Quruda və dənizdə neftin, qazın

boru kəməri ilə nəqli

 MÜHAZİRƏ 1
Neft, neft məhsulları və qazın əsas nəql üsulları
Hal-hazırda neft (onun məhsulları) və qaz əsas enerji daşıyıcıları olmaqla kütləvi
yüklər hesab olunduğu üçün onların ən az itkilərlə, qısa müddət ərzirıdə nisbətən ucuz
yolla və təhlükəsiz olaraq fasiləsiz nəql olunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Neft və neft məhsulları əsasən, dəmiryolu, su, avtomobil və boru kəmərləri ilə nəql
olunur. Bəzi hallarda neft məhsulları aviasiya nəql üsulları ilə də işlədicilərə çatdırıla bilər.
Qeyd olunan hər bir nəql üsulunun seçilməsi daşınacaq məhsulların həcmi, xarakteri,
həmçinin neft mədənləri, neftayırma zavodları, neft bazaları və istehlakçıların yerləşmə
şəraitindən asılı olaraq seçilir. Bütün hallarda çəkilən xərclərin minimal olması, rasional
olmayan halların qarşısının almması ən vacib şərtlərdən biridir.
Neft və neft məhsullarının nəql olunması üçün tətbiq edilən üç əsas üsulun (su yolu,
dəmir yolu və boru kəmərləri) hər birinin özünəməxsus xüsusiyyəti olduğundan onları
ayrı-ayrılıqda təhlil edək.
1. Su yolu ilə nəqlolunma.
Su yolu ilə neft, neft məhsullarını və mayeləşdirilmiş təbii və neft qazını (səmt)
istənilən miqdarda barjlarda (qablarda), tankerlərdə və həmçinin, kiçik taralarda (qablarda)
nəql etmək mümkündür. Əgər söhbət çaylardan nəqlolunmadan gedirsə, onda bir qayda
olaraq, su yolu həm dəmir yolundan və həm də boru kəmərlərindən uzundur. Bəzi hallarda
bu qüsur nəqlolunmanın dəyərini artırır. Çaylar vasitəsilə nəqlolunma mövsümü xarakter
daşıyır. Ona görə də neft və neft məhsullarının doldurulması və boşaldılması
məntəqələrində böyük həcmdə əlavə tutumlar inşa edilir ki, naviqasiya arası müddətdə neft
və neft məhsullarının ehtiyatını yaratmaq üçün əlavə tutumlar yaradılır, yaxud da
nəqlolunmanın növü dəyişdirilir (dəmir yolu ilə). Su yolu üçün söylədiyimiz bu qüsur su
nəqliyyatının əsas çatışmayan cəhətidir.
2.Dəmir yolu ilə nəqlolunma
Dəmir yolu ilə neft yüklərinin bütün növünü, o cümlədən sisternalarda, bunkerlərdə
yaxud yüngül taralarda maye qazları daşımaq olar. Neft məhsullarını kiçik partiyalarda
dəmiryolu ilə daşınması ən sərfəli nəql üsulu hesab olunur. Dəmiryolu daşınması müəyyən
mənada fasiləsizdir, lakin su yolu ilə müqayisədə fasiləsizlik dərəcəsi daha kiçikdir, belə
ki, bu nəqliyyat üsulu bütün il ərzində işləyir. Dəmiryolu nəqliyyatından böyük
partiyalarda (böyük həcmdə) neft və neft məhsulunu daşımaq iqtisadi cəhətdən
məqsədəuyğun deyildir. Dəmiryolu nəqliyyatının ən böyük çatışmayan cəhəti də bu qüsur
hesab olunur.
3.Boru kəmərləri ilə nəqlolunma
Təhlil və istismar təcrübəsi göstərir ki, qeyd olunan nəql üsullarından ən əlverişlisi
boru kəmərləri ilə nəql üsulu hesab edilir. Başqa nəql üsulları ilə müqayisədə boru
kəmərləri ilə nəqlin aşağıdakı müsbət cəhətləri vardır:
 •Bu üsulla nəqlin maya dəyəri (1t nefti 100 km məsafəyə nəql etmək üçün çəkilən
xərc) digər üsullarla müqayisədə aşağı olur, ilin fəsillərindən asılı olmayaraq böyük
həcmdə enerji daşıyıcılarını uzaq məsafələrə nisbətən az təhlükə ilə nəql etmək
mümkündür;
•Başqa nəql üsullarmdan fərqli olaraq boru kəməri ilə nəql fasiləsiz olduğu üçün
istehsalçıların ritmik işləməsini, istehlakçıların isə dayanmadan təchiz olunmasını təmin
etdiyi üçün kəmərin son məntəqəsində enerji daşıyıcıların böyük həcmdə əlavə ehtiyatının
olmasına ehtiyac qalmır;
•Bu nəql üsulunda neft və neft məhsulları itkiləri, başqa üsullarla müqayisədə nisbətən
az olur;
•Boru kəməri ilə nəql üsulu ən çox mexanikləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış üsuldur.
Qeyd olunanlarla yanaşı boru kəməri ilə nəqlin çatışmayan cəhətləri də vardır. Bunlar
metal sərfinin çox olması və necə deyərlər, daşınma trasının «sərtliyi», yəni, kəmərin
çəkilişindən sonra karbohidrogen yüklərinin hərəkət istiqamətinin dəyişdirilməsinin
mümkün olmaması ilə bağlıdır.
Neftdən fərqli olaraq təbii qazın saxlanması və nəql edilməsi üsulları çox məhduddur.
Təbii qaz istehsal olunan kimi nəql olunmalıdır. Demək olar ki, təbii qazların nəqli üçün
əsas üsul onların boru kəmərləri ilə nəqli üsuludur.
Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan artıq özünün ixrac kəmərləri olan «Bakı-Tiflis-Ceyhan»,
«Bakı-Supsa», «Bakı-Novorasiyysk» kimi neft kəmərləri və «Bakı-Ərzurum» qaz kəməri
ilə təkcə regionda deyil, dünyada xeyli önəmə malikdir, onda boru kəmərləri ilə nəql
üsulunun vacibliyi və əhəmiyyəti bir daha aydın olur.
Boru kəmərləri və onların təsnifatı
Həndəsi forması və hidravliki hesablama üsuluna görə boru kəmərləri sadə və
mürəkkəb kəmərlərə ayrılır.
Sadə boru kəməri uzunluq boyu diametri sabit qalan boru kəməri hesab edilir. Qalan
bütün hallarda kəmərlər mürəkkəb boru kəmərləri sayılır. Mürəkkəb boru kəmərlərinə
misal olaraq ardıcıl, paralel birləşdirilmiş, şaxələnmiş, halqavari, atqı və qoşqu xətləri olan
kəmərləri göstərmək olar.
Mürəkkəb boru kəmərində magistral borudan keçən mayenin sərfi tranzit, yol boyu
qollarla ayrılan xətlərdəki sərf isə yol sərfl adlanır.
Boru kəmərləri, hansı mayelərin və ya qazın nəql olunmasından asılı olaraq müxtəlif
cür adlanırlar.
Neftin nəql olunması üçün nəzərdə tutulan boru kəmərləri neft kəmərləri, qaz üçün
nəzərdə tutulan boru kəmərləri isə qaz kəmərləri adlanır. Neft məhsullarını nəql edən boru
xətləri neft məhsullan kəməri adlanır. Bu kəmərlər nəql olunan neft məhsullarının
növündən (çeşidindən) asılı olaraq benzin, kerosin, dizel yanacağı, mazut kəmərləri və s.
adlanır.
 Neft və neft məhsulları kəmərləri öz təyinatlarına görə aşağıdakı qruplara bölünür:
Daxili kəmərlər. Bu kəmərlər neft-qaz mədənləri, neft bazaları, neftayırma
zavodlarında müxtəlif qurğu və obyektləri birləşdirməklə, kiçik diametrli və az uzunluğa
malik olur.
Yerli kəmərlər. Bu kəmərlər daxili kəmərlərə nisbətən böyük uzunluğa (onlarla
kilometrədək) maiik olmaqla neft mədənləri və ya neftayırma zavodlarını magistral neft
kəmərinin baş nasos stansiyaları və ya boşaltma-doldurma məntəqələri ilə birləşdirən boru
kəmərləri hesab edilir. Daxili və yerli kəmərlər çox vaxt texnoloji kəmərlər də adlanır.
Magistral kəmərlər. Bu kəmərlər böyük uzunluqlu (yüzlərlə və minlərlə kilometr) və
diametrli kəmərlər hesab edilir və nəql bir deyil, kəmər boyu yerləşən bir neçə
stansiyalarla kəsilməz olaraq həyata keçirilir və bu zaman qısa müddətli dayanma halları
təsadüfi xarakter daşıyır və ya təmir işləri ilə bağlı olur. Bu kəmərlərdə işçi təzyiqi 10
MPa-dək ola bilir.
Mövcud standartlara uyğun olaraq magistral neft və ya neft məhsulları kəmərləri
borunun şərti diametrinə (mm-lə) görə 4 sinifə bölünür:
I sinif- (1000 +1400) mm;
II sinif - (500 +1000) mm;
III sinif- (300+500) mm;
IVsinif - 300 mm-dən kiçik.
Təbii qazların nəqlini həyata keçirən magistral qaz kəmərləri kəmərdəki işçi təzyiqinə
görə iki sinfə bölünür:
I sinif- (2,5 +10,0) MPa;
II sinif-(1,2 +2,5) MPa.
Qaz kəmərlərinin buraxma qabiliyyəti təzyiq və diametrdən asılı olaraq dəyişilir.
Birxətli qaz kəməri üçün buraxma qabiliyyəti diametrdən asılı olaraq ildə 10 -50 mlrd.m3
təşkil edir.
Layihələndirmənin texnoloji normalarına görə magistral neft və neft məhsulları
kəmərlərini seçərkən diametr, təzyiq və buraxma qabiliyyətindən asılı olaraq cədvəl 1 -də,
göstərilən asılılıqlardan istifadə olunması tövsiyyə olunur.
Cədvəl 1
Neft və neft məhsulları kəmərlərinin optimal parametrləri
Neft kəmərləri Neft məhsulları kəmərləri
Xarici Işçi Buraxma Xarici Işçi Buraxma
diametr, mm təzyiqi, qabiliyyəti, diametr, təzyiqi, qabiliyyəti,
MPa mln.t/il mm MPa mln.t/il
530 5,4-6,5 6-8 219 9,010,0 0,7-0,9
630 5,2-6,2 10-12 273 7,8-8,5 1,3-1,6
720 5,0-6,0 14-18 325 6,5-7,5 l,8-2,3
820 4,8-5,8 22-26 377 5,5-6,5 2,5-3,2
920 4,6-5,6 32-36 426 5,5-6,5 3,5-4,8
1020 4,6-5,6 42-50 530 5,5-6,5 6,8-8,5
1220 4,4-5,4 70-78
 MÜHAZİRƏ 2
Magistral neft kəmərlərinin tərkib hissələri

Magistral boru kəmərlərinin tərkib hissələrinə aşağıdakılar aiddir (şəkil 1.4 və 1.5):
• Xətti tikililər. Buraya boru xətləri, korroziyaya qarşı mühafizə sistemi, rabitə xətləri
və s. aiddir;
• Nasos və istilik stansiyaları;
• Neft (neft məhsulları) kəmərinin son məntəqələri və qazpaylayıcı stansiyalar (QPS).
Bəzi hallarda magistral neft kəmərlərinin tərkibinə nefti və qazı mədənlərdən
kəmərin baş tikintilərinə ötürən boru kəmərləri də daxil olur.
Magistral neft kəmərlərinin əsas elementləri kəmərin xətti hissəsini təşkil edən
borulardır. Magistral neft kəmərləri üçün diametri 300-dən 1420 mm-ə kimi dəyişən şovlu
və şovsuz borulardan istifadə olunur. Adətən, boru kəməri 0,8 m dərinliyində (yer
səthindən borunun yuxarı hissəsinə qədər olmaqla) torpağa basdırılır. Daimi buzlaq və ya
bataqlıq şəraitində çəkilən boru kəmərini dayaqlar və ya süni yastıqlar üzərində
quraşdırmaq olar. Boruların divarının qalınlığı kəmərdə olan layihə təzyiqi nəzərə
alınmaqla mexaniki hesablamaya əsasən müəyyən edilir. Əgər çəkilən neft kəmərləri
böyük çay hövzələrindən keçirsə, bu zaman kəmərlər xüsusi yüklər və ya beton örtüklə
ağırlaşdırılaraq çayın dibinə yatırdılır. Bu zaman əsas kəmərlə yanaşı həmin diametrli
ehtiyyat boru xətti də çəkilir. Dəmir yolu və böyük şosse yolları ilə kəsişən yerlərdə boru
kəməri diametri kəmərin diametrindən 100-200 mm çox olan borudan keçirilir.

Şəkil 1.4. Magistral neft kəmərlərinin tərkib hissələri və sxemi

1-neft mədəni; 2-neft yığımı məntəqəsi; 3-texnoloji boru xətləri; 4-baş tikililər
(çənlər, nasos stansiyası, elektrik stansiyası və s.); 5-ərsinlərin buraxılma qovşağı; 6-boru
xəttində quyu; 7-dəmir yolu altından keçid; 8-çayın altından keçid; 9-kiçik çay və dərədən
yerüstü keçid; 10-sonda paylayıcı məntəqə.
 Bir qayda olaraq kəmərlərin trassına yaxın olan yaşayış məntəqələrinin neft
məhsullarına olan tələbatını ödəmək üçün həmin kəmərlərdən kiçik diametrli atqı xətləri
də çəkilir.
Trasın relyefindən asılı olaraq boru kəmərlərində hər 10-30 km-dən bir qəza və təmir
işləri zamanı kəmər hissəsini sistemdən ayırmaq məqsədilə xətti kran və ya siyirtmələr
quraşdırılır.
Dispetçer fəaliyyəti üçün kəmərin trassı boyu rabitə xətləri (telefon, radiorele) çəkilir
ki, bundan da teleölçmə və teleidarə siqnallarını ötürmək üçün istifadə edilir. Boru
kəmərlərində örtüklərlə yanaşı korroziyadan əlavə mühafizə məqsədilə tras boyu katod və
drenaj stansiyaları, həmçinin protektorlar yerləşdirilir. Trass boyu 10-20 km-dən bir
kəmərə nəzarət etmək üçün xətti patrul xidməti məntəqələri yerləşdirilir.
Nasos stansiyaları neft kəmərlərində 50-150 km intervalı ilə yerləşdirilir.
Nasos stansiyalarında əsas avadanlıq kimi mərkəzdənqaçma nasoslarından istifadə
olunur. Hal-hazırda istifadə edilən magistral nasosların verimi (məhsuldarlığı) 12500
m3/saat-a çatır. Neft kəmərinin başlanğıcında baş nasos stansiyası (BNS) yerləşir. Adətən
BNS neft mədəninə yaxın yerləşdirilir və aralıq nasos stansiyalarından onunla fərqlənir ki,
burada tutumu neft kəmərinin 2 -3 günlük buraxma qabiliyyətinə bərabər olan çənlər parkı
tikilir. Əsas avadanlıqlarla yanaşı hər nasos stansiyasında kompleks köməkçi avadanlıqlar
da olur (trasformator yarım stansiyası, qazanxana, su təchizatı sistemi, kanalizasiya xətti,
soyutma sistemləri və. s).
Əgər neft kəmərinin uzunluğu 800 km-dən çoxdursa, onda onu uzunluğu 400-800 km
olan istismar hissələrinə bölürlər. İstismar hissələrinin sərhədlərində aralıq nasos
stansiyaları, boru kəmərinin gündəlik buraxma qabiliyyətinin 0,3-1,5 mislinə bərabər
tutumu olan çənlər parkına malik olmalıdır.
Çənlər parkı olan həm baş, həm də aralıq nasos stansiyaları əsas nasoslarla yanaşı
köməkçi (basqıaltılı) nasoslarla da təchiz olunur.
Magistral qaz kəmərinin tərkibi
Magistral qaz kəmərinin aşağıdakı tərkib hissələrinə malikdir:
1. Xətti tikililər, burada boru kəmərinin özü, korroziyaya qarşı mühafizə sistemi,
rabitə xətləri və s. aiddir.
2. Kompressor stansiyaları ;
3. Qazpaylayıcı stansiyalar (QPS) yaxud yeraltı qaz anbarları (YQA);
Magistral qaz kəmərinin tərkib hissələri və sxemi şəkil 1.5-də verilir:
Bəzi hallarda magistral qaz kəmərlərinin tərkibinə qazı mədənlərdən kəmərin baş
tikintilərinə ötürən boru kəmərləri də daxil olur.
 Şəkil 1.5. Magistral qaz kəmərlərinin tərkib hissələri və sxemi
1-qaz mədəni; 2-qaz yığımı məntəqəsi; 3-təmizləyici qurğuları olan baş kompressor
stansiyası; 4-qaz paylayıcı stansiyaya boru xətti; 5 və 6-uyğun olaraq dəmir və şosse
yollarından keçidlər; 7-aralıq kompressor stan-siyası; 8 və 9-uyğun olaraq çay və
yarğanlardan keçidlər; 10-yeraltı qaz anbarı; 11-katod mühafizəsi stansiyası; 12-sonda
qazpaylayıcı stansiya
Magistral qaz kəmərlərinin əsas elementləri kəmərin xətti hissəsini təşkil edən
borulardır. Magistral boru kəmərləri üçün diametri 300-dən 1420 mm-ə kimi dəyişən şovlu
və şovsuz borulardan istifadə olunur. Adətən, boru kəməri 0,8 m dərinliyində (yer
səthindən borunun yuxarı hissəsinə qədər olmaqla) torpağa basdırılır. Daimi buzlaq və ya
bataqlıq şəraitində çəkilən boru kəmərini dayaqlar və ya süni yastıqlar üzərində
quraşdırmaq olar.
Boruların divarının qalınlığı kəmərdə olan layihə təzyiqi nəzərə alınmaqla mexaniki
hesablamaya əsasən müəyyən edilir. Əgər çəkilən qaz kəmərləri böyük çay hövzələrindən
keçirsə, bu zaman kəmərlər xüsusi yüklər və ya beton örtüklə ağırlaşdırılaraq çayın dibinə
yatırdılır. Bu zaman əsas kəmərlə yanaşı həmin diametrli ehtiyyat boru xətti də çəkilir.
Dəmir yolu və böyük şosse yolları ilə kəsişən yerlərdə boru kəməri diametri kəmərin
diametrindən 100-200 mm çox olan borudan keçirilir.
Bir qayda olaraq kəmərlərin trassına yaxın olan yaşayış məntəqələrinin qaza olan
tələbatını ödəmək üçün həmin kəmərlərdən kiçik diametrli atqı xətləri də çəkilir.
Trasın relyefindən asılı olaraq boru kəmərlərində hər 10-30 km-dən bir qəza və təmir
işləri zamanı kəmər hissəsini sistemdən ayırmaq məqsədilə xətti kran və ya siyirtmələr
quraşdırılır. Qaz kəmərlərində qəza zamanı xətti kranın hər iki tərəfindən qazı atmosferə
buraxmaq üçün şamlar olur.
Dispetçer fəaliyyəti üçün kəmərin trassı boyu rabitə xətləri (telefon, radiorele) çəkilir
ki, bundan da teleölçmə və teleidarə siqnallarını ötürmək üçün istifadə edilir. Boru
kəmərlərində örtüklərlə yanaşı korroziyadan əlavə mühafizə məqsədilə tras boyu katod və
drenaj stansiyaları, həmçinin protektorlar yerləşdirilir. Trass boyu 10-20 km-dən bir
kəmərə nəzarət etmək üçün xətti patrul xidməti məntəqələri yerləşdirilir.
 Kompressor stansiyaları isə qaz kəmərlərində 100 -200 km intervalı ilə yerləşdirilir.
Qaz kəmərlərinin kompressor stansiyaları porşenli və ya mərkəzdənqaçma kompressor
qurğuları ilə təchiz olunur. Hal-hazırda bir qazvurucu kompressor qurğusunun gücü 25
MVt-a çatır. Adətən, mərkəzdənqaçma kompressor qurğuları qrup şəklində ardıcıl və
paralel birləşdirilərək işləyir. Bir qurğunun verimi 50 mln.m 3/gün-ə, stansiyanın çıxışında
təzyiq isə 10 Mpa-a çata bilir. Qaz yataqlarının ilkin istismar dövründə (lay təzyiqi yüksək
olduqda) magistral qaz kəməri baş kompressor stansiyasız da işləyə bilər. Bütün
kompressor stansiyalarında nəql olunan təbii qaz mexaniki hissəciklərdən təmizlənməklə
qurudulur, zəhərli qazlardan (kükürd və karbon qazları) təmizlənir və odarizasiya olunur.
Kompressor stansiyaları da nasos stansiyaları kimi köməkçi avadanlıqlara və sistemlərə
(soyutma sistemi, qazanxana, elektrik təchizatı, kanalizasiya və s.) malik olur.
Magistral qaz kəməri qazı qazpaylayıcı stansiyalara və nəzarət-paylayıcı məntəqələrə
verir, orada, istehlakçıya verilməzdən əvvəl qaz mexaniki hissəciklərdən, kondensat və
nəmlikdən təmizlənir, keçən qazın həcmi ölçülür, təzyiqi aşağı salınır və odorizasiya edilir
(əgər baş kompressor stansiyasında bunlar həyata keçirilməyibsə).
 Mühazirə 3
DƏNİZ SUALTI NEFT VƏ QAZ KƏMƏRLƏRİNİN
TƏSNİFATI VƏ ONLARA QOYULAN ƏSAS TƏLƏBLƏR.

Unikal su hövzəsi hesab edilən Xəzər dənizi çox zəngin karbohidrogen ehtiyatlarına
malikdir.Xəzərin Azərbaycan akvatoriyası öz neft və qaz yataqlarının miqyası və
əhəmiyyətinə görə daha xarakterikdir.Təsadüfi deyil ki, bu gün Azərbaycan dünyada
neftçıxarma üzrə liderlərdən biri kimi tanınmış, istər quruda istərsə də dənizdə neftçıxarma
sahəsində ən qədim və ən zəngin təcrübəyə malik olan bir ölkədir.
Hələ ki XIX əsrin sonunda dənizin az dərinliyə malik yerlərində Bibiheybət
rayonunda dayaz quyular qazılmaqla neft çıxarılmağa başlanılmışdır.Bibiheybət
buxtasının dəniz akvatoriyasında 1922-ci ildə kəşfiyyat, 1923-cü ildə isə istismar quyuları
qazılmağa başlanılmışdır.Bununla yanaşı 1925-1932-ci illərdə İliç buxtası akvatoriyasında
ağac svaylar üzərində kəşfiyyat quyuları qazılmışdır.
1934-cü ildə ilk dəfə olaraq o vaxtkı «Artyomneft» trestində dəmir özüllər üzərində
dəniz axtarış neft quyusu qazılmışdır.
1950-1979-cu illərdə Xəzər dənizində 1000-ə yaxın iri bloklu özüllər (onların
bəziləri dənizin 40m dərinliyini əhatə edirdi) quraşdırılmışdır ki, bu da 1250-dən çox
kəşfiyyat quyularının qazılmasına imkan vermişdir.Zaman keçdikcə Xəzərdə dərin
stasionar pltformalar quraşdırılmağa başlanmışdır ki, bu da 200 m-ə kimi dərin dəniz
yataqlarının sonrakı istismarina imkan yaratmşdır.Dəniz şəraitində quyuların küt üsulu ilə
qazılmasına imkan verən yeni stasionar platformaların tikilməsi, eləcə də dənizdə güclü
flotun yaradılması Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının kəşfi və mənimsənilməsi tempini
xeyli artırmışdır.Xəzərin Azərbaycan sektorunda bir-birinin ardınca, «Gürgan-dəniz»,
«Pirallah», «Çilov adası» kimi yataqların mənimsənilməsinə başlanmışdır.1949-cu ilin 7
noyabr tarixində açıq dənizdə sahildən 40km və Bakıdan 90km aralı «Neft daşları»
yatağınn aşkar edilməsi Azərbaycanı və Xəzəri bütün dünyada məşhur etmişdir.
1970-ci ilərin sonu 1980-cı illərin əvvəllərində dənizin (80-350)m dərinliklərində, adları
indi «Əsrin müqaviləsində» hallanan «»Günəşli, «Çıraq» və «Azəri» kimi yataqlar aşkar
edildi.Bu illərdə Xəzərdə 176 lokal qırışıqlar müəyyən edilmiş, onlardan 27-si sənaye
əhəmiyyətli olmuşdur.
1994-cü ilin 20 sentyabr tarixində «Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda «Azəri»,
«Çıraq», «Günəşli» (suyun dərin hissəsi) yataqlarının birgə işlənməsi və hasilatın pay
bölgüsü haqqında» Sazişin imzalanması yeni neft strategiyasının əsasını qoymuşdur.
Ümumiyyətlə, Xəzər dənizinin neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarının işlənməsinin
təcrübəsi göstərmişdir ki, dəniz yataqlarının işlənməsinin intensiv inkişafının əsas
istiqaməti dəniz neft-qaz tikililərinin sənayeləşdirilməsi ilə çox bağlıdır.Dəniz neft və qaz
yataqlarının tikililərindən ən əsası dərin dəniz özülü (DDÖ) olduğu üçün onların
təkmilləşdirilməsinin, yeni texnika-texnologiya və avadanlıqlarla təchiz olunmasının çox
böyük əhəmiyyəti var idi.
1979-cu ildən başlayaraq «Neft Daşları»nda iri neft yığımı məntəqəsi işə
salınmışdır.Onun məqsədi dəniz quyularının məhsullarının yığılması və kompleks
hazırlanması ilə bağlı olmaqla lay neftinin sudan, mexaniki qarışıqlardan təmizlənməsi,
suyun təkrar laya vurulması, qumun və digər tullantıların utilizasiyasını aparmaqdan ibarət
olmuşdur.
Xəzər şelfinin karbohidrogen ehtiyatlarının mənimsənilməsi iri miqyaslı texniki
mühındis tikililəri hesab edilən sualtı dəniz neft və qaz kəmərlərinin layihələndirilməsi,
tikintisi və istismarı ilə də sıx bağldır.
Dərin su hövzələrində yerləşən dəniz neft və qaz yataqlarını işlənməsi dərin dəniz
özüllərindən, yəni istismar quyularından məhsulun yığılaraq neftin, qazın kompleks
hazırlanması məntəqəsinə və ya sahilə nəqil edilməsi kimi çox çətin texniki və texnoloji
məsələlərin həllini tələb edir.Dəniz yataqlarının işlənməsi üçün mədəndaxili və magistral
sualtı boru kəmərləri çəkilmiş və istismara verilmişdir.
Sualtı dəniz boru kəmərləri təyinatına görə quyulardan neftin və qazın yığılması
üçün nəzərdə tutulan mədəndaxili-texnoloji və sahilə nəql edilməsi üçün magistral
kəmərlər olmaqla iki yerə bölünür.Bu kəmərlər bir qayda olaraq təzyiqli kəmərlər hesab
edilir.Sualtı boru kəmərlərinin təsnifatı əsasən çəkilmə dərinliyi, daxili təzyiq, borunun
daxili diametri, nəql edilən məhsul, dənizin dibində çəkiliş növü, paralel çəkilmiş xətlərin
sayı və nəql edilən məhsulun ətraf mühitə təsirinə görə aparılır.Sualtı boru
kəmərləri:çəkilmə dərinliyinə(H) görə:
 xüsusi ultra dərin su hövzəsi (H›400m);
 dərin su hövzəli (40‹H≤400m);
 orta dərinlikli (10‹H≤40m);
 dayaz su hövzəli (H≤10m).
Daxili təzyiqə (P)görə:
 yüksək təzyiqli (P≥1,2 Mpa);
 aşağı təzyiqli (P‹1,2 Mpa).
Nəql edilən məhsulun növünə görə;
Suyun dibində necə yerləşməsinə görə:
 dəniz dibinə basdırılmamış;
 dəniz dibinə basdırılmış;
 üzəri çınqıl ilə örtülmüş.
Paralel çəkilən xətlərin sayına görə:
 bir xətli;
 iki xətli;
 üç xətli;
  çox xətli.
Nəql olunan məhsulun ətraf mühitə (canlı və bitki aləminə) təsirinə görə:
 fəlakətli;
 xüsusi qeyri-münasib;
 qeyri-münasib;
 neytral kəmərlər ola bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki,sualtı dəniz neft-qaz kəmərlərinin çəkiliş xüsusiyyətləri və
yüksək istismar tələblərini nəzərə alaraq nəql olunan məhsulun növündən asılı olmayaraq
onlar məsul tikili hesab olunmaqla B kateqoriyalı magistral kəmərlərə aid edilir.Dəniz
sualtı boru kəmərləri istismar müddətində mürəkkəb gərginlik altında olmaqla həm xarici,
həm də daxili (boru daxili) amillərin təsirinə məruz qalır.Dənizin dərinliyi, axının
istiqaməti, məsafə, dəniz dibinin relyefi və kəmərlə nəql olunan məhsulun fiziki-kimyəvi
və reoloji xüsusiyyətlərindən,həmçinin termodinamik vəziyyətdən asılı olaraq sualtı boru
kəmərlərinin iş şəraiti, istismar göstəriciləri müxtəlif olur.
Dənizdə ilk dəfə sualtı boru kəməri 1940-cı illərin sonu və 50-ci illərin əvvəlində
tikilməyə başlanmışdır.Diametri 63-114mm olan ilk boru kəmərləri qazma bucurqadının
köməyi ilə boruların dənizin dibi ilə dartılması üsulu ilə çəkilmişdir.1964-cü ildə Xəzərdə
çəkilən sualtı qaz kəməri Çilov adasını Abşeron yarımadası ilə birləşdirmişdir.Məhz 18km
uzunluğunda olan bu qaz kəmərinin çəkilməsi hesabına «Cənub» qaz-kondensat yatağnın
istismara verilməsi mümkün olmuşdur.1950-ci illərdən başlayaraq diametri 350mm,
uzunluğu 2,6km olan «Qum adası-Zığ», «Pirallahı-Abşeron» neft kəmərləri
çəkilmişdir.1951-1954-cü illərdən diametri 150mm olan təcrübi «Neft Daşları-Cilov» neft
kəməri çəkilmişdir.
Sonralar «Günəşli» yatağının istismarı ilə əlaqədar istismar quyularından nefti və
qazı yığmaq, hazırlanmış nməhsulları sahilə nəql etmək üçün sayda mədəndaxili və
magistral sualtı boru kəmərləri çəkilmişdir. Hal-hazırda Xəzər dənizində istismarda olan
sualtı neft və qaz kəmərlərinin şəbəkəsi xeyli genişlənmişdir.
Layihələndirilməsi və tikintisi indiki «Neftqazelmitədqiqatlayihə» institutu tərəfindən
həyata keçirilmiş, hal-hazırda Xəzərin Azərbaycan sektorunda istismarda olan sualtı neft
və qaz kəmərləri və onların göstəriciləri uyğun olaraq cədvəl 1.1-də verilmişdir.
 Cədvəl 1.1
Xəzər dənizinin dərin sularında Azərbaycan sektoru üçün layihələndirilmiş
və inşa edilmiş sualtı magistral neft və qaz kəmərlərinin göstəriciləri
Xarici Divarın Uzunluğu Layihə Faktiki
Sıra qalınlığı İnşa
diametr L,km təzyiqi, təzyiq, İstiqamət
sayı dili
Dx,mm x,mm MPa MPa
1 2 3 4 5 6 7 8
1. 325 16 15 4.0 1982 «Günəşli»yatağı DDÖ-2-«Neft Daşları» yatağı 300 saylı
meydança
2. 530 14 13 5.0 1983 «Günəşli»yatağı DDÖ-4-«Neft Daşları»yatağı 300 saylı
1.1-1.2 meydança
3. 325 16 13 4.0 0.65 1978 «Günəşli»yatağı DDÖ-1-«Neft Daşları»yatağı 300 saylı
meydança
4. 530 14 8.5 9.0 0.45∕0.2 1985 300 saylı meydança-«Neft Daşları»NQKH
5. 530 14 8.5 9.0 0.45∕0.2 1985 300 saylı meydança-«Neft Daşları»NQKH
6. 530 14 23 5.5 1986 «Günəşli»yatağı DDÖ-3«Neft Daşları»NQKH
7. 530 14 23 5.5 1.7∕0.5 1987 «Günəşli»yatağı DDÖ-3-«Neft Daşları»NQKH
8. 377 14 63.46 6.4 2.5∕0.23 1981 «Neft Daşları»-«Çilov» adası-Dübəndi NYM
9. 530 12∕11 44.46∕18.6 7.5 1986 «Neft Daşları»-«Çilov»adası Dübəndi NYM
10. 426 14 35 5.0 1985 «Bahar»yatağı-Hövsan NYM
0.65∕0.55
11. 325 16 35 5.0 1994 «Bahar»yatağı-Hövsan NYM
12. 325 16 17 4.0 1.0∕0.5 1975 «Ələt-dəniz»yatağı-Daşgil NYM
13. 168 10 17 4.0 1982 «Ələt-dəniz»yatağı-Daşgil NYM
14. 219 12 17 4.0 1984 «Ələt-dəniz»yatağı-Daşgil NYM
Ümumi uzunluq: 352km
 Qeyd: Cədvəldə NYM-neft yığım məntəqəsi;
DDÖ-dərin dəniz özülü;
NQKH(КПНГ)-neftin və qazın kompleks hazırlanması;
MDYM-mərkəzi dəniz yığım məntəqəsi;
Sualtı neft və qaz kəmərlərinə qoyulan ümumi tələblər ondan ibarətdir ki, bu
kəmərlər bütün istismar müddətində dağılmadan işləməli və elə layihələndirilməli və
çəkilməlidir ki, dəniz akvatoriyası nəql edilən məhsullarla çirklənməsin Boru kəmərində
avtomatik qurğu quraşdırılmalıdır ki, daxili işçi təzyiqi 10%-dən çox artan kimi
xəbərdarlıq siqnalı versin və kəmərin dağılma halında onun avtomatik olaraq işdən
dayandırılması təmin edilsin.
Sualtı boru kəmərinin trası dəniz hidroqrafiya xidməti və üzən qurğuların istismarı
ilə məşğul olan təşkilatlarla razılaşdırılmalı və dənizdə mövcud olan hidrotexniki
qurğularından ən azı 100m məsafədən keçməli və kəmərin oxundan hər tərəfə minimum
250m təhlükəsizlik zolağı yaradılaraq, hidroqafiya xidməti tərəfindən dəniz naviqasiya
xəritələrində kəmərin trası boyu qadağan rayonu yaradılmalı və xəritədə yaradılmış
qadağan rayonunun koordinatları üzən qurğuların istismarı ilə məşğul olan təşkilatlara
təqdim edilməlidir.Kəmərin trasının mövcud sualtı kommunikasiyalar və boru kəmərləri
ilə kəsişməsinə o vaxt yol verilir ki, onların çəkilişi və istismarı müddətində, kəmərin
etibarlı işləməsi üçün tikinti zamanı layihədə verilmiş konstruktiv qərarların yerinə
yetirilməsinin mümkünlüyü təmin edilsin.Bu zaman kəsişən boru kəmərləri arasında
şaquli məsafə 0,5m-dən az olmamalıdır.Əks halda əvvəl çəkilən boru xətti müvafiq
oturacaq-dayaq üzərində qoyulmalıdır.Kəmər əvvəl çəkilmiş kəmərə paralel olaraq
çəkilirsə, çəkilmə üsulu, dənizin dərinliyi,dibin xüsusiyyəti, küləyin, dalğanın istiqaməti,
texniki müayinə, təmir işlərinin aparılması və kəmərin tikintisi zamanı istifadə edilən
texnologiyadan asılı olaraq arasındakı məsafə 15m-dən az olmayaraq
layihələndirilməlidir.
Çox mühüm şərtlərdən biri odur ki, tras boyu ən kiçik ıyrilik radiusu statik, dinamik
və temperatur yüklərinin cəm təsiri altında boru kəmərinin buraxıla bilən əyrilik radiusu
onun çəkilmə üsulundan asılı olaraq hesablanmış qiymətindən az olmalıdır.
Sualtı boru kəmərləri və dik boruların tikintisi zamanı istifadə olunan polad borular,
qaynaq və izolyasiya materialları müvafiq QOST-lara və normativ sənədlərə uyğun
olmalı və həmin sənədlərin tələblərinə cavab verməlidir.(СН4П)
Boruların qaynağı və qaynaq birləşmələrinə nəzarət normativ sənədlərə uyğn olaraq
aparılmalıdır.
Sualtı boru kəmərləri, dik borular və onların dayaqları korroziyadan etibarlı
mühafizə olunmalıdır.Xəzər dənizində boru kəmərlərinin korroziyadan mühafizəsi
təlimatda verilən göstərişlərə uyğun olaraq həyata keçirlir.
Hal-hazırda Xəzər dənizində yeni yataqların istismara verilməsi ilə neft-qaz
hasilatının intensivləşməsi (o cümlədən bağlanmış müqavilələr əsasında) hesabına böyük
dərinliklərdə işlərin aparılması zərurəti ilə əlaqədar olaraq sualtı boru kəmərlərinin çəkiliş
texnologiyalarına olan tələblər xeyli artmış və aktual olmuşdur.
Dərin və ultra dərin su hövzələrində dəniz yataqlarından neftin, qazın hasil edilməsi,
yığılması nəqlinin etibarlılığı və səmərəliliyi sualtı avadanlıqların və tikililərin etibarlılığı
və düzgün quraşdırılmasından çox asılıdır.

SUALTI BORU KƏMƏRİNNN

KONSTRUKTİV SXEMİNİN SEÇİLMƏSİ.
Müqayisədə suyun təbii dibinə görə sualtı boru kəmərini aşagıdakı qaydalarla
çəkmək olar.
−suyun dibinin altından (yəni suyun dibində boru kəməri üçün xəndəyin
qazılması);
−suyun dibinin səthi ilə çəkilən boru kəmərləri;
−suyun dibindən müəyyən hündürlüklərdə çəkilən boru kəmərləri.
Yuxarıda göstərilən sualtı kəmərlərin çəkilmə üsullarından geniş yayılanı kəmərin suyun
dibində xəndək qazmaqla çəkilməsidir.Ona görə ki, belə çəkiliş üsulunda boru kəməri
xarici təsir qüvvələrdən qorunmuş olur.
Sualtı boru kəmərlərinin, suyun dib sıthi ilə çəkilməsi o vaxt aparılır ki, dibdə
xəndək qazmaq hansısa səbəbə görə mümkün olmasın.Belə hallarda kəmər, dibin səthilə
çəkilir.Bu çəkiliş sulunda boru kəmərinin mexaniki və digər zədələnmələrdən qorunması
ehtimalı azalır.Ona görə də kəmərin mühafizəsini təşkil etmək lazım gəlir.
Boru kəmərinin müəyyən dərinlikdə çəkilməsi kəmərə mexaniki və hidrodinamiki
təsirlərlə müşahidə olunur.Belə boru kəmərləri suda asılmış vəziyyətdə qalır.Gəmilərin
löhbər atması kəmərin zədələnməsinə gətirir.Bu kəmərlər həmişə müəyyən güclər və
dalğanın təsirləri olur.Belə magistral kəmərlər dərin sularda çəkilir.
Yuxarıda deyilən hər bir sistemin konstruktiv xüsusiyyətlərinə baxaq.
Dibdə xəndək qazmaqla çəkilən boru kəmərləri. Bu sxemdə çəkilən boruların
zədələnməsinə səbəb olan əsas şərtlər kəmərin hesabi istismar dövündə kəmərin
yerləçdirildiyi xəndəyin yuyulması, borunun lövbərlərdən zədələnməsi ehtimalı, suyun
içinə müxtəlif ağır şeylərin atılması borunun keçəcəyi yerlərdə gəmilərlə müxtəlif
şeylərin görülməsi və digər sualtı işlərin aparılması aiddir.
Boru kəməri dibin yuyulan hissəsindən nəzərdə tutulan h p dərinliyində çəkilibsə,
onda həmin boru üçün əlavə hər-hansı qoruyucu vasitələrdən istifadə edilmir.(şəkil 1.1.a)
Belə hallarda boru kəmərinin konstruksiyası sadə olacaqdır:
1. Boru kəməri;
2. Karroziyaya qarşı mühafizə örtüyü olan divarının hesabi qalınlığı;
3. Əgər borunun üzmə ehtimalı «mənfidirsə» onda boru müxtəlif ağırlaşdırıcı örüklə
örtülür.
 Dibdən müəyyən dərinliklərdə yerləşdirilmiş boru kəmərlərinin sxemləri
1 – boru kəməri; 2 – korroziyaya qarşı izolyasiya örtüyü; 3 – ağırlaşdırıcı;
Şəkil 1.1.

Əgər sualtı boru kəməri h<hp və ya h>hp yerləşirsə lövbərin suyun dibinə atılmasından
asılı olaraq kəmərin mexaniki zədələnməməsi üçün onu əhatə qorucu örtük və mühafizə
üsulları ilə təmin edirlər.Belə mühafizə üsullarından dəmir-beton örtükdən, beton
plitələrdən istifadə edilir.Bir çox hallarda kəmərin üstünə daşlar tökürlər(şəkil 1.1 b).
Diblə çəkilən boru kəmərlərinin sxemi: Suyun səthi ilə boru kəməri çəkilərsə
müəyyən şərtlər meydana çıxır.Bu şərtlərdən biri də kəmərin alt hisssində olan torpağın
müxtəlif axınlar tərəfindən yuyulmasıdır.Güclü axınların olduğu yerdə boru kəmərinin
dibin səthilə çəkilməsi məsləhət deyildir.Çünki axın axan hissədə kəmərin alt hissəsinin
torpağını yuyub aparır. Ona görə də kəmər yırğalanır və rezonans yaranır.Bu da kəmərin
lh-hissəsində baş verir.Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq demək olar ki, sualtı kəmərin
suyun dibi ilə o vaxtı çəkilə bilər ki. Kəmərin keçəcəyi yerlər yuyulmayan torpaqlar
olsun (qranit süxur, daş süxurlar vəs).
Diblə çəkilən boruların bir problemi də ondan ibarətdir ki, (boru altı torpaqların axının
təsirindən yuyulmasından başqa ) borunun altı bərk süxur olmasına baxmayaraq kəmər
sualtı axınların təsirindən eninə və uzununa yırğalanır. Müxtəlif sualtı işlər zamanı,
gəmilərin lövbər salması zamanı borunun zədələnməsi, izolyasiya örtüyünün sıradan
çıxması və mexaniki zədələnmələr ola bilər.Bütün bunları nəzərə alaraq su dibi ilə
çəkilən boruların karroziya örtüyünün və borunun zədələnməməsi üçün kəməri
bütövlükdə betonlayırlar. Əgər gəmilərin lövbərləri ilə zədələnmə ehtimalı olarsa
yuxarıda göstərilən sxemdə olduğu kimi dibdə borunun üstü örtülür.(şəkil 1.2.a,b,v,q,d)
Müəyyən dərinlikdə yerləşdirilmiş batırılmış boru kəmərləri: Belə boruların
bərkidilməsi iki cür olur.

− Suyun dibinə dayaqlar vasitəsilə bərkidilir(tərpənməz şəkil 1.3.a);

− Suyun üzündə olan pantonlara bərkidilir (tərpənən şəkil 1.3.b);
Bu dayaqların seçilməsi kəmərin üzmə qabiliyyətinin «mənfi» və ya «müsbət»
olmasından asılıdır.
 Şəkil 1.2Suyun dibi ilə çəkilmiş boru kəmərlərinin sxemləri.

Şəkil 1.3Batırılmış boruların tərpənən və tərpənməyən bərkidilməsi sxemləri.

Əgər boru kəmərinin üzmə qabiliyyəti «mənfi» olarsa, çox dərin sularda kəmərin
vəziyyətinin stabil olması üçün üzən dayaqlardan istifadə etmək məsləhətdir.Boru
kəmərini üzən dayaqlardan trosun köməyi ilə asırlar.(şəkil 1.3.b)
Əgər borunun üzmə qabiliyyəti «müsbətdirsə»məsələn; sualtı qaz kəmərlərinin üzmə
qabiliyyəti «müsbətdir». Belə qaz kəmərlərində bərkidilmə dayaqları dənizin dibinə
söykənir (trosslar vasitəsilə), yəni qaz kəməri suyun üzünə çıxmaq istəyir, amma onlar
trossların köməyilə dənizin dibinə bərkidilir (şəkil 1.3.a).
Bizim layihələndirəcəyimiz Ələt dəniz – Daşgil qaz kəməri dənizin dibi ilə
çəkilmişdir. Qaz kəmərinin üzmə qabiliyyətinin «müsbət» olduğu üçün kəmər suyun
müəyyən dərinliyindən çəkilməliydi.Lakin nəzərə alsaq ki, Ələt dəniz yatağı Daşgil
hissəsində dərinlik 25 - 26m olduğu üçün qaz kəməri diblə çəkilmişdir. Sualtı qaz
kəmərinin suyun üzünə çıxmaması və karroziyaya qarşı mühafizəsi üçün kəmər
bütövlükdə betonlanmışdır.
 MÜHAZİRƏ 4
Magistral boru kəmərlərinin layihələndirilməsi qaydası

Magistral boru kəmərlərinin layihələndirilməsi və tikilməsi, neft-qaz sənayesi və

boru kəmərləri ilə neft, neft məhsulları və qazın nəqlolunmasının inkişafı və bununla
əlaqədar olaraq yerləşdirilməsi sxemindən irəli gəlir. Bundan başqa, ölkə ərazisində
sənaye qüvvəsinin yerləşdirilməsi, eyni zamanda nəhəng və mürəkkəb boru kəmərlərinin
layihələndirilməsi və tikilməsinin təsdiq edən texniki-iqtisadi əsaslandırılmaya uyğun
olaraq, iqtisadi məqsədəuyğunluq və təsərrüfat zərurətindən irəli gəlməlidir.
Magistral boru kəmərlərinin tikintisinin texniki-iqtisadi əsaslandırılmasında (TİƏ)
perspektivdə məhsulun nəql olunmasında tələb aşkar olunur, təchizat ərazisi
müəyyənləşdirilir, nəqlolunmanın həcmi əsaslandırılır, boru kəmərini baş və son
məntəqələri müəyyənləşdirilir, həmçinin məhsulun yolüstü atqı yerlərinə aydınlıq
gətirilir.
Sxem və TİƏ tərtib olunarkən boru kəmərinin əsas parametrləri təyin olunur
(diametr, işçi təzyiq, neftnəqledici stansiyaların sayı) və iriləşdirilmiş göstəricilər ilə boru
kəmərinin tikintisinin dəyəri ilə qabaqcıl ölkədaxili və xarici boru kəmərləri ilə və
həmçinin digər nəqlolunma növləri ilə müqayisəsi verilir. Təsdiq olunmuş əsasnaməyə
uyğun olaraq, tərtib olunmuş sxem və TİƏ qəbul edildikdən sonra maraqlı tərəf
layihələndirilməyə tapşırıq verir.
Tapşırıq layihə təşkilatının iştirakı ilə tərtib olunur və həmin təşkilata
layihələndirilməyə tapşırıq verilir.
Tapşırıqda aşağıdakı əsas verilənlər göstərilir: boru kəmərinin təyinatı, tikintinin
növbəliliyinə əsasən bölgüyə uyğun olaraq illik buraxma qabiliyyəti; neft və neft
məhsulları kəmərləri üçün hər bir məhsulun sayını göstərməklə, ardıcıl nəqlolunmaya aid
olan neft və neft məhsullarının adları bütün neft və neft məhsullarının xarakteristikaları,
boru kəmərinin istiqaməti (başlanğıc, son və zəruri hallarda aralıq məntəqələr); yolüstü
atqı və qoşqu məntəqələrinin adları, həmçinin növlərinə görə miqdarı, növbə üzrə
tikintinin başlanması və bitməsi müddəti; layihə və tikinti təşkilatlarının adları.
Bunlardan başqa layihələndirilmə tapşırığında bəzən boru kəmərinin diametri, hansı
poladdan hazırlanması və həmçinin layihəçi hansı avadanlıqlara istinad etməlidir.
Boru kəmərinin layihələndirilməsi zamanı layihə tapşırığı əsas sənəd hesab olunur
və oradakı bütün qaydalar bütün qaydalar layihədə öz əksini tapmalıdır. Layihəçi təşkilat,
layihə tapşırığını əsas sənəd kimi qəbul edib, onun bütün verilənlərini diqqətlə
öyrənməlidir. Tapşırıqdan sapmalar (kənara çıxmalar) FİƏ ilə sübut edilməli və tapşırığı
verən təşkilat ilə razılaşdırılmalıdır.
Layihələndirilmə bir qayda olaraq, iki mərhələdə aparılır: texniki layihələndirilmə
və işçi rəsmlər.
 Texniki layihələndirilmə və işçi rəsmlər

Texniki layihələndirilmə mərhələsində bütün zəruri axtarış işləri həyata keçirilir,

layihələndirilən obyekt üzrə bütün əsas texniki həllər qəbul edilir, tikintinin ümumi
dəyəri və əsas texniki-iqtisadi göstəricilər təyin olunur. Layihələndirilmənin bu mərhələsi
aşağıdakılardan ibarətdir:
- Trassın və nəqledici stansiyaların müxtəlif variantları üzrə, texniki-iqtisadi
axtarışlar həyata keçirməklə, optimal variant seçilir;
- Boru kəmərinin uzun müddətli istismarını təmin edən, neftin və qazın geoloji
ehtiyatlarının öyrənilməsi;
- Hidravlik və istilik hesabatları da daxil olmaqla, layihənin texnoloji hissəsi tərtib
olunur;
- Boru kəmərinin ən əlverişli (boru kəmərinin diametri, nasos stansiyaların sayı,
stansiyalardakı işçi təzyiq, borunun divarının qalınlığı) parametrlərinin təyini;
- Mənzil tikintisi məsələlərinə baxılması, stansiyaların su, enerji, istilik ilə
təchizatı,kanalizasiya məsələsinin həlli, bu məsələlərin təchizat təşkilatları və yerli
idarəetmə orqanları ilə razılaşma;
- Tikinti planının hazırlanması və ayrı-ayrı əsas obyektlərin təqvim müddətində
hazırlanması bütün tikinti üzrə əsas inşaat-quraşdırma işlərinin həcminin
hesablanması, işlərin yerinə yetirilməsi üsulunun seçilməsi və təsviri, tikinti
işlərinin yerinə yetirilmə qaydasını göstərməklə, tikintinin baş planının
hazırlanması (köməkçi müəssisələrin, inşaat materialı anbarlarının, müvəqqəti
yolları və s.);
- Boru kəməri üzrə məhsulun nəqlinin maya dəyərinin tərtib olunması;
- Bütün obyektlərin və bütün tikintinin dəyərini təyin etmək , bununla ayrı-ayrı
obyektlərin və ümumilikdə maliyyə xərclərini tərtib etmək.

İşçi rəsmlər, təsdiq edilmiş texniki layihə əsasında tərtib olunur. Burada texniki
layihədə qəbul edilmiş həllər dəqiqləşdirilir, bütün xırdalıqlarına aydınlıq gətirilir və bu
işlər elə səviyyədə yerinə yetirilir ki, bu rəsmlərə əsasən uyğun tikinti və quraşdırma
işlərini yerinə yetirmək mümkün olsun. Bəzən layihədən kiçik sapmalara yol verilir, bu
isə ayrı-ayrı həllərin yaxşılaşdırılması istiqamətində görülə bilər (köhnə avadanlıqların
yeniləri ilə əvəz olunması daha müasir iş üsullarından istifadə olunması və s.)
Kiçik uzunluqlu və kiçik buraxma qabiliyyəti olan boru kəmərləri texniki-iqtisadi
əsaslandırma (TİƏ) olmadan və əksər hallarda bir mərhələdə - texniki-işçi layihə
mərhələsində layihələndirilir.
 Boru kəmərlərinin layihələnməsi və istismarı məsələləri

Boru kəmərlərinin layihələnməsi və istismarının məqsəd və hesabat üsullarında

böyük ümumilik olmasına baxmayaraq, onların məzmunu və yerinə yetirilməsində nəzərə
çarpacaq fərqlər mövcuddur.Əsaslı fərq ondan ibarətdir ki,dəyişən parametrlərin tərkibi
və layihə hesabatlarının yerinə yetirilməsi şərtləri uyğun istismar halına uyğun
deyillər.Layihələnmə zamana müxtəlif texniki cə texnoloji sxemlərə və avadanlıqların
sxemlərinə baxılır, konstruksiyaların müxtəlif variantları və boru kəmərlərinin tikilməsi
öyrənilir. İstismar vaxtı isə bu parametrlər artıq mövcuddur (kəmərin trassı, borunun
diametri, divarının qalınlığı, nasos və kompressorların növü və sayı və s.) və əgər
dəyişmək lazım gələrsə, onda çox məhdud intervalda icazə verilir. Ona görə də istismar
rejimi,layihələnmə və inşaaat həllindən asılı olaraq meydana çıxır. Daha mühüm şərt
ondan ibarətdir ki,layihə hesabatları bir qayda olaraq boru kəmərlərinin istismarının
ortalaşmış parametrlərinə əsasən yerinə yetirilir.
Boru kəmərlərinin layihələnməsi və istismarı məsələlərinin çox olmasına
baxmayaraq, onlari iki hissəyə ayırmaq olar: ümumi sistem məsələləri və ayrı-ayrı boru
kəmərlərinə aid hesabatlar. Birinci sinif məsələlər yenidir və onlar nəhəng boru kəmərləri
sisteminin, çoxsaylı daxili əlaqələrinin olmasına baxmayaraq, vahid idarəedilmənin
yaradılması ilə meydana çıxmışdır. Bu məsələlərin həlli, fiziki hadisələr və proseslərin
hesabatı, avadanlıqların iş rejiminin hesabatı, avadanlıqların iş rejiminin hesabatı və s.
əsaslanır.
Ayrı-ayrı boru kəmərlərinin layihələnməsi və istismarının hesabatına aid şərti olaraq
aşağıdakı əsas qruplara ayırmaq olar: texniki-iqtisadi və optimallaşma; texnoloji,
hidravliki, istilik, dayanıqlıq və möhkəmlik hesabatları, boru kəmərlərinin tikintisi və
istismarı ilə əlaqədar olaraq, ətraf mühitdə istilik və mexaniki dəyişikliklərin hesabatı.
nəqlolunma vaxtı boru kəmərlərin xarici təzyiqinə təsiri; nəql edilən neftin xassələrinin
hesabatı.
Texniki-iqtisadi və optimallaşdırma hesabatı, çox geniş məsələlər dairəsini əsas
parametrlərin seçilməsindən boru kəmərində qoyulacaq avadanlıqların növünün və
onların yüklənməsi rejiminin təyininə kimi-əhatə edir.
Texnoloji heabatda, nəqlolunmanın texnologiyası və texnoloji sxeminin seçilməsi
nəqlolunmanın texnoloji quruluşunun əsaslandırılması, zəruri avadanlıqlarının növünün
və tərkibinin təyini, avadanlıqların xarakteristikalarına qarşı qoyulan tələb, texnoloji
avadanlıqların iş rejiminin təyini, texnoloji sxemin tələblərinə uyğun olaraq avadanlıqlar
arasında əlaqələrin yaradılması, avadanlıqların işinin tənzimlənməsi üsullarının seçilməsi
və s. həyata keçirmək nəzərdə tutulur.
Hidravliki hesabatda təzyiq və kəmərin müxtəlif kəsiklərində mühitin sürəti,
həmçinin axının basqı itkisi təyin edilir.
İstilik hesabatına, nəql edilən məhsulun temperaturunu, boru kəmərinin divarının yə
texnoloji avadanlıqların istilik vəziyyətinin qiymətləndirilməsini, həmçinin boru
kəmərinin müxtəlif elementlərinin istiliyini və istilik müqavimətinin təyin edilməsi
daxildir.
Mexaniki hesabatda təzyiq, temperatur və başqa yüklərin təsirindən avadanlıq,
qurğular, konstruksiyaların və boru kəmərinin möhkəmliyi, dayanıqlığı və
deformasiyalılığı qiymətləndirilir və elə parametrlər seçilir ki, boru kəmərinin verilmiş
istismar rejimində etibarlı işlənməsi təmin edilsin.
Qeyd edək ki, mexaniki və istilik hesabatları qırılmaz əlaqədardır və yeraltı boru
kəmərlərində bu əlaqə özünü kəskin göstərir. Nəqlolunma prosesinə xarici təsirin
hesabatı, xarici mühitin temperaturunun küləyin, qarın, digər mexaniki təsirin
təsirinin öyrənilməsini nəzərdə tutulur.
Nəql edilən məhssulun xassələrinin hesabatında fiziki, termodinamika, kimyəvi və digər
xassələrin öyrənilməsi, istismarı rejiminin proqnozlaşdırılması yerinə yetirilir.
 MÜHAZİRƏ 5
Magistral boru kəmərləri hesabatının ardıcıllığı

Magistral boru kəmərinin hesabatında aşağıdakı məsələlərin hesabatı ardıcıllıqla yerinə yetirilir:
1. Əsas parametrlərin seçilməsi və istifadə edilməsi üçün tərtib edilməsi;
2. Kəmərin ən əlverişli parametrinin təyini: diametr və kəmərin divarının
qalınlığı, neft nəqledici stansiya üçün nasos və köməkçi nasosun növünü,
neftnəqledici stansiyalarda təzyiqi; neft nəqledici stansiyaların sayını;
lupinqik uzunluğu və əlavə kəmərin böyük (yaxud kiçik) diametrini;
istismar sahələrinin sayı; zəruri tutumlar və s;
3. Boru kəmərinin trassı boyu neftnəqledici stansiyaların yerləşdirilməsi;
4. Kəmərin mərhələlərlə istismara buraxılması üçün iş rejiminin hesabatı;
5. Kəmərin ayrı-ayrı sahələrində boru kəmərinin divarının qalınlığının
dəqiqləşdirilməsi;
6. Neft nəqledici stansiyalarında köməkçi nasosların sorucu boru kəmərinin
hesabatı
Xüsusi nəql üsullarının (ardıcıl nəql, yüksək özlü neftlərin nəqli, qaz-neft
qarışığının nəqli) hesabatını yerinə yetirərkən yuxarıda söylədiyimiz məsələlərdən başqa,
daha mürəkkəb proseslər araşdırıldıqdan, əlavə məsələlərin həll edilməsi zərurəti yaranır.
Xüsusi halda yüksəközülüklü neftləri nəql etmək üçün boru kəməri layihələnərkən
nəqlolunma üsulundan asılı olaraq əlavə məsələləri həll etmək lazım gəlir;
Yüksəközülülüklü neftlərin nəqlolunma üsullarından biri də, “qızdırılmış” boru kəmərləri
və neftin istilik hazırlanması yolu ilə nəql edilməsidir. Bu üsulların hər ikisində istilik
avadanlıqlarının hesabatı və boru kəmərlərinin izolyasiyası üçün hesabatın aparılması
lazımdır.
Neft kəmərlərinin texnoloji hesabatını yerinə yetirmək üçün aşağıdakı parametrlərin
məlum olması zəruridir:
1. Plan üzrə nəql ediləcək neftin miqdarı:
2. Nəql edilən neftin fıziki-kimyəvi xassələri (sıxlıq,özlülük,buxarlarının doyma təzyiqi,
bu parametrlərin temperaturadan asılılığı, digər reoloji xarakteristikalar):
3. Neft kəmərinin basdırılması dərinliyindən torpağın temperaturunun illik dəyişməsi;
4. Neft nəqledici stansiyaların və neft kəmərinin xətti hissəsinin tikintisi və istismarinin
texniki-iqtisadi göstəriciləri;
5. Nasos avadanlıqlarının və boru kəmərinin xarakteristikaları;
6. Neft kəmərinin yığcam cizgisi.

Boru kəməri keçən trassın və nasos stansiyas üçün ərazinin axtarışı

Layihələndirilmə tapşırığında g östərilən başlanğıc və son nöqtələr arasında boru

kəmərini bir neçə trass üzrə tikmək olar, həm də ən qısa məsafə boru kəmərinin başlanğıc
və son nöqtələrini düz xətt ilə birləşdirməkdir. Bu xətt geodezik xətt adlanır və onu yerin
sferoid müstəvisini kəsməklə, yerin mərkəzindən başlanğıc və son nöqtələri
birləşdirməklə əldə etmək olar. Lakin boru kəmərini belə qısa məsafədə döşəmək həmişə
mümkün olmur və əksər hallarda bu variant həmişə əlverişli olmur. Boru kəmərini
yaşayış məntəqələrindən çəkmək olmaz, həmçinin layihələndirilmə normalarında deyilir
ki, boru kəmərinin kənar tikililəri ilə yaşayış məntəqələri arasındakı məsafə 75-350 m-
dən çox olmamalıdır və bu kəmərin sinfindən asılıdır. Boru kəmərini bataqlıqlar, çay
boyu, göllərdən çəkməyə icazə verilmir. Burada nəzərdə tutlur ki, belə sahələri kiçik
dolayı yollarla keçmək mümkündür ki, bu da geodezik xətdən kənara çıxmaya səbəb
olur. Qoruqlardan, dağ-mədən sahələrindən yana keçmək, layihə tapşırığında göstərilən
atqı və qoşqu məntəqələrinə yaxınlaşmaq, bunların hamısı trassın uzanmasına və
geodezik xətdən sapmasına səbəb olur.
İlkin axtarış mərhələsində trassın aerofotoçəkilişi böyük yardım göstərir. Bu hal
xüsusən çətin keçilən yerlərə, əhali yaşayan məskunlara dağ, bataqlıq sahələrinə və s.
Aiddir. Mövcud kartalarda trassın bir neçə variantını qeyd etmək olar. Mümkün
variantlar həddindən çox ola bilər, optimal kriteriyanı təyin etmək üçün etibarlı üsulun
tətbiq olunması əhəmiyyətlidir. Ən çox qəbul olunan optimallıq kriteriyası iqtisadi hesab
olunur. Gətirilmiş xərc, kapital qoyuluşu və istismar xərcləri.
Optimal trassın seçilməsi üçün EHM-də tətbiq olunmaqla şəbəkə sxeminin tətbiqi
qəbul edilir. Şəbəkənin kəsişmə nöqtələri qovşaq və iki qonşu qovşaq arasındakı parça
qövs adlanır. Şəbəkə elə qurulur ki, trassın başlanğıc və son nöqtələrionun qovşaqlarına
daxil olur. Boru kəmərinin trassı ola biləcək istənilən yol yaxud onun hissəsi mümkün
yol hesab olunur, qalan bütün yollar, məsələn, öz-özünə kəsişən yollar-mümkün olmayan
yollardır. Məsələ ondan ibarətdir ki, trassın başlanğıc və son nöqtələri arasında optimal
olan mümkün yol təyin edilsin.
Bir qayda olaraq, boru kəmərinin dəyərinə xətti hissələr və nəqledici stansiyaları
tikilməsinin kapital qoyuluşu daxildir. Ümumi halda həm neft kəmərində və həm də qaz
kəmərlərində nəqledici stansiyaların dəyəri, trassın profilini uzunluğundan asılıdır.
Burada aşağıdakı ardıcıllıqla hərəkət edirik. Təsvir olunan qayda xətti hissənin optimal
dəyəri tapılır, sonra isə nəqledici stansiyaların sayı təyin olunur və sonra isə nəqledici
stansiyalar ilə birlikdə ümumi dəyəri təyin edilir. Sonra isə sonrakı trass üçün eyni
hesablamalar aparılır. Optimal variantı təyin etmək üçün variantları çox da böyük sayı
təyin olunmur. Həmçinin trassın optimal yerləşdirilməsi də eyni zamanda təyin edilir.
Geoloji, hidrogeoloji və geofiziki axtarışlar

Boru kəmərinin istismarı dövründə vəziyyətini təyin etmək üçün qrunt şəraitini
aşkar etmək və həmçinin torpaq işlərini təşkil etmək məqsədilə trass boyu yerləşən
qruntları, onların xarakteristikalarını müəyyən etmək lazımdır ki, tikinti zamanı
çətinliklər olmasın. Belə göstəriciləri əldə etmək üçün qruntun 2,5-6 m dərinliyində
kəşfiyyat işləri aparılır. Trassın hər bir km-i üçün yerin xarakteri və qruntun
xüsusiyyətindən asılı olaraq 1-dən 4-ə kimi xüsusi qazıma qurğuları ilə quyular qazılır.
Götürülmüş qrunt nümunələrilaboratoriya şəraitində təhlil olunur. Bu zaman həcmi
kütləsi, nəmliyi, dənəvər tərkibi və s. təyin olunur.
Hidrogeoloji axtarış zamanı trass boyu qrunt sularının səviyyəsi və il ərzində onun
dəyişməsi onun dəyişməsi və həmçinin daşqın sularının səviyyəsi təyin edilir.
Trass boyu geofiziki işlərin vəzifəsi – qruntun xüsusi müqavimətini yəni, onun
korroziya aktivliyini qabaqcadan məlum olmalıdır ki, layihə mərhələsində boru
kəmərinin korroziyadan mühafizəsi təmin olunsun. Elektrik kəşfiyyatı zamanı alınmış
məlumatlar qruntun əlavə xarakteristikaların əlavə edilir ki, bu da nümunənin təhlili
zamanı aşkar edilir.
Hidrometeroloji göstəricilər həm tikinti işlərinin görülməsi zamanı və həm də
işlərin təşkili zamanı zəruri olan məlumatlardır. Boru kəmərinin hidravliki hesabatını
aparmaq üçün borunun basdırılması dərinliyində ilin müxtəlif fəsillərində torpağın
temperaturu məlum olmalıdır. Torpağın qar örtüyünün qalınlığı, istilik rejiminə və
həmçinin hidravliki rejimə təsir edir. Torpağın donması dərinliyindən binaların özülünün
dərinliyi təyin edilir. Boru kəməri trassının keçən bütün su maniələri və digər süni
maniələr qabaqcadan məlum olmalıdır.
Nəqledici stansiyalar elektrik enerjisinin iri istehlakçıları hesab olunur. Ona görə də
boru kəmərinin enerji təchizatı əsas məsələlərdəndir və axtarış zamanı bu məsələ də həll
olunmalıdır.
Nasos stansiyasının su təchizatı (həm içməli və həm də texniki) da axtarış işləri
zamanı müəyyənləşdirilməlidir.
Axtarış mərhələsində boru kəməri trassına aid olan bütün növ yollar haqqında
məlumat olmalıdır. Belə ki, həm tikinti zamanı və həm də boru kəmərinin istismarı
mərhələsində yolların əhəmiyyəti əvəzsizdir.
Axtarış vaxtı yerli ehtiyatlar, inşaat materialları, yerli işçilərin təşkili və s. Haqqında
məlumat olmalıdır.
Neft və neft məhsullarının ən əlverişli nəql üsulunun seçilməsi

Yeni neft yataqlarının kəşfi, mövcud mədənlərin genişləndirilməsi, neftayırma

zavodlarının tikilməsi və genişləndirilməsi, neft və neft məhsullarının yeni daşınma
istiqamətləri və ona görə də yeni trassların meydana gəlməsi zərurətini yaradır.
Layihəçilər qarşısında, yeni yük axınının nəql edilməsi üçün ən əlverişli üsulun seçilməsi
məsələsi durur, başqa sözlə, nəqlolunmasının optimal üsulunun seçilməsi məsələsinin
həlli durur. Müxtəlif nəqlolunma üsullarının nəql edilməsi üçün müxtəlif göstəricilər
mövcuddur: iqtisadi (kapital qoyuluşu və istismar xərcləri), metal sərfi, nəqlolunmanın
ahəngdarlığı və s. Bu yaxud digər üsulun seçilməsi, müxtəlif variantların texniki-iqtisadi
müqayisəsi ilə həyata keçirilir. Mühüm iqtisadi göstəricilər kimi kapital qoyuluşu və
istismar xərclərini göstərmək olar. Kapital qoyuluşuna aşağıdakılar daxildir:
avadanlıqların materialların dəyəri, obyektin tikilməsi xərcləri. İstismar xərclərinə
aşağıdakılar daxildir: amortizasiya ayrılmaları və cari təmir, maaş elektrik enerjisi, istilik,
su və s. xərcləri. Kapital qoyuluşu eyni zamanda (birdəfəlik) hesab olunur.
İstismar xərcləri caridir və zamana görə paylanır. Əgər iki variantın müqayisə
etdikdə axırda məlum olur ki, hər hansı birinin həm kapital qoyuluşu və həm də istismar
xərcləri digərindən kiçikdir, məsələn, K1˂K2 və I1˂I2 olarsa onda birinci variant
şübhəsiz ki, əlverişlidir. K1˂K2 və I1˂I2 olduqda müzkirəyə səbəb olur. Bu halda tətbiq
üçün ikinci variantı seçsək, onda birinci ilə müqayisədə I1-I2 qədər istismar xərci hesabına
səmərə əldə etmək olar. Lakin bu zaman kapital qoyuluşuna qoyulan əlavə xərc K 2 - K1
qədər olar. Bu kəmiyyətlərin nisbəti, yəni, (K 2-K1)/(I1-I2)=t-əlavə kapital qoyuluşunun
(K2-K1), istismar xərclərinin qənaəti (I1-I2) hesabına ödənilməsi müddəti adlanır. Əlavə
kapital qoyuluşunun ödənilməsi müddətinin tərs qiyməti
I 1 −I 2
E=
K 2 −K 1 (2.1)

tərs qiyməti səmərəlilik əmsalı adlanır. Bu isə istismar xərclərinin qənaəti hesabına əlavə
kapital qoyuluşunun manata düşən hissəsidir.
İkinci variant birinci ilə müqayisədə o zaman əlverişli olar ki, səmərəlilik əmsalı
kifayət qədər böyük olsun (yaxud ödənilmə müddəti kifayət qədər kiçik olsun). “Kifayət
qədər kiçik” yaxud “kifayət qədər böyük” məsələsi o zaman həll oluna bilər ki,
səmərəlilik əmsalı – E, Y yaxud ödənilmə müddəti – t-lərin qiyməti, norma səmərəlilik
əmsalı – En, yaxud norma ödənilmə müddəti-In müqayisədə limit qiymətlərini
keçməsinlər.
Kiçik istismar xərci ilə daha səmərəli variantın seçilməsini aşağıdakı bərabərsizlikdən
təyin edirik:
I 1−I 2 K 2−K 1
≥En ≤T n
K 2−K 1 yaxud I 1−I 2

Onda,

I 2 +K 2⋅E n ≤I 1 +En K 1

Son ifadənin mənası ondan ibarətdir ki, I+E nK ifadəsinin kiçik qiyməti olan variant
daha əlverişlidir. Beləliklə, G=I+EnK-kəmiyyəti gətirilmiş xərc adlanır. Əgər iki deyil,
bir neçə və hətta bir sıra variantlar müzakirə olunursa, və onları nömrələyib kapital
qoyuluşunun artımı ilə sıraya düzsək:

K1˂K2˂K3˂.........˂Kn

I1>I2>I3>.........>In (2.2)
 Bu ardıcıllığa tabe olmayan variantları nəzərə almırıq. (2.2)-də göstərilən variantları
EK-müstəvisində qeyd edək və I=F(K) əyrisini çəkək. Şəkil 2.1-dən görünür ki, kapital
qoyuluşu artdıqca istismar xərcləri azalır. Əgər bu əyrinin müxtəlif nöqtələrindən
I=-EnK+П düz xətlərini çəksək, onda bu xətlərin maillik bucağının tangensi, əks işarə ilə
norma səmərəlilik əmsalına bərabər olur və həmin düz xətlərin ordinat oxundan
kəsdikləri parçalar П= EnK+I gətirilmiş xərcinə bərabər olur. Şəkildən görünür ki, K-nın
artması ilə, gətirilmiş xərc əvvəlcə azalır və G* -qiymətindən sonra (hansı ki, əyri I=F(K)-
əyrisinə toxunur) artır. Əgər G=f(K) əyrisini qursaq, onda A-nöqtəsində əyri minimum
olur. Bu variant ən səmərəli hesab olunur. П= f(K) xəttinin I=F(K) əyrisinə toxunan
ikinci nöqtəsi də bərabər qiymətli variant hesab olunur, başqa sözlə, eyni gətirilmiş xərcə
malik olur (şəkil 2.1-də 3 və 4 variantları qiymətləndirilir).
Səmərəlilik əmsalı (yaxud şdənilmə müddəti) köməyi ilə optimal variant axtarılarkən,
aşağıdakıları ardıcıl yerinə yetirmək lazımdır: ikinci variant birinci ilə, üçüncü ikinci ilə
və s. I=F(K) əyrisinin xarakteri elədir ki, hər bir sonrakı cüt varianta keçdikcə, E-əmsalı
azalır. Bu zaman hələlik E˂En təmin olunmayıbsa, hər bir sonrakı variant əlverişlidir.
E=En-dən sonra, Een gəlir. Orada ki kapital qoyuluşunun artımı istismar xərclərinin
azaldılmasını təmin etmir, deməli o yerdə hesablamanı dayandırmaq zəruridir. Ona görə
də səmərəlilik əmsalının (yaxud ödənilmə müddəti) normativ qiymətə bərabər, yaxud o,
qiymətə yaxındırsa, onda həmin qiymət optimaldır. Deyilənlərdən aşağıdakıları söyləmək
olar:

- ən əlverişli variantın gətirilmiş xərcin tapılması üsulu ilə (səmərəlilik əmsalı

yaxud ödənilmə müddətinin köməyi ilə) təyin olunması eyni nəticəyə gətirilir;
- baxılan variantın ən əlverişlilik dərəcəsi təyin edən ödənilmə müddəti yaxud
səmərəlilik əmsalı iqtisadi xarakteristika ola bilməz, yalnız onu demək olar ki,
E˂En olduqda, baxılan variant, kiçik kapital qoyuluşu ilə müqayisədə daha
yaxşıdır, müqayisəli variantda gətirilmiş xərclərin müqayisəsi ilə təyin edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, neft yüklərinin nəql olunmasının optimal variant seçilən
zaman kapital və istismar xərcləri iriləşdirilmiş göstəricilərə əsasən yerinə yetirilməlidir.
Bu isə nəticələrin dəqiqliyi məhdudlaşır. Əgər iki variant üçün aparılan hesablamalar bir-
birinə yaxındırsa, onda riyazi statistikanın məlum üsullarına əsasən inandırıcı interval
təyin olunmalı, və əgər hesablamalar üst-üstə düşərsə, onda optimal variantı təyin etmək
üçün əlavə kriteriyalardan istifadə olunmalıdır (metal sərfi, etibarlılıq, ritmilik və s.).
 Şəkil 2.1. İstismar və kapital xərclərinin əyrisi

Dəmir yolu ilə nəql üsulu

Dəmiryolu ilə nəql üsulundan kapital xərcini tapmaq üçün əsas etibarı ilə vaqon
sisternlərin, istilik və elektrovozların sayının artırılmasına və lazımi genişlənmə işlərinin
xərci nəzərə alınır.

K d / y =zC z +BC B (2.3)

Burada: Z- elektrovozların sayıdır.
Z=B /P m , (2.4)
B-vaqon sisternlərin zəruri sayıdır.
B=G pl /(qρnb ) (2.5)
Burada nm-marşrutda olan sisternlərin sayı; Gpl-nəql edilən məhsulun verilmiş illik
miqdarı; q-bir sisternin tutumu; ρ -nəql edilən məhsulun sıxlığı; nb-il ərzində sisternlərin
dövrlərini sayıdır.
nb=365/ τ T (2.6)
τ T -bir sisternin tam dövrəsi müddətidir.

( lgLgjj +τ ) æ
τT = 2 M
g.j (2.7)
Burada: Ld.y-dəmiryolu ilə daşınmanın məsafəsi; lgj-sisternin orta gündəlik qət etdiyi
məsafədir və məlum göstəricilərə görə 200-250 km/sut qəbul edilir; τ M -yükləmə və
boşaltma müddəti, æg.j-dəmiryolu nəqliyyat işinin qeyri-bərasbərlik əmsalıdır, burada
gözlənilməz hadisələrə görə (xüsusən təbii hadisələr)-dəmir yolunun işinin dayanması
nəzərdə tutulur (æg.j=1+1,5); Cz-bir teplovoz, yaxud elektrovozun dəyəridir, maşının
gücündən asılı olaraq bir elektrovozun dəyəri 66,8-278 min man və bir teplovozun dəyəri
104-318 min. Manatdır; Cb-bir vaqon sisternin dəyəridir (tutumu 60 m3 olan sisternin
dəyəri 5,65 min manatdır). Əsas etibarilə neft yükləri daşınacaq yeni dəmir yolu inşaa
edilirsə, onda bu yolun tikintisinə çəkilən xərclər neftdaşınma xərclərinə aid edilir.
Biryollu dəmir yolunun (km-nin dəyəri 165-200 min.man), iki yollu dəmiryolunun dəyəri
isə 250-390 min manatdır. Dəmir yolu stansiyasının tikintisi 30 min. manatdır. Bununla
bərabər baş və son mənətəqələrdə doldurulma-boşaltma qurğularının tikintisini də
nəzərdə tutmaq lazımdır.
 Su nəqliyyatı ilə daşınmanın kapital qoyuluşu
Su nəqliyyatının kapital qoyuluşu Ks yeni barjların, yedək gəmilərin, sahil tutumları
və qurğularının tikintisinə sərf edilən kapital qoyuluşu nəzərə alınır:
Ks=Kbr+Kj+Kγ (2.8)
Barjların tikilməsi xərci:
Kbr=Sbr·Q (2.9)
Burada: Sbr-barjiın vahid yükqaldırmasının dəyəri (Sbr=3545 min/t); Q-verilmiş yük
axını üçün bütün barjların ümumi yükqaldırılması:
Q=Gpl/nbr (2.10)
Burada: hbr-bir barjın il ərzində reyslərinin sayıdır və aşağıdakı düsturla tapılır:
nbr=τH/τT (2.11)
Burada: τH-naviqasiya mövsümünün müddəti; τT-bir barjın tam dövrəsindən
müddəti:

[
τ T = Lc
( 1 1
+
ℓ1 ℓ2 )
+τ M
] æg.j (2.12)
Burada: Lc-su üzrə daşınmanın uzunluğu; ℓ 1 , ℓ 2 -uyğun olaraq barjın çay yuxarı və
çay aşağı sutkalıq məsafəsi; τM-barjın doldurma-boşaltma müddəti; æc-su nəqliyyatı işinin
qeyri-bərabərlik əmsalıdır və əsasən boş barjların doldurmağa verilməsinin
gecikdirilməsilə, doldurulmuş, yaxud boşaldılmış barjların yedəyə alınıb, aparılmasının
gecikdirilməsilə, şlyuz keçidlərindəki gecikmələrlə və s. əlaqədardır (æc=1+1,5).
Öz hərəkəti ilə gedən gəmilər üçün orta sutkalıq sürəti 350 km/sut qəbul etmək olar.
Özü hərəkət etməyən barjlar üçün yedəklərin zəruri sayı:
Kj=CjNj (2.13)
Burada: cj-yedəyin vahid gücünün dəyəri (Cj=1,8+2,6 min.man/kVt); Nj-bütün
yedəklərin gücüdür.
Nj=Pj·Q (2.14)
Pj-vahid yükü dartılması üçün olan güc:
Pj=0,06÷0,12 kVt/t
Zəruri tutumun tikintisi üçün kapital qoyuluşu:
KV=CT·Va (2.15)
Burada CT-vahid tutumun dəyəri (CT=10÷20 man/m ); V0-bütün çənlərin məlum
3

nəzəri həcmində qurulmuş çənlərin praktiki həcmi:

2 G pl 365−τ H
V= ⋅
ρ 365 ϕ (2.15)
φ-tutumun doldurulması əmsalıdır (φ=0,95÷0,97).

Boru kəmərlərilə nəqlolunmanın kapital qoyuluşu

 Magistral neft kəmərlərində nəqlolunmanın dəyəri, diametrdən asılı olaraq,
aşağıdakı kimidir (cədvəl 2.1).
Boru kəmərinin tikintisi üçün kapital qoyuluşu – K bor-xətti hissəsinin tikintisi ilə-Kx
nəqledici stansiyaların tikintisinin Kn.s. xərcini cəmi nəzərdə tutulur.

Cədvəl 2.1
Nəqlolunmanın dəyərinin kəmərin diametrindən asılılığı
Diametr, D, mm 1 t neftin 1km Diametr, D, mm 1 t neftin 1 km
daşınması dəyəri, daşınması dəyəri,
qəp (t.km) qəp/(t.km)
219 0,3 529 0,13
273 0,24 630 0,094
325 0,21 720 0,082
377 0,17 820 0,069
426 0,15 1120 0,065
1220 0,062

Boru kəmərinin tikintisi üçün kapital qoyuluşu K bor-xətti hissəsinin tikintisi ilə-Kx
nəqledici stansiyaların tikintisinin Kn.s xərcinin cəmi nəzərdə tutulur.
Kboru=Kx+Kn.s (2.16)
Xətti hissəsinin tikintisi aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir:
Kx=CxLbor (2.17)
Burada: Lbor-boru kəmərinin uzunluğu; Cx-xətti hissəsinin 1 km-nin tikintisi xərcidir.
Nəqledici stansiyaların tikintisinin kapital xərci aşağıdakı düsturla təyin edilir:
Kn.s=sb.n.s+(p-1)sa.i.s+Vrcr (2.18)
Burada: Sb.n.s, sa.n.s-uyğun olaraq baş və aralıq nasos stansiyalarının dəyəri; n-nasos
stansiyalarının ümumi sayı; Vr-çənlərin ümumi tutumu; cr-tutumun 1 m3 həcminin
dəyəridir.
Layihələnmənin texnoloji normalarına uyğun olaraq:

V r =[ ( ni −1 ) ( 0,3÷0,5 )+ (2÷3 ) ] Q sut

(2.19)
Burada: ni-istismar sahələrinin sayı; (0,3÷0,5) Qgün-istismar sahələrinin sərhəddində
çənlərin ümumi tutumu; (2÷3) –boru kəmərinin son sahəsində çənlərin ümumi
tutumudur.
Baş nəqledici stansiyalardakı tutumların dəyəri baş stansiyanın dəyərinə daxildir.
Texnoloji boru kəmərləri və köməkçi tikintiləri nəzərə almaqla müqayisəli hesabatlar
üçün tutumun 1 m3-nin dəyərini 20 man/m3 qəbul etmək olar. Nəqledici stansiyaların
sayını-n texnoloji hesabatdan yaxud istiqamətverici hesabatdan (burada nəzərdə tutulur
ki, hər 100-150 km-dən bir nasos stansiyası tikilməlidir) təyin etmək olar. Boru kəməri
qoşulmuşsa, onda xətti hissənin dəyəri aşağıdakı düsturla tapılır:
Kx=Cx·(Lbor-Xlup)+Xlup·Clup (2.20)
Burada: Xlup-lupinqli (əlavə borunun) uzunluğudur. Hesabat üçün yaxın diametrə
əsasən aparılır. Əgər layihələnmiş boru kəmərinin uzunluğu boyu atqı və qoşqu xətləri və
həmçinin onlara uyğun yeni layihələnmiş neft bazaları, doldurucu məntəqələr və s. varsa,
onda boru kəmərləri müxtəlif diametrli borulardan inşa oluna bilər, nasos stansiyaları isə
müxtəlif diametrli ayrı-ayrı sahələr üzrə aparılır, gətirilmiş xərc isə bütün sistem üçün
hesablanır.

MÜHAZİRƏ 6
Magistral neft kəmərlərinin texnoloji hesablanmassı

Neft kəmərlərinin layihələndirilməsi praktikasında boru kəmərlərinin hesablanmasını

texnoloji hesabat da adlandırırlar. Texnoloji hesabat dedikdə, neftin və neft məhsullarının
nəqlinin texnoloji prosesləri ilə bağlı olan kompleks hesablamalar nəzərdə tutulur. Neft
kəmərinin texnoloji hesablanmasına aşağıdakı əsas məsələlərin həlli daxildir:
• neft kəmərinin iqtisadi cəhətdən ən əlverişli parametrlərinin təyini. Buraya kəmərin
diametri, nasos stansiyalarındakı təzyiq, kəmərin divarının qalınlığı və nasos
stansiyalarının sayı aiddir;
• neft kəmərinin trasında nasos stansiyalarının yerinin təyini;
• neft kəmərinin istismar rejiminin hesablanması.
İqtisadi cəhətdən əlverişli olan parametrlər müxtəlif variantlar üçün texniki-iqtisadi
göstəriciləri tutuşdurmaqla müəyyən edilir. Kəmərin diametrinin bir neçə qiymətləri üçün
mexaniki və hidravliki hesablamalar aparmaqla baxılan hər variant üçün borunun
divarının qalınlığı və nasos stansiyalarının sayı təyin edilir. Ən yaxşı variant gətirilmiş
xərclərin ən az olduğu hal hesab edilir.
Tras boyu nasos stansiyalarının yeri sıxlaşdırılmış profilə əsasən qrafiki yolla təyin
edilir.
Kəmərin istismar rejiminin hesablanmasına stansiyalarda təzyiqin, onlardan əvvəl
basqıların, nəql şəraitində kəmərin buraxma qabiliyyətinin (hansılar ki, hesabi
qiymətlərdən fərqlənirlər) təyini daxildir. Bunlarla yanaşı neft kəmərinin tənzimlənməsi
ilə bağlı məsələlər də həll edilir.
Aparılan texnoloji hesablamalar əsasında magistral neft və ya neft məhsulları
kəmərlərinin tikintisi və istismarına minimal xərclər olmaqla kəmərlərin tikintisinin
rasional sxeminin əsas texniki məsələləri həll edilir.

Neft kəmərinin texnoloji hesablanması üçün ilkin verilənlər

Neft kəmərinin hesablanması üçün aşağıdakı ilkin məlumatların olması zəruridir:

• İllik mal dövriyyəsi və ya nəql olunan neftin həcmi (kəmərin buraxma
qabiliyyəti). Kəmərin buraxma qabiliyyəti layihələndirmə tapşırığında verilir və kəmərin
diametri, stansiyalardakı təzyiqi müəyyən edən əsas amil hesab edilir. Texnoloji
layihələndirmə normalarında kəmərin diametri və nasos stansiyalarındakı təzyiqin
qiymətləri buraxma qabiliyyətindən asılı olaraq verilir;
• Neftin özlülüyü və sıxlığının temperaturdan asılılığı. Neftin sıxlığı və özlülüyü
laboratoriya şəraitində təyin edilir. Neftin sıxlığı adətən 293 K temperaturda
təyin edilir və başqa temperaturlarda düsturuna əsasən müəyyənləş-
dirilir.
Neftin özlülüyünün temperaturdan asılılığı qrafiki asılılıq viskoqram şəklində verilə
bilər. Əgər bu asılılıq yoxdursa, neftin kinematik özlülüyünün temperaturdan
asılılığının ifadə edən
(3.1)

düsturundan istifadə etməklə lazım olan temperaturda özlülüyün qiymətini tapmaq olar.
Burada, temperaturunda kinematik özlülük; viskoqramın dikliyinin göstəricisidir
(1/K). Bu göstəricinin qiymətini tapmaq üçün hər hansı temperaturunda özlülüyünün
də qiymətini bilmək zəruridir.
• Boru kəməri basdırılan dərinlikdə torpağın temperaturu. Hesablama üçün
kəmərdə neft axınının aldığı ən aşağı temperatur qəbul edilir. Adətən, bu temperatur
kəmər basdırılan dərinlikdə ən aşağı olan temperatura bərabər qəbul edilir (sürtünmə
nəticəsində axının öz–özünə qızması nəzərə alınmaqla). Kəmərin basdırıldığı dərinlikdə
torpağın temperaturu axtarış materiallarına əsasən müəyyən edilir;
• Boruların materiallarının mexaniki xassələri. Bu xassələrə aid məlumatlar uyğun
DÜİST-də göstərilir;
• Texniki–iqtisadi göstəricilər. Əsas texniki-iqtisadi göstəricilər kapital qoyuluşu və
istismar xərcləri hesab edilir. Cəm istismar xərcləri, neft kəmərinin işinin səmərəliliyini
xarakterizə edir və nəqlin maya dəyərini müəyyənləşdirir;
• neft kəmərinin xətti hissəsinə kapital qoyuluşu xərclərinə boruların qiyməti və
kəmərin tikintisi üzrə olan bütün xərclər (qaynaq, izolyasiya tranşeylərin qazılması və s.)
daxildir. Nasos stansiyalarına kapital qoyuluşu xərclərinə isə avadanlığın, boru kəməri
kommunikasiyaları, binaların qiymətləri daxildir (baş nasos stansiyaları üçün qeyd
olunanlara çən parkının qiyməti də əlavə olunur). Adətən, kəmərin xətti hissəsinə sərf
olunan xərclər ümumi kapital qoyuluşunun təqribən 80 %- ni təşkil edir ki, bunun da
yarısı ancaq boruların qiymətini dəyərləndirən xərclərdir.
İstismar xərclərinə əsasən amortizasiya xərcləri, cari təmir, elektrik enerjisi,
yağlama, su, qızdırma, əmək haqları, mühafizə, idarəetmə və s. olan xərclər daxildir.
Qeyd etmək lazımdır ki, amortizasiya və cari təmirə ümumi istismar xərclərinin 30-40 %
-i, elektrik enerjisinə isə 50-60 %-i sərf olunur. İstismar xərclərini texnoloji
layihələndirmə normalarında göstərilən nəqlin maya dəyərinə görə aşağıdakı kimi təyin
etmək olar:

burada, kəmərin buraxma qabiliyyəti; neft kəmərinin uzunluğu; Md-nəqlin maya

dəyəridir.
Neft kəməri trasının yığcam profilinin rəsmi. Trasın bu profilində (şəkil 4.1) boru
kəmərinin hesabi uzunluğunu başlanğıc (z1 ) və son (z2 ) geodoziki hündürlüklər fərqini
(∆z) təyin etdikdə istifadə olunur. Kəmərin aşırım nöqtəsi varsa, hesabi uzunluq
başlanğıcdan həmin nöqtəyə kimi olan məsafə qəbul edilir.
Yığcam profildə xarakterik nöqtələrin geodezik hündürlükləri və nasos
stansiyalarının yerləri göstərilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, trasda hər hansı iki nöqtə
arasındakı məsafə həmin nöqtələri birləşdirən xəttin uzunluğu ilə deyil, həmin xəttin
absis oxunda olan proyeksiyası ilə müəyyən edilir. Yəni, profildə məsafələr horizontal
üzrə qeyd olunur. Profil sıxlaşdırılmış olduğu üçün (horizontala nisbətən vertikal üzrə
miqyas çox böyükdür) trasda olan yüksəkliklər, çökəkliklər kəskin nəzərə çarpır və
çertyoj əyani alınır.
 Şəkil 1. Neft kəməri trasının yığcam profili
BNS-baş nasos stansiyası; ANS- aralıq nasos stansiyası; SM-son məntəqə
Boru kəmərinin möhkəmliyə hesablanması

işarəsi isə sıxılma hallarını göstərir. Bir qayda olaraq əyilmədən gərginlik boru kəməri
trasın döngələri, yüksək və alçaq nöqtələrdən keçərkən baş verir.
 Magistral neft kəmərlərinin iş sxemləri

Magistral neft kəmərlərinin ən sadə iş sxemi aşağdakı şəkildə təqdim oluna bilər.
Cənlərdə saxlanılan neft köməkçi basqı altı nasoslarla götürülərək magistral nasosların
qəbuluna verilir. Magistral nasoslar boru kəmərində müəyyən təzyiq yaradır və bu təzyiq
mayenin kəmərdə yerdəyişməsi zamanı getdikcə azalır. Boru kəmərinin sonunda çən
parkı olur və boru kəmərindən neft oraya daxil olur (şəkil 3.4, a). Bu nəql sxemi
«tutumdan» adlanır. Neft kəmərinin bu sxem üzrə işi zamanı aşağıdakı şərtlər
ödənilməlidir:
• köməkçi basqıaltı nasoslara nisbətən çənlərin yerləşməsi nasosların işi üçün lazım
olan təzyiq ehtiyatını təmin etməlidir;
• basqıaltılı nasosların yaratdığı təzyiq magistral nasosların kavitasiya ehtiyatından
yüksək olmalıdır;
• basqıaltı və əsas magistral nasosların verimi bir-birinə yaxın olmalıdır;
• magistral nasosların yaratdığı təzyiq boru kəmərində müqaviməti dəf etməyə kifayət
etməlidir;

Şəkil 3.4. Magistral neft kəmərinin iş sxemləri

a-«tutumdan; b – «nasosdan nasosa»; c-işə qoşulmuş tutumla; 1-çən parkı; 2-basqıaltılı
nasoslar; 3- magistral nasosxana.

Baxılan texnoloji sxemdə nasoslarla yaradılan bütün basqı boru kəmərində itkiyə
sərf olunduğu üçün nasosların işçi nöqtəsi stansiya və kəmərin Q-H xarakteristikalarının
kəsişmə nöqtəsinə uyğun təyin edilir.
«Tutumdan» sxemi üzrə iş zamanı «böyük nəfəsalma» hesabına neftin yüngül
fraksiyalarının xeyli itkisi baş verir (çənlərin dolması zamanı havanın çəndən
çıxardılması hesabına). Bu texnoloji sxem neft kəmərlərinin tikilməsinin ilk illərində
geniş tətbiq olunmuşdur. Bu sxemə uyğun olaraq hər nasos stansiyasında çənlər parkı
tikilir ki, əvvəlki stansiyadan gələn neft tutumlara doldurulsun.
Qeyd olunan nəql sxemi üzrə iş zamanı boru kəmərinin hər bir hissəsinin buraxma
qabilliyyəti və təzyiq ancaq nasosların, boru kəmərinin və nəql olunan mayenin
xarakteristikalarından asılıdır. Hər bir hissə hidravliki parametrlərə görə bir-biri ilə
əlaqəli deyil. Ayrı-ayrı hissələrin buraxma qabiliyyətinin qeyri bərabərliyi çənlərdə
yığılan neftin hesabına kompensasiya edilir. Bu sxem kəmərlərin istismarı zamanı çox
sadə sxem hesab edilir. Ancaq bir sıra çatışmayan cəhətləri vardır. Birinci, hər nasos
stansiyasında çənlər parkı və basqıaltı ilə işləyən nasosxana tikmək tələb olunur. İkincisi,
hər hansı bir stansiyanın işdən dayanması praktiki olaraq bütün boru kəməri ilə nəqlin
dayanmasına səbəb olur. Çünki boru kəmərinin buraxma qabiliyyəti ilə, müqayisədə
çənlərdə neft ehtiyyatları çox azdır. Üçüncüsü hər bir nasos stansiyasında əvvəlcə neft
çənləri doldurur, sonra isə nəql üçün kəmərə vurulur: Nəticədə aparılan bu əməliyyatlar
hesabına çənlərdə «böyük nəfəsalma» hesabına xeyli neft itkiləri baş verir.
Hal-hazırda ən geniş yayılmış nəql sistemi «nasosdan nasosa iş sxemi hesab edilir
(şəkil 3.3, b). Bu sxemə uyğun olaraq bütün boru kəməri uzunluğu 400-600 km olan bir
neçə sahələrə ayrılır. Hər bir sahənin başlanğıcında çənlər parkı, basqıaltı və magistral
nasosxanaları olan nasos stansiyaları tikilir. Müəyən məsafədən sonra kəmərdə aralıq
nasos stansiyaları (3-dən 10-dək) tikilir. Nasos stansiyasından neft təzyiq altında birbaşa
sonrakı aralıq stansiyanın nasoslarının qəbuluna verilir. Bu zaman məsafə elə seçilir ki,
aralıq stansiyaya daxil olan neftin təzyiqi magistral nasos qurğularının kavitasiya
ehtiyatından çox olsun. Bu təzyiqə aralıq stansiyanın yaratdığı basqı da əlavə olunur və
neft boru kəməri ilə sonrakı stansiyaya doğru hərəkət edir və buradan birbaşa nasos
qurğularının qəbuluna daxil olur. Bu qayda ilə aralıq stansiyalardan keçən neft sonda
tutuma (çənə) daxil olur. Qeyd olunan iş sxemi üzrə hissələrdə olan bütün nasoslar öz
aralarında bir maye axını ilə birləşmiş olur. Odur ki, hər nasos stansiyasının iş şəraiti
digər stansiyaların işinə təsir edir və bütün stansiyaların iş rejimi ilə birləşmiş olur.
Qeyd olunan sxemlərlə yanaşı aralıq bir sxem-isə qoşulmuş tutumla sxemi də
mövcuddur (şəkil 3.3, c). Bu sxemə uyğun olaraq boru kəmərinin son hissəsi bilavasitə
basqıaltı ilə işləyən nasosxananın girişinə birləşir və həmin nöqtəyə çən də qoşulur.
Çənin həmin yerə qoşulması hesabına təzyiq həmişə sabit saxlanılır. Bu nöqtədə təzyiq
ancaq çəndə olan səviyyənin mümkün dəyişmələri hesabına dəyişilir. Çənin tutumundan
istifadə olunması sahəsində neft kəmərinin əlaqəli hissələrində verimin dəyişilməsi
kompensasiya edilir. Verim çox olduqda əvvəlki hissədə çən dolur, sonrakı hissədə isə
çən boşalır. Bu texnoloji nəql sxeminin «nasosdan nasosa» sxemi ilə müqayisədə üstün
cəhəti ondan ibarətdir ki, başlanğıcda olan diferensial basqıdan tam istifadə etmək
mümkündür. Bu iş sxeminin çatışmayan cəhəti isə çənlərin və basqıaltı nasosxananın
tikilməsinin vacib olmasındadır. Digər nəql sxemi - «tutumdan» sxemi ilə müqayisədə bu
sxemin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada çənlərdə neft itkilərini azaltmaq
mümkündür.
MÜHAZİRƏ 7

Neft kəmərinin hidravliki hesablanması üçün əsas düsturlar

Mayenin (xüsusi halda neftin) boru kəmərində qərarlaşmış hərəkətini aşağıdakı
tənlik ilə göstərə bilərik:

dP dx υ2 υ2
+ λ ⋅ +d +gdz=0
ρ D 2 2 (3.2)

Burada: P-təzyiq, Pa; ρ -mayenin (neftin) sıxlığı, kq/m3; λ -hidravliki müqavimət

əmsalı; D-boru kəmərinin diametri, m; υ -mayenin borunun daxilində orta sürəti, m/san;
g-sərbəstdüşmə təcili, m/san2; z-nivelir hündürlük, m; X-mayenin axını istiqamətində
koordinat, m.

dP
(3.2) tənliyinə daxil olan ρ -kəmiyyəti, borunun dx-sahəsində, vahid kütləyə
gətirilmiş mayenin yerdəyişməsinin yaratdığı işdir. Bu iş sürtünmə qüvvəsinin

[( ) ]
dx υ 2
( )
2
λ ⋅
dυ
D 2 dəf olunmasına, mayenin kinetik enerjisinin 2 dəyişməsinə və mayenin
dz hündürlüyünə qaldırılmasına sərf olunur. Mayenin sıxlığının sabit olmasını –ρ=const

və ona görə də sabit diametri üçün kinetik enerjini

( )
dυ 2
2
=0
qəbul edə bilərik.
 (3.2) tənliyini təzyiqə görə, P1≤P≤P2 intervalında x-ə görə 0≤P≤L intervalında
inteqrallasaq və P1≻P2 olduğunu nəzərə alaraq, inteqrallasaq:

P1 −P2 L υ2 υ 2
= λ ⋅ +d +gΔz
ρ D 2 2 (3.3)

alarıq.

(3.3) tənliyinin hər iki tərəfini g-yə bölsək:

P1 −P2 L υ2
= λ ⋅ + Δz
ρg D 2 (3.4)

P1
(3.4) tənliyində hər bir hədd, vahid kütləyə deyil, vahid çəkiyə gətirilmişdir. ρg -
kəmiyyəti, borunun başlanğıc nöqtəsində P1-təzyiqinin təsirindən mayenin H1-
P2
hündürlüyünə qalxmasını göstərir, ρg -həddi isə borunun sonunda mayenin P2-təzyiqinin
təsirindən H2-hündürlüyünə qalxmasını göstərir. Aşağıdakı əvəzləməni aparaq:
P1 −P2
= H 1−H 2 =H
ρg
Onda,
2
L υ
H=λ ⋅ +Δz
D 2g
yaxud
H=hτ + Δz (3.5)

alırıq.

Ümumi halda H-kəmiyyəti

( ) P
ρg
basqı adlanır (basqının vahid metridir). Bu
tənliyin mənası aşağıdakı kimidir. Boru kəmərinin başlanğıc və son nöqtələrindəki
basqılar fərqi ümumi basqı itkisidir. Bu sürtünməyə sərf olunan basqı itkisidir.
2
L υ
hε= λ
D 2g (3.6)

Bu düstur Darsi-Veysbax düsturu adlanır.

 Həcmi sərfin təyin edilmiş qiymətinə əsasən sürət tapılır və saatlıq sərfə uyğun
nasosun markası tapılır.

(3.6) düsturuna daxil olan kəmiyyətlərdən hidravliki müqavimət əmsalı λ-nın

tapılması zəruridir. Bu məsələ isə ayrıca mövzuda izah olunacaq.

Neft kəmərləri üçün hidravliki müqavimət əmsalı

Hidravliki müqavimət əmsalı Reynolds ədədinin (Re=(υD/γ) və nisbi kələ-

kötürlülüyün (ε=k/D) funksiyasıdır. Burada, γ-kinematik özlülük, m 2/san; k - mütləq
kələ-kötürlülüyün ekvivalentidir.

Laminar və Reynolds ədədinin nisbətən kiçik qiymətlərində, borunun daxili səthinin

kələ-kötürlülüyü basqı itkisinə təsir etmir və ona görə də hidravliki müqavimət əmsalı
yalnız Reynolds ədədindən asılı olur:

λ=λ(Re)

Re ədədinin artması ilə λ-əmsalı kiçilir. Turbulent axın rejiminin λ=λ(Re) sahəsi
hamar sürtünmə oblastı adlanır. Reynolds ədədinin artması, başqa sözlə sürətin artması
(digər tərəfdən özlülüyün kiçilməsi) nəticəsində kələ-kötürlülüyündən .......burulğanlar
yaranır. Kələ-kötürlülük nə qədər böyük olarsa, burulğanlı axın bir o qədər tez başlayır.
Bundan sonra axın rejimi təkcə Reynolds ədədindən deyil, həm də kələ-kötürlülükdən
asılı olur.
k
λ=λ( Re, )
D -oblastı qarışıq sürtünmə zonası adlanır. Burada Re-un artması ilə onun
k
ε=
(Re ədədinin) hidravlik müqavimət əmsalına təsiri azalır və əksinə D -nin təsiri artır
(kələ-kötürlülüyün təsirindən burulğanların yaranması intensivliyi artır).
Reynolds ədədinin böyük qiymətlərində λ-nın ondan təsiri kəsilir.

Turbulent axının
λ=λ ( )
k
D oblastı tam kələ-kötürlülük, yaxud kvadratik zona
adlanır.
Kvadratik rejim zonasında λ-sabit kəmiyyət olub, basqı itkisi sürətin kvadratına düz
mütənasibdir.
Laminar axın zamanı (Re˂2000) hidravliki müqavimət əmsalını Stoks düsturu ilə
təyin edilir:
64
λ=
Re (3.8)
Laminar rejim özlü mayelərin nəqli zamanı alınır. Hidravliki müqavimət əmsalı (λ-
nı) turbulent rejim zamanı (Re>3000) hamar sürtünmə zonasında hesablamaq zamanı
Blaziusun empirik düsturu tətbiq edilir.
 0,3164
λ= 4
√ Re (3.9)
Adətən bu düsturdan orta özlülüklü neftlərin nəqli zamanı istifadə edilir.
Hidravliki müqavimət əmsalının qarışıq sürtünmə zonasında təyin etmək üçün
“universal” düsturlar tətbiq edilir. Bu düsturların quruluşu elədir ki. Reynolds ədədinin

kiçik qiymətlərində onlar λ=λ(Re) düsturuna çevrilir, böyük qiymətlərində

λ=λ
k
D( )
düsturuna çevrilir. Belə düsturların sayı çoxdur, lakin xüsusi sadəliyi ilə fərqlənən Altşul
dütsurudur:

( )
0 , 25
68 k
λ=0,11 +
Re D (3.10)
Neft kəmərlərində şəffaf neft məhsullarının nəqlinin hesablanması zamanı, bir sıra
hallarda təqribi hesab etmək olar ki, axın rejimi kvadratikdir. Kvadratik rejimdə axın
zamanı hidravliki müqavimət əmsalını hesablamaq üçün Şifrinson düsturundan istifadə
etmək əlverişlidir:

()
0,25
k
λ=0,11
D (3.11)
k
Re ≺10
Çoxsaylı elmi-tədqiqatlar göstərir ki, D olduqda (3.10) düsturu praktiki
k
Re ≻500
olaraq Blazius düsturu ilə üst-üstə düşür, D olduqda isə Şifrinson düsturu ilə
k
Re =10
üst-üstə düşür. Beləliklə, D hamar sürtünmə zonası ilə qarışıq sürtünmə zonasının
k
Re =500
sahəsidir, D -qarışıq sürtünmə zonası ilə kvadratik axın zonasının sərhəddi hesab
etmək olar.
Mütləq kələ-kötürlülüyün ekvivalent qiyməti üçün aşağıdakıları qəbul etmək olar:
tikişsiz, yeni polad borular üçün k=0,01-0,02 mm; bir neçə il istismardan sonra k=0,15-
0,3 mm; yeni qaynaqlı polad borular üçün k=0,03-0,1; təmizləndikdən sonra nəzərə
çarpmayacaq korroziyalı borular üçün k=0,1-0,2.
Diametri 0,377 mm-ə qədər olan magistral neft kəmərləri üçün k=0,12 mm qəbul
edilir, böyük diametrli borular üçün isə k=0,1 mm götürmək olar.

Ümumiləşmiş Leybenzon düsturu

Stoks, Blazius və Şifrinson düsturlarını aşağıdakı ümumi şəkildə yazaq:
A
λ= m
Re (3.12)
 Burada: A və m-sabit kəmiyyətlər olub, m-mayenin hərəkət rejiminin göstəricisi
adlanır.
4Q
Re=
(3.12) ifadəsi və π Dv -kəmiyyətini darsi-Veysbax (3.6) düsturunda yazsaq,
ümumiləşmiş Leybenzon düsturunu alırıq:
Q2−m v m
hτ = β 5−m L
D (3.13)
alarıq, burada
8A
β=
4 m π 2−m g (3.14)
Aldığımız (3.13) düsturu o zaman, tətbiq oluna bilər ki, h və Q arasındakı asılılıq aşkar
şəkildə ifadə olunsun.
m, A və β-kəmiyyətlərinin qiymətləri cədvəl 3.1-də verilir.

Cədvəl 3.1
Rejim m A β
128
Laminar 1 64 =4,18
πg
Blazius zonasında 0,241
0,25 0,3164 =0,026
turbulent axın g
Kvadratik sürtünmə 8λ
0 λ =0,0827 λ
qanunu π2 g
lgλ=f(lgRe) qrafikində (3.12) asılılığı cədvəldə göstərilən axın rejimləri üçün, düz
xətt şəklində görünür və bu düz xətlərin lgRe oxuna mailliyinin tangens bucağı m-ə
bərabərdir. Qarışıq sürtünmə oblastında, hansı ki, λ təkcə Re ədədindən deyil həm də
borunun daxili səthinin nisbi kələ-kötürlülüyündən k/D asılıdır, lgλ=f(lgRe) qrafiki
hamar əyridir. Bu sahədə rejim göstəricisi –m dəyişən kəmiyyətdir. Bu isə Leybenzon
düsturundan qarışıq sürtünmə zonasında, istifadəsi olunması imkanını aradan qaldırır.
Qarışıq sürtünmə zonası Re-ədədinin böyük intervalını əhatə edir. Belə ki, bu
intervalda özlülüyü kiçik olan neft və şəffaf neft məhsullarının nəqli həyata keçirilir. Bu
isə Leybenzon düsturunun çatışmayan cəhətidir. Lakin hesabatların müəyyən dəqiqliyini
nəzərə almadan bu qüsuru aradan qaldırmaq olar. Şəkil 3.4-də göstərilən qrafikdə
lgλ=f(lgRe) əyrisində 1-rəqəmi ilə Blazius düz xəttinin son nöqtəsini Re 1=10(k/D)-1, 2-
rəqəmi ilə Şifrinson düz xəttinin başlanğıc nöqtəsini Re2=500(k/D)-1 (qarışıq oblastın
sərhədlərini) qeyd edək. Re1-in qiymətini Blazius düsturunda və Re2-ni Çifrinson
düsturunda yazıb, lnλ1 və lnλ2 qiymətlərini tapaq (yəni, 1 və 2-nöqtələrinin ordinatlarını).
İndi isə 1 və 2-nöqtələrindən düz xətt keçirib, həmin xəttin tənliyini yazaq:
lgλ=0,127lgk/D-0,627-0,123lgRe
 A=10 0,127 lg k /D −0 , 627
qəbul etsək:
A
λ= 0 , 123
Re (3.15)
Aşkardır ki, lgλ=f(lgRe) əyrisini 1-2 düz xətti ilə əvəz olunması, Altşul düsturunun
(3.15) ilə əvəz olunması ilə eyni güclüdür.
Bu isə imkan verir ki, Leybenzon düsturundan həm də qarışıq sürtünmə zonasında
istifadə olunsun. Bu oblast üçün (3.15)-ə uyğun olaraq, m=0,123, β-əmsalı isə k/D-dən
asılıdır (belə ki, A əmsalı k/D-dən asılıdır).
β-nı asanlıqla hesablamaq olar:

8A
β= m 2−m
=0,802⋅100 , 127lg k /D−0 ,627
4 π g

Şəkil 3.4. lgλ=f(lgRe) asılılığnın qrafiki

Yerli müqavimət əmsalı

Boru kəmərinin xətti hissəsində yerli müqavimətlərdən (siyirtmə, kran, dönmələr və
s.) yaranan basqı itkilərini təyin etmək üçün aşağıdakı (Veysbax) düstüründan istifadə
edilir:
 Burada, φ- yerli müqavimət əmsalı olub, axının xarakteri və müqavimətin növündən
asılıdır. Turbulent axın rejimi üçün yerli müqavimət əmsalının qiymətləri cədvəl 3.2. –
də göstərilib. Yerli müqavimət əmsalının qiymətləri laminar axın rejimində yerli
müqavimətlərin növündən başqa, həm də axın rejiminin ədədinin qiymətindən də asılıdır.
Laminar rejimdə yerli müqavimət əmsalı aşağıdakı kimi təyin edilir:
Burada, φ- düzləndirici funksiya olub, ədədindən asılıdır (cədvəl 3.2).
Cədvəl 3.2
Turbulent axın üçün yerli müqavimət əmsalı.
Boruya girişdə 0,50
İti uclu 0,60
Çənin daxilinə girdikdə 0,44
Dönmə bucaqlı boru (45 və 90 )
0 0

Üç ağızlı boru 1,32

Açıq sürüngəc 0,322
0,15
Neft məhsulları üçün:
Açıq 1,70
Tünd 2,20
90 -li dönmə bucaqlı hamar dirsək
0

Hamar keçid 0,23

Birdən genişlənən axın 0,26
Tıxaclı kran 1,00
0,40
Ventil:
Аdi 2,5 ¿ 5
Bucaqlı 0,80
Kürəvi klapan 45,00
I şəkilli kompensator 0,80
Cədvəl 3.3

Laminar hərəkət rejimində yerli müqavimət əmsalı üçün düzləndirici funksiya

Re ϕ Re ϕ
200 4,20 1600 2,95
400 3,81 1800 2,90
600 3,63 2000 2,84
800 3,37 2200 2,48
1000 3,22 2400 2,26
1200 3,12 2600 2,12
1400 3,01 2800 1,98
Yerli müqavimətlərə ekvivalent olan basqı itkisini boru kəmərinin uzunluğu ilə
ifadə etmək olur.

(3.16)
 Ekvivalent uzunluğun Lg- köməyi ilə yerli müqavimətlərdə basqı itkisini real
borulardakı sürtünmə itkisinə gətirilir və gətirilmiş uzunluq:

(3.17)

burada, Lh- boru kəmərinin həndəsi uzunluğudur. Hesabat zamanı Darsi - Veysbax və
ya Leybenzon düsturlarında L- in əvəzinə Lg yazmaq lazımdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, magistral neft kəmərləri üçün yerli müqavimətlərdən
yaranan basqı itkisi sürtünməyə sərf olunan basqı itkisi ilə müqayisədə xeyli az olur. Bu
itkilər, adətən, ümumi itkilərin 1-2 %-ni təşkil edir. Texnoloji boru kəmərləri üçün yerli
müqavimət itkiləri nəzərə çarpacaq dərəcədə olur və bu itkilərin hesablanması zəruridir.
Boru kəmərində tam basqı itkisi aşağıdakı kimi tapılır:
(3.18)

burada, harada ki, z1 və z2 - uyğun olaraq boru kəmərinin başlanğıc və son

nöqtələrinin geodezik hündürlükləridir.

MÜHAZİRƏ 8
Hidravliki maillik
Neft kəməri trassının uyğun başlanğıc və son nöqtələrində H 1=P/(ρg) və H2P2/(ρg)
basqəlarınışaqul üzrə yuxarıya yönəldək (şəkil 3.5). H1 və H2 parçalarının son nöqtələrini
düz xətt ilə birləşdirək. Bu düz xəttin maillik bucağının tangensi hidravliki maillik
adlanır. Fərz edirik ki, bütün uzunluq boyu boru kəmərinin diametri eynidir, yerli
müqavimətlər yoxdur, uzunluq boyu sərf dəyişmir. Şəkildən görünür ki,
H −H 2 −Δz
i= 1
h (3.19)
Lakin (3.5)-ə uyğun olaraq:
H 1 −H 2− Δz=h τ
olduğundan hidravliki mailliyin faktiki mənası-boru kəmərinin vahid uzunluğuna düşən
sürtünmə itkisidir:
 2
ℓ υ
i=λ
D 2g (3.20)
Yaxud Leybenzona görə
2−m m
Q v
i=β 5−m
D (3.21)
Aşağıdakı yığcam düsturdan istifadə etmək daha əlverişlidir:
i=fQ2-m (3.22)
burada:
f =( βv m ) / D5−m
H1 və H2 parçalarını birləşdirən düz xətt hidravliki maillik xətti adlanır. Bu düz xətt
basqının ona görə də təzyiqin boru kəmərinin uzunluğu boyu paylanmasını göstərir.

Şəkil 3.5. Hidravliki mailliyin təyin olunması sxemi

Hidravliki mailliyin ən çox maraq doğuran mahiyyəti həndəsi yox, onun fiziki
mənasıdır. Hidravliki maillik vahid uzunluğa düşən basqı itkisi olduğu üçün kəmərlərin
istismarı zamanı maillik xəttinin dəyişməsinə görə onların vəziyyəti (çirklənməsi və s.)
haqqında fikir söyləmək mümkündür. Belə ki, əgər istismar getdikcə maillik artırsa, bu
da boru kəmərinin çirklənməsi hesabına onun müqavimətinin artması deməkdir.
Hidravliki maillik xətti boru kəmərinin uzunluğu boyu basqının (təzyiqin) paylanmasını
göstərir.

Lupinqli və əlavə boru kəmərli sahələrdə hidravliki maillik

Əgər neft kəmərinin trasının hansısa bir hissəsində kəmərə paralel olan boru xətti-
lupinq çəkilib və ya başqa diametrli boru kəməri qoşulubsa, onda bu hissələrdə olan
hidravliki mailliklər, magistral üçün olan maillikdən fərqli olacaqdır. Qeyd etmək
lazımdır ki, lupinqlər və böyük diametrli boru xətlərini əsas magistrala qoşmaqda məqsəd
boru kəmərinin hidravliki müqavimətini azaltmaqdan ibarətdir. Şübhəsiz ki, fəaliyyətdə
olan boru kəməri üçün lupinqin qoşulması daha çox realdır. Ancaq layihələndirmə
zamanı tələb olunan effektin həm lupinqin, həm də böyük diametrli boru xəttinin
qoşulması hesabına əldə olunması mümkündür. Bu zaman əlverişli variant texniki-
iqtisadi göstəricilərlə müəyyən edilir. Xüsusi hesablamalar göstərir ki, metal sərfinə görə
bütün hallarda lupinqə nisbətən böyük diametrli boru xətlərinin qoşulması da əlverişlidir
və bu zaman qoşulan xətlərin diametri kiçildikcə, metal sərfi də azalır. Boru kəmərinin
müxtəlif hissələrində hidravliki mailliyin necə dəyişməsi şəkil 3.6-da göstərilmişdir.
Şəkil-2-də göstərilən işarələmələrdən istifadə etməklə əsas magistral xəttin, lupinq və
qoşqunun hidravliki maillikləri arasında əlaqəni müəyyən etmək olar.

Şəkil 3.6. Boru kəmərinin müxtəlif hissələrində (lupinq və əlavə boru) hidravliki
mailliyin dəyişməsi

Magistral boru kəməri üçün hidravliki maillik;

Lupinqli hissə üçün hidravliki maillik:

olduğunu nəzərə alsaq
Il=i·ω
(3.23)
Burada

Əgər Di=D olarsa, onda olar.

Bu halda laminar, hamar sürtünmə və kvadratik rejimləri üçün uyğun olaraq 0,5;
0,297 və 0,25 təşkil edəcəkdir.

Eyni qayda ilə əlavə boru kəmərli sahələr üçün

Lupinqli boru kəməri üçün sürtünməyə sərf olunan basqı itkisi aşağıdakı kimi
olacaqdır:

Burada X- lupinqin uzunluğudur.

Il=i·ω olduğunu nəzərə alsaq,
 Onda lupinqli boru kəməri üçün tam basqı itkisi
(3.24)
Əlavə boru kəmərləri üçün basqı itkisi lupinqli boru kəmərində olduğu kimidir.
Lupinq yaxud əlavə boru kəməri o zaman inşa edilir ki, boru kəmərində hidravliki
müqavimətin azaldılması lazım olur. Aşkardır ki, işləyən boru kəmərləri üçün lupinqin
tikilməsi daha realdır. Layihələndirilən zaman tələb olunan kəmərə həm lupinqdə və həm
də əlavə boru kəmərlərinin tikilməsi ilə əldə etmək olar. Ən əlverişli variant isə,
tikilməyə kapital qoyuluşunu müqayisə etməklə təyin etmək olar. Xüsusi hesablamalar
aşağıdakı nəticəni söyləməyə zəmanət verir: Metal sərfinə bütün praktiki təcrübəyə
əsasən əlavə boru kəmərləri lupinq ilə müqayisə də daha əlverişlidir. Bu zaman metal
sərfi əlavə boru kəmərinin tikilməsi zamanı diametri kiçiltməklə azalır.

Neft kəmərinin sorma sahəsi, aşırım nöqtələri və hesabi uzunluğu.

Kəmərin nefti nasosa ötürən hissəsi sorma sahəsi adlanır. Sorma hissəsinə qoyulan
əsas tələb ondan ibarətdir ki, bu hissənin heç bir nöqtəsində gərək təzyiq nəql olunan
neftin buxar elastikliyi təzyiqindən aşağı olmasın. Əks halda aşağı təzyiqli nöqtələrdə
neftin «qaynaması» baş verəcək və nəqli xeyli çətinləşdirən buxar tıxacları əmələ
gələcəkdir. Sorma sahəsində, boru kəmərinin son nöqtəsində, yəni nasosun giriş
borusunda təzyiqin aşağı düşməsi kavitasiya da yarada bilər. Kavitasiyalı iş rejimində
buxar qabarcıqları ayrılır, sonradan parçalanır və nəticədə nasosda səs artır, yeyilmə
çoxalır ki, bu da onun faydalı iş əmsalı və verimini azaltmış olur. Digər tərədən sorma
xəttində təzyiqin çoxalması öz növbəsində vurma borusunda təzyiqin artmasına səbəb
olur. Bu da kəmərə düşən mexaniki yükün artması deməkdir. Ona görə də sorma
borusunda təzyiq ən kiçik olmaqla nasosun kavitasiyasız işini təmin etməlidir. Sorma
xəttindəki buraxıla bilən basqını Hs ilə işarə etsək, onda Hs=Pb.e./(ρg)+∆hkav
yazmaq olar. Burada ∆hkav - nəql olunan neftin doymuş buxar elastikliyi təzyiqi;
buraxılabilən kavitasiya ehtiyatıdır.
Kəmərin trasının neftin son məntəqəyə öz axını hesabına daxil olması baş verən
yüksək nöqtəsi aşırım nöqtəsi adlanır. Aşırım nöqtələrinin sayı bir neçə ola bilər (şəkil
3.7). Kəmərin başlanğıcından ən yaxın aşırım nöqtəsinə kimi olan məsafə neft kəmərinin
hesabi uzunluğu adlanır.
Aşırım nöqtəsi olan neft kəmərinin hidravliki hesablanması zamanı tam uzunluq
deyil, hesabi uzunluqdan istifadə olunur. Bu zaman ∆z=z2-z1 qəbul edilir.
Aşırım nöqtəsini tapmaq üçün trasın son nöqtəsindən (K) profili kəsənə qədər
hidravliki maillik xətti (1) keçirilir. Sonra isə (1) xəttinə paralel olan (2) xətti elə keçirilir
ki, həmin xətt profilə toxunsun və heç yerdə onu kəsməsin. Bu zaman profilə toxunan
həmin nöqtə aşırım nöqtəsi (A) olacaqdır. Əgər trasın son məntəqəsindən keçirilən
hidravliki maillik xətti profilə heç bir nöqtədə toxunmur və onu kəsmirsə (3 qırıq- qırıq
xətti), onda aşırım nöqtəsi yoxdur və hesablama üçün kəmərin tam uzunluğu qəbul
edilməlidir.

Şəkil 3.7. Aşırım nöqtəsini təyin etmək üçün sxem

Qeyd etmək lazımdır ki, aşırım nöqtəsi təkcə axırıncı nasos stansiyası ilə son
məntəqə arasında deyil, aralıq nasos stansiyalarının arasına düşən profil hissəsində də ola
bilər. Müvafiq profillərdə neft kəmərinin iş rejiminin dəyişməsi, hər hansı bir stansiyanın
işdən dayandırılması və nəql olunan neftin özlülüyünün dəyişməsi zamanı aşırım
nöqtəsinin yaranması mümkündür
Təcrübədə aşırım nöqtəsindən sonra neftin axını xeyli maraq doğurduğu üçün bu
halı araşdıraq. Aşırım nöqtəsindən sonra neftin axmasının sxemi şəkil 3.8 - də göstərilib.
Şəkil 3.8-dən göründüyü kimi bu zonada uzunluğu l1 olan AA1 və
uzunluğu l2 olan A1K sahələri ayırmaq olar. Hansı ki, A1K
hissəsində neftin öz- özünə axını A1 və K nöqtələrinin hündürlükləri
fərqinin hesabına təmin olunur və AA 1 hissəsində isə, göründüyü kimi və bu
artım AC-yə bərabərdir. Bu isə basqılar balansının pozulması deməkdir. Yəni,
aktiv balans və itirilən balans arasında AA1 fərq yaranır və aydındır ki, bu
zaman hissəsində hidravliki maillik dən çox olmalıdır. Bu isə AA 1 hissəsində
neftin hərəkət sürətinin artdığı zaman mümkündür.
Kəsilməzlik tənliyinə əsasən olduğu və sürətin böyüməsi ilə axının canlı
kəsik sahəsi (F) gərək azalsın. Deməli, aşırım nöqtəsindən sonra neftin boruda tam kəsik
boyu hərəkəti müşahidə olunmayacaq və bu zaman hissəsində neft borunun en kəsik
sahəsinin bir hissəsini doldurmaqla hərəkət edəcəkdir. Bu zaman en kəsik boyu əmələ
gələn bu boşluğu neftdən ayrılan qaz və buxarlar doldurulacaqdır. Məhz bu halın
qarşısını almaq üçün, axının kəsilməzliyini saxlamaq məqsədilə son məntəqədə (və ya
neftin daxil olduğu nasos stansiyasında) təzyiqi saxlamaq lazımdır ki, aşırım nöqtəsində
müəyyən ehtiyat basqını təmin edə bilsin. Adətən, bu ehtiyat basqı 10 m təşkil edir.
 Şəkil 3.8. Aşırım nöqtəsindən sonra kəmərdə neftin axma sxemi

MÜHAZİRƏ 9

Boru kəməri və nasosun xarakteristikaları.

Basqı itkisinin sərfdən asılılığına boru kəmərinin xarakteristikası deyilir. Bu

asılılığın analitik ifadəsi qeyd olunduğu kimi
və ya
(3.25)
Boru kəmərinin xarakteristikası şəkil 3.9- da göstərilmişdir.
 Şəkil 3.9. Boru kəmərinin xarakteristikası

(1) ifadəsində v, L, D kəmiyyətləri kəmərin xarakteristikasının dikliyini səciy-

yələndirir.
Nəql olunan mayenin özlülüyü, kəmərin uzunluğu çox, diametri isə az olduqca
xarakteristikas ı daha dik olur. Hesabatlar zamanı heç də ehtiyac yoxdur ki, kəmərin
xarakteristikası başlanğıc nöqtədən çəkilsin. Tam kifayətdir ki, xarakteristika 2 və ya 3
nöqtəyə əsasən (hətta sərfin kiçik diapazonda dəyişmələri olsa da) qurulsun.
Nasosun xarakteristikası dedikdə isə onun verimindən asılı olaraq yaratdığı basqının
necə dəyişilməsini əks etdirən asılılıq başa düşülür.
Magistral neft kəmərlərində geniş istifadə olunan mərkəzdənqaçma nasosları üçün bu
asılılıq aşağıdakı kimi istifadə olunur:

və ya

Burada: a və b -sabit kəmiyyətlər olub, uyğun

olaraq sərfin sıfır qiymətindəki basqını və xarakteristikanın dikliyini göstərir. Adətən,
nasosların xarakteristikaları təcrübi sınaqla su ilə işlədikdə əldə olunur. Nasos neftlə
işlədikdə isə onun xarakteristikası daha dik olur və bu zaman neftə keçmək üçün xüsusi
metodikadan istifadə olunur.
Mayenin sıxlığı demək olar ki, nasosun Q-H xarakteristikasına təsir etmir, yəni
sıxlığın dəyişməsi isə nasosun yaratdığı basqı dəyişilmir. Lakin nasosun çarxının
diametrini (D), həmçinin fırlanma tezliyini (n) dəyişməklə onun xarakteristikasını
dəyişmək mümkündür. Məlumdur ki,

(3.28)
 burada ⃰ -işarəsi ilə yeni dəyişilən şərait qeyd olunubdur. Nasosun çarxını yonduqda
və ya fırlanma tezliyini azaltdıqda xarakteristikası aşağı düşür.
Əgər nasosun xarakteristikasının Q və H kordinatlı nöqtədən keçməsi zəruridirsə,
onda çarxın diametrinin yonulmadan sonrakı qiymətini aşağıdakı kimi tapmaq olar:
¿
D =D
√ H ¿ +bQ 2
a (3.29)

Nasosların ardıcıl və paralel birləşdirilməsi

Məlumdur ki, magistral boru kamərlərində əksər hallarda 2 və daha çox nasoslardan
istifadə olunması zərurəti yaranır. Bu zaman qrup halında birləşmiş nasosların
xarakteristikasını ayrı-ayrı nasosların xarakteristikasını toplamaqla alırlar. Əgər nasoslar
ardıcıl birləşibsə,eyni şərtdə basqıları, paralel birləşibsə, eyni basqıda şərtləri toplamaqla
cəm xarakteristikaları təyin edirlər. Ardıcıl və paralel birləşən iki eyni tip nasos üçün cəm
xarakteristikanın qurulması şəkil 3.10-da göstərilib.

Şəkil 3.10. Ardıcıl (a) və paralel (b) birləşdirilmiş iki nasos üçün cəm
xarakteristikasının qurulması

Mərkəzdənqaçma nasosunun iş rejiminə onun işlədiyi boru kəmərinin xüsusiyyəti

ilə birgə baxmaq lazımdır. Məlum olduğu kimi boru kəmərinin xarakteristikası dedikdə
tam basqının kəmərdən keçən maye sərfi arasındakı qrafiki asılılıq nəzərdə tutulur.
Nasosun iş rejimini təyin etmək üçün onun boru kəməri ilə birgə xarakteristikasını
qurmaq lazımdır.
Kəsişmə nöqtəsi işçi nöqtəsi olacaq. Həmin nöqtənin koordinantları isə iş rejiminin

göstəriciləri olacaqdır ( ).
Hər nasos stansiysında bir neçə köməkçi və əsas nasoslar olduğunu nəzərə alsaq,
onların sayı və birləşmə sxemlərinə uyğun olaraq stansiyanın yaratdığı cəm basqının
qrafiki olaraq tapılması şəkil 3.11-də göstərilmişdir. Şəkildə 1 köməkçi və 2 əsas
markəzdənqaçma nasoslarının ardıcıl birləşdiyi hala uyğun nasos stansiyasının
xarakteristikasının qurulması təsvir olunmuşdur.
 Şəkil 3.11. Nasos stansiyası və boru kəmərinin cəm xarakteristikası
1-köməkçi (basqıaltı ilə işləyən) nasosun xarakteristikası; 2,3- eyni tipli əsas
mərkəzdənqaçma nasoslarının xarakteristikası; 1+2+3-nasos stansiyasının
xarakteristikası; 4-boru kəmərinin xarakteristikası.

Nasos stansiyası ilə boru kəmərinin birgə xarakteristikalarının qurulmasında əsas

məqsəd stansiyanın işçi rejimini səciyyələndirən və parametrlərini
tapmaqdan ibarətdir. Cəm xarakteristikasında magistral kəmər və kollektor üçün
buraxılabilən basqıları (Hmag.bur, Hkol.bur) göstərən horizontal xətlər keçirilir ki, bu xətlərin
yerləşmə hündürlüyü möhkəmlik şərtinə görə buraxılabilən basqılara uyğun gəlir (şəkil
4.12).
Nasos stansiyasının xarakteristikasının kollektor üçün təzyiqin məhdudlaşması xətti
ilə kəsişmə nöqtəsi stansiyanın işləyə biləcəyi ən kiçik buraxma qabiliyyətini
göstərir. Şəkil 3.11, a-da bu 1 nöqtəsidir. Bu sərfdən aşağı olan hallarda qoruyucu sistem
işə düşür və stansiya dayanır. Stansiyanın xarakteristikasının magistral üçün buraxıla
bilən təzyiqi məhdudlaşdıran xəttin kəsişmə nöqtəsi (şəkil 3.12, a-da 2 nöqtəsi)
stansiyanın təzyiq tənzimləyicisiz işləyə biləcəyi ən kiçik sərfin qiymətini müəyyən edir.
Aşağı sərflərdə təzyiq tənzimləyiciləri işə düşərək özündən sonra təzyiqi
buraxılabilən həddə sabit saxlayır.
Beləliklə, şəkil 3.12, a-da 1-2-3 xətti nasos stansiyasının tam xarakteristikasının
və -la məhşdudlaşan işçi zonasını, 4-2-3 xətti isə təzyiq tənzimləyicilərinin fəaliyyətini
nəzərə alan xarakteristikanın işçi zonasını müəyyən edir.
Əgər magistralda təzyiqin məhdudlaşması xətti şəkil 3, b-də göstərildiyi kimi, 3
nöqtəsindən aşağı keçərsə, onda maksimal sərf bu xətlə boru kəməri xarakteristikasının
kəsişmə nöqtəsi ilə təyin olunacaqdır. Bu nasos stansiyasının işçi zonası 1-2', təzyiq
tənzimləyicilərinin işi nəzərə alınmaqla isə 4-2 parçasına uyğun gələcəkdir.
 Şəkil 3.12. Cəm xarakteristikası

Şəkil 3.12-də göstərilən boru kəmrinin xarakteristikası (II) verilən sərfi

reallaşdırmaq üçün «tələb olunan basqı»-nı müəyyən edir.
Nasos stansiyasının tam xarakteristikasında müəyyən edilən basqı ilə tələb olunan
basqı arasındakı fərq «azad basqı» adlanır. Cəm xarakteristikada bu basqı stansiyanın tam
xarakteristikası ilə boru kəmərinin xarakteristikası arasında şaquli parça ilə təsvir olunur.
Sərbəst basqı stansiynın çıxışında təzyiq buraxılabilən təzyiqə bərabər və ya ondan kiçik
olduqda tam şəkildə növbəti stansiyaya ötürülür.
Əgər magistralda təzyiqi məhdudlaşdıran xətt sərbəst basqını müəyyən edən şaquli
parçanı kəsirsə və beləliklə onu iki hissəyə bölürsə, onda sonrakı nasos stansiyasına bu
parçanın aşağı hissəsinə uyğun gələn basqı ötürülür. Bu zaman sərbəst basqınının qalan
hissəsi (parçanın yuxarı hissəsi) tənzimləyicilər blokunda droselləşdirilməlidir.
Re parametrini aşağıdakı kimi təyin edirlər

Nasos stansiyalarının sayının təyini

Neft kəmərlərinin texnoloji hesabatının mühüm mərhələlərindən biri nasos

stansiyalarının zəruri olan sayının tapılmasından ibarətdir. Nasos stansiyalarının sayının
təyini və tras boyu yerləşdirilməsi bir qayda olaraq iki mərhələdə aparılır.
Əvvəlcə ilkin hesablamalar aparılır, sonra isə tutuşdurulma yolu ilə stansiyaların
sayı dəqiqləşdirilir.
Ümumi şəkildə nasos stansiyalarının sayının təyini basqılar balansı tənliyinə
əsaslanır.

burada, ∆h-nasos stansiyasından əvvəl basqıaltı olub, tələb olunan buraxma

qabiliyyətini təmin etmək üçündür; n-nasos stansiyalarının sayı; Hst-nasos stansiyasının
yaratdığı basqı; H-tam basqı itkisi olub, yuxarıda qeyd olunduğu kimi

ifadəsinə əsasən tapılır.

Basqılar balansı boru kəməri ilə nasos stansiyalarının birgə işini xarakterizə edir.
Kəmərlə nasos stansiyalarının cəm xarakteristikasının təsviri şəkil 1-də
göstərilmişdir.
Basqılar balansı boru kəməri ilə nasos stansiyalarının birgə işini xarakterizə edir.
 Kəmərlə nasos stansiyalarının cəm xarakteristikasının təsviri şəkil 1-də
göstərilmişdir.

Şəkil 3.13. Boru kəməri ilə nasos stansiyalarının cəm xarakteristikası (Q- )

Şəkildən göründüyü kimi neft kəmərinin buraxma qabiliyyətinə Q, və

H(Q) əyrilərinin kəsişmə nöqtəsi uyğun gəlir və optimal hesab edilir.
Basqılar balansı və nasoslarının veriminin kəmərdə neftin sərfinə bərabərliyi nəqlin
material balansını xarakterizə etməklə, kəmər və nasos stansiyalarının vahid bir
hidravliki sistem təşkil etdiyini göstərir.
Hər hansı bir stansiyanın iş rejiminin dəyişməsi qalan stansiyalar və kəmərin iş
rejimini pozur. Ona görə də onların işinə həmişə birgə baxmaq lazımdır.
Beləliklə, tələb olunan nasos stansiyalarının sayı aşağıdakı kimi təyin edilir:
(1)
Əgər nasos stansiyalarında basqıaltı işləyən mərkəzdənqaçma
nasoslarından istifadə olunacaqsa, onda kommunikasiyalarda da itən
basqı nəzərə alınmaqla stansiyaların sayını tapmaq üçün:

(2)

harada ki, boru kəmərində hesabi basqı (təzyiq) olub, tətbiq

olunan boruların möhkəmliyi nəzərə alınmaqla işçi təzyiqinə bərabər
götürülür; əlavə basqı olub, yerli müqavimətlər də daxil olmaqla stansiyanın
komunikasiya xətlərindəki basqı itkisi və nasosların kavitasiyasız işini təmin
edən basqı altının cəmindən ibarətdir.
Təqribi hesablamalar üçün ∆h1 - in cədvəl 1-də göstərilən qiymətlərindən
istifadə etmək olar.

Nasos stansiyalarının trass boyu yerləşdirilməsi

 Neftnəqledici stansiyaların (NNS) boru kəmərinin trassı boyu yerləşdirilməsi
məsələsini ilk dəfə V.Q.Şuxov həll etmişdir. Məsələnin həll olunmasının əsas ideyası
ondan ibarətdir ki, hidravliki maillik xətlərinin trassı ilə kəsişmə nöqtələri NNS-ın
yerləşməsi yerləridir. Burada nəzərə alınmalıdır ki, hər bir nasosun tərkibində bir neçə
(dördə qədər) işçi çarxlar daxil olur (müxtəlif diametrli). Onda NNS-nın eyni bir
buraxma qabiliyyəti üçün bir neçə basqı ilə işləyə bilər. Basqının dəyişdirilməsi imkan
verir ki, NNS-in yerləşdirilməsi üçün yeri seçmək mümkün olsun. NNS-lər trassın
müəyyən edilmiş nöqtələrində deyil, stansiyanın mümkün yerləşməsi zonaları adlanan
hər hansı sahələrində yerləşsin. Bu zonaların sərhədlərinin tapılması aşağıdakı tələblərin
yetirilməsi ilə əlaqədardır: istənilən stansiyanın çıxışındakı təzyiq Hmin və Hmax-
hədlərini keçməməlidir. Bu qiymətlər isə nasosun işçi çarxları dəstinə daxil olan çarxların
yaratdıqları minimal və maksimal basqılarıdır. Bundan başqa NNS-in yaratdığı basqı
boru kəmərinin möhkəmliyi şərtini ödəməlidir.
Üfüqi profilli boru kəmərləri üçün NNS-in mümkün yerləşməsi zonalarının təyin
olunması ardıcıllığı aşağıdakı kimi göstərək (şəkil 3.14).

Şəkil 3.14.
Birinci NNS yerləşən-trassın profilinin başlanğıc nöqtəsindən, şaqul üzrə yuxarıya
Hmin-∆h və Hmax-∆h basqılarını qeyd edirik, burada ∆h NNS-in kommunikasiyalarında,
magistraldan birinci nasosa kimi və təzyiq tənzimləyici blokundan magistrala kimi,
həmçinin birinci nasosun girişində minimal buraxıla bilən basqıdır. H min-∆h və Hmax-∆h
parçalarının təpə nöqtəsindən profili kəsənə kimi hidravliki maillik xəttini çəkək.
Hidravliki maillik xətti ilə profilin kəsişmə nöqtələrini a 2 və b2-ni qeyd edək. Əgər ikinci
stansiyanı a2-nöqtəsində qoysaq, onda birinci NNS-dakı basqı Hmin-a bərabər olar. İkinci
stansiyanın yerləşməsi yerini sağa dəyişsək, onda birinci stansiyadakı basqı artacaq və
ikinci stansiyanı b2- nöqtəsində yerləşdirsək, onda birinci stansiyadakı basqı Hmax-a
bərabər olacaq. Aşkardır ki, a2-nöqtəsindən sola və b2-nöqtəsindən sağa ikinci stansiyanı
qoymaq olmaz. Sonra isə a2- nöqtəsindən şaquli xətt üzrə yuxarıya H min-∆h basqısına
uyğun parça ayırırıq, eyni qayda ilə b2-nöqtəsindən Hmax-∆h basqısına uyğun parçanı
ayırırıq. Sonra yenidən boru kəmərinin profilini kəsənə kimi hidravliki maillik xəttini
çəkirik. Bu zaman üçüncü NVS-nın yerləşməsi yerini a3 və b3 nöqtələrini alırıq.
Asanlıqla görmək olar ki, profildə alınmış son b nöqtəsinin indeksi, hesablama
buraxma qabiliyyətini təmin edə bilən stansiyaların ən kiçik sayını göstərir.
NVS-lərin sayı, təqribi düsturdan alınmış və böyük tərəfə yuvarlaqlaşdırsaq,
aşağıdakı ifadədən alınır:
iL+ Δz
n=
H max −Δh (3.30)

Hesabat buraxma qabiliyyətini təmin edən NVS-lərin ən böyük sayı isə, sonuncudan
əvvəlki a-nöqtəsinin indeksinə uyğundur. Bu ədədi almaq üçün son düsturda H max əvəzinə
Hmin yazmaq lazımdır və alınmış rəqəmi kiçik yuvarlaqlaşdırmaq lazımdır.
Trassın kifayət qədər böyük olan halında NVS-nın ən böyük və ən kiçik ədədləri
bir-birindən vahidə kimi fərqlənə bilər.
Stansiyaların sərhəd mümkün yeerləşməsi zonalarının sərhəddini tapmaq üçün
trassın başlanğıc nöqtəsindən başlayaraq, hidravliki maillik xəttini çəkməklə, Hmin-∆h və
Hmax-∆h basqılarını çəkməklə, a və b nöqtələrini təyin etmək kifayət deyildir.
Burada daha bir tələbin yerinə yetirilməsi zəruridir: sonuncu NVS-dan hidravliki
maillik xətti son məntəqəyə çatmalı və bu zaman sonuncu stansiyanın basqısı Hmin və Hmax
həddini aşmamalıdır. Bu tələbi yerinə yetirmək üçün, son məntəqədən başlanğıca doğru
hidravliki maillik və basqıların hidravliki maillik xəttini quran zaman NVS-lərin mümkün
yerləşmə yerlərinin sərhədlərini tapmaq lazımdır. Bu şəkildə qurulmanı profilin altına
yerinə yetirmək əlverişlidir. Profilin son nöqtəsindən şaqul üzrə Hmin-∆h və Hmax-∆h
parçalarını ayırıb, əvvəlki qayda ilə hidravliki maillik xəttini şəkil 3.14-də göstərildiyi
kimi profili kəsənə kimi çəkirik.
Alınmış nöqtələr, sonuncu NVS-nin mümkün yerləşməsi zonasının sərhədləridir ki,
bu da ikinci tələbin ödənilməsini göstərir. Bu nöqtələri c və d ilə işarə edək. İndekslərində
isə sonuncu stansiyanın indekslərini yazaq. Sonra isə birinci halda təsvir etdiyimiz qayda
ilə c və d nöqtələrindən aşağıya vertikal üzrə Hmin-∆h və Hmax-∆h parçalarını ayıraq,
hidravliki maillik xətlərini çəkək və sonuncu stansiyaya kimi bu qaydanı yerinə yetirək.
Stansiyaların yerləşməsinin mümkün zonaları ab və cd sahələrinin bir-birini örtən
hissələridir, başqa sözlə, eyni indeksləri olan ümumi hissələridir. Şəkil 3.14-dən a və b
nöqtələrinin indekslərinə görə təyin edirik ki, stansiyaların ən kiçik sayı 3 və ən böyük
sayı dördə bərabərdir. Əvvəlcə n=3 qəbul edib, c və d nöqtələrini qeyd edək. Trassın
sonuna yaxın indekslər 3-ə, sonrakı isə 2-yə bərabərdir. Daha yaxşı görünsün deyə a, b,
c və d nöqtələrini profilin aşağısına köçürüb, cüt-cüt üfüqi parçalarla birləşdiririk.
Şəkildən görünür ki, a3b3 və c3d3, həmçinin a2b2 və c2d2 sahələri müəyyən hissələrdə bir-
biri ilə örtürlər. Buradan tapırıq ki, üçüncü stansiya b 3 və d3 nöqtələri arasında, ikincisi
isə b2 və d2 nöqtələri arasında yerləşdirilə bilər. Şəkildə bu mümkün yerləşmə zonaları
üfüqi 3 və 2 parçaları ilə göstərilir.
Əgər stansiyaların sayını dördə bərabər götürsək, onda c və d indekslərini dəyişmək
lazım gəlir. Məsələn, c3 və d3 nöqtələri c4 və d4 ilə əvəz olunur və buna uyğun olaraq c2 və
d2 nöqtələrində c3 və d3 nöqtələri ilə əvəz etmək lazım gəlir.
Dördüncü NVS-nın mümkün yerləşməsi zonasını şəkildən göründüyü kimi, a 4 və c4,
üçüncü stansiyanı a3 və c3 və ikinci stansiyanı stansiyanı a2 və c2 nöqtələri arasında
yerləşdirmək lazımdır. (3.14) düsturundan alınmış stansiyaların sayını yuxarıda deyildiyi
kimi böyük tərəfə yuvarlaqlaşdırmaq lazımdır.
Ona görə də (3.18) düsturu ilə hesablanmış, n-stansiyaların hər birinə düşən orta
basqı-Hor, Hmax-dan kiçik alınır. Hmax-Hor fərqindən nasos stansiyalarının mümkün
yerləşdirilməsi zonalarının uzunluğu asılıdır. Bu fərq nə qədər kiçikdirsə zonanın
uzunluğu bir o qədər kiçikdir. Hmax=Hor zaman başqa sözlə (3.18) düsturundan
stansiyaların sayı üçün tapdığımız stansiyaların üçün tapdığımız stansiyaların sayı-n
tamdırsa, stansiyaların mümkün yerləşməsi zonalarının uzunluğa sıfra bərabərdir.
Stansiyalar hidravliki maillik xəttinin profil ilə kəsişmə nöqtələrində yerləşməlidir,
məsələn, hmax basqısı üçün də söyləyə bilərik, yəni, bu zaman stansiyanı a-nöqtəsində
yerləşdirməliyik.
NKS-ların mümkün yerləşmə zonalarında elə sahələr ola bilər ki, NVS-nın tikilməsi
mümkün olmasın, yaxud qadağan olsun. Məsələn, NVS-nı çay, su keçidlərində, bataqlıq
sahələrdə tikmək olmaz. Bu zaman mümkün yerləşmə zonasının uzunluğu kəskin kiçilir.
İkinci NVS-in mümkün yerləşməsi yeri müəyyən edildikdən sonrakı stansiyaların
yerlərini təyin etmək üçün artıq ikinci stansiyanı birinci hesab edib, yenidən təhlil
aparılır. Sonrakı stansiayaların yerləşməsi yerlərinin tapılması eyni qayda ilə yerinə
yetirilir.

MÜHAZİRƏ 10

Neft kəmərinin buraxma qabiliyyətinin artırılması

Neft və neft məhsulları kəmərlərinin istismarı təcrübəsi göstərir ki, bəzi hallarda
onların buraxma qabiliyyətinin artırılması zərurəti ortaya çıxır.
Neft kəmərlərinin buraxma qabiliyyətini artırmaq üçün aşağıdakı üsullar
mövcuddur: lupinqin qoyulmas; böyük diametrli boru kəməri hissəsininin tikilməsi;
nasos stansiyalarının sayının 2 dəfə artırılması; kombinəedilmiş üsul (lupinqin qoyulması
ilə eyni vaxtda stansiyaların sayının artırılması). Magistral neft kəmərlərinin buraxma
qabiliyyətinin artırılması üsullarının sxemləri şəkil 3.15-də göstərilmişdir.
 Şəkil 3.15. Magistral neft kəmərlərinin buraxma qabiliyyətinin artırılması
üsullarının sxemləri
a-paralel boru xəttinin-lupinqin tikilməsi; 1-magistral, 2-lupinq.
b-böyük diametrli boru xəttinin qoşulması; 1 magistral, 2-qoşqu xətti.
c-nasos stansiyaları sayının 2 dəfə artırılması; 1-magistral, 2-əsas nasos stansiyaları,
3-əlavə nasos stansiyaları.d-kombinə edilmiş üsul (nasos stansiyalarının sayının 2 dəfə
artırılması və lupinqin qoyulması)

Boru kəməri ilə nasos stansiyasının cəm xarakteristikasından göründüyü kimi (şəkil
3.15) buraxma qabiliyyətinin artması işçi nöqtəsinin sağa sürüşməsi deməkdir. Bunun
baş verməsi üçün isə ya nasos stansiyasının, ya da kəmərin xarakteristikasını yuxarıda
qeyd olunan müvafiq üsullardan biri ilə dəyişdirmək lazımdır. Hal-hazırda praktikada
nasos stansiyalarının sayının 2 qat artırılması və böyük diametrli boru kəməri hissəsinin
qoşulması üsulları, kombinə edilmiş üsul da daxil olmaqla səmərəli olmadıqları üçün,
demək olar ki, tətbiq olunmurlar. İqtisadi baxımdan ən əlverişli üsulun lupinqin
qoyulması ilə buraxma qabiliyyətinin artırılması olmasını nəzərə alaraq həmin üsulun
hesablanmasına baxaq.
Şübhə yoxdur ki, lupinqlərin qoulması zamanı buraxma qabiliyyətinin artması
əmsalı χ=Q ¿ /Q (buraxma qabiliyətinin artan qiymətinin əvvəlki qiymətinə nisbəti)
lupinqin uzunluğu və diametrindən asılı olaraq müxtəlif qiymətlər ala bilər.
Lupinqin hesablanması kəmərdə mayenin sərfinin Q ( A− dan B− dək)
Q1 və Q2 sərflərinin cəminə, kəmərin AB hissəsindəki basqı itkisinin isə lupinqdəki basqı
itkisinə bərabər olması şərtləri nəzərə alınmaqla aparılır (şəkil 4.17).
Basqılar balansından istifadə etməklə lupinqin tələb olunan uzunluğunu təyin etmək
mümkündür. il [ L−x ( 1−w ) ]=iL olduğunu nəzərə alsaq, alarıq:
 Şəkil 3.16. H=H (Q ) birgə xarakteristikaları

1-mövcud nasos stansiyası üçün; 2-mövcud və əlavə nasos stansiyası üçün; 3,4-
lupinq qoyulduqdan əvvəl və sonra boru kəmərinin xarakteristikası

il L
= χ 2−m=
i L−x ( 1−w )
Sonuncu ifadədən buraxma qabiliyyətinin verilən artımını təmin etməyə imkan
verən lupinqin uzunluğunu təyin etmək olar.
X=
1
1−w ( 1
1− 2−m
χ ) ( 3.31)

Sonuncu ifadədən göründüyü kimi lupinqlərdən istifadə olunması buraxma

qabiliyyətinin nisbətən az artırılması hallarında ( χ =2 ) məqsədəuyğundur. Əgər
1/ ( 2−m)

buraxma qabiliyyətinin artması ( χ =21/ ( 2−m) ) -ə yaxın olmalıdırsa, onda nasos

1/ ( 2−m )
stansiyalarının sayının 2 dəfə artırılması üsulundan istifadə edilməsi, χ >2 olduqda
isə kombinəedilmiş üsulun tətbiqi nisbətən daha sərfəli hesab olunur. Ümumiyyətlə,
buraxma qabiliyyətinin artırılması üçün bu və ya digər üsulun seçilməsinə üstünlüyün
verilməsi məsələsi gətirilmiş xərclərin tutuşdurulması yolu ilə həyata keçirilir.
Lupinqlərin uzunluğunundan asılı olmayaraq praktikada bütün hallarda onların
diametrinin boru kəmərinin diametrinə bərabər götürülməsi kəmərlərin istismar şəraitini
yüngülləşdirdiyi üçün daha əlverişli və məqsədəuyğun hesab edilir.

MÜHAZİRƏ 11
Neft kəmərlərinin istismarı zamanı nasos stansiyalarının işinin tənzimlənməsi
zərurətləri və üsulları

Magistral neft kəmərinin buraxma qabiliyyəti nəql olunan neftin özlülüyünün

mövsümin dəyişməsindən (temperaturdan) asılı olaraq xeyli dəyişir. Özlülüyün
dəyişməsi öz növbəsində nasos stansiyalarının iş rejimlərinin dəyişməsinə səbəb olur.
Belə ki, özlülüyün artması basqını çoxaldır (qış mövsümi), əksinə azalması isə basqını
aşağı salır (yay vaxtı). Ona görə də nasos stansiyalarının iş rejimini müəyyən etmək üçün
cəm xarakteristikanın orta illik temperaturunun, yay və qış mövsümləri üçün qurulması
daha məqsədəuyğundur. Özlülükdən asılı olaraq stansiya ilə kəmərin cəm
xarakteristikasının dəyişməsi şəkil 3.17-də göstərilmişdir.
Beləliklə, nasos qurğularının işinə sərf olunan elektrik enerjisini səmərəli istifadə
etmək məqsədilə nasos stansiyasının işini il ərzində mövümindən asılı olaraq
tənzimləmək lazımdır.
Bir çox hallarda neft və ya neft məhsulları kəmərləri xüsusi istismar şəraitinə malik
olurlar. Buna misal olaraq, atqı və qoşqu xətləri olan kəmərləri göstərmək olar. Belə ki,
kəmərin trası boyu tələbatçıları təmin etmək məqsədilə kəmərdə atqı xətləri, əgər hər
hansı bir yerdə kəmər neft mədəni rayonundan keçirsə, onda çıxarılan nefti həmin
kəmərə vurmaq üçün kəmərə qoşulan xət və ya xətlərdən istifadə olunur.

Şəkil 3.17. Neftin müxtəlif özlülüklərində cəm xarakteristikası

1,2-uyğun olaraq 3 və 2 nasosun ardıcıl birləşməsi; 3,4,5-uyğun olaraq qış vaxtı
ortaillik və yay mövsümi üçün boru kəmərinin xarakteristikası

İstər atqı, istərsə də qoşqu xətləri fasiləsiz və fasiləli işləyən xətlər ola bilər.
Fasiləsiz atqı xətləri tras boyu yerləşən neftayırma zavodlarını təmin etmək üçün, fasiləli
atqılar isə adətən, neft məhsulları kəmərlərində mövcud olmaqla əsasən yaxın neft
bazalarının tutumunu doldurmaq üçün tətbiq olunur. Qoşqu xətlərinin fəaliyyəti də neft
yatağının gücündən asılı olaraq fasiləsiz və fasiləli ola bilər.
Fasiləsiz olaraq atqı və qoşqu xətləri olan neft kəmərlərinin hesabatını ayrı-ayrı
sahələr üzrə aparmaq olar. Əgər atqı və qoşqunun həcmi çox kiçikdirsə, onda kəmərin
hesabatında onları nəzərə almamaq olar. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, fasiləli olan hal
üçün bu hal nasos stansiyalarının işini tənzimləməyi zəruri edir.
Şəkil 3.18-də fasiləsiz atqı xətləri olan neft kəmərəi hissəsinin sxemi göstərilmişdir.

Şəkil 3.18. Atqı xətləri olan neft kəmərinin sxemi

Bu AB hissəsinin uzunluğunu ℓ , ondan keçən tranzit sərfi Qt , yol boyu atqı

ətlərindən keçən cəm sərfi isə Q y qəbul etsək, sonuncunun atqı xətləri üzrə bərabər
yazmaq olar (
Q=Qt +Q y )
paylanması şərtinə sasən .
 Əgər kəmərdə neftin axını kvadratik sürtünmə zonasında baş verirsə, onda fasiləsiz
atqı xətləri olan neft kəmərində basqı itkisini aşağıdakı ifadəyə əsasən hesablamaq olar:

( )
3
1 2 2 Qy
h= 2 Qt +Qt⋅Q y +Q y +
k 3
Q
k=

burada k− sərf modulu olub verilmiş ΔH basqısı üçün √ ΔH

ℓ .
Yol boyu ayrı-ayrı hissələrdə, hər atqı xəttindən sonra sərf azaldığı üçün hərəkət
rejimləri müxtəlif olur. Ona görə də hesabat hər hissə üçün ayrılıqda aparılmalıdır. Bütün
hallarda nəql rejimi nasos stansiyalarının işi ilə tənzimlənməlidir.
İstismar zamanı nəql şəraitinin dəyişilməsi (sərfin dəyişilməsi, hər hansı bir
stansiyanın işdən çıxması və s.) neft kəmərinin normal iş rejiminin pozulmasına gətirib
çıxara bilər. Məsələn, bir stansiyada kavitasiyaya, digərlərində təziqin buraxılabilən
qiymətdən çox olmasına səbəb ola bilər. Bu o deməkdir ki, neft kəmərinin ayrı-ayrı
sahələrində buraxma qabiliyyəti müxtəlif olacaqdır. Bu zaman nasos stansiyalarının
işinin razılaşdırılması və ya kəmərin ayrı-ayrı hissələrində buraxma qabiliyyətinin
bərabərləşdirilməsi tənzimləmə ilə əldə edilir. Tənzimləmə nəticəsində gərək
stansiyalardan əvvəl olan basqıaltıları buraxılabilən həddən ΔH b.b az, basqılar isə
buraxılabilən basqıdan H b.b çox olmasın.
Tənzimləmə zamanı nasos stansiyasında basqı ilə yanaşı eyni vaxtda sərf də dəyişir.
Tənzimləmə pilləli (nasos qurğularının işdən dayandırılması) və səlis ola bilər. Səlis
tənzimləmə aşağıdakı üsullardan birinin köməyi ilə həyata keçirilə bilər:
 nasosun və ya mühərrikin fırlanma tezliyini dəyişməklə;
 vurucu kollektordan neft axınının bir hissəsini sorucu boruya yönəltməklə;
 axının droselləşdirilməsi ilə.
İş rejiminin bir və ya bir neçə qurğuların işdən dayandırılması ilə tənzimlənməsi
iqtisadi cəhətdən ən əlverişli üsul hesab edilir. Bu tənzimləmə üsulu bir nasosun
yaratdığı basqı qədər basqını azaltmaq tələb olunduğu halda tətbiq olunur. Lazım olan
basqı və sərfin qiymətlərinə nail olmaq üçün pilləli tənzimləmə səlis tənzimləmə ilə
başa çatdırılmalıdır. Elektrik mühərrikinin fırlanma tezliyini dəyişməklə olan
tənzimləmə demək olar ki, hal-hazırda tətbiq olunmur. Bu onunla bağlıdır ki, mövcud
olan sxemlər hələ ki, çox mürəkkəbdir və xeyli bahadır. Nasosun fırlanma tezliyini
dəyişməklə tənzimləmə xüsusi maqnit muftaları və hidromuftalar vasitəsi ilə həyata
keçirilir.

MÜHAZİRƏ 12

MAGİSTRAL QAZ KƏMƏRLƏRİNİN TEXNOLOJİ HESABLANMASI

Təbii qazlar haqqında qısa məlumat

Təbii qazlar mavi yanacaq kimi əsas enerji daşıyıcılarından biridir və tərkibi yüngül
(metan, etan, propan, butan), ağır karbohidrogenlər (pentan, heksan, heptan və s.) və
qeyri-karbohidrogenlərdən ibarət olan qazlar qarışığından ibarətdir.
 Təbii qazlara qaz, qaz-kondensat və neft yataqlarından çıxarılan səmt qazları aid
edilir.
Təmiz qaz yataqlarından çıxarılan qazlar quru qazlar hesab edilməklə əsasən 98%-ə
qədər metandan təşkil olunur. Bu qazların aşağı yanma istiliyi 31000-38000 kC/m 3
arasında dəyişir.
Qaz-kondensat yataqlarından alınan qazlar quru qazdan və kondensat
qarışıqlarından (benzin, liqroin, kerosin) ibarət olur.
Neft yataqlarından neftlə birlikdə istehsal olunan səmt qazlarına qaz benzini,
propan-butan fraksiyaları da daxil olan quru qazlar aiddir.
Səmt qazlarının aşağı yanma istiliyi 38000-63000 kC/m3 arasında dəyişir.
Ağır karbohidrogenlərin (propan və sonrakılar) miqdarından asılı olaraq təbii qazlar
quru (50 q/m3-dən az), aralıq kateqoriyalı (50 -150 q/m3) və
Yağlı (150q/m3-dən çox) qazlara bölünür.
Təbii qazların tərkibində bir çox hallarda SO 2 , H 2 S , N 2 kimi qazların və nəmliyin
olması onların keyfiyyətini pisləşdirdiyi üçün həmin komponentlərdən qazların
təmizlənməsi vacibdir.
Təbii qaz komponentlərini n fiziki xassələri cədvəl 4.1-də göstərilmişdir.

Cədvəl 4.1
Təbii qaz komponentlərinin fiziki xassələri
Dinamiki

Sıxlığı (standart
Böhran sıxlığı ,

şəraitdə), kq/m3
Böh- özlülüyü

İstilik tutumu
Mole- Qaz Böh-
ran (atmosfer Yanma

(00S-də),
C/(kq∙K)
kulyar sabiti, ran
kq/m3

temp təzyiqində), istiliyi,

kütləsi, C/kq∙ təzyiqi
Qaz ratu- μ ∙106, Pa∙s kC/m3
kq/mol K MPa
ru, 0C
00C 200C
Metan CH4 16,043 528,7 -82,1 4,649 162 10,2 10,7 2,17 0,717 33412
Etan C2H6 30,070 281,9 32,1 4,954 210 8,77 9,39 1,65 1,344 59874
Propan C3H8 44,097 192,3 95,6 4,404 226 7,65 8,16 1,55 1,967 86545
Butan C4H10 58,124 145,9 152,8 3,619 225 6,95 7,54 1,59 2,494 114263
Pentan C5H12 72,151 117,4 196,6 3,374 232 6,36 6,32 1,595 3,162 144032
Karbon qazı 44,011 192,7 31,1 7,396 468 14,0 16,5 0,816 1,872 -
CO2
Hidrogensulfid 34,082 242,0 100,4 9,005 - 12,3 - 0,993 1,455 21772
H2S
Azot N2 28,016 302,6 147,1 3,394 311 17,1 16,4 1,058 1,185 -
Hava 28,960 292,7 140,7 3,777 310 17,45 18,22 1,005 1,206

Magistral qaz kəmərlərinin hesablanması zamanı istifadə olunan qazın əsas

parametrlərinə baxaq:
¿ Qazın molekular kütləsi (M). Təbii qazlar qaz qarışıqlarından ibarət olduğu üçün

onların molekulyar kütləsi qarışığın komponent tərkibi nəzərə alınmaqla təyin

edilməlidir. Ədədi qiymətcə molekulyar kütləsinə bərabər olan qazın qramlarla ifadə
olunmuş kütləsi mol adlanır.
Əgər qaz qarışığının tərkibi mol və ya həcmi faizi ilə məlumdursa, onda onun orta
molekulyar kütləsi (Mor) aşağıdakı düsturla təyin edilir:
 M or=0 ,01(V 1 M 1 +V 2 M 2 +...+V n M n ) ,
burada V 1 ,V 2 ,...,.V n -komponentlərin mol (həcmi) qatılıqları (%-lə); M 1 ,M 2 ,......,M n -
komponentlərin molekulyar kütlələridir.
Əgər qaz qarışığı olan təbii qazın faizlə ifadə olunmuş kütlə tərkibi məlumdursa, onda
100
M or=
y 1 / M 1 + y 2 / M 2 +.. . .. y n /M n ,
burada y 1 , y 2 ,..., y n - kütlə qatılıqlarıdır (%-lə).
Əgər qazın molekulyar tərkibi a1 ,a 2 ,...,a n vahidin hissələri ilə verilibsə, onda
M or=a1 M 1 +a2 M 2 +...+an M n (4.1)

Qazın sıxlığı və nisbi sıxlığı. Qazın xüsusi həcmi

 Qazın sıxlığı ( ρq ) onun vahid həcmində olan kütlə miqdarını xarakterizə edir və
kq/m3 ilə ölçülür.
mq
ρq = ,
Vq (4.2)
burada mq və V q -uyğun olaraq qazın kütləsi və həcmidir.
Yanar qazların əksəriyyəti (hidrogen, metan və s) havadan yüngül, bir çox qazlar isə
(propan, butan, kükürd qazı və.s) havadan ağırdır.
Təbii qazlar sıxılan mühit olduğu üçün təzyiq və temperaturdan asılı olaraq sıxlıqları
əhəmiyyətli şəkildə dəyişə bilir. Ona görə də sıxlıq haqqında məlumat təzyiq və
temperatur şəraiti qeyd olunmaqla verilməlidir. Bu şərait göstərilmirsə, bu sıxlığın
standart şəraitdə (200S, atmosfer təzyiqində) müəyyən edilməsinə işarədir.
Sıxlığın qazın digər hal parametrlərinə uyğun gələn qiymətə keçirilməsi, aşağıdakı
çevirmə düsturu ilə aparılır:
PT 1⋅Z 1
ρq =ρ q1
P 1 T⋅Z , (4.3)
burada P və P1 ; T və T 1 ; Z və Z 1 - uyğun olaraq qazın 2 halında mütləq təzyiq, mütləq
temperatur və inhiraf (sıxılma) əmsallarıdır.
Normal şəraitdə (00C və atmosfer təzyiqində) Avaqadro qanununa əsasən istənilən 1
kmol qazın həcminin 22,4 m3 olduğunu nəzərə alsaq, onda verilən molekulyar kütləyə
əsasən qazın sıxlığı ( ρq .o ) aşağıdakı kimi təyin edilə bilər:
M
ρq . o=
22,4 (4.4)
Qaz qarışığı üçün sıxlığı ( ρqar ) additivlik qaydasına görə, yəni qarışığın
komponentlərinin sıxlıqlarının ( ρ1 , ρ2 ,......,ρ n ) həmin komponentlərin həcmi hissələrinə (
a1 ,a 2 ,.....,an ) hasillərini cəmləməklə də hesablamaq mümkündür.
ρq .qar=a1 ρ1 +a2 ρ2 +.... a n ρn
  Qazın nisbi sıxlığı ( Δ ) eyni bir şəraitdə (təzyiq və temperaturda) qazın və qaz
qarışığının sıxlığının ( ρq ) quru havanın ( ρh ) sıxlığına olan nisbətidir ( ρh=1 ,293 kq/m ).
3

ρq ρq
Δ= =
ρh 1 , 293 (4.5)
Qazın nisbi sıxlığı ölçüsüz kəmiyyət olub Δ> 1olarsa – havadan ağır, olduqda isə
Δ< 1
həmin qazın havadan yüngül olduğunu göstərir. Qeyd olunan faktın aşkar edilməsi
ekoloji və təhlükəsizlik baxımdan xeyli vacibdir.
Cədvəl 4.2-də bəzi qazların havadan yüngül və ya ağır olması haqqında məlumatlar
verilmişdir.
Cədvəl 4.2
Bəzi qazların nisbi sıxlıqları
Qazlar Nisbi Qazlar Nisbi
sıxlığı, Δ sıxlığı, Δ

Metan 0,550 Karbon qazı 0,518

Etan 1,038 Kükürd qazı 1,191
Propan 1,520 Azot 0,970
Butan 2,006 Helium 0,138
 Qazın xüsusi həcmi ( υ q ) onun vahid kütləsinin həcmi olmaqla ədədi qiymətcə
sıxlığın tərs qiymətinə bərabərdir və m3/kq-la ölçülür.
1 Vq
υq= =
ρq m q (4.6)
Qazın əsas hal tənliyi. Qaz sabiti
 Qazın əsas hal tənliyi. Təbii qazların fiziki halını xarakterizə edən əsas
parametrlər təzyiq, temperatur və həcm onların boru kəməri ilə nəqli və saxlanması
proseslərində dəyişə bilər. Bu parametrlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar və bu
əlaqələr qazın hal tənlikləri ilə müəyyən edilir.
Qazların hal qanunlarına keçməzdən öncə onların makroskopik (qaz yığımı üçün) və
mikroskopik (molekulyar səviyyədə) xassələrini və bu xassələrin fərqli, bəzi hallarda isə
kəmiyyətcə bir-birindən asılılığını qeyd etmək lazımdır. Qazın təzyiqi, temperaturu,
özlülüyü, istilik keçirməsi-makroskopik, qaz molekullarının orta kinetik enerjisi, sürəti və
s. isə onların mikroskopik xassəsinə aid edilir. Qazların makroskopik və mikroskopik
xassələri arasında kəmiyyət asılılığına misal olaraq, qaz molekullarının orta kinetik
enerjisi ilə qazın temperaturu və qazın özlülüyü ilə molekulların orta sürəti arasında düz
mütənasib asılılığını göstərmək olar.
Təbii qazlar üçün makroskopik baxımdan real qazların ümumiləşmiş hal tənliyi, yəni
Mendeleyev-Klapeyron tənliyi ilə hesablamalar aparmaq olar. Məlumdur ki, qazların
sıxılma əmsalı da nəzərə alınmaqla bu tənlik aşağıdakı kimidir:
PV =mZRT , (4.7)
burada P , V , T , m -uyğun olaraq qazın təzyiqi, həcmi, temperaturu və kütləsi; R - qaz
sabiti, Z - qazın sıxılma əmsalıdır.
 Qaz sabiti (R). (4.7) hal tənliyinə daxil olan qaz sabiti ( R ) qazın molekulyar
kütləsi ( M ) və universal qaz sabitinə ( R ) əsasən hesablanılır.
 R=R /M (4.8)
Universal qaz sabiti R=8314 C /(kmol⋅K ) -1kmol qazı 1° qızdırdıqda onun izobarik
genişlənməsi zamanı görülən iş olmaqla bütün qazlar üçün eynidir.
Qaz sabiti R -in fiziki mənası universal qaz sabiti R -lə eynidir, lakin R - dən fərqli
olaraq R -in ədədi qiyməti qazın tərkibindən asılıdır.
Qazın komponent tərkibi məlum olarsa, onda qaz qarışığı üçün qaz sabiti
R=a1 R1 +a2 R2 +...+an R n , (4.9)
burada a1 ,a 2 ,an - komponentlərin kütlə tərkibi, vahidin hissələri ilə; R1 , R 2 , R n -
komponentlərin qaz sabitidir.

Qazın sıxılma əmsalı

 Qazın sıxılma əmsalı (Z). Sıxılma əmsalı real qazların ideal qazlardan
fərqlənmə dərəcəsini nəzərə alır. İdeal qazlar üçün Z = 1.
Təbii qazlar üçün bu əmsal təzyiq və temperaturdan asılı olaraq xeyli dəyişə bilər.
Məsələn, magistral qaz kəmərlərində nəql şəraitində (yüksək təzyiq və mövcud olan
temperaturda) ideal qazlardan fərqli olaraq təbii qaz daha çox sıxılır və bu zaman
temperatur azaldıqca inhiraf əmsalı artır.
Sıxılma əmsalı təcrübə yolu ilə, lakin bu məlumatlar olmadıqda nomoqram üsulu və ya
emprik tənliklə təyin edilir.
İnhiraf əmsalı real qazın tərkibindən çox asılıdır. Qaz ağırlaşdıqca bu əmsal azalır.
Ona görə də Z əmsalının təyini zamanı qaz tərkibinin təsirini aradan qaldırmaq məqsədilə
bu əmsalın gətirilmiş təzyiq Pgət və gətirilmiş temperatur Tgət-ölçüsüz kəmiyyətlərindən
istifadə olunur Z=Z(Pgət, Tgət):

,
(4.10)
burada P və T –nəql və ya işçi şəraitində qazın təzyiq və temperaturunun
qiymətləri (əksər hallarda orta qiymətlər qəbul olunur). Qaz qarışığı üçün orta böhran P böh
və Tböh - nın qiymətləri additivlik qaydası üzrə aşağıdakı kimi hesablanılır:

(4.11)
harada ki, Pböh.i və Tböh.i -uyğun olaraq qazın tərkibindəki, - ci komponentin böhran
i
təzyiqi və temperaturudur.
Böhran temperaturu o temperaturdur ki, ondan yuxarı təzyiqin nə qədər
artmasından asılı olmayaraq qazı maye halına çevirmək mümkün olmur. Böhran təzyiqi
isə temperaturun artmasından asılı olmayaraq mayenin buxara çevrilməsinin mümkün
olmadığı təzyiqdir. Təbii qaz komponentləri üçün böhran təzyiqi və temperaturun
qiymətləri cədvəl 4.1- də verilmişdir.
Gətirilmiş təzyiq və temperaturdan asılı olaraq nomoqram üzrə inhiraf əmsalının
tapılması şəkil 4.1 -də göstərilmişdir.
Texnoloji layihələndirmə normalarında təbii qazlar üçün inhiraf əmsalını təyin
etmək üçün aşağıdakı emprik ifadədən istifadə etmək olar:
 (4.12)
Qazların nəqli və saxlanması praktikasında qazın halının və onu xarakterizə edən
parametrlərin təyini əsasən işçi, normal və standart (laboratoriya) şəraitlərdə aparılır. İşçi
şərait qazın halının işçi təzyiq və temperaturda (məsələn nəql şəraitində) vəziyyətini
xarakterizə edir.
Qaz həcmlərini müqayisə etmək üçün adətən onları normal (0°S və atmosfer
təzyiqi) və standart (20°S və atmosfer təzyiqi) şəraitə gətirirlər.
Məsələn, qazın həcminin standart şəraitə gətirilməsi aşağıdakı asılılıq üzrə yerinə
yetirilir:
Pis⋅Т st⋅Z st
V st =V is
Pst⋅T is⋅Z is
(4.13)
burada st. və iş. – uyğun olaraq standart və işçi şəraitini göstərən indekslərdir.
Alçaq təzyiqli qaz kəmərləri üçün inhiraf əmsalını nəzərə almamaq, başqa sözlə,
Z st ≈Z is qəbul etmək olar. (5.2) ifadəsini, Pst ≈1at , T st=293 K olduğunu nəzərə alsaq,
aşağıdakı kimi də yazmaq olar:
Pis
V st =293⋅V is
T is (4.14)
(4.14) ifadəsinə əsasən lazım gəldikdə qazın həcminin standart şəraitdə verilmiş
qiymətinə əsasən nəql (işçi) şəraitinə uyğun gələn həcmini də hesablamaq olar.

Şəkil 4.1. Qazın inhiraf əmsalını təyin etmək üçün nomoqram (metanın həcmi
miqdarı 90%- dən çox olduqda)
Qazın sərfi. Qazın özlülüyü

 Qazın sərfi. Vahid zamanda boruda axan qazın miqdarı-kütləsi və ya həcmidir.

Qazın kütlə, həcmi və kommersiya sərfi anlayışları mövcuddur. Kütlə sərfi, əgər qaz
kəməri boyu atqı və qoşqu xətləri olmazsa sabit qalır. Həcmi sərf isə qaz kəməri
boyunca təzyiqin düşməsi baş verdiyi üçün getdikcə artır. Komersiya sərfi qazın standart
şəraitə gətirilmiş həcmi sərfidir. Komersiya sərfi kütlə sərfinin analoqu olduğu üçün
kəmər boyu sabit qalır.
 Qazın özlülüyü. Özlülük qazın boru kəmərində hərəkətini xarakterizə edən
mühüm kəmiyyətlərdən biri olub, mayelərdə olduğu kimi, axıcılıq qabiliyyəti və ya qazın
sürüşmə gərginliyinə müqavimət göstərmək xassəsini göstərir. Mayelərdə olduğu kimi
μq m 2
ν q= ( )
dinamik μq (Pa⋅s, Pz ) və kinematik ρq S özlülük anlayışları mövcuddur.
Qazın özlülüyü mayelərdən fərqli olaraq temperaturdan (daha doğrusu √ Т -dən) asılı
olaraq mütənasib artır.
Ümumiyyətlə, qazın özlülüyü ilə onun hal parametrləri arasında asılılıqlar çox
mürəkkəbdir. Molekulyar -kinetik nəzəriyyəyə görə qazın özlülüyü aşağıdakı ifadəyə
əsasən tapıla bilər:
ρq υ⋅λ
μq =
3 , (4.15)
burada ρq - qazın sıxlığı; υ - qaz molekullarının orta sürəti; λ -qaz molekulların
sərbəst yürüş yoludur.
İfadədən göründüyü kimi qazın özlülüyü təzyiq və temperaturdan asılı olaraq
dəyişir.
Temperaturun artması ilə özlülüyün çoxalması faktı molekulların orta sürətinin
artması ilə izah edilir. Tədqiqatlar göstərir ki, ki, qazların tərkibinin hansı
komponentlərdən təşkil olunması və onların miqdarı özlülüyə təsir edir. Məsələn, qazın
tərkibində azotun miqdarı 5%-dən artıq olduqda onun qarışığın özlülüyünə təsirinin
nəzərə alınması vacibdir.
Təbii qazların nəql praktikası göstərir ki, əgər qazın tərkibində metanın miqdarı
96%-dən çox olarsa, onda böyük xətaya yol vermədən
hesabatlar üçün metanın özlülüyünü qəbul etmək olar.
Qazın özlülüyü additivlik qanununa tabe olmadığı üçün onu emprik düsturlarla
adətən 20° S-də təyin edirlər.
1 a1 a2 a
= + +.. .+ n
ν 20 ν 1 ν 2 νn , (4.16)
harada ki, a1 ,a 2 ,an - qazın vahidin hissələri ilə verilən molekulyar tərkibi;
Qazın kinematik özlülüyünü 20°S-dən fərqli, -10-dan +40°S intervalında təyin
etmək üçün aşağıdakı emprik düsturdan istifadə olunur:
ν t =ν 20 [ 1+0 ,006 (t−20)] , (4.17)
burada ν 20 və ν t - uyğun olaraq qaz qarışığının standart şəraitdə və t
temperaturunda kinematik özlülüyüdür.

Qazın xüsusi istilik tutumu . Coul-Tomson effekti

 Qazın xüsusi istilik tutumu (C ) . İstilik tutumu vahid qaz kütləsini 1°C
qızdırmaq üçün lazım olan istilik miqdarıdır (q) və C / ( kq⋅K ) ilə ölçülür:
 c=dq/dT (4.18)
Termodinamiki hesablamalarda baş verən prosesdən asılı olaraq sabit həcmdəki ( c v ) və
sabit təzyiqdəki ( c p ) istilik tutumları tətbiq edilir. Əgər qaz izoxarik olaraq qızdırılırsa,
onda verilən istilik qazın daxili enerjisinin ( U ) artmasına sərf olunur. Bu zaman sabit
həcmdəki istilik tutumu
c v =dq /dT =dU /dT (4.19)
Əgər qaz izobarik olaraq qızdırılırsa, onda verilən istilik qazın daxili enerjisinin
artması ilə bərabər onun gördüyü işə ( P⋅υ ) də sərf olunur.
Yəni, sabit təzyiqdəki istilik tutumu
dQ d (U + pυ ) di
c p= = =
dT dT dT (4.20)
burada υ - qazın xüsusi həcmi, i=U + pυ - qazın entalpiyasıdır.
c p , c v və qaz sabiti R aralarında aşağadakı asılılıq (Mayer düsturu) mövcuddur:
c p −c v =R (4.21)
Bundan əlavə, c p və c v -nin nisbəti adiobata göstəricisini ( c p / c v = K ) xarakterizə edir.
 Coul-Tomson effekti. Coul-Tomson real qazın boru kəmərində droselləşməsi
hesabına, onun temperaturunun azalması ilə bağlı yaranır. Sabit diametrli qaz kəmərində
droselləşmə prosesinin baş verməsi kəmərin uzunluğu boyu təzyiqin düşməsi ilə
əlaqədardır. Qaz kəmərləri üçün xarakterik olan təzyiq və temperaturda droselləşmə bir
qayda olaraq qazın soyuması ilə müşahidə olunur. Qazın boru kəmərində hərəkəti zamanı
Coul-Tomson effekti hesabına temperaturun aşağı düşməsini belə izah etmək olar.
Droselləşmə prosesi energetik baxımdan təcrid olunmuş hesab olunduğu üçün qazın
daxili enerjisi dəyişməz qalır. Qazın daxili enerjisi molekulların kinetik hərəkət enerjisi
və onların qarşılıqlı təsirini müəyyən edən potensial enerjidən ibarətdir. Boru kəmərində
hərəkət edən qaz təzyiq düşdüyü üçün genişləndiyindən qaz molekulları arasında məsafə
çoxalır və nəticədə onlar arasında qarşılıqlı cəzb etmənin potensial enerjisi artır. Bu
zaman daxili enerji sabit qaldığından potensial enerjinin artması kinetik enerjinin, yəni
qazın temperaturunun azalması ilə müşahidə olunur. Droselləşmə zamanı qazın
temperaturunun azalması effekti Coul -Tomson əmsalı, Di= ( ∂T /∂ P )i ilə xarakterizə
edilir.

Qaz kəmərlərinin hidravliki hesablanması

Qaz kəmərlərinin hidravliki hesablanmasını kəmərdə qazın qərarlaşmış hərəkət
rejimi olan hal üçün aparaq. Qeyd edək ki, qazın bu cür hərəkət rejimi bir sıra praktiki
məsələlərin həlli zamanı, o cümlədən qaz kəmərlərinin texnoloji hesablanmasını aparmaq
məqsədilə qəbul olunur.

Baxılan halda qazın boruda qərarlaşmış hərəkət və kəsilməzlik tənlikləri uyğun

olaraq aşağıdakı kimi olacaqdır:
 d ( ρw 2 ) dP dz ρw 2
=− −ρg −λ
dx dx dx 2D (4.22)

d ( ρw 2 )
=0
dx (4.23)

Burada: ρ , w−
( m
uyğun olaraq qazın sıxlığı və kəmərdə hərəkət sürəti s ;
) x− borunun
oxu və qazın axma istiqaməti ilə üst-üstə düşən koordinat; ρ , w , P – uyğun olaraq x
kəsiyində qazın sıxlığı, sürəti və təzyiqi; z - x kəsiyinin mərkəzi yerləşən hündürlük; λ−
hidravliki müqavimət əmsalı; D – boru kəmərinin diametri ( D=const ) .
(4.23) -dən göründüyü kimi, ρw=const .
Onda,
d=( ρw 2 ) =ρ w d w=ρ dw 2 /2

yazmaq olar.
Bunu nəzərə alaraq ( 4.21) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:
dx w 2 w2
−dP=ρλ + ρ gdz + ρd
D 2 2
Sonuncu ifadə onu göstərir ki, kəmərdə təzyiqin düşməsi sürtünməyə, qazın şaquli
olaraq yuxarı qaldırılması və sürətin artmasına sərf olunan təzyiq itkilərinin cəmindən
ibarətdir. Məhz bu tənlik hidravliki hesablamalar aparmaq üçün ilkin tənlik hesab olunur.
Hesablamalar üçün lazım olan düsturları almaq üçün həmin ifadəyə daxil olan ρ və w
dəyişənlərini yox etmək lazımdır.
Bunun üçün uyğun olaraq kəsilməzlik və hal tənliklərinin aşağıda göstərilən
ifadələrindən istifadə edək:
F⋅ρ w=M (4.24)
P/ ρ=ZRT (4.25)
burada F – borunun en kəsik sahəsi; M - kütlə sərfidir.
Temperatur ( T ) və ideal qaz qanunlarında fərqlənməni nəzərə alan qazın sıxılma
(inhiraf) əmsalı ( Z ) sabit qəbul edilir.
Beləliklə, (4.24) və (4.25) ifadələrinə uyğun olaraq (4.21) ifadəsində ρ=P / ( ZRT )
və w=MZRT / ( FP ) olduğunu nəzərə alsaq, həmçinin ρ gdz≃0
qəbul etsək (relyefin təsiri olmayan hallarda) alarıq:
−PdP=
M 2 ZRT dx dP
2 F2
λ −2
D P( )
Sonuncu ifadəni inteqrallasaq,
P2b −P2s =
M 2 ZRT
F
2
L
(
λ +2 ln
D
Pb
Ps
,
)
 harada ki, Pb , Ps – qaz kəmərində uyğun olaraq başlanğıc və son təzyiq; L – qaz

kəmərinin hesablanan hissəsinin uzunluğudur. İfadəyə daxil olan ( 2ln P b / P s ) həddi boru
kəməri boyu kinetik enerjinin artmasını göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, magistral qaz
kəmərləri üçün bu həddin qiyməti λL/ D həddinə nisbətən çox-çox kiçik olduğu üçün onu
nəzərdən atmaq mümkündür.
2
Beləliklə, F=πD /4 olduğunu da nəzərə almaqla yazmaq olar:
16 L
P2b −P2s = 2
ZRT 5 M 2
π D (5.8)
Sonuncu (4.26) ifadəsinə əsasən, əgər kütlə sərfi ( M ) məlumdursa, kəmərdə təzyiqin
düşməsini təyin etmək olar. Təcrübədə bir çox hallarda məlum olan başlanğıc və son
təzyiqlərə görə kütlə sərfinin təyin edilməsinin zərurəti yaranır. Onda (4.26) ifadəsinə
əsasən yazmaq olar:

√
2 2
π Pb −P s 5
M= D
4 ZRT λL (4.27)
Sözsüz ki, qaz kəmərlərinin hidravliki hesablanmasını aparmaq üçün (4.26) və
(4.27) ifadələrinə daxil olan digər kəmiyyətlər də məlum olmalıdır. Əksər hallarda (4.27)
ifadəsini sərfin düsturu, (4.26) isə təzyiqlər kvadratının düşməsi düsturu adlandırırlar.

Qaz kəmərlərinin kommersiya sərfi

Artıq qeyd olunduğu kimi, layihə və istismar təşkilatlarında ən çox kommersiya sərfi
təyin edildiyi üçün və bu sərf standart şəraitə gətirilən həcmi sərf olunduğundan
M=Q⋅ρ st qəbul edilməlidir ( ρst - standart şəraitdə qazın sıxlığıdır). Əgər ρst =Pst / RT st və

qaz sabitinin R=R hava / Δ olduğunu nəzərə alsaq ( Δ -qazın nisbi sıxlığı olub Δ=ρ/ ρhava )
qazın kommersiya sərfinin təyini üçün alarıq:

√
2 2
P b −P s 5
Q=k ⋅D
ZT λLΔ , (4.28)
harada ki,
π T st
4 Pst √ hava
k= R

Bu zaman təzyiqlər kvadratları fərqinin düsturu aşağıdakı kimi olacaqdır:

1 ZT λLΔ 2
P2b −P2s = Q
k 2 D5 (4.29)
(4.28) və (4.29) ifadələrində Z ,T və λ kəmiyyətləri qabaqcadan təyin edilməlidir. k
əmsalını isə hesablamaq olar. Belə ki, T st =293 K ; Pst =101 , 3⋅10 Pa ; Rhava=287 m / ( s ⋅K )
3 2 2

olduğunu nəzərə alsaq,

 π T st 3 , 14 293⋅√287 m2⋅s⋅K 0,5
4 Pst √ hava
k= R = ⋅ =0 , 0385
4 101 , 3⋅103 kq
olar.

Qaz kəmərləri üçün hidravliki müqavimət əmsalı

Qaz və damcılı mayelərin hidravliki müqavimətinin təbiəti eynidir. Ona görə də neft
və neft kəmərlərinin hidravliki müqavimət əmsalını təyin edən düsturlar arasında əsaslə
bir fərq yoxdur. Adətən, qaz kəmərlərinin hesablanması zamanı xüsusi düsturdan istifadə
edilir. Son illərə kimi hidravliki müqavimət əmsalını tapmaq üçün emprik düsturlardan
geniş istifadə olunurdu və hidravliki müqavimət əmsalı ya Reynolds ədədinin ya da
borunun diametrinin funksiyası kimi qəbul edilirdi: λ=λ(Re), λ=λ(Ф). Belə düsturların
sayı çoxdur və onların hansına üstünlük vermək məsələsində çətinlik yaranırdı. Daha
universal düsturların yaranması ilə, yəni hidravliki müqavimət əmsalının həm Reynolds
ədədi və həm borunun daxili səthinin nisbi kələ-kötürlülüyündən asılılığına aid düsturlar
meydana çıxdı. Belə düsturlardan biri kimi Altşul düsturunu göstərə bilərik.

λ
(4.30)
Bu düstur öz strukturuna görə neft kəmərlərində hidravliki müqavimət əmsalını
təyin etmək üçün Altşul tərəfindən təkilf olunan düstur oxşardır:

Hamar sürtünmə rejimi zamanı harada ki, 158/Re>> , onda (4.30) düsturundan

λ=0,1844/ .
Magistral qaz kəmərləri üçün kvadratik axın rejimi isə kəmərin qaz ilə tam
dolmayan halı üçün xarakterikdir. Hamar sürtünmə rejimi isə yaşayış məntəqələrində
paylayıcı qaz kəmərləri
üçün xarakterikdir. Belə hesab edirlər ki, qarışıq axın rejimindən kvadratik rejimə
keçərkən Reynolds ədədinin

(4.31)

qiymətindən sonra mümkündür. Əgər Re˃ , onda axın rejimi kvadratikdir.

Reynolds ədədini aşağıdakı kimi hesablamaq əlverişlidir.

=
Sonra isə Q milyon /sut; D-mm; 𝜂-Pa·san nəzərə alsaq,

(4.32)
Qaz kəmərləri üçün səmərəlilik əmsalı

Zaman keçdikcə magistral qaz kəmərlərində hidravliki müqavimət əmsalı dəyişir.

Əgər qaz tam qurudulmuş, tərkibində hidrogen-sulfid yoxdursa, onda tərkibində
olan bərk hissəciklər borunun daxili səthini cilalayır, kələ-kötürlülük itir və hidravliki
müqavimət əmsalı tədricən azalır. Əksinə, qazın tərkibində müəyyən nəmlik varsa və
xüsusən hidrogen-sulfid varsa, kəmərin daxili səthinin korroziyası artır, kələ-kötürlülük
böyüyür və hidravliki müqavimət əmsalı da böyüyür. Hidravlik müqavimətə böyük təsir
göstərən səbəblərdən biri də trassın aşağıya düşən hissələrində kondensat və trassın
aşaöıya düşən hissələrində kondensat və suyun yığılması səbəb ola bilər. Hidravliki
müqavimətin nəzərə çarpmaq artmasına səbəblərdən biri də borunun daxilində hidratların
yaranması ola bilər. Qaz kəmərində hidravliki müqavimətin layihə qiyməti ilə

müqayisədə dəyişməsi səmərəlilik əmsalı ilə xarakterizə

olunur. Burada: -hidravliki müqavimət əmsalının nəzəri (layihə) qiyməti olub,

-hidravliki müqavimət əmsalının faktiki qiymətidir. əmsalını qaz kəmərinin

buraxma qabiliyyətinin faktiki qiymətlərinə əsasən tapılır. Məlum düsturlara daxil olan

Q, , və ∆ -kəmiyyətləri mövcud işləyən boru kəmərlərindən götürülür, T və z-

qabaqcadan hesablanır, təzyiq və temperaturun orta qiymətlərini götürüb və borunun
başlanğıc və son nöqtələrininn göstəriciləri əsas götürülür. Qaz kəmərində iş rejimi rejim
stasionara yaxın olduqda ölçmə aparılır. Səmərəlilik əmsalı həmçinin boru kəmərinin

buraxma qabiliyyətinin də dəyişməsini göstərir. , burada

-qaz kəmərinin faktiki buraxma qabiliyyəti; -hidravliki müqavimət əmsalının

- və həmçinin təcrübə yolu ilə alınmış və z

kəmiyyətləri üçün hesablanmış buraxma qabiliyyəti. Səmərəlilik əmsalı mütəmadi olaraq,
kəmərin hər bir sahəsi üçün (stansiyalar arası aşırımda) təyin olunur. E-kəmiyyətinin
qiymətinə əsasən borunun daxili səthinin çirklənməsi borunun daxili səthinin
təmizlənməsi zərurətini göstərir. Borunun daxilinə dolmuş suyun və kondensatın
təmizlənməsi üfürülməklə, həyata keçirilir. Əgər bu üsul kömək etməsə, onda borunun
daxilinə xüsusi ərsinlər buraxılır.
 MÜHAZİRƏ 13
Qaz kəmərinin temperatur rejimi

Qaz kəmərlərinin istismar səmərəliliyini artırmaq üçün temperatur rejiminin

müəyyən edilməsinin çox əhəmiyyəti vardır. Kəmərdə hərəkət edən qazın temperutru
hərəkətin fiziki şəraitindən və ətraf mühitlə olan istilik mübadiləsindən asılı olaraq azalır.
Kəmərin temperatur rejimini araşdırmaq məqsədilə termodinamikanın birinci
başlanğıcının tənliyinə uyğun olaraq qaza verilən istilik miqdarını dq  aşağıdakı kimi
yazmaq olar.
dq  du  Pd (4.33)
Burada du  qazın daxili enerjisinin dəyişməsi; P  təzyiq; V- qazın xüsusi həcmi; Pd 
qazın gördüyü işdir.
Qaza verilən istilik (dq) xaricdən verilən dq xar  və sürtünmə nəticəsində ayrılan (dq )sür
istiliklərdən ibarət olduğu üçün dq=dqxar+dqsür.
Uzunluğu dx olan qaz kəmərində hərəkət edən qaza xaricdən verilən istilik aşağıdakı
kimi hesablanılır:
dq xa r  kDT  T0 dx / M
(4.34)
burada k  qazdan ətraf mühitə istilikvermə əmsalıdır; D  kəmərin diametri; T  x
kəsiyində qazın temperaturu; T0  ətraf mühitin temperaturu; M  qazın kütlə sərfidir.
Qazın gördüyü işin Pd  d P /    dP /  olduğunu nəzərə alsaq (   qazın
sıxlığıdır),
(4.35)

P
U i
 entalpiya olduğu üçün (4.36) ifadəsi aşağıdakı kimi olar:

Əgər kinetik enerjinin dəyişməsini və ağırlıq qüvvəsinin təsirini nəzərə almasaq,

onda
yazmaq olar.
dP

Yəni, dqsür və  ixtisara düşürlər. Formal olaraq bu belədir. Ancaq fiziki mənası
ondadır ki, sürtünməni dəf etmək üçün qazın sərf etdiyi iş həmin anda dqsür istiliyi
şəklində qaza qayıdır. Sürtünmə işinin ayrılan istiliklə kompensasiyası daxili prosesdir,
lakin baxılan tənlik qazla ətraf mühit arasında enerji balansını əks etdirir.
Beləliklə, qeyd olunanları nəzərə alsaq, alarıq:
 kDT  T0 dx / M  di
(4.36)
Entalpiya təzyiq və temperaturun funksiyası i  i T , P  olduğu üçün yaza bilərik:
 i   i 
   dT    dP  0
 T  P  P T
 i 
   CP
 T  P - sabit təzyiqdəki istilik tutumudur.
Tutaq ki, entalpiya sabitdir ( i  const ). Onda
 i   i   T 
      
 P  T  T  P  P  i
alarıq.
 T 
   Di 
 P  i Coul – Tomson əmsalı olduğundan yaza bilərik:
 i 
   C P Di
 P  T ё
Beləliklə, alırıq ki,
di  c P dT  C P Di  dP
Sonuncu ifadəni (5.15 )- də yerinə qoysaq, C P  yə bölsək, alarıq:
kDT  T0 dx
  dT  Di dP
M  CP
dP
dP  dx
İndi dx şəklində yazsaq və qəbul etsək ki, təzyiqin düşməsi xətti palanma
qanunu ilə baş verir, yəni dP / dx  Pb  Ps  / L , həmçinin a  kD / M  C P  əvəzləməsini
aparsaq, onda yazmaq olar:
Pb  Ps
 a T  T0 dx  dT  Di dx
L
Sonuncu ifadəni dəyişənlərinə ayırsaq,
dT
dx  
a T  T0   Di Pb  Ps  / L (4.37)
(4.37) ifadəsini inteqrallasaq, qaz kəməri boyu temperaturun dəyişməsi ifadəsini
alarıq:
 Pb  Ps
T  T0 Tb  T0 exp ax   Di 1  exp ax 
aL (4.38)
(4.38 ) ifadəsində axırıncı həddi nəzərə almasaq, Şuxov ifadəsini almış olarıq.
T  T0 Tb  T0 exp ax 
(4.39)
Şuxov düsturu ətraf mühitə istilik ötürməsi hesabına qaz kəməri boyu temperaturun
paylanmasını göstərir. (4.39) ifadəsindən göründüyü kimi Tb > T0 olduqca qaz kəmərinin
istənilən nöqtəsində qazın temperaturu (T) ətraf mühitin temperaturundan (T0) çoxdur.
Təkcə x   olduqda T  T0 olur.
(4.38) ifadəsində sonuncu hədd Coul – Tomson effekti hesabına baş verən
temperatur azalmasını göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, hesablamanın dəqiqliyinin
artırılması tələb olunduqda bu hədd nəzərə alınmalıdır.
(4.38) və (4.39) ifadələrinə əsasən qaz kəməri boyu orta temperaturun təyini üçün
aşağıdakı ifadələri yazmaq olar:
1  exp aL  P  Ps  1  exp aL  
Tor  T0  Tb  T0   Di b 1  
aL aL  aL  ( 4.40)

1  exp aL 
Tor  T0  Tb  T0 
aL
Qeyd etmək lazımdır ki, qaz kəmərlərinin hidravliki hesabatı zamanı istifadə olunan
qazın temperaturu məhz Tor –ya bərabər olan temperatur qəbul edilir.
Qaz kəməri boyu temperatur dəyişməsi şəkil 5.2–də göstərilmişdir.

Şəkil 4.2. Qaz kəməri boyu qazın temperaturunun dəyişməsi

1-Şuxov ifadəsinə görə; 2-Coul-Tomson effekti nəzərə alınmaqla

Qaz kəməri boyu təzyiqin düşməsi. Orta təzyiq

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi qaz kəmərinin başlanğıcında və sonunda təzyiqlərin

kvadratları fərqi:
1 z T    L   2
Pb2  Ps2  Q
k2 D5 (4.41)
Kəmər boyu təzyiqin paylanmasını tapmaq üçün (5.20) ifadəsində L -i x  lə əvəz
etsək alarıq:
 1 z T    L   2
P 2  Pb2  Q  x
k2 D5
və ya
P 2  Pb2  c  Q 2  x
, (4.42)
harada ki,
1 z T    L  
c
k2 D5
Göründüyü kimi (4.42) ifadəsi boru kəmərində təzyiqin kvadratlarının dəyişməsini
xarakterizə edir. Nəzərə alsaq ki, magistral qaz kəmərləri üçün c dəyişməz qalır,
təzyiqin x  dən asılı olaraq dəyişməsi xətti qanunla baş verəcəkdir (şəkil 4.3, b).
Onda (4.42) ifadəsindən qaz kəmərinin uzunluğu boyu təzyiqin dəyişməsini
xarakterizə edən aşağıdakı ifadəni alarıq:
P  Pb2  cQ 2  x
(4.43)
Əgər cQ  P  P / L olduğunu qəbul etsək, onda (4.43) tənliyini aşağıdakı kimi
2 2 2
b s

yazmaq olar:
P=√ P2b −(P2b−P 2s ) x / L (4.44)
Sonuncu (4.44) ifadəsinə əsasən təzyiqin kəmər boyu dəyişməsi şəkil 4.3, a-da
göstərilmişdir.
(4.44) ifadəsindən istifadə edərək qaz kəmərində orta təzyiqi tapaq:
L
1 Pb2  Ps2
L 0
2
Por  Pb  xdx
L
Sonuncu ifadəni intiqrallasaq, alarıq.
2 Pb3  Ps3
Por 
3 Pb2  Ps2

Şəkil 4.3. Qaz kəmərinin uzunluğu boyu təzyiqin kvadratlar

fərqinin (b) və təzyiqin (a) paylanması əyriləri

və ya
2 Ps2 
Por   Pb  
3  Pb  Ps 
 (4.45)
Beləliklə, (4.45) ifadəsinə əsasən istismar zamanı başlanğıc və son təzyiqlərin
məlum olan qiymətlərinə əsasən qaz kəmərində orta təzyiqi hesablamaq olar. Adətən,
qaz kəmərində orta təzyiq qazın nəqli dayandırıldıqdan sonra qərarlaşan təzyiq hesab
edilir. Orta təziqə görə qazın sıxılma (inhiraf) əmsalı, həmçinin kmərdə yığılan təbii
qazın miqdarı müəyyən edilir. (4.44) ifadəsində P  Por qəbul etsək, təzyiqin orta
təzyiqə hansı məsafədə bərabər olmasını taparıq:
Pb2  Por2
X or  2 L
Pb  Ps2 (4.46)
Pb
Sonuncu ifadədən görünür ki, X or məsafəsi Ps təzyiqlər nisbətindən asılıdır.
Pb X or
Ps nisbəti 1- dən sonsuzluğa kimi dəyişdikdə, L nisbəti uyğun olaraq 1/2- dən 5/9-a
kimi dəyişir.

MÜHAZİRƏ 14

Trasın relyefi nəzərə alınmaqla qaz kəmərinin hesablanması

Qaz kəmərlərinin layihələşdirilməsinin texnoloji normalarına görə kəmərin

trasının relyefi, əgər başlanğıc nöqtəyə görə 200 m-dən çox fərqlənərsə, boru kəmərinin
hesabı zamanı nəzərə alınmalıdır. Fərz edək, belə bir qaz kəməri bir-biri ilə düz xətli
maili hissələrin birləşməsindən əmələ gəlib. Həmin hissələrin hər birinin başlanğıc və
sonu geodezik hündüürlükləri kifayət qədər fərqli olan kəmərin trasının xarakterik
nöqtələridir (şəkil 4.4).

Şəkil 4.4. Qaz kəmərinin trasının

hesabi profili

Əgər sahələr üzrə mikrorelyefləri nəzərdən atsaq, bu hissələrdən hər biri üçün
dx w 2
 dP    gdz
D 2 (4.47)
 4M 4MZRT dz
w  dz  dx
Buraya hal tənliyini əlavə etsək, yəni  /   zRT və  D   D2P ;
2
dx
z dz z
dz  dx 
və ya l (mail boru kəmərləri üçün dx l olduğundan) əvəzləmələrini aparsaq,
həmçinin (4.47)-ni P-yə vursaq nəticədə alarıq:
z 2
 dP 2  ( M 2 b  a P )dx
l , (4.47)
harada ki,
16ZRT 2g
b 2 5
 a
 D və ZRT
(4.48) – ni intiqrallasaq, alarıq:
2 exp(az )  1
Pb  Ps exp(az )  M 2 bl
az

Sonuncu ifadəni qaz kəmərinin trasının verilən hesabı sxeminin ayrı-ayrı hissələri
üçün yazaq.
2 2 exp(a  z1 )  1
Pb  P1 exp(a  z1 )  M 2 bl1
1- ci hissə üçün: a  z1
2 2 exp(a  z 2 )  1
P1  P2 exp(a  z 2 )  M 2 bl 2
2- ci hissə üçün: a  z 2
2 2 exp(a  z3 )  1
P2  P3 exp(a  z3 )  M 2bl3
3-cü hissə üçün: a  z3
2 2 exp(az s )  1
Ps 1  Ps exp(az s )  M 2bl s
Sonuncu hissə üçün: a  Z s

2-ci tənliyi exp(aZ 1 ) -ə, 3-cü tənliyi expa(Z 2  Z1 ) -ə, 4-cü tənliyi isə
expa(Z 3  Z 2  Z1 )
-ə və s. vursaq, həmçinin nəzərə alsaq ki,
az1  a( z1  z b ) a (z 2  Z 1 )  a( Z 2  Z b ) a(z 3  z 2  z1 )  a ( z 3  z b )
; ; və s., onda bütün
hissələr üçün tənlikləri toplasaq, z b  0 qəbul etsək, alarıq:
k
exp(az i )  exp(az i 1 )
Pb  Ps exp(az s )  M 2 b i
2

i 1 a( z i  z i 1 ) (4.49)
Sonuncu ifadəyə daxil olan exp(az i ) sıraya ayırsaq, yaza bilərik:
(az i ) 2
exp(az i )  1  az i 
2 .
Deməli,
(az1 ) 2  (az i 1 ) 2 
1  az i   1  az i 1  
exp(az i )  exp(az i 1 ) 2  2  a
  1  ( z i  z i 1 )
a ( z1  z i 1 ) a( z i  z i 1 ) 2

Nəzərə alsaq ki, exp(az s )  1  az s yazmaq mümkündür, onda (4.49) ifadəsinə əsasən
yaza bilərik
  a k 
P 2 b  P 2 s (1  az s )  M 2 b1   z1  z i 1 l i 
 2l i 1 (4.50) 
Sonuncu ifadədən qazın kütlə sərfinin təyini üçün aşağıdakı ifadəni alırıq:
Pb  Ps (1  aZ s ) 2
M 
 a k 
bL 1  
 2 L i 1
( Z1  Z i 1 )l i 
 (4.51)
Burada aZ s qaz kəmərinin son və başlanğıc nöqtələrinin hündürlüklər fərqinin onun
buraxma qabiliyyətinə təsirini nəzərə alır. Belə ki, son nöqtə başlanğıc nöqtəyə nisbətən
daha yüksəkdə yerləşdikcə, yəni Z s çoxaldıqca kəmərin buraxma qabiliyyəti azalır və
əksinə.
a k
 ( Z1  Z i 1 )li
2 L i 1
(4.51) ifadəsində ifadəsi aralıq nöqtələriin geodezik
hündürlüklərinin, yəni trasın profilinin xüsusiyyətinin kəmərin buraxma qabiliyyətinə
təsirini nəzərə alır. Əgər qaz kəməri trasının hesabı profilinə (şəkil 5.4) nəzər salsaq
1 k
2
 ( Z i  Z i 1 )  l i  F
görərik ki, i 1 ifadəsi trasın profili ilə kəmərin başlanğıcından keçirilən
horizontal xətt arasında qalan sahələrin cəbri cəmini ifadə edir. Profil xətti horizontal
xətdən yuxarı keçir F sahəsi müsbət işarəli, aşağı keçəndə isə bu sahə mənfidir.
Beləliklə, (4.51) ifadəsindən də göründüyü kimi, buraxma qabiliyyəti o qaz
kəmərində daha çox olacaqdır ki, hansında cəm sahə ( F ) kiçik olacaqdır. Məsələn, 1-2-
3-4 qaz kəmərinin buraxma qabiliyyəti həmin uzunluqda, diametrdə olan 1-5 kəmərindən
kiçikdir. Bu tək ona görə deyil ki, Z 4  Z 5 . Həm də ona görədir ki, F1 2  3 4  0 . Trasın
profilinin formasını qaz kəmərinin buraxma qabiliyyətinə təsiri onunla bağlıdır ki, qaz
kəmərinin başlanğıcında qazın sıxlığı daha çox olur, nəinki kəmərin fonunda. Əgər
a k
 (Z i  Z i 1 )  li
(4.50) və (4.51) ifadələrində az k və 2 L i 1 hədlərini nəzərə almasaq, onda
həmin düsturlar horizontal qaz kəmərləri üçün olan düsturlara çevriləcəkdir.

Mürəkkəb qaz kəmərlərinin hesablanması

Birxətli, sabit diametrli qaz kəmərlərindən fərqlənən kəmərlərə mürəkkəb qaz

kəmərləri deyilir. Mürəkkəb qaz kəmərlərinə misal olaraq lupinqli , paralel kəmərlər və
müxtəlif diametrli kəmərlərin ardıcıl olaraq birləşməsindən yaranan qaz kəmərini
göstərmək olar. Bunlardan əlavə mürəkkəb kəmərlərə yol boyu atqı və qoşqu xətləri
olan qaz kəmərləri də daxildir.
Mürəkkəb qaz kəmərlərinin hesablanmasının məqsədi sadə qaz kəmərlərində
olduğu kimidir. Yəni, məqsəd buraxma qabiliyyətinin, ya da qovşaq nöqtələrində
təzyiqin (başlanğıc və ya son nöqtələr, atqı və ya qoşqu nöqtələri) tapılmasından
ibarətdir. Bu zaman əsas hesablama düsturları sadə kəmərlərdə olduğu kimi
aşağıdakılardır:
Pb2  Ps2
Qk  D5
zTL (4.52)
 1 Z T    L   2
Pb2  Ps2  Q
k2 D5 (4.53)

 Tst m 2  s  K 0, 5
k Rhava  0,0385
4 Pst kq
(4.52) və (4.53) ifadələrini mürəkkəb qaz kəmərlərinin ayrı-ayrı xətləri, yaxud sadə
hala gətirilmiş kəmər üçün tətbiq etmək olar.
(4.52) və (4.53) ifadələrini daha kompakt şəklə salaq. Göründüyü kimi ifadələrə
daxil olan Z, T və  ayrı-ayrılıqda təyin edilir və onları verilən kimi qəbul etmək olar.
Onda həmin parametrləri də sabit A0 əmsalına daxil etməklə alarıq.
Pb2  Ps2
Q  A0  D5
L (4.54)

Pb2  Ps2  B0Q 2  L / D 5

, (4.55)
2
harada ki, A0  k / zT ; B0  1 / A 0

Qaz kəmərində qazın hərəkəti əsasən kvadratik hərəkət rejimində baş verdiyi üçün
  0,0672k / D 
0, 2
olduğunu nəzərə alsaq, onda (4.54) və (4.55) ifadələri aşağıdakı kimi
olar:
Q  A  D 2, 6 P b
2

 Ps2 / L
(4.56)
2 2 2 5, 2
P  P  BQ L / D
b s (4.57)
A  A0 / 0,067  2k 
; B  B0  0,0672k 
0, 2 0, 2

Yolüstü atqı və qoşqu xətləri olan birxətli mürəkkəb qaz kəmərinin

hesablanması

Tutaq ki, mürəkkəb qaz kəməri sərhədləri qoşqu və atqı məntəqələri olan birxətli
olmaqla kəmər hissələrindən ibarətdir.
Hesab edək ki, həmin hissələr sadə qaz kəmərlərdir. Hər bir hissəyə qoşqu və ya
atqılar q1 , q2 , q3 və s. verilmişdir. Aydındır ki, hər bir hissədə nəql olunan qazın sərfləri
Q1 , Q2 , Q3
və s. məlumdur. Tələb olunur ki, verilən bu məlumatlara əsasən qaz
kəmərinin qovşaq nöqtələrində təzyiqin qiymətləri ( P1 , P2 , P3 ) təyin edilsin.
Beləliklə, (4.55) ifadəsinə və şəkil 4.5-ə uyğun olaraq yaza bilərik:
 Şəkil 4.5. Birxətli mürəkkəb qaz kəmərinin sxemi

Pb2  P12  B0 Q12 1 L1 / D15

1- ci hissə üçün:
P12  P22  B0 Q22  2 L2 / D25
2- ci hissə üçün:
Pm21  Pm2  B0 Qm2 m Lm / Dm5
m- ci hissə üçün:
2 2 2 5
Ps 1  Ps  B0 Qs  s Ls / Ds
Sonuncu hissə üçün: .
Qaz kəmərinin hissələri üçün yazılan ifadələri toplasaq, alarıq:
k
Pb2  Ps2  B0  Qi2 i Li / Dim
i 1 (4.58)
Bu zaman m hissəsinin sonundakı təzyiq aşağıdakı ifadədən tapıla bilər:
m
Pb2  Pm2  B0  Qi2 i Li / Di5
i 1 (4.59)
və ya
k
Pm2  Ps2  B0 Q i
2
 i  Li / Di5
i  m 1 (4.60)
Yəni, (4.59) və (4.60) ifadələrinin tətbiqi Pb və ya Ps təzyiqinin məlum
olmasından asılı olacaqdır. Lakin əvvəl gərək i hidravliki müqavimət əmsalları təyin
edilməlidir. Qi və Di məlum olduqları üçün i - nin təyini çətinlik törətmir.
Əgər atqılar (qoşqular) böyük deyilsə, onda sabit diametrli qaz kəmərinin
tikilməsi də məqsədəuyğun sayılır. Onda,
k
Pb2  Ps2  B0 / D 5  Qi2i Li
i 1 (4.61)
Qəbul etsək ki, kəmərdə qazın hərəkəti kvadratik rejimdə baş verir və hidravliki
müqavimət əmsalı bütün sahələrdə eynidir, onda
k
Pb2  Ps2  B0  L / D 5  Qi2 Li
(4.62)
i 1

Sonuncu ifadədən kəmərin diametrini təyin etmək çox asandır, çünki hidravliki
müqavimət əmsalı diametrin funksiyasıdır. Lazım gəldikdə (4.59) və (4.60)
ifadələrindən istifadə etməklə qovşaq nöqtələrində təzyiqin qiymətlərini də hesablamaq
olar.
Mürəkkəb qaz kəmərinin sadə hala gətirilməsi üsulları

Mürəkkəb qaz kəmərlərinin hesablanmasını asanlaşdırmaq məqsədilə onların sadə

hala gətirilməsi zərurəti yaranır. Mürəkkəb qaz kəmərinin sadə hala gətirilməsi ya onun
ekvivalent kəmərlə əvəz olunması, ya da xüsusi əmsallardan istifadə olunmaqla həyata
keçirilir.
Ekvivalent qaz kəməri dedikdə birxətli, sabit diametrli və buraxma qabiliyyətinin
hesablanması aparılan boru kəmərinin buraxma qabiliyyəti ilə eyni olan qaz kəməri
başa düşülür. Sözsüz ki, istənilən qaz kəməri üçün diametr və uzunluğuna görə
fərqlənən çoxlu sayda ekvivalent kəmərlər seçmək olar. Ekvivalent kəmərlərin saının
sənayedə buraxılan boruların daxili diametrlərinin sayı qədər olması da mümkündür.
Ona görə də məsələ müəyyən olunsun deyə, göstərilən kəmiyyətlərdən biri ya diametr,
ya da uzunluq verilməlidir. Bu zaman 2-ci kəmiyyət xüsusi hesablama yolu ilə təyin
edilməlidir. Əgər ekvivalent kəmərin uzunluğunu verilmiş qəbul etsək, (yəni, kəmərin
faktiki uzunluğuna bərabər götürsək), onda hesablanması aparılan qaz kəmərinin
buraxma qabiliyyəti (4.56) ifadəsinə uyğun olaraq aşağıdakı kimi təyin ediləcəkdir:
Q  ADe2,6 Pb
2

 Ps2 / L
( 4.63)
Əgər ekvivalent qaz kəmərinin diametrini verilmiş qəbul etsək D0  , onda
2, 6 Pb2  Ps2
Q  AD 0
Le
(4.64)
Birinci halda kəmər üçün ekvivalent diametr ( D e ), ikinci halda isə ekvivalent
uzunluq (L e ) təyin olunmalıdır. Beləliklə, mürəkkəb qaz kəmərinin ekvivalent kəmərlə
əvəz olunması üçün xüsusi hesabatla ya D e , ya da L e kəmiyyəti təyin edilməlidir.
Sadə qaz kəməri üçün ekvivalent və faktiki diametrlər üst-üstə düşür, yəni De  D .
Ekvivalent uzunluq isə (4.63) və (4.64) ifadələrinin tutuşdurulmasına əsasən
Le  LD0 / D  .
5, 2

Göründüyü kimi, mürəkkəb qaz kəmərinin ekvivalent diametrə görə sadə hala
gətirilməsi daha asandır, nəinki ekvivalent uzunluğa görə. Ona görə də hesablamalar
zamanı üstünlük diametrə görə sadə hala gətirilməsi üsuluna verilir.
İndi isə xüsusi əmsalların köməyi ilə mürəkkəb qaz kəmərlərinin sadə hala
gətirilməsinə baxaq. Bu məqsədlə «etalon qaz kəməri» anlayışını qəbul edək və həmin
kəmər üçün diametri ixtiyari qiymət ala bilən D 0 ilə işarə edək. Hesablamanın asan
aparılmasının təmin etmək məqsədilə D 0  1000 mm qəbul etmək olar. Onda etalon qaz
kəməri üçün buraxma qabiliyyəti
Q0  ADe2,6 P b
2

 Ps2 / L
(4.65)
2,6
(5.44) ifadəsinin sağ tərəfini D -ya vurub, bölsək, onda mürəkkəb qaz kəməri
0

üçün buraxma qabiliyyəti aşağıdakı kimi olacaqdır:

Q  AD02,6 P b
2

 Ps2 / L  k s
(4.66)
Burada k s  De / D0 
2,6
- qaz kəmərinin sərf əmsalı adlanır. Əgər (4.65) və (4.66)
ifadələrini tutuşdursaq, onda k s  Q / Q0 . Diametri D olan qaz kəməri üçün De  D
olduğundan k s  De / D0  .
2,6

Müxtəlif uzunluqlu paralel kəmərlər blokundan təşkil olunmuş mürəkkəb qaz

kəmərlərinin hesablanması zamanı təkcə ekvivalent diametri De deyil, həmçinin qaz
kəmərinin uzunluğu da daxil olan əmsaldan istifadə olunması daha məqsədəuyğun və
rahatdır. Bu əmsalı «gətirilmə əmsalı» æ ilə işarə etsək, kəmərin buraxma qabiliyyəti
üçün yaza bilərik.
 Q  AD02, 6 Pb2  Ps2 
æ ( 4.67)
( 4.59), (4.60) və (4.61) ifadələrindən göründüyü kimi
2,6 2,6
æ  D0  k s / L  De / L
De
kimi, k s və æ əmsallarının hesablanması da aparılan qaz kəmərinin
konstruksiyasının xüusiyyətlərini nəzərə alır. Ona görə də De kimi k s və æ- nın da
təyini mürəkkəb qaz kəmərinin sadə hala gətirilməsi deməkdir. Beləliklə, mürəkkəb qaz
2 2
kəmərinin hesablanması üçün (yəni, Q və ya Pb  Ps parametrlərinin təyini üçün) hər
şeydən əvvəl De və ya k s , yaxud da æ təyin edilməlidir. Əksər hallarda mürəkkəb qaz
kəmərini bir-biri ilə paralel və ya ardıcıl birləşən ayrı-ayrı boru kəmərləri blokundan
ibarət olan sistem kimi qəbul etmək olar. Öz növbəsində bu bloklardan hər biri də
paralel və ya ardıcıl birləşmiş müxtəlif kiçik bloklardan ibarət ola bilər. Ona görə də bu
hallarda qaz kəmərlərinin paralel və ardıcıl birləşmələri halları üçün ayrı-ayrılıqda qeyd
olunan əmsalların tapılmasına baxılması daha məqsədəuyğundur.

Kompressor qurğularının xarakteristikaları

Mərkəzdənqaçma kompressor qurğusunun xarakteristikası dedikdə təzyiqlər


nisbətinin (sıxılma dərəcəsinin)  , gücün politropik əmsalı pol və daxili gücün N i
rotorun müxtəlif fırlanma tezliklərində sərfdən olan asılılığı başa düşülür. Məlumdur
ki,
 ,  pol , N i  f1, 2,3 Qs , Ps ,  s , D2 ,  
(4.68)
Burada Qs  sərf; Ps  təzyiq;  s  sorma şəraitində qazın sıxlığı; D2  işçi çarxın
diametri;   bucaq sürətidir.
Oxşarlıq nəzəriyyəsinə əsasən (5.60) ifadəsini aşağıdakı kimi yazmaq olar:
Ni  Qs U2 
 ,  pol ,  f  , 
 s  D22  U 23
1, 2 , 3
 D22  U 2 Z s RTs 
 , (4.69)
harada ki, U 2 D2   -çevrə sürəti; Qs D2 U 2   sərf əmsalı; 2
2
U z s RTs 
max
ədəddir.
(4.69) ifadəsinə uyğun olaraq max ədədinin müxtəlif qiymətlərində ölçüsüz
N i  s D22U 23 2
gücün ölçüsüz sərfdən Qs D2 U 2 asılılıq əyrilərini qurmaq olar.
Lakin D2 verilən kəmiyyət olduğu üçün sonuncu ifadədə çevrə sürətini rotorun
fırlanma tezliyi ilə əvəzləsək alarıq:
Ni  Qs n 
 ,  pol ,  f  , 
 s  n3
1, 2 , 3
 n Z s RTs 
  (4.70)
3
n Z RT 
Burada N i  s  n ; Qs n və s s
ölçülü kəmiyyətlər olmaqla (5.61)
ifadəsində müvafiq ölçüsüz kəmiyyətlərə mütənasibdir.
Kompressor qurğularının xarakteristikaları müxtəlif komponent tərkibli təbii
qazlar üçün yararlı olsun deyə, onları konkret olaraq seçilmiş bir şəraitə gətirmək
 Rэят  490 C kq  K  Ts.эят  288K Z s.эят  0,91
lazımdır. Beləliklə, gətirilmə parametrləri: ; ;
n.эят  nn
və (nominal) olduğunu nəzərə alsaq, nəticədə alarıq:
(4.71)

harada ki,

(4.72)

Bu cür xarakteristikalar kompressor qurğularının

gətirilmiş xarakteristikaları adlanır. Şəkil 4.6, a-da 370-14-1 qaz vurucu qurğu üçün
gətirilmiş xarakteristikaları göstərilmişdir.
Gətirilmə şəraiti: Ts.gət=288K; Rgət=500C/(kq·K); Zs.gət=0,91. Hesablama aşağıdakı
ardıcıllıqla aparılır. (4.71) ifadələrinə əsasən sormada gətirilmiş

həcmi sərf Qgət və gətirilmiş nisbi fırlanma tezliyi hesablanılır.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman Qgət işçi sərfi ən kiçik sərfdən (hansından ki,
xarakteristika başlanır) gərək 10%-dən az olmayaraq çox olsun. Sonra Q gət -dən asılı

olan asılılıqlardan pol əmsalı və gətirilmiş daxili güc (N i/ρs)gət müəyyən edilir. (n/n)gət
və Qgət asılılıqlarından isə sıxma dərəcəsi təyin edilir. (4.72) ifadəsinə uyğun olaraq
(N /ρ ) -nin tapılmış qiymətinə əsasən N i hesablanır. Tapılmış N i -nin qiymətinə
i s gət

mexaniki itkilərə sərf olunan gücü N mex əlavə etməklə ötürülən gücü təyin etmək
mümkündür.
nn=5300 1/dəq
 Şəkil 4.6. 370-14-1 qaz vurucu qurğunun gətirilmiş xarakteristikaları

Kompressor qurğularının iş rejimlərinin hesablanması zamanı 2-ci tip

xarakteristikalardan, yəni həcmi deyil, komersiya sərfinə görə qurulmuş
xarakteristikalardan da istifadə etmək olar. Bu cür xarakteristika şəkil 5.9, b-də
göstərilmişdir. Bu xarakteristikalara əsasən kompressorun iş rejimi aşağıdakı
ardıcıllıqla həyata keçirilir.
Əvvəlcə gətirilmiş kommersiya sərfi Qk.gət və gətirilmiş nisbi fırlanma tezliyi
(n/n)gət hesablanır:

(5.65)

(5.66)

Əyrilərin aşağı sahəsində Qk.gət və  s koordinatlarına uyğun nöqtə tapılır və bu

nöqtədən Qgət xətti istiqamətində lazım olan (n/n)gət xəttini kəsənə qədər hərəkət
edərək  şkalasında sıxılma dərəcəsinin nəyə bərabər olduğu müəyyən edilir. Daha
sonra şaquli olaraq əyrilərin yuxarı sahəsinə keçməklə vertikal xətlə (n/n n)gət xəttin
kəsişməsinə uyğun gələn qiymətə əsasən gətirilən daxili gücün qiyməti N i.gət təyin edilir
və aşağıdakı düsturla N i  nin qiyməti hesablanır:

(4.77)

Ni 
nin hesablanmış qiymətinə əsasən oxdakı güc N  N i  N max təyin edilir.
Qeyd olunanlarla yanaşı kompressor qurğularının xarakteristikaları analitik yolla
da ifadə oluna bilər. Məsələn, 1- ci tip xarakteristika
 2  a  b0 Qs2 (4.76)
Pv

2- ci tip xarakteristikanın tənliyi isə Ps ( Pv –vurma təzyiqi) və
Ps  Tst
Qs  Q
Pst  Ts  Z s olduqlarını nəzərə alsaq, aşağıdakı kimi yaza bilərik:
 P2v =a⋅P 2s −bQ2 (4.77)
burada b  b0 Pst  z s  Ts Tst  ;
a və b -kompressorun girişində qazın temperatur və tərkibindən, rotorun fırlanma
tezliyindən ( n ) asılı olan təcrübə yolu ilə təyin edilən əmsallardır.
Porşenli kompressorların xarakteristikasının ifadəsi üçün də aşağıdakı emprik
yazılış kifayət qədər doğru hesab edilir:

Qs  a 1  b  2  1  (4.78)
Sonuncu ifadəyə daxil olan a və b sorma şəraitində həcmi sərflərin sıxılma
dərəcəsindən   asılı olan təcrübi əyrilərin emalına əsasən təyin edilən əmsallardır.
a  Qs   1
( olduqda b əmsalı «ölü sahənin» təsirini nəzərə alır). Əgər həcmi sərfi
Qs
kommersiya sərfi Qk ilə əvəz etsək, onda (5.70) ifadəsindən mərkəzdənqaçma
kompressorlar üçün olan tənliyə oxşar ifadə alınacaq. Yəni,

Pv2  a P  Ps2  bP Q 2
, (4.79)
harada ki,
2
1 b 1  P T  Z 
aP  ; bP  2  st s s 
b a b Tst 
Bu tənlik də (4.78) ifadəsi kimi qaz kəmərinin xarakteristikası ilə kompressor
stansiyasının xarakteristikasını birgə həll etmək üçün çox rahatdır.

MÜHAZİRƏ 15
Qaz kəməri və kompressor stansiyalarının birgə işi

Qaz kəməri və kompressor stansiyalarının iş rejimləri bir-biri ilə sıx əlaqədardır.

Belə ki, kəmərdə qazın sərfi KS-ın veriminə bərabrdir. Stansiyanın çıxışındakı təzyiq
(vurma təzyiq) isə stansiyalar arasında qaz kəmərinin (hissəsinin) başlanğıcında olan
təzyiqə bərabərdir. Bu zaman sonrakı KS-ın sorma təzyiqi məhz həmin hissənin
sonundakı təzyiq olacaqdır.
KS-ın iş rejimində baş verən istənilən dəyişmələr boru kəmərinin iş rejiminin
dəyişməsinə səbəb olur və əksinə. Ona görə də qaz kəmərinin buraxma qabiliyyətini
təkcə sərf düsturuna əsasən təyin etmək olmaz. Kəmərin buraxma qabiliyyətini qaz
vurucu qurğuların xarakteristikalarından istifadə etməklə və ya həmin xarakteristikaların
analitik ifadələrinə əsasən təyin etmək də düzgün deyil.
Qaz kəməri və KS- ə bir sistem kimi baxılmalı və qaz kəmərinin texnoloji
hesablanmasında boru kəmərinin və KS-ın iş rejimləri razılaşdırılmalıdır. Bu
razılaşdırılma KS-ın və kəmərin xarakteristikalarını birgə həll etməklə həyata keçirilə
PV2  aPs2  bQ 2
bilər. Beləliklə, KS-ın xaraktiteristikasını , qaz kəmərinin
2 2
xarakteristikasını isə P  Ps  cQ şəklində qəbul etməklə onları birgə həll etmək
V

lazımdır. Burada   kəmərin və ya KS-lər arasında olan kəmər hissəsinin uzunluğu; c 

sabit əmsaldır.
Bir aralıq kompressor stansiyası olan sadə qaz kəmərinə baxaq (şəkil 4.10).
Şəkil 4.7-də verilən qaz kəməri üçün bir qazodinamik sistem kimi iş rejiminin təyini,
yəni kəmərin buraxma qabiliyyəti Q  , qaz kəmərinin məlum olan başlanğıc Pv  və son
Pson 
təzyiqlərində KS-ın sorma təzyiqi Ps  və vurma təzyiqini PV 1  hesablamaq tələb
olunur. Bu məqsədlə KS-lə uzunluqları 1 və  2 olan qaz kəməri hissələrinin aşağıdakı
xarakteristika tənliklərini birgə həll etmək lazımdır:
Pb2  Ps2  c1Q 2 ; 

PV21  aPs2  bQ 2 ; 

PV21  Ps2  c 2 Q 2 .
(4.80)
Bu zaman qəbul edilir ki, c əmsalı hər iki qaz kəməri hissəsi üçün praktiki olaraq
eynidir və
16 Pst2  Z or  Tor  
c
 2  Tst2  D 5 (4.81)
(4.81) ifadsindən göründüyü kimi c
əmsalının tapılması üçün ilk yaxınlaşmada
Z or , Tor
və  -ın qiymətləri verilməlidir. Q, Ps və PV 1 parametrləri təyin edildikdən və
kəmərlərin rejiminin istilik hesablanmasından sonra onların qiymətləri dəqiqləşdirilir.

Şəkil 4.7. Aralıq kompressor stansiyası olan qaz kəmərinin sxemi

(5.72) tənliklər sistemini həll edərək alırıq:

aPb2  Ps2
Q
ac1  b  c 2
(5.66)
KS işləmədikdə (5.74) tənliyi qaz kəməri hissəsi üçün sərfin məlum düsturuna
çevrilir. Yəni, a  1, b  0 olduğundan,
Pb2  Ps2
Q
c(1   2 )
(5. 75)
 (5.75) ifadəsinə əsaslanaraq çox vacib olan bir praktiki nəticə çıxarmaq olar.
KS-ın verilən xarakteristikası üçün (başlanğıc və son təzyiqlərin sabit qiymətlərində)
stansiya qaz kəmərinin başlanğıcına yaxın olduqca kəmərin buraxma qabiliyyəti çox
olacaqdır. Bu zaman aydındır ki, eyni zamanda KS-ın giriş və çıxışında təzyiqlər də
artacaqdır.
KS-ın başlanğıca tərəf sürüşməsi hesabnıa kəmərin buraxma qabiliyyətinin artması
stansiyada sıxılma dərəcəsinin artması ilə izah edilir. Bu zaman qazın sıxılma dərəcəsinin
artması qurğunun sorma borusunda təzyiqin çoxalması ilə bağlı həcmi məhsuldarlığın
azalması, həmçinin hər iki qaz kəməri hissəsində orta təzyiqin müəyyən qədər çoxalması
hesabına baş verir.
Ümumiyyətlə, qaz kəmərinin buraxma qabiliyyəti ilk növbədə başlanğıcda olan
təzyiqdən asılıdır. Həmin təzyiqin az da olsa dəyişməsi, məsələn, azalması buraxma
qabiliyyətinin xeyli azalmasına səbəb olur.
Qaz kəmərinin sonundakı təzyiq isə onun buraxma qabiliyyətinə çox az təsir
göstərir. Belə ki, həmin təzyiqin geniş intervalda dəyişməsi, belə kəmərin buraxma
qabiliyyətinə çox az təsir göstərir. Bu hal stansiyaların sayı çoxaldıqca daha da zəifləyir.
Bundan fərqli olaraq kompressor stansiyalarının sayı çoxaldıqca başlanğıc təzyiqin
kəmərin buraxma qabiliyyətinə olan təsiri daha da artır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki,
stansiyaların sayı çoxaldıqca, yəni, onların arasındakı məsafə kiçildikcə Ps və PV
təzyiqləri çoxaldığı üçün təzyiqin qaz kəmərinin istənilən bir nöqtəsində möhkəmlik
şərtinə görə buraxılabilən təzyiqin qiymətindən çox olmaması şərtinə diqqət
yetirilməlidir.

MÜHAZİRƏ 16
Qaz kəmərinin trasında kompressor stansiyalarının yerləşdirilməsi

Qaz kəmərlərinin trasında kompressor stansiyalarının yerləşdirilməsi həm texnoloji,

həm də iqtisadi amillər nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. Çalışmaq lazımdır ki, KS-ın
yerləşdirilməsi, onların tikintisi və sonradan istismarına əngəl törətməsin. Bundan əlavə
yaddan çıxartmaq olmaz ki, tras boyu KS-ın yerləşdirilməsi qaz kəmərinin və onun ayrı-
ayrı hissələrinin buraxma qabiliyyətinə çox təsir göstərir. Artıq əvvəl göstərildiyi kimi
eyni şəraitdə aralıq KS boru kəmərinin başlanğıcına yaxın olduqca, kəmərin buraxma
qabiliyyəti çoxalır. Fiziki olaraq KS-ın kəmərin başlanğıcına yaxınlaşması zamanı qaz
kəmərinin buraxma qabiliyətinin artması iki səbəblə izah olunur. Əvvəla KS-ın
başlanğıca yaxınlaşması zamanı (şəkil 5.11, a) stansiyanın girişində təzyiq artır və
deməli, KS-ın sorma şəraitinə aid olan verimi azalır. Bu da öz növbəsində KS-ın qaz
sıxma dərəcəsini və bununla əlaqədar kəmərin buraxma qabiliyyətini çoxaldır. İkinci
tərəfdən KS-ın boru kəmərinin başlanğıcına tərəf sürüşdürülməsi zamanı stansiyalar
arasında qazın orta təzyiqi çoxalır ki, bu da sürtünməyə sərf olunan enerji itkilərini
azaldır. Çünki, boruda qazın sürəti azalır.
KS-ın verilən sayında, vurma təzyiqinin məhdudluğu da nəzərə alınmaqla qaz
kəmərinin maksimal buraxma qabiliyyəti stansiyaların tras boyu elə yerləşməsi zamanı
olacaqdır ki, o vaxt ki, bütün stansiyalarda təzyiq

Şəkil 4.8. KS-ın (a) və aralıq KS-ın (b) qaz kəmərinin başlanğıcına doğru
yerdəyişməsi zamanı kəmərin iş rejiminin dəyişməsi
qrafiki
1 və 2 xətləri uyğun olaraq KS-ın yerdəyişmədən əvvəl və sonra qaz kəmərində
depressiya xətləridir

maksimal buraxılabilən təzyiqə ( Pmax ) bərabər olsun.

Beləliklə, eyni tipli stansiyalar olduqda qaz kəmərinin maksimal buraxma
qabiliyyətini, boru kəməri hissələri və KS-ın xarakteristikalarını ifadə edən aşağıdakı
tənliklərdən tapmaq olar:
2
Pmax  Ps2  cQmax
2
; 
2

Pmax  aPs2  bQmax
2
; 
2 2 2 
Pmax  Pson  c( L  n)Qmax .
(4.84)
n
(4.84) tənliklər sistemindən sayda aralıq KS olduğu zaman qaz kəmərinin maksimal
buraxma qabiliyyətinin hesablanması üçün alırıq:
Qmax 
na  1  aPmax
2 2
 aPson
acL  nb (4.85)
KS-lər arasındakı məsafəni  aşağıdakı ifadəyə əsasən təyin etmək olar:

a  1Pmax
2 2
 bQmax
2
a  c  Qmax (4.86)
Bu zaman KS-ın sorma təzyiqi üçün
 2 2
Pmax  bQmax
Ps 
a (4.87)
Baş KS üçün də vurma təzyiqi Pmax  a bərabər götürülür. Qeyd etmək lazımdır ki,
bütün hallarda (hətta, mədənlərdə lay təzyiqi düşərkən) baş stansiyada vurma təzyiqi
əlavə güclərin işə salınması (sıxılma dərəcəsinin sayının artırılması) hesabına olsa belə,
Pmax
səviyyəsində saxlanılmalıdır. Ona görə ki, bu qaz kəmərinin buraxma
qabiliyyətindən maksimum istifadə etməyə, qazın nəqlinə sərf olunan enerjini azaltmağa
imkan verir.
Bəzi hallarda qaz kəmərinin trasında KS-ın yerləşdirilməsi verilən qaz miqdarının
nəqlinə çəkilən xərclərin minimum olması şərtinə əsasən də həyata keçirilə bilər. Bu hal
o vaxt mümkündür ki, (4.84) tənliklər sisteminə uyğun olaraq stansiyaların
yerləşdirilməsi zamanı qaz kəmərinin buraxma qabiliyyəti qazın verimi və ya mədənlərin
imkanından çox olsun.
Qaz kəmərində sabit başlanğıc təziqində bir aralıq kompressor stansiyası olduqda
onun gücü kəmərin buraxma qabiliyyəti dəyişmədikdə trasın harasında yerləşməsindən
xeyli asılı olacaqdır (şəkil 4.8, b). Belə ki, bu stansiya kəmərin başlanğıcına yaxın
olduqca onun qazı sıxma dərəcəsi və işçi gücü az olacaqdır. Beləliklə, qazın nəqlinin
enerji xərclərini azaltmaq üçün KS başlanğıca elə yaxın yerləşdirilməlidir ki, vurma
təzyiqi Pmax olsun.

Qaz kəmərinin akkumilizasiya qabiliyyəti və onun təyini

Magistral qaz kəmərlərinin işinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri qaza olan

tələbatın mövsümi və gündəlik qeyri-bərabər olması ilə bağlıdır. Qaz kəmərlərinin
istismar təcrübəsi göstərir ki, qaza olan tələbatın saatlıq piklərini örtmək, mövcud qeyri-
bərabərliyi tənzimləmək məqsədilə qaz kəmərinin, daha doğrusu onun son hissəsinin
akkumilizasiya qabiliyyətindən istifadə olunması çox məqsədəuyğundur. Kəmərin son
məntəqəsinin akkumilizasiya qabiliyyəti onun həndəsi ölçülərindən (diametr və
uzunluğu) və işçi təzyiqindən və sözsüz ki, sonuncu KS-ın harada yerləşməsindən
asılıdır.
Kəmərin son hissəsinin akkumilizasiya qabiliyyətini təyin etmək üçün qərarlaşmış
vəziyyətlərin ardıcıl olaraq dəyişdirilməsi metodundan istifadə edək və hesab edək ki,
gün ərzində 2 dəfə, haçan ki, kəmər hissəsinin başlanğıc və sonunda qazın sərfi orta
saatlıq sərfə bərabər olur və qazın hərəkət rejimi və təzyiqin paylanması qərarlaşmış
rejimə yaxındır. Onda kəmərin son məntəqəsində qazın yığılması müddətinin sonunda
orta təzyiqi aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
2 P22max 
Por . max   P1 max  
3 P1 max  P2 max 
, (4.88)
harada ki, P1 max -qaz kəmərinin son hissəsinin başlanğıcında kəmərin möhkəmliyi və
axırıncı KS-ın imkanları ilə təyin edilən maksimal təzyiq; P2 max - qaz kəmərinin son
hissəsinin axırında maksimal təzyiq.
 Qəbul olunmuş şərtləri nəzrə alaraq qaz kəmərinin son hissəsi üçün olan tənlikdən
alarıq:
P2 max  P12max  cs Qor2
(4.89)
Kəmərin son hissəsində toplanmış qazın verilməsi müddətinin sonunda formalaşan
təzyiq orta təzyiq olacaqdır.
2 P22min 
Por. min   P1 min  
3 P1 min  P2 min 
; (4.90)

P2 max  P22min  cs Qor2

, (4.91)
harada ki, P2 min -kəmərin son hissəsində minimal buraxılabilən təzyiqdir.
Onda son hissənin standart şəraitə gətirilmiş akkumilizasiya qabiliyyətini təyin
etmək üçün yazmaq olar:
 D 2 Por. max  Por. min Tst
Vakk     s
4 Pst Tor  zor
(4.92)
(5.84) ifadəsində (5.80), (5.82) və (5.83) ifadələrini nəzərə alsaq, alarıq:
 D2 Tst
Vakk    ( P13max  P12max P12max  cQ 2  s  cQ 2  s P12max  cQ 2  s 
6 Pst  Tor  z or
1
 P23min  cQ 2  s P22min  cQ 2  s  P22min P22min  cQ 2  s ) 2
cQ (4.93)
Sonuncu ifadədən qaz kəmərinin maksimal akkumilizasiya qabiliyyətini təmin edən
son hissənin optimal uzunluğunu tapmaq üçün dVakk / ds  0 şərtindən istifadə edərək,
bəzi dəyişikliklərdən sonra alarıq:
P12max  P22min
s 
2cQ 2 (4.94)
Beləliklə, qaz kəmərinin sonuncu hissəsinin maksimal akkumilizasiya qabiliyyəti o
vaxt baş verir ki, həmin hissənin uzunluğu maksimal mümkün olan uzunluğun yarısına
bərabər olsun:
P12max  P22min
 s . max 
(4.95)cQ 2
(4.94) ifadəsini (4.95)-də nəzərə alsaq, kəmərin maksimal akkumilizasiya
qabiliyyətini hesablaya bilərik:
P12max  P22min
P13max  P23min 
Vakk . max  kD 7 2
Q2 , (4.96)
harada ki, k -sabit əmsaldır.
Qaz kəmərinin sonuncu hissəsinin akkumilizasiya qabiliyyətinin onun uzunluğundan
asılılığı şəkil 4.9-də göstərilmişdir.
 Şəkil 4.9. Qaz kəmərinin sonuncu hissəsinin akkumilizasiya qabiliyyətinin
Vakk / Vakk . max  onun uzunluğundan s / Ss. max  asılılığı

Son hissənin uzunluğu az olduqda, onun həndəsi həcmi (tutumu) kiçik olduğundan
akkumilizasiya qabiliyyəti aşağı olur. Uzunluq böyük olduqda isə Por. max  Por. min  təzyiqlər
fərqi azalır.
Beləliklə, son hissənin akkumilizasiya qabiliyyətindən istifadə etmək məqsədilə,
əgər qaza olan tələbat rejimi sabitdirsə, KS-ın yerinin kəmərin sonuna doğru bir az
dəyişdirilməsi zəruridir.

MÜHAZİRƏ 17
Magistral boru kəmərlərinin idarə olunmasının əsasları
 Bütün digər istehsal sahələrində olduğu kimi, magistral boru kəmərlərinin idarə
edilməsinin mahiyyəti, neftin və qazın boru kəmərləri ilə nəql edilməsi kompleksinə
daxil olan boru kəmərləri, çənlər parkı, enerji və digər təsərrüfatların istismarı prosesində
qərarın qəbul edilməsindən ibarətdir.
Düzgün həll o zaman qəbul oluna bilər ki, onu qəbul edən şəxsin idarə etdiyi
magistral boru kəməri haqqında kifayət qədər tam, etibarlı və vaxtında məlumata malik
olsun. Məlumatın tamlığı qəbul olunan qərarın səmərəliliyinə böyük təsir göstərir, belə
ki, dəqiq istehsal vəziyyəti və toplanmış təcrübənin təhlilindən irəli gələn həllin rasioanl
variantının tapılmasına imkan yaradır.
Zəruri tam və etibarlı məlumatın vaxtında toplanması və neft-qaz kəmərləri və neft
məhsulları kəmərləri idarələrinin tərkibində idarəolunma qərarının hazırlanması üçün
idarəetmə aparatı yaradılır. Bu aparatın hazırladığı materiallar əsasında rəhbərlik qəbul
edilmiş qərarın yerinə yetirilməsi üçün tədbirlər hazırlanır və onun yerinə yetirilməsinə
nəzarət edir.
Mədənlər, anbarlar, neft-qaz emalı zavodları istehlak rayonları magistral boru
kəmərlərinin şaxələnmiş şəbəkələri ilə birlikdə qarşılıqlı əlaqəli kompleks olub, neftqaz
təchizatının vahid texnoloji sistemi şəklində fəaliyyət göstərir.
Neftqaztəchizatı sistemi kimi fəaliyyət göstərən dispetçer idarəsi üçün mürəkkəb
məlumat-idarəetmə sistemi kimi xarakterikdir. Boru kəmərləri sistemi çoxölçülü iqtisadi,
material, enerji malikdir.
Əgər müasir idarəetmə nəzəriyyəsindən irəli gələn neftqaztəchizat sistemi nöqteyi-
nəzərincə, neftin və neft məhsullarının istehsalı, nəqli saxlanılması və paylanması və s.
texnoloji obyektlərinin qarşılıqlı əlaqəli, məqsədyönlü inkişaf edən kompleksidir. Bu
kompleksə həmçinin enerji, material məlumat axınları, maşınlarla emal obyektləri və
verilənlərin ötürülməsi sahələrini də əhatə edir. Məlumatın toplanması, təhlili və
çevrilməsi üçün idarəetmənin, layihələndirilmənin və planlaşdırılmanın müxtəlif
səviyyələrində böyük sayda kollektivlər çalışır.

Neft-qaz təchizatı sisteminin əsas xüsusiyyətləri

Ayrı-ayrı magistral boru kəmərləri (əksər hallarda çoxxətli borular) arasında

qarşılıqlı əlaqələrin daima mürəkkəbləşməsi istehsal kompleksləri və çoxsaylı
istehlakçılarla texnoloji əlaqələrin sərtliyi, tənzimləmə vasitələri kompleksinin artması
neft və qaz ehtiyatının yaradılması və emalının nəticəsi olaraq, neftin, qazın və neft
məhsullarının magistral nəql olunması sistemlərinin yaradılması olmuşdur. Magistral
boru kəmərləri arasındakı qarşılıqlı təsir, qarşılıqlı ehtiyat neft, qaz və neft məhsulları
axınının dəyişdirilmə çevikliyini yaradır.
Müasir neftqatəchizatı sisteminin əsas xüsusiyyəti onun çox böyük olmasındadır.
İkinci əsas xüsusiyyəti neft və qaz sənayesinin inkişafı tempinin dinamikliyi və yanacaq-
enerji balansında qazın xüsusi çəkisinin mümkünlüyü nəzərə alınır, bu isə öz növbəsində
neft və qaz ehtiyatlarının planlı həcminin dəyişməsi halında və neftqaz tələbata dəyişməsi
halında metal sərfinə məhdudiyyət olduqda, yeni istehlakçılar yarandıqda və s. hallarda
mümkündür.
İdarəetmənin mürəkkəbliyi iyerarxik quruluşun olmasıdır. İdarəetmənin təşkili
mərkəzləşmiş və qeyri-mərkəzləşmə prinsipi əsasında həyata keçirilir. Texnoloji
obyektlər və aşağı səviyyələrdə fəaliyyət göstərən təşkilatlar arasında, həmçinin inkişaf
edən tərkiblər və planlı bölmələr arasında çoxfaktorlu texnoloji və məlumat idarəetmə
əlaqələri mövcuddur ki, bunun köməyi ilə müxtəlif iyerarxik səviyyələrdə toplanmış
təcrübəyə əsasən özünətəşkil və uyğunlaşma meydana gəlir.
Böyük sistemlərdə müxtəlif səviyyəli bölmələr arasında eyni məsələlər və həm də
müxtəlif növ məsələlər meydana çıxa bilər. Məsələn, kompressor stansiyaların optimal
idarə olunması məsələsini məxsusi təşkil etmək olar və bu zaman qaz kəməri sisteminə
görə məsələlərlə əsas əlaqələri itirməmək şərtilə, həmçinin qazın çıxarılmasının
optimallaşdırılması məsələsinin qazın nəql olunması məsələsindən asılı və s.
Neftqaztəchizatı sistemində çoxlu sayda elementlərin, manqaların, bölmələrin və s.
sistematik artımıdır. Üçüncü xüsusiyyət isə ondan ibarətdir ki, güclərin mütəmadi
toplanmasıdır. Dördüncü xüsusiyyət neftqaztəchizatının sistematik mərkəzləşdirilməsi və
mərkəzləşmə səviyyəsinin artırılmasıdır. Ayrı-ayrı təcrid olunmuş sistemlərin əvəzinə
neftqaztəchizatının vahid qarşılıqlı əlaqələnmiş sistemi meydana gəlmişdir.
Digər enerji sistemləri ilə müqayisədə neftqaztəchizatı sisteminin nəzərə çarpacaq
xüsusiyyəti-onun ehtiyat hissəsinin dəyişməsidir. Neftin və qazın çıxarılmasının bir
rayondan digərinə dəyişməsi, bununla bərabər istehlak mərkəzlərindən nəzərə çarpacaq
uzaqlaşma, neftqaznəqlolunma magistrallarının yerləşməsini mürəkkəbləşdiri, iqtisadi
göstəricilər pisləşir, ehtiyatların mənimsənilməsini dayandırır. Söylənilənlərin hamısı adi
reallıqdır və bununla hesablaşmamaq mümkün deyildir, lakin inkişaf üçün bunları
vaxtında görmək zəruridir.
Daha bir fərqləndirici xüsusiyyət-texnoloji proseslərin nəzərə çarpacaq ləngiməsidir.
Neftqaztəchizatı sisteminin bu xüsusiyyəti ona gətirib çıxarır ki, bunlar üçün gündəlik və
həftəlik müddətlər üçün birgə qrafik yoxdur. Birgə qrafiklər üçün aylıq və mövsümi
müddətləri üçün mümkündür.

Böyük əhatəli sahələr kimi neftqaztəchizatı sistemini yaratmaqda məqsəd

Bu sistemin yaradılmasında əsas məqsəd neft, neft məhsulları və qazın xalq

təsərrüfatı xərclərinin minimum sərfində istehlakçıları planlı şəkildə təmin etməkdir. Bu
zaman sistemin vəziyyətindən asılı olaraq, onun dəyişdirilməsi ilə bərabər onların yerinə
yetirdikləri vəzifələrin müxtəlifliyi və həmçinin bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi
dəqiqliyinin nəticəsidir ki, sistem böyük həcmə malik ölçüsü ilə fərqlənir.
Yuxarıda söylədiklərimiz ilə bərabər neftqaztəchizatı sistemi texnoloji nöqteyi
nəzərdən bütövdür, başqa sözlə, ayrı-ayrı sahələr (məsələn, mədən-boru kəmərləri-emal
zavodalr-istehlakçı) təşkilatı-idarəetmə fəaliyyətində vahid texnoloji sistemdə birləşir.
Sistemin bütövlüyü və onun əsas hissəsi olan neftin və qazın magistral boru kəmərləri ilə
nəqli onun ayrıca bölmə kimi fəaliyyəti bütövlüyə xələl gətirmir. Bir qayda olaraq, belə
bölünmə optimizasiya probleminin həllini və sahələr üzrə həllərin qurulması prinsipini
təmin edir. Lakin yaddan çıxarmaq olmaz ki, aşağı sistemlərin məxsusi olması mümkün
deyildir. Burada əsas səbəb ondan ibarətdir ki, bütün sistem üzrə bütövlükdə alınmış
optimal həlli, izolə edilmiş ayrı-ayrı sistemlərin optimal həllərini cəmləməklə əldə etmək
olmaz. Bu ondan irəli gəlir ki, neftqaztəchizatı sistemi bütövlükdə aşaöı sistemləri ayrı-
ayrılıqda bir böyük sistemin hissələridir.
Xalq təsərrüfatında bəzi uyğunsuzluqlar, temperatur və parametrik dəyişmələr, qəza
vəziyyəti ehtiyatına görə planların nəzərə çarpacaq dəyişməsinə səbəb ola bilər. Bundan
əlavə giriş məlumatlarının dəqiq olmaması sistemin vəziyyətinin qeyri-müəyyənliyinə
gətirir, eyni iqtisadi həllər zonası yaranır ki, son qərarın qəbul edilməsi şərtlərini nəzərə
alınacaq ölçüdə korlanır.

Mühazirə 18

Qazın nəqlə hazırlanmasında yaranan problemlər və onlarla mübarizə tədbirləri

 Mədənlərdə istehsal olunan təbii qazların da tərkibində əlavə qarışıqlar olur. Bu
qarışıqlar əsasən bərk hissəciklər (qum, gil, korroziyadan yaranan hissəciklər), ağır
karbohidrogenlərin kondensatı, su buxarları, hidrogen sulfıd, karbon iki oksid və təsirsiz
qazlardan ibarətdir.
Qazda bərk hissəciklərin olması qazla təmasda olan kompressor hissələrinin tez
yeyilərək sıradan çıxmasına səbəb olur. Bərk hissəciklər qaz kəmərlərində siyirtmələri,
nəzarət-ölçmə cihazlarının sıradan çıxarır, kəmərin ayrı-ayrı yerlərində toplanaraq canlı
kəsik sahəsinin kiçildir, qaz yandırılan qurğuların işini pisləşdirir.
Qazın tərkibində olan maye hissəcikbri (su, kondensat) kəmərin çökək hissələrində
yığılır, en kəsik sahəsini kiçildir, bundan əlavə borunun siyirtmə və cihazların
korroziyaya uğramasına şərait yaradır. Qazda olan nəmlik qaz kəmərində bərk kristallar
şəklində çökən hidratın əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Bəzi hallarda əmələ gələn hidrat
tıxacları qaz kəmərini tam bağlaya da bilər.
Qazın tərkibində rast gəlinən hidrogen sulfid qazı çox zərərli qarışıqdır.İş
zonasının havasında onun qatılığı 0,01 mq/l -dən çox olduqda o artıq zəhərli hesab edilir.
Bu qaz nəmlik olduqda metalları çox intensiv şəkildə korroziyaya uğradır. Karbon iki
oksid qazının olması isə qazın yanma istiliyini xeyli azaldır.
Yuxarıda qeyd olunan zərurətlərə görə təbii qaz magistral qaz kəmərinə
verilməzdən öncə hazırlıq mərhələsindən keçməlidir. Yəni, qaz qurudulmalı və zərərli
qarışıqlardan təmizlənməlidir. Bundan əlavə, təbii qaz odarizasiya da olunmalıdır ki, qaz
sızmaları baş verdikdə onu tez aşkar etmək mümkün olsun. Bu məqsədlə qaza kəskin və
xoşagəlməz iyə malik olan odarant (məsələn, merkaptan) qatırlar ki, bu da qazın
odarizasiyası adlanır.
Qazın nəqlə hazırlanması qaz kəmərinin baş tikililərində yerləşən xüsusi
qurğularda aparılır. Nəqlə hazırlıq mərhələsini keçən qaz iqlim şəraiti nəzərə alınmaqla
magistral qaz kəməri ilə nəql olunan təbii qaza olan sahə standartlarının tələblərinə uyğun
olmalıdır. Qaz quyu dibindən quyu ağzına qədər hərəkət etdikdə özü ilə bərabər laydan
quyu dibinə daxil olmuş süxur hissəciklərini, borunun daxilində baş vermis korroziya və
mexaniki aşınma məhsullarında gətirir. Bu mexaniki hissəciklərlə bərabər gələn qazın
daxilində maye karbohidrogen və su damlaları da olur. Qazı mexaniki hissəciklərdən
təmizləmək üçün xüsusi qurğulardan istifadə olunur. Qazı mexaniki qarışıqlardan
təmizləmək üçün istifadə olunan qurgular iş prinsiplərin görə aşağıdakılara
ayrılırlar:

1. Mexaniki hissəcikləri quru halında qazdan tutan qurğular: Belə qurğularda

mexaniki hissəciklərin qazdan ayrılması ağırlıq və ətalət qüvvələrinin təsiri ilə olur. Bu
qurğulara siklonlu toz tutucuları, qravitasiya separatorları və süzgəclər aiddir.
2. Yaş toz tııtucu qurğular: Bu toz tutucularında qazda asılı vəziyyətdə olan
mexaniki hissəciklər yuyucu maye ilə islanır və qaz cərəyanından ayrılır, maye isə
regeneratsiya olunaraq yenidən iş prosesinə qaytarılır. Bunlara şaquli və üfüqi yağ toz
tutucuları aiddir.
3. Elektrik toz tutuculari: bu tipdən olan qurğular çox az hallarda tətbiq olunurlar.
Baş kompressor stansiyalarında və mədənlərdə qazı təmizləmək üçün quru və yaş toz
tutucularından geniş istifadə olunur. Qazın maye hissəciklərindən təmizlənməsi əsasən
mədən şəraitində aparılır.
Toztutucuları aşağıdakı şəkildə bir pilləli qravitasiya iş prinsipinə malik toztutucu
göstərilmişdir. Bu toztutucusuna qaz tangensial istiqamətdə daxil olur və qazın sürəti
seperatorda 15-20m/saniyəyə çatır. Bu toztutucusuna qaz tangensial istiqamətdə daxil
olur və qazın sürəti seperatorda 15-20 m/saniyəyə çatır.
Toz tutucularını seçdikdə qazın toztutucusunda icazə verilən sürəti aşağıdakı disturla
təyin olunur:

Burada d-toztutucusunun diametridir , m ; h və Pq- uyğun olaraq hissəciyin və qazın

toz tutucu şəraitindəki sıxlığıdır, kg/m ; k- mühitin müqavimət əmsalıdır.

3

Reynolds ədədinin kiçik qiymətlərin k=24/Re olur. Üfüqi jalüzlü seperatorlarda qazın
nəm olması ayrılmaya daha müsbət təsir göstərir. Qzın təmizlənməsi boru kəməri boyu
və aralıq kompressor stansiyalarında da aparılır, xətti hissədə kondensat tutucuları
yerləşdirilir. Xətt boyu yerləşdirilən genişlənmə kameralı kondensat tutucularından da
(şəkil 3.2) hazırda geniş istifadə olunur. Bu kondensat tutucuları qaz cərəyanının
surətinin kəskin düşməsi nəticəsində ondan maye damlalarının düşməsinə əsaslanır.

Şəkil 3.1. Bir pilləli qravitasiya çökdürücü.

1-qaz üçün çıxış borusu; 2-giriş borusu; 3-üfüləmə
 Şəkil 3.2. Siklonda qazın hərəkəti.
1-qazın çıxışı; 2-qazın girişi; 3 – çöküntülərin çıxışı.
Maye damlalarının düşmə trayektoriyasının uzunluğu aşağıdakı düsturla təyin
olunur .

Burada W - kondensat tutucusunun girişində qazın sürəti, m/san;

D - qaz kəmərinin diametri, m; D k - genişlənmə kamerasının diametri, m; ρ h -
hissəciyin sıxlığı, t/m3; ρg-qazın sıxlığı, t/m3; µ- qazın özlülüyüdür, spz; d-hissəciyin
diametr, m .

Şəkil 3.3. Şaquli yağlı toz tutucusu.

1-jalüz qurğusu; 2- çıxış borusu; 3-şaquli borucuqlar; 4-drenaj borusu; 5-təmizləmə
drenaj borusu; 6- baca; 7- giriş borusu; 8-əksetirici; 9-maye həcmi.
 Şəkil 3.4. Genişlənmə kameralı kondensat tutucusu.
1- qaz kəməri; 2-genişlənmə kamerası; 3-möhkəmlik qabırğaları;
4- kondensat-boşaltma borucuğu.

Genişləndirici kamerasının mənfı cəhəti qaz kəmərlərinin istismarı zamanı onun

daxilinin təmizlənməsi üçün ərsin və kirpibrin boruya daxil edilməsinin mümkün
olmamasıdır.
Yuxarıda göstərilənlərlə əlaqədar olaraq qazın mexaniki qarışıqlardan təmizlənməsi
üçün yağlı toztutucularından geniş istifadə olunur.

Aşağıda (şəkil 3) şaqulu yağ toztutucusu göstərilmişdir. Bu toztutucu şaquli polad

silindr olub alt və üstdən yarım şarvari qapaqla bağlanmışdır. Onun diametri 1080-2400
mm olub, baş kompressor stansiyasının girişindəki işçi təzyiqinə hesablanır.
Toztutucusunun daxilində qazın yağla təmasda olmasını və qaz tutucudan çıxdıqda yağ
damlalarınını tutmaq üçün qurğu yerbşdirilmişdir. Qaz borudan (7) tutucuya daxil olur və
qaz əksetdiricinin (8) təsiri ilə öz istiqamətini dəyişərək aparatın aşağısındakı yağın
həthinə yönəlir.
Bu zaman bərk hissəciklər apparatın dibinə çökür . Yağın aparatda səviyyəsi şaquli
borucuqlann (3) aşağı ucundan 25-30 mm yuxarıda saxlanılır ki, qaz yağla təmasda
olsun. Bu halda qazda olan bərk hissəciklər və maye karbohidrogenlər yağ vasitəsi ilə
tutulur.Yuxarı istiqamətdə hərəkət edən qaz özü ilə bərabər yağ hissəciklərinidə aparır.
Tutulmuş bərk və maye hissəciklər hesabına tutucuda yağın səviyyəsi artır. Qaz
borucuqlardan çıxdıqda onun sürəti azalır, maye və bərk hissəciklər qazdan ayrılır və
drenaj borusu (4) vasitəsi ilə aşağı yağ olan hissəyə axır. Aparatın orta hissəsindən qaz və
yağ dumanı yuxarı hissəyə daxil olur və orada jalyüz qurğusu (1) vasitəsilə qaz yağdan
və parafin hissəciklərindən təmizbnir. Təmiz qaz çıxış borusu (2) vasitəsi ilə
toztutucusundan xaric olur. Çirklənmiş yağ toztutucusunun dibindən drenaj borusu (5)
vasitəsilə xaricə atılır. Toztutucusunun daxili bütövlükdə bacadan (6) ildə 3-4 dəfə
təmizlənir.
Yağ toztutucusunun özündən qazburaxma qabiliyyəti aşağıdakı düsturla təyin olunur:

(4)
 Burada D - toztutucusunun diametri, m; P - qazın təzyiqi, MPa; ρ m və ρq-uyğun olaraq
mayenin və qazın sıxlığı, kq/m ; T- qazın temperaturudur, K .
Toz təmizləyicisini seçmək üçün aşağıdakı qrafikdən istifadə etmək olar (şəkil3).

Şəkil 3.5. Yağlı toz tutucusunun qazötürmə qabiliyyətinin təzyiq (p) və diametrdan
(D) asılılığı.
Toz tutucularının normal işini təmin etmək üçün, tutucuda yağın səviyyəsini sabit
saxlamaq lazımdır. Verilmiş təzyiqdə toz tutucusunun qazötürmə qabiliyyəti təmas
borucuqlarında (3) qazın sürəti 1-3 m/san-dən çox olmamalıdır.

Şəkil 3.6. Siklonlu toztutucusu (qazötürmə qabliyyəti 20.106 m3/ gün; işçi təzyiqi
7,5 MPa).
1-Qazın çıxış borusu; 2-Qazın giriş borusu; 3-Siklon boruları; 4-Baca; 5-
Manometr bağlamaq üçün ştutser; 6-çirkab təmizləmə ştutseri; 7-Çirkab kamerası
 Şaquli yağlı toz tutucuları, başqa quruluşda olan toz tutucularına nisbətən əsas
üstünlüyü onun ümumi təmizləmə əmsalının yüksək olması (97-98%), mənfı cəhəti isə
onun böyük metal tutumuna malik olması, daxilində yağın səviyyəsinin dəyişməsinin
təmizlik dərəcəsinə təsiri, qazla mayenin aparılması və təzyiq itgisinin çox olmasıdır.
Hal-hazırda siklonlu toztutucularındanda istifadə olunur (şəkil 4) Siklonlu toztutucusu,
daxilində siklon yerləşdirilmiş şaquli həcmdir. Qaz giriş borusundan (2) paylayıcı
qurğuya daxil olur. Ulduz formada yerləşdirilmiş siklon boruları yuxarıdan bu paylayıcı
qurğuya aşağıdan isə şəbəkə qəfəsə qaynaq olunmuşdur. Ayrılmış maye və toz
hissəcikləri axaraq çirkab kamerasına toplanır. Çirkab vaxtaşırı olaraq təmizləyicinin
dibində yerləşdirilmiş ştutserdən (6) xaric edilir və beləliklə toztutucusu təmizlənir.
Qazın siklonlarda sürəti artdıqca metalın erroziyadan yeyilməsi baş verir. Bu
toztutuculannda qazıntəmizlik dərəcəsini 80-90 %-ə çıxarrmaq olur.

Şəkil 3.7. Düzləndirici əmsalı (a) təyin etmək üçün qrafik.

Hal-hazırda baş kompressor stansiyalarında 1600mm diametri və işçi təzyiqi 7,36 MPa
olan toztutuculardan geniş istifadə olunur. Siklonlu toztutucularının özündən qaz ötürmə
qabiliyyəti Qmin-dan Qmax -arasında dəyişir. Hesabat zamanı alınmış sərfə düzəliş vermək
lazımdır. Çünki hesabat qrafıki qazın sıxlığı ρ=0,65 kq/m3 və mütləq temperaturası
T=283 K olan hal üçün tərtib olunmuşdur. Toztutucunun qazötürmə qabiliyyətini başqa
şərait üçün təyin etdikdə düzəldici əmsaldan (a) istifadə etmək lazımdır.
Qazın sərbəst mayedən təmizlənməsi.
Separaratorlar: Şaquli sparatorlar 400-1650mm, üfüqi separatorlar isə 400-1500 mm
diametrində istehsal olunurlar və 16 MPa - a qədər daxili təzyiqə davamlıdırlar. Təcrübə
göstərmişdir ki, seperatorda qazın optimal sürəti 0,1 m/san-yə qədər və təzyiq isə 6 MPa
olduqda əldə olunur. Bu halda qazdan bərk hissəciklərin 70-80%-i ayrılır. Əgər təzyiq
çox və ya az olarsa seperatorda qazın sürəti aşağıdakı disturla təyin olunur [5].
 Burada Wopt - spearatorda optimal təzyiq (pı) 6 MPa olduqda optimal sürətdir, Wıopt=
0,1 m/san ; Ps-separatordakı təzyiqdir, MPa. Böyük metal sərfinə və səmərəliliyinin az
olmasına görə qravitasiya seperatorlarından az istifadə olunur.
Şəkil 1-də hidravlik siklonlu separator göstərilmişdir. Separatorun gövdəsi və qazın
çıxış

borusu dairəvi boşluq yaradır. Separatorun aşağı hissəsində hissəciklər toplanır və

vaxtaşırı separatordan xaric edilir. Təxmini hesablamalar üçün separatorda qazın icazə
veribn sürəti aşağıdakı kimi təyin olunur.
Burada Aı-sabit əmsaldır , qiymətləri şaqulu ( h=0,6 m ) və üfüqi ( 1=3 m )
separatorlar üçün aşağdakı cədvəldə verilmişdir- pn və pq uyğun olaraq neftin və qazın
sıxlığıdır. Üfuqi separatorların uzunluğu 3 m-dən çox olduqda qazın icazə verilən
surətinini təyin etmək üçün düzəliş əmsalı (Ko ) əlavə olunur [4 ].

Burada 1- separatorun giriş və çıxış boruları arasındakı məsafədir , m ; h- maye

səviyyəsindən maye-qaz qarışığı daxil olan boruya qədər məsafəlir , m .
Cədvə 3.1
Seperasiyasının kefiyyətindən asılı olaraq A1 əmsalınm qiymətləri.
Qazın təmizlik Şaquli separa- Üfliqi separa- Şaquli separa tor
dərəcəsi tor (h=0,6 m) tor (1=3 m) üçün nisbi nəmlik, %
Təmiz 0,03 0,075 0,2
Orta 0,047 0,117 0,5
Gobu 0,150 0,150 1,0

Şaqulu seperatorlar üçün hündürlüyün (h) 0,6 m-dən, üfüqi seperatorlar üçün isə giriş
və çıxış arasındakı məsafənin (l) 3 m-dən çox olması qazın mayedən ayrılmasına
keyfiyyətcə heç bir təsir göstərmir. Qravitasiya separatorlarının özündən qaz buraxma
qabiliyyəti aşağıdakı düsturla təyin olunur;

Burada, D-separatorun daxili diametridir, m; Vq- qazın separa-torda icazə verilən

sürətidir g/san; P-separatordakı təzyiqdir, MPa;
Pat - atmosfer təzyiqidir, MPa; To - normal temperaturadır, K (273 C); Z - qazın
sıxılma əmsalıdır; T-separatorun işçi temperaturasıdır, K .
Üfüqi separatorların özündən qaz ötürmə qabliyyəti aşağıdakı düsturla təyin olunur.
n-düzləndirici əmsaldır, n= (1/D).
 Neftin nəqlə hazırlanmasında yaranan problemlər və onların aradan
qaldırılması üsulları
Neft emulsiyalarının struktur quruluşunun dağıdılması aşağıdakı əməliyyatların
ardıcıl olaraq həyata keçirilməsi ilə mümkündür:
- ayrı – ayrı damcıların birləşməsi;
- sipər örtüklərin dağıdılması;
- su zərrəciklərini birləşdirilərək , damcı şəklinə salınması;
- damcıların birləşərək böyük su kütləsi yaratması və onun qurğunun dibinə
çökdürülməsi.
Suyu neftdən ayırmağın bir neçə texnoloji üsulları da vardır. Üsulun seçilməsi neftin
tərkibindəki suyun miqdarından və suyun hansı vəziyyətdə olmasından asılıdır. Bəzi
hallarda «xam» neftin tərkibində olan su sərbəst şəkildə, yəni dispersiya olunmamış
vəziyyətdə olur. Belə su neftdən çökdürməklə ayrılır. Əksər hallarda isə su neftin
tərkibində emulsiya şəklində olur. Belə emulsiyaların iki növü mövcuddur:
- mexaniki stabilləşmiş;
- səthaltı maddələrlə stabilləşmiş.
Stabilləşmiş emulsiyada su neftdən çox asan ayrılıb çökür. Dayanıqlı, xırda
dispersiyalı stabilləşmiş emulsiyadan suyu ayırmaq isə çox mürəkkəb üsulların tətbiq
edilməsini tələb edir. Belə üsullardan sürətlə isidilmə, kimyəvi hazırlama, elektrik təsiri
və həmçinin qarışıq üsulları göstərmək olar.
Neftlərin duzsuzlaşdırılması yolu ilə sudan ayrılması prosesi eyni
xarakter daşıyır. Belə ki, neftdən suyu ayırarkən, suyun tərkibində həll olunmuş duz da
ayrılır. Əgər tam duzsuzlaşdırma zərurəti yaranarsa, onda neftə təmiz su qarışdırılır və bu
da öz növbəsində neftin tərkibindəki duzu həll edir.
Çökdürmə üsulu ilə emulsiyalarda asılı vəziyyətdə olan su hissəcikləri sıxlıqların
fərqli olmasından ayrılırlar. Asılı vəziyyətdə olan hissəciklərin çökmə sürəti Stoks
düsturuna əsasən təyin olunur:
d 2  s   n g
Ud 
18  n , (7.1)

burada U d  damcıların çökmə sürəti; d  çökən su hissəciklərin diametri;  s və  n 

uyğun olaraq su və neftin sıxlığı;  n  neftin dinamik özlülüyü; g  sərbəstdüşmə təcili.
Stoks düsturu çökdürücünün divarının və çökən hissəciklərin özlülüyünün təsirini
nəzərə almır və hərəkətsiz mühitdə damlaların çökməsi və ya üzə çıxmasını xarakterizə
edir.
Adamar və Bond çökmə sürətinin təyini üçün daxili faza mayesinin özlülüyünü də
nəzərə alan aşağıdakı ifadəni vermişlər:
2
U d =d ( ρ s− ρn )⋅g⋅K / ( 18 μn ) ;

K=3 ( μ n + μ s ) / ( 2 μn +3 μs )
(7.2)
Hərəkət edən damcı üçün Re≤2 olduqda, (7.2) düsturundan istifadə etmək olar.
Çökdürücünün layihələnməsi zamanı aşağıdakı düsturlardan da istifadə edirlər:
 2Re500 olduqda ,

4 ( ρ s −ρn ) 0,6
U d= gd Re
55 ,5 ρ
n (7.3)
Re500 olduqda isə,
1
( ρs −ρn ) 2
U d =3 gd
ρn
, (7.4)

burada Re=dU d⋅ρ n / μn - Reynolds ədədidir.

Yuxarıda qeyd olunan düsturlardan da göründüyü kimi damlaların diametri
böyüdükcə, mayenin özlülüyü azaldıqca, damlaların çökmə sürəti çoxalır.
Qeyd etmək lazımdır ki, neftin sudan təmizlənməsində həlledici rolu heç də su
damlalarının çökmə sürəti deyil, müdafiə səthlərinin dağılma vaxtı və damlaların
birləşərək böyük su kütləsinə çevrilməsi oynayır.
Göstərilən amillərin təyin edilməsi və onların təsir xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması
emulsiyanın ayrılması texnologiyasının seçilməsi və səmərəliliyinin artırılmasına böyük
təsir göstərir.
Tətbiq ediləcək üsulların əsas prinsipləri aşağıdakılardır:
1. Hazırlanmış emulsiyanın temperaturunun artırılması. Bununla emulsiyanı təşkil
edən mayelərin özlülüyü azalır və eyni zamanda görüş səthində səthi gərilmə azalır
(neftdən suyun ayrılması məhz bu prinsipə əsaslanır).
2. Ayrılan maye hissəciklərinin ölçülərinin artırılması. Bunun üçün kimyəvi
reagentlər tətbiq edilir və elektrik sahəsindən istifadə edilir.
3. Ayrılan hissəciklərin hərəkət sürətinin artırılması. Bunun üçün təbii ağırlıq
qüvvəsini daha güclü mərkəzdənqaçma qüvvəsi ilə əvəz edilir.
4. Çökdürücünün ümumi sahəsini saxlamaqla çökmə hündürlüyünün
azaldılması. Üfüqi çökdürücülərdə paralel lövhələrin və separatorlarda ayırıcı disklərin
tətbiqi bu məqsədi daşıyır.
Emulsiyanın tərkibində asılı vəziyyətdə hissəciklərin olması, ayırmanın
səmərəliliyini azaldır. Stabilləşmiş, dayanıqlı, xırda dispersli emulsiyaların mexaniki
üsulla təmizlənmələri mümkün olmur.
Emulsiyaların ayrılması prosesinə hidravliki çökmə şəraiti (turbulentlilik, axınların
konveksiyası, qarışma və s.) də mənfi təsir göstərir.
Neft emulsiyalarının təmizlənməsi üçün qarışıq üsulların tətbiqi (qravitasiya və
termik, kimyəvi və elektrik) çox yaxşı səmərəli nəticələr verir.
Neftin sudan təmizlənməsinin əsas mahiyyətini qravitasiyalı çökdürülmə təşkil edir.
Çökdürülmənin iki növü-dövrü və fasiləsiz rejimləri tətbiq edilir və uyğun
çökdürücülərlə həyata keçirilir.
Dövrü işləyən çökdürücü kimi adətən, silindrik çökdürücülər-çənlər (çökdürücü
çənlər) tətbiq edilir. Təmizləmək üçün nəzərdə tutulan xam neft, paylayıcı boruların
köməyi ilə çənlərə doldurulur. Çən doldurulduqdan sonra su çənin aşağısına çökür, neft
isə yuxarı hissədə toplanır. Çökdürülmə prosesi hazırlanan neftin sakit vəziyyətində
həyata keçirilir. Proses qurtardıqdan sonra neft və su çəndən boşaldılır. Çökdürücü
çənlərin müsbət işi yalnız o zaman əldə olunur ki, neftin tərkibində olan su sərbəst
vəziyyətdə, yaxud iridamcılı stabilləşmiş halda olsun.
Fasiləsiz işləyən çökdürücülər üfüqi, şaquli, maili və konusvari olurlar (şəkil 7.1).
Üfüqi çökdürücülər uzununa və radial növlərinə ayrılır. Uzununa üfüqi çökdürücülər
en kəsiyin formasına görə düzbucaqlı və dairəvi olurlar. Fasiləsiz işləyən qravitasiyalı
çökdürücülərdə neftin hazırlanması kəsilməz axın üçün həyata keçirilir. Şəkil 7.2-də
fasiləsiz işləyən üfüqi silindrik çökdürücülərin prinsipial sxemi göstərilmişdir.

Şəkil 7.1. Fasiləsiz işləyən çökdürücülər

A -üfüqi; b -şaquli; c-maili; d-konusvari; 1-ayrılma səthi; 2-arakəsmə

Şəkil 7.2. Üfüqi çökdürücünün prinsipial sxemi

H mayesində paylanmış B mayesinin emulsiyası çökdürücü çənə daxil edilir və
ağırlıq qüvvəsinin təsirindən iki hissəyə ayrılır. Ayrılmış mayelər H və B boruları
vasitəsilə çökdürücü çəndən xaric olur. Şəkil 7.2- də emulsiya sahəsi ştrixlənmişdir və bu
sahə H mayesinin (yuxarı) zonasını B mayesinin (aşağı) zonasından ayırır. Şəkildə α−
fazaları ayıran zonanın sərhəddidir. Çökdürücünün kifayət qədər uzunluğu L olduqda,
onun çıxış hissəsində emulsiyanı təşkil edən fazaların tam ayrılması baş verir. Bircinsli
H mayesində hərəkət edən B mayesinin damcıları həm çökdürücü boyu H mayesinin
axın qüvvəsinin və həm də B damcısı ( ρsu ) və H mayesinin ( ρn ) sıxlıqlarının
müxtəlifliyindən yaranan Arximed qüvvəsinin təsirinə məruz qalır.
Damcı çökdürücü boyunca hərəkət edən axının sabit U l sürəti ilə irəliləyir və həm
də sabit U g sürəti ilə ağırlıq qüvvəsinin təsirindən aşağı enir.
Damcının enmə sürəti U g Adamar düsturuna əsasən (Stoks qanununa uyğun olaraq)
təyin oluna bilər. Ayırma səthindən (a səviyyəsi) yuxarıda yerləşən damcı r-
səviyyəsindən hərəkətə başlayır və t g =r/U g zamanı müddətində ayırma səthinə çatır.
Axının sürəti U l =Q/S ifadəsindən tapılır ( Q və S -uyğun olaraq axının sərfi və en
kəsik sahəsidir).
Əgər H və B mayelərinin ayırma sərhəddi çökdürücünün ortasında yerləşərsə, onda
2
S=π R /2 (R-silindrik çökdürücünün radiusudur).
Ul
R ≤L
Ug olduqda çökdürücüdə ayrılan damcıların diametri:
36 μ n Q
d 20 ≥
π Kg Δρ RL , (7.5)
3 μs+ μn
K=
Burada, 2 2 μ n +3 μ s - Adamar və Bonda görə Stoks düsturuna düzəlişdir;

Δρ=ρs −ρ n

Çökdürücünün səthinin S g =2 RL olduğunu qəbul etsək, onda (7.6) düsturunu

aşağıdakı şəklə salmaq olar:
72 μn Q
d 20 ≥
π Kg Δρ S g (7.7)

Çökdürücüdə d≤d 0 olan damcılar emulsiyadan ayrılır. Alınmış düstur, dispers

damcılarının birləşərək iriləşməsi müddətini nəzərə almadığı üçün nəzərə çarpacaq
məhdudiyyətlərə malikdir. Təmizlənən emulsiyanın ümumi sərfi ( Qцм ) üçün
Qцм
N=
çökdürücülərin tələb olunan sayı Q ifadəsindən təyin olunur. Burada Q− bir
çökdürücünün maksimal məhsuldarlığıdır.
Neftin sudan təmizlənməsinin əsas müasir üsullarından biri termik (yaxud, istilik)
üsul hesab olunur və mahiyyəti ondan ibarətdir ki, çökdürülməzdən əvvəl neft qızdırılır.
Su hissəciklərinin səthindəki sipər layını təşkil edən maddənin özlülüyü temperatur
artdıqca azalır və örtüyün möhkəmliyi kiçilir, su damcılarının birləşməsi asanlaşır.
Bundan başqa, temperatur artdıqca özlülüyün azalması çökmə zamanı hissəciklərin enmə
sürətini artırır. Neftin termik üsulla sudan təmizlənməsi ayrıca üsul kimi nadir hallarda
tətbiq edilir. Əksər hallarda bu üsul daha mürəkkəb kompleks üsulların tərkib hissəsi
kimi, məsələn, termokimyəvi təmizləmə (kimyəvi reagentlərdən istifadə etməklə
çökdürülmə), elektrik üsulu ilə işlənmənin və digər kombinə edilmiş təmizləmə
üsullarının tərkibində istifadə olunur.
Neftin qızdırılması qaz ayrıldıqdan sonra və neft emulsiyası çökdürücüyə daxil
edilməmiş xüsusi qızdırıcı qurğularda həyata keçirilir. Qızdırma temperaturu, su-neft
emulsiyalarının xüsusiyyətlərindən və təmizlənmə sisteminin qəbul edilmiş
elementlərindən asılı olaraq təyin olunur.
Neft sənayesində kimyəvi reagentlərin köməyi ilə neft emulsiyalarının ayrılmasına
əsaslanan-neftin sudan təmizlənməsi üsulu çox geniş tətbiq edilir. Kimyəvi təmizləmənin
səmərəliliyi tətbiq olunan reagentin tipindən asılıdır. Reagentin seçilməsi isə, öz
növbəsində su-neft emulsiyasının tipindən və təmizlənəcək neftin xüsusiyyətlərindən
asılıdır. Demulqator-reagentlərin seçilməsi istənilən, xüsusi laboratoriya və mədən
tədqiqatları vasitəsilə həyata keçirilir.
Digər kombinə edilmiş üsullar kimi, kimyəvi təmizlənməyə, qravitasiyaılı
çökdürülmə də daxildir. Təmizlənmə üçün nəzərdə tutulan emulsiyaya demulqator -
reagent daxil edilir, onunla qarışdırılır, sonra isə çökdürülmə yolu ilə neftdən suyun
ayrılmasına şərait yaradılır. Bu zaman həm dövri və həm də fasiləsiz təmizləmə üsulu
tətbiq oluna bilər. Adətən, fasiləsiz təmizləməyə daha çox üstünlük verilir. Neftin sudan
kimyəvi üsul ilə təmizlənməsinin üç üsulu mövcuddur:
 sudan təmizlənmə neft quyularında həyata keçirilməyə əsaslanır (quyudaxili
deemulsasiya), hansı ki, reagent emulsiyaya bilavasitə quyuda daxil edilir;
 sudan təmizlənmə neftin yığılmasını həyata keçirilən boru kəmər
lərində yerinə yetirilir (yolüstü deemulsasiya), burada reagent neft yığım kollektorunun
başlanğıcında emulsiyaya daxil edilir;
 demulsasiya və neftin təmizlənməsi bilavasitə çökdürücü çənlərdə
yerinə yetirilir. Bu zaman çökdürücü çənə doldurulmuş emulsiyaya əlavə edilir.
Birinci iki üsul müəyyən üstünlüyə malikdir və daha səmərəli hesab olunur.
Termo – kimyəvi üsul sipər örtüyünün möhkəmliyini azaldır, bəzən isə onu tam
dağıdır və nəticədə neft emulsiyasının ayrılması prosesini sürətləndirir və ucuz başa gəlir.
Hal-hazırda 80% su-neft emulsiyaları termo-kimyəvi üsulla hazırlanır. Üsulun geniş
tətbiq edilməsinə aşağıdakı amillər təsir göstərir:
 avadanlıq və cihazları dəyişmədən, suyun neftdəki miqdarından asılı olmayaraq
neftin hazırlanmasının mümkünlüyü;
 qurğuların sadəliyi;
 avadanlığı dəyişmədən, təmizlənəcək emulsiyanın xassəsindən asılı olaraq
deemulqatorları dəyişdirməyin mümkünlüyü;
Bu üsulun bəzi mənfi cəhətləri də vardır: ayırıcı emulqatorların baha olması və
0
böyük istilik sərfi. Praktikada neftin sudan və duzlardan təmizlənməsi 50-100 C
temperaturda yerinə yetirilir. Çox yüksək temperaturlarda aparılan proses isə böyük
təzyiq altında həyata keçirilir. Bu isə öz növbəsində avadanlıqların divarının qalın
olmasını, böyük metal sərfini tələb edir.
Neft emulsiyasına təsirindən asılı olaraq mövcud deemulqatorlar elektrolitlərə,
qeyri-elektrolitlərə və kalloidlərə ayrılırlar. Deemulqatorlar emulsiyanın fazalarından
birində (neft və ya suda) yaxşı həll olmalı, səthi aktivliyə malik olmalı, metala görə inert
(təsirsiz) olmalı, neftin keyfiyyətini pisləşdirməməli, həmçinin ucuz başa gəlməklə,
imkan daxilində universal olmalıdır.
 Qeyd etmək lazımdır ki, emulsiyaların ayrılması üçün tək deemulqatorun əlavə
edilməsi kifayət deyil, onun, həmçinin emal olunan emulsiya ilə tam təmasda olmasını
təmin etmək lazımdır. Bu məqsədlə intensiv turbilizasiya və emulsiyanın qızdırılması
üsulundan istifadə olunur.
MÜHAZİRƏ 19
Təbii qazların hidratları və onlarla mübarizə.

Müəyyən termodinamiki şəraitdə təbii karbiohidrogen qazlan su ilə birləşərək ağ sıx

qara bənzər hidrat adlanan kütlə əmələ gətirir. Əmələ gəlmiş hidrat separatorlarda,
siyirtmələrdə və boru kəmərlərində toplanaraq qazın hərəkətinə müqavimət göstərir.
Hidratlar molekulyar tipli birləşmələr olyb Van-der-Vals qüvvəsinin təsiri ilə yaranır.
Hidrat əmələ gələn zaman qaz molekulaları sanki su molekulalarını aralayır və onların
arasına daxil olur. Bu zaman Vander Vals qüvvəsi hesabına su və qaz molekulaları bir-
birini çox möhkəm cəzb edir və hidrat yaranır. Təbii karbohidrogen qazlarının hidratları
davamsız birləşmə olub istiliyin təsirindən asanlıqla parçalanaraq suya və qaza ayrılır.
Təbii qazlar çox halda öz tərkibində karbon qazına (C02), kükürd qazına (H2S), azota (N2)
və təsirsiz qazlara malik olur. Təbii karbohidrogenbrin tərkibində bu qazların olması
hidrat əməbgəlmə prosesini gücbndirir.

Şəkil 4.1. Qazın nəmliyini təyin etmək üçün nomoqram.

Hidrat əmələgəlmə prosesi bir qayda olaraq qaz-su sərhəddində qaz su buxarları ilə
tam doymuş olduğu halda baş verir. Hidratın əmələgəlmə yerini təyin etmək üçün qazın
nəmliyinin müxtəlif termodinamiki şəraitlərdə dəyişməsini bilmək lazımdır. Təcrübədə
çox halda mütləq nəmlik anlayışından istifadə olunur.
 Normal şəraitdə qazın vahid həcmində olan su buxarlarının kütləsinə qazın mütləq
nəmliyi deyilir (273 K,və 0,1033 MPa).
Bəzi hallarda isə təcrübi məqsədlər üçün nisbi nəmlik anlayışından da istifadə olunur .
Götürülmüş həqiqi şəraitdə qazda olan su buxarlarının miqdarının, həmin şəraitdə
qazda maksimum mümkün ola biləcək su buxarlarının miqdarına olan nisbətinə nisbi
nəmlik deyilir.
Bu nisbət faizlə və yaxud ədədin hissəsi ilə ifadə olunur. Yuxardakı qrafikdə müxtəlif
təzyiq və temperatur şəraitində təbii qazlarda nəmliyi təyin etmək üçün nomoqramma
göstərilmişdir (şəkil 4.1).
Nomoqramda nisbi sıxlığı Δ=0,6 olan təbii qazın nəmliyinin dəyişməsi verilmişdir.
Nomoqramadan görünür ki, təbii qazların nəmliyi temperaturanın artmasılə artır, lakin
təzyiqin, qazın molekul kütləsinin (µ) və suyun duzluluğunun artması ilə azalır.
Nomoqramda iki köməkçi qrafık də təqdim olunmuşdur. Bu qrafiklər qazın molekul
kütəsini (nisbi sıxlığı) və suyun duzluluğunu nəzərə alaraq düzəliş əmsallarını təyin
etmək üçündür. Qazın nəmliyini təyin etdikdə qaz su ilə təmasda olarsa, suyun
duzluluğunu vahidə bərabər götürmək olar (Cs=l).
Götürülmüş təzyiq və temperaturda qazdan birinci su damlalarının ayrıldığı
temperatura və təzyiqə qazın şeh nöqtəsi deyilir.
Aşağda (şəkil 4.2) təbii qaz boru kəməri ilə hərəkət etdikcə onun təzyiq və
temperaturasının kəmər boyu dəyişməsi göstərilmişdir. Qrafıkdən göründüyü kimi təzyiq,
temperatura və başlanğıc nəmlikdən aslı olaraq boru kəməri boyu qazın nəmliyidə dəyişir
(absd əyrisi). Qaz kəmərinin başlanğıcında temperatura sərt, təzyiq isə səlist olaraq
uzunluq boyu tədricən düşür. Kəmərin sonuna yaxın hissədə isə təzyiq sərt, temperatura
isə səlist düşür və torpağın tempiraturasına bərabər olur. Bu səbəbdən də qazın nəmliyi
azalır, kəmərin sonuna yaxın hissədə isə əksinə olaraq çox az da olsa nəmlik artmağa
başlayır.
Qaz kəmərinə qaz daxil olduqda nəmlik W ı= W 1doy - olur və başlanğıcda suyun
kondensləşməsi baş verir. Bu halda qaz mühitinin temperaturası düşür və Wmin<Wn <
W1boy - olur. Əgər qaz kəmərinə daxil olan qazın nəmliyi W f< Wmin - olarsa, kəmərdə
sərbəst su damlalarının düşməsi baş verməz (f-g xətti üzrə).
Qaz kəmərində hidrat əmələ gəlməsinin qarşısmı almaq üçün qazı boru kəmərinə
verməzdən əvvəl onun nəmliyi kəməriindəki təzyiq və temperatur minimumdan aşağı
olmalıdır (Wmin).
Göstərilən şərtödənilmədikdə qazda sərbəst su damlaları yaranır və hidrat əmələ gəlir.
Qazda hidrt əmələ gəlmə şəraiti müxtəlif sıxlıqlı qazlar üçün təzyiq və temperaturdan
asılılıq formasında qrafıkdə (şəkil 4.3) verilmişdir.
Hidrat əmələ gəlmə qrafıki buxar-maye müvazinətliyi şərti əsasmda qurulmuşdur.
Təcrübələr göstərir ki, hidrat əmələ gəlməsi və onun parçalanması şəraitbri (təzyiq və
temperatur) bir-birinə uyğun gəlmir. Eyni temperatur şəraitində hidratın parçalanma
təzyiqi onun əmələ gəlmə təzyiqindən çox aşağı olur. Hidratın parçalanma təzyiqinin
əmələ gəlmə təzyiqinə nisbətənin belə aşağı düşməsinə səbəb yaranmış hidrat üzərində su
buxarlarının buxar elastikliyinin azalmasıdır. Hidratın əmələ gəlmə və parçalanma
şəraitini təyin etmək üçün su buxarlarının su üzərində (P oı) və hidrat üzərindəki
müvazinətinin buxar elastikliyini (Pı) xarakterizə edən qrafikdən istifadə edilir. Beb ki,
boru kəmərində hidrat tıxacından sonra qazın nəmliyi suyun buxar elastikliyinin (P ı)
düşməsi hesabına azalır. Hidrat əmələ gəlməsinin qarşısını əvvəlcədən müəyyən tədbirlər
görüb almaq daha asan və ucuz başa gəlir, nəinki əmələ gəlmiş hidratı dağıdıb boru
kəmərinin işini yenidən bərpa etmək.

Şəkil 4.2. Qaz kəmərinin uzunu boyu qazda nəmliyin dəyişməsi.

Şəkil 4.3. Müxtəlif sıxlıqlı qazlarda hidrat əmələgəlmə qrafiki.

Δ-qazın nisbi sıxlığı

Belə tədbirlərin həyata keçirilməsi böyük diametrli (magistral) boru kəmərlərində daha
yüksək səmərə verir. Hidratın əmələ gəlməsinə qarşı qabaqlayıcı tədbirlər
aşağıdakılardır:
l.Qaz cərəyanına xüsusi ingibiterlərin verilməsi.
 2.Boruda qazın temperaturasını hidratəmələgəlmə temperaturasından yuxarı
saxlanması;.
3.Qazın qurudulması, yəni qazda olan su buxarlarınm ayrılması;
4.Qaz kəmərində təzyiqin hidratın əmələgəlmə təzyiqindən aşağı saxlanması.

Şəkil 4.4. Su və hidratla suyun buxar elastikliyinin müvazinəti.

Göründüyü kimi, qazın qızdırılması, qazın təzyiqinin aşağı salınması və qaz

cərəyanına ingibitorun vurulması üsulları hər iki halda, yəni yaranmış hidratı dağıtmaq və
hidrat əmələ gəlməsinin qarşısını əvvəlcədən almaq üçün tətbiq oluna bibr [5].Təzyiqin
aşağı salınması üsulu: Bu üsulun əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hidrat əmələ
gəlməsinin qarşısını almaq üçün qaz cərəyanının təzyiqini hidrat əmələgəlmə təzyiqindən
aşağı salmaq, yaranmış hidratı parçalamaq üçün isə, təzyiqi hidratın parçalanma
təzyiqindən aşağı endirməkdir.
Təzyiqin aşağı salınması üsulu qazın yığılması zamanı mədənlərdə və magistral qaz
kəmərləri ilə qazı nəql etdikdə geniş tətbiq olunur. Bu üsulun əsas çatışmayan cəhəti,
təzyiqin aşağı salması zamanı qazın bir hissəsinin ətraf mühitə atılmasıdır. Lakin bu
üsuldan cənub rayonlarında asan istifadə oluna bilər.
Təzyiqin aşağı salınması üsulu, qısa müddətə hidrat yaranmasının qarşısını almaq
üçündə tətbiq oluna bibr, lakin qazı nəqlə hazırladıqda daha səmərəli üsullardan istifadə
etmək lazımdır.
Qazın temperaturasının artırılması üsulu : Bu üsulla hidrat əmələ gəlməsinin
qarşısını almaq üçün qaz cərəyanının temperaturasmı daima hidratyaranma
temperaturasından yuxarıda saxmaq lazımdır. Bunun üçün böyük enerji tələb olunur. Bu
səbəbdən də hidrat əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün bu üsulun tətbiqi
qeyrisəmərəli sayılır. Ondan yalnız əməb gəlmiş hidratı parçalamaq üçün istifadə etmək
olar.
İngibitorlardan istifadə olunması: Qaza vurulmuş ingibitor, qazın tərkibində olan su
buxarlarını udur və sərbəst su ib məhlul əmələ gətirir. Bu məhlul hidrat əmələ gətirmir və
yaxud da hidrat çox aşağı temperaturlarda yaranır.
 Hidrat əməb gəlməsinə qarşı tətbiq olunan ingibitorlara göstərilən tələblər
aşağıdakılardır:
1. Hidrat əmələgəlmə temperaturasını maksimum aşağı salınmalıdır.
2. Qaz-maye qarışığı ilə reaksiyaya girməməli və çöküntü verməməlidir.
3. Qazların özünün və onun yanma məhsullarınm zəhərləyiciliyini azaltmalıdır .
4. Suda tam həll olmaqla bərabər sonradan asanlıqla təkrar istifadəyə qaytarılmalıdır.
5. Kiçik özlülüyə və buxar elastikliyinə malik olmalıdır.
6. Qıt olmamalı və qiymətcə ucuz olmalıdır.
7. Kiçik donma temperaturasına malik olmalıdır.
Neft və qaz sənayesində hidrata qarşı ingibitor kimin elektrolitlərdən və gilikollardan
geniş istifadə olunur.
Elektrolitlərdən istifadə olunması: Təcrübədə kalsixlorun suda məhlulundan çox
istifadə olunur, çünki o oksigensiz mühitdə avadanlığı korroziyaya uğratmır. Lakin qeyd
etmək lazımdır ki, kalsixlor suda pis həll olur, asanlıqla çöküntü verir və bu da öz
növbəsində qaz kəmərində və başqa avadanlıqlarda toplanaraq əlavə çətinliklər törədir.
Bundan əlavə əgər qazın tərkibində CO 2 qazı olarsa, reaksiya nəticə-sində CaCO 3 - əmələ
gəlir ki, o da əlavə çətinliklər əmələ gətirir və CaCO 3 -çöküntü və tıxaclarını dağıtmaq
çətin olur.
Yuxarıda göstərilən çatışmamazlıqlar CaCl2 məhlulunun tətbiqini məhdudlaşdırır.
Duzların suda həll olması hesabına hidrat əmələgəlmə temperaturasının (ΔT) aşağı
düşməsi həll olmuş duzların qatılığından başqa təzyiq və qazın tərkibindən də asılıdır.
Qaza əlavə ediləcək elektrolitin miqdarı onun sudan ayrılıb çöküntü verməsinə görə təyin
edilir və məhdudlaşdırılır.
Spirtlərdən istifadə olunması: Yüksək zəhərbyici xüsusiyyətinə, çətin regenerasiya
olunmasına və baha qiymətə malik olmasına baxmayaraq süni yollarla alınmış spirtlərdən
hidrat yaranmasına qarşı geniş istifadə olunur. Spirtlərdən istifadə olunmasının əsas
mexanizmi, elektrolitlərdə olduğu kimidir. Spirti qaza əlavə etdikdə, o su hissəcikləri ilə
qarışır, su molekulalarının struktur quruluşunu, səthi enerjini suqaz sərhəddində
dəyişdirir və beləliklə buxar elastikliyi çox aşağı düşür.
Hidrat yaranmasına qarşı ingibitorlardan istifadə etdikdə, onun əlavə olunacaq
miqdarını təyin etmək lazım gəlir.
Bir qayda olaraq ingibitor-su məhlullarının buxar elastikliyi, suyun özünün buxar
elastikliyinə nisbətən kiçik olur. Buna görə də bu-xar mühitindəki elektrolit-ingibitorun
miqdarını nəzərə almamaq olar, lakin spirtbrdən istifadə etdikdə göstəribn qiyməti (buxar
mühitdəki spirtin miqdarını) nəzərə almaq lazımdır.
İngibitorun xüsusi sərfıni aşağıdakı nisbətlə təyin etmək olar (qr/M3) –

Wı-ingibitorun daxil edildiyi yerdə qazın nəmliyidir (qr/m3), bu zaman qaz axınında
buxar və maye mühitindəki suyun cəmini bilmək lazımdır; W 2-çıxışda qazın nəmliyidir,
qrafıkdən ətraf mühitin təzyiq və temperaturasmı bilmək şərti ilə təyin edilir; Cı-qaz
axınına daxil edibn ingibitorun çəki qatılığıdır (%); C2 - çıxışda ingibitorun çəki qatlığıdır
(%).
Qaz kəmərinin çıxışında ingibitorun qatılığı (C2) hidrat əmələ gəlmə temperaturasının
aşağı salınma tələbinə uyğun olaraq təyin olunur. Suya nisbətən daha yüksək buxar
elastikliyinə malik olan spirtlər üçün qaz mühitinə keçən buxarlardakı ingibitorun
miqdarını nəzərə almaq lazımdır ki, müvazinətli mühit almaq üçün nə qədər spirt əlavə
olunsun.

Şəkil 4.5. Hidrat əmələgəlmə temperaturasında -əmsalının təzyiq və

temperaturdan dəyişməsi.

Şəkil 4.6. Qaz cərəyanına methanol vurulduqda hidrat yaranma

temperaturasının dəyişməsi.
 Boru kəmərinə vurulacaq metanolun xüsusi sərfıni (qc) təyin etmək üçün aşağıdakı
nisbətdən istifadə olunur.

Burada - inqibitorun qaz mühitindəki kütlə qatılığının su mühitindəki kütlə

qatılığına olan nisbətidir , və C2-nin qiymətləri qrafiklərdən təyin olunur. Bunun üçün
ΔT=Tr-Tq temperatur düşməsini təyin etmək lazımdır. Tr- hidrat əmələ gəlməsi üçün
müvazinət temperaturasıdır; Tq - qaz kəmərində qazın temperaturasıdır.
Metanol sərfini azaltmaq üçün, onu hidrat əmələgəlmə ehtimalı gözlənilən zonanın
başlanğıcında qaza daxil etmək lazımdır. Metanoldan istifadə qazın sərfı az olan hallarda
iqtisadi cəhətdən səmərəlidir, çünki başqa mübarizə üsullarının tətbiqi əlverişsiz olur.
Metanoldan başqa üsullarla birlikdə mədən və baş kompressor stansiyaları şəraitində
istifadə etmək daha səmərəli olur.
Misal: Nisbi sıxlığı 0,6 olan qaz 20 MPa (2000at) və t=65°C ilə laydan quyuya və
quyudan da 16 MPa və 50°C ilə kollektora daxil olur. Qaz yığma şəbəkəsində təzyiq 5,5
MPa (55 kgq/sm2), dressilləşdirmə hesabına temperaturu 2°C-ə düşür. Qaz kəmərində
minimal temperatura - 5°C olur və 14°C və 55 MPa şəraitində hidrat əmələ gəlməyə
başlayır. Belə halda qazın qurudulmasını iki pillədə aparmaq lazımdır: birinci pillədə
kondensləşmiş su buxarları hidratsız mühitdə qazdan ayrılır P=7,5 MPa (75kgq/sm 2),
t=20-25°C, laydan seperatora gəbnə qədər ayrılmış sərbəst suyun miqdarını təyin etmək
üçün lay şəraitindəki nəmliklə seperatordakı nəmlik arasındakı fərqi bilmək lazımdır,
yəni

Burada Wı - lay şəraitində qazda olan nəmlikdir; Wsep - seperator şəraitində qazda olan
nəmlikdir. Hər iki nəmlik qrafikdən təyin edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, qazın sıxlığına
və ayrılan suyun duzluğuna görə düzəliş verilir. Onda təzyiq 20,0MPa- dan 7,5 MPa,
temperatur isə 65°C-dən 20°C-ə düşdükdə - W2 =1,85 qr/m3; Wsep=0,4 qr/m3
ΔW= 1,85-0,4= 1,45 qr/m3
Deməli, qaz cərəyanından 1,45 qr/m3 su ayrılır. Daha sonrakı təzyiq düşməsində
ΔW=Wsep - Wmin=0,4 - 0,1=0,3 2/m3
Wmin- qazda qalan ən minimal nəmlikdir ki, hidrat əmələ gəlməsi baş vermir. Tətbiq
olunacaq ingibitorun tələb olunan qatılığı t=14-(5)=19 olduqda a=0,31 Əgər gündəlik sərf
30·103m3/saat olarsa tələb olunan ingibitorun miqdarı sərbəst su

ayrılmadıqda
Qazdan sərbəst su ayrıldıqdan sonra isə tələb olunacaq ingibitorun miqdarı
 Hesabatdan göründüyü kimi sərbəst suyu qazdan ayırdıqda ingibitor sərfı dörd dəfə
azalır.

Hal-hazırda başqa ingibitorlar da mövcuddur, lakin onların qiyməti yüksək olduğu

üçün istehsalatda tətbiq olunur.
MÜHAZİRƏ 20
Neftqaztəchizatı sisteminin bölmələr üzrə paylanması

Neftqaztəchizatı sisteminin texnoloji prinsipinə uyğun olaraq, neftin və qazın

çıxarılması, nəqli, saxlanılması və istehlakı bölmələri üzrə paylanır. Neftqaztəchizat
sistemi üçün sıx texnoloji əlaqələr xarakterikdir və ona görə də bu sistemin böyük
dərəcədə bölünməsi şərtidir. Digər enerji sahələrinin aşağı bölmələrində olduğu kimi
burada da yuxarı iyerarxik səviyyələrin qərarına əsasən qlobal optimal həllər almaq
mümkün deyildir. Beləliklə, onlar üçün ərazi əlamətlərinə əsasən bölgü xarakterikdir,
məsələn, ölkə-rayon-müəssisə. Energetikada aşağı texnoloji sistemlər arasındakı əlaqələr
üfüqi adlanır, ərazi əlamətlərinə görə iyerarxik səviyyələrdəki əlaqələr isə şaquli adlanır.
Bu söylədiklərimizi ümumiləşdirib, demək olar ki, neftqaztəchizatı sistemi, iyerarxik
qurulmuş vahid kompleks olub, şaquli və üfüqi yerləşməklə və avtonom fəaliyyət
göstərən aşağı bölmələrdən ibarətdir.
Neftqaztəchizatı sistemlərinə operativ-dispetçer idarəolunmasının iyerarxik sistemi,
onların əsas inkişafı mərhələlərində formallaşdırılmışdır: ----------- sistemlərinin
yaradılması ilə dispetçer xidmətinin yaradılması zərurəti meydana çıxır: birliklərin
yaradılması birləşmiş dispetçer idarəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur (BDİ); sonrakı
inkişaf ilə dispetçer idarəsinin ali orqanını-Mərkəzi Dispetçer İdarəsi (MDİ) yaradılması
tələbini qoyur. Mərhələlərin birindən digərinə keçirilən zaman, idarəetmə obyektlərində
kəskin mürəkkəbləşmələr baş vermiş rejimin müxtəlif xüsusiyyətləri meydana çıxmış,
spesifik çətinliklər və rejimlərlə idarəolunma sahəsində elmi-tədqiqatların inkişafı tələb
olunmuş, operativ idarəetmənin yeni vasitələri yaranmış, planlaşdırılma və rejimin
analizi üçün daha müasir vasitələrin tətbiqi, qəza və normal vəziyyətlərin idarəolunma
səviyyəsinin artması meydana gəlmişdir.
Boru kəmərləri ilə nəqlolunmanın idarə olunmasının dispetçer sisteminin
qurulmasının əsasında aşağıdakı prinsiplər mövcuddur: operativ-dispetçer idarəsinin
(onun vəzifəli çərçivəsində) sistemin inzibati-təsərrüfat rəhbərliyindən təcrid olunması;
sistemin iyerarxik qurulması ilə bərabər, hər bir pillənin növbətçi operativ şəxsin daha
yüksək pillədə olan şəxsə tabeçiliyi; hər bir pillənin işçilərinə, daha yüksək pilləli
şəxslərin müdaxiləsi olmadan bütün operativ vəzifələrin yerinə yetirilməsində və
qəzaların aradan qaldırılmasında idarənin bütün pillələrində oturan şəxslərin vəzifələrinin
dəqiq məhdudluğu. Kəskin dispetçer intizamı.
Operativ idarəetmə zamanı rejimlərin yerinə yetirilməsinin əsas prinsipi, hər bir
aşağı bölmənin rejiminin, yuxarı bölmənin optimal rejimini təmin etmək üçün tabe
olmaq. Məsələn, hər bir qaznəqledici aqreqatın (QNA) iş rejimi kompressor stansiyasının
(KS) iş rejiminin tələblərinə tabe olmaq, KS-nin iş rejimi magistral qaz (MQ) kəmərinin
iş rejiminə tabe olmaq, magistral qaz kəmərinin iş rejimi istehsal birliyinin (İB) iş
rejiminə tabe olmaq, və nəhayət İB-nin iş rejimi və həmçinin bütün aşağı bölmələrinin iş
rejimləri bütövlükdə ölkədə mövcud olan bütün qaz kəmərləri sisteminin bütövlükdə iş
rejimlərini təmin etmək.
Beləliklə, xalq təsərrüfatının ümumi marağı ilə birləşmədə, yaxud ümumdövlət
marağında neftqaztəchizatı sisteminin daha yaxşı işləməsi əldə edilir.Beləliklə, xalq
təsərrüfatının yerli marağının ümummilli marağa tabeçiliyi meydana gəlir.

Neftqaztəchizatı sisteminin idarə olunmasının ümumi məsələləri

Dispetçer idarəolunma sisteminin aşağıdakı pillələri vardır: Mərkəzi Dispetçer

İdarəsi (MDİ), Birləşmiş Dispetçer İdarəsi (BDİ) magistral qaz kəmərlərinin (MQK)
Mərkəzi Dispetçer İdarəsi (MDİ), kompressor stansiyasının (KS) operativ idarəetmə
məntəqələri.
Neftqaztəchizatı sistemlərinin rejimlərinin idarə olunmasının ümumi məsələsi
bütövlükdə xalq təsərrüfatı üçün böyük iqtisadi səmərəliklə neft, neft məhsulları və qaza
tələbatın təmin olunmasından ibarətdir. Dəqiq desək, iqtisadi optimal xərclərin ümumi
cəminin minimumu üzrə təyin olunmalıdır. Bu xərclərə neft, neft məhsulu və qazın
istehsalı və paylanması üzrə tutulmalar da daxil olmaqla,x alq təsərrüfatının digər
sahələrinin xərcləri də nəzərə alınır. Burada həmçinin enerji təchizatı su ehtiyatlarından
istifadə olunmsı ilə əlaqədar olan təminat xərclərinin nəzərə alınması məsələləri də
nəzərə alınmalıdır. Eyni zamanda neft, neft məhsulları və qazın etibarlı təchizatının bütün
xalq təsərrüfatına və digər sahələrə təsiri də öyrənilməlidir.
Neftqaznəqlolunma sistemlərinin idarə olunması zamanı əsas məsələ buraxma
qabiliyyətinin artırılması neft, neft məhsulları və qazın nəql olunmasına enerji xərclərinin
azaldılması, zamana görə rejimlərin stabilləşdirilməsi, qərarlaşmamış və həmçinin qəza
rejimlərində optimal idarəetmə hesab olunur.
Neftqaztəchizatı sistemlərinin rejimlərinin optimal dispetçer idarəolunması neft, neft
məhsulları və qazın istehlakına və paylanmasına nəzarət və tənzimləmə və texnoloji
məhdudiyyət və etibarlılıq amillərini nəzərə almaqla, minimal xərcləri üçün neft, neft
məhsulları və qazın verilmiş miqdarda nəqlinin və paylanmasının texnoloji rejimlərinin
təmin olunması.
Operativ idarəetmə zamanı xətti sahələrin əsas parametrləri (balans və neft, neft
məhsulları və qazın miqdarı, hidravliki müqavimət və səmərəlilik əmsalları,
hidratyaranmanın mümkün zonaları və nəqledici stansiyaların, faktiki gücü, pompaj
zonasından uzaqlıq, gücün ehtiyatı və s.) əldə edilir.
Rejimin texnoloji nəzarəti zamanı, sapma halında operativ həllin qəbulu üçün faktiki
və hesabat kəmiyyətləri müqayisə olunur. Gün ərzində neftqaztəchizatı sistemi üçün
balans və neft, neft məhsulları və qazın miqdarı, yüklənmə əmsalı, gücün istifadəsi
əmsalı, texniki-iqtisadi göstəricilər və s. təyin edilir.

Neftqaztəchizatı sisteminin idarə olunmasının diaqnozlaşdırılması

Neftqaztəchizatı sisteminin idarə olunması zamanı onun elementlərinin vəziyyətinin

diaqnozlaşdırılması çox vacibdir. Operativ idarəetmə planlaşdırma, xidmət və təmir,
xüsusən qəza vəziyyətlərinin proqnozlaşdırılmasında həll olunacaq məsələlər üçün çox
vacibdir.
 Neftqaztəchizatı sisteminin idarə olunması sistemlərarası qarşılıqlı axınların
tənzimlənməsi müxtəlif tipi KS-nın rejimlərinin təşkili vahid bir məqsədi-enerji
ehtiyatlarının bütövlükdə səmərəli sərfi zamanı iqtisadi cəhətdən daha sərfəli işin təmin
olunması və neft, neft məhsulları və qaz ilə etibarlı təchiz olunmanını tələbinin
ödənilməsidir.
Zamanın hər bir verilmiş müddətində bölmələrin hər birinin böyük sayından iş
rejiminin həlli zamanı idarəetmənin uzunmüddətli dövrü üçün, sistemin optimal rejiminin
təmin olunması tələbinə tabe olmalıdır. Bu isə belə kompleks məsələlərin sistemin bütün
pillələrində həll olunan daha sadə bir-biri ilə əlaqəsi olan məsələlərə ayrılır. Ərazi
bölgüsündə ayrırılış ilə bərabər zaman və vəziyyətə görə ayrılma zəruridir. Zaman
aspektlərində ayrılma ondan ibarətdir ki, ərazi rəhbərliyinin əsas pillələrinin hər birində
həll olunan idarəetmənin ümumi məsələsinin bölünməsidir. Bu isə idarəolunma
səviyyəsinin dörd müxtəlif zamanına aiddir: rejimlərin uzunmüddətli (ay-il) üçün
planlaşdırılması; rejimlərin qısamüddətliliyi (gün-həftə) planlaşdırılması; növbətçi
operator tərəfindən həyata keçirilən cari rejimin operativ idarə olunması; texnoloji
proseslərin gedişi zamanı normal və qəza rejimlərinin avtomatik idarə olunması.
Idarəolunma məsələsinin (dekompozisiya) zamanı neftqaztəchizatı sisteminin
optimal rejiminin təmin olunması idarə optimal rejiminin təmin olunması idarəetmənin
hər bir pilləsinin tabeçiliyi və daha yüksək pillənin müvəqqəti səviyyəsinin və optimallıq
prinsipinsən geniş istifadə etməklə əldə etmək olar. Yuxarı pillələrdə qərara alınan
məsələnin bu prinsipi əsasında idarə olunan məsələnin bu prinsipi əsasında idarəolunan
obyektlərin ekvivalent xarakteristikalarından istifadə etməklə rejimlərin
optimallaşdırılması təyin edilir, bu isə optimal şəkildə yenidən işlənir.
İyerarxiyanın yuxarı səviyyələrində rejimlərin uzunmüddətli optimallaşdırılmasının
strateji məsələləri həll edilir. Bu zaman neft, neft məhsulları və qazın istifadə
olunmasının proqnozlaşdırılması həyata keçirilir.
Optimal uzunmüddətli planlar iş şəraitinin dəyişməsi və dəqiqləşdirilməsindən asılı
olaraq mütəmadi olaraq düzəldilir. Uzunmüddətli planlaşdırılmanın nəticələri,
qısamüddətli planlarda qoyulmalı olan əsas məhdudiyyətlərdə nəzərə çarpılır.
Qısamüddətli planların optimallaşdırılması, idarəetmənin bu müddətində işin şəraiti
haqqında dəqiq daha tam məlumatlar əsasında göstərilən məhdudiyyətləri nəzərə
almaqla, həyata keçirir. Etibarlılıq tələbi ilə əlaqədar bir sıra məhdudiyyətlər
qısamüddətli rejimin hazırlanması zamanı dəqiqləşdirilir.
Operativ idarəetmə, yəni operativ şəxs tərəfindən cari rejimin daxil edilməsi-
gündəlik plan-qrafik əsasında həyata keçirilir. Plandan sapma zamanı etibarlılıq,
keyfiyyət və qənaət məqsədilə rejimdə zəruri düzəliş aparılır.
 MÜHAZİRƏ 21
Neftin və qazın uçotu

Minimal enerji sərfi ilə boru kəmərinin ahəngdar işinin təmin olunması üçün
dispetçer xidmətininsəliqəli işi tələb olunur və nəql olunan neftin, neft məhsulunun və
qazın uçotu olmadan bu mümkün olmur.
Maddənin sərfi vahid zamanda borunun en kəsiyindən keçən mayenin miqdarı
(kütlə yaxud həcm) nəzərdə tutulur və vahid zamanda maddənin sərfini təyin edən cihaz
yaxud cihazlar komplekti sərfölçən adlanır. Hər hansı vahid zaman anında cihazdan
keçən maddənin kütləsi və həcmini göstərən sərfölçən inteqrator ilə təchiz olunmuşsa,
onda belə cihazlar miqdar sayğacı adlanır.
Təsir prinsipindən asılı olaraq sənayedə sərfi ölçmək üçün tətbiq olunan cihazları
aşağıdakı qruplara ayırmaq olar.
1. Təzyiq düşgüsünün dəyişən sərfölçənlər hansı ki, təsir prinsipinə görə, təzyiq
düşgüsünün sərfdən asılılığına əsaslanır ki, bu da boruda qurulmuş hərəkətsiz qurğu ilə
yaradılır. Daraldıcı qurğulu sərfölçənlər daha geniş yayılmışdır. Hansı ki, bu cihazların
işi hansı ki, daraldıcı qurğunun yaratdığı təzyiq düşgüsünün sərfdən asılılığına əsaslanır
ki, nəticədə potensial enerjinin bir hissəsi kinetik enerjiyə keçir.
2. Sabit təzyiq düşgülü sərfölçənlər, hansı ki, təsir prinsipi üzgəcin şaquli
istiqamətdə yerdəyişməsi nəticəsində maddənin sərfindən asılılığına əsaslanır. Bu
zaman cihazın deşiyinin sahəsi elə dəyişir ki, üzgəcin hər iki tərəfində təzyiq sabit olur.
Sabit təzyiqli sərfölçənlərdən ən geniş yayılanları aşağıdakılardır:
a) Uzun konik boyunca hərəkət edən üzgəcli rotometr; Əksər rotametrlərin
konstruksiyalarının xarakterik əlaməti borusunun uzunluğunun onun diametrindən ən azı
10 m uzun olması və üzgəcin və onunla əlaqəli milin gedişinin böyük olmasıdır;
b) Deşiyin daxilində hərəkət edən adətən konusvari üzgəcli sərfölçənlər; üzgəcli
sərfölçənlərin əksəriyyətinin konstruksiyasının xarakterik əlamətləri, üzgəcin
vəziyyətinin məsafədən (elektrik yaxud pnevmatik) ötürməkdir, üzgəcin onun diametrini
keçməyən gedişi;
3. Taxometrik sərfölçənlər və miqdari sayğaclar, hansı ki, təsiri ölçülən mühitin
axınında fırlanan cismin tezliyinin ölçülməsinə əsaslanır. Taxometrik sərfölçənlər
fırlanğıclı kamerli həcmli kürəvi olurlar. Mayenin miqdarını ölçmək üçün turbinli və
həcmli liqdari sayğaclar geniş tətbiq olunurlar. Ölçmənin taxometrik üsulu geniş
diapazonda (5·10-1÷2 m3/san) sərfin ölçülməsinin daha dəqiq üsulu hesab olunur.
4. Elektromaqnit (induksiyalı) sərfölçənlər, hansı ki, maqnit sahəsində,
elektrikkeçirən mayenin hərəkəti zamanı meydana çıxan e.h.q-nin ölçülməsinə əsaslanır.
Digər prinsiplərə əsaslanan çoxlu sayda sərfölçənlər mövcuddur: məsələn, istilik
təsirinə ultrasəsə parsial və s.
 Neft və neft məhsullarını ölçən cihazlar
Neft və neft məhsullarının təhvili və son məntəqədə qəbulu zamanı, yəni bir
idarədən digərinə keçirilən zaman onun miqdarının təyin olunması tələb olunur.
Əvvəllər miqdari uçotu həyata keçirmək üçün məhsulu çənlərə doldurub, səviyyəsini
ölçür və temperaturu təyin edib, dərəcələnmə (kalibrləmə) cədvəlinə əsasən neft və neft
məhsulunun miqdarı təyin edilir. Uçotun bu qayda ilə əsasən neft və neft məhsulunun
miqdarı təyin edilir. Uçotun bu qayda ilə aparılması böyük əl əməyi tələb edir,
mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırmanı həyata keçirməkdə çətinliklər yaranır, tələb
olunan dəqiqlik və ölçmədə etibarlılıq itirdi. Sayğacların tətbiq edilməsi, neftin
uçotunun birbaşa axında həyata keçirilməsinə imkan verir, ölçmənin dəqiqliyi artır,
alınmış ölçmə nəticələrini avtomatlaşdırmaq olur, qəbul-təhvil əməliyyatını həyata
keçirən şəxslərin sayını azaltmaq olur. Hal-hazırda sayğaclar, texnoloji proseslərin
avtomatik idarə olunmasını tətbiq etmək və miqdari uçotun aparılmasında əsas vasitə
hesab olunur.
Həcmi sayğaclar çox geniş yayılmışlar. Mayenin miqdarını ölçmək üçün rotorla
hərəkətə gətirilən eksentrik bərkidilən fırlanan kürəklərin yaxud dişli çarxın köməyi ilə
mexaniki üsulla maye ayrı-ayrı hissələrə bölünür. Hərəkət prosesində müəyyən anda
ölçüsü kifayət qədər dəqiqliklə tapılmış ölçmə kamerası yaradılır.Kameradan keçən
maye hissəsinin vahid zamanda miqdarı rotorun fırlanan tezliyi ilə təyin olunur. Bu
prinsip əsasında qurulmuş dişli çarxa və kürəkli həcmi sayğaclar (şəkil 5.1) kiçik sərfli
neft məhsullarını ölçmək üçün hər yerdə tətbiq olunur. Gövdəsinin ölçüsünün
böyüklüyü, hidravliki müqavimətin yüksək olması, gövdəsinin divarının sürtünmədən
sızmanın artması buraxma qabiliyyəti böyük olan borular üçün onların tətbiq olunması
məhdudlaşır.

Şəkil 5.1. Yumru dişli çarxlı həcmi sayğacın sxemi

1-ölçmə kamerası
Buraxma qabiliyyəti böyük olan boru kəmərlərində neft və neft məhsullarının
miqdarını ölçmək üçün turbinli sayğaclar tətbiq edilir. Enerji axınının rotorun
kürəklərinə ötürülməsi hesabına fırlanma yarandığından sayğac turbinli adlanır.
Sayğacın turbininin sayğacının fırlanma tezliyi birbaşa axının sürətindən asılı olub,
boruda sərfin ölçülməsinə imkan verir.
Axında rotorun fırlanma tezliyinin dəyişdirilməsi üçün maqnit yaxud
maqnitinduksiyalı dəyişdiricidən istifadə olunur. Turbinli sayğaclar seriyasına daxil
olan “Turbokvant” sayğacların işprinsipi aşağıdakı kimidir (şəkil 5.2):
 Şəkil 5.2. “Turbokvant” turbinli sayğacı

1-gövdəsində yerləşdirilən sayğacın 4-rotoru 8-halqasında bərkidilmiş 2 və 3

podşipniklərində fırlanır. Rotorun təkər topunda ferromaqnit materialından olan dişli disk
qurulur. Sayğacın başlığında 7-daimi elektromaqnit və 5- induktivlik markası 6-özəyi ilə
bərkidilir. Diskin dişləri makaranın yanından keçəndə, cihaz ilə birləşdirici xətdə impuls
yaradır və sahə dəyişilir. “Turbokvant” sayğacı sərflərin ölçülməsi diapazonunda
aşağıdakı xarakteristikalara malikdir: xəta-0,5%; təkrar-0,1%. Buraxılabilən qısamüddətli
əlavə yüklənmə nominal sərfin 125%-dən artıq olmur.

Neft və neft məhsullarının ölçülməsinin ultrasəs metodu

Neft və neft məhsullarının boru kəmərlərində ölçülməsinin ultrasəs metodu, maye

axınında ultrasəs dalğasının yayılması sürətinin dəyişməsinə əsaslanır (şəkil 5.3). Axın
istiqamətində dalğa yayılan zaman sürət artır, axının əksinə isə azalır. Əgər ultrasəs
dalğası mayedə boru kəmərinin oxuna hər hansı bucaq altında yayılırsa, onda ultrasəs
şüalandırıcıdan qəbulediciyə yayılan zaman dəyişməsində baş verir. Sayğacların istifadə
olunan ultrasəs metodu, onların ölçmə sxemindən asılı olaraq iki tipə bölünür.
Ultrasəsin yalnız bir istiqamətində ölçən cihazlar birkanallı, iki istiqamətdə ölçənlər isə
ikikanallı adlanır.

Şəkil 5.3. RUZ-1 (USS-1) tipli ultrasəs sərfölçənin nümunəvi sxemi

1-boru kəməri; 2-ölçülən maye; I1 və II2-şüaverici ultrasəsin pyezometrik
elementləri;
Q1 və Q2-ultrasəs qəbuledici pyezoelementləri; G-yüksək tezlikli generator; FD-faza
detonatoru; FT-faza tənzimləyici; GAT-gücləndirmə avtotənzimləyici; QC-qeydedici
cihaz; GD-gücləndirici
 Şüalandırıcı və qəbuledici arasındakı məsafənin keçid müddəti: axın istiqamətində
τ 1 =L/(c +υ) və axının əks istiqamətində isə τ 2 =L/(c +υ ) -düsturları ilə təyin edilir,
burada L- şüalandırıcı və qəbuledici arasındakı məsafə; c-ultrasəsin mayedəki sürəti; υ -
mayenin axının sürəti. Sayğaclar quraşdırılan zaman, onun düzgün işləməsini təmin
edən şərait yaratmaq lazımdır (şəkil 5.4).
Mayedə mexaniki qarışıqlar olan zaman və sayğacın konstruksiyasının buraxıla
bilən həddindən çoxdursa, onda sahənin başlanğıcında əlavə süzgəclər qurulmalıdır.
Süzgəcin oyuqlarının ölçüsü təlimatda göstərilir və adətən 1,5-4 mm təşkil edir.
Süzgəcdə təzyiq itkisi onun çirklənməsi dərəcəsindən asılıdır və 0,025-dən 0,06 MPa–a
kimi dəyişir. Sayğacın əvvəlində və ondan sonra boru kəmərinin en kəsiyi üzrə
müntəzəm axın yaratmaq üçün zəruri uzunluqlu düz sahələr yaratmaq lazımdır. Bir neçə
sayğacı paralel quraşdırdıqda oxşar şərtlərə əməl olunmalıdır. Qovşaqların tərtib
olunması zamanı, sayğac və süzgəcdə itkinin qarşısını almaq üçün kifayət qədər təzyiq
ehtiyatının olmasına diqqət yetirmək lazımdır. Adi hallarda sayğacdan əvvəlki düz
sahənin uzunluğu təqribən 20 m olması təkilf olunur. Normalaşmış düz sahənin
uzunluğunu axının sürətini və mayenin sıxlığını azaltmaqla və özlülüyüynü artırmaqla
azaltmaq olar. Sayğacdan sonrakı düz sahəni 5 m-ə yaxın götürülür. Düz sahələrin
uzunluğunu azaltmaq üçün borunun daxilində quraşdırılan kiçik diametrli borular
dəstindən ibarət şırnaqdüzləndirici yerləşdirilir. Böyük sərflər zamanı bir neçə paralel
qurulan sayğacların tətbiq olunmasə təklif edilir.

Şəkil 5.4. Sayğac qurğusunun sxemi

1-siyirtmə; 2- manometr; 3-süzgəc; 4-şırnaqdüzləndirici; 5-sayğac; 6-termometr; 7-
sızamaların nəzarəti üçün kran; 8-nəzarət sayğacına birləşdirmək üçün siyirtmə yaxud
sayğacı yoxlamaq üçün qurğu; 9-nəzarət kranı

Boru kəmərinin nisbətən tez paylanmasına əsaslanan sərfin qiymətləndirilməsinin

dolayı üsulunu qeyd edək. Bu zaman boru kəmərində maye kütləsinin birdən birə
dayandırılması ətalət təsiri hesabına təzyiqin artması müşahidə olunur. Siyirtmə yaxud
siyirtmədən L-məsafədə olan borunun en kəsiyində təzyiqin dəyişməsi qeyd olunursa,
onda alınmış əyri şəkil 5.5-də təsvir olunan əyri şəklində olur.
 Şəkil 5.5. Qapayıcı siyirtmənin ani bağlanılması zamanı boru kəmərinə
təzyiqin dəyişməsi qrafiki

Şəkildə P0 və Ps-uyğun olaraq, nəzarət kəsiyində başlanğıc və son statik təzyiqlərdir.

A-nöqtəsi siyirtmənin bağlanması anına, B-nöqtəsi isə sonuna uyğun gəlir. Siyirtmə
bağlandıqdan sonra sönən rəqs, boru kəmərində təzyiqin dəyişməsini qeyd etmək üçün
tətbiq edilən cihazın yalnız ətalət xüsusiyyətini xarakterizə edir. AB-xətti hidravliki
zərbə hadisəsi ilə əlaqədar olan təzyiqin dəyişməsini xarakterizə edir. AS-xətti isə
siyirtmə bağlanan zaman hidravliki müqavimətin dəyişməsi ilə əlaqədar təzyiqin
dəyişməsini göstərir.
AB və AC xətləri ilə məhdudlaşan f D -diaqramının sahəsi üzrə dayandırılan maye
kütləsinin zərbə qüvvəsinin impulsu təyin edilir:
Δt
f D =∫ Δ Pdt
0
Hidravliki zərbə zamanı mayenin hərəkət miqdarının qanunu isə aşağıdakı kimidir:
Δt
ρ LQ=F ∫ Δ Pdt
0
Burada: ρ-mayenin sıxlığı; F-boru kəmərinin sahəsidir.
Bu ifadələrdən:
Ff D
Q=
ρL
yazmaq olar. Beləliklə, diaqramın sahəsini F, ρvə L-i bilərək Q-sərfini tapa bilərik.
Bu üsul hidravliki turbinləri və güclü nasosların sınağı zamanı sınaq aparılarkən,
böyük diametrli boru kəmərlərində böyük sərfli mayeləri ölçərkən tətbiq edilir. Dolayı
(hesabat) dərəcələnməsi üsulu bu şərtlər üçün yararlı edir.

Qaz nəqledici sistemlərdə qazın uçotu

Qaznəqledici sistemlərdə qazım miqdarının uçotu qazın nəql olunmasının

texnoloji proseslərinin yerinə yetirilməsində, istehlakçılar ilə kommersiya hesabatının
aparılmasında magistral qaz kəmərlərinin iş rejiminin və axının optimallaşdırılması üçün
zəruridir. Qazın sərfinin ölçülməsi üçün daraldıcı qurğulu sərfölçənlər geniş yayılmışlar.
Nəzərə çarpacaq xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, standart daraldıcı qurğuların
xarakteristikalarının hesabat yolu ilə tapılmasıdır.
Daraldıcı qurğular normal və məxsusi olurlar. Normal daraldıcı qurğulara
normal diqaramma və soplolar, Venturi soplosu aid etmək, hansı ki, sərf əmsalı dəqiqdir
və təkrarlanır, ona görə də onlar hesablanır və ayrıca dərəcələnmə tələb olunmur.
Məxsusi daraldıcı qurğulara Venturi borusu aid edilir. Bu cihazlar çox kiçik təzyiq
itkisinin təmin olunması zərurəti yarandıqca, çox çirklənmiş qazın sərfi dəyişdikdə,
dairəvi keçidli deşikləri olan eksentrik yerləşən seqmentli diafraqmalar tətbiq edilir.
Dəyişən düşgü metodu ilə sərfin ölçülməsi üçün kompleks cihazlar (dəyişən
düşgülü çevirici), diferensial manometr (ölçücü cihaz və çeviriciyə ötürən), daraldıcı
qurğuda təzyiq düşgüsünü ölçən və əgər nəticəni məsafəyə ötürmək zəruridirsə,
diferensial manometrə qoşulan ikinci cihaz.
5.6 sxemindən görünür ki, boru kəmərində diametri d-yə bərabər diafraqma
qurulan zaman, axının sıxılması I kəsiyindən sonra daraldıcı qurğudan əvvəl başlayır (bu
kəsiyə kimi diafraqmanın axına təsiri hələlik yoxdur) və ətalət qüvvəsinin təsirindən
ondan sonrs müəyyən məsafədə ən böyük qiymətini alır, sonra isə II kəsiyindən sonra
şırnaq borunun bütün kəsiyini alana kimi genişlənir. Daraldıcı qurğuya kimi boru
kəmərindəki təzyiq P1 qədərdir. Daralıcı qurğudan əvvəl köməkçi təzyiqin hesabına
'
təzyiq P1-qiymətinə kimi artır və diafraqmadan sonra P2 -təzyiqinə kimi azalır. Sonra isə
boru kəmərində şırnağın genişlənməsi ölçüsünə görə təzyiq tarazlaşır və P 3-ə bərabər
olur. Bu təzyiq isə daralıdıcı qurğuda itən P i-təzyiqinə qədər, P1-təzyiqindən azdır.
Daralıdıcı qurğudakı təzyiq düşgüsü ΔP=P1 −P2 boru kəmərində hərəkət edən mayenin
mayenin sərfindən asılıdır və sərfin ölçüsü kimi qəbul oluna bilər.

Şəkil 5.6. Diafraqma qoyulan zaman boru kəmərində təzyiqin paylanması

sxemi

Daraldıcı qurğuda təzyiq düşgüsü onun tillərində ölçülür və axının en kəsiyi kimi F2,
daraldıcı qurğunun deşiyi-F0 qəbul edilir. Əsas hesabat düsturları aşağıdakılardır:
Həcmi sərf üçün, m3/saat:
Q0 =12 ,76α ε m D3 √ ΔP/ ρ
Kütləvi sərf üçün, kq/saat
3
G=12,76α ε m D √ ΔPρ
Burada: α -sərf əmsalı; ε -ölçülən mühitin genişlənməsinə düzəliş; m-daraldıcı
qurğunun modulu; D-boru kəmərinin daxili diametri; ρ− ölçülən mühitin sıxlığı.
Sərf əmsalı- α -real mühitin özlülüyünün təsirinin, onun boru kəmərinə və daraldıcı
qurğuya sürtünməsindən və həmçinin təzyiq düşgüsünü daraldıcı qurğunun tinində
ölçüldüyündən və axının en kəsiyinin sahəsi əvəzində daraldıcı qurğunun en kəsiyi
götürüldüyündən, axının en kəsik üzrə götürüldüyündən, axının en kəsik üzrə sürətin
qeyri-bərabər paylanmasını nəzərə alır. Sərf əmsalı – α-əsasən daraldıcı qurğunun tipi və
modulundan, Reynolds ədədinin qiymətindən asılı olub, axan mühitin cinsindən asılı
deyildir. Daraldıcı qurğunun modulu-m, daraldıcı qurğunun deşiyinin sahəsinin-F0, boru
kəmərinin diametrinə nisbəti adlanır (ölçmə temperaturunda).
 Sadə və geniş yayılmış diafraqmalar hesab olunur. Diafraqmalar kamera tipli (DK),
hansı ki, təzyiq halqalı kameralardan götürülür və kamerasız tipli (DB), hansı ki, təzyiq
ayrıca deşikdən götürülür. Kameralı diafraqmalar əlverişli və dəqiqdir, lakin
hazırlanmasına daha çox əmək tələb olunur.
Diafraqmalar –nazik polad disk (lövhə) olub, axının giriş tərəfində dairəvi konsentrik
deşiklər olur. Diafraqmanın deşiklərinin qırağı hamarlanmır, sonra isə 30-450 bucaq
altında deşilir. Böyük diametrli borular üçün diafraqmanı genişləndirmədən hazırlamaq
olar.

Üzgəcli difmanometrlər
Üzgəcli manometrlər adi U-şəkilli manometrlərinprinsipinə əsasən işləyir
(ölçmə sistemi və qeydedici cihazın əqrəbinə ölçmə işarəsini (siqnalı ötürmək üçün).
Ölçmə sistemiiki hermetik qabdan ibarətdir: üzgəcli (+) və növbəli (-). Birinci qaba
təzyiq diafraqmadan əvvəl, ikincisinə isə diafraqmadan sonra yaxınlaşır. Qablar öz
aralarında U-şəkilli boru vasitəsilə birləşir. Qablardakı mayenin səviyyəsi diafraqmadakı
təzyiq düşgüsündən asılı təyin edilir. Qablardakı maye səviyyəsinin vəziyyəti, qeydedici
qurğu ilə mexaniki əlaqədə olan üzgəc ilə registrasiya olunur. Birinci qab bütün təzyiq
düşgüləri üçün eynidir, lakin ikincisi isə ölçülən təzyiq düşgülərindən asılı dəyişir.
Saat mexanizmindən üzgəcli özüyazan diafraqması olan sərfölçənlərin tətbiqi
geniş yayılmışdır.
Membranlı difmanometrlərləölçülən təzyiq düşgüsü diafraqmada elektrik
siqnalına çevrilir və ikinci cihazla qeyd olunur. Qazın həqiqi miqdarı-sərfölçənin tipindən
asılı olmayaraq təyin olunur:
Qd=QKpKT-Kρ
Burada: Q-işçi parametrlər üçün sərfölçənin diafraqmasına əsasən təyin olunan
qazın sərfi, Kp, Kt, Kρ-uyğun olaraq faktiki təzyiq, temperatur və qazın sıxlığının hesabat
qiymətlərindən sapmasını nəzərə alan düzləndirici əmsallardır.
Diametri 700 mm və daha böyük olan boru kəmərlərində diafraqmanı
quraşdırmaq böyük çətinliklərlə əlaqədardır. Ona görə də böyük diametrli boru
kəmərlərində qazın sərfini ölçmək üçün axını bir neçə kiçik diametrli (700 mm-ə kimi)
şaxələnmiş borulara ayırırlar.
Böyük diametrli qaz kəmərləri üçün sərfin parsial üsulu ilə ölçülməsindən
istifadə olunur (şəkil 5.7). Axının bir hissəsi boru kəmərində qurulmuş daraldıcı
qurğunun köməyi ilə dolayı boruya ötürülür. Sərfi dolayı boruda ölçmək üçün yuxarıda
baxdığımız istənilən sərfölçəni tətbiq etmək olar. Əgər əsas boru kəmərindəki Q-sərfi ilə
dolayı xətdəki q-sərfi arasında stabil funksional asılılıq Q=f(q) mövcuddursa, onda q-nün
ölçülməsi ilə, hər bir konkret halda Q-nü təyin etmək olar. Bunun üçün Q və q arasında
birbaşa yaxud hesablama dərəcələnməsi yerinə yetirilməlidir. Parsial üsul ilə sərfin
ölçülməsinin xətası dərəcələnmiş Q=f(q) asılılığının xətası ilə dolayı xətdəki ölçülmüş
sərfin xətalarının cəminə bərabərdir.
Parsial üsulun yeganə və bəzi hallarda kiçik olmayan üstünlüyü, kifayət qədər
böyük diametrli boru kəmərlərində mümkün qədər böyük sərfləri ölçmək prinsipial
mümkünlüyü hesab olunur.
 Şəkil 5.7. Parsial üsulla sərfin ölçülməsi sxemi:
1-dolayı xətt; 2-sərfölçən; 3-boru kəmərində qoyulan diafrqama

MÜHAZİRƏ 22
Neft və qaz kəmərlərinin daxili səthinin təmizlənməsi
Neft kəmərində parafinin çökməsi

Dünyada çıxarılan neftin tərkibində parafin qətran, asfalt mexaniki qarışıqlar və s.

miqdarı çox olduğundan, onların nəql olunması zamanı xüsusi üsulların tətbiq edilməsi
zərurəti yaranır. Lay şəraitində yuxarıda adı çəkilən karbohidrogenlər neftin tərkibində
ərimiş vəziyyətdə olur.Quyu lüləsi ilə yuxarı qalxdıqca neftin temperaturu azalır və
müəyyən şəraitdə parafin ayrılır və kəmərin divarlarına çökür. Boru kəmərinin daxili
divarına çökən parafin və digər yüksək özlü maddələr, onun en kəsiyini daraldır,
buraxma qabiliyyətini azaldır. Parafinin boru kəmərinin divarına çökməsinə təsir edən
əsas amillər aşağıdakılardır:
- nəql olunan neftin fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri boru kəməri ilə nəql olunan neftin
temperatur rejiminin dəyişməsi (soyuma), neftdə həll olunmuş qazın miqdarının
dəyişməsi;
- nəqlolunma rejiminin xarakteri (təzyiqin dəyişməsi, nəqlolunmanın
dayandırılması və s.).
Neftdən kristal şəklində ayrılan parafin öz aralarında birləşib, parafin kütləsini
əmələ gətirir. Neftdə olan parafin məsaməlo skelet yaradır ki, bu məsamələrə neft və su
dolur. Belə yaranmış kütlənin ərimə temperaturu onun tərkibindən asılı olub, 40÷50 0S
arasında dəyişir. Parafinli neftin özlülüyü və donma temperaturu neftin tərkibində olan
parafinin miqdarından asılıdır. Neftin tərkibində olan parafinin miqdarı nə qədər çox
olarsa və temperatura nə qədər aşağı olarsa, neftin özlülüyü artır və axıcılıq aşağı düşür.
Məsələn, neftin tərkibindəki parafinin miqdarı 8% və temperaturu 2730K olarsa, onda o,
öz axıcılığını itirir. Qış mövsümündə belə neftlərin boru kəməri ilə nəql olunması
çətinləşir, xüsusən nəqlolunma dövrü xarakterdə olarsa. Belə neftlərin soyuması
nəticəsində özlülük artır, ona görə də nəqlolunma təzyiqi ilə böyüyür və borunun
buraxma qabiliyyəti azalır (sabit təzyiqdə). Temperaturun sonrakı azalması isə parafin
tıxacı yaradır və ciddi zədələnmə baş verir, nəticədə boru kəmərinin uzun müddətli
sıradan çıxması yaranır. Donmuş neftdən borunun təmizlənməsi isə ağır əməliyyatdır.
Parafinin boru kəmərinin uzunluğu boyu çökməsi qeyri-bərabər xarakterdə olur.
Boru kəmərinin başlanğıcında temperaturlu parafinin çökməsi temperaturdan böyük
olduğu üçün çökən parafinin miqdarı nəzərə çarpmayacaq dərəcədədir. Sonra isə
temperatur azalır, çökən parafinin miqdarı artır. Bundan sonra isə borunun uzunluğu
boyu çökən parafinin miqdarı azalır, belə ki, neft qruntun temperaturuna bərabər sabit
teperaturda hərəkət edir və bu temperaturda neftdən ayrılan parafin artıq əvvəlki
sahələrdə çökür. Xüsusən parafinin neftdən intensiv ayrılması nəqlolunma dayandırılan
zaman, yəni, neft boruda donan zaman baş verir. Donma prosesi borunun divarında
başlayır və tədricən mərkəzə doğru yayılır, həm də donan qatın qalınlığı borunun yuxarı
doğuranında daha çoxdur, yəni daha soyuq hissədə. Nəqlolunma zamanı kəmərin
divarına çökmüş parafin yay mövsümünə kimi təmizlənir. Yayda isə borunun
temperaturu və həm də neftin temperaturu artır, boruda donmuş parafin yuyulub,
təmizlənir.
Borunun daxilində çökən parafinin diametr üzrə qeyri-bərabər olur. Parafinli nefti
nəql edən boruların istismarı təcrübəsi göstərir ki, borunun aşağı hissəsinə çökən
parafinin miqdarı yuxarı hissəyə çökən parafindən azdır. Bu onunla izah olunur ki, neftin
tərkibində olan mexaniki qarışıqlar borunun aşağı hissəsinə çökən parafini siyirir.
Qeyd etmək lazımdır ki, həm boru kəmərini əhatə edən qruntun temperaturuna hava
şəraiti və həm də neftin öz xüsusiyyətləri neft kəmərində parafinin çökməsinə nəzərə
çarpacaq təsir göstərir.

Neft kəmərinin parafin çöküntülərindən təmizlənməsi

Neft kəmərinin buraxma qabiliyyətini, layihə səviyyəsinə yaxın saxlanılması üçün

onu mütəmadi olaraq, parafin çöküntülərindən təmizlənməsi zəruridir. Neft kəmərinin
daxili səthinin təmizlənməsinin ən səmərəli üsulu, ərsinlər vasitəsilə mexaniki təmizləmə
hesab olunur. Metal ərsinlərin çoxlu konstruksiyaları hazırlanmışdır ki, bunların
təmizləyici elementi disklər, bucaqlar və simli şotkalar hesab olunur. Müxtəlif
konstruksiyalə ərsinlər boru kəmərinin divarından çöküntülərin təmizlənməsi
səmərəliliyinə, yeyilməsinə və boru daxilində keçidinə görə çox müxtəlif olurlar.
Sonuncu keyfiyyət neft kəmərləri üçün boru kəmərinin daxili səthində hətta kiçik
maniələri olan (məsələn, qapayıcı armaturada halqa və daralma) halda çox
əhəmiyyətlidir. Neft kəmərinin mütəmadi təmizlənməsi zamanı metal ərsinlər 100 km
məsafəyə kimi keyfiyyətini itirir (yeyilmir).
Ərsin boru kəməri boyu hərəkət etdikcə, onun hissələrinə parafin dolur və ona görə
də bıçaqların və şotkanın borunun divarına sürtünməsi zəifləyir. Ərsinin hərəkətinə
nəzarət etmək üçün mikrofon, gücləndirici və qulağa taxandan ibarət səyyari səs tutucusu
tətbiq edilir. Növbəti dispetçer nəqlolunma təzyiqi və nəql olunan neftin miqdarını izləyir
ki, ərsinin hərəkətini təmin etmək üçün verilmiş sürətə nəzarət olunsun.
Boru kəmərlərinin istismarı təcrübəsi göstərir ki, 1,2-1,5 m/san-dən kiçik olmalıdır.
Rezin kürəvi ayırıcılar yaxşı keçirmə qabiliyyətinə malik olduqlarından, parafin
çöküntülərinin təmizlənməsi üçün də istifadə oluna bilər. Metal polad zəncir ilə
hörülmüş, yaxud yeyilməyə davamlı rezin qarışığından hazırlanmış, onun xarici örtüyünə
plastmas yaxud metal kəsicilər presslənmiş rezin ərsinlər tətbiq etmək əlverişlidir. Belə
ərsinlərin daxilinə klapandan işçi maye doldurulur ki, nəticədə xarici diametri böyüyüyr
və kəsicilər səthdən kənara çıxır. Kəsicilər elə yerləşmişlər ki, ərsin boru kəmərinin
daxilində istənilən vəziyyətdə olduqda, onun daxili səthi tam təmizlənir.
Ərsinlərin buraxılmasının optimal müddəti aşağıdakı mühakimədən təyin edilir.
Neft kəmərinin daxili səthinin parafinlənməsi, boru kəmərinin buraxma qabiliyyətini
azaldır və uyğun ziyan artır. Belə ki, ərsinlərin buraxılması arasındakı müddət artdıqca,
ziyan bir o qədər çox olur. Digər tərəfdən ərsinlərin buraxılması arasındakı müddət
azaltsaq, onda ərsinlərə ayrılan xərc artır. Ərsinlərin buraxılmasının optimal periodu, neft
kəmərinin daxili səthinin çöküntülərindən yaranan ziyan, ərsinlərin buraxılmasının
minimal xərcindən az olması variantına uyğun olmalıdır. Parafinli neftin nəql edən boru
kəmərinin istismarı zamanı, parafin çöküntülərinin təmizlənməsini həyata keçirən
profilaktik tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir.

Neft kəmərinin buraxma qabiliyyətinə təsir edən digər amillər

Boru kəmərində havanın toplanmasını, onun qum ilə tutulmasını, buz tıxacının
yaranmasını, parafinin çökməsini faktiki hidravlik maillik xəttinin sınması ilə təyin
etmək olar (şəkil 5.8).

Şəkil 5.8. Hidravliki maillik xətti göstərilən boru kəmərinin profili

Hidravliki maillik xətti, xətti siyirtmələrin quyusunda qurulmuş manometrlərin

göstəricisinə əsasən boru kəmərinin profilində qurulur. Boru kəmərinin tutulması baş
verən hissəsində hidravliki mailliyin böyük qiymətə malik olur. Şəkil 5.8-ə əsasən deyə
bilərik ki, hidravliki mailliyin mailliyində i, sınan sahə və 70 km arasındadır və çox
ehtimal ki, borunun tutulması da bu sahəyə təsadüf oluna bilər. Hava boru kəməri
trassının daha yüksək olan sahələrində toplanır və borunun canlı kəsiyini daraldır.
Borunun daralmış yerlərində böyük müqavimət yaranır ki, bunun dəf olunması üçün
nasos böyük təzyiq yaradır. Əgər aşırımda belə hava “hissələrinin” sayı çoxdursa, onda
onlar nasosun yaratdığı basqının böyük hissəsini udur. Bəzən itki o qədər, çox olur ki,
nasosun yaratdığı təzyiqin nefti yaxud neft məhsulunu növbəti stansiyaya çatmasına gücü
çatmır. Boru kəmərindən havanı çıxarmaq üçün boru kəməri trassının yüksək yerlərində
kranlı boru yaxud vantuz adlanan ventillər quraşdırılır. Vantuz həm də borudan suyu
çıxarmaq üçün istifadə olunur. Vantuzun diametri-d, borunun diametri-D-dən asılıdır və
d=D √ mυ/ω ilə təyin olunur, burada m-buraxılan havanın həcmi əmsalı olub, 0,9-1
arasında dəyişir; υ-sıxışdırılan suyun sürəti; ω-Vantuzdan keçən havanın sürətidir. Boru
kəmərində toplanan havanı çıxarmaq üçün, nəql olunan maye üçün müəyyən hərəkət
sürəti yaratmaqla da təmin etmək olar. Bu zaman hava qabarcıqları (çənə) qədər aparılır.
Kiçik özlülüklü neft məhsullarının turbulent axını zamanı trassın eniş mailliyi təqribən
400 olan sahələrdə, borudan havanın çıxarılması üçün maye axınının sürəti
υq=√ gD7 /5 dq 5/7-düsturu ilə təyin edilir, burada g-sərbəst düşmə təcili, dq-hava
qabarcıqlarının diametri, 0,2 sm-ə bərabərdir.
Diametri 250 mm olan boru kəmərləri üçün υç=0,78 m/san, diametri 500 mm olan
borular üçün υç=0,86 m/san və diametri 1000 mm olan borular üçün υç=0,95 m/san.
Hal-hazırda boru kəmərindən su, mexaniki qarışıqlar və havanı eyni zamanda
çıxarmaq üçün boruya neft yaxud neft məhsulunu daxil etməmişdən əvvəl boru kəmərinə
porşenli yaxud benzinə davamlı rezindən ibarət olan kürələr daxil edilir. Kürəvi rezin
ayırıcılar yaxud porşenlər, borunun daxili səthinin kələ-kötürlülüyündən asılı olaraq 80-
120 km keçəndən sonra yeyilir.
Porşenin boru kəmərində təqribi yerləşməsi yerini təyin etmək üçün nəql olunan
neftin miqdarını, Vn bölərək təyin etmək olar:
ℓ=V n /V =( Δτ⋅Q )/V
Burada: V-borunun vahid uzunluğunda neftin miqdarı; Q-boru kəmərinin buraxma
qabiliyyəti; Δτ -porşen buraxıldıqdan sonrakı vaxtdır.

Magistral qaz kəmərlərinin daxili səthinin təmizlənməsi qurğuları

Magistral qaz kəmərlərinin istismarı zamanı onun daxili səthi süxur hissəcikləri,
borudan ayrılan pas layları, kondensat, su, mebanol və s. ilə çirklənir. Bu isə hidravliki
müqavimət əmsalının artmasına və buna uyğun qaz kəmərinin buraxma qabiliyyətinin
azalmasına səbəb olur.
Qaz kəmərinin daxili səthini çirklərdən aşağıdakı qayda ilə təmizlənir:
- qazın nəqlolunması dayandırılmadan mütəmadi olaraq təmizləyici qurğularla
təmizlənir;
- qazın nəqlolunması dayandırmaqla təmizləyici qurğulardan istifadə etməklə bir
dəfə üçün təmizləmə trassın aşağı hissələrində kondensat yığıcıları və drenajlar qoymaq
qaz kəməri sisteminin ayrı-ayrı yerlərində qaz axınının sürətini artırmaq və sonradan
kompressor stansiyasında toztutucuları ilə maye hissəciklərini tutmaq. Təmizlənmənin
daha səmərəli üsulu-nəqlolunma dayandırılmadan təmizləyiciqurğuların köməyindən
istifadə etməkdir. Bu üsulimkan verir ki, qaz kəmərinin hidravliki müqavimət əmsalının
qiymətini ilkin qiymətinə bərabər saxlanılsın. Təmizləyici qurğunun buraxılması
dövriyyəsini qaz kəmərində hidravliki müqavimətin artması ilə qiymətləndirmək olar.
Təmizləyici qurğu kimi təmizləyici porşenlər ərsinlər, ayırıcı porşenlər.
Çirklənmənin növündən asılı olaraq bərk hissəciklər, maye həm də müəyyən təmizləyici
qurğular tətbiq edilir. Onlara qarşı əsas tələblər yeyilməyə qarşı davamlı olmaq qapayıcı
qurğulardan yaxşı keçməyə malik olmaq konstruksiyası sadə və ucuz olmalıdır.
Əksər hallarda DZK-REM və OPR-M tipli təmizləyici qurğular tətbiq edilir ki,
bunların köməyi ilə qaz kəmərindən həm bərk və həm də maye hissəcikləri təmizləmək
mümkündür. Böyük diametrli qaz kəmərlərini təmizləmək üçün ayırıcı porşenlər DZK-
REM-1200, DZK-REM-1400, OPR-M-1200, OPRM-1400 tətbiq edilir. OPRM-1400
ayırıcı porşeni bütöv metal gövdəyə malik olub, üzərində təmizləyici həlqələr
yerləşdirilir ki, konstruksiyasına görə avtomobil şininə oxşayır Porşen iki, üç və daha çox
təmizləyici elementlər quraşdırılır.
 Porşenli qaz kəməri boyunca hərəkəti üçün onun konstruksiyasından asılı olaraq
müəyyən təzyiq düşgüsü yaradılır. Porşenə təzyiq düşgüsü 0,03-0,05 MPa orta
qiymətlərində olur. Qaz kəmərində porşenin hərəkət sürəti qazın hərəkət sürətindən,
çirklənmənin növü, miqdarından, onun toxunan səthinin hermetikliyindən asılıdır.
Porşenlər qazın boru kəmərindəki sürətinin 85-95% qədər sürətə malik olurlar.

Təmizləyici porşenlərin buraxılması və qəbulu qovşağı

Bütün layihələndirilən və yeni istismara verilən magistral qaz kəmərlərində

təmizləyici porşenlərin buraxmaqla qaz kəmərinin daxili səthini təmizləmək üçün
qurğular nəzərdə tutulur. Qurğunun tərkibinə təmizləyici porşenlərin buraxılması və
qəbulu qovşaqların, avtomat və təmizləmə sisteminin avtomatik idarə olunması sistemləri
daxildir. Təmizləyici porşenlərin buraxılması və qəbulu qovşaqları kompressor
stansiyasının qoşulması məntəqəsinin yaxınlığında yerləşdirilir və əksər hallarda onları
birləşdirirlər. Magistral qaz kəmərinin başlanğıc hissəsində buraxma qovşağı, son sahədə
isə qəbul qovşağı və bütün aralıq məntəqələrdə (KS-da) birgə qəbul və buraxma qovşağı
yerləşdirilir.Qaz kəməri trassının mürəkkəb və daha məsul sahələrində, məsələn, su
maniələrinin keçidlərində, qaz kəmərinin daxili səthinin təmizlənməsi üçün qurğular
nəzərdə tutulur. Bu zaman qazın hərəkəti istiqamətində birinci sahildə təmizləyici porşen
üçün buraxma qovşağı, ikinci sahildə isə-qəbul qovşağı quraşdırılır. Qaz kəmərinin
texnoloji sxemi və nəql olunan qazın tərkibindən asılı olaraq, təmizləyici qurğuların
(buraxma və qəbul üçün) yerləşməsi yerləri çox müxtəlif ola bilər.
Təmizləyici porşenlərin buraxılması və qəbulunun birgə qovşağı (şəkil 5.9)
kompleks qurğulardan ibarət olub, beton dayaqlar üzərində biri digərinin əksinə
yerləşdirilən porşenlərin buraxılması və qəbulu qovşaqlarından ibarətdir.

Şəkil 5.9.Təmizləyici porşenlərin buraxılması və qəbul qovşağının texnoloji

sxemi
 Təmizləyici porşenlərin buraxma və qəbul qovşaqları 7,5 MPa işçi təzyiqinə və işçi
mühitin -60-dan +600S temperaturuna hazırlanır. Porşenin 100 dövrəsindən sonra
altlıqların və tez yeyilən detalların təmiri yerinə yetirilir. Ümumi ehtiyat 1000 dövrə
hesab olunur. Buraxılma və qəbul qovşağı və həmçinin ona yaxın olan 100 m-lik sahə
konstruktiv olaraq, birinci kateqoriyalı sahələrə qarşı qoyulan tələblərə uyğun hazırlanır.
Onların sınağı zamanı hidravliki təzyiqin 1,25 işçi miqdarında təzyiqə yaxlanılır.
Qaz kəmərinin daxili səthini mütəmadi təmizləmək imkanını təmin etmək üçün,
təmizləyici qurğunun bütün təmizlənəcək sahəni qəbul kamerasına kimi maniəsiz
keçərək, aşağıdakı tələbləri yerinə yetirməlidir:
- Təmizləyici porşeni buraxmaq üçün qaz kəmərinin bütün uzunluğu boyu diametri
eyni olmalıdır;
- Qapayıcı xətti armaturalar eyni keçidli olmalıdır;
- Atqı üçağızlarda keçidlərin diametri 30%-dən çox qaz kəmərinin
diametrindədirsə, təmizləyici porşenin ilişməməsini aradan qaldırmaq üçün
istiqamətləndirici plankalar nəzərdə tutulur;
- Boru kəmərinin daxili səthində, işarəverici, təmizləyici qurğunun keçidi zamanı
kütləşdirici əyləcdən başqa, heç bir çıxış detalı olmamalıdır;
- Kompesatorların keçidləri əyilmə radiusu ilə birlikdə təmizlənən qaz kəmərini
beşi diametrində olmalıdır;
- “Genişləndirici kamera” tipli kondensatyığıcıları təchiz edilir ki, bu da
təmizləyici porşenin maniəsiz keçməsinə şərait yaradır, burada nəzərə almaq
lazımdır ki, kondensatyığıcısının normal işləməsi pozulmamalıdır;
- Təbii və süni maniələrdən keçid, porşenin kütləsinin və kondensat qarışığının
əlavə yükünün nəzərə alınması ilə yerinə yetirilməlidir.

Buraxılma və qəbul qovşaqlarının texnoloji sxemi

Təmizləyici porşenin buraxılmasıaşağıdakı ardıcıllıqla (şəkil 5.9) həyata keçirilir. 2,

3, 5, 7 kranları bağlanır, qazın buraxılış qovşağından atmosferə buraxmaq üçün 4 və 6
kranları açılır (8 və 10 kranları bağlıdır, 9 və 11 kranları isə açıqdırlar). Buraxılma
qovşağı qazdan təmizləndikdən sonra təmizləyici porşen itələyici ilə qaz kəmərinə daxil
edilir. Sonra 4 və 6 açıq kranlarından 3 və 5 kranlarını açmaqla qovşaq üfürülür.
Üfürüldükdən sonra və 4,6 kranlarını bağlamaqla porşenin hər iki tərəfində təzyiq
bərabərləşdirilir. Sonra 2, 7, 8 kranları açılır, 11-kranıbağlanır. Bundan sonra porşen
sonrakı KS-a doğru hərəkət edir, hansı ki, porşeni buraxmamazdan əvvəl qəbul
qovşağında 16 kranı mütləq açılmalıdır. Təmizləyici porşenin buraxılma qovşağından
çıxışı 1-işarəvericisi ilə nəzarət olunur. Porşen buraxıldıqdan sonra ilkin sxem yığılır: 11
kranı açılır və 2, 7, 8-kranları bağlanır. KS-nın işləməyən vəziyyətində 7, 9 kranlarını
açmaqla, 10-kranını bağlamaqla porşenə qaz verilir.
Təmizləyici qurğunun qaz kəməri boyunca hərəkəti zamanı, onun borunun divarına
kip sıxılması zamanı, borunun təmizlənməsi baş verir. Təmizlənən maddələr (bərk
hissəciklər, maye) təmizləyici qurğunun qabaq hissəsinə yığılır və onunla birlikdə
hərəkət edir. Borunun təmizlənməsi porşen ilə borunun divarının hermetikliyindən çox
asılıdır. Qəbul qovşağında 12, 13, 16 kranları açılır və sonra çirkabların
yaxınlaşmasından asılı olaraq 15 kranı da açılır. Porşenin qəbul qovşağına keçməsini iki
işarəverici ilə nəzarət olunur: Porşenin gedişi üzrə birinci işarəvericinin xəbərdarlığından
sonra 15, 16 kranları bağlanır və 14 kranı açılır, ikinci işarəvericinin xəbərdarlığından
sonra isə 12, 13, 14 kranları bağlanır və 6-kranı ilə şamda porşenin kameraya daxil
olması tənzimlənir. 15-kranının bağlanması 14-kranının açılmasını ardınca olmalıdır.
Maye və çirkab qəbul quyusu yaxud tutuma tökülür. Qəbul qovşağı qazdan
təmizləndikdən sonra porşenin kənar sürgüsü açılır.
Təmizləyici qurğunun boru kəməri boyu hərəkətinə nəzarət etmək üçün borunun
müxtəlif nöqtələrində porşenin keçməsinə nəzarət edən analizatorlar olur. Təsir
prinsipinə görə onlar mexaniki, hidravliki və elektriki olurlar. Qaz kəmərində qurulması
qaydasına görə onları iki tipə ayırmaq olar: borunun hermetikliyini pozmaqla qurulma və
hermetiklik pozulmadan qoyulma.
“Volna-1” işarəvericiləri hazırlanmışdır ki, onlar həm təmizləyici qurğunun qaz
kəməri boyunca hərəkətinə və həm də onun haradasa itməsi zamanı axtarışı üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Hərəkət prinsipinə görə borunun divarından işarəni ötürmək üçün aşağı
tezlikli maqnit dalğalarından istifadə olunmasına əsaslanır. Təmizləyici porşendə aşağı
tezlikli maqnit dalğalı generator qurulur ki, qəbuledici həmin dalğaları tutur.
Qaz kəmərində ilişmiş təmizləyici qurğunu axtarmaq üçün operator əlində
işarəverici antenanı elə tutub, kəmər boyu hərəkət edir ki, antena makarasının oxu, qaz
kəmərinin oxuna paralel olsun (şəkl 5.10). Porşendə qurulmuş generatorun yaratdığı
maqnit sahəsinə operatorun əlində tutduğu antenna düşdükdə, telefonda səs siqnalı
meydana çıxır ki, bununla təmizləyici qurğunun ilişdiyi yeri müəyyən olunur.

Şəkil 5.10. təmizləyici qurğunun axtarışı sxemi

1-təmizləyici qurğu; 2-ötürücü; 3-antena; 4-işarəverici (qəbuledici); 5-baş telefonlar;
6-dəyişdirici indikator; 7-qaz kəməri; 8-qrunt

Təmizləyici qurğunun keçdiyi yeri işarələmək üçün (şəkil 5.11), qaz kəməri
trassının qeyd olunmuş nöqtəsindən, antennanın makarasını xüsusi ştativdə qaz
kəmərinin oxuna paralel yerləşdirilir. Ştativ qrunta elə yerdə bərkidilir ki, qaz kəmərinin
xarici səthi yerə daha yaxın olsun.
 Telefon əvəzinə işarəvericiyə səs işarəvericisi birləşdirilir. Səs işarəverici
qurğusunun girişinə daxil olan qəbuledicinin işarəsi, impulsa çevrilir ki, bu da öz
növbəsində yüksəksəsli generatorun tezliyini qoşur. Ötürücü boru şəklində hazırlanır,
daxilində generator, elektromaqnit indikatoru, akkumlyatorlar batareyası və işə qoşma
qurğusu yaradılır.

Şəkil 5.11.təmizləyici qurğunun keçməsinin işarəverici sxemi

1-təmizləəyici qurğu; 2-ötürücü; 3-işarəverici; 4-səs işarəverici qurğu; 5-antena; 6-
ştativ; 7-qaz kəməri; 8-qrunt

Neft kəmərlərinin həddindən yüksək təzyiqdən mühafizəsi

Aralıq nasos stansiyalarından (NS) hər hansı birinin qəflətən dayanması zamanı
yüksək təzyiq dalğası yaranır ki, neft kəmərində səsin sürəti ilə mayedə əvvəlki nasos
stansiyasına doğru hərəkət edir və stansiyanın yaratdığı təzyiq ilə toplanır. Bu zaman
əvvəlki NS-nın yaxınlığında cəm təzyiq, işçi təzyiq də nəzərə çarpacaq dərəcədə arta
bilər ki, bu da borunun möhkəmlik şərtinə uyğun deyildir. Magistral boru kəmərlərinin
istismarı təcrübəsi göstərir ki, həddindən yüksək təzyiqdən borunun dağılması əvvəlki
NS-in 20-40 km-də baş verə bilər.
Nasosdan nasosa işləyən boru kəmərində aralıq nasos stansiyasının qəflətən
dayandırılması zamanı yaranan həddindən yüksək təzyiqin qarşısını almaq üçün
aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:
- Yüksək təzyiq dalğasına qarşı, aşağı təzyiqli dalğa yaratmaq;
- Yüksək təzyiq dalğasını onun yarandığı yerində söndürmək;
Aşağı təzyiqi yaratmaq üçün dayandırılmış nasos stansiyasından əvvəlki nasos
stansiyasında bir yaxud bir neçə aqreqatı dayandırmaq üçün, rabitə xətti ilə işarə verilir.
Bu zaman əvvəlki nasos stansiyasından yüksək təzyiqli dalğaya qarşı aşağı təzyiqli dalğa
hərəkət edəcək və onlar görüşən zaman bir-birini söndürür. Nəticədə belə qarşılıqlı təsir
əvvəlki NS-dən əvvəl təzyiqin təhlükəli artımı olmayacaq. Lakin bu zaman bir neçə
əvvəlki NS-da bir neçə aqreqatın işləməsini də dayandırmaq lazımdır, belə ki,
aqreqatların yalnız bir stansiyada dayandırılması digər əvvəlki stansiyalar istiqamətində
həddindən yüksək təzyiq dalğasının yaranmasına səbəb olur.
Aşağı təzyiqli qarşılıqlı dalğanın yaradılması sisteminə aşağıdakılar daxildir:
- Təhlükəli həyəcan təzyiqinin yaranması zamanı işarənin yaradılması üçün qurğu
(məsələn, nasos stansiyasının birdən birə dayandırılması yaxud droselləşdirilmə
sisteminə imtina);
- Əvvəlki və sonrakı nasos stansiyaları ilə rabitə əlaqəsi;
- İşarə daxil olan zaman bir yaxud bir neçə nasos aqreqatlarının dayandırılması
üçün qurğu;
Aşağı təzyiqli dalğanın yaradılması sistemi dünyanın bir sıra boru kəmərlərində
yaradılmışdır (məsələn, “Drujba” neft kəmərində).
İşarəni yaratmaq üçün xüsusi təhlükəli həyəcan datçiki hazırlanmışdır, hansı ki,
böyük təzyiq sürətinin artması zamanı işarə verir (5-6 saniyə müddətində 1-1,2 MPa).
Xüsusi rabitə xətti vasitəsilə işarə, əvvəlki nasos stansiyasının yerli avtomatik
idarəetmə sisteminə daxil olur ki, bu stansiyanın bir yaxud bir neçə nasos aqreqatının işi
dayandırılır.Əgər neft kəmərində uyğun telemexanika sistemi vardırsa NS-nın
dayandırılması işarəsini həmçinin dispetçer də verə bilər.
Aralıq NS-nın qəflətən dayandırılması zamanı neft kəmərinin yüksək təzyiqdən
qorunması üçün aşağı təzyiqli dalğanı yaradan sistemin layihələndirilməsi və istismarı
zamanı, təhlükəli təzyiqin yaranmaması üçün əvvəlki NS-da dayandırılması lazım olan
nasos aqreqatlarının sayının hesablanması zəruridir və həmçininbu zaman boru kəmərinin
buraxma qabiliyyətinin necə dəyişiləcək, eyni zamanda daha hansı NS-də nasos
aqreqatlarının dayandırılması tələb olunacaq. Bu suallara cavab vermək üçün aralıq nasos
stansiyalarına malik magistral neft kəmərlərində qərarlaşmamış axın rejiminin
hesablanması qaydasından istifadə etməliyik.