BADANIA FOKUSOWE

Slajd 1 – Tytuł: Badania fokusowe

Slajd 2 – Zarys historii badań fokusowych
 W latach czterdziestych XX wieku, podczas II wojny światowej, rząd
zlecił zbadanie wpływu mediów na postawy Amerykanów wobec
zaangażowania wojsk Stanów Zjednoczonych w walki na froncie. Badania
podjęli się sławni socjologowie – Robert K. Merton i Paul Lazarsfeld z
Uniwersytetu Columbia. Zorganizowali  sesję fokusową, na która zaprosili
uczestników. Mieli za zadanie (podczas słuchania audycji radiowej przez
słuchawki) nacisnąć jeden z dwóch przycisków zamontowanych na
oparciu krzesła. Zielony służył zaznaczeniu pozytywnej reakcji na treść,
słowo czy ton głosu prowadzącego audycję. Z kolei czerwony służył do
wskazania negatywnych emocji. Każde naciśnięcie guzika było
rejestrowane. Właściwa dyskusja grupowa nastąpiła po pierwszej części.
Wszystkim słuchaczom raz jeszcze została zaprezentowana audycja,
przerywana w momentach naciśnięcia przycisków. Badani mieli
uargumentować swoją decyzję. Badanie to posłużyło do opracowania
materiałów propagandowych dla armii amerykańskiej
 Badania fokusowe pojawiły się na gruncie socjologii jako akademickie badania
naukowe, jednak przez długie lata (aż do lat osiemdziesiątych XX wieku)
wykorzystywane były głównie w badaniach marketingowych, 
 Od roku 1988 badania fokusowe były i są coraz częściej wykorzystywane w
obszarze nauk społecznych oraz nauk medycznych i o zdrowiu. 

Slajd 3 – Istota badań fokusowych.

 Badania fokusowe to najogólniejsza i najszersza nazwa, która łączy w sobie
istotne cechy. Słowo „badania” oznacza, że może być samodzielną metodą
badawczą, natomiast „fokusowe” oznacza ich kwintesencję – zogniskowanie
na danym problemie. Stąd też inna nazwa: zogniskowany wywiad grupowy,
wywodząca się od sposobu przeprowadzania wywiadu, czyli pochylenia
się nad danym problemem grupy osób. Chodzi tu o „zogniskowanie jak
w optycznej soczewce uwagi uczestników na konkretnym
obiekcie/zjawisku badanym po to, aby obejrzeć ten obiekt/zjawisko
możliwie dokładnie, szczegółowo i ze wszystkich stron”. Nazwa
pochodzi również od rozplanowania przestrzeni w fokusowniach, w
których przeprowadzane są marketingowe badania. Stąd
również kolejna, spolszczona w pisowni nazwa – fokus.
 Stosuje się nazwy takie jak grupa fokusowa, wywiad grupowy, dyskusja
grupowa.
  Def. Davida Morgana - Badania fokusowe są metodą, w której poprzez
współdziałanie i interakcje grupy uczestników badacz zbiera informacje
potrzebne do rozwiązania problemu badawczego.
 Definicja ta wskazuje na dwa podstawowe aspekty: jest to metoda badań, w
której zasadniczą koncepcją badawczą jest zebranie danych dzięki istotnym
cechom grupy i zjawiskom, jakie w niej zachodzą; badacz pełni aktywną rolę
w procesie badawczym.

Slajd 4
 Ile osób należy zebrać by stworzyć grupę fokusową? Kiedyś grupa liczyła 12-
15 osób, natomiast aktualnie 6-9 osób w Europie oraz 10-12 w
USA. Termin grupa fokusowa jest stosowany na określenie osób zebranych
na potrzeby badań.

Slajd 5 - Procesy grupowe

 Jednym z najważniejszych aspektów badań fokusowych, wpływającym na
wszystkie inne, jest zjawisko facylitacji społecznej, które wyjaśnia
motywacyjne oddziaływanie innych osób
 moderator przeprowadzający badania fokusowe jest nazywany facylitatorem
Negatywne procesy grupowe, takie jak: syndrom grupowego myślenia –
wewnątrzgrupowa tendencja dążenia do jednomyślności; polaryzacja grupowa
– wypowiadanie radykalnych sądów pod wpływem grupy (rozproszenie
odpowiedzialności = złudzenie anonimowości); próżniactwo grupowe –
większa liczba osób skupionych na tym samym zadaniu = mniejsze poczucie
jednostkowej odpowiedzialności i wkład w wykonanie zadania; konformizm
grupowy – przez niektórych autorów nie wyszczególniany i łączony z efektem
krystalizacji i uzgadniania opinii.

Slajd 6 - Schemat
Slajd 7 – Procesy zachodzące w trakcie spotkania.
Uczestnicy: reagują na wypowiedzi innych, zwracają się do siebie nawzajem, zadają
sobie pytania, wspólnie tworzą pomysły, inspirują się, przywołują wspomnienia,
modyfikują wzajemne wypowiedzi, uzupełniają nawzajem swoje wypowiedzi,
kontrolują nawzajem stereotypowe myślenie, przyjmują odmienne stanowiska,
przekonują się wzajemnie, zmieniają swoje opinie.

Slajd 8 – Efekty sprzyjające efektywnym badaniom.

  Efekt synergii - odnosi się do liczby wygenerowanych przez grupę
pomysłów. Nie jest to prosta suma opinii uczestników, lecz wypadkowa
pracy całości. Na przykład wzór na synergię dla sześcioosobowej grupy
przedstawia się tak: 1+1+1+1+1+1>6
 Efekt stymulacji - polega na wzajemnym oddziaływaniu na siebie
uczestników grupy dzięki ich reakcjom (werbalnym i niewerbalnym).
Każda osoba może wprowadzić nowy wątek, coś, co zainteresuje
pozostałych uczestników.
 Efekt spontaniczności - jest wynikiem bezpośredniego reagowania
uczestników na wydarzenia w trakcje badań fokusowych. Nieskrępowana
atmosfera i szczerość są podstawą do wystąpienia tego efektu.
 Efekt bezpieczeństwa - polega na zmniejszonym poczuciu
odpowiedzialności członków grupy za swoje wypowiedzi. Uczestnicy w
grupie są skłonni do wygłaszania bardziej radykalnych opinii niż w
przypadku wywiadu indywidualnego.
 Efekt kuli śnieżnej - polega na dodawaniu do wypowiedzi poprzedników
coraz to nowych aspektów i ich rozbudowywanie. Obrazowe ukazanie
tego efektu można odnieść do toczącej się kuli śnieżnej – im dłużej się
toczy, tym większe przybiera rozmiary.

Slajd 9 - Schemat
Slajd 10 – Przebieg tradycyjnych badań fokusowych
Dobrze przeprowadzone badania, bez względu na dyscyplinę, muszą być
dobrze zaplanowane.
ZDJĘCIE

Slajd 11 – Tradycyjne badania fokusowe

 Ze względu na jakość badań, dobór grupy jest celowy;
 Osoby zebrane do danego badania nie powinny się znać; by nie tworzyć
podgrup
 Przed rozpoczęciem badania respondent wypełnia specjalną ankietę, dzięki
której organizatorzy badania zyskują dane metryczkowe oraz merytoryczne,
istotne dla danego badania, na przykład informacje związane z używaniem
danego produktu, zainteresowanie nim itp.
 Część właściwa badań fokusowych odbywa się już nie w poczekalni, a w
drugim pomieszczeniu. Fokusownia nie powinna być pomieszczeniem ani
zbyt dużym, ani zbyt małym.
  Kolejnym ważnym miejscem w fokusowych badaniach marketingowych jest
tak zwana podglądownia, czyli dodatkowe pomieszczenie, niewidoczne dla
badanych.
 Zakończenie badania stanowi jego podsumowanie. Chętnie widziane są
dodatkowe przemyślenia uczestników na dany temat. Następnie respondenci
otrzymują wynagrodzenie za udział w badaniach.

Slajd 12 – Pedagogiczne badania fokusowe

 Faza I. Planowanie prowadzenia badań.
 Faza II. Wybór rodzaju grupy fokusowej i uczestników badania.
 Faza III. Wprowadzenie do badań.
 Faza IV. Powadzenie badań fokusowych w oparciu o wybrane techniki.
 Faza V. Zakończenie sesji.
 Faza VI. Transkrypcja zarejestrowanego materiału.
 Faza VII. Analiza i interpretacja zebranych danych.

Slajd 13 – Faza I. Planowanie prowadzenia badań.

 sprecyzowanie tematu badawczego – nie wszystkie tematy można zgłębiać
badaniami fokusowymi
 Badani (a w przypadku osób nieletnich również ich opiekunowie) powinni
zostać poinformowani o tym, czego powinno dotyczyć badanie.
 Celem wszystkich badań jest poznanie, a w dalszej perspektywie poprawa
danej sytuacji, i tak jak w tradycyjnych badaniach fokusowych osoba
prowadząca i analizująca badania powinna być ta sama, tak i tutaj
odpowiednie przygotowanie pedagogiczne (merytoryczne) pozwoli
na dogłębne przeprowadzenie badań.

 wstępne ustalenie grupy badawczej – chodzi tutaj o takie czynniki jak wiek,
płeć, a przede wszystkim posiadanie badanej cechy (na przykład rodzice
dzieci uczęszczających do przedszkola, uczniowie korzystający z
dodatkowych zajęć pozalekcyjnych itp.). Takie ustalenia są potrzebne do
opracowania narzędzi badawczych;

 miejsce prowadzenia badań – badania fokusowe są jedynymi z badań

jakościowych, które naruszają zasadę naturalności (kontekstualności),
ponieważ dopuszczają prowadzenie badań poza naturalnym
środowiskiem badanych. Nie jest to jednak korzystne, zwłaszcza dla
dzieci – z uwagi na child-friendly technique, jaką jest wywiad grupowy,
 zasada kontekstualności powinna być spełniona, co będzie z zyskiem i
dla badanych, i dla badań.

 techniki i narzędzia badawcze – główną techniką jest zawsze wywiad

grupowy, stąd często używana jest nazwa scenariusz wywiady
fokusowego. Tymczasem w myśl zaprezentowanej koncepcji
metodologicznej (badania fokusowe jako metoda badawcza) adekwatna
nazwa to scenariusz badania fokusowego, który już w sobie zawiera
scenariusz wywiadu fokusowego oraz przeprowadzania na przykład
technik projekcyjnych.

Slajd 14 - Wybór rodzaju grupy fokusowej i uczestników badania.

 Badacz dokonuje wyboru grupy pod względem ilości uczestników, czasu
trwania oraz częstotliwości badań, a także sposobu organizacji sesji. Jest to
konieczne przed pierwszą sesją fokusową; biorąc pod uwagę
elastyczność badań jakościowych, po pierwszym badaniu fokusowym
może okazać się, że w kolejnych sesjach trzeba będzie dokonać
rekonfiguracji czynników decydujących o wyborze rodzaju grup
fokusowych, ale także uczestników – sposobu ich doboru czy tworzenia
tzw. grup drugiego stopnia.

 Obejmuje kontakt z badanymi, a w przypadku osób niepełnoletnich również z

ich opiekunami prawnymi. Ważne jest, aby zgoda była udzielona na piśmie,
w którym są wszystkie ważne informacje dotyczące badań – ich
etyczności, uwzględniające temat, cel, sposób zapisu i wykorzystania
danych itp., oraz metodyki przeprowadzenia – czas i miejsce badań.

Slajd 15 – Faza III. Wprowadzenie do badań.

 Realizowana w miejscu prowadzenia badań fokusowych, w obecności
badanych. 
 Badacz przedstawia siebie (jeśli badania są prowadzone przez dwóch
moderatorów lub z udziałem współbadacza – również te osoby), informuje o
temacie i celu badań oraz przybliżonym czasie trwania badania.
 Najważniejszym zadaniem tej fazy jest rozładowanie napięcia towarzyszącego
badanym w nowej sytuacji, stąd zastosowanie różnych technik nawiązania
kontaktu z grupą, a jeśli badani nie znają się – również między nimi.
 Badacz przedstawia również zasady prowadzenia dyskusji.

Slajd 16 – Faza IV. Prowadzenie badań fokusowych w oparciu o

wybrane techniki.
  Wskazane jest łączenie wówczas różnych rodzajów aktywności, takich jak:
pisanie, rysowanie, klasyfikowanie, które ułatwiają prowadzenie badań.
 W przypadku dzieci nieśmiałych, zadania dodatkowe uaktywniają dziecko i
pomagają w łamaniu barier komunikacyjnych.

Slajd 17 – Faza V. Zakończenie sesji.

 Pytanie do badanych o możliwości, jakie widzą oni, aby ulepszyć daną
sytuację (jeśli problem badań na to pozwala).
 Wyrażenie wszelkich uwag dotyczących badanego problemu.

Slajd 18 – Transkrypcja zarejestrowanego materiału.

 Transkrypcję materiału najlepiej rozpocząć w niedługim okresie po badaniach,
a tuż po rozstaniu z badanymi zapisać najważniejsze nasuwające się
spostrzeżenia.
 Powinna być dokładna, zawierać nie tylko merytoryczne odpowiedzi, ale
również dygresje.

Slajd 19 – Analiza i interpretacja zebranych danych.

 W tym procesie transkrypcje jednej sesji fokusowej traktujemy jako jeden głos.

 Badacz w trakcie analizy może zauważyć wątki, które wymagają dalszych

badań oraz nowe, powiązane kwestie wymagające rozpoznania. Wówczas
może powrócić w teren i przeprowadzić sesję z uczestnikami
wchodzącymi w skład wcześniejszych sesji (tzw. losowanie drugiego
stopnia) lub z nowymi osobami. Taka postawa sprzyja zasadzie twórców
teorii ugruntowanej, którzy starali się powracać w teren.

Rady dotyczące maksymalizacji analitycznego potencjału analizy danych

przy zachowanej dyscyplinie badawczej sformułowała Rosaline Barbour.
Oto
najważniejsze z nich:
„– Należy uważać, aby nie analizować fragmentów wyjętych z kontekstu.

– Chociaż to grupa jest podstawową jednostką analizy, badacze powinni

również zwracać uwagę na indywidualne głosy.

– Badacze powinni zachować otwartą postawę wobec innych wyjaśnień

zidentyfikowanych schematów.
 – Milczenie może również być źródłem istotnych danych, pod
warunkiem, że badacze potrafią dowieść, iż nie wynika ono z interwencji
moderatora, która prowadzi do przerwania dyskusji, lub z braku
określonych pytań;

– Należy refleksyjnie podchodzić do własnych reakcji na fragmenty

pochodzące ze zogniskowanych dyskusji grupowych.

Slajd 20 – Rodzaje grup fokusowych.

Czas trwania badania:
 Brief group – jak sama nazwa wskazuje, badanie takie trwa krócej niż
tradycyjna grupa i zazwyczaj zajmuje mniej niż godzinę, również z uwagi na
mniejszą liczbę osób – 4-5 uczestników.
 Extended group – grupy rozszerzone trwają nawet kilka godzin (6-7), stąd
wymagana jest przerwa w badaniu, czasami zorganizowanie posiłku
 Traditional group – grupa tradycyjna, zazwyczaj z 6-9 uczestnikami, trwająca
około 1,5-2 godzin

Slajd 21 – Liczba uczestników

 Diada – grupa składająca się z dwóch osób.
 Triada – grupa trzyosobowa
 Mini group – grupa zawężona, w skład której wchodzi 4-5 uczestników
 Focus group – klasyczna grupa z 6-9 uczestnikami w Europie lub 10-12 w
Stanach Zjednoczonych.

Slajd 22 – Częstotliwość badania

 Klasyczna sesja pojedyncza - – najczęściej wykorzystywana grupa fokusowa,
w której uczestnicy są dobrani w sposób celowy przez badacza.
 Badania odbywają się jeden raz z tymi samymi uczestnikami;
 Reconvent group – to grupa powtarzana, czyli taka, w której badanie jest
prowadzone dwu- lub trzykrotnie z tymi samymi osobami.
 Sensitivity panels – panel uwrażliwiający. Odmiana grupy powtarzanej.
Podczas spotkań uczestnicy są poddawani działaniu różnego rodzaju
technik dodatkowych.

Slajd 23 – Kryteria doboru uczestników

– Clash group – grupa konfliktowa, spierająca się. Na takie spotkanie zapraszane
są w równej liczbie osoby prezentujące różne poglądy. Z uwagi na dużą
dynamikę takiej grupy, jest ona najczęściej prowadzona przez dwóch
moderatorów;
– Affinity group – grupa skoligacona. W badaniach pedagogicznych powinna
stanowić podstawową grupę, zwłaszcza kiedy badane są dzieci. Badani
powinni się znać, co sprzyja poczuciu bezpieczeństwa, tym samym można
poruszać tematy, o których uczestnicy mogliby się krępować rozmawiać wśród
obcych osób. Ponadto taka grupa może być wykorzystywana w badaniach
rodziny, stąd jej odmiana: mini affinity group;
– Encounter groups – wywiady konfrontacyjne

Slajd 24 - Sposób organizacji wywiadu fokusowego

Single-focus group – wywiad fokusowy prowadzony w oparciu o jedną, ewentualnie
kilka grup, podczas którego na jednej sesji zbierane są dane badawcze.
Two-way Focus group – badania prowadzone są w dwóch grupach, ale jedna jest
obserwatorem drugiej, dyskutującej.
Dual moderator Focus group – sesja prowadzona przez dwóch moderatorów.
Dueling moderator Focus group – w trakcie sesji moderatorzy polemizują ze sobą,
przedstawiając sprzeczne punkty widzenia.
Respondent moderator focus group – uczestnik lub uczestnicy (na zmianę)
wcielają się tymczasowo w rolę moderatora, co ma za zadanie osłabić wpływ osoby
prowadzącej na uzyskiwane odpowiedzi.
Client participant Focus group – w takiej sesji wśród uczestników znajduje się
(jeden lub kilku) przedstawiciel zleceniodawcy badania.

Slajd 25 – Rodzaj kontaktu badacza z badanymi

Kontakt bezpośredni – tradycyjna sesja, oparta na bezpośrednich relacjach
moderatora i badanych.
Teleconference Focus group – sesja prowadzona w oparciu o łączność
telefoniczną.
Online Focus grupus, virtual group – internetowe/wirtualne sesje fokusowe są
coraz częściej stosowane w naukach społecznych.
Slajd 26 - Sposób traktowania narzędzia badawczego
Klasyczna grupa– scenariusz przygotowany jest wcześniej, moderator może go
zmieniać ze względu na celowe podążanie za dyskusją.
Concept-lab – grupa dynamiczna, w której przewiduje się zmiany scenariusza na
podstawie informacji pozyskanych z poprzedniej sesji.

Slajd 27 – Cel
Tradycyjna koncepcja– celem jest poznanie opinii, postaw, doświadczeń badanych
osób.
Creativity focus group – sesja w przebiegu przypomina twórczy warsztat.

Slajd 28 - Planowanie układu badania fokusowego

Powyższa tabela ukazuje przykład projektowania badania z udziałem kilku grup
fokusowych. Oczywiście w badaniach jakościowych zmienne nie
grają takiej roli jak w badaniach ilościowych. Badacz, znając zjawisko wagarowania,
wie jednak, iż jego przyczyny i przebieg mogą różnić się ze względu na dostępność
potencjalnych miejsc wagarowania w mieście i w małych miejscowościach, dlatego
też przeprowadza badania z respondentami podzielonymi według takiego kryterium.

Slajd 29 - Osoba moderatora i konstrukcja scenariusza wywiadu

Moderator jest osobą, od której zależy powodzenia badań fokusowych. Moderator
nie narzuca swojego zdania i nie odmawia przyjścia z pomocą. Cechy moderatora:
spontaniczność, wyrazistość, empatia, poczucie humoru, pozbawiony agresji i
złośliwości, umiejętność improwizacji i parafrazowania.
Slajd 30 – schemat
Na dobrze przeprowadzone badanie fokusowe składa się wiele istotnych czynników,
z których trzy są najważniejsze. Prezentuje je schemat. Czynniki te są prymarne
wobec efektów grupowych, które stanowią istotę badań fokusowych. Jeśli do
przygotowania któregoś z powyższych czynników nie zostanie przyłożona
odpowiednia uwaga, wówczas efekty grupowe nie będą miały miejsca lub wystąpią w
bardzo ograniczonym zakresie.
Slajd 31 - Konstrukcja scenariusza wywiadu fokusowego
Scenariusz nie może być zbyt rozbudowany. Przy jego konstrukcji korzystne będzie
przestrzeganie poniższych wskazówek:
– objętość – nie powinna przekraczać dwóch stron maszynopisu z uwagi na
poręczność narzędzia oraz unikanie dokładnego formułowania pytań;
– formuła – powinna zawierać kolejne punkty odzwierciedlające przebieg spotkania i
zawierające: wprowadzenie (informacje dotyczące badania, anonimowości i zasad
obowiązujących podczas badań, przedstawienie się moderatora i badanych), część
zasadniczą (kolejne kwestie, jakie będą poruszane – kolejne pytania, z
wyodrębnionymi technikami dodatkowymi, do których potrzebne będzie krótkie
wprowadzenie – instrukcja),część końcową (podsumowanie, wszelkie uwagi
respondentów).
– układ zagadnień – powinien być on naturalny i zachowywać zasadę logiczności.

Slajd 32 - Techniki stosowane w badaniach fokusowych

 Technika wywiadu fokusowego –
Istota wywiadu grupowego tkwi w skupieniu się badanych nad danym
problemem, czemu towarzyszą efekty grupowe. Wcześniejszy dobór
próby oraz miejsca prowadzenia badań powinien zapewnić odpowiednią
atmosferę. Wywiad grupowy jest wpleciony w badania fokusowe, więc
jego przebieg jest zbieżny z koncepcją przedstawioną w podrozdziale o
pedagogicznych badaniach fokusowych, stąd pominięte zostaną
kwestie: umówienia się na wywiad, przywitania, zakończenia,
podsumowania itp. Tutaj przedstawiona zostanie szczegółowa metodyka
prowadzenia wywiadu.

 Techniki dodatkowe – projekcyjne, wspomagające, wizualne i uwrażliwiające

ZDJĘCIE

Slajd 33 - Tabela
Slajd 34 - Trudności i zalety badań fokusowych
Wady: dynamika grupy, sugerowanie odpowiedzi, brak przewidzenia zachowania
wszystkich osób, brak chęci mówienia o pewnych sprawach, nieadekwatne sygnały
werbalne i niewerbalne, brak informacji pogłębionych, mylna interpretacja.
Zalety: możliwość uzyskania informacji w perspektywie efektów grupowych,
oszczędność czasu, prospołeczny charakter badania, skuteczne stymulowanie
dyskusji, możliwość pojawiania się wątków, które mogłyby nie zostać uwzględnione
przez badacza.