Genel Di̇lbi̇li̇m 2 PDF

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2429

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1410
GENEL D‹LB‹L‹M-II
Yazarlar
Prof.Dr. A. Sumru ÖZSOY (Ünite 1, 2)
Yrd.Doç.Dr. Zeynep ERK EMEKS‹Z (Ünite 3, 4)
Doç.Dr. Ümit Deniz TURAN (Ünite 5, 6)
Prof.Dr. Leyla UZUN (Ünite 7, 8)
Editörler
Prof.Dr. A. Sumru ÖZSOY
Yrd.Doç.Dr. Zeynep ERK EMEKS‹Z
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Ö¤r.Gör.Dr. Serpil Koçdar
Grafikerler
Ayflegül Dibek
Hilal Küçükda¤aflan
Gülflah Y›lmaz
Ufuk Önce
Kitap Koordinasyon Birimi

Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Genel Dilbilim-II
ISBN
978-975-06-1099-8
2. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 13.000 adet bas›lm›flt›r.

ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ vii
Sesbilgisi.................................................................................... 2 1. ÜN‹TE
D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹ .................................................................. 3
Ses ve Yaz› .................................................................................................... 3
Söyleyifl Sesbilgisi.......................................................................................... 4
Hava Ak›m› Düzenekleri............................................................................... 5
SES OLUfiUMU .............................................................................................. 6
Ünsüzler ......................................................................................................... 7
Ünlüler ........................................................................................................... 11
Ünlülerin Oluflturulmas›.......................................................................... 11
Çift Ünlüler .............................................................................................. 12
DO⁄AL SES SINIFLARI ................................................................................. 12
Sürekliler/Süreksizler..................................................................................... 13
Engelliler/Titreflimliler ................................................................................... 13
Ünsüzler ......................................................................................................... 13
Seslemsel Sesler ........................................................................................... 13
BÜRÜN ......................................................................................................... 14
Vurgu ............................................................................................................. 14
Ezgi................................................................................................................. 14
Özet................................................................................................................ 15
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 16
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 17
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 17
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 17
Sesbilim ve Sesbilimsel Süreçler............................................ 18 2. ÜN‹TE

SESB‹L‹M........................................................................................................ 19
B‹Ç‹MB‹L‹M VE SESB‹L‹M ............................................................................ 20
Biçimbirimlerin Söylenifli .............................................................................. 20
Biçim-Sesbilimsel Kurallar ............................................................................ 21
SESB‹R‹MLER VE EN KÜÇÜK Ç‹FTLER ...................................................... 26
Sesbirimlerin Da¤›l›m› ................................................................................... 26
Bütünleyici Da¤›l›m ve Sesbirimcikler ......................................................... 27
Soluklanma Kural› ......................................................................................... 29
Do¤al Ses S›n›flar› ve Ay›r›c› Özellikler ....................................................... 31
Sesdizim ......................................................................................................... 32
BÜRÜNSEL SESB‹L‹M.................................................................................... 33
Vurgu ............................................................................................................. 33
EZG‹ ............................................................................................................... 34
SESB‹L‹MSEL SÜREÇLER ............................................................................... 35
Ses Benzeflmeleri........................................................................................... 36
Ünlü Uyumu ............................................................................................ 36
Kapal› Ünlü Uyumu ................................................................................ 37
Ünsüz Uyuflmalar› ................................................................................... 38
Ses Düflmeleri ................................................................................................ 39
Ünlü Düflmeleri ....................................................................................... 39
iv ‹çindekiler
Ünsüz Düflmeleri..................................................................................... 40
Ünsüz Düflürülmesi ................................................................................. 42
Özellik De¤iflmesi ......................................................................................... 43
Soluklanma .............................................................................................. 43
Ünlü Yükselmesi ..................................................................................... 43
Genizsilleflme........................................................................................... 44
Ünlü Eklenmesi ............................................................................................. 44
Sözcük Bafl› Kümeleri ............................................................................. 44
Seslerin Yer De¤iflimi.................................................................................... 45
Dil Sürçmeleri.......................................................................................... 45
Özet................................................................................................................ 46
S›ra Size Yan›t Anahtar› ................................................................................ 48
3. ÜN‹TE Anlam Nedir? ........................................................................... 52

ANLAM NED‹R? ............................................................................................. 53
Dil, Dünya Gerçekli¤i ve Anlam ‹liflkisi ...................................................... 53
ANLAMIN OLUfiUMU: B‹RLEfi‹MSELL‹K ‹LKES‹ ........................................ 59
SÖZCÜK ANLAMI VE SÖZCÜKLER ARASI ‹L‹fiK‹LER ................................ 60
Alt Anlam ...................................................................................................... 61
Efl Anlaml›l›k.................................................................................................. 61
Karfl›t Anlaml›l›k ............................................................................................ 62
Ters ve Bak›fl›ml› Karfl›tlar ............................................................................ 62
Efl Seslilik ve Çok Anlaml›l›k........................................................................ 63
E¤retileme ..................................................................................................... 64
Parça- Bütün ‹liflkisi ve Ad Eksiltmesi ......................................................... 66
Özet ............................................................................................................... 68
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 69
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 70
4. ÜN‹TE Anlambilim: Tümce Anlam›............................................ ....... 72

SÖZCE, TÜMCE VE ÖNERME ...................................................................... 73
Önermeler ve Do¤ruluk Koflullar›................................................................ 74
Önerme Türleri.............................................................................................. 74
Önermelerin Do¤ruluk Koflullar›: Zorunlu ve Yeterli Koflullar.................. 75
TÜMCE, ÖNERME VE ANLAMSAL ‹L‹fiK‹LER.............................................. 76
Gerektirim ..................................................................................................... 76
Önvarsay›m.................................................................................................... 77
Çeliflki............................................................................................................. 78
TÜMCE ANLAMI VE SÖZD‹Z‹M................................................................... 79
Anlamsal Roller ............................................................................................ 79
YÜKLEM......................................................................................................... 80
Yüklem ve Yüklemleme ............................................................................... 80
‹çindekiler v
Özet................................................................................................................ 84
Okuma Parças› .............................................................................................. 86
Edimbilim I.................................................................................. 90 5. ÜN‹TE

ED‹MB‹L‹M .................................................................................................... 91
Dil, ‹letiflim ve Bilifl ‹liflkisi ........................................................................... 91
ANLAMB‹L‹M VE ED‹MB‹L‹M....................................................................... 92
BA⁄LAM ........................................................................................................ 94
Biliflsel Ba¤lam-(Söylem Modeli) ................................................................ 95
‹fiB‹RL‹⁄‹ ‹LKES‹ (GRICE, 1975) ................................................................. 96
Sezdirim ......................................................................................................... 99
SÖZ EYLEM KURAMI .................................................................................. 101
Dolays›z ve Dolayl› Söz Eylemler ................................................................ 104
Edimsözlerin S›n›fland›r›lmas› ..................................................................... 105
Özet ............................................................................................................... 108
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 110
Edimbilim II: Bilgi De¤eri, Bilgi Yap›s› ve 6. ÜN‹TE

Dilde Kibarl›k ve Kabal›k......................................................... 116
B‹LG‹ DE⁄ER‹ VE B‹LG‹ YAPISI ................................................................. 117
Bilgi De¤eri: Varsay›lan Tan›d›kl›k S›n›fland›r›lmas› .................................. 118
Bilgi Yap›s›..................................................................................................... 120
Bilgi Yap›s›n›n Bileflenleri: Konu, Odak, Karfl›tsall›k............................ 120
Bilgi Yap›s›n›n Dilbilimsel Kodlan›fl› ..................................................... 123
Türkçede Bilgi Yap›s›: Söz Dizilimi ve Di¤er Özellikler ...................... 125
D‹LDE K‹BARLIK VE KABALIK.................................................................... 128
Dilde Kibarl›k ................................................................................................ 128
Kibarl›k ‹lkeleri........................................................................................ 129
Yüz Kavram› ve Kibarl›k Stratejileri ....................................................... 132
Farkl› Kültürlerde Kibarl›k ...................................................................... 136
Dilde Kabal›k................................................................................................. 138
Tabu Sözcükler ve Küfür........................................................................ 141
Özet ............................................................................................................... 143
Okuma Parças› .............................................................................................. 145
vi ‹çindekiler
7. ÜN‹TE Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar ............................... 152

MET‹ND‹LB‹L‹M NED‹R?............................................................................... 153
Tümceden Metne .......................................................................................... 153
D‹LE DAYALI ‹LET‹fi‹M‹N TEMEL B‹R‹M‹: MET‹N ..................................... 155
MET‹NSELL‹K ÖLÇÜTLER‹............................................................................ 156
Metin Merkezli Metinsellik Ölçütleri ............................................................ 156
Ba¤lafl›kl›k................................................................................................ 156
Kullan›c› Merkezli Metinsellik Ölçütleri....................................................... 164
MET‹N TÜRÜ NED‹R? ................................................................................... 165
Söylem - Tür - Metin..................................................................................... 165
Metin Türü ve Söylem Toplulu¤u ‹liflkisi .................................................... 166
SÖYLEM VE MET‹N TÜRÜ SINIFLAMALARI ............................................... 167
Durum ........................................................................................................... 170
Niyet/ ‹fllev ................................................................................................... 170
Bak›fl Aç›s› .................................................................................................... 171
Özet................................................................................................................ 176
Okuma Parças› .............................................................................................. 178
Yararlan›lan Kaynaklar ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................. 180
8. ÜN‹TE Anlat› Çözümlemesi................................................................ 182

ANLATI ÇÖZÜMLEMES‹ NED‹R?.................................................................. 183
Anlat› Söylemi ve Anlat› Metni .................................................................... 183
Sözlü Anlat› Çözümlemesi ........................................................................... 183
Anlat› Metninin Yap›s› ................................................................................. 184
ANLATININ D‹LSEL ÖZELL‹KLER‹ VE ‹fiLEVLER‹....................................... 187
K‹fi‹SEL DENEY‹M ANLATILARI................................................................... 188
Anlat› Metinleri ve Dil Aktar›mlar› ............................................................... 189
Dil Aktar›mlar› S›n›flamas› ..................................................................... 190
Dil Aktar›m›n›n Boyutlar›........................................................................ 193
D‹L AKTARIMI VE TANIT TÜRLER‹............................................................. 194
Tan›t Türleri ................................................................................................... 195
Aktar›m .................................................................................................... 195
Ç›kar›m..................................................................................................... 196
ORHUN YAZITLARININ ANLATI YAPISI VE SÖYLEMSEL
ÖZELL‹KLER‹ ................................................................................................. 196
Tunyukuk Yaz›t›n›n Büyük Yap›s› ............................................................... 203
Özet ............................................................................................................... 205
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................207
Okuma Parças› ........................................................................................... .. 208
Yararlan›lan Kaynaklar ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................. 210
Türkçe ‹ngilizce Terimler Listesi................................. ...... 211

‹çindekiler vii
Önsöz
Bir bilim dal› olarak 19. yüzy›l›n ortalar›nda geliflmeye bafllam›fl olan dilbilim,
son yüzy›l içinde büyük geliflmeler göstererek diller uzerinde çok genifl kapsaml›
araflt›rmalara yol açm›fl olan, dillerin yap›s›n› incelemeyi amaçlayan bir bilim da-
l›d›r. Bilim dal› olarak di¤er bilim dallar› gibi, dilbilimin de kendi inceleme yön-
temleri vard›r. Bu yöntemlerle yürütülmüfl olan dilbilim araflt›rmalar›n›n bir k›sm›
dünyada konuflulan ve say›lar› 5,000-7,000 aras›nda oldu¤u tahmin edilen dillerin
kendilerine özgü özelliklerinin niteli¤ini betimlemeyi amaçlarken, son 50 y›l için-
deki çal›flmalar birbirlerinden çok farkl› gibi duran bu dillerin asl›nda bir çok ya-
p›sal özellikleri bak›m›ndan birbirlerine büyük benzerlikler sergiledi¤ini ve diller
aras›nda gözlemlenen ayr›mlar›n yaln›zca yüzeysel düzeyde oldu¤unu ortaya ç›-
karm›flt›r. Bu aç›dan özellikle 1950'lerden sonra dilbilim alan›nda yürütülen çal›fl-
malar dil evrenselleri üzerine odaklanm›fl, bu evrensellerin niteli¤ini, ozelliklerini,
birbirleriyle iliflkilerini, insan dili denilen olgunun yap›s›n› belirleyen evrensel ku-
ral ve ilkelerin ne oldu¤unu irdelemeyi amaçlam›flt›r.
Dilbilimin ülkemizde ö¤retilmesi 1930'lara dayanmaktad›r. Tarihi bu kadar er-
ken y›llara dayanmas›na karfl›n, dilbilim ne yaz›k ki hala üniversitelerimizde ge-
nellikle yabanc› dil e¤itimi bölümlerinde verilen zorunlu dilbilgisi dersleri olmak-
tan çok ileri gitmemifltir. Ülkemizde halen yaln›zca 4 üniversitede ba¤›ms›z bir
dilbilim program› bulunmaktad›r. Di¤er üniversltelerde ise dilbilim dersleri yaban-
c› dil e¤itimi ya da Bat› Dilleri ve Edebiyatlar› bölümlerinde verilen ve nedense
yaln›zca yabanc› dillerle ilgilendirilen bir alan olarak alg›lanmakta ve uygulan-
maktad›r. Ancak Türkçe’nin bütün özelliklerinin günümüzdeki dilbilim kuram ve
yöntemleri çerçevesinde incelenmesi, Türkçe’nin daha genifl bir biçimde betim-
lenmesine katk›da bulunaca¤› kesindir. Bunun için de Türk Dili ve Edebiyat› Bö-
lümleri’nde dilbilim derslerinin olmas› büyük önem kazanmaktad›r.
Bu kitapta, dilin yap›s›n› oluflturan bileflenlerin niteli¤ini ayr› ayr› ele al›p ince-
leme f›rsat› bulacaks›n›z. Her bilefleni oluflturan birimlerin ne oldu¤unu ö¤rene-
cek, dillerde her bileflenin birimlerinin birleflim kurallar›n›n nas›l uyguland›¤›n› in-
celeyecek, yap›lar›n niteli¤ini belirleyen ilkeleri irdeleyerek dilbilimin dile yaklafl›-
m›n›, dili inceleme yöntemlerini ö¤reneceksiniz. Ve bütün bunlar› yaparken, hem
dünyada konuflulan bir çok dilden örnekler görecek, onlar›n yap›lar›n› inceleme
f›rsat› bulacaks›n›z hem de yüzeyde bu kadar farkl› gibi duran dillerin asl›nda ya-
p›sal bak›mdan birbirlerine ne kadar benzer özellikler sergiledi¤ini göreceksiniz.
Dil denilen bu genifl ve derin okyanusu tan›mak üzere zevkli bir yolculu¤a
bafllarken dilbilime gönül vermifl dilbilimciler kervan›na sizlerin de kat›lman›z
dileklerimizle…
Editörler
Prof.Dr. A. Sumru Özsoy
Yrd.Doç.Dr. Zeynep Erk Emeksiz
1
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
N
Ses ve yaz› aras›ndaki farkl›l›klar› aç›klayabilecek,
N
Ünsüz sesleri oluflma yeri ve biçimi aç›s›ndan betimleyebilecek,
N
Ünlü seslerin nas›l olufltu¤unu aç›klayabilecek,
N
Do¤al ses s›n›flar›n› tan›mlayabilecek,
Bürün ve bürünsel özellikleri betimleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Ses, Harf • Patlamal›, Sürtünmeli,

• Ses Ayg›t› Patlamal›-Sürtünmeli,
• Bafllat›c› Genizsil, Ak›c›, Yar› Ünlü
• Ötümlu-Ötümsüz • Dil, Dil Palas›, Diflyuvas›l, G›rtlak,
• Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi Damak, Artdamak, Dilucu
• Ünlü-Ünsüz • Diflyuvas›l, G›rtlaks›l, Damaks›l,
• Ses Düzenekleri Artdamaks›l, Dilucu
• Püskürtmeli, Emmeli Düzenekler • Ton Dilleri, Ezgi Dilleri, Vurgu
• Oluflturucular, Alt Oluflturucular,
Üst Oluflturucular
‹çindekiler
• D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹
• SES OLUfiUMU
Genel Dilbilim-II Sesbilgisi
• DO⁄AL SES SINIFLARI
• BÜRÜN
Sesbilgisi
D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹
Ses ve Yaz›
‹nsanlar kendilerini ifade ederlerken dil kullan›rlar. Dili kullanman›n iki yolu var-
d›r: konuflma ve yazma. ‹nsan dili temelde konuflmaya dayal›d›r. Çocuklar› düflü-
nün: Çocuklar ancak okula gittikleri zaman ya da yafllar› okul ça¤›na yaklaflt›¤› za-
man okuma-yazma ö¤renirler. Ancak dünyada hangi dil ortam›na do¤arlarsa do¤-
sunlar, çocuklar duyma duyular›nda bir sorun yoksa ya da çok ileri düzeyde zeka
geliflimi sorunlar› yoksa, bir yafl›ndan itibaren konuflmaya bafllarlar. Baflka bir de-
yiflle, çocuklar yazmay› ö¤renmeden çok önce anadillerini konuflabilmektedirler.
Bu da bize göstermektedir ki dil asl›nda konuflmaya dayal›d›r. Ve konuflma tabii
sese dayal›d›r. Ayr›ca unutmayal›m ki, dünyan›n bir çok yerinde hala dilleri yaz›ya
dökülmemifl toplumlar bulunmaktad›r. Yaz›lar› olmamas›na karfl›n, bu toplumlar›n
bireyleri birbirleri ile konuflarak iletiflim kurmakta, günlük gereksinimlerini konufl-
ma ile gidermektedirler. Böylece yaz›n›n, dil için önemli ama ikincil bir boyutu ol-
du¤u ortaya ç›kmaktad›r. Yaz› toplumlarda, birbirlerine sesin eriflemeyece¤i uzak-
l›kta olan kifliler aras›nda haberleflmeyi, bilgi aktar›m›n› sa¤lamaya yarayan bir
araçt›r. Yaz› ayn› zamanda sesten daha kal›c› oldu¤u için, bilginin bir kuflaktan da-
ha sonraki kuflaklara aktar›lmas›n› sa¤layarak insanl›¤›n bilgi birikimi yapabilmesi-
ne yol açar. Böylece yaz›n›n temel ifllevi, bilginin kal›c›l›¤›n›, süreklili¤ini sa¤lamak
olarak nitelenebilir.
‹flitme engeli olmayan bireyler için dilin konuflmaya dayal› oldu¤unu göz önün-
de bulundurursak, konuflulan dil için seslerin önemi ve sesler ile harfler aras›n-
daki fark ortaya ç›kacakt›r. Harfler, konuflmak için oluflturulan seslerin yaz›ya dö-
külebilmesi için kullan›lan sembollerdir. Her dilin kendi seslerini yazabilmek için
kulland›¤› bir yaz› biçimi vard›r; çivi yaz›s›, hiyeroglif ve alfabe de¤iflik yaz› türle-
ridir. Alfabe her sesi ayr› bir sembol ile temsil eden yaz› türüdür. Örne¤in, anadili
Türkçe olan kifliler ben sözcü¤ünün b, e, n seslerinden olufltu¤unu bilirler ve bu
sesler Türkçe alfabede b, e, n harfleriyle yaz›l›r. Ingilizce’de ise this, the, these gi-
bi sözcüklerin bafl›nda bulunan th harfleri tek bir sesi simgelemektedir. Diller ara-
s›nda ses farkl›l›klar› oldu¤u gibi, alfabelerinde de farklar vard›r çünkü her dil ken-
di ses dizgesinde olan sesleri temsil etmek için gerekli olan harfleri kullan›r. Dilbi-
lim bütün dillerdeki sesleri kaydetmek ve yazabilme¤i amaçlamaktad›r. Bunun için
diller taraf›ndan kullan›lan alfabeler, dilbilim için yeterli de¤ildir. Dillerin alfabele-
4 Genel Dilbilim-II
rinde bir harfin temsil etti¤i sesin niteli¤i dilden dile farketmektedir. Türkçede e
harfi ile temsil edilen ses ile ‹ngilizcede ayn› harf ile temsil edilen ses farkl›d›r; örn.
Türkçede ses, sen, ev ama ‹ngilizce men, women, beet. Ayr›ca baz› dillerde bir ses
o dilin alfabesi içinde bile de¤iflik harflerle gösterilmektedir; örn. Ingilizcede meet
Yaz› sistemlerinde görülen ‘buluflmak’ ile meat ‘et’ sözcüklerindeki ünlü ayn›d›r ama yaz›l›fl biçimleri görüldü-
bu tutars›zl›klar› gidermek,
bütün dillerde ç›kar›lan ¤ü gibi farkl›d›r. Ayn› flekilde, ‹ngilizcede this, the, these gibi sözcüklerin ilk sesle-
sesleri yazabilmek ve ‘bir ri th olarak 2 harf ile yaz›lmaktad›r. Yaz› sistemlerinde görülen bu tutars›zl›klar› gi-
ses bir sembol’ ilkesini
gerçeklefltirmek için dermek, bütün dillerde ç›kar›lan sesleri yazabilmek ve ‘bir ses bir sembol’ ilkesini
dilbilimde Uluslararas› gerçeklefltirmek için dilbilimde Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi (International
Sesbilgisi Alfabesi
(International Phonetic
Phonetic Alphabet) denilen özel bir alfabe gelifltirmifltir. Uluslararas› Sesbilgisi Al-
Alphabet) denilen özel bir fabesi her bir sesi ayr› bir sembolle göstermekte ve bu sembollerin her biri yaln›z-
alfabe gelifltirmifltir. ca bir sesi temsil etmektedir. Örne¤in, ‹ngilizcede this, the, these sözcüklerinin ilk
Uluslararas› Sesbilgisi
Alfabesi’nde her bir sesi ayr› sesi Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesi’nde [D] sembolü ile gösterilir.
bir sembolle göstermekte ve Dilbilimde seslerin oluflumunu inceleyen alana sesbilgisi denir. Seslerin de¤i-
bu sembollerin her biri
yaln›zca bir sesi temsil flik özelliklerini inceleyen bir alan olan sesbilgisinin 3 alt alan› vard›r. Akustik ses-
etmektedir. bilgisi, ses dalgalar›n›n frekans› ve h›z› gibi fiziksel özeliklerini inceler. Dinleyifl
sesbilgisinin ilgi alan› sesin kulak zar›ndan beyne aktar›lmas› ve beyin taraf›ndan
duyma merkezine aktar›lan iletinin alg›lanmas› ve içeri¤inin anlafl›lmas›n› sa¤layan
sinirsel süreçtir. Beyin ile kulak aras›ndaki sinir a¤›nda oluflan bir uyumsuzluk ya
da beynin duyma merkezinde olan bir hasar bu süreci olumsuz olarak etkilemek-
tedir. Sesin beyne aktar›lmas›nda görülen sorunun niteli¤ine ba¤l› olarak, bireyler-
de iflitme engellilik gibi fiziksel bir engel ortaya ç›kabilir ya da iletinin do¤ru anla-
fl›lmamas› gibi beynin gelen iletiyi çözümleme ifllemini yerine getiren biliflsel sü-
reçte bir sorun yaflan›yor olabilir. Dinleyifl sesbilgisi sorunun niteli¤ini saptama-
y› amaçlamaktad›r. Söyleyifl sesbilgisi’nin inceleme alan› ise konuflucunun konu-
flurken kulland›¤› seslerin oluflturulmas›n› sa¤layan fiziksel hareketlerin niteli¤idir.
Konuflurken kulland›¤›m›z sesler bir hava ak›m›n›n solunum sistemimiz içinde yer
de¤ifltirmesi sonucu oluflmaktad›r. Hava ak›m› solunum sistemi içinde yer de¤iflti-
rirken, konuflucular dil, dudak ve difller gibi a¤›z içinde bulunan organlar›n de¤i-
flik fiziksel hareketleri ile ses olufltururlar. fiimdi konuflmada kullan›ld›¤›m›z sesle-
ri nas›l oluflturdu¤umuza bir göz atal›m.
Söyleyifl Sesbilgisi
Konuflurken ç›kard›¤›m›z sesler bir hava ak›m›n›n solunum sistemimiz içinde yer
de¤ifltirmesi sonucu oluflmaktad›r. Konuflmada kullan›lan sesleri oluflturma süre-
cinde kullan›lan organlar flunlard›r:
1. akci¤erler
2. hava borusu
3. g›rtlak
4. a¤›z bofllu¤u
5. burun bofllu¤u
Konuflurken ç›kard›¤›m›z sesler, bafllat›c› denilen bir organ›n hava ak›m›n›
bafllatmas› ile oluflturulur. Bunu bir emme-basma pompas›n›n havay› d›flar› itme
hareketi olarak düflünebiliriz ve seslerin oluflmas›n› sa¤layan düzene¤i bafllat›c› ta-
raf›ndan d›flar›ya itilmesini havan›n insan vucüdu içindeki yolculu¤a benzetebiliriz.
Dillerde hava ak›m›n› bafllat›c› ifllevini gören organlar, akci¤erler, g›rtlak ve da-
makt›r. Tüm dillerde akci¤erlerin bafllat›c› ifllevini üstlendi¤i sesler bulunmaktad›r.
Baz› dillerde ise akci¤erlerin bafllat›c› ifllevini üstlendi¤i sesler yan›s›ra g›rtlak ve
damak taraf›ndan bafllat›lan hava ak›m› ile oluflturulan sesler de bulunmaktad›r.
1. Ünite - Sesbilgisi 5
Afla¤›daki resim hava ak›m›n›n ses ayg›t› içindeki hareketini sa¤layan organlar› ve
hava ak›m›n›n ç›k›fl yollar›n› göstermektedir:
Resim 1.1
Ses Ayg›t›
Burun bofllu¤u
A¤›z bofllu¤u
G›rtlak
Soluk borusu
Bafllat›c› olan akci¤erler taraf›ndan itilen hava ak›m› soluk borusu yoluyla yuka-
r› do¤ru hareket eder ve soluk borusunun üst taraf›nda bulunan g›rtlaktan geçerek
a¤›z ya da burun boflluklar›ndan d›flar› ç›kar. G›rtlakta ses telleri bulunmaktad›r.
Ses telleri iki ayr› konumda olabilir. Ses telleri aralar›nda herhangi bir boflluk olma-
yacak derecede birbirlerine yak›n duruyorlarsa, hava ak›m› g›rtlaktan geçerken, ses
tellerinin aras›nda geçmek için onlar› iter ve titremelerine yol açar. Ses tellerinin tit-
remesi sonucu oluflan seslere ötümlü sesler denir. Bunu z sesinin oluflturulmas›n-
da görebiliriz. ‹flaret ya da orta parma¤›n›z› bo¤az›n›zdaki g›rtlak bölgesinin üzeri-
ne koyup z sesini ç›kar›rsan›z, bir titreflim hissedeceksiniz; bu titreflim z sesinin
ötümlü bir ses oldu¤unu gösterir. Hava ak›m› g›rtlaktan geçti¤i s›rada, ses telleri ay-
r›k durumdaysalar, yani aralar›nda bir boflluk bulunmuyorsa, oluflturulan ses ötüm-
süzdür. Yukar›daki deneyi flimdi s sesiyle yap›n; iflaret ya da orta parma¤›n›z› bo-
¤az›n›zdaki g›rtlak bolgesinin üzerine koyup s sesini ç›kartt›¤›n›zda, hiç bir titreflim
hissetmeyeceksiniz. Bu s sesinin ötümsüz ses oldu¤unu göstermektedir.
Türkçede fl harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümlü mü ötümsüz mü? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Türkçede p harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümlü mü ötümsüz mü? 1
Türkçede b harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümlü mü ötümsüz mü?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Hava Ak›m› Düzenekleri
Konuflma sürecinde kullan›lan sesleri ç›karmada birbirlerindenS havaO R U ak›m›n› bafl- S O R U
latan organ›n niteli¤i aç›s›ndan ayr›lan üç ayr› hava ak›m› düzene¤i kullan›lmakta-
d›r. Hava ak›m› düzeneklerini ve hava ak›m›n› bafllatan ‘bafllat›c›’ ad›n› verebilece-
D‹KKAT D‹KKAT
¤imiz organlar› flöyle gösterebiliriz:
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P K ‹ T A P
6 Genel Dilbilim-II
Tablo 1.1 Hava Ak›m› Düzenekleri Bafllat›c›

Hava Ak›m› Akci¤er hava ak›m› düzene¤i Akci¤erler
Düzenekleri
G›rtlak hava ak›m› düzene¤i G›rtlak
Artdamak hava ak›m› düzene¤i Artdamak
Yukar›da da belirtti¤imiz gibi tüm dillerde akci¤er hava ak›m› düzene¤i ile
oluflrurulan sesler bulunmaktad›r. G›rtlaks›l ve artdamaks›l hava ak›m› düzenekle-
ri ise baz› dillerde akci¤er hava ak›m› düzene¤i yan›s›ra kullan›lmaktad›r. Türkçe-
de yaln›zca akci¤er hava ak›m› düzene¤i ile oluflturulan sesler kullan›lmaktad›r.
Kafkas dilleri ailesine ait olan Abhazca, Kabartayca, Gürcüce gibi dillerde g›rtlak-
s›l hava ak›m› düzene¤i ile oluflturulan sesler de bulunmaktad›r. Artdamaks›l hava
ak›m› ile oluflturulan sesler ise Ewe gibi baz› Afrika dillerinde görülmektedir.
Hava ak›m› düzeneklerinde bafllat›c›lar, seslerin oluflmas›n› sa¤layan hava ak›-
m›n› iki ayr› biçimde bafllat›r. Bu biçimler havan›n pompalamay› and›ran hareketi
ile d›flar› itilmesi ya da emmeyi and›ran hareket ile içeri çekilmesidir. Bunlardan
havan›n d›flar› itilmesi ile oluflturulan seslere püskürtmeli, içeri çekilmesi ile so-
luflturulan seslere emmeli ad› verilir. Ancak, hava ak›m› düzeneklerinin her biri ta-
raf›ndan her iki biçimle de hava ak›m› bafllat›labilmesine karfl›n, oluflturulan tüm
sesler insanlar taraf›ndan konuflma sesi olarak kullan›lmamaktad›r. Örne¤in, tüm
dillerde püskürtmeli akci¤er hava düzene¤i ile oluflturulan sesler kullan›lmaktad›r.
Buna karfl›n emmeli akci¤er hava ak›m› düzene¤i ile oluflturulan sesler hiç bir dil-
de konuflma sesi olarak kullan›lmamaktad›r. A¤larken ya da koflarken konuflma¤a
çal›fl›ld›¤› s›rada ç›kar›lan sesler emmeli akci¤er hava ak›m› düzene¤i ile oluflturul-
maktad›r. Emmeli ve püskürtmeli hava ak›m› düzenekleri ile oluflturulan konuflma
sesleri Tablo 2’de gösterilmifltir:
Tablo 1.2 Hava Ak›m› Düzenekleri Sesler

Emmeli ve
Emmeli Püskürtmeli
Püskürtmeli Hava
Ak›m› Düzenekleri 1. Akci¤er hava ak›m› düzene¤i — Püskürtmeli
ve Sesler
2. G›rtlak hava ak›m› düzene¤i Içpatlamal› Durakl›
3. Artdamak hava ak›m› düzene¤i Klik —
Tablo II’de görüldü¤ü gibi emmeli akci¤er hava ak›m› ile püskürtmeli artdamak
hava ak›m› düzenekleri taraf›ndan oluflturulan sesler hiç bir dilde konuflma sesi
olarak kullan›lmamaktad›r.
SES OLUfiUMU
Hava ak›m› ses ayg›t› içinde a¤›z veya burun boflluklar›ndan d›flar› ç›kmak üzere
yol al›rken, a¤›z bofllu¤unda dilin ve alt çenenin hareketi ile baz› engeller olufltu-
rulur. Bu engellerin niteli¤i, yeri ve derecesi, konuflmada kullan›lan iki ana ses s›-
n›f›n› oluflturur. Bu iki s›n›f 1. Ünsüzler, 2. Ünlülerdir.
Ünsüzler hava ak›m›n›n a¤›z bofllu¤unda en yüksek derecede engellenmesi ile
oluflturulan seslerdir. Ünlüler ise hava ak›m›n›n ünsüzlere k›yasla daha düflük de-
recede engellenmesi ile oluflturulur. Bundan dolay›, ünsüzler ve ünlülerin sesbilgi-
sel betimlemesinde birbirlerinden farkl› özellikler kullan›l›r. fiimdi s›ras›yla ünsüz-
ler ve ünlülerin nas›l olufltu¤una ve seslerin nas›l betimlendi¤ine bakal›m.
Ünsüzler
Ünsüzlerin sesbilgisel özellikleri üç boyutta incelenir:
(i) oluflma noktas› (ii) oluflma biçimi (iii) g›rtlak durumu
Oluflma noktas› hava ak›m› hareketinin a¤›zda engellendi¤i noktay›, oluflma bi-
çimi engellemenin niteli¤ini, g›rtlak durumu ise ses tellerinin aç›k ya da kapal› du-
rumunu belirtir.
(i) Oluflma noktas›: Ünsüzler hava ak›m›n›n hareketi, a¤›zda bulunan ve olufl-
turucu ad› verilen organlar›n birbirlerine de¤mesi ya da de¤iflik düzeylerde
yaklaflmas› sonucu engellenmesi ile oluflturulur. Bir ünsüzün engelleme
noktas› o ünsüzün oluflma noktas›d›r.
Oluflturucular alt ve üst oluflturucular olarak ikiye ayr›l›r. Alt çeneye bitiflik olan
organlara alt oluflturucular, üst çeneye bitiflik olan organlara ise üst oluflturucular
denir. Alt oluflturucular hareketlerinde daha serbesttir ve buna ba¤l› olarak üst olufl-
turuculara oranla ses oluflumunda daha etkindir. Ünsüzlerin oluflumunda görev
alan alt ve üst oluflturucular› a¤z›n d›fl›ndan içine do¤ru olmak üzere flöyle s›ralan›r:
a. alt oluflturucular: alt dudak, alt difller, dil
b. üst oluflturucular: üst dudak, üst difller, diflyuvas›, diflyuvas› arkas›, önda-
mak, damak, artdamak, küçük dil, bo¤az, g›rtlak
Alt ve üst oluflturucular Resim 2’de gösterilmifltir:
Resim 1.2
Alt ve Üst
Oluflturucular
Difl yuvas›
Difl yuvas› arkas› Damak

Ön damak
Difl
Art damak
dil ard›
Alt dudak
Dil ucu Dil palas›
Bo¤az G›rtlak
Alt oluflturuculardan dil en oynak organd›r. De¤iflik seslerin oluflumunda dilin

de¤iflik bölümleri etkindir. Bu aç›dan dili üç ayr› bölümde incelemek gerekmektedir:
a. dil ucu
b. dil palas›
c. dilard›
Ünsüzler alt ve üst oluflturucular›n birbirlerine de¤meleri ya da yaklaflmalar› so-
nucu oluflur. Buna göre, ünsüzler alt ve üst oluflturucular›n›n adlar› ile betimlenir.
Örne¤in, alt ve üst dudaklar›n birleflmesi ile oluflturulan [p] sesi çift-dudaks›l bir ses,
alt duda¤›n üst difllere yaklaflmas› ile oluflturulan [f] sesi dudaks›l-diflsil bir sestir.
8 Genel Dilbilim-II
Alt ve üst oluflturuculara göre seslerin oluflma noktalar› ve örnek sesler Tablo
3’te verilmifltir. Oluflma noktalar› a¤›z bofllu¤unun en d›fl noktas›ndan içe do¤ru s›-
ralanm›flt›r.
Tablo 1.3 Alt oluflturucu Üst oluflturucu Oluflma noktas› Ses

Ünsüzlerin Oluflma
Alt dudak Üst dudak Çift-dudaks›l [p]
Noktalar›
Alt dudak Üst difl Dudaks›l-diflsil [f]
Dilucu Üst difl Dilucu-diflsil [t]
Dilucu Diflyuvas› Diflyuvas›l [s]
Dilpalas› Diflyuvas›-Damak Diflyuvas›l-Damaks›l [S]
Dilpalas› Damak Damaks›l [j]
Dilard› Artdamak Dilard›-artdamaks›l [k]
Dilard› Küçük dil Küçük dilsil [q]
Bo¤az Bo¤azs›l [/]
G›rtlak G›rtlaks›l [h]
(ii) Oluflma biçimi: Oluflma biçimi ünsüzlerin oluflturucular›n birbirlerine yak-

laflma derecesini ve oluflma noktas›nda hava ak›m›n›n geçifl biçimini belir-
tir. Ünsüzler oluflturulufl biçimlerine göre (i) patlamal›, (ii) sürtünmeli, (iii)
patlamal›-sürtünmeli, (iv) genizsil, (v) kay›c› ve (vi) ak›c› ünsüz olmak üze-
re 6 s›n›fa ayr›l›r.
a. Patlamal› ünsüzler: Patlamal› ünsüzler alt ve üst oluflturucular›n birleflip
hava ak›m›n› tamamen engellemeleri sonucu oluflur. Oluflma noktas›nda hareketi
engellenen hava, bu noktada birikir ve büyük bir bas›nç yarat›r. Oluflturucular›n
birbirlerinden ayr›lmalar› ile, hava, patlamay› and›ran bir ses ile d›flar› ç›kar. Patla-
mal› bir ünsüz olan [p] sesinin oluflturulmas›nda alt ve üst dudaklar birbirlerine s›-
k›ca de¤dirilerek havan›n a¤›z bofllu¤undan d›flar› ç›kmas› engellenir. Bunun so-
nucu olarak kapal› dudaklar›n hemen arkas›nda biriken hava büyük bir bas›nç
oluflturur. Dudaklar kapal› kald›klar› sürece bu bas›nç artar. Dudaklar›n aç›lmas›y-
la hava aniden d›flar› ç›kar ve ç›karken patlamaya benzeyen bir ses duyulur. Di¤er
patlamal› seslerden baz›lar› [b, t, d, k, g] sesleridir.
b. Sürtünmeli ünsüzler: Sürtünmeli ünsüzlerin oluflumunda alt ve üst oluflturu-
cular birbirlerine yaklafl›r, ancak patlamal› ünsüzlerde oldu¤u gibi birbirlerine de¤ip
hava ak›m› tamamen engellenmez. Birbirlerine yaklaflan oluflturucular›n aras›nda ha-
van›n geçebilece¤i dar bir aç›kl›k vard›r. Hava bu dar geçitten sürtünme ile geçer.
Oluflma noktas›ndaki bu aç›kl›k genifl olmad›¤› için hava buradan geçerken sürtün-
me sesine benzer bir ses duyulur. [s] sürtünmeli bir ünsüzdür. Alt oluflturucu olan di-
lucu, üst oluflturucu diflyuvas›na yaklafl›r, ancak ona de¤mez. Dilucu ile diflyuvas›
aras›nda havan›n s›zabilece¤i dar bir aç›kl›k bulunmaktad›r. Ci¤erlerden bas›nçla ge-
len hava bu dar geçitten geçme¤e çal›fl›r. Bundan dolay› geçerken sürtünme sesine
benzer bir ses oluflur. Di¤er sürtünmeli seslerden baz›lar› [z, S, Z] sesleridir.
c. Patlamal›-sürtünmeli ünsüzler: Patlamal›-sürtünmeli ünsüzlerin oluflmala-
r›n› iki evrede incelemek mümkündür. Birinci evre, bafllang›ç evresidir. ‹kinci evre
ise, bitifl evresidir. Patlamal›-sürtünmeli ünsüzlerin bafllang›ç evresinde, hava ak›m›
patlamal› ünsüzlerin oluflmas›nda oldu¤u gibi alt ve üst oluflturucular taraf›ndan ta-
mamen engellenir. Ancak, oluflturucular›n birbirlerinden ayr›lmas› s›ras›nda hava
ak›m› patlamal› ünsüzlerde oldu¤u gibi aniden de¤il, sürtünmeli ünsüzlerin oluflu-
munda oldu¤u gibi daha yavafl bir h›zla sürtünme ile s›zarak ç›kar. [ b ] patlamal›-
sürtünmeli bir ünsüzdür. Bafllang›ç evresinde, dilpalas›, diflyuvas› ile damak aras›n-
daki noktaya de¤erek bu noktada hava ak›m›n› engeller. Bitifl evresinde, dilpalas›
bu noktadan yavafl yavafl ayr›l›r. Ayr›l›rken hava ak›m› s›zarak d›flar› ç›kar.
ç. Genizsil ünsüzler: Genizsil ünsüzler hava ak›m›n›n burun bofllu¤undan d›fla-
r› ç›kmas› ile oluflur. Hava ak›m›n›n engellenme noktas›, patlamal› ünsüzlerin olufl-
mas›nda oldu¤u gibi a¤›z bofllu¤undad›r. Ancak, genizsil ünsüzlerin oluflmas›nda
artdamak inik durumdad›r ve hava ak›m›n›n burun bofllu¤una girifli aç›kt›r. Bundan
dolay›, g›rtlaktan ç›kan hava burun bofllu¤una girer ve burun deliklerinden d›flar› ç›-
kar. [m] genizsil bir ünsüzdür. Dudaklar birbirlerine de¤erek havan›n d›flar› ç›kmas›-
n› engeller. Bu s›rada artdamak afla¤› çekilmifltir ve burun bofllu¤una girifl aç›kt›r.
G›rtlaktan geçen hava ak›m› burun bofllu¤u giriflinin aç›k olmas› üzerine burun bofl-
lu¤una girer ve burun deliklerinden d›flar› ç›kar. A¤›z bofllu¤undaki engelleme du-
daklar taraf›ndan gerçeklefltirildi¤i için [m] ünsüzü çiftdudaks›l genizsil bir sestir.
d. Ak›c› ünsüzler: Ak›c› ünsüzler ikiye ayr›l›r: (i) yan ak›c› ünsüz ve (ii) üstda-
maks›l ak›c› ünsüz.
(i) Yan ak›c› ünsüz: Yan ak›c› ünsüz oluflum noktas›nda hava ak›m›n›n alt ve
üst oluflturucular›n iki yan›ndan d›flar›ya ç›kar›lmas› ile oluflturulur. [l] yan ak›-
c› ünsüzdür. Oluflum noktas› dilucu-diflyuvas›d›r. Dilucu diflyuvas›na de¤er
ancak hava ak›m›n› tamamen engellemez. Hava dilin iki yan›ndan d›flar› itilir.
(ii) Üstdamaks›l ak›c› ünsüz: Üstdamaks›l ak›c› ünsüz oluflum noktas›nda alt
oluflturucunun üstdama¤a do¤ru k›vr›lmas› ile oluflturulur. [r] üstdamaks›l
bir ünsüzdür. Dilin ucu diflyuvas›na do¤ru k›vr›l›r. Hava k›vr›k dilucunu s›-
y›rarak d›flar› ç›kar.
e. Kay›c› ünsüzler: Hava ak›m›n› engelleme derecesi en az olan ünsüzlerdir.
Alt ve üst oluflturucular birbirine dokunmadan yaklafl›r. Aradaki aç›kl›k herhangi bir
sürtünmeye yol açmayacak geniflliktedir. Hava ak›m› bu noktadan hiç bir zorlama
ve sürtünme olmadan d›flar› ç›kar. [j] bir yar› ünlüdür. Dilpalas› dama¤a yaklafl›r an-
cak de¤mez. Damak ile dilpalas› aras›nda havan›n sürtünmeden ve ses yapmadan
geçebilece¤i genifllikte bir aç›kl›k bulunur. Hava ak›m› buradan d›flar› ç›kar.
Türkçedeki kadar sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum biçimi
nedir? 2
Türkçedeki hay›r sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum biçimi nedir?
Türkçedeki sak›n sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› D Ü fi Üve
N E Loluflum
‹M biçimi D Ü fi Ü N E L ‹ M
nedir?
Türkçedeki yaz sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum
S O R U biçimi nedir? S O R U
Türkçedeki lale sözcü¤ünün ilk sesi nedir? Bu sesin oluflum noktas› ve oluflum biçimi nedir?
D‹KKAT D‹KKAT
(iii) G›rtlak Durumu: G›rtlak durumu, hava ak›m› g›rtlaktan geçerken ses tel-
lerinin durumunu belirtir. Ses tellerinin de¤iflik durumlar›na göre, ötümlü,
N N
ötümsüz, f›s›lt›l› sesler oluflturulur. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Ses telleri kenarlar›ndan g›rtla¤a yap›flm›fl, g›rtla¤›n ortas›nda ise aralar›nda bir
boflluk kalabilecek biçimde serbestçe hareket edebilen iki kast›r. Bu kaslar de¤iflik
durufllarda olabilirler. Kaslar›n temel durufllar› kapal› durufltur. Kapal› durufl kasla-
r›n g›rtla¤›n ortas›na gelen k›s›mlar›n›n hafifçe birbiri üstüne örtüfltü¤ü, aralar›nda
aral›k bulunmayan durufltur. Kaslar bu durumda oldu¤u zaman, nefes borusundan
yukar› ç›kan hava ak›m›, g›rtlaktan geçerken kaslar› itmek zorunda kal›r. Havan›n
bas›nc› ile kaslar dalgalanma hareketine benzer bir hareket ile afla¤› yukar› oynar-
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
10 Genel Dilbilim-II
lar. Bu k›p›rdan›fl s›ras›nda g›rtlakta bir titreflim hissedilir. Ses tellerinin titreflimi ile
oluflturulan sesler ötümlü seslerdir. [z] ötümlü bir ünsüzdür.
Ses tellerinin baflka bir durufl biçimi de aç›k durufltur. Aç›k durufl kaslar›n g›rt-
la¤›n kenar›na do¤ru çekilmifl ve dolay›s›yla g›rtla¤›n ortas›nda hava ak›m›n›n ra-
hatça geçebilece¤i bir boflluk b›rakm›fl olduklar› durufltur. Hava ak›m›, ad›na g›rt-
lak bofllu¤u denilen bu boflluktan herhangi bir sürtünmeye veya titreflime yol aç-
madan rahatl›kla geçer. Ses telleri g›rtla¤›n kenar›nda oldu¤u için dalgalanma ha-
reketi olmaz; dolay›s›yla g›rtlakta titreflim olmaz. Hava ak›m›n›n ses tellerinin g›rt-
lak kenar›na çekilmesi ile oluflan g›rtlak bofllu¤undan geçmesi sonucu oluflturulan
sesler ötümsüz seslerdir. Ötümsüz sesler titreflimsizdir. [s] ötümsüz bir sestir. Ses
tellerinin yar› aç›k-yar› kapal› durufllar›nda oluflturulan sesler f›s›lt›l› sesleridir.
Bir ünsüzün betimlenmesinde oluflma noktas›, oluflma biçimi ve g›rtlak duru-
mu belirtilir. Buna göre
[p] ötümsüz çiftdudaks›l patlamal›
[b] ötümlü çiftdudaks›l patlamal›
ünsüzü olarak betimlenir. Afla¤›daki tablo de¤iflik sesleri ve bunlar›n sesbilgisel
betimlemelerini göstermektedir.
Tablo 1.4 Ses Sesbilgisel betimleme Sözcükler

Ünsüzlerin Sesbilgisel
Özellikleri
[p] ötümsüz çiftdudaks›l Tk; pul, pil, paz›, ip, sap
‹ng: put,pill, pick, tap,
[b] ötümlü çiftdudaks›l patlamal› Tk; baba, bafl, abla, tabak
‹ng: but, beat, beet
[T] ötümsüz diflsil sürtünmeli ‹ng. thing, think
[D] ötümlü diflsil sürtünmeli Tk; tek, tiz, at, kat
‹ng. this, that, the
[t] ötümsüz diflyuvas›l patlamal› Tk; tafl, tahta, tut, tatl›
‹ng. take, till,tell, but
[d] ötümlü diflyuvas›l patlamal› Tk. dil, dert, ders
‹ng. day, die, deal
[s] ötümsüz diflyuvas›l sürtünmeli Tk. ses,sen,
‹ng. see, sea, this
[z] ötümlü diflyuvas›l sürtünmeli Tk. zil, zerde, zarf
‹ng. zeal, use
[S] ötümsüz diflyuvas›-ard› sürtünmeli Tk. fley, flahit, flekil, tafl, befl
‹ng. she, should,
[Z] ötümlü diflyuvas›l sürtünmeli Tk. jant, jandarma
‹ng. garage, azure,
[b ] ötümsüz diflyuvas›-ard› patlamal›-sürtünmeli Tk. çeflit, çay›r, çal, taç,
‹ng. chair, chat, teach, touch,
[dZ] ötümlü diflyuvas›-ard› patlamal›-sürtünmeli Tk. can, ciddi,
‹ng. gentleman,
[j] ötümlü damaks›l kay›c› Tk. yat, yaz, tay,
‹ng. yes, use, union,
[k] ötümsüz artdamaks›l patlamal› Tk. kal, kat, kutla, bak,
‹ng. cat, catch, come, take, Mac
[g] ötümlü artdamaks›l patlamal› Tk. göl, gel. Gir

‹ng. get, give,
[m] çiftdudaks›l genizsil patlamal› Tk. mil, men, Marafl, Mardin
‹ng. man, meet, meat
[n] diflyuvas›l genizsil patlamal› Tk. ne, nas›l,
‹ng. night, need
[N] artdamaks›l genizsil patlamal› Tk. denk, renk, hangi
‹ng. sing, song
[l] diflyuvas›l yan-ak›c› Tk. lale, lira,
‹ng. little, learn
Afla¤›daki ünsüzlerin sesbilgisel betimlenmesini verin: SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

[ S ] ___________________________________ 3
[s] ____________________________________
[T] ____________________________________ D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
[l] ____________________________________
[N] ____________________________________ S O R U S O R U
Ünlüler
D‹KKAT
Ünlüler hava ak›m›n›n ünsüzlerin oluflumundakinden daha az bir Dderecede ‹KKAT
engellen-
mesi ile oluflturulur. Bu engellemenin bir boyutu a¤z›n de¤iflik derecelerde aç›l›p ka-
N N
panmas›d›r. Ünlülerin oluflturulmas›nda di¤er bir boyut dilin a¤›z SIRAiçindeki
S‹ZDE konumu- SIRA S‹ZDE
dur. Üçüncü boyut ise, dudaklar›n yuvarlak olup olmamas›d›r. Ünlülerin oluflturulma-
s›nda etkin olan sesbilgisel özellikleri flöyle belirtebiliriz: (i) a¤z›n aç›kl›k/kapal›l›k de-
recesi, (i) dilin a¤›z içindeki konumu ve (iii) dudaklar›n yuvarlak olup olmamas›d›r.
Ünlülerin Oluflturulmas›
(i) Dilin konumu: Dilin konumu a¤›z bofllu¤u içinde dilin yatay düzeyde bu-
lundu¤u noktay› tan›mlar. Dilin a¤›z bofllu¤unda yatay bir düzeyde bulun-
du¤u noktaya göre a¤›z bofllu¤u ön, orta ve arka olmak üzere üç ayr› böl-
geye ayr›l›r. Bu konumlar ünsüzlerin oluflma noktas›ndaki kesinli¤e karfl›n
görecelidir. A¤z›n ön k›sm›na ön, arka k›sm›na arka ve ön ile arka aras›nda-
ki k›sma da arka k›s›m denir. Dilin a¤z›n ön k›sm›na do¤ru itilmesiyle olufl-
turulan ünlülere ön ünlüler, arka konuma çekilmesiyle oluflturulan
‹NTERNET ünlülere ‹NTERNET
arka ünlüler, dama¤a yak›n konumda oluflturulan ünlülere ise ara ünlüler
denir. Örne¤in [i] ön, [u] arka ünlüdür.
(ii) A¤›z aç›kl›¤›: A¤›z aç›kl›¤› dilin a¤›z içinde dikey düzeyde bulundu¤u nok-
tay› belirtir. Dilin a¤›z içinde dikey düzeyde bulundu¤u noktada a¤›z bofl-
lu¤u üç bölgeye ayr›l›r. Dilin dama¤a yak›n oldu¤u konuma üst, a¤›z bofl-
lu¤unun alt›nda oldu¤u konuma alt bölge denir. Alt bölge dilin dinlenme
halinde bulundu¤u konumdur. Alt ve üst bölge aras›n› da orta bölge diye
adland›rabiliriz. Dama¤a yak›n konumda oluflturulan ünlülere üst ya da ka-
pal› ünlüler, a¤z›n alt bölgesinde oluflturulan ünlülere alt ya da aç›k ünlü-
ler, orta bölgede oluflturulan ünlülere de orta ünlüler denir. [i] üst/kapal›,
[e] orta ve [a] alt/aç›k ünlüdür.
(iii) Dudak durumu: Hava ak›m› a¤›z bofllu¤undan d›flar› ç›karken dudakla-
r›n ald›¤› biçim ünlülerin niteli¤ini belirleyen üçüncü özelliktir. Dudaklar›n
iki biçimi vard›r: (i) yuvarlak, (ii) düz. Yuvarlak durufl dudaklar›n birbirle-
rine yak›n getirilip yuvarlaklaflt›r›ld›¤› biçimdir. Dudaklar›n yuvarlaklaflt›r›l-
mas› ile oluflturulan ünlülere yuvarlak ünlü denir. [u, o] yuvarlak ünlülerdir.
Dudaklar yuvarlaklaflt›r›lmadan düz olarak oluflturulan ünlülere düz ünlü
denir. [i] bir düz ünlüdür.
Bir ünsüzün betimlenmesinde dilin konumu, a¤›z aç›kl›¤› ve dudak durumu be-
lirtilmektedir. Buna göre [i] ve [ü] ünlülerini sesbilgisel olarak flöyle betimleyebiliriz:
[i] üst ön düz
[u] üst arka yuvarlak
Resim 3 ünlülerin oluflmas›nda a¤›z bofllu¤unu ve dil konumunu ve dudaklar›n
yuvarlak olup olmad›¤›n› gösteren bir flekildir:
Resim 1.3
Ünlülerin Yatay Düzey

oluflturulmas› Ön Ara Arka
D düz yuv düz yuv düz yuv
i
k
e Üst i y u
y
e
D o
a
ü Orta
z
e a
y Alt
SIRA S‹ZDE Yukar›daki ünlülerin

SIRA S‹ZDEoluflturulmas›ndaki üç boyutu temsil eden resme bak›n. O flekle gö-
4 re afla¤›daki ünlülerin oluflturulma özelliklerini betimleyin:
[e] _____________________________
[o] _____________________________
[œ] ____________________________
S O R U [a] _____________________________
S O R U
Çift Ünlüler
D‹KKAT D‹KKAT
Baz› dillerde ünlüler aralar›nda ünsüz olmadan oluflturulurlar. Bu tür ünlülere çift ün-
lüler denir. Çift ünlüler, yukar›da betimledi¤imiz tek ünlülerden, ses oluflturulurken
N N
SIRA S‹ZDE dilin konumSIRA S‹ZDE
de¤ifltirmesi ile ayr›l›rlar. Örnegin, ‹ngilizcede father ‘baba” sözcü¤ünün
ilk seslemindeki ses tek ünlü olarak [faD´r] gibi oluflturulmas›na karfl›n kite ‘uçurtma’
sözcü¤ünde ünlü [a] sesiyle bafllar, ancak ünlünün oluflturulmas› s›ras›nda dil [a] ko-
numundan [i] konumuna kayar ve [ay] olarak oluflturulur. Ayn› biçimde, ‹ngilizce’de
bow ‘e¤ilmek’ sözcü¤ündeki ünlü, [a] ünlüsü oluflturulurken dudaklar›n yuvarlaklafl-
K ‹ T A P t›r›l›p [u] ünlüsüne
K ‹ T A benzer
P bir flekilde sonland›r›lmas› ile [au] olarak oluflturulur. ‹ngi-
lizce’de bu iki çift ünlünün yan›s›ra boy sözcü¤ünde oldu¤u gibi [o] ünlüsü oluflturu-
lurken dilin [i] konumuna kayarak [oi] olarak oluflturulan üçüncü çift ünlü vard›r.
DO⁄AL SES SINIFLARI
Yukar›da ünlü ve ünsüz olarak iki ana s›n›fta inceledi¤imiz sesler, ortak sesbilgisel
özellikleri bak›m›ndan alt ana s›n›flar olufltururlar. Örne¤in, bütün ötümsüz ünsüzler,
‹NTERNET ‹ N T E R N E T dolay› bir do¤al s›n›f olufltururlar; ötümsüz ünsüzler ünsüzle-
ötümsüz olmalar›ndan
rin bir alt ana s›n›f›n›, tüm ötümlü ünsüzler de bir baflka alt ana s›n›f›n› oluflturmak-
tad›r. Böylece seslerin, di¤er seslerle ortak olarak paylaflt›klar› özellikleri göz önünde
bulunduruldu¤unda, seslerin alt ana ses s›n›flar› oluflturdu¤unu görmekteyiz. Sesle-
rin alt ana s›n›flar oluflturmas›, dillerde görülen ses de¤iflimlerini aç›klayabilmek aç›-
s›ndan önemlidir, çünkü ses de¤iflimleri kendini bireysel seslerde göstermez; ayn›
özelli¤i tafl›yan do¤al ses s›n›flar›n›n tüm seslerinde görülür. Ötümlülük/ötümsüzlük
özelli¤inin yan›s›ra, do¤al alt ana s›n›f oluflturan di¤er özelliklerden baz›lar› flunlard›r.
Sürekliler/Süreksizler
Patlamal›lar ve patlamal›-sürtünmeliler, oluflturulmalar› s›ras›nda hava ak›m›n›n ta-
mamiyle engellenmesinden dolay› süreksizler alts›n›f›n› olufltururlar. Patlamal› ve
patlamal›-sürtünmeliler d›fl›nda di¤er ünsüzler ve tüm ünlüler, engel derecesinin
daha düflük olmas›na ba¤l› olarak, havan›n a¤›z bofllu¤undan sürekli olarak d›flar›
ç›kmas› ile oluflturulmaktad›r. Bu aç›dan patlamal› ve patlamal›-sürtünmeliler d›-
fl›nda tüm sesler sürekliler alt s›n›f›n› oluflturur.
Engelliler/Titreflimliler
Genizsil olmayan patlamal›lar, sürtünmeliler ve patlamal›-sürtünmeliler, oluflturul-
malar› s›ras›nda hava ak›m›n›n en yüksek derecede engellenen seslerdir. Bu sesler
engelliler alt ana s›n›f›n› oluflturur. Di¤er sesler titreflimli alt ana s›n›f›n› oluflturur.
Titreflimli s›n›fa ait olan sesler, hava ak›m›n›n daha düflük düzeyde engellenmesi
ile oluflturulmaktad›r.
Ünsüzler
Oluflturulma sürecinde hava ak›m›n›n en düflük düzeyde engellenmesi ile olufltu-
rulan kay›c›lar, genellikle ünlüler ile ünsüzler aras›nda bir ara s›n›f oluflturmalar›
bak›m›ndan ünlüler ile benzer özellikler sergilerler ve dolay›s›yla ünsüzlerden
farkl› bir alt ana s›n›f olufltururlar.
Ünsüzlerin oluflturduklar› di¤er do¤al s›n›flardan baz›lar› flunlard›r:
Dudaks›llar: [p] [b] [m] gibi çift dudaks›l, [f] [v] gibi dudaks›l-diflsil ve [w] gi-
bi dudaks›l-artdamaks›l seslerin oluflturdu¤u do¤al bir s›n›ft›r.
Öncüller: A¤›z bofllu¤unda diflyuvas›l bölgede ve o bölgenin önünde bulunan
konumlarda oluflturulan sesler öncül seslerdir. [p] [b] [m] gibi çift dudaks›l, [T] [D]
gibi diflsil, [f] [v] gibi dudaks›l-diflsil, [t] [d] [s] [z] [n] gibi diflyuvas›l sesler bu alt
ana s›n›f› oluflturur.
Palas›llar: Dil palas›n›n yükseltilmesi ile oluflturulan seslerdir. [T] [D] gibi difl-
sil, [t] [d] [s] [z] [n] gibi diflyuvas›l, [S] [Z] [tS] [dZ] gibi diflyuvas›l-ard› sesler ve [l]
[r] ak›c›lar palas›l seslerdir.
H›fl›rt›l›lar: [s] [z] [S] [Z] [tS] [dZ] gibi oluflturulurken ›sl›¤› and›ran h›fl›rt›l›, yük-
sek frekansl› bir sesle oluflturulan oluflturulan sesler ünsüzlerin h›fl›rt›l› alt ana s›-
n›f›n› oluflturur.
Seslemsel Sesler
Bir seslemin çekirde¤ini oluflturan sesler seslemsel seslerdir. Ünlüler seslemsel
seslerdir; ancak baz› dillerde baz› ünsüzler de seslemsel ses özelli¤i sergilerler.
Seslemsel ses özelli¤i sergileyen ünsüzler ak›c›lar ve genizsil seslerdir; engelliler ve
kay›c›lar seslemsel sesler de¤ildir. Örne¤in, ‹ngilizce’de bottle ‘flifle’ sözcü¤ünü iki
ayr› biçimde söylemek mümkündür. Bunlardan biri, iki seslemli sözcü¤ün ikinci
seslemindeki [l] ak›c›s›ndan once [´] ünlüsü oluflturmakt›r. Bu söyleyifl sesbilgisel
çevriyaz› ile flöyle gösterilir: [bat´l]. Di¤er söyleyiflte ise, [l] ak›c›s›ndan once [´] ün-
lüsü oluflturmaz, [l] ak›c›s› seslemsel bir ses olarak gerçeklefltirilir. Bu söyleyifl ses-
bilgisel çevriyaz› ile flöyle gösterilir: [batl].
Bürünsel özellikler, bir ünlü BÜRÜN

ya da seslemin di¤erlerine Dilde sesler kendi bafllar›na anlam tafl›maz, anlam tafl›yan birimleri oluflturur. Dildeki
göre daha belirgin ve
kuvvetli oldu¤unu belirten en küçük anlam birimi olan biçimbirimden metne kadar sözcük, öbek, tümce, parag-
vurgu, konuflurken ses raf ve daha uzun metinler gibi de¤iflik uzunluk ve niteli¤e sahip yap›lar›n seslendiril-
perdesinin düzeyini belirten
ezgi ve seslerin olufl mesi s›ras›nda bu yap›lar› oluflturan seslerin oluflumunun boyutlar›ndan biri de bü-
sürelerini belirten uzunluk rünsel özelliklerdir. Bürünsel özellikler, bir ünlü ya da seslemin di¤erlerine göre da-
gibi parçaüstü ses
olgular›d›r. ha belirgin ve kuvvetli oldu¤unu belirten vurgu, konuflurken ses perdesinin düzeyini
belirten ezgi ve seslerin olufl sürelerini belirten uzunluk gibi parçaüstü ses olgular›d›r.
Vurgu, konuflma s›ras›nda Vurgu

bir seslemin di¤er
seslemlere göre daha
Bürünsel bir özellik olan vurgu, konuflma s›ras›nda bir seslemin di¤er seslemlere
belirgin, kuvvetli ve yüksek göre daha belirgin, kuvvetli ve yüksek tonla söylenmesidir. Vurgu sözcük vurgu-
tonla söylenmesidir su ve sözdizimsel vurgu olmak üzere iki ayr› dilbilimsel düzeyde incelenir. Sözcük
düzeyinde, birden fazla seslemli sözcüklerde bir seslemin di¤er(ler)inden daha
kuvvetli, belirgin ve yüksek bir tonla söylenmesi ile kendini gösterir. Tümce düze-
yinde ise vurgu, tümcenin ö¤elerinden birinin tümcedeki di¤er ö¤elerden daha
kuvvetli ve belirgin olarak söylenmesi olarak belirir ve sesbilimsel olgu yan›s›ra
sözdizimsel özellikler tafl›r.
Konuflma s›ras›nda ses tek Ezgi

düze de¤ildir, konuflma
süresince yükselip alçal›r.
Konuflma s›ras›nda ses tek düze de¤ildir, konuflma süresince yükselip alçal›r. Bir
Bir dilde bir sözcenin dilde bir sözcenin söylenifli s›ras›nda sesin yükselme-alçalma örüntüsü o dilin ez-
söylenifli s›ras›nda sesin gi örüntüsünü oluflturur.
yükselme-alçalma örüntüsü
o dilin ezgi örüntüsünü Diller, sesin yüksek ya da alçak perdede ç›kmas› sonucu ortaya ç›kan ezgi fark-
oluflturur lar›n›n dilin hangi düzeylerinde ifllevsel olaca¤›n› belirlemeleri bak›m›ndan iki s›-
n›fa ayr›l›r: (i) ton dilleri, (ii) ezgi dilleri. Ton dilleri, ayn› sesbirimlerden oluflan
sözcükler aras›nda anlam fark›n› ezgi fark› ile belirtir. Ayn› sesbirimlerden oluflan
birimler alçak-yüksek, yüksek-alçak, yüksek-yüksek, alçak-alçak tonlarda söylenir.
Her sözcü¤ün belirgin bir ezgi örüntüsü bulunur. Ton dillerinde ezgi, sözcükler
aras›nda anlam fark› belirtti¤inden sesbirimseldir. Sino-Burma dil ailesinden Çince
ile Hint-Avrupa dillerinden ‹sveççe ton dillerindendir.
Ezgi dillerinde ezgi, sözcükler aras›nda de¤il, sözdizimsel yap›lar aras›nda an-
lam fark› belirtmede kullan›r. Bu dillerde düz tümce, Evet-Hay›r sorusu, Soru-Söz-
cüklü Sorular gibi de¤iflik yap›lar›n belirgin ezgi örüntüleri vard›r; bir yap›, herhan-
gi bir biçimbirimsel ya da sözdizimsel de¤iflikli¤e u¤ramadan yaln›zca ezgi örün-
tüsünün de¤ifltirilmesi ile baflka bir yap›n›n ifllevini üstlenebilir. Örne¤in, ‹ngiliz-
ce’de ses perdesi sözce sonunda alçalan düz tümce yap›s›, yükselen ezgi ile söy-
lendi¤inde Evet-Hay›r Sorusu’nun ifllevini üstlenmektedir:
Düz tümce: You have finally finished the book.
Evet-Hay›r Sorusu:
Sözdizimsel: Have you finally finished the book?
Ezgisel: You have finally finished the book.
Ezgi dillerinde, sesin yükselme-alçalma düzeyleri 1-2-3-4 olarak belirtilir. 2 or-
ta perdeyi, 3 konuflma s›ras›nda sesin yükselmesini ve 1 alçalmas›n› belirtir. 4 k›z-
g›nl›k ya da sevinç, hayret gibi duygu içeren konuflmalarda sesin ç›kt›¤› perdeyi
belirtir.
Özet
N
A M A Ç Ses ve yaz› aras›ndaki farkl›l›klar› aç›klayabilmek. N
A M A Ç Do¤al ses s›n›flar›n› tan›mlayabilmek.
1 4
Harf yaz› diline aittir ve bir dildeki sesleri yaz› di- Ünlü ve ünsüzler ortak sesbilgisel özellikleri aç›-
linde göstermemizi sa¤layan sembollerdir. Ses s›ndan alt ana s›n›flar olufltururlar. Örne¤in ün-
ile harf ‘ben’ örne¤inde oldu¤u gibi birebir örtü- süzler kendi içinde ötümlü ve ötümsüz gibi bir alt
flebilir; ancak ‹ngilizcedeki ‘this’ yaz›l›m›nda ol- s›n›f oluflturular. Ünsüzler ayr›ca hava ak›m›n›n
du¤u gibi kimi zaman bir ses birden fazla harf ile tümüyle engellenmesi aç›s›ndan sürekliler ve sü-
gösterilebilir. ‘th’ tek bir sese karfl›l›k gelir. Dola- reksizler olarak do¤al bir s›n›f olufltururlar. Ünsüz-
y›s›yla ses betimlemelerinde yaz› dili için kullan›- ler için di¤er do¤al s›n›flar dudaks›l olma, öncül
lan sembollerin d›fl›nda Uluslararas› Ses Alfabesi olma, dudaks›l diflsil olma v.b. olarak tan›mlan›r.
N
(IPA) kullan›l›r.
N
Bürünü tan›mlayabilmek ve bürün özellikleri
A M A Ç
‹nsan sesleri aras›ndaki temel farkl›l›klar› betim- 5 aç›klayabilmek.
A M A Ç
2 leyebilmek. Dilde sesler kendi bafllar›na anlam tafl›maz, an-

Sesler aras›ndaki temel farkl›l›klardan biri ünsüz- lam tafl›yan birimleri oluflturur. Dildeki en küçük
ünlü ayr›m›d›r. Sesler hava ak›m›n›n a¤›z bofllu- anlam birimi olan biçimbirimden metne kadar
¤unda dil ve alt çenenin hareketleriyle farkl› bi- sözcük, öbek, tümce, paragraf ve daha uzun me-
çimlerde engellenmesiyle oluflur. Yüksek dere- tinler gibi de¤iflik uzunluk ve niteli¤e sahip yap›-
cede engellenmesiyle oluflan sesler ‘ünsüzler’; lar›n seslendirilmesi s›ras›nda bu yap›lar› olufltu-
düflük derecede engellenmesiyle oluflan sesler ran seslerin oluflumunun boyutlar›ndan biri de
‘ünlüler’ kümesini oluflturur. Di¤er farkl›l›k da bürünsel özelliklerdir. Bürünsel özellikler, bir
‘ötümlülüktür’. Ses tellerinin titreflimiyle oluflan ünlü ya da seslemin di¤erlerine göre daha belir-
sesler ‘ötümlü’; titreflme olmaks›z›n üretilenler gin ve kuvvetli oldu¤unu belirten vurgu, konu-
ise ‘ötümsüz’dür. flurken ses perdesinin düzeyini belirten ezgi ve
N
seslerin olufl sürelerini belirten uzunluk gibi par-
Ünlü ve ünsüz seslerin nas›l olufltu¤unu aç›kla- çaüstü ses olgular›d›r.
A M A Ç
3 yabilmek ve s›n›fland›rabilmek.
Ünsüzler oluflum noktas› ve oluflum biçimine gö-
re betimlenir. Ses ayg›t›nda alt ve üst oluflturucu-
lar›n sesi engelledi¤i noktalara göre ünsüzler ‘çift
dudaks›l’ ‘dudaks›l diflsil’ ‘ difl yuvas›l v.b. olarak
s›n›fland›r›l›r. Oluflma biçiminde oluflturucular›n
birbirine yaklaflma derecesine göre ünsüzler pat-
lamal›, sürtünmeli, patlamal› sürtünmeli genizsil,
kay›c› v.b. biçimde s›n›fland›r›l›r.
Ünlüler dilin konumuna, a¤›z aç›kl›¤›na ve du-
dak durumuna göre s›n›fland›r›l›r. Dil konumuna
göre bir ünlü ön, ara ve arkada olabilir. A¤›z aç›k-
l›¤›na göre ünlüler üst, orta ve alt olarak s›n›flan-
d›r›l›r. Dudak durumunun yuvarlak ve düz oldu-
¤u durumda üretilen ünlüler ise yuvarlak ve düz
ünlüler kümesini oluflturur.
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi ünsüzler ses kümesine ait 6. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi patlamal› sürtünme-
bir özellik de¤ildir? li ses içerir?
a. Arka a. kolay
b. Sürekli b. çabuk
c. Patlamal› c. fazla
d. Ötümlü d. nane
e. Palasal e. hal›
2. Afla¤›daki seslerden hangileri ayn› oluflma noktas›n- 7. Afla¤›daki ses s›n›flar›ndan hangisi oluflturma biçimi
dad›r? bak›m›ndan do¤al bir s›n›f oluflturmaktad›r?
a. [d, t] a. [f s v z]
b. [h, S ] b. [n, b t k]
c. [m,N] c. [t d n r]
d. [w, l] d. [p s tS h]
e. [p,r] e. [r k l m]
3. Afla¤›daki seslerden hangisi ayn› oluflma biçimindedir? 8. Afla¤›dakilerden hangisi art damaks›l genizsil patla-
a. [d, z] mal› bir sestir?
b. [h, S ] a. [m]
c. [m,n] b. [r]
d. [w, l] c. [n]
e. [f, dZ] d. [N]
e. [k]
4. Afla¤›da verilen sesbilgisel s›n›flardan o s›n›fa ait ol-
mayan bir ses bulunan küme hangisidir? 9. Afla¤›daki sözcüklerden hangisi ön, düz ünlü içerir?
a. [-engelli] [n, , z, l, ] a. sokak
b. [-ötüm] [h, T, f] b. ›rak
c. [-ön, -arka] [e, œ, E] c. temel
d. [+engelli, +patlamal›] [ tS, Z, dZ] d. düz
e. [+palas›l, + diflyuvas›l [S] [Z] [tS] [dZ] e. uzak
5. Afla¤›daki sözcük gruplar›ndan hangisinde son ses- 10. Afla¤›dakilerden hangisi bürünsel bir özelliktir?
leri [h›fl›rt›l›] olan sözcükler vard›r? a. ötümlü
a. kes, ip, az b. sürekli
b. küf, sus, suç c. vurgulu
c. bej, seç, tek d. h›fl›rt›l›
d. sessiz, is, iç e. engelli
e. jip, saç, kal
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. a E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu- S›ra Sizde 3
mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. [ S ] ötümsüz öndamaks›l sürtünmeli
2. a E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu- [s] ötümsüz diflyuvas›l sürtünmeli
mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. [T] ötümsüz diflsil sürtünmeli
3. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu- [l] ötümlü diflyuvas›l ak›c›
mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. [N] ötümlü artdamaks›l genizsil
4. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünlülerin oluflumu
ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. S›ra Sizde 4
5. d E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse do¤al ses s›n›flar› [e] orta ön düz ünlü
ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. [o] orta arka yuvarlak ünlü
6. b E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu- [œ] orta ön yuvarlak ünlü
mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. [a] alt arka düz ünlü
7. a E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse do¤al ses s›n›flar›
ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.
8. d E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünsüzlerin oluflu-
mu ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
9. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse ünlülerin oluflumu Kaynaklar
ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. Catford, J.C. (2001). A practical guide to phonetics. 2nd.
10. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse vurgu ile ilgili bö- Ed. New York: Oxford University press.
lümü tekrar çal›fl›n›z. Crystal, D. (2003). A dictionary of linguistics and pho-
netics. 5th ed. Oxford, UK: Blackwell Publis-
hers.
International Phonetic Association. 1989. Principles of
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› the International Phonetic Association, rev. ed.
S›ra Sizde 1 London: IPA.
Türkçede fl harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümsüzdür. Se- Lagefoged, P. (2006). A course in phonetics. 5th ed. Bos-
sin Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesineki sembolü [S] ton, MA: Thomson Learning.
Türkçede p harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümsüzdür. Se- __________. (2005) Vowels and consonants. 2nd ed.
sin Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesineki sembolü [p] Oxford, UK: Blackwell Publishers.
Türkçede ç harfi ile gösterdi¤imiz ses ötümsüzdür. Se- Pullum, G.K. and W. A. Ladusaw. (1986). Phonetic
sin Uluslararas› Sesbilgisi Alfabesineki sembolü [tS] symbol guide. Chicago: University of Chicago
Press.
S›ra Sizde 2
Türkçedeki kadar sözcü¤ünün ilk sesi [k] ötümsüz art-
damaks›l patlamal›d›r.
Türkçedeki hay›r sözcü¤ünün ilk sesi [h] ötümsüz g›rt-
laks›l sürtünmelidir.
Türkçedeki sak›n sözcü¤ünün ilk sesi [s] ötümsüz difl-
yuvas›l sürtünmelidir.
Türkçedeki yaz sözcü¤ünün ilk sesi [y] ötümlü damak-
s›l kay›c›d›r.
Türkçedeki lale sözcü¤ünün ilk sesi [l] ötümlü diflyuva-
s›l ak›c›d›r.
2
Amaçlar›m›z
N
Bir dildeki sesler aras›nda karfl›tsal, bütüncül ve serbest da¤›l›m iliflkisini ta-
N
n›mlayabilecek,
Sesbilimsel koflullanmay› ve koflullanmay› ortaya ç›karan ses-biçim iliflkisini
N
aç›klayabilecek,
Bürün, vurgu ve ezgi kavramlar›n› tan›mlayabilecek ve bürünsel özelliklerin
N
dilde anlam›n oluflumuna etkisini irdeleyebilecek,
Dillerde görülen de¤iflik sesbilimsel süreçlerin türlerini ve kurallar›n›
betimleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sesbilim • Sesbilimsel Süreçler

• Bütünleyici, Karfl›tsal, Serbest • Ses Benzeflmesi Kurallar›
Da¤›l›m • Özellik De¤ifltiren Sesbilimsel
• En Küçük Çift, Sesbirim, Kurallar
Sesbirimcik • Parça Düflüren ve Ekleyen
• Sesbilimsel ve Biçimbilimsel Kurallar
Koflullanma • Sesbirimlerin Yerini De¤ifltiren
• Biçimbilimsel Koflullanma Sesbilimsel Kurallar
• Bürün, Ezgi, Vurgu • Dil Sürçmeleri
‹çindekiler
• SESB‹L‹M
• B‹Ç‹MB‹L‹M VE SESB‹L‹M
Sesbilim ve • SESB‹R‹MLER VE EN KÜÇÜK
Genel Dilbilim-II
Sesbilimsel Süreçler Ç‹FTLER
• BÜRÜNSEL SESB‹L‹M
• SESB‹L‹MSEL SÜREÇLER
Sesbilim ve Sesbilimsel
Süreçler
SESB‹L‹M
1. ünitede, konuflurken kullan›lan seslerin oluflturuluflunu, ses olarak birbirlerin-
den nas›l farkl› olduklar›n› görmüfltük. Bütün diller, anlaml› birimlerini yani biçim-
birimlerini oluflturmada bu sesleri kullan›rlar; ancak bütün diller geçen ünitede ad›
geçen bütün sesleri kullanmazlar. Bunu ressamlar›n yapt›klar› resimlere benzetebi-
liriz: Ressamlar resim yaparken, renk yelpazesi içindeki renkleri kullan›r; ancak
her ressam yapt›¤› resimlerde de¤iflik renkler kulland›¤› gibi ressamlar aras›nda da
kulland›klar› renkler aç›s›ndan fark vard›r. Ayn› biçimde, baz› sesler bütün diller-
de bulunmas›na karfl›n, baz› sesler dillerden yaln›zca baz›lar› taraf›ndan kullan›l-
maktad›r. Bunlardan birincisine örnek olarak ötümsüz çiftdudaks›l patlamal› [p] se-
sini gösterebiliriz; [p] sesi bütün dillerde bulunmaktad›r. Buna karfl›n, ‹ngilizcede-
ki ötümlü diflsil sürtünmeli [T] sesi ve diflsil ötümsüz sürtünmeli [D] sesi Türkçede
oldu¤u gibi bir çok baflka dilde bulunmamaktad›r. Diller aras›ndaki bir baflka fark
da bir dilde olan baz› seslerin di¤er dillerde bir baflka sesin de¤iflkesi olarak bu-
lunmas›d›r; yani, bir ses ad› geçen dilde bulunabilir ancak anadili konuflurlar› ço-
¤unlukla bu sesin kendi dillerinde bulundu¤unun bilincinde de¤ildir. O sesi içe-
ren bir sözcü¤ü baflka bir sesle söylendi¤inde ise, genellikle konuflan kiflinin söz-
cü¤ün söyleniflinde bir de¤ifliklik/yanl›fl yapt›¤›n› farkederler. Örne¤in, ‹ngilizcede
w harfi ile yaz›lan sesin Türkçede olmad›¤› düflünülür; onun için ‹ngilizce ö¤renir-
ken anadili Türkçe olan konuflurlar was, what, want gibi sözcükleri söylemekte
zorlan›rlar. Ancak tavuk sözcü¤ünü söylerken dikkat edersek v harfi ile yaz›lan se-
si olufltururken asl›nda ‹ngilizce’deki w sesine çok yak›n bir ses oluflturmaktay›z.
Asl›nda çiftdudaks›l-artdamaks›l kay›c› [w] sesi, Türkçede de bulunmaktad›r; ancak
ço¤u anadili konufluru bunun bilincinde de¤ildir. Yaln›zca tavuk sözcü¤ünü çift-
dudaks›l-artdamaks›l kay›c› [w] sesi ile de¤il de yaz›da v harfi ile gösterilen diflsil-
dudaks›l ötümlü sürtünmeli ses olan [v] sesi ile oluflturuldu¤unda, Türkçe konuflur-
lar bu söyleyiflin ola¤and›fl› oldu¤unu farkedeceklerdir. Ayn› biçimde, ‹ngilizcede
son ‘o¤ul’ ve sung ‘flark› söyledi’ sözcükleri s›ras›yla [s√n] ve [s√N] olarak birbirle-
rinden yaln›zca sondaki genizsil sesin niteli¤inin son ‘o¤ul’ sözcü¤ünde oldu¤u gi-
bi diflyuvas›l genizsil [n] ya da sung ‘flark› söyledi’ sözcü¤ünde oldu¤u gibi artda-
maks›l genizsil [N] olmas›yla ayr›lmaktad›r; yani bu sözcüklerde son sesin [n] ya da
[N] olarak oluflturulmas› sözcükler aras›nda anlam fark› yaratmaktad›r. Türkçe’de
ise [n] ya da [N] sözcükler aras›nda anlam fark›na yol açmamaktad›r. Ancak [N] se-
si Türkçede [n] sesinin bir de¤iflkesi olarak bulunmaktad›r; banka, tango gibi söz-
cükleri dikkatlice söyleyin ve söylerken de n harfi ile belirtilen sesi olufltururken

dilinizin nerede oldu¤una dikkat edin. Görece¤iniz gibi, diliniz asl›nda artdamak-
s›l bir ses oluflturmaktad›r; baflka bir deyiflle, [N] sesi Türkçede anlam fark› yapma-
mas›na karfl›n, Türkçede bulunmaktad›r. Öyleyse, [N] sesi de Türkçenin ses yap›s›
içinde bulunan bir sestir, yaln›zca da¤›l›m› aç›s›ndan ‹ngilizce’den farkl›l›k göster-
mektedir. Türkçede [N] sesi [n] sesinin bir de¤iflkesi iken, yani sesbirimcikken, ‹n-
gilizce’de /N/ ve /n/ iki ayr› sesbirimdir.
Sesbilim dillerin ses Böylece görüyoruz ki diller kulland›klar› sesler ve ses yap›lar› aç›s›ndan birbir-
düzenini inceleyen, bir dilde
hangi seslerin bulundu¤unu,
lerinden farkl›l›klar göstermektedir. Her dilin kulland›¤› sesler birbirlerinden fark-
o seslerin diziliflini ve l›d›r. Her dilin kendine özgü bir ses düzeni vard›r. Bu düzen o dilde hangi sesle-
de¤iflimlerini, rin oldu¤unu, bunlar›n nas›l s›raland›¤›n›, ne gibi de¤iflimler gösterdiklerini belir-
biçimbirimlerin söyleniflini
inceleyen ve bunlar›n ler. Dilbilimde, dillerin ses düzenini inceleyen, bir dilde hangi seslerin bulundu¤u-
kurallar›n› belirlemeyi nu, o seslerin diziliflini ve de¤iflimlerini, biçimbirimlerin söyleniflini inceleyen ve
dilbilim alan›d›r.
bunlar›n kurallar›n› belirlemeyi amaçlayan alana sesbilim denir.
B‹Ç‹MB‹L‹M VE SESB‹L‹M
Biçimbirimlerin Söylenifli
Anadili olarak konufltu¤umuz dilin içsellefltirdi¤imiz sesbilimsel bilgimiz, bize dili-
mizdeki sözcüklerin ve sözcükleri oluflturan biçimbirimlerin nas›l söylendi¤ini be-
lirler. Biçimbirimler genellikle içinde bulunduklar› de¤iflik ba¤lamlara ba¤l› olarak
de¤iflik söylenifl biçimlerine sahiptir. Bu söylenifl biçimleri kurall›d›r ve bu kurallar
anadili konuflurunun dili hakk›nda içsellefltirmifl oldu¤u bilgi kayna¤›n› oluflturan
ö¤elerden biridir. fiimdi biçimbirimlerin söyleniflindeki farkl›l›¤› Türkçeden örnek-
lerle görelim.
Ço¤ul ekinin söylenifli
Türkçe’de bildi¤iniz gibi ço¤ul ekinin tek bir biçimi de¤il, iki söylenifl biçimi
vard›r. Afla¤›daki sözcüklerden bu iki söyleniflin da¤›l›m›n› görebiliriz.
I II
top-lar ses-ler
kap-lar ikiz-ler
kitap-lar ütü-ler
okul-lar göl-ler
Gördü¤ünüz gibi, ünlünün [e] ya da [a] olmas›, yani ünlünün niteli¤i, ço¤ul eki-
nin iki biçiminin aras›ndaki fark› yaratmaktad›r. Birinci s›radaki biçimde arka ünlü
olan [a] bulunmaktad›r ve ço¤ul ekinin biçimbirimci¤i [lar]’d›r, ikinci s›radakinde
ise ön ünlü olan [e] sesi olan ekin biçimbirimci¤i [ler]’dir. Ço¤ul ekinin bu da¤›l›-
m›n› flöyle gösterebiliriz:
Biçimbirimcik Da¤›l›m
[lar] [okul], [kitap], [kap], [top] gibi sözcüklerden
sonra
[ler] [ses], [ikiz], ütü], [göl] gibi sözcüklerden
sonra
Ancak incelememizi flu noktada durdurursak, yapt›¤›m›z çal›flma yaln›zca ço¤ul

ekinin bulundu¤u sözcükleri listemekten daha ileri gitmeyecektir. Dilbilim çal›fl-
malar›nda ise, amaç böyle de¤iflimleri oluflturan genellemeleri, yani kurallar› orta-
2. Ünite - Sesbilim ve Sesbilimsel Süreçler 21
ya ç›karmakt›r, çünkü dil kurall›d›r. Ses de¤ifliklikleri gibi olgular, bireysel seslere
uygulanmaz, bir ses s›n›f›n› oluflturan seslerin tümüne uygulan›r. Bu kurallar, ana-
dili konuflurlar›n›n bilifliminde olan kurallard›r; yabanc› dil ö¤renen kiflilerin yapt›-
¤› gibi bilinçli olarak ö¤renilmifl kurallar de¤ildir. Çocukken anadili edinilirken iç-
sellefltirilmifl kurallard›r. Bu kurallar çocuklara anne-babalar taraf›ndan ya da bir
baflka yetiflkin taraf›ndan do¤rudan ö¤retilmez; çocuklar, do¤duklar› andan itiba-
ren sürekli duyduklar› anadillerinin kurallar›n› içsellefltirirler. Dilbilim incelemele-
ri, yetiflkinlerin dilbilgisinin kurallar›n› betimlemeyi ve aç›klamay› amaçlamaktad›r.
Ço¤ul ekinin [ler] ve [lar] biçimbirimciklerinin da¤›l›m›n›n kural›na eriflmek
için yukar›daki sözcük listesine bakt›¤›m›zda, ço¤ullaflt›r›lacak sözcü¤e hangi bi-
çimbirimci¤in eklenece¤inin, sözcü¤ün son seslemindeki ünlünün niteli¤ine ba¤l›
olarak koflulland›r›ld›¤›n› görürüz; örne¤in, av, k›z, ad gibi sözcüklere karfl›n
ev,kez,et sözcüklerine ço¤ul eki ekledi¤imizde, da¤›l›m av-lar, k›z-lar, ad-lar ve
ev-ler, kez-ler, et-ler olarak gerçekleflmektedir. Baflka bir deyiflle, ço¤ul ekinin bi-
çimbirimciklerinin da¤›l›m› sesbilimsel kurallarla belirlenmektedir. Son sesleminde
[a, o, u, ›] ünlülerinden biri olan sözcüklere eklendi¤inde ço¤ul eki [lar] olarak söy-
lenmekte; son sesleminde [i,e,ü,ö] ünlülerinden biri olan sözcüklere eklendi¤inde
ise ço¤ul eki [ler] olarak söylenmektedir. Böylece, Türkçede ço¤ul ekinin [ler] ve
[lar] olarak iki biçimbirimci¤i oluflturulmaktad›r.
Biçimbirimcik Da¤›l›m Tablo 2.1

Türkçede ço¤ul
[lar] [a,o.u.›] ünlülerinden sonra ekinin
[ler] [i,e,ü,ö] ünlülerinden sonra biçimbirimcikleri
Türkçedeki ço¤ul ekinin biçimbirimciklerini ve bunlar›n da¤›l›mlar›n› yukar›da

verilen ses listesinden daha öteye götürmek, bir genellemeye, [ler] ve [lar] biçimbi-
rimciklerinin da¤›l›m›n› belirleyen kurala biraz daha yaklaflmam›z› sa¤lam›flt›r. Gö-
rüldü¤ü gibi, art›k yaln›zca [ler] ve [lar] biçimbirimciklerinin eklendikleri sözcükle-
rin listesini yapmamaktay›z. Yani dilbilimsel çal›flmalarda yaln›zca listelemelerle
yetinmeyip, bu listeyi oluflturan bir özelli¤in var olup olmad›¤›n› anlamaya çal›fl-
maya biraz daha yak›nlaflm›fl bulunmaktay›z. Bu tür genellemeleri ortaya ç›karmak
için, seslerin sesbilgisel özelliklerinde bir benzerlik olup olmad›¤› büyük önem ta-
fl›maktad›r. Örne¤in, Türkçenin ço¤ul ekinin [ler] biçimbirimci¤inin eklendi¤i söz-
cüklere bir bakt›¤›m›zda, son ünlüleri olan [i,e,ü,ö] ünlülerinin ortak bir özelli¤i ol-
du¤u görülmektedir; bunlar›n hepsi ön ünlülerdir. Ayn› biçimde, [lar] biçimbirim-
ci¤inin eklendi¤i sözcüklerin son ünlüleri olan [a,›,o,u] ünlülerinin ortak bir özelli-
¤i de hepsinin arka ünlüler olmas›d›r.
Biçim-Sesbilimsel Kurallar
Yukar›daki inceleme, Türkçede bir sözcü¤ün son seslemindeki ünlünün ön ya da Dillerde her biçimbirim
arka ünlü olmas›n›n, ço¤ul ekinin ünlüsünün niteli¤ini belirlemekte oldu¤unu gös- sesbilimsel bileflende tek
biçim olarak yer al›r; ancak
termektedir. [ler] ve [lar] biçimbirimciklerin da¤›l›m›n› aç›klamak için art›k ilk yap- sesbilimsel koflulland›rma
t›¤›m›z listelemeden daha ileri gidebilir, biçimbirimciklerin da¤›l›m›n› belirleyen ile söyleyiflte biçimbirimlerin
de¤iflkeleri ortaya ç›kar.
kural› yazabiliriz. Bunun sonucu olarak, iki yüzeysel biçim olan [ler] ve [lar]’›n de- Türkçede ço¤ul –lAr
rin yap›da tek bir biçimden türetildi¤ini ve [ler]/[lar] biçimbirimciklerin bir biçim- biçiminin ünlüye ba¤l›
sesbilimsel koflullanmas› ile
sesbilimsel kural ile oluflturuldu¤unu varsayabiliriz; yani dillerde her biçimbirim [ler] ve [lar]
sesbilimsel bileflende tek biçim olarak yer almaktad›r. Buna göre Türkçenin ço¤ul biçimbirimciklerinin ortaya
ç›kmas› buna örnek olarak
biçimbirimini, derin yap› diyece¤imiz düzeyde [lAr] olarak gösterelim. Buradaki verilebilir.
büyük harfle gösterilen ses, asl›nda Türkçede ço¤ul ekindeki ünlünün aç›k ünlü-
lerden [a] ya da [e] olarak gerçekleflti¤ini gösterir. Türkçenin ço¤ul ekinin biçimbi-
rimciklerini türeten kural› da sözlü olarak flöyle ifade edebiliriz:
1. Son sesleminde ön ünlü bulunan bir sözcü¤e ço¤ul eki [-lAr] eklendi¤i du-
rumlarda, ekin ünlüsü orta ön düz ünlü olan [e] olarak gerçeklefltir; di¤er durum-
larda ço¤ul ekinin ünlüsü aç›k arka düz ünlü olan [a] olarak gerçeklefltir.
Bu biçim-sesbilimsel kural, Türkçede ço¤ul ekinin hangi ba¤lamlarda [lar],

hangi ba¤lamlarda [ler] olarak oluflturulaca¤›n› belirlemektedir. Yani, ço¤ul ekinin
biçimbirimciklerinin da¤›l›m› kurall›d›r ve bu kural [lAr] ço¤ul ekinin eklendi¤i
sözcü¤ün son seslemindeki ünlünün niteli¤i taraf›ndan belirlenmektedir. Buna
göre Türkçede b›çaklar ve flekiller sözcüklerinin sesbilimsel türetmesini flöyle
gösterebiliriz.
b›çak + ço¤ul flekil + ço¤ul
Derin yap› biçimi /bµbak + lAr/ /SEkil + lAr/
Kural› uygula lar ler

Sesbilgisel düzey [bµbaklAr] [SEkiller]
Biçim-sesbilimsel incelemelerin bafllang›ç noktas›n›, en küçük çift dedi¤imiz,

birbirinden yaln›zca tek bir seste farkl› olan sözcükler oluflturmaktad›r. Örne¤in,
yukar›da da gördü¤ümüz gibi, Türkçede av ve ev sözcüklerinin ünsüzleri ayn›,
yaln›zca ilk sesleri olan ünlüleri farkl›d›r; böylece av ve ev sözcükleri en küçük
çift oluflturmaktad›r. Ayn› biçimde ses ve sez sözcükleri birbirlerinden son sesleri-
nin [s] ve [z] sesleri olmas›yla ayr›l›r ve en küçük çift olufltururlar; saz ve sez söz-
cüklerinin ilk ve son ünsüzleri ayn›d›r. Bu iki sözcük de birbirlerinden sondaki ün-
süzlerinin niteli¤i ile ayr›l›rlar ve en küçük çift olufltururlar.
Anadili konuflurlar›, Türkçenin ço¤ul ekinin hangi ba¤lamlarda nas›l söylenece-
¤ini belirleyen bu kurallar› daha çocukken içsellefltirmifltir. Ölçünlü Türkçeyi ana-
dili olarak konuflanlar hiç bir zaman avlar ve evler sözcüklerini *avler ya da *evlar
Dillerde sesbilimsel ve olarak söylemez, çünkü ço¤ul ekinin biçimbirimciklerinin da¤›l›m›n›n sesbilimsel
biçimbilimsel sunumlar
tektir. Ancak sesler belirli koflulland›rmaya ba¤l› oldu¤unu içsellefltirmifltir ve buna göre son sesleminde
sesdizilimleri içinde ses ön ünlü bulunan sözcüklerden sonra [ler] biçimbirimci¤i, son sesleminde arka ün-
çevresinden etkilenerek
de¤iflime u¤rarlar ve böylece lü bulunan sözcüklerden sonra da [lar] biçimbirimci¤i olarak söylenece¤ini bilmek-
söyleyiflte bir sesbirimin ve tedir. Bu bilgi, anadili konuflurlar›n›n biliflinde olan ve anadili konufluru olarak ço-
biçimbirimin de¤iflkeleri
ortaya ç›kar. Bir sesbirimin
cukluk devresinde dil edinimi sürecinde içsellefltirdi¤i bilgidir. Dilbilim, anadili ko-
de¤iflkesi 'sesbirimcik'; bir nuflurunun biliflinde olan bu bilgiyi betimlemeyi ve aç›klamay› amaçlamaktad›r.
biçimbirimin de¤iflkesi ise Bir biçimbirimin birden çok biçimbirimci¤i olmas› tüm dillerde görülen bir özel-
alt biçimlik olarak
adland›r›l›r. liktir. Hangi biçimbirimlerin de¤iflkelerinin oldu¤u, bunlar›n say›s›n› ve da¤›l›m›n›
belirleyen koflullar dile özgüdür ve her dil için de¤iflmektedir. Ancak evrensel olan
özellik, dillerde biçimbirimlerin de¤iflik biçimbirimcikleri olabilece¤idir. Dillerin gö-
rülen biçimbirimsel de¤iflkelerinin niteli¤ini baz› dillerden verece¤imiz örneklerle
inceleyelim. Örne¤in önce ‹ngilizcenin ço¤ul ekine bir göz atal›m. ‹ngilizcede bir
çok ad›n ço¤ul biçimi yaz›da ada eklenen s harfi ile gösterilir. Afla¤›da sesbilgisel al-
fabe ile söylenifl biçimleri verilmifl olan sözcüklere bakt›¤›n›zda yaz›da s harfi ile
gösterilen ço¤ul ekinin söyleniflinde büyük farkl›l›klar oldu¤u aç›kça görülecektir:
I II
TEK‹L ÇO⁄UL TEK‹L ÇO⁄UL
cat [kat] cats [kats] ‘kedi-ler’ car [kar] cars [karz]
‘araba-lar’
book [bUk] books [bUks] ‘kitap-lar’ bag [bag] bags [bagz]
‘çanta-lar’
test [tEst] tests [tEsts] ‘test-ler’ pen [pEn] pens [pEnz]
‘kalem-ler’
map [map] maps [maps] ‘harita-lar’ boy [boj] boys [bojz]
‘o¤lan-lar’
back [bak] backs [baks] ‘s›rt-lar’ apple [apl] apples [aplz]
‘elma-lar’
laugh [laf] laughs [lafs] ‘gülüfl-ler’ cord [kord] cords [kordz]
‘kordon-lar’
depth [dEpT] depths [dEpTs] ‘derinlik-ler’ dove [d√v] doves [d√vz]
‘kumru-lar’
mob [mab] mobs [mabz]
‘kalabal›k-lar’
room [rum] rooms [rumz]
‘oda-lar’
III IV
TEK‹L ÇO⁄UL TEK‹L ÇO⁄UL
bus [b√s] buses [b√s´z] ‘otobüs-ler’ child [bajld] children [b›ldrń]
‘çocuk’ ‘çocuklar’
judge [dZ√dZ] judges [dZ√dZ´z] hakim-ler’ ox [aks] oxen [aksń]
‘öküz’ ‘öküzler’
match [mab ] matches [mab´z]‘kibrit-ler’ mouse [maws] mice [majs]
‘fare’ ‘fareler’
bush [bUS] bushes [bUS´z] ‘çal›-lar’ bread [brEd] bread [brEd]
‘ekmek’ ‘ekmekler’
house [haws] houses [haws´z] ‘ev-ler’
maze [mez] mazes [mez´z] ‘kar›fl›k yol-lar’
Gördü¤ünüz gibi, I.s›radaki sözcüklerden sonra gelen ço¤ul eki ötümsüz difl-
yuvas›l sürtünmeli ses olan [s] olarak söylenmekte, II. s›radaki sözcüklerden sonra
gelen ço¤ul eki ötümlü diflyuvas›l sürtünmeli ses olan [z] olarak söylenmekte ve II-
I. s›radaki sözcüklerden sonra gelen ço¤ul eki ise [´z] olarak söylenmektedir. IV.
s›rada bulunan sözcüklerin ço¤ul biçimleri ise, di¤erleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda ço-
¤ul biçimlerinin düzenli olmad›klar› görülmektedir; her sözcü¤ün ço¤ul biçimi di-
¤erlerinden farkl›d›r. Baflka bir deyiflle, ‹ngilizcede ço¤ul ekinin çok say›da biçim-
birimci¤i vard›r. Ancak bunlardan ilk üçünün da¤›l›m› düzenlidir. IV. s›rada bulu-
nan sözcüklerin ise ço¤ul biçimi düzensizdir. Anadili konuflurlar› da, yabanc› dil
ö¤renenler gibi, IV. s›radaki sözcüklerin ço¤ul biçimlerini ayr› sözcükler biçimin-
de bir liste olarak ezberlemek zorundad›rlar. Bunlar biçimbilimsel koflulland›r›lm›fl
biçimbirimciklerdir ve biçimbilimsel koflulland›r›lm›fl biçimbirimcikleri olan söz-
cüklerin biçimbirimcikleri, kurall› olmad›klar› için anadili konuflurlar› taraf›ndan da
bilinçli olarak ö¤renilmek zorundad›r. I., II. ve III. s›radaki sözcüklerin ço¤ul ekle-
rinin biçimbirimcikleri ve da¤›l›mlar›na bakt›¤›m›z zaman ise burada bir genelleme
oldu¤unu görmekteyiz. Bu genelleme ço¤ul ekinin eklendi¤i sözcü¤ün son sesinin

niteli¤ine ba¤l›d›r. Sesbilgisel koflullanma gösteren bu biçimbirimcikleri ve da¤›-
l›mlar›n› flöyle gösterebiliriz:
[s] [kQt], [bUk], [tEst], [mQp], [bQk, [lQf], [dEpT]
sözcüklerinden sonra;....... [kQts], [bUks], [tEsts], [mQps].
[bQks], [lQfs], [dEpTs]
[z] [kar], [bQg], [pEn], [boj], [Qpl, [kord], [mabz], [rumz]
sözcüklerinden sonra;....... [karz], [bQgz], [pEnz], [bojz],
[Qplz, [kordz], [mabz], [rumz]
[´z] [b√s], [dZ√dZ], [mQb], [bUS], [mez] sözcüklerinden sonra;
..... [b√s´z], [dZ√dZ´z], [mQb´z], [bUS´z], [mez´z]
Bu listelemeye bir göz att›¤›m›zda, [s],[z] ve [´z] biçimbirimciklerin hangi söz-

cüklere eklenece¤ini belirleyen bir sesbilimsel neden oldu¤unu görmekteyiz. Bu
de¤iflkelerin eklendikleri sözcüklerin son seslerine bakt›¤›m›zda, da¤›l›m›n flöyle
oldu¤u dikkatimizi çekmektedir:
[s] [t], [k], [p], [f], [T] seslerinden sonra
[z] [d],[g], [n], [r],[l],[oj], [D], [v] seslerinden sonra
[´z] [s], [z], [S], [Z], [b ], [dZ] seslerinden sonra
Görüldü¤ü gibi, ‹ngilizcede ço¤ul ekinin biçimbirimciklerinin niteli¤i eklendik-

leri sözcüklerin son sesine göre belirlenmektedir, çünkü hiç bir biçimbirimcik bir
di¤eriyle ayn› seslerden sonra gelmemektedir. Baflka bir deyiflle, ‹ngilizcede de ço-
¤ul ekinin I., II. ve III. s›ralardaki de¤iflkelerinin da¤›l›m› sesbilimsel nedenlerle be-
lirlenmektedir; yani, ‹ngilizcede ço¤ul ekinin biçimbirimcikleri sesbilimsel koflul-
lanma özelli¤i sergilemektedir. Ço¤ul ekinin 3 farkl› söylenifl biçimi ekin bulundu-
¤u sesbilimsel ba¤lama, yani ekin eklendi¤i sözcü¤ün son sesin niteli¤ine ba¤l›d›r.
Yukar›da listelenmifl da¤›l›ma bakt›¤›m›zda, asl›nda bu da¤›l›m›n kurall› oldu¤unu
görürüz. Ço¤ul ekinin biçimbirimciklerinin da¤›l›m kurallar› flöyledir:
[s] son sesi ötümsüz, h›fl›rt›s›z seslerden oluflan sözcüklere

eklendi¤inde
[z] son sesi ötümlü, h›fl›rt›s›z seslerden oluflan sözcüklere
eklendi¤inde
[´z] son sesi h›fl›rt›l› seslerden oluflan sözcüklere
eklendi¤inde
Bu kurallar› daha da öz bir flekilde ifade etmek için, [z] biçimbirimci¤ini ço¤ul
ekinin derin yap›da listelendi¤i biçim olarak belirleyelim. /z/ biçiminin ‹ngilizce’de
ço¤ul ekinin temel biçimi oldu¤unu varsayabiliriz. Bu, ço¤ul ekinin, baflka bir ses-
bilimsel kural uygulanmad›¤› sürece, [z] olarak gerçekleflece¤ini belirtir. Ancak, ço-
¤ul ekinin di¤er biçimbirimlerini oluflturmada ‹ngilizcenin dilbilgisinin sesbilimi bi-
lefleninde flu iki kural daha bulunmaktad›r:
1. Ço¤ul biçimini sesbilimsel kurala göre gerçeklefltiren bir sözcü¤ün son sesi
h›fl›rt›l› bir ses ise, ço¤ul eki /z/’den önce [´] ekle
2. Ço¤ul biçimini sesbilimsel kurala göre gerçeklefltiren bir sözcü¤ün son sesi-
nin ötümsüz bir ses ise, ço¤ul eki /z/’yi ötümsüz [s]’ye dönüfltür.
Bu biçim-sesbilimsel kurallar, ‹ngilzice’de ço¤ul ekinin hangi ba¤lamlarda [s],

hangi ba¤lamlarda [z] ve hangi ba¤lamlarda [´z] olarak oluflturuldu¤unu belirle-
mektedir. Baflka bir deyiflle, ‹ngilizcede de, Türkçede oldu¤u gibi, ço¤ul ekinin bi-
çimbirimciklerinin da¤›l›m› kurall›d›r. Bu kural [z] ço¤ul ekinin eklendi¤i sözcü¤ün
son sesinin niteli¤i taraf›ndan belirlenmektedir. Buna göre ‹ngilizcede cards, pets
ve boxes sözcüklerinin sesbilgisel türetmesini flöyle gösterebiliriz:
card + ço¤ul pet+ço¤ul box + ço¤ul
Derin yap› biçimi /kard + z/ /pE t + z/ /baks + z/
´-Kural› ____ ____ +´

Ötümsüzleflme Kural› ____ s ______
Sesbilgisel düzey [kardz] [pEts] [baks´z]
Görüldü¤ü gibi, cards sözcü¤ünün türetetiminde, herhangi bir sesbilimsel kural

uygulanmamaktad›r çünkü ‹ngilizcedeki ço¤ul ekinin biçimbirimciklerini türeten ´-
Kural› ve Ötümsüzleflme Kural›n›n uygulama koflullar› karfl›lanmamaktad›r; bu du-
rumda da ço¤ul eki [z] biçimbirimcik olarak söylenmektedir. Pets sözcü¤ünün tü-
retiminde ise, pet sözcü¤ünün son sesi olan [t] ötümsüz oldu¤u için Ötümsüzleflme
Kural› uygulanmakta ve ço¤ul ekinin biçimbirimci¤i [s] olarak gerçekleflmektedir.
Biçimbirimlerin etraflar›nda bulunan seslere ba¤l› olarak farkl› biçimbirimcikler
olarak gerçeklefltirilebilece¤ini, bir Bat› Afrika dili olan Akan›n olumsuzluk ekinde
de görebiliriz. Akanda olumsuzluk, eylemin köküne eklenen bir önek ile belirtilir.
Bu önekin üç genizsil biçimbirimci¤i vard›r:
m› pE “ben be¤eniyorum” m› mpE “ben be¤enmiyorum”

m› t› “ben konufluyorum” m› nt› “ben konuflmuyorum”
m› kç “ben gidiyorum” m› Nkç “ben gitmiyorum”
Kaynak: Fromkin and Rodman, 2011, s231
Akan›n olumsuzluk ekinin biçimbirimcikleri, eklendikleri sözcü¤ün ilk sesi ile

efl ç›k›fll›d›r; ilk sese çiftdudaks›l patlamal› [p] olan pE ‘be¤en’ eyleminden önce
çiftdudaks›l genizsil [m], ilk sesi diflyuvas›l patlamal› ses [t] olan t› “konufl” eylemin-
den önce diflyuvas›l genizsil [n], ve ilk sesi artdamaks›l patlamal› ses [k] olan kç ‘git’
eyleminden önce atdamaks›l genizsil [N] olarak gerçeklefltirilmektedir. Yani Akan-
da olumsuzluk önekinin biçimbirimcikleri bütünleyici da¤›l›m içindedirler.
Türkçe, ‹ngilizce ve Akan örneklerinde görüldü¤ü gibi, dillerde biçimbirimlerin
hem ünlülerini (Türkçedeki ço¤ul eki /lAr/’›n [ler] ve [lar] biçimbirimciklerinde ol-
du¤u gibi) hem de ünsüzlerini (‹ngilizce’deki ço¤ul ekinin /z/’n›n [z], [s], [´z] ve
Akan’›n olumsuzluk ekinin [m], [n], [N] biçimbirimciklerinde oldu¤u gibi) etkileyen
kurallar vard›r. Bu kurallar bir biçimbirimin de¤iflkelerini belli sesbilimsel ortamlar-
da nas›l seslendirilece¤ini belirler. Kurallar›n içeri¤i dilden dile de¤ifliklik göstere-
bilir; ancak evrensel olan bütün dillerin biçimbirimlerin genellikle birden fazla bi-
çimbirimci¤i oldu¤u ve biçimbirimciklerin sesbilimsel koflulland›r›lmayla olufltu¤u
durumlarda bu da¤›l›m›n›n sesbilimsel kurallar taraf›ndan belirlendi¤idir.
SESB‹R‹MLER VE EN KÜÇÜK Ç‹FTLER

Bir dilin sesbilimsel yap›s›n› incelerken, saptamam›z gereken özelliklerden biri o
dildeki seslerin niteli¤idir. Bir baflka deyiflle o dilde hangi seslerin oldu¤udur. Bir
sesin bir dilde bulunup bulunmad›¤› sözcükler aras›nda anlam fark›na yol aç›p aç-
mamas›na ba¤l›d›r. Örne¤in, afla¤›da verilen Türkçe sözcükler aras›ndaki anlam
fark› yaln›zca sözcük bafl›nda bulunan sesler ile belirtilmektedir. Gördü¤ünüz gibi,
sözcüklerdeki di¤er sesler ayn›d›r.
a. pul/bul çil/mil
bil/kil zil/nil
tel/sel dil/fil
Birbirleri aras›nda anlam Bu örneklerde görüldü¤ü gibi, sözcüklerin bafl›nda bulunan seslerin niteli¤i
fark› yaln›zca bir ses sözcükler aras›nda anlam fark›na yol açmaktad›r. Birbirleri aras›nda anlam fark›
taraf›ndan oluflturulan
sözcüklere en küçük çiftler yaln›zca bir ses taraf›ndan oluflturulan sözcüklere en küçük çiftler denir. Buna
denir. göre, pul/bul, tel/sel, vb. Türkçe için en küçük çiftler oluflturmaktad›r. Sözcükler
aras›nda anlam fark›na yol açan p, b, t, s sesleri karfl›tsal da¤›l›m içindedir. Sözcük
içinde hangisinin oluflturuldu¤u anlam fark›na yol açmaktad›r. Bunun için p, b, t, s
sesleri Türkçenin sesbirimleri aras›ndad›r.
SIRA S‹ZDE a. Afla¤›daki SIRA

sözcüklerle
S‹ZDE en küçük çiftler oluflturacak Türkçe sözcükler bulun.
1 Kök Sesbirimsel
dur dur
flal Sal
ray raj
S O R U yafl S O R U jaS
çek tSek
b. Yukar›da oluflturdu¤unuz en küçük çiftler, Türkçede hangi seslerin birer sesbirim oldu-
D‹KKAT D‹KKAT
¤unu göstermektedir?
N N
SIRA S‹ZDE Sesbirimlerin
SIRA S‹ZDEDa¤›l›m›
Sözcükler aras›nda anlam fark› yaratan sesler, sözcük içinde de¤iflik konumlarda
bulunabilirler. Örne¤in, afla¤›daki sözcükler anlam bak›m›ndan birbirlerinden söz-
cük sonunda bulunan sesler ile ayr›lmaktad›r.
Kök Sesbirim Kök Sesbirim

a. dur /dur/ dul /dul/
dur /dur/ dufl /duS/
dur /dur/ duy /duj/
TELEV‹ZYON dur T E L E V ‹/dur/
ZYON dut /dut/
b. bel /bEl/ bej /beZ/
Iki‹ Nses
T EenR Nküçük
E T ikilide Bu sözcükler
‹ N T E R Naras›ndaki
ET anlam fark› sözcük sonunda r,l, S,j,t, Z seslerinin bu-
birbirinin yerine geçti¤inde
anlamsal farkl›l›¤a yol
lunmas›ndan kaynaklanmaktad›r; yani r,l, S,j,t, Z sesleri bu sözcükler aras›nda an-
açarsa bu iki ses o dilde lam fark›na yol açmaktad›r ve karfl›tsal da¤›l›m içindedir. Türkçede r,l, S,j,t, Z bi-
birer sesbirimdir ve rer ünsüz sesbirimidir. Sesbirimler dilbilimde e¤ri çizgiler aras›nda gösterilir: /r,l,
aralar›ndaki da¤›l›m
'karfl›tsal da¤›l›md›r'. S,j,t, Z/.
Bir ünlü ve bir ünsüz olmak üzere iki sesbirimden oluflan afla¤›daki sözcükler
aras›ndaki anlam fark› ünlülerin niteli¤i ile belirtilmektedir. Bu sözcükler Türk-
çedeki ünlü sesbirimlerini gösteren en küçük çiftler oluflturmaktad›r. Görüldü¤ü
gibi, en küçük çiftlerde e¤ik çizginin sol taraf›ndakiler i harfi ile bafllarken, sa¤ ta-
rafta olanlar s›ras›yla ü, e,ö,u,o,a,› harfleriyle bafllamaktad›r. En küçük çiftler olufl-
turan bu sözcükler Türkçede 8 temel ünlü oldu¤unu göstermektedir:
iz /üz in / on
iz / ez in / an
iz / öz is(siz) / ›s(s›z)
iz / uz
Türkçenin ünlü sesbirimleri flunlard›r. Dilbilimde sesbirimler afla¤›daki gibi / /

e¤ri çizgi aras›nda gösterilir.
/i / ön kapal› düz ünlü: iz, iplik, ince v.b.

/y / ön kapal› yuvarlak ünlü: ünlü, üst, üsküdar v.b.
/e / ön yar›-kapal› düz ünlü: emek, efl, eniflte v.b.
/œ / ön yar›-kapal› yuvarlak ünlü: ön, öksüz, ölüm v.b.
/u / arka kapal› yuvarlak ünlü: uzun, us, un v.b.
/o / arka yar›-kapal› yuvarlak ünlü: odun, on, onlar v.b.
/a / arka aç›k düz ünlü: arka, ancak, ana v.b.
/µ / arka kapal› düz ünlü: ›sl›k, ›rak, ›l›k v.b.
Bütünleyici Da¤›l›m ve Sesbirimcikler

Gelin sizinle küçük bir deney yapal›m. Önce afla¤›daki sözcükleri I. s›radan baflla-
yarak yukar›dan afla¤›ya s›ralar halinde yüksek sesle okuyun:
I II III IV
pul sepet cepken sap
pil kepek flapka kap
para sopa kaptan cep
parça kupa papyon ip
parka çapa kepçe kep
Bu sözcüklerin hepsinde [p] sesi oldu¤unu görmüflsünüzdür. I. s›rada [p] sesi

sözcük bafl›nda, II. s›rada sözcük içinde iki ünlü aras›nda, III. s›rada sözcük içinde
ama arkas›ndan bir ünsüz geliyor. IV.s›rada ise [p] sesi sözcük sonunda geliyor. Pe-
ki bütün bu sözcüklerde oluflturulan [p] sesi ayn› m›? Aralar›nda fark var m›?
fiimdi elinize defter yapra¤› boyutunda bir ka¤›t al›n ve bu ka¤›d› havada ser-
best kalacak bir biçimde bir ucundan hafifçe tutarak a¤z›n›za yaklaflt›r›n ve yuka-
r›daki sözcükleri tekrar yukar›dan afla¤›ya olmak üzere yüksek sesle ayn› s›rada
söyleyin. Gördü¤ünüz gibi, I. ve II. s›radaki sözcükleri söylerken, ka¤›t a¤z›n›z›n
önünde dalgaland› ama III. s›radaki sözcükleri söyledi¤inizde ka¤›t k›p›rdamad›.
IV. s›radaki sözcüklerde ise ka¤›t bazan dalgalanmakta bazan da dalgalanmamak-
tad›r. Ka¤›d›n dalgalanmas›, bu sözcüklerdeki [p] sesinin soluklu, dalgalanmama-
s› ise soluksuz oldu¤unu göstermektedir. Bu küçük deney göstermektedir ki as-
l›nda bütün sözcüklerde ayn› gibi duran [p] sesi I. ve II. s›radaki sözcüklerde ayn›,
III. s›radaki sözcüklerde ise farkl› bir özelli¤e sahiptir. IV. s›radaki sözcüklerdeki
[p] sesi ise her iki özelli¤i de sergilemektedir. Böylece Türkçede [p] sesbiriminin
soluklu [ph] ve soluksuz [p] olarak iki sesbirimci¤i oldu¤unu görüyoruz. Soluklu
[ph] sözcük ve hece bafllar›nda, soluksuz [p] sesi ise arkas›ndan bir ünsüz geldi¤i
zaman oluflturulmaktad›r. Sözcük sonunda ise soluksuz sesbirimcik [p] ile soluklu
sesbirimcik [ph] serbest de¤iflim içindedir. Türkçede soluklu [ph] ve soluksuz [p]
En küçük ikilide iki ses sesleri sözcük içinde bütünleyici da¤›l›m içindedir, birinin oldu¤u konumda di-
birbirinin yerine geçme
iliflkisi içinde de¤ilse
¤eri bulunmaz. Bu sesler [p] sesbiriminin sesbirimcikleridir. Böylelikle görüyoruz
aralar›ndaki da¤›l›m ki anadili konuflurlar›n›n konuflurken oluflturduklar› sesler sesbirimciklerdir. Ancak
bütüncül da¤›l›md›r. anadili dinleyicileri, konuflmalar› sesbirimler olarak alg›lamaktad›r. Yani, sesbirim-
cikler oluflturdu¤umuz somut seslerdir, sesbirimler ise alg›lad›¤›m›z soyut birimler-
dir. Sesbirimler, birbirine benzer ancak baz› özelliklerinde birbirinden farkl› ses s›-
n›flar›d›r. Dilbilimde sesbirimler / / olarak iki e¤ri çizgi aras›nda, sesbirimcikler ise
[ ] olarak köfleli ayraçlar aras›nda gösterilir. Buna göre Türkçedeki ötümsüz çiftdu-
daks›l patlamal› /p/ sesbirimini ve onun sesbirimcikleri olan ve [p]’nin bütünleyici
da¤›l›m›n› flöyle gösterebiliriz:
/p/
[ph] / #___________
[p] / __________ [-Ü]
Burada ötümsüz çiftdudaks›l patlamal› /p/ sesbiriminin, soluklu [ph] ve soluk-

suz [p] sesbirimcikleri oldu¤u görülmektedir. Sesbirimciklerden sonra gelen e¤ri
çizgiden sonra ise, o sesbirimci¤in sözcük içinde bulundu¤u konum belirtilmekte-
dir. # iflareti, sözcük ve seslem bafl›n› temsil eder. Yukar›daki biçimlendirmede ol-
du¤u gibi # iflaretinin arkas›nda gelen bir çizgi, o sesin sözcük ya da seslem bafl›n-
da geldi¤ini gösterir. ________# ise, sesbirimci¤in sözcük sonunda oldu¤unu be-
lirtir. ___________[+Ü] ise, sesbirimci¤in arkas›ndan gelen sesin ünsüz oldu¤u du-
rumlar› gösterir.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki sözcükler

SIRA S‹ZDE Türkçede soluklu ötümsüz diflyuvas›l patlay›c› [th] ile soluksuz ötüm-
2 süz diflyuvas›l patlay›c› [t]’nin da¤›l›m›n› göstermektedir:
I II III IV
D Ü fi Ü N E L ‹ M h D Ü fi Ü N E Lh‹ M
[t ] [t ] [t] [th]/[t]
tek beter Datça sat
S O R U tak S O Rbat› U Batman kat
teker Sat› cetvel bat
tak›l kat› bitki Tokat
D‹KKAT D‹KKAT
a. Soluklu ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [th] ile soluksuz ötümsüz diflyuvas›l patlamal›
[t]’nin da¤›l›mlar› nedir? Bu da¤›l›m bütünleyici da¤›l›m m›d›r?
N N
b. Soluklu ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [th] ile soluksuz ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [t]
ayn› sesin sesbirimcikleri midir yoksa ayr› sesbirimler midir? Aç›klay›n.
c. E¤er (b)’ye yan›t›n›z ayn› sesin sesbirimcikleri ise, sesbirimin gösterimi nedir?
fiimdiki örnekler, Türkçede [k] sesinin sözcük içindeki de¤iflkelerini göster-

K ‹ T A P mektedir: K ‹ T A P
kal [khal]
kul [khul]
TELEV‹ZYON T EhLµ]
atk› [atk E V ‹ Z Y Obak›r
N [bakhµr]
bakla [bak¬a] bask› [baskhµ] tak›r [thakhµr] b›kt›r [bµkthµr]
tak [thakh]/[thak] tok[thokh]/[thok]

Görüldü¤ü gibi, Türkçede ötümsüz artdamaks›l patlamal› /k/ sesbiriminin söz-
cük içinde bulundu¤u konum ve arkas›ndan gelen seslerin niteli¤ine göre olufltu-
rulan soluklu [kh] ve soluksuz [k] olmak üzere 2 sesbirimc¤i bulunmaktad›r. Ötüm-
süz artdamaks›l patlamal› /k/ sesbiriminin soluklu [kh] ve soluksuz [k] sesbirmicik-
lerinin da¤›l›m›n› flöyle gösterebiliriz.
Soluklanma Kural›
Ötümsüz patlamal› sesler olan /p/, /t/, /k/ sesleri do¤al bir ses s›n›f› olufltururlar.
Yukar›daki örneklerde görüldü¤ü gibi, Türkçede sözcük bafl›nda ya da sözcük
içinde seslem bafl›nda bulunan ötümsüz patlamal› /p/, /t/, /k// ünsüzler, soluklu
olarak söylenmektedirler. Bu dillerde görülen bir özelliktir. Bir sesbilim kural›, yal-
n›zca tek bir sese uygulanmaz, genellikle do¤al s›n›f oluflturan seslerin tümüne uy-
gulan›r. Türkçenin ötümsüz patlamal› sesleri olan /p/, /t/, /k/ sesler ile ilgili bu ge-
nellemeyi afla¤›daki Soluklanma Kural› olarak belirtebiliriz.
Soluklanma Kural›
Ünsüz ↔-> [+soluklu] / #___________
+patlamal›
-ötüm
Bir dilde hangi sesbirimciklerin bulunaca¤› ve bunlar›n da¤›l›m› dile özgü özel-
liklerdir. Örne¤in Meksika’da konuflulan bir dil olan Tojolabalda da soluklu diflyu-
vas›l patlamal› [th] ve soluksuz diflyuvas›l patlamal› [t=] sesleri bulunmaktad›r. An-
cak bu seslerin da¤›l›m› Türkçedeki diflyuvas›l patlamal›n›n sesbirimciklerinin da-
¤›l›m›ndan farkl›d›r. Tojolabal dilinde soluklu [th] ve soluksuz [t=] seslerinin da¤›l›-
m›n› gösteren afla¤›daki sözcükleri inceleyin.
Tojolabal (Meksika dili)

b it=am ‘domuz’ b at=ath ‘bir cins bitki’
makt=on ‘yama’ muth ‘tavuk’
pot=ot ‘bir cins bitki’ nahath ‘uzun’
t=inan ‘baflafla¤›’ ?inath ‘tohum’
Kaynak: Gleason, 19
Görüldü¤ü gibi, Tojolabalde:

a. Soluklu ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [th] sözcük sonunda, soluksuz ötüm-
süz diflyuvas›l patlamal› [t=] sözcük bafl›nda ve sözcük ortas›nda iki ünlü ara-
s›nda ya da bir ünsüzden sonra gelmektedir. Böylece, soluksuz ötümsüz
diflyuvas›l patlamal› [t=] sesbirimci¤in sözcük içindeki da¤›l›m› daha genifltir.
Böyle genifl da¤›l›ml› sesbirimciklerin da¤›l›m› ‘di¤er konumlarda’ ifadesiyle
genellefltirilir.
b. Soluklu ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [th] ile soluksuz ötümsüz diflyuvas›l
patlamal› [t=] sesleri bütünleyici da¤›l›m içindedir ve ayn› sesbirimin de¤ifl-
keleridir.
c. Buna göre Tojolabalde ötümsüz diflyuvas›l patlamal› sesbirimi ve de¤iflkele-
rini söyle gösterebiliriz:
/t=/
[th] / __________#
[t=]/ di¤er konumlarda
Daha önce de belirtti¤imiz gibi, baz› dillerde ayr› sesbirimler olan sesler, baflka
dillerde ayn› sesbirimin de¤iflkesi olarak yer almaktad›r. Korecede [l] ve [r] sesleri-
nin da¤›l›m›na bakal›m. ([¨] sesi kapal› arka düz ünlüdür.)
Korece
[l] [l] [r]
kal “gidecek” ilkop “7” ir¨mi “ad”
k¨n¨l “gölge” iplasa “berber” kiri “yol”
mul “su” on¨lppam “bu akflam” k¨r´m ‘o zaman’
pal “bacak” pulphyń “rahats›zl›k” k´rir “caddeye”
phal “kol” silkwa “meyva” saram “kifli”
súl “Seul” t¨lb haN “pencere” uri “biz”
tat¨l “hepsi” ´lmana “ne kadar” y´r¨m “yaz”
Korecedeki [l] ve [r] seslerinin da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda, flöyle bir da¤›l›m içinde
olduklar›n› görmekteyiz: Yan ak›c› olan [l] sesi, sözcük sonlar›nda ve sözcük orta-
s›nda bulunmaktad›r. Ancak sözcük ortas›nda bulundu¤u durumlarda, kendisin-
den sonra gelen ses her zaman için bir ünsüzdür. Üstdamaks›l ak›c› bir ses olan
[r]’nin da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda ise, bu sesin hiç bir zaman sözcük sonunda bulun-
mad›¤›n›, sözcük ortas›nda oldu¤u durumlarda da her zaman için yaln›zca iki ün-
lü aras›nda bulundu¤unu görürüz. Korecede [r] sesinin arkas›ndan hiç bir zaman
bir ünsüz gelmemektedir. Buna göre yan ak›c› [l] ile üstdamaks›l ak›c› [r] bütünle-
yici da¤›l›m içindedir ve bir sesbirimin de¤iflkeleridir. [l] sesinin da¤›l›m› daha ge-
nifl oldu¤u için, sesbirim gösterimini [l] oldu¤unu varsayabiliriz. Buna göre Kore-
cede [l] sesbiriminin de¤iflkeleri ve bu de¤iflkelerin da¤›l›m› flöyledir:
/l/
[r] / [Ü____Ü]
[l] / di¤er konumlar
Böylece Korecede yaln›zca bir ak›c› ünsüz bulunmaktad›r ve bu ünsüzün ya-

nünsüz ve düz olmak üzere iki sesbirimici¤i vard›r.
Dillerde sesbilimsel nitelik o dilin kurallar›na göre belirlenir. Yukar›da da gör-
dü¤ümüz gibi, Türkçede yan ak›c› /l/ ile üstdamaks›l ak›c› /r/ ayr› birer sesbirim-
ciktir. Ancak Korecede yaln›zca bir ak›c› ses /l/ bulunmaktad›r ve bu ses iki ünlü
aras›nda bulundu¤unda [r] sesi olarak söylenmektedir.
Dillerin hangi sesleri sesbirim olarak belirleyece¤i, o dile özgü kurallarla belir-
lendi¤ini gösteren bir baflka örnek de Japoncadaki ötümsüz diflyuvas›l sürtünmeli
ünsüz [s] ile ötümsüz öndamaks›l sürtünmeli [S] sesinin da¤›l›m›d›r. Afla¤›daki ör-
neklerde bu seslerin Japoncadaki da¤›l›m›na bakal›m.
[s] [S]
sumimasen ‘lütfen’ watai ‘ben’
tasukete ‘yard›m” Sichi ‘7”
akusei “kötü huylu” S ippo “uzunboylu”
sensei “ö¤retmen” anSitsu ‘karanl›k oda”
sekitan “kömür” aSita “yar›n”
Görüldü¤ü gibi, Japoncada gerek ötümsüz diflyuvas›l sürtünmeli ünsüz [s] ge-
rek ötümsüz öndamaks›l sürtünmeli [S] sesi, sözcük bafl›nda ve ortas›nda gelebil-
mektedir. Ancak [s] ve [S] seslerinin sözcük içindeki da¤›l›m›na dikatlice bakt›¤›-
m›zda, [S] sesinin yaln›zca [i] sesinden önce geldi¤ini, [s] sesinin da¤›l›m›nda ise
böyle bir k›s›tlama olmad›¤›n› görmekteyiz. Böylece, [S] sesi ile [s] sesi bütünleyici
da¤›l›m içindedirler. [S] yaln›zca [i] sesinden önce gelmekte, di¤er tüm konumlarda
[s] sesi bulunmaktad›r. Buna göre, Japoncada [s] ve [S] sesleri, /s/ sesbiriminin bi-
rer de¤iflkesidir. Bu da¤›l›m› flöyle gösterebiliriz:
/s/
[S] / ________[i]
[s] / di¤er konumlarda
Dillerde sesbirimciklerin da¤›l›m›n› belirleyen koflullar, sesin sözcük içindeki

yeri (sözcük bafl›nda, ortas›nda, sonunda), önünden ya da arkas›ndan gelen sesin
niteli¤i (ünlü ya da ünsüz olmas›) ya da bu sesin özelli¤i (Japoncadaki [i] sesi gibi)
olabilir. Diller bu koflullardan hangisi uygulayaca¤›nda birbirlerinden ayr›l›rlar; an-
cak bütün dillerde sesbilimsel koflulland›rma özelli¤i tafl›yan ses da¤›l›mlar› bu ko-
flullar çerçevesinde incelenebilmektedir.
Buna bir baflka örnek de, ‹ngilizcede genizsil ünsüzlerden önce gelen ünlüleri-
nin genizsil olarak oluflturulmas›d›r. ‹ngilizcede ünlüler, arkalar›ndan gelen sesin
niteli¤ine göre, genizsil olarak oluflturulurlar.
Kök Sesbilgisel Kök Sesbilgisel

beat [bit] ‘dövmek’ bean [b›‚n] ‘fasulya’
till [t›l] ‘kadar’ tin [t›‚n] ‘teneke’
bat [bæt] ‘yarasa’ ban [pon] “yasak”
Yukar›da görüldü¤ü gibi, ‹ngilizce’de genizsil ünsüzlerden önce gelen ünlüler

genizsil olarak oluflturulmaktad›r. Yani, ‹ngilizcede genizsil ünlülerle genizsil ol-
mayan ünlüler bütünleyici da¤›l›m içindedir. Bu da¤›l›m› flöyle gösterebiliriz:
/i/ /æ/
[›‚] / _____________ [genizsil] no] / _________[genizsil]
[i]/ di¤er konumlar [æ] / di¤er konumlar
‹ngilizcede ünlülerin genizsil sesbirimciklerinin da¤›l›m› daha k›s›tl› oldu¤u

için, yaln›zca genizsil ünsüzlerden önce geldiklerinde genizsil olarak söyleniyorlar,
ünlünün sesbirimsel gösterimini daha genifl da¤›l›m› olan /i/ ve / æ/ sesleri olarak
gösteririz.
Meksika’da konuflulan Totonak dilinde ötümlü ve ötümsüz ünlüler SIRA S‹ZDE

bulunmaktad›r. Afla¤›- SIRA S‹ZDE
da verilen örnekleri inceleyin. Ötümsüz ünlüler, altlar›nda bir nokta ile gösterilmifltir. [ts 3
diflyuvas›l sürtünmeli-patlamal› sestir.]
tsapsk “y›¤›yor” snapapk “beyaz”
tilinksk “ses yans›d›” stapm “fasulyalar”
kasittl “onu kes” Sumpl S O R U
“kirpi” S O R U
kukm “amca” ta:qhm “dald›n”
¬kakk “biberli” tisa¬hl “dinlendi”
D‹KKAT D‹KKAT
mikl “kar” tukStl “k›r›ld›”
Totonak dilinde ötümlü ve ötümsüz ünlüler ayr› sesbirimler midir yoksa bütünleyici da¤›-
N N
l›m içinde midir?
Do¤al Ses S›n›flar› ve Ay›r›c› Özellikler AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

Yukar›daki örneklerde, dillerin sesbirimlerinin da¤l›m özelliklerini ve ne tür sesbi-
rimciksel farkl›l›klar gösterdikleri gördük. Burada dilsel olarak önemli olan özellik
sesbilimsel kurallar›n bireysel sesler de¤il de ses s›n›flar›na uyguland›¤›d›r.
K ‹ T A P Örne- K ‹ T A P
¤in, Türkçede ötümsüz patlamal›lar›n Soluklanma Kural› yaln›zca /p/ ya da /t/ ya
da /k/ sesine uygulanmamakta, ötümsüz patlamal› seslerin hepsine uygulanmak-
tad›r. Yani, Türkçede Soluklanma Kural› ötümsüz patlamal› ses s›n›f›n›n bütün
üyelerine uygulanmaktad›r. Ayn› biçimde, ‹ngilizcede Ünlülerin Genizsilleflmesi,
genizsil ünlsüzlerden önce gelen bütün ünlülere uygulanmaktad›r. Diller hangi
sesbilimsel kural›n kendi sesbilimsel bilefleninde oldu¤u aç›s›ndan birbirlerinden
ayr›l›rlar; ancak var olan kurallar bir do¤al s›n›f›n tüm üyelerine uygulan›r. Buna
göre, her bir sesi, sesleri oluflturan özelliklere verilen de¤erler çerçevesinde bir
sesbilgisel özellik kümesi olarak düflünebiliriz. Örne¤in /p/, /b/ ve /m/ sesleri bir-
birlerine baz› özellikler bak›m›ndan benzemekte, ancak baz› özellikleri bak›m›n-
dan da di¤erlerinden ayr›lmaktad›r. Bu özellilkleri ve her sesin bu özellikler ile il-
gili de¤erini flöyle gösterebiliriz:
p b m
Patlamal› + + +
Çiftdudaks›l + + +
Ötümlü - + +
Genizsil - - +
Bir sözcükte bir sesbilgisel özelli¤in art› [+] de¤eri, di¤er sözcüklerdeki eksi [-]
de¤eri ile karfl›tl›k ortaya ç›kard›¤›nda, o sesbilgisel özellik incelenen dil için ay›r›-
Bir sözcükte bir sesbilgisel c› özelliktir. Buna göre, Türkçede çiftdudaks›l patlamal› sesin ötümlü ya da ötüm-
özelli¤in art› [+] de¤eri, süz olmas›, pil ve bil sözcüklerinde oldu¤u gibi, anlam fark› yaratt›¤i için, ötümlü-
di¤er sözcüklerdeki eksi [-]
de¤eri ile karfl›tl›k ortaya lük/ötümsüzlük Türkçe için ay›r›c› özelliktir. Buna karfl›n, soluklu olmak ötümsüz
ç›kard›¤›nda, o sesbilgisel patlamal› sesler için art›k ya da öngörülebilir özelliktir, patlamal› sesin ötümsüz
özellik incelenen dil için
ay›r›c› özelliktir.
olmas›na ba¤l› olarak o sesin soluklu olaca¤› öngörülebilmektedir.
Siam diline bakt›¤›m›zda ise ötümsüz patlamal› seslerin soluklu ya da soluksuz
özelli¤inin sözcükler aras›nda anlam ayr›m›na yol açmakta oldu¤unu görürüz. Afla-
¤›daki sözcükler aras›ndaki anlam fark› ötümsüz patlamal› seslerin soluklu ya da
soluksuz olmas›na ba¤l›d›r.
Ötümsüz Soluksuz Patlamal› Ötümsüz soluklu patlamal›

[paa] “orman” [phaa] “ay›rmak”
[tam} “vurmak” h
[t am] “yapmak”
[kat] “›s›rmak” [khat] “kesmek”
Siamcada ötümsüz patlamal› seslerin soluklu ya da soluksuz olmas› anlam far-

k›na yol açt›¤› için soluklanma Siam dilinde ay›r›c› özelliktir.
‹ngilizcede ünlülerin genizsilleflmesinin art›k/öngürülebilir özellik oldu¤unu
görmüfltük. Ancak Frans›zcaya bakt›¤›m›z zaman bir ünlünün genizsil olmas› ve ol-
mamas›n›n sözcükler aras›nda anlam fark› yaratt›¤›n› görüyoruz. Frans›zcada [bo]
“yak›fl›kl›”, [bõ] “iyi” anlam›ndad›r. Frans›zcada genizsil ünlüler ile genizsil olma-
yan ünlüler karfl›tsal da¤›l›m içindedir.
Sesdizim
Anadili konuflurlar›n›n anadilleri hakk›nda içsellefltirmifl olduklar› bilgilerden bir
türü de sesbirimlerin sözcük içinde s›ralan›fl›d›r. Örne¤in, Türkçeyi anadili olarak
konuflanlar afla¤›daki sesleri bir sözcük olacak flekilde s›ralanmas›nda baz› olas› di-
zimleri oluflturmayacaklard›r.
/p/ /r/ /a/ /s/

Türkçede olas› ve bulunan dizimler flunlard›r:
/pars/
/sarp/
/rasp/
Ancak, Türkçeyi anadili olarak konuflan biri bu sesleri afla¤›daki dizimlerde s›-
ralamayacakt›r; çünkü Türkçede seslerin da¤›l›m› sözcük bafl›nda iki ünsüzün ar-
darda gelmesine izin vermez.
/pras/ /rpas/ /spar/ /spras/

/psar/ /rsap/ /srap/ /srpas/
Ayn› biçimde, afla¤›daki dizilimler de Türkçenin kurallar›na uygun de¤ildir.
/aspr/ /asrp/ /arps/ /apsr/ /arsp/
Türkçe sözcüklerde, sözcük sonunda 3 ünsüz ardarda gelmez.
Afla¤›daki dizilimler Türkçe kurallar›na uygun de¤ildir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
*/sapr/ */pasr/ 4
Bunlar› Türkçenin kurallar›na uygun olan /sarp/ ve /pars/ dizilimleriyle karfl›laflt›r›n ve yu-
D Ü fi Ü N E Lkarfl›
kar›daki dilbilgisi d›fl› olan dizilimlerin Türkçenin hangi dizilim kural›na ‹ M geldi¤ini D Ü fi Ü N E L ‹ M
belirleyin.
S O R U S O R U
Bütün dillerde sesbirimlerin sözcük içinde dizilimlerini belirleyen kurallar› var-
d›r. Bu kurallar›n içeri¤i dilden dile farkeder, ancak evrensel olan boyut tüm dille-
D‹KKAT D‹KKAT
rin sesbilim bileflenlerinde dizilim kurallar› oldu¤udur.
Türkçede sözcük içinde ünsüz da¤›l›m› sözcük sonunda bulunan kümelerdeki
N N
SIRA ünsüz
ünsüzlerin niteli¤ini ve al›nt› sözcüklerde sözcük bafl›nda bulunan S‹ZDE kümecik- SIRA S‹ZDE
lerinin bölünmesini belirler.
BÜRÜNSEL SESB‹L‹M
Diller bürünsel özellikler olan vurgu ve ezgi de¤iflimlerini sözcüklerin Söyleyiflte belirli ezgi ve
K ‹ T A Pve yap›lar›n K ‹oluflan
vurgu yap›lar›yla T A P
aras›nda anlam fark› yapmakta kullanmaktad›r. sesletimsel özelliklere
bürünsel özellikler denir.
Bürünsel özellikler sözcüki
Vurgu TELEV‹ZYON öbek ve tümce T Eanlam›
LEV‹ZYON
Vurgu, sözcük ve sözdizimsel yap›larda sözcük, öbek ve tümce vurgusu olarak üç aç›s›ndan ele al›nd›¤›ndan
düzeyde incelenir. Her üç düzeyde, o düzeyi oluflturan birimlerden biri di¤er bi- parçalar üstü sesbilimsel
özellikler olarak da ele al›n›r.
rimlere göre daha kuvvetli ve belirgin bir biçimde oluflturulur ve birincil vurguyu
‹ N T Evurguya
tafl›r. Di¤er birimler, birincil vurgu tafl›yan birime göre daha zay›f RNET sahiptir. ‹NTERNET
Türkçede vurgu, birincil ve zay›f vurgu olmak üzere iki vurgu düzeyinde gerçek-
leflir. Sözcük düzeyinde, kök-sözcüklerin vurgu düzene¤i ile bileflik sözcük ve
tamlama yap›lar›n›n vurgu düzene¤i birbirinden farkl› özellikler sergiler. Çok ses-
lemli kök-sözcüklerde iki ayr› vurgu derecesi bulunur. Bunlar, seslemin di¤er(ler)in-
den daha kuvvetli, belirgin ve yüksek bir tonla söylendi¤i birincil vurgu [Ú], di¤e-
ri ise birincil vurgu almayan seslemlerde bulunan zay›f vurgudur [Ù]. Örne¤in, ka-
dar sözcü¤ünde sözcü¤ünün ilk seslemi olan ka- zay›f vurgu, ikinci seslemi olan
-dar ise birincil vurgu al›r: kadár.
Birincil ve zay›f vurgu dereceleri:
birincil vurgu [+([-Ü]) Ú (([-Ü])+)]

zay›f vurgu [+([-Ü]) Ù (([-Ü])+)]
Bileflik sözcük ve tamlama yap›lar›nda üçüncül [ ´ ] vurgu düzeyi bulunmakta-

d›r. ‹kinci seslemleri vurgulu olan kará ve tahtá sözcüklerinden bilefltirme yoluy-
la karátahta sözcü¤ü türetildi¤inde, bileflik sözcü¤ün ikinci ö¤esi olan tahtà söz-
cü¤ünün vurgu düzeni de¤iflmekte, ikinci seslemi zay›f vurgu ile söylenmektedir:
kará + tahtá → karátahtà
Türkçede vurgu sözcük düzeyinde sesbirimseldir; ayn› sesbirimleri içeren söz-

cükler aras›nda anlam fark› belirtir. Vurgu fark›n›n anlam fark› yaratt›¤› durumlar
(i) ayn› sesbirimleri içeren cins adlar› ve yer adlar› ve (ii) ayn› sesbirimleri içeren
köksözcükler ve vurgusuz sonekler ile oluflturulmufl sözcüklerdir.
Afla¤›daki örneklerde görüldü¤ü gibi, ayn› sesbirimlerden oluflan cins adlar› ile
yer adlar› birbirlerinden vurgu örüntüleri ile ayr›l›r. Bu sözcük kümeleri vurgunun
sesbirimsel niteli¤ini belirten en küçük çiftler oluflturur:
Cins adlar› Yer adlar›

a¤rí Agr›
bebék Bébek
ordú Oŕdu
Cins adlar›nda birincil vurgu ikinci seslemde, yer adlar›nda ilk seslemdedir. Bu
örnekler, sözcükler aras›ndaki anlam ayr›m›n›n vurgu örüntüsündeki ayr›m ile be-
lirtildi¤ini göstermektedir.
Vurgu örüntüsünün sözcükler aras›nda anlam fark›na yol açt›¤› baflka bir du-
rum da kök sözcükler ve vurgusuz sonekler ile oluflturulmufl sözcüklerde görülür.
Yer adlar› ve cins adlar›nda oldu¤u gibi, kök sözcükler ile vurgusuz sonekler ile
oluflturulmufl sözcükler aras›ndaki anlam fark›, vurgu düzeneklerindeki ayr›m ile
belirtilir.
kök kök + sonek

gelih gélin
kalín kál›n
Bu sözcükler de vurgunun sesbirimsel niteli¤ini belirten en küçük çiftler olufl-

turur.
EZG‹
Diller ezgi de¤iflimlerini yap›lar aras›nda anlam fark›n› ifade etmede kullan›r. Türk-
çede ezgi örüntülerinin yap›lar aras›nda ifllev fark› belirtti¤i ba¤lamlar çok k›s›tl›-
d›r. Ancak, baz› durumlarda tek sözcüklü ya da öbek yap›s›ndan oluflan istek so-
rular›, {mI} parçac›¤› kullan›lmadan yükselen ezgi ile söylenebilmektedir.
(1) a. 3Biraz daha çorba1\. (Daha çorba istiyorum)

[3 b›RAz dA: tSoRbA 1\]
b. 2Biraz daha çor3ba3/ ? (Biraz daha çorba ister misiniz?)
[2 b›RAz dA: tSoR3 bA3/]
(2) a. 2fie3ker1\. (Bu tuz de¤il, fleker./ Ben fleker istiyorum)

[2 Se3cER1\]
b. 2fie3ker3/? (Biraz daha fleker ister misiniz?)
[2 Se 3chER 3/]
{mI} soru parçac›¤› kullan›lmadan yükselen ezgi ile söylenerek soru yap›lar›
oluflturulan di¤er yap›lar ise hani ve ya sözcükleri ile bafllayan tümcelerdir.
(3) Hani djn gelecektin/?

[xani din gelidZecthin/]
(4) Yá onu görmeseydin/?

[jA onu gøRmesEjd›n /]
Yükselen ezgi, konuflana sözüne devam etmesini bildirme ifllevini de belirtir:
(5) a. 2E3vet1\. (olumlu cevap)

[2e3vet1\]
b. 2E3vet3/ ? (Devam edin; sizi dinliyorum)
(6) a. 3Sonra1\. (Bunu daha sonra yapaca¤›z)

b. 3Sonra3/? (Daha sonra ne oldu?)
Ezgisel diller yap›lar aras›nda anlam ve ifllev fark› ezgi de¤iflimleri ile ifade
ederler.
SESB‹L‹MSEL SÜREÇLER
Sesbilim çal›fl›rken sözcüklerin anadili konuflurlar›n›n biliflim da¤arc›¤›nda sesbi-
limsel göstergeler olarak dizildi¤ini görmüfltük. Ayr›ca sözcüklerin sesbilimsel gös-
tergeleri ile seslendiriliflleri, yani sesbilgisel göstergeleri aras›nda ayr›m oldu¤unu
ve bu ayr›m›n kurall› oldu¤unu görmüfltük. Sesbilimsel göstergeler ve sesbilimsel
kurallar anadili konuflurlar›n›n dilleri hakk›nda içsellefltirdikleri bilgilerdendir. Söz-
cüklerin söyleniflinde sesbilimsel süreçler baz› ses de¤iflikliklerine yol açar. Bu Bir dildeki sesbilimsel
de¤ifliklikler sözcü¤ün sesbilimsel yap›s› üzerinde (i) ses, ve baz› durumlarda ses- göstergeler ile onlar›n
sesbilgisel göstergeleri
lem düflmeleri, (ii) ses, ve baz› durumlarda seslem eklemeleri, (iii) ses benzeflme- aras›nda ses düflmeleri,
leri, (iv) özellik de¤ifltirmeleri ve (iv) seslerin sözcük yap›s› içinde yer de¤ifltirme- ses eklemeleri, ses
de¤ifltirmeleri gibi ses
si gibi etkiler yarat›r. Bu süreçler hem sözcük köklerinin hem de ba¤›ml› biçimbi- olaylar›yla farkl›laflmaya yol
rimlerin ses yap›s›n› etkileyebilmektedir. Sesbilimsel süreçlerin etkiledikleri sesler açan süreçlere sesbilimsel
süreç denir.
sözcük bafl›nda, sonunda ya da ortas›nda olabilir. Sesbilimsel göstergeler bir sesin
belirtilmesi için gerekli en az say›da özellik içerirler, çünkü baz› özellikler di¤er
özelliklerin bulunmas›na ba¤l›d›rlar; baflka bir deyiflle, baz› durumlarda bir seste
bir özelli¤in bulunmas›, baflka bir özelli¤in niteli¤ini de belirler.
Bir dilin sesbilimsel bilefleninde hangi sesbilimsel süreçlerin bulundu¤u, o dile
özgü bir özelliktir. Ancak evrensel olan, bütün dillerde sözcüklerin sesbilimsel gös-
tergesi ile gerçek söylenifli aras›nda fark› belirleyen sesbilimsel kurallar›n bulunma-
s›, bu kurallar›n yaratt›klar› etkilerin niteli¤i ve uyguland›klar› do¤al s›n›flar bulun-
mas›d›r. Bu bilgiler her anadili konuflurunun biliflimindedir ve kiflilerin kendi dille-
rinin sesbilgisel bilefleni hakk›nda içsellefltirmifl olduklar› bilgiyi içermektedir.
Ses Benzeflmeleri
Dillerde sözcük içinde sesler kendilerinden önce ya da sonra gelen seslere benzer
özellikler sergileyebilir, baflka bir deyiflle sesler etraflar›nda olan di¤er seslerin
özelliklerini alabilir. Ses benzeflmesinin, sözcükleri olufltururken birbirlerine ben-
zeyen özellikler tafl›yan sesleri oluflturman›n konuflma ya da söyleyifl sürecini ko-
laylaflt›rma etkisi bulunmaktad›r. Örne¤in, geçen derste ‹ngilizcede genizsil ünsüz-
lerden once gelen ünlülerin genizsil ünlü olarak oluflturuldu¤unu, genizsilefltiril-
menin sözcükler aras›nda anlam fark›na yol açmad›¤›n› çünkü bunun ünlünün bu-
lundu¤u ses ortam›na ba¤l› olarak kurall› bir de¤iflim oldu¤unu görmüfltük. Bir ses
benzeflmesi olan Ünlü Genizsilleflmesinin örnekleri flunlard›r:
Kök Sesbilgisel Kök Sesbilgisel

beat [bit] ‘dövmek’ bean [b›‚n] ‘fasulya’
till [t›l] ‘kadar’ tin [t›‚n] ‘teneke’
bat [bæt] ‘yarasa’ ban [pon] “yasak”
Ünlü Genizsilleflmesi sözel olarak flöyle betimlenir:

Ayn› seslem içinde bir genizsilden önce gelen ünlü genizsilleflir.
Bu betimleme,
(i) kural›n hangi ses s›n›f›na uyguland›¤›n› belirtmektedir: Ünlüler.
(ii) kural›n de¤iflim içerdi¤ini göstermekte: ->
(iii) kural›n hangi sesbilgisel de¤iflikli¤e yol açt›¤›n› belirtmektedir: Sesbilimsel
genizsil olmayan ünlüleri sesbilgisel genizsil ünlü yap.
(iv) kural›n hangi sesbilimsel durumlarda uyguland›¤›n› belirtmektedir: Ayn›
seslem içinde bir genizsilden önce gelmesi halinde.
Bu kural› afla¤›daki biçimde gösterebiliriz:
Ünlü Genizsilleflmesi
[Ü] -> [+genizsil]/ __________[+genizsil]
Görüldü¤ü gibi, yukar›da verilen Ünlü Genizsilleflmesi Kural›, kural›n hangi ses
s›n›f›na uyguland›¤›n› belirtmekte (Ünlüler), hangi sesbilgisel de¤iflikli¤e yol açt›-
¤›n› göstermekte (ünlüleri sesbilgisel genizsil ünlü yap), ve kural›n hangi sesbilim-
sel durumlarda uyguland›¤›n› (ünlünün ayn› seslem içinde bir genizsilden önce
gelmesi halinde) belirtmektedir.
fiimdi Türkçedeki baz› ses benzeflmesi kurallar›na bakal›m. Türkçe sözcük ya-
p›s›n›n en belirgin özelliklerinden biri ünlüler aras›nda nitelik aç›s›ndan benzefl-
medir. Daha önce de gördü¤ümüz gibi, sözcük köklerinde uygulanan Ünlü Uyu-
mu Kurallar› sözcüklerin ünlülerinin niteli¤ini belirler.
Ünlü Uyumu
Daha önce Türkçede adlara eklenen ço¤ul sonekinin [lAr] ünlüsünün eklendi¤i
sözcü¤ün son seslemindeki ünlü ile uyum sa¤lad›¤›n› ve [ler] ya da [lar] olarak ger-
çekleflti¤ini görmüfltük.
kafl›k-lar, saz-lar, dam-lar, kap›-lar, kitap-lar, ot-lar, kuzu-lar, tavuk-lar, horoz-lar

ses-ler, tencere-ler, ev-ler, bez-ler, kalem-ler, keçi-ler, ekmek-ler,
Buna göre Ünlü Uyumu Kural› çerçevesinde sözcü¤ün son seslemindeki ünlü-
nün [lAr] ekindeki ünlünün özelliklerini belirlemektedir; son sesleminde arka ünlü
olan sözcüklerden sonra ek arka ünlü olan [lar] olarak; son sesleminde ön ünlü
olan sözcüklerden sonra ise ek ön ünlü olan [ler] olarak gerçekleflmektedir. Böy-
lece Ünlü Uyumu Kural›na göre, sözcü¤ün son seslemindeki ünlü ön/arka özellik-
leri ekteki ünlünün ön ya da arka ünlü olaca¤›n› belirlemektedir. Buna Türkçede
Aç›k Ünlü Uyumu denir. Aç›k Ünlü Uyumu Kural›n› flöyle gösterebiliriz:
Aç›k Ünlü Uyumu Kural›

[Ü]→ [ Ü ] / [ Ü ] ([-Ü])________
[-kap ] [α arka][α arka]
Bu kural flunlar› ifade etmektedir:

(i) kural›n uyguland›¤› ses s›n›f›: [Ü]
[-kap]
(ii) kural›n de¤iflim ifadesi: ->
(iii) Kural›n uygulanmas› ile sonucu oluflan sesbilgisel de¤ifliklik: [U]
[α arka]
Burada [α arka]’daki α sembolü, ünlünün arka ya da ön ünlü olmas› bak›m›n-
dan uyum sa¤lad›¤›n› göstermede kullan›lan bir semboldür.
(iv) kural›n uyguland›¤› sesbilimsel durumlar: / [Ü] ([-Ü])# ________

[α arka]
[U] son ekteki ünlüyü koflulland›ran ünlünün sözcü¤ün son seslemindeki
[α arka] ünlünün arka ya da ön ünlü olmas›na ba¤l› oldu¤unu belirtir.
Bu kural, yaln›zca ço¤ul eki /lAr/’›n [ler] ya da [lar] olarak gerçekleflti¤ini belirt-
mez; kural geneldir ve Türkçede ünlüsü aç›k ya da orta ünlü olan bütün ekleri et-
kilemektedir. Afla¤›da ünlüsü aç›k olan -DA, -DAn ve -(y)A eklerinin biçimlerine
bak›n:
dam-da ev-de
dam-dan ev-den
dam-a ev-e
Ünlüsü aç›k olan -DA, -DAn ve -(y)A eklerinin [da]/[de], [dan]/den, [e/a] olarak
ikifler de¤iflkeleri bulunmaktad›r. Yukar›da oluflturdu¤umuz Aç›k Ünlü Uyumu bu
de¤iflkeleri öngörmesi ile dillerde sesbilimsel kurallar›n bir s›n›f› oluflturan bütün
seslere uyguland›¤›n› kan›tlamaktad›r. Türkçede ünlüsü kapal› olmayan soneklerin
[e]/[a] olmak üzere iki de¤iflkesi bulunmaktad›r.
Kapal› Ünlü Uyumu

fiimdi de Türkçede sözcüklere eklenen -(y)I sonekindeki ünlünün gösterdi¤i de¤i-
flime bir göz atal›m:
Saz-›, dam-›, kap›-y›, ot-u, kuzu-yu, ›t›r-›, kat›r-›

ses-i, tencere-yi, ev-i, bez-i, kalem-i, keçi-yi, göl-ü, ütü-yü, bekçi-yi
Yukar›daki örneklerde görüldü¤ü gibi, Türkçenin -(y)I eki, 4 ayr› biçimde ger-
çekleflmektedir: kapal› ön düz [i], kapal› arka düz [›], kapal› ön yuvarlak [ü] ve arka
kapal› yuvarlak [u]. Kapal› Ünlü Uyumu Kural›, çokseslemli bir sözcükte, birinci
seslem d›fl›ndaki seslemlerin ünlülerinin, ilk seslemdeki ünlü ile arka/ön ve düz/yu-
varlak boyutlar›nda benzeflti¤ini belirtir. Kapal› Ünlü Uyumu Kural›n› flöyle göste-
rebiliriz:
Kapal› Ünlü Uyumu Kural›

[Ü] → [Ü] / [Ü] [-Ü]([-Ü])# _____
[+kap] [α arka] [α arka]
[β yuv] [β yuv]
Kapal› Ünlü Uyumu Kural›, derin yap›da [+kap] olarak belirtilmifl olan sonek
ünlüsünü, ön/arka ve yuvarlakl›k boyutlar› aç›s›ndan sözcü¤ün son seslemindeki
ünlü ile benzefltirecek ve sonek ünlüsünü [i], [›], [ü], [u] yerlefltirecektir.
Kapal› Ünlü Uyumu Kural›, ünlüsü kapal› ünlü olan tüm soneklerin ünlülerin-
de, eklendikleri sözcü¤ün son seslemindeki ünlünün niteli¤ine ba¤l› olarak kapa-
l› ön düz [i], kapal› arka düz [›], kapal› ön yuvarlak [ü] ya da arka kapal› yuvarlak
[u] olarak oluflturulaca¤›n› belirtir. Buna göre iyelik eki -sI, bir yere ait oldu¤unu
ifade eden -lI eklerinin afla¤›daki biçimleri vard›r:
Oda-s› I¤d›r-l›
Ütü-sü Karagümrük-lü
Ev-i Edirne-li
Kutu-su ‹stanbul-lu
Türkçenin Aç›k ve Kapal› Ünlü Uyumu Kurallar› dillerde ünlülerin etraflar›nda

bulunduklar› seslerle benzeflti¤ini gösteren kurallard›r.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki Türkçe

SIRA S‹ZDEsözcüklerdeki -cA sonekinin de¤iflkelerini inceleyin.
5 güzel-ce
ak›ll›-ca
iyi-ce
h›zl›-ca
S O R U büyük-çe
S O R U
a¤›r-ca
a. -cA sonekinin de¤iflkeleri nelerdir?
D‹KKAT D‹KKAT
b. Bu de¤iflkelerdeki ünlülerin nitelikleri ayn› m›d›r?
c. Türkçe’de -cA sonekinin de¤iflkelerindeki ünlünün de¤iflimini belirleyen sesbilimsel ku-
N N
SIRA S‹ZDE ral var m›? Evet
SIRAise, S‹ZDEbu kural nedir ve sonekin ünlüsünün niteli¤ini nas›l belirlemektedir?
Ünsüz Uyuflmalar›
Dillerde ünsüzler de etraflar›ndaki seslerle benzeflir. Türkçede sözcük içinde ve bi-
çimbirim s›n›rlar›nda genizsil ünsüzler /m/ ve /n/ oluflma noktas› bak›m›ndan ve
ötümlü diflyuvas›l sürtünmeli /z/ ünsüzü arkas›ndan gelen sesin ötümsüz sesbilgi-
sel özellikleri bak›m›ndan birbirleriyle benzeflir. Bu benzeflmeler genizsil benzefl-
mesi ve ötümsüzleflme süreçlerinde görmekteyiz.
Genizsil Benzeflmesi
Türkçe köklerde ço¤unlukla genizsil sesler arkalar›ndan gelen patlamal› sesler ile
efl ç›k›fll›d›r.
‹NTERNET Kök ‹ N T E R N E TSesbirimsel Sesbilgisel
pembe /penbe/ [pembe]
flimdi /Simdi/ [Sindi]
pembe ve flimdi sözcüklerinin söyleniflinde görüldü¤ü gibi, sözcük ortas›ndaki
/m/ sesi birinci sözcükte arkas›ndan gelen [d] sesi ile oluflum noktas›nda benzefle-
rek diflsil genizsil /n/ olarak oluflturulmaktad›r.
Daha önce gördü¤ümüz gibi Türkçede genizsil seslerin benzeflme örneklerin-

den bir baflkas›, diflsil genizsil /n/ sesinin, arkas›ndan gelen patlamal› ünsüz ile
oluflum noktas› aç›s›ndan benzeflmesidir.
Kök Sesbirimsel Sesbilgisel

yenge /jenge/ [je¯de]
tango /tango/ [ta¯go]
onbir /onbir/ [ombir]
Yenge, tango, onbir gibi sözcüklerin söyleniflinde görüldü¤ü gibi diflyuvas›l ge-
nizsil /n/ sesi arkas›ndan gelen patlamal› ünsüz ile oluflum noktas› aç›s›ndan ben-
zeflmektedir.
Ötümsüzleflme
Türkçede son sesi ötümlü sürtünmeli ünsüz olan bir kökten sonra ötümsüz bir ün-
süz ile bafllayan sonek geldi¤i durumlarda, kökün son sesi ötümsüzleflir.
Kök Sesbirimsel Sesbilgisel Sesbirimsel Sesbilgisel

tuz /tuz + lu/ [thuzlu] /tuz + suz/ [thussuz]
bez /bez+li/ [bezli] /bez-siz/ [bessiz]
Afla¤›daki Türkçe sözcüklere eklenen -DA sonekinin ilk sesini inceleyin:

SIRA (BuS‹ZDE sözcüklerde- SIRA S‹ZDE
ki [e]/[a] de¤iflimine bakmay›n. O de¤iflim Açik Ünlü Uyumu kural› ile aç›klanmaktad›r ve 6
burada örneklenen ünsüz de¤iflimini etkilememektedir.)
Araba-da ders-te
Okul-da s›n›f-ta
Tuz-da saç-ta S O R U S O R U
Istasyon-da bardak-ta
Bilgisayar-da ayak-ta D‹KKAT D‹KKAT
a.Yukar›daki sözcüklere eklenen -DA sonekinin kaç de¤iflkesi vard›r?
b. Bu de¤iflkelerin ilk seslerindeki de¤iflim nedir?
N N
c. Sizce, bu de¤iflke hangi tür sesbilimsel kural›n örne¤idir? Aç›klay›n.
Ses Düflmeleri AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

Sözcüklerin ses yap›s›n› etkileyen süreçlerden biri ses düflmeleridir. Bir çok dilde
sözcüklerin sesbilgisel göstergelerinde, yani söyleniflinde, sözcü¤ün sesbilimsel
göstergesinde bulunan sesler düflürülmektedir. Türkçede bunun örne¤ini ola¤an,
özensiz ve h›zl› konuflma ortam›nda, baz› sözcük ve biçimbirimlerde düflürülen
ünlü ve ünsüzlerde görmekteyiz. Ses düflmesi, sözcük türüne göre, tek ünlünün
düflmesi veya bir veya birden çok seslemin düflmesi olarak uygulanmaktad›r.
Ünlü Düflmeleri
Türkçe’de baz› yer belirteçleri, ne-soru sözcü¤ü ile yap›lan sorularda
‹ N T E R N E Tses düflme- ‹NTERNET
leri olmaktad›r. Afla¤›daki sözcüklerin sesbilimsel göstergesi ile söylenifl biçimle-
rine bak›n:
Kök Sesbilimsel Sesbilgisel

içerisi /ib erisi/ [ib ersi]
içeride /ib eride/ [ib erde]
d›flar›s› /dµSarµsµ/ [d›Sarsµ]
d›flar›da /dµSarµda/ [dµSarda]
yukar›s› /yukarµsµ]/ [yukarsµ]
yukar›da /yukarµda/ [yukarda]
Görüldü¤ü gibi, kökün son sesi kapal› düz ünlü olan yer belirteçlerine {-DA}/{-
DAn} durum ekleri ya da iyelik eki {-sI} gibi ünsüz ile bafllayan bir ek eklendi¤in-
de, kökün son ünlüsü düflürülmekte ve sözcük üç seslemli olarak söylenmektedir:
Yer belirteçlerinden afla¤› sözcü¤ünün son ünlüsü olan /µ/, köke ünsüz ile
bafllayan bir ek eklendi¤inde ve kökün son sesi oldu¤u durumlarda düflmektedir.
[µ] ünlüsünün düflmesi kökün ikinci seslemindeki [a] ünlüsünün uzat›lmas›na yol
açmaktad›r:

afla¤› /aSaµ/ [aSa:]
afla¤›s› /aSaµsµ/ [aSa:s›]
afla¤›da /aSaµda/ [aSa:da]
Türkçede ses düflmelerinin görüldü¤ü bir baflka ortam da ne soru sözcü¤ü ile
oluflturulmufl kal›p sorulard›r. Bu tür sorularda, ne soru sözcü¤ünün ünlüsü olan /e/
düflürülmekte ve genellikle ne-den sonra gelen sözcü¤ün ilk sesi uzat›lmaktad›r:
(ç) ne olur [no:lur]

ne haber [na:ber]
ne yap›yorsun [na:p›yorsun]
‘ne haber’ ve ‘ne yap›yorsun’ yap›lar›nda, ne- soru sözcü¤ünden sonra gelen ha-
ber ve yap›yorsun sözcüklerinin ilk sesleri de düflmekte ve /a/ sesi uzat›lmaktad›r.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki sözcüklerin

SIRA S‹ZDE sesbilimsel ve sesbilgisel gösterimlerini inceleyin:
7 Kök Sesbilimsel gösterge Sesbilgisel gösterge
pazartesi /pazar/+/ertesi [pazartesi]
Cumartesi /cuma/+/ertesi/ [cumartesi]
Bu sözcüklerin sesbilimsel gösterrgesi ile sesbilgisel göstergesi aras›ndaki fark› inceleyin
S O R U ve hangi sesbilimsel
S O R U sürecin uyguland›¤›n› belirleyin. Bu kural› sözlü olarak ifade edin.
D‹KKAT D‹KKAT
Ünsüz Düflmeleri
Diller sözcüklerde ünsüzleri de düflürmektedir. Türkçede h›zl› konuflmada uygula-
N N
nan ünsüz düflmeleri özellikle ak›c› ve kay›c› ünsüzleri etkilemekte ve /r/, /l/, /y/,
/h/ seslerinin düflmesinde görülmektedir.
(i) /r/ düflmesi
Bir sözcü¤ünün son sesi konumunda bulunan ak›c› /r/ sesi h›zl› konuflmada
K ‹ T A P ço¤unlukla Kdüflürülmektedir.
‹ T A P
Sesbilimsel Sesbilgisel
TELEV‹ZYON
bir /bir/
TELEV‹ZYON
[bi]
Ayn› biçimde, {-Iyor} ekinden sonra gelen kifli ekinin ikinci ve üç›ncü tekil ya
da ço¤ul kifli eki oldu¤u durumlarda -‹yor ekinin son sesi olan ak›c› /r/- düfler:
geliyor /gelijor/ [delijo]
geliyorlar /gelijorlar/ [delijolar]
geliyorsun /gelijorsun/ [delijosun]
geliyorsunuz /gelijorsunuz/ [delijosunuz]
Yukar›daki örnekler Türkçede {-Iyor} ekinden sonra gelen kifli ekinin ikinci ve
üç›ncü tekil ya da ço¤ul kifli eki oldu¤u durumlarda -‹yor ekinin son sesi olan ak›-
c› /r/- düfltü¤ünü göstermektedir.
Afla¤›daki sözcüklerin sesbilimsel ve sesbilgisel göstergeleri üzerinde

SIRAçal›flarak
S‹ZDE afla¤›daki SIRA S‹ZDE
sorular› yan›tlay›n›z. 8
als›n /alsµn/ [a:sµn] D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
kals›n /kalsµn/ [kha:sµn]
olsun /olsun/ [o:sun] S O R U S O R U
nas›ls›n›z /nasµlsµnµz/ [nasµsµnµz]/?[nas›s›n]
a. Yukar›daki sözcüklerin söyleniflinde hangi kural uygulanmaktad›r?
D‹KKAT D‹KKAT
b. Bu kural› sözlü olarak ifade edin.
N N
/h/ düflmesi
Türkçede bir baflka ünsüz düflürme hane sözcü¤ü ile oluflturulan bileflik sözcük-
lerde /h/ sesinin düflürülmesidir. Sözcük içi biçimbirim s›n›rlar›nda, iki /a/ ünlüsü
aras›nda bulunan /h/ sesi ço¤unlukla düflürülmekte, /h/ sesinin düflürülmesi sonu-
cunda /a/ ünlüsü uzun ünlü olarak söylenmektedir. K ‹ T A P K ‹ T A P
Sözcük Sesbilimsel Sesbilgisel

postahane /postahane/ [phostha:ne]
hastahane /hastahane/ [hastha:ne] TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
pastahane /pastahane/ [phastha:ne]
Türkçede /h/ sesinin düflürüldü¤ü bir baflka ba¤lam da Ahmet, Mehmet gibi
özel adlarda, /m/ genizsil ünsüzünden önce gelen durumlard›r:
Sözcük Sesbilimsel Sesbilgisel

Ahmet /Ahmet/ [a:met]
Mehmet /mehmet/ [me:met]
Mahmut /mahmut/ [ma:mut]
Türkçede günlük özensiz konuflmalarda s›kça rastlanan bir baflka ses düflürme
ise özel ad Mustafa sözcü¤ünün arkas›ndan bey sözcü¤ü geldi¤i durumlarda gö-
rülmektedir.
Mustafa Bey /mustafa bej/ -> [ musta: bej]
Mustafa Bey ifadesi ço¤unlukla /f/ sesi düflürülerek ve /a/ sesi uzat›larak söy-
lenmektedir:
Ünsüz Düflürülmesi
Ünlü ile biten bir sözcük gövdesinden sonra ünlü ile bafllayan bir sonek eklendi-
¤inde ve üçüncü kifli iyelik ekinden sonra gelen durum eklerinden önce, sözcük
gövdesi ile sonek aras›na sonekin biçimbirimsel s›n›fland›rmas›na göre niteli¤i be-
lirlenmifl bir ünsüz bulunur. Biçimbirimsel s›n›fland›rmaya ba¤l› olan bu tür 3 ün-
süz vard›r: /y/ {-(y)I}, {-(y)A}, {-(y)AcAK}; /s/ {-(s)I(n)}; ve /n/ {-(n)In}. Bunlar ekle-
rin birer de¤iflkesini oluflturur.
(i) /y/- düflürmesi
{-(y)I}, {-(y)A} durum ekleri son sesi ünsüz olan ad kök ve gövdelerine eklendi-
¤inde ve {-(y)AcAK} gibi eylem çekim eki son sesi ünsüz olan eylem kök ve göv-
delerine eklendi¤inde ekteki /y/ sesi düflürülür:
ev+ {-(y)I} → ev-i kofl+ {-(y)AcAK} → kofl-acak

kibrit+ {-(y)I} → kibrit-i bak+ {-(y)AcAK} → bak-acak
kafl+ {-(y)I} → kafl-› gör+ {-(y)AcAK} → gör-ecek
göl+ {-(y)I} → göl-ü bil+ {-(y)AcAK} → bil-ecek
Ayn› ekler, son sesi ünlü ile biten ad ve eylem kök ve gövdelerine eklendi¤in-
de /y/ sesi düflürülmez.
flifle+{-(y)I} → flifle-yi a¤la+ {-(y)AcAK} → a¤la-yacak

ütü+{-(y)I} → ütü-yü yürü+ {-(y)AcAK} → yürü-yecek
kutu+{-(y)A} → kutu-ya oku+ {-(y)AcAK} → oku-yacak
olta+{-(y)A} → olta-ya bekle+ {-(y)AcAK} → bekle-yecek
(ii) /s/-düflürmesi
Üçüncü tekil kifli iyelik soneki {-(s)I(n)}, son sesi ünsüz olan ad kök ve gövde-
lerine eklendi¤inde, sonekin /s/ sesi düflürülür:
sav + {-(s)I(n)} → sav-›

çay + {-(s)I(n)} → çay-›
el + {-(s)I(n)} → el-i
{-(s)I(n)} eki son sesi ünlü olan kök ve gövdelere eklendi¤i durumlarda ise, kök
ve gövde ile sonek aras›ndaki /s/ sesi düflürülmez:
masa + {-(s)I(n)} → masa-s›

kap› + {-(s)I(n)} → kap›-s›
olta + {-(s)I(n)} → olta-s›
ütü + {-(s)I(n)} → ütü-sü
(iii) /n/-düflürmesi
{-(n)In} tamlayan eki, ünlü ile biten adlara eklendi¤inde /n/ sesi düflürülmez:
Berna + {-(n)In} → Berna-n›n

torba + {-(n)In} → torba-n›n
kutu + {-(n)In} → kutu-nun
Ünsüz ile biten adlara eklendi¤inde ise /n/ sesi düflürülür:
Aylin + {-(n)In} → Aylin-in

Kalem + {-(n)In} → kalem-in
Üçüncü tekil kifli iyelik soneki {-(s)I(n)} eklenen gövdelere

{-(y)lA}’dan baflka durum ekleri eklendi¤inde /n/ sesi düflürülmez:
masa + {-(s)I(n)} + {(y)I} → masa- s› - n›

masa + {-(s)I(n)} + {(y)A} → masa- s› + na
masa + {-(s)I(n)} + {DA} → masa- s› + nda
masa + {-(s)I(n)} + {DAn} → masa- s› + ndan
Üçüncü tekil kifli iyelik soneki {-(s)I(n)} eklenmifl olan ad gövdelerine {-(y)lA}
durum eki eklendi¤inde ise, iyelik ekinin /n/ sesi düflürülür, {-(y)lA} durum ekinin
/y/ sesi düflürülmez:
masa + {-(s)I(n)} + {(y)lA} → masa- s› -yla
Özellik De¤iflmesi
Dillerde sesler sesbilimsel gösterimlerindeki özelliklerini de¤ifltirerek de¤iflik özel-
likler edinebilirler. Bu özellik de¤ifltirme sesin sözcük içinde bulundu¤u konuma
ba¤l› olarak belirlenebilir. Türkçedeki ötümsuz patlamal› sesler olan /p/, /t/, /k/’n›n
soluklanmas›n› özellik de¤ifltirma kural›na örnek olarak verebiliriz.
Soluklanma
Daha önce belirtti¤imiz gibi Türkçede ötümsuz patlamal› sesler olan /p/, /t/, /k/
sözcük ve seslem bafl›nda olduklar›nda soluklu olarak söylenmektedir.

pil /pil/ [phil]
çapa /b apa/ [b apha]
tek /tek/ [thek]
bat› /batµ/ [bathµ]
kal /kal/ [khal]
bak›r /bakµr/ [bakhµr]
Bu sözcüklerin sesbilgisel gösterimlerinde görüldü¤ü gibi, Türkçede ötümsüz

patlamal› sesler sözcük ve seslem bafl›nda olduklar›nda soluklu olarak oluflturul-
maktad›r. Buna göre, soluksuz olan ötümsüz patlamal› sesler, sözcük ve seslem
bafl›nda özeliklerini de¤ifltirerek soluklu olmaktad›r. Soluklanma Kural›n› flöyle
oluflturmufltuk:
Soluklanma Kural›
Ünsüz ↔ -> [+soluklu] / #___________
+patlamal›
Soluklanma Kural›, görüldü¤ü gibi bir do¤al s›n›f oluflturan ötümsuz patlamal›
seslerin tümüne uygulanmaktad›r. Türkçenin ötümsüz patlamal› sesleri olan /p/,
/t/, /k/ sesleri sözcük ve seslem bafl›nda bulunduklar›nda soluklu olarak oluflturul-
maktad›r.
Ünlü Yükselmesi
Özellik de¤iflimi ünsüzlerde oldu¤u kadar ünlülerde de görülür. Örne¤in, Türkçe-
de gelecek zaman eki olan -(y)AcAk soneki bir eyleme eklendi¤inde, sonekteki
/y/ sesi kendinden önce gelen aç›k ünlüyü kapal› ünlüye dönüfltürür.

bekleyecek /bekle + jecek/ → [bekliyecek]
arayacak /ara + yacak/ → [ar›yacak]
bekleyen /bekle + yen/ → [bekliyen]
diyor /de + iyor/ → [diyor]
bakay›m /bak-ay›m/ → [baki:m]
Bekliyecek ve ar›yacak sözcükleri seslem düflmesi sonucu beklicek ve aricak

olarak söylenir:

bekle + yecek /bekle + yecek/ [bekliyecek] → beklicek
ara + yacak /ara + yacak/ [ar›yacak] → aricak
Genizsilleflme
Türkçede ünsüz bezeflmelerinin bir baflka örne¤i de {-lAr} biçimbiriminin ilk sesi
olan ak›c› /l/ sesinin son sesi genizsil ünsüz olan on, bin gibi sözcüklere eklendi-
¤inde genizsil özelli¤ine de¤iflmesidir.

on + lar /on+lar/ [onnar]
bin + ler /bin+ler/ [binner]
Yukar›daki sözcüklerin söyleniflinde görüldü¤ü gibi, on, bin gibi sözcüklere

eklenen
{-lAr} biçimbirimin ilk sesi olan ak›c› /l/ sesi efl genizsil [n]’ye de¤iflm
Ünlü Eklenmesi
Diller sesbilimsel bileflenlerinin özelliklerine ba¤l› olarak, baz› durumlarda sözcük
yap›s› içinde sesler ekleyebilirler. Ünlü eklenmesinin örne¤ini Türkçede al›nt› söz-
cüklerde sözcük bafl›nda bulunan ünsüz kümeciklerinin ünlü eklenmesi ile bölün-
mesinde görebiliriz.
Sözcük Bafl› Kümeleri

Türkçede sözcük bafl›nda ünsüz kümecikleri bulunan al›nt› sözcüklerde, kümecik-
ler genellikle sözcük bafl›na getirilen ya da ünsüzlerin aras›na sokulan kapal› ün-
lüler ile bölünme e¤ilimi gösterir ve Türkçenin seslem yap›s›na uygun bir biçime
sokulur.
Ünsüz kümeciklerinin aras›na yerlefltirilen ünlünün niteli¤i kümeci¤in ilk sesi
olan ünsüz ile sözcü¤ün ilk ünlüsü taraf›ndan belirlenir. ‹lk sesi artdamaks›l ünsüz
olan kümeciklerin aras›na yerlefltirilen kapal› ünlü, her zaman arka kapal› ünlüdür.
Ancak sözcü¤ün ilk seslemindeki ünlü ile yuvarlak/düz niteli¤inde uyumludur.
Küme Ünlü Eklenmesi

grup → gurup
klüp → kulüp
krem → k›rem
‹lk sesi artdamaks›l olmayan kümeciklerde ise ünsüzler aras›na yerlefltirilen ka-
pal› ünlü, her zaman düz kapal› ünlüdür; ancak sözcü¤ün ilk seslemindeki ünlü ile
arka/ön niteli¤inde uyumludur.
spor → s›por
tren → tiren
Sözcük bafl›nda bulunan ünsüz kümeci¤inin ilk sesi diflyuvas›l sürtünmeli ötüm-
süz ünsüz /s/ olan al›nt› sözcüklerde ço¤unlukla sözcük bafl›na yerlefltirilen düz
kapal› ünlü kümeci¤i böler. Yerlefltirilen düz kapal› ünlü ço¤unlukla ön ünlüdür.
i + skele
i + skarpin
i + skonto
i + statistik
Ancak baz› durumlarda arka kapal› düz ünlü de yerlefltirilir:
› + spanak
Seslerin Yer De¤iflimi

Dillerde baz› sözcüklerde sesler yer de¤ifltirmektedir. Bu yer de¤ifltirme genellikle
belli sözcüklerde görülmektedir. Örne¤in Türkçede baz› anadili konuflurlar› kibrit
sözcü¤ünü, kirbit olarak ak›c› /r/ sesi ile ötümlü patlamal› ses olan /b/’nin yerini
de¤ifltirerek söylemektedir.
Dil Sürçmeleri
Günlük konuflmada ortaya ç›kan dil sürçmeleri sesbilimsel süreçlerin kurall› oldu-
¤unu gösteren kan›tlardan biridir. Türkçe’de kaydedilmifl baz› dil sürçmelerine bir
bakal›m:
Saba çarfetmiyorum
Gazla kafl aras›
Çat taflals›n...
Mustafa Çandal sal›yorr..
Çay›f keyi içinn...
Buradaki ses de¤iflimlerine bir göz atarsak, bunlar›n kurall› oldu¤unu görürüz.
Saba çarfetmiyorum ve Mustafa Çandal sal›yorr sözcüklerin ilk sesleri yer de¤ifl-
tirmifl, Çat taflals›n da ise çatlas›n eyleminin ilk seslemi ile tafl yer de¤ifltirmifltir.
Gazla kafl aras›’nda ise deyimin ilk iki sözcü¤ü olan kafl ve göz yer de¤ifltirmifller,
ayn› zamanda göz sözcü¤ünün ünlüsü kafl sözcü¤ünün ünlüsüyle de¤ifltirilmifltir.
Çay›f keyi için’de birinci sözcü¤ün son sesi olan ak›c› /r/ düflürülmüfl ve ikinci
szcük keyf’in son sesi yer de¤ifltirip ilk sözcü¤ün yerinde oluflturulmufltur. Bu de-
¤ifliklikler sesbilimsel süreçlerin kurall› oldu¤unu göstermektedir. Sesler nitelikleri-
ne ve bulunduklar› konumlara ba¤l› olarak ya düflürülmekte ya da yer de¤ifltir-
mektedir.
Özet
N
A M A Ç
Bir dildeki sesler aras›nda karfl›tsal ve bütüncül N
A M A Ç
Bürün, vurgu ve ezgi kavramlar› ve bürünsel
1 da¤›l›m iliflkisini tan›mlayabilmek. 3 özelliklerin dilde anlam›n oluflumuna etkisini
Birbirleri aras›nda anlam fark› yaln›zca bir ses ta- irdeleyebilmek.
raf›ndan oluflturulan sözcüklere en küçük çiftler Söyleyiflte belirli ezgi ve vurgu yap›lar›yla oluflan
denir. Iki ses en küçük ikilide birbirinin yerine sesletimsel özelliklere bürünsel özellikler denir.
geçti¤inde anlamsal farkl›l›¤a yol açarsa bu iki Bürünsel özellikler sözcük, öbek ve tümce anla-
ses o dilde birer sesbirimdir ve aralar›ndaki da¤›- m› aç›s›ndan ele al›nd›¤›ndan parçalar üstü sesbi-
l›m 'karfl›tsal da¤›l›md›r'. En küçük ikilide iki ses limsel özellikler olarak da ele al›n›r. Seslemlerden
birbirinin yerine geçme iliflkisi içinde de¤ilse ara- oluflan sözcüklerde bir seslem di¤erlerine göre
lar›ndaki da¤›l›m bütüncül da¤›l›md›r. Bir söz- daha güçlü sesletilirse o seslem birincil vurgu; di-
cükte bir sesbilgisel özelli¤in art› [+] de¤eri, di¤er ¤erleri ise zay›f vurgu al›r. Vurgu Türkçe örne¤in-
sözcüklerdeki eksi [-] de¤eri ile karfl›tl›k ortaya de oldu¤u gibi eflseslilik söz konusu oldu¤unda
ç›kard›¤›nda, o sesbilgisel özellik incelenen dil anlam ayr›flt›ran bir özelliktir. [mssµr] sözcü¤ü-
için ay›r›c› özelliktir. nün ilk seslemi birincil vurgulu oldu¤unda 'yer
N
ad›'; ikinci seslemi birincil vurguyla sesletildi¤in-
Sesbilimsel koflullanmay› ve koflullanmay› ortaya de [mssµr] ise cins ad› anlam› ortaya ç›kar.
A M A Ç
N
2 ç›karan biçim-ses iliflkisini aç›klamak.
Dillerde sesbilimsel ve biçimbilimsel sunumlar Dillerde görülen de¤iflik sesbilimsel süreçlerin
A M A Ç
tektir. Ancak sesler belirli sesdizilimleri içinde 4 türlerini ve kurallar›n› betimleyebilmek.
ses çevresinden etkilenerek de¤iflime u¤rarlar ve Bir dildeki sesbilimsel göstergeler ile onlar›n ses-
böylece söyleyiflte bir sesbirimin ve biçimbirimin bilgisel göstergeleri aras›nda ses düflmeleri, ses
de¤iflkeleri ortaya ç›kar. Bir sesbirimin de¤iflkesi eklemeleri, ses de¤ifltirmeleri gibi ses olaylar›yla
'sesbirimcik'; bir biçimbirimin de¤iflkesi ise alt farkl›laflmaya yol açan süreçlere sesbilimsel sü-
biçimlik olarak adland›r›l›r. reç denir. Sözcüklerin söyleniflinde sesbilimsel
süreçler baz› ses de¤iflikliklerine yol açar. Bu de-
¤ifliklikler sözcü¤ün sesbilimsel yap›s› üzerinde
(i) ses, ve baz› durumlarda seslem düflmeleri, (ii)
ses, ve baz› durumlarda seslem eklemeleri, (iii)
ses benzeflmeleri, (iv) özellik de¤ifltirmeleri ve
(iv) seslerin sözcük yap›s› içinde yer de¤ifltirme-
si gibi etkiler yarat›r.
1. Afla¤›da verilen sözcüklerin sesbilimsel göstergesi 4. ve 5. sorular› afla¤›daki bilgilere göre yan›tlay›n›z.
ile sesbilgisel göstergesi aras›ndaki farkl›l›k, hangi ses- Türkçe sözcüklerin söylenifl biçimlerine bak›n›z:
bilimsel sürecin uyguland›¤›n› göstermektedir? burada -> burda
Sesbilimsel Sesbilgisel flurada -> flurda
içece¤im /ib edZeim/ [ib dZe:m] orada -> orda
gidece¤im- /gidedZeim/ [didZe:m]
alaca¤›m- /aladZaµm/ [aldZa:m] 4. Afla¤›dakilerden hangisi 'flurada' ifadesinin Uluslara-
a. Ses benzeflmesi ras› Ses Alfabesi ile sesbilimsel göstergesi olabilir?
b. Ses eklemesi a. /SURAdA/
d. Ses yer de¤ifltirmesi b. /SURdA/
e. Ses düflmesi c. /tSµRdµ/
f. Özellik de¤ifltirmesi d. /flurda/
e. /çRAdA/
2. ve 3. sorular› afla¤›daki bilgilere göre yan›tlay›n›z.
Sesbilimsel Sesbilgisel 5. Yukar›da gözlemlenen sesbilimsel kural afla¤›daki-
flöyle → flö:le lerden hangisidir?
böyle → bö:le a. Ünlü düflmesi
koy → ko b. Ünsüz düflmesi
fley et- → fle:t c. Benzeflme
d. Ötümsüzleflme
2. Yukar›da verilen sözcüklerin söyleniflinde örnekle- e. Ünlü yükselmesi
nen sesbilimsel kural afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ses benzeflmesi 6. Bir dilde sesbilgisel özellikleri birbirine benzeyen
b. Ünlü eklemesi ancak birinin bulundu¤u ortamda di¤erinin bulunmad›-
d. Ses yer de¤ifltirmesi ¤› ses da¤›l›m›na ne ad verilir?
e. Ünsüz düflmesi a. Karfl›tsal Da¤›l›m
f. Özellik de¤ifltirmesi b. Serbest Da¤›l›m
c. Ünlü Da¤›l›m›
3. Afla¤›daklerden hangisi yukar›daki sesbilimsel kura- d. Bütünleyici Da¤›l›m
l› do¤ru olarak ifade eder? e. En Küçük Çift Da¤›l›m›
a. Türkçe baz› sözcüklerde sözcük ortas›nda ve so-
nunda ünlülerden sonra gelen /y/ sesi düflürül- 7. Afla¤›dakilerden hangisi en küçük çift de¤ildir?
mektedir. Bu durumlarda düflürülen /y/ sesin- a. sel zil
den önce gelen ünlü uzat›l›r. b. tel tül
b. Türkçede /y/ sesi ünlü düflüren bir sestir ve bu c. bel bil
sesin oldu¤u seslemlerdeki ünlü sesletilmez. d. kafl bafl
c. Türkçe baz› sözcüklerde ünlü uzamas› görülür. e. del tel
Ünlü uzamas› bir ünlünün kendisinden sonra
gelen bir sese göre koflullan›r.
d. Türkçede ön ünlüler kendisinden sonra kay›c›
bir ünsüz geldi¤inde di¤er durumlardakine göre
daha uzun sesletilirler. Bu durum ünlü uzamas›
olarak bilinir.
e. Türkçe sesdizim kurallar› aç›s›ndan orta seslem-
deki ünlü kendisinden sonra gelen seslemde
ak›c› bir ünsüz varsa uzun sesletilir.

8. Afla¤›daki örnekler Türkçe’deki ak›c› [r], vurmal› [e] 1. e E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Ünlü
ve ötümsüz [f] ünsüzlerinin da¤›l›m›n› göstermektedir. Düflmesi” ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.
[r] [r] [e] [f] 2. e E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Ünsüz
Kök Sesbilgisel Kök Sesbilgisel Kök Sesbilgisel Kök Sesbilgisel Düflmesi” ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.
ray raj arka arkha ara ar&a var vaf 3. a E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Ünsüz
renk re?c erken erchen veri ver&i ver vef Düflmesi” ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.
rol rol telgraf telgraf sar› sar&i bir bif 4. a E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Ünlü
Bu ünsüzler aras›ndaki iliflkiyi afla¤›dakilerden hangisi Düflmesi” ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.
do¤ru olarak tan›mlar? 5. a E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Ünlü
a. Türkçe’de ak›c› [r], vurmal› [r&] ve ötümsüz [f] Düflmesi” ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.
sesleri karfl›tsal da¤›l›m içindedir. 6. d E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Bütünle-
b. Türkçe’de ak›c› [r], vurmal› [r&] ve ötümsüz [f] yici Da¤›l›m ve Sesbirimciklerle” ile ilgili bölü-
sesleri serbest de¤iflim içindedir. mü tekrar çal›fl›n›z.
c. Türkçe’de ak›c› [r], vurmal› [r&] ve ötümsüz [f] ses- 7. a E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Sesbi-
leri bütünleyici da¤›l›m içindedir. rimlerin Da¤›l›mlar›” ile ilgili bölümü tekrar ça-
d. Türkçe’de ak›c› [r], vurmal› [r&] ve ötümsüz [f] l›fl›n›z.
sesleri birer sesbirimdir. 8. c E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Bütünle-
e. Yukar›dakilerin hiç biri. yici Da¤›l›m ve Sesbirimciklerle” ile ilgili bölü-
mü tekrar çal›fl›n›z.
9. Afla¤›daki örnekler Bat› Afrika dili olan Akan dilinde 9. a E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Biçim-
olumsuzluk ifaden eden genizsil [m], [n] ve [?] biçimle- bilim ve Sesbilim” ile ilgili bölümü tekrar çal›-
rini göstermektedir. Bu dilde olumsuzluk için 3 alt bi- fl›n›z.
çimli¤in olmas›na neden olan sesbilimsel koflullanma 10. b E¤er bu soruyu yanl›fl yan›tlad›ysan›z “Bürünsel
afla¤›dakilerden hangisidir? Sesbilim” ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.
m› pE “ben be¤eniyorum” m› mpE “ben be¤enmiyorum”
m› t› “ben konufluyorum” m› nt› “ben konuflmuyorum”
m› kç “ben gidiyorum” m› Nkç “ben gitmiyorum”
a. Ünsüzlerin ç›k›fl yeri S›ra Size Yan›t Anahtar›
b. Ünsüzlerin soluklu oluflu S›ra Sizde 1
c. Ünsüz benzeflmesi a. dur kur, sur, nur
d. Ünlü benzeflmesi Sal sal, bal,dal
e. Ötümsüzleflme raj kay, bay,say
jaS kafl, bafl, tafl
10. Afla¤›dakilerden hangisi soru sesletimi tafl›maktad›r? tSek tek,sek,
a. 3Biraz daha çorba1\.
b. 2Biraz daha çor3ba3/ b. /d, S, r, j, tS/
c. 2fie3ker1\
d. 2E3vet1\ S›ra Sizde 2
e. Hepsi. a. [th] - sözcük bafl›nda ve seslem bafl›nda
[t] - seslem sonunda, arkas›ndan bir ünsüz geldi¤i
durumlarda
Sözcük sonunda, soluklu ötümsüz diflyuvas›l patlamal›
[th] ve soluksuz ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [t] serbest
de¤iflim içindedir.
Soluklu ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [th] ve soluksuz
ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [t] bütünleyici da¤›l›m için-
dedir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
b. Soluklu ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [th] ve soluk- Baflkan, Ö. (1958). Some Phonological Remarks with
suz ötümsüz diflyuvas›l patlamal› [t] ayn› sesin sesbi- Special Reference to Turkish Phonemics. Litera, 5.
rimcikleridir. ________. (1955). Fonemik Tahlilde K›staslar Meselesi.
c. /t/ ‹stanbul.
Clements, G. N. ve Sezer, E. (1982). Vowel and conso-
S›ra Sizde 3 nant disharmony in Turkish. H. van der Hulst ve N.
Ötümlü ve Ötümsüz ünlüler bütünleyici da¤›l›m içinde- Smith (haz.), The Structure of Phonological Repre-
dir. Ötümsüz ünlüler sözcük sonundad›r. Di¤er konum- sentation. 2. k›s›m, 213-255. Dordrect: Foris.
larda ünlüler ötümlüdür. Csato, E. A. (1999). Syllabic harmony in Turkic: The
evidence of code-copying. B. Brendemoen, E. Lan-
S›ra Sizde 4 za, ve E. Ryen (haz.), Language Encounters Across
Türkçe sözcüklerin sonunda patlamal› ve sürtünmeli Time and Pace. Oslo: Novus Press.
ünsüz ile bir ak›c› oldu¤u durumlarda, ak›c› ünsüz pat- Çak›r, C. (2000). On non-final stress in Turkish simplex
lamal› ya da sürtünmeli ünsüzden önce gelir words. A. Göksel ve C. Kerslake (haz.), Studies on
Turkish and Turkic Languages. Harrasowitz: Wies-
S›ra Sizde 5 baden.
a. –ce, ca, çe Demircan, Ö. (1981). Türkiye Türkçe'sinde seslemleme.
b. Hay›r. [a] ve [e] ünlüleri vard›r. Dilbilim, VI. ‹stanbul.
c. Aç›k Ünlü Uyumu, –cA sonekinin de¤iflkelerindeki ________. (1981). Türkçe'de Ezgilemeye Girifl. TDAY
ünlünün de¤iflimini belirlemektedir. Son seslemin- Belleten.
deki ünlü [i]/[ü]/[e], yani ön ünlü olan sözcüklerden ________. (1979). Türkiye Türkçesi'nde Vurgulama ve
sonra sonekin ünlüsü ön ünlü olan [e] olarak, son Odaklama. TDAY Belleten.
seslemindeki ünlü [›] ya da [a], yani arka ünlü olan ________. (1979). Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni Tür-
sözcüklerden sonra, sonekin ünlüsü arka ünlü olan kiye Türkçesinde Sesler. Ankara: Türk Dil Kurumu
[a] olarak gerçekleflmektedir. Yay›nlar›.
________. (1978). Bileflik Sözcük ve Bileflik Sözcüklerde
S›ra Sizde 6 Vurgu. TDAY Belleten.
a. Iki de¤iflkesi vard›r. ________. (1976). Türk Dilinde Ek Vurgusu. Türk Dili,
b. [d]/[t] 294.
c. Ötümsüzleflme Kural›. –DA sonekinin eklendi¤i söz- ________. (1976). Türkiye yer adlar›nda vurgu. Türk
cü¤ün son sesi ötümlü ise sonekin ilk sesi [d], ötüm- Dili, 300.
süz ise [t] olarak gerçekleflmektedir. ________. (1975). Türk Dilinde Vurgu, Sözcük Vurgu-
su. Türk Dili, 284.
S›ra Sizde 7 Ekenel, H. K., Arslan, L. M. ve Özsoy, A. S. (2003). Türk-
Ertesi ile bileflik ad oluflturan gün adlar›nda, ertesi söz- çe’de ezginin çözümlenmesi ve modellenmesi. G.
cü¤ünün ilk seslemi düflürülmektedir. König, N. Büyükkantarc›o¤lu, F. Karahan (haz.),
XVI. Dilbilim Kurultay› Bildirileri. Ankara: Hacette-
S›ra Sizde 8 pe Üniversitesi Yay›nlar›.
a. /l/ düflmesi Ergenç, ‹. (1989). Türkiye Türkçesinin Görevsel Sesbili-
b. Son sesi /l/ olan sözcüklere, ilk sesi /s/ ünsüzü olan mi. Ankara: Engin Yay›nevi.
ve ünlüsü [+kap] olan bir sonek eklendi¤i durumlar- Erguvanl›, E. E. (1984). Word order in Turkish.
da /l/ sesi ço¤unlukla düflürülmektedir. Bu durum- University of California Press.
larda düflürülen /l/'den önce gelen ünlü uzat›l›r. Foster, J. F. (1969). On some phonological rules of
Turkish. University of Illinois, Doktora Tezi.
Inkelas, S. ve Orgun, O. (1992). Extrametricality and Sezer, E. (1986). An Autosegmental Analsis of

syllable weight in Turkish. Tucson: West Coast Compensatory Lengthening. Dordrecht: Foris.
Conference on Linguistics. ________. (1981). On non-final stress in Turkish. Journal
________. (1993). Turkish Coda Devoicing: A Prosodic of Turkish Studies. Cambridge: Harvard University
Constraint on Extrametricality. Los Angeles, CA.: Publications.
Linguistic Society of America. ________. (1981). The k/Ë alternation in Turkish. G.
Kelepir, M. (2000). To be or not to be faithful. A. Gök- Clements (haz.), Harvard Studies in Phonology.
sel ve C. Kerslake (haz.), Studies on Turkish and Cambridge: Harvard University Publications.
Turkic Languages. Harrasowitz: Wiesbaden. Swift, L. B. (1962). Some aspects of stress and pitch in
Konrod, A. (1981). Towards understanding Turkish Turkish syntactic patterns. American Studies in
stress. Essex Üniversitesi, Doktora Tezi. Altaic Linguistics, 13, 331-341.
Kopkall›-Yavuz, H. (2000). Acoustic analysis of voicing van der Hulst, H. ve van de Weijer, J. (1991). Topics in
contrast in Turkish stops. A. Göksel ve C. Kerslake Turkish phonology. H. Boeschoten ve L. Verhoeven
(haz.), Studies on Turkish and Turkic Languages. (haz.), Turkish Linguistics Today. Leiden: Brill.
Harrasowitz: Wiesbaden. Wetzels, L. ve Sezer, E. (1986). Studies in Compensatory
________. (2003). Interaction between syllable structure Lengthening. Dordrecht: Foris.
and vowel length: Example from Turkish /a/. A. S. Yavafl, M. (1980c). The vowel and consonant harmony
Özsoy, D. Akar, M. Nakipo¤lu-Demiralp, E. E. in Turkish. Glossa, XIV (2), 189-211.
Erguvanl›-Taylan, A. Aksu-Koç (haz.), Studies in Zimmer, K. E. ve Küntay, A. (2003). Turkish internal
Turkish Linguistics. ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi. vowel harmony revisited. A. S. Özsoy, D. Akar, M.
Kornfilt, J. (1999). Turkish. London: Routledge. Nakipo¤lu-Demiralp, E. E. Erguvanl›-Taylan, A.
________. (1986). Stem-penultimate empty Cs, Aksu-Koç (haz.), Studies in Turkish Linguistics.
compensatory lengthening, and vowel epenthesis ‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi.
in Turkish. L. Wetzel ve E. Sezer (haz.), Studies in _______. (1970). Some observationson non-final stress
Compensatory Lengthening. Dordrecht: Foris. in Turkish. JAOS, 90 (1), 160-162.
Köktürk, D. (1987). Word stress in Turkish. Bo¤aziçi ________. (1969). Psychological correlates of some
Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi. Turkish morpheme structure conditions. Language,
Lees, R. (1966). On the interpretation of Turkish vowel 45, 309-312.
alternation. Anthropological Linguistics, 9, 32-39.
________. (1966). Turkish Vowel Harmony and the Pho-
nological Description of Assimilation. TDAY Belle-
ten.
________. (1961). The Phonology of Modern Standard
Turkish. The Hague: Mouton.
Nash, R. F. (1970). Turkish Intonation an Instrumental
Study. The Hague: Mouton.
Orhun, O ve Inkelas, S. (1992). Turkish prosodic mini-
mality. Eskiflehir: 6th International Conference on
Turkish Linguistics.
Özkaragöz, ‹. (1981). A boundary analysis of the excep-
tions to the final-stress rule in Turkish. Linguistic
Notes from La Jolla, 8, 89-112.
Sebüktekin, H. (1984). Turkish word stress: some ob-
servations. A. Aksu-Koç, E. Erguvanl›-Taylan (haz.),
Türk Dilbilimi Konferans› Bildirileri. ‹stanbul: Bo-
¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›.
________. (1975). An Outline of English-Turkish
Contrastive Phonology: Segmental Phonemes.
‹stanbul: Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›.
3
Amaçlar›m›z
N
N
Dil ile dünya aras›ndaki kavramsal iliflkiyi tan›mlayabilecek,
N
Dilde anlam›n nas›l olufltu¤unu aç›klayabilecek,
N
Dilde anlam› oluflturan temel bileflenleri çözümleyebilecek,
Sözcükler aras› iliflkileri anlamsal olarak tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Anlam • Sözcüksel Anlam
• Kavram • Efl Anlaml›l›k
• Gönderimsellik • Karfl›t Anlaml›l›k
• Birleflimsel Anlam • Efl Seslilik
• Tümce Anlam› • Çok Anlaml›l›k
• Sözce Anlam› • E¤retileme
• Anlamsal Özellikler • Ad Eksiltme
‹çindekiler
• ANLAM NED‹R?
• ANLAMIN OLUfiUMU:
Genel Dilbilim-II Anlam Nedir? B‹RLEfi‹MSELL‹K ‹LKES‹
• SÖZCÜK ANLAMI VE SÖZCÜKLER
ARASI ‹L‹fiK‹LER
Anlam Nedir?
ANLAM NED‹R?
Günlük dilde herhangi bir ifade üretti¤imizde aktarmak istedi¤imiz anlam› ifade
edebildiysek karfl›m›zdaki bizi anlar ve bekledi¤imiz karfl›l›¤› verir. Böylece ileti-
flim oluflur. Peki, birine “beni anlad›n m›?” veya “seni anlamad›m” dedi¤imizde ne
kastediyoruz? Anlam ne demek? Anlam ile dünya iliflkisi nas›ld›r? Bütün bu sorula-
ra bu ünitede yan›t vermeye çal›flaca¤›z.
fiekil 3.1
Günlük
iletiflimimizde
birine ‘beni
anlad›n m›?’ diye
sordu¤umuzda
nas›l bir dilsel ifllem
yapmas›n› ve neleri
anlamas›n›
bekliyoruz?
Karikatür: Selçuk
Erdem
Dil, Dünya Gerçekli¤i ve Anlam ‹liflkisi

Anlam ve insan dillerinde anlam›n nas›l olufltu¤u felsefe ve dilbilimin en eski so-
rular›ndan biridir. Anlam dünya gerçekli¤inin dile yans›t›lmas› olarak tan›mlanabi-
lir mi? Aristo, Russell, Wittgenstein gibi felsefecilerin öncüsü oldu¤u ‘gönderimsel-
lik’ kuram›na göre bu sorunun yan›t› ‘evet’ olacakt›r. Gönderimsellik kuram› an- Gönderimsellik Kuram› dilde
önermelerin anlamlar›n›n
lam›n gerçek dünyay› yans›tt›¤›n› iddia eder. Anlam ile dil aras›ndaki iliflki ise dün- gerçek dünyay› yans›tarak
ya gerçekli¤inden dile bir ‘gönderim’ iliflkisidir ve dilde anlam gönderimsellikle olufltu¤unu iddia eder.
oluflur. Bu yaklafl›ma dayanak oluflturabilecek durumlara örnek olarak co¤rafya ve
kültürün dile yans›mas› ile oluflan farkl›l›klar gösterilebilir. Eskimo dilinde ‘kar’ ve
‘buz’u tan›mlamak ve nitelemek için pek çok sözcük varken daha ›l›man iklimler-
deki ülkelerin dillerinde Eskimo dilindeki sözcüklere rastlanmaz. Benzer biçimde
Türk dillerinde akrabal›k ve yak›nl›k iliflkileri zengin bir sözcük da¤arc›¤› ile ifade
edilirken Avrupa dillerinde akrabal›k terimleri yaln›zca yasal iliflkiler aç›s›ndan
gösterilir. Türkçede ‘teyze’, ‘anne k›z kardefli’ ve ‘hala’, ‘baba k›z kardefli’ olarak
ayr› ayr› dile getirilirken ‹ngilizcede yaln›zca ‘aunt’ sözcü¤ü her ikisi için de kulla-
n›l›r ve anne taraf› için ‘maternal aunt’ ve baba taraf› için ‘paternal aunt’ niteleme-
leri ile ayr›m yap›l›r. Russell’a göre insan dillerinde bir ifadenin anlaml› olabilmesi
ve do¤ru kabul edilebilmesi için gerçek dünyada gönderiminin olmas› bir ön flart-
t›r. 1’de görülen tümce Russell için anlamsal içerikten yoksundur çünkü gerçek
dünyada ne Fransa krall›¤› ne de bir Frans›z kral› vard›r. Bu nedenle böyle bir
tümce do¤ruluk de¤eri tafl›yamaz.
1. Fransa Kral› keldir.
Her ne kadar varl›klar›n ve nesnelerin anlam› söz konusu oldu¤unda gönde-

rimsellik kuram› ifller görünse de anlam›n oluflumu aç›s›ndan bu kuram pek çok
s›n›rl›l›klar tafl›r. Dünya gerçekli¤i her zaman dillere birebir yans›t›l›r m›? Bunun
her zaman geçerli bir genelleme olmad›¤›n› gösteren en güzel örnek yine ‘kar’
sözcü¤üdür. Gerçek dünyada kar oksijen ve hidrojen gibi ayr›flt›r›labilir bir yap›
tafl›r ve 2 hidrojen ve bir oksijen molekülünün birleflmesiyle olufltu¤undan say›la-
bilir ad kümesine ba¤l›d›r. Oysa insan dillerinde ‘kar’ say›lamayan ‘y›¤›n’ ad› ola-
rak yans›m›flt›r. Hiçbir insan dilinde ‘ iki kar ya¤d›’ ifadesi kabul edilebilir bir ifa-
de de¤ildir (Chierchia ve di¤erleri, 1991). Öyleyse, insan alg›s› dünya gerçekli¤i
ve dil aras›nda üçüncü bir etmendir ve dünya gerçekli¤i ile dildeki karfl›l›¤› her
zaman birebir örtüflmeyebilir.
SIRA S‹ZDE ‹nsan dillerinde

SIRA kavramsal
S‹ZDE olarak var olan ve bir karfl›l›¤› olan ancak gerçek dünyada var
1 olmayan varl›k ve nesneler olabilir mi?
Dilde anlam› dünya gerçekli¤ine ba¤l› olarak tan›mlamak yaln›zca dilsel olan
ve gerçek dünyada karfl›l›¤› olmayan kavramlar› da aç›klamakta yetersiz kal›r. Ör-
S O R U S O R Ubu dünyada var olmad›¤›n› bildi¤imiz, ancak ‘kanatl› beyaz at’
ne¤in, ‘pegasus’
olarak tan›mlayabildi¤imiz bir varl›kt›r. ‹nsanlar dilde gerçek dünyada karfl›l›¤› ol-
D‹KKAT mayan kurmacaD ‹ K K anlam›
AT da oluflturabilirler.
Gönderimsellik kuram›n›n üçüncü s›n›rl›l›¤› sözcüklerle varl›klar ve nesneler
aras›ndaki gönderimsel iliflki üzerine kurulmufl olmas›d›r. Afla¤›daki tümcede ‘Zey-
N N
nep’, ‘kedi’ ‘özle’ sözcükleri gerçek dünya yaflant›lar›na ba¤l› olarak ‘insana’ ‘hay-
vana’ ve ‘özleme durumuna’ gönderim yaparak anlamland›r›labilir.
2. Zeynep kedi-si-n-i özle-di.
Ancak tümceyi oluflturan ve sözcüksel olmayan ‘ -(s)I ve -DI biçimlerinin tüm-

K ‹ T A P ceye katt›¤›K anlam
‹ T A Pgönderimsellikle aç›klanamaz. Benzer biçimde Almanca ‘Die
Tür’ ve ‹ngilizce ‘the door’ ifadelerinde ‘Tür’ ve ‘door’ gerçek dünyada kapal› bir
alana girifli sa¤layan yap› parças›na karfl›l›k gelir ancak ‘die’ ve ‘the’ tan›ml›klar›n›n
karfl›l›k geldi¤i bir nesne ve varl›ktan bahsedilemez. Öyleyse, gönderimsellik ku-
ram› tümcenin dilbilgisel bileflenlerini aç›klayamaz.
3. Ünite - Anlam Nedir? 55
Dillerde gerçek dünyada karfl›l›¤› gösterilemeyen olgular›n oluflu, dilbilgisel

anlam ve dildeki biçim ile dünyadaki biçim aras›ndaki farkl›l›klar dünya gerçek-
li¤ini dil gerçekli¤inden ay›rmam›z gerekti¤ini göstermektedir. Öyleyse, dilde
anlam› aç›klayabilmek için dünya gerçekli¤inden de¤il, dil gerçekli¤inden ha-
reket etmeliyiz.
Dil ve anlam iliflkisini hangi düzeyde ele ald›¤›m›z yapaca¤›m›z tan›mlamay›
etkileyecektir. Sözcük anlam›, üretilen tümcelerin anlam›, birkaç tümcenin bir
araya gelerek oluflturdu¤u anlam farkl› olarak tan›mlanacakt›r. Sözcükler ile an-
lam aras›ndaki iliflki kavram-içerik iliflkisidir. Belirli ses dizilimlerinden oluflan
sözcükler ile onlar›n gösterdi¤i nesne/olgu/düflünce/durum aras›nda bir iliflki-
lendirme kurularak sözcük anlam› tan›mlamas› yap›labilir. Dildeki kavramlar ile
onlar›n gösterimi aç›s›ndan en yayg›n olarak bilinen tan›mlama Saussure’ün ‘gös-
terge’ tan›mlamas›d›r.
Dil Göstergesi: Dilde anlam evrensel olan bir kavram›n uzlafl›msal olarak ka- Bir kavram›n bir sesdizilimi
ile gösterilmesi dilde
bul görmüfl olan bir sesdizimi ile ifadesiyle gerçekleflir. Kavram ‘gösterilen’ ses- göstergeyi oluflturur.
dizilimi ise bu kavram›n ‘gösteren’idir. Gösterilen ve gösteren dilde bir gösterge-
ye karfl›l›k gelir. Gösterilen belli bir dilde sistematik olarak hep ayn› sesdizilimiy-
le gösterilir. Saussure’in yapt›¤› bu tan›mlamada anlam bir gösterge üçgeni ola-
rak betimlenir:
fiekil 3.2
Gösterge
Gösteren: Gösterilen: Kavram

(somut/soyut)
Sesdizilimi
[kedi]
Kavramsal olarak [+memeli, +evcil, +kuyruklu, +b›y›kl›, +etçil, v.b.] tan›mlaya-

bilece¤imiz ‘kedi’ Türkçede ‘kedi’, ‹ngilizcede ‘cat’ ve Frans›zcada ‘chat’ sesdizim-
leri bu kavram› gösterir. Dillere göre gösteren de¤iflece¤i için gösterilen ile göste-
ren aras›ndaki iliflki de¤iflkendir. Sesdizilimleri dillerde uzlafl›msald›r. Kedi gösteri-
leni için Türkçe [kedi] diziliminin d›fl›nda keyfi bir dizilim kullan›lmaz. Ayr›ca gös-
terenler de her defas›nda ayn› gösterileni iflaret etmelidir. ‹letiflim ve karfl›l›kl› an-
laflma bu sayede sa¤lan›r. Kavramlar için sesdizilimlerinin nas›l oluflturuldu¤unu
araflt›rmak olanaks›zd›r. Masaya neden masa, gö¤e neden gök dedi¤imizi bileme-
yebiliriz. Ancak anlam›n aktar›lmas› aç›s›ndan hangi kavram›n hangi sesdizilimine
karfl›l›k geldi¤ini bilmemiz gerekir.
fiekil 3.3
Sesdizimleri ile
kavramlar
aras›ndaki kaynak-
neden iliflkisini
araflt›rmak
olanaks›zd›r.
Kedi göstergesi dilde soyut bir ifadedir. Gerçek dünyada bir canl›ya karfl›l›k ge-
lir. ‹flte, kedi göstergesinin karfl›l›k geldi¤i nesne onun ‘göndergesi’ olarak adlan-
d›r›l›r. Bir dil göstergesi kavramsal anlam›n›n d›fl›nda, uzlafl›msal olarak kabul gö-
ren sembolik anlamlar da kazanabilir. Örne¤in, Antik M›s›rda kedi tanr› ‘Ra’y› sem-
bolize ederdi ve kutsald›. Antik M›s›rdan gelen bu sembolle bugün kedi ‘bilgeli¤in’
sembolü, gösterenidir. Benzer biçimde ‘güvercin’ kavramsal anlam›n›n yan›nda
Antik Yunandan bu yana bar›fl›n sembolüdür. Gösterge çözümlemesi anlambilimi
de kapsayan daha genifl bir disiplinin temel araflt›rma konusudur: Göstergebilim
(semiotics).
Sausurre’ün gösterge kuram›nda dikkat edilecek olursa anlam dünyan›n dile
yans›mas› olarak ele al›nmaz. Dil ile dünya gerçekli¤i aras›nda ‘kavram’ vard›r. Dil-
de sesdizimine dönüflen dünyadaki olgular de¤il, o olgulara ait olan kavramlard›r
ve gösterilen kavramsal özellikleriyle tan›mlan›r.
Kavramsal/Gösterimsel Kavramsal/Gösterimsel anlam: Bir olguya ait de¤iflmeyen içsel özellikler-
anlam bir olguya ait
de¤iflmeyen içsel
den oluflan anlamd›r. Örne¤in ‘kedi’ sözcü¤ünün ‘canl›, memeli, etçil, dört ayakl›,
özelliklerden oluflan b›y›kl›, kuyruklu’ gibi özellikleri onun de¤iflmez içsel özellikleridir.
anlamd›r. Efldizisel anlam: Sözcükler kavramsal anlamlar›n›n yan› s›ra kullan›ld›¤› ba¤-
Efldizisel anlam sözcüklerin lama göre farkl› anlamlar kazanabilirler. Örne¤in ‘ak’ sözcü¤ü kavram anlam› aç›-
kavramsal anlamlar›n›n yan›
s›ra kullan›ld›¤› ba¤lama s›ndan ‘bir renk’ olarak tan›mlanabilir. Ancak ‘anam›n ak sütü gibi helal’ ifadesin-
göre yüklendi¤i anlamd›r. de renk olman›n ötesinde ‘kirlenmemifl’ ‘kendine ait’ gibi anlamlar da tafl›r.
Ça¤r›fl›msal anlam bireysel, Ça¤r›fl›msal anlam: Bireysel, kültürel deneyimlere ba¤l› olarak sözcüklerin
kültürel deneyimlere ba¤l› ça¤r›flt›rd›¤› anlamd›r. E¤er bir kedi ile kötü bir an›n›z varsa kedi sözcü¤ü sizde
olarak sözcüklerin
ça¤r›flt›rd›¤› anlamd›r. ‘nankör, zararl›’ gibi anlamlar› da uyand›rabilir.
Anlambilim aç›s›ndan dilde anlam›n tan›mlanmas›nda ‘kavramsal anlam’ temel
al›n›r. Göstergeler de kavramsal anlam özellikleri ile tan›mlan›r. Martinet (1998)
sözcüklerin anlamlar›n›n içerik olarak tan›mlanmas› yerine onlar›n di¤er sözcük-
lerle olan karfl›tl›k iliflkilerinden yola ç›karak ay›rt edici özellikleri aç›s›ndan anla-
fl›ld›¤›n› ve insan zihnindeki sözlükçenin de (lexicon) bu biçimde oluflturuldu¤u-
nu iddia eder. Bu yaklafl›m sözcü¤ün tan›mlanmas›yla ilgili bir bilgi vermez ancak
sözcü¤ün tümce/sözce de ayr›flt›r›lmas›n› sa¤lar. Örne¤in, [kad›n] ve [erkek] söz-
cüklerini ele alal›m. Kad›n sözcü¤ü için [+insan] ve [+difli] özelliklerini; erkek söz-
cü¤ü içinse[+insan] [-difli] özelliklerini kullanabiliriz. ‹nsan olma ortak özellik oldu-
¤u için bu iki sözcü¤ü birbirinden ay›ran difli olma ve difli olmama özelli¤idir.
Kad›n Erkek
[+insan] [+insan]
[+difli] [-difli]
Yukar›da verilen sözcük çiftiyle birlikte ‘o¤lan’ ve ‘k›z’ sözcüklerinin

SIRA de kavramsal an-
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
lam›n› betimleyiniz. Bu sözcük çiftlerini birbirinden ay›ran temel anlamsal özellikler 2
nelerdir?
fiimdiye kadar dilde somut ve soyut nesnelerin kavramsal olarak tan›mlan›fl›n›
ele ald›k. Oysa insan dillerinde anlam sözcük ile s›n›rl› de¤ildir.S ‘Zeynep
O R U sar› kedi- S O R U
sini kaybetti’ gibi bir tümceyi anlamam›z› sa¤layan sözcüklerin anlamlar›n›n yan›
s›ra baflka özellikler de oldu¤unu sezgisel olarak ilk bak›flta söyleyebiliriz.
D‹KKAT D‹KKAT
3. Zeynep sar› kedisini kaybetti.
N N
‘Zeynep’ in [+insan] ve [+difli] oldu¤unu, kedinin [+hayvan] ve [ +evcil] oldu¤u-
nu; ‘sar›’ ile ‘kedi’ aras›nda bir niteleme iliflkisi oldu¤unu ve kaybetmek sözcü¤ü-
nün bir eyleme karfl›l›k geldi¤ini ve [-var] özellik tafl›d›¤›n› anlayabildi¤imiz
AMAÇLARIMIZ gibi - AMAÇLARIMIZ
(s)I biçimi sayesinde ‘Zeynep’ ile ‘sar› kedi’ aras›nda bir iyelik iliflkisi oldu¤unu ve
-DI biçimi sayesinde kediyi kaybetme iflinin konuflma an›ndan önce gerçekleflti¤i-
ni anlayabiliriz. Ayr›ca kaybedenin özne ‘Zeynep’; kaybedilenin K ‹ ise
T Anesne
P ‘sar› ke- K ‹ T A P
di’ oldu¤unu bilmemiz de tümceyi anlamland›rmam›zda gerekli olan bilgilerden
biridir. Bu biçimde sözcük, dilbilgisi ve sözdizim bilgisiyle tümceyi anlamland›ra-
biliriz. Dikkat edilecek olursa bu biçimde oluflan anlam ‘insanT Eve L E difli
V ‹ Z Yolan
O N herhan- TELEV‹ZYON
gi bir öznenin’ ‘sar› olan her hangi bir kediye’ art›k sahip olmad›¤›’ bilgisini tafl›r.
Zeynep’in bir arkadafl›n›z oldu¤unu ve onun da uzun güzel tüyleri olan sevimli iki
tane kedisi oldu¤unu; kedilerden birinin sar› di¤erinin kara oldu¤unu varsayal›m.
Zeynep’in neden üzgün oldu¤unu annesine sordu¤unuzda ‘sar› kedisini’ ifadesin-
de ‘sar›’ sözcü¤ünü vurgulu sesleterek ‘kara olan› de¤il’ anlam› yükleyebilir. Böy-
lece, art›k ‘Zeynep’ ve ‘sar› kedi’ bizler için gönderimi olan, tan›d›k olan bir anlam
kazanacakt›r. E¤er konuflma ‘dün araba çarpm›fl’ biçiminde devam ederse ‘kaybet-
mek’ eyleminin de ‘ölmek’ eylemini karfl›lad›¤›n› anlayabiliriz.
A: Zeynep neden üzgün?

B: SARI kedisini kaybetti. Dün araba çarpm›fl.
Baflka bir ba¤lamda ‘Zeynep sar› kedisini kaybetti’ tümcesinin bir gazete habe-
ri oldu¤unu ve ‘Zeynep’in ünlü bir pop star oldu¤unu varsayal›m:
Örnek:
Zeynep sar› kedisini kaybetti
Ünlü flark›c› Zeynep flu günlerde çok üzgün. Sar› kedisini 3 gündür arad›¤›n›,
ancak hiçbir haber alamad›¤›n› belirten Zeynep 'hala umutluyum' dedi.
Böyle bir ba¤lamda ‘Zeynep sar› kedisini kaybetti’ ifadesi bir haber bafll›¤› ola-
rak yaln›zca belli bir gönderim kazanmaz ayn› zamanda iletiflim aç›s›ndan duyuru
ifllevini de yerine getirir. Öyleyse, dillerde tümceler birden çok anlam tafl›maktad›r.
Yukar›daki gözlemlerimiz bize bir tümceyi hem kavramsal içeri¤i aç›s›ndan hem
de ba¤lamda kazand›¤› gönderim ve iletiflimsel ifllevler aç›s›ndan 3 biçimde anlam-
land›rabilece¤imizi gösteriyor. Bir tümcenin kazanabilece¤i anlamlar› 3 farkl› bi-
‹fade/Tümce Anlam› her çimde flöyle s›n›fland›rabiliriz:
hangi bir ba¤lamdan
ba¤›ms›z, yaln›zca 1. ‹fade/Tümce Anlam›: Her hangi bir ba¤lamdan ba¤›ms›z, yaln›zca söz-
sözcüksel, dilbilgisel ve cüksel, dilbilgisel ve sözdizimsel bileflenler aç›s›ndan tan›mlanabilen anlam de-
sözdizimsel bileflenler
aç›s›ndan tan›mlanabilen mektir. Sözdizimsel bir bütünlük oluflturan ifadeler her hangi bir ba¤lamdan ba-
anlamd›r. ¤›ms›z ele al›nd›¤›nda ‘tümce’ olarak adland›r›l›rlar. ‘Zeynep sar› kedisini kaybet-
Sözce Anlam› her hangi bir ti’ bir tümcedir.
tümce belli bir ba¤lamda 2. Sözce Anlam›: Her hangi bir tümce belli bir ba¤lamda ba¤lam›n gerektirdi-
ba¤lam›n gerektirdi¤i
gönderim ve do¤ruluk ¤i gönderim ve do¤ruluk koflullar› aç›s›ndan tan›mland›¤›nda ortaya ç›kan anlam
koflullar› aç›s›ndan demektir. Sözce anlam› ba¤lam ba¤›ml›d›r. Gönderim bilgisi ve hangi koflullarda
tan›mland›¤›nda ortaya
ç›kan anlamd›r. sözcenin geçerli olabilece¤i bilgisini gerektirir. ‘Zeynep sar› kedisini kaybetti’ tüm-
cesi Zeynep’in sar› kedisinin oldu¤u ve bu kediyi gerçekten kaybetti¤i durumlar-
‹letiflimsel Anlam belli bir
ba¤lamda üretilen da sözcesel olarak anlam kazan›r.
sözcelerin ayn› zamanda 3. ‹letiflimsel Anlam: Belli bir ba¤lamda üretilen sözceler ayn› zamanda ile-
iletiflim aç›s›ndan 'rica
etme, reddetme, davet etme tiflim aç›s›ndan ‘rica etme, reddetme, davet etme gibi eylemleri de yerine getirir-
gibi eylemleri de yerine ler. (Söz Eylem: Sözcelerin tafl›d›¤› eylemleri betimler). Sözceler bafll›ca söz ver-
getirmesi ile oluflan
anlamd›r. me, davet etme, reddetme, özür dileme v.b. eylemleri yerine getirirler. ‘Benimle
konsere gelir misin’ ifadesi dilbilgisel olarak bir soru tümcesidir ancak bir arkada-
Söz Eylem: Sözcelerin
tafl›d›¤› eylemleri betimler. fl›n›za bu soruyu yöneltti¤inizde ayn› zamanda davet eylemini de gerçeklefltirmifl
Sözceler bafll›ca söz verme, olursunuz.
davet etme, reddetme, özür
dileme v.b. eylemleri yerine
getirirler.
fiekil 3.4
‘Arkadafl olarak
görmek’ kavram
aç›s›ndan
‘arkadafl› kabul
etmek/arkadafl› gibi
alg›lamak’
demektir. Ancak
karikatürde
sunulan ba¤lamda
duygusal bir iliflki
çerçevesinde bu
ifade
kullan›ld›¤›nda
‘geri
çevirme/reddetme’
söz eylemi olarak
alg›lanabilir.
Karikatür: Selçuk
Erdem
‘Bu akflam iflim var’ ifadesini için uygun olan ba¤lamlar bularak buldu¤unuz
SIRA S‹ZDEba¤lamlarda SIRA S‹ZDE
kazand›¤› sözce ve iletiflimsel anlam› betimleyiniz. 3
ANLAMIN OLUfiUMU: B‹RLEfi‹MSELL‹K ‹LKES‹
Dilde anlam tek bir özellikle de¤il, birden çok özelli¤in birleflimiyle oluflur. Söz- Birleflimsellik ‹lkesi dilde
cüklerin, öbeklerin ve tümcelerin anlam›n›n dilbilgisi, biçim, sözdizimi
S O R U gibi farkl› sözcüklerin, öbeklerin
S O RveU
tümcelerin anlam›n›n
düzlemlere ait özelliklerin belirli ilkelerle bir araya gelmesi sonucunda oluflmas›na dilbilgisi, biçim, sözdizimi
birleflimsellik ilkesi denir. Afla¤›da sunulan tümce üzerinde çal›flarak birleflimsel gibi farkl› düzlemlere ait
D‹KKAT D ‹ilkelerle
özelliklerin belirli KKAT
anlam›n nas›l olufltu¤unu gözlemleyelim. bir araya gelmesi
sonucunda oluflmas›d›r.
N N
4. Eski bir kitap kitapl›ktan yere düfltü. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Sözcüksel olarak bakt›¤›m›zda, ‘kitapl›k’ sözcü¤ünü anlamam›z› sa¤layan hem

‘kitap’ sözcü¤ünün hem de bu sözcü¤e eklenen -lIk biçimbiriminin AMAÇLARIMIZ kavramsal AMAÇLARIMIZ
özelliklerini bilmemizdir. Kitapl›k sözcü¤ünün anlam›n› oluflturan birleflimsel özel-
likleri flöyle betimleyebiliriz:
1. Sözcü¤ün taban› olan kitap sözcü¤ünün kavramsal özellikleri: K ‹ T A ka¤›da P bas›l- K ‹ T A P
m›fl, ciltli, okunabilir olan v.b.
2. -lIk biçiminin kavramsal özelli¤i: ‘içine X konabilen eflya’ (kitapl›k, tuzluk,
çaydanl›k, v.b.). Bu özellik biçim-anlamsald›r. Ayr›ca bu T E Lbiçimle
E V ‹ Z Y O N‘X için’ an- TELEV‹ZYON
lam› da türetilebilir. Hangi kavramsal özelli¤in seçilece¤i biçimbirimin ek-
lendi¤i taban›n kavramsal özelli¤ine ba¤l›d›r. Örne¤in ‘yaz’ sözcü¤üne ek-
lendi¤inde ‘yaz için’ anlam›n› tafl›yan ‘yazl›k’ sözcü¤ü üretilir.
3. Türkçenin sesdizim ilkelerine uygun olarak ‘arka ünlüden ‹ N Tsonra
E R N E Tbir arka ün- ‹NTERNET
lü gelmesi gerekti¤i için /l›k/ altbiçimli¤inin türetim için kullan›lmas›. Bu
özellik biçim-sesbilgiseldir.
Böylece kitapl›k sözcü¤ünün anlam› hem taban olan sözcü¤e hem de biçimbirime
ait kavramsal özelliklerin birleflimiyle ortaya ç›kar.
Benzer biçimde, tümceler de de¤iflik bileflenlerden oluflur ve her bir bileflen tüm-
ce anlam›n›n oluflmas›na katk›da bulunur. fiimdi, ‘Eski bir kitap kitapl›ktan yere düfl-
tü’ ifadesinin anlam›n›n hangi bileflenlerden olufltu¤unu betimlemeye çal›flal›m:
1. Tümcede yer alan kitapl›k, eski, kitap, yere düflmek sözcüklerin kavramsal
özellikleri
2. Tümcede ayr›ca kaynak durumunu iflaretleyen -DAn; yönelme durumunu
iflaretleyen -A; dilbilgisel görünüflü iflaretleyen -DI biçimbirimleri de yer al-
makta ve adc›l ve eylemcil çekimleri göstermektedir. Böylece yere düflmek
eyleminin bir noktadan baflka bir noktaya do¤ru oldu¤unu ve olay›n konufl-
ma an›ndan önce tamamland›¤›n› anlayabiliriz. Dilbilgisel ulamlar çekimle
iflaretlenir ve adc›l (say›, kifli, durum) ve eylemcil ulamlar (görünüfl, kip, za-
man, çat›, olumsuzluk, v.b.) tümcede adlarla eylem aras›ndaki iliflkiyi, adla-
r›n ço¤ul-tekil olma durumunu, eylemin konuflma an›na göre önce/sonra
veya konuflma an›nda olup olmad›¤› bilgisini aktar›rlar.
3. Sözdizimsel aç›dan s›fat olan ‘eski’ sözcü¤ü ile ad olan ‘kitap’ sözcü¤ünün bir
öbek oluflturdu¤unu ve bu öbe¤in bafl› ‘kitap’ oldu¤u için bir Ad Öbe¤i (AÖ)
oldu¤unu görüyoruz. Türkçedeki dizilim ilkelerine uygun olarak s›fat›n ‘bir
kitap’ ›n önüne gelebilece¤ini ve ‘bir kitap eski’ diziliminin kabul edilebilir
olmad›¤›n› da biliyoruz. ‘Ayr›ca, ‘kitapl›ktan’ ‘yere’ ve ‘düfl’ sözcüklerinin bir
araya gelerek bir öbek oluflturdu¤unu ve bu öbe¤in bafl›n›n ‘düfl’ eylemi ol-
du¤unu; dolay›s›yla öbe¤in bir Eylem Öbe¤i (EÖ) oldu¤unu biliyoruz.
Yukar›daki gözlemlerimizden yola ç›karak tümce için birleflimsel anlam›n bile-

flenlerini flöyle genellefltirebiliriz:
1. Sözcüklerin anlam›
2. Dilbilgisel ulamlar›n anlamsal özellikleri
3. Sözdizimsel kurallar
SÖZCÜK ANLAMI VE SÖZCÜKLER ARASI ‹L‹fiK‹LER

Sözcükler onlar›n kavramsal içeri¤ini oluflturan bir tak›m anlamsal özellikler tafl›r-
lar. Dil edinim sürecinde çocuklar sözcüklerin kavramsal içeriklerini bu özellikler
ile edinirler ve dil edinim sürecinde ‘sözlükçe’ dedi¤imiz bir da¤arc›k olufltururlar.
Anlamsal özellikler sayesinde sözcükleri hem ortak özellikleri hem de ay›rt edici
özellikleri aç›s›ndan s›n›fland›r›r ve anlamland›r›r›z. Daha önce ‘kad›n’ ve ‘erkek’
sözcükleri için hangi anlamsal özellikler oldu¤unu görmüfltük. [+ difli] olma özelli-
¤i bu iki sözcük için ay›rt edici özellik iken [+insan] ve [+yetiflkin] olma ortak özel-
likleridir. Asl›nda teyze/abla/hala/anne sözcükleri ile amca/abi/day›/baba sözcük-
leri de ‘kad›n-erkek’ sözcük çiftinin anlamsal özelliklerini tafl›rlar. Ayn› biçimde
[+insan] ve [+yetiflkin] olma ortak özelliklerini, [+/- difli] ise ay›rtedici özelliklerini
oluflturur.
Tablo 3.1
Kad›n Teyze Abla Hala Anne Erkek Amca Abi Day› Baba
insan + + + + + + + + + +
yetiflkin + + + + + + + + + +
difli + + + + + - - - - -
Bütün sözcükler anlamsal özellikleri aç›s›ndan tan›mlanabilirler. Örne¤in, ey-

lemlere karfl›l›k gelen sözcükler de gösterdikleri eylem türü aç›s›ndan flu özellikle-
ri tafl›yabilirler:
[+hareket] koflmak, yürümek, y›kamak, v.b.

[+temas] sar›lmak, kucaklamak, dokunmak,v.b.
[+yaratma] infla etmek, hayal etmek, resim yapmak,v.b.
[duyumsama] görmek, duymak, tatmak, hissetmek,v.b.
[+biliflsel] anlamak, ö¤renmek, çözümlemek, v.b.
SIRA S‹ZDE Yukar›daki anlamsal

SIRA S‹ZDEözelliklere göre ‘dans etmek, boyamak, düflünmek’ eylemleri hangi
4 özellikleri tafl›maktad›r?
Sözcükleri tan›mlamak ve s›n›fland›rmak için yaln›zca onlar›n anlamsal özellik-
lerinden yararlanmay›z. ‘Mavi nedir’ sorusuna ‘Bir renk’; ‘Özgürlük nedir’ sorusu-
S O R U na ‘hürriyet’;S ‘Ölü
O R U nedir’ sorusuna ise ‘Canl› olmayan’ biçiminde yan›t verebiliriz.
Dikkat edilecek olursa ‘mavi, özgürlük, ölü’ sözcüklerini tan›mlarken di¤er söz-
cüklerle olan iliflkilerinden yararland›k. Ayr›ca, ilk gözlemimiz bize sözcüklerin
D‹KKAT D‹KKAT
birbirleriyle farkl› türden iliflkiler kurduklar›n› da iflaret ediyor. ‘mavi’ ile ‘renk’ ara-
s›ndaki iliflki ayn› türden olmaya; ‘özgürlük’ ve ‘hürriyet’ aras›nda efl anlaml›l›¤a;
N N
SIRA S‹ZDE SIRAaras›ndaki
‘ölü’ ile ‘canl›’ S‹ZDE iliflki ise karfl›t anlaml›l›¤a dayan›yor. Sözcük anlambili-
min temel u¤rafl› sözcüklerin birbirleriyle kurduklar› bu anlamsal iliflkileri tan›mla-
AMAÇLARIMIZ
makt›r. fiimdi sözcükler aras› anlamsal iliflkileri biraz daha ayr›nt›l› inceleyelim.
AMAÇLARIMIZ
Alt Anlam
Sözcükler birbirleriyle ayn› cins ve türden olma aç›s›ndan benzerlikler tafl›rlar. Ör-
ne¤in, ‘kufl’ sözcü¤ü canl›lar ve hayvanlar üst kavramlar›n›n bir alt türüdür. Serçe,
güvercin, çal›kuflu, bülbül gibi sözcükler de ‘kufl’ üst kavram›n›n alt örnekleridir.
fiekil 3.5
Canl›lar
‹nsan Hayvan Bitki
Kufl Bal›k Köpek
Çal›kuflu Serçe
Öyleyse, bir sözcü¤ün baflka bir sözcü¤ün alt kavram›n› göstermesi alt anlam-
l›l›kt›r. Serçe, kufl ve hayvan sözcükleri aras›nda bir alt anlaml›l›k ve kapsama ilifl-
kisi söz konusudur. Kufl hayvan sözcü¤ünün bir alt anlam›d›r ve hayvan kufl söz-
cü¤ünü kapsar. Serçe ise hayvan ve kufl sözcüklerinin alt anlam›d›r ve her ikisi ta-
raf›ndan da kapsan›r.
Alt anlaml›l›k: E¤er X sözcü¤ü Y sözcü¤ü taraf›ndan kapsan›rsa X Y’nin bir Alt anlaml›l›k bir sözcü¤ün
baflka bir sözcü¤ün alt
alt anlam›n› içerir. Orkide-çiçek; kad›n-insan; koltuk-mobilya; anlambilim-dilbi- kavramlar›ndan birine
lim sözcük çiftleri alt anlaml›l›k iliflkisine örnek olarak verilebilir. karfl›l›k gelmesiyle oluflan
iliflkidir.
Efl Anlaml›l›k
Farkl› sesletilen ve yaz›lan ancak ayn› kavramsal içeri¤i ve anlamsal özellikleri olan
iki sözcük aras›ndaki iliflki efl anlaml›l›k olarak adland›r›l›r. Türkçede ‘ak ve beyaz’;
‘yürek ve kalp’ sözcükleri; ‹ngilizcede ‘deep ve profound’; ‘mature ve ripe’ sözcük-
leri ayn› kavramsal içeri¤e ve anlamsal özelliklere sahiptir ve herhangi bir eflan-
laml› sözcükler sözlü¤üne bakt›¤›n›zda bu sözcük çiftlerinin eflanlaml› olarak ve-
rildi¤ini görebilirsiniz.
Efl anlaml›l›k iki farkl›
Efl anlaml›l›k: E¤er X sözcü¤ü Y sözcü¤ü ile ayn› kavramsal içeri¤e sahipse sesletimi olan sözcü¤ün ayn›
aralar›nda efl anlaml›l›k iliflkisi vard›r. kavramsal içeri¤e sahip
olmas›.
Peki, bu sözcükler ayn› anlama sahip olduklar›na göre belli bir ba¤lamda bir-
birlerinin yerine kullan›labilirler mi? Efl anlaml›l›k ile ilgili sorun bu noktada ortaya
ç›kmaktad›r. Daha önce tan›mlad›¤›m›z efldizisel anlam eflanlaml›l›¤› etkileyen ve
sözcüklerin birbiri yerine geçmesini engelleyen özelliklerden biridir. Örne¤in Türk-
çede ‘anam›n ak sütü’ deyiminde efldizisel olarak ‘süt’ün yaln›zca ‘ak’ ile kullan›la-
bildi¤ini ve ‘anam›n beyaz sütü’ ifadesinin kabul edilemez oldu¤unu görüyoruz.
Benzer biçimde ‘yürekli adam’ ifadesinde yürekli yerine ‘kalpli’ sözcü¤ü kullan›la-
maz. ‹ngilizcede de ‘derin düflünce’ anlam›nda ‘profound thoughts’ kullan›labilir-
ken ‘deep thougts’ kullan›lmaz. Benzer biçimde ‘the river is very deep’ denebilir
ancak nehrin derinli¤ini tan›mlamak için ‘the river is very profound’ denemez. Öy-
leyse efl anlaml›l›k ba¤lamdan ve herhangi bir efldizisel iliflkiden ba¤›ms›z olarak
sözlük düzeyinde ele al›nd›¤›nda olas› görünürken belli bir ba¤lamda ve dizilimde
olas› olmayabilir. Bu nedenle gerçek efl anlaml›l›k dillerde çok az düzeyde vard›r.
SIRA S‹ZDE Türkçe ‘harcamak-tüketmek’

SIRA S‹ZDE sözcüklerinin hangi ba¤lamlarda birbirlerinin yerine kulla-
5 n›lamad›klar›n› saptay›n›z.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Karfl›t Anlaml›l›k
D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹ki sözcük aras›nda anlamsal olarak birbirinin karfl›t› olmas› karfl›t anlaml›l›k ola-
S O R U rak adland›r›l›r.S O R‘k›sa-uzun’,
U ‘ters-düz’ bekar-evli’ ‘üst-alt’ gibi sözcük çiftleri birbiri-
nin karfl›t› durumlar› göstermektedir. Temel olarak iki tür karfl›tl›ktan söz edilebi-
lir: Derecelendirilebilen ve derecelendirilemeyen karfl›tlar. ‘k›sa ve uzun’ sözcük
D‹KKAT D‹KKAT
çiftini alal›m. Bu sözcükler uzunluk gibi derecelendirilebilen bir kavram›n iki uç
noktas›n› gösterir. Dolay›s›yla, bir nesnenin k›sa, daha k›sa, çok k›sa oldu¤undan
N N
SIRA S‹ZDE bahsedebiliriz.SIRA S‹ZDE
Derecelendirilebilen karfl›t Derecelendirilebilen Karfl›t Anlaml›lar: E¤er X ve Y sözcükleri aras›nda bel-
anlaml›l›k iki sözcük li bir ölçütün iki uç noktas›nda olma iliflkisi varsa bu sözcükler derecelendirilebi-
aras›nda belli bir ölçütün iki
uç noktas›nda olma len karfl›tlard›r.
iliflkisidir. E¤er bir sözcük çifti aras›nda derecelendirilebilen bir karfl›tl›k varsa sözcüklerin
‘daha’ ve ‘çok’ ifadeleriyle kullan›labilmesi gerekir: ‘daha uzun-daha k›sa’ ve ‘çok
uzun-çok k›sa’ örneklerinde oldu¤u gibi. Ayr›ca, derecelendirilebilir karfl›tlar›n
olumsuzlar› karfl›tl›k tafl›mazlar. Örne¤in ‘k›sa de¤il’ uzun; ‘genç de¤il’ yafll› anla-
m›na gelmez.
Kimi sözcükler ise aralar›nda derecelendirilemeyen, ölçülemeyen bir karfl›tl›k
tafl›rlar. Örne¤in ‘ölü-canl›’ çiftini ele alal›m. Bu sözcükler ‘daha’ ve ‘çok’ ile kulla-
n›lamazlar. ‘daha ölü’ veya ‘çok ölü’ diyemeyiz. Ayr›ca, derecelendirilemeyen kar-
‹NTERNET fl›tl›k oldu¤unda
‹ N T E R Nsözcü¤ün
ET olumsuzu karfl›t anlam›na eflit olur. Örne¤in, ‘ölü de¤il’
‘canl›’; ‘bekar de¤il’ ‘evli’ anlam›na gelir.
Derecelendirilemeyen Derecelendirilemeyen Karfl›tl›k: E¤er X ve Y sözcükleri olumsuz biçimleri

karfl›tl›k iki sözcü¤ün ile birbirlerine eflit anlam tafl›rlarsa aralar›ndaki iliflki derecelendirilemeyen
olumsuz biçimlerinin
birbirine eflit anlam karfl›tl›kt›r.
tafl›mas›d›r.
Ters ve Bak›fl›ml› Karfl›tlar
Derecelendirilemeyen karfl›tlar içinde ters karfl›tlar özel bir grup oluflturur. Özellik-
le karfl›t yön iliflkisi gösteren sözcükler ters karfl›tl›k iliflkisi kurarlar.
Ters karfl›tl›k sözcüklerin Ters Karfl›tl›k: E¤er sözcüklerden biri bir yönde ⇒ di¤eri ise onun karfl›t› yö-
karfl›t yönlerde bir hareketi
göstermesidir.
nünde ⇐ bir hareketi gösterirse aralar›nda ters karfl›tl›k iliflkisi vard›r.
‘üst-alt’, ‘sa¤-sol’, ‘arkada-önde’ gibi sözcük çiftleri birbirinin tersi olan yönleri
gösterdikleri için ters karfl›tlar olarak tan›mlanabilirler. Ters karfl›tl›k eylemler ara-
s›nda da kurulabilir: ‘gitmek-gelmek’, ‘itmek-çekmek’, ‘gitmek-dönmek’ gibi eylem
sözcük çiftleri de birbirinin tersi yönde hareketi göstermektedir.
Birbiriyle karfl›tl›k iliflkisi kuran sözcükler kimi zaman belli bir dizilim içinde
karfl›t› olan anlam› da tafl›r. ‘borç ver-borç al’ sözcük çiftini afla¤›daki tümce aç›s›n-
dan ele alal›m:
5. Ali Ahmet’e borç verdi.

(5)’te sunulan tümcenin eylemini Ahmet aç›s›ndan ele ald›¤›m›zda borç ver ey-
leminin karfl›t› olan borç al eylemini de içerdi¤ini görürüz:
5a. Ahmet Ali’den borç ald›.
Öyleyse (5)’te sunulan tümce anlamsal olarak (5a)’da sunulan tümceyi de içer-
mektedir. Benzer biçimde, ‘Ali Ahmet’in patronu’ ifadesi ‘Ahmet Ali’nin çal›flan›’
anlam›n›; ‘Can Fatma’ya kitap verdi’ ifadesi de ‘Fatma Can’dan kitap ald›’ ifadesini
içerir.
Bak›fl›ml› karfl›tlar: E¤er iki sözcük aras›nda birbirinin karfl›t›n› içerme ilifl- Bak›fl›ml› karfl›tl›k iki
kisi varsa bu iliflkiye ‘bak›fl›ml› karfl›tl›k’ denir. sözcük aras›nda birbirinin
karfl›t›n› içermesi iliflkisidir.
Efl Seslilik ve Çok Anlaml›l›k

Kimi sözcükler ayn› ses ve yaz› biçimde olmalar›na ra¤men birbirlerinden tümüy-
le ba¤›ms›z kavramsal içerek ve anlamsal özelliklere sahiptirler. Türkçede ‘yüz’
sözcü¤ünü ele alal›m: TDK Türkçe Büyük Sözlükte ‘yüz’ sözcü¤ü için flu anlamlar
tan›mlanmaktad›r:
yüz (I) a. 1. Doksan dokuzdan sonra gelen say›n›n ad›. 2. Bu say›y› gösteren
100 ve C rakamlar›n›n ad›. 3. sf. On kere on, doksan dokuzdan bir art›k. 4. Kere,
kat vb. kelimeler ile birlikte kullan›larak yap›lan iflin çoklu¤unu abart›l› bir biçim-
de anlatan söz: “Hikmet Bey’in kurum ve edas›, her zamankinden belki yüz kat
üstündü.” -S. M. Alus.
yüz (II) a. 1. Baflta, al›n, göz, burun, a¤›z, yanak ve çenenin bulundu¤u ön
bölüm, sima, çehre, surat: “Bir güzel çocuk yüzüyle gülümsüyor.” -S. F. Abas›ya-
n›k. 2. Yüzey: Suyun yüzünde. 3. Kesici araçlarda a¤›z: B›ça¤›n keskin yüzü. 4.
Bir kumafl›n dikifl s›ras›nda d›fla getirilen gösteriflli bölümü. 5. Yorgana ve yast›¤a
geçirilen k›l›f. 6. Bir fleyin görünen bölümünde kullan›lan kumafl: Yorgan yüzü.
Kanepenin yüzü. 7. Birinin görülegelen veya umulan hoflgörürlü¤üne güvenilerek
gösterilen cüret: Ne yüzle? Yüzü olmamak. 8. Nedeniyle, sebebiyle: “Bu yüzden Fu-
at Köprülü ile çat›flmaya bafllam›fllard› gazetelerde.” -Y. Z. Ortaç. 9. Yan, taraf. 10.
Bir yap›n›n d›fla bakan düfley yüzeylerinin her biri: Ön yüz. Yan yüz. Arka yüz.
11. mec. Utanma: Adamda yüz yok ki!
yüz (III) e. 1. Kol, bacak, yüzgeç vb. organlar›n özel hareketleriyle su yüzeyin-
de veya su içinde ilerlemek, durmak: “Yüzmek bilmedi¤i için on dakika içinde bo-
¤ulmufltu.” -S. F. Abas›yan›k. 2. Yüzme sporu yapmak. 3. Bir s›v›n›n yüzeyinde
batmadan durmak: Tahta suda yüzer. 4. Herhangi bir durumun en afl›r› derece-
sinde olmak: “Hiçbir kayg›n›n gölgelemedi¤i bir saadet içinde yüzmektedir.” -H.
Taner. 5. mec. Dalgalanmak: “Korkma! Sönmez bu flafaklarda yüzen al sancak, /
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak” -M. A. Ersoy. 6. mec. Herhangi
bir fleyle üzeri kaplanmak, bir fleye bulanmak: Kitaplar toz içinde yüzüyor. Ev pis-
lik içinde yüzüyor.
yüz (IV) e. (-i) 1. Derisini ç›karmak, derisini soymak. 2. hlk. Çok para istemek.
TDK sözlükte ‘yüz’ sözcü¤ü için 4 ayr› bafll›k sunulmaktad›r. Ad olarak 1. Say›;
2. ‹nsan organ› anlamlar› vard›r. Eylem olarak da 1. Suda ilerlemek; 2. Soymak an-
lamlar› bulunmaktad›r. Bu dört anlam birbirinden tümüyle ba¤›ms›z oldu¤u düflü-
nüldü¤ü için sözlükte ayr› madde bafl› olarak verilmifltir. Efl seslilik sesletim veya
yaz›m› ayn› olan ancak farkl›
Efl Seslilik: E¤er iki sözcük ayn› sesletim ve yaz› biçiminde olmas›na ra¤men kavramsal içeri¤e karfl›l›k
birbirinden tümüyle ba¤›ms›z anlamlar tafl›rsa bu iki sözcük aras›ndaki iliflki efl gelen sözcükler aras›ndaki
iliflkidir.
seslilik olarak adland›r›l›r.
Dikkat edilecek olursa ‘yüz’ sözcü¤ü için verilen (II). Madde bafl›n›n içinde ay-
r›ca (1)-(7) aras›nda verilen anlamlar da bulunmaktad›r. Bu kez insan yüzü, bir cis-
min yüzeyi, cüret etmek gibi anlamlar ‘insan yüzü’ bafll›¤› alt›nda sunulmaktad›r.
Bunun nedeni sunulan anlamlar›n birbirinden ba¤›ms›z olmamas› ve benzetme
iliflkisine dayal› bir anlam türetimiyle kullan›lm›fl olmalar›d›r; ‘ insan yüzü’ ile ‘yor-
gan yüzü’ aras›ndaki benzetme her ikisinde de bir cismin görünen taraf›n›n çehre-
lenmifl olmas›na dayanmaktad›r. Öyleyse, yüz sözcü¤ü ‘insan yüzü’ ve ‘yorgan yü-
zü’ ifadelerinde çok anlaml› kullan›lmaktad›r.
Çok Anlaml›l›k: E¤er bir sözcükten benzetme yoluyla baflka anlamlar türetilir-
se ortaya ç›kan sözcükler aras›ndaki iliflki çok anlaml›l›k iliflkisidir.
Türkçede ‘burun’ sözcü¤ü ayn› madde bafl›nda flu anlamlarla sunulmaktad›r:
burun, -rnu a. 1. anat. Al›nla üst dudak aras›nda bulunan, ç›k›nt›l›, iki delik-
li koklama ve solunum organ›. 2. Baz› fleylerin ön ve sivri bölümü: “Kad›köy vapu-
runun güvertesinde, paltoma bürünmüfl, gidip ta burna oturmufltum.” -H. Taner.
3. mec. Kibir, büyüklenme: Burnundan yan›na var›lm›yor. 4. co¤. Karan›n, özel-
likle yüksek ve da¤l›k k›y›larda, türlü biçimlerde denize uzanm›fl bölümü.
Yukar›da sunulan tüm anlamlar asl›nda belli bir uzamdan d›flar› do¤ru ç›k›nt›
oluflturma benzetmesine dayanmaktad›r. Efl seslili¤in aksine, ‘Ayfle’nin burnu’ ‘Si-
nop burnu’ ‘kay›¤›n burnu’ ifadelerinin tümünde paylafl›lan ortak bir özellik vard›r:
S›ras›yla yüzden d›fl uzama, karadan denize ve kay›ktan d›fl uzama do¤ru bir ç›k›n-
t› olmas›. Öyleyse, bir sözcü¤ün efl sesli veya çok anlaml› olup olmad›¤›na paylafl›-
lan ortak bir anlamsal özellik olup olmad›¤›na bakarak karar verebiliriz. Ancak bu
her zaman mümkün olmayabilir ve sözlük haz›rlarken karfl›lafl›lan en büyük zorluk-
lardan biri sözcü¤ün efl anlaml›l›k m› çok anlaml›l›k m› tafl›d›¤›na karar vermektir.
Bunun nedenlerinden biri tarihsel süreçte sözcü¤ün geçirdi¤i evrimdir. Bafllang›çta
çok anlaml› olan sözcükler zaman içinde belli efl dizisel örüntülerle kullan›larak or-
tak özelli¤i kaybedebilir ve bugün ba¤›ms›z anlamlar tafl›r gibi görünebilir.
E¤retileme
Yaz›nbilimde bir söz sanat› olarak tan›mlanan e¤retileme asl›nda dilde anlam ya-
ratan önemli özelliklerden biridir. E¤retileme bir kavram› di¤er bir kavram üzerin-
den anlamak/anlatmak için kullan›lan biliflsel bir eylemdir. ‘Borç içinde yüzmek’
ifadesini ele alal›m. Borçlu olman›n miktar›n› anlatabilmek için ‘denizin enginli¤i’
özelli¤ine benzetme yap›lm›fl; böylece denizin içinde yüzmek kavram üzerinden
çok fazla borcun içinde olmak aras›nda iliflki kurulmufltur.
E¤retileme bir kavram›n E¤retileme: E¤er bir kavram di¤eri üzerinden benzetme ile ifade edilirse iki
baflka bir kavrama kavram aras›ndaki anlamsal iliflki e¤retilemedir.
benzetilerek ifade
edilmesidir.
E¤retileme yap›lan kavramlardan biri hedef, di¤eri ise kaynakt›r. Bu örnekte he-
def ‘çok borçlu olmak’ kaynak ise ‘denizde yüzmek’ kavram›d›r. Örne¤imizde e¤re-
tileme yap›ld›¤› dilbilgisel olarak aç›kça gösterilmemifltir ve e¤retileme ç›kar›msald›r.
Ancak kimi zaman e¤retileme aç›k bir biçimde dilbilgisel olarak da gösterilebilir. Ör-
ne¤in, Türkçede ‘gibi’ ilgeci hedef ile kaynak aras›ndaki benzerli¤i iflaretler. ‘Taz› gi-
bi h›zl›’ ve ‘demir gibi sa¤lam’ ifadeleri aç›k e¤retilemeye örnek olarak verilebilir.
Daha önce çok anlaml›l›¤›n benzetme iliflkisi ile türetildi¤ini belirtmifltik. Özel-
likle eylemlerden anlam türetiminde e¤retileme daha çok fiziksel olan bir özellik-
ten yola ç›k›larak yap›l›r. Örne¤in, ‘çekmek’ eyleminin ‘kendine do¤ru as›lmak’ an-
lam›n›n yan› s›ra e¤retileme ile üretilmifl ‘dert/ac›/çile çekmek, kan çekmek, top-
rak çekmek, para çekmek’ gibi anlamlar› da vard›r. ‘Çekmek’ eyleminin çok an-
laml› olmas›n› sa¤layan ‘ belli bir uzamda d›flar›dan içeri do¤ru (kendine) as›lmak’
özelli¤idir. Dert çekmek ifadesinde ‘dert’ ‘bir nesneye’ benzetilmifl ve böylece ‘dert
konuflana do¤ru gelen bir yük’ gibi betimlenmifltir. Düflmek eyleminde ise ‘uzam-
da yukar›dan afla¤› do¤ru istemsiz hareket’ özelli¤i temel al›n›r. ‘Elma yere düfltü’
ifadesinde bu fiziksel özellik aç›kça görülür. ‘Derde düflmek’, ‘akl›na düflmek’, ‘afl-
ka düflmek’, ‘düflük yapmak’, ‘yola düflmek’ gibi ifadelerde de özne yukar›dan afla-
¤› istemsiz hareket eden bir cisme benzetilir. Hedef özne, kaynak ise bu özelliktir.
Dilbilimde yayg›n olarak kabul gören ‘kavramsal e¤retileme’ kuram›na göre dil-
de anlam üretmemizi sa¤layan temel anlamsal özellik e¤retilemedir. ‹nsan düflün-
ce biçimi olarak kavramlar› birbiri üzerinden tan›mlar. Dolay›s›yla e¤retileme öner-
me düzeyindedir ve dile de¤iflik dilbilgisel yap›larla yans›t›l›r. Örne¤in, insan dille-
rinde flu kavramsal e¤retilemenin evrensel oldu¤unu söyleyebiliriz:
YUKARISI ‹Y‹D‹R
AfiA⁄ISI KÖTÜDÜR
Pek çok dilde olumlu durumlar yukar› do¤ru; olumsuz durumlar ise afla¤› do¤-
ru e¤retilemesi ile aktar›l›r. Türkçede ‘aya¤› yerden kesilmek’, ‘sevinçten havalar-
da uçmak’ ifadeleri öznenin yukar› do¤ru hareket etmesini gösterir. ‘Utançtan ye-
rin dibine batmak’, ‘Halsiz düflmek’ ifadeleri ise ‘Afla¤›s› kötüdür’ e¤retilemesine
dayan›r. Benzer biçimde ‹ngilizcede ‘Love is on the air’, ‘My spirits rose’, ‘I am fee-
ling up’ ifadeleri ‘yukar›s› iyidir’ kavramsal e¤retilemesine dayanmaktad›r.
fiekil 3.6
‹L‹fiK‹ TAfiITTIR
Yandaki karikatürde
'iliflki yürütmek'
ifadesi bir kavramsal
e¤retilemeye dayan›r:
'‹liflki bir araçt›r ve
ileri do¤ru hareket
ettirilebilir'. Böylece
'araba yürütmek' gibi
somut bir eylemden
yap›lan soyutlama ile
iliflki yürütmek
ifadesine ulafl›l›r.
Karikatürdeki
adam›n 'kapat›p
açal›m, belki çal›fl›r'
sözcesinde ise iliflki
gene bir araca
benzetilmektedir.
Ancak bu kez
bilgisayar gibi açma
ve kapama dü¤mesi
olan ve çal›flmay›
durdurdu¤unda aç›p
kapatarak tekrar
iflleyebilen bir araç.
Karikatür: Selçuk
Erdem
Parça- Bütün ‹liflkisi ve Ad Eksiltmesi

Sözcükler tek bafllar›na de¤il bütüncül bir anlam a¤›n›n içinde di¤er sözcüklerin
ifade etti¤i kavram›n bir parças› olma özelli¤iyle birbirlerine ba¤lan›rlar. Daha ön-
ce alt anlaml›l›k özelli¤inin sözcükler aras›nda ne tür bir anlamsal iliflki kurdu¤u-
nu görmüfltük. Alt anlaml›l›k sözcükleri tür ve cins aç›s›ndan birbiriyle iliflkilendir-
memiz‹ sa¤lar. Parça bütün iliflkisi ise bir bütünün parças› olan ile bütün aras›nda-
ki iliflkiye dayan›r.
Parça bütün iliflkisi Parça-Bütün iliflkisi: E¤er sözcükler bir bütün ile onun parçalar›n› gösteri-
sözcüklerin bir bütün ile
onun parçalar›n› göstermesi
yorsa kurduklar› anlamsal iliflki parça-bütün iliflkisidir.
ile kurulan anlamsal iliflki.
Örne¤in ‘göz’ ile ‘yüz’ aras›nda bir parça bütün iliflkisi vard›r. Göz sözcü¤ü bir
bütün olarak alg›lad›¤›m›z ‘yüz’ün bir parças›d›r. ‘çerçeve ve pencere’, ‘kapak ve
kitap’ ‘çat›-ev’ sözcük çiftlerinde de bu iliflki görülmektedir.
Sözcüklerin belli bir anlam a¤› içinde yer almas› dillerde ifadeler üretilirken ba-
z› eksiltmeler yapmam›z› sa¤lar. Örne¤in ‘Ayfle üniversiteye bafll›yor’ tümcesinde
üniversite ‘e¤itim görülecek kurumdaki bir bölüm’ için kullan›lm›flt›r. Ancak, bu
üniversite sözcü¤ünün böyle bir bütün oluflturdu¤u ve fakültelerin, bölümlerin bu
bütünün parçalar› oldu¤unu bildi¤imiz için ‘üniversiteye bafllamak’ ifadesini eksilt-
meye ra¤men anlamland›rabiliyoruz. Eksiltme ifllemi yaln›zca parça bütün iliflkisin-
de de¤il, sahip olan-sahip olunan, kapsayan-kapsanan, gösterilen-sembol çiftlerin-
de de yap›labilir. Örne¤in, ‘Naz›m Himet’i bulam›yorum, nerede?’ ifadesinde eksil-
tilen ‘Naz›m Hikmet’in fliir kitaplar›ndan biridir’. Naz›m Hikmet’in bir flair oldu¤u-
nu ve art›k hayatta olmad›¤›n› biliyorsan›z bu sözceyi söyleyen kiflinin Naz›m Hik-
met’in bir kitab›n› kastetti¤ini anlayabilirsiniz. Naz›m Hikmet ile fliir kitab› aras›n-
daki iliflki ‘sahip olan-sahip olunan’a dayal› olarak yap›lan bir ad eksiltmesidir.
Ad eksiltme sözcükler Ad Eksiltme: Sözcükler aras›nda belli bir dizilimde parça-bütün, sahip ol-
aras›nda belli bir dizilimde ma-olunma, kapsama-kapsanma, gösterilen-sembol iliflkisine ba¤l› olarak yap›-
parça-bütün, sahip olma-
olunma, kapsama- lan eksiltmedir.
kapsanma, gösterilen-
sembol iliflkisine ba¤l› ‘Ankara k›zg›n’ ‘Çankaya aç›klama yapt›’ gibi haber bafll›klar›nda görebilece¤i-
olarak yap›lan eksiltmedir. niz ifadelerdeki eksiltme ‘gösteren-sembol’ iliflkisine dayan›r. Ankara Türk Hükü-
meti’nin, Çankaya ise Cumhurbaflkanl›¤›’n›n sembolüdür ve ‘Çankaya aç›klama
yapt›’ ifadesindeki ‘Çankaya’da bulunan Cumhurbaflkanl›¤›’ sembol kullan›larak
eksiltilebilmektedir. ‘Sobay› yakmak’ ‘flifleyi içmek’ ifadeleri ise kapsayan-kapsa-
nan ile yap›lan ad eksiltmesine örnek olarak verilebilir. Ad eksiltmesinde eksiltilen
parça gösterilen, sahip olunan ve kapsanand›r.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki metinde ‘dolunay’ ve ‘karanl›k’ ile ilgili hangi kavramsal e¤retilemeler vard›r?
SIRA S‹ZDE
6 Özellikle koyu yaz› ile verilmifl olan ifadeler üzerinde çal›flarak k›saca betimleyiniz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ MYolda
Ay Tutulurken
Can Dündar
S O R U Ufuk çizgisinde
S O R U biten bereketli topraklar›n karanl›¤›nda, upuzun bir yoldayd›k
geçen hafta...ve dolunay, bu¤ulu bir kitabe gibi gökte as›l›yd›.
Nur yüzlü bir yol arkadafl›yd› gece boyunca... Duru ve sakin izledi bizi; dal-
D‹KKAT D‹KKAT
d›kça cam› yalayan kirpiklerimizden öperek, flefkatle...
Yol boyu tenimizi parlatan ›fl›k sa¤ana¤›, nehir kenarlar›nda pul pul yakamoz-
N N
lan›yor, meltem estikçe kavak yapraklar›nda yan›p sönen bir ateflböce¤i kafilesine
dönüflüyordu.
Ne zaman bafl›m›z› kald›rsak orada ma¤rur ve sessiz par›ld›yordu; eteklerin-

den puslu haleler saçan sihirli bir gümüfl lira gibi... Arada eflatun bir bulutun
arkas›na çekilip gizleniyor ve orada birkaç dakikada bütün mahcubiyetinden so-
yunmuflcas›na cüretkâr, bu kez ç›r›lç›plak bir raksa bafll›yordu semada...Kutsal ki-
taplar›n yazd›¤› gibi, tanr›n›n geceye de hükmetmek üzere yaratt›¤› bir büyülü ›fl›k-
t› o... Çevresi y›ld›zlarca kuflat›lm›flt›, onun kadar parlayamad›¤›na yanan... ve biz
yol boyu, hüzünlü fliirler dam›tt›k gözal›c› ›fl›¤›ndan...
Gerçi Fuentes’in dedi¤i gibi, üzerinde o adamlar gezindi¤inden beridir bizim
romantik hayallerimizin tanr›ças› olma özelli¤ini yitirmiflti k›smen, ama hâlâ öy-
le güzel, öyle bafltan ç›kar›c›yd› ki...
Gece boyunca ilham verdi hepimize; bayram flekeri tad›nda, ilk öpücük heye-
can›nda... ve eski bir flark› olup yerleflti dilimize; “Dün gece mehtaba dald›m hep,
seni and›m/öyle bir an geldi ki, mehtap... seni sand›m”.
Sonra birden bast›r›verdi kasvet...
Kallefl bir gölge, a¤›r a¤›r sokuldu dolunay›n nurdan yüzüne... ve birkaç da-
kika içinde kara bir flal gibi tamamen örttü üzerini gece güneflinin...Bir süre k›v-
ran›p durdu ay ›fl›¤›, sonra tutulup kald› aniden...Ölü bedenlere can veren o ürper-
tici bu¤usu hoyratça gölgelendi. Karanl›k, hükümranl›¤›n› ilan etti da¤ ya-
maçlar›nda... Bozk›r, siyaha teslim oldu. Ay tutuldu, dilimiz tutulmuflcas›na flafl›r-
tarak bizi.. Ayd›nl›k yüzü keder bulutlar›yla gölgelenirken, gözümüzü semaya di-
kip paylaflt›k sanc›s›n›...Okflad›k bak›fllar›m›zla; do¤um an›nda bir annenin terli
saçlar›n› okflarcas›na... Öyle masum, öyle sessiz çekiliverdi ki baflucumuzdan, da-
ha kirpiklerimizdeki nemi kurumadan ›fl›kl› busesinin, yoklu¤unun bofllu¤una yu-
varland›k ›ss›z bir yol ortas›nda, yapayaln›z...
Efkârland›k mahrumiyetinden...
Aya tutulduk, ay tutulurken...
Yollarda esmer tenli adamlar silah s›kt› ay›n karanl›k yüzüne do¤ru; kurflun dö-
kercesine gökkubbenin u¤ursuz mührünün üzerine... ve çocuklar teneke çald› do-
lunay›n ruhunu kurtarmak için, kara büyücünün elinden...Bense durumu aç›klar-
ken “aydan dede”sini kaybetme telafl›ndaki o¤luma; ne kara büyücülerden sözet-
tim; ne de gezegen sisteminden: “Günefle tutkunmufl dolunay” dedim; “lakin kara-
lar ba¤lam›fl, aralar›na dünya girince...”
‹zahat ne kolay, konu aflka gelince...
Gördünüz ya; yok bu yaz›n›n bir mesaj›... Sadece dolunaya övgü için yaz›ld›. ...
o dolunay ki, yoldafl› geceyar›s› hasretliklerinin... ‹lham› sevda sözcüklerinin... O
dolunay ki, yüzy›lda bir gölgelenir yüzü... Eh, haketti bu kadarc›k sözü...
Kaynak: http://www.candundar.com.tr/_old/index.php?Did=2086
Özet
NA M A Ç
Dil ile dünya aras›ndaki kavramsal iliflkiyi ta- N
A M A Ç
Dilde anlam› oluflturan temel bileflenleri çözüm-
1 n›mlayabilmek. 3 leyebilmek.
Dilde anlam gerçek dünya bilgisinden oluflturul- Dilde kavramlar bir göstergeye karfl›l›k gelir. Her
mufl kavramlara gönderimle oluflur. Dil gerçek gösterge bir kavramsal içeri¤i olan ‘gösterilen’ ve
dünyay› bire bir yans›tmaz. Dile yans›yan insan onu dile getirmemizi sa¤layan bir ‘gösteren’ den
alg›s›yla oluflturulmufl kavramlar dizisidir. oluflur. Kavramsal içerik evrensel özelliklerle ta-
N
n›mlan›r. Her varl›k kavramsal içeri¤e karfl›l›k ge-
A M A Ç Dilde anlam›n nas›l olufltu¤unu aç›klayabilmek. len bir gösterim tafl›r. Dilde sözcükleri hangi
2
Dilde anlam 3 düzeyde oluflur ve 3 tür anlamdan ulamdan olursa olsun kavramsal özellikleriyle ta-
bahsedebiliriz: Tümce anlam› sözcenin her han- n›mlayabiliriz. Varl›klar canl› olma, insan olma,
gi ba¤lamdan ba¤›ms›z sözcüksel, dilbilgisel, bi- haycan olma gibi evrensel özelliklerle, eylemler
çimsel ve sözdizimsel birleflimini içerir. Sözce ise eylemin olufl biçimini temel alan ‘hareket, ya-
anlam› bir tümcenin belli bir ba¤lamda belli var- rat›m, biliflsellik’ gibi özelliklerle tan›mlan›r.
N
l›klara ve durumlara gönderim yap›lmas› ve bel-
li koflullar alt›nda üretilmesiyle oluflur. ‹letiflimsel A M A Ç Sözcükler aras› iliflkileri kurabilmek ve tan›mak.
4
anlam ise sözceleri söylememizle gerçeklefltirdi- Sözcükleri yal›n anlamlar›yla de¤il di¤er sözcük-
¤imiz söz eylemlerle oluflur. lerle olan iliflkileri aç›s›ndan ediniriz. Sözcükleri
edinmemizi ve s›n›fland›rmam›z› sa¤layan bafll›-
ca özellik alt anlaml›l›kt›r. Alt anlaml›l›k bir kav-
ram hiyerarflisidir. Canl› olma gibi bir üst kavra-
m›n alt›nda hayvan olma özelli¤i, ve onun alt›n-
da da hayvan türleri yer al›r. Di¤er özellikler efl
anlaml›l›k, karfl›t anlaml›l›k, eflseslilik, çok an-
laml›l›k, e¤retileme ve ad eksiltmesidir.
1. Afla¤›dakilerden hangisi dünya gerçekli¤inin dile 6. Sözce ile tümce aras›ndaki temel fark afla¤›dakiler-
do¤rudan yans›mad›¤› görüflünü destekler? den hangisidir?
a. Amazon yerli dillerinde yeflilli¤i tan›mlamak için a. Tümcelerin gösterimlerinin, sözcelerin ise gön-
yüzlerce s›fat›n olmas› derimlerinin olmas›
b. Türk dillerinde akrabal›k iliflkilerinin pek çok b. Tümcelerin dilbilgisi kurallar›na göre üretilmesi
sözcükle ifade edilmesi c. Sözcelerin ça¤r›fl›msal anlama dayal› olmas›
c. Say›labilen varl›klar›n dillere y›¤›n ad› olarak d. Tümcelerin yaz›l› dilde olmas›
yans›mas› e. Sözcelerin iletiflimsel olmas›
d. Dile ait bilgimizin dünya bilgimiz ile s›n›rl› ol-
mas› 7. ‹flveren ve iflçi sözcükleri aras›nda ne tür bir anlam-
e. Dillerde kültüre ba¤l› olarak samimiyet ifadele- sal iliflki vard›r?
rinin farkl› olmas› a. Derecelendirilebilen karfl›tl›k
b. Ters karfl›tl›k
2. Dil ile dünya gerçekli¤i aras›nda afla¤›dakilerden c. Bak›fl›ml› karfl›tl›k
hangisinin olmas› anlam› tan›mlamam›z› sa¤lar? d. Alt kavram
a. Kavramlar e. Parça bütün
b. Varl›klar
c. Dilbilgisi 8. Afla¤›dakilerden hangisi alt anlaml›l›k iliflkisi tafl›r?
d. Sözdizim a. Anne-k›z
e. Olgular b. Semizotu-bitki
c. Uzun-k›sa
3. Dilde anlam ile ilgili afla¤›dakilerden hangisi do¤ru- d. Alt-üst
dur? e. Kufl-y›lan
a. Birleflimsellik ilkesi ile oluflur.
b. Kiflilere göre de¤iflir. 9. ‘Kafam kar›flt›’ ifadesi afla¤›daki anlamsal iliflki türle-
c. Tan›mlanamaz. rinden hangisini yans›t›r?
d. Dilbilgiseldir. a. E¤retileme
e. Sözcükseldir. b. Ad Eksiltme
c. Karfl›tl›k
4. ‘Köpekler dost canl›s›d›r’ tan›mlamas› hangi tür an- d. Eflseslilik
lamsal özelli¤i yans›t›r? e. Alt anlaml›l›k
a. Gösterimsel anlam
b. Kavramsal anlam 10. Afla¤›daki tümcelerde alt› çizili sözcüklerin hangisi
c. Efldizisel anlam çok anlaml›l›k tafl›r?
d. Ça¤r›fl›msal anlam a. Emrah bavullar›n› kaybetti.
e. Sözlük anlam› b. Emrah’›n gözleri maviye çal›yor.
c. Kap› aniden kapand›.
5. Afla¤›dakilerden hangisi dil göstergesi ile ilgili de¤il- d. Ahmet dilbilim çal›flmay› sevdi.
dir? e. Annem yaln›z yafl›yor.
a. Sözcüklerin kavramsal içerikleri vard›r.
b. Göstergenin dünyada karfl›l›k geldi¤i varl›klara
gönderge denir.
c. Gösterge gösteren ve gösterilenden oluflur.
d. Göstergeler somut varl›klar için oluflturulur.
e. Gösteren ile gösterilen aras›ndaki iliflki dile gö-
re de¤iflir.
Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

ANLAM MASALI 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil, Dünya Gerçekli¤i ve
Ahmet ‹nam Anlam ‹liflkisi” bölümünü yeniden gözden ge-
Yaz› bak›yor bana. Ben de ona. Soruyor: “Anlam›m ne?” çiriniz.
‹çini yazan›n anlam›. Kendini kazan›n anlam›. Hayat›n› 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil, Dünya Gerçekli¤i ve
yaz›ya vuran›n anlam›. Yaz›yla kendini saran›n anlam›. Anlam ‹liflkisi” bölümünü yeniden gözden ge-
Yaz›yla kap› açan›n, göz açan›n, ötenin efli¤inde dura- çiriniz.
n›n anlam›. Öteye gitmifl gelmiflin anlam›. K›y›s›nda öm- 3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlam›n Oluflumu: Birle-
rümün soruyorum yaz›ya:”Anlam›n ne?” “Hiçli¤e sal›n- flimsellik ‹lkesi” bölümünü yeniden gözden ge-
m›fl ç›kr›¤›m ben” dedi yaz›. “Ben de” dedim. çiriniz.
Böcek bak›yor bana. Ben de ona. Soruyor:”Anlam›m 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlam Türleri” bölümünü
ne?” Cân›n evrene vuruflunun anlam›. Yeryüzünün gö- yeniden gözden geçiriniz.
¤e kendini aç›fl›n›n anlam›. Uçman›n, karanl›¤›n, mad- 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil Göstergesi” bölümünü
denin kalp at›fl›n›n anlam›. Ölümü dirime katman›n an- yeniden gözden geçiriniz.
lam›. Yeryüzünün zenginli¤inin anlam›. Önünde say- 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlam Türleri” bölümünü
g›yla e¤ildi¤im varl›k olman›n anlam›. Kendimden ç›- yeniden gözden geçiriniz.
k›p, uçuflarak soruyorum böce¤e: Anlam›n ne? 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcük Anlam› ve Sözcük-
“Bitip tükenmek bilmeyen dönüflümün imâs›y›m ben” ler Aras› ‹liflkiler” bölümünü yeniden gözden
dedi böcek. “Ben de” dedim. geçiriniz.
P›nar bak›yor bana. Ben de ona. Soruyor:”Anlam›m ne?” 8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcük Anlam› ve Sözcük-
Kan›s›n bu gezegenin, can suyu. Devinerek akman›n ler Aras› ‹liflkiler” bölümünü yeniden gözden
anlam›. Akarak can katman›n anlam›. Tükenivermenin, geçiriniz.
kuruman›n, bitimli oluflun, ortadan kalkman›n anlam›. 9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcük Anlam› ve Sözcük-
Serpilmenin, dinelmenin, geliflmenin, bozulman›n anla- ler Aras› ‹liflkiler” bölümünü yeniden gözden
m›. P›nar p›narken de¤erini bilmeyiflimizin anlam›. Ya- geçiriniz.
flamak, ça¤lamak demek, can vermek, akarak, kuruya- 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcük Anlam› ve Sözcük-
rak tohum olana. Çatlam›fl dudaklar›yla ruhumun var›- ler Aras› ‹liflkiler” bölümünü yeniden gözden
yorum p›nara, soruyorum: “Anlam›n ne?” “Kuruyunca- geçiriniz.
ya, tükeninceye dek var k›lman›n kayna¤›y›m ben” de-
di. “Ben de” dedim.
‹nsan›m ben. Hayat bak›yor bana. Ben de ona. S›navla-
r›nda ç›rp›narak, at›yorum kendimi ona. “Ruhum sana
teslim. Korkmad›m geldim. Ac›lar›na var›m. Kahr›na. Sen-
denim ey hayat!” Soruyor bana: “Anlam›m ne?” “Ne olur-
sa olsun” diyorum, “sana takt›¤›m anlam çiçekleriyle, di-
kenleriyle yürüyece¤im” “Ben de sana” diyor, hayat.
Kaynak: http://www.phil.metu.edu.tr/ahmet-inam/
anlam.htm
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
S›ra Sizde 1 Chierchia, G. ve S. M. Ginet. (1991). Meaning and
Evet. Örne¤in Yunan mitolojisindeki Pegasus bu dün- Grammar: An introduction to Semantics.
yada var olmayan kanatl›, tek boynuzlu beyaz bir ata Cambridge, Massachusett: MIT Press
karfl›l›k gelir. Frawley, W. (1992). Linguistic Semantics. Hillsdale, New
Jersey: Lawrence Erlbaum
S›ra Sizde 2 Hurford, J.R., Heasley, B. ve M. B. Smith. (2007).
O¤lan [-yetiflkin] ve [-difli]; k›z ise [-yetiflkin] ve [+difli] Semantics: A coursebook. Cambridge:CUP
özellikleri tafl›r. Erkek-Kad›n sözcük çiftinden ayr›lan K›ran, Z. ve A.E. K›ran. (2010). Dilbilimine Girifl. Ankara:
özellikleri [-yetiflkin] olmad›r. Seçkin Yay›nevi.
Löbner, S. (2002). Understanding Semantics. London:
S›ra Sizde 3 Arnold
Bu sözceyi diyelim ki Meral ad›nda biri kendisini do- Martinel, A. (1998). ‹fllevsel Genel Dilbilim (Çeviren:
¤um günü partisine ça¤›ran bir arkadafl›na söyledi¤inde Berke Vardar). ‹stanbul: Multilingual.
sözce anlam› aç›s›ndan ‘ben’ Meral’e gönderim yapa- Saeed, J. (2008). Semantics. Oxford: Wiley-Blackwell.
cakt›r. Sözcenin üretilebilmesi için koflul dinleyicinin Ravin, Y. Ve C. Leacock. (2006). Polysemy. Oxford: OUP
bir teklifte bulunmas› gerekir. ‹letiflimsel aç›dan bu söz- Russell, B. (1905). ‘On Denoting’. Mind, New Series,
ce bir reddetme eylemi gerçeklefltirir. Vol. 14, No. 56.
http://ocw.mit.edu/courses/linguistics-and-
S›ra Sizde 4 philosophy/24-251-introduction-to-philosophy-of-
Dans etmek: Hareket language-spring-2005/lecture-notes/handout3.pdf
Boyamak: Yaratma Saussure, F. de (1985). Genel Dilbilim Dersleri (Çeviren:
Düflünmek: Biliflsel Berke Vardar), Ankara: Birey ve Toplum.
S›ra Sizde 5
Zaman sözcü¤ü ile her iki sözcük de kullan›labilmekte-
dir: Zaman›m› harcad›n, zaman›m› tükettin örneklerin-
de görüldü¤ü gibi. Ancak edilgen formda bir nesnenin
tükenmesi söz konusu oldu¤unda birbirlerinin yerine
geçemeyebilirler: ‘Benzin tükendi’ yerine “*Benzin har-
cand›” diyemeyiz.
S›ra Sizde 6
Metinde AY B‹R KADINDIR ve AY ‹Y‹ OLANDIR temel
kavramsal e¤retilemelerine ba¤l› olarak pek çok ben-
zetme iliflkisi sunulmufltur. Karanl›k ile ilgili olarak da
KARANLIK KÖTÜDÜR temel kavramsal e¤retilemesine
ba¤l› olarak benzetmeler yap›lm›flt›r.
4
Amaçlar›m›z
N Sözce anlam›, tümce anlam› ve ifade anlam› aras›nda ayr›m yapabilecek ve

N Önerme türlerini do¤ruluk koflullar› aç›s›ndan tan›mlayabilecek ve farkl› tür-

farkl› anlam düzeylerinin de¤iflkenlerini betimleyebilecek,
N Önermeler aras› anlamsal iliflkileri betimleyebilecek,

den önermeleri çözümleyebilecek,
N Tümcenin sözdizimsel yap›s› ile anlamsal yap›s› aras›ndaki iliflkiyi Eylem

Öbe¤i ve yüklem aç›s›ndan çözümleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sözce • Gerektirim
• Tümce • Önvarsay›m
• Önerme • Çeliflki
• Do¤ruluk Koflullar› • Anlamsal Roller
• Analitik ve Sentetik Önerme • Eylem Üye Yap›s›
• Zorunlu ve Yeterli Koflullar • Yüklem ve Yüklemleme
‹çindekiler
• SÖZCE, TÜMCE VE ÖNERME

• TÜMCE, ÖNERME VE ANLAMSAL
Anlambilim: Tümce ‹L‹fiK‹LER
Genel Dimbilim-II Anlam›
• TÜMCE ANLAMI VE SÖZD‹Z‹M
• YÜKLEM
Anlambilim: Tümce Anlam›
SÖZCE, TÜMCE VE ÖNERME

Daha önceki ünitemizde sözce ve tümce anlam› aras›ndaki fark› çal›flm›flt›k. fiimdi
sözce ve tümce aras›ndaki ayr›m› tekrar ele alarak dilde anlam›n bir düzeyini da-
ha tan›mlayaca¤›z: Önerme.
‘Yar›n Galata’da buluflal›m’ ifadesini belli bir ba¤lamda ve belli bir iletiflim ama-
c›yla sesletti¤imizde bu ifade art›k bir sözcedir. Ayn› ifade defalarca ve farkl› ba¤-
lamlarda farkl› konuflanlar taraf›ndan sesletilebilir ve her sesletiliflinde ele ald›¤›m›z
farkl› bir sözce olacakt›r. Çünkü konuflanlar›n ve ba¤lam›n de¤iflmesine ba¤l› ola-
Sözce belli bir ba¤lamda
rak ‘yar›n’ ve ‘biz’ ifadelerinin gönderimi de farkl›laflacakt›r. Ancak sonsuz kez söy- üretilen ifadedir.
lenebilecek bu sözceyi ba¤lam›ndan soyutlayarak yaln›zca dilbilgisel düzlemde ele
ald›¤›m›zda art›k bizim için tek bir ifade vard›r: Tümce. Tümceler sözcelerden so-
yutlayarak oluflturdu¤umuz dilbilgisel bütünlüktür. Tümce anlam› birleflimseldir ve
sözcüklerin, öbeklerin, dilbilgisel yap›lar›n birbiriyle birleflimi tümce anlam›n› Tümceler sözcelerden
soyutlanarak üretilmifl, belli
oluflturur. ‘Yar›n Galata’da buluflal›m’ tümcesinin ayr›ca bir yüklem ve bu yüklemi bir ba¤lamdan ba¤›ms›z ele
gerçeklefltirecek olan öznelerin oluflturdu¤u kavramsal bir içeri¤i vard›r. Bu kav- al›nan dilbilgisel
bütünlüktür.
ramsal içerik önermedir. Öyleyse, sözceleri ba¤lamdan soyutlayarak tümcelere,
tümceleri de dilbilgisinden soyutlayarak önermelere ulafl›r›z. Tümce anlam›n›n
Önerme tümcelerden
oluflumunda dilbilgisi ve sözdizim birer bileflendir ve tümce anlam› betimlenirken soyutlanarak ulafl›lan
bu bileflenlerin tümceye katt›¤› anlam göz ard› edilemez. Örne¤in ‘Emrah cam› k›r- anlamsal içerik tir.
d›’ ile ‘Cam Emrah taraf›ndan k›r›ld›’ tümceleri her ne kadar ayn› anlamsal içeri¤i
tafl›sa da tümce anlam›n›n betimlenmesi aç›s›ndan etken ve edilgen tümce yap›s›
nedeniyle iki farkl› anlamsal oluflum söz konusudur. Ancak önerme düzleminde
bu iki tümce aras›nda bir farkl›l›k yoktur. Öyleyse önerme betimlemesi yaparken
dilbilgisi ve sözdiziminden ba¤›ms›z yaln›zca yüklemler ve ‘üye’ olarak adland›ra-
ca¤›m›z özneler ve nesneler aras›ndaki anlamsal iliflkiyi göz önünde bulundurma-
m›z gerekir.
Anlambilimde yayg›n olarak kabul gören bu görüfl ilk kez Strawson’›n (1950)
sistematik olarak dile getirdi¤i ifade, sözce ve önerme ayr›m›na dayan›r.
‹fade/Tümce Anlam›: Her hangi bir ba¤lamdan ba¤›ms›z, yaln›zca sözcük-
sel, dilbilgisel ve sözdizimsel bileflenler aç›s›ndan tan›mlanabilen anlam demektir.
Sözdizimsel bir bütünlük oluflturan ifadeler her hangi bir ba¤lamdan ba¤›ms›z ele
al›nd›¤›nda ‘tümce’ olarak adland›r›l›rlar.
Sözce Anlam›: Her hangi bir tümce belli bir ba¤lamda ba¤lam›n gerektirdi¤i
gönderim ve do¤ruluk koflullar› aç›s›ndan tan›mland›¤›nda ortaya ç›kan anlam
demektir. Sözce anlam› ba¤lam ba¤›ml›d›r. Gönderim bilgisi ve hangi koflullarda

sözcenin geçerli olabilece¤i bilgisini gerektirir.
Önerme Anlam›: Sözce ve tümcelerin soyut kavramsal içeri¤idir. Önermeler
yüklem ile onun üyeleri aras›ndaki kavramsal bütünlüktür ve bir olgu hakk›nda
bildirim yaparlar. Önerme anlam› dilbilgisi ve sözdizimden ba¤›ms›z betimlenir.
Sözce, tümce ve önermeyi yaz›mda birbirinden ay›rmak için bundan sonra flöy-
le bir iflaretleme kullanaca¤›z. Çift t›rnak iflareti içinde sunulan ifadeler “sözce”; tek
t›rnak iflareti ile sunulanlar tümce; italik yaz›yla sunulanlar ise önermedir:
1. “Yar›n Galata’da buluflal›m”. SÖZCE
2. ‘Yar›n Galata’da buluflal›m’. TÜMCE
3. Yar›n Galata’da buluflal›m. ÖNERME
Önermeler ve Do¤ruluk Koflullar›

Her önermenin onu oluflturan sözcükler ve içerik aç›s›ndan belirli koflullar› yerine
getirmesi gerekir. Bir önermenin geçerli olmas›n› sa¤layan koflullar ‘do¤ruluk ko-
flullar›’ olarak adland›r›l›r. Afla¤›da (4)’te sunulan önermeyi do¤ruluk koflulu aç›s›n-
dan ele alal›m.
4. Evli olanlar bekard›r.
Bu önermenin do¤ru olabilmesi için ‘bekar’ yükleminin anlam›na uygun bir
üye olmas› gerekir. Oysa ‘evli’ ‘bekar’ sözcü¤ünün karfl›t anlaml›s›d›r ve ikisinin bir
önermede bulunmas› bir çeliflkiye neden olur. Bu önerme do¤ruluk koflulunu ye-
rine getirmedi¤inden ‘yanl›fl’ bir önermedir. Önermeler do¤ruluk koflullar› aç›s›n-
Bildirim tümceleri dilbilgisel
olarak olumlu ya da olumsuz dan ele al›nd›¤› için yaln›zca bildirim yapan tümcelerin önermeleri vard›r. (5)’te
yap› tafl›yan ve bilgi sunmak sunulan tümceyi ele alal›m:
üzere üretilmifl olan
tümcelerdir. 5. Evli olanlar bekar m›d›r?
Bu tümce her hangi bir bildirimde bulunmaz çünkü soru tümceleri yap› olarak
bildirim almak için üretilir. Öyleyse soru tümcelerinin önerme yap›s›ndan bahsedi-
lemez. Art›k önerme betimlemesi için bir ölçüt daha koymam›z gerekir: Önerme-
ler bildirim tümcelerinin kavramsal içeri¤idir. Bildirim tümceleri dilbilgisel olarak
Analitik önermeler her olumlu ya da olumsuz olabilir. Dolay›s›yla önermeler de olumlu ya da olumsuzla-
durumda do¤ruluk koflulunu
yerine getiren ve zorunlu
nan önermeler olarak ele al›nabilir.
'do¤ru' de¤eri alan
önermelerdir Önerme Türleri
Baz› önermeler her durumda do¤ruluk tafl›rlar. Günefl do¤udan do¤ar gibi bir
önermenin do¤ru olamayaca¤› tek bir durum bulunamaz. Bu nedenle baz› öner-
melerin zorunlu do¤ru oldu¤unu söylemeliyiz. Bu tür önermeler analitik önerme-
lerdir. Afla¤›da (5)’te sunulan önerme ile (6)’da sunulan önermeyi birbiriyle do¤ru-
Sentetik önermeler duruma luk koflulu aç›s›ndan karfl›laflt›ral›m:
ba¤l› olarak 'do¤ru' ya da
'yanl›fl' de¤eri alabilen 5. Bekârlar evli de¤ildir.
önermelerdir. 6. Bekârlar yaln›zd›r.
(5)’teki önerme bekârlar›n durumu ile ilgili geçerli olan ve her durumda do¤ru
olan bir bildirim sunmaktad›r. Hem bekâr hem de evli biri olamayaca¤›na göre bu
önerme analitik bir önermedir. Öte yandan (6)’da sunulan önerme duruma göre
hem do¤ru hem de yanl›fl olabilir. Bekâr olup yaln›z yaflayan biri oldu¤unda bu
önerme do¤ru de¤eri al›rken bekâr olup biriyle birlikte yaflayan biri için bu önerme
yanl›fl de¤eri alacakt›r. Öyleyse (6)’da sunulan türden önermeler duruma göre hem
do¤ru hem de yanl›fl de¤er alabilirler. Bu tür önermeler sentetik önermelerdir.
4. Ünite - Anlambilim: Tümce Anlam› 75
Analitik Önerme: Her durumda do¤ruluk koflulunu yerine getiren ve zorunlu

‘do¤ru’ de¤eri alan önermelerdir.
Sentetik Önerme: Duruma ba¤l› olarak ‘do¤ru’ ya da ‘yanl›fl’ de¤eri alabilen
önermelerdir.
Analitik bir önermenin yüklemi ve üyesi tümüyle ayn› kavramsal içeri¤e karfl›-
l›k geldi¤inde ortaya ‘eflsözlülük’ ç›kar. Kediler kedidir; Çiçekler çiçektir; Aristo
Aristodur önermelerinin hepsi eflsözdür. Eflsöz eflanlaml› sözcüklerle de üretilebi-
lir. Venüs çoban y›ld›z›d›r önermesinde hem Venüs hem de çoban y›ld›z› ayn› gös-
terimi tafl›r. Bu nedenle eflsözdür.
Afla¤›daki önermeler analitik midir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

‹nsanlar ölümlüdür. 1
Paris dünyan›n en güzel kentidir.
Kediler memelidir.
Zeynebin kedisi çok sevimli.
S O R U S O R U
Önermelerin Do¤ruluk Koflullar›: Zorunlu ve Yeterli
Koflullar D‹KKAT D‹KKAT
Her önerme anlamsal özelliklerden oluflur. Örne¤in Kediler memelidir önermesi
kediler üst kavram özelliklerinden canl› ve hayvan ve memeli olma anlamsal özel-
N N
liklerini tafl›r ve bu nedenle yüklem olan memeli tan›mlamas›na uygundur. Bu
özellikler içinde [+canl›] ve [+hayvan] olmas› kedilerin bu önerme için uygun bir
üye olmas›na yetmez. Örümcek de canl› ve hayvan olma özellikleriniAMAÇLARIMIZtafl›d›¤› hal- AMAÇLARIMIZ
de memeli yüklemi için uygun de¤ildir. Kedinin bu önerme için uygun olmas› ‘me-
meli olma’ ön kofluluna ba¤l›d›r. Canl› ve hayvan oluflu da di¤er koflullard›r. Bu
önerme ancak ve ancak kediler memeli, canl› ve hayvan oldu¤unda K ‹ T A Pdo¤ru olabi- K ‹ T A P
lecektir. Öyleyse, bir önermenin do¤ru olabilmesi için ön koflul olan zorunlu ko-
flul ile yeterli koflullar vard›r. Bizim örne¤imizde zorunlu koflul ‘memeli olma’;
yeterli koflullar ise ‘memeli, canl› ve hayvan’ olmad›r. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Baz› felsefecilere göre Russellc› bir bak›fl aç›s›yla önermelerin do¤ruluk koflul-
lar› yaln›zca yap›sal iliflkilere de¤il ba¤lama göre de¤er kazan›r. Evli olanlar bekar-
d›r gibi bir önerme ‘evli ve bekar ‘ kavramlar›n›n çeliflmesi nedeniyle yanl›fl de¤er
al›r. Buradaki koflul yap›sald›r. Ancak Bugün Eskiflehirde hava‹ Nya¤›fll›
TERNET
önermesinin ‹NTERNET
do¤ru olabilmesi bu önermenin sözce olarak üretildi¤i ba¤lam koflullar›na ba¤l›d›r.

Sözcede geçen ‘bugün’ ve ‘Eskiflehir’ ifadeleri gönderimseldir ve bu önerme ‘ya¤-
murlu olan belli bir tarih’ ve ‘Eskiflehir’ için söylendi¤inde ve o gün hava ya¤›fll› ol-
du¤unda geçerli olacakt›r. An›msanacak olursa 3. Ünitede dilsel anlam›n gerçek
dünya ile olan iliflkisini ele al›rken Russellc› bak›fl aç›s›na de¤inmifl ve Russell’›n
‘Fransa kral› kel’ ifadesini bir önerme olarak kabul etmedi¤ini, bu önermenin ger-
çek dünyada bir karfl›l›¤› olmad›¤› için geçersiz oldu¤unu ifade etmifltik. Dikkat
edilecek olursa Russell bu bak›fl aç›s›yla dilsel anlam› yaln›zca sözce ve önerme
olarak görür. Bildirim yapan tümceyi sözceden ay›rmaz. Strawson (1950), Lemmon
(1967) ve Löbner (2002) gibi felsefeci ve anlambilimciler ise önermelerin gerçek
dünya gönderimi olmaks›z›n da do¤ruluk koflullar› aç›s›ndan ele al›nabilece¤ini
ileri sürer. Strawson tan›mlamas›nda önerme, sözce ve bildirim tümceleri (ifadeler)
aras›nda bir ayr›m yapar. Her bildirim tümcesi farkl› bir ba¤lamda farkl› bir sözce-
ye dönüflebilir ve sözcelerin do¤ruluk koflullar› her defas›nda konuflan›n gönderi-
mine göre de¤iflebilir. Oysa bir bildirim tümcesi gönderimsiz ele al›nabilir ve do¤-
ruluk koflullar› sözceninkinden farkl› olacakt›r. Böylece Strawson önermelerin ara-
lar›nda bir iliflkilendirme anlam› kurduklar› sürece gerçek varl›klara ve durumlara

gönderim olmaks›z›n geçerli olabilece¤ini savunur.
TÜMCE, ÖNERME VE ANLAMSAL ‹L‹fiK‹LER

Bir tümcedeki sözcüksel anlamsal iliflkiler o tümcenin ve tafl›d›¤› önermenin anla-
m›n› farkl› biçimlerde etkileyebilir. Daha önce sözcükler aras› anlamsal iliflkileri
üst-alt kavram, efl anlam, karfl›t anlam v.b. aç›s›ndan çal›flm›flt›k. fiimdi bu iliflkile-
rin tümce ve önerme boyutunda kurdu¤u anlamsal iliflkileri ele alal›m:
Gerektirim
Bir tümcenin bildirimi kendi bildiriminin yan› s›ra ‘ç›kar›msal olan’ baflka bildirim-
ler de tafl›yabilir. Afla¤›da (7)’de sundu¤umuz tümceyi ele alal›m.
7. Emrah ‹stanbul’da do¤du.
Bu tümce ‘Emrah’›n ‹stanbul’da do¤du¤u bildiriminin yan› s›ra afla¤›daki bildi-
rimleri de tafl›r:
A tümcesi/önermesi zorunlu 7a. Emrah Türkiye’de do¤du.
olarak B 7b.Emrah erkektir.
tümcesini/önermesini de
tafl›d›¤›nda A 7c. Emrah insand›r.
tümcesi/önermesi B
tümcesi/önermesini Emrah ‹stanbulda do¤du önermesi do¤ru oldu¤u sürece (7a,b,c) deki önermeler
gerektirir. E¤er A B'yi de do¤ru olacakt›r. (7)’deki tümce ile (7a,b,c) aras›ndaki iliflki gerektirim iliflkisidir.
gerektirirse A do¤ru
oldu¤unda B'de zorunlu Gerektirim: A tümcesi/önermesi zorunlu olarak B tümcesini/önermesini de ta-
olarak do¤ru olur fl›d›¤›nda A tümcesi/önermesi B tümcesi/önermesini gerektirir. E¤er A B’yi gerekti-
rirse A do¤ru oldu¤unda B’de zorunlu olarak do¤ru olur.
‹ki tümce aras›nda gerektirim iliflkisi olmas›n› garantileyen anlamsal iliflkilerden
biri üst kavram iliflkisidir. ‘Emrah ‹stanbul’da do¤du’ tümcesinde ‹stanbul ve Tür-
kiye aras›nda bir kapsama iliflkisi vard›r ve Türkiye, ‹stanbul için bir üst kavramd›r.
Benzer biçimde ‘Emrah’ ile ‘insan olma’ ve ‘erkek olma’ özellikleri aras›nda da bir
üst kavram iliflkisi oldu¤unu da söyleyebiliriz.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki önermelerde

SIRA S‹ZDE
2 1. Hangi önerme di¤erini gerektirir?
A. Canan flu anda Pariste kal›yor. B. Canan flu anda Fransada.
A ve B gibi iki tümce aras›nda gerektirim iliflkisi olmas› A’n›n do¤rulu¤una ba¤-
S O R U l›d›r. A do¤ru
S Ode¤ilse
R U B’de do¤ru olamaz. Ayr›ca A olumsuzland›¤›nda B gerektiri-
mi ortadan kalkabilir. Örne¤in, U¤ur Mumcu suikasta kurban gitti gibi bir A öner-
mesi U¤ur Mumcu öldü B önermesini gerektirir. Ancak A önermesi U¤ur Mumcu
D‹KKAT D‹KKAT
suikasta kurban gitmedi biçiminde olumsuzland›¤›nda art›k B önermesi ortadan
kalkacakt›r.
N N
SIRA S‹ZDE SIRA dikkat
Gerektirim S‹ZDE edilecek olursa karfl›l›kl› bir iliflki de¤ildir. A önermesi B
önermesi gerektirdi¤inde B önermesi de A’y› gerektirir diyemeyiz. Örne¤in, Emrah

AMAÇLARIMIZ
‹stanbul’daAMAÇLARIMIZ
do¤du önermesi Emrah Türkiye de do¤du bildirimini de içerirken Em-
rah Türkiye’de do¤du önermesi Emrah ‹stanbulda do¤du bildirimini içeremez. An-
cak bir tümcedeki sözcükler aras›nda bak›fl›ml› karfl›tl›k iliflkisi oldu¤unda A tüm-
K ‹ T A P cesinin gerektirimi
K ‹ T A Polan B tümcesi ile aras›nda çift yönlü bir gerektirim vard›r. Afla-
¤›da (8)’de sunulan tümce anlamsal olarak (8a)’y› gerektirir:
8. Ali Ayfle’nin babas›d›r.

8a. Ayfle Ali’nin evlad›d›r.
Aç›mlama iki önerme
(8) ve (8a)’da sunulan ‘E¤er X Y’nin babas› ise Y X’in evlad›d›r’ anlamsal yap›- aras›ndaki gerektirim çift
yönlü oldu¤unda
s› bak›fl›ml› bir karfl›tl›k iliflkisidir ve dolay›s›yla bu tür bir yap› tafl›yan önermeler aralar›ndaki iliflki aç›mlama
aras›ndaki anlamsal iliflki çift yönlü olacakt›r. Bu iliflki aç›mlama iliflkisi olarak iliflkisidir.
ele al›nmaktad›r (Hurford ve di¤erleri, 2007).
Aç›mlama: ‹ki önerme aras›ndaki gerektirim çift yönlü oldu¤unda aralar›n-
daki iliflki aç›mlama iliflkisidir.
Önvarsay›m Önvarsay›m konuflmac›n›n

sözcesinde dinleyenin
Tümceler aras›nda gerektirime benzeyen ancak farkl› olan bir ç›kar›m iliflkisi daha önceden bildi¤ini varsayd›¤›
vard›r: Önvarsay›m. Gerektirim iliflkisinde gerektiren tümce/önerme olumsuzlan- bilgiyi ç›kar›msal olarak
sunmas›d›r.
d›¤›nda gerektirim iliflkisinin iptal edilebildi¤ini görmüfltük. Oysa afla¤›da (9)’da ve
(10)’da verilen tümcelerdeki Murat’›n bir kedisi var önermesi hem olumlu hem de
olumsuz tümce biçimlerinde ortadan kalkmamaktad›r:
9. Murat’›n kedisi çok güzel.
10. Murat’›n kedisi hiç güzel de¤il.
(9) ve (10)’daki tümcelerde konuflmac› dinleyenin ‘Murat ad›ndaki kifliyi ve
onun bir kedisi oldu¤unu’ bildi¤ini varsayar ve sözcesini buna göre düzenler.
Burada dikkat edilmesi gereken, gerektirim mant›ksal bir özellik iken önvarsa-
y›m sözce ile ve konuflmac›n›n karfl›s›ndakinin bilgi düzeyine göre sözcesini dü-
zenlemesiyle ilgili bir özelliktir. E¤er dinleyici konuflmac›n›n Murat ad›nda bir ar-
kadafl› oldu¤unu ve onun da bir kedisi oldu¤u bilmiyorsa konuflmac› sözcelerini
buna göre düzenler ve (9)’da ç›kar›msal olarak sunulan önvarsay›m bilgisini aç›k-
ça dile getirerek “Murat ad›nda bir arkadafl›m var, onun da bir kedisi var. Çok se-
vimli” der. Bu nedenle önvarsay›m her ne kadar tümceler ve önermeler aras› an-
lamsal bir iliflki gibi görünse de konuflma koflullar›na göre ortaya ç›kt›¤›ndan daha
çok sözce ile ilgili edimsel bir özelliktir. Dolay›s›yla önvarsay›m sözcelerin öner-
meleri aras›ndaki anlamsal iliflkiyle ilgilidir (Löbner, 2002).
Önvarsay›m: Konuflmac›n›n sözcesinde dinleyenin önceden bildi¤ini varsay-
d›¤› bilgiyi ç›kar›msal olarak sunmas›d›r.
Daha önce de belirtti¤imiz gibi önermeler aras›ndaki iliflkinin önvarsay›msal
olup olmad›¤›n› anlamak için olumsuzluk testini kullanmam›z gerekir. Örne¤in,
“Sigaray› b›rakt›¤›ma piflman›m” sözcesi önceden sigara içerdim önermesini de ön-
varsayar. “Sigaray› b›rakt›¤›ma piflman de¤ilim” olumsuz sözcesi de ayn› önermeyi
hala önvarsaymaktad›r. ‹flte, önvarsay›m›n olumsuz sözcelerde de kalmas› ‘olum-
suzlu¤a direflim’ olarak adland›r›l›r.
Önvarsay›ma kimi zaman varolma arka plan bilgisi olarak tümceden ulafl›labilir.
“Arabam bozuldu” sözcesi bir arabam var önvarsay›m›n›; “Murat›n kedisi sar›fl›n”
sözcesi ise Murat’›n bir kedisi var önvarsay›m›n› tafl›r. Kimi zaman da önvarsay›m
bilgisi ana tümcenin tümleci olan bir iç tümceyle sunulabilir. ‘Sigaray› b›rakt›¤›ma
memnunum’ tümcesinde ‘sigaray› b›rakt›¤›ma’ ana tümceye yerlefltirilmifl bir ad
tümceci¤idir ve ‘daha önce sigara içerdim’ önvarsay›m›n› yans›t›r. ‘Annemin ‹stan-
bul’dan ayr›ld›¤›n› kimse bilmiyor’ tümcesinde de ‘Annemin ‹stanbul’dan ayr›ld›¤›-
n›’ ad tümceci¤i ‘annem daha önce ‹stanbul’da idi’ önvarsay›m›n› yans›tmaktad›r.
Baz› eylemler ald›klar› tümceciklerdeki önvarsay›m bilgisini engellerler. Örne-
¤in ‘Bahçede bir adam gördüm sand›m’ tümcesinde sanmak eylemi ‘bahçede bir
adam var’ önvarsay›m›n› engeller. Öte yandan kimi eylemler önvarsay›m› tetikler.
‘Bahçede bir adam gördü¤üme eminim’ tümcesinde ‘emin olmak’ ile ‘bahçede bir
adam var’ önvarsay›m› garantilenmifl olur. Önvarsay›m› engelleyen veya tersine te-
tikleyen bu tür eylemlere önermesel tutum eylemleri denir. Önermesel tutum ey-
lemleri olgusall›k d›fl› ve olgusal olmak üzere iki türdedir. Önermesel Tutum Ey-
lemlerine flunlar örnek olarak verilebilir:
Olgusal Olmayan: Sanmak, inanmak, zannetmek, farz etmek, hayal etmek, iste-
mek v.b.
Olgusal Olan: Fark etmek, piflman olmak, b›rakmak, görmek, v.b.
Resim 4.1
Sanmak eylemi
olgusal olmayan
bir tutum
eylemidir. Farenin
“Bunu tuzak
sanm›flt›m”
sözcesinde ‘bir
tuzak var’
önvarsay›m›
‘sanmak’ eylemi ile
ortadan
kalmaktad›r.
Karikatür:Selçuk
Erdem
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki tümcedeki

SIRA S‹ZDEönvarsay›m nedir?
3 ‘Ö¤rencilerin hepsi derse zaman›nda gelmedi’.
D Ü fi Ü N E L ‹ M Çeliflki D Ü fi Ü N E L ‹ M
B önermesi A önermesinin do¤ruluk de¤eriyle çeliflti¤inde aralar›nda ‘çeliflki’ olu-
S O R U flur. Örne¤in,S Ali
O R Ankara’ya
U gitti önermesi e¤er do¤ruysa Ali hiç Ankara’da bulun-
mad› önermesi çeliflkilidir. Benzer biçimde Ali evli ama henüz evlenmedi önerme-
sinde de e¤er ‘Ali evli’ do¤ruysa henüz evlenmedi yanl›fl olmal›d›r. Dikkat edece-
D‹KKAT D‹KKAT
¤iniz gibi çeliflki söz konusu oldu¤unda A do¤ruysa B yanl›fl olmal›d›r. Yukar›da-
ki karikatürde ‘bunu tuzak sanm›flt›m’ ile ‘ama asl›nda tuzakm›fl’ tümceleri çeliflki-
N N
SIRA S‹ZDE
Çeliflki iki önerme aras›nda SIRA S‹ZDE
lidir. Bu çeliflki ‘sanmak’ eylemi ile ‘asl›nda tuzakm›fl’ ifadelerinin çeliflmesi söz
A do¤ru iken B'nin A'y› konusudur.
yanl›fllayan içerik
sunmas›d›r. Çeliflki: ‹ki önerme aras›nda A do¤ru iken B’nin A’y› yanl›fllayan içerik sunma-
s›d›r.
TÜMCE ANLAMI VE SÖZD‹Z‹M
Anlamsal Roller
Tümce anlam› daha önce de de¤indi¤imiz gibi birleflimseldir ve sözcüksel, dilbil-
gisel ve sözdizimsel bileflenlerin bir arada yorumlanmas›yla tümce anlam›na ulafl›-
l›r. Sözcükler ait olduklar› ulam›n dilbilgisel ve anlamsal özelliklerini hem öbe¤e
hem de tümceye tafl›rlar. Eylemler tümcede EÖ’ nün bafl›d›r ve dilbilgisel özelli¤i
olan geçifllili¤e göre bir EÖ oluflur. Örne¤in, ‘k›rmak’ eylemi geçifllidir ve iç üye
olarak tümleci konumuna ‘k›r›labilir’ anlamsal özelli¤ini tafl›yan bir AÖ almas› ge-
rekir. Oysa ‘ölmek’ eylemi geçiflsizdir ve bir iç üye alamaz. ‘Ali *kendini/Ayfleyi öl-
dü’ ifadesi bu nedenle bozuktur. Bir tümcede sözdizimsel olarak do¤rudan nesne
eylemin ‘iç üyesi’ özne ise ‘d›fl üye’dir. Eylem bafl› oldu¤u öbek içinde bir anlam-
sal seçim ifllemi yapar ve iç üyesini kendi anlamsal özelli¤ine uygun olarak seçer.
Örne¤in ‘k›rmak’ eylemi k›r›labilir olma anlamsal özelli¤ini tafl›yan ‘cam, porselen
vazo, v.b.’ adlar› seçebilir. K›r›labilir olma özelli¤ini tafl›mayan adlarla ortaya bo-
zuk ifadeler ç›kar: ‘*su k›rmak, *kitap k›rmak v.b. Asl›nda eylemin anlamsal etkisi
iç üyesi ile s›n›rl› de¤ildir. fiimdi afla¤›daki tümcenin neden bozuk oldu¤unu sap-
tamaya çal›flal›m:
11. *Tafl uyudu.
Yukar›daki tümce geçifllilik aç›s›ndan sorun tafl›mamaktad›r çünkü geçiflsiz ey-
leme uygun olarak iç üye yoktur. Sorun, uyumak eyleminin [+canl›] bir özne ge-
rektirmesinden kaynaklanmaktad›r. Öyleyse eylem yaln›zca iç üyesi olan nesneye
de¤il, özneye de baz› anlamsal özellikler yükler. Eylemlerin nesnelere ve öznele-
re yükledi¤i anlamsal özellikleri bir oyundaki rol da¤›t›m›na benzetebiliriz. Örne-
¤in, cinayet konulu bir oyunda bir katil-öldürme eylemini yerine getiren; bir de
kurban-öldürülen ve eylemden etkilenen olacakt›r. Öyleyse, öldür- eylemi öznesi-
ne ‘edici’ nesnesine ise ‘etkilenen’ rolü yüklemektedir. ‹flte, eylemlerin üyelerine Anlamsal Roller eylemlerin
yükledikleri rollere anlamsal roller denir. özne ve nesne olan üyelerine
eylemin gerçekleflebilmesi
Anlamsal Roller: Eylemlerin özne ve nesne olan üyelerine eylemin gerçekleflebil- için verdi¤i rollerdir.
mesi için verdi¤i rollerdir.
Öldürmek eyleminin özneye yükledi¤i rollerden biri ED‹C‹ rolüdür. Edici rolü
öznelere özgü bir roldür ve öznenin bir fiziksel eylemi bilinçli veya gücül olarak
yerine getirmesini gerektirir. K›rmak, piflirmek, y›rtmak, koflmak v.b. eylemler öz-
nelerine edici rolü yüklerler:
11. Emrah cam› k›rd›
12. Rüzgâr fidanlar› k›rd›.
13. Ayfle yemek pifliriyor.
14. Murat gazeteyi y›rtt›.
(11), (12) ve (13) ve (14)’te görülen tümcelerde özneler bilerek fiziksel bir ey-
lemi gerçeklefltirirler. (11)’de k›rmak eyleminin tümcedeki öznesi [+insan] iken
(12)’de özne [-canl›] özelliktedir ve k›rmak eylemini gücül olarak yerine getirir.
Öldürmek eylemine geri dönecek olursak, bu eylemle kullan›lacak olan nesne
canl› iken eylem sonucunda ölece¤i için bir de¤iflime u¤rayacakt›r. Öyleyse öldür-
mek v.b. eylemler nesnelerine ‘etkilenen rolü’ yüklerler. ETK‹LENEN rolü yükle-
nen üyelerin bir de¤iflime u¤ramas› gerekmektedir. Yukar›daki tümcelerin hepsin-
de eylemler nesnelerine etkilenen rolü yüklemektedir. Peki, yaln›zca nesneler mi
etkilenen rolü yüklenir? Hay›r. Özne de etkilenen rolü yüklenebilir. Örne¤in, öl-
mek eylemi geçiflsizdir ve öznesine ‘etkilenen’ rolü yükler.
fiimdi nesnesi ‘gazete’ olan baflka bir eylem üzerinde çal›flal›m. Afla¤›daki tüm-
celerin ikisinde de nesne ‘gazete’dir. Peki, üstlendikleri rol ayn› m›?
14. Murat gazeteyi y›rtt›.
15. Murat gazeteyi okudu.
Daha önce gördü¤ümüz gibi (14)’te nesnenin üstlendi¤i rol etkilenen olacakt›r
çünkü de¤iflime u¤rar. Oysa (15)’te nesne bir de¤iflime u¤ramaz. Burada ‘gazete’
eylemin yerine getirilmesinde bir konu oluflturur ve bize eylemin ne hakk›nda ya-
p›ld›¤›n› gösterir. Öyleyse, (15)’te nesnenin üstlendi¤i rol KONU rolüdür. ‘Zeynep
arkadafl›n› arad›’, ‘Fatma dilbilim okuyor’ örneklerinde nesnelerin üstlendi¤i rol
konu rolüdür. ‘Anlambilim dilbilimin alt alanlar›ndan biridir’ örne¤inde de ‘anlam-
bilim’ konu rolünü yüklenmifltir.
Eylem baz› üyelerine de YARARLANICI rolü yükler. Eylem bir üye için gerçek-
lefltirildi¤inde üye ‘yararlan›c›d›r’. Afla¤›daki örneklerde s›ras›yla ‘Ayfle’, ‘Murat’
üyeleri yararlan›c› rolü yüklenmifllerdir.
16. Ayfle’ye çay demledim.
17. Fatma Murat’a yemek piflirdi.
Özne duygusal, duyuflsal veya durumsal bir süreci yaflad›¤›nda üstlendi¤i rol
DENEY‹MC‹ rolüdür. Duymak, görmek, sevmek, özlemek, hofllanmak gibi eylem-
ler özneye deneyimci rolü yüklerler.
Tümcede eylemin geldi¤i yönü gösteren üye KAYNAK rolü; eylemin oldu¤u
yeri gösteren üye YER rolü, eylemin hangi yöne do¤ru oldu¤unu gösteren üye ise
HEDEF rolü yüklenir. Eylemin ne ile yap›ld›¤›n› gösteren üye ise ARAÇ rolü yük-
lenir. Afla¤›daki örneklerde s›ras›yla ‘çeflmeden’ kaynak rolü; ‘masan›n üstünde’
yer rolü; ‘annelerine’ hedef rolü ve ‘f›rça ile’ araç rolü yüklenir.
18. Kedi çeflmeden su içti.
19. Kitaplar› masan›n üstünde unuttum.
20. Çocuklar annelerine çiçek verdi.
21. Duvar› f›rçayla boyad›k.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki örneklerde

SIRA S‹ZDEalt› çizili AÖ’lerin yüklendi¤i rolü belirleyiniz:
4 1. Emrah arkadafl›na mektup gönderdi.
2. Çocuklar cam› taflla k›rm›fl.
3. Buzlar eridi.
4. Çantam› otobüste unuttum.
S O R U S O R U
YÜKLEM
D‹KKAT D‹KKAT
Yüklemleme tümcenin Yüklem ve Yüklemleme
öbeklerini önermesel
düzlemde iliflkilendirme Sözdizimsel yap›da Eylem Öbe¤i üyelerini seçmesi ve bir tak›m anlamlar yükleme-
N N
SIRA S‹ZDE
ifllemidir. si aç›s›ndanSIRA S‹ZDE
tümceyi oluflturan birim olarak ele al›nabilir. Benzer biçimde önerme
yap›s›nda ‘yüklem’ önermeyi oluflturan üyedir ve yüklem d›fl›ndaki birimler yükle-
AMAÇLARIMIZ
min üyeleridir. Yüklem üyelerini birbirleriyle iliflkilendirmek için yüklemleme ifli-
AMAÇLARIMIZ
ni yapar. ‘Ayfle’ ‘masaya’ kitap’ ifadeleri ‘koy’ yüklemi taraf›ndan birlefltirilerek Ay-
fle masaya kitap koydu önermesine ve ‘Ayfle masaya kitaplar› koydu’, ‘Kitab› ma-
K ‹ T A P saya Ayfle koydu’
K ‹ T A veya
P ‘Masaya kitap koydu Ayfle’ gibi tümcelere ulaflabiliriz. Öy-
leyse bu tümcelerdeki önerme yap›s› yüklem ve üyeleri aç›s›ndan flöyledir:
YÜKLEM: koymak
ÜYE:Ayfle
ÜYE:Masa
ÜYE:Kitap
Bu yüklemlemeyi flu iflaretlemeyle de gösterebiliriz:
koy ( Ayfle, masa, kitap)
Bu iflaretlemede ‘koy’ yüklemi üç üyeyi yüklemler. ‘Ali öldü’ önermesinde ise
‘öl’ yüklemi tek üyeyi yüklemler. Öyleyse, yüklemler yüklemleme yapt›klar› üye sa-
y›s›na göre ‘tek üyeli’, ‘iki üyeli’ ve ‘üç üyeli’ olmak üzere üç türde ele al›nabilirler.
Yüklemleme: Tümcenin öbeklerini önermesel düzlemde iliflkilendirme ifllemidir.
Dikkat edilecek olursa yukar›da verilen tümcelerdeki dizilimler farkl›d›r ve
tümce aç›s›ndan ortaya ç›kan anlamsal yap›lar da farkl›d›r. Kitab› Ayfle masaya
koydu diziliminde ‘kitap’ tümce bafl›na tafl›nm›fl ve belirli biçimi alm›flt›r. Bu ne-
denle Ayfle masaya kitap koydu dizilimindeki ‘kitap’ belirsiz iken ‘kitab›’ belirlidir.
Ancak daha önce de belirtti¤imiz gibi önermeler tümcelerden farkl› olarak sözdi-
zimden kaynaklanan anlamsal farkl›l›klar› tafl›maz.
Yüklemleme iflini yapan bir eylem olabilece¤i gibi bir ad veya s›fatta olabilir. Ay-
fle çok kibar önermesinde ‘kibar’ bir s›fatt›r. Ayfle ö¤retmen önermesinde ise ‘ö¤ret-
men’ bir add›r. Yüklemleme bir ad veya s›fat taraf›ndan yap›ld›¤›nda adc›l yüklem;
bir eylem taraf›ndan yap›ld›¤›nda ise eylemcil yüklem ortaya ç›kar. Yüklemler ay-
r›ca bir ifl veya olay› aktard›klar›nda olay yüklemi; bir durum ve oluflu aktard›kla-
r›nda ise durum yüklemi olarak s›n›fland›r›l›r. Vendler’a göre (1957; 1967) yük-
lemlerin bir durumu veya bir olay› aktarmalar›nda eylemin anlamsal yap›s› etkilidir.
Kimi eylemler sürebilen bir etkinli¤e; kimileri ise zamanda belli bir süre sürerlik
gösteremeyen etkinliklere karfl›l›k gelir. ‘Yürümek’ eylemi ile ‘düflmek’ eylemini
karfl›laflt›ral›m. ‹nsan saatlerce yürüyebilir. ‘Mehmet saatlerce flehrin sokaklar›nda
yürüdü’ diyebiliriz. Ancak ‘saatlerce düflmek’ gibi bir ifade olamaz ve ‘Mehmet sa-
atlerce a¤açtan yere düfltü’ diyemeyiz. Düflmek ve yürümek eylemlerinin her ikisi
de olay yüklemi olufltururlar ancak ortaya ç›kan yüklem eylemlerin zamanda sürek-
lilik gösterebilmeleri aç›s›ndan farkl› olacakt›r. Öte yandan ‘sevmek, hofllanmak, bil-
mek’ gibi eylemler fiziksel bir etkinli¤e de¤il biliflsel veya duygusal bir etkinli¤e kar-
fl›l›k gelirler. Bu tür eylemler ile kurulan yüklemler durum yüklemidir. Durum yük-
leminde sevmek gibi eylemler oldu¤unda ne bafllama zaman›n›, ne sürme zaman›-
n› saptayabiliriz ve tümcede zamansal s›n›rlama ifade eden öbekler koymak olas›
de¤ildir. Bu nedenle ‘Mehmet *iki saattir/ üç gündür/üç y›ld›r beni seviyor’ veya
‘Mehmet *iki saat içinde /üç gün içinde /üç y›l içinde beni sevdi’ tümceleri bozuk-
tur. Vendler’›n yapt›¤› olay ve durum yüklemi s›n›fland›rmas› zamansal sürerlik
Görünüfl bir eylemin bitip
olup olmamas›n› temel ald›¤› için ‘sözcüksel görünüfl’ s›n›fland›rmas› olarak da ad- bitmedi¤i ile ilgili bilgi
land›r›l›r. Görünüfl, bir eylemin bitip bitmedi¤ine dair verilen bilgidir. Görünüfl verem sözcüksel ve
dilbilgisel ulamd›r
hem dilbilgisel bir ulam olarak hem de eylemlerin kendi içsel özelli¤i olarak tüm-
ceye yans›r. Dilbilgisel ulam olarak ‘bitmifllik ve bitmemifllik’ görünüfl ulamlar› var-
d›r. (Daha ayr›nt›l› bilgi için Biçimbilim 4. Ünitesine bak›n›z).
Görünüfl: Bir eylemin bitip bitmedi¤i ile ilgili bilgi verem sözcüksel ve dilbilgisel
ulamd›r.
Sözcüksel görünüflü temel alan Vendler s›n›fland›rmas›nda 4 tür eylem sunul-
maktad›r:
1. Durum eylemleri: Sevmek, hofllanmak, be¤enmek v.b.

2. Edim Eylemleri: Yürümek, koflmak, yüzmek, temizlemek, v.b.
3. Eriflme Eylemleri: Bitirmek, bafllamak, varmak, v.b.
4. Tamamlama Eylemleri: bir mektup yazmak, bir kadeh flarap içmek, karfl›
k›y›ya yüzmek, v.b.
Vendler eylemlerin görünüfl türlerini saptamak üzere [+/- bitimli] olma anlam-
sal özelli¤ini kullan›r. Baz› eylemler içsel olarak bir etkinli¤in bafllang›ç ya da bitifl
noktas›na gönderim yaparlar ve dolay›s›yla bitimli eylemlerdir. Zamanda süreklilik
gösteremezler. Örne¤in, bitmek eylemi bir ifli yapma etkinli¤inin son noktas›d›r.
‘Ödevi bitirdim’ dedi¤imizde ‘ödevi haz›rlama iflinin sonunda oldu¤umuz anlafl›l›r.
‘Tepeye vard›m’ örne¤inde de ‘Tepeye t›rmanma iflini bitirdim’ bilgisi vard›r. Öy-
leyse ‘varmak’ bir mesafenin bitim noktas›n› gösterir. Eriflme eylemleri bitimlidir.
Benzer biçimde bir edim eylemini zamansal ya da fiziksel bir ölçüm yapan bir öl-
çüm öbe¤iyle kulland›¤›m›zda da eylemi [+bitimli] yapm›fl oluruz. ‘mektup yaz-
mak’ edim eylemidir. Saatlerce sürebilir. ‘Dün mektup yazd›m’ ifadesinde eylem
aç›s›ndan bir bitimlilik söz konusu de¤ildir. Ancak ‘Dün bir mektup yazd›m’ dedi-
¤imizde ‘bir mektup’ yazmak eylemin in ne kadar sürdü¤üne ve bitti¤ine dair bil-
gi verir. Böylece eylem de bir bitimlilik kazan›r. Bir ölçüm öbe¤i ile bitimli hale ge-
len eylemler tamamlama eylemleridir. Eriflme eylemi ile tamamlama eylemi aras›n-
daki yap›sal fark fludur: Eriflme eylemleri bitimlili¤i içsel bir anlamsal özellik ola-
rak tafl›rlar. Tamamlama eylemleri ise ancak Eylem Öbe¤inde bu özelli¤i bir Öl-
çüm Öbe¤i ile yüklenirler.
Bir eylemin bitimlilik tafl›y›p tafl›mad›¤›n› ‘içinde’ testi ile anlayabiliriz. Afla¤›da-
ki örnekleri inceleyelim:
22. Da¤c›lar iki saat içinde/ iki saatte tepeye vard›.
23. Filiz iki saat içinde/ iki saatte duvar› boyad›.
24. Altu¤ *iki saat içinde/ iki saatte yürüdü.
25. Can *iki saat içinde/ iki saatte konufltu.
26. Mehmet *iki saat içinde/iki saatte beni sevdi.
(22)’de ve (23)’te sunulan örnekler içinde testinden geçebilirken (24), (25) ve
(26)’da sunulan örnekler geçememektedir. Tepeye varmak bir eriflme eylemidir ve
bu özelli¤i tümceden almaz. Ancak boyamak eylemi asl›nda bir edimdir. ‘Günler-
ce duvar boyad›m’ da denebilir. Örnekte ‘duvar›’ ifadesi belirli bir duvar anlam› ta-
fl›d›¤›ndan eylemin ne kadar süre yap›lm›fl oldu¤u da ölçülür. Dolay›s›yla ‘duvar›
boyamak’ bir tamamlama eylemidir. Öte yandan (24) ve (25)’te sunulan tümceler-
deki ‘yürümek’ ve ‘konuflmak’ eylemleri edim gösteririler. Edim eylemleri [+sürer]
ve [-bitimli] özellik tafl›rlar. Bir eylemin sürdü¤ü ile ilgili bilgi sunarken bitimi ile il-
gili bilgi sunmazlar. Bir eylemin edim eylemi olup olmad›¤›n› ‘boyunca’ testi ile an-
layabiliriz. Boyunca belirteci ancak sürebilen eylemlerle kullan›labilir. Daha önce
(24) ve (25)’te sundu¤umuz tümceler boyunca belirteci ile sorunsuz kullan›labil-
mektedir: ‘Altu¤ iki saat boyunca yürüdü’ ve ‘Can iki saat boyunca konufltu’.
(26)’da gördü¤ümüz ‘sevmek’ eylemi ise ne edimler gibi sürerlik ne de eriflim
ve tamamlama eylemleri gibi bitimlilik tafl›rlar. Bu tür eylemler [+dura¤an] d›r ve
ne bafllang›c›na, ne de bitifline zamansal olarak gönderim yap›labilir. ‘*Dün ‹ngiliz-
ce bilmeye bafllad›m’ ve ‘*‹ki saat/iki gün/ iki y›l içinde ‹ngilizce bildim’ ifadesi bu
nedenle bozuktur.
fiimdi Vendler’›n önerdi¤i eylem türlerinin [+/-sürer], [+/-bitimli] ve [+/-dura¤an]

olufluna göre da¤›l›mlar›n› afla¤›daki tabloda görebiliriz:
Edim Eriflim Tamamlama Durum Tablo 4.1

Bitimli - + + -
Sürer + - - -
Dura¤an - - - +
Özet
N
A M A Ç
Sözce anlam›, tümce anlam› ve ifade anlam› ara- mesi Abdi ‹pekçinin nas›l öldü¤ü bildirimini ge-
1 s›nda ayr›m yapabilmek ve farkl› anlam düzey- rektirmez. Önermeler aras›ndaki di¤er bir iliflki
lerinin de¤iflkenlerini betimleyebilmek. türü de önvarsay›md›r. Önvarsay›m konuflmac›-
Tümce anlam› her hangi bir ba¤lamdan ba¤›ms›z, n›n sözcesinde dinleyenin önceden bildi¤ini
yaln›zca sözcüksel, dilbilgisel ve sözdizimsel varsayd›¤› bilgiyi ç›kar›msal olarak sunmas›d›r.
bileflenler aç›s›ndan tan›mlanabilen anlam de- Önvarsay›m tümceden çok sözce ile ilgilidir. Çe-
mektir. Sözdizimsel bir bütünlük oluflturan ifade- liflki ise A önermesi do¤ruyken B önermesinin
ler her hangi bir ba¤lamdan ba¤›ms›z ele al›nd›- yanl›fl olmas› durumudur. Ali evde ama flu anda
¤›nda ‘tümce’ olarak adland›r›l›rlar. Sözce anlam› evde de¤il çeliflen iki bildirimi içerir. Evde oldu¤u
ise her hangi bir tümce belli bir ba¤lamda ba¤la- do¤ruysa evde de¤il önermesi yanl›fl olmal›d›r.
m›n gerektirdi¤i gönderim ve do¤ruluk koflullar›
aç›s›ndan tan›mland›¤›nda ortaya ç›kan anlam de- N
A M A Ç
Tümcenin sözdizimsel yap›s› ile anlamsal yap›s›
mektir. Sözce anlam› aç›s›ndan ba¤lam, gönde- 4 aras›ndaki iliflkiyi Eylem Öbe¤i ve yüklem aç›s›n-
rim bilgisi ve hangi koflullarda sözcenin ge- dan çözümleyebilmek.
çerli olabilece¤i bilgisini gereklidir. Eylem Öbe¤i üyelerine anlamsal roller yükler.
Önerme sözce ve tümcelerin soyut kavramsal içe- Anlamsal roller bir eylemin yerine getirilebilmesi
ri¤idir. Önermeler yüklem ile onun üyeleri aras›n- için gerekli koflullarla ilgilidir. Örne¤in, k›rmak
daki kavramsal bütünlüktür ve bir olgu hakk›nda eyleminin yerine getirilebilmesi için [+canl›] bir
bildirim yaparlar. Önerme anlam› dilbilgisi ve söz- özneye ihtiyaç vard›r. Fiziksel bir eylemi yerine
dizimden ba¤›ms›z betimlenir. Yaln›zca bildirim getiren özne ED‹C‹ rolü üstlenir. K›rmak eyle-
yapan tümcelerin önermeleri vard›r. Örne¤in, so- minden etkilenerek dönüflüm geçiren üye ise ET-
ru tümceleri önerme düzeyinde ele al›namaz. K‹LENEN rolündedir. Üye eylemden etkilenmek
yerine eylemin ne hakk›nda oldu¤unu gösteriri-
N Önerme türlerini do¤ruluk koflullar› aç›s›ndan se KONU rolünü yüklenir. Kitap okumak öbe-
A M A Ç
tan›mlayabilmek ve farkl› türden önermeleri çö- ¤inde kitap konu rolündedir. Eylemin kayna¤›
2
zümleyebilmek. ya da ç›k›fl noktas›n› gösterdi¤inde KAYNAK;
Önermeler do¤ruluk koflullar› aç›s›ndan zorunlu hangi yöne do¤ru oldu¤unu gösterdi¤inde HE-
do¤ru olan analitik önerme ve koflullara göre DEF; üye eylemden yararland›¤›nda YARARLA-
do¤ru veya yanl›fl olabilen sentetik önerme ola- NICI rolünü al›r. Özne olan üye eylemle duygu-
rak ikiye ayr›l›r. Analitik önermeler olgulara da- sal, biliflsel ve duyusal bir süreç geçirdi¤inde ise
yal› genellemeleri (Günefl do¤udan do¤ar) ve efl- DENEY‹MC‹ olur.
sözlülü¤ü içerir. Bir önermenin do¤ru olmas› zo- Önermelerin kurucular› ise yüklemlerdir. Bir yük-
runlu koflul ve yeterli koflullar› yerine getirmesiy- lem yüklemleme ile üyeler aras›ndaki olay ve
le sa¤lan›r. durumun yerine getirifli aç›s›ndan iliflkilendirme-
yi kurar. Yüklemler tafl›d›klar› olay yap›s› eylem-
N
A M A Ç
Önermeler aras› anlamsal iliflkileri betimleyebil- lerin sözcüksel görünüfl özelli¤i aç›s›ndan farkl›-
l›k gösterir.Vendler’in s›n›fland›rmas›na göre 4
3 mek.
Önermeler aras›ndaki temel iliflki türlerinden biri tür eylem vard›r: Edim, eriflme, tamamlama ve
gerektirimdir. Gerektirim A tümcesi/önermesi zo- durum. Eylemleri görünüfl özellikleri aç›s›ndan
runlu olarak B tümcesini/önermesini de tafl›d›- birbirinden ay›ran özellikler sürerlilik, bitimlilik
¤›nda A tümcesi/önermesi B tümcesi/önermesini ve dura¤anl›kt›r.
gerektirir. E¤er A B’yi gerektirirse A do¤ru oldu-
¤unda B’de zorunlu olarak do¤ru olur. Gerekti-
rimlerde iliflki tek yönlüdür. Örne¤in Abdi ‹pek-
çi suikaste kurban gitti önermesi Abdi ‹pekçi öldü
önermesini gerektirir ancak Abdi ‹pekçi öldü öner-
1. Afla¤›dakilerden hangisi sözce anlam›n›n özellikle- 6. Afla¤›daki tümcelerin hangisinde alt› çizili üye etki-
rinden biridir? lenen rolü üstlenmifltir?
a. Do¤ruluk koflullar› a. Çocuklar top oynad›.
b. Kavramsal içerik b. Ayfle annesini özlemifl.
c. Yüklemleme c. Ö¤renciler soru çözüyor.
d. Birleflimsel anlam d. Karadeniz aç›klar›nda bir gemi batt›.
e. Sözcüksel anlam e. Kufllar güneye göç ediyor.
2. Analitik önermeler ile ilgili afla¤›daki ifadelerden 7. Afla¤›dakilerden hangisi anlamsal rollerden biri de-
hangisi do¤rudur? ¤ildir?
a. Genellemeler içermez. a. Konu
b. Ba¤lama göre yanl›fl olabilir. b. Tafl›ma
c. Yeterli koflullar› tafl›maz. c. Kaynak
d. Karfl›tl›k içerir. d. Araç
e. Her koflulda do¤rudur. e. Edici
3. (I) Ali arabas›n›n anahtar›n› kaybetmifl. 8. Afla¤›daki tümcelerde alt› çizili eylemlerden hangisi
(II) Alinin bir arabas› var. tamamlama eylemidir?
Afla¤›dakilerden hangisi yukar›da verilen önermeler ara- a. Semih çok güzel bir resim çizdi.
s›ndaki anlamsal iliflkiyi do¤ru olarak betimler? b. Murat bütün gün spor yapt›.
a. Çeliflki c. Belediye görevlileri sokaklara afifl as›yor.
b. Gerektirim d. Dün yeni bir ifle bafllad›m.
c. Önvarsay›m e. Arkadafllar›m Ankarada kal›yor.
d. Eflsöz
e. Alt kavram 9. Durum yüklemeleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden
hangisi do¤rudur?
4. Afla¤›daki tümcelerden hangisi aç›mlama içerir? a. Adc›l yap› tafl›rlar.
a. Bütün ö¤renciler derse erken geldi. b. Zamanda sürerlik gösterir.
b. Can yar›n gidecek. c. Dura¤and›rlar.
c. Akflam ya¤mur ya¤d›. d. S›fatlardan oluflur.
d. Anlambilim anlambilimdir. e. ‹çsel olarak bitimlidir.
e. Kitaplar dergilerin alt›nda.
10. Afla¤›daki önermelerden hangisi sentetiktir?
5. Afla¤›dakilerden hangisi önvarsay›m özelliklerinden a. Memeliler do¤urgand›r.
biri de¤ildir? b. Çocuklar yetiflkin de¤ildir.
a. Konuflmac› sözcesini dinleyicinin bilgi durumu- c. Bekârlar yaln›zd›r.
na göre düzenler. d. Antartika kuzey kutbundad›r.
b. Arka plan bilgisi sözcelerde ç›kar›msal sunulur. e. Çoban Y›ld›z› Venüstür.
c. Önvarsay›m varolma bildirimi yapar.
d. Önvarsay›m do¤ru veya yanl›fl olabilir.
e. Olgusal eylemler önvarsay›m› tetikler.
Okuma Parças›
ÇA⁄IN B‹LGE TANI⁄I karfl›s›ndaki ciddi tehlikeler konusunda hemfikirdiler,
Y›ld›r›m Türker ancak tepki vermek için farkl› yollar seçtiler. Einstein’›n
‘Russel: Üç tutku yönlendirdi hayat›m›: Sevgi açl›¤›, bil- tepkisi Princeton’da oldukça rahat bir yaflam sürüp ken-
gi aray›fl› ve insanl›¤›n ac›lar›na yönelik dayan›lmaz disini çok sevdi¤i araflt›rmalar›na adamak ve ara s›ra bir-
bir merhamet.’ kaç dakika ara verip bir kehanette bulunmakt›. Russel’›n
Bahçede bir kez daha a¤›rlaman›n zaman›d›r. Ça¤›n› en tepkisiyse gösterilere öncülük edip polisler taraf›ndan
iyi anlam›fl düflünürlerdendi. Arada döne döne Russel götürülmek, güncel sorunlar hakk›nda genifl kapsaml›
okumak insana iyi gelir. 97 yafl›na kadar yaflam›fl olan yaz›lar yazmak, savafl suçlar› mahkemeleri düzenlemek
bu benzersiz adam, hemen her konuda yap›t üretti. vb flekillerde oldu. Sonuç? Russel o zaman da flimdi de
Analitik felsefenin önde gelen kuramc›lar›ndan olan kötülenip suçland›, Einstein ise bir aziz olarak yüceltil-
Russel, mant›k konusunda devrimci ad›mlar›n yolunu di. Bu, bizi flafl›rtmal› m›? Hiç de de¤il?”
açt›. Denemelerindeki berrakl›k dinden siyasete, edebi- Vietnam Savafl› s›ras›nda Sartre’la birlikte ‘Uluslararas›
yattan elefltiriye kadar çeflitli alanlar› ayd›nlat›yordu. Savafl Suçlar› Mahkemesi’ni kurdu.
Y›lmaz bir aktivistti. I. Dünya Savafl›’na karfl› ç›kt›¤› için 89 yafl›ndayken Parlamento Meydan›’nda nükleer silah-
Cambrid-ge, Trinity College’dan at›ld›. Daha sonralar› lanmaya karfl› yap›lan bir gösteride tutukland›. Hayat›n›
New York City College’dan da at›lacakt›. nefretle mücadele ederek geçirdi. “Okullarda çocuklara
“Vatanseverler hep vatan için ölmekten söz eder, asla okutulan tarih kitaplar›n›n, o ülkenin tarihçileri taraf›n-
vatan için öldürmekten de¤il” diyordu. 1918 y›l›nda al- dan de¤il, baflka bir ülkenin (hatta düflman ülkenin) ta-
t› ayl›¤›na Brixton Hapishanesi’nde kald›. rihçileri taraf›ndan yaz›lm›fllardan okutulmas› önerisi
Edebiyatç› parlakl›¤› O, her zaman bir edebiyatç› par- dinleyenin kula¤›n› s›zlatabilir ama ‘tarih’ iflte o zaman
lakl›¤›, bir bilim adam› berrakl›¤›yla tatl› tatl› anlat›r. Si- y›llar süren ve hep ‘bizim’ kazand›¤›m›z kanl› bir savafl
yaset üstüne flu dediklerine bir bak›n: “Hükümet icraat- (masal) olmaktan ç›kar... ‹flte o zaman bize karfl› pen-
lar› sonucunda herkesin inan›p ç›kt›¤› saçmal›klar›n so- cereden bakan komflunun ‘öcü’ olmad›¤›n›, onun da bi-
nunun gelmeyece¤ine ikna oldum. Bana uygun bir or- zim gibi aflamalardan (okullardan) geçip tam da devle-
duyla onlara s›radan insan›n pay›na düflenden daha faz- tinin istedi¤i gibi bir koyun (pardon özür diliyorum...
la para ve daha bol yemek sa¤layacak gücü de verin, tamamen ‘vatandafl’ demek istemifltim oysa) oldu¤unu
ben de otuz y›l içinde, nüfusun büyük bir ço¤unlu¤u- ve tarihte kazanan büyük hükümdar›n ‘savafllarda galip
nu, iki art› ikinin befl oldu¤una, suyun ›s›t›ld›¤›nda don- gelen de¤il’ aksine halk›na ‘en uzun bar›fl›’ yaflatan kü-
du¤una ve so¤udu¤unda da kaynad›¤›na ya da devletin çük insanlardan oldu¤unu ö¤renirdik... Ve lakin mü-
ç›karlar›na hizmet edecek baflka her türlü saçmal›¤a rekkeple de¤il kanla yaz›l›yor tarih dünyan›n bütün
inand›ray›m. Elbette bu gibi inançlar oluflturulduktan devletlerinde.”
sonra bile insanlar su ›s›tmak için çaydanl›¤› buzdolab›- Kendini anlatt›¤› bir fliirde, “Üç tutku yönlendirdi haya-
na koymayacaklard›r. Suyun so¤ukta kaynad›¤›, pazar t›m›: Sevgi açl›¤›, bilgi aray›fl› ve insanl›¤›n ac›lar›na yö-
ayinlerine özgü, kutsal ve mistik, huflu içinde sözü edi- nelik dayan›lmaz bir merhamet” der. “Aflk ve bilgi gök-
lecek ama günlük hayatta asla uygulanmayacak bir ha- lere yükseltti/ Ama merhamet beni her seferinde çekip
kikat olacakt›r. Sonunda, bu mistik doktrinin sözlü ola- yere indirdi” diye devam eden fliirinin son dizesi, “‹flte
rak inkâr› yasalara ayk›r› kabul edilip inatç› heretikler hayat›m böyle geçti, yaflanmaya de¤er buldu¤um” dur.
de halk önünde ‘dondurularak’ cezaland›r›lacakt›r. Bu
resmi doktrini büyük bir hevesle benimsemeyen kimse- Kaynak: Radikal Gazetesi, 04/12/2010
nin ö¤retmenlik yapmas›na ya da yetki sahibi olmas›na
izin verilmeyecektir. Sadece en üst düzeydeki yetkililer
kendi aralar›nda bütün bunlar›n ne kadar saçma oldu-
¤unu f›s›ldafl›p ard›ndan da içip e¤lenmeye devam ede-
ceklerdir.”
Chomsky, gerek felsefe ve mant›k konusundaki katk›la-
r› gerekse eylemci kiflili¤iyle kendisini çok etkilemifl
olan Bertrand Russel’› Einstein’la karfl›laflt›r›r: “‹nsanl›¤›n
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

1. a E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Anlam Türleri” ile S›ra Sizde 1
ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. ‹nsanlar ölümlüdür ve Kediler memelidir önermeleri
2. e E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Önerme Türleri” her koflulda do¤ru olan de¤iflmez bir olguyu bildirdik-
ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. leri için analitiktir. Ancak Paris dünyan›n en güzel bafl-
3. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Önvarsay›m” ile kentidir ve Zeynebin kedisi çok sevimli önermeleri kifli-
ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. ye ba¤l› yarg›lar› içerdi¤i için do¤ru veya yanl›fl olabilir.
4. e E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Aç›mlama ve 1. Dolay›s›yla sentetik önermelerdir.
Ünitedeki bak›fl›ml› karfl›tl›k” ile ilgili bölümü
tekrar çal›fl›n›z. S›ra Sizde 2
5. d E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Önvarsay›m” ile A. Canan flu anda Pariste kal›yor.
ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. B. Canan flu anda Fransada.
6. d E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Anlamsal Roller” A önermesi B önermesini gerektirir. Paris Fransa’n›n alt
ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. s›n›f›ndad›r.
7. b E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Anlamsal Roller”
ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. S›ra Sizde 3
8. a E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Vendler’›n Eylem ‘Ö¤rencilerin hepsi derse zaman›nda gelmedi’. Bu tüm-
S›n›fland›rmas›” ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. cedeki önvarsay›m Derse geç gelen ö¤renciler var öner-
9. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Vendler’›n Eylem mesidir.
S›n›fland›rmas›” ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z.
10. c E¤er yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Önerme Türleri” S›ra Sizde 4
ile ilgili bölümü tekrar çal›fl›n›z. Afla¤›daki tümcelerde alt› çizili üyelerin anlamsal rolle-
ri flunlard›r:
1. Emrah arkadafl›na mektup gönderdi.
Arkadafl›na: Hedef
2. Çocuklar cam› taflla k›rm›fl.
Taflla: Araç
3. Buzlar eridi.
Buzlar: Etkilenen
4. Çantam› otobüste unuttum.
Otobüste: Yer
Kaynaklar
Chierchia, G. ve S. M. Ginet. (1991). Meaning and
Grammar: An introduction to Semantics. Cambrid-
ge, Massachusett: MIT Press
Donnellan, K. (1966) ‘Reference and Definite Descripti-
ons’. Philosophical Review 75, syf. 281-304.
Hurford, J.R., Heasley, B. ve M. B. Smith. (2007). Seman-
tics: A coursebook. Cambridge:CUP
Güven, M. (2008). ‘GörünüflTerimlerinin Türkçelefltiril-
mesi üzerine Baz› Gözlem ve Öneriler’. Dilbilim
Araflt›rmalar›, syf 128-137.
Lemmon, E.J. (1967). ‘Sentences, Propositions and Sta-
tements’. In Williams, B. ve A. Montefiore (eds.) Bri-
tish Analytical Philosophy. London: Routledge ve
Kegan Paul.
Löbner, S. (2002). Understanding Semantics. London:
Arnold
Pustejovsky, J. pages.cs.brandeis.edu/~jamesp/clas-
ses/LING130/presup.ppt
Saeed, J. (2008). Semantics. Oxford: Wiley-Blackwell.
Strawson, P. F. (1950). ‘On Referring’. Mind, New Seri-
es, Vol. 59, No. 235.
http://ocw.mit.edu/courses/linguistics-and-philo-
sophy/24-251-introduction-to-philosophy-of-lan-
guage-spring-2005/lecture-notes/handout8.pdf
Vendler, Z. (1957) Verbs and Times, The Philosophical
Review, 66, syf. 143-60
Verkuyl, H. J. (1993) A Theory of Aspectuality: The inte-
raction between temporal and atemporal structure.
Cambridge: Cambridge University Press.
Yule, G. (2003). The Study of Language. Cambridge:CUP
5
Amaçlar›m›z
N
N
Edimbilimi ve çal›flma konular›n› tan›mlayabilecek,
N
Edimbilim-anlambilim aras›ndaki farklar› aç›klayabilecek,
N
Konuflma ilkelerini tan›mlayabilecek,
Söz eylemleri tan›mlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Edimbilim • Ba¤›nt› ‹lkesi

• Anlambilim • Sezdirim: Geleneksel Sezdirim,
• Ba¤lam Konuflmaya Dayal› Sezdirim
• Sözce • Söz Eylem Kuram›
• ‹flbirli¤i ‹lkesi • Düzsüz, Edimsöz, Etkisöz
• Nitelik ‹lkesi • Saptay›c›, Edimsel
• Nicelik ‹lkesi • Belirtici, Yükümleyici, Yönlendiri-
• Tarz ‹lkesi ci, Yans›t›c›, ‹lan Edici Edimsözler
‹çindekiler
• ED‹MB‹L‹M
• ANLAMB‹L‹M VE ED‹MB‹L‹M
Genel Dilbilim-II Edimbilim I • BA⁄LAM
• ‹fiB‹RL‹⁄‹ ‹LKES‹ (GR‹CE, 1975)
• SÖZ EYLEM KURAMI
Edimbilim I
Sevgili Ellen F. Prince’in an›s›na (R.I.P.)
ED‹MB‹L‹M
Dilbilimin alt dallar› olan sözdizimde tümce yap›s›, anlambilimde sözcüklerin ve
önermelerin anlam› ve edimbilimde sözcelerle ifade edilen anlam, inceleme kap-
sam›na girer. Öyleyse, hem anlambilimin hem de edimbilimin konusu anlamd›r.
Dilbilimin bu iki alt dal›, birbirleriyle ba¤lant›l› olsalar da dilin farkl› anlam boyut-
lar›n› araflt›r›rlar. Anlambilimin kapsam›, önermenin içeri¤indeki sözlüksel anlam-
d›r; edimbilimin kapsam› ise konuflucunun niyetine ve ba¤lama dayal› anlamd›r.
Bu anlam farklar› afla¤›da daha ayr›nt›l› anlat›lacakt›r.
Edimbilim, 1930’larda Amerikal› felsefeciler Morris ve Peirce ile Viyana Çevresi
felsefe ekolünden Alman as›ll› felsefeci Carnap’›n çal›flmalar›yla bafllam›flt›r. Edim-
bilimi bir çal›flma alan› olarak ilk kez ortaya koyan bu felsefeciler, dilbilimin alt
alanlar›n› flu flekilde ay›rm›fllard›r: Sözdizim, dilsel iflaretleri (sözcük gibi) birbirine
ba¤layan biçimsel iliflkilerin, anlambilim dilsel iflaretler ile iflaretlerin gönderimleri
aras›ndaki iliflkilerin ve edimbilim dilsel iflaretler ile bu iflaretleri kullanan ve yo-
rumlayanlar aras›ndaki iliflkilerin incelenmesidir. Edimbilim, anlam›n önerme içe-
ri¤inden ayr›, ba¤lama dayal› anlam unsurlar›n› inceleyen bir dald›r.
Dilde anlam› inceleyen dil felsefesi uzun y›llar matematiksel mant›k ile iç içe ele
al›nm›flt›r. Örne¤in, Alman felsefeci Gottlob Frege hem matematiksel mant›k hem de
dil çözümlemelerine ayn› anda katk› sa¤lam›flt›r. Daha sonra dil felsefecileri Grice
(1967), Austin (1962) ve Searle (1969) dilin formal mant›k yöntemi arac›l›¤›yla çö-
zümlenmesine karfl› ç›km›fllar ve dil incelemelerinde salt mant›kç›l›¤›n yeterli olma-
d›¤›n› ve kiflilerin niyet ettikleri anlam›n da incelenmesi gerekti¤ini savunmufllard›r.
‹nsan biliflini anlamak için do¤al bir dil olan insan dilinin incelenmesi amac›yla ya-
pay mant›k dilinin araç olarak kullan›lmas›n›n bir çeliflki oluflturdu¤unu gören Grice
iletiflim süreçlerini baflka bir araç ile incelememiz gerekti¤ini gösterir. Austin ve Se-
arle ise dil kullan›rken ayn› zamanda bir eylem gerçeklefltirdi¤imizi aç›¤a kavuflturur-
lar. Bu araflt›rmac›lar, edimbilimin geliflmesinde önemli katk› sa¤lam›fllard›r.
Edimbilim, dilbilimin di¤er dallar›na göre dilin daha çok iletiflimsel boyutlar›n›
inceler. Bu ünitede edimbilimsel dil çözümlemesi konu edildi¤ine göre önce dil,
iletiflim ve bilifl aras›ndaki iliflki ve sonra anlambilim ve edimbilim aras›ndaki fark-
lar aç›klanacak; ard›ndan edimbilimdeki temel dönüm noktalar›n› oluflturan dilsel
çözümleme yöntemleri ele al›nacakt›r.
Dil, ‹letiflim ve Bilifl ‹liflkisi

Dilin bir iletiflim arac› oldu¤u yads›namaz. Ancak dili yaln›zca ‘bir iletiflim arac›’
olarak tan›mlamak yetersizdir; çünkü dil her zaman iletiflim için kullan›lmaz. Ör-
ne¤in, zihnimizdeki içsel konuflmalar›m›z ve belle¤imizde tutmak amac›yla dili

kullanarak yazd›¤›m›z küçük notlar iletiflim kurmak amac›yla yap›lmaz (Bierwisch,
1980). Ayr›ca iletiflimin dil d›fl› görsel ya da sese dayal› baflka boyutlar› da vard›r:
vücut dili, yüzümüzdeki mimikler, el hareketleri, dans, resim, sözsüz müzik, trafik
iflaretleri, vs. gibi. Üstelik dilsel iletiflim de, iki insan›n bilifllerinde var olan bilgiyi
kullanarak ve bu bilgiyi güncelleyerek etkileflimde bulunmas›d›r. ‹letiflim esnas›n-
da konuflucu ve dinleyici zihinlerinde birlikte çeflitli ç›kar›mlar da kullanarak birer
biliflsel model olufltururlar. Brown ve Levinson’a (1987: 8) göre konuflulan›n anla-
fl›lmas› konuflucunun niyetinin dinleyicinin zihninde yeniden oluflturulmas›d›r. Ko-
nuflucu ve dinleyicinin biliflsel modelleri ne kadar birbirine yak›nsa iletiflim o ka-
dar baflar›l›; bu modeller birbirlerinden ne kadar farkl› ise o kadar yanl›fl anlama
söz konusu olur. Bunu flu flekilde örneklendirebiliriz:
1. Ayfle Antalya’ya tafl›nd›.
Bu sözceyi dile getiren konuflucu, dinleyicisinin zihninde hangi bilgiler oldu¤u
konusunda bir fikir sahibidir: Her ikisi de ‘Ayfle’nin kim oldu¤unu’, ‘Antalya’n›n
Türkiye’nin güneyinde bir kent oldu¤unu’ biliyorlard›r ve yine her ikisi de bu bilgi-
yi di¤erinin bildi¤ini biliyordur. Bu örnekte oldu¤u gibi iletiflim kuran kifliler aras›n-
da ortak biliflsel bir bilgi envanteri mevcuttur (Prince, 1981; Clark ve Marshall, 1981).
Daha sonra görece¤imiz gibi, bu biliflsel bilgi dökümüne söylem modeli (Webber,
1979) ya da (biliflsel ba¤lam) diyece¤iz. Yukar›daki konuflucu, bu sözceyi söyleye-
rek ve dinleyicisinin biliflsel dökümünde bulunmad›¤›n› düflündü¤ü bir bilgiyi (Ay-
fle’nin Antalya’ya gitmesi) vererek onun söylem modelini ya da biliflsel ba¤lam›n›
günceller. Dili zihinsel olarak ifllemlemek ve iletiflim kurmak bir bak›ma konuflucu
ve dinleyicinin dil arac›l›¤›yla biliflsel ba¤lamlar›n› mümkün oldu¤unca uyumlu hale
getirmektir. Aksi takdirde yanl›fl anlamalar veya iletiflimde kopukluk oluflur.
Bir dili konuflmak ve anlamak demek, sözdizim yap›lar›n›n edinçteki bilgisinin
yan› s›ra dili ba¤lam içinde ne flekilde kullanarak iletiflimin baflar›ya ulaflaca¤›n›
bilmek de demektir. Bu nedenle, Amerikal› toplum dilbilimci Dell Hymes (1974),
Chomsky’nin edinç teriminin, dilin iletiflimsel düzeydeki bilgisini de kapsayacak
‹letiflimsel Edinç: flekilde geniflletilmesi amac›yla iletiflimsel edinç kavram›n›n gereklili¤ini savun-
Konuflucular›n iletiflim mufltur. ‹letiflimsel edinç, dilin ses ve sözdizim yap›lar›n›n bilgileri yan› s›ra ba¤-
boyutunda dilin kullan›m›na
iliflkin soyut bilgileridir. lam içinde iletiflim amac›yla uygun sözcelerin ne flekilde kullan›lmas› gerekti¤i ve
‹letiflimsel edinç, dilbilgisel hangi sözcelerin hangi ba¤lamda uygun olaca¤› bilgisini içerir.
edinci de kapsar. Yukar›da gördü¤ümüz gibi dil kullan›m› ve yorumlamas›n›n sosyal iletiflimsel
bir yan› oldu¤u gibi bir de biliflsel boyutu da vard›r. Dilbilimin her alt alan›nda bi-
lifl ve biliflsel dil iflleme süreçleri önemli boyutlard›r.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Yandaki karikatürü iletiflim aç›s›ndan ne flekilde de¤erlendi-
1 rebilirsiniz?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M ANLAMB‹L‹M VE ED‹MB‹L‹M
Anlambilim ve edimbilimin anlam çözümlemesi kapsa-
S O R U S O R U m›ndaki ifl bölümünü aç›klamak için sözdizim ve anlam-
bilim ünitelerinde de sözü edilmifl olan temel terimleri
bir kez daha hat›rlayarak bunlar› karfl›laflt›ral›m: Tümce,
D‹KKAT D‹KKAT
önerme ve sözce terimleri, s›ras›yla sözdizim, anlambi-
lim ve edimbilimin inceleme konusu olan kavramlard›r.
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Hem tümce hem de önerme kuramsal soyut birimlerdir,
oysa sözce somuttur. Tümce belli bir dilde olan sözdi-
Karikatür: Erdil Yaflaro¤lu
5. Ünite - Edimbilim I 93
zimsel bir yap›d›r; önerme ise anlambilimsel bir ö¤edir. Frans›zca, Japonca, vs. dil- Tümce özne ve yüklemden
oluflan ve konuflucunun
lerindeki tümcelerin farkl›l›k gösteren yap›lar› vard›r. Oysa önerme ayn› ifadeyi edincinde bulunan soyut
içeriyorsa her dilde ayn› anlam› tafl›r; yani önerme herhangi bir dilde ifade edilse kuramsal ve biçimsel bir
yap›d›r.
de belli bir dile ait de¤ildir. Hem tümce hem de önerme ba¤lamdan ba¤›ms›z kav-
ramlard›r. Sözce ise ba¤lam içinde kullan›lan bir tümce ya da onun bir parças› ola- Önerme: Bir tümce
bilir. Bir sözce belli bir yerde, belli bir zaman diliminde belli bir konuflucu taraf›n- kullan›larak ifade edilen ve
konuflucu, dinleyici, yer ve
dan dinleyicisine söylenen birimdir. Önerme, zamans›zd›r, sözce belli bir zaman- zaman gibi dil d›fl›
da kullan›lm›flt›r. Bu yüzden önermeleri inceleyen anlambilimin konusu, Grice’›n ba¤lamdan tümüyle
ba¤›ms›z ve soyut bir
(1967) belirtti¤i gibi zaman› olmayan anlamd›r. Tümce ve önerme, özne ve yüklem anlambilimsel birimdir. Bir
içerirken, sözce tam bir tümceden oluflabilece¤i gibi onun eksiltili bir parças› da önerme, Frans›zca, ‹ngilizce,
‹talyanca, Türkçe ya da
olabilir. Örne¤in, belli bir ba¤lam içinde dile getirilirse ‘Evet, belki de’, ‘olmaz’, ‘ta- Japonca olabilir ama
bii ki’, vs. gibi parçalar sözce olabilir. Bir önermeyi anlamak için sözcüklerin bir- bunlar›n hepsi ayn› ifadeyi
içeriyorsa ayn› önermedir.
leflimsel anlam›n› bilmek yeterlidir. Oysa bir sözceyi anlamak için sözcüklerin bir-
leflimsel anlam›ndan daha fazla bilgiye gereksinim vard›r. Sözce: Belli bir ba¤lam
Anlambilim, sözcük anlam›n› ve önermelerin do¤ruluk de¤erini; edimbilim ise içinde, belli bir zamanda bir
konuflucu taraf›ndan
konuflucunun sözcesinde dile getirmeyi amaçlad›¤› anlam› incelemeye yöneliktir. dinleyiciye belli bir yerde
Bir baflka deyiflle, edimbilimde sözcükler arac›l›¤›yla dile getirilmeyen, yüzeyde söylenen sözcük, nida,
onaylama sesleri, bir ifade
görülmeyen anlam incelenir. Öyleyse, anlambilim dilsel anlam›, edimbilim ise ko- gibi bir birimdir. Bir sözce,
nuflucunun sözcesini kullan›rken ba¤lam içinde niyet etti¤i anlam› inceler. Her dil- bir tümce olabildi¤i gibi
“Evet”, “olabilir”, “ya”,
de konuflucular söylediklerinden daha fazlas›n› anlat›rlar. Örne¤in, “buras› çok s›- “öyle mi?”, vs. gibi tek ya da
cak” gibi bir önerme içinde bulunulan ortam›n s›cak oldu¤u gerçe¤ini belirtirken birkaç sözcük ya da bir
nidadan ibaret olabilir.
fiziksel ba¤lam içinde bir de¤er ifade eden sözce, konuflucu, dinleyici, aralar›nda- Sözce, önermenin tersine
ki iliflki, fiziksel ortam, vs. göz önüne al›nd›¤›nda dildeki sözcükler ve önermenin somut edimbilimsel bir
belirtti¤i anlam›n ötesinde görünmeyen bir anlam da tafl›yacakt›r. Bu sözce, bir ko- birimdir.
nuk taraf›ndan ev sahibine yöneltilirse o kiflinin pencereyi ya da klimay› açmas›

yönünde bir rica olarak yorumlanabilir. Ancak bu sözce, kaloriferi yakmakla gö-
revli kat görevlisine söylendi¤inde bir flikâyet ya da kalorifer kazan›ndaki ›s›n›n
azalt›lmas›na yönelik bir rica anlam› tafl›yabilir. Bir üçüncü senaryoda ise deniz ke-
nar›nda günefl alt›nda oturan iki arkadafl aras›nda geçen böyle bir konuflmada bu
sözce denize girerek bir parça serinlemeye ya da gölgede baflka bir yere gitmeye
yönelik bir niyet anlam› içerebilir. Dördüncü olarak böyle bir sözce bir al›flverifl
merkezinde bir erke¤in, eflinin çok uzun süren ma¤aza gezmesini sona erdirip bir
an önce aç›k havaya ç›kma yönündeki iste¤ini belirtebilir. Sonuçta bu örnekte de
gördü¤ümüz gibi ayn› sözler farkl› ba¤lamlarda çok de¤iflik biçimlerde yorumlana-
bilmektedir. Anlambilim dil içi anlamla; edimbilim ise dil ötesi ba¤lama dayal› an-
lamla ilgilidir. Ba¤lama dayal› anlam Örnek (2)’de de görülmektedir:
2. Yar›n sinemaya gidece¤iz.
Burada bir önerme ve bir sözce vard›r. Anlambilim önermenin anlam›n› aç›k-
larken, ‘sinemaya gidecek kiflilerin kim oldu¤u’ ve ‘yar›n’›n hangi gün oldu¤u’ so-
rular›yla ilgilenmez. En fazla gizli öznenin konuflucuyu da içeren birinci ço¤ul ki-
fli oldu¤unu ve yar›n belirteciyle sözcenin söylendi¤i günden bir sonraki güne ifla-
ret edildi¤ini belirtir. Anlambilim, bu sözcenin hangi amaçla söylendi¤i ile de ilgi-
lenmez. Bu sözcenin davet mi, öneri mi, vs. oldu¤u sorular› da anlambilimin ko-
nusu de¤ildir. Bu sorular›n yan›t›, edimbilim kapsam›nda araflt›r›l›r.
Anlambilim ve edimbilimde anlam çözümlemesine yönelik ifl bölümü flu flekil-
de özetlenebilir:
Tablo 5.1 Anlambilim ve Edimbilimde Anlam› ‹ncelemeye Yönelik ‹fl Bölümü

Anlambilim Edimbilim
Tümce (ve sözcük) anlam› Konuflucu (niyetine ba¤l›) anlam
X sözcü¤ü/tümcesi ne demek? Konuflucu X sözcü¤ü ya da sözcesi ile ne
demek istedi?
Zamana ve konuflucuya ba¤l› olmayan ve her Belli bir zaman dilimine ve konuflucuya ba¤l›
zaman geçerli olan anlam olarak yorumlanan anlam
Birleflimsel anlam Gizil, dolayl›, ç›kar›ma dayal› olabilen anlam

Ba¤lamdan ba¤›ms›z anlam Dil içi ve dil d›fl› ba¤lama dayal› anlam
Önerme anlam› Sözce anlam›
Do¤ruluk de¤erine dayal› anlam Do¤ruluk de¤erinin ötesinde anlam
Yap›ya dayal› anlam ‹flleve dayal› anlam
‹letiflimden ba¤›ms›z ele al›nan anlam Örtük iletiflimsel anlam
Konuflucu ya da dinleyici üzerinde Konuflucu ya da dinleyici üzerinde yapt›r›m›
yapt›r›m› bulunmayan anlam olabilen anlam (Örne¤in, söz verme,
emretme, rica etme, vs.)
Bu bölümde hem edimbilim hem de edimbilimin inceleme birimi olan sözce

için ba¤lam›n önemli oldu¤unu gördük. Bu nedenle afla¤›daki bölümde ba¤lam
kavram› ele al›nacakt›r.
SIRA S‹ZDE Anlambilim SIRA

ve edimbilim,
S‹ZDE dilbilimin anlam› inceleyen iki bilim dal›d›r. Aralar›nda ne gibi
2 farklar vard›r? K›saca aç›klay›n.
D Ü fi Ü N E L ‹ M BA⁄LAM
Edimbilim, dili gerçeklefltirildi¤i ba¤lam kapsam›nda inceler (Stalnaker, 1972:383).
S O R U Konuflucu için S O ba¤lam,
R U sözce seçimi ve sözcenin sunum biçimini belirlerken din-
leyici için sözcenin belli bir flekilde yorumlanmas›n› sa¤lar. E¤er ba¤lam, konuflu-
cu ve dinleyici için bu kadar önemli ise, onlar›n kulland›¤› dili ve onu üreten bilifl-
D‹KKAT D‹KKAT
lerini modellemeyi amaçlayan araflt›rmac› da ba¤lam kavram›n› göz ard› edemez.
Ba¤lam kavram› ve ba¤lama iliflkin afla¤›daki bilgiler, hem bu ünitede hem de bir
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ünitesinde ifllenecek konulara ›fl›k tutucu niteliktedir.
sonraki edimdilbilim
Ba¤lam: Bir sözcenin içinde Ba¤lam, bir sözcenin içinde yer ald›¤› dilbilimsel unsurlar ile sözcenin üretil-
yer ald›¤› ve onun
anlafl›lmas›nda rol oynayan
mesi, anlafl›lmas› ve çözümlenmesinde rol oynayan biliflsel, durumsal ve sosyo-
dil içi ve dil d›fl› unsurlard›r. kültürel unsurlard›r. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi, sözcelerin çözümlenmesi
için farkl› ba¤lamlar söz konusudur. Bu ba¤lamlar flunlard›r:
K ‹ T A P Söylemsel K ‹ TBa¤lam:
A P Bu ba¤lam, asl›nda daha genifl kapsaml› olan dilbilimsel
ba¤lam›n bir parças›d›r. Fakat bizim amaçlar›m›za uygun olan söylemsel ba¤lam
oldu¤u için daha genifl olan dilbilimsel ba¤lamdan söz etmeksizin söylemsel ba¤-
TELEV‹ZYON
lam› tan›mlayaca¤›z.
TELEV‹ZYON
Söylemsel ba¤lam, bir sözcenin içinde yer ald›¤› sözlü söylem
ya da yaz›l› metnin yak›n›nda ya da uza¤›nda bulunan her türlü dil ö¤esidir. Bir
sözcenin hemen önünde ya da arkas›ndaki sözce, gönderimsel ifadeler (yani ad›l-
lar, iflaret s›fat ve ad›llar›), zaman ve kip kullan›mlar› söylemsel ba¤lam›n içindeki
baz› ö¤elerdir.
MAKALE MAKALE
Biliflsel Ba¤lam-(Söylem Modeli)

Konuflucu/yazar, dil kullanarak dinleyici/okurun biliflinde belli bir söylem modeli
(Webber, 1979) ya da biliflsel ba¤lam oluflturmas›n› sa¤lar. Bu ba¤lamda söylem
varl›klar› (kifliler, olaylar, varl›klar, vs) onlara atfedilen özellikler, eylemler, vs. ve
bunlar›n aras›ndaki ba¤lar bulunur (Webber,1979; Prince, 1981; Prince, 1992). Söy-
lemde iletiflim, bu söylem varl›klar›, onlara atfedilenler ve aralar›ndaki ba¤lara yö-
neltilen dikkat ile kurulur. Biliflsel ba¤lam, söylem ilerlerken ayn› anda oluflturu-
lur. Konuflucu ve dinleyicinin biliflsel ba¤lamlar› birbirine ne kadar yak›nsa veya
örtüflürse iletiflim o kadar baflar›l› olur. Ba¤lam devinimseldir ve yeni sözceler ile
güncellenir. Öyleyse biliflsel ba¤lam, konuflucu ve dinleyicinin dil kullanarak bir-
likte oluflturduklar›, sürekli de¤iflen, güncellenen bir ba¤lamd›r. Konuflucu ve din-
leyicinin paylaflt›klar› bilgi ya da “ortak zemin” üzerine yeni bilgiler eklenir. Ah-
met, bir arkadafl›m, Türkiye, Pamuk Prenses, bir adam, vs. gibi ö¤eler söylem var-
l›klar›d›r. Söylem varl›¤›, üzerinde konuflulan, sözü edilen ö¤edir. Söylem varl›kla-
r›, biliflsel ba¤lam ya da söylem modelinde, üzerine baflka bilgiler as›lacak ask›lar
ya da içine yeni bilgi eklenen zihinsel dosyalar olarak görülebilir. Öyleyse biliflsel
ba¤lamda konuflulan varl›klar, onlara atfedilen özellik, eylem, nitelikler, vs. ile
bunlar›n aras›ndaki ba¤lar bulunur. Bu ünitede biliflsel ba¤lam ve söylem modeli
ayn› anlamda kullan›lmaktad›r. Örne¤in, bir sözcede geçen Eskiflehir ya da bir fle-
hir öbekleri biliflimizde bir dosya açmam›z do¤rultusunda bir talimat gibidir. Daha
sonra bu dosyaya ...bir havac›l›k kenti olma yolunda... gibi bir at›f eklenerek ba¤-
lam güncellenebilir.
Durumsal Ba¤lam: Bir sözcenin içinde yer ald›¤› zaman, mekân ile konuflucu
ve dinleyicinin kim olduklar› gibi unsurlard›r. ‘Senin bana bu kitab› getirmen ge-
rek’ gibi bir sözcenin dile getirilmesi ve anlafl›lmas› için sen ve bana ad›llar›n›n ve
bu kitap gibi bir Ad Öbe¤inin gönderimsel özelliklerinin anlafl›lmas›, yaln›zca ko-
nuflucu ve dinleyicinin kim olduklar› ve hangi kitab›n söz konusu edildi¤inin bi-
linmesi ile gerçekleflebilir. Bunun için de bu kiflilerle söz konusu kitab› durumsal
ba¤lam içinde konumland›rabilmek gereklidir. Dün sinemaya yeni bir film geldi
sözcesinde dün belirtecini anlamak için sözcenin zaman›n› bilmek önemlidir. Ben-
zer flekilde, bana flu kitab› uzat›ver sözcesinde hangi kitab›n kastedildi¤i durum-
sal ba¤lamdan anlafl›l›r. Durumsal ba¤lam, iletiflim s›ras›nda iflaret ad›llar›, iflaret s›-
fatlar› ve iflaret eden zaman ve yer belirteçlerini (bu ay, bu ülkede, sen, ben, gele-
cek y›l, geçen hafta, buras›, böyle bir yer, vs.) ifllemlemek için önemlidir.
Sosyo-kültürel Ba¤lam: Sözcenin içinde yer ald›¤› sosyal ve kültürel unsurla-
r› içeren ba¤lamd›r. Sözcenin kullan›ld›¤› ortamdaki konuflucu ve dinleyici aras›n-
daki resmiyet veya samimiyet iliflkileri, konuflucu ve dinleyicinin cinsiyeti, yafllar›,
e¤itim düzeyleri, içinde bulunulan kurumsal ortam (okul, hastane, banka, vs. gibi).
Örne¤in, bir doktorun bir meslektafl›, hastas›, arkadafl› ve efliyle konuflurken kul-
land›¤› dil, farkl›l›klar gösterecektir. Hatta bu doktorun efli de ayn› iflyerinde çal›-
flan bir baflka doktorsa ayn› kifliye hastanede ve evde kulland›¤› dil farkl› olacak-
t›r. Bir kad›n›n ve erke¤in kulland›klar› sözcük ve tümce seçimleri farkl›d›r. Kara-
deniz bölgesi ile Ege bölgesinde kullan›lan dil farkl›l›k gösterir. 18 ve 78 yafl›nda-
ki insanlar›n kulland›klar› dil farkl›d›r. Dil d›fl› toplumsal unsurlara dayal› bu fark-
l›l›klar, ‘dil de¤iflkeleri’ olarak adland›r›l›r ve bu konular, dilbilimin baflka bir alt da-
l› olan toplum dilbilimin alan›d›r. Bu ünitede dil de¤iflkelerinden söz etmeden sos-
yo-kültürel ba¤lam›n edimbilimi ilgilendiren yönlerine de¤inece¤iz. Örne¤in, Türk-
çede sen/siz ‹talyancada tu/voi ve Almancada du/Sie ad›llar›n›n seçimi, konuflucu
ve dinleyici aras›ndaki iliflkinin yak›n ya da mesafeli olmas›yla ve dinleyicinin gö-
rece toplumsal konumu ile ilgilidir. Bu seçim de edimbilime iliflkin di¤er ünitede
de¤inece¤imiz kibarl›k stratejilerine ba¤l›d›r. Bir baflka edimbilimsel dil tercihi ve
yorumu ise konuflucular›n sosyo-kültürel ba¤lam kapsam›nda uzun süreli bellek-
lerinde depolad›klar› kifli, yer ve nesnelerden söz ettiklerinde görülür. Örne¤in, bir
kifli di¤erine ‘Hafta sonu Adalar’a gidelim’ dedi¤inde Adalar, Eskiflehir’de bir
semt, ‹stanbul’da ise Büyükada, Heybeliada, vs. olarak alg›lan›r. Benzer flekilde,
bir konuflucunun di¤erine ‘Ben Zeki Müren’i çok severim’ dedi¤ini varsayal›m. Bu
durumda konuflucu, dinleyicinin Zeki Müren’in kim oldu¤unu bildi¤ini düflünü-
yordur. Ortak oldu¤unu düflündü¤ü bu bilginin kayna¤›, paylafl›lan sosyo-kültürel
ba¤lam içinde uzun süreli bellekte depolanan envanterdir. Öte yandan, yurt d›fl›n-
da do¤up büyümüfl ve Türkiye ile fazla ba¤lant›s› olmam›fl olan ve dolay›s›yla Ze-
ki Müren’i tan›mayan birine bunu belirtmek için konuflucu, sözcesini baflka bir fle-
kilde “paketlemelidir”. Örne¤in, ‘Türkiye’de bir zamanlar çok ünlü olan ama ar-
t›k yaflamayan bir sanatç›y› çok severim’ fleklinde bir sözce tercih edebilir. Demek
ki benzer sosyo-kültürel ba¤lam› paylaflan konuflucular, uzun süreli belleklerinde
depolad›klar› varl›klar hakk›nda karfl›l›kl› bilgiye sahiptirler. Yukar›da Zeki Müren
hakk›ndaki iki sözcedeki gönderim ifadelerine de ayr›ca dikkat etmek gerekir: Bi-
rinci sözcede sanatç› ad› ile di¤erinde ise ‘...bir sanatç›’ olarak an›lmaktad›r. Bu
gönderimsel ifade seçimleri, konuflucunun dinleyicisi ile paylaflt›klar›n› düflündü-
¤ü sosyo-kültürel ve biliflsel ba¤lamlardaki bilgiyle yak›ndan iliflkilidir. Konuflucu
dinleyicinin neyi bilip neyi bilmedi¤i hakk›nda bir görüfle sahiptir (Clark ve Havil-
land, 1977; Clark ve Marshall, 1981, Prince, 1981). Öyleyse sosyo-kültürel ba¤la-
m›n uzun süreli bellekte depolanan bilgi anlam›nda biliflsel ba¤lam ile etkileflti¤i-
ni ve bu etkileflimin de gönderimsel ifade ve sözce seçimini belirledi¤ini söyleye-
biliriz. Edimbilimdeki eski-yeni bilgi kavramlar› buna iliflkindir. Bu konuya sonra-
ki ünitede biraz daha ayr›nt›l› biçimde de¤inilecektir.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki ba¤lama

SIRA S‹ZDE iliflkin sorular› yan›tlay›n›z:
3 1. Korece ve Japonca yaflça büyük ya da mevki sahibi kiflilerle konuflurken sayg› biçimbi-
rimleri dedi¤imiz dilsel unsurlar kullan›rlar. Bu kullan›m› hangi ba¤lam belirler?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü Ngidemeyece¤im”
2. “Yar›n okula EL‹M sözcesini anlamak için hangi ba¤lamsal bilgilere gerek
vard›r?
S O R U S O R U
‹fiB‹RL‹⁄‹ ‹LKES‹ (GRICE, 1975)
Konuflmalar›m›z birbirinden kopuk, ard› ard›na s›ralanm›fl ba¤›nt›s›z sözcelerden
D‹KKAT D‹KKAT
oluflmaz. E¤er öyle olsayd› konuflma sa¤duyulu ve ak›lc› olmaz ve bizler de anla-
flamazd›k. Afla¤›daki örnekteki gibi bir konuflma sizce mümkün olabilir mi? Buna
N N
iletiflim diyebilir miyiz?
3. Ahmet: Bugün sinemaya gittim.

Ahsen: Ben çikolatay› çok severim.
fiükran: Bugün Mars’ta su oldu¤u bulundu.
K ‹ T A P Yukar›dakine
K ‹ T AbenzerP bir konuflman›n iletiflim olamayaca¤› aç›kt›r. Biz bu flekil-
de birbirinden tamamen kopuk ve herkesin kendince üretti¤i sözceleri duymaya ve
bu flekilde konuflmaya al›fl›k de¤iliz. Sürekli bu flekilde konuflsayd›k iletiflim kurma-
TELEV‹ZYON m›z olanaks›zT E L Eolurdu.
V ‹ Z Y O N Amaç, gevezelik etmek olsa bile konuflman›n ortak bir hede-
fi vard›r. Konuflucular, bir di¤eri ile iflbirli¤i yaparak konuflmaya bu hedef do¤rultu-
sunda katk›da bulunurlar. Konuflman›n belli bir yerindeki katk› di¤er konuflulanlar-
la ilintilidir. Öyleyse, konuflmalar›m›z› düzenleyen baz› ilkeler vard›r. Grice, insan-
MAKALE MAKALE
lar›n genelde davran›fllar›n› ve özelde dil kullan›mlar›n› belirleyen ve insan akl› ta- ‹flbirli¤i ‹lkesi: Konuflmaya
yap›lan katk›n›n di¤er
raf›ndan düzenlenen ve ‹flbirli¤i ‹lkesi ad›n› verdi¤i düzenleyici kurallar›n varl›¤›- konuflulanlar do¤rultusunda
n› önermifltir. ‹flbirli¤i ilkesinin alt ilkeleri ise flunlard›r: Nicelik ‹lkesi, Nitelik ‹lkesi, yeterince bilgilendirici,
do¤ru, di¤erleriyle ba¤lant›l›
Ba¤›nt› ‹lkesi ve Tarz ‹lkesi. Bu ilke ve alt ilkeleri örneklerle aç›klayaca¤›z. ve düzenli olarak sunumuna
‹flbirli¤i ‹lkesi (Grice, 1975): yönelik konuflucunun
Konuflman›n amaç ve hedefi do¤rultusunda ve uygun yerinde konuflmaya olan gösterdi¤i varsay›lan çabaya
iliflkin ilke.
katk›n›z› beklendi¤i flekilde yap›n.
Nicelik ‹lkesi:
a) Konuflmaya katk›n›z› (konuflman›n amac› do¤rultusunda) yeterince bilgilen-
dirici olacak flekilde yap›n
b) Konuflmaya katk›n›zda gere¤inden çok bilgi vermeyin.
Afl›r› bilgilendirici olmak zaman kayb›na yol açar. Ayr›ca do¤rudan ilintili olma-
yan yan konular›n ayr›nt›lar›n› vermek dinleyicinin akl›n› kar›flt›rabilir. Gere¤inden
az bilgi vermek de dinleyici için yeterince bilgilendirici olmayacakt›r. Nicelik ‹lke-
sini aç›klamak için afla¤›da verilen örne¤e bakabiliriz. Afla¤›daki konuflman›n Eski-
flehir’de yeni tan›flan iki arkadafl aras›nda geçti¤ini varsayal›m:
4. Ahmet: Nerede oturuyorsun?

Sedef: Türkiye’de.
Bu konuflmada Sedef, yeterince bilgilendirici de¤ildir, Türkiye bulunduklar› yer

itibariyle çok genifl bir alan› kapsamakta ve yeterli bilgi vermemektedir. Tepeba-
fl›’nda deseydi, Eskiflehir’de bulunan bir semt olarak Tepebafl›, konuflman›n amac›
do¤rultusunda yeterince bilgilendirici say›l›rd›. Oysa postaneden Sedef’e bir paket
yollayacak kifli için ise gere¤inden az bilgi olurdu çünkü postaneden yollanacak
bir paket için tam adres gereklidir. Bunun yan› s›ra, Ahmet ve Sedef yurt d›fl›nda
karfl›laflsalard›, Sedef’in ilk yan›t› yeterince bilgilendirici say›l›rd› çünkü o zaman
yurtd›fl›nda yaflama olas›l›¤› da söz konusu olurdu. Yukar›daki konuflmada Se-
def’in Ahmet’e tam posta adresini vermesi de konuflman›n hedefi do¤rultusunda
afl›r› bilgilendirici oldu¤u için zaman kayb›na yol açar. Ayr›ca do¤rudan ilintili ol-
mayan yan konular›n ayr›nt›lar›n› vermek Ahmet’in akl›n› kar›flt›rabilir. Gere¤inden
az bilgi vermek de dinleyici için yeterince bilgilendirici olmayacakt›r. Yani her iki
durumda da Nicelik ‹lkesi çi¤nenmifl olur. Öyleyse, konuflman›n amac›, ba¤lam ve
konuflmay› sürdüren kiflilerin amaçlar› do¤rultusunda önem kazan›r. Burada ba¤-
lam›n konuflmay› ne ölçüde belirledi¤ini bir kez daha gözlemlemifl oluyoruz.
Nitelik ‹lkesi: Konuflmaya do¤ru katk› yapmaya çal›fl›n.
a) Yanl›fl oldu¤una inand›¤›n›z bir fleyi söylemeyin.
b) Yeterince kan›t›n›z olmadan bir fley söylemeyin.
Nitelik ‹lkesine Brezilya’dan bir örnek verebiliriz. Brezilya’n›n baflkenti 1960’a

kadar Rio de Janeiro idi. Ancak bu kentin afl›r› kalabal›klaflmas› nedeniyle baflkent,
1960’ta Brasilia kentine tafl›nd›.
5. Seda: Brezilya’n›n baflkenti nedir?

Sedat: Brasilia
Yukar›daki soruya verilen yan›t Nitelik ‹lkesine uygundur çünkü Sedat do¤ru
bilgi oldu¤unu düflündü¤ü bilgiyi vermifltir. Ancak Sedat, Brezilya’n›n baflkentinin
hâlâ Rio oldu¤unu düflünseydi ve o flekilde yan›tlasayd› da kendince Nitelik ‹lke-
sine uymufl olacakt› çünkü Nitelik ‹lkesi do¤ruluk de¤erleri gibi birebir dünyadaki
gerçeklerle örtüflmek zorunda de¤ildir. Konuflucular›n niyetlerine ba¤l› bir ilkedir.
Konuflucular, konuflman›n hedef ve kapsam› do¤rultusunda do¤ru olduklar›na

inand›klar› bilgiyi verirler. Bu, konuflucu için yalan yanl›fl bilgi vermekten daha ko-
lay ve daha ekonomiktir. Ancak daha sonra görece¤imiz gibi bu ilke de bazen çi¤-
nenebilir.
Ba¤›nt› ‹lkesi: Konuflman›z› ba¤›nt›land›r›n. (Di¤er söylenenlerle iliflkilendirin).
‹nsanlar konuflma s›ras›nda daha önce söylenmifl olanlara ba¤›nt›l› katk› yapar-
lar. Örne¤in, birisi size dün gördü¤ü bir filmden söz ederse siz de sinema ile ba¤-
lant›l› konuflursunuz. Son zamanlarda gördü¤ünüz bir film ya da en çok sevdi¤iniz
filmden söz edersiniz. Di¤erinin sinemaya iliflkin sözcesi üzerine “Mars’a olas› in-
san yolculu¤undan” söz aç›lmaz (elbette karfl›daki kiflinin izledi¤i film Mars’a ilifl-
kin de¤ilse).
Tarz ilkesi: Aç›k olun.
a) ‹fadede belirsizli¤i önleyin.
b) Bulan›k anlaml›l›¤› önleyin.
c) K›sa ve öz konuflun (gereksiz söz kullan›p laf› uzatmay›n)
d) Düzenli olun.
‹nsanlar, bir öykü anlatacaklarsa ya da bir yemek tarifi vereceklerse olaylar›n
olufl s›ras›na göre bir düzenleme yaparlar. Örne¤in pilav tarifi verirken, önce pirin-
ci ay›klay›p y›kamal›, sonra ya¤da kavurmal›, daha sonra da pirincin çekebilece¤i
kadar s›cak suda hafllamal›y›z ve bu tarifi bu s›rada vermeliyiz. Yoksa “önce pilav›
hafllamal›, sonra pirinci ay›klay›p y›kamal›” s›ras›nda bir yemek tarifi yapmak
Tarz ‹lkesine uygun de¤ildir.
Yukar›da görüldü¤ü gibi ‹flbirli¤i ‹lkesi ve alt ilkeleri 2. tekil kifliye yönelik emir
kipinde düzenlenmifl olsa bile, bu ilkeler kuralc› ve yapt›r›mc› de¤ildir. Bir baflka
deyiflle “Ben Grice’a göre mi konuflaca¤›m?” sorusu söz konusu de¤ildir; çünkü
bu ilkeler, ak›lc›l›k çerçevesinde zaten var oldu¤u düflünülen ve dili düzenleyici
prensipleri betimleyen ilkelerdir. Bu ilkeler, dilbilimcilere dil kullan›m›na iliflkin
çözümleme araçlar› sunar. Konuflucu ve yazarlar Grice’›n bu ilkelerini bilmeseler
bile ak›l sahibi kifliler olarak bu ilkelere uyarlar. Kulland›klar› dilin dinleyici ve
okuyucu için en iyi anlafl›lacak biçimde düzenlenmesi için gerekli çabay› harcar-
lar. ‹letiflime giren kiflilerin ortak bir hedefi vard›r. Bu ortak hedef, s›radan bir ko-
nuya iliflkin konuflurken, dedikodu yaparken ve gevezelik ederken bile mevcut-
tur. Yap›lan katk› bu hedef do¤rultusunda ve di¤er konuflulanlarla ilintilidir. Asl›n-
da ‹flbirli¤i ilkesi ve alt ilkeleri, kural olmaktan çok insan davran›fllar›n› yönlendi-
ren unsurlard›r. Grice, ak›lc›l›k ve konuflucu niyeti kavramlar›n› özellikle vurgu-
lar. Grice’in ‹lkeleri de dilsel kullan›ma ve insan davran›fllar›na iliflkin olarak ak›l-
c›l›¤›n ve niyetin temelinde olan ilkelerdir. Öyleyse, ‹flbirli¤i ilkesi yaln›zca dili
kullanma ve anlama boyutunda de¤il, sa¤duyulu insan davran›fllar›n›n bütününde
gözlemlenen olgulard›r (Grice, 1975). Örne¤in, Deniz’in kek piflirirken 4 adet yu-
murtaya ihtiyac› varsa ona 2 ya da 6 yumurta vermek Nicelik ilkesine ters düfle-
cektir. Nitelik ilkesine iliflkin olarak ise kek yap›m›nda yard›m eden kiflinin katk›-
s›n›n gerçek ve do¤ru oldu¤u umulur. Örne¤in birisi kek yaparken ona tuz de¤il,
fleker verilmesi beklenir. Ba¤›nt› ilkesine göre ise yap›lan ifl ile en ba¤›nt›l› katk›-
n›n yap›lmas›n› bekleriz. Örne¤in kek malzemelerini kar›flt›r›rken tam o esnada
güzel bir kitap vermek yerine yumurta ya da flekeri uzatmak ba¤›nt›l› olacakt›r. O
s›rada kek yapan kifliye güzel bir parfüm hediye etmek ise ba¤›nt› ilkesini çi¤ne-
mek demektir.
Sezdirim
Grice, bazen konuflma ilkelerinin çi¤nenebilece¤ini göstermifltir:
6. Sezen: Ayfle Sedat’›n sevgilisi mi?

Nermin: Bu konuda konuflmak istemiyorum.
Burada Nermin, Sezen’e bu konuda konuflmak istemedi¤ini belirterek onunla

iflbirli¤i yapmay› aç›kça reddeder. ‹flbirli¤i ilkesinin bu kadar aç›k çi¤nenmedi¤i ör-
tük olarak iflbirli¤i yap›lmad›¤› durumlarda veya konuflucunun sözcesinde kastet-
ti¤i örtük anlamlar sonucu Grice’in sezdirim dedi¤i edimsel anlam ortaya ç›kar:
7. Meral: Ahmet her fleye burnunu sokuyor, de¤il mi?

Füsun: (K›sa bir sessizlikten sonra) Son zamanlarda hava iyice so¤udu.
Bu örnekte Füsun Meral’in sözcesine ba¤›nt›l› bir biçimde yan›t vermeyerek ba-
¤›nt› ilkesini çi¤ner. Yani Meral ile iflbirli¤i yapmaz. Bunun sonucunda Füsun, Ah-
met’e iliflkin yorum hakk›nda görüfl bildirmek istemedi¤ini sezdirmektedir.
Afla¤›daki örnek ise biraz daha farkl›d›r:
8. Ayça: Brezilya’n›n baflkenti nedir?

Yi¤it: Brasilia ya da Rio herhalde.
Örnek (8)’de, nitelik ve nicelik alt ilkeleri çat›flmaktad›r. Yi¤it, Brezilya’n›n bafl-
kentini tam olarak bilmedi¤i için do¤ru oldu¤una inand›¤› bir yan›t verememekte
ama bu kenti tam olarak belirtemedi¤i için de yeterince bilgi sunamamaktad›r. Bu-
rada Yi¤it’in tek kan›t›, sundu¤u iki seçenekli bilgidir. Sonuçta Nitelik ‹lkesi paha-
s›na yeterince bilgilendirici olma do¤rultusundaki Nicelik ilkesi çi¤nenmifltir. Orta-
ya ç›kan sezdirim, Yi¤it’in konuya iliflkin yeterli bilgisinin olmad›¤›d›r. Afla¤›daki
örnek de sezdirim içerir:
9. Akif: Can iyi bir araflt›rmac›, de¤il mi?

Berna: El yaz›s› çok güzel.
Burada Akif, Can’›n iyi bir araflt›rmac› oldu¤unu düflünürken, Berna yaln›zca el
yaz›s›n›n güzelli¤inden söz ederek onun iyi bir araflt›rmac› olmas›na iliflkin bir
özellik söylemeyerek öyle olmad›¤› konusundaki görüflünü sezdirmektedir.
Yukar›daki örneklerde görüldü¤ü gibi, konuflucular, bir flekilde iflbirli¤i ilkesi- Sezdirim: Aç›kça dile
ni çi¤nedikleri zaman sezdirimler ortaya ç›kar. Sezdirim, iflbirli¤i ilkelerinin çi¤- getirilmeyen ancak ‹flbirli¤i
‹lkelerinden birinin
nenmesi sonuca ya da bu ‹lkelerin belli bir flekilde kullan›m›n›n tercihi sonucu or- çi¤nenmesi ya da bu
taya ç›kar; bir sözcede aç›kça dile getirilmeyen, ama konuflma ilkeleri do¤rultusun- ‹lkelerin belli bir biçimde
kullan›lmas› sonucu ortaya
da konuflucunun iletmeyi hedefledi¤i örtük anlamd›r, dile getirilmeyen ama yine ç›kan örtük konuflucu
de anlafl›lan bilgidir. Grice, sezdirimi ikiye ay›r›r: Geleneksel sezdirim ve konufl- anlam›d›r.
maya dayal› sezdirim. Örnek (7), (8), (9) konuflmaya dayal› sezdirim örnekleri- Geleneksel sezdirim:
dir. Konuflmaya dayal› sezdirim sözcenin dilbilimsel anlam›ndan de¤il, iletiflimde- Sözcenin dilsel
özelliklerinden ortaya ç›kan
ki ba¤lam›ndan ortaya ç›kan anlamd›r. Öte yandan geleneksel sezdirim, sözcede- örtük konuflucu anlam›d›r.
ki dilsel ö¤eler arac›l›¤›yla ortaya konulan sezdirimdir. Afla¤›daki örnekte gelenek-
sel sezdirim örnekleri görülmektedir: Konuflmaya dayal› sezdirim:
Belli bir ba¤lam içinde
de¤erlendirildi¤inde ortaya
10. a. Ayfle evlendi ve bebe¤i oldu. ç›kan örtük konuflucu
b. Ayfle’nin bebe¤i oldu ve evlendi. anlam›d›r.
Örnek (10a) ve (10b)’deki sözceler ayn› do¤ruluk de¤eri tafl›yan önermeler

içerseler de sezdirimleri farkl›d›r: (10a)’da Ayfle önce evlenip sonra bebek do¤ur-
mufltur; (10b)’de ise önce bebek do¤urup sonra evlenmifltir. Öyleyse “ve” ba¤lac›-
n›n kullan›m› ile sözce s›ralan›fl› Ayfle’nin evlenme ve bebe¤inin olmas› olaylar›n›n
gerçek hayatta da ayn› s›rada gerçekleflti¤i sezdirimini ortaya ç›kart›r. Afla¤›daki
sözcede de “ve” ba¤lac› ve sözcelerin s›ralan›fl› geleneksel sezdirim içerir:
11. Ayfle Ali’ye hakaret etti ve Ali evi terk etti.
Bu örnekte aç›kça dile getirilmemesine karfl›n önce Ayfle’nin hakaret etmesi ve

Ali’nin evi terk etmesi “ve” ba¤lac› ile birlikte bir neden sonuç iliflkisi sezdirimi içer-
mektedir. Gerek (10) gerekse (11) Tarz ilkesi do¤rultusunda düzenlenmifl sözce-
lerdir. Örnek (12) ise Nicelik ‹lkesi do¤rultusunda de¤erlendirilebilir:
12. Baz› arkadafllar›m partiye geldiler.
Yukar›daki örnekte baz› arkadafllar›m›n partiye gelmesi, hepsinin gelmedi¤i anla-

m›n› sezdirmektedir. Konuflucu, yeterli bilgiyi vermektedir: E¤er bütün arkadafllar›
partiye gelseydi, “baz›” yerine “bütün” niceleyicisini kullan›rd›. Dolay›s›yla sözcenin
kendisinden ç›kar›mda bulunularak hesaplanan bu sezdirim de geleneksel sedirimdir.
Geleneksel sezdirimi hesaplamak (Grice’in terimi compute) için sözcedeki dil-
bilimsel unsurlar yeterlidir. Öte yandan e¤retileme (istiare), gizli alay (istihza), vs.
konuflmaya dayal› sezdirimlerdir. Afla¤›daki f›krada konuflmaya dayal› sezdirim bu-
lunmaktad›r:
Gözleri kör yaln›z ve yoksul bir adam k›rlarda bafl›bofl dolan›rken bastonuna de¤en
sihirli lambay› al›p içinden Cin ç›karmay› baflarm›fl. Cin çal›flmaktan çok yorgun-
mufl ve adama flöyle bir bakt›ktan sonra;
- “Senin hayli iste¤in vard›r; flimdi sen gözlerin aç›ls›n istersin, zenginlik dilersin, ev-
lenmeyi arzulars›n, ama u¤raflamam. Sadece bir dile¤ini yerine getirece¤im. ‹yi dü-
flün ve ne isteyeceksen iste.” demifl. Adam biraz düflündükten sonra dile¤ini söylemifl;
-”Çocu¤umun saatlerce alt›nlar›m› saymas›n› görmek istiyorum”
Bu f›krada Cin adam›n “tek” dilekte bulunabilece¤ini belirtir. Adam, ise “çocu-
¤unun alt›nlar›n› saatlerce saymas›n›” ister. Adam›n çocu¤unun olmas› öncelikle
evlenmifl olmas›n› ve alt›nlar›n›n olmas› ise zengin olmas›n› gerektirir. Öyleyse as-
l›nda tekmifl gibi görünen iste¤i içinde baflka birkaç iste¤i daha bar›nd›rmaktad›r.
Sezdirim hakk›nda söylediklerimizi afla¤›daki flekli kullanarak özetleyebiliriz:
fiekil 5.1
Konuflucu Anlam› K ANLAMI

ve Sezdirimler
SÖYLENEN SEZD‹R‹LEN
GELENEKSEL SEZD‹R‹M KONUfiMAYA DAYALI SEZD‹R‹M
fiekilde görüldü¤ü gibi konuflucu anlam› ikiye ayr›l›r: Söylenen ve sezdirilen.

Söylenen dile getirilen, sezdirilen ise dile getirilmeyen anlamd›r. Sezdirilen anlam
geleneksel sezdirim ve konuflmaya dayal› sezdirim olarak ikiye ayr›l›r. Yukar›da da
belirtti¤imiz gibi geleneksel sezdirim, sözcenin kendisinden, konuflmaya dayal›
sezdirim ise konuflma ba¤lam›ndan hesaplanan sezdirimdir.
Afla¤›daki sorular› Grice’›n ilkeleri ve sezdirim konusunu göz önünde bulundurarak

SIRA S‹ZDE yan›t- SIRA S‹ZDE
lay›n›z: 4
1. Selen, Ceyda’ya “Yar›n akflam tatl› yeme¤e bekliyorum” dedi¤inde Ceyda, yemek yiye-
rek Selen’e tatl› yeme¤e gider. Oraya ulaflt›¤›nda masan›n harika yemeklerle donat›lm›fl
oldu¤unu görür ve Selen’in kendisini asl›nda yeme¤e davet etti¤ini anlar. Bunu Grice’›n
konuflma ilkeleriyle ne flekilde aç›klayabiliriz? S O R U S O R U
2. Afla¤›daki f›kradaki sezdim nedir?
Nasreddin Hoca’ya sormufllar: D‹KKAT D‹KKAT
- ‹stanbul trafi¤i hakk›nda ne düflünüyorsun?
Hoca:
N N
- Tanr›’dan umut kesilmez, demifl. (Çetin Altan, Milliyet 25 fiubat 2007)
3. Afla¤›daki örnekteki sezdirim nedir? Ne tür bir sezdirim bulunmaktad›r? Niçin?
Onlar fakir ama mutlu. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
SÖZ EYLEM KURAMI

Söz Eylem Kuram›, kiflilerin inanç, amaç, isteklerine dayal› niyetlerine
K ‹ T A P ba¤l› ola- Söz Eylem Kuram›,
K ‹ T A P
rak edimsel anlam tafl›yan sözcelerin konuflucu ve dinleyiciyi eyleme geçiren etki- konuflucu ve dinleyicinin
davran›fllar›n› etkileyen
lerini inceler. Söz Eylem Kuram›, ‹ngiliz dil felsefecisi John Austin (1955, 1962) ta- sözcelerin incelendi¤i
raf›ndan ortaya konmufl ve daha sonra Austin’in Harvard Üniversitesi’nde kuramd›r.
T E L E V ‹ Z Y O N ö¤renci- TELEV‹ZYON
si olan Amerikal› felsefeci John Searle (1969) taraf›ndan gelifltirilmifltir.
Austin, dili matematiksel mant›k çözümlemesi ile inceleyen dil felsefecilerinin
önerme anlam›na do¤rulanabilirlik de¤erlerine indirgemelerine tepki olarak her
‹ N T E R N E T Bir baflka
önermenin bir do¤ruluk de¤eri tafl›mak zorunda olmad›¤›n› belirtmifltir. ‹NTERNET
deyiflle, bizler konuflurken yaln›zca dünya hakk›nda bir tak›m gerçekleri, olgular›
dile getirmeyiz: Soru sorar›z, emir veririz, rica ederiz. Yani, baz› sözceleri kullana-
rak bir edimde bulunuruz. Öyleyse, bir fley söylemek ayn› zamanda M A K A L E bir fley yap- MAKALE
makt›r. Bir sözce do¤rultunda ayn› zamanda bir eylem gerçeklefltirdi¤imiz bu iflle- Söz eylem, söz verme,
me söz eylem denir. Austin do¤ruluk de¤eri tafl›yan ve do¤ruluk de¤eri tafl›mak selamlama, emretme,
bilgilendirme, uyarma,
zorunda olmayan sözceler aras›ndaki ayr›ma dikkat çeker: tehdit etme, iltifat etme, vs.
gibi dil arac›l›¤›yla
13. a. Bugün ya¤mur ya¤d›. gerçeklefltirilen eylemlere
b. Seninle iddiaya girerim ki yar›n ya¤mur ya¤acak. verilen add›r.
c. Servetimi e¤itim kurumlar›na ba¤›fll›yorum.

d. Toplant›ya zaman›nda gelece¤ime söz veriyorum.
e. Sizi kar› koca ilan ediyorum.
f. Seni iflten at›yorum.
g. Özür dilerim.
Saptayc› sözce: Austin,
h. Çok teflekkür ederim. do¤ruluk de¤eri tafl›yan bir
i. Buraya gel. önermesi olan ve bildirmek
amac›yla kullan›lan
Yukar›da (13a) sözcesi dünyaya iliflkin bir olguyu saptar ya da betimler. Bunu sözcelere saptay›c› sözce
ad›n› verir.
Austin saptay›c› ya da betimleyici sözce olarak belirler. Buradaki önerme ya¤mur
ya¤m›fl ya da ya¤mam›fl olmas›na göre do¤ru ya da yanl›fl olabilir. Buna karfl›n, Edimsel: Bir söz söyleyerek
ayn› anda bir ifli
(13b-i)’deki di¤er sözceler saptay›c› de¤il, bir eylem ortaya koyan sözcelerdir. Bu gerçeklefltirmek için
sözceleri dile getirerek ayn› zamanda bir ifl gerçeklefltiririz. Yani, dili kullanarak kulland›¤›m›z sözceler,
edimsel sözceler, bunu
ayn› zamanda iddiaya girer, miras›m›z› ba¤›fllar, söz verir, insanlar›n medeni du- aç›kça dile getirmek için
rumlar›n› de¤ifltirir, bir çal›flan›m›z› iflten atabilir ve özür dileyebilir, teflekkür ede- kulland›¤›m›z eylemler ise
edimsel eylemlerdir: Söz
biliriz. Bunlar, edimsel sözcelerdir. Edimsel terimi etmek eyleminden türeyerek vermek, sormak, ilan etmek,
dil arac›l›¤›yla ayn› zamanda bir ifl yapt›¤›m›z› gösterir. Austin, daha sonra saptay›- vs. gibi.
Edimsel eylem: Söylendi¤i c› sözcelerin de asl›nda edimsel oldu¤unu belirtir; çünkü saptay›c› sözceleri kulla-
zaman bir söz eylemi, bir
edimi gerçeklefltiren eyleme narak bir durumu belirtebilir, bir gerçe¤i dile getirme ifllemi yapar›z. Ayr›ca, edim-
edimsel eylem denir. sel sözceler, edimsel eylemler ile birlikte kullan›labilir: söylemek, belirtmek, dile
Örne¤in, “teflekkür ederim”
dedi¤imizde bu sözce
getirmek, iddiaya girmek, söz vermek, yemin etmek, özür dilemek, affetmek, yasak-
arac›l›¤›yla teflekkür etme lamak, vs edimsel eylemlerdir.
edimini de gerçeklefltirmifl
oluruz. Di¤er edimsel 14. Sizi yar›n akflam yeme¤ine davet ediyorum.
eylemlerden baz›lar›, davet
etmek, rica etmek, ilan Örnek (14)’te dili kullanarak arkadafllar›m›z› akflam yeme¤ine davet edebiliriz.
etmek, protesto etmek, gibi
eylemlerdir. Ancak edimin baflar› ile gerçekleflmesi için afla¤›da sözü edilen belli koflullar ge-
reklidir. Bu koflullar gerçekleflmezse, yukar›daki sözce ile bir edim gerçeklefltirmek
söz konusu olamayaca¤› için sözce geçersiz, Austin’in terimiyle mutsuz ya da uy-
gunsuz, isabetsiz sözce olur. Bir sözce ile eylem gerçeklefltirmek için gerekli olan
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ya da mutluluk koflullar›d›r. Örne¤in, birisine söz vermek için
ön flartlar uygunluk
samimi olmak ve gelecekte söz verilen eylemi gerçeklefltirme niyeti olmas› gere-
D Ü fi Ü N E L ‹ M kir. Örne¤in, söz verdi¤imizde buna iliflkin flaka yapm›yor ya da söz verme eyle-
mini yazd›¤›m›z bir fliir ya da roman için kullan›yor olmamam›z gereklidir. E¤er
söz verilen ifl gerçeklefltirilmediyse do¤ru/yanl›fl yarg›s› yerine sözcenin mut-
S O R U S O R U
lu/mutsuz sözce olmas› söz konusudur.
D‹KKAT Bu kutununDiçinde ‹ K K A Tverilmifl olan koflullar söz eylemlerin artalan›n› daha iyi anlama-
n›z için verilen EK B‹LG‹dir.
EK B‹LG‹ : Söz Eylem Mutluluk Koflullar› (Austin, 1962)
N N
Sözcenin mutlu olabilmesi için gerekli koflullar› Austin flu flekilde s›ralar:
A.1. Belli koflullar alt›nda belli kifliler taraf›ndan dile getirilen sözlerin kabul edilmifl ge-
AMAÇLARIMIZ leneksel usulleri olmal›d›r.
AMAÇLARIMIZ
A.2. Belirli kifliler ve içinde bulunulan belirli koflullar o edimin yürütülmesi için uygun ol-
mal›d›r.
K ‹ T A P B.1. Prosedür K ‹ tümT A kiflilerce
P uygun ve
B.2. eksiksiz biçimde yürütülmelidir.
C.1. Edimi gerçeklefltirmeye yönelen insanlar›n duygu ve düflünceleri o prosedürü gerçek-
TELEV‹ZYON lefltirmeye
T E L E Vhaz›r
‹ Z Y O Nolmal›d›r
C.2. Ve bu edimler eksiksiz biçimde gerçeklefltirilmelidir.
E¤er edimsel sözcelerde yukar›daki kurallardan herhangi birine uyulmazsa or-

taya mutsuz sözce ç›kar. Daha önceki ünitelerde gördü¤ümüz gibi tümceler, dilbil-
gisel aç›dan kurals›z ise (*) kullan›l›r, edimbilimde ise mutsuz/uygunsuz sözce için
(#) iflaretini kullanmak gelenektir.
Yukar›daki koflullar›n yan› s›ra kurumsal edimleri gerçeklefltirmek için yetki sa-
hibi de olmak gereklidir:
14. Sizi kar› koca ilan ediyorum.

15. Toplant›y› aç›yorum.
16. Seni aforoz ediyorum.
Örnek (14)-(16)’daki sözceler ile bir edim gerçeklefltirmek için kurumsal bir
yetkiye sahip olmak gerekir (Searle,1979). (14)’te belediyenin, (15)’te yönetim ku-
rulunun, (16)’da ise H›ristiyan âleminde kilisenin verdi¤i yetkiler gereklidir. Öte
yandan, [Sevgi Gökçe’nin belirtti¤i gibi(kiflisel iletiflim)] ‹slam’a dayal› fler’i hüküm-
le yönetilen bir hukuk sisteminde bir koca eflini söz eylem arac›l›¤›yla boflayabilir:
17. Bofl ol! Bofl ol! Bofl ol!

Austin söz eylemleri fiekil (2)’de fiekil 5.2

görülen üçlü yap›ya ay›rm›flt›r: Söz eylemin
Düzsöz eylemi: Bir sözceyi, Söz eylem bileflenleri
ses, sözcük ve tümce olarak dilbil-
gisel kurallara uygun bir biçimde
dile getirme edimidir.
Edimsöz eylemi: Sözceyi kul- Düzsöz Edimsöz Etkisöz
eylemi eylemi eylemi
lanarak gerçeklefltirilmek istenen
amaca edimsöz denir. Örne¤in bi-
risini yeme¤e davet etme amac›n›
bir sözce ile dile getirmek bir edimsöz eylemidir. Baz› edimsözler flunlard›r: soru Düzsöz eylemi: Her hangi
sormak, cevap vermek, bilgi vermek, güvence vermek, uyar›da bulunmak, ilan et- bir sözceyi dile getirme
eylemidir.
mek, randevu vermek, elefltirmek, sözleflmek, yemin etmek, söz vermek, emretmek,
rica etmek, teflekkür etmek, onaylamak, önermek, tavsiye etmek, tasdik etmek, vs. Edimsöz eylemi: Bir fley
söylerken gerçeklefltirilmifl
Baz› edimsözler, aç›k edim eylemleriyle dile getirilebilir: niyetsel edimdir.
18. Yard›m etmeye söz veriyorum.

19. Seni son kez uyar›yorum.
20. Bu konuyu onayl›yorum.
21. Sana yalvar›yorum.
Bunun yan› s›ra sözceler arac›l›¤›yla baflka edimsözler gerçeklefltirilebilir: Biri-

sini afla¤›layabilir, tehdit edebilir, flafl›rtabilir, k›zd›rabiliriz. Ancak bu eylemleri kul-
lanarak edimsözü aç›kça dile getiremeyiz:
22. #Seni flafl›rt›yorum,

23. #Seni k›zd›r›yorum
24. #Seni afla¤›l›yorum, vs.
Örnek (22-24)’teki sözceler bir edim gerçeklefltirmek için de¤il ama bir gözlemi
dile getirmek için kullan›labilir. Bunlar ancak saptay›c› sözceler olarak kullan›labilir.
Edimsöz, tüm insan dillerine özgüdür; belirli bir dile göre de¤iflmez ama edimsöz
belirten sözcükler bir dilden di¤erine farkl›l›k gösterir (Searle, 1976: 2). Yani, söz ver-
me edimi tüm dillerde ayn›d›r; ama ‹ngilizcede “promise”, Almancada “versprechen”,
Frans›zcada “promettre”, Türkçede “söz vermek” sözcükleriyle dile getirilir.
Etkisöz eylemi: Bir sözceyi dile getirmenin sonucunda ortaya ç›kan etkidir. Etkisöz eylemi: Sözce
Austin’e göre etkisöz eylemleri, konuflucu, dinleyici ya da di¤erlerinin duygu, dü- kullan›ld›¤› zaman konuflucu
ya da dinleyici üzerinde
flünce, görüfl ve hareketlerinde sözceler sonucunda yarat›lan etkidir. Örne¤in, söz- b›rakt›¤› duygusal, biliflsel
ce kullanarak birisini ikna edebilir, ona kendimizi affettirebilir, birisine bir ifli ger- ya da onun belirli bir flekilde
harekete geçmesini
çeklefltirme yükümlülü¤ü hissettirebilir, ya da konuflucu olarak kendimizi yüküm- sa¤layan etkidir.
lülük alt›na sokabiliriz. Bu etkilerin her biri etkisöz eylemleridir.
Söz eylemin bileflenlerini afla¤›daki örne¤i kullanarak aç›klayabiliriz:
Örnek: Saat 10’da okula gel. Tablo 5.2
Düzsöz eylemi Konuflucunun dilin ses, sözdizim, vs. kurallar›n› kullanarak “Saat 10’da
okula gel” sözcesini dile getirmesi
Edimsöz eylemi “Saat 10’da okula gel” sözcesini dile getirerek konuflucunun buluflmak için
davet ya da emir gibi bir edim gerçeklefltirmesi
Etkisöz eylemi “Saat 10’da okula gel” sözcesinin dinleyicinin üzerinde bu ifli gerçeklefltir-
mesi do¤rultusunda yapt›r›m gücü
Dolays›z ve Dolayl› Söz Eylemler

Searle (1975) söz eylemleri dolays›z ve dolayl› söz eylemler olarak ikiye ay›rm›flt›r.
Söz eylemlerdeki edim aç›kça dile getirilebildi¤i gibi konuflucu niyetini dolayl› ola-
rak da ifade edebilir. Aç›kça dile getirilen söz eylemlere dolays›z söz eylemler,
edimin aç›kça dile getirilmedi¤i durumlardaki söz eylemlere ise dolayl› söz ey-
lemler denir. Dolayl› söz eylemde konuflucu dinleyiciye paylaflt›klar› ba¤lama
ba¤l› olarak onun ak›lc› yetilerine güvenerek ç›kar›mda bulunmas› amac›yla bir
söz eylem iletir.
25. a. Bana çikolata ver.

b. Bana çikolata verir misin?
c. Çikolatan var m›?
d. Can›m çikolata istiyor.
e. Keflke çikolata olsa...
Örnek (25a)’da aç›kça dile getirilen bir emir görüyoruz. Bu dolays›z bir söz ey-
lemdir. Öte yandan (25b-c) soru tümceleridir. Normal flartlar alt›nda, soru bir bilgi
edinmek amac›yla sorulur ama burada bir rica edimi gerçeklefltirildi¤i için bu söz-
celer dolayl› söz eylemleridir. Benzer flekilde (25 d-e) örnekleri de dinleyicinin ç›-
kar›m›na dayal› bilgi içerdikleri için dolayl› söz eylemlerdir. Konuflucu, dinleyici-
nin bu sözceleri rica olarak yorumlay›p, çikolata iste¤i yönünde etkisöz edimi ger-
çeklefltirmesini beklemektedir.
Dolays›z söz eylemlerin bir tek anlam› vard›r; oysa dolayl› söz eylemlerde çok-
lu anlam söz konusudur.
26. Kitab› verir misin?
Yukar›daki sözce, dinleyicinin kitab› verebilme yetisini sorgulama ve rica anla-

m› gibi iki anlam içerir. Oysa afla¤›daki gibi do¤rudan dile getirilen söz eylemlerin
sadece tek anlam› ve tek edimsöz gücü vard›r:
27. Kitab› ver.
Dolayl› söz eylemlerin baz›lar› afla¤›da görüldü¤ü gibi gelenekselleflmifltir (Se-

arle, 1975; Morgan 1978).
Konuflucu, karfl›s›ndakinin bir ifli yapabilme yetisine iliflkin soru sarabilir:
28. Kap›y› kapatabilir misin?

29. Kap›y› kapatman mümkün mü?
Konuflucu bir iflin yap›lmas› konusunda kendi iste¤ini belirtebilir:
30. Çay içmek istiyorum.

31. Çay içsek ne iyi olur.
Dolayl› söz eylemde ayr›ca konuflucu dinleyicinin ifle iliflkin iznini isteyebilir:
32. Çay alabilir miyim?
Ancak her zaman bir söz eylemin belli bir yap› ile örtüflmesi söz konusu de¤il-
dir. Örne¤in afla¤›da çeflitli teflekkür etme eylemi gerçeklefltirebilece¤imiz örnekler
verilmifltir:
33. a. Çok teflekkür ederim.

b. Teflekkürler.
c. Sa¤ol.
d. Bana bu kadar güzel bir yemek yaparak beni çok mutlu ettin.
e. Bu yeme¤e bay›ld›m. Ellerine sa¤l›k.
Öte yandan t›pat›p ayn› yap›ya sahip olan ve ayn› anlam› tafl›yan sözceler fark-
l› ba¤lamlarda farkl› edimsöz gerçeklefltirebilir:
Örnek Ba¤lam Edimsöz Tablo 5.3

Oturun! Karfl›s›ndakinin bafl›nda dikilmesinden bunalan Emir
bir müdürün çal›flana söyledi¤i sözce
Oturun! “Oturabilir miyim?” Çal›flan›n müdüre sordu¤u ‹zin
sorunun yan›t› olarak
Saat bir hayli geç Bir davette bir kad›n›n efline söyledi¤i sözce: (Eve dönme konusunda)
oldu. Rica
Saat bir hayli geç Geç saatte eflinin çok yemek yemesi sonucu Uyar›
oldu. sa¤l›¤›n›n bozulmas›ndan çekinen kad›n›n
davette efline söyledi¤i sözce
Edimsözlerin S›n›fland›r›lmas›
Yukar›daki örneklerde görüldü¤ü gibi ayn› sözcükleri, ayn› yap› ve ayn› anlam-
lar› tafl›yan sözceler ile farkl› edimsöz gerçeklefltirilebilir. ‹letiflimin baflar›l› ola-
bilmesi için bu farkl› edimsözlerin ba¤lama uygun biçimde yorumlanmas› gerek-
lidir. Öyleyse, bu edimsözleri anlamak iletiflimsel edincin bir parças›d›r. Dolay›-
s›yla edimsözlerin s›n›fland›r›lmas› dilbilim çözümlemeleri için gereklidir. Edim-
sözleri yap›sal ve anlamsal özelliklere ba¤l› olarak farkl› biçimlerde s›n›fland›ran
araflt›rmac›lar vard›r (Austin, 1962; Vendler, 1972; Searle, 1976 ve baflkalar›). Biz
burada en yayg›n olarak baflvuruldu¤u için Searle’ün (1976) s›n›fland›rmas›n› te-
mel alaca¤›z:
Searle (1976) edimsözün amac›, sözcenin dünya ile ba¤lant›s› ve konuflucu ve
dinleyicinin psikolojik/biliflsel durum ölçütlerini kullanarak söz eylemleri s›n›flan-
d›r›r. Searle, edimsöz s›n›flamas›nda bu üç ölçütü kullan›r:
• Edimsözün amac›: Örne¤in rica etmek ve emretmek ayn› edimsöz amac› ta-
fl›rlar: Karfl›daki kiflinin bir flekilde bir ifl yapmas›n› sa¤lamak
• Sözler ile gerçek dünya aras›ndaki ba¤lant›:
(a) Gerçekte olan bir olay› m› anlat›yoruz? (dün bafl›ma geleni anlatmak)
(b) Sözlerimizle (yak›n ya da uzak) gelecekte olacaklar› m› belirliyoruz? (bir
ifli yapmaya söz vermek, birisini iflten atmak, bir durumu ilan etmek, vs.)
• Sözlerimizle ifade etti¤imiz biliflsel/psikolojik durum: Söz verirken yapmaya
niyet etmek, emir verirken di¤er kiflinin ifli gerçeklefltirme olas›l›¤›na ve bu
konudaki yetisine inanmak ve o ifli gerçeklefltirmesini istemek, gibi. Dolay›-
s›yla “#Sana mektup yazmaya söz veriyorum ama mektup yazmak gibi bir
niyetim yok” diyemeyiz, çünkü söz vermek biliflsel olarak o ifli yapmaya yö-
nelik niyeti gösterir. Benzer flekilde bir kifliye “#Frans›z ol!” diyemeyiz çün-
kü o kifli Frans›z de¤il, Amerikal› ise Frans›z olamaz ama “Frans›zca ö¤ren!”
diyebiliriz çünkü insanlar yabanc› dil ö¤renebilirler. “#Kap›y› aç ama kap›-
y› açman› istemiyorum” diyemeyiz çünkü emir vermek di¤erinin o ifli ger-

çeklefltirmesini istemek demektir. Öte yandan “Çok üzgünüm” gibi bir söz-
ce içtenlikle ya da yapmac›k da olsa piflmanl›k/üzüntü gösterir; en az›ndan
o niyetle alg›lanmas› için söylenmifltir.
Searle bu ölçütleri kullanarak befl çeflit söz eylem grubu önerir:
‹ddia ‹fadeleri: ‹ddia ‹fadeleri (Belirtici): Konuflucunun dünyada gerçekleflmifl olan, gerçek-
Konuflucunun bir olay,
varsay›m, düflüncesini dile
leflmesi olas› olan olaylar›, vuku buldu¤undan emin olduklar›n›, varsay›mlar›n›,
getirdi¤i sözcelerdir. tahminlerini belirtti¤i sözcelerdir. Konuflucu söyledi¤inden kesinlikle emin olabilir,
sadece öyle oldu¤unu duymufltur, tahmin yürütüyordur, vs.
34. Nermin’in bugün dönece¤ini belirtiyorum.
Burada dünyadaki bir olaya iliflkin bir saptama-yani Nermin’in dönece¤i-dile

getirilmifltir.
Yönlendirici: Karfl›daki Yönlendirici: Amac› dinleyicinin bir ifl yapmas›n› sa¤lamak olan edimlere
kifliye belli oranda talimat yönlendirici denir. Emretmek, rica etmek, yalvarmak, izin vermek, yasaklamak,
vermek için kullan›lan ve
etkisöz gücü karfl›daki kifliye önermek, bir fley dilemek, niyaz etmek, ›srar etmek, vs.
bir ifl yapt›rmak olan
sözcelerdir. 35. Sana televizyon seyretmeyi yasakl›yorum.
Örnek (35)’teki sözce ile konuflucu, dinleyiciye bir ifli yapmamas› konusunda
yasak getirmektedir.
Yükümleyici: Konuflucunun Yükümleyici: Konuflucu gelecekte gerçeklefltirmeye yönelik bir yükümlülü¤ü
gelecekte bir ifl yapmak ya üstlendi¤inde bu edimsöze yükümleyici denir: Söz vermek, yemin etmek, garanti
da yapmamak üzere bir
yükümlülük üstlenmesine yol etmek, temin etmek, tehdit etmek, istifa etmek, vs.
açan sözcelerdir.
36. Paran›n zaman›nda ödenece¤ini garanti ederim.
Örnek (36) yükümleyicidir; çünkü konuflucu bu sözce ile kendisini garanti ver-
me yükümlülü¤ü alt›na sokmufltur.
Yans›t›c›: Konuflucunun bir Yans›t›c›: Konuflucu içtenlikle ya da içtensiz olarak bir psikolojik durumunu
olay karfl›s›nda gösterdi¤i d›fla vurur: teflekkür etmek, baflsa¤l›¤› dilemek, mutluluk dilemek, teselli etmek, teb-
duygusal tepkiyi ifade
etmeye yarayan sözcelerdir. rik etmek, vs.
37. Baflar›lar›ndan dolay› seni kutlar›m.
Bu örnekte konuflucu tebrik etme gibi duygu belirten bir ifade kullanarak yan-
s›t›c› edimsöz gerçeklefltirmifltir.
‹lan edici ifadeler: ‹lan edici (Bildirici): Bu edimsözler arac›l›¤›yla dünyada bir durum de¤iflikli-
Dünyadaki herhangi bir olay› ¤ine yol aç›l›r: Seni ifle al›yorum, Bu bebe¤in ad›n› “Gülsüm” koyuyorum, vs. gibi.
de¤ifltirmeye yönelik
kullan›lan sözcelerdir.
38. ‹fl baflvurunuzu inceleyerek sizi ifle almamam›z›n uygun olaca¤› sonucuna
vard›k.
Yukar›daki sözce, dinleyiciye bir durum de¤iflikli¤ini ilan etmektedir.

Örneklerde ve aç›klamalarda görüldü¤ü gibi, belirticiler dünyadaki gerçekleri
oldu¤u gibi resmederken, yönlendirici ve yükümleyiciler gelecekte olacak olayla-
r› flekillendirmeye yöneliktir. Dinleyici (yönlendirici) ve konuflucunun (yükümle-
yici) gelecekte yapacaklar›na karar verir. Yans›t›c›lar ise bir gerçek, bir olay karfl›-
s›nda duygusal tepki gösteren edimsözlerdir. ‹lan ediciler, söylendi¤i anda dünya-
da bir olay gerçeklefltiren eylemlerdir.
Afla¤›daki sorular› söz eylem kuram› çerçevesinde yan›tlay›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
A. Afla¤›daki sözcelerin edimsöz anlamlar›n› ve hangi edimsöz s›n›f›na girebileceklerini 5
aç›klay›n›z:
1. Yan›na gelirim.
2. Karn›m ac›kt›.
S O R U S O R U
B. Bir edimsöz olan söz vermenin Karay Türkçesindeki önemini yazar afla¤›daki gibi an-
lat›yor. Bunu söz eylem kuram› ile nas›l aç›klayabilirsiniz? Sizce Türkiye Türkçesinde
de söz verme edimsözü bu kadar ba¤lay›c› m›d›r? D‹KKAT D‹KKAT
Sözün Önemi/Sözünde Durmak
N N
(Karay Türkçesinde) (k)iflinin toplum içerisinde de¤er kazanmas›, verdi¤i sözü yerine ge-
tirmesine ba¤l›d›r. Atasözlerinde sözün hayata geçirilmesi, a¤›zdan ç›kan söze dikkat edil-
mesi gerekti¤i ö¤ütlenir. Halk nazar›nda, kiflilerin huzurunda, toplum içerisinde verilen
söz, mutlaka ifa edilmesi gereken bir borçtur. Söz adeta kanun hükmündedir. Çünkü veri-
len söz at›lan oktur. (At›lgan soz, at›lgan ok, aflkan tirlik kayt›p kelmez). Söz ya verilme-
meli ya da verilirse mutlaka yerine getirilmelidir. Ayr›ca sözün önemli K ‹ oldu¤u,
T A P büyük söz K ‹ T A P
söylemenin insana zarar verece¤i, her söylenen söze de¤er verilmemesi gerekti¤i atasöz-
lerinde veciz bir flekilde dile getirilmifltir. Bunlarla ilgili flu atasözleri verilebilir: “Buyuk
tigim ekmek afla, buyuk soz sozleme”, “Yavafl yuru, bek basma, ol›rT olmaz E L E V ‹ Zsozge
Y O N kulak as- TELEV‹ZYON
ma”, “Er sozge kulak as›lmaz”, “Tilden tatl›s› da yok, eççisi da yok”. (Alkaya, 2006: 93)
MAKALE MAKALE
Özet
N
A M A Ç
Edimbilimi ve çal›flma konular›n› tan›mlaya- N
A M A Ç
Konuflma ilkelerini tan›mlayabilmek.
1 bilmek. 3 ‹flbirli¤i ilkesi konuflmada ak›lc› bireylerin niyete
Edimbilimsel kuramlar, ak›lc›l›k, niyetlilik, iflbirli- ba¤l› konuflucu anlam›n› dile getirmek amac›yla
¤i, ortak bilgi, ba¤›nt› gibi kavramlar üzerinde uygulad›klar› z›mni ilkeleri aç›klar. Grice’a (1975)
durmufllard›r. Edimbilimsel çal›flmalar›n bir bölü- göre konuflmac›n›n sözlerinin do¤ru ve içten ola-
mü dilde kibarl›k gibi toplumsal ve kültürel ba¤- ca¤› (nitelik ilkesi), bu sözlerin yak›n konuflma
lamda dil d›fl› unsurlar kapsam›nda incelenirken, amaçlar›yla ilgili olaca¤› (ba¤›nt› ilkesi), konufl-
bir bölümü de ç›kar›m, niyetlilik, vs. gibi içsel mac›n›n aç›k olaca¤›, sözlerini düzenli olarak di-
yani biliflsel faktörlerle aç›klan›r. Bu ünitede içsel le getirece¤i (tarz ilkesi) ve konuflmac›n›n ko-
unsurlara dayal› iki edimbilim kuram›ndan söz nuflma amaçlar› aç›s›ndan ne fazla ne de eksik
ettik. Bir sonraki ünitede dilde kibarl›k da ele al›- söyleyece¤i (nicelik ilkesi) ilkeleri söz konusu-
nacakt›r. dur. Bu ilkelerin belli bir flekilde kullan›lmas› ve-
ya bilerek ya da bilmeyerek çi¤nenmesi duru-
N
A M A Ç
Edimbilim-anlambilim aras›ndaki farklar› aç›k- munda örtük konuflucu anlam› olan sezdirimler
2 layabilmek. ortaya ç›kar.
N
Bu ünitede edimbilimin anlambilimden farkl› ola-
rak konuflucu anlam›n› inceledi¤ini örneklerle A M A Ç Söz eylemleri tan›mlayabilmek.
4
gösterdik. Anlambilimin alan› ise dilsel anlam› Söz eylem, söz verme, selamlama, emretme, bil-
incelemekle s›n›rl›d›r. gilendirme, uyarma, tehdit etme, iltifat etme, vs.
Dil içi ve dil d›fl› ba¤lam edimbilim çözümleme- gibi dil arac›l›¤›yla gerçeklefltirilen eylemlere ve-
lerinde son derece önemli bir unsurdur. Söylem rilen add›r.
ba¤lam›, biliflsel ba¤lam (Söylem modeli), du- Austin (1962) Searle (1969) söz eylem kuram›
rumsal ba¤lam ve sosyo-kültürel ba¤lam sözce- çerçevesinde sözler arac›l›¤›yla ayn› zamanda ifl-
lerimizi olufltururken, di¤erlerinin sözcelerini yo- ler gerçeklefltirdi¤imizi gösterirler. Sözceler yo-
rumlarken ve araflt›rmac› olarak dili çözümler- luyla, belirli koflullar alt›nda insanlar› motive ede-
ken önemlidir. Örne¤in ayn› tümcenin neden bir bilir, olanlar› teselli edebilir, incitebilir, savafl ilan
durumda tersinleme di¤erinde övgü olarak yo- edebiliriz.
rumland›¤›na iliflkin yan›t› ba¤lamdan ç›karabili-
riz. Sözdizimi ve anlambilim dili dil d›fl› ba¤lam-
dan ba¤›ms›z incelerken edimbilim ba¤lam› göz
önünde bulundurur. Bir baflka deyiflle, edimbi-
lim dil ile ba¤lam›n iliflkisini inceler.
1. Dil ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? 6. Seda: Mehmet, sen beni terk etmek mi istiyorsun?
a. Dil, biliflimizi yans›t›r. Mehmet: Ben seni çok seviyorum.
b. Dil, iletiflim arac›d›r. Yukar›daki konuflmada Mehmet’in yan›t› hakk›nda ne
c. Dilin hem iletiflimsel hem de biliflsel boyutu söylenebilir?
vard›r. a. Mehmet, sezdirim yoluyla Seda’y› terk etmek is-
d. Dil, belle¤imizle ilintilidir. temedi¤ini belirtmek ister.
e. Dil, konuflucular›n iletiflim için kulland›klar› tek b. Mehmet laf› de¤ifltirir.
yoldur. c. Mehmet, nicelik ilkesine uymaz.
d. Mehmet, konuflmada iflbirli¤i yapmaz.
2. Afla¤›dakilerden hangisi edimbilimin inceleme ala- e. Mehmet, sezdirim yoluyla gerçek niyetini gizle-
n›nda de¤ildir? meyi baflar›r.
a. Önermelerin do¤ruluk de¤erleri
b. Sözcelerin iletiflimsel anlam› 7. Afla¤›dakilerden hangisi geleneksel sezdirim örne-
c. Konuflucunun niyet etti¤i anlam ¤idir?
d. Ba¤lam ba¤›ml› anlam a. Nursun genç ve dinamik bir k›zd›.
e. Ç›kar›ma dayal› anlam b. Nursun genç ve güzeldi.
c. Nursun genç ve huzur dolu bir kad›nd›.
3. Söylem modeli afla¤›dakilerden hangisini içerir? d. Nursun genç bir anneydi.
a. Söylemdeki her sözceyi e. Nursun genç ama yorgun düflmüfl bir kifliydi.
b. Konuflucular›n söylem varl›klar›na ve onlara at-
fedilenlere iliflkin biliflsel modellerini 8. Afla¤›dakilerden hangisi söz eylem de¤ildir?
c. ‹letiflimin yer ald›¤› ortamdaki her türlü unsuru a. Yemek yemek
d. Uzun süreli bellekte yer alan olgular› b. ‹fade etmek
e. Kültüre iliflkin söylemi c. Beyan etmek
d. Yalvarmak
4. “Günefl Dünya’n›n etraf›nda döner” sözcesi hangi e. Rica etmek
iflbirli¤i ilkesini çi¤ner?
a. Nicelik ilkesi 9. “Ali kap›y› aç” sözcesi üzerine Ali kap›y› açar. Bu
b. Nitelik ilkesi söz eylem kuram›na göre hangi söz eylem bileflkesine
c. Ba¤›nt› ilkesi iflaret eden bir ifltir?
d. Tarz ilkesi a. Düzsöz
e. Sezdirim b. Edimsöz
c. Etkisöz
5. Aysun: Yar›n benimle sinemaya gelir misin? d. Sezdirim
Serap: Saç›m› tarayaca¤›m. e. Yükümleyici
Yukar›daki konuflmada Serap’›n sözcesinde nas›l bir
sorun vard›r? 10. Bir kifli bir dilekçe yazd›¤› zaman nas›l bir edimsöz
a. Nitelik ilkesi çi¤nemifltir. gerçeklefltirir?
b. Nicelik ilkesi çi¤nenmifltir. a. Yönlendirici
c. Tarz ilkesi çi¤nenmifltir. b. Yans›t›c›
d. Yanl›fl bilgi verilmifltir. c. Yükümleyici
e. Ba¤›nt› ilkesi çi¤nenmifltir. d. ‹lan edici
e. Belirtici
Okuma Parças›
Austin’in Söz Eylem kuram› var?’ fleklindeki eski soru cevapland›r›lma aç›s›ndan afl›-
Britanyal› filozof J. L. Austin [...] 1950’li y›llarda alterna- r› düzeyde belirsizdir. Ancak, ‘Orada kaç çeflit edimsö-
tif bir dil anlay›fl› gelifltirdi (Austin, 1962). ‹lk gözlemi zel eylem var?’ diye sorarsak kesin bir cevap verebiliriz,
fluydu: bariz olarak mükemmelen anlaml› fakat do¤ru çünkü soru flunu sormaktad›r: ‘Konuflanlar›n, önerme
ya da yanl›fl olarak belirlenemeyen bir ifade kümesi içeriklerini, edimsöz niyetlerini yans›tan eylem icras›
vard›r. ‘Gelip seni görece¤ime söz veriyorum’ diyen bir halinde gerçekli¤e aktarmas›n›n kaç mümkün yolu var?’
adam, ya da bir çifte ‘sizi kar›-koca ilan ediyorum’ di- Bu niyetlerin yap›s›na iliflkin bir analiz befl temel söz-
yen yetkili bir otorite -s›ras›yla- ne bir taahhüde ya da edimsel eylem türü belirler: insanlara fleylerin nas›l ol-
evlili¤e iliflkin haber vermekte, ne de bu taahhüdü ya du¤unu söyleriz (‹ddia ifadeleri: Assertives), insanlara
da evlili¤i tan›mlamaktad›r. Böylesi ifadelerin tan›mla- fleyler yapt›r›r›z (Talimat (Yönlendirici) ifadeleri: Direc-
ma ya da ifadelendirme örnekleri olarak de¤il de edim tives), kendimize fleyleri yapma taahhüdünde bulunu-
(doing) ve eyleme (acting) olarak düflünülmeleri gere- ruz (Yükümleme ifadeleri: Commissives), duygu ve ta-
kir. Austin bu tür ifadeleri ‘edimsel ifadeler’ (performa- v›rlar›m›z› yans›t›r›z (Yans›tma ifadeleri: Expressives),
tives) diye adland›rd› ve onlar› ‘saptay›c› ifadeler’ (cons- ve ifadelerimiz arac›l›¤›yla dünyada de¤iflikliklere yol
tatives) ile kutupland›rd›. Saptay›c› ifadelerle edimsel açar›z, böylece de dünyan›n, ifadenin önermesel içeri-
ifadeler aras›ndaki bu ayr›m›n üç özellik içerdi¤i düflü- ¤ine uygun düflme hedefiyle de¤iflmesini bekleriz (Bil-
nülüyordu: edimsel ifadeler de¤il de saptay›c› ifadeler dirim ifadeleri: Declarations). (Ayr›nt›lar için bak›n›z,
do¤ru ya da yanl›fl olabilir; di¤er taraftan, edimsel ifa- Searle, 1979 ve 1983).
deler do¤ru ya da yanl›fl olamasa da, do¤ruca, bütü-
nüyle ve baflar›yla icra edilmelerine ba¤l› olarak isabet- Niyetsel anlam kuramlar›
li (felicitous) ya da isabetsiz (infelicitous) olabilir; ve ni- Austin’in 1962’de yay›mlanan How to Do Things (fieyler
hayet, edimsel ifadelerin, salt söylemelere ya da de- Nas›l Yap›l›r) kitab›yla benim 1969’da yay›mlanan Spe-
meçlere (statements) z›t olarak eylem, edim ya da icra ech Acts (Söz Eylemler) kitab›mdan sonra söz eylem ku-
olmas› gerekir. [...] Örne¤in, elde yeterli miktarda kan›t ram›na iliflkin yap›lan en iyi çal›flmalar›n ço¤u, Paul Gri-
bulunmadan bir demeç verildi¤inde, isabetsiz bir ifade ce’›n anlam de¤erlendirmesine iliflkin öngörülerini ko-
kullan›lm›fl olacakt›r. Ve son olarak, demeç vermek de nuflma eylemleri kuram›nca sa¤lanm›fl çerçeveyle bir-
söz vermek, emretmek ya da özür dilemekle ayn› dü- lefltirmeye çal›flt›. 1950’lerin sonlar›na do¤ru yay›mla-
zeyde bir eylem icra etmektir. Edimsel ifade-saptay›c› maya bafllad›¤› bir dizi makalede Grice (Grice, 1957,
ifade ayr›m› görüflünü terketmesi, Austin’i genel bir ko- 1968), bir lafz› kullan›rken konuflmac›n›n tafl›d›¤› niyet-
nuflma eylemleri kuram›na yönlendirdi. le bu lafz›n anlam› aras›nda yak›n bir ba¤ oldu¤u fikri-
Austin’in söz eylemleri kuram›n›n büyük bir meziyeti, ni ileri sürmüfltü. Bu yaklafl›m›n özgün formülasyonu
sonraki filozoflar›n, dil felsefesini eylem felsefesinin bir itibar›yla Grice, konuflmac›n›n kastetti¤i anlam›, konufl-
dal› olarak yorumlamalar›n› sa¤lamas› oldu. Söz eylem- mac›n›n dinleyici üzerinde -kendi oluflturmaya çal›flt›¤›
ler, di¤er herhangi bir eylem kadar eylem oldu¤undan, etki niyetini dinleyicinin tan›mas›n› sa¤lamak suretiyle-
felsefi dil analizi insan davran›fl›n›n genel analizi olgusu- etki oluflturma niyeti aç›s›ndan analiz etti. Dolay›s›yla,
na ait bir k›s›md›r. Niyete dayal› insan davran›fl›n›n zihni Grice’a göre örne¤in bir konuflmac› bir dinleyiciye ya¤-
fenomenlerin bir ifadesi olmas›ndan ötürü de dil felsefe- mur ya¤d›¤›n› söylemeye niyet ederse, konuflmac›n›n
si ve eylem felsefesi gerçekten daha genifl bir alan›n, ya- ‘Ya¤mur ya¤›yor’ cümlesini telaffuzuyla kastetti¤i anla-
ni zihin felsefesinin sadece de¤iflik yönlerinden ibarettir. m› dinleyicide ya¤mur ya¤d›¤› inanc›n› -bu inanc› üret-
Bu görüfle göre dil felsefesi ‘ilk felsefe’ de¤ildir de, zihin me niyetini dinleyicinin tan›mas›n› sa¤lamak suretiyle-
felsefesinin bir dal›d›r. Austin, bafllang›ç aflamas›ndaki üretme niyeti sayesinde oluflacakt›r. Grice’›n sonraki
tespitlerinde örtük duran araflt›rma program›n› tamamla- çal›flmalar› bu de¤erlendirmenin ayr›nt›lar›n› de¤ifltirdi
yamadan öldüyse de, benimkiler de dâhil olmak üzere ancak genel ilke hiç de¤iflmedi: anlam, dinleyici üzerin-
sonraki çal›flmalar bu araflt›rmay› ileri boyutlara tafl›d›. de -dinleyicinin, konuflmac›n›n bir etki üretme niyetini
Konuflma olgusuna niyetsel eylemin bir türü olarak mu- tan›mas›n› sa¤lamak suretiyle- bu etkiyi üretmeye yö-
amele etmek suretiyle, birçok eski soruya yeni bir an- nelik bir öz-delalet imsel niyet meselesidir. Grice bu
lam kazand›rabiliriz. Örne¤in, ‘Ortada kaç çeflit ifade anlam analizini konuflma iflbirli¤ine yönelik belli ilkele-
rin analiziyle birlefltirdi. Konuflma olay›nda insanlar, John Searle’den söz eylemler üzerine di¤er baz›
Grice’›n ‘Konuflma ‹lkeleri’ (Maxims of Conversation) gözlemler
dedi¤i belli z›mni ilkeler kabul ederler -konuflmac›n›n Baz› ifller, sözedim kullanarak gerçeklefltirilmez. Örne-
sözlerinin do¤ru ve samimi olaca¤› (nitelik ilkesi), bu ¤in bir grup eflyay› grupland›rmak için onlar› gruplara
sözlerin yak›n konuflma amaçlar›yla ilgili olaca¤› (ba- ay›rarak farkl› kutulara koyabiliriz. “Bu eflyay› A, öteki-
¤›nt› ilkesi), konuflmac›n›n aç›k olaca¤› (tarz ilkesi) ve ni B olarak grupland›r›yorum” diyerek bir sözedim ger-
konuflmac›n›n konuflma amaçlar› aç›s›ndan ne fazla ne çeklefltirilmifl olunmaz. Teflhis etmek, tahmin etmek,
de eksik söyleyece¤i (nitelik ilkesi) ilkeleri. vs. sözedim arac›l›¤›yla gerçeklefltirilen eylem de¤ildir.
Grice’›n anlam analizinin ayr›nt›lar›na iliflkin yo¤un bir “Yan masadaki adam›n sarhofl oldu¤unu tahmin ediyo-
tart›flma süregeldi ancak, anlam ile niyet aras›nda yak›n rum” demek tahmin etmek eylemini gerçeklefltirmez.
bir ba¤ vard›r fleklindeki temel fikir kabul edildi ve bu Bu durumlarda bir sözedim eylemi gerekli de¤ildir.
fikrin belli bafll› tipik konuflma eylemi olgular›n›n yap›- Büyük say›da bir grup oluflturan sözedimler dil ötesi
s›n› analiz ba¤lam›nda gayet faydal› oldu¤u kan›tland›. kurumlar› ve sözedimin yerine getirilmesi için kurumca
[...] niyetsel anlam de¤erlendirmesiyle rasyonel iflbirli¤i kifliye verilen yetkiyi gerektirir. Böylece, kutsamak, afo-
ilkelerinin bireflimi; ‘dolayl› konuflma eylemleri’ gibi roz etmek, evlendirmek, suçlu ilan etmek, savafl ilan et-
problemlerin analiziyle mecaz gibi dilin temsili kulla- mek herhangi bir kiflinin “savafl ilan ediyorum” diyerek
n›mlar›n›n analizinde son derece faydal›d›r. Dolay›s›yla, gerçeklefltirebilece¤i sözedimler de¤ildir. Austin, bu ku-
örne¤in dolayl› bir söz eylemde konuflmac› genel ola- rumsal içerikli sözedimlerden di¤er herhangi bir söze-
rak söyledi¤i fleyden daha fazlas›n› kastetmektedir. Ba- dim gibi söz etmektedir; ancak bunlar di¤erlerinden
sit bir örnek vermek gerekirse, akflam yeme¤i yenen bir farkl›d›r. Ya¤mur ya¤d›¤›n› bildirmem ya da bir konuda
masada ‘Tuzu uzatabilir misiniz?’ diyen bir konuflma- söz vermem için bir kurumsal yetkiye ihtiyac›m yoktur.
c›, genellikle muhatab›n ‘tuz uzatma’ becerisine iliflkin Sadece dilin kurallar›na uymam gerekir. Bu flekilde ku-
bir soru soruyor olmayacakt›r; bu kimse muhatab›n tu- rumsal yekinin var olmas›n› ve konuflucu ve dinleyici-
zu uzatmas›n› istiyor olacakt›r. fiimdi mesele fludur: Ko- ye kurumlarca belli rollerin yüklenildi¤i durumlarda
nuflmac›n›n kastetti¤i fley ile do¤rudan do¤ruya söyle- kullan›lan sözedimler di¤erlerinden ayr›lmal›d›r. Elinde
di¤i fley aras›nda büyük bir fark oldu¤unda konuflma- silah bulunduran bir h›rs›z da paralar›n verilmesi rica
c›yla dinleyicinin birbiriyle zahmetsizce iletiflim kurma- etmek yerine emredebilir. Ancak, gücü kurumsal rolün-
s› nas›l mümkün olmaktad›r? Mecaz örne¤inde de ben- den de¤il elindeki silahtan almaktad›r.
zeri bir soru gündeme gelir: Telaffuz etti¤i cümlenin bi- Etkisöz sözcükleriyle gerçeklefltirilmeyen sözedimler
re-bir gerçek anlam› mecazi anlam› da göstermedi¤inde de vard›r: “...söylüyorum”, “söz veriyorum”, “teflekkür
konuflmac›, kastetti¤i mecazi anlam› zahmetsizce nas›l ederim”, “özür dilerim” gibi sözcüklerle gerçeklefltir-
iletir? Bu ve benzeri di¤er problemler üzerinde Grice’›n di¤imiz edimsözler vard›r. Ancak, “..tehdit ediyorum”,
konuflma ilkeleri kuram›na sa¤lad›¤› ayr›nt›lar kullan›la- “övünüyorum” gibi sözcüklerle sözedim gerçekleflti-
rak muazzam bir geliflme kaydedildi. Felsefi ilerleme- remeyiz.
nin bir belirtisi felsefi analiz sonuçlar›n›n, di¤er disiplin-
lerce benimsenmeye yatk›n olmas›d›r ve bu tür bir be- Kaynak: John R. Searle (1979:6-8) “A Taxonomy of Il-
lirti konuflma eylemi kuram›yla ilgili olarak tezahür et- locutionary Acts” Expression and Meaning: Studies in
mifltir. Konuflma eylemi kuram› dilbilim disiplininin ge- the Theory of Speech Acts adl› yaz›s›ndan al›nm›flt›r).
liflmekte olan bir dal›d›r. Yan› s›ra, Austin, Grice ve bir (Çeviren: Ümit Deniz Turan)
de benim kendi çal›flmalar›m filozoflar aras›nda oldu¤u
kadar dilbilimciler aras›nda da iyi bilinmektedir.
Kaynak: John R. Searle “Birleflik Devletler’de Ça¤dafl

Felsefe” Çeviren: Mehmet Atalay (2005) Kutadgubilig
Felsefe-Bilim Araflt›rmalar› Dergisi, 8: 125-149

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil, ‹letiflim ve Bilifl ‹liflkisi” S›ra Sizde 1
adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. Öncelikle bu karikatür, ayn› fiziksel ortamda bile yüz
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlambilim ve Edimbilim” yüze yap›lan sözlü iletiflimin yerini bilgisayar arac›l›¤›y-
adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. la oluflturulan sosyal medyan›n almas›n› hicvetmektedir.
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤lam” ve özellikle “Bilifl- Dolay›s›yla dil kullan›larak yap›lan iletiflim yüz yüze ve
sel Ba¤lam” adl› bölümü yeniden gözden geçi- konuflarak olabildi¤i gibi elektronik ortamda yaz›flarak
riniz. da kurulabilir. Bunun ötesinde modern ça¤›n gere¤i ola-
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flbirli¤i ‹lkesi” adl› bölümü rak iletiflim kavram›n›n geniflledi¤i ve iletiflim kurmak
yeniden gözden geçiriniz. için ayn› yerde ve hatta ayn› zaman diliminde yüz yüze
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹flbirli¤i ‹lkesi” adl› bölümü bulunma zorunlulu¤u olmad›¤› da görülmektedir.
yeniden gözden geçiriniz.
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sezdirim” adl› bölümü ye- S›ra Sizde 2
niden gözden geçiriniz. Anlambilim ve edimbilim aras›ndaki fark fludur: Anlam-
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sezdirim” adl› bölümü ye- bilim önermenin dilsel anlam›n› incelerken, edimbilim
niden gözden geçiriniz. belli bir zaman diliminde, belli bir yerde belli bir kifli ta-
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Söz Eylem Kuram›” adl› raf›ndan muhatab›na yöneltilen ba¤lam içinde niyete
bölümü yeniden gözden geçiriniz. dayal› anlam› inceler.
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Söz Eylem Kuram›” adl› bö-
lümü yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 3
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözedimlerin S›n›fland›r›l- 1. Korece ve Japoncada yaflça büyük ya da mevki sahi-
mas›” adl› bölümü yeniden gözden geçiriniz. bi kiflilerle konuflurken sayg› biçimbirimleri dedi¤imiz
dilsel unsurlar kullan›lir. Bu kullan›m› belirleyen yafl ve
toplumsal konuma iliflkin oldu¤unu gözledi¤imiz sos-
yo-kültürel ba¤lamd›r.
2.“Yar›n okula gidemeyece¤im” sözcesini anlamak için

durumsal ba¤lamda bulaca¤›m›z konuflulan zaman ve
konuflucunu kimli¤i önemlidir.
S›ra Sizde 4
1.Selen, Ceyda’ya “Yar›n akflam tatl› yeme¤e bekliyo-
rum” dedi¤inde Ceyda, yemek yiyerek Selen’e tatl› ye-
me¤e gider. Oraya ulaflt›¤›nda masan›n harika yemek-
lerle donat›lm›fl oldu¤unu görür ve Selen’in kendisini
asl›nda yeme¤e davet etti¤ini anlar.
Bu örnekte Selen, Ceyda’ya yeterli bilgi vermemifltir
çünkü tatl› yemek, yemek yemekten daha farkl› bir et-
kinliktir. Genelde tatl›, bir yemek davetinin en sonunda
yenebilecek bir besin oldu¤u için, Ceyda yaln›zca tatl›
yeme¤e davet edildi¤ini düflünmekte hakl›d›r. Burada
Nicelik ilkesi çi¤nenmifltir.
2. Burada Nasreddin Hoca, do¤rudan ba¤›nt›l› bir yan›t

vermeyerek Ba¤›nt› ‹lkesini çi¤nemifltir. Ortaya ç›kan
konuflmaya dayal› sezdirim ise, ‹stanbul trafi¤inin asl›n-
da çok ümitsiz oldu¤udur.
Kaynaklar
3. Bu örnekteki sezdirim, geleneksel sezdirimdir, çün- Aijmer, Karin. (1996). Conversational Routines in Eng-
kü konuflman›n yer ald›¤› dil ötesi ba¤lama baflvurmak- lish. London: Longman.
s›z›n sözceden fakir insanlar›n mutlu olamayaca¤› gibi Alkaya, Ercan. (2006) “Dil ve söz ba¤lam›nda K›r›m Ka-
bir sezdirim ortaya ç›kmaktad›r. Bunun nedeni de fakir ray Türklerinin atasözleri”. Erciyes Üniversitesi Sos-
ve mutlu s›fatlar›n›n z›tl›k gösteren “ama” ba¤lac› ile yal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 20/1: 89-99.
ba¤lanm›fl olmas›d›r. Aslan, Sema (2005) “Türkiye Türkçesinde sezdirmeye
dayal› rica stratejileri” Modern Türklük Araflt›rmala-
S›ra Sizde 5 r› Dergisi. 2/1: 114-126.
A: 1. Buradaki sözce farkl› koflullarda söz verme, tehdit, Austin, John L., (1956)”A plea for excuses” Proceedings
tahmin ve sadece bir bilgi verme gibi farkl› amaçlarla of the Aristotelian Society; reprinted in J.O. Urmson
söylenmifl olabilir. Bunlar›n hepsi ayn› tümce yap›s›n› ve and G.J. Warnock (eds.), Philosophical Papers. Ox-
ayn› önermesel içeri¤i paylaflmakla birlikte edimsöz güç- ford: Oxford University Press. Pp.175-204.
leri bak›m›ndan farkl›l›k gösterirler. Hat›rlayaca¤›n›z gibi Austin, John L. (1962) How to do things with words. Ox-
böyle çok anlaml› söz eylemler dolayl› söz eylemlerdir. ford: Clarendon.
Edimsöz Austin, John L. (2009) Söylemek ve Yapmak: Harvard
Yan›na gelmeye söz veriyorum. Yükümleyici - Üniversitesi 1955 William James Dersleri (Çeviren:
Senin yan›na gelirsem... fena olacak. (tehdit) Yükümleyici Levent Aysever, Yay›na haz: Tuncay Birkan). ‹stan-
Yan›na gelece¤imi tahmin ediyorum. Belirtici bul: Metis Yay›nlar›.
Yan›na gelece¤imi bildiriyorum. Belirtici Bierwisch, Manfred. (1980). “Semantic structure and il-
locutionary force” John R. Searle, F.Kiefer, M. Bier-
2. Bu sözce de birden çok edimsöz anlam› içerdi¤i için
wisch (eds.), Speech act theory and pragmatics. Dor-
dolayl› söz eylemdir. Bir rica (yönlendirici) ya da bir
drecht/Boston: D. Reidel Publishing Co. Pp: 1-35
belirtici olabilir.
Brown, Penelope and Levinson, Stephen C. (1987). Po-
B. Daha önce gördü¤ümüz gibi Searle, söz eylemlerin liteness: Some Universals in Language Usage. Cam-
üç ölçütü oldu¤unu söylemiflti. Konuflucunun bilifl- bridge: Cambridge University Press.
sel/psikolojik durumunda e¤er verdi¤i sözü yerine ge- Clark, Herbert H., and Susan E. Haviland (1977) “Com-
tirme niyeti yoksa söz eylem baflar›s›z ve sözce de mut- prehension and the given-new contract” In. R. O
suz/uygunsuz olur. Öyleyse, söz vermenin yapt›r›m› Freedle (ed.) Discourse Production and comprehen-
vard›r. Karay Türkçesine iliflkin metinde ise sözünü tut- sion. Norwood, N.J.: Ablex Publishing. Pp: 1-40.
maman›n Karay Türkçesi konuflan toplumda itibar kay- Clark, Herbert H. and Catherine R. Marshall (1981). “De-
b›na yol açaca¤› gösteriliyor. Söz eylemlerin yapt›r›msal finite reference and mutual Knowledge”. In Aravind
sonuçlar› da böylece göz önüne sürülüyor. Türkiye K. Joshi, Bonnie L. Webber, and Ivan A. Sag (eds.)
Türkçesinde de “Söz namustur” atasözünden yola ç›ka- Elements of Discourse Understanding. Cambridge:
rak söz vermenin ne ölçüde ba¤lay›c› oldu¤unu hat›rla- Cambridge University Press. Pp: 10-63.
makta yarar var. Davis, Steven (1980) “Perlocutions” In John R. Searle,
F.Kiefer, M. Bierwisch (eds.), Speech act theory and
pragmatics. Dordrecht/Boston: D. Reidel Publishing
Co. Pp: 37-55.
Gazdar, Gerald. 1979, Pragmatics: Implicature, Presup-
position, and Logical Form. New York: Academic
Press.
Givón, Talmy (1984) Context as other minds: the prag-
matics of sociality, cognition, and communication.
Amsterdam: John Benjamins.
Grice, H. Paul (1967) “Logic and conversation”. William
James Lectures at Harvard.University” Ms.
Grice, H. Paul (1975) “Logic and Conversation”. In Pe- Stalnaker, Robert (2002) “Common ground” Linguistics
ter Cole and Jerry L. Morgan (eds.) Syntax and Se- and Philosophy 25: 701-721.
mantics Volume 3. New York: Academic Press. Pp: Turan, Ümit Deniz and Deniz Zeyrek (2011) “Context,
41-58. contrast and the structure of discourse in Turkish”
Grice, H. Paul (1978) “Further Notes on Logic and Con- in Anita Fetzer and Etsuko Oishi (eds.) Context and
versation”. In Peter Cole (ed.) Syntax and Seman- Contexts: Parts meet whole? Amsterdam: John Ben-
tics, Volume 9: Pragmatics. New York: Academic jamins. Pp:147-170.
Press. Pp: 113-127. Turan, Ümit Deniz (2011) “Ölçümsel sezdirim”. Ms. Ana-
Hymes, Dell H. (1974) Foundations in sociolinguistics: dolu Üniversitesi.
An ethnographic approach. Philadephia: University Vendler, Zeno. (1972). Res cogitans: An essay in ratio-
of Pennsylvania Press. nal psychology. Ithaca: Cornell University Press.
Karttunen, Lauri ( 1974) “Presupposition and Linguistic Webber, Bonnie Lynn (1979) A Formal Approach to Dis-
Context” Theoretical Linguistics 1:181-194. course Anaphora. New York: Garland Press.
Lyons, John (1977) Semantics, Volume II. Cambridge: Wierzbicka, Anna. (1987) English speech act verbs. A Se-
Cambridge University Press. mantic Dictionary. Sydney: Academic Press.
Morgan, Jerry L. (1978) “Two types of convention in in-
direct speech acts”. In Peter Cole (ed.), Syntax and
semantics, Volume 9: Pragmatics. New York: Aca-
demic Press. Pp: 261-280.
Prince, Ellen F. (1981) “Toward a taxonomy of given-
new information”. In Peter Cole (ed.) Radical Prag-
matics. New York: Academic Press. Pp. 223-256.
Prince, Ellen F. (1983) “Grice and Universality: A Reap-
praisal”. Ms, University of Pennsylvania.
Prince, Ellen F. (1992) “The ZPG letter: subjects, defini-
teness, and information-status”. In Sandra Thomp-
son and William Mann ( Eds). Discourse descripti-
on: diverse analyses of a fund raising text. Amster-
dam: John Benjamins. Pp. 295-325.
Sadock, Jerold (2004) “Speech acts” In Laurence Horn
and Gregory Ward (eds.) The Handbook of Pragma-
tics. Malden, MA: Blackwell Publishing. Pp: 53-73.
Searle, John R. (1969) Speech acts: An essay in the phi-
losophy of language. Cambridge: Cambridge Uni-
versity Press.
Searle, John R. (1975). ‘Indirect speech acts’. In P. Cole
and J. Morgan (eds.), Syntax and Semantics. Vol. III:
Speech Acts. New York: Academic Press. Pp: 59-82.
Searle, John R. (1976) “ A Classification of Illocutionary
Acts” Language in Society, 5/1: 1-23
Searle John R. (1979) “A Taxonomy of Illocutionary
Acts” Expression and Meaning: Studies in the The-
ory of Speech Acts. Cambridge: Cambridge University
Press.
Searle, John R. [Çeviren: Mehmet Atalay] (2005) “Birle-
flik Devletler’de Ça¤dafl Felsefe” Kutadgubilig Felse-
fe-Bilim Araflt›rmalar› Dergisi, 8: 125-149.
Stalnaker, Robert. (1999). Context and Content. Oxford:
Oxford University Press.
6
Amaçlar›m›z
N
Bilgi de¤eri ve bilgi yap›s›n› tan›mlayabilecek ve bu kapsamda basit çözüm-
N
lemeler yapabilecek,
N
Bilgi de¤eri ve bilgi yap›s› aras›ndaki farklar› aç›klayabilecek,
N
Türkçede bilgi yap›s›n›n temel özelliklerini betimleyebilecek,
Dilde kibarl›k ve kabal›¤› aç›klay›p, basit çözümlemeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bilgi De¤eri: Tan›d›kl›k Varsay›m› • Karfl›tsall›k
• Yeni Bilgi • Vurgu
• Eski Bilgi • Dilde Kibarl›k
• Yepyeni Bilgi • Kibarl›k ‹lkeleri
• ‹lifltirilmifl Yepyeni Bilgi • Kibarl›k Stratejileri
• Kullan›lmam›fl Bilgi • Yüz
• Ç›kar›msal Bilgi • Olumlu Yüz
• Söylemsel Eski Bilgi • Olumsuz Yüz
• Durumsal Eski Bilgi • Yüz Tehdit Edici Edim
• Bilgi Yap›s› • Dilde Kabal›k
• Konu • Tabu Sözcükler
• Odak • Küfür
‹çindekiler
Edimbilim II: Bilgi

De¤eri, Bilgi Yap›s› • B‹LG‹ DE⁄ER‹ VE B‹LG‹ YAPISI
Genel Dilbilim-II ve Dilde Kibarl›k ve • D‹LDE K‹BARLIK VE KABALIK
Kabal›k
Edimbilim II: Bilgi De¤eri,
Bilgi Yap›s› ve Dilde Kibarl›k
ve Kabal›k
Sevgili Ellen F. Prince’in an›s›na (R.I.P.)
B‹LG‹ DE⁄ER‹ VE B‹LG‹ YAPISI
‹letiflim, bir bak›ma bilgi aktar›m› demektir. ‹nsan zihni bilgiyi ifllemler, depolar,
geri getirir, kullan›r ve uyarlar. Konuflucular, Grice’›n Nicelik ilkesinde de gördü-
¤ümüz gibi baflkalar›nca bilinen bilgiyi tekrar söylemezler. Söyledikleri zaman bu
sözcenin birleflimsel anlam›ndan farkl› bir sezdirimi ortaya ç›kar: “Çocuk çocuktur”
gibi bir sözce çocuk olman›n tipik özelliklerini vurgulamak için söylenebilir. Bu-
nun yan› s›ra bilgi aktarmayan ve toplumsal iliflkileri düzenleyen “merhaba”, “na-
s›ls›n›z?” gibi sözceler ve durumsal ba¤lamda paylafl›ld›¤› için yeni bilgi sunmayan
“Bugün ne kadar s›cak” gibi sözceler d›fl›nda yeni bilgi içeren sözceler kullan›l›r.
Yeni bilgi sayesinde bilgi paylafl›m› sa¤lanarak iletiflim ilerleyebilir.
‹letiflimsel edince sahip olan konuflucular, sözcelerini Örnek (1)’de oldu¤u gi-
bi di¤er kiflilerin biliflsel durumlar›na göre uyarlarlar.
1. a. Ali dün bir kitap ald›.
b. Bir arkadafl›m dün bir kitap ald›.
c. Bir adam dün bir kitap ald›.
‹letiflim s›ras›nda di¤erlerinin ne bilip ne bilmedi¤i konusunda bir varsay›m›m›z
vard›r ve bu görüfl do¤rultusunda dinleyicinin söylem modellerini (biliflsel ba¤lam-
lar›n›) güncelleriz. Bunu yaparken de sözcelerimizi bilgi yap›s›na ba¤l› olarak din-
leyicinin beklenti ve ihtiyaçlar› do¤rultusunda güncelleriz. Bilgi yap›s›, konuflucu-
nun sunaca¤› bilgiyi en etkin flekilde aktarmak amac›yla ba¤lam içinde sözcesini
tümce düzeyinde belli bir flekilde düzenlemesi ya da bilgiyi paketlemesidir (Chafe
1976; Vallduvi 1992; Dalrymple ve Nikolaeva 2011). Konuflucu, bir önermeyi din-
leyicinin biliflsel ba¤lam›na en uygun biçimde flekillendirir; tümce yap›s›n› bilgiye
dayal› olarak uyarlar. Sözceler hem eski hem de yeni bilgiler içerir. Baflar›l› iletiflim
eski ve yeni bilginin dengeli olarak düzenlenmesidir. Çok fazla yeni bilgi söylem
ba¤lam›nda bulunan önceki sözcelerle iliflki kurmay› güçlefltirebilir. Her yeni söz-
ce söylem ba¤lam›ndaki önceki sözcelerle ba¤›nt›l›d›r ve ayn› zamanda yeni bilgi
ekleyen bölümü vard›r (de Swart ve de Hoop 1995:3).
Yeni bilgi genelde dinleyicinin biliflsel ba¤lam›nda bulunan yani eski olan bil-
giye eklenir. Böylelikle bilgi güncellenir. Bilgi yap›s›n›n düzenlenmesi bir bak›ma
dinleyiciye biliflsel ba¤lamdaki dosyalar› düzenlemesine iliflkin bir yol göstericidir.
Bilgi yap›s› terimi ilk kez Halliday (1967) taraf›ndan tümcedeki konu ve odak do¤-
rultusunda eski ve yeni bilgi düzenlenmesi amac›yla kullan›lm›flt›r. Bugün dilbilim
alanyaz›n›nda bilgisellik iki flekilde ele al›nmaktad›r: Gundel (1999) bilgiselli¤in bu
iki boyutunu flu flekilde ay›r›r:
• (Gönderimsel) bilgi de¤eri

• (Göreceli) bilgi yap›s›
Gönderimsel bilgi de¤eri söylem varl›klar›n›n özelli¤idir: (1)’de “Ali ”, “bir arka-
dafl›m”, “birisi ”, vs. gibi ö¤eler eski ya da yeni bilgi de¤eri tafl›yabilirler:
1. a. Ali dün bir kitap ald›.
b. Bir arkadafl›m dün bir kitap ald›.
d. Bir adam dün bir kitap ald›.
Yukar›daki örnekte s›ras›yla “Ali”, “bir arkadafl›m” ve “bir adam” farkl› eski-ye-
ni bilgi de¤erleri tafl›rlar. Bilgi de¤erinin seçimi, konuflucunun zihnindeki dinleyi-
cinin neyi bilip neyi bilmedi¤ine iliflkin “tan›d›kl›k varsay›m›”na dayan›r: “Ali ” der-
ken dinleyicinin de o kifliyi tan›d›¤›n› biliyor ya da varsay›yordur. “Bir arkadafl›m”
dedi¤i zaman o arkadafl›n› dinleyicinin tan›mad›¤›n›, “bir adam” dedi¤i zaman ise
bu kiflinin ne konuflan ne de dinleyence tan›nmad›¤›n› düflünüyordur. Öyleyse
söylem varl›klar›na iliflkin farkl› farkl› eski - yeni bilgi de¤erleri bulunmaktad›r. Bu
tür eski-yeni bilgiyi (gönderimsel) bilgi de¤eri olarak adland›raca¤›z.
Öte yandan, (1a)’daki sözcede “Ali ” ve “bir kitap ” ö¤elerinin de sözcede bir di-
¤erine göre eski -yeni bilgi yap›s› vard›r: “Ali ” eski, “bir kitap” yeni bilgidir. Sözce
içinde eski-yeni bilginin düzenlenmesine (göreceli) bilgi yap›s› ad›n› verece¤iz.
Bilgi de¤eri ve bilgi yap›s› ba¤›ms›z kavramlar olmakla birlikte örtüflebilirler.
Örne¤in, daha sonra görülece¤i gibi göreceli eski bilgi olan konu, genelde gönde-
rimsel olarak da eski bilgidir. Afla¤›daki bölümlerde bilgi de¤erleri ve bilgi yap›s›
tan›t›lacakt›r.
SIRA S‹ZDE Bilgi de¤eri SIRA

ve bilgi yap›s›n› k›saca aç›klay›n›z.
S‹ZDE
1
Bilgi
Bilgi De¤eri: Varsay›lan Tan›d›kl›k S›n›fland›r›lmas›
D Ü fide¤eri:
Ü N E L ‹Gönderimsel
M
ifadelerin dinleyici Daha önceD sözünü
Ü fi Ü N E L ‹ Metti¤imiz gibi söylem varl›klar› sözlü ve yaz›l› dilde sözünü et-
aç›s›ndan eski veya yeni ti¤imiz ve gönderim yapt›¤›m›z ve genellikle Ad Öbe¤i ile kodlanan varl›klard›r. ‹s-
olma durumu.
S O R U tanbul, Ali, Sbizim
O R U okul vs. gibi ö¤eler söylem varl›¤› olabilir. Hâlihaz›rda dinleyi-
cinin zihninde bulunan söylem varl›klar› eski, dinleyicinin zihninde bulunmayan
söylem varl›klar› ise dinleyici için yenidir. Prince (1981) gönderimsel ö¤eleri tan›-
D‹KKAT D‹KKAT
d›kl›k (eski) ya da tan›d›k olmama (yeni) bilgi olma durumlar›na göre s›n›fland›r›r.
Prince’in bu s›n›fland›rmas› afla¤›daki flekilde gösterilmifltir:
N N
fiekil 6.1
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ Varsay›lan

Tan›d›kl›k
K ‹ T A P K ‹ T A P Ç›kar›msal
Yeni Bilgi Bilgi Eski Bilgi
Kulln›lmam›fl Yeni Söylemsel Durumsal
Yepyeni Bilgi Eski Bilgi Eski Bilgi
Bilgi
‹lifltirilmemifl ‹lifltirilmifl
Yepyeni Bilgi Yepyeni Bilgi
6. Ünite - Edimbilim II: Bilgi De¤eri, Bilgi Yap›s› ve Dilde Kibarl›k ve Kabal›k 119
Bu s›n›fland›rmay› afla¤›daki tabloda örnek ve tan›mlar›yla aç›klayabiliriz:
Yepyeni bilgi Dinleyicinin biliflsel ba¤lam›nda (söylem modelinde) bulunmayan Tablo 6.1
Varsay›lan
yepyeni söylem varl›klar›d›r: “Dün bir adam gördüm” örne¤inde- Tan›d›kl›k:
ki bir adam gibi. Bilgi De¤eri Tan›m
ve Örnekleri (Prince,
Yepyeni (‹lifltirilmifl) Bilinen bir söylem varl›¤›na ilifltirilmifl yeni bilgi tafl›yan bir söy- 1981)
bilgi lem varl›¤›: Benim yan›mda çal›flan bir adam gibi.
Burada yeni bilgi olan bir adam dinleyicinin tan›d›¤›, yani söylem Yepyeni bilgi: Dinleyici
YEN‹ B‹LG‹
modelinde bulunan ve eski bilgi olan ben ad›l›na ilifltirilmifltir. taraf›ndan hiç bilinmeyen
bilgi de¤eri.
Kullan›lmam›fl yeni Konuflucu ve dinleyici taraf›ndan sosyo-kültürel ba¤lam kapsa- Yepyeni ‹lifltirilmifl bilgi:
bilgi m›nda bilinen ama dinleyicinin o anda zihninde etkin olmayan Dinleyici taraf›ndan bilinen
bir varl›¤a eklemlenerek
söylem varl›¤›. Örne¤in, Zeki Müren, ‹stanbul, Eskiflehir, vs. Türk- sunulan yeni bilgi: Benim
çede ayr›ca hat›rlatma için kulland›¤›m›z “hani Ayfle teyze var ya...” dün karfl›laflt›¤›m bir k›z
gibi. Ben eski, bir k›z yeni
gibi örnekler. Bir kiplik söylem belirteci olan hani sözcü¤ü uzun bilgi de¤eri.
süreli bellekte paylafl›lan ama konuflma an›nda dinleyicinin bili-
Kullan›lmam›fl Bilgi: Sosyo-
flinde olmayan (kullan›lmam›fl) bilgiye iflaret eder.
kültürel ba¤lamda
paylafl›lan ama söylemde
Ç›kar›msal bilgi Dinleyicinin söylem modelinde bulunan bir söylem varl›¤›yla ilgi- kullan›lmam›fl bilgi de¤eri:
ÇIKARIMSAL B‹LG‹
li olarak ç›kar›m yoluyla ulafl›labilecek bilgi. Antalya gibi.

“Bugün bir taksiye bindim. fioför çok yorgun görünüyordu”. Ç›kar›msal Bilgi: Söylemdeki
Burada floför, taksi gibi bir söylem varl›¤›na iliflkin olarak ç›kar›m bir baflka varl›ktan ça¤r›fl›m
arac›l›¤›yla ulafl›labilir bilgidir. yoluyla ç›karsanabilir bilgi
de¤eri: S›n›f, tahta ve
Benzer flekilde bir dü¤ünden söz edildi¤inde gelin, damat, ta- tebeflir, gibi.
k›lar, davetliler, vs. kiflinin biliflinde ça¤r›fl›msal olarak olufltu-
Söylemsel eski bilgi: Söylem
rulur. ba¤lam›nda sözü edildi¤i
için eski olan bilgi de¤eri.
Söylemsel eski bilgi Sözlü ya da yaz›l› söylemde daha önce dile getirilmifl olan, yani
söylem ba¤lam›nda bulunan bir varl›k söylemsel eski bilgiyi olufl- Durumsal eski bilgi:
Durumsal ba¤lamda
turur: “Dün bir kazak alm›flt›m. Leyla onu çok be¤endi.” bulunan varl›klar nedeniyle
ESK‹ B‹LG‹
Bu örnekte “onu” ad›l› daha önce söz edilen bir varl›kla efl gön- bilinen bilgi de¤eri.
derimseldir ve söylemsel eski bilgi içerir.
Durumsal eski bilgi Durumsal ba¤lamda bulundu¤u için eski bilgidir. Örne¤in, konu-
flucu ve dinleyici olarak kulland›¤›m›z ad›llar, ben, sen, odadaki du-
varda as›l› tablo, içinde bulundu¤umuz y›l gibi.
Özellikle Chafe (1976, 1987) taraf›ndan vurguland›¤› gibi söylem varl›klar›na

iliflkin bilgi de¤erleri uzun süreli bellekte bulunan ama etkinlefltirilmemifl ve k›sa
süreli bellekte etkinlefltirilmifl olabilir. Bu konu Chafe taraf›ndan vurgulanm›flt›r ve
Prince’in grupland›rmas›nda örtük olarak bulunur. Örne¤in, Prince’in kullan›lma-
m›fl yeni bilgi dedi¤i grup, sosyo-kültürel ba¤lam içinde uzun süreli bellekte yer
alan ama biliflte etkinlefltirilmemifl bilgidir. Etkinlefltirilmifl bilgi ise, söylemde o an-
da sözü edilen söylem varl›¤›d›r.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki f›krada alt› çizili yaz›lm›fl ve numaraland›r›lm›fl söylem varl›klar›n› Prince’in
SIRA S‹ZDE
2 (1981) s›n›fland›rmas›na göre hangi gruplara yerlefltirirsiniz?
(1) Genç bir taflral› ö¤renci (2) ‹stanbul’a hukuk ö¤renimi için gelmiflti. Fakat (3) güzel
k›zlar› görünce (4) bu güzel k›zlarla gezip tozmaya bafllad›.
(5) Ö¤retim y›l›n›n sonuna do¤ru (6) babas› o¤lunu ziyarete geldi ve bu arada beraberce
S O R U S O Rç›kt›lar.
flehri dolaflmaya U Bir aral›k dolafl›rken (7) genifl bir bahçeye girdiler. Karfl›lar›n-
daki büyük binay› gösteren (8) baba, o¤luna sordu:
D‹KKAT - “(9) Bu ne o¤lum?
D ‹ K K A T Hastane mi?”
- “Ben de bilmiyorum,” diye cevap veren delikanl›, (10) o s›rada yanlar›ndan geçen bir
gence dönüp sordu:
N N
- “Affedersiniz, (11) bu ne binas›d›r?”
- “Bu mu, Hukuk Fakültesi...”
Bilgi Yap›s›
Bilgi Yap›s›: Bir sözcede (Göreceli) Eski - yeni bilgi yap›s›: Sözcede bir ö¤enin di¤erine göre eski ya da ye-
bulunan
K ‹ T gönderimsel
A P ifade ni olma durumuK ‹ T AveP konuflucunun tümcesini dinleyicisinin bildi¤ini sand›¤› bilgiye
ile ifl, hareket bildiren
eylemlerin birbirlerine göre düzenlemesidir. Yeni bilginin dinleyicinin biliflinde etkin olan bilgi do¤rultu-
göreceli olarak eski ya da sunda tümce içinde paketlenmesidir (Chafe, 1976). Dilbilimde bilgi yap›s›n›n ince-
yeni bilgi tafl›mas›.
TELEV‹ZYON lenmesi PragT E L Eekolü
V ‹ Z Y O dilbilimiyle
N bafllar ve pek çok dilde yo¤un biçimde araflt›r›lm›fl
bir konudur. Bilgi yap›s›, yaln›zca Ad Öbekleriyle kodlanan söylem varl›klar›na
iliflkin de¤ildir. Eylem Öbe¤i de eski ya da yeni bilgi tafl›yabilir. Bilgi yap›s› iletilen
mesaj›n içeri¤ine de¤il ne flekilde sunuldu¤una iliflkindir. Öyleyse ayn› önerme de-
¤erine sahip olan sözceler, farkl› bilgi yap›s› tafl›yabilirler. Bir baflka deyiflle bilgi
yap›s›n›n sunumundaki farkl› seçenekler önermenin do¤ruluk de¤erini de¤ifltir-
mez. Örne¤in, Türkçede temel söz dizilimi özne-nesne ve eylem biçiminde olma-
s›na karfl›n ayn› önermeyi alt› farkl› söz dizilimiyle dillendirmek mümkündür:
3. a. Suzan bebe¤i uyuttu.

b. Bebe¤i Suzan uyuttu.
c. Suzan uyuttu bebe¤i
d. Bebe¤i uyuttu Suzan.
e. Uyuttu bebe¤i Suzan.
f. Uyuttu Suzan bebe¤i
Örnek (3a-f) aras›ndaki sözceler ayn› önermesel anlam› içerseler de aralar›nda

farkl›l›klar vard›r. Bu farkl›l›klar söylem ba¤lam› ve iletiflimsel amaca ba¤l› unsur-
lardan kaynakland›¤›na göre bilgi yap›s›n› incelemek edimbilimin konusudur. Yu-
kar›daki (3a-f) örneklerinde görülen söz dizilimlerinin hangi ba¤lamlarda tercih
edildi¤ini daha sonra tart›flabilmek için öncelikle bilgi yap›s›n› aç›klamak ve baz›
kavramlar› aç›¤a kavuflturmak gereklidir. Bu da sonraki bölümde konu edilecektir.
Bilgi Yap›s›n›n Bileflenleri: Konu, Odak, Karfl›tsall›k

Bilgi yap›s›n›n farkl› bileflenleri konu, odak ve karfl›tsall›kt›r.
Konu: Sözcede hakk›nda Konu: Bir sözcede hakk›nda konuflulan, yorum yap›lan ya da hakk›nda bir fley
konuflulan ö¤e. sorulan varl›kt›r (Reinhart, 1982). Reinhart’a göre “Bana X’ten bahset” gibi bir rica-
ya verilen yan›tta X sözce konusu olur. Konu, genelde eski bilgidir (Erguvanl›,
1984; Erkü, 1983; Prince, 1992). Ancak Reinhart (1982) ve (Prince 1981, 1992) eski
bilgi olman›n konu için yeterli ve tek ölçüt olmad›¤›n› belirtmifllerdir. Prince’e gö-
re s›kl›k aç›s›ndan konunun eski bilgi olma e¤ilimi vard›r. Konu, genellikle söylem-
sel veya durumsal eski bilgi de¤eri tafl›r. Dolay›s›yla iletiflimsel aç›dan en yo¤un bil-
giyi tafl›yan ö¤e olmayabilir. Ancak eski bilgi de¤eri tafl›ma durumu, konu için mut-
lak bir zorunluluk de¤ildir. Konu, ç›kar›msal veya yeni bilgi de¤eri de içerebilir.
Bunun yan› s›ra konu, ço¤unlukla canl› ve hatta insan olan özne konumunda-
ki ö¤edir (Givón, 1983; Dahl ve Fraurud, 1996). Söylemde sözü edilerek biliflsel
olarak etkinlefltirilmifl, dolay›s›yla k›sa süreli bellekteki en belirgin ö¤edir. Türkçe
gizli özneli bir dil oldu¤u için konu, gizli özne olabilir. Asl›nda kimi kuramlarda bir
sözcedeki konu bilindi¤i için biliflsel ba¤lamda bulunan ve eski bilgi oldu¤u için
ses vurgusu almayan dolay›s›yla gizli özneli dillerde gizli ad›l olabilen ö¤e olarak
kabul edilir. Cans›z varl›klar da konu olabilirler ama genelde canl› ve insan olan
ve daha önceki söylemde söz edilen varl›klar di¤erlerine göre daha konusald›r.
Söylemin konusu, sözce konusu ile kar›flt›r›lmamal›d›r. Örne¤in, söylemin konusu
al›flverifl etmek olabilir ama her sözcede farkl› bir tümce konusu bulunabilir. Bilgi
yap›s›n› ilgilendiren tümce düzeyindeki konudur. Konu, tümcenin bafllang›ç nok-
tas› olarak da görülebilir. Chafe’e (1976) göre konu, tümcedeki yorumun ne hak-
k›nda oldu¤una dair k›s›tlay›c› bir ö¤edir. Chafe (1976) konunun bir çerçeve olufl-
turdu¤unu savunur.
Bilgi yap›s› çözümlemelerinde konuflucu ve dinleyicinin bilifllerinde paylafl›lan
bilgi ve bu bilginin iletiflim s›ras›nda ne flekilde de¤iflip güncellenece¤i modellenir.
Söylem modelinde bulunan varl›klar göz önünde bulundurularak bu model yeni
sözcelerle güncellenir. Konu yeni verilecek bilginin depolanabilece¤i bir dosya
olarak da görülebilir (Chafe, 1976; Vallduvi, 1993; Hoffman, 1995).
4. a. Ahmet’in çocuklar› tatile ç›kt›lar.
Yukar›daki örnekte “Ahmet’in çocuklar› ” bir dosya açar “tatile ç›kt›lar ” ise bu
konu hakk›ndaki yorumdur.
Konu, hemen hemen tüm araflt›rmac›lara göre gönderimsel bir ö¤edir (Gundel
1999).
5. a. Biri bizi gözetliyor.
b. Hiç kimse çal›flm›yor.
Konu gönderimsel oldu¤una göre (5a-b)’deki örneklerde alt› çizili ö¤eler konu
de¤ildir. Yani bu sözcelerde konu yoktur. Öyleyse her sözcede bir konu bulun-
mak zorunda de¤ildir.
Yorum: Sözcede konu hakk›nda yap›lan yorumdur. Konunun d›fl›nda sözcenin
geri kalan bölümüdür. Yorum tamamen yeni bilgiden oluflabilir.
Odak: Odak söylem ba¤lam› kapsam›nda en yeni bilgi olarak tan›mlanabilir Odak: Sözcede iletiflimsel
aç›dan en yeni bilgiyi
(Prag ekolü araflt›rmac›lar› ve Erguvanl› 1984). Odak yeni bilgi tafl›d›¤› için soru tafl›yan ve vurgu alan
tümcelerindeki soru sözcükleri ve onlara verilen yan›t odak ö¤eleridir (Gundel, ö¤edir.
1998; Büring, 1997:44). Afla¤›daki örneklerde odak büyük harflerle gösterilmifltir:
6. Ayfle: Bu pastay› K‹M yedi?
Serap: Pastay› CAN yedi.
Burada hem soru sözcü¤ü hem de onun yan›t› olan Can odak alan ö¤elerdir.
Afla¤›da ise Eylem Öbe¤i yeni bilgi içeren oda¤› içerir:
7. Serap: Can ne yap›yor?
Erhan: Can YEMEK P‹fi‹R‹YOR.
Herhangi bir ö¤e odak olabilece¤i gibi tüm bir tümce de odak olabilir:
8. Ne oldu?
Bir k›z aniden caddede ba¤›rmaya bafllad›.
Yukar›daki örnekte sorunun yan›t› yani sözcenin tamam› yeni bilgidir ve odak-
t›r. Bunlara tüm-odak sözceleri denir.
Odak sözlü dilde her zaman sesbilimsel vurgu tafl›r. Dolay›s›yla Türkçe gibi ad›l
düflmeli dillerde odak gizli özne olamaz:
9. Ahmet: Sinemaya K‹M gidiyor?

Sanem: BEN gidiyorum.
#Gidiyorum.
Örnek (9)’da Sanem’in sözcesindeki “ben” ad›l› odakt›r. Gizli özne sesletilme-
di¤i için vurgu alamaz ve bu nedenle bu ba¤lamda kullan›lamaz.
Türkçede soru tümcesine verilen yan›tta eski bilgi tafl›yan ö¤eler eksiltilebilir.
Afla¤›daki örnekte üstü çizilmifl ö¤eler eksiltilebilen ö¤elerdir:
10. Soru: Lokumlar› K‹M yedi?

Yan›t: Lokumlar› AYfiE yedi.
Örnek (10)’daki yan›tta tüm ö¤eler eksiltilebilir, ancak “kim” sorusunun yan›t›
“Ayfle” yeni bilgi ve odakt›r. Odak vurgulanarak öne ç›kart›lan ö¤e oldu¤u için ek-
siltilemez.
Karfl›tsall›k: Benzer iki ya da Karfl›tsall›k: Bir ö¤e benzeri olan bir di¤er ö¤eye göre ya da bir kümede bu-
daha fazla seçene¤in lunan di¤er benzer seçeneklere göre karfl›tsall›k oluflturur: Örne¤in:
oluflturdu¤u
karfl›laflt›r›labilir olma
özelli¤i. 11. Ali mi Ayfle mi geldi?
Ali geldi.
Burada “Ali ” ve “Ayfle” benzer varl›klard›r çünkü her ikisi de gelme olas›l›¤› bu-
lunan kiflilerdir ve bu eylemi gerçeklefltirme aç›s›ndan karfl›tsall›k olufltururlar.
Yap›lan ifller de di¤erlerine göre karfl›tsall›k oluflturabilir:
12. Bugün sinemaya m› gidelim yoksa yüzelim mi?

Yüzelim.
Yukar›daki örnekte sinemaya gitmek ve yüzmek eylemleri karfl›tsald›r. Karfl›tsal

ö¤eler eski ya da bilgi içerebilirler. Karfl›tsal ö¤eler de odak gibi alt› çizilen ve ses-
bilimsel vurgu alan ö¤elerdir. Dolay›s›yla baz› dilbilimsel çal›flmalarda karfl›tsall›k,
Karfl›tsal odak: Birbirleriyle oda¤›n bir parças› olarak ele al›nm›flt›r. Baflka araflt›rmac›lara göre ise karfl›tsal
karfl›laflt›r›labilecek yeni
bilgi tafl›yan seçenekler. odak ve karfl›tsal konu da ayr› kategoriler oluflturur (Hajicová, Partee ve Sgall
2010; Lee 1999, 2006; fiener 2010). Erguvanl› da (1984:37) karfl›tsal olan ve sesbi-
Karfl›tsal konu: Birbirleriye
karfl›laflt›r›labilecek ve
limsel vurgu alan karfl›tsal konuyu fark etmifltir (Erguvanl› buna güçlü konu ad›n›
sözcenin hakk›nda oldu¤u vermifltir). Karfl›tsall›¤›n bilgi yap›s› için ayr› bir kategori olarak ele al›nmas› gere-
seçenekler. ¤i Molnár (2000, 2006) gibi eserlerde ayr›ca tart›fl›lm›flt›r. Dolay›s›yla karfl›tsall›¤›
bilgi yap›s›n›n odaktan ayr› ve ba¤›ms›z bir birimi olarak ele almakta yarar vard›r.
Biz burada Prince’in söylemsel ya da durumsal eski ve ç›kar›msal bilgi olarak grup-
land›rd›¤› bilgi de¤erleri içeren ö¤eleri sözce konusu ve karfl›tsal olduklar› durum-
da karfl›tsal konu olarak adland›raca¤›z. Karfl›tsal yeni bilgi tafl›yan ö¤eleri ise kar-
fl›tsal odak olarak niteleyece¤iz:
13. a. Çok güzel gömlekler var. Bir gömlek Ayfle’ye bir gömlek de Ahmet’e
alal›m.
Karfl›tsal konu: Bir gömlek (söylem eski ve sözcenin hakk›nda oldu¤u
varl›k)
Karfl›tsal odak: Ayfle... Ahmet (söylem yeni)
b. Ayfle ve Ahmet do¤um günlerini birlikte kutlad›lar. Ayfle’ye de Ahmet’e
de gömlek hediye edildi.
Karfl›tsal konu: Ayfle ... Ahmet (söylem-eski sözcenin hakk›nda oldu¤u
varl›klar)
14. Muazzez: Piknik sepetindeki yiyecekler nerede?
Serap: Yumurtalar sepette ve köfteler de bu pakette.
Karfl›tsal konu: Yumurtalar, köfteler
(Piknik sepetine ba¤lant›l› olarak ç›kar›msal bilgi de¤eri tafl›yan sözcenin
hakk›nda oldu¤u konular)
Bu bölümde bilgi yap›s›n›n bileflenlerini gördük. Afla¤›daki bölümde bu bile-

flenlerin dilde nas›l kodland›¤›na iliflkin gözlemlere de¤inece¤iz.
Afla¤›daki sözcelerde odak, konu ve karfl›tsal ö¤eleri bulunuz. E¤erSIRA

konu S‹ZDEve odak yoksa SIRA S‹ZDE
nedenleriyle belirtiniz: 3
1. Burada Kenan de¤il, Zafer sorumludur.
2. Her gün yeni bir malzeme almak gerekiyor. Bir gün kalem, baflka bir gün dergi, daha
sonra cetvel, kitap al›n›yor.
3. Seray’a gelince, çok neflelidir; her gün dans eder. S O R U S O R U
4. Sen yaz tatilinde Roma’ya m› gittin?
D‹KKAT D‹KKAT
Bilgi Yap›s›n›n Dilbilimsel Kodlan›fl›
Bilgi yap›s› her dilde bulunan bir ulamd›r. Evrensel olarak bilgi yap›s›n› kodlayan
N N
üç unsur bulunmaktad›r (de Swart ve de Hoop 1995): SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
• Biçimbirimsel özellikler
• Sesbilimsel özellikler
• Sözdizimsel özellikler
Büyük olas›l›kla evrensel olarak, yeni bilgi içeren odak ve karfl›tsall›k göste-
ren ö¤eler sesbilimsel vurgu al›rlar ve bu ö¤eler vurgusuz ya Kda‹ gizli
T A Pad›l olamaz, K ‹ T A P
eksiltilemez.
Bilgi yap›s›n›n kodlan›fl› bak›m›ndan dillerde evrensel özelliklerin yan› s›ra
farkl›l›klar da bulunur. Örne¤in, bilgi yap›s› baz› dillerde biçimbirimlerle
TELEV‹ZYON
kodlana- TELEV‹ZYON
bilir. Japoncada wa ve ga biçimbirimlerinin s›ras›yla konu ve odak kodlad›klar›
uzun süredir alanyaz›nda bilinmektedir (Kuno, 1972). Benzer flekilde Fildifli sahil-
lerinde konuflulan Kwa dil ailesinden Afrika Gbe dili de konu ve oda¤› biçimbi-
rimsel olarak kodlayan bir dildir: ‹NTERNET ‹NTERNET
Gbe (Kwa)
15. Kòfí yà Lέsì [Gúkomέ ton] i wέ ék yì xo ti
Kofi konu pirinç Gukome odak gidip ald›.
Kofi GUKOME’DAN P‹R‹NÇ almaya gitti.
(Aboh, 2004’ten Couto ve Putnam, 2008 içindeki kaynakça)
Yukar›daki örnekte yà biçimbirimi konuyu, wέ biçimbirimi ise oda¤› kodlar.

Benzer flekilde Avusturalya’da konuflulan bir dil olan Jinguluda bilgi yap›s›n› kod-
layan biçimbirimler oldu¤u belirtilmifltir (fiener 2010:2 Panselfani (2004)’ten al›nt›).

Türkçede ise mI soru eki odaklan›lan ö¤eyi gösterir. Odak ayn› zamanda vurguy-
la da iflaretlenir. Vurgu, büyük harflerle gösterilmifltir:
16. a. AL‹ mi Ayfle’ye kitap verdi?

b. Ali AYfiE’YE mi kitap verdi?
c. Ali Ayfle’ye K‹TAP m› verdi?
d. Ali Ayfle’ye kitap VERD‹ mi?
Yukar›daki (16a-d)’de mI soru biçimbiriminin önünde bulunan ö¤eler odakt›r.

(16d)’de görüldü¤ü gibi eylem de odak olabilir. Burada da oldu¤u gibi bilgi yap›-
s›n› iflaretleyen biçimbirimsel ve sesbilimsel özellikler bir arada görülebilir. Biçim-
birimsel, sesbilimsel ve sözdizimsel özellikler bilgi yap›s›n› bir arada kodlayabilir-
ler. Bir unsur, di¤erini d›fllay›c› nitelikte de¤ildir.
Sesbilimsel vurgu, odak ve karfl›tsall›¤› gösteren önemli bir unsurdur. Afla¤›da-
ki örnekte hem Almancada hem de Türkçede odak içeren ö¤elerin sesbilimsel vur-
gu ald›¤› görülmektedir:
17. Es war einmal ein alter KÖNIG.

Bir zamanlar yafll› bir KRAL vard›.
Der hatte drei SÖHNE.
Üç tane O⁄LU vard›.
Ihre Burgen standen entlang eine wichtige HANDELstrasse.
Kaleleri önemli bir T‹CARET yolunun üzerinde bulunuyordu.
(Almanca örnekler Steube ve di¤., 2004:16)
Bilgi yap›s›n›n sözdizimsel olarak kodland›¤› bir duruma örnek vermek gerekir-
se, evrensel olarak dünya dillerinde yeni bilginin tümcenin sonuna do¤ru kayd›r›l-
d›¤› görülmektedir:
18. a. Es war einmal ein alter König. (Almanca)

b. There was once an old king. (‹ngilizce)
c. Bir zamanlar yafll› bir kral vard›.
d. #Yafll› bir kral bir zamanlar vard›.
Ad›l düflürmeye izin vermeyen Almanca, ‹ngilizce ve Frans›zca gibi dillerde es
ya da there gibi hiçbir varl›¤a gönderim yapmayan ama yap›sal olarak özne konu-
munu dolduran anlamsal olarak bofl sözcükler bulunur. Bunlar, yeni bilgi tafl›yan
ö¤enin tümcede ilk ö¤e olmas›n› engellemek ve dinleyiciyi yeni bilgiye haz›rlamak
için kullan›l›rlar. Örnek (18d)’de de görüldü¤ü gibi Türkçede de odak olan yeni
bilginin tümcenin bafl›nda verilmesi uygun de¤ildir. Onun yerine dinleyiciyi yeni
bilgiye haz›rlayan ve bilgiselli¤i zay›f olan “bir zamanlar ” ö¤esi ile bafllamak da-
ha uygun görünmektedir (18c). Bu durum, Frans›zcada görülmektedir:
19. a. Il a été tué trois femmes. (Yeni bilgi)

Üç kad›n öldürüldü.
b. *Il a été tué trois femmes que vous avez vues. (Eski bilgi - konu)
Sizin gördü¤ünüz üç kad›n öldürüldü.
(Frans›zca, örnek Tomlin, 1986:60, Perlmutter ve Postal 1975’ten al›nt›)
Örnek (19a)’da Frans›zcada yeni bilgi olan “üç kad›n” anlamsal aç›dan bofl bir
ad›l olan il ’den sonra kullan›l›r. Sözce konusu olmad›¤› için sa¤a kayd›r›lm›flt›r.
Öte yandan (19b)’de görüldü¤ü gibi eski bilgi içeren ve konu olan ö¤e il ad›l›n›n
arkas›nda kullan›lamaz. Konunun tümcenin bafl›nda bulunma e¤ilimi vard›r. Oysa
bofl ad›llar, tümcenin bafl›ndaki yeni bilgi tafl›yan ö¤enin gelece¤ine dinleyiciyi ha-
z›rlayan bilgisel olarak hafif hatta bilgisel anlamda bofl olan ö¤elerdir. Benzer fle-
kilde ‹ngilizcede de “there is ” yap›s›n›n arkas›ndan belirli Ad Öbe¤i, dolay›s›yla es-
ki bilgi tafl›yan ve konu olan ö¤e bulunamaz:
20. a. There is a man in the garden.
Bahçede bir adam var.
b. *There is the man in the garden.
Bunun yan› s›ra gizli özneli bir dil olan ve dolay›s›yla there, es, il gibi anlamsal
olarak bofl olan ad›l› bulunmayan Rusçada da ayn› Ad Öbe¤inin tümcenin sonun-
da ve bafl›nda kullan›lmas› farkl› bilgi yap›s›n› kodlamaktad›r:
21. a. V komnate drovaty (yeni bilgi)
Odada yatak var.
b. Drovaty v komnate.
Yatak odada. (eski bilgi) (Rusça örnekler: Tomlin, 1986: 61)
Örnek (21a)’da hem Rusça hem de Türkçede “yatak” bilinmeyen yani yeni bil-
gi olan (21b)’de ise bilinen, eski bilgi tafl›yan bir ö¤edir. (21a)’da bilgisel olarak da-
ha zay›f olan “odada” yer belirtecimsi ö¤esi zay›f bilgisel içeri¤i ile dinleyiciyi ye-
ni bilgiye haz›rlar. Öte yandan (21b)’de tümce bafl›ndaki “yatak” bilinen ve sözce-
nin konusu olan ö¤edir.
Türkçede bilgi yap›s› de¤iflik araflt›rmac›lar taraf›ndan çok çal›fl›lm›fl bir konu-
dur (Erguvanl›, 1984; Erkü, 1983; Hoffman, 1995; K›l›çaslan, 1994; ‹flsever, 2000;
fiener, 2010; Özge ve Bozflahin, 2010). Bunun yan› s›ra Göksel ve Özsoy (2000;
2003) Türkçede oda¤›n tümcedeki konumunu ve ‹flsever (2002) konu kavram›n› ir-
delemifllerdir. Bu çal›flmalar ayr›nt›larda farkl›l›k göstermektedir. Türkçede bilgi
yap›s› konusunda çal›flma yapmak isteyen araflt›rmac›lar bu kaynaklara baflvurabi-
lirler. Ancak flunu belirtmek gerekir ki bu ünitede oldu¤u gibi karfl›tsall›¤›n bilgi
yap›s›nda özerk bir unsur olarak ele al›nmas›, buradaki çözümlemeyi Türkçe üze-
rine yap›lan di¤er çal›flmalardan ay›ran bir özelliktir. Türkçenin bilgi yap›s›na ilifl-
kin yap›lan çal›flmalar› burada ayr›nt›lar›yla sunmak yerine afla¤›da Türkçedeki bil-
gi yap›s›na iliflkin genel gözlemleri sunaca¤›z.
Afla¤›daki sorular› yan›tlat›n›z: SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

1. ‹se biçimbirinin afla¤›daki sözcelerdeki ifllevi nedir? 4
a. Ahmet, Suzan ve Neriman partiye geldiler. Can ise gelemedi.
b. Herkes ‹stanbul’a bay›l›r. Ben ise ‹stanbul’da yoruluyorum. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
2. Afla¤›daki sözcelerde tümce konumu “üç adam” gönderimsel ifadesinin bilgi yap›s›n›
ne flekilde etkilemektedir? S O R U S O R U
a. Bahçede üç adam var.
b. O üç adam dün buraya geldiler. D‹KKAT D‹KKAT
Türkçede Bilgi Yap›s›: Söz Dizilimi ve Di¤er Özellikler
N N
Türkçe, yukar›da belirtti¤imiz gibi esnek söz dizilimine izin veren bir dildir. Ancak
temel söz dizilimi özne-nesne-eylemdir. Buna iliflkin dört farkl› kan›t gösterebiliriz.
Birincisi, ad durum eki almam›fl nesneleri bulunan tümcelerde Özne-nesne-eylem
söz dizilimi anlam› belirler. Bu afla¤›daki örneklerde görülmektedir:
22. a. Mutluluk sa¤l›k getirir.

b. Sa¤l›k mutluluk getirir.
‹kincisi, s›kl›k aç›s›ndan bakt›¤›m›z zaman Türkçede tümcelerin ço¤unlu¤unun

bu s›rada oldu¤unu görürüz. Üçüncüsü, tüm ö¤elerin belirtisiz oldu¤u durumda
söz dizilimi temel dizilim s›ras›ndad›r (Erguvanl› 1984: 42):
23. Bir adam bir kad›na bir gül verdi.
Bunun yan› s›ra bir dilde temel söz dizilimi “Ne oldu? ” sorusuna verilen yan›t
ile belirlenir (Pinto, 1997). Türkçede de böyle bir soruya verilecek yan›t afla¤›daki
gibi özne-nesne-eylem dizilimindedir:
24. Ahmet: Ne oldu? (Neden sessizsiniz?)

Nuran: a. Suzan bebe¤i uyuttu.
b. #Bebe¤i Suzan uyuttu.
Yukar›daki örnekte (24a) soruya verilecek uygun yan›tt›r; oysa (24b) ancak be-
be¤in eski bilgi ya da konu oldu¤u durumlarda geçerli olabilir. Bir baflka deyiflle
bebekten daha önce söz edildiyse (24b) uygun sözce olabilir.
Türkçede temel söz diziliminin özne-nesne-eylem fleklinde oldu¤unu gördük.
Ancak, yukar›daki gibi üç ö¤eli bir tümcenin alt› ayr› biçimde dile getirilebilece¤i-
ni örnek (3)’de görmüfl ve farkl› dizilimlerin farkl› ba¤lamlarda kullan›ld›¤›n› ve
farkl› bilgi yap›s› özelliklerini kodlad›¤›n› belirtmifltik.
Konunun hangi konumda olabilece¤ini görmek için afla¤›daki örne¤e bakabiliriz:
25. Ahmet: Bebek nerede?

Nuran: a. Bebe¤i Suzan uyuttu.
b. Suzan uyuttu bebe¤i.
c. Suzan uyuttu.
Bu örnekte yan›ttaki “bebek ” soruda söz edilmifl olan konuyu oluflturur; çünkü
sözce onun hakk›ndad›r. Burada konu dinleyicinin biliflinde etkinlefltirilmifl belir-
gin ve söylem eski bilgidir. Bu durumda konu, tümce bafl›nda yer alabilir. Ergu-
vanl› (1984) ve Hoffman (1995) konunun tümce bafl›nda oldu¤unu belirtirler. An-
cak bu kat› bir kural de¤ildir, (25c)’de oldu¤u gibi tümce arkas›nda da kullan›labi-
lir; çünkü bu örnekte konu iletiflimsel olarak en zay›f bilgiselli¤e sahip ö¤edir. Ey-
lem ard› ya da tümce sonu böyle belirginlefltirilmifl ö¤eler için bir konum olabilir.
Benzer flekilde bilgisellik aç›s›ndan yeni bilgi tafl›mayan söylem eski ve belirgin
ö¤eler eksiltilebilir. Bu da (25c)’de görülmektedir. Pek çok araflt›rmac›, tümce ko-
nusunun tümce-bafl› konumunda kodland›¤› görüflünü paylaflmaktad›r (Halliday,
1967; Gundel, 1988; Vallduví, 1992; Erguvanl›, 1984; Hoffman, 1995). Bu görüfl da-
ha önce de gördü¤ümüz gibi eski ya da zay›f bilginin, yeni ve daha güçlü bilgisel-
lik tafl›yan bilgiden önce yer alma e¤ilimi do¤rultusunda geçerli gibi görünmekte-
dir. Ancak bu mutlak bir kural de¤ildir; böyle bir e¤ilim vard›r. Clark ve Haviland’a
(1977) göre tümce bafl›nda ve tümce bafl›na yak›n konumda yer alan ö¤eler tüm
sözceyi bellek yap›s›na ba¤lamaya yararlar. Öyleyse, eski bilgi içeren konunun
tümce bafl›nda yer almas› beklenebilecek bir olgudur. Öte yandan e¤er sözceler
dinleyicinin belle¤indeki düzenlemeye yard›mc› olmak amac›yla belli bir biçimde
kurgulan›yorsa, eylem sonunda yer alan ö¤eler de dinleyiciye bunlar›n biliflsel an-
lamda çok alt› çizilecek ö¤eler olmad›¤›n› ve etkinlefltirilmifl olarak iletiflimde yeni
bilgisellik tafl›mad›¤› konusunda yol gösterebilirler.
Öte yandan karfl›tsal ve odak olan ö¤eler eylem ve tümce sonunda yer alamazlar:
26. Bugün K‹M geldi?

a. Bugün AL‹ geldi.
b. AL‹ geldi bugün.
c. #Bugün geldi AL‹.
d. # Bugün geldi.
27. Bugün çocuklar ne yapt›?

a. AHMET okula gitti; CEM televizyon seyretti.
b. #Okula gitti AHMET; televizyon seyretti CEM.
c. #Okula gitti; televizyon seyretti.
Örnek (26)’da Ali odakt›r ve eylem önü ve tümce bafl›nda yer alabilir. Ancak
eylemin ard›nda kullan›lamaz ve gizli özne olamaz. Bunun yan› s›ra (27)’de Ahmet
ve Cem karfl›tsal konu olufltururlar, çünkü sorudaki “çocuklar ” ö¤esi ile ba¤lant›l›
olarak ç›kar›msal ö¤elerdir. (27)’deki yan›tta eylemler odakt›r. Karfl›tsal konular da
sesbilimsel vurgu ald›klar› için eylem sonunda kullan›lamazlar, gizli özne olamaz-
lar. Öyleyse, eylem sonu konumunun dinleyicinin biliflindeki belirgin olan ve ile-
tiflimsel olarak en az bilgiselli¤e sahip ö¤enin yer alabilece¤i bir konum oldu¤u bir
kez daha görülmektedir. Türkçede bilgi yap›s›n›n özellikleri afla¤›daki tabloda
özetlenebilir:
Konu Odak Karfl›tsall›k Tablo 6.2

Türkçede bilgi yap›s›
Tan›m Hakk›nda konuflulan ‹letiflimsel olarak en Benzer bir ya da bir özellikleri
varl›k yeni bilgi tafl›yan varl›k grup baflka varl›kla
karfl›tsall›k oluflturan
varl›k
Eski - Yeni Bilgi Genelde eski bilgi Yeni bilgi Eski bilgi içerirse kar-
De¤eri Söylemsel, durumsal fl›tsal konu; yeni bilgi
eski varl›k olma e¤ilimi içerirse karfl›tsal odak
vard›r. Ama bu mutlak olur.
bir koflul de¤ildir.
Tümce Konumu Tümce bafl›nda olma Tümcede eylem ile Eylem sonunda yer
e¤ilimi vard›r; ya da varsa eski bilgi tafl›yan alamaz.
çok belirgin oldu¤u ö¤enin aras›nda yer
durumlarda eylem al›r. Eylem sonunda
sonunda da yer alabilir. bulunamaz.
Eksiltilebilirlik Belirgin ise Eksiltilemez. Eksiltilemez.

Özelli¤i eksiltilebilir.
Sesbilimsel Karfl›tsal konu d›fl›nda Vurgu al›r. Vurgu al›r.
Vurgu vurgu almaz.
Bu bölümde bilgi de¤eri ve bilgi yap›s›n› gördük. Afla¤›da ise edimbilimin da-
ha çok sosyo-kültürel ba¤lam›na iliflkin konulara, dilde kibarl›k ve kabal›k kavram-
lar›na de¤inece¤iz.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki sorular›

SIRA S‹ZDE yan›tlay›n›z.
5 1. Afla¤›da alt› çizili ö¤elerden hangisi odak olamaz? Neden?
a. Bize dün iki misafir geldi.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E Lmisafirlerin
b. Çok sevindik ‹M gelifline.
2. Afla¤›dakilerden hangileri eksiltilemez? Neden?
S O R U a. Odak S O R U
b. karfl›tsal odak
D‹KKAT b. Konu D ‹ K K A T
c. karfl›tsal konu
d. en belirgin ö¤eler
N N
D‹LDE K‹BARLIK VE KABALIK

AMAÇLARIMIZ Afla¤›daki AMAÇLARIMIZ
durumlarda arkadafl›n›za neler söyleyebilece¤iniz üzerine birkaç gözlem
yapal›m:
Durum: Ceyda ve bir arkadafl› çok önemli bir s›nava girdiler ve Ceyda her iki-
sinin de s›nav› kazand›¤›n› ö¤rendi. Bu durumda flu sözcelerden birini söyledi¤i-
ni var sayal›m. Sizce hangileri kibar ve hangileri kaba olarak nitelendirilebilir?
Neden?
a. Yaflas›n! ‹kimiz de s›nav› kazand›k. Hadi bunu kutlayal›m.
b. Hem sen, hem de ben s›nav› kazand›k. Zaten ikimiz de çok çal›flm›flt›k.
Tebrikler!
‹NTERNET c. Hem‹ Nsen,
T E R Nhem
E T de ben s›nav› kazand›k. Oysa sen benim kadar çal›flmam›fl-
t›n bile. Haks›zl›k bu! Yoksa torpilin mi vard›?
d. Biliyor musun? Ben s›nav› kazand›m.
Bu sözcelerden birinin seçimi dilde kibarl›k ya da kibarl›k yoksunlu¤u ile ya-

k›ndan ilgilidir. Örnek (a) ve (b)’deki sözceler kibar, (c)’deki sözce ise kabad›r.
Bunun nedeni de ilk iki örnekte sevinci paylaflarak dayan›flma gösterme, (c)’de ise
arkadafl›n› küçümseyip, ona hakaret ederek onun öz imgesini tehdit etmektedir.
Örnek (d) ise, ilk bak›flta kaba gibi görünmese bile tuhaft›r; çünkü konuflucu, ar-
kadafl›n›n da s›nav› kazand›¤› gerçe¤ini bildi¤i halde bunu belirtmeyerek, Konufl-
ma ‹lkelerinden Nicelik ilkesini çi¤nemektedir. Bu da ortak sevinç paylaflma ve da-
yan›flma anlay›fl›na terstir. Asl›nda arkadafl›, Ceyda’n›n saklad›¤› bilgiyi fark ederse,
sözcesi kaba olarak bile alg›lanabilir. Dil kullan›m›ndaki bu tür sözce tercihleri, ki-
barl›k ad› alt›nda incelenir. Afla¤›daki bölümlerde dillerde kibarl›k ve kabal›k kav-
ramlar›n› irdeleyece¤iz.
Dilde Kibarl›k
Daha önce gördü¤ümüz gibi Grice, insanlar›n sa¤duyulu bireyler olarak iletiflimi
etkin biçimde iletmek için iflbirli¤i yapt›¤›n› belirtmifltir. Dilbilimde kibarl›¤› ilk kez
araflt›ran Amerikal› dilbilimci Robin Lakoff (1973, 1977) Grice’tan etkilenerek ki-
barl›k ilkeleri önermifltir. Daha sonra Leech (1983) yine Grice’tan etkilenerek ki-
barl›k ilkelerini geniflletmifl, Brown ve Levinson (1978, 1987) ise Amerikal› toplum-
bilimci Erving Goffman’›n yüz kavram› aç›s›ndan bir kibarl›k modeli önermifllerdir.
En yayg›n olarak kullan›lan bu modelleri afla¤›da aç›klayaca¤›z.
Kibarl›k ‹lkeleri
Robin Lakoff (1973) dil çözümlemelerinde dilbilgisel ve anlambilimsel kurallar›n
yan› s›ra edimbilimsel kurallar›n da eklenmesi gerekti¤ini savunmufltur. Bunlar
Grice’›n konuflma ilkelerinden esinlenen kibarl›k ilkeleridir:
a. Dil kullan›m›nda aç›k ol (Grice anlam›nda yani dilde bulan›kl›¤a izin verme).
b. Kibar ol
Karfl›dakine dayatmada bulunma.
Seçenek tan›.
Dinleyicinin kendisini iyi hissetmesini sa¤la- arkadaflça davran
Lakoff (1975) daha sonra bunlara afla¤›dakileri eklemifltir:
a. Resmiyet: Mesafeli davran.
b. Sayg›: Seçenek tan›.
c. Dostluk / samimiyet: Duygudafll›k, dostluk göster.
Bu ilkelerin hepsi dinleyiciye yöneliktir ve onun kendisini iyi hissetmesini sa¤-
lamay› amaçlar.
Leech (1983) benzer flekilde Grice’›n ilkelerinin uzant›s› olarak daha ayr›nt›l› ki-
barl›k ilkeleri önermifltir. Leech’e göre kibarl›k ilkeleri kifliler aras›ndaki iletiflimsel
uyuflmazl›k ya da olas› k›rg›nl›klar› ortadan kald›rarak en üst düzeyde iletiflimsel
uyuflmay› sa¤lamakt›r. Leech (1983) kibarl›¤›n ya konuflucu ya da dinleyici üzerin-
de bir yarar -çaba iliflkisine ba¤l› oldu¤unu belirtir. Bu anlamda kibarl›k, asimetrik-
tir. Yarar - çaba iliflkisini Leech (1983: 107) flu flekilde örneklendirilir:
fiekil 6.2
Dinleyici çabas› Daha az kibar
Patatesleri soy.
Bana gazeteyi uzat.
Otur.
fiuna bak.
‹yi bir tatil geçir.
Bir sandviç daha ye.
Dinleyiciye yarar Daha kibar
Yukar›daki örneklerde dinleyici, patatesleri soymak için göreceli olarak fazla,

gazeteyi uzatmak için daha az çaba harcayacakt›r. Di¤er sözcelerde dinleyicinin
çabas›, gittikçe azal›r. ‹yi bir tatil dile¤i ve dinleyicinin bir sandviç daha yemesini
önermek, dinleyiciye iyilik dilemek ya da ikram etmek söz eylemleri olarak onun
yarar› için söylenen sözcelerdir. Dolay›s›yla kibarl›k afla¤›daki sözcelerde giderek
artar. Bu tür çaba - yarar iliflkisini göz önünde bulunduran Leech, kibarl›k modeli-
ni bu asimetrik iliflkiye dayand›r›r. Bunun yan› s›ra, kibarl›k ve dolayl› olma yak›n-
dan ba¤lant›l›d›r (Leech, 1983: 108):
28. a. Telefona cevap ver.

b. Telefona cevap vermeni istiyorum.
c. Telefona cevap verir misin?
d. Telefona cevap verebilir misin?
e. Zahmet olmazsa telefona cevap verebilir misin?
Yukar›daki örneklerde dinleyiciden istenen iflin do¤rudan ifadesinden bafllaya-

rak gittikçe daha dolayl› ifadeye do¤ru yer alan sözceler en az kibardan en kibara
do¤ru s›ralanm›flt›r. Yani, Leech ve daha sonra sözünü edece¤imiz araflt›rmac›lara
göre, dolayl› dil kullan›m› karfl›dakine yapt›r›m uygulamay›p, seçenek sunmas› ne-
deniyle daha kibard›r. Dilin dolayl› kullan›m›na afla¤›da tekrar de¤inilecektir.
Baz› edimsözler, içsel olarak konuflucu için baz›lar› da dinleyici için yarar (ya
da zarar) sa¤layan ya da çaba gerektiren özelli¤e sahiptir ve edimsözün amac› ki-
flileraras› iliflkideki sosyal amaçla uyumlu veya uyumsuzdur. Leech (1983: 104) bu
edimsözleri flu flekilde gösterir:
Tablo 6.3 (1) Rekabetçi edimsözler Edimsözün amac› sosyal amaçla rekabet halindedir:
Edimsöz Çeflitleri
emretme, isteme, rica etme, talep etme, vs.
(2) Dost ve yak›nl›k Edimsözün amac› sosyal amaçla örtüflür: davet etme, ikram
edimsözleri etme, selam verme, teflekkür etme, tebrik etme, vs.
(3) ‹flbirlikçi edimsözler Edimsözün amac› sosyal amaçla ba¤lant›l› de¤ildir: rapor
verme, ilan etme, öykü anlatma, vs.
(4) Çat›flmac› edimsözler Edimsözün amac› sosyal amaçla çat›fl›r: tehdit etme, suçlama,
küfretme, azarlama, vs.
Yukar›daki edimsözlerden (1) ve (2) numaral› olanlar kibarl›kla yak›ndan ilgili-

dir. (1) numaral› edimsözler konuflucunun iste¤inin gerçeklefltirilmesi do¤rultu-
sunda dinleyicinin çabas›n› gerektirirken, (2) numaradakiler dinleyici yarar› içindir.
(3) numaradaki edimsözler, kibarl›¤a duyarl› de¤ildir, çünkü yarar ve çaba söz ko-
nusu de¤ildir. (4) numaral› edimsözler ise dilde kabal›k ile ba¤lant›l›d›r ve dilde
kabal›k daha sonra ayr›nt›l› olarak ele al›nacakt›r.
Leech, alt› adet kibarl›k ilkesi önermifltir:
Tablo 6.4 Nezaket ilkesi (a) Dinleyicinin çabas›n› azalt

Kibarl›k ‹lkeleri
(Leech, 1983) (b) Dinleyiciye yarar› artt›r.
Cömertlik ‹lkesi (a) Kendine yarar› azalt.
(b) Kendi çaban› artt›r.
Övgü ‹lkesi (a) Dinleyiciye elefltiriyi azalt.
(b) Dinleyiciye övgüyü artt›r.
Tevazu ‹lkesi (a) Kendine övgüyü azalt.
(b) Kendine elefltiriyi artt›r.
Uyuflum ‹lkesi (a) Di¤eri ile arandaki görüfl ayr›l›klar›n› azalt.
(b) Di¤eri ile arandaki görüfl uyuflumunu artt›r.
Duygudafll›k ‹lkesi (a) Di¤eri ile arandaki karfl›t duygular› azalt.
(b) Di¤eri ile arandaki duygudafll›¤› artt›r.
Cömertlik ‹lkesi, kendine yarar› azalt›p, dinleyiciye yarar› artt›rmaya iliflkindir.

Bunu afla¤›daki örneklerle aç›klayabiliriz:
Kibarl›k ‹lkeleri Örnekler Yorumlar

Nezaket Üst ilkesi Beni eve götür. Karfl›dakinin çabas›n› kendi yarar›n› art-
t›rd›¤› için kibar bir sözce de¤ildir.
Cömertlik ‹lkesi Bana araban› verebilirsin. Karfl›dakinin çabas› kendi yarar›n› artt›r-
d›¤› için kibar bir sözce de¤ildir.
Bize yeme¤e buyurun. Kendi çaban› artt›r›p karfl›dakinin yarar›-

n› artt›rd›¤› için kibar bir sözcedir.
Size yeme¤e gelmeliyim. Kendi yarar›n› artt›r›p karfl›dakinin çaba-

s›n› artt›rd›¤› için kibar bir sözce de¤ildir.
Övgü ‹lkesi Daha dikkatli olmal›s›n. Karfl›dakini elefltirdi¤i için kibar bir sözce
de¤ildir.
Harika bir kek yapm›fls›n. Karfl›dakini övdü¤ü için kibar bir sözce-
dir.
Tevazu ‹lkesi Lütfen bu minik hediyeyi an› ola- Tevazu gösterdi¤i için kibar bir sözcedir.
rak kabul edin.
Lütfen bu müthifl harika hediye- Tevazu göstermedi¤i için kibar bir sözce
yi an› olarak kabul edin. de¤ildir.
Tevazu ‹lkesi baz› kültürlerde di¤erlerine göre daha fazla vurgulanan bir ilkedir. Örne¤in, Japonlar sürek-
li olarak kendilerini ve sahip olduklar›n› küçümseyerek tevazu ve kibarl›k gösterirler. Hatta bir sürü nefis
yemekle dolu bir masada bile konuklar›na “sofrada bir fley yok ama lütfen buyurun” diye masadaki ne-
fis yemeklerin varl›¤›n› bile inkâr edebilirler (Leech, 1983:136). Tevazu ilkesi Türk kültürünün de önem-
li bir parças›d›r. Türkçede “Naçizane”, “Esta¤furullah” gibi belirteçler ve “bendeniz” gibi ad›llar tevazu
göstergesi olarak kullan›lan baz› sözcüklerdir.
Uyuflum ‹lkesi A: Seren ne kadar güzel flark› (B), (A) ile ayn› duygular› paylaflmad›¤›n›
söylüyor, de¤il mi? gösterdi¤i için sözcesi kibar de¤ildir.
B: Ne demezsin?
Baz› kültürlerde Uyuflum ‹lkesi, Tevazu ilkesinden daha önemlidir. Örne¤in, Amerikan kültürün-
de karfl›dakiyle uyuflmamazl›k kibar olmayan bir tav›rd›r:
A: Harika bir k›yafetin var.
B1: Çok teflekkürler. Ben de çok be¤eniyorum.
B2: Yok can›m, zaten ben onu y›llar önce alm›flt›m. Üstelik pek de güzel de¤il.
(B1) sözcesi, uyuflum ilkesi do¤rultusunda ayn› görüflte olmay› kapsar ve tevazu gösteren (B2)
sözcesine göre Amerikan kültüründe daha kibar olarak kabul gören bir sözcedir. Japon kültürün-
de oldu¤u gibi, di¤er baz› kültürler ise, tevazu ilkesi do¤rultusundaki (B2) sözcesini daha kibar
olarak de¤erlendirebilirler.
Duygudafll›k ‹lkesi (Üzgün birisine) Sen hiç çal›fl- Duygudafll›k göstermeyen sözce kibar
mad›¤›n için s›n›fta kalmay› hak de¤ildir.
etmifltin.
Bu kadar üzülme. Bir dahaki se- Duygudafll›k ve teselli gösteren bu söz-

fer mutlaka s›nav› baflar›rs›n. celer kibard›r.
Afla¤›da en yayg›n olarak kullan›lan bir baflka kibarl›k modeli Brown ve Levin-
son’›n (1987) kibarl›k kuram›n› aç›klayaca¤›z.

6 1. Afla¤›dakilerden hangisi dinleyicinin çabas›n› azaltan, ona yarar› artt›ran ve bu neden-
le kibarl›k ilkelerine uygun sözcelerdir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü meyve
a. Akflama fi Ü N E L ‹ M
al.
b. Bir çay daha al.
S O R U c. Bana birS soda
O R U al.
d. Benim için bir araba al.
D‹KKAT 2. Afla¤›daki Dsözce

‹ K K A kibarl›k
T ilkesine uygun mudur? Neden?
Bu çok güzel böre¤i kendi ellerimle yapt›m.
N N
Yüz Kavram› ve Kibarl›k Stratejileri
Yüz: Her toplumdaki her Brown ve Levinson’›n (1978, 1987) gelifltirdi¤i kibarl›k stratejileri, kiflinin yüz ad›
bireyin bir yandan ba¤lanma
AMAÇLARIMIZ
bir yandan özerk olmaya
verilen öz AMAÇLARIMIZ
imgesini koruma amac›yla kullan›l›r. Yüz kavram› ilk kez Amerikal› top-
yönelik topluma sundu¤u öz lumbilimci Erving Goffman (1967) taraf›ndan önerilmifltir. ‹ngilizcedeki karfl›t›yla
imgesidir. Yüz, kiflilerin face (yüz) sözcü¤ü, lose (kaybetmek) eylemiyle birlikte kullan›ld›¤›nda lose face
psikolojik bir boyutudur.
K ‹ T A P (itibar›n› kaybetmek)
K ‹ T A P anlam›na gelir ve itibar anlam› buradaki yüz terimiyle de ya-
k›ndan iliflkilidir. Goffman’a göre yüz, iletiflimde konuflucunun, topluma karfl› ken-
di olumlu sosyal imgesini sunma ve bu öz imgeyi koruma çabas›d›r. Türkçede yüz
TELEV‹ZYON ak›, yüz k›zart›c›,
T E L E V ‹ Z Yyüz
O N karas›, yüzü yere gelmek, yüzü olmamak, yüzüne bakama-
mak, gerçek yüzünü görmek ve hatta yüzsüz gibi deyimler kiflinin toplum içinde-
ki imgesi, toplumdaki itibar› ve kendini sunuflu ya da baflkalar›nca alg›lan›fl› an-
lamlar›n› içerir. Dolay›s›yla bu deyimlerin de burada teknik terim olarak kulland›-
‹NTERNET
¤›m›z yüz ‹kavram›
NTERNET
ile ba¤›nt›l› olmas› ilginçtir ve bu ba¤›nt› Ruhi ve Ifl›k-Güler
(2007) taraf›ndan incelenmifltir. Benzer flekilde Ukosakul (2003) Tayland dilinde
naa (yüz) sözcü¤ünün kiflinin toplumsal ruhsal yönü, onuru, sayg›nl›¤› ve duygu-
lar›yla yak›ndan ba¤lant›l› oldu¤unu bulmufltur: ikiyüzlü bir insan, yüzü gülerken
içi kan a¤lamak, vs. gibi.
Teknik terim olarak yüz soyut bir kavramd›r ve iki boyutu vard›r:
Olumlu Yüz: Kiflinin toplum Olumlu yüz: Kiflinin toplum taraf›ndan, en az›ndan baz› bireyler taraf›ndan
taraf›ndan kabul görme,
di¤er bireylerle yak›n sosyal
onaylanma, hofllanma, kabul görme ve onlarla sosyal iliflki kurma iste¤i ya da top-
iliflkiler içinde olma lumun yüz ak› olan birey olma iste¤i,
iste¤idir. Olumsuz yüz: Di¤erlerince zorlanmama, ya da baflka bir ifadeyle bir kifliyi, yü-
Olumsuz Yüz: Kiflinin di¤er zünün tutmayaca¤› bir eyleme zorlanmamas›, güç duruma sokulmamas›, özerk ol-
bireyler taraf›ndan özgür ma, sayg› gösterilme, vs. iste¤idir.
b›rak›lma ve ba¤›ms›z bir
birey olma iste¤idir. Öyleyse, soyut yüz kavram›na göre kiflinin dilsel kibarl›¤› da dâhil olmak üze-
re davran›fllar›n› yöneten birbirine ters iki etki vard›r:
(a) Kiflinin toplumda kabul görme ve baflkalar›yla ba¤lant›l› olma, ba¤lanma is-
te¤i (Olumlu yüz)
(b) Kiflinin özerk bir birey olma ve sayg› gösterilme iste¤i. (Olumsuz yüz)
Brown ve Levinson (1987:13) olumlu ve olumsuz yüzün evrensel bir insan
özelli¤i oldu¤unu savunurlar. Ancak bununla ba¤lant›l› unsurlar kültürden kültüre
de¤iflebilir: Hangi davran›fllar yüz tehdit edicidir, hangi insanlar yüz korumaya yö-
nelirler, kiflisel iliflkiler ne flekilde düzenlenir, vs. gibi sorular kültüre ba¤l› de¤iflik-
lik gösterebilir.
Brown ve Levinson’a göre insanlar aras› iletiflimin güdüsü bu yüzü korumakt›r.

Olumlu yüz, bir kiflinin baflkalar›n›n kendi hakk›nda olumlu ve iyi düflüncelere
sahip olmalar› yönündeki çabas›; olumsuz yüz ise özerklik alan›n› korumaya yö-
nelik baflkalar› ile aras›na mesafe koyma ve üzerinde hiç kimsenin bask› olufltur-
mamas› için elinden geleni yapma gayretidir. ‹letiflimde konuflucular, bir yandan
kendi yüzlerini öte yandan da dinleyicinin yüzünü korumak için denge oluflturma-
ya çal›fl›rlar; çünkü iletiflim olumlu yüze karfl› yüz tehdit edici unsurlar içerir. Ki- Yüz tehdit edici edim: Bir
kiflinin di¤er bireylere
barl›k stratejileri, konuflucular›n bir yandan yüz tehdit edici unsurlar› savuflturmak ba¤lanma, ilgi görme
ve bir yandan da olumlu yüzlerini korumak aras›ndaki denge çabas› sonucu orta- yak›nl›k kurma gibi olumlu
ya ç›kan stratejilerdir. Kiflilerin imgelerini korumaya yönelik bu çabalar da yüz ça- yüz isteklerine ya da sayg›
görme, mesafeyi koruma
l›flmas› olarak bilinir. ‹nsanlar yüzlerini koruyabilir, afla¤›lanabilir, mahcup olabi- gibi olumsuz yüz isteklerine
lir ya da teknik bir ifadeyle yüzlerini kaybedebilirler. Öyleyse yüz kavram›n›n duy- karfl›t olarak dil
kullan›m›d›r.
gusal bir boyutu vard›r. Yüz çok k›r›lgan duygusal bir boyut oldu¤una göre insan-
lar›n k›r›c› olmamak amac›yla birbirlerinin yüzlerini koruma konusunda iflbirli¤i
yapt›klar› varsay›l›r. (Brown ve Levinson, 1987:61) Yukar›da, Leech’in baz› edim-
sözlerin olas› kibarl›k içerip içermedi¤inden söz etti¤ini görmüfltük. Öte yandan
Brown ve Levinson’a göre baz› eylemler, yüz tehdit edici, di¤erleri yüz koruyucu
ya da artt›r›c› niteliktedir.
Di¤erinin olumsuz yüzünü tehdit Dinleyiciye bir ifli yapmas› ya da yapmamas› konusunda bask›
eden eylemler oluflturan eylemler,
Emir ve ricalar,
Dinleyiciye bir ifli yapma konusunda hat›rlatmalar,
Tehdit, uyar› ve bir iflin yap›lmamas› sonucu cezai yapt›r›mlar
Dinleyicinin olumlu yüzünü teh- fiikayet etme, elefltirme, di¤erinin fikrine karfl› ç›kma, tabu olan
dit eden eylemler konularda konuflma, kiflilik, inanç, sahip olduklar› ve de¤erlerine
karfl› nefret gösterme,
Konuflucunun olumsuz yüzünü Teflekkür etme, isteksizce söz vermek zorunda kalma
tehdit edebilecek eylemler
Konuflucunun olumlu yüzünü Özür dileme, iltifatlar› kabul etme, itiraf etme
tehdit edebilecek eylemler
Bu olas› yüz tehdit edici eylemler karfl›s›nda afla¤›daki stratejilerden biri benim-
senebilir:
fiekil 6.3
Do¤rudan
Kay›tl› Olumlu Kibarl›k
Yüz tehdit eden
eylem Yumuflat›lm›fl
Kay›t d›fl›
Olumsuz Kibarl›k
Kibarl›k
Stratejileri
Yüz tehdit eden
eylemi dile
getirmeme
Yukar›da da gördü¤ümüz gibi baz› edimsözler içkin özelliklerinden dolay› yüz

tehdit edici niteliktedir. Brown ve Levinson’a (1987: 69) göre ussal varl›klar olan
insanlar di¤erleriyle çat›flmaya engel olmak amac›yla çaba harcarlar. Yukar›daki
flekilde kay›tl› ve kay›t d›fl› edimler dile getirilmifl olanlard›r. Kay›tl› ve kay›ts›z
Kay›t d›fl›: Di¤er kiflinin ya olanlar aras›ndaki fark fludur: Kay›t d›fl› edimler aç›kça dile getirilmez. Örne¤in:
da kendi yüzünü korumak
amac›yla dolayl› yoldan 29. Eyvah, eyvah! Bankaya gitmeyi unutmuflum. Yan›mda hiç para yok.
iste¤ini dile getirme biçimi.
Yukar›daki sözceleri söyleyen kiflinin niyeti ona borç verilmesini sa¤lamak ola-
bilir. Ancak bunun aç›kça dile getirilmemesi, edimin kay›t d›fl› oldu¤unu göster-
mektedir. Öte yandan flöyle bir konuflma söz konusu olabilirdi:
30. A: Bana biraz borç versene!

B: Bu kaç›nc› kardeflim. Sana tam on sekiz kez borç verdim. Yeter art›k, ba-
fl›n›n çaresine baksana.
A: !!!
Burada (A)’n›n sözcesi do¤rudan kay›tl›d›r. Ancak bu do¤rudan kay›tl› sözce,

(B)’nin sözcesindeki gibi bir meydan okumaya yani bir baflka yüz tehdit edici edi-
me yol açabilir. Böylesine yüz tehdit edici yani utand›r›c› bir edimle karfl› kafl›ya
gelmemek için dolayl› ifadeler kullanarak kay›t d›fl› strateji benimsenebilir. Kay›t-
s›z edimde, konuflucu için her zaman bir kaç›fl söz konusu olabilir; niyetini gizle-
yebilir hatta yads›yabilir:
31. A: Eyvah, eyvah! Bankaya gitmeyi unutmuflum. Yan›mda hiç para yok.
B: Bu kaç›nc› kardeflim. Sana tam on sekiz kez borç verdim. Yeter art›k, ba-
fl›n›n çaresine baksana.
A: Ben senden borç istemedim ki...
Öyleyse konuflucular, kimi kez konuflmalar›n› aç›kça dile getirmek yerine bunu
örtük olarak ifade etmeyi tercih ederler. Genel olarak birisine cinsel çekim duydu-
¤unu dile getirme, romantik bir iliflki kurma önerisi, rüflvet teklifi, kibar rica gibi söz
eylemler hep örtük olarak dile getirilir. Bunun nedeni de yüz tehdit edici bir edi-
min dinleyicinin üzerinde olumsuz bir tepkiye yol açarak onun taraf›ndan derhal
reddedilme olas›l›¤›d›r. Dolay›s›yla dinleyici yüz tehdit eden bir edim karfl›s›nda is-
tenmedik bir tepki göstererek konuflucuyu mahcup edebilir. Bu da konuflucu ile
dinleyici aras›nda duygusal bir çat›flma ve uyuflmazl›¤a yol açabilir. Bunun ötesin-
de kifliler aras› iliflkinin tamamen bozulmas›na neden olabilir. Ancak sözce örtük ol-
du¤u zaman konuflucu taraf›ndan “yanl›fl anlafl›ld›¤›” bahanesiyle tamamen geri
ad›m at›labilir. Öte yandan sözce do¤rudan dile getirildi¤inde bu geri ad›m atma ey-
lemi mümkün olmayacakt›r. Afla¤›da baz› kay›t-d›fl› strateji örnekleri yer almaktad›r:
32. a. Memur Bey, bu cezay› çözmek için bir öneriniz var m›? (Örtük rüflvet
teklifi)
b. Çok hofl bir çocu¤unuz var. E¤er kaybolursa çok yaz›k olur. (Gizli tehdit)
c. Keflke biri beni havaalan›na b›raksa! (Örtük rica)
Böylesine belirsiz, aç›k olmayan konuflma, Grice’›n Tarz ‹lkesine ayk›r› görün-
mektedir. Yine de neredeyse evrensel olarak tüm dillerde gözlenmektedir (Pinker
ve di¤., 2008:833) Pinker ve di¤erlerine göre insan dilini yöneten iki unsur iflbirli-
¤i ve çat›flmad›r. Çat›flma olas›l›¤› yüksek olan durumlarda dolayl›, örtük dil kulla-
n›l›r. Emir kipinde kullan›lan bir sözce konuflucunun üstünlük taslad›¤›, tevazu
göstermedi¤i anlam›nda anlafl›l›r. Bunlar, Brown ve Levinson’›n sözünü etti¤i kay›t

d›fl› edimler grubundad›r.
Öte yandan, bir edimi en aç›k biçimde laf› doland›rmadan ve do¤rudan gerçek-
lefltirmek kay›tl› do¤rudan edimdir: Kay›tl› do¤rudan edim:
Dolays›z dil kullanarak
33. Bu mektubu postaneye götür. iste¤ini dile getirme, emir
gibi.
E¤er dinleyicinin yüzü tehdit edilmeyecekse ya da bu konuflucu bunu umursa-
m›yorsa son derece dolays›z veya buyruk veren sözceler seçilebilir. Bu, kifliler ara-
s› rollerin getirdi¤i güce de ba¤l› olarak de¤iflir. Örne¤in, anne-baba ve çocuk ilifl-
kisinde anne-baba, müdür ve posta ifllerine bakan görevli iliflkisinde, müdür daha
güçlü toplumsal role sahiptir. Bu durumda toplumsal güç rolüne sahip kifliler ka-
y›tl› do¤rudan edim gerçeklefltirebilirler.
Yumuflat›lm›fl kay›tl› stratejiler ise di¤er kiflinin yüzüne sayg› gösteren edimler-
dir. Bu durumda di¤er kiflinin yüzünü tehdit etmemek amac›yla sözceleri lütfen,
zahmet olmazsa gibi belirteçlerle yumuflatarak, rica sorusu gibi dilsel araçlar kul-
lanabiliriz. Yumuflat›lm›fl kay›tl› edimler ikiye ayr›l›r: Olumlu kibarl›k ve olum- Olumlu kibarl›k: Di¤er
suz kibarl›k. Olumlu kibarl›k, dinleyicinin ac›s›n› paylaflmak, dayan›flma, paylafl- kiflinin olumlu yüzüne
yönelik edimler
ma ve ortak yönleri vurgulamak, iyimser tav›r göstermek için söylenen sözler gerçeklefltirmektir. Bunlar
olumlu kibarl›k stratejileridir. Yak›nl›k, dostluk, arkadafll›k ve dayan›flma gösteren dayan›flma, beraberlik
gösteren sözcük ya da
‘Ayfleci¤im, tatl›m, can›m, güzelim, hey yak›fl›kl›, aslan kardeflim’, vs. gibi hitap fle- sözceler olabilir.
killeri ile dinleyicinin hofllanaca¤›n› düflündü¤ümüz sözcükleri kullanarak payla-
Olumsuz Kibarl›k: Di¤er
fl›m sa¤lamakt›r. Olumlu kibarl›k, aile bireyleri aras›nda, yak›n arkadafllarla birlik- kiflinin olumsuz yüzüne
teyken kullan›l›r çünkü olumlu kibarl›k yak›nl›k göstergesidir. Olumlu kibarl›k, ay- hitap eden edimlerdir. Sayg›
gösteren Suna Han›m,
n› camiadan olmakt›r; senin neyin varsa benim, benim neyin varsa senindir. Olum- Han›mefendi, Doktor Han›m,
lu kibarl›k yak›nl›k göstergesidir. vs. gibi hitap tarzlar› ve
Öte yandan olumsuz kibarl›k mesafe ve resmiyet göstergesidir. Olumsuz kibar- kibar Siz kullan›m› buna
örnektir.
l›k stratejileri dolayl› dil kullan›m›n› ve sayg› dolu hitap ifadelerini içerir. Di¤er ki-
fliye bask› uygulamaktan kaç›nmak, ona seçenekler sunmak, olas› yüz tehdit edici
edimlere özür dileyerek bafllamak, vs. olumsuz kibarl›k stratejileridir: Siz, Doktor
Han›m gibi hitap tarzlar› olumsuz kibarl›k stratejilerine örnek oluflturur.
Kibarl›k stratejilerini belirleyen sosyo-kültürel ba¤lam unsurlar› flunlard›r: Ko-
nuflucu ve dinleyici aras›ndaki iliflkinin mesafesi, konuflucu ve dinleyicinin sosyal
rollerine dayal› görece güçleri, içinde bulunduklar› kültürün di¤er kifliye ne oran-
da bask› ya da üsteleme yapmaya izin verdi¤i. Konuflucular›n birbirlerine hitap bi-
çimleri, sen/siz gibi ad›l kullan›mlar› ikisinin aras›ndaki toplumsal rol gücüne, yafl
ve mesafeye ba¤l›d›r. Sen kullan›m› olumlu kibarl›k, yak›nl›k belirtirken, siz kulla-
n›m› olumsuz kibarl›k, yani di¤er kiflinin özerkli¤ine sayg›y› ifade eder. Benzer fle-
kilde, bir kifliye ad›yla hitap etmek olumlu kibarl›k olarak görülebilirken, Han›me-
fendi/Beyefendi, Ayfle Han›m, Ahmet Bey, vs. gibi hitap tarzlar› olumsuz kibarl›k
belirtir. Dolayl› dil kullanmak da dinleyicinin üzerindeki yükümlülü¤ü kald›rarak
ona karar›nda seçim olas›l›¤› sundu¤u için daha kibar olarak alg›lan›r. Bir baflka
deyiflle, di¤er kiflinin özerkli¤ine, seçim yapma f›rsat›na sayg› gösterilmektedir.
Blum-Kulka (1985) hem ‹ngilizce ve hem de ‹branicede dolayl› söz eylemlerin da-
ha kibar olarak alg›land›¤›n› göstermifltir. Bu da olumsuz kibarl›k stratejisidir.
Brown ve Levinson bu befl stratejinin evrensel oldu¤unu iddia ederler ancak bu
iddian›n birey odakl› ve özerkli¤ine düflkün Bat› toplumlar›n›n d›fl›ndaki kültürler-
de geçerli olmad›¤›n› savunan araflt›rmac›lar da vard›r. Örne¤in daha grup odakl›
toplumlarda dolays›zl›k her zaman kaba olarak yorumlanmayabilir (Blum-Kulka,
1997).

7 1. Afla¤›dakilerden hangisi yüz tehdit edici bir sözcedir?
a. Kap›dan ç›k›p gitmeni istiyorum.
D Ü fi Ü N E L ‹ M b. BugünD sinemaya
Ü fi Ü N E L ‹ M gitmek istiyorum.
c. Yan›mdan ayr›lman› istemiyorum.
S O R U S O R Uhangisi olumlu ve olumsuz yüze yönelik kibarl›k stratejileridir?
2. Afla¤›dakilerden
a. Han›mefendi, Siz biraz daha kek almaz m›yd›n›z?
D‹KKAT b. Ayfle’ci¤im,
D ‹ K Kbiraz
A T daha kek alsana.
Farkl› Kültürlerde Kibarl›k
N N
Dilbilimciler, 1970’lerden beri dilde kibarl›¤› araflt›rarak belli bir yol kat etmifllerdir.
Kibarl›k modelleri gelifltirerek, kültürler aras› kibarl›k stratejilerini irdelemifllerdir.
AMAÇLARIMIZ TeknolojikAMAÇLARIMIZ
ve di¤er geliflmeler kültürleraras› iletiflimi kolaylaflt›rd›¤›na göre di¤er
toplumlardaki dilbilimsel kibarl›k normlar›n› da anlamak önem kazanm›flt›r. Bura-
da k›saca kültürler aras› ba¤lam ve kibarl›kta di¤er boyutlardan söz edilecektir.
K ‹ T A P GoffmanK (1967)
‹ T A P kibarl›k söz konusu oldu¤unda bedava ve bedava olmayan
mallardan söz eder. Örne¤in restoranda tuz kullan›m› herkes içindir ve bedavad›r.
“Tuzu uzat›r m›s›n? ” demek yüz tehdit edici de¤ilken, birisinin arabas›n› istemek
TELEV‹ZYON yüz tehditTedici
E L E V ‹ bir
Z Y Oedimdir.
N Ancak paylafl›m›n de¤erli olarak görüldü¤ü baz› top-
lumlarda birisinin arabas›n› istemek baflka toplumlardaki kadar yüz tehdit edici
say›lmayabilir.
Sosyo-kültürel ba¤lam yüz tehdidi ve kibarl›k ölçütü olarak ortaya ç›kar. Tür-
kiye’de birinden sigara istemek çok olumsuz karfl›lanmayabilir ama sigara içmenin
çok olumsuz karfl›land›¤› bir ülke olan ABD’de sigara istemek üstelik de New
York City’de bir paket sigaran›n 13 Dolar oldu¤u göz önünde bulundurulursa ol-
dukça yüz tehdit edici bir rica olabilir. ‹ngiltere’de bir kiflinin maafl›, medeni duru-
mu ve çocu¤unun olup olmad›¤›n›n sorulmas› kabal›k olarak karfl›lan›rken Türki-
ye’de öyle alg›lanmayabilir. Wolfson (1989) Amerikal›lar›n “bir gün bir araya ge-
lelim” gibi sözceleri s›kça sarf ettiklerini ve bunu yaparken sadece kibar davran-
d›klar›n› bunun ciddi bir davet olmad›¤›n› sonradan anlayan yabanc›lar›n hayal k›-
r›kl›¤›na u¤rayarak Amerikal›lar› samimiyetsiz buldu¤unu yazar. Wolfson’un veri-
sini oluflturan kay›tlar›nda ancak zaman ve yer belirlendi¤inde gerçek davet oldu-
¤u görülmüfltür.
Wierzbicka’ya göre Anglo-Amerikan kültürü kiflisel ba¤›ms›zl›¤a önem verirken
di¤er toplumlar daha toplumcu dayan›flmaya önem verirler. Bireysellik ölçütlerin-
de Türkiye 37, Yunanistan 35, ‹ngiltere 89, Amerika Birleflik Devletleri 91 olarak
hesaplanm›flt›r (Bayraktaro¤lu: 2001: 6, Hoppe, (1998)’den al›nt›). Bu da Türk ve
Yunan toplumlar›nda toplumsal dayan›flman›n bireyselcili¤e göre daha yayg›n ol-
du¤unun göstergesidir. Dolay›s›yla, birbirlerini daha yak›n iliflkiler içinde gören
toplum bireyleri oldu¤u için, Bayraktaro¤lu’na göre ö¤üt vermek Türkçede ‹ngiliz-
cede oldu¤u kadar olumsuz alg›lanmaz. Ancak sosyal mesafe oldu¤u durumda bu
sayg›s›zl›k olarak addedilir. Bireysel toplumlarda ö¤üt vermek üstünlük taslamak
olarak yorumlanabilir Türkiyede ö¤üt vermek birisinin sorununu çözmek, ona
destek olmak ve yard›m etmek olarak alg›lan›r. Benzer flekilde, Yunan toplumun-
da uzak mesafe koyanlar kibar olarak kabul edilmezler; kibirli olarak görünürler
(Sifianou1992:22). ‹ngilizler bireyselli¤e, kiflisel donulmazl›klara daha fazla önem
verirken (olumsuz yüz) Yunanl›lar daha çok dayan›flma, toplumsal kabul gibi yön-
lere a¤›rl›k verirler (olumlu yüz) Sifianou’ya göre Yunanl›lar için kibarl›k yak›nl›k,
s›cakl›k, arkadafll›k, dayan›flma göstermektir.
Türkçede “yenge, teyze, amca, day› ”, vs. gibi kullan›mlar da yak›nl›k belirtisi
olarak görülerek olumlu kibarl›k olarak alg›lanabilir. “Evli misiniz? ”, “Çocu¤unuz
var m›? ” gibi sorular özel hayata müdahale olarak alg›lanmayabilir. Brown ve Le-
vinson’un kuram›nda do¤rudanl›k kabal›k olarak alg›lanabilirken, Zeyrek (2001)
ve içindeki kaynakçalarda söz edilen yurt d›fl›na göçmüfl olan bir ailenin konuflma-
lar›nda olumsuz kibarl›k ö¤elerine rastlanmamas› ailedeki dayan›flma olarak da yo-
rumlanabilir. Cömertlik, bir kibarl›k stratejisi olarak Türkçede de görülür. Türki-
ye’de konu¤unuza ikram ettiklerini yemesi do¤rultusunda ›srar bekleyen insanlar
vard›r. Defalarca ›srar edilmeden ikram edilenleri yemeyen konuklar kibarl›k ettik-
lerine inan›rlar. Dolay›s›yla afla¤›daki baz› sözceler, konu¤unuza verdi¤iniz de¤eri
göstermesi nedeniyle olumlu kibarl›k olarak alg›lanabilir:
34. a. Ne olur
b. Allah Aflk›na!
c. Küserim bak...
d. Ölümü gör.
Öte yandan (34)’teki sözceler daha bireysel toplumlardaki konuflucular taraf›n-
dan yapt›r›m artt›ran sözceler olarak görülebilir. Oysa Türkçede cömertlik, daya-
n›flma, yak›nl›k belirtisi olarak kullan›l›r (Zeyrek, 2001:53).
‹spanyol kültüründe de dinleyici ile olumlu iliflki kurmak için aradaki mesafe
hofl görülmez. Olumlu kibarl›k arac›l›¤›yla di¤er kiflinin onayland›¤› ve grup içine
kabul edildi¤i vurgulan›r. Kifli kendi fikirlerini aç›kça belirtir; çünkü grup taraf›n-
dan birey olarak onaylanm›fl ve grubun bir parças› olarak kabul görmüfltür. Bu du-
rumda olumlu ve olumsuz yüz birbirine z›t kavramlar olarak görülmez. ‹spanyol-
cada güçlü bir biçimde fikirlerinizi savunman›z özerkli¤inizin belirtisi olarak kabul
edilir ve onaylan›r.
Giritliler cömertlikte o kadar ileri giderler ki birisi onlar›n her hangi bir eflyas›-
n› övdü¤ü zaman onu o kifliye hediye ederler ve bu hediyeyi kabul etmemek ka-
bal›k olarak görülür (Durrell 1978, Sifianou, 1992: 28).
Blum-Kulka’ya (1982:31) göre ‹srailliler, do¤ruluk ilkesine kibarl›k ilkelerinden
daha fazla önem verirler. ‹branicede reddetme söz eylemi do¤rudan “hay›r ” söz-
cü¤üyle ifade edilir. Bu da ‹sraillilerin kaba olarak tan›nmas›na neden olabilir. ‹b-
ranicede aç›k sözlü olmak di¤erlerini k›rmama e¤iliminden daha bask›nd›r (Blum-
Kulka, 1992). Kochman (1981), Afrikal› Amerikal›lar aras›nda tevazunun kibarl›k
göstergesi olmad›¤›ndan söz etmifltir. Onlara göre bir kiflinin olumlu yanlar›n› gör-
mesi çok do¤al ve samimidir; bunlar›n kibarl›k u¤runa yads›nmas›na gerek yoktur.
Meflhur Afrikal› Amerikal› bir boksör olan Muhammed Ali’nin kitab›n›n bafll›¤› “En
büyük benim”dir. Oysa Japon kültüründe tevazu çok önemlidir ve bunun örnek-
lerini yukar›da görmüfltük. Mizutani’ye (1987) göre Japon kültüründe baflkalar›n›
övmek bile çok bilmifllik ve kibirlilik olarak alg›lan›r.
Avusturya’da, ‹ngiltere’de oldu¤u gibi bir kiflinin mali durumu ve siyasal görü-
flünden söz etmek kabal›k olarak görülürken, erotik konulardan söz açmak eski-
den oldu¤u kadar kaba bir davran›fl olarak görülmemektedir (Haumann ve di¤.
2005: 82).
Avusturya’da Almancadaki du / Sie (sen/siz) ayr›m›n›n uygunsuz kullan›m› da
yüz tehdit edici bir unsur olarak görülür. Kendisine du (sen) diye hitap eden biri-
ne “Askerlik arkadafl› de¤iliz, de¤il mi? ” diye yan›t vermek yad›rgat›c› de¤ildir. An-
cak son zamanlarda genç kuflak aras›nda ilk adla ve sen ad›l›yla hitap güncellik ka-
zanmaktad›r ve “sen” den “siz”e geçifl kesinlikle kaba ortak kabul edilir. (Haumann
ve di¤, 2005: 87)
Norveç dilinde “lütfen” gibi kibarl›k belirten bir belirteç, sen/siz ayr›m›, ha-
n›mefendi, beyefendi gibi hitap sözcükleri olmamas›na karfl›n, Norveççede çok
fazla say›da ve abart›l› flekilde teflekkür etme al›flkanl›¤› vard›r. Örne¤in, ev sa-
hibine “yemek için binlerce kez teflekkür ederim” demek kibar bir davran›flt›r.
Leech (1983:136) Japon kültüründe övgü karfl›s›nda tevazu ilkesinin uyuflum il-
kesinden daha önemli oldu¤unu belirtir. Oysa, Amerikan kültüründe uyuflum ilke-
si kibarl›¤›n önemli bir göstergesidir.
Dilde kibarl›k da dilin kendisi gibi dura¤an de¤ildir ve y›llar içinde de¤iflim
gösterir. Örne¤in, Lakoff (2005) 1990’lardan ve özellikle 11 Eylül 2001 tarihinden
sonra Amerikan toplumundaki kibarl›k anlay›fl›n›n de¤iflti¤ini, cinsel tabu olan söz-
cüklerin art›k televizyonda alenen dile getirildi¤ini belirtmektedir. Bunun yan› s›ra
televizyonda fliddet gösterilerinin artt›¤›ndan ve siyasilerin kazanma gayretlerinde
afl›r› elefltiri ve rakibini itibars›zlaflt›rarak öne geçme çabalar›ndan söz etmektedir.
Son zamanlarda küfürlü sözlerin artt›¤›n›, art›k herkesin herkes yan›nda küfretti¤i-
ni ileri sürmektedir. Özellikle hayat›n çok h›zl› geçti¤i kalabal›k New York City’de
küfürlü dil kullan›m›n›n yayg›nlaflt›¤› gözlenmifltir. Ayr›ca, Amerikan Baflkan› Clin-
ton’a y›llar öncesinde baflkanlara hitap edildi¤i gibi Say›n Baflkan yerine, k›saca
Bill diye hitap edilmesinden söz etmektedir. Lakoff’a göre Amerikan toplumunda
yak›nl›k ve kibarl›k alg›lamas› de¤iflmektedir. Ayr›ca, medyan›n rating savafllar› ve
internet medyas› daha az dikkatli olunmas›na yol açmaktad›r. Lakoff (2005) Ame-
rikan toplumunda dilde kibarl›k anlam›nda 1990’lardan beri büyük bir de¤iflim ya-
fland›¤›n› iddia etmektedir.
Görüldü¤ü gibi dilde kibarl›¤›n ifadesi kültürden kültüre ve hatta ayn› kültürün
içinde zamanla de¤ifliklik göstermektedir. Dilde kibarl›k çal›flmalar›, anadili ö¤reti-
minde, yabanc› dil ö¤retiminde, kültürler aras› iletiflimde, kifliler aras› çat›flmalarda
çözüm bulma konular›nda çal›flmalara ›fl›k tutmufl ve hem kifliler aras› hem de kül-
türler aras› iletiflimin daha iyi anlafl›lmas›nda önemli bir rol üstlenmifltir.

SIRA S‹ZDE yan›tlay›n›z:
8 1. Lehçe ve Rusçada emir kipi, baz› küçültme ekleri kullan›larak sözedimin yapt›r›m gü-
cü azalt›labilir. Böylece emir edimi yumuflat›labilir (Wierzbicka 1991: 51). Türkçede
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Üyumuflatabilecek
emir kipini NEL‹M böyle bir ek biliyor musunuz?
2. Wierzbicka (1991:115-116) Avustralya ve Amerikal›lar ile Polonyal› ve Do¤u Avrupal›-
S O R U lar›n “Nas›ls›n?”
S O R U sorusuna verdi¤i yan›t›n içtenli¤ine iliflkin görüfllerini aç›klarken,
Avustralya ve Amerika’da bu soruyu soran kiflinin asl›nda yan›t›n içeri¤i ile ilgilenme-
di¤ini ve bu soruya yan›t olarak sa¤l›k sorunlar›ndan söz etmenin bu toplumlarda ki-
D‹KKAT D‹KKAT
bar karfl›lanmad›¤›ndan söz etmektedir. Oysa, Do¤u Avrupa’da bu soruya yan›t olarak
gerçek sa¤l›¤›n›zdan söz edersiniz. Türkiye’de bu sorunun yan›t› içtenlikle mi yan›tla-
N N
SIRA S‹ZDE n›r yoksaSIRA
her S‹ZDE
seferinde “çok iyiyim” mi denir?
AMAÇLARIMIZ
Dilde Kabal›k
AMAÇLARIMIZ
‹lk kez Robin Lakoff’un (1973)’teki çal›flmas›yla bafllayan dilde kibarl›k olgusu ko-
nusunda daha sonra binlerce akademik çal›flma yap›lm›flt›r. Öte yandan dilde ka-
K ‹ T A P bal›k göreceli
K ‹ olarak
T A P çok daha az çal›fl›lm›fl bir konudur (Watts 2003, Locher ve Bo-
usfield, 2008). Dilde kabal›k konusunu araflt›ran araflt›rmac›lar, kabal›¤› anlamadan
kibarl›k kuram›n›n eksik kalaca¤›n› ve tam olarak anlafl›lamayaca¤›n› savunurlar.
Kiflileraras› iletiflim dinamikleri konusundaki araflt›rmalar dilde kibarl›k kavram›

kadar kaba söylemin de önemli bir etken oldu¤unu göstermifltir (Locher ve Bouns-
field 2008:2 ve içindeki kaynakça). Dilde kabal›k kavram›n› çal›flan araflt›rmac›la-
r›n amac› kibarl›k kuram›na rakip bir kuram önermek de¤il onu tamamlayacak bir
çerçeve sa¤lamakt›r (Culpeper ve di¤erleri, 2003: 1546). Leech’in (1983:105) kaba
edimsözlerin yaln›zca s›ra d›fl› dilsel davran›fl oldu¤unu belirtmesine ra¤men aske-
ri e¤itimde (Culpeper, 1996), mahkemede (Lakoff, 1989), parlamentoda (Harris,
2001 ‹ngiltere parlamentosunda) ve baz› radyo ve televizyon tart›flma programla-
r›nda kaba söylemin neredeyse tek iletiflim yöntemi oldu¤u gözlenmifltir. Tüm bu
durumlarda kibarl›k kuram› dili çözümlemeye yeterli olamamaktad›r. Culpeper
(1996) askeri e¤itim söyleminde yo¤un kaba dil kullan›m› bulmufltur. Bu tür söy-
lemde kabal›¤›n çok yo¤un olarak bulunmas›n›n nedeni komutan ve askerler ara-
s›ndaki statü eflitsizli¤i, askerlerin s›k› disiplin kurallar›, zorlu askeri e¤itimin gerek-
tirdi¤i felsefedir. Mahkeme salonlar›nda savc›n›n san›¤a kaba davranmas› da ku-
rumsal boyutta kabul edilebilir bir davran›flt›r. Mahkeme salonlar› en çok kifliler
aras› ç›kar çat›flmalar›, suçlamalar ve uyuflmazl›¤›n oldu¤u yerlerdir (Harris, 2001).
Defalarca soru sorma, ayn› soruyu farkl› biçimlerde sorma, suçlama, alay, tehdit,
imalar, vs. yo¤un olarak bulunabilir. Hakimin savc› ve avukatlara göre konumsal
gücü yan› s›ra savc›n›n da tan›k ve san›klara karfl› konumsal gücü kaba dil kulla-
n›m›na uygun bir ortam sa¤layabilir.
Kibarl›k ya da kabal›k konuflucunun karfl›s›ndakinin yüzünü koruma ya da onu
tehdit etme amac›yla yapt›¤› kas›tl› tercihtir. Elbette insanlar fark›nda olmadan da
kabal›k yapabilirler. Ancak kabal›k çal›flmalar›, kas›tl› kaba dil kullan›m›na yöne-
liktir. Konuflucular, kas›tl› olarak kötü niyetle hakaret etme niyetiyle dil kullanabi-
lirler. Bunun yan› s›ra fark›nda olmadan söylenen sözler kaba davran›fl olarak gö-
rülebilir. Örne¤in, ö¤rencisine yard›m etmek isteyen bir ö¤retmen e¤er onu eleflti-
rirse, ö¤renci k›r›labilir ancak bu davran›flta bir kas›t yoktur. Bir di¤eri ise gaf ola-
rak adland›rabilecek ve konuflucunun asl›nda iyi niyetle söyledi¤i ama sonuçta yüz
tehdit edici olabilen sözcelerdir. Örne¤in:
35. Suna: Merhaba Meral Han›m. San›r›m yan›n›zdaki beyefendi baban›z.

Meral: Hay›r, eflim.
Yukar›daki örnekte Meral ve eflinin yüzleri tehdit edilmifltir. Ancak kas›tl› bir
hareket olmad›¤› için araflt›rmac›lar bu tür gaflar› ço¤unlukla kaba dil kullan›m›
olarak ele almazlar. Kaba dil sözel fliddet içeren, karfl›s›ndaki kifliyi kas›tl› olarak
k›rmay› ve incitmeyi hedefleyen dil olarak tan›mlanabilir. Culpeper ve di¤., (2003),
Lachenicht’in (1980) yüz tehdit edici, fliddet içeren dili Brown ve Levinson’›n
(1987) kibarl›k kuram›n›n bir uzant›s› olarak flu flekilde s›n›fland›rd›¤›n› gösterirler:
a) Kay›t d›fl›: Bulan›k anlaml› hakaretler, imalar, ipuçlar› ve ince alay. Bu stra-
tejiler, hakareti yapan kiflinin asl›nda masum oldu¤u iddias›na baflvurabil-
mesine ve bundan dolay› sorumlu tutulmaktan her an kaç›nmas›na olanak
sa¤lar.
b) Do¤rudan kay›tl›: Burada yüz tehdit edici söz eylemler ve dayatmalar kulla-
n›l›r. “Konuflma!”, “ifline bak! ”, gibi. Bu Brown ve Levinson’›n kibarl›k kura-
m›ndaki do¤rudan kay›tl› ulam›n›n kabal›ktaki kullan›m›d›r.
c) Olumlu yüze sald›r›: Karfl›daki kiflinin onaylanmad›¤›, ona sayg› duyulmad›-
¤›, gruptan d›flland›¤›, söylediklerinin dinlenmedi¤i durumlar ve böyle hare-
ketler.
d) Olumsuz yüze sald›r›: Kiflinin olumsuz yüzündeki yapt›r›ma maruz kalmak

istememesine yönelik, özgürlü¤ünü k›s›tlay›c›, toplumsal konumuna ve say-
g›nl›¤›na yönelik sözel fliddet. (Lachenicht, 1980: 619, Culpeper ve di¤, için-
de, 2003: 1553).
Culpeper (1996), Brown ve Levinson’›n (1987) modeline paralel olarak kaba-
l›k stratejileri önerir. Karfl›daki kiflinin yüzünü korumak yerine yüze sald›r› söz
konusudur.
1. Do¤rudan kay›tl› kabal›k: Kiflinin yüzüne dil arac›l›¤›yla do¤rudan yap›lan
sald›r›d›r. Burada yüz tehdit edici söz eylemler ve dayatmalar kullan›l›r. “Ko-
nuflma! ”, “ifline bak! ”,
2. Olumlu yüze yap›lan sald›r›: Kiflinin olumlu yüzüne yap›lan sald›r›y› içerir.
Ona istenmedi¤ini, kabul görmedi¤ini, ve onun bir etkinlikten d›flland›¤›n›,
ilgisizli¤i, vs. gösteren sözler, tabu sözcüklerin kullan›m›, küfretme, ad tak-
malar, kas›tl› olarak bulan›k anlaml›, anlafl›lmayan dil kullan›m›, di¤erinin
huzurunu kaç›r›c› nitelikteki söylemler, vs. “Ne yapt›¤›n umurumda bile de-
¤il! ”, “Cehenneme git! ”, “Sen ne zaman do¤ru dürüst bir ifl yapt›n ki? ”, gibi.
3. Olumsuz yüze yap›lan sald›r›: Kiflinin olumsuz yüzüne yap›lan sözel flidde-
ti içerir: Korkutmak, azarlamak, dalga geçmek, küçümsemek, itibars›zlaflt›-
ran sözler kullanmak, di¤er kiflinin kiflisel alan›na sald›r›, vs. “Sen bu iflten
ne anlars›n? ”, gibi.
4. Sözde kibarl›k: Samimi olmayan, alay etmek amac›yla kullan›lan strateji “Ne
kadar ak›ll›s›n!”, “Aman ne kadar iyisin” diyerek tam tersini kast etme gibi.
5. Kibarl›k uygulamamak: Kibar sözlerin beklendi¤i durumlarda sessiz kal›n-
mas›d›r. Örne¤in, bir kifliye hediye verildi¤inde teflekkür etmesi beklenir; bu
durumda teflekkür edilmedi¤inde kasten kaba davrand›¤› görüflü söz konu-
su olabilir.
Culpeper (2005) bu modele bir üst strateji daha eklemifltir:
Kay›t d›fl› Kabal›k: Sezdirim arac›l›¤›yla dalga geçerek söylenen tersinin kast
edildi¤i sözceler.
Dilde Kibarl›k/kabal›k söylem türleriyle yak›ndan iliflkilidir. Kabal›k toplumda-
ki kiflinin gücü ya da güç gösterisi ile yak›ndan ba¤lant›l›d›r (Harris, 2011). Culpe-
per (2005:44) dolayl› kaba dil kullan›m›n›n do¤rudan kay›ts›z kaba dil kullan›m›n-
dan daha k›r›c› oldu¤unu belirtmektedir. Dilde kabal›k konuflucunun sahip oldu-
¤u toplumsal roldeki güç ile ya da bu gücüne karfl› koyma amac›yla uygulan›r.
Bunun yan› s›ra ‹ngiltere kaynakl› olan ve bir süre Türkiye’de de yay›nlanan
Zay›f Halka adl› televizyon bilgi yar›flmas›nda program›n format› gere¤i sunucu-
nun kulland›¤› kaba dil Culpeper (2005) taraf›ndan incelenmifltir. Sunucu, yar›flma-
c›lar›n sözlerini keserek onlara “bu benim program›m; sorular› ben sorar›m” gibi
sözler söyleyerek onlara söz hakk› tan›maz. Yar›flmac›lara karfl› “korkaks›n›z, de¤il
mi? ” gibi sözceler kullanarak olumlu yüzlerine sald›r›r. Bu program sonuçta bir e¤-
lence program› olmas›na ra¤men ve güç mücadelesi söz konusu olmad›¤›na göre
Culpeper e¤lencede kabal›¤›n ifllevinin güç sa¤lama iste¤inden farkl› bir güdü ile
aç›klamak gerekti¤ini belirtir. Program›n popüler olmas›n› flu etkenlerle aç›klar:
1) ‹çsel keyif: Meyers’›n (2001) de belirtti¤i gibi baz› medya programlar›ndaki
kaba dil kullan›m›, insanda bulunan olas› fliddet duygular›na hitap ederek
izleyicide bir heyecan yarat›r. Sözel dövüfl heyecan yarat›c› etkiye sahiptir.
2) Röntgencilik keyfi: Baz› radyo ve televizyon programlar›, karfl›l›kl› sürtüfl-

meleriyle araba yar›fllar›, gürefl gibi insanlar›n e¤lenmesine neden olabilir.
Renkli tart›flmalar, karfl›dakini sözcelerle incitme bu programlarda bir kural
olmufltur (Richardson and Meinhof 1999, Culpeper 2005 içinde). Bu da in-
sanlar›n baflkalar›n›n hayatlar›n›, tart›flmalar›n› gizlice izleme zevki verir.
3) ‹zleyicinin üstünlü¤ü: Bergson (1911, Culpepper 2005 içinde) gibi üstünlük
kuram› çal›flan araflt›rmac›lar, insanlar›n kendisinden daha zay›f durumda ol-
du¤unu görmekten keyif ald›¤›n› belirtir. Eflatun ve Aristo’ya kadar uzanan
bir görüfle göre, insanlar kendilerinin üstün konum ve baflar›lar›ndan ya da
baflkalar›n›n kötü durum ve baflar›s›zl›klar›ndan zevk al›rlar. Böylece kendi-
lerini alk›fllama f›rsat› bulurlar.
4) ‹zleyicinin güvende oldu¤u duygusu: Baflkalar› denizde f›rt›na ile bo¤uflur-
ken k›y›da bunu izlemek, o durumda olmad›¤›n›za sevinerek bundan keyif
duymakt›r. E¤lence programlar›nda da izleyici kaba dile maruz kalmayan ki-
fli oldu¤u için kendini güvende hisseder. (Culpeper, 2005:45)
Ancak e¤lence dünyas› d›fl›nda dildeki kabal›¤›n karfl›daki kifliye göre gerçek
ya da alg›lanmas› istenen toplumsal, cinsel, konumsal güç üstünlü¤ü ya da üstün-
lü¤ü kabul ettirme nedeniyle kullan›ld›¤› araflt›rmac›lar aras›nda kabul görmüfltür.
Bousfield (2008), kabal›k stratejilerinin yerine kabal›k taktikleri olarak adland›r-
d›¤› iki taktik kullan›ld›¤›n› belirtir: “Afla¤›lamak, küçümsemek, alay etmek” ve
“Tabu dil kullanmak” taktikleri. Afla¤›da, k›saca Pinker’›n (2007) tabu sözcükleri ve
küfre iliflkin görüfllerini aktaraca¤›z.
Afla¤›daki sözcelerdeki hangisi do¤rudan kabal›k stratejisidir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1. Biz sinemaya gidiyoruz ama sen gelemezsin. 9
2. Hey, sen böyle davranmaya utanm›yor musun?
3. Aman ne büyük bir ifl baflarm›fls›n. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Tabu Sözcükler ve Küfür S O R U S O R U

Dil, duygu ve düflüncelerimizin yan› s›ra ayn› zamanda duygu ifade eden bir araç-
t›r. ‹nsanlar neden baz› sözcüklerden olumsuz olarak etkilenir? ‹nsanlar›n vücut sal-
D‹KKAT D‹KKAT
g›lar› ve cinsellikle ilgili küfür olarak adland›r›lan baz› sözleri k›r›c› ve yaralay›c› bu-
lurlar. Steven Pinker (2007) küfretmenin nörobiliminden söz ederken flunlar› söy-
N N
ler: Tabu sözcükler beynin sa¤ yar›küresinde olumsuz duygular SIRAuyand›ran
S‹ZDE bölge- SIRA S‹ZDE
lerini etkinlefltirir. Tabu sözcükler dile getirildi¤inde ça¤r›flt›rd›¤› tüm olumsuz duy-
gularla birlikte otomatik olarak alg›lan›r. Küfretmek, karfl›daki kiflide olumsuz duy-
gular uyand›rmak için dili bir silah olarak kullanmakt›r. Tabu olarak addedilen kav-
ramlar olumsuz duygular› tetikler. Tabu sözcükler bir kültürden di¤erine de¤ifliklik
gösterse de her kültürde afla¤›daki konulara iliflkin sözcükler tabuyuK ‹ T A oluflturur:
P K ‹ T A P
• Do¤a üstü yer, varl›k ve güçler: ‹nsanlar birebir tan›k olmad›klar› bileme-
dikleri do¤a üstü yer, güç ve varl›klardan korku duyarlar.
36. Cehenneme git... TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
• Vücut salg›lar› ve vücut organlar›: Vücut salg›lar›n›n olumsuz olarak alg›-

lanmas› bunlar›n pis olmas›, parazit içerebilmesi ve bulafl›c› hastal›k yayma-
s›na ba¤l› olarak insanda nefret ve tikisnti uyand›rmas›ndan
‹ N T E Rkaynaklan›r.
NET ‹NTERNET
• Hastal›k ve Ölüm: Bu iki kavram da insanda korku ve olumsuz duygular
uyand›ran iki kavramd›r. Almanya’da konuflulan eski ‹branicede (Yidifl) bir
insana bela okumak amac›yla: “Cholerya! ” (kolera ol) denebilir. Türkçede
ise birisine “Geber ” diyerek ona iliflkin olumsuz duygular›m›z› dile getirebi-
liriz. Ça¤›m›z›n hastal›¤› olan kanser sözcü¤ünün tabu oldu¤unu ve “kötü
hastal›k”, “uzun süren bir hastal›k ” gibi kavramlarla yumuflat›lmaya çal›fl›l-
d›¤›n›, ölümün “hakk›n rahmetine kavuflmak ”, “birisini kaybetmek ” gibi yu-
muflatarak dile getirildi¤ini biliyoruz.
• Cinsellik: ‹ki kifli aras›nda sevginin d›fla vurumu olarak yaflanabilecek cin-
selli¤in dile vurumunun neden olumsuz duygular yarataca¤›n› Pinker flu fle-
kilde aç›klar: Cinsellik, gayri meflruluk, ensest, kad›na sald›rganl›k, vahflet,
k›skançl›k, vs. gibi kavramlarla da iliflkili olabilir.
• Farkl› topluluklara iliflkin önyarg›, nefret ve afla¤›lama gösteren söz-
cükler: “Gavur”, “Rum çocu¤u”, vs. 2003’te Amerika’n›n Irak savafl› s›ras›n-
da Irak’a asker göndermeyi reddeden Frans›zlara o dönemin A.B.D. baflka-
n› olan Bush’un yandafllar›n›n “peynir yiyen teslimiyetçi maymunlar ” sözle-
ri ›rkç› ve kaba bir yak›flt›rmad›r (Bousfield, 2008:128).
Pinker (2007) insanlar›n neden di¤erlerinde olumsuz duygular uyand›rmak is-
tedi¤i sorusunu flu flekilde aç›klamaktad›r:
Küfrederken, bir fleyin ne kadar i¤renç oldu¤unun düflünülmesini isteyebilirler:
“Çok b...tan bir ifl ”, gibi. Kasten birisini k›rmak, karfl›daki kifliye göz da¤› vermek,
onu korkutup afla¤›lamak için, karfl›daki kifliyi flok etmek için, dikkatlerini çekmek
için kaba dil ve tabu sözcükler kullanabilirler. Ayr›ca insanlar, ruhsal aç›dan rahat-
lamak ve duygusal bask›lardan kurtulmak için küfredebilirler.
‹nsanlar da kökenlerinde bulunan özellikler do¤rultusunda ve di¤er memeli
hayvanlar gibi tehlike karfl›s›nda sald›rgan› korkutmak için ani k›zg›n sesler ç›ka-
rabilirler. Sald›rgan› korkutmak ve olumsuz duygular uyand›rmak için tabu kulla-
n›labilir. Trafikte sizi zorlayan bir sürücüye ba¤›r›p küfretmek tehlike karfl›s›nda
tepki göstermeye iliflkin bir örnek olabilir. Pinker’›n, Erving Goffman’a atfetti¤i bir
görüfle göre insanlar kontrol edemedikleri güçlü duygular› iletmek için de kaba ve
tabu dil kullan›rlar.
SIRA S‹ZDE Afla¤›dakilerden

SIRA hangisi
S‹ZDE / hangileri tabu sözcükler içerir?
10 1. Yüzünü fieytan görsün.
2. Çok mutlu olmas›n› dilerim.
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü Ncinler
E L ‹ M top at›yor.
3. Bu ma¤arada
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Özet
N
A M A Ç Bilgi de¤eri ve bilgi yap›s›n› tan›mlayabilmek. N
A M A Ç
Türkçede bilgi yap›s›n›n temel özelliklerini be-
1 3 timlemek.
‹letiflimde eski ve yeni bilgi içeren sözceler kul-
Türkçede bilgi yap›s› hakk›nda söylediklerimizi
lan›l›r. Yeni bilgi sayesinde bilgi paylafl›m› sa¤la-
flu flekilde özetleyebiliriz.
n›r ve iletiflim ilerler. Konuflucular iletiflimsel
1) Konu genellikle söylemsel, durumsal, eski
edince sahiptirler ve seçtikleri gönderimsel ifade
ya da ç›kar›msal eski bilgi içerir. ‹letiflimsel
ve sözceleri di¤erlerinin ne bilip ne bilmedi¤i
olarak yo¤un bilgi içermedi¤i ve belirgin ol-
do¤rultusunda kullan›rlar. Yeni bilgi dinleyicinin
du¤u için Türkçede eksiltilebilir, eski bilgi
biliflsel ba¤lam›nda bulunmayan ve eski bilgi
olarak yeni bilgiden önce gelme e¤ilimi ol-
ba¤lamda paylafl›lan bilgidir. Bilgisellik incele-
du¤u için tümce bafl›nda yer alabilir. Söylem
melerinde bilgi de¤eri ve bilgi yap›s› kavram-
ba¤lam›nda belirgin bir ö¤e olarak eylem so-
lar› birbirinden ayr› olan ama birbirleriyle etkile-
nu konumunda bulunabilir.
flen iki kavramd›r.
2) Odak iletiflimsel aç›dan en yeni bilgiyi içeren
N
A M A Ç
Bilgi de¤eri ve bilgi yap›s› aras›ndaki farkl›l›kla-
ö¤edir. Sesbilimsel vurgu al›r. Eylem sonunda
bulunamaz. Tümcede eylemden önce bulun-
2 r› aç›klayabilmek.
mak zorundad›r. Tümcede eksiltilemeyen
Bilgi de¤eri gönderimsel varl›klara iliflkin bir özel-
ö¤edir.
liktir. Bunlar yepyeni bilgi, ilifltirlmifl yepyeni bil-
3) Karfl›tsal konu Türkçede genellikle tümce ba-
gi, kullan›lmam›fl bilgi, ç›kar›msal bilgi ve söy-
fl› konumda yer al›r. Ç›kar›msal eski bilgidir.
lemsel / durumsal eski bilgi tafl›yabilirler.
4) Eski bilgi içeren ö¤eler eksiltilmezlerse tüm-
Bilgi yap›s› ise bir sözcede bir ö¤enin di¤erine
cede odaktan önce yer al›rlar. Bu da evrensel
göre eski veya yeni bilgi biçiminde paketlenme-
olan önce eski sonra yeni bilgi dizilimi stra-
sidir. Bilgi yap›s› konu, odak, yorum ve karfl›tsal-
tejisine uygundur. Ancak çok belirgin eski
l›k gibi farkl› bileflenler çerçevesinde incelenir.
bilgi eylem sonunda da kullan›labilir ya da
Konu, sözcenin hakk›nda konufluldu¤u ö¤e,
eksiltilebilir.
odak sözcedeki en yeni bilgiyi sunan ö¤edir. Yo-
rum, konu hakk›nda belirtilen görüfl, yorum ve N
A M A Ç Dilde kibarl›k ve kabal›¤› aç›klayabilmek.
saptamad›r. Karfl›tsall›k ise benzer ö¤elerin olufl- 4
Kibarl›k ve kabal›k, sosyal, kültürel ve psikolojik
turdu¤u seçenekler aras›nda bir ya da bir kaç›n›n
unsurlar›n etkileflimi sonucu ortaya ç›kan karma-
seçilmesiyle oluflur.
fl›k kavramlard›r. Burada en yayg›n olan Kibarl›k
Bilgi yap›s› her dilde bulunur ve farkl› dilbilim-
‹lke ve stratejileri ele al›nm›fl ve irdelenmifltir.
sel araçlarla kodlanabilir: Bunlar biçimbirimsel,
Bunun yan› s›ra, kibarl›k stratejilerinin uzant›s›
sesbilimsel özellikler ve sözdizimsel özellikler-
olan kabal›k stratejileri de gösterilmifltir. Strateji-
dir. Birinin varl›¤› di¤erini d›fllamaz. Evrensel
lerin evrensel olmas›na karfl›n farkl› kültürlerin
olarak dillerde en yeni ö¤e e¤ilimsel olarak sa¤-
farkl› kibarl›k ve kabal›k unsurlar›na duyarl› ol-
da kullan›l›r. Yeni bilginin eski ya da bilgi aç›s›n-
du¤u örneklerle gösterilmifltir.
dan hafif ö¤elerin ard›ndan kullan›lma e¤ilimi
bellek düzenlemelerine iliflkin bir stratejidir. Bi-
liflsel olarak yeni bilgiyi eski bilgiye ba¤lama e¤i-
limi vard›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi ilifltirilmifl yeni bilgi içerir? 6. Afla¤›dakilerden hangisinde duygudafll›k ilkesine uy-
a. Bir arkadafl farkl› davranmal›yd›. gunluk görülür?
b. ‹yi bir arkadafl sana yol gösterir. a. Bir gün görüflelim.
c. Arkadafllarla yüzmeye gidiyoruz. b. Baflar›lar›ndan dolay› seni kutlar›m.
d. Benim bir arkadafl›m bugün bana gelecek. c. Bana flu kitab› uzat›r m›s›n?
e. Her arkadafl›n farkl› özellikleri olabilir. d. Saçlar›n çok güzel olmufl.
e. Beni hiç anlam›yorsun.
2. Afla¤›daki sözcelerden hangisinde konu bulunmaz?
a. Hiç kimse zalimce davranmamal›. 7. Afla¤›dakilerden hangisi olumsuz yüz tehdit edici bir
b. Ahmet’ten söz ederek onun yetenekli oldu¤unu edim olabilir?
belirtti. a. Yeni tan›flt›¤›n›z yaflça büyük birine “siz” diye
c. Ben ise hep çok çal›flt›m. hitap etmek
d. Serap ifle gitti. b. Yeni tan›flt›¤›n›z bir çocu¤a “sen” diye hitap
e. Bugün çal›flmayacakm›fl Yasemin. etmek
c. Yeni tan›flt›¤›n›z yaflça büyük birine “sen” diye
3. Afla¤›daki sözcelerden hangisinde karfl›tsall›k bulun- hitap etmek
maktad›r? d. Yeni tan›flt›¤›n›z birine iltifat etmek
a. Her fleye karfl› ç›k›lmaz. e. Yeni tan›flt›¤›n›z yaflça büyük birine otobüste
b. Bir kitap sana bir kitap da kardefline ald›m. yer verirken “Buyurun” demek
c. Gaye baflar›s›zl›¤›na karfl›n çal›flmaktan vazgeç-
miyor. 8. Afla¤›dakilerden hangisi yüz tehdit edici bir edimdir?
d. Ben ve sen iyi iki arkadafl›z. a. Elefltirmek
e. Her baflar›n›n alt›nda yo¤un emek vard›r. b. Teflekkür etmek
c. Ya¤mur ya¤d›¤›n› belirtmek
4. A: Bugün kiminle buluflacaks›n? d. Söz vermek
B: Bugün Mehmet’le buluflmay› planlad›m. e. Hat›r sormak
Yukar›daki yan›tta hangisi odakt›r?
a. Bugün 9. Afla¤›dakilerden hangisi kay›t d›fl› bir edimdir?
b. Mehmet a. Bana yar›n araban› verir misin?
c. buluflmay› b. Bana yar›n araban› versene.
d. planlad›m c. Bana yar›n araban› verirsen çok sevinirim.
e. ben d. Yar›n bana araba laz›m olacak.
e. Yar›n araban› istiyorum.
5. #Bir kitap kitapl›kta var.
10. Senin ne yapt›¤›n beni ilgilendirmez.
Yukar›daki sözcedeki sorun afla¤›dakilerden hangisidir?
a. ‹letiflim de¤eri yüksek olan yeni bilgi bilgiselli¤i Yukar›da verilen kabal›¤›n nedeni afla¤›dakilerden
zay›f ö¤eden sonra s›ralanm›flt›r. hangisidir?
b. ‹letiflim de¤eri olan bir ö¤e yoktur. a. Olumsuz yüze sald›r›
c. Sözcenin konusu bulunmamaktad›r. b. Kay›t d›fl› kabal›k
d. Sözcüklerin tekrarlanmas› sorun yarat›r. c. Tabu sözcükleri kullanma
e. ‹letiflim de¤eri yüksek olan yeni bilgi, bilgiselli- d. Olumsuz kibarl›k stratejisi
¤i zay›f ö¤eden önce s›ralanm›flt›r. e. Olumlu yüze sald›r›
Okuma Parças›
Afla¤›daki parçada Kore kültürü ve diline iliflkin göz- yabanc›lara kirli ve hatta i¤renç gelebilmektedir. Ya-
lemler göreceksiniz. Bunlar›n Türk kültürü ve dili ile ne banc› kültürlerde ortaya tek bir kaba konulan yemek
ölçüde benzerlik ve farkl›l›klar gösterdi¤ini bir arkada- genellikle bir servis kafl›¤› ile birlikte getirilir ve her bi-
fl›n›zla tart›flabilirsiniz. rey kendi istedi¤i kadar›n› servis kafl›¤› ile kendi taba-
¤›na servis eder ya da servis kafl›¤› olmad›¤› durumlar-
Türkiye’de, Kore kültüründeki gibi yafla göre belirlen-
da kendi kafl›¤› ile kendi taba¤›na servis yapar. Kore
mifl hiyerarflik yap› düflünülerek, kendinden yaln›zca
kültüründe samimiyetin ve dostlu¤un daha da güçlen-
bir yafl büyük bir bayana “abla” fleklinde hitap edilme-
mesi için kafl›¤a di¤er bireylerin mikroplar›n›n da geç-
si flafl›r›lacak bir durum olarak görülebilmektedir. Buna
mesi yani mikrobun bile paylafl›lmas› gerekti¤i düflü-
ra¤men Koreliler yaln›zca kendi yafl›tlar›n› arkadafl ola-
nülmekte yeme¤in lezzetinin birlikte paylaflarak yen-
rak görerek bu flekilde hitap ederken, kendilerinden
dikçe daha da ço¤ald›¤›na inan›lmaktad›r (sayfa: 49-
yaflça büyük ya da küçük kifliler için farkl› hitap flekil-
50).
lerini kullan›rlar. Fakat Türk kültüründe kendinden bir
Kore’de restoran ve kafelere gidildi¤inde ya da taksi-
ya da iki yafl büyük birini arkadafl olarak görmek ve bu
den inerken s›k s›k karfl›lafl›labilecek manzaralardan bi-
flekilde hitap etmek kültürel ba¤lamda uygun görül-
ri de hesab›n ya da taksi ücretini ödemek için tart›flan
mektedir. Bu durumda, Türkçe’yi ö¤renen Koreliler ya
insanlard›r. Farkl› kültürden olan yabanc›lar, herkesin
da Korece’yi ö¤renen Türkler için “abla” olgusu hem
kendi hesab›n ödemesinin çok daha kolay oldu¤unu,
dilin hem de kültürün ö¤renilmesi anlam›na gelmekte-
neden Korelilerin her yemek sonras›nda hesap ödemek
dir. Burada as›l belirtilmek istenilen fley, yaln›zca dilbi-
istemekte ›srar ettiklerini anlamad›klar›n› dile getirmek-
limsel bir bilgi ya da kelime anlam›n›n bilinmesi de¤il,
tedirler (sayfa: 52).
ayn› zamanda kültürel anlamlar›n da bilinmesi duru-
Kore’de itibar kavram› ile ilgili olarak kullan›lmakta
munda sa¤l›kl› ve etkili bir iletiflimin gerçekleflebilece-
olan birçok kelime bulunmaktad›r. (‹tibar›n› yükselt-
¤idir (sayfa: 15-16).
mek)’, (‹tibar› zedelenmek)’ (Kendi itibar›n› düflün-
Korelilerin çok kulland›klar› atasözlerinden birisi olan
mek)’, (‹tibar›n› korumak)’ tan›mlamalar›ndan da anla-
“Fasulye çekirde¤i kadar ufak olsa bile paylaflarak ye-
fl›laca¤› gibi itibar Kore kültüründe çok fazla kullan›lan
mek gerekir” atasözü bir kiflinin sahip oldu¤u fasulye
ve büyük önem tafl›yan de¤er yarg›lar›ndan birisidir.
kadar ufak bir fleyin bile paylafl›lmas› gerekti¤ini ö¤üt-
Genellikle tüm kültürlerde itibar kavram› bulunmakta-
lerken asl›nda paylaflman›n önemini vurgulamaktad›r.
d›r fakat Kore kültüründeki itibar sosyal yaflamda bü-
Burada as›l söylenilmek istenilen, kötü zamanlarda
yük öneme sahip ve hayat› tümden etkileyen bir unsur
üzüntüyü kederi paylaflmak ve ayn› zamanda mutlulu-
olarak düflünülmektedir (Sayfa 53-54).
¤u ve sevinci paylaflman›n anlam› ve öneminin çok bü-
Koreliler için özellikle vurgulanan itibar kavram› gün-
yük oldu¤udur.
lük hayattaki dilsel kullan›mlarda da karfl›m›za ç›kmak-
Koreliler ilk karfl›laflt›klar› kiflilere “Kaç yafl›ndas›n?”,
tad›r. “‹tibar›n› korumak”, “baflkas›n›n itibar›n› düflün-
“Evli misin?”, “Çocu¤un var m›?”, “Kan grubun ne?”,
mek”, “itibar oluflturmak” gibi bir çok farkl› kullan›m-
“Hangi makyaj malzemesini kullan›yorsun?” gibi kiflisel
larla s›n›fland›rmalar yap›lm›flt›r (Cho Y.T., 2003:77).
sorular› çok fazla sorarlar. Bu tarz sorular›n sorulmas›
Yukar›da da belirtildi¤i gibi, itibar; bat› kültüründe ol-
Korelilerin kendi aralar›nda çok fazla sorun ç›karmaya-
du¤u gibi bireysel hedeflere önem veren, eflitlikçi ve
bilir fakat yabanc›lar için ayn› sorular flafl›rt›c› ve bek-
bireysel merkezli kültürlere göre, baflkalar›n›n görüfl ve
lenmedik hatta rahats›z edici olabilmektedir. Fakat Ko-
düflüncelerini önemseyen, statüye dayal› ve otoriter ya-
reliler bir bütünlük içerisinde kendilerine ait kiflisel ko-
p›s› olan toplumsal merkezli kültürlerde daha fazla
nular›, kendi özellerinin irdelenmesi ve içine girilmesi-
önem tafl›maktad›r. Bu anlamda itibar kültürü Korelile-
ni do¤al karfl›lad›klar› için, karfl›daki bireyin de özeline
rin sosyal yap›s›n›n karakteristik özelliklerinden birisi
girmenin normal bir olay oldu¤unu düflünmektedirler
olarak yerini almaktad›r (sayfa: 56-57).
(sayfa: 49-50).
Kiflisel sorular›n sorulmas› d›fl›nda yabanc›lar›n kabul Eunmi Yu (2011), Türkiye’de kültür ö¤retimi temelinde
edemedikleri ve garip karfl›lad›klar› di¤er bir kültür ise yabanc› dil olarak Korece ö¤retimi ve kültürleraras›
Korelilerin yemek yeme kültürüdür. Yenilecek ya da olarak Korece e¤itimi ve kültürleraras› uzmanl›k. Yük-
yenilmekte olan yemek hep birlikte yenilir hatta ortaya sek Lisans tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Dil ve Ta-
›smarlanan sadece tek kaba konulan yemek herkese rih Co¤rafya Fakültesi. (Yukar›daki okuma parças›, ad›
aç›kt›r ve herkes o yeme¤i hep birlikte yer. Bu kültür geçen çal›flmadan al›nm›flt›r.)

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi De¤eri: Varsay›lan S›ra Sizde 1
Tan›d›kl›k” konusunu yeniden gözden geçiriniz. • Bilgi de¤eri gönderimsel ifadelerin (söylem içinde)
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Yap›s›” konusunu konuflucu ve dinleyicinin bilifllerindeki konuma gö-
yeniden gözden geçiriniz. re tan›d›k ya da tan›d›k olmama durumu ve bunlar›n
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Yap›s›” konusunu dile yans›t›lmas›: Hiç tan›d›k olmayan bir varl›k yeni
yeniden gözden geçiriniz. bilgi, daha önce sözü edilmifl bir varl›k ise eski bilgi
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Yap›s›” konusunu olur.
yeniden gözden geçiriniz. • Bilgi yap›s› sözcenin konu ve odak gibi ve eski, ye-
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilgi Yap›s›n›n Dilbilimsel ni bilgi, vs. gibi bölümlerinin birbirlerine göre kulla-
Kodlan›fl›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. n›m›yla ortaya ç›kan sözcedeki bilgi düzenlemesidir.
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kibarl›k ‹lkeleri” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yüz Kavram› ve Kibarl›k (1) Genç bir taflral› ö¤renci: YEPYEN‹ B‹LG‹ (‹lk
Stratejileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. kez tan›t›lan varl›k)
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yüz Kavram› ve Kibarl›k (2) ‹stanbul’a KULLANILMAMIfi B‹LG‹ (Dinleyici ve
Stratejileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konuflucunun sosyo-kültürel ba¤lam›nda bulunan
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yüz Kavram› ve Kibarl›k ama daha önce etkinlefltirilmedi¤i için k›sa süreli
Stratejileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. bellekte olmayan bilgi)
10.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dilde Kabal›k” konusunu (3) güzel k›zlar› YEPYEN‹ B‹LG‹ (‹lk kez tan›t›lan var-
yeniden gözden geçiriniz. l›k)
(4) bu güzel k›zlarla SÖYLEMSEL ESK‹ B‹LG‹ (Yuka-
r›da 3’te tan›t›larak tekrar gönderim yap›l›yor)
(5) Ö¤retim y›l›n›n ÇIKARIMSAL (Ö¤renci ve hukuk
ö¤renimi ile iliflkili olarak ç›kar›labilen bilgi)
(6) babas›: ‹L‹fiT‹R‹LM‹fi YEN‹ B‹LG‹ (Daha önce tan›-
d›¤›m›z taflral› ö¤renciye ilifltirilmifl yeni bilgi: Onun
babas›)
(7) genifl bir bahçeye YEPYEN‹ B‹LG‹ (Daha önce
sözü edilmemifl bilgi)
(8) baba SÖYLEMSEL ESK‹ B‹LG‹ (6)da söyleme tan›-
t›lm›flt›.
(9) Bu DURUMSAL ESK‹ B‹LG‹: (Çevrede bulunan bir
varl›¤a iflaret ederek gönderim
(10) o s›rada yanlar›ndan geçen bir gence ‹L‹fiT‹R‹L-
M‹fi YEN‹ B‹LG‹ (Daha önce tan›d›¤›m›z taflral› ö¤-
renci ve babas›na ilifltirilmifl (yanlar›ndan) yeni bil-
gi) “Affedersiniz,
(11) bu DURUMSAL ESK‹ B‹LG‹ (9)’un ayn›s›
S›ra Sizde 3 S›ra Sizde 5

1. Burada Kenan de¤il, Zafer sorumludur. 1. (1a)’da iki misafir ya da iki misafir geldi odakt›r.
Kenan ve Zafer sorumlu olabilecekler aras›nda seçe- Ba¤lama göre de¤iflebilir. Öte yandan (1b)’deki “mi-
nek olduklar› için karfl›tsald›r. safirlerin gelifline” odak olamaz; çünkü Türkçede
2. Her gün yeni bir malzeme almak gerekiyor. Bir gün eylem sonu konumu alt› çizilen ve ses vurgusu ala-
kalem, baflka bir gün dergi, daha sonra cetvel, kitap bilen bir konum de¤ildir. Ancak, dinleyicinin bili-
al›n›yor. flinde bulunan dolay›s›yla eski bilgi olan ö¤eler ey-
Alt› çizili ö¤eler konu oluflturuyor. Hepsi daha önce- lem sonunda kullan›labilir.
ki sözcede kullan›lan malzemenin ç›kar›msal parça- 2. Odak ve karfl›tsal odak ve karfl›tsal konu ses vurgu-
lar›d›r. su alan ve eksiltilemeyen ö¤elerdir. Ancak dinleyi-
3. Seray’a gelince, çok neflelidir; her gün dans eder. cinin biliflinde belirginlefltirilmifl ve karfl›tsall›k tafl›-
X’e gelince yap›s› sözcenin o kifli hakk›nda olaca¤›- mayan eski bilgi olan ö¤eler eksiltilebilir. Dolay›s›y-
n› gösterir. Dolay›s›yla Seray sözcenin konusu, geri la (karfl›tsal olmayan) konu ve en belirgin ö¤eler
kalan k›s›m ise onun hakk›nda yorumdur. eksiltilebilir.
4. Sen yaz tatilinde Roma’ya m› gittin?
m› soru biçimbiriminin oda¤› iflaretledi¤ini görmüfl- S›ra Sizde 6
tük. Roma odak, sen ise konudur. Bunun nedeni de 1. Buradaki tüm sözceler emir kipinde olmalar›na ra¤-
Roma’n›n sesbilimsel vurgu almas› ve en çok bilgi- men (1b) sözcesi, dinleyicinin dinleyici aç›s›ndan
sellik içeren bölümü olmas›d›r. çaba gerektirmeyen ve onun yarar›na oldu¤u için ki-
barl›k ilkesine uygundur. Di¤erleri ise dinleyici aç›-
S›ra Sizde 4 s›ndan farkl› derecelerde çaba gerektirdi¤i için ki-
1. ‹se biçimbirimi her iki sözcede de karfl›tsal konuyu barl›k ilkesine çok uygun de¤illerdir. En çok çaba
kodlamaktad›r. Can, Ahmet, Suzan ve Neriman gibi gerektiren (1d) kibarl›k ilkesine en karfl›t sözcedir.
partiye giden insanlar listesinde seçenek oluflturuyor Ancak çok yak›n›na söylenebilir.
ve partiye giden insanlar listesinin bir konusu. Ben-
2. Bu sözce tevazu ilkesine uygun de¤ildir. Konuflucu
zer flekilde (1b)’de “ben” ad›l› da ‹stanbul hakk›nda
kendi böre¤ini ve eme¤ini övmektedir.
görüflleri olan kifliler listesinin bir seçene¤idir ve kar-
fl›tsal konudur.
S›ra Sizde 7
2. “Üç adam” ö¤esi sa¤da kullan›ld›¤›nda yeni bilgi do- 1. (1a) sözcesi yüz tehdit edicidir; çünkü dinleyicinin
lay›s›yla sözcenin oda¤›d›r. Öte yandan tümce ba- istenme, kabul görme gibi olumlu yüz isteklerine
fl›nda kullan›ld›¤›nda daha önce sözü edilen eski bil- karfl›t bir anlam içermektedir. Öte yandan (1b) yüz
gi ve sözce konusunu oluflturur. aç›s›ndan yans›z bir sözcedir. (1c) ise, dinleyicinin
istendi¤ini gösterdi¤i için olumlu yüze yönelik ki-
barl›k olarak görülebilir.
2. (2a), dinleyicinin ba¤›ms›z ve özerk olma sayg›nl›k
görme ve baflkalar›yla aras›na mesafe koyma gibi
olumsuz yüz isteklerine hitap eden “Han›mefendi”
ve “siz” gibi ifadeler içerdi¤i için olumsuz kibarl›k
stratejisidir. Öte yandan (1b) sözcesi yak›nl›k, dost-
luk, dayan›flma ve sevgi iste¤ine yönelik olumlu yü-
ze ba¤l› olumlu kibarl›k stratejisidir.
Kaynaklar
S›ra Sizde 8 Blum-Kulka, Shoshana. (1987). “Indirectness and
1. Bu soruyu yan›tlamak için afla¤›daki örneklere ba- politeness in requests: same or different?” Journal of
kal›m: Pragmatics 11: 131-146.
a. Kap›y› kapat Blum-Kulka, Shoshana and Michal Humo (2006).
b. Kap›y› kapatsana. “Discourse Pragmatics” In T. Van Dijk Discourse
Bu örnekte görüldü¤ü gibi Türkçedeki -sAnA biçim- Studies: A Multidisciplinary Introduction. London:
biriminin karfl›daki kifliye yapt›r›mdan çok konuflu- Sage Publication. Pp: 143-164.
cunun iste¤ini göstermesi nedeniyle daha kibar alg›- Bousfield, Derek and Miriam Locher (eds) (2007).
lanabilir. Impoliteness in Language. Berlin: Mouton de
2. Wierzbicka (1991:115-116) Avustralya ve Amerikal›- Gruyter.
lar ile Polonyal› ve Do¤u Avrupal›lar›n “Nas›ls›n? ” Brown, Penelope, Levinson, Stephen C. (1987).
sorusuna verilecek yan›t›n içtenli¤ine iliflkin görüflle- Politeness: Some Universals in Language Usage.
rini aç›klarken, Avustralya ve Amerika’da bu soruyu Cambridge: Cambridge University Press.
soran kiflinin asl›nda yan›t›n içeri¤i ile ilgilenmedi¤i- Chafe, Wallace (1974). “Language and Consciousness”.
ni ve bu soruya yan›t olarak sa¤l›k sorunlar›ndan Language: 50: 111-133.
söz etmenin bu toplumlarda kibar karfl›lanmad›¤›n- Chafe, Wallace L. (1976). Givenness, contrastiveness,
dan söz etmektedir. Oysa, Do¤u Avrupa’da bu soru- definiteness, subjects, topics, and point of view. In
ya yan›t olarak gerçek sa¤l›¤›n›zdan söz edersiniz. Subject and Topic, Charles N. Li (ed.). New York:
Türkiye’de bu sorunun yan›t› içtenlikle mi yan›tlan›r Academic Press. Pp: 25-55.
yoksa her seferinde “çok iyiyim” mi denir? Chafe, Wallace (1994). Discourse, Consciousness, and
Türkiye’de bu sorunun yan›t› soruyu soranla olan Time The Flow and Displacement of Conscious
mesafeye de ba¤l› olarak de¤iflebilir. Çok yak›n iki Experience in Speaking and Writing. Chiacago:
arkadafl konufluyorlarsa “nas›ls›n?” sorusunun yan›- Chicago University Press.
t› gerçek sa¤l›k durumunuza iliflkin bilgi olabilir- Clark, Herbert H. and Susan E. Haviland (1977).
ken, mesafeli oldu¤unuz kiflilere ayr›nt›l› aç›klama “Comprehension and the given-new contract”
yap›lmayabilir. Discourse Production and Comprehension.
(Bu konuda çevrenizde k›sa bir gözlem yapabilirsi- Discourse Processes: Advances in Research and
niz.) Theory 1: 1-40.
Couto, María Carmen Parafita and Michael Putnam
S›ra Sizde 9 (2008). “Exploring the Focus - morphology interface:
Sözcelerden (1) do¤rudan kabal›k stratejisi, (2) ise do- Morpho-syntactic aspects of nonprosodic Focus”
layl› stratejidir. Kansas Working Papers in Linguistics. 30: 212-225.
Culpeper, Jonathan. (1998). “(Im)politeness in drama”.
S›ra Sizde 10 In: Jonathan Culpeper, Mick Short, Peter Verdonk
(1) ve (3)’te bilinmeyen güçler ve dinsel konulara yö- (eds.). Studying Drama: From Text to Context.
nelik “fieytan” ve “cin” sözcükleri tabu oluflturmaktad›r. Routledge, London. Pp: 83-95.
Culpeper, Jonathan, Derek Bousfield and Anne
Wichmann (2003). “Impoliteness revisited: with
special reference to dynamic and prosodic aspects”
Journal of Pragmatics 35/ 10-11: 1545-1579.
Culpeper, Jonathan (2005). “Impoliteness and
Entertainment in the television quiz: The weakest
link” Journal of Politeness Research, Language,
Behavior, Culture. 1/1: 35-72.
Dalrymple, Mary and Irina Nikolaeva (2011). Objects Harris, Sandra (2011). “The limits of politeness re-visited:
and Information Structure Cambridge: Cambridge Courtroom discourse as a case in point” In Linguistic
University Press. Politeness Research Group (eds). Discursive
Do¤ançay-Aktuna, Seran and Sibel Kam›fll› (2001). Approaches to Politeness. Berlin: Mouton de Gruyter.
“Linguistics of power and politeness in Turkish: Pp: 85-108.
Revelations from speech acts” In Maria Sifianou Haumann, Silvia, Ursula Koch and Karl Sornig (2005).
(ed.). Linguistic politeness across boundaries: the “Politeness in Austria: Politeness and impoliteness”
case of Greek and Turkish. Amsterdam: John Leo Hickey, Miranda Stewart (Eds.). Politeness in
Benjamins. Pp: 75-104. Europe.
Erguvanl›, Eser E. (1984). The Function of Word Order Hayashi, Takuo (1996). Politeness in conflict
in Turkish Grammar. University of California management: a conversation analysis of
Publications in Linguistics, Vol. 106. Berkeley and dispreferred message from a cognitive perspective.
Los Angeles: University of California Press. Journal of Pragmatics 25: 227-255.
Erkü, Feride (1983). Discourse pragmatics and word Hernández-Flores, Nieves (1999). “Politeness Ideology
order in Turkish. Ph.D.dissertation, University of in Spanish Colloquial Conversation: The case of
Minnesota. advice”. Pragmatics 9/1: 37-49.
Fretheim, Thorstein (2005). “Politeness in Norway: How Hoffman, Beryl (1995). The computational analysis of
can you be polite and sincere?” Leo Hickey, Miranda the syntax and interpretation of ‘’free’’ word order
Stewart (eds.). Politeness in Europe. Clevedon. U.K.: in Turkish Ph.D. dissertation. Philadelphia:
Multilingual Matters. University of Pennsylvania. IRCS Report 95-17.
Givón, Talmy (1983). “Introduction”. In Talmy Givón Ido, Shinji (2003). Agglutinative information: A study of
(ed.) Topic Continuity in Discourse. Benjamins, Turkish incomplete sentences. Wiesbaden:
Amsterdam/Philadelphia. pp. 5-41. Harrasowitz Verlag.
Grice, H. Paul (1975). “Logic and conversation”. In Peter ‹flsever, Selçuk (2000). Türkçede bilgi yap›s›. Ankara:
Cole, Jerry Morgan, (eds.), Syntax and Semantics 3: Ankara Üniversitesi, Dil-Tarih ve Co¤rafya Fakültesi,
Speech Acts. New York: Academic Press. Pp: 41-58. Doktora tezi.
Göksel, Asl› and Sumru Özsoy (2000). “Is there a focus ‹flsever, Selçuk (2002). “Konu: tan›mlan›fl›, bilgi yap›s›
position in Turkish?” Asl› Göksel and Celia Kersake ve kimi sorunlar” ‹çinde Leyla Uzun ve Emel Huber
(eds.). Proceedings of the International Conference (haz.), Türkçede Bilgi Yap›s› ve Bilimsel Metinler.
on Turkish Linguistics. (Oxford University) Essen: Verlag Die Balue Eule. Sayfa: 37-54.
Wiebaden: Harrasowitz. Pp: 219-228. ‹flsever, Selçuk (2003). “Information structure in Turkish:
Göksel, Asl›, and Sumru Özsoy (2003). “dA: a
the word order-prosody interface” Lingua. 113/ 11:
focus/topic associated clitic in Turkish” Lingua 113:
1025-1053.
1143-1167
Jay, William (1992). Cursing in America: A
Gundel, Jeanette (1999). “Topic-Focus and the grammar-
Psycholinguistic Study of Dirty Language in the
pragmatics interface” In J. Alexander, N.Han and M.
Courts, in the Movies, in the Schoolyards and on the
Minnick (eds.), Proceedings of the 23rd Annual
Streets. Philadephia: John Benjamins.
Penn Linguistics Colloquium. Penn Working Papers
K›l›çaslan, Y›lmaz (1998). A form-meaning interface for
in Linguistics, 6 /1: 185-200
Turkish. Ph.D. dissertation. Edinburgh: University
Gundel, Jeannette (2002). “Information structure and
of Edinburgh.
the use of cleft sentences in English and Norwegian”
K›l›çaslan, Y›lmaz (2004). Syntax of information
Hilde Hasselgård (ed.) Information structure in a
structure in Turkish. Linguistics 42/4: 717-765.
cross-linguistic perspective. New York: Rodopi. Pp:
Kiss, Katalin E´ (1981). Structural relations in Hungarian,
113-128.
a ‘’free’’ word order language. Linguistic Inquiry 12:
Hajicová, Eva, Barbara B.H. Partee and Petr Sgall (2010).
185-213.
Topic-Focus Articulation, Tripartite Structures, and
Semantic Content (Studies in Linguistics and
Philosophy). Dordrecht: Kluwer.
Kochman, Thomas (1981). The name assigned to the Pinker, Steven, Martin A. Nowak and James Lee (2008).
document by the author. This field may also contain “The logic of indirect speech” Proceedings of the
sub-titles, series names, and report numbers. Black National Academy of Sciences. 105/3: 833-838.
and White Styles in Conflict. Chicago, IL: The Pinker, Steven (2007). The stuff of thought; language as
University of Chicago Press. a window into human nature. New York: Penguin
Krifka, Manfred (2007). “Basic notions of Information Group.
Structure” C. Féry, G. Fanselow, M. Krifka (eds.). Prince, Ellen F. (1981). “Toward a taxonomy of given-
Interdisciplinary Studies on Information Structure . new information” In Peter Cole (ed.) Radical
Also in Acta Linguistica Hungarica 55 (2008): 243- Pragmatics. NY: Academic Press. Pp. 223-56. 1981.
276. Prince, Ellen F. (1992). “ The ZPG letter: subjects,
Kuno, Susumu (1972). Functional sentence perspective: definiteness, and information-status”. In Sandra
a case study from Japanese and English. Linguistic Thompson and William Mann (eds.) Discourse
Inquiry 3: 269-320. description: diverse analyses of a fund raising text.
Kuno, Susumu (1987). Functional syntax: Anaphora, Philadelphia/Amsterdam: John Benjamins. Pp: 295-
discourse and empathy. Chicago: University of 325.
Chicago Press. Pinto Manuela (1997). Licensing and interpretation of
Labov, William (1972). Language in the Inner City: inverted subjects in Italian. Utrecht: UiL OTS
Studies in the Black English Vernacular. Blackwell, Dissertation series.
Oxford. Reinhart, Tanya (1982). Pragmatics and linguistics: an
Labov, William, Fanshel, David (1977). Therapeutic analysis of sentence topics. Philosophica 27: 53-94.
Discourse: Psychotherapy as Conversation. Richard J., Ide, Sachiko, Ehlich, Konrad (Eds.),
Academic Press, New York. Politeness in Language: Studies in its History, Theory
Lakoff, Robin (1977). What you can do with words: and Practice. Mouton de Gruyter, Berlin and New
Politeness, pragmatics, and performatives. In York, pp. 43-69.
Rogers, et al., eds. 79-106. Ruhi, fiükriye and Hale Ifl›k-Güler (2007).
Lakoff, Robin (1989). The limits of politeness. “Conceptualizing face and relational work in
Multilingua 8, 101-129. (im)politeness: Revelations from politeness lexemes
Lakoff, Robin Tolmach (2005). “Civility and its and idioms in Turkish” Journal of Pragmatics 39/4:
discontents or getting in your face” Pp: 23-64. 681-711.
Lee, Chungmin. 1999. Contrastive topic: A locus of the Ruhi, fiükriye (2006). “Politeness in compliment
interface evidence from Korean and English. In K. responses: A perspective from naturally occurring
Turner (ed.) The Semantics / Pragmatics Interface exchanges in Turkish”. Pragmatics 16. 1: 43-101
from Different Points of View. 317-342. Ruhi, fiükriye (2007). “‹ncelik kuram›ndaki geliflmeler
Lee, Chungmin (2003). Contrastive topic and/or ve kavramsal sorunlar”. Yeflim Aksan ve Mustafa
contrastive focus. In McClure, B. (ed.) Aksan (yay. haz.). XXI. Ulusal Dilbilim Kurultay›
Japanese/Korean Linguistics 12. CSLI: Stanford. Bildirileri. 10-11 May›s 2007, Mersin: Mersin
Lee, James J. and Steven Pinker (2010). “Rationales for Üniversitesi, sayfa: 155-162.
Indirect Speech: The Theory of the Strategic Sifianou, Maria (1992). Politeness phenomena in
Speaker” Psychological Review. 117/ 3: 785-807 England and Greece: a cross-cultural perspective.
Leech, Geoffrey N. (1983). Principles of Pragmatics. Oxford University Press.
London: Longman. Swart de, Peter and Helen de Hoop (1995). “Topic and
Özge, Umut and Cem Bozflahin (2010). “Intonation in Focus” Glot International 1/7: 3-7.
the grammar of Turkish” Lingua 120/1: 132-175 Stube, Anita, Kai Alter and Andreas Späth (2004).
Pinker, Steven (2007). The stuff of thought: language as “Information Structure and modular grammar” In
a window into human nature. New York: Penguin. Anita Steube (ed.). Information structure: theoretical
Pinker, Steven, Martin A. Nowak, and James Lee (2008). and empirical aspects. Berlin: Mouton de Gruyter.
“The logic of indirect speech” Proceedings of the
Pp: 15-40.
National Academy of Sciences 105: 833-838.
fiener, Serkan (2010). (Non-)Peripheral Matters in

Turkish Syntax. Ph.D. Dissertation. University of
Connecticut.
Terkourafi, Marina (2005). ‘Beyond the micro-level in
politeness research’, Journal of Politeness Research
1/2: 237-62.
Tomlin, Russel (1986). Basic Word order: Functional
principles. Australia: Croom Heim Ltd.
Turan, Ümit Deniz (1995). Null vs. overt subjects in
Turkish discourse: A Centering analysis. Ph. D.
Dissertation. University of Pennsylvania.
Vallduví, Enric (1992). The informational component.
New York: Garland.
Watts, Richard J. (1992). Linguistic politeness and politic
verbal behaviour. In: R. Watts, S Ide, K. Ehlich (eds.),
Politeness in Language: Studies in its History, Theory
and Practice. Berlin and New York: Mouton de
Gruyter. Pp: 43-69.
Watts, Richard (2003). Politeness. Cambridge:
Cambridge University Press.
Watts, Richard, Sachiko Ide and Konrad Ehlich (eds)
(2005). Politeness in Language. Second edition.
Berlin: Mouton de Gruyter.
Wierzbicka, Anna (1991). Cross-Cultural Pragmatics.
The Semantics of Human Interaction. Berlin:
Mouton de Gruyter.
Yemenici, Alev (2001). “Analysis of the use of politeness
maxims in interruptions in Turkish poitical debates”
In Maria Sifianou (ed.). Linguistic politeness across
boundaries: the case of Greek and Turkish.
Amsterdam: John Benjamins. Pp: 307-340.
Zeyrek, Deniz (2001). “Politeness in Turkish and its
linguistic manifestations: A sociocultural
perspective” In Ar›n Bayraktaro¤lu and Maria
Sifianou (eds.) Linguistic politeness across
boundaries: the case of Greek and Turkish.
Amsterdam: John Benjamins. Pp: 43-76.
7
Amaçlar›m›z
N
N
Metindilbilim çal›flmas›n›n temel sorular›n› s›ralayabilecek,
N
Metni, metin yapan temel ölçütleri aç›klayabilecek,
N
Ba¤lafl›kl›k ve tutarl›l›¤›n ne oldu¤unu tan›mlayabilecek,
N
Metin - söylem - metin türü iliflkisini aç›klayabilecek,
N
Metin türünü belirleyen söylem özelliklerini s›ralayabilecek,
Temel söylem türlerini örnekleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Metin • Durumsall›k
• Metindilbilim • Kabuledilebilirlik
• Metinsellik Ölçütleri • Bilgisellik
• Ba¤lafl›kl›k • Metinleraras› ‹liflki
• Tutarl›l›k • Metin Türü
• Amaçl›l›k
‹çindekiler
• MET‹ND‹LB‹L‹M NED‹R?
• D‹LE DAYALI ‹LET‹fi‹M‹N TEMEL
B‹R‹M‹: MET‹N
Geneldilbilim-II Metindilbilim: Temel
‹lke ve Kavramlar • MET‹NSELL‹K ÖLÇÜTLER‹
• MET‹N TÜRÜ NED‹R?
• SÖYLEM VE MET‹N TÜRÜ
SINIFLAMALARI
Metindilbilim: Temel ‹lke
ve Kavramlar
MET‹ND‹LB‹L‹M NED‹R?
Tümceden Metne
Bu yüzy›l içinde dilbilimin kuramsal geliflimine flöyle bir göz at›ld›¤›nda temel ola-
rak Chomsky ve takipçilerinin ortaya koydu¤u tümce merkezli bak›fl aç›s›ndan,
70’li y›llar›n bafl›ndan itibaren yavafl yavafl bir ölçüde metni ya da söylemi dikkate
alan yaklafl›ma geçifl yap›ld›¤› görülür. Bu geçiflin temel nedenlerinden biri, yaln›z-
ca tümceye yönelik çal›flman›n dilbilim çal›flmas›n› kapsam› aç›s›ndan çok s›n›rl›-
yor olufludur. Oysa dilbilim çal›flmas›, dilin do¤al ba¤lamlar›nda ortaya ç›kan bü-
tün görünümlerin aç›klanmas› için de çok kullan›fll› bir kuramsal ve uygulamal› alt-
yap› oluflturabilecek niteliktedir. Metindilbilim bu düflünceyi savunan dilbilimci- Metindilbilim,metni
oluflturan ö¤elerin ve
lerin ilk somut ürünlerini ortaya koyduklar› dilbilim alanlar›ndan biri olarak karfl›- metindeki dilsel düzenlerin
m›za ç›kar. Metindilbilim çal›flmas›, metin nedir ve metni metin yapan özellikler çözümlenmesiyle ilgili
dilbilim dal›d›r.
nedir sorular›na yan›t arayan bir dilbilim çal›flmas› türüdür.
Metindilbilim alan›nda yap›lan çal›flmalarda, dilbilimsel bak›fl aç›s›yla ancak
farkl› yaklafl›mlarla çal›fl›ld›¤› görülür. Yaklafl›m farkl›l›klar› metin dilbilgisi, metin-
dilbilim, söylem çözümlemesi gibi farkl› terimleri de ortaya ç›karm›flt›r. Ancak, bir
metin çal›flmas›nda bu yaklafl›mlar›n yaln›zca birinin seçilip kullan›lmas› güçtür.
Bu nedenle, afla¤›da özetle tan›t›lan yaklafl›mlar, alanda yap›lan çal›flmalarda ço¤u
zaman çeflitli düzeylerde birlikte kullan›lmaktad›r:
• Metin dilbilgisi (Van Dijk, 1972) metinlerin dilbilgisel yap›lar yoluyla betim-
lenmesine katk›da bulunacak bir model gelifltirmeyi hedeflemifltir.
• Metin dilbilgisi yaklafl›m›n›n tam tersine, metindilbilim yaklafl›m› (de Beaug-
rande ve Dressler, 1981; de Beaugrande, 1984) metinlerin nas›l üretildi¤i ve
anlafl›ld›¤› konusu üzerine yo¤unlaflm›flt›r. Bu yaklafl›mla yap›lan çal›flmalar-
da metinselli¤in, yani metin olmay› sa¤layan bileflenlerin özelliklerinin be- Metinsellik, metni metin
yapan bileflenlerin
lirlenmesi üzerinde durulmufltur. oluflturdu¤u bütündür.
• Söylem çözümlemesi yaklafl›m›yla yap›lan metin çal›flmalar›ndaysa (Renke-
ma, 1993; Schiffrin, 1994) geleneksel olarak temelde yaz›l› metinlerin top-
lumsal etkileflim gücü ortaya konmaya çal›fl›lmaktad›r. Örne¤in yazar›n, bir
konuda yazarken metninde yapt›¤› hangi düzenlemelerle okuyucusu üze-
rinde yönlendirici olabildi¤ini aç›klamak üzere yap›lan bir çözümleme bu
yaklafl›m› içermektedir.
Bu aflamada metin nedir sorusunu yan›tlamaya bafllamadan önce dizge tümce-

leriyle metin tümceleri aras›ndaki ayr›m› ortaya koyal›m. Bu amaçla afla¤›daki iki
örnek durumu birlikte de¤erlendirelim.
ÖRNEK Ö¤retmen s›n›fa girdi ve “Çocuklar bugün tümcenin ö¤eleri üzerine konuflaca¤›z.
Söyleyin bakal›m! Ali bir trafik kazas› geçirdi, tümcesinin öznesi nedir?” dedi. Ço-
cuklardan biri söz isteyerek “Ali” ö¤retmenim diyerek yan›t verdi.
Ö¤retmen s›n›fa girdi ve “Çocuklar çok üzgünüm arkadafl›n›z Ali bir trafik kaza-
s› geçirdi” dedi. Çocuklar söz istemeden nerede ö¤retmenim, bir fley olmufl mu ö¤-
retmenim, ne zaman ö¤retmenim, diyerek a¤lamaya bafllad›lar.
Yukar›daki iki örnek gözden geçirildi¤inde hemen fark›na var›labilecek ilk du-
rum “Ali bir trafik kazas› geçirdi” ifadesinin dinleyen ö¤renciler için benzer de¤e-
rinin olmad›¤›d›r. ‹lk durumdaki ifade, dinleyenler için d›fl dünyadaki bir olay ya
da durum hakk›nda bilgi aktarmayan sadece dilbilgisel içeri¤iyle dikkate al›nan ve
çözümlenen bir dil birimi örne¤idir. Bu nedenle ikinci örnektekinin tersine top-
lumsal etkileflim etkisine sahip de¤ildir. Oysa ikinci durumdaki ayn› ifade, dinle-
yen ö¤renciler için belli olan bildik bir kiflinin, yani tan›d›klar› Ali’nin bafl›na gelen
kötü bir olay› haber veren bir ifadeye dönüflmüfltür. Böylece bir söylem ba¤lam›n-
da kullan›larak al›c›lar› üzerinde duygusal etki de tafl›r hale gelmifltir. Ali art›k on-
lar için ilk durumdaki gibi sadece bir özel ad de¤ildir. Sadece bir özel ada gönde-
rim yapmamaktad›r. Bu içeri¤e bir de Ali hakk›nda bildikleri, tüm etkin deneyim-
leri ve yaflanm›fll›klar› da eklenmifltir.
Yukar›da örnekledi¤imiz tümceler aras›ndaki bu fark, metindilbilim çal›flmala-
r›nda dizge tümceleri ile metin tümceleri ayr›m›n›n yap›lmas›n› gerektirmifltir. Diz-
ge tümceleri, dilin yap›s›na ve ifllevlerine yönelik konulardaki kuramsal tart›flma-
larda sunulur ve bir dilin dilbilgisel betimlemeleri yap›l›rken kullan›l›r. Buna kar-
fl›n dilin do¤al kullan›m›nda metinler içinde metin tümceleri yer almaktad›r.
Özetle dizge tümcesi ve metin tümcesi kavramlar›, afla¤›daki farklar nedeniyle
metin çal›flmas› aç›s›ndan ay›rt edilmesi çok önemli kavramlara iflaret etmektedir:
Dizge tümceleri dile iliflkin Dizge tümceleri
aç›klama ve betimlemelerde
kullan›lan soyut içerikli
• Tümceler kendileriyle s›n›rland›r›lm›fl yap›sal birimlerdir.
tümcelerdir. • Tümceler içindeki varl›klar ve olaylar için bilindiklik ve tan›d›kl›ktan söz
edilemez.
• Tümceler üreteninin kim oldu¤u, nerede ve ne zaman üretildi¤i ve hangi
amaçla üretildi¤i gibi kullan›msal sorulara duyarl›l›k tafl›maz.
Metin tümceleri, do¤al Metin tümceleri
iletiflim ortamlar›nda, • Metin tümceleri, birlikte kullan›ld›klar› di¤er metin tümceleri ile s›n›rland›r›l-
metinler içinde geçen
tümcelerdir. m›fl kullan›msal birimlerdir.
• Metin tümceleri içindeki varl›klar ve olaylar için bilindiklik ve tan›d›kl›ktan
söz edilebilir.
• Metin tümcelerine üreteninin kim oldu¤u, nerede ve ne zaman üretildi¤i ve
hangi amaçla üretildi¤i gibi kullan›msal sorular yöneltilebilir.
Sözce, somut dil Dizge tümceleriyle metin tümcelerini bu özellikleriyle birbirinden ay›rd›ktan
kullan›m›nda bir sonra flimdi de kullan›m çal›flmalar›n›n bir di¤er kavram›n› tan›mlayal›m. Sözce,
konuflucunun iki susma
aras›nda üretti¤i söz dilin do¤al ba¤lamlar›nda ele al›nd›¤› dilbilim çal›flmalar›n›n, örne¤in metindilbili-
birimidir. min bir di¤er temel kavram›d›r. Sözce, bir iletiflim ortam›nda, örne¤in bir konuflma
an›nda bir konuflucunun iki susma aras›nda üretti¤i söz birimidir. Bütünüyle somut
dil kullan›m›na iliflkin bir kavramd›r. Bir sözce afla¤›daki örnekte de görüldü¤ü gi-
7. Ünite - Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar 155
bi, tek bir sözcükten oluflabilece¤i gibi, bir ya da bir kaç metin tümcesinden de
oluflabilir. Afla¤›da bir sözce örne¤i görülmektedir:
(Nil) -Günayd›n! (dikkat çekici bir coflku ve sevinç tonlamas›yla) ÖRNEK

(Ahmet) -Ohhh bugün çok neflelisin!
Örnekte, Nil’in tek sözcükten oluflan sözcesi karfl›s›nda, Ahmet’in bir metin
tümcesinden oluflan sözcesi yer almaktad›r.
D‹LE DAYALI ‹LET‹fi‹M‹N TEMEL B‹R‹M‹: MET‹N

Dilin kullan›m›nda, yani dile dayal› iletiflimde ne tek tek sesler, ne tek tek sözcük-
ler ne de tek tek metin tümceleri görev üstlenmektedir. Bir baflka deyiflle dile da-
yal› iletiflimi, yaln›zca ad›n› and›¤›m›z bu birimlerle aç›klayamay›z. Bu durumu afla-
¤›da yer alan iki örne¤i birlikte inceleyerek aç›klamaya çal›flal›m. Aç›klamam›z›
yönlendirecek temel soru flu olmal›: Örne¤in bir dizi olay› anlatt›¤›m›z herhangi bir
an› düflünelim ve ilk örnekteki gibi mi yoksa ikinci örnekteki gibi mi anlat›r›z diye
kendimize soral›m. Sonra da bu soruya “neden” sorusunu ekleyip yan›t›n› arayal›m.
• Ali eve erken geldi. ÖRNEK

• Ali hastayd›.
• Ali’nin atefli vard›.
• Ayfle Han›m çok flafl›rd›.
• Ayfle Han›m Ali’nin annesidir.
• Atefl iyice yükseldi.
• Ayfle Han›m aile doktoru Selim Beyi arad›.
• Selim Bey evde yoktu.
• Ayfle Han›m u¤raflt›.
• Ali’nin atefli düflmedi.
• Ayfle Han›m, Ali’yi hastaneye götürdü.
Ali eve erken geldi. ÇÜNKÜ hastayd› VE atefli DE vard›. AnneS‹ Ayfle Han›m BUNA ÖRNEK
çok flafl›rd›. B‹R KAÇ SAAT SONRA, ANNES‹, Ali’nin atefli iyice yükselD‹⁄‹ ‹Ç‹N ai-
le doktorLARI Selim Beyi arad› AMA Selim Bey evde yoktu. BUNUN ÜZER‹NE Ayfle
Han›m, ONUN ATEfi‹N‹ DÜfiÜRMEK ‹Ç‹N u¤raflt›. ANCAK atefli düflmedi. Ayfle Ha-
n›m, AL‹’N‹N ATEfi‹N‹ DÜfiÜREMEY‹NCE Ali’yi hastaneye götürdü.
Verilen örnekler yukar›daki bafllang›ç sorular›yla gözden geçirildi¤inde yan›t›-

m›z, bir dizi olay› anlat›rken elbette ikinci örnekteki durumu gerçeklefltiririm ola-
cakt›r. Seçimimizin neden ikinci örnekten yana ortaya ç›kt›¤›n› ise flöyle aç›klaya-
biliriz: Bu iki örne¤i karfl›laflt›rd›¤›m›zda, ikinci örnekte ilk örnekteki tümcelerin ki-
milerinin birlefltirildi¤ini, kimi sözcük (çünkü, ama gibi) ve öbeklerin (bir kaç saat
sonra gibi) eklendi¤ini, kimi sözcüklerin (yinelenen Ali’ler gibi) silindi¤ini, kimi
sözcüklerin de onlar› iflaret eden baflka sözcüklerle (Ali’nin yerine Onun gibi) yer
de¤ifltirdi¤ini vb. gözlemekteyiz. Öyle ki, bu ayr›l›klar sonucunda son örnek, bir
öncekine göre tümce say›s› aç›s›ndan k›salmas›na karfl›n daha çok bilgi vermekte-
dir. Çünkü, bir yandan ilgili tümcelerde anlat›lanlar, neden iliflkileri (Ali eve erken
geldi. ÇÜNKÜ hastayd›...), z›tl›k iliflkileri (Ayfle Han›m, onun ateflini düflürmek için
u¤raflt›. ANCAK atefli düflmedi...), zaman iliflkileri (Annesi Ayfle Han›m buna çok
flafl›rd›. B‹R KAÇ SAAT SONRA, annesi, Ali’nin atefli iyice yükseldi¤i için aile dok-
torlar› Selim Beyi arad›...) gibi iliflkiler kullan›larak mant›ksal-anlamsal aç›dan ba-
¤›nt›l› bir bütünlük haline getirilirken öte yandan da ilk örnekte yinelenen bir çok
ö¤e ikinci örnekte ifllevsel bir biçimde silinmektedir. Böylece ikinci örnek biçimsel
ve anlamsal olarak kesintisiz bir bütünlük oluflturulmaktad›r. Öyleyse, bu iki örnek
aras›ndaki temel ayr›l›k, ikinci örne¤in üreticisinin iletiflimsel amaçlar›na hizmet
eden biçimsel ve anlamsal bir bütünlük, yani metin durumuna getirilmifl olmas›d›r.
MET‹NSELL‹K ÖLÇÜTLER‹
Metinsellik, metni metin Bir ürün metni, metin yapan özellikler alanyaz›nda metinsellik bafll›¤› alt›nda ele
yapan bileflenlerin al›nmaktad›r. Bu özellikleri belirleyen ölçütlerse metinsellik ölçütleri olarak adlan-
oluflturdu¤u bütündür.
d›r›lmaktad›r.
Ba¤lafl›kl›k, metin tümceleri Ürün metinlerin tipik yap›lan›fl›na bak›ld›¤›nda hepsinin ba¤lant›l›l›k sergiledi¤i
aras›ndaki dilsel, dilbilgisel
ba¤lant›d›r.
görülür. Söz konusu bu ba¤lant›l›l›k Beaugrande ve Dressler’de (1981) metin mer-
kezli metinsellik ölçütleri olarak sunulan ba¤lafl›kl›k ve tutarl›l›k kavramlar› ile
Tutarl›l›k metnin tümceleri
ve tümceden daha büyük aç›klanmaktad›r. Metinsellik ayn› zamanda kullan›c› merkezli ölçütlerle de iliflkili-
parçalar› (örne¤in yaz›l› dir. Afla¤›daki Tabloda Beaugrande ve Dresslerin önerdi¤i metinsellik ölçütlerinin
metinlerde paragraflar)
aras›ndaki mant›ksal, tamam› yer almaktad›r. Biz önce metin merkezli ölçütleri ayr›nt›l› olarak gözden
anlamsal ba¤lant›d›r. geçirece¤iz, ard›ndan da kullan›c› merkezli ölçütler hakk›nda bilgiler verece¤iz.
Tablo 7.1 Metin Merkezli Ölçütler Kullan›c› Merkezli Ölçütler

Metinsellik Ölçütleri
Ba¤lafl›kl›k Amaçl›l›k
Tutarl›l›k Durumsall›k
Kabuledilebilirlik
Bilgisellik
Metinleraras› ‹liflki
Metin Merkezli Metinsellik Ölçütleri
Ba¤lafl›kl›k
Ba¤lafl›kl›k metin tümceleri aras›ndaki ba¤› sa¤layan dilbilgisel ve sözcüksel ba¤›n-
t›d›r. Bu iliflki yoluyla metin tümceleri birbiriyle birleflerek bir birim-bütün olarak
metni biçimlendirir. Ba¤lafl›kl›k do¤as› gere¤i, metin tümcelerinin parçalar›n› hem
dilbilgisel hem de sözcüksel olarak iki yönlü birbirine ba¤lar. Ürün metindeki bile-
flenler dilbilgisel biçimler ve uzlaflmalarla birbirine ba¤l›d›r. Bir di¤er deyiflle, bir dil
kullan›c›s›n›n dilin sözdizimine iliflkin bilgisi metinde ba¤lafl›kl›k ba¤›nt›s›n› yap›-
land›rmas›nda önemli bir rol oynar. Tümceler birbirine ba¤land›¤› için bir tümce-
nin yorumu, ya bir önceki tümcedeki baz› ö¤elerle ba¤›nt›l›d›r ya da önceki ö¤eler
genellikle de önceki tümce hakk›nda bilgi verir. Haliday ve Hassan (1976) bu olgu-
nun anlambilimsel bir do¤as› oldu¤una iflaret eder. Ba¤lafl›kl›k metindeki bir ö¤ey-
le, onun yorumlanmas› için gerekli olan di¤er ö¤e aras›ndaki anlamsal bir iliflkidir.
Di¤er metin merkezli metinsellik ölçütü olan tutarl›l›k ile yak›ndan iliflkilidir.
Dilbilgisel Ba¤lafl›kl›k
Metindeki öbekler ve tümceler aras›nda kurulan dilbilgisel ba¤›nt›lar metnin ba¤-
lafl›kl›k sergilemesinde önemli bir rol oynar. Bu dilbilgisel ba¤lar flu temel türler al-
t›nda kümelenmektedir:
• Gönderim Gönderim, ard›fl›k metin

tümcelerindeki sözcükler
• Eksilme ve de¤ifltirme aras›nda kurulan ve bu
• Ba¤laçl› ba¤lafl›kl›k tümceler boyunca ayn›
metin varl›¤›n›n (örne¤in Ali)
farkl› dil ö¤eleriyle do¤rudan
Gönderim ya da dolayl› olarak
Gönderimin tan›m›n› yapmadan önce afla¤›daki örne¤i birlikte inceleyelim. Örnek yinelenmesini sa¤layan
ba¤›nt›d›r.
metin parças›na dikkatlice bak›ld›¤›nda, metin al›c›s›n›n zihninde ilk tümcedeki ço-
cuklar ö¤esi ile sonraki tümcedeki onlar›n ö¤esini eflleyen bir anlam ba¤› oldu¤u-
nu hemen fark etmek mümkündür. ‹lginç olan ilk tümcede metne giren ö¤e bir ad
öbe¤idir ve bu nedenle tek bafl›na da bir anlam aktarmaktad›r. Oysa izleyen tüm-
cedeki ö¤e, yani onlar ancak çocuklar ö¤esiyle efllendi¤inde anlam kazanmakta-
d›r; tek bafl›na anlam› yoktur. Bu ö¤e, dil kullan›c›s›na kolayl›k sa¤layarak daha
önce metne girmifl bir ö¤eyi, tekrar kullanmaya gerek kalmayacak biçimde ikinci
tümcede de sürdürebilmektedir. Bu yüzden, iki tümce de söz konusu çocuklar
hakk›ndad›r ve bu iki tümce bir bütün olarak alg›lanmaktad›r. Bir ba¤lafl›kl›k ara-
c› olarak gönderim, bu iki ö¤eyi birbirine efl k›lan anlam ba¤›n› oluflturur. Sözko-
nusu ö¤eler efl-göndergelidir. Halliday ve Hasan eflgöndergeli ö¤elerden birinin
di¤erine gönderimde bulunmas›n› yineleme olgusu içinde ele almakta ve metinde-
ki ba¤lafl›kl›kl›¤›n yineleme olgusuna dayand›¤›n› belirtmektedir. Örne¤in, gönde-
rimsel ba¤lafl›kl›k iliflkisinde, afla¤›daki örneklerde de görülece¤i gibi, bir ad›l bir
gönderge ile gönderim iliflkisine girdi¤inde, bu gönderge ad›l kullan›m› yoluyla
metinde yinelenmifl olur. Bu durum göndergenin gösterdi¤i kavrama süreklilik ka-
zand›r›r. Bir baflka deyiflle, metinde geçen kifliler, yerler, durumlar, nesneler met-
nin ak›fl› içinde gereken yerlerde gönderim araçlar› yoluyla metin al›c›s›n›n dikkat
oda¤›nda tutulur. Bu nedenle, söz konusu süreklilik, al›c› için metin konusunu be-
lirginlefltiren temel yollardan biridir.
Çocuklar bugün okuldan erken geldi. Onlar›n antrenman› varm›fl. ÖRNEK
Gönderim, metinde gönderim arac› ile göndergesi aras›nda gerçekleflir. Örnek-

te de gözledi¤imiz gibi, tipik olarak bir metin tümcesiyle metne kat›lan bir ö¤e-
nin,bir di¤er deyiflle göndergenin sonraki tümcede de bir di¤er ö¤e, yani gönde-
rim arac› vas›tas›yla metin al›c›s› için ulafl›l›r k›l›nmas› gönderim ile sa¤lan›r. Gön-
derim, metinler için etkin bir ba¤lafl›kl›k arac›d›r. Metinler içinde gönderim, eflgön-
derimsel olmaya dayal› olarak oluflabilece¤i gibi, üye altküme ya da iyelik iliflkile-
ri gibi yollarla birbirine ba¤l› olarak olarak iliflkilendirilmifl gönderim biçimin- ‹liflkilendirilmifl gönderim
de de gerçekleflebilir. Örne¤in, Ali eve geç geldi. Annesi k›zd›. tümce dizisinde iye- metin içinde gönderimin
üye-alt küme, iyelik iliflkileri
likli gönderim bir iliflkilendirilmifl gönderim ba¤›nt›s› içermektedir. Benzer durum, gibi yollarla ça¤r›fl›msal
‹fl arkadafllar›m çok iyi. Mesela Ahmet çok yard›msever tümce çiftinde de görül- olarak yap›lmas›d›r.
mekte bu örnekteyse üye olmaya dayal› bir gönderim iliflkisi öne ç›kmaktad›r.
Metinde eflgönderimsel gönderim kuran temel ö¤eler flunlard›r:
• Burada Ø ile iflaretlenen bofl ad›llar (Türkçe gibi ba¤lant›l› dillerde çekimli
eylem üzerindeki kifli ekleri bofl ad›llar› ulafl›l›r k›lar.)
Ayfle ve ben d›flar› ç›k›yoruz. Ø Al›fl verifl yapaca¤›z.
• Kifli ad›llar› (= ben, sen, o, biz, siz, onlar)
• Gösterme ad›llar›(= bu, flu, o)
• Gösterme s›fatlar›(= bu kad›n, o adam vb.)
• Dönüfllülük ad›llar›(= kendi, kendisi vb.)
Gönderim Türleri
Göndergenin, metin içinde yer al›p almas› ve metin ak›fl› içinde göndergeler ile
onlara gönderim yapan ö¤elerin birbirlerine göre de¤iflen konumu, afla¤›daki Tab-
lo 2’de sunulan farkl› gönderim türlerinin ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r.
Tablo 7.2 Metind›fl› gönderim Metiniçi gönderim Metiniçi gönderim

Gönderim türleri (durumsal) (metinsel) (metinsel)
Gönderim arac› (örne¤in Artgönderim (gönderim arac›- Öngönderim (gönderim arac›n›n
“O”) metin içindedir; gön- n›n (örne¤in “O”, metinde kul- (örne¤in “O”) metinde kullan›l-
dergesi ise metinde yer al- lan›ld›¤› yere göre metnin önce- d›¤› yere göre metnin sonras›na
maz. Metnin kullan›ld›¤› du- sine gönderim) gönderim)
rum ba¤lam›nda belirginleflir.
Ali bugün gelmedi. ←O hastaym›fl. O→ bugün gelmedi. Ali hastaym›fl.
O bugün gelmedi. Hastaym›fl.
Tablo2’ de de görüldü¤ü gibi, metind›fl› gönderim ve metiniçi gönderim, gön-

derim türleri için temel ayr›m› oluflturur. Metind›fl› gönderim özellikle do¤al konufl-
ma ortamlar›nda ya da anlat› metinlerinde, reklam metinleri gibi etkileflimsel özel-
likler tafl›yan kimi özel metin türlerinde s›kl›kla kullan›lan bir gönderim türüdür.
Bu tür gönderimde gönderim arac› metin içindedir; göndergesi, ise metinde yer al-
maz. Metnin kullan›ld›¤› durum ba¤lam›nda belirginleflmektedir.
ÖRNEK (Bir duvar panosunda)

B‹R GÜN S‹Z DE YAfiLANACAKSINIZ!
Örnekte yer alan siz ad›l›n›n gönderimi bu metnin al›c›s› olacak herkese yöne-
liktir. Bu ad›l, metinde belirli bir gönderge ile gönderim iliflkisine girmemektedir.
Bu nedenle, bu kullan›mda bir metin d›fl› gönderim gerçeklefltirilmektedir.
Hem gönderim arac›, hem de göndergesi, yani yineledi¤i ad öbe¤i metin için-
de birlikte bulunuyorsa bu kez de metiniçi gönderimden söz ederiz. Metnin ak›-
fl›nda gönderge önce, gönderim arac› sonra geliyorsa bu iki ö¤e aras›nda artgön-
derim ba¤› oluflur. Afla¤›daki metinde örnekleri verilen artgönderim, gönderim ba-
¤›n›n oluflumundaki tipik dizilifli sunar. Bu örnekte, ilk iki metin tümcesinde geçen
fare göndergesiyle, izleyen tümcelerdeki o III. tekil kifli ad›l› aras›nda artgönderim
ba¤› bulunmaktad›r.
ÖRNEK Bir Hint masal›na göre, kediden korktu¤u için devaml› endifle içinde yaflayan bir
fare vard›r. Büyücünün biri fareye ac›r ve onu bir kediye dönüfltürür. Ama o, ke-
di olmaktan son derece mutlu olaca¤› yerde bu kez de köpekten korkmaya bafllar.
Büyücü de onu bir kaplana dönüfltürür. Kaplan olan fare, sevinece¤i yerde avc›-
dan korkmaya bafllay›nca büyücü der ki: “Anlad›m ki korkuyu yenen cüsse de¤il,
yürektir!”
Gönderim ba¤› kurulurken metin ak›fl›nda gönderim arac› önce, göndergesi

sonra geliyorsa, bu iki ö¤e aras›nda bu kez öngönderim ba¤› oluflur.
Afla¤›da yer alan örnekte yine gönderim arac› olarak üçüncü tekil kifli ad›l› kulla-
n›lm›fl ve üçüncü tekil kifli ad›l› o ile göndergesi genç kad›n aras›nda öngönderim ilifl-
kisi kurulmufltur. Türkçe ço¤u durumda ad›l düflürebilen bir dil oldu¤u için bu örnek-
te gönderim arac›, bofl ad›ld›r. Metin al›c›s› yüklemdeki üçüncü tekil kifli s›f›r biçimbi-
rimini bir iz olarak kullanarak bu ad›la ç›kar›msal olarak ulaflabilmektedir.
Ø 32 yafl›ndayd› (üçüncü tekil kifli). Ø Bundan bir kaç ay önce yanl›fl bir teflhis ÖRNEK
sonucu gerçeklefltirilen ameliyatla gözlerini kaybetmiflti (üçüncü tekil kifli). Bir
daha asla göremeyecekti genç kad›n...
Gönderge ile gönderim arac›n›n örnekteki gibi öngönderim ba¤›nt›s›yla birbiri-

ne ba¤lanmas›, al›c›n›n önce anlam› kendi içinde belirginleflmeyen sözcü¤e, ard›n-
dan da bu sözcü¤ün anlamsal yorumunu belirleyen ö¤eye ulaflmas›na neden olur.
Bu durum anlamland›rmay› bir ölçüde geciktirir. Anlamland›rmay› geciktirme, ki-
mi zaman metin üreticisinin metin türüne ba¤l› olarak kullanmay› ye¤ledi¤i bir
stratejidir. Öngönderim ba¤›nt›s› bu stratejiye yönelik olarak kullan›labilir.
Afla¤›daki metinde hangi gönderim türleri örneklenmektedir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1
Zehra evde babas› yüzünden ç›kan tart›flmalar d›fl›nda mutluydu. Evlendi¤inden beri ya-
n›nda kalan babas› yüzünden efliyle sürekli tart›fl›yordu. Efli babas›n›Distemiyor
Ü fi Ü N E L ‹ M ve onun ev- D Ü fi Ü N E L ‹ M
de bir fazlal›k oldu¤unu düflünüyordu. Tart›flmalar bazen inan›lmaz boyutlara ulafl›yordu.
Yine böyle bir tart›flma an›nda; efli, bütün ba¤lar› kopard› ve “Ya ben Sgiderim,
O R U ya da baban S O R U
bu evde kalmayacak” diyerek rest çekti... Eflini kaybetmeyi göze alamazd›.
D‹KKAT D‹KKAT
Eksiltme ve De¤ifltirme
Eksiltme, metinde daha önce bütüncül bir yap› içinde geçen bir metinsel ö¤enin Eksiltme, metnin ak›fl›nda
N N
SIRA S‹ZDE
yüzey metinden ç›kar›lmas›d›r. Metinsel iliflkiler, örne¤in, gönderim ba¤›nt›s› at›lan daha önce bütüncül
SIRA bir
S‹ZDE
yap›da geçen bir ö¤enin
ö¤enin al›c› taraf›ndan ç›kar›msal olarak tamamlanmas›n› öngörür. Bu nedenle ek- metinden ç›kar›lmas›d›r.
siltme bütünüyle diliçi ba¤lam›n varl›¤›na dayal› bir dilsel düzenlemedir. Ç›kar›lan bu ö¤e al›c›
taraf›ndan ç›kar›msal olarak
Olas› bütüncül yap›lar flunlard›r: tamamlanabilir.
• Yüklemi kuran çekimli eylem özne gerektirir.
• ‹yelik ö¤esi tamlayan ö¤e gerektirir. K ‹ T A P K ‹ T A P
• Geçiflli çat›daki yüklemcil ö¤e nesne gerektirir.
• Belirteç yüklemcil ö¤e gerektirir.
Beaugrande ve Dressler’e göre eksiltme metin yo¤unlu¤una ve etkilili¤ine kat-
k›da bulunan bir araçt›r. Eksiltmeye bafl vurmadan metin oluflturma zaman ve
enerji kayb›na neden olur. Afla¤›daki örnekte bütüncül yap›lar›n varl›¤›na dayan›-
larak yap›lan eksiltmeler parantez içinde ve koyu renkte yaz›lm›flt›r.
(Ben) Bundan 52 y›l önce, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Co¤rafya Fakülte- ÖRNEK
si’nde Türk dili ve edebiyat› ö¤renimine bafllad›¤›mda, lisede (benim) ö¤rendikle-
rimin d›fl›nda, Türkçenin geçmifli, (Türkçenin) dünyadaki yay›l›m›, özellikle de
(Türkçenin) gücü konusunda pek bir fley bilmiyordum. Geçen bunca y›l boyun-
ca, önce ö¤renci olarak, sonra da dilbilime yönelip akademik yola girince (benim)
ö¤rendiklerimi, daha sonra da (benim) kiflisel çal›flmalar›m›n (bana) kazand›r-
d›klar›n› düflününce Türkçe, engin bir deniz olarak (benim) karfl›ma ç›kt›.
(D. Aksan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yar›n›)
De¤ifltirme ise de¤ifltirme ö¤eleri olarak adland›r›lan örne¤in “öyle” gibi ifllev- De¤ifltirme örne¤in “öyle”
gibi ifllevsel metin ö¤elerini,
sel metin ö¤elerini, metinde kendilerinden önce geçen adlar, eylemler ya da metinde kendinden önce
öbeklerle de¤ifltirme düzenlemesidir. De¤ifltirme de eksiltme gibi bütünüyle diliçi geçen adlar, eylemler ya da
bir metin bölümünün
ba¤lama ba¤l›d›r. Yani, de¤ifltirme ba¤›nt›s› tafl›yan birimlerin her ikisi de metin- tamam›n›n yerine
de bulunur. kullanmakt›r.
ÖRNEK Akflam k›z arkadafl›yla buluflmufl, sinemaya gitmifller sonra onu eve b›rakm›fl. Öy-
le söylüyor.
Yukar›daki örnekte “öyle” sözcü¤ü metin ak›fl› içinde önceki tümcenin tamam›-
n›n yerine kullan›lmaktad›r.
De¤ifltirme ö¤eleri anlamsal yorumlar›n› de¤ifltirildikleri adlar, eylemler ya da
öbeklerden al›rlar. Zaman zaman de¤ifltirme, eksiltme ile kar›flt›r›labilir. Benzer
yanlar› olmas›na karfl›n bu iki ba¤lafl›kl›k ba¤›nt›s› aras›nda önemli farkl›l›klar bu-
lunmaktad›r. Örne¤in, Türkçede “yapmak” eylemi kimi durumlarda de¤ifltirme, ki-
mi durumlarda eksiltme iliflkisi kurar. Eksiltmeli kullan›mlarda, eksiltilen ö¤e tüm-
ceye ait bir birim olarak “yapmak” eylemine eklenebilir. Ancak bu eylem, de¤ifltir-
me gösterdi¤inde böyle bir eklemeyi kabul etmez. Yaln›zca bir anlat›m denkli¤i
gösterir.
ÖRNEK a. - Ahmet ödevlerini yapt›n m› o¤lum?

- (Ödevlerimi) Çoktan yapt›m anne!
b. - Ahmet, çantan› düzeltip difllerini de f›rçalad›n m› o¤lum?
- (Çoktan çantam› düzeltip difllerimi f›rçalad›m anne!) = Çoktan yapt›m
anne!
Yukar›daki örnekte, (a)’da koyu renkle yaz›lm›fl olan “ödevlerimi” sözcü¤ü ek-
siltilmektedir. ‹stenirse bu sözcük tümceye eklenebilir. Ancak (b)’de Ahmet “yap-
mak” eylemini “Çantam› düzeltip difllerimi f›rçalad›m.” tümcesinin yerine kullan-
makta, böylece eksiltme de¤il bir de¤ifltirme yapmaktad›r.
Ba¤laçl› Ba¤lafl›kl›k
Bir metindeki dilbilgisel ba¤lafl›kl›¤›n tipik araçlar›ndan biri de ba¤laçlard›r. Ba¤-
laçlar metindeki öbekleri, tümceleri ya da tümce öbeklerini birbirine dilsel olarak
eklemlerken, metinler içinde ayr›nt›land›rma, geniflletme ve güçlendirme ifllevleri-
ne yönelik olarak kullan›l›r. Bu ifllevleriyle kullan›l›rken metin al›c›s› için metinde-
ki tutarl›l›k iliflkilerini de aç›k hale getirirler. Halliday ve Hasan ba¤laçlar› en yal›n
biçimde flu alt türlere ay›rmaktad›r:
• Ekleyiciler: ve, bunlara ek olarak
• Çelifltiriciler: fakat, ama
• Nedenleyiciler: çünkü, bu nedenle
• Zamansal ba¤laçlar: sonra, sonradan
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki örnek metinde yer alan ba¤laçlar hangi alt türlerdedir?
SIRA S‹ZDE
2
Cümbüfl apartman›... ‹stanbul’un orta halli semtlerinin birinde d›flar›dan kendi halinde
görünen tipik bir apartman ve Mehmet Bey de kendi halinde bir iflçidir. Çocuklar› olmama-
s›na ra¤men yirmi y›l büyük bir aflkla hayat›n› paylaflt›¤› eflini kanser yüzünden kaybettik-
S O R U ten sonra ev de¤ifltirmeye
S O R U karar vermifl ve her gün ifle gidip gelirken önünden geçti¤i cüm-
büfl apartman›ndaki sat›l›k ilanlar›n›n çoklu¤u dikkatini çekmiflti. Mehmet Bey kiral›k bir
D‹KKAT
daire istiyordu ama ilan sahipleriyle bir konuflmaya karar verdi. Çünkü bu apartmandaki
D‹KKAT
ad›n› koyamad›¤› bir fley onu çekiyordu...
N N
Sözcüksel Ba¤lafl›kl›k
Metin ba¤lafl›kl›¤›nda, sözcükler aras›nda kurulan anlam iliflkileriyle oluflan ba¤lar Sözcüksel ba¤lafl›kl›k
birbirini izleyen metin
yoluyla sa¤lanan yinelemeler de önem kazan›r. Afla¤›daki Tablo’da da görüldü¤ü tümcelerinin, sözcükler
gibi, sözcüksel ba¤lafl›kl›k temelde metin tümcelerinde ayn› ö¤enin tekrar› ve arars›ndaki anlam
anlamsal olarak iliflkili ö¤elerin kullan›m›yla sa¤lanan metin ba¤lar›n› içerir. Söz- iliflkilerine dayal›
gönderimlerle birbirine
cüksel ba¤lafl›kl›k ça¤r›fl›msal gönderimlerle kurulur. ba¤lanmas›d›r.
Sözcük tekrar›yla yineleme ‹liflkili sözcüklerle yineleme Tablo 7.3

Sözcüksel ba¤lafl›kl›k
Ayn› sözcü¤ü tekrarlama Ayn› kökten türemifl farkl› sözcük türlerinde-
ki sözcükleri kullanarak yineleme
Eflanlaml› ya da yak›n anlaml› sözcükleri kulla-
narak yineleme
Üstterim-altanlaml›k iliflkisi içeren sözcükleri
kullanarak yineleme
Genel sözcükleri kullanarak yineleme
Z›t anlaml› sözcükleri kullanarak yineleme
Parça-bütün iliflkisi kuran sözcükleri kullana-

rak yineleme
Efldizimli sözcükleri kullanarak yineleme
Metin tümcelerinde sözcük tekrar›yla yineleme, metinlerde s›k karfl›lafl›lan bir

sözcüksel ba¤lafl›kl›k ba¤›d›r. Afla¤›daki örnekte oldu¤u gibi, ard›fl›k iki metin tüm-
cesinde ayn› sözcü¤ün kullan›lmas› bu tümceler aras›nda bir ba¤lafl›kl›k ba¤› ku-
rulmas›n› sa¤lamaktad›r.
Hükümetin enflasyonla mücadelesi sürüyor. Bu y›l al›nacak önlemlerle enflas- ÖRNEK

yon inifle geçecek.
Öte yandan, iliflkili sözcüklerle yineleme de metin örneklerinde sözcüksel ba¤-

lafl›kl›¤›n oluflumunda etkili bir ba¤lafl›kl›k yoludur. Sözcükler aras›ndaki eflanlam-
l›l›k ya da yak›n anlaml›l›k, üstterim- altanlaml›k, genel anlaml›l›k, z›t anlaml›l›k ya
da parça-bütün, efldizimlilik iliflkileri metin tümcelerini afla¤›daki örneklerde de
görülece¤i gibi birbirine ba¤lamaktad›r.
Afla¤›daki örnekte görüldü¤ü ayn› kökten türemifl farkl› sözcük türlerindeki
sözcükleri kullanma, metinlerde karfl›laflabilece¤imiz iliflkili sözcüklerle yineleme
yollar›ndan biridir. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi, ayn› metin parças›nda bir söz-
cüksel ba¤dafl›kl›k ba¤›, bir di¤er dilbilgisel ba¤dafl›kl›k ba¤›yla birlikte ortaya ç›-
kabilir. Afla¤›daki metin parças›nda bir artgönderim ba¤›n›n da bulundu¤u örnek
incelendi¤inde dikkatinizi çekecektir.
Ahmet s›nav› baflard›. Baflar›s› tüm ailesini sevince bo¤du. ÖRNEK
Metinlerde eflanlaml› ya da yak›n anlaml› sözcükleri kullanarak yineleme de

sözcüksel ba¤lafl›kl›k ba¤› kurar. Afla¤›da bu durumun bir örne¤i yer almaktad›r.
Örnekte, o¤lan ve delikanl› sözcükleri aras›ndaki yak›n anlaml›l›k iliflkisi nedeniy-
le ikinci tümcede yer alan delikanl› göndergesi, o¤lan göndergesiyle efllenmekte-
dir. Kurulan bu ba¤, her iki tümcenin de ayn› metin varl›¤›n› içerdi¤ini, bir baflka
deyiflle ayn› kifliden söz edildi¤ini anlamam›z› sa¤lamaktad›r. Bu iki tümcede iki
ayr› sözcük (o¤lan ve delikanl›) olsa da metinden sözcüksel ba¤lafl›kl›k nedeniyle
tek bir varl›ktan söz edildi¤i bilgisine ulafl›lmaktad›r.
ÖRNEK Baksana! Bir o¤lan a¤aca t›rman›yor. Delikanl› dikkatli olmazsa düflecek!
Üstterim-altanlaml›k iliflkisi içeren sözcükleri kullanarak yineleme sözcüksel

ba¤lafl›kl›¤›n bir di¤er görünümüdür. Eflanlaml› ya da yak›n anlaml› sözcüklerin
kullan›m›ndakine benzer durum, üstterim-altanlaml›k iliflkisinde de söz konusu-
dur. Ancak, örnekte görülece¤i gibi, bu kez üstterim-altanlaml›k iliflkisiyle sa¤lan-
maktad›r. Örnekte ikinci tümcede yer alan çocuk bir üstterimdir. K›z ve o¤lan bu
üstterimin altanlaml›klar›d›r. Bu örnekte bu iki altanlaml›ktan o¤lan kullan›lm›flt›r.
ÖRNEK Bizim o¤lan çok yaramaz. Çocu¤um yapma düflersin desem de dinlemez.
Afla¤›da yer alan örne¤e bakt›¤›m›zda da örnekteki metin tümcelerinde yer alan
o¤lan ve aptal sözcüklerinin yine tek ve ayn› varl›¤a iflaret etti¤ini görmekteyiz. Bu
örnekteki ikinci tümcede yer alan aptal sözcü¤ü ad gibi davranarak tümcede öz-
ne konumu almaktad›r. Bu sözcük anlam ilkellerine göre yetiflkin olma ya da ol-
mama bilgisini içermedi¤i, insan olan her varl›¤› göstermek üzere kullan›labilece-
¤i için bir üst terim de¤ildir. Genel sözcük özelli¤i tafl›maktad›r.
ÖRNEK Baksana! Bir o¤lan a¤aca t›rman›yor. Aptal, dikkatli olmazsa düflecek!
Karfl›t anlaml› sözcüklerin metin tümceleri içinde kullan›m› bir di¤er sözcüksel
ba¤lafl›kl›k ba¤› kurma yoludur. Karfl›t anlaml›lar için pek çok alt türden söz etmek
mümkünse de temelde üç ölçüte dayanan bir ayr›mdan söz edilebilir: Derecelen-
me içeren karfl›t anlaml›lar, derecelenme içermeyen karfl›t anlaml›lar ve ters yön
iliflkisi içeren karfl›t anlaml›lar. Örne¤in büyük-küçük karfl›t anlaml› çifti bir dere-
celenme içerirken ölü-canl› karfl›t anlam› çifti içermemektedir. Bunlardan farkl›
olarak do¤ru-yalan, girifl-ç›k›fl ve yükselmek-alçalmak örneklerindeki karfl›t anlam-
l› çiftler ters yön iliflkisi içeren karfl›t anlaml›lard›r. Afla¤›daki örnekte yükselmek-
alçalmak karfl›t anlaml› çifti içerdikleri ters yön iliflkisiyle e¤retilemeli anlamda kul-
lan›lm›flt›r. Bu iki sözcü¤ün metin tümceleri aras›nda sa¤lad›¤› ba¤dafl›kl›k ba¤›, iki
tümcenin birlikte, tek bir birim olarak alg›lanmas›nda önemli bir role sahiptir.
ÖRNEK Modern dünyada herhangi bir alanda insan kalarak yükselmek çok zor. Alçal-
maksa o kadar kolay ki...
Metin tümcelerinde parça-bütün iliflkisi kuran sözcük çiftleri kullan›larak da

sözcüksel ba¤dafl›kl›k ba¤› kurulabilir.
ÖRNEK Sonbaharda, her bir yaprak muhteflem birer müzik aletine dönüflür. Her bir a¤aç
da insano¤luna bu müzik aletinin uyumundan oluflan birer senfoniyi sunar.
Sözcüklerin efldizimsel kullan›mlar› da sözcüksel ba¤lafl›kl›¤› sa¤layan iliflki tür-

lerinden biridir. Dilbilimde efldizimli sözcükler olarak adland›r›lan bu tür sözcük-
ler örne¤in bebek-biberon-emzik üçlüsündekine benzer olarak birlikte s›kl›kla kul-
lan›ld›klar› için al›c›n›n zihninde özel bir sahnenin kat›l›mc›lar› olarak yer al›rlar.
Bu özellikleriyle metin tümceleri aras›nda söz konusu sahnenin yinelenmesine ne-
den olurlar.
Okullar iki hafta sonra aç›lacak. Ö¤renciler yeni bir ö¤retim y›l›n›n heyecan›- ÖRNEK
n› flimdiden yaflamaya bafllad›lar bile. Zil çalacak ve ö¤retmenler s›n›flar›na
›fl›k saçmak üzere girecek...
Tutarl›l›k
Ba¤lant›l›l›¤› aç›klamaktaki en güçlü ölçüt tutarl›l›kt›r. Her metin, metin tümcele- Tutarl›l›k metnin
rinin, ve örne¤in yaz›l› metindeki paragraflar gibi daha büyük parçalar›n birbirine önermelerinin birbiriyle
mant›ksal anlamsal olarak
mant›ksal ve anlamsal olarak ba¤lanmas› yoluyla bütün olarak alg›lanan bir metin- bir bütünlük oluflturmas›d›r.
sel anlam yarat›r.
Metnin al›c›s› (okuyucu ve(ya) dinleyici) etkileflime girdi¤i dil ürününün metin
oldu¤u alg›s›na ulaflabilmek için metin tümceleri ve metnin tümceden daha büyük
parçalar› aras›nda bir anlam süreklili¤i oluflturmaya çabalar. Bu nedenle tutarl›l›k
metnin hem küçük yap›s›nda, yani ard›fl›k tümceler aras›nda, hem de büyük yap›-
s›nda, yani metnin konu ve alt konular›n› sunan ve içerik flemas›yla biçimlenen
parçalar› aras›nda oluflur. Bölgesel tutarl›l›k küçük yap›da, bütüncül tutarl›l›k- Bölgesel tutarl›l›k metinde
birbirini izleyen tümceler
sa büyük yap›da oluflur. aras›nda; bütüncül tutarl›l›k
Afla¤›daki ilk örnekte alt› çizili tümceler ile çünkü ile bafllayan iki tümce aras›n- ise metnin örne¤in
da metnin küçük yap›s› düzleminde kurulan mant›ksal-anlamsal ba¤ nedendir ve paragraflar gibi konu ve alt
konular› belirleyen tümceden
tümceler bu ba¤›n varl›¤›yla tutarl› bir metin bütünlü¤ü oluflturmaktad›r. ‹kinci ör- daha büyük parçalar›
nekteyse yine küçük yap› düzeyinde kurulmufl bir karfl›tl›k iliflkisi ard›fl›k metin aras›nda oluflur.
tümcelerini tutarl›l›k ba¤›yla ba¤lamaktad›r.
...Gecenin ›rma¤›nda yüzüyor zambaklar yaseminler unutulmufl ÖRNEK

Tedirgin gülümser
Çünkü ayr›l›k da sevdaya dahil çünkü ayr›lanlar hala sevgili (Atilla ‹lhan)
Kad›n çok yafll›yd›. Belki de seksen yafllar›na yak›nd›. Ama y›llar onu y›pratama- ÖRNEK
m›flt›. Hala yeflil gözleri ›fl›l ›fl›ld›.
Tutarl›l›k metnin büyük yap› düzleminde yukar›da da de¤indi¤imiz gibi içerik

flemas›n›n parçalar› aras›nda sa¤lan›r. Afla¤›daki tam metnin içerik flemas›, metnin
konusunun yalan söylemek ya da yalan oldu¤unu göstermektedir. Ayr›ca, bafll›k
da ifllevini yerine getirmekte ve metin konusunu iflaretlemektedir. Bu konu, met-
nin ak›fl›nda her tümcede do¤rudan ya da dolayl› olarak sürdürülmektedir. Öte
yandan, bizim afla¤›da rakamlarla iflaretledi¤imiz metin parçalar›nda alt konular›n
olufltu¤u görülmektedir. Bu parçalar birbirlerine iliflkili kavramlar yoluyla (yalan-
yalan söyleyen- yalan›n nedeni-yalan›n ö¤renildi¤i kaynak) oluflan bir çerçeve
içinde ba¤lanmaktad›r. Böylece sadece ard›fl›k tümceler de¤il; içerik flemas›ndaki
parçalar da tutarl› bir bütünlük oluflturmaktad›r.
Bir metnin büyük yap›s›nda tutarl›l›k, bu örnekte oldu¤u gibi kavramlar aras›
iliflkilerle ve(ya) yukar›da küçük yap› örneklerinde gözledi¤imiz gibi neden iliflki-
si, karfl›tl›k iliflkisi gibi iliflkiler yoluyla kurulabilir.
ÖRNEK ‹nsan›n En S›k Yapt›¤› Eylemlerden Biri: Yalan Söylemek

1) Yalan bir hatay› gizlemek amac›yla gerçe¤e uygun olmayan davran›fl giriflim-
lerinde bulunmakt›r. Bu giriflim sözel yolla, jest yoluyla ya da susma yoluyla ola-
bilir. Sosyal bir davran›fl olan yalan›n amac›; baflkalar›n› aldatmakt›r. Yalan ba-
zen zarar›n› gördü¤ümüz, bazen de k›sa süreli bize faydas› dokunan ama hepi-
mizin karfl›laflt›¤› ac› bir gerçektir. Yalan, insanl›¤›n varolufluyla bafllayan ve de-
vam eden bir gerçektir. (YALAN NED‹R?)
2) Yalan söylemek, art›k hayat›m›zda yedi¤imiz yemek, içti¤imiz su, cinsel ihti-
yaçlar›m›z kadar do¤al ve hatta bu ihtiyaçlar›m›zla iç içe geçmifl durumdad›r.
Küçü¤ümüz büyü¤ümüz, yafll›m›z, gencimiz hepimiz bir flekilde yalan söylüyo-
ruz. Asl›nda hepimiz yalan söylememiz gerekti¤ini çok iyi biliyoruz. Yalan›n zay›f
karakterli insanlar›n silah› oldu¤unun da fark›nday›z. Peki bunlar› bile bile biz-
ler neden yalan söylemeye devam ediyoruz? Neden herkes yalan söylüyor, yalan
söyleme hastal›¤› bizde nas›l yerlefliyor? (K‹M YALAN SÖYLER?)
3) ‹ki ana nedenden dolay› yalan söylüyoruz:
a) Cezadan kaç(›n)mak: Babas›n›n daya¤›ndan korkan çocuk yalan söyler
çünkü do¤ru söylerse ceza ile karfl›laflacakt›r. Ödevini yapmayan ö¤renci yalan
söyler çünkü, ö¤retmenin kendisine düflük not vermesini istememektedir.
b) Mükafat (ödül) elde etmek: Küçük çocuk ilgiyi üzerine çekmek için yalan
söyler, görece¤i ilgi onun mükafat›d›r. Tüccar kalitesiz mal› kaliteli diye anlat›r,
alaca¤› ücret onun ödülüdür. (NEDEN YALAN SÖYLEN‹R?)
4) Cezadan kurtulmak ya da ödüle ulaflmak amac›yla yalan söyleyen bizler aca-
ba yalan› nereden ö¤reniyoruz?
a) Ailemizden: Küçüklü¤ümüzden beri anne babalar›m›z bize yalan söylüyor.
“O¤lum sesiz ol sana çikolata alaca¤›m. “Akflam baban gelince sana oyuncak ge-
tirecek”. Sak›n demeyin, bebek ne anlar yalandan! Ancak zihni, bu yalanlar›n›
otomatik olarak kaydeder. Çocuk biraz büyür ve sonra baflka yalanlara flahit olur.
b) Bas›l› ve görsel yay›nlardan: Bir gün televizyonunuzu sadece izledi¤iniz
programlardaki yalanlar› bulmak için izleyin. Aflk dizilerinde, aksiyon filmlerin-
de, magazin programlar›nda, sabah programlar›nda, reklamlarda, haberlerde
sizce ne kadar yalana rastlars›n›z? Maalesef yalan söylemeyi biz daha küçüklü¤ü-
müzde televizyonlardan ö¤reniyoruz. En masum çizgi filmlerde, romanlarda bile
yalana maruz kalan bizlerin bilinçalt›na yalan o kadar normal bir fley olarak ka-
z›n›yor ki, sonras›nda onu içimizden söküp atmak çok güçlefliyor.
c) Çevremizden: Ailemiz yalan söylemese, televizyon izlemesek de çevremizde ya-
lan söyleyen o kadar kimse var ki. K›sacas› arkadafllar›m›z, komflular›m›z, amca-
lar›m›z, teyzelerimiz gözümüzün içine baka baka yalan söyleyebiliyorlar. Bazen
flaka olsun diye yalan söylüyorlar ama sonuçta netice de¤iflmiyor ve biz yine yala-
na muhatap oluyoruz. (YALAN SÖYLEMEK NEREDEN Ö⁄REN‹L‹R?)
Kullan›c› Merkezli Metinsellik Ölçütleri

Bu ünite içinde metinsellik ölçütleri konusunu ele almaya bafllarken ürün metin-
leri, metin yapan kullan›c› merkezli ölçütler de oldu¤unu belirtmifl ve bu ölçütle-
Amaçl›l›k, her metnin,
rin adlar›n› anm›flt›k. Bu bafll›k alt›nda k›saca kullan›c› merkezli ölçütlere de göz
iletiflimin do¤as› gere¤i ataca¤›z.
üreticisi taraf›ndan ba¤lafl›k Amaçl›l›k, metnin iletiflimsel amaçlar›na uygun biçimde ba¤lafl›k ve tutarl› k›-
ve tutarl› bir bütün olarak
oluflturulmas› gere¤ine l›nmas›d›r.
iflaret eder.
Durumsall›k, metnin iletiflimsel amaçlar›n›n (örne¤in bilgi vermek ve bu yol- Durumsall›k, metnin
kullan›ld›¤› belli bir
la uyarmak gibi) belli bir durum ba¤lam› içinde belirginleflmesidir. Bu nedenle, durumda, o duruma özgü
afla¤›daki gibi bir yol iflareti yaln›zca sürücüler için belli bir anlam tafl›r. Yayalar bu iletiflimsel amaçlara hizmet
etmesidir.
iflaretin aktard›¤› bilgiyi dikkate almaz:
OKUL ALANI ÖRNEK

HIZI AZALT
Kabuledilebilirlik, metnin hem ba¤lafl›k ve tutarl› hem de durum ba¤lam› ile Kabuledilebilirlik, metnin
ba¤lafl›k ve tutarl› olmas›n›n
uyumlu olmas›d›r. Kabuledilebilirlik tafl›yan bir metin, iletiflimsel amaçlar›na uygun yan› s›ra kullan›ld›¤›
bir biçimde ba¤lafl›k ve tutarl› k›l›nm›fl ve uygun bir durum ba¤lam›nda kullan›l- ba¤lam›n gerektirdi¤i
özellikleri de tafl›mas›d›r.
m›flt›r.
Bir dü¤ün töreninde, yeni evlileri kutlamak için söylenen flu sözler kabuledilebilir- ÖRNEK
lik tafl›mayacakt›r:
“ On y›ll›k evlili¤inizin bu ilk gününde, size baflsa¤l›¤› dilerim.”
Bu sözler flu nedenlerle kabuledilebilirlik tafl›mamaktad›r:
• Ba¤lafl›k ve tutarl› de¤ildir.
• Durum ba¤lam›na uygun de¤ildir. Tümceler iletiflimsel amaçlar›n› yerine ge-
tirmemektedir.
Bilgisellik, metnin al›c›s›
Bilgisellik, metnin al›c›s› için yeni bilgi tafl›mas›d›r. Yeni bilgi de¤eri tafl›mayan için yeni bilgi içermesi
kofluluna iflaret eder.
tümce y›¤›nlar›n›n metinsellik de¤erleri çok azal›r ya da yoktur. Örne¤in, afla¤›da-
ki anlat›mlar, sadece bir söz kalabal›kl›¤›d›r ve metinsellik de¤eri bu nedenle çok
zay›ft›r:
a)Beni annem do¤urdu. Bir baflka deyiflle beni babam do¤urmad›. Yani benim bir ÖRNEK
annem var.
b) Su sudur. Yani, suyu su yapan su olmas›d›r.
Metinleraras› iliflki ise, bir metnin önceki di¤er metinlerle kurdu¤u iliflkidir. Metinleraras› iliflki, her
Her metin, önceki di¤er metinlerle iliflkiye girer. Bu metnin anlamland›r›lmas› s›ra- metnin önceki di¤er
metinlerle kurdu¤u ba¤larla
s›nda al›c›n›n o metni iliflkili oldu¤u di¤er metinleri de düflünerek kavramas›n› sa¤- iliflkilidir.
lar. Bir bilimsel yaz›daki al›nt›lar, bir gazete köfle yaz›s›ndaki göndermeler ya da
bir karfl›l›kl› konuflmada geçen önceki sözlere yönelik hat›rlatmalar metinleraras›
iliflkinin örnekleridir.
MET‹N TÜRÜ NED‹R?
Söylem - Tür - Metin

Metindilbilim ürün metni, metin yapan ölçüt ve kurallar› saptaman›n yan› s›ra, çe-
flitli metin türlerindeki de¤iflik yap›lanmalar› ve bu yap›lanmalar›n kazand›¤› ifl-
levsel özellikleri de araflt›r›r.
Tür kavram›, bütün bilim alanlar› içinde söz konusu nesne ya da olgunun di-
¤erleriyle olan benzerlik veya farkl›l›klar›n›, dolay›s›yla da kendine özgü nitelikle-
rini betimlemek için insan zihninin yapt›¤› soyutlamay› gösteren bir kavramd›r.
Dilbilimde tür kavram›n›n tan›m› yap›l›rken daha özelleflmifl olarak söylem ve
söylem toplulu¤u kavramlar›na bafl vuruldu¤u görülmektir.
Metindilbilimde, metin türü ayr›m›n› daha iyi kavrayabilmek için metne tür ka-
zand›ran yani metnin, örne¤i olmas› amaçlanan türe ait özellikler sergilemesini
sa¤layan, söylem kavram› üzerinde durmak gereklidir.
Söylem, dilin bir iletiflim arac› olarak etkileflimsel boyutuyla ele al›n›fl›yla ilifl-
kilenir. Metinlerin iletiflim ifllevi kazanmas›n› sa¤layan, metindeki dilsel düzenle-
meler arac›l›¤›yla izlenebilen ve alg›lan›rl›k kazanan soyut bir olgudur. Dili bir ile-
tiflim arac› olarak ele ald›¤›m›zda, üreticisi (konuflucu, yazar) ve al›c›s› (dinleyici,
okur) incelemenin d›fl›nda tutulamaz. Dolay›s›yla böyle bir inceleme, Ruhi’nin
(1996) de belirtti¤i gibi, dilin, belli bir zaman-uzam ba¤lam› içinde, belirli iletiflim-
sel ifllev ve amaçlarla yani söylem ba¤lamlar›nda üretilmifl sözceler ya da metinler
yoluyla ele al›n›yor oluflu demektir. Çeflitli dilbilim çal›flmalar›, biliflsel ruhbilimde-
ki geliflmeler ve toplumdilbilimin ortaya koydu¤u betimlemeler, iletiflimde iletinin
içeri¤inin yaln›zca dil düzene¤i ile s›n›rl› tutulamayaca¤›n› göstermektedir. Öyle ki,
dil dizgesi ba¤lam, ifllev, amaç, ba¤›nt› kavramlar›ndan soyutland›¤›nda iletiflimi
bir bütün olarak anlamak güçleflmektedir.
Metin Türü ve Söylem Toplulu¤u ‹liflkisi

Metnin iletiflimsel amaçlar› ve ifllevleri, tür içinde belirginleflir. Metnin iletiflimsel
amaçlar›, metnin türünü; metin türü de, o metne özgü söylem flemas›n› ve dil kul-
lan›mlar›n› belirler. Swales’in (1990) belirtti¤i gibi, tür belli bir iletiflimsel olay s›n›-
f›d›r ve belli iletiflimsel amaçlar› tafl›yan üyeleri, yani söylem toplulu¤unun üye-
lerini kapsar. Türün beklentileri, o türü kullanan söylem toplulu¤u üyelerinin
amaçlar› do¤rultusunda oluflmaktad›r. Bir di¤er deyiflle, bu amaçlarla önce söz ko-
nusu türün ne oldu¤u ve ne olmad›¤›, yani mant›¤› tan›mlan›r. Ard›ndan da tan›m-
lanan bu tür söylem toplulu¤unun tüm üyeleri taraf›ndan tan›n›r. Swales’e göre tü-
rün mant›¤›, bir yandan söylemin flematik yap›s›n› biçimlendirir, bir yandan da içe-
ri¤e ve biçeme yönelik seçimleri etkiler. ‹letiflimsel amaç, belli bir sözbilimsel ey-
lemin gerçeklefltirilmesine yönelik olarak türün s›n›r›n› çizer. Bir türün örnekleri
kendi aralar›nda yap›, biçem, içerik, hedef al›c›lar gibi özellikler aç›s›ndan benzer-
lik gösterir. Türün tüm olas› beklentilerini yerine getiren bir örnek ortaya ç›karsa,
yani üretilirse bu örne¤i öntip kabul edilir.
Swales yukar›da yer verdi¤imiz tür tan›m›n› yaparken söylem toplulu¤u kavra-
m›n›n dilsel topluluk kavram›ndan nas›l ayr›ld›¤›n› aç›klamaktad›r. Bu iki toplulu-
¤un dil kullan›m koflullar› afla¤›da s›ralanan yanlar›yla birbirinden farkl›d›r. Bu fark-
l›laflmalar› okurken Türkçe konuflanlar kümesi ile Türkçe bilim dilini kullananlar
kümesinin birbirine olan konumlan›fl›n› düflünürsek dilsel toplulu¤unun ilk küme-
ye, söylem toplulu¤ununsa ikinci kümeye örnek oluflturdu¤unu hemen görebiliriz.
Tablo 7.4 Dilsel Topluluk Söylem Toplulu¤u

Dil kullan›m› toplumsal bir davran›flt›r. Dil kullan›m› ifllevsel bir davran›flt›r.
Dil temel toplumsallaflma sürecinin bir parças›d›r. Dil temel toplumsallaflma sürecinden ayr›d›r.
Dilsel toplulu¤a kat›l›m do¤al süreç içinde kendi- Söylem toplulu¤una kat›l›m irade ve istekle
li¤inden gerçekleflir;çevre ve duygusal koflullara gerçeklefltirilen ve topluluk üyelerince ka-
ba¤l› olarak belirlenir. bulü öngören aflamal› bir süreçtir.
Örne¤in grup dayan›flmas›, bireysel beklentiler Söylem toplulu¤unun paylaflt›¤› ortak amaç-
gibi daha pek çok günlük yaflama iliflkin bireysel larla biçimlenir.
ihtiyaçlarla biçimlenir.
Söylem ve söylemi sergileyen tür içinde oluflturulan dil, metindilbilimde tür çö-
zümlemesinin ayr› bir çal›flma konusu oluflturmas›na neden olmufltur. Bu konu
hem ürün metinlerin türe özgü söylemsel özelliklerinin tan›mlanmas›na yöneliktir
hem de özellikle bir metin türünde yazma eyleminin ö¤retilmesi aç›s›ndan ö¤retim
ortamlar›na önemli katk›lar sa¤layabilmektedir.
Buraya kadar söylediklerimizi özetlersek her ürün metin, bir söylem toplulu¤u-
nun tan›mlad›¤› amaçlara göre biçimlenen ve türünü belirleyen bir söylem flema-
s›na sahiptir. Bunun yan› s›ra türe özgü içerik ve biçem özellikleri tafl›maktad›r. Üst
yap› düzenlemeleri, söylem toplulu¤unun beklentileri do¤rultusunda gerek söy-
lem flemas› gerekse içerik ve biçem özellikleri aç›s›ndan türe özgü ürün metinler
oluflturulmas›n› sa¤lamaktad›r.
SÖYLEM VE MET‹N TÜRÜ SINIFLAMALARI

Tür çözümlemesinin metindilbilim içinde giderek önem kazanmas›yla birlikte
alanyaz›nda ortaya ç›kan temel soru, metin türlerinin tan›mlanmas›nda hangi söy-
lemsel ölçütlerin kullan›labilece¤i olmufltur. Bu soru çerçevesinde metin türleri
için tan›mlamalar gelifltirmeye çal›flan araflt›rmac›lar, bir yandan metnin iletiflimsel
amaçlar›n›n ve dolay›s›yla farkl› söylem ba¤lamlar›n›n dilbilgisel düzenlemelere
nas›l yans›d›¤›n›, dil kullan›m›n› nas›l biçimlendirdi¤ini tan›mlamaya çal›flm›fllard›r.
Di¤er yandan da farkl› metin türlerine özgü yap› çözümlemeleri ortaya koyabilmek
üzere çal›flmalar yapm›fllard›r.
Metnin iletiflimsel amaçlar›n›n ve dolay›s›yla farkl› söylem ba¤lamlar›n›n dilbil-
gisel düzenlemelere nas›l yans›d›¤›n›, dil kullan›m›n› nas›l biçimlendirdi¤ini tan›m-
lamak amac›yla ilk çal›flmalarda söylem türlerinin s›n›flanmas›na gidilmifltir. Örne-
¤in Werlich (1982) afla¤›daki söylem s›n›flamas›n› yapmakta ve temel söylem türle-
rinde öznellik ve nesnellik alg›s› de¤iflkenini kullanarak alt ayr›mlara gitmektedir:
Temel türler Öznel Nesnel Tablo 7.5
Betimleyici söylem ‹zlenimsel betimleme Teknik betimleme

Anlat›sal söylem Günlük kiflisel öyküler Haber öyküleri
Aç›klay›c› söylem Deneme Teknik aç›klama
Savlay›c› söylem Elefltiri Akademik savlama
Ö¤retici-bilgilendirici söylem Bilgilendirme Kurallar, talimatlar, yasalar
Betimleyici söylem özellikleri içeren metinler dura¤an, zamansal tempo tafl›ma-

yan durumsal görünümler sunar. Betimleyici söylem özellikleri içeren metinler, iz-
lenimsel betimleme ya da teknik betimleme metinlerinde oldu¤u gibi öznel ya da
nesnel görüfl aç›s› kuran metinlerdir. Afla¤›da yer alan her iki örnek de betimleme-
li söylem özellikleri içermektedir. ‹lk metinde öznel görüfl aç›s› vard›r ve bu metin
bir izlenimsel betimleme örne¤i sunmaktad›r. ‹kinci metinse nesnel görüfl aç›s› içe-
rir ve teknik betimlemenin bir örne¤ini oluflturur.
Yeflil, yumuflak çimenlerin üzerine oturmufl, gözlerinden birbiri ard› s›ra yuvarla- ÖRNEK
nan gözyafllar› aras›ndan bana bak›yordu. Oturdu¤u yerdeki çimenlerin sar›, ye-
flil par›lt›s› gözlerimi kamaflt›rd›. Gerideki bahçe duvar›n› gözden saklayan mor
leylaklardan etrafa hafif, serin bir koku yay›l›yordu.
ÖRNEK ‹stanbul’un eski semtleri olan Beyo¤lu, Sirkeci, Eminönü ve Beyaz›t’ta tafl ve ara
sokaklarda ahflap binalar, birbirlerini kesen dar sokak ve caddeler yer almaktad›r.
Bak›rköy, Caddebostan, Etiler, Niflantafl›, Levent gibi yeni semtlerde ço¤u kez do¤-
rusal uzan›fl gösteren ve birbirlerini dik olarak kesen cadde ve sokaklar vard›r.
Ataköy, Bahçeflehir gibi planl› olarak kurulan semtlerde daha düzenli caddeler yer
almakta, çok katl› binalar yap›lmaktad›r.
Afla¤›daki örnekte de görüldü¤ü gibi, anlat›sal söylem özellikleri içeren metin-

lerde olaylar aras›ndaki geçici iliflkilere tematik olarak yap›lan gönderimler yer al›r.
Olay ve hareket s›ralamas› yap›lan metinlerde anlat›m anlat›sall›k tafl›r.
ÖRNEK Tam pencereme yak›n bir dut a¤ac› vard›. Ay ›fl›¤› dut yapraklar›ndan süzülür,
odaya pâre pâre dökülürdü. Afla¤› yukar› yaz k›fl pencereyi aç›k b›rak›rd›m. Ne se-
rin, ne tuhaf rüzgârlar eserdi. Vapurlarda da çal›flt›¤›m için, rüzgârlar›n kokula-
r›ndan lodos, poyraz, karayel, günbat›m› diye tefrik eder, tan›rd›m. Ne rüzgârlar
battaniyemin üzerinden acayip birer rüya gibi gelip geçtiler. Uykum çok hafiftir.
Sabaha yak›nd›. D›flar›dan bir gürültü geliyordu. Adeta dut a¤ac›nda birisi vard›.
Korkmuflum ki, kalkamad›m, ba¤›ramad›m. Tam bu s›rada da pencerede bir ha-
yal belirdi. O’ydu, yavaflça pencereden s›yr›ld›. Benim önümden geçerken, gözleri-
mi kapad›m, dolaplar› kar›flt›rd›. ‹stifleri uzun müddet alan taran etti. Sesimi ç›-
karmad›m. Do¤rusu bu cesarete karfl› bütün mal› al›p gitseydi, sesimi ç›karmaya-
cakt›m.(Sait faik Abas›yan›k)
Aç›klamal› söylem özellikleri içeren metinler, bir konunun ya da düflüncenin

nedenlenerek ve gerekçelendirilerek ele al›nd›¤› metinlerdir. Bu tür metinlerde,
afla¤›daki deneme örne¤inde oldu¤u gibi olaylara onlar› birlefltirerek ya da tema-
tik olarak yap›lan gönderimler tipiktir.
ÖRNEK DÜfiE ÇA⁄RI

Severim gerçekçi edebiyat›. Bu yafla de¤in en çok onun ürünlerini, o yolda yaz›l-
m›fl hikayeleri, romanlar›, hep o ç›¤›r› öven denemeleri, elefltirmeleri okudum. Bir
hikayede, bir romanda anlat›lanlar›n, gerçekte olanlara benzememesi, çok kimse-
ler gibi benim için de büyük bir suçtur. Peri masallar›ndan, dev masallar›ndan
çocuklu¤umda bile pek hofllanmad›m. Olmayacak fleyler, benzerleri görülmeyecek
insanlar anlatan hikayeler aras›nda be¤endiklerim yoktur demeyece¤im, ama on-
larda da gerçe¤i arad›m. “Bütün bunlar gene bir do¤ruyu söylüyor, ancak yazar
gerçe¤i bir düflle örtmüfl, kald›r›n o örtüyü, aras›ndan bak›n, gerçe¤in ta kendisi-
ni, ç›r›lç›plak do¤ruyu bulursunuz” diye düflünürüm.
Bunun içindir ki bugünkü yazarlar›m›z›n ço¤unun gerçekçili¤e özenmelerine gö-
neniyorum. Bize hayat› anlat›yor, her gün gördü¤ümüz insanlar› tan›t›yorlar,
okurlara çevrelerindekilerin de kendileri gibi düflünen, duyan, dertler çeken birer
varl›k oldu¤unu sezdiriyorlar. ‹nsano¤lu, ço¤u bencildir, yaln›z kendiyle ilgilenir,
kendi kendisiyle u¤rafl›r da baflkalar›n›n gerçekli¤ini kavrayamaz. Benli¤imiz içi-
ne kapan›r kal›r›z. Bu kabu¤u d›flar›ya de¤inmemize, yani temas etmemize b›rak-
mayan bu benlik kabu¤unu ancak edebiyat, gerçekçi edebiyat k›rabilir. Hani fliir
okumay›, hikaye okumay› bofl bir ifl say›p da kendilerine yak›flt›ramayan kimseler
vard›r, siz onlar aras›nda baflkalar›n› anlayan, baflkalar›n›n dertlerine, kayg›lar›-
na ortak olan birini gördünüz mü hiç? Onu ancak edebiyat afl›lar. Bat›l›lar›n ede-
biyata “humanites” yani “insanl›klar”, demesi bundand›r. Kifliye insanl›¤›, insan-

ca duygular›, düflünceleri afl›layan bilgiler ne denli gerçekçi olursa bu ödevini o
denli iyi baflar›r. (Nurullah Ataç)
Savlay›c› söylem özellikleri tafl›yan metinlerde afla¤›da örneklenen metin parça-

s›ndakine benzer biçimde bir iddia ya da karfl› iddian›n savunusu yap›l›r. ‹ddian›n
do¤rulu¤u tan›tlanmaya çal›fl›l›r. Bu süreç sav oluflturma sürecidir. Ürün metinlere
bak›ld›¤›nda, kimi örneklerde sav oluflturma sürecinin tamam›n› izlemek mümkün
olmaktad›r. Örne¤in akademik metinler bu özelli¤i sergiler. Bir iddia oluflturabil-
mek için bu iddian›n oluflturulmas›n› hakl› ç›karacak ve bizim d›fl›m›zdaki herkes
için geçerlilik tafl›yacak bir verimizin olmas› gerekir. Savlay›c› söylemi, aç›klay›c›
söylemden ay›ran en temel özellik budur. Verisi olmayan bir kiflisel düflünce, id-
diaya dönüflemez ve savlanamaz.
Eski Türk toplumunda ilk sosyal birlik olan ogufl, yani aile bütün toplumun çekir- ÖRNEK
de¤i durumundad›r. Kan akrabal›¤› esas›na dayan›r. (VER‹) Türkler dünyan›n
dört-bir taraf›na da¤›lmalar›na ra¤men varl›klar›n› koruduysalar bu, aile yap›s›-
na verdikleri önemden ileri gelir. (‹DD‹A) Bunun bir delili de Türk dilinde, bafl-
ka hiçbir millette olmad›¤› kadar çok akrabal›k ad›na rastlanmas›d›r. (TANIT-
DESTEK)
Ö¤retici-bilgilendirici söylem özellikleri sergileyen metinler, afla¤›da örneklen-

di¤i gibi, al›c›ya bilgi aktarma amac›na hizmet eder.
S‹GARANIN ZARARLARI ÖRNEK

Sigaran›n, vücudun çeflitli organlar›nda yapt›¤› tahribat ve kanserin yan›nda cilt
sa¤l›¤› ve güzelli¤inize de zararlar› vard›r. ‹flte sigaran›n zararlar›:
• A¤›z kokusu yapar, difl ve difl eti hastal›klar›na yol açar.
• Dudak, yanak ve g›rtlak kanserine neden olur. Hatta sigaray› yakmadan
duda¤›nda tafl›yan yada tütün çi¤neyenlerde de a¤›z için kanserleri görü-
lür.
• Dilde, tat alma duyusunda bozulmalar olur.
• Beyin hücrelerinin ölümüne yol açar. Ö¤renme bozukluklar›, haf›za zay›f-
l›¤› ve erken bunama görülür.
• Göz merce¤inin saydaml›¤›n›n azalmas›na yani katarakta sebep olur.
• Cildin yap›s›n›n bozulmas›na neden olur. Leke ve k›r›fl›kl›k oluflur. Selülitle-
re sebep olur.
• Burunda koku alma duyusu azal›r.
• Sinüzit, farenjit, bademcik ve orta kulak iltihab› gibi üst solunum yolu has-
tal›klar›na yol açar.
• Damar sertli¤ini h›zland›r›r. Beyin ve kalpte damar t›kan›kl›¤›na neden
olur. Kalp krizi ve tansiyon yükselmesi görülür.
• Erkeklerde iktidars›zl›¤›n bafll›ca sebeplerindendir. Ayr›ca mesane kanseri-
nin önemli nedenlerindendir.
• Akci¤erlerde çeflitli hasarlara, ast›m ve kronik bronflit gibi hastal›klara ne-
den olur. Bronfllarda ve akci¤erlerde birçok çeflit kanserin oluflmas›na ne-
den olur.
• Gastrit, ülser ve reflü hastal›¤›na sebep olur. Mide ve yemek borusu kanseri-
ne yol açar.
• Gebelikte tüketilen sigara düflük do¤umlara ve bebekte geliflme gerili¤ine ne-

den olur.
• Erken menopoz ve rahim kanserinin sebebidir.
• Parmaklarda sararmaya ve t›rnaklarda zay›flamaya yol açar.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki örnek metinde hangi söylemin özellikleri ortaya ç›km›flt›r?
SIRA S‹ZDE
3
Bir ikilidir a¤lamak ve gülmek. A¤lamak, san›lan›n aksine çaresizlik, zay›fl›k, güçsüzlük
demek de¤ildir bence. Gariptir belki... Ama ben ne zaman a¤layan birini görsem, içim ger-
çekten ac›sa dahi bir miktar da sevinirim. Çünkü üzülmeyi becerebilen bir kifli, sevmeyi de
S O R U bir o kadar iyi S Obecerebilir.
R U Çünkü, a¤layabilen bir insan gülmenin o mükemmel k›ymetini
belki de daha iyi anl›yabilir.
D‹KKAT Bilirim ki, a¤layan
D ‹ K K A T bir kiflinin kalbi henüz nas›r tutmam›flt›r. Yüre¤i kat›laflmam›fl, duy-
gular› bitmemifltir. Hani derler ya, “Kalp a¤lamazsa göz yafl› da akmaz...” ‹flte böyle bir
fley... Sevindi¤inizde, mutluluktan uçacak oldu¤unuzda nas›l kahkahalar atars›n›z ya!
N N
Üzüldü¤ünüzde de dökülen gözyafllar› bir o kadar de¤erlidir. Sinirli ve kibirli oldu¤umuz-
da, öfke ve intikam duygusu dolaca¤›m›za, kalbimizi nas›rlaflt›raca¤›m›za, gözlerimizle
AMAÇLARIMIZ a¤lama olgusu yerine getirmek belki de en iyisidir. Belki hakikati de¤ifltirmez, ama... Kal-
AMAÇLARIMIZ
binizin do¤ru atefli bularak yumuflamas›na vesile olur.
A¤layan bir kifli gördü¤ünüzde, ona samimi birkaç söz, birkaç dokunufl ya da uzat›lan bir
K ‹ T A P mendil ona Kyap›lacak
‹ T A P en büyük destektir. Bunlar, bin türlü sözcük, davran›fltan belki de
daha önemli, daha k›ymetlidir.
Bence, a¤lamak insan›n insan olmas›n› gerektirdiklerinden biridir. Ve... A¤lamakla gül-
TELEV‹ZYON mek olmazsa T E Lolmaz
E V ‹ Z Y Obir
N ikilidir. T›pk› evrende bulunan di¤er z›tl›klar gibi.
Saukkonen (1983), metnin üreticisi ile al›c›s› ve bu üretici ile al›c›n›n, gönde-
rimsel gerçeklik ile iliflkilerini analiz ederek bir metnin yak›n sistematik çevresini
ya da ba¤lam›n› gösteren dört iliflki (türü) saptamaktad›r: Gönderim, bak›flaç›s›,
durum ve amaç/ifllev. Bu iliflkiler kullan›mbilimseldir ancak metnin anlambilimsel
bileflenlerini etkilemekte ve bu yolla metin ile ba¤lam›n karfl›l›kl› iliflkisini iflaretle-
mektedir.
Werlich’in yukar›da sundu¤u söylem türleri s›n›flamas›n›n Saukkonen’nin yak-
lafl›m›nda (1983) kullan›mbilimsel bileflenlerle etkileflime sokuldu¤u görülmekte-
dir. Onun yaklafl›m›nda metin üreticisi ile al›c›s› ve üretici ile al›c›n›n gönderimsel
gerçeklikle iliflkileri dikkate al›nm›flt›r. Metnin ba¤lam›n› tan›mlayan kullan›mbi-
limsel bileflenler, ürün metinde anlambilimsel bileflenleri etkilemekte ve metinde-
ki içerik-yap› karfl›l›kl›¤›n› Bu çerçevede metnin ba¤lam›n› flu üç farkl› ulam alt›n-
da gruplanan özellikler do¤rultusunda belirlemektedir:
Durum
Uzakl›k ve kiflisellik ile içeriklendirilmektedir. Uzakl›k (distant) metin üreticisi ile
al›c› aras›ndaki toplumbilimsel, ruhbilimsel ve(ya) etkileflimsel yak›nl›k ya da uzak-
l›kt›r. Kiflisellik (personel) ise metin üreticisinin kiflisel (öznel) ya da kiflisel olma-
yan tutumu karfl›s›nda al›c›n›n konumudur.
Niyet/ ‹fllev
Saukkonen’in s›n›fland›rma modelinde bu ulam duyuflsall›k, ak›lc›l›k ve isteksellik
kapsam›nda tan›mlanmaktad›r. Duyuflsall›k; metin üreticisinin metnini al›c›n›n
duygular›na hitap etme amac›yla üretti¤ine iflaret eder. Bu ulam kiflisel bak›fl aç›s›-
n› öne ç›kar›r. Ak›lc›l›k; metin üreticisinin metnini al›c›n›n zihnindeki çeflitli olgu-
lar hakk›nda nedenleme yapma amac›yla üretti¤ine iflaret eder. ‹steksellik; metin
üreticisinin, metnini al›c›s›n›n isteklerine hitap etmek üzere üretti¤ine iflaret eder.
Bak›fl Aç›s›
Metinde metin türünün gerektirdi¤i bak›fl aç›s› kullan›l›r. Öznel bak›fl aç›s›n›n m›
nesnel bak›fl aç›s›n›n m› temel al›naca¤› metin türüne göre belirginleflir. Bak›fl aç›-
s› ulam›, afla¤›da verilen alt özelliklerle etkileflim içindedir:
• ±Kurmaca: D›fl gerçekli¤in do¤rudan sunulmad›¤›, üreticinin yarat›c›¤›n›,
kiflisel bak›fl aç›s›n› simgeleyen, gerçek ya da hayal edilmifl bir evrene ait
gerçeklik duygusunu uyand›ran olaylar›n anlat›m›d›r.
• ±Semboliklik: Farkl› parçalardan oluflan bütünlü¤ün çözümlenerek sunul-
mas› ya da gerçekli¤in simgelerle verilmesidir.
• ±Nesnellik: Nesnelli¤i ya da farkl› flekildeki öznelli¤i ifade eden durumdur.
• ±Soyutluk: Bir bilgiyi olgusal olarak sunmad›r.
Saukkonen söylem türleri için aç›klamal›, anlat›sal, savlay›c› ve betimlemeli
söylem ayr›m›n› kullanmakta ve yukar›da s›ralanan ulamlar›n metnin söylemini de
belirginlefltirdi¤ini savunmaktad›r.
Yukar›da sunulan üç temel ulam› kullanarak flu üç metin türü öntipini tan›mla-
maktad›r. Estetik metin, olgusal metin ve bilgilendirici metin. Buna göre, örne¤in
bir öykü metninin öntipi estetik metinken, bir iddia savunusu tafl›yan akademik
yaz›n›n ya da akademik de¤erlendirme yaz›lar›n›n öntipi olgusal metindir. Öte
yandan bir ansiklopedi metni ya da deneme metni için ortaya ç›kan öntip bilgilen-
dirici metindir.
Saukkonen, bu metin türü öntiplerinin sahip oldu¤u özellikleri afla¤›daki gibi
flekillefltirmektedir. Afla¤›da yer alan flekilde her metin türü için temel belirleyicile-
ri en d›fltan içe do¤ru s›ralayan Saukkonen, bir ulam›n bir metinde görülebilirlik
durumunu (+) ve (-) iflaretleriyle kodlamaktad›r. Örne¤in olgusal metinler uzakl›k
(+) de¤eri alabilmekte, yani metin üretici ile al›c›s› aras›nda etkileflimsel bir uzak-
l›k olmas› gerekmektedir. Bu durum bu tür metinler için nesnelli¤in (+) de¤er al-
mas›, yani nesnel olmas› ile iliflkilenmektedir. Öte yandan bilgilendirici metinler,
olgusal metinlerden farkl› olarak ±kurmaca, ±sembolik olma ve ± uzakl›k de¤eri
alabilir, kurmaca ve sembolik olabilir de olmayabilir de ya da uzakl›k de¤eri ala-
bilir de almayabilir de.
fiekil 1’de görüldü¤ü gibi, estetik metin öntipini, olgusal metin öntipinden ay›-
ran temel ayr›m olgusal metnin +uzakl›k koflulu gere¤i duyuflsall›¤› ve bak›fl aç›s›-
n› reddetmesi ve ak›lc›l›k, nesnellik, soyutluk almas›d›r. Bu durum, söylem türü
olarak bu metnin aç›klamal› ve savlay›c› söylemin amaçlar›na hizmet etti¤ini gös-
termektedir. Bilgilendirici metin türü öntipini olgusal metin türünden ay›ran temel
özellik ise bilgilendirici metnin duyuflsall›k ve isteksellik ulam›yla da iliflkilenmesi
ve kurmaca ve sembolik olabilmesi, ±uzakl›k de¤eri alabildi¤i için öznellik de ta-
fl›yabilmesidir. Bu nedenle, bilgilendirici metinlerde anlat›sal ve betimleyici söylem
özellikleri de savlay›c› söylem özelliklerinin yan› s›ra bulanabilmektedir.
fiekil 7.1
Saukkonen’in
Estetik Metin Bilgilendirici Metin Olgusal Metin
Sundu¤u Metin
Öntipleri
Ayr›m› +Kurmaca ± Kurmaca - Kurmaca
±Uzakl›k Duyuflsall›k +Sembolik ±Uzakl›k Duyuflsal ± Sembolik + Uzakl›k - Sembolik
±Bak›fl aç›s› Ak›lc›l›k -Uzakl›k ±Bak›fl Aç›s› Ak›lc›l›k ± Uzakl›k - Bak›fl aç›s› Ak›lc›l›k + Uzakl›k
-Nesnel ‹steksel ± Nesnel + Nesnel
-Soyut ±Soyut +Soyut
Anlat›sal Anlat›sal
Betimleyici Aç›klamal›
Betimleyici
Savlay›c› Savlay›c›
Yukar›da ele ald›¤›m›z söylemsel özellikler ve bu özellikleri sergileyen metin

türlerine verdi¤imiz örneklerde dikkat edilecek olursa söz konusu metinlerin söy-
lemsel özelliklerinin onlar›n içerdi¤i dilsel dilbilgisel düzenlemeleri etkileyip etki-
lemedi¤i üzerinde durulmamaktad›r. Metin türü çal›flmalar›ndaki son yaklafl›mlar-
dan biri, bu etkinin sorgulanmas›na yöneliktir.
Biber (1989) ürün metinlerde söylemsel özellikleriyle türü ayr›flt›rmam›z› sa¤la-
yan, bir di¤er deyiflle türün öntipini gösteren kimi dilsel düzenlemeler oldu¤undan
söz etmektedir. Bu düzenlemeler söylemin ve türün bir metindeki izleridir. Söz ko-
nusu dilsel düzenlemeleri befl aç›klay›c› etiket alt›nda toplad›¤› bir modelleme ya-
parak sunmaktad›r. Biber, bu befl boyutlu modeli, 23 farkl› metin türünü sunan
yaklafl›k 500 yaz›l› ve sözlü metindeki 70 dilsel özelli¤in da¤›l›m›n› çözümleyerek
gelifltirmifltir. Bu dilsel özellikleri, zaman ve görünüfl iflaretleri, yer ve zaman belir-
teçleri, ad›llar, edilgenler, yan tümceleme özellikleri, ilgeç öbekleri, s›fatlar ve be-
lirteçler, sözcüksel özgüllük, sözcük türleri, kipler, s›ralama ve olumsuzluk gibi 16
temel dilbilgisi ulam›na göre saptam›flt›r.
Tablo 6’da görüldü¤ü gibi, s›k kullan›lan dilsel özellikler için sundu¤u söyleme
iliflkin aç›klay›c› etiketlerin her biri ikili karfl›tl›klar temel al›narak oluflturulmufltur.
Tablo 7.6 1. Bilgilendirici üretim karfl›s›nda etkileflimsel üretim

Dilsel Özellikler ‹çin
Söyleme ‹liflkin 2. Anlat›sal olman›n karfl›s›nda anlat›sal olmama
Aç›klay›c› Etiketler 3. Aç›k gönderimler karfl›s›nda durum ba¤›ml› gönderimler içerme
4. ‹kna etmeye dönük anlat›m biçimini kapsama ya da kapsamama
5. Soyut anlat›m karfl›s›nda soyut olmayan anlat›m› kapsama
Biber, her etiket alt›nda s›ralad›¤› dilsel-dilbilgisel unsurlar›n söylemsel özellik-

leriyle türün dilsel seçimlerini temsil etti¤ini belirtmektedir. Afla¤›da, bilgisel üre-
tim karfl›s›nda etkileflimsel üretim aç›klay›c› etiketi için bir dizi dilsel özelli¤in ör-
nekleri yer almaktad›r. Bu Tablo’da verilen dilsel-dilbilgisel ulamlar bu iki karfl›t
söylem özelli¤ini tafl›yan iki ayr› metinde hangi ulamlar›n daha s›k kullan›ld›¤›n›
göstermektedir:
A) Bilgisel üretim için kimi dilsel belirle- B) Etkileflimsel üretim için dilsel belirle- Tablo 7.7
Bilgisel üretim
yici örnekleri yici örnekleri karfl›s›nda
Özel eylemler Adlar etkileflimsel üretim
betimlemek, iddia etmek, örneklemek, sonuç
ç›karmak, varsaymak vb.
Sürme görünüflü tafl›yan eylemler ‹lgeçler
betimlenmektedir, örneklenmektedir vb.
Birinci kifli ad›llar›
‹kinci kifli ad›llar› Söyleyiflsel ritüeller
“Bu bilgileri kullanarak siz de benzer örnekler
oluflturabilirsiniz.”
Gösterme ad›llar› Niteleme s›fatlar›
“Bu, yap›lan çal›flman›n sonuçlar›n› zay›flmaktad›r.”
Genel vurgular Yer belirteçleri
“Suyun insan hayat› için önemi herkes taraf›n-
dan bilinmektedir.”
Nedenleyici içe yerlefltirmeler
“Çal›flman›n veri tabanl› oluflu nedeniyle sonuç-
lar evrene genellenebilirlik tafl›mamaktad›r”
Belirsiz ad›llar
“Bu konuda yap›lm›fl pek çok çal›flma bulunmak-
tad›r. Baz›lar› sadece konuyu belli aç›lardan ele
alan çal›flmalard›r.” gibi
Genel kaç›nsamalar
“Çal›flman›n betimlemeli bulgular›na dayan›la-
rak bu iddian›n çürütülebilece¤i söylenebilir.”
Ne sorular›
Yukar›da Tablo 7’de A’da örneklenen dilsel-dilbilgisel özellikleri içeren metin-

ler, yüksek bilgisel yo¤unluk ve tam bilgisel içerik sunan metinlerdir. B’deki özel-
likleri içeren metinlerse etkileyici, etkileflimsel ve genellefltirilmifl içerik tafl›yan me-
tinlerin dilsel belirleyicisidir.
Anlat›sall›¤› güdülemeye karfl› anlat›sall›kd›fl›l›¤› güdüleme, geçmifl zaman› ifla-
ret eden eylemler, bitmifllik görünüflü eylemleri, 3. kifli ad›llar›, kullan›msal eylem-
ler gibi dilsel-dilbilgisel özellikleri içeren metinlerle, sürme görünüflü tafl›yan ey-
lemler ve s›fatlar gibi dilsel-dilbilgisel özellikleri s›kl›kla içeren metinler aras›nda
kurulmufl bir karfl›tl›¤a iflaret etmektedir.
Metinler gönderim ba¤›nt›lar›nda gönderge ile gönderim arac›n›n metinde bir-
likte olmas›, yani aç›k olmas› ya da bu ba¤›n durum ba¤›ml› olmas›, yani gönder-
genin ç›kar›msal kalmas› özelli¤ine göre de farkl› s›kl›klar sergilemektedir. Biber
bu karfl›tl›¤› söylemsel özellikler aç›s›ndan metinlerde anlat›sall›k tafl›ma tafl›mama
ayr›m› aç›s›ndan dikkate de¤er bulmaktad›r.
Metin üreticisinin bak›fl aç›s› ya da al›c›y› ikna etme giriflimi ve iknan›n derece-
si söylem ba¤lamlar›n› ve metin türlerini ayr›flt›rmada kullan›lan dilsel özellikler
için bir di¤er aç›klay›c› etiket oluflturmaktad›r. Biber’›n önerdi¤i son aç›klay›c› eti-
ket soyut biçeme karfl› soyut olmayan biçemdir. Ba¤laçlar, edilgen yap›lar ve geç-
mifl zaman ortaç öbekleri di¤er söylem türlerine karfl› soyut, teknik ve resmi bi-
çemde olan bilgisel söylemi iflaretlemektedir.
Biber, bu aç›klay›c› etiketleri kullanarak afla¤›da örnekleriyle sunulan sekiz me-
tin türü öntipi tan›mlamaktad›r:
Tablo 7.8 • Yak›n kiflileraras› etkileflim (örne¤in yüz yüze sohbetlerde)

• Bilgisel etkileflim (örne¤in röportajlarda)
• Bilimsel aç›klama (örne¤in akademik tan›tma ve de¤erlendirme yaz›lar›nda)
• Ö¤retici aç›klama (örne¤in dini metinlerde)
• ‹mgeleyici anlat› (örne¤in roman kurmacas›nda)
• Genel anlat›sal aç›klama (örne¤in biyografilerde)
• Al›fl›lm›fl geleneksel röportaj (örne¤in sporla ilgili televizyon ya da radyo yay›nlar›nda)
• ‹kna eylemi içeren söylemler (örne¤in iddia içeren akademik yaz›larda ya da haz›rl›kl›
konuflmalarda)
Yukar›da Biber’›n metinlerdeki s›kl›klar› aç›s›ndan sorgulayarak ulaflt›¤› sonuç-

lara göre dilsel-dilbilgisel özellikleri temel alarak metin türleri için sundu¤u öntip-
ler, bir ürün metnin türünün ve söyleminin tan›mlanmas›nda araflt›rmac›lara önem-
li ipuçlar› sunmaktad›r.
Dikkat edilecek olursa, böyle bir yaklafl›mla örne¤in bilgisel etkileflim, bilimsel
aç›klama, ö¤retici aç›klama gibi ayr›mlaflm›fl metin türü öntiplerine ulaflmak müm-
kün olmaktad›r.
Afla¤›daki örnek metinde bir ço¤u koyulaflt›r›lm›fl dilsel-dilbilgisel ulamlar›n y›-
¤›lmalar› bizi yukar›da y›¤›lan dilsel-dilbilgisel ulamlar›n› tablo içinde örnekledi¤i-
miz bilgilendirici üretim etiketine ulaflt›rmaktad›r. Bu etiketi kullanarak hangi me-
tin öntipine ulaflabilece¤imize bakt›¤›m›zda, bu örne¤in bir akademik tan›tma ya
da de¤erlendirme de¤il; iddia sunan akademik bir metin oldu¤unu görmekteyiz. O
halde, türünü temsil eden öntip, ikna eylemi içeren söylem olmaktad›r.
ÖRNEK Bu çal›flmada Russell Paradoksunun çözülmesi için oluflturulan aksiyomatik sis-

temlerden Von Neumann, Bernays, Gödel ve Morse’un gelifltirdi¤i yap› içinde,
Lemmon’un de¤inmedi¤i bir sorunu irdelemeyi amaçl›yorum.
Kümeler kuram›n›n, sözünü etti¤im sistem içinde, öbekler üzerine kuruldu¤unu
söyleyebiliriz. Öbek, t›pk› ∈gibi tan›ms›z b›rak›l›yor. Öbek, temelde, Russell pa-
radoksunu1 çözmek için iki ayr›l›yor:
1. Öz öbek ve Küme
Özöbe¤in tan›m›: Özöx ↔∀y (x∉y)
Kümenin tan›m›: Küm x↔ ∃y (x∈y)
Bu yaz›da irdelenecek sorun fludur: Acaba öz öbe¤in tümleyeni nedir? Sistemde,
kümenin tümleyeninin öz öbek oldu¤u kan›tlanm›flt›r.2
∀x (Küm x → Özö ∼x) (1)

burada ∼x, x öbe¤inin tümleyeni anlam›ndad›r.
Örne¤in flu önerme bir teorem midir?
∀x (Özöx → Küm ∼x) (2)
‹lk bak›flta öyle görünüyor. Örne¤in E’nin, evrensel öbe¤in tümleyeni ∅, bofl kü-
medir. x, yerine E yazd›¤›m›zda, yukar›daki önerme do¤ru oluyor! (Bofl küme, ∅
, aksiyom gere¤i, kümedir!)
Peki afla¤›daki önerme için ne diyebiliriz?...
Saukkonen ve Biber’in metin türleri s›n›flamas›nda sunulan ölçütleri kullanarak

SIRA S‹ZDE afla¤›da- SIRA S‹ZDE
ki anlat› metni parças›n›n türe özgü özelliklerini betimleyiniz. 4
Havuz Bafl›
Beyaz›t havuzunun kenar›ndaki kanepelerden birine oturmufl sizi bekliyorum. Yafl›n› al-
m›fl bir adam›n yirmi yafl›ndaki çocuk kederlerini sevinçlerini yaflam›fl S O neR Udemektir diye S O R U
düflünüyorum: Belki bir geç olma hadisesi. Belki de bir çeflit hazlar› kederleri çocuklukla-
r› uzatma temayülü. Ama bu uzayan yaz k›fl›n gelmeyece¤ine alâmet de¤il. D‹KKAT
K›fl müthifl ola- D‹KKAT
cak kar yollar› kapayacak bembeyaz ovada ölülük uzay›p gidecek... Sizi bekliyorum. Sizi
görece¤im; içimde bir fley koflacak. Siz görmeden geçeceksiniz. Ben kederle sevinci duyup
N N
dalaca¤›m istedi¤im âleme. Dünyay› yeniden kederlerle kuraca¤›m. Sonra çarfl›lardan çar-
fl›lara insan sesleri aras›nda her fleyi sizinle kurulmufl bir flehirde dolaflaca¤›m. Herkes
geçti siz geçmediniz. Yüzünüzü göremedim. Bayram›m çocuklukAMAÇLARIMIZ bayram›m sal›ncaks›z AMAÇLARIMIZ
geçmifl gibi gözüme yafl doldu. So¤uktan m› titriyordum yoksa heyecandan üzüntüden mi
bilmem.
Havuzun suyu bulan›k. Kap›n›n saatleri 12ýi geçmifl. Kanepelerde K kimseler
‹ T A P yok. Tram- K ‹ T A P
vay ne fena g›c›rdad›! Tramvaydaki adam bir tan›d›k m›yd› acaba? Ne diye öyle dönüp dö-
nüp bakt›?... Yoksa kimselerin oturmad›¤› kanepelerde bu saatlerde yaln›z pek bafl›bofllar
m› oturur? Kimseler âfl›k de¤il mi bu flehirde? Kimseler bir meydan›n T E Lkanepesinde
EV‹ZYON kimse- TELEV‹ZYON
yi beklemeyecek mi yüzünü bir dakika görmek için kimsenin?
Önce yan›mdaki kanepeye oturdular. Biri kad›n öteki erkekti. Erkek bana gülümsedi.
Halim yok gülmeye; yoksa tatl› tatl› gülümsemesine karfl›l›k verilmeyecek adam de¤ildi. Bu
selam yerine geçen gülümsemeye neden cevap vermedim? Sizi bekliyordum. ‹ N T E R N EHâlâ
T sizi bek- ‹NTERNET
liyordum. Belki de bugun bu saatte buradan ç›kmayacakt›n›z... Yoksa hasta m›yd›n›z? Bir
ara bir baflkas›nda saçlar›n›z› yürüyüflünüzü seyreder gibi olmufl siz olmad›¤›n›z› görünce
yeniden merak etmifl üzülmüfl; sonra belki de benim burada oturdu¤umu tahmin etmifltir
de öteki kap›dan ç›km›flt›r flüphesine düflmüfltüm. Bu flüpheden çabucak cayd›m. O kadar
ehemmiyet verilmeye de¤er miydim? (Sait Faik Abas›yan›k)
Özet
N
A M A Ç
Metindilbilim çal›flmas›n›n temel sorular›n› s›ra- Tür kavram›, bütün bilim alanlar›nda söz konusu
1 lamak. nesne ya da olgunun di¤erleriyle olan benzerlik
Metindilbilim çal›flmas›, özellikle dildeki olas› gö- veya farkl›l›klar›n›, dolay›s›yla da kendine özgü
rünümleriyle metinlerin nas›l yap›land›¤›, biçim- niteliklerini betimlemek için insan zihninin yap-
lendi¤i üzerine gerçeklefltirilen bir dilbilim çal›fl- t›¤› soyutlamay› gösteren bir kavramd›r. Dilbi-
mas› türüdür. Metin çal›flmalar›n›n tamam›n›n limde tür kavram›n›n tan›m› yap›l›rken daha özel-
odak noktas›nda metin tam olarak nedir ve he- leflmifl olarak söylem kavram›na baflvurulur.
men bununla iliflkilenen metinsellik konusunda
çal›flmak ne anlama gelmektedir gibi bir kaç ba- N
A M A Ç
Tür ve metin türü kavramlar›n› ve metin türleri
¤›nt›l› soru yer al›r. 5 s›n›flamas›n›n temel ölçütlerini aç›klayabilmek.
N
Saukkonen (1983) ise söz konusu söylem türleri-
A M A Ç Metni, metin yapan temel ölçütleri aç›klayabilmek. ni durum, niyet/ifllev ve bak›fl de¤iflkenleriyle
2
Bir tümce dizisinin metin olmas› için ba¤lafl›kl›k, iliflkilendirerek estetik, bilgilendirici ve olgusal
tutarl›l›k, amaçl›l›k, kabuledilebilirlik, durumsal- metin ayr›m›na gitmekte ve metin türleri için ön-
l›k, bilgisellik ve metinleraras› iliflki ölçütlerine tip özelliklerini s›ralamaktad›r.
uymas› gerekir. Metin üretimi sürecinde gerçek-
lefltirilen zihinsel tasar›m ile ürün metnin uyum- N
A M A Ç
Metin türlerini belirginlefltiren dilsel-dilbilgisel
lulu¤u, ürün metinde özellikle metin merkezli 6 ulamlar› örnekleyebilmek.
metinsellik ölçütleri olan ba¤lafl›kl›k ve tutarl›l›k Metin türelerini tan›mlamay› amaçlayan çal›flma-
düzenlemeleriyle yak›ndan iliflkilidir. lar içinde özellikle Biber’›n (1989) çal›flmas› tür-
N
lerin belirleyicisi olan dilsel-dilbilgisel ulamlar›
Ba¤lafl›kl›k ve tutarl›l›¤›n ne oldu¤unu tan›mla- ortaya koyma hedefiyle ayr› bir de¤ere sahiptir.
A M A Ç
3 yabilmek. Onun dilsel-dilbilgisel ulamlar›n metinlerdeki

Metin üreticileri metin tümcelerini ba¤lafl›kl›k ve kullan›m s›kl›klar›na yönelik saptamalar› metin
tutarl›l›k ölçütlerinin sundu¤u olanaklarla ba¤›n- türleri için daha ayr›mlaflm›fl bilgilere ulafl›lmas›-
t›lar ve ba¤lar. Böylece ürün metin süreklilik ta- n› sa¤lamaktad›r.
fl›yan bir bütün, birim olma niteli¤i kazan›r. Ba¤-
lafl›kl›k, metin tümceleri aras›ndaki dilsel, dilbil-
gisel ba¤lant›d›r. Tutarl›l›k metnin tümceleri ve
metindeki tümceden daha büyük parçalar (örne-
¤in yaz›l› metinlerde paragraflar) aras›ndaki man-
t›ksal, anlamsal ba¤lant›d›r. Her metin, ba¤lafl›k-
l›k ve tutarl›l›k düzenlemeleri yoluyla bütün ola-
rak alg›lanan bir metinsel anlam yarat›r.
N
A M A Ç
Söylemin ne oldu¤unu tan›mlamak ve metin-söy-
4 lem-metin türü iliflkisini aç›klayabilmek.
Söylem, dilbilimde karfl›l›kl› konuflma, röportaj,
sohbet ya da flaka yapma, kutlama gibi birbirin-
den ay›rt edilebilen farkl› konuflma olaylar›na
iflaret eden davran›flsal bir birimdir. Her konufl-
ma olay›n› bir dizi sözce oluflturur. Metindilbilim
ürün metni, metin yapan ölçüt ve kurallar› sapta-
man›n yan› s›ra, çeflitli metin türlerindeki de¤iflik
yap›lanmalar› ve bu yap›lanmalar›n içerdi¤i söy-
lem özelliklerini de araflt›r›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi metinlefltirme ölçütlerindendir? 6. “Ali nihayet ifl bulmufltu. Bir haftad›r fabrikaya gidi-
a. Tümce say›s› / Sözcük say›s› yordu. Annesi de bu ifle çok sevinmiflti. Kahvalt›s›n›
b. Bilgisellik / Aç›klanabilirlik yapt›ktan sonra evden ç›k›p duraktaki arkadafllar› ile
c. Sanatsall›k / Durumsall›k bulufltu.”
d. Tutarl›l›k / Ba¤lafl›kl›k Yukar›daki metinde “Ali” göndergesi ile s›ras›yla hangi
e. Aç›kl›k / Örtüklük gönderim ö¤eleri ba¤›nt› kurmaktad›r?
a. ‹yelik eki, bofl ad›l, bofl ad›l
2. Afla¤›dakilerden hangisinde iki seçenekteki tümce- b. Gösterme ad›l›, bofl ad›l, bofl ad›l
ler aras›nda gönderim ba¤›nt›s› yoktur? c. Bofl ad›l, iyelik eki, bofl ad›l
a. Kad›nlar makyaj malzemelerini çok sever. Far-
d. Bofl ad›l, gösterme s›fat›, iyelik eki
lar, rujlar, all›klar...
e. Bofl ad›l, bofl ad›l, iyelik eki
b. Yeni evimiz çok büyük. Odalar› ferah ve ayd›nl›k.
c. Teyzem hiç evlenmedi. Yaln›z yaflamay› tercih etti.
7. “Küçük istavrit, yiyecek bir fley aranmaktayd›. Çapa-
d. Kaya bugün yurtd›fl›ndan dönüyor. Annesi nas›l
ri ise leziz bir yem gibi p›r›l p›r›l parlamakta...Atlad› ça-
heyecanl›.
pariye istavrit... Önce müthifl bir ac› duydu duda¤›nda.
e. Ali Ayfleyi arad› ama ona ulaflamad›.
Gümbür gümbür oldu yüre¤i sonra h›zla çekildi yuka-
r›ya... Bal›kç› mutluydu. Olta dolmufltu.”
3. Afla¤›daki seçeneklerden hangisinde gönderim ilifl-
kisi artgönderim ba¤›nt›s›yla kurulmufltur. Yukar›daki metin parças›nda sözcüksel ba¤lafl›kl›k ba-
a. Eflim ve o¤lum dün geldiler. Annemde yar›n ge- ¤›nt›s› hangi ö¤eler aras›nda kurulmufltur?
lecek. a. Küçük istavrit ve bofl ad›l
b. Müdür Bey çok telafll›yd›. Koflar ad›mlarla oda- b. Küçük istavrit, çapari, dudak
s›na girdi. c. Küçük istavrit, bofl ad›l, dudak
c. Sen çok çal›flkan bir çocuksun! Ayfle’ci¤im, ak›l- d. Küçük istavrit, çapari, bal›kç›, olta
l› k›z›m benim...
e. Küçük istavrit, bofl ad›l, çapari
d. Murat günlerdir çok çal›fl›yor. S›navlara haz›rlan›yor.
e. Sevinçliydi. Genç ö¤retmen nihayet ö¤rencile-
8. “Nedir bu kufl, bilmem ki? Sonbaharda bulutlar tu-
riyle buluflmufltu.
runç renklidir Sonbaharda yapraklar konuflur Lodoslu
‹stanbul denizi ne bafl döndürücü fleydir! Bir lodoslu
4. Afla¤›daki gönderim iliflkilerinden hangisi öngönde-
günde vapura atlay›p her ipin, her madenin ›sl›k çald›-
rim ba¤›nt›s›yla kurulmufltur?
¤› bir vapurda Adalara gidip gelirim Akflamüstü bazen
a. Ahmet eve gitti. O derse girmeyecekmifl.
b. Onlar Anadolu’nun incisidir. Kaz Da¤lar›n› her- Köprüńün ortas›nda durup Sultan Selimín arkas›ndaki
kesin görmesi gerekir. bulutlarda k›rm›z› rengin oyunlar›n› seyrederken, bir
c. Fatma birden irkildi. Rüyas›nda annesini görmüfltü. sahra vahas›nda muazzam bir flehir, bir eski Ba¤dat,
d. Biz onlarla bar›flt›k. Siz ne yapt›n›z? bulutlardaki deniz muharebesini seyrederdim Tramvay-
e. Bebek a¤l›yordu. Annesi emzi¤ini a¤z›na verdi. lar o flehri tafl›r, vapurlar o bulutlar flehrinin muhariple-
rini götürür, biz, bu hakikî flehrin sakinleri, tiyatro se-
5. Afla¤›dakilerden hangisinde gönderim ba¤›nt›s› bir yircileri gibi sessiz, âdeta geçenler bile durmufl gibi olur,
iliflkilendirilmifl gönderim örne¤idir? seyrederiz...”
a. Mustafa her gün geç saatlere kadar çal›fl›yor. Bu
Yukar›daki metin, hangi metin öntipini örneklemekte-
çocuk çok azimli.
dir?
b. Arkadafllar›m bu akflam sinemaya gidiyormufl.
a. Yak›n kiflilerararas› etkileflim
Beni de ça¤›rd›lar.
b. Geleneksel röportaj
c. Babam yine arabas›n› de¤ifltirdi. Araba al›p sat-
c. Genel anlat›sal aç›klama
may› çok seviyor.
d. Tolga bu y›l derslerinde çok baflar›l› olmufl. Ö¤- d. ‹mgeleyici anlat›
retmenleri söylüyor. e. Ö¤retici aç›klama
e. Çocuklar d›flar›da oynuyor. Yemek yemeyi bile
unuttular.
Okuma Parças›
9. “Tanzimat Edebiyat›m›z›n flair ve yazar›; ilk büyük Bildiriflim ve MetinYap›s›-Dünya Yap›s› Kuram›
Türk gazetecisi fiinasi 1826 y›l›nda ‹stanbul’da do¤mufl- (Petöfi)
tur. As›l ad› ‹brahim fiinasi’dir. Bolu’lu Mehmet A¤an›n ‹ster sözlü olsun, ister yaz›l›, bildiriflim metinlerle ger-
o¤ludur. Babas› topçu yüzbafl› iken Osmanl›-Rus sava- çekleflir. Konuflucu metin üreticisi, dinleyici metin al›-
fl›nda flehit düfltü. fiinasi’yi annesi yetifltirdi. ‹lkö¤reni- c›s›d›r. Bildiriflimin nas›l iflledi¤ini, metin üreticisiyle me-
minden sonra Tophane kalemine memur oldu. Devlet tin al›c›s›n›n konum ve tutumlar›n› aç›klayan çok say›da
hesab›na maliye ö¤renimi için Paris’e gönderildi (1849). kuram vard›r. Bu kuramlar›n ço¤u metin özelliklerini
Arapça, Farsça ve Frans›zca ö¤rendi. Burada edebiyat betimlemek aç›s›ndan temel noktalarda benzerlik göste-
ve dil konular›ndaki çal›flmalar›n› sürdürdü. Ünlü Fran- rir, ama Petöfi’nin metin yap›s›- dünya yap›s› kuram›
do¤rudan do¤ruya bildiriflim olgusunu çözümlemeye yö-
s›z flairi Lamartine ile dostluk kurdu. 1853 y›l›nda Pa-
neliktir. Bu nedenle, afla¤›da bu kuram tan›t›lacak, bildi-
ris’ten dönüflünde bir süre Tophane’de çal›flt›. Sadra-
riflim olgusuna yeni kavramlarla yaklafl›lacakt›r.
zam Reflit Paflan›n himayesiyle Maarif Meclisi Üyeli¤ine
Petöfi’ye göre, yaz›l› ya da sözlü bildiriflim içinde bulu-
seçildi. Agah Efendi ile birlikte Tercüman-› Ahval (22
nan metin al›c›s› flu dört soruya yönelik karar vermeye
Ekim 1860), sonra tek bafl›na Tasvir-i Efkar 27 Haziran
çal›fl›r:
1863 tarihinde gazetelerini ç›kard›. Bu son gazeteyi Na-
1. Metin üreticisi metninde neleri dile getiriyor?
m›k Kemal’e b›rakarak Paris’e gitti (1865). 1869 y›l›nda
2. Metin üreticisi metniyle ne yapmak istiyor?
‹stanbul’a dönüflünden sonra matbaa iflleriyle u¤rafl›r- 3. Metin üreticisi dile getirdiklerini nereden biliyor
ken 13 Eylül 1871 y›l›nda vefat etti.” ya da söylediklerine nas›l ulaflm›fl?
Yukar›daki metin parças› hangi metin öntipini örnekle- 4. Metinde dile getirilenler neden böyle dile getirilmifl?
mektedir? Bu dört soru metnin dört ayr› düzlemde ele al›nd›¤›n›
a. Ö¤retici aç›klama göstermektedir. Petöfi bu düzlemleri s›ras›yla betimsel
b. Genel anlat›sal aç›klama düzlem, edimsel düzlem, dünyakurucu düzlem, de-
¤erlendirme düzlemi olarak adland›rmaktad›r. Afla¤›-
c. ‹mgeleyici anlat›
da bu düzlemler k›saca tan›t›lacakt›r.
d. Bilimsel aç›klama
Betimsel Düzlem
e. ‹kna eylemi içeren söylem
Betimsel düzlemde dinleyici (metin al›c›s›), konuflucu-
nun (metin üreticisinin) metninde neyi dile getirdi¤ini,
10. Estetik metinlerin temel özellikleri hangi seçenekte
hangi dild›fl› olgu ya da olaylar› metnine ald›¤›n› anla-
s›ralanm›flt›r?
maya, tahmin etmeye, ç›karsamaya, yani örne¤in kim
a. ±uzakl›k, ±bak›fl aç›s›, duyuflsall›k
kime ne zaman niçin ne yapm›fl türünden bilgilere ulafl-
b. +uzakl›k, +nesnel, duyuflsall›k maya çal›fl›r.
c. +kurmaca, -sembolik, +nesnel Edimsel Düzlem
d. ±bak›fl aç›s›, +uzakl›k, anlat›sal Edimsel düzlemde dinleyici (metin al›c›s›), konuflucu-
e. +kurmaca, -sembolik, savlay›c› nun (metin üreticisinin) metniyle ne yapmay› amaçlad›-
¤›n›, baflka bir deyiflle bildiriflim niyetini anlamaya,
tahmin etmeye çal›fl›r. Örne¤in metin üreticisi bilgi mi
aktarmay› amaçl›yor, tehdit mi ediyor, kinayede mi bu-
lunuyor, rica m› dile getiriyor vb. Çünkü normal olarak
insanlar bir fleyler yapmak için konuflur. Küçük çocuk-
lar›n dil edinimi dönemlerinde -kendi kendilerine ko-
nuflmalar›, sesinin ç›k›p ç›kmad›¤›n› denemek için ko-
nuflmak, fliir ezberlemek gibi durumlar d›fl›nda- dil kul-
lan›rken hep bir fley yap›p etmek niyeti vard›r. Dil kul-
lan›m›yla bir fleyler yap›p etmeye sözedim denir. As-
l›nda bu soru dilbilimde yeni bir soru de¤ildir. Edimbi-
lim olarak adland›r›lm›fl olan dilbilim alan› do¤rudan
do¤ruya bu soruyu inceler. Yeni olan, Petöfi’nin edim-
bilim alan›n› soyutlanm›fl bir soru olarak de¤il de bildi-

riflim odakl› metin kuram›nda bir düzlem olarak alm›fl 1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metinsellik Ölçütleri” ko
ve öteki düzlemlerle iliflkilendirmifl olmas›d›r. Bunun nusunu yeniden gözden geçiriniz.
d›fl›nda yeni olan, Petöfi’nin edimsel düzlem kavram›- 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gönderim” konusunu
n›n sözedimleri kapsamas›, ama bunlar›n d›fl›nda da yeniden gözden geçiriniz.
bildiriflim niyetine bakmas›d›r. Örne¤in, Cam› biraz 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Artgönderim” konusunu
açabilir miyim? Diyen bir konuflucu, sözedim aç›s›n- yeniden gözden geçiriniz.
dan bir rica dile getiriyor olabilir. Bunu böyle yorumla- 4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Öngönderim” konusunu
mak, sözedimi aç›s›ndan yorumlamak demektir. Ama, yeniden gözden geçiriniz.
konuflucu ayn› fleyi de¤iflik bildiriflim durumlar›nda de- 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ça¤r›fl›msal gönderim”
¤iflik niyetlerle söyleyebilir: oday› havas›z buldu¤unu
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
söyleyerek çok sigara içilmesinden flikayet ediyor/ oda-
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gönderim ö¤eleri” ko-
da bulunanlar› elefltiriyor/ kinayede bulunuyor/ konu-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
yu de¤ifltirmek istiyor/ s›nav heyecan›n› bast›rmak isti-
7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sözcüksel ba¤lafl›kl›k”
yor olabilir. ‹flte bütün bu bildiriflim niyetleri, bildiriflim-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
de edimsel düzlemde düflünülen bilgilerdir.
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Türü” konusunu
Dünyakurucu Düzlem
yeniden gözden geçiriniz.
Dünyakurucu düzlemde dinleyici (metin al›c›s›), konu-
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Türü” konusunu
flucunun (metin üreticisinin) metninde dile getirdiklerini
hangi dünyas›ndan hareketle söyledi¤ini, baflka bir de- yeniden gözden geçiriniz.
yiflle dile getirdiklerine nas›l ulaflt›¤›n› anlamaya, tahmin 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Türü” konusunu
etmeye, ç›karsamaya çal›fl›r. Örne¤in söylenenler d›fl yeniden gözden geçiriniz.
dünya gerçe¤i midir, yani yani konuflucunun bilgi dün-
yas›ndan hareketle mi söylenmifltir, yoksa konuflucu
bunlar› tahmin mi etmektedir, yani söylenenler konuflu-
cunun tahmin dünyas›ndan hareketle mi söylenmifltir,
yoksa konuflucu bunlar› rüyas›nda m› görmüfltür, yani
söz konusu olan rüya dünyas› m›d›r? Her bildiriflim du-
rumunda dinleyici (fark›na vararak ya da fark›nda olma-
dan) bu sorular›n yan›t›n› arar, yani bildirinin dünyaku-
rucu düzlemini yorumlamaya, ç›karsamaya çal›fl›r. Yüz-
yüze bildiriflimde, bu sorunun yan›t› aç›k kal›rsadinleyi-
ci sorusunu konuflucuya do¤rudan do¤ruya yöneltebilir,
ama yaz›l› bildiriflimde bu olanakl› olmad›¤› için metin
al›c›s› kendisi için en uygun karar› vermeye çal›fl›r.
De¤erlendirme Düzlemi
De¤erlendirme düzleminde dinleyici (metin al›c›s›), ko-
nuflucunun (metin üreticisinin) metninde dile getirdik-
lerini niçin böyle (yani metinde dile getirildi¤i gibi) dile
getirdi¤ini anlamaya, yorumlamaya çal›fl›r. Bu de¤erlen-
dirme hem içeri¤e yönelik, hem de metin yüzeysel ya-
p›s›na yönelik yap›l›r. Örne¤in metinde dil yanl›fllar›
varsa dinleyici bunu de¤iflik biçimlerde de¤erlendirebi-
lir: Ya konuflucunun yabanc› oldu¤unu düflünür, ya dar
düzgülü oldu¤unu ya da hasta, heyecanl›, sinirli vb. ol-
du¤unu. Bunu de¤erlendirmesi ayn› zamanda bildiriflim
durumunu ve konuflucuyu de¤erlendirmeyi de kapsar.
Kaynak: Emel Huber, Dilbilime Girifl, Multilingual, 2008.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek

S›ra Sizde 1
Kaynaklar
Beaugrande, R. A.de.; W.U. Dressler (1981). Introducti-
Metinde tüm tümceler boyunca Zehra göndergesine
on to Text Linguistics. Longman: London.
bofl ad›llar ve iyelik (efli, babas›) ö¤eleriyle artgönderim
Beaugrande, R. de (1984). Text Production. Ablex Pub-
yap›lmaktad›r. Bofl ad›llar “Zehra” ile eflgöndergelidir.
lishing Corporation.
‹yelik ba¤›nt›lar› ça¤r›fl›msal gönderim iliflkileri kurmak-
Biber, D. (1989). A typology of English texts. Linguis-
tad›r. Efli göndergesi “Zehra” ile kurdu¤u iyelik ba¤› ile
tics, (27), 3-43.
kendisi de baz› tümcelerin konusu olmufltur. Efli gön-
Bhatia, V. K., (1993). Analysing genre. London: Long-
dergesine de bofl ad›l ile artgönderim yap›ld›¤› görül-
man.
mektedir. Bofl ad›l ve efli sözcükleri eflgöndergelidir.
Brown, G., G. Yule (1983). Discourse Analysis. Cam-
Metinde ayr›ca efli göndergesine ayn› sözcü¤ün tekra-
bridge: Cambridge University Press.
r›yla da gönderim vard›r. Öte yandan ayn› kavram ala-
Van Dijk, T.A. (1972). Some Aspects of Text Grammars:
n›ndan sözcükler olan evlenmek ve efl ile ayn› kökten
a Study in Theoretical Linguistics and Poetics. The
sözcükler olan tart›flmak ve tart›flmalar da metindeki
hague: Mouton.
sözcüksel ba¤lafl›kl›k örnekleridir.
Grabe, W. (1997). Contrastive rhetoric and text-type re-
search. : (Eds.) U. Connor; R.B.Kaplan. Writing Ac-
S›ra Sizde 2
ross Languages. USA: Addison-Wesley Publishing,
Metinde, metin tümceleri aras›nda ekleyici özellikli ve
115-137.
ba¤lac›, çelifltirici özellikli ra¤men ve ama ba¤laçlar›,
Halliday, M. A. K. (1978). Language as a Social Semio-
zamanda s›ralama yapan sonra ba¤lac› ve neden iliflki-
tic: The Social Interpretation of Language and Mea-
si kuran çünkü ba¤lac› kullan›lm›flt›r.
ning. London: Erward Arnold.
Halliday, M. A. K., R. Hasan (1976). Cohesion in Eng-
S›ra Sizde 3
lish. London: Longman.
Bu metin aç›klamal› söylem özellikleri içermektedir.
Kaplan, R. B. (1987). Cultural thought patterns. : (Eds.)
Aç›klamal› söylemin tipik örne¤i olan deneme metin
U. Connor; R.B.Kaplan. Writing Across Languages.
türündedir. Yazar metinde a¤lamak ve gülmek olgular›-
USA: Addison-Wesley Publishing, 9-21.
n› karfl›laflt›rarak bu iki olguyu nas›l ve neden birlefltir-
Lyons, J. (1977). Semantics I and II. Essex: Longman.
di¤ini gerekçelendirilerek aç›klamaktad›r. Metinde söy-
Renkema, J. (1993). Discourse Studies. An Introductory
lemin özellikleri gere¤i, sözcüksel ba¤lafl›kl›k düzenle-
Textbook. Amsterdam/Philadelphia: John Benja-
meleriyle olaylar ça¤r›fl›msal gönderimler yap›larak bü-
mins.
tünlefltirilmifltir.
Ruhi, fi., (1996). Söylem ve birey. : (Haz.) A. Kocaman,
Söylem Üzerine. Ankara: Hitit Yay›nevi, 17-37.
S›ra Sizde 4
Saukkonen, P. (1983). What are the main semantic -
Metin +bak›fl aç›s› ve -uzakl›k de¤eri almaktad›r. Bir an-
pragmatic features of stylistic text types?. :
lat›c›n›n bak›fl aç›s›ndan sunulan olaylar ve durumlar
Proceedings of the XIII th International Congress of
söz konusudur. Anlat›c›n›n kendini anlatt›¤› olay ve du-
Linguists (Tokyo 1982) Tokyo: The Hagu.
rumlara karfl› tutumuyla da (duygusal ve düflünsel tep-
Schiffrin, D. (1994). Approaches to Discourse. Oxford:
kileriyle) metin al›c›s›na hissettirdi¤i görülmektedir. Bit-
Blackwell.
mifllik tafl›yan olaylar ve geçmiflte sürme gösteren olay
Sm›th, E. L. (1985). Text type and discourse framework
ve durumlar metne hakimdir. Çok say›da niteleyici s›fa-
: Text 5 (3), 229-247.
t›n kullan›yor oluflu metnin -uzakl›k ve +bak›flaç›s› de-
Swales, J. (1990). Genre Analysis: English in Academic
¤erini alabilmesinden kaynaklanmaktad›r. Okuyucu,
and Research Settings. Cambridge: CUP.
Sait Faik Abas›yan›k’›n yaratt›¤› bir kurmaca ile karfl›
Werlich, E. (1982). A Text Grammar of English. Heildel-
karfl›ya oldu¤unun fark›ndad›r. +Kurmaca özelli¤i yu-
berg: Quelle and Meyer.
kar›da aç›klanan özelliklere eklendi¤inde ve metne ha-
kim olan anlat›sal ve yer yere betimlemeli söylem de
de¤erlendirmeye al›nd›¤›nda bu metnin bir imgeleyici
anlat› oldu¤u sonucuna ulafl›lmaktad›r.
8
Amaçlar›m›z
N
N
Anlat› söylemi ile anlat› metni aras›ndaki iliflkiyi tan›mlayabilecek,
N
Sözlü anlat› çözümlemesinin amaçlar›n› s›ralayabilecek,
N
Tipik bir anlat› metninin hangi kurucu ö¤eleri içerdi¤ini aç›klayabilecek,
N
Anlat› metinlerinin dilsel özellikleri ile ifllevlerini betimleyebilecek,
N
Kiflisel deneyim anlat›lar›n›n di¤er anlat›lardan ayr›lan yönünü aç›klayabilecek,
N
Anlat›sal nedensellik stratejisini tan›mlayabilecek,
N
Anlat›sal nesnellik stratejisini tan›mlayabilecek,
N
Dil aktar›m›n› tan›mlayarak dil aktar›m biçimlerini s›ralayabilecek,
N
Dil aktar›m›n›n boyutlar›n› s›ralay›p aç›klayabilecek,
N
Aktar›m tümcelerindeki tan›t türlerini s›ralayabilecek,
Tunyukuk ve Kül Tigin yaz›tlar›n›n anlat› yap›s›n› ve söylemsel özelliklerini
betimleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Anlat› Söylemi • Dil Aktar›mlar›
• Anlat› Metni • Tan›t De¤erin Tafl›yan ‹fadeler
• Sözlü Anlat› Çözümlemesi • Tunyukuk Yaz›t›
• Kiflisel Deneyim Anlat›lar› • Kül Tigin Yaz›t›
‹çindekiler
• ANLATI ÇÖZÜMLEMES‹ NED‹R?

• ANLATININ D‹LSEL ÖZELL‹KLER‹
VE ‹fiLEVLER‹
Genel Dilbilim-II Anlat› Çözümlemesi • K‹fi‹SEL DENEY‹M ANLATILARI
• D‹L AKTARIMI VE TANIT TÜRLER‹
• ORHUN YAZITLARININ ANLATI
YAPISI VE SÖYLEMSEL ÖZELL‹KLER‹
Anlat› Çözümlemesi
ANLATI ÇÖZÜMLEMES‹ NED‹R?

Anlat› Söylemi ve Anlat› Metni
Metindilbilim Ünitesi’nde anlat›n›n geçmiflle ilgili bir dizi olay›n, belli bir zaman s›-
ras›na göre aktar›ld›¤› bir söylem türü oldu¤unu görmüfltük. Dilbilim alan›nda genel
kabul gören bu tan›m çerçevesinde, anlat› söyleminin birincil özelli¤i, daha önce Anlat› söylemi, bitmifllik
de aç›klad›¤›m›z gibi, anlat›lan olaylar›n zamanda s›ralanma yap›s› içermesidir. gösteren bir dizi olay›n
öncelik sonras› içeren olufl
Anlat› söylemi, anlat› metinlerine hakim olan söylem türüdür. Ancak unutulma- s›ras› içinde sunuldu¤u
mas› gerekir ki, zaman zaman farkl› metin türlerinde de anlat›sal söylem ile karfl›- söylem türüdür.
laflmak olas›d›r. Bu nedenle, anlat›sal söylem ile anlat› metni dilbilimde iki ayr›,
ama iliflkili kavrama gönderim yap›larak kullan›lmaktad›r. Anlat› metinleri, anlat›c›n›n
Anlat› metinleri, kendine özgü kurucu parçalar› olan ve geçmifl deneyimlerin bu metinle ulaflmay›
hedefledi¤i iletiflimsel
ya da daha genel bir söyleyiflle bitmifllik tafl›yan olaylar›n olufl s›ras›na göre anla- amaçlar›n› yerine
t›ld›¤› metinlerdir (Labov, 1972). getirmesine katk›da bulunan
ifllevsel parçalar› ve dilsel
Anlat› söylemi, günlük yaflam›n do¤all›¤› içinde üretilen sözlü anlat› metinlerin- düzenlemeleri içerir.
den, ürün metnin yaz›l› olarak sunuldu¤u kurmaca anlat›ya (örne¤in öyküler, ro-
manlar vb.) kadar uzanan çok çeflitli anlat› metni alt türlerinde karfl›m›za ç›kar. Anlat› metinleri sözlü ya da
Dilbilimde, anlat› söylemi ve anlat› metni üzerine yap›lan çal›flmalar öncelikle yaz›l› olarak üretilebilir.
Kurmaca içeren anlat›lar
sözlü anlat›lar›n özelliklerini ortaya koymay› amaçlam›flt›r. Günlük yaflam›n günlük anlat›lardan ayr›l›r.
herhangi bir an›nda bafl›m›za gelen bir fley vard›r ve ard›ndan baflka fleyler olur.
Bunlar› birine (birilerine) söylemek, kendi öykümüzü ona (onlara) anlatmak ihti-
yac›n› duyar›z. Bu nedenle, anlat› söylemi yaflam›m›z›n her yan›ndad›r. Riess-
man’›n da (1993) belirtti¤i gibi, geçmifl olaylar hakk›ndaki öyküleri anlatmak insa-
na özgü evrensel bir eylem olarak görünmektedir.
Günlük yaflamda bir bireyin karfl›s›ndakilerle kendine ait öyküyü paylaflma ih-
tiyac›, onun bu ihtiyaç do¤rultusunda üretti¤i sözlü anlat›lar› do¤rudan bir toplum-
sal etkileflim arac› haline getirmektedir. Bu nedenle, sözlü anlat› metinlerine bak›l-
d›¤›nda, sadece olay aktar›m› yap›lmad›¤›, ayn› zamanda kiflisel ve toplumsal aç›-
dan etki yarataca¤› düflünülen kimi olaylar›n özel düzenlemelerle anlat›c› taraf›n-
dan öne ç›kar›ld›¤› görülmektedir. Bu durum, sözlü anlat›lar için tipiktir.
Sözlü Anlat› Çözümlemesi

Metindilbilim alan›nda sözlü ve yaz›l› anlat›lar üzerine yap›lm›fl pek çok anlat› çö-
zümlemesi çal›flmas›nda afla¤›da tan›taca¤›m›z Labov ve Waletsky’nin (1967) sözlü
anlat› çözümlemesi modeli temel ç›k›fl noktas›n› oluflturur.
Sözlü anlat› çözümlemesi bir Sözlü anlat› çözümlemesi, anlat›c›lar›n yaflad›klar› olaylar› anlat›rken yeni-
anlat›c›n›n yaflad›¤›n› iddia
etti¤i olaylar› anlat›rken den nas›l yorumlad›¤›, de¤erlendirdi¤i ve gerekçelendirdi¤iyle ilgilenir. Çözümle-
nas›l bir zihinsel tasar›m me flu amaca ulaflmay› hedefler:
yaparak yeniden kurdu¤unu
ve biçimlendirip anlatt›¤›n›
Anlat›c›n›n, çeflitli dilsel düzenlemeler yaparak (örne¤in olay aktar›m›nda bit-
betimlemeyi amaçlar. mifllik görünüflünün kullan›lmas›) metin al›c›s›n›n da yaflanm›fl olaylar olarak alg›la-
yabilmesini sa¤lad›¤› yaflant›lar›n›, nas›l bir zihinsel tasar›m yaparak anlat›s›nda ye-
niden kurdu¤unu, s›ralad›¤›n› ve biçimlendirip anlamland›rd›¤›n› ortaya koymak.
Sözlü anlat› çözümlemesi, anlat› metninin yap›s› (kurucu ifllevsel parçalar›) ve
dilsel özellikler dikkate al›narak gerçeklefltirilir. Afla¤›da önce anlat› metninin yap›-
s›n› ele alal›m.
Anlat› Metninin Yap›s›

Labov ve Waletzky, sözlü anlat› örneklerinden yola ç›karak bir metnin anlat› ola-
rak alg›lanmas›n› sa¤layan birbiriyle iliflkili ifllevsel parçalar›, kurucu ö¤eleri oldu-
¤unu belirler. Bu parçalar anlat› metni için bir öntip (yani anlat›y› bizim için anla-
t› yapan akl›m›zdaki soyut örnek) oluflturmam›z› sa¤lar. Elimize verilen iki metni
ya da dinledi¤imiz iki konuflmay› söz konusu öntip bilgisini kullanarak bunlar an-
lat›d›r ya da de¤ildir diyerek tan›mlayabiliriz.
Sözlü anlat›lar için gelifltirilen anlat› metni öntipi, geleneksel halk masallar›, ma-
cera romanlar›, hasta görüflmeleri gibi farkl› anlat› durumlar› ve anlat› alt türlerin-
den söz edebilmemizde çok kullan›fll› bir araç sunar. Bütünüyle biçimlenmifl tipik
bir anlat› metni afla¤›daki kurucu ö¤eleri içerir :
Özet, anlat› metninin Özet: Bir anlat› metninin iste¤e ba¤l› bölümlerinden biridir. Anlat›c› anlat›s›na
seçimlik parçalar›ndand›r.
Ana hatlar›yla anlat› olup bitenin k›sa bir özetini vererek bafllar. Anlat›n›n neye iliflkin oldu¤unu söyle-
olaylar›n› içerir. yerek öyküyü genel çizgileriyle tan›t›r. Özet, genellikle anlat› metninin hemen ba-
fl›nda yer alan bölümdür.
ÖRNEK Bugün ne oldu biliyor musun? Hiç olmayacak bir fley oldu! Cüzdan›m çal›nd› ve
karfl›ma bir adam ç›kt›... her fley de¤iflti.
Yönlendirme, metin Yönlendirme: Hem anlat›lan olaylar›n yeri, zaman› ve gerçekleflme koflullar›
al›c›s›n›n anlat› olaylar›n›
de¤erlendirmesini hem de anlat›da geçen kiflilerin kimlikleri ve davran›fl biçimleri hakk›ndaki bilgile-
sa¤layacak arkaplan ri içerir. Anlat›n›n önplan›n› kuran karmafl›k olaylar dizisiyle aktar›lan anlat› öy-
bilgilerini (yer-zaman-kifliler
vb.) içerir.
küsünün, arkaplan›n› oluflturarak metin al›c›s›n›n olaylar, durumlar, kifliler ara-
s›nda iliflkiler kurabilmesine yard›mc› olur.
ÖRNEK Sabah okula gittim erkenden. Çok iflim vard›. Yetifltirmem gereken bir yaz› var da..
Neyse.. Çal›flmaya dalm›fl›m. Olan biten hiçbir fleyin fark›nda de¤ilim. Bir telefon
çald›. Tok ve efendi bir ses.. Avukatm›fl kendisi... Ve... Ben de size ait bir fley var
demez mi, o telefondaki ses... Gelip alabilirsiniz. ‹zmir caddesinde bürom diyerek
ekledi.
Karmafl›k olaylar dizisi Karmafl›k olay dizisi: Zamanda s›ralanarak aktar›lan olaylar›n bütünüdür.
anlat›n›n, anlat› öyküsünü
içeren kurucu parças›d›r.
Karmafl›k olay dizisi anlat› metninde anlat› öyküsünü içeren kurucu ö¤edir. Bu ne-
denle, bir anlat›n›n anlat› olabilmesi için zorunlu kurucu ö¤e niteli¤indedir. Anlat›
yap›s›ndaki bu önemli yeri ile karmafl›k olay dizisi di¤er kuruculardan kendini
ay›rmaktad›r. Karmafl›k olay dizisi metin tümceleri aras›nda kurulan anlat› sözbilim
iliflkisi ile biçimlenir. Olaylar›n dönüm noktas› ve sorun bu bölüm içinde verilir.
Örne¤in afla¤›da yer alan karmafl›k olay dizisinde sorun anlat›c›n›n cüzdan›n›n
8. Ünite - Anlat› Çözümlemesi 185
çal›nmas›d›r. Örnekte yer alan karmafl›k olay dizisi burada bitmemektedir. Anlat›-
n›n izleyen bölümlerinde araya di¤er kurucu parçalara ait tümceler girse de za-
manda s›ral›l›k tafl›yan olay aktar›mlar› devam edecektir. Karmafl›k olaylar›n anla-
t›m›ndaki tümceler birbirlerine önce ve sonra olma aç›s›ndan eklendi¤i ve bu yol-
la bir anlam bütünlü¤ü oluflturdu¤u için yerleri de¤ifltirilemez. Yerleri de¤iflirse da-
ha önce anlat› sözbilim iliflkisini örneklerken de vurgulad›¤›m›z gibi ya sözcelerin
anlam› de¤iflecektir ya da anlams›zl›k oluflacakt›r.
Anlamad›m dedim. Kalkt›m ve çantam› açt›m. Bir de ne göreyim: Cüzdan›m yok! ÖRNEK
Hemen arkadafllara kofltum. Özgür ç›kt› karfl›ma. Ne oldu Hocam dedi? Cüzdan›m
çal›nm›fl dedim. Kim çalm›fl diye sordu. Bilmiyorum dedim. Birlikte ç›kt›k okuldan
ve ‹zmir Caddesi’ndeki büroya gittik...
De¤erlendirme: Anlat› metninin iletiflimsel anlam›n› belirginlefltiren kurucu De¤erlendirme, anlat›n›n

ö¤esidir. Anlat›n›n niçin anlat›ld›¤›n› ve anlat›c›n›n bu anlat› arac›l›¤›yla aktarmaya anlat›c› taraf›ndan neden
anlat›lmaya de¤er
çal›flt›¤› iletiflimsel niyetini sezdirir. Bu yönüyle de¤erlendirme anlat›c›n›n söz ile bulundu¤unu, anlat›c› için
yani anlat›s›yla vurgulama, yönlendirme, hat›rlatma, uyarma vb. gibi bir edim ger- önemini sezdiren kurucu
parças›d›r.
çeklefltirmesini sa¤lar. De¤erlendirme ö¤esi içeren anlat›larda olaylar›n can al›c›
noktas›n›n, olaylar›n anlat›c›n›n yaflam›ndaki rolünün ve anlat›c›n›n ya da di¤er an-
lat› kiflilerinin olaylar karfl›s›ndaki duygusal ve fiziksel tepkilerinin yans›t›ld›¤› gö-
rülür. De¤erlendirme ö¤esini temsil eden sözceler bir anlat› içinde da¤›n›k olarak
metnin farkl› yerlerinde bulunabilir.
Ne flans... h›rs›z cüzdan›m› nas›l olduysa çal›p ç›km›fl okuldan. ‹çine bakm›fl... ÖRNEK
Sonra da ‹zmir Caddesi’nde bir apartman›n üçüncü kat›ndaki bir avukat bürosu-
nun kap›s›n›n önündeki paspas›n alt›na b›rakm›fl. ‹nan›l›r gibi de¤il, de¤il mi?
Kimliklerim... her fleyim... paradan vaz geçtim. Bir avukata teslim edilmifl! Al-
lah da¤›na göre kar verir diye bofluna dememifller!
De¤erlendirme bir anlat› metninde afla¤›daki dört biçimde gerçekleflir.

D›fl de¤erlendirme: fiu iki biçimde gerçekleflebilir:
Anlat›c›, anlat›s›n› anlat›rken anlat› öyküsünü keser ve anlat›m zaman›na geri
dönerek bu öyküyü neden anlatt›¤›n› anlat›r.
Anlat›c› öyküyü kesmeden öykünün bir yerinde o an duyumsad›klar›n› ve(ya)
düflündüklerini anlat›m zaman›yla aktar›r.
Dur bak! Bunu flunun için anlat›yorum. fians diye bir fley gerçekten var! ÖRNEK
Oturdu¤um yerden kalkt›m. Çantam› aç›p bakt›m.. Cüzdan›m yok! O an bafl›m-
dan afla¤› s›cak sular döküldü¤ünü hat›rl›yorum flimdi.
‹çe yerleflik de¤erlendirme: Anlat› örneklerinde bu tür de¤erlendirme de iki

ayr› biçimde gerçekleflebilir.
Anlat›c›, anlat› öyküsünde geçen olaylar s›ras›nda duyumsad›klar›n›, anlat›da
yer alan di¤er kiflilere söylediklerini olay zaman›ndan anlat›m yaparak aktar›r.
Anlat›c› anlat› öyküsünde geçen bir olay› ya da olayda yer alan di¤er kifli(ler)in
duygular›n›, olay› de¤erlendiren üçüncü bir kiflinin sesiyle olay zaman›ndan anla-
t›m yaparak aktar›r.
ÖRNEK Avukat Bey, bakt› yüzüme ve telafl›m›, flaflk›nl›¤›m› ve iyi ki siz ç›kt›n›z karfl›ma de-
yiflimi gözlerimden okumufl gibi, “Oturun.. oturun biraz sakinleflin!” dedi.
Avukat Bey Ayfle Han›m’›n yüzüne bakt›.Telafl›n›, flaflk›nl›¤›n› ve iyi ki siz ç›kt›n›z
karfl›ma deyiflini gözlerinden okumufl gibiydi. Ayfle Han›m’a “Oturun.. oturun bi-
raz sakinleflin!” dedi.
Eylem aktar›m› yoluyla de¤erlendirme: Anlat›c›n›n anlat› öyküsünde yer

alan kiflilerin söylediklerini de¤il, yapt›klar›n› aktararak gerçeklefltirdi¤i de¤er-
lendirme biçimidir. Eylem aktar›m› d›fla veya içe yerleflik olarak sunulabilir. Afla-
¤›daki örnek bir içe yerleflik eylem aktar›m› örne¤idir. Anlat›m olay zaman›ndan
yap›lmaktad›r.
ÖRNEK Eliyle omzuma hafifçe dokundu. Bafl›n› iki yana sallayarak iyi bir fleye sebep oldu-
¤una sevindi¤ini hissettirdi bana. Gözleri gülüyordu onun da benim gibi...
Olaylar›n geciktirilmesi yoluyla de¤erlendirme: Anlat›c› anlat› öyküsünü

kesip olaylar s›ras›nda yaflad›¤› duygulara yer verir. Bu tür de¤erlendirmede olay-
lar›n sonucu geciktirilmektedir. Anlat›c› bu yolla metin al›c›s›nda sonucun ne oldu-
¤u konusunda merak uyand›rma çabas›ndad›r. Bu tür de¤erlendirme de d›fla veya
içe yerleflik olarak sunulabilir. Afla¤›daki örnekte yine bir iç de¤erlendirme sunu-
mu yer almaktad›r. Anlat›m olay zaman›ndan yap›lmaktad›r.
ÖRNEK ‹flte bunlar olurken ben bir an sanki heyecandan ölecek hale geldim. Kalbim yerin-
den ç›kacak. Kafam karmakar›fl›k. Hani bazen insan sevinemez de üzülemez de
ya... ‹flte ayn› öyle bir ruh hali...
Anlat›c›lar anlat›lar›nda çeflitli dilbilgisel ve sözdizimsel ö¤elerden yararlanarak

da deneyimlerini de¤erlendirebilir. Anlat› örneklerinde de¤erlendirme amac›yla
kullan›lan bu türden ö¤eler afla¤›daki dört bafll›k alt›nda toplanmaktad›r:
Güçlendiriciler: Bir anlat›c›, metin al›c›s›na anlatmak istediklerinin anlam›n›
güçlendirmek için vurgudan, nicelik bildiren sözcüklerden, yinelemelerden, kültü-
rel anlam tafl›yan sözcelerden ve ünlemlerden yararlanabilir.
ÖRNEK Nas›l telaflland›m... Çok tuhaf bir fleydi yaflad›¤›m.
Karfl›laflt›r›c›lar: Anlat›da gelecek gönderimleri, olumsuzluk ekleri, varsay›m-

sal koflul tümcelerinin kullan›m› anlat›c›n›n belli bir iletiflimsel amac› oldu¤unu gös-
terir. Örne¤in, Labov’a göre olumsuzluk eklerinin kullan›m› olmam›fl bir olay ile ol-
mufl bir olay› karfl›laflt›rma amac›na yöneliktir. Anlat›c› çeflitli dilbilgisel düzenleme-
lerle karfl›laflt›rma yaparak yaratmak istedi¤i anlam ve etkiyi güçlendirmektedir.
ÖRNEK Sakin görünmeye çal›fl›yordum ama asl›nda neredeyse meraktan ölmek üzerey-
dim o an.
O an Ayfle yan›mda olmasa her fley çok kötü sonuçlanacakt›. Çok flükür yan›m-
dayd›...
Ba¤›nt›lay›c›lar: Ba¤›nt›lay›c› yap›lar, olmufl iki olay›n bir arada aktar›lmas›n›

sa¤lar. Örne¤in sürme görünüflüyle kullan›lan eylemler iki olay›n bir arada aktar›l-
mas›nda s›kça kullan›l›r.
Ben a¤l›yordum. O da karfl›mda oturmufl bana bak›yordu. ÖRNEK

Yatakta uzanm›fl kitap okurken birden telefon çald›.
Aç›mlay›c›lar: Anlat›c›lar aktarmak istedikleri duygu ve düflünceleri aç›mla-

mak için tümleyici ba¤laçlar ve ilgi tümcecikleri kullanabilirler.
fiaflk›nl›ktan donup kald›m öylece... Çünkü daha önce böyle bir fleye hiç flahit ÖRNEK
olmam›flt›m.
Beni hayat›n anlam›n› yeniden sorgulamaya iten bu ac› haber karfl›s›nda kendi-
mi çok anlams›z hissettim.
Sonuç(lar) anlat› öyküsünde
Sonuç(lar): Karmafl›k olay dizisinin nas›l sonuçland›¤›n› belirtir. sunulan sorunun nas›l
çözüldü¤ünü gösterir.
Velhas›l...‹çi bofl da olsa ald›k cüzdan› sevgili Avukat Deniz Bey’den ve Özgür ile ÖRNEK
ç›kt›k bürodan. Bakt›m içine cüzdan›n apartman kap›s›ndan ç›kmadan önce.
Kimliklerim sa¤lam... Duruyorlar yerlerinde...
Bitifl, anlat›n›n
tamamland›¤›n›; anlat›
Bitifl: Metin al›c›s›na, anlat›n›n bitti¤i, art›k yeniden aktar›m zaman›na dönüldü- anlatma eyleminin bitti¤ini
¤ü sezdirir. gösterir.
Yaa iflte böyle! Ben anlatt›m. Hadi biraz da sen anlat! ÖRNEK
ANLATININ D‹LSEL ÖZELL‹KLER‹ VE ‹fiLEVLER‹

Sözlü Anlat› Çözümlemesi bafll›¤› alt›nda, bu tür çözümlemede hem anlat› yap›s›-
n›n hem de anlat›n›n dilsel özelliklerinin üzerinde duruldu¤unu söylemifltik. Yuka-
r›da anlat› yap›s›n› ele ald›k. fiimdi de sözlü anlat› çözümlemesi yap›l›rken anlat›
yap›s›n›n, neden dilsel özellikler ile birlikte çözümlendi¤ini anlamaya çal›flal›m.
Sözlü Anlat› Çözümlemesinin ilkelerine göre, dilsel özellikler, anlat›n›n ifllev-
lerini ortaya koyar. Anlat›n›n iki temel ifllevi vard›r: Birinci ifllev anlat›n›n gönder- Anlat› öyküsüyle anlat›c›,
metin al›c›s›na bir konuda
ge ifllevi olarak adland›r›l›r. Bu iflleviyle anlat› metni, metin al›c›s›n› bir konuda bil- bilgi aktar›rken anlat›n›n
gilendirmektedir. Bu ifllevi kullanarak anlat›c›, bir deneyimini zaman s›ras› içinde, gönderge ifllevinden
bu s›rayla uyumlu bir tümce kümesi biçiminde özetler ve sözel olarak metin al›c›- faydalan›r.
s›na aktar›r.
Ancak, anlat› ayn› zamanda metin üreticisi için yaflad›¤› olaylar› aktar›rken on-
lar› yorumlamas›n› da sa¤layan bir araç veya bir kaynakt›r. Anlat›n›n ikinci ifllevi
bu olgu çerçevesinde ortaya ç›kar. ‹kinci ifllev anlat›n›n de¤erlendirici ifllevidir. Anlat›n›n de¤erlendirici
ifllevi, anlat›c›n›n anlat›
Bu ifllev, anlat›c›n›n belirli olaylar›, belirli bir düzen içinde ve belirli bir amaç do¤- öyküsüyle olaylar hakk›nda
rultusunda anlatarak anlatt›¤› olaylar› kendi biyografisine dönüfltürebilmesine aktard›¤› bilgiyi nas›l
olanak verir. yorumlad›¤›n› da
anlat›s›nda sunabilmesini
Kimi sözlü anlat› örnekleri sadece birinci ifllevi yerine getirir. Çünkü, her anla- sa¤lar
t› do¤al olarak bu ifllevi yerine getirir. Örne¤in s›radan günlük anlat›lar ço¤u za-
man böylesi örneklerdir. Kimi anlat› örneklerindeyse ikinci iflleve yönelik düzen-
lemeler ortaya ç›kar. Bu tür örnekler anlat›c›n›n biyografisini sunar. S›radan gün-
lük anlat›lardan ayr›l›r ve kiflisel deneyim anlat›lar› olarak adland›r›l›r (Labov, Kiflisel deneyim anlat›lar›
anlat›c›n›n, anlat›s›nda
1997). aktard›¤› olaylar› iletiflimsel
amac› do¤rultusunda kendi
biyografisine dönüfltürdü¤ü
anlat›lard›r.
K‹fi‹SEL DENEY‹M ANLATILARI

Bir kiflisel deneyim anlat›s›, de¤erlendirici iflleviyle konuflucunun biyografisinin
gözlenmesini sa¤layan ve gerçek olaylarla uyumlu bir s›ra içerecek biçimde s›rala-
nan bir dizi olay›n kayd›d›r. Kiflisel deneyim anlat›lar›n›n, al›c›lar› üzerinde etki gü-
cü vard›r. Bu nitelikleriyle basit, pek dikkate al›nmayacak ya da önemsenmeyecek
deneyimlerin anlat›m›ndan farkl›lafl›rlar.
Kiflisel deneyim anlat›lar›nda, anlat›c›, örne¤in s›radan bir karfl›l›kl› konuflma
durumundakinden farkl› bir toplumsal konum kazan›r. Öyle ki, kazan›lan bu ko-
numun hakk›n›n verilebilmesi için anlat›, metin al›c›s› için olabildi¤ince ilgi çekici
k›l›nmal›d›r. Buradaki güçlük, do¤as› gere¤i ilgi çekici olman›n kesin ve de¤iflmez
bir ölçüsünün olmay›fl›d›r.
Belirtilen bu güçlük, kiflisel deneyim anlat›lar›nda anlat›sal de¤erlilik düzenle-
En yüksek anlat›sal mesi yap›larak afl›l›r. Bu düzenleme yap›l›rken en yüksek anlat›sal de¤erlilik ta-
de¤erlilik tafl›yan olay,
anlat›c›n›n en çok
fl›yan olay kavram›, merkez kavram olarak görülür. En yüksek anlat›sal de¤erlilik
önemsedi¤i ve anlat›s›nda tafl›yan olay, anlat›c›n›n anlat›daki di¤er olaylara göre daha az bilinirlik ve(ya)
metin al›c›s› üzerinde en yayg›nl›k tafl›d›¤›n› düflündü¤ü, metin al›c›s›n›n özellikle ö¤renmesini istedi¤i
yüksek etkiyi yaratmak üzere
öne ç›kard›¤› olayd›r. ya da unutmamas› gerekti¤ini düflündü¤ü olayd›r. Metin üreticisine göre kendisi-
nin ve metin al›c›s›n›n ihtiyaç ve istekleri aç›s›ndan en yüksek etkiye sahiptir.
Burada karfl›m›za ilgi çekici bir karfl›tl›k ç›kar. Bir anlat› do¤al olarak anlat›lan
olaylar›n gerçek oldu¤u iddias›n› tafl›r ve sözel olarak da buna göre yap›land›r›-
Anlat›sal güvenilirlik, anlat› l›r. Bu durum, beraberinde hemen anlat›sal güvenilirlik kavram›n› da getirir.
öyküsünde yer alan olaylar›n Anlat›sal güvenilirlik, metin al›c›s›n›n, anlat›da anlat›c› taraf›ndan yeniden biçim-
metin al›c›s› taraf›ndan ne
ölçüde “gerçekten olmufl lendirilen karmafl›k olaylar›n gerçekte de bu biçimde oldu¤una olan inanc›n›n öl-
olaylar” olarak çüsü ile iliflkilenir. Anlat› öyküsü ne kadar inand›r›c›ysa anlat› da al›c›s› için o ka-
kabuledilebildi¤idir.
dar güvenilirdir.
Her koflulda anlat›lanlar anlat›c›n›n kendisinin bireysel deneyimleridir. Üstelik
karmafl›k olaylar içinden birine, dinleyici üzerinde en yüksek etkiye sahip olaca¤›
düflünülerek anlat›sal de¤erlilik kazand›r›lm›fl ve dinleyici anlat›c› taraf›ndan yön-
lendirilmifltir. Bu durum, güvenilirli¤i kendili¤inden azalt›r. Çünkü anlat›da bir ola-
y›n anlat›sal de¤erlilik tafl›d›¤› düflüncesi, do¤rudan anlat›c›ya aittir. Görüldü¤ü gi-
bi, anlat›sal güvenilirlik ile anlat›sal de¤erlilik karfl›t içeriklere sahiptir.
Kiflisel deneyim anlat›lar›nda bu iki karfl›t kavram›n bir araya gelmesi, iki ayr›
söylem stratejisinin ortaya ç›kmas›na neden olur. Bu stratejilerden ilki, anlat›sal de-
Anlat›sal nedensellik ¤erlili¤i kabuledilir k›lan anlat›sal nedensellik stratejisidir. Anlat›c›, metin al›c›-
stratejisi, anlat›c›n›n, en s›n› anlat›sal de¤erlilik konusunda ikna etmek ister ve bu amaçla flöyle bir mant›k-
yüksek anlat›sal de¤erlilik
tafl›yan olaya, hangi nedenle sal düzene¤i kurup anlat›s›nda iflletir:
bu niteli¤i yükledi¤ini olay›n • En yüksek anlat›sal de¤erlilik tafl›yan olay›, neden iliflkisi kurdu¤unu düflün-
ortaya ç›k›fl koflullar›n›
sunarak aç›klamas›d›r.
dü¤ü di¤er bir olaya ba¤layarak sunar. Yani anlat›sal de¤erlilik tafl›yan ola-
y›, metninde bir kiflisel nedenleme yaparak öne ç›kar›r.
• Bu amaçla önce anlatt›¤› olaylar içinde kendi iletiflimsel amaçlar›na göre an-
lat›s› için en de¤erli buldu¤u olay› seçer. Bu olay, anlat› yap›s› içinde s›f›r (0)
noktas›n› oluflturur ve “Olay0” olarak iflaretlenir
• Ard›ndan en yüksek anlat›sal de¤erlilik tafl›yan olaya, neden iliflkisi yoluyla
ba¤lanacak olan di¤er olay› (Olay-1) seçer. ‹ki olay aras›nda kurulan neden
iliflkisi, metin al›c›s›na “Olay0”›n hangi koflullarda, nas›l meydana geldi¤i bil-
gisini aktar›r.
Bir kiflisel deneyim anlat›s›nda, karmafl›k olaylar, yukar›da belirtilen söylem
stratejisiyle sa¤lanan çerçeve kapsam›nda anlat›sal de¤erlilik aç›s›ndan biçimlenir.
Gece yan apartmandan gelen çocuk ç›¤l›klar›yla uyand›m. Hemen üstüme bir fley ÖRNEK
giyip soka¤a f›rlad›m. Apartman›n ikinci kat›ndan koyu bir duman ve alevler yük-
seliyordu. Sokakta merakl› bir kalabal›k toplanm›flt›. ‹tfaiye, dedim. Birazdan ge-
lir, dediler. Ç›¤l›klar kulaklar›m› parçal›yordu. Neredeyse 20 dakika geçmiflti. Her-
kes öylece yang›n› izliyordu. Yaflanan fley dayan›lacak gibi de¤ildi.
‹tfaiye bir türlü gelmedi. (Olay-1)
Daha fazla dayanamay›p alevler içindeki eve girdim. (Olay0) En yüksek
anlat›sal de¤erlilik tafl›yan olay ‹ki çocu¤u da d›flar› ç›kard›m.
Yukar›daki örnek anlat› bir karmafl›k olay dizisi içine yerleflmifl de¤erlendirme
(Sokakta merakl› bir kalabal›k toplanm›flt›./ ‹tfaiye, dedim. Birazdan gelir, dediler./
Ç›¤l›klar kulaklar›m› parçal›yordu./ Herkes öylece yang›n› izliyordu./ Yaflanan fley
dayan›lacak gibi de¤ildi. Daha fazla dayanamad›m.) ve yönlendirme (Apartman›n
ikinci kat›ndan koyu bir duman ve alevler yükseliyordu./ Nerdeyse 20 dakika geç-
miflti. ‹tfaiye bir türlü gelmedi.) sözcelerini içermektedir. Karmafl›k olay dizisi için-
de ard›fl›k zamanl› flu befl olay›n anlat›m› yap›lmaktad›r: Gece yan apartmandan
gelen çocuk ç›¤l›klar›yla uyand›m. Hemen üstüme bir fley giyip soka¤a f›rlad›m.
Alevler içindeki eve girdim. ‹ki çocu¤u da d›flar› ç›kard›m.
Bu dört olay içinden birine (Alevler içindeki eve girdim.) anlat›c› en yüksek an-
lat›sal de¤erlilik yükleyerek anlat›y› kendi biyografisine dönüfltürmüfltür. Anlat›sal
de¤erlilik düzenlemesi yaparak iki olay aras›nda kurdu¤u kiflisel nedenleme ba¤›y-
la (yani anlat›c›n›n bana göre bu iki olay aras›nda bir neden iliflkisi var dedi¤i bir
ba¤ ile) en yüksek anlat›sal de¤erlilik yükledi¤i olay›n hangi koflullarda (‹tfaiye bir
türlü gelmedi.) meydana geldi¤ini metin al›c›s›na aktarmaktad›r.
Anlat›c›n›n anlat›s›nda gerçeklefltirdi¤i anlat›sal de¤erlilik düzenlemesi, bu an-
lat›n›n s›radan bir olay anlat›m› olmad›¤›n›, anlat›c›n›n bu anlat›y›, bir olay› öne ç›-
kararak özel bir amaçla anlatt›¤›n› göstermektedir.
Metinlerde kullan›lan ikinci söylem stratejisiyse anlat›sal güvenilirli¤i kabuledi- Anlat›sal nesnellik
lir k›lan anlat›sal nesnellik stratejisidir. Anlat›sal nesnellik stratejisi anlat›c›n›n, stratejisi, anlat›c›n›n,
anlatt›¤› olaylar›n gerçekte
anlatt›¤› olaylar›n gerçekte de bu biçimde oldu¤unu iddia edebilmek amac›yla an- de bu biçimde oldu¤unu
lat›s›nda, tercihen kendi duyusal deneyimlerine dayanan aktar›mlar yapmas›d›r. iddia edebilmek amac›yla
Örne¤in, afla¤›daki iki sözceden ilki, anlat›c›n›n bizzat kendisinin gördü¤ü bir ola- anlat›s›nda, tercihen kendi
duydu¤u, gördü¤ü olaylara
y› aktarmaktad›r. Anlat›c› bu sözceyle aktard›¤› olay›n gerçekte de bu biçimde ol- dayanarak olay aktar›m›
du¤unu kendi tan›kl›¤›yla iddia edebilir. yapmas›d›r.
‹kinci sözceyse farkl›d›r. Anlat›c›n›n görerek, duyarak vb. tan›k oldu¤u bir ola-
ya dayanmamaktad›r. Sadece bir olas›l›k sunmaktad›r. Anlat›da, anlat›c›n›n duygu-
sal tepkilerine, içsel heyecanlar›na ya da örnektekine benzer biçimde hat›rlad›kla-
r›na dayanarak aktard›¤› bu tür olaylar anlat›sal öznellik de¤eri al›r ve olay›n ger-
çekte olup olmad›¤›yla ilgili anlat›c›ya ait bir iddia da aktaramaz.
Bahçede bir adam gördüm. ÖRNEK

Hat›rlad›¤›m kadar›yla bahçede bir adam vard›.
Anlat› Metinleri ve Dil Aktar›mlar›

Dil aktar›mlar›, metinlerde olay aktar›m›n›n yan› s›ra konuflma ve düflüncenin Dil aktar›mlar›, iletiflimde
sunumu s›ras›nda ortaya ç›kan dilsel düzenlemelerin tümünü gösterir. Bu kavram, olaylar ile konuflma ve
düflüncelerin aktar›lmas›
anlat› metinlerinde ve özellikle kiflisel deneyim anlat›lar›nda metin türünün do¤a- s›ras›nda ortaya ç›kan dilsel
s› gere¤i özel bir önem tafl›r. düzenlemeleri gösterir.
Anlat›sal güvenilirli¤in ve anlat›sal nesnellik stratejisinin gerektirdi¤i biçimde

anlat› metinlerinde çokça anlat›c›n›n bak›fl aç›s›ndan, yani onun sesiyle metin al›-
c›s›na aktar›lan olaylar yer al›r. Ancak, anlat› metninin özellikle de¤erlendirme
kurucu ö¤esinin varl›¤› nedeniyle metin bütünüyle anlat›c›n›n anlatt›¤› olaylardan
oluflmaz. Anlat›c›n›n anlatt›¤› olay› yaflarken söyledikleri, düflündükleri de anlat›
metninin bir parças› olacakt›r. Bunun yan› s›ra, yine de¤erlendirmenin do¤as› ge-
re¤i, zaman zaman metne çeflitli amaçlarla baflkalar›n›n sesleri de kat›labilir. Ya-
ni, anlat›c› anlat›s›nda bir konuflma durumunda baflkalar›n›n söylediklerine ve(ya)
düflündüklerine de metninde yer verebilir.
Kiflisel deneyim anlat›lar› söz konusu oldu¤undaysa yukar›dakilere ek olarak en
yüksek anlat›sal de¤erlilik tafl›yan olay ve anlat›sal nedensellik stratejisinin varl›¤›,
metin al›c›s›n›n ikna edilmesi amac›yla metinde dil aktar›mlar›yla ilgili baz› özel dü-
zenlemelerin yap›lams›na neden olur. Anlat›sal de¤erlilik düzenlemesi yap›l›rken
yap›lan kiflisel nedenlemede Olay-1, inand›r›c›l›k aç›s›ndan anlat›c› sesi d›fl›nda bir
sesle aktar›lmas› bu düzenlemelerden biri olarak öne ç›kar. Bu olay›n anlat›c›n›n ta-
n›kl›¤› d›fl›nda bir baflka kiflinin tan›kl›¤›yla sunulmas› inand›r›c›l›¤› artt›r›r.
Dil Aktar›mlar› S›n›flamas›
Konuflma Aktar›m›
Konuflma aktar›m›, bir anlat›c›n›n kendisine ait olmayan ya da kendisine ait olsa
da anlat›m an›ndan daha önce söylemifl oldu¤u olan bir sözü aktarmas›d›r. Bu du-
rumda biri aktar›lan söz biri de aktaran söz olmak üzere iki ayr› söz iç içe geçmifl-
tir. Afla¤›daki Tablo’ da yer alan konuflma aktar›m› biçimlerinde, aktar›c›n›n ko-
nuflma aktar›m›ndaki müdahale edici rolü yukar›dan afla¤› do¤ru azalmaktad›r.
Tablo 8.1 Anlat› aktar›m›

Konuflma Aktar›m›
Biçimleri (Leech ve Sözeylem anlat› aktar›m›
Short, 1981)
Dolayl› konuflma aktar›m›
Ba¤›ms›z dolayl› konuflma aktar›m›
Ba¤›ms›z konuflma aktar›m›
Ba¤›ms›z dolays›z konuflma aktar›m›
Anlat› aktar›m›, anlat› metninde anlat›c›n›n aktar›mlar›nda konuflma ve dü-

flünceyi belirten hiçbir eylem bulunmad›¤› durumlarda gerçekleflir (Özünlü, 2001).
Bu tür aktar›mda, anlat›c› sadece eylem anlat›m› yapar (Olanlar› anlamak için d›-
flar› ç›kt›m. Etrafa bak›nd›m. Birden Ahmet’i gördüm.). Bu nedenle anlat› aktar›-
m›nda anlat›c›n›n rolü bask›nd›r. Anlat› metninin karmafl›k olaylar kurucu parças›,
anlat› aktar›m› içerir.
Anlat›c› sözeylem anlat› aktar›m› yaparken, aktard›¤› sözcenin yerini tuttu-
¤unu düflündü¤ü kimi ifadeleri kullan›r. Yani bir tür de¤ifltirme ifli yapar. Örne¤in,
Ali ile Ayfle’nin konufltu¤u bir konuflma durumunda geçen Ayfle’nin Ali’ye söyledi-
¤i flu sözce “Gelip istedi¤in imzay› ataca¤›m” Ali taraf›ndan sözeylem anlat› akta-
r›m› yap›larak anlat›ld›¤›nda ortaya Ayfle istedi¤imi yapacakm›fl. aktar›m tümcesi
ç›kar.
Aktar›mda bu tür de¤ifltirmelerin çok s›k görüldü¤ü durumlardan biri, anlat›c›-
n›n, bir konuflmada konuflucunun gerçeklefltirdi¤i sözeylemleri aktarmas› s›ras›n-
da karfl›m›za ç›kar. Sözeylemler koflmak, yemek yapmak ya da yürümek gibi ey-

lemlerden farkl› olarak sözle gerçeklefltirilen eylemlerdir. Örne¤in konuflmak bir
sözeylemdir. Çünkü sözle gerçeklefltirilir. Sözle gerçeklefltirilen bu tür eylemler-
den kimileri, konuflan kiflinin söz söylemek d›fl›ndaki iletiflimsel amaçlar›na da
hizmet edebilir. Örne¤in “Cam› kapat›n! Üflüyebilirsiniz.” gibi bir sözce ile konu-
flucu hem bir söz söyleme eylemi gerçeklefltirmifltir hem de bu sözceyi kullanarak
al›c›y› bir konuda uyarm›flt›r. Önceki ünitelerde ilgili kimi yerlerde de aç›klad›¤›-
m›z gibi söz söylemeyle birlikte gerçekleflen sözeylemler tehdit etmek, tebrik et-
mek, uyarmak, teflekkür etmek gibi sözeylem eylemleri kullan›larak da aç›k bir
biçimde dile getirilebilir.
Bir anlat›c› sözeylem anlat› aktar›m› yaparken sözünü etti¤imiz de¤ifltirme ifline
uygun oldu¤u içi s›k s›k sözeylem eylemlerine baflvurur. Örne¤in, bir konuflma du-
rumunda bir konuflmac› karfl›s›ndaki kifliye Sen aptal m›s›n! demifl olabilir. Bu söz-
ce söylenerek sadece bir söz söylenmifl olmamaktad›r; ayn› zamanda sözceyi kul-
lanan kifli, karfl›s›ndakine bu yolla olumsuz bir yak›flt›rma da yapmaktad›r. Böyle
bir sözceyi anlat›c›, Murat Ali’ye hakaret etti. biçiminde ba¤›nt›l› gördü¤ü sözeylem
eylemini (hakaret etmek) kullanarak de¤ifltirip aktarabilir. Bu aktar›m biçiminin, sö-
zeylem anlat› aktar›m› olarak tan›mlan›fl› bu tür örneklerden kaynaklanmaktad›r.
Sözeylem anlat› aktar›m›, dolayl› aktar›mdan daha dolayl› bir aktar›m biçimidir.
Çünkü, aktar›lan içerik, bu tür aktar›mda anlat›c› taraf›ndan düflük düzeyde betim-
lenebilir (Leech ve Short, 1981). Yukar›daki Ayfle istedi¤imi yapacakm›fl. aktar›m
tümcesi özellikle Ayfle’den ne istendi¤ini bilmeyen bir al›c›ya aktar›lan konuflma-
n›n içeri¤i hakk›nda çok fazla bir fley sunmamaktad›r. Benzer biçimde, Murat,
Ali’yi övdü. gibi bir sözeylem anlat› aktar›m›nda, metin al›c›s› aktar›lan içeri¤i sa-
dece sözeylem eylemi etiketiyle görmektedir. Oysa, aktar›lan konuflman›n kendi-
sinde bu övme sözeylemi ayr›nt›l› sözceler (Gerçekten flimdiye kadar gördü¤üm en
çal›flkan ve dürüst eleman›m sizsiniz. gibi) kullan›larak gerçeklefltirilmifl olabilir.
Dolayl› konuflma aktar›m›nda aktaran kifli söylenenleri kendi sözcükleriyle
yeniden ifade eder. ‹çerik korunur, ancak biçim dönüflüme u¤rar. Kifli, zaman, yer
göstericileri, kiplikler, anlat›msal biçimler, sorular, ünlemler, kesik tümceler siline-
rek anlat›c›n›n anlat›m›nda yorumlanacak biçimde (Ayfle, Ali’nin onu tekrar gör-
mek için ertesi gün oraya gidece¤ini söyledi.) de¤ifltirilir. Ba¤›ms›z dolayl› ko-
nuflma aktar›m›ndaysa (Ali onu tekrar görmek için ertesi gün oraya gelecekti.) ör-
nekte de görüldü¤ü gibi, aktar›m tümcesi (Ayfle, ... söyledi.) kullan›lmaz.
Ba¤›ms›z konuflma aktar›m›, sözün herhangi bir de¤ifliklik yap›lmadan, söz-
cü¤ü sözcü¤üne söylendi¤i gibi (Ayfle: “Yar›n senedi imzalamaya gelece¤im.” de-
di.) aktar›lmas›d›r. Bu aktar›m türü, aktar›m›n nesnel olmas›n› sa¤lar. Bu tür akta-
r›mda, anlat›c› kendi sözünü keserek metinde kimli¤ini bir flekilde belirtti¤i di¤er
bir sese yer verir. Ba¤›ms›z konuflma aktar›m›, aktaran kiflinin varl›¤›n› gösteren
t›rnak iflareti ya da aktar›m tümcesi içerir. Bu göstericilerden biri ya da ço¤unluk-
la ikisi de at›larak kullan›ld›¤›nda ba¤›ms›z dolays›z konuflma aktar›m› biçimi
oluflur (Yar›n senedi imzalamaya gelece¤im.). Biçimi nedeniyle ba¤›ms›z dolays›z
konuflma aktar›m›, anlat› metninde zaman zaman aktar›lan söylemin zor ay›rt edil-
mesine, sözcenin kim taraf›ndan üretildi¤inin bulan›k kalmas›na neden olur.
Konuflma aktar›m› türleri anlat›c›n›n, aktard›klar›na ne ölçüde müdahale etti¤i-
ni, bir di¤er deyiflle ne kadar öznel ya da ne kadar nesnel bir anlat›m› tercih etti-
¤ini gösterir. Afla¤›daki Çizelge’de de görüldü¤ü gibi anlat›c›, anlat› aktar›m› (örne-
¤in karmafl›k olay anlat›m›) ve sözeylem anlat› aktar›m› yapt›¤›nda aktard›¤› bilgi-
leri bütünüyle kendi bak›fl aç›s›ndan tam denetim yaparak sunmaktad›r. Aktar›lan-
lar onun gözünden yans›yan gerçekliktir. Ba¤›ms›z dolays›z aktar›mda da anlat›c›
aktard›klar› üzerinde tam denetime sahiptir.
Buna karfl›n, dolayl› aktar›m, ba¤›ms›z dolayl› aktar›m ve dolays›z aktar›m yap-
may› tercih etti¤inde dereceli olarak aktar›mda nesnel anlat›m› sa¤lama amac›nda-
d›r. Çünkü aktard›klar›n› k›smi olarak denetlemektedir. Dolays›z aktar›m, anlat›c›-
n›n aktard›klar›na en az müdahale etti¤i aktar›m biçimidir. Bu nedenle aktar›mda-
ki en güçlü nesnellik düzenlemesidir.
Aktar›c›n›n Aktar›ma Müdahale Çizelgesi (Leech ve Short, 1981)
Tam denetim K›smi denetim Tam denetim
KONUfiMA AKTARIMININ TÜRLER‹
Anlat› akt. Sözeylem anlat› akt. Dolayl› akt./ Ba¤›ms›z Dolayl› akt./ Ba¤›ms›z akt. Ba¤›ms›z Dolayl› akt.
Düflünce Aktar›m›
Düflünce aktar›m›nda ana eylem düflün- eylemidir. Ancak, düflünmek eyleminin
yan›nda bu eylemin anlam›n› içinde bulunduran merak et-, sormak- akl›ndan ge-
çir-, içinden geçir- gibi eylemler de kullan›labilir.
Afla¤›daki Tablo 2’de da görüldü¤ü gibi, düflünce aktar›m› biçimleri de büyük öl-
çüde konuflma aktar›m› biçimlerinin belirleniflindeki özelliklere göre alt türlere ayr›l›r.
Ancak, ba¤›ms›z konuflma aktar›m›yla ba¤›ms›z düflünce aktar›m› aras›nda belir-
gin bir kullan›m amac› farkl›l›¤› vard›r. Anlat›c›n›n kendi konuflmalar›n› ya da di¤er
kiflilerin konuflmalar›n› ba¤›ms›z konuflma aktar›m›yla aktarmas› mümkündür. Bu-
na karfl›n, ba¤›ms›z düflünce aktar›m› di¤er kiflilerden aktar›m yap›ld›¤›nda (“Ø Aca-
ba genç k›z senedi imzalamaya gelecek mi?” diye düflündü.) flöyle bir sorunla kar-
fl›lafl›lmas›na neden olmaktad›r: Anlat›c›n›n aktar›m yapt›¤› kiflinin zihnini okumas›
gerekmektedir. Bu da olamaz. Bu nedenle, ba¤›ms›z düflünce aktar›m›, di¤er kiflile-
rin düflündükleri aktar›l›rken kullan›ld›¤›nda anlat›c›n›n, kifli düflündüklerini aç›kça
söyleseydi, söyleyecekleri bu olurdu demek istedi¤ini gösterir (Leech ve Short, 1981).
Tablo 8.2 Sonunda uzun zamand›r istedi¤im fleyi yap›p An-
Düflünce Aktar›m› Anlat›
kara’dan ayr›ld›m.
Biçimleri
Ayfle: “Böyle giderse daha fazla birlikte olama-
y›z. Ayr›lmam›z gerekebilir”
“Düflünce eylem” anlat› aktar›m› ↓
Ayfle beni terk etmeyi düflünüyordu.
(Düflünce eylem anlat› aktar›m›)
Genç k›z›n ertesi gün senedi imzalamaya gelip
Dolayl› düflünce aktar›m›
gelmeyece¤ini düflünüyordu.
Genç k›z acaba ertesi gün senedi imzalamaya ge-
Ba¤›ms›z dolayl› düflünce aktar›m›
lecek miydi?
“Acaba genç k›z senedi imzalamaya gelecek mi?”
Ba¤›ms›z düflünce aktar›m›
diye düflündü.
Ba¤›ms›z dolays›z düflünce aktar›m› Acaba yar›n senedi imzalamaya gelecek mi?
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki tümcelerde

SIRA S‹ZDEdil aktar›m› hangi türlerde gerçekleflmifltir?
1 a) Ali, Nilgün’ün yurtd›fl›na gitti¤ini söyledi.
b) Ali: “Nilgün yurtd›fl›na gitti.”
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü Ngerçekleri
EL‹M
c) Ayfle, Ahmet’e söylemeye karar vermiflti.
d) Biraz zay›flamam gerek diye düflünüyorum.
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT

Dil Aktar›m›n›n Boyutlar›

Dil aktar›mlar›, yukar›daki örneklerde de görüldü¤ü gibi “metin içerisinde bulunan
imlenmifl ifadeler”dir. Metin üreticisi, metinde geçen ifadelerden baz›lar›n›n, bir
baflkas›na ait oldu¤unu ya da baz› ifadelerin kendisinin anlat›m zaman› öncesinde
düflündüklerini ve söylediklerini içerdi¤ini göstermek üzere onlar› dilsel olarak im-
ler. Dil aktar›mlar›nda özgün içerik bize aktar›lan kiflinin kim oldu¤unu ve ne söy-
ledi¤ini bildirir. Aktar›m sözcesiyse aktar›mda bulunan› ve onun bir baflkas›n›n
söylediklerini ya da kendisinin anlat›m zaman› öncesinde söylediklerini ya da dü-
flündüklerini bize iletti¤ini gösterir.
Bu çerçevede dil aktar›mlar›, aktar›m› yapan›n tercihinin birbiriyle iliflkili, an- Dil aktar›mlar›n›n ses, ileti,
cak birbirinden k›smen ba¤›ms›z dört boyutunu içerir (Thompson, 1996): iflaret ve tutum olmak üzere
dört boyutu vard›r.
• Ses (Aktar›lan ifadenin kayna¤› olarak kim ya da ne gösterilmektedir?)
• ‹leti (Özgün içeri¤in metin al›c›s›na hangi aktar›m yoluyla sunuldu¤udur.)
• ‹flaret (Anlat›c›n›n bir dilsel aktar›m yapt›¤›n› gösterme fleklidir.)
• Tutum (‹leti ya da özgün konuflmac›ya iliflkin olarak metin üreticisinin-akta-
r›m› yapan›n yapt›¤› yorumlard›r.)
Kimin Sesi?
Birine gönderim yap›laca¤› belirlendikten sonra ilk soru: Bunun kimin sesi oldu-
¤udur. Olas› sesler bir yelpaze boyunca uzanan befl ana grup alt›nda toplan›r:
Anlat›c› Sesi (Anlat›c›n›n kendi sesinden yap›lan Tablo 8.3
Metindeki Sesler
aktar›mlard›r. Anlat› aktar›mlar› ve anlat›c›n›n
anlat›m zaman› öncesinde söylediklerini ya da
düflündüklerini aktard›¤› tüm sözcelerde anlat›c› Önce ›fl›¤› gördü. Ard›ndan patlama sesini duydu.
sesi vard›r. Anlat›c› sesi aktar›lanlar›n en yüksek O an, akl›mdan geçen ne varsa hepsini söyleme-
düzeyde anlat›c›n›n denetiminde oldu¤unu, yani ye bafllad›m.
anlat›lan gerçekli¤in onun gerçekli¤i oldu¤unu
gösterir. Anlat›c› sesi do¤as› gere¤i (+) anlat›c›
bak›fl aç›s› de¤eri ald›¤› için özneldir.)
Belirli di¤erleri (Ço¤u durumda baflka bir zaman
ve yerdeki bir baflka konuflmac›n›n sesidir. Me-
Ayfle evdeki kad›nlardan biri caddedeki kalabal›-
tinde yer verilen sözcenin bilgi aç›s›ndan sorum-
¤›n üzerine kaynar su döktü dedi.
lusunun anlat›c› d›fl›nda belirli biri oldu¤u bu yol-
la iflaretlenir.)
Belirsiz di¤erleri (Kayna¤›n tahmin edilebilir ol-
mas›na ra¤men anlat›c›n›n kayna¤› belirsiz olarak
‹ddiaya göre evdeki kad›nlardan biri caddedeki
sunmay› tercih etti¤i kimi durumlarda kullan›l›r.
kalabal›¤›n üzerine kaynar su dökmüfl.
Dinleyen/okuyan üstü örtük biçimde, bunun ken-
di sesi oldu¤unu kabul etmeye özendirilir.)
Topluluk (‹çeri¤in anlat›c›ya ait olmad›¤›n›, anla-
t›c›n›n ve dinleyenin zaten bildi¤i durumlarda kul-
lan›l›r. Paylafl›lan bilgiye dayal›d›r. Bu yolla, me- Derdini söylemeyen derman bulamaz
tinde yer verilen sözcenin bilgi aç›s›ndan sorum-
lulu¤unun herkese ait oldu¤u iflaretlenir.)
Belirlenemez özellikteki di¤erleri (Anlat›c›n›n met-
ne bir baflkas›na ait bir sesi katt›¤› ve bu kimin se-
si sorusunu anlams›z k›lan ya da sesin kime ait ol- Bu arada hayranlar›na duyural›m: Brooke Shi-
du¤unu sorman›n “kendisini konuya vermiyor- elds’in en büyük filmi yak›nda gösterimde.
mufl” izlenimi uyand›rabilece¤i durumlarda kullan›-
l›r. Sözcenin bilgi aç›s›ndan sorumlusu aranmaz.)
‹leti Nedir?
‹letinin ele al›nma yollar›na bakt›¤›m›zda bunlar› befl ana bafll›k alt›nda toplamak
mümkündür. Bu s›n›flamada yap›lacak seçimin boyutu, büyük oranda iletinin
“özgün” dil olgusuyla ne derece örtüflerek sunulaca¤› sorusuna ba¤l› olarak
Aktar›m s›ras›nda, iletinin yap›l›r. Dilsel aktar›m biçimleri bu boyutla ilgilidir. Bu nedenle s›n›fland›rma-
aktar›lan içeri¤i anlat›, lar büyük ölçüde yukar›da ele ald›¤›m›z Leech ve Short’un (1981) yapm›fl oldu¤u
al›nt›lama, yans›tma,
yeniden dile getirme ve özet s›n›fland›rman›n konuflma aktar›m› bölümüyle örtüflür. ‹letinin sunulufl biçimleri
biçiminde tafl›mas› için flunlard›r:
farkl› düzenlemeler yap›l›r.
• Anlat› (Gerçekleflmifl bir dizi eylemin zaman s›ras› içinde aktar›m› yap›ld›-
¤›nda)
• Al›nt›lama (Ba¤›ms›z konuflma ve düflünce aktar›m› yap›ld›¤›nda )
• Yans›tma (Ba¤›ms›z dolays›z konuflma ve düflünce aktar›m› yap›ld›¤›nda)
• Yeniden dile getirme (Dolayl› ya da ba¤›ms›z dolayl› konuflma ve düflünce
aktar›m› yap›ld›¤›nda)
• Özetleme (Sözeylem anlat› aktar›m› ve “düflünce eylem” anlat› aktar›m›
yap›ld›¤›nda)
Al›nt›lar (ba¤›ms›z söz ve düflünce aktar›m› yap›lan sözceler) iki temel iflleve sa-
hiptir. Bu ifllevlerden ilki fludur: Aktar›lan özgün içeri¤e elde mevcut bulunan di-
¤er seçeneklere k›yasla çok daha fazla sad›k kalma imkân› verir. ‹kinci iflleviyse
aktar›lan özgün içeri¤in, özgün duruma benzetilerek daha canl› bir flekilde din-
leyen/ okuyana sunulmas›n› sa¤lar (Tanen, 1986). Bu nedenle, örne¤in sözlü an-
lat›larda al›nt›lar s›kl›kla tercih edilir.
D‹L AKTARIMI VE TANIT TÜRLER‹

Tan›tsall›k, konuflucunun Tan›tsall›k, konuflucunun aktard›¤› önermedeki bilgiye nas›l ulaflt›¤›n› gösteren
aktard›¤› bilginin bilgi dilbilgisel ulamd›r. Konuflucu aktard›¤› önermedeki bilgiye kiflisel gözlemiyle ula-
kayna¤›n›n kim ya da ne
oldu¤unu gösteren flabildi¤i gibi (Dün ya¤mur ya¤d›.) bu bilgiye ç›kar›m yoluyla sonuç ç›kararak da
dilbilgisel araçt›r. (Ya¤mur ya¤m›fl. Yerler ›slak.) ulaflabilir. Ya da aktard›¤› önermedeki bilgiye bir
baflka yolla ö¤renerek de (örne¤in bir baflkas›ndan duyarak) ulaflm›fl olabilir (Ali,
ya¤mur ya¤›yor dedi.).
Yukar›da parantezler içinde örnekledi¤imiz ifadeler görüldü¤ü gibi tan›tsal ya-
Tan›tsal yap›lar, p›lar (-DI, -MIfl, .... dedi) içeren ifadelerdir. Tan›tsal yap›lar, aktar›lan bilginin gü-
konuflucunun aktard›¤› venilirli¤ini, bilgiyi içeren tümcenin dayand›¤› bilgi kayna¤›n›, bilginin kesinlik de-
bilginin, bilgi kayna¤›n›
niteleyen yap›lard›r. Ayfle’yi recesini, önermenin do¤ruluk olas›l›¤›n› ya da bu olas›l›¤a yönelik beklentiyi nite-
gördüm. Bence Ayfle eve leyen birimlerdir (Mithun, 1986). Bu yap›lar, konuflucunun kodlad›¤› tan›t›n türü-
gelmifl olmal›. tümcelerinde
tan›tsal yap›lar bilgi ne ba¤l› olarak metninde yer verdi¤i bir bilginin do¤rulu¤unu ne kadar üstlendi¤i-
kayna¤›n›n konuflucu ni tümcenin anlam›na “Oldu¤unu gördüm.”, “Oldu¤unu duydum.”, “Oldu¤unu
oldu¤unu gösterir. Ali,
Ayfle’yi görmüfl.
kan›tlayan bir fley gördüm.”, “Bunun oldu¤u bilgisini bir baflkas›ndan duydum.”
tümcesindeyse tan›tsal yap› gibi tutumlar ekler (Crystal, 1991).
bilgi kayna¤›n›n di¤er bir Tan›t yap›lar› içeren ifadelerle, bir önceki bafll›k alt›nda ele ald›¤›m›z dil akta-
kifli (Ayfle) oldu¤unu
göstermektedir. r›m biçimleri anlat› metinlerinde do¤rudan birbirleriyle iliflkilenmektedir. Çünkü,
anlat›c› anlat›n›n gönderge ifllevi ile bir dizi karmafl›k olay hakk›nda metin al›c›s›-
na bilgi verirken anlat›sal nesnellik stratejisi kullanarak anlat› aktar›m› yapar. Bu
aktar›mda yukar›da da görüldü¤ü gibi anlat›c› sesi hakimdir. Yani anlat›c› aktar›m-
da tam hakimiyete sahiptir. Bu da onun, metnindeki olaylar› al›c›ya (dinleyici ya
da okuyucu) kendi tan›kl›¤›yla oldu¤unu gördüm oldu¤unu duydum vb. iddias›y-
la sundu¤unu göstermektedir.
Öte yandan anlat›c›, anlat› yap›s›n›n de¤erlendirme kurucu ö¤esi kapsam›nda

olay anlat›m›n›n d›fl›nda de¤erlendirmeler sunarken de yine anlat›sal nesnellik ge-
re¤i s›k s›k kendi sesini (anlat›c› sesi) anlat›s›na hakim k›lacakt›r. Yani kendi tan›k-
l›¤›n› ve bunlar böyle oldu iddias›n› sürdürecektir. Bu, anlat›lar›n kiflisel öyküler
olmas›n›n do¤al sonucudur.
Ancak, anlat› metni anlat›c›n›n ikna çabas› do¤rultusunda yap›lan düzenleme-
lerle di¤er sesleri de içerebilir. Bu da anlat›larda anlat›c›n›n bu olaylar olmufltur id-
dias›n› kendi tan›kl›¤› d›fl›nda stratejik olarak baflka kiflilerin ya da fleylerin de ta-
n›kl›¤›yla sunabilece¤ini gösterir. O halde anlat› çözümlemesi yap›l›rken tan›tsal
yap›lar› içeren ifadeler de dil aktar›mlar›yla birlikte düflünülerek ele al›nmal›d›r.
Tan›t Türleri
Tan›tsal yap›lar› içeren ifadelerin, di¤er ifadelerden ayr›lmas› tan›t türlerinin tan›m-
lanmas›n› gerektirir. Çünkü tan›tsal yap› içeren her ifadenin bir tan›t türü vard›r.
Tan›t türlerine göre aktar›lan bilginin güvenilirli¤i, do¤ruluk olas›l›¤› ve kesinlik
de¤eri derece derece de¤iflmektedir. Bir tan›t, türüne göre tan›t› sunan kiflinin öznel
dünyas›ndan, onun denetimi d›fl›ndaki nesnel dünyaya kadar uzanan bir yelpaze
içinde yer alabilir. Tan›t türleri (Willet, 1988; Plungian, 2001) flöyle s›n›flanmaktad›r:
Dolays›z (Do¤rudan) Tan›t Dolayl› Tan›t Tablo 8.4

Tan›t Türleri
Görsel Görsel olmayan Ç›kar›m Aktar›m S›n›fland›rmas›
Duyusal Alg›sal Belirsiz Belirsiz Al›nt›
Eflsüremli ‹kinci elden
Hissedilmifl
Duyulmufl Artsüremli Üçüncü elden
[iç durum]
Koklanm›fl Akla vurma Foklorik
Tad›lm›fl
Do¤rudan tan›t; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, bilgi kayna¤›n›n do¤-
rudan anlat›c› oldu¤unu gösterir (Ayfle ile Mert kavga etti.). Anlat› metinlerindeki
karmafl›k olay dizisinde yer alan sözcelerin tümü dolays›z tan›t türünün görsel ve
duyusal tan›t alt türüne örnektir. Bu tür sözceler, anlat›c› sesinin hakim oldu¤u
(anlat› aktar›ml›), anlat›sal nesnellik tafl›yan sözcelerdir. Yani, anlat›c›n›n ben ken-
dim gördüm, duydum vb. diyerek bu anlatt›klar›m do¤rudur iddias›nda bulundu-
¤u sözcelerdir. Alg›sal tan›t niteli¤i tafl›yan sözcelerse anlat› çözümlemesinde anla-
t›sal öznellik tafl›r ve genellikle anlat› yap›s›n›n de¤erlendirme parças›na aittir.
Dolayl› tan›t; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, bilgi kayna¤›n›n anlat›c›
olmad›¤› ancak anlat›c›n›n bu bilgiyi birinden ö¤rendi¤ini gösterir. Dolayl› tan›tlar
flu farkl› alt türlerde olabilir:
Aktar›m
• Belirsiz; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anlat›c›n›n aktard›¤› bilgi-
yi biriyle konuflurken ö¤rendi¤ini gösterir. Ancak bilgi kayna¤› belli de¤il-
dir. [Ali memlekete dönmüfl. Kahvede konufltuk.]
• ‹kinci-elden edinilen tan›t; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anlat›-
c›n›n aktard›¤› bilgiyi, söz konusu olay› ya da durumu görmüfl birisinden
duyarak ö¤rendi¤ini gösterir. [Ali memlekete dönmüfl. Ayfle söyledi.]
• Üçüncü-elden edinilen tan›t; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anla-

t›c›n›n aktard›¤› bilgiyi [birisinden] duydu¤unu, ancak o kiflinin söz konusu
olaya ya da duruma flahit olmad›¤›n› gösterir. [Ali memlekete dönmüfl. Meh-
met, arkadafllar›ndan duymufl.]
• Folklorik tan›t; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, aktar›lan bilginin
kayna¤›n›n anonim oldu¤unu gösterir. [Erken kalkan yol al›r.]
Ç›kar›m
• Belirsiz; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anlat›c›n›n aktard›¤› bilgi-
yi kendi yapt›¤› bir ç›kar›mla oluflturdu¤unu gösterir. Ancak anlat›c›cn›n bu
ç›kar›m› gözlenebilir sonuçlara bakarak m› yoksa sadece akla vurma yoluy-
la m› elde etti¤i anlafl›lamaz. [A-Burada biri sigara içmifl. B-Nereden anla-
d›n? A-Eee belli iflte!]
• Eflsüremli ç›kar›m; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anlat›c›n›n ak-
tard›¤› bilgiyi bir olay›n gözlemlenebilir sonucuna dayand›rarak ç›kar›m yo-
luyla oluflturdu¤unu gösterir (Evde bir sessizlik oldu¤una göre kimse yok.)
• Artsüremli ç›kar›m; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anlat›c›n›n,
aktard›¤› bilgiyi bir olay›n b›rakt›¤› izi gözlemleyerek (Burada sigara koku-
su var.) ç›kar›m yoluyla oluflturdu¤unu gösterir. [Burada sigara kokusu var.
Biri sigara içmifl.]
• Akla vurma; aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anlat›c›n›n aktard›¤›
bilgiyi önsezi, mant›k yürütme, bir rüyâ, deneyim ya da baflka bir zihinsel
oluflum ile ç›kar›msal olarak oluflturdu¤unu gösterir. [Ali çok yorulmufl ol-
mal›. Geçen hafta befl tane s›nav› vard›.]
Anlat› çözümlemesi yaparken dolayl› tan›tlar, anlat› metninin karmafl›k olay di-
zisi d›fl›ndaki yönlendirme ve özellikle de¤erlendirme parçalar› içindeki anlat› söz-
celerinde karfl›m›za ç›kabilir. Ayr›ca, kiflisel deneyim anlat›lar›nda anlat›sal de¤er-
lilik düzenlemesi yap›l›rken kullan›lan neden iliflkisinin eklenti parças›na yerleflen
sözcelerde de dolayl› tan›tlar yer alabilir.
SIRA S‹ZDE Afla¤›daki ifadelerdeki

SIRA S‹ZDE tan›tsal yap›lar hangi tür tan›tlar sunmaktad›r?
2 a) Ayfle’nin dedi¤ine göre Ali ile Zeynep niflanlanm›fl.
b) Ali ile Zeynep niflanland›.
c) San›r›m Ali ile Zeynep niflanland›. ‹kisinin de sa¤ elinde niflan yüzü¤ü var.
d) Ali ile Zeynep niflanlanm›fl. Annem, Zeynep’in ablas›ndan duymufl.
S O R U S O R U
ORHUN YAZITLARININ ANLATI YAPISI VE
D‹KKAT
SÖYLEMSEL
D‹KKAT
ÖZELL‹KLER‹
Bu bölümde, yaz›ya geçirilmifl birer sözlü anlat› örne¤i oluflturan Orhun yaz›tlar›
üzerinde anlat› çözümlemesi yapaca¤›z. Kül Tigin yaz›t› ile Tunyukuk yaz›t›n› an-
N N
SIRA S‹ZDE
lat› yap›lar›SIRA S‹ZDE
ve söylemsel özellikleri aç›s›ndan karfl›laflt›raca¤›z. Çözümleme yapar-
ken Kül Tigin yaz›t›yla Bilge Kagan yaz›t› aras›ndaki benzerlik nedeniyle Kül Tigin
AMAÇLARIMIZ yaz›t›ndanAMAÇLARIMIZ
sonra yaz›lm›fl olan Bilge Kagan yaz›t›n› ayr›ca ele almayaca¤›z.
Afla¤›da yer alan Kültigin yaz›t›ndan al›nt›lanm›fl örnek anlat› flu kurucu ö¤eler-
den oluflmufltur:
K ‹ T A P • anlat›K yap›s›n›n
‹ T A P zorunlu kurucu ö¤esi olan karmafl›k olay dizisi (K›rg›zlara
do¤ru sefer ettik. K›rg›z halk›n› uykudayken bast›k. Hakanlar› ile Songa da-
¤›nda savaflt›k.)
• anlat› yap›s›nda bu ö¤eye ba¤l› olarak yer alan sonuç (lar) (K›rg›z Ka¤a-
n›’n› öldürdük. Ülkesini ald›k.)
• neredeyse tamam› Kül Tigin ile ilgili yönlendirme bilgileri (Kültegin 26 ya-
fl›ndayken/ Kül Tegin Bay›rkular›n ak ayg›r›na binip süratle at›larak hü-
cüm etti. Bir eri okla vurdu. ‹ki eri de kovalay›p m›zraklad›. O hücumda Ba-
y›rkular›n ak ayg›r›n›, uylu¤unu k›rarak vurdular.)
Örnek anlat›da metnin iletiflimsel amac›n› belirginlefltiren de¤erlendirme sözce-
leri yoktur. Ayr›ca, bu anlat›y› metin üreticisinin biyografisine dönüfltürecek her-
hangi bir anlat›sal de¤erlilik düzenlemesi de yap›lmam›flt›r. Metin al›c›s› Kül Tigin
yaz›t›ndaki bu bölümü okudu¤unda, K›rg›zlara yap›lan seferin neden anlat›ld›¤›
sorusunun yan›t›n› bulamamaktad›r.
Kül Tigin Do¤u Yüzü ÖRNEK
kül tigin [alt› otuz] yafl›Na k›rk›z tapa süledimiz

süNüg bat›m› kar›g söküpen kögmen y›fl›g toga
yor›p k›rk›z bodunug uda bast›m›z
kaganin birle soNa y›flda süNüfldümiz
kül tigin bay›rkun[›N ak adg]›r[›g] binip oplayu tegdi
bir erig okun urt›

eki erig udfluru sançt›
ol tegdükde bay›rkuniN ak adg›r›g udl›kin siyu urt›
k›rk›z kaganin ölürtümiz

ilin alt›m›z
Metne dil aktar›mlar› aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, aktar›lan içeri¤in, yani iletinin an-
lat› biçiminde sunuldu¤u; anlat›c›n›n tüm sözcelerde anlat› aktar›m› yapt›¤› gö-
rülmektedir. Aktar›mlar›nda konuflma ve düflünceyi belirten hiçbir eylem yoktur.
Bu nedenle metin al›c›s› bu anlat›da tek bir sesle (anlat›c› sesiyle) karfl› karfl›yad›r.
Aktar›ma konu olan olaylar bütünüyle anlat›c›n›n denetimi alt›nda sunulmufltur.
Tamam› anlat›c›n›n do¤ru oldu¤u iddias›n› kendi tan›kl›¤›yla (do¤rudan tan›t-gör-
sel) sundu¤u olaylard›r.
Bütün bu özellikleriyle Kül Tigin yaz›t›ndaki bu sat›rlar bize sadece gönderge
ifllevi tafl›yan bir anlat› sunmaktad›r.
Tunyukuk metnindeki ayn› karmafl›k olay dizisinin aktar›ld›¤› sat›rlara bak›ld›-
¤›nda karmafl›k olay dizisinin yan› s›ra anlat› yap›s›n›n di¤er kurucu ö¤elerinin de
kullan›ld›¤› görülmektedir. Afla¤›da yer alan sat›rlar yönlendirme ve de¤erlendirme
ifllevlidir. Verilen bilgiler kullan›larak olaylar aras›nda çeflitli arkaplan iliflkileri ku-
rulabilmektedir. Bu iliflkilere dayan›larak örne¤in, neden K›rg›zlara savafl aç›ld›¤›,
savafl›n neden kaç›n›lmaz oldu¤u gibi bilgilere ulafl›labilmektedir.
Tunyukuk anlat›s›nda de¤erlendirmeleri sunarken kendi sesinin d›fl›nda belirli
di¤er seslere de (Tabgaç, On Ok, K›rg›z ka¤anlar› ve Türgifl Ka¤an) yer vermekte-
dir. Bu dilsel düzenlemeyle anlat›s›ndaki kimi sözcelerin bilgi aç›s›ndan sorumlu-
sunun kendisi d›fl›nda belirli di¤erleri oldu¤unu da iflaretlemektedir.
ÖRNEK (Birinci Tafl) Tunyukuk Do¤u Yüzü

Yönlendirme
tabgaç kagan yag›m›z erti
on ok kagani yag›m›z erti
artuk [k›rk›z] küç[lüg kagan yag›m›z] bolt›
De¤erlendirme
ol üç kagan ögleflip altun y›fl üze kab›flal›m temifl
ança ögleflmifl
öNre türk kagangaru sülelim temifl
aNaru sülemeser kaç neN erser ol bizni
[kagani alp ermifl
ayguç›si bilge ermifl
kaç neN erser ölürteçi kök
üçegün kab›fl›p sülelim edi yok k›flal›m temifl (...)
türgifl kagan ança temifl: beniN bodunumanta erür temifl
[türk bodunu yeme]bulganç [ol]temifl
o¤uz› yeme tark›nç ol temifl
Belirli di¤erlerinden konuflma aktar›m› yapt›¤› tümcelerde dolayl› aktar›m bi-

çimini (ol üç kagan ögleflip altun y›fl üze kab›flal›m temifl) kullanmay› tercih etmifl-
tir. Aktard›¤› içeri¤i, yani iletiyi yeniden dile getirerek sunmaktad›r. Metninde
belirli di¤erlerinin sesine yer vererek bu benim düflündü¤üm bir fley de¤il; bak›n
gerçek böyle demenin yan› s›ra iletiyi yeniden dile getirerek sundu¤u ve dolay›s›y-
la dolayl› aktar›m biçimini kulland›¤› için aktararak anlatt›klar›na müdahale etme-
meye çal›flt›¤›n› da dilsel olarak iflaretlemektedir.
Tunyukuk’un kulland›¤› ifadelerdeki tan›tsal yap›lara ve tan›t türlerine bak›ld›-
¤›nda da aktard›¤› bilgilerin sorumlulu¤unu tamamen üstüne almad›¤›n›, yani olay-
lar›n benim d›fl›mda tan›klar› var. Ben size onlardan duydu¤umu aktar›yorum
dedi¤ini sezmekteyiz. Tunyukuk yukar›daki tüm konuflma aktar›m› tümcelerinde
do¤rudan ancak görsel olmayan duyulmufl tan›t iflaretlemesi yapmaktad›r. Bu
bilgileri birisiyle konuflurken ö¤rendi¤ini ilgili tan›tsal yap›lar› kullanarak sezdir-
mektedir (örne¤in, öNre türk kagangaru sülelim temifl), ancak bu bilgileri kimden
duydu¤unu belirsiz b›rakm›flt›r. Konuflma aktar›m› tümcelerindeki tan›tsal yap›lar
ve metnin devam›ndaki ol sab›n eflidip ifadesi tan›t türünü belirginlefltirmektedir.
Tunyukuk anlat›s›n› flöyle devam ettirir:
ÖRNEK De¤erlendirme
ol sab›n eflidip tün yeme ud›s›k›m kelmez erti
<kün yeme> olurs›k›m kelmez erti
anta sak›nt›ma ilk k›rk›zk]a sü[les]er [yeg er]mifl tedim
kögmen yol› bir ermifl tumifl teyin eflidip bu yolun yor›sar yaramaç› tedim
yerçi tiledim
çölgi az eri bultum
eflidtim az yir y[oli?] an› b[irle?...er]mifl
bir at oruk› ermifl
an›n barm›fl aNar ayt›p bir atl›g barmifl teyin ol yolun yor›sar unç tedim
sak›nt›m
kagan›ma ötüntüm
Yukar›daki ilk iki sat›rda [(Türgifl ka¤an›n›n) bu sözlerini iflitince gece uyuya-
s›m gelmiyordu. (Gündüz) oturas›m gelmiyordu.] Tunyukuk’un bir iç de¤erlendir-
me yapt›¤› görülmektedir. Bu sözcede, Tunyukuk olay an›ndan anlat›m yaparak
duyduklar› karfl›s›ndaki duygusal tepkilerini okuyucuya aktarmaktad›r. Sözcede
anlat›c› sesi hakimdir. Anlat› aktar›m› yap›lmaktad›r.
‹zleyen metin tümcelerine bak›ld›¤›nda Tunyukuk’un iç de¤erlendirme yap-
maya devam etti¤i görülmektedir. Önce anta sak›nt›ma (O zaman düflündüm ifl-
te...) diyerek düflünce aktar›m› yapmakta ve bu aktar›m› yaparken dolayl› akta-
r›m biçimini kullanmaktad›r. Yani, bu tümcelerde aktar›m eylemini (...., düflün-
düm) kullan›lm›flt›r. Anlat› aktar›m›n› keserek kendi sesini, “belirli di¤eri”nin sesi-
ne dönüfltürmekte ve aktard›klar› ile kendisi aras›na mesafe koymaktad›r. Son
tümcedeyse (kagan›ma ötüntüm) konuflma aktar›m› yapmaktad›r. Bu de¤erlen-
dirme tümcelerinin ard›ndan metinde afla¤›da (Kn) biçiminde iflaretlenen iki s›ra-
l› olaydan oluflan karmafl›k olay dizisine ve sonuç(lar)a yer verilmekte ve anlat›
tamamlanmaktad›r.
(K1) sü yor›td›m ÖRNEK

(...)
(K2) k›rg›z›g uka bast›m›z
(...)
Sonuç(lar)
kanin ölürtümüz
kaganka k›rk›z bodunu içikdi yükünti
Yukar›da aç›klanan de¤erlendirme tümcelerinin varl›¤›, Tunyukuk’un, bir dizi

olay› anlatman›n ötesinde, anlat›s›yla “oldu¤unu iddia etti¤i” olaylarda kendisinin
üstlendi¤i rol ile ilgili olarak vurgulama, yönlendirme, hat›rlatma yapmak gibi
bir eylemi de gerçeklefltirmek istedi¤ini göstermektedir.
Öyle ki, Tunyukuk metninde Tabgaç, On Ok, K›rg›z ve Türgifl ka¤anlar›n›n,
kendilerine sald›raca¤›n› ö¤rendi¤ini ve bu yüzden önlem olarak K›rg›zlara sald›-
r› karar›n› kendisinin ald›¤›n› iddia etmektedir. ‹lk kez kendisinin haberdar oldu-
¤u olas› tehlikeye karfl› nas›l bir önlem al›naca¤›na da kendi kendine karar verdi-
¤ini daha sonra ka¤an›na bu tehlikeyi ve ne yap›lmas› gerekti¤ini söyledi¤ini (an-
ta sak›nt›ma ilk k›rk›zk]a sü[les]er [yeg er]mifl tedim kögmen yol› bir ermifl tumifl te-
yin eflidip bu yolun yor›sar yaramaç› tedim yerçi tiledim çölgi az eri butlum eflid-
tim az yir y[oli?] an› b[irle?...er]mifl bir at oruk› ermifl an›n barm›fl aNar ayt›p bir
atl›g barmifl teyin ol yolun yor›sar unç tedim sak›nt›m kagan›ma ötüntüm) beyan
etmektedir.
Bu çerçevede anlat›s›nda herkes taraf›ndan az bilinen ve belki de hiç bilinme-
di¤ini düflündü¤ü K›rg›zlara asker gönderme karar›n› içeren olay› da en yüksek de-
¤erlilik tafl›yan olay olarak öne ç›karmaktad›r. Anlat›sal güvenilirlik gere¤i, bu olay
ile Türk ka¤an›na sald›r› yap›laca¤›na iliflkin bilgileri özetleyen ve kendisinin bu
bilgileri ö¤rendi¤i andaki duygular›n› (rahats›zl›¤›n›, tehlike karfl›s›nda hissetti¤i
tedirginli¤i) aktaran afla¤›daki de¤erlendirme sözcesi aras›nda kiflisel nedenleme
iliflkisi kurmaktad›r.
ol sab›n eflidip tün yeme ud›s›k›m kelmez erti

<kün yeme> olurs›k›m kelmez erti OLAY-› (anlat›sal de¤erlili¤i belirginlefl-
tiren nedenleyici olay)
anta sak›nt›ma ilk k›rk›zk]a sü[les]er [yeg er]mifl tedim
OLAY0 (en fazla anlat›sal de¤erlilik tafl›yan olay)
Yukar›daki iliflkide yer alan nedenleyici olay›n do¤ru oldu¤una metin al›c›s›n›
ikna etmek çabas›yla metninde dilsel aktar›mlar›na ve tan›t türlerine yönelik dü-
zenlemeler (ol üç kagan ögleflip altun y›fl üze kab›flal›m temifl/ öNre türk kaganga-
ru sülelim temifl/ üçegün kab›fl›p sülelim edi yok k›flal›m temifl) yapmaktad›r. An-
lat›s›nda belirli di¤erlerinin sesine yer verifli, dolayl› konuflma aktar›m› biçimlerini
kullanmas›, aktar›m yapt›¤› ifadelerde bilginin sorumlulu¤unun “kendisinde olma-
d›¤›n›” ilgili tan›t yap›lar›n› kullanarak iflaret etmesi raslant›sal bir seçim de¤ildir.
O halde flunu söyleyebiliriz: Tunyukuk yaz›t›ndan al›nan örnek anlat› Kül Tigin
yaz›t›ndakinden farkl› olarak gönderge iflleviyle birlikte anlat›n›n de¤erlendirici
ifllevini de tafl›yan bir anlat›d›r. Bu anlat›da anlat›lan olaylar Tunyukuk’un biyog-
rafisine dönüfltürülmüfltür.
SIRA S‹ZDE Tunyukuk metninde yer alan afla¤›daki anlat› örne¤inde, anlat› yap›s› hangi kurucu ö¤eler-
SIRA S‹ZDE
3 den oluflmaktad›r? Bu anlat› örne¤inde anlat›sal de¤erlilik düzenlemesi yap›lm›fl m›d›r?
bilge tunyukuk ben özüm tabgaç iliNe k›l›nt›m
türk bodun tabgaçka körür erti
S O R U S O kanin
türk bodun R U bulmayin tabgaçda adr›ld›
kanlant›
D‹KKAT kanin kodup
D ‹ K K tabgaçka
AT yana içikti
teNri ança temifl erinç
N N
SIRA S‹ZDE “kan bertim
SIRA S‹ZDE
kan›Nin kodup içikdiN”
içikdük üçün
AMAÇLARIMIZ teNri ölAMAÇLARIMIZ
demifl erinç
türk bodun ölti
alk›nt›
yok bolt›
türk sir bodun yerinte bod kalmad›
TELEV‹ZYON
Afla¤›daT ETunyukuk
LEV‹ZYON
metninden al›nm›fl bir di¤er anlat› örne¤i yer almaktad›r. Bu
örnekte de Tunyukuk’un anlat›s›n› gönderge ifllevinin yan› s›ra de¤erlendirici iflle-
viyle de kulland›¤› görülmektedir. Bir önceki örnekte gözledi¤imiz tüm söylemsel
‹NTERNET düzenlemeler ‹ N T Ebu
R N Eanlat›
T da kullan›lm›flt›r. Bu örnek anlat›n›n da en yüksek anlat›-
sal de¤erlilik düzenlemesi içerdi¤i görülmektedir.
En yüksek anlat›sal de¤erlilik tafl›yan olaya, neden iliflkisiyle ba¤lanan olay
(Olay -1) anlat›l›rken dolayl› konuflma aktar›m› yap›lm›flt›r. Böylece, belirli bir di¤er
kiflinin sesi metne sokulmufltur. Aktar›lan içerik yeniden dile getirme biçiminde su-
nulmufltur. Bu sözcedeki tan›tsal yap›, anlat›c›n›n olay› do¤rudan gören bir kifliden
duydu¤unu ve bu bilgiye dayanarak do¤rulu¤unu iddia etti¤ini göstermektedir. Ya-
ni Tunyukuk, okuyucuya bu söylediklerimin bizzat flahidi olan benim d›fl›mda bi-
ri var iletisini aktararak anlat›sal de¤erlilik düzenlemesini güçlendirmektedir.
Örnek üzerinde karmafl›k olay dizisi içindeki olaylar yukar›da oldu¤u gibi (Kn)
biçiminde iflaretlenmifltir. Anlat›n›n, karmafl›k olay dizisinin zamanda s›ral› üç olay-
dan olufltu¤u görülmektedir. Anlat› metninin önemli bir bölümü bir önceki örnek-
te oldu¤u gibi, de¤erlendirme sözcelerinden oluflmaktad›r.
Yönlendirme ÖRNEK
›da taflda kalmifli kubran›p yeti yüz bolt›
eki ülügi atl›g erti
bir ülügi yadag erti
yeti yüz kiflig uduzugma ulug› flad erti
De¤erlendirme
ayg›l tidi
ay›gmas› ben ertim bilge tunyukuk
kagan mu k›flayin tedim
sak›nt›m
toruk bukal› semiz bukal› ›rakda bilser semiz buka toruk buka teyin bilmez ermifl
teyin
ança sak›nt›m
Yönlendirme
ANTA K‹SRE
teNri bilig bertük üçün özüm ök kagan k›fld›m bilge tunyukuk
buyla baga tarkan birle ilterifl kagan boluy›n birye tabgaç›g öNre k›tany›g y›rya
oguzug üküfl ök ölürti
Yönlendirme
bilgesi çab›fli ben ök ertim
çogay kuzin kara kumug olurur ertimiz
keyik yiyü tab›flgan yeyü olurur ertimiz
bodun boguzi tok erti
yag›m›z tegre oçuk teg erti
biz afl teg ertimiz
De¤erlendirme
OLAY-› (Anlat›sal de¤erlili¤i belirginlefltiren nedenleyici olay)
[ança olurur erkli oguzdundan küreg kelti
küreg sabi antag
tokuz oguz bodun üze kagan olurtu tir
tabgaçgaru kun› seNünüg ›dmifl
k›tanygaru toNra eflimig ›dmifl
sab ança ›dmifl
azk›nya türk [bodun?] yoruyur ermifl kagani alp ermifl
ayguç›si bilge ermifl
ol eki kifli bar erser sini tabgaç›g ölürteçi tir men
öNre k›tany›g ölürteçi tir men
bini oguzug ölürteçik tir men
tabgaç birdin yen teg
k›tany öNdün yen teg
ben y›rd›nta yan tegeyin
türk sir bodun yerinte idi yor›mazun
usr idi yok k›flal›m tir men]
OLAY0 (En fazla anlat›sal de¤erlilik tafl›yan olay)
ol sab›g eflidip tün ud›s›k›m kelmedi
küntüz olurs›k›m kelmedi
ANTA ÖTRÜ
kagan›ma ötündüm
ança ötündüm
tabgaç oguz k›tany buçegü kab›flsar kaltaç› biz
öz içi tafl›n tutmifl teg biz
yuyka erkli topulgal› uçuz ermifl
yinçge erklig üzgeli uçuz
yuyka kal›n bolsar topulguluk alp ermifl
yinçge yogun bolsar üzgülük alp ermifl
öNre k›tanyda birye tabgaçda kurya kur›d›nta y›rya oguzda eki üç biN sümüz kel-
teçimiz bar mu ne
ança ötündüm
kagan›m ben özüm bilge tunyukuk ötüntük ötünçümin eflidü berti
(köNlüNçe uduz dedi.
(K1) kök ö_üg yo¤uru ötüken y›flgaru uduztum
(K2) inigek kölekin toglada oguz kelti
Yönlendirme
[süsi alt› biN ] ermifl
biz iki biN ertimiz
(K3) sü_üfldümüz
Sonuç(lar)
teNri yarl›kad› yanyd›m›z
ügüzke tüfldi
yanyduk yolta yeme ölti kök
ANTA ÖTRÜ
oguz kop›n kelti
tü[rk kagan›g] ötüken yerke ben özüm bilge tonyukuk <kelürtüm> ötüken yerig)
konmifl teyin eflidip
biryeki bodun kuryak› y›ryak› öNreki bodun kelti
SIRA S‹ZDE Tunyukuk metninde yer alan yukar›daki anlat› örne¤ini, anlat›n›n de¤erlendirici ifllevi aç›-
SIRA S‹ZDE
4 s›ndan Kül Tigin yaz›t›n›n afla¤›da yer alan ilgili bölümüyle karfl›laflt›r›n›z.
Kül Tigin Do¤u Yüzü
biriye tabgaç bodun yag› ermifl
S O R U y›r›ya bazS Okagan
R U tokuz oguz bodun yag› ermifl
k›rk›z kur›kan otuz tatar k›tany tatab› kop yag› ermifl
D‹KKAT kaN›m kagan
D ‹ K K Abunça
T k›rk artuk› yeti yol› sülemifl
yegirmi süNüfl süNüflmifl
(...)
N N
Son olarak afla¤›daki iki örnek anlat›y› karfl›laflt›ral›m. Tunyukuk metninden al›-
AMAÇLARIMIZ nan afla¤›daki anlat› örne¤inde de yukar›dakilere benzer biçimde anlat›sal de¤er-
AMAÇLARIMIZ
lilik düzenlemesi yap›lm›flt›r. Anlat› gönderge ifllevinin yan› s›ra de¤erlendirici iflle-
viyle de kullan›lmaktad›r. Anlat› metninin büyük bir bölümünde de¤erlendirme
K ‹ T A P sözcelerineK yer
‹ T verildi¤i
A P görülmektedir. Tunyukuk, en yüksek anlat›sal de¤erlilik
tafl›yan olay› nedenleyen olay› (Olay-1) sunarken dolays›z, ancak görsel olmayan
duyusal tan›t› belirginlefltiren tan›tsal yap›y› kullanm›flt›r. Böylece bu bilgiyi bir fle-
kilde birinden duydu¤unu sezdirerek “bu durumun benim d›fl›mda bir tan›¤› var”
iletisini okuyucuya aktarmakta, ancak bilgi kayna¤›n› yine belirsiz b›rakmaktad›r.
Metinde karmafl›k olay dizisi sadece iki s›ral› olaydan oluflmaktad›r.
Yönlendirme ÖRNEK
eki biN ertimiz
eki sümüz bolt›
OLAY-1 (Anlat›sal de¤erlili¤i belirginlefltiren nedenleyici olay)
türk bodun k›[l›ng]al› türk kagan olurgal› flantuN bal›kka taloy ügüzke tegmifl
yok ermifl
De¤erlendirme
OLAY0 (En fazla anlat›sal de¤erlilik tafl›yan olay)
kagan›ma ötünüp
(K1) sü eletdim
(K2) flantuN b[al›kka] taloy [ügüzk]e tegürtüm
Sonuç(lar)
üç otuz bal›k s›d›
Kül Tigin yaz›t›nda ise, yukar›daki anlat› örne¤inde Tunyukuk’un anlat›sal de-
¤erlilik düzenlemesiyle vurgulayarak sundu¤u Türk halk›n›n fiantung flehirlerine
ulaflt›r›lmas› olay› afla¤›da görüldü¤ü gibi bir yönlendirme bilgisi ve bu bilgiye ek-
lenen iki olay›n anlat›m› yap›larak sunulmaktad›r. Anlat›c› sesinin hakim oldu¤u
bu sat›rlarda, anlat› aktar›m› yap›ld›¤› görülmektedir. Örnek sat›rlarda konuflma
ve düflünce aktar›m› sözceleri yer almamaktad›r.
Kül Tigin Do¤u Yüzü ÖRNEK

eçim kagan olurtukda özüm tardufl bodun üze flad ertim
eçim kagan birle ilgerü yafl›l ügüz flantuN yaz›ka tegi süledimiz
kur›garu temir kap›gka tegi süledimiz kögmen afla k›[›rk›z yiriNe tegi süledimiz]
Tunyukuk Yaz›t›n›n Büyük Yap›s›

Tunyukuk yaz›t›, yukar›da anlat› çözümlemesi yaparak baz›lar›n› örnekledi¤imiz
birden çok ö¤e anlat›y› içerir. Yaz›tta yer alan tüm ö¤e anlat›lar birbirine ba¤lan›r.
Bu ba¤lant› anlat›n›n büyük yap›s›ndan söz edebilmemizi sa¤lar. Anlat›n›n büyük
yap›s›nda, ö¤e anlat›lar her ö¤e anlat›da yer alan karmafl›k olay dizisindeki olayla-
r›n zamanda s›ral› olmas› nedeniyle birbirlerine ba¤lanmaktad›r. Bir di¤er deyiflle,
bu metinde her ö¤e anlat› içinde bir karmafl›k olay dizisi ve metnin bütününde de
bu karmafl›k olaylar›n zamanda s›ralan›yor oluflu nedeniyle bir birleflik ve tek kar-
mafl›k olay dizisi mevcuttur.
Karmafl›k olaylar›n zamanda s›ral›l›¤› yoluyla birbirlerine ba¤lanan tüm ö¤e an-
lat›lar, metnin büyük yap›s› içinde afla¤›daki de¤erlendirme bölümüyle iliflkilen-
mektedir. Bu yolla metne alg›lanabilir bir bütünlük ve süreklilik kazand›r›lm›flt›r.
De¤erlendirme bölümü, hat›rlanaca¤› gibi, anlat› metinlerinde anlat›n›n var olma
nedenini, anlat›c›n›n bu anlat›yla yerine getirmeyi hedefledi¤i iletiflimsel amac›n›
sezdiren bir kurucu parçad›r. Bu yönüyle edimsel güç yüklenmekte vurgulama,
yönlendirme, hat›rlatma, uyarma gibi bir edimin gerçeklefltirilmesini sa¤lamaktad›r.
Tunyukuk yaz›t›ndaki her bir ö¤e anlat›, gönderge ifllevinin yan› s›ra de¤erlen-
dirici ifllevle de kullan›lm›fl ve metinde anlat›c›n›n biyografisi öne ç›kar›lm›flt›r. Bu
yolla, metin al›c›s›n›n afla¤›da yer alan ç›kar›msal tan›tlar› içeren iddialar› onay-
lamas› amaçlanmaktad›r. Metnin büyük yap›s›nda yer alan de¤erlendirme bölümü
bu amac› belirginlefltirmektedir.
Tunyukuk metninde, ö¤e anlat›lar›n tümüne gönderim yapan de¤erlendirme
sözcesinin içerdi¤i metin tümcelerinin tamam›nda düflünce aktar›m› yap›lmakta-
d›r. Aktar›m dolays›z ba¤›ms›z düflünce aktar›m› biçiminde gerçeklefltirilmifltir.
Yani aktar›m tümceleri (... diye düflünüyorum) kullan›lmam›flt›r. Dolays›z ba¤›m-
s›z düflünce aktar›m› metin üreticisine kendi iddias›n›, bunun bir iddia oldu¤unu
etiketlemeden örterek böylece okuyucunun da metindeki verileri kullanarak olufl-
turabilece¤i bir iddia haline dönüfltürerek sunma olana¤› verir. Bu nedenle, bu tür
düflünce aktar›m› tümcelerinin iletiflimsel etkisi yüksektir (Thompson,1996).
ÖRNEK De¤erlendirme
ilterifl kagan kazganmasar udu ben özüm kazganmasar il yeme bodun yeme yok
erteçi erti kazgantukin üçün udu özüm kazgantukum üçün il yeme il bolt› bodun
yeme bodun bolt›
[‹lterifl Ka¤an kazanmasayd›, ve ben kendim kazanmasayd›m devlet de halk da
olamayacakt›. Ka¤an kazand›¤› için ve ben kendim kazand›¤›m için devlet de
devlet oldu, halk da halk oldu.]
(...)
ilterifl kagan kazganmasar yok erti erser ben özüm bilge tunyukuk kazganmasar
ben yok ertim erser
kapgan kagan türük sir bodun yerinte bod yeme bodun yeme kifli yeme idi yok er-
teçi erti
[‹lterifl Ka¤an kazanmasayd›, (ya da hiç) olmasayd›, ben kendim Bilge Tunyukuk
kazanmasayd›m, (ya da) ben hiç omasayd›m Kapgan Ka¤an Türk Sir halk› ülke-
sinde boy da, halk da, insan da olmayacakt›.]
Tunyukuk metninin büyük yap›s›ndaki son sözce ise afla¤›da da görülece¤i

gibi, bitifl ifllevlidir. Bu sözce ile anlat› tamamlanmakta ve konuflma zaman›na
dönülmektedir.
ÖRNEK Bitifl
ilterifl kagan bilge tunyukuk kazgantuk üçün kapgan kagan türük sir bodun yor›-
duk› bu
türük bilge kagan türük sir bodunug oguz bodunug igidü olurur
[‹lterifl Ka¤an ve Bilge Tunyukuk kazand›¤› için Kapgan Ka¤an’›n Türk Sir halk›-
n›n geliflmesi (iflte) bu(dur). Türk Bilge Ka¤an, Türk Sir halk›n› besleyerek tahtta
oturuyor.]
Bu çözümlemeyle Türkçenin eldeki en eski yaz›l› belgelerinin önde gelen iki

örne¤ine anlat› yap›s› ve söylemsel özellikleri aç›s›ndan bakt›k. Her ne kadar iki
yaz›t da anlat› söyleminin egemen oldu¤u birer metin örne¤i olsa da iki farkl› an-
lat› alt türünü iflaretleyen söylemsel düzenlemeler içerdiklerini gözledik.
Özet
N
A M A Ç
Anlat› söylemi ile anlat› metni aras›ndaki iliflkiyi N
A M A Ç
Kiflisel deneyim anlat›lar›n›n di¤er anlat›lardan
1 tan›mlayabilmek. 5 ayr›lan yönünü aç›klayabilmek.
Anlat› söylemi, bitmifllik gösteren bir dizi olay›n Bir kiflisel deneyim anlat›s›, de¤erlendirici iflle-
öncelik sonras› içeren olufl s›ras› içinde sunuldu- viyle konuflucunun biyografisinin gözlenmesini
¤u söylem türüdür. Anlat› metinleriyse geçmifl sa¤layan ve gerçek olaylarla uyumlu bir s›ra içe-
deneyimlerin ya da daha genel bir söyleyiflle bit- recek biçimde s›ralanan bir dizi olay›n kayd›d›r.
mifllik tafl›yan olaylar›n olufl s›ras›na göre anlat›l- Kiflisel deneyim anlat›lar›n›n, al›c›lar› üzerinde
d›¤› kendine özgü bir yap›s› ve kurucu parçalar› etki gücü vard›r. Bu nitelikleriyle basit, pek dik-
olan metinlerdir. kate al›nmayacak ya da önemsenmeyecek dene-
N
yimlerin anlat›m›ndan farkl›lafl›rlar. Kiflisel dene-
Sözlü anlat› çözümlemesinin amaçlar›n› s›rala- yim anlat›lar›nda anlat›sal nedensellik stratejisi
A M A Ç
2 yabilmek. kullan›l›r.
N
Sözlü anlat› çözümlemesi, anlat›c›lar›n yaflad›k-
lar› olaylar› anlat›rken yeniden nas›l yorumlad›- A M A Ç Anlat›sal nedensellik stratejisini tan›mlayabilmek.
6
¤›, de¤erlendirdi¤i ve gerekçelendirdi¤iyle ilgile- Kiflisel deneyim anlat›lar›nda çok fazla kiflinin bil-
nir. Çözümleme flu amaca ulaflmay› hedefler: An- medi¤i düflünülen bir olay, anlat›da aktar›lan di-
lat›c›n›n, çeflitli dilsel düzenlemeler yaparak (ör- ¤er olaylardan ayr›larak anlat›c› taraf›ndan öne
ne¤in olay aktar›m›nda bitmifllik görünüflünün ç›kar›l›r. Bu olay en yüksek anlat›sal de¤erlilik
kullan›lmas›) metin al›c›s›n›n da yaflanm›fl olaylar tafl›yan olayd›r. Anlat›c›, metin al›c›s›n› anlat›sal
olarak alg›layabilmesini sa¤lad›¤› yaflant›lar›n›, de¤erlilik konusunda ikna etmek ister ve bu
nas›l bir zihinsel tasar›m yaparak anlat›s›nda ye- amaçla en yüksek anlat›sal de¤erlilik tafl›yan ola-
niden kurdu¤unu, s›ralad›¤›n› ve biçimlendirip y›, neden iliflkisi kurdu¤unu düflündü¤ü di¤er
anlamland›rd›¤›n› ortaya koymak. bir olaya ba¤layarak sunar.
N Tipik bir anlat› metninin hangi kurucu ö¤eleri

N
A M A Ç Anlat›sal nesnellik stratejisini tan›mlayabilmek.
A M A Ç
7
3 içerdi¤ini aç›klayabilmek. Anlat›sal nesnellik stratejisi anlat›c›n›n, anlatt›¤›
Tipik bir anlat› metninin, anlat› olarak alg›lanma- olaylar›n gerçekte de bu biçimde oldu¤unu iddi-
s›n› sa¤layan birbiriyle iliflkili ifllevsel parçalar› a edebilmek amac›yla anlat›s›nda, tercihen kendi
vard›r. Bu parçalar flunlard›r: Özet, de¤erlendir- duyusal deneyimlerine (görerek, duyarak, doku-
me, karmafl›k olay dizisi, de¤erlendirme, so- narak, tadarak edindi¤i deneyimlerine) dayanan
nuç(lar) ve bitifl. aktar›mlar yapmas›d›r.
N
A M A Ç
Anlat› metinlerinin dilsel özellikleri ile ifllevlerini N
A M A Ç
Dil aktar›m›n› tan›mlayarak dil aktar›m biçim-
4 betimleyebilmek. 8 lerini örnekleyebilmek.
Sözlü Anlat› Çözümlemesinin ilkelerine göre, dil- Dil aktar›mlar›, iletiflimde olaylar ile konuflma ve
sel özellikler, anlat›n›n ifllevlerini ortaya koyar. düflüncelerin aktar›lmas› s›ras›nda ortaya ç›kan
Anlat›n›n iki temel ifllevi vard›r: Birinci ifllev an- dilsel düzenlemeleri gösterir. Anlat› aktar›m›, söz/
lat›n›n gönderge ifllevi olarak adland›r›lan bilgi- düflünce eylem aktar›m›, dolayl› konuflma/ düflü-
lendirme ifllevidir. Anlat›n›n ikinci iflleviyse dene aktar›m›, ba¤›ms›z dolayl› konuflma/düflünce
¤erlendirici ifllevidir. Bu ifllev, anlat›c›n›n belirli aktar›m›, dolays›z konuflma/düflünme aktar›m›
olaylar›, belirli bir düzen içinde ve belirli bir amaç ve ba¤›ms›z dolays›z konuflma/düflünce aktar›m›
do¤rultusunda anlatarak anlatt›¤› olaylar› kendi temel dil aktar›m biçimleridir.
biyografisine dönüfltürebilmesine olanak verir.
NA M A Ç
Dil aktar›m›n›n boyutlar›n› s›ralay›p aç›klaya- N
A M A Ç
Tunyukuk ve Kül Tigin yaz›tlar›n›n anlat› yap›-
9 bilmek. 11 s›n› ve söylemsel özelliklerini aç›klayabilmek.
Dil aktar›mlar›n›n ses, ileti, iflaret ve tutum olmak Tunyukuk yaz›t› birden çok anlat›dan oluflan bir-
üzere dört boyutu vard›r. Ses, aktar›lan ifadenin leflik bir anlat› örne¤i oluflturmaktad›r. Ö¤e anla-
kayna¤› olarak kimin ya da neyin gösterildi¤iyle t›lar›n her biri anlat› yap›s›n›n karmafl›k olay di-
ilgilidir. ‹leti, özgün içeri¤in metin al›c›s›na han- zisi, sonuçlar, yönlendirme ve de¤erlendirme ku-
gi aktar›m yoluyla sunuldu¤udur. ‹flaret, anlat›c›- rucu ö¤elerini içermektedir. Anlat›sal de¤erlilik
n›n bir dilsel aktar›m yapt›¤›n› gösterme fleklidir. ve anlat›sal nedenleme Tunyukuk metni için ti-
Tutum, ileti ya da özgün konuflmac›ya iliflkin ola- piktir. Ö¤e anlat›lar zamanda s›ral› olaylardan
rak aktar›m› yapan›n yapt›¤› yorumlarla ilgilidir. oluflan her karmafl›k olay dizisinin di¤er ö¤e an-
N
lat›daki karmafl›k olay dizisine eklenmesiyle bir-
A M A Ç
Aktar›m tümcelerindeki tan›t türlerini s›ralaya- leflik anlat›n›n karmafl›k olay dizisini oluflturmak-
10 bilmek. tad›r. Tüm ö¤e anlat›lar metnin büyük yap›s›nda
Tan›tsall›k, konuflucunun aktard›¤› önermedeki de¤erlendirme kurucu parças›na ba¤lanmakta ve
bilgiye nas›l ulaflt›¤›n› gösteren dilbilgisel ulam- Tunyukuk’un bu bölümde yer verdi¤i iddialar›-
d›r. Tan›tsal yap›lar, konuflucunun aktard›¤› tüm- n›n tan›tlar› olarak kullan›lmaktad›r. Bu yaz›t,
cenin do¤rulu¤unu, önermeye oldu¤unu duy- Tunyukuk’un biyografisini içermektedir. Kül Ti-
dum, gördüm vb. anlamlar ekleyerek ne ölçüde gin metnindeyse a¤›rl›kl› olarak yaln›zca olay ak-
üstlendi¤ini gösterir. Tan›t türleri dolays›z tan›tlar tar›m› yap›lmaktad›r. Anlat›sal de¤erlilik düzen-
ve dolayl› tan›tlar olmak üzere iki temel türe ve lemesi bu anlat›da tercih edilmemifltir. Bu özel-
bu türler alt›nda yer alan farkl› alt türlere ayr›l›r. likleri iki metnin farkl› iletiflimsel amaçlara hiz-
met etti¤ini göstermektedir. Kül Tigin yaz›t› olay-
lar hakk›nda bilgilendirme yapan bir anlat› alt tü-
rü örne¤i olufltururken, Tunyukuk metni, al›c›
üzerinde aktar›lan olaylarda Tunyukuk’un rolü-
nün vurgulanmas› amac›yla oluflturulmufl tipik
bir kiflisel deneyim anlat›s› örne¤idir.
1. Anlat› söyleminin temel özelli¤i afla¤›dakilerden han- 6. Ali: “Yar›n ‹stanbul’a gidece¤im.” dedi.
gisidir? Yukar›daki sözcede hangi tür dil aktar›m› yap›lmaktad›r?
a. Süren olaylar›n anlat›lmas› a. Ba¤›ms›z konuflma aktar›m›
b. Bitmifl olaylar›n zaman s›ras› dikkate al›nmadan b. Ba¤›ms›z dolays›z konuflma aktar›m›
anlat›lmas› c. Ba¤›ms›z düflünce aktar›m›
c. Bitmifl olaylar›n zaman s›ras› içinde anlat›lmas› d. Dolayl› düflünce aktar›m›
d. Gerçekleflme olas›l›¤› olan olaylar›n anlat›lmas› e. Sözeylem anlat› aktar›m›
e. Gerçekleflmesi istenen olaylar›n anlat›lmas›
7. “Söylenenlere göre genç çift fliddetli geçimsizlik ya-
2. Afla¤›dakilerden hangisi anlat› metninin zorunlu kufl›yormufl.”
rucu parças›d›r? Yukar›daki sözcede hakim ses afla¤›dakilerden hangi-
a. De¤erlendirme sidir?
b. Yönlendirme a. Belirli di¤erleri
c. Bitifl b. Belirsiz di¤erleri
d. Özet c. Topluluk
e. Karmafl›k olaylar d. Belirlenemez özellikteki di¤erleri
e. Anlat›c› sesi
3. “O an göz göze geldik. Oturdu¤um yerden kalkt›m.
Ard›ndan o da ayn› fleyi yapt›. Sonra sar›ld›k birbirimize.” 8. “Ayfle flimdi çok heyecanl›d›r. Bugün önemli bir ifl
Yukar›daki metin, bir anlat› metninin hangi kurucu par- görüflmesi var.”
ças› olarak ifllev yüklenebilir? Yukar›daki alt› çizili sözce hangi tür tan›t sunmaktad›r?
a. De¤erlendirme a. Do¤rudan tan›t
b. Özet b. Artsüremli ç›kar›m
c. Yönlendirme c. Üçüncü- elden elde edilen tan›t
d. Karmafl›k olaylar d. Eflsüremli ç›kar›m
e. Bitifl e. Akla vurma
4. “Ben bu yaflad›klar›m›, sizin de bafl›n›za böyle bir 9. “kül tigin [alt› otuz] yafl›Na k›rk›z tapa süledimiz
fley gelirse haz›rl›kl› olun diye anlat›yorum.” süNüg bat›m› kar›g söküpen kögmen y›fl›g toga
Yukar›daki metinde hangi tür de¤erlendirme yap›lmak-
yor›p k›rk›z bodunug uda bast›m›z
tad›r?
kaganin birle soNa y›flda süNüfldümiz”
a. Eylem aktar›m› yoluyla de¤erlendirme
Yukar›daki sözcelerde hakim ses afla¤›dakilerden han-
b. Güçlendiriciler
gisidir?
c. Olaylar› geciktirerek de¤erlendirme
a. Belirli di¤erleri
d. D›fl de¤erlendirme
b. Anlat›c› sesi
e. Aç›mlay›c›lar
c. Belirsiz di¤erleri
d. Topluluk
5. Anlat›n›n iki temel ifllevi afla¤›dakilerden hangisidir?
e. Belirlenemez özellikteki di¤erleri
a. Gönderge ifllevi ve betimleme ifllevi
b. Gönderge ifllevi ve de¤erlendirici ifllev
10. “anta sak›nt›ma ilk k›rk›zk]a sü[les]er [yeg er]mifl
c. De¤erlendirici ifllev ve aç›klama ifllevi
tedim..”
d. Aç›klama ifllevi ve betimleme ifllevi
Yukar›daki sözcede hangi tür dil aktar›m› yap›lmaktad›r?
e. Bilgilendirme ifllevi ve gönderge ifllevi
a. Anlat›
b. Ba¤›ms›z düflünce aktar›m›
c. Ba¤›ms›z dolayl› düflünce aktar›m›
d. Ba¤›ms›z dolays›z düflünce aktar›m›
e. Dolayl› düflünce aktar›m›
Okuma Parças›
Türkçenin Eldeki En Eski Ürünleri Olan Yaz›tlar Burada, dönemin Türkçesini ve yaz›tlar›n niteli¤ini yan-
ve Önemleri s›tmalar› bak›m›ndan iki ayr› yaz›ttan al›nm›fl iki küçük
Türk dilinin ve dolay›s›yla Türk yaz›n›n›n elimizde bu- parçay› aktarmak istiyoruz:
lunan en eski belgeleri Yenisey ve Orhun yaz›tlar›d›r. Üze kök teNri asra yag›z yer k›l›ntukda ekin ara kifli og-
Biz burada önce, daha uzun metinler içeren, Köktürk- l› k›l›nm›fl. Kifli ogl›nta üze eçüm apam bum›n kagan,
ler, Türk tarihi ve yaz›n› aç›s›ndan da büyük önem tafl›- istemi kagan olurm›fl. Olurupan türk bodun›n ilin törü-
yan Orhun yaz›tlar› üzerinde duraca¤›z. sin tuta birmifl, tört bulun kop yag› ermifl. Sü sülepen tört
Orhun yaz›tlar›, VIII. Yüzy›l›n ilk yar›s›nda dikilen ve bulundak› bodunug kop alm›fl, kop baz k›lm›fl. Bafll›g›g
“an›t tafl” olarak niteleyebilece¤imiz yaz›l›, büyük tafl- yüküntürmifl, tizligig sökürmifl. (Kül Tigin, do¤u1-2)
lard›r. Yabanc› araflt›r›c›lar›n runik (ya da rünik) yaz› “Üstte mavi gök, afla¤›da ya¤›z yer yarat›ld›¤›nda, ikisi-
olarak and›klar› bir yaz›yla yaz›lm›fl bu an›t tafllardan en nin aras›nda insano¤lu yarat›lm›fl. ‹nsano¤l›n›n üzerine,
önemlileri, en uzun metinleri içeren ve Köktürk’lerin atalar›m Bum›n Ka¤an, ‹stemi ka¤an tahta ç›km›fl. Tah-
en parlak döneminde, 732 tarihinde dikilmifl olan Kül ta ç›karak Türk ulusunun ülkesine ve yasas›na sahip ç›-
Tigin, 734 tarihini tafl›yan Bilge Ka¤an ve 726’da (?) di- k›vermifl, düzenleyivermifl. Dört bucak hep düflman-
kilen, iki tafltan oluflan Tonyukuk (ya da Tunyukuk) m›fl. Ordu göndererek dört bucaktaki uluslar› hep al-
yaz›tlar›d›r. Bunlara, biraz daha eski oldu¤u anlafl›lan m›fl, hep ba¤›ml› k›lm›fl. Bafl kald›ranlara bafl e¤dirmifl,
Ongin, Küli Çor (Ihe Hüflötü) yaz›tlar›n› ekleyebiliriz. dizlilere diz çöktürmüfl...”
Ayr›ca, Mo¤olistan’da bulunmufl, VII. Yüzy›l sonlar›na ‹lterifl kagan kazganmasar, yok erti erser; ben özüm
(688-691) ait oldu¤u düflünülen, II. Köktürk Ka¤anl›¤› bilge tonyukuk kazganmasar, ben yok ertim erser kap-
zaman›ndan kald›¤› anlafl›lan Çoyren yaz›t› da vard›r. gan kagan türk sir bodun yerinte bod yeme bodun ye-
Klyafltorn›y’›n (1971: 249-258) yay›mlad›¤› bu k›sa ve me kifli yeme idi yok erteçi erti. ilterifl kagan bilge tonyu-
eksik yaz›t bize dönemin dili konusunda bilgi vereme- kuk kazgantuk üçün, kapgan kagan türk sir bodun yo-
mekte, Bilge Ka¤an’›n babas› ‹lterifl Ka¤an’›n, Tun Bil- r›duk› bu.
ge, Tun Yegen ‹rkin ve Tonyukuk adlar›n›n geçmesi “‹lterifl Ka¤an kazanmasayd›, olmasayd›, ben kendim
bak›m›ndan ilgi çekmektedir. Bilge Tonyukuk kazanmasayd›m, olmasayd›m; Kapgan
Kül Tigin ve kardefli Bilge Ka¤an ad›na dikilmifl olan Ka¤an Türk Sir ülkesinde boy da ulus da insan da hiç
yaz›tlar, bugünkü Mo¤olistan’da, Baykal gölüne dökü- olmayacakt›. ‹lterifl Ka¤an, Bilge Tonyukuk kazand›¤›
len Orhun (ya da Orhon) nehri yak›nlar›nda bulun- için, Kapan Ka¤an Türk Sir ulusunun yürümesi (gelifl-
maktad›r ki, Orhun yaz›tlar› ad› buradan gelmektedir. mesi) iflte budur. “ (Tonyukuk 2. Tafl, kuzey, 1-3. Sat›r-
Tunyukuk yaz›t› ise Mo¤olistan’›n baflkenti Ulan Bator lar; Köktürk harfleriyle yaz›lm›fl bu parça için bkz 2.
yak›nlar›nda bulunmufltur. Resim).
Orhun yaz›tlar›, iki ka¤an ve bir vezirin a¤z›ndan, çeflit- Varl›klar›ndan ilk kez XII. Yüzy›lda Cuveyni’nin söz et-
li Türk kavimleri ve öteki uluslarla yapt›klar› savafllar›n, ti¤i belirtilen (bkz. Cafero¤lu, 1970: 119) Orhun yaz›tla-
çeflitli etkinliklerin ve ulus için gösterdikleri özverinin r›n›n bilim dünyas›na tan›t›l›fl›, ‹sveçli Strahlenberg’in
anlat›ld›¤›, ulusa hitabe niteli¤indeki belgelerdir. ve Alman araflt›r›c›s› Messerschmidt’in çal›flmalar›yla
Bat› yüzünde bir Çince yaz›t bulunan ve boyu 4 metre- bafllam›fl, Strahlenberg’in “Das Nord und östlicher Teil
ye yaklaflan Kül Tigin an›t tafl›n›n metni, kardefli Bilge von Europa und Asia” adl› kitab›ndan (1730) sonra ya-
Ka¤an taraf›ndan kaleme al›narak diktirilmifl olup ye- p›lan çeflitli araflt›rma gezileri, inceleme ve yay›nlar, bu
¤enleri Yollug Tigin taraf›ndan tafla yaz›lm›flt›r. Do¤a yaz›tlarla ilgili bilgilerimizi geniflletmifltir.
olaylar›n›n ve zaman›n yapt›¤› tahribatla kimi yerleri si- Önemle belirtilmesi gereken, bafllang›çta ‹skandinav
linmifl olan Bilge Ka¤an yaz›t› ise afla¤› yukar› ayn› bü- yaz›s›na (runa) benzetilerek runik yaz› diye adland›r›-
yüklükte olup metninin büyük bölümü Kül Tigin yaz›- lan, afla¤›da niteliklerine k›saca de¤inece¤imiz bir ya-
t›ndaki metnin ayn›d›r; Bilge Ka¤an’›n o¤lu TeNri Kagan z›yla yaz›lm›fl metinlerin çözümlenmesi konusudur.
taraf›ndan diktirilmifltir. ‹ki ayr› tafltan oluflan Tonyukuk Gerçek bir bilimsel baflar› ve ç›¤›r açan bir bulufl olarak
yaz›t›, dönemin güçlü veziri Tonyukuk’un a¤z›ndan, niteleyebilece¤imiz, yaz›tlardaki metinlerin çözümlen-
kendi etkinliklerinin anlat›ld›¤›, bir bak›ma, ulusun yük- mesini Danimarkal› dilci V. Thomsen’e borçluyuz. 1893
selmesindeki rolünün belirtildi¤i bir metni içermektedir. y›l›nda, Kopenhag’da verdi¤i konferansta bu baflar›s›n›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

aç›klayan Thomsen’den sonraki çal›flmalar ve günümü- S›ra Sizde 1
ze gelinceye kadarki yay›mlar Türk dili ve tarihiyle ilgi- Ali, Nilgün’ün yurtd›fl›na gitti¤ini söyledi. sözcesinde
li birçok gerçe¤i gün ›fl›¤›na ç›karm›flt›r. (a’da) dolayl› konuflma aktar›m› yap›lmaktad›r. Aktaran
Yaz›tlar, o günün Türkçesini ve yer yer sanatl› anlat›m- kiflinin söylenenleri kendi sözcükleriyle yeniden ifade
lar›yla Türk yaz›n›n›n en eski örneklerini yans›tmalar› etti¤i gözlenmektedir. Aktar›m sözcesinde içerik korun-
bak›m›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Kitab›m›z›n de- makta, ancak biçim dönüflüme u¤ramaktad›r. Ali: “Nil-
¤iflik bölümlerinde belirtmeye çal›flca¤›m›z gibi, sözvar- gün yurtd›fl›na gitti. sözcesindeyse (b’de) ba¤›ms›z do-
l›¤›ndaki çeflitli ö¤eler, deyimler, kal›p sözler, hatta ata- lays›z konuflma aktar›m› yap›lm›flt›r. Bu sözcede akta-
sözleri ve sanatl› anlat›mlar dönemin Türkçesi üzerin- r›m eyleminin silindi¤i görülmektedir. Ayfle, Ahmet’e
de, kimi araflt›r›c›lar›n görüfllerinin tersine, Türk dilinin gerçekleri söylemeye karar vermiflti. sözcesinde (c’de)
o ça¤daki geliflmiflli¤ini de ortaya koymaktad›r. düflünce eylem anlat› aktar›m› yap›ld›¤› görülmektedir.
Karar vermek eylemi bir düflünce eylem örne¤idir. Ak-
Kaynak: Do¤an Aksan, En Eski Türkçenin ‹zlerin- taran kifli örne¤in Ayfle’nin Bütün gece düflündüm ya-
de. ‹stanbul: Multilingual, 2003. r›n Ahmet’e gerçekleri söyleyece¤im. içeri¤indeki sözce-
sini karar vermek düflünce eylemini kullanarak dönüfl-
türebilir. Biraz zay›flamam gerek diye düflünüyorum.
sözcesindeyse (d’de) ba¤›ms›z düflünce aktar›m› ger-
çeklefltirilmifltir. Bu sözcede aktar›m ö¤elerinin tamam›
silinmifltir.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 2

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlat› Metni ve Anlat› Söy- Ayfle’nin dedi¤ine göre Ali ile Zeynep niflanlanm›fl. söz-
lemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. cesinde (a’da) ikinci elden edinilen tan›t örneklenmek-
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlat› Metninin Yap›s›” ko- tedir. Aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anlat›c›-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. n›n aktard›¤› bilgiyi, söz konusu olay› ya da durumu
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlat› Metninin Yap›s›” ko- görmüfl birisinden duyarak ö¤rendi¤ini göstermektedir.
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Ali ile Zeynep niflanland›. sözcesinde (b’de) bu kez bir
4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlat› Metninin Yap›s› bafl- do¤rudan tan›t söz konusudur. Aktar›lan ifadenin içer-
l›¤› alt›ndaki De¤erlendirme” konusunu yeni- di¤i tan›tsal yap›, bilgi kayna¤›n›n do¤rudan anlat›c› ol-
den gözden geçiriniz. du¤unu iflaretlemektedir. San›r›m Ali ile Zeynep niflan-
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlat›n›n Dilsel Özellikleri land›. ‹kisinin de sa¤ elinde niflan yüzü¤ü var. sözce-
ve ‹fllevleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sinde (c’de) akla vurma örneklenmektedir. Aktar›lan
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlat› Metinleri ve Dil Ak- ifadenin içerdi¤i tan›tsal yap›, anlat›c›n›n aktard›¤› bilgi-
tar›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yi mant›k yürüterek bir zihinsel oluflum ile ç›kar›msal
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil Aktar›mlar›n›n Boyutla- olarak oluflturdu¤unu göstermektedir. Ali ile Zeynep ni-
r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. flanlanm›fl. Annem, Zeynep’in ablas›ndan duymufl. söz-
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil Aktar›mlar› ve Tan›t Tür- cesindeyse (d’de) bir üçüncü elden edinilen tan›t örne-
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ¤i yer almaktad›r. Aktar›lan ifadenin içerdi¤i tan›tsal ya-
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dil Aktar›mlar›n›n Boyutla- p›, anlat›c›n›n aktard›¤› bilgiyi [birisinden] duydu¤unu,
r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ancak o kiflinin söz konusu olaya ya da duruma flahit
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlat› Metinleri ve Dil Ak- olmad›¤›n› gösterir.
tar›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 3
Örnek anlat› parças›nda anlat›n›n afla¤›daki kurucu par-
çalar› içerdi¤i görülmektedir. Anlat›c› önce yönlendir-
me kurucu parças›n› kullanarak metnin al›c›s›na anlat›-
lan olaylar›n yeri, zaman› ve gerçekleflme koflullar› hak-
Kaynaklar
k›ndaki bilgileri sunmaktad›r. [Yönlendirme bilge tun- Crystal, D. (1991). A Dictionary of Linguistics and
yukuk ben özüm tabgaç iliNe k›l›nt›m/ türk bodun tab- Phonetics (üçüncü bas›m). Oxford:Blackwell.
gaçka körür erti/ türk bodun kanin bulmayin tabgaçda Plungian, V. (2001). The place of evidentiality within
ard›ld›/ kanlant›/ kanin kodup tabgaçka yana içikti] the universal grammatical space. Journal of
Yönlendirme bilgilerini anlat›c›n›n de¤erlendirmelerini Pragmatics, 33-3. 349-357.
içeren sözceler izlemektedir [De¤erlendirme teNri an- Labov, W., J. Waletzky (1967). Narrative analysis.: J.
ça temifl erinç/”kan bertim/kan›Nin kodup içik- Helm (Ed.) Essays on The Verbal and Visual Arts.
diN”/içikdük üçün/ teNri öl demifl erinç]. Bu sözceler Seattle: University of Washington Press, 12-44.
anlat›n›n niçin anlat›ld›¤›n› ve anlat›c›n›n bu anlat› ara- Labov, W. (1972). Language in the Inner City.
c›l›¤›yla aktarmaya çal›flt›¤› iletiflimsel niyetini sezdir- Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
mektedir. Anlat›c› anlat›s›yla vurgulama, yönlendirme, Labov, W. (1997). Some further steps in narrative
hat›rlatma, uyarma vb. gibi bir edim gerçeklefltirme ça- analysis. The Journal of Narrative and Life History,
bas›ndad›r. ‹ki de¤erlendirme sözcesi aras›nda kurulan 7 (1-4), 395-415.
anlat›sal nedensellik iliflkisi (kiflisel nedenleme) anlat›- Leech G., N. Short (1981). Style in Fiction. New York:
sal de¤erlilik aç›s›ndan Tonyukuk’un Türk halk›n›n ya- Longman.
flad›¤› ve metinde de¤erlendirme sözcelerinin ard›ndan Mithun, M. (1986). Evidential diachrony in Northern
yer verilen karmafl›k olay dizisi ve sonuç [Karmafl›k Iroquoian languages. (Eds.) W. Chafe, J. Nichols.
olay dizisi türk bodun ölti/ alk›nt›/ yok bolt›/ Sonuç Evidentiality: Linguistic Coding of Epistemology, 89-
türk sir bodun yerinte bod kalmad›] ile ilgili düflünce- 112. Norwood: Ablex Publishing Corporation.
sini kabul edilir bir düflünce olarak öne ç›karmas›na Özünlü, Ü. (2001). Edebiyatta Dil Kullan›mlar›.
olanak sa¤lamaktad›r. ‹stanbul: Multilingual.
Riessman C.K. (1993). Narrative Analysis. Newbury
S›ra Sizde 4 Park, CA: Sage Publications.
Örnek metin parçalar› birbiriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda Tun- Thompson, G. (1996). Voices in the text: Discourse
yukuk metninde yer alan anlat› örne¤inin aksine, Kül perspectives on language reports.: Applied
Tigin metninden al›nan ve ayn› olay içeri¤ini aktaran Linguistics, 17 (4), 501-530.
sözcelerin anlat› metninin kurucu ö¤eleri dikkate al›na- Tannen, D. (1986). That’s Not What I Meant!: How
rak düzenlenmedi¤i; dolay›s›yla anlat›sal de¤erlilik dü- Conversational Style Makes or Breaks Relationships.
zenlemesine de bu metinde yer verilmedi¤i görülmek- NY: Ballantine.
tedir. Kül Tigin metninden al›nt›lanan sözcelerde anla- Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. (Uralic
t›c›n›n belirsiz tan›tlar kullanarak sadece geçmifle iliflkin and Altaic series 69.) Bloomington, The Hague:
olay ve durum betimlemeleri yapt›¤› görülmektedir. Indiana University Publications.
Tekin, T. (1988). Orhon Yaz›tlar›. Ankara: Türk Dil
Kurumu.
Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yaz›t›. Ankara: Simurg.
Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri (Türk dilleri
araflt›rmalar› dizisi 9.) Ankara.
Uzun-Subafl›, L. (1995). Orhun Yaz›tlar›n›n Metindilbi-
limsel Yap›s›. Ankara: Simurg
Uzun, L. (2010). Narrative differences between Orkhon
inscriptions. Journal of the Korean Association of
the Islamic Studies, 20 (2), 237-256.
Willett, T.L. (1988). A Cross-Linguistic Survey of the
Grammaticization of
Evidentiality. Studies in Language 12, 51-97.
Türkçe ‹ngilizce Terimler Listesi 211
Türkçe ‹ngilizce Terimler Listesi

A Eski Bilgi: Old information
Efl anlaml›l›k: Homonymy
Aç›mlama: Paraphrase
Eflseslilik: Homphony
Altanlaml›l›k: Hyponymy
Efldizisel Anlam: Connotational meaning
Anlambilim: Semantics
Eflsöz: Totology
Anlamsal Roller: Semantic roles
Etkisöz: Perlocutionary act
Ad Eksiltme: Metanomy
Eylem-Üye Yap›s›: Argument structure
B Ezgi: Intonation
Ba¤›nt› ‹lkesi: Maxim of relation

Ba¤lam: Context
G
Geleneksel sezdirim: Conventional implicature
Bak›fl›ml› Karfl›tl›k: Converse opposition
Gerektirim: Entailment
Biçimbilimsel Koflullanma: Morphological conditioning
Gösterimsel Anlam: Denotational meaning
Bilgi De¤eri: Information status
Bilgi Yap›s›: information structure
Biliflsel Ba¤lam: Cognitive context – (Söylem Modeli: Disco-
H
Homonymy: Efl anlaml›l›k
urse Model )
Birleflimsel Anlam: Compositional meaning
Bürün: Prosody
‹
‹ddia ‹fadeleri (Belirtici): Representative (assertive)
Bütünleyici Da¤›l›m: Complementary distribution
‹lan edici (Bildirici): Declarative
C-Ç ‹letiflim: Communication

‹letiflimsel Edinç: Communicative competence
Cömertlik ‹lkesi: Generosity maxim
‹lifltirilmifl yepyeni bilgi: Anchored brand-new information
Çeliflki: Contradiction
‹flbirli¤i ‹lkesi: Co-operative principle
Ç›kar›msal Bilgi: Inferrable information
Çok Anlaml›l›k: Polysemy
K
D Kabal›k: Impoliteness
Karfl›t Anlaml›l›k: Oppsitional meaning
Dil Sürçmeleri: Slips of the tongue
Karfl›tsal Da¤›l›m: Contrastive distribution
Do¤ruluk De¤eri: Truth condition
Karfl›tsall›k: Contrastiveness
Dolayl› Söz Eylem: Indirect speech act
Kavramsal Anlam: Conceptual structure
Dolays›z Söz Eylem: Direct speech act
Kay›t d›fl›: Off record
Düzsöz: Locutionary
Kay›tl› Do¤rudan Edim: Bold on record
Durumsal Ba¤lam: Situational context / context of situation
Kibarl›k ilkeleri: Politeness maxims
Durumsal Eski Bilgi: Situationally-evoked old information
Kibarl›k Stratejileri: Politeness strategies
Duygudafll›k ‹lkesi: Sympathy maxim
Kibarl›k: Politeness
E Konu: Topic
Konuflmaya Dayal› Sezdirim: Conversational implicature
Edimbilim: Pragmatics
Küfür: Swearing
Edimsel Eylem: Performative verb
Kullan›lmam›fl Bilgi: Unused information
Edimsel: Performative
Edimsöz: Illocutionary
E¤retileme: Metaphor
N
Nezaket ‹lkesi: Tact Maxim
Eksiltme: Metonymy
Nicelik ‹lkesi: Maxim of quantity
En Küçük Çift: Minimal pair
Nitelik ‹lkesi: Maxim of quality
O-Ö Y
Odak: Focus Yans›t›c›: Expressive
Olumsuz Yüz: Negative face Yeni Bilgi: New information
Önerme: Proposition Yepyeni Bilgi: Brand new information
Önvarsay›m: Presupposition Yönlendirici: Directive
Övgü ‹lkesi: Approbation maxim Yüklem: Predicate
Özellik De¤ifltiren Sesbilimsel Kurallar›: Feature changing Yükümleyici: Commissive
phonological rules Yüz Tehdit Eden Eylemi dile getirmeme: opt out
Yüz Tehdit Edici Edim: Face threatening act
P
Parça Düflüren Kurallar: Segment deletion rules
Parça Ekleyen Kurallar: Segment adding rules
S
Saptay›c›: Constative
Serbest Da¤›l›m: Free variation
Ses Benzeflmesi Kurallar›: Assimilation rules
Sesbilimsel Süreçler: Phonological processes
Sesbilimsel ve Biçimbilimsel Koflullanma: Morphophono-
logical conditioning
Sesbirim: Phoneme
Sesbirimcik: Allophone
Sesbirimlerin Yerini De¤ifltiren Kurallar: Metathesis rules
Sezdirim: Implicature
Sosyo-kültürel Ba¤lam: Socio-cultural context
Söylem Modeli: Discourse model
Söylemsel Ba¤lam: Discourse context
Söylemsel Eski Bilgi: Discourse-old information
Söz Eylem Kuram›: Speech act theory
Sözce: Utterance
T
Tabu sözcükler: Taboo words
Tan›d›kl›k varsay›m›: Assumed familiarity
Tarz ilkesi: Maxim of manner
Ters Karfl›tl›k: Reverse opposition
Tevazu ‹lkesi: Modesty maxim
Tümce: Clause, sentence
U
Uyuflum ‹lkesi: Agreement maxim
V
Vurgu: Stress

Genel Di̇lbi̇li̇m 2 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Genel Di̇lbi̇li̇m 2 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2429

Copyright © 2011 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu

Kitap Koordinasyon Birimi

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 13.000 adet bas›lm›flt›r.

Sesbilim ve Sesbilimsel Süreçler............................................ 18 2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE Anlam Nedir? ........................................................................... 52

4. ÜN‹TE Anlambilim: Tümce Anlam›............................................ ....... 72

Edimbilim I.................................................................................. 90 5. ÜN‹TE

Edimbilim II: Bilgi De¤eri, Bilgi Yap›s› ve 6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE Metindilbilim: Temel ‹lke ve Kavramlar ............................... 152

8. ÜN‹TE Anlat› Çözümlemesi................................................................ 182

Türkçe ‹ngilizce Terimler Listesi................................. ...... 211

• Ses, Harf • Patlamal›, Sürtünmeli,

D‹LLER‹N SESLER‹: SESB‹LG‹S‹

Tablo 1.1 Hava Ak›m› Düzenekleri Bafllat›c›

Tablo 1.2 Hava Ak›m› Düzenekleri Sesler

Difl yuvas› arkas› Damak

Alt oluflturuculardan dil en oynak organd›r. De¤iflik seslerin oluflumunda dilin

Tablo 1.3 Alt oluflturucu Üst oluflturucu Oluflma noktas› Ses

(ii) Oluflma biçimi: Oluflma biçimi ünsüzlerin oluflturucular›n birbirlerine yak-

Tablo 1.4 Ses Sesbilgisel betimleme Sözcükler

[g] ötümlü artdamaks›l patlamal› Tk. göl, gel. Gir

Afla¤›daki ünsüzlerin sesbilgisel betimlenmesini verin: SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Ünlülerin Yatay Düzey

SIRA S‹ZDE Yukar›daki ünlülerin

Bürünsel özellikler, bir ünlü BÜRÜN

Vurgu, konuflma s›ras›nda Vurgu

Konuflma s›ras›nda ses tek Ezgi

2 leyebilmek. Dilde sesler kendi bafllar›na anlam tafl›maz, an-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

• Sesbilim • Sesbilimsel Süreçler

cükleri dikkatlice söyleyin ve söylerken de n harfi ile belirtilen sesi olufltururken

Ancak incelememizi flu noktada durdurursak, yapt›¤›m›z çal›flma yaln›zca ço¤ul

Biçimbirimcik Da¤›l›m Tablo 2.1

Türkçedeki ço¤ul ekinin biçimbirimciklerini ve bunlar›n da¤›l›mlar›n› yukar›da

Bu biçim-sesbilimsel kural, Türkçede ço¤ul ekinin hangi ba¤lamlarda [lar],

b›çak + ço¤ul flekil + ço¤ul

Derin yap› biçimi /bµbak + lAr/ /SEkil + lAr/

Kural› uygula lar ler

Biçim-sesbilimsel incelemelerin bafllang›ç noktas›n›, en küçük çift dedi¤imiz,

oldu¤unu görmekteyiz. Bu genelleme ço¤ul ekinin eklendi¤i sözcü¤ün son sesinin

Bu listelemeye bir göz att›¤›m›zda, [s],[z] ve [´z] biçimbirimciklerin hangi söz-

Görüldü¤ü gibi, ‹ngilizcede ço¤ul ekinin biçimbirimciklerinin niteli¤i eklendik-

[s] son sesi ötümsüz, h›fl›rt›s›z seslerden oluflan sözcüklere

Bu biçim-sesbilimsel kurallar, ‹ngilzice’de ço¤ul ekinin hangi ba¤lamlarda [s],

card + ço¤ul pet+ço¤ul box + ço¤ul

Derin yap› biçimi /kard + z/ /pE t + z/ /baks + z/

´-Kural› ____ ____ +´

Görüldü¤ü gibi, cards sözcü¤ünün türetetiminde, herhangi bir sesbilimsel kural

m› pE “ben be¤eniyorum” m› mpE “ben be¤enmiyorum”

Akan›n olumsuzluk ekinin biçimbirimcikleri, eklendikleri sözcü¤ün ilk sesi ile

SESB‹R‹MLER VE EN KÜÇÜK Ç‹FTLER

SIRA S‹ZDE a. Afla¤›daki SIRA

Kök Sesbirim Kök Sesbirim

b. bel /bEl/ bej /beZ/

Türkçenin ünlü sesbirimleri flunlard›r. Dilbilimde sesbirimler afla¤›daki gibi / /

/i / ön kapal› düz ünlü: iz, iplik, ince v.b.

Bütünleyici Da¤›l›m ve Sesbirimcikler

´-Kural› +´