Professional Documents
Culture Documents
Жаратылыштагы табышмактуу кубулуштар
Жаратылыштагы табышмактуу кубулуштар
Астрономиялык кубулуштар
Алар Жердин атмосферасынан тышкары жерлерде пайда болгон жана биздин планетага
түздөн-түз таасир этиши же тийгизбеши мүмкүн болгон процесстер. Бул Ааламдын өзүн,
галактикаларды жана алардын кыймылын, ошондой эле жылдыздарды, планеталарды,
кометаларды жана метеорлорду камтыйт.
Алар ошондой эле ушул денелер менен байланышкан дагы бир катар кубулуштарды
камтыйт, мисалы, кара тешиктер, суперновалар, күн радиациясы жана жердин тартылуу
күчү.
Себептери
Менен табигый кубулуштар келип чыккан чоң жарылуу же чоң жарылуу болуп, алар
Аалам системасынын иштешин шарттаган физикалык-химиялык мыйзамдарга
байланыштуу келип чыгат. Бул кубулуштарды жөнгө салуучу фундаменталдык мыйзам -
бул тартылуу күчү, ар бир чоңураак массанын денеси кичинекей денелерди өзүнө тартып
турат.
Бул жарылуу асман телолорунун пайда болуу жана жоголуу кубулуштарын кеңейтип,
пайда кылган зор зат жана энергия массасын кыймылга келтирди.
Мисалдар
Илгертен бери адамдар тарабынан кабыл алынып келе жаткан табигый кубулуш
метеорлор, биз аларды асманды кесип өткөн жарык жарыгы катары кабылдайбыз. Бул
100дөн турган заттын бөлүктөрү .м диаметри 50 мге чейин, башка денелерден бөлүнүп,
космосто жүрөт.
Эгерде алар Жердин жанынан өткөндө анын атмосферасына тийишсе, сүрүлүү аларды
лампочкага айландырып, жеңил из калтырат жана эгер алар Жердин бетине түшүп калса,
аларды метеориттер деп аташат. Диаметри 50 мден жогору болгондо, аларды кометалар
деп аташат, эгерде алар Жер менен кагылышса, бул табигый кырсыктын кубулуштары.
Атмосфералык кубулуштар
Табигый кубулуштун бул түрү - Жер планетасын курчап турган газ катмары, атмосферада.
Жаан-чачын (жамгыр, кар же мөндүр) жана шамал, булут пайда болушу, озон катмарында
тешик пайда болушу жана башка ушул сыяктуу бардык климаттык кубулуштар
камтылган.
Себептери
Атмосфералык кубулуштардын пайда болушу үчүн бир нече фактор бар, бирок анын
негизги себеби Жерге таасир тийгизген Күн энергиясы. Бул энергия астрономиялык
кубулуш, анткени аны Жер деп аталган Күн деп атаган жылдыз камсыз кылат.
Күн энергиясы суунун буулануусун жана жамгырдын пайда болушун шарттайт, ошондой
эле шамал жараткан планетардык температура айырмачылыгын пайда кылат.
Мисалдар
Жамгыр
Шамал
Шамалдын пайда болушу - Жерди дифференциалдуу жылытуучу Күн радиациясынын
энергиясынын эсебинен пайда болгон дагы бир табигый кубулуш.
Ураган
Гидрологиялык кубулуштар
Башкалары - океандагы туздун курамы жана суу колонкасынын тик өлчөмүндө жарыктын
таралышы. Ошо сыяктуу эле, деңиздин бетинин бийиктигиндеги (суунун рельефиндеги)
температурага байланыштуу тыгыздыктын ар кандай деңгээлдеринен айырмачылыктар
кубулушу байкалат.
Себептери
Мисалдар
океан агымдары
Бардык океандар Мексика булуңунан Түндүк Атлантикага үстүртөн өтүп жаткан океан
агымдарынын үзгүлтүксүз тутуму менен байланышкан. Андан кийин Арктика аркылуу
айланып, Антарктикага терең агым катары кайтып келип, чыгышка жылып, Инд
океанында айланып, Тынч океанына жетет.
Кийинчерээк деңиз агымынын тутуму түндүктү көздөй бетме-бет ток болуп кайрадан
Атлантикага, экваторго жетип, батышка, Мексика булуңуна бурулат. Гидрологиялык
кубулуштун дагы бир түрү - суу жээктер менен кагылышканда шамал пайда кылган жана
жээк рельефин калыптандырган толкундар.
Толкун же цунами
Геологиялык кубулуштар
Себептери
Ушул жерлердеги магма же лава чыгып, океандын түбү пайда болуп, эскини түртүп,
континенттерди кыймылдатып жатат. Бул кыймылдуу массанын кыймылдары, соккулары
жана чөгүшү жер титирөөлөргө алып келип, жердин рельефине түр берет.
Мисалдар
Ушул сыяктуу эле, бул аралдарды түзгөн жанар тоолор дагы жарылып, аралды жок
кылышы мүмкүн.
Жер титирөөлөр
Жаратылышка чоң таасир тийгизген дагы бир геологиялык кубулуш - бул жер
титирөөлөр (жер кыртышынын кескин солкулдатуучу бөлүктөрүнүн ири жылышуулары).
Бул кубулуштар жер бетинин жылышуусун, чөгүүсүн жана көтөрүлүшүн пайда кылат.
Ошо сыяктуу эле, алар адамдар ээлеген аймактарга, мисалы, ири шаарларга тийгенде,
олуттуу зыян келтиришет.
Биологиялык кубулуштар
Тукум курут болуу - бул биологиялык чоң мааниге ээ кубулуш, анткени бул түрлөрдүн
кайтарылгыс жок болуп кетиши.Бул кубулуштар адам тарабынан пайда болгон
кубулуштарды жокко чыгарат, мындай учурда жасалма кубулуштар деп аталат.
Себептери
Жашоонун өзү - бул өтө татаал жана динамикалуу табигый кубулуш, ал жашоонун
өнүгүшүнө шарт түзгөн башка жаратылыш кубулуштарына тыгыз байланыштуу.
Мисалдар
Өсүмдүк өстүрүү
Алгачкы фазасында топтолгон азыктан энергия алат, андан кийин жалбырактары жасай
турган фотосинтездин аркасында өнүгүүнү уланта берет.
Балырлардын өсүшү
Пандемия