DOI SONG TINH THAN IGUONG - TON GIAO ng cdc hinh thie tin ngudng - ton gido truyén thong cua cong déng Hméng, thé cing té tien, dic biét 1a sa man gido kha phat trién. Nhung nhimg hinh thitc ton gido so khai nhu vat linh, t6 tem gido, cdc loai ma thuat... van tén tai @ dang tan du va dong vai trd dang ké. THO cuUNG TO TIEN Day 1a mét tin nguéng quan trong ctia déng bao Hméng, trong 46 tha cting dng ba, cha me va nhang ngudi déng toc da khuat ma theo quan niém cua ho 1a nhting ngudi trong pham vi ba doi tro lai. Khac vi ngudi Viet, nguai Tay, da s6 céc dong ho ngudi Hmong, khéng lap ban thé té tién riéng. Noi thd cting chi 14 mot to gidy hinh chi nhat d4n trén vach hau noi gian gitra nha. Mét sO dong ho cé lap ban thé 6 chinh gita gian cing, cdch mat dat ty 1 - 15m. Trang tri trén 46 chi la to gidy ban va ba 6ng huong. Mét s6 noi lai thd té tién 6 “cot ma”. Noi thé 1a ché thiéng, chi cé chu gia dinh mdi duge cing mdi t6 tién va con trai méi duge dén gan. Ngudi Hméng chi cing té tién vao dip mung nam mdi, lé com méi hodc khi cung chita bénh. Dé6i véi linh hén cdc bac 1A cha, 6ng, cu..., con chdu td chirc 1é 73oto HAN Noi thé cha me, {6 tién eda gia dinh ngudi Hmong 6 Pang X4ng, Mai Son, Son La. Anh: Chu Thai Son cuing theo tuc 1é tang ma nhur lé tién dua hén, 1é stta mé ma, lé ma kh6... T6 tién duge coi 1a loai thién thin (ma lanh) luén phi hé cho con chau. Tuy nhién, déng bao van quan niém néu khong the cling phai dao, té tién cling co thé trig phat, Jam cho 6m dau. Nguéi ta con cho ring d6i khi té tién thigu di con va doi trau, lon Xa hoi truyén théng & day cho rang thé gidi bén kia cé mot noi danh cho té tién cing gidng nhu con chau dudi tran gian, cu tri theo dong hg. Trong niém tin cé xua, nguoi Hmong quan niém hon cua ngudi chét con ddu thai vao con chau, hén cia éng thudng dau thai vao thé hé thir ba trong dong ho. HE THONG MA NHA Ben canh viéc thi cting té tién, 6 ngudi Hméng van song song t6n tai mét hé thong “ma nha” voi nhing 1é thu cting bai riéng biét 74DOI SONG TINH mG - Ma nha (x1 cangz): La vi than linh duge ngudi Hmong coi trong nh&t voi quan niém 1a vj than cai quan khéng dé tién bac, ctia cdi mat mat, pha hd gia dinh lam 4n phat dat, giur gin cdc hén ngudi trong gia dinh, khéng cho hén chay di lang thang ra ngoai. Ma nha cdn duge hiéu 1a mot vi than kiém tinh moi chttc nang cilia tat ca cdc loai ma trong nha. Noi thd ma nha dat 6 bite vach gian gitta, d6i dién voi cira ra vao va trang tri rat don gian, thudng 1a td gidy ban cd béi mét it tigt ga va din mét vai cdi long ga Ién trén. Ngudi Hméng cing ma nha vao dip tét dén ming nim mdi, 18 com mdi, luc gia dinh c6 ngudi 6m dau, khi trang trot hodc chin nudi gap van han, can tri ta va cau xin duge phi hd. Hang ndm, cr dén d@m 30 tét, chu nha bat mét con ga tréng ra trudc ban thé khan vai, sau dé c&t tiét réi tha trong nha. Chi nha quan sdt xem con ga quay dau vé huéng nao thi can ctr vao d6 dé dodn dinh viéc lam an trong nam t6i cd phét dat hay khong. Ngudi ta tin ring, néu lic gidy chét, con ga quay dau vé buc vach - noi thd ma nha hodc phia buéng chi nha thi nam do gia dinh lam an phat dat, nhung néu con ga quay ra phia cia thi nam d6 gia dinh gap khé khan, hao tién tén cilia. Gip trudng hop Ay, chi nha bat con ga khdc 1am 18 cuing lai, néu cd biéu hién nhu c@ thi cting thém mét lan nia, va két qué vin khong thay déi thi méi danh cam chiu. Sau lé cting, con ga duge treo sdt noi thd “ma nha” qua 3 ngay tét. Long c6 va tiét ga dugc bdi, dan lén noi tho phung thay cho to gidy ca dé chu mong su may man. Tai lé ciing nay chi cé dan éng trong gia dinh méi tham dy, con na gidi theo quan niém cia ngudi Hméng, néu co mat, ma nha sé khéng lai vang vé. Ngudi ta con kiéng khéng dugc treo vay do cua mit gidi trong nha. - “Ma cét chinh” (cu ndéx dangz): Dé 1a cay cot gitta cua vi kéo thu hai ngan gian dau hdi bén phai hodc bén trai voi gian gitta, ty theo timg dong ho. Ngudi Hméng quan niém “cot ma” 1a cOt linh thiéng, ngudi la khong duoc ngéi dua lung vao cot ay, khéng treo lén cot bat cut thir gi, khng duge gé dap vao cét, moi ngudi ludn ludn phai kiéng trénh, git gin. 75Cét chinh 1a noi thé “ma lon” (bué dangz) - né tugng trung cho sy hung thinh cia gia dinh, lién quan dén suc khde va van ménh cua moi ngudi trong nha. Déi voi mot sé dong ho day con la noi thé té tién. Cuing “ma cét chinh”, theo quan niém cia déng bao Hméng con nhim ta on nhting ngudi xua kia da giuip ngudi Hmong vuot qua hoan nan dé tim lai chr viét da mat. Vat cing la lon nai da dé va cuing theo tép quan chung cua ca dong ho. Sau khi cuing, ham lon thudng duoc treo 6 cét chinh. Cé mot sé déng ho khi cling xong lai dem xuong ham ay dét di va kiéng khdng treo hay chén bat cur vat gi & cay cot nay. - "Ma ctra” (khaor trongx plangl): D6 1a vi than linh duge quan niém 1a chuyén viéc canh git cra, ngdn ngita cdc ma dc vao nha, bao vé gia sic, bao vé cuia cdi, bdo vé cdc linh hén, git gin khong cho linh hén cua cdc thanh vién trong gia dinh bé di. Khi nao gia suc - gia cam bij bénh tat, hoac bj hé vé 1a do ma cia bj nga! Theo quan niém cia déng bao, ma ctta thudng ngu 6 t&m vai d6 dan truéc cua chinh. Ma cia thudng duoc cing vao dip tét, khi cé ngudi 6m dau hodc mat mat tai sdn. Lé vat 1a mét con ga trdng ludc. Cé mét sé dong ho nhu ho Va, ho Vir thudng nudi mé6t con “ga ma” (phai la ga trong, mau dé). “Ga ma” duge nhét 6 trong léng treo sdt véch budng 6ng chi. Khi cdn bao mong cho 6ng chi, “ma ctta” sé nhap vao con ga nay dé bao. Néu 1a diéu xSu, ch nha sé phai lam 1é cing “ma cia”, 18 vat 1a mot con lgn nai. Khi cuing, ctra duge déng chat va chi cé nam gidi mdi dugc tham gia. - Ma budng: Theo quan niém cia ngudi Hméng, ma budng lién quan téi viéc cham séc, bao vé sttc khée tré tho, phat trién dan gia suc. Khi mét adi vo chéng ra & riéng cé con dau ldng va lam 1é ddi tén 1dt cho ngudi bé, gia dinh 46 mdi cé tu cdch va du diéu kién thd ma budng. Gia dinh cé tré nhé hang nam déu lam Ié cuing ma buéng it nhat mdt lan. Dé ciing 1a con lon cdi cé tir 6kg dén 10kg. Lé cing dién ra vao budi t6i hodc hic ntra dém, ga gay lan thir nhat hay lan thu hai (tuy theo tung déng ho). Khi ciing phai déng chit cta, lon cot ngay trong nha, khéng cho ngudi la toi. Chu gia dinh 76DSI SONG TINH THAN’ pha thit lon luéc dom thanh nhiéu bat, mdi bat gdm du cdc bd phan cua con lon nhu dau, tai, tim, ludi, long, chan... (so lugng bat bao nhiéu 1a tay theo ting dong ho quy dinh). Nuéc ludc thit cho vao trong vé qua bau khé cd phan cé udn cong theo hinh dau hdi. Chi nha kinh can doc bai khan véi ndi dung cau xin ma budng bao vé hén tré nhé, phi hé cho tré trong gia dinh hay 4n chong lén, chin nudi duge nhiéu trau, lon... Cuing xong, rét nuéc thit trong qua bau ra cdc chén nhé bang nifa (s6 chén tuong ing voi s@ bat va tly theo tap quan cia ting dong ho) cho tré nhé udng, voi niém tin chting sé duge khée manh, sng mat. S6 thit cing duge chia cho moi ngudi trong gia dinh 4n m6t bia 6 nha, kiéng khong mang ra ngoai nha. Cuing xong, qua bau cong va cdc chén bing nita duge cat trén mai nha phia givong ngd cua chi nha. M6t sé phu nt muén dugc khée manh va cé nhiéu con con nhé thay cuing lam mét cdi bia bing giay ban boc bén ngoai mot bdt nude réi treo chinh gia budéng cia va chéng. - “Ma bép 1d” (khaor txul): Ma bép lién quan dén viéc sinh nd cia phy nt va luén phi h6 cho viéc chan nudi gia stic - gia cam. Do d6 cé tuc kiéng gidm chan lén bép 14, kiéng lam hu hai long lo bang dat, khong duge g6 va danh vao bép. Liic Ign chita thi kiéng khong lay tro trong bép, muén nhac chao cm ra phai dé mét hon dé vao gitta bép. Ngudi ta tin ring khong kiéng nhu vay, gia stic - gia cam dé bi dich bénh, dé chét toi, phu ni khd dé hoac dé ra qudi thai, di hinh. - "Ma bép lira” (khaor chuz); Vi than linh nay duge quan niém la cé tac dung tiéu diét cdc ma 4c. Sau Jé goi hén, ngudi ta ném vao 1d lta nhting con s4u bo - duge coi 14 hén bénh tat. Ma bép lia cdn duoc tin 1a cing dé gay ra 6m dau, bénh tat Trong ba ngay tét, ngudi Hmong kiéng khong théi Itta & cdc bép. Néu bép khong chéy thi phai ding que dé cham, khong duoc théi, vi theo ho ctt théi lita 1a nim dé gid to sé 1am hw hai hoa mau. 77- Ma bao vé hén lua, hén ngo: Vi than linh nay duge tin 1a thudng tru ngu & san gac (phia trén ranh bép - noi cat tri théc, ngo). Ma nay thudng pha hé cho gia chi duge mia hodc lam mat mua, tiy theo léng thanh kinh cia gia chu. Con dau va cdc phu nu khac déng ho kiéng lén san gac. Khi chuan bj thu hoach, bao gid ngudi ta cting cing ma bdo vé hén Itia. - Trong nha mét sé gia dinh con lap ban tho dé cting than tai (thax sénhx). Nhing ngudi cé nghé thudc chita bénh cdn Jap ban thd ong td nghé 1a Du Vang (thangx Duy Vang). Mot s6 gia dinh cé ngudi chuyén lam nghé rén cting lap ban thd dé cting ong td su cia nghé la Ly Lao Chinh (thangx Chuar Kaix). THAN THO BIA (THU TV) Trong pham vi lang, ngudi Hmong thuéng thé cting cdc thin thé dia. Than dugc tha & mét géc cay to hodc hén da ldn trong khu ring cém, C6 noi thé than ciia lang chi la nhting hén dé to 6 cdc hinh tha ky di. Viéc tho than cay, than dé 1a hién tugng phé bién cua cu dan ca ving Dong Nam A. Tuy nhién, 6 mot s6 ving, nhiing anh hiing lich str, anh hung van hda, nhing ngudi cé cong khai phd ving dat mdi, cd cong 4p Jang, khi qua doi cting dugc dan lang suy ton lam than ban ménh. Cac vi than nay thudng tru ngu trong mot mai da, hang da hodc mét géc cay to trong rimg cém. VAT LINH GIAO Xa hdi Hmong quan niém con ngudi va mot sé loai trong thé gidi dong - thyc vat déu cé phan xdc va phan hén. Phan xac Ja thuc thé hién hu, con phan hén r&t quan trong vi né chi phéi phan xdc, nhung khong thé nhin thay. Nguoi Hmong con tin 1a chi cé ngudi va nhimg dong vat lon la c6 hén, cdc loai vat nhé bé nhu rudi, mudi... khong cé hén. Trai lai m6t sé dong vat khdc nhu: sau bo, kién, giun, hoc buém..., lai c6 thé duge hiéu 1a nhing linh hén dang chay(!). Trong thé gidi thuc vat, nhing cay tréng chu yéu lién quan dén doi song 78DOI SONG TINH THA ctia ngudi Hmong déu c6 hén, nhu lia, ngé, lanh, thudc phién va cdc loai g6 quy dang lam nha, hodc nhiing cay to um tim 6 trong rimg, nhing hang dé, vach da. Nhu vay, bén canh con ngudi, trong thé gidi dong - thyc vat chi cé nhing cay, con lién quan dén déi séng hodc qué quen thudc voi nguéi Hméng mdi duge quan niém 1A cé hén. Loai vat cang dic biét thi hén cang dang sg. Nhung gic cay to cé hinh tha ky di dau co “tinh”, ludn bay nhung trd ma quai dé tréu choc con ngudi, chong gheo phu mu. Mém da to, géc sudi la déu 1a cdc vat cé hén dac bist, cd kha nang chi phéi déi séng cia dan cu, dé gay tai nan cho con ngudi qua lai noi dé. Cho nén mot sé noi ngudi ta phai thd cing cdc tinh linh nay. Xa héi cd truyén Hmong quan niém mdi con ngudi déu cé ba linh hén (pli). Hén chinh 6 dinh dau (trong thép). Voi tré em, hén rat yéu (thép mém), do 46 phai kiéng, khéng duoc xoa dau tré. Néu ai 16 xoa dau ching dé hén hodng sg bé di, phai nop ga lam 1é cting goi hén. Hén thit hai 6 rén, cai quan than thé va néi tang. Hon nay réi khéi than xdc sé gay ra nhiing con dau bung quan quai. O phu ni, hén nay yéu hon nén thuong gay dau bung. Hén tht ba 6 nguc, thudng rat it bé di, khi bé di, benh sé nang. Vi vay ngudi Hméng thudng hay deo vong via, tuong trung cho chiéc chia khéa, duge thay cing pha phép ngdn can han di day 46 Ngudi ta tin rang hén lién quan dén stic khée va sinh ménh con ngudi. Néu mét trong ba hén rdi khdi co thé, con ngudi sé bi 6m dau. Mic d6 dau yéu tay thudc vao hén thi nhat va hén thu hai da di xa, Néu hén thit nhat da di xa nhung hén thir hai va ba van con thi sé khong 6m nang, chi can lam lé “goi hén” vé, bénh sé khdi. Lé goi hén don gian, nhiing ngudi nhiéu tudi trong gia dinh cé thé lam dugc. Song bénh cé thé tré nén tram trong khi hén thir hai hoac the ba ra di. Mét trong hai hén nay di sé kéo theo ca hén thir nhat cing ra di, vi thé can phai mai thay cing dén goi hén chtfa benh. Trudng hop mét trong ba hén ra di, goi khong vé sé din dén cai chét. 79Khi t&t thé, ba linh hén lia khdi thé x4c va di ba noi khdc nhau. Hin the nhat sé bay Jén trdi va tré vé voi té tién. Hén thir hai cling bay lén trai, nhung dé thua kién véi trdi 1a tai sao trai bat ngudi phai chét; linh hén nay sé 6 tang gitta, gic md va thudng hay vé quay nhiéu ngudi khdc. Hén thir ba sé di dau thai sang kigp khdc. Cac quan niém vé linh hén néi trén da anh huéng dam nét dén viéc thd cuing t6 tién, dén sa man gido - mét loai hinh tin nguéng phé bién & dan cu Hméng. SA MAN GIAO Day 1a hinh thuc t6n gido chuyén biét cé ngudi chuyén nghiép hanh nghé, thudng goi 1a thay sa man - nhiing ngudi duge xem la c6 kha ning dang pha phép dém minh vao trang thai hon mé (lén déng), truc tiép giao thiép vdi than linh. Bén phan chu yéu ctia cdc thay sa man la cdu cing chia bénh, di sang thé gidi bén kia dy dé, tim bat hén ngudi 6m tré vé. Ngoai ra ho con biét bédi todn, dodn tim cia cdi bi mat, chu tri mot so nghi 1é ton gido. C4c thay sa man khdng chi Ja ngudi cdu cting, chita bénh ma ho con 1a nhuing ngudi am hiéu vé luat ly, phong tuc - tap quan Hmong. Do 1a nhting ngudi cé uy tin trong dan cu, tl viée chuyén nha, lam 1é goi hén cho tré nhé, lam ma ngudi chét, chtta bénh Itic 6m dau... du cé sy hudng dan va tham gi cita thay sa man. Thay sa man muén giao tiép duge voi thé gi ih bén kia phai c6 su hé tro ctia t6 su. T6 su vita chi cho thay sa man nhtng nguyén nhén bénh tat, vita néu cdc cdch chia tri. T6 su duge quan niém la ngudi hiéu biét vé thé gidi bén kia va c6é kha nang dan dung cho thay cuing tim hén, trimg tri ma dc, git hén ngudi bénh. Madi thay sa man déu cé ban tho riéng, d6 14 mét khéi hinh hop chu nhat dung bén canh ban thé té tién 6 gian gitta. Ong t6 su tu ngoai mu6n vao ban thé hodc thay cing muén xuat than du ngoan sang thé gidi bén kia phdi qua cau dan dudng. Cau dan dudng gém ba cay tre dai, nhé nhu can cau déu con 14, mét cay budc 6 chéd gidp ranh gitta mdi nha va tudng tién,BOI SONG TINH THA déng théi huéng vé bép hia. Ba soi day lanh vt qua ba ngon cay tre, néi chting voi ban thé thay sa man, nhitng soi day lanh nay tung trung cho dudng di ciia té su va hén cua thay sa man. Qua ba sgi chi va ba cay tre, thay sa man cé kha nang di tu thé gidi nay sang thé gidi kia. Khi lam 18, thay sa man ngdi trén mot tém ghé dai, l4c lu dau, tim cdm gidc vang vat dé dé nhap déng. Tam ghé tugng trung cho con ngya than. Nh con ngwa nay, thay sa man mdi cé kha nang di dén thé gidi bén kia. Nhiéu khi té su sa man lai déng nhat voi con ngya - phuong tién di lai cuia thdy sa man. Khi cting, hai cénh tay thay khép chat vao than, ban tay dé lén dui, hai chan chum lai, dung strc bat cia mong chan nhuin hai gét chin lén xudng theo nhip go thanh la, déi chan nay lén réi lai ha xudéng déu déu. Céc nhac ngua 6 cé tay cing rung lén tig héi theo nhip nhay. Khi bat dugc hén, nhiing dong tac phi ngua thay cham dan lai, din ta canh dua hén vé voi thé gian. Tim hiéu cdc bai cting cia thay sa man, nhan thay thé gidi bén kia ctia thay cing don gian. Thé gidi trén trdi cé Chir Lau va cdc than sét, than mua, than gid, than suong mu. Céc than linh nay c6 chic ning phan xét hén ngudi chét sé dau thai lam ngudi hay stic vat - thy theo dao dic cuia ting ngudi khi con & thé gian. Trén trai cé noi 6 cua té tién, cé hoa thom cé Ja, nhiéu hén ngudi di dé bi lac, mai choi khéng vé... Quan niém vé thé gidi dudi mat dat cia ngudi Hmong cing that don gidn. Ho khong co ti chi dia nguc. Hinh anh cia dia nguc cé thap dién Diém Vuong 1a y niém méi xuat hién, do du nhap tir ngudi Han. Voi ngudi Hmong, hinh anh vé thé gigi ben kia chi 1a h6 sau trong ldng dat toi tim... Nhting ngudi séng 6 tran gian khong c6 nhan duc thi hic chét, hén xudng thé gidi bén kia phai lao dong cuc nhoc trong bong téi. TO TEM GIAO Hinh thtic t6 tem gido & ving ngudi Hméng kha md nhat, thudng chi thay mot sé vét tich trong huyén thoai nhu tuc kiéng khong an mét sé loai vat. 81Ho Hé c6é huyén thoai vé ba me khi nudi dudng con cai, nhung bi ho hang nha chéng phu bac. Ho Vir c6é truyén ké vé ngudi dan ong bi 6m nang, sip chét thi dén dém cé hai vo chdng con nai tdi bao vé va nai cai cho anh ta bu. Tir dé ho Vu coi loai nai 1a ho hang nén kiéng 4n thit nai. Ho Lau, ho Sting kiéng 4n thit gau. Ho Ly kiéng an nhong qua xanh chua nhu man, dao. Ho Va c6 huyén thoai ké ring hé 1a ong té nén kiéng khong an thit hé. Ho Maa kiéng an thit ngua. Dac biét ho Ho quan niém méi thé hé trong dong ho déu cd ngudi con ut khi chét sé d4u thai thanh khi. Nhu vay, trong ném dic trung cilia t6 tem (biéu tuong vé vat t6; huyén thoai vé vat t6, tuc kiéng ctr khong an thit vat t6, nghi 18 lin quan dén vat té, niém tin sau khi chét sé tdi sinh tré lai kiép ctia vat t6) thi ving ngudi Hméng mdi chi tim thay ba d3c trung: huyén thoai vé vat té, tuc kiéng ctr khong 4n thit vat té va niém tin sau khi chét sé tdi sinh tré lai kiép ca vat t6. Nhung nhung dc trung nay cing chi thay biéu hién mé nhat, khong c6 tinh hé théng. Phai chang day chi 1a nhiing manh vun con roi rét lai cia t6 tem gido & cong déng ngudi Hméng. Ma THUAT Cuing giéng nhu nhiéu dan toc khdc, ngudi Hmong co mot so hinh thifc ma thuat khdc nhau nhu: ma thuat Jam hai, ma thuat tinh yéu, ma thuat bat chuéc... Déng bao quan niém cé mot sé ngudi biét ma thuat va ho cé thé lam hai ngudi khdc hodc chéng lai nhing ngudi lam hai minh. - Ma thudt lam hai: Mot trong cdc phuong phép hanh xi cia ma thuat nay 1a lam 18 chém béng. Chon mét bai dat bang phang gan rimg c&ém, cim mét day hinh nhan dugc lam bing cé, ngoai dan giay ban, vay nuédc vao hinh nhan réi doc than chu cau mong cho déi phuong bi chét. Sau dé rut dao chém cdc hinh nhan. Lam nhu vay, ho tin ring ké tha sé bi giét trong tran mac. Mot phuong phap khéc 1a lay cdc minh xuong, xi sit 10 ran g6i trong mét td gidy ban, doc tén ho ddi phuong rdi dem dét, ho 82DOI SONG TINH THA tin ring déi phuong sé bj mi m&t. Cung cd khi ngudi ta phun nuéc phép vao nhang manh xuong, hon séi, doc thin chu va tén ho déi phuong rdi quing cdc vat nay theo hudng déi phuong 6, nhy vay adi phuong di san, lam nuong réy sé gap tai nan 46 mau. Tuy nhién, viéc lam hai ngudi khdc luén bi xa hdi lén An, ngudi biét ma thuat lam hai cting sé gap nhiéu diéu khong may trong cude séng. Do dé ngwdi biét ma thuat rat it khi sd dung, trix nhiing truéng hop mau thudn gay gat dan dén xung dét gitta cdc dong ho. - Ma thudt phong thi: Nguoi Hméng quan niém ngéi nha 1a noi an toan nhat cho méi nguai. O dé cdc ma nha cé strc manh siéu nhién luén bdo vé con ngudi mét c4ch hitu hiéu, cang di xa nha thi su bdo vé dé cang kém hiéu qua. Do do, khi cé viée di xa nha, ngudi Hméng thudng deo nhung vat ky ma nhu: vuét hé, rang nanh lon Jai... Cac vat nay tugng trung cho strc manh, ngin cdn duge bénh tat va cdc phép thuat lam hai ctia ké tha. Cung c6 khi vat ky ma la déng bac trang ngam trong nuéc phép cuia thay cung. Ngudi ta tin rang dac biét tré em 14 déi tugng thuong bi ma bat mat hén, hay 6m dau nén trén md cua tré duge chi y gan mot sé vat ky ma, cé deo ving via. - Ma thuat tinh yeu: Ngudi Hmong cho ring muén mot ngudi nao d6 yéu minh thi phdi tim cach lay trom duoc téc cia ngudi 46 dem cuén v6i t6c cia minh. Sau dé ban tin cho ddi tugng thi tinh yéu sé dén. Céch khdc duoc tin Ia: dét xdc khuic dudi ran dang giao cau rdc vao canh cay, bui tric, qudng vao 16i di ma ngudi minh yéu thudng hay qua lai, néu ngudi ay budc qua hodc giam phai canh cay do at la bi m&c bia yéu, phai mé man ngudi bd bia. Nguoi ta con tin ring ding bua chai, yém dé déi trai gai dang ghét b6 nhau sé thuong yéu nhau hodc nguogc lai. Khi tinh yéu bi phan b6i, ngudi ta cho ring, néu tim cach trom duge mét mén téc hodc c&t lay mét géc khan d6i dau cia ngudi dé dem tron vGi 14 ngén, réi chén & nga ba dudng - noi moi ngudi thudng xuyén qua lai thi sau 3 thang, ngudi dy sé 6m dau ma chét(!) 83- Ma “Ng Hai”: Ngudi Hméng con tin & mét s nguai trong déng bao minh cé ma “Ngu Hai” - loai ma dang sg nhat. Ma nay thudng xuat hién trong nhting ngudi nhan sic, nhting chang trai tring tréo. Khi gita hai dong ho hodc hai gia dinh nay sinh mau thuan, ngudi cé6 ma “Ngu Hai” lian sai con ma di lam hai ngudi thi. Nhiing ngudi bi ma “Ngu Hai” hanh ha thudng lén con dau dir doi trong luc phd ngu tang. Co thé dau lién tuc hodc dau timg con trong vai ba ngay rdi chét. Dao THIEN CHUA VA TIN LANH Ti du thé ky XX, ngudi Phap da truyén dao Thién chia vao vung dan téc Hméng 6 Sa Pa (Lao Cai), Tram Tau (Yén Bai) va cting thu hut duoc mét sd ngudi tin theo. Ngay tai thj tran Sa Pa va Tram Tau da xuat hién thép chudng va gido dudng trong vung nguéi Hmong bang vat liéu kién cd. Nhumg da mot théi gian dai, ty 1945 - 1985, dao Thién chuia 6 dia ban nay khong phat trién duge, tham chi nhiéu noi viéc sinh hoat cia gido dan con rat mo nhat. Nhumg tir nim 1986 dén nay, do sy phat trién vé kinh té - x4 hdi, do sw giao thuong ngay cang dugc mé rong, mot sé dang bao Hméng da theo dao Thién chuia hodc Tin lanh v6i nhiing nhan thirc khdc nhau va dang cé chiéu hudng gia ting, lam tén thuong khéng it dén nhtng truyén théng vin héa cia dan toc. Dé c6 thé biét them vé doi song tam linh ctia cong déng toc ngudi Hméng, xin xem phan Phy luc: “Hien tuong “xung.vua” @ cong déng Hmong”, bai viet cua nha nghién ciru Vuong Duy Quang, mét déng doi ngudi Hméng 6 Déng Van - Ha Giang. TET NHAT - HOI HE Trong mét nam, déng bao Hméng cé hai tét Ion: tét nam mdi va tét méng 5 thang 5. Tét ndm moi 6 day roi vao khodng dau thang chap 4m lich. Tai cdc tinh ving Viét B&c ci, ding bao Hmong cén an tét 13 thang 3 va 13 thang 6. Tai khu vuc day nui Hoang Lién Son déng bao cén An tét méng 7 thang 7 - tét dét vang ma cho té tién. 84DO! SONG TINH THAL, TET DON MUNG NAM MOI Day 1a cai tét quan trong nhat cia cong déng Hméng. Dé 1a thai khdc thiéng liéng dé ngudi Hméng tudng nhé té tién, td long bi&t on troi - d&t da cho thu hoach mua mang va cdu mong vu mia nim mdi tét tuoi... Bat dau tix ngay 26 - 11 4m lich, moi ngudi da chuan bi cdc vat dung can thiét nhu ruou, huong, cui, mé Ign va héi ha lam gidy, lam banh day dé don mung nim mdi. Khi man dém budng xudng cdc ban lang cting 1a khi tiéng chay gid banh thinh thich nhu phd tan khung canh tinh mich thuéng ngay. Tham gia gid banh la cdc chang trai; voi nhting déi tay sin chdc, ho nén chay nhip nhang, lién hdi va manh, khi cdi banh da gia xong ma van cdn néng héi. Coi banh duge chia dau thanh nhing nép banh nhé lt 14, xép trong nong, nia. Ngwdi ta lay ba migng banh day l6n 6 céi dau tin dem cting méi té tién vd &n tét véi gia dinh, ho hang. Khi cting, mdi goi tén ai, déu dugc biéu hién bing mét phan banh nhé ti banh lén xé ra. Dém 30 rang sing méng mét, hic ga cat tiéng gdy chao ngay méi, mét ngudi trong nha cdm ba thé huong cling gidy ban dén giéng hoac khe lay nudc vé n&u com. Ndi com 46 goi 1a com méi dé cting. Cring xong, ngudi ta khong 4n ma dem nhét vao cdc goc cay quanh nha véi y nghia cho cay sai hoa két trai. Chu gia dinh c&t tiét mot con ga dé cting cdc vj than trong nha nhu: than nha, than cira, than cét, than bép, than budng... rdi tha ra, xem ga quay dau vé hung nao ma dodn dinh mai viéc trong nam. Chi nha lay mét it long va tiét ga dinh vao gidy r6i dan lén vach. Nhiing vat dung trong gia dinh nhu: cdi riu, céi xay, khau sting, cai cuéc, cai cay..., theo quan niém cia ngudi Hmong déu 6 céng tao ra ca cai nudi séng gia dinh, nén vao ngay tét, chung duge tap trung, dung canh ban thé. Ngudi ta dan lén mdi vat dung ay mét manh gidy ban véi ¥ nghia thudng cong cho chting qua mét nim lao déng va cau mong ném mdi duge may man. Nhung ngay sau do moi thuc sy la ngay hdi cda nam - nt thanh nién véi rat nhidu trd vui choi cé truyén nhu: ném pao, ddnh cau léng ga, danh quay, 44 bong... Trai gi con thi hat déi dap, miia khén, théi kén 14, buing dan mdi... Tré em thi choi nhtmg trd nh rai da, nhdy day (nh4y xdng phi). 85H61 GAu TAO Ciing trong dip tét dén mirng nim mdi, nhiéu gia dinh cén dung ra t6 chic héi “Gau tao” (Dao choi ngoai trdi), c6 noi con goi la "Sai san” (Choi nui). Hoi “Gdu tao” 1a I hi quan trong 6 ving ngudi Hméng. Lé héi duoc t6 chitc nhim muc dich cho gia chi cau con, cdu cho ban lang duoc mia mang béi thu, “ngudi yén, vat thinh”. O nhiéu noi, hdi thudng duge té chire sau ngay mong 2 tét, kéo dai tir 1 dén 3 ngay trén khu dat tuong déi bang phang, thuan tién i choi hdi. Anh: Tén Vinh dudng di Idi lai. Hai vg chéng nao dé lay nhau da lau nhung chua cé con hoac lam 4n gp nhiéu kh6 khan, duge thay ciing phan truyén nén mo héi “Gdu tdo” moi cé ngudi ndi déi tong dudng, lam an yén én, no dui thi dén tét phai chudn bi mé héi. Ngay ti trude tét, khodng 26 - 28 thing chap (am lich), gia chi da tréng cay néu - mét cay mai vut ngon, trén ngon treo mét dai vai dé (c6 ving treo vai lanh tring hoic mau cham sam), mot day gidy ban to, mét qua bau khé dung rugu. Nhiing ngudi di chg tét, nam - n@ thanh nién xa gan nhin thay biét 46 1a noi mo hdi. Ngay 30 tét, sau khi cting t6 tién 6 nha, gia chi Jam mot mam cling trinh trong dem ra dat 6 géc cay néu, cdu khan cdc dang 86DOI SONG TINH Trong h6i “Sai san” (Gu to) d Pha Lang, Muéng Khuong, Lao Cai, Anh: Thdi Giang San siéu nhién phti hé cho co con trai, Jam an khdm kha. Ngay méng 1 tét mo hi sau bai khan cia thay cting, dai dién cic khach du h6i chic phuc cho gia chu, chuc cho dan ban duge “ngudi yén vat thinh”. Sau nghi 1é khai hoi, mé dau Ja diéu mua khén, tiép theo la hat hOi va cdc trd vui, céc cudc thi dau. Dam bin né quy dinh tiéu diém bang mot chiéc ld nhé hay mot hat ng. Ngudi thang cudc duoc thudng bau rugu. Dém hat “iu plénh” khé dong vui, thu hut khéng chi cdc cap trai thanh gai ti ma ca nhung ngudi yéu cd gdp nhau cing hat tham héi nhau dam da tinh cam. C6 thé hat ung tac giao duyén, song cung co thé thé 16 tinh cim qua 4m thanh cua mét nhac cu nao day. Dam danh quay thu hut ca thanh nién va thigu nién. Dam choi pao, choi cau léng ga dién ra noi khuat gid... Cac the khén tré tai thi du vi nhiéu dong tac udn ngudi, di qua don bic trén chao thing 6 Hai tac gid Ma A Lénh va Ly Seo Chung & Lao Cai da cé bai viét kha day du vé 1é héi nay nhu sau: “Hoi “Gau tao” la 18 hoi quan trong ctia ngudi Hmong. Lé hoi 87mé ra nhim mét trong hai muc dich cdu phtic hodc cdu ménh. MOt gia dinh nao dé khéng cé con phai lam 1é nho thay cting b6i xin cho mé hdi “Gau tao” nh&m céu mong cé con - dé 1a hdi cdu phic. Mét gia dinh khdc gia chu bi 6m dau bénh tat, con cai yéu Gt, tham chi cé dtra con bj chét cting nhd thay cting bé6i xin mé hoi “Gu tao” - dé 1a héi cau ménh. Ngay tir cudi thang chap, khi dugc thay cing bdi xin mé hdi, gia dinh mé hdi cdu phuic phai nhd anh trai, chi dau (nhing ngudi c6 cd con trai va con gai) vao rimg chat cay mai cao to, ngon dai cé 14 vé dung néu. Riéng gia chu cau ménh, mong moi ngudi trong nha dugc khée manh xin dudéi hét bénh tat, 6m dau, lam 4n tan ti, phai ctr hai thanh nién khée manh trong ddng ho vao rimg chat cay mai vé dyng néu. Lé dung néu dugc t6 chttc te ngay 26 dén ngay 29 tét. Dia diém tréng cdy néu - cting 1a dia diém mé hdi - 1A mot qua adi gan dudng di, tuong déi bing phing, danh bot géc cay, don sach cdc bui cay lup xuip. Cay néu duge chon ngay trén dinh déi. Néu 12 héi duge chia lam ba ndm (t6 churc suét ba nam lién) thi mdi nim chi dung mét cay néu bing cay mai. Nhumg néu 18 hi té chic gop mot lan thi phai chén dung ba cay néu theo hinh tam gidc can é gitta dinh ddi. Trén gan ngon néu treo ba miéng vai lanh voi ba mau khdc nhau: den, trang, dé. O Pha Long - Mudéng Khuong (Lao Cai) chi treo mot miéng vai dé va dai vai den. O Sa Pa lai chi treo mét dai vai d6. Phia dudi soi vai, treo lung ling bau rugu ngon va mét day tién gidy bing gidy ban (tin vang ma). Khi dung xong cay néu, gia chi con lam lé cing @ ngay chan cét néu, mdi té tién va cdc than phu hd cho cé con, moi thanh vién déu khée manh, bing an, ké tuc viéc 1am an theo dong ho. Khi cay néu duge dung lén, cdc lang gan, lang xa biét ring tét nam nay sé mé hdi “Gdu tao”. Moi ngudi nd nic chun bi du hoi. Thoi gian ma héi thudng tir ngay mong mot dén ngay 15 thing giéng. Nhumg néu hi té chtéc ba n&m lién thi méi nim td chit 3 ngay lién, hdi lam gop mot nam sé té chic trong 9 ngay. 88Ném con trong ngay hér. Anh: Tain Vinh O Sa Pa, sang ngay méng mét tét lam 1 mé hoi (6 Muong Khurong mé hdi vao ngay méng 3 tét). Sau phn cing khai hdi cua thay cung, moi ngudi tich cuc tham gia cdc cudc thi trd choi. Sang méng mét tét, moi ngudi tu tap dén san hOi. San hoi ngay nay da dung them nhiéu léu lop la cay cho ngudi gid an udng, chuc tung, san choi duge dgn ra cho tré em danh quay, nhing day Sng hat duge chang lén, san ban nd, bin cung, san mtia khé} dudng dua ngua cing duge quy dinh va bai tri don gidn. san déu da c&t ctr ngudi quén xé (chu sy). Gia chu la ngudi cd quyén lén nhat déi vei toan hdi, nhung bén canh gia chi, sé co hai dén ba trung nién hay éng gid thao duéng 4n néi thay mat cho gia chu gidi quyét moi su. Ngoai ra can cé xf quan (quan ly) cham lo viée an udng, cd hau pau to (quan cui dude), hoan paujé (trong nom viéc xay gid gidn sang) cling voi xt quan. Tai day khi lam nhang thi tuc Jé bai, hau hét 1a ding nhing tt hoa mi (pang Itt) thanh cao, nhitng cau vi mi miéu, nheng cau tuc ngit (Iv ta) khoa truong . n. Khach ngoai ho, khach duéng xa dén, ngudi thi éng gao, ngudi thi thé ngé, ngudi thi hu rugu, ngudi xach déi ga, ai mang dén déu phai vao lam lé cau chic gia chti trude tién, sau la cau chiic 89cho moi ngudi yén vui, khée manh, tiép ntia 14 cau chic cho mia mang bdi thu, lgn ga day chudng, day san. Chi nha néi loi cam ta va biét on ghi sau long tét cua khdch. Khach gan, khach xa, ngudi gia, ngudi tré, ai thich choi trd gi tim dén san ay. Dam héi nao cting nudm nugp. Xv quan, qudn xu cing gia chi, cdc thay mo va mt sé ngudi khdc sau nhiing cudc dén khach trong thé, ho cong b6 mé hoi bing mét cudc Jé ngdn gon, ri dén khai mac timg d4m choi. Dam thi bin né quy dinh tidu diém bing mot 14 nhé, hay mot hét ngé, trude 1a tinh sau 1a dong, di chuyén nhanh nhu chim bay hay séc 14n buyi. Lan lugt ting ngudi mot vao ban, c6 thé dan hang ngang ban déng thoi, nhung rdi van phai timg ngudi phan thing bai. Nguai thién xq sé duge ban té chiic ban thudng mét bau rugu ngon. Daém choi quay thu hut hét cdc em nhd va ca nhing ngudi vao tuéi thanh nién. Quay to, quay nhé di co duge tung ra. Trd choi tré em thi nhidu v6 ké, ngay canh bai quay, vin gay nhay sao, mi ni nao tdu si (nhu tro bit m&t bét dé cia nhiéu dan toc khdc) choi du quay, nhay ngwa, danh cdu. Song néi bat nhat, hao hing nhat van 1a trd ddnh quay. Con quay lam bang go cting: dinh, lim, chd chi va cé hai loai quay. O cdc lang Hméng phia tay song Héng (Bat Xét, Sa Pa) cdc ban tré thudng ding con quay déo trén, phan trén got tron, nhin va cé num, phan dudi hoi nhon, ngay dinh nhon cé déng mot chiée dinh. Chiéc quay nang tt 0,2 dén 0,5kg. GO mién dong song Hing, ngudi Hméng lai ding quay to, ning hon, cao tix 12 - 14cm, dudng kinh 5cm, n§ng tir 0,4 dén Ikg. Ai c6 nhting con quay tir nia can (0,5kg) tré lén déu duge moi ngudi tram tré thin phuc, coi nhw loai siéu ning. Con quay & mién Déng phan trén phing, phan dudéi hoi nhon, dang thé, nang hon quay mién Tay. Day danh quay dugc tét bing sgi lanh hodc vé cay dao rimg. Sgi day dai mot sdi hay sdi ruci, tuy theo chiéc quay to hay nho. Dénh quay cé hai hinh thie chd yéu 1a thi quay tit va choi quay. Dau tién cdc ban tré thudng chi quay tit. Mot vong tron 90DOI SONG TINH THAI duoc vé trén dat bing, cach vach ngudi ding tr 5 - 7m, moi ngudi dung dan hang ngang 6 vach thi dau, khodng cach vita phai gitta nhiing ngudi tham dy dé khi vung tay khdi va cham vao nhau. Cha trd hé lén mét tiéng, nhting con quay lao viit vao vong quay phat ra nhung tiéng kéu vo vo, vi va, quay tit, con quay nao quay lau nhat sé duge moi ngudi tram trd khen nggi. Con nao nhay chém chém vuot ra khdi vong tron rdi dé lan chiéng ra 1a chua dat, chu nhan ctia n6 tiu nghiu, cé khi phadi déo lai con quay kh4c. Cé noi ngudi chd quay cén ding day quat vao canh tron cua con quay, tao ra mét luc tiép tuyén dé nudi quay, quay duge tit au hon. Trd choi quay bao gid cing thu hut duge nhiéu ngudi choi, nhiéu khan gid ham m6. Ai cé con quay quay cham nhat phai tha ra khodng trong trudc mat dé lam mdi, con quay mdi dang nhay nhét, quay vi va. Bong mot ngudi khdc vung tay lén, mot con quay tir trén bé xudng gidng manh vao con quay mdi. Cé con quay khi bi gidng manh cén bj vé todc lam doi. Tiéng xuyt xoa khen nggi ndi lén. Néu choi khéng truing, con quay choi lai chét trudc con mdi, thi con quay choi lai phai thay thé con mdi. © B&c Ha - Lao Cai, choi quay dugc tién hanh 6 ba bac (méi bac cach nhau 5m). Ngudi thua cuéc & bac mét sé lam méi & cc bac tiép theo. Choi quay 6 tig bac, doi héi ngudi choi vira phai nhin cho tinh, liéng truing dich, vira phai khde dé liéng quay @ xa. Hoc trong thé thitc choi, cé tép thanh nién khéng bing long voi thé thitc cu, con thi quay & trén khong, xem quay cua ai quay lau va quay cao nhét. Thi quay, choi quay, tao cho cdnh tay thém rin ch&c, con mat thém tinh nhanh, lam co sé dé khi dén tuéi truéng thanh, luyén tap mén v6 ném qua can xa 15 - 25m van trang dich diét ké tha Dam mua khén that Ja rn rang, nhan dan quay quanh ngudi mtia, budéng tay nghiéng minh kinh cén chiém nguong nhtng tai hoa xuat chting. Ngudi miia di nhiing dudng lugn, dudng ving, nuéc di, nude di, khi thi nhu con nai in trén tham cé, khi nhu con gié mat ludt nhe qua rimg cay, khi thi nhu con céng dung chum chan xde canh. Két thtic bai ngudi mua lai théi bai modi moc réi ngudi khdc bude ra san, bdi chao, khéng dé cho tiéng 1Mua khén d6i trong ngay hdi. Anh: Tain Vinh khén trén bai hoi bi dt quang. Ngudi via biéu din xong, bude ra khdi sn bao gid cing duge dén nhung chén rugu dua toi réi chia ra véi mot sur trong vong dac bist. Dam hat gd plénh - hat tinh ca - hat déi dap, trao duyen, hat vui hi hé thudng co mat nhiing trai g4i dang 46 thanh xuan. Ho hat dé thi thé tai nghé, va cing 1a dé tim hiéu nhau. Nhing bai hat thuong la sang tac tic thi (gdw chit zi), Dam hat khong thifu nhang ngudi da dinh noi chén béi vi da duge luat hdi cho phép va cam ky khéng duge ghen tuéng ich ky; hon naa dam hat ludn c6 ngudi kiém soat nén ai cO vo ¥ sap lai gin nhau sé c6 ngay chiée gay tric cua ngudi kiém sodt tré vao gitta nhdc luat, va hai ngudi phai cach ra xa. Song nhidu chiée gay thuong mai xem théi khén hodc lu du hr dtr voi bau rugu nén ddi luc ¢6 quén nhiém vu la diéu dé hiéu. Trong dam hat, nhang ngudi da dinh noi chén thuong lui toi bén nhung chiée Ong hat. Tir Ong mai dau nay toi éng mai ddu kia céch nhau khoang 100 - 200m 1a mOt soi to tim vang Gng ni lién, mdi ng bac trén mot cay doc cao vwa tim nguai ding. Khi ngudi dau nay hat thi nguoi dau kia dp tai ling nghe, giong hat truyén qua nguyén ven trén soi day.DOI SONG TINH TH. Nhung ngudi choi nhj, théi sdo bit va sdo ludi déng, géy dan méi thi tay thich nhap dam hodc choi riéng mét minh. Trén khip cdc trién nui, tiéng kén 14 bay béng vang trdi goi mdi nhau. Cc cy ba cing kéo nhau ra hoi mom mém ké chuyén nay chuyén ng, hodc chim chu ldi an tiéng ndi, budc di ding, nép vay 4o cho con chau. Cac cu éng rang ro mat may bén nhung mam rugu va chu tri cho nhting cudc 1é mét cdch trinh trong. Mot ngay ba bita An sdp ngay tai hdi, do nhting ngudi phuc vu mang ti nha gia cha dén vdi rugu, thit, com, nudc day di. Xua kia con cé chum rugu can to, dat ngay tai gdc cay néu; réi vai to, vai nhé dé trong nhung can léu, nhiing géc cay, bui cd; 6 vé thi dyng rugu chua, chum thi rugu can, c6 vai thi rugu nép thom, dau cé can, ai muén uéng bao nhiéu tay thich. Dém dén, khdch xa duge méi vé nha chi. Tai bai hoi, nhung dong. lia duge dét lén, moi ngudi tiép tuc cudc vui. Ngay dau tién, sau khi lam lé khai hdi, nha thay mo néu gan thi moi ngudi kéo vao lam lé nhay (dha thang). Dam nhay cing sé tiép dién cho dén hét héi. Nhiing nam khéng cé hoi, moi ngudi van kéo dén nha thay mo cing nhay déng (nhay tap thé tép nam hodc tép nd). Hinh thic, dong téc nhay rat don gian, mot top nam hoc mot top ni, thiéng 1a thanh thiéu nién, dimg thanh mt hang ngang truéc ban thd. Cugc nhay mé dau do thay mo danh chiéng. Chiéng danh phia sau lumg tdp nhay. Khi cd tép nhay da run manh, thay tranh ra, cd tp cling nhay lui, réi nhay tién theo bon hung, tién - lui mai dén luc mét, sau dé ngudi nam Jn lugt quy trudc ban thd, lay ba lay theo ba hudng; con ngudi ni thi chay ra ngoai hodc ra phia bép 1d. Thong thudng lic dang nhay, cé thé vd bat mét ngudi cling nhay cho vui. Ca biét cd ngudi khi danh chiéng, khong run lén duge, ctr dung tro ra. Thay mo sé phai ra tay bing cach dém qué béi dudi chan, dét mét thé gidy, lay tro hda nudéc, phun vao ngudi. Khi lim nhang déng téc 4y, du phai khén theo bai cting; dén phuong séch ay, budc ngudi dé phai nhay va doi khi khéng thé ding duoc, thay phai khan méi ding. Do 1a nhong ngudi thich thach dé thay! 93UOT HMONG Théi dan moi. Anh: Téa Vinh Nhay déng mang dic tinh sa man gido dudng nhu vé nghia, song thuc chat la cau mong stic khoe, sinh san, chu mong mua mang tot tuoi, cau mong dat troi thuan hoa, cdu mong than linh ma quai khéng gay ra nheng diéu oan trai. Tlét thai han h6i, gia chi lam 1é két thuc, cay néu duge ha xudng. Thay mo dét thé gidy, hot than cho vao géo nude, vira di va cau khan. Sau méi doan khan vai, thay lai hop mot ngum nuoéc phun ra xung quanh. Gia chu cam bau rugu ha ti trén cay néu di theo sau thay mo, cling hay rugu ra khap nai. Manh vai dé thi mang vé treo trong nha cau mong hing phtic doi dai. Truong hop héi cau phtic, éng cha héi chon mot dai trai gai, mot doi nam nt dumg tudi, déng con ya ho hang rude néu vé gia chu, gac & dang sau nha hodc lam giat giuéng mong sém cé con. Truong hop mé héi cau ménh thi rude cay néu dén géc 6 chd vach da kho rao. (Nguén: Tap chi Din téc hoc, sO 1 (97) - 1998, tr. 51 - 53 + tr.31). VAN HOC - NGHE THUAT DAN GIAN Ngudi Hmong co kho tang van hoc dan gian phong pht voi 94DOI SONG TINH mig” cdc thé loai nhu: truyén than ky, truyén cé tich, truyén ngu ngén, truyén cui, dan ca, trudng ca (tiéng hat lam dau, tiéng hat mo coi, tiéng hat tinh yéu, tiéng hat cudi xin, tiéng hdt cing ma...), ca dao, tuc ngw, thanh ngw... phan dnh thé gisi quan, nhan sinh quan va cudc song lao dong, tranh dau ciia dan toc Hméng. Qua mét sé truyén, nhat 1a qua bai “Chi duong” (Khuia ke) c6 thé hiéu duoc it nhiéu nhan thitc vé vi tru, thé gigi quan va nhan sinh quan, nguén géc dan téc ctia nguéi Hmong. Theo quan niém thi mat dat, bau trai, mat trang, cdc vi sao, con ngudi, mudng thi, cay cd déu do nhting dai dién cua trdi sang tao va diéu chinh. Hai anh em ho Hé 1a té tién cba ngudi Hmong, ngudi Dao va loai ngudi néi chung. Con ngwai chét khong song lai duge nhumg c6 thé dau thai thanh ngudi hay sinh vat khdc... 6 vang cao, viéc sin xudt dé muu sinh ludn luén dat ra nhiing khé khin phai vugt qua. Bén canh nhing anh hung van héa, truyén dan gian Hmong thuéng dé cap dén nhing con ngudi ]am lung siéng nang, khée manh, biét doan két voi nhing ngudi tai ba, khdc phuc thién tai dem lai hanh phic cho con ngudi. Nhiéu truyén dan gian cling chi ra nhting kinh nghiém trdng trot, chin nudi, qua dé thay ré ngudi Hméng 1a cu dan aa biét lam nghé néng ty rat lau doi. Cac truyén dan gian cdn phan dnh nhiing mit xdu cla xa hdi, su khé dau cla nhing dia tré mé cdi, cach a46i xik nghiét nga gitta chj dau vdi em chéng, nhung mu di ghé déc Ac, nhiing tén quan tan bao. Déng thdi dé cao nhiing ngudi théng minh, tai gidi xudt than ti nha néng; nhing méi tinh duyén dep, nhimng ngudi chién thing bao tan bénh vyc chinh nghia... Nhung truyén giai thich vé hién tuong déi séng vat chat va tinh than cia dan toc Hméng cling nhiéu (lam ma, cting mu, phu nt khéng duoc lén san gic, cting cOt cdi, mua khén...) duge déng bao nho nhu nhting diéu chi din trong sinh hoat gia dinh va cudc séng noi chung. Trong van hoc dan gian cia ngudi Hmong, dan ca chiém vi tri dang ké. Dan ca cé nhiéu loai: cing ma, tinh yeu, cudi xin, lam dau, mé céi; trong mdi loai lai cé nhing dé tai nhd. Nhidu bai dan ca mang ndi dung tu tudng tét, cdch dién ta té nhi, kin 95= SQNGUCT HMONG dao, dugc lay ti nhtng hinh anh gan gui trong doi song hang ngay. Dac diém chung cua nhung bai dan ca 1a khong chi hat bing lai ma con co thé gidi bay bang tiéng khen, tiéng dan moi, ken 14... Ce nhac cu nay gan bo chat ché vai dan ca. Nghe digu kén 14, dan mi... ngudi ta co thé hiéu duge néi dung truyén cam cua ngudi st dung nhac cu. Trong dan ca khéng chi co nhtng bai ngaén ma da cé nheng lién khic d. néi tiéng nhu “Tiéng hat lam dau”, duge nhiéu dan toc biét dén. Méi ngudi Hmong it nhiéu déu biét dan ca cing nhu nhiéu nam ne thanh nién biét gdy dan m6i, théi ken 1a rat diéu luyén. Sao Meo. Anh: Tén Vinh Chiée khén bé goi ban. Anh: Chu Thai Son 96DOT SONG TINH THARSE Nhac cy cia ngudi Hmong kha déc ddo, cé khén, sdo va nhting nhac cy nhu kén 14, dan mdi tuy gidn di nhung lai phat ra nhung 4m thanh ky bi, hap dan. Khén duge si dung trong dam tang va mot s6 nghi lé trong gia dinh. Nhing hic di dudng hay thoi khac nghi ngoi trong dém, dudi anh tring sau mOt ngay lam lung mét nhoc, cdc chang trai cing hay cat !én nhiing di@u khan da diét. Dan méi, kén 1d cuing 14 phuong tién trao déi tam tinh cia nam - nur thanh nién trong nhing dém khuya vdng ma tam tinh qua 4m nhac lai c6 stic 16i cuén manh hon cA bat ky mét tiéng néi nao. Khéc voi khén ba, tiéng vang vong trén cd mot ving nui non réng lén, kén 14, dan méi chi tao nén nhing 4m thanh tham thi cho ting ngudi trong cudc. La mt bé phan quéc dan quan trong va dac sc trong cong déng cdc dan toc Viet Nam, ngudi Hmong da va dang gin két ch&t ché voi dai gia dinh cdc dan téc anh em trén dat nudc ta. Trong qué trinh déi moi, cong nghiép hda, hién dai héa dat nudc, di sng cia ngudi Hméng bién déi nhanh chong. O nhidu dja phuong ho da dan dan thay déi co cdu cay tréng - vat nudi, mé rong dau tu cho san xudt, sir dung cdc loai may néng nghiép va 4p dung rong rai nhting tién b6 khoa hoc - ky thuat, timg budc tiép can véi kinh té thi trudng, di vao san xuat hang héa. Da khong it hd cé thu nhap cao, tré nén kha gid, giau cé. Mét bé phan lon ngudi Hmong trudc séng du canh - du cu, nay da dinh canh - dinh cu. Tuy nhién, phat trién kinh té kéo theo su chuyén bién tuong déi nhanh, manh, sau s&c vin héda cé truyén cia cdc dan toc. Nhang yéu té vin hda vat chat cia thdi dai cong nghiép tham nhap vao cugc sng ngay cang nhiéu (déng bao str dung phé bién vai cong nghiép, vai théu, in hoa vin sin... lam trang phuc, sur dung tim lop xi mang, cdc nguyén li¢u mdi dé lam nha...). Sy giao luu rong rai dan dén 4nh hudéng van héa gitta cdc dan téc va cdc quéc gia ngay cang manh. Nép séng, nép nghi va nhiéu khia canh vin héa khdc cing c6 su c4ch tan. Trong giai doan phét trién hién nay cia dat nudc, van dé dan 97téc va gido duc 6 ving dan toc thiéu sé, mién nui duge Nha nude dic biét coi trong. Cac trudng tiéu hoc 6 xa, trung hoc co so 6 huyén duge xay cat tai nhiéu noi. Nhiéu thanh nién Hméng theo hoc trong cdc truéng ndi tri ving cao, mot s6 da tot nghiép cdc trudng dai hoc su pham, y té, néng - lam nghiép, mang nhung tri thie khoa hoc - ky thuat moi tré vé phuc vu qué huong. Cac can b6 chit chét & xd déu biét cha phé théng va cha Hmong... Tuy nhién, dén nay ngudi Hmong chua biét chi va chua thao tiéng phd thong van cn nhiéu, dac bitt 1a ne gidi. Su ting trudng dan so 6 mién nti ndi chung va 6 cu dan Hmong noi riéng dang ting nhanh va con tiép tuc tang nhiéu trong nhang nam tdi. Theo s6 liéu gin day nhét: tang dan sé ty nhién qua hai cudc diéu tra dan sd 1989 - 1999 cho thay dan so ngudi Hmong da ting 3.4%, Dan so tang lén Ja diéu kién thtic day san xuat vat chat phat trién, cho phép sy phan cong lao dong tét hon, sttc lao dong cting duge chuyén mén héa hon. Né tao ra thi truéng tiéu thu, kich thich hang héa phat trién, lam tang chat luong va ha gia thanh sin phdm. Hon nita, dan s0 tang Jén din dn tr hoa lye Iugng lao dong, tang tinh nang d6ng va sang tao, thiic day khoa hoc va cong nghé phat trién. Nhung dan sé tang qua nhanh, khong pha hop voi nhip d@ phat trién kinh té - xa h6i sé trd thanh Iyc can, kim ham sw phat trién, diéu dé sé dua lai nhting hau qua Chi Hoang Thj Mai (gta) = nguoi phu nd Hmong & ban Ta Leng, thi x4 Bien Bien duoc nhan Bang danh dy cla Lén Hiép quéc vi “gop phan cho c6ng uke chéng 541 nghio” Anh: Tie Thé gidi Phu Nu 98Hoc sinh nguts Hméng trating Dan tdc ni trd trong gid nghi. Lop x6a mis cher cla déng bao Hmdng & x6m San Si Liing, Méo Vac, Ha Giang Anh: Tién B6 Ni sinh nguét Heméng trong gid hoe tin hoc & Trudng Dan t6c nt tn Anh: Turhgu Ye Dantéc va Thdi dai 993UO1 HMONG khén ludng: dat dai tra nén khan hiém, rimg cting nhu méi trudng sinh thai bi thu hep va ngay cang bi huy hoai nghiém trong, tinh trang di cu phat trién dot bién.. Theo tong diéu tra dan so nam 1999 thi hién nay da co 10.891 ngudi Hm6ng di cu vao Dak Lak va 1.009 ngudi di cu vao Lam Déng - hai tinh mién nam Trung b6 vén trudc dé khong c6 ngudi Hmong sinh s6ng. Nhung diéu kién khé khan vé tu nhién ctia cdc tinh mién nui Bac b6 dan téi sy kém phat trién cia hé thong giao théng - van tai. Quoc 16 ndi Ha Ndi voi cdc tinh mién nui phia Bic, cdc tinh vai céc huyén, cdc huyén voi cdc x4 da duge xay dung 6 nhiéu noi véi mutc dé khdc nhau nhung phin lon dudng van chi duge trai da dam, vi vay giao théng lén cdc tinh mién nui phia Bac, dén vai déng bao cac dan toc thiéu sO con rdt khé khan, Tham chi cé nhitng noi phai di b6 hang ngay dudng. Do nhitng diéu kién ty nhién khé khan, co sé ha tang con rét nghéo nan, giao thong kém phat trién, viéc tiép can voi théng tin, voi kinh té thi trudng @ mién nui cé nhiéu han ché. Nhing kho khan vé giao théng dang 1a nhung tré ngai anh hudng khéng nhé téi viée phat trién kinh té, tiép can voi nhimg dich vu y té, gido duc... cia déng bao Hmong hién nay. |" Nude sach vé vet déng bao EX Hmdng & ban Khe Gan, oom Wet? Nguyen. Anh: Phi Vain ky 100PHU LUCCAY NGO VOI DOI SONG NGUGI HMONG TREN VUNG CAO NUI DA Ngoyén Anh Ngoc Sau Ita, ngé 1a cay luong thyc quan trong nhat 6 nudc ta. Trén vung cao nui dé Ha Giang, ngé Ja cay luong thuc chinh cla cu dan séng chi yéu dua vao nuong ray. Voi ngudi Hmong, ngd chang nhang 1a luong thuc ma cdn tham dy vao hau nhu toan bé cudc sdng cia déng bao. MOt thanh cong ctia ky thuat tham canh cay tréng 6 Ha Giang la Iya chon va cai tao duge giéng ngé da tron cia dia phuong. Xua nay déng bao ua trang gidng ngé nay mac di né con nhiéu nhuge diém nhu: dai ngay, cay to, cao, ld rong, tiéu hao dinh dudng nhiéu, dé dé, khéng chiu tréng day, nang suat con thap. Song né lai cé nhiing uu diém rat co ban la phdm chat tét, hat ¢6 thanh phan dinh dudng cao, kha nang chéng chiu han va sau bénh déu tét, rét thich hop véi diéu tu nhién va tap quan canh téc cia dia phuong. Chinh vi lé ay ma nhidu gidng ngo méi ning suat cao da dua vao dja phuong nay nhung van chua dung vimg. Theo tai ligu cia Phong Nong nghiép huyén Meo Vac thi véi gidng ngo da dia phuong nang suat trén nhting chan nuong bing tot nh&t cé thé dat téi 20 ta/ha. Song cuing gidng ngé ay 6 nuong héc da tt nhat cting chi dat 10 - 12 ta/ha, loai xdu chi dat 3 - 5 ta/ha ma cong sttc bé ra dé lam loai nuong nay lai rat ton kém. Ngo 1a cay luong thuc ly tudng 6 ving nay, vi né 1a loai cay ua tréng 6 noi dat cé ngudn tix dé voi phong héa. Ngo chiém hau hét téng san lugng Iuong thyc cia céc huyén viing cao nui da, 1a nguén séng chinh va chi phdi moi sinh hoat cuia ho. Ngé chang nhimg 1a luong thuc cia ngudi ma con la nguén thie an dé chin nuéi gia sic. Méi gia dinh ngudi Hméng 6 day 102déu chan nudi bé, lon, ga, dé dan v.v... Nha nao nhiéu c6 téi 5 - 7 con Ign; nha it cting cé 1 - 2 con. There an chu yéu dé nudi lon 1a ngé nén nhang nam duge mia ngé, dan lgn cing duge gia tang r6 rét; nhung vy that bat, chan nudi Ign cing bi gidm sut nghiém trong. Dan gia cdm (ga, ngan v.v...) thirc an chinh cdng Ja ng6 nén viéc tang trudng cing tay thudc vao két qua thu hoach cua cay ngé. Do vay tréng trot chi phdi rat manh déi vdi chin nui, nguge lai chan nudi cling cé tac dung thuc day ding ké cho tréng trot phat trién. Chuéng gia stic 6 ving nay déu duge lam san cao, dudi gam san la hd chtfa phan. Hang nm sau khi an tét xong, déng bao lai kéo phan ra khéi gam san, trét kho réi gui ra nuong dé chudn bi bén I6t cho ngé. Tro bép va tro dét cay cé trén nuong cing duge tan dung dé 1am phan bon. V6i nén néng nghiép trong ngo trén nuong nui dd, dia hinh phic tap, con bd véi dc diém sinh hoc ctia né 18 chiu khé lanh va nhanh nhen hon trau da duoc déng bao lua chon, nudi duéng lam strc kéo chu yéu & ving nay. Gia dinh ngudi Hméng nao tdi thiéu cdng cé mot con bd, nha nhiéu 6 téi 3 - 5 con, mac du diéu kin chin nudi 6 day rat kh6é khan. Viéc trong ngé trén nuong nui da da chi phéi va thuc day mét s6 nganh thu cong co lién quan phat trién, va dén lugt no, cdc nganh thi céng hodc tryc tiép hodc gidn tiép phuc vu dac luc cho su hung thinh ctia nghé trong ngo. Tat cA cdc nghé thu cong nhu rén, méc, dan lat v.v... déu bij nghé tréng ng6 chi phdi va su suy thodi hay hung thinh cia nghé tréng ngé cing lam can tro hay thtic day cdc nghé thi cong cé nhiing déi khdc. Tuy vay, nhitng ngudi tho thi céng Hméng co ban van 1a nhiing ngudi ndéng dan tréng ngé, ho chi lam nghé thi cong vao nhing thang néng nhan nhim ting thém thu nhap cho gia dinh. San phdm ctia nghé trang ngé chang nhting 14 ngudn luong thuc nudi séng mdi gia dinh trén ving cao nui dd nay ma con tham g6p vao viéc giao Iuu hang héa cua thi truong o day. Ngo hat va nhang san phdm hang héa ché bién tu ngé nhu rugu, banh v.v... duge ban nhiéu trong cdc chg phién. Déng bao san xudt ng6 va nhing sdn phém hang hda bing ngé dé ban réi mua 103nhing nhu yéu phdm can thiét nhu vai, mudi, dau héa, thudc lao, mot sé dé gia dung va céng cu lao dong. Cay ngé déi véi déng bao Hmong viing cao, tri géc va ré ra, duéng nh ching bé phi mét bé phan nao: hat lam luong thyc, than cay va 16i bap lam chat dét, be 14 lam chiéu v.v... Khoang thang 7 4m lich, khi ng6 da vao hat, 14 ng6 ti xanh dam nga vang, duge bée vé phoi héo ky réi bén thanh thtmg ho&c chuét thang dan vdi soi lanh lam chiéu. Chiéu be ngé kha bén, nhing tém tét c6 thé ding duge 6 - 7 nim; tém dan so sai cing ding duge 1 - 2 nam. Chiéu be ngé dung dé 1am binh phong (treo lén dé chn gid), trai nén nha cho tré ngéi choi, dic biét 1a dung 4é lam dém trai giwong vita dep, bén, lai via chong dugc cdi rét thdu xuong ctia mia lanh 6 ving cao nui da. Thu hoach b’p xong ché cho cay khé, chat dénh thanh ting déng trén cdc mé dé trong nuong, nhiing déng cay ngé nay dir triz lAm chat dét cho nhting ngay cui dun khan hiém. Than ngé, 14 ngo ddu duoc gid lai, ngay cd rau ng6 tu lau cng duge ding lam thuéc gidi nhi@t. Va dac biét ho ding rau ng6 bén sin chic lam bai nhui git lua hut thuéc khi di cho hodc di 1am nuong xa Ngudi Hmong va cdc cu dan trdng ngé & day 4n go theo kiéu 46 bot (mdu cia - mén mén). Ho dung nudc rudi bot ngé réi tron dau, sao cho vira 4m sau dé cho vao cdi héng bing gé ghép (Ii chu) va dat vao vac dé suét, hoi hét thi dé ra rudéi nudc, tron déu va dé lai mét Jan nia. Nhu vay bot ngé moi chin ky va néu 4é lai cho bua sau thi “mén mén” van khéng bi rin. Méi ngay déng bao chi lam mén mén mot lin va dung cho ca ba bia an trong ngay. Do 4n bét ngé dé khé nén trong bua an cla déng bao khong bao gid ving mt mon canh; cai thia gé (trd dia) 1a dung cu 4n udng chinh cia mdi ngudi, di dda dong vai trd tht yéu. Ngoai viéc lam “mén mén” ra, ngudi Hméng con ding ngd Jam nhiéu loai khéec: chua xia (b4nh ng6 non), chua phu (banh chua, lam bing ng6 gia), giom Idu (banh ngé nép) v.v... Banh ngd non thudng 1am vao d4u vu ngé, banh chua thudng lam ban trongTRANG PHUC S50 PON a SY VAIN VARIN uaeTé tinh qua téng shen, Aah Tan vinn Trang ngua che mee was obit Anh: Tan Vink ho Anh Nguvén Bue Lancdc chg phién. Ngay tét dd nghéo kho, nha ngudi Hmong nao ving nay cing c6 ndi banh trdi nude. Céc loai banh lam phong pho them cho bita &n ctia vy thu ngé va ky dén tét. Rugu ngo la dac sin ndi tiéng cia ving nay. Rugu ching nhiing dugc ding trong nhing ngay 1é - tét ma cn duge ding phé bién trong sinh hoat hang ngay. Déng bao luén sin long giip 46 nhau trong nhing ngay gidp hat hodc nhiing Khi cé céng vide 16n nhu lam nha, cuéi hdi v.v... Trong x4 hoi Hmong khi mét ngudi nim xuéng 1a néi dau buén chung cua ca lang, cd ho. Ho chia sé ndi thuong tam va chung chiu v6i khé chi su tén kém. Thudng thi méi ngudi dén dém ma déu mang theo it ng6, rugu, suc vat; 1@ tuc Hméng quy dinh anh em ruét phai mang dén mét vai “qudy tau” ng, mét con lgn hodc con bd dé lam dam cho bé me qua ddi. Méi ngudi dén phiing viéng déu duge ciing trinh ngudi qué co va mi lan cing, ngudi ta lai bon tugng trung cho ngudi chét mat it thtic An va mét thia bot ngé dé ghi nhan tdm léng cua ngudi than. Nén ngd khéng chi 1a Iuong thuc don thudn ma né da xen cai vao quan hé x4 hoi, thim dam vao tép quén cia dong bao. Nghi dén céng lao cla cha me da dé mé hdi trén nuong dé cd hat ngé nudi minh, nén cue ddu mdi vu thu hoach, cdc gia dinh ngudi Hméng lai bé vai bap ngé luéc, thanh kinh dang cting té tién cdi huong vi dau tién cda mua mang. Sau lé ngé mdi nay, ho mdi bude vao mua thu hoach va méi dugce an ngé modi. Cay ngé 6 day 4 thuc sur di vao chidu sau ciia doi song van héa déng bao Hméng. (Nguén: Tap chi Dan toc & Thai dai so’ 25 phdt hanh thang 12 - 2000, tr.38 - 39)TUC «HAY PU* TRONG CU DAN HMONG Thai Giang Sén Voi déng bao Hmong 6 Viet Nam, dat Ha Giang la qué huong yéu dau. Ha Giang cting 14 noi din toc Hméng ty cu nhiéu nhat. Va ai cting biét bai ca mang cai ly cua nguoi Hmong: «. Con cd 6 dudi nude Con chim bay trén troi, Ching ta séng 6 viing cao. Va con chim cé 16, Nguoi Hmong ta cuing cé qué huong, Qué hwong ta la Méo Vac... Tinh yéu déi lta & day duge giri gim trong nhitng cung bac cia cdc cay sdo tric, dan mdi, kén 1d, chiéc khén bé hay mot lan diéu dan ca tra tinh nao dé. Chi mét phién chg 6 Lung Phin, Meo Vac, Déng Van... théi, cting da cd biét bao déi ban sé nén vg nén chéng. Trong hén nhan, & téc ngudi nay van tén tai mot phong tuc la, tuc “hdy pn”, chuyén sang tiéng phd théng, trong cdc sdch bdo cG van goi 1a tuc “cwdp vg” - cudp dan ba vé lam vg. Gan day, mét s6 téc gid goi la “kéo vg” - cm tay kéo phy nu vé lam vo. Tuc Jé nay khéng chi duy nhat cé & cong déng Hméng ma cdc téc ngudi khdc nhu Gidy, BO Y (goi 1a “quai tdi”)... trude day cing tén tai, nhung voi ngudi Hméng thi tén tai lau dai hon, phé bién hon - ma tu 46 cting nay sinh nhiéu van 4 hon. Vay goi nhu thé nao cho ding véi tuc “hdy pr” mang cdi ly cua nguéi Hméng? Mac du moi thuat ngi déu chi 1a tuong déi, khi phai chuyén dich sang mét ngén ngit khac. Déi vdi ngudi con gi Hmong én tudi truéng thanh roi vao cuédc hén nhan tir tuc “hdy pu” dé cdi tro thanh mét ngudi vo,ngudi me trong tuong lai, cé thé chia lam hai loai thuéc hai tinh chat khdc han nhau: bj dong va chil ding. Néu dung thuat ngit “cudp vo” thi dé la “cudp that” va “cuép gid”. Cting tuong ty, khi dung thudt nga “kéo vg” thi cé “bi kéo” va “g vé lam vo. Con déi véi cha me, gia dinh c6 gai thi rd rang 1a roi vao tinh trang bj déng, bi kéo, bi cudp that. Trai lai, d6i voi ngudi dan 6ng thi dé 1a chi déng, hoac di kéo hay di gid vo kéo. Néi cach khdc, di cugp vé hay di lam trd cusp. Tuc “hdy pa” thudng dién ra vao ban dém nhu sau: Mot dam thanh nién la anh em va ban bé ciia chang trai trong cuéc, td chic di don dudng cé gai rdi 16i kéo vé nha minh. Trong truéng hgp déi trai g4i yéu nhau va co hen truéc thi 46 la mot cudc gid cudp, gid vo cho kéo. Trong nhing cudc hen truéc nhu thé nay, khi gidp mat nhau, chang trai thuéng chi ddng néi: “Anh yéu em lim, vé nha lam vo anh nhé, ta di thoi”. Cé gai e then, thuéng rut ré dap: “Khong dau, em cén it tuéi, chua biét dén viée lam vo vi chua biét céch lam vui long cha me, anh em, ho hang ngudi khdc...”. Hai nguai cir ding dang néi di ndi lai cdi y 46 dén vai lan. Rdi bat chot, chang trai cam tay cé gai kéo nhe di may buéc. Dam déng dung vay phia sau cé gdi thuan da nhe nhang day tdi. Va cif thé... rdi sin cdi da dd, cd gai bude theo chan chang trai vé tan nha ngudi ban tinh ay. Voi truéng hop cé gai bj bat ngé va phan tng thi dé la vu cudp that (hay bj kéo). o trudng hgp nao thi cudi cing, ngudi con géi cing duge dua vé nha chang trai. Dau cé khang cu lai thi cling v6 ich trudc mét d4m dong trai trang & gita dudng ring - xa ban. Dim déng nay co nhiém vy ho tong doi trai gai va dé phéng moi bat trac dgc duéng cé thé lam anh hudng dén ho. Trong khi ay, 6 nha, b6 me chang trai d4 nhét sin mot con ga mai. Khi cé gai s&p bude qua ctra vao nha thi ba me 6m lay con ga, cho cao lén lung cé gai - tty ngang vai cho téi that tung va luén miéng ndi: “hén vé, hén vé!...”. Day chi la Idi giuc gid dé khang dinh thém mot quan niém cé truyén cuia ngudi Hmong la: Khi ngudi con géi da bude chan qua cita vao nha ngudi con trai khéc ho, c6 long yeu mén minh thi hén cia cé géi cing theo 107vé nhap vao déng ho ngudi chi ngdi nha ay, rat khé bé quay lai duge. Va phai lam vg ngudi ta théi! Mét khi da “kéo” duge cé gdi vao nha, ngudi ta véi vang lam 1& “nhap mon” dé day su kién vao “viee da rdi”. Nhiing gia dinh cé con gi bi cudép hodc con gai lén hit thong déng dé cho ngudi tinh dién tro cudp theo tuc “hdy pa” nay lai khéng duge quyén di citu con gai hodc can tré con gai theo cdi ly ca ngudi Hmong. Déng bao thudng néi: "Dé con gai chi cd thua ngudi ta” ma thdi! Thuc té, cing da cé nhing trudng hop v6i sy gitip 46 cla anh chj em va bé ban, mét sé c6 gai bi cuép cd nghi luc, khang cu lai cuéc hén nhan cuéng birc da thanh céng trong viéc vugt qua hii tuc dé ty gidi thodt sau khi 44 roi vao “hdy pu”. Nhung vu gid vo cudp hay cudc cuép that dién ra sudn sé, cd gai & nha chang trai cho dén ngay thi ba thi ngudi ta méi nho hai éng méi dén bdo tin cho cha me cé gai biét, ddng thoi ngéd loi xin duge 1am 1 cudi. V6i sy viéc da rdi nay thi khéng can dén nghi thitc so d6i tuéi nhu nhitng dém cudi hdi thong thudng. Khi da roi vao lé tuc “hdy pu” phan nhiéu cdc bac cha me cia c6 gdi Hmong, ddu co bat binh dén may thi cing phai “danh long vay, cam long vay” dé cho lam ddm cudi. Néu gap phai trudng hop b& me c6 gai phan ting khdng chp nhan cuéc hon nhan thi Ong méi bdo tin lai cho gia dinh chang trai biét dé rdi cho dgi mét dip khdc sé tim cach thuong thuyét sau. Chi dén khi cha me cé gai thu4n tinh thi ngay lam 1é cudi moi duge dinh doat, cdc yéu cdu vé 1é vat méi duge dat ra, nhung gidm nhe hon nhidu, cd nghi thitc cing don gian hon so véi nhing dam cudi thong thudng, vi day 1a viéc theo sau mot su da réi! © dam cuéi nay, phia nha trai cting té chitc mot doan sang thim hdi nha gai, chi cd didu 1a trong dé lai c6 cA 06 dau! Thoi gian truéc 1945, nhimg ngudi cé thé luc 6 mét s6 dia phuong ving cao da loi dung tuc “hdy pi” dé doat nhtng cé gai tré - dep vé lam vg, gay nén biét bao oan trai, bat binh trong lang ban, lam cho nhiéu Nita d6i phai suédt doi 6m han. Da cd nhiing 108cé gai Hméng dep nhu dda hoa rig, vi vay ma phai tim dén cai chét 6 gitta qué huong bang Ia ngon (14 ddc)! Cho aén nay, trén c4c ving cao Hméng, cé tuc “hdy pu” mang tinh chit cuép vq - cugp that 4a khéng con xuat hién nia. Thay vao dé 1a nhitng cugc hén nhan lanh manh, nhing tinh yéu lta déi trong sing m4n ma, hanh phic. Tuc “hdy pu” thi thoang chi dién ra khi n6 mang tinh chat tu nguyén tt mét cudc hen trude cua nhing déi trai g4i thuc su yéu nhau, nhung rat kho nén vo nén chéng, hodc vi chang trai khong cé kha nang lo toan dit sinh 18 cho mot ddm cudi theo phong tuc thong thudng; hodc vi cha me c6 gai té ra quyét tam can tré cudc hon nhan cua ho. Va ho budc phai vién dén cai cd tuc nay cia 6ng ba xua dé lam diém tua cho tinh yéu tu do cla déi lita. Khi ddng tinh voi ngudi yéu dé lam viée 46, ngudi con gai Hmong hudng vé tuong lai - da phai vugt qua khéng it nhimng ban khoan, day duit, tran tré vi sé lam phién long dén cha me biét bao! Dé cé mét hanh phtic tron ven, thuc su van khéng phdi la dé! (Nguén: Tap chi Dan tOc & Thi dai, so’ 41, phdt hank thang 4 - 2002, tr.17 - 18). 109Tuc AN UOC (NAO XONG) CUA NGUOI MEO” G LAO CAI Lue Binh Thiy|&|Nong Trung Hang nam, vao nhiing ngay dau thang 2 4m lich, cdc lang déng bao Méo 6 Lao Cai cé tuc té chitc mét cudc hop, nhan dan quen goi la “Sn wéc”, tiéng Méo dia phuong goi la “ndo xéng” (nav cxéngx). Ngudi Méo cé hai hinh thitc cam két voi nhau dé cong thuc hién mét quy uéc nao dé. Hinh thitc cao nhat Ja “an thé”. Thap hon 1a “ndo xéng”. Cudc hop gém hai viéc chinh: cing thé than va ban bac nhiing cong viéc quan hé dén dai séng chung cua dan lang trong naém. Tuc nay c6 tr lau va hién nay (1975 - BTV) van ton tai. Dudi ché do cti, cdc chtte dich trong lang cé thé 1a thanh vién cua hoi, nhumg khong cé tac dung chi phéi h6i. Hdi la t6 chic hoan toan déc lap, dua theo tap quan cé truyén ctia dan toc H@i cé bén nhiém vu chinh: - Bao vé tri an, phong - chéng trom cudp. - Chan dat gia stic, bdo vé mua mang. - Bao vé rig va trong ring. - Gitip 46 nhau trong ddi sdng. Muén té chuc hoi phai cé nhing diéu kién sau: a. Néu 1a mot lang phai c6 tt 30 hé tré lén dé c6 86 nhan Juc trung binh thanh lap don vi chién dau cia hdi; néu sé ho it thi 6 thé nhiéu x6m hop lai. Cting cé nhitng hdi déng tai 60 ho nhu h6i & Dao Din S4n. Déng bao Mao thudng té chic hdi riéng trong dan téc minh, 6 dau sé hd ngudi Méo ddng hon thi moi két nap thém cdc hé thudc dan tdc khac b. Nha 6 tuong déi gan nhau, cé thé nghe duge cdc hiéu lénh bdo dong cia héi nhu tiéng ta va, tiéng m6, viv... (). Tee nguéi Hméng (xin xera phén Lich sit t6c nguéi - Chi bién) 110Mi hoi cé mot khu rimg nhé dé 1am noi cting thé than, khong ai duge chat, phat cay céi (khdc véi khu rimg “Iting sdn” 1a noi tha than bao vé mua mang). Viec gia nhap héi 1a hoan toan tu nguyén, thudng thi nhang h6 cling tho chung mét thé than té chttc thanh mot héi. Méi hé cur mét dan 6ng khée manh, thdo vat tham gia hdi, khong ké hd dé nhan khéu nhiéu hay it, giau hay nghéo, la chute dich hay thudng dan. Ai vao hoi dugc hudng quyén Igi va cé nghia vu thirc hién quy uéc ctia hoi. Ngudi khéng vao hdi thi da cing lang x6m, khi xdy ra trém cudp, khi cé céng viée ning nhoc, héi cting khong cé trach nhiém gitip do. Dé cé trudng hop Ly Seo Nha 1a seo phdi 6 lang Lan Sui Thang, cay minh 1a chite dich, cé vi khi tét, cé nhiéu anh em nén khong nhap hi; nhung sau thay cudc séng bi de doa lai phai xin vao hdi. Moi cong viée ctia héi phai do tat ca dai biéu cdc hd tham gia ban bac. Vi vay nhiing ngudi dy héi phai 1a ngudi “biét Sn biét ndi”, cé quyén quyét dinh vé cdc viéc lién quan tdi gia dinh minh. Dan ba, tré em khéng duge tham gia ban bac (vi theo quan niém cia déng bao, nhung ngudi ay khéng cé quyén trong gia dinh, trong xa hdi va khong hiéu biét bing dan 6ng). Tuy nhién, dé tap trung tri tué, hoi cing mdi nhang ngudi vo hiéu biét hon chéng toi dy ban bac. Vé nha, ngudi vo phai truyén dat lai cho chéng va gia dinh day du quy udc ca hdi. Vi thé ngudi chéng cé thé 1a mét chién binh gan da nhumg khong duge mai hop ma chi chap hanh Trudng hop chéng di ving, 6m dau, vg cting cé thé di dy hdi thay chéng; con trai cé thé di thay bo. Ngudi say rugu khong duge dy hdi. Cho nén bia Sn 6 day khéng phai la dip dé moi nguoi ch chén say suza ma chinh la mot nghi thitc an thé. 0 day, ngudi ta cam két va quy udc voi nhau vé moi diéu dugc ban. Con vat dem hién sinh trong ngay hi 1a dé cting than, mong thdn phd hé cho. 111HOi ctr ra hai “Hui thiu” ("Hoi dau”, tic ngudi ding dau hdi) dé don déc moi ngudi thuc hién dung quy uéc chung cua hdi, kién nghi trudéc hdi khi c6 sw tranh cdi trong pham vi hoi nhu mic 46 xi phat, dinh muc béi thudng, v.v... Hdi d4u do ting hd luan phién lam véi nhiém ky tix ngay “An hoi” nam nay dén ngay “An hdi” nam sau, khi hét lugt thi tré lai ti dau. Céc héi & gan nhau luén cd quan hé mat thiét va thong bdo cho nhau biét céc quy udc cla méi hOi dé cung thuc hién, nhat la cdc quy wdc vé bdo vé san xudt. Khi c6 trom cudp, cdc hdi con phéi hop dé danh tra hodc chia nhau vay cdc nga, chan bat theo phuong 4n da dinh. “Lé an hi” dién bién nhw sau: Tay theo timg hdi ma ngay “an héi” cé khdc nhau, nhung thudng vao khoang dau thang, ngay thin (14 ngay con réng) hodc méng 2 thang 2 am lich. Cong viéc ngay 4n héi tudn ty qua cdc nghi thic: 1. LE cuNG THO THAN Vi than dugc thd, tiéng Méo goi theo tiéng Quan Thoai 1a thu ti hay thu ti nghia la than thé dia hodc goi la “sdn sin” (son than). Theo quan niém cia déng bao Méo, thin ngu & mét géc cay to hay mét hén da lén. Vi than nay cé trach nhiém bdo vé an toan cho ngudi, can khéng cho thu rimng bat gia stic, phd mia mang. Tuc cting nay nhim dé tra on than. Déng bao cé cau: “Thu ti pu khai khdu, lao hu pu giao cau”, nghia 1a: thé than khong mo miéng (Y ndi la thé than khéng cho phép), hé khéng (dam) bat cho. Ngudi H6i dau chuén bj sin mét con lon chug 10kg - 20kg, hai con ga, vai chai rugu. Moi phi tén cho budi 18 do cdc hé trong héi chia binh quan dong gop. O mét sé noi nhy Thao Chu Phin c6 quy riéng dé chi. (Quy duge xay dung thudng 1a do tién phat nhing ngudi lam sai quy wdc). Khi dai biéu cdc hé dén du, ngudi Hoi déu dat vao truée noi than ngu mot chén tra, mt chén rugu, may td gigy vang, thdp 112ba nén huong. Ngudi ta chon ngudi ra khan; ngudi nay khong nhat thiét 1a thay cing hay hoi ddu. Ngudi khan, tay cam ba nén huong dang chdy va hai con ga séng (mt con trong, mot con mai), vai ba vai khan rang": Bay gio minh (than) linh ga con séng, huong vang. Lat n®a minh sé linh ga chin, Réi nghe ta khan day: Hom nay t6t ngay, Hom nay ngay lanh. Téi dem hai ga, ving huong vé cho than linh. Thdn phdi bdo vé, pha hb cho tat cd moi ngudi khong ai 6m dau. Lam rugng, lam nuong, Duoc dn, dugc mac, Sang nam ta lai dem vé cting minh. Minh phdi phi hé cho ta, ngudi lon, ngwoi bé khong ai 6m dau. Ta duoc khée mgnh, lam dugc mia mang méi dem vé cing cho minh an uédng. Minh phdi bdo vé, phi hé cho tat cd moi ngudi cla ta khéng 6m dau. Khan xong, ngudi ta c&t tiét ga, nhé vai cdi long gay con ga, nhung tiét boi vao géc cay hay hon dé. Thi an lam duge déu bay trén 14 chuéi, mi mam 12 ngudi. Nguai Hoi dau cong bo chi phi budi 18 va phan bé déng gop. Sau dé ngudi Dau lang trinh trong tuyén bé trudc moi ngudi. Vi nhu 6 Xi Ma Cai, léi tuyén bé nhu sau”: Hém nay ching ta dn mét bia «ndo xéng”. Phdi ndm Idy li ma t6i noi sau day Moi ngudi khong duge mat long. Him nay moi nguoi nghe téi ndi: - Néu gidng rau, gidng dau khong dugc an cdp cia nhau. Ta muén c6 thi phdi di xin. Nguoi ndo khong di xin tue la da an cdp. Bat duoc thi dem né di phat, nOp thit nép rugu anh em an; con n6, lai mang tiéng la thang an cap khong t6t. 113- Bay gio ai cing phdi trong coi trau ngya, khong duge thd rong. Néu thd rong dn hai ngé lia cua ngudi khdc thi phdi dén. Khong dén thi mang no di phat dé n6 lap duong (y 1a dé ké cap phai chira). - Ai di sdn ban thdy 76 rang ld con thit hoang méi duoc bén. Khéng duoc bdn bita bai tring vdo ngudi, cb t6i. Toi noi ai khong nghe, xem khong rb ma dd ban, tring phdi ngudi bi cl thi dem n6 16t dudi quan idi nguoi chét. Néu khong chét thi ngudi bdn phdi nép tién thudc, thit, ga, reou dem dén nudi nguoi bi nan khi dang dau. - Ai phdt ring phdi phdt noi khong c6 rieng vdu, ring g6, rieng nia. Néu la ritng cb cay tre, cdy nia, cdy gd ma cit phat thi bdt né dem phat. - Ai nhat duge vat gi roi phdi dem vé trao cho «thu ti thdu” (ngudi coi noi tha than thé dia), cda ai ngudi dé vé nha - CO ké trim tdi lang dn cdp tréu, ddt ngwa, cde ngudi giét duoc thang an trém, cdt lay dau dem vé n6p quan (chuc dich dau lang), quan sé thudng cho tién bac. Néu cde ngudi bat khong duge thang an cdp thi vde sing, vde dao phat, vdc gido di dudi bang duoc. Néu khong bdn duoc, moi ngudi anh em khong duge suy nghi no kia (y néi ngudi mat cia khéng duge cho ring moi ngudi khong tan tinh). Néu dugc, giao cia cho nha chu, chi khdc biét diéu (chi nha thudng bd mot nita sé cua da thu vé dugc dé Jam com méi nhitng ngudi tham gia dudi va lang xém, chic dich). - Nguoi gid thi phdi chét. Khi ngudi ta con séng da déi cong duoc nhiédu thi khi ho nga xudng ta phdi nho on ho. Moi ngudi nhd on ho phdi giup dua ho lén trén nui dé ho vé nha cha qué huong ca cla ho. Nhé on ho, moi nguai phdi giip ho mbt chut com dn dé ho khéi khé sé (khi cé ngudi chét, Jang x6m thuong giup tang chi gao, ngo). Néu chét ma giét irau thi phdi bdo cho «thu 11 thdu” xem giét mdy con, phdi Idy thit than dem cho éng b6 Ido Idng ta (thyc y muén ndi 1a chia cai than trau cho binh thu, héi dau, méi ngudi mét na)”. © vang Lao Chai huyén Sa Pa thi loi tuyén bé nhu sau‘: Hom nay la ngay «endo xéng”. Nha nao cng co ngudi vé day 114