2002 YILI, KAYSERI YESILHISAR ILCGESi_ ERDEMLi KOYU’NDEKi KAYA KILISELERI DUVAR RESIMLERI Nilay KARAKAYA* KultGr Bakantigi tarafindan veriten izinle Erciyes Universitesi til "Kayseri Yesilhisar llgesi, Erdemli Koya Kaya Kiliseleri Duvar Resimleri" konulu yuzey arastirmas! 2-16 Eylii! 2002 tarihlerinde gergeklestirimistir. Arastirmaya Universitenin Sanat Tarihi Bolum lisans Sgrencilerinden; Mehtap Durmus, Derya Parlak, Bital Aynur ile Uzman Nihat Karakaya, Mimaritk Bi inden Arag. Gor. Hale Koz ve Foroneatcs Hamza Aktas katilmistir. Aragtirma iznini veren Kiltir Bakanligi'na ve maddt katkilarin- dan dolay! Erciye: iversitesiine tegsekkir ederim. Arastirma ekibi ile birlikte yardim- lar igin ilge kaymakami ve k6y muhtarina, ayrica gaiigmayi destekleyen Prof. Dr. Yil- diz Otiiken’e tesekktir ederim. Nigde-Kayseri yolunun batisinda bulunan Erdemii, Yesithisar'in 4 km. kuzeyinde ve Kayseri'ye 65 km. uzakliktadir. K6yun icindeki vadi ise Erciyes votkanik daginin do- Gusunda yer alan, Keyser Node arasindaki platoyu, Kizilirmak Vadisi'nden ayiran ku- zey platosuna kadar uzanir. Ayni zamanda, Soganli Vadisi’nin de kuzeyinde bulunan vadi yaklasik 1 km. uzunlugunda olup ortasindan gegen derenin kuzey ve glineyinde kayalik yerlesim vardir. Baskéy, Ortakéy, Guzeléz Yesilhisar’in gineyindeki vadi bo- yunca uzanan diger énemli gehirlerdir. Seleukiular Devrinde "Develi Karahisar'’ ya da "Karahisar® antamina gelen "Zencibar" olarak adlandinilan Yesilhisar, Bizans Doneminde "Kyzistra" dir’. Kyzistra 9. yUzyilda Araplarla Bizansillar arasindaki savaslara tanik olur. "Ddl-Kifa" olarak anilaa bugiinkti Zencibar Kalesi, 806 yilinda Araplarca kugatilmsstir. 839-840 yillarinda Dil- Kila ve Aksita kaleleri Araplar tarafindan ele gegirilip yakilir. 1059 yilindan itibaren ise Ani ve Gagik'ten gelen Ermeniler‘in akinlarina ugrar. 1079 yilinda Ani'nin eski krali tl. Gagik, Kyzistra'da OldUirilir?, 1082 yilinda Kayseri Selcuklular tarafindan istila ecilmig, 1091 yilinda ise Yesithisar ele gecirilmistir, 1097’de Hacli ordulari Yegilhisar't Ermeni Symeon ve ordusuna verip Turklere karst korumalanini ister. Bu iarinten sonra ise Er- meni hakimiyeti hiikiim stirer. 1201 yilinda tekrar Seieukiularin eline gegen Yegilhisa, 1264 yilindan 74, yuzyil ortalarma kadar lihaniilar‘indir3, Erdemli vadisindeki kaya kiliseleri ve duvar resimleri hakkindaki yayinlar az ve yetersizdir. Konu ile ilgili tek monografik galigma, Nicole Thierry’nin 1989 yilina ait ma- {id Dor, De Slay KARAKAYA, Ev Cnhoraten, Fon Edebhat Fakes, Sana Tar Band, Kayser TURK 1 Kyzistra igin Bia, Hild, Das Byzaniinische Srassensysiem in Kappadokien, Wien 1377, 219, 2 Kyzisha‘deki Ermeniler icin Skxz_ G. Dedeyan, "L'Immigration Armenienne en Cappadocs au XI ¢ Siecle' Byzantion 45 (1975), 82-83, 92, 107-109, 11-113, ‘elatainvatarhesi icin Bkz. Mid, ag.e 1977, 219; 4. A Miderisoti Vogiisar Tap, Vesihigar 1978: NThierty "Erdamil, Une valloe monastiqua icone en Cappadoce elude prolimunaira” Zograt 20 (1988), 6 7kalesidir’, Makalede; Kilise Camii, Aziz Eustathios Kilisesi, gift apsisli gama gapeli, Aziz Nikolaos, Mikhael, Oniki Havari, Kirk Mastir ve tek nefli olarak adlandirdig: sekiz kilise tle bir manastir yapisi plantar' ile birlikte tanitihir. Konutart belirtilen resimler kisace tas- vir edilerek sinirii kargilagtirma Ornekleri ile Uslup ve ikonografix dzellixlerine dayana- rak 10,-13. ydzyiliara tarihienir. Koru hakkindaki diger araglirma; Cathrine Jélivel-Levy'nin Kapadokya ‘dak! kili- selerin apsisindeki ikonografik program: iceren kitabinin kisa bir bolumiunde yayinian- mistir$, Aragtirmada yedi kilisenin apsisindeki resimlerin konular: kisaca belirtilerek, dayanak géstermeden tarlhlendigt yilzyillar verilir. Nicole Thierry'nin 1992 yilina ait Ka- padokya'dak! bani portrelerinliceren mexelesinds lee Erdem dele Oniki Haver! ve Ayl ‘liselerindaki bani portrelerine kisaca deGinilerek gizimleri veriliré. Vadide, arastirmacilar tarafindan tespit edilen duvar resim!i 9 yapi vardir. Onbeg gund kapsayan galismamizda vacideki tek nefli, Aziz Nikolaos, Kirk Martir kMiseleri ile Kilise Cami! oimak Uzere dort yapinin duvar resimleri incelenmistir. Ayrica Nikolaos Ki- lisest'nin kuzeycogusundaki kUgtk gapel, yeni buldugumuz, yayinlanmamis yapilar arasindadir (Harita: +). Tek Neff Kifise: Vadinin kuzey ucundaki kilise, dogu-bat: dogrultusundadir. Do- §usunda yarim yuvarlak apsisi olan beslk tonoziu yapinin, kuzey ve gUney duvarlarin- da, eksenin dedusunda birer arkosolium yer ain, Ayrica kilisenin batisinda, zemininde mezarar olan diizensiz plant: bir narteks vardir (Gizim 4: a-b) Yapinin kismen korunabilmig duvar resimleri yogunlukia apsis yarim kubbesi ve begik tonozdadir. Yapidak! toplam 20 sahneden 8'i yenicir. Sannelerden 17’'si !ncil, 2’si apokri, 7'i Tevrat kaynaklidir. Ayrica yapidaki toplam 17 figrden, +4’G yeni bulunmus- tur’, Apsis yen kubbesinde, kaynagi Kitab-| Mukaddes ve liturji kitaplarina Gayanan. “Apokaliptik Thaophany” yor alir. Temel kaynagi olan Incil'de Yuhanna'nin Vahyi'nden bagka, Tevrat'tan, igaya , Hezekiel ve Daniel {7:S) peygamberierin ayetlerinden motif- tere zenginiestiriidigi, Kapadokya'da ise Trisagios Hymnos, Pseudo-Germanas'un li- turjik metinierinden esintenen ikonogralik motifierin sahneye girdigi sGylenir3, Sahne erken dénemierden itibaren geneiiikie apsis an kubbesinde bulunur®, Kapacokya bélgesinde ise §.-10. ydzyila farihlenen arkatk kiliselerin apsisinde sikga tasvir edilir, Ki- lisede Teophany sannesi ile birlikte Deesis sahnesi de dixkati ceker. Her iki sahnerin apsis programina alinmasi genellikle 16. yGzy:t sonundan itibaren gérultir. Sanneterin apsiste bittixte tasvir edild:gi Grnekler, Urgup, Akkéy'de 3 No.lu Kilise, Gtiliidere Ayva- li Kilise ve Nigde Eski Gimig Manastit kiliseleridirt©. Ayrica kilisenin epsisinn ekst nindeki nig iginde tahtta Meryem ve iki yaninda ona dogru egilmig dua eder bigimde iki melek tespit edilmistir. Ayni tasvir Cavugin Givercintik Kilisesi’nde diakonikonun apsi- sinde gdruldr', Yapinin kuzey ve guney duvarindaki mezar nisierinde yapinin gémi isievini vur- guiayan sahneler vardir. Kuzey duvarindaki arkasoliumun duvarinda bir bag metek tas- Therry, 2.9.8. 198, 521 ©. dotivet-Lewy, Les Egilses Byzantines de Oappadace, Paris 1991, 273-275, NN, Thierry, "Le Portal: Funeraira Byzaniin, Nouvates Donnas’ Anata {+802}, 685-586, 500-591 Yeyinbanan sabine ve tiger icin Be. Thiewy, age. 1589.18. & Gogkunar, Govonte Kiel Kisesi Duvar Rasimienin Koncoratsh Hacctene Unversten, Sosyal Baier Enst thst, Yayiolannarms Yiksek Lisans Te2i, Ankara 2002, 73. ‘Teoohany sahnssi igin Bia. J. Latentaine-Dosogne "Teoohanies-Visions Auxque'tes Participent Les Prophets Dans art Byzantin Apres La Restauration des Images" Syniiranon (1968), 135-143. evo ae M. Gough, "The Monastery of Esk Glimis-APralminary Report Anaiolan Studige 14 (4964) 152.155, g2.4 (Nile Fak Guu), N-MThetry, Ayal Kise Gu lgeonnla’ da Gutl Dow Eatsa Inacio ce Cappacoce’ Cahiers Archo- plogiquas 1811868), E-117 CGaWloere, Ayveil; obwot Levy, ag.a 1083, 140-450, evsa furan, AKKGy No! 3} 11 Qayusin GavercitcKiaes ign Bz, M. Rest, Byzantine Wail Paitng Asia Minor, Rockinghauzen 1960, 16 18vir! lle bats sove ig yizeyinde "Daniel arsiantar cukurunda” sahnesi goriildir. Sahne er- ken dénemlerden itibaren gémi ile ilgili mekanlarda tasvir edilir. 10. ydzytia ait Puiren- liseki Kifisesi'ndeki sahne, mekanin isleviyle ilintifi olmas! agisindan benizer ornektir'2, GUney duvardaki arkasolium duvarinda ise muhtemelen Meryem’in élumU yani Koime- sis sahnesi tasvir edilmigtir. Gémit yapilan kilise ya da ek gomli sapellerinde Sitim ve Ol sonras yagamt igeren sahnelere resim programinda genellikle 10. ydzyildan iti- baren rastlanir. Tonozun dogu yarisinda Isa’nin gdge gikis sahnesi vardir (Cizim: 2), Tonozun bati yarisi ise ortada, icinde bist seklinde aziz figurlerin bulundugu seritle iki bollme ayrilir. Her iki bdlimde iki yatay gerit yer alir. Siklus gineyee, ust geritte Mijde ile bas- layip Saat yoniinde, tonozun bati alinligini da igermek tizere, alt ve Ust seritierde de de- vam ederék, tonozun kuzeydogu ucunda Anastasis sahnesi ile son bulur (Cizim: 3). Sahnelerdeki bu hikaye edici program Kapadokya’daki Arkaik Doneme ait tek nefli ki- liselerin tonozunda gértitir?. Ozellikle 10. ylzyiia ait Gavugin Givercinlik Kilisesi‘nin tonozunda benzer program vardir'4, Cavusin’de tonozun bati yarisinda, guneyde bas- layan siklus saat yéndinde alt ve Ost seritleri, bati alinligi igererek,duvariara geger. Ku- gdk boyutlardaki tek nefli kiliselerde, sikiusun kisaltidigi dikkati geker. Ayrica Arkaik Déneme ait tek nefli kiliselerin programinda, bu yapida oldugu gibi tsa’nin yetigkinlik donemine ait sahne saytst az olup gektikleri dénemine ait safneler ¢oktur. Sahnelerin ikonogratisi genellikle Arkaik Dénem 6zellikieri tagir. Mujde sahne- sinde Meryem'in énuinde bulundugu yap! ve taht zellikleri, ziyaret ve su deneyinde fi- garlerin sahnedeki yerleri Arkaik Doénem dzebikleridir. Garmihta isa sahnesinde yiizba- gi figuri' ve Anastasis sahnesindeki isa’nin durug bigimi, bust seklinde tasvir edilmis peygamber figirleri ile 10. ydizyil ézellikleri gdsterir (Cizim: 3). Thierry, resimlerdeki tis- lubu 10, ydzyilin deaned geyregine tarihleyerek, Ihlara’da Egrilag Kilisesi (921-944) ile benzerlik kurar'>. Iki boyutl fighrierdeki gizgisel Uslup, arkalk kiliselerden 10. yUzyila tarihienen Soganlt Baliik Kilise’deki Usluba da benzer!€, Sonugta tek nefli kilisenin du- var resimlerinl Arkaik Déneme; 10. ytizyila tarihlemek mamkindiir. Aziz Nikolaos Kifisesi ve Kuzeydogusundaki gapel. Vadinin dogusunda yer alan Aziz Nikolaos Kilisesi Gizensiz dikdértgen planii ve es k tong uur Yapinin dogusun- da, yuvarlak is vardir. GUney duvarda iki agiklik, kuzey duvarda ise dogudaki kd- uk, batidaki bilytk olmak Gzere dikdérigen nisler bulunur. Ayrica yapinin kuzey, dogu ve giiney duvarin gok az bir bélumtind gevreleyen seki yer alir (Cizim 4: a-b ). Bir g6md yapisi olan kilisenin duvar resimleri apsis, kuzey ve batt duvarlar ile ta- noz baslangiclarinin alt ydzeylerindedir. Sapeldeki toplam 8 sahneden 5'i yeni bulun- mustur. Sahnelerin 4’ incil, 17 Apokrif, 1 Tevrat kaynaklidit. Ayrica toplam 52 tum ve bist seklinde tasvir edilen figliriin 27'i yenidir'?. Tonozun giiney yarisinda, doguda Mdj- de ile baslayip, batt alinligi da igeren ve tonozun kuzey yarisinda doguda son bulan; Dogum, Carmihia Isa sahneleri giiglikte goriilir. Yapinin apsisindeki Teophany ile birlikte Deesis sahnesinin ¢ok az bir boldmu ganimitze, gelebilmistir. Bu sahne Erdemli'deki gémt sapelicrinin apsisinde sik tasvir edilmistir. Ozellikle ikiden fazia tasvir edilen kerubim, seratim melekieri ile sahnenin ge- lismig drneGidir. Kezey dlvarda, batidaki arkasolium nisi Uzerinde Ug brani Genci Firinda sah- nesi vardir. Yeniden dirilig ve kuriulug temasinin simgesi ofan sahne erken dénemler- 12 Prenlised Kiss pin Buz, N. A, Thierry, Nouvelles Eglses Rypesires de Cappadece, legion du Hasan Dagh, Pa- fis 1963, 142-143, 19 Ata ic Bk R. Coma, “Byzartne Cappadocia, MeArcale Group Wet Peg Journ, Brits. 90 4 avugin Giverginik Kilisesi igin Bxz. Restle, 2.9.6. 7969, ¢iz,302, Lyn Rudiey " The Pigeon House Church, Gavugin* Seiden der “ohschen ‘Sycanamnschen Geselsohsk as i985). 301-339, & 45 Thiery, aga. 1989.18. 18 So§anh, Balkk Kikse igin Bkz JéfivetLevy, a.g.¢. 1991, lov 142. 47 Yayinlanan duvar resimierl gin Bkz, Thierry, 2.g.¢. 1989, 12-14, 19den itibaren gomu ile ilgili mekanlarda islenir'®. Sahnenin genellikle 11, yUzytidan itiba- ren kitiselerin resim programina alindig) bilinir!®. Kuzey duvarda bir asker aziz, Aziz Ni- kolaos ve Hodegetria Meryem tasvir édiimistir, Dogudaki nigin icinde Eutymios, Sime- on Stylites gibi kegig azizler tespit edilmistir. Stilitler anitsal resim sanatinda 11. ydzyt- dan itibaren resmedilirler29. Kesis azizlerle birlikte Nikolaos'un portre Ozellikleri 11, yuz- yll ve sonrasini verir?*, Ayrica, Meryem’in burada oldugu gibl nacs'un yan duvarlarin- da tasvir edildigi Kapadokya’daki érnekier, 11. yuzyilda yogundur22, Sapelin bat duvarinda, Thierry'nin Bog Mezar Baginda Kadinlar olarak tespit et- tigi sahne muhtemelen Koimesis tir?5. Sahnenin Kapadokya’da genellikle 11. yazyildan itibaren Meryem'in yasami ya da ana bayram sahnelerinden ayritarak naosun batt du- varina yerlestirilgi bilinir, Sahnenin sagindaki Thierry'nin Theodoros olarak bildirdigi, as- ker aziz Andreas Stratelates, 11. yUzyil ve sonrasina 6zgU askeri kiyafetler igindedir24. ‘Tonoz baslangiglarinin alt yuzeyinde madalyon iginde bust seklinde, Ermeni ve Pers'i azizier tasvir edilmistir (Resim: 1). Géreme’de 10, yuzyil sonuna tarthlenen Theotokos Kilisesi’nde tonoz paglangi¢iarinin alt yazeylerinde madalyon iginde ayni azizlerin tas- vir edildigi dikkati geker*>, Madalyonlar arasindaki suslemeler Kapadokya'da genellik- le 10. yiizyil sonu ve 74. yzyil baginda yogundur2s. Kilisenin duvar resimlerindeki Gslup 11. ydzyi! bagina tarihtenen Soganl Barba- ra Kilisesi ile paraleldir2”. Sac ve sakallarda birbirine parate! hatlaria olugturulan hacim, ylzlerdeki badem bigimli gézler, ince-uzun burun, kigik aqiz, géz altlari, burun ve ka: larin Uzetindeki beyaz firga darbeleri ile vurgulanan ig)k, belirgin Gslup dzellikleridir (Resim: 2). Sonugta Nikolaos Kilisesi’nin duvar resimlerini, 6zeliklerine dayanarak 10. yUzyil sonu 11. yUzyil bagina tarihleyebiliriz. Nikolaos Kilisesi’nin kuzeydogusundaki sapel, kuzey-giiney dogrultusunda di- zensiz dikdérigen planhidir (Gizim: 4a ). Dojuda eksenin giineyinde yuvarlak apsis var- dir. Kuzey duvarda, doguda kdgik, batida bdydk olmak Gzere Iki dikdérigen nig yer alt. Kuzey duvarin tama, dogu duvarin ise bir b3limiind seki gavreler. Sapelin is tabakast altindaki duvar resimleri sadece apsistedir28. Apsis yarim kubbesinde Oeesis sahnesi ile alt geritte tum piskoposlar tespit edilmistir. Sapelin duvar resimlerinin muhtemelen Nikolaos Kilisesi’nden sonra yoni Bint diégtindyoruz. Uslubun, 11.-12. ytizyillara tarih- lenen Nigde Gumiisier Manastiri Kilisesi’ndeki resimlerin Ustubuna paralel oldugu di kati geker (Resim: 3)29. Kirk Martir Kilisesi: Vadinin batisinda yer alan Kirkmartir Kilisesi, dogu-bati dog- tultusunda dllzensiz cikdértgen plantidir. Dogu duvarda guineydeki bik, kuzeydeki kiighk olmak tizere iki apsis yer alir. Yapinin giineyinde gdm iglevine ayrilan diizensiz 135. ¥. Otthen, * Kapadohya Btlgosindek! Kapall Yunan Hacr Kifevierde Rasim Program Arkeolay ve Senet Tarihi Dergisi 3 ( 1984}. 155. 49° Satmenin tasvr ect htselar in Bk, Thierry, 2.g.¢. 1969, 117 (Koka, 177-178 (Sambi, 195, e246 (Ala). 20 Rleate, a.o. I, 1868 pin X re. 120 [Thal Ye Kise: ey, ein I (Gareme, Said). dn XLVI TS Godan H abate 21H. Extymios igin Bkz, Bobera, 1974: 201-203; H. Nikolaos icin Bkz. L.Petzoid "Nikolaos von Myra (von Bari)" Lexikon: der Chiistischen thonographie 8,197 45-58, 22 Galerahanion, Une Nouvelle Province de Uart Byzantin, Les Egises Alupestres de Cappacoce, Paris 1925. |, 171- 176, Levt3a (Goreme Az Danke, LW. Budde Gérema, Hohl Kichen i Kappadckien, Valag 1988 13-14 (Go. reme Eski Tokall: N. Peser, Géreme Raya Kiselerinde isa ve Meryem Tipler, Hacettepe Universitesi, Sasyal Bilim- ‘er Enstit0sl, Yayirlanmamig Lisans Te2i, Ankara 1994.98 (Uravp, H.Thecdoras) 23 1989, 43, 24 1988,13. 25 Restle, ag.e. Il, 1959, plan Xli (Goreme Theotakos) 25 SUslomelor icin Bk2. Ragtlo, a.g.0, Il, 1969, 708, 166 (Goreme, “imal, ros. 194 (Goreme. Garhi}, ras.280 (Goremo, Karanliy, ay- Ill, res. 291 (Goreme, iliclar KusIUk}, res.463 (Ihara, SumbOL) 27 Jolver Levy, a.g.e. 1991, ev.144-145, 28 Sapekield duva” resimlerinin bir bokimdod is tabakasindan arindiran Reslorator Advan isler'e kagekb ederim 20 Gough, a.9.¢, 1964, lev. XXIV-KXX, 20dikdérigen planlt iki mekan vardit. Mexantardan giineydekinin dogu duvarinda bir me- zar nisi bulunur (Qizim 5: a-b ). __ Yapidaki tepiam 3 sahnenin 2's} yayinianmamistir. Ayrica topiam 49 tim ve bUst seklinde tasvir edilen figiriin 2171 yenidirs®, Resimier, apsisierde, duvarlanin bir kismi, tavan ve glineydek! mekandadir. Apsiste Deesis sahnesi yer alir (Resim: 4, 5). Sahnede madalyon iginde Anna ve loakim tasvir edilmistir. Deesis sahneiesinde Anna ve loakim figirleri, Kapadokya'da Ozeiikle_10.-f4. yuzyillarda sik gérulur, Ayrica yarim kubbenin bitimindeki kizi# kahve geritte, Thierry tarafindan yayinianan, "Kiisenin Basileos adh kigi tarafindan, mart ayin- da resimlendirildiginin” yazih oldugu kitabe vardir31, Apsis zater kemerinin iki yaninda Meryem ve melek fourlentia oluglurdugu Muj- de sehnesi tespit edilmistir. Meryem ve meiek figdrlerinin birdirinden ayrt olarak, kemer yizeyinin iki yaninda tasvir ediidigi Ormekler 11. yuzyildan itibaren gorulmektedi&2. Bi- Zans resim sanatinda ilk kez Kiev H. Sophia’sinda gorlilen "bipolar" dizenlemenin 12.- 413, peep aide yayginiagiig) bilinir3. Yapinin duvarlarin: Ustte, iginde bust gekiinde azizierin bultundugu pseudo ikonalar gevreter. Pseudo ikona tasvirerinin anitsal resim sanatindaki Grnekleri 11.-12. yuzytilara tarihtenir3*, Kirk Martir Kilisesi pseudo ikonala- in bulundugu Anadolu'daki sinirli érneklerden birisidir. Yapinin tavaninda madalyonlar iginde bust geklinde kirk martirler tasvir ediimis- tir. Resim programinda kiliselerin cegitlt yerlerinde tasvir edilen kirk martirlere, Erdem- li'deki gii sayica Cox olarak, Tokal Yeni Kilise'ce rastlanir4>, Gtneydeki mezar mekaninin gUney duvarinda kargili« iki asker aziz; Aziz Ge- orgios ie Aziz Theodoros Stratelates tasvir editrmistir (Cizim 6). Iki asker aziz, anitsal resin sanatinda 11, yuzyiidan itibaren asker? giysilerle, bazen buradaki gidi yan yana, bazen de ayri mimari Ogeler Uzerinde kargilikll tasvir edilirs®. Ayni mekanin favaninda ise gok az bir imd gunumuze getebilen Metamoriosis tespit edilmistir. __,__ Kilisedexi resimler kaliteli Ustubu ile dikkati geker. Itadeli ve harekettli figirierin yuzierindeki renk toniamaiar! ile olugturulan hacim, ozellikle 11. ydzyiia ait Soganli Ka- rabas Kilisest'nin resim Usiubu ite benzerdir (Resim: 4, 597. Kilise Camil: Vadinin dogusunda yer alan kiiise iki serbest destekii kapalt Yunan hag! plan tipindeair. Dojuda ortadaki buydk olmak Uzere Og apsis yer alir. Guiney du- varin dogusunda ciccergen, mezar nisi bulunur, Yapinin kuzeyinde yaklagik kare plan- hgémd mekani vardir. Mekdnin dogu duvarinda glineyde apsis, kuzeyde ise fazla de- rin olmayan dikdérgen bir nig bulunur. Aynt mexanin kuzey cuvarinin batisinda dikdort- gen bir mezar nisi vardir. Ayrica mekanin zemininde de mezariar gorlimektedir (Cizim he 8-2) Yapinin bugiin ana ve giiney apsisierinde, kuzey, giiney hac kolfarmin tonoz aliniiklan ile bati hag kely tonozunda resimier vardi. Kilisede var ofan toplam 7 sahne- den 5'i yenidir38, 20 Yayinlanan chiar tesimierl iin Bez, Thlerty, ag.e, 1989,16-18. 31 Kitabe igin Bkz, Thiery, 2.9.¢. 1980, 17. 32 Restle, a.g.e. 1969, ras. 21, 22, 24 (Goreme, Sakh: ay. IF, plan 2 (Gilgen Kargiy, Jerpharion, age M, 1925, + 779 (Gama, Haci. lew 196, 2 (Goganiidere, Karabay), Ayrica apsis kemmen Uzouindekd Muide sarwielerigin Bk, Ct: hen, age. 1886, 154 33 Otiken, a.ge, 1985,154. 24 Pseudo ikone tasvirlen igin Bk. R Hamann-Mac Lean -H Hallensieben, Die Monumentalmatere’ in Serbien und Ma: edonien vom 11, bis zum tranen 14. Jatyhundert Giessen ill, 1963. res. 18 (Chri, 4, Sonha), plan 6 (Netez!, H, Pan- teleimon), C. Mango, * The Monastery cf St Chrysosiomos at Keutsoverdls (Gypius) and ‘t's Wat Palntags, Pact |, Daverntise! Dumbarton Oaks Papers 44 (1960), 75 (Koussovendis H, Krsostemes) G. Baba Les Chapeles Ane 725 des Eglses Byzantnes, Forcon Liurgque af Fograrmmes icanographiques, Parts 1569, 125, 168 (Backova, Kripte ve Poko Miroz Kurtanic lea) 85 Restle, age. I, 1968, plan X. 86 Aske azizler icin Biz. 8. ¥, Otdken * Selime'de Dervis Akin Klisasi ve Mezar Odest” Hacettepe Universitest Arma- an Dizis) Ankara 2, 1984, 500, 37 Sobani Karabas Kile! icin Bk. N, Thiery " Etude Stylistque des Peintures de Karabes Kilise en Capradoce (1060- 7081)" Caniers Areheoiogiques 17 (1987), 161-175. 38 Yayinfanan duvar resimter gin Bxz. Thierry, a.g.e. 1989, 9-10, atYapinin apsis yarim kubbesinde Teophany, Deesis sahnesi ‘le birlkte iglenmig- tir. Kapadokya’da yogunlukia 11. yazyiida gérulen bu kompozisyen, Thierry’e gore bél- gede uzun sure bulunan Gurcd etkisine bagianir9. Apsisin alt geridinde madalyon igin- de, busi seklinde havari ve piskopos figurleri (Resim: 6) ile en alt seritte oniki tim pis- kopos tasvir edilmistir. Ayn! dizenleme 11. yuzyila ait Soganti Barbara ile Tagar’daki trikonchosta vardir#®. Kilisenin kuzey hag kolu tonoz aliniiginda, Thierry’nin Bog Mezar Baginda Ka- dinar olarak gérdugu satine Garmihta {sa’dir41, GUney ha¢ kolu tonozunda ise muhte- melen Dogum sahnesi vardir. sa'nin yagaminin tik ve son anint belirleyen iki sahnenin kargilikit tasvir edilmesi bilingii olarak gergekiesir Anitsai resim sanatinda 11. yuizyiidan itibaren gordlen tasvirier arasindaki bu iliski, Gdreme'deki Karanhk ve Elmalt kilisele- rinde ayni sahnelerin kuzey, giiney hag kollarinda verilmesi ile kargimiza gikar42, Ayri- ca Carminta Isa sannesinin tkonografik dzellikier! 11. ydzyil ve sonrasina tarinlenit’. Sahnenin solundaki Meryem elierini isa’nin sad gddsUndeki yaraya dogru uzatmigtr Kapadokya'daki Garmihta Isa sahnelerinde sik rastlanmayan bu ozeliik, 11. ylzyila ta- rihlenen Belisirama'da Bahattin Samanhg Kilisesi'nde de gorilar44, Bat! hag kolunun tonozunda, gtiney yarida havari olmas: muhtemei onbir haleli bas ile (stte Isa tasvir edilmistir. Burada muhtemelen "Havarilerin Kutsanmasi ve G6- reviendirilmesi" konulu sahne vardir. Bazen Go§e Cikis sahnesi ile birlegen bu sahne Kapadokya'ca Gok az resmedimistir. Goreme’deki Kilictar_Kilisest (10. yazyil), ayni sahnenin bati hag kolu tonozunda tasvir edilmesi ile Kilise Camii'ne yaklagir*, Resimier, Erdemli’deki 11. yuzyil Ustup dzeliiklerini costeren Nikoiaos Kitisesi ile benzer Usluptadir. Sonugta Kilise Camii'nin resimlerini, (isiup ve diger dzellikler: agisin- dan genelde 11. ydzyila tarihieyebiliriz. 10.-44, ylzyillar arasina tarihledigimiz beg yapida kuru siva uzerine yapilan Gesso teknigi uyguianmistr. Ozellikie 13. ydzyila tatihiedigimiz yapilarin, Erdemi:'ye gok yakin ofan Soganli'daki resimlerin Uslubu ile benzerligi, ayni bélge sanatgisinin eseri oidugunu digtindirGr. insan eti ve dogal tahribatlar sonucu yok olmaya baglayan bu énemif resimleri koruma konusunda yore halkini bilingiendirmek, Sncelik tasiyan amaglarimizdandir. 30 Them, e.g 1980, 10: Ayice Guroa yan tanrdal Teophany sannsen en Bkz.T Velmana " Limaga dete Deeeie dans fos egises de Georgie” Gafvers Archeologiques 28 (1980-81) 47-102. 40 WBivetLevy, ag.e, 1991, fov.144, 2 (Sodan, Barbara), lev, 131, 2 (lager, trikonchos) 41 Thienry, a.g.e. 1988, 5, Rest, a.g.e. ll, 1969, pién XVIII (Goreme, Elmal), plan XX! {Gocema, Karanitd; Otuken, a.g.0. 1984, 153, 157. #2 Garmitta isa sanneter iin Ska, M. Mass ‘Kreusigung Chris” Reedexkon zur Byzantinschen Kunst, § 1881, 288 44 Restie, ag.e it, 1969, res. 517, 45 Restic, a.g.e tt 1969, plin XXIV, rea 276. 22Gizim 1: a) Tek nefii kilise lant (H. Kozlu, 02) b) Tek nefll kili- se plan (Thi- erry, 1989) 23Gizim 2: Tek nefii kilise, tonozun dogu bblllmi, Goye Gikig sahnes! (N.Karakaya) Gizim 3: Tek nefli kilise, tonozun kuzey béliimiiniin alt seridi, sahneler (N.Karakaya) 24(eset “AU|UL) 1UEId [Sa5}{14 SOBIOXIN ZIzy (q {eg6). ‘Ausajy) 1Weld psa: a oz Oy Hed Medes Ep (2002 ‘njzoyH) 1eld Iso eg wiZi5 -unsnGopAazny on 1SesiIIy SORIONIN Zizy (2 : p UNZIS 26Gizim 6: Kurk Martir Kilisesi, giineydeki mekan, asker azizler (N.Karakaya) for poy eM L Gizim 7: a) Kilise Camii, plant (H. ‘ozlu, 2002) b) Kilise Camii, (thierry, 1989) plant 26Resim 1: Aziz Nikolaos Kilisesl, to- noz baslangiglarinin alt ylizi madalyonda azizter Resim 3; Aziz Nikolaos Kilisesi’nin kuzeydogusundaki sapel, apsisteki Deesis sahnesi, ayrintt 2? oe) im Resim 2: Aziz Nikolaos Kilise: kuzey duvar, kesis aziz, ayrint: yee Le Resim 4: Kirk Martir Kilisesi, apsis Deesis sahnesi, ayrint:Resim 6: Kirk Marti Kilisesi, apsis. Deesis sahnesi, ayrint: 28