1.

Uvod
Slobodni radikali reaktivnih vrsta kiseonika i reaktivnih vrsta azota nastaju u našem telu
različitim endogenim sistemima, izloženošću različitim fizičko-hemijskim uslovima ili patološkim
stanjima. Za pravilnu fiziološku funkciju neophodna je ravnoteža između slobodnih radikala i
antioksidanata. Ako slobodni radikali nadjačaju sposobnost tela da ih reguliše, dolazi do stanja
poznatog kao oksidativni stres. Slobodni radikali tako negativno menjaju lipide, proteine i DNK i
izazivaju brojne bolesti kod ljudi. Ironično je da kiseonik, element neophodan za život, u
određenim situacijama ima štetne efekte na ljudsko telo. Većina potencijalno štetnih efekata
kiseonika je posledica formiranja i aktivnosti brojnih hemijskih jedinjenja koja imaju tendenciju
da doniraju kiseonik drugim supstancama. Slobodni radikali i antioksidansi su postali uobičajeni
termini u savremenim diskusijama o mehanizmima bolesti.
2. Slobodni radikali
Slobodni radikali su atomi ili molekuli koji su visoko reaktivni sa drugim ćelijskim
jedinjenjima jer sadrže nesparene elektrone. Slobodni radikali su prirodni nusproizvodi
biohemijskih reakcija u telu, uključujući obične metaboličke procese. Supstance koje stvaraju
slobodne radikale mogu se naći u hrani koju jedemo, lekovima koje uzimamo, vazduhu koji
udišemo i vodi koju pijemo. Slobodni radikali mogu prouzrokovati oštećenje delova ćelija kao što
su proteini, DNK i ćelijske membrane krađom njihovih elektrona kroz proces koji se naziva
oksidacija. Zbog toga se oštećenja slobodnih radikala nazivaju i „oksidativna oštećenja“. Kada
slobodni radikali oksiduju važne komponente ćelije, te komponente gube svoju sposobnost da
normalno funkcionišu, a akumulacija takvog oštećenja može dovesti do smrti ćelije. Brojne studije
pokazuju da povećana proizvodnja slobodnih radikala izaziva ili ubrzava povredu nervnih ćelija i
dovodi do bolesti.
2.1 Proizvodnja slobodnih radikala
Slobodni radikali i druge ROS potiču ili iz normalnih esencijalnih metaboličkih procesa u
ljudskom telu ili iz spoljašnjih izvora kao što su izlaganje rendgenskim zracima, ozon, pušenje
cigareta, zagađivači vazduha i industrijske hemikalije. Formiranje slobodnih radikala se
kontinuirano dešava u ćelijama kao posledica enzimskih i neenzimskih reakcija. Enzimske
reakcije, koje služe kao izvor slobodnih radikala, uključuju one koje učestvuju u respiratornom
lancu, u fagocitozi, u sintezi prostaglandina i u sistemu citokroma P-450. Slobodni radikali se
takođe mogu formirati u neenzimskim reakcijama kiseonika sa organskim jedinjenjima, kao i
onima koje se iniciraju jonizujućim reakcijama.
U unutrašnje izvore odnosno unutrašnje uticaje koji izazivaju povećano stvaranje
slobodnih radikala u organizmu spadaju: stres, imunska odbrana, zapaljenja, povrede, veliko
fizičko opterećenje.
U spoljne izvore odnosno spoljne uticaje koji izazivaju povećano stvaranje slobodnih
radikala u organizmu spadaju: duvanski dim, lekovi, način ishrane, neka terapijska i okolna
zračenja, pa čak i fizička aktivnost.
 2.2 Slobodni radikali u biologiji
Očekuje se da će reakcije slobodnih radikala izazvati progresivne negativne promene koje
se sa godinama akumuliraju u celom telu. Takve „normalne“ promene sa godinama su relativno
uobičajene za sve. Međutim, na ovaj zajednički obrazac su postavljeni obrasci na koje utiču
genetika i razlike u životnoj sredini koje moduliraju oštećenje slobodnih radikala. One se
manifestuju kao bolesti u određenim godinama koje su određene genetskim faktorima i faktorima
sredine. Rak i ateroskleroza, dva glavna uzroka smrti, su istaknute bolesti „slobodnih radikala“.
Pokretanje i promocija raka je povezana sa hromozomskim defektima i aktivacijom onkogena.
Moguće je da endogene reakcije slobodnih radikala, poput onih koje inicira jonizujuće zračenje,
mogu dovesti do formiranja tumora. Visoko značajna korelacija između potrošnje masti i ulja i
stope smrtnosti od leukemije i maligne neoplazije dojke, jajnika i rektuma kod osoba starijih od
55 godina može biti odraz veće peroksidacije lipida. Studije o aterosklerozi otkrivaju verovatnoću
da bolest može biti posledica reakcija slobodnih radikala.
3. Oksidativni stres
Oksidativni stres, koji nastaje kao rezultat neravnoteže između proizvodnje slobodnih
radikala i antioksidativne odbrane, povezan je sa oštećenjem širokog spektra molekularnih
jedinjenja uključujući lipide, proteine i nukleinske kiseline. Kratkoročni oksidativni stres može se
javiti u tkivima povređenim traumom, infekcijom, toplotnom povredom, hipertoksijom, toksinima
i prekomernim vežbanjem. Pokretanje, promocija i napredovanje raka, kao i neželjeni efekti
zračenja i hemoterapije, povezani su sa neravnotežom između ROS-a i antioksidativnog
odbrambenog sistema. Reaktivne vrste kiseonika su umešane u indukciju i komplikacije dijabetes
melitusa, očne bolesti povezane sa starenjem i neurodegenerativne bolesti kao što je Parkinsonova
bolest.
3.1 Oksidativni stres i ljudske bolesti
Uloga oksidativnog stresa je pretpostavljena u mnogim bolestima, uključujući
antersklerozu, zapaljenja, određene vrste raka i proces starenja. Danas se smatra da oksidativni
stres značajno doprinosi svim inflamatornim bolestima, sindromu stečene imunodeficijencije,
emfizemu, transplantaciji organa, čirevima na želucu, hipertenziji i preeklampsiji, neurološkim
poremećajima (Alchajmerova bolest, Parkinsonova bolest, mišićna distrofija), bolestima u vezi sa
alkoholizmom i pušenjem i mnogim drugim. Višak oksidativnog stresa može dovesti do oksidacije
lipida i proteina, što je povezano sa promenama u njihovoj strukturi i funkcijama.
3.2 Slobodni radikali i starenje
Ljudsko telo je u stalnoj borbi da ne stari. Sve veći broj bolesti ili poremećaja, kao i sam
proces starenja, pokazuju direktnu ili indirektnu vezu sa ovim reaktivnim i potencijalno
destruktivnim molekulima. Smanjenje slobodnih radikala ili smanjenje njihove stope proizvodnje
može odložiti starenje. Neki od nutritivnih antioksidanata će usporiti proces starenja i sprečiti
bolesti. Na osnovu studija, čini se da se povećani oksidativni stres obično javlja tokom procesa
starenja, a antioksidativni status može značajno uticati na efekte oksidativnog oštećenja povezanog
sa starenjem.
 4. Oksidativno oštećenje proteina i DNK
4.1 Oksidativno oštećenje proteina
Proteini se mogu oksidativno modifikovati na tri načina: oksidativna modifikacija
specifične aminokiseline, cepanje peptida posredovano slobodnim radikalima i formiranje
unakrsnog povezivanja proteina usled reakcije sa produktima peroksidacije lipida. Čini se da su
aminokiseline koje sadrže proteine kao što su metionin, cistein, arginin i histidin najpodložnije
oksidaciji. Modifikacija proteina posredovana slobodnim radikalima povećava osetljivost na
proteolizu enzima. Oksidativno oštećenje proteinskih proizvoda može uticati na aktivnost enzima,
receptora i membranskog transporta. Oksidativno oštećeni proteinski proizvodi mogu sadržati
veoma reaktivne grupe koje mogu doprineti oštećenju membrane i mnogih ćelijskih funkcija.
Peroksilni radikali se obično smatraju slobodnim radikalima za oksidaciju proteina.
4.2 Oksidativno oštećenje DNK
Mnogi eksperimenti jasno pružaju dokaze da su DNK i RNK podložne oksidativnom
oštećenju. Dokazano je da se DNK, posebno kod starenja i raka, smatra glavnom metom. Utvrđeno
je da su oksidativni nukleotidi kao što su glikol i 8-hidroksi-2-deoksiguanozin povećani tokom
oksidativnog oštećenja DNK pod UV zračenjem ili oštećenjem slobodnih radikala. Dokazano je
da je mitohondrijska DNK podložnija oksidativnim oštećenjima koja imaju ulogu u mnogim
bolestima, uključujući rak. Predloženo je da se 8-hidroksi-2-deoksiguanozin može koristiti kao
biološki marker za oksidativni stres.
5. Antioksidansi
Antioksidant je dovoljno stabilan molekul koji može da donira elektron slobodnom
radikalu i neutrališe ga, smanjujući tako njegovu sposobnost oštećenja. Antioksidansi odlažu ili
inhibiraju ćelijsko oštećenje uglavnom zahvaljujući svom svojstvu uklanjanja slobodnih radikala.
Antioksidansi niske molekularne težine mogu bezbedno da komuniciraju sa slobodnim radikalima
i prekinu lančanu reakciju pre nego što se vitalni molekuli oštete. Neki od takvih antioksidanata,
uključujući glutation, ubihinol i mokraćnu kiselinu. Drugi lakši antioksidansi se nalaze u ishrani.
Iako postoji nekoliko sistema enzima u telu koji uklanjaju slobodne radikale, glavni antioksidansi
mikronutrijenata su vitamin E, vitamin C i B-karoten. Telo ne može da proizvede ove
mikronutrijente, pa ih mora unositi ishranom.
5.1 Antioksidativni odbrambeni sistem
Antioksidansi deluju kao hvatači radikala, donatori vodonika, donori elektrona,
dekompozitori peroksida, inhibitori enzima i agensi za heliranje metala. I enzimski i neenzimski
antioksidansi postoje u intracelularnom i vanćelijskom okruženju za detoksikaciju reaktivnih vrsta
kiseonika.
 5.2 Mehanizam delovanja antioksidanata
Za antioksidante su predložena dva osnovna mehanizma delovanja. Prvi je mehanizam
prekida lanca kojim primarni antioksidans donira elektron slobodnim radikalima prisutnim u
sistemima. Drugi mehanizam uključuje uklanjanje inicijatora reaktivnih vrsta kiseonika/reaktivnih
azotnih vrsta gašenjem katalizatora koji inicira lanac.
5.3 Biljke kao izvor antioksidansa
Mnoga antioksidativna jedinjenja, koja se prirodno nalaze u biljnim izvorima,
identifikovana su kao hvatači slobodnih radikala ili aktivnog kiseonika. Učinjeni su pokušaji da se
prouči antioksidativni potencijal širokog spektra povrća poput krompira, spanaća, paradajza i
mahunarki. Postoji nekoliko izveštaja koji pokazuju antioksidativni potencijal voća. Jaka
antioksidativna aktivnost otkrivena je u bobicama, trešnjama, citrusima, suvim šljivama i
maslinama. Zeleni i crni čajevi su detaljno proučavani u nedavnoj prošlosti zbog antioksidativnih
svojstava.
6. Zaključak
Oštećenje slobodnih radikala doprinosi etiologiji mnogih hroničnih zdravstvenih problema
kao što su kardiovaskularne i inflamatorne bolesti, katarakta i rak. Antioksidansi sprečavaju
oštećenje tkiva izazvano slobodnim radikalima tako što sprečavaju stvaranje radikala, uklanjaju ih
ili promovišući njihovu razgradnju. Pored endogenih antioksidativnih odbrambenih sistema,
korišćenje i potrošnja dijetetskih i biljnih antioksidanata je odgovarajuća alternativa. Prehrambene
i druge komponente biljaka predstavljaju glavni izvor antioksidanata.