3 Bölüm Çi̇mentolar PDF

Beton Teknolojisi
ÇİMENTOLAR
Yrd. Doç. Dr. Ali MARDANI-AGHABAGLOU

Uludağ Üniversitesi
İnşaat Mühendisliği Bölümü
1/53
3.1. Çimentonun Kimyasal Kompozisyonu
Portland çimentosu dört ana oksitten oluşmaktadır: CaO, SiO2,

Al2O3 ve Fe2O3. Çimentonun yaklaşık %90’ı bu oksitlerden
oluşmaktadır.
Bunlara ilaveten çimentoda MgO, SO3 ve alkali oksitler (Na2O

ile K2O) gibi minör oksitler de bulunmaktadır.
2
3.1. Çimentonun Kimyasal Kompozisyonu
Ana oksitlerin çimentonun karma oksitlerinin oluşmasında

önemli rolü bulunmaktadır.
Minör oksitlerin ise çimento dayanımına kayda değer

katkısı bulunmamaktadır. Bunlar çimentoda zararlı hacim
genleşmeleri yaratabilmektedir.
3
Çizelge 3.1. Portland Çimentosunun Kimyasal Kompozisyonu
Oksit Adı Miktarı (%) Simgesi
CaO Kireç 60 - 67 C
SiO2 Silis 17 - 25 S
Al2O3 Alümin 3.0 – 8.0 A
Fe2O3 Demir oksit 0.5 - 6.0 F
MgO Magnezyum oksit 0.1 – 4.0 M
Na2O ile K2O Alkali oksitler 0.2 – 1.3 N ve K

SO3 Kükürt trioksit 1.0 – 3.0 S
Kızdırma kaybı Mak. 3.0 LOI
Çözünmeyen kalıntı Mak. 0.75 IR
4
➢SO3 dışında, PÇ’da bulunan oksitler kalkersi malzeme
ve kilden gelmektedir.
➢CaO : kireçtaşından,
➢SiO2 ve Al2O3 : kilden,
➢Fe2O3 : genelde kilde bulunan safsızlıktan ve SO3 :

ağırlıklı olarak alçıtaşından gelmektedir.
5
Çimentonun ani prizini engellemek için, klinker ile birlikte
öğütülen alçıtaşı miktarı, çimentonun SO3 içeriğinin 2.15
ile çarpması sonucu elde edilebilir.
TS EN197-1 standardına göre:

CEM I: SO3≤%3.5; CEM III ve CEM IV çimentoları:
SO3≤%4
6
➢Çimentoda bulunan oksitlerin miktarı, hammadde
oranları ve bunların pişirilme etkinliğine bağlıdır.
➢Ana oksitlerden önce minör oksitlerin rolüne

bakalım.
7
➢Yüksek miktarda MgO ve serbest kireç, hidrate
olduğunda çimento hamurunda zararlı genleşmeler
yaratır.
➢Döner fırında aşırı sıcaklık etkisinde kalan bu oksitler,

çimento hamuru sertleştikten sonra su ile reaksiyona
girer ve genleşme yaratır. Bu genleşme çimento hamuru
veya betonda çatlak oluşturur. Bu nedenle, standartlar
çimentodaki MgO ve serbest kireç miktarını sınırlamıştır.
8
➢Alkali oksitler çoğu zaman önemli sorun
yaratmamaktadır.
➢Ancak çimento, reaktif agregalarla kullanıldığı

durumlarda agreganın reaktif silisi ile birleşerek betonda
alkali-silis jeli oluşturabilir.
➢Oluşumu aylar veya yıllar sürebilen bu jel su emmeye

aşırı meyillidir.
9
Su emerek şişen ASR jeli betonda çatlama ve
parçalanmaya neden olur.
Şekil 3.1. Betonda oluşan ASR çatlakları 10

Betonda ASR genleşmesini önlemek için bazı
standartlar çimentonun eşdeğer Na2O
içeriğini %0.6 ile sınırlandırmıştır.
Eşdeğer Na2O = % Na2O + 0.658 K2O
11
Çözünmeyen kalıntı (IR veya ÇK): çimentonun HCl
asitte çözünmeyen bölümüdür. Genelde, pişirme
esnasında diğer oksitler ile birleşerek karma oksit
oluşturamayan (serbest kalan) SiO2 den
kaynaklanmaktadır.
Buna göre, ÇK döner fırındaki reaksiyonların tam olup

olmadığının göstergesidir.
12
TS EN197-1 standardına göre:
CEM I ve CEM III çimentolarında IR≤%3.5
➢Kızdırma kaybı (LOI veya KK): 1000°C sıcaklığa

ısıtılan çimentoda oluşan ağırlık kaybıdır.
➢Isıtma esnasında çimentodan kaybolanlar su ve CO2

dır.
13
Çimento uzun süre veya uygun olmayan koşullarda
bekletildiği taktirde ön hidratasyon (prehydration) veya ön
karbonatlaşmaya (precarbonation) uğrayabilir (bayatlar).
Bu nedenle KK, çimentonun bayat olup olmadığının

göstergesidir.
TS EN 197-1 standardına göre:

CEM I ve CEM III çimentolarında: LOI≤5%
14
Çimentonun Karma Oksitleri (Bileşenleri)
Çimentoda bulunan ana oksitler, döner fırında

birleşerek, Çizelge 3.2’de gösterilen, karma
oksitler veya çimento bileşenlerini oluşturur.
15
Çizelge 3.2. Çimentonun ana bileşenleri
Bileşen Formülü Semb. Fazı
Trikalsiyum silikat 3CaO.SiO2 C3S Alite

Belite (β)
Dikalsiyum silikat 2CaO.SiO2 C2S
Felite (α)
Trikasiyum alüminat 3CaO. Al2O3 C3A Aluminat
Tetrakalsiyum 4CaO.Al2O3. Fe2O3 C4AF Ferrit
alüminoferrit
16
NOT: αC2S, βC2S ve γC2S; C2S bileşeninin morfolojik
çeşitleridir.
Bunlardan çimentonun üretim sıcaklığı ve klinkerin soğutma

hızında kararlı olanı ve aynı zamanda priz yapma ve
bağlayıcılık özeliği olanı βC2S tir. Fırındaki sıcaklığın
artışıyla α silikatı, β ve γ silikatına dönüşür.
17 17
➢PÇ su ile karıştırıldığında, bu bileşenler su ile
reaksiyona girerek çeşitli ürünler oluşturur.
Çimentonun davranışı (özelikleri) bu ürünlerin türü ve
miktarına bağlıdır.
➢ Çimento bileşenlerinin bazı göreceli özelikleri Çizelge

3.3’te kıyaslanmıştır.
18
Çizelge 3.3. Bileşenlerin görece özeliği
Her bileşenin görece özeliği

Özelik C3S C2 S C3A C4AF
Hidratasyon hızı Orta Yavaş Hızlı Orta
Hidratasyon ısısı Yüksek Düşük Çok Yüksek Orta
Dayanıma katkı
Erken yaşlarda Yüksek Düşük Düşük* Düşük
İleri yaşlarda Yüksek Yüksek Düşük Düşük
19
Çizelge 3.4.ASTM C150’deki Portland Çimentoları
20
3.2. TSEN 197-1 Çimento tipleri
➢ 27 çeşit çimentoyu kapsayan bu standart, çimentoları
beş ana sınıfa ayırmaktadır:
CEM I Portland Çimentosu (Normal)

CEM II Portland Kompoze Çimento
CEM III Yüksek Fırın Cüruflu Çimento
CEM IV Puzolanik Çimento
CEM V Kompoze Çimento
21
Çizelge 3.5. TS EN 197 Çimentolarının Sembolleri
Çim. Adı Sembolü İçerdiği Katkı

CEM I Portland Çimentosu CEM I Yok (minör)
Portland- Y.F. Cüruflu CEM II/A-S Yüksek Fırın
Çimento CEM II/B-S Cürufu
Portland-Silis Dumanlı Ç. CEM II/A-D Silis Dumanı
CEMII CEM II/A-P Doğal
Portland- Puzolanlı CEM II/B-P Puzolan
Çimento CEM II/A-Q Pişirilmiş
CEM II/B-Q Puzolan
22

CEM II/A-V Silissi
Portland-Uçucu CEM II/B-V Uçucu Kül
Küllü Çimento CEM II/A-W Kalkersi
CEM II/B-W Uçucu Kül
CEM II Portland- CEM II/A-T
Pişirilmiş Şistli Pişirilmiş Şist
Çimento CEM II/B-T
Portland-Kalkerli CEM II/A-L Kalker
Çimento CEM II/B-L Organik Madde ≤ 0.5%
23

Portland-Kalkerli CEM II/A-LL Kalker
Çimento CEM II/B-LL Organik Madde ≤ 0.2%
CEM II Yukarıdaki
Portland-Kompoze CEM II/A-M
Katkılardan
Çimento CEM II/B-M En Az İkisi
CEM III/A
Yüksek Fırın
CEM III Yüksek Fırın CEM III/B
Cürufu
Cüruflu Çimento CEM III/C
24 24

Puzolanik CEM IV/A Silis Dumanı+
CEM IV Çimento CEM IV/B Puzolan+uçucu kül
Kompoze CEM V/A Cüruf+ puzolan+

CEM V Çimento CEM V/B
silissi uçucu kül
25 25
Çizelge 3.6. TS EN 197 Çimentolarının Kompozisyonu
Silis Pişirilmiş Silissi Kalkersi Pişirilmiş

Cüruf Dumanı Pozolan Pozolan Uçucu kül Uçucu kül Şist Klker
Çimento Klinker S D P Q V W T L-LL

CEM I 95-100
CEM II/A-S 80-94 6-20
CEM II/B-S 65-79 21-35
CEM II/A-D 90-94 6-10
CEM II/A-P 80-94 6-20
CEM II/B-P 65-79 21-35
CEM II/A-Q 80-94 6-20
CEM II/B-Q 65-79 21-35
CEM II/A-V 80-94 6-20
CEM II/B-V 65-79 21-35 26

CEM II/A-W 80-94 6-20
CEM II/B-W 65-79 21-35
CEM II/A-T 80-94 6-20

CEM II/B-T 65-79 21-35
CEM II/A-L 80-94 6-20
CEM II/B-L 65-79 21-35
CEM II/A-LL 80-94 6-20
CEM II/B-LL 65-79 21-35
CEM II/A-M 80-94 6-20
CEM II/B-M 65-79 21-35 27


CEM III/A 35-64 36-65
CEM III/B 20-34 66-88
CEM III/C 5-19 81-95
CEM IV/A 65-89 11-35
CEM IV/B 45-64 35-55
CEM V/A 40-64 18-30 18-30
CEM V/B 20-28 31-50 31-50
28
Kireç taşı ya da kalker; kireç elde etmekte kullanılan, kalsiyum
karbonat tuzundan oluşan tortul bir kayaçtır. Kireç taşının diğer
adı kalkerdir. Yapısında en az % 90 CaCO3 (kalsiyum karbonat)
bulunduran kayaçlara kalker denir. Kalker, çimento yapımında
kullanılır. Kalsiyum karbonatlı kalsit ve aragonit ile magnezyum
karbonatlı dolomit kireç taşını oluşturan başlıca minerallerdir.
29
Şist ya da Kiltaşı, orta dereceden bir tür başkalaşım
kayacıdır. (Bazen tortul kayaç olarak da adlandırılabilir.)
Başkalaşım kayaçları ya da metamorfik kayaçlar, magmatik ve

tortul kayaçların çeşitli etkilerle (örneğin basınç, sıcaklık) değişikliğe
uğraması sonucu oluşur. Mermer başkalaşım kayaçlara örnek olarak
verilebilir. Elmas, şist de bu kayaçlara diğer örneklerdir.
30
Şist kelimesi Yunancadan gelmektedir. Kelimenin anlamı
"bölmek"tir. Şist'in anlamının Yunanca "bölmek" olmasının
sebebi büyük olasılıkla, şistin alüminyum levhalar halinde
kolayca ayrılabilir yapıda olmasından kaynaklanıyordur.
31
3.3. Özel Çimentolar
3.3.1. Genleşen Çimentolar
Betonun en büyük dezavantajlarından biri kuruma esnasında
gösterdiği büzülmedir. Büzülme kısıtlandığı taktirde betonda çatlak
oluşur. Baraj, su tankı, boru ve kanallar gibi sızdırmazlığın önemli
olduğu yapılarda bu konu daha da kritik hale gelir.
32
3.3.1. Genleşen Çimentolar

Bu durumda betonda, erken
hidratasyon ve sertleşme
dönemlerinde bir miktar
hacim genleşmesi
oluşturulması, büzülmeden
kaynaklı hacim azalmasını
telafi etmek için kullanılabilir.
Şekil 3.2. a) Normal PÇ içeren
betonların kuruma büzülmesi 33
Bu çimentolarda genleşme, ağırlıklı olarak hidratasyonun ilk
haftasında kayda değer etrenjitin oluşumuna bağlıdır.
Şekil 3.2. b)
genleşen çimento
içeren betonların
kuruma büzülmesi
34 34
Genleşen Çimentoların Kompozisyonu
Bu çimentolardan en yaygın kullanılanı K Tipi olarak
adlandırılmaktadır. Bu çimentoda etrenjit oluşumu ve
genleşme,

genleşme bileşeni kalsiyum sülfoalüminat
(C4A3 S) ile sağlanmaktadır.
Şekil 3.2. b) genleşen

çimento içeren
betonların kuruma
büzülmesi
35 35
Bu çimento, önceden üretilen genleşeme bileşeninin normal
PÇ’ye eklenmesi ile elde edilmektedir. Çimentoda etrenjit
oluşumu sonucu meydana gelebilecek potansiyel genleşme,
çelik donatılarla kontrol edilmektedir.

çimento içeren
betonların kuruma
büzülmesi
36 36
Çelik çimentonun genleşmesini kısıtlamakta, böylece betonda
sınırlı bir ön gerilme yaratmaktadır.

çimento içeren
betonların kuruma
büzülmesi
37 37
Bu durumda çelikte çekme gerilmesi, betonda ise 170-

700 kPa mertebesinde basınç gerilmesi
oluşabilmektedir.

çimento içeren
betonların kuruma
büzülmesi
38 38
Bu basınç gerilmesi büzülmeden kaynaklanan çekme

çatlaklarını önlemek için yeterlidir.

çimento içeren
betonların kuruma
büzülmesi
39 39
Oluşacak ön gerilme miktarı, çimentonun genleşme
bileşeni içeriği ve çelik donatı miktarına bağlıdır.

çimento içeren
betonların kuruma
büzülmesi
40 40
Genleşme kısıtlanmadığı taktirde, betonun kendiliğinden
tahrip olması olasıdır, aşırı kısıtlama ise gereksizdir
(Şekil 3.3).
Betonda oluşan basınç gerilmesi (Mpa)
Sınırlanmış genleşme (%)

Gerilme
Şekil 3.3. Çelik donatının

betonda oluşan basınç
gerilmesi ve genleşmeye
etkisi
Genleşme
41 41
Çelik güçlendirilmesi (hacimce, %)
Genelde çimentonun genleşen bileşen içeriği, kurumadan
sonra betonda az miktarda basınç gerilmesi kalacak
şekilde ayarlanır.
Betonda oluşan basınç gerilmesi (Mpa)

Gerilme
Şekil 3.3. Çelik donatının

betonda oluşan basınç
gerilmesi ve genleşmeye
etkisi
Genleşme
42 42
Çelik güçlendirilmesi (hacimce, %)
Genleşen çimento içeren betonun, Şekil 3.2.b’de
gösterildiği gibi, en az normal çimento içeren beton
kadar kuruma büzülmesi gösterebileceği
vurgulanmalıdır.
Şekil 3.2. b)
genleşen çimento
içeren betonların
kuruma büzülmesi
43 43
Ancak, betonda büzülme sonrası kalacak net çekme
gerilmesi, daha önce oluşturulan basınç gerilmesi
sonucu oldukça küçüktür.
Şekil 3.2. b)
genleşen çimento
içeren betonların
kuruma büzülmesi
44 44
Genleşmenin kontrolü: Genleşen çimentoların başarılı
bir şekilde kullanımı çimentonun hidratasyonu
esnasında oluşacak, aşağıdaki faktörlerden etkilenen,
genleşmenin kontrolüne bağlıdır.
➢Donatı
➢Karışım oranları
➢Diğer
45
Genleşen çimentolarda genleşmeyi etkileyen faktörler
Donatı Miktarı ve betondaki konumu

Çimento içeriği, S/Ç oranı, çimento
Karışım
inceliği, çimentonun genleşen
oranları
bileşen içeriği
Karıştırma, taşıma ve yerleştirme
Diğer süresi, bakım (kür) süresi, kür
sıcaklığı
46
Oluşacak etrenjit miktarı, çimentodaki genleşen
bileşenin içeriği veya betonun çimento içeriği ile
ayarlanır.
Ayrıca etrenjitin oluşumu esnasında (ilk 7 gün) etkin bir kür

uygulaması elzemdir.
Not: (etrenjit oluşumu için su gereksinimi yüksektir).
47
Kür yönteminin oluşacak genleşmeye etkisi Şekil 3.4’ten
anlaşılabilir. S/Ç oranının artışı ile genleşmenin azaldığı
bilinmektedir.
Genleşmeyi etkileyen diğer bir faktör “faydalı etrenjit”
oluşumudur.
Şekil 3.4. Kür yönteminin

Genleşme (%)
Telis bezi veya
genleşen çimento içeren suda kürleme
betonun genleşmesine
etkisi Polietilen levha
veya su
geçirmez kağıt
Kimyasal
kürleme
48 48
Zaman (gün)
Genleşme ve dolaysıyla ön gerilme oluşturacak etrenjit
betonun katlaşmasından sonra ortaya çıkan etrenjittir.
Genleşme (%)
Telis bezi veya
Şekil 3.4. Kür yönteminin suda kürleme
genleşen çimento içeren
betonun genleşmesine Polietilen levha
veya su
etkisi geçirmez kağıt
Kimyasal
kürleme
49 49
Zaman (gün)
Şekil 3.5’de görüldüğü gibi sıcaklıkta genleşmeyi
etkilemektedir.

Şekil 3.5. Kür
sıcaklığını
genleşen çimento
içeren betonun
genleşmesine etkisi
Zaman (Gün)
(Yüksek sıcaklıklarda faydalı etrenjit

oluşumu azalmaktadır). 50
Çuval bezi (Burlap)
51
Polietilen levha (Polyethylene sheet)
52
Su geçirmez kağıt (Waterproof paper )
53
Kimyasal Kürleme (Curing Compound )
Curing compound is applied when the finishing is completed

and free water present on the surface gets disappeared.
54
Genleşen çimentolu betonun uygulaması
Genleşen çimentolar çeşitli beton yapılarda kullanılmıştır.
ABD’de en çok, arabaların betondan sızan sulardan zarar
gördüğü, kapalı otoparklarda kullanımı rağbet görmüştür.
Örneğin, Chicago’nun O’Hare

Havaalanı otoparkında 90,000 m3
büzülmesiz beton kullanılmıştır.
55 55
Genleşen çimentolu betonun uygulaması
Beton yol kaplamalarında büzülme kontrolü derzlerinin
ortadan kaldırılması veya termal genleşme kontrolü
derzleri ile birleştirilmesi önemli bir avantaj
sağlayabilmektedir.
Dallas’ın Love Field havaalanı
taksi yolunda kullanılan 115000
m3 büzülmesiz kaplama betonu
kullanılmıştır (Bu güne kadar
yapılan en büyük uygulamadır).
56
Cincinnati Havaalanında bir tünelde 58000 m3
büzülmesiz beton kullanılmıştır.
57
Cincinnati/Northern Kentucky International Airport
Bu tip betonlar
- özellikle geçirimsizliğin çok önemli olduğu, su
tankı, yüzme havuzu ve kanal gibi
uygulamalarda,
58 58
Bu tip betonlar
- Ön gerilmeli betonarme elemanlarda betonun

büzülmesinden kaynaklanan ön gerilme kaybını
azaltmak için
- ve ön gerilmeli elemanların uzun vadede boyutlarının
stabilitesini sağlamak için kullanılmaktadır.
59 59
3.3.2. Kasiyum Sülfoalüminat Çimentosu
1970'lerde Çin'de geliştirilen kalsiyum sulfoalüminat

(CSA) çimentoları, hızlı priz alan çimento
ailesinde bulunan özel çimentoların bir sınıfıdır.
Söz konusu çimento, hızlı güç gelişiminin gerekli

olduğu yerlerde, köprü güverteleri, havaalanı
pistleri, yama yolları, kaldırımlar vb. birçok
uygulamada kullanılır.
60
Ayrıca, CSA çimentoları bazen betonunda büzülmeyi

telafi etmek için portland çimentosu ile karıştırılarak
kullanılır.
Buna ilaveten şebeke kanallarının kazılı geri

dolumunda düşük dayanımlı malzemelerde de
kullanılır.
61 61
Kasiyum sülfoalüminat çimentosu üretiminde, 
farine
kalsiyum sülfat eklenerek döner fırında C4A3 S oluşması
sağlanır.
Farin: çimento üretiminde hammaddelerin döner fırına girmeden önceki
öğütülmüş, ince durumunu tanımlamaktadır.
Bu bileşen K Tipi çimentodaki genleşen bileşenin aynısıdır.

Ancak bu çimentoda miktarı daha fazladır.

C4A3 S : Ettringite (etrenjit), Anhydrous calcium sulfoaluminate
4CaO·3Al2O3·CaSO4
62
Öğütme esnasında klinkere bir miktar da 

çözünmeyen anhidrid (kalsiyum sülfat, C S )
eklenmektedir.
63
Bu çimentonun kimyasal kompozisyonu

kalsiyum fluoroalüminat çimentosu ve
normal PÇ ile Çizelge 3.7’de
kıyaslanmıştır.
64
Görüldüğü gibi bu çimentoda
C 3 S yerine C 2 S
bulunmakta (Fırında C4A3 S ile C3S’nin beraber bulunması
mümkün değildir) fakat serbest kireç bulunmamaktadır.
Çizelge 3.7. Hızlı priz yapan çimentoların kompozisyonu
Çimento Sülfoalüminat Fluoroalüminat ASTM Tip I
Bileşenleri çimentosu Çimentosu Çimentosu
(kıyaslamak için)
C3S - 60 55
C2S 30 5 19
C3A - - 8
C4AF 5 8 10

C4A3 S 55 - -
C11A7.CaF2 - 20 -
65
Toplam SO3 10 10 5
Bu çimentonun dayanım gelişmesi Şekil 3. 5’de görüldüğü
gibi fluoroalüminat çimentosuna benzerdir. Prizinden 3
saat sonra 10 MPa’ın üzerinde dayanım
gösterebilmektedir.
Şekil 3.5. Çeşitli erken

dayanımı yüksek
çimentolar ile üretilen
betonların dayanım
gelişmesi
66
İlk aşamalarda etrenjit oluşumu kayda değer ısı

ortaya çıkarmaktadır.
Bu sıcaklık atıldıktan sonra, C2S’in hidratasyonu

esnasında belirgin sıcaklık artışı söz konusu
değildir.
67
Çimentoda C2S bulunması karışımın durabilitesine

olumlu etkisi olabilir (az CH oluşumu), fakat, uzun
vadeli sülfat direnci yüksek değildir.
2C3S + 6H  C3S2H3 + 3CH

2C2S + 4H  C3S2H3 + CH
TİP III çimentolu betondan daha az sünme ve

kurulma büzülmesi göstermektedir.
68
Hızlı Mukavemet Kazancı
CSA çimentolarının birincil avantajı, portland

çimentosu yerine CSA ile yapılan betonun
genellikle 24 saat içinde 35 MPa'lı aşan basınç
mukavemetine ulaşmasıdır.
CSA'larla üretilen bir betonda 24 saat içinde 28

günlük bir dayanımı elde etmek mümkündür.
69
Hızlı Mukavemet Kazancı
Bazı uygulamalar için CSA'ların mormal portland

çimentosu (OPC) yerine kullanımının ana nedeni
budur.
Hızlı bir dayanım kazancı, bir havaalanı pisti, köprü

onarımı veya hasar görmüş bir otoyolun çok kısa
sürede hizmete sunulması gereken durumlarda
kritik önem taşır.
70
Düşük Karbon Ayak İzi

Bir diğer önemli avantaj da CSA çimentolarının da daha
yeşil olması (çevre kirliliği açısından).
Portland çimentosu yaklaşık 1500 ° C (2700 ° F)

sıcaklıktaki fırınlarda fırınlanırken, CSA çimentolarının
yalnızca 1250 ° C (2250 ° F) civarlarındaki sıcaklıklarda
pişirilmesi gerekiyor. Elde edilen CSA klinkeri, OPC
klinkerinden daha yumuşaktır ve öğütmek için daha az
enerji gerektirir. 71
Alkalinitesinin az olması
CSA çimentosundaki ana mineral bileşenler, susuz
kalsiyum sülfoalüminat (4CaO · 3Al2O3 · CaSO4),
dikalsiyum silikat (2CaO · SiO2) ve alçı (CaSO4 · 2H2O)
dir.
CSA çimentosundaki kireç bağlıdır ve serbest değildir, bu

nedenle alkali değeri daha düşüktür.
72
Alkalinitesinin az olması
PH değeri sadece 10.5-11 cıvarındadır. Normal portland
çimentosunun (OPC) PH değeri 13 civarındadır ve
CSA çimentosuna göre daha fazla alkalinirdi.
Düşük alkalilik doğal olarak alkali agrega reaksiyonu

şansını en aza indirir. Betonda cam agregası
kullanıldığında ve beton rutubete maruz kaldığında bu
önemlidir.
73
Daha Az Büzülme Göstermesi

CSA çimentoları içeren karışımlar çok düşük büzülme
özelliklerini göstermektedir. Bunun iki nedeni vardır:
Birincisi, CSA'lar portland çimentosuna göre % 50 daha

fazla suya ihtiyaç duyuyorlar (etrenjit oluştuğundan).
74
Daha Az Büzülme
CSA içeren karışımlarda minimum önerilen S/Ç oranı
0.35, bu değer OPC ile hazırlananlar için 0.22-0.25
civarındadır.
Su ihtiyacının yüksek olması nedeniyle, karışım suyunun

çoğu hidrasyon için tüketilir ve büzülme problemlerine
neden olan suyun fazlalığı daha azdır (Büzülme
karışımda su kaybı sonucu ortaya çıkar).
75
Daha Az Büzülme
İkinci sebep, bu çimentoyu içeren karışımlar çok hızlı
mukavemet kazandıklarından büzülme çatlaklarını
önleyebilmesidir.
Çünkü bu tür çimentoyu içeren karışımlarda beton

mukavemeti betonunun büzülme kaynaklı streslerine
göre daha hızlı artmaktadır.
76
Kürleme süresinin daha kısa olması

CSA çimentosu ile üretilen karışımlarda kürleme
önemlidir, ancak kürleme süreleri genellikle günler
veya haftalar değil saatlerdir.
Bu tür karışımlarda beton dökümden sonra karışım en

az 3-4 saat süreyle ıslak tutulduğunda optimum
hidratasyon elde edilir.
77
Kürleme süresinin daha kısa olması

Hidratasyonun ilk saatlerinde betonun suya ihtiyacı var ve
hızlı reaksiyon ciddi mertebede ısı üretmektedir.
Kürleme sırasında yeterli miktarda nem sağlanmazsa
betonda çatlak oluşma imkanı yüksektir.
İlk birkaç kritik saatte yeterli miktarda nem sağlandığında
dayanımı ve dayanıklılığı uygun beton karışımı
üretilebilir.
78
Direkt 100% portland çimento yerine

kullanılmalıdır
CSA çimentosu pozolanlar ile reaksiyona girmez. Buda
karışım tasarımını basitleştirir.
Pozolanları CSA çimentolarıyla birlikte kullanılması betonun

karışımlarının dayanımının azalmasına neden olabilir.
79
Direkt 100% portland çimento yerine

kullanılmalıdır
Süperakışkanlaştırıcılar, özellikle polikarboksilatlar ve

viskozite değiştiriciler, portland çimentosunda
olduğu gibi CSA'larla aynı şekilde kullanılabilir.
80
Direkt 100% portland çimento yerine kullanılmalıdır

Priz hızlandırıcı ajanları gibi diğer egzotik katkıların
kullanımı gerekli değildir ve bazen CSA çimentolarıyla
uyumlu olmayabilir.
Normal priz geciktiriciler bu tip çimento ile uyumlu
değildir. CSA çimentoları için sadece özel sitrik asit
esaslı geciktirici katkıların kullanabilir olduğu tavsiye
edilir.
81
3.3.3. Kalsiyum Fluoroalüminat Çimentosu
Çizelge 3.7’de görüldüğü gibi bu çimentoda C3A yeni bir
bileşen ile (C11A7.CaF2) yer değiştirmiştir. Çimentonun klinkeri
döner fırında oluşturulduğu gibi, fluoroalüminat bileşeni Tip I
çimentosunun klinkerine eklenerek de elde edilebilir.
Çizelge 3.7. Hızlı priz yapan çimentoların kompozisyonu
Çimento  Toplam
C3S C2S C3A C4AF C4A3 S C11A7.CaF2
Bileşenleri SO3
Sülfoalüminat
- 30 - 5 55 - 10
çimentosu
Fluoroalüminat
60 5 - 8 - 20 10
Çimentosu
ASTM Tip I
Çimentosu 55 19 8 10 - - 5
(kıyaslamak için)
82
Fluoroalüminat bileşenin hidratasyon hızı C3A

bileşeninden de fazla olduğundan, sistemde yeteri
kadar alçı (sülfat ionu) bulunmadığı taktirde ani prizin
oluşması kaçınılmazdır.
Alçı bulunan durumlarda bile bileşenin reaksiyon hızı,

alçının suda çözünme ve sülfat iyonu salıverme
hızından fazla olduğundan, çimentonun hidratasyonu
başarılı bir şekilde geciktirilemez.
83
Bu nedenle hemihidrat veya sodyum sülfat gibi

çözünürlüğü daha yüksek olan tuzlar geciktirici olarak
bu çimentoda kullanılmaktadır.
Bu çimentonun priz süresi 2 dakika ile 40 dakika

arasında ayarlanabilir.
84
Daha uzun priz süresi gerekiyorsa sitrik asit gibi

organik bir geciktirici de eklenmelidir.
Bu nedenle bu tip çimentolar priz süresi ayarlanabilir

çimento “regulated-set cement” olarak da
adlandırılmaktadır.
85
Bu çimentoda dayanım gelişmesi çok hızlıdır. Bir saate 7

MPa dayanıma ulaşılabilir (Şekil 3.5).
Şekil 3.5. Çeşitli erken

dayanımı yüksek çimentolar ile
üretilen betonların dayanım
gelişmesi
86 86
Çimentonun dayanım gelişmesi iki aşamalıdır.
1. aşama fluoroalümainattan oluşan etrenjitten,
2. aşama ise (~ 1 gün sonra) C3S’ın

hidratasyonundan kaynaklanmaktadır.
87
Özelikleri: Dayanım gelişmesinin ilk aşamasında

ulaşılacak dayanım seviyesi çimentonun
fluoroalüminat içeriği veya betonun çimento içeriği
ile kontrol edilebilir.
%50 mertebesinde fluoroalüminat içeren çimento ile

1 saatte 20 MPa’ın üzerinde dayanımlar elde
edilmiştir.
88
Erken dayanım yüksek olması priz süresinin de kısa

olduğunu gösterir.
Bu çimentonun hidratasyonu esnasında aşırı miktarda

ısı açığa çıkar.
Bu ısı soğuk havada avntaj oluşturabilir. Ancak,

4°C’nin altında bu çimentonun dayanım gelişmesi
durur.
89
Fluoroalüminat çimentosu ile hazırlanan betonun

özelikleri normal betona benzerdir.
Ancak, beklendiği gibi sülfat direnci daha

düşüktür.
90
3.3.4. Hızlı priz alan ve sertleşen çimentolar
Bazen bir kaç saat içinde betonun hızlı dayanım

gelişmesi talep edilebilir.
Çoğu zaman bu talep, betonun S/Ç oranının

azaltılması, kür sıcaklığının arttırılması veya
hızlandırıcı katkı kullanımı ile sağlansa da yer yer özel
çimento kullanımı gerekebilir.
91
3.3.4. Hızlı priz alan ve sertleşen çimentolar
Bu çimentolar genelde, erken dayanımı yüksek

çimentonun 700-900m2/kg Blaine inceliğe gelene
kadar bir hızlandırıcı katkı ile birlikte öğütülerek
oluşturulur.
Benzer amaçla megnesyum fosfat çimentoları da

üretilmektedir.
92
3.3.5. Beyaz Çimento
Bu çimento özellikle mimarlar tarafından estetik

nedenlerden veya renkli çimento üretimi için talep edilir.
Beyaz renk çimentodaki demir oksitin elimine

edilmesi ile sağlanır.
Böylece, beyaz çimentonun C3A oranı yüksek ve C4AF

içeriği 0 dır.
93
3.3.5. Beyaz Çimento
Üretiminde hammadde olarak kaolinit veya porselen

kili, alümina kaynağı olarak boksit ve demir içermeyen
kalker kullanılır.
Pişirme esnasında kömür yerine doğal gaz veya sıvı

yakıt, öğütme esnasında ise demir kirliliği oluşmaması
için özel bilye kullanılır.
Bu nedenle, beyaz çimentonun fiyatı normal çimentoların

üstündedir. 94
3.3.6. Harç Çimentosu
Tuğla, blok veya taş yapılarında kullanılan harcın

işlenebilme, yayılma ve su tutma özeliklerinin fazla
olması gerekir.
Bu amaçla harç çimentoları üretilmektedir. Bu çimentolar,
- PÇ+kireçtaşı+hava sürükleyici katkı veya

- PÇ+sönmüş kireç+uçucu kül veya cüruf veya filler
malzeme+ hava sürükleyici katkının öğütülmesiyle üretilir.
95
3.3.6. Harç Çimentosu
Harç çimentosunun PÇ ile kıyaslanması:
- işlenebilme ve yayılması PÇ’den daha iyidir.
- daha fazla su tutabildiğinden büzülmesi daha düşüktür.
- dayanımı daha düşük olduğundan yapısal betonda

kullanılamaz.
96
3.3.7. Kalsiyum Alüminat Çimentosu (KAÇ)
KAÇ özel çimentolar arasında bazı ülkelerde en yaygın

kullanılan çimentodur. Bu çimento başlangıçta sülfata
dirençli bir çimento olarak üretildi, fakat günümüzde
genelde refrakter betonda kullanılmaktadır.
Refrakter betonu: Isı geçirimliliği az

olan yüksek ısılara dayanıklı beton. Bu
betonun yapımında kalsiyum aluminatlı
çimentolar ve refrakter agregalar
kullanılır.
97 97
Kalsiyum Alüminat çimentosu;
✓ Yüksek sıcaklığa,
✓ Aşınmaya,
✓ Kimyasal etkilere,
✓ Korozyona karşı direnç gösterir.
Normal çimentolarla aynı priz süresine sahip olduğu halde,

çok hızlı bir şekilde mukavemet kazanır.
98
Sıcaklığa, biyolojik etkilere ve asitlere karşı da dirençli
olan bu çimento belirtilen özellikleri nedeniyle,
✓ Hızlı tamir harçlarında,

✓ Kendiliğinden yayılan şaplarda,
✓ Derz dolgularında,
✓ Refrakter malzemelerde,
✓ Boru içi kaplamalarında,
✓ Seramik yapıştırıcılarda ve
✓ Sızdırmazlık malzemelerinde kullanılmaktadır.
99
Majör Fazlar;
CA (monokalsiyum alüminat )
C12A7 (Mayenit)
C2AS (Gehlenit)
C4AF (Ferrit)
Minör Fazlar;
✓ C2S (Belit)
✓ CT (Kalsiyum titanyat)
✓ C3FT (Trikalsiyum Titanyum Demir (III)
Oksit)
✓ Hematit
✓ Q Fazı (Pleochroite)
✓ Spinel
monokalsiyum alüminat CA
✓ KAÇ içerisindeki en önemli
fazdır. Genel olarak klinkerin
%50-%55’lik kısmını bu faz
oluştur.
CaO+Al2O3 CA
CA fazı SEM görüntüsü
✓ Malzemenin özelliklerinden sorumlu olan

ana reaktif fazdır.
102
monokalsiyum alüminat CA
✓ 24 saatlik dayanımdan sorumludur.
✓ Kontrollü genleşme, alkali ve

sülfat direnci için alt sınır
değeri olmalıdır.
CA fazı SEM görüntüsü 103

C12A7 -Mayenite
✓ Önemli fazlardan biridir. Priz süresinde

ektin rol oynamaktadır.
12CaO+7Al2O3 C12A7
✓ Klinkerdeki yüzdesi
değişkenlik gösterir.
✓ Nemin varlığında ortaya

çıkan fazdır.
Mayenite fazı SEM görüntüsü 104
C12A7 -Mayenite
✓ Bağlayıcı sistemlerde alçı ile birlikte etrenjit

oluşumundan ve işlenebilirlik süresinden sorumludur.
✓Çok reaktif olduğu için alt ve üst sınır değerleri

belirlenmelidir.
105
C12A7 -Mayenite
✓ Çimentoda yüksek miktarlarda var olması kontrolsüz

genleşmeye sebep olabilir.
✓ İlk hidrate olan malzeme olduğu için erken dönemde

(0-6 saat) hidratasyon ısısının yükselmesine ve
yüzey çatlaklarının oluşmasına neden olabilir.
106
C2AS - Gehlenite
✓ Hammaddeden gelen SiO2 varlığında

ortaya çıkan fazdır.
2CaO+Al2O3+SiO C2AS
✓ Çimentonun hidratasyonuna
başlangıçta katkısı yok
denecek kadar azdır. Ancak,
ilerleyen aşamalarda katkısı
gözlemlenebilir.
Gehlenite fazı SEM görüntüsü 107

C2AS - Gehlenite
✓ Gehlenite fazı çok yavaş hidrate olur ve ya hiçbir

zaman hidrate olmayabilir.
✓ Sistemelerde rekativite performansını düşürmemek

adına çimento içerisindeki oranı sınırlandırılmalıdır.
✓ Yüksek miktarda oluşması erken dayanımlarda

düşüşe sebep olabilir.
108
C4AF - Ferrit
4CaO+Al2O3+Fe2O3 C4AF
✓ Fırın içi yükseltgen olduğu

durumlarda oluşan fazdır. Fe3+
iyonu içerir.
Ferrit fazı Sem görüntüsü 109

C4AF - Ferrit
✓ Bağlayıcı sistemlerde CA ile birlikte uzun dönem

dayanımda görev alır.
✓ Hammaddeden gelen Al iyonu

arttıkça oluşumu azalır.
Ferrit fazı Sem görüntüsü

110
Kompozisyonu: Bu çimentoda ana bileşen olarak

monokalsiyum alüminat (CA) bulunmaktadır.
Bununla birlikte bulunan diğer bileşenler Çizelge 3.8’de

verilmiştir.
111
Verilen oranlar çimentodan çimentoya kayda değer
mertebede değişebilir. Örneğin, demir içeriği %25’den
%2’nin altında bir aralıkta değişebilir.
Demir Demir
Bileşen içeriği içeriği
yüksek düşük
CA 60 70
C2S 10 -
Çizelge 3.8. Kalsiyum
C2AS (gehlenit) 5-20 5
alüminat çimentosunun
CA2 - 20 tipik kompozisyonu
C12A7
FeO (wustite)
10-25 <5
C4AF
112
Pleochroite
Su ile karıştırıldığında, çimentodaki CA kısa bir

durgunluktan sonra hızlı bir şekilde hidrate olur.
Bu nedenle, normal çimentoya benzer priz süresi

olmasına rağmen KAÇ erken yaşlarda daha hızlı
dayanım kazanır.
113
KAÇ içeren betonun bir günlük dayanımı (nihai

dayanımının %75’i), NPÇ içeren betonun yedi
günlük dayanımından fazla olabilmektedir.
Ayrıca, bir ölçüde de yüksek hidratasyon ısısından,

soğuk havalarda NPÇ’dan daha iyi dayanım
kazanmaktadır.
114
KAÇ’nin Dönüşümü (Konversiyonu): Sıcaklığa bağlı

olarak KAÇ hidratasyonu sonucu çeşitli kalsiyum
alüminat hidratlar oluşabilmektedir:
115
Normal hava koşullarında çimentonun hidrstasyonu

sonucu CAH10 ve C2AH8 karışımı oluşur.
116
Bu iki ürün, CAH6’ya kıyasla kararsızdır. Bu nedenle,

sıcaklık 30°C’nin üstüne çıktığında bu bileşenler
CAH6’a dönüşür.
Dönüşüm sonucunda hidrate hamurun yapısı bozulur ve

gözenekliliği artar.
117 117
Dönüşümün sıcak (> 30°C) ve rutubetli ortamda

oluştuğu, fakat yavaş da olsa 20°C civarında da
meydana gelebileceği bilinmektedir.
Hidratasyonun ilk evrelerinde aşırı hidratasyon ısısı

beton sıcaklığını 30°C’nin üstüne çıkarabilmektedir.
Bunun sonucunda hamurda az miktarda CAH6
oluşabilmektedir.
118
Hamurda az miktarda CAH6’ın bulunması, düşük

sıcaklıklarda da dönüşümün devem etmesine
neden olmaktadır. Dolayısıyla, bu durumda, her
halükarda dayanımlarda düşüşler oluşacaktır.
Dönüşüm sonucu dayanım kaybı iki yöntemle

kontrol edilebilmektedir:
119
1) Beton 80°C ve üstünde bir sıcaklıkta nemli

ortamda kürlenirse, CAH6’nın direkt oluşumu
sonucu karalı ve güçlü bir mikroyapı ortaya çıkar.
2) Karışımın S/Ç oranı 0.4’ün altında tutulursa,

dönüşüm sonucu dayanım kaybı çök düşük seviyede
ve geçici olur. Bunun nedeni gözeneklerin oluşumu
ile hidrate olmayan çimento tanelerinin
hidratasyonudur.
120
Sıcaklığın 300C üstünde olduğu zaman, gözenekliliğin
artışıyla, beton dayanımı kayda değer mertebede azalır
(Şekil 3.6) ve donatının paslanması hızlanır.
Şekil 3.6. Kür sıcaklığının

KAÇ içeren betonun
dayanım gelişmesine
etkisi
121 121
KAÇ dönüşümünün nedeni ve bunun kontrol

yöntemleri bilinmesine rağmen, bu çimentonun
yapısal betonda kullanımı bazı ülkelerde
yasaklanmıştır.
122
KAÇ,
• genelde aşırı sıcaklık etkisinde kalacak harç ve
betonda,
• refrakter blok üretiminde,
• Hızlı onarım işlerinde, özellikle düşük sıcaklıklarda
kullanılabilir.
Ancak, bu onarımların daha sonra oluşacak

dönüşümden kalıcı olmayacağı bilinmektedir.
123
3.4. Portland Çimentosunda Aranan Özelikler
3.4.1. Kimyasal beklentiler
Daha önce belirtildiği gibi portland çimentosunun

kimyasal kompozisyonu basit oksitler şeklinde ifade
edilir.
Ancak çimentonun basit oksit değerlerinin bilinmesi

davranışı hakkında bilgi vermez.
124
Çimentonun davranışını belirleyen, karma

bileşenler “Bogue” formüllerinden
hesaplanabilir*.
Aşağıda verilen förmüller A/F oranı≥0.64 olan

durumlar için geçerlidir.
125
A/F<0.64 ise C3A oluşmaz. Koyu renkli Ferrari

Çimentosu oluşur. Bu durumda Bogue formülleri
değişir.
Bogue formülleri katklılı çimentolarda

kullanılamaz.
126

C3S= 4.071(C)-7.6(S)- 6.718(A)-1.43(F)-2.852(S )
C2S= 2.687(S)- 0.7544(C3S)
C3A= 2.65(A)- 1.692(F)
C4AF= 3.043(F)
Çimentonun oksit içeriğinde küçük bir değişim bileşen

kompozisyonunu ve dolayısı ile davranışını önemli
ölçüde değişir.
127
Örneğin CaO ve SiO2 oranlarının %1 gibi küçük değişimi

(diğer oksitler sabit) C3S ve C2S oranlarını önemli ölçüde
değiştirebilir.
C3S=4.071(62)-7.6(17)-6.718(8)-1.43(5)-2.852(2.5)= %55.18
C2S= 2.687(17)- 0.7544(55.18)=%4.1
C3S=4.071(61)-7.6(18)-6.718(8)-1.43(5)-2.852(2.5)= %43.5
C2S= 2.687(18)- 0.7544(55.18)=%15.6
128
TS EN 197-1 standardında bazı çimentolarda
öngörülen kimyasal kısıtlamalar aşağıda özetlenmiştir:
CEM I ve CEM III çimentolarında: KK≤5%

CEM I ve CEM III çimentolarında: ÇK≤3.5%
CEM I: SO3≤3.5% ;
CEM III and CEM IV çimentolarında: SO3≤4%
Tüm çimento sınıflarında: Cl içeriği ≤0.1%
129
3.4.2. Fiziksel beklentiler
3.4.2.1. İncelik
Çimento inceliği hidratasyon esnasında çimentonun
davranışına kayda değer etkisi vardır:
1) İnceliğin artışı ile hidratasyon hızı, buna bağlı olarak

dayanım kazanma hızı ve hidratasyon ısısı oluşum
hızı artar.
130
3.4.2.1. İncelik
2) İnceliğin artışı betonun kanamasını azaltır. Ancak
belirli işlenebilme için su ihtiyacını da arttırır. Bu da
kurulma büzülmesini ve çatlama riskini arttırır.
3) İnceliğin artışı betonun donma-çözülme direncini
azaltabilir.
4) İnceliğin artışı ile çimentoda bulunması gereken
alçıtaşı oranı artar.
131
3.4.2.1. İncelik
Çimentolarda tane boyları, çoğunluğu 30 mikron

civarında olmak üzere, 5-90 mikron arasında
değişir.
10 mikrondan büyük olan tanelerin orta bölümünün

uzun süre hidratlaşmadığı bilinmektedir.
132
3.4.2.1. İncelik
TS EN 196-6 standardına göre çimento inceliği iki

yöntemle belirlenir.
1) 90 mikron elekte elemek ve
2) Blaine özgül yüzey alanını belirlemek.

133
3.4.2.1. İncelik
Özgül alan, 1g çimentoda bulunan tanelerin yüzey
alanlarının toplamıdır. m2/kg veya cm2/g gibi birimler ile
ifade edilir. Türkiye’de üretilen çimentoların Blaine
inceliği 280-400m2/kg civarındadır.
Performansa dönük olan TS EN 197-1 standardında

çimento ve mineral katkı incelikleri ile ilgili herhangi
bir sınır bulunmamaktadır.
134
3.4.2.2. Priz süresi

Hidratasyon olayının gelişmesiyle hamurun plastiklik
özeliğinde önemli bir azalma, viskozitesinde ise belirli bir
artış olur.
Çimentonun su ile birleştirildiği an ile hamurun katılaştığı

ana kadar geçen süreye “priz süresi” denir. Bu süre 2
aşamada ifade edilir:
135

Priz başlama süresi: Hamurun oluşturulması ile
katlaşmaya başladığı ana kadar geçen süredir.
Priz bitiş süresi: Hamurun oluşturulması ile tamamen

katılaştığı ana kadar geçen süredir. Çimento
hamurunun kısa sürede katılaşarak şekil verilmez
olması veya uzun süre katılaşmaması istenmez.
136

Çimentonun priz süresi aşağıdaki faktörlerden
etkilenir:
1)Karışım suyu içeriği: Sulu hamurların priz süresi daha
uzun olur.
2) Sıcaklık: Sıcak ortamda hidratasyon hızlandığından priz
süresi kısalır.
3) Çimentonun bekletilme süresi: Ön hidratasyon ve ön
karbonatlaşma oluşan çimentonun prizi geç başlar.
137

ASTM C150’ye göre, prizin 45 dakikadan önce
başlamaması ve 375 dakikadan fazla sürmemesi gerekir.
TS EN 197-1’göre, 32.5, 42.5 ve 52.5 dayanım sınıfı

çimentoların priz başlangıç süresi 75, 60 ve 45 dakikadan
daha az olmaması istenmektedir.
138
3.4.2.3.Hacim Sabitliği
Hidratasyon sonucu, hamurun hacminde azalmalar

başlar.
Priz başlamadan önce olan bu olaya plastik rötre denir.
Hidtrate hamurda çimento ağırlığının %23’ü kadar bağlı

su bulunduğu kabul edilmektedir.
139
Buna göre C g çimentondan oluşan hamurun hacmi

aşağıdaki değerde olur:
(C/3.15) + 0.23C = (0.317 + 0.23)C = 0.547C (ml)
Priz başlamadan önce meydana gelen hacimsel

büzülmenin, çimento hacminin %1’i mertebesinde
olduğu belirlenmiştir. Buna göre azalan hacim:
∆V = 0.317C x 0.01 = 0.00317C (ml)
140
Bu durumda hacimsel şekil değişimi:

εv = 0.00317 / 0.547 = 5.66 x 10-3
Doğrusal deformasyon ise bunun 1/3’ü (1.99x10-3)

civarında olur.
Buharlaşmayı arttıran sıcaklık, rüzgar ve düşük

nem gibi faktörler bu rötrenin daha büyük olmasına
neden olur. 141
Priz öncesi hamurun deformasyon yeteneği fazla

olduğunda bu rötre zarar oluşturmaz. Ancak herhangi
bir nedenle plastik rötre kısıtlanırsa beton yüzeyinde
ince çatlaklar oluşur.
Plastik rötrenin nedeni hamurdaki suyun bir

bölümünün buharlaşarak ayrılmasıdır.
142
 Çimento hamurunda iki çeşit su bulunmaktadır:
 - Buharlaşmayan (kimyasal olarak bağlı) su

 - Buharlaşabilen su
Buharlaşamayan su hidratasyon ürünlerinin bünyesinde

bulunan sudur. Buharlaşabilen su ise çimento hamurunun
boşluklarında yer alan sudur.
143
 Boşlukların durumuna göre betondaki su üç türe ayrılır:
a) Serbest su: Hamurun makro boşluklarında yer alır.

Buharlaşma ile kolaylıkla betondan ayrılır.
b) Kılcallık suyu: Hamurun kılcal boşluklarında bulunan
sudur.
c) Jel suyu: Hamurun mikro veya jel boşluklarında
adsorbsiyon yolu ile tutunan sudur. (-78°C ‘de donar).
144
Sertleşmiş çimento hamuru nem derecesi düşük

ortamda tutulduğunda, önce serbest su buharlaşarak
hamurdan ayrılır. Bunu kılcallık ve jel suyunun
buharlaşarak hamuru terk etmesi izler.
 Böylece havada bırakılan hamur veya beton su (ağırlık)

kaybına uğrar ve kuruma rötresi yapmış olur.
145
➢ Rötrenin ağırlık kaybına bağlı olarak değişimi Şekil
3.7’de gösterilmiştir.
Şekil 3.7. Çimento

hamurunda rötrenin
ağırlık kaybına
bağlı olarak
değişimi
146
1. Bölge serbest suyun kaybı, 2. bölge ise kapiler
boşluklarından kaybolan suyun sonucu oluşur.

hamurunda rötrenin
ağırlık kaybına bağlı
olarak değişimi
147
3. Bölge C-S-H‘ın yüzeyine yapışan suyun kaybına
bağlıdır.

hamurunda rötrenin
olarak değişimi
148
4. Bölge C-S-H’ın yapısındaki suyun kaybından oluşur.

hamurunda rötrenin
olarak değişimi
149
5. Bölge C-S-H’ın bozulması sonucudur.

hamurunda rötrenin ağırlık
kaybına bağlı olarak
değişimi
150
Çimento özeliklerinin rötreye etkisi

➢Genelde çimento inceliğinin artması, hamurun rötresini
arttırır.
➢Çünkü inceliğin artmasıyla aynı zamanda daha fazla

çimento tanesi hidratasyona katılarak daha fazla hamur
oluşumunu sağlar.
151
➢Buna ilaveten, incelikle artan su ihtiyacı da rötreyi

arttırır.
➢Ancak 75 mikrondan büyük taneler, fazla

bulunuyorsa, hemen hidrate olmadığından rötreyi
azaltır.
152
➢Öte yandan, inceliğin artmasıyla hidratasyon

hızlandığından suyunun büyük bölümü tutulmuş
olur.
➢Böylece buharlaşma hızı azalır. Bu çelişkilerden

dolayı, incelik ile rötre arasında bire bir bağıntı
kurmak mümkün değildir.
153
➢Yalnız inceliği yüksek olmayan çimentoların rötrenin

neden olduğu çatlamaya karşı daha dirençli olduğu
bilinmektedir.
154
Çimentonun kimyasal kompozisyonunun rötre üzerindeki

etkisi
➢Serbest CaO, MgO ve SO3 gibi genleşme yaratan

maddelerin standartlarda belirtilen miktarın biraz
üzerinde bulunması rötreyi önemli mertebede azaltabilir.
155
Çimentonun kimyasal kompozisyonunun rötre üzerindeki

etkisi
➢Çimento üretimi esnasında kullanılan alçı taşı da

rötreyi etkilemektedir. Az miktarda alçı taşı kullanımı,
ürünlerin içyapısını değiştirerek rötrenin artmasına
neden olur. Normalinden biraz daha fazla alçı taşı,
çimentonun daha az rötre göstermesini sağlayabilir.
156
➢Karma bileşenlerin rötreye etkisi kesin olarak

bilinmemektedir. Ancak,
➢Yavaş hidrate olan C2S oranı arttıkça, buharlaşmayan

su miktarı azalmakta, buharlaşabilen su miktarı ise
artmaktadır. C2S içeriği yüksek olan çimentolar daha
fazla büzülme gösterir.
157
➢Değişik tip çimentolar büzülme bakımından

karşılaştırılırsa;
➢Hidratasyon hızı düşük olan puzolanik

çimentoların portland çimentosuna kıyasla daha
fazla rötre yapmaya yatkın olduğu söylenebilir.
158
3.4.2.4. Hidratasyon ısısı
Şekil 3.8’de de görüldüğü gibi, Çimentonun

hidratasyonu ekzotermiktir.
3.8. Çimentonun Isı oluşumu hızı (kal/g.h)

hidratasyon ısısı yayınma
hızı
159
Zaman (saat)
➢Hidratasyon ısısının açığa çıkma hızı, çimento bileşenleri

ile suyun reaksiyon hızına bağlıdır. Çıkan ısı nedeniyle
betonun sıcaklık derecesi artar.
➢Kütle betonlarda iç sıcaklık yükselirken, hava ile temasta

olan dış kabuk soğur ve büzülür.
160
➢İç çekirdek ise dış kısmın büzülmesini önlemeye çalışır.
➢Sıcaklık farkından kabukta oluşan çekme gerilmeleri,

betonda çatlak oluşturur.
➢Hidratasyon ısısının yol açtığı bu olaya “termik

rötre” denir.
161
➢Hidratsyon ısısı günlerce yayılır ancak, priz sonundan

itibaren şiddeti azalır ve kütlenin sıcaklığını
yükseltmeye yetmez. Kütle giderek soğur.
➢Sıcaklığın düşmesi, katı cısım haline gelen kütlede
büzülmeye yol açar.
➢Çimentonun inceliği ve bileşen kompozisyonu
hidratasyon ısısını önemli ölçüde etkiler.
162
➢Çimento bileşenlerinin hidratasyon ısısı

Çizelge 3.9’da verilmiştir.
Çizelge 3.9. Bileşenlerin hidratasyon ısısı

Bileşen İlk 48 saatte Toplam ısı
çıkan ısı (cal/g) (cal/g)
C3A 150 207
C3S 100 120
C2S 10 62
C4AF 40 100 163
➢ASTM C150 standardı kapsamındaki çimentoların 220 kg

çimento dozajlı betonun sıcaklık artışına etkisi Şekil 3.9’da
gösterilmiştir.
Sıcaklık artışı
tipinin 220 kg
çimento dozajlı
betondaki sıcaklık
artışına etkisi 164
Zaman (gün)
➢Portland çimentolarının hidratasyon ısısı 90-
120 cal/g arasında değişmektedir. Bu ısının
yarısı ilk 1-3 günde, %90’ı ise ilk altı ayda
ortaya çıkar.
➢Hidratasyonun gerçekleştiği ortamın sıcaklığı
da hidratasyon ısısını etkiler (Şekil 3.10).
Şekil 3.10.
Yerleştirme
sıcaklığının 220
kg çimento dozajlı Yerleştirme sıcaklığı
kütle betondaki
sıcaklık artışına Tip I çimentosu
etkisi
165
➢Beton elemanın hacim/yüzey oranı gibi

geometrik özeliklerinin de betonda oluşacak
sıcaklık artışına etkisi bulunmaktadır. (Şekil
3.11)
Tip I çimentosu
Sıcaklık artışı
Şekil 3.11. 220 kg
çimento dozajlı kütle
beton elemanın Yerleştirme
hacim/yüzey sıcaklığı
oranının sıcaklık
artışına etkisi
166
Hacim / yüzey oranı

Günümüzde betonun adyabatik sıcaklık
artışını azaltmanın en etkin yolu,
çimentonun bir bölümü yerine uygun bir
mineral katkı kullanımıdır (Şekil 3.12).
Adyabatik, Termodinamikte çalışma akışkanında ısı ve
kütle kaybının veya kazancının olmadığı haldeki süreçtir.
Adyabatik bir ortam oluşturabilmek için sınırlanmış alanın
ısı ve kütle geçişine karşı tamamı ile yalıtılmış olması
gereklidir.
Şekil 3.12. Bağlayıcı

türü ve içeriğinin
beton sıcaklık artışına
etkisi
167
3.4.2.5. Çimentonun Dayanımı
➢Hidrate çimentonun sertleşmesini veya

dayanım kazanmasını açıklayan teoriler
arasında en benimseneni Rebinder-
Segalova teorisidir.
➢“Çimento hamuru, dayanımını

hidratasyon ürünlerinin (kristallerinin)
oluşturduğu doku ile kazanmaktadır.
168
➢Hidratasyonun gelişmesiyle büyüyen

ürünler, birbirine değmekte ve
değdikleri noktalarda kimyasal ve
fiziksel olayların etkisiyle birbiriyle
birleşerek veya birbirine kaynayarak bu
dokuyu oluşturmaktadır”.
169
➢Ürünlerin birbirine temas etme olasılığı;
➢- hamurun doygunluk derecesi,
➢- Kristallerin birbirine değme süresi ve
➢- taneler arasında uygulanan kuvvete

bağlıdır.
170
➢Hidratasyon olayının zamanla devam

etmesi ve bunun sonucunda kristallerin
gelişmesi ve büyümesinin iki önemli sonucu
bulunmaktadır:
➢1) Ürünlerin kaynak nokta sayısının artması,
➢2) Boşluğun azalması (katı ürünler hacminin

artması ve serbest suyun kimyasal olarak
bağlı suya veya adsorbe suya dönüşmesi). 171
➢Bu iki gelişmenin sonucunda çimentolu

sistemin dayanımı zamanla artmaktadır.
➢ Çimentonun dayanımını (hidratasyonun

seyrini) etkileyen faktörler aşağıda
sıralanmıştır:
➢A) Çimento özelikleri,
➢B) Ortam koşulları ve
➢C) zaman.
172
A) Çimento özeliklerinin dayanıma etkisi
➢Çimentolu sistemlerinin dayanımını etkileyen

başlıca çimento özelikleri incelik ve bileşen
içeriğidir.
➢Çimento inceliğinin artması, çimentonun

dayanım kazanma hızı ve bundan dolayı
erken yaş dayanımlarını önemli ölçüde
arttırır.
173
A) Çimento özeliklerinin dayanıma etkisi
➢Çimentoya dayanım kazandıran başlıca

bileşenlerin C3S ve C2S olduğu daha önce
belirtilmiştir.
➢C3A bileşeni ise ilk saatlerde (1-2 güne

kadar) dayanıma katkısı olabilir. Ancak,
C3A’nın hidratasyon ürünleri çok fazla boşluk
içerdiğinden, nihai dayanıma kayda değer
katkısı bulunmamaktadır.
174
B. Ortam koşullarının dayanıma etkisi
➢Çimentolu sistemlerin dayanımına ortam

koşullarının (sıcaklık ve bağıl nemin) önemli
etkisi bulunmaktadır.
➢Sıcaklığın artışı ile hidratasyon

hızlandığından, çimentonun dayanımı da hızlı
artar. Soğuk havada ise dayanım artışı
yavaşlar.
175
➢Yapılar açık havada inşa edildiğinden genel

olarak ortam koşullarını değiştirmek mümkün
değildir.
➢Pratik bakımından üzerinde durulması

gereken husus, havanın sıcaklık derecesinin
düşmesidir. İnceliği ile C3S ve C3A içeriği
yüksek olan çimentonun dayanımı,
sıcaklığın düşmesinden önemli bir azalma
göstermez.
176
➢Ancak, fazla ince öğütülmemiş ve C3S ie

C3A içeriği düşük olan veya mineral katkı
içeren çimentoların dayanımı sıcaklık
düşmesinden fazla zarar görür.
➢Özellikle sıcaklığın 5°C’nin altına düşmesi

dayanımda önemli azalmaya yol açar.
177
➢Sıcaklığın gölgede 35°C’yi aştığı

durumlarda da mutlaka değişik yöntemler
ile önlem alınmalıdır.
➢Farklı sıcaklık koşullarında dayanımın

tahmin edilmesi “olgunluk faktörü”
yardımı ile yapılmaktadır.
178
Rutubetin (bağıl nemin) etkisi
➢Betonun üretildiği ortamın bağıl nemi

düşükse, beton kütlesinden buharlaşma
kolaylaşır.
➢Suyun azalması ile çimentonun hidratasyonu

için yeterli su bulunmazsa hidratasyon
yavaşlar veya duraklar.
179
Buna paralel olarak beton dayanımındaki

artış da azalır veya tamamen durur (Şekil
3.13).
Şekil 3.13.
Betonun faklı
kür koşullarında
dayanım
gelişmesi
180
➢Bağıl nemin düşüklüğü dayanım artışını

önemli mertebede azaltır.
➢Bağıl nem aşağıdaki şekilde tanımlanır:
➢BN(%)= Belirli sıcaklıkta 1 m3 havada

bulunan su buharı miktarı / Aynı sıcaklıkta 1
m3 havada bulunabilecek doygun su buharı
miktarı
181
Doygun su buharı miktarı sıcaklık derecesine

bağlıdır:
Sıcaklık (°C) -5 0 5 10 20 30
Doygun su buharı (g/m3) 3.42 4.85 6.81 9.42 17.82 30.42
➢Örneğin, 30°C’de %50 BN olması, bu

sıcaklıkta 1 m3 havada 0.5 x 30.42 =
15.21g su buharının bulunması demektir.
182
➢Güneşli, rüzgarlı ve kuru hava koşulları

betonun dayanım kazanmasını olumsuz
etkiler ve büzülme yapmasına neden
olur.
➢Büzülme çatlakları ise dayanımı ve

kimyasallara karşı kalıcılığı olumsuz etkiler,
donatı paslanma riskini arttırır.
183
Zaman faktörünün dayanıma etkisi
1) Çimentolu sistemlerin dayanımı

zamanla artmaktadır. Bu durum
hidaratasyonunun zamanla gelişmesinin
sonucudur.
➢ Herhangi bir nedenle hidratasyon olayında

duraklama olursa dayanım artışında da
benzer duraklama oluşur.
184
2) Çimentolu sistemlerin dayanım artışı

zaman ilerledikçe azalır.
➢Buna göre çimentolu sistemlerin dayanımı

aşağıdaki bağıntıdan elde edile bilir.
σ = a + b Lnt
➢Burada t zaman, a ve b ise farklı

zamanlarda dayanım deneyleri ile
hesaplanan katsayılardır 185
Söz konusu bağıntının beton için çizimi Şekil

3.13’te verilmiştir.
Şekil 3.13.
Betonun faklı
kür koşullarında
dayanım
gelişmesi
186
➢Kayar kalıpla yapılan imalatta ve prefabrik

elemanların üretiminde, kalıplardan çok
sayıda yararlanmak veya yapının ilerleme
hızını artırmak için betonun istenen
dayanıma en kısa zamanda ulaşması
istenir.
➢Bu amaçla bir sonraki slaytta verilen

önlemler alınabilir.
187
➢ İnceliği ve C3S ile C3A içeriği yüksek

(erken dayanımı yüksek)
çimento kullanmak.
➢ Priz hızlandırıcı katkı kullanmak.
➢ Atmosfer basıncında ve 70-80°C’yi
aşmayacak sıcaklıkta buhar kürü
uygulamak.
➢ Yüksek basınç altında buhar kürü (otoklav
kürü) uygulamak.
188

3 Bölüm Çi̇mentolar PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3 Bölüm Çi̇mentolar PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Beton Teknolojisi

Yrd. Doç. Dr. Ali MARDANI-AGHABAGLOU

Portland çimentosu dört ana oksitten oluşmaktadır: CaO, SiO2,

Bunlara ilaveten çimentoda MgO, SO3 ve alkali oksitler (Na2O

Ana oksitlerin çimentonun karma oksitlerinin oluşmasında

Minör oksitlerin ise çimento dayanımına kayda değer

Çözünmeyen kalıntı Mak. 0.75 IR

➢SiO2 ve Al2O3 : kilden,

➢Fe2O3 : genelde kilde bulunan safsızlıktan ve SO3 :

TS EN197-1 standardına göre:

➢Ana oksitlerden önce minör oksitlerin rolüne

➢Döner fırında aşırı sıcaklık etkisinde kalan bu oksitler,

➢Ancak çimento, reaktif agregalarla kullanıldığı

➢Oluşumu aylar veya yıllar sürebilen bu jel su emmeye

Şekil 3.1. Betonda oluşan ASR çatlakları 10

Eşdeğer Na2O = % Na2O + 0.658 K2O

Buna göre, ÇK döner fırındaki reaksiyonların tam olup

➢Kızdırma kaybı (LOI veya KK): 1000°C sıcaklığa

➢Isıtma esnasında çimentodan kaybolanlar su ve CO2

Bu nedenle KK, çimentonun bayat olup olmadığının

TS EN 197-1 standardına göre:

Çimentoda bulunan ana oksitler, döner fırında

Bileşen Formülü Semb. Fazı

Trikalsiyum silikat 3CaO.SiO2 C3S Alite

Bunlardan çimentonun üretim sıcaklığı ve klinkerin soğutma

➢ Çimento bileşenlerinin bazı göreceli özelikleri Çizelge

Her bileşenin görece özeliği

CEM I Portland Çimentosu (Normal)

Çim. Adı Sembolü İçerdiği Katkı

Çim. Adı Sembolü İçerdiği Katkı

Çim. Adı Sembolü İçerdiği Katkı

Çim. Adı Sembolü İçerdiği Katkı

Kompoze CEM V/A Cüruf+ puzolan+

Silis Pişirilmiş Silissi Kalkersi Pişirilmiş

Çimento Klinker S D P Q V W T L-LL

Çimento Klinker S D P Q V W T L-LL

CEM II/B-W 65-79 21-35

CEM II/A-T 80-94 6-20

Silis Pişirilmiş Silissi Kalkersi Pişirilmiş

Çimento Klinker S D P Q V W T L-LL

Başkalaşım kayaçları ya da metamorfik kayaçlar, magmatik ve

3.3.1. Genleşen Çimentolar

Şekil 3.2. b) genleşen

Şekil 3.2. b) genleşen

Şekil 3.2. b) genleşen

Bu durumda çelikte çekme gerilmesi, betonda ise 170-

Şekil 3.2. b) genleşen

Bu basınç gerilmesi büzülmeden kaynaklanan çekme

Şekil 3.2. b) genleşen

Şekil 3.2. b) genleşen

Betonda oluşan basınç gerilmesi (Mpa)

Sınırlanmış genleşme (%)

Şekil 3.3. Çelik donatının

Betonda oluşan basınç gerilmesi (Mpa)

Sınırlanmış genleşme (%)

Şekil 3.3. Çelik donatının

Donatı Miktarı ve betondaki konumu

Ayrıca etrenjitin oluşumu esnasında (ilk 7 gün) etkin bir kür

Not: (etrenjit oluşumu için su gereksinimi yüksektir).

Şekil 3.4. Kür yönteminin

Sınırlanmış genleşme (%)

(Yüksek sıcaklıklarda faydalı etrenjit

Curing compound is applied when the finishing is completed