ας » .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Επιτρέψτε μου να σας ανακοινώσω ότι

τα αίτια της δυστυχίας και των κινδύνων αναρίθμητων αν­
θρώπων που πάσχουν και κινδυνεύουν είναι άγνωστα. Ωστόσο,
είναι γνωστά σε μια σημαντική μειοψηφία. Απ ' αυτή τη μειο­
ψηφία πάλι, δεν είναι λίγοι αλλά πολλοί εκείνοι που γνωρίζουν
για τις μεθόδους των bασανιστών. Λίγοι είναι όμως αυτοί που
γνωρίζουν τις μεθόδους για να παραμερίσουν τους καταπιε­
στές τους . Αυτό μπορεί να συμbεί, μόνον όταν αρκετοί άνθρω­
ποι καταλάbουν τις αιτίες των δυστυχιών και των κινδύνων,
τον πραγματικό τρόπο με τον οποίο συμbαίνουν τα πράγματα
και τις μεθόδους της ανατροπής των καταπιεστών . Έτσι, το
Θέμα είναι να μεταφέρεις αυτήν τη γνώση σε όσο το δυνατό
μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων . τ α πράγματα δεν είναι όμως
εύκολα γι ' αυτόν που θ ' αποπειραθεί κάτι τέτοιο . Σήμερα θα

46
ήθελα να συζητήσω μαζί σας , με τους αν θ ρώπους του θεά-
I Ι ' f

τρου, τι θα μπορουσατε να χανετε γι αυτο .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Όλοι έχουμε πολύ ασαφείς ιδέες για τις

ενέργειές μας · σπάνια γνωρίζουμε για π ο ιό λόγο τις χάνουμε .
Ως προς αυτόν τον τομέα, η επιστήμη δεν έχει καταφέρει
αχόμα πολλά για να αγωνιστεί ενάντια στην προκατάληψη .
Τα χύρια χίνητρα που αναφέρονται χάθε τόσο είναι αμφίbολα,
όπως η απληστία, η φιλοδοξία, ο θυμός , η ζήλεια, η δειλία
ι ι ι ι ι
χ.τ.λ . Αν χοιταςουμε
't: προς τα πισω, στο τι εχει γινει μεχρι
τώρα, μπορούμε να χάνουμε χάποιους υπολογισμούς χαι συγ­
χεχριμένες εκτιμήσεις για τη θέση στην οποία bρισχόμασταν
τότε · χαθώς επίσης χαι σχέδια για να εντοπίσουμε τα εμπόδια
εχείνα που υπήρχαν πέρα από τον έλεγχό μας . Δεν επιχειρή­
σαμε όμως χαθόλου τέτοιους υπολογισμούς · απλά συμπεραί­
νουμε γι ' αυτούς από τις ενέργειές μας στο παρελθόν . Μονά­
χα αμυδρά αναγνωρίζουμε πόσο εξαρτημένοι είμαστε από χά­
θε άποψη χαι σε όλες μας τις αποφάσεις . Αισθανόμαστε, bέ­
bαια, πως υπάρχει χάποια σύνδεση πίσω απ ' όλα αυτά, δεν
ξέρουμε όμως ποιά. Γ ι ' αυτόν το λόγο, ο περισσότερος χόσμος
θεωρεί ότι η τιμή του ψωμιού, η χήρυξη του πολέμου, η ανερ­
γία είναι φυσιχά φαινόμενα, σεισμοί ή χαταχλυσμοi. Φαινόμε­
να τέτοιου είδους δίνουν αρχιχά την εντύπωση ότι επηρεάζουν
μεριχά μόνον τμήματα της aνθρωπότητας ή ότι επιδρούν πά­
νω στο άτομο μόνο σ' ένα μιχρό τ μή μα από τις συνήθειές του .
Μόνον αφού περάσει χαφός , φαίνεται ότι η καθημερινή ζωή

47
έχει σταματήσει πια να είναι καθημερινή χαι μάλιστα η ζωή
όλων μας . }{άτι έχει παραλειφθεί, κάτι έχει πάει στpαbά .
Ολόκληρες τάζεις bλέπουν τα συμφέροντά τους να απειλούν­
ται, χωρίς να έχουν ποτέ συνασπιστεί για να διαφυλάξουν μα­
ζί αυτά τα κοινά συμφέροντα.

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Το γεγονός ότι οι άνθρωποι γνωρίζουν

τόσο λίγα πράγματα για τους εαυτούς τους είναι η αιτία που
χαι η γνώση της φύσης τούς είναι τόσο λίγο χρήσιμη . Γνωρί­
ζουν για ποιό λόγο μια πέτρα πέφτει μ' αυτόν χι όχι με τον άλ­
) ον τρόπο, όταν την πετάξει χανεiς , αλλά δε γνωρίζουν το λό­
γο για τον οποίο ο άνθρωπος που την πέταξε ενήργησε μ' αυ­
τόν τον τρόπο χι όχι αλλιώς . Έτσι, μπορούν να τα {Jγάλουν πέ­
ρα με το σεισμό, όχι όμως χα ι με τους συνανθρώπους τους .
*
Κάθε φορά που αφήνω αυτό το νησί φοbάμαι ότι το πλοίο
μπορεί να bουλιάζει σε μια θύελλα. Στην πραγματικότητα
όμως , δε φοbάμαι τόσο τη θάλασσα όσο τους ανθρώπους που
θα με «ψαρέψουν».

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αφού ο άνθρωπος σήμερα ζει σε πολύ

μεγάλες κοινότητες , από τις οποίες είναι ολοκληρωτικά εξαρ­
τημένος χαι αφού πάντα ζει ταυτόχρονα σε διάφορες κοινότη­
τες , πρέπει να προχωρά, χάνοντας μέσα σ ' όλες αυτές μεγά­
λους χύχλους για να κατορθώσει κάτι. Δημιουργείται η εντύ-
* (Σημ. μετ.). Ενδεχομένως ο Μ πpεχτ έγρω;ιε τα παραπάνω την εποχή
ΠΟ'J ζούσε στο Σ6έντμποργχ της Δανίας ως πολιτικός c:rιuγάς.

48
πωση ότι οι δtχές του αποφάσεις δεν παίζουν πια χα νένα ρόλο .
Στην πραγματικότητα, απλά οι αποφάσεις έχουν γίνει πιο δύ­
σκολες .

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Οι αρχαίοι σχέφτηχαν ότι ο στόχος της

τραγωδίας ήταν να διεγείρει το φόbο χαι τον έλεο . Αυτό θα
μπορούσε να αποτελεί αχόμα τον επιθυμητό στόχο, αν όμως ο
έλεος χαι ο φόbος ήταν έλεος χαι φόbος που να αφορά στους
ανθρώπους · χαι αν, ακολούθως , το σοbαρό θέατρο προσπαθού­
σε να bοηθήσει στο να εξαλειφθούν οι περιπτώσεις εκείνες ,
που χάνουν τους ανθρώπους να φοbούνται χαι να λυπούνται ο
ένας τον άλλον . Γιατί η μοίρα του ανθρώπου έχει γίνει ο ίδιος
ο άνθρωπος .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Φαινομενιχά, οι αιτίες πολλών τραγω­

διών bρίσχονται έξω από τη σφαiρα επιρροής εχεiνων που bα-
I
σαν ι'ζονται απ αυτες .
'

Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ : Φαινομενιχά;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Και bέbαια μόνον φαινομενικά. Προφα­
νώς , τiποτα το ανθρώπινο δεν μπορεi να bρiσχεται έξω από
τις δυνάμεις των ανθρώπων χαι τέτοιου εiδους τpαγωδiες
έχουν ανθρώπινες αιτiες .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Αχόμα χι αν ήταν έτσι, δε θα
επέφερε χαμιά σημαντική διαφοροποίηση στο θέατρο . Παλαι­
ότερα, οι αντiπα) οι συνήθιζαν να αντιμετωπίζουν ο ένας τον
άλλον πάνω στη σχηνή . Πώς μπορεί να γίνει χάτι τέτοιο σή-

49
μερα; όταν κάποιος άνθρωπος στο Σικάγο μπορεί να ενεργο­
ποιήσει ένα μηχανισμό και να συντρίψει στην Ιρλανδία δώδεκα
ανθρώπους ή δώδεκα χιλιάδες ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Τότε, χωρίς αμφιbολία, αυτός ο μηχανι­
σμός πρέπει να φτάνει μέχρι την Ιρλανδία. Οι αντίπαλοι μπο­
ρούν να αντιμετωπίσουν ο ένας τον άλλον πάνω στη σκηνή .
Βέbαια, θα πρέπει να γίνουν πολλές τεχνικές αλλαγές . Πολ­
λές ανθρώπινες ιδιότητες και πάθη , που παλαιότερα ήταν ση­
μαντικά, έχουν γίνει ασήμαντα · έχουν αντικατασταθεί από
άλλα. Εν πάση περιπτώσει, είναι δύσκολο να κατανοήσει κα­
νείς πολλά, χωρίς να δει πέρα από το μεμονωμένο άτομο, στις
συγκρούσεις μεγαλύτερων ομάδων.

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ο θεατής δεν πρόκειται να διδαχτεί

bλέποντας απλά να συμbαίνει ένα γεγονός · δε γίνεται κατα­
νοητό όταν απλά και μόνον το bλέπει.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Εννοείς ότι θέλεις κάποιου είδους
σχόλιο;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ή κάτι στην παρουσίαση του γεγονό­
τος , που μπορεί να είναι ισοδύναμο με σχόλιο . Ναι.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Ναι, αλλά τι γίνεται με τη μάθη­
ση μέσα από τα bιώματα; Στο θέατρο δε t)λέπεις μόνον κά­
ποια πράγματα αλλά μοφάζεσαι και μια εμπεφία . Υπάρχει
άραγε καλύτερος τρόπος για να μάθει κανείς ;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Θα πρέπει να εξετάσουμε πώς οι άν­
θρωποι μαθαίνουν μέσω του bιώματος χωρίς να ενσωματώ-

50
νουν σ ' αυτό το στοιχείο του σχολιασμού . Κατ ' αρχήν, υπάρ­
χουν πολλές στιγμές , που εμποδίζουν κάποιον να μάθει ή να
γίνει ευφυέστερος μέσω του bιώματος όταν, για παράδειγμα,
·

κάποιες αλλαγές σε μια χατάστασΎ) γίνονται πολύ αργά, ανε­

παίσθητα, όπως λέμε · ή, όταν η προσοχή κάποιου αποσπάται
από άλλα γεγονότα, που συμbαίνουν την ίδια στιγμή · ή, όταν
κάποιος bρίσχει τις αιτίες σε γεγονότα που δεν ήταν οι αιτίες ·
ή, όταν το άτομο που bιώνει την εμπεφία έχει ισχυρές προκα­
ταλήψεις .
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Δεν υπάρχουν όμως χαι bιώματα
που θα τον χάνουν να αποbάλλει τις προκαταλήψεις ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Μόνο στην περίπτωση που θα είχε σκε­
φτεί κάτι τέτοιο · πράγμα το οποίο μπορεί να τον φέρει αντιμέ­
τωπο με τα εμπόδια που ανέφερα.
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ : Μα δε μαθαίνει κανείς καλύτερα
I Ι I

με το να χανει τα πραγματα μονος του ;

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Το bίωμα που μεταδίδεται από το θέα­
τρο δεν έχει σχέση με το να χάνει κανείς τα πράγματα μόνος
του . Και θα ήταν πολύ λανθασμένο να μεταχειριζόμαστε κάθε
bίωμα σαν να ήταν κάποιο πείραμα χαι να προσπαθούμε να
εξαγάγουμε απ ' αυτό οτιδήποτε μπορεί να αποφέρει ένα πεί­
ραμα. Υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στο bίωμα χαι το
I

πεφαμα.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Κάνε μου τη χάρη να μη μας δώσεις μια
διεξοδική περιγραφή αυτής της διαφοράς μπορώ να τη σκεφτώ
·

I
χαι μονος μομ .

51
 Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Τι συμbαίνει όμως με τη μετάδο­
ση των άμεσων ψυχικών διαθέσεων; Ό ταν, για παράδειγμα, οι
σιχαμερές πράξεις δημιουργούν αποστροφή ή όταν, μέσω της
aποστροφής που bιώνουμε, ενισχύεται η δική μας αποστροφή;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Δεν ασχολούμαστε με την περίπτωση
της aποστροφής , που μπορεί να προκληθεί από απεχθή γεγο­
νότα (σε αναπαράσταση) , εκτός από εκείνη την περίπτωση ,
που αυτή η αποστροφή εκφράζεται δυναμικά και μεταδοτικά
από ένα μόνον άτομο, όπως συμbαίνει στο θέατρο. Σε τέτοιου
είδους περιπτώσεις μπορούμε να πάρουμε κάποια σχετικά μα­
θήματα από τη σύγχρονη φυσιολογία . Γνωρίζετε τα πειράμα­
τα του φυσιολόγου Παbλόφ με τα σκυλιά;
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Άντε, σ' ακούω λοιπόν · αυτό τουλάχι­
στον φαίνεται πως έχει κάποια σχέση με την πραγματιχότη-
τα.
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Βέbαια, πρόκειται απλά για ένα παρά­
δειγμα. Οι άνθρωποι δεν είναι σκυλιά, ακόμα χι αν τους μετα­
χειρίζεστε έτσι στο θέατρο, όπως θα χαταλάbετε στη συνέ­
χεια . Ο Παbλόφ λοιπόν πετούσε κρέας στα σκυλιά και την
ίδια στιγμή χτυπούσε ένα κουδούνι . l\1έτρησε την έκκριση του
σάλιου των σχυλι�Jν όταν αυτά έt)λεπαν το κρέας . Έπειτα,
χτυπούσε το κουδούνι χωρίς να πετάξει κρέας . Οι μετρήσεις
που έχανε έδειξαν πως τα σκυλιά είχαν την ίδια έκκριση σάλι­
ου . Χρειάζονταν φυσικά το σάλιο μόνο για να χωνέψουν το
κρέας χι όχι για να ακούσουν τον ήχο του κουδουνιού · παρ '
όλα αυτά όμως , το σάλιο συνέχιζε να έρχεται στο στόμα τους .

52
 Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Και σε τι είναι χρήσιμο αυτό;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Οι θεατές σας Gιώνουν υπερbολιχά, πο­
λυσύνθετα, πολυδιάστατα και πλούσια γεγονότα, που θα μπο­
ρούσε κανείς να τα συγκρίνει μ' εκείνα των σκυλιών του Πα­
Gλόφ : τροφή υπό το χτύπημα κουδουνιού . Θα μπορούσε νd
ισχύει ότι τις επιθυμητές αντιδράσεις τις συναντάει κανείς
στα περιστατικά της ζωής , μόνον που οι τελευταίες έχουν
κάποια μόνο χαρακτηριστικά, από αυτά που bιώνει κανείς σε
σας , ίσως μάλιστα δευτερεύοντα χαραχ τηριστιχά. Σ ' αυτήν
την περίπτωση θα τους χάνατε άρρωστους , όπως ο Παbλόφ
τα σκυλιά του . Αυτό συμbαίνει bέbαια και στην ίδια την ζωή .
Ακόμα χι όταν οι άνθρωποι bιώνουν αληθινά περιστατικά, πα­
ραμένουν ξεστρατισμένοι: παίρνουν λανθασμένο μάθημα.
Η ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Το αστέρι μας παρακαλεί για ένα παρά­
δειγμα.
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Πολλοί μικροαστοί αντιδρούν στις επα­
ναστάσεις σαν να επρόκειτο μόνο για κάτι που θα έσπαγε τις
bιτρίνες των καταστημάτων τους .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Υπάρχει κάποια αλήθεια σ ' αυτό .
Θυμάμαι, κάποτε ανεbάσαμε ένα έργο για την Κομμούνα.
Απεικόνιζε μια λd.ιχή εξέγερση . Κατ ' αρχήν, δείξαμε με ρεα­
λιστικό τρόπο να καταστρέφεται ένα μαγαζί κατά τη διάρκεια
του έργου . Μετά το απορρίψαμε, επειδή δε θέλαμε να δώσου­
με την εντύπωση ότι η Κομμούνα ήταν εχθρική προς τους μι­
χροεμπόρους . Έτσι, η λd.ιχή εξέγερση έγινε πολύ αντφεαλι-
I
στιχη .

53
 ΟΗ ΘΟΠΟΙΟΣ: Η επιλοyή του παραδείγματος δεν ήταν
χαλή ! Θ ' αφήσουμε απλά να δείξει χάποως την αδιαφορία του
I I I � I
χαταστηματαρχη απεναντι σ ' αυτο το «οευτερευον περιστα-
I
τιχο» .
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ανοηι:Jiες . Κανένας καταστημα­
τάρχης δε θα μπορούσε να ταυτίσει τον εαυτό του μ' αυτόν .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Αυτό φοbάμαι χι εγώ . Όχι, πρέπει να
εξαλείψουμε αυτού του είδους τη ρεαλιστική τάση .

54
 Τ Ι Ε Ι ΝΑ Ι Α ΥΤΟ Π Ο Υ Ε Ν Δ Ι ΑΦ Ε Ρ Ε Ι
ΤΟ Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ Τ Ο Θ ΕΑΤΡΟ

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ο Ντιντερό, ένας μεγάλος επα­

ναστάτης δραματουργός , είχε πει ότι το θέατρο θα πρέπει να
εξυπηρετεί τη διασκέδαση χω τη διδαχή . Έχω την εντύπωση
ότι θέλεις να εξαλείψεις τό πρώτο .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Εσείς πάντως έχετε εξα) είψει το δεύτε­
ρο. Οι διασκεδάσεις σας δεν έχουν πια τίποτε το διδακτικό . Ας
δούμε όμως, αν έχει κάτι διασκεδαστικό η δική μου διδασκαλία.

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Η επιστήμη ανιχνεύει κάθε πεδίο δυνα­

τοτήτων για πεφάματα ή για την πλαστική παράσταση προ­
bλημάτων. Κάποιοι δημιουργούν μοντέλα, που δείχνουν την
κίνηση των πλανητών χω με επινοητικούς μηχανισμούς περι­
γράφουν τη συμπεριφορά των αερίων . Άλλοι πειραματίζονται
πάνω στους ανθρώπους . Όμως , σ' αυτή την περίπτωση , οι πι­
θανότητες να αποδείξεις κάτι είναι εξαφετιχά περιορισμένες .
Σκεφτόμουν λοιπόν, πώς η τέχνη σας , η τέχνη δηλαδή της μί­
μησης των ανθρώπων, θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη γι αυτού
του είδους τις αποδείξεις . Γεγονότα από την κοινωνική ζωή
των ανθρώπων, που απαιτούν μια εξή·γηση , μπορείς να τα μι­
μηθείς με τέτοιο τρόπο, ώστε να φέρουν κάποιον αντιμέτωπο
με πλαστικές παρουσιάσεις , οι γνώσεις των οποίων να μπορούν
I I I
να εχουν πραχτιχη εφαρμοyfJ .

55
 Ο Δ ΡΑΜΛ ΤΟΛΟ ΓΟΣ : Υποθέτω ότι, ανε()άζοντας χα- '
ποιος στη σκηνή αυτές τις αποδείξεις , θα πρέπει. να έχει κά­
ποιο στόχο . Θα πρέπει να έχει κάποια καθοδήγηση . Θα πρέ­
πει να υπάρχουν κάποιου είδους κριτήρια στην επιλογή των
συμbάντων · θα χρειάζονταν τουλάχιστον κάποιες υποθέσεις .
' ' '
τ ι γινεται μ ' ολα αυτα;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Υπάρχει μια επιστήμη για την κοινωνι­
κή συμbίωση των ανθρώπων · μια ολόκληρη διδασκαλία για
' χαι το αποτε' λ εσμα σ ' αυτο' το πεοιο '
την αιτια s:- '
. Μ πορουμε να
bρούμε εκεί τα κριτήριά μας .
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Εννοείς μήπως τη μαρξιστική δι­
δασκαλία;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ναι . Υπό έναν περιορισμό όμως . Αυτή
η διδασκαλία ασχολείται κυρίως με τη συμπεριφορά των με­
γάλων μαζών . Οι νόμοι που θέσπισε αυτή η επιστήμη ισχύουν
για την κίνηση πολύ μεγάλων ανθρώπινων ομάδων χαι, παρό­
λο που έχει να πει πολλά σχετικά με τη θέση του ατόμου μέ­
σα σ ' αυτές τις ομάδες , συνήθως , αναφέρεται μόνο στη σχέση
ανάμεσα σ ' αυτές τις μάζες χαι το άτομο. Στις δικές μας
ωστόσο αποδείξεις θα ασχοληθούμε πιο πολύ με τη συμπερι­
φορά χαι τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους . Ό μως , οι
bασιχές αρχές αυτής της διδασκαλίας είναι πολύ χρήσιμες
στο να κρίνουμε το άτομο · για παράδειγμα, το θεώρημα ότι η
συνείδηση των ανθρώπων εξαρτάται από την κοινωνική τους
ύπαρξη , θεωρώντας , την ίδια στιγμή ως δεδομένο πως αυτή η
κοινωνική ύπαρξη είναι συνεχώς εξελισσόμενη χαι πως ανάλο-

56
γα χω η συνεiδηση αλλάζει συνεχώς . Πολλά σημαντικά θεω­
ρήματα δεν έχουν ισχύ, όπως λ.χ: το χρήμα χυbερνά τον κό­
σμο, ή ot μεyάλ οt άντρες φτιάχνουν την tστορ!α, ή το ένα
tσούταt με ένα. Και σε χαμιά περiπτωση , bέbαια, δεν τ[θεται
ζήτημα αντικατάστασής τους με άλλα, εξiσου σημαντικά θε-
'

ωρηματα.

Η εξ�rι;σ-η του μαpξ,σ-μού από τον Φ,λόσ-οφο

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Εiναι σημαντικό για σας να χαταλάbετε
τη διαφορά ανάμεσα στο μαρξισμό, ο οποiος συνιστά ένα συγ-
I I I I I I
χεχριμενο τροπο να χοιτας τον χοσμο, χω σ ' αυτο που ονομα-
ζουν γενιχά μια χοσμοθεωρiα . Η μαρξιστική διδασχαλiα θέτει
χάποιες μεθόδους για να bλέπει χανεiς , χάποια κριτήρια. Αυ­
τά τον οδηγούν σε μιαν αξιολόγηση των φαινομένων, σε προ­
bλέψεις χαι υποδεiξεις για πραχτιχή δράση . Διδάσκει έναν πα­
ρεμbατιχό τρόπο σχέψης απέναντι στην πραγματικότητα,
υπό την προϋπόθεση , ότι χω η διδασχαλiα αυτή υπόκειται
στην χοινωνιχή παρέμbαση . Εiναι μια διδασχαλiα, που ασχεi
χριτιχή στην ανθρώπινη πράξη χαι που περιμένει με τη σεφά
της να δεχτεi χριτιχή απ ' αυτήν . Οι πραγματικές χοσμοθεω­
ρiες όμως εiνω ειχόνες του χόσμου, υποθετικές γνώσεις για το
πώς διαδραματiζοντω τα πράγματα χαι, τις περισσότερες φο­
ρές , εiνω διαμορφωμένες σύμφωνα μ' ένα ιδανικό αρμονiας .
Μπορεiτε να μάθετε χαι από αλλού σχετικά μ' αυτήν τη δια­
φορά, που είναι σημαντική για σας , επειδή , δε θα πρέπει με
κανέναν τρόπο να απειχονiζετε τις μιμήσεις των συμbάντων

57
σαν να ήταν κάποια από τα πολυάριθμα θεωρήματα που,
όπως έχω εξηγήσει, διατύπωσαν οι μαρξιστές . Π ρέπει να τα
εξετάζετε όλα χαι να τα αποδεικνύετε όλα. Ο μόνος τρόπος
για να aποσαφηνίσετε τα γεγονότα σας είναι με άλλα γεγονό­
τα .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Δώσε ένα παράδειγμα !
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ας πάρουμε το θεατρικό έργο Βάλλεν­
στάtν του Γερμανού Σίλλερ . Σ ' αυτό ένας στρατηγός προδίδει
το μονάρχη του . Αντί για μια ακολουθία γεγονότων στο έργο,
που να αποδεικνύουν ότι αυτή η προδοσία οδηγεί αναγχαστιχά
στην ηθιχή χαι φυσική καταστροφή του προδότη , αυτό θεω­
ρείται ως χάτι δεδομένο από την αρχή . Ο χόσμος , σύμφωνα
με το Σίλλερ, δεν μπορεί να υφίσταται πάνω στη bάση της
προδοσίας · δεν το αποδεικνύει όμως . Και δε θα μπορούσε να
αποδείξει bέbαια χάτι τέτοιο, επειδή απλούστατα δε θα υπήρ­
χε ο χόσμος . Αυτό που υπονοεί είναι ότι δε θα ήταν ωραίο να
ζεις σ' έναν τέτοιο χόσμο, όπου υπάρχει η προδοσία· φυσικά,
δεν αποδεικνύει ούτε χι αυτό .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Τι θα έχανε ένας μαρξιστής;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Θα παρίστανε την περίπτωση ως ιστο­
ρική , με αιτίες από την εποχή χαι με συνέπειες στην εποχή .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Και το ηθιχό ζήτημα;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Θα μεταχειριζόταν χαι το ηθιχό ζήτημα
επίσης ως ιστορικό . Θα παρατηρούσε τη χρησιμότητα χαι τη
λειτουργία ενός συγκεκριμένου ηθικού συστήματος μέσα σ '
ένα συγκεκριμένο χοινωνιχό καθεστώς · χαι στη συνέχεια, θα

58
έφτιαχνε την αλληλουχία των γεγονότων με τέτοιο τρόπο,
ώστε να το αποσαφηνίσει.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Εννοείς ότι θα ασκούσε κριτική
στις ηθικές απόψεις αυτού του Βάλλενστάιν;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ναι.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Από ποιά οπτική γωνία;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Όχι από αυτήν της δικής του ηθικής .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Παρ ' όl α αυτά, νομίζω, πως θα

ήταν δύσκολο να μάθεις αυτήν την καινούργια μέθοδο αναπα­
ράστασης, είτε από τα παλιά θεατρικά έργα (που στην πραγ­
ματικότητα προσπαθούν να διεγείρουν τις συγκινήσεις χρησι-
ι ι ι ι ι ι
μοποιωντας μονο μερικους υπαινιγμους και αναμνησεις απ ο
την πραγματικότητα) είτε από τα νατουραλιστικά. Θα μπο­
ρούσαμε ίσως να μελετήσουμε σε t)άθος κάτι τέτοιο, σαν να
ήταν πραγματικές δίκες από τα διχαστικά χρονικά· ή να δη-
. μιουργήσουμε δικές μας διασκευές από γνωστά μυθιστορήμα-
I I Ι I I Ι

τα· η να αναπαραστησουμε . ιστορικα γεγονοτα, οπως κανουν

I I I

οι καρικατουριστες , σαν να ηταν χα θημερινα .

Ο Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : Εμείς οι ηθοποιοί εξαρτιόμαστε απόλυτα

από τα έργα που μας δίνονται να παίξουμε. Δε bλέπουμε απλά
κάποια από τα yεyονότα σου χαι τα μιμούμαστε στη συνέχεια
πάνω στη σκηνή . Θα πρέπει λοιπόν να περιμένουμε πρώτα να
Ι I I I I

εμφανιστουν καινουρια εργα, που θα καταστησουν εφικτο το

είδος των παραστάσεων που επιθυμείς .

59
 Ο ΦΙ \ΟΣΟΦΟΣ: Λυτό μπορεί να σημαίνει πως θα περι­
μένετε για πάντα . Προτείνω να μην προχωρήσουμε χαθόλου
σε συζήτηση σχετιχά με τη δομή του έργου, ή εν πάση περι­
πτώσει, όχι αχόμα. Σε γενιχές γραμμές , οι συγγραφείς σας
παίρνουν από τη ζωή γεγονότα τέτοιου είδους , που θα προκα­
λούσαν αρχετό ενδιαφέρον χαι στη ζωή , έτσι ώστε στη συνέ­
χεια να έχουν αποτελεσματικότητα χαι πάνω στη σχηνή .
Αχόμα χι όταν επινοούν, εχτός από τα αμιγώς φανταστικά
έργα, επινοούν πάντα με τέτοιο τρόπο, ώστε τα γεγονότα να
μοιάζουν ότι έχουν παρθεί από τη ζωή . Αυτό λοιπόν που πρέ­
πει μόνο να χάνετε εσείς είναι να μεταχειριστείτε τα μεν γεγο­
νότα με τη μεγαλύτερη δυνατή σοbαρότητα, τη δε αξιοποίησή
τους από το συγγραφέα με τη μεγαλύτερη δυνατή ελαφρότη­
τα. Θα μπορούσατε, χατά χάποιο τρόπο, να παραλείψετε τις
ερμηνείες του, να φτιάξετε καινούργιες προσθήχες χαι, εν ολί­
γοις , να χρησιμοποιήσετε τα θεατριχά έργα ως αχατέργαστό
υλιχό . Θεωρώ ως δεδομένο ότι θα επιλέγατε μόνον εχείνα τα
έργα, που τα περιστατικά τους θα προσέφεραν ένα επαρχές
δημόσιο ενδιαφέρον .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Και τι γίνεται με το νόημα του ποιητή ;
Τις ιερές λέξεις του; Τι γίνεται με το ύφος χαι την ατμόσφαι­
ρα;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ω , θα έλεγα ότι η πρόθεση του ποιητή
έχει χοινό ενδιαφέρον, όταν υπηρετεί το ενδιαφέρον του χοινού ·

οι λέξεις του θα είναι ιερές , αν είναι οι σωστές απαντήσεις στις

ερωτήσεις του λαού · το ύφος , έτσι χι αλλιώς , εξαρτάται από

60
το δικό σας γούστο και η ατμόσφαφα θα πρέπει να είναι κα­
θαρή , είτε την έχει φτιάξει έτσι ο συγγραφέας είτε όχι. Αν σέ­
bεταt αυτά τα ενδιαφέροντα και την αλήθεια, τότε ακολουθεί­
τε τον · αν όχι, τότε δωρθώστε τον !
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ : Αναρωτιέμαι αν μιλάς ως καλ­
λιεργημένος άνθρωπος .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ελπίζω πάντως ως άνθρωπος . Υπάρ­
χουν περίοδοι, που πρέπει κανείς να αποφασίζει αν θέλει να εί­
ναι καλλιεργημένος ή αν θέλει να είναι άνθρωπος . Γιατί άραγε
να συμφωνούμε μ' εκείνη την κακή συνήθεια, που ονομάζει
καλλιεργημένους μόνον εκείνους που ξέρουν πώς να φορούν
όμορφα ρο'Jχα κι όχι εκείνους που ξέρουν πώς να τα φτιά-
χνοvν;

Ο ΗΘΟΠΟ ΙΟΣ: Δε ()λέπετε πως φοbάταt μη τυχόν και

παρανοήσουμε μια προμελετημένη αναίδεια ως ευγένεια; Τι
φαντάζεστε ότι θα έλεγε ο ζωγράφος Γκωγκέν αν κάποως εί­
χε δει τους πίνακες που ζωγράφισε στην Τα"ι"τή , υποκινούμε­
νος μόνον από το ενδιαφέρον του για την Τα"ι"τή , από το ενδια­
φέρον του, ας πούμε, για το εμπόρω καουτσούκ; Θα περίμενε,
φυσικά, να ενδιαφερθεί για τον Γκωγκέν ή, τουλάχιστον, γενι-
' '

κοτερα για την τεχνη .

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Κι αν κάποως ενδιαφερόταν για την
Τα"ι"τή ;
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει άλλου
είδους υλικό, πέρα από τα έργα του Γκωγκέν .

61
 Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Και στην περίπτωση που δεν υπήρχε
άλλο υλικό; Αν υποθέσουμε ότι ο θεατής δεν ήθελε αριθμούς
και ξερά γεγονότα αλλά μια γενική εντύπωση ; Αν υποθέσουμε
ότι ήθελε, για παράδειγμα, να μάθει πώς ζούσαν οι άνθρωποι
εκεί; Οι επιχειρήσεις του καουτσούκ δεν μπορούν, από μόνες
τους , να δημιουργήσουν ένα bαθύ και πολύπλευρο ενδιαφέρον
για ένα νησί όπως η Τaι'τή · και, όπως έχω πει, εγώ ενδιαφέ­
ρομαι πραγματικά -δηλαδή bαθιά και πολύπλευρα- για το αν-
I I

τικειμενο που μιμειστε.

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Παρ ' όλ' αυτά όμως , ο Γκωγκέν
.
δε θα ήταν ο κατάλληλος πληροφοριοδότης . Έχει πολύ λίγα
να προσφέρει για τους σκοπούς του θεατή που ενδιαφέρεται
για την Τaι'τή .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Π ιθανόν . Δεν τους είχε κατά νου . Μπο­
ρούσε όμως να δώσει μια σωστή αναφορά;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Ίσως .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Αν θυσίαζε τα καλλιτεχνικά του ενδια­
φέροντα !
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Ω , αυτό δε θα 'πρεπε να συμbεί
κατ ' ανάγκην . Θα μπορούσε και να είναι καλλιτέχνης και να
ενδιαφερθεί για τη δουλειά ΠΟ'J του ανέθεσε ο φίλος μας . Μου
θυμίζει αμυδρά τον Χόλμπάιν, που ζωγράφισε για τον Άγγλο
bασιλιά Ερρίκο Η ' το πορτρέτο μιας κυρίας , την οποία ο bα­
σιλιάς ήθελε να παντρευτεί αλλά δεν είχε γνωρίσει.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Τον bλέπω να ζωγραφίζει. Οι αυλικοί
τριγύρω του . (Πα!ζεt ) . « Μαιτρ ! Δε bλέπετε αλήθεια πόσο

62
υγρά χαι μεστωμένα είναι τα χείλη της Μεγαλειοτάτης , σαν
. . . » χ.τ .λ « Μεγαλειότατε, μην ανεχθεί τε να ζωγραφιστούν
τόσο αισθησιακά τα χείλη της Μεγαλειοτάτης σας ! Σκεφθεί­
τε το ομιχλώδες χλίμα της Αγγλίας ! Και επιπλέον είναι λε­
πτά, λεπτά, λεπτά. Μην τολμήσετε να εξαπατήσετε το bασι­
λιά.». «Αυτό που ενδιαφέρει την Α. Μ . είναι ο χαραχτήρας
της χυρίας έχει πείρα χαι μπορεί να διακρίνει, όχι μόνον αν
·

τον προσελκύει η χυρία, αλλά επίσης αν αυτή χυρία προσελ­

κύει χι άλλους ! ». «Το χεφότερο είναι ότι δεν μπορεί να δει
καθόλου τα οπίσθια ! » . «Επίσης , πολύ, μα πάρα πολύ μέτω­
πο ! » «Μην ξεχνάτε Μαιτρ, ότι εσείς χάνετε υψηλή πολιτική !
Εις το όνομα της Γαλλίας , αφήστε το χρώμα στο πινέλο να
είναι πω γκρίζο » !
Η Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : 2έρει χανείς αν πραγματοποιήθηκε ο
I

γαμος ;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Οι ιστορίες της τέχνης πάντως δεν το
αναφέρουν . Οι εστέτ που τις γράφουν δεν χαταλα6αίνουν την
τέχνη αυτού του είδους . Η φίλη μας από 'δω θα την χαταλά­
bαινε προφανώς , όπως φανερώνει η ερώτησή της .
Η ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Α χαλά, η χυρία είναι νεχρή προ πολλού
χαι ο bασιλιχός μνηστήρας της έχει γίνει παρομοίως σχόνη !
Ωστόσο, το πορτρέτο του Χόλμπάιν δεν έχει χάσει τη σημα­
σία του, παρόλο που δεν είναι πλέον ένα ζήτημα γάμου χαι
πολιτικής !
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ : Ο πίνακας θα μπορούσε να έχει
αποκτήσει μια ιδιαίτερη ποιότητα που να γίνεται αντιληπτή

63
αχόμη χαι σήμερα . Είχε να πει τόσο σημαντικά πράγματα
για μια γυναίχα, πράγματα, που αχόμα χαι σήμερα ενδιαφέ­
ρουν .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ξεφεύγουμε από το θέμα μας , φίλοι
μου . Μου αρχεί η διαπίστωση ότι το πορτρέτο έγινε ένα έργο
τέχνης . Τουλάχιστον ως προς αυτό, νομίζω πως δεν υπάρχει
αμφιbολία.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Η παραγγελία σήμαινε για τον Χόλ­
μπάιν απλά χαι μόνο μια αφορμή για να χάνει τέχνη .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Ωστόσο, το γεγονός ότι ήταν
καλλιτέχνης έδωσε την αφορμή στο bασιλιά να τον προσλάbει
για τη δουλειά που έπρεπε να γίνει.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ, σηχ.ώνεταt επάνω : Αυτός δεν είναι θεα-
'

της .
Η ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Τ ι εννοείς μ' αυτό;
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Δεν έχει την αίσθηση για τέχνη . Είναι
εχτός τόπου εδώ μέσα. Από τη σχοπιά της τέχνης είναι ένας
σαχάτης , ένας φουχαράς , που γεννήθηκε στερημένος από μια
συγχεχριμένη αίσθηση : την αίσθηση της τέχνης . Μπορεί bέ­
bαια να είναι ένα χα θ' όλα αξιοσέbαστο πρόσωπο από άλλες
απόψεις . Ό ταν πρόκειται να ανακαλύψει αν χιονίζει ή αν ()ρέ­
χει ή αν ο Γιαννάκης είναι χαλό παληχάρι χαι ο Γιωργάχης
έξυπνο, χ.τ .λ , τότε μπορείς να bασιστείς πάνω του, γιατί όχι;
Ό μως , από τέχνη δεν χαταλαbαίνει τίποτα· χι αχόμα περισ­
σότερο : δεν τη θέλει την τέχνη · τον αηδιάζει, δεν πρέπει να
υπάρχει. Τώρα πια τον έχω χαταλάbει για τα χαλά. Είναι

64
 I I I I

εχεινος ο χοντρος τυτος στην πλατεια, που εχει ερ θ ει στο θε-

I I
'
ατρο για να συναντήσει ένα συνάδελφο επιχειρηματία . Καθώς
εγώ αιμορραγώ μέχρι θανάτου πάνω στιι σχηνή με το «Να
ζει χανείς ή να μη ζει;» πιάνω το παγωμένο του 6λέμμα να
Ι Ι Ι I � I I

ει ναι στραμμενο παν ω στην περρουχα μου · χαθ ως το οασος

από την Ν τουνσινάν ορθώνεται μπροστά μου , 6λέπω το 6λέμ­
μα του να εξετάζει από ,... ι είναι φ,... ιαγμένο το δάσος . ΊΌ ανώ­
τερο πράγμα που είναι σε θέση να συ) λά6ει είναι το τσίρκο, εί­
μαι bέbαιος . Ένα μοσχάρι με δυο χεφά) ια μπορεί να διεγείρει
I Μ
I Ρ ' I I I

περισσοτερο τη φαντασια του . ια οουτια απ ο τα π εν τε με-

ι
τρα ει' ναι γι , αυτον
ι η πεμπ,... ο υσια
ι της τεχνης
ι . }Τ:\.. αι τι τετοιο ει-ι
ναι πραγματικά δύσχο) ο, έτσι δεν είναι; Αυτό δε θα μπορού­
σατε να το χάνετε Εσείς , αυτό είναι τέχνη , έ,... σ ι δεν είναι;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦ Ο Σ : Αφού με ρω,... ά τε τόσο επίμονα, πρέπει
να ομολογήσω ότι, πράγματι, bρίσχω ενδιαφέρουσα μια bουτιά
από τα πέντε μέτρα . Εiναι χαχό αυτό; Ό μως ενδιαφέρομαι
εξίσου χαι για το μοσχάρι που έχει ένα μόνον κεφάλι.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Βέbαια, μόνον αν εiναι το αυθεντικό, το
πραγματικό μοσχάρι χαι όχι απομιμήσεις , έτσι; Το μοσχάρι
σε σχέση με το περιbάλλον του χαι με ιδιαίτερη αναφορά στην
τροφή του . Έχετε χτυπή·σ ει λάθος πόρτα, χύριε .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Σας διαbεbαιώνω, παρ ' όλα αυτά, πως
Σας έχω δει να χάνετε παρόμοιες bουτιές χαι πως το bρήχα
Μ Ε
π ολυ/ ενοιαφερον . πορειτε σεις να χανετε πραγματα ποι;
I' I I I I I

εγώ δεν μπορώ . Εννοώ ότι έχω ,... όση αίσθηση για την τέχνη ,
όση έχουν χαι οι περισσότεροι άνθρωποι· αυτό το έχω διαπι-

65
στώσει συχνά, άλλες φορές με ικανοποίηση χι άλλες φορές με
I
ανησυχια.
Ο ΗΘΟ ΠΟΙΟΣ: Υπεκφυγές ! Ξεφεύγετε από το θέμα !
Μ π ορώ να Σας πω εγώ τι χαταλαbαίνετε ως τέχνη . Είναι η
τέχνη να κατασκευάζετε αντίγραφα, αντίγραφα απ ' αυτό που
Εσείς ονομάζετε πραγματικότητα. Κύριε, η τέχνη είναι από
μόνη της μια πραγματικότητα ! Η τέχνη στέκει τόσο ψηλά
πάνω από την πραγματικότητα, ώστε θα ήταν πιο δiχαιο να
I I I Ι I
ονομασουμε την πραγματιχοτητα ενα αντιγραφο της τεχνης .
Και μάλιστα πολύ χαχοφτιαγμένο !
Η ΗΘΟΠΟ ΙΟΣ : Νομiζω ότι τώρα το παpατραbάς με την
I
τεχνη .

66
 Η Δ Ε ΥΤΕΡΗ ΝΥΧΤΑ

Ομελ[α του Φελόσοφου yεα την εποχή

Ο ΦΙ \ΟΣΟΦΟ Σ : Αναλογιστείτε, πως έχουμε bρεθεί σε

μια τόσο σκοτεινή εποχή, όπου η συμπεριφορά των ανθρώ­
πων μεταξύ τους είναι ιδιαίτερα απεχθής · οι θανατηφόρες
δραστηριότητες ορισμένων ομάδων ανθρώπων έχουν καλυ­
φτεί από ένα σχεδόν αδιαπέραστο σκοτάδι, ώστε να χρειάζε­
ται πολύ σκέψη και οργάνωση για να έρθει στο φως κάποιου
είδους κοινωνική συμπεριφορά . Η τεράστια καταπίεση χω
εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άλλο, οι σφαγές του
πολέμου χα ι οι κάθε λογής εξευτελισμοί της εφήνης σ' ολό­
χ) ηρο τον πλανήτη , έχουν αρχίσει να μας φαίνονται πράγμα­
τα σχεδόν φυσιολογικά. Πολλοί από μας , για παράδειγμα,
bρίσχουν την εκμετάλλευση που υπάρχει ανάμεσα στους αν­
θρώπους τόσο φυσιολογική όσο χι εκείνη με την οποία εμείς
εξουσιάζουμε τη φύση · οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται σαν να
ήταν χωράφια ή bόδια . Πολλοί αντιμετωπίζουν τους μεγά­
λους πολέμους σαν να ήταν σεισμοί, λες και δεν χρύbονται
από πίσω τους άνθρωποι αλλά μόνο φυσικές δυνάμεις , απέ­
ναντι στις οποίες η ανθρώπινη φυλή είναι αδύναμη . Αυτό που
ίσως μας φαίνεται πω φυσιολογικό απ ' όλα είναι ο τρόπος με
τον οποίο κερδίζουμε τον επιούσιο · ο τρόπος δηλαδή με τον
οποίον ένας άνθρωπος πουλά στον άλλον ένα κομμάτι σαπού-

67
νι, ένα χαρbέλι ψωμί ή τη μυ.ιχή του δύναμη . Έτσι, r.ιστεύ-
, μια απληI σvνα) λαγηI εμπορευματων
ουμε πως ειναι
Ι
με ε) ε'J-
1

Ι Ι 'C ' I
θ ερο τpor.o· με μια προσεχτιχοτερη ε-,εταση ομως , η αμει)\ι-
'

χτη εμπεφία της καθημερινότητας θα αποδείκνυε ότι αυτές

οι συναλλαγές δε συμbαiνουν απλά μεταξύ ανθρώπων αλλά
ότι εξουσιάζονται από συγκεκριμένους ανθρώπους . Ό σο πε­
ρισσότερο μπορούμε να στίψουμε τη φύση με την οργάνωση
της εργασίας , με μεγάλες εφευρέσεις χαι ανακαλύψεις , τόσο
περισσότερο αbέbαιη φαίνεται η ύπαρξή μας . Όπως φαίνεται,
δεν είμαστε εμεiς που εξουσιάζουμε τα πράγματα αλ) ά τα
πράγματα που εξουσιάζουν εμάς . Ό μως , αυτό συμbαiνει,
επειοη απλα' χαποιοι αν θ ρωποι χρησιμοποιουν χαποια πραγ-
� I I I Ι Ι Ι

ματα επιδιώκοντας να εξουσιάσουν άλλους ανθρώπους . Θα

απελευθερωθούμε από την εξουσία της φύσης όταν απελευ­
θερωθούμε από την ανθρώπινη εξουσία . Η γνώση μας για τη
φύση πρέπει να συμπληρωθεί από τη γνώση για την ανθρώ­
πινη κοινωνία, τη γνώση της συμπεριφοράς των ανθρώπων
μεταξύ τους , αν πρόκειται να αξιοποιήσουμε τη γνώση μας
Ι ' I I I
για τη φυση μ ε ναν αν θ ρωπινο τροπο .

Ο Μ ΙΛΙΑ ΤΟ Υ Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Υ Γ ΙΑ ΤΗ Ν ΑΝΑΠΑ­
ΡΆΣΤΑΣΗ Ε Ν Ο Σ Μ Ι Κ Ρ Ο Υ' Ν \ Ζ ΙΣΤΗ

Ο Η ΘΟ Π Ο ΙΟΣ: Ακολουθώντας .... ους σκόρπιους χανόνες

μας , δεν προσπάθησα να χάνω το χαραχτήρα ενδιαφέροντα με

68
 το να τον χάνω ανεξιχνίαστο, αλλά προσπάθησα να δημιουρ­
yήσω ενδιαφερον μεσα από την ίδια την αναγνωσιμότητά του .
Ι\:αθώς η δουλειά μου ήταν να προσφερω μια απεικόνιση αυ­
τού του ανθρώπου, με την οποία θα ήταν πιο εύκολο για την
κοινωνία (όπως αυτή αντιπροσωπεύεται από το χοινό του θε-
1 I I Ι 1

ατpου μας ) να ασχολη θ ει μ ' αυτον, επρεπε προφανως να τον

εικονογραφήσω 6ασιχά σαν εναν εξελισσόμενο χαραχτήρα . γι '
αυτήν τη δουλειά τα νεα μεσα υποχριτιχής που εχουμε συζη­
τήσει αποδείχτηκαν πολύ χρήσιμα. Έπρεπε να κατορθώσω να
δημιουρyf)θούν τετοιου είδους αντιλήψεις μεσα σ' αυτόν, ώστε
να χαταστοι)ν οpατες όσο το δυνατόν περισσότερο οι παρεμ6ά­
σεις της κοινωνίας που είχαν προκύψει χατά περιόδους . Επι­
πλεον ' επρεπε να δώσω το 6αθμό με τον οποίο μετα6άλλεται
χάτω από δεδομενες συνθήκες , αφού η κοινωνία δεν είναι πάν­
τα σε θεση να κινητοποιήσει τις δυνάμεις εκείνες ' που θα με­
τε6αλαν με τετοιο τρόπο το χάθε μελος της ' ώστε να γίνει
άμεσα χρήσιμο · αρκείται μάλλον στο να χάνει α6λα6ες ενα
μελος της . Σε χαμιά περίπτωση πάντως , δεν μπορούσα να
δημιουρyήσω χάτι του τύπου «ο γεννημενος ναζιστής » . Αυτό
I Ι I Ι II Ι Ι
που ειχα μπροστα μου ηταν χατι αντιφατιχο, ενα ατομο, απο
εκείνο το είδος των ανθρώπων που μισούσαν τους ανθρώπους :
ο μιχpός ναζιστής ' που είναι ενας από τη μάζα χι επίσης ενας
που αντιτίθεται στα συμφεροντα της μάζας , ενα χτήνος ίσως ,
όταν είναι ανάμεσα στους ναζιστες (ή μάλλον ενα μεγα) ύτεpο
χτήνος, όταν είναι ανάμεσα στους ναζιστες) , αλλά χαι την
ίδια στιγμή ενας συνηθισμενος άνθρωπος ' δηλαδή ενας άνθρω-

69
 * '
πος . Μ εσω της μαζιχοποιησης
I I ' Ρ
του απολαμοανε μια συγκε-
κριμένη ανωνυμία, έδειχνε μόνον τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
μιας ομάδας , χι αυτά δίπλα στα εντελώς ατομικά χαραχτηρι-
' Ε' '�
στιχα. ιναι μια οιχογενεια οπως οι α' λλες χαι, την ιοια
I I
στιγ-
μή , δεν είναι μια οικογένεια όπως οι άλλες . Κάθε 6ήμα του
έπρεπε να το χάνω έτσι, ώστε να υπάρξει μια εξήyηση γι αυ­
τό χαι, την ίδια στιγμή, έπρεπε ν' αφήσω να εννοηθεί χι ένα
άλλο 6ήμα, για το οποίο επίσης θα υπήρχε μια εξήγηση . Δεν
πρέπει να μεταχειριζόμαστε τους ανθρώπους σαν να μπορού­
σαν να ενεργήσουν μόνον «έτσι» · μπορούν χι αλλιώς . Τα σπί­
τια έχουν γκρεμιστεί· θα μπορούσαν όμως χαι να στέκονται.

* το σύνολο είναι κτηνώδες α).:Αά το σύνολο είναι κάτι περισσότερο από

το άθροισμα των μερών τοu. Οι πιο γέροι ήταν μέσα σ' αυτό το σύνολο μόνο
για ό,τι μπορούσαν ν' αρπάξοuν αΧλά στοuς νεώτερους ι.;πήρχε και ένα είδος
μισοτ.νιγμ.ένοu κοινωνικού ιδεαλισμού.

70
 ΑΠΟΣ ΠΆΣ ΜΑΤΑ Α Π Ο Τ Η ΔΕΥΤΕΡΗ Ν ΥΧ ΤΑ

Η Επεστήμη

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Άνθρωποι που δε γνωρίζουν τίποτα ούτε

για την επιστήμη ούτε για την τέχνη , πιστεύουν πως αυτά εί­
ναι δύο εξ ολοκλήρου διαφορετικά πράγματα για τα οποία δεν
χαταλα6αίνουν τίποτα. Νομίζουν πως χάνουν χάρη στην επι­
στήμη αν την αφήνουν χωρίς φαντασία χω πως προάγουν την
τέχνη αν εμποδίζουν τους ανθρώπους να τη 6λέπουν πω δια­
νοητική . Οι άνθρωποι μπορεί να έχουν ιδιαίτερα χαρίσματα σ '
έναν ορισμένο τομέα αλλά δε θα είναι πλέον χαρισματικοί σ '
αυτό τον τομέα αν παραμένουν ατάλαντοι σ ' όλους τους άλ­
λους . Η γνώση είναι ένας σημαντικός τομέας για την ανθρω­
πότητα, όπως χω η τέχνη , αν χω η ανθρωπότητα χρειάστη­
κε συχνά να 6αδίσει μέσα στη διεφθαρμένη μας κοινωνία, για
μεγάλες περιόδους χωρίς αυτά τα δύο . Όπως δεν υπάρχει κα­
νένας χωρίς καμιά απολύτως γνώση , έτσι δεν υπάρχει κανέ­
νας και χωρίς καμιά απολύτως τέχνη .

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Σύντομα, το καθετί θα γίνει πpαχταό !

Τα θέματα θα είναι του τύπου : Η έλλειψη αγωγών στο απο­
χετευτικό δίκτυο χω «απαγορεύεται η ακρόαση ραδωφώνου
με ανοιχτά παράθυρα τις 6ραδινές ώρες » ! Θα διαγραφεί καθε­
τί «που δεν ανήκει στο θέμα » !

71
 Θα υτ..άρχουν αυτά τα θέματα αντί των
Η Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ :
' ' ' '
«η χουραση ενος νεου ανθ ρωπου απο' τη ζωη' εςαιτιας
r.: ' των ι:;ε-
ξουα) ιχών αναστολών» ή «η μάνα μαθαίνει ότι ο μοναχογιός
της είναι ένας πλαστογράφος », με όλες τις λεπτομέρειες !
Ο Δ PAlVI ATO \.Ο ΓΟΣ: Απ ' όσο γνωρίζω, ο φίλος μας δεν
I Ι I I I I I

εχει πει τιποτα που να φανερωνει οτι χαποιο απο τα τεσι:;ερα

θέματα που αναφέρατε δε θα μπορούσε να συναντηθεί στο θά­
ετρό του . Η δε κοινωνία, όπως αυτή αντιπροσωπεύεται από
τους θεατές , είναι απόλυτα ικανή για να αποφασίσει τη σπου­
δαιότητα του θέματος . Όλα τα ενδιαφέροντα υπάρχουν σ' αυ-
'

την .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Νομίζω ότι η παρέμbαση του φίλου μας
του ηθοποιού αναφέρεται στη στενοκεφαλιά των λεγόμενων
καθαρά πραχτιχών ατόμων . Φοbάται μήπως υιοθετήσουμε τις
εξυπνακίστικες μεθόδους τους χαι χαταπιαστούμε bιαστιχά
με τα προbλήματα λύνοντάς τα στο άψε-σbήσε . Γιατί όμως
να χάναμε χάη τέτοιο;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Πρέπει να ομολογήσει κανείς
πως , μιι:;θώνοντας την τέχνη απλά χαι μόνο σαν ένα μέσο,
σχεοόν την ξεγράφουμε. Και είναι χαραχ τηριστιχό της τέχνης
να θέτει ερωτήματα χωρίς να γνωρίζει την απάντηση , να εκ­
φράζει την χατατ.. ίεση , χωρίς να γνωρίζει από ποu προέρχεται
χ .τ .λ.
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Είναι χαρακτηριστικό χαι της επιστή­
μης , φίλοι μου .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Πιθανόν, παρ ' όλ' αυτά όμως , η

72
 Ι I I \ ' χατι
επιστημη ειναι πολυ' περισσοτερο πραχτιχη . 1-ιν θ εσει
I I
που
δεν χαταλαbαίνει, δεν παραιτείται από την προσπάθεια να το
χατα) άbει. Η τέχνη δημιουργεί μια λατρεία για το ακατανόη­
το . l\!Ιεθάει από το «γεγονός » ότι υπάρχουν πράγματα πέρα
από το λόγο, έξω από τις δυνάμεις μας . Στέκεται στο πλευρό
I
του πεπρωμενου .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Το ίδιο έχανε χαι η επιστήμη σε πα) αι-
r ι ι ι ι ι ι
οτεpες εποχες χαι ετσι χανει αχομα χαι σημερα σε ορισμενα
πεδία. Ποτέ η φύση δεν χυριεύτηχε σε μια στιγμή · ποτέ η αν­
θρωπότητα δε συμμορφώθηκε αμέσως με το πεπρωμένο της .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Στο θέατρο χαι στο θάετρο ασχολούμα­
στε με την ανθρώπινη φύση . Αυτή είναι που προετοιμάζει τη
μοίρα της aνθρωπότητας .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Το ίδιο ισχύει σ ' αυτό το τμήμα της
φύσης όπως ισχύει χαι στο σύνολο της φύσης . Έχουμε συμ­
φωνήσει ότι θα μιλήσουμε όσο λιγότερο γίνεται για την τέχνη ,
I I I
τους νομους της , τους περιορισμους , τις προτιμησεις , τις υπο-
χρεώσεις της χ.τ.λ. Την έχουμε υποbιbάσει σε ένα απλό ερ­
γαλείο, την έχουμε τσαλαπατήσει, bιάσει χαι σχλαbώσει, της
έχουμε στερήσει τα δικαιώματά της . Δε νοιώθουμε ότι είμα­
στε πια υποχρεωμένοι να εκφράζουμε σκοτεινά πpοαισθήμα-
I I �� I I
τα, χομμ.ατια απο την ασυνειοητη γνωση , απειθ αρχητα αι-
σθήματα χ .τ .λ. Το καινούργιο μας χαθήχον όμως απαιτεί από
μας να παρουσιάσουμε ό,τι συμbαίνει ανάμεσα στους ανθρώ­
πους μέσα στην ευρύτητα χαι την αντιφατικότητά του, είτε
μπορεί να λυθεί είτε όχι . Δεν υπάρχει τίποτα που να μην έχει

73
σχέση με την κοινωνία . Τα στοιχεία εκείνα, που είναι με σα­
φήνεια διευκρινισμένα χω τα οποία κατέχουμε, πρέπει να τα
παρουσιάζουμε σε συσχετισμό μ' εκείνα που είναι ασαφή χω
τα οποία δεν κατέχουμε · έτσι ώστε χι αυτά να έχουν θέση στο
θάετρό μας .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: �λέπω πως σου λείπει η αίσθηση

του ιδιαίτερου, του διαφορετικού, του αλλόκοτου . Ό μως εμείς
τα συμπεριλαμbάνουμε . Σε καμιά περίπτωση δε συμπεριφερό­
μαστε σαν να έχουν εξοργιστεί όλοt οι επιστήμονες μ' αυτήν
την απαίτηση . Μπορούμε να παραστήσουμε αυτό ή το άλλο
I

ειοος επιστημονα.
' 5::-

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Και πώς το χάνετε αυτό;

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Τον τύπο που εξοργίζεται τον παρουσιά­
ζω έτσι απ ' την αρχή . Το ξέσπασμά του πρέπει να έρθει λογι­
κά, να συμφωνεί με τις υπόλοιπες εκφράσεις του, να προκύ­
πτει μέσα από την πορεία του συνόλου . Ο άνθρωπός μου εξορ­
γίζεται· αυτό θα το χαταλάbει ο καθένας .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Κι έτσι θα συμbεί ό,τι είναι να συμbεi.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Χρησιμοποιείς έναν άσχημο τρό­
πο για να πεις αυτήν τη φράση · λες χι εμείς προμηθεύουμε
απλά ό,τι αγοράζουν οι πελάτες , σαν να λέμε, ό,τι αρέσει. Η
φράση όμως θα έπρεπε να ειπωθεί έτσι: Συμ.bαίνει αυτό που
πρέπει να συμ.bεί.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ας υποθέσουμε ότι κάποιος εξοργίζεται
μ.ε μια απαίτηση , που την αισθάνεται σαν προσbολή για την

74
αξιοπρέπειά του : ένας υπηρέτης πρέπει να προδώσει τον χύριό
του, για παράδειγμα, ή ένας επιστήμονας την επιστήμη του .
Κατ ' αρχήν, ο ηθοποιός θα δημιουργούσε απλά χάτι γενικό,
χάτι σαν μια εικονογράφηση της στάσης : Γεα ποεόν με περνά­
νε; Αυτή είναι μια στάση, που σχεδόν ο καθένας μπορεί να
χαταλαι οp ει· σχεοον '
5:' ' ο χα θενας μπορειι να φανταστειι μια χατα-
ι
σταση όπου εξοργίζεται με τη σχέψη : Γεα ποεόν με περ νάνε;
Φυσιχά, ο ηθοποιός θα διαμορφώσει τη bασιχή στάση έτσι
ώστε να ταιριάζει στο χαραχτήρα: θα αποδώσει στον υπηρέτη
I I I Ι Ι Ι

αυτα που ειναι του υπηρετη χαι στον επιστημονα αυτα που ει-
ναι του επιστήμονα. Θα υπάρχει κάποια δήλωση της εποχής ,
τουλάχιστον μέσω των κοστουμιών . Αυτό που θα προκύψει
ειναι: 'Ο τι μια τετοιου ειοους απαιτηση εc;αγριωνει χι εμενα χι
I I ' <::- I 'ι:: I I

εσένα· ότι εξαγριώνει τον υπηρέτη χαι τον επιστήμονα· ότι

πάντοτε εξαγρίωνε τον άνθρωπο χαι πάντοτε θα τον εξαγριώ­
νει.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Έτσι αχριbώς , αφού παίζουμε στο παρόν
χαι πρέπει να επιλέγουμε από τα πάθη προηγούμενων εποχών
εκείνα που υφίστανται αχόμα, χαθώς εμείς παίζουμε ταυτό-
I I
χρονα για υπηρετες χα ι επιστημονες .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ναι· χαι γι αυτό πρέπει να φροντίζετε
το ξέσπασμα της οργής να μην ξαφνιάζει. Αυτό που συμbαίνει
πρέπει να μπορεί να συμbεί, με την έννοια, ότι αυτό που γίνε­
ται πρέπει να μπορεί να διεξαχθεί.

Ο Φ ΙΛ Ο ΣΟΦΟ Σ : Είναι επίσης σημαντικό ότι ο ηθοποιός

75
θα πρέπει να μεταδώσει τη γνώση του για το πώς είναι να σε
παρατηρούν, επειδή αυτό μπορεί να διοάξει το θεατή να συμ-
Ι I I Ι I I
περιφερεται στην χαθημερινη ζωη σαν αν θ ρωπος υπο παρατη-
ρηση . Ως προς αυτό το σημείο, ο ηθοποιός αποτελεί ένα πρό­
τυπο . Ο καθένας έχει τρομερά οφέλη , όταν έχει συνεχώς υπό­
ψη του ότι παρατηρείται· χαι η κοινωνία μπορεί επίσης να
ωφεληθεί από αυτό .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Αν παρατηρήσουμε πόνο πάνω στη

σκηνή χαι την ίδια στιγμή τον αισθανθούμε χι εμείς , τότε αυ­
τή η ταυτόχρονη παρατήρηση είναι ένα τμήμα από την παρα­
τήρησή μας . Πονάμε αλλά, την ίδια στιγμή , είμαστε κάποιοι
που παρατηρούμε έναν πόνο, το διχό μας · τον παρατηρούμε
σχεδόν σαν να ήταν χάτι ξένο, μ' άΙ λα λόγια, σαν άνθρωποι
που δεν πονάνε, επειδή μόνον αυτοί θα μπορούσαν να το αντι­
ληφθούν έτσι, σαν χάτι ξένο . lVI ' αυτό τον τρόπο, δε χανόμα­
στε ολοκληρωτικά μέσα στον πόνο αλλά παραμένει χάτι στέ­
ρεο ακόμα μέσα μας . Ο πόνος είναι εχθρός με τη σκέψη , την
καταπνίγει· χαι η σκέψη είναι εχθρός του πόνου .
Η ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Το να χλαις όμως μπορεί να είναι μια ευ-
I

χαριστηση .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Το κλάμα δεν είναι τόσο έκφραση του
πόνου όσο της ανακούφισης . Ό μως ο θρήνος , όταν επέρχεται
με ήχους ή, ακόμα περισσότερο, με λέξεις , δηλώνει μια τερά­
στια απελευθέρωση , επειοή δηλώνει πως αυτός που υποφέρει
αρχίζει να παράγει χάτι · έχει ήδη αναμίξει τον πόνο του μαζί

76
με μιαν απαρίθμηση των χτυπημάτων που εχει δεχτεί· εχει
ήδη αρχίσει να φτιάχνει κάτι εξω από την ο) οσχερή κατα­
στροφ-ή του . Η παρατήρηση εχει ήδη μπει σε λειτουργία .

Ο ΔΡ \l\11 \ ΤΟΛΟ ΓΟΣ : Το πιο παραπλήσιο πράγμα σ'

αυτό που ζητάς θα ήταν ο τρόπος με τον οποίο οι ερευνητες
αναπαριστούν τα ήθη και εθιμα άγριων φυλών . Περιγράφουν
με τον απαθεστερο τόνο τούς πιο παθιασμενους πολεμικούς
χορούς . -\.ν και ομολογώ πως υπάρχει διαφορά αν η αναπαρά­
σταση πρεπει να εiναι ζωντανή . Αφού είναι πολύ δύσκολο να
μπορεσει κανείς να εκτελεσει μερικες συγκεκριμενες κινήσεις
χωρίς να υπάρχουν συγκεκριμενες συγκινήσεις , καθώς επίσης
και το γεγονός ότι και οι συγκεκριμενες κινήσεις προκαλούν
I I I I I I
συγκεκριμενες συγκινησεις , πως πpεπει τοτε ο υποκριτης να
I I I /θ I � I
παραστησει ενα γνωρισμα πα ους που πρεπει να μεταοωσει;

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ο καθενας που εχει παρατηρήσει με

εκπληξη τις συνήθειες που εχουν οι άγριες φυλες για το φα­
γητό, τις νομικες διαδικασίες και την ερωτική ζωή , θα μπο­
ρεσει να παρα,...η ρήσει με εκπληξη και τις δικες μας συνήθει­
ες στο φαγητό, τις νομικες διαδικασίες και την ερωτική ζωή .
Ο άθλιος μικροαστός συναντά πάντοτε μόνον τις ίδιες κινη­
τήριες δυνάμεις σ,...η ν ιστορία, τις δικες του . Κι αυτες μόνο
μεχρι του σημείου που γνωρίζει, σημείο που δεν είναι και πο­
λύ μακρινό . Ο άνθρωπος πίνει καφε κάθε απόγευμα, ζηλεύει
τη γυναίκα ,... ο υ, θελε ι να προοδεύσει μεσα στον κόσμο και '"" Ο

77
κατορθώνει λιγότερο ή περισσότερο χαι μάλλον λιγότερο . «0
άνθρωπος δεν αλλάζει», λέει, χαι το γεγονός ότι ο ίδιος είναι
I I I Ι I I
περισσοτερο αντιπα θ ης στη γυναιχα του απ ' ο,τι ηταν ειχοσι
χρόνια πριν, συμbαίνει απλά, επειδή όλοι οι άνδρες ήταν πάν­
τα πιο αντιπαθείς στις γυναίκες τους στα σαρανταπέντε απ '
I I I Η I I I
ο,τι στα ειχοσιπεντε τους χρονια. « αγαπη υπηρχε ανεχα-
θεν», λέει, χαι δεν επιθυμεί να υποψιαστεί τίποτα από τη ση ­
μασία του όρου χαι των πραχ τιχών του . Αυτός αλλάζει τόσο
όσο χαι το χαλίχι στην όχθη του ποταμού, που λειαίνεται
από τ' άλλα χαλίκια · χαι, όπως το χαλίχι του ποταμού , κι­
νείται χι αυτός προς τα μπρός . Καθώς δεν έχει χανένα σχοπό
στη ζωή , πραγματικά, θα μπορούσε, «δεδομένων των περι­
στάσεων», να καταφέρει ο,τιδήποτε · θα μπορούσε, για παρά­
δειγμα, να χαταχτήσει τον χόσμο, όπως ο Καίσαρας . Μπορεί
να του συμbούν τα πάντα · σε χάθε καταστροφή αισθάνεται
εντελώς «σαν στο σπίτι του » . Έχει εισπράξει την αγνωμοσύ­
νη σαν το Ληρ , έχει εξαγριωθεί σαν το Ριχάρδο Γ ' . Έχει πα­
ραιτηθεί από τα πάντα για χάρη της γυναίκας του, όπως ο
Αντώνιος για την Κλεοπάτρα χαι της γκρινιάζει λιγότερο ή
περισσότερο, όπως ο Οθέλλος στη διχιά του . Διστάζει να
επανορθώσει μια αδιχία με αιματοχυσία, όπως ο Άμλετ · οι
φίλοι του μοιάζουν με αυτούς του Τίμωνα . Είναι αχριbώς
όπως ο χαθένας χα ι ο χαθένας είναι σαν χι αυτόν . Οι διαφο­
ρές δεν τον ενδιαφέρουν · όλα είναι ένα σ' αυτόν. Σ' όλους
τους ανθρώπους bλέπει τον άνθρωπο, αυτό που δεν είναι πα­
ρά ο ενιχός αριθμός του πληθυντικού «άνθρωποι» · χι έτσι, με

78
την πνευματική του ένδεια μολύνει οτιδήποτε με το οποίο έρ­
χεται σε διανοητική επαφή .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Παρατηρούμε επίσης τον χοινωνιχό μας

περίγυρο σαν να είναι ένα κομμάτι της φύσης, σχεδόν χάτι
σαν τοπίο . Αντιμετωπίζουμε τα χρήματα που παράγουν τό­
κους όπως μια αχλαδιά που bγάζει αχλάδια. Τους πολέμους ,
επειδή έχουν παρόμοια αποτελέσματα με τους σεισμούς χι εμ­
φανίζονται χι αυτοί ως αναπόφευκτοι, τους αντιμετωπίζουμε
σαν σεισμούς . Αντιμετωπίζοντας ένα πράγμα σαν τον γάμο,
λέμε απλά: «Αυτό είναι το φυσιολογικό» . Αχούμε με έκπλη­
ξη , πως , σ ' άλλους τόπους , ή στο διχό μας , σε άλλες εποχές ,
οι άνθρωποι θεωρούσαν άλλου είδους σχέσεις ανάμεσα στον
άνδρα χαι στη γυναίκα ως τις φυσιολογικές .

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Το φοbερό δεν είναι ότι δε bλέπουμε

όλους τους χρίχους της αλυσίδας αλλά ότι δε bλέπουμε την
αλυσίδα. Παραπονιόμαστε για το πόσο δύσκολο είναι να φέ­
ρουμε τους αντιπάλους σε μια χαι την αυτή σκηνή . Αν χαι οι
νέες τεχνικές μπορούν να κατορθώσουν πολλά, ωστόσο, το
bασιχό πρόbλημα είναι ότι δημιουργείται η εντύπωση πως δεν
υπάρχουν τέτοιου είδους αντίπαλοι. Συχνά ο δραματουργός ,
όταν δεν έχει εντοπίσει τον αντίπαλο ή όταν δεν μπορεί να τον
καταστήσει ορατό, προφασίζεται χάτι άλλο, χάτι «παραπλή­
σιο» χαι αιτιολογεί χατά κάποιο τρόπο το συμbάν, δηλαδή τα
χαρακτηριστικά των ηρώων του, τις χαχότυχες σχέσεις τους

79
χ.τ .λ Στη συνέχεια, προσαρμόζει τις αιτιολογ-ήσεις του έ�σι
ώστε να μην υπάρχουν χάσματα, εχεi όπου σ,.,..η ν πραγματικό­
τητα θα έπρεπε να επακολουθήσουν μεταbο) ές , που δεν μπ ο-
' 'C I I Ι I Ι
ρουν να εc.,ηγη θουν απο το παραπανω υλιχο, μια χαι οι χινητη-
απ αυτοΙ . l'J..\ Π ' την α' ) λη, οταν οι αντι-
' � Ι /L I I
ριες αιτιες ορουν εςω '

παλοι τοποθετηθούν πάνω στη σχηνή , μπορούν πολύ συχνά να

δώσουν μια παραπλανητική ειχόνα· όταν, για παράδειγμα, η
αντίθεσή τους είναι φτιαγμένη έτσι ώστε να φαίνεται ως φυ-
Ι Ι \" Ι I I I*
σιο ) ογιχη χαι αναγχαια. 1 παpχει ενα εργο, οt υφαντες ,
γραμμένο από ένα θεατρικό συγγραφέα, που, όταν πια γέρασε
I I I ) I I I
πολι.;/ , επαιςε L L
/

εναν ατιμωτιχο ρο ο χατω απο την εςουσια του

, ** Σ I I Ρ I I I
μπογιατζη . το εργο αυτο ο οιομηχανος εμφανιζεται απλα
σαν ένας τσιγγούνης χαι θα μπορούσε χανείς να πιστέψει πως
η αθλιότητα των υφαντών θα μπορούσε να εξαλειφθεί μόνον
αν αποτέλειωνε χανείς αυτόν το φι) άργυρο . Η εχθρότητα
ανάμεσα στον άνθρωπο που είχε το κεφάλαιο χαι τους ανθρώ-
' I I Ι Ι
πους που εχαναν τη �οου λ εια φαινοταν φυσιο) ογιχη , τοσο φυ-
I I I I I I
σιολ ογιχη οσο χι εχεινη αναμεσα στο )\ιονταρι χαι στο αρνι.

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Οι φυσικοί μάς λένε πως , χατά την

οιάρχεια των παρατηρήσεών τους πάνω στα πιο μιχρά μόρια
της ύλης , έχουν αρχίσει ζαφνιχά να υποψιάζονται ότι η παρα­
τήρηση έχει μεταbάλλει αυτό το οποίο παρατηρείται . Δίπλα

* (Σ-r;μ. μει: . ) . Π ρ όκε ιται για το να-:οvραλιστικό δρ άμα το•J Γκέ ρ χαρ τ
Χάοuτ.τμαν, γρ αμμένο -ο '1 89 2 .
* * (Σημ. με-: . ) . Εννοεί τον Άντολ9 Χ ί-:λεp.

80
στις κινήσεις που παρατηρούν με το μιχροσχόπω, ξεπροbάλ­
) οuν χω κινήσεις που προκαλούνται από το μιχροσχόπω . Απ '
την άλλη , ενδεχομένως χω τα όργανα να μεταbάλλονται από
τα αντικείμενα πάνω στα οποία εστιάζονται. Αν συμbαίνει χά­
τι τέτοιο στα όργανα που παρατηρούν, τότε τι συμbαίνει όταν
παρατηρούν οι άνθρωποι;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Δίνεις έναν πολύ σημαντικό ρόλο
στη λογική . Είναι σαν να μην επιτρέπεις τίποτα που δε θα
έχει περάσει πρώτα φιλτραρισμένο από τον εγκέφαλο . Δεν εί­
μαι της άποψης ότι η λογική των καλλιτεχνών είναι λιγότερη
απ ' αυτή των άλλων ανθρώπων (υπάρχει αυτή η άποψη) . Οι
καλλιτέχνες διαθέτουν ωστόσο περισσότερα από τη λογική
τους όταν εργάζονται. Αν αφήσεις να περάσει πάνω στη σκη­
νή μόνον ό,τι έχουν αποτυπώσει χω έχουν εγκρίνει στον εγκέ­
φαλό τους , θα παρουσιαστεί τελικά χάτι αρκετά πενιχρό .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Υπάρχει κάποια αλήθεια σ ' αυτό που
λες . Οι άνθρωποι χάνουν πολλά πράγματα που είναι λογικά,
δίχως να τα έχουν υποbάλει πρώτα στον έλεγχο της λογικής
τους δεν μπορούμε όμως να παραιτηθούμε απ ' αυτό . Υπάρχει
το ζήτημα του ενστίκτου, όπως χαι όλων εκείνων των μορ­
φών δράσης, που αντιπροσωπεύουν ένα ανεξιχνίαστο συνονθύ­
λευμα των πω διαφορετικών χω αντιφατικών κινήτρων χω
προσπαθειών . Δε bλέπω κανένα κίνδυνο στο να τοποθετήσου­
με μια μεγάλη δόση απ ' όλα αυτά πάνω στη σχηνή . Αυτό το
οποίο έχει σημασία είναι να παρασταθούν με τέτοιο τρόπο,
ώστε να μπορεί να γίνει μια αξιολόγηση χω μάλιστα μια αξω-

81
λόγηση , που να μπορεί να έχει παρομοίως χ.άτι ενrττιχ.τώδες
χ.αι σύνθετο . Υπάρχουν, ξέρετε, χ.ι άλλοι τρόποι για να θέσει
I I

χ.ανεις τα πραγματα .
Ο Δ ΡΑ:ΝΙ ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: 'Ι σως θα πρέπει να μιλήσουμε λί­
γο χ.αι για το ηθιχ.ό ζήτημα . Υπάρχουν ετιχ.έτες , όπως «χα-
) Θ
ω» χ.αι «χ.αχ.ο» . - α πρεπει ο' λα να φερουν αυτες τις ετιχ.ετ-
I I I I I I

τες ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Όχι bέbαια ! Θα ήταν το επιστέγασμα
της ανοησίας . Θα πρέπει bέbαια να υπάρχει χ.άποια αγάπη
για τους ανθρώπους από τον καλλιτέχνη . Αυτή η χαρά με το
ανθρώπινο στοιχείο μπορεί να τον οδηγήσει αχ.ριbώς σ ' αυτό,
να τον χαροποιούν χ.αι οι χ.αχ.ές ενέργειες · δηλαδή εχ.είνες οι
ενέργειες που , δίχ.αια ή άδιχ.α, η κοινωνία τις χαρακτηρίζει
επιζήμιες . Νομίζω πως είναι αρχ.ετό να παρουσιάζετε την
οπτιχ.ή γωνία της κοινωνίας στην πιο ευρεία της έννοια χ.αι
όχι με μια συγχ.εχ.ριμένη , πρόσχ.αφη μορφή . Δεν πρέπει να
I I I I I I

χ.ατατpεχετε το ατομο που ειναι τοσο συχνα χ.ατατρεγμενο .

Πρέπει να διατηρείτε μπροστά σας τη θέα του συνόλου χ.αι να
Ι Ι I
' του συνο-
φpοντι'ζ ετε χ.αι το χ.οινο να οιατηpει επισης τη θεα
� I

λου .

82
 Δ ΙΑΛ l"ΣΗ Τ Η Σ Ψ Έ l'ΔΑ ΙΣΘ Η Σ Η Σ
l{Λl Τ Η Σ ΤΑ ΥΤΙ Σ Η Σ

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: l{αι τ ι γίνεται με τον τέταρτο

I
τοιχο;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Τι είναι αυ""" ό ;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Τα έργα παίζονται συνήθως σαν
να είχε η σχηνή τέσσερις τοίχους χι όχι τρεις · ο τέταρτος 6ρί-
σχεται απ ο' την πλευρα που χα' θ εται το χοινο . Η εντυπωση
I I I

που δημιουργείται χαι διατηρείται είναι πως , ό,τι συμ6αίνει

πάνω στη σχηνή , είναι ένα αληθινό γεγονός από τη ζωή , στην
οποία, 6έ6αια, δεν υπάρχει χοινό . Μ ' άλλα λόγια, παίζοντας
μ ' εναν τεταρτο τοιχο σημαινει να παι'ζει χανεις σαν να μην
I I Ι Ι Ι

I I
υπηρχε χοινο .
Ο Η ΘΟΠΟΙΟΣ: Καταλα6αίνεις . Το χοινό 6λέπει πολύ
προσωπικά συμ6άντα χωρίς να το 6λέπουν . Είναι αχρι6ώς
σαν να χρυφοχοιτάζει χάποιος πίσω από μια χ) ειδαρότρυπα
χαι να παρακολουθεί μια σχηνή , στην οποία εμπλέκονται άν­
θρωποι που δεν έχουν υποψιαστεί ότι δεν είναι μόνοι τους . Βέ­
bαια, στην πραγματικότητα, τα προετοιμάζουμε όλα με τέ­
τοιο τρόπο, ώστε ο χαθένας να έχει χαλή θέα . Απλά, χρύ6ου-
I I I I
με το γεγονος οτι εχουν προετοιμαστει.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Α, έτσι· χι έπειτα το χοινό θεωρεί σιω­
πηρά ως δεδομένο πως δε 6ρίσχεται διόλου μέσα σε θέατρο,
αφού χανένας δε φαίνεται να του δίνει σημασία. Έχει την ψευ-
rr l
οαισ θηση πως χα' θ εται πισω απο μια χ) ειοαροτρυπα. οτε, θα
� I I I \" I

83
πρέπει να χεφωφοτήσει μόνον όταν θα έχει φτaσει στην
γκαρνταρόμπα του θεaτρου .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Το χειροκρότημα του ωστόσο πιστοποιεί
πως , πραγματικa, οι ηθοποιοί κατόρθωσαν να παίζουν σαν να
μην ήταν το κοινό παρόν !
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Νομίζεις πως χρειαζόμαστε αυτή την
περιπλοκη μυστικη συμφωνια αναμεσα σ ' αυτους που παι'ζουν
I I Ι Ι 1

I
και σε σενα;
Ο Ε ΡΓΑΤΗΣ : Εγώ δεν το χρειaζομαι. Μπορεί όμως να
το χρειaζονται οι καλλιτέχνες .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Θεωρείται αναγκαίο για το ρεαλιστικό
παίξιμο .
Ο Ε ΡΓΑΤΗΣ : Είμαι υπέρ του ρεαλιστικού παιξίματος .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Είναι όμως εξίσου ρεαλιστικό το ότι κa­
θεται κανείς στο θέατρο και όχι μπpοστa σε μια κλειδαρότρυ­
πα ! Π ώς μπορεί να είναι ρεαλιστικό να προσπαθεί κανείς να
αποκρύψει κaτι τέτοιο; Όχι. Θέλουμε να καταρρίψουμε τον
τέταρτο τοίχο . Μ ' αυτόν τον τρόπο η συμφωνία διαλύεται.
Στο μέλλον λοιπόν δείξτε μας δίχως καμία ντροπή ότι έχετε
πpοετοιμaσει τα πaντα με τον καλύτερο τρόπο για να μας
bοηθήσετε να καταλabουμε.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Αυτό σημαίνει ότι εμείς από δω και
μπρος θα σας λαμbaνουμε υπόψη μας . Μ ποpούμε δηλαδή να
στρέφουμε το bλέμμα μας σ' εσaς ' ακόμα και να σας μιλaμε .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Φυσικa. Κaθε φopa που γίνεται κaτι
τέτοιο είναι προς όφελος της παpaστασης .

84
 Ο ΗΘΟ Π Ο Ι Ο Σ , μουρμουρ!ζοντας : Επιστροφή λοιπόν σ '
εχεiνα τα «λέει αυτός χατά μέρος » , τα «Αξιότψ.ο Κοινό, εi­
μω ο Βασι) ιάς Η ρώδης » χω στα χοpiτσια που επιδεικνύουν
τα πόδια τους στα θεωρεiα των αξιωματικών !
Ο ΦΙΛΟ Σ Ο Φ Ο Σ , μουρμουρ!ζοντας : Δεν υπάρχει Πιο δύ­
σκολη προέλαση από την επιστροφή στη λογική !
Ο Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ, ξεσπώντας : Ι{ ύριε, γνωρiζουμε ότι το
θέατρο, από μια άποψη , έχει ξεπέσει πολύ . Όμως , παρόλα αυ­
τά, έχει μέχρι τώρα κρατήσει '"" Ους τύπους . Για παράδειγμα,
δεν απευθυνόταν άμεσα στο κοινό . Όσο χι αν έγινε διανοητικά
καθυστερημένο χω διεφθαρμένο, τουλάχιστον, έγινε ακόμα
χυδαiο . Κι αυτό, επειδή μπορούσε τουλάχιστον να επικοινω­
νήσει χανεiς μαζi του με ορισμένους έμμεσους τρόπους . Κύριε,
μέχρι τώρα, δεν παiζαμε για τον χάθε Μ ή τ σο χω Κiτσο που
αγοράζουν ένα εισιτήριο αλλά για την τέχνη !
Ο Ε ΡΓΑΤΗ Σ : Ποιούς εννοεi με το Μήτσο χω τον Κiτσο;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Εμάς .
Ο Η ΘΟ ΠΟ ΙΟΣ: Για την τέχνη , κύριε ! Εσεiς απλά υπάρ-
χετε, απλαI χω μονον I I
Ε ιστε I
παρων .' 'Ι σως οε I I
� θ α σας ηταν χο-
πος να επισχεφτεiτε το παραδiπλα χτiριο, όπου θα 6ρiσχατε
μαγαζιά, στα οποiα τα χορiτσια δεiχνουν τους πισινούς τους
I

χατ ' επι θ υ μιαν .

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ενώ στα διχά σας μαγαζιά, τα χορiτσια
δεiχνουν τους πισινούς τους μόνον στους συναδέλφους τους
ηθοποιούς , με τους οποiους , χατά τ ' άλλα, εiνω απόλυτα
αξιοσέ6αστο να ταυτiζετω κάποιος · έτσι δεν εiνω;

85
 Ο Δ ΡΛ Μ ΛΊΌΛΟ Γ Ο Σ : Κύριοί μ.ου, στο ύψος σας !
Ο Ε Ρ Γ \ΤΗ Σ : Λ υ τός ήταν που άρχισε να μι) ά για τους
I

πισινους .
Στο μεταξύ , αυτό που μας δείχνουν όλο
Ο Φ Ι \ΟΣΟ Φ Ο Σ :
χι ο) ο ειναι τα σ ωψ υχα τους I.
' I I I

Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Και νομίζετε Εσείς ότι μπορούμε να χά-

νουμε χατι τετοιο �οιχως
ι ντροπηι ; }Τλαι τι εννοειτε μ αυτο το
Ι ι Ι ' Ι

«όλο χι όλο»;
Ο Δ ΡΑ 1\ 1 ΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Είναι πάντως φο6ερό που συντη-
'Ε Ί�
ρειτε παντα το μη' λον της ριοος . ωpα που εχετε αντωpασει
, I � I I s::- I

με φιλοσοφικό θυμό, δεν μπορείτε τουλάχιστον να δράσετε χαι

με φιλοσοφική νηφαλιότητα;

χpι,... ιχή στάση μας πηγάζει από ,...ο

Ο Φ Ι Λ Ο Σ ΟΦ Ο Σ : Η
γεγονός ότι έχουμε πια αποκτήσει μεγάλη εμπιστοσύνη στην
ανθρώπινη δύναμη της εργασίας χαι της εφεύρεσης αλλά χαι ·

\' ) I I I I I I

ουσπιστια στην ωεα πως ο α πpεπει να παραμεινουν οπως ει-

� /

ναι, ακόμα χι αν είναι άσχημα, όπως οι χρατιχοί μας θεσμοί.

Ίσως κάποτε υπήρξε μια εποχή στην ιστορία, όπου η 6ία χαι
η καταπίεση ανάγκαζαν τους ανθρώπους να παράγουν μεγάλα
I '>:- I λ) I ' I

εργα ο ταν η ουνατο,...η τα εχμετα ευσης των ανθ ρωπων

·

άφηνε το ωiθpώτινο μυα) ό να ωθείται στο να χάνει σχέδια,

I ) I I I I I

που ειχαν χαποιο οφε ως για το χοινωνιχο συνο)ω . Σημερα τα

r.αραλύει όλα. Γι αυτό, εσείς οι ηθοποιοί, μπορείτε τ�Jρα πια
να παρουσιάζετε τους χαραχ,...ή ρες σας μ' αυτό τον τρόπο, οη­
λαδή έτσι �Jστε να μπορεί κάποιος να τους φαντάζεται να

86
 I � I ' I � Ι
συμπεριφερονται χαι οιαφορετιχα απ ο,τι ορουν, αχομα χι αν
'Jπάρχουν αρχετοi λόγοι, που τους χάνουν να συμπεριφέρονται
' I I I l\ J f I I
μ αυτον το συγχεχριμενο τροπο . 1ν1 πορειτε χι εσεις να σκια-
γραφεί-ε τους χαρακτήρες σας όπως ένας γενναιόδωρος μη-
I � ' ι περισσοτερη
χανιχος , που οιαθε-··-ε
I I I
πεφα απο τον προχατοχο
Ι Ι

του, διορθώνει τα σχέδια του , με το να χαράζει καινούργιες

γραμμές πάνω στις παλιές , να διαγράφει αριθμούς , αντικαθι­
στώντας τους με άλλους χαι να σημειώνει χριτιχές παρατη­
ρήσεις χαι σχόλια. Μπορείτε να αναπαριστάτε τη φημισμένη
πρ�Jτη σχηνή στο Λ ηρ, (στην οποiα μοιράζει το bασiλειό του
Ι I I I I
αναμεσα σ-ις χορες του, συμφωνα με �ο μετ ρο -ης αγαπης
I ' I I ) / θ I ) I
που τρεφουν γι αυτον χαι χρησιμοποιει α ος μετρο , με τε-
'"Γ �
τοιο τροπο ωστε το χοινο να πει: ο χεφι'ζεται λα' θ ος , αν οεν
, I I

)
ειχε πει αυτο, αν ειχε προσεςει εχεινο η, αν, τε' ος παντων, το
I I I I� I I Ι

ξανασκεφτόταν .

Ο Φ Ι ΛΟΣΟΦΟ Σ : Για ποιά σχέψη πρόκειται όμως ; Εiναι

η σχέψη που εναντιώνεται στο αίσθημα� Απλά χαι μόνον ο
αγώνας για νηφαλιότητα; Μ ια τέτοιου εiδους έχχληση στη
νη9αλιότητα -του τύπου : «ας μην πάρουμε αποφάσεις , ενώ
bρισχόμαστε σε μέθη ! » ή «καλύτερα να το ζανασχεφτούμε ! »­
είναι bολιχή για τις δραστηριότητες των μάγων της σχην-fις
μας αλ) ά αυτό εiναι μόνον ένα κατώτερο επiπεδο . ' Εχουμε
ήδη διαπιστώσει πως πρέπει να καταργήσουμε την πεποiθησ·Γι
εχεiνη , σύμφωνα με την οποiα δεν μπορεί χανεiς να απολαύσει
την τέχνη , παρά μόνον αν εγχατα) εiψει τη νηφαλιότητα χαι

87
πλησιάσει τη μέθη · γνωρίζουμε ήδη πως όλη η χλίμαχα, από
τη νηφαλιότητα ώς τη μέθη χαι η αντίθεση ανάμεσα στη νη­
φαλιότητα χαι στη μέθη είναι παρούσες στην καλλιτεχνική
απόλαυση . Το να θέλει χανείς να παρουσιάσει τις σχηνές χαι
τους χαρακτήρες έτσι ώστε να παρατηρούνται με ψυχρό ιJ πο­
λογισμό, θα ήταν χάτι ολότελα άχρηστο χαι επιπλέον 6λα6ερό
για τους σκοπούς μας . Ας παρουσιάζουμε εδώ όλες τις εικα­
σίες , τις προσδοκίες χαι τις συμπάθειες που έχουμε στην
πραγματικότητα στις δοσοληψίες μας με τους ανθρώπους . Το
χοινό δεν πρέπει να 6λέπει χαρακτήρες , που απλά χαι μόνο εί­
ναι οι δράστες των ενεργειών τους (ετοιμάζουν π .χ. τις εισό­
δους τους) αλλά ανθρώπους : κινούμενο, ακατέργαστο υλιχό,
άμορφο χαι ακαθόριστο, που να είναι ιχανό να το χάνει να εκ­
πλαγεί. Μόνον όταν οι θεατές έρθουν αντιμέτωποι με τέτοιου
είδους χαρακτήρες , θα εξασκηθούν στην αληθινή σχέψη · δη­
λαδή τη σχέψη που καθορίζεται από προσωπικό ενδιαφέρον,
σχέψη που εισάγεται χαι συνοδεύεται από αισθήματα, που
καλύπτει όλα τα στάδια της επίγνωσης , της σαφήνειας χαι
της αποτελεσματικότητας .

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Δεν είμαι όμως δεμένος χειροπόδαρα από

ι ι
το χειμενο του συγγραφεα;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Θα μπορούσες να χρησιμοποιήσεις το
κείμενο σαν μια αυθεντική αλλά χαι πολυσήμαντη αναφορά.
Πληροφορείσαι, ότι ένας αόριστα προσδιορισμένος Καίσαρας ,
περικυκλωμένος από πατρiχιους δολοφόνους , υποτίθεται πως

88
πpέπε� να ψ�θυρίσε� προς ένα συγχεχpψ..ένο Βρούτο : « Κ.αι συ
Βρούτε». Ο χαθένας που αχούε� μ�α παpόμο�α αναφορά, χωρίς
να την παίρνε� χατά γράμμα αλλά με άλλους τρόπους , δεν
έχε� μάθε� πολλά· η γνώση του γ�α τον χόσμο δεν έχει εμ-
I I
πλουτιστει σημαντιχα. Αχομα' '
χι αν εχει
'

την ταση να γενι-

κεύει, ίσως το χάνει, αλλά προς λανθασμένες κατευθύνσεις .
τότε εσύ' ο ηθοποιός ' ορμάς σ ' αυτή την αόριστα νεφελώδη
αντίληψη χαι αναπαριστάς την ίδια τη ζωή . Ό ταν τελειώσεις ,
ο θεατής σου θα πρέπει να έχει δει περισσότερα αχόμα χι από
I I I I
εναν μαρτυρα του πραγματιχου γεγονοτος .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Και τι γίνεται με τα φανταστικά
έργα; Δε μας παρέχουν παρά αναφορές σχετιχά με τον ποιη-
τη' ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Όχι, όχι μόνο . Αυτά είναι για σας ανα­
φορές από όνεφα χαι προσχέδια, με τα οποία ο συγγραφέας
χειρίζεται παρομοίως την πραγματικότητα. Αχόμα χι αν θα
πρέπει να ψάξετε τι πρέπει να είδε τότε- να ανακαλύψετε ποιά
μπορεί να ήταν η πρόθεση της αφήγησής του χ .τ .λ.- υπάρχει
αχόμα μεγάλη ελευθερία κινήσεων για σας .

Ο Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : Δε θα μου πεις φυσιχά ότι πρόκειται να

μιμ..η θώ ένα χαραχτήρα χωρίς προηγουμένως να έχω διεισδύ-
σε ι μεσ' α του .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Απαιτούνται περισσότερες επεμbάσεις
για να οικοδομηθεί ένας χαραχτήρας . Συνήθως , δε μιμ.. ε ίστε
ανθρώπους που έχετε δει αλλά πρέπει πρώτα να φανταστείτε

89
 I I r'""'1 Ι
τα προσωπα που θ ελ ετε να μιμη θ ειτε . ι..:.. εχινατε με το τι μπο-
Ι Ι I I I I δ I
ρειτε να παρετε απο το χειμενο που εχετε να πειτε, τις ρα-
σεις χαι τις αντιδράσεις που έχουν καθοριστεί για σας χαι τις
ι Ι I Ι I I
χαταστασεις μεσα απο τις οποιες ο χαραχτηρας σας θα πρε-
t I Θ I I I I
πει να εc;ελιχτει. - α πρεπει να μπειτε επανειλημμενα μ.εσα
I
στο προσωπο που υπο δυεστε, ' Ι Ι
την χατασταση του , τα σωμα-
τικά του χαρακτηριστικά, τους τρόπους σχέψης του . Αυτή
Ε
ειναι μια απο τις επεμοασεις για το χ'"" ισιμο του ρο' λου . νι-
I I I Ρ ' I

σχύει από) υ τα τους στόχους μας , μόνον που είναι αναγκαίο

να ξέρετε να ξανα6γείτε απ ' αυτήν. Υπάρχει τεράστια διαφορά
I I I I Ι Ι Ι
αναμεσα σε χαποιον που εχει μια ειχονα ενος πραγματος , χα-
τι που απαιτεί φαντασία, χαι σε μια ψευδαίσθηση , χάτι που
απαιτεί απερισκεψία. Χρειαζόμαστε φαντασία για τους στό­
χους μας · δε θέ) ουμε όμως να δημιουρyήσουμε μια ψευδαί­
σθηση αλλά να δώσουμε στο θεατή μια εικόνα ενός συμ6άν­
τος .
Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Νομίζω πως έχεις μια εξεζητημένη
άποψη , σχεδόν μια ψευδαίσθηση , ως προς το bαθμό, που
εμείς , οι ηθοποιοί του παλιού θεάτρου , ταυτιζόμαστε με τους
ρόλους . l\1πορώ να σου πω, πως , όταν παίζουμε '"" Ο Ληρ, σκε­
φτόμαστε ένα σωρό πράγματα, που όε θα μπορούσαν να είχαν
I I I \
περασει απο το μυα) ο του i 1ηρ .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Δεν αμφι6άλλω γι αυτό · ότι μπορείτε
οη/ αδή να αποχαλύπτετε αυτό ή να χρύ6ετε εκείνο χ . τ .λ Δεν
αμφιt>άλ) ω επίσης ότι σκέφτεστε εκείνη τη στιγμή , αν τα εί­
δη 9ροντιστηρίου t>ρίσχονται στη σωστή θέση ή αν ο χωμιχός

90
�

I I ' I I
οε θ ' αρχ�σε� ι::;αφν�χα να χουναε� τ αυ-�α του στο μεσον του
μεγάλου σας μονολόγου . Ό λ ' αυτά όμως είνα� σχέψε�ς αφ�ε­
'

ρωμένες καθαρά 'ι:: στην προσπάθε�α να μην ξυπνησε� το χο�νό

από την ψευοαίσθηση του . Μπορεί να χαλάσουν τη δ�χη σας
ταύτιση αλλά απλά εμbαθύνουν αυτην του χο�νού . Και γ�α
I I ) I I I
μενα εχε� μεγα ωτερη σημασ�α να αποτραπε� το τελευταιο, Ι

παρά να μη χαλάσε� το πρώτο .

Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Εννοείς πως θα πρέπε� χανεiς να μπαίνε�
) Ρ
στο πετσ� του ρο' ου μονο στ�ς προοες χι οχ� στην παρασταση �
I ' ' , I

Ο Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ο Σ : \υτην τη στιγμη bρίσχομαι σε χάπο�α

αμηχανία να αποφανθώ . Θα μπορούσα απλά να απαντησω :
χαθώς παίζετε, δε θα πρέπε� να μπαίνετε στο πετσί του ρό­
λου . Έχω χάθε δ�χαίωμα να �σχυρ�στώ χάτ� τέτοιο . Πρώτα
' I) � I I � I Ι Ι
απ ο \α, επεωη εχανα μ�α ο�αχρ�ση αναμεσα σ-ην ταυτ�ση
I)
με το ρο ω χαι στη ο�ε�σουση στο ρο' λο · επε�τα, επεωη πραγ-
� I I �I

ματ�χά π�στεύω πως η ταύτ�ση είναι εντελώς περ�ττη · αλλά,

πάνω απ ' όλα, επε�δη φοbάμαι πως όπο�α άλλη απάντηση ,
" I I I '"C I
οπο�αοηποτε χ� αν ηταν, θα μπορουσε να ανο�ςε� ενα παρα θυ-
pάχ� σ ' όλη αυτη τη γνωστη ανοησία, τη στ�γμη που της εί­
χα χλεiσε� την πύλη . Παρ ' όλα αυτά, δ�στάζω . ΥΙπορώ να
ι ι ι ι ι
φανταστω την ταυτ�ση σαν μ�α ορ�αχη περ�πτωση χωρ�ς να
υπάρξουν bλάbες . Υπάρχε� μ�α σεφά από μέτρα, με τα οποία
I ) ' 1-Ι I
θα μποpουσε χαποιος να αποφυγε� τ�ς απ ω \ε�ες .
Ι Ι
,.,... α υτιση
I I
θ α επpεπε να σταματουσε χαι να εμφαν�ζο-αν ' I
μονο σε ο ρ�-
I I I I I ) I "I
σμενες περ�στασεις η να ηταν παρα πο ω αόυναμη χαι ανα-
κατεμένη με άλλες , δυναμ�χές επεμbάσε�ς . "-'την πpαγμα τι-

91
κότητα, έχω δει ένα τέτοιο έργο, όπου το αποτέλεσμα με
ικανοποίησε, παρό) ο που δεν μπορούσα με σιγουριά να διαπι­
στώσω, αν είχε πραγματοποιηθεί ταύτιση στους ηθοποιούς ή
όχι . Ή ταν η τελευταία από ένα μεγάλο αριθμό προbών · όλοι
ήταν κουρασμένοι, το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να aπο­
μνημονεύσουν ακόμα μια φορά τα λόγια τους και τις θέσεις
τους πάνω στη σκηνή , κινούνταν μηχανικά, μιλούσαν χαμη­
λόφωνα . Πρέπει όμως να πω, πως οι ηθοποιοί δε θα τολμού­
σαν ποτέ να παίξουν έτσι μπροστά σε κοινό, να εμφανιστούν
δηλαδή τόσο άτονοι και αμελείς ως προς την εντύπωση που
έδιναν (εξαιτίας της συγκέντρωσής τους στα «εξωτερικά»)·
έτσι, είναι πιθανόν ότι η ταύτιση , αν υπήρχε καθόλου , δεν
ενόχλησε, επειδή απλά το παίξιμο δεν είχε ζωντάνια. Με λί­
γα λόγια, αν μπορούσα να είμαι σίγουρος ότι θα bλέπατε,
έστω και λίγο, ως τεράστια τη διαφορά, ανάμεσα στο νέο εί­
δος της υποκριτικής και το παλιό, που bασιζόταν στην ολο­
κληρωτική ταύτιση , τότε θα ήταν πράγματι δυνατό σε μένα
να διευκρινίσω ότι θα δεχόμουν μια πολύ αδύναμη ταύτιση .
Αλλά ακόμα και τότε θα έκρινα τη δεξιοτεχνία σας με κριτή ­
ριο πόσο λίγη ταύτιση κατορθώσατε και όχι με το συνηθι­
σμένο τρόπο, δηλαδή ανάλογα με το πόσο πολύ ταύτιση δη-
I
μιουρyησατε .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Μπορούμε να το θέσουμε κάπως
έτσι: σήμερα οι άνθρωποι ονομάζονται ερασιτέχνες , αν δεν κα­
τορθώσουν κάποια ταύτιση · θα ονομάζονται άραγε κάποια μέ­
ρα ερασιτέχνες αν μπορούν να παίξουν χωρίς αυτήν; Ό μως

92
μην ανησυχείς . l\1ε τη σοφή σου ομολογία έχεις χάνει τη μέ­
θοδο της υποκριτικής σου να μας φαίνεται ) ιγότερο ξένη .

Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Μήπως η αναστολή της ταύτεσης ση­

μαίνει χαι την αναστολή χάθε συγκινησιακού στοιχείου;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Όχι, όχι. Ούτε το χοινό ούτε οι ηθοποιοί
I Ι I Ι Ι
πρεπε ι να σταματησουν απ ο το να συμμετεχουν συγχινησιαχα ·
ούτε η αναπαράσταση των συγκινήσεων πρέπει να παρεμποδι­
στεί ούτε η χρήσΥ) των συγκινήσεων πρέπει να ματαιωθεί από
τους ηθοποιούς . Μόνο μία από τις πολλές πιθανές πηγές συγ-
ι Ι I I I I '
χινησης , η ταυτιση , πρεπει να πεσει σε αχρηστια η, τουλαχι-
στον, να χρησιμοποιείται σαν δευτερεύουσα πηγή .

[ΤΟ Θ ΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΣΑΙΞ Π Η Ρ]

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Λίγα χρόνια πριν από την εμφάνι­

ση του πρwτου έργου του Σαίξπηρ, ο Μάρλοου εισήγαγε τον
ιαμbιχό ανομοιοχατάληχτο στίχο χαι εξευγένισε μ' αυτό τον
τρόπο τα λd.ιχά θεατρικά έργα της εποχής · έτσι, παραγκωνί­
στηκαν από τους ειδήμονες εκείνες οι άκαμπτες απομιμήσεις
του Σενέκα που έφτιαχναν οι συμbατιχοί λογοτέχνες . Το πλέ­
ξιμο δύο υποθέσεων, που τόσο έξοχα πραγματοποιήθηκε στον
Έμπορο της Βενετ{ας, ήταν μια τεχνική καινοτομία εκείνης
της περιόδου . Ή ταν μια εποχή γεμάτη από γρήγορες , αδίστα­
χτες χαι ορμητικές εξελίξεις . Τα θεατρικά έργα άρχισαν να

93
αποχτουν ' εμπορευματων
' το χαραχτηρα ' α)λ '
\ α' ο� σχεσε�ς �διο-
"

χτησiας ή-αν αχ6μα χαοτικές . Οι σχέψε�ς , ο� ε�χ6νες , τα γε­

γον6τα, ο� �δέες , ο� εφευρέσε�ς δεν προστατεύονταν νομ�χά · η
σκηνή χρησ�μοπο�εiτο σαν ένα ορυχείο ευρημάτων που έμο�αζε
σ--η ζωή . ο� μεγάλο� χαρακτήρες ήταν οι χοντροκομμένοι χα-
/
pαχτηρες που εχλεπτυν '
' θηχαν · η περ�τεχνη '
γλωσσα '
ηταν η
ακατέργαστη γλώσσα που εξευγενίστηκε. Πο�ές ήταν ο� πα­
ραχωρήσε�ς που έγιναν στο μορφωμένο χο�ν6 των θεωρεiων;
π Ι
ο�ες ηταν ο� παpαχωρησε�ς σ ' αυτους που χα' θ ονταν στην
Ι I I

πλατεία; Το χολλέγιο έλεγχε την μπυραρiα χαι η μπυραρiα το

χο)λέγιο.

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Σ ' ένα χεφογραφο εν6ς θεατρικού

έργου του 1 60 1 υπάρχουν πολλές εκδοχές χαι μ�α σημεiωση
του συγγραφέα στο περ�θώριο που λέε�: «Δ�άλεξε 6πο�α εκδο­
χή σού φαίνεται καλύτερη» χα� «Αν αυτ6ς ο τρ6πος να το
στήσε�ς είνα� δύσκολος ή ακατάλληλος γ�α το χο�ν6, τ6τε
μπορείς να δ�αλέξεις τον άλλον» .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Οι γυναiχες κάθονται πλέον στο

θέατρο αλλά ο� γυναικείο� ρ6λο� εξακολουθούν να παίζοντα�
απ6 αγ6ρ�α . Λιf �α χα� δεν υπάρχουν ζωγραφιστά ταμπλώ στο
πiσω μέρος της σκηνής, αναλαμ6άνε� ο συγγραφέας να ζω­
γραφiζε� το τοπίο . Ο σχην�χ6ς χώρος δεν είναι με αχρί6εια
προσδιορ�σμένος · μπορεί να είναι μ�α ολ6χληρη πεδιάδα. Στο
Ρtχάpδο Γ ' (Πράξη Ε ' , Σκηνή 3 ) παρουσ�άζονται δύο στρα-

94
τόπεδα με τα καταλύματα του Ριχάρδου χαι του Ρίτσμον�·
αναμεσα τους εμφανι/ζε�αι ενα φαντασμα σ ενα ονεφο, που
I I I I ' I I

μπορούν να το δουν χαι να το ακούσουν χαι οι δύο άνδρες χαι

που απευθύνεται χαι στους δύο. Ένα θέατρο γεμάτο από εφέ­
*
Α !
Ο Δ ΡΑ ΜΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Επίcτης κάπνιζαν στα θέατρα αυτά.
Ο χαπνός πουλιόταν στο ακροατήριο. Έτσι έbλεπες χαι κάποι­
ους σνομτ με τις πίπες τους να κάθονται πάνω στη σχηνή χαι
να παρατηρούν με ονεφοπόλο ύφος, το πώς ο ηθοποιός παρίστα­
νε το θάνατο του Μαχμπέθ.

Ο Η ΘΟΠΟΙΟΣ: Δεν είναι όμως αναγκαίο, να εξυψώνει

χανείς το θέατρο πάνω από το επίπεδο του δρόμου χαι να δίνει
στο παίξιμο έναν ιδιαίτερο χαραχτήρα, από τη στιγμή που ού­
τε παίζεται στο δρόμο, ούτε συμπτωματικά, ούτε από ερασι-
ι
τεχνες ι
χαι που �οεν παραχινειται αποι χαποω
ι ι
τυχαω ι
γεγονος ;
Ο Φ ΙΛ Ο ΣΟ ΦΟ Σ : Νομίζω, ότι όλες ο ι περιστάσεις που
ανέφερες το εξυψώνουν όσο του χρειάζεται. Όλες αυτές οι δια­
φορές ανάμεσα στο θέατρο χαι στο δρόμο πρέπει να τονιστούν
με έμφαση . :Με χανένα τρόπο δεν πρέπει να εξα) ειφθούν !
Ό μως , αχόμα χι αν διαχωρίζαμε τις δύο αυτές εκδηλώσεις ,
χάτι από την αρχική λειτουργία του καθημερινού θα έπρεπε

* (Σημ. με τ . ) Ο ί;φεχτ χpησψ.οτ.οιεί. την έχς;ιpασ-r; V-Effekt [Verfem ­

.

dung Effekt] , ΠΟ'J στ α ελληνικά αποδίδε ται ως Ε φέ-Α, οηλαοή εφέ -� τέχνα­
σμα-aποξένωσ-ης ή αποσ τασιοποίησ-ης . Επεζήyησ-η τΟ'J ες;ιέ-Α δί.νε ι ο ίδιος
πιο χα τω σσ. χεξ . * *

95
να παραμεiνει στο θεατρικό . Με την υπογράμμιση αυτης
αχριbώς της διαφοράς , του επαγγελματισμού, της προπαρα­
σχευης χ .τ .λ. , διατηρεi χανεiς αυτην τη λειτουργiα φρέσκια.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Τiποτα δε μας δεiχνει τόσο πετυ­
χημένα το λd.ιχό, νηφάλιο χαι υγιη χαραχτηρα του Ελισαbε­
τιανού θεάτρου, από τη μελέτη των συμbολαiων του Σαiξπηρ
με τους θιάσους , τα οποiα του εξασφάλιζαν το ένα έbδομο από
1 <;:- 1 I <;:- <;:- 1 θ I
τα μεριοια χαι το ενα οεχατο τεταρτο απο τα εσοοα ουο εα-
Ι Ι Ι
<;:-

τρων· από τις περικοπές που έχανε στα iδια του έργα, που
υπολογiζονται ανάμεσα στο ένα τέταρτο χαι στο ένα τρiτο του
συνόλου των στiχων · από τις οδηγiες του προς τους ηθοποι­
ούς του (στον Άμλετ ) να παiζουν με φυσιχό χαι συγκρατημέ­
νο τρόπο . Σ ' αυτά προσθέστε ότι έπαιζαν (όπως επiσης χι
έχαναν τις πρόbες τους) με το φως της ημέρας στο ύπαιθρο,
χωρiς να χαταbάλουν χαμιά προσπάθεια να δηλώσουν τον τό­
πο δράσης · ότι διέθεταν τη μεγαλύτερη δυνατη αμεσότητα με
το χοινό, που καθόταν γύρω απ ' όλες τις πλευρές της σχη­
νης , συμπεριλαμbανομένης χαι της iδιας χαι μάλιστα, ότι εi­
χαν ένα πληθος ανθρώπων να στέκεται μπροστά τους η να
σουλατσάρει πέρα δώθε · τότε μόνον αρχiζει να παiρνει χανεiς
τη σωστη εντύπωση · δηλαδη το πόσο γΥjινα, εγκόσμια χαι
στερημένα μαγεiας η ταν όλα.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ώστε το Όνεφο της νύχτας του μεσο­
χαλόχαφου παiχτηχε στο φως της μέρας χαι με το φως της
μέρας εμφανιζόταν το φάντασμα στον Άμλετ ; Και η ψευδαi­
σθηση ;

96
 Ο Δ Ρ \ Μ Λ1ΌΛΟ Γ Ο Σ : Π ροϋπόθεση ήταν η φαντασία .

Ο Δ ΡΑΥΙ \ΤΟΛΟ Γ Ο Σ : l(αι η τραγικότητα σ-ο Σαίξπηρ;

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Η παρακμή του φεουδαλισμού αντιμε­
τωπίζεται σ' αυτόν ως χάτι τραγικό . Ο Ληρ είναι εγχλωbι-
' I5:' '

σμενος στις πατριαρχιχες ωεες · ο Ρ ιχαροος

I 5:'
Γ ' , ειναι
I
ο αντι-
πα θητιχος , που χανει τον ε.αυτο του τρομαχτιχο · ο 1ηαχμπε' θ
I I I I l\ ιf

είναι ο φιλόδοξος που εξαπατάται από μάγισσες , ο Αντώνιος ο

5:' Ι 5:' 5:' I I I
ηοονιστης που οιαχινουνευει �ην χυριαρχια του χοσμοu, ο
Οθέ) λος κατεστραμμένος από τη ζήλεια · - όλοι τους υπάρ-
' ' I I I θ) 'Ρ '
χουν μ.εσα σ εναν χαινουργιο χοσμ.ο χω συν ωονται απ αυ-
I
τον .
Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Για πολλούς αυτή η εξήγηση μπορεί να
5:' I I
ισοπεοωσει τα εργα.
Ο Φ Ι \ΟΣΟΦ Ο Σ : Τι το πιο σύνθετο, πιο σημαντικό χαι
πιο ενδιαφέρον από την παραχμ.ή των μεγάλων κυρίαρχων τά­
ξεων;

Ο Δ ΡΑ Μ ΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Τα δράματα του Σαίξπηρ είναι

υπερbολιχά ζωντανά. Απ ' ό,τι φαίνεται, τυπώθηκαν από το
αντίγραφο υποbολείου χω συμ.περιέ) αbαν όλες τις α)) αγές
που έγιναν χατά τη διάρκεια των προbών ατ..ό τους αυτοσχε­
οιασμ.ούς των ηθοποιών . Ο τρόπος μάλιστα με �ον οποίο έχει
σημειωθεί ο ίαμbος δίνει την εντύτ.. ωση πως , συχνά, έγινε εξ
αχοής . Ο Άμλετ μαι) προξενούσε πάντοτε ένα ιδιαίτερο ενδια­
φέρον για τον παρακάτω λόγο : γνωρίζουμε ό-ι ήταν οιασχευή

97
ενός προγενέστερου έργου, συγκεκριμένα, γραμμένου από τον
Τόμας Κυντ, χαι πως είχε μεγaλη επιτυχία λίγα χρόνια νωρί­
τερα. Θέμα του είναι το χαθaρισμα του σταύλου του Αυγείου .
Ο ήρωας , ο Άμλετ, έ()αζε σε τaζη την οικογένεια του . Όπως
φαίνεται, το έχανε χωρίς χαμιa αναστολή χαι η τελευταία
πρaζη αποτελούσε προφανώς την κορύφωση . τ ο αστέρι όμως
του Θεaτρου της Σφαίρας του Σαίξπηρ ήταν ένας εύρωστος
χαι ασθματιχός aντρας χι έτσι, για μια περίοδο, όλοι οι ήρωες
ι
ηταν ι
ευρωστοι ι
χαι χοντανασαιναν· ι
αυτοΙ ισχυε για το Μ αχ-
μπέθ όπως χαι για το Λη ρ . Ως αποτέλεσμα η υπόθεση απ ο-
ι
ι χαι ισως
χτουσε pοαι θος γι , αυτον ι ι ι
χαι απ ' αυτον. Εγχατεστη-
I I I I I I

σαν χαταρραχτες χαι ορμητιχα ρευματα χι ετσι το εργο απε-

χτησε περισσότερο ενδιαφέρον · δίνει την εντύπωση πως θα
πρέπει να το είχαν ζαναδουλέψει χαι ζαναδιασχευaσει πaνω
σ'""η σχηνή έως την τέταρτη πρaζη · χαι πως , στη συνέχεια,
αντιμετώπισαν το πρό()λημα πώς να φέρουν αυτόν το διστα­
χτικό Άμλετ σ ' εκείνην την τελευταία &γρια σχηνή του αίμα­
τος που ήταν η επιτυχία του πρωτότυπου θεατρικού έργου . Η
τέταρτη πρaζη περιέχει έναν αριθμό σκηνών, καθεμία από τις
οποίες αναπαριστa μια λύση . Ενδεχομένως ο ηθοποιός χρειa­
στηχε να χρησιμοποιήσει ολόκληρο το υλιχό · ίσως πaλι να
χρειaστηχε μόνο μία χαι οι υπόλοιπες να συμπεριλήφθηκαν
παρ ' όλα αυτa στο ()ι()λίο . Είναι όλες τους χαλές ιδέες .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ίσως τα έργα να χατασχευaζονταν τό­
τε, όπως σήμερα χατασχευaζονται οι κινηματογραφικές ται-
ι
νιες .

98
 Ο Δ ΡΑl\1ΛΤΟΛΟ ΓΟΣ: Π ιθανόν . Θα πρέπει ωστόσο να
υπήρξε χι ένας ταλαντούχος συγγραφέας που τα συγκρότησε
με τη μορφή του bιbλίου .
Ο Η ΘΟ Π Ο ΙΟΣ: Απ ' την περιγραφή σού φαντάζεται κα­
νείς το Σαίξπηρ να φέρνει χαι μια καινούρια σχηνή χάθε μέρα .
Ο Δ ΡΑ Μ ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Σωστά . Έχω την αίσθηση ότι
πειραματίζονταν. Πειραματίζονταν με τον ίδιο τρόπο που, την
ίδια εποχή , ο Γαλιλαίος πειραματιζόταν στη Φλωρεντία χαι ο
Μ πέη χ ον στο Λονδίνο . Ι{ ι έτσι είναι σωστό χα ι σήμερα να
ανεbάζεις τα έργα μ' ένα πνεύμα πειραματισμού .
Ο Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : Αυτό θεωρείται ιεροσυλία.
Ο Δ ΡΑl\1ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Τα έργα οφείλουν την ύπαρξή
τους στην ιεροσυλία.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ό ταν τ ' αλλάζει όμως χανείς , θα χατη-
γορη θ ειΙ οΙ τι τα αντιμετωπι'ζει σαν χαΙ τι που ο�εν ει ναι τε' λειο .
I

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Πρόκειται για μια εσφαλμένη

ιδέα για την τελειότητα· τίποτ ' άλλο .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Τα πειράματα του Θεάτρου της Σφαί­

ρας , χαθώς χαι αυτά του Γαλιλαίου, ο οποίος αντιμετώπισε
μ' έναν ιδιαίτερο τρόπο την υδρόγειο σφαίρα, αντιστοιχούσαν
στο μετασχηματισμό της ίδιας της υδρογείου σφαίράς . Η
αστική τάξη έχανε τα πρώτα δισταχτικά της bήματα . Ο
Σαίξπηρ δε θα μπορούσε να είχε σχεδιάσει με τέτοιον πετυ­
χημένο τρόπο το ρόλο του Άμ) ε τ, που προοριζόταν για τον
ασθματικό ηθοποιό που έπαιζε τους χαρακτήρες του , αν η

99
φεουδαρχική οικογένεια δεν είχε ήδη καταρρεύσει . Ο νέος
I 'ψ I Ά ) I I

αστικος τροπος σκε• ης του μ \ετ ειναι μια αpρωστια του

θ
Ά
μλετ . Ί'α πεφαματα
1 Ι � I I

του οοηγουν κατευ ειαν στην κατα-

I
στpοφη .
Ο Δ ΡΑ�Ι \ΤΟΛΟ ΓΟΣ : Ό χι κατευθείαν . Π) αγίως .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Εντάξει, πλαγίως με την έννοια ότι το
ι ι ι 1 ι ι
εργο εχει κατι απο τη μονιμοτη�α του τροσωρινου και, συμ-
φωνώ μαζί σου, πως , για να τη διατηρήσει κανείς , πρέπει,
χωρίς αμφιbολία, να την διαλύσει .

Ο ΗΘΟ ΠΟ ΙΟΣ : Πρέπει λοιπόν να προσπαθήσουμε να δεί­

ξουμε πράγματα του τύπου : Μέχpt εδώ χω όχt παραπέρα -�
I )'
I
f'
I
Α I Ρ 'Ρ
I I I � I

οχt παpαπεpα α Λα μεχρt εοω. υτο οεοαια ειναι κατι οιαφο-

Ι Ι Ι 1::: '
1 I Ι

ρετικο απο ' κεινο το χωρις ορια ςεσπασμα των παλιων που
καταλήγει σε καταστροφή . Υπάρχει ένα στοιχείο σχετcχότη­
τας που ζητάς από μας να το λάbουμε υπόψη μας και το
οποίο δεν έχει bέbαια την ίδια δυναμική αποτε) εσματικότητα
με το απόλυτο . Αν παρουσιάσω έναν άνθρωπο ως σχετικά φι­
λόδοξο, δε θα αρέσει σε κανέναν ν' ασχοληθεί μαζί του με τον
ίδιο τρόπο, απ ' ό,τι αν τον έδειχνα εντελώς φιλόδοξο .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Στη ζωή ωστόσο, ο ι άνθρωποι είναι τις
περισσότερες φορές σχετικά φιλόδοξοι παρά εντελώς φιλόδοξοι,
έτσι δεν είναι�
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : 1\ιfπορεi. Τι γίνε'"'"αι όμως με την απο'"'"ε­
λεσμα,.,.ικότητα�
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : \υτό πρέπει να το κατορθι�σεις με κάτι

1 00
που να μοιάζει περισσότερο στην ζωή . Αυτό εiνω διχή σου
δουλειά.
Ο Η ΘΟ ΠΟΙΟΣ: Ένας χαλοφηαγμένος Μαχμπέθ θα
ήταν δηλαδή χάπως έτσι: μερικές φορές φιλόδοξος χω μερι­
κές φορές όχι χω μόνον σχετικά πιο φιλόδοξος απ ' το Ν τάν­
χαν . J(ω ο Α.μλε-ϊ; σου : αρκετά δισταχ τιχός αλλά απ ' την άλ­
λη έχοντας αρκετή προδιάθεση να ενεργήσει τόσο γρήγορα,
έτσι; Κω η Κλυτωμνήστρα: σχετικά εχδιχητιχή . Ο Ρωμαi-
I

ος : σχεηχα ερω-ϊ;ευμενος '.

,

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Νω, περισσότερο ή λιγότερο . Δε

χρειάζετω να γελάς . Στο Σαίξπηρ είνω ήδη ερωτευμένος πριν
χαν δει την Ιουλιέτα του . Μετά απ ' αυτό είνω Περισσότερο
I

ερωτευμενος .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Χα, φουσκοδεντριές ! Σαν να μην τις εί­
χαν ά)λοι άνθρωποι εχτός από το Ρωμαίο χω χωρίς μάλιστα
να είνω οι ίδιοι Ρωμαίοι.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Οπωσδήποτε όμως τις είχε χω ο Ρω­
μαίος . Είνω μια από τις μέγιστες ρεαλιστικές τάσεις του
Σαίξπηρ το γεγονός ότι το παρατηρεί .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Κω η συναρπαστική γοητεία του Ριχάp-
� π
οου Γ ' ; ως μπορω να την παρουσιασω χωρις να γεμισω
I I I I I

ο' λον το χαραχτηρα μ ' αυτην;

I I

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Εννοείς τη σκηνή , όπου γοητεύει.

τόσο πολύ τη χήρα του άνδρα που δολοφόνησε ώστε να του
παραοο θ ει; 'Ε� χω ουο λυσεις . ' Η πρεπει να παρουσιαστει κυρι-
� I �
I I I I

ευμένη από τρόμο ή, αλλιώς , θα πρέπει να την παρουσιάσεις

101
άσχημη . Όπως όμως χω να παρουσιάσει χανείς τη γοητεία
δε θα ωφελήσει καθόλου, αν δεν κατορθώσει να δείξει, στη με­
τέπειτα εξέλιξη του έργου, με ποιόν τρόπο αυτή αποτυγχάνει.
Έτσι, θα πρέπει να παραστήσει χανείς μια σχετιχοποιημένη
δύναμη γοητείας .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ω ! το παρουσιάζετε ήδη . Όπως ένας
τρομπετίστας παρουσιάζει χαλχό ή όπως η μηλιά που είναι
χιονισμένη το χειμώνα. Συγχέετε δύο πράγματα: το γεγονός
ότι 6ρίσχει χανείς χάτι σε σας χαι το γεγονός ότι εσείς παρου­
σιάζετε χάτι.
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Πρέπει λοιπόν να πετάξουμε όλα
αυτά τα παλιά αριστουργήματα;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Δε νομίζω ότι πρέπει να χάνετε χάτι
I
τετοιο .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Τι γίνεται με το Βασtλtά Ληp ;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Αυτό το έργο περιέχει μια αναφορά πά­
νω σ-τ;ον τρόπο με τον οποίο συμ6ίωναν σε μια παλιότερη επο­
χή· εσείς χρειάζεται να ολοκληρώσετε μόνον αυτήν την ανα-
I
φοpα.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Π ολλοί άνθρωποι υποστηρίζουν
πως τέτοιου είδους έργα πρέπει να παίζονται όπως έχουν χαι
αποκαλούν χάθε αλλαγή σ ' αυτά 6αρ6αρότητα.
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Κω το έργο όμως είναι 6αρ 6αριχό.
.
Χρειάζεται, 6έ6ωα, να το μεταχεφιστείτε με μεγάλη προσο­
χή για να μην καταστρέψετε την ομορφιά του . Αν πρόκειται
να το παρουσιάσετε bασισμένοι στους καινούργιους χανόνες ,

1 02
έτσι δηλαδή ώστε οι θεατές σας δε θα αισθάνονται απόλυτα
I ' Ρ I I I Ρ '
τω.; τισμενοι μ αυτον το οασιλια, τοτε μπορειτε να ανεοασετε
I

ολόκληρο σχεδόν το έργο με ελάχιστες προσθήκες , που θα

επιτρέψουν στους θεατές να παραμεiνουν λογιχοi. Αυτό που
δεν πρέπει να συμbεi εiναι οι θεατές (συμπεριλαμbανομένων
των υπηρετών) να μπουν στη θέση του Ληρ σε τέτοιο bαθμό,
ώστε να ζητωκραυγάζουν όταν ένας υπηρέτης τρώει ξύλο,
επειδή εχτελεi τις διαταγές της χυρiας του, όπως συμbαiνει
στην τέταρ�η σχηνή της πρώτης πράξης .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟ Σ : Π ώς να το αποτρέψουμε αυτό;
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Ω, μπορεi αυτός για παράδειγμα
να ξυλοχοπηθεi χαι στη συνέχεια να δεiχνει όλες τις πληγές
τοu χαι να αποχωρεi σερνάμενος με όλα τα σημάδια του πό­
νου . Αυτό θα άλλαζε χάπως τη διάθεση .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Τότε, θα εναντιωνόταν χάποιος με τη
στάση του Λη ρ για ένα λόγο, που πηγάζει χαθαρά από τη
Ι I

συγχρονη εποχη .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Όχι, όταν πραγματοποιήσει χα­
νεiς την παρακάτω άποψη . Οι υπηρέτες αυτού του γενιχά αν­
τιπαθητιχού bασιλιά θα μπορούσαν να παρουσιαστούν σαν μια
μιχρή ομάδα, η οποiα δεν τρέφεται πια από πουθενά χαι η
οποiα χαταδιώχει το bασιλιά με σιωπηρές χατηγορiες . Η θέα
τους θα πρέπει να ταπεινώνει το Λη ρ χι ωJτό θα ήταν ένας
χαλός λόγος για να χάνει την ψυχραιμiα του . Απλά, πρέπει να
διαμορφωθούν οι φεουδαρχικές σχέσεις .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Σ ' αυτήν την περiπτωση , θα έπρεπε

1 03
επίσης να πάρει κανείς στα σοbαρά τη διαίρεση του bασιλείου
I I I I I I�
σ�ην πρωτη σχηνη και να σχισει ενα χαρτη . ο Λη ρ θα εaινε
τα κομμάτια στις κόρες του, πιστεύοντας , πως θα εξασφάλιζε
I I I l I
μ ' αυ τον τον τpοπο την αγαπη τους . Μ αλιστα, θ α μπορουσε
κιόλας να πάρει το τρίτο κομμάτι, αυτό που πήγαινε για την
Κορντέλια, και να το ξανασχίσει μοφάζοντάς το στις άλλες .
Αυτό θα ήταν ένας καλός τρόπος για να χάνεις τους θεατές
I
να σχεφτουν .
Ο Δ ΡΑlVΙΑΊΌΛΟ ΓΟΣ: Μα έτσι θα καταστρεφόταν το
έργο, επειδή μ' αυτόν τον τρόπο θα εισήγαγες κάτι που δε θα
οδηγούσε πουθενά.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ενδεχομένως να οδηγεί όμως κάπου · θα
πρέπει κανείς να μελετήσει το έργο . Εξάλλου, δε θα έbλαπτε
σε τίποτα αν υπήρχαν μερικά ανώμαλα επεισόδια τέτοιου εί­
δους , κάποιες εστίες αντιφατικότητας πάνω στις οποίες θα
σκόνταφτε κανείς ξαφνικά . Οι παλιές αναφορές είναι γεμάτες
από τέτοια πράγματα . Έτσι χι αλλιώς , δεν μπορείς να παρα­
στήσεις τέτοιου είδους μεσαιωνικά έργα σε θεατές , που δεν
έχουν καμιά ιστορική αίσθηση . Αυτό θα ήταν απλή κουταμά­
ρα. Κατά τη γνώμη μου , ο Σαίξπηρ, που είναι ένας μεγάλος
) I I� � Ι π Ι I Ι
pεα \ιστης , θ ' αντεςει τη aοχιμασια. αντοτε εφερνε παν ω
στη σκηνή πολύ ακατέργαστο υλικό, αφτιασίδωτες περιγρα­
φές απ ' αυτά που έbλεπε τριγύρω του . Κ.αι υπάρχουν στα έρ­
γα του εκείνα τα πολύτιμα σημεία ρήξης, όπου το καινούργιο
της εποχής του συγκρούεται με το παλιό . Ό μως χι εμείς επί­
σης είμαστε την ίδια στιγμή πατεράδες μιας καινούργιας επο-

1 04
χήc, χ.αι γιοί μιας παλιάς · χ.αταλαbαίνουμε π ο)) ά από το μα­
κρινό παρελθόν χ.αι είμαστε σε θέση να μοφαστού με αχ.όμα τα
I

αισ θηματα του ηταν χ.αποτε συνταpαχ.τ ιχ.α χ.αι μεγα) ειωοη .
I I ('
I I

Ι(αι η κοινωνία στην οποία ζούμε είναι επίσης πολυσύνθε τη .

Ο άνθρωπος είναι το άθροισμα όλων των χ.οινωνιχ.ώ ν συνθη-
' I
Σ'
χ.ων ολων των εποχων οπωc, το εχουν θ εσει ο ι χ.λασιχ.οι.
I I I

' '

αυτά -α έργα υπάρχουν πολλά που είναι νεχ.ρά, διαστρεbλω­

μένα χ.αι χ.ενά. Αυτά όμως μπορούν να παραμείνουν στα bι­
bλία· μια χ.αι δε γνωρίζουμε, αν αυτά δεν είναι παρά μόνο φαι­
νομενικά νεχ.ρά, αφού μπορούν να εξηγήσουν χ.άποια άλλα
φαινόμενα αυτής της περιόδου του παρελθόντος . Εγώ θα
εστίαζα π ο) v περισσότε ρο την προσοχή σας στα ποικίλα ζων­
τανά στοιχεία που bρίσχ.ονται στα έργα αυτά, σε σημεία που
είναι φαινομενικ ά νεχ.ρά. Προσθέτε ι χ.ανείc, χ.άτι το απεφοελά­
χιστο χ.ι αυτό ζωντανεύει την ίδια αχ.ριbώc, στιγμή . Αυτό που
πραγματικά έχει σημασία είναι να παίζει χ.ανείc, αυτά τα πα-
I

λια εργα με ιστοριχ.ο τροπο, που σημαινει : να τα τοποθ ετει σε

I I I
I I

μια δ'Jναμιχ.ή αντίθεση με τη διχ.ή μας εποχή . Γιατί μόνον η

αντίθεση με το φόντο της εποχής μας χάνει τη μορφή τους να
αναδύεται σαν μια παλιά μορφή · χ.αι γιατί, δίχως αυτό το
φόντο, αμφιbάλλω αν θα μπορούσαν να έχουν χ.αν χ.άποια μορ-
I

φη .

Ο Δ ΡΑl\ιfΑΤ ΟΛΟ ΓΟΣ: Τι γίνεται με τα ταλιά αριστου ρ-

I

yf)ματ α�
Ο ΦΙΛΟΣ ΟΦΟΣ: Την χ.λασιχ.ή στάση μού την έδειξε ένας

1 05
γέρος εργάτης από μια κλωστοϋφαντουργία, που είδε ένα παμ­
πάλαιο μαχαίρι πάνω στο γραφείο μου, κομμάτι από ένα σεpbί­
τσιο χωρικών, που το χρησιμοποιούσα σαν χαρτοκόπτη . Πήρε
αυτό το όμορφο αντικείμενο στο τεράστιο χέρι του, μισόκλεισε
τα μάτια του για να παρατηρήσει τη λεπτή, σφυρηλατημένη με
ασήμι ξύλινη λαbή και τη στενή λεπίδα και είπε: «Αυτό μπο-
I I ' I I I I I
ρουσαν να το κανουν σ εκεινες τις εποχες , οπου ακομα πιστευ-
αν σε μάγισσες» . Διέκρινα καθαρά, πως αισθανόταν περήφανος
γι' αυτήν τη φίνα δουλειά. «Φτιάχνουν καλύτερα το ατσάλι σή-
I I I Ι Ι Ι I

μερα», συνεχισε, «ομως , κοιτα ποσο ομορφα ισορροπει στο χερι.

τώρα φτιάχνουν μαχαίρια σαν να φτιάχνουν σφυριά . κανένας δε
θα σκεφτόταν για τη σχέση του bάρους της λαbής μ' αυτό της
λεπίδας . Σίγουρα, κάποιος θα ξόδεψε πολλές μέρες για να το
μαστορέψει. Σήμερα δε θα 'παφνε ούτε μισό δευτερόλεπτο, μό­
νον που θα μπορούσε να είναι καλι)τερο».
Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Είδε όλα όσα ήταν όμορφα πάνω του;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Τα πάντα. Είχε αυτή την έκτη αίσθηση
I
για την ιστορια.

ΤΟ Θ ΕΑΤΡΟ ΤΟΥ Π ΙΣ ΚΑΤΟ Ρ

Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓ ΟΣ : Την εποχή που ακολούθησε τον

Πρώτο Παγκόσμιο Π όλεμο και πριν εμφανιστεί ο μπογια­
τζής , ο Πtσχάτοp άνοιξε το θέατρό του στο Βερολίνο . Π ολλοί
τον θεωρούν έναν από τους σημαντικότερους ανθρώπους του

1 06
θεάτρου . Βρήχε λεφτά από ένα ζυθοποιό, ο οποίος , αφού δια­
πίστωσε ότι ήταν δύσχολο να γίνει έλεγχος στα έσοδα χαι στα
έξοδα ενός θεάτρου, σχέφτηχε πως ένα θέατρο θα τον bοηθού­
σε να ξεγελάσει την εφορία. Τα πειράματα του Π ισχάτορ
στοίχησαν πάνω από ένα εκατομμύριο μάρχα. Για χάθε νέο
έργο που ανέbαζε δεν ξανάχτιζε απλά τη σχηνή αλλά ολόκλη­
ρο το θέατρο . Η σχηνή ωστόσο ήταν η περιοχή εχείνη όπου
συντελέστηκαν οι μεγαλύτερες αλλαγές . Έχανε το πάτωμα
της σχηνής να κινείται, χαλύπτοντάς το με δύο φαρδιές λωρί­
δες , που μπορούσαν να μπουν σε χίνηση από έναν κινητήρα,
έτσι ώστε οι ηθοποιοί μπορούσαν να t>ηματίζουν πάνω χάτω
χωρίς να μετακινούνται από τη θέση τους . Μ ' αυτό τον τρό­
πο ήταν δυνατό να εξελίσσεται ένα ολόχληρο έργο . Παρουσια­
ζόταν η πορεία ενός στρατιώτη προς το μέτωπο, χαθώς αυ­
τός περνούσε από το στρατολογικό γραφείο, το νοσοκομείο χαι
τους στρατώνες , χατά μήχος των ε7tαρχιαχών δρόμων, ανά­
μεσα σε στρατόπεδα χαι αχυρώνες χαι μέσα στο πεδίο της
I τ I* Ι Ι Ι Ι
μαχης . ο εργο παρουσιαζε πως οι ανωτεροι εχαναν το
στρατιώτη να παρελαύνει αλλά χαι πώς αυτός εξακολουθούσε
να παρεμποδίζει τα σχέδιά τους παρό) ο που υλοποιούσε φαι­
νομενικά όλες τις διαταγές , στην πραγματικότητα, δεν έφτα-

* (Σημ.. μ.ετ .) Π ρ όκειτα ι για τ ις Πεpιπέτειες του χαλού στpατtώτη

Σeέιχ, το μuθιστό ρημ.α. τοu Γιαpοσ) ά.b Χά.σεχ είχαν οpαματοτ.ο ι·ήσε ι ο Μαξ
Μ προντ και ο Χανς Ρά.ψ.αν . Το έ ργο παρο ι.;σιά.στηκε το 1 9 :28 σε σκηνοθε­
σία Έpb ιν Π ισχά.τοp κα ι σε δpαι..ιατοuργική ο ιασχεu·ή στην οτ.οία συμμετεί­
χαν ο Φέλιζ Γκά.σμτ.αpα, ο Γκέοργκ Γχpος , ο Π ισκά.τοp και ο :Μ πρ εχτ .

1 07
σε ποτέ ωc; το πεδίο τηc; μάχης . Στο ίδιο έργο χρησιμοποίησε
σαν φόντο μια ταινία κινουμένων σχεδίων που γελοιοποιούσε
αυτούς τουc; ανώτερους . Σε γενιχέc; γραμμές , ήταν αυτόc; που
εισήγαγε πρώτος το φιλμ στο θέατρο μετατρέποντας έτσι το
σχηνιχό σε ηθοποιό . Σε ένα άλλο έργο χατασχεύασε πάνω σε
δύο αλληλοχαλυπτόμενεc; περιστροφικές σχηνέc; πολλούς χώ­
ρους δράσης με ηθοποιούς να παίζουν πάνω τους ταυτόχρονα .
Εχτόc; απ ' αυτά, το πάτωμα χαι η οροφή είχαν τη δυνατότη-
/
τα να χαμηλ ωνουν
Ι Ι Ι Ι
ταυτοχρονα: ηταν η πρωτη φορα που μη-
χανές έπρεπε να στηρίζουν αυτό το θέατρο, χαθώc; χαι οποιο­
δήποτε άΙλο θέατρο .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Στο θέατρο του Π ισχάτορ, που

στηριζόταν οιχονομιχά από ένα ζυθοποιό χι έναν ιδιοκτήτη κι­
νηματογράφου (από τουc; οποίους , ο έναc; είχε φιλενάδα μια
ηθοποιό χαι ο άλλοc; ήταν απλώc; χοινωνιχά φιλόδοζοc;) σύχνα­
ζαν, σχεδόν αποχλειστιχά, μεγαλοαστοί, προλετάριοι χαι δια­
νοούμενοι. Οι διαχεχριμένεc; θέσεις ήταν πολύ αχpιbέc; , η γα-
π ολυ' φτηνη ενα μεροc; του προ) εταριαχου χοινου αγο-
I I
)\αρια ·
I Ι Ι Ι Ι

ραζε εισιτήρια με συνδρομές . Αυτό το μέpοc; εκπροσωπούσε

ένα σοbαρό οιχονομιχό έλεψ.μα, αφού ο εξοπλισμός των μηχα­
νημάτων έχανε τα σχηνιχά πολύ αχριbά . Ή ταν ένα επίχαφο
θέατρο, όχι μόνον όταν καταπιανόταν με τρέχοντα ζητήματα,
αλλά χι όταν ασχολούταν με ζητήματα που ·�ταν εκατονταε­
τηρίδων παλιά. Μια ομάδα θεατρικών συγγραφέων διεξήγαγε
ένα είδοc; διαρχούc; συζήτησης πάνω στη σχηνή χαι η συζήτη-

1 08
ση συνεχιζόταν σ' ολόκληρη σχεδόν τη μεγαλούπολη , στις
) I I I Δ
εφημεριοες , σ�α σα ωνια, στα καφενεια και στα στεκια . εν
' 5:::'

I I I
υπηρχε θ εατρικη λογοκρισια · οι κοινωνικες αντι θεσεις
I ' Ι
ηταν
έντονες και γίνονταν ακόμα εντονότερες . Οι μεγαλοαστοί φο-
pι ' t ι ι ι
οονταν την τα�η των ευγενων, που κρατουσε ακομα τις κυ-
I '
ριαρχες θεσεις
Ι \" Ι 1
στο στρατο και στις οημοσιες υπηρεσιες · και οι
εργάτες πολεμούσαν τις μικροαστικές τάσεις που υπήρχαν
1 5:::' Ι I τ ' π I
μεσα στα οικα τους κομματα . ο θ εατρο του ισκατορ τους
εφοδίαζε με παραδειγματικά μαθήματα. Εδώ θα μπορούσε να
δει κανείς πώς είχε αποτύχει η επανάσταση του 1 9 1 8 · πώς
είχαν προκληθεί οι πόλεμοι από τη διαμάχη για τις αγορές και
τις πρώτες ύλες · πώς οι πόλεμοι αυτοί είχαν πραγματοποιηθεί
) I '
με τη οοη' θ εια αγανακτισμενων �..αων · πως συντελεστηκαν
Ρ I I

πετυχημένες επαναστάσεις . Το ίδιο το θέατρο, σαν καλλιτε­

χνικός θεσμός , μεταbαλόταν δραστικά με κάθε νέο καθήκον
που αναλάμbανε · σε κάποια φάση είχε φτάσει στο σημείο να
έχει εξαιρετικά μικρή σχέση με την τέχνη . Οι μονταρισμένες
επιδείξεις διέλυσαν το μύθο και τον τρόπο παρουσίασης των
χαρακτήρων στα έργα· υπήρχαν σκληρές εναλλαγές ρητορεί­
ας και καθημερινού λόγου, θεάτρου και κινηματογραφικής
ταινίας , παιξίματος και άμεσης έκθεσης . Το σκηνικό φόντο,
που πιο πριν ήταν ένα στατικό συμπλήρωμα (και ΠΟ'J ήταν
ακόμα στα άλλα γειτονικά θέατρα), έγινε ο κύριος πρωταγω-
' του θ εατρου και το επικεντρο της οημοσιοτητας . i\ π ο-
I I I
νιστης �

Ι Ι ' κινηματογραφου ι π p ) Ι Ι Ι
τελουταν απ ο μια ο θονη . ροοο ες απ ο συγ-
χρονα γεγονότα, παρμένα από ταινίες επικαίρων, έμπαιναν με

1 09
συγχεχpιμενο τροπο μαζ ι,' ωστε να πpοοα
I I I I

Ρ ' )ωυν το παραπανω

υλιχό τα σανίδια της σχηνής ήταν φτιαγμένα έτσι ώστε να
ο

κινούνται. Δύο κινούμενες λουρίδες που ενεργοποιούνταν από

κινητήρες επέτρεπαν να παίζονται σχηνές δρόμου . Υπήρχαν
χορωδίες πρόζας χαι τραγουδιού πάνω στη σχηνή . Τα προ­
σχέδια ήταν τόσο σημαντικά, όσο χαι αυτά που είχαν πραγ­
ματοποιηθεί ή ήταν μισοτελειωμένα (γιατί χανείς δεν έbλεπε
ποτέ χάτι ως πραγματικά τελειωμένο) . Θα σας αναφέρω δύο
παραδείγματα. Σ ' ένα έργο που παρουσίαζε τη σχ) ηρότητα
του νόμου για τις εκτρώσεις , έπρεπε να αναπαρασταθεί πάνω
στη σχηνή ένα συγκεκριμένο σπίτι μιας φτωχογειτονιάς με
τέτοια λεπτομέρεια, ώστε να συμπεριλάbει χάθε διαbρωμένο
αποχετευτικό αγωγό . Στα διαλείμματα το χοινό έπρεπε να
χάνει μια λεπτομερή επιθεώρηση του σχηνιχού . Για ένα έργο
σχετικά με την χινέζιχη επανάσταση έπρεπε να στηθούν πολ­
λά χαι μεγάλα πανώ σε κοντάρια, πάνω στα οποία είχαν ανα­
γραφεί συνθήματα σχετικά με την κατάσταση («Εργάτες
υφαντουργείων σε απεργία», « Επαναστατικές συγκεντρώσεις
μικροκαλλιεργητών», « Καταστηματάρχες αγοράζουν όπλα»
χ . τ .λ.). Τα πανώ αυτά ήταν φτιαγμένα μάλιστα με τέτοιο
I I I I Ι I I
τροπο, ωστε να εχουν συν θηματα χαι στο Πισω μερος , ετσι
I Ι Ι ' I � I
ωστε, γυρνωντας τα χανεις απ την αναποοη , να παρουσια-
ζουν α' )\λα συν θηματα σαν φοντο σ ' . αυται που συνεοαιναν
I Ι ιp ι
πα-
νω στη σχηνή («Η απεργία κατέρρευσε» , « Μικροκαλλιεργη­
τές σχηματίζουν οπλισμένες ομάδες» χ.τ.λ.). Τα παραπάνω
� 'λ I I ' I I I
οη ωναν τη νεα χατασταση μ αυτο τον τροπο μπορουσε χα-
·

1 10
νείς να δείξει πώς ένα στοιχείο π αr αμένει αμετά6λητο, ενώ
χάποιο άλλο είχε ήδη αλλάξει χ.τ .λ .
ο π
' ' απο' τους σημαντιχοτερους
' '
'

ισχα'"" ο p ηταν ενας αν θ ρω-

πους του θεάτρου όλων των εποχών . Εξηλέχτρισε το θέατρο
χαι το χατεστησε ιχανο να χαταπιανεται με μεγαλα ζητημα- '
' ' ' '

τα. Δεν ήταν τόσο πολύ αδιάφορος για την υποχριτιχή , όσο
'
ισχυριστηχαν ' λοι' του · ηταν
οι αντιπα ' '
ομως '
λιγοτερο απ ο,τι ο
' '

ίδιος ισχυριζόταν . Π ιθανόν δε συμμερίστηκε τα ενδιαφέροντά

τους , επειδή ούτε αυτοί συμμερίστηκαν τα διχά του . Όπως
' f � θ I I I I
χαι να χει το πραγμα, οεν χα ιερωσε χανενα νεο υποχριτιχο
ύφος , αν χαι δεν ήταν χαχός στο να υποδείξει πώς έπρεπε να
παιχτεί ένας ρόλος , ιδιαίτερα τους μιχρούς χαι χαθαρά σχι-

* Στην τφαγματιχό-ητα, ωJτό το σύσ�:ημα των κινητών συνθημάτων δεν

τ.αρουσιάστηχε στην τ.αράστατfJ του έργου. Κι αυτό γιατί τα χάρτινα τ.ανώ
ήταν όντως γραμμένα μτφος πίσω αλλά, με τέτοιο τρόπο , ώστε μπορούσαν ν '
α)J\άζουν μόνον ανάμεσα σ ε σκηνές χαι μπορούσαν ν α χρησψ.οποιηθο.Jν δύο
9ορές . Κατά τη διάρκεια των πρώτων παραστάσεων, ο Π ισχάτορ χαι ο Συγ­
γρας;ιέας [Σημ. μετ . bλ. επόμενη σημείωτr;] έχαναν bόλτα στην αυλή , όπως
το συνήθιζαν στις π ρώτες παραστάσεις , χαι συζήτησαν τι είχε ετ.ιτεuχθεί στις
πρόbες χαι τι πήγε στραbά, αγνοώντας σχεδόν το τι συνέbαινε μέσα στο θέα­
τρο, γιατί πο)J ά τr;μεία είχαν αλλάζει την τελευταία στιγμή χαι έπρεπε τώρα
να παιχτούν αυτοσχεδιαστιχά. Κατά τη διάρκεια αυτής της συζήτησης, ανα­
κάλυψαν τη θεωρία του συστήματος των κινητών συνθημάτων, τις ουνατότη­
�:ές του για τη δραματουργία χαι τη ΡfJtJ.ασία του για το ��ς;ιος της τ.αράστα­
ΤfJς . Συχνά, υπήρχαν αποτελέσι.J.ατα των τ.εφαμάτων τ.ου το κοινό δεν είδε,
εξαιτίας έ/J\ειψης "f_ρόνου χαι χρημάτων α)J\ά τ.ου aπλοποίησαν κατά πολύ
μεταγενέστερα εγχειρήματα χαι, τουλάχιστον, επ�ιρέασαν τις απόψεις των
ίδιων των πεφαι.J.α τιστών .

111
 I Ι " I Ι
τσαρ�σμενους . Δ.\ νεχοταν π ο) )ωυς ο�αφορετιχους τpοr-ους υπο-
Ι

χp�τιχής στη σχηνή του συγχρόνως , χωρίς να δείχνε� χαμ�ά

σ•Jγχεχpιμένη πpοτίμηση . Του ήταν πω εύχο) ο να αντ�μετω­
πίσε� χρ�τιχά τα μεγάλα θέματα με τη tοήθε�α της ευρηματ�-
χης' χαι θ εαματ�χης ι ι ι ι p ι
σχην�χης παρουσ�ασης παρα με '"'"η οοη-
θε�α της υποχρ�τ�χής τέχνης . Στο tαθμό που τού επέτρεπε να
ενεργοπο�ήσε� τη σχην�χή του φαντασία, εκδήλωνε την αγάπη
του γ�α τα μηχανήματα, χάτ� που τον φόρτωσε συχνά με κα­
τηγορίες , χαι μάλ�στα υπερtο) �χές από μεp�χούς . Λπέδε�ξε ότι
έχε� μ�α εζαφετ�χή αίσθηση γ�α την απλότητα -χάτ� που τον
ι ι ι ι
παραχ�νησε να χαραχτηρ�σε� το υποχριτιχο υφος του Σ υγγρα-
' * I r;:. I '
φεα ως το συγγενεστερο με τις οιχες του προ θεσε�ς- μια χαι
η απλότητα ανταποκρινόταν στο στόχο του · ν' απ ο χα) ύψει
δηλαδή χαι να ο�χοδομήσει το μηχανισμό του χόσμου σε με­
γάλη χ) ίμαχα έτσι wστε να γίνε� ευκολότερος ο χεφισμός
του .

* (Σημ. μετ . ) Ο Μ πpεχτ γενν-fιθηχε χαι μεγάλωσε στο Αοvγχσμ.τ.ουpγχ

(Augsburg) . Για τον λόγο αυτό, σε μια τ.pώτΊj c;ιάσ--rι , σ' όλη -cην έχτασ--rι
των ..lιαλόyω'Ι από "YJ'I αyο1σά χαλκού, χpησιμοτ.οίησε για τον εα•Jτό του
'"CΊj'l έχypαση «0 άνθρωτ.ο ς ατ.ό -co '\.ο•ηχσ-μπουpγχ» (der Augsburger) .
�·�μc;ιωνα όμως με μεταγενέσ-τε ρη σ--rι μείωσ-η τω ίδιοv το•J Μ πρεχτ, η έχ­
c;ιpασ-η έτ. ρ ετ.ε να αντ ιχατασ-ταΟεί τ.αντού σ-το κείμενο ατ.ό την έχypασ-Ίj «Ο
Οεατp ιχός σvγγpαyέας » Cder Stίickeschreiber) . �vτfι η αλλα·,Γfι τΟ'J
Μ ;: ρ εχ-c αποοίδετα ι εο�) με το «0 Σ.vγγpαyέας » (f;λ. χα ι το Επίμετρ ο του
Γεpμανο·� εχοότη σ-το τέλος τω � ι�λίοv σσ . * * ) .

112
 Η Τ Ρ ΙΤΗ Ν Υ' Χ Τ Α

1ποσπάσματα από την �ο!τη νύχτα

[ΤΟ Θ ΕΑΤΡΟ ΤΟ Υ Σ Υ Γ Γ ΡΑΦΕΑ]

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Ο Π tσχάτορ έχανε πολtτtχό θέα­

τρο πρtν από το Συγγραφέα. Εχεiνος εiχε πάρεt μέρος στον
πόλεμο, ο Συγγραφέας όμως όχ t. Η εξέγερση του 1 9 1 8, στην
οποiα συμμετεiχαν χω ot δύο, απογοήτευσε το Συγγραφέα χω
πολtτtχοποiησε τον Π tσχάτορ . Ο Συγγραφέας ήρθε στο χώρο
της πολtηχής μόyον αργότερα, μέσω της μελέτης . Την επο­
χή που άρχtσε η συνεργασiα τους , ο καθένας εiχε το θέατρό
του, ο Π tσχάτορ ένα δtχό του στο Νό)λεντορφπλατς χω ο
Συγγραφέας ένα στο Σiφμπαουερνταμ, όπου εκγύμναζε τους
ηθοποtούς του . Ο Συγγραφέας δtασχεύαζε τα περtσσότερα με­
γάλα θεατρtχά έργα γtα τον Π tσχάτορ, έγραψε χαtνούργtες
σκηνές γt ' αυτά χαt σε μiα περiπτωση μtα ολόκληρη πράξη .
Το Σ6έσc τον έφτtαξε εξ ολοκλήρου γt ' αυτόν . Απ ' την άλλη ,
ο Π tσχάτορ υποστήρtζε το Συγγραφέα χω συνήθtζε να πηγαi­
νεt στtς πρόbες του . Κω ot δύο προτtμούσαν να εργάζονταt
συλλογtχά. Εiχαν χοtνούς συνεργάτες , όπως το μουσtχό Άt­
σλεp χω το σχεδtαστή Γχρος . Κω ot δ.Jο προσχα) ούσαν με­
γάλους χαλλtτέχνες να συνεργαστούν με ερασtτέχνες χω έοt­
ναν παραστάσεtς επtθεωρήσεων γtα την εpγατtχή τάξη . Αν

1 13
χαι ο Π ισχάτορ δεν έγραψε ποτέ του χάποιο έργο, ούτε χαν
μια σχηνή, ο Συγγραφέας ισχυριζόταν πως , με εξαίρεση τον
ίδιο, ο Πισχάτορ ήταν ο μόνος ιχανός δραματtχός ποιητής .
Μήπως δεν είχε αποδείξει άραγε ο Π ισχάτορ, έλεγε, ότι μπο­
ρεί να φτιάξει χανείς θεατρικά έργα, αχόμα χι όταν συναρμο­
λογεί διαφορετικές σχηνές χαι σχέδια; Ή όταν επινοεί, εφο­
διάζοντας τα έργα με ντοκουμέντα χαι σχηνιχά προπλάσμα­
τα; Η bασιχή θεωρία του μη-Αριστοτελιχού θεάτρου χαι η
τελειοποίηση του εφέ-Α πρέπει να χρεωθούν στο Συγγραφέα
αλλά μεγάλο μέρος της εφαρμόστηκε χαι από τον Π ισχάτορ,
μ' έναν ολότελα πρωτότυπο χαι ανεξάρτητο τρόπο. Πάνω
απ ' όλα όμως , το επίτευγμα του Π ισχάτορ ήταν η στροφή
του θεάτρου προς την πολιτική · χαι χωρίς αυτήν τη στροφή
το θέατρο του Συγγραφέα δε θα μπορούσε να υπάρξει.

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Πριν ο Συγγραφέας ασχοληθεί με

το θέατρο, σπούδασε φυσιχές επιστήμες χαι ιατρική . Γ ι ' αυ­
τόν οι τέχνες χαι οι επιστήμες ήταν αντιθέσεις πάνω σ' ένα
επίπεδο. Και οι δύο ασχολίες όφειλαν να γίνουν χρήσιμες . Δεν
περιφρονούσε τη χρησιμότητα των τεχνών, όπως έχαναν πολ­
λοί σύγχρονοί του, χαι επέτρεπε στις επιστήμες να μη σκοτί­
ζονται για τη χρησιμότητά τους , αν το επιθυμούσαν. Θεωρού­
σε πως χαι οι δύο τους ήταν τέχνες .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Ή ταν νεαρός όταν τελείωσε ο

Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος . Σπούδασε ιατρική στη νότια

1 14
Γερμανία . Δύο συγγραφείς χι ένας λd.ιχός γελωτοποιός ήταν
οι κύριες επφροές που δέχτηκε . Εκείνη την εποχή παιζόταν
για πρώτη φορά ο ποιητής Μ πύχνερ (που είχε γράψει στην
δεκαετία του 1 83 0) και ο Συγγραφέας είδε το μισοτελειωμέ­
νο έργο Βόυτσεχ. Είδε επίσης τον ποιητή Βέντεκιντ να δίνει
παραστάσεις των έργων του με ένα ύφος που είχε διαμορφω­
θεί στο καμπαρέ . Ο Βέντεκιντ είχε δουλέψει σαν πλανόδιος
τραγουδιστής και συνόδευε το λαούτο με μπαλάντες . Αλλά ο
άνθρωπος από τον οποίο έμαθε τα περισσότερα ήταν ο γελω­
τοποιός Βάλεντιν, που έδινε παραστάσεις σε μια αίθουσα μπυ­
.
ραρίας . Εκτελούσε σύντομα σκίτσα, στα οποία παρουσίαζε
ανυπότακτους υπάλληλους , μουσικούς ορχήστρας ή φωτο­
γράφους , που μισούσαν τον εργοδότη τους και τον γελοιοποι­
ούσαν . Τον εργοδότη τον έπαιζε η 6οηθός του, μια λd.ιχή κω­
μικός , που έζωνε μια ψεύτικη κοιλιά γύρω απ ' τη μέση της
και μίλαγε με μπάσα φωνή . Ό ταν ο Συγγραφέας ανέ6ασε το
I I I I I I I
πρωτο εργο του, στο οποιο υπηρχε μια ημιωρη μαχη , ρωτησε
ι ι
το Β α' λεντιν τι να χανει με τους στρατιωτες : « Π ως ' ειιναι οι
στρατιώτες στη μάχη ; » . Ο Βάλεντιν απάντησε χωρίς να
σχεφτει:ι «Απ το φοοο
ι ι ι
' p τους , ασπροι σαν το πανι» .

Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Το θέατρο του Συγγραφέα ήταν

πολ,) μικρό . Παριστάνονταν πολύ λίγα έργα και εκπαιδεύον­
ταν πολύ λίγοι ηθοποιοί.
Πρωταγωνίστριες ήταν η Βάιγχελ, η Νέχερ και η Λένια.
Πρωταγωνιστές ήταν ο Χομόλχα, ο Λόppε και ο Λίνγχεν . Ο

1 15
τραγουδιστής Μπους ανήχε επίσης σ ' αυτό το θέατρο, σπάνια
όμως εμφανιζόταν στη σχηνή . Σκηνογράφος ήταν ο Κάσπαρ
Νέχερ, που δεν είχε χαμιά σχέση με την ηθοποιό . Οι μουσικοί
ήταν ο Βάιλ χαι ο Άισλερ .
Το χοινό της πρώτης Δημοχρατίας δεν μπορούσε να προ­
σφέρει στους ηθοποιούς πραγματική δόξα. Έτσι, ανέλαbε ο
ίδιος ο Συγγραφέας να δώσει σε χάθε ηθοποιό του όσο το δυνα­
τό μεγαλύτερη δόξα. Σ ' ένα μιχρό διδαχτιχό ποίημα, για πα­
ράδειγμα, συμbου) εύει τη Ν έχερ πώς έπρεπε να πλένεται το
πρωί: σαν να ήταν ένα διάσημο πρόσωπο χαι με τέτοιο τρόπο,
που θα μπορούσε να εμπνεύσει ζωγράφους . Ή ταν όλοι τους
αρχετά διάσημοι, αλλά εμφανίζονταν στη σχηνή μπροστά στο
χοινό σαν να ήταν πολύ περισσότερο, δηλαδή με σεμνότητα.

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ο Συγγραφέας τράbηξε μια σαφή

διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε λά θη, που προέρχονταν από
τη μη-τήρηση των κανόνων του χαι σε λάθη που συνέbαιναν
παρόλο που τηρούσαν τους χανόνες αυτούς ή μάλιστα χαι
εξαιτίας της τήρησής τους . «Οι χανόνες μου», έλεγε, «μπο­
ρούν να εφαρμοστούν μόνον από ανθρώπους , που έχουν απο­
κτήσει ελευθερία χρίσης , αντιφατικό πνεύμα χαι χοινωνιχή
φαντασία · χαι που bρίσχονται σε επαφή με τα προοδευτικά
μέρη του χοινού, που σημαίνει ότι είναι οι ίδιοι προοδευτικοί,
γεμάτοι αbρότητα χαι σκεπτόμενοι άνθρωποι. Εγώ λοιπόν,
δεν μπορώ να φιμώσω το στόμα ενός bοδιού που αλωνίζει·
έτσι, οι ηθοποιοί μου χάνουν μια σεφά από λάθη , που δεν απο-

1 16
τελούν ωσ'"'"όσο χάποια παpαbίαση των κανόνων μου, γιατί ένα
μέρος της συμπεριφοράς τους δεν μπορεί να κανονιστεί από
μένα . Υπήρχαν bραδιές , όπου αχόμα χαι η Βάιγχελ ξεσπούσε
σε κλάματα σε μεριχά σημεία, παρά τη θέλησή της χαι χωρίς
χανένα όφελος για την παράσταση . Σ ' ένα έργο έπαιζε το ρό­
) ο μιας Ισπανίδας αγρότισσας στον Εμφύλιο χαι έπρεπε να
καταραστεί το γιό της χαι να του ευχηθεί να πεθάνει, επειδή
νόμιζε τ.ως είχε σηκώσει τα όπλα εναντίον των στρατηγών -
στην πραγματικότητα αυτός είχε ήδη τουφεκιστεί από τα
στρατεύματα των στρατηγών, χαι μάλιστα χαθώς ψάρευε ει­
ρηνικά. Ο Εμφύλιος συνεχιζόταν χατά τη διάρκεια αυ'"'"ής της
παράστασης . Ή ταν άραγε επειδή ο πόλεμος είχε πάρει άσχη­
μη τροπή για τους καταπιεσμένους εχείνη τη μέρα ή επειδή η
Βάιγχελ είχε κάποιον άλλο λόγο για να είναι ιδιαίτερα ευαί-
σ θητη; 'Ο πως χαι να χει ομως , χαθ ως προφερε αυτη την χα-
' I I I I

τάρα ενάντια στον δολοφονημένο, της ήρθαν δάχρυα . Δεν

έκλαιγε όπως θα έκλαιγε μια αγρότισσα αλλά όπως θα έκλαι­
γε μια ηθοποιός για την αγρότισσα. Αναγνωρίζω αυτό σαν ένα
λάθος αλλά δε bλέπω χάποια παραbίαση των κανόνων μου».
Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Μα το χλάμα της ήταν ακατέργαστο !
Ή ταν χαθαρά ιδιωτικό της θέμα !
Ο Δ ΡΑ Μ \ΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Σίγουρα . Ο Συγγραφέας όμως
απέρριπτε την απαίτηση του χοινού, σύμφωνα με την οποία ο
ηθοποιός έπρεπε να απορροφηθεί ολοκληρωτικά από '"'"Ο ρό) ο
ο Ι � I I I
του . ι η θ οποιοι του οεν ηταν γχαρσονια, που επρεπε να σερ-
bίρουν απλά το χρέας χαι να μεταχεφίζονται '"'"α προσωπικά,

1 17
ιδιωτικά τους αισθήματα σαν να ήταν κάποιες αυθάοεις ενο­
χλήσεις . Δεν ήταν ούτε υπηρέτες του συγγραφέα ούτε του
κοινού . Οι ηθοποιοί του δεν ήταν υπάλληλοι κάποιου πολιτι­
κού κινήματος ούτε ιερείς της τέχνης . Ως πολιτικοποιημένοι
άνθρωποι όφειλαν να προάγουν την κοινωνική τους αποστολή
με τη 6οήθεια της τέχνης χαι με τη 6οήθεια όλων των άλλων
I I ' επιπ λεον,
μεσων. Γ ι ' αυτον το λογο ' ο Σ υγγραφεας
I I
εχρινε επι-
εικώς την καταστροφή της ψευδαίσθησης . Ή ταν αντίθετος
στην ψευδαίσθηση . Πάνω στη σκηνή του υπήρχαν προσωπι­
κά αστεία, αυτοσχεδιασμοί χαι πρόχεφες συνθέσεις , αδιανόη­
τες στο παλιό θέατρο .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Μήπως διέκρινε σ ' αυτού του είδους
I I I I Ι
την επιειχεια απεναντι σ ' αυτην την τυχαια, ασχηματιστη
χαι αυθαίρετη συμπεριφορά των ηθοποιών του έναν αχόμη
τρόπο για να καταγγείλει την αυθεντία τους ; Αν χατάλαbα
χαλά, δεν μπορούσαν να 6άλουν στις αντιλήψεις τους τη
σφραγίδα του αδιάσειστου .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Σε καμιά περίπτωση .

Ο Δ ΡΑlVΙ ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ξαναφέρνω στο μυαλό μου τις

απόψεις σου χαι μένω σ ' ένα-δυο σημεία. Πριν από λίγα χρό­
νια, σ' ένα ταξίδι μου στο Παρίσι, πήγα σ' ένα μικρό θέατρο,
όπου ένας πολύ μικρός θίασος Γερμανών εξόριστων έπαιζε με­
ρικές σκηνές από ένα έργο, που παρουσίαζε την κατάσταση
στην πατρίδα τους . Ποτέ δε συνάντησα θίασο, του οποίου τα
μέλη να είναι τόσο διαφορετικά σε καταγωγή , μόρφωση χαι

1 18
ταλέντο . Μαζί μ' έναν εργάτη , που είναι ζήτημα αν είχε ξα­
ναπατήσει το πόδι του στη σκηνή χαι ο οποίος μίλαγε σε διά­
λεκτο, έπαιζε μια μεγάλη καλλιτέχνιδα, της οποίας το ταλέν­
το, η στόφα χα ι η μόρφωση ήταν μάλλον απαράμιλλα. Όλοι
τους διέθεταν ωστόσο δύο πράγματα από κοινού · το είχαν
σκάσει από τη χώρα τους , εξαιτίας των ορδών του μπογιατζή
χαι διέθεταν ένα συγκεκριμένο υποκριτικό ύφος . Αυτό το ύφος
πρέπει να μοιάζει αρκετά με το είδος της θεατρικής πρακτι­
κής που έχεις φανταστεί.
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Περίγραψε το παίξιμό τους !
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Το έργο που έπαιζαν ονομαζόταν
Τpόμος χω αθλιότητα του Τp!του Ράιχ. Όπως μου είπαν,
αποτελείται από εικοσιτέσσερα σχετς από τα οποία παρουσία­
ζαν επτά ή οχτώ . Τα σχετς αυτά έδειχναν πώς συμπεριφέρον-
1 I� I Ι Ι
ται οι αν θρωποι στην πατρωα σου χατω απο το ζυγο του μπο-
γιατζή . 'Εbλεπες τον τρόπο με τον οποίον υποτάσσονταν χαι
αντιστέκονταν άνθρωποι απ ' όλες σχεδόν τις τάξεις . 'Εt)λεπες
το φόbο των καταπιεσμένων χαι το φόbο των καταπιεστών .
Ή ταν χάτι σαν μια μεγάλη συλλογή από χειρονομίες , που εί­
χαν αποδοθεί με καλλιτεχνικό τρόπο : το t)λέμμα του κατα­
διωκόμενου χαθώς κοιτάζει προς τα πίσω (χαι το t)λέμμα του
διώκτη)· την ξαφνική bουbαμάρα · το χέρι ενός ανθρώπου που
φιμώνει το στόμα του, όταν αυτό πρόκειται να μιλήσει πολύ ,
χαι το χέρι που γραπώνει τον ώμο του καταζητούμενου · το
εχbιασμένο ψέμα, την ψιθυριστή αλήθεια, την καχυποψία με­
ταξύ των εραστών χαι πολλά άλλα . Ό μως αυτό που ήταν

119
ασ!Jνήθιστο ήταν ότι οι ηθοποιοί δεν παρουσίασαν ποτέ αυτά
f I
� I I I
τα φριχιαστιχα επεισοοια ετσι ωστε οι θ εατες να αποπεφα-
θούν να φωνάζουν «Σταματήστε ! » . Οι θεατές δεν έδειχναν με
κανέναν τρόπο να μοιράζονται τον τρόμο αυτών που bpίσχον­
ταν πάνω στη σχηνή · χαι αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να υπάρ­
χει χάθε τόσο ένα γέλιο ανάμεσα στους θεατές , που δεν ζη­
μίωνε όμως τη σοbαρότητα της παράστασης . Γ ιατί το γέλιο
φαινόταν ότι αφορούσε την ηλιθιότητα, που ήταν αναγκασμέ­
νη να ασχεί ()ία χαι εννοούσε την ανημπορία, που έπαφνε τη
μορφή της σκληρότητας . 'Ε()λεπαν αυτούς που έδερναν σαν
ανθρώπους που σκουντουφλούσαν, τους εγκληματίες σαν αν­
θρώπους που είχαν χάνει χάποια λάθη, ή είχαν αφήσει τους
εαυτούς τους να εξαπατηθούν . Το γέλιο των θεατών είχε πά­
ρα πολλές αποχρώσεις . Ή ταν γέλιο ευτυχίας όταν οι κατα­
διωκόμενοι εξαπατούσαν τους διώκτες τους , γέλιο πηγαίο
όταν χάποιος ξεστόμιζε μια χαλή , αληθινή χουbέντα. Έτσι
γελάει προφανώς ένας εφευρέτης που bρίσχει τη λύση που
έψαχνε, έπειτα από μια μακρόχρονη προσπάθεια: ήταν τόσο
απλό χαι δεν το έbλεπε τόσο χαιρό !
Ο ΗΘΟΠΟ ΙΟΣ : Π ώς το κατάφεραν αυτό;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ Γ ΟΣ : Δεν είναι τόσο εύκολο να το πει
χανείς αλλά είχα την εντύπωση ότι δε δυσκολεύτηκαν τόσο
I I I I � I I
π ολυ/ . Β ασιχα, επαιζαν ε τ σι ωστε το ενοιαφερον του χοινου να
είναι πάν,.. ο τε επικεντρωμένο στην παραπέρα εξέλιξη , στη
ροή , σαν να λέμε στο μηχανισμό των επεισοδίων · στο παιχνίδι
αιτίας χαι αποτελέσματος .

1 20
 Ο Δ ΡΑ lV Ι ΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : lVI o υ φαίνεται πως η προτίμησή
σου για τις λαοψιλείς εικόνες μας εχει μάλλον απομακρύνει
από εκείνη την επιθυμία των θεατών για γνώση , που πάνω
της επιθυμείς να στηρίζεις το δικό σου τρόπο να χάνουμε θiα­
�ρο . \υτf.ς οι εικόνες θf.λουν να προχαλf.σουν φρίκη για σει­
σμούς, πυρχd.ιiς, κτηνωδίες χαι τα χτυπήματα της μοίρας .
Ο Φ Ι ΛΟΣΟΦΟΣ : Δεν f.χουμε απομακρυνθεί από το σ"""όχο
μ.ας , απλά πήγαμε πίσω· το στοιχείο αυτής της λd.ιχής τf.χνης
είναι η ανασφάλεια. Το f.δαφος σείεται χαι ανοίγει. Μια μ.Ερα η
σκεπή παίρνει φωτιά. Οι 6ασιλιάδες απειλούνται από το γύρισμα
της τύχης . Η ανασφά) εια είναι επίσης η ρίζα της επιθυμίας για
γνώσ-rι . Οι ενδείξεις για διάσωση χαι αποκατάσταση μπορεί να
είναι περισσότερες ή λιγότερες , ανάλογα με την ικανότητα της
aνθρωπότητας να 6οη&�σει τον εαυτό της .
Ο Δ ΡΑlVΙΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Μπορεί ) οιπόν να υπάρξει χαρά
στην ανασφά) εια�
Ο Φ ΙΛΟ ΣΟΦΟ Σ : Αναλογιστείτε την αγγλική παροιμία:
Είναι f.νας άρρωστος άνεμος που δε φf.ρνει καλό για χανf.ναν .
Κι f.πειτα ο άνθρωπος επιθυμεί να είναι φτιαγμf.νος τόσο ανα­
σφαλής όσο είναι στην πραγματικότητα .
Ο Δ ΡΑl\ιfΑ Τ ΟΛΟ Γ Ο Σ : Δε θf.ς ) οιπόν να aπαλλάξεις την
τf.χνη από αυτό το στοιχείο της ανασφάλειας ;
Ο Φ ΙΛΟΣΟ Φ ΟΣ : Σε καμιά περίπτωση . Σε καμιά περί­
πτωση .
Ο Η Θ Ο Π Ο Ι Ο Σ : Ώστε πάλι λοιπόν φό6ος χαι iλεος ;
Ο Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ο Σ : Όχι τόσο 6ιαστιχά ! Θυμάμαι μια φω-

121
τογραφία, που δημοσίευσε μια αμερικάνικη χαλυbουργία σε
διαφημιστική καταχώρηση στις εφημερίδες . Έδειχνε την
κατεστραμμένη Γ ιοκοχάμα έπειτα από ένα σεισμό . Ένα χά­
ος από σπίτια που είχαν καταρρεύσει . Ό μως , ανάμεσά τους
υψωνόταν ένα ή δύο ψηλά κτίρια από μπετόν-αρμέ . Απο κά­
τω ήταν γραμμένο : «Steel stood», ο χάλυbας παρέμεινε στα­
θερός .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Αυτό είναι ωραίο .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ, στον Εpyάτη : Γ ιατί γελάτε;
Ο Ε Ρ ΓΑΤΗ Σ : Επειδή είναι ωραίο .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Αυτή η φωτογραφία έδωσε μια σαφή
υπόδειξη στην τέχνη .

Ο ΗΘΟΠΟΙ ΟΣ : Αυτή η ακατάπαυστη μελέτη του εαυ­

τού μας και η στροφή προς τις δικές μας εμπειρίες θα μπο­
ρούσε ενδεχομένως να παρασύρει εύκολα κάποιον να τροπο­
ποιήσει το κείμενο . Ποιά είναι η άποψή σας σ' αυτό;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Τι αναφέρει ο Συγγραφέας ;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Οι ηθοποιοί είναι συνήθως πολύ
εγωκεντρικοί με τις τροποποιήσεις τους . Βλέπουν μόνον τους
ρόλους τους αυτό έχει σαν αποτέλεσμα όχι μόνο να μην
απαντάνε σε ερωτήσεις αλλά και να μετατρέπουν τις ερωτή­
σεις με έναν τέτοιο τρόπο, ώστε οι απαντήσεις να μη συμφω­
νούν . \ν αυτές οι τροποποιήσεις γίνονται συλλογικά και με το
ίδιο ενδιαφέρον και ταλέντο που υπήρχε κατά την ίδια τη συγ­
γραφή του έργου, τότε θα είναι προς όφελος του έργου . Δε θα

1 22
πρέπει να ξεχνάμε ότι ο πραγματικός στόχος όλων των προ­
σπαθειών δεν είναι το θεατρικό κείμενο αλλά η θεατρική πα­
ράσταση . Οι αλλαγές απαιτούν πάρα πολύ τέχνη , αυτό είναι
όλο.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Η τελευταία φράση μου φαίνεται πως
θέτει τα όρια που απαιτούνται. Θα ήθελα επίσης να επισημά­
νω τον κίνδυνο μήπως η υπερbολική τάση για αλλαγές οδη­
γήσει σε επιπόλαια μελέτη του κειμένου · αλλά απ ' την άλλη ,
η δυνατότητα της τροποποίησης, καθώς και η επίγνωση ότι
αυτή μπορεί να είναι ουσιαστική , προσδίδει στη μελέτη μεγα­
λύτερο bάθος .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Το σημαντικό είναι ότι, αν κάποι­
ος σκοπει) ει να τροποποιήσει, θα πρέπει να έχει και το θάρρος
I I I Θ I
και την ικανοτητα να τροποποιησει αρκετα . - υμαμαι μια πα-
ράσταση των Α ηστών του Σίλλερ στο θέατρο του Π ισκάτοp .
Ο θiασος έκρινε ότι, καθώς ένας από τους ληστές , ο Σπίγκελ­
μπεργκ, ήταν στο έργο ένας ριζοσπάστης , ο Σiλλερ τον είχε
αδικήσει φτιάχνοντάς τον αντιπαθητικό για το κοινό . Έτσι,
τον παρουσιaσανε συμπαθητικό και το έργο στην κυριολεξία
απέτυχε . Κι αυτό γιατί ούτε η δράση ούτε ο διάλογος έδιναν
κάποια στοιχεία τα οποία υπονοούσαν ότι η συμπεριφορά του
Σπίγκελμπεργκ ήταν συμπαθής . 1Ό θεα'"'"ρικό έργο λειτούρyf)­
σε αντιδραστικά (κάτι που δε θα έπρεπε να συμbεi αν το έt;) ε­
πε κανείς ιστορικά) , και οι μονόλογοι του Σπίγκε) μπεργκ δεν
εορασαν επαναστατικα . Μ ονο
I� I
' I
με '"'"ις πω εκτεταμενες '"'"pοπο-
ποιήσεις , που θα έπρεπε να εκτελεσ,.,.. ούν με ιστορική αίσθηση

1 23
 λλ l I θ I I Ι 1
χαι πο η τεχνη , α μτορουσε να ειχε χανεις μια προοπτιχη ·
τέτοια, ΠΟ'J θα αναδείκνυε τις απόψεις του Σπίγχελμπεpγχ,
I I I I
που ειναι πιο ριζοσταστιχες απ ' αυτη �o'J πρωταγωνιστη , ως
τις πιο προοδευτικές .

Ο Δ ΡΑl\1ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Όπως μάθαμε, ο Συγγραφέας

κομματιάζει ένα θεατρικό έργο σε μια σεφά από μικρά αυ-ο­
τελή εpγάχια, έτσι ώσ�ε η δράση να εξελίσσεται με άλματα.
Δε συμφωνεί με το να γλιστρούν ανεπαίσθητα οι σκηνές η μία
μέσα στην άλλη . lVIε ποιόν τρόπο λοιπόν τεμαχίζει χαι με
ποιά κριτήρια; Το χάνει έτσι, ώστε σε κάθε μεμονωμένη σκη­
νή να μπορεί να δοθεί ένας τ!τλος ιστορικού, χοινωνιχο-πολιτι­
χού ή ανθρωπολογιχού χαραχτήρα.
Η ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ένα παράδειγμα !
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : «Η Μάνα Κουράγιο πηγαίνει
στον πόλεμο σαν έμπορος » ή «η Μάνα Κουράγιο bιάζεται,
επειδή φοbάται πως ο πόλεμος μπορεί να τελειώσει γρήγορα»
ή «καθώς αυτή δροσίζει το λοχία, ένας από τους άντρες της
στρατολογίας παίρνει το γιό της » .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Γιατί ο τελευταίος απ ' αυτούς τους τίτ-
1 1 Ι I I I
λ ους εχει εναν ιστοριχο, χοινωνιχο-πολιτιχο, η αν θ ρωπολογιχο
I
χαραχτηρα;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Στο έργο παρουσιάζεται ως χα­
ρακτηριστικό της εποχής το γεγονός ότι οι χαλές πράξεις
μπορεί να στοιχίσουν αχριbά .
Ο Η ΘΟΠΟΙΟΣ: ΑΙJτό είναι χαρακτηριστικό χαι της δι-

1 24
χής μας εποχής χαι μήπως τελικά υτ..ή ρχε καμιά εποχή που
να ήταν τα πράγματα διαφορετικά;
Ο Δ ΡΑ Λ1ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Μια τέτοια εποχή μπορεί να
υπάρξει στην παράστασή μας .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ο Συγγραφέας γύρισε μια κινη­

ματογραφική ταινία με τη Βάιγχε) την ώρα που μακιγιάρε­
ται. Κομμάτιασε το φιλμ, έτσι ώστε χάθε πλάνο έδειχνε μια
ολοκληρωμένη έκφραση του προσώπου , που ήταν αυτοτελής
χαι είχε το διχό της νόημα. «Βλέπετε τι ηθοποιός είναι», έλε­
γε με θαυμασμό, «χάθε χειρονομία μπορεί να αναλυθεί σε πολ­
λές χαι χαθεμiα απ ' αυτές είναι ο) οχληρωμένη . Κάθε χεφο­
νομiα bρίσχεται για χάρη κάποιας άλλης χαι την ίδια στιγμή
για τον ίδιο της τον εαυτό . Είναι ωραίο χαι το άλμα, αλλά χα ι
η φόρα» . Αλλά αυτό που ήταν πιο σημαντικό γι αυτόν ήταν
ότι χάθε σύσπαση των μυών που εκτελούσε χατά τη διάρκεια
του μακιγιαρίσματος προκαλούσε μια τέλεια ψυχική έκφραση .
Οι άνθρωποι στους οποίους έδειξε αυτές τις εικόνες , ρωτών-
ι ι ι ι
τ ας τους για το τι σημαιναν οι οιαφορες εχφρασεις , μαντευαν
άλλοτε θυμό, ά) λοτε ευθυμία, φθόνο, ή συμπόνια. Τις έδειξε
χαι στη Βάιγχελ χαι της εξήγησε ότι χρειαζόταν απλώς να
μάθει τις διχές της εκφράσεις έτσι ώστε να μπορεί να εκφρά­
ζει τις διάφορες ψυχικές διαθέσεις , χωρίς να είναι αναγκασμέ-
νη να τις αισ θανεται χα' θ ε φορα.
I

1 25
 ΤΟ ΕΦΕ-Α

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Όπως η ταύτιση χάνει καθημερινό ένα

ιδιαίτερο γεγονός έτσι χι η αποξένωση χάνει ιδιαίτερο το χα­
θ-ημερινό . Τα πιο κοινότοπα περιστατικά χάνουν τη μονοτονία
τους αν αναπαρασταθούν ως εντελώς ξεχωριστά. Ο θεατής δε
δραπετεύει πλέον από το σήμερα στην ιστορία, το σήμερα γί-
I
νεται ιστορια.

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ο bασιχός λόγος για τον οποίο ο ηθο-

Ι Ι Ι Ι Ι I I
ποιος πρεπει να εχει μια σαφη αποσταση απο το χαραχτηρα
που υποδύεται είναι αυτός : αν πρόκειται να αποκαλύψει στο
θεατή το μυστικό με το οποίο χειρίζεται το ρόλο του ή αν οι
άνθρωποι που του μοιάζουν, ή που 6ρίσχονται σε παρόμοιες
συνθήκες , πρέπει να του φανερώσουν το μυστικό του προ6λή­
ματός τους , τότε ο ηθοποιός πρέπει να σταθεί σ' ένα τέτοιο
σ·ημείο, το οποίο δε θα είναι απλά χαι μόνο έξω από τη σφαίρα
του χαραχτήρα αλλά και σ' ένα περισσότερο ανεπτυγμένο
στάδιο εξέλιξης του χαραχτήρα. Όπως έχουν πει οι χλασιχοί,
ο πίθηκος γίνεται καλύτερα κατανοητός από την οπτική γω­
νία του διαδόχου του στην πορεία της εξελικτικής προόδου,
του ανθρώπου .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Το εφέ-Α χάνεται, όταν ο ηθοποι­
ός , χαθώς υποδύεται ένα ξένο πρόσωπο, εξαλείφει τελείως το
διχό του . Αυτό που πρέπει να χάνει είναι η διασταύρωση των
δύο προσώπων.

1 26
 Η r;θοποtός υποδύεταt έναν άντρα
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ένας άντρας που θα υποδυόταν αυτόν
τον άντρα, δε θα επεξεργαζόταν τόσο πολύ τα αντρtκά στοt­
χεiα · αλλά επεtδή τον υποδύθηκε μtα γυναiκα (γtα να εiμαστε
πtο ακρtbεiς , έπαtξε το επεtσόδω) αναγνωρiσαμε πως πολλές
λεπτομέρεtες , που γενtκά μας φαiνονταt ανθρώπtνα χαρακτη­
ρtστtκά, εiναι τελtκά τυπtκά αρσενtκά. Ό ταν λοtπόν πρόκεtταt
γtα το ζήτημα του φύλου, ot άντρες ηθοποωi πρέπεt να παρου­
σtάζουν κάτt απ ' αυτό που μtα γυναiκα ηθοποtός θα έδtνε
στην ερμηνεiα ενός αντρtκού ρόλου · καt ot γυναiκες κάτt απ '
αυτό που ένας άντρας ηθοποtός θα έδtνε στο ρόλο μtας γυναi­
κας .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Πραγματtκά, δεν έχω δεt πουθενά τόσο
θηλυπρεπεiς γυναiκες παρά μόνο στο πολεμtκό μέτωπο, όπου
I I f I
αυτες παρουσtαστηκαν απ ο αντρες .
Η ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Καt πού να δεtς παtδtά να υποδύονταt
ενήλtκες ! Τότε, ένα μεγάλο μέρος από τη συμπερtφορά του
ενήλtκα φαiνεταt περiεργο καt παράξενο ! Εiδα κάποτε σ' ένα
σχολεiο πώς έπαtζαν τα παtδtά το θεατρtκό έργο Ο άντρας ε{­
ναt άντρας. Στο έργο αυτό πουλtέταt ένας ελέφαντας . Αυτό το
περtστατtκό, που εiναι απiθανο bέbαtα να συμbεi ανάμεσα σε
παtδtά, πήρε ξαφνtκά καt στο έργο κάτt από αυτήν την «απt­
θανότητα» · τουλάχtστον, κατέληξε να φανεi ως κάτt πtθανό,
κάτt, που μπορούσε να καταλάbεt, να φανταστεi κάποιος ,
ίσως κάτω από πολύ συγκεκρtμένες συνθήκες .
Ο Δ ΡΑl\ιf ΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ένα άλλο παpάδεtγμα του εφέ-Α

1 27
είχα δει σε μια αμερικάνικη ταινία. Ένας πολύ νέος ηθοποιός ,
που μέχρι τότε έπαιζε αποκλειστικά νεαρούς προλετάριους
(χ.αι πιθανόν να ήταν χι ο ίδιος ένας) , υποδύθηκε ένα νεαρό
I Ι Ι I I I I
αστο, ο οποιος αποχ.τα ενα επισημο σμοκιν για τον πρωτο του
χορό . Ή ταν bέbαια ένας νεαρός αστός αλλά απ ' την άλλη,
αυτό που έπαιξε, ήταν πιο πολύ ένας νεαρός . Π ολλοί είδαν bέ­
bαια ότι ήταν απ) ά χ.αι μόνον ένας ιδιαίτερα νεαρός σε ηλικία.
Πράγματι, υπάρχει άλλη διαφορά στο νέο χ.αι στο γέρο ανά­
μεσα στις δύο τάξεις . Από ορισμένες απόψεις , ο νεαρός προλε­
τάριος είναι πιο ώριμος από τον αστό, σε άλλες περιπτώσεις
είναι πιο παιδικός .

Ο ΔΡΑlVΙΑ1ΌΛΟ ΓΟΣ: Η τεχνική της αποξένωσης δε

χρησιμοποιήθηκε και από το σουppεαλεσμό στη ζωγραφική ;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Σίγουρα. Αυτοί οι σύνθετοι χ.αι εκλεπτυ­
σμένοι ζωγράφοι είναι σαν να λέμε οι πρωτόγονοι μιας νέας
μορφής τέχνης . Προσπαθούν να σοκάρουν το θεατή με το να
παρεμποδίζουν χ.αι να διαψεύδουν τους συνειρμούς του, οδη­
γώντας τους σε σύγχυσ·η φτιάχνοντας , για παράδειγμα, τα
·

χέρια μιας γυναίκας να έχουν μάτια αντί για δάχτυλα. Το σοκ

επέρχεται χ.αι όταν πρόκειται για σύμbολα (γυναίκα bλέπει με
χέρια) αλλά και όταν πρόκειται απλά και μόνον για τα άχ.ρα,
που δεν ανταποκρίνονται σ' αυτό που θα περίμενε χ.ανείς χι
έτσι το χέρι και το μάτι είναι αποξενωμένα. Το γεγονός ότι το
χέρι έχει σταματήσει πια να είναι ένα χέρι, δημιουργεί μια ει­
κόνα «χεpωύ», που έχει περισσότερη σχέση με τη συνηθισμένη

1 28
λειτουργία αυτού του οργάνου, απ ' ό,τι με εκείνο το αισθητικό
διακοσμητικό στοιχείο που συναντά κανείς σε χι) ιάδες πίνα­
κες . Ομολογουμένως , τέτοιου είδους έργα είναι συχνά μια αντί­
δραση απέναντι στην έλλειψη λειτουργικότητας που τείνουν να
έχουν οι άνθρωποι και τα πράγματα στην εποχή μας . Μ ' άλλα
λόγια, είναι ενδείξεις μιας οξείας διαταραχής της λειτουργικό­
τητας · μια ένδειξη αυτής της διαταραχής είναι επιπλέον και η
καταγγελία πως όλα, το καθετί, θα πρέπει να έχει μια λει­
τουργία (δηλαδή ότι όλα είναι μέσα και όχι σκοπός) .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Και γιατί αυτό είναι μια πρωτο­
bάθμια εφαρμογή του εφέ-Α;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Επειδή η λειτουργία αυτής της τέχνης
I I I Ι I I I� Ι
εχει καταστει τοσο ανισχυρη κοινωνικα ωστε και η ιοια η τε-
χνη σταματά απλά να λειτουργεί. Όσον αφορά τα αποτελέ­
σματα, εξαντλείται μαζί με το σοκ σε μια ψυχαγωγία.

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ας πάρουμε το θάνατο του αχρείου ! Η

εξόντωση ενός αντικοινωνικού ατόμου μέσω της οποίας σώ­
ζονται ζωές . Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, η αναγκαιότητα
αυτής της εξόντωσης πρέπει να αμφισbητηθεί. Είναι το
ύστατο μέτρο που έφτασε στο σημείο να λάbει μια κοινωνία·
έχει παραbλέψει όμως όλα τα άλλα μέτρα ! Το δικαίωμα για
ζωή , που τόσο χονδροειδώς έχει επιbληθεί από την κοινωνία,
ώστε να πρέπει αυτή να το διαψεύδει για να μπορεί να το επι­
bάλλει, είναι αυτό το αρχέγονο δικαίωμα, που απ ' αυτό εξαρ­
τώνται όλα τα υπόλοιπα δικαιώματα . Πρέπει και πάλι να

1 29
συμπάρασταθούμε σ ' έναν ετοιμοθάνατο στη μάχη του γι ' αυ­
τήν τη ζωή , απογυμνωμένη από όλες τις χοινωνιχές χατα-
χτησεις χαι προοοους της · για το απλο' aιχαιωμα του να ανα-
' I� � I I

πνέει, απλά χαι μόνο στη μάχη του για το μεταbο) ισμό, απλά
για να φυτοζωεi. Δε θέλει να πεθάνει· δε θέλει να πάψει να εί­
ναι άνθρωπος η ανθρώπινη φύση του, περιορισμένη σ' αυτό
το αχραίο ελάχιστο, είναι χάτι το οποίο πρέπει να σεbαστού­
με , επειδή είναι αυτό που μοφαζόμαστε μαζί του, αχόμα χι αν
την ίδια αχριbώς στιγμή μοφαζόμαστε χαι την απάνθρωπη
φύση του , με το να τον θανατώνουμε ή να επιθυμούμε να θα­
νατωθεi. Ω, υπάρχουν πολλά χοινά αχό μα χαι τώρα· χάτι από
τη διχή μας απανθρωπιά προς αυτόν υπήρχε χαι σ' εχείνον
επίσης . Αν οι ζωές αξίζουν, είναι χάρη στην κοινωνία χαι μέ-
I
σω της χοινωνιας .

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ας υποθέσουμε ότι έχετε ένα θεατρικό

έργο, στην πρώτη σχηνή του οποίου ένας άντρας Α φέρνει
έναν άντρα Β στα δικαστήρια χαι στην τελευταία σχηνή πα­
ρουσιάζεται αντιστροφή της εξέλιξης · τώρα πια, αφού όλα τα
είδη των περιστατικών έχουν παρουσιαστεί, ο Β φέρνει τον Α
πλέον στα δικαστήρια, έτσι ώστε να υπάρχει μία χαι μόνη
διαδικασία (το να φέρνεις δηλαδή χάποιον στα δικαστήρια) με
τους Α χαι Β να ανταλάσσουν τους ρόλους τους (δημίου χαι
θύματος) . Σίγουρα, σε μια τέτοια περίπτωση , θα ετοιμάσετε
την πρώτη σχηνή με τέτοιο τρόπο, ώστε να δώσετε τη μέγι­
στη ιχανή αποτελεσματικότητα στην τελευταία. Θα φροντί-

1 30
σετε γι ' αυτό, έτσι ώστε, bλέποντας το χοινό την τελευταία
σχηνή , να θυμηθεί αμέσως την πρώτη · θα επιτευχθεί δηλαδή
η ομοιογένεια χαι, την ίδια στιγμή , δε θα πρέπει να αγνοηθούν
οι διαφορές .
Ο Δ ΡΑ l\1 ΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Γ ίνονται bέbαια τέτοιου είδους
προπαρασχευες ανω απ ' ο' λ α, σε μια τετοια
ι . Π' ι ι
περιπτωση ·η
πρώτη σχηνή δε θα πρέπει να παιχτεί σαν μια μετάbαση στην
επόμενη · θα πρέπει να έχει ένα ιδιαίτερο bάρος . Κάθε χίνηση
σ ' αυτή θα πρέπει να έχει σχεδιαστεί σε σχέση μ' αυτήν την
ίδια (ή την άλλη) χίνηση στην τελευταία σχηνή .
Ο ΦΙ ΛΟΣ ΟΦΟ Σ : Νομίζω πως χαι ο ηθοποιός που γνωρί­
ζει ότι αργότερα, στην ίδια παράσταση , θα πρέπει να αλλάξει
θέση με το συναδελφό του, πρόκειται χι αυτός να παίξει δια­
φορετικά απ ' ό,τι αν δεν το γνώριζε . Θα αναπαραστήσει δια­
φορετικά το δήμιο, αν θυμάται πως πρόκειται να παίξει χαι το
θύμα.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Αυτό είναι αρχετά σαφές .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Έτσι λοιπόν, η τελευταία σχηνή αποξε­
νώνει την πρώτη (με τον ίδιο τρόπο που χαι η πρώτη αποξε­
νώνει την τελευταία, το οποίο είναι χαι το πραγματικό τέχνα­
σμα του έργου) . Ο ηθοποιός παίρνει εχείνα τα μέτρα που οδη-
' ι Α 'Ε 1
αυτο που ο' λο χι ο' λο εχετε να χα-
ι 1 ι

γουν στα εφε- . τσι τωρα,

νετε είναι να εφαρμόσετε αυτό τον τρόπο αναπαράστασης σε
έργα που δεν έχουν αυτήν την τελευταία σχηνή .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Εννοείς να παίζουμε όλες τις
σχηνές , έχοντας στο νου μας άλλες , εν δυνάμει σχηνές ;

131
 Ο ΦΙΛΟΣΟ ΦΟΣ : Ναι.

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Όσο πιο συγκεκριμένα τίθεται μια κα­

τάσταση μπροστά σ' ένα θεατ-� τόσο πιο εύκολο είναι γι ' αυ­
τόν να χάνει αφαιρέσεις . ( «0 Ληp συμπεριφέρεται μ' αυτόν
τον τρόπο» . «Συμπεριφέρομαι εγώ έτσι;»). Ένας πολύ ιδιαί­
τερος πατέρας μπορεί να είναι ο πιο γενικός πατέρας . Η ιδιαι­
τερότητα είναι ένα γνώρισμα γενίκευσης . Είναι γενικό το να
t>ρει κανείς κάτι το ιδιαίτερο .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Η επιθυμία να δείχνουμε με πλάγιο τρό­

πο στην κοινωνία ορισμένα γεγονότα έτσι ώστε η τε) ευταία
να μπορεί να λύνει ορισμένες ανωμαλίες , δε θα πρέπει να μας
παραπλανεί στο να παραμελούμε αυτό που t>ρίσχεται έξω από
τη σφαίρα επιρροής της . Το θέμα δεν είναι ότι εμείς πρέπει να
t>άλουμε απλά κάποια αινίγματα που μπορούν ή δεν μπορούν
να λυθούν. Το άγνωστο μπορεί να προκύψει μόνο μέσα από το
I

γνωστο .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Μπορεί κανείς να αναγνωρίσει την πλη­

ρότητα ενός νόμου από την πληρότητα των περιορισμών που
αναφέρονται σ.' αυτόν . Δε θα πρέπει να αποδεικνύετε την ισχύ
του σε υπερt>ολιχά bολιχούς και «ταιριαστούς » τύπους α):Αά
μάλλον στους τύπους εκείνους που (σε φυσιολογικό bαθμό)
αντιστέκονται. Οι τύποι πρέπει να υπάρχουν κατά προσέγγι­
ση . Αν, για παράδειγμα, εννοείται πως ένας αγρότης ενεργεί

132
μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο, κάτω από δεδομένες περιπτώσεις ,
τότε διαλέξτε έναν πολύ συγκεκριμένο αγρότη χι όχι κάποιον
που επιλέχτηκε ή κατασκευάστηκε για την ικανότητά του να
ενεργεί σύμφωνα μ' αυτόν αχpιbώς τον τρόπο . Είναι αχό μα
καλύτερο να δείξετε τον κανόνα να ισχύει με διαφορετικό τρό­
πο σε διαφορετικούς αγρότες . Με κανόνες έχετε μόνον υπερ­
bο) ιχά γενικές κατευθυντήριες γραμμές , μέσους όρους χαι
περι) ήψεις . Η έννοια τάξη π . χ. είναι μια έννοια που περιλαμ­
bάνει ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων χαι, ως εχ τούτου, τους
στερεί την ατομιχότητά τους . r πάρχοιJν συγκεκριμένοι νόμοι
που ισχύουν για την τάξη . Ισχύουν χαι για το άτομο, όμως
μόνο μέχρι του σημείου, που αυτό συμπίπτει με την τάξη του,
δηλαδή όχι απόλυτα· γιατί η έννοια της τάξης προκύπτει αν
I I I I I
αγνοησει χανεις τα συγχεχριμενα χαραχτηpιστιχα του ατο-
μου . Δεν παρουσιάζετε αξιώματα αλλά ανθρώπους .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Η διαφορά ανάμεσα σε μια επιστημονι­

κή αναπαράσταση ενός ρινόκερου -ένα σχέδιο σ' ένα bιbλίο
φυσικής ιστορίας π .χ.- χαι σε μια καλλιτεχνική έγκειται στο
γεγονός ότι η τελευταία δείχνει κάτι από τη σχέση του καλλι­
τέχνη με το ζώο . Το σχέδιό του, ακόμα χι αν αναπαριστά το
ζώο χαι τίποτε περισσότερο, περιλαμbάνει ιστορίες . Το ζώο
φαίνεται τεμπέλικο ή θυμωμένο, χορτάτο ή πανούργο . Στο
σχέδιο του χαλ) ιτέχνη έχουν συμπεριληφθεί μερικές ιδιότητες
που είναι περιττές για μια απλή σπουδή ανατομίας .

1 33
 Ο Δ ΡΑ Μ ΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Πάρτε το χωρίο όπου ο Λήρ πε­
θαίνει ! το «Pray you, undo this button; thank you, Sir! ». :Μια
επιθυμία που σφηνώνεται ανάμεσα σε χατάρες · η ζωή είναι
I I I Ι I I
αφορητη χι ετσι αχομα χι η φορεσια του τον σφιγγει· ο,τι
υπήρξε ήταν ένας bασιλιάς , ό,τι πεθαίνει είναι ένας άνθρωπος .
Είναι εντελώς πολιτισμένος («Thank you, Sir») . Το θέμα κα­
λύπτεται πλήρως , τόσο στις λεπτομέρειες όσο χαι στο γενικό
του περίγραμμα . Ο απογοητευμένος πεθαίνει· παρουσιάζονται
χαι η απογοήτευση και ο θάνατος , όμως δε συμπίπτουν εντε­
λώς . Δεν τίθεται ζήτημα συγχώρεσης αλλά οι ευγενείς ενέρ­
γειες δεν αποκλείονται. Ο άνθρωπος έχει φτάσει στα όρια, όχι
όμως ο ποιητής . Η καταστροφή του Ληρ είναι ολοκληρωτική ·
επιπλέον, ο θάνατος παρουσιάζεται ξαφνικά μπροστά στα μά­
τια μας σαν ένας συγκεκριμένος φόbος · ο Λ ηρ πεθαίνει πραγ-
I
ματιχα.

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Είναι ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγμα­

τα των τεχνών όμως , ότι οι απεικονίσεις τους δε διαμορφώνον­
ται σύμφωνα με τις διατάξεις της χρησιμότητας , που λαμbά­
νουν υπόψη τους τις ηθικές απαιτήσεις της εποχής και επιbε­
bαιώνουν τις απόψεις της εξουσίας .
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Μισό λεπτό ! Το γεγονός ότι οι
απεικονίσεις δεν επιbεbαιώνουν τα ισχύοντα πρότυπα, αψη- ·

φούν δηλαδή τις απόψεις των εξουσιαστών, δε σημαίνει ότι δεν

μπορούν να ακολουθήσουν τις υπαγορεύσεις της χρησιμότη­
τας ! Πολύ πιο εύκολα μάλιστα.

1 34
 Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Οι τέχνες όμως πηγαίνουν μακρύτερα ή,
αν θες , λιγότερο μακριά. Είναι σε θέση να φτιάξουν ευχάριστη
τη μεγαλοπρέπεια, τη δύναμη χω την ομορφιά ενός ορμητι­
κού χειμάρρου, που μπορεί να χαταχλύσει ολόκληρα χωριά .
Διασκεδάζουν με την παρατήρηση αντικοινωνικών ατόμων,
δείχνοντας την ζωτικότητα των φονιάδων, την εξυπνάδα των
απατεώνων, την ομορφιά των αρπαχτικών .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Όλα αυτά είναι σε τάξη · τέτοιου είδους
αταξία είναι σε τάξη . Από τη στιγμή που δεν αποκρύπτονται
τα πλημμυρισμένα χωριά, δεν κατηγορούνται τα θύματα του
δολοφόνου, δε συγχωρούνται οι απάτες χω δεν παρουσιάζονται
τα νύχια του αρπαχτιχού απλά χω μόνον ως ένα έξυπνο εργα­
λείο, όλα είναι πράγματι σε τάξη .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Δεν μπορώ να αναπαραστώ το χασάπη
χαε το πρό6ατο .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Δεν αποτελείς μόνον εσύ το θέα­

τρο.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Δεν μπορείς ν ' αναπαριστάνεις το χα­
σάπη χω το πρό6ατο ταυτόχρονα μα, φαντάζομαι, πως μπο­
ρείς αχόμα ν' αναπαριστάνεις το χασάπη του προ6άτου .
Ο Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : Είτε επικαλούμαι το θεατή που τρώει
πρό6εω χρέας είτε αυτόν που έχει χρέη στην τράπεζα.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Αυτός που τρώει πρό6εω χρέας μπορεί
να έχει χαι χρέη στην τράπεζα.
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Σωστά, αυτό που δεν μπορείς είναι το να
επικαλείσαι χω τις δύο ιδιότητες ταυτόχρονα. Όχι, απευθύνο-

135
μαι στο άτομο απλά ως ένα μέλος τοΙJ σΙJνόλοΙJ της ανθρωπό­
τητας . ΑΙJτή, ως σύνολο, ενδ�αφέρεται γ�α τη δύναμη της ζω­
ής ως τέτο�α, ανεξάρτητα από τα π�θανά αποτε) έσματά της .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ Γ Ο Σ : Κάθε χαραχτήρας δημιοΙJργείται
μέσα από τη σχέση τοΙJ με τοΙJς ά) λοΙJς . ΑΙJτό σημαίνε� πως
ένας ηθοπο�ός πρέπε� να ενδ�αφέpεται τόσο γ�α το παίξ�μο το
δ�χό τοΙJ όσο χαι τοΙJ σΙJναδέλφοΙJ τοΙJ .
Ο ΗΘΟΠ Ο ΙΟΣ: ΑΙJτό δεν είνα� τίποτα το καινούργιο · εγώ
αφήνω πάντα χώρο γ�α να αναδε�χθεί ο σΙJνάδελφός μοΙJ πάνω
I
στη σχηνη .
Η ΗΘΟΠΟ ΙΟΣ : Μερ�χές φορές .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Δεν είναι αΙJτό το ζήτημά μας .

Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Προσέξτε μάλ�στα τη δ�αφορά

ανάμεσα στα δυνατό χα� 6άναυσο, χαλαρό χαι μαλθακό, γρή­
γορο χα� 6ιαστεκό, ευφάνταστο χα� αφηρημένο, προσχεδια­
σμένο χα� σκαρωμένο, ευαfσθητο χα� συναισθηματικό, αντιφα-
I I I I I

τικο χαι ασυναρτητο, σαφες χαι μονοσημαντο, χρησιμο χα�

επικερδές, περιπαθές χαι πομπώδες, τελετουργικό χαι ιερατι­
κό, τρυφερό χα� αδύναμο, παθιασμένο χαι ανεξέλεγκτο, φυσι-
I I

κο χα� τυχαω.

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Ό ταν ο σύζΙJγος επ�στρέφε� σπίτ� χαι

αντιχρύζε� το ζώο με τις δύο ράχες, η πο�χ�λία των αισθημά­
των ποΙJ αισθάνεται χαι εχδηλώνε� είναι χα� δεν είναι κάτι το
ομοιογενές . Ο θρίαμbος αΙJτού ποΙJ αναχαλύπτε� («ΤοΙJς έπ�α-

136
σα στα πράσα ! ») , η απροθυμία να ανακαλύψει κάτι που δεν
του αρέσει (« Είναι αλήθεια αυτό που bλέπω;»), η αηδία από
την ηδονή της σάρκας («Τι ζωώδες ! »), η μελαγχολική κατα­
νόηση των ανθρώπινων αναγκών («Το 'χε ανάγκη »), το αί­
σθημα της περιφρονητικής παραίτησης («Δε χάνω χω τίπο­
τα αν έχουν έτσι τα πράγματα ! »), η δίψα για εκδίκηση («θα
μου το πληρώσει ! ») χ.τ.λ , χ.τ.λ
Ο Δ ΡΑlVΙΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Για ποιό λόγο οι αστοί κατηγο­
ρούσαν τον έμπορο του χαλκού σαν άνθρωπο που διέθετε πολύ
λίy� ευαισθησία χω είχε τη μανία να εξαλείψει κάθε συγκινη­
σιακό σ�οιχείο για χάρη του ορθολογισμού;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Η χρησιμοποίηση της λογικής του δεν
προκαλούσε καμιά συγκίνηση στις ψυχές τους . Αντίθετα, τα
αισθήματά τους επαναστατούσαν εναντίον του χω εναντίον
της λογικής του . Τον έbρισχαν πάρα πολύ κριτικό . Επιπλέον,
δεν προσέλχυε τη δική τους λογική αλλά αυτή των εχθρών
τους . Έπειτα, αντιμετώπιζε την κριτική σαν ένα μόνο μέρος
των πρακτικών μέτρων για να μεταbάλει τα πράγματα . Θα
μπορούσε, για παράδειγμα, να συγκεντρώσει τα παράπονα για
I I I I I

τη ροη των χοιτων του ποταμου χαι για τη γευση των φρου-
των σαν τη μια όψη ενός εγχεφήματος , η άλλη όψη του οποί­
ου Θα κατασκεύαζε φράγματα για τα ποτάμια χω Θα bε) τίω-
ι ι ι ι
νε τα οπωροφοpα.
ι Η χpιτιχη του ηταν χατι το πραχτιχο χω
γι αυτό το λόγο ήταν χω άμεσα συγκινησιακή · ενώ, αντίθετα,
η δική τους ιδέα για την κριτική είχε σχέση με την ηθική χι
όχι με την πρακτική χω τη συγκινησιακή σφαίρα. Η κριτική

1 37
τους fιταν λοιπόν, στο μεγαλύτερο μέρος της , στείρα, και αυ­
τό τους οδηγούσε στο να χαρακτηρίζουν σαν άκαρπο οτιδfιπο­
τε fιταν κριτικό, ακόμα και τη δικfι του κριτικfι ματιά.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Νόμιζα πως η παρανόηση προερ­
χόταν απλά και μόνον από το γεγονός ότι οι αντφρfισεις του
για τη συγκινησιακfι ταύτιση στην τέχνη είχαν εκληφθεί σαν
αντφρfισεις για τα αισθfιματα στην τέχνη .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Όχι, η παρανόηση προχωρούσε πολύ
πιο bαθιά απ ' αυτό. Οι αστοί της εποχfις του ισχυρίζονταν
πως οι επαναστατημένες μάζες fιταν πάντοτε πολύ συγκεχυ­
μένες συγκινησιακά για να μπορέσουν να δουν πόσο ορθολογι­
κfι fιταν η υπάρχουσα τάξη της κοινωνίας · και κατηγορούσαν
τους ηγέτες των μαζών πως bασίζονταν μόνο στην ψυχρfι λο­
γικfι αντί να bασιστούν στη συναισθηματικfι ζωfι , που είχε
αναπτύξει ο λαός για πάνω από χίλια χρόνια, δηλαδfι τα θρη­
σκευτικά, ηθικά και οικογενειακά αισθfιματα.

138
 Η ΤΕΤ Α ΡΤ Η Ν ΥΧΤ Α

Ομtλ!α του Συyyραφέα ytα το θέατρο

του σχ:ηνοyράφου J(άσπαρ Νέχερ

Συχνά αρχίζουμε τις πρόbες χωρίς να γνωρίζουμε τίποτε

για τα σχηνιχά χαι ο φίλος μας απλά μας ετοιμάζει μικρά
σχέδια των επεισοδίων που πρόκειται να παιχτούν (για παρά­
δειγμα έξι ανθρώπους μαζεμένους γύρω από μια εργάτρια που
τους χάνει παρατηρήσεις) . Ίσως τότε ανακαλύψουμε πως στο
κείμενο υπάρχουν συνολικά πέντε άνθρωποι, μια χαι ο φίλος
μας δεν είναι σχολαστικός · όμως μας δείχνει το ουσιαστικό χι
ένα σχέδιο αυτού του είδους είναι πάντα ένα μιχρό χαι χομψό
έργο τέχνης . Το πού περίπου πάνω στη σχηνή πρόκειται να
χαθήσουν η γυναίκα, ο γιός της χαι οι καλεσμένοι τους είναι
χάτι που θα το ανακαλύψουμε εμείς οι ίδιοι χαι στο σημείο
εχείνο ο φίλος μας θα τους τοποθετήσει όταν χατασχευάσει
το σχηνιχό . Μεριχές φορές έχουμε τα σχέδιά του από πριν χαι
τότε μας bοηθά με τις ομαδοποιήσεις χαι τις χεφονομίες χα­
θώς επίσης συχνά χαι στο χαρακτηρισμό των ρόλων χαι τον
τρόπο που μιλούν . Το σχηνιχό του είναι διαποτισμένο από το
πνεύμα του έργου χαι διεγείρει τη φιλοδοξία του ηθοποιού να
' ει με' ρ ο ς σ αυ το' .
παρ '

Διαbάζει τα έργα με αίσθηση υπεροχής . Πάρτε απλώς ένα

παράδειγμα. Στο Μαχμπέθ (Πράξη Α ' , Σχηνή 6), ο bασιλιάς
Ντάνκαν χι ο στρατηγός του Μπάνχουο, που προσκαλούνται

139
 '
απ ' το Μ ακμ.πε' θ στο παλατι
I I
του, επαινουν τον πυργο σ .... ους
διάσημους στίχους :

«. επtσχ.έπτΎ)ς του χ.αλοχ.αφωύ,

. . Ο
το χελtδόνt, που φωλtάζεt στο ναό,
δεiχνεt με τΎ) φωλtά του
I I .i' I
τον ουpανω αεpα εσω . ». .

Ο Νέχερ επέμενε πως έπρεπε να παρουσιάσουμε ένα μι­

σογκρεμισμένο γκρίζο κάστρο με έντονα τα σημάδια της
φτώχειας . τ α επαινετικά λόγια των προσκεκλημένων ήταν
απλές φιλοφρονήσεις . Είδε τους Μακμπέθ σαν μια ασήμαντη
σκωτσέζικη αριστοκρατία και νευρωτικά φιλόδοξη !
Το σκηνικό του είναι μια σημαντική παρουσίαση της πραγ­
ματικότητας . Ενεργεί έτσι ώστε οι επουσιώδεις λεπτομέρειες
ή διακοσμήσεις να μ.ην αποσπούν την προσοχή από την παρου­
σίαση η οποία είναι καλλιτεχνικού και διανοητικού επιπέδου ·
ταυτόχρονα, όλα είναι όμορφα και η ουσιαστική λεπτομέρεια
πραγματοποιείται με μεγάλη αγάπη .
Με πόση προσοχή διαλέγει μια καρέκλα και με πόση σκέ­
ψη την τοποθετεί ! Κι όλα αυτά bοηθούν στο παίξιμο . Κάποια
καρέκλα θα έχει κοντά πόδια και το ύψος του τραπεζιού που
τη συνοδεύει θα πρέπει χι αυτό να υπολογιστεί, έτσι ώστε
I I ' I I I
' συγκε-
οποιος χατσει σ αυτην, πρεπει να παρει μια εντελως
κριμένη στάση · μ.' αυτόν τον τρόπο, η συζήτηση αυτών των
ανθρώπων, καθώς σχύbουν περισσότερο από το συνηθισμένο
όταν τρώνε, παίρνει έναν ιδιαίτερο χαραχτήρα, που χάνει το

1 40
επε�σόδιο πιο σαφές . Και πόσο αποτε) εσματ�χές είναι ο� πόρ­
τες του με τα δ�αφορετ�χά ύψη !
Αυτός ο μάστορας ξέρε� χάθε είδους τέχνη χα� είναι προσε­
χτ�χός στο να παρατηρεί πως , αχόμα χαι το π�ο φτωχό έπ�-
I I I
πλο χατασχευα' ζεται μ εναν χαλλ�τεχν�χο τροπο, αφου χαι
1
'

τα συμπτώματα της φτώχε�ας χα� της φτήν�ας πρέπε� να

ετο�μαστούν με τέχνη . Έτσ�, υλ�χά όπως το σίδερο, το ξύλο
χαι η λ�νάτσα χρησ�μοποιοι) ντα� με ε�διχή γνώση χα� συνδυά­
ζονται με κατάλληλο τρόπο, με ο�χονομία ή με γενναιοδωρία,
όπως απα�τεί το έργο . Π ηγαίνε� στο εργαστήρ� του σ�δηρουρ­
γού γ�α να σφυρηλατήσε� τα σπαθ�ά χα� στο εργαστήρ� του
ανθοχόμου γ�α να χόψε� χαι να πλέξε� τενεχεδέν�α στεφάν�α .
Πολλά από τα είδη του φροντ�στηρίου του αποτελούν εχθέμα-
I
τα μουσειου .
Αυτά τα μ�χρά αντ�χείμενα που 6άζε� στα χέρ�α των ηθο­
ποιών -όπλα, όργανα, πορτοφόλια, μαχαιροπήρουνα, χ .τ .λ.-
I I I I Ι -c
ειναι παντοτε αυ θ εντιχα χι εχουν περασει αποΙ τον πιο εc,αν-
τλητιχό έλεγχο · μα όταν έρθει στην περιοχή της αρχιτεκτονι­
κής -όταν δηλαδή κατασκευάζει εσωτερικά χαι εξωτερικά­
αρκείται στο να δίνε� ενδείξεις , καλλιτεχνικές δηλαδή χαι ποι­
ητικές αναπαραστάσεις μιας τοποθεσίας ή μιας χαλύ6ας , που
τιμούν τόσο τη δύναμή του να παρατηρεί όσο χαι τη φαντασία
του . Φανερώνουν ένα θαυμάσιο χράμα της διχής του γραφής
χι εκείνης του θεατρικού συγγραφέα . Και δεν υπάρχει ούτε
ένα χτίριο, μια αυλή , ένα εργαστήρ�, ή ένας χήπος του , που να
μη φέρει πάνω του αχόμα χαι τα δαχτυ) ιχά αποτυπώματα

141
 ,
των ανθ ρωπων που ε' ζησαν σ , αυ τα και τα φτιαc;αν t:
. Ιτ\.. αι ν ει
,
ι

I I I I
ορατες τις χεφωναχτιχες ιχανοτητες και τις γνωσεις των χα-
τασχευαστων ' χα θ ως
I I Ι 1
χα ι τους τροπους ζωης των χατοιχων .
Στα σχέοιά του ο φiλος μας ξεκινά πάντα έχοντας σαν
αφετηρiα του «τους ανθρώπους» και το «τι συμbαiνει σ ' αυ-
Δ
τους η εc;αιτιας τους » . εν προχατασχευα' ζει χαποιο «ντε-
' I t: I I

κόρ», ένα φόντο ή ένα ταμπ) ώ αλλά δημιουργεi το χώρο μέσα

στον οποiο «άνθρωποι» πρόχει'"" αι να ζήσουν κάτι. Σχεδόν όλα
αυτά που οpiζονται ως το επάγγελμα του σκηνογράφου , τα
αισθητικά και υφολογικά, τα f)γάζει πέρα με κλειστά μάτια .
Εiναι αυτονόητο bέbαια, ότι η Ρώμη του Σαiξπηρ ήταν δια­
φορετική από αυτήν του Ραχiνα. Κατασκευάζει τη σκηνή
* Α
των ποιητων χι αυτη αχτινοοολει . ν θε' λ ει, μπορει να πετυ-
I I Ρ , I I

χει ένα πλουσιότερο αποτέλεσμα, δημιουργώντας μια σύνθετη

δομή με διαφορετικές αποχρώσεις του γχρiζου και του λευ­
κού , τη στιγμή που πολλοi άλλοι καλλιτέχνες θα χρησιμοποι­
ούσαν ολόκληρη την παλέτα. Εiναι ένας μεγάλος ζωγράφος
μα, πάνω απ ' όλα, εiναι ένας δαιμόνιος αφηyητής . Γνωρiζει,
όσο χανεiς άλλος , πως ό,τι δεν υπηρετεi το μύθο τον bλάπτει.
Κατά συνέπεια, αρχεiται να δώσει νύξεις , οπουδήποτε κάτι
«δεν παiζει κανένα ρόλο». Οι νύξεις αυτές εiναι bέbαια παραι­
νέσεις . Αναζωογονούν τη φαντασiα του θεατή , ενώ αντiθετα
μια «πλήρης αναπαράσταση» θα την παρέλυε .
Συχνά χρησιμοποιεί μια επινόηση , που από τότε γiνεται
* Εξαιτίας της αθλιό τητας των 9 ωτιστικ ών ι;.ας εξοπλισμών , η ) αμπpό ­
τητα των σκην ικ ών του Νε χεp δεν μπορεί να αναπαραχθεί 9 ωτογραφικά .

1 42
κοινός τόπος διεθν�Jς και χάνει το νόημά της , όπως τη διαίρε­
ση της σκηνής στα δύο, μια ρύθμιση με την οποία ένα δωμά­
τιο, μια αυλή ή ένας χώρος εργασίας κατασκευάζεται στο μι­
σό ύψος της σκηνής · ενώ ένα άλλο σκηνικό περιbάλλον προ­
f)άλλεται ή σχεδιάζεται στο πίσω μέρος , αλλάζοντας σε κάθε
σκηνή ή παραμένοντας σ' όλη τη διάρκεια του έργου . Αυτό το
δεύτερο περιbάλλον μπορεί να φτιαχτεί με ντοκουμενταρίστικο
υλικό, με μια εικόνα ή ένα χαλί. Αυτού του είδους η διευθέτη­
ση εμπλουτίζει bέbαια την αφήγηση και, συγχρόνως , υπενθυ­
μίζει συνεχώς στους θεατές το γεγονός ότι ο σκηνογράφος
έχει κατασκευάσει ένα σκηνικό · δηλαδή αυτό που f)λέπουν
παρουσια' ζεται στο θεατρο
' � I ' I I I
οιαφορετικα ατ ο,τι ειναι στον κο-
'�
σμο εςω '
απ ' το θ εατρο .
Αυτή η μέθοδος , αν και ευέλικτη , είναι φυσικά μόνο μία
ανάμεσα σε πολλές άλλες που χρησιμοποιεί · τα σκηνικά του
είναι τόσο διαφορετικά μεταξύ τους όσο και τα έργα. Η bασι­
κή εντύπωση που δημιουργείται ωστόσο είναι αυτή των πολύ
ελαφρά φτιαγμένων, εύκολα μεταbαλλόμενων και όμορφων
κατασκευών, που είναι χρήσιμες στο παίξιμο και bοηθούν
στην εύκολη αφήγηση της ιστορίας της bραδιάς . Αν, επιπλέ­
ον-; αναφέρουμε τον οίστρο με τον οποίο εργάζεται, την περι­
φρόνηση που δείχνει για οτιδήποτε το νόστιμο μα και αbλαbές
και το κέφι που χαρακτηρίζει τις κατασκευές του , θα 'χετε
ίσως κάποια εικόνα του τρόπου με τον οποίο εργάζεται ο με­
γαλύτερος σκηνογράφος της εποχής μας .

1 43
 [O lVI IΛIA ΤΟ Υ Δ ΡΑ Μ ΑΤΟ Υ Ρ Γ Ο Υ
ΓΙΑ ΤΗ Δ ΙΑ Ν Ο l\1 Η ΊΏ Ν ΡΟΛΩ Ν]

Οι ρόλοι διανέμονται λανθασμένα και απερίσκεπτα. Λες και

όλοι οι μάγειροι είναι χοντροί, ό) οι οι αγρότες απαθείς χι όλοι
οι πολιτικοί μεγαλοπρεπείς . Λες και όλοι αυτοί που αγαπούν
χι αγαπιούνται είναι όμορφοι ! Λες και όλοι οι καλοί ομιλητές
έχουν καλή φωνή !
Υ π άρχουν bέbαια πολλά που πρέπει να λάbουμε υπόψη
μας . Αυτός ο Μεφίστο χι αυτή η Γχρέτχεν θα ταιριάξουν
μ , αυτον, το φ αουστ
' . y παρχουν η θ οποιοι,, που ο� εν τους χα-
, ,

νουμε για πρίγκιπες · υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί πρίγκι­

πες μα όλοι τους έχουν τουλάχιστον ανατραφεί για να δια­
τάζουν · και ο Άμλετ είναι ένας πρίγκιπας ανάμεσα σε χι­
λιάδες .
Έπειτα, είναι αναγκαίο οι ηθοποιοί να μπορούν να εξελίσ­
σονται. Έχουμε ένα νεαρό, που θα δημιουργήσει έναν καλύτε­
ρο Τρωίλο, αφού έχει παίξει κάποτε τον Αμτσντίνερ Μ ίτελ­
ντορφ . Σ ' αυτήν την ηθοποιό λείπει η προκλητικότητα της
Γχρέτχεν στην τελευταία πράξη : μπορεί άραγε να την απο­
κτήσει παίζοντας τη Χρυσηίδα (στην οποία οι καταστάσεις
το απαιτούν) ή παίζοντας τη Γρούσα (στην οποία οι κατα­
στάσεις το αποκλείουν τελείως) ;
Σίγουρα, κάθε ηθοποιός ταιριάζει καλύτερα σ ε κάποιους
ρολ ους απ ' οι ,τι σε αι λλους . Ε ιναι
' ' επιχινουνο
ι � ωστοσοι
γι ' αυ-
τόν αν τον καλουπώνουν σ' ένα συγκεκριμένο τύπο . Μ όνον

144
οι πιο χαρισματικοί είναι ικανοί να παρουσιάζουν χαρακτήρες
όμοιους , σαν να ' ταν δίδυμοι, που να μπορούν όμως να γίνουν
αναγνωρίσιμοι ως τέτοιοι χι ωστόσο να μπορούν να διαφορο­
ποιηθούν .
Είναι καθαρή ηλιθιότητα να διανέμεις ρόλους σύμφωνα με
τα φυσικά χαρακτηριστικά. «Αυτός έχει μια bασιλιχ.ή μορ­
φή ! » . Τι σημαίνει αυτό; Πρέπει μήπως όλοι οι bασιλιάδες να
μοιάζουν με τον Εδουάρδο Ζ ; «Μα στερείται μιας επιt:λητι­
'

χ.ής παρουσίας ! » . Υπάρχουν τάχα τόσο λίγοι τρόποι επιbολής ;

«Φαίνεται πολύ αρχοντιχ.ή για Μάνα-Κουράγιο» ! Γ ια ρίξτε
μια ματιά στις γυναίκες των ψαράδων !
Μπορεί κανείς να κρίνει έχοντας σαν γνώμονα την ιδιοσυγ­
κρασία; Κανείς δεν μπορεί. Αυτό θα ήταν και πάλι η εύκολη
διέξοδος .
Υπάρχουν , t:έt:αια, άνθρωποι πράοι, οξύθυμοι και t:ίαιοι.
Είναι όμως επίσης αλήθεια πως κάθε άνθρωπος διαθέτει
κάθε ποικιλία ιδιοσυγκρασίας . Και όσο πιο πολύ ηθοποιός
είναι, τόσο πιο πολύ επαληθεύεται σ' αυτόν το παραπάνω .
Ακόμα χι εκείνες οι ποικιλίες που καταπιέζει μπορεί να γί­
νουν ιδιαίτερα αποτελεσματικές όταν έρθουν στην επιφά­
νεια . Ακόμα χι εκείνοι οι ρόλοι, οι οποίοι συλλαμt:άνονται σε
μεγάλη κλίμακα (ακόμα και οι μικροί) δε δείχνουν μονάχα
εμφανώς μαρκαρισμένα χαρακτηριστικά μα έχουν επίσης
χ.αι χώρο για προσθήκες · είναι σαν χάρτες με άσπρες bού­
λες . Ο ηθοποιός πρέπει να καλλιεργήσει όλες τις ποικιλίες
της ιδιοσυγκρασίας του , γιατί οι χαρακτήρες που υποδύεται

1 45
θ ' αποχτήσουν ζωή , μόνο μέσω της ίδιας της αντιφατικό­
τητάς τοuς . Είναι πολύ επιχίνδuνο να διανέμεις ένα μεγάλο
ρόλο με κριτήριο ένα χαρακτηριστικό .

1 46
 Α fr Ο Σ ΠΑΣΜΑΤΑ Α Π Ο ΤΗ Ν Τ ΕΤΆΡΤΗ Ν Υ ΧΤΑ

Η χαpούμ.ενr; χpετσcή

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Μπορούμε να καταλάbουμ.ε ότι η ταύτι­

ση μ.ε τα αισθήματα των δραματικών προσώπων και η μέθεξη
στο πνεύμα των πράξεών τους μπορούν να προκαλέσουν από­
λαυση . Πώς μπορεί όμ.ως η κριτική να δημιουργήσει απόλαυ­
ση;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Συχνά μ.ου προκάλεσε δυσαρέσκεια το
να συμμετέχω στις ενέργειες των ηρώων σας και μ.ου προξένη­
σε καθαρή αποστροφή το να πρέπει να συμπάσχω μ.ε τα αι­
σθήματά τους . Απεναντίας , μ.ε διασκεδάζει το παιχνίδι μ.ε τους
ήρωές σας · μ.ε διασκεδάζουν δηλαδή οι παραστάσεις διαφορετι­
κών τρόπων συμπεριφοράς και η σύγκριση των δικών σας μ.'
εκείνες που εγώ φαντάστηκα, που είναι επίσης πιθανές .
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ : Μα πώς αλλιώς μπορούν να συμ­
περιφερθούν, αφού είναι αυτό που είναι και είναι σχεδιασμένοι
γι' αυτό που έχουν σχεδιαστεί; Π ώς είναι δυνατόν να συλλά­
bεις έναν άλλο τρόπο γι αυτούς ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Εγώ μπορώ. Άλλωστε, μπορώ να τους
Ι I I
συγκρινω και μ.ε τον εαυτο μ.ου επισης .

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Δεν είναι όμ.ως κάτι διανοητικό

το να ασκεί κάποιος κριτική ;

1 47
 Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Όχι bέbαια. Μπορεί ενδεχομένως να
περιορίσει κάποιος την κριτική σας σε μία διανοητική ικανό­
τητα. Αλλά ακόμα και τα αισθήματα συμμετέχουν στην κρι­
τική και μπορεί μάλιστα να είναι αυτό το καθήκον σας , να ορ­
γανώσετε την κριτική μέσω των αισθημάτων . Θυμηθείτε,
Ι Ι I I I
πως η κριτικη προερχεται απο την κριση και την ενισχυει .
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Συμφωνώ ότι χρειάζεται να γνω­
ρίζουμε όσο το δυνατόν περισσότερα για ν ' ανεbάσουμε ακόμα
και την παραμικρότερη σκηνή . Και μετά τι;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Οι διαbαθμίσεις της γνώσης ποικίλουν
πολύ . Υπάρχει γνώση στις προοαισθήσεις σας και στα όνεφά
σας , στις φροντίδες και στις προσδοκίες σας , στη συμπάθεια
και στην υποψία. Μα, πάνω απ ' όλα, η γνώση εκδηλώνεται
στο να γνωρίζει κανείς καλύτερα, δηλαδή στην αντίφαση . Όλα
αυτά αποτελούν πεδίο δράσης σας .

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Να λοιπόν το δάχτυλο που υψώνεται !

Δεν υπάρχει τίποτα που να μισεί περισσότερο το κοινό από το
να το γυρίζεις ξανά στο σχολείο !
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Τα σχολεία σας θα πρέπει να ήταν στ '
αλήθεια τρομερά για να σας εμπνεύσουν τέτοιο μίσος . Όμως
τι με νοιάζουν τα άθλια σχολεία σας ; Καταργήστε τα !
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Κανείς δεν έχει αντίρρηση στο να
υπάρχει κάποιο νόημα σ ' ένα έργο, μόνον που αυτό δε θα πρέ­
πει να προbάλλεται συνεχώς . Η διδασκαλία θα πρέπει να είναι
διακριτική .

148
 Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Π �στέψτε με : οι άνθρωπο� που θέλουν
δ�αχρ�τ�χή δ�δασχαλία, δε θέλουν χαμ�ά δ�δασχαλία. Κα� δ�α­
φέρε� από το γεγονός πως το νόημα δεν πρέπε� να προbάλλε-
ι
ταt παντα.

Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Έχουμε χάνε� ώς τώρα ό,τ� κα­

λύτερο μπορούσαμε γ�α να μελετήσουμε τ�ς διάφορες οδηγίες
με τ�ς οποίες επ�θυμείς να χάνε�ς την τέχνη του θεάτρου τόσο
διδαχτιχή όσο είνα� η επ�στήμη . Μας προσκάλεσες να έρθου­
με χω να δουλέψουμε στο θάετρό σου , που φ�λοδοζούσε να εί­
να� ένα επ�στημον�χό �νστ�τούτο · δεν έπρεπε να ήταν στόχος
μας το να χάνουμε τέχνη . Γ �α να εκπληρώσουμε ωστόσο την
επ�θυμία σου, έπρεπε στην πραγματ�χότητα να επ�στρατεύ­
σουμε όλη την τέχνη μας . Ε�λ�χρ�νά λο�πόν, αν πρόχε�τα� να
παίζουμε όπως επ�θυμείς χα� σύμφωνα με το σχοπό που επ�­
θυμείς , παρ ' όλ' αυτά, θα χάνουμε τέχνη .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Αυτό το παρατήρησα χ� εγώ .
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Έχε�ς δ�αγράψε� το μεγαλύτερο
μέρος από αυτό που, σε γεν�χές γραμμές , είναt αναγκαίο γ�α
την άσκηση της τέχνης · μου φαίνεταt, πως έχε�ς χρατήσε� ένα
μόνον σημείο όρθιο.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ποιο;
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Αυτό που αποκάλεσες ελαφρότη­
τα αυτής της ενασχόλησης . Η επίγνωση δηλαδή, πως αυτό
που προετο�μάζε�ς χω προσφέρε�ς στο χο�νό, πρέπε� να δ�εζά­
γεταt μόνο με χέφ� χω ευδ�αθεσία, μ�α κατάσταση κατάλληλη

1 49
για να έχουμε την προδιάθεση να αστειευτούμε . Όρισες πολύ
σωστά την τέχνη , όταν μας τόνισες τη διαφορά ανάμεσα στη
δουλειά ενός ανθρώπου που είναι υπεύθυνος για το χεφισμό
πέντε μοχλών σε μια μηχανή χι ενός άλλου, που παίζει με πέν­
τε μπάλες . Και συνέδεσες αυτή την ελαφρότητα με τη μεγάλη
σοbαρότητα που διαθέτει χάποιος απέναντι στο χοινωνιχό του
χαθήχον .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Αυτό που αρχιχά με απωθούσε περισσό­
τερο ήταν η απαίτησή σου να δουλέψουμε αποχλειστιχά χαι
μόνο με την λογιχή . Η σχέψη , bλέπεις , είναι χάτι τόσο άψυ­
χο · στη bάση της είναι απάνθρωπη . Αχόμα χι αν ισχυριστεί
χανείς ότι αποτελεί το σημείο διάκρισης για το ανθρώπινο
ζώο, θα ήταν λάθος , γιατί τότε θα έλεγα πως άφησε απ ' έξω
όλο το μέρος του ζώου .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ : Και τώρα πώς το t)λέπεις ;
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ω , τώρα πια αυτού του είδους η σχέψη
δε μου φαίνεται τόσο άψυχη . Δεν υπάρχει χαμιά αντίθεση με
το συναίσθημα. Κι αυτό που εγώ προκαλώ στους θεατές δεν
είναι μόνον σχέψεις αλ) ά χαι συναισθήματα . τ ώρα πια μου
φαίνεται ότι η σχέψη είναι απλά ένας τρόπος συμπεριφοράς
χαι μάλιστα χοινωνιχής συμπεριφοράς . Είναι μια κατάσταση
στην οποία συμμετέχει ολόκληρο το σώμα, με όλες τις αισθή­
σεις του .
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Είδα χάποτε ένα ρώσιχο θεατρικό έργο,
στο οποίο χάΠοιοι εργάτες εμπιστεύτηκαν ένα όπλο σ ' ένα
ληστή με σχοπό να τους προστατεύσει από τους ληστές χα-

1 50
θώς αυτοί θα εργάζονταν. τ ο χοινό γέλασε χαι έκλαψε συγ­
χρόνως μ' αυτό. Στο παλιό θέατρο ο ήρωας ερχόταν συνήθως
σε αντίθεση μ' ένα δευτερεύοντα ρόλο με αδρά χαρακτηριστι­
κά. Η καρικατούρα είναι η μορφή με την οποία η παράσταση ,
που bασίζεται στη συγκινησιακή ταύτιση , ασκεί χριτιχή . Ο
ηθοποιός ασκεί χριτιχή στη ζωή χαι ο θεατής ταυτίζει τον
εαυτό του με ,...η ν χριτιχή του ηθοποιού . τ ο επιχό θέατρο μπο­
ρεί ενδεχομένως να παρουσιάσει στη σκηνή τέτοιες καρικα­
τούρες , μόνον όταν αυτό που θέλει να δείξει είναι ο τρόπος της
δημιουργίας τους . Οι καρικατούρες εμφανίζονται στη σκηνή
όπως οι μάσκες σ ' ένα χορό μεταμφιεσμένων . Η παράσταση
που κυλάει ομαλά, που συνεχίζει να προχωράει χαι περνάει
από μπροστά μας (αλλά που δε μας συνεπαίρνει) είναι επιπρό­
σθε'"'"α αναγκαία, επειδή το χάθε σχόλιο του χάθε χαραχτήρα
I I I Ι Ι Ι Ι

πρεπει να ει ναι φτιαγμενο με τροπο εμφανη χι αυτο σημαινει

·

πως η σεφά, η σύνδεση χαι η εξέλιξη όλων αυτών των σχο­

λίων πρέπει χα τ ' ανάγκη να είναι χι αυτή φτιαγμένη με εμ-
I I I I I I

φανη τροπο . Η αυ θεντιχη χατανοηση χαι η αυ θ εντιχη χριτιχη

είναι δυνατές , μόνον αν το επιμέρους χαι το όλο, χαθώς χαι οι
εκάστοτε σχέσεις ανάμεσα στο επιμέρους χαι στο ό/ ο, μπο­
ρούν να γίνουν όλες κατανοητές χαι να τους ασκηθεί χριτιχή .
Οι συμπεριφορές των ανθρώπων είναι προορισμένες να είναι
αντιφατικές , έτσι είμαστε χι εμείς αναγκασμένοι να συμπερι­
λά6ουμε όλες τις αντιφάσεις . Ο ηθοποιός δεν εί Jαι υποχρεω­
μένος να προ6ά) ει έναν πλήρως χαι ) επτομερώς επεξεργα­
σμένο χαραχτήρα . Δε θα μπορούσε να το χάνει χαι οε χρειά-

151
ζεται να το χάνει. Δεν παρουσιάζει απλά χω μόνον μια χριτι­
χή πάνω στο προχεiμενο θέμα αλλά πρ�Jτα απ ' όλα χω πρω­
ταρχικά το iδιο το θέμα. Δεν εiναι ανάγχη να έχει πλήρως
επεξεργασμένες απόψεις για οτιδήποτε θέτει. Αντλεi από ένα
απ ο' θ εμα γεγονοτων χαι Ροιωματων .
I I

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Όπως χω να χει το πράγμα, το θέατρό

μας εiναι ένα σοbαρό εμπόδιο για το θάετρό σου, αγαπητέ
μου . Πάρε για παράδειγμα εχεiνες τις δυνατότητες που κατέ­
χουμε χαι τις οποiες το θέατρο έχει αναπτύξει για τους διχούς
του στόχους η αξιοποiηση των ικανοτήτων μας , που έχει
διαμορφωθεi από το θέατρο για το θέατρο, θα υποφέρει, γιατi
εμεiς μπορούμε να παρουσιάσουμε χι άλλα πράγματα, που εσύ
δεν τα χρειάζεσαι. Γ ιατi, όσο ενοχλητικό εiναι το γεγονός ότι
θα πρέπει να χάνουμε περισσότερα από αυτό που ζητάς , άλλο
τόσο εiναι χω το ότι θα πρέπει να χάνουμε χω λιγότερα.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Τι παραπάνω μπορεiτε να χάνετε;
Ο Η ΘΟΠΟΙΟΣ: Εξήγησες με πολύ σαφή τρόπο τη διαφο­
ρά ανάμεσα σ ' αυτόν που bλέπεt χω σ ' αυτόν που παpατηpε{
xptτtxά. Μας έδωσες να χαταλάbουμε ότι το πρώτο πρέπει να
αντιχατασταθεi από το δεύτερο . Κάτω λοιπόν η προαiσθηση ,
ζήτω η γνώση ! Κάτω η υποψiα, ζήτω η απόδειξη ! Κάτω το
αiσθημ.α, ζήτω το επιχεiρημα ! Κάτω το όνειρο, ζήτω το σχέ­
διο ! Κάτω η προσδοχiα, ζήτω η απόφαση !
(Η Ηθοποtός χεφοχpοτε{.)
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Γιατi δε χεφοχροτεiς ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Δεν εχφράστηχα με τόσο χατηγορημα-

152
τιχό τρόπο . Εναντιώθηκα στα αντίθετα συνθήματα: χάτω η
γνώση , ζήτω η προαiσθηση χ.τ.λ Εναντιώθηκα στην ιδέα να
διατηρήσουμε την τέχνη σαν χάτι το αυστηρά περιθωριακό .
Συνθήματα σαν χι αυτά δεν έχουν καμιά ισχύ στα έργα συναρ­
παστικών εποχών χαι προοδευτικών τάξεων . Παρατηρήστε
όμως την εποχή μας ! Κοιτάξτε πόσο πολύ καλλιτεχνικά
έχουν παρασταθεi σε μας έργα, από τα οποiα μπορούμε να αν­
τλήσουμε τα συνθήματα, στα οποiα εγώ αντιτiθεμαι! Πολύ
περισσότερο καλλιτεχνικά αποδiδονται οι προαισθήσεις παρά οι
γνώσεις ! Ακόμα χαι στα έργα που διαθέτουν σκέψεις σαφεiς ,
εiνω στην ασαφή πλευρά τους , όπου κάποιος 6ρiσχει το καλλι­
τεχνικό στοιχεiο· δεν εννοώ απλά ότι κάποιος το ψάχνει εχεi
αλλά ότι πράγματι το 6ρiσχει εχεi.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟΓΟΣ: Εννοεiς ότι δεν υπάρχει καμιά
καλλιτεχνική μορφή για τη γνώση ;
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Φο6άμαι πως όχι. Γ ιατi άλλωστε να
θέλω να χαταρρiψω όλη τη σφαiρα της προαiσθησης , της
ονειροπόλησης χω του συναισθήματος ; Τα κοινωνικά προ6λή­
ματα αντιμετωπiζονται χω με αυτόν τον τρόπο από τους αν­
θρώπους . Η προαiσθηση χαι η γνώση δεν εiναι αντίθετα
πράγματα. Από την προαiσθηση γiνεται η γνώση χαι από τη
γνώση η προαiσθηση . Από τα όνειρα γiνονται τα σχέδια, τα
σχέδια μπορούν να μετατραπούν σε όνεφα. Προσδοκώ χω ξε­
κινώ χω, χαθώς πορεύομαι, συνεχiζω να προσδοκώ . Οι σκέ­
ψεις δημιουργούνται χωρiς να σκέφτεται χανεiς χω τα αισθή­
ματα χωρiς να αισθάνεται. Υπάρχουν όμως επiσης εχτροχια-

1 53
σμοί και bραχυκυκλ�ματα υπάρχουν φάσε�ς , όπου τα όνειρα
·

δε γίνοντα� σχέδ�α, ο� προαισθήσε�ς δε γίνονται γνώσε�ς και η

προσδοκία δεν οδηγεί σε κίνηση . Αυτές είναι κακές εποχές γ�α
την τέχνη , γίνεται άσχημη . Η ένταση ανάμεσα στην προαί­
σθηση και τη γνώση , η οποία ορίζε� την τέχνη , δ�ακόπτετα�.
Σαν να λέμε ότ� το πεδίο αποφορτiζετα�. Προς το παρόν, εν­
δ�αφέρομα� λ�γότερο γ�α το τ� συμbαίνε� με τους καλλ�τέχνες
εκείνους που bρίσκονται bυθ�σμένο� μέσα στο μυστ�κ�σμό εν­ ·

δ�αφέρομα� περ�σσότερο γ�α κείνους , που με ανυπομονησία

απομακρύνονται από την ασχεδίαστη ονειροπόληση και προ­
χωρούν προς ένα σχεδ�ασμό δίχως όνειρα, προς έναν κενό σχε­
δ�ασμό.
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Καταλαbαίνω . Εμείς επ�δ�ώκου-
I I I I I
με κυρ�ως να υπηρετησουμε την κο�νων�α στην οπο�α ανηκου-
με και πρέπε� να δ�απεράσουμε με πληρότητα όλες τ�ς σφαί­
ρες της ανθρώπ�νης δραστηρ�ότητας !
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Δεν πρέπε� λο�πόν να δείξουμε αυτό που
γνωρίζουμε;
Η Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : κ� αυτό που προαισθανόμαστε επίσης .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Αναλογ�στείτε, πως μερ�κά πράγματα
που δε γνωρίζετε σεiς μπορεί να τα αναγνωρίζε� το κο�νό .

Ο Η ΘΟ Π Ο Ι Ο Σ : Είπε τίποτα για το θεατή του ο Συγγρα-

I
φεας ;
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ναι, τα παρακάτω:

1 54
Τtς προάλλες συνάντησα το θεατή μου
Σ ' ένα σχ.ονtσμένο δρόμο
Να χ.ρατά ένα χ.ομπρεσέρ στtς yροθtές του
Γtα ένα δευτερόλεπτο
Σήχ.ωσε πάνω τα μάτtα του. Εχ.ε( έστησα τότε yρήyορα το
ι

θεατρο
ι μου,
Α I I Α I

ναμεσα στα σπtτtα. υτος

J(οfταζε με προσδοχ.fα

Μέσα στην μπυραρfα

7' I � I I I

1 ον συναντησα ςανα. Σ τεχ.οταν στην μπαρα

Λουσμένος στον ιδρώτα, έπινε. Στη yροθtά του

Ένα χοντρό χ.ομμάτt ψωμf. Έστησα yρήyορα το θέατρό μου.
Αυτός
Κοfταζε με χ.ατάπληξη.

Σήμερα
Τον πέτυχα ξανά. Μπροστά στο σταθμό του τρένου
Τον ε(δα να παρασύρεται από τα χ.οντάχ.tα
lVΙέσα στο θόρυbο απ ' τα τύμπανα, προς στον πολέμο
Στο μέσον του π) ήθους
ι ι ι

Έστησα το θεατρο μου. Παν ' ω απ ' τον ωμο του

Κοfταξε προς τα δω
Έγνεψε.

Ο Φ Ι ΛΟΣΟ Φ Ο Σ : Ο ι αντiπαλοι του προλεταριάτου δεν εi-

1 55
ναι μ�α εν�αία αντ�δραστ�χή μάζα. Ακόμα και ο μεμονωμένος
άνθρωπος που ανήκε� στ�ς αντίπαλες τάξε�ς δεν είναι ένα εν�­
αίο και ολωσδ�όλου εχθρ�χά δ�αχείμενο σώμα, υπο) ογ�σμένο
με αχρίtε�α. Η πάλη των τάξεων συντελείται μέσα στον ίδιο
του τον εαυτό . Τα συμφέροντά του τον κατασπαράζουν . Όσο
απομονωμένος χ� αν είναι, ζώντας μέσα στη μάζα, συμμετέ­
χε� στα συμφέροντά της . Στη σοb�ετ�χή χ�νηματογραφ�χή
τα�νία Το θωpηχτό Ποτέμχtν υπήρχαν ακόμα χα� κάποιο�
αστοί που συμμετείχαν στο χεφοχρότημα του προλεταρ�άτου,
όταν ο� ναuτες πέταξαν τους αξ�ωματ�χοuς χαταπ�εστές τους
στη θάλασσα. Παρόλο που αυτή η αστ�χή τάξη είχε προστα-
I Ι I I f t
τευτε� χατα την επανασταση απο την χαστα των α��ωματ�-
χών της , δεν είχε χαταφέρε� να ενσωματώσε� την χάστα αυ­
τή . Φοtόταν χα� υπέφερε συνεχώς από τ�ς «παραt�άσε�ς» χα­
τά του εαυτοu της . Έτσ�, αστοί χαι προλετάριο� συμφωνοuσαν
περ�στασ�αχά χατά του φεουδαλ�σμοu . κ� αυτό σήμα�νε πως '
σε χάτ� τέτο�ες στ�γμές , αυτοί ο� αστοί ήρθαν σε μ�α αυθεντ�­
χή χαι ευχάρ�στη επαφή με τα προοδευτ�χά στο�χεία της αν-
I I Ι I I I
θ ρωπ�νης χο�νων�ας , τα προ λεταρ�αχα· ενο�ω θαν σαν ενα με-
ρος του συνόλου της aνθρωπότητας , που έλυνε ορ�σμένα προ­
tλήματα σε μεγάλη έκταση χα� με δυναμ�χό τρόπο . Αυτό δεί­
χνε� πως η τέχνη μπορεί να δημιουργεί μ�α συγχεχρ�μένη ενό-
Ι Ι Ι I I
τητα στο χο�νο της , το οποιο στην εποχη μας ε�να� χωρ�σμενο
σε τάξε�ς .

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Ό σο ουσ�ασηχό μέρος από την τέχνη

156
του θεάτρου χι αν επιθυμούμε να πετάξουμε για χάρη των
δικών μας , καινούργιων στόχων , υπάρχει ένα πράγμα το
οποίο , κατά τη γνώμη μου , πρέπει να διατηρήσουμε με κά­
θε τίμημα χι αυτό είναι η ελαφρότητά του . Δεν αποτελεί
κανένα εμπόδιο για μας και αν την παρατούσαμε θα ήταν
Ι I

σαν να χαταπονουσαμ.ε και να χαταστρεφαμ.ε το εκφραστι-

κό μας μέσο . Υπάρχει κάτι το ανάλαφρο από τη φύση του
στο να χάνει κανείς θέατρο . Αυτή η δουλειά, του να μακι­
γιάρεσαι και να παίρνεις στάσεις που έχουν μελετηθεί στις
πρό()ες , αυτή η μίμηση του κόσμου, που στηρίζεται σε τόσο
λίγα πράγματα, αυτή η παρουσίαση μιας ιδέας της ζωής ,
αυτά τα επιγράμματα και οι συντμήσεις , όλα αυτά πρέπει
να διατηρήσουν το φυσικό τους κέφι για να μη γίνει ανόητη .
Με αυτ_ή ν την ελαφρότητα είναι εφικτός κάθε bαθμός σο­
bαρότητας δίχως αυτήν απολύτως κανείς . Έτσι, πρέπει να
·

δίνουμε σ' όλα τα προbλήματα τις εκδοχές εκείνες που

μπορούν να αναπτυχθούν στο παίξιμο μ.' έναν παιχνιδιάρικο
τρόπο . Χειριζόμαστε μια λεπτή ζυγαριά, χάνοντας υπολο­
γισμένες κινήσεις , με κομψότητα, αδιαφορώντας για το ότι
το έδαφος σείεται κάτω απ ' τα πόδια μας . Θα μπορούσε να
θεωρηθεί σχεδόν απρέπεια το γεγονός ότι εμείς καθόμαστε
εδώ, ανάμεσα σε αιματηρούς πολέμους και, χωρίς καμιά
διάθεση φυγή ς , συζητάμε τέτοιου είδους θεατρικά πράγμα­
τα, που οφείλουν την ύπαρξή τους στην επιθυμία για δια­
σκέδαση . Α, αύριο τα κόκαλά μας μπορεί να διασκορπι­
στούν ! Ασχολούμαστε όμως με το θέατρο , επειδή αχριbώς

157
θέλουμε να προετοLμάσουμε ένα μέσο γLα να συνεχίσουμε
καL με αυτό τLς υποθέσεLς μας . Δεν πρέπεL να επLτρέψουμε
στην πLεστικότηΊα της κατάστασής μας να καταστρέψεL
το μέσον που θέλουμε να χρησLμοποLήσουμε . Η bLασύνη δε
bοηθά όπου η ανάγκη είναL επLτακτιχ.ή . Ο χειρούργος που
έχεL μεγάλες ευθύνες χρεLάζεταL εκείνο το μLκρό νυστέρL
που θα κάτσεL ελαφρLά στο χέρL του . Ο κόσμος είναL εξαρ­
θρωμένος σίγουρα καL θα χρεLαστούν δυναμLκές ΚLνήσεLς γLα
να 'ρθεL ξανά στη θέση του . Ωστόσο , ανάμεσα στα δLάφορα
σχετLκά όργανα που τον υπηρετούν, υπάρχεL ένα λεπτό καL
εύθραυστο, που απαLτεί να το μεταχεφLστούμε με ελαφρό­
τητα.

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ένα θέατρο στο οποίο δεν πρέπεL να γε­

λάεL κανείς είναL γLα γέλLα. OL άνθρωποL που δεν έχουν χωύ­
μορ είναL γελοίοL.
ΚάποLοL προσπαθούν με την επLσημότητα να προσδώσουν
σ' ένα ζήτημα μLα σημασία που δεν έχεL. Άν ένα ζήτημα έχεL
σημασία, τότε δημωυργείταL και μLα επαρκής επLσημότητα,
μέσα απ ' αυτήν την ίδLα τη σημασία. ΣτLς φωτογραφίες OL
οποίες παρουσLάζουν την κηδεία του ΛένLν, με το λαό να συνο­
δεύεL το νεκρό, bλέποι;με να συντελείταL κάτL τελετουργLκό.
ΑρχLκά, αυτό που bλέπεL κανείς είναL άνθρωποL που προσπα­
θούν να συνοδεύσουν έναν άλλον άνθρωπο, που δε θέλουν ν '
αποχωρLστούν . Υπάρχουν όμως πάρα πολλοί, που συμbαίνεL
να είναι «κατώτεροL» άνθρωποL, και που η συμμετοχή τους σ '

158
αυτή την πομπή είναι μια διαδήλωση ενάντια σε μια μειοψη­
φία, η οποία εδώ και χαφό προσπάθησε να τον ξεφορτωθεi.
Δείχνοντας μια τέτοια φροντίδα δεν πρέπει κανείς να νοιάζεται
για την τελετή .

Ο ΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Έχουμε συζητήσει αρκετά για τη χρη­

σιμότητα της τέχνης , πώς μπορεί αυτή να δημιουργηθεί, πού
έγκειται η δημιουργία της και έχουμε επίσης χάνει τέχνη κα­
τά τη διάρκεια αυτών των τεσσάρων νυχτών . Έτσι, μπορούμε
τώρα να διακινδυνεύσουμε μερικούς επιφυλακτικούς και αφη­
ρημένου τύπου ισχυρισμούς σχετικά μ' αυτήν την ιδιόμορφη
ικανότητα του ανθρώπου · με την ελπίδα πως αυτοί οι ισχυρι­
σμοί δε θα αξιοποιηθούν ως γενικεύσεις , σαν να είναι κάτι αυ­
θύπαρκτο και χάριν αυτών των ίδιων. Έτσι, θα μπορούσαμε,
ενδεχομένως , να πούμε ότι η τέχνη είναι η επιδεξιότητα του
να κατασκευάζει κανείς απομιμήσεις της συμbίωσης των αν­
θρώπων · απομιμήσεις που μπορούν να παράγουν ένα είδος αν­
θρώπινης αίσθησης και πράξης, το οποίο δε θα παραγόταν με
την ίδια ένταση ή τον ίδιο τρόπο από την απλή θέαση και
bίωση της πραγματικότητας που αναπαράχτηχε . Από τη θέ­
αση και τη bίωση της πραγματικότητας ο καλλιτέχνης δημι­
ουργεί μια απεικόνισή της για να θεαθεί και να bιωθεί, απεικό­
νιση η οποία αναπαράγει τις σκέψεις και τα αισθήματά του .

159
 Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Υπάρχει μια χαλή έχφραση γι'
αυτό που είπες : ο καλλιτέχνης αναπαράγεται.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Είναι χαίρια, με την έννοια ότι στον
καλλιτέχνη αναπαράγεται ο άνθρωπος έχουμε δηλαδή τέχνη ,
όταν ο άνθρωπος αναπαράγεται.

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ό μως αυτός ο ορισμός σίγουρα δε συμ­

περιλαμbάνει όλα αυτά που μπορεί να χάνει η τέχνη , γιατί
απλά δε θα ήταν αρχετά . Τι γίνεται με τα όνεφα των ονεφο­
πόλων, την ομορφιά που έχει μέσα της τον τρόμο, τη ζωή σε
όλη της την έχταση;
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Ναι, είναι ώρα ν ' αρχίσουμε να
συζητάμε πάλι για την απόλαυση . Εσύ, που bλέπεις ότι όλη η
φιλοσοφία υπάρχει για να χάνει τη ζωή πιο απολαυστιχή δε
φαίνεται να θέλεις την τέχνη να είναι απόλαυση . Ε χ τιμάς
απεριόριστα το να τρως ένα χαλό έδεσμα χαι χαταδιχάζεις
εχείνους που σερbίρουν στο λαό πατάτες · η τέχνη ωστόσο δεν
πρέπει να έχει τίποτε το χοινό μ' ένα φαγητό, ένα ποτό ·ή έναν
I

ερωτα .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Έτσι λοιπόν, η τέχνη είναι μια ιδιαίτερη

χαι aρχέγονη ικανότητα της aνθρωπότητας · ούτε μεταμφιε­
σμένη ηθιχή ούτε ωραιοποιημένη γνώση αλλά ένας ανεξάρτη­
τος χλάδος που αναπαριστά τους υπόλοιπους μ' έναν αντιφα-
I I

τιχο τροπο .
Το να χαρακτηρίσεις την τέχνη ως το bασίλειο του ωραίου

1 60
σημαίνει ότι την αντψ.ετωπίζεις μ' έναν πολύ περιοριστικό και
παθητικό τρόπο . Οι καλλιτέχνες αναπτύσσουν επιδεξιότητα:
αυτή εiναι η αρχή · το ωραίο στα καλλιτεχνικά πράγματα εί­
ναι το γεγονός ότι έχουν φτιαχτεί επιδέξια. Ίσως κάποιος να
έχει αντίρρηση στο ότι η επιδεξιότητα μπορεί από μόνη της
να παράγει έργα τέχνης · γιατί, με την έκφραση «από μόνη
της », έχει κανείς μια μονόπλευρη, κενή επιδεξιότητα, που
στηρίζεται σ' ένα μόνον «πεδίο» και απουσιάζει από τα άλλα
πεδία της τέχνης · δηλαδή , μια επιδεξιότητα που είναι ηθικά
και επιστημονικά αδέξια. Η ομορφιά στη φύση είναι μια ποιό­
τητα, η οποία δίνει στις ανθρώπινες αισθήσεις την ευκαφία να
είναι επιδέξιες . Το μάτι παράγει τον εαυτό του . Αυτό δεν είναι
μια αυτόνομη διαδικασία, μια διαδικασία που «σταματά εκεί» .
Ούτε υπάρχει κάποια διαδικασία, που να μην έχει προετοψ.α­
στεί από άλλες , κοινωνικές δηλαδή διαδικασίες , οι οποίες να
σχετίζονται με άλλους τύπους παραγωγής . Πού θα ήταν το
εύρος του bουνού χωρίς τη στενότητα της κοιλάδας ή το
άμορφο σχήμα του αγριότοπου χωρίς τη διαμορφωμένη αμορ­
φία των μεγαλουπόλεων; Κανενός ανθρώπου μάτι δεν μπορεί
να κορεστεί, αν δεν έχει πρώτα κορεστεί ο ίδιος . Σ ' αυτόν που
είναι εξαντλημένος ή απλώς «bρέθηκε κάπου», ακόμα και η
πω μεγαλοπρεπής τοποθεσία έχει απλώς μια καταθλιπτική
επίδραση πάνω του, από τη στιγμή που αυτός t)ρίσκεται απέ­
ναντί της χωρίς να υπάρχει η πιθανότητα να μπορεί να την
"C Ι Ι s:'- 1 I I I
αι.,ωποιησει· ειναι το αουνατο αυτης της πιθ ανοτητας που ει-
ναι καταθλιπτικό .

161
 Ο απαίδευτος άνθρωπος έχει συχνά την εντύπωση του
I Ι '
ωραιου, οταν οι αντιθ εσεις
t: ' I I I I
οςυνονται: οταν το γαλανο νερο γι-
νεται πιο γαλανό, το κίτρινο στάρι πιο κίτρινο, το σούρουπο
I
πιο χοχχινο .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Από τη σκοπιά της τέχνης, μπορούμε

την αχο' λου θη πορεια: πη-
Ι Ι Ι Ι I I
�
να ισχυριστουμε οτι εχουμε οιανυσει
ραμε εκείνες τις μιμήσεις της πραγματικότητας , που απελευ­
θερώνουν όλα τα είδη των συγκινήσεων χαι των παθών χαι,
χωρίς να τις bελτιώσουμε, προσπαθήσαμε να τις φτιάξουμε
έτσι ώστε εκείνος που τις bλέπει να είναι σε θέση να διευθύνει
την υπό μίμηση πραγματικότητα. Έχουμε διαπιστώσει ότι οι
αχριbείς μιμήσεις οδηγούν στην απελευθέρωση των συγκινήσε­
ων χαι των παθών · χαι μάλιστα ότι οι συγκινήσεις χαι τα πά­
θη αυτά μπορούν να υπηρετήσουν την κυριαρχία της πραγμα-
I
τιχοτητας .

Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Βασικά δεν είναι πλέον περίεργο

ότι η τέχνη παραλίγο να καταστραφεί, όταν έf)αλε σε εφαρμο­
yή τα νέα της χαθήχοντα, δηλαδή την κατάρριψη των προ­
καταλήψεων του κόσμου, σχετικά με την χοινωνιχή συμbiω­
ση των ανθρώπων. Σήμερα χαταλαbαίνουμε πως αυτό συνέ­
bη , επειδή η τέχνη καταπιάστηκε με τα νέα της χαθήχοντα,
χωρίς όμως να εγκαταλείψει μια προκατάληψη , που αφορούσε
τον ίδιο της τον εαυτό . Το γεγονός δηλαδή ότι όλος ο μηχανι­
σμός της είχε ως αποστολή του να χάνει τους ανθρώπους να

1 62
συμφιλιωθούν με τη μοίρα τους . Ο μηχανισμός αυτός κατα­
στράφηκε, όταν το ρόλο του ανθρώπινου πεπρωμένου στις πα­
ραστάσεις της τον πήρε ξαφνικά ο ίδιος ο άνθρωπος . 1\!Ιε λίγα
λόγια, ήθελε μεν να προάγει τα νέα καθήκον,...α , παραμένοντας
) I I 'Ε
ωστοσο η πα \αια τεχνη . τσι, τα εκανε ο' λα οιστακτικα, μι-
I I � I

σά, εγωιστικά, με άσχημη συνείδηση · αλλά δεν υπάρχει τίπο­

τα που να ταιριάζει λιγότερο στην τέχνη . Έτσι, ξανάγινε ο
εαυτός της , μόνον αφότου εγκατέλειψε τον εαυτό της .
Ο Η ΘΟΠΟΙΟΣ: Καταλαbαίνω, αυτό που φαινόταν αντι­
καλλιτεχνικό ήταν απλά και μόνον αυτό· δεν ταίριαζε στην
παλιά τέχνη και όχι κάτι που δεν ταίριαζε στην τέχνη γενικά.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Γι' αυτόν το λόγο μερικοί, bλέποντας
την καινούργια τέχνη να φαίνεται τόσο ασθενική -ή , για να το
πούμε καλύτερα, εξασθενημένη , δηλαδή να φαίνεται εξασθε­
νημένη από τα νέα της καθήκοντα, τα οποία δεν είχαν επι­
πλέον λυθεί ικανοποιητικά- έστρεψαν με θλίψη τις πλάτες
τους σ ' αυτήν και προτίμησαν να παρατήσουν τα νέα καθή-
κοντα.

Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Όλη αυτή η ιδέα για τους πρακτικούς

ορισμούς μου φαίνεται κάτι ψυχρό και ζερό . Δε θα καταφέρου­
με τίποτε άλλο παρά λυμένα προbλήματα .
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ : Και άλυτα ! J(αι άλυτα !
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ναι, με σκοπό όμως να λυθούν ! Αυτό
δεν είναι πια η ζωή . Θα μπορούσε κάποιος να το δει σαν ένα
πλέγμα λυμένων -ή άλυτων- προbλημάτων αλλά τα προbλή-

1 63
μ.ατα δεν είναι η ζωή . Η ζωή έχει χαι την απροbλημ.άτιστη
πλευρά της , εχτός από τα άλυτα προbλήμ.ατα, που επίσης
υπάρχουν ! Δε θέλω να παίζω μόνον γρίφους .
Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Τον χαταλαbαίνω . Θέλει να
«σχάψει bαθιά». Να αναμίξει το αναμενόμενο χαι το μη-ανα­
μενόμενο, το κατανοητό χαι το ακατανόητο . Θέλει να αναμί­
ξει τον τρόμο μ.ε το χεφοχρότημ.α, τη διασκέδαση με τη λύ­
πη . Με λίγα λόγια: θέλει να χάνει τέχνη .

Ο ΗΘΟΠΟ ΙΟΣ : Μ ισώ όλες αυτές τις χουbέντες που θε­

ωρούν την τέχνη υπηρέτρια της κοινωνίας . Εχεί στέκεται η
κοινωνία, κυρίαρχη . Η τέχνη δεν αποτελεί μέρος της · απλά
της ανήχει είναι απλά η σερbιτόρα της . Πρέπει λοιπόν να εί­
·

μαστε όλοι υπηρέτες ; Δεν μπορούμε λοιπόν να είμαστε όλοι

χύριοι; Δεν μπορεί η τέχνη να γίνει η χυρία; Να καταργήσου­
με τους υπηρέτες χαι στην τέχνη !
Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟΣ: Μπράf)ο !
Ο Δ ΡΑ Μ ΑΤΟΛΟΓΟΣ: Τι εννοείς μ.ε το μ.πράbο; Κατέ­
στρεψες ο) οχληρωτιχά όλα όσα είχες πει μ.' αυτήν την αυ­
θόρμητη επευφημία. Αρχεί μόνο να σου πει χάποιος ότι είναι
καταπιεσμένος χαι bρίσχεσαι αμέσως στο πλευρό του .
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ: Ε) πίζω να είμαι. Τον χαταλαbαίνω τώ­
ρα. Ανησυχεί, επειδή νομίζει ότι πρόκειται να τον μετατρέ­
ψουμε σε δημόσιο υπάλληλο, σε τελετάρχη ή σε ιεροχήρυχα
ηθιχής που θα εργάζεται «με τα μέσα της τέχνης » . Ησύχα­
σε, δεν υπάρχει τέτοια πρόθεση . Η τέχνη της υποχριτιχής

1 64
μπορεί να θεωρηθεί μόνον ως μια στοιχειώδης ανθρώπινη έκ­
φραση που έχει η ίδια μέσα της το σκοπό της . Σ ' αυτό το ση­
μείο διαφέρει από την τέχνη του πολέμου, της οποίας ο στό­
χος bρίσκεται έξω από τον εαυτό της . Η τέχνη της υποκριτι­
κής ανήκει στις στοιχειώδεις κοινωνικές δυνάμεις · bασίζεται
πάνω σε μιαν άμεση κοινωνική περιουσία, της απόλαυσης των
ανθρώπων στην κοινωνία. Είναι όπως η ίδια η γλώσσα· είναι
από μόνη της μια γλώσσα. Προτείνω να σηκωθούμε για να
αποδώσουμε σ' αυτή την αναγνώριση μια διάρκεια που θα χα-
' I
ραχτει στην μνημη μας .
(Σηχ.ώνονταε όλοε).
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Και τώρα προτείνω να εκμεταλλευτού­
με την ευκαιρία ότι σηκωθήκαμε και να πάμε προς νερού μας .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Ω , μ' αυτό τα καταστρέφεις όλα. Δια-
I
μαρτυρομαι.
Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Γιατί; Κι εδώ πάλι υπακούω σ' ένα έν-
I ' Ι κ Ι
στικτο, υποτασσομαι σ αυτο, το τιμωI . αι, συναμα, φροντι-I

ζω, μ' αυτήν την κοινοτοπία, να bρεί η τελετή ένα άξιο τέλος .
(Αχ.ολουθε! ένα δεάλεεμμα).

ΤΟ ΚΟΙ ΝΟ ΤΩ Ν ΠΟΛΙΤΙΚΏΝ ΑΝΔΡΩ Ν

Ο Φ ΙΛΟΣΟΦΟ Σ : Όπως έχουμε δει, τ ο θέατρό μας θ α εί-

'
ναι κατι 'C Ι �
εc,αφετικα
Ι '
οιαφορετικο αποI το θεατρο,
Ι
αποI εκεινον
τον παγκόσμιο, τον από παλιά δοκιμασμένο, φημισμένο και

1 65
διάσημο θεσμό . Μ ία σημαντική διαφορά, που μπορεί να σας
καθησυχάσει, είναι το γεγονός ότι δεν πρόκειται να μείνει
στην αιωνιότητα. Θα πρέπει να υπηρετεί μόνον τις ανάγκες
της εποχής, για την αχρίbεια, της δικής μας εποχής, που ,
αναμφίbολα, είναι σκοτεινή .

Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ : Δεν μπορώ πια να σας το χρύbω, μου

είναι πλέον αδύνατον να το αποσιωπώ : δεν έχω ούτε τον εξο-
I I I Ι '
πλισμο, ουτε το χτφω, ουτε θεατρο,
I I Ι I
ουτε ενα χοστουμι, ουτε
χαν ένα bαζάχι μακιγιάζ. Π ίσω μου δεν έχω κανέναν χαι τ!­
ποτα να με στηρίζει. Για τις προσπάθειές σας , που θα πρέπει
να είναι οι μεγαλύτερες απ ' όσες έχετε χάνει ώς τώρα, δεν
πρόκειται να πάρετε χρήματα · ούτε, απ ' την άλλη , μπορούμε,
τουλάχιστον, να σας παρακαλέσουμε να τις χάνετε για την
δόξα. Γ ιατί ούτε δόξα μπορούμε να σας προσφέρουμε. Δεν
υπάρχουν εφημερίδες που δόξασαν τους bοηθούς μας .
(Παύση).
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ : Έτσι λοιπόν, μένουμε στην απαίτηση :
δουλειά για τη δουλειά .
Ο ΕΡΓΑΤΗ Σ : Αυτή είναι μια πολύ χαχή απαίτηση . Δε
θα το ζητούσα από κανένα γιατί αυτό ακούω πάντα. «Δεν
απολαμbάνεις την ίδια τη δουλειά; », ρωτάνε απογοητευμένοι
όταν ζητάω τα μεpοχάματά μου . «Δε δου) εύεις για χάρη της
δουλειάς ; » . Όχι, εμείς σε κάθε περίπτωση θα πληρώναμε, λί­
γα αφού έχουμε λίγα, όχι όμως τίποτα, γιατί η εργασία πρέ­
πει να πληρώνεται .

1 66
 Ο Δ ΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Πιστεύω ότι υπάρχουν περισσό­
τερες πιθανότητες ν ' αποκτήσετε καλλιτέχνες αν δεν τους
δώσετε δεκάρα τσακιστή παρά αν τους δώσετε πενταροδεκά­
ρες . Αν παίζουν τσάμπα τότε θα προσφέρουν τουλάχιστον.
Ο Η ΘΟΠΟΙ Ο Σ : Εσείς λοιπόν θα πληρώνατε τουλάχιστον
� I Ω I ) I I I I
οεχαρες ; ραια ωιπον, τοτε εγω θα τις επαφνα . Σ ε χα' θ ε πε-
ρίπτωση . Ορίζει τη σχέση μας χαι την χάνει μια συνηθισμένη
εργασιακή σχέση . Προφανώς , εσείς δε θα κοιτάζατε στο στό­
μα ένα παλιάλογο που θα σας χάριζαν · ενώ, τελικά, αυτό
αχριbώς θα πρέπει να είναι μια τέχνη , κάτι, του οποίου το
σ""όμα μπορεί κανείς να κοιτάξει. Αυτό το χατάλαbα: εδώ
έχουμε να χάνουμε μ' ένα παλιάλογο που θέλει πραγματικά
να του κοιτάξουν το στόμα. Έτσι, σε γενικές γραμμές, η οι­
κονομική πλευρά έχει διευθετηθεί.
Ο ΔΡΑΜΑΤΟΛΟ ΓΟΣ: Η αφέλεια των καλλιτεχνών φαί­
νεται ότι σας bολεύει. Αυτός εδώ ξεχνά τελείως πως θα πρέ­
πει να παραιτηθεί από το να μεταμορφώνεται σε bασιλιά κάθε
bράδυ .
Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ: Σε σχέση μ' αυτό, φαίνεται, ότι σ' αυτό
το καινούργιο θέατρο θα μπορώ να μεταμορφώνω το κοινό μου
σε bασιλιάδες , όχι όμως φαινομενικούς αλλά πραγματικούς ·
σε πολιτικούς άντρες , διανοητές χαι μηχανικούς . Τι κοινό θα
έχω ! Οτιδήποτε συμbαίνει στον κόσμο θα το καταθέτω μπρο­
στά στα διχαστικά τους έδρανα . Και πόσο διαχεχρψ.ένο, χρή­
σιμο χαι ονομαστό μέρος θα είναι το θέατρό μου, αν πρόκειται
να γίνει ένα εργαστήριο για το πλήθος των εργαζόμενων αν-

1 67
θρώπων ! Θα ενεργώ χι εγώ σύμφωνα με τη φράση των χλα­
σιχών : Αλλάξτε τον χόσμο, το χρειάζεται.
Ο ΕΡΓ ΑΤΗ Σ : Ακούγεται χάπως εξεζητημένο . Αλλά για­
τί όχι, αφού πίσω απ ' αυτό bρίσχεται ένα μεγάλο ζήτημα;

1 68
 Π Α ΡΑ ΡΤΉ ΜΑΤΑ ΣΤΗ Θ ΕΩ Ρ Ι Α
Τ Η Σ ΑΓΟ ΡΑΣ ΧΑΛΚ Ο Υ

Πpώτο παpάpτr;μα στη θεωp{α τr;ς αyοpάς χαλκού

Η θεωρία είναι σχετικά απλή . Ασχολείται με τις σχέσεις

ανάμεσα στη σκηνή και το κοινό, τον τρόπο με τον οποίο ο
θεατής πρέπει να μένει κυρίαρχος απέναντι στα γεγονότα που
διαδραματίζονται πάνω στη σκηνή . Όπως έχει ήδη διαπιστω­
θεί στην Ποε r;τεκή του Αριστοτέλη , το θεατρικό γεγονός επι­
τυγχάνεται μέσα από μια πράξη ταύτισης . Ανάμεσα στα
στοιχεία εκείνα από τα οποία προκύπτει και συντίθεται αυτό
το θεατρικό γεγονός δεν μπορεί να συγκαταλέγεται η κριτική
σκέψη · όσο λιγότερο υπάρχει, τόσο καλύτερα λειτουργεί η
ταύτιση . Η κριτική σκέψη προκαλείται σε σχέση με την επί­
τευξη της ταύτισης και όχι σε σχέση με τα γεγονότα που
6λέπει ο θεατής να αναπαριστάνονται στη σκηνή . Ό ταν ανα­
φερόμαστε στο αριστοτελικό θέατρο, δεν ταιριάζει να μι) άμε
ακρι6ώς για «γεγονότα που ο θεατής 6λέπει να αναπαριστά­
νονται στη σκηνή» . Στην πραγματικότητα, η παράσταση και
ο μύθος στο αριστοτελικό θέατρο δεν αποσκοπούν στο να πα­
ρέχουν απεικονίσεις των γεγονότων της ζωής αλλά στο να
δημιουργήσουν το θεατρικό γεγονός , όπως αυτό έχει προσδιο­
ριστεί με ακρί6εια (με συγκεκριμένα αποτελέσματα κάθαρ­
σης) . Εξάλλου, χρειάζονται πράξεις που να θυμίζουν τη ζωή

1 69
κι αυτές πρέπει να έχουν ένα ορισμένο στοιχείο αληθοφάνειας
για να δημιουργηθεί η ψευδαίσθηση , χωρίς την οποία η ταύτι­
ση δεν μπορεί να πετύχει. Ό μως , δεν εμφανίζεται πουθενά η
ανάγκη για να αποκαλυφτεί η αιτιότητα των γεγονότων · θε­
ωρείται αρκετό το γεγονός ότι αυτή δε χρειάζεται να αμφι-
Ρ * '
I � I I
σοητη θ ει . Μ ονον
,
εκεινος που ενοιαφερεται κυριως για τα γε-
γονότα της ζωής (πάνω στα οποία bασίζεται το θέατρο) είναι
σε θέση να αντιμετωπίζει τα γεγονότα που συντελούνται στη
I I I
σκηνη σαν αytεικονισεις της πραγματικοτητας και να τα σχο-
λιάζει με κριτικό τρόπο . Κάνοντας κάτι τέτοιο, εγκαταλείπει
την περιοχή της τέχνης , αφού η τέχνη δε θεωρεί ως πρωταρ­
χικό της καθήκον την κατασκευή απεικονίσεων της πραγμα­
τικότητας . Όπως έχουμε ήδη πει, η τέχνη ασχολείται μόνο
με εντελώς ιδιαίτερες απεικονίσεις , δηλαδή με απεικονίσεις
που έχουν ορισμένες συγκεκριμένες επιδράσεις . Η πράξη της
ταύτισης που παράγει η τέχνη θα παρεμποδιζόταν αν ο θεα-
' , ,
-c .. α, σει
της επροκειτο να εc;ε,.,. Ρ'
τα συμοαντα με κριτικο, τροπο. το
ερώτημα λοιπόν είναι, αν είναι γενικά αδύνατο να γiνει ο σκο­
πός της τέχνης η απεικόνιση των πραγματικών γεγονότων κι
έτσι η κριτική στάση του θεατή απέναντι στα πραγματικά
γεγονότα να συνιστά μια στάση που να αρμόζει και στην τέ­
χνη . Από την εξέταση αυτού του ερωτήματος προκύπτει,
πως μια τόσο σπουδαία μετατροπή θα μπορούσε να συντελε-

* Είναι θε ωρητικ ά δυνα τ ό να δημιουρyήσεις ένα ολοκληρωμέ νο θ εατρικό

γεγονός από μια πλήρως λανθασμένη αναπαράστ αση ενός γεγονό τ ος απ ό
την ζω·ή .

1 70
στεί μόνο στην περίπτωση που θα άλλαζαν οι σχέσεις ανάμε­
σα στην πλατεία χαι τη σχηνή . Σ ' αυτήν την καινούργια μέ­
θοδο άσκησης της τέχνης , η ταύτιση θα έχανε την κυρίαρχη
/ της . Α ντ ' αυτου, ειναι αναγχη να τε θ ει σε λειτουργια
θ εση I I I I I
το
τέχνασμα της aποξένωσης (Εφέ-Α), που είναι χι αυτό ένα
καλλιτεχνικό τέχνασμα το οποίο οδηγεί επίσης σ' ένα θεατρι­
κό γεγονός . Συνίσταται δε, στο ότι τα γεγονότα της πραγμα­
τικής ζωής απεικονίζονται πάνω στη σχηνή μ' έναν τέτοιο
τρόπο, ώστε να δίνεται έμφαση στην αιτιότητά τους , η οποία
απασχολεί το θεατή . Και από αυτήν την τέχνη επίσης προ­
καλούνται συγκινήσεις χαι είναι μάλιστα αυτή η κυριαρχία
της πραγματικότητας που, μέσω αυτών των παραστάσεων,
καθιστά δυνατή τη συγκίνηση του θεατή . Το εφέ-Α είναι ένα
παλιό καλλιτεχνικό μέσο, γνωστό από την κωμωδία, από ορι­
σμένους κλάδους της λd.ιχής τέχνης χαι από τις πραχτιχές
I Ι
του ασιατιχου θ εατρου .

Δεύτεpο παpάpτημα στη θεωp[α της αyοpάς χαλκού

Ορισμένα σημεία μπορούν να δείξουν την παρουσία του δια­

λεκτικού υλισμού στη θεωρία :

1
Το αυτονόητο -δηλαδή η συγχεχρψ.ένη μορφή που έχει
πάρει η εμπειρία στη συνείδηση- διαλύεται αν εξουδετερωθεί
μεσ ω του εφε- Α , χαι μετατρεπεται σε μια νεα μορφη , το χα-
I I I I I

171
τανοητό. Έτσι, καταστρέφεται μια σχηματοποίηση . Οι εμ­
πειρίες του ίδιου του ατόμου διορθώνουν η επιbεbαιώνουν ό,τι
έχουν παραλάbει από το σύνολο. Η αυθεντικfι πράξη της ανα­
κάλυψης επαναλαμbάνεται.

Η αντίθεση ανάμεσα στην ταύτιση και στην αποστασιο­

ποίηση μεγαλώνει και αποτελεί ένα στοιχείο της παράστα­
σης .

3
l\tlε την εστοpεχοποfηση αντιμετωπίζεται ένα συγκεκριμένο
κοινωνικό σύστημα από την οπτικfι γωνία ενός άλλου κοινω­
νικού συστfιματος . Από την εξέλιξη της κοινωνίας πηγάζουν
οι απόψεις .
Σημαντικό σημείο : Η αριστοτελικfι δραματουργία δε λαμ­
bάνει υπόψη της , δηλαδη δεν επιτρέπει να ληφθούν υπόψη , οι
αντικειμενικές αντιφάσεις στις διαδικασίες . Αυτές θα έπρεπε
να μετατραπούν σε υποκειμενικές (τοποθετημένες μέσα στον
fιρωα) .

Tpfτo παpάpτημα στην θεωp{α της αyοpάς χαλκού

Στην εποχfι μας , η ανάγκη του θεατfι να ξεφύγει από τον

καθημερινό του αγώνα είναι κάτι που αναπαράγεται συνεχώς

1 72
μέσα απ ' αυτόν τον ίδιο τον αγώνα, αλλά μόνον ως μια συνε­
χής σύγκρουση με την ανάγχη του να μπορεί να ελέγχει τη
διχή του μοίρα. Ο διαχωρισμός των αναγκών ανάμεσα σε δια­
σκέδαση χαι διαbίωση είναι τεχνητός · στη διασκέδαση (του
είδους εκείνου που οδηγεί σε φυγή) η διαbίωση απειλείται
διαρχώς , αφού ο θεατής δεν οδηγείται ούτε στο χενό ούτε μέ­
σα σ' έναν χόσμ.ο ξένο αλλά μέσα σ ' έναν χόσμ.ο παραμορφω­
μένο · χαι πληρώνει γι ' αυτές τις παρεκτροπές του, που του
φαίνονται απλά σαν εχδρομ.ές στην αληθινή ζωή . Η ταύτισή
του όμως με τον εχθρό του αφήνει πάνω του ίχνη , γίνεται ο
ίδιος εχθρός του εαυτού του . Το υποκατάστατο ικανοποιεί την
ανάγχη χαι δηλητηριάζει το σώμα· οι θεατές θέλουν ταυτό­
χρονα χαι να διασκεδάζουν χαι να καθοδηγούνται· θα πρέπει
να θέλουν χαι τα δύο έξω από τον καθημερινό αγώνα.
Το νέο θέατρο είναι απλά ένα θέατρο του ανθρώπου που
έχει αρχίσει να bοηθά τον εαυτό του . Τριακόσια χρόνια τεχνο­
λογίας χαι οργάνωσης τον έχουν μεταμορφώσει. Το θέατρο
μεταμορφώνεται πολύ αργοπορημ.ένα. Ο άνθρωπος του Σαίξ­
πηρ είναι απεγνωσμένα εξαρτημένος από τη μοίρα του, δηλα-
Η
οη απο τα πα' θη του .
5:- ' I I 5:- 5:-' I I
χοινωνια οεν του οινει χανενα χερι
bοήθειας . Η σπουδαιότητα χαι η ζωτικότητα ενός δεδομένου
τύπου είναι αποτελεσματικές μέσα σε μια προκαθορισμένη
αχ τίνα δράσης .
Το νέο θέατρο απευθύνεται στον χοινωνιχό άνθρωπο, επει­
δή ο άνθρωπος έχει bοηθήσει τον εαυτό του μ.' έναν χοινωνιχό
τρόπο χαι από τεχνολογική , επιστημονική χ.αι πολιτική άπο-

1 73
ψη . Ο μεμονωμένος τύπος χαι ο τρόπος συμπεριφοράς του
ταpουσια' ζονται ετσι ωστε να γινονται εμφανη �α χοινωνιχα
Ι I Ι I I

I I I I I I I
του χινητρα, γιατι αυτος ο τυπος μπορει να γινει χατανοητος
μόνον αν αυτά γίνουν γνωστά . Το άτομο, δηλαδή , παραμένει
ατομο αλλα' γινεται χι ενα χοινωνιχο φαινομενο · τα πα' θη του,
I I Ι I I

I Ι Ι Ι Ι Ι
οπως επισης χαι τα πεπρωμενα του , αποχτουν ενα χοινωνιχο
ενδιαφέρον. Η θέση του ατόμου στην κοινωνία χάνει την «εχ
φύσεως » ποιότητά της χαι γίνεται το επίκεντρο του ενδιαφέ­
ροντος . Το εφέ-Α είναι ένα κοινωνικό μέτρο .

[Τέταρτο] παράρτημα στην θεωρ[α της αγοράς χαλκού

1
Σύμφωνα με το aριστοτελικό σύστημα σύνθεσης ενός θεα­
τρικού έργου, καθώς χαι του υποκριτικού ύφους που το συνο­
δεύει (οι δύο έννοιες μπορούν να αντιστραφούν αν θέλετε), η
εξαπάτηση του θεατή (όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο τα
γεγονότα που συμ6αίνουν χαι συντελούνται στην πραγματική
ζωή παρουσιάζονται στη σκηνή) στηρίζεται στο γεγονός ότι η
παρουσίαση του μύθου σχηματίζει ένα απόλυτο σύνολο . Οι λε­
πτομέρειες δεν μπορούν να συσχετιστούν μία προς μία με τα
αντίστοιχα τμήματα της πραγματικής ζωής . Τίποτα δεν πρέ­
πει κανείς «να αποσπάσει από τα συμφραζόμενά του» για να
το φέρει στα συμφραζόμενα της πραγματικότητας . Όλα αυτά
εξουδετερώνονται με τον αποξενωτιχό τρόπο υποκριτικής .

1 74
Εδώ, η εξέλιξη του μύθου είναι ασυνεχής το ομοιογενές σύνο­
λο αποτελείται από αυτόνομα μέρη , τα οποία, όχι μόνον μπο­
ρούν, α) λά χαι πρέπει να συσχετιστούν άμεσα με τα αντίστοι­
χα περιστατικά από την πραγματικότητα. Αυτός ο τρόπος
υποχριτιχής αντλεί όλη του τη δύναμη από τη σύγκριση με
την πραγματικότητα· αυτό σημαίνει ότι στρέφει συνεχώς την
προσοχή στην αιτιότητα των απεικονιζόμενων γεγονότων .

2
Για να ενεργοποιηθεί το εφέ-Α, ο ηθοποιός πρέπει να στα­
ματήσει την πλήρη μεταμόρφωση μέσα στο σχηνιχό πρόσωπο
<;:- 1 Δ I I θ' I
που υποουεται. εtχνεt το προσωπο, παρα ετεt το χειμενο,
επαναλαμbάνεt ένα πραγματικό περιστατικό . Ο θεατής δε
«μεταφέρεται αλλού» ολοκληρωτικά· δε συγχρονίζεται ψυχι­
κά, δεν τον προτρέπουν να πάρει μια μοφολατριχή στάση
απέναντι στο πεπρωμένο που παρουσιάζεται. (Μπορεί να νιώ­
σει θυμό εχεί όπου ο χαραχτήρας στη σχηνή νιώθει χαρά
χ . τ .λ. Έχει το ελεύθερο, χαι μερικές φορές ενθαρρύνεται μάλι­
στα, να φανταστεί μια διαφορετική αλληλουχία των γεγονό­
--ων ή να προσπαθήσει ν ' ανακαλύψει μιαν άλλη χ .τ .λ.). Τα
I I θ I
περιστατιχα tστορtχ.οποωυνταt χαι τοπο ετουνταt στο χ.οtνω-
ναό τους πεptbάλλον. (Η πρώτη διαδικασία συμbαίνει, f)έ­
bαια, χυρίως με τα σύγχρονα περιστατικά: ό,τι υπάρχει δεν
υπήρχε πάντα χαι δε θα είναι για πάντα . Η δεύτερη διαδικα­
σία αμφισbητεί συνεχώς την τρέχουσα χοινωνιχή τάξη πραγ­
μάτων χαι την θέτει υπό συζήτηση) . Η ενεργοποίηση του

1 75
εφέ- Α είναι μια τεχνική που διδάσκεται ως ένα από τα θεμε­
λιώδη αξιώματα.

3
Γ ια να διαπιστώσει κανείς νομοτέλειες θα πρέπει να δεχτεί
τα φυσικά γεγονότα με απορία· μ' άλλα λόγια, θα πρέπει να
διαλύσει τον «αυτονόητο» χαραχτήρα τους για να φτάσει
στην κατανόησή τους . Για να ανακαλύψει κανείς τη νομοτέ­
λεια στην περίπτωση ενός εχσφενδονιζόμενου σώματος θα
πρέπει να ενεργοποιηθούν στη φαντασία του διάφορες πιθανές
ερμηνείες γι ' αυτό · ανάμεσα σ' αυτές τις υποθετικές πιθανό­
τητες , η φυσική , πραγματική πιθανότητα θα είναι η σωστή
χαι τότε οι άλλες θα αποδειχτούν αναληθείς . Το θέατρο, μέσω
των δικών του εφέ-Α, μπορεί να παρακινήσει το θεατή να πά­
ρει αυτήν την απορηματιχή , επινοητική χαι χριτιχή στάση ·
το γεγονός όμως ότι αυτή είναι μια στάση που πρέπει να υιο­
θετηθεί χαι από τις επιστήμες , δε μετατρέπει, σε καμιά περί­
πτωση , το θέατρο σ' ένα επιστημονικό ινστιτούτο . Είναι
απλώς ένα θέατρο της επιστημονικής εποχής . Χρησιμοποιεί
για το θεατρικό γεγονός τη στάση που παίρνει ο θεατής του
στην ίδια τη ζωή . Για να το διατυπώσουμε αλλιώς : η ταύτιση
δεν είναι η μοναδική πηγή αισθημάτων που έχει στη διάθεσή
I
της η τεχνη .
4
Το είδος της υποκριτικής που περιγράψαμε παραπάνω δεν
είναι απλά χαι μόνον ένα ζήτημα ύφους ανάμεσα στις διάφο-

1 76
pες συμbάσε�ς του αρ�στοτελ�χού θεάτρου . Εiνω χάτ� πολύ
περ�σσότεpο . Παρ ' όλα αυτά, το θέατρο όχ� μόνο δε χάνε�
εξα�τiας του τ�ς παλ�ές του λε�τουργiες , τ�ς λε�τουργiες της
δtασχέδασης χα� της διδαχής, αλλά τ�ς ανανεώνε� μάλ�στα. Η
αναπαράσταση γiνετα� χω πάλ� τελείως φυσ�χή . Μπορεί να
παρουσ�άζε� τ�ς &άφορες τεχνοτροπίες . Η ενασχόληση με την
πpαγματ�χότητα είνα� εκείνη που ενεργοπο�εί τη φαντασία
στο σωστό δρόμο της aπόλαυσης . Η ευθυμία χω η σοbαρότη­
τα ξαναζωντανεύουν μέσα στην χρ�τ�χή που είνα� δημ�ουργ�­
χή . Συνολ�χά, πρόχε�τα� γ�α μ�α ο�αο�χασία εχχοσμίχευσης
του παλιού λατρευτ�χού θεσμού .

1 77
 Ε Π Ι Μ ΕΤΡΟ Τ Η Σ Γ Ε Ρ Μ Α Ν Ι Κ Η Σ Ε Ι{ Δ Ο Σ Η Σ

Στις αρχές του 1 9 3 9 ο Μπρεχτ σημε[ωσε ότι ε[χε γρά­

ψει «πολu θεωρ[α σε διαλογική μορφή » και στα τέ) η του
1 9 4 2 ότι συνέχιζε να εργάζεται πάνω στην Α yορά χαλχού.
Όλοι οι διάλογοι που έχουν συγκεντρωθε[ σ' αυτόν τον τόμο
δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των τεσσάρων αυτwν
,

ετων .
Όπως σημε[ωσε ο Μπρεχτ , «παρακινήθηκε να υιοθετή­
σει αυτή τη μορφή » από τους Δ tαλόyους του Γαλιλέο Γα­
λιλέι, τους οπο[ους ε[χε μελετήσει όταν εργαζόταν πάνω
στο θεατρικό του έργο σχετικά με τη ζωή του μεγάλου φυ­
σικού . Η διαλογική μορφή δεν ήταν όμως κάτι καινούργιο
στις θεωρητικές του μελέτες . Ο Μπρεχτ την είχε ήδη χρη­
σιμοποιήσει πολλές φορές στη δεκαετία του 1 9 20 σε συζη-
I ' I I 'Ε � ,
τησεις πανω στην υποκριτικη τεχνη . � οινε την ευκαφια να
προσεγγίζεται ένα θέμα από διαφορετικές οπτικές γωνίες
και οι ιδέες να προκύπτουν μέσα από τις συγκρούσεις των
απόψεων .
Ο Μπρεχτ έγραψε τους Δtαλόyους από την αyορά χαλ­
χού σε τέσσερις διαφορετικές «εκδοχές » . Εκτός από μια ,
σχεδόν πλήρη συζήτηση , όλα τα χειρόγραφα παραμένουν
αποσπασματικά . Δεν κατόρθωσε ποτέ να συνδέσει τα διά­
φορα κομμάτια μεταξύ τους , όπως σκόπευε αρχικά . Ό ταν
αργότερα , το 1 9 4 8 , ονόμασε το Μιχpό όρyανο ytα το θέα-

1 79
τpο «μια σύμπτυξη της Α yοpάς χαλχού » , αναφερόταν μόνο
στον πυρήνα των συζητήσεων . Πραγματικά, η Ayopά χαλ­
κού χ.αι το Μαpό όpyανο yεα το θέατpο αλληλοσυμπληρώ­
νονται μ' έναν ενδιαφέροντα τρόπο . Στους Δεαλόyους η ει­
σbολή της φιλοσοφίας στο θέατρο είναι ακόμη αντικείμενο
συζήτησης · το Μαpό όpyανο δομείται πλέον πάνω σ' αυ­
τήν την προϋπόθεση .
Ο Μπρεχτ είχε διάφορα σχέδια για τις συζητήσεις της
Αyοpάς χαλχού. Αναφορικά στη γενική ιδέα αυτού του σχεδί­
ου έγραψε: «0 Φιλόσοφος επιμένει στον τύπο ΠΑ ( « Πλανη­
ταριαχ.ός Τύπος») αντί του τύπου Π Ε ( « Περιστροφικός Τύ­
πος»): ένα θέατρο μόνο για διδακτικούς σκοπούς που απλώς
μορφοποιεί τις κινήσεις των ανθρώπων (συμπεριλαμbανομέ­
νων χ.αι των διαθέσεων τους) έτσι ώστε να μπορούν να μελε­
τηθούν, ένα θέατρο που δείχνει τη λειτουργία των κοινωνικών
σχέσεων για να μπορεί η κοινωνία να παρέμbει. Οι επιθυμίες
του ικανοποιούνται στο θέατρο μια χ.αι το θέατρο τις πραγμα­
τοποιεί. Από μια κριτική στο θέατρο γίνεται ένα νέο θέατρο .
Τα πάντα είναι φτιαγμένα έτσι ώστε να μπορεί κανείς να τα
μάθει με δοκιμές χ.ω ασκήσεις . Στο κέντρο, το εφέ-Α » .
Αυτή η «τετραμερής συζήτηση γύρω από έναν νέο τρόπο
να χάνεις θέατρο» (όπως ο Μπρεχτ ονόμασε αργότερα την
Ayopά χαλχού στο Theaterarbeit) διαιρέθηκε σε τέσσερις Νύ­
χτες (αντίθετα με το Δεχαήμεpον, που είχε διαιρεθεί σε Μέ­
ρες ) . Η πρώτη συγκρότηση του υλικού που έχανε ο Μπρεχτ
προbλέπει την ακόλουθη οργάνωση :

1 80
 Πρώτη νύχτα: Καλωσόρισμα του Φιλοσόφου στο θέατρο/
οι δουλειές πάνε χαλά/ η φυyή από την πραγματικότητα στο
θέατρο/ υπάρχει ένα παλιό χι ένα καινούργιο/ ο κινηματογρά­
φος ως aνταγωνιστής/ ο κινηματογράφος , μια δοκιμασία χει­
ρονομιών/ η λογοτεχνιχοποίηση/ το μοντάζ/ η πραγμωτιχότη­
τα/ ο καπιταλισμός , ο άνθρωπος με το ανέκφραστο πρόσωπο/
η πραγματικότητα στο θέατρο/ οι ανάγχες του Φιλοσόφου/ η
έχχληση/ η δέσμευση .
Δεύτερη νύχτα: Η Ποtητtχ.Ύ; του Αριστοτέλη/ η απάτη
της συγκίνησης/ το νέο υλιχό/ ο ήρωας/ τύπος Π Ε χαι τύπος
ΠΛ/ Θεατρινισμός του φασισμού/ η επιστήμη/ ίδρυση του θα-
I
ε τ ρου .
Τρ!τη νύχτα: Η σχηνή δρόμου/ το εφέ-Α/ το θέατρο των
καπνιστών/ οι ασκήσεις/ τρόμος χαι αθλιότητα/ οι παραλλαγές
στο Σαίξπηρ .
Τέταρτη νύχτα: Επαναδιαμόρωση σ' ένα θέατρο/ Τσάπλιν/
η κωμωδία/ η αφήγηση του πανηγυριού/ η Κινέζικη υποχρι­
τιχή/ η χαρούμενη χριτιχή .
Μόνο μεριχές από τις ενότητες που σκιαγραφούνται σ' αυ­
τό το σχέδιο συμπεριελήφθηχαν στα αποσπάσματα. Και στις
άλλες αποσπασματικές εχδοχές δεν υπάρχει επεξεργασία σε
ενότητες , όπως «κινηματογράφος , μια δοκιμασία χεφονο­
μιών», «θεατρινισμός του φασισμού» , «η κωμωδία» χαι «η
αφήγηση του πανηγυριού». Ούτε σώζονται διάλογοι για τους
«Τύπους ΠΛ χαι Π Ε», αν χαι είχαν αναφερθεί πολλές φορές
στα προσχέδια. Αυτά τα θέματα (χαθώς χαι άλλα, που ο

181
"ΥΙπpεχτ είχε προγραμματίσει αρχικά να τα επεξεργασ�εί
σ"""η ν Λ γορά χα)χού ) , συζητήθηκαν τελικά σ' ένα δοκίμιο, """ Ο
*
οποίο ο Μπρεχτ έγραψε με άλλη σύνθεση .
Στις υπόλοιπες τρεις συλλογές του υλικού ο Μπρεχτ ταξι­
νόμησε μερικές απ ' αυτές τις ενότητες σε διαφορετικές νύ­
χτες . Η οργάνωση άλλαξε αρκετές φορές κατά την πορεία
της συγγραφης ' .
Ot δtάλογοt από την αγορά χαλχού είναι οργανωμένοι με
τετοιο τροπο, ωστε να αντιστοιχουν με την πολυ' πιο εκτετα-
ι ι ι ι

μένη εκλογή στο πέμπτο τόμο των Schriften zum Theater. Ο

παρών τόμος συγκεντρώνει τους διαλόγους α) λά παραλείπει
τα δοκίμια και τα ποιήματα Α γοράς χαλχού, επειδή υπερbαi-
' ' '
' συζητησης **
νουν το πρωτοτυπο σχεδιο της '"" ε τραμερους .
Στην παρούσα ταξινόμηση των αποσπασμάτων έγινε προσπά­
θεια να τηρηθεί όσο το δυνατόν πιο πιστά το σχήμα του
* Ο Μπρεχτ χρησιμοποίησε τον όρο « Π εριστροφικός τύπος » για να περι­
γράψει εκείνους τους θεατές , που ταυτίζονται με ένα περιστατικό, όπως ένα
παιδί στα περιστρεφόμενα αλογάκια του ) ούνα-παρκ οι « Πλανηταριακοί
·

τuποι» είναι εκείνοι που έρχονται αντψ.έτω-;τοι με μια εκδήλωση και την πα­
ρατηροuν, όπ ως ο θεατής σ' ένα πλανη,άριο . Βλ. «K-Typus und P-Ty­
pus» στο Schriften zztm Theater, τομ. 5 , σελ. . GO κ . εζ .
** (Σημ. μετ . ) . Για ":Ον ίδιο λόγο, η ελληνική έκδοΙJf) παρέλειψε και τις
«Σκηνές εξάσκησης για ηθοποιοuς » που υπάρχουν στην έκοΟΙJfJ του Βέρνερ
Χεχτ (σσ . 1 3 9 - 1 ()11 ) . Οι σκηνές αuτές , όπως τα ποιήμα'α και τα δοκίμια
της Αyοράς χα)χού, οuτε αποτελοuν τμήμα τ-nς θεωρητιχ-�ς σ·.Χ�τησης οu­
τε υ-;τάρχει αναφορά σ' αυτές στο κείμενο των δια/ όγων . Αντίστοιχα, έχουν
παραληφθεί και ouo περίπου παράγραφοι που τις σχολιάζουν από τις σελίοες
1 7 () και 1 80) .

1 82
Μπρεχτ . Η επιλογή χαι η συναρμο) όyηση των αποσπασμά-
' απο τα σχεοια, � I Ι � I

των απο τον εχοοτη, αποχ λινει

, � I I

οπου αυτα οεν

ήταν επεξεργασμένα από τον Μ : πρεχτ . Γ ια παράδειγμα, είχε
προbλεφθεί αρχικά η «Τέταρτη Νι) χτα» ν ' αποτελέσει μια
«λύση» στα προbλήματα που είχαν ,.,.. ε Θει Ο Μπρεχτ σημείω­
σε σχετικά : «Ως προς το αισθη,.,.. ιχό επίπεδο (που σε καμιά
περιπτωση οε Θ α επρεπε να αντιμε,.,.. ωπισ Θ ει ως ανωτερο "
I I' I " I I

από το Θεωρητικό) το ζήτημα του διοαχτισμού γίνεται ένα

απόλυτα αισθητικό πρόbλημα, που λύνεται με ικανοποιητικό
τρόπο . Ο ωφελιμισμός εξαφανίζεται εδώ μ' έναν ασυνήθιστο
I I � I I I '' I I I I

τροπο : ετσι, οε μενει παρα η εχφραση ο,τι ειναι χρησιμο, ει-

ναι όμορcpο " . Οι πραγματοποιήσιμες απεικονίσεις της ζωής
αντιστοιχούν απ) ά στην αίσθηση που έχει η διχή μας εποχή
, τ "' , , ,
για το ωραιο . α ον ε φα των ποιητων '
απ ευ Θ υνονται απλα' σ
έναν καινούργιο Θεατή , του οποίου οι σχέσεις με την πράξη δεν
είναι ίδιες με πριν · οι ίδιοι οι ποιητές είναι άνθρωποι αυτής της
εποχής . Αυτή είναι η διαλεχτιχή μεταστροφή στην «Τέταρτη
Νύχτα» της Α yοpάς χαλχού. Το σχέδιο του Φιλοσόφου, να
I I \" � I I

χρησιμοποιησει την τεχνη για οιοαχτιχους σχοπους , εχπ) η-

ρώνεται με το σχέδιο των χαλλιτεχν�Jν να εντάξουν τις γνώ­
σεις τους , την πείρα τους χαι τα χοινωνιχά τους προbλήματα
στην τέχνη » . Μ . ια λύση μ' αυτή την έννοια πιθανόν δεν μπο­
ρούσε να δοθεί με bάση το υλικό που έχουμε στη διάθεσή μας .
Δεν ήταν εύκολο να συνταφιάξει κανείς τα αποσπάσματα
της Λyοpάς χα)χού. Στόχος ή ταν να γίνονται πάση Θυσία
ορατές οι «ραφές » . Αυτές οι «ραφές » δηλώνονται με τα χε-

1 83
νά που υπάρχουν ανάμεσα στα αποσπάσματα . Οι τ[τλοι σε
αγκύλες δεν ε[ναι του [δωυ του Μπρεχτ . Οι υπόλοιποι πάρ­
θηκαν από τη διάρθρωση του υλικού που έχανε ο [διος ο
Μπρεχτ .
Ο τόμος τελειώνει με τα « Παραρτήματα στη θεωρ[α της
Α yοpάς χαλχού », που ο Μπρεχτ κατέγραψε ενώ εργαζόταν
πάνω στους διαλόγους . Παρέχουν στον αναγνώστη μια θεω­
ρητική σύνοψη και ε[ναι αναγχα[α για να χαταλάbει χανε[ς το
μεγάλο διαλογικό τμήμα.

Η Π ΡΩΤΗ Ν ΥΧΤΑ

Για α την ενότητα αυτή υπάρχουν οι περισσότερες σημει­

ώσεις και σχέδια. Στο &άλογο που έχει τοποθετηθεί στην αρ­
χή (σσ. 1 1 ) ο Μπρεχτ έχει πραγματοποιήσει έναν από τους
στόχους του . Μπορεί να θεωρηθε[ ως ο μοναδικός διάλογος
που παρουσιάζει την εκδοχή μιας «Νύχτας» , παρόλο που δεν
έχει επεξεργαστεί τα προbλεπόμενα «Το καλωσόρισμα του
Φιλόσοφου στο θέατρο» (στην αρχή) και «0 χαφετισμός του
Φιλοσόφου από το θέατρο» (στο τέλος) .

σελ. 3 1 . ο νατοr.ιpαλ,σμός. τ ο χε[μενο « 0 νατουραλισμός

δεν κράτησε πάρα πολύ» (σελ 1 1 ) έχει μεταγραφε[ από τον
Μπρεχτ ως «Νατουραλισμός-Ρεαλισμός» .
σελ. 4 1 . Η ταύτ'σΎJ· Τ ο χε[μενο « Η μιμική ξαφνικά άρχι-

1 84
σε να ακμάζει» (σελ 3 6), στην πραγματικότητα , δεν αποδι­
δόταν σε κάποιον ομιλητή . Αποδίδεται στο Δραματολόγο κα­
θώς είναι ο ειδικός στην ιστορία και τις μορφές του θεάτρου .
σελ. 4 7. Σχετεκά με τηΥ άγΥοεα. Ο τίτλος «Από την
ομιλία του Φιλοσόφου προς τους ανθρώπους του θεάτρου
σχετικά με την άγνοια της πλειοψηφίας » ταιριάζει με το
πρωτότυπο μόνο στο πρώτο τ μή μα (χι εκεί δια6άζει κανείς
«του Επισκέπτη» χι όχι «του Φιλοσόφου»), αλλά ο εκδότης
έχει προσθέσει επιπλέον αποσπάσματα που σχετίζονται με
το ίδιο θέμα . Τα μέρη «Το γεγονός ότι οι άνθρωποι γνωρί­
ζουν τόσο λίγα . . . », « Αφού ο άνθρωπος σήμερα . . . » χαι «Οι
αρχαίοι σκέφτηκαν . . . » (σελ 4 0 χ .εξ .) ο Μπρεχτ τα είχε
6άλει μαζί με το «Από την Ομιλία του Φιλοσόφου προς τους
ανθρώπους του θεάτρου σχετικά με την άγνοια της πλειο­
ψηφίας » .

Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΝΥΧΤΑ

σελ. 68. Ομελ[α τοu Ηθοποεού γεα τηΥ αΥαπαpάσ-ταtΠJ

εyός μεκpού Υαζεστ�. Ο Μπρεχτ δεν καθόρισε χαμιά συγκε­
κριμένη νύχτα γι ' αυτό το κείμενο .
σελ. 71 . Η επεσ-τ�μ 1J· Το κείμενο «Άνθρωποι που δε γνω­
ρίζουν τίποτα . . . » ήταν προορισμένο για την Τέταρτη Νύχτα.
Έχει μετατοπιστεί και αποδίδεται στο Φιλόσοφο επειδή ανή­
κει θεματικά σ' αυτό το τμήμα. Για τις ενότητες «Δίνεις

1 85
έναν πολύ σημαντικό ρό) Ο» χαι «Δε θα μου πεις φυσικά» δεν
έχει καθοριστεί καμιά συγκεκριμένη νύχτα .
σελ . 83 . Δεάλuση της ψεuδα[σθησ-ι; ς χα ε της ταύτεσης. Ο
πρώτος διάλογος ηταν προορισμένος για την Τρίτη Νύχτα . Οι
παρατηρησεις του Φιλοσόφου, που αρχίζουν « Γ ια ποιά σκέψη
I I I I Μ I
προχειται ομως ; » τιτλοφορουνται απο ,... ον πρεχτ « Η σχε-
ψη » .
σελ. 93. Ι Ό θέα τ{) Ο τοu Σα[ξπηp. Αυτά τα κείμενα προο­
ρίζονταν bασιχά γι ' αυτην τη Νύχ,... α , αν χαι μέρος τους σχε­
διαζόταν χαι για την Τέ,... αρτη . Ο διάλογος «Και η τραγικό­
τητα στο Σαίξπηρ; » φέρει στο πρωτότυπο τον τίτλο « Η τρα­
γικότητα στο Σαίξπηρ».
σελ. 1 06 . Το θέατpο τοu Πεσχάτοp. Το πρώτο κείμενο
τιτλοφορείται «Από την περιγραφη του θεάτρου του Π ισχά­
τορ στη Δεύτερη Νύχτα», ενώ το δεύτερο «Το θέατρο του
Πισχάτορ» .

Η Τ Ρ Ι Τ Η Ν ΥΧΤΑ

σελ. 1 1 3 . Το θέατpο τοu Σuγγpαφέα. Αυτοί οι διάλογοι

χαι οι περιγραφές είχαν τιτλοφορηθεί κατά ένα μέρος τους για
την Τρίτη Νύχτα χαι κατά ένα ά)) ο για την Τέταρτη . Το
πρωτότυπο κείμενο ( «0 Π ισχάτορ έχανε πολιτικό θέατρο . . . »
σε) . 1 1 3 ) φέρει τον τίτλο «Η σχέση του Συγγραφέα με τον
π I � 5::' 1 1' I I I
ισχατορ» χαι aεν απουιοεται σε χαμια συγχεχριμενη νυχτα.

1 86
Το τμήμα που αρχίζε� «'Η ,.,.. αν νεαρός όταν . . . » (σε) . 1 1 1:1)
τ�τ) οφορείται «0 �υγγραφέας » . Μ �α μεταγενέστερη σημείω­
ση στο χειρόγραφο του Μπρεχτ αναψέρε� ότ� ο χαραχτηρ�σμός
<<0 άνθρωπος απ ' το Άουγχσμπουργχ» (der Augsburger), που
χρησ�μοπο�είται με πλήρη σχεδόν σταθερότητα σ ' όλη την
Α yορά χαλχού, θα έπρεπε να αντ�χατασταθεί παντού από το
«0 Συγγραφέας » . Το κείμενο «Το θέατρο του Συγγραφέα
ή�αν πο) υ μ.�χρό» (σελ 1 1 3 ) φέρε� τον ίδω τί,.,..)ω .
σελ 1 26. Το Εφέ-Α. Το πρώτο τμήμα «Όπως η ταύτ�ση
I I I Δ I Ν' 'Γ I
χανε� . . . » ηταν προορ�σμενο γ�α τη ευτερη υχτα. α χε�-
μενα «0 bασ�χός λόγος γ�α τον οποίο . . . » (σελ 1 26), «Η ,.,.. ε ­
χν�χή της αποζένωσης δε χρησ�μοπο�ήθηχε . . . » (σελ 1 28)
χω «Είναι ένα από τα μεγαλύτερα επ�τεύγματα . . . » (σελ
1 3 4 ) δεν αποδίδονται σε χαμ�ά συγχεχρ�μένη νύχ,.,.. α . Τα υπό­
λο�πα είναι προορ�σμένα από τον lVI πρεχτ γ�α την Τ ρiτη Ν ύ-
χτα .

Η ΤΕΤΑ ΡΤΗ Ν Υ'ΧΤΑ

σελ 13 9 Ομ.,λ[α τοu Σuγ·ypαφέα . . . Ούτε αυτή η ομ�λία

ούτε «Η ομ�λiα του Δραματουργού γ�α ,.,..η ο�ανομή των ρό­
) ων» (σε) . 1 L.fΛ ) είχαν συμπερ�) ηφθεi στα αρχ�χά χειρόγρα­
φα. Ι(αι τα δύο δημοσ�εύθηχαν γ�α πρώτη φορά σ,.,.. ο Theater­
arbeit το 1 9 5 2 .
σε) . 1 -1 7. Χαp ούμ.ενη κp 'τ'κ-ι). Ο δ�άλογος που αρχiζε� με

1 87
το «Ν α λοιπόν το δaχτυλο που υψώνεται ! » προοριζόταν για
τη Δεύτερη Νύχτα . Τα χείμ.ενα «Οι αντίπαλοι του προλετα­
ριaτου . . . » (σελ 1 55 ) χαι «Όσο ουσιαστικό μέρος από . . . »
(σελ 1 5 6) (που αρχιχa έφερε τον τίτλο «Περί ελαφρότη­
τας ») δεν αποδίδονται σε χαμ.ιa Νύχτα.
σελ. 1 5 9 . Οp,σμός τr;ς τέχνr;ς. Αυτός είναι ο τίτλος , που
έδωσε ο Μπρεχτ στο πρώτο μέρος · ο εχδότης πρόσθεσε χαι
το υπόλοιπο . Το τμ.ήμ.α που αρχίζει «Όλη αυτή η ιδέα για
τους πραχτιχούς ορισμούς » (σελ 1 63 ) δεν αποδίδεται σε χα-
I I Ι
μ.ια συγχεχριμ.ενη νυχτα.
σελ. 1 65 . Το κο,νό των πολ'τ'κών ανδpών. Τα σχέδια του
Μπρεχτ δείχνουν ότι η Α yορά χαλχού επρόκειτο να τελειώσει
μ.' αυτήν την ενότητα. Το πρώτο χείμ.ενο (σελ 1 65 ) μ.ε τον
τίτλο «Το Θέατρο», δεν αποδίδεται σε χαμ.ιa συγχεχρψ.ένη
I
νυχτα.

1 88
 Π Α Ρ Α ΡΤΉ ΜΑΤ Α ΣΤΗ Ν Θ ΕΩ Ρ Ι Α
Τ Η Σ Α Γ Ο ΡΑ Σ Χ ΑΛ Κ Ο Υ

Ο lVΙπρεχτ τα έγραψε στις 2 και 3 Αυγούστου 1 94 0 .

Για την τρίτη « Βραδιά-Μπρεχτ» του, το Μπερλίνερ

Ανσάμπλ παρουσίασε σε σκηνική διασκευή κάποιους από τους
διαλόγους της Α yοράς χαλκού. Η πρεμιέρα δόθηκε στις 1 2
Οκτωtρίου 1 9 63 . Οι διάλογοι διανθίστηκαν με σκηνές από τα
έργα Η αποτρεπτή άνοδος του Αρτούρο Ου!, Η μητέρα, Η
μάνα χουράyεο χω τα παεδεά της · καθώς επίσης , με τις σκη­
νές πρακτικής «Η φιλονικία των γυναικών της ψαραγοράς»
και «0 διαγωνισμός του Ό μηρου και του Ησιόδου» και με άλ­
λες ασκήσεις των ηθοποιών bασισμένες σε προτάσεις του
Μπρεχτ .

Βέρνερ Χεχτ

1 89
 ΤΟ Β Ι ΒΛ Ι Ο

ΊΌ Υ Μ Π Ε ΡΤΟΛΤ λιΙ Π ΡΕΧΤ

« 0 1 Δ ΙΛΛΟ Γ Ο Ι Λ Π Ο ΊΉ Ν Λ Γ Ο ΡΛ Ί ΌΥ' ΧΛΛ ΚΟΥ'»

ΣΊΌ Ι Χ Ε ΙΟΘ ΕΊΉΘ Η Κ Ε ΣΤΟ Τ Υ Π Ο Γ ΡΑΦΕΙΟ

LEGATO Ε . Π . Ε. Δ Ε Ρ Β Ε Ν ΙΩ Ν 5 1 ΚΛΙ

ΤΥ ΠΏΘΗ Κ Ε ΣΊΌ Λ Ι Θ Ο Γ ΡΛΦ Ε Ι Ο ΊΌ Υ

Λ Γ Γ ΕΛΟΥ' ΕΛΕΥ'Θ Ε ΡΟΥ' Ν Ι Ρ ΒΑΝΑ 80

ΤΟ ΝΟ Ε Μ Β Ρ Ι Ο ΤΟ Υ 2000

Γ Ι Α Λ Ο Γ Α Ρ ΙΣ Μ Ο ΤΩ Ν Ε ΚΔΌΣΕΩ Ν

«ΔΩΔΩ Ν Η »
Για να διαπιστώσει κανείς νομοτέλειες θα πρέπει να δε­
χτεί τα φυσικά γεγονότα με απορία· μ' άλλα λόγια , θα
πρέπει να διαλύσει τον «αυτονόητο » χαραχτήρα τους για
να φτάσει στην κατανόησή τους . Για να ανακαλύψει κα­
νείς τη νομοτέλεια στην περίπτωση ενός εχσφενδονιζόμε­
νου σώματος θα πρέπει να ενεργοποιηθούν στη φαντασία
του διάφορες πιθανές ερμηνείες γι' αυτό · ανάμεσα σ' αυ ­
τές τις υποθετικές πιθανότητες , η φυσική , πραγματική
πιθανότητα θα είναι η σωστή και τότε οι άλλες θα απο ­
δειχτούν αναληθείς . Το θέατρο , μέσω των δικών του εφέ­
Α , μπορεί να παρακινήσει το θεατή να πάρει αυτήν την
απορηματιχή , επινοητική και κριτική στάση · το γεγονός
όμως ότι αυτή είναι μια στάση που πρέπει να υιοθετηθεί
και από τις επιστήμες , δε μετατρέπει , σε καμιά περίπτω ­
ση , το θέατρο σ' ένα επιστημονικό ινστιτούτο . Ε ίναι
απλώς ένα θέατρο της επιστημονικής εποχής . Χρησιμο ­
ποιεί για το θεατρικό γεγονός τη στάση που παίρνει ο θ ε­
ατής του στην ίδια τη ζωή . Για να το διατυπώσουμε αλ­
λιώς : η ταύτιση δεν είναι η μοναδική πηγή αισθημάτων
που έχει στη διάθεσή της η τέχνη .

ISBN 960-385-052-7