Iwanowa Pol Mova 10 KL

10
10
2018
Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Міністерство освіти і науки України http://mon.gov.ua/ та Інститут модернізації змісту освіти https://imzo.gov.ua
Maria Iwanowa
Teresa Iwanowa-Chmiel
JĘZYK POLSKI
(poziom profilowany)
Podręcznik dla klasy 10.

szkół średnich ogólnokształcących
z polskim językiem nauczania
Zalecany przez Ministerstwo Oświaty i Nauki Ukrainy
Львів
Видавництво „Світ”
2018

УДК 811.162.1(075.3)
I-20
Рекомендовано Міністерством освіти і науки України

(наказ МОН України від 31.05.2018 № 551)
Видано за рахунок державних коштів. Продаж заборонено
Іванова М.С.
I-20 Польська мова (профільний рівень) : підруч. для 10 кл.
закл. заг. серед. осв. з навч. польською мовою / М.С. Іва-
нова, Т.М. Іванова-Хмєль. – Львів : Світ, 2018. – 232 с.
ISBN 978-966-914-113-2
УДК 811.162.1(075.3)
© Іванова М.С., Іванова-Хмєль Т.М., 2018

ISBN 978-966-914-113-2 © Видавництво „Світ”, оформлення, 2018

DROGI UŻYTKOWNIKU!
Kontynuujesz naukę języka polskiego z nowym pod-

ręcznikiem przygotowanym specjalnie dla Ciebie.
Żywimy nadzieję, że ten podręcznik pozwoli Ci
doskonalić umiejętności odpowiedzialnego mówienia
i pisania o dowolnym fragmencie otaczającego nas świata,
o ludzkich przeżyciach i dążeniach.
Nasze mówienie może budować życzliwość, przy-
jaźń i miłość między ludźmi, a więc wszystkie te warto-
ści, które towarzyszą prawdzie, dobru i pięknu, ale może
również burzyć, niszczyć i rujnować. Zanim coś powiemy,
powinniśmy się dobrze zastanowić, w jakim celu chcemy
użyć języka. Aby sprawnie i uczciwie posługiwać się tym
delikatnym narzędziem, musimy coraz lepiej poznawać
rządzące nim prawa i mechanizmy, coraz jaśniej zdawać
sobie sprawę z jego działania.
Chciałybyśmy bardzo, abyście po roku pracy z pod-
ręcznikiem zbliżyli się do zrozumienia prawdy, że mowa
ojczysta to nie jest zbiór morałów, przepisów i reguł gra-
matycznych, ale – jak pięknie mówił o tym Janusz Kor-
czak – „powietrze, którym oddycha zbiorowa dusza całego
narodu”.
Życzymy Ci, aby pracując z tą nową książką, odczuł
bodajże cząstkę tej radości, jaka była naszym udziałem
przy jej pisaniu.
Autorki

Przedmiot i zadania stylistyki
Styl to takie ukształtowanie formy językowej wypowiedzi mówionej i
pisanej, np. przemówienia, głosu w dyskusji, pisma urzędowego, artykułu
w gazecie, książki naukowej, powieści, wiersza, zadania szkolnego, które
odznacza się swoistymi, łatwo dla czytelników lub słuchaczy zauważal-
nymi właściwościami. Te uwydatniające się cechy tekstu to rezultaty wyboru
zarówno określonych środków, jak i sposobu posługiwania się nimi. Są one
najlepiej rozpoznawalne na tle dłuższych wypowiedzi. Niekiedy jednak są
tak wyraźne, że potrafimy je dostrzec już w obrębie zdania, stanowiącego
na przykład składnik dialogu.
Wybór tworzywa językowego oraz operowanie nim w wypowiedzi
zależy od wielu czynników. Jedne wiążą się z rodzajem i funkcją powsta-
jącego za ich pośrednictwem tekstu. Każdy wie z doświadczenia, że inaczej
pisze się list prywatny, a inaczej podanie do dyrektora o przyjęcie do szkoły
czy do pracy; że radiowe sprawozdanie z meczu piłkarskiego różni się od
cotygodniowego felietonu na tematy kulturalne, a liryczny wiersz nie jest
podobny do reklamy pasty do zębów. Druga grupa czynników zależy od
nadawcy i odbiorcy danego tekstu. Jego autor podejmuje świadome decy-
zje, mając na względzie cel i użytkowników rezultatu swej pracy. Dlatego
specjalista-historyk w odmienny sposób przygotowuje wykład uniwersy-
tecki, popularny odczyt czy rocznicową pogadankę dla uczniów szkoły
podstawowej, średniej, chociaż w każdym wypadku będzie mówił na ten
sam temat. Z drugiej strony, w wyborze znajduje wyraz pewne cechy osoby
mówiącej lub piszącej często mimo, a może wbrew jej woli. Styl zdradza
jej upodobania, typ umysłowości, uczuciowości, wyobraźnię, wykształcenie,
zawód, pochodzenie i przynależność do określonej grupy społecznej oraz
wiedzę językową.
1. Przeczytaj fragmenty trzech różnych tekstów i przyporządkuj je określonym
typom wypowiedzi (oznaczając każdą z nich I), II), III).
... Ze względu na powtarzające się przypadki wścieklizny wśród psów
zaleca się pod groźbą kary zakładanie kagańców wszystkim zwierzętom
przebywającym w miejscach publicznych: na ulicy, w parkach itp. oraz nie-
spuszczanie ich ze smyczy...

...W ostatnich tygodniach coraz częściej słyszymy o przypadkach
zachorowań zwierząt domowych, przede wszystkim psów, na wściekliznę.
Warto więc przypomnieć czytelnikom nieco szczegółów związanych z tą
groźną i niebezpieczną chorobą. Informacje te przydadzą się nie tylko właś-
cicielom czworonożnych pupilów, ale wszystkim ludziom, których choroba
również nie oszczędza. Zapobiegną też z jednej strony beztrosce, a z drugiej
panice. W okresie nasilonej zachorowalności nie wolno dopuszczać do bez-
pośrednich kontaktów z psami, np. w czasie spaceru. Nie wiadomo przecież,
czy któryś z nich nie jest już chory, a każdemu pogryzieniu może towarzyszyć
zakażenie groźnym zarazkiem. Nie róbmy jednak awantury sąsiadowi, że
jego pies na smyczy i w kagańcu otarł się sierścią o nasz płaszcz. Nie zara-
zimy się ani przez powietrze, jak np. grypą, ani przez dotyk, jak np. świerz-
bem. Jeżeli nie zostaliśmy pokąsani przez zwierzę, nic nam nie grozi. [...]
…Co to, obywatelu, nie umie pan czytać? Dużymi literami przecież
napisane!
O! Wszędzie są ogłoszenia! Pieska na smycz, proszę! Świadectwo
szczepienia jest? Bo następnym razem będzie mandacik!
a) wypowiedź policjanta napominającego właściciela psa;
b) zarządzenie;
c) artykuł zamieszczony w rubryce pt. „Lekarz radzi”.
2. a) Autorzy dwóch różnych tekstów zamieszczonych poniżej nie mają ochoty
wracać po wakacjach do miasta. Która wypowiedź za pośrednictwem stylu
zdradza osobę myślącą trzeźwo i logicznie, a która – obdarzoną wyobraźnią,
skłonną do marzycielstwa?
I) Jaka szkoda stąd odjeżdżać! Z tego raju natury do kamiennego
piekła bloków, zgiełku ulic, jazgotu samochodów. Zamiast spokoju –
znowu pośpiech, zamiast pachnącego w słońcu igliwia – kurz i benzyna!
SZKODA!!! Gdyby tak można zatrzymać czas, chociaż na trzy dni, na dwa
nawet! Jeszcze raz przejść się drogą pomiędzy świerkami, jeszcze chociaż
raz pochodzić chłodnym świtem wśród wilgotnych, kwitnących wrzosów,
rosnących pomiędzy otulonymi jeszcze nocną mgłą brzozami, i szukać
skostniałymi z zimna rękami czerwonawych, twardych i jędrnych kapelu-
szy najpiękniejszych grzybów – kozaków, ukrytych pod drobnymi, suchymi
kwiatuszkami wrzosów. Wdychać zapach płonących wieczorami po polach
ognisk i ziemi szykującej się do odpoczynku. Poczuć bliskość tej ziemi przez
przemoczone buty i pić w domu parujące gorącem mleko, które napełnia
ciało przyjemnym ciepłem i morzy oczy snem, pachnącym pieczonymi
ziemniakami, sianem, lasem...

II) Dzisiaj to już ostatni dzień. Właściwie, to szkoda, że trzeba wra-
cać. Koniec wakacji. Ale przecież wszystko ma swój koniec, zwłaszcza to,
co dobre, kończy się zbyt szybko. Ale pewnie tak samo szkoda by było
odjeżdżać za tydzień czy za dwa tygodnie. Zresztą taki jest porządek rze-
czy. Kiedy cieszymy się z początku, musimy też pogodzić się z końcem.
Życie w mieście ma poza tym również dobre strony. Ciepły, własny pokój
obiecuje wiele miłych chwil spędzonych z książką czy przy muzyce. Wieś
jest dobra w lecie, gdy jest ciepło i świeci słońce. A to już prawie wrzesień.
Za kilka tygodni nadejdzie jesień z chłodem i deszczem, a człowiek, kiedy
chodzi w przemoczonych butach, nie myśli o urokach natury, lecz o tym,
żeby nie dostać kataru i grypy.
b) Spróbuj ustnie opowiedzieć o swoich wakacjach.
3. Spotkała cię przed wyjściem do szkoły niemiła przygoda, mianowicie zepsuł

się kurek przy wannie. Nie udało się zamknąć wody. Musiałeś poszukać głów-
nego zaworu. Zajęło ci to trochę czasu i już nie zdążyłeś zatelefonować do
ojca, który wcześniej wyszedł do pracy. Powiadomienie matki nie wchodzi
w rachubę, gdyż właśnie pojechała na dworzec kolejowy. Wróci do domu za
dwa dni. Postanowiłeś resztę spraw załatwić później, po przyjściu ze szkoły.
4. Jak opowiesz o tym, co się wydarzyło:
– dyrektorce szkoły, prosząc, by ci pozwoliła skorzystać z telefonu;
– ojcu, który niedawno przeszedł zawał serca i nie wolno go dener-
wować, ale powiedzieć trzeba, gdyż czasem zdarza mu się wpaść po coś do
domu (pracuje niedaleko, a jest z natury roztargniony);
– majstrowi – hydraulikowi (znajomemu i zaprzyjaźnionemu), któremu
zostawiłeś klucz do mieszkania u sąsiadki – emerytki.

5. a) O jakim odbiorcy myślał autor następującego tekstu?
Okruszek szedł, szedł, aż strasznie się zmęczył. Usiadł sobie pod
krzaczkiem i zasnął. Śpi sobie smacznie, a tu z norki wystawiła pyszczek
myszka. Kto to taki siedzi koło mojego domku? Człowiek – nie człowiek,
krasnoludek – nie krasnoludek. Dotknęła wąsikami żołędziowej czapeczki,
połaskotała Okruszka po kasztanowym brzuszku ogonkiem.
b) Jakie cechy stylu pozwoliły ci odgadnąć, dla kogo przeznaczona jest ta
wypowiedź?
§ 1. Style funkcjonalne współczesnej polszczyzny.

Klasyfikacja stylów
Możemy zdefiniować styl jako zespół środków językowych wybiera-
nych przez autora tekstu ze względu na ich przydatność do realizacji celu
wypowiedzi.
Z tej definicji wynikają dwa kryteria podziału stylów: według nadaw-
ców tekstu i według celu wypowiedzi.
Stosując pierwsze kryterium podziału, możemy wyróżnić style indy-
widualne, czyli właściwie jednemu autorowi albo nawet jednemu utwo-
rowi, i style typowe, właściwie określonej grupie mówiących czy piszących
lub używane przez różne osoby w określonych okolicznościach. Do sty-
lów typowych należy np. styl epoki, styl prądu literackiego, styl gatunku
literackiego.
Do stylów typowych zaliczamy tzw. style funkcjonalne, wyróżnione na
podstawie drugiego kryterium, tj. celu wypowiedzi, takie jak styl potoczny,
urzędowy, naukowy, publicystyczny, artystyczny. Style te kształtują się
stopniowo w określonej rzeczywistości społecznej w miarę rozwoju określo-
nego języka. Granice między nimi są płynne i niekiedy sprawą dyskusyjną
jest przynależność jakiejś konkretnej wypowiedzi do określonego stylu. Choć
niewiele jest środków językowych ograniczonych do jednego tylko stylu, nie
występujących w ogóle w innych, różnice między stylami funkcjonalnymi
zarysowują się jednak wyraźnie, gdy porównujemy całe zespoły elementów
językowych typowych dla danego stylu.
Nasze wypowiedzi, zarówno pisane jak i mówione, różnią się od siebie
stylem. Termin ten we współczesnym języku polskim ma wiele szczegó-
łowych znaczeń. Językoznawcy posługują się nim jako własnym terminem
w następującym rozumieniu:

ZAPAMIĘTAJ
Styl to charakterystyczny sposób ukształtowania wypowiedzi wyni-

kający z wyboru określonych środków językowych ze względu na cel
przyświecający nadawcy.
Ilekroć tworzymy jakiś tekst, musimy się zdecydować nie tylko o tym,
co powiedzieć, ale i jak to powiedzieć. Język dostarcza nam środków, aby
wyrazić daną myśl na wiele różnych sposobów. O stylu wypowiedzi prze-
sądzają różne czynniki:
– kto mówi; – do kogo;
– w jakiej sytuacji; – w jakim celu; – na jaki temat.
Kształtując wypowiedź, musimy podporządkowywać się obowiązują-
cym we współczesnej polszczyźnie konwencjom, które doprowadziły do
powstania następujących stylów funkcjonalnych:
– styl potoczny; – styl oficjalny;
– styl urzędowy; – styl naukowy;
– styl publicystyczny; – styl artystyczny.
Styl funkcjonalny to utrwalony w danym społeczeństwie sposób
używania języka w podobnych sytuacjach komunikacyjnych w po-
dobnych celach.
Istotą stylowego zróżnicowania języka jest możliwość wybierania
pomiędzy synonimicznymi środkami wyrażania się. W języku mamy do
dyspozycji tzw. neutralne środki językowe, których po prostu nie da zastąpić
się innymi, np. zaimki osobowe ja, ty, kto, co, przyimki pod, przed, liczebniki
jeden, dwa oraz nacechowane stylistycznie środki językowe, które tworzą
układ do wyboru: albo to, albo to. Możemy np. wybierać wśród spójników
o tym samym znaczeniu, ale o innym zakresie stylistycznym: że (iż, albo)
lub, ale (lecz, bo), ponieważ. Użycie iż, lub, lecz jest sygnałem stylu bardziej
oficjalnego, podczas gdy spójniki że, albo, ale pozostają stylistycznie niena-
cechowane, są powszechne we wszystkich stylach.
Każdy styl funkcjonalny języka wykorzystuje w sposób sobie tylko
właściwy dostępne środki językowe.
6. a) Wypisz ze słownika ogólnego języka polskiego wszystkie znaczenia,
w jakich używa się dziś słów:
styl, stylizować, stylista, stylistyczny, stylowy, stylistyka.
b) Zapisz, z jakiego słownika korzystałeś, podaj autora i rok wydania.

7. Przyporządkuj podane wyrazy i wyrażenia do poszczególnych stylów funk-
cjonalnych:
a) rozróba, przewał, harówka;
b) analiza, konkluzja, aksjomat;
c) rumak, ruczaj, kobierzec, sierp księżyca;
d) w odpowiedzi na…; uprasza się o…; wzywa się do stawiennictwa;
e) przybył z oficjalną wizytą; spektakularne wystąpienie.
8. W jakim stylu funkcjonalnym zostały zredagowane przytoczone wypowiedzi:
a) W dniu wczorajszym we wczesnych godzinach rannych w pobliżu
stacji Kraków–Łobzów uległ wykolejeniu pociąg linii pośpiesznej relacji
Przemyśl–Szczecin.
b) Poborowy zgłaszający się do poboru po raz pierwszy obowiązany jest
przedstawić dla potrzeb ewidencji wojskowej potwierdzenia zgłoszenia się
do rejestracji przedpoborowych, fotografie o wymiarach 3x4 (bez nakrycia
głowy) oraz dokument stwierdzający wykształcenie (świadectwo szkolne)
lub pobieranie nauki (zaświadczenie ze szkoły lub z uczelni).
c) Promieniotwórczość jest własnością niektórych jąder niestabilnych,
rozpadających się samorzutnie na jądra innych pierwiastków i emitujących
promieniowanie, co nazywa się procesem rozpadu promieniotwórczego.
d) Co mi tu będziesz ciemnotę wciskał? Do roboty się weź! Już ja cię
prześwięcę. Patrzcie go, mądrala się znalazł! Mało ci było, to masz za swoje!
Żebym nie musiał drugi raz powtarzać! Szoruj stąd!
§ 2. Norma językowa
Poprawność językowa to posługiwanie się językiem zgodnie z jego
normą.
ZAPAMIĘTAJ
Norma językowa to zbiór środków językowych i reguł ich użycia
przyjęty w danej społeczności językowej i spisany przez językoznaw-
ców w gramatykach i słownikach.
Skąd bierze się norma językowa. Skąd wiadomo, co jest poprawne, a co
nie. Otóż norma językowa ma różne źródła. Rodzi się i ustala w sposób
naturalny wśród mówiących danym językiem, zwłaszcza w warstwie ludzi
najbardziej wykształconych. Pewne środki językowe i sposoby ich stosowa-

nia po prostu rozpowszechniają się i utrwalają w danym okresie, zyskując
aprobatę ogółu. Tak powstaje obowiązujący zwyczaj językowy.
Norma użytkowa to zgodność sposobów użycia języka z powszech-
nym zwyczajem językowym w danym okresie.
Zwyczaje się zmieniają i wraz z nimi ewoluuje i zmienia się norma
użytkowa. Na przykład dzisiaj już prawie nikt nie mówi: „weź tę książkę”,
zwyciężył nowszy zwyczaj i my mówimy „weź tą książkę”, choć nadal
piszemy tę. Żeby ustrzec nasz język przed żywiołowymi zmianami, języ-
koznawcy podejmują wysiłek spisywania ustalonej społecznie normy. Tak,
więc na straży względnej niezmienności języka stoi norma skodyfikowana,
czyli zespół reguł językowych zarejestrowanych w gramatykach i słowni-
kach. Życie poucza nas, że nie zawsze norma użytkowa zgadza się z normą
skodyfikowaną. Co pewien czas pojawiają się nowe zwyczaje językowe i
językoznawcy zmuszeni są do ich zaaprobowania.
Norma nie jest jednakowo rygorystyczna we wszystkich odmianach
języka. Norma wzorcowa stawia najwyższe wymagania i obowiązuje przede
wszystkim w języku pisanym, w języku używanym i nauczanym w szkole,
w wypowiedziach oficjalnych, publicznych, w prasie, w radiu i telewizji,
w języku płynącym ze sceny czy z ambony.
Norma potoczna jest dużo mniej rygorystyczna i dopuszcza uży-
cie pewnych wyrazów i form (niezgodnych z normą wzorcową), ale tylko
w języku mówionym, w swobodnych nieoficjalnych, prywatnych rozmo-
wach. Szczególnie dużo odstępstw od normy wzorcowej, akceptowanych
jednak w języku potocznym, dotyczy zasad wymowy i akcentowania, np.
wyraz czytaliśmy akcentujemy zgodnie z normą wzorcową na trzeciej syla-
bie od końca tylko w potocznej odmianie polszczyzny dopuszczalne jest
akcentowanie tego wyrazu na drugiej sylabie od końca.
ZAPAMIĘTAJ
Norma językowa
norma użytkowa
norma skodyfikowana
spisana w gramatykach i słownikach
potoczna wzorcowa
10

Norma reguluje kształt języka na wszystkich poziomach jego budowy.
Dlatego, oceniając poprawność językową wypowiedzi, powołujemy się na:
1) normę wymawianiową, która ustala poprawną wymowę głosek i ich
połączeń oraz zasady akcentowania wyrazów;
2) normę fleksyjną, która narzuca obowiązujące wzorce odmiany
wyrazów;
3) normę składniową, która ustala zasady właściwego łączenia wyra-
zów w zdaniu, ich wzajemnego układu (szyku) i reguły budowy zdań poje-
dynczych i złożonych;
4) normę leksykalną i frazeologiczną, która poucza, w jakim znaczeniu
stosuje się dane wyrazy i związki frazeologiczne i jak należy dopasowywać
je do otoczenia słownego;
5) normę stylistyczną, która pokazuje, jak właściwie dobierać środki
językowe w zależności od funkcji wypowiedzi i wymogów narzuconych
przez sytuację komunikacyjną.
9. Wskaż w podanych utworach artystycznych odstępstwa od normy języko-
wej. Czy należy je ocenić jako błędy językowe, czy trzeba uznać, że autorzy
zastosowali je świadomie jako szczególny środek stylistyczny?
Dłużej autora Na wiersz Peipera i Putramenta
niźli utwora. szkoda papiera i atramenta.
(Stanisław Jerzy Lee) (Julian Tuwim)
Więc upraszam entomologów,
czyli badaczów owadzich nogów,
by się na tę sprawę rzucili z szałem...
(Kazimierz Ildefons Gałczyński)
§ 3. Kryteria poprawności językowej

Ocena normatywna wypowiedzi opiera się na następujących sześciu
najważniejszych kryteriach: gramatycznym; funkcjonalnym; logicznym;
narodowym; autorytetu kulturalnego; zwyczajowym.
Kryterium gramatyczne to, co jest zgodne z ustabilizowanym w danym
okresie systemem języka, opisanym w gramatykach, uznajemy za poprawne.
Kryterium zgodności z systemem stosowane jest do oceny zjawisk
w zakresie wymowy, fleksji, składni i słowotwórstwa. Przeciwstawia się ono
nieuzasadnionym próbom burzenia budowy gramatycznej języka polskiego,
zwykle wynikającym z braku wiedzy lub lenistwa umysłowego. Dziedzi-
11

czymy język w takim właśnie kształcie i w imię poszanowania tradycji nie
powinniśmy zmieniać go bez ważnego powodu i zbyt pochopnie.
Kryterium funkcjonalne służy zwłaszcza do oceny nowych środków
językowych, czyli innowacji.
Bierze się wówczas pod uwagę przede wszystkim:
to, czy są rzeczywiście potrzebne. Dlatego akceptuje się nowe słowa,
zarówno zapożyczone, jak i nowo utworzone, jeśli uzupełniają one rzeczy-
wiste luki językowe (takim koniecznym nowym wyrazem jest np. zapoży-
czony menadżer), a odrzuca się te, które nie są niczym uzasadnione i tylko
zaśmiecają nasz język, np. niepoprawne jest używanie przymiotnika wiodący
zamiast główny, przewodni, czołowy, kierowniczy, najważniejszy;
to, czy są bardziej ekonomiczne od innych środków, czy pozwalają sku-
tecznie przekazywać informacje z mniejszym nakładem wysiłku. Dlatego
np. są akceptowane przez normę niektórych spośród licznych dziś neologi-
zmów z przyrostkiem (-ów)ka, że pozwalają dany sens wyrazić krócej, np.
wylotówka – szosa wylotowa, drogówka – policja drogowa;
to, co sprzyja większej precyzji wysłowienia i przeciwdziałają homo-
nimii utrudniającej porozumienie się.
Dlatego uważa się na przykład za potrzebny w polszczyźnie przymiot-
nik kulturowy, choć mamy już dawniejszą formę kulturalny. Mianowicie
kulturalny ma być używany w znaczeniu „odnoszący się do kultury”, np.
wydarzenia kulturalne, lub „odznaczający się kulturą osobistą”, np. kulturalna
młodzież, natomiast kulturowy jest nam potrzebny jako termin specjalny,
pojawiający się w tekstach z dziedziny archeologii, etnografii i mający sens
„odnoszący się do kultury, zwłaszcza materialny” np. wspólnota kulturowa.
Kryterium funkcjonalne stawia przed wyrażeniami językowymi trzy
omówione wymogi: wystarczalności, ekonomii i precyzji.
10. Uzasadnij, odwołując się do kryterium funkcjonalnego, dlaczego przytoczone
niżej neologizmy słowotwórcze są nieudanymi innowacjami:
zwis – żyrandol;
szumówka – chochla;
ćwiczki – pantofle gimnastyczne.
11. Porównaj podane niżej pary przymiotników. Jakie różnice znaczeniowe albo
stylistyczne zauważasz między przymiotnikami tworzącymi pary? Jakie są
różnice w zakresie użycia poszczególnych par przymiotników? Czy nowo
powstające przymiotniki na -owy umożliwiają bardziej precyzyjne formuło-
wanie myśli, a zatem są zgodne z kryterium funkcjonalnym?
12

a) mleczny: zupa mleczna, zęby mleczne, mleczna cera;
mlekowy: kwas mlekowy;
b) olejny: farby olejne, malarstwo olejne;
olejowy: pompa olejowa, filtr olejowy;
c) śnieżny: burza śnieżna, zaspy śnieżne, pokrywa śnieżna, śnieżny dzień;
śniegowy: chmury śniegowe, pokrywa śniegowa;
d) wieczorny: dziennik wieczorny, cisza wieczorna, gość wieczorny;
wieczorowy: suknia wieczorowa, strój wieczorowy, studia wieczo-
rowe, kursy wieczorowe;
e) polny: droga polna, mysz polna, kwiaty polne, kamienie polne;
polowy: prace polowe, mundur polowy, kuchnia polowa.
Kryterium logiczne wymaga, aby znaczenie konstrukcji językowej
wynikało logicznie ze znaczenia jej składników. Ze względu na nielogicz-
ność uważa się za niepoprawne np. wyrażenie większa połowa. Niektórzy
mają zastrzeżenia do wyrażenia mieszkać na ulicy Stryjskiej, choć jest ono
poprawne, stosują bardziej oficjalną formę mieszkać przy ulicy Stryjskiej.
Kryterium narodowe stoi na straży czystości języka i przejawia się
w różnych postawach Polaków wobec obcych wpływów językowych. W isto-
cie żaden język narodowy nie jest całkowicie wolny od zapożyczeń.
Norma językowa akceptuje używanie obcych wyrazów wszędzie tam,
gdzie jest ono funkcjonalnie uzasadnione; zwłaszcza gdy brak nazwy pol-
skiej. Ilekroć jednak mamy do wyboru między słowem obcym a rodzi-
mym, powinniśmy dać pierwszeństwo wyrazowi rodzimemu. Jedynie w
obrębie terminologii specjalistycznej wyrazy zapożyczone są równoupraw-
nione, a nawet bardziej zalecane. Należy nie popadać w skrajność. Postawa
„wszystko, co obce w języku jest niepoprawne” jest charakterystyczna dla
puryzmu nacjonalistycznego (łac. purus – czysty), szkodzi rozwojowi języka.
Przeciwne stanowisko – skrajny liberalizm też nie zasługuje na akceptację.
12. Kiedyś na odkurzacz mówiło się elektroluks, samochód był automobilem,
samolot – aeroplanem. Jak widzisz, słowa obce w rozwoju języka ostatecz-
nie zostały wyparte przez rodzime wyrazy. Spójrz pod tym kątem na podane
pary wyrazów i odpowiedz, któremu z nich należałoby dać pierwszeństwo:
internauta – internetowicz;
snowboardzista – deskośniegowiec;
monitoring – monitorowanie;
optymalny – najlepszy;
sponsor – darczyńca.
13

13. Oceń użycie wyrazów obcego pochodzenia w następującym ogłoszeniu
prasowym:
Agencja modelek ogłasza nabór na modelki, fotomodelki oraz hostessy.
Casting odbędzie się w dniu 8 kwietnia 2009 r. w Klubie Garnizowym we
Lwowie przy ulicy Ogrodowej. Dla wybranych agencja zapewnia profesjo-
nalnie przygotowaną sesję zdjęciową oraz wizaż – nieodpłatnie!
14. Weź udział w zabudowie językowej i zaproponuj rodzime odpowiedniki dla
następujących stosunkowo nowych zapożyczeń:
recykling, puzzle, scrabble, laptop, fast-food, windsurfing, snow-
board.
Pamiętaj, że masz zasadniczo trzy możliwości: możesz utworzyć nowy wyraz
polski; możesz nadać nowe znaczenie jakiemuś już znanemu wyrazowi
polskiemu; możesz posłużyć się związkiem frazeologicznym – nazwą
wielowyrazową. Wiesz, że udana nazwa powinna być funkcjonalna, czyli
krótka i przejrzysta znaczeniowo, nie powinna też być nazwą śmieszną
lub wywołującą niepożądane skojarzenia.
Kryterium autorytetu kulturalnego
Za poprawny lub choćby lepszy uznaje się sposób wysławiania ludzi
cieszących się wysokim prestiżem kulturalnym. To ich język ma być dla
nas wzorem do naśladowania. W podtrzymywaniu tradycji językowej i
normy literackiej ważną rolę odgrywają wielopokoleniowe rodziny inteli-
gencji, zwłaszcza inteligencji humanistycznej. Nienagannego języka mamy
prawo wymagać zwłaszcza od nauczycieli, dziennikarzy, literatów, a także
od wszystkich osób występujących publicznie.
W niedalekiej przeszłości w roli autorytetów językowych występo-
wali niektórzy wybitni pisarze polscy, np. Henryk Sienkiewicz czy Maria
Dąbrowska. Dziś literatura karmi się głównie polszczyzną potoczną, nie
stroniąc nawet od odmian środowiskowych czy żargonów. Dlatego utwory
współczesnej literatury nie mogą już pretendować do roli uniwersalnego
wzorca starannej kulturalnej polszczyzny. Kryterium autorskie ma coraz
mniejsze znaczenie, bo słabnie zainteresowanie literaturą piękną. Ludzie
obecnie czerpią wzorce językowe z telewizji, radia czy gazet.
15. Czy znasz jakąś osobę – z telewizji, radia, prasy, literatury, a może z kręgu zna-
jomych ze szkoły, rodziny – której sposób wysławiania się uważasz za ładny,
godzien naśladowania? Jakie cechy języka tej osoby szczególnie podziwiasz?
16. Przeprowadź wśród swoich znajomych ankietę na temat: „Kto ze znanych
powszechnie osób posługuje się, twoim zdaniem, najbardziej nienaganną,
14

piękną polszczyzną? Czyja polszczyzna, twoim zdaniem, jest szczególnie nie-
poprawna, kaleka, brzydka?” Opracuj wyniki ankiety w formie rozprawki zaty-
tułowanej: „W poszukiwaniu współczesnych wzorców pięknej polszczyzny”.
17. Przeczytaj niżej podany artykuł „Piękno”. Co myślisz na ten temat?

Wypowiedź może być piękna, brzydka, nijaka lub kiczowata.
Piękna wypowiedź sprawia, że odbiorca słucha jej z przyjemnością,
odczuwa estetyczne zadowolenie z obcowania ze słowem, podziw lub
zachwyt.
Piękno to wynik z pełnej harmonii między wyrażaną myślą a słowami,
między kształtem całego tekstu a celem, któremu ten tekst służy. Tekst
nie może być piękny, jeśli jest niepoprawny pod względem językowym lub
stylistycznym. Każda piękna wypowiedź oddziałuje na rozum, uczucia i
wyobraźnię odbiorcy.
Wrażliwość estetyczną słuchacza lub czytelnika pobudza zwłaszcza
warstwa brzmieniowa języka (rymy, rytm, powtórzenia itd., bogactwo słow-
nictwa, nowe, odkrywcze, a zarazem harmonijne połączenie składników,
umiejętne wyzyskiwanie wieloznaczności słów, synonimów, gra oparta na
nieoczekiwanych, świeżych skojarzeniach i zdolność wyrażenia słowem
tego, co dotąd pozostawało nieuchwytne.
Wypowiedź oceniana jako brzydka brzmi źle, nieprzyjemnie, operuje
ubogim, stereotypowym słownictwem, grzeszy brakiem logiki harmonii
stylistycznej, jest szablonowa, nieciekawa, nudna. Jej odbiorca, poszu-
kując sensu, musi zmagać się z niejasnymi, zawiłymi konstrukcjami
językowymi.
Nijaka wypowiedź jest poprawna pod względem językowym i styli-
stycznym, ale odtwarza znane, oklepane schematy i w rezultacie pozo-
stawia odbiorcę obojętnym. Nie ma w niej nic poruszającego, nic przyku-
wającego uwagę, nic zaskakującego. Odbiorca takiej wypowiedzi szybko
się nudzi.
Osobne zjawisko to teksty określane jako kicz językowy. Spotykamy się z
nimi często we współczesnej kulturze masowej, nastawionej na zaspokajanie
mało wybrednych gustów. Typowym, często ośmieszanym przykładem jest
język powieści Heleny Mniszkówny Trędowata z okresu dwudziestolecia
międzywojennego. Nie brak przykładów współczesnych: teksty piosenek
muzyki disco-polo czy tzw. piosenki chodnikowej, język niektórych powie-
ści kryminalnych, romansów, niektórych dialogów filmowych. Kicz literacki
i językowy świetnie scharakteryzował i ośmieszył Stanisław Barańczak w
tomie niby-recenzji pt. Książki najgorsze.
15

Kicz językowy w planie treści utrwala stereotypowe przekonania i wyob-
rażenia o świecie, nie odkrywa niczego nowego, posługuje się myślowymi,
biało-czarnymi schematami. Np. w romansach ona jest zwykle młoda, bardzo
piękna, ale biedna, on – silny, przystojny, bogaty, ich miłość rodzi się nagle i
pokonuje opór złego środowiska. W planie wyrażania kicz zawsze sięga po
najbardziej ograne chwyty stylistyczne, np. banalne epitety, niczym nieuza-
sadnione dziwaczne metafory, miesza w rażący sposób środki zaczerpnięte
z różnych stylów i epok literackich. Kiczowaty język nie zważa na żadne
znaczeniowe subtelności, opiera się na prymitywnych, najprostszych sko-
jarzeniach, jest obliczony na szybki, łatwy, bezbolesny odbiór. Kicz znaj-
duje upodobanie w fałszywym, czułostkowym języku, przesyconym tanim
sentymentalizmem.
Kicz rodzi się zwykle w wyniku nieudolnego naśladownictwa wzo-
rów sztuki wysokiej. Lepiej wypowiadać się po prostu, własnymi słowami,
nawet nieco nieporadnymi, niż nie mając szczególnego talentu i umiejęt-
ności, silić się na wyszukane efekty językowe. Autor kiczowatej wypowiedzi
często pełnej fałszywej egzaltacji, pretensjonalnej, nieświadomie wystawią
się na pośmiewisko.
Kryterium zwyczajowe zgodne z normą są (lub stają się stopniowo)
te formy, którymi często i przez dłuższy czas posługuje się większość ludzi
w różnych typach, odmianach i stylach wypowiedzi.
Potęga zwyczaju językowego zmusza po jakimś czasie do zaaprobo-
wania nawet tych środków językowych, które są niezgodne z systemem.
Wiedz, że wszystkie omówione kryteria poprawności językowej są
względne, to znaczy nie działają bezwyjątkowo.
ZAPAMIĘTAJ
Kryteria poprawności języka
gramatyczne funkcjonalne
logiczne autorytetu kulturalnego
narodowe zwyczajowe
16

§ 4. Stosowność stylistyczna.
Jak uniknąć pomyłek stylistycznych
Istnieją wypowiedzi pod względem poprawności gramatycznej niena-
ganne, a mimo to niefortunne, niestosowne w danej sytuacji komunikacyjnej.
Jak ocenisz np. takie komunikaty językowe:
1. Ktoś w potocznej rozmowie opowiada, jak kupował płaszcz: Jak-
kolwiek padał deszcz, wziąwszy pod uwagę pilną potrzebę kupienia płaszcza,
udałem się do centralnego Domu Towarowego, co jak sądzę, było decyzją trafną,
by dokonać zakupu (przykłady wg H. Kurkowskiej „Kultura języka polskiego”).
2. Dziennikarz w „Wiadomościach” telewizyjnych komentuje przebieg
wyborów w USA: Przede wszystkim przerżnęli większość w Senacie. Głosy
Perota zagarnął Clinton.
3. Poseł wypowiada się publicznie w sejmie: Nieźle się potrafili obłowić
w poprzednim okresie. Sprawie tej debaty trzeba ukręcić łeb.
Śmieszy i razi język niepoprawny, niedopasowany do okoliczności.
Musimy dbać o stosowność stylową wypowiedzi. Najpierw trzeba właś-
ciwie ocenić sytuację komunikacyjną i zadecydować, w jakim stylu funkcjo-
nalnym utrzymamy swą wypowiedź, następnie konsekwentnie wybierać te
środki językowe, które są właściwe dla danego stylu – mieszanie różnych
stylów funkcjonalnych w jednej wypowiedzi jest błędem.
ZAPAMIĘTAJ
Styl wypowiedzi zależy od jej charakteru, funkcji, przeznaczenia.
Wpływa więc na skuteczność informacji o autorze tekstu, niekiedy
niezależnie od jego woli. Przysłowie mówi: Jak cię widzą, tak cię piszą.
Można je też odwrócić: Tak cię widzą (i oceniają), jak piszesz (i mówisz).
§ 5. Kultura języka
Sposób posługiwania się językiem świadczy o kulturze człowieka.
Możemy też mówić o kulturze języka. Jej składniki to bardzo dobra znajo-
mość języka ojczystego, czyli jego gramatyki i słownictwa oraz umiejętność
posługiwania się nim w wypowiedziach przy uwzględnieniu sytuacji komuni-
kacyjnej, którą tworzą miejsce, cel, temat rozmowy oraz cechy jej uczestników.
Język daje swym użytkownikom szerokie możliwości uzewnętrznienia
myśli, uczuć, życzeń. Słownictwo dostarcza gotowych środków, tj. wyrazów
o rozmaitym znaczeniu i zabarwieniu emocjonalnym. Frazeologia propo-
17

nuje różne związki wyrazowe ubarwiające wypowiedź, składnia oferuje
wiele wzorów zdań.
Czerpanie ze skarbca językowego wymaga uzależnienia wyboru od
charakteru i celu wypowiedzi. Innych słów użyjemy w prośbie, innych w
zdecydowanym żądaniu. Inaczej charakteryzujemy czyny bohatera litera-
ckiego, inaczej opiszemy grę piłkarza czy też zachowanie się na estradzie
grupy rockowej.
Kulturze języka służą działania, które mają na celu poszerzenie i dosko-
nalenie wiadomości oraz umiejętności językowych. Podejmuje je przede
wszystkim szkoła. Wkład wnoszą autorzy podręczników, autorzy audycji
radiowych i telewizyjnych poświęconych językowi. Pośrednio służą rozpo-
wszechnieniu kultury języka wszyscy, którzy posługują się wypowiedziami
starannymi i poprawnymi.
Kryteria poprawności językowej: wystarczalności; ekonomiczności środ-
ków językowych; funkcjonalności środków językowych; rozpowszechnienia
(uzualne); autorytet kulturalny; estetyczne; narodowe.
18. Na jutro musisz przeczytać lekturę. Nie masz jej w domu. Zwróć się z prośbą
do osób, które, twoim zdaniem, mogą posiadać potrzebną ci książkę:
• do równego ci wiekiem kuzyna, z którym utrzymujesz bliski kontakt,
• do wujka, którego bardzo lubisz,
• do miłego, starszego pana z naprzeciwka, którego często spotykasz
w sklepie i przy kiosku z gazetami, ale nigdy dłużej z nim nie rozmawiałeś.
W twoich wypowiedziach uwzględnij zarówno wiek rozmówców, jak i sto-
pień zażyłości, jaka cię łączy z każdym z nich.
19. Na podstawie własnego wyczucia językowego określ, na jakim poziomie

normy językowej (użytkowa czy wzorcowa) sytuują się następujące sposoby
użycia języka:
Dlaczego nie pościeliłeś łóżka?
Zjadłem ten kotlet z prawdziwą przyjemnością.
Codziennie podlewam wszystkie kwiaty, ale kaktusa podlewam rzadziej.
Najbardziej lubię scenę, w której Kmicic jedzie z Oleńką sańmi.
Kiedy zobaczyłem tę dziewczynę w telewizji, miałem wrażenie, że ją
znam.
Listy wysyłaj na mój nowy adres.
Proszę, siadajcie państwo.
Niepotrzebnie nagłośniono tę sprawę.
18

ZAPAMIĘTAJ
1. Kultura języka oznacza posługiwanie się nim sprawnie i popraw-
nie dzięki posiadanej wiedzy, umiejętnościom oraz dostosowaniu
wypowiedzi do sytuacji, w jakiej odbywa się komunikacja, oraz do
celu porozumiewania się.
2. Język daje wiele możliwości wyrażania myśli i uczuć. Z jego zasobu
potrafi korzystać ten, kto dba o bogacenie własnego słownika oraz
zna gramatykę, zwłaszcza zasady budowania wyrazów, a także zdań.
3. Kultura języka przejawia się w dbałości o piękno każdej wypowie-
dzi, o jej staranność, poprawność. Taka postawa cechuje miłośnika
języka ojczystego.
20. Oto dwie wypowiedzi. Obydwie powstały pod wpływem gniewu i wyrażają
w sposób zdecydowany życzenie, aby sprawca rozdrażnienia oddalił się nie-
zwłocznie. Obydwie zawierają też groźbę odwołania się do tzw. rękoczynu.
Teksty te różnią się jednak formą językową. Który z autorów wykazał się –
mimo złości – dbałością o kulturę słowa?
1) Jurek, ty kretynie jeden! Ty! Spadaj stąd, palancie! Wynocha, mówię!
Bo jak ci przyfastryguję, to cię rodzona matka nie pozna!
2) Jurek! Wynoś się stąd! Jeszcze raz powtarzam! Bo ci przyłożę, i to
mocno!
21. a) Pewien obywatel, zdenerwowany tym, że od dłuższego czasu nie wywozi
się z osiedla śmieci, udał się z pretensjami do odpowiedzialnego za wspo-
mniane usługi urzędnika administracji budynków. Chociaż miał rację, nic
nie wskórał. Urzędnik nie chciał z nim rozmawiać. Zamiast wysłuchać słusz-
nej skargi i przeprosić za zaniedbanie, zareagował oburzeniem. Jak myślisz,
dlaczego? Przeczytaj uważnie przytoczoną niżej wypowiedź i podkreśl te jej
składniki, które sprawiły, że słuchacz, choć winny, obraził się.
Dlaczego, do cholery, śmieciarze tak olewają robotę? Hrabiowie, psia-
krew! Od dwóch tygodni żaden się nie pokazał! Kubły pełne, wkoło pełno
gnoju! Całe osiedle cuchnie od tego syfu! A pan co? Od czego pan tu, do
cholery, jest! Od grzania stołka, co? Szlag by was trafił, całą administrację!
Wszystkich macie gdzieś! Chcecie nas wytruć, cholera jasna!
b) Spróbuj teraz wyrazić pretensje w sposób kulturalny, rezygnując z określeń
obraźliwych i przekleństw, zwracając natomiast uwagę na argumenty:
fakty oraz niewątpliwą winę urzędnika zaniedbującego swoje obowiązki.
19

c) Tekst twój porównaj z formą językową skargi złożonej przez innego miesz-
kańca, który, chociaż również zły na urzędnika, nie zapomniał o nakazie
kulturalnego zachowania, a więc także grzecznego wysławiania się w
miejscu publicznym.
Dlaczego od dwóch tygodni nie wywozi się z naszego osiedla śmieci?
Panowie śmieciarze lekceważą pracę? Kusi ich może bezrobocie? Od dwóch
tygodni nikt ich tutaj nie widział! Kubły przepełnione, wokół pełno odpad-
ków. Smród! Dlaczego pan nie zainteresował się dotąd sprawą? Przecież to
należy do pana! Proszę natychmiast interweniować. Chciałbym zobaczyć,
że pan dzwoni, gdzie należy. Poczekam.
d) Jeżeli twoja wypowiedź brzmi podobnie, znaczy to, że widzisz różnicę
pomiędzy stanowczym, ale grzecznym żądaniem a wymyślaniem i robie-
niem awantury. Spróbuj teraz wczuć się w rolę zaatakowanego urzędnika:
– Zareaguj słownie najpierw na wypowiedź pierwszego mieszkańca,
zwracając mu uwagę na to, że jest niegrzeczny i że dopóki się nie opanuje
i nie zacznie mówić jak kulturalny człowiek, nie będziesz z nim rozmawiał.
Następnie odpowiedz na skargę drugiego lokatora. Uczyń to w dwojaki
sposób:
– Postaraj się jakoś usprawiedliwić przykrą sytuację, próbując przekonać
rozmówcę zarówno o swej dobrej woli, jak i o braku winy.
– Wyjaśnij przyczyny zaniedbania, weź całą winę na siebie jako przed-
stawiciela administracji zobowiązanej do troszczenia się o jakość i termino-
wość usług komunalnych, do których należy wywożenie śmieci. Przeproś
rozmówcę, a za jego pośrednictwem – wszystkich mieszkańców, i poinformuj
go o tym, jak i kiedy zostanie załatwiona jego słuszna skarga.
Dobra rada
Dziękuje – to słowo, którego warto używać jak najczęściej. Podzię-
kować można na przykład na zakończenie rozmowy w sklepie, w urzędzie
czy u lekarza.
22. Zapisz prośbę i podziękowanie:
– chcesz, by sprzedawca w sklepie komputerowym wybrał specjalnie
dla ciebie ciekawą grę komputerową;
– nie potrafisz otworzyć drzwi windy;
– zamierzasz prosić o pomoc sąsiadkę.
20

ZAPAMIĘTAJ
Istnieje stare przysłowie, które może znasz: jak cię widzą, tak cię piszą.
Można by je rozszerzyć: jak cię słyszą, tak cię oceniają, tak cię traktują.
Przytoczony w części ćwiczeniowej przykład pokazał, że od sposobu
mówienia, od kultury wypowiadania się zależy przebieg i rezultat po-
rozumiewania się z innymi ludźmi. Albo będzie ono skuteczne i osiąg-
niemy zamierzony cel, albo zakończy się niepowodzeniem – nic nie
zyskamy, jedynie obrazimy i zniechęcimy do siebie partnera rozmowy.
Sprawdź siebie
1) Co to jest stylistyka?
2) Czym się zajmuje?
3) Co nazywamy stylem?
4) Co to jest styl funkcjonalny?
5) Jakie znasz style funkcjonalne współczesnej polszczyzny??
6) Co to jest norma językowa?
7) Jakie poznałeś kryteria poprawności językowej?
8) Jak przejawia się kultura językowa?
Kształcenie językowe. Style
23. Przeczytaj tekst. Jaka jest jego zasadnicza myśl? Ułóż plan. Jaki to styl? Udo-
wodnij to.
Jako gatunek literacki bajka należy do literatury dydaktycznej, krótka
powiastka wierszem lub prozą, która ma pouczyć o szkodliwości lub poży-
teczności opisanych zachowań, zilustrować jakąś prawdę ogólną. Dotyczy
sytuacji, postaw i charakterów, które nie są zindywidualizowane, nie grają
roli jako fakty jednostkowe i niepowtarzalne, lecz odzwierciedlają zjawiska
powszechne, uniwersalne. Bajka zawiera morał, pouczenie, uogólniający
wniosek, który zwykle umieszczony jest na końcu utworu, czasami wystę-
puje na początku lub nie jest wyrażony wprost, lecz wynika z przedstawionej
sytuacji. Aby osiągnąć cel dydaktyczny, zwykle przeciwstawiane są na zasa-
dzie kontrastu dwie postawy, dwa typy argumentacji lub dwa rodzaje działań.
Jedną z odmian bajki jest tzw. bajka zwierzęca, należąca do utworów
alegorycznych. Twórcą takiej odmiany bajki był Ezop (VI w. p.n.e.).
Czasami bajka przybiera postać krótkiej wierszowanej noweli, zawie-
rającej nieskomplikowaną fabułę, tzw. bajka narracyjna, kiedy indziej jest
21

krótsza, dąży do maksymalnej zwięzłości, w lapidarny sposób notuje jakieś
wydarzenie, z którego wynika sens moralny, tzw. bajka epigramatyczna. Bez
względu na odmianę bajki ma ona uczyć w sposób daleki od patosu, wyko-
rzystując różne odmiany komizmu, zachowując lekkość i wdzięk.
24. a) Wyobraź sobie, że jesteś redaktorem gazety. Dostarczono ci trzy teksty
informujące o pewnym zdarzeniu: I) WYDARZENIE DNIA; II) OKIEM UCZNIA;
III) REPORTER ZANOTOWAŁ. Do jakiego działu nadaje się każdy z nich?
I) Wczoraj po południu, około godziny 17. osoby obecne w okolicy
dworca głównego zauważyły wznoszący się ponad budynkiem świecący
obiekt. Nie zniknął on jednak zwyczajem latających spodków, ale spokojnie
wylądował na pobliskim placyku. Rzekome ufo okazało się zręcznie zro-
bionym latawcem, podświetlanym od wewnątrz żarówką. Zamiast spodzie-
wanych gości z kosmosu przypadkowa publiczność powitała (i nagrodziła
słusznymi brawami!) konstruktorów i właścicieli modelu, podobno uczniów
pobliskiego technikum. Ktoś twierdził nawet, że rozpoznał w młodych
budowniczych Jarka B. i Jacka S. – modelarzy, znanych w mieście miłoś-
ników lotnictwa i szybownictwa. Zniknęli oni ze swym „pojazdem” równie
szybko, jak się pojawili, bez słowa.
II) Niezwykłą sensację przeżyli wczoraj późnym popołudniem miesz-
kańcy naszego miasta. Przez chwilę czuli oddech wszechświata, kiedy ich
oczom ukazał się nagle ponad kopułą dworca głównego niezwykły świetlisty
kształt. Przypadkowi widzowie z zapartym tchem obserwowali regularnie
pulsujący blask nieziemskiego obiektu. Ufo! Ufo! – rozległy się strwożone
głosy. Nagle latający spodek, ciągle migocząc i świecąc, opadł ostrym łukiem
w dół i osiadł. Widzowie trwali chwilę w zaskoczeniu, a potem pośpieszyli
w kierunku, gdzie prowadził ich drgający ogienek. Okrzyk zawodu, ale i
ulgi, wydobył się z ich ust, gdy spostrzegli, że tajemniczy obiekt to po pro-
stu wielki, zręcznie zrobiony latawiec z wmontowaną w środku lampką, na
przemian zapalającą się i gasnącą. Wszechświat znów się bezpiecznie odda-
lił. Zamiast kosmitów pojawili się wnet właściciele i twórcy sensacyjnego
„pojazdu”. Przypadkowo obecny reporter miejscowej gazety rozpoznał w
nich podobno dwóch znanych modelarzy, miłośników lotnictwa i szybow-
nictwa, Jarka B. i Jacka S. – uczniów technikum, cieszącego się sławą kuźni
talentów inżynierskich. Młodzieńcy byli jednak znacznie od niego szybsi.
Pewnie zauważyli sadzącego susami w ich kierunku długonogiego redaktora.
Czmychnęli więc czym prędzej, korzystając z ciemności oraz atutu wieku.
Nie doszło niestety ani do identyfikacji, ani do wywiadu. Młoda sława
przedkłada widać cnotę skromności nad triumfalne fanfary popularności.
22

III) Ale numer całej miejscowej gawiedzi zasunęli chłopaki z naszej
budy. Zrobili latawca, wsadzili do niego żaróweczkę i puścili tak, żeby go
było dobrze widać nad budynkiem dworca. Umieją to robić, bo od lat należą
do Klubu Modelarza. Było chyba około piątej po południu. O tej porze jest
już ciemno, więc efekt obliczyli dobrze. Tam zawsze się kręci kupa luda,
więc każdy zgrywus może liczyć na publikę. Towarzystwo zdębiało. Oczy
w słup i szczęki w dół. Wszyscy myśleli, że to latający spodek i już trzę-
śli portkami, że ich ufoludki porwą! Latawiec poświecił i spadł na placyk.
Nim się gapie zbiegli, Jarek i Jacek zaraz go porwali, chociaż im ludzie bili
brawo. Mówili potem, że dostali napędu, jak zobaczyli redaktorka D., rączo
pomykającego w ich stronę. Poznał ich, bo ich znał z klubu i z zawodów i
zaraz by im zaczął wiercić dziurę w brzuchu – a co? a jak? a w jaki sposób?
a po co? a dlaczego? Nie mieli ochoty, żeby brał ich na spytki, nikt nie lubi
być przesłuchiwany! Człowiek ma w końcu zawsze coś do ukrycia, a już
taki żurnalista to akurat w sam raz na ojca duchownego!
b) Jakimi cechami odznacza się styl każdego z tekstów? Spróbuj nazwać tę
najważniejszą cechę.
c) Jakich informacji o autorze dostarcza styl poszczególnych tekstów?
d) Porównaj przeczytane wcześniej teksty I), II) oraz III) – informacje o tym
samym wydarzeniu, a jednak różniące się między sobą. Wskaż środki
językowe: słowa, związki frazeologiczne, zdania itp., które decydują o
odmienności stylu każdego z nich.
25. Uczniowie pewnej klasy zorganizowali turniej wiersza. Jeden z uczestników

przedstawił przytoczony niżej wiersz o jesieni. Wykorzystał w nim w celach
stylistycznych rytm i dźwięki mowy. Przeczytaj głośno tekst i zastanów się,
jaki efekt chciał osiągnąć autor i czy mu się, według ciebie, powiódł zamiar?
Jakich użył środków?
JESIEŃ
Więdną wieczorem powoje
Chwieją się wiechy chwastów
wygina wiotkimi listkami
wiruje we wrzosach, w wierzbinie
Wiatr jesień, wiatr jesień
Świszcze, szeleści po krzakach
Szepce w szopach, w szałasach,
Wieść wrzesień, wieść wrzesień
23

26. Przeczytaj tekst. Wyznacz jego główną myśl. Ułóż plan. Jaki to styl? Przed-
staw swoje argumenty.
Język jest środkiem przekazywania ludzkiej wiedzy, ludzkiego doświad-
czenia, które człowiek nabył w ciągu wieków. Jest środkiem porozumienia
się, wpływu na człowieka. 70–80% czasu, kiedy człowiek nie śpi, słucha,
mówi, czyta, pisze – to znaczy zajmuje się językową działalnością.
Uczeń, kończący szkołę, powinien umieć odbierać i przekazywać infor-
mację, bronić swoje przekonania, umieć przekonywać innych, wychodzić
z propozycjami, radzić innym, krytykować, umieć wystąpić z referatem.
W kręgu rodziny, przyjaciół, znajomych – podzielić się wrażeniami, prze-
życiami, umieć napisać artykuł do gazety itp.
Słuchanie i rozumienie – to rodzaj komunikacyjnej działalności łączący
się z mówieniem. Bez czytania niemożliwie komunikować się na co dzień,
pobierać informację czy to w szkole, czy poza nią. W szkole należy nauczyć
się słuchać nauczycieli, umieć słuchać wypowiedzi kolegów.
Czytanie – to rodzaj komunikacyjnej działalności, polega ono na
odbiorze tekstu i pobranie z niego informacji. To twórczy proces. Należy
płynnie władać techniką czytania oraz świadomie uzmysłowić sobie prze-
czytany tekst.
Mowa i pismo powiązane są z ustną i pisemną formą. Opanowanie ust-
nego i pisemnego języka nazwane jest rozwojem i kształceniem językowym.
Każdy powinien opanować wyżej wymienione umiejętności oraz opa-
nować zwyczaj uprzejmości w procesie mówienia.
Sytuacja mówienia uwarunkowana jest obecnością adresata, tematem,
zasadniczą myślą wypowiedzi, celem wypowiedzi i jej aktu mowy. Bardzo
ważne jest, aby język był treściwy, logiczny, bogaty, lapidarny i poprawny.
1. Kultura języka oznacza posługiwanie się nim sprawnie i poprawnie
dzięki posiadanej wiedzy, umiejętnościom oraz dostosowaniu wypowiedzi do
sytuacji, w jakiej odbywa się komunikacja, oraz do celu porozumiewania się.
2. Język daje wiele możliwości wyrażania myśli i uczuć. Z jego zasobu
potrafi korzystać ten, kto dba o bogacenie własnego słownika oraz zna gra-
matykę, zwłaszcza zasady budowania wyrazów, a także zdań.
3. Kultura języka przejawia się w dbałości o piękno każdej wypowiedzi, o
jej staranność, poprawność. Taka postawa cechuje miłośnika języka ojczystego.
27. Czy potrafisz scharakteryzować człowieka, jego charakter i kulturę podczas
rozmowy z nim?
Rozwiń powiedzenie: „Jaki człowiek, taki jego język”.
24

28. Wyobraź sobie taką sytuację: idziesz ulicą i raptem ktoś woła: „Ej, ty!” Jak się
do tego ustosunkujesz? Napisz rozprawkę, korzystając z rady: „Najlepsze
wychowanie – to własny przykład”.
Dobra rada
Słowa witam można użyć, zwracając się do osoby młodszej lub równej
sobie wiekiem. Nie używaj tego zwrotu, witając się z osobami dorosłymi,
które nie są twoimi bliskimi – byłoby to niestosowne. Nie używaj tego słowa
przy składaniu życzeń analogicznymi вітаю!
29. Do każdej z podanych sytuacji dopisz zwroty powitalne:
– do nauczyciela;
– do graczy na boisku, jesteś arbitrem;
– do spotkanego kolegi.
§ 6. Styl naukowy
W stylu naukowym pisane są specjalistyczne teksty utrwalające i prze-
kazujące innym wiedzę z danej dziedziny nauki. Krąg odbiorców jest wąski –
są nimi inni specjaliści, uczniowie, studenci. Szerszy zasięg mają jedynie
dzieła pisane w stylu popularnonaukowym, przeznaczone dla zaintereso-
wanych danym tematem niespecjalistów.
Wyróżniki stylu naukowego. Głównym wyróżnikiem stylu naukowego
jest obecność terminologii.
ZAPAMIĘTAJ
Termin to specjalna nazwa naukowa lub fachowa, w założeniu
ścisła i jednoznaczna, odnosząca się do pojęcia właściwego danej
dziedziny wiedzy.
Zbiór terminów tworzy terminologię. Dlatego mówimy o terminologii

gramatycznej, medycznej, ekonomicznej itd. Obecnie w słownikach języka
polskiego stosuje się około 90 różnych tzw. kwalifikatorów wskazujących
na przynależność słowa do określonej dziedziny nauki lub wiedzy specjali-
stycznej. Ze względu na wielość uprawianych współcześnie dyscyplin styl
naukowy ma swoje własne odmiany: humanistyczną, przyrodniczą i tech-
niczną.
Liczba terminów wzrasta wręcz lawinowo. Szacuje się, że w samym
tylko okresie po drugiej wojnie światowej w języku polskim przybyło pra-
wie milion nowych terminów.
25

Część terminologii ma charakter międzynarodowy to znaczy, że w wielu
językach pewne terminy brzmią bardzo podobnie, np. ekologia, elektronika.
Zdania w tekstach naukowych mają skomplikowaną budowę. Używa
się w nich często wyrażeń nawiązujących, typu: przejdźmy z kolei do...; jak
było powiedziane wyżej...; podsumowując... Autor – nawet gdy jest to jedna
osoba – może posługiwać się tzw. my autorskim, pisząc np. postaramy się
teraz udowodnić, że...; w naszej pracy przyjmujemy założenie... Charaktery-
styczne są wskaźniki ostrożności sądów autora, który nieraz zastrzega się, że
nie do końca bierze odpowiedzialność za prawdziwość danego twierdzenia,
np. wydaje się, że...; można sądzić, że...; są pewne podstawy, aby przypuszczać,
że...: w zasadzie; w pewnym sensie; w pewnym stopniu, raczej.
Pierwiastki emocjonalne w stylu naukowym są niepożądane. Już w
starożytności sformułowano (Tacyt) maksymę przyświecającą rzetelnym
badaniom naukowym: „sine ira et studio”, tzn. „bez gniewu i zawziętości,
bezstronnie, bez uprzedzeń, obiektywnie”, której przestrzeganie jest waż-
nym nakazem etycznym w nauce.
Teksty naukowe powinny być logicznie uporządkowane, ścisłe i przej-
rzyste. Służy temu podział na rozdziały, podrozdziały, paragrafy, akapity,
umieszczanie przypisów, bibliografii, dodawanie aneksów (uzupełniających
treść załączników), sporządzanie indeksów lub skorowidzów, spisów obej-
mujących np. użyte w pracy terminy, wymienione nazwiska, przedstawianie
wyników badań w formie wykresów, tabel, rysunków itp.
Autor wypowiedzi w stylu naukowym dąży przede wszystkim do prze-
kazywania obiektywnej prawdy. Dlatego powinien podawać wystarczającą
ilość informacji w jasnej i zrozumiałej formie, racjonalnie i logicznie pro-
wadzić swój wywód, zdążając do trafnych uogólnień i wniosków oraz osta-
tecznego sformułowania odkrytych praw naukowych.
Gatunki stylu naukowego to: artykuł (forma pisana), referat (forma
wygłaszana), studium, rozprawa, monografia, czyli dzieło poświęcone w
całości jednemu tematowi (np. monografia twórczości jakiegoś pisarza),
encyklopedia, słownik, recenzja, dyskusja, polemika.
Odmianę dydaktyczno-naukową, z którą stykasz się w czasie nauki
w szkole, reprezentują formy pisane: podręcznik, poradnik, skrypt i formy
mówione: wykład, pogadanka, lekcja, odczyt.
30. Sięgnij do dowolnego słownika języka polskiego i wypisz stosowane w nim
kwalifikatory wskazujące na przynależność słowa do określonej gałęzi nauki
lub wiedzy specjalistycznej. Porównaj liczbę wypisanych przez siebie kwalifi-
katorów z ilością podaną przez kolegów korzystających z innych słowników.
26

31. Przeczytaj uważnie podane niżej hasło z encyklopedii logiki. Scharakteryzuj
na tym przykładzie typowe środki językowe stylu naukowego. Czy są tu jakieś
fragmenty, których w ogóle nie zrozumiałeś? Napisz własnymi słowami, co
to jest definicja klasyczna, i podaj własny przykład.
definicja klasyczna (l) *Definicja realna o budowie: A jest B i C, gdzie
A, B, C reprezentują nazwy, zaś „jest” należy rozumieć jako faktor identycz-
ności. Z dwóch nazw tworzących definiens pierwsza podaje klasę, w której
zawiera się (jako część właściwa) zakres definiowanego wyrazu A; druga
natomiast wskazuje na to, co wyróżnia elementy klasy A spośród elemen-
tów nadrzędnej nad nią klasy B. Termin denotujący klasę nadrzędną nazywa
się terminem rodzajowym (krócej: rodzajem, łac. genus): termin określający
różnicę nazywa się różnicą gatunkową (łac. differentia specifica), ponieważ
wyróżnia przedmioty tworzące pewien gatunek (łac. species) od innych
przedmiotów należących do tego samego rodzaju. Stąd tradycyjna formuła:
Definitio fit per genus et differentiam specificam (definicja powstaje za pomocą
rodzaju i różnicy gatunkowej). Przykład: Planeta (gatunek) jest to ciało nie-
bieskie (rodzaj) krążące wokół Słońca (różnica gatunkowa).
(2) Autorzy nie godzący się na przyznanie definicjom charakteru
twierdzeń rzeczowych (zob. Kotarbiński) pojmują definicję klasyczną jako
*definicję nominalną podaną w stylizacji przedmiotowej (tj. w takim sfor-
mułowaniu, jak gdyby była ona twierdzeniem rzeczowym), a poza tym
spełniającą warunki, o których mowa w (l).
(Mała encyklopedia logiki, red. nauk. W. Marciszewski)
32. Co jest źródłem humoru w przytoczonym fragmencie tekstu? Jakie cechy

stylu naukowego zostały w nim sparodiowane i ośmieszone?
Pewnego popołudnia, tuż po szkolnych lekcjach, mała dziewczynka w
czerwonej czapeczce, z koszykiem pełnym jedzenia, wybrała się do chorej
babci. Droga do jej drewnianego domku była długa i prowadziła przez las.
Dziewczynka rozglądała się ciekawie, podziwiając grube korzenie drzew,
których wzrost odbywa się przecież dzięki działalności merysystemu pier-
wotnego – miazgi wiązkowej i merysystemów wtórnych – miazgi powstałej z
odróżnicowania się fragmentów okolnicy oraz felogenu... Jakie to cudowne –
myślała – że powstaje on przez odróżnicowanie się komórek miękiszu bądź
kolenchymy leżących w korze pierwotnej... Cichy szum zielonych liści
pobudzał wszystkie zmysły, bo przecież w każdym listku szumiała kuty-
kuła, miękisz palisadowy i gąbczasty... Usiadła na chwilę pośród widłaków
różnozarodnikowych i czuła... po prostu czuła, jak ich mikroskoporangie
wytwarzają obficie mikrospory... ( J. Szczepkowska Opowiem wam bajkę...)
27

33. Z podręczników przedmiotów ścisłych wybierz fragmenty tekstu, w którym
występują terminy specjalistyczne. Podaj definicje wybranych terminów.
34. W języku naukowym występują liczby, wzory, symbole. Te symbole mają cha-
rakter międzynarodowy i są czytelne dla wszystkich specjalistów. Z podręcz-
nika matematyki lub chemii wypisz taki tekst (symbole, wzory), który byłby
zrozumiały dla Niemca, Anglika, Japończyka.
35. Przeczytaj uważnie tekst. Do jakiej dziedziny nauki możesz go odnieść?
CO ZAWDZIĘCZAMY ŚWIĘTYM
CYRYLOWI I METODEMU?
Kto szuka korzeni polszczyzny, chciałby wiedzieć, jaki był prajęzyk
Słowian, z którego się ona wywodzi. Niestety o jego cechach możemy wnio-
skować jedynie pośrednio. Nie został bowiem utrwalony na piśmie. Pomocna
okazuje się analiza porównawcza
współczesnych języków słowiańskich,
wydobywająca ich podobieństwo –
rezultat wspólnego dziedzictwa. Bada-
nie różnic sprzyja również docieraniu
do stanu pierwotnego. Mamy też do
Jano Köhler Cyryl i Metody, 1941 dyspozycji ważne źródło informacji:
stare teksty religijne. Zawdzięczamy je
chrześcijańskim świętym Cyrylemu i Metodemu, mnichom greckim, zwa-
nymi apostołami Słowiańszczyzny. Teksty te powstały w IX w. z myślą o
nawróconych chrześcijanach. Autorzy (a ściśle tłumacze) użyli w nich dia-
lektu, którym posługiwali się mieszkańcy ówczesnego Sołunia (Salonik).
Do słowiańskich dźwięków święty Cyryl przystosował znaki alfabetu gre-
ckiego, tworząc tzw. głagolicę. Echa misyjnej działalności greckich duchow-
nych pobrzmiewają też w naszym podaniu o niezwykłej wizycie, jaką złożyli
rodzinie Piasta kołodzieja, odprawiającego postrzyżyny syna Ziemowita
rzekomo niebiańscy przybysze. Sprawili oni, że mimo znacznej liczby bie-
siadników oraz dopisującego im apetytu ani jadła, ani napoju nie ubywało,
ku zaskoczeniu i radości gospodarza. Tymi gośćmi z zaświatów mogli być
Cyryl i Metody.
Ze względu na religijny charakter zachowanych tekstów i ich użyt-
kową katechizacyjną funkcję, język, w którym zostały napisane, nosi miano
starocerkiewno-słowiańskiego. Zawierają z nim znajomość wszyscy badacze
dziejów polszczyzny. Kto zna alfabet rosyjski, ten szybko i łatwo nauczy
się je odczytywać.
28

Kształcenie językowe.
Referat na podstawie kilku źródeł. Redagowanie tekstu referatu
36. Czy często występowałeś na zebraniach, na zajęciach? Czy twoje wystąpienia

były udane? Czy słuchacze zawsze rozumieli, o czym mówisz? Czy potrafiłeś
ich przekonać? Co było dla ciebie najtrudniejszym?
37. Przeczytaj uważnie tekst.
GDY TRZEBA NAPISAĆ REFERAT
Referat to dłuższa wypowiedź pisana, rozwijająca określony temat
w formie zawierającej elementy: streszczenia, opisu, opowiadania, sprawo-
zdania, interpretacji wypowiedzi, lecz także jej rytm, nawet jej brzmieniowe
ukształtowanie.
Dzięki doborowi słów, których wymowa nie kryje artykulacyjnych
pułapek, będzie mu łatwiej wykazać się staranną poprawną dykcją. Gdy
doceni potrzebę zharmonizowania długości zdań i ich wyodrębniających
się w poszczególne odcinki tekstu zespołów z oddechem (a zwłaszcza z fazą
wydechu), zapewni sobie wygodę i uchroni się przed zmęczeniem.
Aby zapobiec zakłóceniom odbioru tekstu wygłoszonego tylko jeden
raz, lepiej posługiwać się zdaniami niezbyt długimi, o przejrzystej budowie.
W przeciwnym razie słuchacze zostaną narażeni na zgubienie tzw. wątku, nie
zauważą niektórych informacji. A to oznacza upośledzenie odbioru. Mimo
to, iż pisząc referat, autor musi w imię rzetelności sięgnąć do wielu materia-
łów źródłowych, tekstowi własnemu powinien nadać charakter przystępny,
ze względu na jednorazową i zwykle krótkotrwałą prezentację. Troszcząc
się o wyczerpujące potraktowanie tematu, jednocześnie nie należy nigdy
przesadzać z długością referatu. Istotną rolę odgrywa interesujące ujęcie
przedstawianych spraw i żywy sposób mówienia, ale fizjologia ma własne
prawa. Lepiej nie narażać się na zakłopotanie, gdy zauważymy przerwa-
nie kontaktu z przejawiającymi oznaki roztargnienia i zmęczenia odbior-
cami. Dla referatu nie będzie to rzeczą łatwą doraźne streszczenie tekstu.
A przerwanie wygłaszania przed zaplanowanym zakończeniem z powodu
negatywnej reakcji słuchaczy oznaczałoby niepowodzenie komunikacyjne.
38. Ujmij w formie krótkich punktów informacje zawarte w tekście.
39. a) Zainteresowała cię literatura polskiego baroku. Chciałbyś o niej opowie-

dzieć kolegom. Zaproponuj tytuł referatu.
b) Opracuj jego koncepcję w formie planu lub rejestru zagadnień (problemy,
autorzy, dzieła, zagadnienia).
29

ZAPAMIĘTAJ
Pisząc referat, pamiętaj, że jest to komunikat przeznaczony do wy-
głoszenia.
Uwzględnij więc nie tylko wymóg rzeczowego i pełnego rozwinięcia
tematu, ale miej na uwadze również cechy odbiorców i własną rolę
przekaziciela informacji drogą ustną. Referat nie może być zbyt długi.
40. Przeczytaj uważnie. Przygotowując referat, pamiętaj o podanych niżej wska-

zówkach.
1. Wyznacz adresata referatu i cel przekazania informacji.
2. Określ temat i zasadniczą myśl przyszłego referatu.
3. Znajdź odpowiednią literaturę, opracuj ją.
4. Dobieraj fakty, które zainteresują słuchacza.
5. Ułóż plan referatu.
6. Opracuj kilka źródłowych materiałów, wtedy twój referat będzie
głębszy i ciekawszy.
7. Zapisz tekst referatu.
8. Zwróć uwagę na terminy, na trudne słowa, przemyśl ich wymowę
i akcentowanie.
9. Wygłaszaj tekst powoli, rób pauzy.
10. Nie zapominaj o słuchaczach, postaraj się zainteresować ich jakimś
ciekawym faktem, gdy zauważysz, że słuchają nieuważnie.
11. Mów płynnie, unikaj słów-pasożytów (e-e-e, no) itp.
12. Przed wygłoszeniem postaraj się zredagować tekst referatu, znajdź
w nim braki w kompozycji, odchylenia od normy językowej, nieścisłości
gramatyczne, stylistyczne (jeśli takowe są).
41. Przeczytaj referat.
REFERAT
„FILOZOFIA ŻYCIOWA J. KOCHANOWSKIEGO
WYRAŻONA W PIEŚNIACH
„SERCE ROŚCIE”, „NIE PORZUCAJ NADZIEI”;
„CZEGO CHCESZ OD NAS, PANIE…”.
Wiek XVI to w całej Europie wiek rozwoju nauki i sztuki… Także

w Polsce, która w tym czasie była potężnym państwem, tworzyło wiele
wybitnych artystów. W dziedzinie literatury najbardziej wsławił się Jan
Kochanowski. W swoich utworach poruszał wiele zagadnień moralnych i
filozoficznych, a jego poezja zachwycała artystycznym kunsztem.
30

W wierszach Jan Kochanowski wyrażał swoje nastanowienie do życia
czyli filozofię życiową, która nazywa się humanizmem. Według niej naj-
ważniejszym celem ludzkości powinno być szczęście i rozwój człowieka.
Hasło, które tę myśl wyraża, brzmi: „Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie,
nie jest mi obce”.
O słuszności tej tezy może przekonać fakt, że bardzo często w swoich
pieśniach poeta wyrażał zachwyt nad światem przyrody, która współgra z
nastrojami ludzi. W pieśni „Serce roście…” początkowe zwrotki zawierają
opis zmian krajobrazów, jakie dokonują się w porze wiosennej: topnienie
śniegu i lodu, rozwijanie się młodych listków na drzewach, zielenienie się
pól, zakładanie gniazd przez świergocące ptaki. Jest to obraz bardzo radosny
i optymistyczny. Koresponduje on z nastrojem właściwego bohatera wiersza
i człowieka o czystym sumieniu.
Również w pieśni „Nie porzucaj nadziei” poeta opisuje piękno świata,
które pozostaje niezmienne, niezależnie od ludzkich kłopotów. Rytm przy-
rody odradzającej się na wiosnę powinien przypominać ludziom, że nie
wolno się załamywać. Także w pięknej modlitwie „Czego chcesz od nas,
Panie…” uroda świata dowodzi, jaki dobry i mądry jest Pan Bóg, który
stworzył ziemię dla radości i pożytku człowieka.
Jednak prawdziwą radość z darów Boga może odczuwać człowiek,
którego nie gryzie sumienie, to znaczy ktoś, kto nie popełnia poważnych
grzechów i przestrzega przykazań bożych. Jeśli natomiast kogoś „gryzie
mól zakryty„, nie będzie się umiał cieszyć życiem, choćby miał bogactwo
i rozrywki. Morał ten świadczy, że Kochanowski dostrzegał konieczność
przestrzegania praw moralnych. Człowiek, który by się nimi nie kierował,
szkodzi swej duszy i nie może liczyć na prawdziwe szczęście. Taki obraz
szczęśliwego człowieka, który jest zarazem dzieckiem bożym, zawarł w
pieśni „Czego chcesz od nas, Panie…”. Daje w niej do zrozumienia, jaki
powinien być stosunek ludzi do swego Stwórcy: uwielbienie, pokora,
wdzięczność, synowska miłość. Wyznaje to w słowach „Tyś Pan wszyst-
kiego świata…”, „Wdzięcznym Cię zatem sercem Panie wyznawamy, bo
nad to przystojniejszej ofiary nie mamy”. Postępując tak, by nie obrazić w
niczym łaskawego Pana, można przeżywać harmonię ze światem i z jego
Stwórcą. A harmonia to spokój, zadowolenie, bezpieczeństwo, w którym
jedynie może następować rozwój ludzkości.
Człowiek pogodzony z Bogiem ma pełne prawo wyrażać swoją radość
tak, jak chce. Pozytywny stosunek do świata nazywa się afirmacją życie.
Oznacza ona umiejętność cieszenia się wszystkim, co człowieka spotyka.
31

W pieśni „Serce roście…” poeta prosi: „dobrą myśl”; czyli radość życia;
„Nie gardź moim chłodnikiem chruścianym, a bądź ze mną, z trzeźwym,
czy pijanym”.
Nie zawsze jednak życie niesie z sobą tylko radość. Często przycho-
dzą złe chwile, nieszczęścia i dramat. Jan Kochanowski apeluje do swoich
czytelników, aby i w takiej sytuacji nie tracić zaufania do losu. Szczególnie
podkreśla tę receptę na życie w pieśni „Nie porzucaj nadzieję jakoć się kol-
wiek dzieje”. Przyrównuje w niej los człowieka do cyklu rocznego: tak jak
w roku istnieje zła i nieprzyjazna zima, tak w ludzkim życiu przychodzą
ciężkie momenty. Ale nie należy się z tego powodu załamywać, ponieważ,
jak po zimie następuje wiosna, tak w sytuacji człowieka następuje zmiana
na lepsze i wraca szczęśliwy los. Poeta nazywa go fortuną. Jest zmienna
i kapryśna, dlatego nie warto się zbyt przejmować, gdyż z pewnością się
odwróci. Wystarczy tylko spokojnie na to poczekać. Taka postawa życiowa
nazywa się stoicyzmem. Sam poeta, mimo głoszenia filozofii stoicyzmu,
w pieśniach nie pozostaje jej wierny, gdy zmarła mu ukochana córeczka.
W cyklu „Trenów” ukazał swój ból i rozpacz. Jednak w ostatnim trenie
powraca do nastroju spokoju i wiary w szczęście dziecka, znajdującego się
w niebie. W swoim własnym życiu miał podobne podejście do nieszczęść,
jak w tworzonej poezji.
Kochanowski to pierwszy polski poeta znany w Europie, ponieważ
wiersze jego zostały przetłumaczone na wiele języków. Powodem tej zasłu-
żonej sławy jest życiowa mądrość i piękno słowa jego utworów. Także dziś,
po pięciu stuleciach, możemy zrozumieć wspaniałe przesłanie jego poezji:
szczęście i rozwój człowieka to najważniejsze cele naszych dążeń: Warto
czytać wiersze Kochanowskiego i rozważać zawartą w nich życiową mądrość.
b) Odredaguj referat. Przeanalizuj jego treść i kompozycję; określ rodzaj i
funkcję początku i zakończenia, wyróżnij niepotrzebne treści; przeana-
lizuj referat pod względem poprawności gramatycznej i stylistycznej.
§ 7. Budowa tez oraz

konspekty tekstu naukowego
42. a) Przeczytaj tekst. Wyróżnij jego zasadniczą myśl. Ułóż plan.

Żyjemy w czasach, gdy rośnie potok informacji, ludzie interesują się
osiągnięciami nauki, techniki, sztuki, co powoduje umiejętność czytania
rozmaitych książek, robienia notatek na podstawie tego, co przeczytaliśmy,
co usłyszeliśmy, systematyzowanie naszych zapisów.
32

Umiejętność czytania i notowania tego, co przeczytaliśmy, jest cechą
pracy intelektualnej. Notatki z przeczytanych książek robią naszą pracę
bardziej racjonalną, bardziej efektywniejszą.
Aby wykorzystać książkę, człowiek powinien posiąść pewne nawyki
pracowania z nią. Należy umieć samodzielnie wyciągać wnioski z przeczy-
tanych utworów, dokładnie cytować, znajdować w książce potwierdzenie
czy obalenie teoretycznych spostrzeżeń itd.
Układ i zapis notatek zależy od sposobu rozumowania człowieka, od
jego umiejętności zapamiętywania i uogólnienia tego, co przeczytał.
Notatki pomagają odtworzyć to, co zostało przeczytane i nawet po
upływie czasu zawierają pewną informację.
Jest wiele rodzajów notatek. Wybór zależy od tego, czemu mają słu-
żyć. Jeśli treść książki nie jest trudna, lekko ją opanować, ograniczamy się
do ułożenia planu. Jeżeli interesują nas pewne fragmenty, to wypisujemy
właśnie je, na ich podstawie układamy tezy. Jeżeli książka zawiera nową,
ciekawą dla nas informację, warto zapisać konspekt.
Tematyczne notatki robimy wtedy, gdy przygotowujemy materiał do
referatu. Wypisujemy je po przeczytaniu rozdziału lub paragrafu.
Najważniejsze fragmenty zapisujemy dosłownie jako cytaty.
b) Jakie notatki robisz podczas przygotowania do lekcji?
43. Wypisz dwa cytaty z jakiejkolwiek książki literatury pięknej lub z innego pod-
ręcznika czy internetu.
Wzór:
O twórczości Wisławy Szymborskiej
„Nikt rozsądny nie będzie próbował
odpowiadać, „które miejsce” w literaturze
współczesnej, polskiej i nie tylko, zajmuje ta
poezja, mimo iż przyznany jej Nobel odpo-
wiedź na takie pytanie zdaje się jasno podpo-
wiadać. Po prostu – wybitne. Lub prościej [...]
Wisława Szymborska „jest wielkim poetą”.
I bez niej obraz polskiej literatury wyglą-
dałby zupełnie inaczej. Całkiem niezależnie
od nagrody Nobla”.
(Stanisław Balbus „Radość czytania Wisława Szymborska pozuje
Szymborskiej”, wybór tekstów krytycznych) z medalem noblowskim
w swoim krakowskim
mieszkaniu (fot. PAP), 1996.
33

ZAPAMIĘTAJ
Jak układać plan, tezy i konspekt
1. Przeczytaj tekst, zastanów się nad jego tematem, określ jego
zasadniczą myśl.
2. Podziel tekst na części, kierując się treścią i logiką.
3. Dobierz tytuł do każdej części.
– masz plan tekstu.
4. Postaw do każdej części pytanie. Co jest tematem tej części?
5. Znajdź w tekście odpowiedź.
Zapisz ją krótko własnymi słowami lub słowami autora.
– masz tezy.
6. Uzupełnij tezy konkretnym materiałem, faktami, cytatami za-
czerpniętymi z tekstu.
– masz konspekt.
7. Układając plan, notując tezy czy konspekt, zapisz nazwisko autora,
pełny tytuł książki, artykułu, rok, wydawnictwo, tytuł czasopisma lub
gazety, w której był on nadrukowany.
8. W konspekcie oddziel rozdziały, paragrafy.
9. Po ukończeniu pewnej części pracy rób odstępy, tu można wpisać
nowe notatki.
10. Zasadnicze tezy zaznacz kolorowym długopisem.
44. Ułóż plan odpowiedzi „Zapis tez i konspektów pomaga w nauce”.

45. Ułóż tezy do § 3 podręcznika „Historia Ukrainy”, z którego się uczysz.
46. Przeczytaj, zapisz najważniejsze tezy artykułu.
FERDYNAND MAGELLAN
Portugalczyk w służbie Hiszpanii. Doszedł do wniosku, że możliwe jest
opłynięcie Ameryki od południa, co skróciłoby trasę z Europy na korzenne
wyspy Moluki. Projekt ten przedstawił Karolowi V, który go zaaprobował.
20 września 1519 r. wyprawa, złożona z 5 karawel i 265 ludzi wyruszyła
szlakiem opisanym przez Amerigo Vespucciego, dotarła jednak do niezna-
nych wybrzeży, gdzie żeglarze musieli przezimować. Dopiero (tamtejszą)
wiosną dotarli do cieśniny, którą zgodnie z przewidywaniami Magellana,
przedostali się na Ocean Spokojny. Flotylla składała się już wówczas z
trzech okrętów, gdyż jeden rozbił się o skały, a załoga drugiego zawróciła
do Europy. Magellan nie wiedział, że od Moluków dzieli go ponad 14 tys.
34

kilometrów, sądził, że zaledwie kilkaset! Dalsze 110 dni rejsu znaczone były
głodem, chorobami, śmiercią. Najgroźniejszy okazał się szkorbut, spowodo-
wany brakiem witamin (zjedli szczury i skóry z okleiny masztów).
6 marca 1520 r. ujrzeli ziemię, a przy karawelach znalazły się pirogi
tubylców. Magellan miał na pokładzie malajskiego niewolnika Enrigue,
któremu polecił nawiązać kontakt z krajowcami – zrozumieli go! Flotylla
wylądowała bowiem na Filipinach – skąd pochodził Enrigue. Był on więc
pierwszym człowiekiem, który okrążył Ziemię, choć historia przypisuje
ten zaszczyt Europejczykowi – Janowi Sebastianowi del Cano (Elcano).
Sam Magellan zginął niebawem w walce z tubylcami. Pozostało przy
życiu 115 ludzi, którzy, trudniąc się piractwem, w listopadzie 1521 r., na
dwóch okrętach dotarli do Moluków. Tam utracili kolejną jednostkę, pozo-
stała im tylko karawela – „Victoria”, którą dowodził Jan Sebastian del Cano.
6 września 1522 r. doprowadził on ten okręt do Hiszpanii. Na pokładzie
było 18 ludzi, których dawno uznano za zaginionych...
Ekspedycja Magellana była pierwszą, która okrążyła świat, jej wartość
poznawcza jest wprost niewymierna.
47. Przeczytaj tekst. Jak rozumiesz tytuł? Zapisz konspekt artykułu. Czy godzisz
z najważniejszą myślą autora? Uzasadnij to ustnie.
NAJWIĘKSZA STRATA – NAJWIĘKSZY BÓL

Cierpienie stanowi nieodłączny element ludzkiego życia i, mimo że
bronimy się przed nieszczęściami, lękamy się bólu, to jednak – w mniejszym
lub większym stopniu – doświadczamy ich zawsze.
W tradycji biblijnej symbolem cierpienia jest Hiob, który stracił wszyst-
kie dobra, jego dzieci poniosły śmierć, a jego ciało pokryło się trądem. Hiob,
mąż sprawiedliwy, nie rozumie, dlaczego cierpi. Lamentuje, wybucha skar-
gami, głęboko rozdarty woła do Boga: „Odstąp ode mnie, abym miał trochę
radości!”. Wytrzymuje jednak próbę wiary i Bóg nagradza go, pomnażając
jego dobra, dając mu liczne potomstwo i wracając zdrowie.
Opowieść o Hiobie doczekała się licznych interpretacji. Uczy pokory
wobec kruchości i nietrwałości tego, co – jak sądzimy – mamy na zawsze,
uczy godności w znoszeniu cierpienia, uświadamia także, że dwoistość
doświadczeń (szczęście i nieszczęście, radość i ból, pewność i zwątpienie)
stanowi o naszym człowieczeństwie.
A człowieczeństwo to dopełnia się właśnie w momentach cierpienia i
bólu, kiedy – podobnie jak Hiob – zaczynamy stawiać pytania najważniej-
sze i najgłębsze: po co żyjemy, co jest dla nas ważne, co znaczy strata kogoś
35

lub czegoś drogiego, jakie miejsce zajmuje w naszym życiu Bóg i zgoda na
jego wyroki?
Czy docenialibyśmy szczęście, gdybyśmy nie wiedzieli, czym jest nie-
szczęście? Czy współczulibyśmy cierpiącym, sami nie znając cierpienia?
W Nowym Testamencie bolesną męką naznaczony został ostatni etap
ziemskiego życia Chrystusa. Cierpienie zyskało tu odkupiającą moc, sakralny
wymiar, było wzorem dla pierwszych chrześcijan ginących męczeńską śmier-
cią. Obok męki Chrystusa oglądamy cierpienie jego matki, która stała się
symbolem wszystkich ziemskich matek cierpiących po stracie swoich dzieci.
Tradycji greckiej także nieobcy był temat cierpienia. Bólu doświadczył
Orfeusz, utraciwszy Eurydykę, z rozpaczy skamieniała Niobe, gdy zginęły
jej dzieci. Cierpienie było też udziałem bohaterów tragedii Ajschylosa,
Sofoklesa i Eurypidesa, którzy uwikłani w los, nieuchronne fatum, popa-
dali w tragiczne konflikty i z przerażeniem uświadamiali sobie, że muszą
to przeżyć do końca... do momentu śmierci.
Cierpienia i bólu doznają też każdego dnia ludzie żyjący wokół nas.
Wielokrotnie stajemy jednak bezradni wobec takiego doświadczenia, świa-
domi tego, że żadne słowa nie mogą przynieść pocieszenia.
§ 8. Styl publicystyczny
Używany jest w publicystyce prasowej, radiowej i telewizyjnej, dotyczą-
cej aktualnych spraw społecznych, politycznych, gospodarczych i kultural-
nych. Autorami tekstów są głównie dziennikarze, a odbiorcami – czytelnicy
gazet, słuchacze i telewidzowie. Publikowane wypowiedzi mają wpływać
na stan wiedzy odbiorców, czyli przede wszystkim informować, a poza tym
mają kształtować sądy, przekonania i postawy ludzi – czyli bardzo ważna
jest ich funkcja perswazyjna (nakłaniająca).
Rozwój współczesnych środków masowego przekazu, tzw. mediów,
pozwala mówić o jeszcze szerszym zjawisku, jakim jest w ogóle język prasy,
radia, telewizji czy język w Internecie.
Styl publicystyczny jest niejednorodny. Obejmuje:
informację – relacje o faktach i zdarzeniach;
publicystykę – rozumianą jako przedstawianie sądów i opinii na jakiś
temat, komentarz do aktualnych wydarzeń;
propagandę – rozpowszechnianie i wyjaśnianie idei, poglądów i dok-
tryn w celu pozyskania jak największej liczby zwolenników;
reportaż – relację z wydarzeń, których uczestnikiem lub naocznym
świadkiem był sam autor.
36

Wyróżniki stylu publicystycznego
Dobór środków językowych zależy od gatunku wypowiedzi dzienni-
karskiej.
Drobne wiadomości prasowe (komunikaty) są zwięzłe, przeważa słowni-
ctwo oficjalne, często szablonowe, zdania pojedyncze, brak komentarza i oceny.
Celem jest sprawne, szybkie, jednoznaczne podanie wyczerpującej informa-
cji według schematu: kto, co, gdzie, kiedy, jak, dlaczego i z jakim skutkiem.
Styl artykułów publicystycznych i komentarzy jest inny, bogaty w różne
środki stylistyczne. Artykuł zwykle rozpoczyna informacja o komentowa-
nym zdarzeniu, pytanie problemowe, nakreślenie tła historycznego, cytat,
anegdota, postawienie tezy, a kończy podsumowanie lub jakaś efektowna
puenta. Wywód opiera się na serii argumentów i kontrargumentów, ważne
jest logiczne uporządkowanie i racjonalne myślenie. Autor artykułu chce
przekonać adresata o słuszności głoszonych tez, zyskać w czytelniku zwo-
lennika dla swego stanowiska, szerzej poinformować go o aktualnej sytuacji
w jakiejś dziedzinie życia społecznego, gospodarce, polityce itp.
Styl propagandy, zwłaszcza politycznej, podporządkowany jest doraź-
nym potrzebom politycznym – zyskaniu sojuszników i równocześnie zwal-
czaniu przeciwników jakiejś idei. Oprócz perswazji występują tu często ele-
menty manipulacji językowej, czyli wpływania na cudze poglądy za pomocą
nieetycznych, nieuczciwych metod. Pewne fakty są przedstawiane w sposób
tendencyjny, czyli tak, aby pasowały do z góry przyjętej tezy, podczas gdy
inne, mniej wygodne, pomijane milczeniem. Zamiast argumentów używa
się propagandowych haseł i sloganów oraz niewybrednych środków oddzia-
łujących na emocje odbiorcy, np. inwektyw. Powiela się te same schematy
i szablony językowe. Częsta jest frazeologia i metaforyka militarna, stwa-
rzająca obraz świata w stanie ciągłej wojny.
Styl reportażu zbliża się do stylu artystycznego. Tworzywem jest czę-
sto słownictwo i frazeologia potoczna, konkretna, odnosząca się głównie
do pola pojęciowego „człowiek”. Stosunkowo dużo jest czasowników, które
sprawiają, że styl staje się dynamiczny, żywy. Używa się mowy niezależ-
nej, cytując dosłownie wypowiedzi bohaterów. Reportaż ma zwykle układ
chronologiczny, przedstawia zdarzenia w faktycznym porządku, tak jak się
działy. Zawiera ponadto opisy literackie oraz zwroty odautorskie. Celem
jest jak najwierniejsze udokumentowanie pewnego autentycznego wycinka
otaczającej nas rzeczywistości. Obowiązuje ogólna zasada: „Bliżej życia!”
Reportaż to także termin oznaczający gatunek literacki zaliczany do
literatury faktu.
37

Jak twierdzi Walery Pisarek, znawca współczesnej prasy polskiej, „róż-
nice między wiadomościami a publicystyką i reportażem wyraźnie przeja-
wiają się w nagłówkach”. Nagłówek (tytuł, podtytuł, nadtytuł, śródtytuł) ma
przyciągać uwagę czytelnika i skłonić go do przeczytania danego fragmentu.
W wymyślaniu atrakcyjnych nagłówków autorzy uciekają się do różnych
chwytów stylistycznych:
a) sięgają po słownictwo potoczne lub środowiskowe;
b) stosują aluzje literackie, modyfikując np. tytuły dzieł literackich lub
znane cytaty;
c) „pożyczają” i przerabiają tytuły filmów, piosenek, nazwy zdarzeń
historycznych, przysłowia, znane powiedzenia postaci historycznych lub
osób z życia publicznego;
d) tworzą tzw. kontaminacje słowotwórcze (krzyżują ze sobą wyrazy) lub
kontaminacje frazeologiczne łączą w jeden różne związki frazeologiczne).
Po nagłówkach można odróżnić gazety i czasopisma poważne i uznane
od prasy nazywanej brukową, goniącej za tanią sensacją i schlebiającej naj-
mniej wybrednym gustom.
Gatunki publicystyczne
Ogromnie liczne gatunki publicystyczne można podzielić na trzy grupy:
1) te, w których przeważa funkcja komunikatywna, czyli informowanie,
np. informacja prasowa, notatka, sprawozdanie, biogram, życiorys, kalen-
darium, raport;
2) te, w których przeważa funkcja perswazyjna: publicystyczny przegląd
wydarzeń, komentarz, artykuł, felieton, esej, apel, hasło, slogan, rozmowa
redakcyjna, dyskusja, polemika, list otwarty, list do redakcji, list od redakcji,
materiał krytyczny;
3) te, które służą rozrywce i zabawie, np. humoreska, gawęda, dowcip,
horoskop, materiały satyryczne, psychozabawa, kącik porad itp.
Język środków masowego przekazu ma ogromny wpływ na współczesną
polszczyznę. Dla wielu osób, zwłaszcza tych, które nie czytają książek, staje
się on jedynym wzorcem kulturalnego języka polskiego.
UWAGA! Polszczyzna, z którą się stykasz w prasie, radiu i telewizji, nie
zawsze zasługuje na bezkrytyczne naśladownictwo. Unikaj przenoszenia do
swych wypowiedzi szablonowych wyrażeń, tak częstych w prasie, np. aktywne
uczestnictwo, owocna współpraca, atmosfera wzajemnego zrozumienia, szeroki
wachlarz problemów, istotne dokonania, kluczowy problem, szerokie rzesze spo-
łeczeństwa. Nie kopiuj wyrazów modnych, natrętnie nadużywanych, np. w
38

latach dziewięćdziesiątych były to takie słowa; temat, problem, trend, pakiet,
platforma (porozumienia), płaszczyzna (działania), opcja, alternatywa, filozofia
(rządu), wyartykułować, w tym wyrażeń przyimkowych, np. na odcinku, na
linii, na bazie, na styku, na przestrzeni (lat). Zanim sięgniesz po któreś ze
słów-wytrychów, pomyśl chwilę i przypomnij sobie znane ci inne określe-
nia. Uważaj szczególnie na natrętne, wszędobylskie przymiotniki, takie jak
szeroki, pełny, wysoki, poważny, złożony, częste w sztampowych wyrażeniach:
szeroki udział, pełna całość, wysokie osiągnięcia, poważny wzrost, złożony prob-
lem. Wyeliminuj całkowicie puste słowa-ozdobniki: konkretnie, konkretny,
praktycznie, generalnie, dokładnie, w tym momencie. Staraj się mówić własnymi
słowami! Nie bądź niewolnikiem narzucanych z zewnątrz złych wzorców!
48. a) Wypisz z dowolnej gazety kilkanaście nagłówków prasowych i uporząd-
kuj je następująco:
a) nagłówki zawierające wyrazy potoczne,
b) aluzje do znanych dzieł literackich, filmów, piosenek, wypowiedzi
postaci historycznych lub osób publicznych,
c) nagłówki zawierające (często odpowiednio przerobione!) znane
związki frazeologiczne i przysłowia,
d) nagłówki oparte na tzw. grze słów. A może znalazłeś nagłówki zbu-
dowane w inny sposób?
b) Przejrzyj dowolną gazetę codzienną i wypisz z niej najczęściej powtarza-
jące się modne wyrazy natrętne oraz te wyrażenia i zwroty, które rażą cię
swoją szablonowością.
49. Zredaguj trzy krótkie komunikaty prasowe dotyczące najważniejszych twoim

zdaniem wydarzeń ostatniego tygodnia. Zaproponuj dla każdego z nich taki
nagłówek, który najskuteczniej przyciągnie uwagę czytelników.
50. Określ ton uczuciowy podanego artykułu. Wskaż w nim środki stylistyczne
uwypuklające jego polemiczny charakter. Jakie cechy tego artykułu pozwa-
lają na zaliczenie go do stylu publicystycznego?
W ostatnim numerze „Wiadomości literackich” Skiwski wystąpił z arty-
kułem na temat pacyfizmu. Skiwski twierdzi, że jeśli jest się przeciwnikiem
wojny i masowego mordowania ludzi, musi się być również przeciwnikiem
zabijania zwierząt. Ale jakich zwierząt? Gdzie się zatrzymamy? Czy nie
wolno zabijać tylko konia, czy też i zająca? A ptaki? (Ale dajmy już spo-
kój ptakom). Czy wolno zabijać owady i co robić z bakterią nosacizny, na
którą zachorował koń? Czy ratować konia, czy bakterie? Skiwski nazywa
Ghandiego jedynym konsekwentnym pacyfistą ze względu na jego jarstwo.
39

Wszyscy wiemy, że czcigodny Ghandi zabrał ze sobą do Londynu kozę.
A może dla tej kozy wyjazd z ojczyzny gorszy był od śmierci? I jeszcze
jedno. Od czego zacząć? Czy zacząć od propagandy niezabijania szczurów,
czy też niezabijania ludzi? W dzisiejszym obrazie świata to nie są te same
zagadnienia. Poza naiwnością argumentacji w słowach Skiwskiego daje się
odczuć chłód i perfidia w stosunku człowieka. Ciekawsze jest, dlaczego tak
pisze, niż to, co pisze. Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że Skiwski jest skrę-
powany, że kogoś udaje, że rozwija skrzydeł do lotu, że stroi się w cudze
piórka. Psiakrew. Znowu mi się ptak przypomniał.
(A. Słonimski Kroniki tygodniowe, 1933 r.)
51. a) Przeczytaj artykuł. Określ jego styl.
RZECZPOSPOLITA KRZEMIENIECKA
ALBO NOWE ATENY WOŁYŃSKIE
Szanowni Państwo, prezentujemy naszą najnowszą książkę – Rzecz-
pospolita Krzemieniecka albo Nowe Ateny Wołyńskie autorstwa Bożeny Gor-
skiej. Krzemieniec to jedno z tych miast-symboli w historii Polski, o któ-
rym pamięć jest bardzo skromna. A to przecież miejsce narodzin Juliusza
Słowackiego i jeden z najważniejszych ośrodków edukacyjnych w dziejach
Polski. Po III rozbiorze miasto trafiło pod panowanie Imperium Rosyjskiego.
W latach 1805-1832 działało tam słynne Liceum Krzemienieckie (Gim-
nazjum Wołyńskie, Ateny Wołyńskie). Tradycję szkoły z początku XIX w.
kontynuowało Liceum Krzemienieckie powołane przez Józefa Piłsudskiego
w 1920 roku. Dzieje tej szkoły są osią narracji naszej książki. Był to praw-
dziwy fenomen edukacyjny lat międzywojennych, któremu nie dorównała
później żadna szkoła – ani w PRL, ani obecnie. Słynne Liceum jest tylko
pretekstem do opowiedzenia historii międzywojennego Krzemieńca. Mia-
sta przepięknie położonego w ciągnącej się kilkanaście kilometrów dolinie.
Okolice te nie bez przyczyny nazywane były Szwajcarią Wołyńską.
Autorka wybrała bardzo niekonwencjonalną metodę literacką, nawią-
zującą do tej, którą zastosował Jarosław Marek Rymkiewicz w encyklope-
diach Słowacki i Leśmian czy Antoni Słonimski w Alfabecie wspomnień.
Dzięki hasłowej formie opisu, w 45 esejach udało się autorce omówić więcej
zagadnień niż mogłaby pomieścić klasyczna monografia „Liceum i miasta”.
W książce znajduje się ponad 70 archiwalnych ilustracji, część z nich jest
po raz pierwszy publikowana.
( Jacek Tokarski tekst ukazał się w nr 19 (287) 17-30 października 2017)
b) Wypisz najważniejsze tezy z tego artykułu.
40

52. Nagłówek prasowy powinien informować czytelnika. Spróbuj odpowiedzieć
na pytania, posługując się analizą nagłówków:
Polacy porwani w Afryce

SPOTKANIE OPOZYCJI Z PREZYDENTEM W BELWEDERZE
Kto?................................................................................
Co zrobił, robi, zrobi?.....................................................
Gdzie?.............................................................................
Z kim?..............................................................................
53. Ułóż pytania do podanych fragmentów tekstów A), B) i spróbuj na nie odpo-
wiedzieć, posługując się analizą nagłówków i komunikatów.
BEZ KOPERT l KARTEK

A) Od 1 marca wycofujemy z obiegu wszystkie kartki i koperty z
nadrukowanymi znaczkami, wydane w latach 1980–1989 – poinformował
wczoraj rzecznik Poczty Polskiej.
Wycofanie z obiegu kartek i kopert związane jest z denominacją zło-
tego. Po l marca trzeba przyklejać nowe znaczki o odpowiednim nominale.
(paro)
B) PRZEMYCALI ZŁOTO
Prawie 4 kilogramy złota mieli przy sobie 3 Polacy, których celnicy
zatrzymali w czwartek po południu na przejściu w Cieszynie.
Złoto prawdopodobnie pochodzi z Turcji. Stamtąd przemytnicy przyje-
chali samochodem. Nie próbowali jednak wjechać do Polski przez przejście
w Boguszowicach, lecz zatrzymali się w pobliżu przejścia na moście Wol-
ności w Cieszynie. Krótki odcinek drogi do Polski chcieli przejść. Liczyli,
że w tłumie turystów nie zostaną zauważeni.
To nie był przypadek. Grupa przemytników została rozpracowana.
W tym dniu czekaliśmy na nich – powiedział nam jeden z szefów Urzędu
Celnego w Cieszynie.
Wartość przemycanego złota oszacowano na ok. 150 tys. zł. (Paz)
54. Do podanych informacji dołącz nagłówki. Zastanów się, czy bardziej inte-
resujące są takie, które mówią o zdarzeniu, czy takie, w których dominuje
reklama i ekspresja.
Zapach chleba bardzo intensywnie działa na nasze zmysły. Mało kto
jest w stanie oprzeć się pokusie odłamania kęsa ze świeżego, gorącego
bochenka. Od zarania dziejów ma niebagatelne znaczenie symboliczne,
41

stał się bohaterem wielu przysłów i porzekadeł. Mówi się często: „Mieć
spokojny kawałek chleba”, „Głodnemu chleb na myśli” czy „U wdowy chleb
gotowy” lub wręcz „Bez pracy nie ma kołaczy”. O kromkę „chleba naszego
powszedniego” modlą się codziennie w wielu domach. Jest zatem zrozu-
miałe, że po gorący, taki z chrupiącą skórką potrafimy, szczególnie przed
świętami, stać w kolejkach.
KATOWICE (Inf. wł.) Jedyny w Polsce wspólny koncert Budki Suflera
i Perfectu odbędzie się nie gdzie indziej – tylko w Katowicach. 10 grudnia
o godz. 18 w „Spodku” na jednej scenie spotkają się dwie super grupy. Jedna
jest kultową grupą pokolenia dorastającego w latach 70., druga – pokole-
nia lat 80.
Perfect, po dość długim okresie milczenia, nagrał właśnie nową płytę
pt. „Jestem” i miejmy nadzieję, że kaseta będzie do nabycia podczas koncertu.
Budka Suflera na katowickie występy przyjeżdża co prawda bez „gorą-
cego nagrania”, ale za to wprost z tournée po Stanach Zjednoczonych.
Oba zespoły zagrają na pewno stare, dobrze znane przeboje. Jak już
mieliśmy się okazję nieraz przekonać, trafiają one zarówno do dawnych
fanów, dzisiejszych – dziestolatków, jak i do młodych ludzi. Bilety są do
nabycia m.in. w kasach „Spodka”.
(maw)
55. Jakie środki językowe wykorzystali dziennikarze, dając swoim artykułom

poniższe nagłówki? Pogrupuj nagłówki na: aluzje literackie, gry słów, wyrazy
potoczne, przysłowia, tytuły filmów, piosenek itd. Uwzględnij także inne
możliwości.
Przegrana na punkty; Żółta kartka dla kanclerza; Do własnej bramki;
Nokaut – w gigancie; Czy demokracja gnije?; Biały niedźwiedź mocno
śpi; Bank – bankrutem.
Portmonetkę daj mi luby
Być albo nie być
Cudze chwalicie...
My się zimy ...!
...Tam trzeci korzysta
REWANŻ ODFAJKOWANY
56. Atrakcyjny tytuł przyciąga czytelnika.
a) Spróbuj odgadnąć zawartość informacji na podstawie tytułu.
42

b) Po przeczytaniu całości wydziel te fragmenty tekstu, które dotyczą opi-
sywanego zdarzenia.
c) Jesteś redaktorem; zabrakło miejsca na cały artykuł w gazecie. Skróć go
tak, aby zawierał tylko wyrazów; zapisz go.
d) Nie podoba ci się tytuł. Nadaj inny. Wykorzystaj poznane wcześniej środki
językowe.
BENEK, BÓJ SIĘ BOGA!
Goniec z laboratorium kontroli medycznej przyniósł mi kopertę. Otwo-
rzyłem ją niecierpliwie i już po przeczytaniu pierwszego zdania skonsta-
towałem, że wynik testu antydopingowego jest pozytywny. Odkrytym w
organizmie środkiem jest stanozolol. Pozostało mi sprawdzić numer kodu
identyfikacyjnego. Przerzuciłem listę zawodników. Cyfry naprowadziły mnie
na nazwisko – Johnson. Początkowo nie kojarzyłem tego że zwycięzcą biegu
na 100 m. Czytam imię: Ben. Doznałem ogromnego szoku.”
Tak przed pięciu laty opisywał książę Alexandre de Merode, przewod-
niczący komisji medycznej MKOL, największą aferę w historii nowożytnego
sportu. Dziś nikt już nie używa patetycznych słów i dramatycznych opisów.
Po prostu czarnego jąkałę spalono na ołtarzu prawdy.
Książę de Merode opowiadał drżącym głosem o wielkim przełomie.
O próbie pierwszego totalnego ataku na przykłady sportowej demoralizacji.
Świat jest naiwny, ale nie do tego stopnia, by księciu uwierzyć. Oczywiście,
lud miał rację. Mądrość ludowa i tym razem zwyciężyła – prosty, nieskom-
plikowany kibic patrzył w stronę elegancko odzianych działaczy między-
narodowych i wiedział swoje: „brali, biorą i będą brać”
(Wprost)
UWAGA! Nagłówki możemy budować za pomocą różnych konstruk-
cji składniowych.
Przypomnij sobie: Zdania to wypowiedzenia z osobową formą cza-
sownika, np. Pieniędzy wystarcza tylko na życie.
Oznajmienia to wypowiedzenia, które możemy uzupełnić osobową
formą czasownika, ale sam czasownik w nagłówku nie występuje. Nazywamy
je też równoważnikami zdania, np. Prezydent – w Stanach Zjednoczonych.
Zawiadomienia to wypowiedzenia, których podstawą jest rzeczownik
w mianowniku, np. Dziecięce podróżowanie, Narkotyk Ameryki Południowej.
Zawiadomienia określnikowe to takie tytuły, w których występują okre-
ślenia rzeczownika, czasownika i rozpoczynają się przyimkiem: Na osiedlo-
wym straganie, W sejmie, Z Belwederu.
43

57. Jakie konstrukcje składniowe występują w poniższych nagłówkach?
Na wariackich papierach
Ja tu tylko mieszkam
Oczy mogą kłamać
Dwadzieścia lat minęło
Podatki, weksle, opłaty
Burza mózgów
58. Wybierz z gazety codziennej kilka nagłówków i określ:
a) Za pomocą jakich środków językowych zbudowano te nagłówki?
b) Jaką konstrukcją składniową – zdanie, oznajmienie, zawiadomie-
nie – są te nagłówki?
c) Czy nagłówek: informuje, reklamuje, jest ekspresją, czy może stresz-
cza nam artykuł?
d) Zmień nagłówek (tytuł) artykułu i zaproponuj własny.
59. a) Przejrzyj gazetę codzienną i wskaż w niej stałe rubryki. Podstawowe działy to:
• kolumna depeszowa (polityka, ekonomia, sprawy społeczne)
• kultura
• sport
• korespondencje
• ogłoszenia
• program radia i telewizji
b) Spróbuj nadać własne tytuły-nagłówki wymienionym działom, np. Z kraju
i ze świata; Bramki, bramki.
Kształcenie językowe. Reportaż
60. a) Przeczytaj.
Prasa, radio i telewizja są nazywane środkami masowego przekazu
informacji.
Informacja może mieć formę wiadomości, komunikatu, dziennika,
kroniki wydarzeń, przeglądu aktualności, wywiadu, rozmowy, oświadcze-
nia, notatki prasowej, depeszy, korespondencji, sprawozdania, reportażu.
Środki masowego przekazu najczęściej posługują się stylem publicy-
stycznym.
Informacja prasowa to głównie słowo drukowane, towarzyszą mu (choć
nie zawsze): fotografie, rysunek, wykres, mapa. Prasa ukazuje się w stałych
określonych odstępach czasu, np. gazeta – raz dziennie, tygodnik – raz na
44

tydzień. Informacja prasowa jest trwała i może być wielokrotnie odbierana
i przechowywana.
Informacje radiowe i telewizyjne mają inne cechy. Docierają do odbiorcy
natychmiast, gdy tylko otworzy się odbiornik. Są podawane z dużą czę-
stotliwością. Obydwa te środki posługują się słowem mówionym. Spiker
radiowy i spiker telewizyjny mówią wprost do słuchacza, co potęguje wra-
żenie autentyzmu sytuacji nadawania i odbierania informacji; żywy głos ma
przy tym większą siłę oddziaływania niż milcząca gazeta.
Pomyśl, co wolisz i dlaczego:
– reportaż drukowany i z fotografiami?
– reportaż radiowy z dokumentacją foniczną, tj. żywą rozmowę, odgło-
sami przyrody, muzyką?
– reportaż telewizyjny ukazujący rozmawiających ludzi w różnych
planach filmowych, ruchome obrazy rzeczywistości w ruchu, działaniu
i przemianach?
Który reportaż stwarza najlepsze złudzenie uczestniczenia w zdarze-
niach? Największe ich prawdopodobieństwo?
b) Wykonaj plan szczegółowy. Zapisz swoje refleksje po przeczytaniu powyż-
szego artykułu.
ZAPAMIĘTAJ
Reportaż – gatunek prozy publicystycznej, żywy opis zdarzeń i fak-
tów, znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji.
Reportaż o przygotowaniach do EURO:
– obyczajowy
– podróżniczy
– polityczny
– wojenny
– literacki (materiał autentyczny z fikcją fabularną).
61. a) Przeczytaj.
WARTO WIEDZIEĆ
Podstawową cechą reportażu jest ciekawe i rzeczowe przedstawienie
faktów zgodnie z rzeczywistością, dbałość o aktualność, wagę i uprawdopo-
dobnienie przedstawionych problemów, komunikatywność stylu, żywy język,
obrazowość. Autor reportażu powinien udokumentować prezentowanie
treści, czemu służy m.in. powoływanie się na materiały i źródła, z których
korzysta, przytaczanie wypowiedzi osób biorących udział w zdarzeniach
45

lub posiadających wiarygodne informacje. Autentyczności służy także pre-
zentacja własnych spostrzeżeń i przeżyć reżysera, który poznaje problem
z bezpośredniej obserwacji, bywa sprawozdawcą, świadkiem, współuczest-
nikiem i – zawsze – rekonstruktorem wydarzeń. Jednak subiektywne oceny
i opinie autora nie powinne być narzucane odbiorcom. Siłą reportażu jest
umiejętność konfrontowania różnych stanowisk. Reportaż zbliża się do
prozy artystycznej, gdy autor przybiera określoną konwencję narracyjną (np.
w reportażu podróżniczym wykorzystuje formę listu lub dziennika), potrafi
udramatyzować wydarzenia, eksponować sylwetki bohaterów. Cechą repor-
tażu literackiego jest też umiejętność częściowego skoncentrowania uwagi
na samej postaci reportera, na jego pracy. Poetyka reportażu jest najbliższa
noweli, obie formy łączy zwięzłość i jednowątkowość akcji, prostota i przej-
rzystość fabuły. W Polsce mistrzami tego gatunku są m.in. Hanna Krall
i Ryszard Kapuściński.
b) Wypisz najważniejsze cechy reportażu.
62. Przeczytaj reportaż. Do jakich reportaży go odniesiesz i dlaczego. Czy prze-

konał ciebie do spędzenia wakacji w Egipcie?
Egipt kusi tyloma atrakcjami turystycznymi, że w czasie jednego urlopu
nie sposób skorzystać ze wszystkich. Są tu fascynujące zabytki starożytnej
cywilizacji, a wybrzeże Morza Czerwonego słynie z doskonałych warunków
do nurkowania na rafach koralowych.
Pod piramidami
Sezon turystyczny trwa przez cały rok. Nawet zimą niebo jest błękitne
i świeci słońce, a pogoda bardziej sprzyja zwiedzaniu niż w czasie letnich
upałów. Można połączyć wypoczynek nad morzem z wycieczkami po doli-
nie Nilu, śladami faraonów.
Na przedmieściu Kairu w Gizie zachowały się najsłynniejsze starożytne
budowle świata – piramidy. W kairskim Muzeum Egipskim zobaczymy
dzieła sztuki znalezione w całym kraju. Najsłynniejsza część zbiorów to
skarby znalezione w grobowcu Tutenchamona. Złoty sarkofag, trony, maska
ze złota i lapis-lazuli robią ogromne wrażenie.
Trzeba też odwiedzić Luksor położony nad Nilem, kilkaset kilometrów na
południe od Kairu. W Tebach zachowały się świątynie, posągi i obeliski. Najo-
kazalszy jest zespół kultowy Amona-Re w Karnaku. Największa sala świątyni
ma pół hektara powierzchni, a 134 kolumny przywodzą na myśl kamienny las.
W Dolinie Królów na zachodnim brzegu Nilu przez 500 lat składano
w skalnych grobowcach mumie faraonów i niezliczone dzieła sztuki. Do tej
pory odnaleziono 60 miejsc wiecznego spoczynku władców. Sensacją było
46

odkrycie pełnego skarbów grobowca Tutenchamona. Dziś w Dolinie Królów
można oglądać malowidła i napisy związane z kultem zmarłych faraonów.
Podwodny świat
Po trudach zwiedzania można odpocząć
nad Morzem Czerwonym. Chociaż śród-
mieście Hurghady jest hałaśliwe i ruchliwe,
wystarczy wypłynąć w kilkugodzinny rejs na
rafy koralowe, by odkryć niezwykły świat.
Nie trzeba nurkować z butlami, wystarczy
mieć maskę, rurkę do oddychania i płetwy. Tuż
pod powierzchnią wody widać rafy, ukwiały, rozgwiazdy i ławice bajecznie
kolorowych ryb. Gatunki, które są prezentowane w akwarium morskim
w Hurghadzie, występują w tych stronach masowo.
Bella Relaks
63. a) Przeczytaj.
MUZEA POŚWIĘCONE
HENRYKOWI SIENKIEWICZOWI
Muzeum w Woli Okrzejskiej na Podlesiu mieści się w dworku, który
należał do babki pisarza Felicjanny Cieciszowskiej. Tu Henryk się urodził
(5 maja 1846 r.) i spędził pierwszych 9 lat, a i po wyprowadzeniu się stąd
rodziców często odwiedzał rodzinne strony w czasie wakacji. Poza samym
domem niewiele przetrwało osobistych pamiątek związanych z pisarzem,
ale można tu obejrzeć różne wydania książek, napisanych przez Sienkie-
wicza i o Sienkiewiczu, listy i portrety, a poza tym bogatą kolekcję rzeźb
ludowych przedstawiającą różnych bohaterów jego książek.
Muzeum w Oblęgorku koło Kielc zostało ofiarowane Sienkiewiczowi
przez społeczeństwa polskie w 1900 r. z okazji 25-lecia jego pracy pisarskiej.
Do wybuchu pierwszej wojny światowej przebywał tu przez kilka miesięcy
w roku, a resztę czasu spędzał w podróżach. Tu w Oblęgorku powstały
fragmenty powieści „W pustyni i w puszczy”. W 1958 r. rodzina przeka-
zała pałacyk na muzeum. W jego zbiorach znajdują się listy Sienkiewicza,
różne wydania jego dzieł, fotografie i portrety.
b) Jakie muzeum poświęcone pamięci wybitnego człowieka znajduje się w
miejscu twego zamieszkania? Postaraj się napisać o nim krótki reportaż.
64. Jak opisać eksponat muzealny? Zapisz w punktach, jakie informacje powi-
nien zawierać opis eksponatu znajdującego się w muzeum.
Moja notatka: ____________
47

65. Podkreśl słowa i wyrażenia, których można użyć w opisie przedmiotu eks-
ponatu ukazanego na fotografii.
bez dekoracji, drewniany, metalowy,
szklany, owalny, w kształcie serca, z prostokąt-
nymi ścianami, z otwieranym wieczkiem, złoty,
niebieski, czerwony, na niewielkich nóżkach,
koronkowe falbanki, wzór w kratę, motywy
roślinne, zielone i żółte ornamenty, ozdobny,
okazały, niepozorny, dekoracyjny, elegancki,
misterny, funkcjonalny
Dobra rada
Kiedy przyglądasz się eksponatowi muzealnemu, odpowiedz sobie na
pytanie, dlaczego znalazł się on na wystawie. Dotyczy to zwłaszcza przed-
miotów, które nie są dziełami sztuki. Potrzebne informacje znajdziesz zwy-
kle na tabliczce umieszczonej przy eksponacie. Możesz także o nie zapytać
przewodnika.
66. a) Przeczytaj.
Sołomija Kruszelnycka – to imię budzi zainteresowanie na całym
świecie. Jej sukcesy odbiły się głośnym echem w świecie muzyki. Za honor
uważano możliwość wystąpienia wspólnie na operowej scenie. Byli to sławni
śpiewacy: Caruso, Sitto Ruffo, Battistini i in.
Przyszła na świat 23 września w 1872 r. w wiosce Biliawinca na Ter-
nopolszczyźnie w wielodzietnej rodzinie wiejskiego duchownego.
„Pytacie, skąd jestem?... Urodziłam się na Podolu, koło Tarnopola...
Wioska moja taka sobie, nie tak ładna, jak okolice górskie, ale dosyć wesoła” –
tak pisała w jednym z listów Sołomija Kruszelnycka do Michajła Pawłyka.
Pierwszym jej nauczycielem muzyki był ojciec, razem z braćmi i sio-
strami śpiewała w chórze rodzinnym. Ukończyła ze srebrnym medalem
Konserwatorium Halickiego Towarzystwa Muzycznego.
Dźwięczny głos – mezzosoprano – wykształcenie muzyczne, wyczucie
piękna, sceniczna posągowa sylwetka – tak nagrodziła ją przyroda. Wszystko
to przepowiadało niezwykłą przyszłość.
Kształciła się we Włoszech, uzupełniając swoje muzyczne wykształcenie.
W drugiej połowie 1890 roku rozpoczęła triumfalne występy na scenach tea-
trów świata: Polska, Włochy, Rosja. Była w stosunku do siebie bardzo wyma-
gająca, pracowała, stale rozwijając swój talent śpiewaczki, uczyła się obcych
języków (władała sześcioma językami, czytała literaturę piękną i polityczną.
48

W 1897 Sołomija Kruszelnycka po raz pierwszy pojechała do Połu-
dniowej Ameryki. Ten kontynent podarował jej największą popularność.
A potem po powrocie Włochy, Warszawa, Petersburg, Wiedeń, Paryż, Nea-
pol. Największe sceny świata ubiegają się o jej występ na swoich scenach.
Mężem jej został włoski adwokat Cezare Ricconi – wielki miłośnik
muzyki. Ślub odbył się w Buenos-Aires, tu śpiewaczka czuła się szczęśliwą,
tu miała wielu szczerych przyjaciół.
W 1928 roku występuje we Lwowie, Kołomyi, Stanisławowie, w Tar-
nopolu. Po śmierci męża wraca w rodzinne strony. Spotkało ją tu wiele
przykrości. Władza radziecka nacjonalizuje jej dom, pozostawia jej jedno
mieszkanie. Nie wolno opuszczać Związku Radzieckiego.
Konserwatorium Lwowa po wojnie zaprasza ją na posadę profesora
śpiewu. Zapada na zdrowiu, ale mimo podeszłego wieku i choroby co roku
koncertuje.
16 listopada 1952 umilkło serce tej wielkiej śpiewaczki. Spoczywa na
cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
b) Wynotuj najważniejsze fakty z życia Sołomiji Kruszelnyckiej. Znajdź
w Internecie ślady jej pobytu we Lwowie.
Kształcenie językowe. Dyskusja
67. Przeczytaj artykuł. Zapisz tezy na podstawie artykułu.

Dyskusja towarzyszy nam przez całe życie. Dyskutujemy w szkole,
w domu, na ulicy. Dyskutuje parlament, rząd, radni. W centrum dyskusji
tkwi spór, który wywołuje dyskusję. Jest więc ona sztuką przekonywania,
obejmującą przede wszystkim wymianę argumentów między ludźmi. Istotą
dyskusji jest dążenie do uzgodnienia stanowisk. Rozpoczynając dyskusję
zorganizowaną na przykład w szkole, w klubie, na zebraniu, musimy ustalić
temat, wybrać przewodniczącego dyskusji i osobę, która sformułuje problem
bądź wygłosi referat, będący zagajeniem dyskusji. Czasem występuje kore-
ferent, czyli osoba przedstawiająca zagadnienia z innego punktu widzenia.
Aby dyskusja mogła doprowadzić do zamierzonych celów, musi być
dobrze przygotowana, zorganizowana i przebiegać zgodnie z obowiązują-
cymi regułami. Na dyskusję składają się trzy zasadnicze elementy:
– wprowadzenie do dyskusji,
– głosy w dyskusji,
– podsumowanie dyskusji.
49

Wprowadza w temat dyskusji referent lub prowadzący dyskusję. Wpro-
wadzeniem do dyskusji może być też projekcja filmu, o którym będzie się
dyskutować, wspólnie wysłuchana audycja radiowa lub telewizyjna, wspólna
wycieczka, lektura, a także odczytanie wypracowania szkolnego.
Głosy w dyskusji to wypowiedzi dyskutantów dotyczące wspólnie oma-
wianego zagadnienia lub rozwiązywanego problemu.
Jakie zasadnicze warunki powinien spełniać głos w dyskusji?
Po pierwsze – wypowiedź powinna ściśle wiązać się tematem będącym
przedmiotem dyskusji. Po drugie – należy przytaczać trafne, umotywowane
argumenty, uzasadniać wygłaszane sądy i opinie. Po trzecie – wypowiedź
powinna być krótka, zwięzła, rzeczowa, zakończona sformułowaniem logicz-
nych wniosków.
Podsumowanie dyskusji polega na syntetycznym ujęciu i ocenieniu
wniosków dyskutantów. Podsumowujący dyskusję, którym może być prze-
wodniczący grupy lub referent, zobowiązany jest do omówienia wniosków w
kolejności ich zgłoszenia i ustosunkowania się do wszystkich różnic poglądów.
Przygotowując się do zabrania głosu w dyskusji, trzeba najpierw zapo-
znać się z jej tematem, dokładnie przemyśleć zagadnienie, wyrobić sobie
własny pogląd na daną sprawę, mieć określone zdanie. Wymaga to zebrania
jak największej liczby trafnych argumentów uzasadniających własne stano-
wisko, a przede wszystkim dokładnej znajomości omawianego zagadnienia.
Dlatego dobrze byłoby zanotować sobie na kartce w punktach kolejność
spraw, które chcesz poruszyć i argumenty, które możesz przytoczyć w celu
uzasadnienia własnego zdania lub odparcia przeciwnego stanowiska. Ponie-
waż prowadzący dyskusję udziela głosu w kolejności zgłaszania się dysku-
tantów, uważnie słuchaj, czy ktoś zabierający glos przed tobą nie powiedział
już tego, o czym ty chcesz mówić lub czy nie przytoczył twoich argumentów.
Jeśli tak, to zrezygnuj z zabrania głosu lub z tej części wypowiedzi, która
pokrywa się z wypowiedzią przedmówcy.
Przez cały czas dyskusji należy bardzo uważnie słuchać wypowiedzi
innych, by dobrze rozumieć ich sens, by móc ewentualnie podważyć ich
stanowisko albo wesprzeć nowymi argumentami.
Zabierając głos w dyskusji, zawsze występuj w swoim imieniu. Możesz
rozpocząć wypowiedź od takich np. wyrażeń i zwrotów: według mnie; w moim
przekonaniu; uważam, że; sądzę, że; wydaje mi się, że; stoją na stanowisku,
że; jestem przekonany, że; według mego zdania. Będzie ci również potrzebny
zasób słów, wyrażeń i zwrotów podkreślających stosunek mówiącego do
wypowiadanych treści, np. podzielam zdanie przedmówcy..., jestem przeciw-
nego zdania..., z wypowiedzi przedmówcy wynika, że..., ale tymczasem...,
50

uzupełniając to, co powiedział przedmówca… lub: prawdopodobnie, przypusz-
czalnie; możliwe, że; z całą pewnością twierdzę; na pewno; nie ulega wątpli-
wości; być może; niestety.
Argumentując swoje stanowisko w dyskusji, możesz powołać się na
autorytet lub posłużyć się cytatami. A oto kilka zwrotów służących do
wprowadzania cytatu.
Przekonującym argumentem jest według mnie zdanie autora ………
…………………………………………………………………………
Jestem takiego samego zdania, co autor ……………………………
Najlepiej potwierdzają mój sąd słowa: ………………………………
Powołam się na słowa ………………………………………………
Słowa: „……………….” w pełni potwierdzają moje sądy.
Najpełniej wyraził to autor …………, pisząc; ,,………….”.
Odwołam się do słów poety „……...”.
Aby przekonać wszystkich o słuszności mego zdania, zacytuję słowa
…………………...: „, ……”.
Powołam się tu na słowa autora ……..: „…………….”.
Z całym zaufaniem odnoszę się do słów autora ……….: „………….”.
Wypowiedź dyskutanta może przybrać różny charakter w zależności
od usposobienia, temperamentu, typu inteligencji wypowiadającego się, od
sytuacji, w której toczy się dyskusja oraz od uczestników dyskusji.
Dyskutant opanowany, kulturalny wypowiada się zwykle w sposób pro-
sty, stara się nie obrazić przeciwnika w dyskusji, nie podnosi głosu. Używa
na przykład takich zwrotów:
Moim zdaniem kolega nie ma racji. Jestem zdania, że ....
Nie zgadzam się z poglądem kolegi, ponieważ ...
Będę polemizował ze stanowiskiem kolegi w sprawie …
Dyskutant mniej opanowany, porywczy, chętniej posługuje się stylem
ostrym, zwłaszcza w dyskusji z gronem dobrze znanych osób. Powie np. tak:
Zdanie kolegi jest nie do przyjęcia ...
Absolutnie nie zgadzam się ze zdaniem kolegi …
Kategorycznie protestuje przeciw ...
Zdarza się, że dyskutant używa jeszcze innych zwrotów, obrażających
adresata, np. To nieprawda, kolega nie ma racji …
Kolega po prostu kłamie, przekręca fakty …
Nie będę dyskutował z nieukiem ...
To, co kolega powiedział, to same bzdury, niedorzeczność, bezsens ...
51

Zasadniczym argumentem jest przy tym podniesiony ton głosu. Taki
sposób wyrażania sądów świadczy o braku kultury dyskutanta, jest wysoce
niewłaściwy.
Dyskutant wyjątkowo grzeczny, szczególnie w dyskusji z osobami ofi-
cjalnymi, pełniącymi ważne funkcje, wyrazi swój stosunek do wypowiedzi
dyskutantów na przykład tak:
Jest mi niezmiernie przykro, ale nie mogę zgodzić się ze stanowiskiem ...
Mój przedmówca w swojej niezmiernie interesującej wypowiedzi poru-
szył szereg słusznych spraw, ale …
Podczas słuchania tej bardzo ciekawej wypowiedzi nasunęło mi się
kilka drobnych uwag …
Z przyjemnością stwierdzam, że wypowiedź była bardzo cenna, chciał-
bym jednak zwrócić uwagę na …
Jeśli twój głos w dyskusji miałby przybrać styl ostry, którego nie należy
nadużywać, to pamiętaj, że krytykować, atakować można tylko wypowie-
dziane poglądy, nigdy zaś przeciwnika. Dyskusja nie powinna przerodzić
się w zwyczajną kłótnię, nie można w niej nikogo obrażać, trzeba umieć
uszanować także różne zdania na ten sam temat.
Wskazówki dla dyskutujących
• Zabieraj głos tylko na określony temat i tylko wtedy, kiedy rzeczywi-
ście masz coś ważnego do powiedzenia, czego nie powiedzieli twoi przed-
mówcy lub jeśli twoje argumenty wydają ci się bardziej trafne, słuszniejsze
niż innych.
• Każde twoje stanowisko w określonej kwestii koniecznie umotywuj,
uzasadnij konkretnymi argumentami.
• Mów krótko, rzeczowo, zwięźle, jasno formułuj wnioski.
• W swojej wypowiedzi posługuj się słownictwem typowym dla dyskusji.
• Czekaj cierpliwie na udzielenie ci głosu, nie przerywaj nigdy innym
dyskutantom, choćby nie mieli racji (tylko prowadzący dyskusję ma prawo
odebrać głos dyskutującym, zwłaszcza jeśli zaczynają mówić nie na temat).
• Uważnie słuchaj wypowiedzi dyskutantów, by dobrze zrozumieć ich
sądy i opinie, abyś się mógł do nich właściwie ustosunkować.
• Zachowaj kulturę w dyskusji, szanuj poglądy innych, ale broń swego
zdania, jeśli uważasz je za słuszne, siłą argumentów. Jeśli uznasz racje innych
dyskutantów, możesz wycofać się publicznie ze swego poprzedniego stano-
wiska, to nie przynosi nikomu ujmy.
52

ZAPAMIĘTAJ
W sporze na słowa wygrywa ten, kto ma lepsze argumenty i potrafi
wszystkich przekonać o swojej racji. Szereguj argumenty, wycho-
dząc od prostych do złożonych, od znanych do nieznanych. Przy
rozprawieniu się z argumentami przeciwnika stopniowo je eliminuj,
począwszy od najbardziej ogólnych do konkretnych. W obliczu klę-
ski zachowaj twarz i powiedz: „Może i masz rację – muszę to jeszcze
głębiej przemyśleć”. Pamiętaj, że należy do końca wysłuchać argu-
mentów przeciwnika i przestrzegać kultury słowa.
68. Odszukaj w słowniku języka polskiego hasło dyskusja oraz wyrazy pokrewne
temu wyrazowi. Przepisz podane niżej znaczenia i dopisz na podstawie
poznanych artykułów hasłowych odpowiadające im wyrazy.
ustna lub pisemna wymiana zdań na jakiś temat, wspólne omawianie,
rozpatrywanie jakiegoś zagadnienia – …… .
dotyczący dyskusji, będący przedmiotem dyskusji, nadający się do dys-
kusji – …… .
kobieta zabierająca głos w dyskusji – …… .
mężczyzna zabierający glos w dyskusji – …… .
prowadzić dyskusję, poddawać coś pod dyskusję – …… .
69. Przepisz podane niżej zwroty i dopisz odpowiadające im zwroty blisko-
znaczne spośród następujących: otworzyć dyskusję, zagaić dyskusję, zabierać
głos w dyskusji, podsumować dyskusję, prowadzić dyskusję.
udzielać głosu dyskutantom – ……
wprowadzić w temat dyskusji – ……
rozpocząć dyskusję – ……
podjąć dyskusję, wypowiadać się – ……
zamknąć dyskusję – …… .
70. Przeczytaj uważnie podane niżej wyrażenia, a następnie przepisz w punkcie
a) dodatnie określenia dyskusji, w punkcie b) ujemne. Podkreśl te wyrażenia,
którymi oceniłbyś dyskusję, w której ostatnio uczestniczyłeś.
interesująca dyskusja nieciekawa dyskusja
chaotyczna dyskusja rzeczowa dyskusja
burzliwa dyskusja owocna dyskusja
przewlekła dyskusja ciekawa dyskusja
bezprzedmiotowa dyskusja ożywiona dyskusja
53

71. Przepisz podane niżej zwroty, których użyjesz: a) jeśli zgadzasz się z głosem
przedmówcy, b) jesteś innego zdania, c) jeśli chcesz uzupełnić wypowiedź
przedmówcy.
zgadzam się z ………
przyznaję słuszność ………
jestem tego samego zdania ………
uzupełniając to, co powiedział ………
jestem przeciwnego zdania ………
należy jeszcze uwzględnić ………
popieram zdanie ………
warto jeszcze dodać, że ………
z wypowiedzi ………. wynika, że ………., ale tymczasem …………
przyznaję, że ………., ale …………
nie podzielam sądu ………….
chciałbym jeszcze dodać, że …………………
72. Przepisz podane niżej zdania i wstaw brakujące przecinki. Kiedy możesz
posłużyć się tymi zdaniami w dyskusji?
Mimo wszystko nadal będę się upierał że tak byłoby najlepiej.
Nie zgadzam się z twierdzeniem że chodzenie do teatru jest stratą czasu.
Spróbuję przekonać cię że się mylisz.
Nie mam ani cienia wątpliwości że nie masz racji.
Nie przemyślałeś problemu mój drogi jeśli tak uważasz.
73. Przepisz podane czasowniki i dopisz zwroty im bliskoznaczne wybrane spo-
śród następujących: naśladować bezkrytycznie, zapamiętać się w gniewie, roz-
złościć się, przybrać postawę nieufną, wpaść w zdumienie, drażnić się żartobliwie.
Kiedy możesz posłużyć się czasownikami, a kiedy bliskoznacznymi
im zwrotami?
małpować – rozindyczyć się –
zacietrzewić się – najeżyć się –
przekomarzać się – zbaranieć –
74. Przepisz podane zdania i wstaw brakujące przecinki. Podkreśl w każdym
zdaniu tę jego część, która stanowi argumentację.
Często chodzę do teatru ponieważ bardzo lubię podziwiać grę akto-
rów na scenie.
Czytam sztuki sceniczne aby porównywać je z przedstawieniami tea-
tralnymi.
Najbardziej lubię komedie gdyż jestem wesoły z natury.
54

75. a) Wysłuchajcie uważnie wybranej przez was audycji radiowej, a następnie
przygotujcie do zabrania głosu w dyskusji na temat sposobu zrealizowania
tej audycji. Przedtem wykonajcie następujące ćwiczenie:
b) Przepisz tekst i uzupełnij go wyrazami spośród niżej podanych. W razie
potrzeby zmień ich formę.
Najważniejszym tworzywem audycji radiowej jest ......
Rozłożenie efektów dźwiękowych nazywamy ....... akustycznym.
Rozróżniamy trzy ...... głosowe: pierwszy plan, kiedy głos brzmi nad-
miernie silnie, nazywamy ......; drugi plan, kiedy głos jest normalny, o natu-
ralnej sile, nazywamy ...... normalnym, trzeci plan, kiedy głos jest cichszy
od normalnego, nazywamy ...... oddalonym.
dźwięk, tło, plan, zbliżenie, głos, brzmienie
Sprawdź siebie
76. Wybierz właściwe odpowiedzi w pytaniach testowych, a pozostałe polece-
nia wykonaj w zeszycie.
1. Do zaistnienia komunikacji medialnej niezbędne są:
a) nadawca, komunikat, system łączy satelitarnych, słuch;
b) środek przekazu (medium), nadawca, przekaz, odbiorca,
c) mówienie, słuchanie, odbiorca, nadajnik,
d) nadawca, dźwięk, komunikat, odbiorca.
2. Mianem X Muzy określa się:
a) radio,
b) telewizję,
c) film,
d) balet.
3. Najważniejsze cechy kultury masowej to:
a) masowa produkcja filmów na niskim poziomie, masowy dostęp do
uczestnictwa w programach rozrywkowych i publicystycznych, masowy
dostęp do kultury wysokiej,
b) ogromna liczba programów rozwijających indywidualne zaintere-
sowania, masowe uczestnictwo spikerów i aktorów w ich tworzeniu, indy-
widualne traktowanie każdego odbiorcy,
c) masowa publiczność, masowa produkcja, masowa produkcja przekazów,
pierwszeństwo dla tematów popularnych i nowości, ujednolicanie gustów,
d) masowe kształcenie widzów za pośrednictwem mediów, powszechna
możliwość wystąpienia przed kamerą, nieograniczony wybór programów
na wysokim poziomie.
55

4. Przeczytaj tekst i odpowiedz na pytania.
Istotą przekazu telewizyjnego jest obraz, a dokładniej szereg następu-
jących po sobie obrazów, z których zbudowane są ujęcia, sekwencje, tematy
i bloki, a wreszcie całe programy Innymi słowy – bez obrazu trudno sobie
wyobrazić telewizję: po prostu jej nie ma. Natomiast można ją sobie wyobra-
zić bez słów i zapewne również dlatego uważa się, że słowo pełni w telewizji
rolę drugoplanową, że jest przewodnikiem pomagającym zrozumieć sens
obrazu lub uzupełnieniem, dodającym obrazom dodatkowych znaczeń. (...)
Nie wszyscy chcą się pogodzić z konsekwencjami takiego stanu, argumen-
tując – również słusznie – że słowo jest bogatszym i głębszym nośnikiem
znaczeń niż obraz. Słowo jest adresowane do wyobraźni człowieka – obraz
natomiast czyni przekazywane treści jednoznacznymi, a więc w jakimś
stopniu je „spłaszcza”. (K. Żurawski Technologia programu telewizyjnego)
Zdaniem autora tekstu słowo w telewizji:
a) pełni rolę drugorzędną względem obrazu, jest tylko wzbogacającym
ją dodatkiem,
b) dominuje w telewizji, jest niezbędne do zrozumienia obrazu,
c) jest równie ważne jak obraz, zwłaszcza w partiach dialogowych,
d) jest nośnikiem najgłębszych znaczeń, ale „spłaszcza” obraz.
5. Ocena została wyrażona w słowach:
a) nie wszyscy chcą się pogodzić,
b) dlatego uważa się,
c) czyni przekazywane treści jednoznacznymi,
d) również słusznie.
6. Ostatnie zdanie: „Słowo jest adresowane do wyobraźni człowieka –
obraz natomiast czyni przekazywane treści jednoznacznymi, a więc w jakimś
stopniu je «spłaszcza»” jest:
a) wypowiedzeniem wielokrotnie złożonym podrzędnie,
b) wypowiedzeniem wielokrotnie złożonym współrzędnie,
c) wypowiedzeniem pojedynczym rozwiniętym,
d) równoważnikiem zdania.
7. W jakim środku masowego przekazu ukazał się poniższy tekst?
Konieczność wymiany tzw. oddawczych skrzynek pocztowych wiąże się
dostosowywaniem polskiego ustawodawstwa do wymogów Unii Europej-
skiej. Ustawa wprowadzająca zmiany w prawie pocztowym weszła w życie
już w sierpniu 2003 r., ale ustawodawca dał właścicielom współwłaścicielom
nieruchomości 5 lat na dostosowanie się do unijnych przepisów.
56

Do nowych skrzynek muszą mieć dostęp wszyscy operatorzy publiczni,
co w praktyce oznacza, że każdy będzie mógł coś do niej wrzucić. Kluczyk
do skrzynki otrzyma tylko jej właściciel. Listonosze oraz inni operatorzy
publiczni całą korespondencję będą wkładali przez szeroki otwór wrzutowy.
Zmieści się w nim korespondencja o wymiarach 229x324x20 mm.
a) książce
b) prasie
c) audycji radiowej
d) programie telewizyjnym
8. Połącz w pary obie kolumny.
a) prasa 1. nie odtwarza, lecz opisuje otaczający świat
b) radio 2. jest dziełem zbiorowym, regularnie
kolportowanym, ma stałą strukturę
c) telewizja 3. wiernie odtwarza rzeczywistość,
daje poczucie autentyzmu
d) książka 4. funkcjonuje w Polsce od 1925 r.
9. Wypisz po trzy największe, twoim zdaniem, zalety telewizji, radia
i Internetu.
10. „Technika w mediach kształtuje nowy sposób widzenia rzeczy-
wistości”. Napisz, czy zgadzasz się z tym twierdzeniem. Podaj przykłady.
Kształcenie językowe. Ustna recenzja na temat dzieła sztuki
77. a) Przeczytaj uważnie tekst. Określ jego myśl zasadniczą. Jakie wymagania
ma spełniać recenzja na temat dzieła sztuki?
Recenzja to rozwinięta ocena: książki, przedstawienia teatralnego,
filmu, koncertu, wystawy plastycznej, a także ciągu zjawisk, np. artystycz-
nych, następujących w pewnym odcinku czasu (np. tygodniowego programu
telewizyjnego). Ocena obejmuje zarówno pochwałę, jak i krytykę. Obydwa
rodzaje opinii wymagają uzasadnienia. Dlatego bywa poprzedzone prezen-
tacją recenzowanego dzieła, wydarzenia, zjawiska. Zawiera ona elementy
charakterystyki, streszczenia, opisu, sprawozdania. Recenzent powinien
swobodnie operować wszystkimi wymienionymi formami wypowiedzi. Poza
sprawnością pisarską musi się znać na rzeczach, o których mówi. W prze-
ciwnym razie jego tekstowi zabraknie rzetelności i wartości informacyjnej.
Zadaniem recenzji jest ułatwienie czytelnikowi, jaką książkę przeczytać,
widzowi – jaki film czy spektakl obejrzeć itp. Pełni więc funkcję infor-
macyjno-doradczą. Ale istnieje też inny odbiorca – autor dzieła: pisarz,
57

malarz, kompozytor, reżyser, bądź jego wykonawca: aktor, muzyk itd. Punkt
ciężkości spoczywa tutaj nie na informowaniu, a na wartościowaniu. Obie
strony: krytykowana i krytykująca uczestniczą w doskonaleniu w powsta-
waniu dzieł coraz lepszych.
Gdy wartościujemy, musimy trzymać się określonych kryteriów.
Obok kompetencji rzeczowej potrzebna jest wrażliwość moralna. Zdarza
się, że bezwzględna krytyka powoduje dramaty i tragedie życiowe. Pisa-
rze, aktorzy, malarze załamują się, popadają w choroby, ulegają myślom
samobójczym.
Trzeba więc ważyć słowa i trzymać na wodzy swój temperament szy-
dercy i prześmiewcy. Trzeba zwalczać szmirę i kicz, trzeba obnażać i nazy-
wać po imieniu miernotę i nieudolność, trzeba odkrywać pustkę i czczość.
Odpowiedzialność recenzenta kształtuje opinię publiczną. Recenzenta obo-
wiązuje obiektywizm i sprawiedliwość w wydawaniu sądów. Na pewno nie
zawsze będzie mu łatwo przezwyciężać własne, indywidualne upodobania,
wznieść się ponad sympatie i antypatie.
Recenzje mogą się odznaczać rozmaitą długością. Zależy ona od przed-
miotu oceny, funkcji tekstu, indywidualnych cech autora. Każdemu uczniowi
znana jest odmiana recenzji towarzysząca wystawionemu przez nauczyciela
stopniowi za wypracowanie, jest ona zasadniczą bardzo krótka, zawiera
jednak wszystkie nieodzowne elementy. Recenzja dzieła naukowego albo
też całości dorobku uczonego wymaga często kilkustronicowej objętości.
Przy pisaniu tekstu warto uwzględnić następujący schemat kompo-
zycyjny:
– informacja o temacie dzieła, o jego autorze, wydarzeniu, wykonaw-
cach itp.;
– omówienie treści dzieła, programu koncertu, charakterystyka wykona-
nych utworów, koncepcji reżysera czy organizatora wystawy malarskiej itp.;
– wydobycie w kontekście wcześniej podanych informacji wszelkich
zalet i wad dzieła, jego wykonania, osiągnięć twórców i odtwórców, wymie-
nienie niedostatków itp.;
– wniosek-wskazówka dla wszystkich zainteresowanych recenzją osób.
b) Odpowiedz na pytania:
1. Czym jest recenzja, jakie dzieła i zdarzenia mogą podlegać recenzowaniu?
2. Jakimi cechami musi się odznaczać dobry recenzent?
3. Jakie pozytywne i negatywne skutki może pociągnąć za sobą recenzja?
4. Jaki schemat kompozycyjny powinna mieć recenzja?
58

78. Przeczytaj jedną z nowel B. Prusa („Kamizelka”, „Katarzynka”). Spróbuj zre-
cenzować jedną z nowel.
Orientacyjny schemat recenzji na utwór literacki
1. Treść utworu.
2. Aktualność tematyki utworu.
3. Krytyczna ocena utworu:
a) układ kompozycyjny,
b) mistrzostwa autora w przedstawieniu bohaterów,
c) właściwości ilustracji (jeśli takowe są),
d) wnioski recenzenta.
Schemat recenzji na spektakl teatralny
1. Temat utworu scenicznego.
2. Najbardziej jaskrawe fragmenty spektaklu.
3. Wrażenia spowodowane grą aktorów, scenografią, dekoracjami,
kostiumami aktorów, charakteryzacją, efektami świetlnymi, muzyką, tań-
cem itp.
4. Ogólne wrażenia i ocena spektaklu.
5. Wnioski i rady dla wykonawców czy reżysera.
79. Wejdź w rolę recenzenta filmu, koncertu, wiersza itd. A może potrafisz
napisać ocenę twojego podręcznika do literatury lub języka polskiego?
Skorzystaj z zaproponowanego w tekście ćwiczenia schematu wypowiedzi.
Aby trochę rozruszać mózg i rękę, zrób sobie krótką rozgrzewkę w postaci
ćwiczeń słownikowych:
a) wynotuj wszystkie określenia kojarzące się z przedmiotem recenzji,
b) poszukaj synonimów słów: dobry, zły, wartościowy, tworzyć, autor.
80. Wybierz z napisanej przez siebie wypowiedzi dowolny sąd krytyczny. Nadaj
mu następnie formę:
– ostrzejszą,
– łagodniejszą.
ZAPAMIĘTAJ
Warto czytać cudze recenzje, by nauczyć się pisać własną. Gdy ją

tworzymy, musimy pamiętać nie tylko o prezentacji ocenianego
zdarzenia lub dzieła i ich krytyce, ale także, a może przede wszyst-
kim, o wydobyciu cech pozytywnych i o pochwale.
59

81. a) Obejrzyj obraz Jacquesa Luisa Davida „Przysięga Horacjuszy”. Przeczytaj
poniższy tekst.
W pierwszej połowie XVIII w. twórcy różnych dziedzin sztuki czę-
sto nawiązywali do klasycznego ideału piękna, gloryfikowali starożytnych
bohaterów, głosili potrzebę odrodzenia cnot antycznych. Za manifest kla-
sycyzmu w malarstwie uznano dzieło francuskiego artysty Jacques’a Luisa
Davida (1748–1785).
Obraz „Przysięga Horacjuszy” wystawił na kilka lat przed wybuchem
francuskiej rewolucji (1789 r.), temat zaczerpnął z opowiadania rzymskiego
historyka Tytusa Liwiusza: trzej bracia Horacjusze mają reprezentować
Rzym w walce z miastem Alba Longa, w którego imieniu walczyć mieli
trzej bracia Kuracjusze.
Davida zainteresował moment, w której trzej Horacjusze wypowiadają
słowa przysięgi wypowiadanej przez ich ojca: stawiajcie honor i umiłowanie
ojczyzny ponad wszystko. Szczytność postanowienia Horacjuszy, ich aktyw-
ność i nieugiętą wolę David podkreśla przez wyrazisty gest wyciągniętych
ku ojcu rąk, zdecydowane, pełne ekspresji ustawienia ciał, silnie wydobyte
kontury postaci, przypominających namalowane rzeźby.
Ojciec – w równie wyrazistym, pełnym ekspresji i patosu geście – wręcza
synom miecze. Cała scena, nieco teatralna, świadomie pozbawiona ozdób
ukazana jest na tle łuków doryckiego portyku, które wprowadzają spokój
tworzą godną i podniosłą scenerię dla aktu przysięgi.
Rzymscy Horacjusze dochowali wierności. Dwóch z nich straciło życie.
Zginęli też trzej Kuracjusze, broniąc swego miasta.
b) Postaraj się ustnie podać ocenę tego obrazu (recenzja ustna).
Jacques Louis David,

„Przysięga Horacjuszy”
(fragment), 1784–1785.
60

82. Przeczytaj tekst. Napisz rozprawkę, w której przedstawisz portret sportowca,
aktora, pisarza, działacza społecznego, który jest dla ciebie wzorem.
Niewątpliwie sport odgrywa znaczną rolę w kształtowaniu charak-
teru człowieka. Uczy wytrwałości, samodyscypliny, współpracy w zespole.
Pozwala przeżyć momenty euforii po zwycięstwie, ale również poznać gorzki
smak porażki. Jednym słowem – hartuje duszę człowieka.
Ja chcę przedstawić znakomitego sportowca i wspaniałego człowieka w
jednej osobie – Pelego. Pele to jego pseudonim sportowy. Naprawdę nazywa
się Edson Arantes de Nascimento. Urodził się w roku 1940 w Bauru, w Bra-
zylii. Karierę sportową zaczynał jako piętnastolatek. Rok później zagrał w
reprezentacji narodowej. Mając siedemnaście lat, zadebiutował na mistrzo-
stwach świata. Został uznany za największego piłkarza wszech czasów i
sportowca stulecia. Jako kapitan piłkarskiej drużyny Brazylii poprowadził ją
do zwycięstw w mistrzostwach świata w latach 1958, 1962 i 1970. Zawsze
grał w koszulce z numerem 10. Strzelił ponad 1300 goli.
Miał talent nie tylko sportowy. Okazał się również uzdolniony lite-
racko, aktorsko i muzycznie. Napisał kilka swoich biografii, które stały się
bestsellerami; wystąpił jako aktor w kilkudziesięciu filmach, do kilkunastu
sam napisał muzykę.
Trzeba było niezwykle silnej woli, wytrwałości i pracowitości, by wydo-
stać się z slumsów i osiągnąć sukces. Trzeba było niezwykłej skromności
i pokory, żeby ten sukces nie przewrócił w głowie, nie popchnął w stronę
nałogów i bezmyślnego życia.
A Pele wiódł życie twórcze. Pisał, grał, komponował muzykę. Wciąż
spotykał się ze swymi wielbicielami, rozmawiał z chłopcami z dzielnic nędzy,
pamiętając o tym, że sam kiedyś był jednym z nich. Tak mówił o sobie: „Dla
mnie nie liczy się to, że strzeliłem tysiąc bramek, że mnie okrzyknięto naj-
lepszym piłkarzem świata. Przecież każdy z nas kiedyś umrze. Najbardziej
liczy się to, co się zrobiło dla drugiego człowieka. Liczy się miłość. I za to
mnie ludzie lubią.”
W miejscowości, gdzie urodził się Pele, postawiono mu pomnik.
§ 9. Styl urzędowy
Obowiązuje w dokumentach związanych z działalnością prawną i
administracyjną, w kontaktach urzędów z obywatelami, w korespondencji
między różnymi instytucjami, w instrukcjach obsługi różnych urządzeń,
regulaminach, zbiorach przepisów itp. Nadawcą tekstu nie jest konkretna
61

osoba, lecz urząd lub instytucja, która ustanawia akty prawne, wydaje pole-
cenia, formułuje zakazy i nakazy. Informuje o stanie prawnym. Dlatego
kontakt ma charakter formalny, bezosobowy, a teksty urzędowe mają po
pierwsze informować, po drugie regulować zachowania odbiorców jako
członków danej społeczności.
Wyróżniki stylu urzędowego. W tekstach urzędowych adresat jest
traktowany oficjalnie jako anonimowy członek jakiejś zbiorowości, nazy-
wany np. obywatelem, mieszkańcem, pracownikiem, uczniem, każdym, kto...
Częste są:
* konstrukcje bezosobowe, np. uprasza się, ustala się, poleca się, ogłasza się;
* zwroty złożone z czasownika należy (powinien) winien + bezokolicz-
nik czasownika nazywający nakazaną czynność, np. należy złożyć dokumenty
w nieprzekraczalnym terminie...;
* zwroty złożone z może/można + czasownik nazywający czynność
dozwoloną, np. kandydat może ubiegać się o przyjęcie na studia po spełnieniu
następujących warunków...;
* zwroty złożone z być + imiesłów bierny, np. osoby nie stosujące się do
powyższych postanowień regulaminu będą karane...
Najważniejsza w tym stylu jest precyzja – tekst musi wykluczać nor-
malną w języku potocznym wielość interpretacji. Każdy adresat powinien
rozumieć pismo urzędowe w ten sam sposób. Dlatego autorzy dbają zwykle
o bardzo ścisłe definiowanie pojęć.
Słownictwo jest mniej bogate, nie używa się synonimów ani wyrazów
ekspresywnych. Stosuje się urzędową, oficjalną nomenklaturę, czyli zamiast
zabytek – obiekt zabytkowy, zamiast las – obszar leśny, zamiast płacić – uisz-
czać, jeść – konsumować, itp. Pojawiają się charakterystyczne słowa-odsyłacze,
np. dalszy, odnośny, odnośnie, niniejszy. W korespondencji urzędowej częste
są szablonowe wyrażenia typu: w nawiązaniu do..., w odniesieniu do..., w
odpowiedzi na..., w powołaniu się na..., w związku z powyższym. Przeważają
abstrakcyjne rzeczowniki odczasownikowe zakończone na -anie, -enie, -cie,
np. niewpłacenie, oraz odprzymiotnikowe na -ość, np. należność, płatność, i
bardzo liczne imiesłowy.
Aby wyrazić dane pojęcie, chętnie używa się zamiast jednego słowa
dłuższych, wielowyrazowych określeń, np.:
dokonać oceny; zamiast po prostu ocenić;
wyrazić podziękowanie; podziękować;
ulec zmianie; zmienić się;
przeprowadzić kontrolę; skontrolować.
62

Zdarzają się niepoprawne pleonazmy1, np.:
w miesiącu styczniu zamiast w styczniu;
w okresie czasu w czasie, w okresie;
kontynuować dalej kontynuować.
Dzięki temu, że liczne teksty urzędowe są szablonowe i schematyczne,
można je ujednolicić, przygotowując formularze wymagające tylko wypełnie-
nia, np. wniosek o wydanie dowodu osobistego, formularz zeznania podatkowego.
Styl urzędowy, pozbawiony indywidualnego piętna, odbierany jest
zazwyczaj jako sztuczny, suchy i nudny. Ale i on jest wewnętrznie zróżni-
cowany. Specyficzną jego odmianą jest język wszelkich aktów prawnych.
Według badań statystycznych, w tekstach normujących prawo najczęś-
ciej używane są słowa: organ, minister, rada, rozporządzenie, sprawa, ustęp,
paragraf, państwo, kontrola, artykuł. W tekstach prawnych zdania są bardzo
długie, np. w kodeksie karnym każde zdanie liczy średnio aż 27 wyrazów,
w kodeksie cywilnym – 22 wyrazy.
UWAGA! Niektórzy – niesłusznie – sądzą, że teksty urzędowe to
wzór starannej polszczyzny, jaką należy posługiwać się w wypowiedziach
oficjalnych. Takie błędne naśladownictwo prowadzi do upowszechniania
się w innych stylach kancelaryzmów, np. rażącego w tym temacie, i naduży-
wania słów: aktualny, aktualnie, kompleksowy, prawidłowy, szeroki, wiodący
w błędnym znaczeniu „przodujący, najważniejszy, główny”, zabezpieczyć w
błędnym znaczeniu „zapewnić coś komuś”.
Kancelaryzmy to wszelkie środki językowe, zwłaszcza słowa i utarte
wyrażenia, odczuwane przez mówiących jako charakterystyczne dla dokumen-
tów urzędowych i oficjalnej korespondencji, np. uiścić, stawić się, zamieszkiwać.
Gatunki stylu urzędowego. Typowe formy wypowiedzi w stylu urzę-
dowym to:
• gatunki informujące, np. ogłoszenie, obwieszczenie, zarządzenie,
instrukcja, regulamin, korespondencja urzędowa (podanie, odpowiedź na
pismo urzędowe);
• gatunki dokumentujące, np. protokół, zobowiązanie, oświadczenie,
umowa, rezolucja, traktat;
• gatunki hasłowe, np. harmonogram, program, inwentarz.
Styl urzędowo-kancelaryjny ma w polszczyźnie bardzo długą tradycję,
sięgającą średniowiecza. Kształtował się, wykorzystując początkowo wzory
łacińskie, a w okresie zaborów zwłaszcza niemieckie.
1
Pleonazm – wyrażenie składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących,
zbędne określenie, np. „mokra woda”.
63

83. Zapoznaj się z fragmentem „Instrukcji montażu i użytkowania okapu kuchen-
nego. Następnie uzupełnij luki w tekście omawiającym na tym przykładzie
charakterystyczne cechy stylu urzędowego.
Okapy kuchenne serii 700-modele 706, 2706 STYLE w wersji jedno-
i dwukomorowej oraz STYLE S są przeznaczone do usuwania z pomiesz-
czeń kuchennych zapachów i innych cząstek lotnych powstających podczas
gotowania, pieczenia i smażenia różnych potraw.
Tak jak i pozostałe wyroby firmy XYZ, okapy te można stosować w
wersji wyciąg – z odprowadzeniem zanieczyszczonego powietrza do kana-
łów wentylacyjnych oraz w wersji pochłaniacz – z wykorzystaniem filtrów z
węgla aktywnego pochłaniających substancje zapachowe; w tym przypadku
istnieje możliwość przełączenia okapów na recyrkulację, tzn. wpuszczenie
oczyszczonego powietrza z powrotem do pomieszczenia kuchennego.
Wszystkie okapy mają większą sprawność, gdy są wykorzystywane w
wersji wyciąg. Jednakże w porze zimowej zaleca się stosowanie ich w wersji
pochłaniacz z recyrkulacją w celu zapobieżenia stratom ciepła w pomiesz-
czeniu kuchennym.
Ze względu na budowę okapu zaleca się, aby jego montażu dokonywała
odpowiednio przeszkolona osoba. Podczas montażu okapu należy pamiętać
o konieczności stosowania się do obowiązujących norm i zasad dotyczących
wentylacji pomieszczenia i odprowadzania powietrza na zewnątrz, szcze-
gólnie postanowień rozporządzenia Ministra Gospodarki Przestrzennej
i Budownictwa z dn. 14 grudnia 1994 r. w sprawie warunków technicz-
nych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dz.U. nr 10
z 1995 r., po. 46.
W tekście tym dostrzegamy następujące typowe cechy stylu urzędowego:
1. Zdania są długie, pierwsze zdanie liczy ........ wyrazów, drugie aż
........ wyrazów, trzecie ........ czwarte zdanie ........ wyrazów.
2. Przeważają zdania z konstrukcjami bezosobowymi, np. zaleca się, ........
3. Bardzo często stosowane są rzeczowniki odczasownikowe (nazwy
........), zwłaszcza z przyrostkami -anie, -enie. W powyższym tekście jest ich
aż ........, np. do usuwania, z odprowadzeniem, ........ ........ . Takie rzeczowniki
pozwalają budować dłuższe zdania, bo kondensują treść odrębnych zdań
składowych, np. zamiast: żeby zapobiec – w celu ........ .
4. Równie częste są rzeczowniki pochodzące od ........ z przyrostkiem
........, np. możliwość (od możliwy), ........ ........ .
5. Niektóre orzeczenia są wyrażone czasownikami w stronie biernej,
np. są przeznaczone, ........ .
64

6. Uderzające jest częste używanie imiesłowów przymiotnikowych:
czynnych, np. powstających, ........ i biernych, np. zanieczyszczony, ........ .
7. Pojawiają się wyrażenia i zwroty oficjalne, zwykle dłuższe, wielo-
wyrazowe, np.
pomieszczenie kuchenne zamiast po prostu: kuchnia
istnieje możliwość .............
pora zimowa .............
dokonywać montażu .............
8. Autorzy wybierają spójniki nacechowane oficjalnością, np. oraz, ........
........ (porównaj je z odpowiednikami bardziej potocznymi: i, ........ ........ .
9. Występują specjalistyczne terminy, np. .............
10. Występują typowe kancelaryzmy, np. ze względu na, w celu, w sprawie.
11. Tekst jest pozbawiony pierwiastków emocjonalnych i ekspresyw-
nych, a także obrazowych środków wyrażania się, takich jak np. epitety,
porównania, metafory.
12. Tekst ma charakter dyrektywny, zawiera nakazy, zakazy i zalecenia,
wyrażane specjalnie do tego celu służącymi czasownikami modalnymi, np.
........ ........ ........ .
84. Przeczytaj fragment humoreski i wskaż, jakie cechy stylu urzędowego
sparodiował autor. W całym tekście podkreśl błędy językowe i popraw je.
Z cyklu „Porady sercowe” wykład kolegi kierownika:
Często mię młodzież zapytywa, jak zabezpieczyć prawidłowy list miłosny.
Młodzież słusznie przywiązywa taką wagę do korespondencji miłosnej, bo nie-
jedno młode serduszko zapałało miłością po otrzymaniu pięknego listu miłosnego.
Dam przykład listu wzorcowego.
Po lewo – nazwisko, imię, adres, kod.
Po prawo – dane personalne adresatki.
Treść:
W związku z ujrzeniem koleżanki w dniu.............. w miejscu.............. o
godzinie ............. niniejszym zawiadamiam uprzejmie, że wyżej wspomniany
widok spowodował u mię zapałanie miłością. Jednocześnie wyrażam chęć zapo-
znania koleżanki. W tym celu należy zabezpieczyć stawiennictwo osobiste w ter-
minie siedmiodniowym od daty otrzymania niniejszego pisma, w miejscu.............
Niestawiennictwo podlega karze, plus opłaty manipulacyjne.
I już...
( J. Fedorowicz w: 60 minut na godzinę)
85. Scharakteryzuj ukształtowanie językowo-stylistyczne dowolnego tekstu
urzędowego. Postępuj według schematu analizy językowej przedstawio-
nego w ćwiczeniu. Oceń komunikatywność i zrozumiałość badanego tekstu.
65

86. Jesteś właścicielem wypożyczalni sprzętu sportowego. Napisz regu-
lamin korzystania z niej. Pamiętaj, że obowiązuje cię styl urzędowy.
87. W podanych tekstach wskaż charakterystyczne cechy stylu urzędowego.
a) Opłaty za przewóz oblicza się w zależności od odległości taryfowej,
klasy wagonu i rodzaju pociągu, użytych do przejazdu oraz od uprawnień
podróżnych do korzystania z ulg przejazdowych. Odległości podane w
tabelach rozkładu jazdy komunikacji krajowej mogą się różnić od odle-
głości taryfowych, wobec czego nie mogą być przyjmowane do obliczenia
należności za przewóz osób i przesyłek bagażowych.
b) Na większych stacjach urządzone są przechowalnie bagażu, w któ-
rych można oddać bagaż na przechowanie najdłużej na 10 dni […] Oddając
bagaż na przechowanie, podróżny zobowiązany jest zadeklarować wartość
każdej sztuki bagażu […] Na niektórych większych stacjach zainstalowane
są schowki do przechowywania bagażu. Opłata za jednorazowe użycie nie
dłużej niż do godziny 24 wynosi 10 zł. Kolej nie odpowiada za bagaż zło-
żony do schowka na przechowanie.
(Informacje przewozowe i taryfowe dla komunikacji krajowej)
c) Zakład Językoznawstwa Języka Polskiego PAN w Warszawie, Filia
Uniwersytetu Warszawskiego w Białystoku, Komisja Językoznawstwa
Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych oraz Towarzystwa Kultury
Języka uprzejmie proszą o wzięciu udziału w konferencji na temat zróżni-
cowania języków Polski północno-wschodniej.
(Geografia i metodologia)
Konferencja odbędzie w dniach od 1 do 5 lipca 2010 r. w Filii Uniwer-
sytetu Warszawskiego w Białystoku, ul. Świerkowa 20.
88. Wyszukaj w dostępnych ci źródłach (np. w prasie, w obwieszczeniach,
zarządzeniach) przykłady tekstów pisanych stylem urzędowym.
89. Zredaguj zawiadomienie o zebraniu sprawozdawczo-wyborczym

samorządu szkolnego.
Kształcenie językowe. List
List jest formą wypowiedzi pisemnej do konkretnego adresata: osoby

lub instytucji. Treść listu może być różna, natomiast jego kompozycja jest
ustalona. Początek i koniec listu zawiera utarte formuły językowe (ich dobór
zawiera zależy od charakteru listu – prywatnego albo oficjalnego). Cha-
66

rakterystyczną cechą tej formy wypowiedzi jest zapisywanie wielką literą
wyrazów i zaimków, odnoszących się do adresata.
„Listowy” savoir-vivre.
List powinien być czytelny, napisany poprawnie i estetycznie.
W apostrofach nie używa się nazwisk.
List trzeba podpisać własnoręcznie, nawet gdy jest napisany na kom-
puterze.
W listach do bliskich podpisujemy się imieniem; w listach oficjalnych
zawsze imieniem i nazwiskiem.
90. Przeczytaj fragment listu pochodzący z książki Joanny Olech Dynastia Mizioł-
ków i nazwij jego najważniejsze elementy.
podpis, treść listu, zwrot do adresata, pożegnalny zwrot grzecznościowy
Kochani Rodzice!
Na kolonii jest ekstra! Po pierwsze, nie ma Miziołów; po drugie, nie ma
pani Barszcz Do Olsztyna przyjechaliśmy z opóźnieniem [...].
Zaraz idziemy nad jezioro łapać żaby. Po ciszy nocnej będziemy je wrzucać
dziewczynom przez okno. Czy mówiłem już, że na kolonii jest ekstra? Mamo,
nie zapomnij karmić Ogryzka trzy razy dziennie!
Całuję mocno! Wasz Miziołek
91. Przeczytaj, jak na temat listu wypowiada się psycholog. Wyszukaj w tekście
argumenty (możesz dodać własne), potwierdzające „terapeutyczną” funkcję
listu w kontaktach międzyludzkich. Napisz krótki list.
Świat się nie zawalił...

Radzi dr Katarzyna Popiołek, psycholog
Zdaję sobie sprawę, że zachęcanie do pisania listów w dobie kompu-
terów i telefonii komórkowej przypomina zawracanie kijem Wisły. Kto ma
na to czas, kiedy brakuje go na wiele innych ważniejszych spraw? A poza
tym to trochę staroświeckie. Sztuka epistolarna kwitła, gdy nie było innych
środków porozumiewania się. Pisali listy wielcy pisarze, poeci: Zygmunt
Krasiński, Juliusz Słowacki, Cyprian Norwid, później Henryk Sienkiewicz
i wielu innych. Twórczość epistolarna stanowi ważną część ich literackiego
dorobku.
Dziś mało kto pisuje listy do przyjaciół, rodziny. Korespondencja ogra-
nicza się do wymiany życzeń świątecznych z okazji imienin, urodzin, ślubów
lub innych ważnych wydarzeń.
67

A jednak zachęcam do pisania listów. Przekazywanie krótkich życzeń
czy informacji o ważnych dla nas wydarzeniach przez telefon to nie to samo.
Ważne sprawy życiowe zdarzają się stosunkowo rzadko. List nie służy tylko
do przekazywania informacji o nich, ale umożliwia wymianę myśli, wyra-
żanie swych uczuć, refleksji, komentowanie rzeczywistości. Pisząc do kogoś
znajomego, czujemy się mniej samotni, bo dzielimy się z tą osobą swoimi
problemami. List służy nawiązywaniu i pogłębianiu więzi międzyludz-
kich, zbliża do siebie osoby nawet dawno niewidziane z racji zamieszkania
w odległym zakątku świata. Zastępuje rozmowę, ale też może być czymś
więcej niż bezpośredni dialog.
Co innego porozmawiać przez telefon, a co innego napisać list. Mówimy
zwykle chaotycznie, przeskakując z tematu na temat, w pośpiechu. List
wymaga chwili refleksji. Trzeba zastanowić się, co chcemy napisać, upo-
rządkować myśli, ułożyć je w logiczny ciąg. Jest to ważne dla adresata, by
mógł właściwie odczytać intencje nadawcy, ale i piszącemu daje możliwość
oceny swoich przeżyć, spraw, które go nurtują. Pozwała uspokoić się, zwol-
nić tempo, sprzyja wyciszeniu emocji.
W listach potrafimy więcej powiedzieć o sobie niż w bezpośredniej
rozmowie, słowo pisane ośmiela. Pisanie do kogoś może być lekiem na
samotność, ale także sposobem zacieśnienia przyjacielskich więzi. Coś cię
dręczy? Spróbuj o tym napisać. Nawet jeśli list nie zostanie wysłany, a trafi
do szuflady, może sprawić ulgę. Samo opisanie problemu może ułatwić jego
rozwiązanie. Oczywiście zdaję sobie sprawę, że nie jest to łatwa forma. Nie
wszyscy lubią pisać. Radzę jednak spróbować, szczególnie osobom, które
czują się zagubione, porzucone – przelanie myśli na papier pozwoli nabrać
dystansu, może poprawić nastrój.
Warto pamiętać, że więź korespondencyjna, nawet wieloletnia, nie musi
świadczyć o głębokim uczuciu. „Często pisze, to pewno kocha” – mówią
niektórzy. Nie należy wyciągać takich wniosków. Nie próbujmy więzi listow-
nej określać uczuciem.
W dobie Internetu można korespondować, wysyłając krótkie infor-
macje e-mailem. W ten sposób również można wymieniać myśli. Jeśli nie
będziemy kasować wysyłanych komunikatów, z czasem ułożą się w swo-
istą kronikę ważnych dla nas spraw. Tak więc warto utrzymywać kontakt
ze znajomymi, którzy wyjechali za granicę, z krewnymi, z którymi łączą
nas dawne wspomnienia, by mieć z kim wymieniać swoje myśli, choćby
pocztą internetową.
(Notowała: Małgorzata Werecka, Dziennik Zachodni, nr 116, 19 V 2000)
68

92. Przeczytaj dwa listy (prywatny i oficjalny) związane z tym samym wyda-
rzeniem. Zastanów się, czym się one różnią. Zwróć uwagę na kompozycję
wyrażenia i zwroty językowe oraz formuły grzecznościowe. Zestaw charak-
terystyczne cechy każdego z rodzajów listu.
Lwów
5 maja 2017 r.
Miejski Ośrodek Pracy
Twórczej we Lwowie
W imieniu Samorządu Uczniowskiego i grona pedagogicznego wyra-
żamy serdeczne podziękowanie za współudział w zorganizowaniu III Mię-
dzyszkolnego Konkursu Recytatorskiego oraz ufundowania cennych nagród
dla jego uczestników.
Tegoroczny konkurs cieszył się dużym zainteresowaniem wśród mło-
dzieży szkolnej i przyczynił się do spopularyzowania sztuki żywego słowa.
Z wyrazami wdzięczności
– uczniowie i wychowawcy.
Lwów, 5 maja 2017
Cześć, Zocha!
Nie mogę jeszcze ochłonąć po emocjach Konkursu Recytatorskiego.
Odbywał się u nas po raz trzeci. Wyobraź sobie, że zajęłam drugie miejsce.
Przyznasz, że nieźle. Na trzydziestu dwóch uczestników.
Wybrałam sobie ambitne teksty. Wiesz, te, które razem znalazłyśmy
w tomiku Herberta.
Jestem na siebie trochę zła, bo nie umiałam przełamać tremy. Na
początku głos mi się łamał. Ale potem było już w porządku.
Znowu jednak przegrałam z Justyną. Nic, w przyszłym roku jej pokażę.
Dostałam świetny aparat fotograficzny. Przyda się na wakacje.
Napisz, co u Ciebie.
Ściskam, Jola.
P.S. Przerobiliśmy już „Faraona”. Jak się spotkamy, oddam Ci książkę.
93. Przeczytaj uważnie. W jakich okolicznościach piszemy podobne listy?
Schemat listu motywacyjnego
Urszula Kowalska
ul. Wolności 3
41-900 Bytom
Redakcja
„Wiadomości Górnośląskich”
ul. Dworcowa 28
41-900 Bytom
69

Odpowiadając na ogłoszenie w Internecie, zgłaszam swoją kandydaturę
na stanowisko redaktora w „Wiadomościach Górnośląskich”.
Ukończyłam studia magisterskie na Uniwersytecie Wrocławskim, na
kierunku: filologia polska ze specjalizacją – dziennikarstwo. W czasie stu-
diów pracowałam w „Gazecie Uniwersyteckiej”. Byłam odpowiedzialna za
dział naukowy. Moje teksty systematycznie ukazywały się na łamach gazety,
przełożeni byli ze mnie zadowoleni.
Ukończenie studiów i przeprowadzka do Bytomia spowodowały, że
nie mogłam podjąć pracy we Wrocławiu. Potrafię obsługiwać komputer,
znam dobrze język angielski (mam First Certificate of English) i zrobiłam
prawo jazdy.
Urodziłam się na Śląsku i znane mi są problemy ludzi tej ziemi. Praca
w „Wiadomościach Górnośląskich”, które drukują interesujące teksty doty-
czące zagadnień Śląska, pozwoli mi pogłębić wiadomości i umiejętności.
Jestem osobą dynamiczną, wolną i dyspozycyjną. Moje hobby to histo-
ria powstań śląskich i zabytki sakralne na Śląsku.
Sadzę, że jestem przygotowana do pracy w gazecie. Oczekuję zapro-
szenia na rozmowę kwalifikacyjną.
Z wyrazami szacunku
Urszula Kowalska
94. Przeczytaj. Czym się różni list motywacyjny od listu intencyjnego?
List motywacyjny zawiera informacje poszerzające wiedzą o osobie.
Jest to rodzaj listu przewodniego do życiorysu i podania. List składa się z
trzech części:
– w pierwszej kandydat przedstawia się,
– w drugiej prezentuje swoje kwalifikacje i cechy. Próbuje uzasadnić, że
jest najlepszy spośród innych osób na dane stanowisko. Część druga listu
motywującego ma charakter prezentacyjno-perswazyjny. Ważne tu są sfor-
mułowania uprzejme, rzeczowe i skuteczne,
– w części trzeciej wyrażamy nadzieję, że adresat listu zaprosi nas na
rozmowę kwalifikacyjną i zaproponuje pracę.
List motywacyjny powinien zawierać czasowniki w 1. osobie l.p. oraz
odpowiednie formuły grzecznościowe.
List intencyjny jest wstępną formą, propozycją współpracy. Najczęściej
taki list pisze osoba prywatna do instytucji lub instytucja, firma do instytucji,
firmy. W liście intencyjnym powinny się znaleźć następujące informacje:
– adresat (stopnie zawodowe, naukowe, imię, nazwisko, stanowisko,
nazwa instytucji);
70

– przedstawienie powodów, które zadecydowały o przesłaniu listu (pro-
pozycje, oferty, usługi, oferta nawiązania współpracy);
– prezentacja swojej osoby lub firmy, instytucji (ewentualne materiały
reklamowe, foldery);
– informacje dotyczące kontaktu (adres, telefon, faks, komórka itp.);
– dodatkowe informacje o nadawcy;
– zwrot grzecznościowy: „Łączę wyrazy szacunku” i odręczny podpis.
95. Napisz list motywacyjny z prośbą o przyjęcie na studia. Jak wygląda list
w internecie? Podaj przykłady. Zaprezentuj siebie w liście internetowym.
96. Twoja szkoła chce nawiązać współpracę ze szkołą we Francji. Napisz list
intencyjny z propozycją nawiązania takiej współpracy.
97. Nauczyciele i uczniowie gimnazjum w Przemyślu przysłali do twojej szkoły

list intencyjny z propozycją nawiązania współpracy. Napisz odpowiedź na
list, podaj konkretne propozycje.
98. Jak wygląda list w internecie? Podaj przykłady. Zaprezentuj siebie w liście
internetowym.
Kształcenie językowe. Sprawozdanie
99. Przeczytaj tekst uważnie.

Sprawozdanie jest to forma wypowiedzi polegająca na możliwie wier-
nym relacjonowaniu faktów i autentycznych zdarzeń, odtwarzaniu przebiegu
wycieczki, uroczystości, informowanie o treści filmu, audycji telewizyjnej,
przedstawienia teatralnego, o wykonanej pracy.
W zależności od celu, któremu służy sprawozdanie, może być szcze-
gółowe, obszerne lub krótkie, zwięzłe.
Sprawozdanie – to dokument, który zawiera dane o wykonanej pracy,
zadania, planu, przygotowania czy przeprowadzenia jakiejś imprezy. To
informacja o pracy, o działaniu jakiegoś kolektywu, organizacji w przeciągu
pewnego odcinka czasu.
Sprawozdanie może być ustne lub pisemne, mieć postać tekstu lub
danych cyfrowych (statystycznych). Układa się go według planu, który prze-
widuje omówienie ogólnej charakterystyki pracy, analizy jej stron pozytyw-
nych i negatywnych, wnioski i oceny tego, co zostało zrobione oraz propo-
zycji dotyczących pewnych ulepszeń w działalności tego, kto przygotowuje
sprawozdanie (czy też całego kolektywu).
71

Sprawozdania są periodyczne i jednorazowe. Kierownik zatwierdza
sprawozdanie periodyczne, bo on podpisuje plany; jednorazowe są skiero-
wane do tych osób, które te sprawozdania poleciły wykonać.
Sprawozdanie o wykonanej pracy w zasadzie składa się z takich części:
tytuł, w którym zaznacza się, kto i o czym robi sprawozdanie i za jaki okres
czasu; wstęp, który zawiera wyliczenie przewidzianego przez plan zakresu
zadań, opis wykonanej pracy, podpis autora, daty.
b) Zapisz wymagania dotyczące poprawnego sprawozdania.
100. Przeczytaj wzór sprawozdania o wykonanej pracy.

Sprawozdanie
kierownika klasy Wiktora Kowalczuka o praktyce uczniów
10. klasy szkoły Nr 10 w Fabryce Autobusów
Uczniowie 10. klasy (chłopcy) szkoły Nr 10 m. Lwowa (22 osoby)
odbywali praktykę w Fabryce Autobusów w marcu 2017 r.
Szczegółowy plan praktyki w zasadzie został wykonany. Należy wyróżnić
szereg uczniów: Władysław Sikorski, Roman Lewicki, Bogusław Majalan,
Zdzisław Konopencki, którzy doskonale radzili sobie w salach produkcyjnych.
Niektórzy, tacy jak Kazimierz Kowalik, Zenon Misko, Michał Danilewicz
często zadań produkcyjnych nie wykonywali. Zdarzyło się, że nie wszyscy
dotrzymywali się zasad BHP, co mogło nawet skończyć się wypadkiem. Część
uczniów była niezdyscyplinowana i nie zawsze teoretycznie przygotowana.
30 marca 2017 r.
Kierownik klasy 10.
Wiktor Kowalczuk
101. Wzorując się na powyższych ćwiczeniach, napisz sprawozdanie z jakiejś
wycieczki czy zabawy szkolnej lub posiedzenie samorządu.
102. a) Przeczytaj ćwiczenie. Na jego podstawie napisz sprawozdanie z innej

lekcji (historii, geografii itp.).
Sprawozdanie z lekcji języka polskiego
w dn. 15.10.2017 r.
W dniu 15 października o godzinie 9.50 zaczęła się w klasie szóstej
lekcja języka polskiego. Prowadziła ją pani Anna Rogola.
Tematem lekcji było omówienie sprawozdań uczniowskich z uroczy-
stości związanych z Dniem Nauczyciela. Każdy z uczniów czytał swoje
sprawozdanie, które potem oceniane było przez kolegów. Po omówieniu
prac swój komentarz dodawała nauczycielka, a następnie wystawiała ocenę.
72

Wszystkie zadania były ładnie napisane, chociaż niektóre fragmenty
nie zostały dopracowane. Staraliśmy się prace naszych kolegów oceniać
obiektywnie. Najwyższą ocenę otrzymała Kasia Maj. Jej sprawozdanie
odpowiadało wszystkim wymaganiom sprawozdania. Tylko jedna osoba
nie wykonała zadania domowego. Pozostali uczniowie starali się dobrze
wypełnić swój obowiązek.
Chcielibyśmy, aby takie zajęcia odbywały się jak najczęściej. Na takich
lekcjach każdy może wypowiedzieć swoje zdanie.
Jurek Michalski
b) Spróbuj poniższe sprawozdanie z wycieczki odredagować w stylu urzę-
dowym.
Sprawozdanie z wycieczki
28 września wyjechaliśmy na wycieczkę do Łańcuta, Leżajska i Rze-
szowa. Celem wycieczki było zwiedzenie pałacu w Łańcucie oraz wymie-
nionych miast.
W wycieczce brała udział cała 10. klasa pod kierownictwem wycho-
wawczyni pani Marii Szczygieł, którą bardzo lubimy oraz dwoje rodziców
w roli opiekunów wycieczki.
Po przyjeździe do Łańcuta spotkaliśmy się z przewodnikiem – panem
Tomaszem Kotwicą – który zapoznał nas z historią zamku. Dowiedzieliśmy
się, że liczy on 400 lat i mieszkały w nim w tym czasie cztery magnackie rody:
Pilewskich, Stadnickich, Lubomirskich i Potockich. Niektórzy gospodarze
zamku troszczyli się o tę piękną budowlę, inni doprowadzili ją do ruiny.
Zwiedzanie rozpoczęliśmy od XVIII-wiecznej sieni. Na mozaice, która
się w niej znajdowała, zobaczyliśmy herby Pilewskich i Potockich.
Pierwsza komnata, zwana „komnatą pod stropem”, zawierała obrazy,
portrety, popiersia i inne pamiątki rodowe. Kolejno podziwialiśmy jadal-
nię zimową, apartamenty damski i męski, salon narożny, salon obrazowy,
jadalnię dębową, salę balową, wielką jadalnię, pokój chiński i turecki oraz
korytarz z galerią rzeźb.
Oglądaliśmy z zaciekawieniem i przyjemnością malarstwo flamandz-
kie, osiemnastowieczne sekretery, portrety rodziny Potockich, naczynia
fajansowe, kryształowe kieliszki i lustra, wspaniałe żyrandole i wazy z
alabastru.
Podłogi w komnatach były wykonane z kawałków różnych gatunków
drewna tzn., że były wykładane techniką intarsji. Obicia kanap, krzeseł i
foteli tworzyły jednolitą kompozycję z kolorem stiuku, którym wyłożone
były ściany.
73

W ogrodzie zimowym zobaczyliśmy okazy egzotycznej flory i fauny.
W powozowni oglądaliśmy rozmaite cztero-, dwu- i jednokołowe powozy.
Na ścianach powozowni wisiały myśliwskie trofea.
W pałacowym parku rosną stare i dziś rzadko spotykane gatunki drzew.
Po smacznym obiedzie, zjedzonym w miejscowej restauracji, wyjecha-
liśmy do Leżajska. Tu zwiedziliśmy okazałą bazylikę posiadającą 18 ołtarzy
oraz niezwykłe organy z 966 piszczałkami.
Pod koniec wycieczki odbyliśmy krótki spacer po Rzeszowie i tam
zrobiliśmy drobne zakupy.
Rozśpiewani, w świetnych humorach wróciliśmy do domu. Wycieczka
była bardzo udana. Poznaliśmy historię Łańcuta i leżejskiej bazyliki. Zoba-
czyliśmy sporo dzieł sztuki i wytworów dawnego rzemiosła artystycznego.
Kształcenie językowe. Bibliografia. Adnotacja
103. Przeczytaj tekst. Określ jego zasadniczą myśl. Ułóż plan. Do jakiego stylu
go odniesiesz? Swoją odpowiedź poprzyj argumentami.
Praca z książką rozpoczyna się od zapoznania się z jej wyglądem i
pochodzeniem.
Bibliografia jest to uporządkowany według pewnych kryteriów spis
książek, druków, czasopism, artykułów oraz dokumentów z najważniejszymi
danymi o każdej pozycji (autor, tytuł, miejsce i rok wydania), nazwisko
redaktora, ilustratora, korektora, ilość stronic, nakład itp. są umieszczone
zwykle na początku lub na końcu książki.
Adnotacja – uwaga, dopisek, przypis, notatka; krótka informacja biblio-
graficzna (ad notam (łac.) – do wiadomości (przyjąć).
Jest to czasem krótki przegląd treści książki lub artykułu, czasem zawie-
rający ocenę, czasem zawiera wskazówkę, dla kogo ta książka jest przezna-
czona. Umieszcza się na wewnętrznej stronie tytułowej karty i pomaga
czytelnikowi zorientować w treści książki i zapoznać się z autorem.
104. Zapoznaj się z danymi adnotacjami książek. Określ na ich podstawie temat
każdej z nich. Jaką rolę odgrywa adnotacja?
1. Dariusz Seweryn „O wyobraźni lirycznej Adama Mickiewicza”.
Komitet Redakcyjny: Michał Głowiński (przewodniczący), Marek
Gumkowski (sekretarz), Janina Abramowska, Alina Kowalczykowa, Alek-
sandra Okopień-Słowińska.
IBL, Warszawa, 1996
74

Redakcja: Agnieszka Pliszkiewicz, korekta: Krystyna Petryk, projekt
okładki: Adam Rysiewicz.
Książka stanowi próbę zrozumienia […] Mickiewiczowskiej wyobraźni
lirycznej w jej wielostronnym działaniu. „Sonety krymskie” oraz wiersze
należące do późnego okresu twórczości poety, a więc liryki bezpośrednio
„przedlozańskie” i lozańskie są tutaj interpretowane zarówno poprzez wydo-
bycie na jaw odniesień łączących je z tradycją poetycką epoki, jak i przez
ukazanie ich możliwych późniejszych kontekstów literackich. Jak stwierdza
bowiem autor: „Jeśli Mickiewicz ma być obecny w naszej współczesności tak,
jak na to zasługuje, to warto go wciąż z tą współczesnością konfrontować”.
2. Wojciech Jerzy Podgórski „Poeta, nauczyciel, uczeń”. Studia nad
odbiorem poezji współczesnej.
Projekt okładki Władysław Pirog
Redaktorka Teresa Bubałło-Zwierzyńska
Redaktorka techniczna Jolanta Ugorowska
Wydawnictwo Key Tex, Warszawa 1993
Wojciech Jerzy Podgórski, historyk literatury, krytyk, publicysta jest
prawnikiem Uniwersytetu Warszawskiego. […] Jako stypendysta rządu
francuskiego penetrował rękopisy paryskiej Biblioteki Polskiej. Przez lat
dwadzieścia zajmował się prowadzeniem szkoły języka i kultury polskiej
dla nauczycieli polonistów z Litwy, Ukrainy, Białorusi i Zaolzia. Dobrze
go znają środowiska polskie Wilna, Lwowa i Korwiny. […] W swej nowej
książce autor przełamuje uprzedzenia w naszym stosunku do poezji, wska-
zując przyczynę wyobcowania i osamotnienia poetów, a także błędy popeł-
niane przez dyrektywę szkolną. Zalecana terapia – to przede wszystkim
powrót do tekstu i do poety, zwłaszcza poznanie dwóch ważnych nurtów
twórczości: poezji autentycznej oraz poezji o nachyleniu regionalnym (pie-
lęgnującej „mniejsze ojczyzny”).
3. Alina Kowalczykowa, Krzysztof Mrowcewicz, „Kto czyta, nie błądzi
literatura i kultura”.
Gimnazjum 3, Język polski
Rysunki Elżbieta Szymanel Krawczyńska
Redakcja Teresa Marciszuk
Korekta Marek Szerciut
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właści-
wego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników
szkolnych przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka
polskiego na poziomie klasy III gimnazjum na podstawie recenzji rzeczo-
75

znawców: dr. Stanisława Bortnowskiego, dr. Marka Gumkowskiego, mgr.
Klemensa Stróżyńskiego, dr. Doroty Zdunkiewicz-Jedynak.
Numer dopuszczenia 67/01
Wydanie I
Warszawa 2001
105. Zapoznaj się z jakimkolwiek twoim podręcznikiem i wypisz jego dane na
wzór poprzednich ćwiczeń.
106. Wyobraź sobie taką sytuację: zwraca się do ciebie twój kolega z prośbą,
abyś polecił mu ciekawe podróżnicze książki… Ułóż dla niego spis (alfabe-
tyczny) takich książek ze swojej lub szkolnej biblioteki. Pamiętaj o zapisie
danych tych książek.
107. Wybierz w szkolnej bibliotece dwie, trzy książki i dopisz do nich adnota-
cje w taki sposób, aby zachęcić swoich rówieśników do ich przeczytania.
§ 10. Styl potoczny

Styl potoczny jest podstawową odmianą języka, występuje prawie
wyłącznie w komunikacji ustnej. Używamy go w codziennych rozmowach
na typowe, wspólne wszystkim tematy życiowe, w kontaktach z najbliższymi
nam osobami: rodziną, kolegami, w różnych niezobowiązujących sytuacjach,
które pozwalają na spontaniczną ekspresję naszych potrzeb, wrażeń i uczuć.
Ten swobodny i naturalny styl nie jest całkowicie jednolity. Zazwyczaj
w rozmowach z osobami starszymi lub słabiej znanymi jesteśmy bardziej
powściągliwi, nieco inaczej rozmawiamy też np. z dziećmi.
Styl potoczny ukształtowany jako styl rozmowy, a więc odmiana języka
mówionego, jest też stosowany w języku pisanym. W stylu tym pisze się
np. pamiętniki i listy. Występuje on także w utworach artystycznych, przede
wszystkim w dialogach. Elementami języka potocznego posługują się pisa-
rze również dla ożywienia opisu, scharakteryzowania środowiska lub osoby
mówiącej, a także dla odświeżenia środków artystycznego wyrazu i – w
niektórych kierunkach – dla programowego zbliżenia języka literatury do
języka mówionego.
Wyróżniki stylu potocznego
W potocznych sytuacjach często sięgamy po słowa nacechowane
ekspresywnie, oceniające dodatnio, np. fajny, super, kozak, szprycha, albo –
znacznie częściej – ujemnie, np. nierób, nygus, ćwiok. Pozwalamy sobie na
okazywanie lekceważenia, np. grzeczniś, cykor, i pogardy, np. żłób, cham,
76

albo kąśliwe ironizowanie, np. nawiedzony, doktorek. Chętnie korzystamy
z żartobliwych określeń, np. zachciewajka, gablota „samochód”, psiapsiółka
„przyjaciółka”. Trafiają się też słowa rubaszne, np. rzygać, sikać, lub grubiań-
skie, np. obcyndalać się, olewać, a także coraz częstsze, niestety, wulgaryzmy.
UWAGA! Wulgarny język świadczy jak najgorzej o mówiącym – dowo-
dzi jego myślowego prostactwa i braku towarzyskiej ogłady. W najlepszym
razie zdradza człowieka, który nie liczy się z uczuciami innych.
W potocznej polszczyźnie dużo jest zdrobnień, np. chlebuś, jedzonko,
dzióbuś, i zgrubień, np. ciacho, taniocha, nochal. Tendencją do skrótowego
wyrażania się można tłumaczyć liczne formacje słowotwórcze na -(ów)
ka, np. wieczorówka „szkoła wieczorowa”, kablówka „telewizja kablowa”,
puchówka „kurtka puchowa” oraz formy typu pośpiech „pociąg pośpieszny”,
komórka „telefon komórkowy”, kompakt „płyta kompaktowa”.
Frazeologia obfituje zwłaszcza w stałe związki frazeologiczne, np. wstać
lewą nogą, iść na łatwiznę, robić komuś łachę, dać pyska, obrazowo, czasem
wręcz dosadnie, określające różne sytuacje w codziennym życiu. Bardzo roz-
budowane w słownictwie potocznym są ciągi synonimów ekspresywnych,
zastępujących jedną nazwę neutralną, np. na określenie kłopotliwej sytua-
cji używa się wielu ekspresywnych nazw potocznych: klapa, kanał, kaplica,
mogiła, obciach, obsuwa, plama, przeboje, niefart, niewypał.
Znacznie częściej niż w innych stylach używa się wykrzykników, skró-
towo wyrażających emocje i oceny, np. ojej, o rany, e tam! fe! ho ho ho!, albo
słów dźwiękonaśladowczych, np. ciach, fru, pac. Do rozmowy wplatane są
wyrażenia służące nawiązywaniu i podtrzymaniu kontaktu z rozmówcą, np.
no, aha, tak, tak, no nie? wiesz, słuchaj, i co ci powiem, albo zwracające uwagę
na pewne fragmenty tekstu, np. znaczy, prawda, po prostu. W ogóle nie używa
się imiesłowów przysłówkowych (z wyjątkiem utartych zwrotów: prawdę
mówiąc, prawdę powiedziawszy, krótko mówiąc, stanowiących komentarz do
podawanych informacji). Częste są formy wołacza albo mianownika wystę-
pującego w funkcji wołacza, czyli: Marek! Anka! Chodźcie tu!
Występują ruchome końcówki czasu przeszłego, zespolone najczęś-
ciej ze spójnikami lub zaimkami, np. aleście narobili; myśmy wyszli, czyście
zwariowali?!; coś chciał?, bądź usamodzielnione w połączeniu z cząstką -że,
np. nareszcie żeśmy się spotkali; całą noc żeśmy jechali, jażem nie wiedział; lub
w ogóle pominięte przy zaimku osobowym, np. jak my tam byli. Te i inne
wykolejenia gramatyczne widać również w odmianie rzeczowników. Sły-
szymy, jak ktoś mówi: słuchać przeboi zamiast przebojów; te nowe zadanie
zamiast to nowe zadanie.
77

Bardzo ważną rolę w stylu potocznym mają do spełnienia zaimki nie
tylko wskazujące na to, co widzimy, np. podaj mi ten zeszyt, ten nie, tam-
ten!, ale też nawiązujące do osób, rzeczy czy faktów skądinąd znanych roz-
mówcom, np. gdy ktoś opowiada obejrzany film: i wtedy tamten, no wiesz,
podchodzi tam do tego policjanta i mówi tak..., a on na to..., to tamci znowu...
Składnia potoczna jest zwykle słabo uporządkowana, dużo jest zdań
urwanych, wtrąconych, niepełnych, tworzą one tzw. potoki składniowe,
czyli ciągi wyrazów luźno ze sobą powiązanych, bez wyraźnych związków
logicznych czy składniowych. Mówiący często opuszczają w ogóle niektóre
słowa. Trzeba się ich domyślić na podstawie sytuacji lub tego, co zostało
powiedziane wcześniej. Takie opuszczanie wyrazów nazywamy elipsą.
Wymowa potoczna, zwłaszcza przy szybkim tempie mówienia, jest
zwykle mało staranna. Grupy spółgłoskowe są często uproszczone, np. kra-
koski zamiast krakofski, głoski upodabniają się do otoczenia fonetycznego,
np. czszeba zamiast tszeba, akcent jest przesuwany z właściwej pozycji, np.
w niektórych formach z 3 lub 4 sylaby od końca na sylabę przedostatnią,
np. czytáliśmy zamiast czytalíśmy. Zdarzają się nawet redukcje samogłosek
i całych sylab, por. pszesz zamiast przecież, psze pani zamiast proszę pani;
w ogle zamiast w ogóle.
Osobliwością jest występowanie w wypowiedzi dźwięków pozajęzy-
kowych, np. mhm, yy, ee itp.
§ 11. Gatunki stylu potocznego

Podstawową formą komunikowania się w stylu potocznym jest roz-
mowa, zwłaszcza dialog, czyli ciąg naprzemiennych wypowiedzi dwóch
osób na określony temat. Poza tym istnieje ogromne i trudne do ogarnięcia
bogactwo innych form prostych: pytanie, różne szablonowe wypowiedzi o
charakterze grzecznościowym, np. pożegnanie, powitanie, gratulacje, prośba
i wielu form złożonych: kłótnia, dyskusja, dowcip, obelga, plotka, anegdota,
opowiadanie.
Styl potoczny ma współcześnie najpowszechniejszy zasięg społeczny i
silnie wpływa na inne style funkcjonalne, np. na styl publicystyczno dzien-
nikarski.
Moda na „językowy luz” i spontaniczność (często udawaną) sprawia,
że zachowania językowe naturalne i właściwe w sytuacjach prywatnych,
potocznych przenoszone są – niesłusznie – do innych sytuacji komunika-
cyjnych i innych stylów.
78

UWAGA! Pamiętaj, że bezpiecznie możesz się wypowiadać w stylu
potocznym tylko wtedy, gdy łączy cię z rozmówcą jakiś rodzaj zażyłości. Im
większy dystans, tym ostrożniej sięgaj po potoczne środki ekspresji. Zbytnia
poufałość językowa może być uznana za niegrzeczność.
Z żywego, potocznego języka bardzo chętnie czerpie środki wyrazu
współczesna literatura piękna. Stylizacja na mowę potoczną występuje
zwłaszcza w partiach dialogowych utworu, służąc charakterystyce postaci i
wzmagając realizm w przedstawianiu rzeczywistości. Ale często nawet nar-
rator przemawia do czytelnika językiem potocznym, chcąc nawiązać z nim
bardziej bezpośredni kontakt, przełamać dystans, podkreślić swą niechęć
wobec wszelkich konwenansów, także dotyczących sposobu wysławiania się.
108. Dobierz do podanych czasowników jak najwięcej różnych określeń potocz-
nych:
a) próżnować, nic nie robić – potocznie: leniuchować, ........
b) zmyślać – potocznie: opowiadać głodne kawałki, ........
c) robić coś źle – potocznie: partolić, ........
109. Powiedz to samo w sposób bardziej oficjalny, unikając słów i wyrażeń
potocznych:
Jakiś facet pytał o ciebie.
To jest zrobione po łebkach, na łapu-capu.
Zabieraj stąd te bambetle!
Potrzebuję dwóch baniek na nowe sztruksy.
Pożycz mi swoją komórkę, muszę dzwonknąć do starego!
Co mi tu pan wciska takie barachło!
Dopiero teraz się kapnąłeś, ze cię chcieli wyślizgać z tego interesu?
Maluch nie wyrobił się na zakręcie i wylądował w rowie.
Mam brać taryfę czy mnie podrzucisz?
110. a) Wskaż, jakimi środkami językowymi posłużył się Miron Białoszewski we
fragmencie Pamiętnika z powstania warszawskiego, stylizując język narra-
tora na mowę potoczną. Jak sądzisz, dlaczego pisarz wybrał ten właśnie
styl wysławiania się?
Moja znajoma nauczycielka miała dwóch braci, którzy brali udział
w akcji. Jeden – doroślejszy – zginął w potyczce. Drugi, chłopczyk, przy
czymś tam pomagał. Tak było i wtedy. One, to znaczy moja znajoma z
matką (bo uciekły z Woli), siedziały w piwnicy, kiedy młodszy brat był na
Długiej. Wyleciała jego siostra, ta moja znajoma. Szukała. Po wybuchu. Bo
mówili jej, ktoś, że ten mały tu był. I na tym skwerku, bez trawy wtedy, na
79

gołej ziemi znalazła kawałek nogi z bucikiem. Ktoś jednak mówił, że ten
jej braciszek żyje i pewnie jest w tym szpitalu nowym. Chciała wejść. Ale
nie puszczali. Bo się dopiero urządzali. Na drugi dzień szpitale były już
zbombardowane. Irena P., kiedy ją spotkałem jeszcze w czasach powstania,
chyba tam na Starówce, mówiła (bo też tam była zaraz wtedy), że łopatami
zbierali wnętrzności.
b) Wypisz z przytoczonego fragmentu charakterystyczne dla stylu potocz-
nego wyrazy i związki frazeologiczne. Wskaż zdania, które uważasz za
typowe dla tego stylu. Jakie funkcje stylistyczne pełnią elementy stylu
potocznego w tych fragmentach?
Dzisiaj pani B. przytrzymała mię w swym „zagraconym” salonie, a ten
„literat” wsunął się tam niezwłocznie jedwabnymi kroki. Czułam jego osobę,
mimo żem nie podnosiła oczu. Zaczął mówić rzeczy oklepane, które pewno
słyszał od kogoś mądrzejszego.
O Nietzschem! Mam silne poszlaki, że uważa się za nadczłowieka i za
ucznia filozofa, którego sądzi z „artykułów” pism warszawskich. Specjalnie
jest znakomity, kiedy rozpoczyna zdanie w sposób pełen obietnic:
– Bo trzeba pani wiedzieć… Albo: – Pewno pani sądzi, że… otóż…
I dopiero wygłasza myśl znaną mi i niepotrzebną jak wyświechtany
komunał. Rozmowa jego zmierzała do tego, żeby podkreślić pewne w niej
wyrazy. Ciekawam, czyby się ten nadfacet odważył tak te wyrazy akcento-
wać w rozmowie z jedną z pań bogatych, które mogłaby mu na to odpo-
wiedzieć z całą śmiałością? Ale niech go tam Pan Bóg ma w swojej opiece!
Cóż z tego, że ktoś mi da dowód swego lekceważenia, korzystając z tego,
że jestem nauczycielką? Czy to mię ma boleć? Jest wcale nie zasłużone…
Znosić tego nie mogę bez udręczenia, ale mogę przecie lekceważyć.
Muszę zresztą, bo nie starczyłoby mi innej odporności na takie szarpanie
nerwów. Tego rodzaju zdarzenia wstrzymują mię od poszukiwania towarzy-
stwa. Jest to także brak odwagi cywilnej. Wiem, że nie odstąpiłabym osoby
dobrej dlatego, że ją lekceważą, a samej siebie nie mam śmiałości ostro bronić.
(S. Żeromski Ludzie bezdomni)
111. Czy wiersz Ludwika Jerzego Kerna odniesiesz do stylu artystycznego, czy
innego? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Żeby zaoszczędzić czas, czas o wiele cenniejszy niż złoto,
Człowiek, jako że nie jest idiotą,
wynalazł te rzeczy oto:
koło,
jazdę konną,
80

druk,
kilka krótszych morskich dróg,
zestaw szybszych dań barowych,
pralkę, silnik spalinowy,
long-play (pół godziny grania),
zegarek bez nakręcania,
golenie się elektryczne,
tablice logarytmiczne,
aeroplan,
puszki groszku,
motorówkę,
kawę w proszku,
koszulę, co schnie raz dwa,
aż w końcu któregoś dnia
podrapał się z tyłu w szyję
i wynalazł – telewizję.
Teraz godzinami przed niewielkim
ekranem siedzi,
nachodzi go rodzina, znajomi, sąsiedzi,
i trwoni razem z nim, razem z dziećmi i żoną,
ten czas, co przez wieki zaoszczędzono.
112. Oto kartka z pamiętnika Dynastia Miziołków Joanny Olech. Jaki to styl?
Środa
Koniec roku coraz bliżej i nie mogę nikogo namówić na mecz z koszy-
kówki. Kuczmierowski nie wychodzi na podwórko z powodu szpetnej
wysypki. Piroman wkuwa matmę, bo grozi mu pała. Fifa ma korepetycję z
historii, a Klakson pisze trzy dyktanda dziennie. Od kiedy napisał „Krakuf ”
i „srupka” u pracy domowej – starzy nie dają mu żyć i zamęczają ortografią.
Poniedziałek
Od tygodnia przekonuję Mamiszona, że rodzice są zupełnie niepo-
trzebni podczas rozdania cenzurek. Im dłużej przekonuję, tym bardziej
mamie marszczy się nos. Zmarszczony nos Mamiszona oznacza, że z całą
pewnością postawi na swoim.
Wtorek
No i rzeczywiście – poszliśmy łapka w łapkę na to rozdanie – ja, ubrany
jak idiota w białą koszulę i krawat, Mamiszon przebrany za Normalną
Matkę, to znaczy na obcasach, w spódnicy i z torebką. (…) Wreszcie poszli-
śmy do klasy i tam pani Barszcz rozdała nam świadectwa.
81

Głupia Emilka dostała spazmów, bo okazało się, że z plastyki ma
piątkę, a nie szóstkę. Mamiszon zajął się cuceniem Emilki i dzięki temu
minęło mnie przesłuchanie na temat czwóry z zachowania. A potem starzy
Piromana zaprosili nas na lody i Mamiszon całkiem zapomniał na mnie
nawrzeszczeć.
b) Spróbuj napisać kilka kartek z pamiętnika. Wykorzystaj dowolny styl.
Kształcenie językowe. Przymierze techniki i humanistyki
113. Przeczytajcie. Przedyskutujcie wybrane punkty z zadania.

Postęp radiofonii i telewizji w zakresie technicznym nie pociąga za
sobą automatycznie postępu w zakresie kulturowej funkcji, jakie środki te
spełniają. Krytykujemy dziś słusznie kulturę masową, związaną jak najści-
ślej z rozwojem radia i telewizji, ale nie możemy nie pamiętać, iż właśnie
dzięki temu rozwojowi możliwy się staje nieznany dawnym wiekom zasięg
wspólnego życia kulturalnego i nieznane minionym czasom środki ekspresji.
Postęp techniki także i w tej dziedzinie stawia humanistom zwiększone
zadania i stwarza dla ich działalności odpowiedzialność bardziej złożoną.
Do humanistów należy planować i tworzyć taki nowy kształt kultury jaki
możliwy się staje dzięki nowoczesnym środkom technicznym i jaki jest
wartościowy z punktu widzenia naszych założeń.
Z drugiej strony, do techników należy służyć możliwie sprawnie spo-
łecznym i kulturalnym potrzebom, doskonalić materialne środki wyrazu w
sposób, dzięki któremu informacja i ekspresja mogłyby się stawać dobrem
powszechnym i źródłem powszechnej aktywności.
W ten sposób sojusz techniki i humanistyki staje się procesem wza-
jemnych pobudzeń i zacieśniającej się współpracy na coraz szerszych tere-
nach społecznego życia.
(wstęp do książki S. Miszczaka Historia radiofonii i telewizji w Polsce)
Zadania
1. W jaki sposób rozwój techniki wpływa na szerzenie się i rozwijanie
kultury wśród ludzi?
2. Jakie zadania stawia humanistom postęp techniczny w dziedzinie
środków masowego przekazu?
3. Napisz w kilku zdaniach, na czym powinno polegać przymierze
techniki i humanistyki.
4. Zareklamuj program telewizyjny lub radiowy, który przybliża zagad-
nienia z dziedziny kultury.
82

5. Wypisz z programu telewizyjnego i radiowego wszystkie cykliczne
programy rozrywkowe i edukacyjne dla młodzieży. Które znasz i lubisz?
Dlaczego ignorujesz pozostałe?
6. Jak będzie wyglądała telewizja za 20 lat? Co zmieni się w niej w
związku z postępem techniki? Zapisz swoje przewidywania.
7. W telewizji (radiu) najbardziej brakuje mi programów... Zapisz
krótką notatkę na ten temat.
8. Na podstawie informacji zawartej poniżej w „To warto wiedzieć”
oraz własnej wiedzy i doświadczenia wypisz w tabeli zalety i zagrożenia,
wynikające z korzystania z internetu.
To warto wiedzieć
Internet to ogólnoświatowa sieć komputerowa pozwalająca na dostęp
do informacji w każdym miejscu na świecie. Początki internetu przypadają
na lata sześćdziesiąte XX w., kiedy to powstała pierwsza sieć o nazwie
ARPANET. Na początku sieć ta służyła jedynie celom wojskowym. W miarę
jej rozszerzania zaczęły z niej korzystać
przedsiębiorstwa, urzędy, wyższe uczelnie.
Zaczęto wykorzystywać internet w zupeł-
nie innych celach niż dotychczas. Ludzie
uzyskali łatwy dostęp do niezmierzonych
zasobów danych.
Dzięki internetowi możemy porozu-
mieć się z innym użytkownikiem sieci w
dowolnym czasie i z dowolnego miejsca.
Możemy prowadzić dyskusję, rozmowy, pobierać informacje ze znacznie
większą prędkością niż umożliwia nam to tradycyjny telefon.
Musimy jednak pamiętać, że mimo wielu zalet internet może stanowić
również zagrożenie. Chodzi tu przede wszystkim o dane, które mogą być
szkodliwe dla użytkownika sieci. Kolejnym zagrożeniem jest anonimowość
autorów informacji, którzy nie ujawniając się, nie biorą za nie odpowie-
dzialności. Niepokojące jest również ubożenie języka, którym posługują się
osoby korzystające z sieci. Skróty myślowe, charakterystyczne dla internetu
wyrazy, nieużywanie tak zwanych polskich czcionek, którymi oznaczane są
między innymi takie głoski, jak: ą, ę, ć, ś, ł, to najczęstsze przejawy ubożenia
naszego języka.
Korzystając z internetu, powinniśmy pamiętać, że bierzemy na siebie
pełną odpowiedzialność za informacje, które przesyłamy za pomocą sieci.
83

§ 12. Styl oficjalny
Styl oficjalny służy do porozumiewania się na szerszym forum, mię-
dzy ludźmi nie znającymi się prywatnie, utrzymującymi ze sobą kontakty
wynikające z pełnionych funkcji społecznych lub zawodowych. Obowiązuje
wtedy, gdy rozmawiają ze sobą osoby, między którymi jest pewien dystans,
wynikający np. z wieku (człowiek młody – osoba starsza) i roli społecznej
(przełożony – podwładny) albo z sytuacji, np. wypowiedź ma charakter
publiczny, instytucjonalny.
Wypowiedź oficjalna zmierza do przekazywania konkretnych informa-
cji lub opinii, ujawnianie przez nadawcę emocji oraz zabarwionych uczu-
ciowo ocen schodzi na dalszy plan, często jest wręcz niepożądane.
Także twoje wypowiedzi, np. na lekcjach, egzaminach, są podporząd-
kowane wymogom stylu oficjalnego.
Wyróżniki stylu oficjalnego
Język wypowiedzi oficjalnej jest bardziej staranny, dostosowany do
tzw. wzorcowej normy, zarówno pod względem wymowy, jak i poprawności
gramatycznej. Środki ekspresji – zwłaszcza słownikowe – są ograniczone.
Niedopuszczalne jest użycie słów z najniższego rejestru stylistycznego,
czyli grubiańskich lub rubasznych. Wszelkie wykolejenia i nieporadności,
tolerowane w stylu potocznym, tu podlegają ostrzejszej ocenie i krytyce.
Ograniczona jest spontaniczność i dowolność wyboru na rzecz podpo-
rządkowania się standardowym w danej sytuacji oczekiwaniom odbiorcy.
Najczęściej przekaz kierowany jest do szerszego grona osób, których prze-
cież bliżej nie znamy.
Sam zapewne zauważyłeś, że wypowiedzi oficjalne nieraz grzeszą prze-
ciwko zasadom wypowiadania się poprawnego i zrozumiałego dla ogółu.
Mówiący z upodobaniem sięgają po słownictwo ogólne i bardziej abstrakcyjne,
np. problem, sytuacja, warunki, realizować, czynnik, wskaźnik, realny, aktualny.
Zamiast obiegowych zwykłych słów wprowadzają wyrazy-wytrychy, zwykle
przeniesione z języka urzędowego.
Lubią dawać pierwszeństwo słowom zapożyczonym, mówiąc np. korekta
zamiast poprawa czy zmiana, konsolidacja zamiast zjednoczenie; alternatywa
zamiast możliwość; instrument zamiast środek, narzędzie; aprobować zamiast
popierać.
Liczne związki frazeologiczne są pozbawione jakiejkolwiek obrazo-
wości, przeciwnie – często rażą swą szablonowością, np. usilne starania;
dalszy dynamiczny rozwój; szeroki wachlarz problemów; szerokie rzesze spo-
łeczeństwa.
84

§ 13. Gatunki stylu oficjalnego
Przykładowe formy wypowiedzi w stylu oficjalnym to wszelkiego
rodzaju publiczne wystąpienia: przemówienia, zabieranie głosu w dysku-
sjach i debatach, udzielanie wywiadu dziennikarzom, wypowiedzi związane
z życiem zawodowym, np. na naradach i zebraniach.
Stylizacja na język oficjalny stosowana jest w utworach literackich
zwykle z zamiarem ośmieszenia i skompromitowania tego sposobu poro-
zumiewania się. Autorzy parodii tego stylu chcą wykazać, że jest on niena-
turalny, nieskuteczny i często niekomunikatywny.
ZAPAMIĘTAJ
Język potoczny
Odmiana oficjalna i nieoficjalna
114. Jakiego stylu użyjesz w podanych sytuacjach komunikacyjnych: potocz-

nego czy oficjalnego? Kiedy twój język powinien być szczególnie staranny?
a) rozmowa z kolegami podczas przerwy w szkole;
b) zdawanie egzaminu ustnego na studia;
c) udzielanie wywiadu dziennikarzowi lokalnej radiostacji;
d) rozmowy towarzyskie przy stole na przyjęciu urodzinowym dziadka;
e) wygłaszanie przemówienia podczas uroczystości zakończenia roku
szkolnego;
f ) rozmowa kwalifikacyjna podczas ubiegania się o pracę.
115. Do podanych czasowników dobierz odpowiadające im w stylu oficjalnym
dłuższe, dwuwyrazowe zwroty. Wzór: zmienić się – ulec zmianie:
zmienić się kontrolować ocenić
skrytykować zwyciężyć pochwalić
sprzeciwić się postanowić pozwolić
wpłynąć (na kogoś) odpowiedzieć podziękować
116. Uporządkuj i wpisz w odpowiednie miejsce podane zwroty i wyrażenia:
zabulił; wpłacił; wszedł; dokonał wpłaty; robił co mógł; starał się; na sto-
jaka; stojąc; do późna; w pozycji stojącej; wtarabanił się; podejmował usilne sta-
rania; wkroczył; miał; posiada; w naszej budzie; na terenie naszej szkoły; teraz;
w chwili obecnej; do późnych godzin wieczornych.
nacechowane nacechowane nacechowane
potoczne ogólne oficjalne
85

117. Wskaż środki językowe charakterystyczne dla stylu oficjalnego, jakie zasto-
sował w celach parodystycznych Sławomir Mrożek w przytoczonym frag-
mencie opowiadania Ad astra:
Pewnego razu powieściopisarz udał się do baru mlecznego, częściowo
dla wypicia mleka, częściowo dla przyczyn ogólnych. Tam zwrócił uwagę
na młodzieńca, który tuż przed nim stał w kolejce. (…) Kiedy nadeszła jego
kolej, powiedział do pracownicy głosem cichym, ale wyraźnym, dykcją sta-
ranną, ale nie przesadną:
– Proszę sześćdziesiąt bułek i jedno mleko.
W dobie, kiedy wycieczki są dostępne dla każdego i mieszkańcy najdal-
szych zakątków swobodnie przemierzają kraj w grupach, takie zamówienie
nikomu nie musiało wydać się dziwne. A jednak powieściopisarz jeszcze żywiej
zainteresował się młodym człowiekiem. Pobrawszy swoje file z buraków, które
mu było przysługiwało go uiszczeniu odpowiedniej opłaty w estetycznie urzą-
dzonej kasie, umieścił się w ten sposób, żeby młodzieńca nie spuszczać z oka.
Młodemu człowiekowi drżały ręce, kiedy wypijał pierwszy łyk pożyw-
nego napoju od krowy.
118. Porównaj dwa komunikaty o pogodzie. Jeden jest komunikatem pisanym, a
drugi – rozmową dwóch kolegów. Co jest wspólne dla obu komunikatów, a
co je różni? Zwróć uwagę na kod językowy, kontakt i kanał komunikacyjny.
I. Tekst z gazety.
DESZCZ, ŚNIEG, SZTORM
Na południu i na południowym zachodzie Ukrainy zachmurzenie duże
i deszcz miejscami intensywny.
W pozostałej części kraju pochmurno z prze-
jaśnieniami, przelotne deszcze i śnieg. Temp. maks.
od 1 st. w Karpatach do 7 st. w centrum. Wiatr
południowy i południowo-zachodni, umiarkowany,
na północy silny i porywisty do 20 m/sek. Słońce
wzeszło o 7.08, zajdzie o 16.36.
II. Wypowiedź potoczna

A. Ale psia pogoda! B. Leje jak z cebra.
A. A do tego dmucha nie z tej ziemi. B. Jakby się kto powiesił!
119. Wśród podanych wyrazów i związków występują takie, które możesz użyć
w języku pisanym i mówionym (potocznym) oficjalnym bądź potocznym
nieoficjalnym. Uporządkuj te grupy:
86

facet, artykuły gospodarstwa domowego, wymoczek, wzorowy uczeń,
dokonać otwarcie, łepetyna, otworzyć, głowa, mężczyzna, kujon
Język pisany i mówiony Język mówiony potoczny,
oficjalny nieoficjalny
120. Spośród niżej podanych słów oznaczających głowę – wybierz takie, które
możesz wypowiedzieć w każdej sytuacji i takie, których użyjesz tylko wśród
swoich kolegów i koleżanek.
arbuz, czapencja, czajnik, czambuł, czapa, czaszka, czerep, głoweńka,
głowisia, głowica, jełopa, kaczy łeb, kalafior, kalarepa, kapusta, łepetyna,
łebek, makówka, mózgownica.
121. W podanych autentycznych tekstach mówionych wskaż cechy stylu potocz-
nego w słownictwie i składni.
a) Nie, no wszystko byłoby dobrze, żeby nie samochód okropny był.
– Bombowa rzecz.
– A kto załatwiał samochód?
– Za darmo był.
– To nic dziwnego, że taki był.
– To był chyba z demobilu1, stary.
– Ale okropny, no przecież wolałabym trochę dopłacić i wiesz, żeby
jechać porządnym autokarem.
– Ale najgorzej to było, jak oni nas wyrzucili przy jakimś tam obiekcie
i później przechodzenie, no to już trzeba było być chyba cyrkowcem, żeby
się dostać, na tyły szczególnie.
– Jak już się weszło na koniec, to kropka.
– Ja to byłem po prostu zaskoczony, że, że nie były w planie, nie były
wliczone w to wszystko kolacje i śniadania.
– No właśnie, w ogóle nie było, ja wiem, największy błąd chyba tej
wycieczki, o niczym nie byliśmy poinformowani, nic nie było wiadomo, ani
co w planie, ani z tymi kolacjami i śniadaniami też.
(Fragment rozmowy studentów nagrany po wycieczce )
b) Zmarnowali mi, złociuteńko, najpiękniejszy kwiatek, ten, co to mi
go pani na imieniny przyniosła, co się tak wszystkim podobał, a to wszystko
przez tego niezgrabę Krzyśka, mówię do niego przynieś mi go do kuchni,
1
demobil – sprzęt wojskowy, który wyszedł z użycia, sprzedawany na użytek cywilny.
87

to go obmyję, bo się zakurzył, a on łap za spodeczek, wie pani, co to na
nim ten kwiat stoi, i wszystko wywrócił, ziemia obleciała, przesadziłam go
zaraz, ale się już nie przyjął.
(wg Haliny Kurkowskiej i Stanisława Skorupki)
122. Zamień wypowiedź nieoficjalną na temat gry komputerowej na oficjalną –
wywiad w programie telewizyjnym.
A. Co masz za komputer?
B. Amiga.
A. To jest kompu… tfuuu, grat, jakich mało.
B. Dlaczego mało?
A. Ponieważ ten grat to całkiem beznadzieja. Pomimo że jest 16-bitowy,
grafika nie różni się od ZX Spectrum, animacja jest do niczego, że o dźwięku
nie wspomnę. Do wyboru mamy kilka programów, których sztywność spra-
wia, że nie da się w ogóle grać czy pracować. Wystrzegajcie się tego grata,
dobrze wam radzę.
§ 14. Styl artystyczny

Nie miecz, nie tarcz – broniły Języka
Lecz – arcydzieło.
Cyprian Norwid
Styl artystyczny, właściwy dziełom literatury pięknej, choć jest trakto-

wany jako jeden ze stylów funkcjonalnych, rządzi się odrębnymi prawami.
Język literatury jest bowiem podporządkowany trzem szczególnym funk-
cjom: estetycznej, poznawczej i wychowawczej.
Dominująca funkcja estetyczna kieruje uwagę odbiorcy na sam spo-
sób ukształtowania przekazu słownego. Język dzieła literackiego, zwłaszcza
poezji i liryki, korzysta z różnorakich środków wyrazu w swoisty sposób,
odbiegający od zautomatyzowanych i stereotypowych użyć w pozostałych,
pozaliterackich odmianach i stylach. Odznacza się celową wieloznacznoś-
cią, nieprzewidywalnością znaczeń, oryginalnością i nieprzekładalnością na
inne style. W języku artystycznym są obecne środki zaczerpnięte z innych
odmian stylowych, terytorialnych, społecznych i historycznych języka.
Autor dzieła-nadawca celowo dąży do wywołania u odbiorcy-czytel-
nika jakiegoś przeżycia estetycznego: wzruszenia, wstrząsu emocjonalnego,
śmiechu, satysfakcji z poznania i odkrycia czegoś nowego, przyjemności
płynącej z kontemplacji piękna i harmonii.
88

W dziejach literatury ścierały się różne koncepcje języka artystycznego,
zwłaszcza języka poetyckiego. Odmienność języka jako tworzywa poezji
trafnie określił francuski twórca, Stephane Mallarmé (1842–1898). „Nazwać
jakiś przedmiot, znaczy odebrać trzy czwarte przyjemności poetyckiej, która
polega na stopniowym odgadywaniu; zasugerować – to dopiero ideał”.
Funkcja poznawcza wypowiedzi artystycznej jest ściśle spleciona
z funkcją estetyczną. Każde dzieło dostarcza bowiem odbiorcy jakiejś
cząstki nowej wiedzy o świecie. Wiedza ta – inna niż wiedza potoczna
czy naukowa – jest wynikiem osobistego, niepowtarzalnego oglądu świata
przez autora dzieła, który przeżywa świat na swój sposób, interpretuje go i
opisuje swoim indywidualnym językiem. Pokazuje rzeczywistość jak gdyby
przefiltrowaną przez swoją niepowtarzalną osobowość.
Funkcja wychowawcza, mniej lub bardziej widoczna w poszczególnych
utworach, sprowadza się do wywierania wpływu na świadomość odbiorcy,
kształtowania jego postaw, ocen, światopoglądu.
Styl artystyczny jest zjawiskiem historycznie zmiennym. Dzieła
powstałe w danym okresie literackim noszą zwykle piętno stylu artystycz-
nego danej epoki. Dlatego można mówić o stylu polskiego romantyzmu,
Młodej Polski itd. Styl epoki widać w swoistym wykorzystywaniu środków
stylistycznych, form wypowiedzi, gatunków, przewadze jednych, a odrzuce-
niu innych środków językowych oraz wykształceniu własnych.
W niektórych okresach literackich obowiązywały wręcz ustalone
konwencje stylistyczne, normujące, których środków językowych i w jaki
sposób należy użyć w danym gatunku literackim. Na przykład konwencja
stylistyczna w sentymentalizmie narzucała częste posługiwanie się wyra-
zami zdrobniałymi o czułostkowym zabarwieniu, w okresie Młodej Polski
w modzie były emocjonalne epitety.
Poszczególni autorzy w różnym stopniu podporządkowywali się
wymaganiom stylistycznym epoki. Dlatego mówimy o indywidualnym
stylu autora, który przejawia się w jego dziełach. Autor, zgodnie ze swoim
zamysłem twórczym, świadomie korzysta ze swobody wyboru środków
językowych i dopracowuje się własnego niepowtarzalnego stylu. Wrażliwy
i oczytany czytelnik potrafi rozpoznać charakterystyczny styl np. Cypriana
Norwida, Stefana Żeromskiego, Stanisława Wyspiańskiego.
Jeszcze węższym pojęciem jest styl dzieła literackiego, czyli zespól
zasad i środków charakteryzujących jedno określone dzieło, np. styl Potopu
Henryka Sienkiewicza, styl Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Styl dzieła
jest do pewnego stopnia naznaczony przez styl danego autora i epoki,
89

a także przez stan rozwoju języka literackiego w danym okresie. Na kształt
językowy danego dzieła wpływają też jego temat i wymogi narzucone
przez gatunek literacki. np. Potop jako powieść historyczna, Pan Tadeusz
jako epopeja.
W różnych utworach spotykamy się ponadto z bohaterami litera-
ckimi, którzy przemawiają właściwym sobie, charakterystycznym języ-
kiem. Możemy wtedy mówić o stylu wypowiedzi postaci literackich, np.,
Zagłoby w Potopie, Telimeny w Panu Tadeuszu, Papkina w Zemście Alek-
sandra Fredry. Różnicując język postaci, autor informuje nas o ich pocho-
dzeniu, wykształceniu, przynależności do określonego środowiska, cechach
charakteru, temperamencie, językowych nawykach itd. W ten sposób język
staje się ważnym składnikiem charakterystyki danej postaci.
ZAPAMIĘTAJ
W obrębie stylu artystycznego wyróżniamy:
– styl epoki;
– styl autora;
– styl dzieła literackiego;
– styl bohatera literackiego.
§ 15. Środki stylistyczne stylu artystycznego

Styl to wynik wyboru określonych środków językowych. Możliwości
wyboru, jakie daje nam język, są ogromne i obejmują wszystkie poziomy
budowy języka. Kształt stylistyczny wypowiedzi w szczególności polega
na wykorzystaniu następujących środków: fonetycznych (brzmieniowych);
słowotwórczych; fleksyjnych; leksykalnych; składniowych.
Współczesna polszczyzna jest pod względem fonetycznym dość ujed-
nolicona. Honoruje się zachowaną różnicę w wymowie niektórych połączeń
wyrazowych: brat ojca wobec brad ojca, świadczącą o dawnych tradycjach
regionalnych. Wszelkie inne odstępstwa podlegają surowej ocenie norma-
tywnej.
1. W odniesieniu do normy ogólnopolskiej za niepoprawne uznaje
się w szczególności:
• wymawianie samogłosek nosowych ą i ę jako om i em – idom, idem
(zamiast idę, ew. idoū, idę, ew. ideū);
• przesadne, literowe odczytywanie wyrazów – piętnaście (popr. piętna-
ście), zaczęli (popr. zaczeli);
90

• wymowa połączeń au, eu jako a-u, e-u – hydra-ulik (popr. hydraūlik),
e-uro (popr. eūro); ale uwaga! na-uka (nie: naūka), na-uczyciel, la-urka;
• „literowa” wymowa głosek podwojonych w niektórych wyrazach
obcego pochodzenia: happening, hippis, bestseller, cellulitis, reggae, seppuku
(zamiast realizacji głosek pojedynczych); ale uwaga: z reguły głoski podwo-
jone wymawiamy jako podwójne lub przedłużone (hobby, arras);
• redukcje – drektor (dyrektor), wogle (w ogóle), bibloteka (biblioteka),
uniwerstet (uniwersytet), taa (tak);
• złe akcentowanie wyrazów – siedemset (popr. siedemset), liceum (popr.
liceum) oraz motywowane względami emocjonalnymi przesuwanie akcentu
na pierwszą sylabę – znaczenie gospodarcze, polityczne i kulturalne;
• nieposzanowanie brzmienia obcych nazwisk, nazw geograficznych i
innych wyrazów – Tolkien (popr. Tolkin), Los Angeles (Los Andżeles), menu
(meni);
• niechlujstwo fonetyczne – mówienie niewyraźne, zbyt cicho, mam-
rotanie pod nosem (z zakrytymi ustami, z pełnymi ustami...).
2. Jednolitość dzisiejszej polskiej wymowy kulturalnej jest naruszana
przez tę część Polaków, którzy świadomie lub nieświadomie przechowują
w swoim języku rozmaite pozostałości gwarowe. Lokalne przyzwyczaje-
nia są tak silne, że trudno ich się wyzbyć nawet ludziom wykształconym i
występującym publicznie.
Do uporczywie nawracających fonetycznych cech gwarowych należy
występujące na różnych terenach Mazowsza i Pomorza mieszanie grup
głoskowych ke, ge, kie, gie – kielner (zamiast kelner), kełbasa (kiełbasa), mazo-
wiecka, twarda wymowa l w wyrazach typu lipa – lypa, lyść, lystopad oraz
krakowskie czeba (popr. tszeba, potocznie czszeba), leko (lekko), wyszy (wyż-
szy). Nie są one zgodne z normą języka.
123. Wypowiedz wyraźnie zbitki głosek: jak kto, tak kto, jak tka, tak tka, jak tka,
tak łka, jak gra, tak gra, jak gda, tak gda, jak kte, tak kte, jak gdy, tak gdy...
124. Odczytaj wyrazy z kie, ke, gie, ge (nie mieszaj tych grup głosek):
• kielich, bukiet,poker, kier, kierdel, kelner, keks, kiep, nagietek, kie-
szeń, szkielet, jankes, lakier, krokiet, spiker, kefir, rakieta, hokej, kieł, dżokej,
kenozoik, ekierka, keczup, kiełbasa, kemping, makieta, keratyna, kierunek;
• cyngiel, figiel, giermek, generał, geniusz, gest, algebra, żagiel, agent,
genetyka, giełda, giez, gen, geneza, giezło, szwagier,pręgierz,geografia, gera-
nium, ewangelia, hegemonia, apogeum, gepard, rygiel, ogień, drogeria, getry.
91

125. Odczytaj wyrazy ze zbitką trz, drz (nie wymawiaj tu cz, dż!):
• trzy, powietrze, trzon, strzelba, otrzymać, trzynastka, wietrzny, strzyga,
trzustka, trzmiel, trzymasztowiec, trzysta, trzeźwy, trzęsawisko, trzoda, trze-
pać, potrzeba, trzask, potrząsać, trzeci, trzpiot, trzewik, trzymać;
• drzewo, drzazga, drzemka, drzemać, podrzeć, drzeworyt, drzewny,
drzwi, drzewce, drzewiej, drzewiasty, kosodrzewina, modrzew.
126. Odczytaj wyrazy z li (nie wymawiaj twardo):
lipa, liść, listopad, lis, litania, elita, polityka, poligon, poliglota, literat,
klincz, klimat, klif, oliwa, blisko, klinika, glina, olimpiada, klisza, śliwa, plisa,
tlić, mieli, umieli, zasnęli, Ligia, Olimp, Gliwice.
127. Odczytaj wyrazy zawierające spółgłoski podwojone:
• oddać, oddech,poddruk,poddany, naddatek, naddarcie, oddolnie, bud-
dysta, Budda, Edda;
• lekki, lekkość, miękki, miękkość, mekka, mokka;
• motto, getto, libretto, brutto, netto, Rigoletto, risotto, attyka, Attyla,
Westerplatte;
• bulla, willa, illit, idylla, mułła,Ałła;
• lasso, ssać, wyssać, ssak, ssanie, hossa, bessa, boss, Essen, hostessa;
• wanna, sanna,panna, manna, inny, lenno, ścienny, wymienny, pro-
mienny, płócienny, zakonnica, innowator, hosanna;
• immatrykulacja,połammy, immanentnie, immunolog, mammografia;
• horror, irradiacja, irracjonalny, horrendalny, surrealizm, errata, narrator;
• wyższy, niższy, droższy, dłuższy, bliższy, uboższy, sroższy, miąższ;
• czczy, czczość, czczony, czczenie, dżdżysty, dżdżysto, dżdżownica,
dżdżu.
128. Wymów wyrazy zawierające samogłoski nosowe:
• tęcza, lęk, księżyc, piętnaście, dziewiętnaście, cięciwa, piękny, więcej,
święto, zęby, kęs, okręt, tęsknota, obłęd, rtęć, węch, klęczeć, idę, myślę, robie;
• wąwóz, książę, wiązać, kąpać, błąd, błądzić, pląsać, pak, pączek, pstrąg,
kącik, kądziel, ląd, łączyć, ksiądz, trąbka, idą, stoją, leżą;
• zasnąłem, zacząłem, wziąłem, stanąłem, klęknąłem, ciąłem, żąłem,
splunąłem, zasnęli, zaczęli, wzięli, stanęli, klęknęli, cięli, żęli, splunęli.
Stylistyczny aspekt brzmienia
Utwór literacki ma do dyspozycji ten sam zasób elementów dźwięko-
wych co każda inna wypowiedź. Jednak ich wybór i układ może im nadać
nowe znaczenie. Zwrócenie uwagi odbiorcy na brzmienie intensyfikuje
92

doznania zmysłowe, wywołuje wrażenia (spokoju, agresji... itd.), gra sen-
sem słów oraz uruchamia warstwę skojarzeniową. Rozpoznaj te funkcje w
podanych fragmentach utworów.
Harmonia głoskowa
monotonnie koń głowę unosi
grzywa spływa raz po raz rytmem
koła koła
zioła
( J. Czechowicz Przez kresy)
Kakofonia
Tu ryknął
Zdawało się
ze w zwierza krtani
Wr z e c i ą d z r d z ą z ż a r t y c h z g r z y t e m s k r z y p ł y o s ł e .
Podobnie tr ze, zgr zytając w szpar ze.
Piła wisząca
( J. Lemański Morze i osieł)
Aliteracja
Tyle naraz świata ze wszystkich stron świata:
moreny, mureny i mor za i zor ze
i ogień i ogon i or zeł i or zech –
jak ja to ustawię, gdzie ja to położę?
(W. Szymborska Urodziny)
Paronomazja (współdźwięczność)
różo różańcowa
r ó ż o wonności pełna
r ó ż o r ó ż n o ś c i winna,
r ó ż o polna w s t a n i e kwitnienia
r ó ż o leśna w d r z e w o s t a n i e ,
różo przydrożna
przydrożny kamieniu
(o drogo drogocenna)
kamieniu skamieniałości
(Z. Bieńkowski Trzy poematy)
Fałszywa etymologia
Raz się k o m a r z komarem p r z e k o m a r z a ć zaczął,
Mówiąc, że widział r a k i , co się winkiem r a c z ą .
93

C i e t r z e w się z a c i e t r z e w i ł słysząc takie słowa,
S ę p z a s ę p i ł się strasznie, o s o w i a ł a s o w a ,
K u r a dała drapaka, że aż się k u r z y ł o ,
Z a j ą c z a j ę c z a ł smętnie, k u r c z ę się s k u r c z y ł o .
K o z i o ł fiknął k o z i o ł k a , s ł o ń cały się s ł a n i a ł ,
B a r a n się r o z i n d y c z y ł , a i n d y k z b a r a n i a ł .
( J. Tuwim Figielek)
Onomatopeja
Tiko-tako, tiko-tak,
W dyliżansie przez Montmarte
Jedzie dama karo z kart,
Na jej rączce siedzi ptak.
Puku-stuku, kili klak
Kołka kręcą się po bruku
Ptaszek śpiewa: k u k u - k u k u .
(S. Grochowiak Verlaine)
Instrumentacja
Bezczelnie bezcielesny, bezczeszcząco czysty, brukający swą bielą kroch-
maloną bruk najbardziej wyboisty i najbardziej szary; kryjący każdą sprawkę
każdą prawdę brud i brak każdy, dróg bruzdy i brunatność grud pod płachtą
gładką, spraną i sterylną [...].
(S. Barańczak Śnieg II)
Mistrz coraz takty nagli i tony natęża.
A wtem puścił fałszywy akord jak syk węza,
Jak zgrzyt żelaza po szkle – przejął wszystkich dreszczem
I wesołość pomieszał przeczuciem złowieszczem.
(A. Mickiewicz Pan Tadeusz)
Fonetyczne środki stylistyczne dotyczą warstwy brzmieniowej tekstu.
W słowie mówionym ważna jest barwa i modulacja głosu, tempo
mówienia, intonacja, właściwy rozkład pauz, umiejętne stosowanie akcentu
logicznego. Już w starożytnej retoryce sformułowano niektóre zasady har-
monijnego brzmienia wypowiedzi – zasady eufonii. Nakazywały one m.in.
unikać rymujących się ze sobą wyrazów w prozie; unikać trudnych do
wymówienia zbitek spółgłoskowych; stosować raczej wyrazy zawierające
więcej samogłosek i spółgłosek półotwartych, milej brzmiących dla ucha.
Warto z tych zaleceń korzystać, przygotowując się np. do wygłoszenia
jakiejś mowy.
94

Język można traktować jak instrument muzyczny. Dzięki wyrazom
dźwiękonaśladowczym, tzw. onomatopejom, możemy odtworzyć brzmie-
nie odgłosów natury, np. bul bul, chlup; głosów wydawanych przez zwie-
rzęta, np. hau, hau, miau, ćwir, ćwir, kukuryku, klekotać, milczeć; dźwięków
towarzyszących różnym zjawiskom i czynnościom, np. bach, pif-paf, łubu-
-du, szuru-buru, skwierczeć, zgrzytać, burczeć, cmokać; głosów instrumentów
muzycznych, np. tra ta ta ta, bum. Imitowanie dźwięków można ponadto
osiągnąć, odpowiednio zestrajając w tekście wybrane głoski z rytmem i
rymem. Genialnym przykładem takiego naśladownictwa efektów akustycz-
nych związanych z jazdą pociągiem jest wiersz Juliana Tuwima Lokomotywa
(oryginalna i bardzo udana aranżacja tuwimowskiego „hitu” z programu
Artur Barciś i Piotr Kramer czyli „Duże Dziecko” : https://www.youtube.
com/watch?v=CpI6OnlcIZk).
Dobierając odpowiednio słowa, można łudząco naśladować samo tylko
brzmienie obcego języka lub czyjś charakterystyczny sposób mówienia.
Inne możliwości świadomego kształtowania warstwy brzmieniowej
wypowiedzi to celowe nagromadzenie podobnie brzmiących słów, powta-
rzanie tych samych głosek lub grup głosek na przestrzeni wersu, zdania
lub całego tekstu oraz rozpoczynanie sąsiadujących wyrazów od podobnie
brzmiących głosek. Taki zabieg stylistyczny nazywamy aliteracją, np.
ziemio wonna i łunna
bita mrokiem nocy szklanej
śpiewem dzwonów dzwonna burgundia
duszy czarem snów porannych
( Józef Czechowicz Sen)
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny,
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno...
Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle mokną
(Leopold Staff Deszcz jesienny)
Sardyńczyk Szarl w szerokiej paradował świtce
i w szarych szarawarach – kochał się w szarytce.
Sarkastyczna szarytka, którą zwał szarotką,
Szargała sercem Szarla, gdyż była idiotką.
(Tadeusz Hollender, Janusz Minkiewicz
O seraficznym Sardyńczyku i rozpustnej szarytce)
95

Fonetyczne środki ekspresji wykorzystuje się w języku potocznym
w odmianach środowiskowych, mianowicie sięga się po słowa stylizowane
w brzmieniu na gwarę, np. kobitka, sirota, bógwico, burok, ślimok, oraz tworzy
się różne wyrażenia rytmizowane, np. ryzyk-fizyk, śmichy-chichy; trele-morele;
szmery, bajery, damskie swetery – w gwarze uczniowskiej o czymś wyjątkowo
zabawnym. Brzmienie jest ważne w języku reklamy, zwłaszcza w sloganach
reklamowych, które powinny „wpadać w ucho”, dlatego najbardziej udane
są te rytmizowane i rymowane, np. No to fru go! (reklama napoju Frugo).
W utworach poetyckich o szczególnym kształcie ich warstwy brzmie-
niowej decyduje ponadto rytm, rym i rodzaj wiersza.
129. Najpierw przeczytaj na głos, a następnie wskaż wyrazy dźwiękonaśladow-
cze we fragmencie wiersza Juliana Tuwima Mowa ptaków:
Kto z was mowę ptaków zna? Mokre listki polnych róż,
Nikt – i tylko jeden ja. Blade krople chłodnych ros,
Chrzęst i szelest, szepty cisz, Wiew, westchnienie, jakiś głos:
W szmerach trzciny cicho śnisz, „Tiju-tiju-tiju-fit”...
Ćwir-ćwir-ćwir i tiju-fit, Tak, tak, tak, lecz cicho, cyt,
A to znaczy: zaraz świt, A to znaczy: Cóż, czy wiesz?
Zaraz drgną różowe zorze. Wiem, nie powiem... Ja wiem też.
Bo i cóż to znaczyć może? Tak, to, to... Któż wytłumaczy,
Cóż, cóż. Że to coś innego znaczy?
Jak nie świt wiosennych zórz? Cóż, cóż?
Ćwir-ćwir-ćwir i tiju-fit, Czy to, czy to, czy to już?
Cyt... Kuku, tiju, ćwir i fit,
Jeszcze nic? A może już? Cyt – a może to już świt?
130. Odczytaj na głos wiersz Józefa Czechowicza Przez kresy i opisz jego warstwę
brzmieniową. Zwróć uwagę na celowe powtórzenia głosek i grup głosek,
np. oła, ołem.
Monotonnie koń głowę unosi nad wieczorem o rżyska zawadza
grzywa spływa raz po raz rytmem księżyc ciemny czerwony
koła koła wołam
zioła złoty kołacz
terkocze senne półżycie nic nie ma nawet snu tylko kół skrzyp
drożyną leśną łąkową mgława noc jawna rozlewna
dołem, dołem wołam kołacz złoty
polem wołam koła dołem polem kołacz złoty
96

131. Jak J. Tuwim posłużył się w wierszu Żaby łacinniczki onomatopeją. Zwróć
uwagę na przypisy.
Miłe żabki, składam dank wam
Za to: „Quamquam! quamquam! quamquam!”:
Podziękowań cała sakwa
Za to: „Qua qua qua” in aqua.
W sercu mym na zawsze utkwi
To piskliwe: „Ut qui! ut qui!”
Smutno mi. Straciłem wiarę.
Nie pytajcie: „Qua re? qua re?”
Głośny tłum żabich kum
Kumkać zaczął: „Cum, cum, cum!”
(Zaznaczając, że to cum
Jest cum con-se-cu-ti-vum).
( J. Tuwim Żaby łacinniczki)
Quamquam (łac., czyt. kwamkwam) – chociaż.
Qua (łac., czyt. kwa) – którą (narzędnik zaimka quae).
In aqua (łac., czyt. in akwa) – w wodzie.
Ut qui (łac., czyt. ut kwi) – dosłownie: jako ci, którzy; aby ci, którzy.
Quo re? (łac., czyt. kwa re) – dlaczego?
Cum consecutiwum (łac., czyt. kum konsekutiwun) – cum skutkowe,
jedna z funkcji tego spójnika.
§ 16. Fleksyjne środki stylistyczne

Ciekawe efekty można osiągnąć, używając pewnych nacechowanych
stylistycznie form fleksyjnych, a mianowicie:
1. Mianownika liczby mnogiej rzeczowników męskoosobowych typu
chłopy, dziady, syny, króle zamiast nienacechowanych, neutralnych form
chłopi, dziadowie, synowie, królowie. W ten sposób nadajemy rzeczownikom
odcień uczuciowy dodatni, np. dzielne chłopy, lub ujemny, np. stare dziady,
albo podkreślamy podniosły, uroczysty charakter wypowiedzi, np. mężne
króle. Czasem jest to celowy zabieg służący archaizacji języka lub stylizacji
na gwarę ludową.
97

2. Zanikających już form czasu zaprzeszłego, np. Żywy chłopczyk znowu
nie wysłuchał był słów matki z należytą powagą. Zamierzył był właśnie dostać
się do okna i ruszył w tym kierunku po nogach osób siedzących.
3. Form czasu teraźniejszego w opowiadaniach o zdarzeniach przeszłych
(tzw. praesens historicum) dla bezpośredniego unaocznienia i ożywienia
relacji, np. Wczoraj rano idę przez rynek, a tu...
W języku potocznym celowo, najczęściej dla żartu, mówiący niekiedy
posługują się formami z niepoprawnymi końcówkami, np. ludzi tu jak mrów-
ków!, poczciwy, dobry chłop z kościami.
Poszczególne style różnie korzystają z zasobu form fleksyjnych. W stylu
urzędowym np. dużo jest form bezosobowych czasownika. W stylu pub-
licystycznym czy artystycznym inne efekty uzyskujemy, gdy prowadzimy
narrację w l osobie, a inne – w 3 osobie.
132. Wskaż nacechowane stylistycznie, osobliwe formy mianownika i narzęd-
nika w przytoczonych fragmentach utworów Marii Konopnickiej. Z jakim
rodzajem stylizacji językowej wiąże się użycie tych form?
A na wojnie świszczą kule,
Lud się wali jako snopy,
A najdzielniej biją króle,
A najgęściej giną chłopy.
(A jak poszedł król…)
Stare proroki, stare Izajasze,
Pieśń nam swą dajcie płomienną wichrową,
Niechaj zaszumi, jak orzeł nad głową,
Niech burzę duchów rozbudzi gromową,
Niech iskrę rzuci w popielisko nasze...
Stare proroki!
(Stare proroki...)
Słowy mnie swymi namaścił z daleka,
Jakoby święte wylawszy oliwy
Na czoło moje, ten pieśniarz, co czeka...
(Lirnikowi na Via Montebello)
Idziem do ciebie, ziemio, matko nasza,
Coś z pierworodnej zrodziła nas gliny!
Idziem do ciebie, rzesza twoja, ptasza,
Powracające do gniazd swoich syny...
(Idziem do ciebie...)
98

133. Jaki efekt artystyczny osiągnęli autorzy, używając w przytoczonych frag-
mentach osobliwych form fleksyjnych, niezgodnych z normą gramatyczną
ogólnego języka polskiego?
Na to starosta krzyknął: protestuję
Przeciwko zdradzie haniebnej waszmościów.
Jako Rzymianin z zamku, ustępuję.
Mieć nie będziecie nawet moich kościów!
Tu mi czytelnik zapewne daruje
Trochę w tej mowie niegramatycznościów.
( J. Słowacki Beniowski)
Ogromne wojska, bitne generały,
Policje – tajne, widne i dwu-płciowe –
Przeciwko komuż tak się pojednały? –
Przeciwko kilku myślom... co nienowe!...
(C. Norwid Siła ich)
My jesteśmy dzieci z jednego podwórka [...]
A co wy od nas chcecie, my nie wiemy,
my mamy pełno lalków i słoniów,
my jedziemy zdobyć we czterech śmietniki
na jednym drewnianym koniu.
Tam chcemy zatknąć pełno swoich chorągwiów.
( J. Harasymowicz Sztuka Makowskiego)
134. Znajdź fleksyjne odchylenia emocjonalne w celach ekspresywnych.
– To, jak wiecie, jest rycerski obyczaj... Który by z młodych swojej paniej
nie miał, tego inni za prostaka uważają.
(H. Sienkiewicz Krzyżacy)
Na to książę zwrócił się do Zygfryda i rzekł:
– Patrzcież, w co się sprawiedliwość w waszych uściech obraca i zali
wasze wykręty nie obrażają Boga?
Lecz surowy Zygfryd rzekł:
– Pan de Bergow musi być z niewoli wypuszczon, albowiem mężowie
z jego rodu bywali starszymi w Zakonie i wielkie Krzyżowi oddali usługi.
99

§ 17. Słowotwórcze środki stylistyczne
Do nadania wypowiedzi indywidualnego piętna wykorzystać można
walory stylistyczne pewnych ekspresywnie i emocjonalnie nacechowanych
formacji słowotwórczych. Dużą wartość stylistyczną mają zwłaszcza wyrazy
zdrobniałe, wyrazy zgrubiałe i nazwy ekspresywne.
Nazwy zdrobniałe (deminutywa) wyrażają m.in. pozytywne nasta-
wienie mówiącego, aprobatę, życzliwość; charakteryzują sposób zwraca-
nia się do dzieci lub osób darzonych sympatią, np. nosek, rączki, jabłuszko,
cieplutko, maleńki, milutki; a czasem mogą mieć zabarwienie ironiczne, np.
harcerzyk, interesik, chłoptaś, przystojniaczek. W języku potocznym pojawiają
się często w grzecznościowych dialogach, np. masełko, chlebuś, kawka, her-
batka. W stylu artystycznym są nośnikiem emocji lub służą stylizacji na
język dziecięcy, gwarę ludową lub język potoczny. Spójrz, jakie wrażenie
wywołują zdrobnienia szczególnie licznie nagromadzone w wierszu Juliana
Tuwima Choinka:
Ziemio, ziemiątko, Ziemio, ziemeczko,
Nocą nad łóźkiem Dróżki gwiaździste
Świecisz i krążysz Po gałązkach błyskały
Różowym jabłuszkiem. Mlekiem wieczystem.
Sny wyogromniały. Trzaskały świeczki,
Ziemio, zieminko, Świerkowe świerszcze,
Wszechświat stał w pokoju Anioł zaniemówił
Świąteczną choinką Najpiękniejszym wierszem.
Nazwy zgrubiałe (augmentatywa) zwykle są wyrazem negatywnych
uczuć i ocen, np. pannica, chłopaczysko, kocisko, piśmidło; albo nadają wypo-
wiedzi ton rubaszny, właściwy językowi pewnych środowisk, np. zagrycha,
towarzycho, mięcho, równiacha.
Do tworzenia nazw ekspresywnych służą bardzo liczne w polszczyź-
nie specjalne formanty, np.
-us: zgrywus; -as: głuptas; -iszcze: tomiszcze; -ol: głupol.
Jak już wiesz, potencjał słowotwórczy języka umożliwia tworzenie w
razie potrzeby całkiem nowych wyrazów, tj. neologizmów.
Neologizm słowotwórczy to wyraz nowy, utworzony zgodnie z regu-
łami słowotwórczymi danego języka.
Neologizmy powstają w języku potocznym, częste są w stylu naukowym,
w którym istnieje potrzeba pomnażania terminów, nierzadko wzbogacają
słownictwo stylu publicystycznego i urzędowego.
100

W stylu artystycznym neologizmy są wyrazem indywidualnej pomy-
słowości językowej autora, por. muzycznieć burzliwa myśl zaczyna [...], po
raz pierwszy zaczyna kwiat tragicznieć ( Julian Tuwim, Do Staffa).
Neologizmy artystyczne zwykle nie upowszechniają się, pozostają jed-
nostkowymi indywidualizmami. Mistrzem neologizmów poetyckich był
Bolesław Leśmian. Wystarczy spojrzeć na same tylko tytuły jego utworów,
by przekonać się o jego niezwykłej inwencji: Dusiołek, Znikomek, Śnigrobek,
Dwoje ludzieńków, Zmierzchun, Srebroń, Dziejbaleśna, Trupięgi, Spojrzystość.
Skłonność do tworzenia pewnych typów neologizmów bywa wyróż-
nikiem stylu indywidualnego danego autora, np. język Żeromskiego obfi-
tuje w neologizmy słowotwórcze z przyrostkami: -isko, np. skalisko, cyplisko,
ostrowisko, żłobowisko, kolisko, i -iszcze, np. kraiszcze, zamkowiszcze.
135. Opisz budowę słowotwórczą neologizmów artystycznych Juliana Tuwima,
negatywnie określających marnego poetę: wierszarz, rymopsuj, rymokleta,
rymopleta, wierszobójca, wodolej, wersyfikalski, wersyfiksat, metromaniak.
Jakie wyrazy posłużyły poecie za wzorzec słowotwórczy do ich utworzenia?
1. Inwersja (łac. inversio = odwrócenie, zamiana), czyli zmiana natu-

ralnego szyku wyrazów w zdaniu, tzw. szyk przestawny, służy uwydatnieniu
wartości znaczeniowej, uczuciowej albo logicznej pewnych słów. Z upodo-
baniem stosowali ją np. poeci barokowi i klasycystyczni:
Szczęśliwa lutni, która dźwięcznym swojem
ucieszysz uszy biegłe w nutach strojem!
(J.A. Morsztyn Oddając lutnią)
Niezwykły szyk czasem utrudnia odczytanie budowy składniowej
tekstu i jego właściwe zrozumienie, dlatego inwersja powinna być stoso-
wana z umiarem.
2. Wyrazistym środkiem ekspresji są różnego rodzaju powtórzenia.
Paralelizm składniowy (por. paralelny, „występujący równolegle z czymś
innym, analogiczny, równoległy”) polega na systematycznym powtarzaniu
podobnie zbudowanych pod względem składniowym fragmentów tekstu.
Nadaje wypowiedzi określony rytm. Często występuje w pieśniach ludo-
wych, np.:
Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną.
Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz różą, a ja kaliną.
Innym rodzajem powtórzenia są:
epifora, gdy powtarza się ten sam wyraz lub zwrot na końcu zdania,
wersu, strofy, np.:
101

Mówię do polityków mówię do generałów
którzy mnie nie czytają którzy mnie nie czytają
mówię do biskupów mówię do tzw. „prostych” ludzi
którzy mnie nie czytają którzy mnie nie czytają.
(T. Różewicz Żart patetyczny)
anafora, gdy powtarza się ten sam wyraz lub zwrot na początku kolej-
nego zdania, wersu, strofy, np.:
Żem często dumał nad mogiłą ludzi,
Żem prawie nie znał rodzinnego domu,
Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi
Przy blaskach gromu.
Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę,
Smutno mi, Boże!
( J. Słowacki Hymn)
refren (przyśpiew), gdy powtarza się dosłownie lub z niewielkimi
zmianami strofa, wers lub jego część. Refren jest stale obecny w pieśniach
ludowych, w poezji stylizowanej na ludowość, np.:
A kiedy mi przyjdzie zagrać Wykręcę ja fujareczkę
W polu dziewczynie W tej wodnej trzcinie
– Da dana – Da dana
W polu dziewczynie, W tej wodnej trzcinie
(M. Konopnicka)
3. Apostrofa to zwrócenie się do przedmiotu, idei, zjawiska, bóstwa lub
osoby nieobecnej, zmarłej, z którymi w rzeczywistości rozmowa jest nie-
możliwa. Wywołuje ona silne wrażenie u odbiorcy, wzmaga patos, nadaje
wypowiedzi ton bardzo uroczysty. Apostrofy częste są w uroczystych
mowach, w odzie itp.
Bogarodzico, Dziewico!
Słuchaj nas, Matko Boża,
To ojców naszych śpiew,
Wolności błyszczy zorza,
Wolności bije dzwon,
Wolności rośnie krzew
Bogarodzico!
Wolnego ludu śpiew
Zanieś przed Boga tron.
102

Rozbudowana apostrofa, umieszczona na początku dłuższego utworu,
zwłaszcza eposu, w której twórca zwraca się do swego duchowego patrona
(Boga. muzy itp.) z prośbą o natchnienie, nazywa się inwokacją (łac. invo-
catio = wezwanie, błaganie). Najsłynniejszy jej przykład w polskiej litera-
turze to inwokacja do Matki Boskiej, otwierająca Pana Tadeusza Adama
Mickiewicza.
4. Pytanie retoryczne to użycie pytania nie w zamiarze uzyskania odpo-
wiedzi, ale w innym celu, np. dla podkreślenia przekonań autora:
Czyż dla ziemskiego tutaj wojownika
Walka jest wieczną? Czyliż dni człowieka
Nie są na ziemi jak dni najemnika?
( J. Słowacki Czyż dla ziemskiego tutaj wojownika...)
albo w celu ironicznym:
I któż by w drukowane nie wierzył gazety? (S. Trembecki Pszczoły)
5. Zdanie wtrącone (nawiasowe, paren-
teza) (gr. parenthesis = wstawienie) to zdanie
lub zwrot składniowo nie powiązany z resztą
wypowiedzi, wprowadzające dodatkowe wyjaś-
nienie lub komentarz, np.:
Właściwy pojedynek Apollona
z Marsjaszem
(słuch absolutny
contra ogromna skala) Giovanni Battista Zelotti,
odbywa się pod wieczór Apollo i Marsjasz, MNW
gdy jak już wiemy sędziowie przyznali zwycięstwo bogu.
(Z. Herbert Apollo i Marsjasz)
6. Anakolut to konstrukcja składniowa ukształtowana w sposób nie-
zgodny z obowiązującą normą. Używany jest celowo, aby uczynić wypowiedź
bardziej niezwykłą, wydobyć nowe sensy, np.:
O! ulico, ulico...
Miast, nad którymi krzyż,
Szyby twoje starzą się i świecą –
Jak źrenice kota, łowiąc mysz.
(C. Norwid, Stolica)
albo aby nadać wypowiedzi cechy mowy potocznej, w której rozchwia-
nie składniowe jest rzeczą normalną, np.:
103

Trzy razy w tygodniu było wysiedlanie Niemców, kupę bogactwa zosta-
wili, ciuchy, futra, przy mądrym szukaniu biżuteria, nie liczyłem się wtedy
ze smalcem (bardzo się ożywił, wstaje, siada z powrotem, uśmiecha się do
wspomnień), smalec to znaczy forsa po naszemu, ech, co bedę panu tłuma-
czył, znasz pan przecież gwarę, z pana chłopaczek oblatany.
(M. Nowakowski Robaki)
7. Elipsa (inaczej wyrzutnia) to celowe pominięcie w zdaniu jakiegoś
składnika, który odbiorca sam uzupełnia na podstawie tego, co powiedziano
wcześniej lub na podstawie sytuacji. Występuje ona najczęściej w tekstach
stylizowanych na mowę potoczną, np. w poniższym przykładzie opuszczono
orzeczenie w drugim zdaniu:
Zetowi
chroboce w ścianie
czy nie jak w starym sucharze?
(M. Białoszewski Zet)
136. Nazwij stylistyczne środki składniowe zastosowane w cytowanych wier-
szach:
Wyobraźnio!... pani Penelopo,
Znam cię – i jak lekką pomykasz stopą
Po spopielonych sercach twych amantów...
Znam cię – i wachlarz twój przerozmaity,
I gest – i słodkich zapiewy dyszkantów.
I moc – i prawdę twą – i – jestem syty.
(C. Norwid W albumie)
Kochać i tracić, pragnąc i żałować,
Padać boleśnie i znów się podnosić,
Krzyczeć tęsknocie „precz!” i błagać „prowadź!”
Oto jest życie: nic, a jakże dosyć...
(Leopold Staff Kochać i tracić...)
137. Nazwij rodzaj środka składniowego – powtórzenia, które występuje w wier-
szu Stanisława Wyspiańskiego Jakżeż, ja się uspokoję...:
Jakżeż ja się uspokoję –
pełne strachu oczy moje,
pełne grozy myśli moje,
pełne trwogi serce moje,
pełne drżenia piersi moje –
jakżeż ja się uspokoję...
104

138. Wyjaśnij, jaką funkcję w przytoczonym urywku pełnią równoważniki zdań.
Był już ruch w mieście, gdy Nienaski rzucił się na łóżko i leżał z otwar-
tymi oczyma. Trzęsło go niezdrowie fizyczne, dreszcze, łamanie jakby w
początkach tyfusu. W głowie tuman, w uszach huk. Wciąż sobacze wspo-
mnienia... Gdybyż tylko tyle! Oto poczynał ściskać serce kat-żal. [...]
O, jakież słowo wyrazi kurcz dławiący z nagła serce – szpon jastrzębi
żalu, który się wbija w gołębia miłości! Żeby go wyrwać ze siebie, musiał
samemu sobie przyrzekać, że ją jeszcze będzie ratował. Za chwilę – ponura
wściekłość niweczyła w nim to przyrzeczenie. I tak – bez końca. Półsen,
półjawa. Widoki w dali, w dali. Straszliwe w swych skutkach przezieranie
spraw ludzkich. Dotarcie wzrokiem do dna, gdzie leży sama jedna, głupia
i dzika, zjuszona i ślepa z boleści – zemsta.
(S. Żeromski Zamieć)
139. Uzasadnij szyk wyrazów w następującym zdaniu:
Przemijały w milczeniu talerze i dania;
Przerwał nareszcie nudny tok opowiadania
Gość niespodziany.
(A. Mickiewicz Pan Tadeusz)
§ 18. Figury stylistyczne (tropy poetyckie)

Figury stylistyczne są to różne środki leksykalno-składniowe, służące
do wydobywania nowych sensów ze słów i konstrukcji. Umożliwiają wyra-
żenie tego, czego nie da się wyrazić gotowymi szablonowymi formułami.
Poszerzają zatem granice naszego poznania i możliwości interpretowania
świata za pośrednictwem języka.
Każde użycie słowa, jak już wiesz, jest jego konkretną aktualizacją,
mniej lub bardziej zbliżoną do sensów (sensu) odnotowanych w słowni-
kach. Użycia figuratywne pozwalają odsłonić znaczenia utajone w słowie
albo wręcz stworzyć całkiem nowe.
Figuratywność nie jest wyłącznie, jak mógłbyś sądzić, cechą stylu arty-
stycznego, języka literatury pięknej, zwłaszcza poezji. Nasz zwykły codzienny
język pełen jest figur stylistycznych, których świeżość i oryginalność dawno
się zatarła i którymi posługujemy się już mechanicznie. Stąd powiedzenie,
że „język to zbiór wyblakłych metafor”.
Figury stylistyczne, inaczej nazywane tropami poetyckimi (gr. tropos =
zwrot, kierunek, tryb, kształt, wygląd, w odniesieniu do ludzi charakter,
105

temperament, usposobienie), zostały po raz pierwszy wyróżnione i skla-
syfikowane przez antyczną retorykę. Były uważane za środki wysłowienia
właściwe sztuce oratorskiej i poetyckiej.
Omawiając poszczególne tropy, zwrócimy uwagę na te, które mają
charakter konwencjonalny, stereotypowy, występują w mowie potocznej,
i te, które wyróżniają styl artystyczny, rodzą się w niepowtarzalnym akcie
twórczego przekształcenia znaczeń słów.
Epitet to określenie rzeczownika wyrażone przymiotnikiem, imiesło-
wem lub innym rzeczownikiem, np. lniane włosy, nieznana wyspa, Matka
Polka. Nazywa naturalną cechę czegoś, np. wysokie drzewa, lub ujawnia
stosunek autora do tego, o czym pisze, np. miłe dziewczę.
Epitet zawęża lub rozszerza zakres albo zmienia odcień znaczeniowy
określanego rzeczownika.
W poezji antycznej typowe były epitety stałe, to znaczy zawsze związane
z danym wyrazem, np. gromowładny Zeus, szybkonogi Achilles.
Wyrazistym środkiem poetyckim są epitety złożone, np. ztoto-struna,
nie opuść mię, lutni! (C. Norwid, Moja piosnka I).
Epitety zdobnicze odzwierciedlały upodobania estetyczne poszczegól-
nych epok literackich.
W poezji sentymentalnej do najczęściej używanych należały: słodki,
luby, wdzięczny, pieszczony, rozkoszny, a w poezji młodopolskiej: odwieczny,
senny, bezbrzeżny, przepastny, samotny, daremny.
Szczególną odmianą jest epitet metaforyczny, który przy danym wyra-
zie nabiera znaczenia przenośnego, np. szklane jezioro, srebrna noc; zimny,
okrutny blask sławy ( J. Tuwim Do losu), zmarła metafora ( J. Tuwim), dusza
jaskółka ( J. Słowacki).
Epitet-oksymoron pod względem treści kontrastuje ze znaczeniem
wyrazu określanego, np. żywy trup, zimny ogień.
Epitet metonimiczny określa wyraz z pominięciem tego wyrazu, do któ-
rego normalnie byłby odniesiony, np. wyrażenie biały sad to wynik zastąpienia
dokładniejszego sformułowania, np. białe kwiaty kwitnące w sadzie, podobnie
pijany gwar to wynik skrócenia wyrażenia gwar wywołany przez pijanych.
Utarte epitety, szczególnie często wykorzystywane w stylu artystycznym
i dlatego z nim kojarzone, stają się tzw. poetyzmami, np. złote włosy, perłowe
zęby, kryształowa woda, różane usta.
Poetyzmy to wyrazy lub związki frazeologiczne powtarzane przez poe-
tów różnych epok i dlatego odczuwane przez mówiących jako charaktery-
styczne dla stylu artystycznego, a zwłaszcza dla języka poezji.
106

140. Przeczytaj fragment wiersza Juliana Tuwima Godziny, w którym nagroma-
dził różnorodne epitety, określ ich rodzaje i zauważ, w jakim celu się nimi
posłużył.
Dni robocze, dni bezczynne,
Szesnastogodzinne dni.
Dni mozolne, dni leniwe,
Ostrogodzinne dni.
Obskakują mnie godziny chciwe,
Potrzebne, niepotrzebne, pracowite, leniwe,
Godziny skorpiony i kraby,
Godziny nożyce i kleszcze,
Godziny madejowe,
Próbując, czy się w nich zmieszczę.
141. Opisz budowę słowotwórczą poetyckich neologizmów-epitetów złożonych:
a) gdzie pawiookie drzemią stawy ( J. Kasprowicz);
b) w słońcu się potok skrzy i mieni w srebrnotęczowy sznur (K. Prze-
rwa-Tetmajer):
c) struny ztotopłynne; / Niebo w niej roztopiło błękitną pogodę, /Tonąc
w głębi obłokiem białolnianym ( J. Tuwim);
d) szaty zorzanozłote ( J. Czechowicz).
142. Wypisz z tekstu epitety przymiotnikowe i rzeczownikowe (razem z rzeczow-
nikami, do których się odnoszą) i określ ich rodzaj.
Krzysztof słyszał teraz zgrzytanie haków, ale nie bardzo wiedział, gdzie
jest. Ciemność nieprzyjazna, ciemność-klęska, ciemność-krzywda leżała
nad nim. Otaczał go lodowy obwód z szarymi wyrwami, skąd wypełzały
ciągle korowody figur. Całkowite ich kształty, które myśl czy oko chwycić
usiłuje, wydostają się z szarości nie jak obrazy malowane na płótnie, nie jak
rzeźby z marmuru, lecz tak jakoby maszkary sztucznie żywione... Jedne są z
chropawego filcu, o włókienkach lśniących pod sennym, smutnym, gorzkim
światłem... Rzęsy mają z włóczki przędzonej, z grubej frędzli, brwi na dwa
palce wystające, włosy druciane. Oczy ich nieruchome prosto w płonący
mózg zadają cios sukiennego spojrzenia i giną w tajemnicy i znikomości,
w otchłani szlochów... Zaledwie jedna zniknie, wypływa inna i czuwa nad
znużonymi myślami. Żadna nie da się odpędzić aktami woli... Głowa jest
jak puste, rozlegle, bezgraniczne niebo, po którym wloką się wielokształtne
obłoki, niesione od skrytych wiatrów.
(S. Żeromski Popioły)
107

§ 19. Leksykalne środki stylistyczne
Do najważniejszych leksykalnych środków stylistycznych należy umiejętne
stosowanie synonimów oraz właściwe użycie metafor, porównań i epitetów.
Synonimy. Rozważmy grupę wyrazów: pismo, bazgranina, bazgroły,
gryzmoły, hieroglify. Wszystkie te wyrazy znaczą między innymi „to, co jest
napisane”. Treści tych wyrazów są sobie bliskie, ale zakres znaczeniowy
różny. Jeżeli rozważymy pod względem znaczeniowym wyrazy bazgranina,
bazgroły, gryzmoły, hieroglify, to stwierdzimy, że oznaczają one pismo, ale
tylko pismo ręczne, niestaranne, niewyraźne, a w wypadku „hieroglifów”
(oczywiście w znaczeniu przenośnym) – niezrozumiałe.
Oprócz różnicy znaczeniowej występują między wyrazami tej grupy
różnice barwy uczuciowej. Wyraz pismo ma zabarwienie obojętne, pozostałe
wyrazy mają różne odcienie uczuciowe: żartobliwe (hieroglify), ironiczne
(bazgranina), pogardliwe (gryzmoły, bazgroły).
Rozważmy teraz wyrazy: spalić się, wypalić się, spłonąć, zgorzeć, zwęglić
się, spopielić się oraz związki frazeologiczne: pójść z ogniem, pójść z dymem, ulec
wypaleniu, ogień strawił (np. budynki). I tu występują różnice znaczeniowe
pod względem treści zakresu tych wyrazów.
W zdaniach: dom się spalił i dom się wypalił – różnice znaczeniowe
są wyraźne. Wypalić się w stosunku do spalić się oznacza tylko częściowe
dokonanie się czynności:, dom wypalony to dom spalony częściowo, zwykle
wewnątrz, w którym ściany zewnętrzne pozostają nie zniszczone.
Bardzo bliskie są znaczeniowo czasowniki spalić się i spłonąć. Możemy
ich używać wymiennie bez naruszenia zasadniczej treści wypowiedzi. Różnią
się one zastosowaniem: wyraz spłonąć jest używany tylko w języku pisanym.
Wyrazu spalić się częściej też używamy w odniesieniu do przedmiotów drob-
nych, niewielkich (np. papierosy spaliły się, spaliła się zapałka, spaliło się ubra-
nie); w odniesieniu do przedmiotów dużych lub ważnych stosujemy raczej
wyraz spłonąć: spłonął gmach, spłonęła znaczna część lasu, spłonęły dokumenty.
Wyrazy zwęglić się i spopielić się oznaczają „spalenie się na węgiel” lub „na
popiół”, a więc całkowite zniszczenie przedmiotu przez ogień, przy czym
zwęglić się powiemy o czymś drewnianym, co pod wpływem ognia może
się zamienić na węgiel (drzewny); spopielić się – to spalić się tak doszczętnie,
że z przedmiotu objętego ogniem pozostaje tylko popiół.
Wyraz zgorzeć niczym się w zasadniczej treści i zakresie nie różni od
wyrazów spalić się i spłonąć. Znaczy to samo, lecz jest to wyraz przestarzały.
Używano go powszechnie w wieku XVIII. Dziś jednak nie powiemy już:
dom zgorzał całkowicie, lecz: dom się spalił całkowicie albo dom spłonął.
108

Zwroty: pójść z ogniem, pójść z dymem, choć są odpowiednikami zna-
czeniowymi podanych wyżej wyrazów, różnią się od nich obrazowością.
Zdanie: Cały dobytek poszedł z dymem – przedstawia w sposób obrazowy
tę samą treść co zdanie: Cały dobytek spłonął. Zwrot ogień strawił budynki
znajdziemy częściej w książkach niż w języku mówionym, potocznym, gdzie
raczej powiemy: budynki spaliły się.
Wyrazy: pismo, bazgranina, gryzmoły itd., podobnie jak spalić się, spłonąć,
zgorzeć itd. nazywamy wyrazami bliskoznacznymi albo synonimami. Rozwa-
żania powyższe pozwoliły nam stwierdzić, że synonimy to takie wyrazy lub
związki frazeologiczne, których treści znaczeniowe są mniej lub bardziej
bliskie, podobne i których zakresy częściowo lub prawie całkowicie na sie-
bie zachodzą.
Synonimy możemy rozróżniać w dwojaki sposób: a) ze względu na
ich treści i zakres, b) ze względu na ich barwę, zasięg czasowy lub środowi-
skowy. W pierwszym wypadku mówimy o synonimach semantycznych, czyli
znaczeniowych, w drugim – o synonimach stylistycznych.
Z pierwszą kategorią synonimów mamy do czynienia wtedy, kiedy
wyrazy nazywające jeden przedmiot lub jedno zjawisko ujmują je z różnych
stron, kiedy każdy z wyrazów uwypukla inną stronę znaczeniową określanego
przedmiotu lub zjawiska, jak np. w omawianych wyżej synonimach spalić się,
zwęglić się, spopielić się albo w wyrazach pismo i druk. Pismo to przeznaczone
do odczytywania znaki ręczne, a druk to podobne znaki, tylko wykonane za
pomocą specjalnych maszyn.
Synonimy znaczeniowe mogą różnić się również stopniem intensywno-
ści, stopniem natężenia pewnej cechy, np. ładny, piękny, czarowny, cudowny,
zachwycający; brzydki, wstrętny, ohydny; szczupły, chudy, wychudły. W ostat-
niej grupie synonimy różnią się również zakresem zastosowania. Określe-
nie szczupły odnosimy tylko do ludzi, chudy, wychudły możemy stosować
zarówno do ludzi, jak i do zwierząt.
Różnica znaczeniowa między synonimami może być mniejsza lub
większa. Mówimy wtedy o synonimach bliższych i dalszych. Bliższe są wtedy,
kiedy nie ma między nimi różnicy znaczeniowej lub kiedy ta różnica jest
niewielka, dalsze zaś wtedy, gdy różnice znaczeniowe są większe, chociaż
wyrazy te nie oznaczają jeszcze zupełnie różnych przedmiotów lub czyn-
ności. Na przykład spalić się, spłonąć, zgorzeć, pójść z dymem – to synonimy
bliższe, a pismo i druk oraz spalić się, wypalić się, zwęglić się, spopielić się – to
synonimy dalsze. Granica między synonimami bliższymi i dalszymi często
jest trudna do ustalenia.
109

Wyrazy, które nie różnią się między sobą ani treścią, ani zakresem,
nazywamy jednoznacznikami albo równoznacznikami, np. samochód i auto,
łódź motorowa i motorówka, składniowy i syntaktyczny – i wiele innych.
Synonimy stylistyczne mogą się różnić barwą, np. pismo, bazgroły, hie-
roglify, zasięgiem czasowym, np. dzisiejsze palić się i przestarzałe gorzeć, lub
środowiskowym, np. uczyć się i wkuwać; bać się i mieć tremę; oczy i patry.
Często barwa jest związana z zasięgiem środowiskowym lub czaso-
wym wyrazu. Wyrazy o charakterze środowiskowym lub regionalnym są
silniej zabarwione uczuciowo; na przykład czasownik wyrażać się, używany
w mowie warszawskiej ulicy w znaczeniu „kląć”, ma zabarwienie humory-
styczne. Wyraz palić się znaczy to samo co gorzeć, ale gorzeć jest wyrazem
przestarzałym i dzięki temu w sposób bardziej podniosły wyraża te samą
treść co wyraz palić się.
Wreszcie barwa synonimów może się odnosić do stopnia ich zróżni-
cowania emocjonalnego. Wyrazy ubogi, biedak, dziad różnią się nie tylko
treścią, ale przede wszystkim barwą uczuciową. Ubogi jest nazwą człowieka
niezamożnego najbardziej neutralną pod względem uczuciowym, a dziad –
to nazwa pogardliwa.
143. Podziel niżej podane grupy wyrazów bliskoznacznych na synonimy znacze-
niowe i stylistyczne oraz bliższe i dalsze w stosunku do pierwszego wyrazu
każdego zestawu.
a) otoczyć, okrążyć, ogrodzić, obstąpić, obsiąść, obskoczyć, obleźć, opar-
kanić, okolić, opasać, obramować, obwieść murem, obwieść parkanem;
b) pieśń, śpiewka, aria, piosenka, dumka, hymn, chorał, psalm, kolęda;
c) pięknie, efektownie, uroczo, ładnie, urzekająco, ślicznie, cudownie,
estetycznie, zachwycająco, malowniczo, cudnie;
d) płakać, beczeć, szlochać, łkać, zalewać się łzami, tonąć we łzach;
e) pisarz, pismak, grafoman, gryzmoła;
f ) pijak, pijus, pijanica, pijaczysko, pijaczyna, opój, opilec, szmirus, oliwa,
bibuła, moczygęba, moczymorda.
144. Posługując się słownikiem frazeologicznym, dodaj do wymienionych niżej
rzeczowników odpowiednie określenia dodatnie lub ujemne, np. grzeczność
wyszukana, nadskakująca, ujmująca itp. Spróbuj te określenia zastosować
do wszystkich synonimów. Do których rzeczowników dadzą się zastoso-
wać określenia dodatnie, do których ujemne, do których jedne i drugie?
grzeczność, kurtuazja, galanteria, ugrzecznienie, rycerskość, uprzejmość,
usłużność, uczynność
110

145. Do wymienionych niżej przysłówków dodaj odpowiednie czasowniki, np.
uważnie: czytać, słuchać (kogo lub czego), przyglądać się (komu lub czemu)
itp. Do jakich czynności dadzą się zastosować wymienione przysłówki jako
określenia? Na podstawie takich zestawień i porównań określ różnice zna-
czeniowe i stopień bliskoznaczności tych synonimów.
uważnie, badawczo, bacznie, czujnie, z zainteresowaniem, z uwagą
146. W zdaniu Kolega mieszka blisko – zastąp określeniami bliskoznacznymi wyraz
blisko (posługując się Słownikiem wyrazów bliskoznacznych) i określ różnice
znaczeniowe między tymi synonimami.
147. Dodaj do niżej wymienionych czasowników odpowiednie rzeczowniki jako
dopełnienia, np. uzupełnić: braki, wykształcenie, kolekcje itp. Na podstawie
takich uzupełnień określ wymienione synonimy pod względem stopnia
bliskoznaczności.
uzupełnić, dopełnić, skompletować, wyrównać, zaokrąglić
148. Podziel wymienione synonimy na obojętne i pogardliwe oraz literackie i
potoczne.
agent, szpieg, szpicel, wywiadowca, detektyw, konfident, tajniak
149. Do wymienionych synonimów dodaj odpowiednie rzeczowniki. Jakie
jeszcze przedmioty możemy określić tymi przymiotnikami? Czy wszystkie
mogą być zastosowane jako określenia do wyrazu powierzchnia, dłoń? Z
których synonimów można utworzyć szereg określeń odnoszących się do
tego samego rzeczownika?
szorstki, chropawy, kostropaty, ostry, zgrubiały
150. Zastosuj podane synonimy w zdaniach uwypuklających ich znaczenie i
zabarwienie.
głodować, głodzić się, nie dojadać, nie mieć nic w ustach, cierpieć głód,
morzyć się głodem, przeprowadzać głodówkę, przymierać głodem, zdychać
z głodu, głód skręcał kiszki (komuś), kiszki marsza grały (komuś)
Niektóre synonimy mają ograniczony sposób łączenia się z innymi
wyrazami. Mamy wyrazy bliskoznaczne: brązowe, piwne, ale piwne mogą
być tylko oczy, kasztanowe tylko włosy, zaś przymiotnik brązowy ma o wiele
większą łączliwość, por. brązowe buty, brązowe rękawiczki.
Jeżeli chcemy precyzyjnie wypowiadać się i nie powtarzać tych samych
słów, musimy umiejętnie dobierać synonimy. Orientację w zasobie synoni-
mów ułatwiają nam następujące słowniki:
1. Słownik wyrazów bliskoznacznych pod redakcją S. Skorupki.
2. W. Cienkowskiego, Praktyczny słownik wyrazów bliskoznacznych.
111

3. A. Dąbrówki, E. Geller, R. Turczyna, Słownik synonimów.
Słownik wyrazów bliskoznacznych rejestruje wyrazy ułożone według
gniazd synonimicznych. Artykuł hasłowy ma następującą budowę:
1) hasło – występują tu najczęściej rzeczowniki, czasowniki, przymiot-
niki lub przysłówki;
2) związki wyrazu z innymi wyrazami;
3) wyrazy bliskoznacze w stosunku do hasła;
4) związki tych wyrazów z innymi wyrazami.
1. hasło 2. synonimy 3. zwroty
gniewać się ndk.: 1. wybuchać gniewem, oburzać się, irytować się,
złościć się, obruszać się, gorszyć się, mieć komuś coś za złe, patrzeć złym
okiem na kogoś a. na coś, mieć gniew w sercu, pałać, płonąć, kipieć gniewem
na kogoś a. na coś, gniew chwyta a. porywa kogoś; gniew wzbiera w kimś;
gniew miota kimś; 2. obrażać się, czuć a. żywić a. mieć urazę do kogoś, czuć
się dotkniętym a. urażonym a. obrażonym a. znieważonym; 3. gniewać się
z kimś, żyć w niezgodzie, nie rozmawiać ze sobą, mieć do siebie urazę a.
żal, poróżnić się z kimś, dk., żyć jak pies z kotem, popstrykać się, poprzty-
kać się z kimś dk.
(W. Cienkowski. Praktyczny słownik wyrazów bliskoznacznych, 1993, s. 54)
Jeżeli chcemy znaleźć synonim jakiegoś słowa, szukamy w spisie haseł –
indeksie alfabetycznym – potrzebnego wyrazu. Na przykład pod hasłem
komunikować się autorzy odsyłają do numeru 661A i podają bliskoznacz-
nik porozumiewać się. Oznacza to, że należy szukać synonimów w pierwszej
części pod hasłem porozumiewać się:
660 porozumienie – A. UMOWA, ugoda, kompromis, ustępstwo,
• jedność, jednomyślność, konsens, konsensus, B. POJEDNANIE, zgoda,
rekoncyliacja • przeprosiny, przeproszenie, fajka pokoju, • puszczenie w nie-
pamięć, przywrócenie do łask,
661 porozumiewać się – A. KOMUNIKOWAĆ SIĘ, • migać, • gesty-
kulować, mówić na migi, stukać się w czoło, • robić miny, uśmiechać się,
unieść brwi, kręcić głową, nasrożyć minę, • mrugnąć, pomrugać, pomrugi-
wać, puścić oko, rozmawiać oczami, spojrzeć po sobie, sztyletować wzrokiem,
• hukać, wołać hop-hop, B. SKONTAKTOWAĆ SIĘ, być w kontakcie,
porozumieć się, dogadać się, znaleźć wspólny język, rozmówić się, zrozu-
mieć się, C. TELEFONOWAĆ, (za)dzwonić, ob\prze/dzwaniać, przekrę-
cić, stelefonować się, • zamówić rozmowę, połączyć (się), dostać połącze-
nie, odebrać telefon, mówi się, odkładać słuchawkę, telefon nie odpowiada,
• telegrafować, kluczować,
112

D. KORESPONDOWAĆ, napisać, (po)pisać, zwrócić się listownie,
wystosować pismo, skierować list, skreślić parę słów, wysłać kartkę, • gryp-
sować, wypukać, • teleksować, faksować.
(A. Dąbrówka, E. Geller, R. Turczyn
Słownik synonimów)
151. Przekształć podane niżej zdania, zastępując wyróżnione wyrazy wyrazami
bliskoznacznymi. Uzasadnij potrzebę wymiany wyrazu.
To była piękna i bogata kobiecina.
Do sklepu doręczono świeże pieczywo.
Ten kasztanowy sweter będzie pasował do jej brązowych włosów.
152. Pogrupuj podane wyrazy bliskoznaczne według kolorów, których odcienie
oznaczają: a) czerwony, b) brązowy, c) niebieski.
chabrowy, orzechowy, koralowy, karminowy, kasztanowy, błękitny,
tabaczkowy, modry, bordowy, lazurowy, czekoladowy, kakaowy, szkarłatny,
piwny, purpurowy, buraczkowy, szafirowy, rubinowy, brunatny, kawowy,
amarantowy, krwisty, karmazynowy, malinowy, wiśniowy.
153. Zapisz poniższy tekst językiem Jana Kochanowskiego. Wykorzystaj podane
słownictwo staropolskie.
Młody student spacerował wolno po uliczkach Krakowa. Oglądał
wystawy, na których sprzedawczynie wystawiły towary. Obejrzał ładne buty
i kolorowe ubrania, ale jego portfel świecił pustkami, więc kupił tylko zeszyt
i szybko wrócił do domu, gdzie czekała na niego pyszna kolacja.
żak – student ciżemki – buty
stragany – wystawy, sklepy szaty – ubrania
przekupka – sprzedawczyni sakiewka – portfel
kajet – zeszyt wieczerza – kolacja
154. Korzystając ze słownika synonimów, powiedz, jakie są różnice znaczeniowe
między następującymi rzeczownikami:
a) bulwar, ulica, zaułek, arteria;
b) bryła, kawał, gruda, odłam;
c) białogłowa, niewiasta, kobiecina.
155. Ułóż z podanych wyrazów zwroty.
Wzór: zagaić dyskusje
dyskusja – zebranie
zagaić, zamknąć, rozpocząć, przewodniczyć, zakończyć, prowadzić
113

156. Uporządkuj synonimy według rosnącej intensywności cechy:
• ciepły, skwarny, upalny, gorący;
• zawrotny, szybki, pośpieszny;
• wyrzeczenie, ofiara, poświęcenie;
• pomiatać, gardzić, lekceważyć;
• zgłębiać, dociekać, badać, wnikać.
157. Do podanych wyrazów dobierz bliskoznaczne odpowiedniki. Pamiętaj, że
muszą się one rozpoczynać literami ch.
apaszka, szal wątły łobuz
zespół wokalny obłok typowy
158. Rozwiąż krzyżówki, zastępując podany wyraz lub wyrażenie jego blisko-
znacznikiem. W razie trudności posłuż się „Słownikiem wyrazów blisko-
znacznych”. Rozwiązaniami krzyżówek są dwa hasła określające uczucia.
I. 1. odosobnienie; 2. zgon; 3. próżniak; 4. kłopot; 5. pochówek, ostatnia
posługa; 6. błąd
1.
2.
3.
4.
5.
6.
II. 1. niebo bez chmur; 2. pomoc; 3. słoneczny, bezchmurny (np. dzień);
4. różnobarwny; 5. chichot; 6. stan niemocy
1.
2.
3.
4.
5.
6.
159. Wskaż wśród podanych synonimów jeden o najbardziej ogólnym znacze-

niu, który może zastąpić pozostałe. W razie trudności skorzystaj ze „Słownika
wyrazów bliskoznacznych”.
zmagania, wojna, pożoga wojenna, bój, bitwa, batalia, bójka;
błota, bagnisko, trzęsawisko, grzęzawisko, moczary, mokradła;
antagonista, oponent, opozycjonista, wróg, przeciwnik, nieprzyjaciel.
114

160. Uporządkuj według stopnia natężenia cechy wyrazy podane w następu-
jących grupach:
wesołość, radość, uciecha, szczęście;
smutek, przygnębienie, depresja, apatia;
znajomość, koleżeństwo, przyjaźń;
strach, przerażenie, niepokój, groza, zaniepokojenie.
161. Rozwiąż krzyżówkę i odczytaj pionowo hasło, które jest inną nazwą wyrazu
bliskoznacznego.
l. stolica Polski; 2. stolica Hiszpanii; 3. stolica Portugalii; 4. stolica
Norwegii; 5. stolica Wielkiej Brytanii; 6. stolica Austrii; 7. stolica Włoch.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
162. Uzupełnij brakujące litery w podanych parach synonimów. Zwróć uwagę

na pisownię.
…ałastra – ...ołota …armider – …ałas
…eros – bo…ater …asać – …ulać
ZAPAMIĘTAJ
Dublety Synonimy
↓ ↓
↓
wyrazy o wyrazy różniące wyrazy różniące się wyrazy o

takich samych się jakąś cechą przynależnością do ograniczonej
definicjach: znaczeniową, określonego stylu, i odmiennej
fonetyka – np. słota, chlapa np. belfer, nauczy- łączliwości,
głosownia ciel np. dostarczyć
towar, doręczyć
list, oczy piwne,
włosy kasztanowe
115

163. Dopisz takie synonimy lub wyrażenia synonimiczne do podanych wyrazów,
które osłabią ich nacechowanie emocjonalne.
gruby – ma nadwage sknera –
nudny – kłamca –
głupi – obżarstwo –
wywalić – fatalnie –
śmierdzieć – ohydnie –
umrzeć – wrzaskliwie –
164. Do podanych wyrazów dopisz synonimy.
kobieta –
mężczyzna –
dziecko –
kolega –
bohater literacki –
165. Dopisz jak najwięcej synonimów do wyrazu uczeń. W razie trudności sko-
rzystaj z odpowiedniego słownika.
Eufemizm – wyraz, zwrot lub wyrażenie (czasami metaforyczne) uży-
wane zamiast innego, którego chce się umknąć ze względów obyczajowych,
politycznych, religijnych itp. Eufemizmy osłabiają silne zabarwienie emo-
cjonalne zastępowanego wyrazu, łagodzą znaczeniowa dosadność stów lub
eliminują wulgaryzmy. Eufemizmy to wyrazy, dzięki którym możesz zła-
godzić zbyt dosadny, drastyczny ton wypowiedzi.
Peryfrazy to inaczej omówienia, grupy wyrazów, za pomocą których
możesz oddać treść pojedynczych słów.
166. Do podanych wyrazów dopisz ich łagodniejsze odpowiedniki, czyli eufemi-
zmy.
sklerotyk – ................... tchórz – ...................
dewotka – ................... cherlak – ...................
sknera – ................... jędza – ...................
stary – ................... grubas – ...................
kraść – ................... stara panna – ...................
§ 20. Wyrazy o znaczeniu przeciwnym – antonimy

Istnieją wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym, czyli antonimy. Kontrast
znaczeniowy uwydatni się, gdy zestawimy je w pary, np. duży – mały, wysoki –
niski, bogaty – biedny, prawda – fałsz, życie – śmierć, mądrość – głupota. System
116

językowy umożliwia również tworzenie antonimów metodami słowotwór-
czymi, za pomocą odpowiednich formantów, np. bezpieczny – niebezpieczny,
pośredni – bezpośredni, odbywać – zakrywać, przybywać – ubywać. Niektóre
słowa mają więcej niż jeden antonim, w zależności od kontekstu.
Treści przymiotnika lekki przeciwstawia się zarówno znaczenie wyrazu
ciężki, np. lekki bagaż – ciężki bagaż, lekka praca – ciężka praca, jak i poważny,
np. muzyka lekka – muzyka poważna, lekka choroba – poważna choroba, a nawet
ciepły, np. lekka kurtka – ciepła kurtka, czy silny, np. silny wiatr – lekki wiatr.
Istnieją też pary: ślepy (szczeniak), ślepy (gniew) – kontrolowany (gniew), ślepa
(ulica) – otwarta (ulica), czyli (ulica) mająca wylot, ślepy (nabój) – ostry (nabój).
Nie są natomiast antonimami wyrazy, które nie mogą wystąpić w podob-
nym znaczeniu w takim samym kontekście. Mówimy np. ciche porozumienie,
ale nigdy głośne porozumienie, chociaż cichej melodii przeciwstawiamy głośną
melodię. Jest wyrażenie mokra robota, na oznaczenie przestępstwa, w którym
w grę wchodzi zabójstwo, ale nie ma suchej roboty. Podobnie blademu stra-
chowi nie odpowiada strach rumiany, a czarnej rozpaczy, np. biała rozpacz.
Antonimia jest wykorzystywana często jako środek artystyczny w lite-
raturze, gdyż operowanie kontrastem wzmacnia siłę ekspresji. Staje się też
źródłem wielu dowcipów słownych.
Jeżeli chcemy znaleźć właściwe antonimy, czyli słowa o znaczeniu
przeciwnym, możemy skorzystać ze Słownika antonimów.
ZAPAMIĘTAJ
Antonimy to wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym. Ich obecność w
słownictwie pozwala operować kontrastem dla wzmocnienia funkcji
ekspresywnej i artystycznej (estetycznej) wypowiedzi. Ponieważ
niektóre wyrazy mogą występować w różnym kontekście, który
zmienia ich znaczenie, powstaje zjawisko antonimii kontekstowej.
167. Z jakimi wyrazami o znaczeniu przeciwstawnym możesz połączyć w pary

podane rzeczowniki?
dzień – ................... sen – .....................
woda – ................... praca – ...................
radość – ................... skąpstwo – ...................
168. Z jakimi rzeczownikami może łączyć się przymiotnik stary i jakie antonimy
przeciwstawiają mu się w zależności od kontekstu?
117

169. Uzupełnij brakujące antonimy.
jasna noc – .............. noc proste zdanie – ................... zdanie
jasny wykład – ........ wykład prosta linia – ....................... linia
prosty mechanizm – ............... mechanizm
170. Do podanych wyrazów dopisz antonimy.
elegancki – spontaniczny –
ponury – chytry –
nieśmiały – odważny –
171. Które pary nie mają antonimów kontekstowych?
biała chmura jasny pan złote serce drogi płaszcz
biała broń jasne włosy złoty pierścień drogi przyjaciel
172. Jaki efekt osiągnął autor aforyzmu Stanisław Jerzy Lec, wykorzystując
wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym?
Otyli żyją krócej. Ale jedzą dłużej.
(S. J. Lec, Myśli nieuczesane)
173. Które wyrazy zostały użyte przez poetę ze względu na kontrast (przeciw-
stawność) znaczenia? Na czym polega tutaj antonimia? Jaki daje efekt?
Noc jak bas.
Księżyc wysoko jak sopran [...]
(K. I. Gałczyński Sanie)
Frazeologizmy. Mówiąc czy pisząc, wywołujemy z pamięci nie tylko
pojedyncze słowa, ale też całe ich zestawy: połknąć bakcyla, mieć coś w
małym palcu, ośla ławka, nauka nie poszła w las, uczył Marcin Marcina...
itp. Są one powszechnie znane przez mówiących i prawie jednakowo przez
nich rozumiane. Te utrwalone zwyczajem językowym utarte połączenia
wyrazowe to związki frazeologiczne.
1. Rozumienie związku frazeologicznego nie wynika bezpośrednio z
rozumienia treści jego składników! Ktoś, kto zna znaczenie czasownika
połknąć i rzeczownika bakcyl ‘bakteria’, nie musi rozumieć znaczenia związku
połknąć bakcyla ‘namiętnie się czymś zainteresować’. Sens całości nie jest
bowiem sumą znaczeń poszczególnych wyrazów, lecz ustalony jest z góry na
mocy społecznej umowy (konwencji). Dlatego znaczenia każdego frazeolo-
gizmu trzeba się uczyć, tak jak się uczy znaczenia każdego nowo poznanego
wyrazu. Dosłowne rozumienie frazeologizmu jest błędem świadczącym o
niedostatecznej znajomości języka. Gdyby ktoś interpretował zwrot połknąć
118

bakcyla jako dosłowną czynność połykania bakterii, myliłby się tak samo, jak
ten, kto próbując rozwikłać trudny problem, rzeczywiście łamał sobie głowę.
2. Frazeologizmy ożywiają tekst, urozmaicają go i uplastyczniają, nadają
wypowiedzi odcień emocjonalny. Stąd ich częsta obecność w języku potocz-
nym (tu ujawniają humor mówiących) oraz w innych stylach wymagających
ekspresji: retorycznym, publicystycznym. Są wyrazistym środkiem stylistycz-
nym w tekstach literatury pięknej. Jeślibyśmy próbowali zastąpić zwrot co
we mnie siedzi (Nie da się im wyjaśnić, co we mnie siedzi. No i co z tego? – Lord
Jim) tożsamym z nim jaki jestem, zachowalibyśmy sens, jednak coś straciłby
na tym opis rozważań bohatera i jego charakterystyka.
Typy związków frazeologicznych ze względu na ich budowę
WYRAŻENIA ZWROTY FRAZY
wilczy bilet zachować / stracić twarz co za dużo, to niezdrowo
święta krowa dochować wiary pies z nim(i) tańcował
dziesiąta muza puścić płazem nie wywołuj wilka z lasu
szklany ekran brać nogi za pas o wilku mowa...
z krwi i kości popuścić / przykrócić wodze czas to pieniądz
3. Jakie są źródła frazeologizmów i czy obecne są tylko w naszym języku?

Utarte związki frazeologiczne mogą mieć różny rodowód: mitologiczny
(pięta achillesowa), historyczny (kości zostały rzucone), biblijny (zamienić
się w słup soli), literacki (oto jest pytanie), publicystyczny (wojna na górze).
Tworzy się je również na bieżąco, z doraźnych, wymyślonych przez kogoś
połączeń, które potem podchwycone i często powtarzane, usamodzielniają
się i wchodzą do słownika wspólnego wszystkim mówiącym (jestem za, a
nawet przeciw). Pochodzenia większości z nich trudno dziś dociec.
Będąc świadectwem historii, obyczajowości i sposobu myślenia ludzi,
frazeologizmy mogą być wspólne wielu językom europejskiego kręgu kul-
turowego albo właściwe tylko jednej wspólnocie mówiących: Te ostatnie,
typowe dla określonego języka i nieprzekładalne, nazywa się idiomami.
4. Posługując się związkami frazeologicznymi, trzeba uważać, by nie
naruszać integralności tych połączeń. A więc:
• nie uzupełniać ich niepotrzebnymi składnikami – jestem na świeżo po
lekturze... (bez: na);
• nie usuwać żadnego składnika – wcisnąć swoje grosze (brak: trzy);
• nie przestawiać kolejności składników – pisane na wodzie (zamiast:
na wodzie pisane);
119

• nie wymieniać składników – trzymać pa l e c na pulsie (zamiast: rękę);
• nie zmieniać ich formy morfologicznej – brać się za ba rk i (zamiast:
bary);
• nie krzyżować dwóch poprawnych frazeologizmów – w każdym bądź
razie (w każdym razie i bądź co bądź);
• nie umieszczać w nieodpowiednim kontekście – grubo ciosana...
dyplomacja.
POPRAWNIE PO POLSKU: TAK NIE MÓW:
niemniej jednak tym niemniej
chodzi o to rzecz w tym
na razie póki co
z rzędu, po kolei pod rząd
jak dalece, w jakim stopniu na ile
tymczasem, w tym czasie w międzyczasie
jakkolwiek by było jak by nie było
przede wszystkim w pierwszym rzędzie
od czasu do czasu od przypadku do przypadku
o to właśnie chodzi; w tym sęk tu leży pies pogrzebany
174. Nazwij i opisz różnice pomiędzy następującymi wyrazami i wyrażeniami:
tchórzyć – kłaść uszy po sobie,
niecierpliwy - w gorącej wodzie kąpany,
wstydzić się – świecić oczyma,
podjudzać – dolewać oliwy do ognia,
zawada – kula u nogi,
dąsać się – mieć muchy w nosie.
175. Objaśnij sens wyrażeń i zwrotów o rodowodzie antycznym: syzyfowe prace,
męki Tantalu, złote jabłka, jabłko niezgody, pięta achillesowa, koń trojański,
po nitce do kłębka... (możesz podać własne przykłady).
176. Wyjaśnij znaczenie frazeologizmów biblijnych: sen sprawiedliwego, być

kozłem ofiarnym, kolos na glinianych nogach, ani na jotę, rzucać słowa na
wiatr, judaszowe srebrniki, wdowi grosz... (uzupełnij wyliczenie własnymi
przykładami).
177. Z jakimi faktami historycznymi wiążesz słowa: przekroczyć Rubikon, kości

zostały rzucone, i ty, Brutusie, przeciwko mnie?, więcej światła, o święta
naiwności,pójść do Canossy, zimna wojna... (podaj inne)? Objaśnij ich zna-
czenie.
120

178. Ustal, rysując strzałki, skąd wzięły się w języku polskim podane frazeolo-
gizmy. Co znaczą?
wolnoć, Tomku, w swoim domku W. Szekspir, Hamlet
wstąpić na ścieżkę wojenną M. Cervantes, Don Kichot
być albo nie być J. F. Cooper, Pięcioksiąg przygód
Sokolego Oka
królestwo za konia R. Leoncavallo, Pajace
walczyć z wiatrakami H. Sienkiewicz, Potop
król jest nagi A. Fredro, Pan Jowialski
ostatni Mohikanin J. F. Cooper, Ostatni Mohikanin
śmiej się, pajacu W. Szekspir, Ryszard III
między bajki włożyć Z. Krasiński, Nie-Boska komedia
darować Inflanty I. Krasicki, Wstęp do bajek
okopy Świętej Trójcy J. Ch. Andersen, Nowe szaty cesarza
179. Uzupełnij związki frazeologiczne:

prawda ... na jaw, oliwa na wierzch ..., ...piętno,... wpływ,... rolę, ...zna-
czenie, ...sukces, ... laury,... rekord, ...przewagę,... furorę:
180. Uzupełnij związki frazeologiczne dawnymi nazwami miar i wag: dobrali się
jak w ... maku, liczyć na ... szczęścia,... lat,... kłaków niewarte, trzy ... do śmierci.
181. Jakie frazeologizmy ilustrują następujące historie:
• Po zwycięstwie nad Rzymianami pod Ausku-
lum (279 r. p.n.e.), okupionym ogromnymi stra-
tami, król Epiru, Pyrrus, miał powiedzieć słynne
słowa: Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy
straceni.
• W 1808 roku w Bajonne (czyt. bajon – mia-
sto w płd.-zach. Francji) Napoleon zawarł układ
z rządem Księstwa Warszawskiego. Na mocy tego
porozumienia odstępował Polakom 43 miliony
franków wierzytelności pruskich w zamian za 21
milionów franków płatnych w ciągu czterech łat, Marcello Bacciarelli,
na które trzeba było zaciągnąć pożyczki. Obiecane Nadanie konstytucji
wierzytelności okazały się nieściągalne. Księstwu Warszaw-
(W. Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury) skiemu przez
Napoleona, 1809–1811
121

182. Czy umiesz ustalić rodowód najnowszych frazeologizmów: puścić w skar-
petkach, być za, a nawet przeciw? Podaj własne przykłady takich podchwy-
conych wypowiedzeń.
183. Objaśnij znaczenie związków frazeologicznych: lwia część, lwie serce, lwi
pazur, iść do jaskini lwa, lew salonowy.
184. Wyjaśnij, na czym polegają błędy frazeologiczne w podanych wypowie-

dzeniach. Popraw je.
• Polscy reżyserzy mają na swych kontach wiele poważnych osiągnięć.
• Zwolennicy Realu musieli się obejść niezaspokojonym apetytem.
• Informacje posypały się jak z worka obfitości.
• Może się odwróci szansa.
• Pora teraz na coś dla oczu.
• Film rozstrzyga wreszcie tajemnicę egipskich piramid.
• W ostatnich sekundach wszystko wisiało na przysłowiowym włosku.
• Kwadratura Merkurego i Marsa działa jak kij w mrowisku.
• Trędowatemu bardzo łatwo przypiąć jakąś łatę.
• Jako młody chłopak przebywał w poprawczaku, później w więzieniu,
gdzie spędził swoje najpiękniejsze lata.
185. Ze skrzyżowania jakich poprawnych związków frazeologicznych powstały
błędy w podanych wypowiedziach?
• Pieczone gołąbki same z nieba nie spadną.
• W każdym bądź razie to nas uczy cierpliwości i spokoju.
• Awansował, by w półfinale sprawić ogromną sensację.
• Czyżby odwróciła się zła passa?
• To będzie mecz pomiędzy tymi, którzy mają do powetowania dawne
porachunki.
• Tymczasem ostatnia próba zawodniczki spaliła na niczym.
• Bony oszczędnościowe przekazuję zwycięzcom drugie nagrody.
• Halloween szybko pobije na łopatki nasze tradycyjne święta.
• Armia, obok Kościoła, cieszyła się bardzo wysokim wskaźnikiem
zaufania.
• Nie dbał o zdrowie, no i wyciągnął nogi.
• Sprawozdawcy sypali gromy na brak połączenia ze studiem.
• Czy sądzicie, że wyrzucalibyśmy na wiatr tyle pieniędzy?
• Jedź na prosto.
186. Zbierz jak najwięcej przysłów o pogodzie. Podziel je według pór roku.
122

§ 21. Neologizmy
Język rozwija się nieustannie, gdyż musi nadążyć za zmieniającą się w
szybkim tempie rzeczywistością. Powstaje konieczność nazywania nowych
narzędzi (zakrętak pneumatyczny), maszyn i urządzeń (wytaczarka, zmy-
warka, metkownica), czynności (przeadresować, metkować, douczyć się).
Wyrazy nowe, utworzone zgodnie z normami słowotwórczymi, nazywamy
neologizmami.
Rodzi je też często potrzeba wzmocnienia ekspresji środków leksykal-
nych. Poeci, pisarze tworzą neologizmy artystyczne. Są to oryginalne twory
językowe, w których wykorzystano różnorodne mechanizmy słowotwór-
cze, np. u B. Leśmiana spotykamy neologizmy: zanieszumieć, zaniedyszeć,
przypodzłacac. Niezwykłą inwencję w tym zakresie przejawiali poeci: Julian
Tuwim, Cyprian Kamil Norwid, Bolesław Leśmian, Miron Białoszewski.
W utworach poetyckich neologizmy tworzą nową wizję rzeczywistości, np.
Prześliwimy złociście
Morele w śliworele,
Wyhodujemy brzoskowiśnie
O jędrnym dziewiczym ciele [...]
Melon zmalinić dał się
Maliny go zmaliniły
I melodyjnym stał się
Malimelonem miłym.
A już porzesty agreczki
Zrozumiesz bez wyjaśnień [...]
( J. Tuwim Słowoowocowe hybrydy)
[...] Podłogo nasza,
błogosław nam pod nami
błogo, o łogo...
(M. Białoszewski, z tomu Obroty rzeczy)
W utworach Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego spotykamy wymy-
ślone, żartobliwe, fikcyjne nazwy ptaków: pstroszka, chlebotek, bukaszka,
goguś bagienny.
Między neologizmami nieartystystycznymi a artystycznymi nie ma
zasadniczych różnic gatunkowych. Wszystkie bowiem neologizmy oparte
są na istniejącym w danym języku systemie słowotwórczym. Różnica tkwi
w funkcji neologizmów. W życiu codziennym neologizmy tworzymy z
123

obiektywnej potrzeby nazywania nowych rzeczy, zaś w stylu artystycznym
rzeczy te są subiektywnie nowe albo na nowo zinterpretowane. Neologizmy
te służą więc do odświeżenia języka, tworzenia słów niebanalnych.
187. Z wiersza Juliana Tuwima „Słowoowocowe hybrydy” (por. „Wiadomości”)
wypisz neologizmy i wyjaśnij sposób ich powstania.
188. Oto szereg neologizmów. Jaka to część mowy i od jakiej części mowy
została utworzona?
Wzór: bezniebny (przymiotnik) – bez nieba (wyrażenie przyimkowe)
bezśpiewny –
bezhałaśnie –
bezszumny –
bezupalny –
beztęczny –
189. Wyjaśnij znaczenie neologizmów potocznych, zapożyczonych z języka śro-
dowiskowego (studenckiego):
żłopacz, ubawitka, akademiec, sztywniacha, uczes (fryzura)
190. a) Na czym polega komizm objaśnień znaczenia następujących wyrazów?
baranina – Nina, która kupuje barany
nadrobić – drobić na małe kawałki
sadystka – dziewczyna, która sadzi kwiaty w ogrodzie
miłośnica – dziewczyna, której się coś miłego śni
b) Spróbuj sam utworzyć neologizmy.
191. Na metkach wybranych towarów pojawiły się nowe nazwy. Czy neologizmy
te są potrzebne w języku? Uzasadnij swoje wnioski.
podgardle dziecięce (śliniaczek),
wsuwki męskie (kapcie),
zwis męski (krawat),
ulicznica płaska (miotła).
ZAPAMIĘTAJ
Neologizmy w języku służą do:
– wzbogacenia słownictwa;
– zastąpienia wyrazów zapożyczonych i obcych;
– w stylu artystycznym są jednymi ze środków stylistycznych.
124

§ 22. Porównanie
Porównanie to dwuczłonowe wyrażenie wskazujące na podobieństwo
jednego przedmiotu, osoby lub zjawiska do innego. Człony porównania
są łączone słowem jak, w stylu artystycznym także innymi słowami: niby,
niczym, jakby, jak gdyby, jako, podobnie, na kształt.
Uchwycenie podobieństwa opiera się na dostrzeżeniu jakiejś wspólnej
cechy porównywanych przedmiotów – jest to tzw. podstawa porównania (łać.
tertium comparationis). W wyrażeniach biały jak śnieg, czerwony jak krew,
czarny jak smoła taką podstawą porównania jest kolor. Spróbuj sam wskazać
podstawę porównania we fragmencie wiersza:
patrzysz na moje ręce
są słabe – mówisz – jak kwiaty
(Z. Herbert Napis)
Podstawą porównania mogą być łatwo narzucające się cechy, np. zwią-
zane z wyglądem (kolor, wielkość, kształt), funkcją i przeznaczeniem cze-
goś, typowymi cechami użytkowymi, stereotypowymi przekonaniami o
działaniu czegoś lub zachowywaniu się kogoś. Czasem odkrycie podstawy
porównania jest nieoczekiwane, niezwykłe, a czasem prostsze, bo odwołuje
się do typowych porównań mowy potocznej, np.:
i widzieli jak Święta Teresa
blada jak opłatek niosła prawdziwy koszyk chrustu
ich groza była wielka jak horda tatarska
a szczęście we śnie jak złoty deszcz
(Z. Herbert Pan Cogito biada nad małością snów)
Porównaj poetyckie wyrażenie blada jak opłatek z potocznymi stereo-
typowymi porównaniami:
blady/biały jak ściana, jak kreda, jak papier, jak trup, jak prześcieradło.
Porównanie może być proste, krótkie albo bardziej rozbudowane, np.:
Jak na matki odejście się żali
Mała dziecina, tak ja płaczu bliski [...]
Porównanie z bardzo rozwiniętym drugim członem, stanowiącym
oddzielny poetycki obraz, nosi nazwę porównania homeryckiego (od imie-
nia Homera, który w Iliadzie i Odysei stosował takie właśnie figury styli-
styczne). Porównania homeryckie spotykamy np. w Panu Tadeuszu. A oto
przykład rozbudowanego porównania z wiersza Mickiewicza, Dumania w
dzień odjazdu:
125

Jak po błoniu kwitnącym kolorami tęczy
Przelatuje samotnie mdły kwiatek pajęczy
Zdmuchniony gdzieś daleko z uwiędłej gałęzi:
Chociaż napotka różę i w majowej więzi,
Pragnąc odpocząć, martwą zaplącze się dłonią.
Znowu go wichry zedrą i dalej pogonią,
Tak ja nieznane imię, cudzoziemskie lice
Nosiłem przez te ludne place i ulice,
I roje pięknych niewiast spotykałem co dzień...
W naszej mowie potocznej też roi się od porównań, np.:
przymiotnik + jak: głupi jak but, brzydki jak noc, potrzebny jak umar-
łemu kadzidło;
przysłówek + jak: zimno jak w psiarni, cicho jak makiem zasiał;
rzeczownik + jak: nos jak kartofel, nogi jak słupy telegraficzne;
czasownik + jak: drze się jak opętany, idzie jak na ścięcie.
192. Ustal cechę, która jest podstawą następujących stereotypowych porównań
rzeczownikowych:
oczy jak gwiazdy, mgła jak mleko, jezdnia jak szklanka,
mina jak chmura gradowa.
193. Dodaj po kilka wyrażeń porównawczych do każdego z podanych niżej słów:
twardy, zimny, głośno, gorąco, niebo, noc, śpiewa, płacze.
194. Znajdź homeryckie porównania w poniższych tekstach. Jaki charakter
mają te teksty?
Jako wychodzą pszczoły z wydrążonej skały,
Gęsto jedna po drugiej następując rzeszą,
Tak, że bez przerwy roje za rojami śpieszą
I kwiat wiosny ścisłymi okrywają grony,
Te się w te, owe w inne rozlatują strony,
Tak lud, na niezliczone podzielony roty,
Na brzeg idzie, rzucając nawy i namioty.
(Homer Iliada Przekład P. K. Dmochowskiego)
Jak na równinie czwórka ogierów w równym biegu pod śmignięciem
rzemiennego bata wspina się wysoko i żartko żre drogę – tak nawa wspięła
się dziobem, a za nią huczała wielka purpurowa fala szumiącego morza.
(Homer Odyseja Przekład J. Parandowskiego)
126

195. W podanych niżej tekstach wskaż porównania i określ ich rodzaj. Wypisz
spójniki lub przysłówki porównawcze łączące człony porównań.
Ostrogi worały się w boki końskie. Hufiec drgnął i wypadł spomiędzy
drzew. Zrazu szedł nierównymi skokami, jak gdyby szukał swego taktu,
wspólnego dla wszystkiej siły. W jednym momencie go schwycił. Wtedy
ludzie i konie stali się jak masa jednolita, jak zlepieni w bryłę olbrzymią, jak
skała oderwana z czuba łańcucha gór i lecąca w doły przepaści.
(S. Żeromski Popioły)
Pan Longinus z błyszczącym Zerwikapiturem w ręku stąpał olbrzy-
mimi krokami, a przy nim biegł kłusem pan Michał. Obaj głowy mieli
zwrócone ku goniącym ich na kształt zgrai psów mołojcom. Przy czerwo-
nej łunie pożaru widać było całą gonitwę doskonale. Rzekłbyś: olbrzymia
łosza uchodzi przed gromadą strzelców ze swoim małym, gotowa w każdej
chwili rzucić się na napastników...
Pan Longinus ze swym olbrzymim mieczem wydawał im się jakąś
nadprzyrodzoną istotą. I jako dwa bure wilki zbyt napierane przez ogary
odwrócą się i błysną białymi kłami, a psiarnia, skomląc z dala, nie śmie
się na nie rzucić, tak i oni odwracali się po kilkakroć i za każdym razem
biegnący na przedzie stawali na miejscu. Raz tylko puścił się ku nim jeden,
widocznie śmielszej natury, z kosą w ręku, ale pan Michał skoczył jak żbik
ku niemu i ukąsił go na śmierć.
(H. Sienkiewicz Ogniem i mieczem)
Mimo chłodu ludzie potnieli ze wzruszenia, a gdy ozwała się pierwsza
trąba oznajmująca wejście zapaśników, wszystkie serca poczęły bić jak młoty.
Potem wydobył księgi, umaczał pióro i niby to zaczął rachować. Był
przekonany, że cuchnie piwem jak stara beczka, którą już wyrzucono z piw-
nicy, i zupełnie serio począł rozważać: czy nie należało podać się do dymisji
po spełnieniu całego szeregu tak haniebnych występków?
(B. Prus Lalka)
Ach, w tym skrupulatnym opowiadaniu, które drażniło jak powolne
rozwijanie drogocennego prezentu, otulonego w kilka warstw papieru –
znajdowało się istotnie coś nie do wiary.
( J. Parandowski Niebo w płomieniach)
A tuś mi, ścieżyno urocza! Wybiegasz znienacka spod kępy paproci i
zwinna jak wiewiórka wpadasz w żywiczny cień gęstego zagajnika.
( J. Parandowski Zegar słoneczny)
127

§ 23. Metafora
Metafora (przenośnia) jest najważniejszą i najbardziej uniwersalną
figurą stylistyczną. W jej obrębie słowo zmienia swe znaczenie i zaczyna
się odnosić do rzeczy lub zjawisk nowych, normalnie tym słowem nie ozna-
czanych, np. gdy używamy słowa mrowisko, mając na myśli wielki tłum
ludzi, albo wyrażenia jesień życia w znaczeniu „starość”, to wypowiadamy
się metaforycznie.
Zmiana odniesienia słowa (przeniesienie) dokonuje się dzięki osadzeniu
go w nowym otoczeniu słownym i użyciu w nowej sytuacji komunikacyjnej.
Każde nowe zastosowanie słowa ma określoną motywację. Zwykle chodzi o
dostrzeżone, pod jakimś względem, choćby częściowe podobieństwo między
rzeczą nazywaną danym wyrazem w sensie dosłownym a rzeczą nazwaną
nim metaforycznie.
Metafory oparte na podobieństwie są stosunkowo najmniej skompli-
kowane i najczęściej dotyczą:
• podobieństwa kształtu, np. sierp księżyca, muszla ucha, szabla tęczy;
• podobieństwa barwy, np. koral ust;
• podobieństwa działania, np. wybuch uczucia;
• podobieństwa ruchu, np. fale zbóż, kaskady kwiatów;
• podobieństwa intensywności, np. burza oklasków, deszcz nagród.
Szczególną odmianą wyrażenia przenośnego jest metafora syneste-
zyjna, która polega na mówieniu o pewnych doznaniach zmysłowych za
pomocą słów opisujących wrażenia odbierane innym zmysłem. Możliwe jest:
• nazywanie wrażeń słuchowych wyrazami podstawowo odnoszącymi
się do zmysłu wzroku, np. ciemny głos, barwa dźwięku, jasne dźwięki;
• nazywanie wrażeń słuchowych wyrazami odnoszącymi się do zmysłu
dotyku, np. ostre słowa, twardy ton, miękki, aksamitny głos;
• nazywanie wrażeń wzrokowych za pośrednictwem smakowych: słod-
kie oczy, gorzki uśmiech;
• nazywanie różnych wrażeń słowami odnoszącymi się do odczuwania
ciepła i zimna, np. lodowate spojrzenie, ciepłe powitanie, gorąca miłość; smaku,
np. gorzka prawda, cierpkie słowa; odczuwania dotykiem, np. sztywne stano-
wisko w jakiejś sprawie.
Synestezja (gr. syn = razem + aisthesis = czucie) to występowanie wra-
żeń zmysłowych towarzyszących dodatkowo działaniu bodźca na jeden tylko
zmysł, np. odbieranie dźwięków nie tylko słuchem, ale też innymi zmysłami,
krótko mówiąc, jest to jakby widzenie dźwięków, słyszenie barw itp.
128

Metafory synestezyjne sprzyjają kreowaniu obrazów oddziałujących
silnie i jednocześnie na różne zmysły odbiorcy, np. niebo fioletem szeleści...
( J. Czechowicz); Ponad doliną się rozwiewa / srebrzystoturkusowa cisza /
nieba w słonecznych skrach (K. Przerwa-Tetmajer); O ludy, zbudźcie wy tego
Chrystusa z marmurów ciszy (M. Konopnicka).
Podstawą metaforycznego myślenia jest poszukiwanie między rzeczami
podobieństw i analogii, które mogą dotyczyć cech zmysłowych, fizycznych,
to znaczy świata materialnych konkretów, albo cech ustalanych w toku
myślenia i rozumowania, czyli świata abstrakcji.
Ze względu na kierunek metaforycznego przeniesienia można wyróżnić
metafory polegające na przejściu słowa:
• z konkretu na abstrakt: ciężar doświadczeń, bagaż problemów, czara
goryczy, śmietnik historii;
• z konkretu na inny konkret: ogon komety, czoło pochodu, uszko filiżanki,
kolanko trawy;
• z abstraktu na konkret: poezja gór, symfonia potraw;
• z abstraktu na inny abstrakt: staż małżeński, mariaż polityczny, wspólny
mianownik działań rządu, katalizator przemian ustrojowych.
Najczęściej, zwłaszcza w języku potocznym, staramy się przybliżyć do
pojęć abstrakcyjnych, myśląc o nich analogicznie jak o rzeczach konkretnych,
bezpośrednio poznawalnych zmysłami. Dlatego kierunek metaforyzacji
od konkretu do abstraktu jest powszechny. Takie metafory możemy spotkać
nawet w tekstach naukowych, popularyzatorskich i w publicystyce. Autorzy
próbują objaśniać odbiorcom to, co abstrakcyjne, a więc trudniejsze do zro-
zumienia, przez ukazywanie podobieństw do rzeczy konkretnych, znanych
z codziennego doświadczenia.
Spójrzmy, jak autorka popularnonaukowej pracy o języku tłumaczy
czytelnikom, co to jest izoglosa:
Każda zmiana językowa wychodzi z jakiegoś określonego punktu –
z początku może być cechą jakiejś niewielkiej grupy jednostek: jeśli zostanie pod-
jęta przez innych członków społeczności językowej, jeżeli zostanie utrwalona,
staje się innowacją w systemie językowym. Innowacje takie rozchodzą się jak
fale: może się zdarzyć, że fala zaleje cały obszar językowy, częściej jednak zasięg
jej jest mniejszy. Po fali zostaje zawsze na piasku ślad – linia zakreślająca gra-
nice zalanego obszaru: w języku taki ślad nazywa się izoglosą. Izoglosy są to
więc linie zakreślające zasięg poszczególnych utrwalonych innowacji językowych
(A. Wierzbicka, O języku – dla wszystkich).
129

Przeniesienie z konkretu na abstrakt widzimy często w stylu artystycz-
nym, np.
modre krople natchnienia ( J. Tuwim); Chyba czas przyjdzie, czas, uczuć
morderca, / co wszystko zjedna, pogodzi, zabije (Z. Krasiński); Lecz pokolenia
na wyspach zdziczałe, / Gdzie umysł twardym skamieniał odłogiem (C. Nor-
wid); W syntez formie, którą jest wieczór / utkwił po rękojeść głos / jego stal drży
jego smukłość wyrywa się z porządku rzeczy ( J. Czechowicz).
Metafory ukierunkowane od abstraktu do abstraktu są raczej rzadkie,
np.: Teraz mi podaj błękit, biedny łódzki błękit / Chmurną ojczyznę smutnych
kwietniowych poczynań ( J. Tuwim).
Najbardziej wyraziste i obrazowe są jednak przenośnie typu od konkretu
do innego konkretu, powszechne w myśleniu potocznym i bardzo częste w
języku artystycznym. Wywołują one u odbiorcy żywo jawiące się w wyob-
raźni plastyczne, zmysłowe obrazy i dzięki temu silnie oddziałują na nasze
odczucia, np. łąk rzucone szale (M. Pawlikowska-Jasnorzewska); zlatują
wrony [...] rozpinając swych skrzydeł czarne parasole (L. Staff ).
Dużo rzadsze w stylu artystycznym są przenośnie od abstraktu do kon-
kretu, sprzyjające kreowaniu świata odrealnionego, niedookreślonego, nie-
poznawalnego za pośrednictwem zmysłów.
W metaforach odzwierciedla się ogólny pojęciowy podział bytów na
ożywione i nieożywione (martwe), a wśród ożywionych na istoty ludzkie
i zwierzęta.
1. Metafora nadająca przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przy-
rody, pojęciom abstrakcyjnym cechy istot żywych nazywa się animizacją
(łac. animo = ożywiam), np. jęczący wicher, śpiące słońce.
Możliwe jest mianowicie myślenie i mówienie o rzeczach, tak jakby
były one zwierzętami:
Wiatr! Wiatr! – dąsa się okręt, zrywa się z wędzidła,
Przewala się, nurkuje w pienistej zamieci,
Wznosi kark, zdeptał fale i skroś niebios leci,
Obłoki czołem sieka, wiatr chwyta pod skrzydła...
(A. Mickiewicz)
albo o zjawiskach:
Wyszło z boru ślepawe, zjesieniałe zmrocze,
Spłodzone samo przez się w sennej bezzadumie.
Nieoswojone z niebem patrzy w podobłocze
130

I węszy świat, którego nie zna, nie rozumie.
(B. Leśmian)
Animizacja (ożywienie) to przeniesienie nazwy z istot żywych na rze-
czy martwe, zjawiska przyrody lub pojęcia abstrakcyjne.
2. Metafora nadająca tworom nieożywionym, zjawiskom przyrody,
roślinom, a także zwierzętom pewne cechy ludzkie nazywa się antropo-
morfizacją (gr. anthropos = człowiek + morphē = kształt). Tu znów moż-
liwe jest myślenie i
• mówienie o rzeczy jak o człowieku:
Wiatrak, ręce ogromne rozłożył
nad żytem
( J. Czechowicz)
Stary stół z cicha subtelnie wzdycha,
Czarne pianino przesmutnie kicha...
( J. Tuwim)
Domy przedmieścia o podkrążonych oknach
domy kaszlące cicho
dreszcze tynku
domy o rzadkich włosach
chorej cerze
(Z. Herbert)
• mówienie o roślinie jak o człowieku:
wierzby swe poschylały głowy
( J. Kasprowicz}
• mówienie o zjawisku jak o człowieku:
cień mnie swym głosem urzekł
apokalipsą zbudził
( J. Czechowicz)
• mówienie o czymś abstrakcyjnym jak o człowieku:
Smutek mój szary łka spod kotary
( J. Tuwim)
Antropomorfizacja (częściowe uczłowieczenie) to przeniesienie nazwy
z człowieka na inne istoty żywe lub przedmioty martwe.
3. Personifikacja (łac. persona = osoba + facio = czynię), inaczej uosobie-
nie, jest metaforą narzucającą całkowicie ludzką postać rzeczom martwym,
roślinom, zwierzętom i pojęciom abstrakcyjnym. Są one przedstawiane jako
131

żywe osoby, przemawiające i zachowujące się jak człowiek. Z personifika-
cją mamy do czynienia, gdy ktoś myśli i mówi tak, jakby był człowiekiem
• była rzecz, zwierzę, roślina, np.:
Brzoza biała, kochanka z małżonkiem swym grabem...
(A. Mickiewicz)
• albo pojęcie abstrakcyjne:
Ojczyzny mojej stopy okrwawione
Włosami otrzeć na piasku
Padam: lecz znam jej i twarz, i koronę słońca słońc blasku.
(C. Norwid)
Personifikacja (uosobienie) to nadanie cech istoty ludzkiej zwierzętom,
przedmiotom martwym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym.
W stylu artystycznym i retorycznym personifikacje mają często cha-
rakter konwencjonalny i wiążą się z alegorią.
4. Alegoria jest rozbudowaną metaforą, której znaczenie odczytu-
jemy w sposób jednoznaczny na podstawie znajomości tradycji kultu-
ralnej, religijnej, literackiej itp. Na przykład walczący z falami okręt jest
alegorią losów ojczyzny. Liczne odwołania do tej alegorii są obecne nie
tylko w literaturze (np. w Kazaniach Piotra Skargi, w utworze Testament
mój J. Słowackiego), ale też w mowie potocznej, o czym świadczą utarte
wyrażenia nawa państwowa, sternik nawy państwowej, znaleźć się u steru,
przejąć ster władzy.
Alegoria literacka występuje najczęściej w gatunkach dydaktycznych
i moralizatorskich. W bajkach zwierzęcych np. lis to alegoria chytrości,
paw – pychy, wół – pracowitości, ale i tępoty. Alegoria była figurą styli-
styczną chętnie wykorzystywaną w średniowiecznym moralitecie, a później
w okresie baroku i oświecenia.
196. Przeczytaj artykuł. Określ jego styl. Co to jest alegoria? Co to jest symbol?
Literatura często odwołuje się do alegorycznych wyobrażeń ukształto-
wanych w sztukach plastycznych: malarstwie, rzeźbie. Tradycyjnie w sztuce
europejskiej przedstawiano w pewien umowny sposób – jako unaoczniony
obraz – różne pojęcia abstrakcyjne, np. sprawiedliwość wyobrażano jako
postać kobiecą z zawiązanymi oczami, trzymającą w ręce wagę. Alegoryczne
wyobrażenie poezji to postać kobiety w laurowym wieńcu, z odsłoniętą
piersią, trzymającej w prawej ręce flet, lewą opierającej na lirze, ubranej w
gwiaździstą szatę koloru nieba. Każdy szczegół ma tu swoje określone zna-
czenie, np. wieniec laurowy oznacza sławę.
132

Na przełomie XIX i XX wieku alegoria ustąpiła miejsca symbolowi.
Odczytanie znaczeń alegorycznych wymaga od współczesnego odbiorcy
znacznej erudycji, znajomości tradycji europejskiej widocznej w sztukach
plastycznych, tradycji literackiej, religijnej, mitologicznej.
Luźniejszy związek z metaforą ma symbol. Jest on znakiem treści
metaforycznych bardzo nieraz głęboko ukrytych, może być różnie inter-
pretowany, bo ma znaczenie chwiejne, nigdy nie określone do końca. Swą
niejednoznacznością różni się właśnie od alegorii. W polskiej literaturze
przykładami symbolu otwierającego wiele ścieżek interpretacyjnych są np.
postać Chochoła lub złoty róg w Weselu S. Wyspiańskiego, rozdarta sosna w
Ludziach bezdomnych S. Żeromskiego. Symboliczne znaczenie mają w naszej
kulturze bardzo różne przedmioty i zjawiska, nawet liczby (np. liczba 44 w
Dziadach części III A. Mickiewicza). Jeśli chcesz poznać bogactwo możli-
wych odczytań znaków symbolicznych, sięgnij do książki.
5. Bestializacja (łac. bestia = zwierzę) to nadawanie człowiekowi cech
zwierzęcych, dotyczących wyglądu lub zachowania, np.:
Znowum wrócił z wyprawy po życie
Do mej cichej, samotnej komórki,
Wytarzałem się w nim należycie.
Zachłysnąłem się po same dziurki.
Znowu, ległem zwinięty w klębuszek.
(T. Żeleński-Boy)
6. Reifikacja (łac. rec, rei = rzecz + facio = czynię) to nadawanie cech
przedmiotów martwych człowiekowi lub innym istotom żywym:
a skóra twarzy
zapięta została
na niewidome i suche
dwa guziki oczu
(Z. Herbert)
ZAPAMIĘTAJ
Metafora
animizacja antropomorfizacja personifikacja

bestializacja alegoria reifikacja
133

197. Określ, z jakim rodzajem metafory: animizacją, antropomorfizacją, perso-
nifikacją, bestializacją czy reifikacją, mamy do czynienia w przytoczonych
fragmentach utworów poetyckich:
Warcząc, długo łaziłem chodem sobaczym,
Nastroszony, mrukliwy i zły,
Aż wyszedłem przed dom, zaszczekałem z rozpaczy
I odezwały się moje psy.
( J. Tuwim)
Chaty rzędem na piaszczystych wzgórkach,
Za chatami krępy sad wiśniowy,
Wierzby siwe poschylały głowy
Przy stodołach, przy niskich obórkach.
( J. Kasprowicz)
Kable do moich żył
skręcony drut przewód
do mego serca
akumulator
zmiłuj się nade mną
moje serce
dynamo-serce
(T. Czyżewski)
Ani zmora z jeziora, ani sen skrzydlaty,
Lecz Łąka nawiedziła, wnętrze mojej chaty!
Trwała ze mną na tej ławie.
Rozmawiając głośno prawie –
Na ścianach moich – rosa, na podłodze – kwiaty...
(B. Leśmian)
Tajemnica już tutaj coś zdziałała skrycie,
szaleństwo traw zielonych już się rozbujało,
wytrysły anemony – życie: głupie życie!
och, móc paść tu na ziemi pulsujące ciało
i wykrzyczeć wiosenną tęsknotę...
(M. Pawlikowska-Jasnorzewska)
198. Co jest tworzywem metaforycznego obrazowania w przytoczonym niżej
fragmencie felietonu prasowego? Dlaczego autor posłużył się metaforą?
Określ charakter wypowiedzi felietonisty (serio, ironia...).
Oprócz inżynierii społecznej istnieje też dużo mniej znana dziedzina
nauk społecznych – melioracja społeczna. Podobnie jak melioracja zwykła,
134

to znaczy melioracja gruntów, melioracja społeczna zajmuje się nawadnia-
niem i osuszaniem, tyle że świadomości społecznej. Celem ostatecznym
melioracji społecznej jest doprowadzenie do wyrównania poziomu wody
w głowach wszystkich członków społeczeństwa. Melioracją społeczną zaj-
mują się politycy, regulujący poziom wody w głowach przy pomocy haseł
egalitaryzmu społecznego. Melioracji społecznej nie należy mylić z kana-
lizacją. Kanalizacja dotyczy nastrojów społecznych, które, kanalizowane, są
wskazywaniem winnych, podlegających społecznemu potępieniu. Użyteczne
są tutaj różne grupy społeczne, które można łatwo ze społeczeństwa wyod-
rębnić przy pomocy pierwszo- i drugorzędnych cech społecznych.
(M. Radwan Rybińskl Dziennik Polski, 7 IV 2000)
199. Przypomnij na tym tle, jakie znaczenie mają używane w stylu publicystycz-
nym metaforyczne określenia:
kanalizować nastroje społeczne; coś pełni rolę wentylu bezpieczeństwa,
burza społeczna, zagrożenie wybuchem społecznym.
200. Określ rodzaj metafor stanowiących podstawę niżej podanych fragmentów.
a) Biały dzień roześmiany I zapaliła się słoma
przeszedł po śniegu bosy, zielonkawo, różowo, liliowo...
zdjął kapelusz słomiany, Sława! chwała widoma
rozsypał żytnie włosy. nad dnia rozognioną głową!
(W. Broniewski Zachód)
b) Zając miał za przyjaciół: konia, barana i osła. Kochał ich bardzo,
a znał jeszcze bardziej. Zdarzyło się, że szczwany psami, uciekał do lasu
przez łąkę, na której paśli się wszyscy czterej. Zwracać się w nieszczęściu
do przyjaciół jest rzeczą nie tylko ludzką, ale i zajęczą. Toteż zając chciał już
prosić którego z nich, albo i wszystkich, o pomoc, gdy wtem przemknęły
mu przez myśl ich niezawodne odpowiedzi:
„Chętnie, ale dziś nie mam czasu, może jutro” – powie koń.
„Zaraz, zaraz, tylko jeszcze trochę poleżę, bom się przejadł nieco’” –
rzeknie wół.
„Widzisz, kochany zajączku – oświadczy baran – pomóc, to ja bym ci
pomógł, tylko że sam boję się o swoje kudły.”
„Dobrze – mruknie osioł – ale naprzód dostarcz mi lwiej skóry, żebym
miał czym psy nastraszyć.” To sobie pomyślawszy, zając nie tracił czasu na
daremne prośby, ale na przełaj śmignął do lasu i to go ocaliło.
( J. Lemański Przyjaciele)
135

§ 24. Metonimia
Metonimia (zamiennia) to figura stylistyczna, polegająca na użyciu
jednej nazwy w zastępstwie innej na tej zasadzie, że obie rzeczy oznaczane
tymi nazwami pozostają ze sobą w pewnej rzeczywistej zależności, np. czytać
Mickiewicza zastępuje wyrażenie czytać wiersz / utwór / dzieło Mickiewicza.
Jak widać, nazwa zastępowana jest zawsze bardziej precyzyjna, dokładniej-
sza niż jej metonimiczny odpowiednik.
Metonimia jest zjawiskiem powszechnym w mowie potocznej, umoż-
liwia skrótowe wyrażanie myśli wszędzie tam, gdzie szczegóły są nieistotne
lub znane rozmówcom.
Metonimia występuje zazwyczaj jako nazwa:
• autora zamiast jego dzieła: szukać przykładów w Doroszewskim, wysta-
wiać Mrożka;
• organu ciała zamiast przypisywanej mu funkcji: tęga głowa, ciężka ręka;
• narzędzia zamiast wytworu: genialne pióro, mistrzowski pędzel;
• rzeczy zawierającej coś zamiast zawartości: wychylić kielich, sala gwiz-
dała; miejsca zamiast instytucji działającej w tym miejscu: Kreml grozi
bojkotem;
• miejsca zamiast wydarzenia, które rozegrało się w tym miejscu: grozi
nam drugi Wietnam; instytucji zamiast osób odpowiedzialnych: Petro-
chemia Płock podnosi ceny;
• producenta zamiast produktu: używaj tylko Gilette!;
• przedmiotu zamiast jego użytkownika: wygrała czarna honda;
• przyczyny zamiast skutku: zginął od kuli;
• skutku zamiast przyczyny: podał mu śmierć w ampułce;
• znaku zamiast przedmiotu nim oznaczanego: pokonany półksiężyc;
• pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretnego: miłość ci wszystko wybaczy.
Szczególną odmianą metonimii jest synekdocha, w której związek mię-
dzy nazwą zastępowaną i jej zastępnikiem dotyczy stosunków ilościowych,
a mianowicie:
• występuje nazwa części zamiast całości (łać. pars pro toto):
Nigdy na ustach śmiechu,
Nigdy snu na źrenicy
(A. Mickiewicz Lilie)
źrenica zamiast oko;
136

• forma liczby pojedynczej zamiast mnogiej:
to nic, to mojej matki grób zhańbiony,
serce mi pęka, lecz oko nie płacze
( J. Słowacki Anioły stoją…)
oko zamiast oczy;
• nazwa bardziej ogólna (rodzajowa) zamiast szczegółowej: śmiertelni
zamiast ludzie.
§ 25. Oksymoron
Oksymoron jest zestawieniem wyrazów o znaczeniach wzajemnie
przeciwstawnych, wykluczających się, np. w znanej kolędzie Karpiń-
skiego mamy szereg oksymoronów: Bóg się rodzi, moc truchleje, / Pan
niebiosów – obnażony; / ogień – krzepnie, blask – ciemnieje, / Ma gra-
nice – nieskończony... Zderzenie takich słów prowadzi do paradoksu,
wyzwalającego nową interpretację i odsłaniającego nowe pokłady zna-
czeniowe słów.
§ 26. Hiperbola
Hiperbola (przesadnia) jest świadomym przedstawianiem jakiegoś
zjawiska w sposób przejaskrawiony, przesadnie wyolbrzymiający jego roz-
miary, siłę oddziaływania, znaczenie:
Burza drzew! Pniów przepaście, ocean konarów,
huragan.. życia, wulkan wzrostu i rozwoju,
kaskady złotych liści, fontanny powoju,
huk kwiatów, pękających od słońca pożarów.
(K. Przerwa-Tetmajer)
Hiperbola jest zwykle wyrazem silnego zaangażowania emocjonalnego
nadawcy, wręcz egzaltacji i służy wywołaniu równie silnej uczuciowej reak-
cji odbiorcy, stworzeniu nastroju patosu, wzniosłości lub grozy. Spotykamy
liczne jej przykłady także w mowie potocznej: konać ze śmiechu, umierać z
ciekawości, serce mi pęka.
§ 27. Litota
Przeciwieństwo hiperboli to litota, czyli celowe pomniejszanie jakiegoś
zjawiska, minimalizowanie jego znaczenia, polegające np. na zastąpieniu
137

właściwej nazwy zaprzeczonym wyrażeniem przeciwstawnym, np. zamiast
cichy – niegłośny, zamiast pracowity – nieleniwy, zamiast bałagan – nieład.
Litota łagodzi dobitność sformułowań lub ostrość sądów.
§ 28. Eufemizm
Do podawania pewnych treści w łagodniejszej, oględnej formie języ-
kowej służą eufemizmy. Eufemizm to nazwa zastępująca słowo, które z
różnych względów: estetycznych, grzecznościowych, wynikających z dzia-
łania tabu obyczajowego, religijnego, politycznego itp., nie może być użyte
w wypowiedzi.
Dzięki eufemizmom unikamy słów zbyt dosadnych, grubiańskich,
ordynarnych, nieprzyzwoitych czy wręcz wulgarnych. Oszczędzamy w ten
sposób uczucia odbiorcy, zwłaszcza w rozmowach na tematy drastyczne
lub obłożone w naszej kulturze pewnym tabu obyczajowym (jak fizjologia,
seks, śmierć), np. mówimy odszedł na zawsze zamiast umarł, niezbyt roz-
garnięty zamiast głupi.
Słowo tabu jest zapożyczeniem z języka ludów Polinezji. Oznaczało
rozpowszechniony w społeczeństwach pierwotnych zakaz wykonywania
pewnych czynności lub wymawiania pewnych słów. Zgodnie z myśleniem
magicznym słowo było tożsame z rzeczą nim nazwaną, jego wymówienie
automatycznie przywoływało tę rzecz. Złamanie tabu miało ściągnąć na
mówiącego karę, nieurodzaj, chorobę, śmierć lub inne nieszczęście.
§ 29. Peryfraza
Inną formą mówienia o czymś nie wprost jest peryfrazą (omówienie).
Jest to zwykle rozbudowane, wielowyrazowe wyrażenie zastępujące jakąś
zwykłą, jednowyrazową nazwę, np. możemy powiedzieć towarzyszka życia
lub nieco żartobliwe „moja lepsza połowa” zamiast po prostu: żona.
W stylu publicystycznym często są w użyciu konwencjonalne, utarte
peryfrazy, np. królowa sportu zamiast lekkoatletyka, kraj kwitnący wiśni
zamiast Japonia.
Peryfrazą była figurą stylistyczną uważaną w antycznej retoryce za
ważny środek niezwykłości wysłowienia i ozdobności stylu z upodobaniem.
Stosowali ją pisarze polskiego oświecenia.
Nadużywanie nieuzasadnionych peryfraz może jednak prowadzić do
rozwlekłości wypowiedzi i piętrzenia pustych frazesów, nie zawierających
żadnych istotnych informacji.
138

Miłośnik polszczyzny Julian Tuwim podjął kiedyś trud gromadzenia
wszelkich nazw dla księżyca, jakie pojawiły się w poezji polskiej. Oto nie-
które przykłady z jego zbiorów: pierścionek Diany, słońce umarłych, lampa
kryształowa – u J. Słowackiego; dziecię wieczora – u S. Goszczyńskiego; słońce
bezsennych – u A. Nowaczyńskiego; biała hostia świotów – u W. Ordona.
Zauważ, że wszystkie te nazwy to właśnie różne peryfrazy księżyca.
201. Objaśnij znaczenie stereotypowych peryfraz pojawiających się często w
stylu publicystycznym, zastępujących nazwy krajów lub krain:
dumni synowie Albionu –
kraj tulipanów –
ojczyzna Chopina –
potomkowie Wilhelma Tella –
bratankowie znad Balatonu –
kraina wiecznych śniegów –
dach świata –
azjatyckie tygrysy –
kraj klonowego liścia –
kraina tysiąca jezior –
państwo środka –
202. Spróbuj sam objaśnić peryfrazy poetyckie w podanych fragmentach
wierszy:
Smutno mi, Boże! –
Dla mnie na zachodzie
Rozlałeś tęczę blasków promienistą;
Przede mną gasisz w lazurowej wodzie
Gwiazdę ognistą…
Ten, w lśniący kryształ
włożywszy oblicze,
Wschodnim balsamem
złoty kędzior pieści,
Drugi stambulskie
oddycha gorycze
Lub pije z chińskich ziół
ciągnione treści.
(A. Mickiewicz Zima miejska)
139

Kształcenie językowe. Streszczenie
ZAPAMIĘTAJ
Streszczenie to forma wypowiedzi, za pomocą której przedstawia-
my najważniejsze informacje na temat utworu literackiego, artykułu,
przemówienia. Nie zawiera szczegółów ani własnych uwag i opi-
nii piszącego. Zawsze jest związane z myślą przewodnią tekstu, z
głównym zagadnieniem czy problemem w nim omawianym.
Cechuje je styl prosty i zwięzły. Streszczając tekst, musisz odróżnić

sprawy ważniejsze, zasadnicze od informacji drugorzędnych i szczegółów.
Pamiętaj, by korzystać z wyrazów o szerszym zakresie znaczeniowym
(np. zamiast śliwki, gruszki, jabłka – owoce), używaj zdań pojedynczych,
krótkich, jasnych, zwięzłych.
203. Przeczytaj. Streść ustnie tekst. Napisz, jak wyglądają przygotowania do
świąt w twoim domu. W których czynnościach bierzesz udział? Jakie uczu-
cia wywołuje w tobie oczekiwanie na święta Bożego Narodzenia.
CHOINKA
Wciągnęli choinkę do jadalni. Ten pokój był niezbyt duży, ale za to
pustawy. Oprócz półek z książkami zawierał już tylko stół i krzesła oraz
kanapę przed telewizorem. Okno było na wprost wejścia, a po lewej stronie,
na pustej ścianie, wisiał duży portret babci Heleny, utrzymany w brązach
i błękitach. Obraz był piękny. A babcia Helena na nim – młoda i roman-
tyczna. Siedziała w fotelu z książką i kotem, orzechowymi oczami wpatrując
się w wazon pełen irysów.
Ustawili drzewko przy przeciwległej ścianie, jak zwykle. Po pierwsze
dlatego, żeby je sobie oglądała babcia Helena (tak zawsze tłumaczył małej
Elce dziadek), a po drugie – ponieważ tam właśnie znajdowało się gniazdko,
do którego można było podłączyć lampki choinkowe. Metody przywiózł je
Elce z Wiednia, kiedy była jeszcze całkiem mała. Były to śliczne, drobniut-
kie gwiazdeczki szklane, całe ich mrowie, z maleńkimi żaróweczkami. Kiedy
się rozciągnęło długi przewód i omotało nim gałęzie, choinka wyglądała
jak usiana świecącymi, lodowymi iskrami.
Rozwinęli długi, zielony kabelek i oplątali całe drzewko, po czym
Metody wsadził wtyczkę do gniazdka.
Drzewko zajarzyło się od góry do dołu.
140

To był właśnie ten pierwszy, magiczny moment gwiazdkowy, na który
Elka czekała co rok, od dziecka.
– Właściwie niczego więcej już mu nie potrzeba – powiedział Metody
z autorską dumą, jak co roku.
– Co ty mówisz? – oburzyła się Elka tradycyjnie. – A moje wszystkie
zabaweczki? A marcepanowe aniołki? A gwiazdeczki złote? A bombki?
A te szmaciane krasnalki? A...
Dziadek pociągnął ją na kanapę i klepnął w plecy.
– Masz już prawie siedemnaście lat – powiedział.
– No to co?
Siedzieli przez chwilę bez ruchu, gapiąc się na choinkę.
– Tak naprawdę to szkoda by było nie wieszać tych zabaweczek – zgo-
dził się, jak co roku, Metody.
W gruncie rzeczy i on je lubił. Większość z nich, zresztą, wyszła spod
jego ręki. Kiedy Elka była mała, spędzali razem miłe godziny w adwencie,
wycinając różne figurki z lśniących arkuszy kolorowego papieru, nizali łań-
cuszki z pociętych na kawałki słomek i złotych papierowych gwiazdek, kleili
śmieszne krasnoludki i ptaszki z tekturki, kręcili na ołówku bibułkowe jeże.
W tym roku, jeszcze na początku grudnia, Metody próbował namówić
wnuczkę na te wspólne, miłe zajęcia, ale ona stawiła opór, twierdząc, że ma
masę nauki i w dodatku kurs komputerowy. Dziadek trochę się obraził, a
trochę było mu żal. Ale teraz, siedząc tak spokojnie w cichym, wysprząta-
nym domu obok swojej dorodnej, dużej wnuczki, zrozumiał po raz pierwszy
z taką jasnością, że ona już nie jest dzieckiem.
Zrobiło mu się smutno. Chrząknął.
Świerk pachniał coraz mocniej, chłodna, świeża fala rozprzestrzeniała
się po całym pokoju, jakby drzewko prostowało z wolna gałęzie, przyzwy-
czajając się do nowego miejsca.
M. Musierowicz (fragment powieści Noelka)
204. a) Przeczytaj. Streść dokładnie dowolny fragment tekstu.
KOCHAMY PRZYRODĘ
– Otwórz! Otwórz! To my, Magda i Agnieszka.
Drzwi, pod którymi stoją dziewczynki, otwierają się, ale Hania tylko
po głosie poznaje swoje młodsze sąsiadki z podwórka. Głowy ich giną w
pękach gałęzi i kwiatów.
– Co to? Co się stało? – pyta zdziwiona, usuwając się z progu, aby prze-
puścić gości. – Co tak stukało do drzwi?
141

Dziewczynki składają naręcza zieleni na środku kuchni. Teraz dopiero
ukazują się ich zgrzane, czerwone, ale i zakłopotane twarze.
– Przepraszamy cię, Haniu – mówi Magda. – Stukałam w drzwi kola-
nem, bo nie miałam wolnej ręki, żeby zadzwonić. Wróciłyśmy trochę wcześ-
niej z Konstancina. Mamy jeszcze nie ma i nasze mieszkanie jest zamknięte.
Możemy u ciebie chwilkę pobyć? I... posłuchaj, to się uśmiejesz...
– A po co te gałęzie? – pyta dalej Hania i z miny jej widać, że wcale
nie ma ochoty do śmiechu.
– Haniu, my tobie też damy tej zieleni – chce załagodzić sprawę
Agnieszka. – O, to dla ciebie, nie, to się już połamało, w autobusie był tłok,
może to? Ach, jak zwiędło! Jakie brzydkie! Zaraz to przebierzemy.
Agnieszka klęka na podłodze i zaczyna odkładać połamane gałązki.
Obok niej przyklękła Magda.
– To się wyrzuci, to też i to, i to. Szkoda... A w autobusie jedna pani,
którą niechcący potrąciłyśmy, mruczała, że takie „miotły”. Miotły! Jeszcze
czego! Widać przyrody nie kocha...
– A wy kochacie przyrodę! – mówi Hania z taką ironią w głosie, że obie
dziewczynki aż przysiadają na piętach i podnoszą na nią oczy.
– Haniu! – próbuje tłumaczyć urażona Agnieszka. – Już tego nie
powiesz, że ja przyrody nie kocham. I Magda także. Przecież tylko dlatego
wstałyśmy rano i po to jechałyśmy do Konstancina, żeby odetchnąć na łonie
przyrody. I astrów dostałyśmy, o, są tu, patrz, jakie śliczne.
– A droga do ciotki taka ładna – zachwyca się Magda – cały czas idzie
się lasem. I wszystko tak pachnie! Więc kiedy wracałyśmy, ułamałyśmy parę
gałązek. A ty na nas patrzysz jak... jakby nie wiem co.
– A u swojej cioci, Agnieszko, pozwoliłabyś przechodniom łamać gałę-
zie w ogrodzie?
– U cioci? Nigdy w życiu! W ogóle, u kogoś nie rwałabym. Ale ten las
przy drodze to niczyj.
– No właśnie! – dołączyła się Magda – wszyscy dobrze wiedzą, że niczyj.
Każdy może tam iść, las jest dla wszystkich. Co się patrzysz na nas, jak...
– Jak na jakich zbrodniarzy... – Agnieszka jest bliska płaczu.
– Zaraz, zaraz – przerywa jej Hania – pamiętacie wiosną ten złoty
deszcz na Mariensztacie? Obdarty, obłamany... Obie wołałyście wtedy, że
tylko chuligan mógł coś podobnego zrobić. A tę japońską wiśnię w Łazien-
kach? Według was to też niczyje, dla wszystkich, tak?
– Ale tam nie wolno! Tam są tabliczki i dozorcy chodzą, i jakby taki
dozorca złapał, i w ogóle... – broniły się dziewczynki.
142

– Spójrzcie: oprócz astrów – reszta zdatna tylko na miotły. A przecież
rosłoby to sobie, żyło, cieszyło oczy... Pomyślcie: gdyby każdy przechodzień
wziął tylko jedną gałązkę...
Magda przykrywa powiekami oczy pełne łez. Agnieszka poczerwieniała.
– Przecież ja... przecież chciałyśmy zrobić przyjemność mamie i tobie,
Haniu – tłumaczy już bardzo niepewnie. – Sama mówisz zawsze, że w
domu powinno być ładnie i w święto, i na co dzień. I że o to powinna dbać
kobieta, a czy...
– A czy my... czy my nie możemy już być ko... kobietami, kiedy już
jesteśmy w piątej kla... klasie!... – szlocha Magda.
– Możecie, owszem – z trudem utrzymuje powagę Hania – tylko nawet
w piątej klasie kobieta już musi umieć myśleć.
– A więc – my nie umiemy myśleć?
– Nie wiem. Zastanówcie się – Hania wskazuje na stos zwiędłych,
połamanych gałązek.
H. Ożogowska (fragment książki Lusterko dla każdej dziewczyny)
b) Jaką myśl chciała przekazać Hania swoim koleżankom? Czy zgadzasz się
z jej postawą? Uzasadnij swoją odpowiedź pisemnie.
c) Ułóż kilka haseł, które pomogą zrozumieć twoim młodszym kolegom
potrzebę wspólnej troski o przyrodę. Treść ich może być dowcipna.
205. Przeczytaj tekst. Zastanów się, jaka jest jego główna myśl. Jaki to styl. Odpo-
wiedź oprzyj na argumentach. Dokładnie przekaż treść tekstu. Zapisz swoje
rozważania dotyczące tematu „Na brzegu dzieciństwa”.
Każdy, zgodnie z pewną romantyczną sagą, ma dwa brzegi: od jed-
nego człowiek odpływa i drugi, do którego musi dopłynąć. W tej drodze
spotyka inne, mniej lub więcej znaczące. To brzeg nadziei, brzeg młodości,
brzeg miłości...
Gdzieby człowiek się nie zatrzymał na tych nietrwałych, zmieniających
się brzegach, na tych „białych wyspach”, zawsze gdzieś w oddali świeci się
daleki płomyk, który wzrusza, który zawsze wspominasz – ten pierwszy
Brzeg Dzieciństwa.
Poznać ten brzeg, kochać go, nie zgubić w pamięci, przenieść go przez
całe życie, żyć nim – czy coś jest bardziej świętego i ważniejszego?
Znany ukraiński kobziarz Jegor Mowczan, którego Maksym Rylski
nazywa współczesnym Homerem i z którym się przyjaźnił, w podeszłym
wieku, chciał zobaczyć grób Tarasa Szewczenki. To była jego ostatnia podróż.
143

W drodze do Kaniewa Jegor Mowczan i jego przyjaciele zatrzymali
się w jednej z wiosek na Kijowszczyźnie. Przed domem, gdzie się zatrzy-
mali, zebrało się dużo ludzi, by posłuchać starego kobziarza. Kiedy kob-
ziarz ruszył dalej, mieszkańcy wioski zadali mu pytanie, czym mogliby się
pieśniarzowi odwdzięczyć.
Jegor zastanowił się i powiedział: „Najlepszym prezentem dla mnie
będzie, jeżeli pomożecie mi zrealizować podróż do dzieciństwa. Kiedy byłem
młody, zachorowałem na ospę i straciłem wzrok i odtąd żyję wyobraźnią
swojej wrośniętej w ziemię chaty, pokrytej słomianą strzechą. Pomóżcie mi
na starość odczuć dotyk dzieciństwa...”.
Ludzie zbudowali pomost, podsadzili na niego starca i w milczeniu
stali. Jegor z jakimś wewnętrznym drżeniem dotknął strzechy, długo pieścił
rękami słomiane źdźbła, jakby dotykał małe dziecko. Potem ze łzami zwró-
cił się do ludzi: „Dziękuję wam, moi drodzy, za żywą podróż do dalekiego
świata dzieciństwa. Serdecznie wam dziękuję!”
Gdzie by człowiek nie przebywał, dokąd by go los nie rzucił, ale
rodzinny dom, rodzinny kraj powinien być zawsze odczuwalny, zapamiętany
ten Brzeg Dzieciństwa. Trzeba zawsze pamiętać i swój kraj, i swój język, i
dom, i drzewo, które rosło pod twoim oknem, i ludzi, którzy ciebie otaczali,
którzy ci pomogli stanąć na nogi, którzy nauczyli cię dobroci...
(wg W. Skuratiwskogo)
§ 30. Stylizacja
Stylizacja to świadomy zabieg, przede wszystkim artystyczny. Polega on

na nadawaniu językowi wypowiedzi cech, upodobniających go do jakiegoś
określonego stylu, właściwemu na przykład tekstom dawnym, gwarowym,
poetyckim. Środkami stylizacji są: słownictwo i frazeologia, fleksja, skład-
nia, figury poetyckie, czasem także fonetyka.
Rozróżniamy różne rodzaje stylizacji: stylizację archaizującą, czyli
archaizację, stylizację gwarową, czyli dialektyzację, stylizację na język
potoczny, na język środowiskowy, stylizację poetycką oraz inne zabiegi sty-
lizacyjne, służące celom satyrycznym, humorystycznym itp.
Stylizacja może obejmować cały utwór albo tylko niektóre jego partie,
jak np. wypowiedzi postaci literackich. Może także dotyczyć wszystkich
warstw języka (fonetyki, morfologii, składni, słownictwa) lub tylko niektó-
rych spośród nich. Różni pisarze w różnym stopniu nasycają język swoich
utworów elementami stylizacyjnymi.
144

§ 31. Stylizacja archaizująca, czyli archaizacja
Jeżeli osoby należące do najstarszego pokolenia używają niekiedy

wyrazów lub form, które dawno wyszły z powszechnego użycia lub są już
nieznane najmłodszej generacji, możemy powiedzieć, że posługują się one
w swej mowie archaizmami. Są to najczęściej archaizmy używane nieświa-
domie, stanowiące przeżytek leksykalny czy też fleksyjny. Osoby używające
takich form dawnych, przestarzałych, najczęściej nie zdają sobie sprawy z
tego, że te wyrazy lub formy „trącą myszką”, jak np. kajet zamiast zeszyt,
czerwień zamiast kier (w kartach), grunta, koszta, alimenta, zamiast grunty,
koszty, alimenty.
Wyrazy dawne możemy też usłyszeć i przeczytać, ucząc się historii czy
też zwiedzając muzea historyczne. Nazwy dawnych przedmiotów, urządzeń,
zjawisk życia społecznego, które już dawno zaginęły, funkcjonują wciąż jesz-
cze wówczas, gdy opisuje się dawno minioną przeszłość, stąd znamy takie
wyrazy, jak hetman, podczaszy, halabarda, socha, twierdza, pańszczyzna i wiele,
wiele innych. Takie wyrazy stanowią archaizmy rzeczowe.
Archaizacją zaś, czyli stylizacją archaizującą, nazywamy świadome
wprowadzanie do utworów literackich nie tylko takich wyrazów dawnych,
które odnoszą się do realiów minionych epok, lecz także takich, które nadają
stylowi zabarwienie archaiczne, a więc upodabniają tekst do języka daw-
nych wieków.
Od najdawniejszych czasów uważano formy archaiczne za bardziej
uroczyste, nadające się do zastosowania w stylu podniosłym. Ale rozkwit
stylizacji archaizującej w polskiej literaturze pięknej przyniósł dopiero wiek
XIX. Na wiek XIX przypada bowiem rozwój zainteresowań historycznych w
ogóle. Odkrycia archeologiczne pobudziły uczonych do studiowania różnych
dawnych źródeł i kronik. Dla Polaków w niewoli zainteresowania przeszłoś-
cią państwa polskiego były bardzo istotnym składnikiem życia kulturalnego.
Tematyka historyczna wkroczyła do literatury romantycznej. Jednakże
archaizmy występujące w poematach historycznych Adama Mickiewicza
(„Grażyna” i „Konrad Wallenrod”) odnoszą się głównie do realiów życia
rycerskiego (giermek, knecht, rajtar, huf, kirys, brzeszczot, szyszak), a z rzadka
tylko występują inne formy językowe, które w XIX wieku były archaizmami
(rzekomo, cale, azali).
Problem archaizacji języka nabrał znaczenia z rozwojem powieści histo-
rycznej i wzrostem tendencji realistycznych w literaturze. Henryk Rzewuski
w „Pamiątkach Soplicy” i w „Listopadzie”, Ignacy Chodźko w „Obrazach
litewskich”, Zygmunt Kaczkowski w powieści „Murdelio” i w „Olbrachto-
145

wych rycerzach”, Józef Ignacy Kraszewski w cyklu swoich powieści histo-
rycznych wprowadzali w różnym stopniu elementy archaizacji.
Zygmunt Kaczkowski uważał, że „odtwarzanie języka wieku w tekście
powieści nie tylko nie jest potrzebne, bo przecież dzisiejszym językiem
można daleko dokładniej opowiedzieć, jak się te rzeczy działy i wyglądały,
niżeli niedostatecznie wyrobionym językiem dawniejszym, ale jest także
niedopuszczalne, bo w takim razie powieść z tych wieków, które nie pozo-
stawiły po sobie pomników językowych, byłaby niemożebna.”
Józef Ignacy Kraszewski również nie był zwolennikiem pełnej archai-
zacji: „Pisarz usiłujący archaizować swój język naraża się na niebezpieczeń-
stwo tworzenia jakiegoś mieszańca, który będzie pół dawny, pół nowy, a w
istocie osobisty jakiś wymyślony”. Dozwala użyć archaizmów wtedy, gdy
pisarzowi „przyjdzie malować dodatkowe przedmioty swego obrazu, gdy
dla dopełnienia go wystawić będzie musiał niejako tło, na którym bohatero-
wie jego odbić się maję tu w nazwaniach przedmiotów, ubiorów, rzeczy itp.
Chociażby język współczesny dostarczył mu imion, nie może brać takich,
które są zbyt świeże, musi pójść po archaizmy, aby użyciem ich obrazowi
kolorytu dodać”.
I rzeczywiście, w powieściach Kraszewskiego archaizacja jest dyskretna,
ogranicza się do warstwy leksykalnej, odnoszącej się do realiów historycz-
nych, jak np. w „Starej baśni” nazwy związane z religią pogańską: chram, gon-
tyna, obiata „ofiara”, z ustrojem społecznym: kneź, kneźna, witeź, rab, czy też
nazwy pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego: dziewierz „brat męża”,
niewiastka „synowa”. Niektóre wyrazy tworzył Kraszewski, przystosowu-
jąc do polszczyzny pożyczki z innych języków słowiańskich. Tak np. wyraz
kneź jest tworem sztucznym, powstałym jako rekonstrukcja staropolskiego
odpowiednika ruskiego wyrazu kniaź i czeskiego kneź. W rzeczywistości
polski odpowiednik tych wyrazów to ksiądz, który początkowo oznaczał
„pana, władcę”, ale z czasem zawęził swoje znaczenie do „kapłana”.
W o wiele szerszym zakresie wprowadził archaizację do swoich powieści
historycznych Henryk Sienkiewicz. W „Trylogii” oparł stylizację językową
na polszczyźnie XVII-wiecznej, do której znakomitym źródłem stały się
odkryte w wieku XIX „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska. Dzięki zna-
jomości języka zabytków literatury stworzył Sienkiewicz stylizację udaną,
wprowadzając zarówno archaizmy leksykalne, jak i fonetyczne oraz fleksyjne,
a przede wszystkim archaizując tok składniowy. Ważną funkcję stylizacyjną
pełni w „Trylogii” także łacina, której znajomość szeroko rozpowszechniona
była w Rzeczypospolitej szlacheckiej:
146

Pochód odbywał się szybko, gdyż hufce książęce szły bez taborów. Chciał
był pan Skrzetuski z tatarską chorągwią naprzód skoczyć, ale zbyt był osłabiony,
zresztą książę trzymał go przy swej osobie, bo życzył mieć relacje z namiestniko-
wego posłowania do Siczy. Musiał więc rycerz sprawę zdawać, jako jechał, jak go
na Chortycy napadli i do Siczy powlekli, tylko o swych certacjach z Chmielni-
ckim zamilczał, by się nie zdawało, że sobie chwalbę czyni. Najbardziej zalterowała
księcia wiadomość o tym, że stary Grodzicki prochów nie miał i że przeto długo
bronić się nie obiecywał.
– Szkoda to jest niewypowiedziana – mówił – bo siła by ta forteca mogła rebe-
lii przeszkadzać i wstrętów czynić. Mąż to wielki jest pan Grodzicki, prawdziwie
Rzeczypospolitej decus et praesidium. Czemuż on jednak do mnie po prochy nie
przysłał? Byłbym mu był z piwnic łubniańskich udzielił.
– Sądził widać, że hetman wielki ex officio powinien był o tym pamiętać –
rzekł pan Skrzetuski.
– A wierzę... – rzekł książę i umilkł. Po chwili jednak mówił dalej:
– Wojennik to stary i doświadczony, hetman wielki, ale zbyt on dufal w sobie,
i tym się zgubił. Wszakże on całą tę rebelię lekceważył, i gdym mu się z pomocą
kwapił, wcale nie chciwie mnie wyglądał. Nie chciał się z nikim sławą dzielić, bał
się, że mnie wiktorię przypiszą...
– Tak i ja mniemam – rzekł poważnie Skrzetuski.
– Batogami zamierzał Zaporoże uspokoić, i ot, co się zdarzyło. Bóg pychę
skarał. Pychą też to, Bogu samemu nieznośną, ginie ta Rzeczpospolita i podobno
nikt tu nie jest bez winy...
(H. Sienkiewicz Ogniem i mieczem)
Jak widać z przytoczonego urywka, wypowiedzi bohaterów powieści

są w większym stopniu nasycone elementami archaizacyjnymi niż narra-
cja autorska. Występują tu wtrącone cytaty łacińskie, typowe dla sposobu
mówienia osób wykształconych w XVII wieku:
decus et praesidium – ozdoba i obrona, ex officio – z urzędu. Oprócz tego
mamy wyrazy zapożyczone z łaciny: certacja w znaczeniu „walka”, zaltero-
wać (kogoś) „zmartwić”, rebelia „bunt”, wiktoria „zwycięstwo”, które wyszły
już z użycia. Ponadto występują tu rodzime archaizmy leksykalne: chwalba,
wojennik, dufać, kwapić się;
znaczeniowe: chorągiew „jednostka wojskowa w dawnym wojsku pol-
skim, w przybliżeniu równa obecnej kompanii”, siła „wiele”, przeto „dlatego”;
frazeologiczne: czynić wstręty „stawiać opór”. W zakresie fleksji widzimy
użycie czasu zaprzeszłego: chciał był pan Skrzetuski...
147

W składni obserwujemy charakterystyczny szyk wyrazów, polegający
na umieszczaniu orzeczenia (formy osobowej czasownika) na końcu zdania,
a ponadto archaiczną funkcję narzędnika, wyrażającego przyczynę: pychą
ginie Rzeczpospolita „z powodu pychy, na skutek pychy”.
Inny typ stylizacji zastosował Sienkiewicz w powieści „Krzyżacy”, której
akcja toczy się za panowania króla Władysława Jagiełły, a więc w okresie,
z którego niewiele mamy świeckich zabytków piśmiennictwa polskiego.
Poza archaizmami posłużył się więc tu Sienkiewicz także dialektyzmami,
wychodząc ze słusznego założenia, że gwary ludowe przechowały dłużej
niż język literacki różne formy przeżytkowe:
Zbyszko poszedł do wozu, wyjął oszczep i wręczył go Jagience:
– Bądźcie zdrowi!
– Bądźcie zdrowi!
– Bóg wam zapłać! Przyjadę jutro alibo pojutrze do Zgorzelic pokłonić się
Zychowi i wam za somsiedzką uczynność.
– Przyjeżdżajcie! Radzi będziem! Wiśta!
I ruszywszy koniem znikła po chwili w przydrożnych krzach. Zbyszko wró-
cił do stryja.
– Czas wam do izby wracać.
Lecz Maćko odrzekł, nie ruszając się z kłody:
– Hej! co za dziewczyna! Aże podwórze od niej pojaśniało!
– Bo pewnie!
Nastała chwila milczenia. Maćko zdawał się o czymś rozmyślać, patrząc w
ukazujące się gwiazdy, po czym znów rzekł jakby sam do siebie:
– I przyszczypne to, i gospodarne, choć nie ma więcej nad piętnaście roków...
– Ano! – rzekł Zbyszko – stary Zych miłuje ją też jako oko w głowie.
– I mówił, że Moczydoły za nią pójdą, a tam jest w łęgach stadko świerzop
ze źrebięty.
– W borach moczydłowskich ponoć okrutne bagna?...
– Ale żeremia bobrowe w nich są. I znów nastało milczenie.
W cytowanym fragmencie wiele jest form i wyrazów dawnych, które
przetrwały w gwarach dłużej niż w języku ogólnopolskim:
spójniki alibo, aże; wyrazy: kierz „krzak”, lęg „łąka”, świerzopa „klacz”,
formy czasownika l. osoby l. mn. typu będziem zamiast będziemy, sposób
zwracania się do osób starszych i kobiet w formie 2. osoby l. mn. (przez wy),
forma dopełniacza l. mn. roków zamiast lat. Nie wiadomo jednak, czy w XIV
wieku wołano na konia wiśta!, jak to słychać jeszcze dziś na wsi, czy używano
148

wyrazu przyszczypny, który w gwarach ma postać prześcipny i znaczy mniej
więcej tyle, co „sprytny, dowcipny”, czy używano formy pono zamiast podobno.
Ogólnie jednak biorąc, czytelnikowi bardziej prawdopodobny wydaje się taki
właśnie sposób mówienia bohaterów powieści, naśladujący gwarę ludową,
niż gdyby zwracali się oni do siebie we współczesnej polszczyźnie literackiej.
Stefan Żeromski w stylizacji archaizującej posługiwał się, też zarówno
archaizmami, jak i dialektyzmami:
Na siedzisku wyniosłym rozparł się król. Szkarłat rodowy Piastowski obleka
jego tron i ziemię szeroko – daleko. Po prawicy i po lewicy ma król wiciądze swe,
ojczyce ziemi.
Cieszy się król.
Pierwszy to raz od tylu czasów wielki roztruchan podnosi. Bezcenne migają
kamieńce, lśni złoto, gdy do ust niesie wino zza gór, zza światów. Na cześć drużyny
pije. Krzyczy mu w ląd i w morze drużyna wieczną cześć.
Haw – białe morze. Pod sinym, dalekim niebem chluszcze bryzgami fal, na
niskie piaski dumne wełny wyrzuca.
Władacz wciąga nozdrzami wiater słony, w siwą dalekość morskich potoków
oczy zanurza.
– Na twoją cześć, głębokie morze! Na twoją wieczną sławę, święta, jedyna,
moja! – woła w płaszczyznę ziemi.
– Pieśni! – wzywa drużyna.
Wyjdzie z tłumu, gdzie czeladnicy, pachoły i posługacze wojenni, spomię-
dzy chorągwi chłopskich – starców kudłatych zgraja. Siwy tłum. Zasiądą w okrąg.
Nastroją liry.
Śpiewają panu słowiańską, przedwieczną, wojnopamiętną pieśń. A pieśń jas-
nego pana za nogi obłapia, czołem mu bije. A pieśń go woła...
(S. Żeromski Powieść o Udałym Walgierzu)
Do archaizmów należą występujące w tym fragmencie tekstu wyrazy:
roztruchan „wielki, ozdobny kielich” i wiciądz – nie poświadczony wprawdzie
w tekstach staropolskich, ale poprawnie rekonstruowany polski odpowied-
nik skandynawskiego wyrazu wiking (u Kraszewskiego ten wyraz brzmiał
witeź – na wzór czeski). Archaizmem leksykalnym jest wyraz ojczyc „syn”,
archaizmem znaczeniowym – wełna „fala” (por. ros. волна).
Dialektyzmami są: gwarowa postać wyrazu wiatr – wiater oraz przy-
słówek zaczerpnięty z gwary podhalańskiej: haw „tam”. Dawny, a dziś gwa-
rowy jest wyraz siedzisko.
Oprócz tego pisarz wprowadza tu niezwykłe formacje słowotwórcze:
dalekość, kamienieć, tworzy neologizmy słowotwórcze:
149

władacz „władca”, wojnopamiętny, sprawiające wrażenie archaizmów.
A przede wszystkim stosuje wyszukany model struktur zdaniowych, zrytmi-
zowanych jak tekst poetycki. Poetyckość tekstu wzmagają epitety, umiesz-
czanie orzeczenia na końcu zdania oraz zaczerpnięte z baśni ludowej wyra-
żenia typu szeroko-daleko.
Podobnie poetycki charakter ma inny stylizowany poemat historyczny
Stefana Żeromskiego „Duma o hetmanie”.
206. W przytoczonym fragmencie „Dumy o hetmanie” Stefana Żeromskiego
wskaż elementy stylizacji archaizującej. Sprawdź w „Słowniku języka pol-
skiego” znaczenie wyrazów, które ci się wydają dawne.
W pośrodku wojska – hetman i kanclerz, sławy polskiej piastun... Koł-
pak na nim ciasny z czaplim pierzem, znacznie wydanym.
Wiatr pierze muska.
Lamparcia zwisa skóra z twardych karwaszów złocących ramiona.
Nieruchoma buława – znak chwały polskiej, cnoty męskiej, przelanej od
wieków krwi – na łęku siodła spoczywa.
Grzeje się koń i niepokoi pod czaprakiem, pod siodłem srebrnostrze-
miennym, w złoto oprawnym, drogimi wysadzonym kamieńmi...
Dostojne czoło hetmańskie, ozdoba rasy, szędziwymi oplecione pro-
mieńmi, na załogę bezpieczeństwa ojczyzny z granic jej wyniesione. duma
nad sprawą. Majestat i piękno twarzy tej, skryte w niej sumienie szlache-
ckiego Polski gminu – włada tłumem.
Intensywną stylizacją językową nasycona jest poetycka powieść Wac-
ława Berenta „Żywe kamienie”, której akcja toczy się w średniowieczu, ale
nie jest zlokalizowana – mogłaby się dziać w każdym kraju europejskim.
W stylizacji tej oprócz archaizmów i dialektyzmów wiele jest neologizmów
i wyrazów poetyckich:
Wychylają się z onych domostw na śróddroże wykusze dumne, migocąc bły-
skami szyb w ołowiu. Dołem zaś, dla obwieszczenia zasobności kuźnic po tych
wnętrzach, wystawiono u wrót niejednych kolczugę lub karacenę świeżo zdziałaną,
miecz zaledwie ukuty lub tarczę spiżowymi ozdobami wypukłą.
[...] W wnęce muru za kratami widniały garbate szkatuły misternie w żelezie
lute: krzyże i ciboria o surowym tchnieniu wielce pobożnej pracy – palec szczero-
srebrny z pierścieniem biskupa – klucz drogi, rzekniesz Piotrowy, bo o takiej mocy
wejrzenia – jakieś skrzynki i puzdra z niewidną pieczęcią tajemnicy – w kości sło-
niowej cięte stacje Męki na ołtarzyki klęcznikowe – miedziane krucyfiksy barwione
polewą, czarki z opalu w obrzeżach złotych – roztruchany królewskie rzezane w
150

krysztale – białe rolandy łowieckie, w których drzemią hejnały – wreszcie w ogniu
kamieni szlachetnych monstrancje złociste, spiętrzone kunsztownie, ku przecho-
waniu świętych kosteczek męczenników pańskich.
Nigdy, jako żyw, nie widział wagant takiej obfitości skarbów!
Archaizmami są tu wyrazy: kolczuga, karacena, kuźnica, puzdro, roztru-
chan, rzezać w znaczeniu „rzeźbić”, forma w żelezie; poetyzmami – szcze-
rosrebrny, niewidny w znaczeniu „niewidoczny”; neologizmami – roland w
znaczeniu „róg”, śróddroże.
W dalszym rozwoju polskiej powieści historycznej można obserwować
dwie sprzeczne tendencje: archaizację bardzo oszczędną w środkach (jak np.
w powieści Jarosława Iwaszkiewicza o czasach Kazimierza Sprawiedliwego
„Czerwone tarcze” lub w powieściach Teodora Parnickiego) i archaizację
dążącą do osiągnięcia prawdopodobieństwa w posługiwaniu się formami
rekonstruowanymi na podstawie wiedzy o historii języka polskiego. Przy-
kład utworu, w którym archaizacja jest bardzo bogata, stanowi wielotomowy
cykl powieściowy Antoniego Gołubiewa „Bolesław Chrobry”:
Ono pło sine-sine, srogie, wkoło czarny las. Zasie w ple onym babrze się dzik,
wielgi-wielgachny, oczu mu nie widać, sterczą jeno dwa żółte kły, długie a zawinięte,
a złe. Packa się dzik w bajorze, kąpie w pianie, racicami tupie, parska gniewny. Drze
ziemię kłoma, na brzeg wyłazi, głowę w prawo, w lewo podnosi, charka i kwiczy.
A pło bławieje, sinieje, bieleje ze strachu przed onym dzikiem. Bór wkoło szumi a
grozi. Woje tegdy skrzykują się, chytają sulice a topory i pode gród idą... – Dwie
bramie zawżdy stoją otworem dla gości – burczy Kuternoga nie patrząc na nikogo –
ale biada zuchwalcu, jenż by chciał trzecią bramą wejść w gród. Ubiliby go z miej-
sca. Ubili. Trzecia brama na pło wiedzie, tamże święty dzik mieszka. A w grodzie
żyją bogi, Swarożyc z drużyną, a strzegą ich knędze wielicy i możni. Jest tam koń
święty, jenż rzuca żrebią przed wyprawą. A padną żrebią na dobro: z chąsą walą, a
na zło: doma siedzą, obiaty bogom ślą, odmiany czekają.
Tekst ten wymaga objaśnień: pło to „jezioro”, bławieje „błękitnieje”, woj

„wojownik”, sulica „włócznia”, jenż „który”, knędze „kapłani”, żrebią „losy”,
chąsa „wyprawa wojenna, łupieżcza”, obiata „ofiara”. Poza wyrazami daw-
nymi, często hipotetycznymi, rekonstruowanymi przez autora, znajdujemy
w tekście staropolskie cechy fonetyczne (tegdy zamiast tedy, wieliki zamiast
wielki) oraz dawne formy fleksyjne (liczbę podwójną: dwie bramie, narzęd-
nik l. mn. od kieł-kłoma).
Duże zagęszczenie wyrazów i form dawnych może stać się utrudnie-
niem dla czytelnika, choć wzmaga wrażenie prawdopodobieństw, języka
151

odległych epok. Szczególnie istotnym postulatem jest ograniczenie archa-
izacji w dramatach historycznych do takich zabiegów stylizacyjnych, które
są powszechnie znane i zrozumiałe, gdyż słuchacz w teatrze nie może – jak
czytelnik powieści – zastanawiać się nad znaczeniem słyszanego ze sceny
tekstu czy też sięgać do słownika.
Archaizmy mogą występować nie tylko w powieści historycznej czy też
w dramacie przedstawiającym dawną przeszłość. Mogą one także służyć
jako element stylizacji poetyckiej:
Królestwo moje nie na tej ziemi,
Fale je skryły grzywy piennemi,
Ląd mój słoneczny, jasny, pogodny,
Nurt oceanu zatopił wodny.
Lecz z mego lądu w mroków godzinie
Stłumiona gędźba stu dzwonów płynie...
Bo na mym lądzie skarby bezcenne,
Koronne złota i berta lenne.
...Bo na mym lądzie chodzą tęsknoty
I do mej duszy klucz dzierżą zloty...
(K. Zawistowska Z marzeń moich)
Archaizmy leksykalne: gędźba „muzyka”, koronny, lenny, dzierżyć i archa-
izm fleksyjny – narzędnik l. mn. grzywy piennemi nadają wierszowi nastrój
podniosły. Archaizacja może również odwoływać się do tradycji literackiej,
jak np. w epigramatach T. Kotarbińskiego „Wesołe smutki”, których forma
nawiązuje do twórczości oświeceniowych poetów polskich, a w szczegól-
ności I. Krasickiego:
Pragniesz-li, weredyku1, grzech karcić do woli
Pewnym będąc, że zwierzchność na wszystko-ć pozwoli,
Chcesz-li zgarniać do kabzy honoraria słone:
Milcz o zbrodniach dzisiejszych, piętnuj zło minione.
Partykuła pytajna -li stosowana po formach czasownika oraz partykuła
-ć, często używana w tekstach staropolskich, służą tu stylizacji archaizującej.
Należy jednak zauważyć, że stosowanie wszelkich zabiegów stylizacyj-
nych w zakresie archaizacji jest sztuką bardzo trudną i wymagającą od pisarza
dobrej znajomości historii języka. Łatwo bowiem pomieszać ze sobą formy
i wyrazy pochodzące z różnych epok, czyli dopuścić się anachronizmów i
stworzyć tekst, który stanie się dziwaczny i niezrozumiały.
1
weredyk – człowiek mówiący przykrą prawdę w oczy.
152

207. a) Wskaż archaizmy w następującym urywku:
No! zdrowie waćpanny! [...] jeślić się co we mnie nie spodoba, to
i przebacz, bom się manier pod harmatami uczył, nie we fraucymerach – w
zgiełku żołnierskim, nie przy lutni. U nas tam niespokojna strona, szabli
z ręki nie popuść. Toteż, choć tam i kondemnatka jaka na kim cięży, choć
go i wyrokami ścigają – nic to! Ludzie go szanują, byle fantazję miał kawa-
lerską. Exemplum: moi kompanionowie, którzy gdzie indziej dawno by w
wieżach siedzieli... swoją drogą godni kawalerowie! Nawet białogłowy u nas
w butach i przy szabli chodzą i partiom hetmanią, jako pani Kokosińska,
stryjna mego porucznika, czyniła, która teraz kawalerską śmiercią poległa,
a synowiec pod moją komendą za nią się mścił, choć jej za życia nie kochał.
Gdzie nam dworności się uczyć, choćby największym familiantom? Ale to
rozumiemy: wojna – to stawać, sejmik – to gardłować, a mało języka – to
dalejże szablą! Ot co jest! takiego mnie nieboszczyk podkomorzy poznał i
takiego dla waćpanny wybrał!
(H. Sienkiewicz Potop)
b) Sprawdź w „Słowniku języka polskiego” wyrazy, których znaczenia nie
jesteś pewien.
§ 32. Stylizacja gwarowa, czyli dialektyzacja

W utworach każdego pisarza może się zdarzyć użycie wyrazów i form
wywodzących się z gwary regionu, z którego pochodzi. Nie zawsze jest on
świadomy tego, że nie są to wyrazy i formy powszechnie w Polsce znane
i używane. Tak np. większość mieszkańców Mazowsza mówi potoknąć
szklankę zamiast opłukać albo też twierdzi, że buty na deszczu przemiękają,
zamiast przemakają. Dopiero kontakt bezpośredni z mieszkańcami innych
dzielnic, którzy takich wyrazów nie używają, pozwala nam się zorientować,
że posługujemy się słownictwem o ograniczonym zasięgu występowania.
Takie wyrazy i formy gwarowe można określić jako dialektyzmy lub regio-
nalizmy nieświadome.
Jeśli jednak pisarz stosuje takie środki językowe świadomie, pragnąc
podkreślić wiejskie pochodzenie bohatera swojej powieści lub dramatu albo
też chce nadać swemu utworowi odpowiedni koloryt lokalny, wtedy mamy
do czynienia z zabiegiem stylizacyjnym noszącym nazwę dialektyzacji.
Podczas gdy formy dawne, archaizmy wplatane w tekst literacki, nada-
wały zawsze stylowi odcień podniosłości, odświętności, to formy regionalne,
zaczerpnięte z języka ludu wiejskiego, wywoływały efekt komiczny. Już
153

w wieku XVII w literaturze satyrycznej i w tekstach widowisk teatralnych
pojawiały się postaci z ludu mówiące gwarą, najczęściej zniekształconą,
wywołującą śmiech.
Dopiero w końcu wieku XVIII Wojciech Bogusławski w sztuce „Cud
mniemany, czyli Krakowiacy i Górale” wprowadza na scenę lud mówiący
gwarą jako bohaterów pozytywnych.
W wieku XIX, w związku ze wzrostem tendencji realistycznych, coraz
częściej dochodzi do głosu gwara w utworach literackich. W nowelach Hen-
ryka Sienkiewicza, w twórczości Adolfa Dygasińskiego, Marii Konopni-
ckiej i wielu innych pisarzy występują postacie z ludu mówiące stylizowaną
gwarą. Pisarze ci posługują się elementami znanych sobie gwar ludowych,
nie troszcząc się specjalnie o zgodność cech gwarowych z pochodzeniem
regionalnym bohaterów. Tak np. Wielkopolanin Bartek z noweli „Bartek
zwycięzca” mówi gwarą znaną autorowi z Mazowsza i Podlasia, używa form
czasownikowych z końcówkami -ta (Bądźta zdrowi!) oraz -wa (zapłaci-wa),
które w Wielkopolsce nie występują.
Ale Eliza Orzeszkowa wiernie oddaje kresową gwarę ludową Gro-
dzieńszczyzny w swoich powieściach „Dziurdziowie” i „Cham” oraz „Nad
Niemnem”:
W ciemnej izbie głośniej niż przedtem, choć zawsze tłumionym głosem,
Awdocia przemówiła:
– Aaa! toż u ciebie zimno w izbie! hm! Musi dni ze trzy w piecu nie palono.
Czy ty dziś jadł co czy nie jadł? Musi nie jadł, bo w piecu ognia nie było. Nu, daj
siarczyki1! ogień rozniecę i wieczerzę tobie zgotuję! Oj, ty stary a durny! Dawaj
siarczyki, gdzie siarczyki?
(E. Orzeszkowa Cham)
Najwierniej mogli oddawać gwarę rodzinnych okolic pisarze pochodze-
nia wiejskiego. Przykładem takiego autora, który ze wsi podgórskiej wyrósł
i twórczość swoją poświęcił ludowi, był Władysław Orkan (właściwe jego
nazwisko brzmiało Franciszek Smaciarz). W jego powieści „Komornicy”
dialogi pisane są gwarą:
– Ja się chowała sama. Bóg mnie chował. Dziwię się, żech z głodu nie usnęła
na wieki... Tak, tak, Jagnieś. Skoroch ci już odrosła od ziemi, toż to znaleźli się
ludzie, co mnie wzięli niby za swoją, boch już paść zdołała...
– No, wicie!
– Pasałach ci ja owce na pustaci bez siedem roków. Jedzenie mi ta nie zawdy
przynosili. Zabaczyli se czasem, toch nie jadła... Ale jagód było dość po lesie...
1
siarczyki – zapałki.
154

– Chwałaż Bogu!
– Nazbierałach se nieraz pełniutki podołek1...
– Widzicie, jak to Bóg i o najmniejszym chrobaczku pamięta!
– Oj, pamięta, Jagnieś, pamięta! Ludzie nieraz opuszczą, świat zawiedzie...
– Oj, zawiedzie, gosposiu, zawiedzie!...
– Dyć mi dobrze było, nie powiem! bo mnie zawdy radzi mieli, że rety!...
Musiałach się narobić, co prawda, ale dyć nika spoczynku ni ma...
– Oj ni ma!
– Chcieli mnie trzymać do śmierzci...
W zapisie autor nie uwzględnia najważniejszej cechy fonetycznej tego

dialektu, a mianowicie mazurzenia. Ale konsekwentnie zachowuje inne
cechy gwar południowej części Małopolski, jak np. końcówkę l. osoby l.
poj. czasu przeszłego czasowników -ch (pasałach, nazbierałach, musiałach),
która występuje też jako końcówka ruchoma po innych wyrazach: boch już
paść zdołała, skórach ci odrosła, toch nie jadła.
Pełną stylizację gwarową, uwzględniającą wszystkie cechy fonetyczne,
nie tylko w dialogach, ale i w partiach narracyjnych, wprowadzał do swoich
opowiadań z cyklu „Na Skalnym Podhalu” Kazimierz Przerwa-Tetmajer:
BEZ CO SIĘ ŚWIĘCI DOSTALI NA KĘPĘ

Béło dwok hłopów i mieskali przy wodzie, jeden z jednej strony, a drugi z
drugiej; ten, co beł na prawo, to sie nazywał Kuba Jamrozik, a ten na lewo Waw-
rzek Bieńkowski.
A to béło przy wsi, kajsi koło Białego Dónajca.
Ci hłopi, mieli grónta koło wody, proci sobie2. Kie wody sły, na wiesne, to abo
jednemu urwało, a drugiemu przicyniło3, abo temu zaś urwało, a hańtemu4 darowało.
Miał każdy z tyk dwok gazdów po świentym z drzewa wyrzezanym: Kuba
miał świentego Jantoniego, a Wawrzek świentego Jacka.
Kie woda sła, powódź od Tater, to sie oba modlowali: Jamrozik pytał: He,
świenty Jantoni, urwijze tys Wawrzkowi, a mnie przicyń!... a Bieńkowski zaś wołał:
świenty Jacku, ślicny, piękny, kieby tys Kubowi ubyło, a mnie przyrosło!...
Spośród młodopolskich utworów z życia ludu wiejskiego największy
rozgłos zyskała powieść Władysława Stanisława Reymonta „Chłopi”, za
1
podołek – dolna część spódnicy.
2
proci sobie – naprzeciw siebie
3
przicynić – dodać.
4
hańten – tamten.
155

którą autor uzyskał Nagrodę Nobla. W „Chłopach” zastosował Reymont
stylizację gwarową bardziej intensywną w dialogach, mniej natomiast w par-
tiach narracyjnych, w których dialektyzmy występowały obok poetyzmów:
To i z nagła huknęli w instrumenty obertasa, że mróz przeszedł kości, a
Boryna do Jagny skoczył, przygarnął ją krzepko i z miejsca rymnął takiego oberka,
aż dyle4 zaskowyczały, a on wiał po izbie, zawracał, podkówkami trzaskał, a przy-
klękaniem z nagła zawijał, to trząchający po izbie się nosił szeroko, od ściany do
ściany, to przed muzyką piosneczki śpiewał, że mu po muzycku odkrzykali, i dalej
hulał siarczyście i tan wiódł zapamiętale, bo za nim drugie pary jęły się z kup wyry-
wać i przytupywać, śpiewać, tańcować, i co ten największy pęd brać, że jakby sto
wrzecion, pełnych różnobarwnej wełny, wiło się po izbie z turkotem i okręcało tak
szybko, że już żadne oko nie rozeznało, gdzie chłop, gdzie kobieta; nic, ino jakby
kto tęczę rozsypał i bił w nią wichurą, że grała kolorami, mieniła się i wiła coraz
prędzej, wścieklej, zapamiętałej, aż światła chwilami gasły od pędu, noc ogarniała
taneczników, a tylko oknami lała się miesięczna poświata rozpierzchłą, świetlistą
smugą, iskrzyła się wrzącym srebrem wskroś ciemności i wskroś wirującej gęstwy
ludzkiej, co nadpływała spienioną, rozśpiewaną falą [...]
Powieść Reymonta uznana została za arcydzieło. Jej stylem zachwy-
cali się czytelnicy. Ale odezwały się też i głosy krytyków, zarzucające gwa-
rze chłopskiej w powieści brak autentyzmu, pomieszanie cech gwarowych
z różnych regionów. Najwięcej uwag krytycznych dotyczyło stosowanej
w „Chłopach”, których akcja toczy się we wsi pod Łowiczem, końcówki
-ch w l. osobie czasownika – formy ograniczonej do Podhala i Małopolski
południowej oraz Śląska. Prawdopodobnie Reymont końcówkę tę przejął z
utworów Orkana i Tetmajera jako specyficznie gwarową i włączył do reper-
tuaru swoich zabiegów stylizacyjnych. Niektórzy krytycy brali Reymonta w
obronę, że przecież w powieści nie chodzi o etnograficzną ścisłość, że nikt
z niej się nie uczy dialektologii, że chodzi tu o artystyczną funkcję gwary
stylizowanej. Na ogół jednak gwara, którą mówią bohaterowie „Chłopów”,
jest gwarą wzorowaną na dialekcie łowickim:
W dali przemglonej, nad rzeką, co płynęła z szumem wskroś gęstych zaro-
śli, siniejących niby chmura, czerniały stogi torfu i wozy, do których donoszono
kapustę w płachtach, bo z powodu rozmiękłego gruntu dojechać nie było można
do kapuśnisków. [...]
Jagna skończyła dopiero co swój zagon, zmęczona była srodze, głodna i prze-
moczona [...]
156

– Józia! skończycie to dzisiaj? – zawołała do Borynianki, która z Hanką i Kubą
wycinała wpodle.
– Skończymy! Bo i czas do domu, taka plucha, że mnie już do koszuli prze-
jęło. Jedziecie to już?
– Juści. Noc zaruteńko i taka ćma, że się drogi nie rozezna. [...] Sielną macie
kapustę! – dodała, pochylając się ku nim i patrząc na majaczące w mgle kupy.
– I wasza niezgorsza, a już co karpiele to macie największe...
– Z nowego nasienia była rozsada, dobrodziej przywieźli z Warszawy.
– Jagna! – ozwał się znowu z mgieł głos Józi – wiecie, a to jutro Walek Józe-
fów śle z wódką do Marysi Pociotkowej...
– Taki skrzat! A ma to ona już lata? Widzi mi się, że jeszcze łoni krowy pasała!...
Występujące w „Chłopach” słownictwo gwarowe wzbogaca bierną zna-
jomość polszczyzny u czytelników. Nie wszystkie jednak wyrazy są znane
mieszkańcom miast i innych regionów. Tak np. na ogół wszyscy wiedzą, że
łoni to znaczy „w zeszłym roku”, że kapuśnisko to chyba „pole, na którym rośnie
kapusta”, że srodze zmęczona to „bardzo zmęczona”. Ale nie wszyscy wiedzą, że
sielny to nie tyle, co „silny”, lecz „duży, rozrośnięty”, a karpiele – to „brukiew”.
Gwara szeroką falą weszła do literatury w okresie Młodej Polski. Nawet
do dramatu, bo Stanisław Wyspiański w swoim „Weselu” mieszkańcom
Bronowic kazał mówić gwarą ze wszystkimi jej cechami: mazurzeniem,
ścieśnieniem samogłosek itd.
Czepiec
Jakiś bardzo znakomity pon,
jeźli bary mioł jak piec.
Kuba
Zajechał konno w podwórze,
a potem, jak se pogadali
z tym, co śpi – pon Jaśka wzion;
Jasiek zaraz konia spion
i zakrzyknął: bić Moskali!
Myśmy dwa ze Śląskiem stali.
Jesce wam i to powtórzę,
jak oni tu się zgodali...
Włodzimierz Tetmajer, Wesele
Marysia
Muzeum Narodowe, Warszawa.
Że ci się będzie cnieło
bez tatusia, bez nos,
bez tych płotów, bez ogroda;
157

że choć się chłopem uciesys,
jesce tu płacząca przylecis,
bo tutok duszę mos,
bo tu się serce przyjęło,
a tam ci będzie samotne
i bez to ci będzie markotno,
i bez to ci będzie żal.
Gwara weszła też do poezji. Zwłaszcza słownictwo podhalańskie doty-
czące górskiej przyrody upowszechniło się w utworach poetyckich: smreki,
limby, piargi, kosodrzewina, wierchy, turnie, hale, roztoki stały się atrybutami
poezji młodopolskiej, sławiącej piękno Tatr. Sami też górale piszą wiersze,
których tworzywem jest gwara:
...urodziłaś się ty!
Tu!
Moja...
Miyła...
Mowo ojców i braci, i moja.
Gwaro podhalańska!
i takoś:
ostro – jak stoi zbójnickiego noża
piykno – jak zorza w świtów błysku,
cudno – jako ozwita w turniak róża,
słodko – jak dziywce przy watrzysku1.
Hej, moja miyła,
zalubiłek się w tobie na śmierzć.
Wystaś ku mnie z siklawic tęce,
z słonecnej mgiełki i leluje kwiatu.
Przyniós mi cie sum wiatru i sum orlik skrzydeł,
i śpiew dziewek z polany...
Wzionek cie na ręce
i idem z tobom pokozać cie światu.
(S. Nędza Kubiniec Do mojej gwary)
Gwara podhalańska zrobiła taką wielką „karierę” literacką, że próbo-
wano ją nawet zastosować do przekładu „Iliady” Homera:
Panno święta! Ty sama zaświadcz, jako było
1
watrzysko – ognisko.
158

Wtedy, kiedy pasyją się rozsierdził wściekłą
Peleusowy Achil. Tak się porobiło,
Że moc od gniewu tego zacnej krwie pociekło
I poniejedno życie chłopa ostawiło
Psom i hawraniom i precz wędrowało w piekło.
Tak już Bóg chciał, od kiedy gniewy swoje kida
W nogach wartki Achilles i harnaś Atryda.
Na to mu znów odpowie Jagamemnon dziki:

Jak sobie chcesz: jedź, zostań, wolna twoja wola,
Jeszcze przy mnie ostaną tęgie wojownik!
I ociec wielgi w niebie. Ty se zmykaj z pola.
Kie tak chcesz, to i dobrze, bo ustaną krzyki,
Co je w całym obozie słychać – wolna wola!
(M. Pawlikowski Wojna Greków z Trojanami)
Teksty gwarowe kaszubskie włączył do swego „Wiatru od morza” Ste-
fan Żeromski:
Jeden gbur1 mioł dwóch senów. Ciej on z nimi roz jod wieczerzą, tej uzdrzoł
przez okno, że sę na polu odziń poli. Tej oni wszesce trzej zaru wiedzele, że sę tam
piniędze przesuszają. Tak ojc rzek do starszego sena:
– Jidz i obocz! A może dostaniesz od tych piniędzy.
Tak nen starszy sen szed. Jak on przeszed na ten mol, tej stojoł tam zły duch
i mnieszoł cijem w tym ogniu.
Widząc to starszy sen rzek:
– Dej mnie od tych piniędzy! Ale zły duch odrzek:
– Jo ce dom wszetci cieszynie2 pełny, ciej te mnie powiesz, co bec ni może!
Trudności w rozumieniu dialektu kaszubskiego, spowodowane przede
wszystkim jego odmiennym rozwojem fonetycznym, sprawiły, że znajo-
mość literatury ludowej kaszubskiej nie rozpowszechniła się w całej Polsce.
Dialekt śląski wprowadzał w swych powieściach Gustaw Morcinek:
Z trybuny tymczasem płynęły słowa. Ksiądz Londzin mówił zebranym o
poniewierce, jakiej ulegał Śląsk od chwili, kiedy Piastowic cieszyński w r. 1377 zło-
żył hołd królowi czeskiemu; [...] jak to książę cieszyński Kazimierz IV w półtora
wieku później wprowadził do urzędów śląskich język morawski z okazji zamiano-
wania go czeskim namiestnikiem księstwa cieszyńskiego...
1
gbur – bogaty gospodarz.
2
wszetci cieszynie – wszystkie kieszenie.
159

– Powiesić pierona!... – ryknął znienacka do żywego oburzony stary Michnik,
co na samym końcu rynku stał i dobrze nie dosłyszał, co ksiądz Londzin prawi.
– Cicho bydźcie, nie wrzeszczcie! – jęli go towarzysze uspokajać.
– Toż pieron jeden – gniewał się Michnik – toż cóż tu bydzie na Śląsk sklu-
dzoł1 morawski język, kiedy mómy swój, co?
– Ale przeca on już umrzył!... Dyć nie róbcie krawalu2!...
– Umrzył?... Na, kiedy umrzył? Przecażech o tym nic nie słyszoł!...
– Ale już downo, downo... przed porę set rokami...
– No, to mu też dej Panie Boże radość wieczną – mruknął uspokojony Michnik.
Stylizacja gwarowa odgrywa w literaturze polskiej XX wieku ważną
rolę: służy ona przede wszystkim realizmowi w przedstawianiu życia ludu
wiejskiego, sprzyja bowiem przekazaniu prawdy psychologicznej postaci
dzięki prostocie ekspresji, a ponadto oddaje koloryt lokalny poszczególnych
regionów. Wiele wyrazów gwarowych przedostało się tą drogą do języka
ogólnonarodowego, wzbogacając go i urozmaicając.
208. Wskaż elementy stylizacji gwarowej w przytoczonym urywku „Chłopów”
Reymonta:
Chłop był rozrosły jak dąb, mocny, dufający w siebie i przez to tak
harny i nieustępliwy, że mało kto się go nie bojał. A sposobna jucha była
do wszystkiego; na fleciku grywał, że aż do duszy szło, wóz zrobić zrobił,
chałupy stawiał, piece wylepiał, wszystko robił tak sprawnie, że ino mu się
robota w garściach paliła; grosz go się ino nie trzymał całkiem, choć zara-
biał sporo, bo wszystko zaraz przepił i przefundował albo i rozpożyczył...
Gołąb mu było na przezwisko, choć i do jastrzębia prędzej był podobien z
twarzy i z onej zapalczywości...
§ 33. Stylizacja środowiskowa

Mowa różnych środowisk społecznych weszła do utworów litera-
tury pięknej wraz z rozwojem tendencji do realistycznego przedstawia-
nia świata.
Stefan Żeromski w swoich dramatach współczesnych stosował styliza-
cję językową, która pozwalała się domyślać, z jakiego środowiska wywodzi
się dana postać. Już w „Róży” wtopił w tekst wypowiadany przez krymina-
listów współpracujących z policją carską słownictwo zaczerpnięte z gwary
przestępczej:
1
skludząć – sprowadzać.
2
krawal – awantura, zamęt.
160

Żeby się magiel prędzej skończył, to całą kompanią idziemy najprzód „na girę,
a potem do Mańki. Mam sześć papierowych fałatów i trochę szmergla. Stawiam –
Stasiek, słyszysz? – czterdziestkę per twarz i agata do rana.
Wyrazy z żargonu środowiskowego wyróżnił autor w tekście dramatu
rozstrzelonym drukiem. Ich znaczenia jednak nie objaśnił. Domyślamy się,
że gira to „wódka”, fałaty „banknoty”, szmergiel „bilon”, a agata to „zabawa”.
Magiel zaś, jak to wynika z akcji dramatu, to „bicie więźniów politycznych
na zlecenie carskich władz więziennych”.
Elementy słownictwa i frazeologii związanej z określonymi grupami
zawodowymi wprowadzali do swych powieści tacy pisarze i pisarki, jak: Wac-
ław Gąsiorowski (powieść ze środowiska aptekarskiego „Pigularz”), Hen-
ryk Worcell (powieść autobiograficzna z życia kelnerów „Zaklęte rewiry”),
Maria Ukniewska („Strachy”). Ukniewska w swojej powieści osnutej na
własnych wspomnieniach z młodości przedstawia środowisko aktorów i
tancerzy baletu w teatrze rewiowym:
Teatr jest kopalnią humoru. Spędzały tu całe dnie. Dubenko ułożył im osiem
numerów, wpadł w szał pracy, nie pozwalał markować. Siedział teraz na budce
suflera, klaskał w dłonie do taktu, podczas gdy powtarzały i powtarzały po kilka-
dziesiąt razy każdy numer. Ada i Stefa nie robiły szpagatu. Stefa, ponieważ zanie-
dbywała ćwiczenia, Ada, bo w ogóle późno zaczęła tańczyć i nogi jej nie mogły
nabrać elastyczności. Była już za stara. Krzywiła się, siadając na szpagat, do którego
brakowało jej co najmniej piętnaście centymetrów. Stopy sterczały ku górze, nie
mogła naprężyć podbicia. Battement robiła brzydko, zginając nogi w kolanie, i tę,
na której stała, i tę, którą podnosiła. Opuszczała nogę bez tempa, powoli, a powinna
była tak szybko, jak szybko wyrzucała.
W powieści nie tylko występuje słownictwo związane z zawodem tan-
cerki, jak np. nazwy figur tanecznych: arabeska, bitki, grand jeté, piruet, salto,
rundaki, a także stroju i charakteryzacji: baletki, szpongi, mastyks, apszminka,
ale również wiele wyrazów z języka potocznego (drynda, taksiarz, bubek,
forsa). Girlsy, czyli dziewczęta z baletu, używają też umownego języka
utajnionego, polegającego na tym, że każdą sylabę wyrazu poprzedza się
wymówieniem dwu sylab: wene, co brzmi tak: – Wenewy wenedo wenemnie
wenesię wenenie wenewtrą wenecaj wenecie.
Udział słownictwa potocznego w powieściach współczesnych opisują-
cych różne środowiska zawodowe i społeczne jest coraz większy. Przeplatają
się w języku bohaterów terminy specjalne i słownictwo fachowe z wyraże-
niami i zwrotami ekspresywnymi:
161

– [...] nie weszliśmy w terminie na budowę.
– To by może nawet przyschło jakoś. Położyły nas Maćkowice. Tylko ani
słowa, kolego... Pamięta pan ten skandal z zatruciem Wisły? Martwe ryby na
brzegu, na piaszczystych łachach odsłoniętych przez wody cofające się po wiosen-
nym przyborze? Kilometry ziemi parującej trucizną? Prasa pisała o tym szeroko.
Rozdęli, wykoślawili. Zrazu huzia na Maćkowice! Prokurator, komisje, inspekcje!
Kto winien? Dyrekcja Maćkowskich Zakładów broniła się zajadle. Jako argument
wysuwała nagłą awarię oczyszczalni.
Po śledztwie ustalono, że w istocie oczyszczalnia ścieków w Maćkowicach
uległa awarii, co więcej, że ulegała awariom od początku istnienia. Ekspertyza
wykazała wadliwość, że tak powiem, wrodzoną samego urządzenia. Kto budo-
wał urządzenie? My, „Hydros”. No i zaczęło się na dobre. Zarządzono kontrolę
wszystkich wykonanych przez „Hydros” oczyszczalni. Niedawno komisja zakoń-
czyła pracę. Okazało się, że wszystkie wykonano wadliwie. Pan też ma w tym swój
udział – dodał niespodziewanie.
(E. Niziurski Eminencje i bałłabancje)
209. W przytoczonym urywku wskaż słownictwo morskie:
Przecięli awanport, minęli głowicę, przetrawersowali tor za nimi, prze-
ślizgując się tuż koło siostrzanej westowej pławy, której nie zerwało. Wagi
trzytonowej, kształtu beczkowego, w kolorach białym i czerwonym dla
lepszej widoczności, chwiała się na wodzie jak trzcina. Łyskała. Za najlżej-
szym poruszeniem któryś z czterech luźno wiszących bijaków uderzał na
niej w dzwon. A poruszenia przy obecnej fali i wietrze nie były najlżejsze.
Biły tedy w ten dzwon z całej siły. Z bliska słyszany dźwięk był silny i świ-
drujący. Blask jasny i ostry. U góry, wieńczący pławę znak szczytowy, na
cztery metry nad poziomem morza, tracąc co chwila równowagę przy tej
chwiejbie, coraz to kłaniał się do samej wody na północ, a już po sekun-
dzie nieomal że się wywracał na południe. Łódź tańczyła we mgle, w gęstej
wilgotnej mazi, pośród wysokich grzywaczy, o perlących się pozawijanych
grzbietach, pośród dokuczliwego wiatru. Tańczyła również boja, w tym że
hamująco na jej możliwości ruchowe wpływała betonowa płyta zassana w
dno, z którą wiązał ją łańcuch.
– Ster prawo!
Czeczuga zaparł się nogami na dziobie, z liną, bosakiem u stóp, z lor-
netą przy oczach.
(T. Breza Uczta Baltazara)
162

Słownictwo środowiskowe poza funkcją realistyczną, służącą uprawdo-
podobnieniu akcji utworu, pełnić mogło także dodatkowo funkcję humo-
rystyczną. Gwarę wielkomiejską stolicy – język mieszkańców przedmieść
Warszawy – uwiecznił w swych felietonach Stefan Wiechecki, podpisujący
się pseudonimem Wiech. Nie tylko warstwa fabularna tych felietonów i
powieści Wiecha, ale także daleko posunięta stylizacja językowa stanowiły
w tych utworach źródło komizmu. Książki Wiecha są dziś jedynym źród-
łem naszej wiedzy o języku tej Warszawy, której już prawie nie ma, bo po
jej zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego ludność stolicy uległa
rozproszeniu, zmieniła po wojnie miejsce zamieszkania, przeprowadzając
się do innych dzielnic miasta. Przestały istnieć zwarte środowiska dawnych
mieszkańców Czerniakowa, Woli, Targówka, Bródna, zaczęła zanikać spe-
cyficzna gwara przedmieść. Wiech wszedł więc do literatury jako klasyk
stylizacji języka na gwarę wielkomiejską. Wybitny językoznawca, profesor
Witold Doroszewski zaproponował, żeby na cześć tego popularnego pisarza
gwarę warszawską nazywać wiechem (pisanym małą literą).
210. W przytoczonym urywku wskaż elementy stylizacji na język potoczny:
Kacperek poderwał się na widok inżyniera.
– Przyszedłem – oświadczył.
– To widać po kupie błota! – zasapał Bałłaban, tłumiąc rosnącą w nim
pasję. – Wlazłeś z takimi buciorami! – patrzył na utytłane w błocie gumiaki
chłopaka. – No i co mi powiesz? Jak ci leci?
– Jakoś leci.
– Smutny jesteś i jakiś niemrawy – zauważył Bałłaban. – Widziałem,
że w wykopie nawet nie próbowałeś się odgryźć kolegom...
– Życia to ja tu nie mam – Kacperek wytarł nos wierzchem dłoni. – Co
oni wciąż na mnie Kacperek i Kacperek, jak ja mam nazwisko Kasprowicz,
jak poeta. To mnie wnerwia. Pan im powie, bo wreszcie któremu co przetrącę.
– Dobra, dobra – przerwał mu Bałłaban – pięknie i cacy. Więc oni
mają się z tobą cackać, a ty, bracie, podwędzasz im szweda. Czy wiesz po
co cię tu wezwałem?
– No, chyba właśnie... względem... tego szweda.
– Cieszę się, że nie udajesz przynajmniej głupka – powiedział Bałłaban
z pewną ulgą. – No więc jak z tym Szwedem?
– Leży na biurku. Zawinięty w gazetę. Brudny, więc zawinąłem.
– To pięknie, że dbasz o takie drobiazgi. Ja też będę troskliwy. W trosce
o twoje zdrowie postaram się, żebyś wyjechał stąd z nieuszkodzoną twa-
163

rzą. Dlatego wyjedziesz jutro o piątej rano, żeby cię nikt nie widział. W ten
sposób uniesiesz cało swój zakuty łeb!
– O rany! Pan inżynier wylewa mnie? Za co?!
– Mam sto powodów. Ciągle te same sztuczki. Dlatego jutro powiesz:
Cześć pracy! Zadzwonię po kuratora. Niech cię zabierze w pierony!
– Pan inżynier tego nie zrobi...
– Dokąd ja będę ciebie osłaniał? Ja ciebie dzisiaj bronię, a ty mi jutro
wyniesiesz kanapę i opylisz...
– Nie musi pan zasuwać takiej mowy. Panie inżynierze!
– Spływaj! Słowo daję, jestem chyba mięczak i dostanę kiedyś za to w
kuper. Jeszcze raz, a powiem załodze i sprawią ci manto. Spływaj, pókim
dobry.
(E. Niziurski Eminencje i bałłabancje)
§ 34. Inne typy stylizacji

Ze świadomym i celowym użyciem odpowiednich środków językowych
w utworze literackim mamy do czynienia także wówczas, gdy pisarz pragnie
wywołać w czytelniku nastrój podniosły, obudzić w nim szlachetne emocje,
wzruszyć. Posługuje się on wtedy środkami stylistycznymi niecodziennymi,
odświętnymi, spotykanymi w poezji.
Powstaniec czołgał się wzdłuż brzegu, szukając ławy lub kładki, po której
mógłby się na drugi brzeg przedostać. Nigdzie czegoś podobnego nie znalazł.
Był zaś tak z sił wyczerpany, że iść dalej wzdłuż zakrętów wijących się jakby na
przekór, jakby dla wydłużenia w nieskończoność tego marszu, nie było sposobu.
Jak przedtem las, tak obecnie rzeka tworzyła nieprzebytą zaporę. Linia jej brzegu,
która z drogi czyniła zygzak, wijącą się wstęgę, była dla strudzonego nową formą
natrząsania się losu. Poranione nogi okrążały półwyspy wracając – zdawało się – w
to samo miejsce. Naśmiewający się diabeł rzucił oto przed te nogi rzekę i puścił je
w taniec, w pląs na prawo i na lewo, bez końca i bez celu...
W pewnym tedy miejscu, gdzie woda rozlewała się nieco szerzej, brzeg był
łagodniejszy, a głębia płytsza – ów polski tancerz przerwał swój pląs, zsunął się do
wody i począł w bród ją przebywać. A skoro tylko zanurzył się, doznał ulgi szcze-
gólnej. Zaczerwieniła się wokoło niego czarna rzeczna woda. Zabulgotał, jak gdyby
z głębi jęknął, wart jej środkowy. Tkliwym po tysiąckroć chlustaniem, pracowitym
myciem woda oczyściła każdą ranę, – a jak matka ustami – wycałowała z niej sro-
gość cierpienia. Wchłonęła w siebie ta rzeka prastara i wiecznie nowa szczodrą
164

powstańca krew, zliczyła jej krople, skrzętnie w siebie zabrała, pojęta w głębiny,
rozpuściła w sobie, wessała i dokądś poniosła – poniosła... Zbieg opłukał w zim-
nej wodzie rozpuchnięte nogi i drżąc ze straszliwego zimna wydostał się na brzeg.
(S. Żeromski Wierna rzeka)
W przytoczonym urywku prozy Stefana Żeromskiego spotykamy naj-

pierw opis wędrówki rannego powstańca z 1863 r. wzdłuż krętych brzegów
rzeki. I oto w pewnym momencie, kiedy autor zaczyna opisywać zanurze-
nie się wędrowca w rzece – styl się zmienia, rozpoczyna się poetycki opis
działania rzeki, której przypisuje się tu uczucie litości, a więc mamy tu do
czynienia z upostaciowaniem (antropomorfizacją) rzeki, po czym znów
następuje, rzeczowa relacja:
Zbieg opłukał w zimnej wodzie rozpuchnięte nogi i [...] wydostał się na brzeg.
W ten sposób autor przestaje być jak gdyby bezstronnym, obojętnym
świadkiem wydarzeń; pragnie, by czytelnik wraz z nim przeżył ten wstrząs
psychiczny, który towarzyszyć musiałby rzeczywiście przeżywanemu wido-
kowi ciężko rannego człowieka. Taki typ stylizacji językowej, odwołujący
się nie tylko do pierwiastków czysto intelektualnych, lecz także do uczuć,
użycie środków stylistycznych podniosłych, pięknych, pełnych wyrazu, które
działają na wrażliwość estetyczną czytelnika, nazywamy stylizacją poetycką,
czyli poetyzacją.
Możemy też spotkać się z zabiegami stylistycznymi stanowiącymi jak
gdyby przeciwieństwo poetyzacji, a mianowicie z wprowadzaniem do utwo-
rów poetyckich tzw. prozaizmów, to znaczy wyrazów i zwrotów stosowanych
zazwyczaj w zupełnie innych odmianach stylowych języka. Jako przykład
możemy tu przytoczyć fragment „Z wierszy o Małgorzatce” Juliana Tuwima,
gdzie do tekstu wiersza zostają wprowadzone elementy stylu urzędowego:
Pracowała najpierw w KIP’ie
w Katowicach,
niezbyt długo była w KIP’ie
w Katowicach;
zamiast kwity KIP’u
rejestrować w biurze
„...Zakwitały pęki białych róż”
w rejestraturze
i na ulicach
i na księżycach –
165

wszędzie róże,
w całych na świecie Katowicach.
W KIP’ie robiono takie rzeczy:
L. Dz. 2813/BP/36 Katowice dnia
w związku z
powołując się na
z wys. poważ.
i pieczęć.
Albo takie w KIP’ie mieli troski:
L. Dz. 4702/MK/77-a
Katowice dnia
w odpowiedzi na
mamy zaszczyt za________
Nacz. Wydz.(–) ściskowski.
Wiele różnorodnych elementów językowych może się złożyć na styli-
zację humorystyczną (żartobliwą). Na ogół efekt komiczny osiągają pisarze
dzięki łączeniu ze sobą elementów językowych zaczerpniętych z różnych
odmian stylowych, przez stosowanie wymyślnych metafor dla nazwania
zupełnie prozaicznych wydarzeń, używanie ozdobnych epitetów, itp. Przy-
kłady takiej stylizacji można znaleźć w każdej niemal powieści Kornela
Makuszyńskiego:
Pan profesor Gąsowski […] zawsze roztargniony, nie znał dobrze dźwięcznych
nazwisk swoich uczniów i mieszał je, nigdy nie wiedząc, które z nich do której należy
gęby. Przy egzaminowaniu odczytywał je z notesu. Operacja ta odbywała się dwa
razy tygodniowo. Wywołany wychodził z ławki, stawał tuż przy profesorskiej kate-
drze i tam brany był na męki. Dlatego, choć z niechęcią, używamy tego bolesnego
słowa, że młody pawian bredził smętnie jak Piekarski na mękach. Zdarzało się to
jednak nad podziw rzadko. W innych klasach bywało rozmaicie, w klasie siódmej
jednakże historia stała na wysokim poziomie. Zdawać się mogło, że trzydziestu
wyjących derwiszów zapałało niesłychaną do tej nauki namiętnością. Dziwy, dziwy.
(K. Makuszyński Szatan ż siódmej klasy)
Bardzo często humor słowny wiąże się z humorem sytuacyjnym:
W Lunaparku hulali nieraz z Tatą, ale podwójna uciecha była iść z Mamą i
wyczyniać okropności na jej oczach. A teraz jeszcze do tego – panna Michasia. […]
– Panno Michasiu, pani lubi przyrodę szwajcarską? [...] No właśnie, bo to wie
pani, tego... wodospady w Szwajcarii. A największy w Kanadzie: Niagara. Przecho-
dziłem pod nim w gumowym płaszczu. I tu jest nawet imitacja.
166

Istotnie, jest imitacja. Na jej szczycie różnokolorowe żarówki i napisane piękną
secesją: „Wodospad Niagara”. Tata chyłkiem prowadzi do wodospadu.
– Musimy zajść od kanadyjskiej strony z panną Michasią, a wy idźcie i cze-
kajcie, co będzie, od amerykańskiej. Panno Michasiu, niech pani wejdzie po tych
schodkach na górę i siądzie w tym fotelu, który ruszy z panią w czarodziejską podróż.
Niebawem, dobiegłszy do rodzinki oczekującej na „amerykańskim brzegu”,
obserwuję brezentową zieloną taśmę zamarłej Niagary, wznoszącą się na dwa pię-
tra. Nagle – Niagara drgnęła. Na wysokościach odsłania się zasłona, ukazując błogo
uśmiechniętą pannę Michasię. Nagle – przerażenie ścina jej twarz: fotel jedzie ku
niagarskiej przepaści. W grzmiącym huku motorów, w płynieniu niagarskiej taśmy
jeszcze raz widzimy blade oblicze panny Michasi w tę przedśmiertną godzinę. Za
raz po tym już zamiast oblicza widzimy bardzo porządne majtki, boa, salopkę,
wystraszoną gęś, parasolki, zewłok, kupę niczego, co podpływa do stóp publiczno-
ści na „amerykańskim brzegu”.
(M. Wańkowicz Ziele na kraterze)
211. W przytoczonym urywku wskaż elementy stylizacji humorystycznej. Zana-
lizuj, dlaczego wywołują one efekt komiczny.
Zmęczeni gorączkowym układaniem stosu, patrzyliśmy teraz wesoło i
z niemałą rozkoszą na swoje dzieło; boki można zrywać, widząc wysokiego
dryblasa, obłożonego leśnym śmieciem tak, że tylko z tej kopicy widać
ramiona i zbrodniczą głowę. Dryblas, przekonany, że to już koniec zabawy,
uspokoił się i zaczął szydzić:
– Czemuż nie podpalicie stosu, zdechłe żółwie? Tchórze cuchnący!
Ludzie o podwójnym języku! Boicie się bohatera, który wam zdejmie
skalpy, a dusze wasze będą się błąkać, bo ciało rzucę wściekłym psom na
pożarcie! Szkoda strzały mojej i mojej cięciwy, więc dlatego pluję na was,
złodzieje koni!
Choć się wyrażał bardzo stylowo, to „złodzieje koni!” zapiekło nas.
Najgorsze było to, że nikt mu nie umiał godnie odpowiedzieć, gdyż byliśmy
bałwany wobec niego w znajomości – indiańskich przenośni.
A on się darł:
– Zbliżcie się do mnie, a wyrwę wam serca! Zające, silne tylko w pysku!
(?) Na kolana przede mną, a ja wam moje mokasyny położę na karku. Jeleń
Rączy? Czy uciekł na dźwięk mego głosu i dlatego nazywacie go „rączym”?
– Staszek! – krzyknął ktoś z rozpaczą.
– Tu nie ma Staszka, tu jest Krwawy Byk! – zawołał okropny jeniec.
Uff ! uff ! Krwawy Byk ma was wszystkich w pięcie!
167

Jak długo gadał indiańską modą, można było tego słuchać, ale odstą-
pił od uroczystego stylu mówiąc, że „ma nas w pięcie”. Obraza była tak
współcześnie dotkliwa, że wszystkich poderwała; wszyscy rzucili się w jego
stronę z błyszczącymi oczyma, wygrażając mu; koło stosu uczynił się tłok;
wojownicy poszaleli.
(K. Makuszyński Bezgrzeszne lata)
Elementy komizmu językowego występują także w utworach noszą-

cych nazwę groteski. W stylu groteski możemy obserwować nagromadze-
nie i przeplatanie się ze sobą wyrazów i zwrotów zaczerpniętych z różnych
odmian języka, upodobanie do kontrastów, niejednolitość stylu. Tragizm
może tu sąsiadować z komizmem, nastrój podniosły może towarzyszyć
opisowi sytuacji prozaicznych, trywialnych. W grotesce odnajdujemy lek-
ceważące lub satyryczne podejście autora do ogólnie przyjętych norm i
konwencji. Przykładem użycia stylizacji groteskowej może być powieść
Witolda Gombrowicza „Ferdydurke”:
Konstanty strzelał na postrach. Czy znowu służba folwarczna wyśpiewała
co? Czy strzelił, bo nie wytrzymał nerwowo, bo był już naładowany wystrzałem
od chwili, kiedy w fiumuarze1 wyjął rewolwer z szuflady? Któż wiedział, co się w
nim działo? Czy był to akt terroru, poczęty z dumy i pychy? Rozsrożony pan głosił
hukiem aż het po najdalsze drogi i wierzby samotne na miedzach, że czuwa w peł-
nym uzbrojeniu. Ciocia wypadła na ganek i prędko cukierkami poczęstowała, szalik
mu zarzuciła na szyję, wciągnęła do domu. Ale huk już się rozszedł bezpowrotnie.
Gdy psy dworskie na moment ucichły, posłyszałem daleki odzew psów na wsi i
przez myśl mi przemknęła wizja sensacji wśród ludu – parobki i dziewki, i chłopi
pytający się jeden drugiego, a co to, bez co we dworze strzylają? Dziedzic strzylo?
Dlaczego strzylo? I plotka o mordobiciu, że młody pan w mordę wziął od Walka,
z ust do ust rosnąca, prowokowana rozgłośnym, ostentacyjnym wystrzałem. Nie
zdołałem opanować nerwów. Powziąłem decyzję natychmiastowej ucieczki, zląkłem
się nocy w tym dworze podziemnie rozpanoszonym, pełnym trujących miazmatów.
Uciekać! Uciec natychmiast! Lecz Miętus nie chciał bez Walka.
Nasycony pierwiastkami groteskowymi jest styl dramatów Stanisława
Ignacego Witkiewicza. W jego sztuce „Szewcy” w wypowiedziach bohate-
rów komicznie przemieszane są ze sobą elementy gwary ludowej ze stylem
naukowym, często zawierającym absurdalne neologizmy w funkcji niby-
terminów:
1
fiumuar – palarnia.
168

Sajetan
Już wszystko tak zbrzydło na tym świecie, że więcej o niczym gadać nie warto.
Kona ona ludzkość pod gniotem cielska gnijącego, złośliwego nowotwora kapitału,
na którym, nikiej putryfakcyjne owe bąble, faszystowskie rządy powstają i pękają,
puszczając smrodliwe gazy zagniłej w sobie, w sosie własnym, bezosobowej ciżby
ludzkiej. Już nic gadać nie trzeba. Wszystko je wygadane do cna. Czekać trzeba,
aż się zrobi, i robić, ile kto może. Czy my jesteśmy ludzie? Może ludzie to tylko
oni – a my tylko bydlęce ścierwa, z takimi, wicie, Panie Święty, epifenomenami, by
się jeszcze gorzej męczyć i na ich uciechę skowytać. Hej! Hej! [...] A oni myślą tak
na pewno, brzuchacze zacygarzone, ociekające takim śliskim koktejlem z ichniej
rozkoszy i naszej smrodliwej, beznadziejnej w swej męce. Hej! Hej! [...]
II Czeladnik
O, buty, buty – jakieście pikne! Zabucione światy! Cały świat zabucim – zapra-
cujem, zagwazdrzem – wszystko jedno. Więzienie, nie więzienie – pracy nikt się
nie oprze. Praca to cud najwyższy, to metafizyczna jedność wielości światów – to
absolut! Zapracujem się na śmierć, aż do żywota wiecznego – może!
212. Wskaż elementy groteski w stylu podanych urywków:
Dopiroż nas ściskać, pod nogi obejmować, do domu prowadzić! Ja się
zdumiałem, a zdumiał się też Tomasz z synem swoim, widząc Salonów, Sal
wielkich luxusy, które Plafonami, Parkietami, Stiukami a Boazeriami, a też
Wykuszami, Kolumnami, Malowidłami, Posągami, dalej więc Amorkami
i Refektarzami, Pilastrami, Makatami, tyż i Palmy, tyż i Wazony, Wazy
Filigranowe, kryształowe, jaspisowe, korczyki, koszyki palisandrowe, truny,
kotylety weneckie albo florenckie, a także lite filigrany. A jedno obok dru-
giego natłoczone, napchane, że nie daj Boże, że już głowa boli: bo to Amo-
rek obok Maszkary, a tu na fotelu Madonna, tam na pasie Waza i jedno pod
stołem, drugie za Wazonem, tam znowuż Kolumna nie wiedzieć skąd i po
co, a obok Tarcza, albo i Półmisek. Wszelako, widząc Tycjanów, Rafaelów,
Murillów malowidła, a też i inne arcydzieła nadzwyczajnej sztuki, z posza-
nowaniem to wszystko oglądaliśmy, i ja powiadam: – Skarby to są, skarby!
***
Nalał mnie grzanego piwa, ale piwo nie piwo, bo, choć piwo, winem
chyba zaprawione; a syr nie syr, owszem syr, ale jakby nie syr. Dalej pasz-
tety owe chyba Przekładańce, a jakby Precel jaki lub Marcepan, nie Mar-
cepan jednak, a może Pistacja, choć to i z wątróbki. Niegrzecznie byłoby
nazbyt się owym smakom przypatrować, więc też jemy, winem a może
169

piwem albo i nie piwem popijamy, a choć kto i długo kąsek żuje, jakoś go
przełyka. Gonzalo zasię huczne serdecznej gościnności dawał dowody i
śpiwkę zaśpiewał [...]
(W. Gombrowicz Trans-Atlantyk)
Specyficznym zabiegiem stylizacyjnym jest parodia, polegająca na
satyrycznej przeróbce utworu literackiego, naśladująca cudzy styl w celu
wywołania efektu komicznego i ośmieszenia jakiejś epoki, gatunku, maniery
literackiej. W literaturze polskiej przykładem parodii eposu bohaterskiego
są poematy heroikomiczne Ignacego Krasickiego „Myszeis” oraz „Mona-
chomachia, czyli wojna mnichów”.
Stylizację parodiującą wymyślne inwokacje w literaturze klasycznej
odnajdujemy w „Monachomachii”:
O ty, którego żaden nie zrozumiał,
Gdy w twoich pismach błąkał się jak w lesie.
O ty, nad którym nieraz się świat zdumiał
I dotąd sławi, wielbi, dziwuje się!
O ty, coś głowy pozawracać umiał,
Bądź pozdrowiony, Arystotelesie’.
Bożku łbów twardych i próżnej mozoły,
Witaj, ozdobo starodawnej szkoły!
Osieł w lwiej skórze nieostrożnych zwodził
Czasem niezgrabny płód, choć matka hoża,
Nieraz cedr słabą latorośl urodził,
Nieraz się zakradł kąkol wpośród zboża.
Nie twoja wina, żeś głupich napłodził:
Są to potomki nieprawego łoża.
Jeśli się śmiejesz patrząc na te fraszki,
Rzuć jeszcze okiem dla nowej igraszki.
W wieku XX styl powieści Heleny Mniszkówny „Trędowata” sparo-
diowała w satyrycznej przeróbce pod tytułem „Na ustach grzechu” Mag-
dalena Samozwaniec.
Od parodii, której przyświeca satyryczny zamysł wykpienia, wyśmiania
stylu jakiegoś autora, dzieła, gatunku, epoki, należy odróżnić pastisz, pole-
gający na mistrzowskim naśladowaniu stylu innego pisarza.
Wspólną cechą stylizacji językowej w grotesce, jak i w parodii oraz
w pastiszu jest duże zagęszczenie środków językowych stylistycznie nace-
chowanych.
170

Pastisz jest uprawiany jako forma literacka służąca zabawie intelektual-
nej autora oraz czytelnika, podziwiającego umiejętność operowania stylem
typowym dla innego pisarza. Mistrzem pastiszu w poezji polskiej XX wieku
okazał się Julian Tuwim, który dla zabawy stworzył trawestacje krótkiego
wierszyka dla dzieci, pióra Stanisława Jachowicza:
Nie rusz, Andziu, tego kwiatka,
Róża kole, rzekła matka.
Andzia mamy nie słuchała,
Ukłuła się i płakała.
Wierszyk ten trawestował Tuwim, wyobrażając sobie, jak jego osnowę
tematyczną interpretowaliby rozmaici poeci. Oto naśladownictwo stylu
Leopolda Staffa:
Wiem... zbyt drogo okupię radość nikłej chwili,
Która mnie smętkiem szczęścia złudnego upoi,
Gdy się za różą bladą tęsknota wysili
I zakwitnie przedziwnie w wątłej dłoni mojej.
Lecz muszę dłoń wyciągnąć, co mi służy wiernie,
Bo nazbyt mi tęsknota w cichym sercu wzbiera.
I krwawi się dłoń jedna o kolące ciernie,
Gdy druga – łzy radości i szczęścia ociera.
A oto jak – według Tuwima – ująłby ten sam temat inny poeta, Artur
Oppmann, piewca warszawskiego Starego Miasta, ogłaszający swoje utwory
pod pseudonimem Or-Ot:
Na Kanonii jest facjatka,
Co się w zwojach bluszczu chowa,
Mieszka w niej z córeczką Andzią
Zacna pani Maciejowa.
Cnót mieszczańskich zawżdy pomna
Urodziwą córkę chroni,
Kwitną mores jak za dziadów
Na facjatce, na Kanonii.
Kwitną także przednie róże
W oknie pani Maciejowej,
Nie rusza ich śliczna Andzia
Ostrzeżona matki słowy.
171

Bowiem rzekła Maciejowa,
Jak troskliwa, zacna matka:
„Róża kole, moja Andziu,
Nie rusz tedy tego kwiatka!”
Płyną lata, lata płyną,
Kiedyś Andzia zapomniała,
W dłoń dziewczęcą kwiat chwyciła,
Ukłuła się i płakała.
A tak zinterpretowałby temat Andzi i róży w swojej młodopolskiej
prozie Stanisław Przybyszewski:
Hanka stała z utkwionymi w jeden punkt oczyma. W mózgu jej płonęły
wściekłe nawałnice szalonych paroksyzmów boleści. Te róże... te róże czerwone...
Wirski zaśmiał się... He-he... Pani patrzy na kwiaty... A róże kolą... Krew! Rozumie
pani? He-he.... Z histerycznym łkaniem chwyciła róże z wazonu i sama zaczęła
wbijać sobie w palce długie, ostre ciernie. Ryszardzie! Miłość moja!... Ryszardzie,
ten obłędny taniec chuci i śmierci! Ryszardzie, ha-ha, krew! Wirski wstał, kopnął
ją, napił się koniaku, wypalił nerwowo kilka papierosów i wyszedł. A Hanka szlo-
chała. Szlochał deszcz za oknem.
A tak z kolei wyglądałby wierszyk Jachowicza w przeróbce Kazimierza
Laskowskiego, piszącego poezje pod pseudonimem (El):
Rach, ciach, ciach, stoi chatka,
A przed chatką pani matka,
Stoi córus przy stodole;
Córuś, córuś, róża kole!
Prosiak w błocie, kot na płocie,
Stoją pola w szczerym złocie.
Rach, ciach, ciach, dana, dana,
Stoi córuś zapłakana.
Częstym zabiegiem stylizacyjnym w powieści jest indywidualizacja

mowy poszczególnych postaci.
Wypowiedzi bohaterów powieściowych autor może przedstawić jako
tak zwaną:
a) mowę zależną:
Sędzia zarzucał autorowi powieści, o której rozmawiano, że jest tam
zbyt dużo poetyzowania.
172

Mowa zależna to zreferowanie wypowiedzi bohatera w zdaniu zależ-
nym, czyli podrzędnym.
b) mowę niezależną, czyli przytoczenie słów wypowiedzianych przez
bohatera powieści:
– Jeżeli czytam prozaika, czy, jak chcą inni – prozatora – mówił sędzia – niech
to będzie proza, jeżeli zechcę poezji – wezmę tom poety i będę miał poezję.
( J. Szaniawski Opowiadania profesora Tutki)
c) mowę pozornie zależną, w której autor przedstawia myśli i poglądy
bohatera, posługując się charakterystycznymi dla niego środkami języko-
wymi.
Zarówno mowa niezależna (przytoczenie), jak i pozornie zależna mogą
zawierać elementy stylizacji, charakteryzujące powieściową postać, sygnali-
zujące jej pochodzenie, wykształcenie, temperament, nastrój itd. W mowie
zależnej, w wypowiedzi bohatera zreferowanej przez narratora, cechy te nie
znajdują swego odbicia.
Życie wewnętrzne postaci powieściowej może dochodzić do głosu
w formie pamiętnika pisanego w pierwszej osobie, jak np. pamiętnik
Joasi w „Ludziach bezdomych” Stefana Żeromskiego, wkomponowany
w tok narracyjny powieści. Myśli bohatera mogą być przedstawione w
formie monologu, sygnalizowanego (jako przytoczenie) cudzysłowem i
odpowiednią formułką; jak np. w opowiadaniu Marii Dąbrowskiej „Na
wsi wesele”:
Małgorzata wdzięczne ma serce i pogodne z natury, umie cenić każdą pomyśl-
ność losu; czemu więc usnąć nie może, wzdycha i bije się z myślami, jakby to nie
Zuzia, lecz ona sama szykowała się do wielkiej zmiany stanu?
„Teraz to wesele – kołaczą myśli. – Niby szczęście, a Pan Bóg raczy wiedzieć,
jak Zuzi będzie za tym Cześkiem? On coś za bardzo lubi wódkę. Taki, co pije, to
ją będzie i bił. Ale czy Zuzia co rozumie?”
Natomiast mowa pozornie zależna to taka forma przedstawienia
monologu wewnętrznego bohatera, która obywa się bez wszelkich sygna-
łów formalnych przytoczenia, jest wtopiona w nurt narracji. Rozpoznać ją
możemy tylko po takich cechach stylizacyjnych, które są swoiste dla boha-
tera, nie dla narratora:
Lin leżał na wierzchu pościeli w ubraniu, a łzy ciekły mu z oczu po
obu skroniach.
Musiał jeszcze raz pomyśleć o tym. Była to śmierć Ralfa, młodego wyżła, o któ-
rej nigdy wspomnieć nie mógł bez zdławienia gardła łzami. Och, był wcieleniem
173

dobroci, życzliwości i uciechy. Ze swą melancholijną, obwieszoną faflami i uszami,
mordą, kipiał szałem wszystkich szczenięcych uniesień. Kto, jak on, radował się
przybyciu pana, kto wielką łapę chętnie podawał na żądanie, kto bardziej złotymi
oczami patrzył w głąb serca?
(Z. Nałkowska Romans Teresy Hennert)
To nie narrator stracił psa, to bohater wspomina z rozczuleniem ulu-
bione zwierzę.
Indywidualizacja mowy postaci może polegać na przypisywaniu boha-
terowi specyficznego sposobu artykułowania głosek:
– Dzień dobry, panie Klemensie – znajomy głos obudził go z zadumy.
– U-uszanowanie! – huknął jakoś nadmiernie głośno.
– A pan tak rano już za tą działką tęskni? – zgadła Osiecka. To teraz czas na
podania. Składał pan? I co? Znów odmówili?
– I słu-usznie. Ja to rozumiem... Pracownicze Ogródki Działkowe... A ja cóż...
Niezorganizowany proletariat... Człowiek bez przydziału...
– A cóż ten ktoś, co chciał panu swoją działkę odstąpić?
– A ou-wszem! – rozwlekając słowa Łohojski wymawiał „o” jak „ou”. – Właś-
nie do niego chodziłem. Powiedzieli – wcześnie rano przed wyjściem do pracy.
Wyszedłem o świcie, no i spóźniłem się. Coś mnie zatrzymało po drodze. Accident –
krzyknął raptem po francusku fatalną wymową i z akcentem na pierwszą sylabę.
(M. Dąbrowska Trzecia jesień)
Często pisarze i pisarki stosują indywidualizację języka wówczas, gdy
postać powieściowa jest przedstawicielem innej niż polska narodowości,
albo też, gdy długo przebywała za granicą kraju:
Stary Mincel i w niedzielę bywał w sklepie. Rano modlił się, a około południa
kazał mi przychodzić do siebie na pewien rodzaj lekcji:
– Sag mir –powiedz mi: was ist das? co to jest? Das ist Schublade – to jest
szublada. Zobacz, co jest w te szublade. Es ist Zimmt – to jest cynamon. Do czego
potrzebuje się cynamon? Do zupe, do legumine potrzebuje się cynamon. Co to jest
cynamon? Jest taki kora z jedne drzewo. Gdzie mieszka taki drzewo cynamon? W
Indii mieszka taki drzewo. Patrz na globus – tu leży Indii. Daj mnie za dziesiątkę
cynamon... O, du Spitzbub!... jak tobie dam dziesięć raz dyscyplin, ty będziesz wie-
dział, ile sprzedać za dziesięć groszy cynamon...
(B. Prus Lalka)
Deszcz siąpił, zimny wicher rwał się od rzeki w miasteczko [...] Szymon –
nieprzemakalnie ubrany – brnął bez celu przed siebie. Mijając tragarzy, obejrzał
się, bo ktoś go pozdrawiał:
174

– Moje szanowanie szanownego pana. Pan szanowny chyba na telegraf. Nie
daj Boże, czi co złego sze stało?
Moszek Ruchlingier dreptał w miejscu [...]
(M. Kuncewiczowa Dwa księżyce)
– ...A któż pragnął, kiedy pierworodnemu synowi zaledwie puch pod nosem
wyrastał, do emerytury wyjść i od popadii1 na słobodce2 chałupkę kupiwszy, lat
jeszcze niestarych w gnuśności dożywać? Czy to ja może pragnęłam?
– Phi – bąknął Adam – domek popadii to była niezła okazja... Wszystkiego
trzy tysiące rubli... A Władyś... Cóż Władyś! I tak do Berlina pojechał.
Różę krew zalała.
– Ach, ach, nie mogę słuchać! Miejże wstyd, milcz przynajmniej! „Władyś
pojechał”. Ale, gdybyś ty na emeryturze w popadijnym domku, gotówkę wydaw-
szy, osiadł, któż by jemu na studia berlińskie dawał? W prikazcziki3 musiałby iść,
brodatemu kacapowi wysługiwać się. Ot, i patriotyzm!
(M. Kuncewiczowa Cudzoziemka)
Przytoczone fragmenty prozy ukazują różne sposoby stylizacji mowy
starego Niemca, od dawna zamieszkałego w Warszawie, kazimierskiego
Żyda i Polki, której dzieciństwo i młodość upłynęły w Rosji.
Często stylizację języka postaci obcoplemiennych w literaturze wyzy-
skuje się jako źródło komizmu językowego.
Ale obcojęzyczne wtręty i cytaty mogą też występować jako element
stylizacji poetyckiej. Tak się dzieje np. w wierszu Kazimiery Zawistow-
skiej, w którym poetka opisuje greckokatolicki cmentarz chłopski na
Podolu:
CMENTARZ
Ojcu
Twardo posnęli i nie wyjdą w pole,
Choć dzwonią sierpy wśród złotej kurzawy,
A dziewki, idąc wzdłuż zbożowej ławy,
Wian dożynkowy przynoszą na czole.
Posnęli – w krzyżów trójramiennych kole,
Wśród jagód krasy, miętą wonnej trawy,
Gdzie gwiezdnooki kwitnie mlecz złotawy
I pachną kwiaty w cmentarnianym dole.
1
popadia – żona popa.
2
słobodka – osiedle podmiejskie.
3
prikazczik – subiekt, sprzedawca.
175

Krasną opończę i pojas czerwony
Włożono gazdom na ostatnie święto.
Nad nimi trawy pachną rutą, miętą –
I dym się z chałup wlecze na zagony –
I błogosławi im przez carskie wrota
Preczysta Maty, byzantyńska, złota.
§ 35. Jak trafnie wybrać właściwy styl?

Jeśli chcesz właściwie ocenić sytuację komunikacyjną, powinieneś odpo-
wiedzieć sobie za każdym razem na parę pytań:
a) Do kogo mówię lub piszę? Jaki stosunek łączy mnie z adresatem?
Weź w szczególności pod uwagę:
• rangę społeczną rozmówcy, wynikającą m.in. z jego wieku (dorosły,
rówieśnik, dziecko, osoba ode mnie starsza) i roli społecznej (rodzice, prze-
łożeni, nauczyciel, kolega);
• stopień wzajemnej zażyłości (nieznajomy, znajomy, osoba bardzo ci
bliska);
• typ kontaktu: oficjalny, np. gdy rozmówcy reprezentują pewne instytu-
cje społeczne, urzędy (dyrektor, urzędnik, sędzia, policjant), lub nieoficjalny,
indywidualny, właściwy życiu codziennemu. Tu ocenę ułatwi ci rozstrzygnię-
cie, czy do rozmówcy możesz zwracać się przez „ty” (sytuacja nieoficjalna),
czy musisz stosować tytuły grzecznościowe pan, pani, państwo (sytuacja
oficjalna). Wypowiadając się w sytuacji oficjalnej, grasz pewną rolę spo-
łeczną, musisz więc dopasować swój język do przyjętych w społeczeństwie
konwencji. W sytuacji nieoficjalnej twój język może być swobodniejszy i
bardziej spontaniczny.
b) Czy planuję wypowiedź ustną czy pisemną?
Przygotowując wypowiedź pisemną, możemy ją gruntownie opraco-
wać, wielokrotnie poprawiać. Nie będziemy mieć jednak żadnej kontroli
nad tym, jak zostanie ona odebrana, czy zgodnie z naszymi zamiarami, czy
nie. Dlatego potrzebna tu jest wyobraźnia – pisząc do kogoś, musimy sta-
rać się wyobrazić sobie ewentualne reakcje odbiorcy, wziąć pod uwagę jego
oczekiwania i stan wiedzy. Pamiętaj, że odpowiedzialność za słowo pisane
jest znacznie większa niż za mówione. Tu nie możesz się tłumaczyć: „to
było przejęzyczenie; wymknęło mi się nieopatrznie; przepraszam, nie to
chciałem powiedzieć”.
176

Wypowiedź ustna nie pozostawia zwykle zbyt wiele czasu do namysłu,
ale za to możesz bacznie śledzić reakcje odbiorcy i na bieżąco korygować
kształt swego komunikatu, możesz posiłkować się mimiką, gestami i odwo-
łaniami do tego, co bezpośrednio dzieje się wokół was.
c) Jakie okoliczności towarzyszące wypowiedzi są dla mnie ważne?
W toku wypowiedzi, zwłaszcza ustnej, mówiący musi panować nad
wieloma szczegółowymi czynnikami, które mogą usprawnić lub zakłócić
porozumiewanie się. Swoją wypowiedź każdorazowo dostosowujemy do
niepowtarzalnej, jednostkowej sytuacji, czasu, miejsca, tematu rozmowy, do
tego, co było powiedziane wcześniej lub jest już wiadome, i do tego, czego
zwykle spodziewamy się w danych okolicznościach. Bierzemy pod uwagę
zwłaszcza aktualny stan psychiczny odbiorcy. Jego zdolność koncentracji,
nastawienie do nas i do tematu.
Są takie sytuacje, w których łatwo przewidzieć językowe zachowania
odbiorcy. Zwróć uwagę np. na pewne językowe rytuały obowiązujące w
wojsku, kościele, szkole, podczas zakupów w sklepie. Najczęściej jednak
rozmowa i towarzyszące jej okoliczności są nieprzewidywalne. Dlatego
nadawca, chcąc wysławiać się stosownie, musi być wrażliwy na otoczenie,
spostrzegawczy, musi umieć odbierać i interpretować właściwie wszelkie
docierające do niego informacje.
Krótko mówiąc – potrzebne jest osobiste wyczucie sytuacji, takt języ-
kowy.
d) Jaki będzie temat i cel mojej wypowiedzi?
Wszelkie środki językowe trzeba dobierać stosownie do tematu wypo-
wiedzi. Życie składa się przecież ze spraw różnej wagi. Treścią przekazu
mogą być rzeczy błahe, dotyczące banalnych codziennych zajęć, np. jedze-
nia, ubrania, zakupów, rozrywek, podróży, jak i sprawy wagi ogólnoludzkiej,
tyczące sensu egzystencji człowieka, np, miłość, cierpienie, śmierć, Bóg. Sam
temat narzuca więc określony styl.
W starożytnej retoryce rozróżniano trzy rodzaje stylu, zależnie od oko-
liczności wypowiedzi, celu, osób uczestniczących i gatunków wypowiedzi.
Styl wysoki albo wzniosły rezerwowany był dla tematów podniosłych,
dotyczących ludzkiego losu, wyroków boskich, i był właściwy wypowie-
dziom o największej sile oddziaływania, mającym wzruszyć odbiorcę, wręcz
wstrząsnąć nim. Wypowiedź w stylu wysokim miała być starannie dopra-
cowana, ozdobna, olśniewająca bogactwem środków językowych, nasycona
emocjami. Wygłaszano w nim np. mowy publiczne na tematy ogólnospo-
łeczne wielkiej wagi.
177

Styl niski albo prosty przeznaczony był do podejmowania tematów
powszednich, z życia zwykłych ludzi. Miał być celowo skromny, pozbawiony
wyszukanych figur stylistycznych i komunikatywny. Zalecano stosowanie
go do celów dydaktycznych, np. w przeprowadzaniu dowodów, pouczaniu,
dyskusjach i listach.
Styl średni albo umiarkowany odwoływał się do zasady złotego środka,
wyważając wszelkie skrajności stylu wysokiego i stylu niskiego. Miał być
ozdobny, ale w miarę.
Występował np. w mowach okolicznościowych, obliczony był na wywo-
łanie u odbiorców estetycznej przyjemności.
Omówione czynniki zewnętrzne towarzyszące wypowiedzi zmuszają
nas do wyboru środków językowych z ograniczonego repertuaru. Nie uży-
jemy przecież słów buźka, rozróba, frajer w uczonej rozprawie, nie będziemy
ozdabiać oficjalnego poważnego przemówienia wtrętami super, fajno, nie ma
sprawy, nie zwrócimy się do kolegi słowami niniejszym proszę uprzejmie o
pożyczenie ołówka.
W przeciwnym razie padniemy ofiarą niepowodzenia komunikacyj-
nego, możemy się ośmieszyć lub obrazić kogoś.
Stosowność to dopasowanie języka:
– do tematu i celu – o czym mówię? po co o tym mówię?
– do sytuacji – do kogo mówię, w jakim miejscu i czasie? w jakich
okolicznościach?
– do formy przekazu i gatunku wypowiedzi – mówię czy piszę? jaką
formę chcę nadać swojej wypowiedzi?
§ 36. Skuteczność
Mówimy, że wypowiedź jest skuteczna, jeśli dzięki niej mówiący osiąga
zamierzone cele, np. jeśli chce o coś poprosić – adresat reaguje na prośbę, jeśli
chce okazać radość, adresat jego wypowiedzi wie, że jest zadowolony, wesoły.
Cel, inaczej intencja wypowiedzi, może być wyrażony wprost (ekspli-
cytnie), np. żeby poprosić o cukier, można powiedzieć jasno proszę cię, podaj
mi cukier, ale można też wyrazić swą prośbę nie wprost, pośrednio, przez
wypowiedź, która w danej sytuacji tylko implikuje intencję mówiącego, każe
odbiorcy domyślać się, po co coś powiedział. Jeżeli rozmówcy siedzą przy
śniadaniu, piją kawę i jeden z nich mówi, rozglądając się wokół: o, jeszcze
sobie nie posłodziłem kawy, to intencją jego wypowiedzi jest nie tylko infor-
macja, ale i ukryta prośba o podanie cukru.
178

Skuteczność porozumiewania się wymaga od odbiorcy umiejętnego
odczytywania jawnych i ukrytych intencji rozmówcy, a od nadawcy takiego
kształtowania swej wypowiedzi, by odbiorca miał szansę tę ukrytą inten-
cję jakoś odczytać.
Mimo że toczymy rozmowy z bardzo różnymi odbiorcami w zmie-
niających się okolicznościach, okazuje się, że w języku istnieją pewne
ogólne reguły ułatwiające zarówno komunikowanie, jak i odczytywanie
celów wypowiedzi. Takie reguły odkrył i opisał Paul Grice. Sformułował
on zasadę współpracy konwersacyjnej, która mówi: „Uczyń swój udział kon-
wersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga
przyjęty cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany”.
Tej zasadzie ogólnej podporządkowane są szczegółowe maksymy:
Maksyma ilości:
1. Niech twój wkład w konwersację zawiera tyle informacji, ile jej
potrzeba.
2. Niech twój wkład nie zawiera więcej informacji, niż trzeba.
Maksyma jakości:
1. Nie mów tego, o czym jesteś przekonany, że nie jest prawdą.
2. Nie mów tego, do czego stwierdzenia nie masz dostatecznych
podstaw.
Maksyma odniesienia: Mów na temat.
Maksyma sposobu:
l. Unikaj niejasnych sformułowań.
2. Unikaj wieloznaczności.
3. Mów zwięźle (unikaj rozwlekłości).
4. Mów w sposób uporządkowany.
Można by sądzić, że najbardziej skuteczne są te wypowiedzi, w których
mówiący ujawnia wprost swój cel, wtedy przecież odbiorca nie musi podej-
mować dodatkowego wysiłku, by odczytywać ukryte intencje. W istocie nie
jest to takie proste. Z różnych względów: etycznych, obyczajowych, wycho-
wawczych, propagandowych ludzie często są zmuszeni do wyrażania swoich
myśli nie wprost, lecz w sposób ukryty, zawoalowany, aluzyjny.
Porozumiewanie się uczestników komunikacji językowej w jakiejkol-
wiek sprawie wymaga od obu stron współpracy – dobrej woli, uważnego
słuchania, okazywania zainteresowania i chęci zrozumienia, odstąpienia od
z góry powziętych ocen i wszelkich uprzedzeń.
179

213. Przeczytaj poniższy artykuł. Czy uważasz tę wypowiedź za skuteczną? Prze-
dyskutujcie to.
Współczesne malarstwo wymaga od odbiorcy pewnego przygotowania.
Zmusza ono również do pracy wyobraźnię, a nie każdemu chce się zdoby-
wać na taki wysiłek. Każdy rozumie, że nawet chodzenie wymaga nauki.
Uczyć się trzeba czytać i pisać. Ale wielu ludziom wydaje się, że wystarczy
mieć oczy, aby patrzeć. Nieprawda! Patrzenia też trzeba się uczyć, a wówczas
łatwiej odbierać i zrozumieć to, co przedstawiają współczesne obrazy. [...]
Dla przykładu impresjoniści. Objawili się w 1874 roku, na słynnej wysta-
wie trzydziestu malarzy. Wystawa ta wywołała niemal skandal w Paryżu, a
na głowy artystów posypały się dziesiątki
złośliwych krytyk. Ale nie zabrakło równie
gorliwych zwolenników zaprezentowanego
na niej malarstwa. Minął czas jakiś i ów
nowy nurt w sztuce [...] okazał się zwycię-
ski. Dziś obrazy wielkich impresjonistów
budzą zainteresowanie ogromnej rzeszy
odbiorców sztuki, a ich reprodukcje cieszą
się wielką popularnością.
Dlaczego obrazy impresjonistów
wywołały oburzenie, niechęć, zjadliwe
krytyki?
Do połowy XIX wieku obowiązywał
w malarstwie surowy realizm, reprezento-
wany we Francji na przykład przez Cour-
beta [czytaj: Kurbeta].
Ojciec impresjonizmu, Claude Monet
Salvador Dali. Kubek, 1946 [czytaj: Klod Mone], rzucił zawołanie, że
„należy malować to, co się widzi”.
Jak impresjoniści rozumieli to hasło?
Według nich malarstwo powinno utrwalać subiektywne wrażenia1
artysty. Malowali rzeczy tak, jak je w danej chwili widzieli.
Wyszli ze swoich pracowni. Do lasu, do ogrodu, na plażę, w pole.
Mogli tam obserwować zależność zjawisk barwnych od światła i atmo-
sfery. Dziś widok malarza na ulicy czy w parku nie budzi zdziwienia –
wówczas jednak było inaczej. Impresjoniści wypowiedzieli walkę ciem-
nym barwom malarstwa poprzedniego okresu, brązom i szarym zieleniom
1
subiektywne wrażenia – indywidualne, osobiste wrażenia.
180

Courbeta, szarościom i czerniom. Twierdzili, że nie malują przedmiotów
dla nich samych, lecz dla ich barw. [...] Miejsce dotychczasowych „wiel-
kich tematów” zajęły pejzaż, martwa natura i stosunkowo rzadziej sceny
rodzajowe, portrety. Nazwę „impresjoniści”, ukutą zresztą jako kpinę, zro-
dził obraz Moneta zatytułowany „Impresja – wschód słońca”, przedsta-
wiający rybaków nad rzeką i słońce wyłaniające się z porannej mgły. [...]
(Zbigniew Nienacki Pan Samochodzik i Fantomas [fragmenty])
§ 36. Grzeczność
Grzeczność nie jest rzeczą małą
Kiedy się uczy człowiek ważyć, jak przystało,
Drugich wiek, urodzenie, cnoty, obyczaje,
Wtenczas i swoją ważność zarazem poznaje;
Jak na szalach, żebyśmy nasz ciężar poznali.
Musim kogoś posadzić na przeciwnej
szali.
(Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)
Grzeczność jest konieczną podstawą zarówno stosowności, jak i sku-
teczności wypowiedzi. Osoba niegrzeczna nie może liczyć na to, że adresat
zechce jej wysłuchać, a cóż dopiero ją zrozumieć.
Właściwy kontakt językowy wymaga przede wszystkim poszanowania
partnera, kimkolwiek by on był. Być uprzejmym dla partnera to znaczy:
l. rozmawiać z nim tak, aby czuł się dobrze, niezależnie do tego, jaka jest
treść wypowiedzi; 2. formułować wypowiedź tak, aby miał on możliwość
wyboru własnej postawy lub zachowania.
ZAPAMIĘTAJ
Traktuj swojego rozmówcę tak, jak sam chciałbyś być traktowany. Nie
podnoś głosu, nie krzycz, nie bądź agresywny, nie bądź wulgarny!
W polskiej kulturze jest aprobowany model grzeczności, który

wymaga okazywania szacunku rozmówcy, zwłaszcza osobie starszej,
kobiecie, przełożonemu i równoczesnego umniejszania roli własnej osoby.
Oczekujemy od rozmówcy życzliwego zainteresowania sprawami dla nas
ważnymi, np. naszym stanem zdrowia, wydarzeniami w życiu rodzinnym
lub zawodowym.
181

Zachowania nasze nie zawsze są szczere, a niekiedy wręcz sprzeczne
z rzeczywistymi odczuciami. Mimo to konwencja obyczajowa nakazuję
trzymać się zasad grzeczności. Sankcje za wykroczenia są bardzo dole-
gliwe: dezaprobata otoczenia, utrudniająca życie opinia osoby niekultural-
nej, źle wychowanej, bojkot towarzyski, wykluczenie z grupy towarzyskiej
lub zawodowej, potępienie.
Grzecznościowy rytuał spełnia się w takich aktach mowy, jak:
• Powitania.
• Pożegnania.
• Przedstawianie się i przedstawianie kogoś komuś.
• Przejście na ty.
• Życzenia.
• Gratulacje.
• Wyrazy współczucia.
• Zaproszenie.
• Prośba.
• Podziękowania.
• Przepraszanie.
• Mówienie komplementów.
• Zgłaszanie gotowości do pomocy.
• Częstowanie.
• Toasty.
214. Przeczytaj. Czy zgadzasz się z tym artykułem? Streść go.
NAJLEPSZA OCHRONA PRZED

SZKODLIWYMI TREŚCIAMI
Do Sejmu trafił projekt ustawy o ochronie małoletnich przed szkod-
liwymi treściami prezentowanymi w środkach masowego komunikowania.
Jej zapisy miałyby dotyczyć również treści udostępnianych w Internecie.
Przed ich opublikowaniem autorzy stron musieliby uzyskać odpowiednią
klasyfikację pod kątem szkodliwości dla dzieci i młodzieży. Przydzielaniem
stosownych kategorii miałaby się zajmować specjalnie powołana instytu-
cja – Centrum Dobrych Mediów.
Uczestnicy debaty o wolności słowa przeprowadzonej w ramach III
Forum na Rzecz Usług Szerokopasmowych zwracali uwagę na trudności
związane z egzekwowaniem proponowanych w projekcie ustawy posta-
nowień w odniesieniu do Internetu, który jest zjawiskiem niezwykle
skomplikowanym i rozległym, zarówno pod względem technicznym jak
182

i społecznym, prawnym czy też w zakresie różnorodności oferowanych
przekazów.
Nie jest rzeczą łatwą i tanią śledzić zawartość sieciowych zasobów
chociażby ze względu na globalny, międzynarodowy charakter sieciowej
komunikacji.
Nikt nie kwestionował konieczności ochrony dzieci przed szkodliwymi
treściami. Zastanawiano się jednak, jak to najlepiej robić. Sugerowano przede
wszystkim skuteczne wykorzystanie już istniejących regulacji z zakresu
prawa karnego czy cywilnego. Dlaczego dotychczasowe rozwiązania sto-
sowane w odniesieniu do tradycyjnych mediów czy ogólnych norm życia
społecznego nie miałyby obowiązywać również w odniesieniu do Inter-
netu? – pytali uczestnicy dyskusji. Przecież zakaz publikacji pornografii
jest już wpisany do obowiązujących w naszym kraju regulacji prawnych.
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby konsekwentnie egzekwować go również
w odniesieniu do Internetu.
Uczestnicy Forum zwracali uwagę na bardzo ważną, wręcz fundamen-
talną rolę rodziców i nauczycieli w kształtowaniu umiejętności korzystania
z zasobów sieciowych i uwrażliwiania dzieci na złe, szkodliwe prezentacje
internetowe. Rodziców nikt nie zastąpi w wychowaniu dzieci, to ich natu-
ralny obowiązek – powtarzali często dyskutanci. Ich zdaniem, w zachowaniu
odpowiednich postaw i ocen treści internetowych pomagają także w znacz-
nym stopniu mechanizmy samokontroli społecznej. Przenikają one również
do Internetu, między innymi za sprawą zjawiska Web 2.0 czy stosowanych
już wcześniej reguł uczestniczenia w społecznościach wirtualnych.
(Andrzej Gontarz Computerworld)
Sztuka rozmowy przez telefon
Pamiętaj!
Klientów pozyskuje się lub traci pomiędzy drugim a trzecim sygna-
łem nieodbieranego telefonu! Umiejętne lub nieumiejętne rozmowy przez
telefon mogą zbudować lub zniweczyć naszą karierę!
Jak tworzyć doskonały wizerunek siebie i swojej firmy w rozmowie
telefonicznej?
Telefon. Jedno z najważniejszych narzędzi naszej pracy.
Telefonowanie tylko pozornie jest rzeczą banalnie prostą. Nie wiesz,
o ile wydajniejszy byłbyś ty sam, Twoi pracownicy czy współpracownicy,
gdybyście umieli lepiej korzystać z telefonu.
Profesjonalnego porozumiewania się przez telefon można się jednak
nauczyć. A ćwicząc, można osiągnąć mistrzostwo:
183

– Jak odpowiadać na telefony?
– Jak być dobrym słuchaczem?
– Jak wypowiadać się precyzyjnie?
– Jak radzić sobie z trudnymi sytuacjami?
– Jak taktownie postępować z rozmówcą gadatliwym lub wściekłym?
– Jak zmieniać składających reklamacje interesantów w zadowolonych,
wiernych klientów?
– Jak sprawiać, by każdy rozmówca czuł się kimś szczególnie ważnym?
Jeden z pierwszych modeli telefonu komórkowego (Motorola; połowa
lat 80.)
§ 37. Zwracanie się do innych osób

Grzeczność wymaga właściwych form zwracania się do rozmówcy –
tzw. form adresatywnych:
• kontakt oficjalny – formy adresatywne: pan, pani, państwo + ewen-
tualnie tytuł zawodowy, stopień naukowy, imię wraz z nazwiskiem,
nazwisko: proszę pana/pani/państwa! szanowni państwo! panie doktorze!
pani profesor!
• kontakt poufały: imię, ty.
Szczególnego znaczenia nabierają zwroty adresatywne w listach.
215. Przeczytaj fragment felietonu prasowego. Czy zgadzasz się z poglądami
autora? Jak oceniasz zaobserwowane przez felietonistę zmiany w polskim
modelu grzeczności?
Od pewnego czasu rozpanoszył się w telewizji zwyczaj zwracania,
się do rozmówców przez ty. Mania ta wtargnęła nagle w polski eter wraz
z zachodnimi licencjami teleturniejów, nie bacząc na nasze tradycje ani
też poczucie taktu. Pal licho, jeśli cała rzecz dotyczy dwudziestolatków,
natomiast jeśli dwudziestokilkulatek prowadzący program mówi ni z
tego, ni z owego do sześćdziesięcioletniej pani per Małgosiu, staje się
to karykaturą sposobu porozumiewania się w Polsce. [...] Amerykani-
zacja obyczajów w polskiej telewizji jest o tyle czymś nowym w naszym
krajobrazie, co i bezsensownym. Ot, taka brzydka kalka nawiązująca do
nawyków kowbojów i spotkań przy kiełbaskach pieczonych na gazowym
grillu. Każdy z każdym jest za pan brat, choćby poznanie nastąpiło przed
kilkoma minutami.
(T. Domalewski Dziennik Polski, 7 IV 2000).
184

§ 38. Powitania i pożegnania
216. Dopasuj podane zwroty grzecznościowe do poszczególnych sytuacji komu-

nikacyjnych:
Dzień dobry! Dzieńdoberek! Do widzenia! Do zobaczenia! Hej! Cześć!
Moje ukłony! No to na razie! No to tymczasem! Pa! Do jutra! Grabula! Sie-
manko! Bądź zdrów! Jak się masz? Jak się pani miewa? Moje uszanowanie!
Trzymaj się! Czołem! Serwus! Kłaniam się! Całuję rączki!
Jeśli znasz więcej takich zwrotów, umieść je także w tabelce:
rozmówcy powitanie pożegnanie
kolega do kolegi .................... ....................
uczeń do dyrektora szkoły .................... ....................
starszy pan do starszej pani .................... ....................
bliscy znajomi-dorośli .................... ....................
dziecko do mamy .................... ....................
217. Każde pokolenie młodzieży ma swoje ulubione sposoby witania się i żegna-
nia ze znajomymi. Opisz zwyczaje językowe panujące pod tym względem
w twojej grupie rówieśniczej.
218. Dopisz odpowiednie słowa pożegnania.

Kończysz rozmowę z kuzynem przez telefon.
Po zakończeniu roku szkolnego w imieniu całej klasy żegnasz nauczyciela.
Wychodzisz z domu koleżanki. Na pożegnanie kierujesz kilka słów
do jej rodziców.
219. Masz wystąpić w roli konferansjera prowadzącego spotkanie autorskie w
twojej szkole ze znanym reżyserem filmowym. Przygotuj ustną wypowiedź:
a) którą wygłosisz na rozpoczęcie imprezy, witając przybyłych;
b) którą wygłosisz na zakończenie, żegnając wszystkich.
220. Pamiętaj o dostosowaniu języka do oficjalnej sytuacji!
§ 39. Życzenia i gratulacje
221. a) Podaj jak najwięcej formuł życzeń dopasowanych do następujących

okazji:
a) imieniny b) święta Bożego Narodzenia c) Wielkanoc
d) urodziny e) Nowy Rok f ) ślub
185

b) Zauważyłeś zapewne, że zwykle przy takich okazjach posługujemy się
gotowymi, szablonowymi tekstami. Spróbuj przełamać językowy szablon
i przygotuj własny tekst życzeń, który odbiega od schematu i jest dopa-
sowany do określonego, indywidualnego adresata.
222. Gratulacje to życzenia wypowiadane z okazji jakiegoś pomyślnego wyda-

rzenia, które zaszło w życiu adresata: gratuluję...; gratulacje...; moje najlep-
sze/najszczersze gratulacje...
223. Napisz krótki list z gratulacjami:

a) do kolegi, który po trudnych egzaminach dostał się na wymarzone studia;
b) do zaprzyjaźnionego małżeństwa, któremu właśnie urodziło się dziecko;
c) w imieniu wszystkich uczniów do wybitnego i sławnego absolwenta
waszej szkoły, który właśnie otrzymał prestiżową nagrodę.
§ 40. Zaproszenia
224. Przygotuj oficjalne zaproszenie na:

a) studniówkę;
b) uroczystość nadania twojej szkole
imienia nowego patrona;
c) zjazd absolwentów twojej szkoły.
Pamiętaj, że w zaproszeniu trzeba napi-
sać: kto zaprasza, kogo zaprasza, z jakiej oka-
zji, kiedy i gdzie odbędzie się impreza.
Możesz zacząć np. tak: Serdecznie zapraszamy ......................
Mamy zaszczyt zaprosić ......................
Mamy przyjemność zaprosić ......................
Miło nam zaprosić ......................
225. A teraz spróbuj przygotować pisemne zaproszenie mniej oficjalne, które
skierujesz do swoich rówieśników, np. na imprezę z okazji osiemnastych
urodzin. Postaraj się, by było oryginalne. Pamiętaj jednak, że nawet żartob-
liwa forma nie zwalnia nikogo z poszanowania zasad grzeczności.
226. Okazją do zaproszeń są często różne uroczystości rodzinne: chrzest dzie-

cka, Pierwsza Komunia Święta, ślub, rocznice ślubu itp. Wykorzystaj teksty
okolicznościowych zaproszeń i porównaj je. Które zaproszenie najbardziej
ci się podoba, a które uważasz za najmniej udane? Dlaczego?
186

§ 41. Prośby
Często prosimy innych o jakąś przysługę albo sami jesteśmy adresatami
próśb. Prosząc, apelujemy do dobrej woli drugiej osoby. Im prośba grzecz-
niejsza, tym bardziej skuteczna, tym trudniej jej nie spełnić.
Prosimy o różne rzeczy, najczęściej o udzielenie informacji, o pomoc
w zrobieniu czegoś, o wyręczenie nas w jakiejś czynności, o podanie lub
przyniesienie czegoś, o pożyczenie np. pieniędzy.
Skuteczny akt prośby zaczyna się od: (l) przygotowania odbiorcy –
grzecznego zwrotu do adresata, następnie (2) przedstawiamy prośbę, (3)
uzasadniamy jej konieczność i w końcu (4) składamy podziękowanie, często
z wyprzedzeniem, za jej spełnienie, np. w kolejce do lekarza:
– (l) Proszę pana, przepraszam bardzo. (2) czy mógłby mnie pan prze-
puścić? (3) Czekam, już od godziny, nie przypuszczałam, że to tak długo
potrwa, a w domu zostawiłam bez opieki małe dziecko. (4). Byłabym bar-
dzo wdzięczna.
– Proszę, niech pani wejdzie.
– (4) Och, bardzo dziękuję. Naprawdę jest pan bardzo miły.
Oto najczęściej stosowane formy prośby:
• proszę + czasownik w bezokoliczniku, np. proszę mi to jeszcze raz
wytłumaczyć,
• proszę + tryb rozkazujący, np. proszę, zrób mi herbaty!
• tryb przypuszczający, np. pomogłabyś mi?
• chcę /chciałbym/chciałem prosić o..., np. chcę prosić o pomoc w...
• (czy) można prosić o..., np. można prosić o skasowanie biletu?
• czy mogę/mógłbym/nie mógłbym prosić o..., np. mógłbym prosić o
powtórzenie?
• czy możesz/mógłbyś/nie mógłbyś mi..., np. czy możesz mi podać cukier?
• czy może/mógłby/nie mógłby pan/pani/mogliby/nie mogliby pań-
stwo..., np. czy mogłaby pani zamknąć drzwi?
Zauważ, że możesz wybierać między najprostszymi formami, używa-
nymi zwłaszcza w zwrotach do bliskich znajomych, a formami bardziej
ceremonialnymi, stosowanymi wówczas, gdy rozmówców dzieli znaczny
dystans społeczny albo gdy sytuacja jest oficjalna.
Prośba często jest zawarta w pytaniu, np. czy nie ma może ktoś odsprze-
dać biletu? Wzmacniają ją dodatkowe zwroty typu: jeśli możesz...; gdybyś był
tak miły / uprzejmy; jeśliby to nie sprawiło kłopotu....; z łaski swojej..., a także
uzupełnianie przedstawianej prośby słowami: może, czasem, przypadkiem,
np. proszę, otwórz może okno!; czy nie miałby pan czasem rozmienić sto złotych?
187

Reakcje na czyjąś prośbę mogą być trzy: spełnienie prośby; obietnica
jej spełnienia w przyszłości; odmowa.
Wyrażając wolę spełnienia prośby, mówimy zwykle, zależnie od sytua-
cji: proszę; dobrze; oczywiście; jasne; nie ma sprawy; dlaczego nie?; czemu nie?;
z przyjemnością, cała przyjemność po mojej stronie; służę pani/panu/państwu;
jak pan sobie życzy, albo żartobliwie: twoja prośba jest dla mnie rozkazem;
pan każe, sługa musi.
Adresat prośby ma prawo do odmowy. Grzeczną odmowę (l) uzupeł-
niamy wyrażeniem żalu (2) i uzasadnieniem lub usprawiedliwieniem, dla-
czego nie jesteśmy w stanie spełnić prośby, np.:
– Przepraszam, czy nie mógłbyś mi pożyczyć sto złotych do poniedziałku?
– (1) Niestety nie. (2) Przykro mi. (3) Sam jestem teraz bez grosza. Osoba
prosząca zamyka dialog słowami podziękowania po spełnieniu prośby, np.
dziękuję; dzięki; jestem bardzo wdzięczny; bardzo mi pan pomógł, albo wyra-
zami żalu w razie odmowy: jaka szkoda; szkoda; no trudno; dziękuję.
227. Sformułuj jak najwięcej wariantów prośby o chwilowe pożyczenie; czegoś
do pisania. Określ, w jakich sytuacjach i do kogo zwrócisz się w taki, a nie
inny sposób. Uporządkuj poszczególne formuły prośby od stosunkowo
grzecznych do najgrzeczniejszych, najbardziej ceremonialnych.
228. Sformułuj grzeczną prośbę o wypożyczenie sprzętu sportowego na plano-

wane wakacje, którą skierujesz do: bliskiego kolegi, b) wujka; c) sąsiada, z
którym jednak nie utrzymujesz bliskich kontaktów towarzyskich.
229. Jesteś organizatorem Turnieju Tańca Towarzyskiego w szkole. Poszukujesz

sponsorów. Wystosuj oficjalny list z prośbą o wsparcie finansowe do róż-
nych Instytucji. Pamiętaj o właściwym uzasadnieniu prośby. Wykorzystaj
różnego rodzaju argumentację.
§ 42. Podziękowania
Należy powiedzieć przynajmniej dziękuję, ilekroć ktoś:
• spełni naszą prośbę;
• nieproszony wyświadczy nam jakąś przysługę lub uprzejmość;
• wręczy nam podarunek;
• wystąpi z korzystną dla nas propozycją;
• zgodzi się na naszą propozycję, zwłaszcza gdy jest ona dla niego
mniej korzystna;
• udzieli nam dobrej rady;
• doda nam otuchy, pocieszy nas w kłopocie;
188

• pochwali nas, nasz wygląd, charakter, zachowanie...
Krótko mówiąc: na podziękowanie zasługuje każdy, kto nie jest wobec
nas obojętny i okazuje nam bezinteresowną życzliwość, wczuwa się w nasze
położenie i jest skłonny do pomocy. Podziękowanie może mieć formę krótką
lub bardziej rozbudowaną: bardzo/serdecznie/ślicznie/stokrotnie/uprzejmie
dziękuję...; dziękuję ci/panu/pani/państwu za uprzejmość/pomoc/życzliwość/
dobre słowo/zaufanie/pamięć; chcę/chciałbym/chciałem podziękować; jestem
wdzięczny; składam serdeczne podziękowania...
W potocznych rozmowach pojawia się krótkie dzięki, w niektórych
sytuacjach słyszymy Bóg zapłać.
Uzupełnieniem podziękowania są często słowa pochwały i uznania pod
adresem partnera. Podkreślamy w nich jego zalety charakteru albo wartość
tego, co dla nas zrobił. Nawet trochę przesadne zachwyty są tu na miejscu,
jako że czasem jedynym wynagrodzeniem za przysługę jest jej właśnie dobre
słowo, np.: och, naprawdę dziękuję; jeszcze raz dziękuję; jaka pani uprzejma!;
nie wiem, co bym bez pana zrobiła; jeszcze raz przekonałam się, że mogę na
pana liczyć, nie spodziewałam się takiej życzliwości!; doprawdy, brak mi słów,
żeby wyrazić swoją wdzięczność.
230. Zaprzyjaźniona firma ufundowała dla waszej szkoły wyposażenie pracowni
komputerowej. Zredaguj oficjalne pisemne podziękowanie w imieniu
wszystkich uczniów i grona pedagogicznego.
231. Zredaguj ogłoszenie do gazety, w którym podziękujesz lekarzom i per-
sonelowi medycznemu szpitala za leczenie i pielęgnowanie w chorobie
bliskiej ci osoby.
232. Przypomnij sobie różne sytuacje, w których uczestniczyłeś w minionych
dniach. Kiedy, twoim zdaniem, w kontaktach między partnerami zabrakło
słowa dziękuję? Sporządź spis takich sytuacji. Czym tłumaczysz niewłaściwe
zachowanie uczestników rozmów?
§ 43. Przepraszanie
Nieraz zdarza się, że popełniamy różne przewinienia – przyczyną nie
zawsze jest zła wola, często złe skutki rodzi zaniedbanie, niedopatrzenie,
zapomnienie, nieuwaga lub pomyłka.
Koledzy, rodzice, przełożeni słusznie reagują wtedy niechęcią do nas,
oburzeniem, a nawet gniewem. Chcącej naprawić takie nieprzyjemne sytu-
acje, powinniśmy ich przeprosić. Przepraszanie nikomu nie przynosi ujmy.
Szczere przeprosiny wymagają uznania swojej winy, wyrażenia żalu i prośby
o wybaczenie.
189

Przepraszając, używamy najczęściej takich sformułowań: przepraszam;
przepraszam cię/pana/panią/państwa za spóźnienie/swoje zachowanie/za to,
że...; przepraszam, jeśli cię obraziłem/poczułeś się dotknięty; przepraszam, przy-
kro mi, nie chciałem, głupio wyszło; daruj, wybacz, nie gniewaj się, to moja wina;
żałuję...; chcę/chciałbym/chciałem przeprosić...; proszę o wybaczenie/o puszczenie
w niepamięć; wyrażamy głębokie ubolewanie z powodu...
Słowa przeprosin uzupełniamy czasem wyjaśnieniem motywów naszego
niestosownego zachowania lub usprawiedliwieniem wskazującym na przy-
czyny od nas niezależne oraz deklaracją poprawy, np.: przepraszam, ale nie
wiem, co mi się stało/nie chciałem/tak jakoś wyszło/nie powinienem był/ale się
zdenerwowałem/coś mnie podkusiło/coś mnie opętało/poniosło mnie/wygłupiłem
się; głupio mi, to się już nie powtórzy.
Jeśli przewinienie było poważne, musimy starać się zadośćuczynić dru-
giej osobie, deklarując wynagrodzenie winy, np. co mam zrobić, aby naprawić
swój błąd?
233. Wyjaśnij różnice znaczeniowe między słowami: błąd, pomyłka, omyłka, nie-
takt, gafa, lapsus, faux pas, przewinienie, występek, wykroczenie, nadużycie.
234. Pożyczyłeś od koleżanki cenną książkę i zgubiłeś ją. Jak się teraz zachowasz?
Przygotuj stosowną formę przeprosin i nie zapomnij o zaproponowaniu
zadośćuczynienia.
235. Otrzymałeś od trzech różnych osób zaproszenia na różne przyjęcia. Nie-
stety, musisz odmówić. Telefonujesz z przeprosinami:
a) do koleżanki z klasy, która zaprosiła cię na swoje osiemnaste urodziny;
b) do cioci, która zaprosiła cię na imieniny;
c) do trenera twojego klubu sportowego, który zaprosił cię na uroczy-
stość z okazji dwudziestolecia działalności klubu.
§ 44. Grzeczne słówka

Słowa proszę, przepraszam, dziękuję pozwalają nam odpowiednio się
zachować w wielu jeszcze innych, wyżej nie omówionych sytuacjach.
Mówię przepraszam:
1. kiedy rozpoczynam rozmowę z nieznajomą osobą: przepraszam,
zgubił pan rękawiczkę;
2. kiedy proszę o zrobienie mi miejsca, przepuszczenie w tłumie, odsu-
nięcie się itp.: przepraszam, czy mógłbym przejść;
3. kiedy muszę przerwać rozmowę z kimś, bo np. dzwoni telefon;
190

4. kiedy proszę o udzielenie informacji, powtórzenie, bo czegoś nie
dosłyszałem: przepraszam, która godzina?, przepraszam, jak nazwisko?
5. kiedy chcę skorygować czyjąś wypowiedź lub zwrócić komuś uwagę
na niestosowne zachowanie: przepraszam, ale pan się myli; przepraszam, ale
pan tu nie stał!;
6. kiedy chcę zadać komuś niedyskretne lub niewygodne pytanie: prze-
praszam, ile pan dał za ten samochód?
7. kiedy wtrącam się do czyjejś rozmowy: przepraszam, o czym mówicie?
8. zawsze, kiedy sytuacja zmusza mnie do zrobienia czegoś, co sprze-
ciwia się normom grzeczności, np.: przepraszam, że zacząłem jeść bez was,
ale za pięć minut muszę wyjść, bo inaczej ucieknie mi autobus.
Mówię proszę:
1. kiedy chcę zwrócić się do kogoś, zwłaszcza nieznajomego: proszę
pana! proszę pani!
2. kiedy podaję komuś jakąś rzecz, przekazuję, wręczam: oto pańskie
dokumenty, proszę!
3. kiedy zezwalam komuś na wejście do pokoju, w którym jestem;
4. kiedy reaguję pozytywnie na czyjąś prośbę o pozwolenie na coś: czy
mogę wyjść/usiąść? – proszę;
5. kiedy reaguję na zawołanie, czyjś zwrot do mnie: Elu! Elu! – proszę?
6. kiedy uprzejmie wskazuję komuś na coś: tędy proszę! proszę, to tu;
7. kiedy robię komuś miejsce, przepuszczam kogoś;
8. kiedy informuję, że czegoś nie dosłyszałem, nie zrozumiałem: to było
w 1996 roku – proszę? kiedy?
9. kiedy odpowiadam na czyjeś grzecznościowe słowa dziękuję lub
przepraszam.
Mówię dziękuję:
1. kiedy grzecznie odmawiam lub przystaję na czyjąś propozycję: napi-
jesz się kawy? – nie, dziękuję albo – dziękuję, chętnie;
2. kiedy odpowiadam na czyjeś grzecznościowe słowa proszę lub prze-
praszam.
236. Obmyśl przynajmniej trzy różne sytuacje, w których dialog między uczest-
nikami przebiega tak:
– Przepraszam. – Proszę. – Dziękuję. – Nie ma za co.
191

SPRAWDZIAN
1. Przepisz, uzupełniając każde zdanie odpowiednio dobranym wyrazem spo-

śród podanych niżej.
A. Człowiek dobrze odnoszący się do ludzi podczas załatwiania
spraw – .....
Człowiek postępujący tak, że innym jest przyjemnie – .....
Człowiek reagujący na cudze problemy, kłopoty i cierpienia – .....
dobry, miły, uprzejmy
B. Powierzchnia zawierająca mało wilgoci – .....
Powierzchnia wywołująca silne tarcie – .....
Powierzchnia odporna na odkształcenia – .....
twarda, sucha, szorstka
C. Państwo posiadające silną armię – .....
Państwo dysponujące znaczną ilością surowców, produktów przemy-
słowych i pieniędzy – .....
bogate, potężne
D. Człowiek obstający za wszelką cenę przy swoim zdaniu – .....
Człowiek taki, którego trudno złamać – .....
Człowiek potrafiący działać w trudnych warunkach – .....
twardy, uparty, dzielny
2. Zastąp wyrazy wyróżnione wyrazami zawierającymi dokładniejszą infor-
mację.
1. Zagłoba lubił mówić o swoich wyczynach.
2. Tadeusz Kościuszko walczył pod Racławicami.
3. Gdy idziemy pod górę, nasze serca wykonują ogromną pracę.
3. Przepisz kolejne grupy wyrazów, porządkując je według następującej zasady:
od najbardziej „ogólnego” do najbardziej „szczegółowego” (zawierającego
dokładniejszą informację).
1. warszawski, europejski, polski
2. marsjański, pozaziemski, odległy
3. kwadrat, prostokąt, figura
4. bryła, sześcian, prostopadłościan
5. stwór, gad, wąż
6. papierówka, owoc, jabłko
7. kryminał, książka, powieść
192

8. śpiewaczka, piosenkarka, artystka
9. kapral, żołnierz, podoficer
10. gracz, bramkarz, piłkarz
11. tapczan, mebel, sprzęt
4. Przepisz zdania, uzupełniając je odpowiednio wyrazami wypisanymi pod
spodem.
U w a g a : w niektórych zdaniach trzeba będzie zmienić formę tych
wyrazów.
A. ..... ma wielkie oczy.
Zaćmienie Słońca wywoływało kiedyś ..... ludności.
strach, przerażenie
B. Zabolało go tak, że aż ......
Czy musiałeś ..... jak stare prześcieradło?
drzeć się, krzyczeć
5. Zastąp w podanych zdaniach wyrazy wyróżnione wyrazami mocniej wyra-
żającymi tę samą – zasadniczo – treść.
Lód załamał się i wpadliśmy do zimnej wody.
W kropli wody jest pełno malutkich żyjątek.
A po wycieczce czeka nas smaczny obiad.
Kocham cie bardzo.
Prezydenta witały liczne tłumy mieszkańców.
Po tym złym człowieku wszystkiego się można spodziewać.
Będziesz mnie jeszcze prosić, żebym wrócił.
Chciałbym, żeby mu się udało.
6. Znajdź dla każdego z podanych wyrazów wyraz mocniej wyrażający tę
samą – zasadniczo – treść.
1. cierpienie – ..... 4. zdziwienie – .....
2. zadowolenie – ..... 5. zmęczenie – .....
3. przyjemność – ..... 6. niechęć – .....
7. Do każdego z rzeczowników dopasuj najodpowiedniejsze określenie
wybrane spośród przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych wypisa-
nych niżej.
A. szkoła .....
skrzypek .....
audycja .....
muzykalny, muzyczny, umuzykalniający
193

B. ukłon .....
szatniarz .....
weteran .....
wysłużony, usłużny, służalczy
C. wezwania .....
wybory .....
materiały .....
pisemne, piśmienne, rozpisane
D. kula .....
roboty .....
cera .....
ziemny, ziemski, ziemisty
E. warunek .....
chór .....
świadek .....
zgodny, dogodny, przygodny
8. Zastąp w zdaniach rażąco powtarzające się wyrazy odpowiednimi zaimkami.
Uwaga: w jednym zdaniu wprowadzenie zaimka wymagać będzie pew-
nej zmiany kolejności wyrazów.
A. Po tej rozmowie rozstałem się z Heleną. Widziałem Helenę później
jeszcze tylko raz na ulicy, ale nie podszedłem do Heleny.
B. Rodzice kupili wielki fotel. Postawili fotel w kącie, naprzeciwko
telewizora.
C. Lubię surowe figi. Jadłem surowe figi kiedyś w Jugosławii.
D. Mieszkałem w małej miejscowości koło Dubrownika. W małej
miejscowości koło Dubrownika jest bardzo pięknie.
9. Zastąp w tekście rażąco powtarzające się wyrazy odpowiednimi zaimkami.
U w a g a: w niektórych zdaniach wprowadzenie zaimka wymagać będzie
pewnej zmiany szyku wyrazów.
A. Czasem chodziliśmy do stryja na jabłka. W sadzie stryja było tyle
jabłek, że prawie nie mogliśmy na jabłka patrzeć. Stryj jabłek nam nie żało-
wał, pozwalał nam strącać z drzew, ile tylko chcieliśmy. Sad stryja słynął
w całej okolicy. Sad stryja przyjeżdżali oglądać nawet goście z zagranicy,
bowiem rosły w sadzie stryja wspaniałe owoce. Oprócz jabłek były w sadzie
stryja również gruszki, śliwki, morele i czereśnie.
194

B. Ania często opowiada o swoim bracie. Mówi, że brat będzie wiel-
kim pianistą. Jej bratem zachwycają się już profesorowie ze szkoły muzycz-
nej. Jej brat uczy się tam pięć lat i będzie się uczyć podobno jeszcze drugie
tyle. Ania uważa, że opłaca się być wielkim pianistą. Wszyscy wielkiego
pianistę podziwiają. Życie wielkiego pianisty to jedno pasmo sukcesów. Ja
nie chciałabym być jednak pianistką. Musiałabym cały dzień siedzieć przy
fortepianie. Fortepian musiałby mi zastąpić wszystko. Znienawidziłabym
w końcu fortepian.
10. Usuń zbyteczne wyrazy przez przekształcenie drugiego zdania w każdej
parze zdań na zdanie z podmiotem domyślnym.
A. Delfiny są bardzo inteligentnymi ssakami. Delfiny potrafią podobno
nawet rozmawiać.
B. Pszczoły też potrafią się ze sobą porozumiewać. Pszczoły przekazują
sobie informacje na temat odnalezionego pożywienia.
C. Mikroskop jest wspaniałym urządzeniem. Mikroskop pozwala zaj-
rzeć w głąb niewidzialnej gołym okiem komórki roślinnej.
D. Maliny ogrodowe są bardzo duże, maliny leśne mają lepszy smak.
E. Lokomotywa parowa dymi, lokomotywa elektryczna wcale nie
zanieczyszcza atmosfery.
11. Przekształć tekst, usuwając powtarzające się wyrazy – oczywiście tylko tam,
gdzie to usunięcie będzie zmianą na lepsze.
Nosorożec uchodzi za niezwykle groźne zwierzę. Nosorożec pędzi jak
szalony przez sawannę, szarżuje na myśliwych, potrafi zaatakować nawet
samochód. Tak sądzą ludzie, którzy pozory biorą za rzeczywistość. Tubylcy
wiedzą jednak, że nosorożec jest w gruncie rzeczy zwierzęciem wcale nie
niebezpiecznym. Gdy nosorożec szarżuje, zwykle nie widzi swojego celu.
Nosorożec ma taki słaby wzrok. A poza tym – cóż to jest za szarża? Słoń
szarżuje z gniewu, nosorożec szarżuje z ciekawości. Jakieś siedem metrów
przed celem nosorożec zatrzymuje się nagle i spogląda ciekawie na ludzi.
Ludzie jednak, zamiast stać spokojnie, strzelają. A potem ludzie mówią, że
mieli wielką, straszną przygodę.
12. Przekształć zdania, zastępując powtarzające się wyrazy wyrazami o zbliżo-
nym znaczeniu.
A. Myślałem, że zdążę. Nie myślałem, że autokary tu tak rzadko chodzą.
B. Poloneza As-dur skomponował Chopin. Skomponował on również
szereg innych sławnych utworów fortepianowych.
C. Mieszka tu dopiero od roku. Przedtem cały czas mieszkał za granicą.
195

D. Zaraz mi powiesz, dlaczego nie wyszedłeś wcześniej. Wcześniej
jednak wytłumaczysz mi, co się tu w ogóle dzieje.
E. Nie chciałem już słuchać muzyki. Chciałem mieć trochę spokoju.
13. Przekształć tekst, usuwając różnymi metodami rażące powtarzanie się wyra-
zów, oczywiście tak, aby nie zmienić sensu zdań. Wykonując ćwiczenie, staraj
się nieustannie zdawać sobie sprawę z tego, jakie metody stosujesz.
A. Co roku, od maja, do listopada, odbywają się w Warszawie na Słu-
żewcu wyścigi konne. W wyścigach biorą udział konie krwi angielskiej i
krwi arabskiej. Konie te hodowane są w
wielkich stadninach państwowych.
Wyścigi nie są tylko rozrywką dla
widzów. Wyścigi dają możność spraw-
dzenia wartości koni, ich zalet, wad i
przydatności do dalszej hodowli.
Wyścigi wyglądają pięknie. Konie bio-
rące udział w poszczególnych gonitwach
prezentowane są publiczności najpierw
na niewielkim rondzie, po którym idą stępa, prowadzone przez chłopców
stajennych, a potem, już na torze, w trakcie krótkich próbnych galopów.
Konie prezentują się wspaniale. W większości gniade i szarogniade, niektóre
siwe, kare lub kasztany, nie mogą spokojnie ustać na miejscu. Nerwy koni
są napięte, podobnie jak nerwy kolorowo ubranych dżokejów. Szczególnie
denerwujący jest moment startu. Sygnałem zbliżania się momentu startu
jest podniesienie się w górę wielkiej bomby ustawionej na linii mety. Konie
są już wtedy tam, skąd ma nastąpić start. Trzeba uchwycić moment, w któ-
rym wszystkie konie odwrócone są w kierunku trasy. Uchwycenie takiego
momentu jest bardzo trudne. Zwykle start jest trochę nierówny. Ale już
gonitwy – nie można cofnąć. Dystans przekracza niekiedy 2400 m. Konie
po przeciwnej stronie toru wyglądają jak małe ruchome punkciki.
B. Pewna pani poinformowała kilku polskich muzykologów, że posiada
nigdzie dotąd nieopublikowane listy Chopina. Niepublikowane listy były
jakoby pisane przez Chopina w ostatnim okresie życia do Delfiny Poto-
ckiej. Listy zawierały wiele ciekawych informacji, uznano więc, że należy
je opublikować. Opublikowaniem listów zajął się Jarosław Iwaszkiewicz.
Ponieważ jednak nie były to oryginały listów, lecz odpisy listów, powstały
podejrzenia, czy listy nie zostały po prostu sfałszowane. Na specjalnie zor-
ganizowanej konferencji wybitnych specjalistów wykazano, że podejrzenia
te nie były pozbawione podstaw.
196

14. W kolejnych parach zdań wyróżnione są powtórzenia. W jednym zdaniu
powtórzenie jest przypadkowe, w drugim – celowe. Wskaż to zdanie, w któ-
rym powtórzenie jest celowe.
A. l. Czy nie widzisz, że czytam, że nie mam teraz czasu?
2. Czytałem książkę o lwicy, którą wzięli na wychowanie pewni pań-
stwo, którzy mieszkali w Afryce.
B. l. Ta książka to historia prawdziwa, opowiada historią lwów, które
wielokrotnie fotografowano, a nawet nakręcono o nich film.
2. To historia nie tylko prawdziwa, to historia również pasjonująca.
C. l. Lwicę schwytano, kiedy lwica była jeszcze młoda.
2. Elza (bo tak ją nazwano) przywiązała się do swoich państwa, przy-
wiązała się tak bardzo, że aż powstały z tego kłopoty.
D. l. Byli oni bowiem prawdziwymi przyjaciółmi zwierząt i nie chcieli,
żeby Elza była w niewoli.
2. Ale okazało się, że kto przystosował zwierzę do życia w niewoli, ten
je musi teraz na powrót przystosować do życia na wolności.
E. l. Wyjeżdżali więc z Elzą w busz na wyprawy coraz dalsze, coraz
dłużej trwające.
2. I pewnego dnia zdecydowali się zostawić ją w buszu samą i wrócić
następnego dnia.
F. l. Z jakimż niepokojem wracali do niej: czy zastaną ją żywą i całą,
czy nic jej się nie stało.
2. Czekała na nich zdrowa i cała, ale okazało się, że z wypuszczeniem
jej na wolność musieli jeszcze poczekać.
G. l. Była bowiem głodna, a to oznaczało, że nie znała jeszcze sztuki,
bez której życie w buszu oznacza śmierć: nie umiała polować.
2. Ileż czasu upłynęło, zanim wróciwszy do Elzy pozostawionej w buszu,
stwierdzili, że jest najedzona, że już umie polować.
H. l. Od tej chwili opiekunowie Elzy czuwali nad Elza z daleka, dokar-
miając ją od czasu do czasu mięsem zwierzyny upolowanej przez siebie.
2. Zjawiała się w ich obozowisku, żeby coś zjeść i żeby się z nimi pobawić.
15. Wstaw brakujące znaki interpunkcyjne (przecinki lub kropki i wielkie litery).
A. l. Wieloryb jest największym ssakiem polowania na wieloryba trzeba
było ostatnio ograniczyć.
2. Przed kilkuset laty zabito ostatnie sztuki tura później prawie wytę-
piono amerykańskie bizony.
197

B. l. Ignacy Paderewski miał wielką rudą fryzurę był to jeden z naj-
większych pianistów świata.
2. Czesi szczycą się Antonim Dworzakiem my Fryderykiem Chopinem.
C. l. W Poznaniu mam ciocię w Krakowie koleżankę z kolonii w Zako-
panym znajomego gazdę.
2. Pieniny są bardzo piękne przed dwoma laty byłam tam obozie har-
cerskim.
D. l. W czasie wakacji z pewnością wybierzecie się na grzybobranie
grzyby należy umiejętnie zbierać obracając je dookoła i wyrywając.
2. Najstarszy grab może osiągnąć średnicę zaledwie jedne metra śred-
nica baobabów dochodzi do 10 metrów.
16. Wstaw w miejsca wykropkowane – w zależności od roli spójnika – odpowied-
nie znaki interpunkcyjne: przecinek lub kropkę.
A. l. Przed drugą wojną światową w Afryce było jeszcze bardzo dużo
dzikich zwierząt. Niestety myśliwi i kłusownicy zabili ostatnio tyle zwierząt,
że zostały dosłownie resztki. Można je spotkać w specjalnych rezerwatach.
Żyją tam w stanie dzikim .... ale nie boją się człowieka, bo przyzwyczaiły
się do jego widoku.
2. Za króla zwierząt uważa się na ogół lwa. Lew jest istotnie naj-
większym afrykańskim drapieżnikiem, ma okazały wygląd, wydaje groźne
odgłosy. Lew nie obawia się nie tylko największych antylop, lecz nawet
bawołu afrykańskiego .... ale prawdziwym królem zwierząt jest lampart,
zwierzę groźniejsze od lwa.
B. 1. Lew, mimo swego groźnego wyglądu, jest zwierzęciem leniwym
i łagodnym. Poluje tylko wtedy, gdy jest głodny. Operuje tylko na odkrytej
przestrzeni .... więc wykluczone jest żeby mógł człowieka zaskoczyć.
2. Lampart lubi przebywać wśród konarów drzew. Jest niezwykle szybki
i zwinny. Zabitą ofiarę po wypatroszeniu zawiesza wysoko na drzewie ....
więc jeżeli istnieje takie zwierzę, którego należy się bać, to jest nim lampart.
C. 1. Nie wszyscy wiedzą, że niezwykle inteligentnymi zwierzętami są
również słonie. Słoń wytresowany przez człowieka potrafi wykonywać bar-
dzo skomplikowane prace. Słoń żyjący w stanie dzikim posiada niezwykle
rozwinięty instynkt opiekuńczy: widziano stada słoni zdobywające pożywie-
nie dla starych, niedołężnych osobników .... a wszystko to świadczy o tym, że
małpy mają, pod względem poziomu inteligencji, bardzo poważnych rywali.
2. Dawni myśliwi polując narażali się na prawdziwe niebezpieczeństwo.
Dzisiejsi myśliwi tylko udają bohaterów. Mają znakomity sprzęt myśliwski,
terenowe samochody .... a niektórzy nawet polują za pomocą helikoptera.
198

17. Wstaw w miejsce wykropkowane – w zależności od roli spójnika – przecinek
lub kropkę.
A. W południowej części Oceanu Indyjskiego leżą wyspy Kergulen. Żyją
tam osobliwe „muchy bez skrzydeł”. Mają one skrzydła w stanie szczątko-
wym .... więc poruszają się skacząc.
B. Pięknym ptakiem jest dudek. Bardzo efektownie upierzona jest
również sójka. Wspaniale prezentuje się także samiec wilgi .... ale najpięk-
niejszym ptakiem zamieszkałym w Polsce jest zimorodek.
C. Sokół wędrowny rozwija w czasie ataku prędkość ponad czterystu
kilometrów na godzinę. Pikuje w kierunku ptaka, którego upatrzył na swoją
ofiarę, uderza go w locie szponami i leci dalej. Ptak martwy spada jak kamień,
a sokół zatacza koło, zbliża się do niego jeszcze raz i tym razem chwyta go
szponami .... niełatwo jest zobaczyć takie polowanie: sokół wędrowny został
prawie doszczętnie wytępiony przez myśliwych.
D. W przyrodzie nie ma prawdziwych szkodników. Każde zwierzę,
które wyrządza jakieś szkody, jest jednocześnie pożyteczne. Kret, który
wyrządza szkody ogrodnikom, niszczy pędraki. Myszołów, który porywa
kurczęta, zjada myszy. Wilk zabija liczne pożyteczne zwierzęta .... ale ofia-
rami jego stają się przeważnie osobniki chore, których likwidacja jest poży-
teczna dla gatunku.
E. Żubry żyją w Polsce na wolności. Najwięcej jest ich w Puszczy Bia-
łowieskiej. Do Białowieży mamy 70 kilometrów .... więc pojedzmy tam na
wycieczkę!
18. Przepisz tekst, wstawiając – zgodnie z sensem i budową zdań oraz z zasadami
interpunkcji – opuszczone znaki przestankowe i wielkie litery.
A. Był za Żmudzi ród możny Billewiczów, od Mendoga się wywodzący,
wielce skoligacony i w całym Rosieńskiem nad wszystkie inne szanowany
.... do urzędów wielkich nigdy Billewiczowie nie doszli, co najwięcej powia-
towe piastując .... ale na polu Marsa niepożyte krajowi oddawali usługi ....
za które różnymi czasy hojnie bywali nagradzani .... gniazdo ich rodzinne
istniejące do dziś, zwało się także Billewicze .... ale oprócz nich posiadali
wiele innych majętności, i w okolicy Rosień, i dalej ku Krakinowu, wedle
Laudy, Szoi, Nieważ – aż hen, jeszcze za Poniewieżem .... potem rozpadli
się na kilka domów .... których członkowie potracili się z oczu.
B. Pan Andrzej wszedł i zatrzymał się w progu .... książę siedział przed
lustrem ustawionym w rogu komnaty i tak uważnie wpatrywał się w twarz
swoją, świeżo widocznie powleczoną różem i bielidłem, że nie zwrócił uwagi
na wchodzącego .... dwóch pokojowych, klęcząc przed nim, dopinało mu
199

sprzączki na przegubach nóg u wysokich podróżnych butów .... on zaś roz-
czesywał z wolna palcami bujną, równo uciętą nad czołem grzywkę jasno-
włosej peruki lub też może własnych obfitych włosów.
C. Szereg pomknął i po pewnej chwili szedł jak wicher .... tuman kurzu
zasłonił ich przed oczyma dworzan i masztalerzy .... którzy zebrawszy się
gromadką przed kołowrotem, przyglądali się z ciekawością biegowi .... ćwi-
czone konie w największym pędzie, chrapiąc z wysilenia, przebiegały już
staję lub więcej i rumak książęcy, lubo nie trzymany cuglami, nie wysunął
się istotnie ani na cal.
D. Soroka wypuścił konia .... a oni podążali za nim z wolna .... Kmicic
jechał z jednej strony księcia .... Lubieniec z drugiej .... książę uspokoił się
zupełnie i nie wyciągał więcej na rozmowę pana Andrzeja .... zdawał się
być zmęczony drogą czy też położeniem, w jakim się znajdował, i głowę
pochylił nieco na piersi .... a oczy trzymał przymknięte.
E. Tymczasem zbliżyli się do budowli leżącej przy drodze, na cyplu
lasu .... nie była to karczma, ale kuźnia i kołodziejnia zarazem .... w której
jadący traktem zatrzymywali się dla przekuwania koni i reperacji wozów ....
między samą kuźnią a drogą rozciągał się niewielki majdan, nie ogrodzony
płotem, z rzadka porosły wydeptaną trawą .... szczątki wozów i popsowane
koła leżały rozrzucone tu i ówdzie na owym majdanie .... ale z przyjezdnych
nie było nikogo .... jeno koń Soroki stał przywiązany do słupa .... sam Soroka
rozmawiał przed kuźnią z kowalem Tatarem i dwoma jego pomocnikami.
19. Z podanych szeregów wyrazów i wyrażeń zbuduj według wzoru zdania,
pamiętając, że wyrazy określające mają stać możliwie najbliżej wyrazów
określanych.
W z ó r: Zmęczmy, turysta, wyczerpującym marszem, pod drzewem,
usiadł. – Turysta zmęczony wyczerpującym marszem usiadł pod drzewem.
A. Pasące się, jelenie, na polanie, zapach ludzi, poczuły, widocznie
B. Kasprowy Wierch i Giewont, najlepiej, to znane, szczyty, przez
wczasowiczów
C. Prawie, znikły, niestety, już, wypłoszone, orły, przez ludzi
20. Wyraz podany w nawiasie obok zdania wstaw na odpowiednie miejsce w
zdaniu.
A. Nie stawili się na zbiórkę, nie raczyli zawiadomić, że nie przyjdą.
(nawet)
B. Ciągle spotkać można ludzi, którzy nie wierzą w zdobycie Księ-
życa. (jeszcze)
200

C. Wytrzymałem ponad rok, ale mam tego dość. (już)
D. Czy można wytrzymać z kimś, kto ma bez przerwy pretensję? (niemal)
E. Gapił się na nas i czekał, o co by zrobić awanturę. (tylko)
F. Penicylinę odkryto przed wojną, ale w czasie wojny doceniono jej
lecznicze właściwości. (dopiero)
21. Zmieniając odpowiednio szyk podanych wyrazów zbuduj z nich poprawne
zdania.
1. Księżyca, było, operacją, bardzo, zdobycie, skomplikowaną
2. Było, przede, wszystkim, rakietę, trzeba, zbudować, potężną, odpo-
wiednio
3. Jednocześnie, było, pojazd, mógł, który, trzeba, zbudować, by, na,
Księżycu, wylądować, powierzchni, wystartować, i, z powrotem
4. Gotowe, rakieta, Saturn V, było, wyniosła, statek Apollo, gdy, już,
na, orbitę, wszystko
5. Go, ku, skierowała, następnie, Księżycowi
6. Dniach, kilku, statek, Apollo, na, po, wszedł, orbitę, wokół-księżycową
7. Dwóch, do, mniejszego, wtedy, astronautów, przesiadło się, pojazdu
LM, został, jeden, w, statku, Apollo, a
8. Księżycu, mniejszy, na, statek, z, wylądował, astronautami, dwoma
9. Wystartował, godzinach, kilkunastu, po, ze, połączył się, i, statkiem, Apollo
10. Byli, wszyscy, w, statku, Apollo, gdy, astronauci, już, silnik, i, włą-
czono, pojazd, ku, skierował, się, Ziemi
11. Było, lądowanie, szczęśliwe
22. Wstaw we właściwe miejsce, przed wyrazem określanym lub po nim, wyraz
umieszczony poniżej, w nawiasie.
A. Popatrz na tego ważniaka: ale się puszy! (nadętego)
B. W Warszawie zadomowiło się mnóstwo ptaków. (śpiewających)
C. Rozpoczynamy koncert muzyki. (rozrywkowej)
D. Bardzo lubię tego mazurka. (smutnego)
E. Czy lubisz mleko z kartoflami? (zsiadłe)
F. A teraz to miałbym ochotę na kotleta. (schabowego)
G. Najpierw jednak dostaniesz zupę ze śmietaną. (jagodową)
H. A czy lubisz tort? (czekoladowy)
23. Wyrazy umieszczone w nawiasach wstaw na właściwe miejsce w zdaniu.
A. Pewnego dnia. Miś, zwany przez przyjaciół Kubusiem Puchatkiem,
albo krócej Puchatkiem, przechadzał się po lesie, pomrukując. (pięknego,
swych, dumnie, pod nosem)
201

Dnia właśnie ułożył piosenkę, gdy rankiem robił ćwiczenia ku pokrzepie-
niu. (tego, sobie, krótką, wczesnym, przed lustrem, swe, codzienne, gimnastyczne)
B. Prosiaczek mieszkał w domu w środku buka, a buk rósł w środku,
a Prosiaczek mieszkał w środku. (dużym, samym wielkiego, wielki, samym,
lasu, samym, domu)
Tuż obok domu wisiał kawałek deski z napisem: „Wstęp Bron”. Gdy
Krzyś zapytał, co to znaczy, dowiedział się, że są to imiona dziadka, a od
dawna zresztą używane w rodzinie. (jego, złamanej, Prosiaczka, jego, jego)
C. Osioł kłapouchy stał w zaroślach na skraju lasu, z łbem i rozmyślał o
sprawach świata. (stary, bury, sobie, samotnie, ostu, zwieszonym, ku ziemi, tego)
D. Był dzień, gdy Miś ruszył w drogę, (prześliczny, wiosenny, przez las).
Obłoczki igrały na niebie, podpływając, to znów uciekając przed słońcem,
jakby się z nim chciały przekomarzać. (małe, wiotkie, beztrosko, błękitnym).
Ale słońce niewiele sobie, widać, robiło z figielków, bo nie zważając na
nie przyświecało i grzało z zapałem, a zagajnik, który przez rok nie zdej-
mował z siebie igieł, teraz przy zieleni buków wyglądał jak ktoś zaniedbany.
(tych, jodłowy, cały, okrągły, swych, zielonych, świeżej, młodziutkiej)
24. W podanym tekście dwuzdaniowym tak zmień kolejność wyrazów w drugim
zdaniu, aby uwydatniony został jego najważniejszy wyraz.
A. Praca w lesie nie jest lekka. Ciężka jest praca w lesie.
B. Mam już dość ich towarzystwa. Cieszę się, że do domu zabierze
mnie mama.
C. Mówi, że jest dobrze. Więc dlaczego tak źle jest?
D. Twierdzisz, że kłócić się nieładnie. A to ładnie wypierać się tego,
co się powiedziało?
E. – Oglądałeś w piątek film?
– Nie, cały dzień siedziałem nad lekcjami w piątek.
25. A teraz coś trudniejszego. Oto początek opowiadania Antoniego Czechowa
Dzieciarnia. Wyrazy w zdaniach w ćwiczeniu poniżej zostały wymieszane.
Spróbujcie doprowadzić ten tekst do porządku.
Nadi nie i cioci mamusi ma domu w tatusia.
Na pojechali do chrzciny wszyscy oficera starego, koniku to siwym co
jeździ małym na.
Na Grisza czekając Ania i Alosza powrót Sonia ich syn Andriej
kucharki w siedzą stole przy jadalni w grają i loteryjkę.
Już mówiąc czas prawdę spać; czy ale dowiedziawszy zasnąć się można
nie mamusi od, jak dzieciątko ochrzczono kolację i na było co?
202

Wiszącą stół oświetlony lampą skorupkami jest numerkami od papier-
kami orzechów szkiełkami i upstrzony.
Ma każdy sobą gracz przed i karty szkiełek kupkę dwie nakrywania
do liczb.
Bieleje środku spodek na stołu, na leży pieniążków nim jednokopiej-
kowych a pięć.
Widzimy spodka jabłko, talerz a dojedzone nie nożyczki obok nici, na
który orzechów od skorupki kłaść trzeba.
Na dzieci pieniądze grają.
Kopiejkę wynosi stawka.
Gry warunek: szachrował gdyby ktoś, się to go wyrzuci natychmiast.
Nikogo ma nie oprócz dzieci grających jadalni w.
26. Przekształć zdania według wzoru (stosując imiesłów zakończony na -ąc).
W z ó r: Gdy dobrze pracował, czuł się szczęśliwy. – Dobrze pracując, czuł
się szczęśliwy.
1. Gdy szedł, przez cały czas gwizdał. – .....
2. Gdy pisałem, myślałem o czym innym. – .....
3. Gdy idziemy przez las, zachowujemy się cicho.
4. Gdy obiecywał, nie zdawał sobie sprawy z konsekwencji.
5. Gdy mówił, patrzał na zebranych. – .....
6. Gdy jemy zbyt dużo, narażamy się na kłopoty. – .....
7. Gdy będziecie przechodzić przez kładkę, uważajcie. – .....
8. Gdy będziesz wracał, zajrzyj do mnie. –.....
27. Przekształć zdania złożone na pojedyncze, wprowadzając imiesłów zakoń-
czony na -ący, -ony, lub -ty,
A. Słowik to ptak, który śpiewa najpiękniej.
B. Minął nas samochód, który jechał z ogromną prędkością.
C. Poznałam pianistkę, która przygotowując się do konkursu szope-
nowskiego.
D. Warto zapamiętać wyraz „folklor”, którzy oznacza ludową twórczość
literacką (baśnie, podania, legendy, ballady, przysłowia), taneczną, muzyczną
oraz zwyczaje; i obrzędy ludowe.
E. A potem odczytali wiersz, który ułożyła Marysia.
F. Chrzan, który utarła ciocia, miał bardzo intensywny zapach.
28. Przekształć tekst, zamieniając niektóre zdania na wyrażenia z imiesłowem
lub przymiotnikiem.
203

A. Według legendy dzielny strażnik miejski, gdy spostrzegł Tatarów
którzy zbliżali się do Krakowa, zatrąbił na alarm. Sygnałem tym, który w
połowie przerwała trafiająca w strażnika tatarska strzałą, zdążył ostrzec
mieszkańców miasta. Na pamiątkę tego czynu postanowiono, aby trębacz,
który gra hejnał na wieży mariackiej, nagle go przerywał.
B. Gdy w r. 1840 Paweł Edmund Strzełecki zdobył w Alpach Austra-
lijskich najwyższy szczyt Australii, nazwał go górą Kościuszki, Strzelecki
pochodził z Poznańskiego. Ponieważ nie chciał służyć w armii pruskiej,
wyemigrował. Gdy ukończył studia wyższe w Anglii, wyjechał do Australii.
Wybitnie przyczynił się do poznania tej części świata.
C. Wuj Sam (Uncle Sam) to żartobliwa nazwa, którą nadaję się czasem
Stanom Zjednoczonym, a która wywodzi się od skrótu U. S. of America
(Stany Zjednoczone Ameryki).
D. Koszatka, gdy zapada w sen zimowy, zwija się w kłębuszek, nato-
miast gdy układa się do letniej śpiączki, wyciąga się na całą długość.
E. Bez przesady można powiedzieć, że w klatce małp stale ktoś kogoś
czyści. Jeżeli nie robią tego jednocześnie wszystkie małpy, to zapewne tylko
dlatego, że są zbyt ruchliwe. Kiedy się biegnie, nie można czyścić futra.
Trudno też polować na skaczącą pchłę, gdy samemu się skacze z jednego
końca klatki na drugi. Nie tak łatwo drapać się w głowę, gdy jak błyska-
wica spada się na łeb, na szyję z wysokiej żerdzi na ziemię. Kiedy jednak
małpa przysiądzie na chwilę, zaraz musi się gdzieś podrapać, bo zawsze coś
ją gryzie, coś swędzi.
29. W każdym z poniższych komunikatów prasowych zamień zdanie złożone
na pojedyncze. Dokonanie tego przekształcenia ułatwi ci wprowadzenie do
zdania jednego spośród następujących wyrazów:
dzięki, mimo, podczas.
A. W Warszawie na Nowym Świecie zdarzył się tragiczny wypadek.
Autokar wycieczkowy najechał na starą kobietę. Chociaż udzielono jej
natychmiastowej pomocy lekarskiej, poszkodowana zmarła w kilka minut
po wypadku.
B. Świadkami niecodziennego zajścia byli mieszkańcy wsi Biała Wola
w województwie białostockim. Kiedy odbywała się tam ważna uroczystość
nadania wsi praw miejskich, koło trybuny pojawił się żubr. Przywędrował
on tu aż z Białowieży.
C. W gospodarstwie Stanisława Króla we wsi Wesoła dzieci zaprószyły
ogień. Ponieważ natychmiast przybyła ochotnicza straż pożarna, skończyło
się na pożarze stodoły.
204

30. Przekształć tekst, zamieniając (przez zastosowanie odpowiednich wyrażeń)
niektóre zdania złożone na pojedyncze.
A. Chociaż na całym świecie telewizja rozwija się w ogromnym tempie,
radio nie stało się bynajmniej przeżytkiem. Ludzie słuchają muzyki, przy-
zwyczaili się do niektórych dobrych audycji radiowych. Podobnie przed-
stawia się sprawa walki między telewizją i kinem. Gdy przeminął pierwszy
okres zainteresowania telewizją, ludzie zaczęli tęsknić do dużego ekranu i
do przyjemnej atmosfery.
B. Kiedy rozbudowano węzeł kolejowy. Dyrekcja Okręgowa Kolei
Państwowych postanowiła zastąpić zapowiadanie pociągów na dworcu
przez megafony – informacją świetlną. Informacja przez megafony prze-
stała wystarczać, ponieważ uruchomiono nowe perony i zwiększył się ruch
pociągów.
31. Znajdź w tekście zdanie, w którym stronę bierną czasownika można by prze-
kształcić na czynną i dokonaj tego przekształcenia.
A. Ślizgaliśmy się na stawie. Jakiś pan zwrócił nam uwagę, że lód może
się załamać, ale nie usłuchaliśmy go. W pewnej chwili Basia znikła pod
wodą. Ten pan usłyszał nasze krzyki, przybiegł i skoczył do wody. Basia
została przez niego uratowana.
B. Magdalena bez przerwy chwali się swoim ojcem. Znamy już dokład-
nie wszystkie jego stanowiska. Na ostatniej lekcji polskiego znów wyjechała
z tą swoją śpiewką. Została jednak skarcona przez panią. Pani powiedziała,
że nie interesują ją stanowiska zajmowane przez naszych rodziców.
32. Przekształć w tekście mowę niezależną na mowę zależną. Stosuj wszelkie spo-
soby urozmaicania wypowiedzi, starając się unikać zwrotu: powiedzieli, że...
A. [Kmicic opowiada właśnie królowi o wysadzeniu w powietrze kolu-
bryny.]
– Jakżeś to uczynił? – zawołał król.
Kmicic opowiedział, jak było.
– Uszom się nie chce wierzyć! – rzekł pan kanclerz Korycinski.
– Mości panowie! – odezwał się z powagą król – nie wiedzieliśmy, kogo
mamy przed sobą. Żywię jeszcze nadzieja, że nie zginęła ta Rzeczpospolita,
póki takich kawalerów i obywateli wydaje.
B. [Kmicic prosi króla o komendę nad oddziałem Tatarów.]
– Nie odmawiam – rzekł zdziwiony Jan Kazimierz – bo lepszej go przy-
wódcy trudno by mi dla nich znaleźć. Trzeba tam kawalera wielkiej fanta-
zji i rezoluta, aby ich w ryzie umiał utrzymać, gdyż inaczej zaraz i naszych
205

zaczną palić, a mordować... Temu się jedno stanowczo przeciwię, byś jutro
miał ruszać, nim ci się skóra po szwedzkich rapierach zagoi...
– Czuję, że niechaj mnie jeno wiatr w polu owieje, zaraz słabość mi
przejdzie i siła we mnie wstąpi na powrót, a co do Tatarów to już ja sobie
z nimi rady dam i na miękki wosk ich ugniotę.
– Ale co to tak pilno? Dokąd chcesz iść?
– Na Szweda, miłościwy Panie.
C. [Mieszkańcy Kamieńca wiwatują na cześć Wołodyjowskiego.]
Basia słuchała i serce jej rosło, bo nic nie może być milszego niewieście
nad sławę męża, zwłaszcza gdy brzmią nią usta ludzkie w wielkim grodzie.
– Tylu tu rycerzy – myślała Basia – a przede żadnemu nie krzyczą, jeno
mojemu, jeno Michałowi.
I sama miała ochotę zakrzyknąć z chórem: – „Vivat Wołodyjowski”! – lecz
pan Zagłoba reflektował ją, iż powinna zachować się, jak na dostojną personę
przystoi, i kłaniać się na obie strony, właśnie jak czynią królowe wjeżdżając do
stolicy. Sam się też kłaniał to czapką, to ręką, a gdy znajomkowie i na jego cześć
poczęli wiwatować, wówczas ozwał się do tłumów:
– Mości panowie! Kto Zbaraż wytrzymał, wytrzyma i w Kamieńcu.
33. Podane zdania są niejasne – można je zrozumieć dwojako z powodu niewłaś-
ciwego szyku wyrazów. Przekształć te zdania, usuwając niejasność. Pomocna
ci będzie podana niżej informacja.
W z ó r: Pojedziemy w Tatry i w Pieniny, które znam dobrze. (Nie wia-
domo, co znam dobrze: tylko Pieniny, czy i Pieniny, i Tatry) Informacja:
Znam dobrze tylko Pieniny.
Pojedziemy w Pieniny, które znam dobrze, i w Tatry.
A. Jedliśmy tłuste węgorze i śledzie.
Informacja: dużą zawartością tłuszczu odznaczają się węgorze.
B. Podali nam soczyste ananasy i banany.
Informacja: soczyste są ananasy.
C. W koszyku były lepkie maślaki i koźlaki.
Informacja: lepką skórkę mają maślaki.
D. Lubię miód akacjowy i wrzosowy, który ma ciemny kolor.
Informacja: miód akacjowy jest jasny.
E. Na drzewach rosły figi i granaty, które wielkością i kolorem przy-
pominają wielkie jesienne jabłka.
Informacja: do jabłek mogą się wydać podobne granaty.
F. Paryscy straganiarze sprzedają różnego rodzaju orzeszki oraz
kasztany, które się je na gorąco.
206

Informacja: na gorąco je się kasztany.
G. Na bazarze widziałem olbrzymie dynie i melony.
Informacja: dużymi rozmiarami odznacza się dynia.
H. A nad nimi były tylko gwiazdy i planety, na których toczy się być
może życie.
Informacja: życie na gwiazdach jest wykluczone.
34. Spróbuj wykryć i zlikwidować dwuznaczność w podanych zdaniach. Prze-
kształcając zdanie, zwróć uwagę na informację.
A. „Biegacze stepowi” to nazwa strusi, największych obecnie ptaków,
żyjących w Afryce.
Informacja: strusie są obecnie największymi ptakami świata.
B. Miano najwyższego z drzew należy się sekwoi, dwa razy wyż-
szej od Wieży Mariackiej w Krakowie, której wysokość wynosi około
160 m.
Informacja: wysokość Wieży Mariackiej – 80 m.
C. Przed milionami lat żyły na Ziemi jaszczury morskie, zwierzęta z
małą głową, z wężowatą szyją, o długości 13 m.
Informacja: całe ciało jaszczurów morskich miało 13 m.
35. Wstaw do każdego ze zdań jeden (najodpowiedniejszy) spośród następują-
cych spójników o zbliżonej funkcji: ale, to jednak, a natomiast.
Ziemia jest jedną z planet, .... Słońce zaliczamy do gwiazd. Madryt jest
stolicą Hiszpanii, .... Lizbona stolicą Portugalii.
Chociaż kwiaty dysponują tylko kilkoma podstawowymi barwnikami, ....
za pomocą różnych ich kombinacji uzyskują niezmierzone bogactwo barw.
Napoleon obiecywał Polsce niepodległość, .... obietnice te nie zostały
spełnione.
36. Wstaw w miejsca wykropkowane odpowiednie zaimki: tak..., jak, gdziekol-
wiek, kiedykolwiek.
1. .... struś na lądzie, .... pelikan wśród ptaków wodnych dzierży pierw-
szeństwo pod względem wielkości.
2. .... walczono o wolność, tam bili się i polscy żołnierze.
3. Londyn jest miastem bardzo wilgotnym. Niektórzy twierdzą, że ....
się przyjedzie do Londynu, zawsze zastaje się go we mgle.
37. Uzupełnij każde ze zdań odpowiednią formą jednego z następujących wyra-
zów: przyczyna, cel, skutek.
1. Rośnie liczba wypadków na drogach. Oto ..... rozwoju motoryzacji.
207

2. Trzeba sprawdzić, czy istnieje życie na Wenus i na Marsie. Oto .....
przyszłych wypraw astronautów.
3. Niektórzy mieszkańcy wielkich miast coraz rzadziej chodzą do
teatru i czytają coraz mniej książek. Jest to ..... nieumiejętnego korzysta-
nia z telewizji.
4. Klimat w Europie ulega stałym powolnym zmianom. ..... tego jest
przesuwanie się na Północy ogromnych mas lodowca.
5. Przed kilku laty w polskich rzekach masowo ginęły ryby ..... tego
było zanieczyszczenie wody przez ścieki fabryczne.
6. W r. 1962 pewien grotołaz francuski spędził dwa miesiące samotnie
w grocie na głębokości 130 m. ..... eksperymentu było zbadanie, jakie są
możliwości przystosowania się człowieka do życia pod ziemią.
7. W r. 1962 dokonano próbnego wybuchu wodorowego w przestrzeni
kosmicznej. Jego ..... okazały się niepokojące: na wysokości 400 km wytwo-
rzył się nowy pas promieniowania.
38. Uzupełnij trzykrotnie podane zdanie, dopisując do niego:
1. część składową wskazującą na przyczynę,
2. część składową wskazującą na cel,
3. część składową wskazującą na skutek.
W z ó r: Myśliwy musiał iść okrężną drogą.
1. Myśliwy musiał iść okrężną drogą, ponieważ moczary były nie do
przebycia.
2. Myśliwy musiał iść okrężną drogą, aby nie ugrzęznąć w moczarach.
3. Myśliwy musiał iść okrężną drogą, wskutek czego (więc) stracił
sporo czasu.
A. Kierowca dodał gazu.
B. Pianista w ostatniej chwili zmienił program występu.
C. Posłowie na sejm powinni nawiązać jak najściślejszy kontakt ze
swymi wyborcami.
39. Napisz – pełnymi zdaniami – jakie były (są) przyczyny:
1) upadku Polski w końcu XVIII w.,
2) świecenia Księżyca,
3) zaćmienia Słońca.
40. Napisz – pełnymi zdaniami – jaki jest cel:
1) lotów kosmicznych,
2) obrączkowania ptaków,
3) nawożenia gruntów.
208

41. Napisz – pełnymi zdaniami – jakie są skutki:
1) rozwoju medycyny,
2) trzęsienia ziemi,
3) przerwy w dopływie prądu.
42. Przekształć każdą podaną grupę zdań w zdanie złożone. Unikaj powtarzania
się spójników lub zaimków tam, gdzie prowadziłoby to brzydkiej budowy
łańcuszkowej.
A. Do najmniejszych zwierząt świata należą pełzaki klejnotki.
Klejnotek nie można dostrzec gołym okiem.
Klejnotki widzi się niemal w każdej kropli wody oglądanej pod mikro-
skopem.
B. Jedną z roślin od dawna uprawianych na szeroką skalę w Chinach
jest soja.
Soja stanowi wraz z ryżem podstawę pożywienia Chińczyków.
Soja jest niezwykle użyteczna w przemyśle.
C. Arktyka jest ojczyzną potężnych ssaków morskich, morsów.
Morsy odznaczają się wielkimi, wystającymi z górnej szczęki kłami.
Kłami tymi morsy wydłubują z dna morskiego małże.
D. Brazylia liczy 66 milionów ludzi.
Brazylia jest 28 razy większa od Polski.
Brazylia stanowi czwarty co do wielkości kraj na świecie.
E. Paweł zdziwił się:
– To Ewa nie słyszała, że w Ameryce żyją jeszcze dziś różne plemiona
indiańskie?
F. Kazika zainteresowała wiadomość, że Nowy Jork liczy blisko 15
milionów mieszkańców.
Kazika zainteresowała wiadomość, że w Nowym Jorku jest kilkadzie-
siąt budynków o wysokości ponad 150 m.
43. Obmyśl najlepszy początek dla drugiego akapitu.
A.
JAK SPĘDZAM CZAS W LESIE
W lesie czuję się bardzo dobrze. Biegam, chodzę po drzewach, obser-
wuję ptaki. Kiedyś chodziłem po lesie chyba dwie godziny i ciągle jeszcze nie
chciałem wracać. Lubię zbierać jagody, poziomki, maliny i czarne borówki.
W lesie smakują one najlepiej.
..... najbardziej lubię zbierać grzyby. Zbieranie grzybów to jest dopiero
emocja. Trzeba się tylko na tym dobrze znać.......
209

B.
Marysiu,
Po pierwsze bardzo cię przepraszam za tak długie nieodpisywanie.
Sama jednak wiesz, jak to jest: człowiek odwleka i im bardziej odwleka,
tym bardziej odwleka. Nie gniewasz się na mnie?
..... mam Ci do zakomunikowania coś ważnego. Wyjeżdżam za gra-
nicę. Dostałam zaproszenie z Francji i jadę tam na całe wakacje. Zaraz Ci
powiem, jak to się stało. Moja mama .........
44. Zastanów się nad tym, w którym miejscu i jak należałoby rozpocząć w tym
tekście następny akapit.
A.
Jako dziecko jeździłem na łyżwach. Było to przyjemne do momentu, w
którym upadłem i skręciłem nogę. W rok później mamusia kupiła mi narty.
Zjeżdżałem już na nartach z całkiem dużych górek. Pewnego jednak razu
moje narty zjechały z górki same. Ja zostałem na stoku, z głową wbitą w
mokry śnieg. Wypadek ten spowodował, że narty rzuciłem dla piłki nożnej.
Moi koledzy uwielbiali wprost kopanie piłki. Jednak jeden z nich pomylił
kiedyś piłkę z moją kostką. Po miesięcznym pobycie w szpitalu uznałem,
że powinienem poszukać jakiegoś sportu bardziej bezpiecznego. Wybrałem
szachy. Przesiedziałem nad szachownicą dziesiątki godzin. Siedziałem nad
nią niestety również i w tym momencie, w którym z sufitu prosto w środek
szachownicy spadł klosz od lampy. Trafił w środek mojej głowy. Nie dziw
się, że już nie uprawiam sportu. Interesuję się nim bardzo. Ale już wiem, że
najbezpieczniej jest oglądać imprezę sportową – w telewizji.
Jesteś największym pechowcem, jakiego znam. Zastanawiam się tylko,
jak ty jeszcze żyjesz na tym świecie. To dziwne, że dotychczas cegła nie
spadła ci na głowę i że nie utopiłeś się w szklance wody. Oglądaj sobie tę
swoją telewizję, ile tylko chcesz. Ale jak ci od tego siedzenia wyrośnie garb,
to jeszcze porozmawiamy. Mówiąc serio, czy ty koloryzujesz, czy naprawdę
miałeś taką serię wypadków? Odpowiedz szczerze: po prostu nie wiemy,
czy ci wierzyć. Więc powiesz?
45. Uporządkuj (pogrupuj) podane wyrazy – ze względu na ich znaczenie.
A. Bałtyk, jabłko, Atlantyk, żelazo, ołów, śliwka, Ocean Indyjski, miedź,
gruszka.
B. fortepian, dąb, skrzypce, grab, lekarz, lipa, tokarz, wiolonczela, elek-
tronik, górnik.
C. róża, małpa, fiołek, Francja, lew, koń, kaczeniec, Kanada, Belgia, kura.
210

D. „W pustyni i w puszczy”, łopata, „Potop”, kilof, „Zew krwi”, młotek,
Wenus, Ziemia, „Za chlebem”, Mars, marynarka.
46. Uporządkuj (posegreguj) te wyrazy – ze względu na ich znaczenie. Być może
dadzą się one uporządkować na kilka sposobów.
A. Chopin, Połomski, Moniuszko, Santor, Paderewski, Beethoven,
Szymanowski, Bach, Matejko.
B. lekkoatletyka, Kusociński, boks, Pietrzykowski, Lubański, szer-
mierka, oszczep, dysk.
C. liście, olszyna, łodyga, puszcza, jęczmień, korzeń, grab, zagajnik,
kwiat, las.
47. To, czy zdanie ma cechy języka mówionego czy też pisanego, zależy czasem
od tego, jakiego użyje się w nim spójnika lub innego wyrazu spajającego.
W której kolumnie są zdania języka mówionego, a w której zdania języka
pisanego?
Wróciliśmy wcześniej, ponieważ Wróciliśmy wcześniej, bo zrobiło
zrobiło się zimno. się zimno.
Cenię współczesną muzykę, Cenię współczesną muzykę, ale
lecz jej wolę nie słuchać. jej wolę nie słuchać.
Na stole były płyty oraz książki. Na stole były płyty i książki.
Będę z tobą rozmawiać, gdy się Będę z tobą rozmawiać, jak się
uspokoisz. uspokoisz.
Wiem, iż bardzo cierpisz. Wiem, że bardzo cierpisz.
Chcę, abyś wyrósł na pianistę. Chcę, żebyś wyrósł na pianistę.
48. Wśród tych zdań niektóre należą do języka mówionego, inne do języka pisa-
nego. Wskaż jedne i drugie.
1. W celu zwiększenia wydobycia węgla zastosowano nowe maszyny
górnicze.
2. A ten tam – widzisz go – zobacz na minę, widzisz go, jaki zachwycony.
3. W związku z zakończeniem roku szkolnego w szkołach odbyły się
pożegnalne uroczystości.
4. Z dwójką możesz się w domu nie pokazywać.
5. Już ja ci wybiję z głowy ten sport.
6. Słońce rzuciło ostatnie promienie na ośnieżone szczyty.
7. Popatrz, widzisz, tam, niesamowite, co?
8. Miniona niedziela sportowa obfitowała w liczne imprezy.
9. Z powodu gęstej mgły start samolotu został odwołany.
10. Właśnie że pójdę, gwiżdżę na pogodę.
211

49. Przeredaguj każdy z tych tekstów tak, aby mógł on się stać początkiem napi-
sanego stylem bardziej wyszukanym listu do starszej, godnej szacunku osoby.
1. Proszę Pana o przysłanie mi egzemplarza Pana najnowszej powieści,
bo nie mogłem jej dostać w księgarni. (...)
2. Chcę Panu powiedzieć, że podobają mi się sztuki, w których Pan
występuje w telewizji. (...)
3. Z okazji dziewięćdziesiątej rocznicy urodzin przesyłamy Panu
pozdrowienia. (...)
4. Za Pana ostatni utwór muzyczny postanowiliśmy przyznać Panu
nagrodę.
5. Zapraszamy Panią do naszej szkoły na spotkanie z cyklu „Spotkania
z olimpijczykami”.
50. Czasem trzeba komuś czegoś odmówić. Jest to sytuacja przykra. Powiedzieć
po prostu nie mam, nie zrobię, nie pójdę – to może zabrzmieć zbyt brutalnie.
Wymyśl więc mniej brutalne, bardziej łagodne, bardziej wyszukane odpo-
wiedzi na te oto propozycje i nalegania:
1. Mam do ciebie prośbę, ale aż się boję o to poprosić: czy mógłbyś mi
pożyczyć do soboty sto hrywien?
2. Słuchaj, wiem, że masz teraz mało czasu, ale zdecydowałem się o to
cię poprosić: czy nie mógłbyś porozmawiać w tej sprawie z panią dyrektor?
3. Nie zrobisz nam przecież tej przykrości i nie odmówisz nam: wyje-
dziemy razem jutro rano, gwarantuję dużo grzybów i malin.
4. No, spróbuj jeszcze tej leguminy, ciocia Iza zrobiła ją z myślą o tobie.
5. Czy naprawdę musicie już wychodzić, zostańcie jeszcze, będzie
ciekawy film, jeszcze ty, Małgosiu, nic nam właściwie nie opowiedzia-
łaś...
51. Określ tych ludzi za pomocą odpowiednio dobranych porównań.
Wzór: Bardzo kłamie. – Kłamie jak z nut.
Leży nieruchomo. – ..... .
Zupełnie łysy. – ..... .
Nie ma litości. – ..... .
Bardzo mądry. – ..... .
Bardzo miękki. – ......
Bardzo pijany. – ..... .
Dobrze pływa. – ..... .
Bardzo pracowity. – ..... .
Bardzo przebiegły. – ..... .
Bardzo powolny. – ..... .
212

Nic nie rozumie. – ..... .
Bardzo silny. – ..... .
Stoi nieruchomo. – ..... .
Mocno śpi. – ..... .
Nie zgadł. – ..... .
Bardzo się trzęsie. – ..... .
Bardzo twardy. – ..... .
Dzielnie walczy. – ..... .
Bardzo wierny. – ..... .
Wolno idzie. – ..... .
Bardzo zdrowy. – ..... .
Bardzo zły. – ..... .
52. Przerób ten tekst tak, żeby wyrażał on jak najdosadniej gniew i oburzenie.
Nie mogę się zgodzić na to, żeby mi ktoś kazał donosić na Antka.
Antek jest moim dobrym kolegą i nie mogę o nim źle mówić. Donoszenie
jest rzeczą niestosowną. Dziwię się, że mi ktoś takie rzeczy proponuje i
jeszcze mówi, że jak się zgodzę, to zrobię dobrze. Proszę, żeby mnie więcej
do takich rzeczy nie namawiano.
53. Przerób ten tekst tak, żeby wyrażał on zachwyt.
Gdy po raz pierwszy zobaczyłem Pieniny, bardzo mi się spodobały.
Z przyjemnością szedłem ścieżką na Trzy Korony, oglądając kwitnące łąki.
Zwróciłem również uwagę na niewysokie, ale ładne skały. A w dole zoba-
czyłem Dunajec. Nie widziałem jeszcze rzeki o tak urozmaiconych kolorach.
54. Sformułuj po ludzku, a więc prościej, naturalniej, bez koloryzowania i nacią-
gania, treść tych zdań napisanych w stylu „drętwa mowa”.
1. Walczmy o czystość naszych lasów.
2. Wszystkie swe myśli i czyny poświęcaj dalszemu polepszaniu wyni-
ków nauczania w naszej szkole.
3. Wszystkie dzieci naszej szkoły składają nauczycielom w dniu ich
święta życzenia dalszego doskonalenia metod pracy wychowawczej i suk-
cesów pedagogicznych we wpajaniu podstaw wiedzy o otaczającym świecie.
4. Całe miasto nie szczędzi wysiłków dla popierania inicjatywy i wyna-
lazczości w dziedzinie ochrony naturalnego środowiska człowieka.
5. Placówki handlu uspołecznionego i zakłady gastronomiczne podjęły
zadanie przedłużenia w tym dniu godzin otwarcia i udostępnienia usług
licznym rzeszom klientów.
213

55. Popraw połączenia pleonastyczne:
tradycyjny zwyczaj, interesująca ciekawostka, przychylna aprobata, ściśle
sprecyzować, potencjalne możliwości, zamierzenia na przyszłość, anachroniczne
przeżytki, najbardziej optymalny (sposób działania), wzajemna kooperacja,
wspólna wymiany poglądów
1. Jedynym ratunkiem dla byłego eksboksera będzie przeszczep
nerki.
2. Z naszych obserwacji wynika, że najbardziej preferowane są dwa
języki: angielski i niemiecki.
3. Stosunki z Ukrainą nadal będą jednym z czołowych priorytetów
Białego Domu.
4. Największe apogeum popularności przeżywał dwa – trzy lata temu.
5. Piłkarz ten znalazł sobie osobistego rzecznika prasowego ds. kon-
taktu z mediami.
6. Planowali przestępstwa z precyzyjną dokładnością.
7. W woj. szczecińskim zaczął się długi maraton podwyżek cen.
8. Koncertowi towarzyszył wernisaż otwarcia wystawy.
9. Wizualnie patrząc, pijaczków na ulicach miast nie było.
10. Ten test na pewno ułatwi nam wybranie kilkorga bardziej zdol-
niejszych dzieci.
56. Które z podanych związków pleonastycznych ustabilizowały się w powszech-
nym użyciu i stały się środkami normatywnymi?
Straszne nieszczęście, eksport zagraniczny, akwen wodny, wejść po
schodach na górę, całkowicie zlikwidować, widzieć na własne oczy, obli-
gatoryjny obowiązek, stary dziadek, mały domek, młoda dziewczyna,
zupełnie pusty, zejść na dół, końcowa puenta, wzajemna współpraca,
aktywna działalność.
57. Co razi w podanych zdaniach? Nazwij je i popraw zauważone błędy.
Na koncercie śpiewał zespół, z którego dochód przeznaczono budowę
szpitala.
Uczniowie przerysowywują wykres zdania do zeszytu.
Kierowcy powinni przestrzegać przepisy.
Wśród instrumentów muzycznych znajduje się trzy skrzypce.
Prze ulicę przeszła kawalkada pieszych.
Idę do sklepu za mąką.
Dziewczynki szli szybko do klasy.
Ten balsam zawiera naturalne składniki i komponenty.
214

58. Popraw zauważone błędy, spróbuj je nazwać.
Nie musisz oddawać mi notatek, zatrzym je.
Michał poniósł zasłużone zwycięstwo.
Uratował dziecku życie, które bawiło się na ulicy.
Klasa nareszcie się uspokoiła, bo Mateusz nalał oliwy do ognia.
Cytując cudze słowa, nie należy zapomnieć o cudzysłowiu.
Artykuł zawierał błahe i nieważne treści.
Jedząc podwieczorek, spadła mi śliwka.
Dominika jest bardziej szczersza od pozostałych.
Stało się. Deska ratunku zapadła.
Nie nauczyłem się wiersza na pamięć. Dlatego bo wczoraj odwiedziła
nas kuzynka.
Przedtem takie zachowanie nie zdarzało się.
Babcia dała kotowi dużą porcję mleka.
Do pokoju wszedł Adam i Grzegorz.
Kiedy cofnął się do tyłu, został uderzony.
Skonsumowałeś na obiad całą kartoflankę.
59. Za pomocą formantu -acz utwórz nazwy narzędzi, kierując się przytoczonymi
poniżej nazwami czynności.
odkurz-acz
............. bo odkurza ............. bo rozpyla
............. bo spina ............. bo zgniata
............. bo podgrzewa ............. bo zszywa
............. bo nawilża ............. bo zmywa
60. Lubisz w wolnych chwilach majsterkować. Udało ci się wykonać kilka uży-
tecznych przedmiotów. Wymyśl dla nich nazwy, biorąc pod uwagę czynności,
jakim służą. Wykorzystaj przy tworzeniu nazw formant -acz.
• Twoje urządzenie ułatwia odklejanie ceny z towarów: ................acz,
bo odkleja.
• Wymyśliłeś aparacik do szybkiego i łatwego przyszywania guzików,
czyli .....................acz.
• Ponieważ rozmrażanie lodówki należy do uciążliwych czynności w
gospodarstwie domowym, skonstruowałeś dla matki pożyteczny i prak-
tyczny .....................acz.
• Obecnie pracujesz nad urządzeniem znacznie bardziej od poprzednich
skomplikowanym. Ma ono pomagać w samodzielnym uczeniu się, odpytu-
jąc z wiadomości, które zdobyłeś na przykład z podręcznika. Nazwałeś to
urządzenie ..................... aczem.
215

61. Z podanych niżej zdań wypisz homonimy. Podaj ich znaczenie.
A. Bardzo lubię sałatkę owocową z granatami. Granaty owocują po raz
pierwszy w wieku około 2 lat. Dostałam pierścionek z prawdziwym grana-
tem. Granat jej sukienki idealnie pasował do koloru jej oczu.
B. Matka czule patrzyła w małe oczka córki. Wypadło mi oczko z tego
pierścionka. Cały wieczór graliśmy w oczko.
C. Tybetański lama modlił się o pokój na świecie. Lama ma długą,
zwykle czarną, brunatną lub białą sierść. Prezydentowa wystąpiła w pięknej,
złotej sukni z lamy. Brzeg jego szaty liturgicznej obszyty był lamą.
D. Bolesław Chrobry był pierwszym królem Polski. W pięciu ruchach
zaszachował króla. Mój dziadek miał hodowlę króli.
62. Uzupełnij zdanie:
Homonimy to wyrazy o … brzmieniu lub zapisie, ale różniące się …
63. Z podanych niżej zdań wypisz homonimy. Zapisz je w formach podstawo-
wych i podaj ich znaczenie. Jakie części mowy reprezentują?
A. Jego gra wzbudzała powszechny zachwyt. Gra w koszykówkę już
od kilkunastu lat.
B. Fizyka zawsze była jego piętą Achillesową. Moja starsza siostra
wychodzi za mąż za fizyka.
C. Bardzo lubię maj, bo wtedy kwitnie bez. Bez pracy nie ma kołaczy.
Kupiłam w cukierni pół kilograma bez.
D. Mam już plany na wakacje. Na wywiadówkę przyszło kilkanaście
mam i tylko jeden tata. Nie mam jej obietnicami, których nie będziesz
mógł spełnić.
64. Zbuduj zdania z takimi formami podanych niżej wyrazów, aby formy te sta-
nowiły homonimy:
A. mieć, mata, mat (stopień w marynarce)
B. dać, data
C. matematyka, matematyk
D. salami (rodzaj wędliny), sala
E. wydrzeć, wydra
65. Popraw błędy w podanych niżej zdaniach. Z czego wynikają te błędy?
A. Nie mogłem trafić kluczem do zamku. Do ruin tego średniowiecz-
nego zamka prowadziła wąska ścieżka.
B. Wiele wspaniałych bali odbyło się w tym roku w naszym mieście.
Kilka grubych balów spadło z ciężarówki i zatarasowało drogę.
216

C. Piotrek siedział w trzecim rządzie. Był ministrem gospodarki w rzę-
dzie Buzka.
D. Cały wieczór mówiono o państwie Kaczyńskich. Wiele miesięcy
podróżował po państwu chińskim.
E. Malował tylko akta pięknych kobiet. Zniszczył wszystkie kompro-
mitujące go akty.
66. Odmień homonimy z poprzedniego ćwiczenia. Zapamiętaj różnice w odmia-
nie.
67. a) Przeczytaj podane niżej pary wyrazów (przykłady tzw. homofonów):

A. morze – może
B. kot – kod
C. krzyk – kszyk (ptak)
D. wieść – wieźć
b) Czym różnią się przeczytane przez ciebie wyrazy?
c) Uzupełnij zdanie:
Homofony to wyrazy o tym samym …, lecz różnej …
68. Przeczytaj poniższe zdania. Zwróć uwagę na wymowę podkreślonych
wyrazów:
A. Cis to drzewo w Polsce chronione. Zagrał to w tonacji cis.
B. W styczniu woda w jeziorze zaczęła zamarzać. Zamarzać to, gło-
dząc, doprowadzać kogoś do bardzo złego stanu zdrowia a nawet śmierci.
69. Spośród podanych wyrazów wybierz takie, którymi można określić temat,
akcję i styl różnych utworów literackich. Niektórych określeń możesz użyć
dwukrotnie.
wartka • ciężki • przestarzały • barwna • spokojna • zajmująca
• poważny • aktualny • żywa • interesujący • wciągająca • oryginalny
• lekki • żywy • obrazowy • zawiły • suchy • rozwlekła • górnolotny
• emocjonujący • napuszony • trzymająca w napięciu • wdzięczny
• skłaniający do refleksji • lakoniczny • powolna
Temat –
Akcja –
Styl –
70. W słowniku wyrazów bliskoznacznych wyszukaj synonimy słów książka,
bohater, autor. Pamiętaj o używaniu ich w wypracowaniach.
książka – bohater – autor –
217

71. Połącz wyrazy z lewej i prawej kolumny tak, aby powstały wyrażenia stano-
wiące całość znaczeniową.
zwrot literacka
punkt pośrednia
wątek przemyślana
charakterystyka pierwszoosobowa
świat akcji
fikcja kulminacyjny
idea główny
kompozycja przedstawiony
narracja realistyczny
opis utworu
72. Wyjeżdżasz z klasą na obóz narciarski. Musisz napisać regulamin. Możesz użyć
następujących wyrazów i wyrażeń właściwych stylowi urzędowemu: form
czasowników móc, musieć, powinien, wolno, należy; nazw gatunkowych regu-
lamin, zasady, przepisy. Aby uzyskać jak największą precyzję tekstu, pamiętaj
o ograniczeniu synonimów i wyrazów nacechowanych emocjonalnie oraz
o stosowaniu wyliczeń.
73. Do podanych niżej wyrazów ze stylu urzędowego dopisz ich neutralne
odpowiedniki:
A. uiścić rachunki
B. zamieszkiwać
C. posiadać dzieci
D. skonsumować obiad
E. lokal mieszkalny
F. mój małżonek
G. zabezpieczyć napoje
H. w dniu dzisiejszym
I. w miesiącu maju
J. spożywać napój alkoholowy
74. Popraw błędy w następujących zdaniach:
A. Poszedłem na pocztę, bo mama kazała mi uiszczyć rachunek za prąd.
B. Od dziesięciu lat zamieszkuję z rodzicami na Saskiej Kępie.
C. Moja siostra posiada dwoje dzieci.
D. Mój małżonek lubi konsumować obiad, czytając gazetę.
E. Jutro wyjeżdżam, ale zabezpieczyłam ci smakołyki na cały weekend.
F. W dniu dzisiejszym zajęcia hip-hopu są odwołane.
G. Na wycieczkę wybieramy się w miesiącu maju.
218

75. Napisz ogłoszenie o zaginięciu twojego psa.
76. Dokończ zdanie zwrotem wybranym z ramki:
mina mu zrzedła, mieć wypieki na twarzy,

serce mu się kraje, mieć duszę na ramieniu, oniemieć z zachwytu
Kiedy na scenę weszła królewna, dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . .

77. Przeczytaj podany niżej list do redakcji. Zastanów się, czy wypowiedź nie jest
za lakoniczna i o jakie informacje można by ją ewentualnie wzbogacić, aby
jej autor osiągnął zamierzony cel – nawiązał kontakt z osobą o podobnych
zainteresowaniach, poglądach, ulubionych zajęciach:
Jestem szatynką. Mam 14 lat. Lubię muzykę. Chciałabym z kimś kore-
spondować. Czekam na listy.
Agata
78. Zaprezentuj w czterech zdaniach szczególnie ważne, twoim zdaniem, wyda-
rzenie sportowe, które miało miejsce w twojej szkole w minionym roku:
79. Przeczytaj podane niżej hasło zaczerpnięte ze „Słownika mitów i tradycji

kultury”. Zapisz wyjaśnienie słowa „babiniec” skierowane do małego dziecka:
babiniec żart. zbiorowisko kobiet; dawn. przedsionek kościelny, kruchta,
w której siadywały baby żebrzące, ale także dziady; hist. część mieszkania
dla kobiet a. służby żeńskiej.
80. Przeczytaj zamieszczony niżej list twojej koleżanki. Napisz, czego się o niej
dowiadujesz z jej wypowiedzi (uczucia, myśli, pragnienia):
„Jestem uczennicą klasy VIII SP w Łodzi. Po licznych, bardzo nie-
przyjemnych badaniach, stwierdzono u mnie dysleksję. Obiecywano mi, że
nikt nie będzie brał pod uwagę tego, że robię „byki” ortograficzne. Długo i
intensywnie próbowałam oduczyć się niepoprawnej pisowni, niestety bez
skutku. Każdą krytyczną uwagę nauczycieli, dotyczącą złej pisowni, odbie-
ram, jakby była skierowana wyłącznie do mnie. Dlaczego tak jest? Czemu
nikt nie postawi się na miejscu dyslektyka? Dlaczego nikt nie zastanawia
się, wypowiadając swoją krytyczną opinię, czy kogoś nie obraża? Choroba
ta jest przekazywana genetycznie i razi mnie to, że uważana jestem za lenia.
Jest mi przykro, bo od czterech lat się staram. Dlaczego jestem gorzej trak-
towana? Czy stawianie „pał” z ortografii jest fair?”
Magda z Łodzi
219

81. Zapisz, co byś powiedział swojej mamie, chcąc uzyskać jej aprobatę dla
realizacji jakiegoś szalonego pomysłu. Zastosuj odpowiednie słownictwo
i rodzaj zdań:
82. a) Przyporządkuj frazeologizmy do ich znaczeń. W razie wątpliwości skorzy-

staj ze słowników.
1. róg obfitości
2. drakońskie prawa
3. egipskie ciemności
4. zmienić się w słup soli
5. oczekiwać manny z nieba
6. pięta Achillesa
7. nić Ariadny
8. puszka Pandory
9. stajnia Augiasza
10. paniczny lęk
11. między bajki włożyć
12. znaleźć się między Scyllą a Charybdą
13. Syzyfowa praca
14. węzeł gordyjski
15. zakazany owoc
16. koń trojański
17. strzała Amora
18. prometejski czyn
19. Ziemia Obiecana
20. Salomonowa mądrość
21. Arka Noego
22. syn marnotrawny
23. i karowe loty
24. wzrok bazyliszka
uznać coś za nieprawdopodobne
znaleźć się w sytuacji bez wyjścia
ogromny strach, niepokój
wielki nieporządek
daremny trud
bogactwo
sposób wyjścia z trudnej sytuacji
źródło niekończących się nieszczęść
złe, nieżyczliwe spojrzenie
220

słaby punkt, czyjaś słaba strona
surowe prawa
trudny problem
nie działać, liczyć na cud
nagle się zatrzymać, znieruchomieć
nieprzenikniona ciemność
odważny postępek
miłość
kraina szczęśliwości
wielka mądrość
niewdzięcznik, którego się jednak kocha
podstęp, zdobycz przynosząca zgubę
działania prowadzące do katastrofy
azyl, bezpieczeństwo
coś nieodstępnego
b) Podaj źródło frazeologizmów. Przy związkach pochodzących z mitologii
zapisz M, z Biblii – B, a z literatury – L.
83. a) Do podanych związków frazeologicznych dopisz związki o przeciwstaw-
nym znaczeniu.
opuszczać dom –
zamknąć przed kimś dom –
wynieść z domu –
b) Z trzema wybranymi związkami ułóż zdania.
84. Zapisz związki frazeologiczne z wyrazem dom, które przedstawiono na rysun-
kach. W obu zwrotach występują wyrazy dom i cały.
85. Utwórz frazeologizmy z podanych wyrazów. Pamiętaj o zastosowaniu właś-
ciwej formy gramatycznej.
garnek, nie, święty, lepić –
garniec, w, marzec, w, jak –
garnek, nie, co, do, mieć, włożyć –
garnek, nie, cudze, zaglądać, w –
86. Objaśnij, co oznaczają poniższe powiedzenia i w jakich sytuacjach można
ich użyć.
Bez garnka nie zrobi zupy kucharka.
Każdy garnek znajdzie swoją przykrywkę.
Przygania kocioł garnkowi, a sam smoli.
Zawrzało jak w garnku.
221

87. Wskaż zdania, w których frazeologizm został błędnie użyty.
To był bardzo spokojny tydzień.
W całej szkole wrzało jak w garncu.
Ola mówi, że się nie uczę.
No cóż, przygania kocioł garnkowi, a sam smoli.
Ania to bardzo kulturalna dziewczyna.
Zawsze zagląda w cudze garnki.
Postanowiłem się nauczyć obsługi komputera, w końcu nie święci
garnki lepią.
88. Przeczytaj zamieszczony w zadaniu tekst. Sformułuj poruszony w nim temat
i listę czterech pytań problemowych z nim związanych:
DRAŻNI MNIE SZPANERSTWO

„(...) Zauważyłam, że teraz w kręgach młodzieży najbardziej liczą się
pieniądze i ubrania. Ale tylko te, które mają emblematy znanych (choć
niekoniecznie dobrych) firm. Zaczyna mnie to strasznie drażnić! Kupuję
sobie ładną rzecz, ale nie firmową i już w oczach moich koleżanek widzę
wyraz pogardy. Czy to nie jest okropne? Takie komercyjne podejście do
życia napawa mnie odrazą.
Podobno jest w Poznaniu takie liceum, gdzie liczą się tylko ci, którzy są
bogaci i „firmowo” ubrani. To jest szpanerstwo! Czy ciuchy mogą świadczyć
o naszej wartości?! Jak można przeciwstawić się tym, którzy chcą oceniać
innych na podstawie zawartości ich portfela? Dlatego apeluję do wszystkich:
spróbujmy żyć w zgodzie z zasadą, iż „nie szata zdobi człowieka”. Możemy
przecież modnie się ubierać i ładnie wyglądać, ale nie musimy być snobami,
którzy lekceważą innych. Przeraża mnie brak tolerancji i całkowita ślepota
na dużo ważniejsze i bardziej ludzkie sprawy. Taki jest mój pogląd na szpa-
nerstwo. Co wy na to?”
Aga Kwiatkowska – Poznań
Temat:
Pytania:
89. Zaprojektuj plakat reklamowy związany z osobą twojego bohatera:
90. Uzupełnij luki w podanych zdaniach, dobierając właściwe wyrazy:

W klasie toczyła się niezbyt … dyskusja nad …
Argumenty dyskutantów były …
W końcu przewodniczący … dyskusję do następnego spotkania.
222

91. W wypowiedzi na temat szczególnie łubianego przez ciebie artysty zastosuj
podane wyrażenia i zwroty:
bożyszcze tłumów, wzbudzać powszechny zachwyt,

prowokujący wygląd, zasłużona popularność
92. Zbuduj komunikat ostrzegawczy dla tury-

stów wybierających się w okolice Czar-
nego Stawu zimą.
Zastosuj czasowniki:
„przestrzega” i „informuje”
oraz wyrazy informujące
o warunkach atmosferycznych.
93. a) Przeczytaj podany niżej list do redakcji.
Jeśli się nudzisz, napisz do mnie. Mam 14 lat i różne zainteresowania.
Chętnie będę z kimś korespondować.
Jacek
b) Zastanów się, czy wypowiedź nie jest za lakoniczna i o jakie informacje
można by ewentualne wzbogacić, aby jej autor osiągnął zamierzony cel –
nawiązał kontakt z osobą, o podobnych zainteresowaniach:
94. Twórcy reklam w różny sposób mówią o zaletach promowanych produktów.

Spróbuj i ty swoich sił w tym zakresie, dopisując odpowiednie określenia:
Tylko sok ze świeżych malin jest tak (orzeźwia -> jaki?) …
i (wzmacnia -> jaki?) …
Tylko sok ze świeżych malin smakuje (komu?) …
Tylko sok ze świeżych malin smakuje (jak?) …
Tylko sok ze świeżych malin smakuje (jak co?) …
95. Podaj odpowiednie nazwy osób utworzone od czasowników:
kieruje samochodem – … leczy ludzi –
doręcza przesyłki – … zabija kogoś – …
96. Dokończ wypowiedź, nazywając trzy pozytywne cechy dziewczynki wyra-
żone przymiotnikami:
Mógłbym się z nią zaprzyjaźnić …
223

97. Nazwij czynności (zajęcia) wskazanych niżej osób, używając w tym celu róż-
nych części mowy:
co robi? jego zajęcie to:
lekarz …
plastyk …
rolnik …
98. Zapisz czterozdaniową instrukcję jak stać się kujonem adresowaną do two-
ich rówieśników:
99. Zaproponuj cztery określenia do podanego rzeczownika:

popularność
100. Uzupełnij zdania wyrazami wybranymi z ramki:
genialny, sławny, ceniony, największy, wybitny
… pianista … na całym święcie miał przybyć do naszego miasta. Janusz

Korczak to nie tylko pisarz, ale …pedagog. …sukces odniósł na olimpiadzie
uczeń z klasy 10. Pan Kowalski to … fachowiec.
101. Niżej masz przykłady fizycznych oznak różnych dobrze ci znanych uczuć.
Podaj ich nazwy:
drżenie rąk – …
wytrzeszczone oczy – …
bladość twarzy – …
224

KOMPENDIUM WIEDZY O STYLACH
Styl języka
Styl
Pojęcie węższe od języka: spośród wszystkich środków językowych autor
wypowiedzi wybiera te, które są według niego najbardziej przydatne, najlepiej
wyrażają myśli. Na ten dobór wpływ mają okoliczności wypowiedzi (np. jej cel).
Stylem nazwiemy też ogół środków językowych charakterystycznych dla kon-
kretnego autora, epoki, utworu literackiego.
Gdyby pytanie testowe nakazywało opisanie stylu danego tekstu, trzeba
zbadać, jakie elementy językowe występują częściej – mogą powtarzać się jakieś
słowa, formy (np. zdrobnienia), konstrukcje (np. zdania pytające).
Język literacki
Nazwa ta nie oznacza języka literatury, ale odmianę języka (zwaną inaczej
ogólną lub kulturalną), która jest znana wszystkim wykształconym Polakom,
używana w szkołach czy środkach masowego przekazu, podlega normom
poprawnościowym. Oprócz niej istnieją w języku różne odmiany terytorialne (np.
dialekty), zawodowe czy środowiskowe. Właśnie językiem literackim są pisane
teksty poddawane analizie w testach maturalnych. Pytania testowe mogą doty-
czyć raczej tego, co wykracza poza tę odmianę języka, np. wyszukania w tekście
regionalizmów czy specjalistycznych terminów.
Język potoczny/styl potoczny

Najswobodniejsza odmiana języka, znana wszystkim Polakom i służąca do
porozumiewania się w codziennych sprawach. W analizowanych na maturze teks-
tach mogą się pojawiać słowa czy sformułowania występujące w tej odmianie
języka (np. zawracanie głowy, wcinać lody, cudem wyparowały, kupować ciuchy).
Charakterystyczne cechy języka potocznego to:
obecność słownictwa nacechowanego emocjonalnie (zdrobnień, zgrubień),
stałe związki frazeologiczne,
występowanie licznych zaimków – ten, tu, ktoś, gdzieś itp.,
liczne powtórzenia,
swobodna składnia:
zdania urywane, eliptyczne, wtrącone, równoważniki zdań, ograniczona
liczba spójników; niemal nie występują zdania wielokrotnie złożone czy imie-
słowy przysłówkowe uprzednie,
częste występowanie środków językowych służących funkcji fatycznej
(nawiązaniu i podtrzymaniu kontaktu), np. form wołacza.
225

Przykład stylu potocznego
Swen jakoś jednocześnie okrasił mnie i sobie. Łychą smalcu (…). I złapał sok.
Malinowy. Nie. Chyba wiśniowy. Lunął na te smalce, na makarony. Coś krzykną-
łem. Ale on zaczął jeszcze dolewać. Natychmiast zaczęliśmy to żreć. I to szybko.
(Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego)
Styl przemówień (styl retoryczny)

Występuje w odmianie mówionej języka, w takich formach, jak przemówie-
nia, kazania itp. Występują w nim sformułowania pozwalające na nawiązanie
kontaktu z odbiorcą (słuchaczem), ale też środki językowe typowe raczej dla
stylu artystycznego, pozwalające wyrazić myśli w sposób kunsztowny, niekiedy
podniosły.
Do częściej występujących w tekstach, a także w pytaniach testowych należą:
Apostrofa
Bezpośredni zwrot do adresata. Gdy kierowana jest nie do adresata rze-
czywistego, ale np. upersonifikowanej idei czy bóstwa, może sprawiać, że
wypowiedź będzie bardziej podniosła, nabierze charakteru literackiego. W
innym przypadku służy nawiązaniu bezpośredniego kontaktu z odbiorcą
wypowiedzi:
„Zamknij oczy i wyobraź sobie…”.
Pytanie
Nazwiemy je retorycznym, jeśli jego celem jest budzenie refleksji, wyraża-
nie emocji:
„Jednostka wpleciona w system rozmaitych więzi społecznych, (…) zagro-
żona rozmaitymi represjami choćby tylko w postaci społecznej dezaprobaty –
czyż obraz ten nie wydaje się nam koszmarny?”.
Niekiedy służy ono porządkowaniu toku rozumowania (prowadzi do pointy):
„Kim miał być szalony Don Kichot? Spadkobiercą romantyzmu”.
Obecność pytań w analizowanym tekście może:
• porządkować tok myślowy,
• urozmaicać styl tekstu,
• zwracać uwagę czytelnika na jakiś problem,
• pomagać w nawiązaniu kontaktu z odbiorcą (budzić jego ciekawość).
Zdanie wykrzyknikowe
Łatwy do rozpoznania środek stylistyczny, którego podstawowym celem jest
wyrażanie emocji (zdziwienie, zaskoczenie, zachwyt itp.). Może także urozmaicać
stylistykę tekstu („przerywa” tok wypowiedzi), niekiedy pomaga wyeksponować
jakąś kwestię, zwrócić na nią uwagę czytelnika. Aby stwierdzić, jaką funkcję pełni
226

dane zdanie wykrzyknikowe, należy dokładnie się przyjrzeć, w jakim kontekście
ten środek językowy pojawia się w tekście.
Styl naukowy
Charakterystyczny dla dzieł specjalistycznych, podręczników itp., cechują go:
• brak środków artystycznych i nacechowanych emocjonalnie,
• dążenie do jednoznaczności i precyzji,
• terminologia naukowa, symbole, wzory itp.
Elementy tego stylu – zwłaszcza terminy naukowe – mogą pojawiać się także
w wypowiedziach innego typu niż naukowe, np. w esejach. Pytania testowe
mogą dotyczyć właśnie umiejętności rozpoznania ich w tekście. Oto przykłady
takich sformułowań wypisanych z jednego z zadań: zorganizowane narzędzia
przemocy, zachowania altruistyczne, nurt myśli chrześcijańskiej, konstrukcje
filozoficzne.
Synonimy, antonimy
Synonim – wyraz bliskoznaczny.
Antonim – wyraz o przeciwnym znaczeniu.
Polecenie wymagające podania któregoś z nich przede wszystkim spraw-
dza, czy piszący zna znaczenie danego słowa. Jeśli nie rozumiemy wyrazu,
mamy problem z odpowiedzią – należy wtedy wrócić do tekstu: znaczenie
słowa może zostać podpowiedziane przez kontekst, w jakim zostało ono
użyte. To ważne zwłaszcza w przypadku wyrazów wieloznacznych, a także
użytych w niedosłownym znaczeniu. Dobór takiego, a nie innego synonimu
może zależeć także od stylu wypowiedzi, np. słowo „wieczerza” jest synoni-
mem „kolacji”, ale mającym charakter podniosły, uroczysty (inne przykłady:
trawa – ruń, ubranie – szaty).
Język a emocje
W analizowanych tekstach mogą się także pojawić elementy językowe nace-
chowane emocjonalnie. Należą do nich między innymi:
Zdrobnienia (deminutiwy) i zgrubienia (augmentatiwy)
Zazwyczaj pierwsze z nich pomagają wyrazić sympatię, a drugie niechęć
czy obawę. Zawsze jednak należy sprawdzić kontekst, w jakim one występują –
zdrobnienia niekiedy służą wyrażeniu ironii, np. „Wzruszał mnie jej niewielki
rozumek”.
Określenia oceniające
Określenia typu: wspaniały, godny naśladowania, ohydny, zasługujący na
pogardę itp. wyraźnie pokazują stosunek emocjonalny do przedstawianego
227

faktu. Nie zawsze jest to tak wyraźne, czasem słowa niosą ze sobą pewne sko-
jarzenia (np. „odpustowe kolory”).
Sformułowania ironiczne
Ironia polega na wyrażaniu drwiny, złośliwości nie wprost, ukryciu jej w wypo-
wiedzi pozornie neutralnej, przykładem może być poniższa wypowiedź o powieści:
„(…) posunąłem się aż tak daleko, że zajrzałem do niej i zacząłem czytać”.
Środki językowe wpływające na patos wypowiedzi.
Patetyczne, czyli podniosłe, monumentalne są zwłaszcza teksty antyczne i
klasycystyczne, a także ekspresjonistyczne. Patos osiągamy przez nagromadze-
nie elementów wywołujących u odbiorcy poruszenie, a nawet wzburzenie. Służą
temu środki językowe właściwe stylowi retorycznemu, np. apostrofy, wykrzyk-
nienia, zdania pytające, powtórzenia.
Style związane z kierunkami artystycznymi

Na dobór środków językowych mają wpływ także określone kierunki arty-
styczne czy wprost charakter epoki. Widać to wyraźnie, gdy interpretuje się teksty
pochodzące z różnych okresów literackich. W utworach barokowych znajdziemy
liczne wyszukane środki stylistyczne, koncepty, a także (w tekstach sarmackich)
makaronizmy i długie, skomplikowane zdania. W okresie romantyzmu teksty
będą obrazowe i nastrojowe, pojawi się w nich wiele środków językowych poka-
zujących emocje. Co prawda, w tym typie zadania (rozumienie czytanego tekstu)
pojawić się mogą tylko teksty współczesne, ale ich autorzy mogą naśladować
jakiś styl bądź cytować tekst wcześniejszy.
Podpowiadamy jeszcze kilka przykładów:
styl realistyczny – cechuje dokładność obrazu, dbałość o szczegóły, spójność i
jasność wypowiedzi, wprowadzanie słownictwa gwarowego i środowiskowego
(indywidualizacja języka),
styl naturalistyczny – język zbliżony do potocznego, elementy językowe
eksponujące brzydotę, ułomność, wyjątkowo duża dokładność opisu, rezyg-
nacja z elementów oceniających (pisarz ma oglądać świat beznamiętnie – jak
naukowiec),
styl impresjonistyczny – dążenie do oddania ulotnych wrażeń, podkreślanie
subiektywności obrazu; obecność synestezji, nacisk na muzyczność utworu,
styl ekspresjonistyczny – chęć pokazania gwałtownych emocji (kontrasty,
wykrzyknienia, wyraziste barwy, słownictwo oceniające), łączenie sprzeczności
(np. liryzmu z wulgarnością); czasem deformacja świata, utwór zapisem snów, wizji,
styl futurystyczny – odrzucenie ortografii i interpunkcji, łączenie wyrazów
bez zwracania uwagi na składnię i logikę („słowa na wolności”); eksperymenty
dotyczące druku, np. zmienianie wielkości czcionki i koloru, wiersz w kształcie
zegarka czy krawata.
228

Styl autora
Obecność takich, a nie innych środków językowych może zależeć nie tylko
od epoki, kierunku artystycznego czy celu wypowiedzi, ale także od upodo-
bań samego autora. Zdarza się, że w analizowanej wypowiedzi powtarzają się
pewne słowa czy określenia, autor może mieć także skłonność do nadużywania
pewnych środków językowych, np. stosuje długie wyliczenia czy liczne pytania
retoryczne. Jeśli pytanie dotyczy tej kwestii, należy jeszcze raz przeczytać tekst
i wyszukać powtarzające się elementy językowe.
Uwaga! Gdy tekst dotyczy problemu władzy, wielokrotne powtórzenie tego
słowa jest zrozumiałe i nie powinno zostać uznane za cechę stylu autora.
Zależne od odbiorcy
Na kształt tekstu wpływa także osoba odbiorcy. Jeśli np. kierowany jest on do
młodzieży, nie zdziwi obecność języka potocznego czy nawet gwary uczniow-
skiej, a także odwołania do faktów bliskich tej właśnie grupie. Jeśli autor tekstu
chce opowiedzieć obcokrajowcom o historii Polski, przywołuje fakty, które dla
Polaka są oczywiste, odwołuje się do sposobu myślenia cudzoziemców i zna-
nych im współczesnych wydarzeń. Zainteresowanie odbiorców zwiększą także
wszelkie anegdoty, legendy, cytaty, a także jasny i żywy język.
229

SPIS TREŚCI
Przedmiot i zadania stylistyki...................................................................................4

§ 1. Style funkcjonalne współczesnej polszczyzny. Klasyfikacja stylów.......................7
§ 2. Norma językowa..................................................................................................9
§ 3. Kryteria poprawności językowej........................................................................ 11
§ 4. Stosowność stylistyczna. Jak uniknąć pomyłek stylistycznych............................ 17
§ 5. Kultura języka.................................................................................................... 17
Kształcenie językowe. Style...............................................................................................21
§ 6. Styl naukowy..................................................................................................... 25
Kształcenie językowe.
Referat na podstawie kilku źródeł. Redagowanie tekstu referatu..................................29
§ 7. Budowa tez oraz konspekty tekstu naukowego.................................................. 32
§ 8. Styl publicystyczny............................................................................................ 36
Kształcenie językowe. Reportaż........................................................................................44
Kształcenie językowe. Dyskusja........................................................................................49
Kształcenie językowe. Ustna recenzja na temat dzieła sztuki.............................................57
§ 9. Styl urzędowy.................................................................................................... 61
Kształcenie językowe. List................................................................................................66
Kształcenie językowe. Sprawozdanie................................................................................71
Kształcenie językowe. Bibliografia. Adnotacja...................................................................74
§ 10. Styl potoczny................................................................................................... 76
§ 11. Gatunki stylu potocznego................................................................................ 78
Kształcenie językowe. Przymierze techniki i humanistyki..................................................82
§ 12. Styl oficjalny.................................................................................................... 84
§ 13. Gatunki stylu oficjalnego................................................................................. 85
§ 14. Styl artystyczny................................................................................................ 88
§ 15. Środki stylistyczne stylu artystycznego ........................................................... 90
§ 16. Fleksyjne środki stylistyczne............................................................................ 97
§ 17. Słowotwórcze środki stylistyczne................................................................... 100
§ 18. Figury stylistyczne (tropy poetyckie)............................................................. 105
§ 19. Leksykalne środki stylistyczne....................................................................... 108
§ 20. Wyrazy o znaczeniu przeciwnym – antonimy................................................ 116
§ 21. Neologizmy................................................................................................... 123
§ 22. Porównanie.................................................................................................... 125
230

§ 23. Metafora........................................................................................................ 128
§ 24. Metonimia .................................................................................................... 136
§ 25. Oksymoron.................................................................................................... 137
§ 26. Hiperbola....................................................................................................... 137
§ 27. Litota............................................................................................................. 137
§ 28. Eufemizm...................................................................................................... 138
§ 29. Peryfraza........................................................................................................ 138
Kształcenie językowe. Streszczenie..................................................................................140
§ 30. Stylizacja........................................................................................................ 144
§ 31. Stylizacja archaizująca, czyli archaizacja........................................................ 145
§ 32. Stylizacja gwarowa, czyli dialektyzacja........................................................... 153
§ 33. Stylizacja środowiskowa................................................................................. 160
§ 34. Inne typy stylizacji......................................................................................... 164
§ 35. Jak trafnie wybrać właściwy styl?................................................................... 176
§ 36. Skuteczność................................................................................................... 178
§ 36. Grzeczność.................................................................................................... 181
§ 37. Zwracanie się do innych osób........................................................................ 184
§ 38. Powitania i pożegnania.................................................................................. 184
§ 39. Życzenia i gratulacje...................................................................................... 185
§ 40. Zaproszenia................................................................................................... 186
§ 41. Prośby............................................................................................................ 186
§ 42. Podziękowania............................................................................................... 188
§ 43. Przepraszanie................................................................................................. 189
§ 44. Grzeczne słówka............................................................................................ 190
Sprawdzian............................................................................................................. 192
Kompendium wiedzy o stylach............................................................................... 225

Навчальне видання
Марія ІВАНОВА
Тереса ІВАНОВА-ХМЄЛЬ
ПОЛЬСЬКА МОВА
(профільний рівень)
Підручник для 10 класу

закладів загальної середньої освіти
з навчанням польською мовою
Рекомендовано Міністерством освіти і науки України
Видано за рахунок державних коштів. Продаж заборонено
Польською мовою
Редактор Ольга Бойцун

Художній редактор Ігор Шутурма
Формат 60х901/16 . Ум. друк. арк. 14,5. Обл.-вид. арк. 12,0.

Тираж 398 пр. Зам. № 64П
Державне підприємство
«Всеукраїнське спеціалізоване видавництво «Світ»
79008 м. Львів, вул. Галицька, 21
Свідоцтво суб’єкта видавничої справи ДК № 4286 від 31.12.2014
www.svit.gov.ua
e-mail: office@svit.gov.ua
svit_vydav@ukr.net
Друк ТДВ «Патент»

88006 м. Ужгород, вул. Гагаріна, 101
Свідоцтво суб’єкта видавничої справи ДК № 4078 від 31.05.2011


Iwanowa Pol Mova 10 KL

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Iwanowa Pol Mova 10 KL

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

10

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Podręcznik dla klasy 10.

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Рекомендовано Міністерством освіти і науки України

Видано за рахунок державних коштів. Продаж заборонено

© Іванова М.С., Іванова-Хмєль Т.М., 2018

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Kontynuujesz naukę języka polskiego z nowym pod-

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

3. Spotkała cię przed wyjściem do szkoły niemiła przygoda, mianowicie zepsuł

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

§ 1. Style funkcjonalne współczesnej polszczyzny.

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Styl to charakterystyczny sposób ukształtowania wypowiedzi wyni-

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

§ 3. Kryteria poprawności językowej

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

17. Przeczytaj niżej podany artykuł „Piękno”. Co myślisz na ten temat?

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Kryteria poprawności języka

logiczne autorytetu kulturalnego

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

19. Na podstawie własnego wyczucia językowego określ, na jakim poziomie

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

25. Uczniowie pewnej klasy zorganizowali turniej wiersza. Jeden z uczestników

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Zbiór terminów tworzy terminologię. Dlatego mówimy o terminologii

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

32. Co jest źródłem humoru w przytoczonym fragmencie tekstu? Jakie cechy

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

36. Czy często występowałeś na zebraniach, na zajęciach? Czy twoje wystąpienia

39. a) Zainteresowała cię literatura polskiego baroku. Chciałbyś o niej opowie-

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

40. Przeczytaj uważnie. Przygotowując referat, pamiętaj o podanych niżej wska-

Wiek XVI to w całej Europie wiek rozwoju nauki i sztuki… Także

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

§ 7. Budowa tez oraz

42. a) Przeczytaj tekst. Wyróżnij jego zasadniczą myśl. Ułóż plan.

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

44. Ułóż plan odpowiedzi „Zapis tez i konspektów pomaga w nauce”.

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

NAJWIĘKSZA STRATA – NAJWIĘKSZY BÓL

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має

Право для безоплатного розміщення підручника в мережі Інтернет має