Áúëãàðñêà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå

Èíñòèòóò ïî àñòðîíîìèÿ
ñ Íàöèîíàëíà àñòðîíîìè÷åñêà îáñåðâàòîðèÿ

Êîñòàäèíêà Æåëÿçêîâà Êîëåâà

Äåñòàáèëèçàöèÿ è åðóïöèÿ íà ñëúí÷åâè ïðîòóáåðàíñè

ÀÂÒÎÅÔÅÀÒ íà ÄÈÑÅÒÀÖÈß
çà ïðèñúæäàíå íà îáðàçîâàòåëíà è íàó÷íà
ñòåïåí "äîêòîð"

Ñîèÿ, 2013 ã.
2

Çàùèòàòà íà äèñåðòàöèîííèÿ òðóä ùå ñå ñúñòîè íà .. .... ... 2013

ã. îò......÷àñà â çàëà...... íà........ áóë. "Öàðèãðàäñêî øîñå" 72. Ìà-
òåðèàëèòå ïî çàùèòàòà ñà íà ðàçïîëîæåíèå íà èíòåðåñóâàùèòå ñå â
áèáëèîòåêàòà íà ÈÀ, ÁÀÍ è íà àäðåñ
http://www.astro.bas.bg/ koleva/PhD/
 Áúëãàðñêà àêàäåìèÿ íà íàóêèòå
Èíñòèòóò ïî àñòðîíîìèÿ
ñ Íàöèîíàëíà àñòðîíîìè÷åñêà îáñåðâàòîðèÿ

Êîñòàäèíêà Æåëÿçêîâà Êîëåâà

Äåñòàáèëèçàöèÿ è åðóïöèÿ íà ñëúí÷åâè ïðîòóáåðàíñè

ÀÂÒÎÅÔÅÀÒ íà ÄÈÑÅÒÀÖÈß
çà ïðèñúæäàíå íà îáðàçîâàòåëíà è íàó÷íà
ñòåïåí "äîêòîð"
íàïðàâëåíèå 4.1 Ôèçè÷åñêè Íàóêè (Õåëèîèçèêà 01.04.10 )

Íàó÷åí ðúêîâîäèòåë:
äîö. ä-ð Ïåòúð Äóõëåâ

åöåíçåíòè:

ïðî. äí Äèàíà Êþðê÷èåâà

äîö. ä-ð Áîðèñ Êîìèòîâ

Ñîèÿ, 2013 ã.
2

Äèñåðòàöèîííèÿò òðóä å îáñúäåí è íàñðî÷åí çà çàùèòà îò îáåäèíå-

íèÿ íàó÷åí ñåìèíàð íà Èíñòèòóòà ïî Àñòðîíîìèÿ  ÁÀÍ è Êàòåäðàòà
ïî Àñòðîíîìèÿ - ÑÓ, ïðîâåäåí íà 25.03.2013 ã.
Äèñåðòàöèîííèÿò òðóä ñúäúðæà 129 ñòðàíèöè, âêëþ÷âàùè 48 èãó-
ðè, 3 òàáëèöè è 218 öèòèðàíè èçòî÷íèêà.
Äèñåðòàíòúò ðàáîòè â Èíñòèòóòà ïî Àñòðîíîìèÿ ñ Íàöèîíàëíà àñò-
ðîíîìè÷åñêà îáñåðâàòîðèÿ, ÁÀÍ.
 3

1 Ñòðóêòóðà íà äèñåðòàöèÿòà

Äèñåðòàöèÿòà ñúäúðæà óâîä è øåñò ãëàâè.

ëàâà 1. Ôèçè÷åñêà ïðèðîäà íà åðóïòèâíèòå ïðîòóáåðàíñè.
ëàâà 2. Íàáëþäàòåëåí ìàòåðèàë. Îáðàáîòêà íà äàííèòå.
ëàâà 3. Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñè îò I è II òèï.
ëàâà 4. Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ èíäóöèðàíà îò êèíê íåóñòîé÷èâîñò.
ëàâà 5. Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ, ïðè÷èíåíà îò ìàãíèòíî ïðèñúåäè-
íÿâàíå. Hα äèàãíîñòèêà íà ïðåä-åðóïòèâíàòà àçà.
ëàâà 6. Îñíîâíè ðåçóëòàòè è ïðèíîñè.

Óâîä:

Ïîðàäè âëèÿíèåòî ñè âúðõó æèâîòà íà Çåìÿòà, Ñëúíöåòî å îáåêò íà

÷îâåøêèÿ èíòåðåñ îùå îò äúëáîêà äðåâíîñò. Êàòî öåíòðàëíî òÿëî íà
Ñëúí÷åâàòà ñèñòåìà, òî å íàé-áëèçêàòà äî íàñ çâåçäà (150 ìèëèîíà
êèëîìåòðà), êîåòî ïîçâîëÿâà àòìîñåðàòà ìó äà áúäå èçñëåäâàíà â
ïîäðîáíîñòè, à íàòðóïàíèòå çíàíèÿ äà áúäàò èçïîëçâàíè ïðè èçó÷à-
âàíåòî íà äðóãèòå çâåçäè.
Ñëúíöåòî ïðåäñòàâëÿâà ïî÷òè èäåàëíà ñåðà, ñúñòàâåíà îò ãîðåùà
ïëàçìà è ìàãíèòíî ïîëå. Äèàìåòúðúò ìó å áëèçî 109 ïúòè ïî-ãîëÿì îò
òîçè íà Çåìÿòà, à ìàñàòà ìó (330 000 ïúòè ïîâå÷å îò çåìíàòà) ñúñòàâ-
ëÿâà îêîëî 99,86% îò îáùàòà ìàñà íà Ñëúí÷åâàòà ñèñòåìà. Ñëúíöåòî
å çâåçäà îò ãëàâíàòà ïîñëåäîâàòåëíîñò è ãåíåðèðà åíåðãèÿòà ñè ÷ðåç
ÿäðåí ñèíòåç íà âîäîðîäíè ÿäðà â õåëèé. îðåùàòà ìó êîðîíà íåïðå-
êúñíàòî ñå ðàçøèðÿâà â ïðîñòðàíñòâîòî, ñúçäàâàéêè ñëúí÷åâ âÿòúð,
ïîòîê îò çàðåäåíè ÷àñòèöè, äîñòèãàù äî õåëèîïàóçàòà íà îêîëî 100
àñòðîíîìè÷åñêè åäèíèöè. Îáëàñòòà â ìåæäóçâåçäíàòà ñðåäà, îáðà-
çóâàíà îò ñëúí÷åâèÿ âÿòúð, ñå íàðè÷à õåëèîñåðà è å íàé-ãîëÿìàòà
íåïðåêúñíàòà ñòðóêòóðà íà Ñëúí÷åâàòà ñèñòåìà.
Ñëúíöåòî, êàòî îñíîâåí äâèãàòåë íà êîñìè÷åñêèÿ êëèìàò, îêàçâà
äèðåêòíî âëèÿíèå âúðõó Çåìÿòà, îêîëîçåìíîòî êîñìè÷åñêî ïðîñòðàí-
4 1 Ñòðóêòóðà íà äèñåðòàöèÿòà

ñòâî è ìåæäóïëàíåòíàòà ñðåäà. Ñëúí÷åâàòà àêòèâíîñò, ïðåäèçâèê-

âàéêè ãåîìàãíèòíè áóðè è ïîëÿðíè ñèÿíèÿ, îêàçâà ðåøàâàùî âëè-
ÿíèå âúðõó íîðìàëíàòà ðàáîòà íà øèðîê êëàñ çåìíè è êîñìè÷åñêè
òåõíîëîãè÷íè ñèñòåìè (ñàòåëèòíè è ðàäèî êîìóíèêàöèè, íàâèãàöèè,
åíåðãîïðåíîñíè ìðåæè è äð.) è ìîæå äà èçëàãà íà îïàñíîñò ÷îâåøêèÿ
æèâîò èëè çäðàâå.

ßâëåíèÿòà íà Ñëúíöåòî ñå ðàçäåëÿò íà äâà êëàñà - ñïîêîéíè è àê-

òèâíè. Êúì àêòèâíèòå ñïàäàò òàêèâà ÿâëåíèÿ êàòî ñëúí÷åâèòå ïðî-
òóáåðàíñè, ñëúí÷åâèòå èçáóõâàíèÿ, ïåòíàòà, êîðîíàëíèòå èçõâúðëÿ-
íèÿ íà ìàñà è äðóãè. Åäíà îò íàé-àòðàêòèâíèòå àêòèâíè ïðîÿâè íà
Ñëúíöåòî ñà ñëúí÷åâèòå ïðîòóáåðàíñè. Òÿõíàòà îðìà è äâèæåíèÿ
÷óäåñíî âèçóàëèçèðàò êîíèãóðàöèÿòà íà ñëúí÷åâîòî ìàãíèòíî ïî-
ëå. Ñëúí÷åâèòå ïðîòóáåðàíñèòå ñà îñîáåíî ïðèâëåêàòåëíè îáåêòè çà
èçñëåäâàíå, îò ïúðâèòå òåõíè íàáëþäåíèÿ â ñðåäàòà íà 19-òè âåê äî
íàøè äíè. Èçñëåäâàíåòî íà òÿõíîòî âúçíèêâàíå, óñòîé÷èâîñò, äåñòà-
áèëèçàöèÿ è åðóïöèÿ ïîçâîëÿâà ðåøàâàíåòî íà øèðîêà ãàìà îò èçè-
÷åñêè ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ ïîâåäåíèåòî è åâîëþöèÿòà íà ëîêàëíèòå
ìàãíèòíè ïîëåòà.

Íàñòîÿùàòà äèñåðòàöèÿ å ïîñâåòåíà íà èçñëåäâàíåòî íà êèíåìà-

òè÷íèòå è ìîðîëîãè÷íè ñâîéñòâà íà åðóïòèâíèòå ïðîòóáåðàíñè è
íà ïðîöåñèòå âîäåùè äî òÿõíàòà äåñòàáèëèçàöèÿ è åðóïöèÿ. Îñíîâ-
íèòå öåëè ñà:
1. Äà ñå èçñëåäâàò ðàçëè÷íè òèïîâå åðóïöèè íà ïðîòóáåðàíñè;
2. Äà ñå îïðåäåëÿò êèíåìàòè÷íèòå ïàðàìåòðè íà åðóïöèÿòà è ìîðî-
ëîãè÷íèòå èçìåíåíèÿ ïî âðåìå íà åðóïòèâíèÿ ïðîöåñ ïðè ðàçëè÷íè
âèäîâå åðóïòèâíè ïðîòóáåðàíñè;
3. Äà ñå ñúïîñòàâÿò ðåçóëòàòèòå îò îòäåëíèòå òèïîâå åðóïöèÿ;
4. Äà ñå íàïðàâÿò ïðåäïîëîæåíèÿ çà èçè÷åñêèòå ìåõàíèçìè, êîèòî
èíèöèèðàò åðóïòèâíèÿ ïðîöåñ.
 5

2 Íàáëþäàòåëåí ìàòåðèàë. Îáðàáîòêà íà äàííèòå

Íàñòîÿùåòî èçñëåäâàíå ñå áàçèðà íà íàáëþäåíèÿ íà 8 åðóïòèâíè ïðî-

òóáåðàíñà, ïîëó÷åíè ñ íàçåìíè íàáëþäåíèÿ è ñ èíñòðóìåíòè íà êîñ-
ìè÷åñêè îáñåðâàòîðèè.
ÅÏ îò 30 Ìàðò 2010 å ðåãèñòðèðàí â ëèíèÿòà íà He ii 304  A
îò Atmospheri Imaging Assembly (AIA) íà áîðäà íà Solar Dynami s
Observatory (SDO). Íàáëþäåíèÿòà ñà ïðåç ìèíóòà. Ïðîñòðàíñòâåíàòà
ðåçîëþöèÿ íà èíñòðóìåíòà å ∼ 1.5 ar se . Çà àíàëèçà íà òîçè ïðîòó-
áåðàíñ ñà èçïîëçâàíè è äàííè îò Extreme Ultraviolet Imager (EUVI)
íà áîðäà íà STEREO (B). åãèñòðàöèèòå ñà ïðåç 10 ìèíóòè â ëèíèÿòà
íà He ii 304 
A.
Äðóãèòå åðóïòèâíè ïðîòóáåðàíñè, èçñëåäâàíè â äèñåðòàöèÿòà, ñà
íàáëþäàâàíè âúâ âîäîðîäíàòà ëèíèÿ Hα ìåæäó 1979 ã. è 2001 ã. ñ
ìàëêèÿ êîðîíîãðà (Small Coronagraph - 130/3450 mm) íà Àñòðî-
íîìè÷åñêèÿ Èíñòèòóò íà Âðîöëàâñêèÿ Óíèâåðñèòåò â Ïîëøà. Ôèë-
òðîãðàìèòå ñà ïîëó÷åíè ñ Hα èëòúð ñ èâèöà íà ïðîïóñêàíå 3  Aè
ïîêðèâàò ðàçëè÷íè àçè îò åâîëþöèÿòà íà ÅÏ.
Çà îáðàáîòêà íà íàáëþäåíèÿòà ñìå èçïîëçâàëè ïðîöåäóðè, âêëþ-
÷åíè â áèáëèîòåêèòå íà SolarSoftware. SolarSoft ïðåäñòàâëÿâà IDL áà-
çèðàíà ñèñòåìà îò èíòåãðèðàíè ñîòóåðíè áèáëèîòåêè, áàçè äàííè è
èíñòðóìåíòè, êîèòî îñèãóðÿâàò îáùà ñðåäà çà ïðîãðàìèðàíå è àíàëèç
íà äàííè îò îáëàñòòà íà ñëúí÷åâàòà èçèêà.
Ôèëòðîãðàìèòå ñà äèãèòàëèçèðàíè ñ àâòîìàòè÷íèÿ ìèêðîäåíñèòî-
ìåòúð Joy e-Loebl MDM6 â Íàöèîíàëíàòà Àñòðîíîìè÷åñêà Îáñåðâà-
òîðèÿ îæåí, Áúëãàðèÿ.

3 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñè îò I è II òèï

 ëàâà 3 ñà èçñëåäâàíè åðóïòèâíè ïðîòóáåðàíñè, ÷èèòî åðóïöèè ñà

êëàñè÷åñêè ïðèìåðè çà äâàòà îñíîâíè òîïîëîãè÷íè òèïà ïðîòóáåðàí-
ñîâà åðóïöèÿ - I è II (Rompolt, 1984, 1990). Íÿêîè îáùè ïîëîæåíèÿ îò
åâîëþöèÿòà èì ñà óñòàíîâåíè îò Rompolt (1984, 1990, 1998). Â íàñòî-
6 3 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñè îò I è II òèï

ÿùîòî èçñëåäâàíå íèå ñìå ïðåäñòàâèëè ðåçóëòàòè îò ñðàâíÿâàíåòî íà

èçè÷íèòå ñâîéñòâà íà ïðîòóáåðàíñèòå, íà áàçàòà íà ïîäðîáåí àíà-
ëèç íà òÿõíàòà êèíåìàòèêà è åâîëþöèÿ. Èçñëåäâàíåòî âêëþ÷âà ïåò
ÅÏ îò 5 ìàé 1980 ã., 8 ìàé 1979 ã., 14 àâãóñò 1979 ã., 20 ñåïòåìâðè
1980 ã. è 14 àâãóñò 2001 ã.
Åðóïöèÿòà íà äâà îò ïðîòóáåðàíñèòå (5 ìàé 1980 ã., 8 ìàé 1979 ã.) å
êëàñè÷åñêè ïðèìåð çà åðóïöèÿ îò I è II òèï. Çàâèñèìîñòèòå âèñî÷èíà-
âðåìå çà äâàòà ïðîòóáåðàíñà ñà ñðàâíåíè íà Ôèã. 3.1.

Ôèãóðà 3.1: Äèàãðàìà âèñî÷èíà-âðåìå çà ÅÏ îò 5 ìàé 1980 ã ÅÏ îò 8 ìàé 1979 ã. Âðåìåòî å

äàäåíî â ìèíóòè ñëåä 06:50 UT.

Êèíåìàòè÷íèòå ïàðàìåòðè ïîäñêàçâàò ñúùåñòâåíè ðàçëè÷èÿ ìåæ-

äó ïðîöåñèòå íà åðóïöèÿ ïðè ïðîòóáåðàíñà îò I òèï (5 ìàé 1980 ã.) è
òîçè îò II òèï (8 ìàé 1979 ã.). Ñëåä íà÷àëîòî íà åðóïöèÿòà, ïðîòóáå-
ðàíñúò îò I òèï ñå èçäèãà óñêîðèòåëíî, äî ïúëíîòî ìó èçáëåäíÿâàíå
â ëèíèÿòà Hα , äîêàòî åðóïöèÿòà íà ÅÏ îò II òèï ïðîòè÷à íà òðè äè-
íàìè÷íè åòàïà: èçäèãàíå ñ óñêîðåíèå, äâèæåíèå ñ ïîñòîÿííà ñêîðîñò
 7

è èçäèãàíå ñ îòðèöàòåëíî óñêîðåíèå. Èçäèãàíåòî íà ÅÏ îò II òèï å

ðåçóëòàò îò èçïðàâÿíåòî íà ìàãíèòíîòî âúæå, ñúäúðæàùî ïðîòóáå-
ðàíñîâàòà ïëàçìà. Òîçè ïðîöåñ äîáðå ñå îïèñâà îò úãúëà íà íàêëî-
íà ìåæäó òÿëî íà ÅÏ è ñëúí÷åâèÿ ëèìá, â íàáëþäàòåëíèÿ ñëó÷àé,
êîãàòî òÿëîòî íà ïðîòóáåðàíñà ñå èçäèãà â ðàâíèíà, ïåðïåíäèêóëÿð-
íà èëè ïî÷òè ïåðïåíäèêóëÿðíà íà ëú÷à íà çðåíèå. Âàðèàöèèòå íà
úãúëà, êîéòî òÿëîòî íà ÅÏ ñêëþ÷âà ñ ëèìáà, å âàæåí êîëè÷åñòâåí
ïàðàìåòúð, îïèñâàù ãåîìåòðèÿòà è êèíåìàòèêàòà íà íèñêèòå ÷àñòè
íà åðóïòèðàùàòà ÅÌÑ. Ïîñîêàòà íà äâèæåíèå íà ïëàçìàòà ïî âðå-
ìå íà åðóïöèÿòà çàâèñè îò ìåñòîïîëîæåíèåòî íà ïðîòóáåðàíñîâèÿ
ìàòåðèàë â åðóïòèðàùàòà ìàãíèòíà àðêà, ñêîðîñòòà íà åðóïöèÿòà â
äàäåí ìîìåíò, øèðîêî-ìàùàáíàòà ãåîìåòðèÿ íà àðêàòà, è îò îðìà-
òà íà èíèòå ìàãíèòíè òðúáè, îðìèðàùè àðêàòà (óñóêàíè èëè íå)
(Rompolt, 1990).

a b

Ôèãóðà 3.2: Õîðèçîíòàëíî îòìåñòâàíå: à -5 ìàé 1980 ã. ; b -8 ìàé 1979 ã.

Ïî âðåìå íà åðóïöèÿòà êðàêàòà íà ïðîòóáåðàíñîâàòà àðêà íà ÅÏ I

ïîêàçâàò ÿñíî èçðàçåíî õîðèçîíòàëíî îòìåñòâàíå. Äâåòå àçè îò åâî-
ëþöèÿòà íà ïðîòóáåðàíñà ñà ðàçëè÷èìè è â êèíåìàòèêàòà íà õîðèçîí-
òàëíîòî äâèæåíèå (Ôèã. 3.2 à). Àðêàòà íà ïðîòóáåðàíñà å èçãðàäåíà
îò äâå îñíîâíè, ñïèðàëíî óñóêàíè ìàãíèòíè âúæåòà. Âñÿêî îò ÌÂ
8 3 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñè îò I è II òèï

å ñúñòàâåíî îò ìíîæåñòâî òúíêè, ñïèðàëíî óñóêàíè ìàãíèòíè òðúáè

(íèøêè). Ìàãíèòíèòå âúæåòà, ñúñòàâÿùè âñåêè êðàê íà àðêàòà ñå îò-
ìåñòâàò õîðèçîíòàëíî åäíî ñïðÿìî äðóãî ïî âðåìå íà íàáëþäàòåëíèÿ
ïåðèîä. Äâàòà ðàçëè÷íè âèäà õîðèçîíòàëíî îòìåñòâàíå ïî âðåìå íà
åðóïöèÿòà íà ïðîòóáåðàíñà îò 5 ìàé 1980 ã. ñà íàáëþäàòåëíè ïðèç-
íàöè íà ñïåöèè÷íè èçè÷åñêè ïðîöåñè, ñâúðçàíè ñ åðóïöèÿòà íà
ãëàâíîòî ÌÂ íà ïðîòóáåðàíñà. Õîðèçîíòàëíîòî îòìåñòâàíå íà êðà-
êàòà íà ïðîòóáåðàíñîâàòà àðêà å òÿñíî ñâúðçàíî ñ ðàçòÿãàíåòî íà
àðêàòà, êîåòî å ïðåäèìíî ïî âèñî÷èíà, íî òàêà ñúùî è ñòðàíè÷íî.
Õîðèçîíòàëíîòî îòìåñòâàíå ìåæäó ìàãíèòíèòå âúæåòà â êðàêàòà íà
àðêàòà íàé-âåðîÿòíî å ñâúðçàíî ñ ïðîìåíè â ñòåïåíòà íà òÿõíîòî ñïè-
ðàëíî óñóêâàíå, íàáëþäàâàíè ïðè ñòúïêèòå íà àðêàòà.
Ïî âðåìå íà ïîñò-åðóïòèâíàòà àçà äâåòå ÌÂ (ñíîïîâå) íà ÅÏ II
ñà íàïúëíî ðàçäåëåíè åäíî îò äðóãî è âåðòèêàëíè êúì ñëúí÷åâàòà
ïîâúðõíîñò, êîåòî îáóñëàâÿ òðè ïðîöåñà, õàðàêòåðíè çà òàçè àçà.
Äâåòå Ì íà ÅÏ ïîêàçâàò ÿâíî ðàçäàëå÷àâàíå (îòìåñòâàíå) åäíî îò
äðóãî (Ôèã. 3.2 b). Òúíêèòå ìàãíèòíè òðúáè âúâ âñÿêî îò ÌÂ çà-
ïî÷âàò ÿâíî äà ñå ðàçñóêâàò. Ïîðàäè âåðòèêàëíàòà ïîçèöèÿ íà ÌÂ
è ðàçñóêâàíåòî íà òúíêèòå òðúáè â òÿõ, ðåøàâàùà ðîëÿ ïðåç ïîñò-
åðóïòèâíàòà àçà èãðàå ñèëàòà íà òåæåñòòà, ò.å. ñêîðîñòòà íà ñâîáîä-
íî ïàäàíå íà ïëàçìàòà, ïîðàäè êîåòî ïðåç öÿëàòà ïîñò-åðóïòèâíàòà
àçà ñå íàáëþäàâà ÿâíî ñòè÷àíå íà ïëàçìàòà, îáðàòíî â õðîìîñå-
ðàòà.
Îñòàíàëèòå ïðîòóáåðàíñè, âúïðåêè íÿêîè ñïåöèè÷íè îñîáåíîñòè,
ìîãàò äà áúäàò îïðåäåëåíè ñïîðåä ñâîèòå åâîëþöèÿ è äèíàìè÷íè õà-
ðàêòåðèñòèêè êàòî ÅÏ îò II òèï.
Îñíîâíèòå êèíåìàòè÷íè ðàçëè÷èÿ ïðè åðóïöèèòå íà ïðîòóáåðàíñè
îò òèï I è òèï II ìîãàò äà áúäàò îáÿñíåíè ÷ðåç ñïåöèè÷íîòî ïîâåäå-
íèå íà òîïîëîãè÷íî ðàçëè÷íèòå ÷àñòè íà åðóïòèðàùàòà ÅÌÑ, êúäåòî
ñà ëîêàëèçèðàíè ðàçëè÷íè âèäîâå ÅÏ. Çà ÅÌÑ å èçïîëçâàí ìîäåë íà
ìàãíèòíîòî âúæå, êîéòî ñå íàëàãà îò ïðåêè ñðàâíåíèÿ íà òåîðåòè÷-
íèòå è íàáëþäàòåëíè äàííè, íàïðèìåð ïðè íàáëþäåíèÿ íà ÈÊÌ, ïðè
êîèòî äèíàìè÷íèòå ñâîéñòâà ñà ðåçóëòàò îò ðàçøèðÿâàíåòî íà ìàã-
 9

íèòíîòî âúæå (Chen et al., 2006).

È äâàòà òèïà ïðîòóáåðàíñè I ÅÏ è II ÅÏ ñà ÷àñò îò åäðîìàùàá-
íàòà ñèñòåìà ÅÏ-ÈÊÌ-MFR, íî ñå îðìèðàò è ðàçâèâàò â òîïîëî-
ãè÷íî ðàçëè÷íè ÷àñòè íà ÅÌÑ. Àíàëèçúò íà ïåòòå ïðîòóáåðàíñà, äâà
îò êîèòî ñà êëàñè÷åñêè ïðèìåðè çà ÅÏ îò I è II òèï, àñîöèèðàíè ñ
ÈÊÌ, ðàçêðèâà íÿêîè õàðàêòåðíè ñâîéñòâà. Îñòàíàëèòå òðè åðóï-
òèâíè ïðîòóáåðàíñà, âúïðåêè íÿêîè ñïåöèè÷íè îñîáåíîñòè, ïî ñâî-
èòå êèíåìàòè÷íè ñâîéñòâà è ìîðîëîãè÷íà åâîëþöèÿ ìîãàò äà áúäàò
êëàñèèöèðàíè êàòî ÅÏ îò II òèï.
1. Ñâîéñòâàòà íà åðóïòèâíèòå ïðîòóáåðàíñè îò I è II òèï ïî âðåìå
íà àçàòà íà àêòèâèðàíå ñà ñõîäíè. Òå ñå èçäèãàò áàâíî ñúñ ñêîðîñò
îò íÿêîëêî km s−1 , íî ñëåä íà÷àëîòî íà åðóïöèÿòà òÿõíàòà äèíàìè-
êà è åâîëþöèÿ ñòàâàò ñúùåñòâåíî ðàçëè÷íè. Åðóïöèÿòà íà ÅÏ I ñå
èçâúðøâà ñ íàðàñòâàùî óñêîðåíèå äî ïúëíîòî èç÷åçâàíå íà ïðîòóáå-
ðàíñà. Åðóïöèÿòà íà ÅÏ II å ñúñòàâåíà îò òðè ðàçëè÷íè àçè: áúðçî
óñêîðÿâàíå, àçà ñ ïîñòîÿííà ñêîðîñò èëè íåçíà÷èòåëíî (àêî ãî èìà)
óñêîðåíèå è àçà ñ îòðèöàòåëíî óñêîðåíèå. Ïðè íÿêîè ÅÏ îò II òèï
åðóïöèÿòà å ñúñòàâåíà ñàìî îò ïúðâèòå äâå àçè. Íàðàñòâàíåòî íà
úãúëúò ìåæäó ïðîòóáåðàíñîâîòî òÿëî è ëèìáà ïðè òîçè òèï åðóïöèè
ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî âèçóàëèçàöèÿ íà ðàçøèðÿâàíåòî íà ÅÌÑ,
êîåòî âîäè äî ïîÿâàòà íà ÈÊÌ. Ñúùåñòâåíà ðàçëèêà ìåæäó äâàòà òè-
ïà ÅÏ å ÿñíî èçðàçåíàòà ïîñò-åðóïòèâíà àçà â åâîëþöèÿòà íà ÅÏ îò
II òèï, ïî âðåìå íà êîÿòî ñå íàáëþäàâà âòè÷àíå íà ïðîòóáåðàíñîâàòà
ïëàçìà îáðàòíî êúì õðîìîñåðàòà.
2. Õîðèçîíòàëíîòî îòìåñòâàíå íà ÅÏ îò I è II òèï ñå äúëæè íà
åðóïöèÿòà íà ÅÌÑ, ñúäúðæàùà ïðîòóáåðàíñà. ÅÏ îò I òèï ïîêàçâàò
çíà÷èòåëíî õîðèçîíòàëíî îòìåñòâàíå ñúñ ñëîæåí õàðàêòåð. Åäðîìà-
ùàáíîòî ðàçäàëå÷àâàíå íà êðàêàòà íà ïðèìêàòà ïðîäúëæàâà äî êðàÿ
íà åðóïöèÿòà. Ïðîìÿíàòà â ðàçñòîÿíèåòî ìåæäó ñòúïêèòå íà òúíêè-
òå ìàãíèòíè òðúáè (íèøêè), ñúñòàâÿùè êðàêàòà íà ïðîòóáåðàíñîâàòà
àðêà ìîæå äà ñå îáÿñíè ÷ðåç òåîðåòè÷íî ïðåäñêàçàíèòå äðåáíîìàùàá-
íè õîðèçîíòàëíè îñöèëàöèè íà èçäèãàùèòå ñå òðúáè íà åðóïòèðàùàòà
ÅÌÑ. Ïðè ÅÏ îò II òèï ÿâíî õîðèçîíòàëíî îòìåñòâàíå ñå íàáëþäàâà
10 3 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñè îò I è II òèï

ñàìî ïðåç ïîñëåäíàòà àçà îò åðóïöèÿòà (ïîñò-åðóïòèâíàòà àçà),

êîãàòî îñíîâíèòå ïðîòóáåðàíñîâè òðúáè ñå ðàçñóêâàò.
3. Ñúùåñòâóâà è äðóãà âàæíà ðàçëèêà â åâîëþöèèòå íà ÅÏ îò I
è II òèï. ÅÏ I, àñîöèèðàí ñ áúðçî ÈÊÌ, ïðåäñòàâëÿâà èíàëåí ñòà-
äèé îò æèâîòà íà àñîöèèðàíîòî ñ íåãî âëàêíî. Òîçè àêò ïîäñêàçâà,
÷å åðóïöèÿòà íà ïðîòóáåðàíñà îò 5 ìàé 1980 ã. ïðåäñòàâÿ äèíàìè÷íî
DB îò òèïà âîäåù äî äðàñòè÷íà ðåîðãàíèçàöèÿ íà ìàãíèòíîòî ïîëå
â îáëàñòòà íà ÅÏ (Mouradian and Soru-Es aut, 1989). Äåéñòâèòåëíî,
â äîëíàòà ÷àñò íà ÅÌÑ ñå íàáëþäàâà ðåîðãàíèçàöèÿ íà ìàãíèòíè-
òå ïîëåòà. Ïðåç öÿëîòî âðåìå íà åðóïöèÿòà ÷àñò îò ïðîòóáåðàíñîâèÿ
ìàòåðèàë ñå ñòè÷à îáðàòíî êúì õðîìîñåðàòà, äî ïúëíîòî èç÷åçâàíå
íà ïðîòóáåðàíñà. Ôàêòúò, ÷å ïîëÿðíîòî âëàêíî, àñîöèèðàíî ñ EP îò
II òèï (8 ìàé 1979 ã.) è áàâíî ÈÊÌ, ïðîäúëæàâà äà ñúùåñòâóâà ïðåç
ñëåäâàùèòå 7 ðîòàöèè, ïîäñêàçâà ÷å â þæíèÿ êðàê íà ÅÌÑ ìàãíèò-
íîòî ïîääúðæàíå íà ïðîòóáåðàíñà ñå âúçñòàíîâÿâà ñëåä åðóïöèÿòà.
Ñëåäîâàòåëíî, EP îò II òèï ïðåäñòàâÿ äèíàìè÷íî DB îò òèïà, âîäåù
äî âúçñòàíîâÿâàíå íà ìàãíèòíàòà êîíèãóðàöèÿ íà ïðîòóáåðàíñà, íà
ñúùîòî ìÿñòî è ñ ïî÷òè ñúùàòà îðìà (Mouradian and Soru-Es aut,
1989).
4. Åðóïòèâíèòå ïðîòóáåðàíñè îò 14 àâãóñò 1979 ã. è 14 àâãóñò 2001 ã.
ñà äîñòà ñõîäíè êàêòî ïî ïðîèëèòå íà âèñî÷èíàòà è õîðèçîíòàëíîòî
îòìåñòâàíå ñ âðåìåòî, òàêà è ïî ñïåöèè÷íèÿ ðàêóðñ íà íàáëþäåíèå
íà ñëúí÷åâèÿ ëèìáà. Âúïðåêè ñïåöèèêàòà èì, òÿõíàòà äèíàìèêà è
åâîëþöèÿ å òèïè÷íà çà ÅÏ îò II òèï. È äâàòà ÅÏ ñà íàáëþäàâàíè
â êúñåí åòàï îò òÿõíàòà åðóïöèÿ, ïîðàäè êîåòî òåõíèòå ïðîèëè íà
âèñî÷èíèòå ñà àíàëîãè÷íè íà ïî-êúñíè àçè îò åðóïöèÿòà íà ïðîòó-
áåðàíñà îò 8 ìàé 1979 ã. Ïîðàäè òîâà, ïðîèëúò íà âèñî÷èíàòà íà
ÅÏ îò 14 àâãóñò 2001 ã. ñúîòâåòñòâà íà àçàòà íà èçäèãàíå ñ ïîñòî-
ÿííà ñêîðîñò íà ÅÏ îò 8 ìàé 1979 ã., äîêàòî òîçè íà ÅÏ îò 14 àâãóñò
1979 ã. ñúîòâåòñòâà íà àçàòà ñ îòðèöàòåëíî óñêîðåíèå ïðè ÅÏ îò 8
ìàé 1979 ã. Îñâåí òîâà, íÿêîè îò ðàçëèêèòå ìåæäó êèíåìàòè÷íèòå
õàðàêòåðèñòèêè íà ÅÏ îò 14 àâãóñò 1979 ã. ñïðÿìî òåçè íà ÅÏ îò
8 ìàé 1979 ã. íàé-âåðîÿòíî ñå äúëæàò íà íîðìàëíàòà ìó ìàãíèòíà
 11

êîíèãóðàöèÿ, äîêàòî ÅÏ îò 8 ìàé 1979 ã. èìà èíâåðñíà ìàãíèòíà

êîíèãóðàöèÿ. Äðóãà ñïåöèè÷íà îñîáåíîñò íà äâàòà ÅÏ å ñâúðçàíà
ñ ðàçïîëîæåíèåòî íà ìàãíèòíèòå àðêè, ñúäúðæàùè ïðîòóáåðàíñèòå,
ñïðÿìî ëú÷à íà çðåíèå. Òåçè äâà ÅÏ ïðåäñòàâÿò äðóãèÿ åêñòðåìàëåí
ñëó÷àé íà íàáëþäåíèå íà ÅÏ îò II òèï íà ëèìáà, ïðè êîéòî ïëîñêîñòòà
íà ìàãíèòíàòà àðêà ïî÷òè ñúâïàäà ñ ëú÷à íà çðåíèå.  òàêèâà ñëó-
÷àè, íàðàñòâàíåòî íà úãúëà ìåæäó òÿëîòî íà ÅÏ è ëèìáà íå ìîæå äà
ñå íàáëþäàâà è ïîðàäè òîâà òîçè ïàðàìåòúð ëèïñâà â êèíåìàòè÷íèòå
èì êàðòèíè.

5. Ïðîòóáåðàíñúò îò 20 ñåïòåìâðè 1980 ã. ñå èäåíòèèöèðà êàòî

ÅÏ îò II òèï ïî íÿêîëêî ïðè÷èíè. Åðóïòèâíèòå ïðîòóáåðàíñè îò 20
ñåïòåìâðè 1980 ã. è 8 ìàé 1979 ã. ñà íàáëþäàâàíè îò ñïîêîéíî ñúñòîÿ-
íèå äî ïúëíîòî èì èç÷åçâàíå â ëèíèÿòà Hα è â åäèí è ñúù ðàêóðñ íà
ñëúí÷åâèÿ ëèìá. È â äâàòà ñëó÷àÿ ïðîèëà íà âèñî÷èíàòà îáõâàùà
àêòèâàöèÿ, åðóïöèÿ è ïîñò-åðóïòèâíà àçà. Ñúùåñòâåíî ðàçëè÷èå â
êèíåìàòè÷íèòå èì êàðòèíè å, ÷å ïðîèëúò íà âèñî÷èíàòà íà ÅÏ îò
20 ñåïòåìâðè 1980 ã. ñå ñúñòîè ñàìî îò àçà íà óñêîðÿâàíå è à-
çà íà èçäèãàíå ñ ïîñòîÿííà ñêîðîñò, êîåòî ñå ñðåùà ïðè íÿêîè ÅÏ
îò II òèï. Äðóãà ñúùåñòâåíà ðàçëèêà ìåæäó äâàòà ÅÏ å ñâúðçàíà ñ
òèïà íà àñîöèèðàíèòå ñ òÿõ âëàêíà. Äîêàòî ÅÏ îò 8 ìàé 1979 ã. å
àñîöèèðàí ñ äúëãîæèâóùî ïîëÿðíî âëàêíî, çà êîåòî åðóïöèÿòà èìà
ñàìî âðåìåíåí õàðàêòåð, òî ÅÏ îò 20 ñåïòåìâðè 1980 ã. å àñîöèèðàí
ñ êðàòêîæèâóùî âëàêíî, ðàçïîëîæåíî ìåæäó äâå àêòèâíè îáëàñòè
ñ âèñîêà ñòåïåí íà àêòèâíîñò, ïîðàäè êîåòî åðóïöèÿòà íàé-âåðîÿòíî
ïðåäñòàâëÿâà ïîñëåäåí ñòàäèé îò æèâîòà íà âëàêíîòî. Òîçè ïðîòó-
áåðàíñ (20 ñåïòåìâðè 1980 ã.) å äîñòà èíòåðåñåí îò ãëåäíà òî÷êà íà
îïðîñòÿâàíåòî íà âúòðåøíàòà ìó ñòðóêòóðà ïî âðåìå íà ïîñëåäíèòå
ñòàäèè îò åðóïöèÿòà è ïî-ñïåöèàëíî ïî âðåìå íà ïîñò-åðóïòèâíàòà ìó
àçà. Åâîëþöèÿòà íà íåãîâàòà âúòðåøíà ñòðóêòóðà ùå áúäå äåòàéë-
íî ðàçãëåäàíà â ïðåäñòîÿùî èçñëåäâàíå. Îñîáåíî âíèìàíèå ùå áúäå
îáúðíàòî íà ðàçâèòèåòî íà âúòðåøíàòà ñòðóêòóðà è õîðèçîíòàëíîòî
îòìåñòâàíå ìåæäó êðàêàòà íà èíèòå íèøêè êîèòî ÿ ñúñòàâÿò.
12 4 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ èíäóöèðàíà îò êèíê íåóñòîé÷èâîñò

4 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ èíäóöèðàíà îò êèíê íåóñòîé÷è-

âîñò

àçãëåäàíè ñà äâà ñëó÷àÿ íà åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñè, ïðåäèçâèêà-

íà îò ò. íàð. êèíê-íåóñòîé÷èâîñò. È äâàòà ïðîòóáåðàíñà èìàò ïðèì-
êîîáðàçíà, ñïèðàëíî óñóêàíà ñòðóêòóðà ñ èêñèðàíè â ñëúí÷åâàòà
ïîâúðõíîñò êðàêà. Â èçñëåäâàíåòî ñà èçïîëçâàíè äàííè îò êîñìè-
÷åñêè ìèñèè è íàçåìíè îáñåðâàòîðèè. Åäèíèÿò îò ïðîòóáåðàíñèòå å
ðåãèñòðèðàí íà 30 ìàðò 2010 ã. Äàííèòå, èçïîëçâàíè ïðè àíàëèçà íà
íåãîâàòà åâîëþöèÿ ñà ïîëó÷åíè â óëòðàâèîëåòîâàòà ëèíèÿ He ii 304 
A
îò Atmospheri Imaging Assembly (AIA) íà áîðäà íà Solar Dynami s
Observatory (SDO) è îò EUVI íà áîðäà íà ñëúí÷åâàòà îáñåðâàòîðèÿ
STEREO B. Èçïîëçâàíåòî íà äàííè îò äâàòà èíñòðóìåíòà ïðåäîñòà-
âÿ óíèêàëíàòà âúçìîæíîñò çà êîìáèíèðàíå íà íàáëþäåíèÿ íà ëèìáà
è âúðõó äèñêà íà Ñëúíöåòî. Äðóãèÿò ïðîòóáåðàíñ, âêëþ÷åí â èçñ-
ëåäâàíåòî å ðåãèñòðèðàí íà 7 ìàé 1979 ã. â ëèíèÿòà Hα îò Ìàëêèÿ
êîðîíîãðà íà Àñòðîíîìè÷åñêèÿ Èíñòèòóò êúì Âðîöëàâñêèÿ Óíè-
âåðñèòåò.

4.1 Ïðèìêîîáðàçåí ïðîòóáåðàíñ îò 30 ìàðò 2010 ã.

Èçñëåäâàõìå êèíåìàòèêàòà, ìîðîëîãèÿòà, ñïèðàëíîñòòà è ãåîìåò-
ðè÷íàòà åâîëþöèÿ íà ÅÏ îò 30 ìàðò 2010 ã. íà áàçàòà íà èçîáðàæåíèÿ
â He ii 304 
A îò AIA/SDO (Ôèã. 4.1) è EUVI/STEREO B. Óíèêàëíà-
òà êîìáèíàöèÿ îò ðåãèñòðàöèè ñ âèñîêà ðàçäåëèòåëíà ñïîñîáíîñò íà
ëèìáà (AIA) è íàáëþäåíèÿ íà äèñêà (EUVI B) íè ïîçâîëè äà íàïðà-
âèì äåòàéëåí àíàëèç íà åðóïöèÿòà íà ïðîòóáåðàíñà.
Ïðè èçñëåäâàíèÿ ÅÏ ñå íàáëþäàâà ìíîãî ÿñíî óñóêâàíå îêîëî îñ-
íîâíàòà îñ íà ïðèìêàòà ìó, ÷èÿòî ñòåïåí å íàä êðèòè÷íàòà ñòîé-
íîñò îò 2π , êîåòî âïîñëåäñòâèå äîâåæäà äî óñóêâàíå (êèíê) íà ñà-
ìàòà îñ. Òîâà å ñúùåñòâåíà ïðåäïîñòàâêà çà äà ïðåäïîëàãàìå êèíê-
íåñòàáèëíîñò êàòî îñíîâíà ïðè÷èíà çà äåñòàáèëèçàöèÿòà íà ïðîòó-
áåðàíñà. Âúçìîæíî å êèíê-íåñòàáèëíîñòòà äà íå å åäèíñòâåíàòà ïðè-
÷èíà çà åðóïöèÿòà. Êàòî àëòåðíàòèâåí çàäåéñòâàù ìåõàíèçúì ìîæå
4.1 Ïðèìêîîáðàçåí ïðîòóáåðàíñ îò 30 ìàðò 2010 ã. 13

äà ñå ðàçãëåæäà ìàãíèòíîòî ïðèñúåäèíÿâàíå. Âúâ âñè÷êè íàëè÷íè

äàííè çà ïåðèîäà, êîèòî âêëþ÷âàò AIA è EUVI He ii 304  A è Fe xii
195 
A ïîòúðñåõìå èíäèêàöèè çà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå. Íÿìà
äàííè íà ëèìáà èëè äèñêà (EUVI), êîèòî äà ïîêàçâàò ïîâèøàâàíå íà
ÿðêîñòòà â êðàêàòà íà ïðîòóáåðàíñà, â ñúñåäñòâî ñ òÿõ èëè ïî òÿëîòî
ìó. Ñëåäîâàòåëíî, ìàãíèòíîòî ïðèñúåäèíÿâàíå â òîçè êîíêðåòåí ñëó-
÷àé íå ìîæå äà áúäå ðàçãëåæäàíî êàòî ïðè÷èíà çà äåñòàáèëèçàöèÿòà
è åðóïöèÿòà íà ïðîòóáåðàíñà.

Ôèãóðà 4.1: Èçîáðàæåíèÿ íà AIA/SDO (â îáúðíàòè öâåòîâå), ïîëó÷åíè â ëèíèÿòà íà He ii 304 A

ïîêàçâàùè ìîðîëîãèÿòà è, â ÷àñòíîñò, åâîëþöèÿòà íà ñïèðàëíîñòòà íà åðóïòèðàùèÿ ïðîòóáå-
ðàíñ.

 ðàçãëåæäàíèÿ îò íàñ ñëó÷àé Ì (ïðèìêàòà) íà ïðîòóáåðàíñà

èìà ëÿâî (îáðàòíî íà ÷àñîâíèêîâàòà ñòðåëêà) óñóêâàíå îò 6π îêîëî
îñíîâíàòà ìó îñ, êîåòî ïî âðåìå íà åðóïöèÿòà ñå ïðåíàñÿ îò íèñêè-
14 4 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ èíäóöèðàíà îò êèíê íåóñòîé÷èâîñò

òå ÷àñòè íà Ì íà ÅÏ êúì âúðõà (àïåêñà) ìó, ïðåäèçâèêâàéêè ëÿâî

èçâúðòàíå íà öÿëîòî ÌÂ. Óñóêâàíåòî îêîëî òðúáàòà ÿñíî ñå çàáå-
ëÿçâà íà ðåãèñòðàöèèòå íà AIA He ii 304  A äîêàòî èçâúðòàíåòî íà
ÌÂ íà ÅÏ å âèäèìî â èçîáðàæåíèÿòà íà EUVI/STEREO B. Ìíîãî
å âàæåí àêòúò, ÷å äâàòà âèäà óñóêâàíèÿ ñà â åäíà è ñúùà ïîñîêà,
êîåòî å ãëàâíî óñëîâèå çà íàëè÷èåòî íà êèíê-íåñòàáèëíîñò (Hood and
Priest, 1979). Òîâà íè ïîçâîëÿâà äà íàïðàâèì çàêëþ÷åíèåòî, ÷å ðàç-
ãëåæäàíèÿ òóê ïðîòóáåðàíñ å äåñòàáèëèçèðàí îò êèíê-íåñòàáèëíîñò,
âúïðåêè, ÷å íå áèâà äà ñå èçêëþ÷âà âúçìîæíàòà ðîëÿ è íà äðóã òèï
íåñòàáèëíîñòè. Êàòåãîðè÷íî çàêëþ÷åíèå çà íà÷àëîòî íà åðóïöèÿòà
áè ìîãëî äà ñå íàïðàâè àêî ñà íàëè÷íè èçìåðâàíèÿ íà ìàãíèòíîòî
ïîëå â ñòúïêèòå íà ïðîòóáåðàíñà, êîìáèíèðàíè ñúñ ñïåêòðîñêîïè÷íè
äàííè.
Äâà äåíà ñëåä åðóïöèÿòà ïðîòóáåðàíñúò ÷àñòè÷íî ñå âúçñòàíîâÿâà
íà ñúùîòî ìÿñòî. Íà 31 ìàðò è 2 àïðèë 2010 ã. Íà 31 ìàðò âëàêíîòî
å âèäèìî âúâ àêåëíà ïëîùàäêà íà èçîáðàæåíèÿòà â Hα , ïîëó÷åíè
îò îáñåðâàòîðèÿòà â Êîèìáðà. Ïîòúðñèõìå èíäèêàöèè çà ïîâòîðíà
ïîÿâà â äàëå÷íàòà óëòðàâèîëåòîâà îáëàñò, íî äîðè è â ãîðåùàòà ëèíèÿ
íà He ii íå óñïÿõìå äà îòêðèåì òàêèâà. Åäíî âúçìîæíî îáÿñíåíèå å,
÷å ÷àñò îò ïðîòóáåðàíñîâèÿ ìàòåðèàë ìîæå äà ñå å ñòåêúë îáðàòíî
âúâ îòîñåðàòà, äîêàòî äðóãà ÷àñò å îñòàíàëà â ìàãíèòíèÿ ñêåëåò
íà ïðîòóáåðàíñà, âèñîêî â êîðîíàòà. Äðóãà âúçìîæíîñò å ìàòåðèàëúò
äà íå ñå å âúçñòàíîâèë íàïúëíî ïðè íèñêèòå òåìïåðàòóðè, õàðàêòåðíè
çà âëàêíàòà.
Âúç îñíîâà íà àíàëèçà è èçñëåäâàíåòî íà êèíåìàòè÷íàòà êàðòèíà
íà ÅÏ áÿõà ïîëó÷åíè ñëåäíèòå îñíîâíè ðåçóëòàòè.
1. ÅÏ ñå íàáëþäàâà êàòî ìàãíèòíà àðêà (ïðèìêà) ñ èêñèðàíè
âúâ îòîñåðàòà êðàêà. Ïðîòóáåðàíñîâîòî òÿëî å îðìèðàíî îò ëÿ-
âî ñïèðàëíî óñóêàíè íèøêè îêîëî îñòà íà ïðèìêàòà. Óñóêâàíåòî å
èç÷èñëåíî íà 6π (3 îáîðîòà) (Ôèã. 4.2).
2. Ïî âðåìå íà åðóïöèÿòà, óñóêâàíåòî íà ìàãíèòíîòî ïîëå îêîëî
îñòà íà ïðîòóáåðàíñà ïðîãðåñèâíî ñå òðàíñîðìèðà â ëÿâî óñóêâà-
íå (ëÿâîâúðòÿù êèíê) íà öÿëàòà ïðèìêà, êîåòî ñå âèæäà ÿñíî íà
4.1 Ïðèìêîîáðàçåí ïðîòóáåðàíñ îò 30 ìàðò 2010 ã. 15

Ôèãóðà 4.2: AIA/SDO ðåãèñòðàöèÿ íà åðóïòèâíèÿ ïðîòóáåðàíñ îò 30 ìàðò 2010 ã. â 18:17 UT

(âëÿâî) è ðèñóíêà íà ñúîòâåòíîòî èçîáðàæåíèå (âäÿñíî).

èçîáðàæåíèÿòà íà EUVI/STEREO B. Ïðîåêöèÿòà íà ïðåñå÷íàòà òî÷-

êà íà êðàêàòà íà óñóêâàùàòà ñå ïðîòóáåðàíñîâà ïðèìêà ñå èçìåñòâà
êúì ñëúí÷åâàòà ïîâúðõíîñò (íàìàëÿâàùà âèñî÷èíà) ñ íàðàñòâàíåòî
íà ñòåïåíòà íà èçâúðòàíå (êèíê) íà ïðèìêàòà. Åäíîâðåìåííî ñ òîâà
ñå íàáëþäàâà (íà èçîáðàæåíèÿòà íà AIA/SDO) ñòè÷àíå íà ïðîòóáå-
ðàíñîâà ïëàçìà êúì õðîìîñåðàòà.
3. Ïî äèàãðàìàòà âèñî÷èíà-âðåìå (Ôèã. 4.3) áÿõà îïðåäåëåíè îò-
äåëíèòå àçè îò åâîëþöèÿòà íà ÅÏ: àçà íà àêòèâèðàíå íà ïðî-
òóáåðàíñà, óñêîðÿâàíå è àçà íà åðóïöèÿ ñ ïîñòîÿííà ñêîðîñò. ÅÏ
äîñòèãà ìàêñèìàëíà âèñî÷èíà îò 526 000 km â çðèòåëíîòî ïîëå íà
èíñòðóìåíòà AIA/SDO. Èçîáðàæåíèÿòà íà ÅÏ îò EUVI/STEREO B,
ïîêàçâàò ÷å ïðîåêöèÿòà íà ðåàëíàòà ìàêñèìàëíà âèñî÷èíà íà ÅÏ å îò
ïîðÿäúêà íà 1 R⊙ . Îò òåçè èçîáðàæåíèÿ å óñòàíîâåíî ñúùî, ÷å ñëåä
äîñòèãàíå íà âèñî÷èíà îò ∼700 000 km, ïðèìêàòà íà ÅÏ çàïî÷âà äà
ñå ñíèæàâà, ò.å. ïîêàçâà ïîâåäåíèå òèïè÷íî çà åðóïöèÿ îò îãðàíè÷åí
òèï. Òåçè àêòè íè äàâàò îñíîâàíèå äà ñìÿòàìå, ÷å å íàïúëíî âúç-
ìîæíî àçàòà íà èçäèãàíå ñ ïîñòîÿííà ñêîðîñò äà å áèëà ïîñëåäâàíà
îò àçà ñ îòðèöàòåëíî óñêîðåíèå, ïðåäè ïðèìêàòà íà ÅÏ äà çàïî÷íå
äà ñå ñíèæàâà.
4. Óñòàíîâåíî áå, ÷å ïàäàùè íàäîëó "êàïêè"ïëàçìà èìàò âèñîêè
òåìïåðàòóðè íà íèñêè âèñî÷èíè, êîåòî ìîæå äà ñå äúëæè íà ñáëú-
ñúêà èì ñúñ ñòàòè÷íàòà ïëàçìà â êðàêàòà è ðåçóëòàòíîòî íàãðÿâàíå,
ïîðàäè ñâèâàíåòî íà ïëàçìàòà.
16 4 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ èíäóöèðàíà îò êèíê íåóñòîé÷èâîñò

Ôèãóðà 4.3: Äèàãðàìà âèñî÷èíà-âðåìå íà ïðîòóáåðàíñîâàòà åðóïöèÿ. Îçíà÷åíè ñà òðèòå àçè

íà åðóïöèÿòà: àêòèâàöèÿ, óñêîðÿâàíå, è èçäèãàíå ñ ïîñòîÿííà ñêîðîñò.

5. Ñëåä åðóïöèÿòà ïðîòóáåðàíñúò âúçñòàíîâÿâà ïúðâîíà÷àëíàòà ñè

ïîçèöèÿ. Ïðîòóáåðàíñúò (âëàêíîòî) ÷àñòè÷íî ñå ðåîðìèðà, êîåòî
îçíà÷àâà, ÷å èëè ÷àñò îò ìàòåðèàëà ñå å âúðíàë îáðàòíî âúâ õðî-
ìîñåðàòà, èëè, ÷å íå öåëèÿò ïðîòóáåðàíñîâ ìàòåðèàë å âúçñòàíîâèë
ïúðâîíà÷àëíàòà ñè òåìïåðàòóðà, òèïè÷íà çà íàáëþäåíèåòî ìó â â Hα
ëèíèÿòà.
6. Åðóïòèâíèÿò ïðîòóáåðàíñ å àñîöèèðàí ñ èçäèãàùà ñå òÿñíà ïðèì-
êà, ñúäúðæàùà ïðàçíà êóõèíà è ðàçïîëîæåíà â ñåâåðíàòà ïåðèåðèÿ
íà îáøèðíî ÈÊÌ, êîåòî ñå ñå íàáëþäàâà íà èçòî÷íèÿ ëèìá. Èçõâúð-
ëÿíåòî íà òÿñíàòà ïðèìêà íàé-âåðîÿòíî å áèëî èíèöèèðàíî îò ïðîòó-
áåðàíñîâàòà åðóïöèÿ. Ïðåäâèä ðàçïîëîæåíèåòî íà àñîöèèðàíàòà ñ ÅÏ
òÿñíà ïðèìêà â ñòðóêòóðàòà íà ÈÊÌ, ìàãíèòíîòî ïîëå îáêðúæàâàùî
ïðîòóáåðàíñà å ñèëíî àñèìåòðè÷íî ïî îòíîøåíèå íà íåãîâàòà ïîçè-
öèÿ. ×àñòè÷íîòî ðåîðìèðàíå íà âëàêíîòî ñëåä åðóïöèÿòà è ñèëíî
àñèìåòðè÷íîòî ìàãíèòíî îáêðúæåíèå íà ÅÏ ñà äîïúëíèòåëíè àðãó-
ìåíòè â ïîëçà íà çàêëþ÷åíèåòî, ÷å åðóïöèÿòà íà ïðîòóáåðàíñà îò
30 ìàðò 2010 ã. ïðåäñòàâëÿâà åäèí îò ðåäêèòå ñëó÷àé íà îãðàíè÷åíà
4.2 Åðóïòèâåí ïðîòóáåðàíñ îò 7 ìàé 1979 17

(ïðîâàëåíà) åðóïöèÿ.

4.2 Åðóïòèâåí ïðîòóáåðàíñ îò 7 ìàé 1979

Îùå åäèí ïðèìåð çà åðóïöèÿ, èíèöèèðàíà îò êèíê-íåñòàáèëíîñò å
îãðàíè÷åíàòà åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ îò 7 ìàé 1979 ã.  òîçè ñëó÷àé
íàáëþäåíèÿòà ñà íàïðàâåíè ñ íàçåìåí èíñòðóìåíò. Ïðîòóáåðàíñúò å
íàáëþäàâàí â ëèíèÿòà Hα íà çàïàäíèÿ ëèìá, íà øèðèíà N38◦ . åãèñ-
òðàöèèòå ñà íàïðàâåíè ìåæäó 13:50 UT è 14:27 UT, ïðåç èíòåðâàë îò
âðåìå îêîëî 1.5 ìèíóòè.
ÅÏ îò 7 ìàé 1979 ã. ïðåäñòàâëÿâà ñïèðàëíî óñóêàíà ïðèìêà ñ èê-
ñèðàíè âúâ îòîñåðàòà êðàêà (Ôèã. 4.4). Ïðîòóáåðàíñúò å åðóï-
òèðàë ðàãìåíò îò äúëãîæèâóùî âëàêíî, ðàçïîëîæåíî ïî ÌÈË â
ìóïòèïîëÿðíà ìàãíèòíà îáëàñò.

Ôèãóðà 4.4: èñóíêà íà ïðîòóáåðàíñîâàòà ïðèìêà, ëÿâî èçâúðòÿíà îêîëî îñòà "àïåêñ - ñëúí-
÷åâàòà ïîâúðõíîñò". Îçíà÷åíè ñà îñíîâíèòå òî÷êè (H1 è H2), èçïîëçâàíè ïðè èçìåðâàíèÿòà,
êàêòî è úãúëúò α.

Îñíîâíèòå ðåçóëòàòè îò èçñëåäâàíåòî ñà:

1. Ñïèðàëîâèäíîòî çàâúðòàíå (writhing) íà ïðèìêàòà (ÌÂ) íà ÅÏ
è óñóêâàíåòî (twist) íà ìàãíèòíîòî ïîëå â ìàãíèòíîòî âúæå íà ïðèì-
êàòà, îêîëî íåéíàòà îñ, ïîêàçâàò åäèí è ñúùè çíàê - ëÿâî (îáðàòíî íà
÷àñîâíèêîâàòà ñòðåëêà) âúðòåíå, ò.å íàëèöå å óñëîâèåòî çà ðàçâèòèå
íà êèíê-íåóñòîé÷èâîñò.
2. Ñòåïåíòà íà çàâúðòàíå íà ïðèìêàòà å îöåíåíà êà÷åñòâåíî ïîñðåä-
ñòâîì èçìåðâàíå íà äâà ïàðàìåòúðà: íîðìàëèçèðàíèòå ðàçëèêè ìåæ-
18 4 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ èíäóöèðàíà îò êèíê íåóñòîé÷èâîñò

äó àïåêñà íà ïðèìêàòà è ïðîåêöèÿòà íà ïðåñå÷íàòà òî÷êà íà êðàêàòà

(Ôèã. 4.5 b) è úãúëúò α ìåæäó êðàêàòà íà ïðîòóáåðàíñà ïîä ïðåñå÷-
íàòà òî÷êà. Ïî íàøå ìíåíèå, êèíê-íåóñòîé÷èâîñòòà âå÷å å áèëà â õîä,
êîãàòî ñà çàïî÷íàòè íàáëþäåíèÿòà è äî êðàÿ íà åðóïöèÿòà ïðèìêàòà
íà ÅÏ ïðåäñòàâëÿâà ñèëíî èçâúðòÿíî ìàãíèòíî âúæå. åçóëòàòèòå ñà
â ñúãëàñèå ñ äðóãè íàáëþäàòåëíè (íàïð. Ji et al., 2003) è òåîðåòè÷íè
èçñëåäâàíèÿ (íàïð. Torok and Kliem, 2005), êîèòî ïîêàçâàò, ÷å ïî-
äîáíè èçìåðâàíèÿ äîáðå ïîêàçâàò ïðîöåñà íà èçâúðòàíå (kinking) íà
ïðèìêàòà íà EP îêîëî îñòà àïåêñ - ñëúí÷åâàòà ïîâúðõíîñò, êîãàòî
òÿ ñå íàáëþäàâà íà ëèìáà.

3. Ïðîèëúò âèñî÷èíà-âðåìå íà àïåêñà íà ïðîòóáåðàíñîâàòà ïðèì-

êà (Ôèã. 4.5 a), êàêòî è ñêîðîñòòà íà èçäèãàíå íà ïðîòóáåðàíñà, ñúùî
ïîòâúðæäàâàò, ÷å íàáëþäåíèÿòà ñà çàïî÷íàëè íà ïî-êúñíà àçà îò
åðóïöèÿòà. Íà÷àëîòî íà åðóïöèÿòà è óñêîðÿâàùàòà àçà íà ÅÏ íå ñà
ðåãèñòðèðàíè.

4. Íàáëþäàâàõìå îñöèëàöèè íà úãúëà α ñ îñíîâåí ïåðèîä îò 14

ìèíóòè, êîèòî çàåäíî ñ íàðàñòâàíåòî íà úãúëà, ïðåäïîëàãàò îñöèëè-
ðàíå íà öÿëàòà ïðîòóáåðàíñîâà ïðèìêà (ìàãíèòíî âúæå) ïî âðåìå íà
åðóïöèÿòà. Ïîäîáíè îñöèëàöèè ìîãàò äà áúäàò âúçáóäåíè èëè îò âúò-
ðåøíè ïðè÷èíè (êèíê-íåóñòîé÷èâîñò) èëè îò âúíøåí àãåíò - âúëíè
íà Ìîðåòîí, ðàçïðîñòðàíÿâàùè ñå îò îáëàñòòà ñ âèñîêà èçáóõâàùà
àêòèâíîñò þãîèçòî÷íî îò ïðîòóáåðàíñà, ÷àñ ïðåäè íàáëþäåíèÿòà.

5. Ïðåäëîæèëè ñìå ñöåíàðèé çà îãðàíè÷åíàòà åðóïöèÿ ïðîòóáå-

ðàíñ îò 7 ìàé 1979 ã., â êîéòî ñå ïðåäïîëàãàìå âúçíèêâàíå breakout-
òèï ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå íàä ïðîòóáåðàíñîâàòà ïðèìêà, âúòðå
â ìàãíèòíîòî âúæå. Ïðîòóáåðàíñúò å àñîöèèðàí ñ áàâíî ÑÌÅ, êîåòî
ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî ñëåäñòâèå îò îáðàçóâàíåòî íà âòîðè÷íî
ìàãíèòíî âúæå, íàä ïúðâîíà÷àëíî ñúùåñòâóâàùîòî, è íåãîâàòà åðóï-
öèÿ. Ìàãíèòíîòî ïîëå, îáêðúæàâàùî ïðîòóáåðàíñà, îñòàâà çàòâîðåíî
è ñïèðà èçäèãàíåòî íà ÅÏ ïðè âèñî÷èíà îò 180 × 103 êì.
 19

a b

Ôèãóðà 4.5: Âèñî÷èíàòà íà âúðõà íà ïðîòóáåðàíñîâàòà ïðèìêà (H1) è ïðîåêöèÿòà íà ïðåñå÷íàòà

òî÷êà íà êðàêàòà (H2) (a); Íîðìàëèçèðàíè ðàçëèêè ìåæäó âèñî÷èíèòå íà àïåêñà íà ïðèìêàòà
íà ïðîòóáåðàíñà è ïðîåêöèÿòà íà ïðåñå÷íàòà òî÷êà ìåæäó êðàêàòà íà óñóêàíàòà ïðèìêà (H1-
H2/H1) êàòî óíêöèÿ íà âðåìåòî (b). Âðåìåòî å äàäåíî â ìèíóòè ñëåä 13:49 UT.

5 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ, ïðè÷èíåíà îò ìàãíèòíî ïðèñú-

åäèíÿâàíå. H α äèàãíîñòèêà íà ïðåä-åðóïòèâíàòà àçà

Ñìÿòà ñå, ÷å åðóïöèèòå íà ïðîòóáåðàíñè ñà èçè÷åñêè ñâúðçàíè ñ


ïðèñúåäèíÿâàíåòî íà ìàãíèòíèòå ñèëîâè ëèíèè (Rompolt, 1990; Svestka
and Cliver, 1992; Tandberg-Hanssen, 1995; Tsuneta, 1996). Ñúùåñòâó-
âàò íàáëþäåíèÿ â ðåíòãåíîâàòà, äàëå÷íàòà óëòðàâèîëåòîâà îáëàñò è
Hα, êîèòî ïîêàçâàò ÷å óñèëâàíåòî íà èçëú÷âàíåòî â òåçè äúëæèíè
íà âúëíèòå ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî èíäèðåêòåí ïðèçíàê íà ïðî-
öåñ íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå (Sterling and Moore, 2003; Attrill et
al., 2005; Chifor et al., 2006). Òåçè íàáëþäåíèÿ ñî÷àò, ÷å ïðîöåñ íà
ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå, ïðîòè÷àù îêîëî ñòúïêèòå íà ïðîòóáåðàí-
ñîâàòà àðêà ìîæå äà äåñòàáèëèçèðà öåëèÿ ïðîòóáåðàíñ è äà äîâåäå äî
íåãîâàòà åðóïöèÿ èëè äî åðóïöèÿ íà ÷àñò îò òÿëîòî íà ïðîòóáåðàíñà.
 íàñòîÿùàòà ãëàâà å ïðîñëåäåíà åâîëþöèÿòà è êèíåìàòèêàòà íà
åðóïòèâåí ïðîòóáåðàíñ, íàáëþäàâàí íà 8 þíè 1980 ã. è ðàçãëåæäàí
îò îìïîëò (1994) êàòî ïðèìåð çà åðóïöèÿ, èíèöèèðàíà îò ïðîöåñ íà
ïðèñúåäèíÿâàíå íà ìàãíèòíîòî ïîëå. Êàêòî ïîêàçâà Martin (1980),
 5 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ, ïðè÷èíåíà îò ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå. H α
20 äèàãíîñòèêà íà ïðåä-åðóïòèâíàòà àçà

ïîâèøàâàíåòî (ïîòúìíÿâàíåòî) íà ÿðêîñòòà íà ïðîòóáåðàíñ (âëàêíî)

â ëèíèÿòà Hα å ñèãóðåí ïðèçíàê çà íåãîâàòà ïðåä-åðóïòèâíà àêòèâ-
íîñò. Òîâà íè ìîòèâèðà äà èçñëåäâàìå ïîâåäåíèåòî íà Hα ÿðêîñòòà
íà ïðîòóáåðàíñà îò 8 þíè 1980 ã. Îñíîâíèÿò àêöåíò â íàøåòî èçñ-
ëåäâàíå å ïðîñòðàíñòâåíàòà è âðåìåâàòà âðúçêà ìåæäó ïðîöåñèòå íà
àêòèâàöèÿ è åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñà è óñèëâàíåòî íà èçëú÷âàíåòî
â Hα ëèíèÿòà. Íàøàòà öåë å äà îïðåäåëèì äîêîëêî èçìåíåíèåòî íà
ÿðêîñòòà íà ïðîòóáåðàíñà ìîæå äà ñå ðàçãëåæäà êàòî èíäèêàòîð çà
ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå, âîäåùî äî íåãîâàòà åðóïöèÿ è ïîñëåäâà-
ùîòî âúçñòàíîâÿâàíå íà ìàãíèòíàòà êîíèãóðàöèÿ â îêîëíîñòèòå íà
ïðîòóáåðàíñà.

5.1 Àíàëèç íà äàííèòå è ìåòîä çà äèàãíîñòèêà

Åðóïòèâíèÿò ïðîòóáåðàíñ îò 8 þíè 1980 ã. (Ê 1696) å íàáëþäàâàí
íà èçòî÷íèÿ ëèìá ìåæäó 07:06 UT è 09:02 UT, íà ñðåäíà õåëèîãðà-
ñêà øèðèíà S18◦ . Òÿëîòî íà ïðîòóáåðàíñà å ñúñòàâåíî îò äâå îñíîâíè
àðêè. Íàáëþäåíèÿòà ïîêðèâàò ÷åòèðè àçè îò åâîëþöèÿòà ìó: ñïî-
êîéíî ñúñòîÿíèå (ñïîêîåí ïðîòóáåðàíñ); àêòèâàöèÿ; åðóïöèÿ; è ïîñò-
åðóïòèâíà àçà.
Åðóïòèâíèÿò ïðîòóáåðàíñ å èäåíòèèöèðàí êàòî çàïàäíèÿ êðàé íà
âëàêíî â ðàçðóøàâàùà ñå àêòèâíà îáëàñò. Åðóïöèÿòà å ðåãèñòðèðàíà
ïî âðåìå íà âòîðàòà ðîòàöèÿ îò æèâîòà íà âëàêíîòî. Òúé êàòî äî
íàñòîÿùèÿ ìîìåíò ïîâåäåíèåòî íà ÿðêîñòòà íà ïðîòóáåðàíñèòå íå å
èçñëåäâàíà êàòî èíäèêàòîð íà ïðîöåñè íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå,
íèå ðàçðàáîòèõìå ìåòîä çà èçìåðâàíå íà ÿðêîñòòà íà ïðîòóáåðàíñà
îò 8 þíè 1980 ã.
Êàòî èíäèêàòîð íà ïðîöåñà íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå ñìå èç-
ïîëçâàëè ïðåä-åðóïòèâíîòî Hα óâåëè÷àâàíå íà ÿðêîñòòà â äâå ðàç-
ëè÷íè ÷àñòè íà ïðîòóáåðàíñîâîòî òÿëî.
Èçïîëçâàíèÿò ìåòîä ñå áàçèðà íà îòíîñèòåëíèòå ÿðêîñòè â Hα ëè-
íèÿòà â óñëîâíè åäèíèöè. Çà ïðîñëåäÿâàíå íà ÿðêîñòíèÿ ïðîèë íà
èçîáðàæåíèÿòà ñìå èçïîëçâàëè õèñòîãðàìè. Õèñòîãðàìàòà äàâà èí-
îðìàöèÿ, êàêòî çà ðàçïðåäåëåíèåòî íà ÿðêîñòòà, òàêà è çà êîíòðàñòà
5.1 Àíàëèç íà äàííèòå è ìåòîä çà äèàãíîñòèêà 21

â åäíî èçîáðàæåíèå. Âñåêè åäèí îò ïèêñåëèòå â èçîáðàæåíèåòî èìà

÷èñëåíà ñòîéíîñò íà ãðàäàöèÿ, îòãîâàðÿùà íà îïðåäåëåíà ÿðêîñò è
öâÿò. Õèñòîãðàìàòà ïðåäñòàâëÿâà ÷åñòîòàòà, ñ êîÿòî ñå ñðåùà äàäåíà
÷èñëåíà ñòîéíîñò íà ïèêñåëèòå. Ïèêîâåòå â õèñòîãðàìèòå ïðåäñòàâ-
ëÿâàò íàé-÷åñòî ñðåùàíàòà ñòîéíîñò íà ïèêñåëèòå â èçîáðàæåíèåòî.
Âèñî÷èíàòà íà õèñòîãðàìàòà îòãîâàðÿ íà áðîÿ ïèêñåëè ñ äàäåíà ÿð-
êîñò. Îñâåí òîâà ñìå èçïîëçâàëè è ïðîöåäóðè çà íàìèðàíå íà ñòàòèñ-
òè÷åñêèòå ñâîéñòâà íà îòäåëíè îáëàñòè, êàòî ñðåäíà è ìàêñèìàëíà
ñòîéíîñò íà ïèêñåëèòå, ñòàíäàðòíî (ñðåäíî êâàäðàòè÷íî) îòêëîíå-
íèå, âàðèàöèè â ñòîéíîñòèòå íà ïèêñåëèòå. Òåçè óíêöèè, êàêòî è
õèñòîãðàìèòå, îïèñâàò ñòàòèñòè÷åñêè îáëàñòèòå íà èçñëåäâàíå.
Ìåòîäúò å ïðèëîæåí âúðõó äâà åäíàêâè êâàäðàòíè ó÷àñòúêà îò
òÿëîòî íà ïðîòóáåðàíñà, âñåêè ñ ðàçìåðè 60 × 60 ïèêñåëà. Ïúðâàòà
îáëàñò (êâàäðàò÷å íîìåð 1 íà Ôèã. 5.1) ïîêðèâà öåíòðàëíèÿ êðàê
ìåæäó äâåòå îñíîâíè ïðîòóáåðàíñîâè àðêè, êúäåòî ñå ïðåäïîëàãà,
÷å ïðîòè÷à ïðîöåñúò íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå. Âòîðàòà îáëàñò
(êâàäðàò÷å íîìåð 2 íà Ôèã. 5.1 ) å èçáðàíà âúðõó ïðåäíàòà ÷àñò, íà-
ðå÷åíà îò íàñ ("ãëàâà") íà ïðîòóáåðàíñà. Èçìåíåíèåòî íà ÿðêîñòòà â
òåçè ÷àñòè îò ïðîòóáåðàíñîâîòî òÿëî å ñðàâíåíî ñ íåãîâàòà åâîëþöèÿ.

Ôèãóðà 5.1: Hα èëòðîãðàìà íà ÅÏ îò 08:28 UT ñ äâåòå îáëàñòè èçïîëçâàíè çà äèàãíîñòèêà íà

ìàãíèòíîòî ïðèñúåäèíÿâàíå

 ðàçãëåæäàíèòå îáëàñòè Hα ÿðêîñòòà ñå óâåëè÷àâà ïðåç èíòåðâà-

ëà îò âðåìå ìåæäó 07:55 UT è 08:16 UT. Ïî ñúùîòî âðåìå ñå íàá-
 5 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ, ïðè÷èíåíà îò ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå. H α
22 äèàãíîñòèêà íà ïðåä-åðóïòèâíàòà àçà

ëþäàâà óñêîðÿâàíå íà èçõâúðëåíàòà ñòðóêòóðà. Ïðîöåñúò å ïî-ÿñíî

èçðàçåí â öåíòðàëíèÿ êðàê (Ôèã. 5.1 êâ. 1), êúäåòî å è ïðåäïîëàãàåìî-
òî ìÿñòî íà ìàãíèòíîòî ïðèñúåäèíÿâàíå. Âúïðåêè ïî-íåîïðåäåëåíîòî
ïîâåäåíèå íà ðàçïðåäåëåíèåòî íà ÿðêîñòòà â "ãëàâàòà"(Ôèã. 5.1 êâ.
2), ìîæåì äà ïðåäïîëîæèì, ÷å ïðîöåñúò íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå
îêàçâà âëèÿíèå âúðõó öÿëîòî òÿëî íà ïðîòóáåðàíñà. Ñïîðåä Rompolt
(1994) ïðèñúåäèíÿâàíåòî ñå èçâúðøâà ìåæäó äâå ñúñåäíè ÷àñòè ñ
ðàçëè÷íà ìàãíèòíà ïîëÿðíîñò îò èíàòà ñòðóêòóðà íà ïðîòóáåðàí-
ñà.
Îñíîâíèòå ðàçëèêè ìåæäó äâåòå èçñëåäâàíè îáëàñòè ñà â ñòåïåíòà
íà íàðàñòâàíå íà ÿðêîñòòà. Â îáëàñò 2 íàðàñòâàíåòî å ïî-ïëàâíî, ñ
êðàòêîòðàéíî óâåëè÷åíèå íà ÿðêîñòòà, ïîñëåäâàíî îò ïðîäúëæèòåëíî
èçáëåäíÿâàíå â Hα . ßðêîñòòà â öåíòðàëíèÿ êðàê ðÿçêî ñå óâåëè÷àâà,
ñëåä êîåòî å ïîñëåäâàíà îò ïî-êðàòêîâðåìåííî íàìàëÿâàíå.
Íà Ôèã. 5.2 ñà ñðàâíåíè åâîëþöèÿòà íà Hα ÿðêîñòòà â öåíòðàëíèÿ
êðàê è èçìåíåíèåòî íà âèñî÷èíàòà íà èçõâúðëåíàòà ÷àñò îò ïðîòó-
áåðàíñà. Åðóïòèðàùàòà ïðîòóáåðàíñîâà ñòðóêòóðà ñå èçäèãà ñ ïîñ-
òîÿííà ñêîðîñò îò 120 km s−1 ïî ñúùîòî âðåìå, êîãàòî â îáëàñò 1 ñå
íàáëþäàâà íàìàëÿâàíå íà ÿðêîñòòà (ïîòúìíÿâàíå). Ïî âðåìå íà ïî-
òúìíÿâàíåòî öåíòðàëíèÿ êðàê íà ïðîòóáåðàíñà ïîñòåïåííî èçáëåäíÿ-
âà è êîãàòî åðóïòèðàùàòà ñòðóêòóðà äîñòèãà âèñî÷èíà 27 500 km, òîé
å íàïúëíî íåâèäèì â Hα ëèíèÿòà. Êàêòî ñïîìåíàâà Rompolt (1994),
ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå å íàé-âåðîÿòíàòà ïðè÷èíà ñðåäíèÿò êðàê
íà ïðîòóáåðàíñà äà ñå òðàíñîðìèðà â ò.í. âèñÿù ("hanging") êðàê.
Ïîäîáíè ìîðîëîãè÷íè ïðîìåíè ñà òèïè÷åí ðåçóëòàò îò ïðîòè÷àíåòî
íà âúòðåøíî (ïîä ïðîòóáåðàíñà), "tether- utting"ìàãíèòíî ïðèñúåäè-
íÿâàíå (Sterling and Moore, 2003; Sterling and Moore, 2004).
Íàøåòî èçñëåäâàíå ïîêàçâà ñúùåñòâóâàíåòî íà ïðîöåñ íà ìàãíèò-
íî ïðèñúåäèíÿâàíå â íèñêàòà àòìîñåðà, ïîä ïðîòóáåðàíñà, ïðåäè
íåãîâàòà åðóïöèÿ. Ïîâèøàâàíåòî íà ÿðêîñòòà íàáëþäàâàíî â Hα å
òÿñíî ñâúðçàíî, ïðîñòðàíñòâåíî è âðåìåâî, ñ ïîäîáíî óâåëè÷àâàíå íà
èçëú÷âàíåòî â äàëå÷íàòà óëòðàâèîëåòîâà ÷àñò íà ñïåêòúðà.  òîâà
îòíîøåíèå ïîëó÷åíèòå îò íàñ ðåçóëòàòè çà ïîâåäåíèåòî íà Hα ÿð-
5.2 Çàêëþ÷åíèÿ 23

Ôèãóðà 5.2: Äèàãðàìà âèñî÷èíà-âðåìå íà ÅÏ îò 8 þíè 1980 ã. (òðèúãúëíèöè) è âðåìåâèÿ ïðîèë

íà ñðåäíèòå ñòîéíîñòè íà ïèêñåëèòå çà box 1 (òî÷êè). Âðåìåòî å äàäåíî â ìèíóòè ñëåä 07:06
UT.

êîñòòà íà ïðîòóáåðàíñà îò 8 þíè 1980 ã. ñ õîäà íà íåãîâàòà àêòè-

âàöèÿ è åðóïöèÿ ñà â ìíîãî äîáðî ñúãëàñèå ñ ðåçóëòàòèòå îò äðóãè
èçñëåäâàíèÿ (Sterling and Moore, 2003; Chifor et al., 2006, 2007). Ïîâè-
øàâàíåòî íà ÿðêîñòòà â Hα ñå äúëæè íà èíòåíçèâíîòî íàãðÿâàíå íà
ïðîòóáåðàíñîâàòà ïëàçìà, êîåòî å ñëåäñòâèå îò ïðîöåñ íà ìàãíèòíî
ïðèñúåäèíÿâàíå, äîêàòî íàìàëÿâàíåòî íà ÿðêîñòòà â Hα ñå äúëæè íà
ïðîìåíè â ïëúòíîñòòà íà ïëàçìàòà.

5.2 Çàêëþ÷åíèÿ
Âúç îñíîâà íà àíàëèçà íà Hα ÿðêîñòòà è åðóïòèâíèÿ ïðîöåñ íà ïðîòó-
áåðàíñà îò 8 þíè 1980 ã. áÿõà ïîëó÷åíè ñëåäíèòå îñíîâíè ðåçóëòàòè.
1. Ïîâèøàâàíåòî íà ÿðêîñòòà â Hα ëèíèÿòà â èçáðàíèòå ó÷àñòúöè
çàïî÷âà ïî ñúùîòî âðåìå, êîãàòî âëàêíîòî ñå àêòèâèðà è íàâëèçà âúâ
àçà íà áàâíî èçäèãàíå.
 5 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ, ïðè÷èíåíà îò ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå. H α
24 äèàãíîñòèêà íà ïðåä-åðóïòèâíàòà àçà

2. Ïîâèøàâàíåòî íà ÿðêîñòòà â "ãëàâàòà"äîñòèãà ñâîÿòà ìàêñèìàë-

íà ñòîéíîñò ïî âðåìåòî, êîãàòî åðóïòèðàùàòà ïðîòóáåðàíñîâà ñòðóê-
òóðà ñå óñêîðÿâà, êîåòî îçíà÷àâà, ÷å ðàçâèòèåòî íà ìàãíèòíî ïðè-
ñúåäèíÿâàíå ïîä öåíòðàëíèÿ êðàê å â ñúñòîÿíèå äà äåñòàáèëèçèðà
öÿëîòî ïðîòóáåðàíñîâî òÿëî.
3. Óñèëâàíåòî íà ÿðêîñòòà â Hα â öåíòðàëíèÿ êðàê íà ïðîòóáåðàí-
ñà äîñòèãà ìàêñèìóì ïî âðåìåòî, êîãàòî ñå íàáëþäàâà íà÷àëîòî íà
åðóïöèÿòà è ïðîòóáåðàíñúò íàâëèçà âúâ àçàòà íà áúðçî èçäèãàíå.
Ïðåä-åðóïòèâíîòî óñèëâàíå íà Hα ÿðêîñòòà å ïîñëåäâàíî îò ïîòúì-
íÿâàíå, êîåòî êîðåëèðà ïî âðåìå ñ àçàòà íà áúðçà ïðîòóáåðàíñîâà
åðóïöèÿ.
4. Êîðåëàöèÿòà ïî âðåìå ìåæäó óñèëâàíåòî íà Hα ÿðêîñòòà è ïîñ-
ëåäâàëîòî ãî ïîòúìíÿâàíå, è åâîëþöèÿòà íà ïðîòóáåðàíñà è íåéíîòî
äîáðî ñúãëàñèå ñ ðåçóëòàòè îò ïðåäèøíè èçñëåäâàíèÿ íà åðóïòèâíè
ïðîòóáåðàíñè è âëàêíà, ïîäñêàçâà ÷å ïðåä-åðóïòèâíîòî Hα ïîâèøà-
âàíå íà ÿðêîñòòà íà òÿëîòî íà ïðîòóáåðàíñ ìîæå äà áúäå èçïîëçâàíî
óñïåøíî êàòî ïðåäâåñòíèê íà ïðîöåñè íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå,
êîèòî ìîãàò äà èíèöèèðàò íåãîâàòà åðóïöèÿòà.
5. Ïîâåäåíèåòî íà Hα ÿðêîñòòà â ãîðíàòà ÷àñò íà èçõâúðëåíàòà
ñòðóêòóðà íà ïðîòóáåðàíñà, êàêòî è õàðàêòåðúò íà ïîñò-åðóïòèâíàòà
àçà ïîäñêàçâàò âåðîÿòíîñòòà çà ïðîòè÷àíå íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿ-
âàíå â ãîðíàòà ÷àñò íà ñòðóêòóðàòà, êîåòî âîäè äî ïðåñòðóêòóðèðàíå
íà ÷àñò îò ìàãíèòíàòà ñèñòåìà íà ïðîòóáåðàíñà.
 25

6 Îñíîâíè ðåçóëòàòè

I.Èçñëåäâàíè ñà ìîðîëîãèÿòà, êèíåìàòèêàòà è åâîëþöèÿòà íà ñïè-

ðàëíîñòòà íà ïðèìêîîáðàçåí ïðîòóáåðàíñ ïî âðåìå íà åðóïöèÿ ìó, íà
áàçàòà íà ìóëòèèíñòðóìåíòàëíè êîñìè÷åñêè íàáëþäåíèÿ.
Åäíàêâàòà ïîñîêà íà óñóêâàíå íà íèøêèòå íà ïðîòóáåðàíñîâîòî òÿëî
è íà îñíîâíàòà îñ íà ïðîòóáåðàíñà, êàêòî è ñòåïåíòà íà óñóêâàíå íàä
êðèòè÷íàòà ñòîéíîñò îò 2π ñëåä àçàòà íà àêòèâèðàíå, ãîâîðÿò çà íà-
ëè÷èåòî íà óñëîâèÿ çà kink-íåóñòîé÷èâîñò. Íÿìà íèêàêâè êîñâåíè èí-
äèêàöèè, íèòî â òÿëîòî íà ïðîòóáåðàíñà, íèòî â íåãîâèòå îêîëíîñòè,
çà ðàçâèòèåòî íà ïðîöåñ íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå. Ïîñëåäâàëîòî
íàìàëÿâàíå íà âèñî÷èíàòà íà âëàêíîòî/ïðîòóáåðàíñà ñëåä åðóïöèÿ-
òà è íåãîâîòî ÷àñòè÷íî âúçñòàíîâÿâàíå íà ïúðâîíà÷àëíàòà ïîçèöèÿ
äâà äåíà ñëåä åðóïöèÿòà, ïîêàçâàò ÷å íàáëþäàâàíàòà åðóïöèÿ å îò
îãðàíè÷åí òèï.

II.Ïî íàçåìíè íàáëþäåíèÿ ñìå èçñëåäâàëè îãðàíè÷åíàòà åðóïöèÿ

íà ïðîòóáåðàíñ, çà êîéòî ñà íà ëèöå óñëîâèÿ çà ðàçâèòèå íà kink 
íåóñòîé÷èâîñò. Íàïðàâåíà å êà÷åñòâåíà îöåíêà íà ñòåïåíòà íà óñóê-
âàíå íà ïðèìêàòà. Ïðåäëîæåí å âúçìîæåí ñöåíàðèé íà îãðàíè÷åíàòà
åðóïöèÿ.

III. Èçñëåäâàíè ñà äèíàìèêàòà è êèíåìàòèêàòà íà ïåò ÅÏ îò I è

II òèï. Ïîëó÷åíè ñà çàâèñèìîñòèòå íà âèñî÷èíèòå îò âðåìåòî è õîðè-
çîíòàëíèòå îòìåñòâàíèÿ ïî âðåìå íà åðóïöèèòå.
Îñíîâíèòå êèíåìàòè÷íè õàðàêòåðèñòèêè íà ðàçëè÷íèòå ÅÏ ñà ñðàâ-
íåíè îò ãëåäíà òî÷êà íà àñîöèàöèÿòà èì ñ òîïîëîãè÷íî ðàçëè÷åíè
÷àñòè íà åðóïòèðàùàòà ÅÌÑ. Óñòàíîâåíè ñà âàæíè ðàçëè÷èÿ â êè-
íåìàòèêàòà è åâîëþöèÿòà èì.
Ñïåöèàëíî âíèìàíèå å îòäåëåíî íà êèíåìàòè÷íàòà êàðòèíà íà ïîñò-
åðóïòèâíàòà àçà íà ïðîòóáåðàíñ îò II òèï (8 ìàé 1979 ã.). Ïîëó-
÷åíèòå ðåçóëòàòè ñà ïîêàçàòåëíè çà êèíåìàòèêàòà è åâîëþöèÿòà íà
ìàãíèòíîòî ïîëå â äúíîòî íà åðóïòèðàùàòà ÅÌÑ.
26 6 Îñíîâíè ðåçóëòàòè

IV. Íàïðàâåí å àíàëèç íà îïðîñòÿâàíåòî íà âúòðåøíàòà ñòðóêòóðà

íà ïðîòóáåðàíñ ïî äúëãà ñåðèÿ îò Hα èëòðîãðàìè (20 ñåïòåìâðè
1980 ã.). Îïðåäåëåíè ñà äèíàìè÷íèòå õàðàêòåðèñòèêè íà åðóïöèÿòà.

V. Êàòî ïðåäøåñòâåíèê íà åðóïöèÿòà å èçñëåäâàíî ïîâèøàâàíåòî íà

ÿðêîñòòà â Hα íà ðàçëè÷íè ÷àñòè îò òÿëîòî íà ïðîòóáåðàíñà îò 7 ìàé
1979 ã.

VI. àçðàáîòåí å ìåòîä çà èçñëåäâàíå íà Hα ÿðêîñòòà êàòî ïðåêóðñîð

íà åðóïöèÿòà.
åçóëòàòèòå ïîêàçâàò, ÷å ïðåä-åðóïòèâíîòî óâåëè÷àâàíå íà ÿðêîñòòà
ìîæå äà áúäå èçïîëçâàíî êàòî èíäèðåêòåí ïðèçíàê çà íàëè÷èåòî íà
ïðîöåñ íà ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâàíå, êîéòî ñå ðàçãëåæäà êàòî îòê-
ëþ÷âàù ìåõàíèçúì íà åðóïöèÿòà íà ïðîòóáåðàíñà.
 27

7 Ïóáëèêàöèè, âêëþ÷åíè â äèñåðòàöèîííèÿ òðóä

Îñíîâíèòå ðåçóëòàòè îò äèñåðòàöèÿòà ñà ïóáëèêóâàíè â ñëåäíèòå ðà-

áîòè:
1. Koleva, K., Madjarska, M. S., Du hlev, P., S hrijver, C. J., Vial, J.-C., Bu hlin,
E., De hev, M. : 2012, Kinemati s and heli ity evolution of a loop-like eruptive
prominen e, A&A 540 , A127.

2. Du hlev,P., Koleva, K., De hev, M., Petrov, N., Rompolt, B., Rudawy, P.: 2010,
A Conned Prominen e Eruption on 7 May 1979, Bulgarian Astronomi al Journal
14 , 89.

3. Du hlev, P., Koleva, K., Kokotanekova, J., De hev, M. Ts., Petrov, N., Rompolt,
B. and Rudawy, P.: 2010, Kinemati s and Evolution of Eruptive Prominen es of
Two Dierent Basi Type, Bulgarian Astronomi al Journal 13
, 47.

4. Du hlev, P., De hev, M. Ts., Koleva, K. , Kokotanekova, J., Rompolt, B. and

Rudawy, P.: 2010, Kinemati s of the Post-Eruptive Phase of an Eruptive Prominen e
on 8 May 1979, Bulgarian Astronomi al Journal 13, 69.

5. Koleva, K., Du hlev, P., and De hev, M.: 2009,  Hα Brightness Evolution During
the Eruption of Prominen es of 7 May 1979 and 8 June 1980, VI Serbian-
Bulgarian Astr. Conf., 7-11 May 2008, Belgrade, Serbia, Publ. Astr. So . "Rudjer
9
Boskovi " , 189.

6. Koleva, K. : 2007,  Hα Diagnosti s of the Pre-Eruptive State of Prominen e on 8

9
June 1980, Bulgarian Astronomi al Journal , 99.

7. Du hlev, P., Koleva, K., De hev, M., and Kokotanekova, J.: 2007, Evolution and
Dynami s of an Eruptive Prominen e on 20 September 1980, Suppl. Bulg. J.
Phys. 34 part 2, ASTRONOMY AND SPACE SCIENCE, M. K. Tsvetkov, L. G.
 Popovi
(eds.), 310.
Filipov, M. S. Dimitrijevi
, L. C.

8. De hev, M., Du hlev, P., Koleva, K., and Kokotanekova, J.: 2007, An Interesting
Case of Eruptive Prominen e on 8 June 1980, Suppl. Bulg. J. Phys. 34part 2,
ASTRONOMY AND SPACE SCIENCE, M. K. Tsvetkov, L. G. Filipov, M. S.
28 7 Ïóáëèêàöèè, âêëþ÷åíè â äèñåðòàöèîííèÿ òðóä

 Popovi
(eds.), 248.

Dimitrijevi
, L. C.

9. Koleva, K., De hev, M., and Du hlev, P.: 2007, Possible II type EP by its
34
kinemati hara teristi s, Suppl. Bulg. J. Phys. part 2, ASTRONOMY AND
SPACE SCIENCE, M. K. Tsvetkov, L. G. Filipov, M. S. Dimitrijevi
, L. C.
Popovi
(eds.), 336.

10. Koleva, K., Du hlev, P., De hev, M., Petrov, N., Kokotanekova, J., Rompolt
B., and Rudawy, P.: 2006, Pro essing of the Eruptive Prominen e Images, in
Virtual Observatory: Plate Content Digitization, A tive Mining &
Image Sequen e Pro essing, M.Tsvetkov, V. Golev, F. Murtagh and R. Molina
(eds.), Heron Press, Soa, 317.

11. De hev, M., Du hlev, P., Koleva, K., Kokotanekova, J. and Petrov, N.: 2004,
Kinemati s of two Eruptive Prominen es in Pro . of the 4th Serbian-Bulgarian
Astronomi al Conferen e, 21-24 April 2004, Belgrade, Serbia, eds. M. S. Dimitrijevi ,
V. Golev, L. C. Popovi and M. Tsvetkov, 145.

Çàáåëÿçàíè öèòèðàíèÿ (íà ïóáëèêàöèÿ 1):

1. Su, Y., van Ballegooijen, A.: 2012, Rotating Motions and Modeling of the Erupting
Solar Polar- rown Prominen e on 2010 De ember 6, ApJ, 764 , 91.
2. S hmieder, B., Demoulin, P., Aulanier, G.: 2012, Solar lament eruptions and their
physi al role in triggering Coronal Mass Eje tions, 2012arXiv1212.4014S.
 29

Èçïîëçâàíè ñúêðàùåíèÿ

ÅÌÑ - Åäðîìàùàáíà Ìàãíèòíà Ñèñòåìà

ÅÏ - Åðóïòèâåí Ïðîòóáåðàíñ
ÈÊÌ - Èçõâúðëÿíèÿ íà Êîðîíàëíà Ìàñà
Ê - Êåðèíãòîíîâà îòàöèÿ
ÊÌÏ - Êîíèãóðàöèÿ íà Ìàãíèòíîòî Ïîëå
ÌÂ - Ìàãíèòíî Âúæå (Magneti Flux Rope)
ÌÈË - Ìàãíèòíà Èíâåðñíà Ëèíèÿ
ÌÏ - Ìàãíèòíî Ïîëå
ÑÏ - Ñïîêîåí Ïðîòóáåðàíñ(è)
AIA - Atmospheri Imaging Assembly
EUVI - Extreme UltraViolet Imager
DB - Disparition Brusque (Âíåçàïíî èç÷åçâàíå)
GONG - Global Os illation Network Group
LASCO - Large Angle and Spe trometri Coronagraph
SDO - Solar Dynami s Observatory
STEREO - Solar TErrestrial RElations Observatory
30 7 Ïóáëèêàöèè, âêëþ÷åíè â äèñåðòàöèîííèÿ òðóä

Áëàãîäàðíîñòè
Èçêàçâàì äúëáîêàòà ñè áëàãîäàðíîñò è ïðèçíàòåëíîñò íà ìîÿ ðúêîâîäèòåë äîö.
ä-ð Ïåòúð Äóõëåâ çà âñåñòðàííàòà ïîäêðåïà è ïîëçîòâîðíèòå äèñêóñèè.
Èñêàì ñïåöèàëíî äà áëàãîäàðÿ íà Ìàðèÿ Ìàäæàðñêà, Ìîì÷èë Äå÷åâ, ïðî.
Æ-Ê. Âèàë (IAS, Paris) è äîö. Ïåòÿ Ïàâëîâà (ÒÓ Ñîèÿ, èëèàë-Ïëîâäèâ) çà
îòäåëåíîòî âðåìå, ñúâìåñòíàòà ðàáîòà è êîìåíòàðè ïî òåìàòà íà äèñåðòàöèÿòà.
Áëàãîäàðÿ íà êîëåãèòå îò Èíñòèòóòà ïî àñòðîíîìèÿ çà öåííèòå ñúâåòè è ïîìîù.
Áëàãîäàðÿ íàé-ñúðäå÷íî íà ñåìåéñòâîòî è ïðèÿòåëèòå ìè çà ïîäêðåïàòà è ðàç-
áèðàíåòî.

Ëèòåðàòóðà:
Attrill, G. D. R., Narukage, N., Shibata, K., and Harra, L. K.: 2005, in Chromospheri
and Coronal Magneti Fields, D.E. Innes, A. Lagg and S.K. Solanki (eds.), ESA SP-
596, 11
Chen, J., Marqu
e, C., Vourlidas, A., Krall, J. and S hu k, P. W.: 2006, Astrophys. J.
649 , 452
Chifor, C., Mason, H. E., Tripathi, D., et al.: 2006, A&A 458 , 965
Chifor, C., Tripathi, D., Mason, H. E., Dennis, B. R.: 2007, A&A 472 , 967
64
Hood, A. W. and Priest, E. R.: 1979, Solar Phys. , 303 Ji, H., Wang, H., S hmahl,
E. J., Moon, Y.-J.,Jiang, Y.:2003, ApJ 595, L135
68
Martin, S. F.: 1980, Solar Phys. , 217
4
Rompolt, B.: 1984, Adv. Spa e Res. , No. 4, 357
14
Rompolt, B.: 1990, Hvar Observatory Bulletin, Volume , Issue 1, p.37
Rompolt, B.: 1994, in Advan e in Solar Physi s, Catania, Italy, 11-15 May, 1993, 155
Rompolt, B.: 1998, in New Perspe tives on Solar Prominen es, D. Webb, D. Rust and
B. S hmieder (eds.), IAU Colloq. 167, ASP Conferen e Series vol. 150, 330
Sterling, A. C., Moore, R. L.: 2003, ApJ 599 , 1418
Sterling, A. C., Moore, R. L.: 2004, ApJ 613 , 1221
Svestka, Z. and Cliver, E. W.: 1992, in Eruptive Solar Flares, Z. Svestka,
  B. Ja kson
and M. Ma hado (eds.), Springer-Verlag, Berlin, 1
Tandberg-Hanssen, E. : 1995, The Nature of Solar Prominen es, D Reidel Publ. Co.,
Dordre ht
T ok, T., Kliem, B.: 2005, ApJ
or 630 , L97 Tsuneta, S.: 1996, ApJ 456 , L63
 31

Abstra t:
The main purpose of this thesis is to study dierent types of prominen e eruptions
and to investigate the morphology as well as kinemati and heli ity evolution of
prominen es during their eruption.
The studies have been performed in the ontext of the magneti ux rope model of
solar prominen es and the results for dierent types of eruptions have been ompared.
This study is based on observations of 8 eruptive prominen es, obtained with
ground-based observations and the tools of spa e observatories.
The main results from this study are:
1. The phenomenology of an eruptive loop-shaped heli ally twisted prominen e with
xed footpoints (registered on 30 Mar h 2010) was investigated using state-of-the-
art observations from the Atmospheri Imaging Assembly (AIA) on board the Solar
Dynami s Observatory (SDO) in the He ii 304  A EUV passband, EUVI/STEREO B
and LASCO/SoHO. We have the unique opportunity to ombine limb with on-disk
observations, thanks to the dierent observational position of the instruments.
The same sign of the prominen e body twist and writhe, as well as the amount of
twisting above the riti al value of 2π after the a tivation phase indi ate that possibly
onditions for kink instability were present. No signature of magneti re onne tion was
observed anywhere in the prominen e body and its surroundings. The lament/prominen e
des ent following the eruption and its partial reformation at the same pla e two days
later suggest a onned type of eruption. The asymmetri ba kground magneti eld
possibly played an important rolein the failed eruption.
Other eruptive prominen es studied in the thesis were observed in between 1979 and
2001 with the Small Coronagraph in the Astronomi al Institute of Wro law University.
The ltrograms were obtained generated with 3  AHα lter and over dierent phases
in the evolution of the EPs.
2. Using a ground-based observations we studied the onned prominen e eruption,
whi h are present onditions for the development of kink-instability. The degree of
twisting loop was qualitatively evaluated. We proposed a s enario of onned eruption.
3. The kinemati s and the evolution of ve eruptive prominen es observed in Wro law,
Poland were studied. Two of them are lassi al examples for the two basi dierent
types of eruption (type I and type II, a ording to Rompolt, 1984).
Their basi kinemati hara teristi s were ompared and dis ussed from the point
of view of their asso iations with topologi ally dierent parts of the erupting huge
magneti system. Some essential dieren es in their kinemati s and evolution were
established.
A spe ial attention was paid to the kinemati hara teristi s of the post-eruptive phase
of EP of type II when the prominen e plasma fell ba k to the hromosphere. The
obtained results are indi ative of the evolution of the magneti eld at the bottom of
32 7 Ïóáëèêàöèè, âêëþ÷åíè â äèñåðòàöèîííèÿ òðóä

HMS.
4. An analysis of the evolution and the untwisting of the internal stru ture during
the prominen e eruption (II type) was performed on the base of a long series of
Hα ltergrams of the eruptive prominen e of 20 September 1980 was analysed. The
dynami hara teristi s of the prominen e eruption were determined.
5. The evolution of an eruptive prominen e with a re onne tion of magneti eld
is investigated. The main goal is to study the pre ursor eruption signatures, observed
in Hα , as well as their relation to the prominen e destabilization. A method using the
mean values of relative Hα brightness of the EP body was developed. The observed Hα
brightening was dis ussed with respe t to low atmosphere magneti re onne tion that
might be responsible for the prominen e destabilization and a eleration. Our results
suggest that the pre-eruption Hα brightening an be used as an indire t signature of
a magneti re onne tion pro ess, onsidered as a trigger me hanism for a prominen e
eruption.
Ñúäúðæàíèå 33

Ñúäúðæàíèå

1 Ñòðóêòóðà íà äèñåðòàöèÿòà 3
2 Íàáëþäàòåëåí ìàòåðèàë. Îáðàáîòêà íà äàííèòå 5
3 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñè îò I è II òèï 5
4 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ èíäóöèðàíà îò êèíê íåóñòîé÷èâîñò 12
4.1 Ïðèìêîîáðàçåí ïðîòóáåðàíñ îò 30 ìàðò 2010 ã. . . . . . . . . . . . . 12
4.2 Åðóïòèâåí ïðîòóáåðàíñ îò 7 ìàé 1979 . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

5 Åðóïöèÿ íà ïðîòóáåðàíñ, ïðè÷èíåíà îò ìàãíèòíî ïðèñúåäèíÿâà-

íå. Hα äèàãíîñòèêà íà ïðåä-åðóïòèâíàòà àçà 19
5.1 Àíàëèç íà äàííèòå è ìåòîä çà äèàãíîñòèêà . . . . . . . . . . . . . . 20
5.2 Çàêëþ÷åíèÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

6 Îñíîâíè ðåçóëòàòè 25
7 Ïóáëèêàöèè, âêëþ÷åíè â äèñåðòàöèîííèÿ òðóä 27
Áëàãîäàðíîñòè 30
Ëèòåðàòóðà 30
Abstra t (íà àíãëèéñêè) 31