Marija Jovin

PE]KA
PATRIJAR[IJA

ISTRA@IVAWA
I
REZULTATI
2006
 Izdava~
Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture - Beograd

Odgovorni urednik
Gordana Markovi}

Ilustracije i priprema
Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture - Beograd

Tira`
1000 primeraka

[tampa
[tamparija Srpske patrijar{ije
Kraqa Petra y 5

Istra`ivawa i objavqivawe kwige omogu}ila je

Vlada Republike Srbije
 Marija Jovin

PE]KA PATRIJAR[IJA

ISTRA@IVAWA
I
REZULTATI
2006

Beograd

Pregled izvedenih konzervatorskih radova na crkvama
Pe}ke patrijar{ije od 1926. do 2005. godine
Obnove i popravke crkava Pe}ke patrijar{ije traju bezmalo od
zavr{etka izgradwe ansambla - od kraja 14. veka, posle ru{ewa dela
priprate, zvonika i dela crkve Sv. Dimitrija, pa sve do 17. veka.
Popravke i obnove fasada se kontinualno vr{e, prema stawu crkava i
potrebi za{tite. Od 20. veka se izvode radovi pod rukovodstvom
arhitekata - konzervatora.
1926. godina: radovi arhitekte Pere Popovi}a. Prve popravke crkava i
uklawawe naknadno zazidanih delova u Bogorodi~inoj crkvi.
Sl. 1 - Izgled crkava Pe}ke patrijar{ije, pre posledweg
bojewa fasada izvedenog oko 1925. godine
1931-1932. godina: radovi arhitekte \ur|a Bo{kovi}a. Potpomognuti
brigom javnosti, izvedeni su veoma opse`ni ispitiva~ki i sanacioni
radovi na crkvama. Ukloweni su svi poznije dozidani delovi na kupo-
lama, konstruktivno su sanirane kupole, tamburi i postoqa kupola, kao
i delovi rastre{enih zidova. Sa fasada je obijen sav pozniji malter i
tom prilikom su otkriveni ostaci prvobitnih fasadnih maltera koji su
bili obojeni tamnocrvenom bojom, ostaci slikanih ornamenata i ostaci
fresaka na fasadama velike priprate. Sa ju`ne polovine zapadne
strane priprate uklowen je masivni potporni zid uz sanaciju i
prezentaciju otkrivenih delova prvobitne fasade.
Da bi se otklonila vlaga iz temeqa, izra|eni su drena`ni kanali sa
severne i ju`ne strane crkava i upojni bunari. Za{tita od vlage je izve-
dena oblogama gline u zoni temeqa. Otkriveni fragmenti prvobitnih
fasadnih maltera su osigurani op{ivkama od produ`nog maltera. Pod
uticajem tada vladaju}eg manira, ogoqene fasade od sige, kamena i
opeke, sa kojih su obijene sve kasnije faze malterisawa, fugovane su
produ`nim malterom. Fragmenti fresaka na ju`noj i zapadnoj fasadi
priprate op{iveni su produ`nim malterom i za{ti}eni premazivawem
rastvorom voska u terpentinu.
Kopawem sondi oko crkava, posebno na zapadnoj i ju`noj strani priprate,
kao i prou~avawem faza popravki poru{enih delova priprate, Bo{kovi}
je gotovo u potpunosti objasnio redosled nastanka i oblikovawa skupine
crkava, otkrio izmene prilikom dogra|ivawa poznijih crkava i utvrdio
da se pre izgradwe pe}kih crkava na tom mestu nalazio stariji monu-
mentalni objekat.
Sl. 2-3 - Izgled kupole crkve Sv. Dimitrija i ju`ne fasade Bogorodi~ine
crkve tokom radova \ur|a Bo{kovi}a 1931-32. godine (foto \.B)
1
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Bogorodi~ine crkve i ju`noj strani crkve Sv. Apostola.

Naporedo sa radovima na krovu radi se i na reviziji drena`e iz 1932.
godine, odnosno ugra|uje se sistem betonskih kanala za odvo|ewe vode
u upojne bunare. Temeqi crkava i priprate se oblepquju slojem betona
ili cementnog maltera i ova obloga se premazuje bitumenom. Betonirani
kanali su ispuweni krupnim oblutkom do nivoa novog trotoara od
belovodskog pe{~ara.
Po~iwu radovi na istra`ivawu porte.

Sl. 4-5 - Izgled |akonikona Sv. Apostola i zapadnog zida priprate

tokom radova \ur|a Bo{kovi}a (foto \.B)
\ur|e Bo{kovi} je pored bogate dokumentacije i bele`aka o zate~enom
stawu i izvedenim radovima, izradio kalkove dekoracije, kao i ton
kartu boja upotrebqenih za slikawe na fasadama. Pore|ewe podataka
iz te dokumentacije i stawa i koli~ine slikanih ostataka na crkvama,
pokazalo je da se boje fasada i slikanih ornamenata gube velikom brzi-
nom. Jasno je da bi slede}e generacije mogle da vide kako su crkve
izgledale samo iz nadahnute predstave izgleda ju`ne fasade crkava
koju je na~inio slikar Svetislav \uri} i dela dokumentacije \ur|a
Bo{kovi}a koja je objavqena.
1950. godina: radovi arhitekata Slobodana Nenadovi}a i Dobroslava
Pavlovi}a. Na crkvama su izvedene mawe popravke krovnog pokriva~a, a
obimniji radovi izvedeni su na ure|ewu porte i konaka. Sru{en je naj-
stariji profani objekat sa sredwovekovnom pekarom, a izgra|en konak
na zapadnoj strani porte.
1960-1962. godina: radovi arhitekata Milke ^anak-Medi} i Ranka
Findrika. Zbog pojave vlage unutar crkava ispitan je krov i tada je kon-
statovano da su svodovi zasuti {utom koji je bio jako natopqen vodom.
Vlaga se pojavila na isto~noj strani sredweg dela i na jugoisto~nom uglu
Sl. 6-9 - Izgled betonskog kanala i temeqa crkve Sv. Apostola i
priprate, na severoisto~noj strani tambura Sv. Dimitrija, ju`noj strani
zapadnog zida priprate, koji su oblepqeni betonom i bitumenom 1962. godine

2
1983. godina: radovi arhitekte Milke ^anak-Medi}. Povodom ponovnog
proki{wavawa i pojave vlage unutar crkava obavqena su ispitivawa u
i oko objekta, kako bi se ustanovile ranije gra|evinske faze i utvrdili
me|usobni odnosi gra|evina. Krovovi crkava su prepokriveni novim
olovnim limom, a izgra|eni su novi, ovog puta otvoreni betonski kanali
sa gvozdenim re{etkama, uz ponovno premazivawe temeqa bitumenom.
U obrazlo`ewu projekta M. ^anak-Medi} ka`e da se betonski kanal
na~iwen 1962. godine napunio li{}em i otpacima, pa je potrebno da se
ispuni mr{avim betonom i iznad wega na~ini novi betonski kanal.
Sl. 10-13 - Crte`i iz projekta betonskih kanala oko crkava i priprate iz
1983. godine, kada je i realizovan - projektant arh. Milka ^anak-Medi}
1997-1998. godina: radovi arhitekata Marije Jovin i Sini{e Temerin-
skog. Da bi se spre~io uticaj ~a|i i kondenzovane vlage na `ivopis,
izgra|en je gorionik za sve}e ispred crkava (sagorevawem jednog kilo-
grama sve}a osloba|a se 200 grama vode).
Obavqeno je fotografsko snimawe i popis o{te}ewa na fasadama
pe}kih crkava i priprate.
2002. godina: Stru~ni tim Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kul-
ture Beograd, "zadu`en" za Pe}ku patrijar{iju (Radi{a @iki}, Radojka
Zari}, Dragan Stanojevi}, Sini{a Temerinski) izradio je Programski
elaborat za radove u Pe}koj patrijar{iji.
- Radovi slikara-konzervatora Dragana Stanojevi}a i tehnologa Vojina
Nikoli}a. U saradwi sa italijanskom nevladinom organizacijom Intersos
realizovan je "pilot-projekat" ~i{}ewa jedne kompozicije na severnom
zidu naosa u Bogorodi~inoj crkvi.
- Radovi M. Jovin i S. Temerinskog. Obavqeno je geodetsko snimawe, pre-
gled stawa crkava i izra|en program radova na za{titi crkava od vlage.
2003. godina: Objavqen je Izve{taj nevladine organizacije Mnemozina o
za{titi prirodnog i kulturnog nasle|a Metohije (rukovodilac tima koji
je utvrdio stawe Pe}ke patrijar{ije je M. ^anak-Medi}), sa predlogom
konzervatorskih mera za crkve Pe}ke patriajr{ije: "Iz pregleda stawa
crkava se moglo videti da na wima nema promena u odnosu na stawe pre
izbijawa rata na Kosovu i Metohiji. Mere koje bi trebalo preduzeti
spadaju u redovno odr`avawe gra|evina i wihovog krovnog pokriva~a i
one su slede}e: 1. Neophodno je o~istiti sve fasadne povr{ine na koji-
ma se pojavila mikroflora i potom ih fungicidirati. Najni`i pojas svih
fasadnih povr{ina, a naro~ito na severnoj strani, potrebno je posle
toga obraditi nekim hidrofobnim sredstvom, da bi se spre~ilo prodi-
rawe vlage od otprskavawa vode. Zbog postignutih dobrih rezultata pre-
poru~uje se kori{}ewe Wacker 280, prema uputstvu proizvo|a~a. 2. Neo-
phodno je popraviti sve o{te}ene spojeve vertikalnog dela iksni, sa
zidovima uz koje nale`u, odgovaraju}im toniranim malterom. Potrebno
je ponovo obezbediti nekim silikonskim preparatom preklope na uvala-
ma, jer se u wima zimi du`e zadr`ava sneg, pa kada se odozdo topi
podliva na preklopima. 3. Potrebno je o~istiti horizontalni i ver-
tikalni oluk na ju`noj strani Bogorodi~ine crkve i pregledati sve
ostale pa, ako je potrebno, i wih pro~istiti. 4. O~istiti sve kanale oko
crkve i odvodne cevi koje iz wih sprovode vodu u obli`wi jaz, kao i
`elezne re{etke sa kanala i prebojiti. 5. Izvr{iti sitnija plombirawa
fasadnih povr{ina crkava toniranim malterom i odgovaraju}im gradi-
vom (lomqeni kamen, siga, opeke). Popraviti potporni zid sa severne
strane crkve Svetog Dimitrija".
3
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

- Okrugli sto o za{titi Pe}ke patrijar{ije odr`an je u Republi~kom

zavodu za za{titu spomenika kulture. Suprotstavqena su mi{qewa
stru~waka: od stavova da su crkve ugro`ene i da ih je potrebno za{titi-
ti od vlage, do stavova da to nije potrebno jer su se "freske vremenom
navikle na vlagu".
- Predstavnici italijanske nevladine organizacije Intersos postavqaju
ure|aje za pra}ewe promena vlage i temperature u pe}kim crkvama.
Rezultati se u izve{tajima na odr`anim seminarima prezentuju kao
prose~ne mese~ne vrednosti.
2005. godina: Istra`iva~ki radovi M. Jovin, S. Temerinskog, slikara-
konzervatora Slobodana Stojilovi}a, hemi~ara Tatjane Tripkovi} i
istori~ara umetnosti Radojke Zari}, obavqeni su za potrebe izrade pro-
jekta za{tite od vlage crkava Pe}ke patrijar{ije. Radovi su izvo|eni
od 6. septembra do 23. novembra 2005. godine. Obuhvatili su ispitivawa
za potrebe konstruktivne sanacije crkava, prikupqawe podataka radi
za{tite od vlage, snimawe postoje}eg stawa instalacija, istra`iva~ke
radove na `ivopisu i slikanom ukrasu na fasadama, sa uporednom
izradom fotografske i tehni~ke dokumentacije postoje}eg stawa
arhitekture i slikarstva. Obavqene su fizi~ko-hemijske analize ve}eg
broja uzoraka starih i konzervatorskih maltera sa fasada.
Istra`ivawe je pokazalo da pukotine na fasadama poti~u od nesani-
Sl. 14 - Stru~waci Republi~kog Sl. 15 - Italijanska nevladina organi-
zavoda za za{titu spomenika kul- zacija Intersos postavila je ure|aj za ranih starih pukotina i izgubqenih funkcija istrulelih drvenih greda
ture (slikar Zvonimir Zekovi} i pra}ewe i bele`ewe promena vlage i - santra~a. Ovo se posebno odnosi na zapadnu fasadu priprate i na puko-
hemi~ar Jovan Vasi}) postavili su temperature u pe}kim crkvama; central- tine koje su se pojavile posle intervencija \ur|a Bo{kovi}a.
po~etkom devedesetih godina 20. ni ure|aj je u severozapadnom uglu
veka magi~ne pletene korpe za priprate, a senzori su u svim crkvama i Fizi~ko-hemijsko ispitivawe je ukazalo na postojawe cementa u svim
isterivawe vlage iz pe}kih crkava spoqa na crkvi Sv. Nikole malterima kojima su izra|ene plombe i spojnice na fasadama tokom
konzervatorskih radova, kao i na isti sastav soli iz cementa u spojni-
2004. godina: arhitekta Bosiqka Toma{evi} i slikar-konzervator Dragan cama na fasadi i onih koje se pojavquju na `ivopisu, posebno na sever-
Stanojevi} izmerili su vlagu u zidovima pe}kih crkava na 344 mesta. nom i zapadnom zidu priprate, gde je i vlaga najve}a. Prisustvo cemen-
Merewa pokazuju maksimalnu vrednost vlage na instrumentu u 33% ta i soli koje rastvorene u vodi prodiru u masu zida i kristali{u se
merenih ta~aka. na zidnim slikama, deluje razaraju}e na fresko-malter i bojeni sloj.
Situacija na pe}kim crkvama je tim te`a jer su zidovi izgra|eni od
- Radovi arhitekte Svetlane Vukadinovi} i arheologa Emilije Pejovi}.
porozne sige i opeke, ogoqeni od fasadnog maltera i atmosferska voda
Izvr{ena su arheolo{ka sondirawa kao revizija ranijih istra`ivawa.
lako prodire u masu zida.
Opravqena je odvojena olovna iksna na kubi~nom postoqu Bogorodi~ine
crkve; po~iwe prodor vode na svodu u Sv. Apostolima. Pregledano je i stawe fresko-slikarstva u crkvama i priprati. Deo
povr{ina fresko-maltera u Bogorodi~inoj crkvi je sredinom osamde-

4
setih godina dvadesetog veka oblepqen {irokim flasterima od gaze, a
zdrave drvene grede su o{te}ene bu{ewem. Slikarska istra`ivawa su
pokazala da je dvadesetogodi{wi, navodno te`ak i nere{en problem
Bogorodi~ine crkve, fiktivan i da je ~i{}ewe, sanacija i konzervacija
`ivopisa u ovoj crkvi rutinski konzervatorski posao.
Tokom istra`iva~kih radova je obavqeno i sistematsko fotografsko
snimawe slikarstva i dekorativnih ukrasa na fasadama i katalo{ki
popis fresko-kompozicija.
Uporedo je izvedena sanacija i ure|ewe radni~ke barake iz 1982. godine
za potrebe budu}ih radova na za{titi crkava. Ure|en je prostor za rad
ekipe i sme{taj radnika.
Zapo~elo je fotogrametrijsko i fotografsko snimawe kompletnog
slikarstva koje obavqa italijanska nevladina organizacija Intersos, uz
formirawe radionice u Gora`devcu u kojoj se iscrtava `ivopis. Deo
snimawa stawa slikarstva Intersos je obavio u saradwi sa ekipom
Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture iz Beograda. Sl. 17 - Izgled apside crkve Sv. Apostola sa isto~ne strane sa ostacima
bojenog maltera i slikane dekoracije

Sl. 16 - Izgled crkava Pe}ke patrijar{ije sa isto~ne strane, prezentacija sa Sl. 18 - Detaq apside crkve Sv. Apostola sa ugro`enim posledwim ostacima
ostacima maltera koji je izgubio boju slikane dekoracije

5
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 19 - Izgled kupole crkve Sv. Apostola, sa ostacima izbledelih ukrasa i Sl. 21 - Izgled isto~ne strane Bogorodi~ine crkve, sa sa~uvanim ostacima
fasadnog maltera koji je potpuno izgubio crvenu boju slikanog ukrasa i fasadnog maltera

Sl. 20 - Izgled severne strane kubi~nog postoqa crkve Sv. Apostola, sa Sl. 22 - Detaq slikanog ukrasa ispod venca u ni{ama; crvena boja fasade je
izbledelim ostacima medaqona i fasadne boje gotovo sasvim nestala

6
 Sl. 23 - Izgled ju`ne fasade priprate i Bogorodi~ine crkve
i crkva Sv. Nikole

Sl. 24 - Izgled dela ju`ne fasade priprate sa ugro`enim ostacima Sl. 25 - Izgled dela ju`ne fasade Bogorodi~ine crkve sa ostacima
fresko-slikarstva fresko-slikarstva iznad sarkofaga patrijarha Maksima
i izbledelim fasadnim malterom i ukrasima u gorwoj zoni

7
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 26 - Fresko-kompozicija na jugozapadnom uglu priprate, op{ivena i Sl. 29 - Izgled severne strane Sl. 31 - Izgled isto~ne strane
plombirana malterom koji sadr`i cement crkve Sv. Dimitrija crkve Sv. Nikole

Sl. 27-28 - Detaq fresko-kompozicija sa zapadne i ju`ne fasade priprate i Sl. 30 - Izgled priprate sa ostacima fresko-kompozicija u ju`nom delu
otpadawe komada fresko-maltera i pored op{ivawa produ`nim malterom zapadne fasade i na severnoj strani

8
Sl. 32 - Izgled zapadnog zida priprate sa jakim isoqavawem u dowoj zoni Sl. 34 - Izgled zapadnog zida crkve Sv. Dimitrija sa freskama koje su
zidova usled prodora vode kroz neomalterisane zidove i kapilarnog flasterima decenijama privremeno osigurane u zoni nesaniranih pukotina
pewawa kroz betonske obloge temeqa

Sl. 33 - Izgled severnog zida priprate sa jakim isoqavawem usled prodora Sl. 35 - Izgled ju`nog dela svoda isto~nog prostora Bogorodi~ine crkve sa
vode kroz neomalterisane fasadne zidove flasterima koji "preventivno" {tite freske dvadeset godina

9
 Crte` 1 - Situacioni plan i detaqni geodetski
snimak porte manastira Pe}ka patrijar{ija;
neregulisane vode sa brda i puta iznad manasti-
ra prodiru do terena oko crkava

10
 Crte` 2 - Osnova crkava Pe}ke patrijar{ije sa detaqnim
snimkom terena oko wih; po izohipsama se jasno vide zone
zadr`avawa i ponirawa povr{inske vode koja je natapala
temeqnu zonu (posebno sa severne i zapadne strane)

11
 534.55

534.54

534.57

534.56

534.39

534.32

534.49

534.56

FRESKA
POTKLOBU^ENI CRVENO BOJENI MALTER
OSTACI SLIKANOG UKRASA
534.78
PRVOBITNE SPOJNICE PLOMBE OD BOJENOG PRODU@NOG MALTERA
PE]KA PATRIJAR[IJA
MALTER SA MLEVENOM OPEKOM DERSOVAWE PRODU@NIM MALTEROM JU@NE FASADE
STABILNI PRVOBITNI MALTER ZONA ISPRANIH SPOJNICA
ZATE^ENO STAWE
PUKOTINE U ZIDU DRVO 2005. GODINE

Crte` 3

12
534.78

534.78

534.78

534.78

534.78

534.78

534.78

534.78

534.78
FRESKA PRVOBITNE SPOJNICE PLOMBE OD BOJENOG PRODU@NOG MALTERA
PE]KA PATRIJAR[IJA
POTKLOBU^ENI CRVENO BOJENI MALTER MALTER SA MLEVENOM OPEKOM DERSOVAWE PRODU@NIM MALTEROM ISTO^NE FASADE
OSTACI SLIKANOG UKRASA STABILNI PRVOBITNI MALTER ZONA ISPRANIH SPOJNICA
ZATE^ENO STAWE
PUKOTINE U ZIDU DRVO 2005. GODINE

Crte` 4

13
 534.85

535.02

535.16

535.21

535.28

535.26

535.18
FRESKA PRVOBITNE SPOJNICE PLOMBE OD BOJENOG PRODU@NOG MALTERA
PE]KA PATRIJAR[IJA
POTKLOBU^ENI CRVENO BOJENI MALTER MALTER SA MLEVENOM OPEKOM DERSOVAWE PRODU@NIM MALTEROM SEVERNE FASADE
OSTACI SLIKANOG UKRASA STABILNI PRVOBITNI MALTER ZONA ISPRANIH SPOJNICA
ZATE^ENO STAWE
PUKOTINE U ZIDU DRVO 2005. GODINE

Crte` 5

14
 535.18

535.08

535.02

534.90

534.84

534.72

534.55

534.39
FRESKA PRVOBITNE SPOJNICE PLOMBE OD BOJENOG PRODU@NOG MALTERA PE]KA PATRIJAR[IJA
POTKLOBU^ENI CRVENO BOJENI MALTER MALTER SA MLEVENOM OPEKOM DERSOVAWE PRODU@NIM MALTEROM ZAPADNE FASADE
OSTACI SLIKANOG UKRASA STABILNI PRVOBITNI MALTER ZONA ISPRANIH SPOJNICA ZATE^ENO STAWE
PUKOTINE U ZIDU DRVO 2005. GODINE

Crte` 6

15
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

16

Stawe crkava i radovi 2006. godine
Istra`ivawa i radovi u 2005. godini dali su podatke za izradu Glavnog
projekta za{tite i prezentacije crkava Pe}ke patrijar{ije. Radovi u
2006. godini izvedeni su zbog potrebe da se crkve za{tite od vlage, kao
i zbog re{avawa konstruktivnih problema. Ovde su prikazani radovi na
otklawawu uzroka vla`ewa temeqne zone i zidova crkava i priprate.
Kompleks crkava Pe}ke patrijar{ije je nastao tako {to je prva iz ansam-
bla, crkva Svetih Apostola, sagra|ena po~etkom trinaestog veka na
ostacima sakralne gra|evine iz prednemawi}kog perioda, ve} u
slede}em veku bila prepravqana, a potom i okru`ena crkvama Svetog
Dimitrija, Bogorodi~inom crkvom i monumentalnom pripratom. Uz
Bogorodi~inu crkvu je u 17. veku dogra|ena kapela Svetog Nikole.
Uz nevelike izmene u rasporedu otvora da bi se kretawe u odnosu na
pripratu regulisalo prema nastalim potrebama, kao i neophodno zat-
varawe prozora, crkve su tek kasnije pretrpele izmene na kupolama i
priprati. Ove izmene bile su posledica slabqewa konstruktivnih ele-
menata u zonama svodova, lukova u rastre{enim osloncima tambura, a
opravke su bile skromnih dometa. Iznad lu~nih venaca na kupolama su
ozidani nazidci i horizontalni venci, a nastale uvale ispuwene su
{utom i potom pojednostavqeni oblici krovova kupola pokriveni
olovom. Krovne uvale su, da bi se spre~ilo proki{wavawe, ispuwavane
{utom i tako su i krovovima u celini izmeweni oblici.
Obimni radovi \ur|a Bo{kovi}a, 1931-1932. godine, bili su presudni za
opstanak crkava Pe}ke patrijar{ije. Obuhvatili su konstruktivnu
sanaciju, za{titu, vra}awe prvobitnih oblika, uz istovremeno obijawe
maltera sa fasada i ogoqavawe crkava. Posle wih decenijama traje
potraga za uzrocima pojave vlage u zidovima, odnosno za razlozima
pojave soli na freskama i domi{qawe kako to spre~iti.
Tako su u vi{e navrata ra|ene drena`e, upojni bunari, oblagawe teme-
qa glinom, betonom i bitumenom, izra|ivani su betonski podzemni i
nadzemni kanali za vodu, sa re{etkama i bez wih, postavqane magi~ne
pletene korpe, ali je vlaga uporno opstajala u zidovima crkava.
Izgled kompleksa pe}kih crkava ne odaje utisak smi{qene prezentaci-
je. Stawe i izgled ogoqenosti i zapu{etnosti su posledica i prirodnih,
atmosferskih uticaja i dosada{wih konzervatorskih stavova. O~igled-
ni problemi crkava su osim konstruktivnih, pitawe vlage i prezentacije.
Crkva Sv. Apostola izgubila je `ivopis sa vertikalnih povr{ina
zidanih jedrim kamenom, odnosno sa povr{ina zidova starije gra|evine
zbog dejstva vlage koja je iz neobezbe|enih krovnih uvala dospevala u
zidove tokom du`eg vremenskog perioda. Na spoqnim povr{inama zido-
va oltarske apside bila je vidna pukotina u spojnicama koje je izradio
\ur|e Bo{kovi} i koja ide od venca nadole, pored kamenog okvira
oltarskog prozora i na kojoj su ve} pukla dva kontrolna markera,
postavqena krajem osamdesetih godina. Pukotina dose`e do najni`ih
zona fasade.
Prilikom istra`ivawa temeqne zone, uklowen je otvoreni betonski
kanal i trotoar od plo~a belovodskog pe{~ara postavqenih u sloju peska
preko betonske plo~e. Betonski kanal je bio utopqen u masu mr{avog
betona kojim je bio ispuwen prethodni betonski kanal. Ispod betonske
plo~e, podloge trotoara, bio je sloj lomqenog betona i {uta u debqini
od 40 sm koji je poticao od prethodne podloge kamenih plo~a i od
prethodnog betonskog trotoara. Prvi, dowi betonski kanal je izra|en
1962. godine, kada je temeq oblo`en betonom i premazan bitumenom.
Tada su uklesani `qebovi u dowem delu fasada, verovatno da bi
cementna obloga i bitumenski premaz boqe za{titili temeqe od vode.
Drugi, otvoreni betonski kanal, izra|en je 1983. godine, kada je gorwi
deo temeqa ponovo premazan bitumenom.
Sloj {uta i lomqenog betona ispod trotoara oko Sv. Apostola je pred-
stavqao drena`u za okolni teren, prikupqao poniru}u atmosfersku vodu
i sprovodio je do temeqa. Voda se sakupqala u najni`oj ta~ki i ostajala
zarobqena u zoni doweg betonskog kanala ~ije dno nije bilo sasvim
ispuweno mr{avim betonom. Beton doweg kanala i mr{avi beton su bili
stalno vla`ni, kao i obloga oko temeqa, a zbog postojawa bitumenskog
premaza, vlaga je mogla da se evakui{e samo kroz zidove crkve.
Pokazalo se da je projekat iz 1983. dosledno realizovan, ~ak i u tome
da se samo dno doweg kanala ne ispuni mr{avim betonom.
Ukupna koli~ina livenog betona koja je bila u temeqnoj zoni je 29,50 kub-
nih metara (gorwi i dowi betonski kanal i ispuna od mr{avog betona,
kao i 20 kubnih metara lomqenog betona koji se nalazio ispod trotoara.
Crkva je zidana uglavnom sigom, u dowim zonama i blokovima pe{~ara,
dok su temeqi ozidani re~nim oblutkom, veoma neuredno i sa velikim
ispadima van ravni zida. Po uklawawu betonskih obloga i kanala,
pokazalo se da je temeqna zona rastre{ena i da je dno temeqa na
razli~itim kotama. ^itave zone temeqa su bile sa raspalim primarnim
malterom, posebno delovi van ravni zida i temeqa. Pukotine i prsline
u produ`nom malteru koje su se javqale na fasadi, pru`ale su se kroz
temeqnu zonu kao {iroke pukotine.
17
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 36 - Izgled severnog zida crkve Sv. Apostola tokom uklawawa gorweg Sl. 38-39 - Izgled severnog zida crkve Sv. Apostola; ispod gorweg betonskog
kanala i betona kojim je ispuwen prostor izme|u gorweg i doweg kanala kanala i betonske ispune bio je nezatrpan kanal - recipijent vode sa
zatvorenim odvodima ka biv{im bunarima

Sl. 37 - Isto~na strana crkve Sv. Apostola po uklawawu trotoara i otvorenog Sl. 40 - Dowi betonski kanal uz severni zid crkve Sv. Apostola sadr`avao je
betonskog kanala, izgled temeqa oblo`enih betonom i bitumenom zarobqenu vodu, koja je konstantno vla`ila temeqe crkve

18
Sl. 41 - Debeli sloj lomqenog betona ispod trotoara je kao drena`a sprovo- Sl. 43 - Izgled temeqa severne strane crkve Sv. Apostola, stabilni temeqi
dio vodu iz okolnog terena ka temeqima crkve Sv. Apostola starijeg dela (naos) i rastre{eni temeqi dogradwe (proskomidija)

Sl. 42 - Apsida crkve Sv. Apostola po uklawawu betonske obloge temeqne Sl. 44 - Izgled isto~ne strane crkve Sv. Apostola po ~i{}ewu temeqne zone -
zone, neujedna~ena dubina temeqa sa rastre{enim zonama `qeb u fasadi je uklesan tokom radova 1962. godine

19
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Obijawe spojnica od produ`nog maltera sa zidova crkva Sv. Apostola, pozniji slojevi maltera koji su {titili zidove, zadr`an je najstariji
posebno isto~nog dela, pokazalo je da su te spojnice povezivale sigu i o~uvan sloj (drugi, od obi~nog maltera), a zone bez maltera su plombi-
kamen, a da je prvobitni malter kojim je crkva zidana propao. Spojnice rane produ`nim malterom. Taj novi malter je bio slabije obojenosti od
su bile {iroke kako bi se postiglo poravnawe neravnih povr{ina zido- originalnih ostataka, da bi se videla razlika izme|u starog i novog, a
va i bile su premre`ene finim pukotinama. Ispod tih prslina i pukoti- potklobu~ene povr{ine i sklone otpadawu tada su injektirane gipsom.
na su bile ozbiqne, lo{e sanirane ili nesanirane pukotine od kojih je Do danas je boja ostataka originalnog maltera tako izbledela da je
najopasnija bila ona koja je od venca ispod krova apside i{la do teme- svetlija od plombi, {to zna~i da je do{lo do nestajawa boje sa origi-
na luka isto~nog oltarskog prozora pa se pored severnog doprozornika nalnog fasadnog maltera i slikanog ukrasa.
spu{tala sredinom zida do dna temeqa. Ovu pukotinu su konzervatori
Tambur kupole je od postoqa do po~etka lu~nih venaca zidan sigom veoma
decenijama pratili postavqawem markera, od kojih je samo jedan bio ceo
lo{eg kvaliteta, a lu~ni segmenti opekom. Gorwi deo tambura, gra|en od
(postavqen pre nekoliko godina, dok su oni stariji pukli). Crkvu je
opeke i verovatno prezidan, imao je sasvim isprane spojnice. Delovi
istra`io i sanirao \ur|e Bo{kovi}, obiv{i pri tome sve poznije mal-
zida tambura su bili rastre{eni, a na osam mesta, izme|u prozora, vi-
tere, osim fragmenata crveno obojenih maltera.
rili su i ostaci drvenih greda od nekada{we skele.
Na isto~noj strani crkve Sv. Apostola postojalo je nekoliko veoma
ugro`enih malih ostataka prvobitnog fresko-maltera tamnocrvene boje
iz prve polovine 13. veka. Na|eni su i ostaci maltera i ornamentike iz
14. veka. Ovi noviji premazi prili~no su o{tetili pulverzirani sloj
tamnocrvenog pigmenta i maltera. Crkva Svetih Apostola je prvobitno u
celini bila obojena tamnocrvenom bojom. O tome svedo~e preostali mali
fragmenti obojenog maltera. Verovatno je fresko-malter ve} bio
o{te}en u vreme kada su gra|ene crkve Sv. Dimitrija i Bogorodi~ina
(ili priprata) i Sv. Apostoli su omalterisani obi~nim kre~nim mal-
terom i obojeni kvalitetnom crvenom bojom ne{to svetlije nijanse. Tada
je crkva ukra{ena slikanim ornamentima oko prozora i ispod venaca na
tamburu, rozetama na kubi~nom postoqu i frizom ispod venaca apsida.
Na kupoli su pod vencima slikane cik-cak lu~ne trake ~ija je boja
uglavnom izbledela, ali su vidqivi tragovi urezanog crte`a u sve`em
malteru kao i mawi ostaci slikanog sloja ispod samog venca. Na posto-
qu kupole ispod venca je friz sa ornamentima {ah-poqa. Kru`ne rozete,
i{~ilele boje i sa malim slikanim tragovima, nalaze se na isto~noj,
ju`noj i severnoj strani postoqa kupole, a belo operva`ena linija kruga
ulazi u deo okvira - vodoravne linije friza {ah-poqa. Na severnoj
strani kraka transepta sa~uvani su mali ostaci dekorativne slikane
cik-cak ornamentike, mo`da delovi rozeta. Na ulo`inama prozora na
kupoli, sa kojih su uklowene plombe, otkriveni su ostaci slikanih
ukrasa. Verovatno je prilikom ugra|ivawa tranzena na kupoli obijan
malter samo sa jedne strane, tako da su dekorativni slikani ukrasi
o~uvani sa druge strane otvora. Prozori i ulo`ine su op{iveni
produ`nim malterom koji je sa~uvao ostatke ukrasa oko prozora {to daje
mogu}nost potpune rekonstrukcije. Sl. 45 - Izgled oltarske apside crkve Sv. Apostola sa pukotinom koja se
Na tamburu i kubi~nom postoqu su tokom radova 1932. godine obijeni svi pru`a od venca do temeqa (o~i{}ena u dowoj zoni zida)

20
Sl. 46-47 - Ju`na i severna apsida crkve Sv. Apostola sa nesaniranim Sl. 49 - Izgled kupole i kubi~nog postoqa crkve Sv. Apostola sa zapadne
pukotinama ispod {irokih spojnica od produ`nog maltera strane, pre uklawawa polombi i dersovawa od produ`nog maltera

Sl. 48 - Izgled |akonikona crkve Sv. Apostola posle uklawawa spojnica Sl. 50 - Izgled tambura crkve Sv. Apostola sa zapadne strane, posle
od produ`nog maltera uklawawa plombi i dersovawa iz 1932. godine

21
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 51 - Severni izgled postoqa kupole crkve Sv. Apostola sa o~uvanim frag- Sl. 53 - Isto~ni izgled postoqa kupole crkve Sv. Apostola sa o~uvanim
mentima slikanog medaqona i fragmenti crveno bojenog maltera delovima friza ispod venca i plombama od produ`nog maltera

Sl. 52 - Severni izgled postoqa kupole crkve Sv. Apostola posle uklawawa Sl. 54 - Detaq slikanog medaqona sa postoqa kupole crkve Sv. Apostola sa
produ`nog i potklobu~enog maltera ostacima crvene i neznatnim ostacima `ute, plave i bledo-zelene boje

22
Sl. 55 - Izgled prozora na tamburu crkve Sv. Apostola sa o~uvanim ostacima Sl. 57 - Detaq ju`ne fasade crkve Sv. Apostola sa fragmentima prvobitnog
slikanih ukrasa, op{ivenih produ`nim malterom fasadnog maltera iz 13. veka i maltera iz obnove u 14. veku

Sl. 56 - Detaq o~uvanog slikanog friza ispod venca postoqa kupole crkve Sl. 58 - Detaq o~uvanog slikanog friza ispod venca apside crkve Sv.
Sv. Apostola Apostola, ispod wega fragment prvobitnog fasadnog maltera

23
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006
Bogorodi~ina crkva je stati~ki konsolidovana tokom radova \ur|a
Bo{kovi}a, {to je bilo presudno za weno spasavawe. Ipak, i danas pos-
toje pukotine, posebno u naosu, gde severozapadni potkupolni stubac ima
vertikalnu pukotinu koja je sanirana i ispuwena malterom 1932. godine,
ali je ponovo pukla. Postoje i kose pukotine, koje nisu sanirane ili su
nastale posle sanacije. U oltarskom prostoru i gotovo po svim
povr{inama zidova vidqive su stare pukotine koje su mirne, o ~emu
svedo~e i kontrolni flasteri.
Stawe temeqa Bogorodi~ne crkve je sli~no stawu temeqa crkve Sv.
Apostola. Zidani su lomqenim kamenom i re~nim oblutkom sa slabim
kre~nim malterom. Temeq poligonalne apside je ozidan preko drvenih
greda od kojih su ostali samo otisci. Temeqi ju`nog zida su postavqeni
preko zidova starije gra|evine na kojima su na|eni ostaci crveno
bojenog maltera. Prag ju`nih vrata nije imao zidani temeq, ve} je bio
postavqen na sloju {uta preko starijih zidova.
Posle radova 1932. godine temeqi sa ju`ne strane i zona oko wih su
oblepqeni slojem gline, koja je zadr`avala vlagu. Prilikom izrade
betonskog kanala za izolaciju 1962. godine, temeqi apside su detaqno,
bez prethodne konsolidacije labavih i rastre{enih delova, oblepqeni
betonom u punoj visini i zatim premazani bitumenom.
Prilikom izrade otvorenih betonskih kanala 1983. godine uklowen je
oblutak i {qunak iz doweg kanala i ovaj prostor je ispuwen mr{avim
betonom, prema projektu. Sam dowi kanal pod poklopcima od plo~a i
daqe je bio recipijent za vodu koja se proce|ivala kroz sloj {uta i
lomqenog betona nasutog neposredno uz mr{avi beton i ispod trotoara,
preko kanala dospevala do dna temeqa crkve. Jedini put za su{ewe ove
vode bio je kroz zidove crkve. Temeq ispod ju`nog zida je bio po{te|en
intervencija betonom i bitumenom. Izva|eno je 6.16 m3 livenog betona i
oko 4 m3 lomqenog betona koji je bio ispod trotoara.
Fasada Bogorodi~ine crkve bila je u ve}oj meri od fasada ostalih crka-
va pokrivena ostacima crveno obojenog maltera i toniranim plombama
koje je postavio \. Bo{kovi}. Povr{ine sa kojih je obijen malter derso-
vane su produ`nim malterom, a wime su izvedene i op{ivke oko origi-
nalnog maltera.
Ostaci prvobitnog maltera vremenom su obezbojeni, delimi~no po~eli da
otpadaju, potklobu~eni su i premre`eni prslinama. Potklobu~ewa su
naro~ito bila velika u zonama kontakta starog maltera i plombi. Ispod
tankih prslina u malteru, a posebno ispod plombi na jugoisto~nom,
ju`nom i jugozapadnom me|uprozorskom stupcu tambura, otkrivene su kose
pukotine koje nisu sanirane, ve} samo pokrivene toniranim plombama.
24
Pukotine su se protezale i ispod potklobu~enog prvobitnog maltera i
potpuno su presekle stupce. Pukotine su i{le izme|u blokova sige i
opeke, preko maltera kao najslabijeg materijala u sklopu gra|evine. One
su verovano posledica pe}kog zemqotresa kome se mogu pripisati i puko-
tine na stupcima i zidova unutar crkve, odnosno odvajawe fresko-mal-
tera od zida u oltarskom prostoru.
Ispod venca apside oslikan je friz ornamenata komponovanih od krugo-
va, ugrebanih u sve` malter.
Na apsidi, visoko iznad oltarske bifore, nalaze se tri arkade. U wima
su naslikani krstovi na stepenastom postoqu i prvobitno su bili tamno-
crvene boje na beloj osnovi. U nekoj od obnova fasada, premazani su
crvenom bojom. Na ju`noj i isto~noj arkadi, naziru se ostaci krstova sa
kriptonimskim slovima i lisnatim vre`ama na beloj osnovi. U severnoj
ni{i su ispod premaza crvene boje otkriveni ostaci slikanog ukrasa na
luku i tragovi tamnocrvene boje kojom je kao i u isto~noj i ju`noj ni{i
bio oslikan krst na beloj podlozi.
Cik-cak lu~ne trake pod vencima kupole, na vi{e mesta su isprane boje,
o{te}ene ili nestale, ali se na starom malteru vidi ugreban crte`. Od
dve rozete na ju`noj fasadi, na isto~noj otkriveni su mali trouglovi na
spoqnom delu kruga originalne crvene boje, kao i tragovi kapqica plave
i zelene boje kojima je bila slikana rozeta.
Dve svetiteqske figure `ivopisane na fasadi na ju`noj polovini
transepta bile su premazane crvenom bojom, a tokom radova \.
Bo{kovi}a i plombirane i op{ivene produ`nim malterom. Na crvenoj
boji je otkriven zapis koji govori o smrti patrijarha Maksima, a ispod
crvene boje otkrivena je plava boja pozadine, koja kompoziciju oprede-
quje u 14. vek.
Na istu fresku sa plavom pozadinom i preko we nanetom crvenom bojom
je prizidana crkva svetog Nikole, {to govori o vremenu nastanka ove
crkve u obliku u kojem danas postoji.
Fresko-malter u unutra{wosti Bogorodi~ine crkve je veoma zaprqan, a
delovi maltera u oltarskom prostoru su potklobu~eni i odvojeni od zida.
U isto~nom prostoru, na spoju apsidalnih zidova i isto~nih stubaca
naosa, zdrave drvene grede su o{te}ene prilikom nesvakida{we kon-
zervatorske intervencije. Gotovo celom du`inom su izbu{ene tako da su
im za tre}inu smawene povr{ine preseka i time i nosivost. Razlog za
ovu intervenciju nije poznat, a zahvat je izveo slikar-konzervator
Zvonimir Zekovi}, a preko greda i preko fresaka nalepio flastere od
gaze i ostavio problem da stoji preko dvadeset godina.
Sl. 59 - Izgled temeqa Bogorodi~ine crkve sa isto~ne strane po uklawawu Sl. 61 - Izgled temeqa Bogorodi~ine crkve oslobo|enog betonske obloge sa
otvorenog betonskog kanala otiskom drvene grede koja je bila oivi~ena opekama

Sl. 60 - Temeqi apside Bogorodi~ine crkve oblo`eni betonom i bitumenom u Sl. 62 - Izgled rastre{enih temeqa apside Bogorodi~ine crkve po uklawawu
radovima 1962. godine betonskih kanala i obloge

25
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 63 - Izgled temeqa ju`nog zida Bogorodi~ine crkve nakon uklawawa {uta Sl. 65 - Izgled apside Bogorodi~ine crkve sa ostacima o{te}enog i
i gline dok je zemqa ispuwavala le`i{ta istrulelih drvenih greda potklobu~enog bojenog maltera

Sl. 64 - Izgled ostataka zidova starije gra|evine na koje su se oslawali,

Sl. 66 - Detaq o{te}enog i potklobu~enog prvobitnog fasadnog maltera sa
preko drvenih greda, temeqi ju`nog zida Bogorodi~ine crkve; grede su
apside Bogorodi~ine crkve
istrulile i nestale, a le`i{ta su bila ispuwena zemqom

26
 Sl. 67 - Izgled ni{a na apsidi Bogorodi~ine crkve sa ostacima Sl. 69 - Izgled ju`ne ni{e na apsidi Bogorodi~ine crkve sa oslikanim
slikane dekoracije krstom, delimi~no o~i{}enim od premazivawa crvenom bojom

Sl. 68 - Izgled isto~ne ni{e na apsidi Bogorodi~ine crkve sa oslikanim Sl. 70 - Detaq slikane dekoracije na luku ju`ne ni{e na apsidi
krstom koji je kasnije premazan crvenom bojom Bogorodi~ine crkve

27
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 71 - Izgled ju`nog transepta Bogorodi~ine crkve sa ostacima fresko-kom- Sl. 73 - Fragment medaqona na ju`nom transeptu Bogorodi~ine crkve
pozicije i bojenog fasadnog maltera koji je bio prekriven malterom

Sl. 72 - Detaq freske na ju`noj fasadi Bogorodi~ine crkve premazan tamno- Sl. 74 - Izgled ju`ne strane tambura Bogorodi~ine crkve sa prozorskim
crvenom bojom pre 1671. godine stupcem prese~enim pukotinom koja je bila pokrivena produ`nim malterom

28
Sl. 75 - Izgled prozora na tamburu Bogorodi~ine crkve sa ostacima slikanog Sl. 77 - Izgled ju`nog dela svoda isto~nog prostora Bogorodi~ine crkve
ukrasa op{ivenog produ`nim malterom sa freskama oblepqenim flasterima

Sl. 76 - Izgled severnog dela svoda isto~nog prostora Bogorodi~ine crkve Sl. 78-79 - Izgled i detaq zdrave drvene grede probu{ene kroz sredi{te u
sa freskama oblepqenim flasterima preko dvadeset godina du`ini od tri metra iz nepoznatih konzervatorskih razloga

29
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Crkva svetog Dimitrija je prilikom ru{ewa priprate i sama bila Na severnom zidu i severnom delu zapadnog zida crkve je izra`eno jako
ozbiqno o{te}ena. Obnavqana je u dva maha i pri tome je pretrpela isoqavawe do visine od oko dva metra koje poti~e od prodora vode sa
izmene, kako u kontaktnoj zoni sa pripratom, tako i u materijalu upotre- rastvorenim solima kroz fasadu neza{ti}enu malterom.
bqenom za zidawe poru{enog dela severnog zida. Za obnovu su upotre-
Lepa bifora na severnom zidu crkve, jedino svetlo osim apsidalnog i
bqeni blokovi oniksa koji su delimi~no izlazili van ravni zate~enog
kupolnih prozora, zazidana je i u plitkoj ni{i sa unutra{we strane
zida. Crkva je, posebno wena kupola i kubi~no postoqe, do~ekala obnovu
oslikan je u punoj visini patrijarh Jefrem koji je umro 40 godina posle
1932. u te{kom stawu. Veoma ozbiqne pukotine na ovim delovima tada
zidawa crkve.
su temeqno sanirane i konsolidovane.
Zazi|ivawe prozora je izvedeno veoma neuredno, krupnim komadima
Temeqi ove crkve su pli}i od temeqa susednih, crkve Sv. Apostola i
jedrog kamena, sige, oblutaka. Prilikom radova \ur|a Bo{kovi}a je sa
priprate. Tokom radova 1931-32. godine je zona oko temeqa oblepqena
spoqne strane ova ispuna fugovana. Uklawawem ispune je utvr|eno da
slojem gline. Betonski kanal, koji je ugra|en 1962. godine, bio je u dnu
su u prozorskom udubqewu oslikane dve `enske figure u gotovo prirod-
temeqa, a povr{ina temeqa je oblepqena betonom u punoj visini i zatim
noj veli~ini, koje su odmah po otkrivawu, zbog wihove elegancije i le-
premazana bitumenom. Za prolaz kanala je prose~en i deo temeqa
pote, nazvane ”Princeza sa krunom” i "Princeza sa velom".
severoisto~nog ugla apside, a u dno fasadnog zida je uklesan `qeb za
boqe nalegawe betona i bitumenskog premaza. Rasko{na ode}a i ukrasi na glavama govore da se radi o predstavama
osoba visokog roda. Obe figure imaju isti polo`aj ruku, desna je sprem-
Prilikom izrade otvorenih betonskih kanala 1983. godine prostor
na da prihvati krst, a leva je okrenuta dlanom upoqe. Nema naslikanih
izme|u dva kanala je je ispuwen mr{avim betonom. Dowi kanal pod pok-
belih krstova, bisera na ode}i, krunama i nau{nicama, kao ni imena uz
lopcima od betonskih plo~a ostao je prazan i bez odvoda, tako da je
figure, {to navodi na pomisao da slike nisu zavr{ene...
prikupqao vodu koja se proce|ivala kroz sloj {uta i lomqenog betona
nasutog neposredno uz mr{avi beton i ispod trotoara. Koli~ina betona
koja je bila ugra|ena za dowi i gorwi kanal i ispunu od mr{avog bet-
ona iznosi 17,40 kubnih metara livenog betona, dok je ispod trotoara
bilo oko 11 kubnih metara lomqenog betona i {uta.
Crkva svetog Dimitrija, kao i sve crkve u ansamblu, bila je malterisana
i obojena crveno. Za malterisawe je upotrebqen hidrofobni malter
spravqen od kre~a, peska `ute boje i mlevene opeke.
Da je crkva spoqa u celini bila obojena crvenom bojom pokazali su
sasvim mali fragmenti maltera i boje na wima, u ulo`inama prozora na
tamburu, koji su preostali pri obijawu maltera i fugovawu produ`nim
malterom tokom radova 1931-32. godine. Ve}a povr{ina ovog maltera sa
ostacima crvene boje je opstala samo na isto~noj strani severne strane
kubi~nog postoqa. Kako je malter sa povr{ina blokova oniksa propao
br`e od maltera koji je nanet na slogove opeke i sige, pri posledwem
bojewu crkava pre radova 1932. godine, kada su crkve obojene ru`i~asto,
boja je naneta direktno na neomalterisane blokove oniksa.
Crkva Sv. Dimitrija nema stati~kih problema na severnom i isto~nom
fasadnom zidu, {to govori da su sanacija i postavqawe zatega tokom
radova 1931-32. godine bili uspe{ni. Me|utim, na zapadnom zidu, iznad
Sl. 80 - Po~etak demota`e otvorenog betonskog kanala sa severne strane
vrata, postoje {iroke pukotine. Freske, o{te}ene pukotinama, crkve Sv. Dimitrija
obezbe|ene su {irokim flasterima od gaze koji stoje ve} dve decenije.
30
 Sl. 81 - Ru{ewem otvorenog betonskog kanala sa severne strane crkve Sv. Sl. 83 - Izgled betonske obloge temeqa severoisto~nog ugla apside
Dimitrija utvr|eno je da le`i na masi betona crkve Sv. Dimitrija

Sl. 82 - Izgled temeqa severnog zida crkve Sv. Dimitrija oblo`enog betonom Sl. 84 - Izgled betonske obloge temeqa apside
koji je premazan bitumenom crkve Sv. Dimitrija

31
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 85 - Izgled rova prokopanog kroz dva kanala i betonsku ispunu izme|u Sl. 87 - Obloga od betona i bitumena temeqa severnog zida
wih na severnoj strani crkve Sv. Dimitrija crkve Sv. Dimitrija

Sl. 86 - Izgled doweg (1962) i gorweg (1983) betonskog kanala i betonske Sl. 88 - Izgled temeqa apside crkve Sv. Dimitrija o~i{}enog od betona i
ispune (1983) izme|u wih na severnoj strani crkve Sv. Dimitrija bitumena: ugao temeqa je prose~en radi sprovo|ewa kanala iz 1962. godine

32
Sl. 89 - Izgled ju`ne strane kupole i kubi~nog postoqa crkve Sv. Dimitrija: Sl. 91 - Izgled severnog zida crkve Sv. Dimitrija sa freskama koje su
fasada je fugovana produ`nim malterom ugro`ene jakim isoqavawem

Sl. 90 - Fragment bojenog fasadnog maltera uz prozor na kupoli Sl. 92-93 - Izgled zapadnog zida crkve Sv. Dimitrija sa pukotinama i
crkve Sv. Dimitrija flasterima od gaze koji obezbe|uju freske

33
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 94 - Izgled severnog zida crkve Sv. Dimitrija sa zazidanom biforom: fasada i Sl. 95 - Izgled prozora - bifore i grube ispune na severnoj
ispuna prozora su fugovani produ`nim malterom, a fasada bez maltera je uzrok jakog fasadi crkve Sv. Dimitrija
isoqavawa na fresko-malteru

34
Sl. 96 - Izgled `enske figure sa isto~ne strane prozora crkve Sv. Dimitrija Sl. 97 - Izgled `enske figure sa zapadne strane prozora crkve Sv. Dimitrija
("Princeza sa krunom") posle uklawawa ispune kojom je prozor bio zazidan ("Princeza sa velom") posle uklawawa ispune kojom je prozor bio zazidan

35
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 96a - Detaq sl. 96 - "Princeza sa krunom"

36
Sl. 97a - Detaq sl. 97 - "Princeza sa velom"

37
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006
Velika priprata, postavqena podu`nom osom upravno na podu`ne oso-
vine tri crkve, definitivno je uobli~ila celinu. Ali konstrukcija
dvo~lanih lukova na masivnim stupcima i elegantnim visokim stubovi-
ma nije bila dugog veka, severozapadna strana je stradala pri zemqotre-
su i vi{e nije obnavqana na isti na~in. Prilikom obnove otvori izme|u
stubova su zazidani, a severni deo zapadnog i severni zid u celini su
ponovo ozidani bez ikakve podele koja bi ukazivala na prvobitnu kom-
poziciju fasada. Nivo terena oko priprate znatno je povi{en, jer {ut
od ru{ewa nije uklowen. Kako su tada zasuti i ulazni otvori, na zapad-
nom i severnom zidu na~iwena su nova ulazna vrata na vi{im kotama, a
razlika u visini u odnosu na pod priprate re{ena je novim stepenicima.
Tokom radova 1931-32. godine bifore na ju`nom delu zapadne fasade su
oslobo|ene od prizidanih potpora, a gorwi delovi gra|evine su
stati~ki obezbe|eni armiranobetonskim gredama. Teren oko crkava je
oslobo|en nasutog {uta, ulaz u pripratu sa zapadne strane dobio je i
spoqno stepeni{te. Severni otvor, koji je u me|uvremenu bio zazidan,
otvoren je i dobio je drvene dovratnike i vrata. Kroz otvor probijen
izme|u dovratnika i vrata provu~en je snop elektri~nih vodova do
razvodnog ormana u ni{i vrata. Kompletan malter je obijen i sve fasade
priprate su fugovane produ`nim malterom.
Ali posle sanacije su se pukotine u severnom delu zapadne fasade
ponovo pojavile na malteru kojim su fasade fugovane, a postavqeni gip-
sani markeri su popucali. Ove pukotine su pra}ene vi{e decenija i
izazivale su nedoumice kod konzervatora.
Jako isoqavawe na unutra{wim zidovima priprate, posebno sa severne
i zapadne strane, bilo je povod za fizi~ko-hemijsko ispitivawe, koje je
pokazalo da malteri koje je aplicirao \. Bo{kovi} imaju visok proce-
nat nerastvornog ostatka i vi{i procenat rastvornih silikata, odnosno
da u ovim malterima ima cementa. Malter kojim su fasade u dowoj zoni
crkava fugovane 1983. godine, pod rukovodstvom M. ^anak-Medi}, ima
znatno vi{i procenat cementa nego uzorci maltera \. Bo{kovi}a.
Priprata je sa severne strane zasnovana na temeqima od jedrih obluta-
ka i lomqenog kamena, dok su ju`ni i ju`ni deo zapadnog zida ozidani
na ostacima starije gra|evine. Verovatno da bi se ravnomerno na teme-
qe prenelo optere}ewe od zidova priprate, preko temeqa su postav-
qene drvene grede - santra~i i iznad wih je ozidan niski sokl sa koje
su ozidani masivni stupci i na koji su postavqene stope stubova veli-
kih bifora. Mogu}e je da je slabqewe santra~a uz seizmi~ke uticaje
uzrok ru{ewa dela priprate.
Betonski kanal, koji je ugra|en 1962. godine, bio je u dnu temeqa, a
38
povr{ina temeqa je oblepqena betonom i cementnim malterom u punoj
visini. U ju`nom delu temeqa zapadnog zida je i zid starije gra|evine
potpuno obu~en u beton i zatim je sve premazano bitumenom. Za prolaz
kanala je probijen temeq zvonika.
Prilikom izrade otvorenog betonskog kanala 1983. godine iskop do
doweg kanala je ispuwen betonom. Ispod betonske plo~e trotoara je bio
sloj lomqenog betona. Ukupna koli~ina betona koja je izva|ena iz teme-
qne zone, od dva kanala i ispune, iznosi 31,10 m3 livenog betona i oko
20 m3 lomqenog betona. Prilikom uklawawa nanosa betona i bitumena
sa temeqa priprate pokazalo se da je wima pokrivena i nekada{wa
greda santra~a iznad temeqa priprate koja je davno istrulila i u wenom
le`i{tu je bila samo zemqa. ^ak su delovi le`i{ta grede bili
pokriveni komadima opeke kako bi se premostio otvor i zacementirala
povr{ina radi nanosa bitumena. Sa ju`ne strane, gde su zidovi i stub
priprate nalegali na zidove starije gra|evine, podu`na {upqina od
istrulelog santra~a bila je ispuwena delom zemqom, a delom i {qunkom
od podloge trotoara. Zbog nestanka grede je u stati~kom smislu bio
ugro`en stub velike bifore priprate, kao i kompletan ju`ni zida.
Temeq ju`nog zida priprate nije imao betonske kanale ve} su temeq i
povr{ina oko temeqa bili oblo`eni glinom, verovatno radi za{tite od
vlage. S obzirom da se kroz spojnice trotoara proce|ivala voda i nata-
pala podlogu plo~a, glina ju je zadr`avala, tako da je ~itava ova zona
bila vla`na. Dakle, uzrok vlage nije obli`wi jaz, ve} i porozni tro-
toar i slojevi gline u temeqnoj zoni.
Prilikom uklawawa maltera sa cementom i ispitivawa pukotina na
zapadnoj fasadi Danilove priprate utvr|eno je da iza pukotina u spoj-
nicama od produ`nog maltera postoje {ire pukotine, od kojih su neke
sanirane injektirawem cementnim mlekom, a neke su pune zemqe. Tako|e,
do pojave pukotina u malteru iz 1932. godine do{lo je zbog propadawa
santra~a koji se nalazio na visini od oko 4 metra. Prostor koji je neka-
da bio le`i{te grede koja je propala usled vla`ewa zida, slu`io je kao
stani{te i skloni{te insektima i malim `ivotiwama - str{qenovima,
puhovima, vevericama i sl. Visina santra~a odgovara visini drvenih
zatega u lukovima u unutra{wosti priprate. Drveni santra~ se nalazio
i iznad velikih lukova na ju`noj fasadi i bio je delom truo i pokriven
jakim malterom sa cementom (radovi 1983. godine).
Oko ostataka fresko-kompozicija na fasadama su op{ivke i plombe od
produ`nog maltera stavqene 1932. godine i posle tog vremena nije bilo
nikakvih intervencija na wima. Posebno je te{ko stawe fresaka na
zapadnoj fasadi zbog udara ki{e sa vetrom, a deo freske je ve} i otpao
iz stare op{ivke.
Sl. 98-99 - Izgled otvorenog betonskog kanala iz 1983. godine pre demonta`e Sl. 101 - Izgled severozapadnog ugla priprate - tokom radova 1983. godine
i po demonta`i - sloj peska i betonske podloge ispod plo~a trotoara i iskop je ispuwen betonom ~itavom du`inom, a kanali sa ispunom od krupnog
otvorenog kanala je zadr`avao vodu koja se proce|ivala iz okolnog terena oblutka su zadr`ani, {to je dovodilo vodu do temeqne zone

Sl. 100 - Po~etak uklawawa betona sa severne strane priprate Sl. 102 - Izgled severozapadnog ugla Sl. 103 - Izgled severozapadnog ugla
priprate - temeqi oblo`eni betonom priprate sa zabetoniranim dowim
i premazani bitumenom kanalom - sabirnikom vode

39
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 104 - Izgled temeqa priprate sa severne strane posle ~i{}ewa od Sl. 106 - Izgled baze stuba sa severne strane priprate ispod koje je bila
betonske obloge: pokazalo da je preko temeqa bila postavqena drvena greda, {upqina od nestalog drvenog santra~a
santra~, radi raspodele pritisaka od stubaca i stubova priprate

Sl. 105 - Izgled temeqa priprate sa severne strane, posle uklawawa Sl. 107 - Izgled temeqa severnog dela zapadnog zida priprate sa betonskom
betonske obloge pokazalo se da je drvena greda, santra~, potpuno istrulila i oblogom temeqa, koja je premazana bitumenom
da je od we ostala samo {upqina

40
 Sl. 110 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate sa dowim betonskim kanalom
Sl. 108 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate sa dowim i gorwim koji je sa svojom ispunom od krupnih oblutaka sabirao vodu iz okolnog
betonskim kanalom i betonskom oblogom temeqa terena i sprovodio je do temeqa

Sl. 109 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate sa dowim i gorwim Sl. 111 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate sa dowim betonskim kanalom
betonskim kanalom i betonskom oblogom temeqa; voda iz doweg kanala nije i betonskom i bitumenskom oblogom temeqa
mogla da otekne zbog zatvorenih odvoda ka upojnim bunarima

41
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 112 - Izgled temeqa ju`nog dela zapadnog zida priprate sa dowim Sl. 114 - Izgled temeqa priprate na severozapadnom uglu posle ~i{}ewa od
kanalom i betonskom oblogom; rov na slici je u punoj {irini prokopan kroz betonske obloge temeqa; spoj temeqa i zida je bio pro{upqen i oslabqen
masu betona koji je bio podloga gorweg, otvorenog kanala usled nestanka drvenih santra~a

Sl. 115 - Izgled temeqa priprate na severozapadnom uglu posle ~i{}ewa

Sl. 113 - Izgled temeqa priprate uz stepenice na zapadnim vratima sa dowim
od betonske obloge temeqa; zid je izgubio oslonac u zoni lica i bio je
i gorwim betonskim kanalima i betonskom oblogom temeqa
oslowen samo na ispunu (trpanac); u {upqini se vidi otisak drvene grede

42
 Sl. 116 - Izgled temeqa severnog dela zapadnog zida priprate, posle Sl. 118 - Izgled temeqa severnog dela zapadnog zida priprate posle ~i{}ewa
~i{}ewa temeqa od betonske obloge; truqewem i nestankom drvene grede u temeqa od betonske obloge; rupa puna zemqe i pokrivena cementnom i bitu-
osloncu zida stvoreni su uslovi za nekada{we ru{ewe priprate menskom oblogom pru`ala se po celom obimu priprate

Sl. 117 - Detaq temeqa severnog dela zapadnog zida priprate; podmetawem Sl. 119 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate, posle ~i{}ewa temeqa od
komada opeke je premo{}ena {upqina kako bi se izvela cementna i bitumen- betonske obloge; `qeb u dnu zida je uklesan 1962. godine prilikom izrade
ska obloga temeqa priprate betonske obloge temeqa

43
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 120 - Izgled temeqa zapadnog zida priprate, o~i{}enog od betonske Sl. 122 - Izgled temeqa ju`nog zida priprate, posle ~i{}ewa od obloga gline;
obloge; rastre{eni temeqi, oslabqeni nestalim santra~ima, uzrok su zid priprate je oslowen na zid starije gra|evine (vidi se crveno bojeni mal-
pukotina u zapadnom zidu i nadvratniku zapadnih vrata ter i ni{a); {upqina koja je bila puna zemqe je od istrulelog santra~a

Sl. 121 - Ugaoni kamen, na jugozapadnom uglu priprate, po~ivao je na

ukr{tenim santra~ima, koji su istruleli i ~ije trase su bile pune zemqe; Sl. 123 - Izgled severnog dela zapadne fasade priprate, istruleli santra~ je
trotoar iz 1983. godine je samo prislowen uz zemqu ispod kamenog bloka na|en i na ~etiri metra visine i bio je uzrok nastanka pukotina u fasadi

44
 Sl. 124 - Detaq severnog dela zapadne fasade priprate, pukotine u Sl. 126 - Izgled severnog dela zapadne fasade priprate, istruleli santra~
produ`nom malteru kojim su fasade fugovane tokom radova 1931-32. godine, na visini od ~etiri metra visine bio je uzrok nastanka pukotina u fasadi,
pukao je i kontrolni gipsani marker rupa se pru`ala du` severne polovine fasade

Sl. 125 - Detaq severnog dela zapadne fasade priprate, posle ~i{}ewa zida
od produ`nog maltera; na mestima prslina u malteru su {iroke nesanirane Sl. 127 - Detaq iz le`i{ta nekada~weg santra~a, na|eni komad drveta i
pukotine, neke ispuwene zemqom mesto stanovawa puhova i veverica

45
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006
Crkva svetog Nikole je mala bogomoqa prizidana uz ju`ni transept i
|akonikon Bogorodi~ine crkve. Dovodila je istra`iva~e u dilemu o vre-
menu izgradwe, s obzirom na postojawe ktitorske kompozicije.
Sagra|ena je redovima sige i opeke od temeqa do visine ju`nog zida i
wegovog venca u jednom dahu i bez temeqnih ispusta. Gorwi deo zapadnog
kalkana, iznad nadvratnika, ozidan je opekom i on se, kao i kasnije
dozidani nazidci zbog razre{avawa problema odvodwavawa krovova,
mogu pripisati poznijim radovima.
Episkop Danilo mo`e biti ktitor crkve Sv. Nikole, ali to svakako ne
mo`e biti crkva koja je danas pred nama. Svojim severnim zidom,
debqine svega 30 sm, prislowena je na freske koje su oslikane u tremu
u 14. veku i premazane tamno-crvenom bojom u koju je ugreban zapis o
smrti patrijarha Maksima 1681. godine, a on je jasno ~itqiv i na plavoj
pozadini, ispod premaza crvene boje. Sasvim je mogu}e da patrijarh
Maksim nije bio samo ktitor oslikavawa ve} i izgradwe crkve. Upravo
na tu pomisao navodi i okolnost da je po wegovoj `eqi sahrawen u wenoj
neposrednoj blizini.
Zidovi crkve su znatno tawi od zidova ostalih crkava {to je logi~no s
obzirom na wene dimenzije. Sasvim je sigurno da su odmah i omalter-
isani, jer su kaverne na blokokvima sige izuzetno velike i morala je
imati za{titu od maltera da bi se o~uvao `ivopis na wenim zidovima.
Zidana kvalitetnim kre~nim malterom, bila je omalterisana malterom
kome je dodata mlevena opeka. Obojena je crvenom bojom svetlijom od
onih kojom su bojene ostale crkve.
I pored velikog truda tokom radova \. Bo{kovi}a da se sa zidova crkve
uklone svi tragovi maltera i boje, ipak je ostalo dovoqno tragova mal-
tera na blokovima sige, a jedan fragment maltera obojen crvenom bojom
ostao je na pregibu venca uz Bogorodi~inu crkvu.
Prilikom istra`ivawa temeqne zone uklowen je trotoar od plo~a
belovodskog pe{~ara postavqenih u sloju peska preko betonske plo~e, a
i otvoreni betonski kanal. Oko temeqa apside su bila oba betonska
kanala, kao i kod drugih crkava i priprate, dok je sa ju`ne strane bio
samo gorwi kanal sa re{etkama.
Sa isto~ne strane je prostor izme|u dva kanala bio ispuwen betonom,
dok je sam dowi kanal bio slobodan, ali zatvorenog odvoda. Bio je pun
vode koja je dovo|ena kanalom sa isto~ne strane od Bogorodi~ine crkve
i koja nije mogla da otekne, odnosno mogla je samo da natapa masu bet-
ona da je daqe kapilarno sprovodi.
46
S obzirom da je temeq crkve pravilno ozidan tesanicima sige i opekom,
bio je oblo`en cementnom oblogom tawom nego na drugim crkvama i
neuredno zalivan-prskan bitumenom.
Ispod betonske plo~e, podloge trotoara, bio je sloj lomqenog betona i
{uta u debqini od 20 sm, koji je poticao od prethodne podloge kamenih
plo~a i od prethodnog betonskog trotoara.
Sa ju`ne strane crkve, ispod kanala iz 1983. godine, bio je do dna teme-
qa rov ispuwen krupnim re~nim oblutkom. Upravo je ovaj sloj kao
drena`a dovodio vodu iz okolnog terena do temeqne zone. Temeq je
ispod betonskog kanala bio veoma vla`an, a siga ozbiqno nagri`ena
vlagom.
Teren i podloga trotoara oko crkve su nasipani lomqenim betonom i
betonirani na vi{oj koti i 1962. i 1983. godine, tako da ukupna koli~ina
livenog betona koja je bila u temeqnoj zoni je 12,60 kubnih metara (gorwi
i dowi betonski kanal i ispuna od betona) i oko 8 kubnih metara
lomqenog betona koji se nalazio ispod trotoara.
Temeq crkve Sv. Nikole sa zapadne strane nije bio {ti}en betonskim
kanalima, me|utim, kao i ju`ni zid Bogorodi~ine crkve bio je ugro`en
vodom koja je prolazila izme|u okvira i mermerne plo~e kojom je
zatvoren prolaz u prostor ispod sarkofaga patrijarha Maksima.
Tokom radova 1931-32. godine sarkofag je demontiran radi ispitivawa
zidova starije gra|evine, ukloweno je dno wegovo dno i ozidana je pros-
torija ispod wega za daqe studirawe starih zidova i razgledawa
ostataka bojenog maltera i floralne dekoracije otkrivene na ostacima
starijeg objekta iznad koga su ozidani ju`ni fasadni zidovi
Bogorodi~ine crkve i priprate. Kapak da se "u grobnicu mo`e ulaziti
kad se ho}e" ostavqen je izme|u sarkofaga i crkve Sv. Nikole.
Po{to je plo~a sarkofaga u`a od bo~nih strana, \. Bo{kovi} je izbe-
tonirao gredu izme|u plo~e i fasadnog zida Bogorodi~ine crkve, na
kome je fresko-kompozicija. I pored ove intervencije, voda stalno
prodire u zid crkve i pojavquje se sa unutra{we strane, na fresko-mal-
teru.
Mo{ti patriajrha Maksima su bile na dnu, u blatu tog ozidanog prosto-
ra, me|u ostacima istrulelog drvenog sanduka iz 1926. godine. Mo{ti su
izva|ene i trudom dvojice arhijereja oprane, opojane i pohrawene u
crkvu svetog Nikole, do izrade }ivota u kome }e definitivno na}i mir,
sme{tene ispod portreta ktitora.
Sl. 128 - Izgled otvorenog betonskog kanala sa isto~ne strane crkve Sv.
Nikole, pre po~etka demonta`e; plastificirana obloga
kanala (verovatno policem) je propala i beton je propu{tao vodu

Sl. 129 - Izgled otvorenog betonskog kanala sa isto~ne strane Sl. 130 - Izgled temeqne zone apside crkve Sv. Nikole - otvoreni betonski
crkve Sv. Nikole, na po~etku demonta`e kanal je le`ao na masi betona kojom je ispuwen prostor do doweg betonskog
kanala punog zarobqene vode

47
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 131 - Izgled jugoisto~nog ugla crkve Sv. Nikole - sa ju`ne strane je gorwi Sl. 133 - Izgled temeqne zone ju`nog crkve Sv. Nikole, posle uklawawa
kanal le`ao na sloju od krupnih oblutaka, koji je kao drena`a prikupqao vodu otvorenog betonskog kanala i podloge od oblutaka - temeq u visini kanala je
iz okolnog terena i dovodio je do temeqa crkve bio sa cementnom oblogom i bitumenom

Sl. 132 - Izgled temeqne zone apside crkve Sv. Nikole, posle uklawawa Sl. 134 - Detaq temeqa ju`nog zida crkve Sv. Nikole, temeq u visini kanala
betonskih kanala i livenog i lomqenog betona - temeqi su bili oblo`eni je bio sa cementnom oblogom i neuredno prskan bitumenom, dok je u dowoj zoni
cementnim malterom i premazani bitumenom temeq bio veoma vla`an zbog postojawa drena`e od oblutaka

48
 Sl. 136 - Izgled temeqa ju`nog zida crkve Sv. Nikole, posle uklawawa
Sl. 134 - Izgled isto~ne strane crkve Sv. Nikole, posle uklawawa betonskih
betonskog kanala i cementne obloge - siga i opeka kojom su zidani
kanala i cementne obloge temeqa
temeqi su nagri`eni dugotrajnim dejstvom vlage

Sl. 135 - Izgled temeqne zone apside crkve Sv. Nikole, posle uklawawa Sl. 137 - Detaq temeqa ju`nog zida crkve Sv. Nikole, posle uklawawa
betonskih kanala i cementne obloge temeqa betonskog kanala i cementne obloge - degradacija sige i opeke dugotrajnim
dejstvom vlage, a zbog postojawa drena`e od oblutaka i zatvorenosti betonom

49
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 138 - Izgled sarkofaga patrijarha Maksima izme|u zapadnog zida crkve
Sv. Nikole i ju`nog zida Bogorodi~ine crkve, sa kapkom za sila`ewe u pros-
tor za razgledawe starijih zidova

Sl. 139 - Izgled prostora ispod sarkofaga patrijarha Maksima - sarkofag Sl. 140 - Izgled prostora ispod sarkofaga patrijarha Maksima - izgled otvora
nema dno, a sa desne strane je vla`ni zid Bogorodi~ine crkve i betonska za sila`ewe i crveno bojeni maltera na zidu starije gra|evine (levo), na
greda kojom je zatvoren prostor izme|u gorwe plo~e sarkofaga i freske kome je podignut ju`ni zid Bogorodi~ine crkve

50
 Sl. 142 - Detaq crvenog maltera sa floralnim motivom na zidu starije
gra|evine, ispod ju`nog zida Bogorodi~ine crkve

Sl. 141 - Izgled prostora ispod sarkofaga patrijarha Maksima - izgled zida
Sl. 143 - Detaq crvenog maltera na zidu starije gra|evine, ispod ju`nog zida
sa crvenim malterom (desno) i mo{ti patrijarha Maksima sa ostacima drvenog
Bogorodi~ine crkve
kov~ega na dnu prostorije

51
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

52
 O konzervatorskim radovima u 2006. godini

Konzervatorski radovi u Pe}koj patrijar{iji u 2006. godini su izvedeni

kao prvi deo realizacije projekta ”Za{tita i prezentacija crkava Pe}ke
patrijar{ije”. Radovi nisu zavr{eni u jednoj sezoni zbog pove}anog obima
posla na uklawawu velike koli~ine betona na|enog oko temeqa crkava
i priprate (96.84 m3 livenog betona i 63.50 m3 lomqenog betona i {uta).
Radovi su izvedeni uz blagoslov Wegove Svetosti patrijarha Pavla i
zalagawe Saveta za obnovu hramova i kulturne ba{tine Srpske
pravoslavne Crkve, uz podr{ku Ministarstva kulture Republike Srbije
i ministra Dragana Kojadinovi}a, sredstvima Vlade Republike Srbije.
Projekat ”Za{tita i prezentacija crkava Pe}ke patrijar{ije” izra|en je,
prema uslovima Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kulture
Beograd, u Preduze}u ”ALBO In`ewering” iz Beograda, koje je projekat
uradilo kao donaciju za spomenike kulture na Kosovu i Metohiji. Autor
i odgovorni projektant je arhitekta Marija Jovin.
Sl. 144 - Radnici koji su izneli teret uklawawa 400 tona betona iz
Radovi su trajali {est meseci, od 10. maja 2006. godine, a rukovodilac temeqne zone crkava i {estomese~nog boravka u manastiru
radova je bio arhitekta Sini{a Temerinski. Stalni projektantski nad- ogra|enom bodqikavom `icom
zor je obavqala Marija Jovin, a saradnici na radili{tu su bili
Aleksandra Mani} i Dragomir Mileti}. Slikarsko-konzervatorske rado-
va na fasadama vodio je slikar-konzervator Radomir Petrovi}, a
~lanovi slikarske ekipe su bili Filip Gorgijev, Dejan Milosavqevi},
Sr|an Radosavqevi}, Stanoje Davidovi}, Jelena Koji}, Nata{a Tomi},
Zvonimir Janci}, Velibor Kova~evi} i Marija Ivani}. Slikarsko-kon-
zervatorske radove na `ivopisu oltarskog prostora Bogorodi~ine crkve
izveo je slikar-konzervator Slobodan Stojilovi}.
Radove na za{titi i stati~kom obezbe|ewu crkava su relizovali dobri
i vredni majstori i radnici iz Novog Pazara: Blagomir ]esi}, Dobrosav
De~ovi}, Qubisav Mojsilovi}, Sre}ko Drmani}, Dejan Niki}, Tikomir
Niki}, Dejan Nik{i}, Borislav Bori~i}, Nikola Tanaskovi}, Pero
Gli{ovi}, Miroslav Tiosavqevi}, Branko Mileti}, Marko Gvozdenovi},
Vladan Beli}, Radoslav Zabunovi}, An|elko Petrovi}, Aleksandar
Beli}, Milija [ebekovi}, Dobrosav Bugari}, Oliver De~ovi}, kao i
Radivoje Krasi}, Sowa Kola{inac, Sawa Kola{inac, Miqko Milova-
novi} iz Gora`devca i Slavi{a Da{i} iz Brestovika.
Deo materijala potrebnog za rad obezbe|en je zahvaquju}i anga`ovawu
slikara Vladimira Veli~kovi}a i Kulturnog centra Srbije u Parizu, a
deo zahvaquju}i pomo}i Instituta za virusologiju, vakcine i serume
Sl. 145 - Radnici i deo ekipe Republi~kog zavoda za za{titu
Torlak. Veliku pomo} u organizaciji radova pru`ili su episkop
spomenika kulture ispred priprate Pe}ke patrijar{ije
Teodosije i monasi manastira Visoki De~ani.

53
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

54
 Literatura i izve{taji kori{}eni pri izradi projekta i
izvo|ewu radova
1. \ur|e Bo{kovi}, Osiguravawe i restoracija crkve manastira Sv.
Patrijar{ije u Pe}i, Starinar, kw. Yyyy-yH, 1933-34, 90-165.
2. \. Bo{kovi}, Arhitektonski izve{taji, Osigurawe Pe}ke patri-
jar{ije, Glasnik SND Hy (1934) 212-215.
3. V. J. \uri}, Nastanak graditeqskog stila moravske {kole,
fasade, sistem dekoracije, plastika, Zbornik LU 1 (1965) 35-36.
4. In`. Vlastimir Tufegxi}, Gra|evinski materijali, poznavawe i
ispitivawe, Beograd, 1966.
5. Milka ^anak-Medi}, Arhitektura prve polovine Hyyy veka yy,
Beograd 1995, 15-132.
6. Mnemosyne, Centar za o~uvawe nasle|a Kosova i Metohije,
Finalni izve{taj Za{tita prirodnog i kulturnog nasle|a u Metohiji, jul
2001 - jun 2002, 170-178.
7. Dragana ^a|a, dipl. in`. gra|. Izve{taj Republi~kom zavodu za
za{titu spomenika kulture - Beograd, 21. 9. 2004.
8. Glavni projekat konstruktivne sanacije crkve manastira Pe}ka
patrijar{ija, EVLA in`ewering, decembar 2004.
9. S. Temerinski, S. Stojilovi}, T. Tripkovi}, Izve{taj o istra`i-
va~kim radovima u manastiru Pe}ka patrijar{ija, sa predlogom mera
tehni~ke za{tite za izradu projekta za{tite i prezentacije, oktobar
2005.
10. Izve{taj o stawu crkava Pe}ke patrijar{ije Vladimira
Todorovi}a, dipl. in`. gra|, oktobar 2005.
11. Dopuwena dokumentacija iz planoteke Republi~kog zavoda za
za{titu spomenika kulture - Beograd,
12. Terenska dokumentacija M. Jovin i S. Temerinskog iz 2002. i
2005. godine,
13. Terenska dokumentacija \ur|a Bo{kovi}a iz 1931. godine,
prona|ena u Republi~kom zavodu za za{titu spomenika kulture -
Beograd, a sastoji se od 205 crte`a, sa kalkovima fasadnih ukrasa u
razmeri 1:1.
Dokumentacija arhitekte \ur|a Bo{kovi}a prona|ena u
Republi~kom zavodu za za{titu spomenika kulture Beograd
koja je bila od velike pomo}i pri izradi projekta i
izvo|ewu radova
Skica situacionog plana
1 9 Ton karta
1 10 Slikani ukras kao okvir sredwe ni{e oltarske apside
Bogorodi~ine crkve
1 11 Slikani ukras kao okvir severne ni{e oltarske apside
Bogorodi~ine crkve
1 12 Slikani ukras kao okvir ju`ne ni{e oltarske apside Bogorodi~ine
crkve
1 13 Slikani ukras na isto~nom pilastru ju`nog transepta Bogorodi~ine
crkve
1 14 Slikani ukras u severnoj ni{i oltarske apside Bogorodi~ine crkve
1 15 Slikana traka ispod venca na oltarskoj apsidi Bogorodi~ine crkve
1 16 Isto~na strana ju`nog transepta na Sv. Bogorodici, pod samim
vencem
1 18 Ktitorski model
1 19 Slikana rozeta na ju`noj fasadi priprate
1 20 ne~itko
1 21 Slikana rozeta na tamburu Bogorodi~ine crkve
1 22 Slikana rozeta na postoqu kupole Bogorodi~ine crkve
1 23 Slikani ornament na tamburu (prozoru) Bogorodi~ine crkve
1 24 Slikana traka ispod venca na oltarskoj apsidi Bogorodi~ine crkve
1 25 Slikani ukras na ju`nom timpanonu u arkadi Bogorodi~ine crkve
1 26 Snimak duboreznih elemenata
1 27 Snimak duboreznih elemenata
1 28 Snimak duboreznih elemenata
1 29 Snimak duboreznih elemenata
1 30 Snimak duboreznih elemenata
55
 PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

1 31 Snimak duboreznih elemenata 5 68 Severni izgled

1 32 Slikani ukras u isto~noj ni{i oltarske apside Bogorodi~ine crkve 6 69 Sv. Bogorodica-podu`ni presek
1 33 Slikani ukras u ju`noj ni{i oltarske apside Bogorodi~ine crkve 6 70 Sv. Dimitrije-podu`ni presek
1 34 Krst 6 71 Sv. Apostoli-presek kroz kupolu
1 35 Krst Sv. Patrijar{ije 6 71 Sv. Apostoli-presek i osnova tambura
1 36 Oblici opeke venca Sv. Dimitrija, Sv. Apostola i Sv. Bogorodice 6 74 Patrijar{ija priprata-zapadna vrata; Patrijar{ija Sv. Apostoli;
1 37 ne~itko Patrijar{ija Sv. Bogorodica
2 38 Opeka iz potpornog zida 6 80 Narteks-presek kroz zapadni prozor
2 39 Opeka na|ena u potpornom zidu 6 81 Sv Nikola
2 40 Bogorodica Mlekopitateqnica 6 82 Proskomidija i |akonikon
2 41 Pe}ka patrijar{ija-natpis na zapadnoj fasadi 6 83 Iznad loze Nemawi}a-Danilova priprata
2 42 Kube Sv. Dimitrija-tambur-pozniji natpis (na rekonstruisanoj fres- 6 73 Popre~ni presek kroz oltarski prostor Sv. Apostola
ci verovatno iz 1620) 6 75 Podu`ni presek kroz Sv. Apostole
2 43 Pe}-iznad groba Sv.Dimitrija 6 76 Sv. Apostoli-presek C-D; Sv. Dimitrije presek;Sv. Nikola-preseci
2 44 Sv. Dimitrije severni zid- noviji `ivopis (1.deo) kroz kupole
2 45 Sv. Dimitrije severni zid- noviji `ivopis (2.deo) 6 77 Sv Bogorodica-podu`ni presek
2 46 Sv. Dimitrije severni zid- noviji `ivopis (3.deo) 6 78 Sv. Dimitrije-podu`ni presek
2 47 Crkva Sv. Nikole-zapadni zid iznad ulaza 6 79 Danilova priprata-podu`ni presek
2 48 Kraj ktitora sa ju`ne strane zapadnog zida hrama Sv. Bogorodice 7 84 Severna strana kubeta Sv. Apostola u Pe}i
2 49 Cigla izva|ena iz temena ju`ne fasade narteksa Patrijar{ije 7 85 Severna strana kubeta Sv. Bogorodice u Pe}i
3 50 Osnova Sv. Apostola-radna skica, mere u osnovi 7 86 Najjednostavniji stubac zapadne fasade narteksa snimqen u visini
poda unutra{wosti
3 51 Osnova Sv. Nikole-radna skica, mere u osnovi
7 87 Patrijar{ija Sv. Apostoli
3 52 Osnova Sv. Dimitrija-radna skica, mere u osnovi
7 88 Izgled iz Sv. Bogorodice
3 53 Osnova Danilove priprate-radna skica, mere u osnovi
7 91 Narteks
3 54 Osnova poru{enog trema i osnova Sv. Nikole
7 92 Sv. Dimitrije-dimenzije kubi~nog postoqa i apside u ravni krova
4 55 Zapadna strana kubeta; Zapadni izgledi kupola; Isto~ni izgledi
7 93 Danilova priprata-polo`aj ugra|ene armature
4 56 Ju`ni izgled
7 94 Sv.Bogorodica-ikonostas gledan iz oltara
4 57 Severni izgled
7 95 Ikonostas Sv. Dimitrija, gledano iz oltara
4 58 Zapadni izgled
7 96 Pe}ka patrijar{ija-pre rada; Severni prolaz u transeptu Sv. Spasa;
5 62 Visinske kote-severna fasada
Prolaz na apsidi Sv. Dimitrija
5 63 Zapadna fasada sa tremom
7 97 Apsida Sv. Bogorodice
5 64 Nova kolonada na zapadnoj strani
7 98 Zapadna fasada narteksa
5 65 Ju`ni izgled sa tremom
7 100 Sv. Bogorodica
5 66 Ju`ni izgled bez trema
7 101 Sv. Apostoli, glavni brod
5 67 Isto~ni izgled, visine
56
7 102 Pe}ka patrijar{ija - kubeta: Sv. Dimitrije, Sv. Apostoli, Sv. 9 153 Bifora na ju`nom zidu priprate
Bogorodica 9 154 Ornamenti na potrbu{ju lukova pod kubetom, Sv.Apostoli
7 106 Severna vrata u Sv. Apostolima 10 157 Zapadna strana ispred narteksa
7 108 Natpis na crkvi Sv. Nikole, iznad portala 10 166 Drena`a polo`aj
7 112 Pukotine na stupcu priprate 10 167 Obra~un iskopa
7 113 Zapadna vrata 10 168 Obra~un drena`e
8 126 Krovovi 10 170 Skica ogradnog zida
8 127 Pe}ka patrijar{ija - vla`nost, pukotine 10 171 Skica ogradnog zida, podzida i drena`e
8 128 Krovna konstrukcija nad pripratom; Popre~ni presek krova nad 11 173 Sv. Apostoli - ju`na strana zapadnog traveja naosa
pripratom
11 174 Zapadni zid Sv.Apostola
8 130 Krivine (linije) krovova crkava
11 175 Sv. Apostoli
8 131 Patrijar{ija- izra|en krov nad crkvom Sv. Nikole
11 176 Sv. Apostoli, oltar
8 132 Glavni brod
11 177 Sv. Apostoli, zapadni zid
8 133 Razno-grede
11 178 Sv. Bogorodica, ju`ni brod
8 134 Postoqe kubeta Sv. Bogorodice - obra~un radova
11 179 Sv. Bogorodica, |akonikon, severoisto~ni stubac, jugoisto~ni
8 135 Sv. Bogorodica - izra|eno, obra~un radova stubac
8 136 Obra~un radova 11 180 Rozeta na severnom zidu priprate
9 137 Sv. Apostoli - crte` `ivopisa u protezisu 11 181 Sv. Bogorodica - presek kroz naos
9 138 Kube Sv. Dimitrija 11 182 Sv. Bogorodica - jugozapadni ugao
9 139 Ornamenti na unutra{woj strani ju`nog novootvorenog prozora u 11 183 Sv. Bogorodica
glavnom brodu sredwe crkve
11 184 Sv. Dimitrije - ju`ni zid
9 140 Sv. Apostoli - ju`ni prozor kubeta
11 185 Sv. Dimitrije - jugoisto~ni ugao, zapadni prozor, ju`ni zid,
9 141 Ornamenti u prozorima kubeta Sv. Apostola u Pe}i isto~ni svod
9 142 Severna bifora 11 186 Narteks - zapadna vrata
9 143 Sredwa bifora 12 1 Pod transepta Sv. Apostola, pribli`na razmera 1:20
9 144 Ju`ni otvor-skica ostataka fresaka 12 2 Sv. Bogorodica
9 145 Ornament u zase~enom okviru ju`nog okulusa na ju`nom zidu 12 3 Sv. Apostoli - podu`ni presek
zapadnog traveja Sv. Apostola - sa strane Sv. Bogorodice
9 146 Isto~na strana zapadnog zida egzonarteksa iznad svodova
(Napomena: brojevi ispred naziva crte`a su originalni broj bloka i broj
9 147 Sv. Bogorodica, jugoisto~na strana crte`a u bloku)
9 148 Ju`na strana Sv. Bogorodica
9 149 Severoisto~na strana Sv. Bogorodica
9 150 Isto~na strana Sv. Bogorodica
9 151 Severozapad-sever Sv. Apostoli, kube
9 152 Protezis

57