W PIĘĆDZIESIĄTĄ Publikacja towarzyszyła wystawie Wieżowce dla Wrocławia zorganizowanej przez

Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia we współpracy z Technische Universität

ROCZNICĘ ŚMIERCI Braunschweig.
MAXA BERGA Koncepcja i organizacja wystawy: Jerzy Ilkosz, Hermann Schlimme, Beate
(1870-1947) Störtkuhl, Harmen Thies

Redakcja publikacji: Jerzy Ilkosz i Beate Störtkuhl

Opracowanie katalogu wieżowców: Bożena Grzegorczyk, Jerzy Ilkosz, Beate

Störtkuhl, Alicja Wodzińska

Tłumaczenie tekstów niemieckich: Agnieszka Różańska, Tomasz Torbus, Paweł

Kirschke, Ewa Szewczyk

Fotografie: Krzysztof Burski, Waldemar Borski

Projekt okładki wersji papierowej: Andrzej Kawecki

Redakcja i korekta: Stanisław Trela, Maria Jeżewska, Marcin Grabski

Opracowanie typograficzne książki: Maciej Szłapka

Projekt graficzny i skład e-booka: Peter Łyczkowski

© Copyright by Urząd Miejski we Wrocławiu, Wrocław 1997

© Copyright by Muzeum Architektury we Wrocławiu, Wrocław 2020

Muzeum Architektury we Wrocławiu

ul. Bernardyńska 5
50–156 Wrocław
www.ma.wroc.pl

ISBN 83-908067-0-3, ISBN 978-83-65730-21-3

Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Kultura w sieci

Spis treści Przedmowa Prezydenta WrocławiaBogdana Zdrojewskiego

Przedmowa ministra Gerharda Glogowskiego

JERZY ROZPĘDOWSKI
Wprowadzenie

HARMEN THIES
Wstęp

BEATE STÖRTKUHL
Wieżowce we Wrocławiu a „gorączka wysokościowców” w Niemczech lat
dwudziestych

JERZY ILKOSZ
Wieżowiec w strukturze miasta na przykładzie Wrocławia w latach 1919-1928.
Koncepcja urbanistyczna Maxa Berga

JANUSZ L. DOBESZ
Budynek poczty Lothara Neumanna we Wrocławiu

ŁUKASZ KRZYWKA
Wieżowiec Miejskiej Kasy Oszczędności przy wrocławskim Rynku

KRYSTYNA KIRSCHKE PAWEŁ KIRSCHKE HERMANN SCHLIMME

Wrocławskie domy handlowe i towarowe z lat dwudziestych

KATALOG
Bibliografia

Indeks nazwisk architektów

Spis ilustracji

Źródła ilustracji
PRZEDMOWA PREZYDENTA WROCŁAWIA
BOGDANA ZDROJEWSKIEGO

W spółczesny Wrocław jest niewątpliwie miastem bogatym.

Nie jest to jednak bogactwo, które może kojarzyć się
z nadmiarem wolnych środków budżetowych. U progu XXI wieku
Wrocław znany jest głównie z atutów zdobytych w tysiącletniej
historii. Skomplikowane i burzliwe dzieje, ciągle zmieniająca się
struktura społeczna i zawsze ogromna mobilność wrocławian
skutkowały wyjątkowo interesującym dorobkiem materialnym. Jest
on reprezentatywny niemalże dla każdej epoki historycznej, choć
powstawał w zmieniających się granicach przynależności państwowej.
Jedno jest jednak pewne: właśnie architektura i inne obszary
aktywności artystycznej wielu pokoleń wybitnych wrocławian tworzą
podstawowe atuty miasta, które mam zaszczyt dziś reprezentować.
charakteru dla całej europejskiej architektury XX wieku. Przyznam
się także, iż pojęcie wieży kojarzy mi się przede wszystkim ze
współczesnym, dwudziestowiecznym wyobrażeniem dążenia do
materialnej pomyślności i pozytywnie rozumianego przywództwa.
Niech więc ta wystawa, organizowana po raz pierwszy właśnie
w tym miejscu i tym czasie będzie dowodem istniejących
w przeszłości, ale silnych także dziś ambicji każdego pokolenia
wrocławian i jednocześnie pożądanej bliskiej współpracy dwóch
państw i regionów dla dobra całej współczesnej Europy.

Obecna wystawa jest poświęcona pewnemu fragmentowi całego

dorobku. Część można zobaczyć w naturze, część zaś albo nie
powstała, albo też uległa zniszczeniu lub częściowemu przetworzeniu.
Poznać je jednak można w bogatym zestawie materiałów
archiwalnych. Przyznam się, iż w kilku przypadkach możemy
odczuwać ulgę z powodu pozostawienia projektów wyłącznie na
papierze, kiedy indziej odbieramy to jako niewątpliwą stratę.

Nie budzi jednak wątpliwości podstawowy fakt: wartość intelektualna

całego okresu licznych poszukiwań oraz bezsporność inspirującego

6
PRZEDMOWA MINISTRA
GERHARDA GLOGOWSKIEGO

W ystawa „Wieżowce dla Wrocławia” spełnia dwa zadania

w zakresie współpracy kulturalnej z zagranicą prowadzonej przez
Rząd Dolnej Saksonii.
w Brunszwiku z pracownikami Politechniki i Archiwum Budowlanego
we Wrocławiu.

Wystawa poświadcza, że osobiste zaangażowanie i kontakty

Prezentacja projektów architektów działających w XIX i XX wieku,
jak Max Berg, Lothar Neumann lub Heinrich Rump przedstawia
istotny aspekt historii niemieckiej architektury Wrocławia
z pierwszych trzech dziesięcioleci naszego stulecia i zarazem
przypomina dawne bogactwo kulturalne Śląska.
Podobnie jak powstałe wtedy idee wytyczały nowy kierunek rozwoju
architektury, tak przykładem dla przyszłej współpracy niemiecko-
‑polskiej może być kooperacja osób przygotowujących wystawę.
naukowe mogą ominąć granice między państwami, wytyczając drogę
prowadzącą do zbliżenia i porozumienia między Niemcami i Polską,
dając zwiedzającym okazję do poznania spuścizny kulturalnej
zjednoczonej Europy.
Cieszę się bardzo, że region Dolnej Saksonii mógł uczestniczyć
w tym przedsięwzięciu, mając nadzieję na żywe zainteresowanie
publiczności w Brunszwiku i Wrocławiu.

Zaangażowanie w badaniach naukowych historyka sztuki Pani

Beate Störtkuhl i kierownika Archiwum Budowlanego we Wrocławiu
Pana Jerzego Ilkosza pogłębiło współpracę między Wrocławiem
a Dolną Saksonią. Dzięki obustronnym staraniom w latach 1995-1996
odrestaurowano 160 planów znajdujących się w zbiorach Archiwum
Budowlanego, m.in. projekty o unikatowej wartości, z których część
pokazana jest po raz pierwszy na obecnie prezentowanej wystawie
„Wieżowce dla Wrocławia”. Ponadto ekspozycja dokumentuje efekty
współpracy studentów historii sztuki Wyższej Szkoły Technicznej

8
JERZY ROZPĘDOWSKI
WPROWADZENIE
W 1988 roku w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu
zorganizowano sesję naukową poświęconą 200-leciu tej
uczelni artystycznej. Wygłoszony w jej ramach referat pt. „Wieżowce
Maxa Berga dla Wrocławia” był pierwszą prezentacją projektów
tego wybitnego architekta działającego we Wrocławiu w latach
1909-1924. Jeszcze w tym samym roku dr Florian Zimermann
z ramienia Politechniki Berlińskiej, przygotowując wystawę
poświęconą konkursowi na wieżowiec przy Friedrichstraße
w Berlinie, zamierzał włączyć do niej wrocławskie projekty Berga
przechowywane w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia.
Jednakże ówczesna sytuacja polityczna nie pozwoliła na tę
współpracę i jedyną informacją o istnieniu tych cennych dla
historii architektury projektów, były tylko reprodukcje kilku z nich
zamieszczone w katalogu wystawy.
W 1991 roku obecna na międzynarodowej sesji zorganizowanej przez
Polską Akademię Nauk i wrocławskie Muzeum Architektury pt. „Ten
wspaniały wrocławski modernizm”, kustosz Deutsches Architektur
Museum we Frankfurcie nad Menem dr Romana Schneider zwróciła
się do nowych władz samorządowych z prośbą o wypożyczenie
projektów wieżowców Maxa Berga na organizowaną przez tamtejsze
muzeum wystawę pt. „Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis
10
1950. Reform und Tradition”. Na otwartej w 1992 roku ekspozycji
wrocławskie projekty wzbudziły duże zainteresowanie i były
wzmiankowane w tamtejszej prasie codziennej i czasopismach
fachowych. Trzy lata później projekty wieżowców Maxa Berga
były ekspnonowane na wystawach w Paryżu i Barcelonie
organizowanych przez Centre Georges Pompidou Museé National
d’Art Moderne oraz Centre de Cultura Contemporània de Barcelona.
W tym samym roku i w latach następnych inne projekty powstałe
w pierwszym dwudziestoleciu naszego wieku, a pochodzące
ze zbiorów Archiwum Budowlanego, znalazły się ponownie na
wystawie „Expressionismus und Neue Sachlichkeit. Moderne
Architektur in Deutschland 1990 bis 1950” pokazywanej we
Frankfurcie nad Menem oraz w Mediolanie i Paryżu. W ten sposób
zaczęła się pogłębiać współpraca wrocławskiego archiwum
z innymi instytucjami i wzrosło zainteresowanie jego zasobami
wykraczające daleko poza granice kraju.
Zbiory Archiwum Budowlanego Miasta Wrocławia usytuowane
w 1945 roku w budynku „starej giełdy” na placu Solnym powstały
z połączenia dwóch historycznych zasobów: Policji Budowlanej
z lat czterdziestych XIX wieku oraz dawnej deputacji budowlanej
Magistratu Wrocławia. Ten bardzo cenny dla Wrocławia zasób
11
archiwalny zachował się niemal w całości do obecnych czasów,
dzięki bezpośrednim opiekunom archiwum. Podlegał on od
1945 roku, pomimo różnorodnych zmian administracyjnych,
władzom miejskim. Przez długie lata zbiory archiwalne były
niedoceniane, a przez to niedoinwestowane. Ulokowanie ich
w pomieszczeniach o nieodpowiednich warunkach klimatycznych
przyczyniało się do ich stałej destrukcji. Po zmianach
politycznych, jakie nastąpiły po 1989 roku i objęciu zarządu
gminy Wrocławia przez samorząd, nowe władze pomimo wielu
problemów finansowych związanych z odbudową i renowacją
infrastruktury miasta, zadbały również o zbiory Archiwum
Budowlanego. W krótkim czasie podjęto decyzję o powiększeniu
zespołu pracowników archiwum o fachowców z zakresu historii
architektury i archiwistyki, którym powierzono dokumentację zbioru
oraz prowadzenie prac badawczych nad dziejami architektury
Wrocławia. Najbardziej istotna dla dalszych losów zabytkowych
planów architektonicznych była decyzja o przeniesieniu ich do
nowocześnie wyposażonej siedziby we wrocławskim Arsenale oraz
pokrycie kosztów konserwacji najcenniejszych projektów wybitnych
architektów działających we Wrocławiu, takich jak: Max Berg,
Hans Poelzig, Adolf Rading, Hans Scharoun, Erich Mendelsohn, Otto
Rudolf Salvisberg, Richard Plüddemann, Karl Lüdecke, Friedrich
Stüler i wielu innych. Od dwóch lat finansowego wsparcia przy
restauracji projektów udziela również Rząd Dolnej Saksonii.
Obecna wystawa poświęcona wrocławskim wieżowcom po raz
pierwszy pokazuje w Polsce i w Niemczech nie znane dotąd projekty
dla Wrocławia. Część z nich, jak już wspomniano, eksponowano
jedynie za granicą. Zaprezentowanie wystawy nie tylko we
Wrocławiu, ale także w Brunszwiku, w ramach uroczystości
związanych z przyznaniem Nagrody Śląskiej, jest wyrazem
12
wdzięczności za pomoc, jaką uzyskało Archiwum od Rządu Dolnej
Saksonii. To także wynik owocnej współpracy naukowców z Polski
i Niemiec reprezentujących: Technische Universität w Brunszwiku,
Institut für Regionalentwicklung und Strukturplanung w Erkner
pod Berlinem, Ostdeutsche Institut w Oldenburgu, Politechniki
Wrocławskiej, Uniwersytetu we Wrocławiu i Archiwum Budowlanego
Miasta Wrocławia.
Na wystawie dominują projekty Maxa Berga, bowiem on właśnie
poświęcił zagadnieniu wieżowców najwięcej uwagi. W styczniu
1997 roku upłynęła 50. rocznica jego śmierci, dlatego też wystawa
poświęcona jest również pamięci twórcy wrocławskiej Hali Stulecia.
Max Berg jako architekt miejski Wrocławia był autorem wielu
budowli użyteczności publicznej, monumentalnej Hali Stulecia
i podobnie jak inni twórcy tego czasu, zafascynowany ideą wieżowca
projektował wysokościowce. Kunszt architekta łączył z doskonałym
wyczuciem urbanistyki nowoczesnej metropolii. Swoje projekty
wieżowców przedstawiał i komentował w szerszej perspektywie,
kreśląc wizje dwudziestwiecznego miasta z uwzględnieniem
jego problemów społecznych i ekonomicznych. Max Berg należał
do wąskiego grona prekursorów walczących o wprowadzenie
tego rodzaju budownictwa do miast niemieckich. Domagał się
jednocześnie regulacji w prawie budowlanym powstrzymującym
przed podejmowaniem przedsięwzięć ignorujących podstawowe
zasady urbanistyki i estetyki. Okres tuż po pierwszej wojnie
światowej, kiedy powstało najwięcej projektów wieżowców, słusznie
określono jako „gorączkę wysokościowców”. W dużej mierze
niekorzystna wtedy sytuacja ekonomiczna kraju spowodowała,
że w większości były to projekty „na papierze”, fantazje i utopie
architektoniczne, które Josef Ponten w swojej książce określił
13
jako „Architektur die nicht gebaut wurde”. Realizacji nie doczekała
się też żadna z propozycji Berga. Spośród wielu projektów
wysokościowców dla Wrocławia, które powstały w latach 1919-1932,
wybrano do realizacji tylko dwa budynki: biurowiec Wrocławskiego
Zarządu Poczty Lothara Neumanna z lat 1926-1929 i Miejskiej Kasy
Oszczędności projektu Heinricha Rumpa z 1929 roku.

Wystawa pokazuje wszystkie zachowane z tego czasu projekty

wrocławskich budowli, których wysokość przekraczała sześć
kondygnacji. Przed pierwszą wojną światową budynki takie
zaliczano do wysokościowców, a ich wzniesienie wymagało
uzyskania specjalnej zgody nadzoru budowlanego. Część z nich jest
przechowywana w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławskim,
w Deutsches Architektur Museum we Frankfurcie nad Menem,
Institut für Regionalentwicklung und Strukturplanung w Erkner
pod Berlinem oraz Akademie der Künste w Berlinie. Inne znane są
z ilustracji zamieszczanych w ówczesnych czasopismach.

Wystawie towrzyszy katalog, który otwierają dwa artykuły, pierwszy

wprowadzający w problematykę budownictwa wysokościowców
oraz drugi, w którym omówiono projekty wieżowców Maxa Berga.
Dwa następne poświęcone są budowlom zrealizowanym, budynkom
poczty i kasy oszczędności. W ostatnim artykule scharakteryzowano
monumentalne budynki biurowców i domów towarowych Wrocławia,
które swoimi proporcjami, skalą bądź rozwiązaniem konstrukcyjnym
nawiązywały do idei wysokościowca. Teksty te uzupełnia katalog
projektów budynków wysokich i wieżowców dla Wrocławia.

Chciałbym wyrazić swą wdzięczność wszystkim, którzy przyczynili

się do realizacji wystawy i publikacji katalogu.
HARMEN THIES
WSTĘP
N a przestrzeni pierwszego trzydziestolecia naszego wieku
w architekturze europejskiej zaszły decydujące i trwałe zmiany.
W ówczesnych Niemczech, poza Berlinem, za dynamiczną, darzącą
entuzjastycznym zainteresowaniem wszystkie nowości metropolię,
należy uznać przede wszystkim Wrocław, w którym przemiany
te dokonywały się w równie spektakularny sposób i są widoczne
jeszcze dzisiaj.
Cały szereg ważnych przykładów wrocławskiego, wczesnego
modernizmu pozwala ukazać i usystematyzować proces przemian
form stylistycznych, począwszy od Jugendstilu i klasycyzującej
secesji sprzed pierwszej wojny światowej, po wizjonerskie
koncepcje ekspresjonistyczne i wreszcie, realizowane już po wojnie,
uzasadnione zarówno konstrukcyjnie, jak i funkcjonalnie, „Neuen
Bauens”.
Dlatego też szczególnie szczęśliwie złożyło się, że mogły zostać
zrealizowane: wystawa poświęcona wieżowcom wrocławskim
i towarzyszący jej katalog. Są one wynikiem intensywnej współpracy
Jerzego Ilkosza – kierownika Archiwum Budowlanego Miasta
Wrocławia, Beaty Störtkuhl – pracownika naukowego w Bundesinstitut
für Ostdeutsche Kultur und Geschichte w Oldenburgu oraz Hermanna
16
Schlimme – dyplomowanego inżyniera i pracownika naukowego
z Institut für Bau- und Stadtbaugeschichte der Technisches
Universität Carolo-Wilhelmina w Brunszwiku. Pan Ilkosz i pani
Störtkuhl pracowali nad tym tematem już od lat i im też zawdzięczamy
koncepcję wystawy. Naszemu instytutowi natomiast zależało na
tym, aby, w ramach badań z zakresu historii architektury, studenci
mogli zetknąć się z „oryginałami”. Służyło temu zapoznanie się
z samą budowlą, miejscem i okolicznościami jej powstania, a także
– w nie mniejszym stopniu – możliwie wnikliwe prześledzenie
jej genezy poprzez studium krytyczno-porównawcze pierwotnej
koncepcji, projektów i rysunków, a wreszcie zrealizowanej budowli.
Wystawa i katalog doskonale pokazują, że właśnie Wrocław stwarza
niemal idealne warunki dla tego rodzaju badań: zaplanowany
w Brunszwiku i zrealizowany przez Hermanna Schlimme wyjazd
stał się okazją do poznania między innymi także prezentowanych
tutaj projektów i budowli, spośród których wiele zachowało się
w nie zmienionej formie i znakomitym stanie. Ponadto, podczas
pobytu we Wrocławiu, grupa naszych studentów spotkała się ze
wspaniałomyślną i pełną sympatii pomocą ze strony Krystyny
i Pawła Kirschke – pracowników naukowych Wydziału Architektury
Politechniki Wrocławskiej.
17
Projekty i budowle zgromadzone na wystawie dokumentują proces
historycznych przeobrażeń architektury, którego nie można już
zamknąć w ramach granic poszczególnych państw. Wówczas, podobnie
jak dzisiaj, dawał się zaobserwować bogaty splot wszechstronnych
zależności, które rozprzestrzeniały się od Niderlandów na zachodzie
(z ich „ekspresjonistycznymi” budowlami Szkoły Amsterdamskiej
i koncepcjami grupy „De Stijl”), poprzez Niemcy, Polskę i Czechy, aż do
rewolucyjnej Rosji na wschodzie.

W obliczu wielkich katastrof naszego stulecia pocieszającym

wydawać się może to, że zarówno wtedy, jak i obecnie,
kulturotwórczy obszar Europy Środkowej zdołał zachować swą
zdolność regeneracji i żywotność. Ścisła współpraca pomiędzy
Polską i Niemcami – nie tylko w okresie trwania tej wystawy – może
więc być rozumiana jako kolejny krok w kształtowaniu idei „wspólnej
Europy”, natomiast niniejsze przedsięwzięcie pozwala traktować
jako kamień węgielny w jej urzeczywistnianiu.

Szczególne podziękowania należą się Ministerstwu Spraw

Wewnętrznych Rządu Dolnej Saksonii i Fundacji Nord LB/Öffentliche,
jak i firmie księgarskiej Graff, bez pomocy finansowej których
wystawa nie mogłaby dojść do skutku. Chcielibyśmy także złożyć
wyrazy wdzięczności za poparcie ze strony miasta Wrocławia
i Volkshochschule w Brunszwiku, które udostępniły pomieszczenia
na wystawę.
BEATE STÖRTKUHL

WIEŻOWCE WE WROCŁAWIU A „GORĄCZKA

WYSOKOŚCIOWCÓW” W NIEMCZECH LAT
DWUDZIESTYCH

1.  Bruno Schmitz, projekt wieżowca na placu Poczdamskim w Berlinie, 1910 r.

O koło roku 1910 rodzi się w Niemczech, zainspirowane przez

wielkomiejską architekturę Stanów Zjednoczonych, żywe
zainteresowanie, czy wręcz fascynacja, fenomenem wieżowców.
Wywodzi się on raczej z tradycji pomnikowej architektury czasów
wilhelmińskich, która aż po lata dwudzieste wywiera znaczny wpływ
na formalną stronę niemieckich projektów wysokościowców. Tak
Architekci i urbaniści odkrywają wieżowiec jako element stanowiący więc projekt Schmitza ze swoją formą pomnikową, dominującą nad
specyficzny akcent krajobrazu miejskiego, żywiołowo rozrastających placem Poczdamskim, nawiązuje do innego dzieła tegoż architekta,
się metropolii, a zarazem przeobrażający ich centra w newralgiczne a mianowicie do pomnika Bitwy Narodów pod Lipskiem (1897‑1912).
ośrodki biznesu1. Notabene wysokość pomnika (91 m) została przekroczona przez
niemieckie drapacze chmur
Szczególne zainteresowanie wzbudza wówczas urbanistyczny dopiero w drugiej połowie
układ Berlina. On to właśnie, za sprawą konkursu „Wettbewerb XX wieku. W ten oto sposób
Groß‑Berlin” (1910), staje się tematem publicznych dyskusji. symboliczne treści swoistej
Konkurs wpłynął w dużym stopniu na debatę dotyczącą planów formy sztuki, jaką jest pomnik,
miast. Berliński architekt Bruno Schmitz przedstawił w konkursie zapożyczono dla budownictwa
wieżowiec na placu Poczdamskim ‑ projekt, który ze względu na wysokościowego. Implikację
oddźwięk w ówczesnej publicystyce, w pełni zasługuje na miano tę zauważył już w początkach
inicjatora debaty o wieżowcach2. Wkrótce też naśladowana jest nie lat dwudziestych krytyk sztuki
tylko jego funkcja jako dominującego akcentu urbanistycznego, Adolf Behne3.
ale również jego forma ‑ schodkowo zwężający się ku górze walec,
wzbogacony o klasycyzujące elementy. Monumentalny kształt 2.  Bruno Schmitz, pomnik Bitwy
projektu nie odpowiada zupełnie przeznaczonej mu roli biurowca. Narodów, Lipsk, 1897-1913 r.

20
W takim kontekście „ideologia” wieżowców wiąże się z problematyką
poczucia tożsamości narodowej. Najlepszym przykładem tego
zjawiska był protest berlińskich architektów przeciwko wzniesieniu
w roku 1914, na terenie należącym do dworca Friedrichstraße
(późniejszy teren konkursowy), pięciopiętrowego hotelu według
planów francuskiego architekta. W odpowiedzi Carl James Bühring
przedłożył projekt dziesięciopiętrowego okrągłego wysokościowca,
usytuowanego na trójkątnej podstawie. Fasadę główną podkreśla
monumentalny front kolumnowy, a wznoszący się powyżej wielki
porządek, z gzymsem i cokołem, łączy trzy kondygnacje budynku.
Patos tej architektury wskazuje z jednej strony na inspirację
wspomnianym już wieżowcem Schmitza z 1910 roku, z drugiej zaś
na rzadki przykład bezpośrednich wpływów amerykańskich. Chodzi
tu o popularny w Niemczech projekt konkursowy nowojorskiego
Pałacu Sprawiedliwości wykonany przez Guya Lowellsa w 1913 roku.
Nawiasem mówiąc, gmach o kształcie walca jest nietypowy dla
architektury amerykańskich wieżowców tego okresu, a wywodzi się
z neopalladiańskiej architektury gmachów rządowych.
3.  Carl James Buhring,
projekt hotelu przy
berlińskim dworcu
Friedrichstraße, 1915 r.
22
4.  Guy Lowell, projekt
Pałacu Sprawiedliwości
w Nowym Jorku, 1913 r.
Funkcje hotelowe budynku znalazły pełniejszy wyraz w projekcie
Ottona Michaelsena i Brunona Möhringa (1914). Postulując formę
surową, a zarazem reprezentacyjną, architekci powołują się tu
na tradycje uproszczonego neoklasycyzmu sprzed pierwszej
wojny światowej. Ów dziesięciopiętrowy gmach jest flankowany
poprzez pięciopiętrowe budynki, co łagodzi kontrast z sąsiadującą
architekturą. Róg trójkątnej parceli budowlanej jest zaakcentowany
ćwierćkolistym ryzalitem o wysuniętej dodatkowo kolumnadzie4.
Ze względu na umiarkowane rozmiary, projekt ten wyprzedza
późniejsze realizacje, m.in. hamburski „Chilehaus” (1922/1924).
Natomiast projekty wieżowców z lat 1918‑1922 nawiązują
bezpośrednio do pomnikowych przejawów gigantomanii Schmitza
i Bühringa.
Mimo głosów renomowanych architektów, zgodnie opowiadających
się za wznoszeniem wieżowców, nie udało się przed pierwszą wojną
światową znowelizować prawa budowlanego. W Berlinie i innych
niemieckich miastach dopuszczało ono realizację budynków co
najwyżej pięciopiętrowych. Powody tego nakazu miały rozmaite
źródła. Ważny czynnik stanowiła obawa władz miejskich przed
23
zeszpeceniem panoramy miast historycznych5. Budowa w 1915 roku
pierwszego w Niemczech 14‑piętrowego gmachu Zeissa w Jenie6,
według projektu Friedricha Pützera, stała się możliwa jedynie dzięki
usytuowaniu budynku na pozamiejskich terenach fabrycznych
oraz ze względu na ekonomiczne znaczenie zakładu. Dopiero
rozporządzenie ministerstwa opieki społecznej (Ministerium für
Volkswohlfahrt) z dnia 3 stycznia 1921 r. przewidywało ‑ aczkolwiek
jedynie w przypadkach jednostkowych ‑ wydawanie pozwoleń na
budowę wieżowców7.
5.  Bruno Taut, Stadtkrone - Korona Miasta, 1919 r.
Tę zmianę zapatrywań administracji publicznej poprzedziła trwająca
już od lat 1918-19198 dyskusja, która zatoczyła tak szerokie kręgi, iż zapożyczył popularne przed pierwszą wojną światową idee „Ruchu
określono ją „gorączką wysokościowców” („Hochhausfieber”). Nie Domu Ludowego” (Volkshausbewegung), w którym postulowno
tylko czasopisma fachowe, ale nawet prasa codzienna poświęcała zorganizowanie placówek kulturalnych w centrach osiedli
temu tematowi sporo miejsca. Pomimo formalnej heterogeniczności mieszkaniowych, mających służyć wychowywaniu i kształceniu
projektów wieżowców, niemieckich architektów łączyła zgodność ich mieszkańców. Tego typu „dom ludowy” powstał na przykład
poglądów co do urbanistycznej funkcji tego typu budownictwa. w Hellerau, mieście ogrodzie koło Drezna. W idealnych miastach
Jako obiekty punktowe miały one wzbogacać i komponować Tauta „domy ludowe” przejęły funkcje budowli sakralnych, nie tylko
panoramę miasta. Nie zyskały natomiast aprobaty amerykańskie zapożyczając pewną symbolikę znaczeniową, ale też wzorując
wzorce gęstego zabudowania miasta drapaczami chmur. Przeczyły się na strzelistych formach gotyckich katedr. U Tauta formy te
im powszechnie przyjęte w urbanistyce postulaty reformatorów przypominają strukturę kryształu, symbolizującego prawdę oraz idee
z początku XX wieku, na przykład architektów skupionych w ruchu
na rzecz miast ogrodów (Gartenstadtbewegung), domagających się 6.  Hans Luckhardt, projekt konkursowy Muzeum Higieny w Dreźnie, 1920 r.
przydania miastom światła i terenów zielonych. Abstrahujemy tu od
faktu, że w Niemczech nie istniała, związana z brakiem przestrzeni,
konieczność budowy gęstej sieci drapaczy chmur.

Decydującą rolę w szerzeniu koncepcji wieżowca jako

architektonicznego, a zarazem społecznego centrum miasta
odegrały wizje Brunona Tauta, przedstawione opinii publicznej
w 1919 roku w publikacji Korona Miasta (Stadtkrone)9. Taut

24 25
oświeceniowe. Właśnie te wartości „domy ludowe” miały przekazać wieżowców z nasilającym się po pierwszej wojnie światowej
społeczeństwu nowego, demokratycznego państwa. problemem mieszkaniowym, wysuwając w ten sposób koronny,
a niejednokrotnie powtarzany później, argument dla poparcia tego
Koncepcje Tauta stanowią swoiste połączenie politycznych typu budownictwa.
i artystycznych utopii, charakterystycznych dla pełnej euforii
atmosfery pierwszych miesięcy po zakończeniu wojny. Podobnym Podobnie jak Taut i Gropius, również i Berg przyrównywał wieżowce
pomysłom dawali również wyraz przyjaciele Tauta, tacy jak Hans do gotyckich katedr czy wielkich kościołów farnych. Tamte
Scharoun, bracia Hans i Wassili Luckhardt oraz Walter Gropius, podporządkowały sobie sylwetkę średniowiecznego miasta,
z którymi łączyła go wspólna działalność w „ Radzie Sztuki” drapacze chmur zaś miały dominować w nowoczesnych miastach
(Arbeitsrat für Kunst) oraz w „Szklanym Łańcuchu” (Gläserne biznesu (Geschäftsstadt), stanowiąc świątynie ludzkiej pracy12.
Kette). Ich projekty przyczyniły się w znacznym stopniu do Jednakże z bezpośrednich reminiscencji gotyku ‑ pojętego jako
przyswojenia architekturze zasad estetyki ekspresjonistycznej. triumf wertykalizmu
Projektowano kanciaste bryły o strukturze kryształu, które ‑ pozostały u Berga
7.  Max Berg, projekt wieżowca na placu
u naśladowców przyjmowały „złagodzone” formy, np. dachy Powstańców Warszawy, 1921 r., Kat. 23
tylko lizeny, zwieńczone
wieńczono szczytowymi attykami10. Natomiast monumentalność, przypominającymi fiale,
którą odznaczały się projekty wyżej wspomnianych architektów, trójkątnymi zwieńczeniami
była wyrazem kontynuuacji tradycji reprezentacyjnej architektury oraz szczytowe attyki
wilhelmińskiej. na krawędziach dachów
(np. wieżowiec przy placu
Powszechna akceptacja idei wieżowca nie była bynajmniej Powstańców Warszawy,
rezultatem fantastycznych pomysłów Tauta i „Szklanego dawniejszy Lessingplatz).
Łańcucha”, ale wynikiem popularyzacji konkretnych projektów, Projekty Berga
mimo że od początku nie było nadziei na ich realizacje. Ważną rolę antycypują zasady „Nowej
odegrał tu artykuł Budownictwo mieszkalno‑biurowe a zmniejszenie Architektury” (Neues
problemów mieszkaniowych z przykładami dla Wrocławia Bauen) z lat dwudziestych:
z 1920 roku pióra Maxa Berga, ówczesnego naczelnego architekta rytmizacja gigantycznych
miasta Wrocławia11. Berg opowiadał się za koniecznością mas wieżowca pozostaje
koncentracji pomieszczeń biurowych w wieżowcach. Dzięki tej w zgodzie z jego
koncepcji liczne mieszkania, wykorzystywane dotąd do celów harmonijnymi proporcjami,
biurowych, mogłyby powrócić do swej pierwotnej funkcji. Jako uwzględniając
pierwszy z niemieckich architektów, powiązał Berg kwestię jednocześnie wysokości

26 27
 Gorące dyskusje wzbudził przedłożony przez Berga projekt wieżowca
mającego stanąć na wrocławskim Rynku, w miejscu sąsiadującej
bezpośrednio z gotyckim ratuszem, dziewiętnastowiecznej
zabudowy. Owa, jeszcze dzisiaj szokująca, wizja wywodzi się logicznie
ze swoistego rozumienia architektury przez tego właśnie twórcę,
które można odczytać jako credo awangardy: „Nie historyczna
forma, obojętnie - romańska, gotycka, barokowa czy współczesna
- decyduje o harmonii dzieł sztuki różnych okresów historii i stylów.
Ważne jest zrozumienie formy. Dobrze pojęta architektura wiąże się
ze sobą, niezależnie od daty jej powstania”14.

9.  Max Berg, projekt wieżowca na wrocławskim Rynku, 1920 r.

8.  Max Berg, projekt zabudowy przy dworcu Świebodzkim, 1919-1920, Kat. 31

okapów budynków sąsiednich. Berg dematerializuje ściany za

pomocą pasów okien i odkrywa przy tym konstrukcyjny szkielet
budowli. Szczytowe osiągnięcie zgodne z tą koncepcją stanowi
projekt centrum towarowego koło dworca Świebodzkiego (dawniej
Freiburger Bahnhof) we Wrocławiu13. Wzdłuż tej szerokiej ulicy Berg
planował ośmio- i dwunastopiętrowe budynki, w których zupełnie
zanika akcentowanie pionów na rzecz struktury horyzontalnej,
skomponowanej na przemian z pasów okien i ścian. Ta oryginalna
struktura oraz zaokrąglone naroża budynków wyprzedzają
architekturę domów towarowych Ericha Mendelsohna. Dla samego
Berga zaś punktem odniesienia był tu wrocławski biurowiec Hansa
Poelziga na ulicy Ofiar Oświęcimskich (dawniej Junkernstraße),
wzniesiony w latach 1911‑1912.

28 29
 Pomimo iż na trzecią wersję
wieżowca na wrocławskim
Rynku wyraźnie wpłynęły
amerykańskie wzory
(przede wszystkim
Equitable Life Insurance
Building w Nowym
Jorku, projektu Ernesta
R. Grahama, 1915 r.), jak
i abstrahując od faktu
częstych zapożyczeń
konstrukcynych
i technicznych nowości ze
Stanów Zjednoczonych15,
architekci niemieccy,
10.  Max Berg, projekt wieżowca na tak jak Berg, solidarnie
wrocławskim Rynku, trzecia wersja, 1920 r.
odrzucali amerykański
typ wieżowca. Odrębności
swoich prac nie wyjaśniał przy tym tylko względami urbanistycznymi
czy też wyrażaniem protestu przeciw modnym w USA historycznym
formom dekoracji, ale również powołując się na argumenty
społeczno‑polityczne. Amerykański wieżowiec był bowiem dla Berga
wizerunkiem dzikiego, spekulującego gruntami kapitalizmu, czemu
zapobiec można by skutecznie, wprowadzając państwową kontrolę
budownictwa wieżowców. Niemiecki wieżowiec zaś, zdaniem Berga,
który podobnie jak Taut i inni architekci młodszego pokolenia
zaliczał się do socjaldemokratów16, miał symbolizować nowe
demokratyczne społeczeństwo.
Do utwierdzenia takiej postawy przyczyniła się również
klęska Niemiec w pierwszej wojnie światowej. Architektura
30
niemieckich wieżowców miała
manifestować swoją odrębność
wobec architektury Stanów
Zjednoczonych, którą Berg
charakteryzował jako „kamienne
oskarżenie skierowane przeciwko
panowaniu kapitału”17. Nie było
na pewno przypadkiem, że
właśnie w Gdańsku ‑ zgodnie
z postanowieniami traktatu
wersalskiego wolnym mieście
pod komisarycznym zarządem
Ligi Narodów ‑ rozpisany został
przez Zachodniopruski Związek
Architektów i Inżynierów
(Westpreubischer Architekten‑
und Ingenieurverein) pierwszy
niemiecki konkurs na wieżowiec,
11.  Ernest R. Graham, projekt Equitable w tym wypadku o funkcji
Life Insurance BuiIding, New York, 1915 r. biurowej18. Wiele spośród
nadesłanych projektów
nawiązywało celowo do architektury Prus krzyżackich, manifestując
w ten sposób „niemieckość” tej ziemi. Repertuar form obejmował
schodkowe szczyty, spiczaste hełmy wież, kształtowanie fasad
pionowymi rzędami okien. Jeden z projektów kopiował bezpośrednio
styl regularnych krzyżackich zamków konwentualnych.
Znaczenie debaty na temat wieżowców dla samookreślenia się
Niemców jako narodu niezłomnego zauważone zostało i poza
granicami kraju. „Systematyczne użycie pionów jest w Niemczech
mistycyzmem (...). Niemcy chcą ze swojej architektury uczynić
31
12.  Auguste Perret, miasto jedną z najskuteczniejszych broni pangermanizmu” ‑ pisał
wieżowców, projekt 1921 r.
w 1921 roku Le Corbusier19. Również i w innych krajach debatowano
nad możliwościami wznoszenia wieżowców oraz ich przydatnością,
ale dyskusje nie odznaczały się taką intensywnością. Nigdzie
indziej bowiem nie nadawano wieżowcom tak wielkiego znaczenia
symbolicznego.

Pod wpływem projektów Berga dla Wrocławia (nawiasem mówiąc,

ideologiczne przesłanki do budowy wieżowców i w tym mieście,
które po pierwszej wojnie światowej znalazło się w bezpośrednim
sąsiedztwie wskrzeszonego państwa polskiego, zdawały
się szczególnie umotywowane) powstaje w 1921 roku projekt
„Hochhausring für München”
13.  Otto Orlando Kurz, Hermann Sörgel, Ottona Orlanda Kurza
wieżowiec dla Monachium, 1921 r. i Hermanna Sörgela. Projekt
obejmował wzniesienie
biurowców w ważnych
urbanistycznie punktach
Monachium. Wyrazem
respektu dla historycznego
układu miasta jest
odsunięcie wieżowców od
jego centrum. Również ich
formy architektoniczne
nawiązują do tradycji
klasycystycznych, co
chroni przed zbyt silnym
architektonicznym
kontrastem. Porównywalny
projekt dla Stuttgartu
przedkładają w 1921 roku

32 33
14.  Richard Döcker, Hugo Keuerleber, projekt wieżowca dla Stuttgartu, 1921
Richard Döcker i Hugo Keuerleber. Na tle innych, uderzających li
tylko masywnością, pomysłów architektonicznych, ich koncepcje
wyróżniają się zgrabnymi proporcjami i nowoczesnym akcentowaniem
linii horyzontalnych.
Na zlecenie berlińskiej Akademii Spraw Budowlanych (Akademie
für Bauwesen) Bruno Möhring opracował projekty wieżowców dla
centrum tego miasta, których przedstawił w grudniu 1920 roku20.
Nawiązywał przy tym do pomysłu Berga, by za pomocą tego typu
budownictwa, rozwiązać narastające problemy mieszkaniowe.
„Korona Miasta” Möhringa - termin użyty w nieco innym znaczeniu
niż u Tauta ‑ ma przede wszystkim nie tylko nadawać silny akcent
sylwecie miasta, ale też symbolizować potęgę gospodarczą Niemiec.
Formalnie zaś czerpie Möhring zarówno z Maxa Berga (wieżowiec
34
15.  Bruno Möhring, projekt wieżowca przy Jagerstraße w Berlinie, 1920 r.
przy Askanischem Platz), jak i z realizacji amerykańskich (wieżowiec
w Ministergärten a Municipal Building w Nowym Jorku).
Należy tu przypomnieć, że Möhring był jednym z niewielu
niemieckich architektów, którzy około 1920 roku przyznawali się do
fascynacji sylwetką miast amerykańskich, a wręcz jedynym, który
proponował budowę wieżowców, wzorem „appartement-houses”,
w celach mieszkaniowych21. Jego dziesięcio- lub dwunastopiętrowe
wysokościowce na planie owalu lub ośmioboku, położone wśród
niższej zabudowy i terenów zielonych, miały dostarczać mieszkań
dla ludzi samotnych oraz rodzin bezdzietnych. Möhring niezwykle
optymistycznie wyobrażał sobie życie w wieżowcach. Jego
zdaniem warunki panujące na osiedlu wysokościowców mogły
dać stosowne oparcie mieszkańcom, co by działało pozytywnie
na całe społeczeństwo22. Koncepcje Möhringa, sprzeczne
35
16.  Bruno Möhring, projekt osiedla z wieżowcami, 1920 r.
z powszechnie panującym tzw. „płaskim domem” (Flachbau): jedno-
lub dwurodzinnym, otoczonym ogrodem, nie mogły znaleźć uznania
nawet wśród gorących zwolenników wieżowców.
Möhring współpracował z berlińskimi architektami Ottonem
Kohtzem i Hansem Kraffertem w ramach „Towarzystwa dla Studiów
nad Budownictwem Wysokościowym” („Studiengesellschaft
für Hochhausbauten”)23. Dlatego też również Kohtz wykonuje,
w tym samym co Möhring okresie, plany wieżowców dla Berlina.
Powstaje wówczas najsłynniejszy z jego projektów - „Dom Rzeszy”
(Reichshaus) przy Königsplatz. W pomyśle skoncentrowania
urzędów państwowych w 50-piętrowym budynku o wysokości
200 metrów odzywają się echa teorii Berga, głoszące potrzebę
przywrócenia budynkom ich pierwotnej funkcji mieszkalnej.
Argumentacja ta jest jednak niezbyt przekonywająca, albowiem
36
17.  Otto Kohtz, projekt „Domu Rzeszy” (Reichshaus) przy Königsplatz w Berlinie, 1920
dotychczasowe siedziby ministerstw i urzędów musiałyby ulec
bardzo poważniej i kosztowniej przebudowie dla przywrócenia
im roli budynków mieszkalnych. Wizja Kohtza to „stworzenie
symbolu jedności i siły Niemiec”24 w formie zigguratu lub ‑ według
innego projektu ‑ na wzór piramidy schodkowej. Kolorowe witraże
miały przyczynić się do zalania wnętrza mistycznym światłem.
Pseudosakralny charakter budynku podkreśla na niektórych
rysunkach spowijająca gmach „transcendentalna” tęcza.
Nie tylko Kohtz wzorował się na architekturze starożytnego Egiptu
czy Mezopotamii. Architektura babilońska od dawna oddziaływała
na ludzką fantazję, a badania archeologiczne, prowadzone w Egipcie
w początkach naszego stulecia, wykreowały wręcz „egipską modę”,
która w Niemczech znalazła szczególnie podatny grunt i panowała
aż po lata dwudzieste. „Styl egipski” doskonale bowiem współgrał
37
z postulatami zaakcentowania reprezentacyjności i politycznej
ikonografii w architekturze25.

Naszkicowane tu argumenty oraz pełen zestaw, częstokroć

formalnie bardzo się różniących punktów widzenia zwolenników
architektury wysokościowców, spotykamy w konkursie na projekt
wieżowca przy berlińskim dworcu Friedrichstraße, rozpisanym
późną jesienią 1921 roku przez prywatną firmę „Turmhaus A.G.”26. 19.  Alfons Becker, J. Brahm,
Konkurs ów zbiegł się ze szczytowym nasileniem niemieckiej R. Kasteleiner, projekt konkursowy
„gorączki wieżowców”. Nadesłano 144 koncepcje zabudowy wieżowca („Zeitenwende”) przy
Friedrichstraße w Berlinie,
trójkątnej parceli w centrum Berlina, która, jak wyżej wspomniano, 1. nagroda, 1921 r.
już przed pierwszą wojną światową brana była pod uwagę jako
miejsce budowy wieżowców. Warunki konkursu ustalały maksymalną brył i kształtowanie fasad) wrocławskimi projektami Maxa Berga.
wysokość budynku na 80 metrów. Wielką popularnością cieszył się również jego motyw spiczastej
Paleta 40 znanych nam rozwiązań korony. Przykłady takich zapożyczeń występują na przykład
18.  Ludwig Mies van der Rohe,
projekt konkursowy wieżowca
jest bardzo szeroka: od okrągłego w projekcie zwycięzców konkursu -Brahma & Kastelleinera,
(„Plaster Miodu”) przy wysokościowca á la Schmitz koncepcjach J. Klassa, Georga Krekela & Fritza Leykaufa czy też
Friedrichstraße w Berlinie, 1921 r. o elementach historyzujących współpracownika Berga, Ludwiga Moshamera oraz Wilhelma Brixa.
(np.: czwarta nagroda Josefa
Tiedemanna, projekt Ottona
20.  Ludwig Moshamer, Wilhelm
Kuhlmanna), aż po rewolucyjny Brix, projekt konkursowy
w historii architektury projektu wieżowca („Moloch”) przy
„Plaster Miodu” Miesa van der Rohe. Friedrichstraße w Berlinie, 1921 r.
W tym, zresztą zupełnie przez jury
nie docenionym projekcie, system
konstrukcyjny budynku pozostaje
w środku, natomiast powłoka jest
w całości oszklona.

W wielu przypadkach zwraca uwagę

wyraźna inspiracja (stopniowanie

38 39
 Również u Hansa
Scharouna, w jego
piętrzącym się ku
górze kryształowym,
obwiedzionym
aureolą projekcie,
dają się zauważyć
reminiscencje
dynamicznych,
okrągłych form projektu
domów towarowych
przy dworcu
Świebodzkim autorstwa
Berga.

Kłopoty finansowe
21.  Hans Scharoun, projekt konkursowy wieżowca
(„Innen und Außen”) przy Friedrichstraße i problemy piętrzone
w Berlinie, 1921 r. przez biurokrację
spowodowały, że do
realizacji koncepcji konkursowych nigdy nie doszło. Mimo to,
w późniejszych latach w architektonicznych dyskusjach stale
powracała idea budowy wieżowca przy Friedrichstraße27.
Kwestia wieżowców odgrywała też ważną rolę w konkursie na
„Rozbudowę miasta Wrocławia i gmin podmiejskich” w roku 1921-1922
(„Wettbewerb zur Erlangung eines Bebaungsplans der Stadt Breslau
und ihrer Vororte”), aczkolwiek nie było o nich mowy w warunkach
konkursu, a budowa wieżowców wręcz kolidowała z postulatem
ochrony historycznej panoramy miasta. Jury nie zwróciło specjalnej
uwagi na projekty wieżowców, choć w gronie sędziów zasiadał wielki
zwolennik drapaczy chmur - Max Berg. Mimo że w komentarzach do
22.  Adolf Muesmann i Karl Wach, projekt zabudowy terenu między Odrą a placem
1 Maja we Wrocławiu, w związku z projektem konkursowym na „Rozbudowę
Wrocławia”, 1921 r.
konkursu opisanych zostało niewiele projektów wieżowców, a tylko
trzy z nich są nam lepiej znane28, dają nam one obraz formalnej
heterogeniczności niemieckich projektów wysokościowców
Projekt Muesmanna & Wachsa sanacji północno-zachodniej części
Starego Miasta, przeludnionej z przestarzałymi mieszkaniami,
przewidywał wzniesienie między Odrą i kościołem św. Barbary kilku
równoległych rzędów trójpiętrowej zabudowy. Tam znajdować się
miał - jak dyktowały warunki konkursu ‑ nowy szpital św. Ducha.
Ten, wręcz domagający się uzupełnienia tereniami zielonymi,
zespół nie pasował zupełnie do planowanej przez architektów

40 41
 z Halą Ludową, notabene na projekcie znacznie wyższą niż
w rzeczywistości.

Projekt wieżowca Strinza, Thürmera i Nadermanna z Magdeburga

jako jedyny został ‑ dzięki „urbanistycznej monumentalności” ‑
wyróżniony. Zasługę przypisać tu należy Bergowi, który nie był
jednak w stanie przeforsować w jury swoich wizji architektonicznych
związanych z wieżowcami. Plan Strinza dotyczący Kępy
Mieszczańskiej (dawniej Bürgerwerder) wykazuje w komponowaniu
brył wiele analogii z projektami Berga, do czego sam autor zresztą
się przyznawał29. Jednocześnie projekt ten jest ściśle związany
z projektem biurowca przy Kaiser-Wilhelm-Platz w Magdeburgu,
prezentowanym w lipcu 1921 r. przez Brunona Tauta i Karola Krayla.
Paul Thürmer był współpracownikiem Tauta w Miejskim Urzędzie
23.  Paul Wolf, Otton Meffert, Forum Sportowe we Wrocławiu, z projektu konkursowego
na „Rozbudowę Wrocławia”, 1921 r.
24.  Karl Strinz, Paul Thürmer i Johannes Nadermann, zabudowa Kępy Mieszczańskiej,
z projektu konkursowego na „Rozbudowę Wrocławia”, 1921 r.
wielkomiejskiej zabudowy ówczesnego Königsplatz (obecnie plac
Jana Pawła II) w formie dwóch prostokątnych wieżowców, które na
wzór gigantycznej bramy akcentowały granice historycznej części
miasta. Autorzy nie potrafili jednak połączyć obu, projektowanych
przez nich samych, zespołów. Ten brak inwencji zemścił się,
powodując, że „klocowate” wieżowce wizualnie przytłaczają
otaczającą je zabudowę.

Natomiast projekt „Sportforum” w dolinie Oławy, autorstwa

naczelnego architekta miasta Hanoweru, Paula Wolfa, opracowany
przy współudziale Ottona Mefferta, wywodzi się bezpośrednio
z tradycji wilhelmińskiej architektury monumentalnej i pomników
tamtej epoki. Przypomina on wznoszący się wśród zieleni
babiloński ziggurat, który stanowić ma pendant do Hali Ludowej po
przeciwległej stronie Odry. Gigantyczna oś łączy forum sportowe

42 43
Budowlanym w Magdeburgu30. Jeden z rysunków przedstawia
sylwetkę ekspresjonistycznej „katedry przyszłości” o podobnych do
fial nadbudówkach, dominującej nad położoną na północny wschód
od Starego Miasta wyspą.
Tylko z komentarza samego autora do konkursu31 znane są projekty
wieżowców Adolfa Radinga, które ‑ w nawiązaniu do pomysłów
Berga, częściowo nawet wykorzystując te same parcele - miały być
elementem tworzenia przestrzeni i akcentowania sylwetki miasta.
Nie zabrakło tu również znanego nam już argumentu o oszczędzania
powierzchni mieszkalnej.
Wrocławski konkurs dostarczył wielu argumentów dla zwolenników
wieżowców, zarazem zaś definiował również pozycje przeciwników.
Główne ich zastrzeżenie dotyczyło problemu zniekształcania
historycznej panoramy miast. Właśnie ze względów estetycznych
dyskredytował sens tego typu budownictwa kierownik
wrocławskiego Urzędu Rozbudowy Miasta (Stadterweiterungsamt),
Fritz Behrendt32. Z podobnych powodów, w tym wypadku nie
bez racji, prezydent prowincji zwalczał projekt Berga dotyczący
wieżowca na staromiejskim Rynku, mimo że realizacja budynku
nigdy nie wchodziła w rachubę33.
Innym niż tradycjonaliści argumentami szermowali natomiast
przeciwnicy wielkich miast, jak Ernst May, dyrektor spółdzielni
mieszkaniowej „Schlesische Heimstätte”. Zwalczał on pomysł
mnożenia powierzchni mieszkaniowej w zespołach wielkomiejskich,
optując za wizją wznoszenia miast satelitarnych. W projekcie na
konkurs rozbudowy Wrocławia przedstawił ‑ biorąc za wzór swojego
nauczyciela Raymonda Unwina ‑ koncepcję miast satelitów, które
otaczać miały stare centrum w promieniu około 30‑50 kilometrów.
44
W ten sposób zapewniono by możliwie dużej liczbie osób życie we
własnych domach z ogrodami. Wysokość budynków w miastach
satelitarnych nie miała przekraczać trzech pięter. Również
centralnie położone „domy ludowe” planował May nie jako „korony
miast” w typie Tauta, ale jako budynki niewiele wyższe od pozostałej
zabudowy34.
Najpoważniejszy jednak argument przeciwników budownictwa
wysokościowego, powodujący, iż wszystkie te wizje pozostały tylko
na papierze, okazał się, koniec końców, pragmatycznej natury. Nie
istniała bowiem właściwie żadna potrzeba budowy gigantycznych
biurowców, które w rzeczywistości jedynie minimalnie przyczyniłyby
się do rozwiązania problemu mieszkaniowego, a za to wymagałyby
horrendalnych nakładów. Fundusze ‑ abstrahując od faktu, iż były
one w okresie kryzysu powojennego bardzo skąpe ‑ mogły z lepszym
skutkiem zostać użyte po prostu w budownictwie mieszkaniowym.
Projekty wieżowców z początku lat dwudziestych sprowadzają się
więc, summa summarum, do dwóch aspektów: snu o szczęśliwym
jutrze ludzkości oraz do symbolu niegasnącej, pomimo wojennej
klęski, potęgi Niemiec.
Wieżowiec - wyzwanie dla architektów - pozostaje jednak
w Niemczech, jak i w całej Europie zadaniem otwartym, co
udowadniają projekty konkursowe dla Królewca (1922 r.) oraz Kolonii
(1925 r.), czy niemieckie propozycje na konkurs budynku gazety
„Chicago Tribune” w Chicago (1922 r.). W porównaniu z poprzednimi
koncepcjami daje się w nich zauważyć tendencja do bardziej
pragmatycznych rozwiązań. One też dominują w pierwszych
realizacjach wieżowców w Niemczech: w Wilhelm‑Marx‑Haus
Wilhelma Kreisa w Düseldorfie (1922‑1924) oraz w hamburskim
„Chilehaus” Fritza Högera (1922‑1924), sławionym jako znak
45
 26.  Wilhelm Kreis, „Wilhelm-Marx-Haus” w Düsseldorfie, 1922-1924

ponownego sukcesu gospodarczego Niemiec35. Jednak

i późniejsze projekty budziły zastrzeżenia estetyczne. Najlepszym
tego świadectwem jest dyskusja, która rozwinęła się w związku
z budynkiem Kasy Oszczędności na rogu wrocławskiego Rynku
i placu Solnego (projekt Rumpa, 1929 r.). Obok gmachu Miejskiej
Kasy Oszczędności (1927‑1928 r.) był to drugi, a zarazem ostatni
wieżowiec, zrealizowany we Wrocławiu przed 1945 rokiem.

25.  Adolf Meyer, Walter Gropius, projekt konkursowy na budynek gazety Pod koniec lat dwudziestych, dyskusja na temat wieżowców znowu
„Chicago-Tribune”, 1922 r. się zaostrzyła ze względu na nową, proponowaną przez architektów

46 47
 awangardy, funkcję wieżowca
jako domu mieszkalnego (por.
projekty Gropiusa dla osiedla
Karlsruhe ‑ Dammerstock)36,
co spotykało się z stanowczym
oporem ze strony
konserwatystów. We Wrocławiu
Adolf Rading zaprojektował
dziesięciopiętrowy dom
mieszkalny na wzorcowym
osiedlu, będącym częścią
wystawy „Wohn‑ und Werkraum”
(Mieszkanie i Miejsce Pracy),
przygotowanej w 1929 roku przez
śląski oddział niemieckiego
„Werkbundu” przy parku
Szczytnickim. Planowany
jako wzorcowy typ domu
mieszkalnego w osiedlu
zintegrowanym z terenami
27.  Fritz Höger, „Chilehaus” w Hamburgu, zielonymi, Rading go nazwał
1922-1924
„wieżowcem” (Turmhaus)37.
Oprócz krótkich wzmianek w gazetach, o projekcie Radinga
informuje jedynie szkic planu sytuacyjnego osiedla. Przedstawione
na nim domy wykazują charakterystyczny układ czteropiętrowego
domu wzorcowego w formie litery „H”, który w 1929 roku został
zrealizowany we Wrocławiu. Można więc stwierdzić, że projektowany
wieżowiec miał być jego nieco podwyższoną wersją. Nie doszło
natomiast do budowy wieżowca, ponieważ miejskie urzędy
budowlane nie udzieliły na niego zgody.
48
PRZYPISY
1 Peter Behrens używa sformułowania „neue Geschäftsstädte”, „Berliner
Morgenpost” z 27.11.1912, cyt. wg R. Stommer, „Germanisierung des Wolkenkratzers”
Die Hochhausdebatte in Deutschland bis 1921, „Kritische Berichte” 10 (1982), s. 36;
Florian Zimmermann, Der Schrei nach dem Turmhaus. Der Ideenwettbewerb am
Bahnhof Friedrichstrabe Berlin 1921/22, Berlin 1988, s. 256.
2 Projekt Schmitza uważany bywa niesłusznie za pierwszy projekt wieżowca
w Niemczech; np. istnieją wszak projekty Ottona Kohtza dotyczące
wysokościowców z lat 1908/1909; zob. F. Zimmermann, op. cit. Schmitz planował
w konkursowym projekcie drugi wieżowiec przy mającym powstać berlińskim
dworcu Południowym. Por. D. Neumann, „Die Wolkenkratzer kommen!” Deutsche
Hochhauser der zwanziger jahre. Debatte. Projekte. Bauten, Braunschweig,
Wiesbaden 1995, s. 159.
3 Miało to miejsce w związku z konkursem Berlin‑Friedrichstraße 1921/22;
zależność od monumentalnych pomników czasów wilhelmińskich została opisana
u Neumanna; D. Neumann: op. cit. s. 21-24.
4 Por. R. Stommer, op. cit., s. 41 i nast.
5 Ibidem, s. 39, przytacza również argumenty lobby maklerów działek budowlanych,
którzy nie chcieli dopuścić do spadku cen parceli na terenach podmiejskich.
Równie negatywnie do budowy wieżowców nastawiona była rodzina cesarska,
która widziała w nich dzieła „liberalnego mieszczaństwa [...], zagrażające randze
wilhelmińskiej architektury”.
6 Por. D. Neumann, op. cit., s. 177.
7 R. Stommer op.cit., s. 52. W pozostałych krajach Niemiec procedura ta była różnorodna.
8 Dyrektor „Berlińskich Kolei” Paul Wittig wydał w 1918 roku rozprawę Studia nad
wyjątkowością dopuszczania do budowy wieżowców w Berlinie.
9 Jena 1919; por. Neumann, op. cit., s. 15-20.
10 Mimo że Taut przeciwny był „spłyceniu” sensu swojego sformułowania, nazwę
„Stadtkrone” używano do wielu projektów, m.in. biurowców, por. Neumann, op. cit., s. 17.
11 M. Berg, Der Bau von Geschäftswohnhäusern zur Linderung der Wohnungsnot
mit Beispielen für Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung“ 18 (1920), s. 273-277, oraz
„Stadtbaukunst“ 1 (1920), s. 99-101 i 113-118.
Projekty wieżowców Berga por. J. Ilkosz, Hochhäuser für Breslau von Max
Berg [w:] Moderne Architektur in Deutschland 1900 - 1950. Reform und
Tradition,hrsg.V. M. Lampugnani, R. Schneider, Stuttgart 1992, s. 201–219.
49
12 M. Berg, op. cit., „Ostdeutsche Bauzeitung“, s. 277.
13 J. Ilkosz, op. cit., s. 214.
14 M. Berg, Etwas vom Weden der Architektur, „Künstlerbund Schlesien“, Almanach,
Breslau (luty) 1922, s. 21.
15 Niemieccy architekci wiele inspiracji czerpali ze „szkoły chicagowskiej”. Jej twórcy
(m.in. Louis Sullivan) już we wczesnych amerykańskich wieżowcach około 1890 roku
eksponowali konstrukcyjny szkielet budynku.
16 J. Ilkosz, op. cit., s.219; Adolf Rading, Kommentar zum Wettbewerb zur Erlangung...
w spuściźnie po architekcie w berlińskiej „Akademie der Künste”.
17 M. Berg, op. cit., „Ostdeutsche Bauzeitung“, s. 277. Berg kontynuował: „Tylko naród
społecznie zorganizowany, pełen zapału do pracy, będzie mógł wyrazić odpowiedni
artyzm w dziełach, które te prace ucieleśniają. Niemcy są najbliżsi osiągnięcia tego
celu.”
18 Konkurs odbywał się między majem a sierpniem 1920 roku i był zastrzeżony tylko
dla architektów z Gdańska i Prus Zachodnich. Wyniki zostały ogłoszone publicznie
dopiero po opublikowaniu artykułu Berga; por. Neumann, op. cit., s. 169.
19 Le Corbusier, Curiosité? - non: anomalie!, L’Esprit Nouveau 9 (1921), s. 1017;
cyt. wg Zimmermann, op. cit., s. 260 i nast.
20 Referatwygłoszony 20 grudnia 1920 r. w Akademii pt. Über die Vorzüge der
Turmhäuser und die Voraussetzungen, unter denen sie in Berlin gebaut werden
können”; por. Neumann, op. cit., s. 40.
21 Relacje ‑ m.in. Radinga czy Mendelsohna ‑ z pozytywnym, a nawet entuzjastycznym
wydźwiękiem na temat amerykańskich metropolii znane są z połowy lat
dwudziestych. Po 1925 roku, przede wszystkim pod koniec lat dwudziestych,
zwolennicy „Neues Bauen” propagują wieżowce jako domy mieszkalne.
22 R. Stommer, op. cit., s. 49 i nast.
23 F. Zimmermann, op.cit., s. 257.
24 Ibidem, s. 257 i nast.
25 Por. W. Pehnt, Altes Ägypten und neues Bauen, [w:] tenże, Die Erfindung der
Geschichte, München 1989, s. 68-86; zob. również R. Stommer, Hochhaus. Der Beginn
in Deutschland, Marburg 1990, s. 12-19.
26 Por. W. Pehnt, Altes Ägypten und neues Bauen, s. 68-86; zob. również R. Stommer,
Hochhaus, s. 12-19.
27 W 1929 roku odbył się drugi konkurs, aczkolwiek zarezerwowany wyłącznie dla
zaproszonych architektów. Również w jego konsekwencji nie odbyły się żadne
realizacje.
50
28 H. Groß, Der Wettbewerb zur Erlangung eines Bebauungsplanes der Stadt Breslau
und ihrer Vororte, „Deutsche Bauzeitung”, 56 (1922), s. 242-244, 333-340, 357-362;
Groß brał udział w tym konkursie. F. Behrendt, Der Wettbewerb zur Erlangung
eines Bebauungsplanes der Stadt Breslau und ihrer Vororte, „Der Städtebau” 19
(1922), s. 22. Behrendt był kierownikiem wrocławskiego Biura Rozbudowy Miasta
(Stadterweiterungsamt).
O konkursie por. B. Störtkuhl, Konkurs na rozbudowę miasta Wrocławia i gmin
podmiejskich z lat 1921 – 1922, [w:] Architektura Wrocławia, t. 2, Urbanistyka,
Wrocław 1995 s. 339-357.
29 Zob. P. Thürmer, Ein Vorschlag zur Bebauung des Bürgerwerders in Breslau,
„Deutsche Bauzeitung” 58 (1924), s. 196.
30 A. Nippa (red.), Bruno Taut. Eine Dokumentation. Stadtplanungsamt Magdeburg, t. 20,
Magdeburg 1995, s. 38-45, 162.
31 A. Rading, Kommentar zum Wettbewerb zur Erlangung... w spuściźnie architekta
w berlińskiej „Akademie der Künste”.
32 F. Behrendt, op. cit., s. 50.
33 Por. J. Ilkosz, op. cit., s. 207 i nast.
34 Por. projekt konkursowy Maya „Trabanten” i jego artykuł Stadterweiterung mittels
Trabanten, „Der Städtebau”, 19 (1922), s. 51-55, oraz, szczególnie dotyczący problemu
wieżowców, Wolkenkratzer zur indirekten Abhilfe der Wohnungsnot, „Schlesisches
Heim”, 1 (1920), z. 5, s. 19-21.
35 D. Neumann, op. cit., s. 33.
36 U.a., Walter Gropius, Flach-, Mittel oder Hochbau, „Moderne Bauformen”, 30 (1931),
s. 321-328.
37 Ein Turmhochhaus für Breslau, wywiad z Adolfem Radingem w: „Breslauer Zeitung”
z 28. 4. 1929 r.; Peter Pfankuch, Adolf Rading, Berlin 1970, s. 70; Beate Szamański
[‑Störtkuhl], Der Architekt Adolf Rading, München 1992.
JERZY ILKOSZ
WIEŻOWIEC W STRUKTURZE MIASTA
NA PRZYKŁADZIE WROCŁAWIA W LATACH 1919-1928.
KONCEPCJA URBANISTYCZNA MAXA BERGA1
Z osobą Maxa Berga wiąże się przede
wszystkim wrocławska Hala
Stulecia, wybitne dzieło architektury
XX wieku. Jej twórca był nie tylko
architektem, lecz także urbanistą.
Problemy wielkich aglomeracji miejskich
rozpatrywał pod kątem organizacji
życia społecznego w myśl utopijnego
credo: „Dobrze zbudowane miasto
pozwala swym mieszkańcom stać się
lepszymi”2. Już w swoich pierwszych
28.  Oskar Kokoschka, Max projektach urbanistycznych dla Berlina
Berg
sporządzonych w 1910 roku, Max Berg
rozważał możliwość wzniesienia
w centrum miasta wysokich budynków biurowych. Dopiero po
pierwszej wojnie światowej, w latach 1919-1921, sporządził pierwsze
projekty wieżowców w ramach koncepcji przebudowy centrum
Wrocławia3. Dołączył tym samym do grona pionierów (m.in. Augusta
Perreta, Antonio Sant’Elia, Le Corbusiera), a przede wszystkim
architektów niemieckich, dla których wieżowiec stanowił istotny
52
motyw nowoczesnej urbanistyki. Niewątpliwie inspiracją dla
europejskich architektów były „drapacze chmur” amerykańskich „City”
powstające już pod koniec XIX wieku w Chicago i Nowym Jorku4.
Rosnące nimi zainteresowanie w Niemczech dało się zauważyć
już około 1890 roku, a na początku nowego stulecia rozważano
możliwość ich realizacji5. Wyrazem tego był zorganizowany
w 1910 roku w Berlinie konkurs urbanistyczny „Groß Berlin”, a także
towarzysząca mu wystawa projektów. Przedstawione wtedy przez
Paula Wittiga i Bruno Schmitza projekty wieżowców dały początek
długotrwałej dyskusji6. W ramach tego konkursu również Max Berg
zaprezentował swoje pierwsze projekty urbanistyczne. Architekt,
który w roku 1909 przybył do Wrocławia z Frankfurtu nad Menem,
gdzie pełnił funkcję inspektora budowlanego, tu objął na okres
dwunastu lat urząd Radcy Budowlanego Miasta (Stadtbaurat)7.
Swoje poglądy na architekturę i urbanistykę ugruntował jeszcze
we Frankfurcie, interesując się żywo reformą kodyfikacji gruntów
miejskich propagowaną przez Rudolfa Eberstadta i Adolfa
Damaschke. Był członkiem kilku stowarzyszeń: „Deutsche
Gartenstadtgesellschaft” (Niemieckie Stowarzyszenie Miast Ogrodów)
53

29.  Max Berg, projekt na rozbudowę wielkiego Berlina, 1909-1910
oraz „Dürerbund”, a także „Deutsche Werkbund”. Po przyjeździe do
Wrocławia związał się z ugrupowaniem „Künstlerbund Schlesien”
(Związek Artystów Śląska), założonym przez Hansa Poelziga,
dyrektora wrocławskiej Akademii Sztuki i Rzemiosła Artystycznego8.
Podobnie jak wielu uczestników konkursu berlińskiego, Max
Berg za punkt wyjścia swoich założeń urbanistycznych przyjął
krytykę XIX-wiecznej zabudowy miast, zarówno pod względem
socjalnym, jak i estetycznym9. Poza projektami wniesionymi
do konkursu berlińskiego istotny był jego udział w późniejszej
dyskusji10.W swoich projektach i towarzyszących im komentarzach
Berg proponował własną koncepcję urbanistyczną. Jego projekt
54
przebudowy metropolii Niemiec stał się podstawą myśli o kształcie
wielkiego miasta rozwijanej przez niego w następnych latach.
Doceniał też doświadczenia wypracowane w ramach konkursu
i podkreślał, że powinny one stanowić wzorzec dla prac nad
rozwojem innych aglomeracji. Sugerował ustanowienie najpierw
prawa szczególnego dla samego Berlina stanowiącego podstawę
kodyfikacji planowania przestrzennego, z uwzględnieniem warunków
gospodarczych, higienicznych, dających możliwość planowego
rozwoju i rozbudowy miasta. Zasady te sformułowano dopiero
w 1933 roku i obecnie znane są jako „Karta Ateńska”. Na przykładzie
projektu dla Berlina Berg zaproponował podział miasta na trzy
różniące się funkcją strefy:
1. Miasto do zamieszkania (Wohnstadt);
2. Miasto pracy (Arbeitstadt), rozdzielone na miasto biznesu
(Geschäftsstadt City) i miasto przemysłowe (Industriestadt);
3. Miasto monumentalne (Monumentalstadt), jako strefa miejska
przeznaczona dla kultury, reprezentacji i administracji
państwowej11.
Pod wpływem idei „miasta ogrodu” Berg przyjął za podstawę
funkcjonowania „strefy mieszkalnej” jej warunki higieniczne.
Poszukiwał możliwości usuwania zanieczyszczeń powietrza
miejskiego zatruwanego przez przemysł i gospodarstwa domowe.
Jego wizja ekologiczna opierała się na wykorzystaniu ciepła
i energii wytwarzanych przez prąd elektryczny, na sposobach
odprowadzenia i utylizacji odpadów stałych i gazowych poza obszar
miasta. Warunki życia ludności miejskiej chciał poprawić przez
racjonalne planowanie urbanistyczne. Przede wszystkim postulował
zakaz sytuowania w mieście zakładów przemysłowych oraz
wydzielenie w jego obrębie stref niezabudowanych i przeznaczenie
55
ich na tereny zielone, a także wprowadzenie prawnego zakazu
wycinania lasów otaczających miasto, będących źródłem świeżego
powietrza.
W strefie mieszkalnej planował nie tylko miejsca aktywnej
rekreacji, lecz także szkoły, szpitale i domy dla ubogich. Idealnym
rozwiązaniem miała być według architekta tzw. szkoła leśna
(Waldschule) oraz osiedla mieszkaniowe o niskiej zabudowie,
z małymi ogródkami działkowymi12.
O „mieście pracy i biznesu”, „City”, Max Berg napisał: „O jego
układzie powinno decydować powiedzenie czas to pieniądz”13.
W planowanym centrum handlowym dopuszczał zabudowę wysoką,
a nawet wieżowce14.
Wizja urbanistyczna Berga obejmowała też wydzielenie tzw. miasta
monumentalnego. W tej strefie sytuował instytucje kulturalne
i naukowe: uniwersytet, szkoły wyższe, teatry, muzea, galerie,
a także instytucje państwowe: gmachy parlamentu, rządu, siedziby
ambasad. Dzielnica monumentalna w założeniach artysty miała
wyrażać ducha wilhelmińskiego imperium, świadczyć o potędze
państwa i stanowić jego wizytówkę. Berg pragnął, by Berlin przejął
po Paryżu rolę kulturalnej stolicy Europy15.
Po pierwszej wojnie światowej problem wieżowca w strukturze
miasta powrócił wraz ze wznowieniem dyskusji na temat
nowoczesnej architektury i urbanistyki, która nasiliła się w związku
z konkursem na wieżowiec przy Friedrichstraße w Berlinie
(1921/1922). Nawiązywano w niej do teorii powstałych jeszcze przed
pierwszą wojną światową, estetyki Theodora Lippsa i Wilhelma
Worringera, utopii Paula Scheerbarta i jego idei „Glasarchitektur”.
56
30.  Max Berg,
współpraca Ludwig
Moshamer, wieżowiec
w Rynku, widok od
strony placu Solnego
Max Berg już w 1912 roku związał się ze środowiskiem berlińskich
artystów z kręgu Herwartha Waldena, redaktora pisma „Der
Sturm”. W tym czasie doszło też za pośrednictwem Waldena do
współpracy Berga z wiedeńskim malarzem Oskarem Kokoschką16.
Pod wpływem nowych poglądów artystycznych i zapewne
doświadczeń wynikających z nawiązania bezpośrednich kontaktów,
Max Berg napisał w 1922 roku: „Podobnie jak katedry średniowiecza
nadawały miastom tego czasu duchowe piętno, tak też powstające
w przyszłości wieżowce jako świątynie pracy naszej doby musiałyby
zostać wpisane w tradycyjny obraz miasta”17. Ta romantyczna wizja
korygowana była przez architekta jego racjonalnym stosunkiem
do architektury i pełnionych przez nią funkcji: „Wieżowiec nie jest
ani budowlą sakralną ani kultową, nie jest też obciążony funkcjami
57
reprezentacyjnymi jak budowla parlamentu, lecz jedynie rodzajem
magazynu pomieszczeń służącym celom przedsiębiorstwa. Istotą
takiego budynku jest funkcjonalizm”18.

Zasadniczym powodem wznowienia dyskusji na temat urbanistyki po

pierwszej wojnie światowej był niedostatek mieszkań pogłębiający
się na skutek szybkiego przyrostu ludności miast. Aby zaspokoić
rosnący głód mieszkaniowy Wrocław potrzebował wówczas
około 20 000 nowych mieszkań rocznie19. Max Berg, jako naczelny
architekt Wrocławia, zainicjował rozwiązanie podstawowych
problemów tej wielkiej aglomeracji. Przy jego współudziale Urząd
Rozbudowy Miasta, którego kierownikiem był Fritz Behrendt, dawny
współpracownik Berga, zebrał informacje dotyczące zagadnień
demograficznych, komunikacyjnych i gospodarczo-ekonomicznych 31.  Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, Richard Konwiarz, projekt przebudowy
centrum Wrocławia, 1919.
dla Wrocławia. Posłużyły one w 1922 roku do sporządzenia
programu konkursu na przebudowę Wrocławia 20.
komunikacji kolejowej wraz z przebudową dworca Świebodzkiego,
W latach 1919-1921 Max Berg wspólnie z Ludwigiem Moshamerem rozbudowę Terenów Wystawowych wokół Hali Stulecia, powstanie
i Richardem Konwiarzem przygotował projekt przebudowy nowego „miasteczka uniwersyteckiego”, centralnego szpitala
centrum miasta, który nawiązywał do koncepcji urbanistycznej i cmentarza wraz z krematorium oraz wieżowców usytuowanych
przedstawionej przez Berga w ramach konkursu „Wielki Berlin”. w centrum miasta23.
W projekcie dla Wrocławia architekt pogłębił pewne zagadnienia,
omawiając je w kilku artykułach - najobszerniej w manifeście Architekt krytykował budowle publiczne współczesnego mu
pt. „Przyszłe budownictwo Wrocławia jako wyraz przyszłej Wrocławia, zarówno pod względem ich usytuowania, jak i pełnionych
kultury”21. Podobnie jak w 1910 roku, tak teraz na przykładzie stolicy przez nie funkcji24. Uważał, że centrum miasta będzie coraz bardziej
Dolnego Śląska próbował rozwiązać zagadnienia nowoczesnej oddzielać się od właściwej części mieszkalnej. Podobnie jak
urbanistyki. W przeciwieństwie do projektu berlińskiego, w którym w projekcie dla Berlina wydzielił trzy główne strefy: „Miasto biznesu”,
zaprezentował tylko ogólną koncepcję, obecnie stworzył szereg „Miasto do zamieszkania” i „Miasto monumentalne” .
rozwiązań szczegółowych na użytek poszczególnych części miasta.
Niektóre z nich architekt opracował jeszcze przed pierwszą wojną „Miasto biznesu” jako „City” miało obejmować istniejącą już zabudowę.
światową22. W ogólnym planie zakładał zmianę głównych tras Jego obszar wyznaczały trzy główne dworce kolejowe. „Miasto

58 59
 usytuować centrum targowe, które również miało być częścią
„miasta monumentalnego”. Propozycja Berga odnośnie tych terenów
powtarzała na płaszczyźnie urbanistycznej ideę Poelziga z 1912 roku25.

Dzielnice mieszkaniowe proponował sytuować w otoczeniu zieleni,

w miejscach oddalonych od „City”, z uwzględnieniem łatwej z nim
komunikacji. Przykładem służyły powstałe już wcześniej osiedla:
32.  Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, widok Wrocławia od strony Odry Sępolno autorstwa Paula Heima i Hermana Wahlicha oraz Popowice
z zaznaczonymi sylwetami wieżowców, po prawej „miasteczko uniwersyteckie”, 1920, Kat. 32 według projektu Theodora Effenbergera26. Berg opisywał je
w następujący sposób: „Dzielnica mieszkaniowa może posiadać
monumentalne”, pełniące funkcję centrum kultury i sztuki oraz zabudowę niską lub wysoką, przenikniętą zielenią, ogrodami
administracyjnego zarządu miasta, powinno według Berga rozciągać i placami zabaw, a jej ukształtowanie powinno uwzględniać
się wzdłuż rzeki Odry, od Uniwersytetu aż do Terenów Wystawowych. problemy zdrowotne mieszkańców. Strefy te należy sytuować na
W tej części postulował terenach wiejskich, które po zabudowaniu powinny być włączone
33.  Max Berg, projekt przebudowy Terenów
Wystawowych na Szczytnikach, 1919-1920,
wybudowanie nowoczesnych do gminy miejskiej i dogodnie połączone z centrum handlowym”27.
widok z lotu ptaka szkół wyższych Pośród osiedli mieszkaniowych architekt rezerwował miejsce na
i domów studenckich. tereny rekreacyjne. Największy park miejski - park Szczytnicki - miał
Tam zlokalizował być powiększony o tereny znajdujące się po drugiej stronie Odry,
uniwersytet, politechnikę, a spiętrzone wody rzeki przeznaczone na sporty wodne.
muzea, domy towarzystw
twórczych i naukowych 34.  Paul Heim, Hermann Wahlich, fragment osiedla mieszkaniowego na Sępolnie,
1919-1929, fotografia z lat dwudziestych XX w.
itp. Architekt uważał, że
Wrocław ze względu na
położenie geograficzne
znacznie lepiej niż Lipsk
pełniłby funkcję ośrodka
międzynarodowych targów.
Dlatego też na terenach
otaczających wybudowaną
w latach 1912 - 1913
Halę Stulecia zamierzał

60 61
Berg zdawał sobie sprawę z ograniczonych możliwości
zapewnienia ludności mieszkań w podmiejskich osiedlach typu
„miasto ogród”. Tu widział szczególną rolę wieżowca. Ulokowanie
w „wysokościowcu” biur administracji miejskiej miało pozwolić
na wykorzystanie dotychczasowych jej siedzib na tymczasowe
mieszkania, w których zastosowano by ekologiczne ogrzewanie
a przebudowane dachy byłyby miejscem dla „wiszących
ogrodów”28.
„Miasto biznesu” miało przypominać idealny typ, jakim dla Maxa
Berga było miasto średniowiecza. Zafascynowanie tą epoką,
szczególnie gotykiem, miało swój początek w lekturze pism Camilla
Sittego i Carla Schäfera, na które architekt często się powoływał29.
Na początku lat dwudziestych Berg napisał: „W średniowieczu
ogromne kościoły dążyły ku niebu, górując nad wieńcem
drobniutkich kamienic. Należy sobie wyobrazić podobny widok
w odniesieniu do nowoczesnych monumentalnych wysokościowców
jako świątyń ludzkiej pracy, panujących nad murami wielkiego
miasta”30. W projektowanym dla Wrocławia „City” proponował
zmianę układu komunikacyjnego, który odciążyłby „Starówkę”
poprzez przebudowę i poszerzenie ulic, a także stworzenie nowych
centrów handlowych z budynkami o zróżnicowanej wysokości
od ośmiu do dwunastu pięter. W „City” postulował wzniesienie
wieżowców przy dużych placach bądź nad wodą (rzeka Odra, fosa
miejska). Wieżowce miały stanowić punkty węzłowe, skupiające
urzędy miejskie oraz biura przedsiębiorstw.
8 stycznia 1920 roku, podczas posiedzenia Komisji Budowlanej
przy Zarządzie Miasta, Max Berg wygłosił referat, w którym
przedstawił zalety wysokościowca31. Uważał podobnie jak
wielu innych zwolenników tej formy budownictwa, że jej
62
zastosowanie znacznie szybciej zapewni mieszkania dla
ludności32 niż pozostanie przy tradycyjnych metodach: „To
rozwiązanie jest lepsze, bowiem wzniesienie wielkiej budowli
centralnej przy istniejącej ulicy i za pomocą skoncentrowanej
metody pracy, jest łatwiejsze niż zbudowanie tradycyjnego
szeregu domów, w których liczba mieszkań odpowiada liczbie
pomieszczeń wieżowca. Jako materiał budowlany można użyć
beton i żelazo, rezygnując z cegły i konstrukcji drewnianych.
Węgiel potrzebny do wytwarzania cementu to tylko drobna
część tego, co używane jest też w tradycyjnym budownictwie
mieszkalnym. Dzięki wprowadzeniu maszyn można zaoszczędzić
na wykorzystaniu siły roboczej. Inną zaletą jest możliwość
zatrudnienia niewykwalifikowanych robotników, których
łatwiej jest nauczyć prostej, zmechanizowanej pracy niż
trudnego rzemiosła stosowanego dotychczas”33. W twórczości
Maxa Berga istotną rolę odgrywało racjonalne opracowanie
planu budowli, kompozycji bryły i konstrukcji34. Podobnie jak
względy estetyczne architektury wieżowców, ważne były dla
niego problemy techniczne. Maksymalne wykorzystanie zalet
wysokiego budynku miało być uzyskane dzięki odpowiedniej
ekonomii w projektowaniu i budowie. Berg zakładał, że stosunek
powierzchni użytkowej i pomieszczeń dodatkowych (trakty
komunikacyjne) powinien wynosić 3:1. Przy zabiegu multiplikacji
liczby pięter stosunek ten miałby decydujące znaczenie dla
użyteczności wieżowca. Ponadto przy projektowaniu powinny być
uwzględnione trzy zasadnicze wymogi:
1. Zapewnienie dobrego oświetlenia wnętrz.
2. Umożliwienie dostępu światła sąsiednim budynkom.
3. Uzyskanie maksymalnie korzystnego stosunku powierzchni
użytkowej do powierzchni nieużytkowej35.
63
Spełnienie tych trzech postulatów miało być punktem wyjścia dla artystów, jak Wassily Kandinsky czy Piet Mondrian. U podłoża tej
niezależnego kształtowania architektoniki wieżowca36. Aby ułatwić fascynacji leżała teozoficzna wiara w odbicie harmonii kosmosu
realizację postawionych warunków, Max Berg stworzył pomocnicze w proporcjach doskonałych figur geometrycznych41. Zasadnicze
modele geometryczne rzutów wieżowców, które podzielił na dwie znaczenie dla ukształtowania się światopoglądu Berga miało
kategorie ze względu na różnice w układzie komunikacyjnym37. jego spotkanie ze śląskim mistykiem Karlem Welkischem,
Architekt sądził, że w zależności od kształtu działki budowlanej, zainteresowanie myślą Mistrza Ekharda, Swedenborga i Angelusa
otoczenia lub sąsiadującej z nią zabudowy, punkt pierwszy i drugi Silesiusa42. Sposób projektowania wieżowca, w którym punkt
jego założeń zostanie spełniony dzięki zastosowaniu podstawowych wyjścia stanowi praca nad planem, a nie plastyczne ukształtowanie
modeli lub ich kombinacji38. Berg dał wskazówki odnośnie do bryły, stosownie do przyszłej funkcji, rodzi także skojarzenia z ideą
sposobu ich użycia: „Przez podział części budowli kształtujący jej organiczności Huga Häringa, a także koncepcjami Franka Lloyda
bryłę wieżowiec rozrasta się organicznie, wręcz matematycznie Wrighta i Louisa Sullivana43. W sposób organiczny „od wnętrza na
jak kryształ, spełniając trzy wspomniane wymagania, przy czym zewnątrz” projektował Berg Halę Stulecia44.
dopiero twórcza ręka artysty może
35.  Max Berg, wzorcowe układy
ukoronować to zadanie, by formie Niezwykle istotna była również z punktu widzenia urbanistyki
rzutów wieżowca i możliwości ich wpisanej w obraz ulicy i miasta funkcja wieżowca w strukturze miasta. Max Berg domagał się
zastosowania dla projektowanego nadać artystyczną wartość”39. wprowadzenia przepisów budowlanych, które chroniłyby miasto
wieżowca przy Friedrichstraße
w Berlinie, 1922.
przed chaotyczną zabudową wieżowcami, jak miało to miejsce
Niewątpliwie ujawnia się w Ameryce. W celu ustalenia tego rodzaju regulacji prawnych
tutaj związek z architektami zaproponował w połowie 1920 roku Ministerstwu Opieki Społecznej
z kręgu „Gläserne Kette” czy też w Berlinie zorganizowanie w tej sprawie ogólnoniemieckiej
wizjonerami Paulem Scheerbartem konferencji, w której uczestniczyliby urzędnicy państwowi oraz
i Wenzelem Augustem Hablikiem40. architekci i urbaniści. Formalną petycję do ministra wniósł na
Prawdopodobne wydają się również prośbę architekta magistrat Wrocławia45. Propozycja ta nie została
powiązania idei Maxa Berga z myślą przyjęta. W listopadzie 1920 r. ministerstwo wydało dyspozycję, by
architekta Petrusa Berlage oraz zezwolenia na budowę wieżowców udzielano na zasadzie dyspensy
architekta i mistyka Johannesa w ramach istniejących przepisów budowlanych46.
Lauweriksa i preferowaną przez
nich matematyczną zasadą We Wrocławiu obowiązywał przepis określający stosunek wysokości
kompozycji. Geometryczny moduł zabudowy do szerokości ulicy w proporcjach 5:4. Berg uważał, że
jako podstawowy element tworzenia jest on korzystniejszy niż obowiązujący w Berlinie, gdzie wynosił 6:4,
interesował też wówczas takich gdyż w tym ostatnim przypadku pierwsze kondygnacje budynków

64 65
pozostawały nieoświetlone. Wrocławskie przepisy budowlane i jego forma. Przewidywał, że stanie się on trwałym elementem
zezwalały na wznoszenie co najwyżej siedmiopiętrowych budynków, nowoczesnego budownictwa i należy tylko skodyfikować prawo
w Berlinie mogły być one wyższe o dwie kondygnacje. Berg pozwalające na jego budowę. Rozróżniał dwa rodzaje zabudowy
preferował zatem budowę wieżowców na dużych placach, nad rzeką charakteryzujące miasta Europy i Ameryki, pisząc: „w Ameryce
lub zbiornikiem wodnym, co w naturalny sposób mogło izolować obraz centrum miasta postrzegamy jako wertykalny, a w Europie
wieżowiec od istniejącej zabudowy. Architekt przyjął za właściwy jako horyzontalny”50. Strukturę zabudowy Nowego Jorku,
stosunek wysokości budynku do szerokości ulicy 5:4, taka proporcja a szczególnie Manhattanu przyrównał do piramidy. Berg był
bowiem zapewniała spełnienie dwóch pierwszych wspomnianych zdania, że nowoczesne miasta Europy powinny tworzyć system
wyżej postulatów47. Podkreślał jednocześnie, że brak w tej sprawie pośredni pomiędzy wertykalizmem a horyzontalizmem, poprzez
jasno sprecyzowanych przepisów wprowadzi do miast niemieckich decentralizację ruchu komunikacyjnego. Tenże miałby się skupić
te same błędy urbanistyczne, jakie dały się zauważyć w miastach w kilku centrach miejskich, stanowiąc wielokrotność amerykańskiej
amerykańskich. Obawiał się żywiołowej zabudowy wieżowcami,
która mogłaby zniekształcić historycznie ukształtowaną sylwetę
36.  Max Berg, schemat
miasta oraz drastycznie pogorszyć warunki życia. Sugerował, by przestrzennego układu
przed podjęciem decyzji o wzniesieniu wieżowca sporządzono ogólny współczesnych miast;
plan przebudowy przestrzennej miasta. Wnosił przy tym, aby na górny lewy, „piramida” -
układ amerykański,
zagadnienie planowania przestrzennego patrzeć z pozycji planowania dominanta wertykalizmu,
regionalnego, uwarunkowań ekonomicznych, komunikacyjnych, górny prawy - układ
energetycznych - podobnie jak czynił to jego przyjaciel, szwajcarski europejski, dominanta
horyzontalizmu,
urbanista Martin Mächler48. Zdaniem Berga przed przystąpieniem do dolny - struktura zabudowy
realizacji budowy wieżowca należało przede wszystkim: proponowana przez Berga -
układ pośredni z umiejętnie
rozłożonymi akcentami
• ustalić miejsce pod budowę wieżowca w ogólnym planie rozwoju wertykalnymi stanowiącymi
miasta, punkty węzłowe, centra
• ustanowić przepisy budowlane eliminujące zezwolenia wydawane komunikacyjno-handIowe
od przypadku do przypadku,
• wnikliwie rozpatrzyć zalety urbanistyczne i socjalne, będące
wynikiem wzniesienia wieżowca49.

Dla Berga najistotniejszym zagadnieniem pozostawała funkcja

wieżowca w zabudowie miejskiej, w mniejszym stopniu sam gmach

66 67
piramidy, w których wieżowce mogły stanowić punkty węzłowe
komunikacji, handlu i administracji miasta. W 1928 roku po
wieloletnich eksperymentach w projektowaniu wieżowców, architekt
napisał: „Nie jest możliwe, by tego rodzaju budynki powstawały
jak w Ameryce, prymitywnie i bezwzględnie na każdym miejscu
i w różnej wysokości. Takie budownictwo byłoby szkodą dla obrazu
miasta. Podobnie jak w przypadku każdej innej budowli musi być
wydane zezwolenie na budowę, by spełnić zarówno oczekiwania
gospodarcze, jak i estetyczne. W realizacji wieżowca powinna też
uczestniczyć gmina miejska. Dla wzniesienia tego rodzaju budynków
szczególnie korzystne są miejsca położone centralnie przy
wielkich placach lub nad wodą. Budowle tego rodzaju nie powinny
niespodziewanie wyrastać ze zwartej zabudowy domów o tradycyjnej
wysokości, lecz wtapiać się w nią za pomocą odpowiednio
ukształtowanej bryły budynku o zróżnicowanych wysokościach
kondygnacji. Stąd wniosek, że o miejscu dla wieżowca powinna
decydować gmina miejska, a nie prywatne przedsiębiorstwo”51.
Przestrogą w tym względzie miały być miasta amerykańskie,
szczególnie Nowy Jork. Postawa Maxa Berga wobec amerykańskich
drapaczy chmur była ambiwalentna. Z jednej strony był
zafascynowany potęgą gospodarczą i rozmachem życia w Stanach
Zjednoczonych, a w dobie kryzysu ekonomicznego Republiki
Weimarskiej kraj ten jawił się mu jako ucieleśnienie postępu
gospodarczego i potęgi, jakiej pragnął dla Niemiec. Sądził jednak,
że Niemcy zrealizują swoje cele gospodarcze w inny sposób, na
drodze socjalizmu52. Z drugiej strony Max Berg ujawniał w swych
wypowiedziach ostrą krytykę amerykańskiej cywilizacji i wieżowca
jako produktu kapitalistycznego systemu gospodarczego oraz jego
estetyki wypływającej z akademizmu paryskiej École Beaux Arts.
Według niego architekta amerykańskiego bardziej interesowała
68
37.  Widok z lotu ptaka na Manhattan w Nowym Jorku, fotografia z ok. 1911 r.
ekonomia gmachu, a mniej estetyczne komponenty ukształtowania
budowli: „Wiedząc, że zarys wieżowca musi być najprostszy
i przejrzysty, wskutek nagromadzenia pomieszczeń i wzmożonego
ruchu, który się w nim odbywa, wybiera on (architekt) zwięzły rzut,
wypełnia maksymalnie parcelę budowlaną i podnosi tę budowlę
wysoko bez względu na otoczenie, podobnie jak nałożone dowolnie
na siebie ogromne klocki. Nowy Jork wprawia w zdziwienie
wjeżdżających do portu. Sporadyczne są jednak przypadki, które
pozwalają na prawdziwie estetyczne odczucie”53. Porównując
amerykańskie wieżowce i projekty architektów niemieckich, Max
Berg zauważył, że Niemcy odwrotnie niż Amerykanie kładą silnieszy
nacisk na formę zewnętrzną wysokościowca, dostosowując go do
obrazu miasta54. W swoich rozważaniach Berg nie pominął i tej
kwestii. Projektując wieżowce uwzględniał panoramę i sylwetę
miasta. Wysokość budynków miała korespondować z istniejącymi
już dominantami metropolii i nie mogła przekroczyć ustalonego dla
danego miasta modułu wysokości, którym według Berga w przypadku
Wrocławia był kościół św. Elżbiety. O tym, jak bardzo istotne było
69
 w klasycyzujących lub renesansowych obramieniach, z motywem
filarowego porządku. Całość budowli zwieńczona nadbudową
przypominającą znów architekturę kościelną lub pałacową,
zwieńczona na ogół spiczastym dachem, kopułą lub piramidą”55.

Amerykańskie wzory były jednak inspiracją dla niektórych architektów

38.  Max Berg, rysunek porównawczy wysokich budynków w Nowym Jorku, Kolonii i we niemieckich. Stosując zasadę polegającą na maksymalnym
Wrocławiu z zaznaczonymi wieżowcami przy dawnym placu Lessinga i na Rynku. Sylwetki wykorzystaniu działki budowlanej elewacje frontowe przesuwano na jej
budynków z zaznaczeniem ich wysokości: 1. Biurowiec Woolwortha w Nowym Jorku
(240 m wysokości). 2. Biurowiec Singera w Nowym Jorku (185 m wysokości). 3. Municipal granicę, wskutek czego wieżowiec zasłaniał światło sąsiadom.
Building w Nowym Jorku (172 m wysokości). 4. Projektowany wieżowiec w Rynku we
Wrocławiu (93 m wysokości). 5. Projektowany wieżowiec przy pl. Powstańców Warszawy
(72 m wysokości). 6. Katedra w Kolonii (157 m wysokości). 7. Kościół św. Elżbiety we 39.  Max Berg, projekt wieżowca przy placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
Wrocławiu (91 m wysokości). 8. Wieża ciśnień Na Grobli we Wrocławiu (47 m wysokości). porównanie przepisów budowlanych we Wrocławiu i Nowym Jorku, 1920, Kat. 17
9. Hala Stulecia we Wrocławiu (42 m wysokości), 1920, Kat. 24

dla architekta określenie granicy wysokości wieżowca dla danego

miasta, może świadczyć wykonany przez niego szkic zestawienia
wrocławskich wieżowców z innymi tego typu budowlami.

Krytyczna ocena amerykańskich drapaczy chmur zajmowała

wiele miejsca w teoretycznych pismach Berga. Ostrzegał on
przed tamtejszym sposobem projektowania pisząc: „Panuje
zgoda co do tego, że amerykańskie rozwiązania nie mogą być
wzorem dla Niemiec, zarówno pod względem urbanistycznym,
architektonicznym, jak i socjalnym [...], pomimo zrealizowania
w Ameryce wielu wieżowców nie udało się tam rozwinąć dla
nich dobrze opracowanej formy architektonicznej. Budowla
jest najczęściej eklektyczna i zestawiona z elementów o różnej
proweniencji. Przykład najczęściej stosowanego przez Amerykanów
rozwiązania: parter ukształtowany w formie rustyki zdradzającej
motywy architektury pałacowej lub świątyni, nad nim pojawiają
się teleskopowo uformowane piętra zaopatrzone w okna

70 71
Sięgano również do rozpowszechnionego w Ameryce typu wieżowca,
którego struktura odpowiadała podziałom kolumny antycznej.
Poszczególne części budowli: cokół, część środkowa i zwieńczenie
traktowane były jako baza, trzon i kapitel. „Kostium historyczny”
pojawiał się jednak rzadko, a architekci koncentrowali swe
zainteresowania na kształtowaniu mas. Charakterystyczna była
również redukcja detalu architektonicznego. Zarówno Max Berg,
jak również Hans Poelzig i Bruno Taut, proponowali zastąpienie
kanonu kolumny kształtowaniem bryły, według wskazań Karla
Schefflera, nawiązując tym samym do koncepcji Louisa Sullivana56.
Dążyli do ujawnienia w elewacji struktury szkieletowej w analogii do
konstrukcji gotyckiej architektury sakralnej, kształtując ją w taki
sposób, jaki wcześniej zaproponował Alfred Messel w fasadzie domu
towarowego „Wertheim” w Berlinie.
Max Berg uważał, że architektura wieżowca może osiągnąć
monumentalność przez zastosowanie odpowiednich proporcji,
bez konieczności wykorzystywania historycznych motywów
architektury monumentalnej57. Już w jego wcześniejszych
realizacjach sprzed pierwszej wojny światowej, w Hali Stulecia
i projekcie krematorium dla Wrocławia, dało się odczuć
poszukiwanie wielkiego stylu odpowiadającego nowym czasom.
W tamtych projektach można było zauważyć zarówno inspiracje
gotykiem, jak też architekturą wielkich starożytnych kultur,
budownictwa wczesnochrześcijańskiego i bizantyjskiego ale
także starożytnego Dalekiego Wschodu i Egiptu. W projektach
wieżowców dla Wrocławia ujawniła się jeszcze bardziej
utopijna chęć stworzenia formy absolutnej, której inspiracji
można również szukać w architekturze „rewolucyjnej” końca
XVIII wieku czy też epoce wilhelmińskiej58. Berg poszukiwał
struktur formalnych podobnych do tych, które metaforycznie
72
zostały przedstawione przez Hermana Finsterlina w dziewięciu
architektonicznych typach pt. „Das Stilspiel”.
Pierwsze studia wieżowców wykonane w ramach planu przebudowy
centrum Wrocławia powstały pod koniec 1919 roku. Prezentacja
rysunków wieżowca położonego przy dawnym placu Lessinga
odbyła się 7 stycznia 1920 roku na posiedzeniu Komisji Budowlanej
Magistratu Wrocławia59. W lutym tego samego roku Max Berg
pokazał swoje projekty komisji budowlanej „Schlesische Bund
für Heimatschutz”60. W czerwcu 1920 r. propozycje czterech
wieżowców dla Wrocławia zostały przedstawione publicznie
w ramach wielkiej wystawy, którą zorganizował „Künstlerbund
Schlesien” i wrocławska Akademia Sztuki i Rzemiosła61. Max Berg
eksponował wtedy projekty budowli, które miały być usytuowane
40.  Max Berg,
współpraca Richard
Konwiarz, projekt
wieżowca przy placu
Powstańców Warszaw
(Lessingplatz), wersja
czterdziesto-
kondygnacjowa, widok
od strony południowo-
‑wschodniej, 1920,
Kat. 12
73
 W ramach stworzonego przez Berga planu przebudowy Wrocławia
projektowane wieżowce miały stanowić punkty węzłowe przyszłych
centrów administracyjno-handlowych i kulturalnych. Dominantą
wrocławskiej Starówki byłby wieżowiec usytuowany obok starego
ratusza. Wieżowiec przy dawnym placu Lessinga miał być punktem
centralnym przyszłego „Monumentalstadt”, gdyż w jego pobliżu
architekt lokalizował m.in. nowe muzeum rzemiosła artystycznego
oraz miasteczko uniwersyteckie. Po drugiej stronie Odry czoło
dawnego mostu Cesarskiego poprzedzały dwie wysokie budowle
stanowiące rodzaj bramy wejściowej na dawny plac Lessinga.
Centrum kulturalne miało odciążyć Rynek, stając się jednocześnie
symbolem nowych czasów i nowej architektury. Wieżowiec
41.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu usytuowany przy dworcu Świebodzkim miał koncentrować życie
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja czterdziestokondygnacyjna, przekrój,
1920, Kat. 9
podróżnych, gdyż w przyszłości dworzec ten byłby główną stacją
Wrocławia. „Wysokościowcowi” przy ul. Podwale przypisana była rola
centrum pomocniczego dla Starego Miasta. Dodatkowe dwa wysokie
przy placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), w Rynku, przy budynki w formie wież usytuował Berg na wrocławskich Terenach
ul. Tęczowej (Siebenhufenerstraße) i przy ul. Podwale (Schweidnitzer
Stadtgraben). Na wystawie pokazano również gipsowy model
wieżowca przy dawnym placu Lessinga. 43.  Max Berg, współpraca
Richard Konwiarz, projekt
wieżowca przy ul. Tęczowej
42.  Max Berg, (Siebenhufenerstralśe),
współpraca Richard wersja dwudziestopięcio-
Konwiarz, projekt kondygnacyjna, 1920
wieżowca przy
placu Powstańców
Warszawy
(Lessingplatz), wersja
ostateczna, model
gipsowy eksponowany
na wystawie
„Kunstlerbund
Schlesien” w czerwcu
1920 r.

74 75

44.  Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, projekt przebudowy centrum
Wrocławia, projekt trasy komunikacyjnej wschód-zachód (obecna ulica Kazimierza
Wielkiego), zabudowa centrum handlowego, 1920
Wystawowych na Szczytnikach - głównym miejscu wymiany
handlowej i kulturalnej dla całej prowincji.
Wydzielone w ten sposób ośrodki łączyłyby szerokie arterie
komunikacyjne odciążające Starówkę. Trasa wschód - zachód
miała przebiegać na miejscu Starej Oławy (analogicznie do
obecnej trasy W-Z). Planowano też diagonalne połączenie
pomiędzy rejonem obecnego dworca Świebodzkiego a placem
Solnym i Rynkiem62. Zabudowę tej ulicy Berg zaprojektował we
współpracy z Richardem Konwiarzem i Ludwigiem Moshamerem.
Sam dworzec stanowił „point de vue”, zamykając oś uliczną.
Wzdłuż tej szerokiej ulicy planowano ośmio- i dwunastopiętrowe
budynki mieszczące w parterze duże przeszklone witryny
z monumentalnymi egiptyzującymi bramami wejść, prowadzącymi
prawdopodobnie do domów towarowych. Motyw architektury
starożytnego Egiptu i Wschodu można również dostrzec
76
w formowaniu bryły budowli w sposób charakterystyczny dla
zigguratu czy też tarasowego kształtowania budynków, jak
w projektach Antonio Sant’Elia czy Henri Sauvage63. Budynki
miały zaokrąglone naroża i, co charakterystyczne, dominowały
w nich elementy horyzontalne, zaakcentowane poprzez pasy
okien i gładkiej ściany. Architektonika tej zabudowy nawiązywała
do biurowca Hansa Poelziga przy ul. Ofiar Oświęcimskich
pochodzącego z 1911 roku, i przypominała powstały dopiero
czternaście lat później projekt konkursowy Poelziga na
zabudowę przy moście w Kolonii.64 Koncepcja Berga przywodzi
również na myśl powstałe w latach 1924-1926 wizje miasta
przyszłości autorstwa Ericha Kettelhuta, zaprojektowane
do słynnego filmu Metropolis w reżyserii Fritza Langa.
W lipcowym numerze „Stadtbaukunst” z 1920 roku Max Berg
zaprezentował swoje projekty wieżowców na forum
ogólnoniemieckim65, miesiąc później ten sam artykuł ukazał się
w „Ostdeutsche Bauzeitung”66.
45.  Hans Poelzig,
projekt konkursowy
zabudowy przy moście
w Kolonii, 1925
77
Biorąc pod uwagę ówczesny stan finansowy miasta, jak
i kraju, projektowane przez Berga wieżowce mogły być jedynie
propozycją ukazującą możliwości kształtowania miasta, a nie
projektem realizacyjnym. Pomimo tego pomysł budowy wieżowca
na wrocławskim Rynku, którego projekt pokazano pośród
opublikowanych w prasie fachowej, zaniepokoił Ministra Nauki, Sztuki
i Edukacji w Berlinie. Skierował on 12 lipca 1920 roku do Prezydenta
Prowincji Śląskiej we Wrocławiu pismo z prośbą o zajęcie stanowiska
wobec kwestii budowy wieżowca pośród starej zabudowy67. Wolfgang
Schierer i Rudolf Neuman, urzędnicy wydziału budowlanego w Rejencji
Wrocławskiej, byli przeciwni budowie. Krytykowali wieżowce,
zarówno ze względów gospodarczych, widząc w tym marnotrawstwo
gruntów, materiałów budowlanych, zbyt duży nakład pracy oraz
wysokie koszty budowy, jak też z punktu widzenia estetyki. Nie do
zaakceptowania była dla nich przede wszystkim próba zlokalizowania
wieżowca w Rynku. Uważali, że koncepcja Berga łamie normy ochrony
konserwatorskiej, zapominając o tym, że przed pierwszą wojną
światową poprzednik Maxa Berga Richard Plüddemann i władze
miasta poważnie zastanawiały się nad wzniesieniem obok starego
ratusza nowego budynku municypalnego68. Neumann i Schierer nie
zgadzali się z usytuowaniem wieżowców w przestrzeni urbanistycznej
miasta, twierdząc, że zeszpecą one jego oblicze. Pomimo tej
negatywnej opinii prezydent prowincji zwrócił się do architektów
i artystów wrocławskich o wyrażenie swojego zdania w tej sprawie69.
W odpowiedzi na ten postulat w sierpniu 1920 roku zebrała się komisja
budowlana Schlesische Bund für Heimatschutz oraz przedstawiciele:
Deutsche Werkbund, Bund der Deutschen Architekten, Künstlerbund
Schlesien, dyrektorzy muzeów wrocławskich oraz Konserwator
Zabytków Prowincji Śląskiej. Na posiedzeniu tej komisji Max
Berg jeszcze raz przedstawił swoje racje i uzasadnił celowość
budowy wieżowców zarówno w aspekcie urbanistycznym, jak
78
i architektonicznym. Nadmienił, że w piśmie skierowanym do
Prezydenta Prowincji Śląskiej sprzeciwił się ingerencji urzędników
w sprawy architektury. Domagał się powołania tzw. Rady Kultury
(„Kulturrat”), której członkowie, artyści i architekci rozstrzygali by
sprawy dotyczące kształtu architektonicznego i urbanistycznego
miasta. Po tym wystąpieniu Berg opuścił posiedzenie komisji, aby
jej członkowie mogli podjąć niezależną decyzję. Zebrani wydali
jednomyślnie rezolucję akceptującą wznoszenie wieżowców we
Wrocławiu, również w samym sercu miasta, tj. w Rynku. Podkreślili
jednocześnie, że zarówno obecnie, jak i w przyszłości powinny
roztrzygać względy artystyczne70. Podobne stanowisko zajął
w październiku 1920 roku Prowincjonalny Konserwator Zabytków71.
W sporze z urzędem Berg poszukiwał też poparcia u Gerharda
Hauptmanna. Upoważniała go do tego nie tylko osobista znajomość
z pisarzem. Przede wszystkim zdarzenie z 1913 roku, kiedy to
architekt wraz z innymi przedstawicielami kultury wyraził oficjalny
protest wobec zdjęcia ze sceny w Hali Stulecia przedstawienia
według dramatu Hauptmanna Festspiel im Deutschen Reimen72.
Charakterystyczne są ostanie słowa listu Berga skierowanego do
noblisty: „Ponieważ chodzi zarówno o warunki życia narodu, jak też
o niezależność twórczości artystycznej, wierzyłem, że nie mogę być
pozbawiony Pańskiego wsparcia i pozwalam sobie, poinformować
Pana o tej sprawie”73. Pomimo aprobaty wrocławskiego środowiska
kulturalnego decyzja prezydenta odnośnie wznoszenia wieżowców
była negatywna74 i pokrywała się z opinią radców budowlanych
Neumana i Schierera75.
Z innego powodu pomysł zastosowania wieżowca jako środka
łagodzącego brak mieszkań skrytykował dyrektor spółdzielni tanich
domów robotniczych „Schlesisches Heim” - Ernst May. Architekt
wykształcony w Anglii, zafascynowany koncepcją „miast ogrodów”,
79
realizował na Śląsku ideę mieszkań zapewniających minimum
socjalne, sytuowanych na terenach podmiejskich. Ten zwolennik
nowoczesności, twórca „Nowego Frankfurtu”, postrzegał wieżowiec
jako utopię odciągającą uwagę od rzeczywistych możliwości
rozwiązania problemu braku mieszkań. Jednocześnie Ernst May
obawiał się, że realizacja budowy wieżowców pochłonie środki
finansowe, jakie mogłyby zostać wykorzystane przy budowie osiedli
jego projektu76. Pomimo przeciwstawnych interesów, Ernst May
głosował w czasie posiedzenia Schlesisches Bund für Heimatschutz
za rezolucją popierającą Maxa Berga, broniąc solidarnie prawa
architektów do niezależności twórczej77. Przychylnie natomiast
przyjęto projekty Maxa Berga w prasie ogólnoniemieckiej, gdzie były
szeroko omówione i reprodukowane78.
Wieżowiec przy pl. Powstańców Warszawy (Lessingplatz)
przestrzenią daje możliwość dostarczania wysokiej zabudowie
odpowiedniego oświetlenia, nie szkodząc w tym względzie sąsiednim
budynkom”79. Wieżowiec miał pomieścić biura zarządu miasta
i stanowić zalążek przyszłego nowego centrum administracyjnego
i handlowego Wrocławia. Usytuowanie go w pobliżu „starego
miasta” akcentowało styk dwóch stref, które architekt wydzielił
w planie przebudowy Wrocławia: strefy przeznaczonej dla instytucji
kultury i nauki oraz centrum handlowego. Po stronie południowo-
zachodniej wieżowca, naprzeciw siedziby władz Rejencji (obecnie
Muzeum Narodowe), planował Berg lokalizację nowego budynku
muzeum rzemiosła. Po stronie wschodniej, na przeciwnym brzegu
47.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja ostateczna, rysunek perspektywiczny,
widok od strony południowo-wschodniej, 1920, Kat. 20

Usytuowanie wzorcowego wieżowca o największej powierzchni

użytkowej (96 310 m2) przewidywał Berg na szczególnie przez
niego preferowanym miejscu, dawnym placu Lessinga. Uzasadniał
to w następujący sposób: „Otoczony ze wszystkich stron wolną

46.  Max Berg, współpraca Richard

Konwiarz, projekt wieżowca przy
placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), wersja ostateczna,
rzut piętra, 1920, Kat. 16

80 81
 W planie i układzie brył wieżowca Berg uwzględnił sformułowane
wcześniej zasady prawidłowego zaplanowania wysokościowca.
Zapewnił korzystny dopływ światła do wnętrz budowli i sąsiednich
budynków oraz maksymalnie wykorzystał powierzchnię użytkową.

Max Berg nie określił jednoznacznie sposobu konstrukcji swoich

48.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja ostateczna, rysunek perspektywiczny,
widok od strony południowo-zachodniej, 1920, Kat. 19
wieżowców. W jednym z artykułów napisał: „ z materiałów
budowlanych wykorzystuje się tylko beton i stal zbrojeniową”81.
Zastosowanie żelbetu do konstrukcji wieżowca wydaje się jednak
bardziej prawdopodobne, gdyż Berg zastosował ten materiał w Hali
Stulecia oraz innych wrocławskich budowlach. O zastosowaniu
żelazobetonu w konstrukcji wieżowca myślał także Walter Gropius,
kiedy wykonywał swój projekt na konkurs „Chicago Tribune”82.

Odry, miało powstać miasteczko uniwersyteckie, w którym również Wieżowiec przy dawnym placu Lessinga miał być licowany betonem
znalazłaby swe miejsce zabudowa wysoka. Od strony południowej i szkłem. Materiały te w dużym stopniu decydowały o wyglądzie
wieżowca zaplanowano usytuowanie wspomnianego centrum
handlowego z budynkami o wysokości ponad dziesięciu pięter80. 49.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja ostateczna, rysunek perspektywiczny,
widok od strony Odry, 1920, Kat. 21
Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza stworzył kilka
wariantów wieżowca, różniących się zasadniczo wysokością.
Jak wskazują rysunki zachowane we wrocławskim Archiwum
Budowlanym, pierwsze projekty z końca 1919 roku przedstawiają
wersję niską - jedenastokondygnacyjną i drugą wysoką –
czterdziestokondygnacyjną, o wysokości 135 metrów. Wersja
właściwa trzecia, dwudziestokondygnacjowa, prezentowana była na
wspomnianej wystawie sztuki z 1920 roku „Kunstausstellung Breslau
1920” oraz reprodukowana w czasopismach. Wieloskrzydłowa
budowla, z trzema wewnętrznymi dziedzińcami, została założona
na planie zbliżonym do litery „H” podkreślającym nieregularny zarys
działki i krzywiznę koryta Odry.

82 83
budowli i jej oddziaływaniu estetycznym. W architekturze wieżowca
można zauważyć redukcję środków wyrazu oraz nowy sposób
projektowania poprzez kształtowanie mas i przestrzeni. Podziały
elewacji zostały wydobyte poprzez kanciaste wertykalne dźwigary
konstrukcyjne wznoszące się od podstawy po zwieńczenie,
uszeregowane w jednolitym rytmie. Pomiędzy nimi usytuowano
zdwojone osie okienne. Dźwigary zwieńczono, zależnie od
przedstawionej wersji, pinaklami lub posągami, które zamykały
attykę w formie ażurowego fryzu o geometrycznym ornamencie.
Horyzontalne podziały wieżowca zaakcentowano fryzami
oddzielającymi pięć kondygnacji.
50.  Max Berg,
W tarasowo ukształtowanym aneksie przylegającym do budynku od współpraca Ludwig
strony Odry można zauważyć odniesienia do wcześniejszych dzieł Moshamer, wieżowiec
w Rynku, widok od
architekta Hali Stulecia i restauracji przed pergolą na Terenach strony placu Solnego,
Wystawowych. Monumentalizm budowli z całą pewnością stanowił 1920
jeszcze echo „wilhelminizmu”, ale też wypływał z chęci nawiązania
do budownictwa starożytnych kultur, Egiptu i Meksyku. Projekt tego
wieżowca był również reminiscencją oddziaływania kręgu „Der Elżbiety. Projekt tego wieżowca był prowokacyjną próbą
Sturm” i literackich wizji Scheerbarta o „szklanych domach”, które rozwiązania zagadnienia wysokościowca pośród historycznej
miały uszczęśliwić ludzkość. Podobnie jak w projektowej fantazji zabudowy, o czym Berg napisał: „ Najtrudniejsze jest rozwiązanie
katedry Otto Kohtza czy „Stadtkrone” Bruno Tauta, wieżowiec Berga tego zadania w przypadku uwzględnienia budowli zabytkowych.
stanowił idealną budowlę wyrastającą ponad i przewyższającą Próbą w tym zakresie jest zestawienie wieżowca - domu
krajobraz. Była ona „kryształową skałą” symbolizującą „twórczą siłę” towarowego - ze starym ratuszem we Wrocławiu. Ten klejnot
natury, ale również wyrazem nowego życia i nowej sztuki83. architektury świeckiej, dzięki swej malarsko ukształtowanej
sylwecie, można korzystnie powiązać z wysokościowcem. Aby
Wieżowiec w Rynku uniknąć wrażenia przygniecenia ratusza przez sąsiedztwo
wieżowca, trzeba zachować tradycyjną wysokość budynków
Najwyższy wieżowiec Max Berg usytuował w Rynku obok otaczających ze wszystkich stron rynek. Dopiero wewnątrz tego
gotyckiego ratusza. Jego wysokość (93 metry) przewyższała wieńca mogłaby się wznosić wysoka budowla złożona z brył
dotychczasową dominantę Wrocławia, wieżę kościoła św. o różnej wysokości - 9, 18 i 28 pięter”84.

84 85
 Wieżowiec przy ul. Podwale (Schweidnitzer Stadtgraben)

Przy współpracy Ludwiga Moshamera Berg zaprojektował kolejny

wysokościowiec, który miał stanąć na miejscu, gdzie obecnie wznosi
się gmach policji. Pojawił się tu nowy problem - usytuowania budowli
przy ulicy. Wysokość budynku miała dochodzić do około 25 pięter.
Jedyna znana wersja reprodukowana jest w czasopismach86. Trzon
wieżowca na planie koła z wewnętrznym okrągłym dziedzińcem
otoczony został przez budynki o wysokości czterech pięter,
założone w nieregularny czworobok odpowiadający kształtom
działki. Miały one izolować wieżowiec od sąsiedniej zabudowy. Od
północy wieżowiec graniczył z ulicą i fosą miejską87. W projekcie
51.  Max Berg, współpraca
Ludwig Moshamer, wieżowiec
tym widoczna jest jeszcze większa redukcja formy sprowadzonej
w Rynku, widok od strony do prostej, zwartej bryły geometrycznej. Elewacje charakteryzują
północnej, 1920 się rytmicznymi podziałami ukształtowanymi przez ramy
konstrukcyjne szkieletu i szklane tafle okien oraz ograniczeniem
We współpracy z Ludwigiem Moshamerem architekt stworzył dekoracji do zwieńczenia dachu. Forma wieżowca była przykładem
również dla tego wieżowca kilka wariantów, które różni wysokość
i kształt korpusów85. Przypominały projekt wieżowca przy dawnym
52.  Max Berg, współpraca
placu Lessinga. Zasadnicza część wznosiła się na zarysie litery „H”, Ludwig Moshamer, wieżowiec
przy czym środkowa część była najwyższa, boczne odpowiednio przy Podwalu (Stadtgraben),
niższe, a elewacje były zamknięte attyką nawiązującą do 1920
szczytów ratusza. Jeden z projektów utrwalony na diapozytywie,
przechowywanym obecnie w Muzeum Architektury we Wrocławiu,
przedstawia najbardziej monumentalną wersję wieżowca złożonego
z trzech korpusów o tej samej wysokości. Antycypuje on w sposobie
formowania i ustawienia brył projekt Ludwiga Hilbersheimera na
konkurs „Chicago Tribune” z 1922 roku. Pierwowzór tej wersji można
widzieć w architekturze wieżowców amerykańskich - Pennsylvania
Hotel Mc Kima i Equitable Life Insurance Building Ernesta
R. Grahama w Nowym Jorku.

86 87
 preferencji funkcjonalizmu
w architekturze i odpowiadała
poglądom Berga, które wyraził
w słowach: „budowlom
będącym magazynem
pomieszczeń powinno się
nadać jednolity charakter od
wierzchołka po podstawę”88.
Zwarta forma bryły walca
została zaczerpnięta zapewne
z budowli przemysłowych.
Wieżowce na rzucie koła
projektowali też wcześniej
inni architekci, jak choćby
Bruno Schmitz prezentujący
53.  Hans i Wassili Luckhardt, przy
swój projekt w ramach
współpracy Alfonsa Ankera, „Hans Berlin”, konkursu „Groß Berlin”. Ten
model 1929-1931 ostatni, jak i inne projekty:
Paula Wittiga dla domu
towarowego Wertheima w Berlinie z 1912 roku, wieży targowej
w Lipsku autorstwa E. Haimovici, R. Tschammera i A. Caroli,
biurowca Wilhelma Kreisa i Alberta Deneke dla Düsseldorfu
z 1921 r., czy też niektóre projekty z konkursu na wieżowiec przy
Friedrichstraße w Berlinie z 1921 roku (projekty Otto Firle, Petera
Grachera, Otto Kuhlmanna, Wilhelma Langsteina, Josepha
Tiedemanna) charakteryzowały się stylistyką minionej epoki.
Architektura wieżowca przy ul. Podwale wyprzedzała osiągnięcia
niemieckiej awangardy i stanowiła antycypację takich budowli, jak
słynny szklany wieżowiec z 1922 roku Ludwiga Mies van der Rohego
czy też projekt z lat 1929-1931 „Haus Berlin” na Placu Poczdamskim
w Berlinie Hansa i Wassili Luckaharda oraz Alfonsa Ankera89.
88
Wieżowiec przy ul. Tęczowej (Siebenhufenerstraße)
Czwartym wysokościowcem we Wrocławiu miał być projektowany
we współpracy z Richardem Konwiarzem budynek przy ul. Tęczowej.
Jego projekt był teoretycznym rozwiązaniem jeszcze innego zadania -
usytuowania tego typu budynku w pobliżu obiektów przemysłowych.
W tym przypadku była to gazownia oraz tereny kolejowe. Wieżowiec
miał pełnić funkcje biurowca administracyjnego dla zakładu
przemysłowego. Max Berg stworzył trzy wersje projektowe, które wydają
się najciekawsze i najdojrzalsze
spośród wykonanych przez
54.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz,
projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
architekta. Różnią się one
(SiebenhufenerstraBe), wersja stylistycznie, prezentując
piętnastokondygnacyjna, rzuty parteru tendencje konstruktywistyczne
i piętra, 1920, Kat. 25
i ekspresjonistyczne.
Koncepcja tego wieżowca
powstała w lipcu
1920 roku i dlatego dopiero
w 1921 roku był on publikowany
czasopismach90.
W dwóch wersjach wieżowiec
założony został na planie
zbliżonym do elipsy. Miały
go poprzedzać dwa ciągi
czterokondygnacyjnych
budynków dochodzących
prostopadle do frontu
wieżowca, tworząc
urbanistyczną perspektywę.
Podziały i ukształtowanie
89
elewacji całego zespołu było analogiczne jak w poprzednich
projektach. Prostota zarówno w zarysie planu, jak i ukształtowaniu
bryły były bliskie formie wieżowca przy ul. Podwale i dlatego
różnił się on od monumentalnych rozwiązań przy dawnym placu
Lessinga i w Rynku. W kondygnacji parterowej wieżowca mieściło
się jedno wielkie pomieszczenie przeznaczone dla kas, którego
prototypem była sala zaprojektowana przez Franka Lloyda Wrighta91.
Omawiany wariant wieżowca przy ulicy Tęczowej liczył 15 pięter.
Jego druga wersja przedstawiała budynek podwyższony do 25
kondygnacji, zwężający się tarasowo ku górze. Była to najbardziej
dynamiczna w wyrazie propozycja wieżowca, nawiązująca
do idei „Gläserne Kette”. Forma architektoniczna tej wersji, 56.  Bruno Taut, projekt wieżowca dla Magdeburga, 1922

ucieleśniająca ekspresjonistyczne z ducha wypowiedzi Berga,

55.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstraße), wersja, piętnastokondygnacjowa, widok od strony dworca, antycypowała nie zrealizowane projekty wieżowców: Otto Kohtza
1920, Kat. 29 z 1920 r. dla Domu Rzeszy przy Königsplatz w Berlinie, Bruno Tauta
z 1922 roku w Magdeburgu
i Paula Thürmera
z 1922 roku we Wrocławiu.
Trzecia wersja wieżowca
przy ul. Tęczowej była
przeciwieństwem
poprzedniej, spokojna,
wręcz statyczna, oparta na
wzajemnym przenikaniu
się prostopadłościennych

57.  Max Berg, współpraca Richard

Konwiarz, projekt wieżowca przy
ul. Tęczowej (Siebenhufenerstraße),
trzecia wersja, widok z lotu ptaka,
1920, Kat. 30

90 91

58.  Ludwig Hilberseimer, projekt miasta z wysokościowcami, 1924 r.
brył w pionie i poziomie. Koncepcja ta stanowiła wyraz skłonności
architekta ku architekturze funkcjonalistycznej, bliskiej szkole
chicagowskiej i Louisowi Sullivanowi, a także twórczości Ludwiga
Hilbersheimera, począwszy od jego projektu wieżowca z 1922 roku
dla „Chicago Tribune”, a skończywszy na koncepcji architektury
wielkich miast z lat późniejszych. Rozedrgana kreska rysunku Berga,
charakterystyczna dla jego wczesnych prac, i widoczne pionowe
elementy konstrukcyjnego szkieletu, a także arkady podcieni
pozwalają go datować na około 1920 rok.
Zarówno projekty wieżowców, jak i propozycje zawarte w planie
przebudowy centrum Wrocławia nie znalazły akceptacji u władz
miejskich. Nie przyjęto również projektów powstałych w ramach
konkursu na przebudowę Wrocławia. Propozycje te stanowiły
jednak inspirację dla wielu wrocławskich architektów w okresie
międzywojennym92. W 1925 roku, trzy lata po wyjeździe Maxa Berga
z Wrocławia, wzniesiono w tym mieście pierwszy wysokościowiec,
budynek poczty, projektu wrocławskiego architekta Lothara
92
Neumanna.93 W 1929 roku zorganizowano konkurs na projekt
wieżowca dla Miejskiej Kasy Oszczędności, usytuowanego w narożu
Rynku i placu Solnego94. W związku z konkursem na „Przebudowę
Wrocławia i jego Przedmieść” zdarzył się incydent, który przyczynił
się do rezygnacji Berga ze stanowiska Radcy Budowlanego Miasta.
Z racji swego stanowiska nie mógł uczestniczyć w konkursie,
był natomiast sędzią. Jako bezkompromisowy twórca pragnął
jednak poddać osądowi fachowców swój projekt na przebudowę
centrum Wrocławia i pokazał go na wystawie pokonkursowej.
Aby zdystansować się do zaistniałej sytuacji nie podpisał
protokołu wyniku konkursu. Fakt ten został bardzo źle odebrany
w środowisku wrocławskich architektów, którzy dopatrywali się
w takim postępowaniu złamania prawa oraz ogólnie przyjętych
zasad postępowania95. Z podobnych powodów nie uczestniczył
Berg w odbywającym się prawie w tym samym czasie konkursie
na projekt wieżowca przy Friedrichstraße w Berlinie, rozpisanym
tylko dla członków Związku Architektów Niemieckich, który
stanowił punkt kulminacyjny debaty o wieżowcach prowadzonej
w Niemczech w okresie Republiki Weimarskiej96. Max Berg
59.  Paul Heim, Albert Kempter, projekt konkursowy na Kasę Oszczędności,
II nagroda, model przedstawiający przebudowę Rynku i placu Solnego, 1929
93
włączył się do tej dyskusji jako krytyk i obok Adolfa Behne należał
do najbardziej wnikliwych obserwatorów97. Szczególną uwagę
zwrócił na usytuowanie wieżowca w strukturze urbanistycznej
miasta, podkreślając znaczenie wprowadzenia odpowiednich
przepisów budowlanych dla wieżowców. Skrytykował projekty
nagrodzone, które jakoby potwierdzały niezrozumienie istoty
wysokościowca w mieście europejskim. O samym konkursie napisał,
że „pozostanie on dokumentem niewłaściwego rozwiązania tego
rodzaju zadań”98.Skrytykował również projekty, których autorzy
korzystali jeszcze z zasobu form historyzujących, traktując
wieżowiec jako budowlę sakralną lub reprezentacyjną99. Wyróżnił
natomiast ciekawe propozycje autorstwa Hansa Scharouna, Hugo
Häringa i Ludwiga Moshamera. Jako jedyny z krytyków zwrócił
uwagę na nie nagrodzony projekt szklanego wieżowca Ludwiga
Mies van der Rohego, którego twórca osiągnął „najwyższy stopień
prostoty”, a samo dzieło „wskazywało nowy kierunek i można je
uznać za najbardziej interesującą próbę opracowania architektury
wieżowca”100. Podobnie jak w przypadku konkursu na rozbudowę
Wrocławia, Berg przy współpracy Richarda Konwiarza zaprezentował
na łamach „Die Bauwelt” własne propozycje wieżowca dla Berlina,
tworząc pięć wariantów projektu101. We wszystkich rozwiązaniach
najwyższą część wieżowca umieścił od strony rzeki Sprewy, tak by
nie zasłaniać światła sąsiedniej zabudowie. Różnice uwidaczniały się
w ukształtowaniu rzutu i zarysu wieżowca. Bryła i elewacje budowli
berlińskiej nawiązywały do projektów przygotowanych dla Wrocławia.
Twórca Hali Stulecia w dalszym ciągu nie rezygnował z propagowania
budowy wieżowców. Pomimo, że w drugiej połowie lat dwudziestych
zainteresowanie architektów kierowało się w stronę osiedli
mieszkaniowych, to jednak typ budownictwa wysokiego w niedługim
czasie został wprowadzony do miast niemieckich. Architekt wykazał
94
60.  Max Berg, projekt wieżowca przy
Friedrichstraße w Berlinie, 1921
się dużą przenikliwością pisząc w 1922 roku: „Tak zwani praktycy
mogą powiedzieć, że taka papierowa robota jest postrzegana jako
niepotrzebne urojenie fantazji architektów: wieżowiec pojawi się
jednak jako bezwarunkowa potrzeba ekonomiczna”102.
Berg ponownie włączył się do dyskusji nad wieżowcami, która
rozwinęła się z powodu kontrowersji na temat projektu Fritza
Schumachera na wieżowiec w Kolonii. Tamtejsze środowisko
artystyczne, a zwłaszcza Stowarzyszenie Architektów i Inżynierów
(Architekten- und Ingenieurverein für Niederrhein und Westfalen)
zaprotestowało przeciwko realizacji tego projektu rzekomo
szpecącego sylwetę miasta. Przyczyna niezadowolenia była
jednak bardziej prozaiczna. Obawiano się, że zlecenie na to duże
przedsięwzięcie zostanie przekazane architektowi spoza tamtego
środowiska. Eskalacja krytyki spowodowała powołanie komisji
architektów mających ocenić projekt Schumachera. Wprawdzie
nie znalazł on uznania, jednak nie wyrażono sprzeciwu wobec
postawienia „wysokościowca” w tym rejonie miasta103. Znaczącą
w tej sprawie była wypowiedź Berga skierowana do redakcji
95

61.  Max Berg, projekt konkursowy na wieżowiec w Kolonii, godło „Rheinplatz”, 1925
pisma „Städtebau”, w której architekt podzielał opinię komisji
i zaproponował rozpisanie konkursu104. W październiku 1925 r.
ówczesny burmistrz Kolonii Konrad Adenauer ogłosił konkurs
pośród architektów z całych Niemiec105. Max Berg już jako „wolny”
architekt, po rezygnacji ze stanowiska Radcy Budowlanego
Miasta we Wrocławiu, wziął udział w konkursie przedstawiając
trzy projekty o godłach: „Rheinplatz”, „Platz am Rhein”
i „Mittendruff”106. Propozycje Berga nie znalazły uznania w oczach
62.  Max Berg, projekt
konkursowy na wieżowiec
w Kolonii, godło
„Mittendruff”, 1925
96
63.  Max Berg, projekt
konkursowy na wieżowiec
w Kolonii, godło „Platz am
Rhein”, 1925
sądu konkursowego, ale dostrzegli je recenzenci ówczesnych
czasopism architektonicznych. Przypominały one propozycje dla
Wrocławia i Berlina. Architekt jeszcze bardziej uprościł elewacje
i zrezygnował z attykowego zwieńczenia fasad oraz dekoracji,
konsekwentnie zaznaczając rytm konstrukcji szkieletowej.
W dwóch wersjach wieżowiec założony został na planie litery „T”
i składał się z monolitycznych brył zróżnicowanych wysokością,
w innej z wysokiego trzonu, do którego przylegały skrzydła. Być
może zbyt ortodoksyjne przestrzeganie norm warunkujących
powstanie wieżowca spowodowało, że projekty Berga nie wniosły
już nic nowego, świadcząc o pewnej rutynie107.
Brak sukcesu w konkursie architektonicznym na wieżowiec koloński
nie zniechęcił architekta do dalszej pracy. W roku 1927 znów wziął
udział w konkursie na projekt nowego ratusza i siedziby straży
pożarnej na dawnym placu Lessinga we Wrocławiu. Powstała
wówczas propozycja o godle „Einheit” (Jedność) była jego ostatnim
znanym projektem wieżowca108. Udział w tym konkursie był jakby
symbolicznym powrotem do źródeł. Na tym właśnie miejscu miał
97
 dało się również zauważyć analogie z wcześniej projektowanymi
wieżowcami. Dominowały pionowe elementy szkieletu konstrukcji
dzielące przeszklone powierzchnie ścian, a monumentalna bryła
wyróżniała się dynamizmem i ekspresją.

Max Berg należał do najwybitniejszych architektów i urbanistów

działających we Wrocławiu i był pionierem propagującym
wprowadzenie wieżowców do zabudowy niemieckich miast.
Jak zauważył Adolf Rading, rola, jaką odgrywał twórca Hali
Stulecia we Wrocławiu, została doceniona dopiero wtedy, gdy
zabrakło w mieście takiej osobowości jak Max Berg109. Paul Heim
64.  Max Berg, projekt konkursowy na budynek Zarządu Miasta i Straży Pożarnej przy w 1925 roku napisał o architekcie: „ Berg szedł drogą tych, którzy
placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), od strony południowo-zachodniej, 1927. nie uznawali kompromisów. Takie osoby mają wielu wrogów.
Dwóch rzeczy nie odmówiłby mu najbardziej zagorzały przeciwnik.
stanąć pierwszy wieżowiec Wrocławia według jego projektu. Chodzi tu o przejrzystość zamiarów i doskonałe umiejętności.
Na konkurs nadesłano 93 prace, spośród z których nagrodzono Jego budowle mają trwałą wartość. Są to dzieła, które wskazują,
dziesięć. Max Berg, podobnie jak Hans Scharoun i Adolf Rading - jak oderwać się od skostnienia ku funkcji i czystości formy
autorzy najciekawszych architektonicznych koncepcji, nie uzyskali kształtującej ramy nowego życia”110.
żadnej nagrody. Obecny projekt Berga różnił się od poprzedniego
z lat 1919-1920. Budowla założona na planie zbliżonym do kształtu
wrzeciona, składała się z wygiętego skrzydła południowego,
opartego na rzucie zbliżonym do litery „S” oraz przylegających
do niego trzech skrzydeł obejmujących dziedziniec. Skrzydło
północne nieznacznie wygięte w kierunku Odry stanowiło wertykalną
dominantę kompleksu. Pomimo odmiennego rozplanowania, również
w tej budowli dały się zauważyć stosowane przez Berga zasady
kształtowania wieżowca według sformułowanych przez niego
zasad, pozwalających na prawidłowe oświetlenie budynku oraz
dostęp światła dla sąsiedniej zabudowy, poprzez zróżnicowanie
wysokości poszczególnych części budowli. Najwyższa z nich
została usytuowana od strony Odry. W kształtowaniu elewacji

98
 Przypisy
1 Tekst ten jest zmienioną i rozszerzoną wersją artykułu opublikowanego w 1992 r.
w katalogu wystawy zorganizowanej we Frankfurcie nad Menem. Por. J. Ilkosz,
Hochhäuser für Breslau von Max Berg, [w:] Moderne Architektur in Deutschland
1900-1950. Reform und Tradition, Stuttgart 1992, s. 201-219.
2 W. Pehnt, Die Architektur des Expressionismus, Stuttgart 1973, s. 35
3 Por. J. Ilkosz, Koncepcje urbanistyczne Maxa Berga na przykładzie projektów
przebudowy Berlina w 1910 roku i Wrocławia w latach 1919 – 1920, [w:] Architektura
Wrocławia, t. 2, Urbanistyka [pod redakcją Jerzego Rozpędowskiego], s. 359-398.
4 Por. D. Neumann, „Die Wolkenkratzer kommen!” Deutsche Hochhäuser der zwanziger
Jahre. Debatte. Projekte. Bauten, Braunschweig/Wiesbaden 1995, s.62-66;
B. Bruognolo, J. Meyer, Vorbild Amerika, [w:] Florian Zimmermann [red.], Der Schrei
nach dem Turmhaus. Der Ideenwettbewerb Hochhaus am Bahnhof Friedrichstraße
Berlin 1921/22, [kat.wyst.], Berlin 1988, s. 215-226.
5 Por. J. Meyer: Aspekte Kontroversen Tendenzen - Die Hochhausdiskussion in
Deutschland am Anfang der zwanziger Jahre, [w:] Florian Zimmermann [red.],
Der Schrei nach dem Turmhaus. Der Ideenwettbewerb Hochhaus am Bahnhof
Friedrichstraße Berlin 1921 /1922, [kat. wyst.], Berlin 1988, s.187.
6 Por. D. Neumann, op. cit., s. 12; G. M. Dudda, J. Meyer, Hochhäuser im Rahmen des
Groß - Berlinwettbewerbes 1910, [w:] Florian Zimmermann, op. cit., s. 238-239;
J. Posener, Berlin auf dem Wege zu einer neuen Architektur - Das Zeitalter
Wilhelms II, München 1979, s. 245-249.
7 Max Berg (1870-1947) 17 grudnia 1908 r. został wybrany Radcą Budowlanym Miasta
na okres 12 lat. Wyboru dokonała Rada Miejska (Berg otrzymał 56 głosów, a jego
konkurent, wrocławski inspektor budowlany Julius Nathansohn, tylko 6). Na to
stanowisko rekomendował architekta nadburmistrz Frankfurtu nad Menem Franz
Adickes. Nadburmistrz Wrocławia Georg Bender uroczyście wprowadził Berga na
urząd 1 kwietnia 1909 roku. W 1921 r. został wybrany na następną dwunastoletnią
kadencję, którą powinien piastować do 1933 r. Po pierwszej wojnie światowej,
z powodu konfliktów z Radą Miejską i Zarządem Wrocławia, od 1 stycznia
1925 roku przestał pełnić funkcję Radcy Budowlanego Miasta i przeniósł się do
Berlina. Był to przypadek wyjątkowy, gdyż urzędującego architekta miasta przed
upływem kadencji nie można było zwolnić. Berg odszedł z Wrocławia w wyniku
porozumienia z radnymi i po zawarciu odpowiedniej umowy, według której
miasto do końca upływu kadencji, czyli do 1933 r., zobowiązało się wypłacać
Bergowi pensję „Stadtbaurata”. Dopiero po tym czasie otrzymał on emeryturę.
Por. Der neue Breslauer Stadtbaurat, „Breslauer Zeitung” 18.12.1908, nr 891;
100
Stadtverordneten- Versammlung, „Breslauer Zeitung” 1.04.1909, nr 229; A.R.,
Der Rücktritt des Stadtbaurats Berg, „Breslauer Neueste Nachrichten” 11.01.1925,
nr 10; Kontrakt „Zwischen der Stadtgemeinde Breslau, vertreten durch den
Magistrat, und Herrn Stadtbaurat Max Berg wird, vorbehaltlich der Genehmigung
der Stadtverordneten- Versammlungfolder” z 4.12.1924, w zbiorach Deutsches
Museum w Monachium; porównaj również życiorys Berga znajdujący się tamże.
8 Por. J. Ilkosz, Koncepcje urbanistyczne Maxa Berga, s. 360.
9 Por. J. Posener, op.cit., s.240-242; H. Frank, Heimatschutz und typologisches
Entwerfen. Modernisierung und Tradition beim Wiederaufbau von Ostpreußen
1915-1927, [w:] Moderne Architektur in Deutschland 1900-1950. Reform und
Tradition, Stuttgart 1992, s. 114-119.
10 Wypowiedzi Berga opublikowano na łamach zeszytów wydawanych przez
„Dürerbund”. M. Berg, Groß- Berlin. Gesichtspunkte für die Beurteilung des
Wettbewerbs Groß- Berlin und seine Bedeutung für die Entwicklung des modernen
Städtebaues überhaupt., „Dürerbund” 63. Fluchtschrift zur Ästhetischen Kultur, 7,
1910; W listopadzie 1910 roku na kongresie Prusko-Niemieckiego Stowarzyszenia
Przedmieść (Preussisch-Deutscher Vororteverband) ponownie zabrał głos
na temat urbanistyki. Stenogram referatu znajduje się w zbiorach Deutsches
Museum w Monachium, pt. „Die städtebaulichen Beziehungen von Großstadt und
Vororten”.
11 Ibidem.
12 Ibidem.
13 Ibidem.
14 Por. J. Posener, op. cit., s.245-249; G.M. Duda, J. Meyer, op. cit.
15 M. Berg, Groß- Berlin. O koncepcji Maxa Berga odnośnie przebudowy Berlina
w 1910 r. por. J. Ilkosz, Koncepcje urbanistyczne Maxa Berga, s. 361-370, 393-395.
16 Por. J. Ilkosz, Projekty krematorium dla Wrocławia - współpraca Maxa Berga i Oskara
Kokoschki, [w:] Architektura Wrocławia, t. 3, Architektura sakralna, Wrocław
1997; tenże, Die Pläne für das Breslauer Krematorium. Ein Gemeinschaftsprojekt
von Max Berg und Oskar Kokoschka, [w:] Berichte und Forschungen, Jahrbuch des
Bundesinstituts für Ostdeutsche Kultur und Geschichte, t. 4, 1996, s. 133-173.
17 M. Berg, Die formale Auffassung des Hochhausgedankens - Charakteristische
Entwürfe des Berliner Wettbewerbes, „Die Bauwelt”, 1922, z. 21, s. 359-360.
18 M. Berg, Die deutsche Hochhausbauweise, „Deutsche Bauhütte”,1922, s. 54.
101
19 Por. M. Berg, Der Bau von Geschäfts- Hochhäusern in den Großstädten als Mittel zu
Linderung der Wohnungsnot, mit Beispielen für Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”,
1920, nr 63 s.173-177; M. Berg, Der Bau von Geschäftshochhäusern in Breslau zur
Linderung der Wohnungsnot, „Stadtbaukunst”, 1920, z.7-8, s. 99.
20 Na temat konkursu pisała B. Szymański -Störtkuhl, Konkurs na rozbudowę miasta
Wrocławia i gmin podmiejskich z lat 1921-1922, [w:] Architektura Wrocławia, t. 2,
Urbanistyka [pod redakcją Jerzego Rozpędowskiego], Wrocław 1995, s. 339-357.
21 M. Berg, Zukünftige Baukunst in Breslau als Ausdruck zukünftiger Kultur, [w:]
Deutschlands Städtebau, Breslau, [red.] G. Halama, Berlin 1921, s. 28-41; M. Berg,
Das Stadtbild Breslau,[w:] Deutsche Stadt, Deutsches Land, [red.] E. Köhler,
t. 3, Niederschlesien, Berlin 1923, s. 89-90; M. Berg, Hochhäuser im Stadtbild,
„Wasmuths Monatshefte für Baukunst, 1921/1922, s. 101-120.
22 Świadczą o tym projekty: krematorium, kaplicy cmentarnej, centralnego szpitala
dla Wrocławia, przebudowy placu Uniwersyteckiego, domu studenckiego oraz
Terenów Wystawowych. W Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia zachowało
się wiele rysunków przedstawiających projekty tych budowli.
23 Por. J. Ilkosz, Koncepcje urbanistyczne Maxa Berga, s. 370-393, 395-398.
24 M. Berg, Stadtbild..., s. 89-90.
25 Por. J. Ilkosz, Expressionist inspiration, „The Architectural Review”, 1994,
vol. CXCIV, nr 1163, s.76-81.
26 M. Berg, Zukünftige Baukunst … Odnośnie wrocławskich osiedli mieszkaniowych
z lat dwudziestych XX w. por. W. Kononowicz, Pierwszy plan generalny Wrocławia
(1924 r.) i początki kompleksowego planowania urbanistycznego, [w:] Architektura
Wrocławia, t. 2. Urbanistyka, [pod redakcją Jerzego Rozpędowskiego], s. 301-339;
tejże, Z problemów urbanistyki dwudziestolecia międzywojennego. Osiedle
ogrodowe Sępolno we Wrocławiu, Roczniki Sztuki Śląskiej, 1991, t. XV, s. 59-91.
27 M. Berg, Zukünftige Baukunst ..., s. 33-34.
28 Ibidem, s. 38.
29 W liście do prof. Friedricha Sesselberga napisał, że zafascynowanie gotykiem
przejął od swego nauczyciela Carla Schäfera w czasie studiów na Politechnice
w Charlottenburgu w Berlinie. List z 18.02.1941 r. w zbiorach Deutsches Museum
w Monachium.
30 M. Berg, Zukünftige Baukunst ..., s.33-34.
31 Por. Ein Wolkenkratzer für Breslau, „Schlesische Zeitung” z 8.01.1920.
32 Argumentu tego użyto również podczas pierwszego w Europie zorganizowanego
po pierwszej wojnie światowej konkursu na wieżowiec w Gdańsku. Wówczas
profesor Politechniki Gdańskiej Kohnke, w końcu maja 1920 r. (później niż Berg),
102
wygłosił odczyt pt. „Hochhäuser als Mittel zur Linderung der Wohnungsnot”.
Por. J. Meyer, op. cit., s. 187; D. Neumann, op. cit., s.169.
33 M. Berg, Der Bau von ..., s. 176.
34 Por. list Maxa Berga do Paula Heima, Auszüge aus einem Briefe von Max Berg an
Paul Heim als Ergänzung der Ausführungen von Heim, „MA” (Budapest), 3-4, 1925,
list w tłumaczeniu włoskim i angielskim publikowany w „Rasegna”, 11, nr 40,
4. December 1989, s. 28.
35 M. Berg, Die deutsche Hochhausbauweise, s. 56.
36 Ibidem.
37 „Einbündige konzentrische Anlage” i „Zweibündige gestreckte Anlage”,
por. M. Berg, Grundsätzliches zur Hochhausfrage. Beispiel Berliner Hochhaus
Friedrichstraße, „Die Bauwelt”, 1922, z. 3, s. 35-37.
38 Ibidem.
39 M. Berg, Die deutsche Hochhausbauweise, s. 58.
40 Por. przypis 16 oraz Bettina-Martina Wolter, „Die Kunst ist eine Aufführung des
kosmischen Dramas”. Architekturvision und Bühnenreform 1900 – 1915, [w:]
Okkultismus und Avantgarde. Von Munch bis Mondrian 1900 – 1915, [kat. wyst.]
Schirm Kunsthalle Frankfurt/ M., Frankfurt/ M., 1995, s. 654-686.
41 Por. Rose-Carol Washton Lange, Expressionism, Abstraction, and the Search
for utopia in Germany, [w:] The spiritual in art and abstract painting 1890-1985,
Los Angeles Country Museum of Art, New York 1987.
42 Por. list do Friedricha Sesselberga, op. cit.
43 Por. J. Joedicke, Hugo Häring, jego czasy a współczesność, [w:] Hugo Häring
w jego czasach. Budowanie w naszych czasach, Sympozjum i Wystawa w Biberach
na rzeką Riß 1982, Biberach 1992, s. 9.
44 Por. Jerzy Ilkosz, Expressionist inspiration; tenże, Gesamtkunstwerk Maxa Berga
– Hala Stulecia we Wrocławiu, [w:] Ars sine scientia nihil est. Księga ofiarowana
Profesorowi Zygmuntowi Świechowskiemu, Warszawa 1997, s. 101-111.
45 Por. Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Akta Rejencji Wrocławskiej,
sygn. 12968, s. 20-21.
46 M. Berg, Grundsätzliches zur Hochhausfrage..., s.35; por. również artykuł
B. Störtkuhl w niniejszym opracowaniu.
47 Ibidem, s. 36.
48 Por. M. Berg, Das Hochhaus- und Cityproblem für Deutschland, „Zentralblatt
der Bauverwaltung”, 1928, nr 15, s. 239-240.
49 Ibidem, s.239.
103
50 Ibidem, s. 237.
51 Ibidem, s. 238.
52 Max Berg był członkiem partii socjaldemokratycznej SPD i z jej ramienia
kandydował do Reichstagu. Por. Stadtbaurat Berg und die Sozialdemokratie,
„Schlesische Zeitung”, nr 514, 10.11.1920. - Por. także Stadtbaurat Berg und
die Sozialdemokratie, „Freie Meinung“, 16.10.1920.
53 M. Berg, Die deutsche Hochhausbauweise, s. 54.
54 Ibidem, s. 54 i 56.
55 M. Berg, Hochhäuser im Stadtbild, „Wasmuths Monatshefte für Baukunst”, 1921/22,
s.102; M. Berg, Die deutsche Hochhausbauweise, s. 54.
56 Por. J. Meyer, op. cit., s. 190.
57 M. Berg, Die formale Auffassung des Hochhausgedankes, s. 362.
58 Por. uwagi dotyczące pomnika Bitwy Narodów pod Lipskiem autorstwa
Brunona Schmitza w tekście B. Störtkuhl w niniejszym opracowaniu; por. także
D. Neumann, op. cit., s. 21.
59 Por. Ein Wolkenkratzer für Breslau, „Schlesische Zeitung”, nr 14, 8.01.1920.
60 Por. Sprawozdania Komisji Budowlanej Schlesische Bund für Heimatschutz
w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, Akta Wydziału Samorządowego
prowincji śląskiej, sygn. 1161, s. 115-116 oraz sygn. 1189, s. 89.
61 Por. Kunstausstellung Breslau 1920 vom 12 Juni bis 15 August, Breslau 1920
(Katalog), s. 29, a także recenzje z wystawy: A. Lindner, Kunstausstellung
Breslau 1920, „Schlesische Zeitung” 13.06.1920; 20.06.1920; 4.07.1920; Dr St.,
Kunstausstellung in Scheitnig, „Breslauer Neueste Nachrichten” 16.06.1920;
20.06.1920; 4.07.1920; S. Laboschin, Kunstausstellung Breslau 1920, „Breslauer
Zeitung” 30.06.1920.
62 Świadczą o tym projekty reprodukowane w czasopismach oraz zachowane
projekty z Archiwum Budowlanego Miasta Wrocławia. Projektowane przez
Berga trasy komunikacyjne były również powielane przez jego następców,
przede wszystkim zostały uwzględnione w Konkursie na Przebudowę Wrocławia
w 1921/1922, a także w projektach z drugiej połowy lat dwudziestych powstałych
w Biurze Rozbudowy Wrocławia. Por. B. Störtkuhl, Konkurs... oraz katalog
niniejszego opracowania.
63 Por. M. De Michelis, Das Europa des Sant’Elia, [w:] Antonio Sant’Elia. Gezeichnete
Architektur, [red.] V. M. Lampugnani, München 1992, s. 76-79; J. B. Minaert, Henri
Sauvage, [w:] La ville, art et architecture en Europe 1870 - 1993, Paryż, 10 lutego -
9 maja 1994, Centre Georges Pompidou [kat.], Paryż 1994, s. 198-199.
104
64 O wzajemnych relacjach i oddziaływaniu Maxa Berga i Hansa Poelziga
w kontekście projektów na Tereny Wystawowe we Wrocławiu i Berlinie napisał
M. Schirren, Festspielhaus und Messegelände -Die Jahrhundertausstellung 1913
und ihr Nachwirken im Werk von Hans Poelzig, [w:] Hans Poelzig. Die Pläne und
Zeichnungen aus dem ehemaligen Verkehrs- und Baumuseum in Berlin, [red.]
M. Schirren, Berlin 1989, s. 32-41.
65 M. Berg, Der Bau von Geschäftshochhäusern in Breslau zur Linderung
der Wohnungsnot, „Stadtbaukunst”,1920, z. 7/8.
66 M. Berg: Der Bau von Geschäfts- Hochhäusern in den Großstädten als Mittel zur
Linderung der Wohnungsnot mit Beispielen für Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”
1920, nr 63, s.173-177.
67 Por. pismo (der Minister für Wissenschaft, Kunst und Volksbildung) z 12.07.1920
w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, Akta Rejencji Wrocławskiej,
sygn. I/12968 s.12-13.
68 Jak wskazują materiały źródłowe, wzniesienie nowego ratusza Richard
Plüddemann planował już w roku 1896, lokalizując go na placu Lessinga (plac
Powstańców Warszawy); podjęto wówczas decyzję o likwidacji istniejącej w tym
miejscu gazowni w związku z budową nowego zakładu na obrzeżach miasta
na Tarnogaju. Pierwsze rysunki ratusza Plüddemann wykonał już w 1896 r.
i przewidywał, że do jego realizacji może dojść za dwadzieścia lat. Max Berg
po objęciu stanowiska Radcy Budowlanego Miasta we Wrocławiu w latach
1909 - 1913 kontynuował prace studialne Plüddemanna. Być może wcześniejsze
prace studialne były jedną z przyczyn, dla których Berg swój wieżowiec
lokalizował w tym samym miejscu, nadał mu zresztą taką samą funkcję:
nowego ratusza. Por. A. Gryglewska, Richard Plüddemann - architekt wrocławski
(1846-1910). Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego
Rozpędowskiego. Politechnika Wrocławska. Instytut Historii Architektury,
Sztuki i Techniki. Katalog. Wrocław 1996, s. 80; oraz Archiwum Państwowe we
Wrocławiu, Akta Miasta Wrocławia, sygn. 3276, a także R. Plüddemann, Das neue
Breslauer Rathaus, „Schlesien”, 1909/1910, s. 117-123.
69 Pismo Prezydenta Prowincji Śląskiej z 26 lipca do Schlesische Bund für
Heimatschutz, Magistratu Wrocławia, Prowincjonalnego Konserwatora Zabytków
oraz stowarzyszenia Alt und Neue Breslau w Archiwum Państwowym we
Wrocławiu, tamże.
70 Por. protokół posiedzenia Komisji Budowlanej Schlesischen Bundes für
Heimatschutz z 25 sierpnia 1920 r. w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, Akta
Wydziału Samorządowego Prowincji Śląskiej, sygn. 1161, s. 83-86; oraz rezolucja
w tej sprawie podpisana przez Theo Effenbergera w Archiwum Państwowym we
Wrocławiu, Akta Rejencji Wrocławskiej, sygn. I/12968, s. 14-17.
105
71 Por. pisma: „Der Provinzial Konservator der Kunstdenkmäler Schlesien”
z 25 października 1920 r. oraz pismo Komisji Alt und Neue Breslau
z 20 października 1920 r. w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, Akta Rejencji
Wrocławskiej sygn. I/12968, s. 27-29.
72 Sztuka Hauptmanna, która miała ukazać w metaforycznej formie, na wzór
antycznego dramatu, zwycięstwo sprzymierzonych armii nad Napoleonem,
została odczytana przez środowisko wojskowych oraz dwór cesarski jako
gloryfikacja postaci Napoleona i groteskowe przedstawienie postaci generała
Blüchera. Po kilku przedstawieniach została zdjęta ze sceny, mimo protestów
środowiska artystycznego Niemiec. Wydarzenie to odbiło się szerokim echem
w prasie. Por. G. A. Borgese, Napoleone, „Corriere Della Serra”, 28.07.1913, Der
Gerhart Hauptmann — Protest-Kummel, „Deutsche Tageszeitung”, 21.06.1913. -
Omówienie przedstawienia Hauptmanna: „Le Figaro”, 19.07.1913, „Le Humanite,
24.06.1913, Hauptmanns Puppenspiel, „Münchener Neueste Nachrichten”,
21.06.1913, Die Absetzung der Jahrhundert- Festspiels Gerhart Hauptmanns, „Neues
Wiener Journal”, 20.06.1913, Das Hauptmann Festspiel und die Kritik, „Schlesische
Zeitung”, 4.06.1913, Die Hauptmannschen Festspiele abgebrochen, „Schlesische
Zeitung”, 18.06.1913, A.D., Die letzte Ausführung des Hauptmann-Festpieles,
„Schlesische Zeitung”, 18.06.1913, Das abgeletzte Hauptmann- Festspiel,
„Schlesische Zeitung”, 18.06.1913, Jerzy Ilkosz, Expressionist inspiration, s.81.
73 List do Gerharta Hauptmanna z 24 sierpnia 1920 r., w zbiorach Deutsches
Museum w Monachium.
74 Pismo Prezydenta Prowincji Śląskiej do Ministerstwa w Berlinie z 5 grudnia
1920 r. w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, Akta Rejencji Wrocławskiej,
sygn. I/12968, s. 50-56.
75 Znamienne, że Schierer i Neumann uczestniczyli w posiedzeniu Komisji
Schlesische Bund für Heimatschutz. Schierer głosował za rezolucją, natomiast
Neumann opuścił posiedzenie przed głosowaniem. Por. sprawozdanie
z posiedzenia Komisji w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, Akta Wydziału
Samorządowego Prowincji Śląskiej, sygn. 1161, s. 83-86; por. także R. Neumann,
Geschäftshochhäuser oder Geschäftssammelhäuser als Mittel zur Linderung
der Wohnungsnot, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, nr 85, s. 369-371. Przyczyny
negatywnego stosunku władz oraz niektórych architektów do wieżowców podaje
J. Meyer, op. cit., s. 190 - 191.
76 Por. E. May, Wolkenkratzer zur indirekten Abhilfe der Wohnungsnot, „Schlesisches
Heim”, 1920, z. 5, s.19-21. Ernst May napisał: „Nichts wäre kulturfeindlicher und
widerspräche mehr dem Geiste unserer Zeit, der darauf hinzielt, die Wohnstätten
der Menschen hinaus aus den engen Mauern der Großstadt und aus den
Mietskasernen zu bringen, um sie in gesunden Wohnvierteln im Flachbau vor
106
den Toren der Stadt auf eigenem Boden anzusiedeln, als die Ausführung solcher
Projekte” (s. 20).
77 Por. Protokół Komisji Schlesische Bund für Heimatschutz.
78 Por. Paulsen, Hochhaus- Entwürfe, „Die Bauwelt”, 1920, z. 46, s. 596-598; A. Behne,
Wolkenkratzer, „Sozialistische Monatshefte”, 1920, z. 24, s.1041; R. Vogel, Können
uns Wolkenkratzer zur Beseitigung der Wohnungsnot helfen?, „Bauamt und
Gemeindebau”,1920, s. 329.
79 M. Berg, Der Bau von Geschäfts -Hochhäusern in den Großstädten als Mittel zur..., s. 176.
80 Por. M. Berg, Zukünftige …, s. 35–39
81 M. Berg, Der Bau Geschäfts- Hochhäusern in den Großstädten als Mittel..., s. 176.
82 Por. R. Bruegmann, Als Welten aufeinanderprallten. Europäische und
amerikanische Beiträge zum Wettbewerb der „Chicago Tribune” von 1922, [w:]
Chicago Architektur 1872-1922. Die Entstehung der kosmopolitischen Architektur
des 20. Jh., [red.] John Zukowski, München 1987, s. 316: Merkwürdigerweise war
allerdings für das Konstruktionssystem seines Turmes nicht Stahl vorgesehen,
das Material, das in Chicago fast ausschließlich verwendet wurde - sondern
Stahlbeton, das bevorzugte Material der europäischen Avantgarde.
83 Por. B. M. Wolter, op.cit.
84 M. Berg, Der Bau von Geschäfts -Hochhäusern in den Großstädten als Mittel zur..., s. 177.
85 Projekty dla tego wieżowca częściowo zachowały się w: IRS Institut für
Regionalentwicklung und Strukturplanung w Erkner pod Berlinem (częściowa
spuścizna po Bergu) sygnatury: N70/67, N72/67, N73/67, N74/67. Autor pragnie
serdecznie podziękować pracownikom instytutu za udostępnienie projektów
Berga, umożliwienie wykonania fotografii oraz wszelką pomoc podczas pobytu
w Erkner. Szczególne podziękowania należą się Pani dr Simone Hain i Panu
dr. Holgerowi Barth. Projekty te były również reprodukowane w artykułach Berga.
86 Ibidem, s. 175.
87 Dla tego wieżowca Max Berg w 1919 roku przewidywał inną lokalizację na dawnym
placu Zamkowym przy ul. Świdnickiej, naprzeciw kościoła Bożego Ciała.
88 M. Berg, Hochhäuser im Stadtbild, s. 103-104.
89 Por. F. Zimmermann [red.], Der Schrei nach dem Turmhaus, passim; D. Neumann,
„Die Wolkenkratzer kommen!” Deutsche Hochhäuser der zwanziger Jahre, passim.
90 M. Berg, Hochhäuser im Stadtbild, „Wasmuths Monatshefte für Baukunst, s.106;
M. Berg, Zukünftige Baukunst in Breslau als Ausdruck zukünftiger Kultur, [w:]
Deutschlands Städtebau, s. 30.
107
91 N. Pevsner, Pionierzy współczesności Od Williama Morrisa do Waltera Gropiusa, 105 D. Neumann, „Die Wolkenkratzer kommen!” Deutsche Hochhäuser der zwanziger
Warszawa 1978, s. 190 (Pioneers of Modern Design. From William Morris to Walter Jahre, s. 105.
Gropius, Harmondsworth Middlesex 1974). 106 Projekty te znajdują się obecnie w: IRS Institut für Regionalentwicklung
92 Por. B. Szymański Störtkuhl, Konkurs na rozbudowę .... und Strukturplanung w Erkner pod Berlinem (częściowa spuścizna Berga),
93 Por. artykuł J. L. Dobesza w niniejszym opracowaniu. sygnatury: N90/67, N1/67, N2/67, N91/67, N96/67, N97/67, N98/67, N99/67,
N100/67, N103/67, N104/67, N105/67, N106/67, N107/67, N108/67, N112/67, N113/67,
94 Por. artykuł Ł. Krzywki w niniejszym opracowaniu. N114/67, N115/67, N116/67, N117/67, N118/67, N119/ 67, N120/67, N121/67, N122/67,
95 Por. Schierer, Zum Wettbewerb Bebauungsplan Breslau, „Schlesisches Heim”, N123/67, N124/67, N125/67, N126/67, N127/67, N128/67, N133/68, N136/68,
1922, s. 118-120; Zum Wettbewerb Breslau. Entgegnung von Stadtbaurat Berg. Zufaß N137/68, N141/68, N142/68, N143/68, N145/68, N146/68, N147/68, N154/68,
von Oberbaurat Schierer, „Die Baugilde”, R. 4, nr 16. N162/68, N175/68, N176/68. W Deutsches Museum w Monachium znajduje się
96 Por. F. Zimmermann, Der Wettbewerb und seine Beurteilung in der opis Berga projektu: „Platz am Rhein”.
zeitgenössischen Kritik, [w:] Der Schrei nach dem Turmhaus, s. 8-16.; D. Neumann, 107 Por. D. Neumann, „Die Wolkenkratzer kommen!” Deutsche Hochhäuser
„Die Wolkenkratzer kommen!” Deutsche Hochhäuser der zwanziger Jahre, s. 39-61. der zwanziger Jahre, s. 112.
97 M. Berg, Der Berliner Hochhauswettbewerb., „Die Bauwelt”, 1922, z. 8, s. 120 -128; 108 Projekty Maxa Berga wykonane w ramach konkursu na nowy ratusz na placu
tenże, Die formale Auffassung des Hochhausgedankes, z. 21, s. 359-363; z.25, Lessinga zostały odnalezione w Erkner w: IRS Institut für Regionalentwicklung
s. 434-435. und Strukturplanung (częściowa spuścizna po Bergu), sygnatury: N183/68,
98 M. Berg, Grundsätzliches zur Hochhausfrage. Beispiel Berliner Hochhaus N184/68, N185/68, N186/68, N187/68, N188/68, N189/68, N190/68, N191/68.
Friedrichstraße, s. 39. Por. F. Zimmermann, Der Wettbewerb und seine Beurteilung Wcześniej nie były znane.
in der zeitgenössischen Kritik, s. 15. 109 A. Rading, Die Zukunft der Breslauer Stadtgestaltung, „Schlesische
99 Die formale Auffassung des Hochhausgedankes, z. 21, s. 362. Monatshefte”,1926, s. 276.
100 Ibidem, s. 363. Por. F. Zimmermann, Der Wettbewerb und seine Beurteilung in der 110 P. Heim, Max Berg, [w:] Künstler Schlesiens, t. 1, Frankfurt am Main 1925, s. 28.
zeitgenössischen Kritik, s. 8.
101 M. Berg, Die deutsche Hochhausbauweise, s. 58; tenże, Grundsätzliches zur
Hochhausfrage. Beispiel Berliner Hochhaus Friedrichstraße, s. 35-39. Obecnie
szkice projektowe wieżowca przy Friedrichstraße w Berlinie znajdują się w: IRS
Institut für Regionalentwicklung und Strukturplanung w Erkner pod Berlinem
(częściowa spuścizna po Bergu), sygnatury: N4/67, B147, B150, B151, B152, N65/67,
B148, N129/67.
102 M. Berg, Die formale Auffassung des Hochhausgedankens, s. 435.
103 Odnośnie dyskusji wokół wieżowca w Kolonii i rozpisanego później konkursu
por. D. Neumann, „Die Wolkenkratzer kommen!” Deutsche Hochhäuser der
zwanziger Jahre, s. 100-112; Kölner Hochhaus-Carneval, „Wasmuths Monatshefte
für Baukunst”, 1926, s. 90-124; A. Wachsberger, Hochhaus Köln, „Die Form”,
1925-1926, s. 105-106; Wettbewerb Hochhaus Köln, „Die Form”, 1925-1926, s.130-131.
104 Por. M. Berg, Breslau und Cremers- Essen. Über den Streit ums Kölner Hochhaus,
„Städtebau”, 1925, z. 9-10, s.153-155. - M. Berg, Die Kölner Hochhausfrage,
pismo do redakcji „Städtebau” - spuścizna Maxa Berga w Deutsches Museum
w Monachium.

108
JANUSZ L. DOBESZ

BUDYNEK POCZTY LOTHARA NEUMANNA

WE WROCŁAWIU

B udynek poczty przy ul. Krasińskiego jest pierwszym z dwóch

zrealizowanych, wrocławskich „wieżowców” (obok gmachu
Kasy Oszczędności w narożu Rynku przy pl. Solnym, proj. Heinrich
Działka stwarzała bardzo niekorzystne warunki, leżała bowiem
na grząskim terenie dawnego cmentarza wojskowego. Pracę
przy fundamentach rozpoczęto w listopadzie 1926 roku4 od
Rump, 1929), praktycznym urzeczywistnieniem idei, która narodziła wzmocnienia gruntu przez zatopienie w nim 1700 betonowych
się w Niemczech z początkiem drugiej dekady XX stulecia i była pali, na których spoczęła budowla5. Podłużny, rozciągnięty kształt
wynikiem fascynacji architekturą amerykańską. Fascynacja ta
objęła niemal wyłącznie środowisko samych architektów i nie 65.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, widok ogólny od strony północno-
‑wschodniej, stan obecny, fot. Waldemar Borski
znalazła powszechnej aprobaty społecznej, głównie z uwagi na
wysokie koszty budowy. W 1922 roku w berlińskim piśmie „Soziale
Bauwirtschaft” znalazło się nawet dobitne stwierdzenie: „Ekonomista,
technik i konstruktor powinni sobie powiedzieć, że w Niemczech
wieżowce są ekonomicznie niemożliwe”1.

Autorem projektu nowego budynku poczty był Lothar Neumann,

architekt, studiujący we Wrocławiu, Gdańsku i Monachium, w latach
1925-1945 związany z Referatem Budowlanym Okręgowego Urzędu
Pocztowego we Wrocławiu2.

Myśl budowy nowego budynku poczty podjął wrocławski Zarząd

Poczty już w 1915 roku, realizację wstrzymywał jednak brak środków
finansowych i działkę nabyto dopiero w 1925 roku3.

110 111
 działki zdeterminował
bryłę budynku, która
również musiała być
bardzo wąska i długa.
Prócz tego całe założenie
należało „dopasować” do
znajdujących się od strony
zachodniej, wcześniej
wzniesionych budynków.
Budowa została ukończona
latem 1929 roku6.

Budynek poczty
jest konstrukcyjnie
zróżnicowany - część
wieżową tworzy
67.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1 926-1 929,
widok ogólny od strony północno-wschodniej, żelazobetonowy szkielet
fotografia z lat trzydziestych XX w. z ceglanym wypełnieniem,
co przypomina swoistą
adaptację dawnej techniki Fachwerku, natomiast wydłużony korpus
został w całości wzniesiony w cegle. Do wyłożenia elewacji użyto
małoformatowej, ciemnoczerwonej, wysokowypalanej cegły z cegielni
Thiela w Wołowie; ceramikę żeber sklepiennych sieni, portali i rzeźb
elewacji wyprodukowano w Ullersdorf (Niederlausitz)7. Dachy
wykonano z żelbetowych pustaków. Część nadziemna korpusu liczy
6 kondygnacji, kwadratowej w rzucie wieży - 11. Dolna, masywniejsza
część wieży, ma 8 sześcioosiowych kondygnacji, wyższa -
3 kondygnacje czteroosiowe. Cała budowla została podpiwniczona.

66.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, fotografie lotnicze z okresu

międzywojennego

112 113
68.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, rzut piętra, Kat. 34 69.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, projekt fasady, Kat. 35

Gmach w całości liczy ponad 3000 metrów kwadratowych Kolejna zmiana koncepcji w stosunku do realizacji odnosi się do
powierzchni i 73 000 metrów sześciennych kubatury zabudowanej. elewacji północnej, która miała mieć pośrodku, w osi płaskiego
Część wieżowa ma 43 metry wysokości, korpus - 20 metrów ryzalitu, okno wyróżnione półkolistym, szerokim łukiem, sięgającym
wysokości i 16 metrów szerokości, front jest długi na 142 metry.
70.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, projekt elewacji tylnej od strony
Początkowo Neumann planował inne rozwiązanie kształtu zachodniej
budynku8: bryła narożna od południowego wschodu miała być
wyższa o dwie dodatkowe kondygnacje, węższe w stosunku do
części znajdującej się poniżej, podobnie jak w partii wieżowej. Dwie
wcześniej planowane kondygnacje zostały skreślone w projekcie.
Zmiany pierwotnej wersji budynku objęły również wykrój portali we
wschodniej elewacji (od strony ul. Krasińskiego), które pierwotnie
miały być jednolicie nakryte łukami. Na etapie realizacyjnym
odstąpiono od tej idei i formy portali zostały zróżnicowane, bowiem
łukami nakryte zostały jedynie portale sieni, prowadzących na
obydwa dziedzińce (ul. Krasińskiego 3 i 7), natomiast portale
wejściowe (ul. Krasińskiego 1, 5 i 9) otrzymały kształty prostokątów.
Ponadto portal nr 9 nie miał w projekcie trójkątnego nadświetla.

114 115
71.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, projekt elewacji północnej
i południowej, Kat. 36

poziomu „O”. Okno zostało zrealizowane w formie tryforium, podobnie

jak pozostałe okna tej osi.

Dość poważne zmiany nastąpiły w ukształtowaniu południowo-

‑zachodniego naroża części wieżowej (od strony północnego
dziedzińca), które według projektu miało mieścić klatkę schodową
o schodach stycznych do ścian wieży. W projekcie okna naroża
części wieżowej (dwóch ostatnich osi od południa) miały inny kształt
i położenie w stosunku do pozostałych okien wieży. Jeszcze w fazie
projektowania Neumann zdecydował się na stworzenie obszernych
hallów na poszczególnych kondygnacjach, co spowodowało
„poszerzenie” podstawy części wieżowej o pięciokondygnacyjny 72.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, projekt realizacyjny, przekrój wieży
ryzalit, wchodzący w dziedziniec północny. Wnętrze ryzalitu zostało północnej, Kat. 37

116 117
odpowiednio doświetlone ciągłymi, pionowymi pasami okien,
sięgającymi od poziomu parteru do wysokości 5 kondygnacji. Podobne
zmiany dotyczą ryzalitu klatki schodowej w dziedzińcu elewacji
zachodniej, poszerzonego i nieznacznie podwyższonego w stosunku
do planowanego w projekcie i doświetlonego ciągłymi pasami okien.
Najbardziej dekoracyjnymi wnętrzami budynku były przedsionek
i hall głównego portalu (Krasińskiego 1), hala kasowa w parterze
części wieżowej oraz klatka schodowa (do poziomu 5. piętra).
W dekoracji użyto form ekspresjonistycznych, opartych na tradycji
gotyckiej. W części centralnej korpusu mieściła się jadalnia,
kantyna i palarnia, a na dachu
73.  Lothar Neumann, budynek ogród, zapewniający urzędnikom
poczty, 1926-1929, widok na sień
przejazdową ze sklepieniem
wypoczynek. Pierwotnie sala
sieciowym ul. Krasińskiego 7, stan jadalni i palarni zdobione były
obecny, fot. Janusz L. Dobesz scenami sportowymi oraz
przedstawieniami typów palaczy
tytoniu, wykonanymi przez
wrocławskiego malarza Bruno
Waltera9, a na kratach drzwi
i portalu hallu znajdowały się
grawerowane przedstawienia
herbowe miast śląskich. Ściany
samego hallu pokrywały
malarskie przedstawienia
herbów miast okręgów
pocztowych, podległych
urzędowi - Wrocławia, Opola
i Legnicy, również pędzla
Waltera, który ponadto czuwał
nad kolorystyką całości.
118
Kraty, zabezpieczające klatkę schodową wieży, ozdobione były
kilkudziesięcioma figurkami, wykutymi w żelazie przez profesora
wrocławskiej Szkoły Rzemiosł Artystycznych, Jaroslava Vonkę10. Na
jednym z dziedzińców stała figura studzienna autorstwa rzeźbiarza
Dubois z Mieroszowa (Friedland) pod Wałbrzychem, natomiast
w hallu prowadzącym do pomieszczeń kasowych znajdowała
się brązowa płaskorzeźba dłuta wrocławskiego rzeźbiarza
Paula Schulza11, przedstawiająca Tebbenjohanna, prezesa Głównej
Dyrekcji Poczty i inicjatora budowy tego gmachu.
Szczególnie starannie, jeśli chodzi o dekorację, zostały opracowane
elewacje budynku. Attyka wieży12 i korpusu poczty, w charakterze
ażurowego maswerku, zbudowanego z dekoracyjnej wariacji dwóch
łuków, powtarzającej się w uproszczonej postaci w nadświetlach
portali windy, fryzy gzymsów koronujących, sieciowe sklepienia
sieni przejazdowych, uskokowy portal głównego wejścia, trójkątne
lizeny, cała stylistyka elewacji i jej ozdoby rzeźbiarskie - wszystkie te
elementy mają gotycki rodowód.
74.  Lothar Neumann,
budynek poczty,
1926-1929, widok
zwieńczenia i dekoracji
elewacji wieży, stan
obecny, fot. Janusz
L. Dobesz
119

75.  Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, balustrada attyki, stan obecny,
fot. Janusz L. Dobesz
Spośród całej dekoracji szczególnie wyróżniają się terakotowe
płaskorzeźby i kartusze na elewacjach. Płaskorzeźby ukazują
epickie sceny z życia mieszczan, studentów i robotników,
natomiast kartusze tworzą historyczny cykl, złożony z dziesięciu
typów pocztylionów, począwszy od 1590 roku, a skończywszy na
pocztylionie-lotniku z 1928 roku. Na elewacji północnej znajduje się
ponadto relief przedstawiający rzeźbiarza oraz średniowiecznego
i współczesnego architekta. Postaciom towarzyszyła inskrypcja
„Wer bei dem wege bawet hat vil meister der deutschen
sprichworten 1594”13, pochodząca z wieży bramnej (Löpsinger
Torturm) w Nördlingen, skuta po II wojnie światowej. Autorem tych
prac był berliński rzeźbiarz Felix Kupsch, znany we Wrocławiu
120
76.  Felix Kupsch, płaskorzeźby pocztylionów we wschodniej oraz północnej elewacji
wieży, stan obecny, fot. Janusz L. Dobesz
ze swych figur zdobiących fasadę Prezydium Policji (Dammeyer
i Fernholz, 1926-1928) przy Podwalu14.
Z pierwotnego, bogatego wystroju malarsko-rzeźbiarskiego
budynku poczty zachowały się jedynie dekoracje na elewacjach
budynku, natomiast dekoracje wnętrza uległy niemal
całkowitemu zniszczeniu.
Dzieło Neumanna zostało bardzo pozytywnie przyjęte zaraz po
jego powstaniu i zaliczone do grupy „godnych uwagi” obiektów,
jakie wzniesiono w tym czasie we Wrocławiu15. Jego architektura
w powojennej literaturze polskiej określana bywała mianem
ekspresjonistycznej16 lub, gdzie indziej, jako skłaniająca się
w kierunku romantyczno-historyzującej kompozycji17. Przed
kilku laty w jednej z książek o charakterze popularnym, pomimo
naukowych konsultacji, znalazło się błędne stwierdzenie, iż
„Budowla reprezentuje styl zwany formalizmem”18.
Zarówno budynek poczty Neumanna, jak i wspomniany wcześniej
gmach Prezydium Policji Dammeyera i Fernholza, są dziełami
121
odosobnionymi pośród całej architektury Wrocławia owego czasu
i stanowią przykład ekspresjonistycznej stylistyki o gotyckim
zabarwieniu. W przypadku budynku poczty mamy ponadto do
czynienia ze skromną, jeśli chodzi o skalę, recepcją amerykańskiej
idei „drapacza chmur”, tak silnie rozpropagowaną we Wrocławiu na
początku lat dwudziestych przez projekty Maxa Berga19. Neumann
pogodził przy tym nowoczesną konstrukcję z mocno historyzującą
szatą elewacji.
Jednym z pierwszych dzieł tego typu na terenie Niemiec był Dom
Chilijski w Hamburgu (1923), projektu Fritza Högera. Spośród
realizacji berlińskich - nie wspominając dawniejszych, nie
zrealizowanych projektów
77.  Eugen Schmohl, wieżowiec Borsig - jako najwcześniejszy z tej
w Berlinie, 1922-1924 grupy należy wskazać gmach
drukarni wydawnictwa
Ullstein (1925-1927, architekt
Eugen G. Schmohl, inżynier
Otto Zucker)20 z jego
trzynastokondygnacyjnym
wieżowcem, z pierwszą
„odlaną” konstrukcją stalowo-
‑betonową w Berlinie,
którego klinkierowe fasady
mają ekspresjonistyczno-
-gotycki charakter. Ten
sam architekt, Schmohl,
zaprojektował wzniesiony
w 192721 roku kolejny,
dwunastokondygnacyjny
wieżowiec, mieszczący biura
122
firmy Borsig AG, o podobnym, ekspresjonistyczno‑gotycyzującym
opracowaniu elewacji. W 1930 roku powstał w Berlinie kolejny
obiekt w podobnym stylu - kościół św. Krzyża (Kreuzkirche) przy
Forkenbeckstraße, projektu Ernsta i Günthera (ojca i syna) Paulusów22.
Samo zjawisko ekspresjonizmu w architekturze narodziło się
u schyłku drugiej dekady XX wieku, a jednym z jego najbardziej
znanych propagatorów był niewątpliwie Bruno Taut, autor wielu
książek poświęconych temu tematowi23. W pracy „Die Stadtkrone”
opublikował wizję takiego architektonicznego, wysokościowego
akcentu, dominującego nad całym miastem. Taut był zafascynowany
wizjonerskimi krystalicznymi formami; można je również odnaleźć
w rysunkach i projektach Hansa Poelziga, Maxa Tauta, Wassilego
Luckhardta, Otto Bartninga, Petera Behrensa. Rzadko jednak
pomysły wychodziły poza fazę projektową, do nielicznych wyjątków
należała przebudowa Teatru Wielkiego w Berlinie, dokonana według
projektu Poelziga w 1919 roku.
Architektoniczne formy wrocławskiej poczty i pozostałych
wymienionych „drapaczy chmur”, nawiązywały do tradycji gotyckiej
w sposób bardzo luźny i ogólny. Dzieło Neumanna zdaje się przy tym
wyraźnie orientować na wcześniejszy (1919-1921), niezrealizowany
projekt Maxa Berga i Richarda Konwiarza biurowca przy Lessingplatz
(obecnie pl. Powstańców Warszawy) we Wrocławiu, oraz na budynek
poczty w berlińskiej dzielnicy Kreuzberg przy Skalitzer Straße 86-92,
wzniesiony w latach 1925-27. Autorem pierwszego projektu przy
Skalitzer Straße (maj 1925) był architekt Jakob; autorem projektu
realizacyjnego (lipiec 1925), silnie zmieniającego koncepcję Jakoba,
był architekt Fritz Nissle. Rzeźbiarską dekorację elewacji wykonał
Felix Kupsch, korzystając, podobnie jak w przypadku swych
wrocławskich realizacji, ze złoża gliny w Ullersdorf24.
123

78.  Jakob i Fritz Nissle, projekty na pocztę w Berlinie-Kreuzberg przy Skalitzerstraße
86-89, 1925 r.
są one w powszechnym użyciu i stanowią pewien standard.
O indywidualizmie twórcy decydować mógł więc bardziej sam kształt
bryły budowli, układ wnętrz i wpasowanie dzieła w istniejący już
kontekst architektoniczny. Tym samym budynek poczty Neumanna
jest dziełem samodzielnym, choć na pewno nie wybitnym. Na tle
współczesnej mu architektury niemieckiej niczym szczególnym
się nie wyróżnia, natomiast w ogólnym krajobrazie wrocławskiej
architektury stanowi interesujący i indywidualny akcent.

Biurowiec Berga i Konwiarza pomyślany był jako budowla

o zdecydowanej przewadze pionowych akcentów, krzyżujących się
z silnymi, ale rzadszymi elementami gzymsów. Ściany praktycznie
nie istniały, ponieważ pola pomiędzy wertykalnymi i horyzontalnymi
akcentami w całości wypełniały okna. Budowla Neumanna ma
wprawdzie mniejsze okna, a ściany, choć ograniczone do minimum,
wyraźnie istnieją, jednak system zagęszczonych, trójkątnych lizen,
a zwłaszcza ażurowe attyki, zbudowane z motywów trójkąta, są
bardzo bliskie projektom Berga i Konwiarza.

Autorzy budynku poczty dla berlińskiej dzielnicy Kreuzberg posłużyli

się repertuarem ekspresjonistycznych motywów zdobniczych
- wypukły relief w górnych partiach fasady, wykonany z cegieł
ułożonych w rauty, lizeny o trójkątnym przekroju, ornamenty
w formie zygzaków, attyka z motywami trójkąta itp. - który
odnajdujemy następnie we wrocławskiej realizacji Neumanna.

Trudno byłoby dzisiaj z całą pewnością stwierdzić, czy Lothar

Neumann wzorował się na projekcie Berga i Konwiarza lub też na
architekturze budynku poczty przy Skalitzer Straße w berlińskim
Kreuzbergu. Formy architektury tych dzieł mają wprawdzie
wiele wspólnych cech, ale w drugiej połowie lat dwudziestych

124
 Przypisy
1 Der Wirtschaftler, der Techniker und Konstrukteur muß sich sagen, daß
Turmhäuser in Deutschland eine wirtschaftliche Unmöglichkeit darstellen, „Soziale
Bauwirtschaft“, Verband Sozialer Baubetriebe, nr 8, Berlin, 15.04.1922.
2 Życiorys, własnoręcznie spisany przez architekta (z datą 23.12.1949),
przechowywany jest w Archiwum Głównej Dyrekcji Poczty w Hanowerze; jego
fotokopia znajduje się w Muzeum Architektury we Wrocławiu.
3 „Breslauer Zeitung“, 31.01.1925, nr 51.
4 Por. Das neue Postscheckamt in Breslau, „Schlesische Illustrierte Zeitung“, 1929
(20.07.1929), s. 2-3.
5 Na podst. artykułu B. Stephan, Das neue Postscheckamt in Breslau, „Schlesische
Monatshefte“, 1929, s. 355-359.
6 B. Stephan, op. cit., s. 355.
7 L. Neumann, Das Postscheckamt in Breslau, „Deutsche Bauzeitung“, 1931, s. 66.
8 W Archiwum Budowlanym we Wrocławiu zachował się zespół projektów poczty
oraz akta Policji Budowlanej, przechowywane w teczce nr 857. Nie zachowały się
natomiast żadne materiały, które dotyczyłyby projektu konstrukcji poczty, jej
wystroju rzeźbiarskiego oraz wyposażenia wnętrza.
9 B. Stephan, op. cit., s. 356; L. Neumann, op. cit., s. 66.
10 Charakterystyka twórczości w artykule L. Nowak, Jaroslav Vonka - mistrz kutego
żelaza, [w:] W kręgu sztuki śląskiej pierwszej połowy XX wieku (Materiały Sesji
Naukowej Komisji Historii Sztuki Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego,
Jelenia Góra, 15 i 16 listopada 1978), WTN, „Rozprawy Komisji Historii Sztuki”, T. XI,
Wrocław 1983, s. 87-100.
11 B. Stephan, op. cit., s. 359.
12 Nieliczne dokumenty pisane pozwalają częściowo chociaż poznać metodę
projektowania i realizowania poszczególnych detali i elementów. Zachował
się np. dokument mówiący o przygotowaniu drewnianego modelu attyki
wieńczącej wieżę, w skali 1:1. Model został zamontowany na gzymsie, na wieży
i oceniany przez specjalną komisję rzeczoznawców przy Policji Budowlanej,
złożoną z architektów Gaze i Wahlicha. Do udziału w pokazie zostali również
zaproszeni znani wrocławscy architekci: Burgemeister, Effenberger, Halfpaap,
Althoff, Behrend, Härtel, rzeźbiarz Ulbrich. Pokaz miał miejsce 8 czerwca 1928 r.
o godz.10.00; por. Archiwum Budowlane we Wrocławiu, dok. nr P II 1018/6.1928.
126
13 „Kto buduje przy drodze, ma wielu nieproszonych doradców”. Chciałbym
w tym miejscu podziękować za pomoc w przetłumaczeniu na język polski tego
starego, niemieckiego przysłowia Panu Profesorowi Stanisławowi Prędocie
z Uniwersytetu Wrocławskiego.
14 B. Stephan, op. cit., s. 359.
15 B. Stephan, op. cit., s. 355.
16 W. Broniewski, Architektura, rzeźba i malarstwo, [w:] Sztuka Wrocławia
[pr. zbior. pod red. T. Broniewskiego i M. Zlata], Wrocław- Warszawa- Kraków
1967, s. 425.[„Ekspresjonizm tego okresu łączy się z nawrotem do faktury
ceglanej (…). Nie mniej zwalisty jest gmach poczty przy ul.Krasińskiego (arch.
Neumann), ozdobiony dobrymi medalionami w terakocie.”]. Broniewski błędnie
zamienił imię Lothara Neumanna na Maxa.
17 J. Rozpędowski, Architektura od klasycyzmu do okresu II wojny światowej, [w:]
Wrocław, jego dzieje i kultura, [pr. zbior. pod red. Z. Świechowskiego], Warszawa
1978, s. 402. [„Nurt drugi (...) bardzo ekspresyjny, o zabarwieniu romantycznym,
będzie zaskakiwał różnorodnością przedstawień i form. (...) Detal terakotowy
zagościł i na fasadach gmachu Poczty Głównej z 1926-1929 roku (architekt
Neumann), której architektura, pomimo modernistycznego rozwiązania fasad,
skłania się poprzez ich wertykalny podział i zwieńczenia ażurowe w kierunku
romantyczno-historyzującej kompozycji”]. Rozpędowski powtórzył błąd
Broniewskiego przypisując Lotharowi Neumannowi imię Max.
18 Por. Z. Antkowiak, Wrocław od A do Z, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 254
[„Budowla reprezentuje styl zwany formalizmem. (...) Zwraca uwagę staranny
detal architektoniczny, typowy dla formalizmu”].
19 Por. J.Ilkosz, Hochhäuser für Breslau von Max Berg, [w:] Moderne Architektur
in Deutschland 1900 bis 1950. Reform und Tradition, [pr. zbior. pod
red. V.M. Lampugnaniego i R. Schneider], Stuttgart 1994, s. 200-219.
20 Por. R. Rave, H.-J. Knöfel, Bauen seit 1900 in Berlin (2. wyd.), Berlin 1977, nr 95;
E. i H. Börsch-Supan, G. Kühne, H. Reelfs, Berlin. Kunstdenkmäler und Museen
(Reclams Kunstführer. Deutschland, T. VII), Stuttgart 1977, s. 378-379.
21 R. Rave, H.J. Knöfel, op. cit., nr 231, podają jako rok powstania 1927; E. i H. Börsch-
‑Supan, G. Kühne, H. Reelfs, op. cit., s. 583-584, podają lata 1922-1924.
22 R. Rave, H.J. Knöfel, op. cit., nr 117; E. i H. Börsch-Supan, G.Kühne, H. Reelfs,
op. cit., s. 503-504, podają jako lata 1927-1929.
127
23 B. Taut, Die Stadtkrone, Jena 1919; Alpine Architektur, Hagen 1919; Frühlicht
1920-1922. Eine Folge für die Verwirklichung des neuen Baugedankes, Berlin,
Frankfurt am Main, Wien 1965; cyt. za: K.H. Hüter, Architektur Berlin 1900-1933,
Dresden 1987.
24 Por. F. Jaeger, Posthorn & Reichsadler. Die historischen Postbauten in Berlin,
Berlin 1987, s. 161-167 (Das Postamt Berlin 36 in Kreuzberg).

128
ŁUKASZ KRZYWKA
WIEŻOWIEC MIEJSKIEJ KASY OSZCZĘDNOŚCI PRZY
WROCŁAWSKIM RYNKU
D ruga połowa lat dwudziestych XX w. to dla Wrocławia okres
narastającej stagnacji ekonomicznej, jaka nastąpiła po względnym
ożywieniu panującym w pierwszych latach Republiki Weimarskiej.
Słabnącą koniunkturę usiłowano pobudzić specjalnymi programami
gospodarczymi, m.in. powstałym w 1925 roku „Sofortprogramm” oraz
„Osthilfe” z lat 1930-321. Z kolei rozszerzenie granic miasta w 1928 roku
i wzrost ludności o ponad sześćdziesiąt tysięcy obywateli stworzyły nie
tylko problemy socjalne, ale otwierały zarazem perspektywy ekspansji.
Z silnie odczuwanej potrzeby chwili powstała idea wzniesienia
położonej w centrum Wrocławia nowej siedziby dla Miejskiej Kasy
Oszczędności, instytucji finansowej działającej od połowy XIX wieku,
której zadaniem miało być stymulowanie lokalnej przedsiębiorczości2.
Nowa siedziba Kasy miała powstać na obszernej narożnej parceli,
utworzonej przez połączenie działek Rynek 9, Rynek 10/11, plac Solny 9
i Kiełbaśnicza 1, w latach dwudziestych XX wieku znajdujących się
w posiadaniu firmy „Herz i Ehrlich”. Parcela ta położona była przy tym
naprzeciw ratusza, a w kamienicy Rynek 10/11 działała filia Miejskiej
Kasy prowadzona przez bank Wallenberg-Pachaly. W ciągu roku 1928
wykupiono teren pod przyszłą budowę, aby na początku następnego
roku ogłosić konkurs na projekt nowej siedziby Kasy.
130
Rozpisując konkurs zwrócono się do grona wybitnych miejscowych
i berlińskich twórców, członków prestiżowego Stowarzyszenia
Architektów Niemieckich (Bund der Deutschen Architekten - BDA):
Theo Effenbergera, Richarda i Paula Ehrlichów, Richarda Gaze,
Adolfa Radinga, Hansa Scharouna, zespołu Ernsta Kleemanna,
Paula Kleina i Georga Wolfa, Ericha Graua, zespołu Paula Heima
i Alberta Kemptera, Heinricha Rumpa, Kurta Langera, wreszcie
profesorów Mewesa i Hansa Poelziga. Przeznaczono odpowiednie
sumy na obsługę konkursu i na nagrody, określono także sąd
konkursowy3. W skład jury powołano przede wszystkim Senatora
do spraw prac publicznych (Senator der öffentl. Arbeiten), inżyniera
Hugo Althofa z Gdańska (poprzednio głównego architekta we
Wrocławiu), dalej Radcę Budowlanego Miasta (Stadtbaurat) Fritza
Behrendta, Maxa Berga, szefa wrocławskiej Policji Budowlanej
(Polizeibaudirektor) Otto Bergera, byłego Krajowego Radcę
Budowlanego (Landesbaurat) i Konserwatora Prowincji Ludwiga
Burgemeistra, wreszcie znanego we Wrocławiu architekta, członka
BDA, Hermanna Wahlicha. W pracach jury brało także udział trzech
rajców, skarbnik miejski i oczywiście dyrektor Kasy Oszczędności,
Nidetzki. Zamknięty charakter konkursu, a także liczny udział
architektów w sądzie konkursowym, miały zapewnić odpowiedni
131
poziom prac, niezbędny przy projekcie wzniesienia całkowicie
nowego obiektu „w sercu historycznego Starego Miasta”4. Warunki
konkursu poznać można dzięki publikacjom w „Monatsheft zur
deutschen Bauzeitung” i „Ostdeutsche Bauzeitung” z 1929 roku5.
W pierwszych dniach lipca 1929 roku Rada Miejska ogłosiła
wyniki konkursu na projekt budowy Kasy Oszczędościowej przy
wrocławskim Rynku. Biorący udział w konkursie architekci
przestawiali przede wszystkim model prezentujący nie tylko
posadowienie projektowanego budynku Miejskiej Kasy Oszczędności
w obrębie Rynku, ale także daleko idącą przebudowę narożnika
placu Solnego, której celem miało być połączenie centrum
miasta z dworcem Świebodzkim - zgodnie z propozycjami
Maxa Berga z lat 1919-1920. Niektórzy z uczestników konkursu
przedstawili także rozwiązanie wariantowe, przewidujące
realizację wysuwanej kilka lat wcześniej przez Maxa Berga idei
gruntownej przebudowy bloku śródrynkowego6. Można zatem
sądzić, że budowę biurowca traktowano jako pierwszy etap szeroko
zakrojonego planu. Nadesłane projekty ukazywały poza tym widoki
fasad, plany sytuacyjne i oczywiście rzuty oraz przekroje7.
Wszystkie znane dziś prace przewidywały wzniesienie budynku
co najmniej siedmiopiętrowego, natomiast kilka zakładało
powstanie wysokościowca (Hochhaus) o dziewięciu piętrach, co
było niewątpliwie odbiciem dyskusji na temat wieżowców, toczącej
się ówcześnie wśród architektów niemieckich.8 Dolne kondygnacje
- piwnice, suterena, parter oraz piętro - przeznaczone miały być
dla Miejskiej Kasy Oszczędnościowej, pozostałe stanowić miały
przestrzeń biurową do wynajęcia. Część uczestników konkursu
przewidywała umieszczenie na górnych piętrach restauracji.
Projektom towarzyszyły zestawienia materiałowe i kosztorysy, zaś
132
pokonkursowa wystawa prac odbyła się między 13 a 16 czerwca
1929 roku w holu Śląskiego Muzeum Rzemiosł Artystycznych
(Schlesische Museum für Kustgewerbe und Altertürmer). 9
Przed uczestnikami konkursu postawiono niełatwe zadanie,
mieli bowiem do czynienia nie tylko z obszerną narożną działką,
jaka miała powstać po wyburzeniu trzech dawnych kamienic,
ale także z wąskim pasem, przebiegającym na tyłach dawnego
numeru Rynek 11, aż do ulicy Kiełbaśniczej. Trzeba przy tym dodać,
że pierzeja placu Solnego leży pod kątem ostrym w stosunku
do Rynku, a wynikająca z historycznych podziałów wewnętrzna
granica parceli przebiega po linii łamanej składającej się z kilku
odcinków. Należało także brać pod uwagę historyczne otoczenie:
Ratusz i blok śródrynkowy naprzeciw głównej fasady, Plac Solny od
strony bocznej, wreszcie bezpośrednie sąsiedztwo zabytkowych
kamienic w pierzei rynkowej i szczególne wymagania inwestora,
obejmujące podziemny skarbiec, salę operacji bankowych,
przejazd dla samochodów transportujących walory od strony
ul. Kiełbaśniczej, pomieszczenia dla kas i rachmistrzów, salę
posiedzeń zarządu itp. Z kolei pewnym ułatwieniem mogło być
projektowanie budynku od fundamentów i sąsiedztwo w pierzei
od strony placu Solnego, gdzie planowana budowla przylegać
miała do niezwykle awangardowej fasady „Apteki pod Murzynem”
(„Mohrenapotheke”), powstałej dzięki przebudowie dwóch
starszych kamienic, przeprowadzonej w latach 1925-1928 przez
Adolfa Radinga.
Pierwszą nagrodę w konkursie uzyskał projekt Heinricha Rumpa,
oznaczony na wystawie pokonkursowej numerem „7”. Ten sam
architekt do konkursu zgłosił też projekt, oznaczony numerem „8”,
który znalazł się na drugim miejscu wśród prac wyróżnionych.
133
Ogłoszona lista prac nagrodzonych i wyróżnionych przedstawiała pomieszczenia podziemia i parteru, zmieniła się nawet liczba
się następująco10: charakterystycznych, ukośnie ustawionych garaży.

1. Heinrich Rump, Wrocław, nr pracy 7
2. Paul Heim i Albert Kempter, Wrocław, nr pracy 11
3. Erich Grau, Wrocław, nr pracy 1
wyróżnienie a) prof. Heinrich Straumer, Berlin, nr pracy 13
wyróżnienie b) Heinrich Rump, Wrocław, nr pracy 8
wyróżnienie c) Paul Klein i Georg Wolf, Wrocław, nr pracy 9
wyróżnienie d) Kurt Langer, Wrocław, nr pracy 5
Bezpośrednio po rozstrzygnięciu konkursu w prasie wrocławskiej
ukazało się wiele tekstów omawiających jego rezultaty, wyliczano
przy tej okazji biorących udział architektów, prezentowano także
szczegółowo skład sądu konkursowego. Większość omówień
poświęcona została - co zrozumiałe - zwycięskiemu projektowi
Rumpa. Najciekawszy opis nagrodzonego projektu zamieszczony
został przez architekta Maxa Tauberta w „Schlesische Zeitung”
z 7 września 1929 roku.
Omawiający nagrodzoną pracę Max Taubert, wrocławski architekt
i członek BDA, podkreślał między innymi wertykalne walory
projektowanej fasady, jego zdaniem dobrze wpisującej się
w historyczną pierzeję Rynku, a także dostosowanie elewacji od
strony placu Solnego do sąsiedniej „Apteki pod Murzynem”11. Dzisiaj
stwierdzenia te - powtórzone najpewniej za opinią komisji konkursowej
- mogą dziwić, należy jednak pamiętać o odmienności ówczesnych
kryteriów estetycznych i historycznych, a także o tym, że dotyczyły one
nagrodzonego projektu, nie zaś realizacji. Znana nam obecnie tylko
w części praca numer 7 znalazła uznanie w oczach komisji być może
także i z tego względu, że Heinrich Rump kilka lat przed rozpisaniem
konkursu projektował adaptację pomieszczeń w kamienicy Rynek 10/11
79.  Heinrich Rump, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, pierwsza
nagroda, rysunek perspektywiczny, widok od strony placu Solnego, 1929

Na konkurs nadesłano co najmniej trzynaście prac, spośród

których w zbiorach Archiwum Budowlanego Miasta Wrocławia
zachowały się częściowo plansze pochodzące z prac numer 1, 2
(autorstwa Theo Effenbergera?), 3 (autorstwa Adolfa Radinga?),
8 i 11. Całkowicie brak niestety rysunków pochodzących
z nagrodzonej pracy Rumpa. Siedem plansz reprodukowanych
w 53. numerze „Ostdeutsche Bauzeitung” pozwala jedynie
stwierdzić, że pomiędzy konkursem a realizacją w planach
zaszły duże zmiany, przede wszystkim w bryle głównego
budynku i w projektowaniu fasad. Odmiennie ukształtowane
zostało wejście od strony Rynku, inną dyspozycję otrzymały

134 135
80.  Heinrich Rump, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, pierwsza
nagroda, model prezentujący przebudowę placu Solnego i Rynku, 1929
na potrzeby kantoru bankowego „Wallenberg-Pachaly”. Miał więc
doświadczenie w projektowaniu dla inwestora bankowego, a przy
tym dobrze znał sytuację urbanistyczną i historyczny kontekst
projektowanej budowli.
Z obecnego punktu widzenia znacznie bardziej dostosowana
do sąsiedniej zabudowy wydaje się praca Rumpa oznaczona
numerem 8. Jej cofnięte górne trzy kondygnacje łagodzić miały
bryłę, podobnie jak rytmicznie rozstawione osie okienne od strony
Rynku i zaokrąglony narożnik. Od strony placu Solnego elewacja
81.  Heinrich Rump, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie,
dwa warianty wieżowca, rysunek perspektywiczny, widok od strony Rynku, 1929, Kat. 71
136
82.  Heinrich Rump, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie,
model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo wytyczonej trasy
komunikacyjnej, 1929
ukształtowana miała być odmiennie, okna tworzące horyzontalne
pasy współczesnym przypominały rozwiązania zastosowane
w końcu lat dwudziestych XX w. we wrocławskich domach
towarowych „Petersdorff” (obecnie „Kameleon”) autorstwa Ericha
Mendelsohna i „Wertheim” („Renoma”) Hermanna Dernburga.
Zdecydowano się jednak na rozwiązanie, które Jerzy Rozpędowski
określił jako: „agresywny żelbetowy budynek biurowy o dziewięciu
kondygnacjach, podzielony na poziome pasy prostymi płytami
gzymsu”12. Z kolei Janusz Dobesz nie bez racji stwierdził, że stanowi
on „wyraźny dysonans w harmonijnej zabudowie rynku”13. Trudno
dziś dociekać przyczyn decyzji o ostatecznym kształcie inwestycji.
Być może decydujące znaczenie miała dla inwestorów przestrzeń
przeznaczona do wynajęcia, która oczywiście byłaby mniejsza
w przypadku przyjęcia wariantu z cofniętymi górnymi kondygnacjami.
Równie jednak prawdopodobne wydaje się wyjaśnienie znaczne mniej
racjonalne - ówcześni decydenci po prostu chcieli mieć w centrum
Wrocławia wieżowiec, „drapacz chmur” - symbol nowoczesnego
137
 City, i to właśnie w Rynku,
wśród historycznego
otoczenia. Przykładem
potwierdzającym działanie
we Wrocławiu „gorączki
wysokościowców” może
być reklama zapowiadająca
otwarcie domu
towarowego Louisa Lewy jr.
zamieszczona w popularnym
dzienniku w roku 1929,
której tło stanowi potężny
wysokościowiec Miejskiej
Kasy. Nie jest to jednak
żaden z projektów
rozgrywanego właśnie 84.  Paul Heim i Albert Kempter, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności,
druga nagroda, plan sytuacyjny prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz
konkursu, lecz projekcja nowowytyczonej trasy komunikacyjnej, 1929, Kat. 69
oczekiwań i nadziei
mieszkańców Wrocławia14.
Zachowane w zbiorach archiwalnych rysunki realizacyjne noszą
Ostatecznie od strony daty z maja i czerwca 1930 roku, zostały jednak przerobione
Rynku i placu Solnego w miesiącach letnich roku 1932 i odnoszą się najpewniej do budowy
83.  Paul Heim i Albert Kempter, projekt
konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, powstał potężny gmach, ścian wewnętrznych15. Schemat instalacji wodno-kanalizacyjnej
druga nagroda, rysunki elewacji, od strony złożony jakby z dwu pochodzi z grudnia 1930 roku, zaś na fasadzie umieszczono
Rynku, placu Solnego i ul. Kiełbaśniczej, przenikających się brył - daty „1930-1931”. Dr H. Markus w „Ostdeutsche Bauzeitung”
1929, Kat. 68
dziesięciokondygnacyjnego z początku 1931 roku mówił z podziwem o niezwykle intensywnych
masywu, o trzynastu pracach prowadzonych do 28 października 1930 roku16. W toku
gęsto rozstawionych osiach okiennych od strony Ratusza, oraz tych prac powstała zapewne konstrukcja szkieletowa wraz
o trzy piętra niższej, czternastoosiowej, nieco szerszej i cofniętej ze stropami. Markus z satysfakcją podaje imponujące liczby:
na szerokości dwóch osi bryły od strony placu Solnego, obu tym 1 500 000 kilogramów cementu, 5300 metrów sześciennych żwiru,
bardziej abstrakcyjnych, że nakrytych płaskimi dachami. 450 000 kilogramów stali i 1120 kubików drewna, przerobione do

138 139
86.  Erich Grau, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, trzecia nagroda,
model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo wytyczonej trasy
komunikacyjnej, 1929
chwili spisania jego relacji. Natomiast pod koniec 1931 roku ukazały
się w prasie fachowej dwie publikacje, prezentujące zarówno
szczegóły techniczne wzniesionego już wówczas gmachu, jak
i urządzenia pomieszczeń Kasy Oszczędnościowej17. Należy zatem
przyjąć, że w roku 1932 wykonywano jedynie prace dostosowujące
układ pomieszczeń na wyższych kondygnacjach do potrzeb
wynajmujących je użytkowników18.
85.  Heinrich Straumer, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie,
model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo wytyczonej trasy
komunikacyjnej, 1929
140
87.  Paul Klein i Georg Wolff, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności,
wyróżnienie, model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo
wytyczonej trasy komunikacyjnej, 1929
W przeciwieństwie do wcześniejszego o dwudziestolecie biurowca
przy ulicy Ofiar Oświęcimskich 34/40, projektowanego przez
Hansa Poelziga, elewacje budynku Kasy Oszczędnościowej nie
ujawniały zastosowanej konstrukcji. Wobec zmienionych kryteriów
estetycznych ukryto ją za okładziną z wapienia muszlowego.
Dwie najniższe kondygnacje otrzymały większą wysokość i oddzielone
od wyższych pięter wąskim gzymsem tworzyły dla budowli rodzaj
cokołu, podciętego w przyziemiu pasem niewielkich okien suteren.
Proste, potężne bliźniacze wejścia prowadzące do Miejskiej Kasy
Oszczędnościowej i do części biurowej umieszczono w parterze, przy
prawym narożniku budowli od strony Rynku. Najwyższa kondygnacja,
nieco cofnięta, wyższa i o gęsto rozmieszczonych oknach, stanowiła
jedyny ślad po koncepcji przedstawionej w wyróżnionym projekcie
numer 8. Pokryta została trzymilimetrową niklowaną blachą,
a podzielone poziomo okna nadawały jej pozór belwederu. Pomimo
oddzielania górnych kondygnacji wąskimi gzymsami i nieznacznego
cofnięcia okładziny ponad oknami, na fasadzie nie rysuje się
przewaga układu horyzontalnego, odczuwamy raczej wrażenie
jednolitej masy, dominującej nad tą częścią wrocławskiej Starówki.
141
88.  Kurt Langer, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie,
model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo wytyczonej trasy
komunikacyjnej, 1929

89.  Theo EffenbergerRJ, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, rysunek

perspektywiczny, widok od strony Rynku, 1929, Kat. 75
90.  Plac Solny ok. 1928 r., przed wybudowaniem wieżowca Miejskiej Kasy
Oszczędności

Elewacja od strony placu Solnego dostosowana została gabarytami

do sąsiedniej kamienicy mieszczącej „Aptekę pod Murzynem”,
która stanowi dla niej łagodne przejście do dalszej części pierzei19.
Wysunięta nieco do przodu w stosunku do pozbawionej okien
bocznej ściany bryły przyrynkowej, zdaje się osobnym budynkiem,
oddzielonym od sąsiedniej kamienicy pionowym pasem okien
oświetlających klatkę schodową, które łamią dominujący w elewacji
układ horyzontalny.

Zespół biurowca Miejskiej Kasy Oszczędnościowej wzniesiony

został na działce obejmującej parcele Rynek 9, 10 i 11, plac Solny
1 oraz wąski pas gruntu łączący się z parcelą Kiełbaśnicza 1.
Składa się z dziesięciokondygnacyjnej, trzynastoosiowej bryły

142 143
 92.  Heinrich Rump, inwentaryzacja powykonawcza Miejskiej Kasy Oszczędności,
elewacja od strony dziedzińca i przekrój, 1932

od strony Rynku, siedmiokondygnacyjnej, czternastoosiowej,

91.  Heinrich Rump, projekt realizacyjny Miejskiej Kasy Oszczędności, rzut parteru,
1930, Kat. 76
przenikającej się z poprzednią bryły od strony placu Solnego,
oraz pięciokondygnacyjnego, jedenastoosiowego łącznika
prowadzącego do budynku przy ulicy Kiełbaśniczej 1. Ten
ostatni, o pięciu kondygnacjach i pięciu osiach, przykryty został
kalenicowym, dwuspadowym dachem z dwoma kondygnacjami
okienek od ulicy, podczas gdy od strony podwórza został
podwyższony o piętro strychowe. Złączone ze sobą w narożu
„skrzydła” od strony Rynku i placu Solnego w parterze dopełnione

144 145
93.  Budowa Miejskiej Kasy Oszczędności, 1930 r., widok od strony Rynku
95.  Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, widok od strony Rynku, fotografia
z lat trzydziestych XX w.
94.  Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, widok od strony Rynku na ratusz
i wieżowiec, fotografia z 1931 r. („Deutsche Bauzeitung” 1931, jg. 65 Hauptblatt I, s. 623)
96.  Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, widok od strony placu Solnego,
fotografia z lat trzydziestych XX w.

146 147

97.  Heinrich Rump, Miejska
Kasa Oszczędności,
wnętrze, pokój dyrektora
kasy, fotografia z 1931 r.
(„Deutsche Bauzeitung” 1931,
Jg. 65 Hauptblatt I, s. 625)
zostały do prostokąta przez krytą przeszklonym dachem halę,
w kondygnacji drugiej przybierały formę „C”, przez nadbudowanie
jakby trzeciego, piętrowego skrzydła od strony przejazdu do
ul. Kiełbaśniczej. Wyżej tworzyły kształt zbliżony do „L”. Przejazd
na podwórze mieści się w przyziemiu od strony ul. Kiełbaśniczej
po stronie lewej, po prawej przewidziano pomieszczenie sklepowe.
Wszystkie budynki są podpiwniczone, w części przyrynkowej
98.  Heinrich Rump, Miejska
Kasa Oszczędności, wnętrze,
hall wejściowy przed salą
kasową i klatką schodową,
fotografia z 1931 r.
(„Deutsche Bauzeitung” 1931,
Jg. 65 Hauptblatt I, s. 625)
148
dwukondygnacyjnie, posadowione na leżącej na głębokości
6,3 metra, 90-centymetrowej płycie żelbetowej stabilizującej
grunt, a zarazem izolującej piwnice od cieków wodnych.20
Biurowiec wzniesiono stosując znaną i praktykowaną we
Wrocławiu od pierwszego dziesięciolecia XX wieku technikę
szkieletu żelbetonowego, którego wypełnienie stanowią strefy
okien oraz ściany, usztywnienie zaś stropy Ackermanna. Szkielet
konstrukcji wzmacnia dodatkowo pozbawiona okien, monolityczna
ściana wgłębionego narożnika i ściany klatek schodowych -
głównej, prowadzącej poprzez osobne wejście, westybul i holl do
pomieszczeń biurowych, i rezerwowej - umieszczonej na skrajnej
osi elewacji od strony pl. Solnego. Pomocnicza klatka schodowa
prowadziła poprzez holl i wejście do biur Kasy Oszczędnościowej
na pierwszym piętrze i dalej aż do piętra piątego, wyżej jej funkcję
przejmowała nieco przesunięta i o mniejszych rozmiarach
klatka ewakuacyjna. Podstawę komunikacji pionowej stanowić
miały jednak cztery windy, zwłaszcza czynny do chwili obecnej
„paternoster”. Komunikację w budynku przy ul. Kiełbaśniczej
i w obrębie łącznika zapewniały osobne klatki schodowe. Instalacje
sanitarne zblokowano w trzech pionach: obok głównej klatki
schodowej, w łączniku i w budynku przy ul. Kiełbaśniczej.
Ściśle funkcjonalistyczny sposób konstruowania pozwalał na
najbardziej racjonalne wykorzystanie przestrzeni użytkowej,
tak jak miało to miejsce w budowlach przemysłowych. Na
gruncie wrocławskim system ten spopularyzowany został
przez Hansa Poelziga, dzięki zastosowaniu go w biurowcu przy
ul. Ofiar Oświęcimskich 34/40, wzniesionym w latach 1911-1912.
Rezygnacja z niepotrzebnej dekoracji, prostota formy i użycie
betonu prowadziły do obniżenia kosztów budowy, a konstrukcja
szkieletowa pozwalała na swobodne kształtowanie przestrzeni
149

99.  Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, wnętrze sali kasowej, fotografia
z 1931 r. („Deutsche Bauzeitung” 1931, Jg. 65 Hauptblatt I, s. 626)
wewnętrznej, co miało podstawowe znaczenie dla funkcji
biurowca. Czynniki te miały liczne analogie w dokonaniach szkoły
chicagowskiej, szeroko dyskutowanych w latach dwudziestych21.
Funkcje dolnych kondygnacji biurowca projektowanego przez
Rumpa zostały z góry określone, a także odseparowane odrębnym
wejściem. Prowadziło ono, poprzez ozdobiony płaskorzeźbioną
dekoracją portal, do wykładanego ciemnozielonym kamieniem
westybulu, a dalej po kilku stopniach i przez dodany w roku 1937
wiatrołap z obrotowymi drzwiami, do położonego po lewej stronie
przejścia do sali operacji Kasy Oszczędnościowej. Po nieco
posępnym i ciemnym wejściu, interesant znajdował się w obszernej,
150
dwukondygnacyjnej sali, wykładanej jasnokremową marmoryzacją,
oświetlonej rozproszonym blaskiem okien i modernistycznie
wygiętego szklanego stropu-ściany po stronie lewej,
doprowadzającego naturalne światło z krytej hali Kasy Głównej.
Sztuczne oświetlenie sali zapewniał wielki szklany plafon. Prosty
wystrój sali, zasadzający się na rytmie filarów podtrzymujących
obiegającą ją emporę, bezporządkowy, ale sprawiający wrażenie
klasycznego atrium, stanowi jeden z najciekawszych we Wrocławiu
przykładów dobrze zachowanego oficjalnego wnętrza z początku lat
trzydziestych. Potrzebom banku służył cały szereg pomocniczych
schodków i przejść, zapewniających bezpieczną komunikację ze
skarbcem, archiwum i biurami. Część pomieszczeń pierwszego
piętra otrzymało charakter wytwornych gabinetów zarządu,
pozostałe były obszernymi biurami. Podobnie jak aranżacja wejścia
i sali operacji bankowych, były one projektowane przez Heinricha
Rumpa w stylu nawiązującym do popularnej w późnych latach
dwudziestych „Schiffarchitektur”, polegającym na zapożyczeniach
stylistyki z projektów oceanicznych transatlantyków. Wyższe
kondygnacje miały typowy układ biurowca z korytarzem pośrodku
i pokojami po obu jego stronach. Cienkie i nie pełniące roli
konstrukcyjnej ściany pozwalały w razie potrzeby na łatwe łączenie
pomieszczeń i dostosowanie ich rozkładu do potrzeb użytkownika.
Ślad takiego działania zachował się w postaci projektu z roku
1936, dokumentującego połączenie kilku biur na 9. piętrze w celu
stworzenia tam obszernej sali wykładowej.
Łącznik przeznaczono na zaplecze techniczne i socjalne biurowca.
W piwnicy przewidziano szatnię i umywalnię dla mężczyzn, parter
przeznaczono na dwa garaże i zaplecze magazynowe połączone
windą towarową z kantyną umieszczoną dwa piętra wyżej.
Pierwsze piętro mieściło centralę telefoniczną i salę maszyn do
151
 się we Wrocławiu i specjalizował
się w rzeźbie w drewnie
i kamieniu22. Płaski relief, w jakim
wykonana została oprawa portalu,
nasuwa nieodparcie skojarzenia
ze sztuką egipską23. Egipskie
motywy w sztuce lat dwudziestych
pojawiły się po odkryciu w roku
1922 przez Howarda Cartera
grobowca Tuthenkamona.
Przyjmuje się obecnie, że
związana z tym „egiptomania”
100.  Heinrich Rump,
Miejska Kasa znacznie przyczyniła się do
Oszczędności, główne powstania stylu art déco, a także
wejście, fotografia stosowania w zdobnictwie
z 1931 r. („Deutsche
Bauzeitung” 1931, licznych egiptyzujących
Jg. 65 Hauptblatt I, s. 626) motywów i stylizacji. W tym
nurcie znakomicie mieści się
101.  Gustaw Adolf Schmidt, Miejska
pisania, drugie szatnię i umywalnię kobiet. W kantynie na 3. piętrze Kasa Oszczędności, portal wejściowy, relief portalu Miejskiej Kasy
jeść mogło jednocześnie 40 pracowników Kasy Oszczędnościowej, fragment reliefu, stan obecny, Oszczędnościowej. Przedstawia
w drugiej, na piętrze czwartym, 56 pracowników biurowca. fot. Waldemar Borski on działalność rzemieślniczą,
Budynek wzniesiony przy ulicy Kiełbaśniczej w czterech górnych bankowość, rolnictwo i handel,
kondygnacjach przeznaczono na mieszkania o stosunkowo
skromnym - trzy pokoje, kuchnia i łazienka - standardzie.
Wszystkie elewacje od strony dziedzińca oblicowane zostały białą 102.  Heinrich
Rump, Gustaw Adolf
glazurowaną cegłą. Ten typ okładziny, stosowany we Wrocławiu od Schmidt, Miejska
końca XIX wieku, był łatwy do utrzymania i pozwalał na znakomite Kasa Oszczędności,
doświetlenie podwórzy i przylegających pomieszczeń. portal wejściowy, stan
obecny, fot. Waldemar
Borski
Prowadzący do Kasy i biurowca podwójny portal sygnowany jest przez
Gustawa Adolfa Schmidta. O twórcy tym wiadomo jedynie, że urodził

152 153
 103.  Heinrich
Rump, Miejska Kasa
Oszczędności, widok
od strony Rynku, stan
obecny, fot. Waldemar
Borski
pracę biurową, nauczanie, rekreację i budownictwo. Egiptyzująca
stylizacja wyraża się przede wszystkim profilowym ujęciem postaci
i ich antykizującymi strojami, ale rzeźbiarz przedstawił w tej konwencji
także urzędników korzystających z telefonów, a nawet samochód.
Cała kompozycja wyobraża gospodarczy obieg pieniądza i rozkwit
różnorodnej aktywności, możliwej dzięki oszczędzaniu. Powyżej portali,
przy krawędzi budynku, umieszczono relief ze stylizowanym herbem
Wrocławia w postaci pionowego pasa i datą „1930-1931”. Nieco niżej
w ścianę wprawiono tablicę z napisem „Architekt BDA / Hermann Rump”.
Utrzymany w egipskiej stylistyce relief może stanowić przesłanie
wskazujące na historyzujący kontekst pozornie „bezstylowej”
bryły. Czy nie jest ona bowiem - choć w sposób dość odległy -
przypomnieniem piramidy? Sens jej istnienia wyznacza głęboko
154
104.  Heinrich Rump, Miejska
Kasa Oszczędności, widok od
strony placu Solnego, stan
obecny, fot. Waldemar Borski
pod ziemią ukryty skarbiec, do głównego pomieszczenia prowadzi
wcale nieprosta i zaskakująca droga. Warto w tym miejscu
przypomnieć zaledwie o kilka lat wcześniejszy biurowiec, a zarazem
wysokościowiec, wzniesiony dla potrzeb poczty przy ul. Krasińskiego 1
(Feldstr.). Przemawiająca formami spóźnionego ekspresjonizmu
poczta radośnie eksponuje ceglane wątki murów, wertykalizm
podziałów i koronkę zwieńczenia „średniowiecznej” wieży. Osiowo
umieszczone portale bram zapraszają do wnętrza. Natomiast Rump
w swojej realizacji sięgnął do bardziej manierycznych środków wyrazu
- okładzin maskujących konstrukcję, asymetrycznie umieszczonego
i zacienionego wejścia, bocznego oświetlenia sali kasowej. Jego
gmach to tajemniczy Sezam lat trzydziestych, otwierający podwoje
przed klientami wrocławskiej kasy oszczędności.
 Przypisy
1 Por. A. Galos, Wrocław w latach 1914-1945, [w:] Wrocław, jego dzieje i kultura,
pr. zb. pod red. Z. Świechowskiego, Warszawa 1978, s. 375.
2 Poprzednia główna siedziba Kasy, przy ul. Szajnochy 7-9 (Roßmarktstr.)
autorstwa R. Plüddemanna, dzielona z Biblioteką Miejską, już od dawna uznawana
była za niewystarczającą.
3 Wettbewerb Städtliche Sparkasse Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929,
nr 18, s. 201, gdzie znajduje się lista architektów zaproszonych do udziału
w konkursie oraz członków jury; pełniejsza lista członków sądu konkursowego w:
Wettbewerbsergebnisse Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 47, s. 368.
4 Por. ibidem: „Neben der eigentlichen Bauafgabe liegt die Bedeutung des
Wettbewerbes auf verkehr- stechnischem und städtebaulichem Gebeit, da es
sich um einen markanten Neubau im Herzen der historischen Altstadt handelt.”
5 Por. Städtliche Sparkasse für Breslau, „Monatsheft zur deutschen Bauzeitung”,
1929, nr, 9, s. 97-102, oraz: Wettbewerb Städtliche Sparkasse Breslau,
„Ostdeutsche Bauzeitung”,1929, nr 53, s. 389-395.
6 Por. J. Ilkosz, Hochhäuser für Breslau von Max Berg, [w:] Moderne Architektur
in Deutschland 1900 bis 1950. Reform und Tradition, [red] V. M. Lampugnani
i R. Schneider, Frankfurt am Main, 1994, s. 216.
7 Największy zestaw materiałów konkursowych reprodukowany był w: Wettbewerb
Städtliche Sparkasse Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 53, s. 389-395.
8 J. Meyer, Aspekte - Kontroversen - Tendezen: Die Hochhausdiscussion in
Deutschland am Anfang der zwanziger Jahre, [w:] Der Schrei nach dem Turmhaus.
Der Ideewettbewerb am Bahnhoff Friedrichstrasse Berlin 1921, Berlin 1988, s. 202.
9 Wettbewerbsergebnisse Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 47, s. 368.
10 Za: Wettbewerbsergebnisse Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 47, s. 368.
11 M. Taubert, Baut die Sparkasse ein Hohaus?, „Schlesische Zeitung”, 1929,
z 7.08.1929.
12 J. Rozpędowski, Architektura od klasycyzmu do okresu II wojny światowej, [w:] Wrocław,
jego dzieje i kultura, pr. zb. pod red. Z. Świechowskiego, Warszawa 1978, s. 400.
13 J. Dobesz, Wrocław. Czas i architektura, komentarz do il. 140.
14 Repr. w: „Breslauer Zeitung” 1929, za wskazanie tej reklamy dziękuję J. Ilkoszowi.
15 Największy zespół źródeł dla budynku Miejskiej Kasy Oszczędności znajduje
się w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia, gdzie przechowywanych jest
wiele planów dotyczących wcześniejszej zabudowy działek (teczki nr 3712 i 3713),
156
kilkanaście plansz konkursowych, w większości pochodzących z nagrodzonej
pracy nr 11, oraz cześciowo zachowane akta Policji Budowlanej (Baupolizei),
dokumentujące budowę, a także niektóre przebudowy z lat trzydziestych
i czterdziestych.
16 H. Markus, Das Hohhaus der Städtlichen Sparkasse in Breslau, „Ostdeutsche
Bauzeitung”, 1931, nr 16. Relacja ta zawiera omówienie szeregu interesujących
zagadnień technicznych, dotyczących znakomitej organizacji placu budowy itp.
17 K. Langner, Städtische Sparkasse in Breslau, „Deutsche Bauzeitung”,1931,
99-100, oraz G. Münter, Verwaltungsgebäude der Städtischen Sparkasse Breslau,
„Zentralblatt der Bauverwaltung”, nr 52, s. 761-764. Lektura obu tekstów
przekonuje, że biurowiec spełniał estetyczne oczekiwania współczesnych.
Nawet wykonując ilustrujące artykuły fotografie przyjmowano taki punkt
widzenia, który optycznie powiększał bryłę i wzmacniał wrażenie jej dominacji.
18 Po roku 1945 budynek Rumpa nie był przedmiotem szczególnego zainteresowania,
chociaż niemal wszyscy badacze zajmujący się historią najnowszej architektury
wrocławskiej dostrzegali jego obecność. Wśród ostatnich wypowiedzi na
szczególną uwagę zasługują dwie, niestety obie błędne: podana w Dziejach
Wrocławia w datach (opr. M. Cetwiński, Z. Czekierda, R. Gelles, W. Geras,
M. Łagiewski, J. Pater, A. Zawisza, Wrocław 1992, s. 41) informacja o otwarciu
Miejskiej Kasy Oszczędności w roku 1928 - a więc na rok przed ogłoszeniem
wyników konkursu, oraz przypisanie biurowca „nieznanemu autorowi” w bardzo
ambitnie pomyślanej Architektur in Deutschland 1919 - 1939. Die Vielfalt der Moderne
pod redakcją J. Zukowsky’ego wydanej w Monachium w 1994 roku. Dopiero w maju
roku 1995 powstało pierwsze monograficzne Studium historyczno-konserwatorskie
budynku banku Rynek 9/11 we Wrocławiu, autorstwa J.L. Dobesza, W. Brzezowskiego
i Ł. Krzywki, (mps w zb. PSOZ we Wrocławiu), natomiast w październiku tego
samego roku Wioletta Wójciak obroniła pracę magisterską napisaną pod
kierunkiem prof. Z. Ostrowskiej-Kębłowskiej pt. „Miejska Kasa Oszczędności
(niem. Städtische Sparkasse) Rynek 9-11 we Wrocławiu, obecna siedziba Banku
Zachodniego” (mps. w zb. Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego).
19 Pozostałe tworzące pierzeję fasady to barokowa, szczytowa numer 4 i narożna,
z drugiej połowy XIX wieku.
20 Por. H. Markus, op. cit.
21 Por. H. Klotz, Das Chicagoer Hochhaus als Entwurfsproblem, [w:] J. Zukowsky,
Chicago-Architektur 1872-1922. Die Entstehung einer kosmopolitischen Architektur
des 20. Jarhunderts, München 1987, s. 59-79.
157
22 H. Vollmer, Allgemeines Lexicon den Bildenden Künstler des XX Jh., t. 6, Leipzig
1962, s. 400. Tam wymienione prace: rzeźbiarska oprawa portalu Kreissparkasse
w Żaganiu, oprawa portalu Kasy Oszczędnościowej we Wrocławiu, rzeźby
architektoniczne na szkole w Brzegu. Brak daty urodzenia i śmierci, brak danych
o studiach.
23 Por. J. Dobesz, Ikonografia homo faber w rzeźbiarskiej dekoracji wrocławskich
fasad epoki historyzmu, [w:] Sztuka a technika, Materiały Sesji Stowarzyszenia
Historyków Sztuki, Szczecin, listopad 1987, Warszawa 1991, s. 180-182.

158
KRYSTYNA KIRSCHKE
PAWEŁ KIRSCHKE
HERMANN SCHLIMME

WROCŁAWSKIE DOMY HANDLOWE I TOWAROWE

Z LAT DWUDZIESTYCH

W latach dwudziestych, wraz z pojawieniem się w Niemczech

pierwszych wysokościowców, nastąpiło znaczne
poszerzenie możliwości kształtowania architektury budynków 105.  Schemat proporcji i wysokości budynków. W górnym rzędzie domy handlowe
usługowo-biurowych. W czasach panowania cesarstwa, domy i towarowe, od lewej: Karl Grosser, dom handlowy Schottlandera, 1897 (Wrocław);
Emil Schaudt, dom towarowy „KaDeWe”, 1907 (Berlin); Hans Poelzig, dom handlowy
handlowe i towarowe oraz biurowce z reguły nie przekraczały przy ulicy Ofiar Oświęcimskich, 1911-12 (Wrocław); Erich Mendelsohn, dom handlowy
wysokością typowej historycznej zabudowy świeckiej. Wykazywały „Petersdorff”, 1927-28 (Wrocław); Hermann Dernburg, dom towarowy „Wertheim”,
również podobne proporcje, przez co wtapiały się harmonijnie 1929-30 (Wrocław). W dolnym rzędzie, od lewej: Ernst Otto Osswald, biurowiec
„Tagblatt-Turmhaus”, 1927-28 (Stuttgart); Jacob Koerfer, „Hansa-Hochhaus”, 1924-25
w krajobraz miasta1. Od lat dwudziestych, obok tych form (Kolonia); Fritz Hóger, „Chilehaus”, 1922-24 (Hamburg); Philipp Schaefer, dom towarowy
architektonicznych (il. 105, górny rząd), pojawiły się dalsze warianty: „Karstadt” przy Hermannplatz, (Berlin). Opracowanie rysunków: Hermann Schlimme.
wieżowce – budynki, w których wymiary rzutu poziomego są
wielokrotnie mniejsze od wysokości (il. 105, dolny rząd, 1. i 2. od lewej)
oraz „rozłożyste wysokościowce” (il. 105, dolny rząd, 3. i 4. od lewej) –
budynki, które wprawdzie zachowały tradycyjne proporcje, ale ze
względu na rozmiary i wypiętrzenie pewnych części budowli zaliczane
są do wysokościowców (skok skali). We Wrocławiu taki „rozłożysty
wysokościowiec” zaproponował między innymi Wilhelm Deffke
w ramach ogłoszonego w 1927 roku przez Radę Miejską konkursu na
biurowiec przy placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz).

160 161
Wprawdzie „rozłożyste wysokościowce” i „wieżowce” różnią się
znacznie od mniejszych - zachowujących układy przestrzenne
typowe dla okresu przedwojennego - domów handlowych z lat
dwudziestych, równocześnie jednak, wziąwszy pod uwagę pełnione
funkcje i stosowane konstrukcje, posiadają wspólne korzenie.
Z tego też względu sensownym jest porównywanie wysokościowców
z mniejszymi od nich domami handlowymi.
Pod koniec XIX wieku, w związku z powstaniem Rzeszy Niemieckiej,
nastąpił boom gospodarczy, a co za tym idzie wzrost produkcji
przemysłowej, ilości dóbr konsumpcyjnych oraz zwiększenie
obrotów handlu. Spowodowało to konieczność wypracowania
nowych koncepcji architektonicznych dla wszystkich dziedzin
działalności gospodarczej. W większości przypadków opierały się
one na wcześniejszych rozwiązaniach wypracowanych w Anglii,
Francji i USA.
W 1912 roku wydana została książka Alfreda Wienera traktująca
o domach towarowych, handlowych i biurowcach2 - nazywanych
przez autora zbiorczo „domami handlowymi w szerokim pojęciu”
lub „budynkami handlowymi” („Handelsbauten”). Jest to pierwszy
przykład dokładnego opisu i wnikliwej analizy konstrukcji oraz
koncepcji funkcjonalnej tej nowej grupy budynków. Wiener dzieli
swą książkę na rozdziały na podstawie sposobu użytkowania
domów handlowych. Jedną z grup stanowią duże domy handlowe
handlu detalicznego. W jej obrębie rozróżnia właściwe domy
handlowe, czyli takie, które reprezentują jedną grupę towarów,
oraz domy towarowe prowadzące różnorodny asortyment. Ich
przeciwieństwem są „domy handlowe w wąskim znaczeniu” lub
domy handlowe handlu hurtowego („hurtownie”), które są łącznikiem
pomiędzy przemysłem i handlem detalicznym. Ostatni rozdział
162
książki Wienera jest poświęcony biurowcom. Zarówno w przypadku
mniejszych domów handlowych, jak i ich większych odpowiedników
(„rozłożyste wysokościowce”, „wieżowce”) stosowano przemysłowe
metody budowlane - konstrukcje szkieletowe (ewentualnie
siatka słupów połączona monolitycznie z płytami stropowymi)
i odpowiednie materiały - stal oraz żelbet. Dzięki temu możliwe było
osiągnięcie pożądanej wielofunkcyjności oraz dużych rozmiarów
budynków. Wynalezienie nowoczesnej windy (w 1853 roku, przez
Amerykanina Otisa) oraz poczty pneumatycznej (w tym samym
roku, przez Clarkea w Londynie) uczyniło opłacalnym użytkowanie
wyższych kondygnacji, a także budynków o dużych rozmiarach rzutu
poziomego. Zastosowanie tych technologii i konstrukcji przyczyniło
się do przejęcia przez domy handlowe prekursorskiej roli w rozwoju
nowoczesnych form architektonicznych.
Do awangardy zaliczyć należy przede wszystkim mniejsze domy
handlowe. Właśnie w ich przypadku nastąpił rozwój horyzontalnego
podziału elewacji zgodnie z wewnętrzną strukturą budynku (siatka
słupów i płyt stropowych). Pierwszym przykładem tego rodzaju
elewacji w Niemczech był wrocławski dom handlowy przy ulicy Ofiar
Oświęcimskich (Junkernstraße), wybudowany w latach 1911-1912
według projektu Hansa Poelziga. W projektach budynków wysokich,
pełniących głównie funkcje biurowe, do końca lat dwudziestych
dominował podział wertykalny, odpowiadający w pełni asocjacjom
typu „strzelisty” i „gotycki”3.
W przeciwieństwie do domów towarowych z czasów cesarstwa,
posiadających reprezentacyjne wnętrza z oszklonymi dziedzińcami
(w ich przypadku można mówić o bogatej, pałacowej architekturze
wnętrz), już w tym okresie biurowce były prostym spiętrzeniem
zunifikowanych kondygnacji. W celu osiągnięcia maksymalnej
163
funkcjonalności stosowano na wszystkich kondygnacjach układ
jednoprzestrzenny z podziałem na lekkie ściany działowe. Konstrukcja
szkieletowa, w której ilość słupów wewnętrznych była redukowana
do niezbędnego minimum, ułatwiała elastyczność kształtowania
wnętrza. Pomieszczenia przeznaczone do celów biurowych miały
układ halowy i prosty funkcjonalny charakter, bez uwypuklania
funkcji reprezentacyjnych. Jedynie klatki schodowe, szyby wind oraz
pomieszczenia sanitarne i techniczne były stałymi elementami rzutu4.
W latach dwudziestych nastąpił stopniowy zanik różnic pomiędzy
architekturą domów towarowych i handlowych oraz biurowcami.
W tym okresie „pałace handlu” okresu cesarstwa zostały wyparte
przez popularne domy handlowe i towarowe z ich zunifikowanymi,
monotonnie piętrzącymi się kondygnacjami. Proces ten rozpoczął
się już przed pierwszą wojną światową wraz ze wzniesieniem
w 1907 roku domu towarowego KaDeWe w Berlinie, autorstwa
Johanna Emila Schaudta5, a we Wrocławiu jako przykłady mogą
posłużyć, pochodzące z lat dwudziestych, domy handlowe:
„Petersdorff”, „Knittel”, „Bielschowsky” i „C&A”. Również w ich
przypadku zastosowano konstrukcję szkieletową w ten sposób,
iż słupy, których nie dało się uniknąć, nie zakłócały przestrzeni
wnętrza, którego architekturę dominowały regały, lady i same
towary. Jeśli pominąć wtórnie zainstalowane ścianki działowe
i meble, pomieszczenia w domach towarowych i handlowych oraz
w biurowcach były bardzo podobne. W wielu przypadkach możliwe
było umieszczenie sal sprzedaży lub pomieszczeń biurowych
na dwóch identycznych kondygnacjach tego samego budynku,
a następnie odwrócenie tego układu.
W przeciwieństwie do prostoty wnętrz, większą ekspresję
nadawano elewacjom i bryle budynku. Przekształcenie „pałaców
164
handlu”, z ich reprezentacyjną architekturą wnętrz, w domy
handlowe o identycznych kondygnacjach, wymusiło powstanie
elewacji zdominowanych przez horyzontalne pasy okien i ścian,
uwypuklających strukturę konstrukcji opartej na siatce słupów
i płytach stropowych6. Wprawdzie elewacje domów handlowych
odzwierciedlały konstrukcję budynku, jednak były zazwyczaj
licowane, a w tych rzadkich przypadkach, gdy szkielet był ich
elementem, jego fragmenty ze stali, ewentualnie żelbetu, były
trudne do rozpoznania.
W latach dwudziestych, obok wrocławskich wysokościowców,
powstawały również niższe, ale ściśle związane z ideą
wysokościowców, domy handlowe. Na przełomie XIX i XX wieku
zbudowano wiele takich budynków, o pionowo zorientowanych
podziałach elewacji, oraz będący wtedy wyjątkiem, pierwszy
o horyzontalnych podziałach, dom handlowy „Schottländer”
z 1897 roku (po wojnie dom handlowy „Merkury”, ul. Świdnicka 5).
Jednak dopiero za sprawą Poelziga i wybudowanego przez
niego w latach 1911-1912 domu handlowego przy ulicy Ofiar
Oświęcimskich, nastąpił historyczny przełom w projektowaniu
domów handlowych, których elewacje odzwierciedlały odtąd
konstrukcję opartą na słupach i płytach stropowych. Horyzontalną
kompozycję podkreślały pasma ścian pod oknami i proporcje
okien, dopasowanych do modułu konstrukcji. Podobne,
horyzontalne proporcje okien znaleźć można było w biurowcu
„Lindenhaus”, wybudowanym w Berlinie w latach 1912-1913 według
projektu Otto Rudolfa Salvisberga. Konstrukcja była tu oparta
na siatce podpór o module ca 7 x 7,5 m7. Okazało się to niezbyt
szczęśliwym rozwiązaniem, bowiem pomieszczenia o szerokości
7 metrów nie są odpowiednie do wykorzystania na cele biurowe.
Nieprzypadkowo już w 1912 roku Wiener postulował zapewnienie
165

106.  Otto Rudolf Salvisberg, biurowiec „Lindenhaus” w Berlinie, 1912-1913,
rozebrany w roku 1965
możliwości montażu ścian działowych w odstępach 2 m8. Już
„Guarantee Building” w Buffalo, wybudowany przez Adlera
i Sulivana w 1895 roku, miał mniejsze odstępy pomiędzy słupkami
elewacji niż wynikałoby to z konstrukcji - tylko co drugi słupek
osłaniał stalowy słup nośny9. Trzeba podkreślić, że formy elewacji
akcentujące konstrukcję budziły już wcześniej wątpliwości,
zakłócały bowiem narzucone budowli funkcje.
Duże wrażenie, jakie wywarł dom handlowy przy ulicy Ofiar
Oświęcimskich, nie pozostało bez wpływu na następne wrocławskie
realizacje. W latach dwudziestych powstawały we Wrocławiu
prawie wyłącznie funkcjonalistyczne domy handlowe, wyposażone
w elewacje o horyzontalnym podziale. Jako następny wzór do
naśladowania posłużył również pochodzący z 1922 roku projekt
166
żelbetowego biurowca Ludwiga Mies van der Rohego w Berlinie.
Dzięki wspornikowemu wysunięciu płyt stropowych górnych
kondygnacji, uzyskał on elewację wolną od elementów pionowych.
Tę samą zasadę zastosował Erich Mendelsohn w przypadku
domu handlowego „Petersdorff”, wybudowanego we Wrocławiu
w 1928 roku. Zaowocowało to elewacją o nie zaburzonym
horyzontalnym podziale, choć jednocześnie zaprojektowane przez
Mendelsohna zaokrąglenie narożnika wyrażało chęć zwiększenia
znaczenia „formy” - odgrywając rolę pionowej przeciwwagi
w stosunku do poziomych pasów elewacji. Ważnym aspektem
horyzontalnych elewacji było również odzwierciedlenie ruchu, co
świadomie wykorzystał Mendelsohn - ekspresyjna forma bryły domu
handlowego „Petersdorff” była nawiązaniem do narastającego ruchu
ulicznego i dynamicznego stylu życia10.
Przy wszystkich opisywanych projektach należy docenić rolę
przepisów budowlanych oraz wpływ urzędników, którzy te przepisy
egzekwowali. Szczególne znaczenie miały: wspomniane już
przepisy dotyczące dopuszczalnych wysokości budynków oraz
„Rozporządzenie z 6 maja 1901 roku, dotyczące budowy domów
towarowych, handlowych itd.”, stawiające wymagania, które
implikowały wprowadzenie horyzontalnego podziału elewacji
domów towarowych: „Ściana frontowa, ponad oknami służącymi
do wystawiania towarów (witrynami), musi być na odcinku 1,0 m
wysokości ogniotrwała, a nadproże otworu okiennego witryny musi
się znajdować 30 cm poniżej sufitu...”11.
Na początku lat trzydziestych we Wrocławiu istniało prawie
siedemdziesiąt domów handlowych i towarowych. Tak wielką
sieć tworzyło pięćdziesiąt budynków wzniesionych podczas
boomu gospodarczego przełomu wieków12 oraz kilkanaście
167
obiektów zbudowanych w latach 1927-1931, w okresie modernizmu.
Już na początku XX wieku potężne bryły secesyjnych domów
towarowych, takich jak „Barasch” (po wojnie SDH „Feniks”
przy Rynku 31/32), „Goldene Krone” (przy Rynku 29, zniszczony
w 1945 roku), „Stefan Esders” (przy ul. Oławskiej 12/13, zniszczony
po 1945 roku), czy „Messow & Waldschmidt” (przy ul. Kuźniczej
50/51, zniszczony w 1945 roku), nadawały głównym ulicom
i placom wielkomiejski charakter13.

W latach dwudziestych wzniesienie domów towarowych stanowiło

spełnienie niektórych wizji urbanistycznych przewidujących:
przebudowę znacznej części centrum Wrocławia, poszerzenie
głównych ulic, wytyczenie nowych wnętrz urbanistycznych oraz
zastąpienie historycznej zabudowy nowoczesnymi budynkami
usługowymi14. Najbliższą tym koncepcjom realizację stanowiły,
zaprojektowane z dużym rozmachem, domy handlowe „Petersdorff
Konfektionshaus” przy ulicy Szewskiej oraz „C&A” przy ulicy
107.  Projekt przebudowy centrum Wrocławia, wykonany przez Biuro Rozbudowy
Oławskiej, których wzniesienie całkowicie zmieniło oblicze Miasta we Wrocławiu (Stadtplanungsamt), w 1935 roku. Określono wyburzenia,
kwartału wyznaczonego ulicami Oławską, Szewską i Łaciarską związane z planowanym poszerzeniem ulic i budową obwodnicy. Czarnym kolorem
(Ohlauerstr., Schuhbrücke, Altbüsserstr.). Szczególną rolę odegrał oznaczono budynki usługowe, głównie domy handlowe i towarowe, stan z 1935 roku
tu „Petersdorff” projektowany przez Ericha Mendelsohna - pierwszy
obiekt ustawiony wzdłuż nowej linii zabudowy, zakładającej zajęła cały blok zabudowy, przyczyniając się do zmiany wyglądu
znaczne poszerzenie ulicy Szewskiej. Przekształcenie tej ulicy przestrzeni urbanistycznych dwóch placów: Kościuszki i Czystego
w arterię komunikacyjną „północ–południe” stanowiło element, (Tauentzienplatz, Salvadorplatz) oraz ulic Świdnickiej i Podwale
aktualnego w latach dwudziestych i trzydziestych, planu regulacji (Neue Schweidnitzerstr., Schweidnitzer Stadtgraben)16.
ulic w centrum Wrocławia, który przewidywał również budowę
dodatkowych mostów oraz - pozwalające na stworzenie obwodnicy W tym samym okresie zbudowano we Wrocławiu szereg niewielkich
miejskiej - wyburzenie historycznej zabudowy wzdłuż pierwszej domów handlowych (typu Geschäftshaus) o prostej, funkcjonalnej
linii murów15. Podobnie radykalne zmiany urbanistyczne pociągnęło architekturze i mieszanej, handlowo-biurowej funkcji. Wszystkie
za sobą wzniesienie domu towarowego „Wertheim” przy ulicy te budynki wzniesiono na niewielkich działkach budowlanych,
Świdnickiej (Neue Schweidnitzerstr.), którego masywna bryła zlokalizowanych przy głównych placach i ulicach handlowych -

168 169
w miejscu zburzonych pojedynczych kamienic mieszczańskich.
Większość obiektów posiadała układ przestrzenny typu
śródblokowego z jedną frontową elewacją, a trzy wzniesione zostały
na działkach narożnych. W sumie przy ulicy Świdnickiej powstały
cztery takie obiekty: Geschäftshaus „Langosch P. Kuchenmag.”,
Pelzhaus „Karwatzki”, Kunstgewerbehaus „Wilhelm Knittel”,
Geschäfts- und Bürohaus „Bielschowsky”. W Rynku wzniesiono
Geschäftshaus „Menzel & Sohn” oraz rozbudowano Geschäftshaus
„Louis Lewy”. Przy placu Solnym
(Blücherplatz) powstał Geschäftshaus
„Mohrenapotheke”, a przy ulicy
Oławskiej zbudowano Geschäftshaus
„EHAPE”, oraz, nieco większy od
pozostałych, „C&A Brenninkmeyer”17.
Inwestycjom tym brakowało rozmachu,
jak w przypadku domów towarowych,
a powierzchnie budynków nie
przekraczały 3000 m2. Analizując
rozwiązania przestrzenne tych
budynków, można zaobserwować
efekty, jakie przynosiło zderzenie
śmiałych wizji architektonicznych
i urbanistycznych z początku lat
dwudziestych naszego stulecia, ze
108.  Albrecht Jaeger, dom handlowy firmy „Schuh
Schmidt” (wcześniej „Langosch P. Kuchenmag”),
ulica Świdnicka 8b (Schweidnitzerstr. 45,
Marstallgasse 2). Przebudowa elewacji frontowej,
rysunek fasady, 1936
170
109.  (Guido) Simon & (Eugen)
Halfpaap, dom handlowy firmy
„Menzel & Sohn”, Rynek 21, 1929 rok.
Stan budynku z 1930 roku. Fotograf
nieznany
skromnymi możliwościami
ekonomicznymi oraz
z rygorystycznymi
wymogami, które musiały być
spełnione przy wznoszeniu
obiektów w zwartej
zabudowie centrum
miasta. W rozwiązaniach
projektowych widoczne były
problemy i ograniczenia
związane z koniecznością
respektowania historycznego
układu zabudowy (w tym linii zabudowy), bezpieczeństwem
pożarowym oraz zacienianiem sąsiednich domów. Starano się
uzyskać jak największą kubaturę, jednak w świetle obowiązującego
prawa budowlanego maksymalna wysokość budynków nie mogła
przekraczać sześciu kondygnacji - mimo że ostatnie kondygnacje
uskokowo cofano wobec lica budynku. Trzeba dodać, że nawet
tej wysokości zabudowa, wzniesiona przy wytyczonych jeszcze
w średniowieczu ulicach (dotyczy głównie Oławskiej i Ruskiej),
tworzyła z nich mroczne kaniony. Trudnym zadaniem dla architekta
było również kompozycyjne zgranie nowych obiektów usługowych
z zabytkowym otoczeniem. Starano się dopasowywać gabaryty
budynków, operując jednocześnie kontrastem formalnym
polegającym na przeciwstawieniu historycznej architekturze
171
 kubistycznych brył nowych
domów handlowych,
o płaskich, licowanych
piaskowcem lub trawertynem
elewacjach, zdominowanych
przez horyzontalne pasy
okien i ścian. Na parterze
umieszczano wielkie witryny,
a wejściom do sklepów
nadawano formę krótkich
pasaży flankowanych
witrynami. Oszczędność
dekoracji elewacji i prostota
brył budynków szły w parze
z bardzo ekonomicznym
układem funkcjonalno-
-przestrzennym wnętrz.
Handel lokalizowano
110.  Rejon ulicy Oławskiej (Ohlauerstraße)
i Ofiar Oświęcimskich (Junkernstraße),
na dwóch lub trzech
stan z 1908 r. (górny plan) i z 1930 (dolny). kondygnacjach,
Opracowanie: Uwe Carstensen Andreas przeznaczając wyższe, mniej
Credo, Daniel Dorner
dostępne piętra, na biura
(o zredukowanej do minimum
wysokości kondygnacji). Stosowano konstrukcje żelbetowe o dużej
rozpiętości, umieszczając we wnętrzach tylko nieliczne słupy.
Komunikację pionową lokalizowano na tyłach budynku, dzięki czemu
uzyskiwano przestronne wnętrza, łatwe do dopasowania zarówno
dla funkcji handlowej, jak i biurowej.
Na początku lat trzydziestych, oprócz dynamicznego wejścia na
rynek tak znanych firm, jak „Wertheim”, nastąpiły fuzje wrocławskich
172
firm z ogólnoniemieckimi, czego najlepszym przykładem było
połączenie firm „Barasch” i „Tietz”. Liczne obiekty wielofunkcyjnych
domów handlowych zostały wykupione i zaadaptowane na firmowe
domy handlowe, co można uznać za efekt walki konkurencyjnej,
w wyniku której potentaci przejmowali mniejsze firmy. W ten sposób
dom handlowy „Schottländer” przy ulicy Świdnickiej 7 został przejęty
w 1927 roku przez firmę „Singer”, a dom handlowy „Schneider” przy
ulicy Podwale 37 wykupiła firma „Wertheim”18.
Po 1931 roku, w wyniku kryzysu gospodarczego, zaprzestano
budowy nowych obiektów handlowych. Ograniczano się do zmiany
elewacji, witryn i kosmetycznych korekt wnętrz. Równocześnie,
pod kierunkiem Rudolfa Steina, porządkowano Stare Miasto,
usuwając nadmiar reklam i „uspokajając” elewacje domów
towarowych. W ten sposób przebudowano dom handlowy „Tietz”
przy ulicy Oławskiej 12/13 (zniszczony w 1945 roku) oraz „Barasch”
w Rynku 31/32. Ten ostatni przeszedł w 1930 roku bardzo znaczną
przebudowę. Zlikwidowano czteropiętrowy wewnętrzny dziedziniec,
budując pośrednie żelbetowe stropy. Dzięki temu zwiększyła się
powierzchnia handlowa obiektu i wzrosło jego bezpieczeństwo
przeciwpożarowe. Przebudowano elewację od strony Rynku - znacznie
ją upraszczając. Na miejsce pięciokondygnacyjnej secesyjnej witryny
wprowadzono monotonną, funkcjonalną elewację. W 1934 roku
narodowi socjaliści wydali „Zarządzenie w sprawie realizacji ustawy
o ochronie handlu detalicznego”. Uniemożliwiało ono w praktyce
budowę nowych, a także przebudowę lub rozbudowę istniejących,
domów towarowych19.
W następnych latach, do czasu II wojny światowej, prowadzono
już tylko nieliczne modernizacje niewielkich domów handlowych,
przebudowując je w duchu modernizmu. Przykładem mogą być
173
tu modernizacje budynków w Rynku 15 i przy ulicy Świdnickiej 8b
(Schweidnitzerstr. 45)20. Prace te, prowadzone możliwie najtańszym
sposobem, były karykaturą wielkich wizji architektonicznych
modernizmu.
Dom handlowy przy ul. Ofiar Oświęcimskich 38/40
(Junkernstr. 38/40, Ecke Altbüsserstr.), 1911-1912, arch. Hans Poelzig,
il. 111-113.
W 1908 roku, w ramach ustalenia nowej linii zabudowy w śródmieściu,
władze miejskie zdecydowały o przedłużeniu ulicy Ofiar Oświęcimskich
w kierunku wschodnim. Zabudowę nowego ciągu ulicy przejęła spółka
budowlana „Junckernstraßenbaugesellschaft m.b.H”. Na działce
narożnej, o rozmiarach 56 x 26 m, znajdującej się po północnej stronie
111.  Hans Poelzig, dom handlowy przy ulicy Ofiar Oświęcimskich (Junkernstraße),
arch. Hans Poelzig, 1911/12 rok. Widok narożnika, stan z 1996 roku. Fot. Jerzy llkosz
174
ulicy, wzniesiono w latach 1911-1912 dom handlowy, którego projekt
spółka zleciła Hansowi Poelzigowi. Na parterze budynku miały
znajdować się sklepy, a na górnych kondygnacjach biura różnych
firm. Budynek wybudowano zgodnie z nową linią zabudowy obu ulic.
Na jego tyłach wzniesiono oficynę. W efekcie końcowym powstał
trójskrzydłowy budynek z dziedzińcem. Wejście znalazło się od
strony ulicy Ofiar Oświęcimskich. Naprzeciwko wejścia, od strony
dziedzińca, mieściła się główna klatka schodowa i szyb windy oraz
wielokondygnacyjny pomost łączący, ponad dziedzińcem, główną
część budynku z oficyną. Poza strefą narożnika, we wnętrzach
brak było podpór. Umożliwiało to łatwą zmianę aranżacji wnętrz.
Z możliwości tych korzystano często; w materiałach miejskiego
Archiwum Budowlanego można znaleźć plany licznych przebudów.
Lekkie ściany działowe oparto nie tylko na osiach konstrukcyjnych
słupów nośnych, ale również osiach słupków dzielacych okna na
trzy części. Na górnych kondygnacjach wykształcił się z czasem
układ z centralnym korytarzem i pomieszczeniami biurowymi po
jego obu stronach. Konstrukcję tworzą nakładające się na siebie
żelbetowe ramy poszczególnych kondygnacji. Ich słupy widoczne
są na elewacjach od strony ulicy i dziedzińca. Odległość pomiędzy
poszczególnymi słupami wynosi około 4,3 m. Pierwsze trzy piętra
są wysunięte o 30 cm w stosunku do kondygnacji znajdujących się
poniżej. Najwyższa kondygnacja jest cofnięta o 1,2 m.
Okna w elewacji wypełniają dokładnie przestrzeń między widocznymi
słupami konstrukcyjnymi. Narożnik budynku jest zaokrąglony, bez
dodatkowego akcentowania, a radialnie ustawione żelbetowe ramy
konstrukcyjne umożliwiają płynne połączenie elewacji w całość.
Choć we wstępnym projekcie elewacji Poelzig przewidywał pionowo
przebiegające słupki, co było typowym rozwiązaniem w tym
175
 okresie, ostatecznie podkreślił on horyzontalny przebieg pasów
okien poprzez umieszczenie pod nimi analogicznie przebiegających
ścianek podparapetowych. Było to pierwsze tego typu rozwiązanie
na terenie Niemiec.

Beczkowaty dach - oparty na żelbetowej konstrukcji - zastąpiony

został w 1968 roku piątym piętrem. Wymieniono również okna na
parterze. Poza tym budynek zachował się w pierwotnym stanie.

„Apteka pod Murzynem”

Pl. Solny 2-3 (Blücherplatz), lata 1925 i 1928, arch. Adolf Rading, il.114-116.
112.  Hans Poelzig, dom handlowy przy ulicy Ofiar Oświęcimskich (Junkernstraße),
rzut typowej kondygnacji biurowej. Rys. Uta-j. Graff, Lennart Weichell W 1925 roku, pod kierownictwem Adolfa Radinga, przeprowadzono
przebudowę apteki znajdującej się na placu Solnym 3. Należała
113.  Hans Poelzig, dom handlowy przy ulicy Ofiar Oświęcimskich (Junkernstraße), ona do Maxa i Doris Leschnitzer.
przekrój budynku z 1911 r.
114.  Adolf Rading, „Apteka Celem przebudowy była adaptacja
pod Murzynem”, pl. Solny 2-3 górnych kondygnacji na gabinety
(Blucherplatz), fotografia z lat lekarskie. Poza tym przeprowadzono
trzydziestych XX w.
modernizację sali sprzedaży.
Druga przebudowa, w 1928 roku,
była znacznie bardziej radykalna.
Wprowadzone zostały istotne zmiany
w konstrukcji. Domy na placu Solnym
2 i 3 połączono w jeden budynek.
Nadbudowano dwie kondygnacje
i zmieniono ich elewacje. Z powodu
różnicy w wysokości kondygnacji
rozebrano całkowicie budynek
nr 2 i oficynę budynku nr 3. Działka
o szerokości 13,02 m i głębokości

176 177
21,10 m., położona na obrzeżu intensywnie zabudowanego kwartału
budynków, ograniczona została z trzech stron ścianami ogniowymi.
Zabudowano całą powierzchnię działki, doświetlenie oficyny umożliwił
wyłożony jasnymi kafelkami dziedziniec. Klatka schodowa znalazła się
w centrum budynku. Zgodnie z nakazem władz budowlanych cofnięto
schodkowo najwyższą
kondygnację.
Na parterze, obok
apteki, znajdował się
jeszcze jeden sklep
oraz, również od
strony ulicy, wejście na
wyższe kondygnacje.
Budynek uzyskał układ
typowy dla biurowców
- górne kondygnacje
zostały wynajęte na
9 gabinetów lekarskich.
Stąd też się wzięła,
znana z publikacji
współczesnych, nazwa
„Dom lekarzy”.
115.  Adolf Rading, projekt
fasady „Apteki pod Murzynem”,
pl. Solny 2-3 (Blucherplatz),
1928. Rekonstrukcja elewacji
opracowana przez Matthiasa
Gutschowa i Kaia Volkamera
178
Jednoprzestrzenny, korzystny dla budynków biurowych, układ
kondygnacji był możliwy tylko na dwóch nowo dobudowanych piętrach,
gdzie zastosowano konstrukcję żelbetową. Na niższych kondygnacjach
zachowane zostały fragmenty murów wcześniejszych budynków.
W elewacji wyraźnie dominowały podziały poziome. Pasy okien
występowały na przemian z pasami ścian licowanymi taflami
jasnoszarego, nieprzezroczystego szkła. W nadbudowanych
kondygnacjach były to rzeczywiste pasy okien, podczas gdy na
niższych kondygnacjach efekt ciągłych pasów uzyskany został
przez połączenie istniejących wcześniej okien i tafli czarnego
szkła. W prawej części elewacji zamknięcie bryły budynku
stanowiły loggie. Pasy okien kończą się na loggiach, natomiast
ścianki podparapetowe przechodzą płynnie w ich pełne balustrady,
nie osiągają jednak ściany ogniowej. Szczeliny czynią ze ściany
ogniowej pionową przeciwwagę dla
horyzontalnego podziału elewacji.
Ta gra pomiędzy pionem i poziomem
widoczna jest również na zdjęciu
wykonanym w nocy.
Podczas drugiej wojny światowej
budynek został uszkodzony. Obecnie
brak jest szklanych płyty, którymi
licowano elewację. Nie istnieje również
pierwotne wyposażenie sklepów. Na
parterze do dzisiaj znajduje się apteka.
116.  Adolf Rading, „Apteka pod Murzynem”,
pl. Solny 2-3 (Blucherplatz), widok nocnej
iluminacji, 1929
179
Dom handlowy firmy „Petersdorff”, obecnie dom handlowy
„Kameleon” firmy „Otis”

Ul. Oławska 7/8, ul. Szewska 6/7 (Ohlauer Str., Ecke Schuhbrücke),
1927-1928 r, arch. Erich Mendelsohn, il. 117–118.

Dom handlowy „Petersdorff” wybudowano w latach 1927-1928. Było

to wynikiem reorganizacji polegającej na połączeniu należących
do Rudolfa Petersdorffa sklepu odzieżowego przy ulicy Oławskiej 8
(w budynku z 1913 roku) oraz pracowni kuśnierskiej, czynnej od 1924
w sąsiednim budynku narożnym (nr 7). Przebudową obu budynków
na dom mody kierował Erich Mendelsohn. W projekcie uwzględnił
on nowo wyznaczoną linię zabudowy ulicy Szewskiej. Wymiary rzutu
poziomego budynku wynosiły 36 x 21 m. Miał on siedem kondygnacji,
w tym jedną podziemną. Na parterze i trzech pierwszych piętrach
znajdowały się jednoprzestrzenne, powtarzające się sale sprzedaży,
co było rozwiązaniem wnętrz typowym dla domów towarowych
i handlowych tego okresu (patrz część ogólna). Dwa najwyższe
piętra zajmowane były przez biura, warsztaty i magazyny. Zgodnie
z funkcją podzielono je za pomocą lekkich ścian działowych.
Budynek przy ulicy Oławskiej nr 8 wybudowany w 1913 roku posiadał
betonową konstrukcję i został, poza elewacją, w całości włączony
do nowo powstałego obiektu. Narożnik oraz część wzniesiona
od strony ulicy Szewskiej zostały dobudowane z zastosowaniem
konstrukcji stalowej, która usztywniła cały budynek. Stropy składały
się ze stalowych dźwigarów zorientowanych poprzecznie w stosunku
do osi ulicy Szewskiej. Położono je na przegubowych podporach,
których wysokość równa była wysokości całej kondygnacji.
Dźwigary i płyty stropowe wysunięto na 4,53 m ponad ulicę
Szewską (Mendelsohn nazwał to „konstrukcją hali peronów dworca
kolejowego”). Dzięki temu witryny, umieszczone na głębokości 2 m,
117.  Erich Menclelsohn, dawny dom handlowy „Petersdorff”, ul. Oławska
(Ohlauerstraße), róg ul. Szewskiej (Schuhbrücke), rzut pierwszego piętra.
Opracowano na podstawie materiałów archiwalnych, Uwe Carstensen, Andreas
Credo, Daniel Dorner
nie były zasłonięte żadnymi słupami, a równocześnie uzyskały
zadaszenie wysuniętymi kondygnacjami górnymi. Tego rodzaju
konstrukcja zastosowana tylko z jednej strony, spowodowała
konieczność zróżnicowania obu elewacji. Od ulicy Szewskiej brak
było jakichkolwiek elementów pionowych. Dominacja elementów
poziomych była jednoznacznie wyrażona w niezaburzonych
pasach okien i ścian. Zupełnie inaczej wyglądała elewacja od
strony ulicy Oławskiej. Była ażurowa, czytelna również jako system
belek i słupów, o układzie pokrywającym się w dużym stopniu
z konstrukcją. Mendelsohn wziął pod uwagę planowane poszerzenie
ulicy Szewskiej i to, że w przyszłości miała być ona jedną z głównych

180 181
arterii komunikacyjnych, z tego też wzgledu imponującą elewację
zaprojektował właśnie z tej strony. Określił ją jednoznacznie jako
„fasadę od strony głównej ulicy” („Hauptstraßenfront”).
Oprócz różnic można również znaleźć cały szereg cech wspólnych
obu elewacji. Zarówno pojedyncze okna, jak i pasy okien składają
się z dolnej, większej części oraz, nieco cofniętego, naświetla.
W obu elewacjach dominują ujęte w brąz szyby oraz gzymsy z blachy
tombakowej i ścianki podparapetowe z trawertynu.
Elewacje zaprojektowane przez Mendelsohna wykraczają wyraźnie
poza funkcjonalistyczną zasadę czytelności konstrukcji. Zarówno
w motywie zaokrąglonego
narożnika, jak i pasów
okien, dopatrywać
się można inspiracji
kształtami tramwajów,
które wzbudziły podziw
Mendelsohna podczas jego
podróży po USA. Widoczny
jest tu zamiar stworzenia
formy odpowiadającej swą
dynamiką współczesnemu
mu ruchowi ulicznemu
i stylowi życia.
118.  Erich Mendelsohn, dawny
dom handlowy „Petersdorff”, ul.
Oławska (Ohlauerstraße), róg ul.
Szewskiej (Schuhbrücke), 1927-28
r, stan obecny. Fot. Jerzy llkosz
182
W trakcie działań wojennych budynek został lekko uszkodzony
(potłuczone szyby oraz uszkodzenia elewacji). Zachowany w prawie
oryginalnej formie jest nadal siedzibą domu handlowego.
Dom handlowy Kunstgewerbehaus „Wilhelm Knittel”
Ul. Świdnicka 13 (Schweidnitzerstr. 8), róg ul. Kazimierza Wielkiego
(Schloßohle 1/2), 1929 r., arch. Max Strassburg, il. 119.
Firma „Wilhelm Knittel” prowadziła sprzedaż wyrobów rzemiosła
artystycznego, głównie szkła i porcelany „Rosenthal”. W 1927 roku
Wilhelm Knittel stał się właścicielem budynku przy ulicy Świdnickiej,
w którym na parterze i pierwszym piętrze mieścił się sklep
handlujący dziełami sztuki „Richter B. Kunsthandlung”. W 1928 roku
wrocławski architekt Max Strassburg wykonał projekt nowego
budynku. Wzniesiono go na niewielkiej, narożnej działce
budowlanej o wymiarach 16,16 x 23,83 m. Budynek posiadał
2700 m2 powierzchni, na sześciu kondygnacjach naziemnych
i jednej podziemnej. Dwie pierwsze kondygnacje, połączone
niezależną klatką schodową, przeznaczono na sklep, nadając
im dużą, dostosowaną do wymogów handlu wysokość (4,50 m
- parter, 3,50 m - piętro). Piwnice służyły jako pomieszczenia
magazynowe i techniczne. Wyższe piętra przeznaczono na biura.
Dzięki żelbetowej, szkieletowej konstrukcji o stosunkowo dużych
rozpiętościach (7,50 m), wszystkie kondygnacje miały układ
jednoprzestrzenny, a we wnętrzach, poza centralnie umieszczonym
słupem, nie było żadnych podpór. W głębi budynku, przy dziedzińcu
gospodarczym, umieszczono klatkę schodową i dwie windy. Płaskie,
licowane piaskowcem elewacje, wyposażono w horyzontalne pasy
okien i ścian. Na parterze umieszczono duże i głębokie witryny,
wypełniające całą wysokość kondygnacji. Na filarach pomiędzy
183

119.  Max Strassburg, dom handlowy rzemiosła (Kunstgewerbehaus) „Wilhelm
Knittel”, ulica Świdnicka 13 róg ulicy Kazimierza Wielkiego (Schweidnitzerstr. 8,
Schloßohle 1/2), 1929, stan obecny. Fot. Krystyna i Paweł Kirschke
witrynami zawieszono gabloty wystawowe. Główne wejście do
salonu handlowego zlokalizowano na narożniku, który został na
piętrze wspornikowo nadwieszony – tak, że przy wejściu tworzył się
niewielki podcień. Drugie wejście, prowadzące do klatki schodowej
obsługującej biura i pracownie firmy, znajdowało się od strony
ulicy Kazimierza Wielkiego. Ostatnia kondygnacja była cofnięta,
aby budynek dostosować do gabarytu sąsiednich kamienic.
Dostosowano się do przepisu prawa budowlanego określającego
maksymalną wysokość gzymsu wieńczącego na 22 m, wykorzystując
możliwość nadbudowy budynku ponad tę wysokość poprzez
wycofanie elewacji pod kątem 45°.
184
Bryła budynku zachowała się w prawie niezmienionym stanie.
Pewne zmiany przeprowadzono we wnętrzach parteru, wejście
z narożnika przeniesiono na stronę ulicy Świdnickiej. Trzy dolne
kondygnacje, na których znajdują się obecnie sklepy, połączono
nową klatką schodową.
Dom towarowy firmy „Wertheim”, obecnie Dom Towarowy
„Renoma”
Ul. Świdnicka 40, ul. Podwale, pl. Czysty, pl. Kościuszki
(Schweidnitzer Str., Stadtgraben, Salvadorplatz, Tauentzienplatz),
lata 1929-1930, arch. Hermann Dernburg, il.120-121.
Dom towarowy firmy Wertheim został otwarty we Wrocławiu
w 1930 roku. Firma ta dysponowała w tym okresie największą
siecią domów towarowych w Europie. Konkurs na projekt został
rozpisany w 1927 roku i wygrał go Hermann Dernburg. Budowę
rozpoczęto w 1929 roku. Gmach domu towarowego usytuowano
na działce budowlanej wielkości 6000 m2. Miał on sześć pięter
(dwa najwyższe były schodkowo cofnięte) oraz jedną kondygnację
podziemną, w sumie około 33 000 m2 powierzchni użytkowej. Był
to jedyny wrocławski dom towarowy o tak dużych parametrach.
Budynek znalazł się na urbanistycznie wyeksponowanym miejscu,
na skrzyżowaniu ciągu handlowego ulicy Świdnickiej z linią
dawnych umocnień miejskich, a co za tym idzie, bezpośrednio
przy granicy ze Starym Miastem. Z drugiej strony przylegał on do
placu Kościuszki. Wyposażono go w trzy równorzędne elewacje,
każda z osobnym wejściem. Tylna elewacja (gdzie zorganizowano
dostawy) była częściowo zintegrowana z istniejącą zabudową
i graniczyła z placem Czystym.
185
120.  Hermann Dernburg, dawny dom towarowy „Wertheim”; ul. Świdnicka
(SchweidnitzerstraBe), ul. Podwale (Stadtgraben), pl. Czysty (Salvatorplatz),
pl. Kościuszki (Tauentzienplatz), 1929-30. Widok od strony placu Kościuszki,
fotografia z lat trzydziestych XX wieku

Budynek otrzymał nie w pełni symetryczny układ, ponieważ ulica

Świdnicka łączy się z placem Kościuszki pod kątem prostym,
a z Podwalem pod lekko rozwartym. Efektem dostosowania się do
istniejącej linii zabudowy było powstanie rzutu o kształcie zbliżonym
do trapezu.
121.  Hermann Dernburg, dawny dom towarowy „Wertheim”; ul. Świdnicka
(Schweidnitzerstraße), ul. Podwale (Stadtgraben), pl. Czysty (Salvatorplatz),
pl. Kościuszki (Tauentzienplatz), 1929-30. Rzut parteru, stan bezpośrednio po
wzniesieniu budynku, w 1930 roku. Opracował Hermann Schlimme

Wchodząc głównym wejściem, znajdującym się w środkowej części

elewacji od strony ulicy Świdnickiej, poruszamy się po osi symetrii
budynku, na której leży również, wykonane w celu nadania wejściu do
budynku reprezentacyjnego charakteru, dwukondygnacyjne przebicie
stropów. Idąc dalej pomiędzy dwoma czterokondygnacyjnymi
dziedzińcami docieramy do podwójnych schodów. Na końcu osi
symetrii, obok wind, znajdowały się schody ruchome. Produkcja
schodów ruchomych była możliwa technicznie już od końca XIX wieku,
jednak po raz pierwszy zastosowano je dopiero w 1929 roku w domu
towarowym Karstadt przy Hermannplatz w Berlinie.
Parter i cztery pierwsze piętra służyły jako sale sprzedaży, dwie
najwyższe kondygnacje zajęte były przez biura firmy i pomieszczenia

186 187
do przeprowadzania szkoleń. Dziedzińce, przebicie stropów i inne
zabiegi formalne zastosowane przez Dernburga w celu nadania
wnętrzu reprezentacyjnego charakteru (różne wysokości kondygnacji),
uznać należy za niezwykłe elementy architektury w okresie, w którym
normą było piętrzenie zunifikowanych, nie połączonych przestrzennie
kondygnacji. Jednak surowa, równomiernie narastająca elewacja,
bez optycznego, pionowego kontrapunktu, wzbudza właśnie
wrażenie takiego napiętrzenia i pozostaje tym samym w sprzeczności
z wnętrzem budynku. Nie uwidacznia ona również wewnętrznej siatki
konstrukcyjnej (stal obudowana betonem) o rozpiętości 7 x 13,5 m, lecz
bazuje na własnym ciągu słupków z mniejszym odstępem osi (4,6 m),
co sprawia wrażenie jakby dodatkowo zainstalowanej. Wrażenie to
pogłębia mała głębokość jej reliefu oraz fakt, że otula ona całą bryłę
budynku w sposób ciągły, jak cienka skorupa, również na narożnikach.
Podstawowe elementy elewacji to: szare płytki ceramiczne,
drewniane okna, architektoniczne rzeźby głów wykonane z pozłacanej
ceramiki rozmieszczone na słupach nośnych wszystkich pięter oraz
złote, również ceramiczne, obudowy słupów przy głównym wejściu.
W 1930 roku Hermann Wahlich zaprojektował dla kupca
Emanuela Bielschowsky’ego oraz spółki spadkobierców Eduarda
Bielschowsky’ego kolejny dom handlowy z tekstyliami firmy
„Bielschowsky”21. Budynek wzniesiono na prostokątnej działce
o wymiarach 16,4 m (od strony ulicy Świdnickiej) i 51,0 m (wzdłuż
ulic Schloßohle i Karlstraße). W części frontowej, od strony ulicy
Świdnickiej, budynek posiadał sześć kondygnacji naziemnych.
W części tylnej miał pięć kondygnacji, przy czym ostatnie dwie
cofały się schodkowo, co wiązało się z koniecznością zapewnienia
122.  Hermann Wahlich, dom handlowy i biurowiec firmy „Bielschowsky”, ulica
Świdnicka 15 - obecnie skrzyżowanie z ulicą Kazimierza Wielkiego - Trasa „W-Z”
(Schweidnitzerstr. 8A, Karlstr. 2/3, Schloßohle 2/6), 1930. Reklama prasowa
z wizerunkiem budynku z 1932 roku

Budynek byłego domu towarowego „Wertheim” - od lat

pięćdziesiątych pełniący ponownie funkcję domu towarowego
- zachował prawie całkowicie swoją podstawową strukturę.
Zmieniony został wystrój wnętrz. Częściowo zachowały się
oryginalne, wykonane z mosiądzu wejścia i witryny.

Dom handlowy (Geschäfts- und Bürohaus) „Bielschowsky”

Ul. Świdnicka 15 - obecnie skrzyżowanie z ul. Kazimierza Wielkiego

- Trasa „W–Z” (Schweidnitzerstr. 8A, Karlstr. 2/3, Schloßohle 2/6),
1930 rok, arch. Hermann Wahlich, il. 122-123.

188 189

123.  Hermann Wahlich, dom handlowy i biurowiec firmy „Bielschowsky”, ulica
Świdnicka 15 - obecnie skrzyżowanie z ulicą Kazimierza Wielkiego - Trasa „W-Z”
(Schweidnitzerstr. 8A, Karlstr. 2/3, Schloßohle 2/6), 1930, rzut parteru
właściwego nasłonecznienia sąsiednim budynkom. W piwnicach
znajdowały się duże magazyny oraz pomieszczenia techniczne
i socjalne dla personelu. Pierwsze dwie kondygnacje (przeznaczone
dla handlu) miały wysokość 4,65 m, wyższe (biurowe) miały
wysokości 3,30 i 3,20 m. Wszystkim kondygnacjom nadano charakter
otwartych, dużych sal handlowych i biurowych. Komunikację pionową
zgrupowano z boku i z tyłu budynku. Główne wejścia znajdowały
się od strony ulicy Świdnickiej; dwa - na ściętych narożnikach i dwa
pomiędzy witrynami od frontu. Dodatkowo istniały trzy wejścia
prowadzące do klatek schodowych ewakuacyjnych. Czwarta -
reprezentacyjna klatka schodowa umieszczona na końcu sali
sprzedaży, łączyła jedynie parter i pierwsze piętro. Z tyłu znajdowała
się brama przejazdowa pełniąca funkcję rampy dostawczej. Budynek
posiadał jedną windę osobową i dwie towarowe. Zaprojektowano
konstrukcję szkieletową, żelbetową o rozpiętościach 5,60 na
8,00 m. W elewacjach na parterze dominowały wypełniające
całą wysokość okna wystawowe, dzielone jedynie wysmukłymi
słupkami. W części tylnej parteru oraz na pierwszym piętrze
handlowym okna umieszczono wysoko, łącząc je w poziome pasy.
190
Parapet umieszczony na wysokości 2,40 m umożliwiał ekspozycję
towarów pod ścianami - co zapewniało ekonomiczne wykorzystanie
wnętrz. Również oknom wyższych kondygnacji nadano charakter
horyzontalnych pasów.
Dom handlowy „Bielschowsky” przetrwał wojnę bez uszczerbku, nie
przeprowadzono w nim żadnych zmian również w okresie powojennym.
Pod koniec lat sześćdziesiątych budynek rozebrano w związku z budową
trasy „W-Z”. Należy zauważyć, że budowa tej trasy doprowadziła
do fatalnego rozcięcia na dwie części ulic Świdnickiej, Oławskiej
i Ruskiej, a równocześnie zamiast rozładować ruch w centrum miasta,
wprowadziła do centrum Wrocławia ruch tranzytowy.
Dom handlowy firmy „C&A” (po wojnie WZG)
Ul. Oławska 10/11, ul. Łaciarska (Ohlauer Str., Altbürsserstr.),
1930-1931 r., arch. Sepp Kaiser, il. 127.
W 1931 roku otwarto we Wrocławiu filię firmy odzieżowej
„C&A Brenninkmeyer”. Sepp Kaiser, który projektował już wcześniej
szereg domów handlowych tej firmy, otrzymał zlecenie na
wykonanie również tego projektu. Pięciokondygnacyjny budynek,
dopasowujący się do przebiegu sąsiadujących ulic, przypomina
swym kształtem w planie literę „L”. W ten sposób doświetlenie
budynku zapewnione jest przez dwie elewację i dziedziniec.
Na parterze zaprojektowano strefę głębokich witryn, które
tworzyły rodzaj pasażu. Tego rodzaju oszklone pasaże były często
realizowane na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych.
Umożliwiały one z jednej strony zwiększenie powierzchni witryn,
z drugiej „wciągnięcie” przestrzeni ulicy, a w raz z nią potencjalnych
klientów do wnętrza budynku. Pozostałą powierzchnię parteru
191
 przeszklonym parterem. Elewacja od strony ulicy Łaciarskiej wysuwa
się w formie zaokrąglonego narożnika – podobnie jak w wyapdku
domu handlowego „Petersdorff” - ponad ulicę Oławską. , na drugą
elewację i wysuwa się w formie zaokrąglonego dziobu - podobnie jak
w wypadku domu handlowego „Petersdorff” - ponad ulicę Oławską.
Budynek byłego domu handlowego „C&A” jest obecnie siedzibą
drukarni. Parter został znacznie zmieniony. Zainstalowano również
nowe okna, rozbudowano poddasze od strony ulicy Łaciarskiej, a na
dziedzińcu powstały dobudówki. Poza tym budynek zachował się
w stanie oryginalnym.

124.  Sepp Kaiser, dawny dom handlowy „C&A”; ul. Oławska (Ohlauerstraße),
ul. Łaciarska (Altbürsserstraße), 1930/31, widok narożnika, stan obecny. Fot. Tanja
Nienaber, Ina Schwartz

zajmowała, znajdująca się pod dziedzińcem i doświetlona od góry,

sala sprzedaży. Całe pierwsze piętro służyło sprzedaży, podobnie
wyższe kondygnacje, które jednak częściowo przeznaczono na
pomieszczenia biurowe. Czwarte piętro zajęte było przez mieszkanie
i pomieszczenie do metkowania towarów. Budynek miał konstrukcję
żelbetową. Zewnętrzna powłoka budynku korespondowała
z powtarzalnymi, nie posiadającymi połączenia przestrzennego
kondygnacjami. Obie elewacje zostały zakomponowane jako płaskie
tarcze nałożone bezpośrednio na konstrukcję, w których wycięto
horyzontalne pasy okien. Obie elewacje „wiszą” nad całkowicie

192
 Przypisy
1 Budynki mające więcej niż pięć pełnych kondygnacji (odpowiednik wysokości
„berlińskiego gzymsu wieńczącego” równej 22 m) uznawane były w Prusach za
wysokościowce i podlegały specjalnym przepisom. Dietrich Neumann uznaje za
wysokościowce wszystkie budynki przekraczające dziesięć kondygnacji (wyższe
niż ca 34 m); w: D. Neumann, Die Wolkenkratzer kommen! Deutsche Hochhäuser
der zwanziger Jahre. Debatten, Projekte, Bauten, Braunschweig, Wiesbaden:
Vieweg, 1995.
2 A. Wiener, Das Warenhaus. Kauf-, Geschäfts-, Büro-Haus, Berlin, Wasmuth, 1912.
3 Por. Neumann, op. cit., s. 86.
4 Wiener, op. cit., s. 325-327.
5 Por. J. Posner, Berlin auf dem Weg zu einer neuen Architektur. das Zeitalter
Wilhelms II, München, Prestel, 1979, s. 480-481; H. Behn, Die Architektur
des deutschen Warenhauses von ihren Anfängen bis 1933 [Phil. Diss. Köln:
maszynopis], 1984.
6 Behn, op. cit., s.148-149.
7 Por. H.-J.Stark, Bürohäuser der Privatwirtschaft, [w:] Berlin und seine Bauten, cz. IX,
Industriebauten, Bürohäuser, [wydany przez Architekten- und Ingenieurverein zu
Berlin], Berlin-München-Düsseldorf, Ernst und Sohn, 1971, s. 130-131.
8 Wiener, op. cit., s. 325.
9 Neumann, op. cit., s. 87.
10 Por. H.-G. Pfeifer, Entstehung und Entwicklung der Kauf- und Warenhäuser von
der Mitte des 19. Jahrhundert bis in die 30er Jahre der 20. Jahrhuderts, [w:]
Architektur für den Handel, Kaufhäuser, Einkaufszentren, Galerien, Geschichte und
gegenwärtige Tendenzen, Basel-Boston-Berlin, Birkhäuser, 1996, s. 14-63; w tym
kontekście s. 54-56.
11 Cytowane rozporządzenie jest zawarte w: Münchgesang das Bauwesen.
Staatsbauverwaltung. Baurecht. Baupolizei, Handbuch der Gesetzgebung in
Preußen und dem Deutschen Reich [wyd. Graf Hue de Grais], t. IX, Berlin, Julius
Springer, 1904, s. 447-453; w tym kontekście s. 450, III, 9.
12 Powstały one w latach 1892-1912. Były to budynki o formach neobarokowych
i secesyjnych (Jugendstil), a także pierwsze, których architektura nawiązywała
do rodzącego się w Europie modernizmu. Projektowali je wybitni wrocławscy
architekci, tacy jak: Georg Schneider, Hermann Wahlich, Alwin Wedemann,
194
bracia Richard i Paul Ehrlich oraz Hans Poelzig. Por. K. Kirschke, P. Kirschke,
Wrocławskie domy handlowe i towarowe, Wrocław 1997.
13 Pod koniec lat dwudziestych w samym Rynku znajdowało się 16 wielofunkcyjnych
i 5 firmowych domów handlowych oraz dom towarowy; na ulicy Świdnickiej:
7 wielofunkcyjnych i 6 firmowych domów handlowych oraz wielki dom towarowy,
a na ulicy Oławskiej: 6 dużych firmowych domów handlowych renomowanych
firm o zasięgu krajowym oraz 2 wielofunkcyjne domy handlowe. Por. K. Kirschke,
P. Kirschke, Rozwój głównych ulic handlowych w staromiejskim centrum Wrocławia
(XIX i XX wiek), [w:] Architektura Wrocławia, tom 2, Urbanistyka do roku 1945,
Wrocław 1995.
14 Tak znaczne inwestycje były możliwe dzięki olbrzymim kredytom, które w drugiej
połowie lat dwudziestych napływały ze Stanów Zjednoczonych do Niemiec
i były lokowane w inwestycjach przemysłowych oraz w budowie licznych
obiektów handlowych. Firmy „Wertheim” i „C&A” były zdominowane przez kapitał
amerykański. Ożywienie gospodarcze nie pociągnęło za sobą znaczącego
wzbogacenia społeczeństwa i w krótkim okresie stało się źródłem olbrzymiej
nadprodukcji, a na początku lat trzydziestych załamania gospodarczego.
Por. J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Poznań 1986, s. 300-302.
15 Projekt sieci ulic w centrum Wrocławia widoczny jest na pochodzącym
z 1935 roku planie regulacyjnym, wykonanym przez Stadtplanungsamt Breslau,
znajdującym się w ABmW. Linię wschodniej pierzei ulicy Szewskiej miała
wyznaczać fasada kościoła św. Marii Magdaleny, co uwzględnił w projekcie
Mendelsohn. Cały kwartał pomiędzy ulicą Szewską i Łaciarską zająć miały
duże obiekty handlowe. Plan ten został wprowadzony w życie dopiero w latach
siedemdziesiątych, poprzez budowę obwodnicy wschód–zachód „W-Z”.
Por. E. Małachowicz, Stare Miasto we Wrocławiu, Wrocław 1976.
16 Całą mieszczącą się tu XIX-wieczną zabudowę mieszkalno-usługową -
kilkanaście budynków, w tym duży hotel („Residenzhotel Galisch”), rozebrano.
Tę urozmaiconą zabudowę zastąpił jednorodny, siedmiokondygnacyjny
budynek domu towarowego. Por. Wettbewerb: Neubau Warenhaus Wertheim in
Breslau,„Ostdeutsche Bauzeitung” 23, 1928, s. 137-144.
17 Geschäftshaus „Langosch P. Kuchenmag.” ul. Świdnicka 8b (Schweidnitzerstr.
45, Marstallgasse 2) z 1927 roku, arch. Alwin Wedemann; Pelzhaus „Karwatzki”,
ul. Świdnicka 10 (Schweidnitzerstr. 43), 1927 rok, arch. Buchmann;
Kunstgewerbehaus „Wilhelm Knittel”, ul. Świdnicka 13, Kazimierza Wielkiego 52
(Schweidnitzerstr. 8, Schloßohle 1/2), 1929 rok, arch. Max Strassburg;
195
 Geschäfts-und Bürohaus „Bielschowsky”, ul. Świdnicka15 - Trasa „W-Z”
(Schweidnitzerstr. 8a, Karlstr. 2/3, Schloßohle 2/6), 1930 rok, arch. Hermann
Wahlich; Geschäftshaus „Menzel & Sohn”, Rynek 21 (Ring 21), 1929 rok, arch. Eugen
Halfpaap, Simon & Halfpaap; Geschäftshaus „Louis Lewy”, Rynek 39/40,
ul. Wita Stwosza 3 (Ring 39/40, Albrechtstr. 3) nowe skrzydło od strony ul. Wita
Stwosza, rozbudowa, 1929 rok, arch. (Leo) Schlesinger & (Hermann) Benedict;
Geschäftshaus „Mohrenapotheke”, plac Solny 2 (Blücherplatz), 1925-1928,
arch. Adolf Rading; Geschäftshaus „EHAPE”, ul. Oławska 14 (Ohlauerstr. 75),
1928 rok, arch. Schlesinger & Benedickt; Geschäftshaus „C&A Brenninkmeyer”,
ul. Oławska 10/11, róg ul. Łaciarskiej (Ohlauerstr., Ecke Altbüsserstr.), 1931 rok,
arch. Seep Kaiser.
18 Było to objawem ogólnoeuropejskiego trendu, polegającego na doskonaleniu
form handlu i dominacji firm handlowych o dużym zasięgu. Na przykład
w Niemczech dominowały koncerny: „Tietz”, „Hertie”, „Karstadt”, „Schocken”,
w Holandii „De Bijenkorf”, a w Wielkiej Brytanii wyłoniły się dwie grupy „Harrods”
i „Marks & Spencer”. Por. M. Moss, A. Turton, A Legend of Retailing House of Fraser,
London 1989, s. 225, oraz T. Irrgang, Deutsche Warenhausbauten - Entwicklung
und heutiger Stand ihrer Betriebs-, Bau- und Erscheinungsformen, Technischen
Universität, Berlin 1980.
19 P. Stürzebecher, Das Berliner Warenhaus. Bautyps, Element der Stadtorganisation,
Raumsphäre der Warenwelt, Berlin 1979, s. 119.
20 Budynek należał do firmy „Langosch P. Kuchenmag”. W 1936 roku, po przejęciu
przez firmę obuwniczą „Schuh Schmidt”, dokonano modernizacji, którą
opracował arch. Albrecht Jaeger.
21 Firma „Bielschowsky” była niezwykle dynamiczna, specjalizowała się w handlu
materiałami odzieżowymi (lnem, wełną, bawełną), pościelą, zastawami
i dywanami. Posiadała we Wrocławiu kilka domów handlowych, w tym największy
przy ulicy św. Mikolaja 76 (Nikolaistr.) „Leinen-Haus Eduard Bielschowsky”.

196
KATALOG
PROJEKTY WIEŻOWCÓW MAXA BERGA W RAMACH KONCEPCJI PRZEBUDOWY
CENTRUM WROCŁAWIA
Projekt wieżowca przy placu Powstańców Warszawy (Lessing Platz)
Projekt wieżowca na miejscu bloku śródrynkowego na wrocławskim Rynku
Projekt wieżowca przy Podwalu (Am Stadtgraben)
Projekt wieżowca dla zarządu fabryki ul. Tęczowa (Siebenhufenerstraße)
Projekt centrum handlowego i przelotowej trasy wschód-zachód po wyburzeniu
zabudowy na miejscu Starej Oławy (alten Ohle)
Projekt centrum miejskiego oraz przebudowy dworca Świebodzkiego (Freiburger
Bahnhof) i trasy łączącej dworzec z placem Solnym (Blücherplatz) i Rynkiem
Projekt miasteczka uniwersyteckiego wzdłuż nadbrzeża Odry przy wybrzeżu
Wyspiańskiego (Uferzeile)
Projekt dwóch wieżowców jako zwieńczenia urbanistycznego mostu
Grunwaldzkiego (Brückenkopf am Kaiser-Brücke)
Projekt dwóch wież na terenach wystawowych na Szczytnikach, po wschodniej
stronie Hali Stulecia

WIEŻOWCE W RAMACH KONKURSU NA PRZEBUDOWĘ WROCŁAWIA I GMIN

PODMIEJSKICH
Projekt wieżowców na placu 1 Maja (Königsplatz)
Projekt wieżowca na Kępie Mieszczańskiej (Bürgerwerder)
Forum Sportowe na Rakowcu (Morgenau)

PROJEKT WIEŻOWCA PRZY GŁÓWNYM DWORCU KOLEJOWYM

PROJEKT WIEŻOWCA PRZY PLACU KOŚCIOŁA ŚW. ELŻBIETY

PROJEKT NA ZABUDOWĘ PLACU POWSTAŃCÓW WARSZAWY (LESSINGPLATZ) -
GMACH URZĘDU MIEJSKIEGO ORAZ BUDYNEK STRAŻY POŻARNEJ
WIEŻOWIEC URZĘDU POCZTY
KONKURS NA ZABUDOWĘ PLACU POWSTAŃCÓW WARSZAWY (LESSINGPLATZ) –
GMACH URZĘDU MIEJSKIEGO ORAZ BUDYNEK STRAŻY POŻARNEJ
Projekt „Sturm” („Szturm“), druga nagroda
Projekt „Null-null-null-fünf” („Zerozerozeropięć”), druga nagroda
Projekt „Stemmbogen” („Gradacja”), trzecia nagroda
Projekt „So oder so” („Tak albo tak”), trzecia nagroda
Projekt „Am Ufer” („Na brzegu”), trzecia nagroda
Projekt „Alarm” („Alarm”), trzecia nagroda
Projekt „Stromlinien” („Fale”), wyróżnienie
Projekt „Sturmglocke” („Dzwon alarmowy”), wyróżnienie
Projekt: „VP/Verkehrsproblem” („Problem komunikacji”), projekt nie został
nagrodzony
Projekt „Einheit” („Jedność”), nienagrodzony
Projekt konkursowy (godło nieznane)
Projekt konkursowy (godło nieznane)
PROJEKT NA GMACH ZARZĄDU MIASTA NA PLACU POWSTAŃCÓW WARSZAWY
(LESSINGPLATZ)
Projekt centrum handlowego i przelotowej trasy wschód-zachód po wyburzeniu
zabudowy na miejscu Starej Oławy (alten Ohle)
Projekt dwóch wieżowców jako zwieńczenia urbanistycznego Mostu Grunwaldzkiego
(Bruckenkopf am Kaiser Brücke)
Projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego
PROJEKT WIEŻOWCA NA WYSTAWIE MIESZKANIOWEJ (WOHNUNGS- UND
WERKRAUMAUSSTELLUNG/WuWA) WE WROCŁAWIU
KONKURS NA MIEJSKĄ KASĘ OSZCZĘDNOŚCI
I nagroda (Projekt nr 7, godło 81983)
II nagroda (Projekt nr 11, godło 1350000)
III nagroda (Projekt nr 1, godło 6980869)
Wyróżnienie, zakup (Projekt nr 13, godło 36630)
Wyróżnienie, zakup (Projekt nr 8)
Wyróżnienie, zakup (Projekt nr 9, godło 4504)
Wyróżnienie, zakup (Projekt nr 5, godło 13 713)
Projekt nr 3
Projekt nr 2
WIEŻOWIEC MIEJSKIEJ KASY OSZCZĘDNOŚCI NA WROCŁAWSKIM RYNKU

PROJEKTY PRZEBUDOWY WROCŁAWIA SPORZĄDZONE PRZEZ MIEJSKIE BIURO

ROZBUDOWY WROCŁAWIA
Przebudowa placu Wolności (Schloßplatz)
Przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger Bahnhof) z Rynkiem,
wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof
Przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger Bahnhof) z Rynkiem,
wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof
Przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger Bahnhof) z Rynkiem,
wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof
PROJEKTY WIEŻOWCÓW MAXA BERGA W RAMACH
KONCEPCJI PRZEBUDOWY CENTRUM WROCŁAWIA
W latach 1919-1920 Max Berg wspólnie z Ludwigiem Moshamerem
i Richardem Konwiarzem sporządzili projekt przebudowy
centrum Wrocławia, który był rozwinięciem idei urbanistycznych
architekta, zaprezentowanych już w 1910 roku w ramach konkursu
na przebudowę stolicy Niemiec „Groß Berlin”. W przeciwieństwie do
projektu berlińskiego, będącego ogólną wizją urbanistyczną, architekt
opracował dla Wrocławia szereg rozwiązań szczegółowych. Niektóre
fragmenty projektu powstały już przed pierwszą wojną światową,
inne zostały opracowane w 1918 roku we współpracy z Albertem
Kempterem i Paulem Heimem. W ramach generalnego planu
przebudowy Wrocławia, poza zmianą układu tras komunikacyjnych
i budową lub przebudową budynków użyteczności publicznej, Max
Berg zaproponował również wzniesienie wieżowców. Pierwsze
„drapacze chmur” miały być usytuowane w Rynku, przy obecnym
placu Powstańców Warszawy, przy ul. Podwale oraz przy ul. Tęczowej
w pobliżu dworca Świebodzkiego. Ich lokalizacja była m.in. wynikiem
wydzielenia przez architekta trzech zasadniczych stref miejskich:
administracyjno-handlowej - „Miasto biznesu”, mieszkalnej „Miasto do
zamieszkania” i kulturalnej „Miasto monumentalne”.
„Miasto biznesu” jako „City” miało objąć zabudowę już istniejącą,
a jego granice wytyczały trzy główne dworce kolejowe. „Miasto
monumentalne”, pełniące funkcję centrum kultury i nauki,
202
usytuowane było wzdłuż Odry, rozciągając się od Uniwersytetu aż do
mostu Zwierzynieckiego. Berg postulował wybudowanie w tej części
miasta nowoczesnych szkół wyższych i domów studenckich. Tam
zlokalizował uniwersytet, politechnikę, muzea, domy towarzystw
twórczych i naukowych itp. Strefa ta obejmowała również centrum
targowe mieszczące się na Terenach Wystawowych na Szczytnikach.
Dzielnice mieszkaniowe otoczone zielenią proponował zakładać
w miejscach oddalonych od „City”.
W projektowanym centrum handlowo-administracyjnym zakładał
zmianę układu komunikacyjnego odciążającego „starówkę” poprzez
przebudowę i poszerzenie ulic, a także stworzenie nowej zabudowy
o zróżnicowanej wysokości, od ośmiu do dwunastu pięter. Postulował
wzniesienie tam wieżowców sytuowanych na dużych placach lub
nad rzeką, co w naturalny sposób mogło je izolować od istniejących
już budynków. Miały one stanowić punkty węzłowe racjonalnie
wyznaczonego przez architekta centrum nowoczesnego miasta.
Literatura
D. E., Verschiedenes, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 18, 1920, nr 4, s. 27;
Herstellung von Notwohnungen, „Schlesische Zeitung”, 4.01.1920; Kaufmann
O., Wolkenkratzer in Deutschland, „Schlesische Zeitung”, nr 13, 8.01.1920;
203
Ein Volkenkratzer für Breslau, „Schlesische Zeitung”, nr 14, 8.01.1920; Berg
M., Citybildung in Deutschen Großstädten, „Mitteilungen des Schlesischen
Bundes für Heimatschutz” 1920, z. 2, März, s. 29-32; L.[indner] A., Große
Kunstausstellung Breslau 1920,. „Schlesische Zeitung”, nr 184, 13.04.1920;
„Kunstausstellung Breslau 1920”, „Schlesische Zeitung”, nr 288, 10.06.1920;
Laboschin S., Kunstausstellung Breslau 1920, [recenzja], „Breslauer
Zeitung”, nr 320, 30.06.1920; H.M., Verschiedene. Der erste Wolkenkratzer
in Europa, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, nr 45, s. 203; Kunstausstellung
Breslau 1920, „Breslauer Zeitung”, 11.06.1920; Kunstausstellung Breslau
1920, „Schlesische Tagespost”, nr 158, 16.06.1920; Generalbebaunungsplan
für Breslau und Vororte, „Breslauer Neueste Nachrichten”, nr 162,
20.06.1920; Verschiedenes. Generalbebaungsplan für Breslau, „Ostdeutsche
Bauzeitung”, 1920, nr 51, s. 227; Dr. St., Kunstausstellung in Scheitnig,
[recenzja], „Breslauer Neueste Nachrichten”, nr 176, 4.07.1920; Boehme
H., Kunstausstellung Breslau 1920, „Die Freie Meinung”, nr 27, 3.07.1920;
Berg M., Der Bau von Geschäftshochhäusern in Breslau zur Linderung der
Wohnungsnot, „Stadtbaukunst alter und neuer Zeit” 1920 z. 7/8, s. 99-104,
115-118; Lindner A., Kunstausstelung Breslau 1920, „Schlesische Zeitung”,
nr 306, 20.07.1920; Berg M., Der Bau von Geschäfts- Hochhäusern in den
Großstädten als Mittel zur Linderung der Wohnungsnot, mit Beispielen
für Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, nr 63, s. 273–277; Paulsen,
Hochhaus-Entwürfe, „Die Bauwelt”, 1920, z. 46, s. 596-598; Behne A.,
Wolkenkratzer, „Sozialistische Monatshefte”, 1920, z. 24, s.1041; Vogel
R., Können uns Wolkenkrätzer zur Beseitigung der Wohnungsnot helfen?,
„Bauamt und Gemeindebau”, 1920, s. 329; Lindner A., Kunstausstellung
Breslau 1920, „Schlesische Zeitung”, nr 332, 4.08.1920; Neumann R.,
Geschäftshochhäuser oder Geschäftssammelhäuser als Mittel zur Linderung
der Wohnugsnot, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, nr 85, s. 369-371; Preuß
R., Geschäftshochhäuser oder Geschäftssammelhäuser als Mittel zur
Linderung der Wohnugsnot? „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, nr 97, s. 421;
May E., Wolkenkratzer zur indirekten Abhilfe der Wohnungsnot, „Schlesisches
204
Heim”, 1920, z. 5, s.19-21; Berg M., Zukünftige Baukunst in Breslau als
Ausdruck zukünftiger Kultur, „Deutschlands Städtebau. Breslau.“, Berlin
1921, s. 28-41; Berg M., Hochhäuser im Stadtbild, „Wasmuths Monatshefte
für Baukunst”, 1921/22, s.101-120; Berg M., Das Stadtbild Breslau, „Deutsche
Stadt, Deutsches Land“, t.III, Niederschlesien. Berlin 1923, s. 89-98; Ponten
J., Architektur die nicht gebaut wurde, Leipzig 1925, Stuttgart 1987 s. 130-131
il. 357-360; Berg M., Das Hochhaus- und Cityproblem für Deutschland,
„Zentralblatt der Bauverwaltung”, 1928, nr 15 s. 239-240; Pehnt W.,
Expresionismus, Stuttgart 1975, s. 69-70, 212; Kononowicz W., Przemiany
w charakterze i lokalizacji ogólnomiejskiego ośrodka Wrocławia w wieku XIX
i pierwszym 30-leciu XX wieku, [w:] Centrum miasta - centrum Wrocławia,
Wrocław 1986, s. 93 - 102; Slapeta V., Neues Bauen in Breslau, „Rassegna”,
1989, 40/4, s.14 - 61; Meyer J., Hochhausdiskusion in Deutschland am Abfang
der zwanziger Jahre, [w:] Florian Zimmermann [red.], Der Schrei nach dem
Turmhaus - Der Ideenwetbewerb Hochhaus am Bahnhof Friedrichstraße,
Berlin 1921/1922, [kat. wyst.], Berlin 1988, s. 187-214; Ilkosz J., Hochhäuser
für Breslau von Max Berg, [w:] Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis
1950. Reform und Tradition, V.M. Lampugnani i R. Schneider [red.], Stuttgart
1992, s. 200-219; Terrahe A., Ein neuer Blick auf die Moderne. „Reform und
Tradition” im Frankfurter Architekturmuseum, „Frankfurter Rundschau”,
20.08.1992; Sack M., Das Architekturmuseum macht eine Entdeckung. Die
stille Moderne, „Die Zeit”, 21.08.1992; Mönninger M., Die Suche nach der
einfachsten Form, „Frankfurter Allgemeine”, 27.08.1992; Ru, Erster Versuch
einer Aufarbeitung, „Bauwelt” 1992, z. 33, s. 1835; Goetz J., Als das Bauen
grüne. Frankfurter Ausstellung über „Moderne Architektur”, „Stuttgarter
Zeitung”, 31.08.1992; Stöckmann J., Heimatschutz und Hochhaus. „Reform
und Tradition” im Architekturmuseum, „Hannoversche Allgemeine
Zeitung”, 2.09.1992; Leydecker K., Die andere Seite der Moderne. Das
Frankfurter Architekturmuseum zieht Bilanz zwischen Reform und Tradition,
„Süddeutsche Zeitung”, 5.09.1992; La ville, art et architecture en Europe 1870-
1993, Paris 1994, Centre Georges Pompidou, s. 284; Vision Urbanes. Europa
205
1870 - 1993. La ciuta de l’artista La ciutat de l’arquitecte, Barcelona, 1994,
Centre de Cultura Contemporŕnia, s. 284; Störtkuhl B., Die Breslauer Moderne
1900-1933, [wersja polska], Modernizm wrocławski w latach 1900 - 1933,
[w:] „Wach auf, mein Herz, und denke”. Zur Geschichte der Beziehungen
zwischen Schlesien und Berlin-Brandenburg von 1740 bis Heute. „Przebudź
się, serce moje i pomyśl”. Przyczynek do historii stosunków między
Śląskiem a Berlinem – Brandenburgią [kat. wyst.], Berlin, Opole 1995,
s.144-145; Ilkosz J., Koncepcje urbanistyczne Maxa Berga na przykładzie
projektów przebudowy Berlina w roku 1910 i Wrocławia w latach 1919-1920,
[w:] Architektura Wrocławia, t. 2, Urbanistyka, Wrocław 1995, s. 360-398;
Kononowicz W., Pierwszy plan generalny Wrocławia (1924) i początki
kompleksowego projektowania urbanistycznego, [w:] Architektura Wrocławia,
t. 2, Urbanistyka, Wrocław 1995, s. 304-329; Neumann D., Die Wolkenkratzer
kommen!, Braunschweig, Wiesbaden 1995, [Wrocław s. 168-169]; Ilkosz J.,
Max Berg, „Ostdeutsche Gedenktage“ 1997, „Kulturstiftung der deutschen
Vertriebenen“, Bonn 1996, s. 36-43.
206
Projekt wieżowca przy placu Powstańców Warszawy
(Lessing Platz)
Czas powstania: 1919–920
Architekci: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Funkcja: Biurowiec dla Zarządu Miasta Wrocławia (Nowy
Ratusz)
Wysokość: W zależności od wariantu dziewięcio-, dwunasto-,
dwudziesto- i czterdziestopiętrowy (w wersji
ostatniej 135 m wysokości)
Ilustracje: 7, 39-42, 46-49, 125-139
Ten przeznaczony dla Zarządu Miasta biurowiec miał być
największym wieżowcem we Wrocławiu pod względem powierzchni
użytkowej, która wynosiła 96 310 m2. Jak wspominał Max Berg,
równała się ona powierzchni 2140 małych mieszkań. Na podstawie
projektów zachowanych w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia
można wyróżnić trzy podstawowe wersje wieżowca, w których
różnice dotyczą wysokości budynku. Berg rozpatrywał wersje
dziesięcio-, dwudziesto- i czterdziestokondygnacyjną. W ramach
dwóch pierwszych wersji stworzył kilka wariantów z opracowanym
już detalem architektonicznym, a także rzutem poziomym.
Wykonanie większej liczby projektów wynikało z poszukiwania
optymalnej formy architektonicznej, odpowiadającej zarówno
urbanistycznemu układowi działki budowlanej, jak również
maksymalnemu wykorzystaniu powierzchni użytkowej oraz
zapewnieniu dobrego oświetlenia dla wieżowca, jak i sąsiednich
budowli. Nie bez znaczenia był również problem estetyki rozwiązania
urbanistycznego. Max Berg wybrał parcelę przy placu Powstańców
Warszawy na miejsce budowy wieżowca ze względu na jej położenie
nad Odrą, a jednocześnie usytuowanie w pobliżu centrum miasta.
207
Z historią tej atrakcyjnej parceli wiązało się wiele niezrealizowanych
projektów architektonicznych. W 1865 roku wzniesiono tam
budynek gazowni miejskiej, zaprojektowany przez Karla Johanna
Zimmermanna, ówczesnego radcę budowlanego. Wkrótce dokonano
jego rozbudowy, ale już w latach siedemdziesiątych XIX stulecia
rozważano usytuowanie w tym miejscu pierwszego muzeum sztuki,
które ostatecznie stanęło na pl. Muzealnym. Na początku XX wieku
ówczesny architekt miejski Richard Plüdemann zaprojektował
monumentalną neogotycką budowlę nowego ratusza miejskiego,
w którym miałyby się pomieścić wszystkie, dotąd rozproszone
w różnych częściach miasta, biura administracji miejskiej. W latach
dwudziestych powrócono do idei budowy nowego ratusza oraz
siedziby straży pożarnej. Ostatecznie pod koniec lat trzydziestych
obecnego stulecia wzniesiono gmach nowej rejencji.
Najwcześniejsze projekty wieżowca przy placu Powstańców
Warszawy powstały w grudniu 1919 roku i ukazywały wersje
jedenasto- i czterdziestokondygnacyjną. Na początku 1920 r.
Berg i Konwiarz rozrysowali ostateczny projekt budowli
dwudziestokondygnacyjnej. Na 1921 rok datowany jest ostatni
szkic, ukazujący ją z lotu ptaka w otoczeniu innych obiektów
zaprojektowanych przez Berga w ramach rozbudowy „strefy
monumentalnej”. Około połowy 1920 roku został wykonany gipsowy
model wieżowca prezentowany na wystawie „Künstlerbund
Schlesien” Zrzeszenia Artystów Śląska. Ukształtowanie bryły
i zróżnicowanie wysokości poszczególnych jej części wynikało
z potrzeby maksymalnego dostarczenia światła do wnętrz.
Liczne warianty projektu wieżowca przekazują różne propozycje
układu wnętrz poszczególnych skrzydeł, z korytarzami pośrodku
lub w trakcie przednim i tylnym. Na rysunkach widoczne są też
odręcznie poprowadzone linie wskazujące na zależność wysokości
208
wieżowca od szerokości ulic i sąsiedniej zabudowy. Wersje
ostateczne, które zostały zaprezentowane wówczas na łamach
czasopism, obejmowały również projekty detalu architektonicznego
oraz głównego wejścia.
Wersja jedenastokondygnacyjna
Berg stworzył dwa warianty tej wersji różniące się rzutem oraz
nieznacznie rozczłonkowaniem bryły całego kompleksu. Zapewne
miał na uwadze optymalne wykorzystanie powierzchni użytkowej.
Szkice tej wersji powstały najwcześniej i w głównym zarysie
mają cechy projektu końcowego. Bryłę wieżowca kształtowały
zróżnicowane wysokością segmenty, z których środkowy był
najwyższy, a dwa boczne niższe. Od strony przyczółka mostu
Grunwaldzkiego (Cesarskiego) do części wschodniej budowli
przylegała niska rotunda. Kompleks założony na planie zbliżonym
do sferycznego trójkąta powielał zarys działki budowlanej, a przede
wszystkim linii brzegowej Odry. Poszczególne bryły wieżowca
zaplanowano na czworoboku. Cztery skrzydła obejmowały trzy
wewnętrzne dziedzińce, z których środkowy był największy.
Różnice w innych wariantach tego projektu polegały na tym, że
w jednym z nich dziedziniec środkowy został podzielony niskimi
łącznikami w układzie krzyżowym, wydzielając z jednego dużego
cztery mniejsze. Charakterystyczne, że w najwyższym, środkowym
segmencie tej wersji wieżowca architekt proponował układ
wnętrza trzytraktowy z korytarzem pośrodku, a w bocznych układ
dwutraktowy. Taki plan wnętrz został podyktowany potrzebą
zapewnienia im dobrego oświetlenia. Berg nie określał funkcji
poszczególnych skrzydeł przez odmienne ukształtowanie ich
brył czy fasad. Biurowiec przeznaczony dla zarządu miasta
miał ujednolicone fasady, korespondujące z równomiernie
209
rozmieszczonymi pokojami dla urzędników. Rolę sali kongresowej
i restauracji pełnić miało pomieszczenie w rotundzie. Monumentalna
bryła wieżowca została urozmaicona niewielkimi ryzalitami
usytuowanymi na narożach i mieszczącymi halle wejściowe oraz
klatki schodowe. Wejście główne do wieżowca przewidziane było
125.  Max Berg,
po stronie południowej, a wejścia boczne naprzeciw budynku współpraca Richard
wrocławskiej Rejencji oraz od strony Odry. Projekty elewacji znane Konwiarz, projekt
są tylko ze szkiców, w których lizeny obejmujące po dwie osie wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy
okienne podkreślały konstrukcyjny szkielet budynku zwieńczonego (Lessingplatz), wersja
grzebieniową attyką. Zapewne podstawowymi środkami wyrazu jedenastokondygnacyjna,
artystycznego w kształtowaniu estetyki wieżowca miały być surowy rzut drugiego piętra,
1919/1920, Kat. 1
beton i szkło okien, podobnie jak w projektowanej w 1910 roku
Hali Stulecia. Kat. 1
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic, wersja jedenastokondygnacyjna.
Rzut drugiego piętra
Ilustracja: 125
Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 29 x 36
Skala: 1:1000
Sygnatura: Brak
Napisy: STADTHAUS BRESLAU. 2. OBERGESCHOSS
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9460

210 211
 126.  Max Berg,
współpraca Richard
Konwiarz, projekt 127.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
wieżowca przy placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja jedenastokondygnacyjna, widok od
Powstańców Warszawy strony południowej, 1919, Kat. 3
(Lessingplatz), wersja
jedenastokondygnacyjna, Kat. 3
wariant, rzut kondygnacji Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
wyższej, 1919/1920, Kat. 2 Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic projektowy, wersja
jedenastokondygnacyjna.
Kat. 2 Widok od ulicy, od strony południowej
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Ilustracja: 127
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic, wersja jedenastokondygnacyjna,
Technika: Kalka, rysunek tuszem
wariant.
Wymiar: 19,5 x 50
Rzut wyższej kondygnacji
Skala: Brak
Ilustracja: 126 Sygnatura: Kw. (Konwiarz), 16.12.19 (data)
Technika: Kalka, rysunek tuszem (obliczenia i odręczny rysunek Napisy: STADTHAUS FÜR BRESLAU
wykonane ołówkiem) Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Wymiar: 41,5 x 42,5 Budowlane, sygn. MAt-VI-9469
Skala : 1:1000 Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Sygnatura: Brak Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
Napisy: 3 (nr rysunku), STADTHAUS A. D. KAISERBR. 15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum [kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
Budowlane, sygn. MAt-VI-9455 s. 323, poz. 6.1.8, il. s. 204.

212 213
 128.  Max Berg,
współpraca Richard 129.  Max Berg,
Konwiarz, projekt współpraca Richard
wieżowca przy placu Konwiarz, projekt
Powstańców Warszawy wieżowca przy placu
(Lessingplatz), wersja Powstańców Warszawy
jedenastokondygnacyjna, (Lessingplatz), wersja
widok od strony jedenastokondygnacyjna,
południowo-‑wschodniej, wariant, rzut parteru,
1919/1920, Kat. 4 1920, Kat. 5.

Kat. 4 Kat. 5
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic projektowy, wersja Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic, wersja jedenastokondygnacyjna,
jedenastokondygnacyjna. wariant z siedmioma wewnętrznymi dziedzińcami.
Widok od strony południowo-wschodniej na elewację południową Rzut parteru (?)
i wschodnią oraz przyczółek mostu Grunwaldzkiego (Cesarskiego) Ilustracja: 129
Ilustracja: 128 Technika: Kalka, rysunek tuszem
Technika: Kalka, rysunek tuszem Wymiar: 38,5 x 38
Wymiar: 28 x 29,3 Skala: 1:1000
Skala: Brak Sygnatura: Ko. (Konwiarz), 20 (data: 1920)
Sygnatura: Ko. (Konwiarz) Napisy: STADTHAUS A. D KAISERBR
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9473 Budowlane, sygn. MAt-VI-9459

214 215
 131.  Max Berg,
współpraca Richard
Konwiarz, projekt
130.  Max Berg, wieżowca przy placu
współpraca Richard Powstańców Warszawy
Konwiarz, projekt (Lessingplatz), wersja
wieżowca przy placu jedenastokondygnacyjna,
Powstańców Warszawy wariant, widoki elewacji
(Lessingplatz), wersja od strony mostu,
jedenastokondygnacyjna, wschodniej; od strony Odry
wariant, rzut kondygnacji - północnej; od strony
wyższej, -191 9, Kat. 6 Rejencji - zachodniej
i od ulicy - południowej,
Kat. 6 1919/1920, Kat. 7
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic, wersja jedenastokondygnacyjna, Kat. 7
wariant z siedmioma wewnętrznymi dziedzińcami. Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Rzut kondygnacji wyższej Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic projektowy, wersja
jedenastokondygnacyjna, wariant z siedmioma wewnętrznymi
Ilustracja: 130 dziedzińcami.
Technika: Kalka, rysunek tuszem, odręczne szkice ołówkiem Widoki elewacji od strony mostu – wschodniej, od strony Odry –
Wymiar: 35,5 x 36,5 północnej, od strony Rejencji - zachodniej i od ulicy - południowej
Skala : 1:1000
Sygnatura: 12/19 (data: grudzień 1919) Ilustracja: 131
Napisy: STADTHAUS A.D. KAISERBR Technika: Kalka, rysunek tuszem
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Wymiar: 42,5 x 35
Budowlane, sygn. MAt-VI-9461 Skala: 1:1000
Sygnatura: Ko (Konwiarz)
Napisy: STADTHAUS A. D. KAISERBR.
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9468

216 217
Wersja czterdziestokondygnacyjna
Wersja ta, podobnie jak poprzednia, była opracowywana już
w 1919 roku. W koncepcji tej zarówno układ brył, jak i rzut bliskie były
końcowemu rozwiązaniu wieżowca dwudziestokondygnacyjnego,
jak również wersji jedenastokondygnacyjnej. Budowla składała
się z czterech części. Środkowy, czterdziestopiętrowy trzon,
założony na czworoboku o zarysie zbliżonym do trapezu,
posiadał duży wewnętrzny dziedziniec, do którego przylegały
w skrzydle wschodnim i zachodnim, od południa i północy,
jedenastokondygnacyjne ryzality obejmujące zewnętrzne
otwarte dziedzińce. Do ryzalitów i trzonu budowli przylegały
jeszcze niższe pięciopiętrowe skrzydła, wschodnie i zachodnie,
ułożone w czworobok i obejmujące dwa wąskie wewnętrzne
dziedzińce. Od wschodu, przy moście Cesarskim, usytuowane było
dwukondygnacyjne skrzydło, założone na okręgu i obejmujące
niewielki, półokrągły dziedziniec. Z zachowanego rysunku można
odczytać układ wnętrz parteru oraz funkcje, które miał pełnić
budynek. Duży dziedziniec środkowy oraz dziedziniec zachodni
miały być w parterze zabudowane i przykryte szklanym dachem.
Wieżowiec posiadał dwa wejścia, główne od strony ulicy wiodącej
na most Cesarski i boczne od strony ulicy prowadzącej na most
Lessinga (Pokoju). Z hallu wyprowadzono klatki schodowe.
Tam też znajdowały się windy. Przejścia poprowadzone przez
dziedziniec kierowały do skrzydeł północnego, wschodniego
oraz dwóch dziedzińców na wschodzie i dobudowy założonej
na planie okręgu. Oddzielały one od siebie wspomniane cztery
zadaszone pomieszczenia parterowe dużego dziedzińca oraz dwa
w zachodnim dziedzińcu. W wyższych kondygnacjach wieżowca
Berg zaplanował pokoje biurowe w układzie trzytraktowym
z korytarzem oraz klatki schodowe i windy pośrodku długości
218
skrzydeł, a także przy narożach. Tylko w niższym skrzydle
zachodnim zaplanował układ dwutraktowy. Na parterze usytuował
część usługową wieżowca. W zabudowanych pomieszczeniach
dziedzińców miała być główna kasa miasta oraz zakładów
energetycznych i gazowych, kasa podatkowa oraz miejska kasa
oszczędności. W skrzydle zachodnim planowano umieszczenie:
urzędu pocztowego, kawiarni oraz kina. W skrzydle północnym, od
strony Odry, znalazła się duża sala konferencyjna (Festsaal) oraz
sale posiedzeń dla rady miejskiej i zarządu miasta. W skrzydle
wschodnim usytuowano mniejsze pomieszczenia, a w skrzydle na
planie okręgu dużą restaurację z widokiem na most Cesarski oraz
Odrę. Fasady wieżowca ukształtowane były analogicznie jak w wersji
jedenastokondygnacyjnej. Architekt inaczej zaplanował dziedziniec
przed głównym wejściem, który został zabudowany w parterze
i otwierał się do ulicy dużymi arkadami. W podziałach elewacji
dominowały elementy wertykalne w postaci konstrukcyjnych lizen
oddzielających po dwie osie okienne. Zwieńczenie tworzyła attyka
o ostrych trójkątnych zakończeniach. Na niektórych rysunkach
elewacje zostały równomiernie podzielone pięcioma poziomymi
gzymsami. W projekcie tej, jak i następnych wersji wieżowca
dwudziestokondygnacyjnego, motywem zaczerpniętym z Hali
Stulecia było kopułowe zwieńczenie sali zgromadzeń (w skrzydle
północnym) z ciągami okiennymi w układzie schodkowym.
219
 Kat. 9
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic projektowy,
wersjaczterdziestokondygnacyjna.
Przekrój, studium do ustalenia wysokości wieżowca
Ilustracja: 41
Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 24,5 x 44
Skala: 1:1000
Sygnatura: Ko (Konwiarz)
Napisy: STADTHAUS
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9481

132.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja czterdziestokondygnacyjna, rzut parteru
i piętra wyższego, z opisami funkcji pomieszczeń, 1920, Kat. 8

Kat. 8
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Dwa szkice, wersja
czterdziestokondygnacyjna.
Rzut parteru i kondygnacji wyższej
Ilustracja: 132
Technika: Kalka, rysunek ołówkiem i czerwoną kredką, podkolorowany
niebieską kredką
Wymiar: 53,5 x 85,5
Skala: Brak
Sygnatura: Brak
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9465

220 221
 134.  Max Berg, współpraca
Richard Konwiarz, projekt
wieżowca przy placu
133.  Max Berg, współpraca Powstańców Warszawy
Richard Konwiarz, projekt (Lessingplatz), wersja
wieżowca przy placu czterdziestokondygnacyjna,
Powstańców Warszawy widok od strony północnej,
(Lessingplatz), wersja od strony rzeki Odry, 1919,
czterdziestokondygnacyjna, Kat. 11
widok od strony wschodniej,
od dawnego mostu Kat. 11
Cesarskiego, 1920, Kat. 10 Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic projektowy,
Kat. 10 wersjaczterdziestokondygnacyjna.
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz Elewacja północna, od strony Odry
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic projektowy, wersja
czterdziestokondygnacyjna. Ilustracja: 134
Widok od strony wschodniej z zaznaczoną wysokością poszczególnych Technika: Kalka, rysunek tuszem z zaznaczoną wysokością
skrzydeł: 20, 43 i 135 metrów poszczególnych skrzydeł: 20, 43 i 135 metrów
Wymiar: 31 x 52
Ilustracja: 133 Skala: 1:1000
Technika: Kalka, rysunek tuszem Sygnatura: DER STADTBAURAT, Konwiarz 1919
Wymiar: 33 x 36 Napisy: GESCHÄFTSHOCHHAUS FÜR DIE STADTVERWALTUNG BRESLAU
Skala: 1: 1000 Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Sygnatura: DER STADBAURAT, Konwiarz 20 (data: 1920) Budowlane, sygn. MAt-VI-9466
Napisy: GESCHÄFTSHOCHHAUS FÜR DIE STADTVERWALTUNG Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
Budowlane, sygn. MAt-VI-9467 15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 323, poz. 6.4, il. s. 206.

222 223
Kat. 12 Wersja dwudziestokondygnacyjna
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic projektowy, wersja
czterdziestokondygnacyjna. Ta wersja wieżowca przy placu Lessinga, opracowana w roku
Widok od strony południowo-wschodniej 1920, została przedstawiona w dwóch wariantach, różniących się
ukształtowaniem wejścia głównego. Zarys budowli, jej rzut oraz
Ilustracja: 40 rozczłonkowanie bryły, a także podziały elewacji były analogiczne
Technika: Papier, ozalid
do wersji wieżowca o czterdziestu kondygnacjach. W pierwszym
Wymiar: 27 x 27
Skala: Brak wariancie, nad wejściem głównym skrzydła południowego, Berg
Sygnatura: Konwiarz 20 (data: 1920) proponował umieszczenie kopuły, podobnej do tej znajdującej się
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum w skrzydle północnym. W wariancie ostatecznym zrezygnował
Budowlane, sygn. MAt-VI-9474 z tego rozwiązania na rzecz reprezentacyjnego dziedzińca
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950. przed wejściem głównym, z czterema potężnymi kolumnami, na
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum, niektórych rysunkach zdobionymi rzeźbą figuralną, na innych
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
postaciami lwów. W parterze skrzydła południowego znajdowały
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 324, poz. 6.1.7. się arkadowe podcienia. Tak jak w wersji poprzedniej, wewnętrzny
dziedziniec w części parterowej został przykryty dachem
szklanym. Analogicznie zabudowano dziedziniec wschodni. Można
przypuszczać, że podobnie zaplanowane były wnętrza. Na rysunkach
wersji końcowej bardziej czytelny jest detal architektoniczny.
Pilastry dzielące elewację zwieńczone zostały posągami, które
przypominają sterczyny gotyckich katedr.

224 225
 136.  Max Berg, współpraca
135.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt
Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
wieżowca przy placu Powstańców Warszawy
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja
(Lessingplatz), wersja dwudziestokondygnacyjna,
dwudziestokondygnacyjna, wariant wstępny, widok
wariant wstępny, rzut od strony wschodniej,
parteru, 1920, Kat. 13 od dawnego mostu
Cesarskiego, 1920, Kat. 14
Kat. 13
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz Kat. 14
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic, wersja dwudziestokondygnacyjna, Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
wariant z kopułami nad wejściem w skrzydle południowym i północnym. Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic, wersja dwudziestokondygnacyjna,
Rzut parteru (?) wariant z kopułami nad wejściem w skrzydle południowym i północnym.
Widok od strony południowo-wschodniej
Ilustracja: 135
Technika: Kalka, rysunek tuszem uzupełniany ołówkiem (odręczne Ilustracja: 136
szkice) Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 40 x 41,5 Wymiar: 30 x 22
Skala: 1:1000 Skala: Brak
Sygnatura: K (Konwiarz) 10 1 20 (data: 10 stycznia 1920) Sygnatura: Kn (Konwiarz)
Napisy: STADTHAUS, 5 (nr rysunku) Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Budowlane, sygn. MAt-VI-9472
Budowlane, sygn. MAt-VI-9456 Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950. Reform
und Tradition, Deutsches Architektur Museum, 15 sierpnia
- 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem, [kat. pod red.]
V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992, s. 324,
poz. 6.1.9.

226 227
 Kat. 16
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz (kolor)
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic, wersja dwudziestokondygnacyjna,
ostateczna.
Rzut piętra
137.  Max Berg, współpraca
Richard Konwiarz, projekt Ilustracja: 46
wieżowca przy placu Technika: Kalka, rysunek tuszem
Powstańców Warszawy Wymiar: 40,5 cm x 45,5 cm
(Lessingplatz), wersja
dwudziestokondygnacyjna,
Skala: 1:1000
wariant ostateczny, rzut Sygnatura: Brak
parteru, 1 920, Kat. 15 Napisy: STADTHAUS AN DER KAISERBRÜCKE. nr 38, 39 x 46.
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Kat. 15 Budowlane, sygn. Mat-VI-9458
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkic, wersja dwudziestokondygnacyjna,
ostateczna.
Rzut parteru
Ilustracja: 137
Technika: Kalka, rysunek czarną kredką, podkolorowany żółtą kredką
Wymiar: 31,5 cm x 45,5 cm
Skala: 1: 1000
Sygnatura: Brak
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9462
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 324, poz. 6.1.18, il. s. 210.

228 229
Kat. 17
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkice, wersja
dwudziestokondygnacyjna, ostateczna.
Przekroje oraz studium do ustalenia wysokości wieżowca i określenia
optymalnej powierzchni użytkowej, analiza zasłaniania światła
sąsiednim budynkom oraz doświetlenie wieżowca. Schemat
(porównanie) przepisów budowlanych Wrocławia i Nowego Jorku
Ilustracja: 39
Technika: Papier, ozalid
Wymiar : 36,5 cm x 44,5 cm
Skala: 1: 1000
Sygnatura: Ko. (Konwiarz)
Napisy: STADTHAUS AN DER KAISERBRÜCKE. SCHEMA DER
BAUORDNUNG IN NEW YORK. SCHEMA DER BRESLAUER
BAUORDNUNG BAUKLASSE II
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9482
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 323, poz. 6.1.1, il. s. 205.
230
138.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja dwudziestokondygnacyjna, wariant
ostateczny, widok od strony południowo-zachodniej, rozwiązanie z Iwami na
kolumnach, 1920, Kat. 18
Kat. 18
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkice, wersja
dwudziestokondygnacyjna, ostateczna.
Widok od strony południowo-zachodniej, wariant z lwami na kolumnach
Ilustracja: 138
Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 32,5 cm x 67,5 cm
Skala: Brak
Sygnatura: Kn. (Konwiarz) (ołówkiem), nr 50.
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9476
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 324, poz. 6.1.17, il. s. 210.
231
Kat. 19 Kat. 21
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkice, wersja Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkice, wersja
dwudziestokondygnacyjna, ostateczna. dwudziestokondygnacyjna, ostateczna.
Widok od strony południowo-zachodniej, wariant ze statuami Widok od strony Odry
Ilustracja: 48 Ilustracja: 49
Technika: Kalka, rysunek tuszem Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 37 cm x 64 cm Wymiar: 35 cm x 43,5 cm
Skala: Brak Skala: Brak
Sygnatura: Konw. (Konwiarz) 1921 Sygnatura: Brak
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9479 Budowlane, sygn. MAt-VI-31426
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950. Reform Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
und Tradition, Deutsches Architektur Museum, 15 sierpnia - Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem, [kat. pod red.] 15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992, s. 324, poz. 6.1.16. [kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
Kat. 20 s. 324, poz. 6.1.14, il. s. 208-209; La ville, art. et architecture
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz en Europe 1870 - 1993, Centre Georges Pompidou, 10 lutego -
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkice, wersja 9 maja 1994, Paryż, poza katalogiem; Vision Urbanes. Europa
dwudziestokondygnacyjna, ostateczna. 1870 - 1993. La ciutat de l’artista La ciutat de l’arquitecte, Centre
Widok od strony wschodniej de Cultura Contemporŕnia, 21 czerwca - 9 października 1994,
Barcelona, poza katalogiem.
Ilustracja: 47
Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 32,3 cm x 45,5 cm
Skala : Brak
Sygnatura: Konwiarz, 20 (data: 1920)
Napisy: Bl. No. 100
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9478
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 324, poz. 6.1.15, il. s. 203.

232 233
 Kat. 23
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkice, wersja
dwudziestokondygnacyjna, ostateczna.
Widok z lotu ptaka na wieżowiec i projektowane muzeum rzemiosła
artystycznego
Ilustracja: 7
Technika: Papier (dublowany płótnem), ozalid
Wymiar: 61,5 cm x 48 cm
Skala: Brak
Sygnatura: Konw. (Konwiarz) 1921
Napisy: GELÄNDE ZWISCHEN SEMINARGASSE UND KAISERBRÜCKE MIT
KUNSTGEWERBEMUSEUM UND STADTHAUS.
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9480
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
139.  Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja dwudziestokondygnacyjna, wariant
ostateczny, widok od strony północnej, od strony Odry, 1920, Kat. 22 15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
Kat. 22 s. 323, poz. 6.1.5, il. s. 200.
Autor: Max Berg, współpraca Richard Konwiarz
Wieżowiec przy placu Lessinga. Szkice, wersja
dwudziestokondygnacyjna, ostateczna.
Widok od strony Odry
Ilustracja: 139
Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 36 cm x 70 cm
Skala: Brak
Sygnatura: Brak
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9477

234 235
Projekt wieżowca na miejscu bloku śródrynkowego na
wrocławskim Rynku
Czas powstania: 1920
Architekci: Max Berg przy współpracy Ludwiga Moshamera
Funkcja: Biurowiec administracji miejskiej
Wysokość: Około 24, 28-30 kondygnacji, w zależności od
wariantu
Ilustracje: 9, 10, 30, 38, 50, 51, 140
Wariant wieżowca 135 metrowej wysokości o czterdziestu
kondygnacjach stanowił w rozważaniach Maxa Berga tylko szkic
projektowy, bowiem na placu Lessinga miał ostatecznie stanąć
budynek dwudziestokondygnacyjny. Najwyższy wieżowiec
był przewidziany dla wrocławskiego Rynku, po wyburzeniu
w całości bloku śródrynkowego, łącznie z tzw. „nowym ratuszem”,
wybudowanym według projektu Augusta Friedricha Stülera na
początku lat sześćdziesiątych XIX wieku. Wysokość budowli miała
osiągnąć 93 metry, a najwyższa część środkowa liczyłaby 28 lub
30 kondygnacji. Projekt jest znany jedynie z rysunków publikowanych
w ówczesnych czasopismach oraz z dwóch szklanych diapozytywów
przechowywanych w Muzeum Architektury we Wrocławiu. Ze źródeł
tych wynika, że Berg rozważał trzy wersje, dwie różniące się od siebie
nieznacznie oraz trzecią całkowicie odmienną. Powierzchnia użytkowa
obliczona na 36 356 m2 była znacznie mniejsza od zaprojektowanej dla
wysokościowca przy placu Lessinga (Powstańców Warszawy).
Wieżowiec miał przylegać do ratusza od strony północnej.
Założony na czworoboku, obejmował zarys linii zabudowy bloku
śródrynkowego. Wewnątrz tego założenia architekt umieścił trzy
skrzydła ułożone w kształcie litery „H”. Powstał w ten sposób
236
układ osiowy z czterema wewnętrznymi dziedzińcami, osią dłuższą
ustawioną równolegle do osi ratusza, a nieznacznie skrzywioną
ku północy w stosunku do osi placu rynkowego. W jednej z wersji,
północne skrzydło zewnętrzne było przerwane na szerokości
skrzydeł poprzecznych, otwierając wewnętrzny dziedziniec ku
północnej pierzei Rynku. Skrzydła zewnętrzne były niższe i sięgały
kalenicy ratusza zapewne dlatego, by nie konkurować z bryłą
średniowiecznego zabytku. Wewnątrz tego czworokątnego wieńca
wznosił się właściwy wieżowiec, przy czym jego dwa skrzydła
poprzeczne miały dziewięć pięter, a skrzydło środkowe do pewnej
wysokości osiemnaście i powyżej dwadzieścia osiem kondygnacji.
Różnica w wersjach projektowych, poza zaproponowanym
w jednym przypadku dziedzińcem otwartym na północ, polegała
na innym kształtowaniu bryły skrzydła środkowego. Z opisu
dokonanego przez architekta wynika, że projekt o najwyższej
części środkowej założonej na planie kwadratu stanowił wersję
zasadniczą. W projekcie z otwartym dziedzińcem architekt
140.  Max Berg, współpraca
Ludwig Moshamer, projekt
wieżowca na wrocławskim
Rynku, plan sytuacyjny, 1920
(„Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920,
s. 175 lub 275)
usytuował część najwyższą na planie prostokąta w skrzydle
środkowym i wprowadził dodatkowy uskok, prawdopodobnie na
wysokości dwudziestej czwartej kondygnacji. W trzeciej wersji,
znanej z diapozytywu, skrzydło środkowe składało się z trzech wież
prawdopodobnie dwudziestoośmiopiętrowych, powiązanych blokiem
osiemnastopiętrowym.
Elewacje podzielone wertykalnie lizenami podkreślającymi
konstrukcję budowli, zaprojektowane były analogicznie jak
w wieżowcu przy placu Lessinga. W skrzydłach zewnętrznych
architekt umieścił arkadowe podcienia, w których znajdowały
się zapewne wejścia do budynku. Tylko w wersji z trzema
monumentalnymi wieżami podcienia zastąpione zostały witrynami,
co wskazywałoby na przeznaczenie tych kondygnacji na cele
handlowe. Skrzydła budynku i kolejne uskoki zostały zwieńczone
attyką nawiązującą w swej formie do szczytów ratusza.
238
Kat. 24
Autor: Max Berg
Rysunek porównawczy wysokich budynków w Nowym Jorku, Kolonii
i we Wrocławiu z zaznaczonymi wieżowcami przy dawnym placu
Lessinga i na Rynku.
Sylwetki budynków z zaznaczeniem ich wysokości:
1. Biurowiec Woolwortha w Nowym Jorku (240 m wysokości),
2. Biurowiec Singera w Nowym Jorku (185 m wysokości),
3. Municipal Building w Nowym Jorku (172 m wysokości),
4. Projektowany wieżowiec w Rynku we Wrocławiu (93 m wysokości),
5. Projektowany wieżowiec przy pl. Powstańców Warszawy
[Lessingplatz] (72 m wysokości),
6. Katedra w Kolonii (157 m wysokości),
7. Kościół św. Elżbiety we Wrocławiu (91 m wysokości),
8. Wieża ciśnień Na Grobli we Wrocławiu (47 m wysokości),
9. Hala Stulecia we Wrocławiu (42 m wysokości).
Ilustracja: 38
Technika: Kalka, rysunek miękkim ołówkiem
Wymiar: 35-37 cm x 122 cm
Skala: Brak
Sygnatura: Brak
Napisy: Nazwy budowli jak wyżej
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31422
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 325, poz. 6.6, il. s. 210.
239
Projekt wieżowca przy Podwalu (Am Stadtgraben)
Czas powstania: 1920
Architekci: Max Berg przy współpracy Ludwiga Moshamera
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: Około 25 kondygnacji
Ilustracje: 52, 141
Kolejny wielopiętrowy budynek miał stanąć na niezabudowanej
północnej części dawnej działki należącej do rodziny Eichbornów,
przedstawicieli jednego z największych domów bankierskich we
Wrocławiu. Część południowa parceli została wykorzystana pod
zabudowę już przed pierwszą wojną światową. Powstała wtedy,
jedna z najpiękniejszych we Wrocławiu, willa neorenesansowa
zaprojektowana przez Hermanna Friedricha Waesemanna. Położony
na jej tyłach ogród zaprojektował Peter Joseph Lenne. Właśnie
na terenie dawnego ogrodu Max Berg planował wzniesienie
wieżowca. Ponieważ projekt nie został zrealizowany, wykorzystano
to miejsce w latach 1925-1927 pod budowę gmachu Prezydium
Policji. W przeciwieństwie do innych wieżowców, usytuowanych
na rozległych placach lub nad rzeką, ten budynek miał stanąć na
miejscu otoczonym z trzech stron zabudową. Od zachodu graniczył
z budynkiem sądu, od wschodu z synagogą, a od południa zamykały
ten teren kamienice czynszowe i gmach Muzeum Sztuk Pięknych.
Takie położenie wieżowca określiło w dużym stopniu kształt
architektoniczny budowli, której powierzchnia użytkowa miała
wynosić 22 186 m2.
Założenie składało się z niskiej, czterokondygnacyjnej
i czteroskrzydłowej zabudowy, z dodatkowym skrzydłem poprzecznym
rozdzielającym dwa wewnętrzne dziedzińce. Skrzydła zewnętrzne,
240
posadowione na obrzeżach działki, zostały założone na rzucie
zbliżonym do trapezu, powielającym zarys parceli. W części północnej
tego kompleksu, od strony fosy, na przecięciu skrzydła północnego
i poprzecznego, usytuowano główny trzon wieżowca na rzucie
okręgu z kolistym, wewnętrznym dziedzińcem. Układ wnętrz skrzydeł
dwu- i trzytraktowy, wieżowca dwutraktowy, z korytarzem od strony
dziedzińca. Taka koncepcja pozwalała na izolację wysokiego trzonu
wysokościowca od sąsiedniej zabudowy. Jedyny zachowany szkicowy
widok wieżowca nie informuje dokładnie o mającym go zdobić detalu
architektonicznym. Wydaje się, że był zbliżony w charakterze do
projektowanego w innych wielopiętrowych budynkach. Odmiennie
była jednak ukształtowana bryła o zwartej tektonice, którą tworzył
monolityczny trzon wieżowca i otaczający go niższy, czteroskrzydłowy
korpus. Ekspresję tej architektury podkreślały betonowe ramy
konstrukcyjnego szkieletu i wypełniające je szklane tafle okien. Forma
architektoniczna tego wieżowca antycypowała wiele nowoczesnych
budowli powstałych w latach dwudziestych XX wieku.
141.  Max Berg, współpraca
Ludwig Moshamer,
projekt wieżowca przy
Podwalu (Stadtgraben),
plan sytuacyjny, 1920
(„Ostdeutsche Bauzeitung”,
1920, s. 175 lub 275)
241
Projekt wieżowca dla zarządu fabryki ul. Tęczowa
(Siebenhufenerstraße)
Czas powstania: 1920–1921
Architekci: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza
Funkcja: Biurowiec Zarządu Fabryki
Wysokość: 15 i 25 kondygnacji
Ilustracje: 43, 54-56, 142-145
Czwarty wzorcowy wieżowiec został przez architekta usytuowany
w pobliżu dworca Świebodzkiego (Freiburger Bahnhof) oraz
gazowni miejskiej, założonej w latach siedemdziesiątych
XIX wieku. Berg stworzył dla niego trzy wersje, z których dwie
zachowały się we wrocławskim Archiwum Budowlanym. Architekt
nie musiał - jak w poprzednich projektach - dostosowywać budowli
do wyznaczonej wcześniej parceli. Stąd rzut samego wieżowca
charakteryzował się regularnością i zachowaniem symetrii. Dwie
wersje zostały oparte na identycznym rzucie, trzecia różniła
się zarówno rzutem, jak i bryłą. W dwóch wersjach piętnasto-
lub dwudziestopięciopiętrowy wieżowiec został założony na
elipsie o wyciętych sferycznie częściach przyogniskowych. Do
tego trzonu, usytuowanego po północnej stronie założenia,
przylegały dwa skrzydła niskiej, czterokondygnacyjnej zabudowy,
na zarysie zbliżonym do litery „L”. Flankowały one wąskie dojście
do wieżowca od strony ul. Tęczowej. Zróżnicowanie wysokości
członów kompleksu miało chronić sąsiednią zabudowę przed
zamknięciem dostępu światła. Część parterowa dziedzińca była
przykryta szklanym dachem. W wyższych kondygnacjach układ
wieżowca był dwutraktowy, z korytarzem od strony dziedzińca
i pokojami biurowymi w trakcie przednim. Do budynku prowadziły
trzy wejścia od strony ulicy - środkowe tylko do parteru
242
mieszczącego kasy, i dwa boczne wiodące do dwóch klatek
schodowych i dwóch szybów wind z każdej strony. Klatki schodowe
tworzyły dodatkowy, trzeci trakt od strony dziedzińca. Elewacje
ukształtowane były analogicznie jak w wieżowcach w Rynku i przy
placu Lessinga (Powstańców Warszawy). Dominowały akcenty
pionowe, kształtowane przez kanciaste pilastry, wydzielające
dwie osie okienne i wychodzące ponad dach oraz wieńczącą
całość attykę. Jedynymi elementami dekoracyjnymi były: attyka
uformowana z przenikających się ażurowych trójkątów i podobnie
ukształtowane nadokienniki parteru. W zabudowie poprzedzającej
dojście do wieżowca, architekt wprowadził w parterze arkadowe
podcienia o eliptycznych łukach. Takie same łuki zastosował
w trzech kondygnacjach, w jednej osi, nad podcieniami od strony
ulicy Tęczowej.
W wersji dwudziestopięciopiętrowej zmianie uległa tylko bryła
wieżowca, która od dziesiątego piętra zwężała się schodkowo
ku górze. W przeciwieństwie do poprzedniego, harmonijnego
i statycznego wariantu, ta wyższa budowla ze swą dynamiką
pięcia się ku górze należała do najbardziej ekspresyjnych w jego
twórczości.
142.  Max Berg, współpraca
Richard Konwiarz, projekt
wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstraße),
wariant, na rzucie elipsy,
wersja piętnastopiętrowa,
plan sytuacyjny, 1920
243
W trzecim wariancie architekt rozwiązał projekt wieżowca
przy ul. Tęczowej zupełnie inaczej. Cały kompleks składał się
z prostopadłościennych brył o różnej wysokości, spośród których
wyróżniała się bryła dwudziestopięciokondygnacyjnego wieżowca,
usytuowanego po stronie północnej założenia. Wieżowiec został
ujęty w niższe, ośmiokondygnacyjne skrzydła na planie litery „U”, 143.  Max Berg, współpraca
które od strony ulicy zostały zamknięte czteropiętrowym skrzydłem Richard Konwiarz, projekt
wieżowca przy ul. Tęczowej
poprzecznym, co pozwoliło wydzielić duży dziedziniec wewnętrzny (Siebenhufenerstraße),
o zarysie prostokąta. Podziały elewacji były analogiczne jak wariant, na rzucie elipsy,
w pozostałych projektach tego wieżowca. Parter skrzydła leżącego wersja piętnastopiętrowa,
przekroje, 1920, Kat. 26
wzdłuż ulicy miał być przepruty arkadowymi podcieniami.
Kat. 26
Kat. 25 Autor: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza
Autor: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza Projekt wieżowca przy ul. Tęczowej, wariant, na rzucie elipsy, wersja
Projekt wieżowca przy ul. Tęczowej, wariant, na rzucie elipsy, wersja piętnastopiętrowa.
piętnastopiętrowa. Przekroje.
Rzut parteru i pierwszego piętra.
Ilustracja: 143
Ilustracja: 54 Technika: Papier, ozalid kolorowany
Technika: Papier, ozalid kolorowy (czerwony) Wymiar: 34 cm x 50,8 cm
Wymiar: 45 cm x 34 cm Skala: 1:250
Skala: 1:250 Sygnatura: Breslau Im Juli 20. Der Stadtbaurat. Berg; Konwiarz
Sygnatura: Breslau Im Juli 20. Der Stadtbaurat. Berg; Konwiarz Napisy: NO. 53. GR. 33/50,. GESCHÄFTSHOCHHAUS FÜR
Napisy: NO. 52, GR. 33/46. GESCHÄFTSHOCHHAUS FÜR BETRIEBSVERWALTUNGEN SIEBENHUFENERStraße.
BETRIEBSVERWALTUNGEN, SIEBENHUFENERStraße. Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Budowlane, sygn. Mat-VI-9424
Budowlane, sygn. Mat-VI-9423 Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 324, poz. 6.2.4.

244
 144.  Max Berg, współpraca
Richard Konwiarz, projekt
145.  Max Berg, współpraca
wieżowca przy ul. Tęczowej
Richard Konwiarz, projekt
(Siebenhufenerstraße),
wieżowca przy ul. Tęczowej
wariant, na rzucie elipsy,
(Siebenhufenerstraße),
wersja piętnastopiętrowa,
wariant, na rzucie elipsy,
elewacje, 1920, Kat. 27
wersja piętnastopiętrowa,
widok od strony ulicy, 1920,
Kat. 27 Kat. 28
Autor: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza
Projekt wieżowca przy ul. Tęczowej, wariant, na rzucie elipsy, wersja Kat. 28
piętnastopiętrowa. Autor: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza
Widok elewacji frontowej i bocznej. Projekt wieżowca przy ul. Tęczowej, wariant, na rzucie elipsy, wersja
piętnastopiętrowa
Ilustracja: 144 Widok elewacji frontowej oraz zabudowy ulicy dojazdowej do wieżowca
Technika: Papier, ozalid od strony ul. Tęczowej, południowo-wschodniej
Wymiar: 33 cm x 50 cm
Skala: 1:250 Ilustracja: 145
Sygnatura: Breslau Im Juli 20. Der Stadtbaurat. Berg; Konwiarz Technika: Papier, ozalid
Napisy: NO. 54, GR. 33/50. GESCHÄFTSHOCHHAUS FÜR Wymiar: 27,7 cm x 30,5 cm
BETRIEBSVERWALTUNGEN, SIEBENHUFENERStraße. Skala: Brak
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Sygnatura: KZ (Konwiarz)
Budowlane, sygn. Mat-VI-9425 Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950. Budowlane, sygn. Mat-VI-9420
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum, Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem, Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992, 15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
s. 324, poz. 6.2.1. [kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 324, poz. 6.2.3.

246 247
Kat. 29 Kat. 30
Autor: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza Autor: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza
Projekt wieżowca przy ul. Tęczowej, wariant, na rzucie elipsy, wersja Szkic projektowy wieżowca przy ul. Tęczowej, wariant wieżowca
piętnastopiętrowa. w formie prostopadłościennych brył, założonych na rzucie prostokątów.
Widok od strony północno-zachodniej, od terenów kolejowych dworca Widok z lotu ptaka.
Świebodzkiego.
Ilustracja: 57
Ilustracja: 55 Technika: Papier, ozalid
Technika: Papier, litografia Wymiar: 36,5 cm x 28,5 cm
Wymiar: 42,8 cm x 61 cm Skala : Brak
Skala: Brak Sygnatura: Ko. (Konwiarz), 20
Sygnatura: Konwiarz 1920, Berg Napisy: BÜROHAUS SIEBENHUFENERStraße
Napisy: GESCHÄFTSHOCHHAUS FÜR DIE BETRIEBSVERWALTUNGEN Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
BRESLAU Budowlane, sygn. Mat-VI-9422
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Budowlane, sygn. Mat-VI-9421 Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950. 15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum, [kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem, s. 324, poz. 6.3.
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 324, poz. 6.2.2, il. s. 212.

248 249
Projekt centrum handlowego i przelotowej trasy
wschód-zachód po wyburzeniu zabudowy na miejscu Starej
Oławy (alten Ohle)
Czas powstania: 1919 - 1920
Architekci: Max Berg przy współpracy Ludwiga Moshamera
Funkcja: Centrum handlowe, domy towarowe, biurowce, banki
Wysokość: 8, 10 i 12 kondygnacji
Ilustracje: 44, 146
W ramach projektu przebudowy Wrocławia Max Berg zamierzał
stworzyć dwie nowoczesne ulice handlowe w centrum Wrocławia,
mające polepszyć warunki komunikacji oraz stworzyć nowoczesne
centra wielkomiejskie. Jedną z tras proponował poprowadzić
w kierunku wschód-zachód, na miejscu zasypanej w latach
sześćdziesiątych XIX wieku Starej Oławy (wewnętrznej fosy
miejskiej). gdzie pozostał szereg wąskich i małych uliczek
o malowniczej zabudowie, charakteryzującej się złym stanem
technicznym i niedobrymi warunkami higienicznymi. Berg
zamierzał zlikwidować starą zabudowę dawnych ulic: Ketzerberg
(Góra Kacerska), Kätzel Ohle (Zaułek Koci), Altbüßer Ohle (Zaułek
Pokutniczy), Humerei (Słodowa), Schloß Ohle (Zaułek Zamkowy),
Siebenrade Ohle (Zaułek Siedmiu Kół), Karl Straße (ul. Karola),
Karlsplatz (Pl. Bohaterów Getta), Reussen Ohle (Zaułek Ruski),
Goldenrade Gasse (Zaułek Złoty), Neuewelt Gasse (Nowy Świat).
Chodziło mu nie tylko o nową arterię komunikacyjną, ale również
o sanację starej zabudowy przy dawnej fosie. Trasa ta, o zarysie
owalnej linii obejmującej „stare miasto”, miała swój początek przy
wieżowcu na pl. Lessinga (Powstańców Warszawy). Na wysokości
dawnego placu Karola krzyżowała się z drugą, projektowaną przez
architekta, łączącą Rynek z dworcem Świebodzkim. Sugestie Berga
250
dotyczące wytyczenia dwóch nowych tras były brane pod uwagę
w koncepcjach przebudowy miasta w okresie międzywojennym,
począwszy od projektów konkursowych na przebudowę Wrocławia
z 1921 roku, a skończywszy na projektach powstałych pod koniec lat
dwudziestych, opracowanych przez Biuro Rozbudowy Wrocławia
kierowane przez Fritza Behrendta. Obecne ulice Kazimierza
Wielkiego i Nowego Światu, które zostały po II wojnie światowej
przebudowane na nową arterię wschód-zachód, dokładnie powielają
ideę Berga.
Architekt proponował ośmio-, dziesięcio- i dwunastopiętrową
zabudowę zwartą, składającą się z budynków usytuowanych na
obrzeżach działki. W przeciwieństwie do elewacji wieżowców,
w których dominowały akcenty wertykalne, tutaj większy akcent
położony był na podziałach horyzontalnych, z podkreśleniem strefy
146.  Max Berg, współpraca
Ludwig Moshamer, projekt
centrum handlowego
i przelotowej trasy wschód-
‑zachód po wyburzeniu
zabudowy na miejscu
Starej Oławy (alten Ohle),
rejon placu św. Krzysztofa,
1920
251
okien i murów. Powyżej piątej kondygnacji bryły budynków zwężały
się uskokowo ku górze. Zapewne i w tym przypadku chodziło
Bergowi o zapewnienie dobrego dostępu światła dziennego.
Charakterystyczne były zaokrąglone naroża i arkadowe podcienia
w parterze.
252
Projekt centrum miejskiego oraz przebudowy dworca
Świebodzkiego (Freiburger Bahnhof) i trasy łączącej
dworzec z placem Solnym (Blücherplatz) i Rynkiem
Czas powstania: 1919–1920
Architekci: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza
Funkcja: Centrum handlowe, domy towarowe, biurowce, banki
Wysokość: 8 i 12 kondygnacji
Ilustracje: 8
W Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia znajduje się odbitka
litograficzna projektu drugiej trasy komunikacyjnej zaprojektowanej
przez Maxa Berga, łączącej Rynek z dworcem Świebodzkim, który miał
przejąć rolę dworca głównego. Ta nowa arteria komunikacyjna łączyła
się z nowo proponowaną trasą wschód-zachód na wysokości dawnego
placu Karola. W kierunku południowo-zachodnim trasa miała
przebiegać przez miejsca zabudowane, przyległe do obecnej ulicy
Krupniczej (Graupenstraße) i św. Antoniego (Antonienstraße), aż do
obecnego placu Orląt Lwowskich (Berlinerplatz) i dalej ulicą Tęczową
(Siebenhufenerstraße), dochodząc do projektowanego przy tej ulicy
wieżowca. W jego pobliżu miał stanąć gmach nowego dworca.
Zabudowa skupiona przy arterii i przyległych ulicach była zwarta
i wypełniała całe działki o zarysie zbliżonym do trójkąta. Wznoszone
tam budynki pełniłyby funkcję domów towarowych lub biurowców.
Poszczególne bloki zabudowy miały zaokrąglone naroża, przy
czym niższe części osiągały osiem kondygnacji, a część wyższa,
dziesięciokondygnacyjna, zbliżona była formą do prostopadłościanu,
usytuowanego po zachodniej stronie bloku. Wyższe kondygnacje
były cofnięte w stosunku do lica budynku. O ile rysunki dotyczące
trasy wschód-zachód ukazywały podziały elewacji schematycznie,
253
w projekcie zachowanym we wrocławskim Archiwum Budowlanym
widać znacznie więcej szczegółów. W elewacji dominują podziały
horyzontalne, utworzone przez betonowe lub murowane pasy,
oddzielające strefy szerokich okien o wykroju leżącego prostokąta.
Parter i w niektórych budynkach pierwsza kondygnacja miały być
licowane zapewne kamieniem o odmiennym walorze kolorystycznym,
gdzie poziome pasy oddzielające te dwie kondygnacje zostały
ukształtowane z pryzmatycznie ułożonej okładziny na szerokości
poszczególnych osi okiennych, tworząc rodzaj fryzu oddzielającego
strefę parteru z szeregiem płasko zamkniętych witryn sklepowych.
Wejścia ujęte w masywne obramienia, w niektórych budowlach
zajmowały wysokość dwóch kondygnacji. Na ostatnim piętrze niższej
części budowli, architekt zaplanował galeriowy balkon obiegający
elewacje, w których dominowały szkło i beton.
254
Kat. 31
Autor: Max Berg przy współpracy Richarda Konwiarza
Projekt zabudowy centrum handlowego wzdłuż nowej trasy
komunikacyjnej łączącej Rynek i pl. Solny z dworcem Świebodzkim.
Widok w kierunku dworca.
Ilustracja: 8
Technika: Karton, litografia
Wymiar: 70 cm x 100 cm
Skala: Brak
Sygnatura: Konwiarz
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31427
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950.
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum,
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 324, poz. 6.4, il. s. 213; La ville, art. et architecture en Europe
1870 - 1993, Centre Georges Pompidou, 10 lutego - 9 maja
1994, Paryż, [kat. wystawy], s. 284; Vision Urbanes. Europa
1870 - 1993. La ciutat de l’artista La ciutat de l’arquitecte, Centre
de Cultura Contemporŕnia, 21 czerwca - 9 października 1994,
Barcelona, [kat. wystawy], s. 284.
Projekt miasteczka uniwersyteckiego wzdłuż nadbrzeża
Odry przy wybrzeżu Wyspiańskiego (Uferzeile)

Czas powstania: 1920-1921

Architekci: Max Berg przy współpracy Ludwiga Moshamera
Funkcja: Budynki dla szkół wyższych Wrocławia
Wysokość: 8 i 10 kondygnacji
Ilustracje: 32, 147
W ramach koncepcji przebudowy Wrocławia Max Berg zaproponował
urbanistyczne rozwiązanie dla strefy „miasta monumentalnego”
(Monumentalstadt), która skupiałaby instytucje związane z kulturą
i nauką. Miała się ona rozciągać wzdłuż Odry - od głównego gmachu
Uniwersytetu, poprzez Ostrów Tumski, po Tereny Wystawowe na
Szczytnikach. Pomiędzy dawnymi Kaiserstraße (pl. Grunwaldzki)
a Hansastraße (ul. C.K. Norwida) w ramach tej strefy zaprojektował
„miasteczko uniwersyteckie”, graniczące z wybudowanymi w latach
1905-1910 budynkami Politechniki Wrocławskiej. Miasteczko
miało objąć swym zasięgiem: Uniwersytet, Instytut Europy
Wschodniej, Politechnikę i Akademię Sztuki i Rzemiosła. Stary
budynek uniwersytetu architekt chciał przeznaczyć na siedzibę
stowarzyszeń (Vereinhaus), w której odbywałyby się spotkania
i posiedzenia towarzystw naukowych, wyznaniowych, artystycznych
oraz społeczno-politycznych. Osiedle uniwersyteckie składałoby
się z sześciu bloków zabudowy, które od południa sięgałyby do
nie istniejącego dzisiaj kościoła Lutra (obecnie okolice pomnika
pomordowanych profesorów lwowskich). Berg chciał zlikwidować
starą XIX-wieczną zabudowę, w tym wybudowany przez siebie
w latach 1909-1910 budynek szpitala (Säuglingsheim), zachowując po
nieznacznej regulacji przebieg ulic: Uferstraße i Uferzeile (wybrzeże
Wyspiańskiego), Schulgasse (ul. J. Hoene-Wrońskiego), Schwalben
147.  Max Berg, współpraca
Ludwig Moshamer,
projekt miasteczka
uniwersyteckiego wzdłuż
nabrzeża Odry przy wybrzeżu
Wyspiańskiego (Uferzeile),
plan sytuacyjny, 1920
Damm (obecnie nie istnieje), Borsigstraße (M. Smoluchowskiego),
Hirtenstraße (Z. Janiszewskiego). Po II wojnie światowej
zrealizowano ideę Berga, lokalizując w części zachodniej nowe
budynki Politechniki Wrocławskiej.
Nowe, wieloskrzydłowe budowle założone na obrzeżach dawnych
bloków zabudowy, miały zróżnicowaną wysokość od czterech do
ośmiu kondygnacji. Z zachowanego w Archiwum Budowlanym, dosyć
schematycznego rysunku perspektywicznego można wnioskować,
że ich kształt architektoniczny był analogiczny do wielkomiejskiej
zabudowy arterii wschód-zachód i biegnącej od dworca
Świebodzkiego w kierunku Rynku.

256 257
Kat. 32 Projekt dwóch wieżowców jako zwieńczenia
Autor: Max Berg przy współpracy Ludwiga Moshamera urbanistycznego mostu Grunwaldzkiego
Panorama Wrocławia z sylwetami projektowanych wieżowców dla
Wrocławia. (Brückenkopf am Kaiser-Brücke)
Widok od strony Odry, po prawej projektowana zabudowa miasteczka
uniwersyteckiego. Czas powstania: 1920
Architekci: Max Berg przy współpracy Ludwiga Moshamera
Ilustracja: 33
Funkcja: Prawdopodobnie funkcja związana z „miasteczkiem
Technika: Papier, litografia
Wymiar: 21 cm x 58 cm uniwersyteckim”
Skala: Brak Wysokość: Prawdopodobnie 12 kondygnacji
Sygnatura: Moshamer Ilustracje: 148
Napisy: STADTBILD VON BRESLAU VON DER ODER AUS GESEHEN
RECHTS HOCHSCHULBAUTEN
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. Mat-VI-9484 148.  Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, projekt dwóch wieżowców jako
Udział w wystawach: Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis 1950. zwieńczenia urbanistycznego mostu Grunwaldzkiego (Bruckenkopf), widok od strony
Reform und Tradition, Deutsches Architektur Museum, placu Lessinga, 1 920
15 sierpnia - 29 listopada 1992, Frankfurt nad Menem,
[kat. pod red.] V. M. Lampugnani i R. Schneider, Stuttgart 1992,
s. 325, poz. 6.5, il. s. 203.

258 259
Dwa inne wieżowce miały stanąć po północnej stronie przyczółka
mostu Grunwaldzkiego (Cesarskiego). Tworzyły rodzaj bramy
wejściowej do „Miasta biznesu”, którego symbolem był wieżowiec po
przeciwnej stronie mostu, przy dawnym placu Lessinga.
Jeden z nich łączył się z zabudową „miasteczka
uniwersyteckiego”, drugi z niższymi budynkami usytuowanymi
przy dzisiejszym placu Grunwaldzkim (Kaiserstraße). Oba
wieżowce, prawdopodobnie dwunastopiętrowe, zostały założone
na planie czworoboku zbliżonego do kwadratu o zaokrąglonych
narożach. Dwie ostatnie kondygnacje były tarasowo cofnięte
od linii zabudowy. Na podstawie szkicowych rysunków można
przypuszczać, że forma architektoniczna tych budynków była
analogiczna do zabudowy centrów handlowych przyległych do
nowych tras komunikacyjnych. Warto zauważyć, że projekty tych
wieżowców przypominają budynki wzniesione w tym miejscu po
II wojnie światowej, w latach siedemdziesiątych.
260
Projekt dwóch wież na terenach wystawowych na
Szczytnikach, po wschodniej stronie Hali Stulecia
Czas powstania: 1919-1920
Architekci: Max Berg
Funkcja: Nieznana
Wysokość: 10 kondygnacji
Ilustracje: 33
W latach 1919-1920 Max Berg zaproponował również rozbudowę
wrocławskich Terenów Wystawowych. Nawiązując do koncepcji
urbanistycznej wypracowanej w 1911 roku wspólnie z Hansem
Poelzigiem, planował zabudowanie pustych parceli pozostałych po
wyburzeniu prowizorycznych pawilonów ekspozycyjnych z czasu
Wystawy Stulecia. Projekty te zostały opublikowane w artykule pt.
Przyszłe budownictwo miejskie we Wrocławiu jako wyraz przyszłej
kultury. Twórca Hali Stulecia wyłożył tam również swój pogląd na
temat przyszłej funkcji Terenów Wystawowych. Jego zdaniem,
w dobie decentralizacji, która nastąpiła po pierwszej wojnie
światowej, coraz większą rolę miały odgrywać miasta-stolice
przygranicznych prowincji Niemiec. Widział w tym szczególną
rolę Wrocławia, który „stanowił dla północnych Niemiec pomost
na wschód i południe i miał być punktem centralnym niemieckiej
kultury i gospodarki na Wschodzie”. Dla osiągnięcia tego celu Berg
wyznaczył szczególną rolę wrocławskim Terenom Wystawowym,
które w przypadku powiększenia o 60 ha byłyby bardziej rozległe od
terenów targowych w Lipsku. Według Berga miały one służyć nie
tylko ekspozycjom przemysłowym, ale przede wszystkim imprezom
i wystawom o charakterze kulturalnym.
261
Pośród nowo projektowanych budynków był usytuowany po wschodniej
stronie Hali Stulecia, tarasowo uformowany, dwukondygnacyjny
pawilon wystawowy, flankowany dwoma dziesięciokondygnacyjnymi
wieżami założonymi na planie koła i zwieńczonymi belwederem.
Elewacje wież kształtowały obiegające je otwarte loggie lub okna
oddzielone pilastrami. Ich forma architektoniczna nawiązywała do
włoskich kampanili.

Opracował: Jerzy Ilkosz

262
WIEŻOWCE W RAMACH KONKURSU NA PRZEBUDOWĘ
WROCŁAWIA I GMIN PODMIEJSKICH
W marcu 1921 r. zarząd miejski Wrocławia rozpisał konkurs
urbanistyczny mający na celu opracowanie planu rozwoju
i rozbudowy miasta włącznie z gminami podmiejskimi, sięgający
aż do 1950 roku. Konkurs obejmował zagadnienia komunikacyjne
i gospodarcze, adaptację historycznego centrum miasta do
nowych potrzeb oraz - jako najpilniejszy problem - projekty
nowych osiedli i mieszkań. Bezpośrednią przyczyną rozpisania
konkursu był zaostrzający się po pierwszej wojnie światowej kryzys
mieszkaniowy. Wrocław, charakteryzujący się gęstością zaludnienia
110 mieszkańców na hektar, plasował się na czele przeludnionych
miast niemieckich.
Konkurs wrocławski był trzecim tego rodzaju w Niemczech, po
konkursach zorganizowanych w Berlinie w 1910 roku i w Düsseldorfie
w 1912 roku.
Konkurs był otwarty dla architektów niemieckich oraz dla „Niemców
z Austrii”. Termin nadsyłania prac przypadał na 1 października
1921 roku. 6 kwietnia 1922 r. jury przedstawiło prace nagrodzone.
Członkami sądu konkursowego byli między innymi wrocławski
burmistrz Wagner i starosta powiatu wrocławskiego Hermann oraz
kilku słynnych architektów i urbanistów: Max Berg z Wrocławia, Paul
264
Bonatz ze Stuttgartu, Hermann Jansen i Bruno Möhring z Berlina
oraz Fritz Schumacher z Hamburga.
Po konkursie wystawiono publicznie prace 40 uczestników. Jury
uznało, że żaden z projektów nie spełnił wszystkich wymaganych
kryteriów, lecz pomysły zawarte w kilku pracach oceniło jako warte
dalszej dyskusji. Z tego powodu pierwszą nagrodę podzielono
między pięciu uczestników, nagrodę nadzwyczajną otrzymały trzy
projekty. Dodatkowo organizatorzy konkursu zdecydowali się na
zakup trzech projektów.
Pierwszą nagrodę zdobyły następujące prace:
• „Antäus” (Anteusz), autorstwa Paula Wolffa i Otto Mefferta z Hanoweru
• „Plant für die nächste Zeit” (Planujcie dla przyszłości), autorstwa
Romana Heiligenthala i Paula Zettlera z Berlina
• „Bodenreform” (Reforma przestrzenna), autorstwa Adolfa Radinga
z Wrocławia
• „Wirtschaftlichkeit, Gesundheit, Schönheit” (Gospodarność,
zdrowie, piękność), autorzy: Henry Groß i Briske z Berlina
• „OstWest” (WschódZachód), autorzy: Wilhelm Arntz, Karl Dorfmüller,
Kurt Meyer, przy współpracy Kneise, Schölla i Ketzera, wszyscy
z Kolonii.
265
Nagrodę nadzwyczajną otrzymali:
• „Jedem das Seine” (Każdemu swoje), autorzy: Ernst Vetterlein,
Otto Blum z Politechniki w Hanowerze.
• „Industrie” (Przemysł), autorzy: Karl Strinz, Paul Thürmer,
Johannes Nadermann, wszyscy z Magdeburga.
• „Vorburg des Ostens” (Przedzamcze Wschodu), autorzy: Adolf
Muesmann z Drezna, Karl Wach z Düsseldorfu i H. Beck z Drezna.
Zakupiono:
• „Wägen und Wagen” (Rozważyć i odważyć), autorzy: Rappaport
i Kurt Wasse z Essen
• „Trabanten” (Satelity), autor: Ernst May, przy współpracy Herberta
Böhma, obaj z Wrocławia
• „Vorburg des Ostens” (Przedzamcze Wschodu), autorzy: Adolf
Muesmann z Drezna, Karl Wach z Düsseldorfu i H. Beck z Drezna.
Niektórzy z nagrodzonych architektów pracowali w miejskich
urzędach budowlanych, inni byli wykładowcami architektury lub
urbanistyki na uczelniach technicznych w Niemczech. Wśród
nich jedyny Roman Heiligenthal, dzięki wydanemu podręcznikowi
poświęconemu urbanistyce, był znany szerszym kręgom.
Z Wrocławia pochodzili Adolf Rading, nauczyciel architektury
w Akademii Sztuk Pięknych (od 1923 r. profesor), oraz Ernst May,
dyrektor spółdzielni mieszkaniowej „Schlesische Heimstätte”, ze
swoim współpracownikiem Böhmem. Rading i May stali wówczas
u progu swej kariery. Później zaliczono ich do grona awangardy
niemieckich architektów lat dwudziestych.
W programie konkursu przywiązywano szczególną wagę do
ochrony Starego Miasta i wysp z zabytkową zabudową. Większość
uczestników konkursu trzymała się tych warunków Duża liczba
266
architektów uczestniczących w konkursie projektowała wieżowce,
mimo że było to sprzeczne z wymaganiami ochrony sylwety
historycznego centrum. Z tego powodu jury nie zwróciło większej
uwagi na te projekty, a Fritz Behrendt, dyrektor Biura Rozbudowy
Wrocławia, w swoim komentarzu całkowicie odrzucił takie
koncepcje. Prawdopodobnie z tego powodu zachowały się tylko
trzy projekty wieżowców znane z czasopism architektonicznych,
pomimo że był to wówczas w Niemczech okres „gorączki
wysokościowców”.
Konkurs na rozbudowę Wrocławia ujawnił różne możliwości
rozwiązania problemów urbanistycznych miasta, lecz nadzieje na
jeden konkretny projekt, który sprostałby wszelkim wymogom,
okazały się płonne. Konkurs traktowano więc jako „konkurs
idei”, a propozycje nagrodzone miały zostać uwzględnione
przy dalszych poczynaniach Urzędu Rozbudowy Miasta. Gminy
powiatu wrocławskiego, broniąc się skutecznie do 1928 r. przeciw
przyłączeniu do miasta, zniweczyły intencje konkursu. Trudna
sytuacja gospodarcza spowodowała, że tylko nieliczne pomysły
zostały zrealizowane. Z planów dotyczących ruchu kolejowego
wykonano jedyne połączenie północno-wschodnie między
Sołtysowicami a trasą poznańską. Nowy port okazał się zbędny ze
względu na trwały spadek obrotów komunikacji rzecznej. Nowe
fabryki nadal umieszczano na zachodzie miasta, gdzie istniała
odpowiednia infrastruktura. Nie dokonano zmian w organizacji
ruchu tranzytowego przez centrum. Jedynie w budownictwie
mieszkaniowym zanotowano w latach dwudziestych pozytywny
bilans: przy współudziale miasta spółdzielnia mieszkaniowa
„Siedlungsgesellschaft Breslau A.G.” wykonała między innymi
wielkie osiedla Sępolno (Zimpel), Popowice (Pöpelwitz) i Grabiszyn
(Eichborngarten).
267
Konkurs wrocławski odzwierciedlał dyskusję urbanistyczną
z początku lat dwudziestych, w której kładziono nacisk na
rozwiązania pragmatyczne. Mimo to powstały także wówczas trudne
do zrealizowania wizje architektoniczne, jak choćby projektowane
wieżowce.
Literatura
Henry Groß, Der Wettbewerb zur Erlangung eines Bebauungsplanes der
Stadt Breslau und ihrer Vororte, „Deutsche Bauzeitung”, 1922, s. 242–244,
333–340, 357–362; Fritz Behrendt, Der Wettbewerb zur Erlangung eines
Bebauungsplanes der Stadt Breslau und ihrer Vororte, „Der Städtebau”,
1922, z. 39, s. 53–57, 60-61; Ernst May, Stadterweiterung mittels Trabanten,
„Der Städtebau”, 1922, s. 51-55; Paul Thürmer, Ein Vorschlag zur Bebauung
des Bürgerwerders in Breslau, „Deutsche Bauzeitung”, 1924, s. 196; Beate
Störtkuhl, Konkurs rozbudowy miasta Wrocławia i gmin podmiejskich w roku
1921/22, [w:] Architektura Wrocławia, t. 2, Urbanistyka, Wrocław 1995,
s. 339–357; Wanda Kononowicz, Pierwszy plan generalny Wrocławia (1924)
i początki kompleksowego projektowania urbanistycznego, [w:] Architektura
Wrocławia, t. 2, Urbanistyka, Wrocław 1995, s. 304-329; D. Neumann, Die
Wolkenkratzer kommen! Braunschweig-Wiesbaden 1995, s. 19, 168.
268
Projekt wieżowców na placu 1 Maja (Königsplatz)
Czas powstania: 1921
Architekci: Adolf Muesmann (Drezno), Karl Wach (Düsseldorf),
Hellmuth (Düsseldorf), współpraca: H. Beck
Funkcja: Nieznana
Wysokość: Nieznana
Ilustracje: 22
Propozycja uporządkowania placu 1 Maja była częścią projektu
o godle: „Vorburg des Ostens” (Przedzamcze Wschodu). Program
konkursu sugerował zaprojektowanie na tym terenie nowego
szpitala im. Wszystkich Świętych. Muesmann i Wach byli
prawdopodobnie jedynymi architektami, którzy postulowali
budowę wieżowców w tym miejscu. Dlatego też ich praca została
uznana za godną uwagi oraz opublikowana. Projekt dotyczący
zagospodarowania terenu między Odrą a kościołem św. Barbary
przewidywał zabudowę zwartą z trzypiętrowymi domami, która
przy placu 1 Maja miała zostać urozmaicona dwoma wieżowcami
w formie prostopadłościanu, z dwoma niższymi ryzalitami od tyłu.
Wieżowce zostały pomyślane jako swoisty akcent urbanistyczny,
„brama wejściowa” do Starego Miasta. Budowle te jednak nie
współgrały z otoczeniem, wyrastając znienacka pośród zbyt niskiej
w stosunku do nich zabudowy placu. Owe monumentalne bloki
przytłaczają swoją masą budynki sąsiednie.
269
Projekt wieżowca na Kępie Mieszczańskiej (Bürgerwerder) Pomysł zabudowy Kępy Mieszczańskiej został wysoko oceniony
przez komisję konkursową za: „monumentalny układ urbanistyczny”.
Czas powstania: 1921 Praca ta była prawdopodobnie jedynym projektem drapacza chmur
Architekci: Karl Strinz, Paul Thürmer, Johannes Nadermann usytuowanego w tym miejscu.
(wszyscy z Magdeburga).
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: Nieznana
Ilustracje: 24

Projekt ten powstał również w ramach konkursu na rozbudowę

Wrocławia w 1921 roku. Architekci zaproponowali zabudowę
położonej na północny zachód od historycznego centrum miasta
wyspy odrzańskiej (Kępy Mieszczańskiej).

Drapacze chmur o rozczłonkowanej i wielokrotnie stopniowanej

bryle zostały otoczone cztero- i pięciopiętrowymi budynkami
w zwartej zabudowie, z arkadowymi przejściami w parterze.
Pomimo swojej monumentalności, wieżowce wyrastają niejako
organicznie ku niebu. Zakomponowanie dominującego nad wyspą
gmachu oraz jego sylweta, podkreślona spiczastymi, podobnymi do
fial nadbudówkami, wyraźnie nawiązywała do „katedr przyszłości”
(Zukunftskathedralen) Brunona Tauta, przede wszystkim do
projektu wieżowca przy Kaiser-Wilhelm-Platz w Magdeburgu
z lipca 1921 roku. Sami autorzy wrocławskiego projektu powoływali
się natomiast przede wszystkim na Maxa Berga. Komponowanie
brył przypomina faktycznie projekty Berga - wieżowca przy
obecnym placu Powstańców Warszawy z 1920 roku oraz jednej
z wersji wieżowca przy ul. Tęczowej z 1921 roku.

270 271
Forum Sportowe na Rakowcu (Morgenau)

Czas powstania: 1921

Architekci: Paul Wolf i Otto Meffert z Hannoweru
Funkcja: Nieznana
Wysokość: Nieznana
Ilustracje: 23

Trzeci zachowany projekt wieżowca związany z konkursem na

rozbudowę Wrocławia miał stanowić gigantyczne „forum sportowe”
w dolinie Oławy, w którego centrum architekci zaprojektowali
olbrzymi wieżowiec w formie zigguratu. W architektonicznej formie
wieżowca widoczne są zapożyczenia z dawnych kultur Mezopotamii
czy starożytnego Egiptu. Wpływy te uwidoczniły się w związku
z prowadzonymi już przed pierwszą wojną światową badaniami
archeologicznymi. Starożytne kultury cieszyły się wówczas dużym
powodzeniem. Starożytne pomniki architektury jako wzór dla
współczesnych architektów spełniały wymogi reprezentacyjności
i dezyderat politycznie nakazanego pompierstwa, stawiane generalnie
architekturze tej epoki (por. pomnik Bitwy Narodów w Lipsku).
Do tradycji monumentalności architektury i pomników czasów
wilhelmińskich nawiązuje również gigantyczna oś, która miała
połączyć forum z Halą Stulecia usytuowaną po drugiej stronie Odry.

Opracowała: Beate Störtkuhl

272
PROJEKT WIEŻOWCA PRZY GŁÓWNYM DWORCU
KOLEJOWYM
Czas powstania: 1924
Architekci: Nieznany
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 9 kondygnacji
Na skutek dynamicznego procesu industrializacji miasta
i integralnie z tym związanym szybkim przyrostem ludności
miejskiej pojawiło się szereg problemów, które uniemożliwiały
w należyty sposób funkcjonowanie organizmu wielkomiejskiego.
Poszukując optymalnych rozwiązań, architekci skierowali swoją
uwagę na możliwości, jakie stwarza architektura wieżowców.
Przy czym sprawie tej poświęcały uwagę nie tylko czasopisma
specjalistyczne, ale również gazety codzienne. Ogłoszony w roku
1921 konkurs na rozbudowę Wrocławia i gmin podmiejskich poniekąd
automatycznie skłonił architektów - i nie tylko - do dalszej polemiki.
Powstało bowiem szereg propozycji, dla których punktem wyjścia
była architektura wysokościowców. Nie bez znaczenia było też
stanowisko ówczesnego naczelnego architekta Wrocławia -
Maxa Berga, który opowiadał się zdecydowanie za wznoszeniem
wieżowców-biurowców, dzięki czemu przystosowane do celów
biurowych mieszkania mogłyby powrócić do swej właściwej
funkcji. W styczniu 1924 roku pojawił się zamysł wzniesienia -
w sąsiedztwie Dworca Głównego - wieżowca, którego wnętrza
274
miały służyć funkcjom handlowym i biurowym. Wobec braku
dokumentacji, opierając się jedynie na wzmiankach w prasie
codziennej, trudno jest odtworzyć jego wygląd. Wiadomo jedynie,
że miał to być budynek dziewięciopiętrowy, z wysokim przejazdem
na osi środkowej. Przejazd ten miał najpewniej spełniać funkcję
pasażu handlowego, gdyż po jego obu stronach przewidziano szereg
sklepów. Pomieszczenia na pierwszym i drugim piętrze pomyślane
zostały jako kompleks przeznaczony na użytek targów wzorcowych.
Natomiast lokale usytuowane na wyższych kondygnacjach
przewidziano na zespoły pomieszczeń biurowych.
Literatura
Ein Hochbureauhaus in Breslau?, „Breslauer Neueste Nachrichtan”,
17.01.1924; Das Hochbureauhaus in Breslau, „Breslauer Neueste Nachrichten”,
1.02.1924; Bureauhochhaus und Wohnungsnot, „Breslauer Neueste
Nachrichten”, 7.02.1924.
Opracowała: Bożena Grzegorczyk
275
PROJEKT WIEŻOWCA PRZY PLACU
KOŚCIOŁA ŚW. ELŻBIETY

Czas powstania: 1925 • Nr 14 „Altes vergeht, Neues ersteht” (Stare przemija, nadchodzi
Architekci: Adolf Rading nowe) Hermanna Wahlicha.
Funkcja: Biura i mieszkania • Nr 4 „Wenn schon, denn schon” (Jeśli w ogóle, to porządnie)
Wysokość: 9 kondygnacji Paula Heima.
Ilustracje: 149 • Nr 7 „Elizabeth im Stern” (Elżbieta z gwiazdą) Richarda
i Paula Ehrlichów.
W 1925 roku Śląski Okręg Związku Niemieckich Architektów (Bund
Deutsche Architekten, B.D.A.) zorganizował wśród swoich członków
149.  Adolf Rading, projekt
konkurs na zabudowę placu przy kościele św. Elżbiety. Związek konkursowy wieżowca przy placu
architektów włączył się w ten sposób w dyskusję wokół potrzeby kościoła św. Elżbiety, model, 1925
przebudowy tras komunikacyjnych Wrocławia i przebudowy „Starego
Miasta”, która została zapoczątkowana w 1921 roku w związku
z konkursem na rozbudowę Wrocławia. Zadaniem uczestników
konkursu było poszerzenie ulic św. Mikołaja i Odrzańskiej kosztem
działek powstałych po wyburzeniu starych kamieniczek altarystów
oraz zaprojektowanie w tym miejscu nowej zabudowy. Idea poszerzenia
ulic przy placu kościoła św. Elżbiety nie była nowa, gdyż jeszcze przed
pierwszą wojną światową Theo Effenberger zaproponował przebudowę
tego miejsca w tym samym celu. Do konkursu zgłoszono 20 projektów,
spośród których wyróżniono pięć prac:

• Nr 17 „Zacken” (Szpic) Ludwiga Moshamera.

• Nr 18 „Ein Gedanke” (Idea) Alberta Kemptera.

276 277
Większość nagrodzonych projektów utrzymana była w tradycyjnej Die Gestaltung des Elisabethkirchplatzes in Breslau, „Schlesische
formie i nawiązywała do starych kamieniczek altarystów. W ramach Monatshefte”, 1926, s. 38–45; Kurt Langer, Ideenwettbewerb für die
tego konkursu powstał również projekt „Zukunft” (Przyszłość) Gestaltung des Elisabethkirchplatzes in Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”,
Adolfa Radinga. Architekt zaproponował tu kompleks składający 1926, s. 33–39; Peter Pfankuch, Adolf Rading, Berlin 1970, s. 33–37; Beate
się z trzech sześcianów o różnych wysokościach. Pierwszy z nich Szymanski [Störtkuhl], Der Architekt Adolf Rading [praca doktorska],
czteropiętrowy blok, akcentujący zachodnią część budynku - München 1992, s. 74–79.
łączył się poprzez dwupiętrową, przedłużoną galerię z narożnym,
dziewięciopiętrowym wieżowcem. Wieżowiec postawiony na Opracowała: Beate Störtkuhl
ukos w stosunku do wysokiej wieży kościoła, z którą jednak
nie konkurował wysokością, stał się interesującym elementem
urbanistyki północno-zachodniej pierzei rynku Starego Miasta.
Tej architektonicznej kompozycji brakuje jednak harmonijnych
proporcji pomiędzy poszczególnymi elementami planowanego
budynku. Dobrze zostało natomiast wyważone rozczłonkowanie
bryły samego wieżowca: horyzontalny pas okien urozmaicony
został pionową linią okien klatki schodowej. Funkcję elementu
dynamizującego spełniały również stopniowane pasy gzymsów nad
parterem. Porównując koncepcję Radinga z projektami wieżowców
na wrocławskim Rynku autorstwa Maxa Berga, zauważa się zmiany,
które nastąpiły w architekturze między rokiem 1920 a 1925. Podczas
gdy projekty Berga składają się z monumentalnych, jednolitych brył,
ozdobionych ekspresjonistycznymi spiczastymi koronami, Rading
roczłonkowywał bryły na elementy sześcienne różnej wielkości,
zapobiegając tym samym wywieraniu przez nie monumentalnego
wrażenia. Jego praca, mimo że była jedynym projektem wieżowca
w konkursie, nie została nagrodzona.

Literatura

Theodor Effenberger, Die Zukunft Platzes vor der Elisabethkirche in Breslau,

„Schlesische Heimatbläter”, 1908/1909, nr 24, s. 593–598; Fritz Behrendt,

278 279
PROJEKT NA ZABUDOWĘ PLACU POWSTAŃCÓW
WARSZAWY (LESSINGPLATZ) - GMACH URZĘDU
MIEJSKIEGO ORAZ BUDYNEK STRAŻY POŻARNEJ

Czas powstania: 1926 niższe, sześciokondygnacyjne skrzydło, łukiem w kształcie

Architekci: Fritz Behrendt wachlarza zamykające plac. Poza wspomnianym rysunkiem nie są
Funkcja: Biurowiec Zarządu Miasta i Straży Pożarnej znane inne materiały pozwalające bardziej szczegółowo określić
Wysokość: 10 kondygnacji budowlę.
Ilustracje: 150

Projekt Fritza Behrendta stanowił pierwszą propozycję

architektoniczną na budowę gmachu zarządu miasta i straży
pożarnej na dawnym placu Lessinga. Wkrótce potem został
rozpisany konkurs na tę budowlę. Lokalizacja nowego ratusza
Wrocławia w tym miejscu była kontynuacją propozycji Richarda
Plüddemanna z początku XX wieku, a także Maxa Berga z lat
1919-1921. Fritz Behrendt, wówczas dyrektor Biura Rozwoju
Wrocławia, przewidywał powstanie monumentalnego budynku,
którego bryła była rozczłonkowana przez zestawienie ze sobą
form zróżnicowanych pod względem wysokości i kształtu.
Zachowany w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia rysunek
jedynie rzutu budowli wskazuje, że została ona założona
na planie, który w ogólnym zarysie przypominał strzemię.
Północną część założenia tworzyły trzy czteroskrzydłowe,
dziesięciokondygnacyjne bloki, łagodną formą powielające linię
brzegową rzeki. Do tej wyższej części przylegało od południa

280 281
 150.  Fritz Behrendt,
projekt na zabudowę
placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego
oraz budynek Straży
Pożarnej, rzuty parteru,
1-9 kondygnacji, 1926,
Kat. 33.

Kat. 33
Autor: Fritz Behrendt
Projekt.
Rzuty parteru, pierwszego piętra i wyższych kondygnacji.
Ilustracja: 150
Technika: Papier, ozalid, podkolorowany czerwoną, zieloną i niebieską
kredką
Wymiar: 73 cm x 99,5 cm
Skala; 1:500
Sygnatura: Behrendt, Stein, Breslau im Dezember 1926
Napisy: HAUPTFEUERWACHE UND VERWALTUNGSGEBÄUDE FÜR DIE
STÄDTISCHEN BETRIEBE AM LESSINGPLATZ
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. Mat-VI-9502

Opracowała: Alicja Wodzińska

282 283
WIEŻOWIEC URZĘDU POCZTY
Czas powstania: 1926–1929
Architekci: Lothar Neumann
Funkcja: Biurowiec Wrocławskiego Zarządu Poczty
Wysokość: 11 kondygnacji
Ilustracje: 65-78
Wrocławski Zarząd Poczty już w 1915 r. widział potrzebę
wzniesienia nowego budynku. Z uwagi na brak odpowiedniej
ilości pieniędzy, działkę budowlaną nabyto dopiero w 1925 r. Była
ona położona na grząskim terenie, miała nieregularny kształt,
była wąska i mocno wydłużona, ograniczona ulicami (Klosterstr.,
Ohlau Ufer i Feldstr.). Kształt działki miał wpływ na formę
budynku poczty.
Projekt budynku został wykonał Lothar Neumann. Budowę
rozpoczęto w listopadzie 1926 r. od wzmocnienia gruntu za pomocą
1700 betonowych pali, zakończenie prac budowlanych nastąpiło latem
1929 roku.
Zasadniczą część budynku poczty tworzył pięciokondygnacyjny
korpus, założony na rzucie mocno wydłużonego prostokąta. Od
północy do korpusu przylegała jedenastokondygnacyjna wieża,
założona na rzucie kwadratu. Składała się ona z dwóch członów:
ośmiokondygnacyjnej, sześcioosiowej podstawy i wspartej na niej,
284
lżejszej konstrukcyjnie trzykondygnacyjnej, czteroosiowej części.
Całość wieńczyła ceglana, ażurowa attyka.
Elewację podwórzową korpusu rozczłonkowano ryzalitami:
bocznym od południa i bardziej od niego rozbudowanym ryzalitem
środkowym. Do wieży od zachodu (wzdłuż Ohlau Ufer.) przylegało
pięciokondygnacyjne skrzydło boczne. Ryzality i skrzydło boczne
dzieliły tylną część działki na dwa podwórza: mniejsze od południa
i większe w części północnej.
Do wnętrza budynku i na tyły posesji prowadziło pięć portali
od ul. Z. Krasińskiego (Feldstr.) i jeden od Podwala (Ohlau Ufer).
Elewacje zostały przeprute licznymi otworami okiennymi.
Poszczególne osie okienne ujęto trójkątnymi ekspresjonistycznymi
lizenami, podkreślającymi wertykalizm wieży i łagodzącymi
horyzontalizm korpusu.
Korpus budynku został wzniesiony z cegły, zaś konstrukcję wieży
tworzy żelazobetonowy szkielet wypełniony cegłą. Elewacje
oblicowano ciemnoczerwoną cegłą (wiśniówką z cegielni Thiel
z Wołowa). Przy dekoracji elewacji zewnętrznych i wnętrz poczty
brali udział: Bruno Walter, miejscowy malarz; Jaroslav Vonka,
profesor wrocławskiej Szkoły Rzemiosł Artystycznych; Dubois,
rzeźbiarz z Mieroszowa koło Wałbrzycha; Paul Schulz, rzeźbiarz
285
z Wrocławia; Felix Kupsch, rzeźbiarz z Berlina. Budynek poczty to Kat. 34
Autor: Lothar Neumann
jeden z dwóch zrealizowanych we Wrocławiu wieżowców.
Projekt realizacyjny.
Rzut 1. piętra
Literatura
Ilustracja: 65
„Breslauer Zeitung”, nr 51, 31.01.1925; „er”, Der Neubau des Postscheckamtes, Technika: Papier, ozalid
Wymiar: 47 cm x 92 cm
„Breslauer Zeitung”, 2.10.1928; „r.”, Der Ausbau des Postscheckamtes,
Skala: 1:200
„Breslauer Zeitung”, 30.12.1928; Carlowitz von H., Die Bautätigkeit Breslaus Sygnatura Oberpostdirektion Breslau, 5 November 1926
im Jahre 1927 unter besonderer Berücksichtigung des Wohnungsbaues Napisy: SCHECKAMTS NEUBAU IN BRESLAU OHLAU UFER; BLATT 3
mit aus der Hauszinssteuer, „Ostdeutsche Bauzeitung” 1928, nr 1, s.14; Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
B. Stephan, Das neue Postscheckamt in Breslau, „Schlesische Monatschefte”, Budowlane, sygn. Mat-VI-9436
1929, s. 355-359; Das neue Postscheckamt in Breslau, „Schlesische
Illustrierte Zeitung”, 20.07.1929, s. 2-3; „Deutsche Verkehrszeitung”, Kat. 35
23.02.1929; L. Neumann, Das Postscheckamt in Breslau, „Deutsche Autor: Lothar Neumann
Projekt realizacyjny
Bauzeitung”, 1931, s. 61-66; T. Broniewski, Architektura, rzeźba i malarstwo,
Elewacja od strony ul. Zygmunta Krasińskiego (Feldstraße)
[w:] Sztuka Wrocławia, pr. zbior. pod red. T. Broniewskiego i M. Zlata,
Wrocław, Warszawa, Kraków 1967, s. 425; J. Rozpędowski, Architektura Ilustracja: 67
od klasycyzmu do okresu II wojny światowej, [w:] Wrocław, jego dzieje Technika: Papier, ozalid
i kultura, pr. zbior. pod red. Z. Świechowskiego, Warszawa 1978, s. 402; Wymiar: 46,5 cm x 92,5 cm
Skala: 1:200
Z. Borcz, Poczta Główna we Wrocławiu, Kalendarz Wrocławski 1980,
Sygnatura: Oberpostdirektion Breslau, 5 November 1926
s. 178-181; J. Dobesz, Ikonografia homo faber w rzeźbiarskiej dekoracji Napisy: SCHECKAMTS NEUBAU IN BRESLAUER OHLAU UFER, BLATT 11
wrocławskich fasad epoki historyzmu, [w:] Sztuka a technika, Materiały Sesji Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin 1987, Warszawa 1991, s. 178, 180; Budowlane, sygn. Mat-VI-9437
K. Cieślak, Budynek poczty przy ul. Krasińskiego 1-9 we Wrocławiu, [praca
magisterska], Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Wrocławski 1992, [mps]; Kat. 36
J. L. Dobesz, Czas i architektura, Wrocław 1993, il. 136-138; J. L. Dobesz, Autor: Lothar Neumann
Budynek poczty przy ul. Krasińskiego 1-9 we Wrocławiu, [w:] Studium Projekt realizacyjny
Elewacje boczne części wieżowych.
architektoniczno-historyczne, Wrocław 1994, [mps].
Ilustracja: 69
Technika: Papier, ozalid
Wymiar: 43,5cm x 64,5cm

286 287
Skala: 1:200
Sygnatura: Oberpostdirektion Breslau, 5 November 1926
Napisy: SCHECKAMTS NEUBAU IN BRESLAU, BLATT 12
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9438

Kat. 37
Autor: Lothar Neumann
Projekt instalacji wodno-kanalizacyjnej.
Przekrój.
Ilustracja: 70
Technika: Papier, ozalid podkolorowany czerwoną i żółtą akwarelą,
instalacja rysowana niebieskim tuszem
Wymiar: 62 cm x 49 cm
Skala: 1:100
Sygnatura: Oberpostdirektion Breslau, David Grove A.G. 24.09 1927
Napisy SCHECKAMTS NEUBAU IN BRESLAU OHLAU UFER. BLATT 10.
NEUBAU POSTSCHECKAMT BRESLAU GRUNDSTÜCK OHLAU
UFER U. FELDSTR. BE- U. ENTWÄSSERUNGS ANLAGE
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. Mat-VI-9440

Opracowała: Alicja Wodzińska

288
KONKURS NA ZABUDOWĘ PLACU
POWSTAŃCÓW WARSZAWY (LESSINGPLATZ) –
GMACH URZĘDU MIEJSKIEGO
ORAZ BUDYNEK STRAŻY POŻARNEJ
Magistrat Miasta Wrocławia rozpisał w 1927 roku konkurs na
zabudowę położonego nad Odrą na wschodnich rubieżach Starego
Miasta obecnego placu Powstańców Warszawy. Z historią tej
atrakcyjnej parceli wiązało się wiele nie zrealizowanych projektów
architektonicznych. Wcześniej znajdowała się tam wspomniana
już gazownia miejska Na początku XX wieku Richard Plüddemann
zaprojektował monumentalną, neogotycką budowlę nowego ratusza
miejskiego. W latach 1919-1921 następca Plüddemanna, Max Berg,
w ramach projektu przebudowy centrum Wrocławia stworzył
pierwszy wzorcowy wieżowiec dla Wrocławia, który w zależności
od wybranej wersji liczył od 25 do 40 pięter. Wieżowiec ten miał
również pełnić funkcję nowego ratusza, a jego forma odpowiadała
ekspresjonistycznym wizjom architektonicznym, jakie powstały
w kręgu „Glaserne Kette” i Bruno Tauta.
Warunki konkursu z 1927 r. nawiązały do projektu Berga. Na
obszernym terenie miał powstać kompleks pomieszczeń
biurowych, tak aby w przyszłości móc skoncentrować większą
część wrocławskiej administracji w jednym gmachu. Dodatkowym
warunkiem konkursu było ulokowanie w tym biurowcu głównej
siedziby Straży Pożarnej miasta Wrocławia.
290
Decyzja sądu konkursowego, rozpatrującego 93 nadesłane
projekty, zapadła 1 i 2 grudnia 1927 roku. Znane są rysunki
dziesięciu projektów nagrodzonych i wyróżnionych, reprodukowane
w czasopismach:
Projekty nagrodzone:
• II nagroda Wilhelm Deffke z Berlina.
• II nagroda Alexander Müller z Wurzen przy współpracy Ferdinanda
Schmidta z Drezna.
• III nagroda Baum i Paul Baumgarten, obaj z Berlina.
• III nagroda Heinrich Rump z Wrocławia.
• III nagroda Paul Voges z Drezna.
• III nagroda Rudolf Stein z Wrocławia.
• Wyróżnienia - zakupy projektu.
• Hans Buchwald i Hans Hesse z Wrocławia.
• Johannes i Walter Krüger.
• Max Säume i Günther Hafemann z Berlina.
• Waldemar Leers z Berlina.
Z konkursem należy również wiązać nie nagrodzone projekty
Adolfa Radinga i Hansa Scharouna, znajdujące się w Akademie der
291
Künste w Berlinie, projekt Maxa Berga znajdujący się w Institut für
Regionalentwicklung und Strukturplanung w Erkner pod Berlinem
oraz projekt Kurta Liebknechta ze zbiorów Muzeum Architektury we
Frankfurcie nad Menem.
Z jednym wyjątkiem, laureaci proponowali rozczłonkowanie
olbrzymiego kompleksu, o powierzchni użytkowej wynoszącej
prawie 20 000 m2, poprzez stopniowanie wysokości poszczególnych
brył. Wieżowce spełniały tu funkcję akcentów urbanistycznych.
Uczestnicy z reguły uwzględniali warunki konkursu narzucające
ograniczenie wysokości do dziesięciu pięter. Gigantyczne i utopijne
wizje z początku lat dwudziestych ustąpiły miejsca projektom
bardziej realistycznym. W większości prac stosowano formy
architektoniczne charakterystyczne dla „nowego budownictwa”
(Neues Bauen) lat dwudziestych. Elementy horyzontalne, poziome
pasy okien i murów dzieliły elewacje fasad i bryły budowli.
W konkursie nie przyznano pierwszej nagrody, wyróżniony jedną
z drugich nagród projekt Alexandra Müllera i Ferdinanda Schmidta
stanowił podstawę do dalszych realizacyjnych prac projektowych,
prowadzonych pod kierunkiem miejskiego radcy budowlanego
miasta Hugo Althoffa, następcy Maxa Berga na tym stanowisku.
Wielki kryzys ekonomiczny pod koniec lat dwudziestych przekreślił
ostatecznie szansę na realizację projektu. Dopiero w latach
trzydziestych powstaje na tym miejscu istniejący do dziś gmach
administracyjny w stylu architektury reprezentacyjnej Trzeciej
Rzeszy. Projekt monumentalnej budowli powstał w latach 1936-
1937 w biurze wrocławskiej Rejencji pod kierunkiem budowlanego
radcy rządowego Feliksa Bräulera, przy współpracy wrocławskich
architektów z miejskiej deputacji: Gustava Kühna, Herberta Böhma
292
i Richarda Konwiarza, którzy sporządzili projekty rozplanowania
przyległych terenów.
Literatura
Hugo Althoff, Der Wettbewerb für den Neubau einer Hauptfeuerwache
und eines Verwaltungsgebäudes auf dem Lessingplatz in Breslau,
„Ostdeutsche Bauzeitung”, 1927, s. 623–631; „Ostdeutsche Bauzeitung”
1928, s. 2-4; Der Wettbewerb für den Neubau einer Hauptfeuerwache und
eines Verwaltungsgebäudes auf dem Lessingplatz in Breslau, „Deutsche
Bauzeitung”, „Monatshefte Wettbewerbe” 1928, nr 1, s. 1-10; [artykuły
prasowe z] „Breslauer Zeitung”, 16.12.1927; 26.12.1927; 9.9.1928; Ein
Turmhochhaus für Breslau, [wywiad z Adolfem Radingem], „Breslauer
Zeitung” 28.4.1929; Peter Pfankuch, Adolf Rading, Berlin 1970, s. 70; Vladimir
Slapeta, Neues Bauen in Breslau, „Rassegna”, 40/4, 1989, s. 27; Beate
Szymanski [Störtkuhl], Der Architekt Adolf Rading, [praca doktorska],
München 1992, s. 141-147; Geist J.F., Kürvers K., Rausch D., Hans Scharoun.
Chronik zu Leben und Werk, Berlin 1993, s. 54-55; Vittorio Lampugnani,
Romana Schneider [red.], Moderne Architektur in Deutschland 1900-1950.
Expressionismus und Neue Sachlichkeit, Stuttgart 1994, s. 35, s. 339-340;
Beate Störtkuhl, Die Wohn- und Werkraumausstellung „WuWA” in Breslau
1929, [w:] Berichte und Forschungen, „Jahrbuch des Bundesinstituts für
ostdeutsche Kultur und Geschichte“ 1995, s. 107-176.
293
Projekt „Sturm” („Szturm“), druga nagroda
Czas powstania: 1927
Architekci: Alexander Müller z Würzen oraz Ferdinand Schmidt
z Drezna
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 10 kondygnacji
Ilustracje: 151, 152
Biurowiec składał się z czterech zasadniczych skrzydeł ułożonych
w sferyczny czworobok, podkreślający od strony północnej linię
brzegową Odry, a od południa otwierający się wklęsło ku placu
Lessinga. Skrzydło południowe biurowca składało się z dwóch
części: niższej, czteropiętrowej, przeznaczonej dla straży pożarnej,
oraz wyższej, dziesięciopiętrowej, przeznaczonej dla zarządu miasta,
ułożonych równolegle względem siebie i oddzielonych wąskim,
wewnętrznym dziedzińcem. Skrzydło północne, dwukondygnacyjne
połączone było z południowym poprzecznymi skrzydłami -
wschodnim i zachodnim - o zróżnicowanej wysokości dochodzącej
151.  Alexander Müller, Ferdinand Schmidt, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
druga nagroda, model, 1927
294
152.  Alexander Müller, Ferdinand Schmidt, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
druga nagroda, widok od strony Odry, 1927
do sześciu kondygnacji. Skrzydła te ograniczały duży wewnętrzny
dziedziniec, otwarty poprzez bramę przejazdu od strony gmachu
rejencji. Zakomponowanie całości tworzyło atrakcyjną przestrzeń
urbanistyczną, której dodatkowym akcentem była lekko wysunięta
wieża w południowej części frontu budynku, podwyższona o dwa
piętra w stosunku do pozostałej zabudowy. Od strony mostu
Cesarskiego, od wschodu, skrzydło południowe wychodziło poza
obrys założenia, tworząc niewielki trójkątny plac u czoła mostu.
Tarasowy układ brył biurowca od strony rzeki charakteryzował
się w skrzydle północnym wielkimi oknami w parterze. „Otwarta”
architektura idealnie współgrała z otaczającą całe założenie
promenadą oraz rzeką. Charakterystyczne są dla tego projektu
dobrze wyważone proporcje założenia oraz optymalne połączenie
z okoliczną zabudową.
295
Projekt „Null-null-null-fünf” („Zerozerozeropięć”), druga
nagroda

Czas powstania: 1927 153.  Wilhelm Deffke,

konkurs na zabudowę
Architekci: Wilhelm Deffke z Berlina placu Powstańców
Funkcja: Biurowiec Warszawy (Lessingplatz),
Wysokość: 8 kondygnacji, wieża 10 kondygnacji gmach Urzędu Miejskiego
oraz budynek Straży
Ilustracje: 153-155 Pożarnej, druga nagroda,
rzut piwnic i przekrój,
Projekt ten stanowił przeciwieństwo omówionego poprzednio. 1927, Kat. 38
Wilhelm Deffke zaproponował stworzenie zabudowy na zarysie
Kat. 38
zbliżonym do półokręgu, z dużym wewnętrznym dziedzińcem. Autor: Wilhelm Deffke
Ośmiopiętrowe główne skrzydło północne skierowane ku rzece, Projekt konkursowy.
którego lekka krzywizna powtarza jakby linię brzegową, zostało Rzut piwnic i przekrój.
oddzielone wąskim dziedzińcem od dwukondygnacyjnego,
Ilustracja: 153
równolegle biegnącego skrzydła, przeznaczonego dla straży Technika: Papier, rysunek ołówkiem
pożarnej. Wysokość pięter skrzydła głównego zachowano w kilku Wymiar: 50 cm x 65,5 cm
osiach okiennych półkoliście wygiętego skrzydła w kierunku ulic Skala: 1:500
i placu Lessinga, po stronie zachodnie i wschodniej kompleksu - Sygnatura: Brak
zanim nastąpiło obniżenie do czteropiętrowej zabudowy. Takie Napisy: MOTTO: NULLNULLNULLFÜNF HAUPTFEUERWACHE UND
połączenie było decydujące dla zachowania proporcji pomiędzy VERWALTUNGSGEBÄUDE FÜR DIE STÄDTISCHEN BETRIEBE ZU
blokiem wieżowca a szeroko rozpostartym półokrągłym skrzydłem, BRESLAU
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
które jak średniowieczne mury obronne otacza plac, powodując, Budowlane, sygn. Mat-VI-9496
że optycznie niemal on znika. Z środka ciągu dwukondygnacyjnego
skrzydła straży pożarnej wyrastała dziesięciopiętrowa wieża
treningowa dla strażaków najwyższa część całego kompleksu. Jest
ona zwieńczona gigantycznym zegarem, który stanowi jednocześnie
wizualny symbol zespołu miejskich urzędów.

296 297
 155.  Wilhelm Deffke,
154.  Wilhelm Deffke, konkurs na zabudowę
konkurs na zabudowę placu Powstańców
placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego
gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży
oraz budynek Straży Pożarnej, druga nagroda,
Pożarnej, druga nagroda, widok z lotu ptaka od
widok z lotu ptaka od strony południowej, 1927,
strony Odry, 1927, Kat. 39 Kat. 40

Kat. 39 Kat. 40
Autor: Wilhelm Deffke Autor: Wilhelm Deffke
Projekt konkursowy. Projekt konkursowy.
Widok z lotu ptaka od strony Odry. Widok z lotu ptaka od strony południowej w kierunku Odry.

Ilustracja: 154 Ilustracja: 155

Technika: Karton, rysunek ołówkiem Technika: Karton, rysunek ołówkiem
Wymiary: 50 cm x 65,5 cm Wymiar: 50 cm x 65,5 cm
Skala: Brak Skala: Brak
Sygnatura: Brak Sygnatura: Brak
Napisy: MOTTO: NULLNULLNULLFÜNF... VORSTELLUNG DER Napisy: MOTTO NULLNULLNULLFÜNE HAUPTFEUERWACHE UND
HAUPTFEUERWACHE UND DER VERWALTUNGSGEBÄUDE FÜR VERWALTUNGSGEBÄUDE FÜR DIE STADTISCHEN BETRIEB
DIE STADTISCHEN BETRIEBE ZU BRESLAU ZU BRESLAU
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9498 Budowlane, sygn. Mat-VI-9497

298 299
 Projekt „Stemmbogen” („Gradacja”), trzecia nagroda

Czas powstania: 1927

Architekci: Baum i Paul Baumgarten, obaj z Berlina
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 9 kondygnacji
Ilustracje: 157, 158

Rozłożenie punktów ciężkości w tym projekcie przypomina

koncepcję zdobywcy drugiej nagrody, Wilhelma Deffke. Front
skrzydła głównego biurowca tym razem dziewięciopiętrowego
skierowany był tak samo ku rzece, podobnie ukształtowane zostały
czteropiętrowe, niższe części kompleksu, otaczające wielkim
156.  Wilhelm Deffke, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
półkolem plac Lessinga. Różnicę stanowił front skrzydła głównego,
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, druga rozczłonkowany ryzalitami, oraz zaplanowanie na południowym
nagroda, elewacja - widok od strony mostu Pokoju (Lessinga), 1927, Kat. 41 wschodzie, przed mostem Cesarskim, czteropiętrowego pawilonu,
łączącego się z promenadą nadodrzańską. Zmienione było również
Kat. 41
skrzydło przeznaczone dla straży pożarnej, do którego od strony
Autor: Wilhelm Deffke
Projekt konkursowy.
157.  Baum i Paul Baumgarten, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
Elewacja - widok od strony Mostu Pokoju (Lessinga). (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia
nagroda, model, 1927
Ilustracja: 156
Technika: Karton, rysunek ołówkiem
Wymiar: 50 cm x 65,5 cm
Skala: Brak
Sygnatura: Brak
Napisy: MOTTO: NULLNULLNULLFÜNF HAUPTFEUERWACHE UND
VERWALTUNGSGEBÄUDE FÜR DIE STÄDTISCHEN BETRIEBE
FÜR DIE STÄDTISCHEN BETRIEBE ZU BRESLAU
(SCHAUBILD...ECKE LESSING BRÜCKE UND UFERSTR.)
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. Mat-VI-9499 i Mat-VI-9500

300 301

158.  Baum i Paul Baumgarten, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia
nagroda, model, 1927
północnej przylegały wachlarzowo cztery ryzality - skrzydła.
W narożu południowo-zachodnim skrzydła straży pożarnej została
usytuowana wieża zwieńczona zegarem.
302
Projekt „So oder so” („Tak albo tak”), trzecia nagroda
Czas powstania: 1927
Architekci: Rudolf Stein, Ernst Steymann z Wrocławia
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 9 kondygnacji
Ilustracje: 159-161
Projekt ten, podobnie jak inne, swoją architektoniczną formą
obejmował niemal całość placu Lessinga. Mimo to różnił się
znacznie od poprzednich odmiennymi akcentami kompozycyjnymi.
Północna część kompleksu miała się składać z czteroskrzydłowych
bloków różnej wysokości, które łączyły się w front budowli
usytuowany od strony rzeki. Najważniejszą rolę odgrywał tu górujący
nad całością, dziewięciopiętrowy blok, flankowany z obu stron
przez sześciopiętrową zabudowę, z dominującą od strony Odry
159.  Rudolf Stein, Ernst Steymann, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, model, 1927
303
 wąską i wysoką wieżą.
Półokrągła zabudowa
placu Lessinga liczyła pięć
kondygnacji. Dominujące
pionowe elementy podziału
fasady w formie lizen,
pozorowany dwuspadowy
dach wieńczący skrzydło
od strony placu Lessinga,
a przede wszystkim
masywność poszczególnych
części budowli, identyfikują
ów projekt jako swoisty
relikt wczesnych lat
dwudziestych, dodatkowo
kojarząc go z twierdzą.
160.  Rudolf Stein, Ernst Steymann, konkurs
na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz
budynek Straży Pożarnej, trzecia nagroda,
elewacje, 1927
161.  Rudolf Stein, Ernst Steymann, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, widok od strony południowo-zachodniej, 1927
304
Projekt „Am Ufer” („Na brzegu”), trzecia nagroda
Czas powstania: 1929
Architekci: Heinrich Rump z Wrocławia
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 9 kondygnacji
Ilustracje: 162-166
Niecodzienny rzut zaplanowanego przez Rumpa kompleksu
budynków wynikał z połączenia planu na bazie litery „L” z formą
o kształcie litery „U”. Jako jedyny z projektów, w zarysie nie liczył
się z linią brzegową Odry. Poszczególne części kompleksu zostały
od siebie oddzielone wieżowcami, stanowiącymi jednocześnie
akcenty urbanistyczne. Znacznie wysunięty w kierunku rzeki
dziewięciopiętrowy budynek poprzeczny, został od strony
dziedzińca obniżony do sześciu pięter i przechodził w dostawione
do niego od wschodu czteropiętrowe skrzydło w formie podkowy.
Sześciopiętrowa część zachodnia kompleksu w formie litery „L” była
połączona z całością kompleksu; jednocześnie stanowiła ona front
od strony rzeki oraz od ulicy. Wspomniany, drugi dziewięciopiętrowy
wieżowiec został usytuowany również poprzecznie w południowej
części placu Lessinga. Projekt Rumpa ujawniał słabe strony
w zakresie ukształtowania fasady. Architekt najwyraźniej nie mógł
się zdecydować w wyborze pomiędzy horyzontalną artykulacją
elewacji a wertykalnym podziałem w elewacjach szczytowych
wąskich wieżowców. Pionowe podziały dominowały również
w niskim skrzydle o zarysie podkowy, co dodatkowo wzmacniało
uczucie heterogeniczności, które projekt ten w całości wywierał.
Ukształtowanie elewacji poprzez podziały lizenami oraz
dekorowanie spiczastymi trójkątnymi zwieńczeniami dachów
mieściło się jeszcze w estetyce wczesnych lat dwudziestych.
305
 162.  Heinrich Rump, 163.  Heinrich Rump,
konkurs na zabudowę konkurs na zabudowę
placu Powstańców placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego gmach Urzędu Miejskiego
oraz budynek Straży oraz budynek Straży
Pożarnej, trzecia nagroda, Pożarnej, trzecia nagroda,
rzut parteru, 1927, Kat. 42 elewacje, 1927, Kat. 43

Kat. 42 Kat. 43
Autor: Heinrich Rump Autor: Heinrich Rump
Projekt konkursowy. Projekt konkursowy.
Rzut parteru. Elewacje: wschodnia, północna, zachodnia, południowa.
Ilustracja: 162 Ilustracja: 163
Technika: Karton, litografia Technika: Karton, litografia
Skala: 1:500 Wymiar: 64,5 cm x 75 cm
Sygnatura: Brak Sygnatura: Brak
Napisy: WETTBEWERB HAUPTFEUERWACHE UND Napisy: KENNWORT „AM UFER” WETTBEWERB HAUPTFEUERWACHE
VERWALTUNGSGEBÄUDE BRESLAU BLATT 4, KENNWORT „AM UND VERWALTUNGSGEBÄUDE BRESLAU. BLATT 9
UFER” Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Budowlane, sygn. Mat-VI-9505
Budowlane, sygn. Mat-VI-9503

306 307
164.  Heinrich Rump, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy 165.  Heinrich Rump, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia
nagroda, widok od strony południowo-zachodniej, 1927, Kat. 44 nagroda, widok od strony Odry, 1927, Kat. 45

Kat. 44 Kat. 45
Autor: Heinrich Rump Autor: Heinrich Rump
Szkic projektowy, rysunek perspektywiczny Szkic projektowy, rysunek perspektywiczny.
Widok od strony południowo-zachodniej. Widok od strony Odry.
Ilustracja: 164 Ilustracja: 165
Technika: Karton, litografia czarno-biała Technika: Karton, litografia czarno-biała
Wymiary: 64,5 cm x 75 cm Wymiary: 64,8 cm x 75 cm
Skala: Brak Skala: Brak
Sygnatura: Brak Sygnatura: Brak
Napisy: KENNWORT „AM UFER” WETTBEWERB HAUPTFEUERWACHE Napisy: KENNWORT „AM UFER” WETTBEWERB HAUPTFEUERWACHE
UND VERWALTUNG GEBÄUDE BRESLAU. BLATT 12. SCHAUBILD UND VERWALTUNGSGEBÄUDE BRESLAU. SCHAUBILD VON
ECKE LESSINGSTR. - OHLAUUFER LESSINGBRÜCKE UFERSTR
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. Mat-VI-9508 Budowlane, sygn. Mat-VI-9506

308 309
 Projekt „Alarm” („Alarm”), trzecia nagroda

Czas powstania: 1927

Architekci: Paul Voges z Drezna
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 10 kondygnacji
Ilustracje: 167, 168

Kompleks biurowca wypełniał niemal całą działkę, wieloskrzydłowa

166.  Heinrich Rump, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy budowla została założona w przybliżeniu na trapezoidalnym
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia planie. Północny front budowli powtarzał lekkie wygięcie biegu
nagroda, widok od strony północno-wschodniej, 1927, Kat. 46
rzeki, podczas gdy fasada południowa na placu Lessinga była
Kat. 46 lekko wklęsła. Z kompozycji części nadodrzańskiej emanował
Autor: Heinrich Rump pewien niepokój, zauważony i krytycznie oceniony przez jury. Do
Szkic projektowy, rysunek perspektywiczny. krótkiego, niskiego odcinku frontu dostawiony został wieżowiec,
Widok od strony Odry. który znienacka przeszedł w podłużną, czteropiętrową cześć
budowli. W najbliższym jego sąsiedztwie wyrastał przysadzisty,
Ilustracja: 166
Technika: Karton, litografia czarno-biała ośmiopiętrowy blok, a raczej - jako że z wewnętrznym dziedzińcem
Wymiary: 64,8 cm x 75 cm - budynek czteroskrzydłowy. Po stronie południowej, od ulicy,
Skala: Brak
Sygnatura: Brak 167.  Paul Voges, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
Napisy: KENNWORT „AM UFER” WETTBEWERB HAUPTFEUERWACHE gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia nagroda, model, 1927
UND VERWALTUNGSGEBÄUDE BRESLAU.. SCHAUBILD VON
LESSINGBRÜCKE UFERSTR
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9507

310 311
 Projekt „Stromlinien” („Fale”), wyróżnienie

Czas powstania: 1927

Architekci: Walter i Johannes Krüger z Berlina
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 10 kondygnacji
Ilustracje: 169

Gmach został założony na rzucie w formie przedłużonej podkowy.

Od strony placu Lessinga poprzedzony był mniejszym budynkiem
o zarysie trapezoidalnym. Całe założenie obejmowało wiele
168.  Paul Voges, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wewnętrznych dziedzińców, które dodatkowo zostały podzielone
gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia nagroda, widok od
strony Odry, 1927 skrzydłami niskich budowli, co powodowało bardzo gęstą zabudowę
terenu. Wysokość
poszczególnych części
169.  Walter i Johannes Kruger, konkurs na
z kompleksu wyłamał się ustawiony poprzecznie do innych obiektów, zabudowę placu Powstańców Warszawy założenia wynosiła
dziesięciopiętrowy wieżowiec. Podobnie jak inni architekci, Voges (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz cztery kondygnacje od
postulował zabudowanie mostowego przyczółka. Pozostałe skrzydła budynek Straży Pożarnej, wyróżnienie, widok od stronie placu Lessinga
strony dawnego mostu Cesarskiego, 1927
kompleksu nie miały przekraczać czterech pięter. oraz sześć pięter od
strony rzeki. Wyraźnym
akcentem założenia
był wieżowiec
o dziesięciopiętrowej
bryle, tworzący rodzaj
przyczółka przy moście
Wolności, zamykający
jednocześnie
wschodnią cześć przy
Odrze.

312 313
Projekt „Sturmglocke” („Dzwon alarmowy”), wyróżnienie
Czas powstania: 1927
Architekci: Max Säume, Günter Hafemann z Berlina
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 14 kondygnacji
Ilustracje: 170
Zgodnie z godłem projektu, rzut założenia rozszerzał się w formie
dzwonu ku zachodowi. Wysokość brył obu skrzydeł podłużnych
budowli (północnego i południowego) zmniejszono z sześciopiętrowej
w zachodniej części do czteropiętrowej przy półokrągłym skrzydle
wschodnim. Po wschodniej części wewnętrznego dziedzińca wznosił
się czternastopiętrowy wieżowiec, najwyższy spośród nagrodzonych.
Powtarzał on w mniejszej skali zarys dzwonu skrzydeł zewnętrznych,
a co najważniejsze, przerysowywał zaokrąglenie wschodniej części.
Ta dynamiczna kompozycja doskonale współgrała z otoczeniem rzeki
i sylwetą mostu oraz miasta.
170.  Max Säume, Günter Hafemann, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
wyróżnienie, model, 1927
Projekt: „VP/Verkehrsproblem” („Problem komunikacji”),
projekt nie został nagrodzony
Czas powstania: 1927
Architekci: Hans Scharoun z Berlina
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 8 kondygnacji
Ilustracje: 171-173
Projekt Scharouna składał się z trzech niezależnych skrzydeł,
dwa zostały zgrupowane na obszernej działce pomiędzy Odrą
i ulicą prowadzącą na most Pokoju a przedłużeniem obecnej ulicy
Purkyniego w stronę mostu Cesarskiego (Grunwaldzkiego). Trzecie
skrzydło zostało rozplanowane na trójkątnej działce na południe
od dwóch pozostałych skrzydeł i połączone z nimi przejściem
nad ulicą rozdzielającą te działki. Skrzydło na działce północnej,
w części zachodniej, zostało założone na planie litery „L”, a w części
wschodniej, przy moście Cesarskim, na wycinku elipsy. W całym
założeniu dominowała od strony Odry wydłużona bryła, której
wysokość wzrastała uskokowo do ośmiu pięter u czoła mostu
Cesarskiego. Forma architektoniczna tego skrzydła, jak wielki

171.  Hans Scharoun,

konkurs na zabudowę
placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego
oraz budynek Straży
Pożarnej, bez nagrody,
plan sytuacyjny, 1927

314 315

172.  Hans Scharoun, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, bez nagrody,
widok od strony południowo-zachodniej, 1927
transatlantyk, opierała się na kształcie okrętowego kadłuba, a jego
zaokrąglony wschodni fronton, przypominający dziób okrętu, oraz
zaokrąglone uskoki zwieńczenia tworzyły charakterystyczny akcent
architektoniczny na przyczółku mostu. Dominujące horyzontalne
podziały oraz daleko idące zastąpienie ścian poprzez przeszklone
płaszczyzny nadało tej budowli dynamiki i lekkości. Odniesienie do
173.  Hans Scharoun, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, bez nagrody,
widok od strony Odry, 1927
316
kształtu okrętu podkreślał dodatkowo taras dachu, z balustradą
w formie eleganckich nadbudówek. Forma architektoniczna, tak
jak sugeruje to jej autorskie, rysunkowe wyobrażenie, z płynącymi
na pierwszym planie barkami odrzańskimi (wszystkie kierują
się w górę rzeki zgodnie z ukierunkowaniem budynku), łączy się
w nieodzowną całość z otaczającym krajobrazem nadbrzeża
rzeki. Ten wysoki budynek dominował nad pozostałymi cztero-
i sześciopiętrowymi budowlami zespołu, w części północnej
otaczającymi duży dziedziniec. Na działce południowej architekt
zaprojektował analogiczny w formie, wolnostojący, wydłużony
i ośmiopiętrowy budynek. Tak jak tamto skrzydło, ze swoją
masywną podstawą, zaokrąglonymi frontonami oraz balustradami
tarasów dachu w formie nadbudówek, nawiązywał do motywów
charakterystycznych dla okrętów i transatlantyków. Poprzez podział
zespołu na dwie części oraz co ważniejsze dzięki zakomponowaniu
odpowiednich proporcji pomiędzy poszczególnymi członami
kompleksu, powstał harmonijny i wielkomiejski plac.
Projekt Scharouna nie otrzymał żadnej nagrody ani wyróżnienia,
mimo to stanowił jeden z najciekawszych i najnowocześniejszych
projektów konkursu.
317
Projekt „Einheit” („Jedność”), nienagrodzony
Czas powstania: 1927
Architekci: Max Berg
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 8 kondygnacji
Ilustracje: 63, 174, 175
W Institut für Regionalentwicklung und Structurplanung znajduje
się komplet rysunków projektowych Maxa Berga o godle „Einheit”,
dotyczących zabudowy dawnego placu Lessinga. Projekty te wskazują,
że dawny Radca Budowlany Wrocławia brał udział w konkursie na
budynek Zarządu Miasta i Straży Pożarnej. Jego projekt zdecydowanie
różnił się od rozwiązań formalnych, jakie zastosował architekt
w koncepcji wieżowca powstałej w latach 1919-1920. Ze współczesnej
perspektywy, projekt Berga - obok rozwiązań Scharouna i Radinga -
wydaje się najciekawszy spośród znanych projektów konkursowych.
Zarys budowli przypomina kształtem wrzeciono, które składa się
z wygiętego skrzydła południowego opartego na rzucie zbliżonym
174.  Max Berg, konkurs na zabudowę
placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego
oraz budynek Straży Pożarnej, bez
nagrody, rzuty 4-7 kondygnacji, 1 927
318
do „S” oraz przylegających do niego trzech skrzydeł obejmujących
dziedziniec - zachodniego, wschodniego i północnego, które
podobnie nieznacznie wygięto w kierunku Odry. W części zachodniej
dziedzińca usytuowano wolnostojącą wieżę, założoną na kwadracie.
Pomimo odmiennego rozplanowania, również w tej budowli dają się
zauważyć stosowane przez Berga zasady stopniowania wysokości
budowli. Skrzydło południowe, o wysokości czterech kondygnacji,
sąsiadowało z miejską zabudową i w związku z tym było znacznie
niższe od pozostałych. Skrzydła północne, zachodnie i wschodnie,
zwrócone w kierunku rzeki oraz mostów, posiadały osiem
kondygnacji. Charakterystyczne, że wysokość wieży nie wychodziła
poza zwieńczenie głównego gmachu, przez co nie rozbijała ona
kompozycji założenia. Elewację architekt ukształtował podobnie
jak w wieżowcu, który projektował w tym miejscu na początku lat
dwudziestych. Dominują pionowe elementy szkieletu konstrukcji,
oddzielające przeszklone powierzchnie ścian. Proponowana przez
Berga budowla charakteryzuje się prostotą formy architektonicznej,
kształtowanej organicznie w stosunku do otaczającego terenu oraz
istniejącej zabudowy. Jednocześnie monumentalna bryła wyróżnia
się dynamizmem i ekspresyjnością.
175.  Max Berg, konkurs
na zabudowę placu
Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach
Urzędu Miejskiego oraz
budynek Straży Pożarnej,
bez nagrody, widok od
strony Odry, 1927
319
Projekt konkursowy (godło nieznane)
Czas powstania: 1927
Architekci: Adolf Rading z Wrocławia
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 10 kondygnacji
Ilustracje: 176
Projekt Adolfa Radinga znany jest jedynie z fotografii modelu,
przechowywanej w spuściźnie architekta, zachowanej w berlińskiej
Akademii Sztuki. Model prezentuje kompleks składający się
z dwóch zasadniczych części: zespołu niskiej zabudowy
skupionej wokół dziedzińca na zarysie podkowy, położonego
w południowo zachodniej części działki, do którego od strony
północnej przylega nieco wyższa rotunda o cylindrycznej formie
bryły. Do tego kompleksu przylega druga część, usytuowana
we wschodniej części działki, w pobliżu mostu Cesarskiego,
składająca się z dominującego, prostopadłościennego wieżowca,
połączonego niskim poprzecznym łącznikiem z niższym, również
prostopadłościennym budynkiem, stojącym u czoła mostu.
Z fotografii modelu trudno odczytać, czy te dwie zasadnicze części
są ze sobą bezpośrednio związane. Urbanistyczne ukształtowanie
budowli obliczone jest przede wszystkim na oś widokową od strony
mostu Cesarskiego i łączącym się z nią załamaniem biegu rzeki.

176.  Adolf Rading, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),

gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, bez nagrody, model, 1927

320 321
Projekt konkursowy (godło nieznane)
Czas powstania: 1927
Architekci: Kurt Liebknecht z Berlina
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 11 kondygnacji
Ilustracje: 177, 178
Niniejszy projekt znajduje się w zbiorach „Deutsches
Architekturmuseum” we Frankfurcie nad Menem i tam został
pokazany na wystawie „Expressionismus und Neue Sachlichkeit”
(„Ekspresjonizm a Nowa Rzeczowość”). Zamieszczona tam data
177.  Kurt Liebknecht, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, bez nagrody,
widok od strony Odry, 1927
powstania projektu, „po 1921 roku”, jest mało prawdopodobna.
Świadczy o tym życiorys architekta. Urodził się on w roku 1905 i w roku
1921 nie był jeszcze architektem, gdyż uczęszczał do liceum. Należy
zatem projekt ten rozpatrywać w kontekście konkursu na zabudowę
placu Lessinga z roku 1927. Liebknecht studiował wówczas u Hansa
Poelziga na Politechnice Berlińskiej; prawdopodobnie dlatego na
dole po prawej stronie rysunków została umieszczona pieczęć Hansa
Poelziga. Architekt zaproponował kompleks splecionych ze sobą
brył budynków, których wysokość od strony rzeki ulegała stopniowej
redukcji od usytuowanego na wschodzie jedenastopiętrowego
wieżowca aż do czteropiętrowego skrzydła na zachodzie. Sposób
rozczłonkowania oraz ukształtowania brył wyraźnie wskazuje na
inspiracje ucznia twórczością jego nauczyciela, Poelziga.
Opracowała: Beate Störtkuhl

178.  Kurt Liebknecht,

konkurs na zabudowę
placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego
oraz budynek Straży
Pożarnej, bez nagrody,
widok od strony Odry, 1927

322 323
PROJEKT NA GMACH ZARZĄDU MIASTA
NA PLACU POWSTAŃCÓW WARSZAWY (LESSINGPLATZ)
Czas powstania: 1928
Architekci: Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller
Funkcja: Budynek biurowy Zarządu Miasta Wrocławia (Nowy
Ratusz)
Wysokość: 3, 8 kondygnacji (?)
Ilustracje: 179-184
Mimo rozpisania w 1927 r. i rozstrzygnięcia konkursu na budynek
Zarządu Miasta i budynek Straży Pożarnej przy Lessingplatz, nie
przystąpiono do realizacji nagrodzonego projektu. 5 listopada
1928 r. odbyło się poszerzone posiedzenie członków Zarządu Miasta,
w którym uczestniczyli wszyscy członkowie mieszanej komisji
zgromadzenia radnych i zarządu miasta oraz komisji konkursowej,
jak również przewodniczący stronnictw partii politycznych.
Po naradzie, jednogłośnie odrzucono możliwość lokalizacji
w jednym budynku pomieszczeń biurowych zarządu miasta oraz
straży pożarnej. Przyszłą zabudowę na dawnym placu Lessinga
postanowiono w całości przeznaczyć na potrzeby siedziby nowego
ratusza. Pod budynek straży pożarnej przeznaczono inną działkę,
położoną przy obecnej ulicy Z. Krasińskiego (Feldstraße).
Po wielu dyskusjach, w których brali udział członkowie Zarządu
Miasta, przedstawiciele sądu konkursowego oraz architekci
324
i rzeczoznawcy, przyjęto do realizacji projekt wykonany przez
ówczesnego głównego architekta Wrocławia, Radcę Budowlanego
Miasta, Hugo Althoffa. Projekt ten powstał na podstawie
nagrodzonej w konkursie z 1927 r. koncepcji autorstwa architektów
Alexandra Müllera (z Würzen) i Ferdinanda Schmidta (z Drezna).
Przy nowym projekcie Hugo Althoff współpracował z jednym
z nagrodzonych w konkursie architektów, Alexandrem Müllerem.
Projekt przewidywał budowę czteroskrzydłowego, rozczłonkowanego
założenia, z obszernym wewnętrznym dziedzińcem, zróżnicowanego
pod względem wysokości. Dwa dłuższe skrzydła łagodnym łukiem
powtarzały linię brzegową Odry. Bliższe rzeki, trzykondygnacyjne
części budynku otwierały się w stronę Promenady dziesięcioma
179.  Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta na
placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), model, widok od strony Odry, 1928
325
180.  Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta na
placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), model, widok od strony południowej, 1928

prostymi arkadami. Wyższe, ośmiokondygnacyjne skrzydła, swą

wklęsłą fasadą zwracały się w kierunku placu Lessinga. Gęsto
przeprute otwory okienne obu skrzydeł tworzyły zdecydowane
horyzontalne podziały, podkreślając tym samym horyzontalny
charakter brył. Jedynym akcentem wertykalnym elewacji od
strony placu Lessinga była wieża z zegarem. Łukowato wygięte
skrzydła połączono dwoma sześciokondygnacyjnymi, promieniście
ustawionymi skrzydłami, zamykającymi wewnętrzny dziedziniec.
Projekt ten nie został zrealizowany, podobnie jak wszystkie
poprzednie dotyczące nowego ratusza na placu Lessinga, począwszy
od pomysłu Richarda Plüddemanna z początku XX w.
Literatura
Das Verwaltungsgebäude am Lessingplatz, „Breslauer Zeitung”, 9.09.1928;
Der Neubau des Technischen Stadthauses in Breslau, „Ostdeutsche
Bauzeitung”, 1928, nr 92, s. 569-570; Verwaltungsgebäude und
Hauptfeuerwache, „Breslauer Zeitung”, 3.11.1928.
181.  Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta
na placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), plan sytuacyjny i rzut budynku
z określeniem funkcji i metrażu, 1928, Kat. 47
Kat. 47
Autor: Hugo Althoff przy współpracy Aleksandra Müllera
Projekt realizacyjny.
Plan sytuacyjny i rzut budynku z określeniem funkcji i metrażu.
Ilustracja: 181
Technika: Papier, światłokopia podkolorowana kredką
Wymiar: 71,5 cm x 82 cm
Skala: 1:500
Sygnatura: Stadbaurat. Breslau Mai 1928
Napisy: VERWALTUNGSGEBÄUDE AM LESSING PLATZ
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9512

326 327
182.  Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta na 183.  Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta na
placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), elewacja frontowa, południowa, 1928, placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), elewacja frontowa południowa, wariant,
Kat. 48 1928, Kat. 49

Kat. 48 Kat. 49
Autor: Hugo Althoff przy współpracy Aleksandra Müllera Autor: Hugo Althoff przy współpracy Aleksandra Müllera
Projekt realizacyjny. Projekt realizacyjny.
Elewacja frontowa, południowa. Elewacja frontowa, południowa, wariant.
Ilustracja: 182 Ilustracja: 183
Technika: Kalka, rysunek ołówkiem Technika: Kalka, rysunek ołówkiem
Wymiary: 40,5 cm x 107,5 cm Wymiary: 27 cm x 51 cm
Skala: 1:200 Skala: 1:500
Sygnatura: Brak Sygnatura: Brak
Napisy: VERWALTUNGSGEBÄUDE AM LESSING PLATZ. FRONT Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
AM LESSING PLATZ Budowlane, sygn. MAt-VI-9509
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9513

328 329
 Kat. 50
Autor: Hugo Althoff przy współpracy Aleksandra Müllera
Projekt realizacyjny, kolorystyka.
Elewacja od strony budynku Rejencji.
Ilustracja: 184
Technika: Papier, ozalid podkolorowany kredką
Wymiary: 56,5 cm x 75 cm
Skala: 1:1000
Sygnatura: Brak
Napisy: TECHNISCHES STADTHAUS. ANSICHT AN DER LESSINGSTR.
GEGENÜBER DER REGIERUNG
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9511

Opracowała: Alicja Wodzińska

184.  Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta
na placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), elewacja od strony budynku Rejencji,
1928, Kat. 50

330 331
PROJEKTY PRZEBUDOWY WROCŁAWIA SPORZĄDZONE
PRZEZ MIEJSKIE BIURO ROZBUDOWY WROCŁAWIA
Konkurs na rozbudowę Wrocławia z roku 1922 oraz projekty
urbanistyczne Maxa Berga stanowiły podstawę do dalszych prac
projektowych dla kierowanego przez Fritza Behrendta Biura
Rozbudowy Miasta. W roku 1924 pod kierunkiem Behrendta
opracowano pierwszy generalny plan podziału urbanistycznego
Wrocławia, określający dalsze kierunki rozwoju miasta. W pracowni
architektonicznej biura powstawały również szczegółowe
opracowania urbanistyczno-architektoniczne dla poszczególnych
części Wrocławia. Architekci współpracujący z Behrendtem
w swoich projektach uwzględniali również wysoką zabudowę oraz
wieżowce.
Literatura
Fritz Behrendt, Das neue Breslau, „Deutsche Bauzeitung”, 1929, nr 67,
s. 577-584; Heinrich Knipping, Altstadtprobleme in Breslau, „Ostdeutsche
Bauzeitung”, 1929, s. 621-623.
332
Przebudowa placu Wolności (Schloßplatz)
Czas powstania: 1927
Architekci: Rudolf Stein
Funkcja: Dom towarowy, biurowiec, teatr
Wysokość: 10 kondygnacji
Ilustracje: 185-194
W 1927 roku Rudolf Stein na zlecenie Miejskiego Biura Rozbudowy
Wrocławia przygotował projekt przebudowy placu Zamkowego. Był
to sporych rozmiarów prostokątny plac o długości 300 m, graniczący
od wschodu z ul. Świdnicką - główną arterią miasta, a od zachodu
z zabudową przy ul. Krupniczej. Jego północną granicę wyznaczał
budynek zamku królewskiego, od południa zaś plac zamykały
szpalery drzew i fosa, tworząc reprezentacyjną promenadę. Plac
ów z racji swego usytuowania, jak i wielkości, stanowił wręcz
wymarzone miejsce dla kompleksu wysokościowców. Zadanie to
z pewnością nie należało do łatwych przedsięwzięć. Trzeba bowiem
pamiętać, że plac Zamkowy stanowił najbardziej interesujące
założenie przestrzenne miasta, ukształtowane już w pierwszej
połowie XIX stulecia. Ponadto wzniesiony w jego obrębie zespół
budowli integralnie związany był z nie tak przecież odległą historią
miasta i takim pozostawał w świadomości mieszkańców. W związku
333
z tym, wszelkie działania, które miały za cel przeobrażenie
owego kompleksu, musiały budzić sprzeciw wrocławian. Nie
było więc kwestią przypadku, że choć planowano na miejscu
gmachów Teatru Miejskiego i Komendantury wzniesienie Domu
Towarowego firmy „Wertheim”, to centrum całego założenia miał
zająć kompleks o przeznaczeniu kulturalnym. Firma „Wertheim”
jeszcze przed pierwszą wojną światową zamierzała wznieść
u zbiegu obecnej ul. Świdnickiej i pl. Kościuszki nowoczesny dom
handlowy. Do jego realizacji doszło w roku 1928 według projektu
berlińskiego architekta Hermanna Dernburga, który wygrał konkurs
architektoniczny na ten obiekt. Ponadto na placu Zamkowym
zamierzała wznieść również swój dom towarowy, według projektu
Hansa Poelziga, firma „Tietz”.
W roku 1927 Rudolf Stein opracował co najmniej pięć wariantów
projektowych, z których znane są trzy propozycje rozwiązania
nowego założenia urbanistycznego placu. Wedle pierwszej z nich,
jego obszar zajął zespół trzech oddzielnych budowli, z których dwie
stanowiły zamknięcie placu od strony wschodniej i zachodniej.
Tereny wzdłuż ulicy Świdnickiej – te, na których wznosił się Teatr
Miejski i budynek Komendantury - architekt przeznaczył pod
zabudowę Domu Towarowego firmy „Wertheim”. Odpowiednikiem
dlań był, usytuowany w części zachodniej placu, budynek
o nieznanym nam dziś przeznaczeniu. Pomiędzy tymi budowlami,
na stosunkowo dużej przestrzeni, Stein zaprojektował trzeci - nie
wykluczone, że był to gmach nowego teatru. Choć poszczególne
gmachy różniły się znacznie zarówno wielkością, jak i kształtem,
tworzyły spójny układ, u podstaw którego leżała koncepcja
zamknięcia budowli w formach stereometrycznych brył.
334
Dom Towarowy zaprojektował architekt na nieregularnym rzucie,
jakby zestawionych dwóch skrzydeł, z których jedno było równoległe
do biegu ul. Świdnickiej, drugie zaś – odchylone pod nieznacznym
kątem – prostopadłe do kierunku wschód-zachód. Skrzydła te
połączone ze sobą na obu końcach i w środku krótkimi łącznikami,
utworzyły założenie z dwoma dziedzińcami wewnętrznymi.
Budynek od strony ulicy Krupniczej zestawiony był z bryły
o podstawie umiarowego prostokąta i przyległego doń w północno-
-wschodnim narożu, mocno wydłużonego skrzydła, powtarzającego
bieg ulicy Włodkowica. Pomiędzy zasadniczą częścią gmachu a jego
skrzydłem wytyczono sporych rozmiarów zieleniec. Ograniczoną
w ten sposób centralną część placu przeznaczył architekt na
dużych rozmiarów kompleks, utworzony z dwóch brył o podstawie
różniących się wielkością prostokątów. Część założenia, którego
podstawę stanowił blok większy, o osi dłuższej wschód-zachód,
zwrócony był fasadą przy krótszym boku tego prostokąta w stronę
przebiegającej przez plac ulicy Muzealnej. Blok mniejszy, usytuowany
w stosunku do większego bardziej na północ, zwrócony był fasadą –
założoną także przy krótszym boku – w kierunku promenady.
Poszczególne budowle, o zwartej kubicznej formie, a przy tym
zróżnicowanej wysokości (od trzech do dziesięciu kondygnacji),
przenikające się ze szpalerami drzew i olbrzymim zieleńcem,
utworzyły ciekawy układ przestrzenny.
335
 185.  Rudolf Stein, projekt
przebudowy placu
Wolności (Schloßplatz),
wariant 3, plan sytuacyjny,
1928, Kat. 51

Kat. 51
Autor: Rudolf Stein
Szkic. 186.  Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 3, widok
Plan sytuacyjny, wariant (3). od strony Podwala, 1928, Kat. 52

Ilustracja: 185 Kat. 52

Technika: Kalka, rysunek tuszem Autor: Rudolf Stein
Wymiar: 38,5 cm x 55 cm Rysunek perspektywiczny.
Skala: 1:1000 Widok od strony promenady, wariant (3).
Sygnatura: Bauamt Stadterweiterung Stein, Breslau, 12. Mai. 1927.
Napisy: 3. VORSCHLAG ZUR GESTALTUNG DES SCHLOSSPLATZES, Technika: Kalka, rysunek tuszem
BL. NR 122 Ilustracja: 186
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Wymiar: 25 cm x 34,5 cm
Budowlane, sygn. MAt-VI-9441 Skala: Brak
Sygnatura: Stein
Napisy: 3. VORSCHLAG ZUR GESTALTUNG DES SCHLOSSPLATZES -
SCHWEIDNITZER STADTGRABEN. BL. NR 125
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9442

336 337
Druga, alternatywna propozycja Steina - w odróżnieniu od wariantu
pierwszego - przewidywała wzniesienie w obrębie placu nie trzech,
a tylko dwóch kompleksów. Architekt bowiem nie uwzględnił w tej
wersji projektu Domu Towarowego firmy „Wertheim”. Granicę
między obu kompleksami wytyczała - poniekąd w naturalny
sposób - ulica Muzealna. O ile dla wyznaczonej w ten sposób
zachodniej części placu architekt zaproponował identyczne 187.  Rudolf Stein, projekt
rozwiązanie, jak w przypadku pierwszym, to projekt kompleksu przebudowy placu
w części wschodniej w żadnej mierze nie przypominał uprzedniej Wolności (Schloßplatz),
wariant 4, plan sytuacyjny,
propozycji. Rozpościerający się na wschód od ulicy Muzealnej aż 1928, Kat. 53
do ulicy Świdnickiej teren zajmował centralnie usytuowany gmach,
założony na rzucie mocno wydłużonego prostokąta, z wpisanym Kat. 53
weń proporcjonalnie mniejszym. Zasadniczy prostokąt, w partii Autor: Rudolf Stein
środkowej, ujmowały od północy i południa aneksy przypominające Szkic.
Plan sytuacyjny, wariant (4).
zarys litery „E”, przystawione w ten sposób, że pomiędzy nimi
a prostokątem utworzone zostały z obu stron po dwa dziedzińce Ilustracja: 187
wewnętrzne. Odzwierciedleniem prostego geometrycznego planu Technika: Kalka, rysunek tuszem
był zespół kubicznych brył tarasowo piętrzących się ku górze. Wymiar: 37 cm x 54,5 cm
Skala: 1:1000
Sygnatura: Bauamt Stadterweiterung. Breslau, Mai. 1927
Napisy: 4. VORSCHLAG ZUR GESTALTUNG DES SCHLOSSPLATZES.
BL. NR 123
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9443

338 339
 Wariant trzeci jest w zasadzie kompilacją dwóch poprzednich
propozycji. Tak jak w pierwszym przypadku, zabudowę placu
tworzyły trzy oddzielne kompleksy, które architekt usytuował
względem siebie w podobny sposób. Podobieństwo dotyczyło nie
tylko usytuowania, ale także rozwiązania założenia ulokowanego
w zachodniej części oraz rozwiązania Domu Towarowego
przewidzianego na miejscu Teatru Miejskiego i gmachu
Komendantury. Natomiast usytuowany pomiędzy ulicą Muzealną
a Domem Towarowym kompleks był w zasadzie powtórzeniem
przedstawionej przez architekta propozycji zagospodarowania
części wschodniej placu w drugim wariancie. Niewielkie zmiany
spowodowane nieco innym położeniem założenia centralnego, które
z racji usytuowania przy ulicy Świdnickiej Domu Towarowego zostało
188.  Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 4, widok przesunięte bardziej w stronę ulicy Krupniczej, dotyczyły jedynie
od strony południowo-wschodniej, 1928, Kat. 54
elewacji zachodniej, która pozbawiona została ryzalitu.
Kat. 54
Autor: Rudolf Stein Znamienne jest, że tak zakomponowany zespół ogromnych brył
Rysunek perspektywiczny. stereometrycznych, dostosowany został pod względem wysokości
Widok kompleksu zabudowy od ul. Świdnickiej, wariant (4). do wznoszących się w bezpośrednim sąsiedztwie i górujących
Ilustracja: 188 nad wszystkim kościołów św. Doroty i Bożego Ciała. Przypuszczać
Technika: Kalka, rysunek tuszem należy, że Rudolf Stein w swej koncepcji w pełni świadomie
Wymiar: 25,5 cm x 34 cm zastosował się do sformułowanego przez Maxa Berga postulatu, że
Skala: Brak wysokość nowo wznoszonych budynków powinna korespondować
Sygnatura: Stein z istniejącymi już dominantami miasta.
Napisy: 4. VORSCHLAG ZUR GESTALTUNG DES SCHLOSSPLATZES -
SCHWEIDNITZERStraße. BL. NR 129
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9444

340 341
 189.  Rudolf Stein, projekt
przebudowy placu
Wolności (Schloßplatz),
wariant 5, plan sytuacyjny,
1928, Kat. 55

Kat. 55
Autor: Rudolf Stein
Szkic. 190.  Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 5, widok
od strony Podwala, 1928, Kat. 56
Plan sytuacyjny, wariant (5).
Ilustracja: 189 Kat. 56
Technika: Kalka, rysunek tuszem Autor: Rudolf Stein
Wymiar: 37,5 cm x 54,5 cm Rysunek perspektywiczny.
Skala: 1:1000 Widok kompleksu od strony Promenady.
Sygnatura: Baumat ST. Breslau im Mai 1927
Ilustracja: 190
Napisy: 5. VORSCHLAG ZUR GESTALTUNG DES SCHLOSSPLATZES.
Technika: Kalka, rysunek tuszem
BL. NR 124
Wymiar: 25,5 cm x 34,5 cm
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Skala: Brak
Budowlane, sygn. MAt-VI-9445
Sygnatura: Stein
Napisy: 5. VORSCHLAG ZUR GESTALTUNG DES SCHLOSSPLATZES -
SCHWEIDNITZER STADTGRB. BL. NR 128
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9446

342 343
Przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki
(Freiburger Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym
miejscu Riemberghof
Czas powstania: 1928
Architekci: Rudolf Stein
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 9 kondygnacji
Ilustracje: 191, 192
Nie ulega wątpliwości, że jedną z ważniejszych spraw wzbudzających
zainteresowanie wrocławskich architektów, była kwestia zapewnienia
sprawnego połączenia komunikacyjnego pomiędzy centrum miasta
a węzłami kolejowymi. Już w roku 1921 biorący udział w konkursie
na rozbudowę miasta architekci, problem ten starali się rozwiązać
w różny sposób. Szczególnie interesująca była koncepcja Maxa Berga,
który zaproponował utworzenie szerokiej arterii komunikacyjnej
między Rynkiem a Dworcem Świebodzkim. Propozycja ta stała się
podstawą kilku późniejszych projektów dotyczących wspomnianej
kwestii, m.in. projektu autorstwa Rudolfa Steina.
nie istnieje, dawniej Goldenradegasse) i Zaułek Ruski (obecnie nie
istnieje, dawniej Reußenohle). Posunięcie to stwarzało dogodne
połączenie z placem Solnym, a jednocześnie plac Karola stałby się
znaczącym elementem urbanistycznym miasta. Okazałą oprawę dlań
stanowić miała nowa architektura. Od północy i wschodu naroże
placu ograniczał zwarty kompleks budowli, obejmujący przestrzeń
aż do budynków przy placu Solnym, do których ściśle przylegał.
Odpowiadał mu po przeciwnej stronie, usytuowany między placem
Solnym a ul. Szajnochy (Roßmarkt), założony na nieregularnym
rzucie gmach, którego naroża od północy i południa zostały
zaokrąglone. Ponad tak zaprojektowanym kompleksem górował
dziewięciopiętrowy blok, przewidziany w północno-wschodnim
narożu nowo utworzonego placu i Riemberghof. Był to jedyny mocny
akcent całego założenia.

Projekt Steina zasadzał się na wytyczeniu głównej arterii

komunikacyjnej w zupełnie nowym miejscu, w ten sposób, by
przebiegała ona w linii prostej od Dworca Świebodzkiego do placu
Karola, a następnie przez tzw. Riemberghof (nazwa posesji) łączyła
się z Rynkiem. Ponieważ oś główna pierwszego odcinka trasy nie
pokrywała się z przesuniętym bardziej na południe, utworzonym na
miejscu dawnego Riemberghof fragmentem przelotowym, konieczne
stało się powiększenie placu Karola. W związku z tym architekt
przewidział likwidację istniejących w bezpośrednim sąsiedztwie
placu budynków, usytuowanych przy ulicach Złote Koło (obecnie

344 345
191.  Rudolf Stein, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, plan sytuacyjny,
1928, Kat. 57

Kat. 57
Autor: Rudolf Stein
Projekt nowej trasy.
Plan sytuacyjny z zaznaczeniem starej zabudowy i określeniem 192.  Rudolf Stein, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, widok od strony
przebiegu nowej trasy.
placu Solnego, 1928, Kat. 58
Fotografia: 191
Technika: Kalka, rysunek tuszem Kat. 58
Wymiar: 34 cm x 86 cm Autor: Rudolf Stein
Skala: 1:1000 Szkic projektowy.
Sygnatura: Stadterweiterungsamt: Stein Widok perspektywiczny zabudowy.
Napisy: DURCHBRUCH FREIBURGER BAHNHOF - RING. BL. A 37 Ilustracja: 192
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Technika: Kalka, rysunek tuszem
Budowlane, sygn. MAt-VI-9447 Wymiar: 34 cm x 41,5 cm
Skala: Brak
Sygnatura: Stadterweiterungsamt 14. 4. 28. Stein
Napisy: VERBINDUNG RING - BLÜCHERPLATZ - KARPLATZ. VORGANG
VII 2 828/28. BL. NR 5 A
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9448

346 347
Przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki
(Freiburger Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym
miejscu Riemberghof

Czas powstania: 1929

Architekci: Heinrich Knipping
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: Nieznana
Ilustracje: 197

Projekt Knippinga stanowi jakby drugą wersję projektu Rudolfa

Steina. W przeciwieństwie jednak do projektu Steina, który w zarysie
przedstawił przebieg całej arterii komunikacyjnej, dotyczy on jej
najbardziej newralgicznego odcinka, tj. od Riemberghof do placu
Karola. Pomiędzy placem Solnym a ul. Szajnochy (Roßmarkt) został
zaprojektowany identyczny jak w projekcie Steina budynek, którego
podstawę stanowił nieregularny rzut o zaokrąglonych narożach
193.  Heinrich Knipping, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
od strony trasy. Zmiany wprowadzone przez Knippinga dotyczyły Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, plan sytuacyjny,
natomiast rozwiązania założenia po stronie wschodniej. Architekt 1929, Kat. 59
zaproponował wzniesienie tu gmachu pełniącego zapewne funkcje
administracyjne. Gmach ów założony na rzucie mocno wydłużonego Kat. 59
prostokąta, usytuowany był w ten sposób, że graniczył z budynkiem Autor: Heinrich Knipping
Projekt zabudowy.
przy placu Solnym, od strony południowej zaś dochodził do styku Plan sytuacyjny.
Zaułka Ruskiego (dziś nie istnieje, dawniej Reußenohle) i placu
Karola, tworząc architektoniczną ramę dla przebiegającej trasy. Ilustracja: 197
Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 79,5 cm x 111 cm
Skala: 1:200
Sygnatura: Stadtewerweiterungsamt Knipping. Breslau den 8. 1. 1929.
Napisy: DURCHBRUCH RIEMBERGHOF. BLATT A 48
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31424

348 349
Przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki
(Freiburger Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym
miejscu Riemberghof

Czas powstania: 1929

Architekci: Richard Konwiarz
Funkcja: Biurowiec
Wysokość: 9 kondygnacji
Ilustracje: 194, 195

Koncepcja Konwiarza była alternatywna w stosunku do rozwiązań

Steina i Knippinga. Zasadnicza różnica dotyczyła zakomponowania
krótkiego odcinka trasy na miejscu dawnego Riemberghof. O ile
bowiem w projektach obu architektów wlot z placu Solnego
w kierunku dworca Świebodzkiego jawi się jako otwarta, szeroka
arteria ujęta z obu stron zabudową, to na projekcie Konwiarza 194.  Richard Konwiarz, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
wlot trasy wyznaczał przejazd wytyczony w kompleksie budynków Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, model, widok od
obejmujących Riemberghof. Zespół ów został utworzony jakby strony placu Solnego, 1929
z czterech skrzydeł, z których trzy zostały ściśle wpisane
w istniejącą zabudowę i dostosowane doń wysokością. harmonizował z neogotycką stylistyką budynku Biblioteki. Tak
Natomiast czwarte skrzydło - przylegające do placu Karola - to zakomponowany wieżowiec stanowił także znaczący akcent
dziewięciokondygnacyjny wysokościowiec o formie spłaszczonego urbanistyczny od strony placu Solnego - wyłaniające się stopniowo
walca, podstawę którego stanowiła elipsa o osi dłuższej spoza połaci dachowych wyższe kondygnacje harmonijnie
prostopadłej do kierunku trasy. Surowa forma gmachu została współgrały z istniejącą zabudową.
złagodzona przez zastosowanie w górnej strefie schodkowych
uskoków, dzięki czemu wznoszące się ponad zabudową kompleksu
kondygnacje stopniowo piętrzyły się, nadając ciężkiej bryle pewnej
lekkości.

Postrzegany z poziomu placu Karola, ów zwarty blok mógł sprawiać

wrażenie bastei i - mimo tradycjonalistycznej formy - doskonale

350 351
 Projekt centrum handlowego i przelotowej trasy
wschód-zachód po wyburzeniu zabudowy na miejscu
Starej Oławy (alten Ohle)

Czas powstania: 1929

Architekci: Rudolf Stein
Funkcja: Centrum handlowe
Wysokość: 9 kondygnacji
Ilustracje: 196

Jak już wspominano, inspiracją dla wielu zadań, które podjęte

zostały z inicjatywy Miejskiego Biura Rozbudowy Wrocławia, były
projekty i koncepcje urbanistyczne Maxa Berga. Jeden z bardziej
interesujących projektów tego, przez wiele lat naczelnego

196.  Rudolf Stein, projekt centrum handlowego i przelotowej trasy wschód-zachód

195.  Richard Konwiarz, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger po wyburzeniu zabudowy na miejscu Starej Oławy (alten Ohle), widok od strony placu
Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, widok od strony św. Krzysztofa, 1929
placu Solnego, 1929, Kat. 60

Kat. 60
Autor: Richard Konwiarz
Szkic projektowy, wariant.
Widok od strony placu Solnego, przekrój.
Ilustracja: 195
Technika: Kalka, rysunek tuszem
Wymiar: 36,5 cm x 45 cm
Skala: 1:500
Sygnatura: Ko.
Napisy: DURCHBRUCH RIEMBERGHOF, VARIANTE
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9449

352 353
architekta miasta, dotyczył utworzenia trasy wschód-zachód, która
miała przebiegać na miejscu Starej Oławy (tam, gdzie po później
wytyczono trasę W-Z). Bezsprzeczne jest, że ów projekt stanowił
podstawę dla opracowanego w roku 1928 rozwiązania Rudolfa
Steina. Podobnie bowiem jak Berg, także Stein zaproponował trakt
komunikacyjny otaczający centrum starego miasta, a znajdujące się
opodal ulice: Oławską i Ofiar Oświęcimskich wyznaczył na centrum
handlowe. Zachowany projekt Steina pozwala przypuszczać, że
centrum tworzyły dwa usytuowane wzdłuż ulicy Oławskiej bliźniacze
domy handlowe o wysokości dziecięciu kondygnacji. U podstaw obu
gmachów leżał nieregularny, obły w zarysie rzut, którego kształt
w dużej mierze wynikał z linii trasy, posiadającej w tym miejscu
formę zakola. Tak rozrysowany rzut zadecydował o kształcie
obu gmachów, których bryły pozbawione zostały naroży. Obły
kształt wysokościowców podkreślały horyzontalne pasy okien.
Zaprojektowane w bardzo jednorodny sposób gmachy posiadały
mocniejszy akcent w postaci wąskiego „erkera”, założonego
na skrajnej osi znajdującej się u styku ulicy Oławskiej i placu
Dominikańskiego.
354
Projekt dwóch wieżowców jako zwieńczenia
urbanistycznego Mostu Grunwaldzkiego
(Bruckenkopf am Kaiser Brücke)
Czas powstania: 1929 (?)
Architekci: Nieznany
Funkcja: Nieznana
Wysokość: Sześć kondygnacji (?)
Ilustracje: 197
W Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia znajduje się szkic
nieznanego architekta. Szkic ów powstał najprawdopodobniej
także na zlecenie Miejskiego Biura Rozbudowy Wrocławia
w latach dwudziestych XX wieku i był wyraźnym nawiązaniem do
Bergowskiego projektu z roku 1920, tzw. Bruckenkopf am Kaiser
Brücke. Widoczne na szkicu dwa identyczne gmachy powstały
z zestawienia trzypiętrowego, czteroskrzydłowego założenia
z obszernym dziedzińcem wewnętrznym i przenikającej się z nim
sterometrycznej bryły wysokościowca o podstawie prostokąta.
Usytuowane ściśle symetrycznie, po obu stronach nabrzeża,
tworzyły rodzaj gigantycznej bramy.
355
 Projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego

Czas powstania: 1929

Architekci: Rudolf Stein
Funkcja: Budynek administracyjny
Wysokość: 8 kondygnacji
Ilustracje: 198-201

Nowy ratusz miał powstać na Rynku - od wieków średnich tradycyjnie

uznanym za najważniejszy plac w mieście. Stein zaproponował
usytuowanie założenia na miejscu bloku śródrynkowego, po
wyburzeniu zabytkowych kamienic oraz tzw. Nowego Ratusza
pochodzącego z lat sześćdziesiątych XIX w., wybudowanego według
projektu Augusta Stülera. Zarówno usytuowanie, jak i sposób
zakomponowania tego ogromnego kompleksu, zdają się wskazywać,

198.  Rudolf Stein, projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego, widok od
197.  Autor nieznany, projekt dwóch wieżowców jako zwieńczenia urbanistycznego strony wschodniej, 1929
Mostu Grunwaldzkiego (Bruckenkopf am Kaiser Brücke), widok z lotu ptaka, 1929

Kat. 61
Autor: Nieznany
Szkic.
Widok z lotu ptaka.
Ilustracja: 197
Technika: Kalka, ołówek
Wymiar: 24 cm x 34,2 cm
Skala: Brak
Sygnatura: Brak
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9483

356 357
że podobnie jak uprzednio przedstawione projekty Steina, również
i ten zrodził się pod wpływem koncepcji urbanistycznych Maxa Berga.

Zachowane projekty poszczególnych elewacji wskazują, że miał

to być kompleks założony na rzucie nieregularnego czworoboku,
utworzony przez zespół zróżnicowanych pod względem wielkości
brył. Zasadniczy, ośmiokondygnacyjny, monumentalny blok
obejmował niemal całą powierzchnię dawnej zabudowy. Do tak
uformowanego członu - od południa i wschodu - przylegały dwa
niższe skrzydła, stanowiące łącznik z dawnym ratuszem. Tektonika
brył budynku została podkreślona przez oszczędny sposób
opracowania detalu architektonicznego, który sprowadzał się
199.  Rudolf Stein, projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego, widok od
wyłącznie do operowania liniami poziomymi i pionowymi pasów strony wschodniej, 1929, Kat. 62
okien i osi okiennych. To kontrastowe zestawienie elementów
szczególnie wyraźnie widać w rozwiązaniu fasady zwróconej Kat. 62
w stronę północną Rynku. Autor: Rudolf Stein
Szkic projektowy.
Elewacje, mimo pewnych różnic, zostały zakomponowane w podobny Elewacja wschodnia
sposób, z wyraźnym wyodrębnieniem dwóch tej samej wysokości Ilustracja: 199
stref - trzy pierwsze kondygnacje tworzyły wyniosły cokół dla Technika: Papier, ozalid
pozostałych pięciu kondygnacji. Surowy charakter strefy cokołowej Wymiar: 27 cm x 50 cm
podkreślały rytmicznie rozmieszczone, prostokątne, wysmukłe okna, Skala: Brak
a duże płaszczyzny gładkiej ściany nadawały tej strefie masywny Sygnatura: Brak
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
charakter. W zestawieniu z nią strefa górna, o horyzontalnym Budowlane, sygn. MAt-VI-9432
układzie okien, sprawiała wrażenie niezwykle delikatnej. Elewacja
północna została wzbogacona o trzy ryzality mieszczące klatki
schodowe, które nadały jej rys reprezentacyjności. W efekcie
architekt stworzył kompozycję, ponad którą górowała wieża starego
ratusza, wkomponowana w kompleks tak, że od strony fasady
stanowiła jakby przedłużenie środkowego ryzalitu.

358 359
200.  Rudolf Stein, projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego, widok od 201.  Rudolf Stein, projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego, widok od
strony zachodniej, 1929, Kat. 63 strony północnej, 1929, Kat. 64

Kat. 63 Kat. 64
Autor: Rudolf Stein. Autor: Rudolf Stein
Szkic projektowy. Szkic projektowy.
Elewacja zachodnia. Elewacja północna.
Ilustracja: 200 Ilustracja: 201
Technika: Papier, ozalid Technika: Papier, ozalid
Wymiar: 27 cm x 53,5 cm Wymiar: 27 cm x 57 cm
Skala: Brak Skala: Brak
Sygnatura: Brak Sygnatura: Brak
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-9433 Budowlane, sygn. MAt-VI-9434

Opracowała: Bożena Grzegorczyk

360 361
PROJEKT WIEŻOWCA NA WYSTAWIE MIESZKANIOWEJ
(WOHNUNGS- UND WERKRAUMAUSSTELLUNG/WuWA)
WE WROCŁAWIU

Czas powstania: 1928 rzutu domu wzorcowego w formie litery „H”, który w 1929 roku
Architekci: Adolf Rading zrealizowany został we Wrocławiu. Architekt nie mógł uzyskać
Funkcja: Dom mieszkalny zezwolenia nadzoru budowlanego na budowę tak wysokiego domu
Wysokość: 10 kondygnacji mieszkalnego. Rading musiał więc zadowolić się realizacją jedynie
Ilustracje: 202, 203 czteropiętrowego budynku.

Na wzorcowym osiedlu przygotowanej w 1929 roku przez śląski 202.  Adolf Rading, projekt domu mieszkalnego, na wystawie mieszkaniowej
(Wohnungs- und Werkraumausstellung/WuWA) we Wrocławiu, rzut piętra, 1928
oddział niemieckiego Werkbundu wystawy „Wohnung und
Werkraum” (Mieszkanie i miejsce pracy), usytuowanym na Terenach
Wystawowych na obrzeżach parku Szczytnickiego we Wrocławiu,
Adolf Rading zaprojektował dziesięciopiętrowy dom mieszkalny,
który nazwał „wieżowcem” (Turmhaus). Wieżowiec ten został
zaplanowany jako wzorcowy typ domu mieszkalnego w osiedlu
zintegrowanym z terenami zielonymi. Projekt ten był wkładem
Radinga do gorącej pod koniec lat dwudziestych w Niemczech
dyskusji, w której awangarda architektów propagowała budowę
wieżowców mieszkalnych jako antidotum na głód mieszkaniowy
(por. projekty Gropiusa osiedla Dammerstock w Karlsruhe).

Nie zachował się projekt tego wieżowca. Oprócz krótkich

wzmianek na temat projektu w gazetach, z zachowanego szkicu
planu sytuacyjnego wzorcowego osiedla, można odczytać układ

362 363
203.  Adolf Rading, projekt domu mieszkalnego, na wystawie mieszkaniowej
(Wohnungs- und Werkraumausstellung / WuWA) we Wrocławiu, elewacja, 1928

Literatura

Ein Turmhochhaus für Breslau, [wywiad z Adolfem Radingem], „Breslauer

Zeitung” 28.4.1929; Peter Pfankuch, Adolf Rading, Berlin 1970, s. 70; Beate
Szymanski [Störtkuhl], Der Architekt Adolf Rading, München 1992, s. 141-147;
tejże, Die Wohn und Werkraumausstellung „WuWA” in Breslau 1929, [w:]
Berichte und Forschungen „Jahrbuch des Bundesinstituts für ostdeutsche
Kultur und Geschichte“, 1995, s. 107176.

Opracowała: Beate Störtkuhl

364
KONKURS NA MIEJSKĄ KASĘ OSZCZĘDNOŚCI
Wiosną 1929 r., z inicjatywy Zarządu Miasta Wrocławia i Zarządu
Miejskiej Kasy Oszczędności, rozpisano konkurs na projekt nowej
siedziby dla Kasy. Konkurs miał charakter zamknięty. Do udziału
w nim zaproszono ponad dziesięciu architektów, w większości
z Wrocławia, w tym dwóch lub trzech z Berlina (lista architektów
biorących udział w konkursie nie uwzględniała prof. Heinricha
Straumera z Berlina, którego projekt zdobył wyróżnienie), głównie
członków Stowarzyszenia Architektów Niemieckich B.D.A.: Theo
Effenbergera, Richarda i Paula Ehrlicha, Richarda Gaze, Adolfa
Radinga, Hansa Scharouna, Ernsta Kleemanna, Paula Kleine i Georga
Wolfa, Ericha Graua, Paula Heima i Alberta Kemptera oraz Kurta
Langera z Wrocławia, jak również Paula Mebesa i Hansa Poelziga
z Berlina. Wybrano jury oraz określono warunki konkursu, jako
ostateczny termin składania prac wyznaczono 1 czerwca 1929r.
Nową siedzibę Miejskiej Kasy Oszczędności usytuowano w centrum
Starego Miasta, na dużej, narożnej, nieregularnej parceli, powstałej
w wyniku połączenia działek Rynek 9, 10/11 i ul. Kiełbaśniczej 1, po
wyburzeniu istniejących tu pierwotnie kamieniczek.
Na początku lipca 1929 r. jury ogłosiło wyniki konkursu. Przyznano
trzy nagrody i cztery wyróżnienia. Pierwszą nagrodę uzyskał projekt
wrocławskiego architekta Heinricha Rumpa.
Wszyscy biorący udział w konkursie, oprócz rysunków projektowych
dotyczących Kasy Oszczędności, przedstawiali też model, który
366
uwzględniał bezpośrednie otoczenie projektowanego budynku wraz
z nowo projektowaną trasą komunikacyjną mającą połączyć Rynek
przez pl. Solny z dworcem Świebodzkim.
Wszystkie projekty przewidywały wzniesienie budynku siedmio-,
dziesięciokondygnacyjnego. Na Miejską Kasę Oszczędności
zamierzano przeznaczyć tylko piwnice i dwie dolne kondygnacje,
na pozostałych piętrach lokowano pomieszczenia biurowe do
wynajęcia. W niektórych projektach na ostatnim piętrze sytuowano
restaurację. Nagrodzony projekt nie został zrealizowany, stał
się natomiast punktem wyjścia do dalszych prac projektowych.
Wzniesiony w latach 1930-1931 budynek Miejskiej Kasy Oszczędności
jest jednym z dwóch (obok budynku Urzędu Poczty) wieżowców
wzniesionych we Wrocławiu oraz pierwszym i jedynym
zrealizowanym elementem przebudowy centrum Wrocławia.
Literatura
Städtische Sparkasse für Breslau, „Deutsche Bauzeitung”, 1929, s. 97-101;
Wettbewerb, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, s. 201; Wettbewerb Städtische
Sparkasse Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, s. 330-340; Wettbewerb
Städtische Sparkasse Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, s. 389-395;
Wettbewerbsergebnisse, Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, s. 368;
Ein neues Hochhaus am Ring?, „Breslauer Zeitung”, 15.06.1929.
367
I nagroda (Projekt nr 7, godło 81983) przez wprowadzenie ekspresyjnie opracowanych lizen, które
podkreślały wysokość budynku.
Czas powstania: 1929
Architekci: Heinrich Rump Część frontowa usytuowana przy ul. Kiełbaśniczej, zaprojektowana
Wysokość: 10 kondygnacji jako pięciokondygnacyjna kamienica, łączyła się z budynkiem
Ilustracje: 79, 80 Miejskiej Kasy Oszczędności za pomocą jednotraktowego łącznika.

Projekt, który z rąk jury konkursowego otrzymał pierwszą

nagrodę, przewidywał wzniesienie monumentalnego,
dziesięciokondygnacyjnego, trójskrzydłowego gmachu
z wewnętrznym dziedzińcem (skrzydła ograniczały dziedziniec
od południa, wschodu i zachodu, od północy dziedziniec
graniczył z zabudową usytuowaną na sąsiedniej przyrynkowej
parceli). Elewacja tylna skrzydła zachodniego posiadała
dziesięciokondygnacyjny ryzalit, usytuowany w tylnej części działki
leżącej przy ul. Kiełbaśniczej.

Elewację frontową od strony Rynku rozczłonkowano i optycznie

obniżono przez wprowadzenie siedmiokondygnacyjnego ryzalitu.

W związku z brakiem pełnej dokumentacji, trudno jednoznacznie

określić wygląd elewacji od strony Rynku. Optyczne obniżenie
budynku przez wprowadzenie niższego członu może sugerować, że
zarówno sposób rozmieszczenia okien, jak i nawet skromnego detalu
architektonicznego dawał tu przewagę elementom horyzontalnym.

Odmiennie ukształtowano elewację od strony pl. Solnego,

wprowadzając tu zdecydowane wertykalne podziały. Dwie dolne
kondygnacje stanowiły rodzaj cokołu dla górnych pięter.
Poszczególne osie okienne górnej partii budynku zostały oddzielone

368 369
II nagroda (Projekt nr 11, godło 1350000)
Czas powstania: 1929
Architekci: Paul Heim i Albert Kempter
Wysokość: 7 lub 9 kondygnacji
Ilustracje: 64, 84, 85, 204, 205, 206
Część frontowa przy ul. Kiełbaśniczej została zaprojektowana jako
sześciokondygnacyjna budowla, przy czym projekt przewidywał
lekkie cofnięcie ostatniej kondygnacji.
W zbiorach Archiwum Budowlanego miasta Wrocławia zachowały
się przekroje oraz rzuty tej wersji projektu.

Projekt został przedstawiony w dwóch wersjach.

Wersja A: zbliżona jest w sposobie kompozycji bryły do

zrealizowanego projektu Heinricha Rumpa.

Bryłę Miejskiej Kasy Oszczędności zróżnicowano pod względem

wysokości. Część równoległa do Rynku otrzymała formę
dziewięciokondygnacyjnego wieżowca, opartego na rzucie prostokąta.
Do niego, od tyłu, przylegała lekko cofnięta od linii zabudowy
pierzei Rynku niższa, siedmiokondygnacyjna, trójskrzydłowa bryła,
z wewnętrznym dziedzińcem i ryzalitem bocznym wchodzącym
w działkę leżącą przy ul. Kiełbaśniczej.

Gęsto przeprute otwory okienne tworzyły zdecydowane podziały

horyzontalne elewacji frontowych, będące przeciwwagą dla wąskiej,
wypiętrzonej od strony Rynku bryły. Główne wejście do wnętrza
usytuowano na narożniku; dodatkowe klatki schodowe usytuowano
w osiach skrajnych, od strony pl. Solnego i Rynku. Narożna posesja
została w całości podpiwniczona, dziedziniec na poziomie
pierwszego piętra nakryto szklanym dachem, a w powstałym w ten
sposób wnętrzu usytuowano salę operacyjną banku.

370 371
204.  Paul Heim & Albert Kempter, konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, druga
nagroda, rzuty piwnicy, parteru i pięter, wersja A, 1929, Kat. 65 205.  Paul Heim & Albert Kempter, konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, druga
nagroda, przekroje, wersja A, 1929, Kat. 66
Kat. 65
Autor: Paul Heim i Albert Kempter Kat. 66
Projekt konkursowy (wariant) Autor: Paul Heim i Albert Kempter
Rzut piwnic, parteru i pięter 1-5. Projekt konkursowy.
Przekrój poprzeczny i podłużny.
Ilustracja: 204
Technika: Papier, ozalid Ilustracja: 205
Wymiar: 58 cm x 89 cm Technika: Papier, ozalid
Skala: 1:200 Wymiar: 57,5 cm x 81 cm
Napisy: WETTBEWERB DER STÄDT. SPARKASSE. 11. Skala: 1:200.
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum Napisy: WETTBEWERB DER STÄDT. SPARKASSE 11, A
Budowlane, sygn. MAt-VI-31114 Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31112

372 373
Wersja B: Autorzy projektu zaproponowali budynek o spokojnej
formie, siedmiokondygnacyjny, czteroskrzydłowy, z wewnętrznym
dziedzińcem i ryzalitem bocznym wchodzącym w działkę
usytuowaną przy ul. Kiełbaśniczej. Narożnik u zbiegu Rynku
i pl. Solnego ścięto i lekko zaokrąglono z obu stron. Narożna
działka została całkowicie podpiwniczona; dziedziniec zadaszono
analogicznie, jak w wersji A. Główne wejście do wnętrza usytuowano
na narożniku, przewidziano też dodatkowe klatki schodowe
w osiach skrajnych od pl. Solnego i Rynku.

Elewacje frontowe uzyskały podziały horyzontalne z pasów gęsto

przeprutych otworów okiennych, ujętych wspólnymi opaskami
w obrębie poszczególnych kondygnacji. Jedynymi akcentami
wertykalnymi były okna klatek schodowych w osiach skrajnych od
pl. Solnego i Rynku.
206.  Paul Heim & Albert Kempter, konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, druga
nagroda, rzuty piwnicy, parteru i pięter, wersja B, 1929, Kat. 67
Budynek frontowy usytuowany przy ul. Kiełbaśniczej rozwiązano
analogicznie, jak w wersji A. Kat. 67
Autor: Paul Heim i Albert Kempter
W Archiwum Budowlanym miasta Wrocławia znajdują się rzuty, Projekt konkursowy (wariant).
Rzut piwnic, parteru, 1. piętra.
przekroje oraz elewacje tej wersji projektu.
Ilustracja: 206
Technika: Papier, ozalid
Wymiar: 58 cm x 89 cm
Skala: 1:200
Napisy: WETTBEWERB DER STÄDT. SPARKASSE. 11
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31117

374 375
Kat. 68 III nagroda (Projekt nr 1, godło 6980869)
Autor: Paul Heim i Albert Kempter
Projekt konkursowy (wariant).
Czas powstania: 1929
Elewacje od strony Rynku, pl. Solnego i ul. Kiełbaśniczej.
Architekci: Erich Grau
Ilustracja: 83 Wysokość: 9, 10 kondygnacji
Technika: Papier, ozalid Ilustracje: 86
Wymiar: 93,5 cm x 61,5 cm
Skala: 1:200
Napisy: FÜR DEN WETTBEWERB NEUBAU STÄDT. SPARKASSE 11. Projekt przewidywał zróżnicowanie bryły budynku pod względem
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum wysokości. Część od strony Rynku zaprojektowano jako niższą
Budowlane, sygn. MAt-VI-31086 pięcio-, sześciokondygnacyjną, a od strony pl. Solnego miał powstać
dziewięcio-, dziesięciokondygnacyjny wieżowiec. Autor zdecydował
Kat. 69 się na zestawienie wyższego członu z nowoczesną bryłą kamienicy
Autor: Paul Heim i Albert Kempter projektu Adolfa Radinga, niższą dopasowując gabarytami do
Projekt konkursowy (wariant). starszej, przyrynkowej zabudowy. Dolna część budynku sprawiała
Plan sytuacyjny oraz projekt nowej trasy komunikacyjnej:
wrażenie monolitu, rozczłonkowanie brył było widoczne w górnej
Ring-Blücherpl.-Karlspl.
części. Oba człony posiadały co najmniej jedną najwyższą
Ilustracja: 84 kondygnację opartą na mniejszej podstawie, co dawało optyczne
Technika: Papier, ozalid, akwarela obniżenie obu członów.
Wymiar: 77 cm x 125 cm
Skala: 1:500
Główne wejście do wnętrza znajdowało się od strony Rynku w osi
Napisy: WETTBEWRB STÄDT. SPARKASSE BRESLAU 11
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum skrajnej północnej, drugą klatkę schodową przewidziano od pl.
Budowlane, sygn. MAt-VI-31227 Solnego w osi skrajnej zachodniej.

Kamienica frontowa sytuowana na posesji przy ul. Kiełbaśniczej

została zaprojektowana jako czterokondygnacyjna, nakryta
dwuspadowym, kalenicowym dachem. Autor projektu zakładał
podpiwniczenie całej posesji; od strony Rynku piwnice miały mieć
dwie kondygnacje.

376 377
Wyróżnienie, zakup (Projekt nr 13, godło 36630)
Czas powstania: 1929
Architekci: Heinrich Straumer
Wysokość: 9-11 kondygnacji
Ilustracje: 87
Heinrich Straumer zaprojektował budynek składający się jak
gdyby z dwóch brył, zróżnicowanych mocno pod względem
wysokości i wielkości. Podobnie jak Erich Grau, wyższy, dziewięcio-,
jedenastokondygnacyjny, masywniejszy człon usytuował przy pl.
Solnym, obok nowoczesnej kamienicy projektu Adolfa Radinga;
niższy pięcio-, sześciokondygnacyjny wypełniał narożnik posesji
i graniczył ze starszą, przyrynkową zabudową. Oba człony założono
na rzutach przylegających prostokątów. W celu odciążenia ciężkich
proporcji, ostatnie kondygnacje obu członów oparte zostały na
mniejszych podstawach.
Sposób opracowania elewacji, wnętrz oraz części usytuowanej przy
ul. Kiełbaśniczej nie jest znany z powodu braku materiałów.
378
Wyróżnienie, zakup (Projekt nr 8)
Czas powstania: 1929
Architekci: Heinrich Rump
Wysokość: 7, 9 kondygnacji
Ilustracje: 88, 89, 207
Projekt nr 8 został wykonany w dwóch wersjach, przy czym
różnice ograniczały się do tego, że jeden wariant zakładał budowę
siedmiokondygnacyjnego, a drugi dziewięciokondygnacyjnego
budynku Miejskiej Kasy Oszczędności; zasadnicza bryła budynku
pozostawała bez zmian.
Wersja 1: Projekt przewidywał budowę siedmiokondygnacyjnego,
czteroskrzydłowego budynku z wewnętrznym dziedzińcem. Elewacja
od strony Rynku została rozczłonkowana przez wprowadzenie
ryzalitu, obejmującego prawie całą szerokość fasady, niższego
o jedną kondygnację od zasadniczej bryły budynku. Zakładano
podpiwniczenie całej posesji. Dziedziniec został nakryty szklanym
dachem, a w powstałym w ten sposób wnętrzu miała się znajdować
sala operacyjna banku. Główne wejście do wnętrza usytuowano
w ryzalicie od strony Rynku; przewidywano też dwie dodatkowe
klatki schodowe, w osiach skrajnych od Rynku i pl. Solnego.
Horyzontalny układ okien i elewacji od pl. Solnego, ujętych w obrębie
poszczególnych kondygnacji wspólnymi listwami, oraz zaokrąglony
narożnik, nawiązywały do sposobu rozwiązania fasady kamienicy
sąsiadującej z bankiem, zaprojektowanej przez Adolfa Radinga.
Odmiennie rozmieszczono okna w elewacji od strony Rynku,
dostosowując rytmiczne przeprucia otworów okiennych do sposobu
rozmieszczenia okien w starszych, przyrynkowych kamieniczkach.
379
Na wąskiej działce usytuowanej przy ul. Kiełbaśniczej przewidziano Kat. 70
Autor: Heinrich Rump
budowę sześciokondygnacyjnego skrzydła frontowego i wąskiego
Projekt konkursowy.
jednotraktowego, sześciokondygnacyjnego łącznika dochodzącego Rzut piwnic, parteru, 1. piętra.
do tylnej elewacji banku.
Ilustracja: 207
Wersja 2: Projekt przewidywał analogiczne rozwiązanie jak w wersji Technika: Papier, ozalid
Wymiar: 57,5 cm x 87,5 cm
1, z tym, że budowlę podwyższono, wprowadzając dwie dodatkowe
Skala: 1:200
kondygnacje, uskokowo cofnięte od lica elewacji od strony Rynku Napisy: WETTBEWERB STÄDTISCHE SPARKASSE BRESLAU.
i pl. Solnego. GRUNDRISSE DER SPARKASSE
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31115

Kat. 71
Autor: Heinrich Rump
207.  Heinrich Rump, konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie, rzuty Projekt konkursowy.
piwnicy, parteru i pięter, 1929, Kat. 70 Widok elewacji od strony rynku (dwie wersje projektu).
Ilustracja: 89
Technika: Papier, ozalid
Wymiar: 58,5 x 88,5
Skala: Brak
Napisy: WETTBEWERB STÄDTISCHE SPARKASSE BRESLAU.
SCHAUBILDER BLICK VOM RING. BLATT 9
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31083

380 381
Wyróżnienie, zakup (Projekt nr 9, godło 4504)
Czas powstania: 1929
Architekci: Paul Klein i Georg Wolff
Wysokość: 6-7 kondygnacji
Ilustracje: 90
Projekt przedstawiony przez dwóch wrocławskich architektów
przewidywał wypełnienie narożnej parceli masywnym, jednorodnym
w formie, sześcio-, siedmiokondygnacyjnym budynkiem Miejskiej
Kasy Oszczędności. Bryła nie stanowiła dominanty wysokościowej,
cztery skrzydła otaczające wewnętrzny dziedziniec dostosowano do
wysokości sąsiadujących z nią kamienic.
Część frontowa usytuowana na działce przy ul. Kiełbaśniczej
uzyskała formę prostej bryły nakrytej płaskim dachem.
382
Wyróżnienie, zakup (Projekt nr 5, godło 13 713)
Czas powstania: 1929
Architekci: Kurt Langer
Wysokość: 11 kondygnacji
Ilustracje: 91
Projekt zakładał budowę dużego, czteroskrzydłowego budynku
z wewnętrznym dziedzińcem. Niższej, siedmiokondygnacyjnej,
trójskrzydłowej bryle, ograniczającej dziedziniec od południa,
zachodu i północy, przeciwstawiono jedenastokondygnacyjny,
prosty w formie wieżowiec, zamykający dziedziniec od strony
Rynku. Projekt przewidywał lekkie cofnięcie ostatniej kondygnacji
niższej partii budynku, co powodowało optyczne obniżenie tej
części i dostosowywało ją do wysokości sąsiadujących z bankiem
kamienic, a z drugiej strony podkreślało wysokość wieżowca.
Z uwagi na brak materiałów trudno określić, jak rozwiązano wnętrze
banku i budynek usytuowany przy ul. Kiełbaśniczej.
383
Projekt nr 3

Czas powstania: 1929

Architekci: Autor nieznany (Adolf Rading?)
Wysokość: 6 kondygnacji
Ilustracje: 208, 209

Projekt został wykonany w dwóch wersjach, z których tylko jedna

(wersja 2), zachowana szczątkowo, jest przechowywana w Archiwum
Budowlanym miasta Wrocławia. Autorem projektu jest być może
Adolf Rading, na co wskazują podobieństwa zastosowania rastra
oraz sposobu rysowania z projektem domu na wystawę WuWA.

Projekt zakładał wzniesienie sześciokondygnacyjnego,

czteroskrzydłowego budynku z wewnętrznym dziedzińcem,
zadaszonym na poziomie pierwszego piętra. Ostatnia kondygnacja
była zróżnicowana pod względem wysokości: od pl. Solnego, przy
208.  Adolf Rading (?), konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, rzuty piwnicy, parteru
południowo-zachodnim narożniku wyższa, projektowana w jednej i piętra, 1929, Kat. 72
linii z elewacją frontową; nad pozostałą częścią budynku nieco
niższa, lekko cofnięta od lica elewacji frontowych. Gęsto przeprute Kat. 72
otwory okienne, ujęte wspólnymi gzymsami, stanowią mocny Autor: Adolf Rading (?)
akcent horyzontalny elewacji od strony pl. Solnego, nawiązują też Projekt konkursowy.
do rozwiązania fasady sąsiedniej kamienicy mieszczącej aptekę Rzut piwnic, parteru, pierwszego piętra z określeniem zasięgu
poszczególnych klatek schodowych.
„Pod Murzynem” projektu Adolfa Radinga. Akcenty wertykalne to
okna klatki schodowej i balkony, w obu skrajnych osiach ujęte Ilustracja: 208
wspólnymi opaskami. Główne wejście do wnętrza znajdowało się na Technika: Papier, ozalid, zielony i czerwony tusz
osi środkowej elewacji frontowej od strony Rynku. Dodatkowe klatki Wymiar: 62 cm x 83 cm
Skala: 1:200
schodowe umieszczono w osiach skrajnych od Rynku i pl. Solnego.
Napisy: WETTBEWERB NEUBAU SPARKASSE 3
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31116

384 385
 Projekt nr 2

Czas powstania: 1929

Architekci: Autor nieznany (Theo Effenberger?)
Wysokość: 11 kondygnacji
Ilustracje: 92, 210

Projekt nr 2 jako jedyny przewidywał przewagę akcentów wertykalnych

nad horyzontalnymi, zarówno w sposobie komponowania bryły
budynku, jak i sposobie kształtowania elewacji frontowych.

Zasadnicza bryła była sześciokondygnacyjna, trój- lub

209.  Adolf Rading (?), konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, elewacja od strony placu
czteroskrzydłowa, z wewnętrznym dziedzińcem (nie są znane
Solnego, 1929, Kat. 73 rzuty, ale wielkość posesji i konieczność doświetlenia wszystkich
pomieszczeń narzucała określony sposób projektowania). Na osi
Kat. 73 elewacji frontowej, od strony Rynku, ze skrzydła zachodniego
Autor: Adolf Rading (?) (tylnego) wypiętrza się smukła cztero-, pięciokondygnacyjna
Projekt konkursowy.
bryła, założona na rzucie nawiązującym do krzyża greckiego.
Elewacja od strony placu Solnego.
Oglądany z Rynku budynek Miejskiej Kasy Oszczędności przypomina
Ilustracja: 209 w uproszczeniu ziggurat. Okna dwóch dolnych kondygnacji
Technika: Papier, ozalid rozmieszczono rytmicznie, natomiast poszczególne osie okienne
Wymiar: 29,5 cm x 56,5 cm wyższych kondygnacji ujęto wspólnymi opaskami, tworząc tym
Skala: 1:200
Napisy: Wettbewerb Neubau städt. Sparkasse. 3. II Vorschlag
samym mocne akcenty wertykalne, zarówno w niższej, jak i wieżowej
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum partii budynku. Monumentalizm całości podkreślono umieszczając
Budowlane, sygn. MAt-VI-31085 główny portal wejściowy na osi elewacji od strony Rynku; dodatkowe
wejście umieszczono od pl. Solnego, w skrajnej zachodniej osi.

Część frontowa usytuowana przy ul. Kiełbaśniczej została

zaprojektowana jako pięciokondygnacyjna budowla, z dodatkową
kondygnacją w partii poddasza. Budynki były podpiwniczone,
nakryte płaskimi dachami.

386 387
 Kat. 75
Autor: Theo Effenberger (?)
Widok budynku od strony Rynku.
Ilustracja: 92
Technika: Papier, węgiel
Wymiar: 71,5 cm x 84,5 cm
Skala: Brak
Napisy: WETTBEWERB NEUBAU DER STÄDTISCHEN SPARKASSE ZU
BRESLAU. BLATT 5. KENZAHL 1.6. 1931
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31082

Opracowała: Alicja Wodzińska

210.  Theo Effenberger (?), konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, elewacje od strony
Rynku, placu Solnego i ul. Kiełbaśniczej, 1929, Kat. 74

Kat. 74
Autor: Theo Effenberger (?)
Projekt konkursowy.
Elewacje od strony Rynku, placu Solnego i ul. Kiełbaśniczej.
Ilustracja: 210
Technika: Papier, ozalid
Wymiar: 50 x 69
Skala: 1:200
Napisy: FÜR DEN WETTBEWERB NEUBAU STÄDT. SPARKASSE.
Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
Budowlane, sygn. MAt-VI-31084

388
WIEŻOWIEC MIEJSKIEJ KASY OSZCZĘDNOŚCI NA
WROCŁAWSKIM RYNKU
Czas powstania: 1930 - 1931
Architekci: Heinrich Rump
Funkcja: Bank, biurowiec
Wysokość: 36 m, 10 i 7 kondygnacji
Ilustracje: 94-107
Nagrodzony przez jury projekt nr 7 nie został zrealizowany, ale
stał się punktem wyjścia do dalszych prac projektowych mających
na celu wprowadzenie zmian zgodnie z sugestią Zarządu Miasta
i Zarządu Miejskiej Kasy Oszczędności.
Zarząd Miejskiej Kasy Oszczędności, chcąc uzyskać jak największą
przestrzeń biurową do wynajęcia, żądał, aby budynek miał
40 metrów wysokości (niektóre źródła mówią o 22 kondygnacjach),
jednak zgodnie z poleceniem Fritza Behrendta, ówczesnego
Radcy Budowlanego Miasta, wysokość biurowca ograniczona
została do 36 m (początkowo F. Behrendt żądał, aby budynek
miał 32 m wysokości, zgodę na budowę ostatniej kondygnacji
uzyskano dopiero w chwili, gdy cały budynek był już gotowy
w stanie surowym). Zmieniono całą bryłę budynku, przesuwając
wyższą partię w stronę Rynku, niższą zaś sytuując przy pl. Solnym.
Chodziło prawdopodobnie o podkreślenie historycznego znaczenia
Rynku jako placu. Pomimo zróżnicowania budynku pod względem
390
wysokości, zrezygnowano z ostrego przeciwstawiania elementów
horyzontalnych i wertykalnych, co było widoczne w nagrodzonym
projekcie. Pewne zmiany wprowadzono też we wnętrzu. Ostateczny
kształt zrealizowanego w latach 1930-1931 biurowca powstał
również w oparciu o projekty innych architektów biorących udział
w konkursie.
Bryłę Miejskiej Kasy Oszczędności tworzą trzy, zróżnicowane
pod względem wysokości skrzydła, otaczające wewnętrzny
dziedziniec; od północy dziedziniec graniczy z zabudową
sąsiedniej, przyrynkowej posesji. Skrzydło równoległe do Rynku
otrzymało formę dziesięciokondygnacyjnego wieżowca, pozostałe
dwa skrzydła są niższe, siedmiokondygnacyjne. Bryły dwóch
skrzydeł: wyższego i niższego, równoległego do pl. Solnego,
przenikają się wzajemnie, tworząc narożnik wcięty pod kątem
prostym. Efekt ten uzyskano przez cofnięcie bryły równoległej
do Rynku od linii zabudowy pl. Solnego, i odwrotnie - bryły
równoległej do pl. Solnego od linii zabudowy Rynku. Wysokość
skrzydła równoległego do pl. Solnego dostosowano do wysokości
sąsiadujących z bankiem kamienic. Wydaje się jednak, że autor
projektu wykazał tu znacznie mniejszą konsekwencję, niż przy
realizacji swoich wcześniejszych projektów:
391
• nagrodzonego pierwszą nagrodą, gdzie od pl. Solnego, Literatura
w bezpośredniej bliskości awangardowej kamienicy projektu
Adolfa Radinga, zaproponował wieżowiec, obniżając go Max Taubert, Baut die Sparkasse ein Hochhaus? Der Aesthet. Der Architekt,
(przynajmniej optycznie) od strony Rynku; „Schlesische Zeitung”, 7.08.1929; Sparkassenneubau genehmigt, „Breslauer
• wyróżnionego, gdzie obie wersje nawiązywały - zarówno Zeitung”, 12.04.1930; Hochbetrieb am Blücherplatz Ecke Ring, „Schlesische
wysokością, jak i sposobem kształtowania elewacji frontowych - Zeitung”, 30.05.1930; K. Langer, Städtische Sparkasse in Breslau, „Deutsche
do sąsiadujących z bankiem kamienic. Bauzeitung”, 1931, s. 621-626; G. Münter, Verwaltungsgebäude der städtischen
Sparkasse Breslau, „Zentralblatt der Bauverwaltung”, 1931, nr 52, s. 761-764;
Dwie dolne kondygnacje banku są nieco wyższe i stanowią rodzaj H. Marcus, Das Hochhaus der städtischen Sparkasse in Breslau, „Ostdeutsche
cokołu dla górnej części budynku. Gęsto przeprute otwory okienne Bauzeitung”, 1931, s. 124-125.
(zarówno od strony Rynku, jak i pl. Solnego) tworzą horyzontalne
pasy, podkreślone przez wprowadzenie prostych, wąskich gzymsów,
oddzielających poszczególne kondygnacje. Jedynym elementem Kat. 76
Autor: Heinrich Rump
wertykalnym elewacji od pl. Solnego są okna klatki schodowej
Projekt realizacyjny.
w skrajnej zachodniej osi. Ostatnia kondygnacja wyższej części Rzut parteru.
budynku jest nieco wyższa, lekko cofnięta od lica elewacji frontowej,
posiada też znacznie lżejszą konstrukcję; ściany utworzone są Ilustracja: 91
prawie w całości z dużych okien, rozdzielonych wąskimi słupkami. Technika: Papier, ozalid
Wymiar: 114,5 cm x 84,5 cm
Prawdopodobnie w tym miejscu, na ostatnim piętrze, skąd roztaczał
Skala: 1:50
się wspaniały widok na Wrocław, Heinrich Rump zamierzał Sygnatura: Der Architekt B. D. A. H. Rump. Breslau. d. 4 Juli 1930
usytuować restaurację. Całość podpiwniczono. Główne wejście do Napisy: NEUBAU STÄDT. SPARKASSE RING 9, 10, 11. ECKE BLÜCHERPL.
wnętrza usytuowano od strony Rynku, przy południowo-wschodnim BLATT: 159 A
narożniku; są to dwa bliźniacze prostokątne portale. Dodatkowe Właściciel: Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddz. Archiwum
wejście znajduje się od strony pl. Solnego w osi skrajnej zachodniej. Budowlane, sygn. MAt-VI-31225

Budynek banku wzniesiono stosując konstrukcję żelazobetonową,

elewacje frontowe licowano płytami wapienia muszlowego. Opracowała: Alicja Wodzińska

Część frontowa usytuowana przy ul. Kiełbaśniczej jest

pięciokondygnacyjna, nakryta kalenicowym, dwuspadowym dachem;
z budynkiem banku łączy ją pięciokondygnacyjny łącznik.

392
BIBLIOGRAFIA
ER., Amerikanische Wolkenkratzer, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1905, nr 90, s. 801-802.
HOOD F., Das größte geschäftsgebäude aus Beton, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1907,
nr 6, s. 19-20.
— Ein Rathaus auf dem Lessingplatz, „Schlesische Zeitung”, nr 853, 5.12.1909.
BERG M., Groß-Berlin-Gesichtspunkte für die Beurteilung des Wettbewerbes Groß-Berlin
und seine Bedeutung für die Entwicklung des modernen Städtebaus, [w:] Dürerbund,
63. Flugschrift zur ästhetischen Kultur, 1910.
D E, Verschidenes, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, nr 4, s. 27.
— Herstellung von Notwohnungen, „Schlesische Zeitung”, nr 6, 4.01.1920.
KAUFMANN O., Wolkenkratzer in Deutschland, „Schlesische Zeitung”, nr 13, 8.01.1920.
— Ein Volkenkratzer für Breslau, „Schlesische Zeitung”, nr 14, 8.01.1920.
BERG M., Citybildung in Deutschen Großstädten, „Mitteilungen des Schlesischen
Bundes für Heimatschutz”, 1920, z. 2, s. 29-32.
L.[INDNER] A., Große Kunstausstellung Breslau 1920, „Schlesische Zeitung”, nr 184,
13.04.1920.
— „Kunstausstellung Breslau 1920”, „Schlesische Zeitung”, nr 288, 10.06.1920.
LABOSCHIN S., Kunstausstellung Breslau 1920, [recenzja], „Breslauer Zeitung”, nr 320,
30.06.1920.
H.M., Verschiedenes. Der erste Wolkenkratzer in Europa, „Ostdeutsche Bauzeitung”,
1920, nr 45, s. 203.
— Kunstausstellung Breslau 1920, „Breslauer Zeitung”, 11.06.1920.
— Kunstausstellung Breslau 1920, „Schlesische Tagespost”, nr 158, 16.06.1920.
394
— Generalbebaunungsplan für Breslau und Vororte, „Breslauer Neueste Nachrichten”,
nr 162, 20.06.1920.
— Verschiedenes. Generalbebaungsplan für Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920,
nr 51, s. 227.
DR.ST., Kunstausstellung in Scheitnig, [recenzja], „Breslauer Neueste Nachrichten”,
nr 176, 4.07.1920.
BOEHME H., Kunstausstellung Breslau 1920, „Die Freie Meinung”, nr 27, 3.07.1920.
BERG M., Der Bau von Geschäftshochhäusern in Breslau zur Linderung der
Wohnungsnot, „Stadtbaukunst alter und neuer Zeit”, 1920, z. 7/8, s. 99-104, 115, 116-118.
LINDNER A., Kunstausstelung Breslau 1920, „Schlesische Zeitung”, nr 306, 20.07.1920.
BERG M., Der Bau von Geschäfts- Hochhäusern in den Großstädten als Mittel zur
Linderung der Wohnungsnot, mit Beispielen für Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”,
1920, nr 63, s. 273 - 277.
PAULSEN, Hochhaus-Entwürfe, „Die Bauwelt”, 1920, z. 46, s. 596-598.
BEHNE A., Wolkenkratzer, „Sozialistische Monatshefte”, 1920, z. 24, s.1041.
VOGEL R., Können uns Wolkenkrätzer zur Beseitigung der Wohnungsnot helfen?,
„Bauamt und Gemeindebau”, 1920, s. 329.
LINDNER A., Kunstausstellung Breslau 1920, „Schlesische Zeitung”, nr 332, 4.08.1920.
NEUMANN R., Geschäftshochhäuser oder Geschäftssammelhäuser als Mittel zur
Linderung der Wohnugsnot, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, nr 85, s. 369–371.
PREUSS R., Geschäftshochhäuser oder Geschäftssammelhäuser als Mittel zur Linderung
der Wohnugsnot?, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, nr 97, s. 421.
395
MAY E., Wolkenkratzer zur indirekten Abhilfe der Wohnungsnot, „Schlesisches Heim”,
1920, z. 5, s. 19-21.
BERG M., Zukünftige Baukunst in Breslau als Ausdruck zukünftiger Kultur,
„Deutschlands Städtebau. Breslau“, Berlin 1921, s. 28-41.
— Wettbewerb Bebaunungsplan der Stadt Breslau, „Der Baumeister”, 1921, z. 4.
D., Verschiedenes. Zulassung der Errichtung von vielgeschossigen Bürohäusern,
„Ostdeutsche Bauzeitung”, 1921, nr 5, s. 22.
STRUNK L., Wolkenkratzer, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1921, nr 29, s. 125 - 126.
K[ONWIARZ] R., Ideen - Wettbewerb zur Erlangung eines Bebauungsplanes des Stadt
Breslau und ihrer Vororte, „Mitteilungen des Schlesischen Bundes für Heimatschutz”,
1921, z. 6, s. 143.
HUTH F., Deutsche Hochhäuser, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1921, nr 41, s. 182-183.
— Breslau die Stadt der größten Wohnungsnot, „Schlesische Zeitung”, nr 621, 28.12.1921.
— Einen Wettbewerb für Vorentwürfe zu einem Bebaunungsplan der Stadt Breslau,
„Zentralblatt der Bauverwaltung”, 1921, s. 120.
— Wettbewerb für Vorentwürfe zu einem bebaunungsplan der Stadt Breslau und Ihrer
vororte „Zentralblatt der Bauverwaltung”, 1921, s.312, 420.
BERG M., Hochhäuser im Stadtbild, „Wasmuths Monatshefte für Baukunst”, 1921/22,
s.101-120.
GROSS H., Der Wettbewerb zur Erlangung eines Bebauungsplanes der Stadt Breslau und
ihrer Vororte, „Deutsche Bauzeitung”, 1922, s. 242-244, 333-340, 357-362.
BEHRENDT F., Der Wettbewerb zur Erlangung eines Bebaunungsplans der Stadt Breslau
und Ihrer vororte, „Städtebau”, 1922, z. 3/4, s. 21-30, 43-50, il.10-17.
— Wettbewerb für Vorentwürfe zu einem Bebaunungsplan der Stadt Breslau und ihrer
Vororte, „Zentralblatt der Bauverwaltung”, 1922, s. 199.
BERG M., Die deutsche Hochhausbauweise, „Deutsche Bauhütte”, 1922, s. 54-58.
BERG M., Grundsätzliches zur Hochhausfrage. Beispiel Berliner Hochhaus
Friedrichstraße, „Die Bauwelt”, 1922, z. 3, s. 35-38.
396
BERG M., Der Berliner Hochhauswettbewerb, „Die Bauwelt”, 1922, z. 8, s. 123-128.
BERG M., Die formale Auffassung des Hochhausgedankens.Charakteristische Entwürfe
des Berliner Wettbewerbes, „Die Bauwelt”, 1922, z. 21, z. 25, s. 359–363, 434–435.
BERG M., KONWIARZ R., Wettbewerb für Vorentwurfe zu einem Bebauungsplan der Stadt
Breslau und ihrer Vororte, „Zentralblatt der Bauverwaltung”, 1922, nr 43, s. 257-263.
BERG M., Deutsche und amerikanische Hochhäuser - gegn einen sozialen und
äsrthetischen Rückschritt im Hochhausbau, „Berliner Tageblatt”, nr 413, 14.09.1922.
SCHIERER M., Zum Wettbewerb Bebaungsplan Breslau, „Schlesisches Heim”, 1922,
s. 118-120.
— Zum Wettbewerb Breslau. Entgegung von Stadtbaurat Berg. Zufaß von Oberbaurat
Schierer, „Die Baugilde”, 1922, nr 16.
MAY E., Stadterweiterung mittels Trabanten, „Der Städtebau”, 1922, s. 51-55.
BERG M., Das Stadtbild Breslau, „Deutsche Stadt, Deutsches Land“, t. 3:
Niederschlesien, Berlin 1923, s. 89-98.
PONTEN J., Architektur die nicht gebaut wurde. Leipzig 1925, Stuttgart 1987 s. 130-131,
il. 357-360.
THÜRMER P., Ein Vorschlag zur Bebauung des Bürgerwerders in Breslau, „Deutsche
Bauzeitung”, 1924, s. 196.
RADING A., Amerikanische Eindrücke, „Die Baugildie”, 1925, s. 317-318.
JENTZSCH A., Die Errichtung von Hochhäusern, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1925, nr 1,
s. 2-4.
BERG-Breslau, CREMERS-Essen, Über den Streit ums Kölner Hochhaus, „Städtebau”,
1925, z. 9-10, s. 153-155.
„B”, Über Grundlagen der Breslauer Stadterweiterung, „Schlesisches Heim”, 1925, z. 1,
s. 22-23.
RADING A., Buchbesprechung von Hegemanns Amerikanische Architektur und
Stadtbaukunst, ”Die Baugilde”, 1925, s. 37.
RADING A., Über Grundlagen der Breslauer Stadterweitertung, „Schlesisches Heim”,
1925, s. 22-23.
397
BEHRENDT F., RADING A., Bebauungsplan Groß-Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”,
1925, nr 2, s. 13-16.
EFFENBERGER T., HEIM P., LANGE K., WAHLICH H., Das „Problem Groß Breslau”,
„Ostdeutsche Bauzeitung”, 1925, nr 1, s. 16.
MAY E., Zum Problem Groß-Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1925, nr 4, s. 34.
— Wettbewerbs Ergebnisse, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1925, nr 45, s. 384.
WACHSBERG A., Hochhaus Köln, „Die Form”, 1925/26, s. 105-106.
— Nochmals Wettbewerb Hochhaus Köln, „Die Form”, 1925/26, Jg.1, s. 130-131.
U.U., Kunstchronik. Akademie für Kunst und Kunstgewerbe, „Schlesische Monatshefte”,
1926, z. 1, s. 48.
— Hochhauswettbewerb in Köln, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1926, nr 5, s. 38.
HEGEMANN W., Hochhaus-Kölner Carneval, „Wasmuths Monatshefte für Baukunst”,
1926, s. 90-124.
LANGER K., Ideen- Wettbewerb für die Gestaltung des Elisabethkirchplatzes in Breslau,
„Ostdeutsche Bauzeitung”, 1926, nr 5, s. 33-39.
BEHRENDT F., Die Gestaltung des Elisabethkirchplatzes in Breslau, „Schlesische
Monatshefte”, 1926, z. 1, s. 38-45.
RADING A., Die Zukunft der Breslauer Stadtgestaltung, „Schlesische Monatshefte”,
1926, z. 6, s. 273-276.
BEHRENDT F, Noch einmal: Die Zukunft der Breslauer Stadtgestaltung. Eine
Erwiderung, „Schlesische Monatshefte”, 1926, z. 7/8, s. 347-350.
BERG M., Der neue Geist im Städtebau auf der Großen Berliner Kunstausstellung,
„Stadtbaukunst Alter und neuer Zeit”, 1927, nr 3, s.178.
— Hauptfeuerwache - Wettbewerb, „Die Baugildie”, 1927, s.1433.
— Wettbewerbe, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1927, nr 55, s. 344.
JUST K., Wilhelm, Deutscher Amerikanismus und Amerikanischer Amerikanismus,
„Ostdeutsche Bauzeitung”, 1927, nr 81, s. 505-506.
— Wettbewerbs - Ergebnisse, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1927, nr 97, s. 611.
398
ALTHOFF H., Der Wettbewerb für den einer Hauptfeuerwache und eines
Verwaltungsgebäudes auf dem Lessingplatz in Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1927,
nr 100, s. 621-631.
— Hauptfeuerwache - Wettbewerb, „Die Baugildie”, 1927, s. 1433.
— Hauptfeuerwache und Verwaltungsgebaude in Breslau, „Zentralblatt der
Bauverwaltung”, 1927, s. 365, 662.
BEHRENDT F., Die Breslauer Eingemeindung, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1928, nr 46,
s. 274278.
— Neubau einer Hauptfeuerwache und ienes Verwaltungsgebäudes auf dem Lessinplatz
in Breslau, [Fotografie projektów konkursowych], „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1928,
nr 1, s. 2-5.
— Modell des Verwaltungsgebäude der Stadt Breslau am Lessingplatz, „Schlesische
Ilustrierte Zeitung”, 1928, nr 37, 15.09.1928.
— Der Naubau des Technischen Stadthauses in Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”,
1928, nr 92, s. 569-570.
ALTHOF H., Der Wettbewerb für den Neubau einer Hauptfeuerwache und eines
Verwaltungsgebäudes auf dem Lessingplatz in Breslau, „Deutsche Bauzeitung,
Monatshefte Wettbewerbe”, 1928, nr 1, s. 1-10.
CARLOWITZ VON H., Die Bautätigkeit Breslaus im Jahre 1927 unter besonderer
Berücksichtigung des Wohnungsbaues mit aus der Hauszinssteuer, „Ostdeutsche
Bauzeitung”, 1928, nr 1, s. 14.
„ER”, Der Neubau des Postscheckamtes, „Breslauer Zeitung”, 2.10.1928.
„R.”, Der Ausbau des Postscheckamtes, „Breslauer Zeitung”, 30.12.1928.
BERG M., Das Hochhaus- und Cityproblem für Deutschland, „Zentralblatt der
Bauverwaltung”, 1928, nr 15, s. 239-240.
DREYER W., Es ist nicht leicht Wolkenkratzer zu bauen!, „Ostdeutsche Bauzeitung”,
1929, nr 9, s. 55-57.
KNIPPING, Aldstadtprobleme in Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 83, s. 621-627.
ORBANOWSKI, Amerikanische Reiseeindrüke, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 9,
s. 58.
399
STEPHAN B., Das neue Postscheckamt in Breslau, „Schlesische Monatshefte”, 1929,
s. 355-359.
— Das neue Postscheckamt in Breslau, „Schlesische Ilustrierte Zeitung”, nr 2,
12.01.1929, s.7.
— Wettbewerb, Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 18, s. 201.
— Ein Turmhochhaus für Breslau, [wywiad z Adolfem Radingem], „Breslauer Zeitung”,
28.04.1929.
— Wettbewerbsergebnisse. Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 47, s. 368.
— Städtliche Sparkasse für Breslau, „Monatsheft zur deutschen Bauzeitung”, 1929, nr 9,
s. 97-102.
— Wettbewerb Städtische Sparkasse Breslau, „Ostdeutsche Bauzeitung”, 1929, nr 53,
s. 389-395.
TAUBERT M., Baut die Sparkasse ein Hohaus?, „Schlesische Zeitung”, 7.08.1929.
— Das neue Postscheckamt in Breslau, „Schlesische Illustrierte Zeitung”, 20.07.1929,
s. 2-3.
— „Deutsche Verkehrszeitung”, 23.02.1929.
MARKUS H., Das Hohhaus der Städtlichen Sparkasse in Breslau, „Ostdeutsche
Bauzeitung”, 1931, nr 16, s. 124-125.
NEUMANN L., Das Postscheckamt in Breslau, „Deutsche Bauzeitung”, 1931, s. 61-66.
LANGNER K., Städtische Sparkasse in Breslau, „Deutsche Bauzeitung”, 1931, s. 99-100.
MÜNTER G., Verwaltungsgebäude der Städtischen Sparkasse Breslau, „Zentralblatt der
Bauverwaltung”, 1931, nr 52, s. 761-764.
— Sparkassenhochhaus in Breslau, „Bauwelt” 1932, z. 28, s. 7-8.
BERG M., Das Werden der Weltstadt Berlin als Sinnbild des deutschen Vollwerdens,
„Monatshefte für Baukunst und Städtebau”, 1938, s. 26-33.
BALG I., Städtebau - eine universale Aufgabe der Bildung. Zum Todestag Max Berg,
„Bauwelt”, 1953, z. 8, s. 152-153.
400
BRONIEWSKI T., Architektura, rzeźba i malarstwo, [w:] Sztuka Wrocławia, pr. zbiorowa
pod red. T. Broniewskiego i M. Zlata, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 425.
PFANKUCH P., Adolf Rading. Bauten, Entwürfe und Erläuterungen, Berlin 1970.
NIEMCZYK E., Max Berg i Hans Poelzig a początki nowoczesnej architektury Wrocławia,
„Roczniki Sztuki Śląskiej”, 1972, t. XII, s. 71-79.
PEHNT W., Expresionismus, Stuttgart 1973, s. 69-70, 212.
KONONOWICZ W., Przemiany formy urbanistycznej Wrocławia w XIX i na pocz. XX wieku,
[praca doktorska], Politechnika Wrocławska 1974, s. 107-109.
ROZPĘDOWSKI J., Architektura od klasycyzmu do okresu II wojny światowej, [w:]
Wrocław, jego dzieje i kultura, pr. zbiorowa pod red. Z. Świechowskiego, Warszawa
1978, s. 402.
BORCZ Z., Poczta Główna we Wrocławiu, „Kalendarz Wrocławski” 1980, s. 178-181.
STOMMER R. „Germanisierung des Wolkenkratzers”. Die Hochhausdebatte in
Deutschland bis 1921, „Kritische Berichete”, 10 (1982).
KONONOWICZ W., Nadodrzańskie urbanistyczne założenia Wrocławia w XIX wieku i na
początku XX wieku, [w:] Odra we Wrocławiu, Wrocław 1984 s. 23-38.
KONONOWICZ W., Przemiany w charakterze i lokalizacji ogólnomiejskiego ośrodka
Wrocławia w wieku XIX i pierwszym 30 leciu XX wieku, [w:] Centrum miasta - centrum
Wrocławia, Wrocław 1986, s. 93-102.
MEYER J., Hochhausdiskusion in Deutschland am Abfang der zwanziger Jahre, [w:] Florian
Zimmermann [red.], Der Schrei nach dem Turmhaus - Der Ideenwetbewerb Hochhaus am
Bahnhof Friedrichstraße Berlin 1921/1922, [kat. wyst.], Berlin 1988, s. 187-214.
PEHNT W., Altes Ägypten und neues Bauen, [w:] tenże, Die Erfindung der Geschichte,
München 1989.
SLAPETA V., Neues Bauen in Breslau, „Rassegna”, 40/4, 1989, s. 14-61, 24, 27.
STOMMER R., Hochhaus. Der Beginn in Deutschland, Marburg 1990.
DOBESZ J., Ikonografia homo faber w rzeźbiarskiej dekoracji wrocławskich fasad epoki
historyzmu, [w:] Sztuka a technika, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki,
Szczecin, listopad 1987, Warszawa 1991, s. 180-182.
401
ILKOSZ J., Hochhäuser für Breslau von Max Berg, [w:] Moderne Architektur
in Deutschland 1900 bis 1950. Reform und Tradition, [red.] V.M. Lampugnani
i R. Schneider, Stuttgart, 1992, s. 200-219.
TERRAHE A., Ein neuer Blick auf die Moderne. „Reform und Tradition” im Frankfurter
Architekturmuseum, „Frankfurter Rundschau”, 20.08.1992.
SACK M., Das Architekturmuseum macht eine Entdeckung. Die stille Moderne, „Die Zeit”.
21.08.1992.
MÖNNINGER M., Die Suche nach der einfachsten Form, „Frankfurter Allgemeine”,
27.08.1992.
RU, Erster Versuch einer Aufarbeitung, „Bauwelt” 1992, z. 33, s. 1835.
GOETZ J., Als das Bauen grüne. Frankfurter Ausstellung über „Moderne Architektur”,
„Sttutgarter Zeitung”, 31.08.1992.
STÖCKMANN J., Heimatschutz und Hochhaus. „Reform und Tradition” im
Architekturmuseum, „Hannoversche Allgemeine Zeitung”, 2.09.1992.
LEYDECKER K., Die andere Seite der Moderne. Das Frankfurter Architekturmuseum
zieht Bilanz zwischen Reform und Tradition, „Süddeutsche Zeitung”, 5.09.1992.
SZYMANSKI [Störtkuhl] B. M., Der Architekt Adolf Rading (1888-1957). Arbeiten in
Deutschland bis 1933, [praca doktorska], München 1992.
CIEŚLAK K., Budynek poczty przy ul.Krasińskiego 1-9 we Wrocławiu, [praca
magisterska napisana pod kierunkiem prof. Z. Ostrowskiej- Kębłowskiej],
[mps. w zb. Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego], 1992.
WÓJCIAK W., Miejska Kasa Oszczędności (niem. Städtische Sparkasse) Rynek9-11 we
Wrocławiu, obecna siedziba Banku Zachodniego, [praca magisterska napisana pod
kierunkiem prof. Z. Ostrowskiej-Kębłowskiej], [mps w zb. Instytutu Historii Sztuki
Uniwersytetu Wrocławskiego], 1992.
GEIST J.F., KÜRVERS K., RAUSCH D., Hans Scharoun. Chronik zu Leben und Werk, Berlin
1993, s. 54-55.
LESNIKOWSKI W., Der Osten: Schlesien, Sachsen, Thüringen und Brandenburg, [w:]
Architektur in Deutschland 1919-1939, [red.] John Zukowsky, München, New York 1994,
s. 244.
402
— La ville, art et architecture en Europe 1870-1993, Paris 1994, Centre Georges
Pompidou, s. 284.
— Vision Urbanes. Europa 1870 - 1993. La ciutat de l’artista La ciutat de l’arquitecte,
Barcelona 1994, Centre de Cultura Contemporŕnia, s. 284.
ILKOSZ J., Max Berg — architekt Wrocławia, „Nasze Interesy”, październik 1994, s. 12-15.
DOBESZ J.L., Budynek poczty przy ul. Krasińskiego 1-9 we Wrocławiu, „Studium
architektoniczno-historyczne”, Wrocław 1994, [mps].
DOBESZ J.L., Architektura wrocławskiego modernizmu, „Odra”, 1995, nr 1 s. 65-68.
STÖRTKUHL B., Die Breslauer Moderne 1900-1933, [wersja polska], Modernizm
wrocławski w latach 1900-1933, [w:] „Wach auf, mein Herz, und denke”. Zur Geschichte
der Beziehungen zwischen Schlesien und Berlin-Brandenburg von 1740 bis heute.
„Przebudź się, serce moje i pomyśl”. Przyczynek do historii stosunków między
Śląskiem a Berlinem-Brandenburgią, [kat. wyst.], Berlin, Opole 1995, s. 144-145.
ILKOSZ J., Koncepcje urbanistyczne Maxa Berga na przykładzie projektów przebudowy
Berlina w roku 1910 i Wrocławia w latach 1919-1920, [w:] Architektura Wrocławia, t. 2,
Urbanistyka, Wrocław 1995, s. 360-398.
STÖRTKUHL B., Konkurs na rozbudowę miasta Wrocławia i gmin podmiejskich z lat
1921-1922, [w:] Architektura Wrocławia, t. 2, Urbanistyka, Wrocław 1995, s. 339-357.
KONONOWICZ W., Pierwszy plan generalny Wrocławia (1924) i początki kompleksowego
projektowania urbanistycznego, [w:] Architektura Wrocławia, t. 2, Urbanistyka,
Wrocław 1995, s. 304-329.
KONONOWICZ W., Wrocław w projektach urbanistycznych okresu międzywojennego,
„Rocznik Wrocławski”, t. 2, Wrocław 1995, s. 265-295.
STÖRTKUHL B., Die Wohn und Werkraumausstellung „WuWA” in Breslau 1929, [w:]
Berichte und Forschungen, „Jahrbuch des Bundesinstituts für ostdeutsche Kultur und
Geschichte“, 1995, s. 124-130.
NEUMANN D., Die Wolkenkratzer kommen!, Braunschweig, Wiesbaden 1995, [Wrocław
s. 168-169]
ILKOSZ J., Max Berg, [w:] Ostdeutsche Gedenktage 1997, „Kulturstiftung der deutschen
Vertriebenen“, Bonn 1996, s. 36-43.
403
INDEKS NAZWISK ARCHITEKTÓW

Adler Dankmar Deffke Wilhelm Hellmuth Langer Kurt

Althoff Hugo Deneke Albert Hentschel Walter Langstein Wilhelm
Andres Wilhelm Dernburg Hermann Hesse Hans Lauweriks Johannes
Anker Alfons Döcker Richard Hilberseimer Ludwig Le Corbusier (Charles Edouard Jeanneret)
Arntz Wilhelm Dorfmüller Karl Hofmann Leers Waldemar
Höger Fritz Lenne Peter Joseph
Bartnig Otto Effenberger Theodor Leykauf Fritz
Baum Ehrlich Paul Jaeger Albrecht Liebknecht Kurt
Baumgarten Paul Ehrlich Richard Jakob Lowell Guy
Beck H. Emmerich Paul Jansen Hermann Luckhardt Hans
Becker Alfons Endell August Luckhardt Wassili
Behrendt Fritz Kaiser Sepp Lüdecke Karl
Behrens Peter Fernholz Rudolf Kempter Albert
Benedict Hermann Finsterlin Hermann Kettelhut Erich Mächler Martin
Berg Max Firle Otto Ketzer May Ernst
Berger Otto Fischer Theodor Keurleber Hugo McKim Charles F.
Berlage Petrus Klass J. Mebes Paul
Blum Otto Gaze Richard Kleemann Ernst Meffert Otto
Böhm Herbert Gracher Peter Klein Paul Mendelsohn Erich
Bonatz Paul Graham Ernest E. Kneise Messel Alfred
Brahm & Kastelleiner Grau Erich Knipping Heinrich Mewes
Bräuler Feliks Gropius Walter Koerfer Jacob Meyer Adolf
Briske Groß Henry Kohtz Otto Meyer Kurt
Brix Wilhelm Grosser Karl Konwiarz Richard Michaelsen Otto
Buchwald Hans Gurlit Cornelius Kraffert Hans Mies van der Rohe Ludwig
Buschmann Bruno Krayl Karl Möhring Bruno
Bühring Carl James Hablik Wenzel August Kreis Wilhelm Moshamer Ludwig
Burgemeister Ludwig Hafemann Günther Krekel Georg Muesmann Adolf
Haimovici E. Krüger Johannes Müller Alexander
Caroli A. Halfpaap Eugen Krüger Walter Müller Hans
Cremer & Wolffenstein Häring Hugo Kuhlmann Otto
Heiligenthal Roman Kühn Gustav Nadermann Johannes
Dammeyer Heim Paul Kurz Otto Orlando Neumann Lothar

404 405
Neumann Rudolf Straumer Heinrich
Nissle Fritz Strinz Karl
Stüler Friedrich August
Oelsner Gustav Sullivan Louis
Osswald Ernst Otto
Taubert Max
Paulus Ernst i Günther Taut Bruno
Perret Auguste Thürmer Paul
Plüddemann Richard Tiedemann Joseph
Poelzig Hans Thiersch Friedrich
Pützer Friedrich Thomas Hans
Tschammer R.
Rading Adolf
Rappaport Unwin Raymond
Rump Heinrich
Vetterlein Ernst
Salvisberg Otto Ludwig Voges Paul
Sant’Elia Antonio
Säume Max Wach Karl
Sauvage Henri Waesemann Hermann Friedrich
Schaefer Philipp Wahlich Hermann
Schäfer Carl Wallot Paul
Scharoun Hans Wasse Kurt
Schaudt Johann Emil Wedemann Alvin
Schierer Wolfgang Wittig Paul
Schlesinger Leo Wolff Georg
Schirmer Max Wolf Paul
Schmidt Ferdinand Wright Frank Lloyd
Schmitz Bruno
Schmohl Eugen G. Zettler Paul
Schneider Georg Zucker Otto
Schöll
Schumacher Fritz
Schultze-Naumburg Paul
Simon Guido
Sitte Camillo
Sörgel Hermann
Speer Albert
Stein Rudolf
Steymann Ernst
Strassburg Max

406
SPIS ILUSTRACJI
1. Bruno Schmitz, projekt wieżowca na placu Poczdamskim w Berlinie, 1910 r.
2. Bruno Schmitz, pomnik Bitwy Narodów, Lipsk, 1897-1913 r.
3. Carl James Buhring, projekt hotelu przy berlińskim dworcu Friedrichstraße,
1915 r.
4. Guy Lowell, projekt Pałacu Sprawiedliwości w Nowym Jorku, 1913 r.
5. Bruno Taut, Stadtkrone - Korona Miasta, 1919 r.
6. Hans Luckhardt, projekt konkursowy Muzeum Higieny w Dreźnie, 1920 r.
7. Max Berg, projekt wieżowca na placu Powstańców Warszawy, 1921 r., Kat. 23
8. Max Berg, projekt zabudowy przy dworcu Świebodzkim, 1919-1920, Kat. 31
9. Max Berg, projekt wieżowca na wrocławskim Rynku, 1920 r.
10. Max Berg, projekt wieżowca na wrocławskim Rynku, trzecia wersja, 1920 r.
11. Ernest R. Graham, projekt Equitable Life Insurance BuiIding, New York, 1915 r.
12. Auguste Perret, miasto wieżowców, projekt 1921 r.
13. Otto Orlando Kurz, Hermann Sörgel, wieżowiec dla Monachium, 1921 r.
14. Richard Döcker, Hugo Keuerleber, projekt wieżowca dla Stuttgartu, 1921
15. Bruno Möhring, projekt wieżowca przy Jagerstraße w Berlinie, 1920 r.
16. Bruno Möhring, projekt osiedla z wieżowcami, 1920 r.
17. Otto Kohtz, projekt „Domu Rzeszy” (Reichshaus) przy Königsplatz w Berlinie, 1920
18. Ludwig Mies van der Rohe, projekt konkursowy wieżowca („Plaster
Miodu”) przy Friedrichstraße w Berlinie, 1921 r.
19. Alfons Becker, J. Brahm, R. Kasteleiner, projekt konkursowy wieżowca
(„Zeitenwende”) przy Friedrichstraße w Berlinie, 1. nagroda, 1921 r.
20. Ludwig Moshamer, Wilhelm Brix, projekt konkursowy wieżowca („Moloch”)
przy Friedrichstraße w Berlinie, 1921 r.
21. Hans Scharoun, projekt konkursowy wieżowca („Innen und Außen”)
przy Friedrichstraße w Berlinie, 1921 r.
408
22. Adolf Muesmann i Karl Wach, projekt zabudowy terenu między Odrą a placem
1 Maja we Wrocławiu, w związku z projektem konkursowym na „Rozbudowę
Wrocławia”, 1921 r.
23. Paul Wolf, Otton Meffert, Forum Sportowe we Wrocławiu, z projektu
konkursowego na „Rozbudowę Wrocławia”, 1921 r.
24. Karl Strinz, Paul Thürmer i Johannes Nadermann, zabudowa Kępy
Mieszczańskiej, z projektu konkursowego na „Rozbudowę Wrocławia”, 1921 r.
25. Adolf Meyer, Walter Gropius, projekt konkursowy na budynek gazety
„Chicago-Tribune”, 1922 r.
26. Wilhelm Kreis, „Wilhelm-Marx-Haus” w Düsseldorfie, 1922-1924
27. Fritz Höger, „Chilehaus” w Hamburgu, 1922-1924
28. Oskar Kokoschka, Max Berg
29. Max Berg, projekt na rozbudowę wielkiego Berlina, 1909-1910
30. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, wieżowiec w Rynku, widok od strony
placu Solnego
31. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, Richard Konwiarz, projekt przebudowy
centrum Wrocławia, 1919.
32. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, widok Wrocławia od strony Odry
z zaznaczonymi sylwetami wieżowców, po prawej „miasteczko uniwersyteckie”,
1920, Kat. 32
33. Max Berg, projekt przebudowy Terenów Wystawowych na Szczytnikach,
1919-1920, widok z lotu ptaka
34. Paul Heim, Hermann Wahlich, fragment osiedla mieszkaniowego na Sępolnie,
1919-1929, fotografia z lat dwudziestych XX w.
35. Max Berg, wzorcowe układy rzutów wieżowca i możliwości ich zastosowania dla
projektowanego wieżowca przy Friedrichstraße w Berlinie, 1922.
36. Max Berg, schemat przestrzennego układu współczesnych miast; górny
lewy, „piramida” - układ amerykański, dominanta wertykalizmu, górny prawy
- układ europejski, dominanta horyzontalizmu, dolny - struktura zabudowy
409
 proponowana przez Berga - układ pośredni z umiejętnie rozłożonymi akcentami
wertykalnymi stanowiącymi punkty węzłowe, centra komunikacyjno-handIowe
37. Widok z lotu ptaka na Manhattan w Nowym Jorku, fotografia z ok. 1911 r.
38. Max Berg, rysunek porównawczy wysokich budynków w Nowym Jorku,
Kolonii i we Wrocławiu z zaznaczonymi wieżowcami przy dawnym placu
Lessinga i na Rynku. Sylwetki budynków z zaznaczeniem ich wysokości:
1. Biurowiec Woolwortha w Nowym Jorku (240 m wysokości). 2. Biurowiec
Singera w Nowym Jorku (185 m wysokości). 3. Municipal Building w Nowym
Jorku (172 m wysokości). 4. Projektowany wieżowiec w Rynku we Wrocławiu
(93 m wysokości). 5. Projektowany wieżowiec przy pl. Powstańców Warszawy
(72 m wysokości). 6. Katedra w Kolonii (157 m wysokości). 7. Kościół św.
Elżbiety we Wrocławiu (91 m wysokości). 8. Wieża ciśnień Na Grobli we
Wrocławiu (47 m wysokości). 9. Hala Stulecia we Wrocławiu (42 m wysokości),
1920, Kat. 24
39. Max Berg, projekt wieżowca przy placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
porównanie przepisów budowlanych we Wrocławiu i Nowym Jorku, 1920, Kat. 17
40. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszaw (Lessingplatz), wersja czterdziesto-kondygnacjowa,
widok od strony południowo-‑wschodniej, 1920, Kat. 12
41. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja czterdziestokondygnacyjna,
przekrój, 1920, Kat. 9
42. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja ostateczna, model gipsowy
eksponowany na wystawie „Kunstlerbund Schlesien” w czerwcu 1920 r.
43. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstralśe), wersja dwudziestopięcio-kondygnacyjna, 1920
44. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, projekt przebudowy centrum
Wrocławia, projekt trasy komunikacyjnej wschód-zachód (obecna ulica
Kazimierza Wielkiego), zabudowa centrum handlowego, 1920
45. Hans Poelzig, projekt konkursowy zabudowy przy moście w Kolonii, 1925
46. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja ostateczna, rzut piętra, 1920,
Kat. 16
47. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja ostateczna, rysunek
perspektywiczny, widok od strony południowo-wschodniej, 1920, Kat. 20
410
48. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja ostateczna, rysunek
perspektywiczny, widok od strony południowo-zachodniej, 1920, Kat. 19
49. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja ostateczna, rysunek
perspektywiczny, widok od strony Odry, 1920, Kat. 21
50. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, wieżowiec w Rynku, widok od strony
placu Solnego, 1920
51. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, wieżowiec w Rynku, widok od strony
północnej, 1920
52. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, wieżowiec przy Podwalu
(Stadtgraben), 1920
53. Hans i Wassili Luckhardt, przy współpracy Alfonsa Ankera, „Hans Berlin”, model
1929-1931
54. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(SiebenhufenerstraBe), wersja piętnastokondygnacyjna, rzuty parteru i piętra,
1920, Kat. 25
55. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstraße), wersja, piętnastokondygnacjowa, widok od strony
dworca, 1920, Kat. 29
56. Bruno Taut, projekt wieżowca dla Magdeburga, 1922
57. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstraße), trzecia wersja, widok z lotu ptaka, 1920, Kat. 30
58. Ludwig Hilberseimer, projekt miasta z wysokościowcami, 1924 r.
59. Paul Heim, Albert Kempter, projekt konkursowy na Kasę Oszczędności,
II nagroda, model przedstawiający przebudowę Rynku i placu Solnego, 1929
60. Max Berg, projekt wieżowca przy Friedrichstraße w Berlinie, 1921
61. Max Berg, projekt konkursowy na wieżowiec w Kolonii, godło „Rheinplatz”, 1925
62. Max Berg, projekt konkursowy na wieżowiec w Kolonii, godło „Mittendruff”, 1925
63. Max Berg, projekt konkursowy na wieżowiec w Kolonii, godło „Platz am Rhein”,
1925
64. Max Berg, projekt konkursowy na budynek Zarządu Miasta i Straży Pożarnej przy
placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), od strony południowo-zachodniej,
1927.
65. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, widok ogólny od strony północno-
‑wschodniej, stan obecny, fot. Waldemar Borski
411
66. Lothar Neumann, budynek poczty, 1 926-1 929, widok ogólny od strony
północno-wschodniej, fotografia z lat trzydziestych XX w.
67. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, fotografie lotnicze z okresu
międzywojennego
68. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, rzut piętra, Kat. 34
69. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, projekt fasady, Kat. 35
70. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, projekt elewacji tylnej od strony
zachodniej
71. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, projekt elewacji północnej
i południowej, Kat. 36
72. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, projekt realizacyjny, przekrój wieży
północnej, Kat. 37
73. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, widok na sień przejazdową ze
sklepieniem sieciowym ul. Krasińskiego 7, stan obecny, fot. Janusz L. Dobesz
74. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, widok zwieńczenia i dekoracji
elewacji wieży, stan obecny, fot. Janusz L. Dobesz
75. Lothar Neumann, budynek poczty, 1926-1929, balustrada attyki, stan obecny,
fot. Janusz L. Dobesz
76. Felix Kupsch, płaskorzeźby pocztylionów we wschodniej oraz północnej elewacji
wieży, stan obecny, fot. Janusz L. Dobesz
77. Eugen Schmohl, wieżowiec Borsig w Berlinie, 1922-1924
78. Jakob i Fritz Nissle, projekty na pocztę w Berlinie-Kreuzberg przy
Skalitzerstraße 86-89, 1925 r.
79. Heinrich Rump, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, pierwsza
nagroda, rysunek perspektywiczny, widok od strony placu Solnego, 1929
80. Heinrich Rump, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, pierwsza
nagroda, model prezentujący przebudowę placu Solnego i Rynku, 1929
81. Heinrich Rump, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie,
dwa warianty wieżowca, rysunek perspektywiczny, widok od strony Rynku,
1929, Kat. 71
82. Heinrich Rump, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie,
model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo wytyczonej
trasy komunikacyjnej, 1929
83. Paul Heim i Albert Kempter, projekt konkursowy na Miejską Kasę
Oszczędności, druga nagroda, rysunki elewacji, od strony Rynku, placu Solnego
i ul. Kiełbaśniczej, 1929, Kat. 68
412
84. Paul Heim i Albert Kempter, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności,
druga nagroda, plan sytuacyjny prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego
oraz nowowytyczonej trasy komunikacyjnej, 1929, Kat. 69
85. Erich Grau, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, trzecia nagroda,
model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo wytyczonej
trasy komunikacyjnej, 1929
86. Heinrich Straumer, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności,
wyróżnienie, model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo
wytyczonej trasy komunikacyjnej, 1929
87. Paul Klein i Georg Wolff, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności,
wyróżnienie, model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo
wytyczonej trasy komunikacyjnej, 1929
88. Kurt Langer, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie,
model prezentujący przebudowę Rynku, placu Solnego oraz nowo wytyczonej
trasy komunikacyjnej, 1929
89. Theo EffenbergerRJ, projekt konkursowy na Miejską Kasę Oszczędności,
rysunek perspektywiczny, widok od strony Rynku, 1929, Kat. 75
90. Plac Solny ok. 1928 r., przed wybudowaniem wieżowca Miejskiej Kasy
Oszczędności
91. Heinrich Rump, projekt realizacyjny Miejskiej Kasy Oszczędności, rzut parteru,
1930, Kat. 76
92. Heinrich Rump, inwentaryzacja powykonawcza Miejskiej Kasy Oszczędności,
elewacja od strony dziedzińca i przekrój, 1932
93. Budowa Miejskiej Kasy Oszczędności, 1930 r., widok od strony Rynku
94. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, widok od strony Rynku na ratusz
i wieżowiec, fotografia z 1931 r. („Deutsche Bauzeitung” 1931, jg. 65 Hauptblatt I,
s. 623)
95. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, widok od strony Rynku, fotografia
z lat trzydziestych XX w.
96. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, widok od strony placu Solnego,
fotografia z lat trzydziestych XX w.
97. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, wnętrze, pokój dyrektora kasy,
fotografia z 1931 r. („Deutsche Bauzeitung” 1931, Jg. 65 Hauptblatt I, s. 625)
98. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, wnętrze, hall wejściowy przed
salą kasową i klatką schodową, fotografia z 1931 r. („Deutsche Bauzeitung” 1931,
Jg. 65 Hauptblatt I, s. 625)
413
99. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, wnętrze sali kasowej, fotografia
z 1931 r. („Deutsche Bauzeitung” 1931, Jg. 65 Hauptblatt I, s. 626)
100. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, główne wejście, fotografia z 1931 r.
(„Deutsche Bauzeitung” 1931, Jg. 65 Hauptblatt I, s. 626)
101. Gustaw Adolf Schmidt, Miejska Kasa Oszczędności, portal wejściowy,
fragment reliefu, stan obecny, fot. Waldemar Borski
102. Heinrich Rump, Gustaw Adolf Schmidt, Miejska Kasa Oszczędności,
portal wejściowy, stan obecny, fot. Waldemar Borski
103. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, widok od strony Rynku, stan obecny,
fot. Waldemar Borski
104. Heinrich Rump, Miejska Kasa Oszczędności, widok od strony placu Solnego,
stan obecny, fot. Waldemar Borski
105. Schemat proporcji i wysokości budynków. W górnym rzędzie domy handlowe
i towarowe, od lewej: Karl Grosser, dom handlowy Schottlandera, 1897
(Wrocław); Emil Schaudt, dom towarowy „KaDeWe”, 1907 (Berlin); Hans
Poelzig, dom handlowy przy ulicy Ofiar Oświęcimskich, 1911-12 (Wrocław);
Erich Mendelsohn, dom handlowy „Petersdorff”, 1927-28 (Wrocław); Hermann
Dernburg, dom towarowy „Wertheim”, 1929-30 (Wrocław). W dolnym rzędzie,
od lewej: Ernst Otto Osswald, biurowiec „Tagblatt-Turmhaus”, 1927-28
(Stuttgart); Jacob Koerfer, „Hansa-Hochhaus”, 1924-25 (Kolonia); Fritz Hóger,
„Chilehaus”, 1922-24 (Hamburg); Philipp Schaefer, dom towarowy „Karstadt” przy
Hermannplatz, (Berlin). Opracowanie rysunków: Hermann Schlimme.
106. Otto Rudolf Salvisberg, biurowiec „Lindenhaus” w Berlinie, 1912-1913, rozebrany
w roku 1965
107. Projekt przebudowy centrum Wrocławia, wykonany przez Biuro Rozbudowy
Miasta we Wrocławiu (Stadtplanungsamt), w 1935 roku. Określono wyburzenia,
związane z planowanym poszerzeniem ulic i budową obwodnicy. Czarnym
kolorem oznaczono budynki usługowe, głównie domy handlowe i towarowe,
stan z 1935 roku
108. Albrecht Jaeger, dom handlowy firmy „Schuh Schmidt” (wcześniej „Langosch
P. Kuchenmag”), ulica Świdnicka 8b (Schweidnitzerstr. 45, Marstallgasse 2).
Przebudowa elewacji frontowej, rysunek fasady, 1936
109. (Guido) Simon & (Eugen) Halfpaap, dom handlowy firmy „Menzel & Sohn”,
Rynek 21, 1929 rok. Stan budynku z 1930 roku. Fotograf nieznany
110. Rejon ulicy Oławskiej (Ohlauerstraße) i Ofiar Oświęcimskich (Junkernstraße),
stan z 1908 r. (górny plan) i z 1930 (dolny). Opracowanie: Uwe Carstensen
Andreas Credo, Daniel Dorner
414
111. Hans Poelzig, dom handlowy przy ulicy Ofiar Oświęcimskich (Junkernstraße),
arch. Hans Poelzig, 1911/12 rok. Widok narożnika, stan z 1996 roku. Fot. Jerzy
llkosz
112. Hans Poelzig, dom handlowy przy ulicy Ofiar Oświęcimskich (Junkernstraße),
rzut typowej kondygnacji biurowej. Rys. Uta-j. Graff, Lennart Weichell
113. Hans Poelzig, dom handlowy przy ulicy Ofiar Oświęcimskich (Junkernstraße),
przekrój budynku z 1911 r.
114. Adolf Rading, „Apteka pod Murzynem”, pl. Solny 2-3 (Blucherplatz), fotografia
z lat trzydziestych XX w.
115. Adolf Rading, projekt fasady „Apteki pod Murzynem”, pl. Solny 2-3 (Blucherplatz),
1928. Rekonstrukcja elewacji opracowana przez Matthiasa Gutschowa i Kaia
Volkamera
116. Adolf Rading, „Apteka pod Murzynem”, pl. Solny 2-3 (Blucherplatz), widok nocnej
iluminacji, 1929
117. Erich Menclelsohn, dawny dom handlowy „Petersdorff”, ul. Oławska
(Ohlauerstraße), róg ul. Szewskiej (Schuhbrücke), rzut pierwszego piętra.
Opracowano na podstawie materiałów archiwalnych, Uwe Carstensen, Andreas
Credo, Daniel Dorner
118. Erich Mendelsohn, dawny dom handlowy „Petersdorff”, ul. Oławska
(Ohlauerstraße), róg ul. Szewskiej (Schuhbrücke), 1927-28 r, stan obecny.
Fot. Jerzy llkosz
119. Max Strassburg, dom handlowy rzemiosła (Kunstgewerbehaus) „Wilhelm
Knittel”, ulica Świdnicka 13 róg ulicy Kazimierza Wielkiego (Schweidnitzerstr. 8,
Schloßohle 1/2), 1929, stan obecny. Fot. Krystyna i Paweł Kirschke
120. Hermann Dernburg, dawny dom towarowy „Wertheim”; ul. Świdnicka
(SchweidnitzerstraBe), ul. Podwale (Stadtgraben), pl. Czysty (Salvatorplatz),
pl. Kościuszki (Tauentzienplatz), 1929-30. Widok od strony placu Kościuszki,
fotografia z lat trzydziestych XX wieku
121. Hermann Dernburg, dawny dom towarowy „Wertheim”; ul. Świdnicka
(Schweidnitzerstraße), ul. Podwale (Stadtgraben), pl. Czysty (Salvatorplatz),
pl. Kościuszki (Tauentzienplatz), 1929-30. Rzut parteru, stan bezpośrednio po
wzniesieniu budynku, w 1930 roku. Opracował Hermann Schlimme
122. Hermann Wahlich, dom handlowy i biurowiec firmy „Bielschowsky”, ulica
Świdnicka 15 - obecnie skrzyżowanie z ulicą Kazimierza Wielkiego - Trasa „W-Z”
(Schweidnitzerstr. 8A, Karlstr. 2/3, Schloßohle 2/6), 1930. Reklama prasowa
z wizerunkiem budynku z 1932 roku
415
123. Hermann Wahlich, dom handlowy i biurowiec firmy „Bielschowsky”, ulica
Świdnicka 15 - obecnie skrzyżowanie z ulicą Kazimierza Wielkiego - Trasa „W-Z”
(Schweidnitzerstr. 8A, Karlstr. 2/3, Schloßohle 2/6), 1930, rzut parteru
124. Sepp Kaiser, dawny dom handlowy „C&A”; ul. Oławska (Ohlauerstraße),
ul. Łaciarska (Altbürsserstraße), 1930/31, widok narożnika, stan obecny.
Fot. Tanja Nienaber, Ina Schwartz
125. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja jedenastokondygnacyjna,
rzut drugiego piętra, 1919/1920, Kat. 1
126. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja jedenastokondygnacyjna, wariant,
rzut kondygnacji wyższej, 1919/1920, Kat. 2
127. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja jedenastokondygnacyjna,
widok od strony południowej, 1919, Kat. 3
128. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja jedenastokondygnacyjna, widok od
strony południowo-‑wschodniej, 1919/1920, Kat. 4
129. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja jedenastokondygnacyjna, wariant,
rzut parteru, 1920, Kat. 5.
130. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja jedenastokondygnacyjna, wariant,
rzut kondygnacji wyższej, -191 9, Kat. 6
131. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja jedenastokondygnacyjna, wariant,
widoki elewacji od strony mostu, wschodniej; od strony Odry - północnej; od strony
Rejencji - zachodniej i od ulicy - południowej, 1919/1920, Kat. 7
132. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja czterdziestokondygnacyjna,
rzut parteru i piętra wyższego, z opisami funkcji pomieszczeń, 1920, Kat. 8
133. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), wersja czterdziestokondygnacyjna, widok od strony
wschodniej, od dawnego mostu Cesarskiego, 1920, Kat. 10
134. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja czterdziestokondygnacyjna,
widok od strony północnej, od strony rzeki Odry, 1919, Kat. 11
416
135. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja dwudziestokondygnacyjna,
wariant wstępny, rzut parteru, 1920, Kat. 13
136. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja dwudziestokondygnacyjna, wariant
wstępny, widok od strony wschodniej, od dawnego mostu Cesarskiego, 1920,
Kat. 14
137. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja dwudziestokondygnacyjna,
wariant ostateczny, rzut parteru, 1 920, Kat. 15
138. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja dwudziestokondygnacyjna,
wariant ostateczny, widok od strony południowo-zachodniej, rozwiązanie
z Iwami na kolumnach, 1920, Kat. 18
139. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy placu
Powstańców Warszawy (Lessingplatz), wersja dwudziestokondygnacyjna,
wariant ostateczny, widok od strony północnej, od strony Odry, 1920, Kat. 22
140. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, projekt wieżowca na wrocławskim
Rynku, plan sytuacyjny, 1920 („Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, s. 175 lub 275)
141. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, projekt wieżowca przy Podwalu
(Stadtgraben), plan sytuacyjny, 1920 („Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920, s. 175
lub 275)
142. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstraße), wariant, na rzucie elipsy, wersja piętnastopiętrowa,
plan sytuacyjny, 1920
143. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstraße), wariant, na rzucie elipsy, wersja piętnastopiętrowa,
przekroje, 1920, Kat. 26
144. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstraße), wariant, na rzucie elipsy, wersja piętnastopiętrowa,
elewacje, 1920, Kat. 27
145. Max Berg, współpraca Richard Konwiarz, projekt wieżowca przy ul. Tęczowej
(Siebenhufenerstraße), wariant, na rzucie elipsy, wersja piętnastopiętrowa,
widok od strony ulicy, 1920, Kat. 28
146. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, projekt centrum handlowego
i przelotowej trasy wschód-‑zachód po wyburzeniu zabudowy na miejscu Starej
Oławy (alten Ohle), rejon placu św. Krzysztofa, 1920
417
147. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, projekt miasteczka uniwersyteckiego
wzdłuż nabrzeża Odry przy wybrzeżu Wyspiańskiego (Uferzeile), plan sytuacyjny,
1920
148. Max Berg, współpraca Ludwig Moshamer, projekt dwóch wieżowców jako
zwieńczenia urbanistycznego mostu Grunwaldzkiego (Bruckenkopf), widok od
strony placu Lessinga, 1 920
149. Adolf Rading, projekt konkursowy wieżowca przy placu kościoła św. Elżbiety,
model, 1925
150. Fritz Behrendt, projekt na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
rzuty parteru, 1-9 kondygnacji, 1926, Kat. 33.
151. Alexander Müller, Ferdinand Schmidt, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży
Pożarnej, druga nagroda, model, 1927
152. Alexander Müller, Ferdinand Schmidt, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży
Pożarnej, druga nagroda, widok od strony Odry, 1927
153. Wilhelm Deffke, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
druga nagroda, rzut piwnic i przekrój, 1927, Kat. 38
154. Wilhelm Deffke, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
druga nagroda, widok z lotu ptaka od strony Odry, 1927, Kat. 39
155. Wilhelm Deffke, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
druga nagroda, widok z lotu ptaka od strony południowej, 1927, Kat. 40
156. Wilhelm Deffke, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
druga nagroda, elewacja - widok od strony mostu Pokoju (Lessinga), 1927, Kat. 41
157. Baum i Paul Baumgarten, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, model, 1927
158. Baum i Paul Baumgarten, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, model, 1927
159. Rudolf Stein, Ernst Steymann, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży
Pożarnej, trzecia nagroda, model, 1927
418
160. Rudolf Stein, Ernst Steymann, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży
Pożarnej, trzecia nagroda, elewacje, 1927
161. Rudolf Stein, Ernst Steymann, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży
Pożarnej, trzecia nagroda, widok od strony południowo-zachodniej, 1927
162. Heinrich Rump, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, rzut parteru, 1927, Kat. 42
163. Heinrich Rump, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, elewacje, 1927, Kat. 43
164. Heinrich Rump, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, widok od strony południowo-zachodniej, 1927, Kat. 44
165. Heinrich Rump, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, widok od strony Odry, 1927, Kat. 45
166. Heinrich Rump, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
trzecia nagroda, widok od strony północno-wschodniej, 1927, Kat. 46
167. Paul Voges, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia nagroda,
model, 1927
168. Paul Voges, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, trzecia nagroda,
widok od strony Odry, 1927
169. Walter i Johannes Kruger, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
wyróżnienie, widok od strony dawnego mostu Cesarskiego, 1927
170. Max Säume, Günter Hafemann, konkurs na zabudowę placu Powstańców
Warszawy (Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży
Pożarnej, wyróżnienie, model, 1927
171. Hans Scharoun, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
bez nagrody, plan sytuacyjny, 1927
419
172. Hans Scharoun, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
bez nagrody, widok od strony południowo-zachodniej, 1927
173. Hans Scharoun, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
bez nagrody, widok od strony Odry, 1927
174. Max Berg, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, bez nagrody, rzuty
4-7 kondygnacji, 1 927
175. Max Berg, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, bez nagrody, widok od
strony Odry, 1927
176. Adolf Rading, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz),
gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej, bez nagrody, model, 1927
177. Kurt Liebknecht, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
bez nagrody, widok od strony Odry, 1927
178. Kurt Liebknecht, konkurs na zabudowę placu Powstańców Warszawy
(Lessingplatz), gmach Urzędu Miejskiego oraz budynek Straży Pożarnej,
bez nagrody, widok od strony Odry, 1927
179. Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta na
placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), model, widok od strony Odry, 1928
180. Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta
na placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), model, widok od strony
południowej, 1928
181. Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta
na placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), plan sytuacyjny i rzut budynku
z określeniem funkcji i metrażu, 1928, Kat. 47
182. Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta
na placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), elewacja frontowa, południowa,
1928, Kat. 48
183. Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta
na placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), elewacja frontowa południowa,
wariant, 1928, Kat. 49
184. Hugo Althoff, współpraca Alexander Müller, projekt na gmach Zarządu Miasta
na placu Powstańców Warszawy (Lessingplatz), elewacja od strony budynku
Rejencji, 1928, Kat. 50
420
185. Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 3,
plan sytuacyjny, 1928, Kat. 51
186. Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 3,
widok od strony Podwala, 1928, Kat. 52
187. Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 4,
plan sytuacyjny, 1928, Kat. 53
188. Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 4,
widok od strony południowo-wschodniej, 1928, Kat. 54
189. Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 5,
plan sytuacyjny, 1928, Kat. 55
190. Rudolf Stein, projekt przebudowy placu Wolności (Schloßplatz), wariant 5,
widok od strony Podwala, 1928, Kat. 56
191. Rudolf Stein, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, plan
sytuacyjny, 1928, Kat. 57
192. Rudolf Stein, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, widok od
strony placu Solnego, 1928, Kat. 58
193. Heinrich Knipping, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, plan
sytuacyjny, 1929, Kat. 59
194. Richard Konwiarz, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, model, widok
od strony placu Solnego, 1929
195. Richard Konwiarz, przebudowa trasy łączącej dworzec Świebodzki (Freiburger
Bahnhof) z Rynkiem, wieżowiec na dawnym miejscu Riemberghof, widok od
strony placu Solnego, 1929, Kat. 60
196. Rudolf Stein, projekt centrum handlowego i przelotowej trasy wschód-zachód
po wyburzeniu zabudowy na miejscu Starej Oławy (alten Ohle), widok od strony
placu św. Krzysztofa, 1929
197. Autor nieznany, projekt dwóch wieżowców jako zwieńczenia urbanistycznego
Mostu Grunwaldzkiego (Bruckenkopf am Kaiser Brücke), widok z lotu ptaka, 1929
198. Rudolf Stein, projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego, widok od
strony wschodniej, 1929
199. Rudolf Stein, projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego, widok od
strony wschodniej, 1929, Kat. 62
421
200. Rudolf Stein, projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego, widok od
strony zachodniej, 1929, Kat. 63
201. Rudolf Stein, projekt nowego ratusza na miejscu bloku śródrynkowego, widok od
strony północnej, 1929, Kat. 64
202. Adolf Rading, projekt domu mieszkalnego, na wystawie mieszkaniowej
(Wohnungs- und Werkraumausstellung/WuWA) we Wrocławiu, rzut piętra, 1928
203. Adolf Rading, projekt domu mieszkalnego, na wystawie mieszkaniowej
(Wohnungs- und Werkraumausstellung / WuWA) we Wrocławiu, elewacja, 1928
204. Paul Heim & Albert Kempter, konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, druga
nagroda, rzuty piwnicy, parteru i pięter, wersja A, 1929, Kat. 65
205. Paul Heim & Albert Kempter, konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, druga
nagroda, przekroje, wersja A, 1929, Kat. 66
206. Paul Heim & Albert Kempter, konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, druga
nagroda, rzuty piwnicy, parteru i pięter, wersja B, 1929, Kat. 67
207. Heinrich Rump, konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, wyróżnienie, rzuty
piwnicy, parteru i pięter, 1929, Kat. 70
208. Adolf Rading (?), konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, rzuty piwnicy, parteru
i piętra, 1929, Kat. 72
209. Adolf Rading (?), konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, elewacja od strony
placu Solnego, 1929, Kat. 73
210. Theo Effenberger (?), konkurs na Miejską Kasę Oszczędności, elewacje od strony
Rynku, placu Solnego i ul. Kiełbaśniczej, 1929, Kat. 74

422
ŹRÓDŁA ILUSTRACJI

Akademie der Künste w Berlinie, Sammlung Baukunst - 175, 176, 177, 180.
Muzeum Architektury we Wrocławiu, oddział Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia
- 33, 72, 95, 110, 116, 126, 206, 207.
Berlin und seine Bauten. Teil IX. Industriebauten. Bürohäuser. Berlin-München,
Düsseldorf 1971 - 109.
Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu - 69, 93, 96-98, 118, 199.
Bradford Landau Sarah, Condit Carl W., Rise of the New York. Skyscraper 1865-1913.
Yale University Press New Haven & London 199 - 42.
Muzeum Architektury we Wrocławiu, diapozytyw szklany – 9.
Neumann D., Die Wolkenkratzer kommen!, Braunschweig, Wiesbaden 1995 - 12, 80.
„Ostdeutsche Bauzeitung”, 1920 - 144; 1927 - 155, 156, 161-165, 171, 172; 1928 - 173, 174,
187, 188; 1929 - 59, 82, 83, 86-88, 90, 91, 117, 202.
Ponten Josef, Architektur, die nicht gebaut wurde, T. II. Stuttgart 1925, s. 166 - 1, 13-16.
„Schlesien“, 1989, Jg. XXXIV, z. 1 – 27.
„Schlesische Monatshefte“, Jg. 3, nr 1, 1926 – 153.

Deutschlands Städtebau. Breslau, Berlin 1921 - 8, 29, 32, 37, 51, 149, 150. Siedlung und Stadtplanung in Schlesien, Bd. I, Breslau 1926 - 30.

Deutsches Museum w Monachium, częściowa spuścizna Maxa Berga – 40. Speidel Manfred, Bruno Taut. Natur und Fantasie 1880-1938, Berlin 1995 – 38.

„Deutsche Bauzeitung”, 1913, nr 85 - 2; 1922, nr 56 - 21, 22; 1924, nr 58 - 23; 1929 - 200;
1930, nr 53-54, s. 410 - 42, 1931, s. 623-626 - 99-103.
Heuss Theodor, Hans Poelzig. Bauten und Entwürfe. Das Lebensbild eines Deutschen
Baumeister, Berlin 1939 – 46.
Herder Institut w Marburgu - 66, 67, 123.
„Wasmuths Monatshefte für Baukunst”, Jg. VI, 1921/1922 - 43, 52, 145.
Zbiory prywatne - 44, 45, 151, 152.
Zimmermann Florian (Hrsg.), Der Schrei nach dem Turmhaus - Der Ideenwetbewerb
Hochhaus am Bahnhof Friedrichstraße Berlin 1921/1922, [kat. wyst.], Berlin 1988 - 3, 10,
17-20, 24.

IRS, Institut für Regionalentwicklung und Structurplanung w Erkner k. Berlina, Zukowsky John (Hrsg.), Architektur in Deutschland 1919-1939, München-New York 1994 -
częściowa spuścizna Maxa Berga - 28, 36, 43, 53, 60-65, 143, 178, 179. 25, 26.

Jaeger Falk, Posthorn & Reichsadler. Die historischen Postbauten in Berlin, Berlin 1987 - 81.

Lampugnani V.M., Schneider R. (Hrsg.), Moderne Architektur in Deutschland 1900 bis

1950.

Expresionismus und Neue Sachlichkeit, Stuttgart, 1994, s. 83 - 5, 54, 58, 181, 182.

La ville, art et architecture en Europe 1870-1993, Paryż 1994 - 4, 11.

424