Professional Documents
Culture Documents
Boletin 1 SOCHEG SP PDF
Boletin 1 SOCHEG SP PDF
Edición Nº 1, Julio2017
www.socheg.cl
Comité Editorial
Director Boletín:
Temario
Dr. Patricio Barriga P.
Orientación técnica del manejo del
Editores encargados:
Dr. Se rg io Brante s G. Climaterio, pe rspe ctiva m é d ica
Dr. Arnald o Porcile J.
Dr. Sócrate s Ae d o
Definición
Comité Científico:
Dra. Paula Vanhauwe rt S.
Dr. Pab lo Lavín A.
Objetivos y grupo que aplica
Dr. Enzo De voto
Dr. Rod rig o Carvajal Comorbilidad y problemas de salud del
Dr. Rod rig o Macaya grupo
Dra. Ve rónica Cham y P.
Dra. Macare na Castig lione MRS - Validación nacional - Cuestionarios
Dra. Paulina Villase ca complementarios - EMPA modificado
Dra. Marce la Lópe z
Flujograma - Esquema para un manejo
Directorio SOCHEG: individualizado
Dr. Patricio Barriga P. (Pre sid e nte )
Dr. Sergio Brantes G. (Pasp re sid e nte ) Patología cardiovascular y metabólica
Dr. Arnaldo Porcile J. (Ex-Pre sid e nte ) en el grupo. ¿Qué y cómo buscar?
Dr. Rodrigo Carvajal G. (Vice p re sid e nte ) Recomendaciones
Dra. Marcela López P. (Se cre taria Ge ne ral)
Dra. Cristina Irribarra Á. (Te sore ra)
Dra. Claudia Campusano M.(Dire ctora) Evaluación, prevención y tratamiento de fractura
Dr. Luigi Devoto C. (Dire ctor) por osteoporosis
Dr. Pablo Lavín A. (Dire ctor)
Dr. Rodrigo Macaya P. (Dire ctor)
Dra. Paula Vanhauwaert S. (Dire ctora) Evaluación, prevención y manejo de los
cánceres ginecológicos frecuentes: mama,
Consejeros Regionales: cuello, endometrio
Dr. Juan Carlos Carvajal V. (Antofag asta)
Dra. Macarena Castiglione (Conce p ción) Sangrado uterino anormal en la
Dra. Verónica Chamy P. (Valp araíso) perimenopausia
Dr. Eric Fritz Jara (Antofag asta)
Dr. Humberto Hott Aldea (Vald ivia)
Dr. Alessandro Olivarí M. (Conce p ción) Anticoncepción en la perimenopausia
Consejeros: THM: recomendaciones, objetivos y
Dr. Sócrates Aedo M. esquemas
Dr. Ítalo Campodónico G.
Dr. Angelo Castiglione D. Contraindicaciones a la THM
Dr. Luis Cruzat T.
Dr. Luis Espinoza V.
Dr. Guillermo Galán C. Novedades terapéuticas hormonales y
Dr. Reinaldo Gonzalez R otras en el climaterio
Dra. Amanda Ladrón de Guevara H.
Dra. Abril Salinas Q.
Dr. Juan Enrique Schwarze M. Estilo de vida saludable
Dr. Alberto Palominos A.
Dr. Manuel Parra A.
Dr. Ernesto Pizarro O.
Una mirada resumida a las orientaciones técnicas Dr. Arnaldo Porcile J.
del minsal para manejo integral de la mujer
en climaterio.
El MINSAL, d e sp ué s d e un p rolong ad o p roce so, ap rob ó un sub p rog ram a d e salud inte g ral p ara m e jorar calid ad d e vid a e n la p ob lación e n e d ad d e l clim ate rio e n Chile .
Para hace r op e rativas e sas accione s y log rar los ob je tivos y m e tas se d e sarrolló un instrum e nto ind isp e nsab le , una g uía orie ntad ora, b ajo e l nom b re d e “Orie ntacione s
Té cnicas p ara e l Mane jo Inte g ral d e la Muje r e n Ed ad d e l Clim ate rio”(O.T. sob re Clim ate rio), d ise ñad a p ara q ue p ue d a ap licarse e n la re d d e ate nción p rim aria d e l p aís.
Te rm inad a su re d acción y e d ición, fue oficialm e nte d ifund id a a p artir d e fe b re ro d e l 20 14 p ara su ap licación y así facilitar la cap acitación d e m atronas y m é d icos. Para
hace r m ás e ficaz la im p lantación d e d icho p rog ram a e n e l p aís, se d e te rm inó acotarlo a las m uje re s d e 45 a 64 años, incluye nd o tam b ié n a las m uje re s q ue p re se nte n
claud icación ovárica ante s d e e sa e d ad p or razone s d ife re nte s a la m e nop ausia natural.
Com o e llo involucra a m ás d e d os m illone s d e m uje re s chile nas, e l siste m a p úb lico d e salud e valuó q ue solam e nte e s factib le d e lle var a cab o usand o la re d nacional
d e ate nción p rim aria, b asánd ose e n los e q uip os d e salud , p re via cap acitación. Ello, fund am e ntalm e nte im p lica una d e le g ación d e funcione s al p rofe sional m atrona o
m atrón, funcione s claram e nte acotad as y p re cisad as e n la g uía d e m ane jo. En alg o sim ilar a la d e le g ación acotad a d e funcione s d e re g ulación d e la fe rtilid ad y anticon-
ce p ción. La d e rivación a nive le s d e ate nción m é d ica d e m ayor com p le jid ad , ya se a a un se rvicio d e g ine colog ía (e n una g ran p arte d e los casos) o a otros se rvicios, com o
card iolog ía, urolog ía, re um atolog ía, d iab e te s, p siq uiatría, e tc., e stá b ie n d e tallad a e n d icha g uía d e m ane jo d e l MINSAL.
Para d ar fluid e z y op e rativid ad , op tim izand o e ste flujo d e p acie nte s e ntre la re d d e ate nción p rim aria y los nive le s d e m ayor com p le jid ad , e n la m ism a g uía se m anifie sta
q ue e s una cond ición ind isp e nsab le q ue los Dire ctore s d e cad a Se rvicio d e Salud nom b re n, al m e nos, un g ine cólog o con e l rol d e actuar com o coord inad or d e e ste
p roce so.
Ad e m ás d e l im p acto q ue p rod uce e l sínd rom e clim até rico, hay m últip le s factore s m e tab ólicos y p sicosociale s involucrad os e n com orb ilid ad e s q ue afe ctan la calid ad
d e vid a. En la g uía (O.T. sob re Clim ate rio) se d e sarrollan las p autas orie ntad oras p ara id e ntificar y m ane jar las d ife re nte s m od alid ad e s q ue se p re se ntan e n la p e rim e no-
p ausia y e n la p osm e nop ausia con sus re sp e ctivos tratam ie ntos horm onale s y no horm onale s. Ytam b ié n se p re cisan las contraind icacione s y circunstancias q ue re q uie -
re n d e rivación a los g ine cólog os. Con e sp e cial é nfasis e n casos d e sang rad o ute rino anóm alo.
Los se rvicios d e Gine colog ía re cib irán una fracción solam e nte d e la p ob lación fe m e nina e n e d ad d e l clim ate rio. Y la e vid e ncia re g istrad a e s q ue se d e rivan p rincip al-
m e nte sang rad os anóm alos d e la p e rim e nop ausia q ue no han re sp ond id o al tratam ie nto horm onal re com e nd ad o e n la g uía y tod os los sang rad os anóm alos q ue se
p e sq uisan e n la p ob lación d e m uje re s e n la e tap a p osm e nop áusica.
En e l nive l d e m ayor com p le jid ad g ine cológ ica se e valuará e l inform e e cog ráfico y d e cid irá b iop sia e nd om e trial y/ o histe roscop ía, d e cid ie nd o tratam ie nto e n conse -
cue nc ia. Lle g arán p ara re solución solo m iom as com p licad os o d e tam año sup e rior a una g e stación d e 4º m e s. La e vid e ncia histe roscóp ica ha m ostrad o q ue los m iom as
sub m ucosos no son re sp onsab le s d e sang rad o ute rino anóm alo no cíclico, sino q ue e s m ás b ie n d e causal e nd om e trial, ya se a p or atrofia o p rolife ración anorm al. Es así
com o e l e nvío se le ctivo d e sd e la re d p rim aria d e las m uje re s con ovarios q uísticos o tum orale s d e m ás d e 5 cm s d e d iám e tro, los p rolap sos g e nitale s ve rd ad e ram e nte
sintom áticos con o sin incontine ncia d e orina, p rod ucirán una notab le d e scong e stión e n la carg a asiste ncial e n los se rvicios d e g ine colog ía.
Una e straté g ica d ife re nciación q ue hace n las O.T. sob re Clim ate rio e s se p arar las p acie nte s salud ab le s o con com orb ilid ad e s d e b aja com p le jid ad p ara q ue se an ate nd i-
d as e n e l nive l p rim ario, d e las q ue tie ne n com orb ilid ad e s y afe ccione s crónicas, p sicológ icas o trastornos p sicosociale s m ás com p le jos q ue son d e rivad as al nive l d e
ate nción se cund ario.
El g ine cólog o coord inad or e n cad a Se rvicio d e Salud , ad e m ás d e p re ocup arse d e la acre d itación d e las m atronas d e l consultorio, d e b e rá facilitar q ue la p acie nte se a
d e rivad a op ortunam e nte al se rvicio o e sp e cialid ad q ue corre sp ond a. Com o la d e rivación al corre sp ond ie nte Se rvicio d e Gine colog ía e s d e la m ayor re le vancia, se
e sp e ra q ue se p re ocup e d e q ue e se p roce so se d e sarrolle ad e cuad am e nte .
El rol inte g rad or, q ue e s e l corazón d e l ob je tivo op e racional d e e stas O.T. d e l Clim ate rio, se m anifie sta p lante and o q ue e n e l q ue hace r asiste ncial d e los p rofe sionale s
APS, e sp e cialm e nte m atronas y m atrone s, d e b e n ap licar d ife re nte s instrum e ntos y e ncue stas p ara id e ntificar cond icione s, p atolog ías y com orb ilid ad e s, d and o p autas
g e ne rale s q ue d e fine n cuand o d e rivar o e ncauzar a los d ive rsos otros p rog ram as d e l MINSAL, ya se an d e p re ve nc ión o fom e nto d e salud o d e m ane jo y tratam ie nto.
Se d e staca un é nfasis orie ntad o a ap oyar acción sob re los p rincip ale s p rob le m as d e salud d e l p aís. Es d e inte ré s m e ncionar su e je orie ntad or p ara hace rse carg o d e la
m uje r e n e d ad d e l clim ate rio no sólo d e los e fe ctos d e l sínd rom e clim até rico, sino q ue d e tod os los otros asp e ctos q ue inte rvie ne n e n la salud y calid ad d e vid a, tale s
com o: p e sq uisa op ortuna d e l cánce r cé rvico ute rino y d e m am a, id e ntificar los rie sg os m e tab ólicos y card iovasculare s, ob e sid ad , se d e ntarism o, tab aq uism o, alcoholis-
m o, d iab e te s, hip e rte nsión, d e p re sión, viole ncia d om é stica, ad e m ás d e p re ocup arse d e la autore alización, d e la autonom ía p e rsonal y d e los d e sajuste s e n la re lación
fam iliar, social y lab oral.
Las O.T. sob re Clim ate rio m ue stran e scue tam e nte q ué hace r y cuand o d e rivar, e n b ase a la e vid e ncia cie ntífica actualizad a, lo cual se p re cisa e n e l te xto con 355 citas
b ib liog ráficas, cuid ad osam e nte se le ccionad as.
En e stas O.T. se d e staca q ue d e ntro d e los instrum e ntos q ue son p rioritarios e im p ortante s p ara p od e r lle var a b ue n re sultad o e l m ane jo p e rsonalizad o d e cad a m uje r
e n e d ad d e l c lim ate rio e stán la Escala MRS, su Form ulario Com p le m e ntario y e l Exam e n d e Me d icina Pre ve ntivo d e l Ad ulto Mod ificad o (EMPA Mod ific ad o).
www.socheg.cl
Flujograma de atención:
En las O.T. d e Clim ate rio d e l MINSAL hay un d ise ño d e flujog ram a asiste ncial p ara las m uje re s d e 45 a 64 años o q ue te ng an claud icación ovárica ante s d e e sa e d ad .
Tod as las m uje re s q ue cum p le n con d icha cond ición se inscrib e n e n e l siste m a d e ad m isión d e cad a consultorio d e la Re d d e Ate nción Prim aria d e Salud (APS). Es
citad a a la m atrona/ m atrón p ara su ing re so al p rog ram a.
En e sa se sión, la p acie nte re cib e e l form ulario d e MRS y su form ulario com p le m e ntario, ind icánd ose le q ue d e b e com p le tarlo p e rsonalm e nte . Se hace un re g istro d e
los conte nid os e ntre g ad os y se calcula e l d e te rioro e n calid ad d e vid a y los p untaje s m ás afe ctad os.
En se g uid a se com p le m e nta anam ne sis y e xam e n físico. Se ind ag a sob re su cond ición p sicosocial, si am e rita p rofund izar se ap lican instrum e ntos e sp e cíficos. Las O.T.
d e Clim ate rio d e l MINSAL ind ican los e xám e ne s d e lab oratorio y d e im ag e ne olog ía q ue d e b e n solicitarse .
Con e stos ante ce d e nte s e l p rofe sional d e la salud , e n e sta p rim e ra consulta o control, d e fine e l ing re so al p rog ram a d e salud d e clim ate rio, e valuand o tod os los ante ce -
d e nte s acum ulad os y se p ara las p acie nte s salud ab le s o con m orb ilid ad d e b aja com p le jid ad d e las con m orb ilid ad d e m ayor com p le jid ad . Las p rim e ras son citad as al
se g und o control e n e l APS y las otras son d e rivad as al nive l se cund ario d e ate nción o al p rog ram a d e salud corre sp ond ie nte .
Para am b os g rup os d e p acie nte s, e n e ste control se d e cid e a q uie ne s se le s re com ie nd a te rap ia d e re p osición horm onal (TRH). Se las se p ara e ntre las con clim ate rio
asintom ático o con MRS d e m uy b ajo p untaje d e las q ue son sintom áticas, con un p untaje MRS q ue d e m ue stra un com p rom iso sig nificativo d e la calid ad d e vid a.
Se e valuará, e n cad a caso d e m uje re s q ue no te ng an contraind icacione s y q ue ace p tan TRH, la e tap a d e l clim ate rio q ue e stá cursand o y se d e te rm inará la vía y d osis
horm onal. Re cib irán e stróg e nos si no tie ne n úte ro; se ag re g ará una p rog e stina o p rog e ste rona si tie ne úte ro, consid e rad o com o ind isp e nsab le p ara p re ve nir p rolife ra-
ción e nd om e trial y cánce r d e e nd om e trio.
Las m uje re s q ue p re se ntan ovarios funcionante s y d e se an e vitar e m b arazos, re cib irán anticonce p ción; p e ro q uie ne s use n anticonce p tivos horm onale s p od rán re cib irlos
hasta q ue se d ocum e nte la claud icación ovárica con un FSH alto (al m e nos 30 m IU/ m L).
En la m ism a O.T. d e Clim ate rio d e l MINSAL se d e tallan los fárm acos horm onale s q ue re com ie nd a e l Ministe rio.
En e l te rce r control, tod as las m uje re s p articip arán d e los d ife re nte s p rog ram as d e salud y accione s p re ve ntivas d e sarrollad as p or APS, re cib e n conse je ría, p od rán
p articip ar e n talle re s e structurad os q ue e stán d e scritos con p re cisión e n las O.T. d e Clim ate rio d e l MINSAL.
Las m uje re s con tratam ie nto horm onal se rán e valuad as, incluye nd o un nue vo c ue stionario MRS y se d e cid irá si re q uie re n alg ún ajuste horm onal, sie nd o citad as cad a
6 m e se s. Las p acie nte s sin tratam ie nto horm onal tam b ié n re g istrarán una nue va MRS; se g uirán p oste riorm e nte con controle s anuale s.
¿Qué buscar?
La circunfe re ncia d e cintura, id e alm e nte e stand arizad a e n d e c úb ito, e s la p ie d ra ang ular d e la e valuación m e tab ólica. El p unto d e corte con p od e r e stad ístico p ara
p re d e cir rie sg o varía se g ún la raza, sin e m b arg o e stá claro q ue nue stra p ob lación con c intura ≤ 80 cm rara ve z tie ne alte rad as sus variab le s m e tab ólicas, e n cam b io,
sob re ≥ 88 cm , la m ayoría tie ne tre s o m ás factore s p re d ictivos d e rie sg o m e tab ólico alte rad os. La ob se rvación d e acantosis níg ricans e n cualq uie r zona corp oral e n
p e rsonas con sob re p e so u ob e sid ad , hace sup e rfluo re alizar p rue b as ad icionale s p ara id e ntificar re siste ncia a la insulina.
No e s ne ce sario re alizar insuline m ias ni te st d e tole rancia a la g lucosa si se cue nta con una g lice m ia d e ayuno. Mie ntras la g lice m ia no se a ≥126 m g / d L no hay d iab e te s,
al m e nos “p or ahora”. Eve ntualm e nte se p ue d e re alizar una g lice m ia p osp rand ial y he m og lob ina g licad a (A1C), e sp e cialm e nte si la p e rsona re fie re p olid ip sia o nicturia.
Hay corre lación e ntre g lice m ias d e ayuno e n e l rang o 10 0 -125 m g / d L y los valore s d e A1C e ntre 5,7 y 6,4%, p ara d e finir al g rup o d e p re d iab é ticos. Este e s un g rup o
m archand o hacia la d iab e te s p e ro e n e tap a re ve rsib le y aún sin d años e structurale s m icrovasculare s e vid e nc iab le s. Se le s p e d irá la m e ta d e re d ucir e l p e so y log rar A1C
consiste nte m e nte p or d e b ajo d e 6,5% e n controle s p e riód icos. De b e rían se r ob je to d e inte rve ncione s inte nsivas p ara cam b iar su e stilo d e vid a y vig ilar las d e m ás
variab le s m e tabólicas.
La p re sión arte rial e s variab le d e rie sg o m e tab ólico si e s ≥ 130 / 85 m m Hg . El nive l d e p re sión arte rial d e b e ría influir ante una e ve ntual TRH, p re firie nd o transd é rm icos o
TRH com b inad as con d rosp ire nona e n hip e rte nsas.
El p e rfil lip íd ico e s e se ncial, d e b id o a q ue valore s d e Cole ste rol LDL ≥190 m g / d L se asocian a rie sg o d e infartos aunq ue tod as las d e m ás variab le s e sté n norm ale s. Esta
situación no e s com ún e n la m uje r a m e nos q ue te ng a m uy m alos háb itos alim e ntarios o se a p ortad ora d e alg una d e las d islip id e m ias cong é nitas, q ue son d e m uy rara
p re vale ncia. Tam p oco e s tan com ún q ue las m uje re s e n la p e ri y p osm e nop ausia re q uie ran d e fárm acos p ara re d ucir e l cole ste rol. La inform ación e p id e m iológ ica
acum ulad a cristalizó e n m od e los b astante p re cisos p ara tom ar d e cisione s clínicas d e inte rve nc ión con fárm acos con e vid e ncia d e b e ne ficio. El Score d e Fram ing ham ,
ha e volucionad o a “score card iovascular”al incorp orar fórm ulas d ife re nciad as p ara p e rsonas d e raza afroam e ricana o p ara los d e m ás. En e se m od e lo, q ue e stá d isp oni-
b le e n e l p ane l d e “instrum e ntos”e n e l sitio we b d e SOCHEG (http :// www.soche g .cl/ INSTRUMENTOS.htm l) se p ue d e calcular e l rie sg o d e infarto a 10 años com b inand o
las sig uie nte s variab le s: e d ad , se xo, cole ste rol total y HDL, control d e la p re sión arte rial, d iab e te s y tab aq uism o. Es re com e nd ab le utilizar hab itualm e nte e ste calculad or
fre nte a la p acie nte , p orq ue p e rm ite m ostrarle e l p e so re lativo d e cad a variab le , ayud a a e nfatizar la im p ortancia d e cad a inte rve nción d e tratam ie nto; e vita m uchos
tratam ie ntos inne ce sarios con e statinas. Hay b ase d e e vid e ncia p ara p re scrib ir e statinas e n m uje re s q ue te ng an score d e 7,5% o m ás, lo cual e s, com o ya se ha e xp re sa-
d o, m e nos fre cue nte d e lo q ue se sup one . Prob ab le m e nte la inte rve nción m ás p ote nte d e rivad a d e e ste m od e lo se rá ob te ne r d e te nción p e rm ane nte d e l tab aq uism o.
Com o se p ue d e ap re ciar, e ste m od e lo d e score “e x-Fram ing ham ” no p re d ice d iab e te s ni tom a e n cue nta factore s re lacionad os con ob e sid ad o se d e ntarism o, p or lo
tanto, ATP-III sig ue sie nd o e l m od e lo e stand arizad o m ás e ficie nte p ara m onitore ar a la p e rsona con sob re p e so u ob e sid ad . Re cord e m os q ue ATP-III e s e l “ad ult tre atm e nt
p ane l-III” q ue d e fine e l sínd rom e m e tab ólico e n b ase a cinco variab le s: Circunfe re ncia d e cintura, g lice m ia d e ayuno, cole ste rol HDL, trig licé rid os y p re sión arte rial ≥
130 / 85 m m Hg .
La p re se ncia d e trig licé rid os alte rad os e s un m arcad or re d und ante d e rie sg os asociad os a la carg a d e carb ohid ratos, no tie ne p od e r p re d ictivo e n rie g o CV p or sí solo,
p e ro e s útil p ara e stim ar e l rie sg o m e tab ólico se g ún los p arám e tros d e ATP-III, q ue sig ue n te nie nd o alto valor p re d ictivo p ara d iab e te s y CV com b inad os. Se d e b e ría
se g uir utilizand o p ara p e sq uisa y p ara se g uim ie nto. Cuand o se ob se rvan nive le s d e trig licé rid os ≥150 m g / d L se p ue d e ad ve rtir a la p e rsona q ue su ing e sta re cie nte d e
carb ohid ratos (o tam b ié n alcohole s) e s exce siva.
www.socheg.cl
Las OT d e clim ate rio facilitan un m od e lo e structurad o p ara e valuación g lob al q ue se d e nom ina EMPA-m od ificad o (p ág ina 72, Ane xo 3) . No e s otra cosa q ue un re sum e n
d e las variab le s d e l p rog ram a d e m e d icina p re ve ntiva d e l ad ulto, q ue se han e nriq ue cid o al p e rm itir una e valuación inte g ral re unie nd o e n una sola consulta los p arám e -
tros ne ce sarios p ara je rarq uizar cuále s inte rve ncione s tie ne n m ayor urg e ncia e n cad a p e rsona, a la ve z q ue controlar e l cum p lim ie nto d e m e tas e n los controle s futuros.
Tod as e stas variab le s d e b e n se r ne ce sariam e nte conocid as si se va a instituir una TRH, p ara e stab le ce r su e le g ib ilid ad . Si lle g ara a d e se m b ocar e n contraind icación d e
TRH, e s d e tod as m ane ras un e xce le nte p unto d e p artid a p ara e l m ane jo inte g ral, q ue com o se sab e , se ce ntra p rim ariam e nte e n log rar la m e jor calid ad d e vid a y e n e l
tie m p o m ás b re ve q ue se a p osib le p e ro a la ve z id e ntifica las p rincip ale s op ortunid ad e s p ara p re ve nción p rim aria d e num e rosas e nfe rm e d ad e s.
Recomendaciones:
Ap licar e l m od e lo d e ate nción inte g ral p rop ue sto e n las OT d e Clim ate rio p ara cualq uie r ám b ito d e la ate nción clínica, p úb lica o p rivad a. Id e ntificar las variab le s d e rie sg o
y fom e ntar la corre cción d e tod as aq ue llas q ue se an m od ificab le s. Utilizar e n lo p osib le e l “Form ulario EMPA m od ificad o”e n e l trab ajo d iario. Consid e rar e stas variab le s
p ara la e ve ntual e le cción d e la TRH e lig ie nd o aq ue lla q ue ofre zca m ás ve ntajas al caso ind ivid ual.
A p artir d e los 35 años nue stra com p osición m ine ral e sq ue lé tica d e clina d e form a m as o m e nos ine xorab le , p e ro e sta curva d e sce nd e nte se vue lve ab ruptam e nte
inte nsa d e sd e e l m om e nto d e la m e nop ausia, a cualq uie r e d ad e n q ue ce se la activid ad ovárica. Pre ve nir oste op orosis y p re ve nir fracturas no e s lo m ism o, aunq ue
g e ne ralm e nte lo p rim e ro re d und a e n lo se g und o.
Son m e d id as d e p re ve nc ión p rim aria p rocurar alcanzar la m e jor m asa y e structura óse a q ue se a p osib le , m e tas q ue d e p e nd e n d e l acce so suficie nte a nutrie nte s (p rote í-
nas, calcio, vitam ina D), d e l e status e ug onad al, d e l tip o d e e je rcicio y d e la p rote cción contra ag e nte s q ue causan oste op orosis, tale s com o fum ar cig arrillos, uso d e
corticoid e s o e xce so d e horm onas tiroid e as d e m od o q ue la e xp osición a e llos se a la m e nor p osib le e n la vid a d e la p e rsona o se tom e n m e d id as d e m itig ación cuand o
e sa e xposición se a ine vitab le .
La presencia de hipogonadismo; el grado o intensidad del hipogonadismo en la posmenopausia varía de una persona a otra.
Portadores de anomalías congénitas de la estructura colágena, generalmente hiperlaxos o portadores de osteogénesis imperfectas, incluyendo las
formas leves heterocigotas.
Hipercalciúricas, con o sin historia de litiasis personal o parental.
Recomendación
La m e nop ausia e s uno d e los p rincip ale s d e te rm inante s d e d ism inución d e la m asa óse a y afe cta a tod as las m uje re s. El tratam ie nto p re coz con re p osición horm onal
(TRH), cuand o no hay contraind icacione s, e s la m e d id a farm acológ ica m ás e ficaz p ara d ism inuir oste op orosis y fracturas e n m uje re s b ie n sup le m e ntad as con vitam i-
na-D y calcio. Los e stróg e nos cue ntan con e vid e ncia p ara re d ucir oste op orosis y fracturas e n m uje re s p osm e nop áusicas e n tod os los g rup os d e e d ad , con o sin b aja
m asa óse a al inicio d e la TRH. Aq ue llas m uje re s q ue no p ue d e n re cib ir te rap ia d e re p osición horm onal o ce san e n su uso, ya se a p or contraind icacione s o p or d e cisión
p e rsonal, d e b e n consid e rar otras m e d id as p ara p rote g e rse d e l rie sg o d e oste op orosis y fractura.
Ante la p re se ncia d e e nfe rm e d ad e s q ue al re conoce rlas se sab e q ue p ue d e n se r causa p ote ncial d e oste op orosis o cuand o se d e te ctan fracturas p or frag ilid ad , se
re com ie nd a inte nsificar las m e d id as d e e valuación, ase g urar m e d id as d e p re ve nción y re alizar se g uim ie nto.
www.socheg.cl
Estrategias de Prevención de Cánceres Dra. Marcela López P.
Ginecológicos.
De acue rd o a d atos oficiale s e n Chile , las p rim e ras causas d e m ue rte p or cánce r e n las m uje re s, ind e p e nd ie nte d e su e d ad , corre sp ond e n e n ord e n d e cre cie nte a
cánce r d e m am a, ve sícula y vías b iliare s, e stóm ag o, traq ue a-b ronq uio-p ulm ón, colon y e n se xto lug ar cánce r ce rvocoute rino, e l re sto d e cánce re s g ine cológ icos com o
ovario y e nd om e trio son m ucho m e nos fre cue nte s, p e ro con alta m ortalid ad , e s p or e llo q ue e strate g ias d e p re ve nción y scre e ning p ara tod os e llos son fund am e nta-
le s.
2) Cáncer Cervicouterino :
Constituye un im p ortante p rob le m a d e salud p úb lica. El 45,2% d e las m ue rte s se p rod uce e n m uje re s e ntre 35 y 64 años, sie nd o la tasa ob se rvad a d e m ortalid ad e n
20 10 d e 6,7 p or 10 0 .0 0 0. La d istrib ución p or e tap as se g ún c lasificación FIGO, m ue stra q ue 69,2% se d iag nostica e n e tap as p re coce s 1 y 2 y 7,4% e n e tap a 4.
Basad o e n p atog é ne sis d e l cánce r ce rvicoute rino hay d os inte rve ncione s m ayore s q ue lo p ue d e n p re ve nir: vacunación y p ap anicolau.
Estud ios rand om izad os han d e m ostrad o q ue las vacunas contra HPV son altam e nte e fe ctivas p re vinie nd o 93 a 10 0 % d e los cánce re s d e b id os a tip os e sp e cíficos d e
HPV cuand o se ad m inistra ante s d e la e xp osición al HPV. La re com e nd ación e s d e 3 d osis e n un p e ríod o d e 6 m e se s, sin e m b arg o, 2 d osis se p arad as al m e nos p or 6
m e se s, tam b ié n ha d e m ostrad o e fe ctivid ad e n niñas m e nore s d e 15 años ( m e d id a im p le m e ntad a e n Chile ). La vacunación e n hom b re s ad e m ás d e re d ucir la incid e ncia
d e infe cción p or HPVy cánce r ce rvicoute rino e n m uje re s no vacunad as, tam b ié n p re vie ne e nfe rm e d ad e s com o cánce r d e p e ne , he rid as g e nitale s, cánce r anal, p ap ilo-
m as orale s y cánce r orofaríng e o, e s p or e llo q ue la OMS e n e l 20 15 re com e nd ó la vacunación tam b ié n e n hom b re s. Aunq ue la cob e rtura d e la vacunación e n Chile ha
id o aum e ntand o g racias al p rog ram a d e vacunación, la m e tod olog ía p ara tam izaje m ás utilizad a a nive l m und ial e s e l Pap anicolau, sie nd o la e d ad re com e nd ad a p ara
e m p e zar a re alizarlo d e sd e los 21 años hasta los 65 años e n Chile , cad a 3 años o cad a 5 años si se com p le m e nta con te st d e DNA d e HPV. No se re com ie nd a scre e ning
e n m e nore s d e 21 años o m ayore s d e 65 años, si e s q ue no tie ne n factore s d e rie sg o.
3) Cáncer de Ovario :
Es e l m ás le tal d e los cánce re s g ine cológ icos, usualm e nte tie ne síntom as ine sp e cíficos e n e tap as te m p ranas, p or lo q ue la m ayoría d e los casos se d iag nostica e n
e stad os avanzad os, conse cue nte m e nte con m al p ronóstico, 40 % d e sob re vid a a 5 años. Prue b as d e scre e ning p ara re d ucir la m ortalid ad han sid o e n vano, scre e ning
con e cog rafía transvag inal , CA 125 y e xam e n clínico se han p rob ad o, p e ro consid e rand o la situación no clara d e e ficacia y costo-e fe ctivid ad , no e stá ind icad a.
La sociedad de oncología ginecológica publicó 5 recomendaciones para la prevención de cáncer de ovario :
Uso d e anticonce p tivos orale s re d uce rie sg o y son se g uros e n m uje re s con BRCA 1 y 2.
Lig ad ura tub aria e stá asociad a a re d uccción d e cánce r d e ovario e n p ob lación g e ne ral y d e alto rie sg o.
Salp ing oofore ctom ía e s e l m é tod o m ás p rob ad o e n m uje re s p ortad oras d e BRCA 1 y 2 p ara p re ve nir cánce r d e ovario e ntre 35-40 años. Sin e m b arg o, la m e nop ausia
p re coz y conse cue nte aum e nto d e m ortalid ad card iovascular hace q ue e sta ind icación solo se a p ara m uje re s d e alto rie sg o.
Conse je ría g e né tica y e xám e ne s son im p e rativos e n m uje re s con incre m e nto d e l rie sg o he re d ad o p ara cánce r d e ovario.
En m uje re s con rie sg o p rom e d io, b rind ar la op ortunid ad d e salp ing e ctom ía al tie m p o d e re alizar cirug ía p é lvica e le ctiva, incluye nd o histe re ctom ía y com o una
alte rnativa a la e ste rilización, lo cual ha d e m ostrad o re d ucir e l rie sg o d e cánce r d e ovario.
4) Cáncer de Endometrio :
Es e l m ás com ún d e los cánce re s g ine cológ icos e n p aíse s d e sarrollad os. Más d e l 90 % d e los casos ocurre n e n m uje re s m ayore s d e 50 años d e e d ad , con una m e d ia
al d iag nóstico d e 63. Sin e m b arg o, 4% ocurre n e n m uje re s < 40 años. La m ayoría son d iag nosticad os e n e tap as te m p ranas, 80 % e n e stad o 1, con 95% d e sob re vid a a
5 años.
Factore s d e rie sg o p ara cánce r d e e nd om e trio son IMC > 25, sind rom e m e tab ólico, hip e rte nsión arte rial, d iab e te s, nulip arid ad , infe rtilid ad , te rap ia e strog é nica sin
op osición, tum ore s p rod uctore s d e e stróg e nos, m e narq uia te m p rana, m e nop ausia tard ía y m uje re s p ostm e nop áusicas con cánce r d e m am a tratad o con tam oxife no.
La m ayoría d e los casos d e cánce r d e e nd om e trio no se p ue d e n p re ve nir, p e ro re d ucie nd o los factore s d e rie sg o e im p le m e ntand o e stilo d e vid a salud ab le , p ue d e
b ajar e l rie sg o d e d e sarrollar e sta e nfe rm e d ad . El uso d e anticonce p tivos orale s com b inad os e stá sig nificativam e nte asociad o con d ism inución d e l cánce r d e e nd om e -
trio e n usuarias, b e ne ficio q ue e s m ayor a m ayor tie m p o d e uso y aún una ve z d iscontinuad o su uso. Scre e ning d e m uje re s asintom áticas solo se re com ie nd a e n
m uje re s con Sind rom e d e Lynch. No hay e vid e ncia q ue e l scre e ning con e cog rafía transvag inal re d uzca la m ortalid ad , ad e m ás si e s q ue se utilizara d e scre e ning
re sultaría e n un núm e ro inne ce sario d e b iop sias p or falsos p ositivos. En e l p e ríd o p ostm e nop áusico la m uje r d e b e se r ale ntad a a re p ortar cualq uie r sang rad o vag inal
o sp otting p ara e stud io con e cog rafía transvag inal, b iop sia y/ o histe roscop ia, p ara d iag nóstico y tratam ie nto e n caso ne ce sario. Si b ie n no se ha lle g ad o a un conse nso
p ara d e finir un p unto d e corte e n cuanto a g rosor e nd om e trial e cog ráfico, < 5-8m m d e scarta razonab le m e nte cánce r d e e nd om e trio e n m uje r p e rim e nop áusica con
sang rad o anorm al.
1. Orie ntacione s té cnicas p ara la ate nción inte g ral d e la m uje r e n e d ad d e clim ate rio e n e l nive l p rim ario d e la Re d d e Salud , MINSAL 20 14.
2. Dong Hoon Suh e t al. Major clinical re se arch ad vance s in g yne cologic cance r in 2015. J Gyne col Oncol. , Nov 20 16 ; 27(6): e 27-e 53.
3. Alb e rt L. Siu, MD, MSPH. Scre e ning for Bre ast Cance r : U.S. Pre ve ntive Se rvice s Task Force Re com m e nd ation State m e nt. Annals of Inte rna l Me d icine , Fe brua ry 2016 ,vol 16 4, Nº 4: 279-297.
4. Anthony Howe ll e t al. Risk d e te rm ination and p re ve ntion of bre ast canc e r. Bre as t Cance r Re s. Se p te m be r 20 14; 16 : 446 -464
5. Brittany L. Bychkovsky, MD, MSc e t al. Ce rvical Cance r Control in Latin Am e rica : A call to action. Cance r, Fe b ru ary 20 16: 50 2-514.
6. Com m itte e opinion : Hum an Papillom avirus Vaccination. Ob ste trics&Gyne colog y, Se pte m b e r 2015, vol 126, Nº 3: e 38-e 43.
7. Ian Jacob s e t al. Ovarian cance r scre e ning and m ortality in the UK Collab orative Trial of Ovarian Cance r Scre e ning ( UKCTOCS) : a rand om ise d controlle d trial. Lanc e t Marc h 20 16, vol 387 : 945-956 .
8. Joan L. Walke r, MD. e t al. Socie ty of Gyne colog ic Onc ology Re com m e nd ations for the Pre ve ntion of Ovarian Cance r. Canc e r July 2015 : 210 8-2120.
9. N. Colom bo e t al. ESMO-ESGO-ESTRO Conse nsus Confe re nce on End om e trial Cance r : d iagnos is, tre atm e nt and follow up. Annals of Oncolog y 20 16, vol 27, Nº 1 : 16 -41.
www.socheg.cl
Dra. Paula Vanhauwaert S.
Sangrado uterino en el climaterio
El sang rad o ute rino anóm alo (SUA) e s uno d e los síntom as m ás fre cue nte s d e l clim ate rio, ya se a por alte ración d e la fre cue ncia o
cantid ad .
A d ife re ncia d e l sang rad o d e la p ost m e nop ausia, e n d o nd e constituye una alarm a
p or se r e l síntom a m ás fre cue nte d e cánce r e nd om e trial (70 % p re se ntan sang rad o),
p or lo g e ne ral e l sang rad o ute rino anóm alo d e la p e rim e nop ausia sue le se r b e nig no
y e l rie sg o d e cánce r e nd om e trial e s ap roxim ad am e nte d e l 0 ,3%.
Por dichas razones, el enfrentamiento de ambos es muy diferente:
- e n e l p rim e ro urg e d e scartar cánce r, ya se a con una e cog rafía g ine cológ ica p ara
e valuar e l g rosor e nd om e trial (sob re 4m m re q uie re e stud io histológ ico) o d ire cta-
m e nte con una b iop sia (asp irativa) p or p ip e lle , le g rad o o histe roscop ía, d e p re fe re n-
cia e ste últim o.
- e n e l se gund o e l e nfre ntam ie nto e s m e nos ag re sivo.
En p e rim e nop ausia e l g rosor e nd om e trial e cog ráfico norm al e s hasta 12m m y
d e b id o al b ajo rie sg o la b iop sia p ue d e se r d ife rid a e n p ro d e una p rue b a te rap é utica
inicial.
Una caracte rística d e l p e riod o p re m e nop áusico e s la p re se ncia d e ciclos anovula-
torios. Com o conse cue ncia las m uje re s p ue d e n p re se ntar d os tip os d e síntom as:
sínd rom e clim até rico, e n la q ue p re d om ina e l hip oe strog e nism o; o e n aq ue lla q ue
p re d om ina un aum e nto re lativo d e e stróg e nos sin contrap osición p rog e stag é nica
se ve rán hip e rm e norre a, p olim e norre a, p re se ncia d e q uiste s funcionale s, ad e no-
m iosis, e tc.
Actualm e nte e l siste m a d e clasificación FIGO p ara e l sang rad o ute rino anóm alo
d ivid e las causas d e sang rad o e n 9 y se re p re se nta con e l acrónim o PALM-COEIN
(p ólip os, ad e no m iosis, le iom iom a, m alig no o hip e rp lasia – coag ulop atía, d isfunción
ovulatoria, e nd om e trial, iatrog é nico, no clasificad o aun). Este siste m a e lim ina e l
d e nom inativo “sang rad o ute rino d isfuncional”e n los casos e n q ue no se e ncue ntra
p atolog ía e structural y ob lig a al p rofe sional a hace r un d iag nóstico m ás p re ciso. Así un SUA p or alte ración d e la ovulación se d e nom inará SUA-O y d e p e nd ie nd o d e la
causa d e l SUA se d e te rm ina e l tip o d e te rap ia re q ue rid a. Para e l tratam ie nto d e l SUA no e structural la te rap ia m é d ica horm onal o no horm onal (anticonce p tivos com b ina-
d os y d e p rog e stina p ura, p rog e ste rona d e fase lúte a, d isp ositivo lib e rad or d e horm ona, antiinflam atorios no e ste roid ale s y ácid o trane xám ico) e s la m ás re com e nd ad a
e n la m ayoría d e los casos, d e jand o la cirug ía p ara casos e n q ue e sta falla. En las OT p ara la ate nción d e la m uje r e n e tap a d e clim ate rio se sug ie re un p e riod o d e p rue b a
te rap é utica m é d ica d e 3 m e se s ante s d e d e rivar al nive l se cund ario d e salud .
La p rote cción anticonce ptiva sig ue sie nd o ne ce saria p ara las m uje re s > 44 años si la m uje r q uie re e vitar e l e m b arazo. Los e m b arazos e n e d ad re p rod uctiva avanzad a
p re se ntan rie sg os m ate rnos, com o he m orrag ia, trom b oe m b olism o y m ue rte , ad e m ás d e com p licacione s fe tale s, tale s com o ab orto e sp ontáne o, m ue rte fe tal y anom a-
lías cong é nitas.
La e d ad a la q ue una m uje r ya no e stá e n rie sg o d e e m b arazo no se conoce , aunq ue e s raro q ue ocurran e m b arazos e sp ontáne os. Las m e jorías e n salud y calid ad d e
vid a m od e rnas no han m od ific ad o e l lím ite d e la fe rtilid ad . Por otro lad o la p ob lación m ayor d e 44 años tie ne cond uctas d e rie sg o al consid e rar q ue su fe rtilid ad e s e scasa
y tam b ié n d e p re ve nción p ara ITS.
No se d isp one d e p rue b as d e lab oratorio fiab le s p ara confirm ar la p é rd id a d e finitiva d e la fe rtilid ad e n una m uje r, la d e te rm inación d e los nive le s horm onale s d e la FSH
p ara d e te rm inar cuand o una m uje r ya no e s fé rtil p ue d e aunq ue p ue d e no se r e xacta, la Socie d ad Chile na d e End ocrinolog ía Gine cológ ica re cop iland o la inform ación
www.socheg.cl
d isp onib le p rop one susp e nd e r anticonce p ción horm onal e n las sig uie nte s situacione s:
- 2 FSH > 30 UI/ m L se p arad as p or 1 m e s o
- Una d e te rm inación > 40 UI/ m L, o
- Ed ad > a 55 años
Los anticonce ptivos horm onale s com b inad os (AHC), no e stán contraind icad os sólo p or la e d ad , sin e m b arg o la p re se ncia d e un Factor d e Rie sg o Card iovascular lim ita
su uso y la p re se ncia d e d os o m ás Factore s d e Rie sg os lo contraind ica.
Esp e cial ate nción se d e b e p one r a la p re se ncia d e :
Hip e rte nsión arte rial
Mig raña
Tab aq uism o > 15 cig arrillos/ d ía
Diab e te s
Ob e sid ad
Ante ce d e nte s d e e nfe rm e d ad card iovascular o vascular e nce fálica
Los p rofe sionale s d e la salud d e b e n consid e rar los rie sg os d e e m b arazo e n una m uje r e n e d ad re p rod uctiva avanzad a, así com o los rie sg os d e continuar la anticonce p -
ción hasta la m e nop ausia. Para e llo se re com ie nd an las sig uie nte s accione s:
El m ayor rie sg o p ara e l uso d e anticonce p ción horm onal e sta d ad o p or e l tab aq uism o y la incid e ncia d e e nfe rm e d ad e s card iovasculare s y ce re b rovasculare s, cánce r y
e nfe rm e d ad e s m e tab ólicas q ue aum e ntan con la e d ad ; p or lo q ue e l uso ad e cuad o d e crite rios d e e le g ib ilid ad (OMS, MEC e stad ounid e nse u otro) e s útil p ara g uiar e l
uso anticonce p tivos e n e stas m uje re s.
Existe un rie sg o d e e nfe rm e d ad card iovascular y vascular e nce fálica asociad a al uso d e AHC (TVP, TVP-EP, IAM, AVE isq ué m ico y he m orrág ico)o cánce r d e m am a. Este
rie sg o e stá d ire ctam e nte re lacionad o a la p re se ncia d e otros factore s d e rie sg o e n la usuaria, ad e m ás e l rie sg o con AHC e s m e nor al rie sg o q ue re p re se nta un e m b arazo
y d ism inuye con e l tie m p o d e uso y se ig uala al d e la no usuaria al año d e su inicio b asánd ose únicam e nte e n la e d ad , las m uje re s m ayore s d e 45 años p ue d e n utilizar
AHC, im p lante s horm onale s d e LNG o ENG, e l DIU-Cu o e l DIU-LNG . Estos últim os p ue d e n se r e sp e cialm e nte útile s e n alg unas cond icione s d e Sang rad o Ute rino
Anorm al y d e b e n usarse p ara su ind icación los crite rios d e e le g ib ilid ad p ara p rog e stág e nos solos.
Las m uje re s m ayore s d e 45 años g e ne ralm e nte p ue d e n usar anticonce ptivos horm onale s com b inad os y MPA inye ctab le . Para e ste g rup o te ne r p re se nte q ue e stos
últim os e ntre g an m ayor d osis d e p rog e stinas (MPA inye ctab le ), se d e b e d e scartar cond icione s consid e rad as e n Cate g oría 3, consid e rar q ue tie ne n un e fe cto ne g ativo
sob re la m asa óse a y e valuar la irre g ularid ad m e nstrual (m ayor p rob ab ilid ad d e e nm ascarar una p atolog ía g ine cológ ica).
La incid e ncia d e trom b oe m b olism o ve noso e s m ayor los usuarias d e anticonce p tivos orale s m ayore s d e 45 años e n com p aración las usuarias d e anticonce ptivos orale s
m ás jóve ne s e n d os e stud ios; sin e m b arg o, una inte racción e ntre la anticonce p ción horm onal
y e l aum e nto d e la e d ad e n com p aración con e l rie sg o b asal no fue d e m ostrad o o no fue e valuad o. El rie sg o re lativo d e infarto d e m iocard io fue m ayor e ntre las
usuarias d e anticonce ptivos orale s q ue e n aq ue llas q ue no la usan. No hay e vid e ncia fe hacie nte q ue e l uso d e re p arad os horm onale s orale s con e strad iol, e ste rie sg o
se a m e nor, p or lo q ue su ind icación d e b e m ante ne r los crite rios d e e le g ib ilid ad p ara e stas form ulacione s.
Un aum e nto d e l rie sg o re lativo con e l aum e nto d e la e d ad no se d e m ostró. No se hay e stud ios sob re e l rie sg o d e accid e nte ce re b rovascular e n las usuarias d e AOC
d e ≥45 años (Nive l d e e vid e ncia: II-2, b ue na).
Tam p oco e xiste aum e nto sig nificativo d e l rie sg o re lativo p ara e l carcinom a d e m am a
in situ o cánce r d e m am a e ntre las m uje re s m ayore s d e 40 años q ue han usad o anticonce ptivos horm onale s com b inad os o DMPA e n com p aración con aq ue llas q ue
nunca han utilizad o ning uno d e los d os m é tod os. (Nive l d e e vid e ncia: II-2 b ue na).
www.socheg.cl
Algoritmo Anticoncepción en la Perimenopausia
De se a
Mujer en edad e m b arazo Condón
Especialista en
de climaterio o reproducción
> de 35 años
AHC A consid e ra r...
No d e se a e m b ara zo
Anticoncepción de
emergencia (yuspe) Seguridad
Usuaria
anticonceptivo Sana
<55 años
LARC
Menstruaciones Eficacia
regulares
Menstruaciones Con patología/ FR que Progestina pura
irregulares contraindica estrógenos
FSH < 30 UI/ ml Efectos
beneficiosos
Esterilización
Fem/ Masc
Deseos de la
Predicción de mujer
ovulación
Conclusione s: La m uje r ne ce sita anticonce ptivos e ficace s y se g uros e n la p e ri-m e nop ausia ya q ue su fe rtilid ad e stá d ism inuid a, p e ro no ab olid a. Si la m uje r e s sana,
su e d ad no e s una razón p ara lim itar sus op cione s anticonce ptivas.
La p re se ncia d e p atolog ía o factore s d e rie sg o p ara e l uso d e cie rtos m é tod os re q uie re e valuación cuid ad osa d e acue rd o a los Crite rios Mé d icos d e Ele g ib ilid ad .
Bibliog rafia
1. Contrace p tion d uring the pe rim e nop ause . Maure e n K. Bald win, Je ffre y T. Je ns e n. Maturitas 76 (2013) 235– 242.
2. Contrace ption in wom e n ove r 40 ye ars of age . Re be cca H. Alle n MD MPH, Carrie A. Cwiak MD MPH, And re w M. Kaunitz MD. CMAJ 20 13. DOI:10 .1503/ cm aj.121280 .
3. Contrace p tion for Wom e n Ag e d Ove r 40 Ye ars Clinical Effe ctive ne ss Unit July 2010 . Faculty of Se xual &Re p rod uc tive He althcare Clinical Guid ance . Royal Colle g e of Obste tricians & Gynae colo ists.
4. Fith e d ition, 2015. Me d ical Eligib ility Crite ria for Contrace p tive us e . WHO fam ily p lanning corne r stone
www.socheg.cl
En m uje re s m e nore s d e 60 años o con
m e nos d e 10 años d e m e nop ausia, sin
e nfe rm e d ad card iovasc ular, e l uso d e
e stróg e nos solos d ism inuye e nfe rm e d ad
coronaria y m ortalid ad p or tod as las
causas. [A]Un re cie nte análisis d e
Cochrane d e m ostró d ism inución e n tod as
las causas d e m ortalid ad cum p lie nd o los
crite rios ya m e ncionad os.
La THM incluye d ive rsos tip os d e horm onas, d osis y vías d e ad m inistración q ue p ote ncialm e nte d e te rm inan d ife re nte s rie sg os y b e ne ficios. Los tip os d e fárm acos
d isp onib le s e n e l nive l p rim ario d e ate nción y e n farm acias se m ue stran e n e l cuad ro sig uie nte :
Tibolona derivadas de P4 o
Progesterona
Micronizada
La d osificación usad a d e acue rd o a la m ayoría d e las re com e nd acione s d e d ife re nte s socie d ad e s cie ntíficas d e b e b asarse e n la m e nor d osis e fe ctiva p ara tratar los
síntom as d e l hip oe strog e nism o o q ue alte re n la calid ad d e vid a. No hay e vid e ncia sustantiva q ue d osis m e nore s e n re lación a rie sg os card iovasculare s, cánce r y su
im p acto a nive l card iovascular.
Actualm e nte y las OT d e Clim ate rio d e l MINSAL orie ntan al uso d e d osis horm onale s b ajas q ue son ap roxim ad am e nte la m itad d e las d osis e stánd ar clásicas.
www.socheg.cl
La sig uie nte tab la re sum e las re com e nd acione s q ue e l MINSAL y SOCHEG consid e ra p ue d e n iniciar y continuar una THM e n e l nive l p rim ario d e ate nción d e salud y no
re q uie re m ane jo o d e rivación a e sp e cialista:
Recomendación:
Tratar en el nivel primario
Hip e rte nsión arte rial com p e nsad a y sin d año d e p aré nq uim a. Pre fe rir THM con e stróg e nos transd é rm icos (THM-ETD) o fórm ulas con d rosp ire nona o p rog e ste rona
m icronizad a. Consid e rar e fe cto sum atorio d e norm o-hip e rkale m ia si se usa conjuntam e nte d rop ire nona con ARA-II o IECA.
Diab e te s com p e nsad a y sin d año d e p aré nq uim a.
Varicofle b itis o ante ce d e nte d e cirug ía vascular ve nosa sup e rficial. Re com e nd ab le ad ve rtir q ue TH p ue d e aum e ntar d itatación ve nosa p e ro re d uce úlce ras
varicosas. Insistir e n m e d id as contra la fle b oe stasia.
Ante ce d e nte d e sólo una trom b osis ve nosa sup e rficial. Pre fe rir THM-ETD.
Miom a ute rino asintom ático.
Rie sg o card iovascular m od e rad o o sínd rom e m e tab ólico ATP-III < 3p untos. En casos d e hip e rtrig lice rid e m ia p re fe rir e stróg e nos transd é rm icos o tib olona.
Ob e sid ad con IMC m e nor d e 40 sin com orb ilid ad .
Alte ración d e flujo rojo e n p e rim e nop áusica. Ap licar re com e nd acione s p ara e valuar sang rad o anóm alo (SUA). Ap licar PALM-COEIN.
Oste op e nia u oste op orosis sin contraind icación d e THM.
Ante ce d e nte d e e p ile p sia sin tratam ie nto actual.
Trastornos d e ansie d ad .
De p re sión. Re com e nd ación e xp re sa d e iniciar THM si no hay contraind icación.
Consum o p e rjud icial o d e p e nd e ncia d e alcohol y otras d rog as.
www.socheg.cl
Referir al nivel secundario o a opinión más experta por contraindicaciones:
Ante ce d e nte p e rsonal d e tum or o cánce r e stróg e no-d e p e nd ie nte o p rog e ste rona-d e p e nd ie nte (m am a, e nd om e trio, m e lanom a, colon, cánce r d e ovario d e cé lulas
claras, cánce r he p ático, m e ning iom a; e l m e lanom a ya no e stá e n la lista).
Patolog ía d e m am a, hasta d e scartar cánce r.
Fig ura:
Re p rod ucid a d e (4). Re sultad os e n m uje re s d e
50 -59 años d e e d ad al ing re so d e l b razo
e stróg e nos e q uinos conjug ad os (CEE) vs
p lace b o e n e l e stud io WHI, acum ulativos a 13
años d e se g uim ie nto. Índ ice g lob al = p rim e r
e ve nto p ara cad a p articip ante d e : e nfe rm e d ad
coronaria (infarto fatal o no fatal), ap op le jía,
e m b olia p ulm onar, c ánce r d e m am a, cánce r
colorre ctal, fractura d e cad e ra, o la m ue rte
d e b id o a otras causas. (CEE: e stróg e nos
e q uinos conjug ad os; CHD: e nfe rm e d ad
coronaria; DVT: trom b osis ve nosa p rofund a; Fx:
fractura; MI: infarto d e m iocard io; PE: e m b olia
p ulm onar). Fue nte d e los re sultad os (3).
En re lación con p ronóstico d e sob re vive ncia d e m uje re s a q uie ne s se d e te ctó cánce r d e m am a con THM p re via o e stand o con THM, e l e stud io MaRIEp lus ap ortó
nue va e vid e ncia d e sig nificativa m e nor m ortalid ad com p arad as con nunca usuarias. (Hazard ratio (HR) 0.72, 95% CI 0 .53-0 .97). El rie sg o re lativo d e re curre ncia fue 39 %
m e nor (HR 0 .61, 95% CI 0 .46-0 .82). La re d ucción d e rie sg o re lativo d e m ortalid ad se confirm ó e n tum ore s d e b ajo g rad o (HR 0 .44, 95% CI 0 .28-0.70 ; p he t = 0 .01), no se
m od ificó p or e l e status d e re ce ptore s d e e stróg e nos o d e ad e nop atías, d ism inuyó con la d uración d e THM e n usuarias actuale s y aum e ntó e n las q ue fue ron usuarias
e n e l p asad o p e ro ya no al m om e nto d e l d iag nóstico d e cánce r (p he t = 0 .015).
La m ortalid ad e n usuarias actuale s d e TRH p or otras causas d ife re nte s d e l cánce r d e m am a d ism inuyó HR 0 .51, 95%CI 0 .32-0 .81 y tam b ié n fue m e nor e l rie sg o re lativo
d e m ortalid ad g e ne ral (HR 0 .66, 95% CI 0 .52-0 .86).
www.socheg.cl
En re lación con nue vas te rap ias la nove d ad e s la p róxim a ap arición e n e l p aís d e una fórm ula d e ad m inistración oral d iaria com p ue sta p or 0 ,45 m g d e e stróg e nos
conjug ad os y 20 m g d e b aze d oxife no. Sus p e rfile s d e se g urid ad son se m e jante s a las te rap ias con e stróg e nos solo e n d osis b aja p e ro no re q uie re n ag re g ar p rog e stina
p ara p rote ción e nd om e trial. La com b inación d e am b os e vita la ine stab ilid ad vasom otora (b ochornos) q ue se ob se rvó con b ase d oxife no solo. No se d isp one d e d atos
e n e l uso d e e sta fórm ula e n m uje re s m ayore s d e 65 años.
Bibliog rafia
1. Bud offMJ, Young R, Lope z VA, e t al. Progre ssion of corona ry calcium and incid e nt corona ry he art d ise ase e ve nts : MESA (Multi-Ethnic Stud y of Athe roscle rosis). J Am Coll Card iol 2013; 6 1:1231-1239. Article
2. Hod is HN, Mack WJ, He nd e rs on VW, e t al; ELITE Re se arch Group. Vascular e ffe cts of e arly ve rs us late pos tm e nopausal tre atm e nt with e strad iol. N Eng l J Me d 2016 ; 374:1221-1231. Ab strac t
3. Manson JE, Kaunitz AM. Me nopa use m ana g e m e nt—ge tting clinical care back on track. N Eng J Me d 20 16; 374:803-80 6. Ab stract
4. Roe hm E. A Re app raisal of Wom e n's He alth Initiative Estroge n-Alone Trial: Long-Te rm Outcom e s in Wom e n 50-59 Ye ars of Ag e . Ob ste t Gyne col Int. 20 15;2015:713295.
5. Manson JE, Chle bows ki RT, Ste fanick ML, Araga ki AK, Rossouw JE, e t al. Me nopaus al horm one the rapy and he alth outcom e s d uring the inte rve ntion and e xte nd e d p oststop ping phase s of the Wom e n's He alth
Initiative rand om ize d trials. JAMA. 2013 Oct 2;310(13):1353-68
6. Ob i N, He inz J, Se ib old P, Vrie ling A, Rud olp h A, Chang -Claud e J, Be rg e r J, Fle s ch-Janys D. Re lationship b e twe e n m e nop ausal horm one the rapy and m ortality afte r b re ast cance r The MARIEp lus s tud y, a
prospe ctive case cohort. Int J Cance r. 2016 May 1;138(9):2098-10 8.
Recomendaciones:
1. Dieta sana
El fom e nto d e b ue nos háb itos d ie té ticos incluye com id a fraccionad a y variad a , con suficie nte cantid ad d e p rote ínas, ve rd uras, frutas, fib ras, ace ite s insaturad os y cantid a-
d e s m od e rad as d e hid ratos d e carb ono.
Re d ucción d e l consum o d e sod io, azúcare s sim p le s, d e g rasas totale s y g rasas saturad as, incre m e nto e n e l consum o d e frutas, ve g e tale s y fib ra. Sup le m e ntación con
vitam ina D y calcio, se re com ie nd a una d osis m ínim a d e 120 0 m g d e calcio y sup e rar e l ap orte d e 80 0 UI d e vitam ina D al d ía.
De m od o con e llo alcanzar y m ante ne r un p e so salud ab le a travé s d e la vid a. Un alto IMC e stá asociad o con m ayor rie sg o card iovascular e n form a ind e p e nd ie nte tanto
com o, p or e l m ayor rie sg o q ue conlle va a travé s d e l aum e nto d e la p re sión arte rial, re siste nsia insulínica y nive le s e le vad os d e cole ste rol.
Por su contrap arte la te nd e ncia al b ajo p e so se asocia a m ayor rie sg o d e oste op orosis p or d ism inución d e la d e nsid ad m ine ral óse a. Debe recomendarse una alimenta-
ción con efectos favorables sobre lípidos, insulinoresistencia, síndrome metabólico, capacidad antioxidante, mortalidad cardiovascular e incidencia de cáncer.
2. Actividad física
La activid ad física re g ular p rom ue ve la p é rd id a d e p e so y la re d istrib ución corp oral, d ism inuye nd o la m asa ad ip osa, e sp e cialm e nte cuand o se asocia a d ie ta salud ab le .
La activid ad física d ism inuye la m ortalid ad asociad a a rie sg o d e e nfe rm e d ad coronaria y d iab e te s.
Es re com e nd ab le la activid ad física re g ular p ara m ante ne r e l siste m a m úsculo e sq ue lé tico, e l e q uilib rio, la coord inación m otora.
El e je rcicio se ha asociad o tam b ié n a m e nore s tasas d e cánce re s. Alg unos autore s tam b ié n d e scrib e n d ism inución d e síntom as clim até ricos atrib uib le s al e je rcicio.
Debe recomendarse actividad física aeróbica de moderada intensidad tales como caminata, baile, trote, con una frecuencia de 3 veces por semana, 40 a 60
minutos por día.
Bibliog rafia
1. Orie ntacione s té cnica s p ara la te nc ión inte g ral d e la m uje r e n e d ad d e clim ate rio e n e l nive l p rim ario d e la Re d d e Salud , MINSAL 20 14
2. Re com e nd acione s 20 16 d e la IMS sob re salud d e la m uje r d e e d ad m e d iana y te rap ia horm onal d e la m e nop ausia. R.J. Bab e r e t al. Clim ate ric 20 16; 19:10 9-50
3. R.A. Lob o e t al.Pre ve ntion of d ise ase s afte r m e nop ause . Clim ate ric 20 14; 17: 540 -556
4. Sue Kim e t al. Role of social d e te rm ina nts and life style on wom e n’s m e tab olic risk d uring the p e rim e nop ausal transition : re sults from a cohort stud y. Me nop ause , Vol 23,Nº 4, p p 40 3-40 9, 20 16
5. Re né Rizzoli e t al. Nutrition and b one he alth in wom e n afte r the m e nop ause . Wom e ns He alth (20 14) 10 (6 ), 599-60 8
6. De b ra And e rson e t al. De cre asing m e nop ausal sym p tom s in wom e n und e rtaking a we b -b ase d m ulti-m od al life style inte rve ntion : The Wom e n’s We llne ss Prog ram . Maturitas 81 (20 15) 69-75
7. Claud io Soare s e t al. Me nop ausal transition, m ood and cog nition : an inte g rate d vie w to close the g ap s. Me nop ause vol17, Nº 4, p p 812-814, 20 10
8. Fiona Mc Ke nzie e t al. He althy life style and risk of b re ast cance r am ong p ostm e nop ausal wom e n in the Europ e an Prosp e ctive Inve stig ation into Cance r and Nutrition cohort stud y. Int J. Cance r 0 0 ,0 0-0 0 (20 14)
9. Golare h Ag ha e t al. He althy life style and risk of he art failure in the wom e n’s he alth inititive ob se rvational stud y. J Am Coll Card iol. 20 14 Octob e r 28; 64(17): 1777-1785
10 . Lip ing Wu e t al. Effe cts of life style inte rve ntion im p rove card iovascular d ise ase risk factors in c om m unity-b ase d m e nop ausal transition and e arly p ostm e nop ausal wom e n in China. Me nop ause , Vol 21, Nº 12, p p 1263-1268
11. Larry Tucke r e t al. Is the d ose -re sp onse re lationship b e twe e n b od y m ass and hip b one m ine ral d e nsity in wom e n influe nce d by d ie t, p hysic al ac tivity, or m e nop ause ? Am J He alth Prom otion, May/ June 20 14, Vol 28, Nº 5
12. Manag ing Me nop ause , SOGC Clinical Practice Guid e line . J ob ste t Gynae col Can 20 14; 36(9) : 830 -833
13. Ronit Haim ov-Kochm a n e t al. Re g ular e xe rcise is the m ost sig nificant life style p aram e te r associate d with the se ve rity of c lim ate ric sym p tom s: a cross se ctional stud y. Eu J Ob ste t&Gyne col Re p rod Biolog y 170 (20 13)
229-234
www.socheg.cl
UNA MIRADA RESUMIDA A LAS ORIENTACIONES TÉCNICAS DEL MINSAL PARA MANEJO INTEGRAL DE LA MUJER EN CLIMATERIO.
Dr. Arnald o Porcile J.
Dom inio urog e nital Dom inio p sicológ ico Dom inio som ático
m áx. 16 p untos. m áx. 16 p untos. m áx. 16 p untos.
Anexos