BAROK

 Port. biser nepravilnog oblika

 Od kraja 16. do polovine 18. stoljeća
 Podudarnosti: 1594. godine, umiru Palestrina i Orlando di Lasso - majstori polifonije
 tri godine kasnije izvodi se prva opera "Dafne" - Peri (historijski karakter)
NOVO DOBA - u centar doživljaja stavlja se individua

 nova sredstva - monodija uz pratnju (solo pjesma uz instrumentalnu pratnju)

 opera nosilac baroknog sjaja
 veliki značaj imaju i mnogi drugi oblici muzičke umjetnosti i to:
- vokalno-instrumentalni: oratorij (duhovna opera, bez dramske radnje) i kantata (djelo lirskog
kraktera govori o osjećajima i razmišljanjima - Bach)
- instrumentalni: svita (niz plesova), sonata (za jedan ili više instrumenata), koncert,
(nadmetanje dvije grupe svirača, a kasnije solista i orkestar)
Barokna ritmika je preglednija, ritmički motivi jasniji, tanke crte su jasno upisane i izvođači mogu precizno
muzicirati, što dovodi do karakteristične barokne motoričnosti i pokretljivosti.
Harmonija koja je ranije bila kolebljiva sa miješanjem elemenata modalnosti postaje sve izrazitija tonalna i
učvršćuje se kroz dur-mol sistem.
U težnji da objasne povezanost muzike i života, kako se tumačilo i slikarstvo u to vrijeme, nastale su nauka o
afektima i nauka o figurama.
Nauka o afektima (Ramos de Pareja, Zarlino, Rene Descartes) odražava racionalistička gledišta, kako se uz
pomoć muzike mogu pobuditi pojedini afekti od kojih su osnovni: tuga (pokazuje se sporim tempom), radost
(pokazuje se brzim tempom), ljubav (umjerenim tempom) i mržnja, uz povezivanje sa odgovarajućim
intervalima.
Nauka o figurama povezuje retoriku, poeziju i muziku, tražeći muzičke ekvivalente za govorne figure kojih je
bilo mnogo. Teoretičari su izradili čitav riječnik muzičkog govora koji je povezivao tekst i muzička kretanja.
Dvor, crkva i grad i dalje su glavni izvori zapošljavanja muzičara. Prvo javno pozorište u Italiji (4. decenija 17. st.
najprije se javljaju privatna a zatim javna pozorišta).
Barok je trajao 150 godina od 1594. do 1750. godine. Ovaj period bio je ispunjen djelatnošću bogatog niza radi
preglednosti dijeli na:

 rani - preovladava snažna subjektivna interpretacija teksta, na bazi recitativa u slobodnom ritmu uz
sklonost ka upotrebi disonance. Harmonija je pretonalna, dominira vokalna muzika
 srednji - razvija se stil tzv. "bel canto" u operi i kantati, s podvojenošću izmedu arije i recitativa, stari
načini ustupaju mjesto duru i molu, vokalna i instrumentalna muzika su podjednako značajne
 kasni - tonalitet dur i mol su učvršćeni i ističe se motoričnosti. Instrumentalna muzika vlada nad
vokalnom
Muzički stilovi su u tom periodu nazvani:

 stil antico - primjenjivan na muziku Palestrininog stila - Monteverdijeve mise

 stil prima pratica - odnosi se na Claudia Monteverdija, prvi način komponovanja prema strogim
kontrapunktskim pravilima - madrigali i scenska djela
 stil seconda pratica - prvenstvo se daje muzičkoj deklamaciji i muzičkom tumačenju tekstovnog
sadržaja, dok su pravila u drugom planu, karakteriše ga upotreba hromatike i slobodniji tretman
disonanci
 stil narrativo - muzički nesamostalan, dolazi do izražaja na mjestima esperessivo, unosi izražajnije
elemente
 stile reppresentativo – oživljen dramatskim elementima, duševnim stanjima ličnost koja ga donosi
Opera u 17. stoljeću

 najsloženije muzičko-scensko djelo nije se pojavila naglo

 ton i riječ, tj. muzika i književnost udruženi sa glumom i dekorom
Sveta prikazanja - misteriji, kao i majske predstave - maggi u XIV stoljeću bile su veoma popularne u Italiji,
naročito u Firenci.

 jednostavna melodija sa strofama od četiri stiha

 najčešće bez instrumentalne pratnje ili povremeno na violini i basu
 plesne tačke u međučinovima koje su znale biti duže i od činova
 upotreba strojeva - machine, kojim su ostvarivani najraznovrsniji scenski efekti
 prve opere nisu ništa drugo nego pastorale koje su potpuno komponovane
 doprinos nastajanju opere su školske drame (komedije), koje su organizovali sveštenici a u kojima je
bilo i muzičkih tačaka, posebno horskih
Dramsku individualizaciju operi su dali dramski madrigali-komedije u kojima je ulogu likova nosio hor (slični
komediji dell'arte) koje su bile omiljene u narodu. Najzad, još je nedostajao samo libreto-sadržaj opere, koji je
trebalo da da priliku da u drami pojedinac, izdvojen na pozornici, iznosi pred slušatelje svoje osjećaje. Ovaj
problem su razriješili umjetnici i književnici koji su se okupljali u domu firentinskih aristokrata i ušli u muzičku
historiju pod nazivom Camerata iz Firence. Umjetnici iz Firence iz kruga Camerate pozivajući se na praksu
starih Grka i Rimljana, koji su na svojim pozornicama pjevali čitave tragedije, dogovorili su, odnosno stvorili
muzičko-scensko djelo "opera in musica", u kojoj će pojedinac na pozornici izražavati svoja osjećanja i čežnje
u primijenjenoj monodiji, pri čemu je tekst mogao doći do izražaja. Jednostavnost pjevne linije, plesne tačke i
recitativnost su elementi iz kojih će biti izgrađene prve muzičke scene, smještene u pastoralnom, mitskom
ambijentu.
Takva je i prva opera Dafne kompozitora Jacopa Perija na libreto književnika Ottavija Rinuccinija, izvedena
1597. godine ili 1598. godine, a dvije godine kasnije i opera Euridika koja je u cijelosti sačuvana.
Partitura je bila jednostavna i sastojala se od dva sistema:
1. za vokalne dionice
2. za nekoliko instrumenata (čembalo, kitarone, velika lira, velika lutnja)
Fanfara-truba objavljivala je da djelo počinje.
Po uzoru na antičko i srednjovjekovno pozorište, jedno lice - prolog - na ravnomjernoj i jednostavnoj
melodijskoj liniji otpjevalo sadržaj dramske radnje, dok su u toku radnje povremeni nastupi hora donosili
potrebno osvježenje.
Tvorcem opere smatra se kompozitor Claudio Monteverdi. Njegova djela prisutna i na polju duhovne muzike
(mise, moteti, psalmi) u kojoj primjenjuje polifoniju (na gregorijanskim cantus firmusima, uz recitative, arije),
te madrigali koji su bazirani na području nove monodičke koncepcije (9 knjiga), gdje uvodi instrumentalnu
pratnju, ističući sve više disonancu kao nosioca dramske napetosti (u petoj knjizi).
Sva djela nažalost nisu sačuvana, ali na osnovu onih koja su analizirana kao što su: "Orfej", "Arijadna",
"Odisejev povratak" i "Krunidba Popeje" - posljednja, godinu dana prije njegove smrti, koja je Monteverdijevo
operno remek - djelo, može se zaključiti da je počeo sa mitološkom tematikom, preko historijskih događaja i
likova, karakterističnih za venecijansku operu (gdje je i djelovao najveći dio svog života).
Opernom izrazu svoj pečat je dao i Rim, gdje se umjesto jednoličnih firentinskih recitativa uvode melodijski
pjevni odlomci koji njihovi kompozitori nazivaju arijom.
Prinčevi Barberini otvorili su u svojoj plači pozorišnu dvoranu gdje je izvedena duhovna opera "Sveti Aleksej"
kompozitora Steffana Landija. Značajna je po nastanku uvertire italijanskog tipa sa stavcima: brzi, polifoni
stavak-polagani stavak - brzi, koje su se izvodile prije svakog čina. Tu se pojavljuje i balet i muzički humor, a
takoder i prvi put muška glavna uloga povjerena kastratu sopran glasu. U pozorištu su posebno isticani
dekorativni efekti. Rimska opera utemeljuje tzv. duhovnu operu koja će se kasnije stopiti sa oratorijem.
Doprinos Venecije u daljnjem razvoju opere prvenstveno je u učešću građanstva u pozorišnom životu, što je
omogućeno otvaranjem prvog javnog pozorišta 1637. godine. Muzika prestaje biti samo privilegija i dobro
jednog povlaštenog sloja - učestvuju, dakle, i imućniji građani, ali i sitno građanstvo (bogati su vlasnici loža). U
libretima nema istinskih moralnih veličina nego dominiraju umorstva, otmice, zamjenjivanje djece, trka za
nasljedstvom, krunom, a pobjeđuje nasilje, lukavština, spletka. Ljubav se prikazuje kao neiskrena i
izvještačena. Pojavljuju se komične figure, voljene kroz komediju tako opera postaje sredstvo zabave i
razonode.
Značajno je pomenuti da se u istom periodu razvija kantata kao vokalno-instrumentalni oblik kamerno-
koncertnog karaktera, koja pada pod utjecaj bel canta.
U razvoju Napuljske opere posebno značajnu ulogu su odigrali kompozitori Alessandro Scarlatti, Giovani
Battista Pergolesi i Domenico Cimarosa, koji su stvarali prvenstveno komične opere - opere buffo (bufo).
Napuljska opera počinjala je predigrom tzv. uvertirom italijanskog tipa, sa stavcima: brz, lagan, brz. Osnovni
element opere serie (ozbiljne) bio je diptih: recitativ+ arija.
Allessandro Scarlatti, plodni operni kompozitor, napisao je 114 opera, 800 kantata, 16 misa, 35 oratorija, te
motete, psalme, instrumentalne kompozicije. Smatran je jednim od najboljih čembalista, orguljaša, dirigenata
i učitelja onog doba. Zato su instrumentalne boje njegovog orkestra, koji je po sastavu već onakav kakav
upotrebljava Haydn i Mozart (violine I i Il viole, violončela, kontrabas, - oboe,fagot i dva roga), iskorištene sa
mnogo ukusa, a učvršćeni su elementi karakteristični za napuljsku operu. Scarlattijeve najznačajnije opere su:
"Pir i Dimitrije", "Mitridate", "Tigrane" i komična opera "Pobjeda časti". Sa posebnom ljubavlju je gajio jednu
 12
formu - ples siciliano u mjeri, izrazite ritmičke podloge, zgodne za lirske ugođaje. Koristi također i napuljski
8
sekstakord, ali ga koriste i drugi barokni majstori tog vremena.
Italijanska opera nastavlja svoj razvoj i osvajanje evropskih zemalja dobivajući od svake nešto novo i
karakteristično.
U Francuskoj je postojala također i ranija veza poezije i muzike kroz narodne komedije, karnevalske
svečanosti, trubadurska i truverska nastojanja. Na to se nadovezuju baletske predstave sa recitacijama,
solističkim vokalnim tačkama, horovima, plesom i pantomimom, gdje su uz pomoć mašina izvođeni različiti
scenski efekti. Prvi komad sličan operi bila je pastrola italijanska kompozicija pod nazivom prva muzička
komedija, nakon koje se osnivaju operne akademije ili muzičke predstave sa fancukim stihovima.
Nacionalna francuska opera veže se za ime Jean-Baptiste Lullyja koji je rodom iz Firence, a od 12. godine je
živio u Parizu. Slavu počinje sticati kao odličan violinista i dvorski plesač. Njegov uspješni rad prekida
neočekivana i iznenadna smrt; dirigujući na probi, udario se dirigentskom palicom, koja je tada bila teška,
ozlijedio nogu, dobio rak i ubrzo umro. Tematika njegovih opera je mitološka.
Kantata je također vokalno-instrumentalna forma koja se neposredno razvila iz renesansnog moteta. Ona je u
odnosu na oratorij manjeg opsega, ima pretežno lirski karakter, ali se takoder sastoji od niza arija, recitativa,
horskih i orkestarskih tačka. Postoje i svjetovne kantate koje su nastale iz posebnih oblika renesansnog
madrigala.
Pasija je vrlo slična oratoriju, ali se njen sadržajni osnov ograničava samo na izvođenje biblijskog prikazivanja
Kristove muke.
Duhovna muzika u Engleskoj i Francuskoj nije se tako snažno manifestovala u pravcu nastanka oratorija, nego
njegovanja moteta (tzv. veliki motet za hor, soliste i orkestar, posebno u Francuskoj) i psalme, koji se načinom
izvođenja približuju kantati (prvenstveno u Engleskoj).
Instrumentalna muzika

 tok i razvoj u velikoj mjeri uvjetovan pojavom opere, kontrastima polifonije i monodije, upotrebom
instrumenata za akordijsku pratnju monodijskih odlomaka, usavršavanjem tehnike mehanizama
pojedinih instrumenata, jasnijim saznanjemo njihovim specifičnim izražajnim mogućnostima,
organizacijom manjih i većih instrumentalnih sastava s gudačkim instrumentima na čelu, te
osjetljivošću za instrumentalne boje
 u djelima J.S. Bacha polifonija je doživjela svoj neslućeni vrhunac koji kasnije neće nikad dostići
Monodija, našavši svoju primjenu i u instrumentalnoj muzici, utječe na razvijanje novih oblika i sadržajnosti u
kojoj sada instrumentalni solista iznosi svoje emocije na instrumentalnoj harmonijskoj pozadini.
Nastaju nove koncertne forme:

 suita - niz karakterističnih instrumentalnih stavaka sa karakterističnim plesnim ritmovima

 sonata - pisana pretežno za gudačke instrumente, ima veliku životnu snagu i prilagodljivost
različitimuvjetima, dodaje se i viola da gamba, odnosno violončelo
Plesovi su se izvodili u parovima i povezivali po principu ritmičkog i dinamičkog kontrastiranja, te zaokruživali u
4
posebne cjeline, čime je udaren temelj baroknoj suiti, sa stavcima: allemande (njemački, umjereni tempo),
4
6 3 3 3 12 6
courante (francuski, brzi tempo), sarabande (španski tempo lagani) gigue (žiga – engleski brzi
4 2 2 4 88
tempo). Kasnije se ubacuju i drugi stavci (menuet, gavota). Barokne suite pisane za veće sastave-orkestarske,
nazivaju se partitama.
U Italiji se sonata razvijala u dva oblika:
1. sonata da chiesa - crkvena, imala najčešće 4 stavka
2. sonata da camera - kamerna sonata zavisno od mjesta gdje se izvodila, imala do 7 stavaka, a karakter
su joj određivali plesni ritmovi. Termin kamerna muzika danas podrazumijeva djela pisana za manje
gudačke i puhačke sastave, često uz klavirsku pratnju i za solističke nastupe gudačkog ili puhačkog
instrumenta uz klavir.
Fuga je najsloženiji oblik barokne muzike polifonog karaktera, građena na principu imitacije, a pisana za dva ili
više glasova. Pojednako često se susreće u vokalnoj, vokalno-instrumentalnoj i instrumentalnoj muzici. Fuga
ima jasno određenu formu koja se sastoji od tri dijela:
1. dio - ekspozicija glasova ili instrumenata
2. razvojni dio (provedba) - zahtijeva da se tema pojavi bar jedanput u svakoj dionici, a pojedini njeni
nastupi odvojeni su drugim muzičkim materijalom
3. završni dio (zaključak) - tema se ponovo javlja u svim dionicama, ali često tako da u drugoj dionici
nastupa prije nego što je do kraja izvedena u prethodnoj. To se naziva streta (stretto), a izraz je došao
od italijanske riječi, koja u prijevodu znači zbijen
Antonio Vivaldi (oko 1678.-1741. godine) najpoznatiji majstor italijanske muzike u prvoj polovini 17. stoljeća
bio je sveštenik rođen u Veneciji, gdje je bio violinista orkestra u Crkvi sv. Marka, kao i njegov otac, a kasnije i
podučavao violinu do odlaska u Beč gdje je i umro. Ostavio je veliki broj kompozicija i to ne samo
instrumentalne nego i crkvene muzike, a značajne su mu i opere (38).
U nekim svojim djelima pokazao je osobito sklonost da tonovima ocrtava raspoloženja iz prirode i u tom
pogledu ističu se njegova četiri koncerta pod zajedničkim nazivom "Il Quatro staggione" ("Četiri godišnja
doba") ustvari violinski koncerti.
Georg Friedrich Handel i Johann Sebastian Bach su giganti muzičke umjetnosti, čiji su likovi i stvaralaštvo
obilježili barok kao umjetnički pravac.
Handel:

 dijete iz porodice u kojoj nema muzičara

 ekstrovertan, pokretan, teži za slavom
 sa 7 godina uči orgulje, čembalo i komponovanje
 muzika za široku publiku, zvučna
 od 18. godine putuje po Evropi (ostavlja posao crkvenog i dvorskog muzičara, jer želi slobodne
mogućnosti za razvoj). Boravi u Firenci, Rimu (upoznaje stvaralaštvo A. Korelija i A. Skarlatija), zatim u
Napulju što potiče njegovo opersko stvaralaštvo.
  Sa 25 godina (1910.) dolazi u London, nastanjuje se i postaje umjetnički direktor tek osnovane
Kraljevske muzičke akademije. Uz kratke prekide boravi u Londonu do kraja života.
 Nije se ženio
 Postao slavan za života
 Umro 1759. godine u Londonu, potpuno slijep, sahranjen vrlo svečano.
Bach:

 najistaknutiji član porodice muzičara kroz nekoliko generacija (2 stoljeća)

 introvertan, nepokretan, čitav život u Njemačkoj, nije tražio slavu
 violina, čembalo, orgulje, komponovanje
 iskreni i duboki doživljaji
 Sa 18 godina odlazi u Weimar gdje stupa u kapelu (orkestar) vajmarskog kneza, gdje najviše pišu
duhovna djela, usavršava instrumentalni virtuozitet i i improvizatorsku vještinu, te pedagošku
sposobnost. Kod kneza u Ketenu se bavio uglavnom svjetovnom muzikom, a zatim postaje kantor škole
Crkve sv.Tome.
 Svira orgulje, komponuje za crkvene potrebe, podučava muziku, organizuje javne muzičke priredbe i
savjesno dužnost obavlja do smrti.
 Oženjen, iz dva braka 20-tero djece
 Postao slavan 80 godina nakon smrti (Mendelsohn Bartoldy.)
 Umro 1750. godine u Lajpcigu potpuno slijep, skromno sahranjen.