Kako Aristotel shvata čoveka?

Kako Hobs shvata čoveka u prirodnom stanju?

Kako Ruso shvata čoveka u prirodnom stanju?
Šta ja izvor svih zala za Rusoa?
Za koju revoluciju je kao teorijska podloga poslužila misao prosvetitelja?
Kojim problemima se pre svega bave filozofi u prosvetiteljstvu?
Koje su glavne mete kritike prosvetitelja?
Materijalizam u prosvetiteljstvu?
Apsolut kod Dekarta i Spinoze?

Karl Marks
- Rođen 1818 u Triru (Nemačka)
- Studirao pravo, istoriju i filozofiju
- Upoznao se sa Fridrihom Engelsom 1844 u Parizu (zajedno napisali neka važna dela)
- Proteran prvo u Belgiju, pa zatim odlazi u London gde ostaje do kraja života (1883.)
Glavna dela: Kapital, Manifest komunističke partije, Prilog kritici političke ekonomije

MARKSOVA ANTROPOLOGIJA

Šta čoveka razlikuje od životinje? Prvo, čovek ima svesnu i voljnu delatnost. To su tvrdili još
Platon i Aristotel. To čoveka čini samo različitom životinjskom vrstom, čija specifičnost leži u
tome što ima razum. Insekti su, recimo, specifični po tome što imaju tri para nogu. Prema tome,
navedeno određenje ga ne izdvaja iz životinjskog carstva. On je samo još jedna životinja.

Čovek, međutim, može samog sebe i svoju ljudsku vrstu uzeti za predmet svesne i voljne
delatnosti. On može, svesno i voljno delujući na samog sebe kao pojedinca i kao vrstu, da
izmeni sebe i kao pojedinca i kao vrstu. U poslednjoj liniji, čovek proizvodi, stvara samog
sebe. To je ono što čoveka izdvaja iz životnjskog carstva. " Životinja je neposredno jedinstvena sa
svojom životnom delatnošću. Ona se od nje ne razlikuje. Ona je životna delatnost. Čovjek čini
samu svoju životnu djelatnost predmetom svoga htjenja i svoje svijesti... ...Samo zato je njegova
djelatnost slobodna djelatnost." (Marks, "Otuđeni rad"). Nijedna životinja ne deluje slobodno.
Samo čovek deluje slobodno. U tome leži njegova suština.
Međutim, u klasnom društvu, "čoveku se rad, životna delatnost, sam proizvodni život pojavljuje
samo kao sredstvo za zadovoljenje jedne potrebe, potrebe održavanja fizičke egzistencije". Zato
čovek svoju svesnu i voljnu, predmetnu delatnost, odnosno rad, tj. svoju suštinu čini tek
sredstvom za održavanje fizičke egzistencije. Time nastaje otuđeni rad.

OTUĐENI RAD

Otuđenje se po Marksu dešava na četiri nivoa:

a) radniku je otuđen proizvod njegovog rada, jer ne pripada njemu nego drugome. Njegov mu se
proizvod suprotstavlja kao tuđe biće i vlada nad njim.

Tu postoji potpuna analogija sa Fojerbahovom tezom o religijskom samootuđenju čoveka.

Ludvig Fojerbah (filozof koji vrši uticaj na Marksa) smatra da postoji samo priroda, da je čovek
prirodno biće. Prema njemu, ne postoji neki drugi svet, raj ili pakao, niti postoji nešto izvan
prirode, Bog. Šta je onda Bog, ili, šta su onda Bogovi prema Fojerbahu? Čovek, prema
Fojerbahu, otuđuje od samog sebe svoju ljudsku suštinu i čini je božjom suštinom, pa se onda
klanja tvorevinama svojeg duha: "Ne stvara bog čoveka, nego čovek stvara boga". Nije čovek
slika i prilika božja, već važi obrnuto – bog je slika i prilika čoveka.

Tamo gde je Fojerbah video božanstvo kao otuđenu ljudsku suštinu koja, u obliku samostalnog
bića, vlada ljudima, Marks vidi robu (kao otuđenu ljudsku suštinu koja, u obliku samostalnog
bića, vlada ljudima). "Ovde se zbiva samo to da određeni društveni odnos među samim ljudima
uzima za njih fantazmagoričan oblik odnosa među stvarima" (Marks, Kapital), kaže Marks,
nazivajući takvo stanje stvari robnim fetišizmom.

b) radniku je otuđen njegov rad. Radnik se "u svom radu ne potvrđuje nego poriče; ne oseća
srećnim nego nesrećnim; ne razvija slobodnu, fizičku i duhovnu energiju, nego mrcvari svoju
prirodu i upropaštava svoj duh. Stoga se radnik oseća dobro tek izvan rada, a u radu se oseća
loše. Kod kuće je kad ne radi, a kad radi nije kod kuće".

c) Otuđeni rad otuđuje čoveku njegovu vlastitu suštinu. To smo već objasnili.

d) Otuđeni rad otuđuje čoveka od čoveka, pa se jedan prema drugom ne odnose kao ljudi.

ISTORIJSKI MATERIJALIZAM

Materijalizam je filozofsko stanovište koje tvrdi da je sve što postoji materijalno. Duh, svest,
ideje itd. izvedene su iz materije, predstavljaju oblike postojanja materije ili oblike organizacije
materije. Marksova nauka o istoriji zove se istorijski materijalizam, upravo zato što oblici svesti i
duhovni život čoveka (nauke, umetnosti, filozofija, kultura itd.) zavise od načina na koji ljudi
proizvode svoj materijalni život.

Osnovne svoje nauke o istoriji, koja se zove "istorijski materijalizam", najsažetije je izrazio Marx
u čuvenom predgovoru «Kritici političke ekonomije» (1859): "U društvenoj proizvodnji svoga
života ljudi stupaju u određene, nužne odnose, nezavisne od njihove volje, odnose proizvodnje,
koji odgovaraju određenom stupnju razvitka njihovih materijalnih proizvodnih snaga.
Cjelokupnost tih odnosa proizvodnje sačinjava ekonomsku strukturu društva, realnu osnovu na
kojoj se diže pravna i politička nadgradnja i kojoj odgovaraju određeni oblici društvene
svijesti. Način proizvodnje materijalnog života uvjetuje proces socijalnog, političkog i duhovnog
života uopće. Ne određuje svijest ljudi njihovo biće, već obrnuto, njihovo društveno biće
određuje njihovu svijest". Iz navedenog se može shvatiti da Marks jednu društveno formaciju
zamišlja kao zgradu koja ima "prizemlje i dva sprata".

Ali, ova struktura nije beskonfliktna, već dijalektizovana u istorijskoj perspektivi, kao
napredovanje ka slobodi kroz cikluse otuđenja.

Marks u predgovoru «Kritici političke ekonomije» kaže dalje: "Na izvjesnom stupnju svoga
razvitka dolaze materijalne proizvodne snage društva u proturječje s postojećim odnosima
proizvodnje, ili, što je samo pravni izraz za to, s odnosima vlasništva, u čijem su se okviru do
tada kretale. Iz oblika razvijanja proizvodnih snaga ti se odnosi pretvaraju u njihove okove. Tada
nastupa epoha socijalne revolucije…»

Proizvodni odnosi i proizvodne snage se nalaze u dijalektičkom odnosu unutar jedne ekonomske
strukture. Kada se kontradikcija između njih prekomerno razvije, nije više moguće održavati
njihovo jedinstvo. Proizvodni odnosi postaju okovi koji sputavaju razvoj proizvodnih snaga.
"Tada nastupa epoha socijalne revolucije", u kojoj se radikalno, iz osnova, korena menjaju
proizvodni odnosi, tj. odnosi vlasništva.

Hegelova dijalektička filozofija istorije uticala je na Marksovo učenje o istoriji. "O svetskoj
istoriji može se reći da je ona prikaz duha, kako duh stiče znanje o onome što je on po
sebi... ...Istočnjaci još ne znaju da je duh ili čovek kao takav po sebi slobodan. Budući da to ne
znaju, zato i nisu slobodni. Oni samo znaju da je jedan slobodan, ali takva je sloboda upravo zato
samovolja... ...Tek je u Grcima sinula svest o slobodi, zato su i bili slobodni, ali su oni, kao i
Rimljani, znali samo da su neki slobodni, a ne čovek kao takav. To nisu znali čak ni Platon i
Aristotel. Zato su Grci imali robove, uz šta im je bio vezan život i suština njihove lepe
slobode... ... Tek su germanske nacije u hrišćanstvu došle do svesti da je čovek kao čovek
slobodan, da sloboda duha sačinjava njegovu specifičnu prirodu."

Suština duha sastoji se, prema Hegelu, u slobodi. Duh je sloboda. Zašto? Zato što je duh apsolut,
a apsolut je a) ab-solutus ili od-rešen, o-slobođen svakog trpljenja ili uticaja, i b) zato što je
apsolut causa sui ili uzrok samog sebe, tj. on proizvodi ili određuje sebe. Hegel shvata istoriju
kao napredovanje svesti o sebi duha, tj. napredovanje samosvesti duha. Budući da je duh
sloboda, sledi da je istorija napredovanje svesti duha o svojoj vlastitoj slobodi, ili jezgrovito,
napredovanje samosvesti slobode (= duha). Hegel kaže za istočnjake da nisu slobodni zato što ne
znaju da su slobodni. Time što duh saznaje sebe kao slobodnog, kao slobodu, duh zaista postaje
slobodan, duh se zaista oslobađa.

Marks je od Fojerbaha preuzeo materijalistički orijentisanu kritiku Hegela, tvrdeći da ne postoji

ništa izvan, povrh ili iznad prirode, nikakav svet ideja. Međutim, čovek nije samo prirodno biće
(kao životinje), već biće koje živi u istorijsko-društvenoj sredini.

KLASNA BORBA I REVOLUCIJA

"Istorija svakog dosadašnjeg društva jeste istorija klasnih borbi. Slobodni čovek i rob, patricij i
plebejac, baron i kmet, esnafski majstor i kalfa, ukratko - ugnjetač i ugnjeteni stajali su jedan
prema drugom u stalnoj suprotnosti, vodili neprekidnu, čas skrivenu čas otvorenu borbu, borbu
koja se uvek završavala revolucionarnim preobražajem celog društva ili zajedničkom propašću
klasa koje su se borile". (Manifest komunističke partije)

Marx će preuzeti od Hegela ideju da istorija predstavlja napredovanje svesti o slobodi, kao i
ideju da istorija predstavlja napredovanje u slobodi, tj. sve veće i veće oslobađanje, odnosno
sticanje sve većih i većih sloboda.

Ali, svest o slobodi nije dovoljan uslov slobode. Emancipacija je moguća samo upotrebom sile.
Marks će kritici izložiti i samu kritiku, tj. ideju da je kritika sama po sebi dovoljna za
emancipaciju (oslobođenje od religije, recimo). Marks će u vezi sa tim reći: "Nije kritika, nego
je revolucija pokretačka snaga istorije". "Oružje kritike svakako ne može zameniti kritiku
oružja, materijalna sila mora biti oborena materijalnom silom" (Marks, "Rani radovi"). Takva
Marksova kritika Fojerbaha sumira se u njegovoj 11. tezi o Fojerbahu koja glasi: "Filozofi su
svijet samo različito interpretirali, radi se o tome da ga se izmijeni" (Marks, "Teze o
Fojerbahu").

Marks je u komunizmu, kao društvenom uređenju, video ostvarenje apsolutni ili potpune slobode
čovečanstva. Komuniznam je besklasno društvo, asocijacija slobodnih proizvođača u kojoj je
"slobodan razvoj svakog pojedinca uslov slobodnog razvoja za sve".

U celokupnoj istoriji dosadašnjeg društva možemo da razlikujemo klase koje se sastoje od onih
koji rade, ali koji ne poseduju sredstva za proizvodnju (ugnjeteni), i klase koje se sastoje od onih
koji ne rade, ali koji poseduju sredstva za proizvodnju (ugnjetači). Socijalistička revolucija i
potonje odumiranje države trebalo bi da dovedu do komunizma, besklasnog društva u kome su
oni koji rade ujedno vlasnici sredstava za proizvodnju, odnosno u kome nema privatnog, već
samo kolektivnog, društvenog vlasništva nad istim.