ПРОГРАМАТА “РАЗВИВАНЕ НА КРИТИЧЕСКО

МИСЛЕНЕ ЧРЕЗ ЧЕТЕНЕ И ПИСАНЕ” –

СЪВРЕМЕННА ПЕДАГОГИЧЕСКА НЕОБХОДИМОСТ

Антония Кръстева

Êàðäèíàëíèòå ïðîáëåìè
íå ìîãàò äà áúäàò ðåøåíè
íà ñúùîòî íèâî íà ìèñëåíå,
êîåòî ñìå èìàëè,
êîãàòî ñìå ãè ñúçäàëè.
À. Àéíùàéí

1. Âúâåäåíèå
Îñúùåñòâÿâàíåòî íà ìàùàáíî äåìîêðàòèçèðàíå íà îáùåñòâîòî,
êîåòî îò ñâîÿ ñòðàíà èçäèãà êàòî îñíîâíà öåííîñò àâòîíîìíîòî è îòãî-
âîðíîòî ãðàæäàíñêî ïîâåäåíèå, íàëàãà îñúâðåìåíÿâàíå íà îáðàçîâà-
òåëíàòà ïîëèòèêà ó íàñ, ïîâèøàâàíå êà÷åñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî è ïðè-
âåæäàíåòî ìó â ñúîòâåòñòâèå ñ íîâèòå ðåàëíîñòè. Çàïî÷íàõà äà ñå íàáëþ-
äàâàò êîëè÷åñòâåíè è êà÷åñòâåíè ïðîìåíè â îáðàçîâàíèåòî êàòî íà ïðå-
äåí ïëàí èçëèçàò õóìàíèñòè÷íè èäåàëè çà ëè÷íîñòíî ðàçâèòèå, êîèòî
ñà îñíîâà çà ðàçðàáîòâàíåòî íà êîíöåïöèÿ çà îáó÷åíèå ÷ðåç ñúòðóäíè-
÷åñòâî èëè îùå ñðåùàíî â ëèòåðàòóðàòà àêòèâíî, èíòåðàêòèâíî îáó÷å-
íèå. Àêòèâíîòî îáó÷åíèå ñå âúçïðèåìà êàòî ïðîöåñ, êîéòî ñòèìóëèðà
âúòðåøíàòà ìîòèâàöèÿ çà ó÷åíå íà ó÷àùèòå è òàçè ìîòèâàöèÿ ñå çàïàçâà
ïðåç öåëèÿ æèâîò. Òîâà ïðåäïîëàãà îñìèñëÿíå íà èíôîðìàöèÿòà, ðàçâè-
òèå íà ñòðàòåãèè è òåõíèêè çà ó÷åíå, ôîðìèðàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå,
íà íàãëàñè è öåííîñòè, ñâúðçàíè ñ íåïðåêúñíàòî ïîâèøàâàíå íà êîìïå-
òåíòíîñòòà è ëè÷íîñòíî èçðàñòâàíå.
Äíåñ â îáðàçîâàòåëíèòå ñòðàòåãèè äîìèíèðà èäåÿòà çà ôîðìèðàíå íà
àêòèâíà è îòãîâîðíà ëè÷íîñò, ñïîñîáíà äà òðàíñôîðìèðà çíàíèÿòà ñè â íîâè
óñëîâèÿ, äà îöåíÿâà ïîñëåäñòâèÿòà îò ñâîÿòà äåéíîñò è äà áúäå ïúëíîöåíåí
ó÷àñòíèê â óñòîé÷èâîòî ðàçâèòèå íà ñòðàíàòà. Ñúâðåìåííàòà ëè÷íîñò ñå
íóæäàå îò óìåíèÿ, êîèòî ñà äåòåðìèíàíòè çà åäíî äåìîêðàòè÷íî îáùåñòâî.
Çàòîâà òÿ òðÿáâà äà ñå íàó÷è äà ñå ïðèîáùàâà êúì ðàçëè÷íè îáùíîñòè, äà
èíèöèèðà ñúçäàâàíåòî íà ðàçëè÷íè ïðîäóêòè, äà ñúçäàâà è ôîðìèðà óíèêàëíè
ìíåíèÿ çà ïðåãîâîð è èçãðàæäàíå íà êîíñåíñóñ îò ðàçëè÷íè óáåæäåíèÿ è
âúçãëåäè.  òîçè ñìèñúë Àë Ãîð ïîä÷åðòàâà ìíåíèåòî, ÷å ÷îâå÷åñòâîòî äíåñ
16
ïðàâè òðè ãëîáàëíè èçáîðà: “äåìîêðàöèÿòà ñòàâà ïîä÷èíèòåëíà ôîðìà íà
ïîëèòè÷åñêà îðãàíèçàöèÿ, îáùîïðèåò å ìîäèôèöèðàí ñâîáîäåí ïàçàð è
èíäèâèäèòå ñå ñìÿòàò ÷àñò îò ãëîáàëíàòà öèâèëèçàöèÿ (Ò. Õþñåèí, 1998:
9­10). Îáðàçîâàíèåòî ñå äåìîêðàòèçèðà, ãëîáàëèçèðà è îðèåíòèðà êúì
ïàçàðíàòà èêîíîìèêà. Çíàíèÿòà ðàçøèðÿâàò âúçìîæíîñòèòå çà îñúùåñòâÿâàíå
íà åôåêòèâåí ó÷åáåí ïðîöåñ â ðàìêèòå íà ó÷èëèùíàòà èíñòèòóöèÿ è èçâúí
íåÿ, çàùîòî çíàíèÿòà ñà äâèæåùàòà ñèëà íà ñúâðåìåííîòî îáùåñòâî.
Çíàíèÿòà, âêëþ÷åíè â ó÷åáíîòî ñúäúðæàíèå, å ëîãè÷íî äà áúäàò áëèçî
äî åæåäíåâíèòå íà÷èíè íà ìèñëåíå è ñ ãîëÿìî çíà÷åíèå çà æèâîòà (T. Husein,
1998: 6) äà ïðåîäîëÿâàò ãðàíèöèòå ìåæäó îòäåëíèòå ó÷åáíè äèñöèïëèíè,
ìåæäó íàóêà è èçêóñòâî, ìåæäó ìèñëåíå è ïðåæèâÿâàíå, ìåæäó òåîðèÿ è
ïðàêòèêà (B. Landur, 1998: 5), äà èçÿñíÿâàò îñíîâèòå íà öèâèëèçàöèÿòà. Â
òîçè ñìèñúë ôóíäàìåíòàëíîòî ðàçáèðàíå íà çíà÷èìîñòòà íà ïîçíàíèåòî
ñå ÿâÿâà åäèí îò íàé-âàæíèòå êîìïîíåíòè çà èçãðàæäàíå íà ñúâðåìåííè
ëè÷íîñòè.

Ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåùà ëè÷íîñò – öåë íà îáðàçîâàíèåòî

Ñúâðåìåííàòà ðåâîëþöèÿ, ïîðîäåíà îò îáåäèíÿâàíåòî íà èíôîðìà-
öèîííèòå è êîìóíèêàöèîííèòå ñðåäñòâà, å íàé-ìîùíàòà ñèëà, îôîðìÿùà
äíåøíèÿ ðèòúì íà æèâîò. Îñâåí òîâà îãðîìíèÿò ïîòåíöèàë íà ñúòâîðå-
íèòå îðúäèÿ íà íîâàòà äåéñòâèòåëíîñò, ïîñòàâÿ ëè÷íîñòòà â îïðåäåëåíè
ñîöèàëíè ðîëè è èçèñêâàíèÿ çà èçïúëíåíèåòî íà òåçè ðîëè. Âçàèìîäåé-
ñòâèåòî íà ëè÷íîñòòà ñúñ ñúâðåìåííèòå òåõíîëîãèè âúçäåéñòâà äèðåêòíî
âúðõó íà÷èíà íà ìèñëåíå, âúðõó ïîâåäåíèåòî è îòíîøåíèåòî £ êúì êîäè-
ðàíèòå öåííîñòè è êóëòóðíè ïðîäóêòè.
Áúëãàðñêîòî îáðàçîâàíèå ïðåç ÕÕI âåê å èçïðàâåíî ïðåä ðåäèöà
ïðåäèçâèêàòåëñòâà. Åäèí îò îñíîâíèòå ïðîáëåìè å “îðèåíòèðàíîñòòà
íà ñèñòåìàòà êúì çàïàìåòÿâàíå è âúçïðîèçâåæäàíå, à íå êúì ïðîâî-
êèðàíå íà ìèñëåíåòî, ñàìîñòîÿòåëíîñò è ôîðìèðàíå íà óìåíèÿ”. Â
ñúâðåìåííèÿ äèíàìè÷íî ðàçâèâàù ñå ñâÿò “åíöèêëîïåäè÷íèÿò” õàðàêòåð
íà íàøåòî îáðàçîâàíèå è çíà÷èòåëíèÿò îáåì îò “ãîòîâè” çíàíèÿ íå ñà
îñîáåíà öåííîñò è íå ñà äîñòàòú÷íè çà áúäåùàòà ñîöèàëíà ðåàëèçàöèÿ
íà ëè÷íîñòòà (Íàöèîíàëíà ïðîãðàìà çà ðàçâèòèå íà ó÷èëèùíîòî îáðà-
çîâàíèå è ïðåäó÷èëèùíîòî âúçïèòàíèå è ïîäãîòîâêà 2006­2015, 3).
Îðèåíòèðàíåòî íà ó÷èëèùíîòî îáðàçîâàíèå êúì ïðîâîêèðàíå íà
ìèñëåíåòî è ñàìîñòîÿòåëíîñòòà, êúì ôîðìèðàíå íà ïðàêòè÷åñêè óìåíèÿ
è êúì ðàçâèòèå íà ëè÷íîñòòà íå ìîæå äà ñå îñúùåñòâè èçÿñíÿâàíå ñòðà-
òåãèèòå è òåíäåíöèèòå íà ñúâðåìåííîòî îáðàçîâàíèå.

17
 Öåëòà íà íîâîòî îáðàçîâàíèå å íå ñàìî äà ïðåäàâà èíôîðìàöèÿ,
ïîñðåäñòâîì èíôîðìàöèîííèòå òåõíîëîãèè, íî ïðåäè âñè÷êî äà ðàçâèâà
òâîð÷åñòâî è äà äàâà çíàíèÿ, êîèòî ó÷åíèöèòå ìîãàò äà èçïîëçâàò â ðåàëíèÿ
æèâîò. Îáùàòà çàãðèæåíîñò íà ó÷èëèùåòî ñå èçðàçÿâà â ïîäãîòîâêàòà íà
ñïîñîáíè è ïîäãîòâåíè çà ïðåäèçâèêàòåëñòâàòà íà âðåìåòî ó÷åíèöè. Áåçñïîðíî
òåçè óìåíèÿ íå ìîãàò äà ñå ðàçâèÿò â åäíà àâòîêðàòè÷íà ñðåäà, â êîÿòî íå ñå
îñúùåñòâÿâà äèàëîã, íå ñå ðåøàâàò ïðîáëåìè, íå ñå ñïîäåëÿò èäåè è ñîáñòâåíè
ìíåíèÿ, óáåæäåíèÿ, íå ñå ðàáîòè â åêèï.
Ïðîöåñúò íà ëè÷íîñòíî ðàçâèòèå ñå ñúîòíàñÿ êúì ðàçâèâàíå íà ÿñíà
ïðåäñòàâà ó ó÷åíèöèòå çà ñîáñòâåíèòå èì ïîñòèæåíèÿ è íåîáõîäèìîñò
îò íåïðåêúñíàòà ðàáîòà è ïîñòîÿííî ñàìîóñúâúðøåíñòâàíå. Ó÷åíèöèòå
íîñÿò îòãîâîðíîñò çà ñîáñòâåíîòî ñè ó÷åíå, êàòî ïàðàëåëíî ñ òîâà ðàçâè-
âàò óìåíèÿ çà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå çà ðàçáèðàíå ñêðèòèÿ ñìèñúë íà åäíî
èëè äðóãî ïîñëàíèå (ïîçíàíèå), êàêòî è óìåíèÿ äà ñå ïðîòèâîïîñòàâÿò
ñðåùó ìàíèïóëàöèÿòà íà ñúçíàíèåòî îò ñòðàíà íà ñúâðåìåííèòå ïðåäèç-
âèêàòåëñòâà è èçêóøåíèÿ. Î÷åâèäíî èçãðàæäàíåòî íà ìëàäàòà ëè÷íîñò
çà ïúëíîöåíåí æèâîò èçèñêâà óìåíèÿ çà êðèòè÷åñêî ðàçñúæäàâàíå, çà
òðàíñôîðìèðàíå íà èíôîðìàöèÿòà â íîâà ñ îïðåäåëåíà çàäúëáî÷åíî
ôîðìóëèðàíà öåë, çà ïîåìàíå íà êîíñòðóêòèâíà ñîöèàëíà àíãàæèðàíîñò.
Ðàáîòåéêè â òàçè ïîñîêà, îñíîâíàòà èäåÿ å èçâåæäàíåòî íà ó÷åíèêà êàòî
òâîðåö è èçîáðåòàòåë.  òîçè êîíòåêñò ó÷èëèùåòî íîñè ïúðâîíà÷àëíî
çíà÷åíèå è îòãîâîðíîñò çà èçãðàæäàíåòî íà ñúâðåìåííà ëè÷íîñò, êîÿòî
çíàå êàêâî èñêà è êàê äà ãî ïîñòèãíå.
Íà ôîíà íà ìåæäóíàðîäíàòà ïðàêòèêà, íà îñíîâàòà íà ïîñòèæåíèÿòà
íà êâàëèôèêàöèîííèòå ñåìèíàðè íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå â ñòðàíàòà ñå
ïðàâÿò ÷àñòè÷íè îïèòè çà ðàçâèâàíå íà òåîðèÿòà è ïðàêòèêàòà íà êðèòè-
÷åñêîòî ìèñëåíå.
 òîçè êîíòåêñò îáðàçîâàòåëíàòà ñèñòåìà ðàçðàáîòâà êîíöåïöèè
çà èíòåãðàëíè âçàèìîäåéñòâèÿ è èíîâàöèîííè òåõíèêè è òåõíîëîãèè â
ñòðóêòóðàòà è ñúäúðæàíèåòî íà ñðåäíîòî îáðàçîâàíèå. Íàó÷íî-ïåäàãî-
ãè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ ïðåç ïîñëåäíèòå ãîäèíè ñà îðèåíòèðàíè êúì ðàç-
âèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ó ó÷åíèöèòå, êàòî òàçè ñïåöèôèêà ïðî-
ìåíÿ èçèñêâàíèÿòà êúì ïåäàãîãè÷åñêîòî ïîçíàíèå è íåãîâîòî èíòåãðè-
ðàíå â ó÷åáíèòå äèñöèïëèíè. Òåçè èçèñêâàíèÿ ðåàëíî ñå ÿâÿâàò ÷àñò îò
íîâèÿ ìîäåë íà ñúâðåìåííîòî îáðàçîâàíèå.
Äíåñ å øèðîêî ðàçïðîñòðàíåíî ðàçáèðàíåòî çà ïðèåìàíå íà òåõíîëîãèÿòà
êàòî èíñòðóìåíò, ñïîñîáåí äà ñúçäàäå è ïîääúðæà óñëîâèÿ çà ïîñòèãàíå öåëèòå
íà îáðàçîâàíèåòî. Ïîðàäè òîâà òåõíîëîãè÷íàòà ñòðàòåãèÿ, êîÿòî ïîîùðÿâà

18
êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå, ñå ïðèåìà êàòî ñðåäñòâî çà ïîñòèãàíå íà îïðåäåëåíè
çàäà÷è, î÷åðòàíè â ïðîöåñà íà ïåäàãîãè÷åñêîòî öåëåïîëàãàíå.
Ïðèëàãàíåòî íà òåõíîëîãèÿ çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ó
ó÷åíèöèòå å ñðàâíèòåëíî íîâ ïîäõîä â äèäàêòèêî-ìåòîäè÷åñêàòà ïðàê-
òèêà ó íàñ. Öåëòà å, òîçè íîâ òåõíîëîãè÷åí ïîäõîä äà äîâåäå äî ïîëî-
æèòåëíè ðåçóëòàòè êàêòî ïðè îáó÷åíèåòî íà ó÷åíèöèòå, òàêà è â òÿõíîòî
ðàçâèòèå.
Íà ôîíà íà öÿëîñòíàòà îáðàçîâàòåëíà ôèëîñîôèÿ Áúëãàðñêàòà àñî-
öèàöèÿ ïî ÷åòåíå âíåäðÿâà â ó÷èëèùíàòà ïðàêòèêà öåëèòå è èäåèòå,
çàëîæåíè îò Ìåæäóíàðîäíàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå è ïèñàíå (RWCT).

2. Ó÷ðåäÿâàíå íà Áúëãàðñêàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåòå

Ïðåç 1993 ã. â Áúëãàðèÿ ñå ó÷ðåäÿâà Áúëãàðñêàòà àñîöèàöèÿ ïî
÷åòåíå, êîÿòî å ôèëèàë íà Ìåæäóíàðîäíàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå è ïèñàíå
(RWCT). Òÿ ñòàâà îôèöèàëíî àôèëèðàí ÷ëåí íà Ìåæäóíàðîäíàòà
àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå (IRA) ïðåç þëè 2003 ã.
Ïðîãðàìàòà “Ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïè-
ñàíå” (RWCT) å ðàçðàáîòåíà îò Ìåæäóíàðîäíàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå
(IRA) è óíèâåðñèòåòà â Ñåâåðíà Àéîâà. Öåíòðàëíè ñïîíñîðè íà ïðîãðà-
ìàòà ñà Èíñòèòóòà “Îòâîðåíî îáùåñòâî” íà Äæîðäæ Ñîðîñ è íàöèîíàë-
íèòå Ñîðîñ ôîíäàöèè. Îò çíà÷åíèå å äà ñå ñïîìåíàò èìåíàòà íà ïðîãðàì-
íèòå äèðåêòîðè (ñúçäàòåëèòå) íà ïðîãðàìàòà, à èìåííî: Äæåíè Ñòèéë è
Êúðòèñ Ìåðåäèò îò óíèâåðñèòåòà â Ñåâåðíà Àéîâà, ×àðëç Òåìïúë îò
êîëåæèòå “Õîáàðò è Óéëÿì Ñìèò” è Ñêîò Óîëòúð îò Ìåæäóíàðîäíàòà
àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå.
Îñíîâíàòà öåë íà Ìåæäóíàðîäíàòà ïðîãðàìà “Ðàçâèòèå íà êðèòè-
÷åñêîòî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå” (RWCT ­ Reading and Writing
for Critical Thinking) îáîãàòÿâàíåòî íà îáðàçîâàòåëíèòå ïðàêòèêè â ðàì-
êèòå íà ó÷èëèùíèòå è óíèâåðñèòåòñêèòå èíñòèòóöèè. Íåéíèòå ïîäöåëè
ñå èçðàçÿâàò â (Äæ. Ñòèéë, Ê. Ìåðåäèò, ×. Òåìïúë, 1998: 3­4):
• Èçãðàæäàíå íà îòêðèòè, êîëåãèàëíè, äúëãîñðî÷íè âçàèìî-
îòíîøåíèÿ íà ñúòðóäíè÷åñòâî íà ïðåïîäàâàòåëè îò ðàçëè÷íè êóëòóðè è
ñðåäè, êîåòî âîäè äî ñâîáîäåí îáìåí íà èäåè ìåæäó õîðàòà.
• Óâåëè÷àâàíå êàïàöèòåòà íà ó÷àùèòå ñå äà ìèñëÿò êðèòè÷íî,
âêëþ÷âàíåòî èì â êðèòè÷íè äåáàòè, ïîåìàíåòî íà îòãîâîðíîñò çà ñîá-
ñòâåíîòî ó÷åíå, ôîðìèðàíå íà ñàìîñòîÿòåëíè ìíåíèÿ, ïðîÿâÿâàíå íà
óâàæåíèå êúì ìíåíèåòî íà äðóãèòå.

19
 • Ïðåäñòàâÿíå íà ïðàêòè÷åñêè ìåòîäè çà ïðåïîäàâàíå, áàçèðàíè âúðõó
ôèëîñîôñêè òåîðåòè÷åñêè èçäúðæàíè èäåè.
• Ñúçäàâàíå íà äîâåðèå ìåæäó ó÷àñòíèöèòå, îñíîâàíî íà óñïåøíîòî
ðåàëèçèðàíå íà ïðîãðàìàòà â ñîáñòâåíàòà ñðåäà çà îáó÷åíèå.
Ðåàëèçèðàíåòî íà öåëèòå íà ïðîãðàìàòà ñå ñâúðçâà ñ êâàëèôèêàöèÿ
íà ó÷èòåëè îò ðàçëè÷íè êðàèùà íà ñâåòà (è â áúëãàðñêàòà îáðàçîâàòåëíà
ñèñòåìà), êîèòî â ñâîÿòà ìåòîäè÷åñêà ïðàêòèêà ïðèëàãàò ìåòîäè è òåõ-
íèêè, íàñúð÷àâàùè àêòèâíîòî è ñàìîñòîÿòåëíîòî ó÷åíå, êðèòè÷åñêîòî
ìèñëåíå íà ó÷åíèöèòå. Àêöåíòúò íà ïðîãðàìàòà ñå ïîñòàâÿ âúðõó ñòðàòå-
ãèèòå íà ïðåïîäàâàíå, ìîòèâèðàùè è ïðîâîêèðàùè àêòèâíîñòòà íà ó÷å-
íèöèòå. Ïðîãðàìàòà äàâà âúçìîæíîñò ñúñ ñèñòåìàòèçèðàíî çàïîçíàâàíå
ñ èíòåðàêòèâíîòî ïðåïîäàâàíå, çà åäíîâðåìåííî âíèêâàíå â äóõà íà òîçè
òèï ïðåïîäàâàíå, íî è òðåíèíãîâî îòðàáîòâàíå íà ïðàêòè÷åñêèòå äåòàé-
ëè, êîèòî ãî ïðîâÿò ðàáîòåùî â åæåäíåâèåòî. ×ðåç èíòåðàêòèâíèòå ñòðà-
òåãèè íà ïðåïîäàâàíå ó÷èòåëèòå ñà â ñúñòîÿíèå äà ðàáîòÿò ïî-óñïåøíî
ïî êîìóíèêàòèâíèòå ó÷åíèÿ íà ó÷åíèöèòå, ïî óìåíèÿòà èì äà ñïîäåëÿò
çíàíèÿ è îïèò, äà ñå ó÷àò â ñúòðóäíè÷åùà ñå îáùíîñò.
Òåõíîëîãè÷íî ïðîãðàìàòà íàìèðà øèðîêî ïðèëîæåíèå âúâ âñè÷êè
ñòåïåíè íà ó÷èëèùíîòî îáó÷åíèå (íà÷àëíà, ïðîãèìíàçèàëíà è ãèìíà-
çèàëíà) è âúâ âèñøåòî ó÷èëèùå, êàòî óñïåøíî ñå ïðèëàãà âúâ âñè÷êè
õóìàíèòàðíè è ñîöèàëíè ó÷åáíè äèñöèïëèíè.
 ìîìåíòà ïðîãðàìàòà “RWCT” òÿ å ðàçïðîñòðàíåíà â 28 ñòðàíè â
Öåíòðàëíà è Èçòî÷íà Åâðîïà, Öåíòðàëíà Àçèÿ, Þæíà Àçèÿ è Ëàòèíñêà
Àìåðèêà. Ó íàñ ïðîãðàìàòà ôóíêöèîíèðà ïðåç 1998 ã. êàòî çà öåëòà ñà
îáó÷åíè ó÷èòåëè îò ðàçëè÷íè ðåãèîíè íà ñòðàíàòà ­ Ñîôèÿ, Ïëîâäèâ,
Ïëåâåí, Ðóñå, Ñèëèñòðà, Ðàçãðàä, Ñòàðà Çàãîðà, Ïåðíèê, Áëàãîåâãðàä,
Ãàáðîâî, Â. Òúðíîâî è äð. Îñíîâíè ïîïóëÿðèçàòîðè íà ïðîãðàìàòà ñà
Èíñòèòóòà “Îòâîðåíî îáùåñòâî” â Íþ Éîðê, ôîíäàöèÿ “Îòâîðåíî îá-
ùåñòâî” ­ Ñîôèÿ, Áúëãàðñêàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå, Ìèíèñòåðñòâîòî
íà îáðàçîâàíèåòî è íàóêàòà è àêàäåìè÷íèòå çâåíà â ñòðàíàòà.
Ïúðâàòà èíèöèàòèâà íà áúëãàðñêàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå å ïðîåêòúò
“Ïèøà êíèæêà çà òåá”, îñúùåñòâåí îò ó÷åíèöè îò íà÷àëíèÿ è ïðîãèìíà-
çèàëíèÿ êóðñ íà îáó÷åíèå â ãð. Ñîôèÿ. Îñíîâíàòà öåë íà òîçè ïðîåêò å
âúâåæäàíå â ó÷åáíèÿ ïðîöåñ ïî áúëãàðñêè åçèê íà ñòðàòåãèè çà ðàçâèâàíå
íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå, ðàçðàáîòåíè îò Ìåæäóíàðîäíàòà àñîöèàöèÿ
“Ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå”. Êàòî êðàåí
ðåçóëòàò îò îáó÷åíèåòî å ïðîåêòèðàíåòî íà êíèæíè òåëà ñ èëþñòðàòèâåí

20
ìàòåðèàë, ïðåäíàçíà÷åí çà äåöà îò äîìà çà ñèðàöè “ïðîô. Àñ. Çëàòàðåâ” ­ ãð.
Ñîôèÿ. (www.argumenti.org)

Ñúùíîñò íà ìîäåëà çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç

÷åòåíå è ïèñàíå
Ïðåäè äà ñå ïðåäñòàâè ìîäåëúò å öåëåñúîáðàçíî äà ñå òðúãíå îò
óòî÷íÿâàíå íà ïîíÿòèåòî “êðèòè÷åñêî ìèñëåíå”.  ïåäàãîãè÷åñêàòà èç-
ñëåäîâàòåëñêà äåéíîñò ñå ñðåùàò èçêëþ÷èòåëíî ìàëêî ðàçðàáîòêè, ñâúð-
çàíè ñ òîâà ïîíÿòèå. Çà ðàçëèêà îò ïåäàãîãè÷åñêàòà ïîíÿòèéíà ñèñòåìà,
â ñïåöèàëèçèðàíàòà ïñèõîëîãè÷åñêà è ôèëîñîôñêà ëèòåðàòóðà äîñòà-
òú÷íî îáñòîéíî ñå àíàëèçèðà ñúùíîñòíàòà õàðàêòåðèñòèêà íà êðèòè÷åñ-
êîòî ìèñëåíå. Òúé êàòî èçÿñíÿâàíå íà ñúäúðæàòåëíèòå êîìïîíåíòè íà
ïîíÿòèåòî íå å ïðåäìåò íà íàñòîÿùîòî èçñëåäâàíå, òóê íÿìà äà îòäåëÿìå
íà òîâà ñïåöèàëíî âíèìàíèå. Ïðèåìàìå çà ìèðîäàâíî îïðåäåëåíèåòî,
êîåòî àâòîðèòå íà ïðîãðàìàòà äåôèíèðàò, à èìåííî ­ “çà õîðàòà, êîèòî
èìàò êðèòè÷åñêî ìèñëåíå, îñíîâíîòî ðàçáèðàíå íà èíôîðìàöèÿòà å îò-
ïðàâíà òî÷êà, à íå êðàåí åòàï íà ó÷åíå. Êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå ñå èçðàçÿâà
âúâ âíèìàòåëíî âãëåæäàíå â ñìèñúëà íà äàäåíè èäåè, îòíàñÿíå êúì òÿõ
ñ óìåðåí ñêåïòèöèçúì, áàëàíñèðàíåòî èì ìåæäó ïðîòèâîðå÷àùè ãëåäíè
òî÷êè, èçãðàæäàíå íà ñèñòåìè îò ïîääúðæàùè ìíåíèÿ, ñëóæåùè çà àðãó-
ìåíòèðàíå, êàêòî è çàåìàíå íà òâúðäà ïîçèöèÿ, áàçèðàíà íà òåçè ñõåìè”.
Àâòîðèòå, óòî÷íÿâàò ñúùî, ÷å êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå å ñëîæåí àêòèâåí
è èíòåðàêòèâåí ïîçíàâàòåëåí ïðîöåñ íà “òâîð÷åñêî îáåäèíÿâàíå íà èäåè
è ñðåäñòâà, ïðèëàãàíå íà íîâà êîíöåïöèÿ è íîâî ñòðóêòóðèðàíå íà ïîíÿ-
òèÿ è ôàêòè”. Èëè êàçàíî ïî äðóã íà÷èí “êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå å ñëîæåí
ìèñëîâåí ïðîöåñ, êîéòî çàïî÷âà ñ èíôîðìàöèÿ è çàâúðøâà ñ âçåìàíå
íà ðåøåíèÿ” (Äæ. Ñòèéë, Ê. Ìåðåäèò, ×. Òåìïúë, 1998: 1).
Ïðè àíàëèçèðàíå íà ïîíÿòèåòî ñå ñðåùà íåãîâîòî îòúæäåñòâÿâàíå
ñ ïîíÿòèÿòà “àíàëèòè÷íî ìèñëåíå”, “ëîãè÷åñêî ìèñëåíå”, “òâîð÷åñêî
ìèñëåíå”. Íåçàâèñèìî îò èíòåðïðåòèðàíåòî, îñíîâíèòå ñúäúðæàòåëíè
êîìïîíåíòè, âêëþ÷âàùè ñå â ñòðóêòóðàòà íà ïîíÿòèåòî “êðèòè÷åñêî
ìèñëåíå” ñà:
• ìèñëåíåòî, ñâúðçàíî ñ ëîãè÷íèòå ìèñëîâíè ñõåìè;
• èíôîðìàöèÿòà, ñëóæåùà çà ðàçøèðÿâàíå íà çíàíèÿòà, êîåòî îò
ñâîÿ ñòðàíà ïîçâîëÿâà èçâúðøâàíåòî è çàäúëáî÷àâàíå íà ïî-ñëîæíè
ìèñëîâíè îïåðàöèè;
• çàäàâàíå íà âúïðîñè è ðåøàâàíå íà ïðîáëåìè ­ âúïðîñúò “ïóñêà â
õîä” ïîçíàâàòåëíà äåéíîñò, íàñî÷åíà êúì ðåøàâàíå íà íÿêîè ïðîáëåìè è

21
èçÿñíÿâàíå íà êîíêðåòíè íåîïðåäåëåíîñòè. Âúïðîñúò ñïîñîáñòâà ñúùî òàêà
çà îïðåäåëÿíåòî è ôîðìóëèðàíåòî íà äàäåí ïðîáëåì. Ñëåäîâàòåëíî, “îíåçè,
êîèòî óìåÿò äà ìèñëÿò, óìåÿò äà çàäàâàò âúïðîñè”;
• òúðñåíå íà óáåäèòåëíè àðãóìåíòè ­ îáèêíîâåíî ïðîáëåìèòå ñå
ÿâÿâàò ïîä ôîðìàòà íà âúïðîñè. Ñëåä êàòî ïðîáëåìúò å íàëèöå ñëåäâà
ïîÿâàòà íà òåçàòà, êîÿòî ïðåäñòàâëÿâà ìèñúë, èçðàçÿâàùà îòíîøåíèå
êúì ïðîáëåìà, ïîäêðåïåíî ñ ðàçëè÷íè àðãóìåíòè, ò.å. àêî ïðîáëåìúò ñå
ÿâè ïîä ôîðìàòà íà âúïðîñ, òî òåçàòà òðÿáâà äà áúäå àðãóìåíòèðàí
îòãîâîð íà òîçè âúïðîñ.
• Ðàçáèðàíå ­ íåîáõîäèìîñòòà îò ðàçáèðàíå âîäè äî ïîçíàíèå.
Ïñèõîëîçèòå îïðåäåëÿò ðàçáèðàíåòî êàòî ïðîöåñ, â êîéòî ïîâúðõíîñò-
íàòà ñòðóêòóðà ñå ïðåâðúùà â äúëáî÷èííà, âúòðåøíà.
Ïðîöåñúò íà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå å ïîçíàâàòåëåí ïðî-
öåñ, êîéòî å íåðàçäåëíà ÷àñò îò îáðàçîâàòåëíàòà ñòðóêòóðà.  òîçè ñìè-
ñúë Ï. Ïåòðîâ è Ì. Àòàíàñîâà ñïîäåëÿò, ÷å “êðèòè÷íîòî ìèñëåíå íå ñå
ó÷è îòäåëíî îò îáùèÿ êîíòåêñò íà îáó÷åíèåòî (Ï. Ïåòðîâ, Ì. Àòàíàñîâà,
2002: 192). Òîâà å öåëåíàñî÷åí, ïëàíèðàí è òî÷íî ðàçïðåäåëåí âúâ âðå-
ìåòî ïðîöåñ, ïîñðåäñòâîì êîéòî ñå ïðèëàãàò òåõíèêè çà àêòèâíî è èíòåð-
àêòèâíî ïðåïîäàâàíå è ó÷åíå, îñèãóðÿâàùè òðàéíè è äîñòúïíè çíàíèÿ.
Ñòðàòåãèèòå çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ìîãàò äà ñå ðàç-
ãëåäàò îò ïîçèöèÿòà íà òðè îñíîâíè ïîäõîäà. Ïðè ïúðâèÿ ïîäõîä ­
êîãíèòèâíèÿ öåëòà íà ñòðàòåãèèòå å äà ñòèìóëèðà àêòèâíîñòòà íà ó÷åíè-
öèòå äà èçñëåäâàò èíôîðìàöèÿòà íà ðàçëè÷íè ïîçíàâàòåëíè ðàâíèùà,
ò.å. äà ìèñëÿò çà êîíêðåòíîòî ó÷åáíî ñúäúðæàíèå, äà ãî ðàçáèðàò è ïðèå-
ìàò êàòî öÿëî çíàíèå. Ïðè ìåòàêîãíèòèâíèÿ ïîäõîä ó÷åáíèòå ñòðàòå-
ãèèòå öåëÿò ñúçäàâàíåòî íà èíäèâèäóàëåí, óíèêàëåí ìåòàìîäåë çà âñåêè
ó÷åíèê ïî îòäåëíî, íàñî÷âàù ãî êúì ñàìîñòîÿòåëíî ó÷åíå ïðåç öåëèÿ
æèâîò.  òîçè ñìèñúë ó÷åíèöèòå ñè çàäàâàò âúïðîñè ñ ïúðâèÿ ïîäõîä,
êàòî íàïðèìåð: Êàêâî ìèñëÿ çà òîâà? Êàê òàçè èíôîðìàöèÿ îòãîâàðÿ
íà òîâà, êîåòî âå÷å çíàì? Êàêâî ïî-ðàçëè÷íî ìîãà äà íàïðàâÿ ñåãà, êîãàòî
èìà òàçè íîâà èíôîðìàöèÿ? Êàê òåçè èäåè âëèÿÿò íà ìîåòî ìèñëåíå? è
äð. Ïîãëåäíàòè îò ñîöèàëíî-àôåêòíèÿ ïîäõîä ñòðàòåãèèòå ôîðìèðàò
óìåíèÿ çà ðàáîòà â åêèï, çà òúðñåíå, íàìèðàíå è äîêàçâàíå íà àðãóìåí-
òèðàíè äîâîäè, çà îôîðìÿíå íà ñîáñòâåíî ìèñëåíå, çà óâàæåíèå ìíåíèå-
òî íà äðóãèòå, çà èçêàçâàíå íà îöåíêà è äð. Òóê å ìÿñòîòî äà ñå ñïîìåíå,
÷å â ïðîöåñà íà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå òåçè ïîäõîäè íå ôóíê-
öèîíèðàò ñàìîñòîÿòåëíî, à ñà ñâúðçàíè âçàèìíî è ñå äîïúëâàò.
Ñòðàòåãèèòå ïðîãðàìàòà çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå
è ïèñàíå ñà îðãàíèçèðàíè â òðèñòåïåíåí ìîäåë çà ïðåïîäàâàíå è ó÷åíå, à
22
èìåííî: Ñúáóæäàíå íà èíòåðåñà ­ Îñúçíàâàíå íà ñìèñúëà ­ Ðåôëåêñèÿ
(Evocation ­ Realization ­ Reflection; “ERR”) (Äæ. Ñòèéë, Ê. Ìåðåäèò, ×.
Òåìïúë, 1998: 13­19):

Първи Събуждане на Знам

етап интереса

Втори Осъзнаване на Искам

етап смисъла да знам

Трети Рефлексия Научи

етап как!

Ñõåìà 1
Ïúðâèÿò åòàï (ñúáóæäàíå íà èíòåðåñà) èìà çà öåë:
• Ïðîâîêèðàíå âúçïðîèçâåæäàíåòî íà ñòàðàòà èíôîðìàöèÿ è ñú-
áóæäàíå íà èíòåðåñ êúì ðàçãëåæäàíå íà íîâ ïðîáëåì (ìîáèëèçèðàíå íà
ñòàðèòå çíàíèÿ). Òîçè êîìïîíåíò å ñúùåñòâåí, òúé êàòî öÿëîòî òðàéíî
çíàíèå ñå âúçïðèåìà â êîíòåêñòà íà âå÷å ïîçíàòîòî è ðàçáèðàíîòî. Èí-
ôîðìàöèÿòà, ïðåäñòàâåíà èçâúí êîíòåêñòà èëè èíôîðìàöèÿòà, êîÿòî
ó÷åíèöèòå íå ìîãà äà ñâúðæàò ñ íåùî ïîçíàòî ñå çàìåíÿ ñ íîâà. Ó÷åáíèÿò
ïðîöåñ å ïðîöåñ íà ñâúðçâàíå íà íîâîòî ñ âå÷å ïîçíàòîòî. Íîâîòî ïîçíà-
íèå ñå ôîðìèðà íà îñíîâàòà íà ïðåäèøíèòå çíàíèÿ. Ïî òîçè íà÷èí ñå
ïîìàãà íà ó÷åíèöèòå äà ïðåñòðóêòóðèðàò ïðåäèøíèòå ñè çíàíèÿ è óáåæ-
äåíèÿ êàòî ñå ñúçäàâà øèðîêà áàçà, âúðõó êîÿòî ñå âúçïðèåìà íîâàòà
èíôîðìàöèÿ.
• Ìîòèâèðàíå è àêòèâèçèðàíå íà ó÷åíèöèòå çà ó÷åíå. Ó÷åíåòî å
àêòèâåí ïîçíàâàòåëåí ïðîöåñ, èçèñêâàù àíãàæèðàíå â ó÷åáíèÿ ïðîöåñ.
Òîâà îçíà÷àâà, ÷å ó÷åíèöèòå èçðàçÿâàò ñâîèòå çíàíèÿ ÷ðåç àêòèâíî ìèñ-
ëåíå, êîåòî ñïîñîáñòâà çà îòäåëÿ íàëè÷íîòî çíàíèå è íåãîâîòî ñâúðçâàíå
íà íîâàòà èíôîðìàöèÿ.

23
 • Ñúçäàâàíå íà óñëîâèÿ çà âðúçêà ìåæäó ñòðàòà è íîâàòà èíôîðìàöèÿ ñ
öåë àêòèâíî ó÷åíå (àêòèâíî èçñëåäâàíå íà íîâàòà òåìà).
Ïðè âòîðè åòàï (îñúçíàâàíå íà ñìèñúëà) ó÷åíèöèòå ñå çàïîçíàâàò ñ
íîâàòà èíôîðìàöèÿ êàòî ñàìîñòîÿòåëíî ïîääúðæàò àêòèâíà àíãàæè-
ðàíîñò. Òóê ó÷èòåëÿò èìà íàé-ìàëêî âëèÿíèå âúðõó ó÷åíèöèòå. Îñíîâ-
íîòî å äà ñå çàïàçè èíòåðåñúò è èìïóëñúò, ïîðîäåíè ïî âðåìå íà ïúðâèÿ
åòàï è äà ñå ïîäïîìàãàò óñèëèÿòà íà ó÷åíèöèòå äà êîíòðîëèðàò ñâîåòî
ðàçáèðàíå, äà ñâúðçâàò íîâîòî ñ ïîçíàòîòî, ò.å. êàêòî ïîä÷åðòàâàò àâòî-
ðèòå íà ìîäåëà “èçãðàæäàò ñå ìîñòîâå ìåæäó ñòàðîòî è íîâîòî çíàíèå
(Ïàê òàì: 15). Çàùîòî îñìèñëÿíåòî íà íîâàòà èíôîðìàöèÿ èçèñêâà àíãà-
æèðàíîñò è êîíòðîëèðàíå íà ñîáñòâåíîòî ðàçáèðàíå. Íå å òîëêîâà îò
çíà÷åíèå äà ñå óñòàíîâè äîêîëêî ó÷åíèöèòå ñà ðàçáðàëè íîâàòà èíôîð-
ìàöèÿ. Ïî-âàæíî å òå äà áúäàò íàó÷åíè äà ðàçáèðàò ïîëó÷åíàòà èíôîð-
ìàöèÿ.
Òðåòèÿò åòàï ñå íàðè÷à ðåôëåêñèÿ (îò ëàò. reflexio ­ îáðúùàíå íàçàä;
ðàçìèøëåíèå; ñïîñîáíîñò çà àíàëèç íà ñîáñòâåíèòå ïñèõè÷åñêè ñúñòîÿ-
íèÿ). Ðåôëåêñèÿòà å óìñòâåí ïðîöåñ, êîéòî â ñèòóàöèÿ íà îáó÷åíèå ïîä-
áóæäà ó÷åíèöèòå êúì êðèòè÷åñêî ìèñëåíå, êúì àíàëèç íà íîâà èíôîð-
ìàöèÿ, êúì íåéíàòà îöåíêà è ïîâåäåíèå, ñúîòâåòñòâàùî íà çàêëþ÷åíèå
(P. Ewell, 1997: 9).  ïðîöåñà íà ðåôëåêñèÿ ó÷åíèöèòå ïðåâðúùàò íîâîòî
çíàíèå â ñâîå ñîáñòâåíî. Èäåÿòà å ó÷åíèöèòå äà èçðàçÿâàò ñúñ ñâîè äóìè
íîâàòà èíôîðìàöèÿ, ñ êîÿòî ñà ñå çàïîçíàëè è ðàçáðàëè. Çàùîòî íàé-
äîáðå ñå ïîìíè òîâà, êîåòî å ðàçáðàíî â ñîáñòâåí êîíòåêñò ñúñ ñîáñòâåíè
äóìè. Ðàçáèðàíåòî å òðàéíî, êîãàòî èíôîðìàöèÿòà å ïîñòàâåíà â ñìèñëåí
êîíöåïòóëåí ìîäåë. Àêî ðàçáèðàíèÿòà ñå ôîðìóëèðàò îòíîâî â åäèí
ïîçíàò ëè÷åí ðå÷íèê, òî ñå ñúçäàâà ïåðñîíàëåí è ñìèñëåí êîíòåêñò (P.
Pearson, L. Fieding, 1991). Îñâåí òîâà, ïî âðåìå íà ðåôëåêñèÿòà ñå ñúçäàâà
âúçìîæíîñò çà îáìÿíà íà èäåè ìåæäó ó÷åíèöèòå. Òîâà âîäè äî ðàçøè-
ðÿâàíå íà óìåíèÿòà èì çà êîìóíèêàöèÿ, êàêòî è ïðåäñòàâÿíå íà ðàçëè÷íè
ñõåìè, êîèòî îáìèñëÿò, äîêàòî ñúçäàâàò ñâîè ñîáñòâåíè. Öåëèÿ òîçè
ïðîöåñ ïðîòè÷à ïîä ôîðìàòà íà äèñêóñèÿ. Ó÷àñòâàéêè â íåÿ, ó÷åíèöèòå
ñå ñáëúñêâàò ñ ìíîæåñòâî òúëêîâàíèÿ (êîíñòðóêòè), êîèòî ìîãàò äà îá-
ìèñëÿò. Òîâà å âðåìåòî çà ïðîìÿíà è ïðåîñìèñëÿíå. Âúçìîæíîñòòà çà
èçïîëçâàíå íà ìíîæåñòâî íà÷èíè çà èíòåãðèðàíå íà èíôîðìàöèÿ íà òîçè
åòàï âîäè äî ïî-ãúâêàâè ôîðìóëèðîâêè, êîèòî ìîãàò äà áúäàò ïðèëî-
æåíè ïî-ïðàêòè÷íî è ïî-öåëåâî (K. Meredith, J. Steele, 1995).
Ðåàëèçèðàíåòî íà ó÷åáíèÿ ïðîöåñ, ïîñðåäñòâîì åòàïèòå íà ìîäåëà
çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå, ïðîòè÷à â ñëåäíàòà ïîñëåäîâàòåë-
íîñò (ñòðóêòóðà):
24
 • Âúçñòàíîâÿâàíå íà ñòàðî çíàíèå, ïðåäèøíè èäåè, ÷óâñòâà, ìèñëè.
• Àíàëèçèðàíå íà ñîáñòâåí îïèò.
• Îñìèñëÿíå íà âðúçêèòå ñ íîâàòà èíôîðìàöèÿ.
• Èçðàçÿâàíå íà ñîáñòâåíî ìíåíèå, êîåòî å âå÷å îñúçíàòî è ïðåìè-
íàëî ïðåç âúòðåøíèòå ïñèõè÷åñêè ñòðóêòóðè.
• Óìåíèå äà ñå èçñëóøâàò äðóãèòå, äà ñå ñðàâíÿâàò ïîçèöèè, äà ñå
îöåíÿâàò è ñàìîîöåíÿâàò îòíîøåíèÿ è ïîâåäåíèå.
Àíàëèçèðàíàòà ñòðóêòóðà íà ìîäåëà çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî
ìèñëåíå å ÷àñòè÷íî èäåíòè÷íà ñ êëàñè÷åñêàòà ñòðóêòóðà íà óðîêà, êúäåòî
êîìïîíåíòèòå àêòóàëèçèðàíå íà îïîðíèòå çíàíèÿ, ìîòèâèðàíå íà ó÷åá-
íàòà äåéíîñò, îñìèñëÿíå è îñúçíàâàíå íà ó÷åáíèÿ ìàòåðèàë ñà èìàíåíòíà
÷àñò îò öÿëîñòíàòà îðãàíèçàöèÿ è ïðîâåæäàíå íà ó÷åáíèÿ ïðîöåñ. Â
òîçè ñìèñúë ìîäåëúò çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ñå ÿâÿâà
àëòåðíàòèâà çà óñúâúðøåíñòâàíå ñòðóêòóðàòà íà óðîêà.
Ïðåäñòàâåíèÿò ìîäåë çà ïðåïîäàâàíå è ó÷åíå, ñâúðçàí ñ ðàçâèâàíå
íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå, èìà ñâîèòå ñïåöèôè÷íè îñîáåíîñòè. Êàêòî âå÷å
ñå ñïîìåíà, êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå èçèñêâà ñïîñîáíîñò äà ñå ðàçáèðà
èíôîðìàöèÿòà è äà ñå ðàçñúæäàâà âúðõó íåÿ. Çàòîâà å íåîáõîäèìî äà ñå
àêòóàëèçèðàò ñòàðèòå çíàíèÿ íà ó÷åíèöèòå, âúç îñíîâà íà êîèòî òå ñå
âêëþ÷âàò â ñèñòåìàòè÷åí ïðîöåñ, âîäåù äî îòêðèâàíå, ïðåñòðóêòóðèðàíå
è îñìèñëÿ íîâîòî çíàíèå. Îò çíà÷åíèå å ó÷åíèöèòå äà ðàçáèðàò êàêâî
çíàÿò è êàêâî íå çíàÿò. Ïîðàäè òîâà ðàçñúæäåíèÿòà è êðèòè÷åñêèÿò àíà-
ëèç èçèñêâàò çàäúëáî÷åíî è òâîð÷åñêî îáñúæäàíå íà òîâà êàê íîâîòî
çíàíèå ìîæå äà áúäå ïðèëîæåíî êúì ñòàðîòî è êàê ñòàðèòå çíàíèÿ ìîãàò
äà áúäàò ïðîìåíåíè, çà äà ñå óñâîè è îñìèñëè íîâàòà èíôîðìàöèÿ. Ìîæå
äà ñå êàæå, ÷å òîçè òðèåòàïåí ìîäåë ôîêóñèðà ñâîåòî âíèìàíèå, îò åäíà
ñòðàíà, âúðõó ïðèåìàíå è îöåíÿâàíå íà ðàçëè÷èÿòà, à îò äðóãà, âúðõó
ñúçäàâàíåòî è ïîääúðæàíåòî íà èíòåðåñà. Ïðåïîäàâàòåëñêàòà äåéíîñò
ñå èçãðàæäà ïðåäè âñè÷êî âúðõó ïîçíàíèåòî è îïèòà íà ó÷åíèöèòå, ïîçâî-
ëÿâàéêè èì äà èçïîëçâàò ïîäõîäÿùè ñòèëîâå è ñòðàòåãèè íà ó÷åíå, êîèòî
îò ñâîÿ ñòðàíà ãàðàíòèðàò ñâîáîäíèÿ èçêàç íà ìíåíèå. Ñëåäîâàòåëíî
ïðè ïðåïîäàâàíåòî íà ó÷åáíîòî ñúäúðæàíèå, å íåîáõîäèìî ó÷èòåëÿò äà
îò÷èòà ðàçëè÷èÿòà íà ó÷åíèöèòå (ñïîñîáíîñòè, îïèò, èíòåðåñè, ïîòåí-
öèàë), êàòî â çàâèñèìîñò îò òîâà îðèåíòèðà ñâîÿòà ìåòîäîëîãè÷åñêà
äåéíîñò. Ïðåäïî÷èòàíèÿòà êúì ðàçëè÷íè íà÷èíè íà ó÷åíå ñå íàðè÷àò
ïðîôèëè íà ó÷åíå (×. Òîìïëèíñúí) èëè êîãíèòèâíè ñòèëîâå (Â. Òîìóñê).
Èçïîëçâàíåòî íà ðàçíîîáðàçíè ìåòîäîëîãèè ïîçâîëÿâà íà ó÷èòåëÿ äà
ñå ñúîáðàçè ñ èíäèâèäóàëíîñòòà è ïðåäïî÷èòàíèÿòà íà ó÷åíèöèòå (Ì.
25
Ïàíäèñ, 2001: 26). Êàêòî êàçâàò È. Øàë è Ì. Êúðòèñ “îáó÷åíèåòî òðÿáâà äà
áúäå ïðåäèçâèêàòåëñòâî (L. Shall, M. Curtis, 1996). Òàçè ìèñúë å â ñúîòâåòñòâèå
ñ êîíöåïöèÿòà íà Ë. Âèãîòñêè çà çîíàòà íà áëèçêîòî (ïðîêñèìàëíîòî) ðàçâèòèå
è èäåÿòà íà Å. Áåòñ çà “ó÷åáíî ðàâíèùå”, ò.å. çàäà÷èòå, êîèòî ó÷åíèêúò íå å â
ñúñòîÿíèå äà ðåøè, íî ìîæå äà ðåøè ñ ïîìîùòà íà óïúòâàíå íà ó÷èòåë èëè
âðúñòíèê. Íèâîòî íå ìîæå äà áúäå ïðåêàëåíî âèñîêî. Å. Áåòñ íàðè÷à íèâîòî,
êîåòî íå ìîæå äà áúäå ïîñòèãíàòî äîðè è ñ ïîìîùòà íà ó÷èòåëÿ “íèâî íà
áåçñèëèå”, ïîðàäè ÷åñòî ñðåùàíèÿ ìó åôåêò. Ïðåêàëåíî íèñêîòî ðàâíèùå íå
íàñúð÷àâà ðàçâèòèåòî è íå ïîäïîìàãà ïîòåíöèàëà íà äåòåòî (Ïàê òàì).
Äåéíîñòòà íà ó÷èòåëÿ ñå èçðàçÿâà â ñúçäàâàíå íà ïîçíàâàòåëíî-åìî-
öèîíàëíè óñëîâèÿ, â êîèòî ó÷åíèöèòå äà ìîãàò äà ïîåìàò îòãîâîðíîñòòà çà
ñîáñòâåíîòî ñè ó÷åíå.  òîçè ñìèñúë îñíîâàíàòà ñòðàòåãèÿ íà ìîäåëà çà
ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ó ó÷åíèöèòå å äà ïîäïîìîãíå òÿõíîòî
ñàìîñòîÿòåëíî ìèñëåíå, îðèåíòèðàíî êúì ó÷åíå ïðåç öåëèÿ æèâîò. Çà
îñúùåñòâÿâàíå íà êà÷åñòâåí ó÷åáåí ïðîöåñ, ñâúðçàí ñ ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî
ìèñëåíå, ó÷èòåëÿò ñëåäâà äà ñïàçâà ñëåäíèòå óñëîâèÿ (Äæ. Ñòèéë, Ê. Ìåðåäèò,
×. Òåìïúë, 1998: 5):
• äà ïðîâîêèðà ó÷åíèöèòå äà ñïîäåëÿò èëè îòõâúðëÿò èäåè;
• äà ñúäåéñòâà çà àêòèâíîòî ó÷àñòèå íà ó÷åíèöèòå;
• äà îñèãóðÿâà áëàãîïðèÿòíè óñëîâèÿ çà îáó÷åíèå;
• äà ïîîùðÿâà ó÷åíèöèòå ñúîáðàçíî òåõíèòå ñïîñîáíîñòè;
• äà öåíè êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå.
Ïðèëàãàíåòî íà ó÷åáíèòå ñòðàòåãèè íà ìîäåëà ïîìàãàò çà îñúùåñò-
âÿâàíå öåëèòå íà ó÷åáíèÿ ïðîöåñ, êîåòî ãàðàíòèðà åôåêòèâíîñò.  òàçè
ïîñîêà ñå äàâà âúçìîæíîñò äà ñå ïëàíèðà äåéíîñòòà íà äâàòà ñóáåêòà,
êàòî ó÷åíèöèòå îò ñâîÿ ñòðàíà å öåëåñúîáðàçíî äà (Ïàê òàì: 9):
• ðàçâèâàò óâåðåíîñò â ñåáå ñè è â öåííîñòíà íà ñîáñòâåíèòå ñè
ìíåíèÿ è îöåíêè;
• àêòèâíî äà ó÷àñòâàò â ó÷åáíèÿ ïðîöåñ;
• äà áúäàò òîëåðàíòíè êúì ìíåíèåòî íà äðóãèòå è äà óâàæàâàò
òÿõíàòà ëè÷íîñò;
• äà èçñëóøâàò ñ óâàæåíèå ðàçëè÷íèòå ìíåíèÿ;
• äà ñà ãîòîâè äà äàäàò ïðåöåíêà, òàêà è äà ñå âúçäúðæàò îò íåÿ.
Ïðè èçñëåäâàíå íà ðåçóëòàòèòå îò âçàèìîäåéñòâèåòî ìåæäó ñóáåêòèòå â
ó÷åáíèÿ ïðîöåñ ïðè ðåàëèçèðàíå òî íà ñòðàòåãèèòå çà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ñå
óñòàíîâÿâàò îïðåäåëåíè çàâèñèìîñòè. Ïîñðåäñòâîì äèàãðàìàòà íà Âåííà
(Ïåðåìåíà, 2001: 25­26) ñå êîíñòàòèðàò î÷åâèäíè ïîëîæèòåëíè ïðîìåíëèâè
ðîëè, êîèòî êàêòî ó÷èòåëÿò, òàêà è ó÷åíèöèòå îñúùåñòâÿâàò â ïðîöåñà íà
26
îáùóâàíå. Èçêëþ÷èòåëíî âàæíî å äà ñå îòáåëåæè ìíåíèåòî íà ó÷åíèöèòå
îòíîñíî ðîëÿòà íà ó÷èòåëÿ ­ îò èçòî÷íèê íà èíôîðìàöèÿ â ñúáåñåäíèê,
ñòèìóëèðàù îâëàäÿâàíåòî íà çíàíèÿ, êàòî ïîñðåäíèê â ïðîöåñà íà åêèïíàòà
äåéíîñò.
Íàðåä ñ ïîçèòèâíèòå ñòðàíè ïðè ïðèëàãàíåòî íà ñòðàòåãèèòå çà
êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ìîãàò äà ñå îòêðîÿò íÿêîè òðóäíîñòè, ñðåùàíè â
ïðîöåñà íà âçàèìîäåéñòâèå, êàòî: íåäîñòàòú÷íî âðåìå çà ðåàëèçèðàíå
íà ñòðàòåãèèòå â ðàìêèòå íà ó÷åáíèÿ ÷àñ; åäíîâðåìåííî èçñëóøâàíå íà
ìíîãî ó÷åíèöè, êîåòî çàòðóäíÿâà äèñöèïëèíàòà è ðåäà íà ó÷åáíèÿ ïðî-
öåñ; çàòðóäíåíèÿ ïðè îöåíÿâàíå íà èíäèâèäóàëíàòà ðàáîòà íà ó÷åíè-
öèòå è ïðîâåðêà íà óñâîåíèòå îò òÿõ íîâè çíàíèÿ è äð.

3. Íàó÷íî-ïðàêòè÷åñêè äåéíîñòè íà Áúëãàðñêàòà àñîöèàöèÿ ïî

÷åòåíå
Ïðîåêòèðàíåòî íà öåëèòå íà ìåæäóíàðîäíàòà ïðîãðàìà (RWCT) ó
íàñ ñå ðåàëèçèðà â îáó÷èòåëíè êâàëèôèêàöèîííè ñåìèíàðè íà äâà åòàïà.
Ïðåç ïúðâèÿ åòàï, â ïðîäúëæåíèå íà äâå ãîäèíè (1998 ã. è 1999 ã.) Ïðîã-
ðàìàòà “Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå” ñå ïðåä-
ñòàâÿ ïîñðåäñòâîì ÷åòèðè ïîñëåäîâàòåëíè ñåìèíàðà, îáõâàùàùè ðàç-
ëè÷íè ðåãèîíè íà ñòðàíàòà. Ñåìèíàðèòå ñå ïðîâåæäàò îò óíèâåðñèòåòñêè
ïðåïîäàâàòåëè ­ äîáðîâîëöè îò ÑÀÙ, Àâñòðàëèÿ è Îáåäèíåíîòî
Êðàëñòâî. Âúâ âñåêè ñåìèíàð ó÷àñòíèöèòå ñå ñíàáäÿâàò ñ íåîáõîäèìàòà
ëèòåðàòóðà (ó÷åáíè ïîìàãàëà), ó÷àñòâàò â äåìîíñòðàöèîííè óðîöè, êúäå-
òî ñå ïðèëàãàò àäåêâàòíà ìåòîäèêà çà ôîðìèðàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå
ó ó÷åíèöèòå.  êðàÿ íà îáó÷èòåëíàòà ïðîãðàìà ó÷àñòíèöèòå ïîëó÷àâàò
ñåðòèôèêàòè ñúãëàñíî ñòàíäàðòèòå íà ïðîãðàìàòà
Íàé-îáùî ïîäãîòîâêàòà íà ó÷èòåëè ïî ïðîãðàìàòà “Ðàçâèòèå íà
êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå (RWCT) ñúäúðæà ïîâå÷å îò
60 ðàçëè÷íè ñòðàòåãèè çà ïðåïîäàâàíå è ó÷åíå, âêëþ÷åíè â ëîãè÷åñêàòà
ñòðóêòóðà íà óðîêà. Ìåòîäèòå íà îáó÷åíèå âêëþ÷âàò ñòðàòåãèè çà òúð-
ñåíå íà èíôîðìàöèÿ, çà òâîð÷åñêî ìèñëåíå, çà ó÷åáíî ñúòðóäíè÷åñòâî,
çà äèñêóñèè è äåáàòèðàíå è çà ïèñàíå, êîèòî ñå èçïîëçâàò êàêòî êàòî
ñðåäñòâî çà ëè÷íî èçðàçÿâàíå, òàêà è êàòî ñðåäñòâî çà ó÷åíå. Ïðîãðàìàòà
èìà ìîäóë çà ðúêîâîäñòâî ïðè ïëàíèðàíåòî è îöåíÿâàíåòî, êàêòî è ïðè
äîêóìåíòèðàíåòî íà òåîðåòè÷íàòà è èçñëåäîâàòåëñêàòà £ ÷àñò. Ïî òîçè
íà÷èí ó÷èòåëÿò:

27
 • Âúâåæäà íîâèÿ ó÷åáåí ìàòåðèàë, êîéòî ïîâèøàâà ëþáîçíàòåëíîñòòà
íà ó÷åíèöèòå è ïîìàãà çà ïîñòàâÿíå öåëèòå íà ó÷åíå.
• Ïîìàãà íà ó÷åíèöèòå àêòèâíî äà ñå âêëþ÷àò â èçó÷àâàíåòî íà
íîâàòà òåìà.
• Âîäè ó÷åíèöèòå êúì ðåôëåêñèâíî íèâî íà îâëàäÿâàíå íà ó÷åáíèÿ
ìàòåðèàë, íà äèñêóòèðàíå íà íåãîâîòî çíà÷åíèå è ïðèëàãàíåòî ìó â íîâà
ñèòóàöèÿ.
Ïðåç âòîðèÿ åòàï îáó÷åíèòå âå÷å ó÷èòåëè, îò ïúðâèÿ åòàï, èçïúë-
íÿâàò ðîëÿòà íà îáó÷èòåëè, êàòî ïðîâåæäàò êâàëèôèêàöèîííè ñåìèíàðè,
ïîäîáíè íà òåçè, íà êîèòî òå ñà ó÷àñòâàëè ïðåäíàòà ãîäèíà. Ïî âðåìå
íà òåçè ñåìèíàðè ó÷èòåëèòå äåìîíñòðèðàò àäàïòèðàíèòå îò òÿõ ñàìèòå
òåõíîëîãèè çà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå âúç îñíîâà íà èçïîëçâàíèòå îò òÿõ
ìàòåðèàëè. Ïî òîçè íà÷èí ó íàñ ñå èçãðàæäà ìðåæà îò ó÷èëèùà, ðàáî-
òåùè ïî ïðîãðàìàòà è ïðèëàãàùè îñíîâíèòå ñòðàòåãèè çà êðèòè÷åñêî
ìèñëåíå. (www.argumenti.org)

Îáó÷èòåëíè ñåìèíàðè ïî ïðîåêòà

Ïðåç 2000 ã. Èíñòèòóòúò çà ÷óæäîåçèêîâà ñïåöèàëèçàöèÿ êúì ÍÁÓ
ñúñ ñúäåéñòâèåòî íà ôîíäàöèÿ “Îòâîðåíî îáùåñòâî” ïðîâåäå ñåìèíàð
íà òåìà: “Ïðîöåñèòå íà ÷åòåíå è ìèñëåíå ïðè èçó÷àâàíåòî íà âòîðè
÷óæä åçèê”. Ñåìèíàðúò ñå ïðîâåäå ïðåä ñòóäåíòè è ïðåïîäàâàòåëè îò
äåïàðòàìåíòèòå “Ñúâðåìåííà è ïðèëîæíà ëèíãâèñòèêà” è “×óæäîå-
çèêîâî îáó÷åíèå”. Âîäåùèòå ñåìèíàðà (Ïèòúð Ôèøúð è Øèéëà Øàïàðî
îò óíèâåðñèòåò Ñåéíò Ëóèñ, ×èêàãî ­ ÑÀÙ) çàïîçíàõà ó÷àñòíèöèòå ñ
ìîäåëè íà ìåæäóíàðîäíàòà ïðîãðàìà “Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå
÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå” (RWCT).
Ïðåç 2000­2001 ã. ïîä ðúêîâîäñòâîòî Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî
è íàóêàòà è Ôîíäàöèÿ “Îòâîðåíî îáùåñòâî” ñå îñúùåñòâè îáó÷åíèå íà ó÷èòåëè
è äèðåêòîðè íà ó÷èëèùà ïî ïðîãðàìàòà “Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå
÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå”.  ñúùàòà ãîäèíà (2001 ã.) â ãð. Ñèëèñòðà è ðåãèîíà ñå
îðãàíèçèðà è òðåòèÿò ïî ðåä ñåìèíàð ïî ïðîãðàìà “Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî
ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå” (RWCT) çà ò.í. âòîðî ïîêîëåíèå ó÷èòåëè.
Îáó÷åíèåòî ñå ðåàëèçèðà îò ó÷èòåëè, ðàáîòåùè â ãðàäîâåòå Ñèëèñòðà, Ðóñå,
Ðàçãðàä, Âåëèêî Òúðíîâî è Ñîôèÿ è îò îáó÷èòåëè, ïðåäñòàâèòåëè íà
ìåæäóíàðîäíàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå, îò óíèâåðñèòåòà â Ñåâåðíà Àéîâà, îò
èíñòèòóòà “Îòâîðåíî îáùåñòâî â Íþ Éîðê. Ñåìèíàðèòå, ïðîâåäåíè â
Ñèëèñòðà, íà ïðàêòèêà äîêàçâàò ïîòðåáíîñòòà îò êâàëèôèêàöèîííà äåéíîñò ñ

28
ó÷èòåëèòå, ïîêàçâàò àäåêâàòíîòî ñúòðóäíè÷åñòâî ìåæäó îôèöèàëíèòå
èíñòèòóöèè è íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè.
Îòíîâî ïðåç 2001 ã. Ìèíèñòåðñòâîòî íà îáðàçîâàíèåòî è íàóêàòà è
Ôîíäàöèÿ “Îòâîðåíî îáùåñòâî” îðãàíèçèðàõà ïðîâåæäàíåòî íà êâàëè-
ôèêàöèîíåí ñåìèíàð íà òåìà: “Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç
÷åòåíå è ïèñàíå â ïîìîù íà ïðîìåíèòå â áúëãàðñêîòî ó÷èëèùå” çà
äèðåêòîðè íà ó÷èëèùà è çà åêñïåðòè îò Ðåãèîíàëíèòå èíñïåêòîðàòè íà
ÌÎÍ (îò ãðàäîâåòå Ñîôèÿ, Ïëîâäèâ, Áëàãîåâãðàä, Ðóñå, Ïåðíèê è Àñå-
íîâãðàä), êîèòî îòãîâàðÿò çà äèñöèïëèíè, ïðåïîäàâàíè îò îáó÷àâàùèòå
ñå ïî ïðîãðàìàòà ó÷èòåëè. Öåëòà íà îáó÷èòåëíàòà ïðîãðàìà å âúçìîæíî
íàé-áëèçêî äîáëèæàâàíå äî ñóáåêòèòå â ó÷åáíàòà èíñòèòóöèÿ ïîñðåä-
ñòâîì ïðîáëåìàòèêàòà, ñâúðçàíà ñúñ ñòðàòåãèè çà ðàçâèòèå íà êðèòè-
÷åñêî ìèñëåíå.
Ïðåç ó÷åáíàòà 2001/2002 ã. ÑÎÓ “Õð. Áîòåâ” ­ ãð. Ðàçãðàä, ðàáîòè
ïî ïðîãðàìà, ÷èÿòî îñíîâíà èäåÿ å èçãðàæäàíå è íàñúð÷àâàíå íà ìèñëîâ-
íèòå ñïîñîáíîñòè íà äåòåòî, ïîñðåäñòâîì ïðîãðàìàòà “Ðàçâèòèå íà êðè-
òè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå”. Ñïîëó÷ëèâîòî âãðàæäàíå íà
ìåòîäèòå çà ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå â òðàäèöèîííàòà ìåòîäèêà
ñå ÿâÿâà ñèëåí àðãóìåíò çà îñúùåñòâÿâàíå íà ïðîãðàìàòà. Îñâåí òîâà,
òàçè àëòåðíàòèâíà ìåòîäèêà ïðèòåæàâà âúòðåøåí ìåõàíèçúì, êîéòî
äåéñòâà ïî ïîñîêà íà ìîòèâàöèÿòà çà ó÷åáåí òðóä (Êðèòè÷åñêî ìèñëåíå,
2002: 7).
Íîâèòå ó÷åáíè ñòðàòåãèè íà ïðîãðàìàòà çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî
ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå ñà àïðîáèðàíå â ðåäèöà ïåäàãîãè÷åñêè
êîëåêòèâè â ñòðàíàòà. Àêòèâíî äåéñòâàò ñúçäàäåíèòå äî ìîìåíòà öåí-
òðîâå çà îáó÷åíèå ïî ïðîãðàìàòà â ãðàäîâåòå Ñîôèÿ, Ïëåâåí, Ñèëèñòðà
è Ñòàðà Çàãîðà.

Ïðèëîæåíèå íà ïðîãðàìàòà â ñôåðàòà íà âèñøåòî îáðàçîâàíèå

 îñíîâàòà íà ðåôîðìèòå âúâ âèñøåòî îáðàçîâàíèå ñòîè íåîáõîäè-
ìîñòòà îò êà÷åñòâåíà ïîäãîòîâêà íà ïåäàãîãè÷åñêèòå êàäðè íà âñè÷êè
ðàâíèùà, ïîðàäè êîåòî ïðåç 2002 ã. îñíîâåí ïðèîðèòåò ñå ÿâÿâà èíòåãðè-
ðàíå íà ïðîãðàìàòà RWCT íà íàöèîíàëíî ðàâíèùå â ñèñòåìàòà íà
âèñøèòå ó÷èëèùà.
Ïðåç ó÷åáíàòà 2002 ã. â ãð. Â. Òúðíîâî ñå ïðîâåäå îáó÷åòèëåí ñåìèíàð
ñ ó÷èòåëè ïî ïðîåêò “Ìåòîäè çà ðåàëèçàöèÿ íà ãðàæäàíñêîòî îáðàçîâàíèå
÷ðåç îáó÷åíèåòî ïî èñòîðèÿ, ãåîãðàôèÿ, áèîëîãèÿ è õèìèÿ”.  ïðîãðàìàòà
ïî äåéíîñòè ïî ïðîåêòà áå âêëþ÷åí îáó÷èòåëåí ìîäóë çà èçïîëçâàíåòî íà
íîâè ïåäàãîãè÷åñêè ìåòîäè è ïîäõîäè ñ öåë àêòèâèçèðàíå ðàáîòàòà íà
29
ó÷åíèöèòå â ðàìêèòå íà ó÷åáíèÿ ÷àñ ïî ïîñòèãàíå èçèñêâàíèÿòà çà ãðàæäàíñêî
îáðàçîâàíèå, çàëîæåíè â Äúðæàâíèòå ñòàíäàðòè. Îñâåí òîâà, â ðàìêèòå íà
ìîäóëà áå ïðîâåäåí ñåìèíàð çà çàïîçíàâàíå ñ ìåæäóíàðîäíàòà ïðîãðàìà
“Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñàíå”. Ïðåäñòàâåíà áå
ñúùíîñòòà íà èäåÿòà è ìîäåëà íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå è ïðåäèìñòâàòà íà
èçïîëçâàíåòî íà ñòðàòåãèèòå ïî ïðîãðàìàòà; ïðåäñòàâÿíå íà îòäåëíè
ñòðàòåãèè (òåõíîëîãèè) çà ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå, ðåøàâàíå íà
ïðîáëåìè, äèñêóñèè, ó÷åáíî ñúòðóäíè÷åñòâî (Ïàê òàì: 7). Ïðè îöåíÿâàíå
ïîñòèæåíèÿòà íà ñòóäåíòèòå, âêëþ÷åíè â êóðêà, ñå ïðåäëàãàò ñïåöèôè÷íè
ìåòîäè è ôîðìè íà îöåíÿâàíå: íà÷àëíî/äèàãíîñòè÷íî; ïðîäúëæàâàùî/
ïðîãðåñèâíî; îêîí÷àòåëíî/îáùî. Èçïîëçâàíåòî íà äîïúëíèòåëíè ìåòîäè êàòî
íàáëþäåíèå, ïèñìåíè äåéíîñòè (òåñòîâå, åñåòà, ïðîåêòè), èçðàáîòâàíå íà
ïîðòôîëèî (îáåêòèâíè äîêàçàòåëñòâà, ïðîñëåäÿâàùè ó÷åáíèÿ ïðîöåñ)
îñìèñëÿò ìåòîäîëîãèÿòà íà ïðîãðàìàòà è íåéíîòî ïðèëîæåíèå â ñèñòåìàòà
íà âèñøåòî îáðàçîâàíèå.
Çà âòîðèÿ åòàï îò êâàëèôèêàöèîííàòà äåéíîñò è îáó÷åíèåòî âúâ âèñ-
øåòî ó÷èëèùå ïðåç 2002 ã. ñå ïðîâåäå îáó÷èòåëåí ñåìèíàð íà óíèâåðñèòåòñêè
ïðåïîäàâàòåëè. Îñíîâíàòà èäåÿ íà ñåìèíàðà å çàïîçíàâàíå íà ïðåïîäàâàòåëèòå
ñ èíòåðàêòèâíè òåõíèêè è ñòðàòåãèè çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå íà
ñòóäåíòèòå, çà ñúáóæäàíå íà èíòåðåñà êúì ïðåïîäàâàíåòî, çà îñúçíàâàíå
çíà÷åíèåòî íà ðåôëåêñèÿòà (îñúçíàâàíå è îáîáùàâàíå íà íàó÷åíîòî).
Äåïàðòàìåíòúò “Ïðèëîæíà ëèíãâèñòèêà” êúì ÍÁÓ ïðåç 2003 ã.
îðãàíèçèðà ñåìèíàð íà òåìà “Ðàçâèâàíå íà óìåíèÿ çà êðèòè÷åñêî ìèñ-
ëåíå”. Íà ñåìèíàðà ñå ïðåäñòàâÿò ñòðàòåãèè çà ðàçâèâàíå íà óìåíèÿ çà
êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå, äåìîíñòðèðàíè ïðåäè òîâà ïî âðåìå
íà îáó÷åíèå, îðãàíèçèðàíî îò Áúëãàðñêàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå è ïèñàíå.
Êàòî çàêëþ÷èòåëåí åòàï íà ïðîåêòà Áúëãàðñêàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå
ïðåç äåêåìâðè íà 2004 ã. îðãàíèçèðà êîíôåðåíöèÿ íà òåìà “Àêòèâíî ó÷åíå è
êðèòè÷åñêî ìèñëåíå”.  êîíôåðåíöèÿòà âçåõà ó÷àñòèå ïðåïîäàâàòåëè è
ó÷èòåëè, ðàáîòåùè ïî ïðîãðàìàòà RWCT, êàêòî è ïðåïîäàâàòåëè âúâ âèñøå
ó÷èëèùà, èíòåðåñóâàùè ñå îò ïðîáëåìèòå íà êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå.
Äèñêóñèîííèòå òåìè ñà ðàçäåëåíè â òðè îñíîâíè ñåêöèè: Ïúðâà ñåêöèÿ “Âèñøå
îáðàçîâàíèå” îáõâàùà ðàçðàáîòâàíåòî íà óíèâåðñèòåòñêè êóðñîâå è ó÷åáíè
ïðîãðàìè, áàçèðàíè íà èíòåðàêòèâíî ïðåïîäàâàíå è ó÷åíå, îðèåíòèðàíè êúì
ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ó ñòóäåíòèòå. Âòîðà ñåêöèÿ ñå ñâúðçâà ñ
ïðîáëåìèòå â “ñðåäíîòî îáðàçîâàíèå”, êúäåòî ñå ïðåäñòàâÿò ïîñòèæåíèÿòà,
ïðîáëåìèòå è ïåðñïåêòèâèòå íà èäåÿòà çà ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå.
Òðåòà ñåêöèÿ “Ïðîåêòè è èçäàíèÿ” ïðåçåíòèðà ðàçðàáîòåíè ïðîåêòè, ó÷åáíè
30
ïîìàãàëà, ñïèñàíèÿ, ñâúðçàíè òåìàòè÷íî ñ ïðîáëåìà çà êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå.
Ðàáîòàòà íà êîíôåðåíöèÿòà ñå îñúùåñòâÿâà â ïàðòíüîðñòâî ñ ÍÁÓ, ÂÒÓ,
ðåñóðñåí öåíòúð ­ Ñèëèñòðà, ÌÎÍ è ðàçëè÷íè îáùíîñòè.

Èçäàòåëñêà äåéíîñò
Ìåæäóíàðîäíàòà àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå (IRA) èçäàâà ïðîôåñèîíàëíà
ëèòåðàòóðà, â òîâà ÷èñëî è ïåò ñïèñàíèÿ: The Reading teacher (“Ó÷èòåë
ïî ÷åòåíå” ­ çà òåçè, êîèòî ðàáîòÿò ñ âúçðàñòîâà ãðóïà îò 1 äî 12 ãîäèíè);
Journal of Adolescent and Adult Literacy (“Ãðàìîòíîñòòà ïðè ïîäðàñò-
âàùèòå è âúçðàñòíèòå”); Reading Research Quarterly (“Èçñëåäâàíèÿ â
îáëàñòòà íà ÷åòåíåòî”); Lectura y Vida (“×åòåíåòî â æèâîòà” ­ íà èñïàíñêè
åçèê); (èçëèçà ñúùî íà ðóñêè åçèê ïîä çàãëàâèåòî “Ïåðåìåíà”, êàêòî è
íà áúëãàðñêè åçèê ïîä çàãëàâèåòî “Êðèòè÷åñêî ìèñëåíå”). Îñâåí òîâà
àñîöèàöèÿòà èçäàâà èíòåðíåò ñïèñàíèåòî “Reading Online” (“×åòåíåòî
â èíòåðíåò”) è èçëèçàùèÿ âåäíúæ íà äâà ìåñåöà âåñòíèê Reading Today
(“×åòåíåòî äíåñ”).
Ñïèñàíèå “Êðèòè÷åñêî ìèñëåíå” ñå èçäàâà îò Áúëãàðñêàòà àñîöèà-
öèÿ ïî ÷åòåòå. Íåãîâè ñïîìîùåñòâóâàòåëè ñà Ìåæäóíàðîäíàòà àñîöèà-
öèÿ ïî ÷åòåòå, Èíñòèòóò “Îòâîðåíî îáùåñòâî ­ Ñîôèÿ, Èíñòèòóò “Îòâî-
ðåíî îáùåñòâî” ­ Íþ Éîðê. Ñïèñàíèåòî å áúëãàðñêè àíàëîã íà ïîçíà-
òîòî ñðåä îáðàçîâàòåëíèòå ñðåäè äâóåçè÷íî èçäàíèå íà Ìåæäóíàðîäíàòà
àñîöèàöèÿ ïî ÷åòåíå “Thinking classroom” è “Ïåðåìåíà”. Ñàìîòî èçäàíèå
å ÷àñò îò ïðîåêòà “Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå ÷ðåç ÷åòåíå è ïèñà-
íå”, ðàçðàáîòåí âúðõó ìîäåðíè çà ÕÕ âåê ìåòîäè íà îáó÷åíèå, à èìåííî
êîíñòðóêòèâèñòêèÿ, ñâúðçàí ñ èçñëåäâàíèÿòà íà Æàí Ïèàæå (1955 ã.); íà
ìåòàïîçíàâàòåëíîòî ó÷åíå, ñâúðçàíî ñ èìåíàòà íà Àí Ë. Áðàóí (1978 ã.),
Ë. Âèãîòñêè, Èç. Áåê è äð.
 ñïèñàíèåòî “Êðèòè÷åñêî ìèñëåíå” ñå îòêðèâàò ìîäåðíè ïåäàãî-
ãè÷åñêè èäåè, ïðåäñòàâåíè îò àâòîðè (îò ìåæäóíàðîäíîòî è íàöèîíàë-
íîòî ïåäàãîãè÷åñêî ïðîñòðàíñòâî), ÷èèòî èçñëåäâàíèÿ ñà íàñî÷åíè êúì
àïðîáèðàíå íà ñòðàòåãèè çà ïðåïîäàâàíå è ó÷åíå, èçâåäåíè îò ìåæäóíà-
ðîäíàòà ïðîãðàìà “Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå è ÷ðåç ÷åòåíå è
ïèñàíå” (RWCT), çà ðàçðàáîòâàíå íà ìåòîäèêè, èìàùè çà öåë äà àêòèâè-
ðàò âíèìàíèåòî íà ó÷åíèöèòå, äà ïðîâîêèðàò òÿõíîòî ñàìîñòîÿòåëíî
(åðãîêðèòè÷íî) îñìèñëÿíå íà ðàçíîîáðàçíà èíôîðìàöèÿ.
Îáùåñòâåíè ìíåíèÿ è îòçèâè
Îòçâóêúò ïî îòíîøåíèå íà ïðîâåäåíèòå ñåìèíàðè è êâàëèôèêàöèîííè
äåéíîñòè íà àñîöèàöèÿòà, îòíîñíî ïðèëîæèìîñòòà è çíà÷åíèåòî íà ïðîåêòà
31
“Ðàçâèòèå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå”, ïîïóëÿðèçèðà èäåÿòà çà ôîðìèðàíå íà
êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ó ó÷åíèöèòå. Èçëîæåíèòå ìíåíèÿ íà ó÷èòåëè, îáó÷àâàíè
îò ïðîåêòà è àïðîáèðàëè â ïåäàãîãè÷åñêàòà äåéíîñò ïðèäîáèòèòå çíàíèÿ è
óìåíèÿ, ñïîäåëÿò àäåêâàòíè çà ó÷èëèùíàòà ïðàêòèêà ìíåíèÿ è îöåíêè.
Â. Ìèòàíîâà (ÑÓ “Ñâ. Êë. Îõðèäñêè”) ­ “êðèòè÷íîòî ìèñëåíå èçèñêâà
òîëåðàíòíîñò êúì ðàçëè÷íèòå ãëåäíè òî÷êè, ñú÷åòàíà ñúñ ñïîñîáíîñò äà ñå
àíàëèçèðà è ïðåöåíÿâà òÿõíàòà ñòîéíîñò. Çà êðèòè÷íî ìèñëåùèÿ ÷îâåê
èíôîðìàöèÿòà å íà÷àëî, áàçà, à íå êðàåí ðåçóëòàò. Çà äà ñå îöåíè çíà÷èìîñòòà
íà äàäåíà èäåÿ, äà ñå àíàëèçèðàò ïðîòèâîïîëîæíè ìíåíèÿ ­ èíòåëåêòúò è
èíôîðìàöèÿòà íå ñòèãàò. Òå ñà çàäúëæèòåëíî, íî íå äîñòàòú÷íî óñëîâèå.
Êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå å âñúùíîñò ñïîñîáíîñòòà äà ñå ïîäëàãà íà ñúìíåíèå
ïðèåòàòà èíôîðìàöèÿ, êàêòî è óìåíèåòî òÿ äà ñå ïîäðåæäà, êëàñèôèöèðà,
àäàïòèðà èëè îòõâúðëÿ â ðåçóëòàò íà íàïðàâåíèÿ àíàëèç. Òîçè òèï ìèñëåíå å
äîñòúïíî çà ìíîãî õîðà, íî íå ñå ïðèäîáèâà ñïîíòàííî, à â ðåçóëòàò íà
îáó÷åíèå è ðàçâèòèå” (Êðèòè÷åñêî ìèñëåíå, 2001: 9).
Ö. Êàñíîêîâà (Òðàêèéñêè óíèâåðñèòåò ­ Ñò. Çàãîðà) ­ “êðèòè÷åñêîòî
ìèñëåíå äàâà âúçìîæíîñò äà ñå âèäè ïúñòðîòàòà è ðàçíîîáðàçèåòî íà
ñâåòà. Êðèòè÷åñêî ìèñëåùèÿò ÷îâåê ñúçíàâà è óâàæàâà ðàçëè÷íèòå
ïîçèöèè, ïðàâè ãî òîëåðàíòåí êúì äðóãîìèñëåùèòå. Îñâåí òîâà, òîé å
ãîòîâ äà ðàáîòè â åêèï è äà óòâúðæäàâà âçàèìîäåéñòâèåòî ìåæäó íåãî-
âèòå îòäåëíè ÷ëåíîâå, êàòî â ñúùîòî âðåìå ñòèìóëèðà ëè÷íàòà è ãðó-
ïîâàòà îòãîâîðíîñò, ðàçâèâà ñàìîñòîÿòåëíîñòòà è óâåðåíîñòòà ïðè
âçåìàíå íà ðåøåíèÿ” (Ïàê òàì).
Ë. Ïîïîâ (ó÷èòåë ïî áúëãàðñêè åçèê è ëèòåðàòóðà â ÒÕÁ “Ïðîô.
Àñ. Çëàòàðîâ” ­ Ñîôèÿ) ­ “ìíîçèíà…âñå îùå ñâúðçâàò ïîíÿòèåòî “êðèòè-
÷åñêî ìèñëåíå” ñúñ ñïîñîáíîñòòà äà êðèòèêóâàø íà âñÿêà öåíà ÷óæäîòî
ìíåíèå, îòêðèâàéêè ñëàáèòå ñòðàíè â àðãóìåíòàöèÿòà. Äíåñ íåùàòà
èçãëåæäàò ïî äðóã íà÷èí, çàùîòî ïîâåäåíèåòî íà ÷îâåêà å ïîñòàâåíî â
øèðîêèÿ êîíòåêñò íà óíèâåðñàëíèòå öåííîñòè. Ìîæå äà èçãëåæäà
ñòðàííî, íî êðèòè÷åñêè ìèñëåùèÿò ó÷åíèê å òîëåðàíòåí ÷îâåê, êîéòî
èìà ïðåäè âñè÷êî ïîçèòèâíà íàãëàñà êúì íåùàòà îò ñâåòà. Òîé óìåå äà
ñëóøà äðóãèòå, äà óâàæàâà ðàçëè÷íèòå ãëåäíè òî÷êè è äà âçåìà ðåøåíèÿ
â åêèï…” (Ïàê òàì).
Ñ. Ñïàñîâà (ó÷èòåë ïñèõîëîã â ÒÑ “Õð. Áîòåâ ­ Ñîôèÿ) ­ “òîâà, êîåòî
îòëè÷àâà ÷îâåêà îò îñòàíàëèòå æèâè ñúùåñòâà, å ìèñëåíåòî. Òîâà, êîåòî
îòëè÷àâà ìèñëåùèÿ ÷îâåê îò îñòàíàëèòå õîðà, å êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå. Çà
ìåíå òî å äà âèäèø æèòåéñêèòå ñèòóàöèè îò ðàçëè÷íè ãëåäíè òî÷êè è ïðè
íåîáõîäèìîñò äà èçáåðåø íàé-äîáðîòî çà òåá è çà âñè÷êè îò òâîÿòà îáùíîñò.
32
È ìèñëÿ, ÷å òîâà å íàé-äîáðîòî, íà êîåòî ìîãà äà íàó÷à ìîèòå ó÷åíèöè” (Ïàê
òàì).
Ã. Äèìèòðîâà (ó÷èòåë ïî áúëãàðñêè åçèê è ëèòåðàòóðà â ÒÈ “Ã. Ñ.
Ðàêîâñêè” ­ ßìáîë) ­ “êðèòè÷åñêè ìèñëåùèÿò ÷îâåê å ðàçâèâàùèÿò ñå
÷îâåê. Îâëàäÿë ïîçíàâàòåëíè è ìåòàïîçíàâàòåëíè ïîâåäåí÷åñêè ìîäåëè,
òîé èíòåðïðåòèðà çíàöèòå íà áèòèåòî, ïîëàãàéêè ãè â åäíî áåçêðàéíî
äèàëîãè÷íî ïîëå. Ïðîòèâîðå÷èâîñòòà íà ñâåòà å íåãîâàòà èçñëåäîâà-
òåëñêà ñòðàñò è ïðîãíîçèðà, ôîðìóëèðà, ëè÷íîñòíî è ñîöèàëíî çíà÷èìè
ïðîáëåìè. Òîé íå äèðè ïîäñëîí â ñÿíêàòà íà òÿõíîòî ìúë÷àíèå, à èç-
ãðàæäà ïîçèöèÿ; ïëàñòè÷íîñòòà íà ìèñëåíåòî ìó óçðÿâà â ãðàäèâíî
äåéñòâèå” (Ïàê òàì).
Æèòåéñêàòà ïðàêòèêà ïîêàçâà, ÷å íàðàâíî ñ ó÷èëèùíàòà èíñòèòóöèÿ
ñåìåéñòâîòî çàåìà ðàâíîïîñòàâåíà ðîëÿ ïðè ðàçâèâàíåòî íà êðèòè÷åñêî
ìèñëåíå ó äåöàòà. Íàñúð÷àâàíåòî íà êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå â ñåìåé-
ñòâîòî å îò ãîëÿìî çíà÷åíèå íå ñàìî çà ìîòèâàöèÿòà íà ó÷åíèöèòå, íî è
çà òÿõíîòî ïîëîæèòåëíî îòíîøåíèå êúì ó÷åáíèÿ òðóä. Òîçè âèä âúçïè-
òàíèå íåñúìíåíî ïîäïîìàãà çà ïëàâíîòî è áåçáîëåçíåíî ïðåìèíàâàíå
îò ó÷èëèùíèòå ïðîáëåìè è ñèòóàöèè êúì æèòåéñêèòå.
Âçàèìîîòíîøåíèÿòà â ñåìåéñòâîòî, çàãðèæåíîñòòà è çàèíòåðåñîâàíîñòòà
íà ðîäèòåëèòå êúì ïðîöåñèòå íà îáó÷åíèå è âúçïèòàíèå íà ñîáñòâåíèòå èì
äåöà, ñà îò çíà÷åíèå çà ôîðìèðàíå íà òÿõíîòî êðèòè÷åñêî ìèñëåíå è èçãðàæäàíå
íà àêòèâíî îòíîøåíèå êúì ñîáñòâåíîòî ñè ðàçâèòèå. Îñâåí òîâà, ðîäèòåëèòå
ñëåäâà äà ïîçíàâàò ìîòèâèòå, èíòåðåñèòå, ïîòðåáíîñòèòå, ñòðåìåæèòå,
îïðåäåëÿùè ïîâåäåíèåòî è äåéíîñòòà íà äåòåòî. Â òîçè ñìèñúë òå ñúçíàòåëíî
ìîãàò äà àíãàæèðàò äåòåòî â ðåøàâàíåòî íà ñåìåéíè ïðîáëåìè è ñèòóàöèè
êàòî ðåçîííî ñå âçåìå ïðåäâèä è íåãîâîòî ìíåíèå. Äåöàòà ìîãàò àêòèâíî äà
ñúäåéñòâàò ÷ðåç òàêòè÷íî èçêàçàíà ïîçèöèÿ çà ðåøàâàíå íà ó÷èëèùíè
ïðîáëåìè, äà èçêàçâàò àðãóìåíòèðàíà ïîçèöèÿ è àíàëèç íà ñîáñòâåíîòî ñè
ïîâåäåíèå âêúùè, â ó÷èëèùå , íà óëèöàòà. Ïî òîçè íà÷èí ñå âúçïèòàâàò
îïðåäåëåíè êà÷åñòâà è ÷óâñòâà ó äåòåòî, íåîáõîäèìè çà íåãîâîòî ëè÷íîñòíî
èçðàñòâàíå. Åòî çàùî, âçàèìîîòíîøåíèÿòà â ñåìåéñòâîòî, ïðèëàãàíåòî íà
öèâèëèçîâàíè è ãðàìîòíè ðîäèòåëñêè âúçïèòàòåëíè ñòðàòåãèè, ñúäåéñòâàò çà
ôîðìèðàíåòî íà âúçïèòàòåëíèÿ îáëèê íà äåòåòî, ñúîòâåòñòâàù íà îáùî÷î-
âåøêèòå öåííîñòè. Â ñúùîòî âðåìå õóìàííèòå îòíîøåíèÿ â ñåìåéñòâîòî
ïîìàãàò çà ñàìîñòîÿòåëíî îâëàäÿâàíå íà çíàíèÿ îò äåòåòî, íåîáõîäèìè çà
ñîöèàëíàòà ìó àäàïòàöèÿ, çà óñâîÿâàíå íà íîðìè íà ñîöèàëíî ïîâåäåíèå, çà
îâëàäÿâàíå íà èíäèâèäóàëåí ñîöèàëåí îïèò. Âñè÷êè òåçè âúçïèòàòåëíè
èçèñêâàíèÿ ñå äåòåðìèíèðàò îò ïàðòíüîðñòâîòî è ñúâìåñòíàòà äåéíîñò ìåæäó
33
ñåìåéñòâîòî è ó÷èëèùåòî, îò àêòèâèðàíå è ñòèìóëèðàíå íà ìèñëîâíèòå
äåéíîñòè è îòíîøåíèÿ íà äåòåòî êúì ñîáñòâåíîòî ñè ïîâåäåíèå â ñåìåéñòâîòî
è ó÷èëèùåòî.

4. Çàêëþ÷åíèå
Ðåàëèçèðàíåòî íà ëè÷íîñòíî-õóìàíèòàðíàòà ñèñòåìà íà îáó÷åíèå
è âúçïèòàíèå, òèïè÷íà çà äåìîêðàòè÷íèòå îáùåñòâà, ñ õàðàêòåðíàòà çà
íåÿ äèàëîãè÷íîñò ìåæäó ó÷èòåëè è ó÷åíèöè, ïîñòàâÿ ïðåä ïåäàãîãè-
÷åñêèòå öåëè êàòî ãëàâíî èçèñêâàíå, ñúçäàâàíå íà îáðàçîâàòåëíà ñðåäà,
â êîÿòî ñóáåêò íà ïîçíàâàòåëíà è ïðàêòè÷åñêà äåéíîñò ñà ó÷åíèöèòå, à
ó÷èòåëÿò å êîíñóëòàíò è ñúîðãàíèçàòîð íà òàçè äåéíîñò, êàêòî è ìîðàëåí
ïðèìåð çà ïîäðàñòâàùèòå. Ïîðàäè òîâà îáù ñòðåìåæ â ó÷èëèùíàòà
ïðàêòèêà å ñëåäâàíåòî íà ñëåäíèòå òåíäåíöèè: îñâîáîæäàâàíå íà ó÷åáíî-
òî ñúäúðæàíèå îò àêàäåìè÷íàòà åëèòèðàíîñò, áåçæèçíåíîñò è íåïàçàð-
íîñò; èçìåñòâåàíå íà àêöåíòà îò ïîäíàñÿíåòî íà ó÷åáíàòà èíôîðìàöèÿ
êúì îñìèñëÿíåòî è íåéíîòî ïðèëîæåíèå, îãðàíè÷àâàíå ðîëÿòà íà ðåïðî-
äóêòèâíîòî çíàíèå; ïðåîðåíòèðàíå íà îáðàçîâàòåëíî-âúçïèòàòåëíàòà
äåéíîñò ïî ïîñîêà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå è íà ñòèìóëèðàíå
íà òâîð÷åñêèòå âúçìîæíîñòè íà ó÷åíèöèòå; ðàçêðèâàíå íà ñòðåìåæèòå
èìà çà ñåáåðàçâèòèå è ëè÷íîñòíà ïðîìÿíà.
Êàòî îáîáùåíèå ìîæå äà ñå êàæå, ÷å åôåêòèâíîñòòà íà èäåÿòà çà
ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêîòî ìèñëåíå ó ó÷åíèöèòå ñå èçðàçÿâà ïðåäè âñè÷-
êî â óìåíèåòî ó÷èòåëÿò äà ïðîâîêèðà ïîñòîÿííî èíòåðåñà è ëþáîïèò-
ñòâîòî íà ó÷åíèöèòå, â èçïîëçâàíåòî â ó÷åáíèÿ ïðîöåñ íà èíòåðàêòèâíè
òåõíîëîãèè, â àíàëèçèðàíåòî è îáîáùàâàíåòî ðåçóëòàòèòå îò îáó÷åíèåòî.
Ïðèëàãàíåòî íà èíòåðàêòèâíèòå ñòðàòåãèè è òåõíèêè â ó÷åáíèÿ ïðîöåñ
ïðåäïîëàãàíå åäíîâðåìåííî àêòèâíà èíäèâèäóàëíà äåéíîñò è óìåíèÿ
çà ðàáîòà â åêèï.
Ïðèëàãàíåòî íà ïðîãðàìàòà äàâà âúçìîæíîñò çà ïúëíîöåííî èçïîëçâàíå
íà âå÷å ïðèäîáèòîòî çíàíèå è íåãîâîòî òðàíñôîðìèðàíå â íîâî, êàòî ñå
äîïúëâà ñ ïðèÿòíè åìîöèè è èçæèâÿâàíèÿ. Ïðåäèìñòâîòî íà èíòåðàêòèâíèòå
ñòðàòåãèè îò ïðîãðàìàòà çà ðàçâèâàíå íà êðèòè÷åñêî ìèñëåíå ñå èçðàçÿâà âúâ
âúçìîæíîñòòà çà ôîðìèðàíå ó ó÷åíèöèòå íà ñîöèàëíè óìåíèÿ, íåîáõîäèìè
çà òÿõíàòà ïúëíîöåííà ðåàëèçàöèÿ (óìåíèÿ çà ðàçáèðàíå, çà îöåíÿâàíå è
ïîåìàíå íà ïîçèöèÿ, çà àðãóìåíòèðàíå íà ñîáñòâåíî ìíåíèÿ, çà ïîåìàíå íà
îòãîâîðíîñò è ðàáîòà â åêèï). Â ñúùîòî âðåìå, òîçè ïðîöåñ ïîäïîìàãà çà
èçðàçÿâàíå íà ïîëîæèòåëíè åìîöèè îò ó÷åíèöèòå, êîåòî äîïúëâà è ðàçøèðÿâà
òåõíèÿ ñîöèàëåí êðúãîçîð è ôîðìèðà ëè÷íîñòíîòî èì èçðàñòâàíå.

34
 ËÈÒÅÐÀÒÓÐÀ

Âàøèòå ìèñëè çà… ­ Êðèòè÷åñêî ìèñëåíå. 2001, ¹1.

Êàêâî íîâî. ­ Êðèòè÷åñêî ìèñëåíå. 2002, ¹ 2.
Íàöèîíàëíà ïðîãðàìà çà ðàçâèòèå íà ó÷èëèùíîòî îáðàçîâàíèå è ïðåäó÷è-
ëèùíîòî âúçïèòàíèå è ïîäãîòîâêà ­ 2006­2015. http:/www.minedu.government.bg/
Íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ. ­ Ïåðåìåíà, 2001, ¹ 1.
Ïàíäèñ, Ì. Ó÷åíè÷åñêà çðÿëîñò è ó÷èëèùíà ãîòîâíîñò. ­ Êðèòè÷åñêî
ìèñëåíå, ¹ 1, 2001.
Ïàññîâ, Å. Îñíîâû êîììóíèêàòèâíîé ìåòîäèêè îáó÷åíèÿ íàó÷íîìó
îáùåíèþ. Ì., 1988.
Ïåòðîâ, Ï., Ì. Àòàíàñîâà. Îáðàçîâàòåëíè òåõíîëîãèè è ñòðàòåãèè íà
ó÷åíå. Ñ., 2001.
Ñòèéë, Äæ., Ê. Ìåðåäèò, ×. Òåìïúë. Ìîäåë çà êðèòè÷íî ìèñëåíå â
ðàìêèòå íà ó÷åáíàòà ïðîãðàìà, 1998, ¹ 1.
Ewell, P. Organizing for learning: A point og entry. Draft prepared gor discus-
sion at the 1997 AAHE Summer Academy at Snowbird. National Center got Higher
Education Management Systems (NCHEMS), 1997.
Husein, T. Organizing Knowledge for Environmentally and Socially Sustain-
able development, 1998.
Landur, B. Organizing Knowledge for Environmentally and Socially Sustain-
able development, 1998.
Meredith, K., J. Steele. Questioning for critical thinking. ­ In: P. Garova, J.
Steele, K Meredith, Z. Kollarikova (Eds.) Critical Thinking, Bratislava, State
Pedagogikal Institute of Slovakia, 1995.
Pearson, P., L. Fielding. Comprehension insstruction. ­ In: R. Barr. M. Kamil,
P. Mosenthal, D. Person (Eds.) Handbook of reading rearch (Vol. 2.) White Plains.
N. Y., Longman, 1991.
Shall, L., M. Curtis. Teaching the Disabled or Below-Average Reader. What
Research Has To Say About Reading Instruction. S. Samuels, A. Farstrup, Interna-
tional Reading Association, 1996.
http://www.argumenti.org/

35
 ПРОГРАМАТА “РАЗВИВАНЕ НА КРИТИЧЕСКО МИСЛЕНЕ
ЧРЕЗ ЧЕТЕНЕ И ПИСАНЕ” – СЪВРЕМЕННА
ПЕДАГОГИЧЕСКА НЕОБХОДИМОСТ

АНТОНИЯ КРЪСТЕВА

Резюме

Настоящото изследване е насочено към изследване същността на между-

народната програма “Развиване на критическо мислене чрез четене и писане”
в контекста на новите образователни стратегии. Очертават се доминиращите
фактори, които определят значението на тази програма. Разкрива се същността
и етапността на модела за развиване на критическо мислене. Акцент се поставя
върху дейността и обучителните програми на Българската асоциация по четене,
основавани върху стратегиите на международната програма.

THE PROGRAM “DEVELOP OF THE CRITICAL THINKING

THROUGH READING AND WRITING” – CONTEMPORARY
NECESSITY IN PEDAGOGY

ANTONIYA KRASTEVA

Summary

The present work is directed to the research the matter of international program
“Develop of the critical thinking through reading and writing” in context of the new
educational strategies. The commanding factors, which define the meaning of this
program, are outlined. The matter and the stages on the model of the develop of the
critical thinking are revealed. The accent is put on the activities and educational
programs on Bulgarian association of reading, which are based on the international
program.

36