DA NAUČIMO

četvrtak, 15.04.2021.

Kao što se sadržaj leksema razlaže na značenja (govorili smo o značenjima) tako se svako
to značenje može razložiti na manje značenjske jedinice. Te jedinice se zovu semantičke
komponente (ili značenjske sastojnice). Semantičke komponente su obilježja koja omogućuju
raščlambu značenja leksema, jer značenje leksema nije ništa drugo nego skup semantičkih
komponenti koje su uvijek tako uređene da se bar po jednoj komponenti razliku od svih ostalih
skupa u bhs jeziku.
Komponencijanu analizu pokazat ćemo na primjeru značenja žena i djevojčica, prije toga
treba zapamtiti da ćemo komponente pisati u razlomljenim zagradama, znakovi u zagradama
znače:
+ - prisutnost neke komponente / sastojnice
- - odsutnost neke komponente / sastojnice
+
- - neobavezno prisustvo neke komponente (može ali i ne mora) i
0 – neutralnost nekog značenja prema nekoj komponenti

Značenje leksema može se raščlaniti na komponente:

Značenje leksema žena značenje leksema djevojčica

(odrasla osoba ženskog spola) (dijete ženskog spola prije
puberteta)
+ ljudsko + ljudsko
+ žensko + žensko
+ odraslo - odraslo
Uporedba popisa komponenti leksema žena sa popisom komponenti leksema djevojčica
pokazuje samo jednu razliku, to je komponenta koja se odnosi na dob (+ odraslo, - odraslo).

Da zaključimo: Komponencijalna analiza podrazumijeva raščlanjivanje značenja na semantičke

komponente. Ovom analizom riječ se rastavlja na obilježja, dijelove, elemente, karateristike
značenja. Osnovni princip komponencijalne analize pretpostavlja da je značenje svake riječi
rastavljeno na grupe semantičkih obilježja što znači da bi se kompletan leksik mogao prikazai
kroz semantička obilježja (ljudkso, životinjsko, materijalno, muško, žensko itd.)
 LEKSIČKO POSUĐIVANJE

Govornici bhs jezika, poput govornika drugih jezika, od najranijih vremena iz različitih
razloga, dobrovoljno ili silom, neprestano su bili u prilici upoznati strane jezike, naučiti ih u
nekoj mjeri i služiti se njima. Kao posljedica tog kontakta javilo se jezičko posuđivanje koje
podrazumijeva preuzimanje neke jezičke jedinice iz jednog jezika u drugi. Sve jedinice posuđene
iz drgih jezika nazivaju se posuđenicama. Do posuđivanja dolazi iz dva razloga: unutarjezičkih i
izvanjezičkih.
Veći je broj izvanjezičkih razloga za posuđivanje i ti razlozi su u vezi sa društvenom
naravi jezika, a ti razlozi su:
1. političke veze između govornika dvaju ili više naroda,
2. njihove ekonomske veze,
3. kulturno-civilizacijske veze,
4. direktan geografski dodir jezičkih područja.
Vezu između društvenih i jezičkih struktura te utjecaj društvenih faktora na jezik i
međujezičke dodire proučava posebna lingvistička disciplina – sociolingvistika.
Posuđivanje može biti:
1. direktno (direktno iz jezika davaoca u jezik primaoca)
2. indirektno (između jezika davaoca i jezika primaoca nalazi se jezik posrednik)
3. kružno (jezik primalac posudi neku riječ od jezika davaoca i nakon nekog vremena
davalac natrag posudi isti leksem)
Prema jeziku iz kojeg potječu posuđenice imaju svoje posebne nazive.
o iz latinskog – latinizmi
o iz grčkog – grecizmi
o iz njemačkog – germanizmi
o iz mađarskog – hungarizmi
o iz ruskog – rusizmi
o iz češkog – bohemizmi
o iz poljskog – polonizmi
o iz turskog – turcizmi
o iz arapskog, turskog i perzijskog – orijentalizmi
o iz engleskog – anglizmi
o iz američkog engleskog – amerikanizmi
o iz romanskih – romanizmi
o iz francuskog – galicizmi
o iz italijanskog – italijanizmi
o iz španjolskog – hispanizmi
 o iz portugalskog – luzitanizmi itd...

Naveli smo da su posuđenice leksičke jedinice preuzete u naš jezik iz drugih jezika.
Treba napomenuti da takav leksem mora u nekoj mjeri biti prilagođen jeziku primaocu i
prihvaćen od većeg broja njegovih govornika. Kad se strani leksem sam ili povezan sa drugim
stranim leksemima pojavi u tekstu kao navod neke poznate izreke, misli, tvrdnje ili nekog
poznatog naslova, ne nazivamo ga posuđenicom, takve lekseme u leksikologiji se nazivaju
stranim ili tuđim riječima i obavezno takve riječi naglašavamo drugom vrstom slova (italic,
podvučeno i sl.)
Pr. Otrpi, mali moj, otrpi, bit će bolje. Par aspera ad astra. Znaš kako veli Tacit: treba od srca
željeti čestite careve, ali podnositi ih, ma kakvi bili.
(par aspera ad astra – preko trnja do zvijezda)

Posuđenice koje u više jezika imaju isto osnovno značenje i u osnovi isti izraz nazivamo
internacionalizmima. Internacionalizmi najčešće imaju korijen iz klasičnih jezika (grčkog i
latinskog) i zajednička su leksička baština evropskih jezika zbog čega se nekada nazivaju i
evropeizmima (npr. televizija, kolekcija, transport, garancija).

Dio posuđenica označavaju različite posebnosti pojedinih naroda. Takve posuđenice

nazivamo egzotizmima. To su najčešće:
o specifična jela i pića (doner, votka)
o narodne nošnje, pjesme, plesovi, muzika (pončo, flamenko, mazurka)
o karakteristične građevine (jurta, polder)
o posebnosti biljng i životinjskog svijeta (ananas, irvas)

Egzotizmi su i nazivi stranih novčanih jedinica (rijal, rupija) te nazivi karakterističnih pojava
s područja društvenog, ekonomskog i političkog života nekog naroda ili države (džihad, šerif,
lord). Egzotizmi su posljedica direktnih ili posrednih kulturnih dodira i uvijek ih trebamo kad
govorimo o posebnostima nekog naroda.

U historiji ljudskog roda nerijetko se događalo da je neko ime (a kod ljudi i prezime) postalo
nazivom. Tako nastale leskeme nazivamo eponimima. Eponimi su najčešće nazivi nekih otkrića
ili izuma, razdoblja u umjetnosti, književnosti, filozofiji ili nekih ljudskih značajki, postupaka,
težnji (giljotina, žilet, petrarkizam, šovinist, linč).
 Zajednička osobina internacionalizama, egzotizama i eponima jeste da im je, bez obzira na
prilagodbu normama bhs jezika, u izrazu vidljivo njihovo strano porijeklo (nerijetko značenje
tražimo u rječnicima). Takve lekseme koji izrazom i sadržajem nasljeđuju izraz i sadržaj leksema
u stranome jeziku nazivamo prevedenicama (neboder od engl. skyscraper, vodopad od njem.
Wasserfall, polusvijet od fr. demi-monde).
Kalkiranje je formalno značenjsko prevođenje koje se odvija na nivou tvorbe riječi tj.
pozajmljuje se tvorbeni model. Proizvod kalkiranja su kalkovi. U jeziku primaocu prevodi se
leksema pomoću domaćih ili odomaćenih tvorbenih elemenata prema tvorbenom modelu jezika
davaoca (printer – štampač).
Veoma često kada posuđujemo iz jezika davaoca samo značenje nekog leksema i
pridružujemo ga izrazu svog leksema proširujući mu značenje govorimo o semantičkom
posuđivanju. Rezultat takvog posuđivanja su značenjske ili semantičke posuđenice. Tavim
posuđivanjem iz engleskog jezika naši leksemi miš i bubica postaju kompjuterski nazivi (eng.
mouse i bug). Leksem porodica semantičkim je posuđivanjem dobio značenje 'dio tajne,
mafijaške organizacije', a leksem kum 'vođa mafijaške porodice'.