Chöông 1

TRIEÁT HOÏC VAØ VAI TROØ CUÛA TRIEÁT HOÏC

1. Trieát hoïc laø gì?

1.1.Trieát hoïc vaø ñoái töôïng cuûa trieát hoïc
Trieát hoïc xuaát hieän vaøo khoaûng theá kyû VIII – VI tröôùc coâng nguyeân ôû phöông
Ñoâng vaø phöông Taây. Do ñieàu kieän ñòa lyù, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi coù nhöõng ñaëc
ñieåm khaùc nhau laøm cho trieát hoïc phöông Ñoâng vaø phöông taây coù nhöõng ñieåm khaùc
bieät nhau. Söï khaùc nhau ñoù laø trieát hoïc phöông Ñoâng mang tính höôùng noäi, trieát hoïc
phöông Taây mang tính höôùng ngoaïi.
Trieát hoïc ra ñôøi coù nguoàn goác nhaän thöùc vaø nguoàn goác xaõ hoäi. Veà nhaän thöùc con
ngöôøi phaûi ñaït ñeán trình ñoä khaùi quaùt hoùa, tröøu töôïng hoùa moät caùch coù heä thoáng. Veà
xaõ hoäi, xaõ hoäi coù söï phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi vaø coù söï phaân hoùa giai caáp.
Trieát hoïc theo AÂn Ñoä laø darshana, nghóa laø chieâm ngöôõng, laø con ñöôøng suy
ngaãm ñeå daãn daét con ngöôøi theo leõ phaûi; theo töø chöõ Haùn coå laø chöõ tri vaø trí nghóa laø
bieát, hieåu bieát. Ñoù laø bieát thieân ñaïo vaø nhaân ñaïo. Trieát hoïc coù nguoàn goác töø tieáng
HyLaïp coå laø chöõ Philosophia = philos + sophia = yeâu meán + söï thoâng thaùi = yeâu meán
söï thoâng thaùi. Toùm laïi, trieát hoïc laø heä thoáng tri thöùc lyù luaän chung nhaát cuûa con ngöôøi
veà theá giôùi vaø veà vò trí, vai troø cuûa con ngöôøi trong theá giôùi aáy.
Trieát hoïc thôøi coå ñaïi ñöôïc xem laø hình thaùi cao nhaát cuûa tri thöùc; nhaø trieát hoïc laø
nhaø thoâng thaùi coù khaû naêng tieáp caän chaân lyù, laø ngöôøi coù khaû naêng laøm saùng toû baûn
chaát cuûa moïi söï vaät. Vôùi quan nieäm ñoù, trieát hoïc thôøi coå ñaïi khoâng coù ñoái töôïng rieâng
maø ñöôïc coi laø “khoa hoïc cuûa caùc khoa hoïc”. Trieát hoïc theå hieän trong mình tö duy
khaùm phaù, tìm kieám chaân lyù.
Trieát hoïc thôøi Trung coå khoâng coøn laø khoa hoïc cuûa caùc khoa hoïc maø noù trôû
thaønh coâng cuï ñaéc löïc trong vieäc lyù giaûi thaàn hoïc – trieát hoïc kinh vieän.
Töø theá kyû XV – XVI, söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa tri thöùc khoa hoïc chuyeân
ngaønh taïo cô sôû vöõng chaéc cho söï phuïc höng trieát hoïc. Trieát hoïc töøng böôùc khaúng
ñònh laïi vò trí cuûa mình vôùi tö caùch laø khoa hoïc cuûa caùc khoa hoïc.
Söï phaùt trieån cuûa caùc boä moân khoa hoïc ñoäc laäp chuyeân ngaønh töøng böôùc laøm
phaù saûn tham voïng cuûa trieát hoïc muoán laøm “khoa hoïc cuûa caùc khoa hoïc”. Trieát hoïc
cuûa Heghel laø trieát hoïc cuoái cuøng coù tham voïng ñoù. Heghel xem trieát hoïc cuûa mình laø
moät heä thoáng phoå bieán cuûa söï nhaän thöùc.
Töø ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi; töøø nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc töï nhieân ñaàu theá
kyû XIX vaø nhöõng giaù trò tö töôûng tröôùc ñoù, ñaëc bieät laø chuû nghóa duy vaät Feaurbach
vaø pheùp bieän chöùng duy taâm cuûa Heghel daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa trieát hoïc Maùc. Trieát
hoïc Maùc ra ñôøi ñoaïn tuyeät vôùi quan nieäm trieát hoïc laø “khoa hoïc cuûa caùc khoa hoïc”.
Trieát hoïc luùc naøy laø theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän nhaän thöùc theá giôùi.
Ñoái töôïng cuûa trieát hoïc laø nghieân cöùu nhöõng quy luaät chung nhaát cuûa söï vaän
ñoäng, phaùt trieån cuûa giôùi töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy.
 2

Trieát hoïc nghieân cöùu theá giôùi baèng phöông phaùp rieâng cuûa mình, noù khaùc vôùi
caùc khoa hoïc cuï theå. Tröôùc heát, trieát hoïc xem xeùt theá giôùi nhö moät chænh theå vaø tìm
phöông caùch ñöa caùc quan nieäm veà chænh theå ñoù döôùi daïng moät heä thoáng lyù luaän.
Trieát hoïc dieãn taû theá giôùi quan baèng lyù luaän. Chính tính ñaëc thuø ñoù maø vaán ñeà tö
caùch khoa hoïc cuûa trieát hoïc vaø ñoái töôïng cuûa noù ñaõ gaây ra nhöõng cuoäc tranh luaän keùo
daøi cho ñeán ngaøy nay.
1.2. Trieát hoïc – haït nhaân lyù luaän cuûa theá giôùi quan
Theá giôùi quan laø toaøn boä nhöõng quan nieäm cuûa con ngöôøi veà theá giôùi, veà baûn thaân
con ngöôøi, veà cuoäc soáng vaø vò trí cuûa con ngöôøi trong theá giôùi ñoù. Theá giôùi quan bao
haøm nhaân sinh quan vaø phöông phaùp luaän.
Trong theá giôùi quan coù söï hoøa quyeän giöõa tri thöùc, nieàm tin, tình caûm, lyù trí, caùi
coù thaät, caùi töôûng töôïng, bieát vaø chöa bieát. Tri thöùc laø cô sôû tröïc tieáp cho söï hình
thaønh theá giôùi quan. Song tri thöùc chæ ra nhaäp vaøo theá giôùi quan khi ñaõ trôû thaønh nieàm
tin cuûa con ngöôøi. Döïa vaøo tri thöùc, theá giôùi quan coù ba hình thöùc cô baûn:
Theá giôùi quan huyeàn thoaïi laø phöông thöùc caûm nhaän theá giôùi thoâng qua caùc hieän
töôïng töï nhieân vaø xaõ hoäi ñöôïc “thaàn thaùnh hoùa”. Trong theá giôùi quan huyeàn thoaïi thì
yeáu toá bieåu töôïng caûm tính ñoùng vai troø chuû ñaïo.
Theá giôùi quan toân giaùo laø phöông thöùc caûm nhaän theá giôùi vôùi tö caùch laø moät theá
giôùi khaùc (hoang ñöôøng, töôûng töôïng ra), laø söï phaûn aùnh hö aûo trong ñaàu oùc con
ngöôøi nhöõng löïc löôïng beân ngoaøi thoáng trò hoï trong cuoäc soáng haøng ngaøy, söï phaûn
aùnh trong ñoù caùc löïc löôïng traàn theá mang hình thöùc caùc löïc löôïng sieâu phaøm. Trong
ñoù theá giôùi quan toân giaùo, nieàm tin ñoùng vai troø chuû ñaïo hình thaønh theá giôùi quan toân
giaùo.
Theá giôùi quan trieát hoïc laø phöông thöùc dieãn taû theá giôùi thoâng qua moät heä thoáng
caùc phaïm truø, khaùi nieäm, nguyeân lyù, quy luaät vaø döïa vaøo nhöõng luaän cöù cuûa khoa
hoïc. Trong theá giôùi quan trieát hoïc, tö duy lyù luaän, lyù trí ñoùng vai troø chuû ñaïo trong
vieäc xaùc laäp theá giôùi quan.
Nhö vaäy, trieát hoïc laø tri thöùc cao nhaát cuûa heä thoáng quan ñieåm chung nhaát veà
theá giôùi vaø vò trí con ngöôøi trong theá giôùi ñoù. Trieát hoïc haït nhaân lyù luaän cuûa theá giôùi
quan, laø hoïc thuyeát veà theá giôùi quan.
2. Vaán ñeà cô baûn cuûa Trieát hoïc. Chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm
2.1. Vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc
Moãi moät ngaønh, moät moân khoa hoïc coù nhieàu vaán ñeà caàn giaûi quyeát taïo thaønh
moät heä thoáng vaán ñeà, goïi laø “heä vaán ñeà”. Vò trí cuûa caùc vaán ñeà laø khaùc nhau; nhöng
trong ñoù coù moät hoaëc moät soá vaán ñeà quan troïng laøm neàn taûng ñònh höôùng ñeå giaûi
quyeát caùc vaán ñeà coøn laïi thì goïi laø vaán ñeà cô baûn.
Vaán ñeà cuûa trieát hoïc laø moái quan heä giöõa tö duy vaø toàn taïi, göõa vaät chaát vaø yù
thöùc. Ñaây laø vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc vì:
Moät, moái quan heä giöõa tö duy vaø toàn taïi; giöõa vaät chaát vaø yù thöùc ñöôïc goïi laø vaán
ñeà lôùn, hay laø vaán ñeà “toái cao” cuûa trieát hoïc.
 3

Hai, neáu giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà naøy laø cô sôû vaø laø ñieåm xuaát phaùt ñeå giaûi quyeát
caùc vaán ñeà khaùc cuûa trieát hoïc.
Ba, vieäc giaûi quyeát vaán ñeà naøy laø tieâu chuaån ñeå xaùc ñònh laäp tröôøng theá giôùi
quan cuûa caùc trieát gia vaø hoïc thuyeát cuûa hoï.
Boán, moät vaán ñeà mang noäi dung cuûa trieát khi noù ñöôïc nghieân cöùu vaø giaûi ñaùp töø
phöông dieän moái quan heä giöõa tö duy vaø toàn taïi; giöõa vaät chaát vaø yù thöùc.
Vieäc giaûi quyeát vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc coù hai maët:
1. Moái quan heä giöõa vaät chaát vaø yù thöùc, caùi naøo coù tröôùc, caùi naøo coù sau; caùi naøo
quyeát ñònh caùi naøo?
2. Traû lôøi caâu hoûi laø con ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc ñöôïc theá giôùi hay khoâng?
2.2. Chuû Nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm
Vaät chaát coù tröôùc, yù thöùc coù sau; vaät chaát quyeát ñònh yù thöùc laø chuû nghóa duy vaät.
Chuû nghóa duy vaät ñaõ traûi qua nhieàu hình thöùc khaùc nhau, nhöng ñeàu thoáng nhaát vôùi
nhau ôû choã coi vaät chaát laø caùi coù tröôùc vaø quyeát ñònh yù thöùc; ñeàu xuaát phaùt töø baûn
thaân theá giôùi ñeå giaûi thích theá giôùi.
Trong lòch söû, chuû nghóa duy vaät coù ba hình thöùc cô baûn: chuû nghóa duy vaät chaát
phaùc; chuû nghóa duy vaät maùy moùc sieâu hình vaø chuû nghóa duy vaät bieän chöùng.
Chuû nghóa duy vaät xuaát hieän gaén lieàn vôùi thöïc tieãn xaõ hoäi vaø gaén lieàn vôùi söï
phaùt trieån cuûa khoa hoïc.
YÙ thöùc coù tröôùc, vaät chaát coù sau; vaät chaát quyeát ñònh yù thöùc laø chuû nghóa duy
taâm. Chuû nghóa duy taâm coù nhöõng hình thöùc khaùc nhau nhöng hoïc ñeàu cho raèng yù
thöùc coù tröôùc, vaät chaát coù sau, yù thöùc quyeát ñònh vaät chaát.
Chuû nghóa duy taâm coù hai hình thöùc: chuû nghóa duy taâm khaùch quan vaø chuû nghóa
duy taâm chuû quan.
Chuû nghóa duy taâm xuaát hieän vôùi tính caùch laø moät söï keá tuïc cuûa nhöõng quan
nieäm thaàn thoaïi, toân giaùo vaø “hoang ñöôøng”. Nguoàn goác xaõ hoäi cuûa chuû nghóa duy
taâm xuaát phaùt töø söï taùch rôøi giöõa lao ñoäng trí oùc ñoái vôùi lao ñoäng chaân tay trong xaõ
hoäi cuõ ñaõ taïo ra moät quan nieäm veà vai troø quyeát ñònh cuûa nhaân toá tö töôûng, tinh thaàn.
Giai caáp thoáng trò uûng hoä quan ñieåm naøy laøm neàn taûng lyù luaän ñeå duy trì ñòa vò,
quyeàn löïc vaø lôïi ích cuûa giai caáp mình.
Trong lòch söû trieát hoïc luoân dieãn ra cuoäc ñaáu tranh giöõa chuû nghóa duy vaät vaø
chuû nghóa duy taâm. Cuoäc ñaáu tranh ñoù taïo ra ñoäng löïc beân trong cho söï phaùt trieån cuûa
tö duy trieát hoïc ñeán nay söï ñaáu tranh giöõa chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm
vaãn coøn.
2.3. Vaán ñeà nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà theá giôùi
Thuyeát khaû tri laø hoïc thuyeát khaúng ñònh con ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc theá
giôùi
Thuyeát baát khaû tri laø hoïc thuyeát khaúng ñònh con ngöôøi khoâng coù khaû naêng nhaän
thöùc ñöôïc theá giôùi
Thuyeát hoaøi nghi laø hoaøi nghi taát caû
 4

3. SIEÂU HÌNH VAØ BIEÄN CHÖÙNG

3.1. Söï ñoái laäp giöõa phöông phaùp luaän bieän chöùng vaø phöông phaùp luaän sieâu
hình
Phöông phaùp sieâu hình laø phöông phaùp nhaän thöùc söï vaät ôû traïng thaùi coâ laäp, taùch
bieät, khoâng coù moái lieân heä, khoâng coù söï taùc ñoäng qua laïi; khoâng xem xeùt söï vaät trong
söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån.
Phöông phaùp bieän chöùng laø phöông phaùp nhaän thöùc ñoái töôïng trong moái lieân heä,
taùc ñoäng qua laïi, raøng buoäc vaø quy ñònh chuyeån hoùa laãn nhau; xem xeùt söï vaät trong
söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät.
Chuù yù: thôøi coå ñaïi bieän chöùng laø tranh luaän tìm ra chaân lyù; sieâu hình laø chæ löïc
löôïng sieâu töï nhieân.
3.2. Caùc giai ñoaïn cuûa pheùp bieän chöùng
Phöông phaùp luaän bieän chöùng vaø sieâu hình ra ñôøi ngay töø thôøi coå ñaïi. Töø ñoù ñeán
nay, söï phaùt trieån cuûa hai phöông phaùp luaän ñoù gaén lieàn vôùi lòch söû khoa hoïc vaø thöïc
tieãn.
Gia ñoaïn ñaàu tieân cuûa tö duy bieän chöùng laø pheùp bieän chöùng töï phaùt thôøi coå ñaïi.
Quan ñieåm naøy tuy töï phaùt, ngaây thô nhöng caên baûn laø ñuùng vaø laø keát quaû tröïc kieán
thieân taøi, song chöa phaûi laø keát quaû cuûa nhöõng söï nghieân cöùu vaø thöïc nghieäm khoa
hoïc
Töø nöûa cuoái theá kyû XV, khoa hoïc töï nhieân xuaát hieän ñaõ ñi saâu vaøo phaân tích,
chia nhoû giôùi töï nhieân ra thaønh nhöõng maûnh rieâng bieät ñeå nghieân cöùu. Phöông phaùp
ñoù ñöa ñeán nhöõng thaønh töïu môùi trong nhaän thöùc vaø noù trôû thaønh thoùi quen trong
vieäc xem xeùt söï vaät. Phöông phaùp sieâu hình trôû trôû thaønh phöông phaùp thoáng trò trong
tö duy trieát hoïc ôû theá kyû XVIII.
Söï phaùt trieån tieáp theo cuûa khoa hoïc töï nhieân, vieäc nghieân cöùu chuyeån töø giai
ñoaïn söu taäp taøi lieäu sang chænh lyù taøi lieäu ñeán giai ñoaïn nghieân cöùu quaù trình phaùt
sinh, phaùt trieån cuûa söï vaät thì phöông phaùp sieâu hình gaëp phaûi nhöõng haïn cheá cuûa
nhaän thöùc khoa hoïc. Chính vì theá, keát quaû nghieân cöùu môùi ñoøi hoûi phaûi coù caùch nhìn
bieän chöùng veà töï nhieân.
Pheùp bieän chöùng ñöôïc baét ñaàu töø Kant vaø hoaøn thieän ôû Heghel; song ñoù laø pheùp
bieän chöùng duy taâm. Tính chaát duy taâm ôû choã coi bieân chöùng laø söï phaùt trieån cuûa “yù
nieäm tuyeät ñoái”. Trong quaù trình phaùt trieån ñoù, yù nieäm tuyeát ñoái “töï tha hoùa”, chuyeån
hoùa thaønh giôùi töï nhieân vaø sau ñoù trôû veà vôùi baûn thaân mình trong tinh thaàn.
Thöïc teá, pheùp bieän chöùng duy taâm khoâng thaáy ñöôïc nhöõng yù nieäm trong ñaàu oùc
con ngöôøi chæ laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan. Vì theá tính duy taâm cuûa noù caàn
loïc boû. Töø ñoù, C.Maùc vaø Ph.Aêngghen daõ caûi taïo pheùp bieän chöùng aáy ñeå saùng laäp ra
pheùp bieän chöùng duy vaät – giai ñoaïn cao nhaát cuûa pheùp bieän chöùng.
4. Vai troø cuûa trieát hoïc
4.1. Chöùc naêng theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän nhaän thöùc
 5

Vai troø quan troïng nhaát cuûa trieát hoïc laø trang bò cho con ngöôøi theá giôùi quan.
Theá giôùi quan ñöôïc naûy sinh töø ñôøi soáng cuûa con ngöôøi vaø yù nghóa cuoäc soáng. Theá
giôùi quan ñuùng ñaén laø tieàn ñeà hình thaønh nhaân sinh quan tích cöïc. Trình ñoä phaùt trieån
cuûa theá giôùi quan laø tieâu chí quan troïng veà söï tröôûng thaønh cuûa caù nhaân, coäng ñoàng
xaõ hoäi.
Chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm laø cô sôû, neàn taûng cuûa hai theá giôùi quan
ñoái laäp nhau. Noù trôû thaønh neàn taûng theá giôùi quan cuûa heä tö töôûng ñoái laäp nhau, bieåu
hieän baèng caùch naøy hay caùch khaùc trong xaõ hoäi laø cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc giai caáp,
taàng lôùp, caùc löïc löôïng xaõ hoäi.
Vai troø cuûa trieát hoïc coøn theå hieän ôû chöùc naêng phöông phaùp luaän. Moãi quan
ñieåm lyù luaän cuûa trieát hoïc laø moät nguyeân taéc trong vieäc xaùc ñònh lyù luaän veà phöông
phaùp. Söï phaùt trieån cuûa thöïc tieãn vaø cuûa khoa hoïc daãn ñeán söï caàn thieát cuûa phöông
phaùp luaän.
Phöông phaùp luaän laø lyù luaän veà phöông phaùp, laø moät heä thoáng nhöõng quan ñieåm,
nhöõng nguyeân taéc xuaát phaùt, nhöõng caùch thöùc chung ñeå thöïc hieän hoaït ñoäng nhaän
thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn treân cô sôû baûn thaân cuûa moät hoïc thuyeát.
4.2. Vai troø cuûa trieát hoïc Maùc leânin
Trong trieát hoïc Maùc – Leânin, theá giôùi quan duy vaät vaø phöông phaùp luaän bieän
chöùng gaén keát vôùi nhau. Chuû nghóa duy vaät laø duy vaät bieän chöùng vaø pheùp bieän
chöùng laø laø pheùp bieän chöùng duy vaät. Do ñoù, noù coù khaû naêng nhaän thöùc ñuùng ñaén veà
töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy.
Hieän nay, cuoäc ñaáu tranh giöõa chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm khoâng bò
thuû tieâu maø coøn tieáp tuïc dieãn ra vôùi nhöõng noäi dung vaø hình thöùc môùi. Trong tình hình
ñoù lyù luaän trieát hoïc seõ trôû neân khoâ cöùng vaø laïc haäu, neáu khoâng ñöôïc phaùt trieån döïa
treân söï khaùi quaùt cuûa khoa hoïc chuyeân ngaønh. Ngöôïc laïi, neáu khoa hoïc khoâng ñöùng
vöõng treân laäp tröôøng duy vaät bieän chöùng thì tröôùc nhöõng phaùt hieän môùi meû, ngöôø i ta
seõ coù theå bò maát phöông höôùng ñi vaøo choã dò ñoan.
Thöïc hieän nhieäm vuï to lôùn laø xaây döïng moät quoác gia daân giaøu, nöôùc maïnh xaõ
hoäi coâng baèng, daân chuû vaø vaên minh ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng con ngöôøi vôùi theá giôùi
quan khoa hoïc vöõng chaéc vaø phaùt huy nhöõng naêng löïc saùng taïo. Vieäc naém vöõng trieát
hoïc Maùc - Leânin giuùp chuùng ta töï giaùc trong quaù trình trau doài phaåm chaát chính trò,
tinh thaàn vaø naêng löïc saùng taïo cuûa mình.
Boài döôõng theá giôùi quan duy vaät vaø reøn luyeän tö duy bieän chöùng ñeå phoøng vaø
choáng chuû nghóa chuû quan, traùnh phöông phaùp tö duy sieâu hình, ñoù vöøa laø keát quaû
vöøa laø muïc ñích tröïc tieáp cuûa vieäc nghieân cöùu lyù luaän trieát hoïc noùi chung, trieát hoïc
Maùc – Leânin noùi rieâng.

Chöông 2
KHAÙI QUAÙT LÒCH SÖÛ TRIEÁT HOÏC TRÖÔÙC MAÙC
 6

A. TRIEÁT HOÏC PHÖÔNG ÑOÂNG

I. Trieát hoïc AÁn Ñoä
1. Ñieàu kieän xaõ hoäi xuaát hieän trieát hoïc AÁn Ñoä coå ñaïi
Trieát hoïc AÁn Ñoä xuaát hieän treân cô sôû ñieàu kieän töï nhieân heát söùc khaéc nghieät vaø
treân cô sôû keá thöøa nhöõng thaønh töïu kieán thöùc veà thieân vaên, giaûi thích caùc hieän töôïng
nhaät thöïc, nguyeät thöïc, tìm ra soá pi, löôïng giaùc, khai caên baäc hai, ba vaø chöõa beänh
baèng chaâm cöùu, thaûo moäc… Ñieàu kieän xaõ hoäi xuaát hieän trieát hoïc AÁn Ñoä coå ñaïi ñöôïc
chia laøm ba giai ñoaïn:
Giai ñoaïn 1 töø theá kyû XXV - XV tr.CN goïi laø neàn vaên minh soâng AÁn (Indus), khôûi
ñaàu cuûa neàn vaên minh AÁn Ñoä. Thôøi kyø naøy coù nhöõng quan nieäm veà vuõ truï vaø xaõ hoäi
nhöng chöa coù heä thoáng. Hoï cho raèng vaïn vaät trong vuõ truï vaän haønh theo traïng thaùi
luaân hoài (4.320 trieäu naêm), nghieäp baùo, linh hoàn, kieáp, tín ngöôõng toân giaùo mang tính
ña thaàn…
Giai ñoaïn 2 töø theá kyû XV - VII tr. CN, goïi laø neàn vaên minh Veda. Thôøi kyø naøy ñaïo
Rig Veda vôùi tính caùch ña thaàn chuyeån thaønh toân giaùo nhaát thaàn ôû ñaïo Balamon döïa
treân trieát lyù cuûa Upanishad. Giai ñoaïn naøy coøn goïi laø thôøi kyø Veda vaø Söû thi. Trong
giai ñoaïn naøy AÁn ñoä coù söï xaâm nhaäp cuûa Arya goác du muïc vaøo baûn ñòa cuûa ngöôøi
Dravidia. Quaù trình xaâm nhaäp aáy dieãn ra giao thoa trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Ngöôøi Arya
thoáng trò ngöôøi Dravidia baèng vuõ löïc, ngöôøi Dravidia chinh phuïc ngöôøi Arya baèng
tinh thaàn taïo neân moät neàn vaên hoùa heát söùc röïc rôõ. Treân cô sôû ñoù, xaõ hoäi baét ñaàu coù söï
phaân chi ñaúng caáp. Cheá ñoä ñaúng caáp ñöôïc xaõ hoäi thöøa nhaän qua boä luaän Manu vaø cheá
ñoä Varna. Xaõ hoäi coù boán ñaúng caáp laø: taêng löõ (Brahmana); vöông coâng (Kshatriya)
ngöôøi lao ñoäng vaø thöông gia (Vaishya); ngöôøi noâ leä (Shudra).
Giai ñoaïn 3 töø theá kyû VI - I tr. CN laø thôøi kyø hình thaønh caùc tröôøng phaùi trieát hoïc
heát söùc röïc rôõ. Ñaây laø giai ñoaïn coù nhöõng bieán ñoäng lôùn veà kinh teá, chính trò, xaõ hoäi
vaø tö töôûng. Töø ñoù danh giôùi giöõa caùc ñaúng caáp ñöôïc ñaåy leân moät caáp ñoä môùi heát söùc
khaét khe vaø aùc nghieät. Söï khaét khe cuûa vieäc phaân bieät chuûng tính, ñaúng caáp, maøu da,
daân toäc, toân giaùo ñaõ thuùc duc hoï moät khaùt voïng giaûi thoaùt hieän thöïc. Töø ñoù trieát hoïc
xuaát hieän vôùi hai tröôøng phaùi lôùn laø chính thoáng vaø khoâng chính thoáng.
Ñaëc ñieåm trieát hoïc AÁn Ñoä coå ñaïi
Moät laø trieát hoïc vaø toân giaùo khoù phaân bieät. Trieát hoïc mang tính höôùng noäi,
höôùng tôùi söï giaûi thoaùt khoûi hieän thöïc.
Hai laø trieát hoïc coù söï keá thöøa ít coù söï baùc boû maø coù söï ñan xen vôùi nhau.
Ba laø baøn ñeán coù vaø khoâng
2. Nhöõng tröôøng phaùi trieát hoïc cô baûn
2.1. Tröôøng phaùi Samkhya
Samkhya laø soá, ñeám. Tröôøng phaùi naøy luùc ñaàu theo chuû nghóa duy vaät, phuû nhaän
söï toàn taïi cuûa Brahman vaø thaàn. Hoï cho raèng theá giôùi laø vaät chaát thì nguyeân nhaân cuûa
noù cuõng phaûi laø vaät chaát. Vaät chaát ñaàu tieân ôû daïng tinh teá, tieàm aån, khoâng theå caûm
giaùc tröïc tieáp. Veà sau coù khuynh höôùng nhò nguyeân, thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa vaät chaát
 7

(Prakriti) vaø tinh thaàn (Purusa). Tinh thaàn mang tính phoå quaùt vónh haèng, baát bieán vaø
chi phoái vaät chaát.
2.2. Tröôøng phaùi Mimansa
Thôøi kyø ñaàu khoâng thöøa nhaän söï toà taïi cuûa thaàn. Veà nguyeân taéc söï toàn taïi cuûa
thaàn laø khoâng coù chöùng cöù. Caûm giaùc khoâng nhaän ra thaàn nhöng söï hieåu bieát döïa treân
caûm giaùc. Veà sau laïi thöøa nhaän söï oàn taïi cuûa thaàn.
2.3. Tröôøng phaùi Vedanta
Quan ñieåm naøy cho raèng toàn taïi tuyeät ñoái (Brahman) ñoàng vôùi caùi toâi caù theå
(Atman). Brahman laø linh hoàn vuõ truï, vónh haèng, coøn Atman laø linh hoàn caù theå , moät
boä phaän cuûa linh hoàn toái cao. Muoán giaûi thoaùt, Atman phaûi trôû veà vôùi Brahman.
2.4. Tröôøng phaùi Yoga
Tö töôûng naøy thöøa nhaän nguyeân lyù hôïp nhaát vuõ truï nôi moãi caù theå, thöøa nhaän söï
toàn taïi cuûa thaàn. Con ngöôøi coù phöông phaùp tu luyeän coù theå laøm chuû vaø töï ñieàu khieån
baûn thaân mình, tieán ñeán laøm chuû vaø ñieàu khieån moâi tröôøng, cao hôn nöõa laø ñaït ñeán söï
giaûi thoaùt, töï do tuyeät ñoái.
2.5. Tröôøng phaùi Nyaya
Trong trieát hoïc, vaán ñeà logic hoïc, nhaän thöùc luaän vaø nguyeân töû luaän laø vaán ñeà cô
baûn cuûa Nyaya. Muoán giaûi thoaùt con ngöôøi phaûi dieät ñöôïc moïi duïc voïng, laøm cho tinh
haàn cuûa con ngöôøi trôû neân thanh thoaùt vaø töï taïi. Muoán vaäy phaûi coù tö duy maïch laïc,
söï nhaän thöùc phaûi ñuùng ñaén. Coøn nguyeân nhaân veà noãi khoå laø do tinh thaàn baát töû bò
troùi buoäc bôûi nhöõng yù muoán, duïc voïng, thuùc ñaåy con ngöôøi chieám ñoaït ñeå thoûa maõn
nhöõng duïc voïng gaây ra nghieäp baùo, laøm cho linh hoàn luaân hoài trong thaân xaùc con
ngöôøi. Muoán giaûi thoaùt, con ngöôøi phaûi giöõ giôùi luaät vaø toïa thieàn, xoùa boû voâ tri, meâ
muoäi, taïo ra nghieäp thieän, dieät duïc voïng baèng phöông phaùp nhaän thöùc ñuùng ñaén ñaït
tôùi chaân lyù.
2.6. Tröôøng phaùi Vaisesika
Vaisesika ñöùng treân laäp tröôøng trieát hoïc töï nhieân ñeå giaûi thích vaïn vaät vaø vuõ truï.
Tö töôûng giaûi thoaùt döïa treân cô sôû phaân ñònh tieàm naêng tri thöùc cuûa con ngöôøi, thaáu
hieåu caùc nguyeân lyù hình thaønh vuõ truï vaø baûn chaát linh hoàn cuûa con ngöôøi ñeå ñaït tôùi söï
giaûi thoaùt. Theo Vaisesika coù hai loaïi linh hoàn, linh hoàn toái cao laø thöôïng ñeá, laø
nguyeân nhaân saùng taïo ra vuõ truï. Linh hoàn caù bieät laø söï theå hieän linh hoàn toái cao trong
moãi chuùng sinh. Muoán giaûi thoaùt phaûi nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát cuûa linh hoàn vaø cheá
duïc baèng phöông phaùp Yoga.
2.7. Tröôøng phaùi Jaina
Theo Jaina vuõ truï laø vónh haèng baát dieät. Hoï khoâng thöøa nhaän coù thöôïng ñeá, thieân
thaàn cuõng chæ laø nhöõng sinh vaät cao caáp, cuõng chòu nghieäp baùo luaân hoài. Ñeå giaûi thoaùt
khoûi voøng luaân hoài nghieäp baùo con ngöôøi phaûi tu luyeän ñaïo ñöùc baèng phöông phaùp tu
khoå haïnh.
2.8. Tröôøng phaùi Lokayata
 8

Tröôøng phaùi naøy chuû tröông soáng vôùi taát caû hieän thöïc xaõ hoäi, khoâng thöøa nhaän
thöôïng ñeá, tinh thaàn toái cao. Tö töôûng naøy phaûi ñoái nghieäp baùo, luaân hoài vaø söï giaûi
thoaùt. Vì theá hoï ñöôïc xem laø taø ñaïo. Thieân ñöôøng laø laïc thuù traàn gia vaø ñòa nguïc laø
ñau khoå ôû traàn gian.
2.9. Tröôøng phaùi Phaät giaùo
Ngöôøi saùng laäp laø Thích Ca Moâ Ni (563 - 483), teân thaät laø Siddharta ngöôøi sau
goïi laø Buddha. Naêm 16 tuoåi laäp gia ñình, 29 tuoåi ngaøi ñi tu, naêm 36 ngoä ñaïo vaø tìm ra
con ñöôøng giaûi thoaùt. Tö töôûng cuûa Phaät ñöôïc tryeàn mieäng veà sau ñöôïc vieát thaønh
vaên, goïi laø tam taïng: taïng kinh, taïng luaän vaø taïng luaät.
Vuõ truï laø voâ thuûy voâ chung, theá giôùi laø doøng bieán hoùa voâ thöôøng, voâ ñònh trong
quaù trình sinh, truï, dieät. Taát caû ñeàu do nhaân duyeân maø thaønh khoâng do ai saùng taïo ra.
Moïi söï bieán ñoåi “chö haønh voâ thöôøng, vaïn phaùp voâ ngaõ” neân chôït coøn, chôït maát,
thoaùng hieän, thoaùng maát. Tö töôûng ñoù ñöôïc laøm roõ qua phaïm truø “voâ thöôøng, voâ ngaõ,
nieát baøn, giaû töôùng”. Ñeå giaûi thoaùt chuùng sinh, ñöùc phaän ñöa ra boán chaân lyù huyeàn
dieäu goïi laø töù dieäu ñeá: khoå ñeá, taäp ñeá (nhaân ñeá), ñieät ñeá vaø ñaïo ñeá.
Khoå ñeá: sinh, laõo, beänh, töû, aùi bieät ly khoå, oaùn taêng hoäi khoå, sôû caàu baát ñaéc khoå
vaø nguõ uaån khoå (saéc = vaät chaát, thuï = tieáp thu, thu nhaän, töôûng = aán töôïng, haønh =
vieäc laøm taïo nghieäp, vaø thöùc = yù thöùc).
Taäp ñeá: voâ minh, haønh (vieäc laøm taïo nghieäp), thöùc (yù thöùc), danh saéc (teân vaø
hình), luïc nhaäp (luïc caên = tai, maét, muõi, löôõi, thaân vaø taâm), xuùc (giao hôïp cuûa luïc
caên, traàn vaø thöùc), thuï (tieáp thu, thu nhaän)), aùi (yeâu), thuû (giöõ laáy, baùm laáy nhöõng
ham muoán), höõu (coù toàn taïi, hieän höõu), sinh, laõo töû. Do voâ minh sinh ra tham (tham
lam), saân (giaän döõ), si (si meâ) vaø thaát tình (hyû, noä, aùi, oá, ai, laïc, cuï).
Dieät ñeá: giaûi thoaùt, ñaït ñeán nieát baøn, xoùa boû voâ minh.
Ñaïo ñeá: con ñöôøng dieät noãi khoå, thöïc hieän baùt chính ñaïo nhö: chính kieán, chính
tö duy, chính ngöõ, chính nghieäp, chính meänh, chính tònh tieán, chính nieäm, chính ñònh.
Vaø giöõ nguõ giôùi: baát taø ñaïo, baát taø daâm, baát aåm töûu, baát voïng ngöõ, baát saùt.
II. Trieát hoïc Trung Quoác
1. Ñieàu kieän xaõ hoäi vôùi söï hình thaønh trieát hoïc Trung Quoác coå ñaïi
Trung Hoa coå ñaïi keùo daøi töø thieân nieân kyû thöù III tr. CN ñeán theá kyû thöù III tr.
CN. Trong thôøi gian aáy, lòch söû Trung Hoa ñöôïc chia laøm hai giai ñoaïn.
Giai ñoaïn 1: töø thieân nieân kyû thöù III tr. CN ñeán theá kyû IX tr. CN. Thôøi kyø naøy coù
caùc trieàu ñaïi lôùn laø Haï, Thöông - AÂn vaø Taây Chu. Tröôùc ñoù laø thôøi Tam hoaøng, Nguõ
ñeá. Theo Tö Maõ Thieân, Tam hoaøng goàm Thieân Hoaøng, Ñòa Hoaøng vaø Nhaân Hoaøng.
Theo saùch Thöôïng Thö, Tam Hoaøng goàm Toaïi Nhaân daïy cho bieát caùch duøng löûa,
Phuïc Hy daïy chaên nuoâi, Thaàn Noâng daïy caøy caáy. Coøn nguõ ñeá goàm Hoaøng Ñeá,
Chuyeân Huùc, Ñeá Coác, Ñöôøng Nghieâu, Ngu Thuaán. Hoaøng ñeá, Chuyeân Huùc, Ñeá Coác
ít ñöôïc baøn ñeán trong truyeàn thuyeát Trung Quoác coå ñaïi. Nghieâu, Thuaán laø baäc ñeá
vöông taøi ñöùc cuûa Trung Quoác coå ñaïi. Nghieâu nhöôøng ngoâi cho Vuõ con cuûa Coån.
Thôøi Thuaán, Nghieâu, Vuõ laø thôøi kyø suy taøn cheá ñoä thò toäc ôû Trung Quoác.
 9

Vuõ truyeàn ngoâi cho con laø Khaûi. Khaûi truyeàn ngoâi cho con laø Thaùi Khöông. Khaûi
laø ngöôøi laäp ra nhaø Haï. Töø ñoù chöùc thuû lónh lieân minh boä laïc khoâng coøn do daân cöû maø
mang tính chaát cha truyeàn con noái. Nhaø Haï ra ñôøi vaøo khoaûng theá kyû XXI tr.CN vaø
ñeán theá kyû XVII tr. CN, Thaønh Thang laät ñoå vua Kieät nhaø Haï laäp ra nhaø Thöông.
Theá kyû XIV tr. CN vua Baøn Canh nhaø Thöông dôøi ñoâ veà ñaát AÂn goïi laø nhaø AÂn. Ñeán
theá kyû thöù XI tr. CN, Chu Vuõ Vöông con cuûa Chu Vaên Vöông gieát vua Truï laäp ra nhaø
Chu. Cuoái thôøi Taây Chu do maâu thuaãn noäi boä vaø thöôøng xuyeân tieán haønh chieán tranh
ñaøn aùp söï noåi daäy cuûa chö haàu laøm cho nhaø Chu böôùc tôùi ñaø suy vong. Maâu thuaãn ñoù
ñöôïc baét ñaàu bôûi söï kieän Chu U Vöông ham meâ töûu saéc, phong ao Töï laøm hoaøng haäu,
pheá hoaøng haäu hoï Thaân vaø thaùi töø Nghi Caâu. Cha thaân haäu lieân keát vôùi giaëc Taây
Nhung gieát Chu U Vöông laäp thaùi töû Nghi Caâu laøm vua, laáy hieäu laø Chu Bình Vöông.
Chu Bình Vöông dôøi ñoâ veà phía Ñoâng, Trung quoác böôùc sang thôøi kyø Ñoâng Chu.
Trong giai ñoaïn naøy ñaõ xuaát hieän nhöõng maàm moáng trieát hoïc. Thôøi nhaø Haï do löïc
löôïng saûn xuaát coøn thaáp vaø haïn cheà veà nhaän thöùc, hoï ñaõ quy söùc maïnh cuûa töï nhieân
baèng nhöõng quan nieäm, bieåu töôïng coù tính chaát hoang ñöôøng vaø thaàn bí. Töø nhaø Haï
xaõ hoäi Trung Quoác xuaát hieän giai caáp vaø nhaø nöôùc. Thaàn bí vaø toân giaùo luùc naøy mang
ñaäm tính chaát chính trò xaõ hoäi vaø luaân lyù ñaïo ñöùc. Giai caáp quyù toäc bieän hoä cho vieäc
laø cuûa mình laø söï theå hieän meänh leänh vaø yù chí cuûa trôøi. Tuy nhieân, hoï thaáy ñöôïc vai
troø, söùc maïnh cuûa quaàn chuùng nhaân daân. Hoï nhaän thöùc ñöôïc raèng giai caáp caàm quyeàn
duø coù maïnh ñeán ñaâu nhöng khoâng khoâng coù nhaân ñöùc vaø khoâng ñöôïc daân uûng hoï thì
seõ bò laät ñoå.
Heä thoáng chính trò xaõ hoäi thôøi aân Thöông ñeán thôøi Taây Chu ñöôïc hoaøn thieän hôn.
Thôøi Taây Chu, vua töï xöng laø Thieân töû, laø laõnh chuùa toái cao chieám toaøn boä ñaát ñai vaø
thoáng trò thaàn daân trong nöôùc. Vua nhaø Chu ñaët ra caùc chöùc quan nhö: tö ñoà, tö khoân,
tö khaáu, tö maõ chuyeân phuï taùch taøi chín, quaân ñoäi, hình phaùp, xaây döïng. Nhaø Chu
thöïc hieän cheá ñoä toâng phaùp, theá taäp theo kieàu “phon haàu kieán ñòa” ñeå thaét chaët moái
quan heä veà kinh teá chính tò, huyeát thoáng. Tieán haønh caûi caùch quan heä saûn xuaát baèng
cheá ñoä “tænh ñieàn”. Theá giôùi quan thaàn thoaïi, toân giaùo, duy taâm chuû nghóa trôû thaønh
heä tö töôûng thoáng trò xaõ hoäi. Taát caû caùc söï vaät, hieän töôïng ñeàu do thöôïng ñeá, thieân
meänh vaø yù chí cuûa quyû thaàn chi phoái. Quyeàn löïc, ñòa vò, taøi saûn do thöôïng ñeá ban,
moïi ngöôøi phaûi tuyeät ñoái phaûi phuï ctuøng giai caáp giai caáp quyù toäc laø tuaân theo meänh
trôøi. Tuy nhieân cuoái thôøi Taây Chu, tri thöùc veà khoa hoïc coù böôùc phaùt trieån môùi, theá
giôùi quan thaàn bí vaø toân giaùo cuõng baét ñaàu lung lay. Töø choã leân aùn söï xaáu xa taøn baïo,
vaïch traàn thuû ñoaï löøa mò ñoái vôùi nhaân daân cuûa boïn quyù toäc. Pheâ phaù, hoaøi nghi Thieân
töû thay trôøi haønh ñaïo hoï ñaõ chuyeån qua nghi ngôø vaø pheâ phaùn thöôïng ñeá. Ñaây laø
böôùc cuyeån vöôït baäc cho tö töônûg duy vaät, voâ thaàn ra ñôøi. Quan ñieåm duy vaät, voâ
thaàn, cho raèng quaàn chuùng nhaân daân coøn quan roïng hôn caû quyû thaàn. Giai caáp quyù toäc
duø coù quyeàn löïc vaø suøng baùi quyû thaàn nhöng khoân ñöôïc nhaân daân uûng hoä taát seõ bò laät
ñoå.
 10

Giai ñoaïn 2: thôøi kyø Ñoâng Chu töø theá kyû VIII ñeán theá kyû III tr. CN laø thôøi kyø coù
söï chuyeån bieán töø cheá ñoä chieám höõu noâ leä sang cheá ñoä phong kieán. Töø khi dôøi ñoâ veà
phía Ñoâng, quan heä giöõa thieân töû vaø chö haàu ngaøy caøng loûng, huyeát thoáng ngaøy caøng
xa, traät töï leã nghóa cuûa nhaø vua khoâng coøn uy quyeàn. Nhieàu nöôùc möôïn tieáng khoâi
phuïc ñòa vò toâng chuû cuûa nhaø Chu vôùi khaåu hieäu “toân vöông baøi di” ñua nhau ñeå ñoäng
binh, thoân tính nöôùc nhoû, xöng baù thieân haï. Thôøi Xuaân Thu coù 242 naêm coù 483 cuoäc
chieán tranh lôùn nhoû. Thôøi Xuaân thu coù khoaûng 100 nöôùc, trong ñoù coù “nguõ baù” laø Teà,
Taán, Taàn, Toáng, Sôû. Cuoái Xuaân thu coù Vieät Vöông Caâu Tieãn vaø Ngoâ Vöông Phuø Sai.
Thôøi Xuaân thu, caùc laõnh chuùa taêng cöôøng boùc loät nhaân daân, baét hoï phaûi noäp söu thueá,
lao dòch. Vieäc gaây chieán tranh khoâng chæ daãn tôùi söï dieät von moät soá nöôùc maø coøn phaù
hoaïi leã nghóa nhaø Chu. Söï roái loaïn xaõ hoäi ngaøy caøng taêng. Tình traïng leã nghóa, cöông
thöôøng ñaïo lyù ñaïo loän, beà toâi chieám quyeàn thieân töû. Trong xaõ hoäi caûnh toâi gieát vua,
con gieát cha, anh em, vôï choàng chia lìa thöôøng xuyeân xaûy ra.
Vaøo naêm 403 tr. CN, nöôùc Taán coù ba doøng hoï lôùn laø Haøn, Trieäu, Nguïy pheá boû
vua Taán laäp ra ba nöôùc laø Haøn, Trieäu, Nguïy. Trung Quoác böôùc vaøo thôøi kyø Chieán
Quoác (475) goàm baûy nöôùc lôùn: Teà, Sôû, Yeân, Taàn, Haøn, Trieäu, Nguïy taïo thaønh cuïc
dieän “thaát huøng” gaây chieán tranh laøm baù chuû thieân haï. Cuïc dieän thôøi Chieán quoác laøm
thay ñoåi thuû ñoaïn ngoaïi giao vaø ñoái phoù vôùi nhau theo thuaät “lieân hoaønh” vaø “hôïp
tung”. Toâ Taàn ñeà xuaát thuaät “hôïp tung” lieân keát nhieàu nöôùc yeáu ñaùnh nöôùc maïnh.
Tröông Nghi ñeà xuaát thuaät “lieân hoaønh” toân troïng nöôùc maïnh ñaùnh nöôùc yeáu. Nöôùc
taàn ôû phía Taây Haøm Coác Quan, saùu nöôùc coøn laïi ôû phía Ñoâng goïi laø Sôn Ñoâng luïc
quoác. Trong taát caû caùc nöôùc, coù Taàn laø maïnh nhaát. Taàn Hieáu Coâng thöïc hieän cuoäc caûi
caùch do Thöông Öôûng khôûi xöôùng (359 - 350 tr. CN) laøm cho nöôùc Taàn trôû thaønh
nöôùc maïnh nhaát trong “thaát huøng”. Nöôùc Taàn laàn löôït thoân tính saùu nöôùc ôû phöông
Ñoâng, thoáng nhaát Trung Quoác vaøo naêm 221 tr. CN. Nhaø Taàn thoáng nhaát Trung Quoác
gaén lieàn vôùi tö töôûng trieát hoïc coù aûnh höôûng lôùn thôøi baáy giôø laø Phaùp gia.
Thôøi Xuaân thu - Chieán quoác lòch söû bieán ñoåi toaøn dieän vaø saâu saéc ñaõ ñaët ra
nhöõng vaán ñeà trieát hoïc, chính trò, xaõ hoäi, luaân lyù, ñaïo ñöùc, khieán caùc baäc hieàn taøi
ñöông thôøi qua taâm lyù giaûi, ñeå tìm caùc phöông phaùp giaûi quyeát “cöùu ngöôøi, cöùu ñôøi”,
laøm naûy sinh moät loaït caùc nhaø tö töôûng noåi tieáng vaø caùc tröôøng phaùi trieát hoïc lôùn.
Caùc nhaø tö töôûng laø nhöõng ngöôøi ñaïi dieän cho lôïi ích cuûa caùc aàtng lôùp, giai caáp xaõ hoäi
khaùc nhau, vöøa keá thöøa, vöøa oâng kích laãn nhau taïo neân khoâng khí soâi ñoäng trong ñôøi
soáng tinh thaàn xaõ hoäi trung hoa coå ñaïi. Khieán ngöôøi ta phaûi goïi laø thôø i kyø “Baùch gia
chö töû” nhö “traêm hoa ñua nôû, muoân chim cuøng hoùt”. Theo Tö Maõ Ñaøm vaø Tö Maõ
Thieân, coù saùu tröôøng phaùi lôùn: Aâm döông gia, Nho gia, Maëc gia, Phaùp gia, Danh gia
vaø Ñaïo ñöùc gia. Theo Löu Höôùng vaø Löu Haâm, coù 189 hieàn trieát vaø xeáp laøm 10 phaùi:
Nho gia, Maëc gia, AÂm döông gia, Danh gia, Phaùp gia, Tung hoaønh gia, Noâng gia, Taïp
gia vaø Tieåu thuyeát gia.
2. Caùc tröôøng phaùi trieát hoïc Trung Quoác coå ñaïi
2.1. Thuyeát aâm döông, nguõ haønh
 11

Thuyeát AÂm-Döông
Trieát lyù AÂm-Döông laø trieát lyù suy tö veà nguyeân lyù vaän haønh ñaàu tieân vaø phoå
bieán cuûa vaïn vaät. Nguyeân lyù ñaàu tieân vaø phoå bieán cuûa vaïn vaät aáy laø söï töông taùc cuûa
hai theá löïc ñoái laäp giöõa AÂm vaø Döông. Phaïm truø AÂm laø söï phaûn aùnh khaùi quaùt nhöõng
thuoäc tính phoå bieán cuûa vaïn vaät nhö: nhu, thuaän, toái, aãm, phaùi döôùi, phaûi, chaün…
Phaïm truø Döông laø söï phaûn aùnh khaùi quaùt nhöõng thuoäc tính phoå bieán cuûa vaïn vaät
nhö: cöông, nghòch, saùng, khoâ, phaûi, treân, traùi, leû…
AÂm vaø Döông taùc ñoäng bieän chöùng thoâng qua 3 nguyeân lyù caên baûn sau:
1. AÂm - Döông thoáng nhaát trong thaùi cöïc. Nguyeân lyù naùy noùi leân tính toaøn veïn,
chænh theå, caân baèng cuûa caùi ña vaø duy nhaát; bao haøm söï thoáng nhaát giöõa caùc baát bieán
vaø caùc bieán ñoåi.
2. Trong AÂm coù Döông vaø trong Döông coù AÂm. Nguyeân lyù naøy noùi leân khaû naêng
bieán ñoåi AÂm - Döông ñaõ bao haøm trong moãi maët cuûa Thaùi cöïc.
3. Döông tieán ñeán ñaâu thì AÂm luøi ñeán ñoù vaø ngöôïc laïi. Nguyeân lyù naøy khaúng
ñònh: “Döông cöïc thì aâm sinh” vaø “AÂm thònh thì Döông khôûi”
Ñeå giaûi thích söï bieán dòch töø caùi duy nhaát thaønh caùi nhieàu, ña daïng, phong phuù
cuûa vaïn vaät,trieát lyù AÂm - Döông ñöa ra logic sau: Thaùi cöïc sinh löôõng nghi (aâm
döông); löôõng nghi sinh Töù töôïng (Thaùi Döông, Thieáu AÂm, Thieáu Döông, Thaùi AÂm)
vaø söï töù töôïng sinh baùt quaùi, baùt quaùi sinh sau vaïn vaät (voâ cuøng, voâ taän). Taát caû ñeàu
theo meänh vaø laøm troøn ñaïo bieán hoùa, phaân hoùa thì muoân phaàn khaùc nhau, thoáng nhaát
thì ñoù ñaây laø moät.
(1)Thaùi cöïc; (2)Löôõng nghi: AÂm (1 ñöùt); Döông (1 lieàn); (3)Töù töôïng: Thaùi
Döông (2 lieàn); Thieáu Döông (1 lieàn, 1 ñöùt); Thieáu AÂm (1 ñöùt, 1 lieàn); Thaùi AÂm ( 2
ñöùt); (4)Baùt quaùi (taùm queû): Kieán (trôøi, 3 lieàn); Khoân (ñaát, 3 ñöùt); Chaán (saám, 2 ñöùt 1
lieàn); Toán (gioù, 2 lieàn 1 ñöùt); Khaûm (nöôùc ñöùt lieàn ñöùt); Ly (löûa, lieàn ñöùt lieàn); Caán
(nuùi, 1 lieàn 2 ñöùt); Ñoaøi (ñaàm, 1 ñöùt 2 lieàn).
Thuyeát nguõ haønh:
Nguõ haønh laø naêm yeáu toá: Haønh laø laøm, hoaït ñoäng; Nguõ haønh laø naêm hoaït ñoäng,
naêm taùc nhaân gaây bieán ñoåi vaïn vaät. Nguõ haønh coù ngöôøi goïi laø nguõ ñöùc; naêm theá löïc
laø Thuûy, Moäc, Hoûa, Thoå, Kim…
Naêm yeáu toá naøy khoâng toàn taïi bieät laäp tuyeät ñoái maø trong moät heä thoáng theo
nguyeân taéc sau: Töông sinh vaø töông khaéc. Vaø nguyeân taéc naøy “hoøa hôïp thì sinh ra
vaïn vaät, ñoàng nhaát thì khoâng tieáp noái”.
2.2. Nho giaùo
Ngöôøi saùng laäp ra Nho giaùo laø Khoång Töû, Maïnh Töû coù coâng baûo veä, Ñoäng
Troïng Thu ñöa Nho giaùo vaøo ñôøi soáng. Nho giaùo laø giaùo huaán, khuoân pheùp cuûa Nho.
Nho gia moät taàng lôùp quyù toäc thôøi nhaø Chu.
Kinh ñieån xöa cuûa Nho gia thöôøng keå tôùi boä Töù thö vaø Nguõ Kinh. Töù thö: Trung
Dung, Ñaïi hoïc, Luaän Ngöõ, Maïnh Töû. Nguõ Kinh: Thi, Thö, Leã, Dòch, Xuaân Thu
 12

Quan ñieåm veà theá giôùi, Nho giaùo cho raèng vaïn vaät trong vuõ truï luoân sinh
thaønh,bieán hoùa khoâng ngöøng theo Ñaïo cuûa noù. Ñaïo laø quy luaät chuyeån bieán, tieán hoùa
cuûa trôøi ñaát, muoân vaät. Ñaïo thì huyeàn vi, saâu keùn, maàu nhieäm,maïnh meõ, ñònh ra
khuoân pheùp cho vaïn vaät, con ngöôøi khoâng cöôõng laïi ñöôïc neân goïi laø thieân lyù, thieân
meänh, tin coù meänh trôøi, sôï meänh trôøi vaø thuaän theo meänh trôøi maø haønh ñoäng.
Quan ñieåm veà nhaân sinh, Nho giaùo chuû tröông xaây döïng con ngöôøi quaân töû soáng
coù ñaïo ñöùc. Noäi dung cô baûn ñeå xaây döïng maãu ngöôøi lyù töôûng ,thöïc hieän ñaïo ñöùc
trong ñôøi soáng xaõ hoäi laø luaân thöôøng vaø ñoái vôùi nöõ phaûi thöïc hieän ñaïo tam toøng töù
ñöùc.
Luaân laø quan heä xaõ hoäi. Luaân coù naêm ñieàu chính laø nguõ luaân. Nguõ luaân laø 5
moái quan heä xaõ hoäi. Ñoù laø vua toâi, cha con, choàng vôï, anh em, beø baïn. Trong 5 moái
quan heä aáy coù 3 moái quan heä cô baûn laø tam cöông: vua toâi; cha con; choàng vôï.
Thöôøng coù 5 yeáu toá laø nguõ thöôøng.Thöôøng ñoù laø ñaïo thöôøng, ñöùc thöôøng ngaøy cuûa
con ngöôøi phaûi thöïc thi ñeå trôû neân toát hôn. Ñoù laø Nhaân, Leã, Nghóa, Trí, Tín.
Quan ñieåm veà chính trò xaõ hoäi, Nho giaùo thöøa nhaän xaõ hoäi coù 2 haïng ngöôøi laø
quaân töû vaø tieåu nhaân. Vieäc ñöa thieân haï töø loaïn veà trò phaûi thöïc hieän chính danh.
Chính laø ngay thaúng laø ñuùng ñaén. Danh laø teân goïi vôùi chöùc danh ñòa vò xaõ hoäi. Chính
danh laø thöïc hieän ñuùng chöùc naêng, vò trí cuûa mình trong xaõ hoäi.
2.3. Ñaïo gia
Ngöôøi saùng laäp laø Laõo Töû; ngöôøi keá thöøa Döông Chu; ngöôøi phaùt trieån laø Trang
Töû. Kinh ñieån coù 2 cuoán: Ñaïo Ñöùc Kinh vaø Nam Hoa Kinh.
Trong quan nieäm veà theá giôùi, Ñaïo gia cho raèng vaïn vaät coù nguoàn goác töø Ñaïo.
Ñaïo laø neàn taûng chi phoái xuyeân suoát caùc vaán ñeà trong trieát hoïc veà vuõ truï, nhaân sinh.
Ñaïo theå hieän ñaëc tröng sau:
Thöù nhaát, Ñaïo laø baûn nguyeân cuûa vuõ truï, coù tröôùc trôøi daát, khoâng bieát noù laø gì,
taïm ñaët teân cho noù laø ñaïo. Coâng duïng cuûa ñaïo laø voâ cuøng, ñaïo saùng taïo ra vaïn vaät.
Ñaïo sinh ra vaïn vaät nhöng khoâng laø gì caû; noù thaûn nhieân, laïnh luøng, voâ caûm. Ñaïo theå
hieän ôû caû 2 phöông dieän “voâ” vaø “höõu”. Voâ laø nguyeân lyù voâ hình, laø goác ñaát trôøi.
Höõu laø nguyeân lyù höõu hình, laø meï cuûa muoân vaät.
Thöù hai, Ñaïo laø quy luaät bieán hoùa töï thaân cuûa vaïn vaät; ñaïo aáy bieåu hieän ôû söï vaät
goïi laø ñöùc. Toaøn boä vuõ truï bi chi phoái bôûi hai quy luaät quaân bình vaø luaät phaûn phuïc.
Quan ñieåm veà nhaân sinh, Ñaïo gia chuû tröông voâ vi. Voâ vi laø khoâng laøm maát caùi
ñöùc töï nhieân, thuaàn phuïc voán coù cuûa vaïn vaät, khoâng yù chí,duïc voïng, khoâng laøm traùi
baûn tình töï nhieân. Soáng theo Ñaïo phaûi thöïc hieän voâ vi. Giaûi phaùp toát nhaát trong ñôøi
soáng xaõ hoäi laø “laáy voâ vi maø xöû söï,laáy baát ngoân maø daïy ñôøi”. Vieäc laäp quaân bình,traät
töï xaõ hoäi phaûi tröø khöû “thaùi quaù”, naâng ñôõ “baát caäp”; laáy “nhu nhöôïng thaéng cöông
thöôøng”, “laáy yeáu thaéng maïnh”, trí tueä……
Soáng theo voâ vi phaûi thöïc hieän quyù sinh, toàn ngaõ, troïng kyû. Theo voâ vi, soáng
ñuùng baûn tính töï nhieân laø an phaän, phuïc tuøng theo soá maïng, meänh trôøi, quy luaät khaéc
nghieät baát di baát dòch cuûa taïo hoùa. Ngöôøi ñaït tôùi haïnh phuùc toái cao laø thaønh nhaân.
 13

Thaønh nhaân laø ngöôøi taâm linh hoøa ñoàng vaïn vaät, xoùa boû moïi giôùi haïn chuû quan, ta vaø
vaät, phaûi vaø traùi, toát vaø xaáu, soáng vaø cheát,…
Trong ñôøi soáng xaõ hoäi ñaû phaù luaân lyù, ñaïo ñöùc, phaùp luaät, theå cheá chính trò xaõ
hoäi. Moïi hình thöùc nhaân taïo nhö phaùp luaät, chính trò, ñaïo ñöùc laø san baèng moïi dò bieät,
caù tính, xaâm phaïm vaøo baûn tính töï nhieân cuûa moãi ngöôøi, moãi vaät; goø eùp vaøo khuoân
khoå chung qua söï caét xeùn, goït duõa traùi vôùi töï nhieân.
Quan ñieåm veà nhaän thöùc, Ñaïo gia rôi vaøo moät maâu thuaãn: moät maët thöøa nhaän
con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc giaù trò töï nhieân vaø soáng phuø hôïp vôùi noù; maët khaùc laïi phuû
nhaän söï nhaän thöùc cuûa con ngöôøi vaø cho raèng: “ñôøi coù bôø beán maø söï hieåu bieát laø voâ
bôø beán, laáy caùi coù bôø beán theo ñuoåi caùi voâ bôø beán laø khoâng ñöôïc”.

B. LÒCH SÖÛ TRIEÁT HOÏC PHÖÔNG TAÂY

I.TRIEÁT HOÏC HY LAÏP COÅ ÑAÏI
1. Ñieàu kieän xaõ hoäi cho söï hình thaønh vaø phaùt trieån trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi
Veà laõnh thoå Hy Laïp coå xöa roäng lôùn hôn nhieàu so vôùi hieän nay. Noù bao goàm
vuøng ñaát lieàn vaø caùc ñaûo treân bieån Egie, vuøng duyeân haûi Balcan vaø Tieåu AÙ. Töø VIII
- VI TCN, Ngöôøi Hy Laïp chieám theâm mieàn Nam nöôùc YÙ, ñaûo Sicile vaø vuøng ven
bieån Ñen laäp ra Hy Laïp. Vaøo IV TCN, vôùi cuoäc vieãn trinh toaøn thaéng cuûa Alexander
xöù Macedoine ñaõ ñöa ñeán söï ra ñôøi cuûa caùc quoác gia Hy Laïp hoùa traûi roäng töø Sicile ôû
phöông Taây sang AÁn Ñoä ôû phía Ñoâng; töø bieån Ñen ôû phía Baéc ñeán khu vöïc tieáp giaùp
soâng Nil ôû phía Nam. Trung taâm cuûa Hy Laïp coå ñaïi vaãn laø vuøng bieån Egie.
Veà lòch söû, vaøo thôøi ñaïi Homere (XI - IX TCN) dieãn ra quaù trình tan raõ cuûa coâng
xaõ thò toäc, phaân coâng lao ñoäng, troàng troït töøng böôùc taùch ra khoûi chaên nuoâi. Thôøi ñaïi
ñöôïc phaûn aùnh qua tröôøng ca söû thi Iliade vaø Odyssei. Nhöõng nhaân vaät trong tröôøng
ca söû thi Iliade vaø Odyssei khoâng phaûi laø nhöõng löïc só treân ñoàng ruoäng, laøm coû… maø
thieân veà söï phoâ tröông thieän chieán cuûa mình. Chieán tranh vaø xung ñoät laø nhöõng töø
ngöõ thöôøng thaáy trong saùng taùc thaàn thoaïi, ngheä thuaät thôøi kyø naøy. Xaõ hoäi baét ñaàu coù
söï phaân hoùa laø söï xuaát hieän hai loaïi ngöôøi coù ñòa vò vaø quyeàn löïc ñoái laäp nhau.
Theá kyû VIII TCN veà sau, kinh teá Hy Laïp coå ñaïi phaùt trieån (thuû coâng taùch ra khoûi
noâng nghieäp, nhaø nöôùc ra ñôøi). Söï phaùt trieån kinh teá ñaõ kích thích quaù trình vöôït bieån
treân vuøng ñaát môùi, xaâm chieám laõnh thoå caùc xöù laùng gieàng, baét ngöôøi laøm noâ leä. Ñieàu
ñoù thuùc ñaåy khaû naêng giao löu vaên hoùa, khoa hoïc giöõa Hy Laïp vaø caùc daân toäc khaùc.
Töø ñaây, nhöõng xung ñoät xaõ hoäi mang daáu aán cuûa nhöõng traän chieán giai caáp, daân toäc
luùc aâm æ, luùc quyeát lieät dieãn ra lieân tuïc. Vaán ñeà naøy ñaõ ñaët ra nhöõng vaán ñeà phöùc taïp
nhö nhaân caùch, naêng löïc, tinh thaàn aùi quoác, ñaïo ñöùc, chính trò, daân chuû… caàn ñöôïc giaûi
quyeát caû veà lyù luaän vaø thöïc tieãn.
Trieát hoïc ñaõ phaùt sinh vaø phaùt trieån vôùi tính caùch laø tinh hoa tinh thaàn cuûa thôøi
ñaïi, noù ñaõ coá gaéng lyù giaûi moät caùch hôïp lyù, nghieâm tuùc, saâu saéc coù heä thoáng vaø theá
giôùi xung quanh, vò trí, vai troø cuûa con ngöôøi trong theá giôùi vaø chính theá giôùi cuûa con
ngöôøi.
 14

Trieát hoïc ñöôïc hình thaønh qua 3 thôøi kyø:

1. Trieát hoïc thôøi sô khai (trieát hoïc tröôùc Socrate) laø thôøi kyø ñaàu cuûa cheá ñoä
chieám höõu noâ leä. Trieát hoïc thay theá thaàn thoaïi, mong muoán tìm kieám laø giaûi ñaùp
nghieâm tuùc, hôïp lyù cho nhöõng vaán ñeà cuûa toàn taïi vaø nhaän thöùc. Trieát hoïc thôøi kyø naøy
coù tröôøng phaùi Milet (Thales), Pythagone, Heraclete, Elee (Xenophane vaø
Parmenide). Caùc trieát gia thôøi kyø naøy, ñoàng thôøi laø nhaø khoa hoïc hoaëc coù nhöõng am
hieåu nhaát ñònh veà khoa hoïc. Hoï tìm hieåu baûn nguyeân vaø baûn tính thöïc cuûa theá giôùi.
Söï quan taâm veà töï nhieân ñaõ ñöa ñeán söï ra ñôøi cuûa trieát hoïc töï nhieân.
2. Trieát hoïc thôøi cöïc thònh (trieát hoïc thôøi Socrate ) laø thôøi kyø ñi tìm nhöõng nghieân
cöùu môùi. Ñoù laø tuyeân boá “con ngöôøi - thöôùc ño cuûa vaïn vaät”. Ngöôøi ñaàu tieân ñöa
trieát hoïc töï nhieân sang trieát hoïc ñaïo ñöùc, töø nguyeân lyù veà vuõ truï sang nguyeân lyù veà
hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi laø Socrate. Socrate ñeà cao con ngöôøi, xem xeùt con ngöôøi vôùi
tö caùch laø chuû theå cuûa muoân loaøi, coù tri thöùc, trí tueä. Böôùc ngoaët cuûa Socrate ñem laïi
theá ñöùng vöõng chaéc cho chuû nghóa duy taâm thay theá trieát hoïc töï nhieân. Töø ñaáy dieãn ra
cuoäc tranh luaän theá giôùi quan cuûa chuû nghóa duy taâm vaø chuû nghóa duy vaät. Ñoù laø söï
ñaáu tranh giöõa “ñöôøng loái Ñemocrite” vaø “ñöôøng loái Platon” trôû neân hieän töôïng phoå
bieán trong lòch söû phaùt trieån cuûa trieát hoïc.
Trieát hoïc thôøi kyø naøy veà sau vaãn tieáp tuïc lyù giaûi nhöõng ñeà taøi truyeàn thoáng, ñoàng
thôøi daønh nhieàu thôøi gian, taâm huyeát lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà vò trí, soá phaän cuûa
con ngöôøi, yù nghóa cuûa cuoäc soáng, naêng löïc vaø phöông phaùp nhaän thöùc, tieán trình lòch
söû, moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi. Noù ñöôïc thuùc ñaåy vaø khôûi saéc
trong lónh vöïc chính trò - xaõ hoäi, tieâu bieåu laø söï xaùc laäp neàn daân chuû.
3. Trieát hoïc thôøi kyø Hy Laïp laïp hoùa laø thôøi kyø ñöa ñaát nöôùc Hy Laïp ñeán suy vong
(do chieán tranh giöõa Sparte vaø Athemes 430 - 404 TCN). Philippe xöù Macedoine lôïi
duïng thôøi cô ñaùnh chieám Hy Laïp, con trai laø Alexandre ñaõ cai trò Hy Laïp moät caùch
taøn baïo vaø ñem quaân chinh phuïc BaTri, Aicaäp, Babylon, AÁn Ñoä vaø caùc nöôùc vuøng
Trung AÙ. Alexandre xaây döïng moät ñeá cheá roäng lôùn nhöng oâng laïi cheát sôùm (33 tuoåi).
Trong 20 naêm sau caùc töôùng lónh tranh giaønh quyeàn löïc khieán cho xaõ hoäi kieät queä.
Cuoái cuøng caû Hy Laïp vaø Macedoine bò La Maõ chinh phuïc vaø thoân tính. La Maõ thoáng
trò Hy Laïp veà quaân söï, chính trò; Hy Laïp ñaõ thoáng trò La Maõ veà tinh thaàn, vaên hoùa.
Thôøi kyø naøy caùc trieát gia khoâng baøn ñeán vaán ñeà phoå quaùt, sieâu hình, lôùn lao maø loay
hoay vôùi theá giôùi noäi taâm, cuoäc soáng tình caûm, ham muoán, duïc voïng, neù traùnh tranh
luaän, töï baèng loøng vôùi söï hieåu bieát, chìm ñaém trong suy tö veà ñònh meänh.
Ñaëc ñieåm trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi nhö sau:
Gaén boù höõu cô giöõa trieát hoïc vaø khoa hoïc; nhaø trieát hoïc duy vaät laø nhaø khoa
hoïc; Chuû nghóa duy vaät moäc maïc,thoâ sô vaø pheùp bieän chöùng töï phaùt; Cuoäc ñaáu tranh
giöõa CNDV vaø CNDT theå hieän roõ ôû 2 ñöôøng loái Platon vaø ñöôøng loái Ñemocrite.
2. Moät soá trieát gia tieâu bieåu Hy Laïp coå ñaïi
2.1. Heraclite (520-460 TCN)
 15

Heraclite cho raèng baûn nguyeân cuûa theá giôùi laø löûa. Löûa laø nguoàn goác sinh ra taát
thaûy moïi vaät. “Moïi caùi bieán ñoåi thaønh löûa vaø löûa thaønh moïi caùi töïa nhö trao ñoåi vaøng
thaønh haøng hoùa vaø haøng hoùa thaønh vaøng”. “Caùi cheát cuûa löûa laø söï ra ñôøi cuûa khoâng
khí, vaø caùi cheát cuûa khoâng khí laø söï ra ñôøi cuûa nöôùc, töø caùi cheát cuûa nöôùc sinh ra
khoâng khí, töø caùi cheát cuûa khoâng khí sinh ra löûa, vaø ngöôïc laïi”. Baûn thaân vuõ truï
khoâng do ai saùng taïo ra, noù maõi laø ngoïn löûa vónh vieãn ñang khoâng ngöøng buøng chaùy
vaø taøn luïi”.
Moïi söï vaät trong theá giôùi cuûa chuùng ta ñeàu thay ñoåi,vaän ñoäng, phaùt trieån khoâng
ngöøng: “chuùng ta khoâng theå taém hai laàn treân cuøng moät doøng soâng”. Caùc söï vaät, hieän
töôïng vaän ñoäng vaø bieán ñoåi laø do chuùng toàn taïi caùc maët ñoái laäp. Söï ñaáu tranh giöõa
caùc maët ñoái laäp môùi laøm cho söï vaät, hieän töôïng naøy cheát ñi, söï vaät hieän töôïng khaùc ra
ñôøi. Ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp laø vöông quoác cuûa moïi caùi, laø quy luaät phaùt trieån
cuûa vuõ truï. Söï ñaáu tranh aáy dieãn ra trong söï haøi hoøa nhaát ñònh.
2.2.Democrite(460-370 TCN)
Noåi baät trieát hoïc duy vaät cuûa Democrite laø thuyeát nguyeân töû. Nguyeân töû laø haït
vaät chaát khoâng phaân chia, nhoû beù vaø khoâng theå caûm nhaän baèng tröïc quan. Noù vónh
cöûu khoâng thay ñoåi, ña daïng. Tính ña daïng cuûa nguyeân töû laøm neân tính ña daïng cuûa
theá giôùi caùc söï vaät. Nguyeân tuû töï thaân,khoâng vaän ñoäng, khi keát hôïp vôùi nhau thaønh
vaät theå thì vaän ñoäng khoâng ngöøng.
Linh hoàn laø moät daïng vaät chaát ñöôïc caáu taïo töø caùc nguyeân töû coù hình caàu, linh
ñoäng nhö ngoïn löûa, luoân vaän ñoäng vaø sinh ra nhieät laøm cho cô theå höng phaán vaø vaän
ñoäng. Linh hoàn khoâng baát töû, noù cheát cuøng vôùi theå xaùc.
Veà nhaän thöùc coù hai daïng: nhaän thöùc do cô quan caûm giaùc vaø nhaän thöùc nhôø lyù
tính. Nhaän thöùc do cô quan caûm giaùc laø loaïi nhaän thöùc môø toái, chöa ñem laïi chaân lyù.
Nhaän thöùc lyù tính thoâng qua phaùn ñoaùn, suy luaän cho pheùp ñaït tôùi chaân lyù.
Veà maët nhaân sinh, Demoncrite cho raèng phaåm chaát, ñaïo ñöùc khoâng phaûi ôû lôøi
noùi maø ôû vieäc laøm vaø soáng phaûi coù ñaïo ñöùc. Haïnh phuùc laø khaû naêng trí tueä, khaû naêng
tinh thaàn noùi chung. Ñænh cao cuûa haïnh phuùc laø trôû thaønh nhaø thoâng thaùi, trôû thaønh
coâng daân cuûa theá giôùi.
2.3. Platon(427-347 TCN)
Ñieåm noåi baät trong trieát hoïc cuûa Platon laø hoïc thuyeát veà yù nieäm. Platon ñaõ
quan nieäm veà 2 theá giôùi: theá giôùi caùc söï vaät caûm bieán vaø theá giôùi yù nieäm.Theá giôùi söï
vaät caûm bieán laø khoâng chaân thöïc, khoâng ñuùng ñaén vì caùc söï vaät ñöôïc sinh ra, maát ñi,
thay ñoåi, vaän ñoäng, khoâng oån ñònh, thieáu beàn vöõng. Theá giôùi yù nieäm laø theá giôùi ñuùng
ñaén,chaân thöïc;caùc söï vaät caûm bieán laø caùi boùng cuûa yù nieäm.
Nhaän thöùc laø quaù trình nhôù laïi,hoài töôûng laïi linh hoàn nhöõng caùi ñaõ laõng queân
trong quaù khöù. Töø ñoù, coù 2 loaïi tri thöùc: Tri thöùc ñuùng ñaén, ñaùng tin caäy laø tri thöùc yù
nieäm, tri thöùc cuûa linh hoàn tröôùc khi nhaäp vaøo theå xaùc vaø coù ñöôïc nhôø hoài töôûng; tri
thöùc môø nhaït laø tri thöùc nhaän ñöôïc nhôø nhaän thöùc caûm tính.
 16

Platon chuû tröông xaây döïng moät nhaø nöôùc lyù töôûng. Ñoù laø nhaø nöôùc döïa treân söï
phaùt trieån cuûa saûn xuaát vaät chaát, söï phaân coâng haøi hoøa caùc ngaønh ngheà vaø giaûi quyeát
maâu thuaãn giöõa caùc nhu caàu xaõ hoäi ñònh höôùng vaø khuyeán khích tinh thaàn saùng taïo
khoa hoïc. Ñoù laø nhaø nöôùc do caùc trieát gia cai quaûn. Töø ñoù, Platon pheâ phaùn ba hình
thöùc nhaø nöôùc trong lòch söû, ñoù laø:
1. Nhaø nöôùc cuûa boïn vua chuùa xaây döïng treân söï khaùt voïng giaøu coù,ham danh
voïng ñöa tôùi söï töôùc ñoaït.
2. Nhaø nöôùc cuûa soá ít keû giaøu coù aùp böùc soá ñoâng,nhaø nöôùc ñoái laäp giöõa giaøu
ngheøo vaø ñöa tôùi toäi aùc.
3. Nhaø nöôùc daân chuû quyeàn löïc thuoäc veà soá ñoâng,treân thöïc teá laø soá ñoâng ngu
ñaàn,thaát hoïc,ñoù laø ñieàu nguy haïi lôùn ñeán söï toàn vong cuûa chính nhaø nöôùc.
2.4. Aristote (384-322 TCN)
Aristote nghieân cöùu nhieàu ngaønh khoa hoïc: Trieát hoïc, logic hoïc, taâm lyù hoïc,
khoa hoïc töï nhieân, söû hoïc, chính trò hoïc, ñaïo ñöùc hoïc, myõ hoïc.
Veà theá giôùi quan, Aristote quan nieäm töï nhieân laø toaøn boä nhöõng söï vaät coù moät
baûn theå vaät chaát maõi maõi vaän ñoäng vaø bieán ñoåi. Vaän ñoäng cuûa töï nhieân coù nhieàu hình
thöùc: söï taêng vaø giaûm; söï ra ñôøi vaø tieâu dieät, söï thay ñoåi vò trí trong khoâng gian, söï
thay ñoåi veà chaát… Aristote pheâ phaùn quan ñieåm yù nieäm cuûa Platon laø khoâng coù lôïi
cho nhaän thöùc cuûa con ngöôøi.
Veà nhaän thöùc,Aristote thöøa nhaän theá giôùi khaùch quan laø ñoái töôïng cuûa nhaän
thöùc,laø nguoàn goác kinh nghieäm vaø caûm giaùc.Töï nhieân laø tính thöù nhaát;tri thöùc laø tính
thöù hai.Nhôø coù caûm giaùc veà ñoái töôïng maø coù tri thöùc,kinh nghieäm vaø lyù trí veà ñoái
töôïng.Nhaän thöùc dieãn qua 2 giai ñoaïn laø nhaän thöùc caûm tính vaø nhaän thöùc lyù tính.
Veá logic hoïc, Aristote ñaõ trình baøy quy luaät ñoàng nhaát, quy luaät caám maâu thuaãn
trong tö duy vaø quy luaät baøi tröø caùi thöù ba; oâng ñöa ra phöông phaùp chöùng minh baèng
tam ñoaïn luaän. Quy luaät ñoàng nhaát ñoøi hoûi söï suy nghó veà söï vaät naøo ñoù, khi laäp laïi
trong moät quaù trình suy luaän ñeàu phaûi ñoàng nhaát. Quy luaät maâu thuaãn ñoøi hoûi söï vaät
ñang laø chính noù vaø ñang ñöôïc xem xeùt trong cuøng thôøi gian, quan heä thì khoâng theå
vöøa laø noù, vöøa khoâng phaûi noù. Quy luaät baøi tröø caùi thöù ba ñoøi hoûi khi xem xeùt trong
cuøng moät thôøi gian, quan heä maø coù hai phaùn ñoaùn traùi ngöôïc nhau thì moät trong hai
caùi phaûi ñuùng, chöù khoâng cuøng ñuùng, cuøng sai.
Veà ñaïo ñöùc, Aristote quan ñieåm ñeán phaåm haïnh. Phaåm haïnh laø caùi toát ñeïp
nhaát, laø lôïi ích toái cao maø moïi coâng daân caàn phaûi coù. Phaåm haïnh laø cô sôû cuûa haïnh
phuùc. Haïnh phuùc gaén lieàn vaø hoaït ñoäng nhaän thöùc vôùi ham muoán veà ñieàu thieän.
II.Trieát hoïc Taây AÂu Trung Coå
1. Hoaøn caûnh ra ñôøi vaø ñaëc ñieåm trieát hoïc Taây AÂu thôøi Trung Coå
Vaøo nhöõng naêm ñaàu coâng nguyeân, ôû caùc nöôùc Taây AÂu coù söï chuyeån bieán caên
baûn trong xaõ hoäi. Ñoù laø söï tan raõ cuûa cheá ñoä chieám höõu noâ leä vaø söï ra ñôøi cuûa cheá ñoä
phong kieán. Thôøi kyø naøy coù nhöõng cuoäc ñaáu tranh giai caáp quyeát lieät vaø caùc cuoäc taán
 17

coâng cuûa nhöõng man toäc. Cheá ñoä phong kieán baét ñaàu töø söï suïp ñoå cuûa ñeá cheá La Maõ
(V) cho ñeán khi xuaát hieän caùc hình thöùc ban ñaàu cuûa chuû nghóa tö baûn (XV-XVI).
Caùc nhaø nöôùc phong kieán Anh, Phaùp, YÙ, Ñöùc, Taây Ban Nha… voán laø caùc tænh
thaønh cuûa ñeá cheá La Maõ. Giai ñoaïn ñaàu cuûa söï chuyeån bieán töø noâ leä sang cheá ñoä
phong kieán ñaõ laøm cho neàn kinh teá - vaên hoùa- xaõ hoäi bò suy suïp. Trong ñôøi soáng xaõ
hoäi, kinh teá noâng nghieäp chieám ñòa vò thoáng trò. Ñeán thôøi kyø Trung coå, thuû coâng
nghieäp ñaõ coù moät böôùc phaùt trieån. Caùc thaønh thò,caùc xöôûng saûn xuaát thuû coâng vaø taàng
lôùp, giai caáp môùi trong xaõ hoäi nhö chuû xöôûng, thöông nhaân, thôï thuû coâng xuaát hieän
daàn daàn trôû thaønh ñoái thuû cuûa taàng lôùp quyù toäc ruoäng ñaát.
Trong xaõ hoäi Taây AÂu thôøi Trung Coå, cuøng vôùi söï thoáng trò cuûa quyù toäc phong
kieán, giöõa taêng Löõ, giaùo hoäi vaø nhaø thôø cuõng ñaõ trôû thaønh moät löïc löôïng ñaày quyeàn
uy, naém trong tay caû thaàn quyeàn vaø quyeàn löïc chính trò. Giaùo hoäi boùc loät caùc noâng noâ
vaø baày toâi cuûa mình. Noâng daân laø ñoâng ñaûo quaàn chuùng nhaân daân bò boùc loät. Cuoäc
soáng khoå cöïc ñaõ ñaåy ngöôøi lao ñoäng tôùi möùc hoï phaûi ñaáu tranh choáng laïi traät töï cuûa
xaõ hoäi phong kieán.
Heä tö töôûng thoáng trò suoát haøng theá kyû trong ñôøi soáng tinh thaàn xaõ hoäi laø Cô
ñoác giaùo vôùi hai bieán theå cuûa noù laø ñaïo Chính Thoáng vaø ñaïo Thieân Chuùa La Maõ.
Giaùo hoäi laø keû ñoäc quyeàn trong tay lónh vöïc vaên hoùa. Trieát hoïc vaø khoa hoïc ñaõ trôû
thaønh “noâ leä cuûa Thaàn hoïc”. Chính ñôøi soáng thöïc tieãn vaø lyù luaän cuûa xaõ hoäi ñoàng thôøi
laøm cho caùc phong traøo ñöùng daäy chuû tröông phuïc hoài laïi giaùo hoäi Cô ñoác nguyeân
thuûy vaø nhöõng luaät leä, nghi leã coù tính chaát bình ñaúng, ñôn giaûn. Chuû nghóa duy danh,
nhöõng tö töôûng caùch taân, söï tieán boä khoa hoïc ñaõ ñaáu tranh choáng laïi söï thoáng trò cuûa
trieát hoïc kinh vieän.
2. Phaùi duy danh vaø phaùi duy thöïc.
Phaùi duy danh cho raèng caùc söï vaät rieâng leû,caù bieät laø nhöõng caùi coù thöïc ;coøn
nhöõng caùi phoå bieán chæ laø nhöõng teân goïi do con ngöôøi ñaët ra gaén cho chuùng.
Phaùi duy thöïc cho raèng caùi chung môùi laø caùi coù thöïc vì noù toàn taïi ñoäc laäp,khoâng
phuï thuoäc vaøo caùi rieâng vaø sinh ra caùi rieâng.Caùi chung laø caùi coù tröôùc vaø toàn taïi
khaùch quan trong caùc söï vaät rieâng leû.
III.Trieát hoïc Taây AÂu thôøi phuïc höng vaø caän ñaïi
1. Trieát hoïc Taây AÂu thôøi kyø phuïc höng theá kyû XV - XVI
Theá kyû XV-XVI ôû Taây AÂu ñöôïc goïi laø thôøi kyø Phuïc höng. Phuïc höng laø thôøi kyø
coù söï khoâi phuïc laïi neàn vaên hoùa coå ñaïi . Veà maët hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi ñoù laø thôøi
kyø quaù ñoä töø xaõ hoäi phong kieán sang xaõ hoäi tö baûn.
Thôøi kyø naøy, söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc ñaõ daàn daàn ñoaïn tuyeät vôùi thaàn hoïc vaø
toân giaùo thôøi kyø trung coå, böôùc leân con ñöôøng phaùt trieån ñoäc laäp. Giai caáp tö saûn môùi
hình thaønh vaø laø giai caáp tieán boä, coù nhu caàu phaùt trieån khoa hoïc töï nhieân ñeå taïo cô
sôû cho söï phaùt trieån kyõ thuaät vaø saûn xuaát. Söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc, veà khaùch quan
ñaõ trôû thaønh vuõ khí maïnh meõ choáng theá giôùi quan duy taâm toân giaùo.
 18

Söï phaùt trieån khoa hoïc töï nhieân ñaõ ñoøi hoûi coù söï khaùi quaùt trieát hoïc, ruùt ra
nhöõng keát luaän coù tính chaát duy vaät töø caùc tri thöùc khoa hoïc cuï theå. Thôøi kyø naøy ñaõ
coù nhöõng nhaø khoa hoïc vaø trieát hoïc tieâu bieåu nhö: Nicoâlai Coâpeùcních, Brunoâ, Galileâ,
Nicoâlai KuZan, Toâmaùt Morô, v.v…
Trong caùc nhaø tö töôûng ñoù thì Coâpeùcních (1475-1543), ngöôøi Ba Lan, coù aûnh
höôûng lôùn lao ñeán söï phaùt trieån cuûa trieát hoïc vaø khoa hoïc thôøi kyø phuïc höng sau naøy.
Coâpeùcních ñaõ chöùng minh raèng, maët trôøi ôû trung taâm vuõ truï, caùc haønh tinh (keå caû traùi
ñaát) di chuyeån xung quanh maët trôøi. Thuyeát nhaät taâm ñaõ ñaû kích vaøo chính neàn taûng
cuûa theá giôùi quan toân giaùo vaø ñaùnh daáu söï giaûi phoùng khoa hoïc töï nhieân khoûi thaàn
hoïc vaø toân giaùo. Phaùt minh cuûa Coâpeùcních laø “moät cuoäc caùch maïng treân trôøi”, baùo
tröôùc moät cuoäc caùch maïng trong caùc quan heä xaõ hoäi.
Brunoâ (1548-1600) nhaø trieát hoïc Italia, ngöôøi keá tuïc vaø phaùt trieån hoïc thuyeát
cuûa Coâpeùcních. Brunoâ ñaõ boå sung theâm raèng, coù voâ soá theá giôùi, xung quanh traùi ñaát
coù moät baàu khoâng khí cuøng xoay vôùi traùi ñaát vaø maët trôøi cuõng ñoåi choã vôùi caùc vì sao.
OÂng ñaõ chöùng minh veà tính thoáng nhaát vaät chaát cuûa theá giôùi (vuõ truï). Theo oâng coù voâ
vaøn theá giôùi gioáng thaùi döông heä cuûa chuùng ta.
Trieát hoïc cuûa Brunoâ cuõng nhö caùc nhaø trieát hoïc tieán boä khaùc thôøi kyø phuïc höng
ñaõ bò nhaø thôø leân aùn; baûn thaân Brunoâ ñaõ bò toøa aùn toân giaùo keát aùn töû hình vaø thieâu
soáng taïi La Maõ. Ñieàu ñoù phaûn aùnh lòch söû vaøo thôøi kyø naøy, cuoäc ñaáu tranh giöõa chuû
nghóa duy vaät vôùi chuû nghóa duy taâm vaø toân giaùo dieãn ra gay gaét.
2.Trieát hoïc Taây AÂu caän ñaïi theá kyû XVII - XVIII
Töø cuoái theá kyû XVI ñeán theá kyû XVIII laø thôøi kyø cuûa nhöõng cuoäc caùch maïng tö
saûn baét ñaàu ôû Haø Lan, sau ñeán Anh, Phaùp, YÙ, AÙo, v.v. vaø ñaây cuõng laø thôøi kyø phaùt
trieån röïc rôõ cuûa trieát hoïc Taây AÂu. Söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát môùi laøm cho
quan heä saûn xuaát phong kieán trôû neân loãi thôøi vaø maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát
vaø quan heä saûn xuaát trôû neân gay gaét laø nguyeân nhaân kinh teá cuûa nhöõng cuoäc caùch
maïng thôøi kyø naøy. Nhöng ñoøn giaùng maïnh nhaát vaøo cheá ñoä phong kieán Taây AÂu laø
cuoäc caùch maïng tö saûn Anh (giöõa theá kyû XVII) vaø caùch maïng tö saûn Phaùp (cuoái theá
kyû XVII). Thôøi kyø naøy cuõng laø thôøi kyø phaùt trieån maïnh cuûa khoa hoïc kyõ thuaät do nhu
caàu cuûa söï phaùt trieån saûn xuaát; theá kyû XVII – XVIII cô hoïc phaùt trieån, theá kyû XVIII –
XIX, vaät lyù hoïc, hoùa hoïc, sinh hoïc, kinh teá hoïc ra ñôøi. Taát caû caùi ñoù laøm tieàn ñeà cho
söï phaùt trieån trieát hoïc môùi vôùi nhieàu ñaïi bieåu noåi tieáng .
Phranxi Beâcôn (1561-1626) laø nhaø trieát hoïc Anh, soáng vaøo thôøi kyø tích luõy tieàn
tö baûn. Veà laäp tröôøng chính trò, oâng laø nhaø tö töôûng cuûa giai caáp tö saûn vaø taàng lôùp
quyù toäc môùi, laø taàng lôùp quan taâm ñeán söï phaùt trieån cuûa coâng nghieäp vaø thöông
nghieäp. OÂng noùi: Tri thöùc laø söùc maïnh maø thieáu noù, con ngöôøi khoâng theå chieám lónh
ñöôïc cuûa caûi cuûa giôùi töï nhieân. OÂng pheâ phaùn phöông phaùp trieát hoïc laø phöông phaùp
“con nheän”. Beâcôn cuõng pheâ phaùn phöông phaùp nghieân cöùu cuûa caùc nhaù kinh nghieäm
chuû nghóa. OÂng ví hoï nhö nhöõng con kieán tha moài, khoâng bieát cheá bieán , khoâng hieåu
gì caû. Phöông phaùp trieát hoïc öu vieät nhaát phaûi laø phöông phaùp con ong.
 19

Toâmaùt Hoápxô (1588 – 1679) laø nhaø trieát hoïc duy vaät Anh noåi tieáng, ngöôøi keá
tuïc vaø heä thoáng hoùa trieát hoïc cuûa Beâcôn. Nhìn chung quan nieäm cuûa Hoápxô veà con
ngöôøi nhö moät cô theå soáng cuõng mang tính sieâu hình roõ reät. Döôùi con maét cuûa oâng,
traùi tim con ngöôøi chæ nhö loø xo, daây thaàn kinh laø nhöõng sôïi chæ, coøn khôùp xöông laø
caùc baùnh xe laøm cho cô theå chuyeån ñoäng .
Rômeâ Ñeâcaùctô (1596 – 1654) laø nhaø trieát hoïc vaø khoa hoïc noåi tieáng ngöôøi
Phaùp. Khi giaûi quyeát vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc, Ñeâcaùctô ñöùng treân laäp tröôøng nhò
nguyeân luaän ( thuyeát veà hai nguoàn goác). OÂng thöøa nhaän coù hai thöïc theå vaät chaát vaø
tinh thaàn toàn taïi ñoäc laäp vôùi nhau, oâng thöøa nhaän raèng hai thöïc theå vaät chaát vaø tinh
thaàn tuy ñoäc laäp nhöng ñeàu phuï thuoäc vaøo thöïc theå thöù ba, do thöïc theå thöù ba quyeát
ñònh, ñoù laø Thöôïng ñeá. Theo oâng, nghi ngôø laø ñieåm xuaát phaùt cuûa phöông phaùp khoa
hoïc. Ñeâcaùctô nhaán maïnh raèng, duø anh nghi ngôø moïi caùi nhöng khoâng theå nghi ngôø
raèng anh ñang nghi ngôø. Vaø oâng ñaõ ñi ñeán moät keát luaän noåi tieáng: “ Toâi suy nghó vaäy
toâi toàn taïi”.
Xpinoâda (1632- 1677) nhaø trieát hoïc Haø Lan noåi tieáng, nhaø duy vaät vaø voâ thaàn,
nhaø tö töôûng cuûa taàng lôùp daân chuû tö saûn. Theá giôùi, theo Xipinoâda, coù voâ vaøn caùch
thöùc vaän ñoäng vaø ñöùng im. Coù nhöõng caùch thöùc thì gaén vôùi theá giôùi caùc söï vaät rieâng
leû coù quaûng tính (khoaûng caùch); coù nhöõng caùch thöùc thì gaén vôùi caùc söï vaät rieâng leû coù
thuoäc tính tö duy ( theá giôùi con ngöôøi ).
Veà toân giaùo, Xipinoâda quan nieäm raèng, söï sôï haõi laø nguyeân nhaân cuûa meâ tín
toân giaùo. Tö töôûng choáng giaùo quyeàn cuûa oâng theå hieän ôû choã coi vai troø chính trò cuûa
nhaø thôø laø ôû söï lieân minh cuûa noù vôùi chính quyeàn chuyeân cheá .
Gioân Loáccô (1632- 1704 ) nhaø trieát hoïc duy vaät Anh. Theo oâng, toaøn boä caùc tri
thöùc, chaân lyù ñeàu laø keát quaû nhaän thöùc cuûa con ngöôøi chöù khoâng phaûi baåm sinh,
Loáccô ñöa ra nguyeân lyù tabula rasa (taám baûng saïch); “Linh hoàn chuùng ta khi môùi
sinh ra, coù theå noùi nhö moät tôø giaáy traéng, khoâng coù moät kyù hieäu hay yù nieäm naøo caû”.
Gioocgiô Beùccli ( 1684 – 1753) nhaø trieát hoïc duy taâm, vò linh muïc ngöôøi Anh.
OÂng ñöa ra moät meänh ñeà trieát hoïc noåi tieáng “vaät theå trong theá giôùi quanh ta laø söï
phöùc hôïp cuûa caûm giaùc”, moïi vaät chæ toàn taïi trong chöøng möïc maø ngöôøi ta caûm bieát
ñöôïc chuùng. OÂng tuyeân boá: toàn taïi coù nghóa laø ñöôïc caûm bieát.
Ñavít Hium (1791 – 1766) nhaø trieát hoïc, nhaø lòch söû, nhaø kinh teá hoïc ngöôøi
Anh. OÂng laø ngöôøi saùng laäp ra nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa thuyeát khoâng theå bieát ôû
chaâu AÂu thôøi caän ñaïi. Trung taâm trong lyù luaän nhaän thöùc cuûa Hium laø hoïc thuyeát veà
tính nhaân quaû. OÂng cho raèng söï toàn taïi cuûa caùc moái lieân heä naøy laø khoâng theå chöùng
minh ñöôïc, bôûi vì, caùi maø ngöôøi ta cho laø keát quaû thì laïi khoâng theå chöùa ñöïng trong
caùi nguyeân nhaân, veà maët logic khoâng theå ruùt keát quaû töø nguyeân nhaân, keát quaû khoâng
gioáng nguyeân nhaân. Noùi caùch khaùc, theo Hium tính nhaân quaû khoâng phaûi laø moät quy
luaät cuûa töï nhieân maø chæ laø thoùi quen taâm lyù .
3 Chuû nghóa duy vaät Phaùp theá kyû XVIII
 20

Xaõ hoäi Phaùp nöûa cuoái theá kyû XVIII chöùa ñöïng nhöõng maâu thuaãn saâu saéc. Giai
caáp phong kieán Phaùp ñöùng ñaàu laø vua Lu-i XVI ñaõ thaâu toùm vaøo tay mình nhöõng
quyeàn löïc voâ haïn. Choã döïa xaõ hoäi cuûa nhaø vua laø caùc ñaúng caáp ñaëc quyeàn vaø chieám
soá ít trong daân cö: quyù toäc vaø taêng löõ. Ñôøi soáng cuûa ñaïi ña soá nhaân daân lao ñoäng,
tröôùc heát laø noâng daân heát söùc khoán khoå, naïn ñoùi do maát muøa hoaønh haønh, nhöõng cuoäc
noåi daäy cuûa noâng daân choáng cheá ñoä phong kieán xaûy ra thöôøng xuyeân. Taát caû caùi ñoù
laø nguyeân nhaân kinh teá - xaõ hoäi cuûa cuoäc Caùch maïng tö saûn Phaùp (1789 – 1794). Vaø
caùc nhaø duy vaät Phaùp theá kyû XVIII laø nhöõng ngöôøi chuaån bò veà maët tö töôûng cho cuoäc
caùch maïng veà chính trò soâi ñoäng ñoù.
Trieát hoïc thôøi kyø naøy ñöôïc goïi laø trieát hoïc AÙnh saùng vôùi caùc ñaïi bieåu xuaát saéc
laø La Metôri (1709- 1751), Ñiñroâ (1713 – 1784), Hoânbaùch ( 1729- 1789), Henveâtiuyt
(1751 – 1771), Voânte (1694 – 1778)….
Veà maët trieát hoïc, caùc nhaø duy vaät Phaùp, noåi baät laø Ñiñroâ, Henveâtiuyt vaø
Hoânbaùch, ñaõ goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc phaùt trieån trieát hoïc duy vaät vaø voâ thaàn ôû
theá kyû XVIII. Trong vieäc giaûi quyeát vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc, caùc nhaø duy vaät
Phaùp thöøa nhaän vaät chaát, giôùi töï nhieân laø caùi coù tröôùc, yù thöùc laø caùi coù sau. Vaät chaát,
theo caùc nhaø duy vaät Phaùp, toàn taïi vónh vieãn, khoâng do ai saùng taïo ra vaø cuõng khoâng
theå tieâu dieät ñöôïc, khoâng theå bieán ñoåi vaät chaát thaønh hö voâ, cuõng khoâng theå taïo neân
vaät chaát töø hö voâ. Baùc boû nhò nguyeân luaän cuûa Ñeàcaùctô, caùc nhaø duy vaät Phaùp cho
raèng söï phong phuù, ña daïng cuûa söï vaät, hieän töôïng chæ laø nhöõng hình thöùc khaùc nhau
cuûa toàn taïi vaät chaát do caùc phaân töû caáu thaønh. Vaät chaát laø moät thöïc theå duy nhaát,
nguyeân nhaân toàn taïi cuûa vaät chaá naèm ngay trong baûn thaân noù. Khoâng gian, thôøi gian
laø nhöõng thuoäc tính cô baûn cuûa vaät chaát . Theo hoï, vaän ñoäng bieåu hieän hoaït tính cuûa
vaät chaát vaø gaén lieàn vôùi vaät chaát. Nhôø vaän ñoäng maø giôùi töï nhieân luoân luoân chuyeån
ñoäng töø traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc .
4. Trieát hoïc coå ñieån Ñöùc theá kyû XVIII-nöûa ñaàu theá kyû XIX
Trieát hoïc coå ñieån Ñöùc ra ñôøi vaø phaùt trieån trong nhöõng ñieàu kieän cuûa cheá ñoä
chuyeân cheá Nhaø nöôùc Phoå. Ñaëc tröng nhöõng hoïc thuyeát duy taâm cuûa trieát hoïc coå ñieån
Ñöùc laø: khoâi phuïc laïi truyeàn thoáng pheùp bieän chöùng; böôùc chuyeån töø chuû nghóa duy
taâm chuû quan, tieân nghieäm cuõa Cantô ñeán chuû nghóa duy taâm khaùch quan cuûa
Heâghen; pheâ phaùn pheùp sieâu hình truyeàn thoáng “lyù tính”; chuù yù ñeán vaán ñeà trieát hoïc
lòch söû.
4.1. Imanuen Cantô (1724-1804)
Neùt noåi baät trong trieát hoïc cuûa Cantô laø trình baøy nhöõng quan ñieåm bieän chöùng
veà töï nhieân. Trong taùc phaåm Lòch söû töï nhieân phoå thoâng vaø lyù thuyeát baàu trôøi oâng ñaõ
neâu giaû thuyeát coù giaù trò veà söï hình thaønh cuûa vuõ truï baèng caùc côn loác vaø keát tuï cuûa
caùc khoái tinh vaân. Cantô cuõng ñöa ra moät luaän ñeà sau naøy ñöôïc khoa hoïc chöùng minh
veà aûnh höôûng leân xuoáng cuûa thuûy trieàu do löïc haáp daãn giöõa traùi ñaát vaø maët traêng gaây
ra ñaõ aûnh höôûng tôùi traùi ñaát, laøm cho voøng xoay cuûa traùi ñaát quanh truïc cuûa noù moãi
ngaøy moät chaäm laïi.
 21

Trieát hoïc Cantô laø trieát hoïc nhò nguyeân. Moät maët oâng thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa
“theá giôùi vaät töï noù” ôû beân ngoaøi con ngöôøi. Nhöng maët khaùc theá giôùi caùc vaät theå
quanh ta ma ta thaáy ñöôïc laïi khoâng lieân quan gì ñeán caùi goïi laø “theá giôùi vaät töï noù”,
caùc caûm giaùc vaø tri thöùc khoâng cung caáp cho ta hieåu bieát theâm gì “theá giôùi vaät töï noù”.
Cantô laø moät tieâu bieåu cuûa thuyeát “khoâng theå bieát”. OÂng noùi raèng, trong nhaän thöùc
caàn haïn cheá phaïm vi cuûa lyù tính ñeå daønh cho ñöùc tin.
4.2. Giooùcgiô Vinhem Phriñrích Heâghen (1770- 1831)
Heâghen nhaø bieän chöùng, ñoàng thôøi laø nhaø trieát hoïc duy taâm khaùch quan. Neáu
phöông phaùp bieän chöùng cuûa laø haït nhaân hôïp lyù, chöùa ñöïng tö töôûng thieân taøi veà söï
phaùt trieån, thì heä thoáng trieát hoïc duy taâm cuûa oâng phuû nhaän tính chaát khaùch quan cuûa
nhöõng nguyeân nhaân beân trong, voán coù cuûa söï phaùt trieån cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi. OÂng
cho raèng khôûi nguyeân cuûa theá giôùi khoâng phaûi laø vaät chaát maø laø “yù nieäm tuyeät ñoái”
hay “tinh thaàn theá giôùi”. Tính phong phuù, ña daïng cuûa theá giôùi hieän thöïc laø keát quaû
cuûa söï vaän ñoäng vaø saùng taïo cuûa yù nieäm tuyeät ñoái. YÙ nieäm tuyeät ñoái toàn taïi vónh
vieãn.
Heâghen ñaõ coù coâng trong vieäc pheâ phaùn tö duy sieâu hình vaø oâng laø ngöôøi ñaàu
tieân trình baøy toaøn boä giôùi töï nhieân, lòch söû vaø tö duy döôùi daïng moät quaù trình, nghóa
laø trong söï vaän ñoäng, bieán ñoåi vaø phaùt trieån khoâng ngöøng. Nhöng taát caû nhöõng caùi ñoù
chæ laø quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa baûn thaân tu duy, cuûa yù nieäm tuyeät ñoái.
Trong caùc quan ñieåm xaõ hoäi, Heâghen ñaõ ñöùng treân laäp tröôøng cuûa chuû nghóa
soâvanh, ñeà cao daân toäc Ñöùc, mieät thò caùc daân toäc khaùc ,coi nöôùc Ñöùc laø “hieän thaân
cuûa tinh thaàn vuõ truï môùi”. Cheá ñoä Nhaø nöôùc Phoå ñöông thôøi ñöôïc Heâghen xem noù
nhö ñænh cao cuûa söï phaùt trieån nhaø nöôùc vaø phaùp luaät.
4.3. Luùtvích Phoiôbaéc (1804-1872)
Phoiôbaéc nhaø duy vaät chuû nghóa kieät xuaát thôøi kyø tröôùc Maùc, ñaïi bieåu noåi tieáng
cuûa trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, nhaø tö töôûng cuûa giai caáp tö saûn daân chuû Ñöùc, Phoiôbaéc ñaõ
chöùng minh theá giôùi laø vaät chaát, giôùi töï nhieân toàn taïi ngoaøi con ngöôøi khoâng phuï
thuoäc vaøo yù thöùc con ngöôøi, laø cô sôû sinh soáng cuûa con ngöôøi. Giôùi töï nhieân khoâng do
ai saùng taïo ra, noù toàn taïi, vaän ñoäng nhôø nhöõng cô sôû beân trong noù. Traùi vôùi caùc quan
nieäm truyeàn thoáng cuûa toân giaùo vaø thaàn hoïc cho raèng Thöôïng ñeá taïo ra con ngöôøi,
oâng khaúng ñònh, chính con ngöôøi saùng taïo ra Thöôïng ñeá. Phoiôbaéc noùi ñeán söï tha hoùa
cuûa baûn chaát con ngöôøi vaøo Thöôïng ñeá. OÂng laäp luaän raèng, baûn chaát töï nhieân cuûa con
ngöôøi laø muoán höôùng tôùi caùi chaân, caùi thieän, nghóa laø höôùng tôùi nhöõng caùi gì ñeïp nhaát
trong moät hình töôïng ñeïp nhaát veà con ngöôøi, nhöng trong thöïc teá nhöõng caùi ñoù con
ngöôøi khoâng ñaït ñöôïc neân ñaõ göûi gaém taát caû nhöõng öôùc muoán cuûa mình vaøo hình
töôïng Thöôïng ñeá.
Con ngöôøi, theo quan ñieåm cuûa Phoiôbaéc laø con ngöôøi tröøu töôïng, phi xaõ hoäi,
mang nhöõng thuoäc tính sinh hoïc baåm sinh. OÂng noùi raèng, baûn tính con ngöôøi laø tình
yeâu; toân giaùo cuõng laø moät tình yeâu. Do vaäy, khi thay theá cho thöù toân giaùo toân suøng
 22

moät vò thöôïng ñeá sieâu nhieân caàn xaây döïng moät thöù toân giaùo môùi phuø hôïp vôùi tình yeâu
cuûa con ngöôøi.
C.LÒCH SÖÛ TRIEÁT HOÏC VIEÄT NAM
I. Nhöõng noäi dung theå hieän laäp tröôøng duy vaät vaø duy taâm:
Cuoäc ñaáu tranh giöõa chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm trong lòch söû tö
töôûng Vieät Nam thôøi kyø phong kieán thuoäc moät hình thaùi ñaëc bieät. Laäp tröôøng duy vaät
hoaëc duy taâm trong lòch söû tö töôûng Vieät Nam theå hieän trong vieäc giaûi quyeát moái
quan heä giöõa taâm vaø vaät, giöõa linh hoàn vaø theå xaùc, giöõa lyù vaø khí… Laäp tröôøng ñoù coøn
theå hieän trong vieäc giaûi thích nguyeân nhaân vaø nguoàn goác taïo neân nhöõng söï kieän cô
baûn cuûa ñaát nöôùc, xaõ hoäi vaø con ngöôøi, nhö an nguy cuûa quoác gia daân toäc, trò loaïn cuûa
xaõ hoäi, höng vong cuûa caùc trieàu ñaïi, vaán ñeà soá meänh vaø baûn tính con ngöôøi, vaán ñeà
ñaïo trôøi vaø ñaïo ngöôøi , v.v…
“Thieân meänh” (meänh trôøi) laø ñieàu thöôøng ñöôïc nhaéc ñeán trong lòch söû. Nhöõng
ngöôøi duy taâm cho raèng, trôøi sinh ra con ngöôøi vaø vaïn vaät, moãi ngöôøi coù moät soá meänh
goïi laø meänh trôøi, con ngöôøi phaûi sôï vaø phaûi laøm theo meänh trôøi.
Nhöõng ngöôøi theo ñaïo Phaät cho raèng, soá meänh con ngöôøi khoâng phaûi laø do trôøi
gaây neân, maø laø do mình laøm ra, do “nghieäp” vaø “kieáp” ñaõ ñöôïc baûn thaân taïo ra töø
quaù khöù,moãi kieáp laø keát quaû cuûa kieáp tröôùc vaø laø nguyeân nhaân cuûa kieáp sau, cöù nhö
theá taïo thaønh chuoãi nghieäp voâ cuøng taän cho moãi ngöôøi.
Ñoái laäp quan ñieåm “meänh trôøi” coù tính chaát thaàn bí cuûa chuû nghóa duy taâm laø
moät söï giaûi thích khaùc veà trôøi vaø meänh trôøi. Möùc thaáp laø cho con ngöôøi coù theå xuaát
phaùt töø mình ñeå möu tính söï vieäc cuûa mình nhöng chöa ñaûm baûo ñöôïc hoaøn toaøn keát
quaû coâng vieäc: “möu söï taïi nhaân,thaønh söï taïi thieân”. Vaø möùc cao laø cho con ngöôøi coù
theå thaéng ñöôïc trôøi, söùc con ngöôøi coù theå laøm thay ñoåi soá meänh cuûa trôøi . “Xöa nay
nhaân ñònh thaéng thieân cuõng nhieàu”(Truyeän Kieàu Nguyeãn Du).
Ñoái laïi vôùi quan ñieåm “meänh trôøi” coøn coù quan ñieåm veà “thôøi”, quan ñieåm cho
“thôøi” ñoái laäp vôùi “meänh”, chuû tröông theo “thôøi” chöù khoâng theo “meänh”. Nguyeãn
Traõi noùi : “Ñieàu ñaùng quyù ôû ngöôøi quaân töû laø hieåu thôøi thoâng thoâng bieán maø thoâi”,
“Ñieàu ñaùng quyù ôû ngöôøi quaân töû laø bieát thôøi thoâng bieán, löôïng söùc xöû mình”. Ngoâ
Thì Nhaäm noùi: “Gaëp thôøi theá,theá thôøi phaûi theá”.
II. Nhöõng noäi dung cuûa tö töôûng yeâu nöôùc Vieät Nam
1.Nhöõng nhaän thöùc veà daân toäc vaø daân toäc ñoäc laäp
Coäng ñoàng ngöôøi Vieät ñöôïc hình thaønh sôùm trong lòch söû, coù teân laø Vieät; phaân
bieät vôùi nhieàu toäc Vieät ôû mieàn Nam Trung Quoác vaø ñöôïc goïi laø Laïc Vieät. Nhaän thöùc
veà daân toäc vaø daân toäc ñoäc laäp cuûa ngöôøi Vieät laø moät quaù trình. Vaán ñeà ñaët ra thöôøng
xuyeân cho ngöôøi Vieät laø phaûi laøm theá naøo ñeå chöùng minh ñöôïc coäng ñoàng ngöôøi Vieät
khaùc vôùi coäng ñoàng ngöôøi Haùn vaø ngang haøng vôùi coäng ñoàng ngöôøi Haùn .
Nguyeãn Traõi laø ngöôøi ñaõ thöïc hieän ñöôïc söù meänh naøy. Trong caùc böùc thö göûi
quaân Minh vaø nhaát laø trong taùc phaåm Ñaïi Caùo Bình Ngoâ, Nguyeãn Traõi chöùng minh
raèng, coäng ñoàng toäc Vieät coù ñuû caùc yeáu toá: Vaên hieán, laõnh thoå, phong tuïc, lòch söû,
 23

nhaân taøi, neân noù ñaõ laø moät coäng ñoàng ngöôøi coù beà daøy lòch söû ngang haøng vôùi coäng
ñoàng ngöôøi cuûa phöông Baéc .
2 . Nhöõng quan nieäm veà nhaø nöôùc cuûa moät quoác gia ñoäc laäp vaø ngang haøng vôùi
phöông Baéc.
Tröôùc khi ngöôøi Haùn ñeán, toäc Vieät ñaõ coù Nhaø Nöôùc Vaên Lang vaø AÂu Laïc cuûa
mình. Ngöôøi Haùn ñeán, Nhaø nöôùc AÂu Laïc bò tieâu dieät, laõnh thoå cuûa toäc Vieät bieán
thaønh moät boä phaän cuûa toäc Haùn. Ngöôøi Vieät ñaáu tranh choáng laïi söï thoáng trò cuûa
ngöôøi Haùn cuõng coù yù nghóa laø ñaáu tranh giaønh quyeàn toå chöùc ra nhaø nöôùc rieâng cuûa
mình, cheá ñoä rieâng cuûa mình. Quyeàn xaây döïng nhaø nöôùc rieâng, cheá ñoä rieâng laø muïc
tieâu haøng ñaàu cuûa caùc cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp daân toäc.
3.Nhöõng nhaän thöùc veà nguoàn goác veà söï ñoäng löïc cuûa cuoäc chieán tranh cöùu nöôùc
vaø giöõ nöôùc
Coi troïng söùc maïnh cuûa coäng ñoàng laø ñieàu ñaàu tieân ruùt ra ñöôïc cuûa caùc nhaø tö
töôûng. Hoï thaáy con ngöôøi ta coù quyeàn lôïi thì môùi coù traùch nhieäm, coù phaàn cuûa mình
trong taäp theå thì môùi gaén boù vôùi taäp theå, coù quan heä toát thì môùi ñoàng loøng. Hoï nhaán
maïnh yeáu toá ñoù ñeå phaùt huy söùc maïnh cuûa coäng ñoàng. Traàn Quoác Tuaán yeâu caàu
“Treân döôùi moät loøng ,loøng daân khoâng chia”, vì “Vua toâi ñoàng loøng, anh em hoøa muïc,
nöôùc nhaø goùp söùc giaëc töï bò baét”, “coù thu phuïc ñöôïc quaân lính moät loøng nhö cha con
thì môùi duøng ñöôïc”.
Coi troïng vai troø cuûa nhaân daân laø moät tö töôûng lôùn trong yù thöùc daân toäc ôû caùc
nhaø tö töôûng. Nhöng trong lòch söû tö töôûng cuûa daân toäc phaûi tính tôùi caùc quan ñieåm
tích cöïc ñoái vôùi daân. Lyù Coâng Uaån noùi: “Treân vaâng meänh trôøi döôùi theo yù daân,thaáy
thuaän tieän thì thay ñoåi”. Nguyeãn Traõi noùi: “Chôû thuyeàn laø daân maø laät thuyeàn cuõng laø
daân”. Lyù Thöôøng Kieät noùi: “Ñaïo laøm chuû daân coát ôû nuoâi daân”. Nguyeãn Traõi noùi:
“Vieäc nhaân nghóa coát ôû yeân daân”.
III. Nhöõng quan nieäm veà ñaïo laøm ngöôøi:
Moät trong nhöõng vaán ñeà ñöôïc caùc nhaø tö töôûng Vieät Nam trong lòch söû ñaëc bieät
quan taâm laø “ñaïo” (coù khi goïi laø “ñaïo trôøi”, “ ñaïo ngöôøi”). Hoï phaûi quan taâm ñeán
“ñaïo” bôûi noù laø cô sôû tö töôûng ñeå haønh ñoäng chính trò, ñeå ñoái nhaân xöû theá. Trong ba
ñaïo truyeàn thoáng: Nho, Phaät, Laõo - Trang, thì sau thôøi kyø Lyù –Traàn, ngöôøi ta höôùng
veà ñaïo Nho tröôùc heát.
Khi vaøo ñôøi, caùc nhaø tö töôûng Nho hoïc ñeàu khaúng ñònh laáy ñaïo Nho laøm lyù
töôûng soáng cuûa mình. Khi böôùc ra khoûi lónh vöïc chình trò, khi phaûi giaûi quyeát caùc vaán
ñeà soáng cheát, may ruûi , phuùc hoïa, thöôøng-bieán, nhöõng vaán ñeà gaén boù vôùi cuoäc soáng
ñôøi thöôøng cuûa moãi ngöôøi thì Phaät giaùo laïi coù söùc haáp daãn. Khi thaát theá treân ñöôøng
danh lôïi, hoï laïi tìm ñeán ñaïo Laõo - Trang ñeå coù nieàm an uûi vaø ñeå ñöôïc tö do, töï taïi.
Theá giôùi quan Nho – Phaät - Laõo thöôøng laø theá giôùi quan chung trong quan nieäm veà
ñaïo,ngoaøi ñaïo.
 24

Chöông III
SÖÏ RA ÑÔØI VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA
TRIEÁT HOÏC MAÙC – LEÂNIN

1. Nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi vaø tieàn ñeà lyù luaän cho söï ra ñôøi trieát hoïc Maùc
1. 1. Ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi
Chuû nghóa Maùc ra ñôøi vaøo nhöõng naêm 40 cuûa theá kyû XIX ôû Taây AÂu. Ñoù laø thôøi
kyø chuû nghóa tö baûn ñaõ böôùc sang moät giai ñoaïn môùi nhôø coù söï taùc ñoäng cuûa cuoäc
caùch maïng coâng nghieäp. Chính vì vaäy, tính hôn haún cuûa cheá ñoä tö baûn chuû nghóa so
vôùi cheá ñoä phong kieán treân moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Giai caáp tö saûn thoáng
trò chöa ñaày moät theá kyû ñaõ taïo ra nhöõng löïc löôïng saûn xuaát nhieàu hôn vaø ñoà soä hôn
löïc löôïng saûn xuaát cuûa taát caû caùc theá heä tröôùc kia goäp laïi.
Sö phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn laø cho nhöõng maâu thuaãn trong xaõ hoäi tö baûn
ngaøy caøng boäc loä gay gaét. Giai caáp coâng nhaân ngaøy caøng lôùn maïnh veà soá löôïng vaø
chaát löôïng. Trong hoaøn caûnh ñoù, giai caáp tö saûn khoâng coøn vai troø laø giai caáp caùch
maïng nöõa. Vì vaäy, giai caáp voâ saûn xuaát hieän treân vuõ ñaøi lòch söû khoâng chæ laø “keû phaù
hoaïi” chuû nghóa tö baûn maø coøn laø löïc löôïng tieân phong trong cuoäc ñaáu tranh cho neàn
daân chuû.
Thöïc tieãn xaõ hoäi, ñaëc bieät laø thöïc tieãn caùch maïng cuûa giai caáp voâ saûn naûy sinh
yeâu caàu khaùch quan laø phaûi ñöôïc soi saùng baèng lyù luaän khoa hoïc. Söï ra ñôøi cuûa chuû
nghóa Maùc laø söï giaûi ñaùp veà maët lyù luaän nhöõng vaán ñeà thôøi ñaïi ñaët ra treân laäp tröôøng
cuûa giai caáp voâ saûn caùch maïng.
1.2. Nguoàn goác lyù luaän vaø nhöõng tieàn ñeà khoa hoïc tö nhieân cuûa trieát hoïc Maùc
1.2.1. nguoàn goác lyù luaän
Hoïc thuyeát cuûa Maùc “ra ñôøi laø söï thöøa keá thaúng vaø tröïc tieáp nhöõng hoïc thuyeát
nhöõng hoïc thuyeát cuûa caùc ñaïi bieåu xuaát saéc nhaát trong trieát hoïc, trong kinh teá chính
trò hoïc vaø trong chuû nghóa xaõ hoäi”. Trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, Kinh teá chính trò hoïc Anh
vaø chuû nghóa xaõ hoäi khoâng töôûng Phaùp laø nhöõng thaønh töïu tö töôûng cuûa nhaân loaïi trôû
thaønh nguoàn goác lyù luaän chuû nghóa Maùc.
Treân cô sôû trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, cuï theå laø pheùp bieän chöùng cuûa Heghel vaø chuû
nghóa duy vaät cuûa Feaurbach, Maùc vaø Angghen ñaõ xaây döïng leân chuû nghóa duy vaät
bieän chöùng.
Vieäc keá thöøa vaø caûi taïo kinh teá chính trò hoïc Anh vôùi nhöõng ñaïi bieåu xuaát saéc laø
A. Xmít vaø Ñ.Ricaùcñoâ laø moät nhaân toá goùp phaàn hình thaønh quan ñieåm veà duy vaät lòch
söû.
Quan ñieåm trieát hoïc Maùc coøn ñöôïc keá thöøa coù voù pheâ phaùn chuû nghóa khoâng
töôûng Phaùp vôùi ñaïi bieåu laø Xanh Ximong vaø S.Phurieâ. Nhôø ñoù, trieát hoïc Maùc trôû
thaønh vuõ khí lyù luaän caûi taïo xaõ hoäi baèng caùch maïng.
1.2.2. Tieàn ñeà vaà koa hoïc töï nhieân
 25

Nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc tö nhieân nhö: ñònh luaät baûo toaøn vaø chuyeån hoùa
naêng löôïng, thuyeát teá baøo vaø thuyeát tieán hoùa cuûa Ñaùcuyn.
Nhö vaäy, chuû nghóa Maùc ra ñôøi laø moät taát yeáu lòch söû, noù phaûn aùnh thöïc tieãn xaõ
hoäi, nhaát laø thöïc tieãn caùch maïng cuûa giai caáp coâng nhaân.
2. NHÖÕNG GIA ÑOAÏN CHUÛ YEÁU TRONG SÖÏ HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT
TRIEÅN TRIEÁT HOÏC MAÙC
2.1. Quaù trình chuyeån bieán tö töôûng cuûa C.Maùc vaø Ph.Aêngghen töø chuû nghóa duy
taâm sang chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa daân chuû caùch maïng sang chuû nghóa coäng saûn
(1818 – 1843)
C.Caùc (1818 – 1883) sinh taïi Trier, tænh Rain, nöôùc Ñöùc con cuûa moät luaät sö.
Nhöõng aûnh höôûng toát cuûa giai ñình, nhaø tröôøng vaø caùc quan heä xaõ hoäi khaùc ñaõ hình
thaønh vaø phaùt trieån ôû Maùc tinh thaàn nhaân ñaïo chuû nghóa vaø xu höôùng töï do. Phaåm
chaát ñaïo ñöùc – tinh thaàn cao ñeïp khoâng ngöøng ñöôïc boài döôõng ñaõ trôû thaønh ñònh
höôùng cho cuoäc ñôøi sinh vieân vaø ñöa Maùc tôùi chuû nghóa daân chuû caùch maïng vaø quan
ñieåm voâ thaàn. Töø 1835 – 1841, Maùc hoïc luaät, söû, trieát ôû Bon vaø Berlin; theo phaùi
Heghel treû. Thaùng 1841, Maùc baûo veä luaän aùn tieán só vôùi ñeà taøi “Söï khaùc nhau giöõa
trieát hoïc töï nhieân cuûa Democrite vaø trieát hoïc töï nhieân cuûa Epicure”. Töø 1842 – 1843,
Maùc laøm bieân taäp vieân, coäng taùc vieân vaø laøm chuû buùt cho tôø “Baùo mieàn soâng Rain”
vaø töø boû phaùi Heghel treû, chuyeån töø duy taâm sang duy vaät, töø daân chuû caùch maïng
sang chuû nghóa coäng saûn. Hoaït ñoäng thöïc tieãn vaø nghieân cöùu lyù luaän, Maùc ñaõ ñaët cho
mình moät nhieäm vuï duyeät laïi moät caùch pheâ phaùn quan ñieåm duy taâm cuûa Heghel veà
xaõ hoäi vaø nhaø nöôùc, ñoàng thôøi phaùt hieän nhöõng ñoäng löïc thöïc söï ñeå bieán ñoåi theá giôùi
baèng caùch maïng. Trong khi pheâ phaùn chuû nghóa duy taâm cuûa Heghel, Maùc ñaõ noàng
nhieät tieáp nhaän quan ñieåm duy vaät cuûa Feaurbach. Trong taùc phaåm Goùp phaàn pheâ
phaùn nhaø nöôùc phaùp quyeàn cuûa Heghel ôû lôùi noùi ñaàu, Maùc ñaõ phaân tích moät caùch saâu
saéc theo quan ñieåm duy vaät yù nghóa lòch söû to lôùn vaø caû haïn cheá cuûa cuoäc caùch maïng
tö saûn; Maùc ñaõ phaùc thaûo nhöõng neùt ñaàu tieân veà cuoäc caùch maïng trieät ñeå vaø chæ ra caùi
khaû naêng tích cöïc cuûa giaûi phoùng ñoù chính laø giai caáp voâ saûn.
Ph. AÊngghen (1820 – 1893) taïi Becmen, tænh Rain, nöôùc Ñöùc.Vieäc nghieân cöùu
trieát hoïc trong thôøi gian ôû Beclin vaø khi laøm nghóa vuï quaân söï ñaõ daãn oâng ñi xa hô
treân con ñöôøng khoa hoïc. Song chæ thôøi gian gaàn hai naêm soáng ôû Mansextô (Anh) töø
muøa thu 1842, vieäc nghieân cöùu ñôøi soáng kinh teá vaø söï phaùt trieån chính trò ôû Anh, nhaát
laø vieäc tröïc tieáp tham gia vaøo phong traøo coâng nhaân môùi daãn ñeán böôùc chuyeån caên
baûn trong theá giôùi quan cuûa oâng sang chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa coäng saûn.
Naêm 1844, Maùc vaø AÊngghen gaëp nhau ôû Paris. Söï nhaát trí veà tö töôûng ñaõ daãn
ñeán tình baïn vó ñaïi cuûa Maùc vaø AÊngghen.
2.2. Giai ñoaïn ñeà xuaát nhöõng nguyeân lyù trieát hoïc duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät
lòch söû
Thôøi giai töø 1844 ñeán 1849 laø quaù trình Maùc vaø Aêngghen töøng böôùc xaây döïng
nhöõng nguyeân lyù trieát hoïc duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû.
 26

Trong taùc phaåm Baûn thaûo kinh teá - trieát hoïc naêm 1844, Maùc ñaõ trình baøy nhöõng
quan ñieåm kinh teá vaø trieát hoïc cuûa mình thoâng qua vieäc pheâ phaùn kinh teá chính trò
hoïc coå ñieån Anh vaø tieáp tuïc pheâ phaùn trieát hoïc duy taâm cuûa Heghel, ñoàng thôøi oâng
ñaõ vaïch ra maët tích cöïc cuûa noù laø pheùp bieän chöùng. Nhöõng quan ñieåm cuûa C.Maùc
ñöôïc theå hieän trong vieäc phaân tích söï tha hoùa cuûa lao ñoäng vôùi phaïm truø “lao ñoäng bò
tha hoùa”, töø ñoù, Maùc caét nghóa söï tha hoùa cuûa baûn thaân con ngöôøi vaø vaïch ra con
ñöôøng khaéc phuïc söï tha hoùa ñoù.
Taùc phaåm Heä tö töôûng ñöùc ñöôïc Maùc vaø Aêngghen vieát chung vaøo cuoái naêm 1845
– ñaàu naêm 1846, ñaùnh daáu moät böôùc quan troïng trong söï hình thaønh trieát hoïc Maùc.
Laàn ñaàu tieân Maùc vaø AÊngghen trình baøy quan nieäm veà chuû nghóa duy vaät moät caùch
heä thoáng vaø nhieàu nguyeân lyù veà chuû nghóa coäng saûn. Saûn xuaát vaät chaát laø cô sôû toàn
taïi xaõ hoäi. Do ñoù ñeå hieåu ñöôïc con ngöôøi, Maùc ñaõ ñi saâu tìm hieåu söï saûn xuaát vaät
chaát cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi.
Tuyeân ngoân cuûa Ñaûng Coäng saûn (1848) laø vaên kieän coù tính chaát cöông lónh ñaàu
tieân cuûa chuû nghóa Maùc. Trong ñoù cô sôû trieát hoïc cuûa chuû nghóa Maùc ñöôïc trình baøy
moät caùch thieân taøi, thoáng nhaát höõu cô vôùi caùc quan ñieåm kinh teá vaø caùc quan ñieåm
chính trò xaõ hoäi. Noù phaûn aùnh moät hoïc thuyeát toaøn dieän vaø saâu saéc nhaát veà söï phaùt
trieån, lyù luaän ñaáu tranh giai caáp vaø vai troø caùch maïng cuûa giai caáp voâ saûn laø giai caáp
saùng taïo ra xaõ hoäi môùi, xaõ hoäi coäng saûn.
2.3. Giai ñoaïn Maùc vaø Aêngghen boå sung vaø phaùt trieån lyù luaän trieát hoïc Maùc
Töø sau tuyeân ngoân cuûa Ñaûng Coäng saûn, hoïc thuyeát Maùc tieáp tuïc boå sung vaø phaùt
trieån gaén boù maät thieát hôn nöõa vôùi thöïc tieãn caùch maïng maø Maùc vaø Aêngghen vöøa laø
nhöõng ñaïi bieåu tö töôûng vöøa laø laõnh tuï thieân taøi cuûa phong traøo coâng nhaân. Boä Tö baûn
khoâng chæ laø coâng trình ñoà soä cuûa Maùc veà kinh teá hoïc maø coøn laø söï boå sung, phaùt
trieån trieát hoïc Maùc.
Trong khi ñoù, Aêngghen phaùt trieån trieát hoïc Maùc thoâng qua vieäc khaùi quaùt caùc
thaønh töïu khoa hoïc vaø pheâ phaùn caùc lyù thuyeát trieát hoïc duy taâm, sieâu hình vaø caû
nhöõng quan ñieåm duy vaät taàm thöôøng. Nhöõng taùc phaåm chuû yeáu nhö Choáng Ñuyrinh,
Bieän chöùng cuûa töï nhieân, Nguoàn goác cuûa giai ñình cuûa cheá ñoä tö höõu vaø cuûa nhaø
nöôùc,... Aêngghen ñaõ trình baøy trieát hoïc Maùc moät caùch heä thoáng.
3. THÖÏC CHAÁT VAØ YÙ NGHÓA BÖÔÙC NGOAËT CAÙCH MAÏNG TRONG TRIEÁT
HOÏC DO MAÙC VAØ AÊNGGHEN THÖÏC HIEÄN
Maùc vaø Aêngghen ñaõ keá thöøa moät caùch coù pheâ phaùn nhöõng thaønh töïu cuûa tö duy
nhaân loaïi, saùng taïo neân chuû nghóa duy vaät trieät ñeå, khoâng ñieàu hoøa vôùi chuû nghóa duy
taâm vaø pheùp sieâu hình.
Giaûi thoaùt chuû nghóa duy vaät khoûi tính haïn cheá sieâu hình, Maùc ñaõ laøm cho chuû
nghóa duy vaät trôû neân hoaøn bò vaø môû roäng hoïc thuyeát aáy töø choã nhaän thöùc giôùi töï
nhieân ñeán choã nhaän thöùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Chuû nghóa duy vaät lòch söû cuûa Maùc laø
thaønh töïu vó ñaïi nhaát cuûa tö töôûng khoa hoïc. Ñoù laø moät cuoäc caùch maïng thaät söï trong
 27

trieát hoïc veà xaõ hoäi, yeáu toá chuû yeáu cuûa böôùc ngoaït caùch maïng do Maùc vaø Aêngghen
thöïc hieän.
Trieát hoïc Maùc laø theá giôùi quan khoa hoïc cuûa giai caáp coâng nhaân, giai caáp tieán
boä vaø caùch maïng nhaát, moät giai caáp coù lôïi ích phuø hôïp vôùi lôïi ích cô baûn cuûa nhaân
daân lao ñoäng vaø söï phaùt trieån xaõ hoäi. Söùc maïnh caûi taïo theá giôùi cuûa trieát hoïc Maùc
chính laø ôû söï gaén boù maät thieát vôùi cuoäc ñaáu tranh caùch maïng cuûa giai caáp voâ saûn
caùch maïng vaø quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng ñoâng ñaûo, nhôø ñoù lyù luaän trieát hoïc Maùc
trôû thaønh löïc löôïng vaät chaát huøng maïnh.
Trieát hoïc Maùc ñaõ chaám döùt tham voïng ôû nhieàu nhaø trieát hoïc coi trieát hoïc laø
“khoa hoïc cuûa caùc khoa hoïc”. Trieát hoïc Maùc ra ñôøi ñaõ trôû thaønh theá giôùi quan vaø
phöông phaùp chung caàn thieát cho söï phaùt trieån cuûa caùc khoa hoïaõnh.
4. LEÂNIN PHAÙT TRIEÅN TRIEÁT HOÏC MAÙC
V.I.Leânin (1870 – 1924) ñaõ vaän duïng saùng taïo hoïc thuyeát cuûa Maùc ñeå giaûi
quyeát nhöõng vaán ñeà cuûa caùch maïng voâ saûn trong thôøi ñaïi chuû nghóa ñeá quoác vaø böôùc
ñaàu xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi.
Trong nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XIX, Leânin khoâng nhöõng ñaõ baûo veä chuû nghóa
Maùc khoûi söï xuyeân taïc cuûa nhöõng ngöôøi daân tuùy maø coøn phaùt trieån, laøm phong phuù
theâm quan ñieåm veà duy vaät lòch söû, nhaát laø lyù luaän veà hình thaùi kinh teá xaõ hoäi cuûa
Maùc.
Nhöõng naêm cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, trong lónh vöïc khoa hoïc töï nhieân coù
nhöõng phaùt minh lôùn “mang tính vaïch thôøi ñaïi”, nhaát laø phaùt hieän veà ñieän töû vaø keát
caáu cuûa nguyeân töû ñaõ laøm ñaûo loän caên baûn quan nieäm veà theá giôùi cuûa vaät lyù coå ñieån,
daãn ñeán cuoäc khuûng hoaûng trong vaät lyù. Lôïi duïng tình hình ñoù, chuû nghóa duy taâm taán
coâng vaøo chuû nghóa duy vaät. Töø ñoù, Leânin ñaõ vieát taùc phaåm Chuû nghóa duy vaät vaø chuû
nghóa kinh nghieäm pheâ phaùn. Tinh thaàn saùng taïo cuûa tö duy bieän chöùng ñaõ giuùp
Leânin coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng vaøo kho taøng lyù luaän cuûa chuû nghóa Maùc veà
trieát hoïc xaõ hoäi nhö vaán ñeà veà nhaø nöôùc, caùch maïng baïo löïc, chuyeân chính voâ saûn,...
Luaän ñieåm cuûa Leânin veà khaû naêng thaèng lôïi cuûa chuû nghóa xaõ hoäi baét ñaàu ôû moät soá
nöôùc, thaäm chí ôû moät soá nöôùc rieâng leû, ruùt ra töø söï phaân tích quy luaät phaùt trieån
khoâng ñeàu cuûa chuû nghóa tö baûn.

Chöông IV
CHUÛ NGHÓA DUY VAÄT

1. Vaät chaát vaø caùc hình thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát
1.1. Toàn taïi cuûa theá giôùi vaø söï thoáng nhaát cuûa theá giôùi
Nhieäm vuï cô baûn cuûa trieát hoïc laø phaûi xaùc ñònh vaø laøm roõ baûn chaát cuûa theá giôùi.
Nghóa laø phaûi traû lôøi cho ñöôïc theá giôùi laø gì, laø caùi gì, laø moät caùi gì? Neáu laø moät caùi gì
thì theá giôùi phaûi thoáng nhaát. Moät hoïc thuyeát trieát hoïc laø nhaát nguyeân khi thöøa nhaän
tính thoáng nhaát cuûa theá giôùi. Ñöông nhieân, söï thoáng nhaát cuûa theá giôùi laáy vieäc thöøa
 28

nhaän söï toàn taïi cuûa noù laøm ñieàn ñeà. Khoâng thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa theá giôùi thì
khoâng theå noùi tôùi vieäc thoáng nhaát theá giôùi.
Nhö vaäy, khaùi nieäm toàn taïi chæ laø tieàn ñeà xuaát phaùt cuûa nhaän thöùc trieát hoïc. Song
vaán ñeà maø nhaän thöùc trieát hoïc phaûi tìm hieåu laø quan nieäm veà söï toàn taïi cuûa theá giôùi.
Chuû nghóa duy vaät bieän chöùng cho raèng söï toàn taïi cuûa theá giôùi laø tieàn ñeà cho söï thoáng
nhaát cuûa noù. Song söï thoáng nhaát cuûa theá giôùi khoâng phaûi ôû söï toàn taïi cuûa noù. Chuû
nghóa duy taâm cho raèng theá giôùi thoáng nhaát ôû yù thöùc. Chuû nghóa duy vaät cho raèng söï
thoáng nhaát cuûa theá giôùi laø vaät chaát.
Baèng söï phaùt trieån laâu daøi cuûa baûn thaân trieát hoïc vaø söï phaùt trieån cuûa trieát hoïc,
chuû nghóa duy vaät bieän chöùng cho raèng “baûn chaát cuûa theá giôùi laø vaät chaát, theá giôùi
thoáng nhaát ôû tính vaät chaát. Ñieàu ñoù theå hieän ôû ba ñieåm cô baûn sau ñaây:
Moät, chæ coù moät theá giôùi duy nhaát vaø thoáng nhaát laø vaät chaát. Theá giôùi vaät chaát
toàn taïi khaùch quan, coù tröôùc vaø ñoäc laäp vôùi yù thöùc con ngöôøi.
Hai, moïi boä phaän cuûa theá giôùi ñeàu laø nhöõng daïng cuï theå cuûa vaät chaát. Taát caû caùc
boä phaän ñoù ñeàu chòu söï chi phoái cuûa quy luaät khaùch quan phoå bieán cuûa theá giôùi vaät
chaát.
Ba, theá giôùi vaät chaát toàn taïi vónh vieãn, voâ haïn, voâ taän, khoâng ñöôïc sinh ra khoâng
töï maát ñi. Trong theá giôùi khoâng coù gì khaùc ngoaøi nhöõng quaù trình vaät chaát ñang bieán
ñoåi vaø chuyeån hoùa laãn nhau, laø nguoàn goác, nguyeân nhaân vaø keát quaû laãn nhau.
Ngaøy nay, khoa hoïc cho thaáy vaät chaát daïng voâ cô thoáng nhaát ôû haït (chaát) vaø
soùng (tröôøng); vaät chaát ôû daïng höõu sinh thoáng nhaát ôû AND.
1.2. Ñònh nghóa phaïm truø vaät chaát
Phaïm truø vaät chaát laø moät phaïm truø vô baûn, neàn taûng cuûa chuû nghóa duy vaät, noù
chöùa ñöïng theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän saâu saéc. Phaïm truø vaät chaát ñöôïc hieåu
döôùi nhieàu goùc ñoä khaùc nhau, noù phuï thuoäc vaøo thöïc tieãn vaø nhaän thöùc khoa hoïc.
Quan ñieåm veà vaät chaát cuûa caùc nhaø duy vaät coå ñaïi mang tính tröïc quan caûm tính;
hoï ñoàng nhaát vaät chaát vôùi caùc daïng cuï theå, coi ñoù laø cô sôû ñaàu tieân cuûa moïi toàn taïi.
Thales: nöôùc; Anacimence: khoâng khí; Empedoce: ñaát, nöôùc, löûa, khoâng khí; Lecippe
– Democrite: nguyeân töû.
Vaøo theá kyû XVII - XVIII, thuyeát nguyeân töû ñöôïc Gelile, Decarter, Newton,
Becon, Hoppe... khaúng ñònh. Treân cô sôû ñoù, vaøo theá kyû XIX caùc nhaø trieát hoïc vaø khoa
hoïc ñoàng nhaát vaät chaát vôùi nguyeân töû hoaëc ñoàng nhaát vaät chaát vôùi khoái löôïng. Chuû
nghóa duy vaät tröôùc Maùc ñaõ quy vaät chaát veà caùc daïng cuï theå.
Cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, trong vaät lyù hoïc coù nhöõng phaùt minh quan
troïng laøm cho con ngöôøi hieåu saâu hôn veà theá giôùi vaät chaát. Ñoù laø nhöõng phaùt hieän ra
tia X, hieän töôïng phoùng xaï, ñieän töû, khoái löôïng cuûa ñieän töû taêng khi vaän toác cuûa noù
taêng. Taát caû nhöõng phaùt minh ñoù ñaõ chæ ra nhöõng khuyeát ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät
tröôùc Maùc trong quan nieäm veà vaät chaát. Noù coøn laø cô sôû ñeå chuû nghóa duy taâm lôïi
duïng choáng chuû nghóa duy vaät vaø cho raèng “vaät chaát bieán maát”.
 29

Ñeå baûo veä quan ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät, Leânin baùc boû quan ñieåm treân cuûa
chuû nghóa duy taâm vaø cho raèng “khoâng phaûi vaät chaát tieu tan maát” maø giôùi haïn hieåu
bieát cuûa con ngöôøi veà vaät chaát laø tieâu tan. Töø ñoù, Leânin ñöa ra ñònh nghóa: “Vaät chaát
laø moät phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ thöïc taïi khaùch quan ñöôïc ñem laïi cho con ngöôøi
trong caûm giaùc, ñöôïc caûm giaùc chuùng ta cheùp laïi, phaûn aùnh vaø toàn taïi khoâng leä thuoäc
vaøo caûm giaùc”1.
Phöông phaùp ñònh nghóa vaät chaát laø mang tính ñaëc tröng, khaùc vôùi caùc ñònh nghóa
thoâng thöôøng. Bôûi trieát hoïc nghieân cöùu thuoäc tính chung nhaát cuûa theá giôùi vaät chaát.
Phaïm truø vaät chaát laø moät phaïm truø “roäng ñeán cuøng cöïc, roäng nhaát, vaø cho ñeán nay,
nhaän thöùc luaän vaãn chöa vöôït quaù ñöôïc”. Neáu duøng phöông phaùp ñònh nghóa phaïm
truø vaät chaát theo caùch thoâng thöôøng seõ trôû thaønh baát löïc. Ngöôøi ta khoâng theå quy vaät
chaát veà phaïm truø roäng hôn noù. Vaät chaát khoâng coù gì khaùc hôn laø “thöïc taïi khaùch
quan… toàn taïi khoâng leä thuoäc vaøo caûm giaùc” toàn taïi ñoäc laäp ñoái vôùi yù thöùc cuûa con
ngöôøi, vaø ñöôïc yù thöùc con ngöôøi phaûn aùnh”.
Thöïc taïi khach quan laø toàn taïi thöïc, coù thaät, duy nhaát, khoâng do ai sinh ra khoâng
maát ñi toàn taïi vónh vieãn. Ñònh nghóa khaúng ñònh thuoäc tính chung nhaát cuûa vaät chaát laø
thöïc taïi khaùch quan ôû beân ngoaøi yù thöùc. Taát caû nhöõng gì toàn taïi beân ngoaøi vaø khoâng
phuï thuoäc vaøo yù thöùc ñeàu laø vaät chaát. Khaúng ñònh vaät chaát laø thöïc taïi khaùch quan
ñöôïc ñem laïi cho con ngöôøi trong caûm giaùc, toàn taïi khoâng leä thuoäc vaøo caûm giaùc,
Leânin ñaõ thöøa nhaän vaät chaát laø caùi thöù nhaát, yù thöùc laø caùi thöù hai; vaät chaát laø nguoàn
goác khaùch quan cuûa caûm giaùc, yù thöùc. Leânin ñaõ giaûi quyeát maët thöù nhaát cuûa vaán ñeà
cô baûn trieát hoïc treân laäp tröôøng cuûa chuû nghóa duy vaät trieät ñeå. Qua ñoù coù vai troø
choáng chuû nghóa duy taâm trong quan nieäm veà theá giôùi; khaéc phuïc chuû nghóa duy vaät
tröôùc Maùc veà vaät chaát.
Khi khaúng ñònh vaät chaát laø caùi ñöôïc caûm giaùc cuûa chuùng ta cheùp laïi, chuïp laïi,
phaûn aùnh ñieàu ñoù Leânin muoán khaúng ñònh con ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc ñöôïc theá
giôùi, giaûi quyeát ñöôïc maët thöù hai cuûa vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc. Qua ñoù khaéc phuïc
ñöôïc thuyeát hoaøi nghi vaø thuyeát khoâng theå bieát. Vôùi yù nghóa ñoù, ñònh nghóa coù vai troø
ñònh höôùng, kích thích cho khoa hoïc phaùt trieån.
Trong vieäc nhaän thöùc caùc hieän töôïng xaõ hoäi, ñònh nghóa ñaõ cho ta nhöõng cô sôû
xaùc ñònh ñöôïc caùi gì trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Ñaây laø ñieàu maø caùc nhaø duy vaät tröôùc
Maùc chöa ñaït ñöôïc.
1.3. Vaät chaát vaø vaän ñoäng
Theo chuû nghóa duy vaät bieän chöùng, “Vaän ñoäng, hieåu theo nghóa chung nhaát, töùc
ñöôïc hieåu laø phöông thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát, laø thuoäc tính coá höõu cuûa vaät chaát thì
bao goàm taát caû moïi söï thay ñoåi vaø moïi quaù trình dieãn ra trong vuõ truï, keå töø söï thay
ñoåi vò trí ñôn giaûn cho ñeán tö duy”2. Vaän ñoäng khoâng chæ thay ñoåi vò trí trong khoâng
gian maø noù bao goàm moïi söï bieán ñoåi bieán hoùa noùi chung.

1
Leânin, toaøn taäp, Nhaø xuaát baûn Tieán boä, Matxcôva, 1980, t.18, tr. 151.
2
C. Maùc – Ph. AÊngghen, toaøn taäp, Nhaø xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø noäi, 1994, t. 20, tr. 89.
 30

Vaän ñoäng “laø phöông thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát”. Ñieàu naøy coù nghóa laø vaät chaát
toàn taïi baèng caùch vaän ñoäng. Trong vaän ñoäng vaø thoâng qua vaän ñoäng maø caùc daïng vaät
chaát theå hieän söï toàn taïi cuûa mình. Chuùng ta khoâng theå hình dung noåi neáu vaät chaát
khoâng coù vaän ñoäng. Vaø ngöôïc laïi khoâng theå töôûng töôûng noåi coù thöù vaän ñoäng naøo
ngoaøi vaän ñoäng cuûa vaät chaát, khoâng thuoäc veà vaät chaát. Söï vaän ñoäng cuûa yù thöùc, tö
duy treân thöïc teá cuõng laø saûn phaåm cuûa vaän ñoäng vaät chaát.
Vaän ñoäng laø “thuoäc tính coá höõu cuûa vaät chaát”. Vaät chaát vaø vaän ñoäng gaén lieàn vôùi
nhau, khoâng taùch rôøi nhau. Vaät chaát khoâng do ai sinh ra thì vaän ñoäng cuõng khoâng do
ai sinh ra. Vaän ñoäng laø töï thaân vaän ñoäng (F = G.m1. m2/r2); (F = H. q1.q2/ r2).
Khi nghieân cöùu caùc hình thöùc vaän ñoäng cuûa vaät chaát, ngöôøi ta chia vaän ñoäng cuûa
vaät chaát thaønh caùc hình thöùc vaän ñoäng khaùc nhau.
1. Vaän ñoäng cô hoïc (söï di chuyeån cuûa caùc vaät theå trong khoâng gian).
2. Vaän ñoäng vaät lyù (vaän ñoäng cuûa caùc phaân töû, caùc haït cô baûn, caùc quaù trình
nhieät, ñieän, töø,...)
3. Vaän ñoäng hoùa hoïc (vaän ñoäng cuûa caùc nguyeân töû, caùc quaù trình hoùa hôïp vaø
phaân giaûi caùc chaát)
4. Vaän ñoäng sinh hoïc (trao ñoåi caùc chaát giöõa cô theå soáng vaø moâi tröôøng)
5. Vaän ñoäng xaõ hoäi (söï thay ñoåi, thay theá cuûa caùc quaù trình xaõ hoäi)
Vaän ñoäng tuyeät ñoái, döùng im laø töông ñoái. Söï ñöùng im ñoù chæ ñöôïc xaùc ñònh
trong moät moái quan heä xaùc ñònh, thôøi gian vaø moät hình thöùc vaän ñoäng xaùc ñònh.
2.3. Khoâng gian vaø thôùi gian
Trong theá giôùi, khoâng coù gì ngoaøi vaät chaát ñang vaän ñoäng vaø vaät chaát ñang vaän
ñoäng khoâng theå vaän ñoäng ôû ñaâu ngoaøi khoâng gian vaø thôøi gian.
Baát kyø moät khaùch theå vaät chaát naøo cuõng ñeàu chieám moät vò trí nhaát ñònh, ôû moät
khung caûnh nhaát ñònh trong töông quan veà maët kích thöôùc so vôùi caùc khaùch theå khaùc.
Caùc hình thöùc ñoù cuûa vaät theå ñöôïc goïi laø khoâng gian.
Söï toàn taïi cuûa khaùch theå vaät chaát ñöôïc bieåu hieän ôû möùc ñoä toàn taïi laâu, mau,
choùng cuûa hieän töôïng, ôû söï keá tieáp tröôùc sau cuûa caùc giai ñoaïn vaän ñoäng, ñöôïc goïi laø
thôøi gian. Thôøi gian laø ñoä laâu cuûa söï bieán ñoåi. Söï vaät toàn taïi vaø bieán ñoåi trong bao
laâu.
Ñaàu theá kyû XX, thuyeát töông ñoái cuûa Anhxtanh ra ñôøi. Thuyeát töông ñoái ñaõ baùc
boû tính baát bieán cuûa khoâng gian, thôøi gian; chöùng minh tính bieán ñoåi cuûa khoâng gian,
thôøi gian gaén lieàn vôùi söï vaän ñoäng cuûa theá giôùi vaät chaát .
Lo = L1/[(1 – V2/C2)1/2]; To = T1/[(1 – V2/C2)1/2]
Qua ñoù khoâng gian vaø thôùi gian laø thuoäc tính cuûa vaät chaát khoâng taùch rôøi vôùi
nhau maø gaén keát vôùi nhau, neân khoâng gian vaø thôøi gian mang tính khaùch quan. Vaät
chaát laø vónh cöûu voâ cuøng voâ taän, neân khoâng gian vaø thôøi gian cuõng vónh cöûu, voâ taän.
Khoâng gian ba chieàu: chieàu roäng, chieàu daøi, chieàu cao; thôøi gian moät chieàu töø
quaù khöù, hieän taïi, töông lai.
 31

3. Nguoàn goác, baûn chaát vaø keát caáu yù thöùc

3.1. Nguoàn goác cuûa yù thöùc
3.1.1. Nguoàn goác töï nhieân
Treân cô sôû cuûa khoa hoïc töï nhieân, ñaëc bieät laø sinh lyù hoïc thaàn kinh, chuû nghóa
duy vaät bieän chöùng khaúng ñònh “yù thöùc laø moät thuoäc tính cuûa vaät chaát nhöng khoâng
phaûi cuûa moïi daïng vaät chaát maø chæ laø thuoäc tính cuûa moät daïng vaät chaát soáng coù toå
chöùc cao, ñoù laø boä oùc ngöôùi”.
Phaûn aùnh laø thuoäc tính chung, phoå bieán cuûa moïi ñoái töôïng vaät chaát. Thuoäc tính
naøy ñöôïc bieåu hieän ra thoâng qua söï lieân heä, taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc ñoái töôïng vaät
chaát vôùi nhau. Phaûn aùnh laø söï taùi taïo nhöõng ñaëc ñieåm cuûa moät heä thoáng vaät chaát naøy
ôû heä thoáng vaät chaát khaùc trong quaù trình taùc ñoäng qua laïi giöõa chuùng. Keát quaû phuï
thuoäc vaøo caû hai vaät: vaät taùc ñoäng vaø vaät nhaän taùc ñoäng. Vaät nhaän taùc ñoäng bao giôø
cuõng mang thoâng tin cuûa vaät taùc ñoäng.
Thuoäc tính phaûn aùnh cuûa vaät chaát coù quaù trình phaùt trieån laâu daøi töø thaáp tôùi cao,
töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp. Trong giôùi töï nhieân voâ sinh chæ coù phaûn aùnh vaät lyù, hoaù
hoïc. Nhöõng phaûn aùnh naøy coù tính thuï ñoäng, chöa coù söï ñònh höôùng, söï löïa choïn.
Trong giôùi töï nhieân höõu sinh, söï phaûn aùnh ñaõ phaùt trieån leân moät trình ñoä cao hôn laø
phaûn aùnh sinh hoïc. Phaûn aùnh sinh hoïc trong cô theå soáng ñaõ coù söï ñònh höôùng, söï löïa
choïn, nhôø ñoù caùc sinh vaät môùi coù theå thích nghi vôùi moâi tröôøng ñeå duy trì söï toàn taïi
cuûa mình.
Phaûn aùnh sinh hoïc ñöôïc thoâng qua caùc hình thöùc nhö: kích thích, caûm öùng, phaûn
xaï, taâm lyù vaø yù thöùc. Kích thích laø söï phaûn aùnh ôû thöïc vaät. Caûm öùng laø söï phaûn aùnh ôû
ñoäng vaät chöa coù heä thaàn kinh. Phaûn xaï laø söï phaûn aùnh ôû ñoäng vaät coù heä thaàn kinh.
Taâm lyù laø söï phaûn aùnh ôû ñoäng vaät coù boä oùc phaùt trieån cao. YÙ thöùc chæ toàn taïi khi con
ngöôøi xuaát hieän. YÙ thöùc laø söï phaûn aùnh theá giôùi beân ngoaøi vaøo trong boä oùc ngöôøi.
Khoâng coù söï taùc ñoäng cuûa theá giôùi beân ngoaøi leân caùc giaùc quan vaø qua ñoù ñeán boä oùc
thì yù thöùc khoâng xaûy ra.
3.1.2. Nguoàn goác xaõ hoäi
Quaù trình hình thaønh yù thöùc khoâng phaûi laø quaù trình con ngöôøi thu nhaän thuï
ñoäng. Nhôø coù lao ñoäng con ngöôøi taùc ñoäng vaøo caùc ñoái töôïng hieän thöïc, baét chuùng
phaûi boäc loä nhöõng thuoäc tính, nhöõng keát caáu, nhöõng quy luaät vaän ñoäng cuûa mình
thaønh nhöõng hieän töôïng nhaát ñònh vaø caùc hieän töôïng naøy taùc ñoäng vaøo boä oùc ngöôøi. YÙ
thöùc ñöôïc hình thaønh khoâng chæ ôû theá giôùi khaùch quan taùc ñoäng vaøo boä oùc ngöôøi maø
chuû yeáu do hoaït ñoäng caûi taïo theá giôùi vaø bieán ñoåi noù cuûa con ngöôøi. Quaù trình hình
thaønh yù thöùc laø keát quaû hoaït ñoäng chuû ñoäng cuûa con ngöôøi. Nhôø caûi taïo theá giôùi, con
ngöôøi ñaõ phaùt hieän ra nhöõng bí maät cuûa theá giôùi vaø laøm phong phuù, saâu saéc theâm yù
thöùc cuûa mình veà theá giôùi.
Trong quaù trình lao ñoäng, con ngöôøi xuaát hieän nhu caàu trao ñoåi kinh nghieäm,
trao ñoåi tö töôûng cho nhau. Chính nhu caàu ñoù ñaõ xuaát hieän ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ laø heä
thoáng tín hieäu vaät chaát mang noäi dung yù thöùc. Khoâng coù heä thoáng tín hieäu naøy thì yù
 32

thöùc khoâng toàn taïi vaø theå hieän ñöôïc. Ngoân ngöõ vöøa laø phöông tieän giao tieáp ñoàng thôøi
laø coâng cuï cuûa tö duy. Nhôø coù ngoân ngöõ maø con ngöôøi coù theå khaùi quaùt hoùa, tröøu
töôïng hoùa, taùch khoûi söï vaät caûm tính môùi coù theå suy nghó ñöôïc. Nhôø coù ngoân ngöõ,
kinh nghieäm, hieåu bieát cuûa ngöôøi naøy ñöôïc truyeàn cho ngöôøi kia, theá heä naøy cho theá
heä khaùc.
YÙ thöùc laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan vaøo boä oùc con ngöôøi thoâng qua lao
ñoäng, ngoân ngöõ vaø caùc quan heä xaõ hoäi. YÙ thöùc laø saûn phaåm xaõ hoäi, laø hieän töôïng xaõ
hoäi.
3.2. Baûn chaát cuûa yù thöùc
Chuû nghóa duy vaät bieän chöùng khaúng ñònh yù thöùc laø söï phaûn aùnh hieän thöïc
khaùch quan vaøo boä oùc ngöôøi moät caùch naêng ñoäng, saùng taïo.
YÙ thöùc laø söï phaûn aùnh, laø caùi phaûn aùnh coøn vaät chaát laø caùi ñöôïc phaûn aùnh. Caùi
ñöôïc phaûn aùnh toàn taïi khaùch quan, ôû ngoaøi vaø ñoäc laäp vôùi yù thöùc con ngöôøi. YÙ thöùc laø
caùi phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan, nhöng noù laø caùi thuoäc phaïm vi chuû quan, laø thöïc
taïi chuû quan, khoâng coù tính vaät chaát; laø hình aûnh tinh thaàn cuûa söï vaät khaùch quan.
YÙ thöùc laø hình aûnh chuû quan cuûa theá giôùi khaùch quan. YÙ thöùc khoâng phaûi laø baûn
sao giaûn ñôn thuï ñoäng, thuï ñoäng maùy moùc cuûa söï vaät. YÙ thöùc laø söï phaûn aùnh saùng taïo
laïi hieän thöïc, theo nhu caàu thöïc tieãn xaõ hoäi.
Tính saùng taïo cuûa yù thöùc ñöôïc theå hieän ra raát phong phuù. Treân cô sôû nhöõng caùi
ñaõ coù, yù thöùc coù theå taïo ra nhöõng tri thöùc môùi veà söï vaät, ñeå töôûng töôïng ra nhöõng caùi
khoâng coù trong thöïc teá. YÙ thöùc coù theå tieân ñoaùn, döï baùo töông lai, coù theå taïo ra nhöõng
aûo töôûng, nhöõng huyeàn thoaïi, nhöõng giaû thuyeát, lyù thuyeát khoa hoïc heát söùc söùc tröøu
töôïng vaø khaùi quaùt cao, thaäm chí ôû moät soá ngöôøi coù khaû naêng ñaëc bieät nhö tieân tri,
thoâi mieân, ngoaïi caûm, thaáu thò,... nhöõng khaû naêng ñoù ñoøi hoûi khoa hoïc phaûi tieáp tuïc ñi
saâu nghieân cöùu ñeå laøm saùng toû baûn chaát cuûa nhöõng hieän töôïng kyø laï ñoù.
Quaù trình yù thöùc ñöôïc thoáng nhaát ôû ba maët sau:
Moät laø trao ñoåi thoâng tin giöõa chuû theå vaø ñoái töôïng phaûn aùnh. Söï trao ñoåi naøy coù
ñònh höôùng vaø coù choïn loïc caùc thoâng tin caàn thieát.
Hai laø moâ hình hoaù ñoái töôïng trong tö duy döôùi daïng hình aûnh tinh thaàn. Thöïc
chaát ñaây laø quaù trình saùng taïo laïi hieän thöïc thaønh caùc yù töôûng tinh thaàn.
Ba laø chuyeån moâ hình töø tö duy ra hieän thöïc khaùch quan, töùc quaù trình thöïc hieän
hoùa tö töôûng, thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn bieán caùi quan nieäm thaønh caùi thöïc taïi.
3.3. Keát caáu cuûa yù thöùc
3.3.1. Theo chieàu ngang
YÙ thöùc theo chieàu ngang bao goàm caùc yeáu toá caáu thaønh nhö tri thöùc, tình caûm,
nieàm tin, lyù trí, yù chí. Trong ñoù, tri thöùc laø nhaân toá cô baûn, coát loõi.
Tri thöùc laø keát quaû con ngöôøi nhaän thöùc veà theá giôùi, laø keát quaû cuûa moät quaù trình
phaûn aùnh theá giôùi. Tri thöùc coù nhieàu lónh vöïc khaùc nhau nhö: tri thöùc veà khoa hoïc töï
nhieân, tri thöùc veà xaõ hoäi, veà con ngöôøi. Tri thöùc coøn ñöôïc phaân chia döôùi nhieàu caáp
ñoä khaùc nhau nhö: tri thöùc caûm tính, tri thöùc lyù tính, tri thöùc kinh nghieäm, tri thöùc lyù
 33

luaän, tri thöùc tieàn khoa hoïc vaø tri thöùc khoa hoïc. Moïi hieän töôïng yù thöùc ñeàu coù noäi
dung tri thöùc ôû möùc ñoä nhaát ñònh.
Tình caûm laø söï caûm ñoäng cuûa con ngöôøi trong quan heä cuûa mình ñoái vôùi thöïc taïi
xung quanh vaø ñoái vôùi baûn thaân mình. Tình caûm ñöôïc phaân thaønh nhöõng theå ñaëc thuø
sau: taâm traïng, caûm xuùc, xuùc ñoäng, duïc voïng. Caûm xuùc laø caûm ñoäng ngaén. Taâm traïng
laø traïng thaùi caûm xuùc keùo daøi. Xuùc ñoäng laø caûm xuùc maïnh meõ, soâi suïc vaø töông ñoái
ngaén. Duïc voïng laø moät tình caûm maïnh meõ trong thôøi gian keùo daøi. Tình caûm tham
gia vaøo moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi vaø trôû thaønh moät ñoäng löïc quan troïng trong
hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Nhôø coù tình caûm, tri thöùc môùi bieán thaønh haønh ñoäng thöïc
teá, môùi phaùt huy ñöôïc söùc maïnh cuûa mình.
Lyù trí laø moät phöông thöùc suy lyù, trình baøy nhöõng tö töôûng cuûa mình moät caùch
nhaát quaùn. Suy lyù laø söï laäp luaän trong ñoù xuaát phaùt töø moät hay nhieàu phaùn ñoaùn tieàn
ñeà ñeå ruùt ra phaùn ñoaùn môùi moät caùch logic töø caùc phaùn ñoaùn tieàn ñeà.
Yù chí laø chí höôùng cuûa con ngöôøi nhaèm thöïc hieän nhöõng haønh vi naøo ñoù. Chí
höôùng ñoù coù hai caáp ñoä laø töï phaùt vaø töï giaùc. Tính chaát yù chí cuûa haønh ñoäng hay cuûa
haønh vi ñöôïc theå hieän roõ trong nhöõng tröôøng hôïp con ngöôøi phaûi khaéc phuïc nhöõng trôû
ngaïi beân ngoaøi hay beân trong ñeå ñaït tôøi muïc ñích. Khaâu ñaàu tieân cuûa haønh ñoäng yù chí
laø vieäc ñaët ra vaø nhaän roõ muïc ñích, sau ñoù laø vieäc quyeát ñònh haønh ñoäng, vieäc löïa
choïn phöông thöùc hôïp lyù thöï chieän haønh ñoäng. Vieäc thöïc hieän quyeát ñònh laø moät vieäc
cô baûn, tieâu chí ñaùnh giaù haønh ñoäng coù yù chí. Vieäc bieát löïa choïn muïc ñích, ñeà ra
quyeát ñònh ñuùng ñaén, thöïc hieän quyeát ñònh ñoù, bieát tieán haønh coâng vieäc ñeán cuøng laø
keát quaû cuûa tri thöùc, söï giaùo duïc vaø töï reøn luyeän.
Nieàm tin laø söï tin töôûng. Söï tin töôûng coù theå chia thaønh ñöùc tin, loøng tin, cuoàng
tín, meâ tín.
3.3.2. Theo chieàu doïc
Ñoù laø laùt caét theo chieàu saâu cuûa theá giôùi noäi taâm cuûa con ngöôøi bao goàm caùc yeáu
toá nhö töï yù thöùc, tieàm thöùc, voâ thöùc.
Töï yù thöùc laø yù thöùc cuûa con ngöôøi veà haønh vi, nhöõng tình caûm, tö töôûng, ñoäng cô,
lôïi ích cuûa mình trong xaõ hoäi. Thoâng qua phaûn aùnh theá giôùi xung quanh, con ngöôøi yù
thöùc veà mình nhö moät caù nhaân ñang toàn taïi, ñang hoaït ñoäng, coù tö duy, coù caûm giaùc,
coù haønh vi ñaïo ñöùc vaø coù vò trí trong xaõ hoäi. Vai troø cuûa töï yù thöùc laø laøm chuû haønh vi
con ngöôøi.
Tieàm thöùc laø nhöõng tri thöùc maø nhöõng tri thöùc ñaõ coù töø tröôùc nhöng ñaõ gaàn nhö
trôû thaønh baûn naêng, naèm trong taàng saâu cuûa yù thöùc chuû theå vaø trôû thaønh yù thöùc döôùi
daïng tieàm naêng. Tieàm thöùc laø yù thöùc ôû daïng tieàm taøng. Tieàm thöùc laø nhöõng hoaït
ñoäng taâm lyù töï ñoäng dieãn ra beân ngoaøi söï kieåm soaùt cuûa cô theå, song laïi coù lieân quan
tröïc tieáp ñeán caùc hoaït ñoäng taâm lyù ñang dieãn ra döôùi söï kieåm soaùt cuûa chuû theå aáy.
Tieàm thöùc coù theå gaây ra caùc hoaït ñoäng taâm lyù vaø nhaän thöùc maø chuû theå khoâng caàn
kieåm soaùt chuùng moät caùch tröïc tieáp. Tieàm thöùc coù vai troø trong khoa hoïc laø goùp phaàn
 34

traùnh söï quaù taûi cuûa ñaàu oùc nhöng vaãn baûo tính chaët cheõ caàn thieát cuûa tö duy khoa
hoïc.
Voâ thöùc laø nhöõng traïng thaùi taâm lyù ôû chieàu saâu, ñieàu chænh söï suy nghó, haønh vi,
thaùi ñoä öùng xöû cuûa con ngöôøi maø chöa coù söï tranh luaän cuûa noäi taâm, chöa coù söï kieåm
tra tính toaùn cuûa lyù trí. Voâ thöùc thöôøng bieåu hieän ra thaønh nhieàu hieän töôïng khaùc
nhau nhö baûn naêng ham muoán, giaác mô, bò thoâi mieân, maëc caûm, lôõ lôøi. Moãi hoaït ñoäng
cuûa voâ thöùc coù vai troø vaø chöùc naêng rieâng, song taát caû ñeàu laø giaûi toûa nhöõng öùc cheá
trong hoaït ñoäng thaàn kinh vöôït ngöôõng nhöõng ham muoán khoâng ñöôïc pheùp boäc loä ra
maø phaûi thöïc hieän trong nhöõng khuoân pheùp cuûa coäng ñoàng. Voâ thöùc coù vai troø xaùc laäp
theá caân baèng trong hoaït ñoäng tinh thaàn cuûa con ngöôøi maø khoâng daãn tôùi traïng thaùi öùc
cheá quaù möùc nhö: aám öùc, “libido”, söï daøy voø maëc caûm.
Nhôø voâ thöùc con ngöôøi traùnh ñöôïc tình traïng caêng thaúng khoâng caàn thieát do thaàn
kinh laøm vieäc quaù taûi. Voâ thöùc coù yù nghóa quan troïng trong hoaït ñoäng giaùo duïc theá
heä treû, trong hoaït ñoäng khoa hoïc vaø ngheä thuaät. Vì vaäy khoâng theå phuû nhaän vai troø
cuûa voâ thöùc trong cuoäc soáng, neáu phuû nhaän voâ thöùc seõ khoâng theå hieåu ñaày ñuû vaø
ñuùng ñaén veà con ngöôøi. Nhöng trong con ngöôøi thì yù thöùc ñoùng vai troø chuû ñaïo chöù
khoâng phaûi laø yù thöùc. Nhôø coù yù thöùc môùi ñieàu khieån ñöôïc voâ thöùc höôùng tôùi chaân
thieän myõ.
4. Moái quan heä giöõa vaät chaát vaø yù thöùc
Theo chuû nghóa duy vaät bieän chöùng thì vaät chaát coù tröôùc, yù thöùc coù sau, vaät chaát
quyeát ñònh nguoàn goác, baûn chaát cuûa yù thöùc. Vaán ñeà naøy ñöôïc xeùt töø goùc ñoä vaán ñeà cô
baûn cuûa trieát hoïc. Trong ñôøi soáng xaõ hoäi, moái quan heä giöõa vaät chaát vaø yù thöùc laø moái
quan heä taùc ñoäng qua laïi, söï taùc ñoäng cuûa yù thöùc ñoái vôùi vaät chaát phaûi thoâng qua
haønh ñoäng cuûa con ngöôøi. Quan heä vaät chaát vaø yù thöùc trong ñôøi soáng xaõ hoäi laø quan
heä taùc ñoäng qua laïi.
Vaät chaát coù tröôùc, yù thöùc coù sau, vaät chaát quyeát ñònh yù thöùc vì vaäy trong nhaän
thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn phaûi thöøa nhaän vaø toân troïng tính khaùch quan cuûa vaät chaát,
nhöõng quy luaät cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi. Cho neân trong hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø hoaït
ñoäng thöïc tieãn phaûi xuaát phaùt töø hieän thöïc khaùch quan, döïa vaøo ñieàu kieän vaät chaát,
tuaân thuû ñaày ñuû quy luaät khaùch quan, laáy thöïc teá khaùch quan laøm caên caên cöù cho moïi
hoaït ñoäng cuûa mình. Vì theá, khoâng ñöôïc laáy yù muoán chuû quan vaø tình caûm laøm ñieåm
xuaát phaùt cho quaù trình hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn.
Trong quaù trình thöïc hieän söï nghieäp coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa hieän nay
nhaèm muïc ñích xaây döïng moät quoác gia daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng daân
chuû vaø vaên minh ñeå vöõng böôùc ñi leân chuû nghóa xaõ hoäi, Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ñaõ
ruùt ra baøi hoïc quan troïng laø: “moïi ñöôøng loái, chuû tröông cuûa Ñaûng phaûi xuaát phaùt töø
thöïc teá, toân troïng quy luaät khaùch quan”. Vì theá trong giai ñoaïn phaùt trieån kinh teá xaõ
hoäi hieän nay, chuùng ta laáy thöïc teá Vieät Nam laøm ñieåm xuaát phaùt vaø laáy con ngöôøi
Vieät Nam laøm muïc tieâu cuûa söï phaùt trieån nhanh beàn vöõng.
 35

Yù thöùc coù vai troø taùc ñoäng trôû laïi vaät chaát thoâng qua haønh ñoäng cuûa con ngöôøi, vì
vaäy trong nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn phaûi bieát phaùt huy vai troø nhaân toác chuû
quan, tính naêng ñoäng cuûa con ngöôøi. Noùi tôùi vai troø cuûa yù thöùc thöïc chaát laø noùi tôùi vai
troø cuûa con ngöôøi, bôûi yù thöùc laø yù thöùc cuûa con ngöôøi. Baûn thaân yù thöùc khoâng laøm
thay ñoåi hieän thöïc gì caû. Vai troø cuûa yù thöùc ñöôïc theå hieän ôû choã chæ ñaïo hoaït ñoäng
cuûa con ngöôøi, hình thaønh muïc tieâu, keá hoaïch, yù chí, bieän phaùp cho hoaït ñoäng cuûa
con ngöôøi. YÙ thöùc coù theå quyeát ñònh laøm cho con ngöôøi hoaït ñoäng ñuùng hai sai, thaønh
coâng hay thaát baïi treân cô sôû cuûa nhöõng ñieàu kieän khaùch quan nhaát ñònh.
Vai troø cuûa yù thöùc, tö töôûng tröôùc heát laø nhaän thöùc theá giôùi khaùch quan, töø ñoù
laøm cho con ngöôøi hình thaønh muïc ñích, phöông höôùng bieän phaùp vaø yù chí caàn thieát
cho hoaït ñoäng cuûa mình. Söùc maïnh cuûa yù thöùc ñöôïc theå hieän khi bieát döïa vaøo ñieàu
kieän vaät chaát, ñieàu kieän khaùch quan, phaûn aùnh ñuùng quy luaät khaùch quan ñeå caûi taïo
theá giôùi. Con ngöôøi phaûn aùnh caøng ñaày ñuû vaø chính xaùc veà theá giôùi khaùch quan thì
vieäc caûi taïo theá giôùi caøng coù hieäu quaû. Vì theá caàn phaûi phaùt huy tính naêng ñoäng saùng
taïo cuûa yù thöùc, phaùt huy vai troø cuûa nhaân toá con ngöôøi ñeå caûi taïo theá giôùi.
Vôùi vai troø quan troïng cuûa yù thöùc, thì vieäc “phaùt huy nguoàn löïc con ngöôøi laøm
yeáu toá cô baûn cho söï phaùt trieån nhanh beàn vöõng”. Töø ñoù phaûi bieát naâng cao trình ñoä
daân trí, boài döôõng nhaân taøi, ñaøo taïo nhaân löïc phuïc vuï söï nghieäp coâng nghieäp hoùa,
hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc hieän nay. Ñoù laø con ñöôøng duy nhaát ñeå thoaùt ra khoûi laïc haäu,
ñoùi ngheøo moät caùch hôïp phaùp cuûa caù nhaân cuõng nhö gia ñình vaø xaõ hoäi. Vì theá, trong
giai ñoaïn hieän nay phaûi “khôi daäy trong nhaân daân loøng yeâu nöôùc, yù chí quaät cöôøng,
phaùt huy taøi trí cuûa ngöôøi Vieät Nam, quyeát taâm ñöa nöôùc nhaø ra khoûi ngheøo naøn vaø
laïc haäu”.

Chöông V
PHEÙP BIEÄN CHÖÙNG DUY VAÄT
VEÀ MOÁI LIEÂN HEÄ PHOÅ BIEÁN VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN

1. Khaùi nieäm nguyeân lyù

Treân cô sôû keá thöøa pheùp bieän chöùng cuûa Heghel vaø theá quan duy vaät Feaurbach,
döïa treân nhöõng keát quaû cuûa khoa hoïc töï nhieân vaø lòch söû cuûa nhaân loaïi, C.Maùc vaø
Ph.Aêngghen saùng laäp ra trieát hoïc duy vaät bieän chöùng duy vaät vaø pheùp bieän chöùng duy
vaät ñöôïc V.I.Leânin phaùt trieån. Pheùp bieän chöùng duy vaät ñaõ khaùi quaùt moät caùch ñuùng
ñaén nhöõng quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån chung nhaát cuûa theá giôùi laøm cho pheùp
bieän chöùng duy vaät trôû thaønh moät khoa hoïc. Cho neân, “pheùp bieän chöùng laø moân khoa
hoïc veà nhöõng quy luaät phoå bieán cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa töï nhieân, cuûa xaõ
hoäi loaøi ngöôøi vaø cuûa tö duy”.
Pheùp bieän chöùng duy vaät ñöôïc taïo thaønh töø nhöõng nguyeân lyù ñöôïc khaùi quaùt, ñuùc
keát töø hieän thöïc vaø phuø hôïp vôùi hieän thöïc. Cho neân noù coù khaû naêng phaûn aùnh ñuùng söï
lieân heä, söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy cuûa cuûa con ngöôøi.
 36

Pheùp bieän chöùng duy vaät ñöôïc xuaát phaùt töø hai nguyeân lyù cô baûn: nguyeân lyù veà moái
lieân heä phoå bieán vaø nguyeân lyù veà söï phaùt trieån.
Nguyeân lyù laø cô sôû ñaàu tieân, tö töôûng chæ ñaïo quy taéc chuû yeáu ñeå haønh ñoäng.
Nguyeân lyù laø söï bieåu hieän taát yeáu hay quy luaät cuûa caùc hieän töôïng. Nguyeân lyù laø khaùi
nieäm troïng taâm, laø cô sôû cuûa heä thoáng, khaùi quaùt vaø vaän duïng moät luaän ñieåm naøo ñoù
vaøo taát caû nhöõng hieän töôïng cuûa lónh vöïc maø töø ñoù nguyeân lyù aáy ñöôïc tröøu töôïng hoùa.
2. Nguyeân lyù moái lieân heä phoå bieán
2. 1. Khaùi nieäm veà moái lieân heä phoå bieán
Moái lieân heä phoå bieán laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ söï quy ñònh, söï taùc ñoäng
qua laïi, söï chuyeån hoùa laãn nhau giöõa caùc söï vaät hay giöõa caùc maët, caùc yeáu toá cuûa söï
vaät, hieän töôïng trong theá giôùi.
Thöù nhaát, chuû nghóa duy vaät bieän chöùng coi theá giôùi laø moät chænh theå thoáng nhaát.
Caùc hieän töôïng, söï vaät vaø quaù trình caáu thaønh theá giôùi ñoù vöøa taùch bieät nhau, vöøa coù
söï lieân heä qua laïi nhau, lieân heä, thaâm nhaäp vaø chuyeån hoùa laãn nhau.
Thöù hai, chuû nghóa duy vaät bieän chöùng khaúng ñònh söï taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc
söï vaät, hieän töôïng laø do tính thoáng nhaát vaät chaát cuûa theá giôùi. Cho duø theá giôùi coù ña
daïng, phöùc taïp nhö theá naøo thì cuõng chæ laø nhöõng daïng toàn taïi khaùc nhau cuûa theá giôùi
vaät chaát.
2.2. Caùc tính chaát cuûa moái lieân heä
Moái lieân heä cuûa caùc söï vaät hieän töôïng laø khaùch quan, laø voán coù cuûa söï vaät, hieän
töôïng. Khoâng ai coù theå phaù boû vaø chi phoái moái caùc moái lieân heä cuûa caùc söï vaät hieän
töôïng. Thoâng qua caùc moái lieân heä con ngöôøi coù theå phaùt hieän quy luaät, nguyeân lyù cuûa
theá giôùi khaùch quan.
Moái lieân heä cuûa söï vaät hieän töôïng laø phoå bieán. Tính phoå bieán ñöôïc theå hieän ôû choã
laø taát caû moïi söï vaät ñeàu coù moái lieân heä vôùi söï vaät hieän töôïng khaùc, khoâng coù söï vaät
hieän töôïng naøo naèm ngoaøi moái lieân heä; moái lieân heä ñöôïc bieåu hieän döôùi nhieàu hình
thöùc khaùc nhau, tuøy theo trình ñoä keát caáu vaät chaát nhaát ñònh. Nhöõng hình thöùc lieân heä
rieâng reõ cuï theå, cuï theå ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc cuï theå nghieân cöùu. Pheùp bieän chöùng
nghieân cöùu moái lieân heä chung nhaát, khaùi quaùt nhaát.
Moái lieân heä cuûa caùc söï vaät hieän töôïng laø ña daïng, phong phuù. Trong moät söï vaät
coù raát nhieàu moái lieân heä chöù khoâng chæ coù moät moái lieân heä. Nhöng tuøy theo nhöõng
ñieàu kieän, hoaøn caûnh cuï theå caùc moái lieân heä töông öùng cuûa chuùng giöõ vai troø quyeát
ñònh. Coøn söï phaân chia töøng loaïi moái lieân heä chæ coù tính töông ñoái nhöng söï phaân chia
ñoù laø raát caàn thieát vì moãi loaïi coù vò trí, vai troø xaùc ñònh trong söï vaän ñoäng vaø phaùt
trieån. Tính phöùc taïp cuûa moái lieân heä phoå bieán ñöôïc theå hieän ôû moái lieân heä beân trong,
moái lieân heä beân ngoaøi; moái lieân heä chuû yeáu moái lieân heä thöù yeáu; moái lieân heä tröïc
tieáp hay moái lieân heä giaùn tieáp... Caùc moái lieân heä treân cuûa söï vaät, hieän töôïng phuï
thuoäc vaøo töøng giai ñoaïn khaùc nhau cuûa quaù trình phaùt trieån cuûa söï vaät.
 37

Toùm laïi, moái lieân heä laø phoå bieán, khaùch quan, ña daïng vaø phöùc taïp theå hieän ôû
taát caû moïi söï vaät vaø hieän töôïng. Moái lieân heä naøy dieãn ra trong töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö
duy cuûa con ngöôøi.
2.3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän cuûa nguyeân lyù veà moái lieân heä phoå bieán
Töø nguyeân lyù veà moái lieân heä phoå bieán cho ta quan ñieåm toaøn dieän trong nhaän
thöùc vaø trong hoaït ñoäng thöïc tieãn, traùnh quan ñieåm phieán dieän, moät chieàu.
Quan ñieåm toaøn dieän ñoøi hoûi nhaän thöùc söï vaät, chuùng ta phaøi xem xeùt noù: (1)
trong moái lieân heä qua laïi giöõa caùc boä phaän, caùc yeáu toá, caùc thuoäc tính khaùc nhau cuûa
chính söï vaät noù; (2) trong moái quan heä giöõa söï vaät ñoù vôùi söï vaät khaùc.
Quan ñieåm toaøn dieän trong nhaän thöùc ñoøi hoûi chuùng ta phaûi ñi töø tri thöùc nhieàu
maët, nhieàu moái lieân heä cuûa söï vaät ñeán choã khaùi quaùt ñeå ruùt ra caùi baûn chaát chi phoái
söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa söï vaät ñoù. Nhö vaäy quan ñieåm toaøn dieän khoâng ñoàng nhaát
vôùi quan ñieåm daøn traûi maø noù ñoøi hoûi phaûi laøm noåi baät caùi cô baûn, caùi quan troïng
nhaát cuûa söï vaät hay hieän töôïng ñoù.
Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn, quan ñieåm toaøn dieän coøn yeâu caàu chuùng ta phaûi bieát
söû duïng ñoàng boä nhieàu bieän phaùp, nhieàu phöông tieän khaùc nhau ñeå taùc ñoäng nhaèm
thay ñoåi nhöõng lieân heä töông öùng. Vì theá, trong hoaït ñoäng thöïc tieãn chuùng ta phaûi keát
hôïp chính saùch “daøn ñeàu” vaø “chính saùch coù troïng ñieåm”.
Caàn chuù yù raèng moät söï vaät bao giôø cuõng toàn taïi trong moät khoâng gian, thôøi gian
cuï theå. Do vaäy, quan ñieåm toaøn dieän coøn ñoøi hoûi chuùng ta phaûi coù quan ñieåm lòch söû
cuï theå. Vaän duïng quan ñieåm lòch söû – cuï theå vaøo vieäc xem xeùt vaø giaûi quyeát caùc vaán
ñeà do thöïc tieãn ñaët ra ñoøi hoûi chuùng ta phaûi chuù yù ñuùng möùc tôùi hoaøn caûnh lòch söû –
cuï theå ñaõ laøm phaùt sinh veà vaán ñeà ñoù, tôùi söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa noù. Khi xem xeùt
moät quan ñieåm, moät luaän thuyeát cuõng phaûi ñaët noù trong moái quan heä nhö vaäy.
3. Nguyeân lyù veà söï phaùt trieån
3.1. Khaùi nieäm phaùt trieån
Chuû nghóa duy vaät bieän chöùng khaúng ñònh: “phaùt trieån laø moät hình thöùc cuûa vaän
ñoäng, noù khaùi quaùt quaù trình vaän ñoäng tieán leân töø thaáp ñeán cao, töø ñôn giaûn ñeán phöùc
taïp, töø keùm hoaøn thieän ñeán hoaøn thieän hôn”.
3.2. Tính chaát cuûa söï phaùt trieån
Söï phaùt trieån laø khaùch quan. Phaùt trieån laø tieán trình khaùch quan, khoâng phuï thuoäc
vaøo yù muoán chuû quan, nguyeän voïng, yù chí, yù thöùc cuûa con ngöôøi. Duø con ngöôøi coù
muoán hay khoâng muoán, söï vaät vaãn luoân phaùt trieån theo khuynh höôùng chung cuûa theá
giôùi vaät chaát. Nguyeân nhaân cuûa phaùt trieån laø quaù trình thay ñoåi veà löôïng daãn ñeán söï
thay ñoåi veà chaát, laø quaù trình dieãn ra theo ñöôøng xoaùy oác; do maâu thuaãn naèm ngay
trong baûn thaân söï vaät quy ñònh vaø do quaù trình phuû ñònh cuûa phuû ñònh.
Söï phaùt trieån laø phoå bieán. Tính phoå bieán cuûa söï phaùt trieån ñöôïc hieàu laø noù dieãn
ra ôû moïi lónh vöïc: töï nieân, xaõ hoäi vaø tö duy cuûa con ngöôøi. Trong giôùi voá cô, söï phaùt
trieån theå hieän quaù trình töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp. Trong giôùi höõu sinh, söï phaùt trieån
bieåu hieän ôû vieäc taêng cöôøng khaû naêng thích nghi cuûa cô theå tröôùc söï bieán ñoåi cuûa moâi
 38

tröôøng, töø chöa hoaøn thieän ñeán hoaøn thieän hôn. Trong xaõ hoäi, söï phaùt trieån bieåu hieän
ôû naêng löïc chinh phuïc töï nhieân, caûi taïo xaõ hoäi ñeå tieán tôùi möùc ñoä ngaøy caøng cao trong
söï nghieäp giaûi phoùng con ngöôøi. Trong tö duy, söï phaùt trieån bieåu hieän ôû khaû naêng
nhaän thöùc ngaøy caøng saâu saéc, ñaày ñuû, ñuùng ñaén hôn ñoái vôùi hieän thöïc töï nhieân vaø xaõ
hoäi.
Söï phaùt trieån laø ña daïng, phong phuù. Vì moãi söï vaät, hieän töôïng toàn taïi trong
khoâng gian, thôøi gian khaùc nhau, phaùt trieån khaùc nhau. Ñoàng thôøi phaùt trieån coøn chòu
söï taùc ñoäng boûi ñieàu kieän, yeáu toá khaùc nhau. Noù coù theå thuùc ñaåy hoaëc kìm haõm söï
phaùt trieån, ñoâi khi coù theå laøm thay ñoåi chieàu höôùng phaùt trieån, thaäm chí laøm cho söï
vaät thuït luøi. Söï phaùt trieån laø hieän töôïng dieãn ra khoâng ngöøng trong töï nhieân, xaõ hoäi
vaø tö duy cuûa con ngöôøi. neáu xeùt trong töøng tröôøng hôïp cuï theå, coù söï vaät ñi leân, thaäm
chí coù söï vaät ñi xuoáng. Song neáu xeùt caû moät quaù trình vôùi khoâng gian roäng vaø thôøi
gian daøi thì khuynh höôùng chung cuûa moïi söï vaät laø ñi leân.
3.3. YÙ nghóa cuûa nguyeân lyù
Töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy naèm trong quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån khoâng
ngöøng vì theá, chuùng ta caàn phaûi coù quan ñieåm phaùt trieån, khaéc phuïc tö töôûng baøo thuû,
trì treä. Ñieàu ñoù coù nghóa laø khi xem xem xeùt söï vaät vaø hieän töôïng phaûi ñaët noù trong
söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån, phaûi phaùt hieän ra xu höôùng bieán ñoåi, chuyeån hoùa cuûa
chuùng. Quan ñieåm phaùt trieån khoâng chæ thaáy söï vaät laø caùi ñang coù maø phaûi naém
khuynh höôùng phaùt trieån töông lai cuûa noù.
Söï phaùt trieån ñöôïc dieãn ra trong caû moät quaù trình bieän chöùng ñaày maâu thuaãn.
Quan ñieåm phaùt trieån ñöôïc vaän duïng vaøo quaù trình nhaän thöùc cuõng ñoøi hoûi chuùng ta
phaûi thaáy roõ tính quanh co, phöùc taïp cuûa quaù trình phaùt trieån laø moät hieän töôïng phoå
bieán. Thieáu quan ñieåm nhö vaäy, ngöôøi ta deã rôi vaøo nhöõng bi quan, giao ñoäng khi gaëp
nhöõng khoù khaên traéc trôû trong ñôøi soáng xaõ hoäi.

Chöông VI
NHÖÕNG CAËP PHAÏM TRUØ CÔ BAÛN CUÛA
PHEÙP BIEÄN CHÖÙNG DUY VAÄT

1.Khaùi nieäm phaïm truø

1.1. Ñònh nghóa
Phaïm truø laø nhöõng khaùi nieäm chung nhaát, phaûn naùnh nhöõng maët, nhöõng thuoäc
tính, nhöõng moái lieân heä cô baûn, phoå bieán cuûa caùc söï vaät, hieän töôïng thuoäc lónh vöïc
hieän thöïc.
Moãi moät ngaønh khoa hoïc coù nhöõng khaùi nieäm rieâng, coøn pheùp bieän chöùng duy
vaät nghieân cöùu nghieân cöùu nhöõng phaïm truø chung nhaát, phaûn aùnh nhöõng maët, nhöõng
thuoäc tính, nhöõng moái lieân heä cô baûn vaø phoå bieán cuûa toaøn boä theá giôùi hieän thöïc.
1.2. Ñaëc ñieåm vaø tính chaát cuûa phaïm truø
 39

Phaïm truø ñöôïc hình thaønh trong quaù trình nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn,
phaïm truø laø nhöõng naác thang cuûa quaù trình nhaän thöùc.
Hình thöùc toàn taïi cuûa phaïm truø laø chuû quan nhöng noäi dung cuûa noù mang tính
khaùch quan, bò theá giôùi khaùch quan quy ñònh. Phaïm truø ñöôïc hình thaønh baèng co
ñöôøng khaùi quaùt hoùa, tröøu töôïng hoùa, nhöõng moái lieân heä voán coù beân trong baûn thaân
söï vaät.
2. Phaïm truø caùi chung vaø caùi rieâng
2.1. Khaùi nieäm
Caùi rieâng laø moät phaïm truø duøng ñeå chæ moät söï vaät, moät hieän töôïng, moät quaù trình
rieâng leû nhaát ñònh.
Caùi chung laø moät phaïm truø duøng ñeå chæ nhöõng maët, nhöõng thuoäc tính chung
khoâng nhöõng coù ôû moät keát caáu vaät chaát nhaát ñònh, maø coøn ñöôïc laäp laïi ôû nhieàu söï vaät,
hieän töôïng hay quaù trình rieâng leû.
Nhö vaäy, baát kyø söï vaät naøo cuõng coù caùi chung vaø caùi rieâng, hai maët naøy ñeàu toàn
taïi khaùch quan.
2. Moái quan heä bieän chöùng giöõa caùi chung vaø caùi rieâng
Caùi chung chæ toàn taïi trong caùi rieâng, thoâng qua caùi rieâng môùi bieåu hieän söï toàn
taïi cuûa mình. Ñieàu naøy coù nghóa laø caùi chung khoâng toàn taïi thuaàn tuùy beân ngoaøi caùi
rieâng.
Caùi rieâng chæ toàn taïi trong moái lieân heä vôùi caùi chung. Ñieàu naøy coù nghóa laø
khoâng coù caùi rieâng naøo toàn taïi tuyeät ñoái ñoäc laäp, maø caùi rieâng chæ toàn taïi trong moái
lieân heä vôùi caùi chung.
Caùi rieâng laø caùi toaøn boä, phong phuù hôn caùi chung. Caùi rieâng phong phuù hôn caùi
chung, bôûi vì ngoaøi nhöõng ñaëc ñieåm gia nhaäp vaøo caùi chung, caùi rieâng coøn coù nhöõng
ñaëc ñieåm rieâng bieät maø chæ rieâng noù coù.
Caùi chung laø caùi boä phaän nhöng chuùng saâu saéc vaø baûn chaát hôn caùi rieâng. Caùi
chung laø caùi saâu saéc hôn caùi rieâng, bôûi vì noù phaûn aùnh nhöõng maët, nhöõng thuoäc tính,
nhöõng moái lieân heä beân trong, taát nhieân oån ñònh phoå bieán toàn taïi trong caùi rieâng cuøng
loaïi. Vì vaäy, caùi chung laø caùi gaén lieàn vôùi caùi baûn chaát, quy ñònh phöông höôùng toàn
taïi vaø phaùt trieån cuûa söï vaät.
Trong nhöõng tröôøng hôïp nhaát ñònh, caùi ñôn nhaát coù theå chuyeån hoùa thaønh caùi
chung vaø ngöôïc laïi. Söï chuyeån hoùa cuûa caùi ñôn nhaát thaønh caùi chung laø bieåu hieän cuûa
söï phaùt trieån ñi leân, caùi môùi ra ñôøi thay theá caùi cuõ. Söï chuyeån hoùa cuûa caùi chung
thaønh caùi ñôn nhaát laø bieåu hieän cuûa quaù trình caùi cuõ, caùi loãi thôøi.
Theá giôùi luoân vaän ñoäng, phaùt trieån nhöng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi tuøy thuoäc vaøo
moãi giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh, vì theá phaïm truø cuõng thay ñoåi tuyø theo söï nhaän thöùc
cuûa moãi con ngöôøi.
Chuù yù: Caùi ñôn nhaát laø ñeå chæ nhöõng neùt, nhöõng maët, nhöõng ñaëc ñieåm... chæ coù
moät söï vaät vaø hieän töôïng naøo ñoù maø khoâng laëp laïi ôû söï vaät hieän töôïng khaùc.
 40

3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän

Neáu caùi chung laø caùi saâu saéc, caùi baûn chaát chi phoái moïi caùi rieâng thì trong nhaän
thöùc vaø hoaït ñoäng nhaän thöùc, chuùng ta phaûi bieát phaùt hieän ra caùi chung, vaän duïng caùi
chung ñeå caûi taïo caùi rieâng. Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn neáu khoâng bieát nhöõng nguyeân
lyù chung, phoå bieán seõ rôi vaøo tình traïng moø maãm, muø quaùng. Muoán phaùt hieän ra caùi
chung caàn phaùt xuaát töø caùi rieâng.
Caùi chung chæ laø moät boä phaän cuûa caùi rieâng, neân baát cöù caùi chung naøo khi aùp
duïng vaøo töøng tröôøng hôïp rieâng cuõng caàn ñöôïc caù bieät hoùa. Neáu khoâng chuù yù ñeán söï
caù bieät hoùa ñoù, ñem aùp duïng nguyeân xi caùi chung thì seõ rôi vaøo beänh daäp khuoân, giaùo
ñieàu. Ngöôïc laïi neáu xem thöôøng caùi chung tuyeät ñoái hoùa caùi rieâng seõ rôi vaøo beänh
cuïc boä ñòa phöông chuû nghóa.
III. Nguyeân nhaân vaø keát quaû
1. Khaùi nieäm
Nguyeân nhaân laø söï taùc ñoäng laãn nhau giöõa caùc maët, caùc yeáu toá, caùc thuoäc tính
trong moät söï vaät hoaëc giöõa caùc söï vaät vôùi nhau gaây ra bieán ñoåi nhaát ñònh.
Keát quaû laø nhöõng bieán ñoåi xuaát hieän do taùc ñoäng laãn nhau giöõa caùc maët, caùc yeáu
toá, caùc thuoäc tính beân trong moät söï vaät hoaëc giöõa caùc söï vaät vôùi nhau.
2. Moái quan heä bieän chöùng giöõa nguyeân nhaân vaø keát quaû
Moái lieân heä nhaân quaû mang tính khaùch quan, taát yeáu vaø phoå bieán: moái lieân heä
nhaân quaû toàn taïi moät caùch khaùch quan, khoâng tuøy thuoäc vaøo vieäc ta coù theå nhaän thöùc
ñöôïc hay laø khoâng, khoâng tuøy thuoäc vaøo vieäc tieân ñoaùn veà hieän töôïng naøy hay hieän
töôïng khaùc; tính taát yeáu theå hieän ôû moät nguyeân nhaân nhaát ñònh trong nhöõng hoaøn
caûnh nhaát ñònh chæ coù theå gaây ra keát quaû nhaát ñònh, ñoù laø tính taát yeáu. Tính taát yeáu
cuûa moái lieân heä nhaân quaû ñöôïc bieåu hieän nhö sau: neáu caùc nguyeân nhaân caøng ít khaùc
nhau thì nhöõng keát quaû do chuùng gaây neân caøng ít khaùc nhau baáy nhieâu; Tính phoå bieán
ôû taát caû moïi söï vaät hieän töôïng trong töï nhieân vaø trong xaõ hoäi ñeàu ñöôïc gaây neân
nhöõng nguyeân nhaân nhaát ñònh. Khoâng coù hieän töôïng naøo maø khoâng coù nguyeân nhaân.
Chæ coù ñieàu laø nguyeân nhaân aáy ñöôïc phaùt hieän hay chöa ñöôïc phaùt hieän.
Nguyeân nhaân laø caùi sinh ra keát quaû, neân nguyeân nhaân luoân coù tröôùc keát quaû.
Coøn keát quaû bao giôø cuõng xuaát hieän sau khi nguyeân nhaân ñaõ xuaát hieän.
Moät nguyeân nhaân coù theå gaây neân nhieàu keát quaû khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo hoaøn
caûnh cuï theå. Ngöôïc laïi moät keát quaû coù theå coù nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau mang
laïi.
Neáu caùc nguyeân nhaân khaùc nhau taùc ñoäng leân söï vaät theo cuøng moät höôùng thì
chuùng seõ gaây neân thì chuùng seõ gaây neân aûnh höôûng cuøng chieàu vôùi söï hình thaønh keát
quaû. Ngöôïc laïi, neáu caùc nguyeân nhaân khaùc nhau taùc ñoäng leân söï vaät theo höôùng khaùc
nhau thì chuùng seõ laøm suy yeáu, thaäm chí hoaøn toaøn trieät tieâu taùc duïng laãn nhau.
Trong söï vaän ñoäng cuûa vaät chaát, khoâng moät nguyeân nhaân naøo ñöôïc coi laø
nguyeân nhaân ñaàu tieân vaø khoâng moät keát quaû naøo goïi laø keát quaû cuoái cuøng. Trong moái
 41

lieân heä naøy söï vaät, hieän töôïng naøo ñoù ñöôïc coi laø nguyeân nhaân song trong moái quan
heä khaùc laø keát quaû.
Coù theå phaân caùc nguyeân nhaân ra thaønh: nguyeân nhaân chuû yeáu vaø nguyeân nhaân
thöù yeáu, nguyeân nhaân beân trong vaø nguyeân nhaân beân ngoaøi, nguyeân nhaân khaùch quan
vaø nguyeân nhaân chuû quan.
3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän
Moái lieân heä nhaân quaû laø taát yeáu, khaùch quan, phoå bieán neân khoâng coù söï vaät naøo
laø khoâng coù nguyeân nhaân, chæ coù nhöõng nguyeân nhaân chöa ñöôïc khaùm phaù. Vì theá
nhieäm vuï cuûa nhaän thöùc noùi chung, nhaän thöùc khoa hoïc noùi rieâng, chính laø ñi tìm
nhöõng nguyeân nhaân chöa ñöôïc phaùt hieän ñeå coù theå hieåu ñuùng hieän töôïng.
Moät söï vaät, hieän töôïng coù theå coù nhieàu nguyeân nhaân sinh ra. Nhöõng nguyeân
nhaân coù vò trí khaùc nhau trong vieäc hình thaønh keát quaû. Vì vaäy trong nhaän thöùc vaø
hoaït ñoäng thöïc tieãn, chuùng ta caàn phaân loaïi caùc nguyeân nhaân, ñoàng thôøi naém ñöôïc
caùc nguyeân nhaân cuøng chieàu ñeå taïo ra söùc maïnh toång hôïp vaø haïn cheá nguyeân nhaân
nghòch chieàu.
Muoán tìm hieåu nguyeân nhaân phaûi xuaát phaùt töø theá giôùi khaùch quan. Khi nhaän
thöùc ñöôïc nguyeân nhaân, quan heä nhaân quaû laø taát yeáu, ta phaûi döïa vaøo moái quan heä
nhaân quaû maø haønh ñoäng. Ñaåy nhanh bieán ñoåi cuûa hieän töôïng xaõ hoäi caàn laøm cho caùc
nguyeân nhaân chuû quan taùc ñoäng cuøng chieàu vôùi chieàu vaän ñoäng cuûa moái quan heä
nhaân quaû khaùch quan.
Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn, chuùng ta caàn phaân loaïi caùc nguyeân nhaân: nguyeân
nhaân beân trong, nguyeân nhaân beân ngoaøi... ñeå taïo ra söùc maïnh toång hôïp vaø haïn cheá
nhöõng nguyeân nhaân ngöôïc chieàu. Muoán cho söï vaät xuaát hieän caàn taïo ra nguyeân nhaân
vaø ñieàu kieän cho noù phaùt huy taùc duïng. Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn phaûi döïa vaøo
nguyeân nhaân beân trong vaø nguyeân nhaân chuû yeáu.
IV. Taát nhieân vaø ngaãu nhieân
1. Khaùi nieäm
Taát nhieân laø caùi do nhöõng nguyeân nhaân cô baûn beân trong cuûa söï vaät, hieän töôïng
quyeát ñònh vaø trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh phaûi xaûy ra nhö theá chöù khoâng theå
khaùc.
Ngaãu nhieân laø caùi khoâng do moái lieân baûn chaát, beân trong quyeát ñònh maø do
nhöõng hoaøn caûnh ngaãu hôïp cuûa nhöõng hoaøn caûnh beân ngoaøi quyeát quyeát ñònh. Do ñoù,
noù coù theå xuaát hieän hoaëc khoâng xuaát hieän, noù coù theå xuaát hieän theá naøy hoaëc xuaát
hieän theá khaùc.
2. Moái lieân heä bieän chöùng giöõa taát nhieân vaø ngaãu nhieân
Caùi ngaãu nhieân vaø taát nhieân ñeàu toàn taïi khaùch quan ñoäc laäp vôùi yù thöùc cuûa con
ngöôøi. Trong söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa söï vaät thì caùi ngaãu nhieân vaø taát nhieân ñeàu
coù vai troø nhaát ñònh. Neáu taát nhieân coù vai troø chi phoái söï phaùt trieån cuûa söï vaät, thì caùi
ngaãu nhieân coù coù aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån cuûa söï vaät aáy, coù theå laøm cho söï vaät aáy
coù theå dieãn ra nhanh hay chaäm.
 42

Taát nhieân vaø ngaãu nhieân ñeàu toàn taïi trong söï thoáng nhaát höõu cô. Söï thoáng nhaát
höõu cô ñoù theå hieän ôû choã caùi taát nhieân bao giôø cuõng vaïch ñöôøng ñi cho mình qua
xuyeân qua voâ soá caùi ngaãu nhieân, coøn caùi ngaãu nhieân laø hình thöùc bieåu hieän cuûa caùi
taát nhieân, boå sung cho caùi taát nhieân. Ñieàu ñoù coù nghóa laø caùi taát nhieân bao giôø cuõng laø
khuynh höôùng cuûa söï phaùt trieån, nhöng khuynh höôùng ñoù bao giôø cuõng boäc loä mình
thoâng qua caùi ngaãu nhieân naøo ñoù so vôùi vôùi chieàu höôùng chung. Baûn thaân caùi taát
nhieân aáy chæ coù theå ñöôïc bieåu hieän thoâng qua nhöõng caùi ngaãu nhieân. Coøn nhöõng gì ta
thaáy laø ngaãu nhieân ñaõ bao haøm caùi taát nhieân.
Moái quan heä giöõa caùi taát nhieân vaø ngaãu nhieân chæ laø caùi töông ñoái. Taát nhieân vaø
ngaãu nhieân thöôøng xuyeân thay ñoåi, phaùt trieån vaø trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh,
chuùng chuyeån hoùa laãn nhau, taát nhieân bieán thaønh caùi ngaãu nhieân vaø ngaãu nhieân trôû
thaønh caùi taát nhieân.
3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän
Taát nhieân laø caùi phaûi xaûy ra nhö theá chöù khoâng theå khaùc, coøn ngaãu nhieân laø caùi
coù theå xaûy ra theá naøy hoaëc theá khaùc. Vì vaäy, trong hoaït ñoäng thöïc tieãn ta phaûi bieát
döïa vaøo caùi taát nhieân chöù khoâng theå döïa vaøo caùi ngaãu nhieân.
Caùi ngaãu nhieân coù aûnh höôûng ñeán quaù trình phaùt trieån cuûa söï vaät, ñoâi khi laøm
cho quaù trình phaùt trieån bình thöôøng cuûa söï vaät ñoät ngoät bieán ñoåi. Vì vaäy, trong hoaït
ñoäng thöïc tieãn caàn coù phöông aùn haønh ñoäng döï phoøng cho caùc tröôøng hôïp ngaãu nhieân
baát ngôø xuaát hieän, môùi traùnh ñöôïc nhöõng yeáu toá bò ñoäng trong hoaït ñoäng thöïc tieãn.
Caùi taát nhieân bao giôø cuõng bieåu loä ra thoâng qua caùi ngaãu nhieân vaø vaïch ñöôøng ñi
cuûa mình qua voâ soá caùi ngaãu nhieân. Vì vaäy ta chæ coù theå nhaän thöùc ñöôïc caùi taát nhieân
qua voâ soá caùi ngaãu nhieân.
V. Noäi dung hình thöùc
1. Khaùi nieäm
Noäi dung laø toång hôïp taát caû nhöõng maët, nhöõng yeáu toá, nhöõng quaù trình taïo neân
söï vaät.
Hình thöùc laø phöông thöùc toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa söï vaät aáy, laø heä thoáng caùc moái
lieân heä töông ñoái beàn vöõng giöõa caùc yeáu toá cuûa noù.
2. Moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc
Moái quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc laø khaùch quan, phoå bieán. Khoâng coù moät
hình thöùc naøo laïi khoâng chöùa moät noäi dung nhaát ñònh vaø khoâng coù moät noäi dung naøo
laïi khoâng toàn taïi trong moät hình thöùc nhaát ñònh. Vì hình thöùc vaø noäi dung gaén keát vôùi
nhau moät caùch chaët cheõ.
Moái lieân heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc laø ña daïng, phöùc taïp. Tính phöùc taïp cuûa
moãi quan heä giöõa noäi dung vaø hình thöùc theå hieän ôû choã: cuøng moät noäi dung trong tình
hình phaùp trieån khaùc nhau coù theå coù nhieàu hình thöùc khaùc nhau vaø ngöôïc laïi; cuøng
moät hình thöùc coù theå theå hieän nhöõng noäi dung khaùc khaùc nhau.
Trong quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät, noäi dung coù khuynh höôùng
chuû ñaïo laø bieán ñoåi coøn hình thöùc coù khuynh höôùng chuû ñaïo laø oån ñònh. Söï bieán ñoåi,
 43

phaùt trieån cuûa söï vaät bao giôø cuõng laø söï bieán ñoåi, phaùt trieån cuûa noäi dung. Coøn hình
thöùc cuõng bieán ñoåi nhöng bieán ñoåi chaäm hôn so vôùi söï bieán ñoåi cuûa noäi dung. Khi noäi
dung bieán ñoåi thì hình thöùc phaûi bieán ñoåi theo cho phuø hôïp vôùi noäi dung môùi.
Noäi dung giöõ vai troø quyeát ñònh hình thöùc nhöng hình thöùc cuõng coù tính ñoäc laäp
nhaát ñònh vaø taùc ñoäng trôû laïi noäi dung.
3.YÙ nghóa phöông phaùp luaän
Noäi dung vaø hình thöùc luoân gaén boù vôùi nhau thì trong cuoäc soáng caàn phaûi traùnh
caû hai thaùi cöïc: tuyeät ñoái hoùa hình thöùc, xem thöôøng noäi dung; tuyeät ñoái hoùa noäi
dung, xem thöôøng hình thöùc.
Moät noäi dung coù nhieàu hình thöùc vaø moät hình thöùc chöùa nhieàu noäi dung khaùc
nhau. Vì vaäy, trong hoaït ñoäng thöïc tieãn caàn söû duïng moät caùch saùng taïo moïi hình thöùc
coù theå ñeå phuïc vuï coù hieäu quaû nhaát ñònh theo yeâu caàu cuûa hoaït ñoäng thöïc tieãn.
Noäi dung quyeát ñònh hình thöùc, khi nhaän thöùc phaûi caên cöù vaøo noäi dung vaø hoaït
ñoäng thöïc tieãn thì caàn taùc ñoäng laøm thay ñoåi noäi dung. Hình thöùc taùc ñoäng ngöôïc trôû
laïi noäi dung cho neân trong hoaït ñoäng thöïc tieãn caàn quan taâm theo doõi moái quan heä
giöõa noäi dung vaø hình thöùc ñeå kòp thôøi can thieäp laøm cho hình thöùc phuø hôïp vôùi noäi
dung.
VI. Baûn chaát vaø hieän töôïng
1. Khaùi nieäm
Baûn chaát laø toång hôïp taát caû nhöõng maët, nhöõng moái lieân heä taát nhieân töông ñoái oån
ñònh ôû beân trong söï vaät, quy ñònh söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät.
Hieän töôïng laø söï bieåu hieän cuûa nhöõng maët, nhöõng moái lieân heä aáy ra beân ngoaøi.
2. Moái quan heä bieän chöùng giöõa baûn chaát vaø hieän töôïng
Baûn chaát vaø hieän töôïng thoáng nhaát vôùi nhau. Söï thoáng nhaát ñoù tröôùc heát ñöôïc
theå hieän ôû choã baûn chaát bao giôø cuõng boäc loä ra qua hieän töôïng, coøn hieän töôïng bao
giôø cuõng laø söï bieåu hieän cuûa baûn chaát. Baûn chaát vaø hieän töôïng veà cô baûn laø phuø hôïp
nhau.
Trong söï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa söï vaät thì khi baûn chaát thay ñoåi thì hieän töôïng
bieåu hieän bieåu hieän cuûa noù cuõng thay ñoåi theo. Khi baûn chaát bieán maát thì hieän töôïng
bieåu hieän cuûa noù cuõng maát ñi.
Baûn chaát vaø hieän töôïng thoáng nhaát bieän chöùng vôùi nhau. Söï thoáng nhaát giöõa baûn
chaát vôùi hieän töôïng laø moät söï thoáng nhaát giöõa maâu thuaãn. Tính maâu thuaãn ñoù ñöôïc
theå hieän ôû choã: söï ñoái laäp giöõa caùi beân trong vaø caùi beân ngoaøi; caùi töông ñoái oån ñònh
vaø caùi thöôøng xuyeân bieán ñoåi. Baûn chaát phaûn aùnh caùi chung, caùi saâu xa, caùi beân trong
cuûa söï vaät. Hieän töôïng phaûn aùnh caùi rieâng, caùi bieåu hieän ra beân ngoaøi. Baûn chaát
töông ñoái oån ñònh, bieán ñoåi chaäm, coøn hieän töôïng khoâng oån ñònh, noù luoân bieán ñoåi
nhanh hôn so vôùi baûn chaát.
Söï thoáng nhaát bieän chöùng giöõa baûn chaát vaø hieän töôïng laø raát phong phuù. Baûn
chaát boäc loä qua hieän töôïng, hieän töôïng laø boäc loä cuûa baûn chaát nhöng nhieàu khi bieåu
hieän döôùi daïng hình thöùc ñaõ caûi bieán, nhieàu khi xuyeân taïc baûn chaát.
 44

3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän

Baûn chaát laø caùi taát nhieân, töông ñoái oån ñònh, quy ñònh söï vaän ñoäng, phaùt trieån
cuûa söï vaät, coøn hieän töôïng laø bieåu hieän cuûa baûn chaát ra beân ngoaøi laø caùi khoâng oån
ñònh, caùi bieán ñoåi nhanh choùng hôn so vôùi baûn chaát, neân trong nhaän thöùc khoâng ñöôïc
döøng ôû hieän töôïng maø phaûi ñi saâu vaøo baûn chaát. Trong hoaït ñoäng thöïc tieãn phaûi döïa
vaøo baûn chaát chöù khoâng döïa vaøo hieän töôïng.
Trong nhaän thöùc vaø trong hoaït ñoäng thöïc tieãn phaûi naém baét ñöôïc baûn chaát vaø
döïa vaøo baûn chaát, nhaän thöùc khoa hoïc phaûi vaïch ra ñöôïc caùi baûn chaát ñoù. Tìm hieåu
baûn chaát phaûi thoâng qua hieän töôïng.
Hieän töôïng bieåu hieän döôùi daïng ñaõ bò caûi bieán, nhieàu khi xuyeân taïc baûn chaát
neân khi nhaän thöùc phaûi xem xeùt nhieàu hieän töôïng khaùc nhau, nhieàu goùc ñoä khaùc
nhau. Nhöng cuøng moät luùc khoâng theå xem xeùt heát taát caû caùc hieän töôïng, maø phaûi öu
tieân cho vieäc xem xeùt hieän töôïng ñieån hình.
VI. Khaû naêng vaø hieän thöïc
1. Khaùi nieäm
Khaû naêng laø caùi hieän chöa coù, chöa tôùi nhöng seõ tôùi, seõ coù khi coù caùc ñieàu kieän
thích hôïp. Hieän thöïc laø nhöõng gì hieän coù, hieän ñang toàn taïi thöïc söï.
Taát caû moïi khaû naêng ñeàu toàn taïi thöïc söï, do hieän thöïc saûn sinh ra, ñeàu hình
thaønh vaø lôùn leân ôû ngay trong baûn thaân hieän thöïc. Nhöõng khaû naêng naêng naøy coù saün
trong baûn thaân söï vaät, do söï vaät sinh ra. Khaû naêng bao giôø cuõng laø khaû naêng thöïc teá.
Coù khaû naêng hình thaønh töø caùi taát nhieân coù khaû naêng hình thaønh töø caùi ngaãu nhieân.
Khaû naêng taát nhieân laïi ñöôïc phaân thaønh khaû naêng gaàn hay khaû naêng xa.
2. Moái quan heä bieän chöùng giöõa khaû naêng vaø hieän thöïc
Khaû naêng vaø hieän thöïc coù moái quan heä vôùi nhau, hieän thöïc ñöôïc chuaån bò bôûi
khaû naêng, coøn khaû naêng höôùng tôùi bieán thaønh hieän thöïc.
Moái quan heä giöõa khaû naêng vaø hieän thöïc dieãn ra nhö sau: khaû naêng bieán thaønh
hieän thöïc vaø hieän thöïc naûy sinh ra nhöõng khaû naêng môùi. Khaû naêng môùi laïi coù ñieàu
kieän thích hôïp ñeå trôû thaønh hieän thöïc.
Moät söï vaät coù theå coù toàn taïi moät soá khaû naêng chöù khoâng phaûi chæ coù moät khaû
naêng. Ngoaøi moät soá khaû naêng voán coù cuûa söï vaät trong nhöõng ñieàu kieän ñaõ coù, khi coù
theâm ñieàu kieän môùi boå sung thì söï vaät seõ xuaát hieän theâm nhöõng khaû naêng môùi.
Khaû naêng naøo ñoù bieán thaønh hieän thöïc caàn raát nhieàu ñieàu kieän. Taäp hôïp ñoù goïi
laø ñieàu kieän caàn vaø ñuû neáu coù noù thì khaû naêng nhaát ñònh seõ bieán thaønh hieän thöïc.
Trong töï nhieân khoâng phaûi moïi khaû naêng ñeàu bieán thaønh hieän thöïc baèng “con ñöôøng
töï nhieân”, “con ñöôøng töï nhieân vaø coù söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi” vaø “khoâng coù söï
tham gia cuûa con ngöôøi thì khoâng thaønh hieän thöïc”.
Trong xaõ hoäi khaû naêng thaønh hieän thöïc ñoøi hoûi coù söï hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa
con ngöôøi. Khaû naêng naøy khoâng khi naøo töï noù bieán thaønh hieän thöïc neáu khoâng coù söï
tham gia cuûa con ngöôøi.
 45

Hoaït ñoäng coù yù thöùc cuûa con ngöôøi trong ñôøi soáng xaõ hoäi coù vai troø heát söùc to
lôùn trong vieäc bieán khaû naêng thaønh hieän thöïc. Noù coù theå ñaåy nhanh hoaëc kìm haõm
quaù trình bieán ñoåi khaû naêng thaønh hieän thöïc, coù theå ñieàu khieån cho khaû naêng phaùt
trieån theo höôùng naøy hay höôùng khaùc baèng caùch taïo ra nhöõng ñieàu kieän thích öùng.
3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän
Khaû naêng vaø hieän thöïc coù moái quan heä vôùi nhau, vì vaäy trong nhaän thöùc vaø hoaït
ñoäng thöïc tieãn phaûi naém vöõng quan ñieåm naøy. Hieän thöïc laø caùi toàn taïi thöïc, coøn khaû
naêng caùi hieän chöa coù neân trong hoaït ñoäng thöïc tieãn caàn döïa vaøo hieän thöïc chöù
khoâng döïa vaøo khaû naêng. Khaû naêng bieåu hieän khuynh höôùng phaùt trieån cuûa söï vaät
trong töông lai, vì vaäy ta phaûi tính ñeán caùc khaû naêng coù theå ñeå ñöa ra nhöõng chuû
tröông, keá hoaïch haønh ñoäng cho ñuùng.
Söï vaät chöùa ñöïng nhieàu khaû naêng khaùc nhau, cho neân trong hoaït ñoäng thöïc tieãn
caàn tính ñeán moïi khaû naêng, töø ñoù döï kieán caùc phöông aùn haønh ñoäng thích öùng cho
töøng tröôøng hôïp coù theå xaûy ra thì môùi coù theå chuû ñoäng trong moïi tröôøng hôïp.
Khaû naêng thaønh hieän thöïc khi coù ñuû ñieàu kieän caàn thieát neân chæ caàn taïo cho noù
caùc ñieàu kieän. Trong xaõ hoäi, khaû naêng bieán thaønh hieän thöïc caàn coù söï tham gia cuûa
con ngöôøi, vì vaäy caàn taïo moïi ñieàu kieän caàn thieát ñeå nhaân toá con ngöôøi coù theå tham
gia tích cöïc vaøo quaù trình bieán ñoåi hoaëc ngaên caûn söï bieán ñoåi khaû naêng thaønh hieän
thöïc.

Chöông VII

NHÖÕNG QUY LUAÄT CÔ BAÛN

CUÛA PHEÙP BIEÄN CHÖÙNG DUY VAÄT

I. Quy luaät laø gì?

1. Ñònh nghóa
Quy luaät laø moái lieân heä baûn chaát, taát nhieân, phoå bieán vaø ñöôïc laäp ñi laäp laïi giöõa
caùc maët, caùc yeáu toá, caùc thuoäc tính trong moät söï vaät hay giöõa caùc söï vaät vôùi nhau.
Quy luaät laø quy luaät khaùch quan voán coù ôû theá giôùi vaät chaát. Noù khoâng do ai sinh
ra vaø khoâng ai coù theå xoùa boû noù ñöôïc. Con ngöôøi chæ coù theå nhaän thöùc vaø vaän duïng
noù vaøo ñôøi soáng.
2. Phaân loaïi quy luaät
Vieäc phaân loaïi quy luaät döïa vaøo tính phoå bieán vaø lónh vöïc taùc ñoäng. Caên cöù vaøo
tính phoå bieán, caùc quy luaät ñöôïc chia: quy luaät rieâng, quy luaät chung vaø quy luaät phoå
bieán (quy luaät chung nhaát).
Caên cöù vaøo lónh vöïc taùc ñoäng, caùc quy luaät ñöôïc phaân thaønh ba nhoùm: quy luaät
cuûa töï nhieân, quy luaät xaõ hoäi vaø quy luaät cuûa tö duy.
Pheùp bieän chöùng nghieân cöùu nhöõng quy luaät phoå bieán taùc ñoäng trong taát caû caùc
lónh vöïc cuûa töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy. Pheùp bieän chöùng duy vaät coù ba quy luaät cô
 46

baûn: quy luaät chuyeån hoùa töø nhöõng thay ñoåi veà löôïng thaønh nhöõng thay ñoåi veà chaát
vaø ngöôïc laïi, quy luaät naøy cho bieát caùch thöùc cuûa söï phaùt trieån; quy luaät thoáng nhaát
vaø ñaàu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp laøm saùng toû nguoàn goác cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt
trieån; quy luaät phuû ñònh cuûa phuû ñònh cho bieát khuynh höôùng cuûa quaù trình phaùt trieån.
II. Quy luaät thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp
1. Noäi dung quy luaät ñöôïc laø roõ thoâng qua moät soá phaïm truø sau: “maët ñoái laäp” vaø
“söï maâu thuaãn”.
Khi nghieân cöùu baát cöù moät söï vaät, hieän töôïng chuùng ta thaáy chuùng ñöôïc taïo
thaønh töø nhieàu boä phaän, nhieàu maët nhieàu yeáu toá, nhieàu thuoäc tính khaùc nhau. Trong
caùc yeáu toá caáu thaønh söï vaät khoâng chæ coù caùc yeáu toá khaùc nhau maø noù coøn ñoái laäp vôùi
nhau. Khaùi nieäm “maët ñoái laäp” trong quy luaät maâu thuaãn laø söï khaùi quaùt nhöõng maët,
nhöõng thuoäc tính coù khuynh höôùng traùi ngöôïc nhau naèm trong moät chænh theå laøm neân
söï vaät hieän töôïng. Söï toàn taïi caùc maët ñoái laäp laø hieän töôïng khaùch quan vaø phoå bieán.
Hai maët ñoái laäp naøy naèm trong moät chænh theå coù lieân heä khaêng khít laãn nhau nhöng
laïi taùc ñoäng qua laïi laãn nhau taïo thaønh maãu thuaãn.
Maâu thuaãn laø moät chænh theå, trong ñoù hai maët ñoái laäp vöøa thoáng nhaát vôùi nhau,
vöøa ñaáu tranh vôùi nhau.
Söï thoáng nhaát cuûa caùc maët ñoái laäp laø söï nöông töïa vaøo nhau, ñoøi hoûi coù nhau cuûa
hai maët ñoái laäp, hai maët ñoái laäp lieân heä nhau raøng buoäc nhau vaø quy ñònh laãn nhau,
maët naøy laáy maët kia laøm tieàn ñeà toàn taïi cho mình.
Ñaáu tranh cuûa hai maët ñoái laäp laø caùc maët ñoái laäp baøi tröø nhau, phuû ñònh nhau. Söï
baøi tröø, phuû ñònh laãn nhau cuûa hai maët ñoái laäp chæ laø moät trong nhöõng hình thöùc ñaáu
tranh cuûa hai maët ñoái laäp.
Maâu thuaãn laø hieän töôïng khaùch quan, phoå bieán. Maâu thuaãn trong moïi söï vaät vaø
hieän töôïng cuûa giôùi töï nhieân, ñôøi soáng xaõ hoäi vaø tö duy. Maâu thuaãn toàn taïi phoå bieán ôû
taát phoå bieán ôû taát caû söï vaät, hieän töôïng vaø trong suoát quaù trình phaùt trieån cuûa chuùng.
Maâu thuaãn naøy maát ñi thì maâu thuaãn khaùc hình thaønh.
Tính chaát ñaáu tranh cuûa hai maët ñoái laäp raát ña daïng, noù tuyø thuoäc vaøo tính chaát,
moái quan heä, phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän dieãn ra cuoäc ñaáu tranh giöõa caùc maët ñoái laäp.
Söï thoáng nhaát hai maët ñoái laäp laø töông ñoái, söï ñaáu tranh cuûa hai maët ñoái laäp laø tuyeät
ñoái.
Söï ñaáu tranh cuûa hai maët ñoái laäp laø moät quaù trình phöùc taïp. Quaù trình aáy coù theå
chia töøng giai ñoaïn, moãi giai ñoaïn laïi coù ñaëc ñieåm rieâng. Khi môùi xuaát hieän, maâu
thuaãn thöôøng bieåu hieän ôû söï khaùc nhau cuûa hai maët. Song khoâng phaûi baát cöù hia maët
khaùc nhau naøo cuõng laø maâu thuaãn, chæ coù hai maët khaùc nhau naøo lieân heä höõu cô vôùi
nhau naèm trong moät chænh theå coù khuynh höôùng phaùt trieån traùi ngöôïc nhau thì môùi
hình thaønh maâu thuaãn. Trong quaù trình phaùt trieån cuûa maâu thuaãn, söï khaùc nhau ñoù
bieán thaønh söï ñoái laäp. Khi hai maët ñoái laäp cuûa maâu thuaãn xung ñoät nhau gay gaét, neáu
coù ñieàu kieän chín muoài thì hai maët ñoái laäp seõ chuyeån hoùa laãn nhau, maâu thuaãn ñöôïc
giaûi quyeát. Keát quaû laø söï thoáng nhaát cuûa hai maët ñoái laäp cuõ bò phaù huûy, söï thoáng nhaát
 47

cuûa hai maët ñoái laäp môùi ñöôïc hình thaønh cuøng vôùi maâu thuaãn môùi. maâu thuaãn naøy laïi
trieån khai, phaùt trieån vaø laïi ñöôïc giaûi quyeát laøm cho söï vaät môùi luoân phaùt trieån thay
theá söï vaät cuõ.
Söï thoáng nhaát vaø ñaáu tranh cuûa caùc maët ñoái laäp khoâng taùch rôøi nhau, trong quaù
trình toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa söï vaät. Söï thoáng nhaát gaén lieàn vôùi söï ñöùng im, oån ñònh
taïm thôøi cuûa söï vaät. Söï ñaáu tranh gaén lieàn vôùi söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån. Söï thoáng
nhaát laø töông ñoái, söï ñaáu tranh laø tuyeät ñoái. Vì theá ñaáu tranh cuûa hai maët ñoái laäp laø
nguoàn goác, ñoäng löïc beân trong cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån.
3. Moät soá loaïi maâu thuaãn
a. Maâu thuaãn beân trong vaø maâu thuaãn beân ngoaøi
Maâu thuaãn beân trong laø maâu thuaãn naèm ngay trong baûn thaân söï vaät; laø maâu
thuaãn coù söï taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc maët, caùc khuynh höôùng ñoái laäp beân trong cuûa
moät söï vaät. Maâu thuaãn beân ngoaøi laø maâu thuaãn giöõa caùc söï vaät vaø hieän töôïng vôùi
nhau; laø maâu thuaãn dieãn ra trong moái lieân heä giöõa söï vaät naøy vôùi söï vaät khaùc.
Vieäc phaân chia loaïi maâu thuaãn naøy chuõng chæ coù yù nghóa töông ñoái, vì tuøy theo
moái quan heä cuï theå maø trong tröôøng hôïp naøy laø maâu thuaãn beân trong nhöng trong
tröôøng hôïp khaùc ñoù laïi laø maâu thuaãn beân ngoaøi. Söï phaân bieät naøy laø caàn thieát, vì moãi
loaïi maâu thuaãn coù vò trí, vai troø rieâng trong söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät.
Maâu thuaãn beân trong laø nhaân toá quyeát ñònh vaø maâu thuaãn beân ngoaøi chæ aûnh höôûng
ñeán söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät.
b. Maâu thuaãn cô baûn vaø khoâng cô baûn
Maâu thuaãn cô baûn laø maâu thuaãn quyeát ñònh baûn chaát chaát vaø söï phaùt trieån trong
suoát giai ñoaïn toàn taïi cuûa söï vaät. Maâu thuaãn khoâng cô baûn laø maâu thuaãn ñaëc tröng cho
moät phöông dieän naøo ñoù cuûa söï vaät, noù aûnh höôûng ñeán moät maët naøo ñoù cuûa söï vaät.
Vieäc phaân tích maâu thuaãn coù yù nghóa raát quan troïng vì xaùc ñònh ñöôïc maâu thuaãn
co baûn môùi xaùc ñònh ñöôïc chieán löôïc ñuùng ñaén.
c. Maâu thuaãn chuû yeáu vaø maâu thuaãn thöù yeáu
Maâu thuaãn chuû yeáu laø maâu thuaãn noåi leân haøng ñaàu ôû moät giai ñoaïn phaùt trieån
nhaát ñònh cuûa söï vaät. Maâu thuaãn thöù yeáu laø maâu thuaãn khoâng ñoùng vai troø quyeát ñònh
ôû giai ñoaïn ñoù.
Vieäc phaân loaïi maâu thuaãn naøy chæ coù yù nghóa töông ñoái, vì trong ñieàu kieän naøy
laø chuû yeáu, trong ñieàu kieän khaùc laø thöù yeáu. Maâu thuaãn chuû yeáu laø hình thöùc bieåu
hieän cuûa maâu thuaãn cô baûn ôû töøng giai ñoaïn.
Vieäc tìm hieåu maâu thuaãn chuû yeáu vaø thöù yeáu trong töøng thôøi kyø laø raát quan troïng
ñeå xaùc ñònh coâng vieäc tröôùng maét, ñeà ra nhieäm vuï trung taâm caàn giaûi quyeát vaø ñöa ra
saùch löôïng kòp thôøi.
d. Maâu thuaãn ñoái khaùng vaø khoâng ñoái khaùng
Maâu thuaãn ñoái khaùng laø maâu thuaãn giöõa nhöõng giai caáp, nhöõng taäp ñoaøn ngöôøi,
nhöõng xu höôùng xaõ hoäi coù lôïi ích ñoái laäp nhau. Maâu thuaãn khoâng ñoái khaùng laø maâu
 48

thuaãn giöõa nhöõng löïc löôïng, khuynh höôùng xaõ hoäi maø lôïi ích cô baûn khoâng ñoái laäp
nhau. Hai loaïi maâu thuaãn naøy chæ toàn taïi trong xaõ hoäi coù ñoái khaùng giai caâp.
Maâu thuaãn ñoái khaùng ñoøi hoûi phaûi ñöôïc giaûi quyeát baèng baïo löïc caùch maïng, coøn
maâu thuaãn khoâng ñoái khaùng ñöôïc giaûi quyeát baèng phöông phaùp giaùo duïc, thuyeát
phuïc, pheâ bình vaø töï pheâ bình.
4. YÙ nghóa phöông phaùp luaän
Maâu thuaãn laø moät hieän töôïng khaùch quan vaø phoå bieán, cuõng laø nguoàn goác ñoäng
löïc cuûa söï vaän ñoäng cuûa söï phaùt trieån vì vaäy, ñoøi hoûi trong nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng
thöïc tieãn chuùng ta phaûi thöøa nhaän taát caû caùc söï vaät hieän töôïng ñeàu coù maâu thuaãn vaø
tìm ra maâu thuaãn.
Maâu thuaãn laø quaù trình khaùch quan, phoå bieán, ña daïng phöùc taïp. Vì vaäy trong
nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng ta phaûi bieát phaân tích cuï theå vaø tìm caùch giaûi quyeát töøng loaïi
maâu thuaãn. Söï vaät khaùc nhau, ñieàu kieän, quaù trình, giai ñoaïn, ñaëc ñieåm khaùc nhau thì
phaûi giaûi quyeát töøng loaïi maâu thuaãn khaùc nhau.
Phaûi thöïc hieän giaûi quyeát maâu thuaãn baèng con ñöôøng ñaáu tranh giöõa caùc maët ñoái
laäp, khoâng ñöôïc ñeàu hoøa maâu thuaãn. Maâu thuaãn phaûi ñöôïc giaûi quyeát trong ñieàu kieän
ñaõ chín muoài vaø quyeát taâm thöïc hieän giaûi quyeát maâu thuaãn.
III. Quy luaät chuyeån hoùa töø nhöõng thay ñoåi veà löôïng thaønh nhöõng thay ñoåi veà
chaát vaø ngöôïc laïi
1. Ñònh nghóa veà khaùi nieäm chaát vaø löôïng
Chaát laø tính quy ñònh voán coù cuûa söï vaät vaø hieän töôïng, laø söï thoáng nhaát höõu cô
cuûa caùc thuoäc tính laøm cho noù laø noù, noù khoâng phaûi laø caùi khaùc.
Ñeå nhaän thöùc ñöôïc chaát vôùi tö caùch laø toång hôïp caùc thuoäc tính cuûa noù vì vaäy caàn
phaûi ñaët noù trong caùc quan heä khaùc. Moät söï vaät coù nhieàu thuoäc tính, thuoäc tính naøo laø
cô baûn nhaát cuûa söï vaät thì ñoù laø chaát cuûa söï vaät. Trong quaù trình phaùt trieån, bieán ñoåi
cuûa söï vaät chæ khi naøo thuoäc tính cô baûn thay ñoåi thì chaát cuûa söï vaät thay ñoåi.
Löôïng laø tính quy ñònh voán coù cuûa söï vaät, hieän töôïng bieåu hieän veà soá löôïng, quy
moâ, trình ñoä, nhòp ñieäu cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät.
Trong thöïc teá löôïng coù theå xaùc ñònh ñöôïc bôûi nhöõng ñôn vò nhö: cao, daøi, thaáp,
naëng nheï,… song coù nhöõng tính quy ñònh veà löôïng chæ coù theå bieåu hieän döôùi daïng tröøu
töôïng vaø khaùi quaùt. Söï phaân chaát vaø löôïng chæ coù yù nghóa töông ñoái, tuøy theo moái
quan heä maø noù laø chaát hay laø löôïng.
2. Moái quan heä giöõa söï thay ñoåi veà löôïng daãn ñeán söï thay ñoåi veà chaát vaø ngöôïc laïi
Baát kyø moät söï vaät, hieän tuôïng naøo cuõng ñeàu coù söï thoáng nhaát giöõa chaát vaø
löôïng. Trong quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån, chaát vaø löôïng luoân coù söï bieán ñoåi.
Löôïng thöôøng coù xu höôùng laø bieán ñoåi, chaát coù tính töông ñoái oån ñònh hôn. Söï thay
ñoåi cuûa löôïng vaø chaát coù quan heä thoáng nhaát vôùi nhau. Söï thoáng nhaát giöõa chaát vaø
löôïng ôû moät ñoä nhaát ñònh.
Ñoä laø söï thoáng nhaát giöõa chaát vaø löôïng, noù laø khoaûng giôùi haïn maø trong ñoù, söï
thay ñoåi veà löôïng chöa laøm thay ñoåi veà chaát.
 49

Söï vaän ñoäng vaø bieán ñoåi cuûa söï vaät bao giôø cuõng baét ñaàu töø söï thay ñoåi veà löôïng
so vôùi chaát. Quaù trình bieán ñoåi löôïng coù theå dieãn ra theo höôùng taêng daàn hoaëc giaûm
daân. Khi löôïng thay ñoåi vöôït ñieåm nuùt thì daãn ñeán söï thay ñoåi veà chaát.
Ñieåm nuùt laø thôøi ñieåm maø taïi ñoù söï thay ñoåi veà löôïng ñaõ ñuû laøm thay ñoåi veà chaát
cuûa söï vaät. Baát kyø chaát vaø löôïng thoáng nhaát vôùi nhau bôûi moät ñoä nhaát ñònh vaø bò giôùi
haïn bôûi hai ñieåm nuùt.
Sö thay ñoåi veà chaát ñöôïc goïi laø böôùc nhaûy. Böôùc nhaûy laø söï chuyeån hoùa veà chaát
do söï thay ñoåi veà löôïng. Böôùc nhaûy coù caùc hình thöùc:
Xeùt döôùi goùc ñoä quy moâ ta coù: böôùc nhaûy toaøn boä vaø böôùc nhaûy cuïc boä.
Xeùt veà nhòp ñoä ta coù: böôùc nhaûy ñoät bieán vaø böôùc nhaûy daàn daàn.
Quaù trình thöïc hieän böôùc nhaûy laø heát söùc ña daïng, phöùc taïp vì noù tuøy thuoäc vaøo
töøng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa söï vaät. Moät söï vaät naøo ñoù trong ñieàu kieän cuï theå naøo ñoù
laø ñuû veà löôïng nhöng trong ñieàu kieän khaùc laø chöa ñuû veà löôïng.
Thöïc hieän böôùc nhaûy chaát môùi ra ñôøi. Chaát môùi ra ñôøi laïi hình thaønh löôïng môùi,
löôïng môùi laïi bieán ñoåi ñeán ñieåm nuùt môùi, laïi xaûy ra böôùc nhaûy môùi vaø cöù nhö theá laøm
cho söï vaät môùi luoân xuaát hieän.
Chaát môùi ra ñôøi taùc ñoäng ngöôïc trôû laïi löôïng laøm cho noù bieán ñoåi . Chaát môùi coù
theå laøm thay ñoåi coù theå laøm thay ñoåi quy moâ toàn taïi cuûa söï vaät, laøm thay ñoåi nhòp
ñieäu cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät.
Quy luaät löôïng chaát laø quy luaät quy luaät taùc ñoäng bieän chöùng giöõa chaát vaø löôïng,
nhöõng thay ñoåi veà löôïng daãn ñeán thay ñoåi veà chaát vaø ngöôïc laïi. Söï bieán ñoåi ñoù laøm
cho chaát môùi xuaát hieän, chaát môùi laïi tieáp tuïc tích luõy veà löôïng laøm cho söï vaät phaùt
trieån khoâng ngöøng. Quy luaät naøy dieãn ra trong töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö duy cuûa con
ngöôøi.
3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän
Nghieân cöùu quy luaät löôïng chaát cho ta trong nhaän thöùc vaø trong hoaït ñoäng thöïc
tieãn traùnh tö töôûng noùng voäi “taû khuynh” maø phaûi bieát tích luõy ñuû veà löôïng laø yeâu
caàu khaùch quan cuûa söï phaùt trieån veà chaát. Vì vaäy, noù coù vai troø khaùc phuïc beänh chuû
quan, oùng voäi, duy yù chí, ñoát chaùy giai ñoaïn.
Nghieân cöùu quy luaät löôïng chaát coøn khaéc phuïc tö töôûng baûo thuû “höõu khuynh”
thöôøng bieåu hieän ôû choã khoâng giaùm thöïc hieän böôùc nhaûy, yû laïi, ñôïi leänh khi löôïng ñaõ
ñeán ñieåm nuùt.
Khi tích luõy ñuû veà löôïng, ta phaûi coù thaùi ñoä khaùch quan khoa hoïc vaø quyeát taâm
thöïc hieän böôùc nhaûy. Thöïc hieän böôùc nhaûy trong ñôøi soáng xaõ hoäi phuï thuoäc vaøo ñieàu
kieän khaùch quan vaø nhaân toá chuû quan. Yeáu toá khaùch quan ñoøi hoûi phaûi bieát tích luõy
veà löôïng ñeå laøm thay ñoåi veà chaát. Yeáu toá chuû quan ñoøi hoûi phaûi xaùc ñònh ñöôïc quy
moâ vaø nhòp ñieäu, böôùc nhaûy moät caùch khoa hoïc, coù quyeát taâm thöïc hieän böôùc nhaûy,
khi ñieàu kieän chín muoài phaûi chuû ñoäng naém baét thôøi cô, thöïc hieän kòp thôøi böôùc nhaûy
khi ñieàu kieän cho pheùp.
 50

IV. Quy luaät phuû ñònh cuûa phuû ñònh

1. Khaùi nieäm veà phuû ñònh vaø phuû ñònh bieän chöùng
Moät daïng naøo ñoù cuûa vaät chaát ñöôïc sinh ra vaø bò thay theá bôûi moät daïng khaùc,
trieát hoïc goïi söï thay theá ñoù laø söï phuû ñònh. Söï phuû ñònh laø söï thay theá söï vaät naøy baèng
söï vaät khaùc trong quaù trình vaän ñoäng vaø phaùt trieån. Söï phuû ñònh coù hai quan ñieåm
khaùc nhau: phuû ñònh sieâu hình vaø phuû ñònh bieän chöùng.
Phuû ñònh sieâu hình laø phuû ñònh saïch trôn, do nguyeân nhaân beân ngoaøi gaây ra, coù
khoâng coù tính keá thöøa, khoâng taïo tieàn ñeà cuûa söï phaùt trieån.
Phuû ñònh bieän chöùng laø phuû ñònh caùi môùi ra ñôøi thay theá caùi cuõ naèm ngay trong
baûn thaân söï vaät. Nhö vaäy, söï phuû ñònh bieän chöùng coù nhöõng ñaëc ñieåm sau: tính khaùch
quan vaø tính keá thöøa. Pheùp bieän chöùng duy vaät nghieân cöùu söï phuû ñònh bieän chöùng.
2. Quaù trình phuû ñònh bieän chöùng
Trong söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät thì söï phuû ñònh bieän chöùng laø voâ taän,
caùi môùi phuû ñònh caùi cuõ nhöng roài caùi môùi laïi trôû neân cuõ vaø bò caùi môùi sau phuû ñònh.
Sö phuû ñònh cuûa söï vaät qua nhöõng laàn phuû ñònh nhö vaäy, taïo ra khuynh höôùng phaùt
trieån taát yeáu laø ñi töø thaát tôùi cao moät caùch voâ taän.
Haït luùa Caây luùa Haït luùa
Moãi laàn phuû ñònh laø keát quaû cuûa söï ñaáu tranh chuyeån hoaù laãn nhau cuûa caùc maët
ñoái laäp trong baûn thaân söï vaät, ñoù laø ñaáu tranh giöõa caùi khaúng ñònhg vaø caùi phuû ñònh.
Phuû ñònh vôùi tö caùch laø toång hôïp taát caû nhöõng yeáu toá tích cöïc ñaõ ñöôïc phaùt trieån töø
tröôùc trong caùi khaúng ñònh ban ñaàu vaø caû trong caùi phuû ñònh tieáp theo. Vì theá noäi
dung cuûa caùi môùi toaøn dieän hôn, phong phuù hôn caùi khaúng ñònh ban ñaàu vaø caùi phuû
ñònh laàn thöù nhaát.
Söï phuû ñònh cuûa phuû ñònh laø giai ñoaïn keát thuùc cuûa moät chu kyø cuûa söï phaùt trieån,
ñoàng thôùi laïi laø ñieåm xuaát phaùt cuûa moät chu kyø tieáp theo. Phuû ñònh cuûa phuû ñònh khaùi
quaùt tính taát yeáu ñi leân cuûa söï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa söï vaät. Söï phaùt trieån ñi leân ñoù
khoâng dieãn ra theo ñöôøng thaúng maø theo ñöôøng “xoaùy oác”. Hình aûnh ñöôøng xoaùy oác
dieãn taû söï roõ raøng tính chaát bieän chöùng cuûa söï phaùt trieån, noùi leân tính keá thöøa tính laäp
laïi, tính tieán leân cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån. Moãi voøng xoaùy oác theå hieän tính voâ
taän cuûa söï phaùt trieån töø thaáp tôùi cao.
Caùi môùi ra ñôøi laø söï phuû ñònh coù tính keá thöøa, coù söï choïn loïc, giöõ laïi nhöõng yeáu
toá thích hôïp ñeå chuyeån sang caùi môùi, noù gaït boû nhöõng maët tieâu cöïc, laïc haäu gaây caûn
trôû cho söï phaùt trieån. Phuû ñònh bieän chöùng laø quaù trình töï ñaøo thaûi, töï saøng loïc.
Söï vaät vaø hieän töôïng trong theá giôùi khaùch quan heát söùc ña daïng vaø phong phuù,
do ñoù caàn phaân tích cuï theå caùc böôùc phuû ñònh cuûa töøng söï vaät hieän töôïng. Coù söï vaät,
hieän töôïng traûi qua hia laàn phuû ñònh thì hoaøn thaønh chu kyø cuûa söï phaùt trieån nhöng coù
cuõng coù nhöõng söï vaät, hieän töôïng phaûi qua ba, boán… môùi hoaøn thaønh chu kyø phaùt
trieån.
3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän
 51

Quy luaät phuû ñònh cuûa phuû ñònh giuùp ta hieåu bieát ñuùng ñaén veà xu höôùng cuûa söï
phaùt trieån. Quaù trình phaùt trieån cuûa söï vaät vaø hieän töôïng khoâng dieãn ra theo ñöôøng
thaúng maø noù dieãn ra theo con ñöôøng quanh co phöùc taïp.
Quy luaät phuû ñònh cuûa phuû ñònh giuùp chuùng ta bieát töông ñoái veà ñaày ñuû caùi môùi.
caùi môùi ra ñôøi laø phuø hôïp vôùi quy luaät phaùt trieån cuûa söï vaät, noù luoân bieåu hieän qua
caùc giai ñoaïn cao hôn veà chaát. Trong töï nhieân caùi môùi phaùt trieån moät caùch töï phaùt.
Trong xaõ hoäi, caùi môùi xuaát hieän gaén moät caùch töï phaùt. Trong xaõ hoäi, caùi môùi gaén lieàn
vôùi söï nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi.
Caùi môùi laø caùi phuø hôïp vôùi quy luaät, laø caùi taát thaéng. Vì vaäy, caàn phaûi coù thaùi ñoä
ñaáu tranh cho caùi môùi, uûng hoä caùi môùi, choáng laïi caùi cuõ, caùi loã thôøi kìm haõm söï phaùt
trieån. Trong ñôøi soáng xaõ hoäi caàn uûng hoäc caùi môùi, taïo ñieàu kieän cho söï phaùt trieån cuûa
caùi môùi, bieát keá thöøa, choïn loïc nhöõng yeáu toá tích cöïc vaø hôïp lyù ôû caùi cuõ.
Qua vieäc nghieân cöùu quy luaät, ta thaáy ñöôïc vai troø quyeát ñònh cuûa nguyeân nhaân
beân trong, naêng löïc beân trong, vì theá, ñoái vôùi caù nhaân vaø xaõ hoäi phaûi phaùt huy baèng
chính naêng löïc cuûa baûn thaân, khoâng chôø ñôïi bôûi nhöõng yeáu toá beân ngoaøi. Ta phaûi
thöøa nhaän tính taát yeáu cuûa quaù trình töï ñaøo thaûi, töï saøng loïc trong töï nhieân cuõng nhö
xaõ hoäi.

Chöông VIII
LYÙ LUAÄN NHAÄN THÖÙC

I. Baûn chaát cuûa nhaän thöùc

1. Quan nieäm veà nhaän thöùc cuûa caùc traøo löu trieát hoïc tröôùc Maùc
Nhaän thöùc laø gì? Con ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc ñöôïc theá giôùi hay khoâng? Ñaõ
coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau nhö: chuû nghóa duy taâm khaùch quan, chuû nghóa duy
taâm chuû quan, thuyeát baát khaû tri, thuyeát hoaøi nghi, thuyeát khaû tri.
Chuû nghóa duy vaät tröôùc Maùc thöøa nhaän con ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc ñöôïc
theá giôùi vaø coi nhaän thöùc laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan vaøo boä oùc con ngöôøi.
Nhöng hoï laïi chöa thaáy vai troø cuûa thöïc tieãn ñoái vôùi nhaän thöùc.
2. Quan nieäm veà baûn chaát nhaän thöùc cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng
Moät cuoäc caùch maïng trong lyù luaän nhaän thöùc ñöôïc thöïc hieän vôùi söï ra ñôøi cuûa
chuû nghóa duy vaät bieän chöùng. Vaán ñeà nhaän thöùc cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng
coù boán nguyeân taéc sau:
Thöù nhaát, thöøa nhaän theá giôùi vaät chaát toàn taïi khaùch quan, ôû ngoaøi con ngöôøi, ñoäc
laäp vôùi caûm giaùc, tö duy vaø yù thöùc cuûa con ngöôøi.
Thöù hai, thöøa nhaän khaû naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi. Veà nguyeân taéc khoâng coù
gì laø khoâng theå bieát. Chæ coù nhöõng caùi chöa bieát nhöng söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc,
cuûa kyõ thuaät vaø thöïc thieãn con ngöôøi seõ bieát. Coi nhaän thöùc laø söï phaûn aùnh hieän thöïc
khaùch quan vaøo ñaàu oùc con ngöôøi, laø hoaït ñoäng tìm hieåu khaùch theå cuûa chuû theå.
 52

Thöùc ba, nhaän thöùc khoâng phaûi laø quaù trình thuï ñoäng giaûn ñôn maø laø moät quaù
trình bieän chöùng tích cöïc, saùng taïo. Nhaän thöùc ñöôïc dieãn ra theo con ñöôøng töø tröïc
quan sinh ñoäng ñeán tö duy tröøu töôïng vaø töø tö duy tröøu töôïng trôû veà thöïc tieãn. Chính
vì theá, keát quaû nhaän thöùc ñi töø chöa bieát ñeán bieát ít, töø bieát ít ñeán bieát nhieàu, töø chöa
saâu saéc ñeán saâu saéc hôn.
Thöù tö, cô sôû chuû yeáu vaø tröïc tieáp cuûa nhaän thöùc laø thöïc tieãn. Thöïc tieãn laø muïc
ñích cuûa nhaän thöùc, laø tieâu chuaån ñeåm kieåm tra chaân lyù.
Nhaän thöùc laø quaù trình phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan vaøo boä oùc cuûa con ngöôøi.
Nhôø coù nhaän thöùc maø con ngöôøi môùi coù yù thöùc veà theá giôùi. Con ngöôøi laø chuû theå tích
cöïc saùng taïo cuûa nhaän thöùc. Khi nhaän thöùc caùc yeáu toá cuûa chuû theå nhö lôïi ích, taøi naêng,
yù chí, phaåm chaát ñaïo ñöùc ñeàu tham gia vaøo quaù trình nhaän thöùc. Khaùch theå nhaän thöùc
laø moät boä phaän naøo ñoù ñöôïc coi ngöôøi quan taâm höôùng tôùi naém baét, phaûn aùnh noù. Vì
theá, chuû theå nhaän thöùc vaø khaùc theå nhaän thöùc ñeàu mang tính lòch söû xaõ hoäi.
II. Vai troø cuûa thöïc tieãn ñoái vôùi nhaän thöùc
1. Phaïm truø thöïc tieãn
Thöïc tieãn laø nhöõng hoaït ñoäng vaät chaát coù muïc ñích mang tính lòch söû – xaõ hoäi
cuûa con ngöôøi nhaèm caûi taïo töï nhieân vaø xaõ hoäi.
Tröôùc heát, thöïc tieãn laø lao ñoäng saûn xuaát laøm ra cuûa caûi vaät chaát nuoâi soáng con
ngöôøi vaø laøm ñeïp xaõ hoäi. Vì theá, thöïc tieãn laø phöông thöùc toàn taïi cô baûn cuûa con
ngöôøi vaø xaõ hoäi, laø phöông thöùc ñaàu tieân vaø chuû yeáu cuûa moái quan heä giöõa con ngöôøi
vaø theá giôùi.
Thöù hai, thöïc tieãn laø hoaït ñoäng chính trò – xaõ hoäi nhaèm bieán ñoåi caùc quan heä xaõ
hoäi vaø cheá ñoä xaõ hoäi.
Thöù ba, thöïc tieãn laø coøn laø hoaït ñoäng thöïc nghieäm khoa hoïc.
2. Vai troø cuûa thöïc tieãn
Thöïc tieãn vôùi tö caùch laø hoaït ñoäng coù muïc ñích cuûa con ngöôøi. Neân thöïc tieãn coù
vai troø laø cô sôû, ñoäng löïc, muïc ñích cuûa nhaän thöùc. Noù laøm boäc loä nhöõng thuoäc tính,
nhöõng moái lieân heä, nhöõng quy luaät khaùc nhau cuûa theá giôùi vaät chaát, ñem laïi nhöõng tö
lieäu, thoâng tin cho quaù trình nhaän thöùc. Quaù trình aáy ñaõ
Thöïc tieãn laø cô sôû cuûa nhaän thöùc. Vì thöïc tieãn laø ñieåm xuaát phaùt cuûa nhaän thöùc.
Thöïc tieãn ñeà ra nhau caàu nhieäm vuï, caùch thöùc vaø khuynh höôùng vaän ñoäng, phaùt trieån
cuûa nhaän thöùc. Chính nhu caàu cuûa con ngöôøi laø giaûi thích, caûi taïo theá giôùi. Ñieàu ñoù
buoäc con ngöôøi phaûi taùc ñoäng tröïc tieáp vaøo caùc söï vaät, hieän töôïng baèng hoaït ñoäng
thöïc tieãn cuûa mình. Chính hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi laøm cho theá giôùi boäc loä
nhöõng thuoäc tính, nhöõng quy luaät ñeå con ngöôøi nhaän thöùc, cung nhöõng tö lieäu, thoâng
tin cuûa theá giôùi cho quaù trình nhaän thöùc. Töø ñoù, thöïc tieãn giuùp cho con ngöôøi nhaän
thöùc, naém baét ñöôïc baûn chaát, nguyeân lyù, quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa theá giôùi.
Thöïc tieãn laø ñoäng löïc cuûa nhaän thöùc. Qua hoaït ñoäng thöùc tieãn con ngöôøi khoâng
chæ bieán ñoåi töï nhieân, bieán ñoåi xaõ hoäi maø bieán ñoåi baûn thaân mình veà naêng löïc, phaåm
 53

chaát. Nhôø naêng löïc ñoù, con ngöôøi laïi coù ñieàu kieän ñi saâu hôn vaøo theá giôùi, khaùm phaù
nhöõng bí maät cuûa theá giôùi.
Thöïc tieãn laø muïc ñích cuûa nhaän thöùc. Chính thöïc tieãn ñeà ra nhu caàu vaø phöông
höôùng phaùt trieån cuûa nhaän thöùc. Nhaän thöùc nhaèm muïc ñích laø quay laïi chæ ñaïo hoaït
ñoäng thöïc tieãn. Nhaän thöùc phaûi quay veà phuïc vuï thöïc tieãn. Keát quaû nhaän thöùc phaûi
höôùng daãn chæ ñaïo hoaït ñoäng thöïc tieãn. Lyù luaän, khoa hoïc chæ coù yù nghóa khi chuùng
ñöôïc vaän duïng vaøo thöïc tieãn, caûi taïo thöïc tieãn.
Thöïc tieãn coøn laø tieâu chuaån cuûa chaân lyù. Muoán bieát chaân lyù ñöôïc nhaän thöùc ñoù
coù ñuùng hay khoâng? Moät yeâu caàu ñaët ra laø coù giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà cuûa thöïc tieãn
hay khoâng. Quan ñieåm naøy yeâu caàu vieäc nhaän thöùc phaûi xuaát phaùt töø thöïc tieãn, döïa
treân cô sôû thöïc tieãn, ñi saâu vaøo thöïc tieãn. Nghieân cöùu lyù luaän phaûi lieân heä vôùi thöïc
tieãn, hoïc ñi ñoâi vôùi haønh. Neáu xa rôøi thöïc tieãn seõ daãn ñeán sai laàm cuûa beänh chuû quan,
giaùo ñieàu, maùy moùc, beänh quan lieâu.
III. Caùc caáp ñoä cuûa quaù trình nhaän thöùc.
1.Nhaän thöùc caûm tính vaø nhaän thöùc lyù tính
Nhaän thöùc caûm tính vaø nhaän thöùc lyù tính laø hai giai ñoaïn khaùc nhau cuûa cuøng
moät quaù trình nhaän thöùc. Nhaän thöùc caûm tính (tröïc quan sinh ñoäng) laø giai ñoaïn ñaàu
tieân cuûa quaù trình nhaän thöùc. Noù ñöôïc theå hieän döôùi ba hình thöùc laø caûm giaùc, tri giaùc
vaø bieåu töôïng.
Caûm giaùc laø söï phaûn aùnh töøng maët, töøng thuoäc tính beân ngoaøi, rieâng leû söï vaät,
hieän töôïng khi chuùng taùc ñoäng tröïc tieáp vaøo caùc giaùc quan con ngöôøi. Caûm giaùc laø
keát quaû cuûa söï taùc ñoäng cuûa söï vaät vaøo caùc giaùc quan con ngöôøi. caûm giaùc laø nguoàn
goác cuûa söï hieåu bieát.
Tri giaùc laø hình aûnh töông ñoái toaøn dieän veà söï vaät khi. Noù ñang tröïc tieáp taùc ñoäng
vaøo caùc giaùc quan. Coù theå noùi, tri giaùc laø söï toång hôïp nhieàu caûm giaùc, noù ñem laïi hình
aûnh hoaøn chænh hôn veà söï vaät. Tri giaùc naûy sinh treân cô sôû caûm giaùc, laø söï keát hôïp caùc
caûm giaùc laøm cho tri thöùc veà söï vaät töông ñoái ñaày ñuû hôn, phong phuù hôn.
Bieåu töôïng laø hình aûnh cuûa söï vaät ñöôïc giöõ laïi trong trí nhôù. Bieàu töôïng laø hình
thöùc phaûn aùnh cao nhaát vaø phöùc taïp nhaát cuûa giai ñoaïn tröïc quan sinh ñoäng. Söï tieáp
xuùc tröïc tieáp nhieàu laàn seõ ñeå laïi cho chuùng ta hình aûnh aán töôïng veà söï vaät khi söï vaät
khoâng coøn tröôùc maét chuùng ta. Hình aûnh ñoù chính laø bieåu töôïng. Bieåu töôûng hieän ra
khi coù nhöõng taùc nhaân kích thích ñeán trí nhôù cuûa chuùng ta. Hình thöùc cao nhaát cuûa
bieåu töôïng laø töôûng töôïng, söï töôûng töôïng mang tính naêng ñoäng saùng taïo.
Giai ñoaïn nhaän thöùc caûm tính, con ngöôøi chöa phaân bieät ñöôïc caùi gì laø baûn chaát,
taát nhieân… Yeâu caàu cuûa nhaän thöùc laø phaûi ñi saâu vaøo nhaän thöùc caùi baûn chaát, taát yeáu,
beân trong vì chuùng coù vai troø quan troïng trong nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn. Bieåu
töôïng laø hình thöùc trung gian quaù ñoä caàn thieát ñeå chuyeån töø nhaän thöùc caûm tính leân
trình ñoä nhaän thöùc lyù tính.
Nhaän thöùc lyù tính (tö duy tröøu töôïng) laø giai ñoaïn thöù hai cuûa quaù trình nhaän
thöùc. Neáu nhaän thöùc chæ döøng laïi ôû giai ñoaïn nhaän thöùc caûm tính thì chuùng ta khoâng
 54

theå ñi saâu vaøo nghieân cöùu nguyeân lyù, nhöõng quy luaät, baûn chaát cuûa söï vaät, hieän
töôïng. Nhaän thöùc lyù tính laø söï phaûn aùnh khaùi quaùt, giaùn tieáp hieän thöïc khaùc quan, noù
coù theå ñi saâu vaøo baûn chaát, nguyeân lyù, quy luaät cuûa söï vaät hieän töôïng. Nhaän thöùc lyù
tính ñöôïc theå hieän qua caùc hình thöùc nhö: khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän.
Khaùi nieäm laø söï phaûn aùnh nhöõng moái lieân heä, thuoäc tính baûn chaát, phoå bieán cuûa
söï vaät hieän töôïng. Noù ñöôïc hình thaønh töø söï khaùi quaùt hoùa, toång hôïp bieän chöùng caùc
ñaëc ñieåm, thuoäc tính cuûa söï vaät. Khaùi nieäm laø phöông tieän ñeå con ngöôøi tích luõy
thoâng tin, suy nghó vaø trao ñoåi kieán thöùc cho nhau.
Phaùn ñoaùn laø söï lieân keát caùc khaùi nieäm ñeå khaúng ñònh hoaëc phuû ñònh moät thuoäc
tính, moät moái lieân heä naøo ñoù cuûa hieän thöïc khaùc quan. Phaùn ñoaùn laø hình thöùc lieân heä
giöõa caùc khaùi nieäm, phaûn aùnh moái lieân heä giöõa caùc söï vaät, hieän töôïng trong yù thöùc
cuûa con ngöôøi.
Suy luaän laø söï lieân keát nhieàu phaùn ñoaùn tieàn ñeà ñeå ruùt ra moät phaùn ñoaùn môùi
mang tính keát luaän. Nhôø ñoù, con ngöôøi ñi töø nhöõng caùi ñaõ bieát ñeán nhöõng caùi chöa
bieát moät caùch giaùn tieáp vaø nhaän thöùc saâu hôn, ñaày ñuû hôn veà hieän thöïc khaùch quan.
Giöõa nhaän thöùc caûm tính vaø lyù tính coù söï thoáng nhaát bieän chöùng. Theo quan
ñieåm cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng, nhaän thöùc caûm tính vaø nhaän thöùc lyù tính laø
hai giai ñoaïn khaùc nhau nhöng coù vai troø khaùc nhau trong vieäc nhaän thöùc theá giôùi.
Nhaän thöùc caûm tính laø söï phaûn aùnh tröïc tieáp, cuï theå, sinh ñoäng söï vaät, coøn nhaän höùc
lyù tính phaûn aùnh giaùn tieáp, mang tính tröøu töôïng khaùi quaùt. Nhaän thöùc caûm tính laø cô
sôû cuûa nhaän thöùc lyù tính; khoâng coù nhaän thöùc lyù tính thì khoâng theå naém baét ñöôïc baûn
chaát vaø quy luaät cuûa söï vaät.
2. Nhaän thöùc kinh nghieäm vaø nhaän thöùc lyù luaän
Döïa treân caáp ñoä xaâm nhaäp vaøo baûn chaát cuûa ñoái töôïng nhaän thöùc, ta coù theå phaân
chia thaønh nhaän thöùc kinh nghieäm vaø nhaän thöùc lyù luaän.
Nhaän thöùc kinh nghieäm laø quaù trình nhaän thöùc thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn
cuûa con ngöôøi. Nhaän thöùc kinh nghieäm thu nhaän ñöôïc töø quan saùt vaø thí nghieäm. Tri
thöùc kinh nghieäm naûy sinh moät caùch tröïc tieáp töø thöïc tieãn: töø lao ñoäng saûn xuaát, ñaáu
tranh caûi taïo xaõ hoäi vaø thöïc nghieäm khoa hoïc. Tri thöùc kinh nghieäm coù hai loaïi:
Thöù nhaát tri thöùc kinh nghieäm thoâng thöôøng thu ñöôïc töø nhöõng quan saùt haøng
ngaøy trong cuoäc soáng vaø lao ñoäng saûn xuaát.
Thöù hai tri thöùc kinh nghieäm thu nhaän ñöôïc töø thí nghieäm khoa hoïc.
Hai loaïi tri thöùc naøy ngaøy caøng thaâm nhaäp laãn nhau. Tri thöùc kinh nghieäm giôùi
haïn ôû caùc lónh vöïc caùc söï kieän, mieâu taû, phaân loaïi caùc döõ kieän qua quan saùt vaø thí
nghieäm. Tri thöùc kinh nghieäm laø cô sôû ñeå chuùng ta kieåm tra lyù luaän, söûa ñoåi, boå sung lyù
luaän ñaõ coù, toång keát khaùi quaùt thaønh lyù luaän môùi.
Nhaän thöùc lyù luaän laø söï toång keát nhöõng kinh nghieäm cuûa loaøi ngöôøi, laø toång hôïp
nhöõng tri thöùc veà töï nhieân vaø xaõ hoäi maø con ngöôøi ñaõ ñaït ñöôïc trong lòch söû. Lyù luaän
mang tính tröøu töôïng vaø khaùi quaùt quaùt cao neân noù ñem laïi söï hieåu bieát saâu saéc veà
baûn chaát, veà tính quy luaät cuûa caùc söï vaät, hieän töôïng khaùch quan. Do ñoù phaïm vi öùng
 55

duïng cuûa tri thöùc lyù luaän phoå bieán vaø roäng hôn nhieàu so vôùi tri thöùc kinh nghieäm.
Nhôø ñoù lyù luaän coù vai troø laø “kim chæ nam” cho hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi.
Lyù luaän maø thaâm nhaäp vaøo quaàn chuùng thì noù trôû thaønh söùc maïnh vaät chaát. Lyù
luaän coù theå döï kieán ñöôïc töông lai laøm cho hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi trôû neân chuû
ñoäng, töï giaùc, haïn cheá tình traïng moø maãm, töï phaùt. Tuy nhieân, lyù luaän maø xa rôøi thöïc
tieãn vaø trôû thaønh aûo töôûng. Vì vaäy, phaûi coi troïng lyù luaän nhöng khoâng ñöôïc cöôøng
ñieäu lyù luaän, coi thöôøng thöïc tieãn, taùch rôøi khoûi thöïc tieãn. Ñieàu ñoù coù nghóa laø phaûi
quaùn trieät nguyeân taéc thoáng nhaát giöõa lyù luaän vaø thöïc tieãn trong nhaän thöùc khoa hoïc
vaø hoaït ñoäng caùch maïng.
YÙ nghóa phöông phaùp luaän cuûa moái quan heä bieän chöùng giöõa kinh nghieäm vaø lyù
luaän coù vai troø quan troïng trong vieäc ñaáu tranh khaéc phuïc beänh kinh nghieäm chuû
nghóa vaø beänh giaùo ñieàu. Trong cuoäc soáng neáu chæ döøng laïi ôû kinh nghieäm, chæ döïa
vaøo kinh nghieäm, thoûa maõn voán lieáng kinh nghieäm cuûa baûn thaân coi kinh nghieäm laø
taát caû, tuyeät ñoái hoaù kinh nghieäm maø coi nheï lyù luaän, ngaïi hoïc taäp lyù luaän, ít am hieåu
lyù luaän thì maéc vaøo beänh kinh nghieäm chuû nghóa. Maët khaùc, neáu coi troïng lyù luaän,
tuyeät ñoái hoaù lyù luaän, coi thöôøng kinh nghieäm thöïc tieãn, coi lyù luaän laø baát di baát dòch
thì rôi vaøo beänh giaùo ñieàu.

3. Nhaän thöùc thoâng thöôøng vaø nhaän thöùc khoa hoïc

Caên cöù vaøo tính töï phaùt hay tính töï giaùc cuûa baûn chaát nhaân thöùc, ta coù theå chia
thaønh nhaän thöùc thoâng thöôøng vaø nhaän thöùc khoa hoïc.
Nhaän thöùc thoâng thöôøng (nhaän thöùc tieàn khoa hoïc) ñöôïc hình thaønh moät caùch töï
phaùt, tröïc tieáp töø cuoäc soáng haøng ngaøy vaø trong lao ñoäng saûn xuaát. Nhaän thöùc thoâng
thöôøng do yeâu caàu cuûa cuoäc soáng tröïc tieáp haøng ngaøy. Nhaän thöùc thöùc thoâng thöôøng
phaûn aùnh moâi tröôøng töï nhieân, xaõ hoäi gaàn guõi vôùi ñôøi soáng cuûa con ngöôø i. Nhaän thöùc
thoâng thöôøng coù vai troø thöôøng xuyeân vaø phoå bieán, chi phoái moïi hoaït ñoäng cuûa con
ngöôøi. Treân cô sôû nhaän thöùc thoâng thöôøng con ngöôøi hình thaønh theá giôùi quan, nhaân
sinh quan vaø chuaån möïc cuûa cuoäc soáng. Chính nhaän thöùc thoâng thöôøng laø kho taøng ñeå
caùc khoa hoïc cuï theå, trieát hoïc, ngheä thuaät tìm kieám noäi dung cuûa mình.
Nhaän thöùc khoa hoïc ñöôïc hình thaønh moät caùch töï giaùc vaø mang tính tröøu töôïng,
khaùi quaùt ngaøy caøng cao. Nhaän thöùc khoa hoïc höôùng tôùi naém baét caùi quy luaät, caùi baûn
chaát cuûa hieän thöïc vaø ñeán löôït mình, caùc phaïm truø, quy luaät laïi trôû thaønh choã döïa cho
nhaän thöùc khoa hoïc tieáp theo. Nhaän thöùc khoa hoïc phaûi döïa vaøo söï thaät vaø lyù trí. Tri
thöùc khoa hoïc phaûi coù tính heä thoáng vaø tính coù caên cöù. Ñaây laø ñaëc tröng cô baûn nhaát
ñeå phaân bieät nhaän thöùc thoâng thöôøng. Khoa hoïc laø moät heä thoáng chænh theå caùc khaùi
nieäm, phaïm truø, quy luaät coù lieân heä noäi taïi vaø coù tính chaân thöïc. Ñeå moâ taû, nghieân
cöùu khaùch theå nhaän thöùc khoa hoïc khoâng theå söû duïng ngoân ngöõ thoâng thöôøng maø coøn
söû duïng ngoân ngöõ “nhaân taïo”, chuyeân moân hoaù.
Nhaän thöùc khoa hoïc coøn söû duïng moät heä thoáng caùc phöông tieän vaø phöông phaùp
nghieân cöùu chuyeân moân. Ngaøy nay, nhaän thöùc khoa hoïc khoâng theå tieán haønh ñöôïc
 56

neáu thieáu maùy moùc, caùc phöông tieän kyõ thuaät hieän ñaïi nhö kính thieân vaên, kính hieån
vi ñieän töû,... Phöông phaùp chuyeân moân nhö phaân tích vaø toång hôïp; lòch söû vaø logic; heä
thoáng caáu truùc...
Nhö vaäy, nhaän thöùc thoâng thöôøng laø nguoàn chaát lieäu ñeå xaây döïng noäi dung cuûa
caùc khoa hoïc. Nhaän thöùc thoâng thöôøng muoán phaùt trieån thaønh nhaän thöùc khoa hoïc
phaûi coù caùc nhaø khoa hoïc, chuyeân gia coù khaû naêng toång keát nhaän thöùc thoâng thöôøng.
Nhaän thöùc khoa hoïc cuõng ngaøy caøng thaâm nhaäp saâu hôn vaøo nhaän thöùc thoâng thöôøng
laøm cho nhaän thöùc thoâng thöôøng cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi ngaøy caøng cao.
IV. Chaân lyù
1. Khaùi nieäm chaân lyù
Chaân lyù laø tri thöùc phuø hôïp vôùi khaùch theå maø noù phaûn aùnh vaø ñöôïc thöïc tieãn
kieåm nghieäm.
2. Caùc tính chaát cuûa chaân lyù
Chaân lyù mang tính khaùch quan, chaân lyù laø do con con ngöôøi nhaän thöùc nhöng noäi
dung cuûa noù khoâng phuï thuoäc vaøo yù thöùc con ngöôøi.
Chaân lyù mang tính cuï theå, nghóa laø khoâng coù chaân lyù tröøu töôïng, chung chung maø
bao giôø cuõng gaén vôùi nhöõng ñieàu kieän, hoaøn caûnh cuï theå.
Tính tuyeät ñoái vaø töông ñoái cuûa chaân lyù: Chaân lyù töông ñoái laø tri thöùc phaûn aùnh
ñuùng ñaén hieän thöïc khaùch quan nhöng chöa ñaày ñuû, chöa hoaøn thieän, caàn ñöôïc boå
sung, ñieàu chænh trong quaù trình phaùt trieån tieáp theo cuûa nhaän thöùc. Chaân lyù tuyeät ñoái
laø tri thöùc hoaøn toaøn ñaày ñuû, hoaøn chænh veà theá giôùi khaùch quan.
Neáu cöôøng ñieäu hoùa chaân lyù truyeät ñoái, haï thaáp chaân lyù töông ñoái seõ rôi vaøo
quan ñieåm sieâu hình, chuû nghóa giaùo ñieàu, baûo thuû trì treä. Ngöôïc laïi neáu cöôøng ñieäu
chaân lyù töông ñoái, töø ñoù ñi ñeán chuû nghóa chuû quan, thuaät nguïy bieän, thuyeát hoaøi nghi
vaø thuyeát khoâng theå bieát.
V. Caùc phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc
1. Khaùi nieäm “phöông phaùp”
Theo nghóa thoâng thöôøng, phöông phaùp laø nhöõng caùch thöùc, con ñöôøng, thuû ñoaïn
ñöôïc chuû theå söû duïng ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích naøo ñoù.
Theo nghóa khoa hoïc, phöông phaùp laø heä thoáng nhöõng nguyeân taéc maø chuû theå
phaûi thöïc hieän nhaát quaùn trong hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng thöïc tieãn nhaèm ñaït
ñöôïc muïc ñích ñaõ ñeà ra.
Noäi dung cuûa phöông phaùp laø do ñoái töôïng nghieân cöùu quy ñònh. Noù laø coâng cuï coù
hieäu quaû vaø coù tính quyeát ñònh ñeán phöông höôùng nghieân cöùu söï vaät ñöôïc xaùc ñònh
ñuùng ñaén. Ñoái töôïng nghieân cöùu raát ña daïng neân phaûi coù nhöõng phöông phaùp phuø hôïp.
Tuøy theo tieâu chí khaùc nhau maø phöông phaùp ñöôïc chia thaønh caùc loaïi khaùc nhau.
Neáu döïa vaøo möùc ñoä phoå bieán vaø phaïm vi öùng duïng thì phöông phaùp ñöôïc chia
thaønh phöông phaùp rieâng, phöông phaùp chung vaø phöông phaùp phoå bieán.
Neáu döïa vaøo muïc ñích vaø chöùc naêng thì phöông phaùp coù theå ñöôïc chia thaønh
phöông phaùp hoaït ñoäng thöïc tieãn vaø phöông phaùp nhaän thöùc.
 57

Vieäc phaân loaïi caùc phöông phaùp treân chæ coù yù nghóa töông ñoái. Moãi phöông phaùp
coù chöùc naêng, vai troø, nhieäm vuï khaùc nhau vaø khoâng theå thay theá cho nhau.
2. Moät soá phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc
Quan saùt laø phöông phaùp nghieân cöùu ñeå xaùc ñònh caùc thuoäc tính vaø quan heä cuûa
söï vaät, hieän töôïng rieâng leû cuûa theá giôùi xung quanh xeùt trong ñieàu kieän töï nhieân voán
coù cuûa noù. Quan saùt trong khoa hoïc chuû theå coù chuû ñònh tröôùc, coù chöông trình
nghieâm ngaët ñeå thu thaäp caùc söï kieän khoa hoïc chính xaùc vaø ñoàng thôøi phaûi söû duïng
caùc coâng cuï, phöông tieän quyõ thuaät nhö maùy chuïp, kính hieån vi, kính thieân vaên…
Thí nghieäm laø phöông phaùp nghieäm cöùu caùc söï vaät, hieän töôïng baèng caùch söû
duïng caùc phöông tieän vaät chaát ñeå can thieäp vaøo traïng thaùi töï nhieân cuûa chuùng nhaèm
taïo ra cho chuùng ta nhöõng ñieàu kieän nhaân taïo, taùch chuùng thaønh caùc boä phaän vaø keát
hôïp chuùng laïi, saûn sinh chuùng ra döôùi daïng thuaàn khieát.
Neáu quan saùt khoâng can thieäp vaøo ñoái töôïng, thì thí nghieäm taùc ñoäng vaøo khaùch
theå, thay ñoåi ñieàu kieän toàn taïi cuûa söï vaät laøm cho chuùng boäc loä nhöõng thuoäc tính. Thí
nghieäm bao giôø cuõng ñöôïc toå chöùc thöïc hieän döôùi söï chæ ñaïo cuûa moät yù töôûng khoa
hoïc vaø treân cô sôû cuûa moät lyù thuyeát khoa hoïc. Nhôø coù thí nghieäm ngöôøi ta chính xaùc
hoùa, chænh lyù caùc giaû thuyeát vaø caùc lyù thuyeát khoa hoïc.
Phaân tích vaø toång hôïp: Phaân tích laø phöông phaùp phaân chia caùi toaøn boä ra thaønh
töøng boä phaän ñeå ñi saâu nhaän thöùc caùc boä phaän ñoù. Toång hôïp laø phöông phaùp lieân keát,
thoáng nhaát caùc boä phaän ñaõ ñöôïc phaân tích nhaèm nhaän thöùc caùi toaøn boä. Phaân tích vaø
toång hôïp laø hai phöông phaùp nhaän thöùc khaùc nhau song laïi thoáng nhaát bieän chöùng vôùi
nhau.
Quy naïp vaø dieãn dòch: quy naïp laø phöông phaùp ñi töø tri thöùc veà caùi rieâng ñeán tri
thöùc veà caùi chung, töø tri thöùc chung ñeán tri thöùc chung hôn. Dieãn dòch laø phöông phaùp
ñi töø tri thöùc veà caùi chung ñeán tri thöùc veà caùi rieâng, töø tri thöùc chung ñeán tri thöùc ít
chung hôn. Quy naïp vaø dieãn dòch ñeàu daãn tôùi tri thöùc môùi, töø caùi bieát roài ñeå tìm caùi
chöa bieát, töùc laø khaùm phaù ra tri thöùc môùi.
Lòch söû vaø logíc: lòch söû laø phaïm truø chæ quaù trình phaùt trieån vaø dieät vong cuûa söï
vaät hieän töôïng. YÙ thöùc tö töôûng cuõng coù lòch söû cuûa mình vôùi tính caùch laø lòch söû cuûa
quaù trình phaûn aùnh. Logic coù hai nghóa: moät, noù chæ tính taát nhieân, tính quy luaät cuûa
söï vaät, ñoù laø logic khaùch quan cuûa söï vaät; hai, noù chæ moái lieân heä taát yeáu nhaát ñònh
giöõa caùc tö töôûng phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan vaøo yù thöùc con ngöôøi. Ñoù laø logic cuûa
tö duy, cuûa lyù luaän. Phöông phaùp lòch söû vaø logic laø hai phöông phaùp nghieân cöùu khaùc
nhau, nhöng laïi thoáng nhaát bieän chöùng laãn nhau, gaén boù chaët cheõ vôùi nhau.
Töø tröøu töôïng ñeán cuï theå: caùc söï vaät hieän töôïng khaùch quan bao giôø cuõng toàn taïi
döôùi daïng cuï theå. Caùi cuï theå ñöôïc phaûn aùnh trong nhaän thöùc coù hai hình thöùc: caùi cuï
theå caûm tính vaø cuï theå trong tö duy. Caùi cuï theå caûm tính laø ñieåm baét ñaàu cuûa nhaän
thöùc. Coøn caùi cuï theå trong tö duy laø keát quaû cuûa tö duy lyù luaän, cuûa söï nghieân cöùu
khoa hoïc phaûn aùnh cuï theå khaùch quan baèng heä thoáng nhöõng khaùi nieäm, phaïm truø, quy
luaät. Caùi tröøu töôïng laø moät trong nhöõng yeáu toá voøng khaâu cuûa quaù trình nhaän thöùc. Caùi
 58

tröøu töôïng laø keát quaû söï tröøu töôïng hoùa moät maët, moät moái lieân heä naøo ñoù trong toång
theå phong phuù cuûa söï vaät. Vì vaäy caùi tröøu töôïng laø moät boä phaän cuûa caùi cuï theå, bieåu
hieän moät maët naøo ñoù cuûa caùi cuï theå, laø baäc thang cuûa söï xem xeùt caùi cuï theå. Töø nhieàu
caùi tröøu töôïng, toång hôïp laïi laïi thaønh caùi cuï theå trong tö duy. Nhaän thöùc ñi töø caùi cuï
theå caûm tính ñeán caùi tröøu töôïng vaø töø caùi tröøu töôïng ñeán caùi cuï theå trong tö duy.

Chöông X
HÌNH THAÙI KINH TEÁ XAÕ HOÄI

I. Töï nhieân vaø xaõ hoäi

1. Xaõ hoäi – moät boä phaän cuûa töï nhieân
Töï nhieân laø toaøn boä theá giôùi vaät chaát voâ cuøng voâ taän. Quaù trình phaùt trieån cuûa töï
nhieân ñaõ saûn sinh ra söï soáng theo quy luaät tieán hoùa, trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh,
con ngöôøi xuaát hieän töø ñoäng vaät. Con ngöôøi vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi laø moät boä phaän cuûa
töï nhieân. Con ngöôøi laø haït nhaân cuûa söï thoáng nhaát bieän chöùng giöõa xaõ hoäi vaø töï
nhieân. Vì theá veà maët töï nhieân con ngöôøi cuõng tuaân thuû nghieâm ngaët nhöõng quy luaät
sinh hoïc nhö ñoàng hoùa, dò hoùa, bieán bò, di truyeàn, thích nghi, laõo, sinh, töû,...
Chính söï phaùt trieån, tieán hoùa cuûa töï nhieân ñaõ dieãn ra quaù trình bieán ñoåi töø ñoäng
vaät thaønh ngöôøi; quaù trình chuyeån bieán töø haønh ñoäng mang tính quy luaät cuûa söï sinh
toàn thaønh quaù trình haønh ñoäng theo ñuoåi nhöõng muïc ñích trong coäng ñoàng, ta goïi laø
xaõ hoäi. Ñoù laø quaù trình vaän ñoäng sinh hoïc chuyeån sang vaän ñoäng xaõ hoäi.
Xaõ hoäi laø hình thaùi vaän ñoäng cao nhaát cuûa theá giôùi vaät chaát. Hình thaùi vaän ñoäng
naøy laáy moái quan heä cuûa con ngöôøi vaø söï taùc ñoäng laãn nhau giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi laøm
neàn taûng. Caùc moái lieân heä, quan heä cuûa con ngöôøi ñöôïc hình thaønh trong quaù trình lao
ñoäng saûn xuaát, noù trôû thaønh cô sôû cuûa taát caû nhöõng quan heä xaõ hoäi khaùc, keå caû nhöõng
quan heä tö töôûng. Xaõ hoäi laø moät boä phaän cuûa töï nhieân, laø moät hình thöùc vaän ñoäng cao
nhaát cuûa theá giôùi vaät chaát. Xaõ hoäi vaän ñoäng theo nhöõng quy luaät khaùch quan voán coù
cuûa theá giôùi vaät chaát.
2. Ñaëc ñieåm cuûa quy luaät xaõ hoäi
Xaõ hoäi laø moät boä phaän ñaëc thuø cuûa töï nhieân, vöøa laø saûn phaåm cuûa söï taùc ñoäng
qua laïi giöõa ngöôøi vaø ngöôøi. Caùc quan heä xaõ hoäi laø saûn phaåm hoaït ñoäng cuûa con
ngöôøi. Quy luaät xaõ hoäi laø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi theo ñuoåi muïc ñích cuûa baûn thaân
mình. Xaõ hoäi loaøi ngöôøi vöøa phaûi tuaân thuû theo nhöõng quy luaät cuûa töï nhieân, vöøa phaûi
tuaân thuû theo nhöõng quy luaät cuûa xaõ hoäi. Quy luaät xaõ hoäi phaûi mang ñaày ñuû nhöõng
ñaëc tröng cô baûn cuûa moät quy luaät noùi chung. Quy luaät phaùt trieån xaõ hoäi laø nhöõng moái
lieân heä khaùch quan, baûn chaát, taát yeáu, laëp ñi, laëp laïi giöõa caùc hieän töôïng cuûa ñôøi soáng
xaõ hoäi.
Söï taùc ñoäng cuûa quy luaät xaõ hoäi xaõ hoäi dieãn ra thoâng qua hoaït ñoäng cuûa con
ngöôøi. Ñoäng löïc cô baûn thuùc ñaåy con ngöôøi hoaït ñoäng trong moïi thôøi ñaïi, moïi xaõ hoäi
laø lôïi ích cuûa chuû theå hoaït ñoäng. Do vaäy lôïi ích trôû thaønh moät yeáu toá quan troïng trong
 59

hoaït ñoäng cuûa quy luaät xaõ hoäi vaø trong söï nhaän thöùc veà noù. Lôïi ích ñoù höôùng ñeán
tính öu troäi cuûa xu höôùng xaõ hoäi. Vì theá noù trôû thaønh nguoàn goác ñoäng löïc cuûa söï vaän
ñoäng vaø phaùt trieån xaõ hoäi.
Quy luaät xaõ hoäi thöôøng bieåu hieän ra nhö moät xu höôùng, khoâng tröïc tieáp ôû töøng
ngöôøi, töøng vieäc. Xu höôùng ñoù ñöôïc theå hieän trong xaõ hoäi cuûa moãi caù nhaân coù yù
muoán, muïc ñích, khaùc nhau, choàng cheùo nhau, thaäm chí ñoái laäp, maâu thuaãn nhau
nhöng quy luaät xaõ hoäi phaûn aùnh nhöõng yù muoán, muïc ñích cuûa khoái ñoâng ngöôøi, phuø
hôïp vôùi xu höôùng vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa lòch söû. Xu höôùng naøy laø khaùch quan,
khoâng coù moät theá löïc naøo coù theå ñieàu khieån ñöôïc. Quy luaät xaõ hoäi khoâng theå thöïc
nghieäm, kieåm tra nhö nhöõng quy luaät cuûa töï nhieân.
Nhaän thöùc ñöôïc quy luaät xaõ hoäi, tính taát yeáu, khaùch quan cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi vaø
vaän duïng quy luaät xaõ hoäi vaøo ñôøi soáng thì con ngöôøi ñöôïc töï do. Quy luaät xaõ hoäi laø
taát yeáu, khaùch quan, khoâng ai coù theå xoùa boû, taïo ra quy luaät theo yù muoán chuû quan.
Nhöng con ngöôøi coù theå nhaän thöùc vaø vaän duïng quy luaät xaõ hoäi vaøo hoaït ñoäng coù
muïc ñích cuûa mình. Khi chöa nhaän thöùc ñöôïc quy luaät xaõ hoäi thì con ngöôøi haønh ñoäng
töï phaùt laø noâ leä cuûa tính taát yeáu. Nhöng khi nhaän thöùc ñöôïc quy luaät, caùi taát yeáu thì
con ngöôøi ñieàu khieån hoaït ñoäng cuûa mình theo quy luaät moät caùch töï giaùc vaø con
ngöôøi töï do trong hoaït ñoäng cuûa mình. Nhö vaäy, töï do khoâng coù nghóa laø tuøy tieän baát
chaáp quy luaät; traùi laïi, töï do laø nhaän thöùc caùi taát yeáu vaø laøm thoe caùi taát yeáu nhaèm caûi
taïo töï nhieân, xaõ hoäi ñeå thoûa maõn nhu caàu cuûa mình. Khi nhaän thöùc ñöôïc caùi taát yeáu
thì hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi caøng töï do.
3. Saûn xuaát vaät chaát laø cô sôû toàn taïi vaø phaùt trieån xaõ hoäi
Saûn xuaát laø ñaëc tröng rieâng cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi; laø quaù trình hoaït
ñoäng coù muïc ñích vaø quaù trình khoâng ngöøng saùng taïo cuûa con ngöôøi.
Saûn xuaát xaõ hoäi bao goàm: saûn xuaát vaät chaát, saûn xuaát tinh thaàn vaø saûn xuaát ra
chính baûn thaân con ngöôøi. Ba quaù trình naøy khoâng taùch rôøi nhau, nhöng trong ñoù, saûn
xuaát vaät chaát giöõ vai troø cô sôû cuûa söï toàn taïi vaø phaùt trieån xaõ hoäi, xeùt ñeán cuøng
quyeát ñònh ñeán toaøn boä söï vaän ñoäng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát
laø cô sôû cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, cuõng laø caùc cô sôû cuûa caùc quy luaät xaõ hoäi.
Thöïc tieãn lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi cho thaáy moïi quan heä phöùc taïp nhö: chính trò,
phaùp luaät, ngheä thuaät, ñaïo ñöùc, toân giaùo, khoa hoïc... ñeàu naûy sinh vaø bieán ñoåi treân cô
sôû cuûa ñôøi soáng saûn xuaát vaät chaát. Bôûi theá ñoái vôùi caùc hieän töôïng cuûa ñôøi soáng xaõ
hoäi, ngöôøi ta chæ coù theå ñaït tôùi söï giaûi thích coù caên cöù, neàu baèng caùch naøy hay caùch
khaùc, söï giaûi thích aáy ñöôïc xuaát phaùt töø neàn saûn xuaát vaät chaát xaõ hoäi.
II. Bieän chöùng giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát
1. Khaùi nieäm PTSX, LLSX, QHSX
a.Phöông thöùc saûn xuaát
Phöông thöùc saûn xuaát laø caùch thöùc con ngöôøi laøm ra cuûa caûi vaät chaát ôû nhöõng
giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh. Moãi giai ñoaïn lòch söû ñöôïc xaùc ñònh bôûi moät phöông thöùc
saûn xuaát nhaát ñònh. Ñoù laø nhaân toá quyeát ñònh tính chaát, keát caáu xaõ hoäi, quyeát ñònh söï
 60

vaän ñoäng, phaùt trieån xaõ hoäi. Phöông thöùc saûn xuaát laø caùi maø nhôø noù ngöôøi ta coù theå
phaân chia ñöôïc söï khaùc nhau cuûa caùc thôøi ñaïi kinh teá khaùc nhau. Phöông thöùc saûn
xuaát – caùch thöùc tieán haønh laøm ra cuûa caûi vaät chaát chính laø quan heä saûn xuaát phuø hôïp
vôùi tính chaát vaø trình ñoä löïc löôïng saûn xuaát.
b. Löïc löôïng saûn xuaát
Löïc löôïng saûn laø söï xuaát bieåu hieän moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân.
Quan heä ñoù laø quan heä con ngöôøi ñaõ khai thaùc, caûi taïo, chinh phuïc töï nhieân baèng toång
hôïp söùc maïnh cuûa mình. Löïc löôïng saûn xuaát noùi leân naêng löïc thöïc teá cuûa con ngöôøi
trong quaù trình saûn xuaát xaõ hoäi. Löïc löôïng saûn xuaát bao goàm: ngöôøi lao ñoäng vaø tö lieäu
saûn xuaát. Trong löïc löôïng saûn xuaát, con ngöôøi giöõ vai troø quyeát ñònh, coâng cuï lao ñoäng
giöõ vai troø quan troïng.
Tö lieäu saûn xuaát goàm ñoái töôïng lao ñoäng vaø tö lieäu lao ñoäng. Tö lieäu lao ñoäng
coù coâng cuï lao ñoäng vaø tö lieäu lao ñoäng khaùc caàn thieát cho vieäc vaän chuyeån baûo quaûn
saûn phaåm. Tö lieäu lao ñoäng laø phöùc hôïp vaät theå, phöông tieän ñeå con ngöôøi taùc ñoäng
vaøo ñoài töôïng lao ñoäng. Ñoái töôïng lao ñoäng laø moät boä phaän cuûa giôùi töï nhieân ñöôïc
ñöa vaøo saøn xuaát. Ñoái töôïng coù saün trong töï nhieân vaø ñöôïc con ngöôøi taïo ra.
Ñoái töôïng lao ñoäng vaø phöông tieän lao ñoäng laø nhöõng yeáu toá vaät chaát cuûa quaù
trình lao ñoäng saûn xuaát hôïp thaønh tö lieäu saûn xuaát. Trình ñoä phaùt trieån cuûa tö lieäu lao
ñoäng, coâng cuï lao ñoäng laø thöôùc ño trình ñoä chinh phuïc töï nhieân cuûa loaøi ngöôøi, laø cô
sôû xaùc ñònh trình ñoä phaùt trieån saûn xuaát, laø tieâu chuaån ñeå phaân bieät söï khaùc nhau giöõa
caùc thôøi ñaïi.
Tö lieäu lao ñoäng chæ trôû thaønh löïc löôïng tích cöïc caûi bieán ñoái töôïng lao ñoäng khi
chuùng keát hôïp vôùi lao ñoäng soáng. Con ngöôøi vôùi trí tueä, kinh nghieäm ñaõ taïo ra tö lieäu
lao ñoäng vaø söû duïng noù ñeå thöïc hieän saûn xuaát. Tö lieäu lao ñoäng duø coù yù nghóa lôùn lao
ñeán ñaâu nhöng neáu taùch khoûi ngöôøi lao ñoäng thì cuõng khoâng theå phaùt huy ñöôïc taùc
duïng, khoâng theå trôû thaønh löïc löôïng saûn xuaát cuûa xaõ hoäi.
Söï hoaït ñoäng cuûa tö lieäu lao ñoäng phuï thuoäc vaøo trí trí thoâng minh, söï hieåu bieát,
kinh nghieäm, phaåm chaát, thoùi quen phuï thuoäc vaøo tö lieäu saûn xuaát hieän coù, vaøo choã
cho söû duïng tö lieäu lao ñoäng. Söï phuï thuoäc naøy laø söï phuï thuoäc cuûa nhaân toá chuû quan
vaøo nhaân toá khaùch quan. Ngöôïc laïi, con ngöôøi khoâng chæ söû duïng coâng cuï lao ñoäng
hieän coù maø coøn saùng cheá ra nhöõng coâng cuï lao ñoäng môùi. Nhöõng tö lieäu naøy laø löïc
löôïng vaät chaát cuûa tri thöùc con ngöôøi. Nhöõng tri thöùc khoa hoïc, kinh nghieäm, thoùi
quan ñeàu caàn thieát ñeå hoaøn thieän kyõ thuaät, phöông phaùp saûn xuaát.
Söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát laø söï phaùt trieån cuûa tö lieäu loa ñoäng thích
öùng vôùi baûn thaân con ngöôøi, vôùi söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa, khoa hoïc, kyõ thuaät. Naêng
suaát lao ñoäng xaõ hoäi laø thöôùc ño trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát.
Cuoäc caùch maïng khoa hoïc vaø coâng ngheä trong nhöõng thaäp kyû gaàn ñaây laøm thay
ñoåi cô baûn cuûa kyõ thuaät vaø coâng ngheä trong saûn xuaát. Trong caùc ngaønh saûn xuaát
hieän nay, yeáu toá thoâng tin vaø tri thöùc, phöông thöùc tieán haønh ñaët ôû vò trí haøng ñaàu vaø
caùc yeáu toá nhö taøi nguyeân, khoaùng saûn, voán... xuoáng phía sau. Ñaàu theá kyû XX, tyû leä
 61

lao ñoäng cô baép chieám 90% giaù trò saûn phaåm vaø giaûm xuoáng coøn 20%(1990), trong
khi ñoù naêng suaát lao ñoäng taêng leân 50 laàn so vôùi 80 naêm veà tröôùc. Caùch ñaây 20 naêm,
naêng löôïng, taøi nguyeân, vaät lieäu, maùy moùc, thieát bò chieám töø 70% ñeán 80% giaù trò saûn
phaåm coøn laïi laø hoïc vaán vaø tri thöùc thì nay “tyû leä ñoù ñaõ ñaûo ngöôïc”, öôùc tính vaøo
naêm 2010 thì tyû leä giaù trò lao ñoäng chaân tay giaûm coøn 10% trong saûn phaåm.
c. Quan heä saûn xuaát
Quan heä saûn xuaát laø quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong quaù trình saûn xuaát. Quan
heä saûn xuaát ñöôï chình thaønh trong quaù trình saûn xuaát. Quan heä saûn xuaát tuaân theo nhöõng
quy luaät taát yeáu, khaùch quan cuûa söï vaän ñoäng phaùt trieån xaõ hoäi. Quan heä saûn xuaát ñöôïc
theå hieän treân ba maët: (1). Quan heä sôû höõu ñoái vôùi tö lieäu saûn xuaát; (2). Caùc quan heä veà
toå chöùc vaø quaûn lyù saûn xuaát; (3). Caùc quan heä trong phaân phoái saûn phaåm lao ñoäng.
Tính chaát cuûa quan heä saûn xuaát ñöôïc quy ñònh bôûi quan heä sôû höõu ñoái vôùi tö lieäu
saûn xuaát. Noù bieåu hieän thaønh cheá ñoä sôû höõu vaø laø ñaëc tröng cô baûn cuûa moät phöông
thöùc saûn xuaát cuï theå. Quan heä sôû höõu tö lieäu saûn xuaát coù vai troø quyeát ñònh ñoái vôùi taát
caû caùc quan heä xaõ hoäi khaùc. Tuy nhieân trình ñoä toå chöùc, quaûn lyù vaø phaân phoái saûn
phaåm coù vai troø quan troïng. Vai troø naøy coù goùp phaàn cuûng coá quan heä sôû höõu hoaëc
laøm bieán daïng quan heä sôû höõu.
Lòch söû ñaõ ñöôïc chöùng kieán söï toàn taïi cuûa hai hình thöùc sôû höõu cô baûn ñoái vôùi tö
lieäu saûn xuaát: sôû höõu tö nhaân vaø sôû höõu xaõ hoäi (coâng coâng). Sôû höõu xaõ hoäi laø loaïi
hình sôû höõu maø ôû ñoù tö lieäu saûn xuaát thuoäc veà moïi thaønh vieân trong coäng ñoàng. Do tö
lieäu saûn xuaát laø taøi saûn chung neân quan heä xaõ hoäi trôû thaønh quan heä hôïp taùc, töông
trôï giuùp ñôõ laãn nhau. Cheá ñoä tö höõu do tö lieäu saûn xuaát chæ naèm trong tay moät soá ít
ngöôøi neân cuûa caûi xaõ hoäi khoâng phuï thuoäc veà soá ñoâng maø thuoäc veà soá ít. Caùc quan heä
xaõ hoäi do ñoù trôû thaønh quan heä bình ñaúng, quan heä thoáng trò vaø bò trò.
d. Tính chaát, trình ñoä vaø söï phuø hôïp
Tính chaát cuûa löïc löôïng saûn xuaát laø tính chaát cuûa quaù trính saûn xuaát ra saûn phaåm.
Tính chaát naøy phuï thuoäc vaøo tính chaát cuûa tö lieäu saûn xuaát vaø cuûa lao ñoäng. Tính chaát
cuûa löïc löôïng saûn xuaát theå hieän ôû vieäc con ngöôøi söû duïng coâng cuï lao ñoäng mang tính
chaát caù nhaân hay tính xaõ hoäi. Trình ñoä löïc löôïng saûn xuaát laø trình ñoä phaùt trieån coâng
cuï lao ñoäng, kyõ thuaät, kinh nghieäm, kyõ thuaät, trình ñoä phaân coâng lao ñoäng. Trình ñoä
löïc löôïng saûn xuaát naâng cao thì söï phaân coâng lao ñoäng caøng tyû mæ.
Söï phuø hôïp cuûa quan heä saûn xuaát vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát
laø moät traïng thaùi maø ôû ñoù quan heä heä saûn xuaát taïo ñieàu kieän cho löïc löôïng saûn xuaát.
Trong traïng thaùi phuø hôïp, caû ba maët cuûa quan heä saûn xuaát ñaït tôùi söï thích öùng vôùi
trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, taïo ñieàu kieän toái öu cho vieäc söû duïng keát
hôïp giöõa lao ñoäng vôùi tö lieäu saûn xuaát. Trong ñeàu kieän nhö vaäy, löïc löôïng saûn xuaát
coù ñieàu kieän phaùt trieån heát khaû naêng.
2. Quy luaät veà söï phuø hôïp cuûa quan heä saûn xuaát vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc
löôïng saûn xuaát
 62

Löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát laø hai nhaân toá hôïp thaønh phöông thöùc saûn
xuaát. Chuùng toàn taïi khoâng taùch rôøi nhau maø taùc ñoäng bieän chöùng vôùi nhau hình thaønh
quy luaät phoå bieán cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi. Ñoù laø quy luaät quan heä saûn xuaát phuø hôïp
vôùi tính chaát vaø trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Trong ñoù löïc löôïng saûn xuaát laø cô sôû
ñeå thieát laäp quan heä saûn xuaát nhöng quan heä saûn xuaát cuõng coù vai troø taùc ñoäng trôû laïi
löïc löôïng saûn xuaát laøm cho phöông thöùc saûn xuaát phaùt trieån töø thaáp tôùi cao, thay ñoåi
hình thaùi kinh teá xaõ hoäi naøy baèng moät hình thaùi kinh teá xaõ hoäi môùi tieán boä hôn.
Quan heä saûn xuaát ñöôïc hình thaønh, bieán ñoåi vaø phaùt trieån do löïc löôïng saûn xuaát
quyeát ñònh. Löïc löôïng saûn xuaát nhö theá naøo thì quan heä saûn xuaát phaûi töông öùng, phuø
hôïp; quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân quyeát ñònh hình thaønh quan heä giöõa con
ngöôøi vôùi con ngöôøi trong quaù trình saûn xuaát.
Khuynh höôùng chung cuûa neàn saûn xuaát xaõ hoäi laø khoâng ngöøng phaùt trieån. Söï
phaùt trieån ñoù bao giôø cuõng ñöôïc baét ñaàu töø söï bieán ñoåi, phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn
xuaát, tröôùc heát laø cuûa coâng cuï lao ñoäng. Xeùt cho cuøng löïc löôïng saûn xuaát laø nhaân toá
quyeát ñònh ñoái vôùi söï bieán ñoåi phöông thöùc saûn xuaát. Trình ñoä löïc löôïng saûn xuaát
phaùt trieån leân moät trình ñoä môùi seõ maâu thuaãn vôùi quan heä saûn xuaát. Maâu thuaãn naøy
ngaøy moät gay gaét trôû thaønh xieàng xích troùi buoäc kìm haõm söï phaùt trieån löïc löôïng saûn
xuaát. Löïc löôïng saûn xuaát taát yeáu daãn ñeán vieäc xoùa boû quan heä saûn xuaát cuõ thieát laäp
quan heä saûn xuaát môùi phuø hôïp vôùi noù, môû ñöôøng cho löïc löôïng saûn xuaát phaùt trieån.
Söï thay theá quan heä saûn xuaát cuõ baèng moät quan heä saûn xuaát môùi phuø hôïp vôùi löïc
löôïng saûn xuaát cuõng coù nghóa laø söï dieät vong cuûa phöông thöùc saûn xuaát cuõ baèng moät
phöông thöùc saûn xuaát môùi cao hôn.
Trong xaõ hoäi coù giai caáp, maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn
xuaát laø maâu thuaãn trong quaù trình saûn xuaát nhöng maâu thuaãn ñoù bieåu hieän veà maët xaõ
hoäi laø maâu thuaãn giai caáp. Maâu thuaãn naøy trôû thaønh cô sôû khaùch quan cuûa cuoäc ñaáu
tranh giai caáp, ñoàng thôøi laø tieàn ñeà taát yeáu cuûa caùc cuoäc caùch maïng xaõ hoäi.
Quan heä saûn xuaát coù tính töông ñoái ñoäc laäp taùc ñoäng trôû laïi löïc löôïng saûn xuaát.
Söï taùc ñoäng ñoù seõ quy ñònh muïc ñích, quy moâ, toác ñoä, hieäu quaû, khuynh höôùng phaùt
trieån cuûa saûn xuaát. Quan heä saûn xuaát coøn quy ñònh heä thoáng toå chöùc, quaûn lyù, quy
ñònh phöông thöùc phaân phoái saûn phaåm coù vai troø taùc ñoäng cho löïc löôïng saûn xuaát phaùt
trieån. Do ñoù, noù thuùc ñaåy hoaëc kìm haõm söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Vieäc söû
duïng quan heä toå chöùc vaø quaûn lyù saûn xuaát seõ cho pheùp toaøn boä heä thoáng quan heä saûn
xuaát coù khaû naêng vöôn tôùi toái öu. Quan heä veà maët phaân phoái saûn phaåm lao ñoäng coù
khaû naêng kích thích tröïc tieáp vaøo lôïi ích, thaùi ñoä cuûa ngöôøi lao ñoäng.
Quan heä saûn xuaát mang tính töông ñoái ñoäc laäp theå hieän ôû caùc maët quan heä saûn
xuaát coù söï taùc ñoäng qua laïi laãn nhau. Quan heä sôû höõu veà tö lieäu saûn xuaát quyeát ñònh
hai quan heä coøn laïi nhöng hai quan heä coøn laïi taùc ñoäng trôû laïi quan heä sôû höõu. Söï taùc
ñoän trôû laïi cuûa toå chöùc, quaûn lyù, phaân phoái saûn phaåm coù theå cuûng coá hoaëc laøm bieán
daïng cheá ñoä sôû höõu.
3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän
 63

Noäi dung quy luaät quan heä saûn xuaát phuø hôïp vôùi tính chaát vaø trình ñoä cuûa löïc
löôïng saûn xuaát laø quy luaät phoå bieán cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi, chuyeån töø hình thaùi kinh
teá xaõ hoäi naøy leân moät hình thaùi kinh teá xaõ hoäi môùi cao hôn. Ñaây laø quy luaät phoå bieán
taùc ñoäng ñeán toaøn boä tieán trình lòch söû töø cheá ñoä coâng xaõ nguyeân thuûy ñeán cheá ñoä
chieám höõu noâ leä, phong kieán, tö baûn chuû nghóa vaø coäng saûn chuû nghóa trong töông lai.
Thöïc tieãn ñaõ chöùng minh löïc löôïng saûn xuaát chæ ñöôïc phaùt trieån khi coù quan heä
saûn xuaát hôïp lyù, ñoàng boä vaø phuø hôïp vôùi noù. Quan heä saûn xuaát laïc haäu hôn hoaëc
“tieân tieán quaù” seõ kìm haõm söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Khi maâu thuaãn giöõa
löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát ñaõ boäc loä gay gaét ñoøi hoûi phaûi ñöôïc giaûi
quyeát. Neáu maâu thuaãn ñoù khoâng ñöôïc giaûi quyeát hoaëc giaûi quyeát moät caùch sai laàm,
chuû quan thì taùc duïng kìm haõm cuûa quan heä saûn xuaát trôû thaønh nhaân toá phaù hoaïi löïc
löôïng saûn xuaát.
Quy luaät quan heä saûn xuaát phuø hôïp vôùi tính chaát vaø trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn
xuaát coù yù nghóa lyù luaän vaø thöïc tieãn saâu saéc ñoái vôùi söï nghieäp ñoåi môùi ôû nöôùc ta. Vaän
duïng quy luaät phoå bieán vaøo coâng cuoäc ñoåi môùi theå hieän roõ ôû tính taát yeáu vieäc xaây
döïng neàn kinh teá haøng hoùa nhieàu thaønh phaàn.
Vieäc xaây döïng neàn kinh teá haøng hoùa nhieàu thaønh phaàn laø phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm
phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát ôû nöôùc ta trong ñieàu kieän ngaøy nay. Ñieàu ñoù cho
pheùp khai thaùc moïi tieàm naêng veà voán, nguoàn löïc con ngöôøi, thuùc ñaåy phaân coâng lao
ñoäng xaõ hoäi, thuùc ñaåy xaõ hoäi phaùt trieån.
Thuùc ñaåy xaõ hoäi ñoøi hoûi phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát vì vaäy, chuùng ta thöïc hieän
coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa; naâng cao daân trí, ñaøo taïo nhaân löïc, boài döôõng nhaân
taøi, coi giaùo duïc, ñaøo taïo, khoa hoïc vaø coâng ngheä laø quoác saùch haøng ñaàu; con ngöôøi
laø nguoàn löïc cô baûn cuûa söï phaùt trieån nhanh beàn vöõng.
III. Bieän chöùng giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng
1. Phaïm truø cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng
a. Phaïm truø cô sôû haï taàng
Cô sôû haï taàng laø toaøn boä nhöõng quan heä saûn xuaát cuûa moät xaõ hoäi hieän thöïc hôïp
thaønh cô caáu kinh teá cuûa xaõ hoäi ñoù.
Trong baát kyø hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi naøo beân caïnh quan heä saûn xuaát thoáng trò
coøn coù quan heä saûn xuaát taøn dö cuûa xaõ hoäi cuõ vaø quan heä saûn xuaát maàm moáng cuûa xaõ
hoäi töông lai. Cho neân cô sôû haï taàng cuï theå ñöôïc bieåu hieän bôûi ñaëc tröng quan heä saûn
xuaát thoáng trò. quan heä saûn xuaát thoáng trò laø caùi giöõ ñòa vò chi phoái, coù vai troø chuû ñaïo
vaø quyeát ñònh ñoái vôùi toaøn boä cô sôû haï taàng. Tö töôûng thoáng trò cuûa xaõ hoäi bao giôø
cuõng laø tö töôûng cuûa giai caáp ñaïi dieän cho quan heä saûn xuaát thoáng trò.
b. Phaïm truø kieán truùc thöôïng taàng
Kieán truùc thöôïng taàng laø toaøn boä nhöõng quan ñieåm veà chính trò, phaùp quyeàn, trieát
hoïc, toân giaùo, ngheä thuaät,... cuøng vôùi nhöõng thieát cheá töông öùng nhö nhaø nöôùc, ñaûng
phaùi, giaùo hoäi, caùc toå chöùc chính trò,... ñöôïc xaây döïng treân moät cô sôû haï taàng cuï theå.
 64

Trong xaõ hoäi coù giai caáp, nhaø nöôùc laø cô quan coù vai troø ñaëc bieät quan troïng
trong kieán truùc thöôïng taàng, tieâu bieåu cho cheá ñoä chính trò hieän toàn. Tính giai caáp cuûa
kieán truùc thöôïng taàng theå hieän roõ söï ñoái laäp veà quan ñieåm tö töôûng vaø cuoäc ñaáu
tranh veà maët chính trò – tö töôûng cuûa caùc giai caáp ñoái khaùng. Maâu thuaãn trong kieán
truùc thöôïng taàng baét nguoàn töø maâu thuaãn trong cô sôû haï taàng. Kieán truùc thöôïng taàng
cuûa xaõ hoäi coù giai caáp ñoái khaùng, caùc boä phaän ñoù ñoùng vai troø laø coâng cuï cuûa giai caáp
thoáng trò ñeå baûo veä cô sôû kinh teá cuûa noù.
2. Moái quan heä bieän chöùng giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng
Cô sôû haï taàng quyeát ñònh kieán truùc thöôïng taàng:
Quan heä kinh teá, quan heä saûn xuaát laø nhöõng quan heä cô baûn quyeát ñònh moïi quan
heä chính trò, phaùp luaät, tö töôûng... Giai caáp naøo chieám ñòa vò thoáng trò veà kinh teá thì
cuõng chieám ñòa vò thoáng trò veà tinh thaàn. Maâu thuaãn trong lónh vöïc kinh teá quyeát ñònh
maâu thuaãn trong lónh vöïc tö töôûng. Cuoäc ñaáu tranh trong lónh vöïc tö töôûng laø bieåu
hieän cuûa nhöõng ñoái khaùng trong ñôøi soáng kinh teá.
Boä maët cuûa kieán truùc thuôïng taàng trong ñôøi soáng xaõ hoäi luoân bieåu hieän ra moät
caùch phong phuù, phöùc taïp vaø ñoâi khi caùc boä phaän kieát truùc thuôïng taàng khoâng tröïc
tieáp gaén boù vôùi cô sôû haï taàng. Ñoù chæ laø bieàu hieän beà ngoaøi, coøn trong thöïc teá, ngay
caû nhöõng hieän töôïng laï luøng nhaát cuûa kieán truùc thöôïng taàng cuõng ñeàu coù nguyeân
nhaân xau xa naèm ôû cô sôû haï taàng.
Vai troø quyeát ñònh cuûa cô sôû haï taàng ñoái vôùi kieán truùc thöôïng taàng coøn theå hieän ôû
choã: neáu cô sôû haï taàngthay ñoåi thì sôùm hay muoän kieán truùc thöôïng taàng cuõng thay ñoåi
theo. Quaù trình ñoù khoâng chæ dieãn ra trong giai ñoaïn chuyeån tieáp coù tính chaát caùch
maïng maø coøn ñöôïc thöïc hieän ngay trong baûn thaân cuûa moãi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi.
Söï bieán ñoåi cuûa cô sôû haï taàng daãn ñeán söï bieán ñoåi cuûa kieán truùc thöôïng taàng laø
moät quaù trình dieãn ra phöùc taïp. Nguyeân nhaân cuûa söï bieán ñoåi xet cho cuøng laø do söï
phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Tuy nhieân, söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát chæ
tröïc tieáp gaây ra söï bieán ñoåi cuûa cô sôû haï taàng, coøn chính söï bieán ñoåi cuûa cô sôû haï
taàng môùi laøm cho kieát truùc thöôïng taàng bieán ñoåi caên baûn.
Kieán truùc thöôïng taàng coù tính ñoäc laäp töông ñoái taùc ñoäng ñeán cô sôû haï taàng.
Kieán truùc thöôïng taàng khoâng phaûi laø saûn phaåm thuï ñoäng cuûa cô sôû haï taàng maø
chuùng coù khaû naêng taùc ñoäng maïnh meõ ñeán cô caáu kinh teá xaõ hoäi. baûn thaân caùc boä
phaän, caùc yeáu toá cuûa kieán truùc thöôïng taàng cuõng coù söï taùc ñoäng qua laïi laãn nhau.
Trong thöïc tieãn, khoâng phaûi nhaø nöôùc, phaùp luaät môùi coù söï taùc ñoäng to lôùn ñeán
cô sôû haï taàng maø caùc boä phaän khaùc nhö trieát hoïc, ñaïo ñöùc, toân giaùo, ngheä thuaät...
cuõng gaây ra nhöõng bieán ñoåi khoâng nhoû ñoái vôùi cô sôû haï taàng.
Taùc ñoäng cuûa kieán truùc thöôïng taàng seõ laø tích cöïc khi noù coù söï taùc ñoäng cuøng
chieàu vôùi söï vaän ñoäng cuûa nhöõng quy luaät kinh teá khaùch quan. Traùi laïi neáu taùc ñoäng
ngöôïc chieàu vôùi quy luaät ñoù seõ laø trôû löïc, gaây taùc haïi cho söï phaùt trieån cuûa saûn xuaát,
caûn ñöôøng söï phaùt trieån xaõ hoäi.
 65

Chöùc naêng xaõ hoäi cô baûn cuûa kieán truùc thöôïng taàng thoáng trò laø xaây döïng, baûo
veä vaø phaùt trieån cô sôû haï taàng sinh ra noù, choáng laïi nhöõng nguy cô laøm suy yeáu hoaëc
phaù hoaïi söï toàn taïi cuûa cheá ñoä kinh teá xaõ hoäi ñang toàn taïi. Trong ñieàu kieä n ñoù, nhaø
nöôùc ñoùng vai troø quan troïng, noù chi phoái vaø quyeát ñònh khaû naêng taùc ñoäng cuûa kieán
truùc thöôïng taàng ñeán cô sôû haï taàng.
Tuy nhieân döïa vaøo söï taùc ñoäng ñoù ñeå nhaán maïnh vai troø cuûa kieán truùc thöôïng
taàng phuû nhaän hoaëc xem thöôøng quy luaät kinh teá khaùch quan seõ khoù traùnh khoûi sai laàm
duy taâm chuû nghóa vaø do vaäy seõ khoâng thaáy ñöôïc tieán trình khaùch quan cuûa lòch söû.
IV. Noäi dung cô baûn cuûa hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi
1. Phaïm truø hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi
Hình thaùi kinh teá xaõ hoäi laø moät phaïm truø cuûa chuû nghóa duy vaät, duøng ñeå chæ xaõ
hoäi ôû töøng giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh, vôùi moät kieåu quan heä saûn xuaát ñaëc tröng cho xaõ
hoäi ñoù phuø hôïp vôùi moät trình ñoä phaùt trieån nhaát ñònh cuûa löïc löôïng saûn xuaát vaø vôùi
moät kieán truùc thöôïng taàng töông öùng ñöôïc xaây döïng treân nhöõng quan heä saûn xuaát aáy.
2. Söï phaùt trieån cuûa hình thaùi kinh teá – xaõ hoäi laø quaù trình lòch söû töï nhieân
Qua ñònh nghóa treân cho thaáy löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát; cô sôû haï
taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng laø nhöõng yeáu toá hôïp thaønh hình thaùi kinh teá xaõ hoäi.
Ñoàng thôøi caùc yeáu toá cuûa hình thaùi kinh teá xaõ hoäi coù quan heä bieän chöùng trong quaù
trình vaän ñoäng trôû thaønh quy luaät phaùt trieån cuûa caùc hình thaùi kinh teá xaõ hoäi. Vì theá ,
hình thaùi kinh teá xaõ hoäi laø quaù trình lòch söû töï nhieân.
Quy luaät cuûa xaõ hoäi coù ñaëc ñieåm laø vaän ñoäng cuûa noù ñöôïc thoâng qua haønh ñoäng
cuûa con ngöôøi, song khoâng vì theá maø quy luaät xaõ hoäi khoâng mang tính khaùch quan.
Traùi laïi quy luaät vaän ñoäng cuûa xaõ hoäi khoâng nhöõng khoâng phuï thuoäc vaøo yù thöùc, yù chí
cuûa con ngöôøi maø ngöôïc laïi, xeùt ñeán cuøng noù coøn quyeát ñònh yù thöùc, yù chí cuûa con
ngöôøi. Lòch söû laø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñeo ñuoåi muïc ñích cuûa baûn thaân mình,
nhöng ñoù khoâng theå laø hoaït ñoäng tuyø tieän, baát chaáp quy luaät. Hoït doäng duø yù thöùc
hoaëc voâ thöùc cuõng do quy luaät khaùch quan chi phoái.
Nhö vaäy, quaù trình “lòch söû töï nhieân” coù nghóa laø: con ngöôøi laøm ra lòch söû cuûa
mình; hoï taïo ra nhöõng quan heä xaõ hoäi cuûa mình, ñoù laø xaõ hoäi. nhöng xaõ hoäi vaän ñoäng
theo quy luaät khaùch quan khoâng phuï thuoäc vaøo yù muoán chuû quan cuûa con ngöôøi.
Söï thay theá moät hình thaùi kinh teá xaõ hoäi naøy baèng moät hình thaùi kinh teá xaõ hoäi
khaùc thöôøng ñöôïc thoâng qua cuoäc caùch maïng xaõ hoäi. Nguyeân nhaân saâu xa cuûa cuoäc
caùch maïng laø do maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát; khi quan heä
saûn xuaát trôû thaønh xieàng xích caûn trôû söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Trong
nhöõng thôøi kyø caùch maïng, khi cô sôû kinh teá thay ñoåi thì sôùm hay muoän toaøn boä kieán
truùc thöôïng taàng cuõng thay ñoåi theo.
Neáu xeùt ôû phaïm vi lòch söû cuûa toaøn nhaân loaïi thì lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaõ
phaùt trieån qua moät soá hình thaùi kinh teá xaõ hoäi nhaát ñònh. Song do ñaëc ñieåm veà maët
lòch söû, veà khoâng gian vaø thôøi gian neân khoâng phaûi quoác gia naøo cuõng traûi qua taát caû
caùc böôùc tuaàn töï töø thaáp tôùi cao cuûa caùc hình thaùi kinh teá xaõ hoäi. coù nhieàu quoác gia
 66

phaùt trieàn tuaàn töï qua caùc hình thaùi kinh teá xaõ hoäi, ñoàng thôøi moät soá quoác gia khaùc laïi
boû qua moät hoaëc vaøi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi.
Quy luaät keá thöøa cuûa lòch söû loaøi ngöôøi luoân cho pheùp coäng ñoàng naøo ñoù coù
nhöõng thôøi cô vaø thaùch thöùc ñeå coù theå vöôït leân phía tröôùc hoaëc tuït laïi phía sau. Trong
lòch söû thöôøng xuaát hieän nhöõng trung taâm phaùt trieån cao hôn veà saûn xuaát vaät chaát, kyõ
thuaät veà vaên hoùa, chính trò. söï giao löu hôïp taùc giöõa caùc trung taâm ñoù vaø nhöõng nhaân
toá khaùc laøm xuaát hieän khaû naêng moät soá nöôùc ñi sau coù theå ruùt ngaén tieán trình lòch söû.
Trong thôøi ñaïi ngaøy nay, chuû tröông phaùt trieån ruùt ngaén , “ñi taét, ñoùn ñaàu” ñi leân
chuû nghóa xaõ hoäi ôû moät soá quoác gia tieàn tö baûn chaúng nhöõng khoâng maâu thuaãn vôùi tinh
thaàn cuûa söï phaùt trieån mang tính lòch söû töï nhieân, maø coøn laø bieåu hieän sinh ñoäng cuûa
quaù trình lòch söû töï nhieân. Chæ khi ngöôøi ta ruùt ngaén moät caùch duy yù chí, baát chaáp quy
luaät thì luùc ñoù söï phaùt trieån ruùt ngaén môùi trôû neân ñoái laäp vôùi quaù trình lòch söû töï nhieân.
Nhö vaäy, quaù trình lòch söû töï nhieân cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi chaúng nhöõng dieãn ra
baèng con ñöôøng phaùt trieån tuaàn töï maø coøn bao haøm caû söï boû qua trong nhöõng ñieàu
kieän lòch söû nhaát ñònh, moät hoaëc moät vaøi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi nhaát ñònh.
3. YÙ nghóa cuûa hoïc thuyeát hình thaùi kinh teá xaõ hoäi
Ngaøy nay thöïc tieãn vaø kieán thöùc veà lòch söû coù nhieàu boå sung, phaùt trieån môùi hôn
so vôùi khi hoïc thuyeát Maùc xuaát hieän. Tuy nhieân nhöõng cô sôû khoa hoïc cuûa chuû nghóa
duy vaät lòch söû vaãn coøn nguyeân giaù trò. Tröôùc nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc vaø coâng
ngheä hieän nay, moät soá ngöôøi thöøa nhaän söï tieán hoùa cuûa xaõ hoäi laø söï thay theá nhau
cuûa caùc neàn vaên minh noâng nghieäp, coâng nghieäp vaø haäu coâng nghieäp. Caùch tieáp caän
naøy coøn thieáu tính khoa hoïc vaø chöa ñaày ñuû. Vì noù chæ xem söï phaùt trieån cuûa khoa
hoïc kyõ thuaät, coâng ngheä vaø löïc löôïng saûn xuaát laø yeáu toá quyeát ñònh duy nhaát vaø tröïc
tieáp ñeán söï thay ñoåi cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi maø boû qua caùc quan heä xaõ hoäi, ñaëc bieät laø
quan heä saûn xuaát.
Vôùi hoïc thuyeát veà hình thaùi kinh teá xaõ hoäi, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen vaïch ra nguoàn
goác, ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi, tìm ra nhöõng nguyeân nhaân vaø cô sôû cuûa söï bieán
ñoåi, xuaát hieän caùc hieän töôïng xaõ hoäi ñaët cô sôû cho nhaän thöùc luaän veà caùc khoa hoïc xaõ
hoäi vaø nhaân vaên, naâng caùc khoa hoïc ñoù trôû thaønh khoa hoïc thöïc söï, choáng laïi caùc quan
ñieåm duy taâm veà maët lòch söû. C.Maùc vaø Ph.AÊngghen duøng quy luaät treân vaøo phaân tích,
lyù giaûi xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa vaø döï baùo moät xaõ hoäi môùi seõ thay theá noù. Hai oâng laøm
noåi baät quan heä saûn xuaát laø quan heä cô baûn quyeát ñònh caùc quan heä khaùc trong xaõ hoäi.
Do ñoù chuû nghóa duy vaät lòch söû cung caáp tö lieäu cho caùc khoa hoïc xaõ hoäi moät tieâu
chuaån khaùch quan ñeå tìm kieám vaø phaùt hieän quy luaät xaõ hoäi.
V. Vaän duïng hoïc thuyeát hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi vaøo söï nghieäp xaây döïng
chuû nghóa xaõ hoäi ôû nöôùc ta
1. Con ñöôøng tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi boû qua cheá ñoä tö baûn chuû nghóa
Hoïc thuyeát hình thaùi - kin teá xaõ hoäi ñaõ vaïch ra caùc quy luaät vaän ñoäng, phaùt trieån
cuûa xaõ hoäi ñoù vaø döï baùo söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi môùi thay theá chuû nghóa tö baûn. Chuû
nghóa xaõ hoäi ñaõ hình thaønh vaø phaùt trieån sau Caùch maïng thaùng Möôøi Nga. Moâ hình
 67

ñoù ñaõ phaùt huy ñöôïc vai troø nhaát ñònh ñoái vôùi tieá trình lòch söû. Cuoái nhöõng naêm 80
cuûa theá kyû XX moâ hình ñoù rô vaøo khuûng hoaûng nghieâm troïng. Söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ
vaø Ñoâng AÂu, thöïc chaát laø söï suïp ñoå moâ hình ñoù chöù khoâng phaûi laø söï phuû ñònh, baùc
boû xaõ hoäi chuû nghóa vôùi tính caùch laø xaõ hoäi cao hôn chuû nghóa tö baûn.
Vì vaäy, Ñaûng ta kieân trì xaây döïng chuû nghóa xa õhoäi boû qua giai ñoaïn tö baûn chuû
nghóa laø quy luaät khaùch quan cuûa caùch maïng Vieät Nam. Xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi
boû qua giai ñoaïn tö baûn chuû nghóa laø moät quaù trình quaù ñoä laâu daøi vôùi nhieàu chaëng
ñöôøng, nhieàu hình thöùc toå chöùc kin teá, xaõ hoäi coù tính chaát quaù ñoä.
2. Xaây döïng vaø phaùt trieån neàn kinh teá thò tröôøng ñònh höôøng xaõ hoäi chuû nghóa
Vieäc xaây döïng vaø phaùt trieån neàn kinh teá nhieàu thaønh phaàn vaän haønh theo cô cheá
thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa laø phuø hôïp vôùi xu höôùng phaùt trieån chung cuûa
nhaân loaïi, vöøa phuø hôïp vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát ôû nöôùc ta. Kinh
teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa khoâng theå taùch rôøi vai troø quaûn lyù cuûa nhaø
nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa.
3. Coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ôû nöôùc ta
Nöôùc ta tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi töø moät neàn kinh teá phoå bieán laø saûn xuaát nhoû,
lao ñoäng thuû coâng laø phoå bieán. vì theá chuùng ta phaûi tieán haøn coâng nghieäp hoùa, hieän
ñaïi hoùa. Coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ôû nöôùc ta laø nhaèm xaây döïng cô sôû vaät chaát
kyõ thuaät cho chuû nghóa xaõ hoäi. Ñoù laø nhieäm vuï trung taâm trong suoát thôøi kyø quaù ñoä
tieán leân chuû nghóa xaõ oäi ôû nöôùc ta.
4. Keát hôïp chaët cheõ giöõa phaùt trieån kinh teá vôùi chính trò cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi
Gaén lieàn vôùi phaùt trieån kinh teá, xaây döïng neàn kinh teá thò tröôøng, ñònh höôùng xaõ
hoäi chuû nghóa, ñaåy maïnh coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, phaûi khoâng ngöøng
ñoåi môùi chính trò, naâng cao vai troø laõnh ñaïo cuûa Ñaûng, xaây döïng nhaø nöôùc phaùp
quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa, naâng cao vai troø cuûa toå chöùc quaàn chuùng, phaùt huy söùc maïnh
khoái ñaïi ñoaøn keát toaøn daân trong söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä toå quoác.
Ñoàng thôøi cuøng vôùi vieäc phaùt trieån kinh teá, phaûi phaùt trieån neàn vaên hoùa tieán tieán
ñaäm ñaø baûn saéc daân toäc nhaèm naâng cao ñôøi soáng tinh thaàn cuûa nhaân daân.

Chöông XI
GIAI CAÁP VAØ ÑAÁU TRANH GIAI CAÁP
GIAI CAÁP, DAÂN TOÄC VAØ NHAÂN LOAÏI

I. Nhöõng hình thöùc coäng ñoàng ngöôøi trong lòch söû

1. Thò toäc
Khi taùch khoûi giôùi ñoäng vaät, con ngöôøi soáng hôïp quaàn trong nhöõng baày ngöôøi
nguyeân thuûy. Khi con ngöôøi bieát söû duïng coâng cuï lao ñoäng thì hình thöùc toå chöùc ñaàu
tieân ñöôïc ra ñôøi, ñoù laø thò toäc. Thò toäc ñöôïc hình thaønh treân cô sôû huyeát thoáng, coù theå
xem thò toäc laø gia ñình lôùn cuûa baày ngöôøi nguyeân thuûy. Do tình traïng quaàn hoân neân
 68

con sinh ra chæ bieát meï. Vai troø vaø quyeàn uy cuûa ngöôøi ñaøn baø hôn ngöôøi ñaøn oâng.
Thò toäc ôû giai ñoaïn ñaàu laø thò toäc maãu quyeàn.
Löïc löôïng saûn xuaát phaùt trieån nhöõng coâng vieäc naëng nhoïc ñoøi hoûi ngöôøi ñaøn oâng
ñaûm nhieäm. Ngöôøi ñaøn oâng vöøa laø ngöôøi chieán só, vöøa laø ngöôøi lao ñoäng chính neân
ñöôïc ñaåy vaøo vò trí thöù nhaát, cheá ñoä phuï quyeàn ra ñôøi.
Ngoaøi quan heä heä huyeát thoáng, thò toäc coøn nhöõng moái lieân heä coäng ñoàng sau: (1)
caùc thaønh vieân trong coäng ñoàng coù tieáng noùi chung; (2) moãi thò toäc coù nhöõng tuïc leä,
taäp quaùn vaø nghi thöùc tín ngöôõng rieâng cuûa mình; (3) moãi thò toäc coù teân goïi rieâng.
Veà maët xaõ hoäi, thò toäc baàu ra tuø tröôûng, thuû lónh quaân söï vaø coù theå baõi mieãn hoï
khi thaáy khoâng xöùng ñaùng.
2. Boä laïc
Boä laïc hình thaønh do nhöõng thò toäc coù quan heä huyeát thoáng hoaëc quan heä hoân
nhaân lieân keát vôùi nhau. Moãi boä laïc bao goàm nhieàu thò toäc, trong ñoù thò toäc naøo laøm
goác goïi laø baøo toäc.
Moãi boä laïc cuõng coù teân goïi rieâng, cuøng ngoân ngöõ, tuïc leä, taäp quaùn, tín ngöôõng vaø
laõnh thoå töông ñoái oån ñònh. Laõnh thoå trôû thaønh ñaëc tröng cuûa boä toäc. Ñöùng ñaàu boä toäc
laø hoäi ñoàng cuûa nhöõng tuø tröôûng cuûa thò toäc.
3. Boä toäc
Do söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, cheá ñoä tö höõu ra ñôøi söï phaân chia giai
caáp xuaát hieän. Boä toäc ra ñôøi thay theá cho thò toäc vaø boä laïc.
Boä toäc ñöôïc hình thaønh treân cô sôû cuûa söï lieân keát nhieàu boä laïc vaø lieân minh boä
laïc treân moät vuøng laõnh thoå nhaát ñònh. Moãi boä toäc cuõng coù teân goïi rieâng. Neáu boä laïc
coù laõnh thoå töông ñoái oån ñònh thì boä toäc coù laõnh thoå ñöôïc xaùc ñònh roõ.
Caùc thaønh vieân trong boä toäc coù quan heä veà coäng ñoàng ngoân ngöõ. Ngoân ngöõ boä
toäc ñöôïc hình thaønh bôûi söï giao löu, keát hôïp ngoân ngöõ cuûa caùc boä laïc cuõ thöôøng treân
cô sôû ngoân ngöõ cuûa boä laïc phaùt trieån nhaát. Trong thôøi ñaïi boä boäc ñaõ coù nhaø nöôùc vaø
quoác gia.
4. Daân toäc
Daân toäc laø hình thöùc coäng ñoàng ngöôøi gaén lieàn vôùi xaõ hoäi coù giai caáp, coù nhaø
nöôùc vaø caùc theå cheá chính trò xaõ hoäi.
Daân toäc laø coäng ñoàng ngöôøi thoáng nhaát, oån ñònh vaø beàn vöõng hôn nhieàu. Daân toäc
hieän ñaïi laø quoác gia daân toäc. Daân toäc coù nhöõng ñaïc tröng sau: (1) coäng ñoàng veà ngoân
ngöõ; (2) coäng ñoàng veà laõnh thoå; (3) coäng ñoàng veà kinh teá; (4) coäng ñoàng veà vaên hoùa,
taâm lyù vaø tính caùch.
II. Giai caáp vaø ñaáu tranh giai caáp
1. Giai caáp laø gì?
Ngöôøi ta goïi laø giai caáp, nhöõng taäp ñoaøn to lôùn goàm nhöõng ngöôøi khaùc nhau veà
ñòa vò cuûa hoï trong heä thoáng saûn xuaát xaõ hoäi nhaát ñònh trong lòch söû, khaùc nhau veà
quan heä cuûa hoï (thöôøng thöôøng thì nhöõng quan heä naøy ñöôïc phaùp luaät quy ñònh vaø
thöøa nhaän), ñoái vôùi nhöõng tö lieäu saûn xuaát, veà vai troø cuûa hoï trong toå chöùc lao ñoäng
 69

xaõ hoäi, vaø nhö vaäy laø khaùc nhau veà caùch thöùc höôûng thuï vaø veà phaàn cuûa caûi xaõ hoäi ít
hoaëc nhieàu maø hoï ñöôïc höôûng. Giai caáp laø nhöõng taäp ñoaøn ngöôøi, maø taäp ñoaøn naøy
thì coù theå chieám ñoaït lao ñoäng cuûa taäp ñoaøn khaùc, do choã caùc taäp ñoaøn coù ñòa vò khaùc
nhau trong moät cheá ñoä kinh teá xaõ hoäi nhaát ñònh.
Noùi ñeán giai caáp laø noùi ñeán laø noùi ñeán söï khaùc nhau giöõa taäp ñoaøn ngöôøi veà ñòa
vò trong moät heä thoáng kinh teá – xaõ hoäi nhaát ñònh. Taäp ñoaøn ngöôøi naøy thoáng trò taäp
ñoaøn khaùc ñoù laø giai caáp. Ñaây laø ñaëc tröng chung nhaát cuûa giai caáp. Vôùi ñaëc tröng
naøy, giai caáp coù nhöõng tính chaát sau: (1) khaùc nhau veà quan heä ñoái vôùi tö lieäu saûn
xuaát; (2) khaùc nhau veà vai troø trong toå chöùc lao ñoäng xaõ hoäi, trong toå chöùc quaûn lyù
saûn xuaát; (3) khaùc nhau veà phöông thöùc thu nhaäp cuûa caûi xaõ hoäi.
2. Nguoàn goác, ñieàu kieän toàn taïi giai caáp
Trong xaõ hoäi nguyeân thuûy, khi löïc löôïng saûn xuaát coøn thaáp keùm con ngöôøi chæ
laøm ra saûn phaåm chæ ñuû ñeå toàn taïi, duy trì noøi gioáng chöa coù saûn phaåm dö thöøa töông
ñoái chöa coù khaû naêng xuaát hieän ngöôøi boùc loät ngöôøi, xaõ hoäi chöa coù giai caáp.
Löïc löôïng saûn xuaát phaùt trieån daãn ñeán söï phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi: lao ñoäng
trí oùc taùch ra khoûi lao ñoäng chaân tay, thuû coâng taùc ra khoûi lao ñoäng noâng nghieäp. Löïc
löôïng saûn xuaát phaùt trieån naêng xuaát lao ñoäng taêng leân, con ngöôøi coù theå saûn xuaát soá
löôïng saûn phaåm vöôït hôn nhu caàu toái thieåu ñeå toàn taïi. Caùc gia ñình coù taøi saûn rieâng
ngaøy caøng ñöôïc tích luõy laø nguyeân nhaân xuaát hieän söï cheânh leäch veà taøi saûn. Cheá ñoä
tö höõu daàn daàn thay theá cheá ñoä coâng höõu veà tö lieäu saûn xuaát. Cheá ñoä tö höõu veà tö lieäu
saûn xuaát laø cô sôû tröïc tieáp cuûa söï hình thaønh caùc giai caáp. Söï ra ñôøi cuõng nhö söï maát
ñi cuûa xaõ hoäi coù giai caáp ñeàu döïa treân tính taát yeáu kinh teá.
Cheá ñoä tö höõu vaø xaõ hoäi coù giai caáp toàn taïi moät caùch taát yeáu trong ñieàu kieän vaät
chaát kinh teá cuûa xaõ hoäi vöôït qua khoûi nhu caàu toái thieåu nhöng chöa ñaït ñeán nhu caàu
toái ña hôïp lyù. Söï phaân chia xaõ hoäi thaønh giai caáp seõ bò löïc löôïng saûn xuaát hieän ñaïi
xoùa boû. Söï phaùt trieån cao veà löïc löôïng saûn xuaát laøm cho söï phaân chia giai caáp taát yeáu
seõ maát ñi. Löïc löôïng saûn xuaát phaùt trieån cao laø yeâu caàu tröôùc tieân vaø cô baûn cuûa söï
xoùa boû xaõ hoäi coù giai caáp. Nhöng ñeå thöïc söï xaõ hoäi khoâng coøn giai caáp ñoøi hoûi xaõ hoäi
phaûi coù nhöõng ñieàu kieän kinh teá vaø nhöõng naêng löïc cuûa con ngöôøi ñöôïc phaùt trieån
toaøn dieän.
3. Keát caáu xaõ hoäi coù giai caáp.
Moãi xaõ hoäi coù keát caáu giai caáp rieâng song bao giôø moät xaõ hoäi coù giai caáp cuõng
toàn taïi hai giai caáp cô baûn ñoái laäp nhau: giai caáp thoáng trò vaø giai caáp bò trò. Hai giai
caáp cô baûn laø saûn phaåm ñích thöïc cuûa cheá ñoä kinh teá xaõ hoäi vaø quyeát ñònh ñeán söï toàn
taïi, phaùt trieån cuûa neàn saûn xuaát xaõ hoäi. Giai caáp thoáng trò laø giai caáp tieâu bieåu cho
baûn chaát cuûa cheá ñoä kinh teá – xaõ hoäi ñang toàn taïi.
Ngoaøi hai giai caáp cô baûn moãi xaõ hoäi coøn toàn taïi nhöõng giai caâp khoâng cô baûn vaø
nhöõng taàng lôùp trung gian. Ñoù laø nhöõng giai caáp taøn dö cuûa cheá ñoä xaõ hoäi tröôùc, taäp
ñoaøn ngöôøi laø maàn moáng cuûa xaõ hoäi töông lai. Taàng lôùp trung gian laø keát quaû cuûa quaù
 70

trình phaân hoùa xaõ hoäi khoâng ngöøng dieãn ra. Trí thöùc laø taàng lôùp coù vò trí, vai troø quan
troïng veà kinh teá, chính trò, vaên hoùa xaõ hoäi nhaát ñònh.
4. Ñaáu tranh giai caáp
Trong xaõ hoäi coù giai caáp, giai caáp thoáng trò chieám ñoaït lao ñoäng cuûa giai caáp bò
trò. Giai caáp, taàng lôùp bò trò bò töôùc ñoaït lao ñoäng vaø bò aùp böùc veà chính trò, xaõ hoäi vaø
tinh thaàn. Giai caáp thoáng trò duøng moïi phöông phaùp, phöông tieän ñeå baûo veä, duy trì
quyeàn lôïi cuûa hoï. Coâng cuï baûo veä quyeàn lôïi ñoù nhaø nöôùc cuûa giai caáp thoáng trò. Lôïi
ích cô baûn cuûa hai giai caáp ñoái laäp nhau laø nguyeân nhaân cuûa moïi cuoäc ñaáu tranh giai
caáp. Coù aùp böùc thì coù ñaáu tranh choáng aùp böùc. Ñaáu tranh giai caáp, thöïc chaát laø cuoäc
ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng bò töôùc heát quyeàn, bò aùp böùc choùng laïi boïn coù ñaëc quyeàn
ñaëc lôïi, boïn aùp böùc vaø boïn aên baùm. Caùc cuoäc ñaáu tranh giai caáp dieãn ra döôùi nhieàu
hình thöùc khaùc nhau tuyø thuoäc vaøo hoaøn caûnh lòch söû, vaøo gai caáp ñaáu tranh, vaøo giai
ñoaïn phaùt trieån cuûa cuoäc ñaáu tranh. Trong thôøi ñaïi ngaøy nay, hình thöùc ñaáu tranh giai
caáp caøng phong phuù, ña daïng, phöùc taïp.
5. Ñaáu tranh giai caáp laø ñoäng löïc phaùt trieån xaõ hoäi
Ñaáu tranh giai caáp laø moät trong nhöõng ñoäng löïc phaùt trieån quan troïng cuûa xaõ hoäi
coù giai caáp. Saûn xuaát vaät chaát laø cô sôû cuûa söï toàn taïi vaø phaùt trieån xaõ hoäi loaøi ngöôøi.
Söï phuø hôïp giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát laø ñeàu kieän cô baûn ñeå saûn
xuaát phaùt trieån. Khi quan heä saûn xuaát khoâng coøn phuø hôïp vôùi löïc löôïng saûn xuaát thì
noù gaây caûn trôû vaø daãn ñeán xoùa boû quan heä saûn xuaát cuõ, thieát laäp quan heä saûn xuaát.
Trong xaõ hoäi coù giai caáp, nhöõng quan heä saûn xuaát khoâng töï nhöôøng choã cho quan heä
saûn xuaát môùi. giai caáp thoáng trò quan heä saûn xuaát cuûa mình baèng taát caû söùc maïnh veà
kinh teá, chính trò, tö töôûng ñaëc bieät laø baèng baïo löïc coù toå chöùc. Ñeå gaït boû löïc caûn –
quan heä saûn xuaát laïc haäu chæ coù theå ñöôïc thöïc hieän thong qua cuoäc ñaáu tranh giai caáp
vaø caùch maïng xaõ hoäi.
Ñaáu tranh giai caáp chaúng nhöõng laø ñeå caûi taïo xaõ hoäi maø coøn coù vai troø caûi taïo
baûn thaân caùc giai caáp trong xaõ hoäi. Chæ thoâng qua ñaáu tranh cho töï do, caùc giai caáp bò
thoáng trò môùi goït röûa tinh thaàn cam chòu noâ leä.
Vai troø cuûa ñaáu tranh giai caáp trong lòch söû ñöôïc phaùt huy nhö theá naøo tuøy thuoäc
vaøo tính chaát, trình ñoä phaùt trieån cuûa caùc cuoäc ñaáu tranh. Taùc duïng ñaëc bieät to lôùn vôùi
lòch söû laø nhöõng cuoäc ñaáu tranh mang tính chaát quaàn chuùng roäng lôùn, do löïc löôïng
tieân tieán cuûa xaõ hoäi laõnh ñaïo, ñöôïc toå chöùc moät caùch khoa hoïc nhaèm thöïc hieän ñaùnh
ñoå giai caáp thoáng trò.
Trong thôøi kyø quaù ñoä leân chuû nghóa xaõ hoäi, ñaáu tranh chuyeån töø muïc tieâu giaønh
chính quyeàn sang muïc tieâu chuû yeáu vaø cô baûn laø cuûng coá chính quyeàn cuûa nhaân daân
lao ñoäng, troïng taâm laø xaây döïng kinh teá. Giai c6aùp tö saûn ñaõ bò laät ñoå, tieán laïi cuoäc
ñaáu tranh choáng laïi chuû nghóa xaõ hoäi nhaèm phuïc hoài chuû nghóa tö baûn.
Cuoäc ñaáu tranh giai caáp trong thôøi kyø quaù ñoä leân chuû nghóa xaõ hoäi dieãn ra treân
taát caû caùc lónh vöïc: chính trò, kinh teá, vaên hoùa, tö töôûng. Muïc tieâu naøy chöa thöïc hieän
thì khaû naêng phuïc hoài chuû nghóa tö baûn coøn raát lôùn.
 71

Trong ñieàu kieän naém vöõng chính quyeàn, giai caáp coâng nhaân phaûi söû duïng söùc
maïnh toång hôïp, linh hoaït caùc hình thöùc ñaáu tranh môùi. Trong ñoù coù ñaáu tranh baèn g
baïo löïc vaø hoaø bình; baèng giaùo duïc, thuyeát phuïc, pheâ bình, haønh chính, quaân söï, kinh
te; baèng lieân minh giai caáp coâng – noâng, caùc taàng lôùp trung gian vaø “söû duïng” giai
caáp tö saûn ñeå xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi.
Thôøi kyø quaù ñoä leân chuû nghóa xaõ hoäi ôû Vieät Nam, xaõ hoäi vaãn toàn taïi laâu daøi giai
caáp vaø maâu thuaãn giai caáp. Ñaáu tranh giai caáp laø thöïc teá khaùch quan khoâng theå traùnh
khoûi. Vaán ñeà laø nhaän thöùc vaø cho ñuùng tính chaát, noäi dung, hình thöùc cuûa cuoäc ñaáu
tranh, xöû lyù ñuùng ñaén caùc quan heä giai caáp.
Ñeå thöïc hieän muïc tieâu daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû vaø vaên
minh, ñieàu cô baûn laø phaûi phaùt trieån maïnh meõ neàn kinh teá nhieàu thaønh phaàn vaä n
haønh theo cô cheá thò tröôøng coù söï quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc, ñaûm baûo ñònh höôùng xaõ hoäi
chuû nghóa. Toaøn boä söï nghieäp treân laø lôïi ích daân toäc vaø nhaân daân lao ñoäng.
Ñaáu tranh giai caáp trong thôøi kyø quaù ñoä ôû nöôùc ta cho thaáy ñaïi ña soá taùn thaønh
muïc tieâu treân ñaáu tranh vôùi moät boä phaän nhoû choáng laïi söï nghieäp lôùn lao maø nhaân
daân ta ñang xaây döïng do Ñaûng Coäng saûn laõnh ñaïo. Ñaáu tranh ñoù ñöôïc theå hieän döôùi
moät soá hình thöùc sau:
Tröôùc heát, moät beân laø quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng ñang theo ñuoåi muïc tieâu
treân vaø moät beân laø caùc theá löïc thuø ñòch ñang ra söùc choáng phaù muïc tieâu treân.
Thöù hai, cuoäc ñaáu tranh giöõa hai con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa vaø con ñöôøng tö
baûn chuû nghóa.cuoäc ñaáu tranh cuûa hai khuynh höôùng naøy dieãn ra haøng ngaøy, haøng giôø
treân taát caû caùc lónh vöïc: kinh teá, tö töôûng, traät töï xaõ hoäi.
Trong xaõ hoäi Vieät Nam hieän nay, lôïi ích hôïp phaùp cuûa caùc nhaø tö saûn caên baûn
thoáng nhaát vôùi lôïi ích chung cuûa daân toäc. Daây laø maët thoáng nhaát giöõa giai caáp coâng
nhaân, nhaân daân lao ñoäng vôùi giai caáp tö saûn. Giai caáp coâng nhaân, nhaân daân lao ñoäng
vôùi giai caáp tö saûn laø quan heä vöøa hôïp taùc vöøa caïnh tranh trong söï nghieäp xaây döïng
muïc tieâu treân. Trong quaù trình xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi vaø baûo veä Toå quoác xaõ hoäi
chuû nghóa Vieät Nam, vieäc tuyeät ñoái, cöôøng ñieäu hoùa ñaáu tranh giai caáp hoaëc mô hoà
veà ñaáu tranh giai caáp ñeàu gaây toån haïi cho söï nghieäp caùch maïng Vieät Nam.
III. Quan heä giai caáp – daân toäc vaø giai caáp vaø nhaân loaïi
1. Giai caáp vaø daân toäc
Trong coäng ñoàng daân toäc bao giôø cuõng coù nhieàu giai caáp, taàng lôùp xaõ hoäi cuøng
chung soáng. Lôïi ích cuûa daân toä laø lôïi ích chung cuûa taát caû giai caáp, taàng lôùp trong xaõ
hoäi aáy. Giai c6aùp naøo coù lôïi ích gaén lieàn vôùi phöông thöùc saûn xuaát thoáng trò seõ trôû
thaønh löïc löôïng tieâu bieåu vaø laõnh ñaïo daân toäc.
Tuy nhieân trong xaõ hoäi coù giai caáp thì lôïi ích cuûa giai caáp thoáng trò vaø lôïi ích cuûa
daân toäc khoâng bao giôø thoáng nhaát vôùi nhau, thaäm chí nhieàu luùc traùi ngöôïc vaø ñoái laäp
vôùi lôïi ích cuûa daân toäc. Ngaøy nay, xaõ hoäi coøn giai caáp ñoái khaùng vaø ñaáu tranh giai
caáp, vaán ñeà quan heä giai caáp vaø daân toäc ñöôïc giaûi quyeát treân laäp tröôøng giai caáp
nhaát ñònh.
 72

2.Giai caáp vaø nhaân loaïi

Vaán ñeà lôïi ích nhaân loaïi laø nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán söï soáng coøn cuûa con
ngöôøi. Ñoù laø nhöõng vaán ñeà toaøn caàu hieän nay nhö: choáng chieán tranh haït nhaân, baûo
veä moâi tröôøng, vaán ñeà daân soá, nhöõng vaán ñeà dòch beänh ñe doïa ñeán söï sinh toàn cuûa
con ngöôøi. Lôïi ích cuûa nhaân loaïi khoâng coù söï phaân bieät veà giai caáp, daân toäc, toân giaùo.
Trong xaõ hoäi coù giai caáp, lôïi ích nhaân loaïi gaén lieàn vôùi lôïi ích cuûa nhöõng giai
caáp, lôïi ích daân toäc. Lôïi ích maø thuoäc veà giai caáp tieán boä thì phuø hôïp vôùi lôïi ích cuûa
nhaân loaïi. Giai caáp voâ saûn muoán giaûi phoùng nhaân loaïi khoûi aùp böùc vaø noâ dòch. Vì theá,
lôïi ích cuûa giai caáp voâ saûn veà caên baûn phuø hôïp vôùi nhaân loaïi.

Chöông XII
NHAØ NÖÔÙC VAØ CAÙCH MAÏNG

I. Nhaø nöôùc
1. Nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa nhaø nöôùc
Khoâng phaûi khi naøo xaõ hoäi cuõng coù nhaø nöôùc, trong xaõ hoäi coäng saûn nguyeân
thuûy khoâng coù nhaø nöôùc. Noù phuø hôïp vôùi thöïc traïng kinh teá coøn thaáp keùm, chöa coù söï
phaân hoùa giai caáp. Toå chöùc ñaàu tieân cuûa xaõ hoäi coäng saûn nguyeân thuûy laø thò toäc, boä
laïc. Ñöùng ñaàu caùc thò toäc, boä laïc laø toäc tröôûng do nhaân daân baàu ra. Quyeàn löïc ñöùng
ñaàu caùc cô quan quaûn lyù xaõ hoäi döïa vaøo ñaïo döùc vaø uy tín. Quyeàn haønh vaø chöùc naêng
laõnh ñaïo chöa mang tính chaát chính trò.
Trong thò toäc, boä laïc chöa hình thaønh moät thieát cheá xaõ hoäi ñaëc bieät – nhaø nöôùc
ñeå cai quaûn nhöõng coâng vieäc chung. Do nhu caàu toàn taïi cuûa thò toäc, boä laïc nhaân daân
phaûi baàu ra thuû lónh quaân söï. Ngoaøi chöùc naêng quaân söï coøn chöùc naêng teá leã vaø tö
phaùp. Caùc thuû lónh quaân söï khoâng phaûi laø ngöôøi cai trò, hoï khoâng coù ñaëc quyeàn ñaëc
lôïi caù nhaân, khoâng baét nhaân daân phuïc vuï lôïi ích rieâng mình. Hoï hoaøn toaøn thöïc hieän
vai troø cuûa mình theo yù chí vaø nguyeän voïng cuûa nhaân daân.
Nhö vaäy, theå cheá xaõ hoäi trong thôøi kyø coäng saûn nguyeân thuûy laø theå cheá töï quaûn
cuûa nhaân daân. Maëc duø nhaø nöôùc chöa ra ñôøi, xaõ hoäi toàn taïi trong voøng traät töï. Do söï
phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, söï ra ñôøi cuûa cheá ñoä tö höõu vaø xaõ hoäi phaân chia
thaønh giai caáp, cheá ñoä coäng saûn nguyeân thuûy bò tan raõ. Vì theá, söï xuaát hieän nhaø nöôùc
do:
(1). Söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, tröôùc heát laø cuûa coâng cuï lao ñoäng cho
pheùp con ngöôøi tieán haønh saûn xuaát töông ñoái ñoäc laäp theo nhoùm nhoû hay ñôn vò giai
ñình. Sôû höõu chung trôû thaønh vaät caûn ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa saûn xuaát. Vôùi coâng cuï
saûn xuaát ñoù, ngöôøi ta coù theå saûn xuaát ra moät löôïng cuûa caûi tieâu duøng vöôït qua khoûi
nhu caàu toái thieåu. Ñoù laø cô sôû khaùch quan laøm naûy sinh nhöõng ngöôøi coù chöùc coù
quyeàn nuoâi khaùt voïng chieám ñoaït taøi saûn cuûa ngöôøi khaùc. Cheá ñoä sôû höõu chung bò
thay theá bôûi cheá ñoä tö höõu vaø xuaát hieän cheá ñoä ngöôøi boùc loät ngöôøi.
 73

(2). Söï dö thöøa töông ñoái saûn phaåm tieâu duøng laøm naûy sinh khaùt voïng chieám
ñoaït ôû giôùi caàm quyeàn. Hoï söû duïng quyeàn löïc trong tay ñeå thöïc hieän khaùt voïng ñoù.
Ñaây laø nguyeân nhaân xuaát hieän thuùc ñaåy söï phaân hoùa xaõ hoäi. Giai caáp xuaát hieän,
quan heä aùp böùc thoáng trò ngöôøi thay theá quan heä bình ñaúng, hôïp taùc, töông trôï laãn
nhau. Söï ñoái khaùng giai caáp ngaøy caøng saâu saéc vaø quyeát lieät.
(3). Chieán tranh giöõa caùc boä laïc, thò toäc daàn daàn thoaùt ra khoûi goác reã cuûa noù
trong loøng nhaân daân. Töø choã laø coâng cuï cuûa nhaân daân, caùc toå chöùc ñoù trôû thaønh cô
quan ñoái laäp, thoáng trò vaø aùp böùc nhaân daân.
Cuoäc ñaáu tranh giöõa hai giai caáp ñoái khaùng laàn ñaàu tieân xuaát hieän trong lòch söû
xaõ hoäi (giai caáp chuû noâ vaø giai caáp noâ leä) daãn tôùi nguy cô chaúng nhöõng caùc giai caáp
ñoù tieâu dieät laãn nhau vaø tieâu dieät luoân caû xaõ hoäi. ñeå thaûm hoïc ñoù khoâng xaûy ra, moät
cô quan quyeàn löïc ñaëc bieät ñaõ ra ñôøi. Ñoù laø nhaø nöôùc.
Trong xaõ hoäi thò toäc, boä laïc ñaõ xuaát hieän nhöõng thieát cheá coù chöùc naêng baûo veä
lôïi ích chung cuûa coäng ñoäng; giôø ñaây khi xuaát hieän giai caáp, caùc thieát cheá ñoù bieán
thaønh coâng cuï baûo veä lôïi ích cuûa giai caáp thoáng trò.
Söï ra ñôøi cuûa nhaø nöôùc chöùng toû raèng nhaø nöôùc khoâng phaûi laø cô quan ñieàu hoøa
maâu thuaãn giai caáp maø noù ra ñôøi do maâu thuaãn giai caáp ngaøy caøng saâu saéc khoâng ñeàu
hoøa ñöôïc. Giai caáp boùc loät khoâng theå duy trì ñòa vò boùc loät, neáu khoâng döïa vaøo boä
maùy baïo löïc ñeå traán aùp giai caáp bò boùc loät. V.I.Leânin khaúng ñònh: “Nhaø nöôùc laø saûn
phaåm vaø bieåu hieän cuûa nhöõng maâu thuaãn giai caáp khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc. Baát cöù ôû
ñaâu, heã luùc naøo vaø chöøng naøo maø, veà maët khaùch quan, nhöõng maâu thuaãn giai caáp
khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc, thì nhaø nöôùc xuaát hieän. Vaø ngöôïc laïi: söï toàn taïi cuûa nhaø
nöôùc chöùng toû raèng nhöõng maâu thuaãn giai caáp laø khoâng theå ñieàu hoaø ñöôïc”(t33,tr9).
Khoâng coù nhaø nöôùc thì giai caáp thoáng trò khoâng theå duy trì ñöôïc aùch aùp böùc, boùc
loät cuûa mình ñoái vôùi giai caáp bò trò. Nhö vaäy, söï ra ñôøi cuûa caùc nhaø nöôùc laø taát yeáu
khaùch quan ñeå laøm “dòu” söï xung ñoät giai caáp, ñeå cho söï xung ñoät aáy dieãn ra trong
voøng traät töï. Nhaèm duy trì cheá ñoä kinh teá xaõ hoäi, trong ñoù, giai caáp naøy thoáng trò giai
caáp khaùc.
Ñöông nhieân, löïc löôïng laäp ra vaø söû duïng boä maùy nhaø nöôùc phaûi laø giai caáp coù
theá löïc nhaát – giai caáp thoáng trò veà maët kinh teá. Noùi caùch khaùc, nhaø nöôùc laø toå chöùc
chính trò cuûa giai caáp thoáng trò veà kinh teá nhaèm baûo veä traät töï hieän haønh vaø traán aùp söï
phaûn khaùng cuûa caùc giai caáp khaùc.
Toùm laïi, nhaø nöôùc laø coâng cuï chuyeân chính cuûa moät giai caáp, khoâng coù vaø
khoâng bao giôø coù nhaø nöôùc ñöùng treân caùc giai caáp vaø nhaø nöôùc cuûa toaøn xaõ hoäi. Tuy
nhieân coù nhöõng tröôøng hôïp nhaø nöôùc giöõ ñöôïc moät möùc ñoä ñoäc laäp naøo ñoù ñoái vôùi caû
hai giai caáp ñoái dieän, khi cuoäc ñaáu tranh giöõa chuùng ñaït tôùi theá caân baèng; hoaëc nhaø
nöôùc coù theå laø saûn phaåm cuûa söï thoûa hieäp veà quyeàn lôïi taïm thôø i giöõa moät soá giai caáp
ñeå choáng laïi moät giai caáp khaùc. Nhöõng tröôøng hôïp nhö treân laø ngoaïi leä vaø mang tính
chaát taïm thôøi.
 74

Thöïc teá lòch söû ñaõ chöùng minh duø ñöôïc che giaáu döôùi hình thöùc naøo thì nhaø nöôùc
trong xaõ hoäi coù giai caáp ñoái khaùng cuõng chæ laø coâng cuï baûo veä lôïi ích cô baûn cuûa giai
caáp thoáng trò; cuõng chæ laø moät boä maùy traán aùp cuûa giai caáp naøy ñoái vôùi moät giai caáp
khaùc.
2. Ñaëc tröngcô baûn cuûa nhaø nöôùc
a.Nhaø nöôùc quaûn lyù daân cö theo laõnh thoå, ñaây laø ñaëc tröng laøm roõ söï khaùc bieät
cuûa nhaø nöôùc vôùi caùc hình thöùc toå chöùc thò toäc, boä laïc. Caùc toå chöùc thò toäc, boä laïc
ñöôïc hình thaønh treân cô sôû nhöõng quan heä huyeát thoáng coøn nhaø nöôùc quaûn lyù daân cö
theo laõnh thoå cö truù. Quyeàn löïc nhaø nöôùc veà nguyeân taéc coù hieäu löïc ñoái vôùi moïi
thaønh vieân sinh soáng taïi ñòa baøn ñoù. Töø ñoù, bieân giôùi quoác gia xuaát hieän. Trong moät
quoác gia coù theå toàn taïi nhieàu giai caáp, taàng lôùp xaõ hoäi, thaäm chí toàn taïi nhieàu thò toäc,
boä laïc khaùc nhau.
b. Nhaø nöôùc thieát laäp moät cô quan quyeàn löïc mang tính cöôõng cheá ñoái vôùi caù
thaønh vieân trong xaõ hoäi. Trong cô quan quyeàn löïc nhö: quaân ñoäi, caûnh saùt nhaø tuø, ñeå
buoäc giai caáp khaùc phaûi phuïc tuøng yù chí cuûa giai caáp caàm quyeàn. Ngoaøi binh lính, só
quan vaø nhaân vieân cuûa löïc löôïng vuõ trang khaùc, nhaø nöôùc coøn bao goàm moät boä maùy
quan lieâu ñoâng ñaûo caùc vieân chöùc ñöôïc traû löông ñeå chuyeân laøm coâng vieäc haønh
chính cai trò.
Neáu tröôùc ñaây thò toäc, boä laïc quaûn lyù baèng söùc maïnh cuûa ñaïo ñöùc, uy tín thì nhaø
nöôùc thöïc hieän quyeàn löïc cuûa mình treân cô sôû cöôõng böùc cuûa phaùp luaät. Giai caáp boùc
loät duøng caùc thieát cheá baïo löïc ñeå phaùp luaät cuûa mình ñöôïc thöïc thi trong thöïc teá.
c. Nhaø nöôùc thieát laäp heä thoáng thueá ñeå nuoâi boä maùy nhaø nöôùc. Boä maùy caùi trò cuûa
giai caáp thoáng trò toàn taïi ñöôïc laø do soáng baùm vaøo nhöõng thaàn daân maø mình thoáng trò.
Nhaø nöôùc khoâng theå toàn taïi neáu khoâng döïa vaøo cheá ñoä thueá khoùa, quoác traùi vaø caùc
lónh vöïc boùc loät khaùc. Noùi caùch khaùc, veà cô baûn moïi nhaø nöôùc ñeàu soáng ñöôïc nhôø söï
chu caáp cuûa nhaân daân.
3. Chöùc naêng cô baûn cuûa nhaø nöôùc
Khi xem xeùt nhaø nöôùc töø goùc ñoä tính chaát cuûa quyeàn löïc chính trò, nhaø nöôùc coù
chöùc naêng laø coâng cuï thoáng trò chính trò vaø thöïc hieän chöùc naêng xaõ hoäi maø giai caáp
thoáng trò buoäc phaûi laøm. Khi xem xeùt nhaø nöôùc treân phaïm vi taùc ñoäng cuûa quyeàn löïc
nhaø nöôùc ôû taàm vó moâ, nhaø nöôùc coù chöùc naêng ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi.
a. Chöùc naêng thoáng trò chính trò vaø chöùc naêng xaõ hoäi cuûa giai caáp thoáng trò
Chöùc naêng thoáng trò noùi leân raèng baát kyø nhaø nöôùc naøo cuõng laø coâng cuï chuyeân
chính cuûa moät giai caáp, noù saün saøng söû duïng moïi coâng cuï, moïi bieän phaùp coù theå ñeå
baûo veä söï thoáng trò cuûa giai caáp ñoù.
Chöùc naêng xaõ hoäi noùi leân raèng baát kyø nhaø nöôùc naøo cuõng phaûi thöïc hieän vieäc
quaûn lyù nhöõng hoaït ñoäng chung vì söï toàn taïi xaõ hoäi; phaûi lo tôùi moät soá coâng vieäc
chung cuûa xaõ hoäi. trong giôùi haïn coù theå ñöôïc, noù phaûi thoûa maõn moät soá nhu caàu
chung cuûa coäng ñoàng daân cö naèm döôùi söï quaûn lyù cuûa nhaø nöôùc.
 75

Trong caùc xaõ hoäi coù giai caáp ñoái khaùng, giai caáp thoáng trò ñaõ nhaân danh xaõ hoäi
maø quaûn lyù nhöõng coâng vieäc chung. Vieäc giaûi quyeát coù hieäu quaû seõ taïo ñieàu kieän ñeå
duy trì xaõ hoäi naèm trong voøng traät töï theo quan ñieåm vaø lôïi ích cuûa giai caáp caàm
quyeàn. Noùi caùch khaùc, vieäc thöïc hieän chöùc naêng xaõ hoäi cuûa giai caáp thoáng trò laø
phöông thöùc, ñieàu kieän ñeå nhaø nöôùc ñoù thöïc hieän vai troø thoáng trò cuûa mình. Nhö vaäy,
chöùc naêng thoáng trò giöõ ñòa vò chi phoái phöông höôùng vaø möùc ñoä thöïc hieän chöùc naêng
xaõ hoäi.
b. Chöùc naêng ñoái noäi vaø chöùc naêng ñoái ngoaïi
Söï thoáng trò chính trò vaø söï thöïc hieän chöùc naêng xaõ hoäi cuûa nhaø nöôùc ñöôïc theå
hieän trong lónh vöïc ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi.
Nhaø nöôùc thöïc hieän chöùc naêng ñoái noäi nhaèm duy trì traät töï kinh teá, xaõ hoäi, chính
trò vaø nhöõng traät töï khaùc hieän coù trong xaõ hoäi theo lôïi ích cuûa giai caáp caàm quyeàn duø
noù ñöôïc luaät hoùa hay chöa. Phaùp luaät chaúng qua chæ laø yù chí cuûa giai caáp thoáng trò
ñöôïc ñöa leân thaønh luaät vaø ñöôïc thöïc hieän nhôø söï cöôõng böùc cuûa nhaø nöôùc. Ngoaøi ra
ñeå cuûng coá ñòa vò thoáng trò cuûa giai caáp thoáng trò, nhaø nöôùc söû duïng caùc phöông tieän
nhö cô quan thoâng tin, tuyeân truyeàn, vaên hoùa... ñeå giaùo duïc, cuûng coá tö töôûng, yù chí
cuûa giai caáp thoáng trò laøm cho chuùng trôû thaønh heä tö töôûng chính thoáng cuûa xaõ hoäi.
Nhaø nöôùc thöïc hieän chöùc naêng ñoái ngoaïi nhaèm baûo veä laõnh thoå, môû mang laõnh
thoå vaø quan heä vôùi nöôùc khaùc vì lôïi ích giai caáp thoáng trò cuõng nhö lôïi ích quoác gia,
khi giöõa hai lôïi ñoù khoâng maâu thuaãn laãn nhau.
Chöùc naêng ñoái noäi vaø chöùc naêng ñoái ngoaïi ñeáu xuaát phaùt töø lôïi ích cuûa giai caáp
thoáng trò. Neáu quyeàn löïc cuûa giai caáp thoáng trò bò tröïc tieáp ñe doïa bôûi phong traøo ñaáu
tranh cuûa nhaân daân thì giai caáp boùc loät saün saøng thoûa hieäp, thaäm chí ñaàu haøng boïn
xaâm löôïc beân ngoaøi ñeå ñoái phoù vôùi quaàn chuùng nhaân daân.
Chöùc naêng ñoái noäi laø chuû yeáu, bôûi vì nhaø nöôùc ra ñôøi vaø toàn taïi do cô caáu giai
caáp beân trong cuûa moãi quoác gia quy ñònh; söï thoáng trò cuûa moãi giai caáp ñöôïc thöï c
hieän tröôùc heát treân ñòa baøn quoác gia daân toäc. Lôïi ích cuûa giai caáp thoáng trò tröôùc heát
vaø chuû yeáu laø duy trì ñòa vò cai trò nhaân daân trong nöôùc. Tính chaát cuûa chöùc naêng ñoái
noäi quyeát ñònh tính chaát cuûa chöùc naêng ñoái ngoaïi.
4. Caùc kieåu vaø caùc hình thöùc nhaø nöôùc
Kieåu nhaø nöôùc laø khaùi nieäm duøng ñeå chæ boä maùy thoáng trò ñoù thuoäc veà giai caáp
naøo, toàn taïi treân cô sôû kinh teá naøo, töông öùng vôùi hình thaùi kinh teá xaõ hoäi naøo.
Kieåu toå chöùc quyeàn löïc nhaø nöôùc ñöôïc quy ñònh bôûi baûn chaát giai caáp cuûa noù;
bôûi tính chaát vaø trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, cuûa kinh teá...
Nhaø nöôùc bò chi phoái bôøi nhöõng yeáu toá treân, töông öùng vôùi ba hình thaùi kinh teá –
xaõ hoäi cô baûn döïa treân söï ñoái khaùng giai caáp coù ba kieåu khaùc nhau: Nhaø nöôùc huû noâ,
nhaø nöôùc phong kieán vaø nhaø nöôùc tö saûn. Nhaø nöôùc voâ saûn laø nhaø nöôùc khoâng coøn
nguyeân nghóa cuûa noù nöõa. Ñoù laø nhaø nöôùc toàn taïi trong thôøi kyø quaù ñoä töø chuû nghóa tö
baûn leân chuû nghóa coäng saûn.
 76

Moãi kieåu nhaø nöôùc laïi toàn taïi döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau. Hình thöùc nhaø
nöôùc laø khaùi nieäm duøng ñeå chæ caùch thöùc toå chöùc vaø phöông thöùc thöïc hieän quyeàn löïc
nhaø nöôùc.
Hình thöùc toå chöùc quyeàn löïc nhaø nöôùc bò quy ñònh bôûi baûn chaát giai caáp cuûa nhaø
nöôùc, bôûi töông quan löïc löôïng giöõa caùc giai caáp, bôûi cô caáu giai caáp – xaõ hoäi, bôûi
ñaëc ñieåm truyeàn thoáng chính trò cuûa moãi nöôùc.
Nhaø nöôùc thôøi kyø coå ñaïi laø nhaø nöôùc chieám höõu noâ leâ. Ñoù laø nhaø nöôùc cuûa giai
caáp chuû noâ. Nhaø nöôùc chuû noâ ñöôïc toå chöùc döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau: chính theå
quaân chuû, chính theå coäng hoøa, chính theå quyù toäc vaø chính theå daân chuû. Trong xaõ hoäi
chuû noâ, taát caû quyeàn löïc thuoäc veà tay giai caáp chuû noâ, phaùp luaät nhaø nöôùc khoâng coi
noâ leâ laø con ngöôøi.
Thôøi trung coå, söï thoáng trò cuûa giai caáp phong kieán thay theá cho kieåu nhaø nöôùc
chieám höõn noâ leä. Nhaø nöôùc naøy xaây döïng treân cô sôû chieám höõu ruoäng ñaát cuûa giai
caáp quyù toäc. trong nhaø nöôùc phong kieán, chæ coù chuùa phong kieán môùi coù ñuû moïi
quyeàn, coøn noâng noâ nhö khoâng coù quyeàn. Nhaø nöôùc phong kieán ñöôïc toå chöùc döôùi
nhieàu hình thöùc khaùc nhau: Nhaø nhöôùc phong kieán phaân quyeàn, nhaø nöôùc phong kieán
taäp quyeàn vaø nhaø phong kieán chuyeân cheá. Duø toàn taïi döôùi hình thöùc naøo, nhaø nöôùc
phong kieán cuõng chæ laø chính quyeàn cuûa giai caáp ñòa chuû, quyù toäc; ñoù laø cô quan baûo
veä nhöõng ñaëc quyeàn cuûa giai caáp phong kieán.
Nhaø nöôùc tö saûn ñöôïc toå chöùc döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau nhö chaá ñoä coäng
hoøa, cheá ñoä coäng hoøa ñaïi nghò, cheá ñoä toång thoáng. Caùc hình thöùc nhaø nöôùc ñoù coøn
khaùc nhau veà cheá ñoä baàu cöû, cheá ñoä moät hay hai vieän, veà nhieäm kyø toång thoáng veà söï
phaân chia quyeàn löïc giöõa toång thoáng vaø noäi caùc.
Söï khaùc nhau veà hình thöùc cuûa nhaø nöôùc tö saûn nhöng khoâng laøm thay ñoåi baûn
chaát cuûa noù. Ñoù laø neàn chuyeân chính cuûa giai caáp tö saûn ñoái vôùi caùc giai caáp vaø taàng
lôùp khaùc. Cô quan tuyeân truyeàn cuûa tö saûn tìm moïi caùch cho ngöôøi ta tin raèng cheá ñoä
coäng hoøa daân chuû tö saûn laø hình thöùc nhaø nöôùc “daân chuû” vaø “töï do”.
Ngaøy nay, maëc duø luaät baàu cöû cuûa haàu heát caùc nöôùc tö saûn phaùt trieån ñeàu thöøa
nhaän cuûa ngöôøi lao ñoäng ñöôïc öùng cöû vaøo caùc cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc. nhöng thöïc
teá trong moät soá tröôøng hôïp, luaät ñoá ñöa ra nhöõng ñieàu kieän maø ngöôøi lao ñoäng khoù
vöôït qua ñöôïc, hôn nöõa, trong nhöõng cuoäc baàu cöû, giai caáp tö saûn naém trong tay mình
moät boä maùy tuyeân truyeàn ñoà soä, saün saøng chi nhöõng khoaûn tieàn khoång loà ñeå coå ñoäng
cho ngöôøi cuûa mình.
5. Nhaø nöôùc voâ saûn
Giai caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao ñoäng muoán xoùa boû tình traïng ngöôøi boùc loät
ngöôøi, tröôùc heát hoïc phaûi chieám laáy chính quyeàn, thöïc hieän chuyeân chính cuûa giai
caáp coâng nhaân.
Söï caàn thieát xaùc laäp chuyeân chính voâ saûn ñeå tieán tôùi chuû nghóa coäng saûn vì do
trong thôøi kyø quaù ñoä coøn toàn taïi caùc giai caáp boùc loät. Chuùng choáng laïi söï nghieäp xaây
döïng chuû nghóa xaõ hoäi khieán giai caáp coâng nhaân vaø nhaân daân lao ñoäng phaûi traán aùp
 77

chuùng baèng baïo löïc. Hôn nöõa trong thôøi kyø quaù ñoä coøn coù caùc giai caáp, caùc taàng lôùp
xaõ hoäi khaùc. Do ñòa vò kinh teá, hoï deã giao ñoäng giöõa giai caáp voâ saûn vaø giai caáp tö
saûn. Hoï khoâng theå töï mình tieán leân chuû nghóa xaõ hoäi. Giai caáp voâ saûn phaûi thu huùt löïc
löôïng ñoâng ñaûo veà phía mình. Chuyeân chính voâ saûn ñoùng vai troø laø thieát cheá caàn thieát
ñeå baûo ñaûm söï laõnh ñaïo cuûa giai caáp coâng nhaân vôùi nhaân daân.
Chuyeân chính voâ saûn laø söï thoáng trò chính trò cuûa giai caáp coâng nhaân do caùch
maïng xaõ hoäi chuû nghóa sinh ra vaø coù söù meänh xaây döïng thaønh coâng chuû nghóa xaõ hoäi.
Chuyeân chính voâ saûn laø phöông thöùc, laø phöông tieän, laø hình thöùcñeå baûo veä söï
thoáng trò veà chính trò cuûa giai caáp coâng nhaân.
Sau khi trôû thaønh giai caáp caàm quyeàn thì giai caáp voâ saûn phaûi naém vöõng coâng cuï
chuyeân chính, kieân quyeát traán aùp nhöõng theá löïc ñi ngöôïc laïi vôùi lôïi ích cuûa nhaân daân,
baûo veä thaønh quaû caùch maïng. Trong khi nhaán maïnh söï caàn thieát cuûa baïo löïc thì vieäc
toå chöùc, xaây döïng laø thuoäc tính cô baûn nhaát cuûa chuyeân chính voâ saûn.
Ñeå thöïc hieän ñöôïc söù meänh lòch söû cuûa mình, giai caáp coâng nhaân caàn coù söï hoã
trôï, hôïp taùc, lieân minh vöõng chaéc vaø ngaøy cuûng coá giöõa noù vôùi nhöõng ngöôøi lao ñoäng
khaùc. Chuyeân chính voâ saûn laø moät loaïi lieân minh ñaëc bieät giöõa giai caáp coâng nhaân
vôùi nhaân daân lao ñoäng. Nhaø nöôùc voâ saûn laø chuyeân chính cuûa nhaân daân; laø nhaø nöôùc
cuûa daân do daân vaø vì daân. Do ñoù, cheá ñoä daân chuû voâ saûn laø cheá ñoä daân chuû theo
nghóa ñaày ñuû nhaát. Chuû nghóa xaõ hoäi khoâng theå toàn taïi vaø phaùt trieån ñöôïc neáu thieáu
daân chuû.
Giai caáp coâng nhaân khoâng chæ coù söù meänh lòch söû laõnh ñaïo ñaáu tranh giaûi phoùng
daân toäc maø coøn coù vai troø laøm nhieäm vuï quoác teá ñaáu tranh vì hoøa bình, ñoäc laäp daân
toäc, daân chuû vaø tieán boä xaõ hoäi.
Trong nhaø nöôùc voâ saûn neáu khoâng coù söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn thì nöôùc
ñoù seõ khoâng giöõ ñöôïc baûn chaát cuûa giai caáp coâng nhaân. Do vaäy, baûo ñaûm vai troø laõnh
ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn ñoái vôùi nhaø nöôùc laø nguyeân taéc soáng coøn cuûa chuyeân chính
voâ saûn.
Nhaø nöôùc voâ saûn laø moät nhaø nöôùc ñaëc bieät, laø nhaø nöôùc “nöûa nhaø nöôùc”. söï maát
ñi cuûa nhaø nöôùc voâ saûn khoâng phaûi baèng con ñöôøng “thuû tieâu”, “xoùaboû” maø baèng con
ñöôøng tö tieâu vong. Söï töï tieâu vong cuûa nhaø nöôùc voâ saûn laø moät quaù trình raát laâu daøi.
II. Caùch maïng xaõ hoäi
1. Khaùi nieäm, nguoàn goác, baûn chaát cuûa caùch maïng
Caùch maïng xaõ hoäi laø söï bieán ñoåi coù tính chaát böôùc ngaët vaø caên baûn trong moïi
lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, laø phöông thöùc chuyeån töø moät hình thaùi kinh teá xaõ hoäi
loãi thôøi leân moät hình thaùi kinh teá xaõ hoäi cao hôn.
Caùch maïng xaõ hoäi laø vieäc laät ñoå moät cheá ñoä chính trò loãi thôøi ñeå thieát laäp moät
cheá ñoä chính trò tieán boä hôn. Qua ñoù, chính quyeàn laø vaán ñeà cô baûn cuûa moïi cuoäc
caùch maïng xaõ hoäi.
Nguyeân nhaân saâu xa laø do maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn
xuaát. Trong ñoù, quan heä saûn xuaát ñaõ trôû leân loãi thôøi ñoái vôùi söï phaùt trieån löïc löôïng
 78

saûn xuaát noùi rieâng ñoái vôùi xaõ hoäi noùi chung. Nhaân toá caáu thaønh löïc löông saûn xuaát laø
ngöôøi lao ñoäng. Löïc löôïng xaõ hoäi ñaïi dieän cho quan heä saûn xuaát cô baûn laø giai caáp
thoáng trò. maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát bieåu hieän veà maët
xaõ hoäi laø maâu thuaãn giai caáp. Giai caáp thoáng trò duy trì quan heä saûn xuaát baèng taát caû
nhöõng dì coù theå. Ñeå thay theá quan heä saûn xuaát laïc haäu, giai caáp caùch maïng phaûi
giaønh chính quyeàn nhaø nöôùc. Do vaäy, caùch maïng xaõ hoäi laø laø ñænh cao cuûa cuoäc ñaáu
tranh giai caáp.
Tieán hoaù xaõ hoäi laø hình thöùc phaùt trieån xaõ hoäi. Noù laø quaù trình phaùt trieån dieãn ra
moät caùch tuaàn töï, daàn daàn vôùi nhöõng bieán ñoåi cuïc boä cuûa moät hình thaùi kinh teá xaõ hoäi
nhaát ñònh.
Caûi taïo xaõ hoäi laø söï thay ñoåi veà chaát nhaát ñònh trong ñôøi soáng xaõ hoäi. noù chæ taïo
ra nhöõng bieán ñoåi rieâng leû, boä phaän trong khuoân khoå cheá ñoä xaõ hoäi ñang toàn taïi.
Ñaûo chính laø thuû ñoaïn giaønh chính quyeàn nhaø nöôùc bôûi moät caùc nhaân hoaëc moät
nhoùm ngöôøi nhaèm xaùc laäp moät cheá ñoä xaõ hoäi coù cuøng baûn chaát.
Tính chaát cuûa moät cuoäc caùch maïng xaõ hoäi ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhieäm vuï giaûi
quyeát kinh teá (llsx, qhsx) vaø maâu thuaãn xaõ hoäi (g/c) töông öùng. Tính chaát vaø nhieäm
vuï cuûa caùch maïng quy ñònh thaønh phaàn caùch maïng vaø löïc löôïng xaõ hoäi laõnh ñaïo caùch
maïng ñoù.
Caùch maïng voâ saûn laø cuoäc caùch maïng do giai caáp coâng nhaân laõnh ñaïo. Muïc tieâu
cao caû cuûa noù laø giaûi phoøng ngöôøi lao ñoäng khoûi söï aùp böùc baát coâng. Taát caû caùc cuoäc
caùch maïng tröôùc ñaây chæ laø söï thay thay theá hình thöùc aùp böùc naøy baèng hình thöùc aùp
böùc khaùc. Caùch maïng voâ saûn nhaèm xaây döïng xaõ hoäi khoâng coøn giai caáp, giaûi phoùng
trieät ñeå con ngöôøi.
Neáu nhö caùc cuoäc caùch maïng xaõ hoäi tröôùc ñaây keát thuùc baèng vieäc laáy chính
quyeàn thì caùch maïng voâ saûn coi ñoù laø böôùc ñaàu cho quaù trình bieán ñoåi toaøn boä ñôøi
soáng xaõ hoäi.
2. Quan heä giöõa ñieàu kieän khaùch quan vaø nhaân toá chuû quan
Toaøn boä lòch söû laø keát quaû hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Nhöng con ngöôøi
saùng taïo ra noù khoâng phaûi baèng nhöõng hoaøn caûnh tuyø yù maø trong nhöõng hoaøn caûnh
ñang toàn taïi ñoäc laäp vôùi yù thöùc con ngöôøi. Toaøn boä nhöõng hoaøn caûnh ñoù laø ñieàu kieän
khaùch quan trong hoïat ñoäng cuûa con ngöôøi. Coøn hoaït ñoäng cuûa chuû theå nhaèm taùc
ñoäng vaøo hoaøn caûnh khaùch quan ñeå bieán ñoåi noù laø nhaân toá chuû quan.
Caùch maïng xaõ hoäi chæ coù theå noå ra khi coù nhöõng ñieåu kieän khaùch quan caàn thieát
ñaõ chín muoài taïo thaønh tình theá caùch maïng. Tình theá caùch maïng laø söï chín muoài cuûa
maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát, söï phaùt trieån ñeán ñænh cao
cuûa ñaàu tranh giai caáp daãn ñeán nhöõng ñaûo loän saâu saéc trong neàn taúng kinh teá xaõ hoäi
cuûa nhaø nöôùc ñöông thôøi, khieán cho thay theá theå cheá chính trò ñoù baèng theå cheá chính
trò khaùc tieán boä hôn laø moät tình theá khoâng theå ñaûo ngöôïc.
Ñaëc tröng cuûa tình theá caùch maïng:
 79

(1). Giai caáp thoáng trò khoâng theå duy trì ñöôïc söï thoáng trò cuûa mình nhö cuõ; söï
khuûng hoaûng cuûa giai caáp thoáng trò môû ñöôøng cho söï baát bình vaø phaán noä cuûa giai caáp
bò aùp böùc. Trong ñoù, taàng lôùp döôùi khoâng muoán soáng nhö tröôùc nöõa, taàng lôùp treân
khoâng theå naøo soáng nhö cuõ ñöôïc nöõa.
(2). Noãi cuøng khoå vaø quaãn baùch cuûa giai caáp bò aùp böùc trôû neân naëng neà hôn möùc
bình thöôøng.
(3). Nhöõng tích cöïa cuûa quaàn chuùng ñöôïc naâng cao roõ reät. Taàng lôùp naøy trong
thôøi kyø “hoaø bình” phaûi nhaán nhuïc chòu, ñeán thôøi kyø “khuûng hoaûng” chính taàng lôùp
aáy ñaåy hoï ñeán haønh ñoäng.
Nhöng moät khi ñieàu kieän khaùch quan ñaõ chín muoài thì vaän meänh cuûa cuoäc caùch
maïng laïi hoaøn toaøn tuyø thuoäc vaøo nhaân toá chuû quan vaø luùc ñoù ñöôïc coi laø nhaân toá chuû
ñaïo.
Söï chín muoài cuûa nhaân toá chuû quan trong caùch maïng xaõ hoäi bieåu hieän ôû trình ñoä
cao cuûa tính toå chöùc, ôû möùc ñoä quyeát taâm tôùi ñænh ñieåm cuûa giai caáp caùch maïng trong
vieäc ñöùng leân giaønh chính quyeàn cho giai caáp ñoù.
Söï chín muoài cuûa nhöõng ñieàu kieän khaùch quan vaø nhaân toá chuû quan cho cuoäc
caùch maïng noå ra khoâng phaûi bao giôø cuõng dieãn ra moät caùch ñoàng ñeàu. Ñieàu kieän
khaùch quan cuûa moät cuoäc caùch maïng khoâng phaûi bao giôø cuõng ñöôïc hình thaønh moät
caùch töï phaùt maø ñaïi ña soá laø keát quaû noã löïc cuûa nhaân toá chuû quan.
Kinh nghieäm lòch söû cho thaáy, vieäc nhaän ñònh ñuùng thôøi cô caùch maïng laø vaán ñeà
heát söùc quan troïng. Neáu phaùt ñoäng khôûi nghóa sôùm, khoâng ñuùng thôøi cô,caùch maïng seõ
gaëp khoù khaên, chòu nhieàu toån thaát. Traùi laïi, neáu boû lôõ thôøi cô laïi laø loãi laàm lòch söû gaây
nguy haïi cho caùch maïng.
3. Hình thöùc vaø phöông phaùp caùch maïng
Moïi cuoäc caùch maïng ñeàu söû duïng phöông phaùp phoå bieán laø caùch maïng baïo löïc.
Caùch maïng baïo löïc laø haønh ñoäng caùch maïng cuûa quaàn chuùng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa
giai caáp caùch maïng vöôït qua giôùi haïn phaùp luaät cuûa giai caáp thoáng trò ñöông thôøi
nhaèm laät ñoå nhaø nöôùc loãi thôøi.
Neáu caùch maïng baïo löïc laø laø phöông phaùp ñeå giai caáp caùch maïng giaønh chính
quyeàn thì baïo löïc caùch maïng laø tính chaát cuûa baïo löïc trong cuoäc ñaáu tranh ñeå giaønh,
giöõ vaø söû duïng quyeàn löïc nhaø nöôùc.
Baïo löïc caùch maïng laø vieäc caùc giai caáp, caùc löïc löôïng caùch maïng söû duïng nhöõng
coâng cuï baïo löïc ñeå choáng baïo löïc caùch maïng nhaèm giaønh, giöõ vaø baûo veä chính quyeàn
trong tay mình.
Tính taát yeáu cuûa caùch maïng baïo löïc ñöôïc quy ñònh bôûi choã giai caáp thoáng trò loãi
thôøi khoâng bao giôø tö nguyeän ruùt lui khoûi vuõ ñaøi lòch söû. Tröôùc phong traøo caùch maïng
cuûa quaàn chuùng, khi lôïi ích cuûa giai caáp bò uy hieáp, giai caáp thoáng trò saün saøng söû
duïng boä maùy baïo löïc coù trong tay ñeå khuûng boá, ñaøn aùp quaàn chuùng caùch maïng. Do
vaäy, quaàn chuùng caùch maïng muoán giaønh chính quyeàn veà tay mình, hoï khoâng coù caùch
naøo khaùc hôn laø phaûi duøng ñeán baïo löïc caùch maïng.
 80

Baïo löïc khoâng phaûi laø nguyeân nhaân laøm cho caùch maïng noå ra nhöng khoâng coù
baïo löïc thì giai caáp caùch maïng khoâng theå giaønh, giöõ ñöôïc chính quyeàn.
Trong lòch söû, chöa coù giai caáp caùch maïng naøo giaønh chính quyeàn nhaø nöôùc
baèng con ñöôøng phi baïo löïc. Ngay caû khi söï tieán hoùa laøm ñaïi ña soá thaøh vieân cuûa giai
caáp thoáng trò cuõ chuyeån thaønh giai caáp thoáng trò môùi, maâu thuaãn ñoái khaùng giöõa hai
löïc löôïng xaõ hoäi ñoù ñaõ giaûm ñeán möùc toái thieåu thì quaù trình chuyeån hoùa xaõ hoäi leân
theå cheá chính trò cao hôn vaãn laáy baïo löïc laøm choã döïa vaø laøm haäu thuaãn.
Con ñöôøng giaønh chính quyeàn baèng hoøa bình laø phöông phaùp ñoái laäp vôùi con
ñöôøng giaønh chính quyeàn baèng chieán tranh caùch maïng nhöng caû hai ñeàu naèm trong
phaïm truø caùch maïng baïo löïc.
Caùch maïng ñöôïc thöïc hieän döôùi nhieàu hình thöùc töông ñoái hoøa bình, khi giai caáp
thoáng trò khoâng coøn ñuû khaû naêng söû duïng söùc maïnh ñeå giöõ nhaø nöôùc ñoù. Giai caáp
caùch maïng muoán giaønh chính quyeàn, ngay trong tröôøng hôïp ñoù, phaûi duøng baïo löïc
laøm haäu thuaãn ñeå saün saøng ñaäp tan söï phaûn khaùng baèng baïo löïc cuûa giai caáp thoáng
trò.
Caùch maïng baïo löïc khoâng chæ laø söùc maïnh cuûa löïc löôïng vuõ trang maø coøn bao
goàm löïc löôïng chính trò cuûa quaàn chuùng döôùi söï laõnh ñaïo cuûa giai caáp caùch maïng ñeå
taïo thaønh söùc maïnh toång hôïp cuûa cuoäc ñaáu tranh giaønh chính quyeàn.
Nhöng khoâng phaûi baát cöù hình thöùc ñaáu tranh chính trò naøo cuõng laø caùch maïng
baïo löïc. Noù chæ mang yù nghóa caùch maïng baïo löïc khi laáy chuû chöông laät ñoå chính
quyeàn cuûa giai caáp loãi thôøi laøm muïc tieâu cuûa mình, noù taïo leân moät söùc maïnh caàn
thieát coù khaû naêng chieán thaéng söï ñaøn aùp baèng vuõ löïc vaø buoäc giai caáp thoáng trò phaûi
tuaân thuû theo yù chí cuûa giai caáp caùch maïng.
Baïo löïc laø phöông tieän, laø coâng cuï maø khoâng phaûi laø muïc ñích cuûa caùch maïng.
Noù chæ laø ñieàu kieän chöù khoâng phaûi laø nguyeân nhaân sinh ra xaõ hoäi môùi.
Ñieàu quyeát ñònh söï ñònh höôùng cuûa löïc löôïng caùch maïng vaøo hình thöùc giaønh
chính quyeàn: hoaø bình hay khoâng hoøa bình; hôïp phaùp hay baát hôïp phaùp ; trong hay
ngoaøi nghò tröôøng; hoaëc laø nhaèm keát hôïp caùc hình thöùc ñaáu tranh aáy. Ñoù laø söï so saùnh
löïc löôïng vaø söï caân nhaéc tình hình phaùt trieån cuûa caùch maïng vaøo thôøi ñieåm töông
öùng.
4. Caùch maïng xaõ hoäi ôû caùc tö baûn trong giai ñoaïn hieän nay
Trong ñieàu kieän caùch maïng vaø khoa hoïc coâng ngheä, tính chaát xaõ hoäi hoùa cuûa löïc
löôïng saûn xuaát ñaït trình ñoä cao, khieán cho quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa khoâng
theå khoâng thay ñoåi. Söï chuyeån hoùa nhö vaäy trong khuoân khoå cheá ñoä tö baûn chuû
nghóa, neáu khoâng khaéc phuïc ñöôïc maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn
xuaát mang tính chaát xaõ hoäi hoùa cao vôùi cheá ñoä chieám höõu tö nhaân tö baûn chuû nghóa
veà tö lieäu saûn xuaát., noù laøm cho maâu thuaãn ñoù phaùt trieån theâm döôùi moät “hình thöùc
môùi”. khi löïc löôïng saûn xuaát ngaøy caøng mang tính chaát quoác teá hoùa, maâu thuaãn giöõa
lao ñoäng vôùi tö baûn ngaøy caøng môû roäng traân phaïm vi theá giôùi.
 81

Nhöõng tieàn ñeà vaät chaát – kyõ thuaät vaø kinh teá, xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa phaùt trieån
laøm cho caùc tieàn ñeà khaùc töøng böôùc chín muoài, trong ñoù phaûi keà ñeán söï hieåu bieát vaø
naêng löïc saùng taïo cuûa ngöôøng lao ñoäng. Trong chuû nghóa tö baûn hieän ñaïi, cuoäc ñaáu
tranh cho daân sinh, daân chuû vôùi möùc ñoä ngaøy caøng cao töông xöùng vôùi trình ñoä phaùt
trieån cuûa xaõ hoäi hieän vaãn khoâng ngöøng dieãn ra.
Cuoäc caùch maïng khoa hoïc vaø coâng ngheä, vieäc söû duïng nhöõng thaønh quaû cuûa noù
vaøo ñôøi soáng kinh teá xaõ hoäi ñaõ laøm xuaát hieän nhu caàu ngaøy nay phaûi xaõ hoäi hoùa veà sôû
höõu, xaõ hoäi hoùa veà quaûn lyù. Naâng cao ñôøi soáng nhaân daân laø xu höôùng khaùch quan
trong söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi. Tröôùc nhöõng ñoøi hoûi ñoù, chuû nghóa tö baûn ñaõ
tìm moïi caùch töï ñieàu chænh treân moät loaït vaán ñeà: ñaåy maïnh quaù trình coå phaàn hoùa
moät boä phaän coâng nhaân. Trong xaõ hoäi hình thaønh moät ñoäi nguõ chuyeân gia quaûn lyù
ngaøy caøng ñoâng ñaûo laøm thueâ cho giai caáp tö saûn; giai caáp tö saûn buoäc phaûi thöïc hieän
chính saùch ñieàu tieát thu nhaäp löông cao.
Tuy nhieân tình hình ñoù khoâng laøm maát ñi maâu thuaãn cô baûn giöõa gai caáp tö saûn
vôùi giai caáp coâng nhaân vaø taàng lôùp lao ñoäng khaùc trong xaõ hoäi. Söï ñieàu chænh aáy
khoâng laøm giaûm söï phaân cöïc giöõa gai caáp tö saûn ngaøy caøng giaøu leân nhanh choùng coøn
giai caáp coâng nhaân, nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo khoå khoâng thoaùt ra khoûi tình caûnh
laøm thueâ cho nhaø tö baûn. Muoán thoaùt khoûi tình caûnh ñoù, giai caáp coâng nhaân vaø taàng
lôùp lao ñoäng chæ coù phöông höôùng duy nhaát ñuùng ñaén laø phaûi bieán toaøn boä tö lieäu saûn
xuaát thaønh cuûa xaõ hoäi, laøm cho moïi ngöôøi thöïc söï trôû thaønh chuû theå quaûn lyù quaù trình
saûn xuaát, toaøn boä saûn phaåm maø xaõ hoäi laøm ra phaûi thuoäc veà nhaân daân.
Nhöõng bieán ñoåi cuûa chuû nghóa tö baûn ngaøy nay chöùng toû tính taát yeáu khaùch quan
cuûa caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa. Cuoäc caùch maïng ñoù laø caàn thieát ñeå khaéc phuïc moät
caùch caên baûn nhöõng ñoái khaùng giai caáp, taïo ra nhöõng tieàn ñeà khaùch quan ñeå lyù töôûng
xaõ hoäi chuû nghóa ñöôïc thöïc hieän.

Chöông XIII
YÙ THÖÙC XAÕ HOÄI

I. Toàn taïi xaõ hoäi vaø yù thöùc xaõ hoäi

1.Khaùi nieäm toàn taïi xaõ hoäi
Toàn taïi xaõ hoäi laø toaøn ñieàu kieän sinh hoaït vaät chaát cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Moïi
hoaït ñoäng sinh hoaït, quan heä mang tính khaùch quan cuûa con ngöôøi laø vaät chaát cuûa ñôøi
soáng xaõ hoäi. Vaät chaát cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi chính laø toàn taïi xaõ hoäi.
Nhöõng yeáu toá khaùch quan cuûa xaõ hoäi nhö phöông thöùc saûn xuaát, ñieàu kieän töï
nhieân vaø daân soá laø yeáu toá taát yeáu cuûa toàn taïi xaõ hoäi. Trong ñoù phöông thöùc saûn xuaát
laø yeáu toá cô baûn nhaát.
2. Khaùi nieäm yù thöùc xaõ hoäi vaø keát caáu yù thöùc xaõ hoäi
 82

YÙ thöùc xaõ hoäi laø söï phaûn aùnh toàn taïi xaõ hoäi. Yù thöùc xaõ hoäi laø maët tinh thaàn cuûa
ñôøi soáng xaõ hoäi nhö quan ñieåm, taâm traïng,…
Yù thöùc caù nhaân laø söï phaûn aùnh ñieàu kieän sinh hoaït vaät chaát cuûa moãi caù nhaân
rieâng bieät, cuï theå. Yù thöùc caù nhaân laø ñôøi soáng tinh thaàn cuûa moãi caù nhaân.
Ñieàu kieän sinh hoaït vaät chaát cuûa moãi caù nhaân khoâng taùch rôøi vôùi toàn taïi xaõ hoäi.
Yù thöùc xaõ hoäi vaø yù thöùc caù nhaân coù moái lieân heä höõu cô vôùi nhau, thaâm nhaäp laãn nhau.
a. Caáp ñoä yù thöùc xaõ hoäi
YÙ thöùc xaõ hoäi thoâng thöôøng laø nhöõng tri thöùc, nhöõng quan nieäm cuûa con ngöôøi
ñöôïc hình thaønh moät caùch tröïc tieáp haøng ngaøy qua hoaït ñoäng thöïc tieãn nhöng chöa
ñöôïc heä thoáng hoaù, khaùi quaùt hoaù.
YÙ thöùc lyù luaän laø nhöõng tö töôûng, quan ñieåm ñöôïc heä thoáng hoùa thaønh caùc hoïc
thuyeát, ñöôïc trình baøy qua caùc khaùi nieäm, phaïm truø, quy luaät treân cô sôû luaän cöù cuûa
caùc khoa hoïc.
b. Taâm lyù xaõ hoäi vaø heä tö töôûng
Taâm lyù xaõ hoäi bao goàm tình caûm, öôùc muoán, thoùi quen, taäp quaùn döôùi aûnh höôûng
tröïc tieáp cuoäc soáng haøng ngaøy vaø phaûn aùnh ñôøi soáng ñoù. Ñaëc ñieåm ñoù cuûa taâm lyù xaõ
hoäi laøm cho noù khoâng vaïch ra ñaày ñuû, roõ raøng, saâu saéc baûn chaát cuûa moái quan heä xaõ
hoäi.
Heä tö töôûng laø trình ñoä cao cuûa yù thöùc xaõ hoäi, laø nhaän thöùc lyù luaän veà toàn taïi xaõ
hoäi, laø heä thoáng nhöõng quan ñieåm, tö töôûng do keát quaû cuûa khaùi quaùt hoaù kinh
nghieäm.
Taâm lyù xaõ hoäi taïo ñieàu kieän thuaän lôïi hoaëc gaây trôû ngaïi cho söï hình thaønh,
truyeàn baù, söï tieáp thu cuûa con ngöôøi ñoái vôùi heä tö töôûng. Traùi laïi, heä tö töôûng laø cô sôû
gia taêng yeáu toá trí tueä cho taâm lyù xaõ hoäi.
Heä tö töôûng tieán boä thuùc ñaåy taâm lyù xaõ hoäi phaùt trieån theo chieàu höôùng ñuùng
ñaén, laønh maïnh coù lôïi cho tieán boä xaõ hoäi. Heä tö töôûng tieâu cöïc gaây caûn trôû söï tieán boä
xaõ hoäi.
3. Tính giai caáp cuûa yù thöùc xaõ hoäi
Trong xaõ hoäi coù giai caáp, caùc giai caáp coù ñieàu kieän sinh hoaït vaät chaát khaùc nhau,
quyeàn löïc vaø lôïi ích khaùc nhau thì quan nieäm veà xaõ hoäi khaùc nhau, ñoái laäp nhau. Tính
giai caáp cuûa yù thöùc xaõ hoäi ñöôïc bieåu hieän ôû hai caáp ñoä khaùc nhau ôû taâm lyù xaõ hoäi vaø
heä tö töôûng.
Taâm lyù xaõ hoäi cuûa moãi giai caáp ñeàu coù tình caûm, taâm traïng, coù thieän caûm hoaëc
aùc caûm ñoái vôùi taäp ñoaøn naøy hay taäp ñoaøn khaùc.
Heä tö töôûng cuûa moãi giai caáp bieåu hieän ôû heä thoáng caùc tö töôûng ñoái laäp nhau:
giai caáp thoáng trò vaø giai caáp bò trò. Tö töôûng thoáng trò xaõ hoäi cuûa moät thôøi ñaïi bao giôø
cuõng laø tö töôûng cuûa giai caáp thoáng trò veà kinh teá vaø chính trò cuûa thôøi ñaïi ñoù.
Neáu tö töôûng cuûa giai caáp thoáng trò ra söùc baûo veä ñòa vò cuûa mình thì heä tö töôûng
cuûa giai caáp bò trò theå hieän söï khaùt voïng veà lôïi ích cuûa mình trong coâng cuoäc choáng
 83

ngöôøi boùc loät ngöôøi. Trong quaù trình ñoù, heä tö töôûng cuûa giai caáp bò trò vaø giai caáp
thoáng trò ñeàu coù söï aûnh höôûng laãn nhau.
Yù thöùc xaõ hoäi khoâng chæ mang tính giai caáp maø coøn mang tính daân toäc. Yù thöùc xaõ
hoäi phaûn aùnh ñieàu kieän sinh hoaït chung cuûa moät daân toäc nhö ñieàu kieän lòch söû, kinh
teá, chính trò, phaùp quyeàn, trieát hoïc, ñaïo ñöùc, vaên hoùa,… trong quaù trình phaùt trieån laâu
daøi cuûa moät daân toäc. Yù thöùc daân toäc – taâm lyù daân toäc phaûn aùnh tình caûm, öôùc muoán,
thoùi quen, taäp quaùn cuûa daân toäc vaø ñöôïc truyeàn töø theá heä naøy qua theá heä khaùc.
II. Quan heä bieän chöùng giöõa toàn taïi xaõ hoäi vaø yù thöùc xaõ hoäi
1. YÙ thöùc xaõ hoäi phaûn aùnh toàn taïi xaõ hoäi vaø do toàn taïi xaõ hoäi quyeát ñònh
Toàn taïi xaõ hoäi quyeát ñònh yù thöùc xaõ hoäi, yù thöùc xaõ hoäi phaûn aùnh toàn taïi xaõ hoäi,
phuï thuoäc vaøo toàn taïi xaõ hoäi. Moãi khi toàn taïi xaõ hoäi bieán ñoåi thì tö töôûng, lyù luaän,
quan ñieåm chính trò, phaùp quyeàn, trieát hoïc, ñaïo ñöùc, ngheä thuaät sôùm muoän seõ thay
ñoåi theo.
Tö töôûng, quan ñieåm, lyù luaän bao giôø cuõng phaûn aùnh roõ raøng vaø tröïc tieáp nhöõng
quan heä kinh teá cuûa thôøi ñaïi.
2. Tính ñoäc laäp töông ñoái cuûa yù thöùc xaõ hoäi
a.YÙ thöùc xaõ hoäi thöôøng laïc haäu hôn so vôùi toàn taïi xaõ hoäi
Khi xaõ hoäi cuõ maát ñi, yù thöùc cuûa xaõ hoäi vaãn toàn taïi. Tính ñoäc laäp töông ñoái naøy
bieåu hieän trong lónh vöïc taâm lyù xaõ hoäi: phong tuïc, taäp quaùn, truyeàn thoáng…
Nguyeân nhaân laïc haäu vì:
(1).Söï bieán ñoåi cuûa toàn taïi dieãn ra vôùi toác ñoä nhanh, yù thöùc xaõ hoäi phaûn aùnh noù
nhöng phaûi coù thôøi gian ñöôïc kieåm nghieäm, ñuùc keát trôû thaønh laïc haäu hôn.
(2). Do söùc maïnh thoùi quen truyeàn thoáng, taäp quaùn, baûo thuû (baûo veä quan nieäm
cuûa mình laø oanh lieät).
(3). Yù thöùc xaõ hoäi luoân gaén lieàn vôùi lôïi ích cuûa giai caáp nhaát ñònh trong xaõ hoäi.
Nhöõng tö töôûng laïc haäu thöôøng ñöôïc caùc löïc löôïng xaõ hoäi phaûn tieán boä löu giöõ vaø
truyeàn baù nhaèm choáng laïi caùc löïc löôïng tieán boä.
Hieän töôïng yù thöùc laïc haäu, tieâu cöïc khoâng maát ñi moät caùch deã daøng, vì vaäy khi
xaây döïng xaõ hoäi môùi phaûi taêng cöôøng coâng taùc tö töôûng, kieân quyeát xoùa boû yù thöùc
khoâng coøn phuø hôïp.
b. YÙ thöùc xaõ hoäi coù theå vöôït tröôùc toàn taïi xaõ hoäi
Trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, tö töôûng cuûa con ngöôøi, ñaëc bieät laø yù thöùc veà
khoa hoïc coù theå vöôït tröôùc toàn taïi xaõ hoäi coù vai troø döï baùo töông lai, toå chöùc chæ ñaïo
hoaït ñoäng thöïc tieãn.
c. YÙ thöùc xaõ hoäi mang tính keá thöøa
Lòch söû phaùt trieån ñôøi soáng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi bao giôø cuõng ñöôïc phaùt trieån
treân cô sôû keá thöøa cuûa caùc theá heä ñi tröôùc. Nhôø ñoù maø coù nhöõng nöôùc laïc haäu hôn veà
kinh teá nhöng vaãn coù ñôøi soáng tinh thaàn cao.
d. Söï taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi
 84

Caùc hình thaùi cuûa yù thöùc xaõ hoäi coù söï taùc ñoäng qua laïi laãn nhau laøm cho chuùng ta
nhieàu khi khoâng theå giaûi thích moät caùch tröïc tieáp töø toàn taïi xaõ hoäi hay nhöõng ñieàu
kieän vaät chaát xuaát hieän yù thöùc xaõ hoäi.
Trong söï taùc ñoäng qua laïi giöõa caùc hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi, thì yù thöùc chính trò
cuûa giai caáp thoáng trò coù vai troø quan troïng quyeát ñònh chieàu höôùng cuûa yù thöùc xaõ hoäi
khaùc.
e. YÙ thöùc xaõ hoäi taùc ñoäng trôû laïi toàn taïi xaõ hoäi
Möùc ñoä aûnh höôûng cuûa tö töôûng ñoái vôùi söï phaùt trieån xaõ hoäi phuï thuoäc vaøo ñieàu
kieän lòch söû cuï theå; vaøo tính chaát cuûa moái quan heä kinh teá maø treân ñoù tö töôûng naûy
sinh; vaøo vai troø lòch söû cuûa giai caáp mang ngoïn côø tö töôûng; vaøo möùc ñoä phaûn aùnh
ñuùng ñaén vôùi nhu caàu phaùt trieån xaõ hoäi; vaøo möùc ñoä môû roäng cuûa tö töôûng trong quaàn
chuùng.
Vai troø cuûa yù thöùc xaõ hoäi tieán boä laøm cho xaõ hoäi phaùt trieån coøn yù thöùc phaûn tieán
boä kìm haõm söï phaùt trieån xaõ hoäi.
III. Caùc hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi
1. YÙ thöùc chính trò
YÙ thöùc chính trò phaûn aùnh ñôøi soáng chính trò cuûa moãi giai caáp, taäp ñoaøn ngöôøi
trong xaõ hoäi. Yù thöùc chính trò xuaát hieän vaø toàn taïi trong xaõ hoäi coù giai caáp vaø nhaø
nöôùc. YÙ thöùc chính trò, thöïc chaát laø nhöõng quan ñieåm veà lôïi ích, quyeàn löïc cuûa giai
caáp nhaát ñònh trong xaõ hoäi.
Heä tö töôûng chính trò ñöôïc theå hieän trong ñöôøng loái, cöông lónh cuûa caùc ñaûng,
caùc giai caáp khaùc nhau. Heä tö töôûng chính trò gaén lieàn vôùi caùc toå chöùc chính trò.
Thoâng qua ñoù, caùc giai caáp tieán haønh ñaáu tranh yù thöùc heä vì lôïi ích cuûa giai caáp mình.
Heä tö töôûng chính trò cuûa giai caáp thoáng trò giöõ vai troø chuû ñaïo trong ñôøi soáng
tinh thaàn cuûa xaõ hoäi. Noù thaâm nhaäp vaøo caùc hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi khaùc.
2. YÙ thöùc phaùp quyeàn
YÙ thöùc phaùp quyeàn laø toaøn boä nhöõng quan ñieåm veà phaùp luaät; veà quyeàn vaø
nghóa vuï coâng daân ñoái vôùi nhaø nöôùc, caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø coâng daân khaùc; veà tính
hôïp phaùp hay khoâng hôïp phaùp cuûa moãi haønh vi con ngöôøi.
Phaùp luaät laø söï theå hieän yù chí cuûa giai caáp thoáng trò thaønh luaät leä. YÙ thöùc phaùp
quyeàn cuûa giai caáp thoáng trò chi phoái ñôøi soáng xaõ hoäi. Trong xaõ hoäi coù giai caáp ñoái
khaùng, caùc giai caáp coù yù thöùc phaùp quyeàn khaùc nhau phaûn aùnh lôïi ích cuûa giai caáp
mình. Giai caáp thoáng trò cuûng coá quyeàn löïc, lôïi ích kinh teá baèng luaät leä.
3. YÙ thöùc ñaïo ñöùc
YÙ thöùc ñaïo ñöùc laø toaøn boä nhöõng quan nieäm veà thieän, aùc, toát, xaáu, löông taâm,
traùch nhieäm, boån phaän, haïnh phuùc, coâng baèng,… vaø nhöõng quy taéc ñaùnh giaù, ñieàu
chænh haønh vi öùng xöû giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi, giöõa caù nhaân vôùi nhau. YÙ thöùc ñaïo ñöùc
ñöôïc ñieàu chænh bôûi dö luaân xaõ hoäi.
Yù thöùc veà löông taâm, danh döï, loøng töï troïng phaûn aùnh naêng löïc töï chuû cuûa con
ngöôøi. Phaùt trieån veà yù thöùc ñaïo ñöùc laø nhaân toá hoaøn hieän caù nhaân vaø tieán boä xaõ hoäi.
 85

YÙ thöùc ñaïo ñöùc mang tính nhaân loaïi, tính giai caáp, tính daân toäc vaø tính lòch söû cuï
theå.
4. YÙ thöùc thaåm myõ
YÙ thöùc thaåm myõ phaûn aùnh theá giôùi baèng hình töôïng ngheä thuaät. Hình töôïng ngheä
thuaät laø nhaän thöùc caùi chung thoâng qua caùi rieâng, nhaän thöùc caùi baûn chaát thoâng qua
caùi hieän töôïng, nhaän thöùc caùi phoå bieán thoâng qua caùi caù bieät.
Ngheä thuaät chaân chính gaén boù vôùi ñôøi soáng hieän thöïc cuûa nhaân daân vaø thuùc ñaåy
tieán boä xaõ hoäi qua nhu caàu thaåm myõ cuûa con ngöôøi. Qua caùc taùc phaåm ngheä thuaät
chaân chính taùc ñoäng ñeán lyù trí, tình caûm gaây kích thích tính tích cöïc veà haønh vi höôùng
thieän cuûa con ngöôøi.
Trong xaõ hoäi coù giai caáp, ngheä thuaät mang tính giai caáp. Tính giai caáp bieåu hieän
ôû choã noù phaûn aùnh theá giôùi quan, quan ñieåm chính trò cuûa moät giai caáp. Tính giai caáp
theå hieän ôû choã theå hieän ôû moãi quan heä giöõa chính trò vaø ngheä thuaät. Ngheä thuaät coøn
mang tính khaùch quan vaø tính daân toäc.
5. YÙ thöùc toân giaùo
Toân giaùo vôùi tính caùch laø hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi phaûn aùnh taâm traïng “hoang
ñöôøng” veà theá giôùi. Taâm lyù toân giaùo bao goàm hai caáp ñoä: taâm lyù toân giaùo vaø heä tö
töôûng toân giaùo.
Toân giaùo thöôøng ñöôïc nhöõng giai caáp, taàng lôùp xaõ hoäi lôïi duïng noù nhö moät coâng
cuï ñeå aùp böùc tinh thaàn quaàn chuùng nhaân daân lao ñoäng vaø laø phöông tieän ñeå cuûng coá
ñòa vò thoáng trò cuûa hoï.
Nguoàn goác toân giaùo xuaát phaùt töø chính cuoäc soáng cuûa con ngöôøi baát löïc tröôùc töï
nhieân vaø xaõ hoäi.
Söï baát löïc cuûa con ngöôøi tröôùc söùc maïnh cuûa töï nhieân, con ngöôøi quy söùc maïnh
töï nhieân ñoù veà sieâu töï nhieân, do sieâu töï nhieân, thaàn bí bí hoaù töï nhieân veà sieâu töï
nhieân vaø chi phoái töï nhieân. Ñoù laø nguoàn goác nhaän thöùc cuûa toân giaùo.
Trong xaõ hoäi coù giai caáp, yeáu toá quan troïng naûy sinh toân giaùo laø do aùp böùc giai
caáp. Quaàn chuùng lao ñoäng bò aùp böùc, lao ñoäng cho keû khaùc, bò coâ ñôn, cuøng khoå
khoâng tìm ñöôïc loái thoaùt treân thöïc tieãn neân ñaõ tìm cho mình loái thoaùt baèng caùch töï an
uûi ôû “beân kia” theá giôùi. Ñoù laø nguoàn goác xaõ hoäi cuûa toân giaùo.
Toân giaùo seõ maát ñi khi xaõ hoäi khoâng coøn giai caáp vaø khi nhaän thöùc cuûa con
ngöôøi ñaït ñeán trình ñoä maø khoâng coøn baát löïc tröôùc söùc maïnh cuûa töï nhieân.
 86

Chöông XIV
VAÁN ÑEÀ CON NGÖÔØI
TRONG TRIEÁT HOÏC MAÙC – LEÂNIN

I. Baûn chaát con ngöôøi

1. Moät soá quan nieäm veà baûn chaát con ngöôøi trong trieát hoïc tröôùc Maùc
Trong lòch söû, moãi khoa hoïc tieáp caän veà con ngöôøi theo phöông phaùp rieâng. Caùc
khoa hoïc nghieân cöùu con ngöôøi baèng caùch chia heä thoáng thaønh nhieàu yeáu toá, coøn trieát
hoïc toång hôïp caùc yeáu toá thaønh heä thoáng.
Ngay töø thôøi coå ñaïi, caùc nhaø trieát hoïc ñaõ tìm caùch lyù giaûi vaán ñeà baûn chaát con
ngöôøi, quan heä giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi xung quanh.
Caùc tröôøng phaùi trieát hoïc nhö: Aán Ñoä (Phaát giaùo), Trung Quoác (Khoång Töû,
Maïnh Töû, Tuaân Töû), phöông Taây (Thieân Chuùa, Aritote),... böôùc ñaàu hoï ñaõ phaân bieät
con ngöôøi vôùi töï nhieân.
Trieát hoïc thôøi Trung coå xem con ngöôøi laø saûn phaåm cuûa Thöôïng ñeá taïo ra. Moïi
soá phaän, nieàm vui, noãi buoàn ñeàu do thöôïng ñeá` quy ñònh. Cuoäc soáng cuûa con ngöôøi
treân traàn theá chæ laø taïm bôï, coøn haïnh phuùc vónh cöûu laø ôû theá giôùi beân kia.
Thôøi phuïc höng ñeà cao trí tueä, lyù trí con ngöôøi, xem con ngöôøi laø moät thöïc theå coù
trí tueä. Ñoù laø moät yeáu toá quan troïng coù vai troø giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi goâng cuøm
cuûa thaàn hoïc. Tuy nhieân, con ngöôøi môùi ñöôïc nhaán maïnh veà maët caù theå maø xem nheï
maët xaõ hoäi.
Trong trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, Heghel xem con ngöôøi laø “hieän thaân thaân cuûa yù
nieäm tuyeät ñoái”. Coøn Feaurbach xem con ngöôøi laø keát quaû cuûa söï phaùt trieån cuûa theá
giôùi töï nhieân, con ngöôøi vaø töï nhieân thoáng nhaát vôùi nhau. Nhöng Feaurbach ñaõ thaáy
ñöôïc vai troù trí tueä cuûa caù nhaân con ngöôøi, ñoù laø nhöõng con ngöôøi caù bieät, ña daïng,
phong phuù, khoâng ai gioáng ai. Tuy nhieân oâng khoâng thaáy ñöôïc baûn chaát xaõ hoäi trong
ñôøi soáng cuûa con ngöôøi, taùc con ngöôøi ra khoûi ñieàu kieän lòch söû.
2. Quan ñieåm trieát hoïc Maùc – Leânin veà baûn chaát con ngöôøi
a. Con ngöôøi laø moät thöïc theå thoáng nhaát giöõa maët sinh vaät vôùi maët xaõ hoäi
Trieát hoïc Maùc khaúng ñònh con ngöôøi hieän thöïc laø söï thoáng nhaát giöõa yeáu toá sinh
hoïc vaø yeáu toá xaõ hoäi.
Con ngöôøi toàn taïi tröôùc heát vôùi tö caùch laø saûn phaåm cuûa töï nhieân. Con ngöôøi töï
nhieân laø con ngöôøi mang taát caû baûn tính sinh hoïc, tính loaøi. Yeáu toá sinh hoïc trong con
ngöôøi laø ñieàu kieän ñaàu tieân quy ñònh söï toàn taïi cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi tröôùc heát laø
moät toàn taïi cuûa daïng sinh vaät, bieåu trong nhöõng caù nhaân con ngöôøi soáng, laø toå chöùc cô
theå cuûa con ngöôøi vaø moái quan heä cuûa noù vôùi töï nhieân.
Tuy nhieân, maët töï nhieân khoâng phaûi laø yeáu toá duy nhaát quyeát ñònh baûn chaát con
ngöôøi. Ñaëc tröng quy ñònh söï khaùc bieät giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi loaøi vaät laø maët xaõ
hoäi.
 87

Tính xaõ hoäi cuûa con ngöôøi bieåu hieän trong hoaït ñoäng saûn xuaát vaät chaát; hoaït
ñoäng saûn xuaát vaät chaát bieåu hieän tính xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Thoâng qua lao ñoäng saûn
xuaát, con ngöôøi taïo ra cuûa caûi vaät chaát vaø tinh thaàn; hình thaønh vaø phaùt trieån ngoân
ngöõ, tö duy; xaùc laäp quan heä xaõ hoäi. Nhö vaäy, quaù trình hình thaønh baûn chaát con
ngöôøi thoâng qua nhöõng quy luaät voán coù cuûa theá giôùi töï nhieân, xaõ hoäi loaøi ngöôøi.
Heä thoáng quy luaät veà söï phuø hôïp cuûa cô theå vôùi moâi tröôøng, trao ñoåi chaát, di
truyeàn, bieán dò,... quy ñònh phöông dieän sinh hoïc cuûa con ngöôøi.
Heä thoáng quy luaät taâm lyù, yù thöùc, tình caûm, nieàm tin, yù chí hình thaønh treân cô sôû
neàn taûng sinh hoïc.
Heä thoáng caùc quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån xaõ hoäi quy ñònh quan heä giöõa
ngöôøi vôùi ngöôøi.
Ba heä thoáng quy luaät treân cuøng taùc ñoäng taïo neân söï thoáng nhaát giöõa maët sinh
hoïc vaø maët xaõ hoäi. Söï thoáng nhaát treân hình thaønh heä thoáng nhu caàu veà aên, ôû, maëc,
nhu caàu veà tình caûm, nhu caàu veà thaåm myõ vaø höôûng thuï giaù trò tinh thaàn. Maët sinh
hoïc laø cô sôû taát yeáu töï nhieân cuûa con ngöôøi, coøn maët xaõ hoäi laø ñaëc tröng ñeå phaân bieät
con ngöôøi vôùi loaøi vaät.
b. Trong tính hieän thöïc cuûa noù, baûn chaát con ngöôøi laø toång hoøa caùc moái quan heä
xaõ hoäi
Töø quan nieäm treân, con ngöôøi vöôït leân theá giôùi loaøi vaät ôû caû ba phöông dieän:
quan heä vôùi töï nhieân, quan heä vôùi xaõ hoäi vaø quan heä vôùi chính baûn thaân con ngöôøi.
Caû ba quan heä treân, suy cho cuøng ñeàu mang tính xaõ hoäi.
Con ngöôøi luoân ñöôïc xaùc ñònh soáng trong moät ñieàu kieän lòch söû cuï theå, moät thôøi
ñaïi nhaát ñònh. Trong ñieàu kieän lòch söû cuï theå, con ngöôøi taïo ra giaù trò vaät chaát vaø tinh
thaàn; hình thaønh vaø phaùt trieån caû veà theå löïc laãn trí tueä. Chæ thoâng qua toaøn boä caùc
quan heä xaõ hoäi, con ngöôøi môùi boäc loä toaøn boä baûn chaát xaõ hoäi cuûa mình.
Quan ñieåm naøy muoán nhaán maïnh söï phaân bieät giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi loaøi
vaät ôû baûn chaát xaõ hoäi. Caùi baûn chaát vôùi yù nghóa laø caùi phoå bieán, caùi mang tính quy
luaät chöù khoâng phaûi laø caùi baát bieát, duy nhaát.
c. Con ngöôøi laø chuû theå vaø laø saûn phaåm cuûa lòch söû
Vôùi tö caùch laø thöïc theå xaõ hoäi, con ngöôøi tham gia hoaït ñoäng thöïc tieãn bieãn ñoåi
theá giôùi töï nhieân, thuùc ñaåy söï vaän ñoäng phaùt trieån xaõ hoäi.
Trong quaù trình caûi bieán töï nhieân, con ngöôøi laøm ra lòch söû cuûa mình. Treân cô sôû
naém vöõng quy luaät cuûa lòch söû xaõ hoäi, con ngöôøi thoâng qua hoaït ñoäng vaät chaát vaø tinh
thaàn thuùc ñaåy xaõ hoäi theo muïc tieâu do con ngöôøi ñaët ra.
Baûn chaát con ngöôøi luoân gaén lieàn vôùi ñieàu kieän lòch söû xaõ hoäi, baûn chaát con
ngöôøi cuõng vaän ñoäng bieán ñoåi. Vì theá, ñeå phaùt trieån baûn chaát con ngöôø i theo höôùng
tích cöïc caàn phaûi laøm cho hoaøn caûnh, ñieàu kieän xaõ hoäi theo höôùng toát ñeïp hôn.
II. Quan heä giöõa caù nhaân vôùi xaõ hoäi
 88

1. Khaùi nieäm caù nhaân

Caù nhaân laø moät con ngöôøi cuï theå, soáng ñoäng trong moät xaõ hoäi nhaát ñònh. Khaùi
nieäm caù nhaân khaùc khaùi nieäm con ngöôøi, khaùi nieäm caù nhaân phaûn aùnh caùi rieâng coøn
khaùi nieäm con ngöôøi phaûn aùnh caùi chung, caùi phoå bieán cuûa baûn chaát ngöôøi.
Caù nhaân laø moät chænh theå ñôn nhaát vöøa mang tính caù bieät, vöøa mang tính phoå
bieán. Caù nhaân coù ñôøi soáng, nhu caàu, nguyeän voïng lôïi ích rieâng. Nhöng caù nhaân haøm
chöùa khaùi nieäm con ngöôøi neân ñôøi soáng, nhu caàu, nguyeän voïng, lôïi ích rieâng cuõng
bao haøm caùi chung, caùi phoå bieán, caùi baûn chaát ngöôøi.
Caù nhaân coù moät soá ñaëc tröng sau:
Thöù nhaát, caù nhaân laø moät con ngöôøi cuï theå, soáng ñoäng.
Thöù hai, caù nhaân laø phaàn tö ñôn nhaát taïo thaønh coäng ñoàng xaõ hoäi.
Thöù ba, caù nhaân laø con ngöôøi coù nhaân caùch.
Thöù tö, caù nhaân laø hieän töôïng lòch söû trong caùc quan heä xaõ hoäi, caù nhaân luoân phuø
hôïp vôùi thôøi ñaïi nhaát ñònh.
2. Khaùi nieäm nhaân caùch
Nhaân caùch laø caùch thöùc bieåu hieän toàn taïi cuûa moãi caù nhaân. Nhaân caùh laø söï toång
hôïp cuûa caùc yeáu toá sinh hoïc, taâm lyù, xaõ hoäi, veà di truyeàn, veà sinh lyù thaàn kinh, veà
moâi tröôøng soáng cuûa caù nhaân.
Nhaân caùch laø toaøn boä nhöõng naêng löïc vaø phaåm chaát cuûa caù nhaân trong vieäc töï yù
thöùc, töï ñaùnh giaù, töï khaúng ñònh vaø ñieàu chænh moïi hoaït ñoäng cuûa mình.
Nhaân caùch ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån treân cô sôû cuûa nhöõng yeáu toá sau:
Thöù nhaát, nhaân caùch phaûi döïa treân tieàn ñeà sinh hoïc.
Thöù hai, moâi tröôøng xaõ hoäi laø yeáu toá quyeát ñònh ñeán söï hình thaønh vaø phaùt trieån
nhaân caùch.
Thöù ba, haït nhaân cuûa nhaân caùch laø theá giôùi quan cuûa caù nhaân. Yeáu toá quyeát ñònh
ñeá vieäc hình thaønh theá giôùi quan laø tính chaát lôïi ích, vai troø, ñòa vò caù nhaân trong xaõ
hoäi, khaû naêng thaåm ñònh giaù trò ñaïo ñöùc. Söï phaùt trieån, hình thaønh nhaân caùch laø söï
thoáng nhaát cuûa caùc yeáu toá sinh hoïc, taâm lyù vaø xaõ hoäi ñeå khaúng ñònh caùi toâi.
3. Moái quan heä giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi
a. Quan heä bieän chöùng giöõa caù nhaân vaø taäp theå
Taäp theå laø hình thöùc lieân keát caùc caù nhaân thaønh töøng nhoùm xaõ hoäi xuaát phaùt töø
lôïi ích, nhu caàu veà kinh teá, chính trò, ñaïo ñöùc, ngheà nghieäp,... Caù nhaân tham gia vaøo
taäp theå vôùi tö caùch laø con ngöôøi coù nhaân caùch. Vì theá caù nhaân tham gia vaøo taäp theå
nhöng khoâng hoøa tan vaøo taäp theå.
Thöïc chaát moái quan heä giöõa caù nhaân vaø taäp theå laø quan heä lôïi ích. Thoâng qua lôïi
ích, hình thaønh moái lieân keát giöõa caù nhaân vaø taäp theå, quy ñònh phöông höôùng hoaït
ñoäng cuûa taäp theå nhaèm baûo ñaûm lôïi ích cuûa moãi caù nhaân.
Sö lieân keát giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi bò quy ñònh bôûi nhöõng ñieàu kieän khaùch quan
vaø chuû quan. Tính khaùch quan cuûa moái quan heä giöõa caù nhaân vaø taäp theå ñöôïc xuaát
 89

phaùt töø lôïi ích cuûa moãi caù nhaân vaø hình thaønh nhöõng chuaån möïc maø moïi thaønh vieân
phaûi thöïc hieän. Tính chuû quan laø naêng löïc cuûa moãi caù nhaân trong vieäc ñieàu chænh moïi
haønh vi, suy nghó cuûa mình.
Lôïi ích laø cô sôû cuûa quan heä giöõa caù nhaân vaø taäp theå. Lôïi cích caù nhaân thì mang
tính phong phuù, ña daïng laøm cho taäp theå khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc moïi yeâu caàu cuûa caù
nhaân. Söï keát hôïp haøi hoøa giöõa lôïi ích, nhu caàu, toân troïng, traùch nhieäm,... cuûa caù nhaân
nhaân vaø taäp theå laø nhöõng ñieàu kieän cho söï phaùt trieån xaõ hoäi.
b. Quan heä bieän chöùng giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi
Xaõ hoäi laø xaõ hoäi loaøi ngöôøi, laø xaõ hoäi cuûa moät quoác gia. Trong cuoäc soáng, caù
nhaân khoâng taùc rôøi khoûi xaõ hoäi. Quan heä giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi luoân vaän ñoäng, phaùt
trieån qua caùc hình thaùi kinh teá xaõ hoäi khaùc nhau.
Moái quan heä giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi ñöôïc theå hieän ôû choã: xaõ hoäi caøng phaùt trieån
thì nhu caàu cuûa caù nhaân ngaøng caøng ñöôïc thoûa maõn veà vaät chaát vaø tinh thaàn; lôïi ích
cuûa caù nhaân ñöôïc baûo ñaûm laø muïc tieâu vaø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi.
Moái quan heä giöõa lôïi ích caù nhaân vaø lôïi ích xaõ hoäi ñöôïc quy ñònh bôûi yeáu toá
khaùch quan vaø chuû quan. Khaùch quan bieåu hieän ôû trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng
saûn xuaát, cuûa naêng suaát lao ñoäng xaõ hoäi. Chuû quan bieåu hieän ôû khaû naêng nhaän thöùc
vaø vaän duïng quy luaät xaõ hoäi phuø hôïp vôùi muïc ñích cuûa con ngöôøi.
III. Vai troø cuûa quaàn chuùng nhaân daân vaø caù nhaân trong lòch söû
1. Khaùi nieäm quaàn chuùng nhaân daân vaø vai troø cuûa quaàn chuùng nhaân daân
a. Khaùi nieäm
Quaàn chuùng nhaân daân laø boä phaän coù chung lôïi ích caên baûn lieân keát thaønh taäp theå
döôùi söï laõnh ñaïo cuûa moät caù nhaân nhaèm giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà kinh teá, chính trò,
xaõ hoäi cuûa moät thôøi ñaïi nhaát ñònh.
Quaàn chuùng nhaân daân ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng noäi dung:
Thöù nhaát, nhöõng ngöôøi laøm ra cuûa caûi vaät chaát vaø tinh thaàn.
Thöù hai, nhöõng ngöôøi choáng laïi giai caáp thoáng trò, aùp böùc boùc loät.
Thöù ba, nhöõng ngöôøi thuùc ñaåy söï tieán boä xaõ hoäi.
b. Vai troø cuûa quaàn chuùng nhaân daân
Moïi lyù töôûng giaûi phoùng con ngöôøi chæ ñöôïc thoâng qua söï tieáp thu, hoaït ñoäng cuûa
quaàn chuùng môùi bieán lyù töôûng ñoù thaønh hieän thöïc. Baûn thaân lyù töôûng ñoù khoâng laøm
thay ñoåi xaõ hoäi maø chæ coù hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa quaàn chuùng môùi bieán öôùc mô thaønh
hieän thöïc trong ñôøi soáng. Vai troø quyeát ñònh cuûa quaàn chuùng nhaân daân ñöôïc theå hieän
ôû ba vaán ñeà sau:
Thöù nhaát, quaàn chuùng nhaân daân laø löïc löôïng saûn xuaát cô baûn cuûa xaõ hoäi, tröïc teáp
saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát, laø cô sôû cuûa söï toàn taïi vaø phaùt trieån xaõ hoäi.
Thöù hai, quaàn chuùng nhaân daân laø ñoäng löïc cô baûn cuûa caùc cuoäc caùch maïng xaõ
hoäi. Hoï laø löïc löôïng cô baûn cuûa cuoäc caùch maïng vaø ñoùng vai troø quyeát ñònh ñeán söï
thaùng lôïi cuûa moïi cuoäc caùch mang, caùch maïng laø söï nghieäp cuûa quaàn chuùng.
 90

Thöù ba, quaàn chuùng nhaân laø ngöôøi saùng taïo ra nhöõng giaù trò vaên hoùa tinh thaàn.
Moïi lónh vöïc hoaït ñoäng cuûa quaàn chuùng nhaèm nhaän thöùc vaø aùp duïng nhöõng thaønh töïu
ñoù vaøo hoaït ñoäng thöïc tieãn. Caùc giaù trò vaên hoùa tinh thaàn toàn taïi ñöôïc khi ñöôïc ñoâng
ñaûo quaàn chuùng nhaân daân chaáp nhaän vaø truyeàn baù saâu roäng.
2. Khaùi nieäm laõnh tuï vaø vai troø cuûa laõnh tuï
a. Khaùi nieäm
Laõnh tuï laø moät vó nhaân gaén boù maät thieát vôùi quaàn chuùng, ñöôïc quaàn chuùng tín
nhieäm vaø nguyeän hy sinh queân mình vì lôïi ích cuûa quaàn chuùng nhaân daân.
Laõnh tuï laø ngöôøi coù nhöõng phaåm chaát sau:
Thöù nhaát, coù tri thöùc khoa hoïc uyeân baùc, naém baét xu theá vaän ñoäng cuûa daân toäc,
quoác teá vaø thôøi ñaïi.
Thöù hai, coù naêng löïc taäp hôïp quaàn chuùng nhaân daân, thoáng nhaát yù chí haønh ñoäng
cuûa quaàn chuùng vì muïc tieâu chung.
Thöù ba, gaén boù vôùi quaàn chuùng, hy sinh queân mình vì lôïi ích cuûa quaàn chuùng.
b. Vai troø cuûa laõnh tuï
Laõnh tuï coù nhieäm vuï sau:
Thöù nhaát, naém baét ñöôïc xu theá cuûa daân toäc, quoác teá vaø thôøi ñaïi.
Thöù hai, ñònh höôùng chieán löôïc vaø hoaïch ñònh chöông trình haønh ñoäng.
Thöù ba, toå chöùc, giaùo duïc quaàn chuùng, thoáng nhaát yù chí haønh ñoäng cuûa quaàn
chuùng.
Töø nhieäm vuï ñoù, laõnh tuï coù moät soá vai troø sau:
Thöù nhaát, thuùc ñaåy hoaëc kìm haõm söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi.
Thöù hai, laõnh tuï laø ngöôøi saùng laäp ra caùc toå chöùc chính trò, xaõ hoäi vaø laø linh hoàn
cuûa toå chöùc ñoù.
Thöù ba, laõnh tuï cuûa moãi thôøi ñaïi chæ coù theå hoaøn thaønh nhieäm vuï cuûa thôøi ñaïi ñoù.
3. Quan heä giöõa quaàn chuùng nhaân daân vôùi laõnh tuï
Thöù nhaát, tính thaát giöõa quaàn chuùng nhaân daân vaø laõnh tuï. Nhöõng laõnh tuï kieät
xuaát laø saûn phaåm cuûa thôøi ñaïi vaø laø nhaân toá quan troïng thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa
quaàn chuùng.
Thöù hai, quaàn chuùng nhaân daân vaø laõnh tuï thoáng nhaát trong muïc ñích vaø lôïi ích
cuûa mình.
Thöù ba, söï khaùc nhau giöõa quaàn chuùng nhaân daân vôùi laõnh tuï bieåu hieän trong vai
troø khaùc nhau cuûa söï taùc ñoäng ñeán lòch söû.
 91

Chöông 4
TRIEÁT HOÏC PHÖÔNG TAÂY HIEÄN ÑAÏI

I. Ñieàu kieän xaõ hoäi cho söï hình thaønh trieát hoïc phöông Taây hieän ñaïi
Töø sau chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát, nhaát laø töø sau Chieán tranh theá giôùi laàn
thöù hai, trieát hoïc phöông Taây hieän ñaïi khoâng ngöøng phaân hoùa thaønh nhieàu tröôøng
phaùi, nhöng xoay quanh hai traøo löu chuû yeáu, ñoù laø chuû nghóa duy khoa hoïc vaø chuû
nghóa nhaân baûn duy lyù.
Chuû nghóa duy lyù vaø chuû nghóa nhaân ñaïo laø hai vuõ khí lyù töôûng cuûa giai caáp tö
saûn choáng laïi cheá ñoä phong kieán, thaàn hoïc vaø chuû nghóa kinh vieän.
Döôùi cheá ñoä tö baûn, tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät ñaõ thuùc ñaåy saûn xuaát phaùt
trieån maïnh meõ nhöng vaãn khong ñöa laïi “tö do, bình ñaúng, baùc aùi”. Traùi laïi, noù coøn
daãn ñeán caùc cuoäc khuûng hoaûng xaõ hoäi, khuûng hoaûng tinh thaàn, khuûng hoaûng sinh thaùi,
khuûng hoaûng nhaân caùch ngaøy caøng saâu saéc, ñaåy con ngöôøi vaøo tình traïng tha hoùa,
toaøn dieän vaø naëng neà hôn.
Trong ñieàu kieän lòch söû ñoù, trieát hoïc phöông Taây ñaõ dieãn ra söï taùch bieät vaø söï
ñoái laäp giöõa chuû nghóa duy lyù vaø chuû nghóa nhaân baûn.
II. Moät soá traøo löu trieát hoïc cô baûn
1. Chuû nghóa thöïc chöùng
Caùc trieát gia thuoäc traøo löu chuû nghóa duy khoa hoïc chuû tröông xaây döïng trieát
hoïc theo moâ hình “caùc nhaø khoa hoïc thöïc chöùng”. Theo hoï, trieát hoïc khoâng neân
nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà nhö baûn chaát cuûa söï vaät, caùc quy luaät chung cuûa theá giôùi,
v.v… maø ñi tìm phöông phaùp khoa hoïc coù hieäu quaû nhaát, ñaùng tin caäy nhaát môùi laø noäi
dung chuû yeáu cuûa vieäc nghieân cöùu trieát hoïc.
Trong caùc tröôøng phaùi theo chuû nghóa duy khoa hoïc, tröôøng phaùi coù aûnh höôûng
lôùn nhaát vaø laâu nhaát laø chuû nghóa thöïc chöùng.
Caùc trieát gia hoïc thöïc chöùng cho raèng, chæ coù caùc hieän töôïng hoaëc söï kieän, môùi
laø “caùi thöïc chöùng”, do ñoù hoï khoâng thöøa nhaän baát cöù caùi gì ngoaøi hieän töôïng , khoâng
thöøa nhaän baûn chaát cuûa söï vaät, trieát hoïc phaûi laáy caùc söï vaät “thöïc chöùng”, “xaùc thöïc”
laøm caên cöù.
Caùc phöông phaùp toaùn hoïc, phöông phaùp logic toaùn trôû thaønh phöông phaùp ñaëc
bieät quan troïng trong khoa hoïc töï nhieân, chính vieäc nghieân cöùu caùc phöông phaùp ñoù
môùi laø nhieäm vuï, noäi dung chuû yeáu cuûa trieát hoïc. Vieäc toaùn hoïc hoùa, loâgic hoïc hoùa
trieát hoïc môùi laø loái thoaùt cuûa trieát hoïc hieän ñaïi.
Tröôøng phaùi coi vieäc phaân tích loâgic ngoân ngöõ laø noäi dung trung taâm cuûa trieát
hoïc ñöôïc goïi laø chuõ nghóa thöïc chöùng môùi, hoaëc trieát hoïc phaân tích. Trieát hoïc phaân
tích ñöôïc hình thaønh vaøo ñaàu theá kyû XX.
Ñeán nhöõng naêm 20 cuûa theá kyû XX, trong trieát hoïc phaân tích ñaõ xuaát hieän moät
chi phaùi lôùn: Chuû nghóa kinh nghieäm loâgic, hoaëc coøn goïi laø chuû nghóa thöïc chöùng
loâgic.
 92

Chuû nghóa thöïc chöùng loâgic söû duïng nhöõng thaønh quaû cuûa toaùn hoïc, ñaëc bieät laø
cuûa loâgic toaùn lyù töø ñaàu theá kyû XX ñeán nay, ñem taát caû caùc tri thöùc quy thaønh caùc
meänh ñeà coù theå duøng loâgic toaùn ñeå bieåu thò, trieát hoïc coøn coù nhieäm vuï tieán haønh söï
phaân tích keát caáu loâgic ñoái vôùi taát caû moïi meänh ñeà khoa hoïc döïa treân caùc taøi lieäu
thöïc chöùng (kinh nghieäm).
Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa thöïc chöùng loâgic thöôøng pheâ phaùn caùc khaùi nieäm
cuûa ngoân ngöõ töï nhieân laø mô hoà, khoâng roõ raøng, neân khoâng phuø hôïp vôùi tö duy chính
xaùc.
Caùc tröôøng phaùi trieát hoïc khoa hoïc coù aûnh höôûng lôùn ñeán trieát hoïc phöông Taây,
bao goàm caùc ñaïi bieåu nhö Poáppô, Cun vaø Lacatoát, v.v… Hoï cho raèng khoa hoïc tieán boä
thoâng qua con ñöôøng caùch maïng trong tri thöùc, do ñoù phaûi tieán haønh söï phaân tích lòch
söû khoa hoïc theo traïng thaùi ñoäng, thoâng qua giaûi quyeát maâu thuaãn.
Poáppô phuû ñònh pheùp quy naïp , nhaán maïnh raèng khoa hoïc baét töø vaán ñeà chöù
khoâng phaûi baét nguoàn töø vieäc quan saùt, thöïc nghieäm. OÂng nhaän ñònh raèng, phöông
phaùp khoa hoïc khoâng phaûi laø chöùng thöïc tröïc tieáp maø laø chöùng thöïc baèng söï giaû hoùa ,
töùc laø pheâ phaùn sai laàm cuûa noù. Theo oâng thì söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc baét ñaàu töø
vaán ñeà maø ñeà ra giaû thuyeát coù tính quy öôùc, tieáp ñoù duøng thöïc nghieäm ñeå kieäm
nghieäm, coá chöùng thöïc noù baèng söï giaû hoùa, sau ñoù xuaát hieän vaán ñeà môùi. Nhö vaäy
khoa hoïc phaùt trieån theo phöông thöùc “caùch maïng khoâng ngöøng”.
Cun chia söï phaùt trieån khoa hoïc thaønh hai thôøi kyø , thôøi kyø phaùt trieån bình
thöôøng vaø thôøi kyø caùch maïng. Theo oâng, ngay trong thôøi kyø phaùt trieån bình thöôøng
cuûa khoa hoïc ñaõ xuaát hieän nhöõng hieän töôïng traùi vôùi bình thöôøng. Vieäc tích luõy caùc
hieän töôïng traùi vôùi bình thöôøng, ñeán moät chöøng möïc naøo ñoù seõ daãn ñeán söï khuûng
hoaûng trong khoa hoïc, do ñoù taïo ra cuoäc caùch maïng khoa hoïc.
Loâcatoát neâu leân phöông phaùp luaän “cöông lónh nghieân cöùu khoa hoïc”, traû lôøi roõ
caâu hoûi theá naøo laø moät khoa hoïc, theá naøo laø tình hôïp lyù trong söï phaùt trieån cuûa khoa
hoïc.
Trong xaõ hoäi tö saûn hieän ñaïi, moät maët ñang toàn taïi cuoäc khuûng hoaûng xaõ hoäi
traàm troïng, maët khaùc, khoa hoïc töï nhieân laïi coù söï tieán boä to lôùn. Ñöùng tröôùc maâu
thuaãn ñoù, moät soá nhaø trieát hoïc caûm thaáy boù tay khoâng coù caùch gì giaûi quyeát. Veà maët
lyù luaän, hoï chaùn gheùt loaïi trieát hoïc thuaàn tuùy tö bieän, cho raèng loaïi trieát hoïc naøy caên
baûn khoâng theå goùp phaàn giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi ñaët ra. Trong khi ñoù, söï phaùt
trieån maïnh meõ cuûa khoa hoïc töï nhieân laïi ñöa ñeán cho hoï nieàm hy voïng vaø choã döïa
tinh thaàn môùi . Vì vaäy, hoï chuyeån höôùng nghieân cöùu trieát hoïc töø phöông dieän theá giôùi
quan sang phöông dieän phöông phaùp luaän khoa hoïc.
Söï phaùt trieån nhanh choùng cuûa nhieàu moân khoa hoïc môùi, söï phaân coâng trong noäi
boä khoa hoïc ngaøy caøng tyû myû hôn, söï öùng duïng roäng raõi toaùn hoïc vaø loâgic toaùn, vieäc
khoa hoïc ngaøy caøng ñi saâu hôn vaøo keát caáu vaät chaát, vai troø cuûa moâ hình vaø keát caáu
lyù luaän taêng leân, v.v… ñoøi hoûi caùc moân khoa hoïc thöïc chöùng khoâng nhöõng phaûi nghieân
 93

cöùu nhöõng noäi dung cuï theå maø coøn phaûi nghieân cöùu nhöõng vaán ñeà chung cuûa khoa
hoïc , ñaëc bieät laø vaán ñeà phöông phaùp luaän nhaän thöùc cuûa khoa hoïc.
2.Chuû nghóa hieän sinh.
Chuû nghóa hieän sinh ñaàu theá kyû XX coù coäi nguoàn tö töôûng saâu xa maø tröïc tieáp
nhaát laø trieát hoïc phi duy lyù ôû theá kyû XIX . Ñaïi bieåu chuû yeáu cuûa chuû nghóa hieän sinh
laø caùc nhaø trieát hoïc Haâyñôgô, Xaùctôrô, Giaxpô, Macxen.
Chuû nghóa hieän sinh laø moät tröôøng phaùi trieát hoïc raát phöùc taïp. Ngoaøi söï phaân
bieät veà quoác gia nhö chuû nghóa hieän sinh cuûa Ñöùc, chuû nghóa hieän sinh cuûa Phaùp vaø
chuû nghóa hieän sinh cuûa Myõ, coøn coù theå phaân bieät chuû nghóa hieän sinh theo thaùi ñoä
ñoái vôùi toân giaùo nhö chuû nghóa hieän sinh voâ thaàn vaø chuû nghóa hieän sinh höõu thaàn.
Nhöng taát caû nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa hieän sinh ñeàu coi söï hieän sinh cuûa caù nhaân
laø noäi dung cô baûn trong trieát hoïc cuûa mình.
Caùc nhaø hieän sinh phaân bieät hai khaùi nieäm höõu theå vaø hieän höõu (hieän sinh).Höõu
theå laø khaùi nieäm chæ laø moät caùi gì ñoù (moät vaät, moät ngöôøi) ñang toàn taïi, ñang coù maët
nhöng chöa laø moät caùi gì ñoù cuï theå caû, chöa coù dieän maïo, chöa coù caù tính. Ñoù laø moät
toàn taïi chöa soáng ñích thöïc, voâ hoàn, töùc laø chöa hieän höõu. Coøn hieän höõu laø moät khaùi
nieäm chæ moät caùi gì ñoù khoâng nhöõng laø ñang coù maët (toàn taïi) maø coøn ñang soáng ñích
thöïc vôùi dieän maïo rieâng.
Do ñoù hieän sinh khoâng phaûi laø giôùi töï nhieân hoaëc söï vaät, maø laø con ngöôøi. Bôûi vì
chæ coù con ngöôøi coù theå hieåu ñöôïc söï toàn taïi cuûa baûn thaân vaø cuûa söï vaät khaùc, chæ coù
con ngöôøi môùi hieän sinh
Veà maët nhaän thöùc luaän , do ñaõ coi vaán ñeà baûn theå luaän trung taâm cuûa trieát hoïc laø
söï caûm thuï chuû quan vaø thaùi ñoä öùng xöû cuûa caù nhaân neân chuû nghóa hieän sinh khoâng
chuù troïng nghieân cöùu nhaän thöùc khoa hoïc. Ñeå ñaït ñeán hieän sinh chaân chính thì chæ coù
theå döïa vaøo tröïc giaùc phi lyù tính . Chæ coù trong cuoäc soáng ñau khoå, coâ ñôn , tuyeät
voïng, sôï haõi … con ngöôøi môùi coù theå tröïc tieáp caûm nhaän ñöôïc söï toàn taïi cuûa mình.
Nhö vaäy, nhaän thöùc luaän cuûa chuû nghóa hieän sinh laø nhaän thöùc duy taâm chuû quan phi
duy lyù.
Veà luaân lyù, chuû nghóa hieän sinh phaûn ñoái moïi hình thöùc quyeát ñònh luaän trong
ñaïo ñöùc phuû nhaän söï toàn phoå bieán cuûa nhöõng nguyeân taéc ñaïo ñöùc.
Töï do laø baûn chaát cuûa söï hieän sinh cuûa caù nhaân con ngöôøi .Giaù trò hieän sinh cuûa
caù nhaân con ngöôøi. Giaù trò hieän sinh cuûa caù nhaân ñöôïc theå hieän trong söï löïa choïn töï
do cuûa caù nhaân. Töï do cuûa caù nhaân khoâng phuïc tuøng Thöôïng ñeá hoaëc baát cöù quyeàn
uy naøo vaø cuõng khoâng chòu söï raøng buoäc cuûa baát cöù tính taát yeáu khaùch quan naøy. Noù
laø tuyeät ñoái . Quan ñieåm veà töï do cuûa chuû nghóa hieän sinh laø quan ñieåm cuûa chuû
nghóa caù nhaân cöïc ñoan.
Veà quan ñieåm lòch söû xaõ hoäi, chuû nghóa hieän sinh xuaát phaùt töø töï do caù nhaân
tuyeät ñoái, cho raèng chæ coù caù nhaân môùi laø hieän sinh chaân thöïc, xaõ hoäi chæ laø moät
phöông thöùc hieän sinh caù nhaân, hôn nöõa laø moät phöông thöùc hieän sinh khoâng chaân
thöïc. Bôûi vì, khi giöõa xaõ hoäi vaø caù nhaân coù lieân heä chaët cheõ thì söï toà n taïi cuûa caø nhaân
 94

seõ khoâng coøn laø caù nhaân thöïc söï maø laø caù nhaân ñaõ bò ñoái töôïng hoùa, bò maát caù tính do
raøng buoäc vôùi ngöôøi khaùc vaø vôùi xaõ hoäi, laø caù nhaân bò taäp theå, xaõ hoäi vaø ngöôøi khaùc
laán aùt, toàn taïi xaõ hoäi ñaõ boùp cheát hieän sinh chaân chính cuûa con ngöôøi. Ñeå khoâi phuïc
söï hieän sinh cuûa mìn, con ngöôøi caàn thoaùt khoûi söï raøng buoäc cuûa nhöõng ngöôøi khaùc
vaø xaõ hoäi . Xaõ hoäi chính laø saûn vaät tha hoùa cuûa con ngöôøi, baûn thaân noù khoâng phaûi laø
caùi toàn taïi khaùch quan töï thaân phaùt trieån theo quy luaät, maø chæ laø moät môù ngaãu nhieân
nhöõng con ngöôøi bò tha hoùa. Ñoäng löïc phaùt trieån lòch söû taát nhieân laø khoâng ôû söï hieän
sinh moãi con ngöôøi.
Giaûi phaùp cuûa chuû nghóa hieän sinh ñoái vôùi caùc vaán ñeà xaõ hoäi veà cô baûn laø tieâu
cöïc. Nhöng caùc nhaø hieän sinh ñaõ ñoùng vai troø tích cöïc khi hoï ñaët ra vaø ñeà cao nhieäm
vuï nghieân cöùu caùc vaán ñeà baûn chaát con ngöôøi, veà söï tha hoùa do söï thoáng trò cuûa kyõ
thuaät, v.v… Ñaëc bieät cuõng nhö vieäc hoï thöùc tænh moïi ngöôøi phaûi traên trôû veà yù nghóa
cuûa cuoäc soáng vaø veà caùc hieän töôïng baát hôïp lyù trong xaõ hoäi tö baûn hieän ñaïi.
3. Chuû nghóa Phôrôùt:
Chuû nghóa Phôrôùt cuõng laø moät tröôøng phaùi coù aûnh höôûng raát lôùn cuûa traøo löu
chuû nghóa nhaân baûn phi duy lyù do nhaø beänh hoïc tinh thaàn, nhaø taâm lyù hoïc ngöôøi Aùo,
Phôrôùt saùng laäp.
Chuû nghóa Phôrôùt hình thaønh vaøo ñaàu theá kyû XX trong boái caûnh chuû nghóa tö
baûn ñang ñi vaøo giai ñoaïn ñeá quoác chuû nghóa, caùc maâu thuaãn xaõ hoäi ngaøy caøng saâu
saéc, beänh taâm thaàn trong xaõ hoäi phaùt trieån nhanh. Sinh hoïc, sinh lyù hoïc, taâm lyù hoïc,
v.v…, cuõng coù böôùc phaùt trieån maïnh meõ khieán cho nhöõng lyù luaän giaûi thích caùc hieän
töôïng sinh lyù vaø taâm lyù cuûa con ngöôøi baèng quan ñieåm cô giôùi daàn daàn ñöôïc thay theá
baèng lyù luaän môùi.
Lyù luaän veà voâ thöùc laø boä phaän quan troïng trong heä thoáng phaân tích taâm lyù ñaàu
tieân cuûa Phôrôùt. OÂng chia quaù trình taâm lyù cuûa con ngöôøi thaønh ba baäc: yù thöùc, tieàm
thöùc vaø voâ thöùc. Söï suy nghó cuûa con ngöôøi thöôøng tieán haønh giöõa traïng thaùi voâ thöùc
vaø yù thöùc. YÙ thöùc laø taâm lyù nhaän bieát cuûa con ngöôøi. Voâ thöùc laø hieän töôïng taâm lyù
naèm ngoaøi phaïm vi cuûa lyù trí, do baûn naêng, thoùi quen vaø duïc voïng cuûa con ngöôøi gaây
ra. Hoaït ñoäng taâm lyù naøy tieán haønh theo nguyeân taéc khoaùi caûm, töùc laø do tình caûm vaø
duïc voïng chi phoái, khoâng bò haïn cheá veà thôøi gian, khoâng gian vaø quy taéc loâ gíc cuûa lyù
trí .
Tieàm thöùc laø yeáu toá trung gian, ôû giöõa yù thöùc vaø voâ thöùc, hoaït ñoäng theo
nguyeân taéc cuûa tính hieän thöïc. Phôrôùt cho raèng, trong voâ thöùc aån giaáu nhöõng xung ñoät
baûn naêng, phaûi thoâng qua söï löïa choïn vaø pheâ chuaån cuûa “tieàm thöùc” môùi coù theå trôû
thaønh yù thöùc. Theo oâng, yù thöùc khoâng phaûi laø thöïc chaát cuûa hoaït ñoäng taâm lyù maø chæ
laø moät thuoäc tính khoâng oån ñònh cuûa hoaït ñoäng taâm lyù. Voâ thöùc môùi laø caên cöù haønh vi
con ngöôøi.
Trong lyù luaän veà nhaân caùch, Phôrôùt ñöa ra ba khaùi nieäm “caùi aáy”, “caùi toâi” vaø
“caùi sieâu toâi”. Theo oâng, “caùi aáy” chính laø söï theå hieän cuûa libiñoâ (tính duïc), laø baûn
naêng ñaàu tieân coù töø luùc con ngöôøi sinh ra. Noù laø nguoàn naêng löôïng taâm lyù ñoøi hoûi boäc
 95

loä vaø ñoøi hoûi ñöôïc thoûa maõn moät caùch maõnh lieät. Noù laø keát caáu phi lyù tính, chæ tuaân
theo nguyeân taéc khoaùi caûm . “Caùi toâi” laø heä thoáng yù thöùc, laø caùi ñöùng giöõa “caùi aáy”
vaø theá giôùi beân ngoaøi, hoaït ñoäng theo nhu caàu cuûa theá giôùi beân ngoaøi, ñieàu tieát söï
xung ñoät giöõa “caùi aáy” vaø theá giôùi beân ngoaøi . “Caùi sieâu toâi” laø ñaïi dieän cuûa xaõ hoäi,
cuûa lyù töôûng vaø cuûa uy theá beân ngoaøi trong taâm lyù con ngöôøi. Noù ñöôïc taïo thaønh bôûi
nhöõng chuaån möïc xaõ hoäi, nhöõng quy taéc luaân lyù vaø nhöõng giôùi luaät toân giaùo. “Caùi
sieâu toâi” khuyeán khích ñaáu tranh giöõa “caùi toâi” vaø “caùi aáy”. Traïng thaùi taâm lyù ngöôøi
bình thöôøng laø ngöôøi giöõ ñöôïc söï caân baèng giöõa ba caùi: “caùi aáy”, “caùi toâi” vaø “caùi
sieâu toâi”. Nhöõng ngöôøi maéc beänh taâm thaàn laø do moái quan heä caân baèng giöõa ba caùi
ñoù bò phaù hoaïi.
Thuyeát tính duïc laø noäi dung quan troïng trong heä thoáng phaân tích taâm lyù cuûa chuû
nghóa. Phôrôùt cho raèng, trong moïi xung ñoäng baûn naêng cuûa “caùi aáy” thì baûn naêng tính
duïng laø haït nhaân, laø cô sôû cuûa haønh vi con ngöôøi. Tính duïc oâng noùi ôû ñaây coù nghóa
roäng, goàm moïi loaïi khoaùi caûm. Phôrôùt cho raèng, tính duïng laø xung ñoät vónh haèng,
ngay caû khi töï yù thuùc vaø tieàn yù thöùc aùp cheá, noù vaün tìm caùch boäc loä ra, coù khi baèng heä
thoáng ngî trang xaâm nhaäp vaøo heä thoáng yù thöùc. Do ñoù, veà taâm lyù thöôøng coù hieän
töôïng naèm mô, noùi nhòu vaø nhöõng beänh taâm thaàn khaùc. Theo oâng, moät töø, moät con soá,
moät teân ngöôøi hoaëc moät söï vieäc hieän ra trong giaác mô ñeàukhoâng phaûi laø voâ côù, maø laø
söï theå hieän hoaëc söï thoûa maõn moät nguyeän voïng naøo ñoù.
Phôrôùt coi baûn naêng tính duïc cuûa con ngöôøi laø cô sôû duy nhaát cho caùc hoaït ñoäng
cuûa con ngöôøi. Quan ñieåm treân cuûa Phôrôùt duø nhìn töø goùc ñoä sinh lyù hoïc ha xaõ hoäi
hoïc ñeàu khoâng theå ñöùng vöõng ñöôïc.
Chuû nghóa Phôrôùt ñeán nay vaãn laø moät hoïc thuyeát coù aûnh höôûng roäng treân theá
giôùi, khoâng nhöõng trôû thaønh moät tröôøng phaùi phoå bieán nhaát cuûa taâm lyù hoïc hieän ñaïi –
tröôøng phaùi taâm lyù hoïc nhaân baûn, maø coøn laø nguoàn goác laøm naûy sinh nhieàu traøo löu
trieát hoïc phöông Taây hieän ñaïi.
4. Chuû nghóa Toâma môùi
Vaøo cuoái theá kyû XIX moät hình thaùi môùi cuûa trieát hoïc Thieân Chuùa giaùo ñaõ xuaát
hieän ôû phöông Taây. He äthoáng trieát hoïc toân giaùo naøy laáy Chuùa laøm noøng coát, laáy ñöùc
tin laøm tieàn ñeà, laáy thaàn hoïc laøm caên cöù, vaø goïi laø Chuû nghóa Toâma môùi.
Veà nhaän thöùc luaän: trong söï phaân tích ñoái vôùi tri thöùc, chuû nghóa Toâma môùi moät
maët thöøa nhaän tính khaùch quan cuûa nhaät thöùc vaø tính ñuùng ñaén cuûa caùc phaùn ñoaùn
khoa hoïc , maët khaùc möu toan duøng nguyeân taéc töông ñoàng ñeå loaïi suy ñeå töø choã thöøa
nhaän baûn theå cuûa theá giôùi hieän thöïc maø xaùc nhaän maø xaùc nhaän baûn theå cuûa Chuùa .
Keát luaän laø tri thöùc lyù tính phuø hôïp vôùi ñöùc tin cuûa con ngöôøi.
Veà trieát hoïc töï nhieân: Chuû nghóa Toâma môùi quaû quyeát raèng , caùc khoa hoïc töï
nhieân khi nghieân cöùu theá giôùi vaät chaát taát nhieân phaûi ñeà caäp caùc vaán ñeà trieát hoïc nhö
keát caáu vaø nguoàn goác cuûa vaät chaát, v.v… do ñoù phaûi laáy hoïc thuyeát veà hình thöùc vaø
vaät chaát cuûa Arixtoát laø cô sôû lyù luaän cho trieát hoïc töï nhieân. Theo ñoù, vaät chaát laø baûn
nguyeân hoaøn toaøn thuï ñoäng, laø khaû naêng; hình thöùc laø chuû ñoäng, laø hieän thöïc; vaät
 96

chaát khoâng theå toàn taïi ñoäc laäp, noù caàn coù hình thöùc môùi giaønh ñöôïc tính quy ñònh cuûa
noù, môùi thöïc hieän ñöôïc söï toàn taïi cuûa noù. Chính nhôø hình thöùc neân môùi xuaát hieän tính
ña daïng cuûa phöông thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát. Bôûi vì Chuùa laø hình thöùc thöùc toái cao,
laø hình thöùc cuûa caùc hình thöùc cho neân vieäc nghieân cöùu cuûa khoa hoïc töï nhieân laø quaù
trình khoâng ngöøng phaùt hieän ra Chuùa, khaúng ñònh Chuùa vaø khoâng phuû nhaän Chuùa.
Vaäy laø khoa hoïc vaø thaàn hoïc ñaõ hôïp taùc hoøa thuaän ñeå phaùt hieän vaø chöùng minh söï
toàn taïi vónh haèng cuûa Chuùa.
Veà lyù luaän chính trò xaõ hoäi: Chuû nghóa Toâma môùi phuû nhaän söï toàn taïi cuûa caùc
giai caáp, chuû tröông thuyeát tính ngöôøi tröøu töôïng, coi traàn theá laø taïm thôøi, cuoäc soáng
töông lai môùi laø vónh haèng. Chuû nghóa Toâma môùi chuù yù ñeán söï keát hôïp vôùi thôøi ñaïi
môùi, bieát naém laáy nhöõng vaán ñeà böùc xuùc cuûa xaõ hoäi ñeå toân giaùo coù theå phaùt huy vai
troø cuûa mình trong thôøi ñaïi môùi. Hoï cho raèng, xaõ hoäi hieän nay ñang ñöùng tröôùc nhöõng
vaán ñeà nghieâm troïng. Baûn thaân khoa hoïc, kyõ thuaät khoâng ñuû ñaûm baûo söï tieán boä vaø
haïnh phuùc cuûa nhaân loaïi. Khi con ngöôøi ra söùc chinh phuïc giôùi töï nhieân thì hoï maät ñi
yù thöùc veà cuoäc soáng vaø tình yeâu ñoái vôùi Chuùa. Söï baêng hoaïi veà ñaïo ñöùc ñaõ tröïc tieáp
uy hieáp cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Ñeå cöùu laáy nhaân loaïi ngöôøi ta phaûi nhôø ñeán ñöùc tin,
ñeán Chuùa.
5. Chuû nghóa thöïc duïng.
Chuû nghóa thöïc duïng, vôùi tö caùch laø moät tröôøng phaùi trieát hoïc, ñaõ ra ñôøi trong
caùc naêm 1871 – 1874. Ngöôøi saùng laäp ra chuû nghóa thöïc duïng laø Pieácxô vaø trong soá
nhöõng thaønh vieân cuûa noù, ngöôøi sau ñoù trôû thaønh moät trong nhöõng ñaïi bieåu chuû yeáu la
Gieâmxô.
Nguyeân taéc caên baûn trong phöông phaùp luaän cuûa chuû nghóa thöïc duïng laø laáy
hieäu quaû, coâng duïnt laøm tieâu chuaån
Veà nhaän thöùc luaän: Chuû nghóa thöïc duïng noùi ñeán moät phöông thöùc tö duy ñaëc
thuø. Khaùi nieäm vaø lyù luaän khoâng phaûi laø söï giaûi ñaùp veà theá giôùi. Caùc cuoäc tranh luaän
giöõa chuû nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm trong trieát hoïc truyeàn thoáng laø caùc cuoäc
ñaáu tranh coù tính chaát sieâu hình, chaúng coù yù nghóa gì. Laáy hieäu quaû thöïc teá maø xeùt thì
duø theá giôùi laø vaät chaát hay laø tinh thaàn cuõng chaúng coù söï khaùc bieät gì. Neáu xuaát phaùt
töø hieäu quaû ñeå khaúng ñònh giaù trò cuûa toân giaùo vaø khoa hoïc thì nieàm tin khoa hoïc vaø
tín ngöôõng toân giaùo ñeàu coù giaù trò thieát thöïc vì caû hai ñeàu laø coâng cuï ñeå ñaït ñeán muïc
ñích cuûa ñôøi soáng con ngöôøi.
Quan ñieåm veà chaân lyù cuûa chuû nghóa thöïc duïng: muoán xeùt moät quan ñieåm naøo
ñoù coù phaûi laø chaân lyù hay khoâng, thì caàn phaûi xem noù coù phuø hôïp vôùi thöïc teá khaùch
quan hay khoâng, maø phaûi xem noù coù ñem laïi hieäu quaû höõu duïng hay khoâng. Nhö vaäy
,höõu duïng vaø voâ duïng ñaõ trôû thaønh tieâu chuaån ñeå phaân bieät chaân lyù vôùi sai laàm. “Höu
duïng laø chaân lyù” ñoù laø quan ñieåm caên baûn cuûa Gieâmxô veà chaân lyù.
Moät laø, trieát hoïc naøy coù yù ñoà vöôït leân treân söï ñoái laäp giöõa chuû nghóa duy vaät vaø
chuû nghóa duy taâm, trieát hoïc cuûa hoï laø “toaøn dieän nhaát”, “coâng baèng nhaát”.
 97

Hai laø, pheâ phaùn vaø töø boû chuû nghóa lyù tính cöïc ñoan, sieâu hình cuûa trieát hoïc
(phöông Taây, truyeàn thoáng) ñeå chuyeån maïnh sang theá giôùi ñôøi soáng hieän thöïc vôùi hai
loaïi chuû ñeà noåi baät: con ngöôøi vaø khoa hoïc.
Ba laø, trieát hoïc, cuøng vôùi caùc traøo löu tö töôûng phöông Taây sôùm ñi vaøo caùc vaán
ñeà toaøn caàu vaø döï ñoaùn töông lai nhaân loaïi, ñöa ra ñöôïc nhöõng döï baùo coù giaù trò.