Anadolu Arkeoloji̇si̇ Ark101u 12v1s1 8 0 1 Sv1 Ebook

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2633

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1601
ANADOLU ARKEOLOJİSİ
Yazarlar
Doç.Dr. Ali Umut TÜRKCAN (Ünite 1, 2)
Dr.Öğr.Üyesi Yusuf POLAT (Ünite 3, 4)
Dr.Öğr.Üyesi Bekir Sıtkı Alptekin ORANSAY (Ünite 5, 6)
Doç.Dr. Ahmet Tolga TEK (Ünite 7, 8)
Editör
Prof.Dr. Hüseyin Sabri ALANYALI
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ
Birim Yöneticisi
Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe
Kitap Hazırlama Grubu Sorumlusu

Öğr.Gör. Erdem Erdoğdu
Öğretim Tasarımcısı
Dr.Öğr.Üyesi Kadriye Uzun
Grafik Tasıram Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Ölçme Değerlendirme Sorumsulu

Öğr.Gör. Zeliha Şenel
Dil Yazım Danışmanı

Öğr.Gör.Dr. Olcay Saltuk
Kapak Düzeni
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan
Dizgi
Kitap Hazırlama Grubu
Anadolu Arkeolojisi
E-ISBN
978-975-06-2385-1
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ekim 2019
2628-0-0-0-1209-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz.............................................................................................. vii
Tarihöncesi Anadolu’da Paleolitik ve Neolitik Dönem.. ............. 2 1. ÜNİTE
GİRİŞ.............................................................................................................................. 3
İKLİM KOŞULLARI VE ANADOLU COĞRAFYASI............................................. 4
PALEOLİTİK DÖNEM VE ANADOLU’DA İLK İNSAN İZLERİ........................ 4
MEZOLİTİK/ EPİPALEOLİTİK ÇAĞ....................................................................... 7
NEOLİTİK ÇAĞ .......................................................................................................... 8
NEOLİTİK DÖNEM KRONOLOJİSİ........................................................................ 9
NEOLİTİK DÖNEMDE ÜRETİM VE EVCİLLEŞTİRME SÜRECİ..................... 10
NEOLİTİK DÖNEM MİMARİSİ VE İLK YERLEŞİM BİRİMLERİ..................... 12
İNANÇ DÜNYASI VE NEOLİTİK DÖNEM TASVİR SANATI........................... 16
NEOLİTİK DÖNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GELİŞİMİ.......................... 19
NEOLİTİK DÖNEM BATI ANADOLU VE TRAKYA,
NEOLİTİKLEŞME SÜRECİ ....................................................................................... 20
NEOLİTİK DÖNEM TEKNOLOJİK GELİŞİMİ VE TİCARET............................ 21
SONUÇ........................................................................................................................... 23
Özet................................................................................................................................. 24
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 26
Okuma Parçası............................................................................................................... 27
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 29
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 30
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 31
Anadolu’da Kalkolitik ve Eski Tunç Çağları.................................. 32 2. ÜNİTE

KÖYDEN KENTE DOĞRU ANADOLU KÜLTÜRÜ: KALKOLİTİK ÇAĞ........ 33
DOĞU ANADOLU’DA KALKOLİTİK DÖNEM:
ERKEN KALKOLİTİK ÇAĞDA DOĞU ANADOLU............................................. 35
ORTA KALKOLİTİK DÖNEM’DE DOĞU ANADOLU ....................................... 35
GEÇ KALKOLİTİK ÇAĞDA DOĞU ANADOLU ................................................. 36
İÇ VE BATI ANADOLU’DA KALKOLİTİK DÖNEM........................................... 37
İç ve Batı Anadolu’da Erken Kalkolitik Dönem........................................................ 37
İç ve Batı Anadolu’da Orta Kalkolitik Dönem .......................................................... 38
İç ve Batı Anadolu’da Geç Kalkolitik Dönem............................................................ 40
ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI VE GELİŞİM KOŞULLARI ......................... 40
ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI KRONOLOJİSİ ............................................. 41
ESKİ TUNÇ ÇAĞI VE ANADOLU MADENCİLİĞİ ............................................. 42
ESKİ TUNÇ ÇAĞI ANADOLU KENTLEŞME MODELİ ..................................... 43
BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI: ESKİ TUNÇ
ÇAĞI I DÖNEMİ: ANADOLU UYGARLIĞININ ŞAFAĞI
VE GELİŞEN MADENCİLİK..................................................................................... 44
BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ II DÖNEMİ:
KENTLEŞME VE GELİŞEN TİCARET .................................................................... 46
BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI III: BATI
ANADOLU’DA YEREL KRALLIKLAR ................................................................... 48
DOĞU ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI ............................................................ 50
Özet................................................................................................................................. 53
Okuma Parçası............................................................................................................... 56
iv İçindekiler
3. ÜNİTE Anadolu Tunç Çağı Krallıkları ve Troia Savaşı.............................. 60

GİRİŞ.............................................................................................................................. 61
ORTA TUNÇ ÇAĞI-ASUR TİCARET KOLONİLERİ............................................ 61
(MÖ 2000/1900-1500/1450) ....................................................................................... 61
ESKİ HİTİT DEVLETİ................................................................................................. 63
SON TUNÇ ÇAĞI VE YENİ HİTİT DEVLETİ (MÖ 1450-1180)......................... 64
Devlet İdaresi ................................................................................................................ 65
Savaş ve Savunma.......................................................................................................... 66
Din................................................................................................................................... 67
Mimarlık......................................................................................................................... 70
Boğazköy (Hattuşa)....................................................................................................... 70
Sivil Mimari................................................................................................................... 72
Tapınaklar....................................................................................................................... 72
Yazı ve Edebiyat............................................................................................................. 73
TROIA (HİSARLIK) IV-VI......................................................................................... 74
Troia Savaşı..................................................................................................................... 76
Özet................................................................................................................................. 78
Okuma Parçası............................................................................................................... 81
4. ÜNİTE Anadolu’da Demir Çağı Uygarlıkları............................................ 86

GİRİŞ.............................................................................................................................. 87
GEÇ HİTİT BEYLİKLER DÖNEMİ (MÖ 1200-700) ............................................. 88
Geç Hitit Sanatı ............................................................................................................. 89
İvriz Kaya Kabartması ................................................................................................. 90
URARTULAR (MÖ 850-600) .................................................................................... 91
Devlet İdaresi ................................................................................................................ 92
Din ve Tanrılar .............................................................................................................. 93
Dil ve Yazı ...................................................................................................................... 94
Ölü Gömme Gelenekleri ............................................................................................. 94
Siyasal ve Kültürel İlişkiler........................................................................................... 94
Çanak-Çömlek Sanatı .................................................................................................. 95
PHRYGLER ................................................................................................................... 95
Kültürel Yapı .................................................................................................................. 97
Yazı ve Dil ...................................................................................................................... 97
Mimari ........................................................................................................................... 98
Sanat ............................................................................................................................... 98
Din .................................................................................................................................. 100
Phryg Ana Tanrıçası - Matar Kubileya ...................................................................... 101
Ölü Gömme Gelenekleri.............................................................................................. 102
Özet................................................................................................................................. 104
Okuma Parçası............................................................................................................... 108
İçindekiler v
Hellen Göçleri ve Arkaik Dönem .................................................. 110 5. ÜNİTE

GİRİŞ.............................................................................................................................. 111
EGE GÖÇLERİ DÖNEMİNDE ANADOLU............................................................ 112
LYDİALILAR................................................................................................................. 116
KENT DEVLETLERİ VE KOLONİZASYON DÖNEMLERİNDE
ANADOLU.................................................................................................................... 119
Kent-Devletlerinin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi........................................................... 119
Kolonizasyon.................................................................................................................. 120
ARKAİK DÖNEM’DE ANADOLU........................................................................... 122
Anadolu’nun Pers Yönetimine Geçişi......................................................................... 123
HELLEN GÖÇLERİ’NDEN ARKAİK ÇAĞIN SONUNA KADAR
ANADOLU MİMARLIĞI............................................................................................ 123
Hellen Göçleri ve Kolonizasyon Dönemi................................................................... 123
Arkaik Dönem............................................................................................................... 125
Kentlerin Bünyesinde Bulunması Gereken Öğeler............................................. 125
ANADOLU HEYKELTRAŞLIĞI ............................................................................... 129
Ege Göçleri ve Kolonizasyon Dönemi Anadolu’da Heykeltraşlık........................... 129
Arkaik Dönem Heykeltraşlığı...................................................................................... 129
ANADOLU SERAMİK SANATI................................................................................ 134
Protogeometrik ve Geometrik Dönemler.................................................................. 135
Orientalizan (Doğu Etkisindeki Dönem).................................................................. 136
Arkaik Dönem............................................................................................................... 137
Özet ................................................................................................................................ 139
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 141
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 142
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 142
Anadolu’da Klasik Çağ................................................................... 144 6. ÜNİTE

GİRİŞ.............................................................................................................................. 145
MÖ 5.YY.’DA ANADOLU’DAKİ SİYASİ DURUM ................................................ 145
MÖ 4. YY.’DA ANADOLU’DA PERS EGEMENLİĞİNİN DURUMU ............... 147
BÜYÜK İSKENDER’İN (III.ALEKSANDROS) ANADOLU’YA GELİŞİ ........... 148
KLASİK DEVİR ANADOLU MİMARLIĞI ............................................................ 151
Kent Planlaması ............................................................................................................ 151
Tapınak Mimarisi ......................................................................................................... 153
KLASİK DEVİR ANADOLU HEYKELTRAŞLIĞI.................................................. 154
Lykia Anıtları ................................................................................................................ 154
Karia Anıtları ................................................................................................................ 156
Greko-Pers Sanatında Yapılmış Olan Kabartmalar ................................................. 157
KLASİK DEVİR RESİM SANATI .............................................................................. 157
KLASİK DEVİR ANADOLU SERAMİK SANATI ................................................. 158
KLASİK DEVİR ANADOLU EDEBİYATI .............................................................. 159
Özet................................................................................................................................. 160
Okuma Parçası............................................................................................................... 163
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 164
vi İçindekiler
7. ÜNİTE Anadolu’da Hellenistik Dönem..................................................... 166

GİRİŞ.............................................................................................................................. 167
DİADOKHOSLAR YÖNETİMİNDE ANADOLU.................................................. 168
HELLENİSTİK KRALLIKLAR YÖNETİMİNDE ANADOLU.............................. 170
Ptolemaios Krallığı:....................................................................................................... 170
Seleukos Krallığı:........................................................................................................... 171
Pergamon Krallığı: ....................................................................................................... 173
Galatlar:.......................................................................................................................... 175
Bithynia Krallığı:........................................................................................................... 176
Pontos Krallığı:.............................................................................................................. 177
Kappadokia Krallığı: .................................................................................................... 178
Armenia Krallığı:........................................................................................................... 179
Kommagene Krallığı:.................................................................................................... 179
Parthia Krallığı:............................................................................................................. 180
HELLENİSTİK DÖNEM HEYKELTRAŞLIĞI......................................................... 180
HELLENİSTİK DÖNEM MİMARİSİ........................................................................ 181
Hellenistik Çağ Tapınakları:........................................................................................ 181
Tiyatrolar:................................................................................................................. 183
Stadionlar:................................................................................................................ 184
Stoalar:...................................................................................................................... 184
Agoralar:................................................................................................................... 184
Bouleuterion ve Prytaneionlar:............................................................................. 184
Gymnasionlar:......................................................................................................... 185
Mezarlar:.................................................................................................................. 185
Deniz Fenerleri:....................................................................................................... 185
Surlar ve Diğer Savunma Yapıları:........................................................................ 185
Özet................................................................................................................................. 186
Okuma Parçası............................................................................................................... 191
8. ÜNİTE Anadolu’da Roma Dönemi............................................................ 194

GİRİŞ.............................................................................................................................. 195
ROMA CUMHURİYETİ’NİN ANADOLU’YU ELE GEÇİRMESİ....................... 195
ANADOLU’DA ROMA İMPARATORLUĞU YÖNETİMİ ................................... 197
Julius-Claudius’lar Dönemi (MÖ 27-MS 68)............................................................ 197
Flaviuslar Dönemi (MS 69-96).................................................................................... 198
Antoninuslar Dönemi (MS 98-193)............................................................................ 199
Severuslar Dönemi (MS 193-235)............................................................................... 201
Asker İmparatorlar Dönemi (MS 235-284)............................................................... 201
Tetrarşi Dönemi (MS 284-324)................................................................................... 203
Constantinuslar Dönemi (MS 324-363)..................................................................... 204
Valentinianus Hanedanlığı (MS 364-379)................................................................. 205
Thedosius Hanedanlığı (MS 379-450)........................................................................ 205
ANADOLU’DA ROMA DÖNEMİNDE DİN........................................................... 206
ANADOLU’DA ROMA MİMARLIĞI ...................................................................... 209
ANADOLU’DA ROMA HEYKEL SANATI.............................................................. 212
ANADOLU’DA ROMA DÖNEMİNDE EKONOMİ.............................................. 213
Özet................................................................................................................................. 215
Önsöz vii
Önsöz
Anadolu Uygarlıkları içerisinde Anadolu arkeolojisi oldukça uzun bir dönemi kapsa-
maktadır. İnsanın düşünen ve alet yapabilen ilk canlı olarak dünya üzerinde yaşamaya baş-
lamasıyla, Uygarlık dediğimiz olgunun başlamış olduğunu kabul etmekteyiz. Anadolu’ya
baktığımızda Asya ve Avrupa arasında, kavimlerin hareketlerinde köprü görevi gördü-
ğünden, kendi özünde birçok farklı kültürüde barındırdığını görürüz. Bu nedenle çok
geniş bir tarih yelpazesi içerisnde yer alan bu dönemi anlatmak oldukça zor olmaktadır.
Anadolu Arkeolojisnin kapsamında insanlığın varoluşundan başlayarak, Roma İmpara-
torluğunun yıkılışına kadar olan dönem bu kitapta anlatılmaya çalışılmıştır.
Kitabımızın adı “Anadolu Arkeolojisi” olmasına karşın, hedeflemiş olduğumuz öğren-
ci kitlesi Arkeoloji öğrencileri olmadığı için, konu başlıkları ele alınırken daha çok genel
öğrenci kitlesi dikkate alınmıştır. Kitabımız ilk insandan başlayarak Anadolu halklarının
oluşturmuş olduğu kültürleri ve çevre kültürlerle etkileşim ve tepkileşimi ele alarak tari-
höncesi ve tarih devirlerindeki Anadolu Arkeoloji ve Uygarlığının tanıtımı amaçlanmıştır.

Editör
Prof.Dr. Hüseyin Sabri ALANYALI
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Neolitik dönemin oluşum nedenlerini sıralayabilecek,
 Neolitik dönemin içerdiği yenilikleri açıklayabilecek,
 Neolitik dönemin insanlık kültürüne olan katkılarını açıklayabilecek,
 Neolitik dönemin Anadolu’daki yayılım ve gelişim süreçlerini tartışabilecek bil-
gi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Evcilleştirme • Teknolojik gelişim
• Homo Erectus • Obsidyen Ticareti
• Homo neandertal • Tasvir sanatı
• Homo sapiens • İlk Tapınaklar
• Evrim, Konut Mimarisinin • Holosen
Gelişimi • Metalurji
• Gordon Childe

İçindekiler
• GİRİŞ
• İKLİM KOŞULLARI VE ANADOLU
COĞRAFYASI
• PALEOLİTİK DÖNEM VE ANADOLU’DA
İLK İNSAN İZLERİ
• MEZOLİTİK / EPİPALEOLİTİK ÇAĞ
• NEOLİTİK ÇAĞ
• NEOLİTİK DÖNEM KRONOLOJİSİ
• NEOLİTİK DÖNEMDE ÜRETİM VE
EVCİLLEŞTİRME SÜRECİ
Tarihöncesi Anadolu’da
Anadolu Arkeolojisi • NEOLİTİK DÖNEM MİMARİSİ VE İLK
Paleolitik ve Neolitik Dönem
YERLEŞİM BİRİMLERİ
• İNANÇ DÜNYASI VE NEOLİTİK DÖNEM
TASVİR SANATI
• NEOLİTİK DÖNEM ANADOLU SOSYAL
YAPI VE GELİŞİMİ
• NEOLİTİK DÖNEM BATI ANADOLU VE
TRAKYA, NEOLİTİKLEŞME SÜRECİ
• NEOLİTİK DÖNEM TEKNOLOJİK
GELİŞİMİ VE TİCARET
• SONUÇ
Tarihöncesi Anadolu’da
Paleolitik ve Neolitik Dönem
GİRİŞ
Anadolu, coğrafi konumuyla Avrupa ve Asya gibi uygarlık tarihinin iki temel kıtası
arasında doğal bir köprü konumundadır. Asya’dan Avrupa’ya uzanan bu büyük ya-
rımada boyutlarından beklenmeyecek kadar çok iklim ve bitki örtüsü çeşitliliğine
sahiptir. Bu nedenle, iki kıta arasında uzanan Anadolu Yarımada’sının göstermiş
olduğu bu çeşitlilik tarih boyunca farklı hayat biçimleri (geçimlik, ticaret, sosyal
hareketlilik vb.) ve dolayısı ile farklı gelişen kültürlere sahne olmuştur. Anadolu’da
zengin kültürel çeşitlilikle sonuçlanan bu durum, özellikle tarihçi ve arkeologların
çalışmalarının yüzyıllar boyunca odak noktası olmuş ve dünya tarihi içinde ayrı-
calıklı bir konum edinmiştir. Sonuç olarak, Anadolu tarihöncesi dünyanın en eski
tarımcı yerleşmeleri, planlı yerleşmeleri, dinsel yapıları, maden işçiliği örnekleri gibi
insanlığın temel unsurlarının kökenlerine sahiptir (Resim 1.1.).
Resim 1.1
Anadolu’da
Paleolitik ve Neolitik
Dönem Merkezleri
4 Anadolu Arkeolojisi
Anadolu’nun sahip olduğu kültürel çeşitlilik bir anda oluşmamış, tarih boyun-
ca farklı çağlarda gelişen çeşitli aşamalarla bu zenginliğe ulaşmıştır. Anadolu’nun
sosyal ve kültürel olarak edindiği bu zenginliği tam olarak anlamak için bir an-
lamda aynı arkeolojide olduğu gibi tarihin derinliklerine doğru bir kazı çalışması
yapmak yerinde olacaktır. Bu nedenle, ilk olarak insanın zihinsel ve fiziksel gelişi-
mini tamamlayarak kültürel oluşumun temellerini kurduğu paleolitik çağlar ve bu
dönemlerde Anadolu’nun konumu farklı boyutlarıyla irdelenecektir.
İKLİM KOŞULLARI VE ANADOLU COĞRAFYASI

Anadolu, doğu-batı ekseninde uzanan büyük yarımadadır. Milyonlarca yıldan
beri Afrika levhası kuzeye doğru hareket etmektedir; kuzey kenarı Anadolu küt-
lesinin altına kaymış durumdadır ve Anadolu kütlesini sürekli itelediği için bura-
da kıvrılmalara ve çok sayıda yırtılma fayına neden olmaktadır. Anadolu’nun Ege
kıyısı, dağ sıraları ve kıyıdan iyice içeri giren koylarla sonlanan nehir yataklarının
belirlediği girintili çıkıntılı bir toprak parçasıdır. Anadolu’nun kuzey kıyısı boyun-
ca uzanan sıradağlar, iç bölgeyi Karadeniz kıyısından ayırır. Güneyde, Akdeniz
kıyısı boyunca hareketli görünüme sahip Toros Dağları hâkimdir. Anadolu’nun,
kuzeyde ve güneyde dağ silsileleri arasında kalan kısmı, rakımı 1000 m’yi aşan
geniş bir platodan oluşur. Bu platonun iklimi kurudur ve rakımı nedeniyle yazın
bile geceleri soğuktur. Kışın ise, soğuk günleri dondurucu geceler takip eder. Orta
Anadolu Platosu düz bir plato değildir. Burada arazi tekdüzelikten uzak olup bü-
yük bölümü tepelik veya dağlıktır. Batısı, Ege’de denize dökülen akarsu vadileriyle
parçalara ayrılmıştır; böylece plato bu tarafta yavaş yavaş alçalır.
Toroslar hafif bir yay çizerek Akdeniz’in kuzeydoğu köşesini aşıp doğuya uza-
nır ve Anadolu kütlesinin büyük bir kısmını, Kuzey Mezopotamya Ovası’nın hafif
tepelik bölümünden ayırır.
PALEOLİTİK DÖNEM VE ANADOLU’DA İLK İNSAN

Paleolitik: Yunanca İZLERİ
palaios=eski ve lithos=taş İnsanlık tarihinin başlangıç evresini oluşturan Paleolitik Çağ, yaklaşık 2 mil-
(Eski Taş Çağı)
yon yılı kapsayan çok uzun bir kültür sürecidir (Resim 1.2). Dördüncü Jeolo-
jik Zaman’ın Pleistosen denen gelişen bu uzun döneminde ilk kez insanoğlu da
ortaya çıkmıştır. İnsanın biyolojik ve kültürel evriminin önemli bir bölümünün
gerçekleştiği bu dönem süresince gerek dünya jeomorfolojisi ve gerekse ikilim gü-
nümüzdekinden çok farklıydı. Bu dönem (Kuvaterner İklimsel Dönem) içinde
buzul (Glacier) ve buzul arası (Inter-Glacier) dönemler adı verilen uzun iklimsel
dönemler söz konusudur. İnsanın çıkışı ve ilk aletleri kullanmasından yerleşik
G.Ö.: Günümüzden Önce yaşama geçişe kadar olan bu çağ, insanlık tarihinin aslında % 99’unu oluşturur.
Paleolitik dönem, gerek değişen çevre koşulları ve gerekse taş teknolojisindeki
gelişime göre, “Alt”, “Orta”, ve “Üst” olmak üzere üç ana evreye ayrılmaktadır.Gü-
nümüzden yaklaşık 2 milyon yıl ile 10 bin yılları arasında yaşanan bu uzun dö-
nemin ilk başlarında insanoğlu Pliosen dönemde ortaya çıkan hominid (insansı)
ailesinden sıyrılarak, iki ayağı üzerinde dik durabilen ve ellerini kullanarak alet
üretebilen bir insan hâline gelmiştir. Alet yapmasını bilen ve Homo habilis (be-
cerikli insan) olarak adlandırılan ilk insan G.Ö. yaklaşık 2 milyon yıl kadar önce
Afrika’da oluşumunu tamamlamıştır. Bu türü takip eden hem zihinsel hem anato-
mik olarak daha gelişkin “Homo Erectus” yaklaşık G.Ö. 1.8 milyon yıl kadar önce
de Afrika’dan çıkarak çok hızlı bir şekilde Eski Dünya’nın ve Avrupa’nın buzul
altında kalmayan güney kesimleri, Gürcistan üzerinden Kafkasya ve Endonezya
(Java Adası), Uzakdoğu’da Çin’de olmak üzere birçok bölümüne hızlıca yayılmış-
1. Ünite - Tarihöncesi Anadolu’da Paleolitik ve Neolitik Dönem 5
tır. Homo Erectuslar, ağaçlı bozkır ortamında geliştikleri Afrika kıtasında 1.9 mil-
yon yıldan itibaren bilinmektedirler. Homo Erectus insan türü, yaklaşık 850 cm3
üzerinde bir beyin kapasitesiyle temelde modern insanın anatomisine sahip olup
uzun mesafeleri kat etmek ve yürümek için gerekli gücü temsil eden mükemmel
bir donanıma sahiptir.
Resim 1.2
Paleolitik Dönem
İnsan Evrimi ve
Kültür Kronolojisi
Kaynak:
Atlas Kartografya
Servisinin izni ile
İnsanoğlunun Anadolu Yarımadası’ndaki en erken yerleşmeleri Alt Paleolitik

Çağa (Eski Taş Devri) kadar uzanır. Anadolu yarımadasında, en azından G.Ö.
900.000 yıl kadar önce Konya Dursunlu’daki bulgularla başlamış olduğunu an-
ladığımız en eski insan türüne ait örnekler Afrika kökenli Homo Erectus’a aittir.
Afrika, Asya ve Avrupa arasında kavşak oluşturan Türkiye, insanın Afrika be-
şiğinden çıkışından itibaren başlayan yayılımının incelenmesinde ayrıcalıklı bir
bölgedir. 2.5 milyon yıl öncesinde başlayan, işlenmiş çakıllar ve çok sayıda yonga
üretimi ile nitelenen Oldowan ve 1.6 milyon yıl öncesinden başlayan, iki yüzeyli
Homo Erectus Homo aletler (el baltası) ve nacak üretimi ile tanımlanan Aşölyen Yontmataş Endüstrisi
erectuslar, ağaçlı bozkır Alt Paleolitik kültürü belirleyen en önemli gelişim unsurudur. En eski paleolitik
ortamında geliştikleri Afrika
kıtasında 1.9 milyon yıldan yerleşimlerin Anadolu’daki varlığı, Oldowan endüstrilerinin ele geçtiği Dursunlu
itibaren bilinmektedirler. (Konya) ve Yarımburgaz (İstanbul) gibi (Resim 1.3) sitlerin bulunmasıyla kanıt-
1 milyon yıla doğru Asya lanmıştır. Her biri Anadolu ve Trakya’da yer alan bu sitler, Oldowan kültürünün
kıtasına ulaşan bu insanlar,
850 cmküpün üzerinde bir Avrupa ve Asya’ya doğru yayılımını göstermektedir.
beyin kapasitesiyle donanmış Türkiye’de tarih öncesine ait izlerin çok sayıda olmasına karşın, fosil insan ka-
olarak, uzun mesafeleri kat
etmek ve yürümek için gerekli lıntıları enderdir. Dolayısıyla, Kocabaş Köyü yakınındaki Denizli traverten yatak-
gücü temsil eden mükemmel larında saptanmış olan kafatası parçası önemli bir buluntudur. G.Ö. 500.000 yıl
bipedlerdir (iki ayağının
üzerinde dik duran). civarına tarihlenmiş olan bu travertenin katmanları arasında göz çukurları üze-
rinde kalın bir kaş kemeri taşıyan bu kafatası, anatomik açıdan “Homo Erectus”a
bağlanmaktadır. Bu döneme ait taş kütlesinin iki yüzünün yontulmasıyla oluşan
iki yüzlü “Aşölyen” adı verilen aletler bu atanın yaşadığı her yerde görülmektedir.
Bu iki yüzeyli aletler tabakalanmış hâlde Karain Mağarası (Antalya), Şehremuz
Sırtı (Urfa) Yatakları ve Kaletepe Deresi 3 (Kapadokya) gibi sitlerde ele geçmiştir.
Bir diğer yandan, Anadolu Paleolitik dönem insanının çakmaktaşını yeğlemesi
rastlantısal olmayıp, bu taşın yapısal özelliklerinin yontmaya ve işlemeye elverişli
olmasından ve aynı zamanda doğada çakmaktaşı yumrularını bol olarak yüzeyde
bulabilmesinden kaynaklanmaktadır.
Neandertal insanı, Orta Paleolitik Dönem içinde günümüz insanıyla kıyasla-
nabilecek bir beyin kapasitesiyle ve net olarak ileriye fırlak bir yüzle nitelenen
ancak anatomik olarak günümüz insanından ve Erectus’ dan daha güçlü bir vü-
cut yapısına sahiptir. Özellikle Avrupa da Buzul Çağının (Würm Buzulu) en güç
koşullarına çok güçlü vücut yapısı ve anatomisi ile uyum sağlayan Neandertaller,
120 bin yıl öncesinden başlayarak Av-
Resim 1.3
rupa ve Yakındoğu’da gelişme göste-
Yarımburgaz rirler ve daha sonra G.Ö. 35 bin yıldan
Mağarası Kazısı
(İstanbul) itibaren gitgide Homo Sapienslere bıra-
karak kaybolurlar. Homo Neandertal’e
Kaynak: Karul, ait yontmataş endüstrisi, bir önceki
2002, s 44 dönemin iki yüzeyli Aşölyen aletleri-
nin yerini alan çeşitli türdeki gelişmiş
kazıyıcı ve uçların oluşturduğu Lövalu-
va ve Musteryen alet endüstrilerinden
oluşur. Neandertal insanının, homo
sapienslerle devam edecek ölü gömme
adetleri gibi uygulamalardan anlaşıldığı
gibi soyut düşünce ve belki de öte dün-
ya inancıyla ilk dinsel pratiklere sahip
oldukları anlaşılmaktadır.
Anadolu’da bilinen tek Neandertal
fosil kalıntısı Karain Mağarası’nda (An-
talya) bulunan alt çene kemiğidir. Genel
olarak dünyada neandertal türü insan
Orta Paleolitik Çağın sonu ile birlikte
ortadan kalkmakta ve yerini Homo Sapiens olarak bilinen günümüz modern in-
sanın atalarının ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bu değişimin nerede, ne zaman ve
nasıl başladığı tarih öncesi arkeolojisinin çok tartışılan konuları arasında olması-
na rağmen, son yıllarda yapılan çalışmalar modern insanın ilk olarak Üst Paleoli-
tik Çağda değil Orta Paleolitik Çağda Doğu Akdeniz çevresinde var olduğunu ve
uzun bir süre bu bölgeyi Neandertallerle paylaştığını gösteriyor. Bu görüşe göre, Yongalamak/Yontmak: Bir
taş kütlesine, güç uygulayarak
Homo Sapiens Doğu Akdeniz bölgesinde kültürünü ve teknolojisini uzun süre ge- (kemik, taş veya ahşapla
liştirdikten sonra, Anadolu veya Kafkaslar üzerinden Avrupa ve diğer bölgelere vurarak) istenilen yerden
istenilen parçaları kopararak
yayılmıştır. biçim verme. Kopan bu
Üst Paleolitik Çağ: Günümüzden yaklaşık 60 bin yıl öncesinde başlayan Üst parçalara yonga denir.
Paleolitik Çağ, modern insanın hızla tüm dünyaya yayıldığı bir süreci temsil
eder. Üst Paleolitik Çağ insanı dünya üzerindeki coğrafi dağılımını tamamlayıp
günümüzdeki ırkların temelini oluşturur. Bir anlamda dünyamızdaki bugünkü Dilgi: Çakmaktaşından veya
obsidyenden , uzunluğu
çeşitliliğin Üst Paleolitik Çağda ortaya çıktığı söylenebilir. Döneme ait en yaygın genişlinğiden iki kat
bulgu türleri yongaların yanısıra artık çekirdekten çıkarılan boyu eninden iki kat uzunluğunda olan yontmataş
alet tipi
uzunluğunda dilgiler ortaya çıkmıştır. Bu gelişmiş dilgi teknolojisi ile daha etkin
uçlar gibi av silahları elde edilmiştir. Yontmataş aletlerin yanı sıra kemik aletlerin
bulunuşu insanın günlük yaşamında hammadde olarak yalnızca taşı kullanmadı-
ğını, kemik ve ahşabın da önemli bir yer tuttuğunu gösterir.
40 bin yıl öncesinden başlayarak günümüz insanının gerçek atası olan Homo
sapiens, Anadolu’da Öküzini ve Karain B Epi-paleolitik ve Üst Paleolitik mağa-
raları (Antalya yöresi) sayesinde iyi bir biçimde tanınmaktadır (G.Ö 31 000 - 9
000 yılları arası). Bu mağaralarda özellikle ortaya çıkarılan ocak kalıntıları, çok
sayıda taş alet ve hayvan kemiği kalıntıları bölgede on binlerce yıl boyunca yer-
leşim olduğunu göstermiştir. Üst Paleolitik Çağın soğuk dönemlerinde Akdeniz
kıyı şeridi dışında karasal Anadolu’nun kuzey enlemlerinin genelinde çevre ko-
şullarının olumsuz olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle, bu evreye ait buluntu
yerleri oldukça az ve belirgin buluntulardan yoksundur. Ancak, İç ve Güneydoğu
Anadolu’da yapılan yüzey taramaları Anadolu Yarımadası’nın tümüyle boş olma-
dığını, seyrek de olsa yaşamın buralarda devam ettiğini gösterir.
MEZOLİTİK/ EPİPALEOLİTİK ÇAĞ

Dördüncü Jeolojik Zaman’ın (Kuvaterner) son buzul devrinde (Würm) Avrupa’nın
kuzeyindeki buzulların çekilmeye yüz tutmasıyla eskinin soğuk iklimi giderek
ılımanlaşmış, yağışlar artmış ve denizler yükselmiştir. Würm buzul döneminin
sonunda iklim sıcaklıklarının yükselmeye başlaması ile Pleistosen dönemi sona
ermiş ve IV. Zaman (Kuvaterner)’ın ikinci bölümü, hâlen içinde olduğumuz Ho- Kompozitt: Birbirlerinden
farklı fiziksel özelliklere sahip
losen dönem başlamıştır. MÖ 11-12 bin yıl kadar önce ortaya çıkmaya başlayan matris ve takviye malzemesi
bu durum, yeni iklim koşullarının belirmesine ve iklimsel özellikleri Önasya’da olarak tek işlev için bir araya
günümüzdekini andıran bir bitki örtüsü ile hayvan türlerinin ortaya çıkmasına getirilmeleri ile oluşan ve her
ikisinden farklı özelliklere
neden olmuştur. kavuşan alet. taşıyıcı görev
Anadolu ve Önasya’da bir geçiş dönemi olarak düşünmemiz gereken Mezo- üstlenir, ve etrafında bulunan
matris faz ise onu bir arada
litik Çağ kültürleri, Anadolu’da ve Önasya’da ilk yerleşik toplulukların çıkışıyla tutmaya ve desteklemeye
MÖ 10.000’ den sonra yerini Neolitik döneme bırakır. Ancak, Mezolitik dönem yarar; Örn. Ahşap saplı taş
balta
Anadolu’nun aksine Avrupa, özellikle kuzey kesimlerinde yaklaşık MÖ 5000’e ka-
dar süren uzun bir süreçtir. Bu dönem özellikle Önasya’da Üst Paleolitik Dönemden
çok farklı özellikler göstermemesi ve kısa oluşu ile Epi-paleolitik olarak adlandırıl-
maktadır. Mikrolit adını verdiğimiz minik aletler yeni işlevleri karşılayacak şekilde
tahta, kemik ya da boynuz saplarının üzerine yerleştirilerek farklı işlevlerde kulla-
nılmak üzere kompozit aletler (balta, orak, ok) üretiminde kullanılmıştır. Mezoli-
tik Çağ’da izlenen önemli bir yenilik de beslenmenin çeşitlenmesi olmuştur. Daha
önceleri protein ağırlıklı beslenme türü hâkimken bu dönemde çeşitli yemiş, bit-
ki ve köklerin beslenme alışkanlığının bir parçası hâline geldiği görülmektedir.
Bu, ileride üretim devrimi olarak adlandırılacak olan Neolitik dönemi hazırlayan
önemli etkenlerden bir olmuştur.
Bu süreç içinde Doğu Akdeniz kıyıları ve Güneydoğu Anadolu’da farklı bir
yerleşme yaşandığı görülür. Bölgede hızlı bir nüfus artışı ile birlikte hafif çukur
tabanlı yuvarlak kulübeler yapan, yabani tahılları toplayan domuz, karaca gibi
hayvanları avlayan küçük topluluklar ortaya çıkar. Anadolu’da bu dönem endüst-
rilerine ait buluntulara Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde daha sık-
lıkla rastlanır. Bu dönem içerisinde, milimetrik boyutta silah ve aletleri oluşturan
mikrolitik adı verilen bir yontmataş endüstri geliştirmişlerdir. Mikro-uçların var-
lığı, özellikle Öküzini (Antalya) avcı-toplayıcılarının ok ve yayı kullandıklarını
göstermektedir. Aynı biçimde öğütme taşlarının bulunuşu, öğütülebilen yabani
tahıl gibi besin kaynaklarının önemli bir kısmını oluşturduğunu göstermektedir.
Dönemin son avcı-toplayıcılar üst paleolitik dönem geleneğinin devamı şeklinde,
yine kemik aletler üretmişler ve vücutlarını delinmiş taş, kabuk gibi çeşitli süs
objeleriyle süslemişlerdir.
Anadolu’nun Epipaleolitik Dönemi hakkında her bölgede ayrıntılı bilgi yok-
tur. Ancak, bu evreye ilişkin yerleşme yerlerinin çoğunun Toroslar’ın güneyi ile
Marmara Bölgesi ve Batı Karadeniz’de yoğunlaştığı anlaşılmaktadır. Örneğin
Antalya’da Karain, Öküzini, Beldibi, Belbaşı ve Kumbucağı; Gaziantep’te Şark-
lı Mağara gibi mağara ya da kaya sığınakları ile Burdur’da Baradız, Konya’da
Derviş’in Hanı, Şanlıurfa Bozova’daki Söğüt Tarlası ve Biris Mezarlığı gibi açık
hava yerleşmeleri; Marmara bölgesinde de Ağaçlı, Büyük ve Küçük Çekmece yö-
resi bu dönemin bilinen merkezleri arasındadır.
Paleolitik dönemde insanoğlunun soyut düşünme yeteneğini kazanması ne tür ge-

1 lişmelere neden olmuştur?
NEOLİTİK ÇAĞ
Neolitik Dönem ile birlikte karşımıza çıkan en önemli olgu hızlı ve köklü deği-
şim sürecidir. Bu nedenle, genelde bu köklü değişimler “Neolitik Devrim” olarak
adlandırılır. Bundan önceki dönemlerde milyon yılı geçen insan yaşamında deği-
şim süreci çok yavaş gerçekleşmiştir. Bu nedenle, Neolitik Dönem yeni arayışların
olduğu, günümüz kültürünü oluşturan öğelerin tümünün sürekli olarak biçim
değiştirdiği çok dinamik bir süreç olarak algılanmalıdır. İnsanlığın tarihi gelişim
sürecinde ilk önemli kırılma noktasını oluşturan bu yeni yaşam şekli, bölgedeki
avcı ve toplayıcı toplumları giderek üretici konumuna getirmiş, göçebeliği terk
etmelerine ve dolayısıyla yıl boyunca iskân edilen ilk sürekli yerleşmeler kurma-
Bereketli Hilal: Yay larına zemin hazırlamıştır. İlk olarak tarihci H.J. Breasted tarafından “Bereketli
şeklindeki batıda doğu Hilal” olarak adlandırılan yay şeklindeki batıda doğu Akdeniz kıyılarından başla-
Akdeniz kıyılarından
başlayarak Kuzey Suriye yarak Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu üzerinden Zagroslar dağları boyunca
ve Güneydoğu Anadolu Basra Körfezine kadar uzanan bu geniş coğrafyada, yaklaşık “Holosen” iklim-
üzerinden Zagroslar dağları
boyunca Basra Körfezine kadar sel Çağ ile başlayan küresel ısınmaya bağlı olarak hayvan türlerinin dağılımında
uzanan etkili olmuştur. Bütün sene boyunca yeterli yağış almasının sonucu olarak dağ
yamaçlarında, vadi ve ovalarda yabani tahıl türlerinin yetişmesi, dağlar ve dağlar
arası ovalarda yer alan ormanlık kesimlerde zengin yabani hayvan türlerini ba-
rındırması nedeniyle, insan toplulukları yabani tahılları önce bulundukları doğal
ortamda biçerek bunlardan yararlanmaya, zamanla da ekip biçmeye başlamıştır.
Yabani hayvan türlerinden de önce keçi ve zamanla da koyun, domuz ve sığırı
ehlileştirmiştir.
Yakın bir zamana kadar Anadolu Yarımadası’nın Neolitik yaşamın oluşum
Gordon Childe
bölgesi olan Ön Asya bölgesi dışında kaldığı öngörülmekteydi. Neolitik dönemin
Kaynak:
uygarlık tarihi açısından taşıdığı önemi ilk ve en açık şekilde vurgulayan Gordon www.arcl.ed.ac.uk..
Childe olmuştur. Dönemin ünlü kuramcılarından Gordon Childe (1892-1957)
tarafından ortaya atılan tez, bu görüşü sabitlemiş ve bu kuramcı arkeolog tarafın-
dan benimsenen “Neolitik Devrim” kavramı uzun yıllar kabul edilmiştir. Childe’a
göre, “Neolitik Devrim”in gerçekleşmesi için gereken koşullar iklim ve bitki ör-
tüsünün tarıma elverişliliği ile insanoğlunun kültürel/teknolojik yeterliğe ulaşmış
olmasıydı. Childe bu dönemin önemini vurgulamak için “Neolitik Devrim” ad-
landırmasını ortaya koymuş ve o dönemdeki arkeolojik bilgilere göre bu devri-
min ancak Fırat, Dicle ve Nil gibi büyük akarsu boylarında gerçekleşip geliştikten
sonra, başta Avrupa olmak üzere, dünyanın diğer yerlerine yayıldığını “Çekirdek
Robert J. Braidwood
Bölgeler Kuramı” adı altında ileri sürmüştür. Ancak Childe’ın ardından, Robert
J. Braidwood önderliğinde Yakındoğu’da yeni araştırmalar başlatıldı ve böylece, Kaynak:
iklimin ılımlaştığı bu dönemde ilk tarıma başlayan toplulukların vahalar ya da ne- www.nap.edu...xhtml
imagesp
hir boyları yerine bol yağış alan dağ eteklerinde yaşamış olduğu şeklindeki “Doğal 20013a2bg22001
Yaşam Bölgesi” olarak bilinen kuramsal sonuca varıldı.
NEOLİTİK DÖNEM KRONOLOJİSİ

Neolitik yaşam şekli, yukarıda söz konusu edilen çekirdek bölgeden komşu bölge-
lere ihraç edilmiş ve zamanla Anadolu üzerinden Güneydoğu Avrupa’ya kadar ya-
yılmıştır. Bu süreç Anadolu’da yaklaşık 4000 seneyi aşan, çeşitli aşamaların oluş-
turduğu bir bütündür. Neolitik Dönem Kronolojisi temelde seramik kullanımının
bir belirtgeç olarak kullanılması sebebi ile erkenden geçe doğru Çanak Çömleksiz
Neolitik ve Çanak Çömlekli Neolitik olarak ikiye ayrılmaktadır. Genellikle Çanak
Çömleksiz Neolitik yine “Çanak Çömleksiz Neolitik A (ÇÇNA), Çanak Çömlek-
siz Neolitik B (ÇÇNB) şeklinde temelde iki aşamalı bir süreç olarak ele alınır. Orta
ve Batı Anadolu’da ise ÇÇNA dönemi evresine ait bulguların olmayışı ve daha
çok ÇÇNB dönemi aşaması ile çağdaş bir kültürel süreç gösterdiği için bu evreye
sadece “Akeramik Neolitik” adı verilmektedir. Bu dönem, yaklaşık MÖ 7000’den
sonra çanak çömleğin kullanımı ile Çanak Çömlekli veya Seramik Neolitik ola-
rak adlandırılmaktadır. Bununla beraber, çanak çömleğin kültürün değişiminde
önemli bir unsur olmayıp sadece bir zamansal gösterge olarak kullanıldığını be-
lirtmek gerekir. Yaklaşık MÖ 6. binin ikinci yarısına kadar süren bu dönem Erken
Neolitik ve Geç Neolitik evre olarak da iki bölümde incelenir.
Resim 1.4
Neolitik Dönem
Kronoloj Tablosu
Kaynak: www.
canew.org
NEOLİTİK DÖNEMDE ÜRETİM VE EVCİLLEŞTİRME

SÜRECİ
MÖ 10 binden sonra Holosen ile artan hava sıcaklığıyla değişen iklim koşulları
hızla Önasya’da ve Anadolu’da etkili olmaya başlamıştır. Bitki örtüsünün çeşit-
lenmesi ve hayvan sürülerinin nehir boylarındaki ortamlara kaymasıyla birlikte
önceleri göl kıyılarında yaşayan göçebe avcı-toplayıcı Mezolitik dönem toplu-
lukları nehir boylarına taşınmaya başlamış ve ilk kez yerleşik düzene geçmeye
başlamışlardır. Genellikle yerleşim seçiminde hammadde kaynaklarına yakın göl
ve bataklık kıyısındaki yaz-kış akan derelerin kıyılarındaki yükseltiler ilk sırayı
almıştır. Neolitik dönemin yerleşim seçimlerindeki en önemli özellikler, yakın
çevrede içimi tatlı bir su kaynağının ya da pınarın var olması ve doğal dengesi
kolay bozulmayan yerlerde (özellikle Fırat ve Dicle kenarında yağış eğrisinin 200
mm den düşük olmadığı) toplanması olmuştur.
Buna bağlı olarak, tarımın başlangıcında yabanıl emmer, einkorn buğdayları,
çavdar, arpa ve büyük tohumlu baklagillerin evcilleştirmeye uygun özellikleri ve
hızlı yayılmaları uygun doğa koşulları içinde avcı-toplayıcı insan toplulukları ta-
rafından hızlıca evcilleştirilmelerine olanak sağlamıştır. Değişen çevre koşularına
deneme-yanılma yoluyla uyum sağlayan insanoğlunun, özellikle tahılları evcilleş-
tirmeye başlamasıyla gerçekleştirdiği yerleşiklik sürecinin en az 3 bin yıl sürmesi,
insanlık tarihi içinde kısa bir dönemdir. Yakındoğu’da Bereketli Hilal adı verilen
dağlarla çevrili, yağışın en azından 200 m. üstündeki alanları oluşturan bölgede
Neolitik dönem topluklarının başlattığı süreç, endüstri devrimine kadar olan sürecin
temeli olan üretim ekonomisinin temelini atmıştır. Zengin yabani tahıl alanlarının
uzandığı Bereketli Hilal ovalarında Epi-Paleolitik dönemden itibaren başlayan tahıl
toplayıcılığı, belli bir süreçte ihtiyaç fazlası ürünün elde edilmesi ve bunun sonucunda
depolama ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Gündelik ihtiyacın ötesine geçen artı ürün bu
toplulukların hayvansal proteinin yanı sıra bitkisel proteinin de uzun vadede bir gıda
krizini erteleyebileceğini göstermiştir. Bu aşamadan sonra, depolama, kurutma, yeni
mekanların düzenlenmesi gibi faaliyetler bu toplulukların olduğu yerde kalması te-
melinde Epi-paleolitik mevsimsel yerleşme tipi yerine yıl boyu kullanılan daha büyük
yerleşmelerin ortaya çıkmasına neden olmuş görünmektedir.
Yerleşik yaşam ve artı ürün ile daha kolay beslenme yollarının öğrenilmesi do-
ğal olarak nüfusun artışına yol açmıştır. Bu noktadan sonra, insanoğlunun başak-
ları daha sağlam tahılları seçmesi ve artık sulak bölgelerde bunun ekilebileceğini
anlaması, tarımın ve dolayısı ile insanlık tarihinde ilk defa üretime dayanan bir
ekonomik girdinin oluştuğunu gösterir. Yaklaşık MÖ 9. binde “Bereketli Hilal”in
birçok bölgesinde, özellikle sulak alanlarda ilk yerleşik üretimci yerleşim birimleri
olan köyleri genişletmiştir. Bu insanlık tarihinde artık dönülmez bir noktanın baş-
langıcını oluşturup devamlı genişleyen bir üretim iktisadının temellerini atmıştır.
Bunun sonucunda artan nüfus, kaynakların daha yoğun ve kontrollü kullanımı
zorunluluğu oluşmuştur. Bitki türlerine müdahale eden insanoğlu “yapay seçicili-
ğe” yol açmış ve kuşaklar boyu süren bu uygulamalar, tarıma alınan bitkilerde bazı
morfolojik (mutasyon) değişimlerin meydana gelmesine neden olmuştur.
Özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi, yabani Resim 1.5
tahıl türlerinin doğal yayılım alanı içinde olması ve
bu türlerin yerleşik topluluklar tarafından tarıma Yabani (sol) ve
evcilleşmiş (sağ)
alınmasında birincil rol oynamıştır. Güneydoğu buğday örnekleri
Toroslar’la ovanın kesiştiği dağ eteklerinde kurulu
yerleşmelerde Çanak Çömleksiz Neolitik dönem- Kaynak: D.Smith.
1999, s.71
den başlayarak emmer ve einkorn buğdayı, arpa (2
ve 6 sıralı), yulaf, çavdar, mercimek ve çeşitli bak-
lagillerin tüketildiği saptanmıştır. Anadolu’da ya-
pılan kazı çalışmaları, birçok yerleşmede yaklaşık
MÖ 9. binlerden itibaren üretimciliğin başladığı-
nı gösterir. Bu tarih Anadolu’nun Neolitik dönem
için ilklerin yaşandığı bir bölge olduğunu kanıtlar.
Çayönü Tepesi (Diyarbakır) ve Cafer Höyük (Ma-
latya) yerleşmelerinde Emmer buğdayının en eski
kültüre alınmış formlarıyla karşılaşılır. Einkorn buğdayı, koyun ve keçinin ise ilk
evcil örnekleri Nevali Çori’de görülür. Güneydoğu Anadolu, tahılların yabanıl
ataları açısından Yakındoğu’daki en zengin alanlardan biridir (Resim 1.5). Bu zen-
ginliğini oldukça yüksek yağış oranlarına borçludur. Urfa ile Diyarbakır arasında
yer alan bazalt bir dağ olan Karacadağ’da görülen en eski yabanıl tahıl (einkorn
tipi) türlerinin Güneydoğu’daki belirgin yerleşimlerin besin gereksinimlerinin
büyük çoğunluğunu karşılamış gözükmektedir.
Bu süreç içerisinde daha fazla ürün elde edilmesi ve hayvanların da yerleşim
içinde tutulması hayvan evcilleştirmesini (kültür hayvancılığı) de hızlandırmıştır.
Neolitik dönem topluluklarının yaptıkları gözlem ve deneyimler sonucu evcilleş-
tirmek için koyun, keçi ve sığır gibi uysal olan hayvanları seçtikleri, üremelerini
kontrol altına aldıkları ve çiftleşmelerine müdahale ederek yararlı türlere ulaş-
Resim 1.6 malarını sağladıkları düşünülmektedir. Son

Sürüden Süt Sağma veriler Mezolitik dönemde evcilleşen köpek
dışında ilk evcilleşen hayvanın domuz oldu-
Kaynak: Atlas ğunu gösterir. Tarım yapılan tarlaların bu-
Arşivi, Foto. C. lunmadığı ilk Neolitik yerleşmelerde yerleşik
Oğuztüzün)
köylere besin bulmak için yanaşan yabani
domuzların “gönüllü çöpçülük” görevini üst-
lenmesi, hazır besin stoku oluşturması gibi
avantajları nedeniyle teşvik edildiği düşü-
nülmektedir. En erken domuz evcilleştirmesi
ise şu anki bilgilerle Hallan Çemi (Batman)’
dadır. Bunun dışında, domuzun ardından
ilk evcilleştirilen hayvanların koyun ve keçi
olduğu, en son olarak da Orta Anadolu’da
sığırın evcilleştirildiği görülmektedir. Son
bulguların ışığında kedinin de (Akeramik
Neolitik Dönem Kıbrıs; Shilorakambous)
evcilleştirildiği bilinmektedir.
Bununla beraber, Güneydoğu Anadolu’da
Çayönü ve özellikle Göbekli Tepe, İç Anadolu’da Pınarbaşı ve Aşıklı Höyük gibi
Akeramik Neolitik yerleşmelerinde yaşamış insan topluluklarının yoğun avcı ka-
rakterlerini tarımsal üretimin bilinmesine rağmen uzun süre sürdürmüş olması,
ÇÇNB döneminin geç evrelerine kadar (MÖ 8 binin ikinci yarısı) bu toplulukla-
rın tümü ile tarıma dayanmayan, çevreye uyarlanmış yerleşik topluluklar olduğu-
nu göstermiştir.
NEOLİTİK DÖNEM MİMARİSİ VE İLK YERLEŞİM BİRİMLERİ

Neolitik dönemde sürekli yerleşme olgusu ile günümüz mimarisinin temelleri
atılmıştır. Ön Asya’da Jericho (Eriha, Filistin), Mureybet, Jerf el Ahmar (Kuzey
Suriye), Nemrik (Kuzey Irak) yerleşmeleri ile Anadolu’da ÇÇNA döneminde Hal-
lan Çemi ve Çayönü kazılarında, barınak niteliğindeki kulübenin, gelişmiş bir
konuta nasıl dönüştüğü, yuvarlak planlı bir yapının köşeleri, temelleri, düz damı,
çatısı ve iç donanımları (destek direkleri, ocaklar, platformlar, depo alanları) olan
bir yapı hâline geliş sürecini tüm aşamalarıyla adım adım görebilmekteyiz. İlk
Neolitik barınak örnekleri tabanları toprak altına inecek şekilde açılan çukurlar,
üstyapıyı destekleyen ahşap direklerle çevrili bir yapı iskeletine dayanmaktadır.
Neolitik dönemin mimarisinin Anadolu’da bütün gelişme aşamalarını en iyi
şekilde Diyarbakır Ergani yakınlarındaki Çayönü kazılarında izlemek mümkün-
dür. MÖ 9. binde en erken yapı örneği olarak Hallan Çemi’de görülen oval planlı,
çukur tabanlı kulübeler ortaya çıkar (Resim 1.7). MÖ 8. binde ÇÇNB dönemin-
de ise bu planların hızla terk edilerek artık yerine dörtgen plan üzerinde yükse-
len dik duvarlı, birbirine koşut yerleştirilmiş ahşap kalaslı (kiriş) dam sistemi ile
kapatılmış yapılar almıştır. Tek mekânlı veya daha sonrasında “çekirdek ailenin”
büyümesi sonucunda ortaya çıkan dörtgen yapılara depo ve oda eklenmesi ile
çok bölümlü konutlar çıkar (Izgara Planlı, Kanallı Yapılar, Hücre Planlı yapılar).
Bunlardan dairesel planlı olan yapıların ÇÇNA ve Erken ÇÇNB döneminde kul-
lanıldığı; özellikle Çayönü yerleşmesi örneğinde dörtgen planlı yapıların sadece
ÇÇNB dönemine özgü yapılar olduğu görülmektedir. Fırat havzasında çağdaşı
Resim 1.7
Hallen Çemi ÇÇNA
Dönemi Konut
Örneği
Kaynak: Özdoğan
ve Başgelen, 1999,
Res.8,s.15
olan Nevali Çori (Urfa) ve Cafer Höyük (Malatya) yerleşmelerinde, Çayönü’deki

“Kanallı yapılar” ve “Hücre planlı” yapılarda görülen konut yapı anlayışının sür-
dürülmesi, mimarideki benzeşen ortak değişimlerin geniş bir bölgede gerçekleş-
tiğini göstermektedir. Böylece, en eski Neolitik yerleşmelerin önceden belirlenmiş
plana göre yapılmış olduğu, yerleşim içinde dağılımları bakımından katı bir şekil-
de uygulanan bir yerleşim düzeni olduğu, ancak bu düzenin dönem içinde ortaya
çıkan gelişmelere göre yeniden tasarlandığı anlaşılmaktadır.
Bunun ilk izlerine, Hallan Çemi’de “Kamu Yapıları” olarak adlandırılan yuvar-
lak, daha özenli bir işçilik gösteren binalarda rastlanmıştır. (Şekil 1.9) Çayönü’nde
saptanan bu toplumsal yapılaşma, yerleşim alanının büyük bir meydan ile biri
doğuda, diğeri batıda bulunan iki yerleşim bölgesine ayrılması ile belirginleşmek-
tedir. Nevali Çori’de de, dinî ögelerin günlük hayatın geçtiği bölgeden belirgin
olarak ayrılmış olduğu anlaşılmaktadır. Dicle ve Fırat kıyısında yer alan Çayönü,
Nevali Çori gibi yerleşmelerde konutların yanı sıra tapınak olarak adlandırabile-
ceğimiz özel yapılara da sahip oldukları görülmektedir. Bu yapıların tapınım iş-
levi gördüklerinin en belirgin kanıtları, konut yapılarından büyük ve tek mekânlı
olmalarının yanı sıra içlerinde ocak gibi evsel bir etkinliğin göstergesi olabilecek
herhangi bir öğeye rastlanmaması, iç mekânların çepeçevre sekilerle çevrilmesi,
tabanların sıra dışı terrazzo tabanlarla döşenmesi, çeşitli heykellerle süslenmesi ve
yapıların gömülerek kutsanması gibi özel ritüel işlemlerdir. Bu yapıların yanı sıra,
1990’ların ortalarından itibaren kazılan Göbekli Tepe’de (Urfa) yerleşmesi şu ana
kadar Ön Asya’da eşi görülmeyen dünyanın en erken “tapınak” yapıları ortaya çık-
mıştır (Resim 1.8). MÖ 9. binin ikinci yarısından itibaren bu anıtsal tapınak ya-
pılar, insanın tarıma ve dolayısı ile evcilleştirme sürecinin başlangıcında Anadolu
Neolitik Toplumlarının düşünülen basit tarımcı köy topluluklarının çok ötesinde
organize ve gelişmiş bir toplum yapısını yansıtmaktadır. Genişlikleri 10 metreyi
aşan taş duvarlı, dairesel planlı ortasında iki T biçimli anıtsal dikme ve etrafında
en az yarım düzine yekpare dikmetaşın çevirdiği bu yapıların tapınım, toplanma
amaçlı yapıldıkları belirgindir. Merkezdeki çift yekpare dikmelerin boyları 2m’den
5 m’ye kadar ulaşır (Resim 1.10).
Resim 1.8
Göbekli Tepe ÇÇNB
Dönemi Tapınak
Yapısı (B) Yapısı
Kaynak: Peters and

Schmidt 2004, Res.
5. s. 187
Orta Anadolu’da ise Güneydoğu Anadolu’dan daha farklı bir mimari ve yerle-
şim anlayışı geleneğinin olduğu ve MÖ 6. bin sonuna kadar Erken Kalkolitik Ça-
ğın sonuna kadar gelişerek devam ettiği görülmektedir. Orta Anadolu mimarisi,
Güneydoğu’daki çağdaşlarına göre çok daha eşitçil ve tekdüze bir görünüm sergi-
ler. En erken örneklerini gördüğümüz Aşıklı Höyük, (Aksaray) Canhasan III (Ka-
raman) yerleşmesi ve daha sonraki Neolitik dönem yapı planlarına bakıldığında,
yerleşmenin birbirine çok benzeyen yapılardan oluştuğu görülmektedir. Konut-
ların çok büyük olmaması mekânların çeşitli etkinliklere ayrılmış ufak kesimlere
bölünmüş olması, topluluğun farklı çekirdek ailelerden oluştuğunu düşündürür.
Öncelikle Aşıklı Höyük’le birlikte karşımıza çıkan yerleşme düzeni Doğu
Anadolu’daki çağdaşlarından tümüyle farklıdır (Resim 1.9 a ve b). Yakındoğu’da
serpiştirilmiş, birbirinden bağımsız yapı birimlerinin yerine Orta Anadolu’da bü-
tün yapıların bitişik düzende, birbirine eklenmiş, dar yollarla ayrılmış kalabalık
mahalleler görülür. Orta Anadolu’da kerpiç mimari ile birlikte özenle sıvalı ev
tabanları ve duvarları da belirgin bir özellik olarak karşımıza çıkar. Yer ve du-
var sıvalarında kırmızı aşıboyası yaygın olarak kullanılır. Aşıklı Höyük’te görülen
kerpiç mimari ise, daha sonraki dönemlerde gelişerek Anadolu köy mimarisini
oluşturacaktır.
Resim 1.9
a) Çanak çömleksiz (Akeramik) Neolitik b) Çanak çömleksiz (Akeramik) Neolitik Dönem
Dönem Aşıklı Höyük Havadan Görünüm Aşıklı Höyük Yerleşim Plan
Kaynak: Esin, 1998. Tüba-Ar I. Res.2 Kaynak: Esin, 1999. Res.3 s.90
ş
Bu döneme ait bir diğer önemli yerleşme olan Çatalhöyük Erken Neolitik dönem
konutları, Aşıklıhöyük’teki gibi tek katlı ve düz damlıdır (Resim 1.8.). Taş temelsiz
kerpiç duvarlar ahşap dikmeler ve damda kirişlerle desteklenmiştir. Evler birbirine
bitişiktir ve çoğunda dışa bakan
Resim 1.10
yüzleri, aralarında hiçbir açık-
lık olmaksızın oluşturulmuştur. Neolitik Dönem
Mahalleler oluşturacak biçimde Çatalhöyük
Yerleşim Örgüsü ve
kümelenmiş evlerin aralarında Konutlar
sokak bulunmaz; ancak zaman
zaman büyük avlulara ve ağıl- Kaynak:
(Çatalhöyük Project
lara yer verilmiştir. İçlerindeki Archive)
(Resim 1.15) buluntulara ve
süslemelerine göre kimileri kut-
sal olarak nitelenen bu yapıların
iç düzenlemeleri aynıdır. Bölme
duvarları bulunmayan her yapı
yaklaşık 25 m2 (6x4 m., 5x5m.)
genişliğindedir ve dörtgen bir
ana oda ile dar bir ya da birkaç
depo odasından oluşur. Genel-
likle kapısız olan bu yapılara
damlardaki bir açıklıktan ahşap
merdivenlerle girilebiliyor, esas
oda ile depolar arasındaki geçiş
ise zeminden yüksekte açılmış
deliklerle sağlanıyordu. Odaların içinde ocak ve fırınlardan başka, duvar diple-

rinde kerpiçten sekiler yer almaktaydı. MÖ 7 bin Seramikli Neolitik Dönem Göl-
ler Bölgesi’nde ise, Bademağacı ve Hoyücek gibi örnekler, Çatalhöyük geleneğine
ortaklıkları olsa da konutların planları bazen hafif yamuk, dörtgen planlıdır. Ba-
demağacı yerleşmesinin evleri ortalama (içten) 7 x 5 m. ölçülerindedir. Tek oda-
lı olan evlerde kapılar uzun duvarların ortalarına açılmakta ve kapının karşısına
gelen duvarın önünde yarı elips planlı fırınlar yer almaktadır. Bazı evlerin içinde,
yatmak için hazırlanmış 20-25 cm. yükseklikte platformlar, kilden hazırlanmış
ateş kutuları “mangal” ve el değirmenleri ile öğütme yapılan işlik yerleri bulunu-
yordu. Evlerin tabanı sıkıştırılmış topraktandı; tabanlar ve duvarlar sıvalıdır. Evle-
rin içinde tarımcı köy topluluklarının tipik yapı içi unsurlarından olan depolama
birimleri, dörtgen sandık şeklindeki tahıl depolama kutuları vardır.
Doğu Marmara Bölgesinde, Menteşe ve Barçın (Bursa, İznik) Höyüklerinde
tespit edilen en erken mimari gelenek, kerpiç kalıplarla inşa edilmiş dörtgen plan-
lı yapılardır. Daha sonraki evrelerde ise mimari gelenek Orta Anadolu mimari
geleneğinin aksine yerini dal-örgü adı verilen bölgenin yağışlı iklimi ve ormanlık
alana uyarlanan bir yapı tipine dönmüştür. Bu yapının iskeleti, dikine yerleştiri-
len paralel direk sırasının arasının dal-örgü veya çıtalarla örülmesi ve kerpiçle sı-
vanması ile oluşturulur. Tabanların ahşap olduğu ve çatıyı taşıyan ortada direkler
olduğu anlaşılır.
MÖ 6. binyılın ikinci yarısı için kullanılan Geç Neolitik Dönemi mimari bul-
guların izlerine Batı Anadolu’da Burdur ve Hacılar yerleşmesinde rastlanmaktadır.
Hacılar’ın bu dönem konutları Çatalhöyük’tekilerden çok daha büyüktür. Bazıları
10 m.’ye yaklaşan dikdörtgen planlı bu evler, taş temel üzerine kerpiç bloklar-
la yapılmış 1 m. kalınlığında duvarlara sahiptir ve girişlerin karşısında ocaklar
bulunmaktadır. Hacılar’ın 8 km. kuzeyinde bulunan Kuruçay’ın 11. yapı katı bu
zamanda korunmalı bir köy durumuna sokulmuştur. Dış yüzeyinde yuvarlak kule
çıkıntıları bulunan ve taş temel üzerine kerpiçten yapılmış bu savunma duvarı
dörtgen planlıdır. Bu döneme ait Kapadokya bölgesinde bir diğer yerleşme olan
Köşk Höyük’te Çanak Çömlekli Neolitik Orta Anadolu mimari geleneğinin daha
da gelişerek konut yapılarının artık bitişik olmayıp, birbirlerinden ayrı oldukları
gözlenir. Konutlar dörtgen veya trapez planlı olup, oda sayıları artık iki veya dört
mekâna sahiptir. Evlere bitişik mimarinin tersine dışarıdan odalar da eklendiği ve
dışarıya açılan kapıların da açılması ile uzun süre kullanıldıkları anlaşılmaktadır.
İNANÇ DÜNYASI VE NEOLİTİK DÖNEM TASVİR SANATI

Neolitik dönemde gelişen inanç sisteminin en çarpıcı göstergelerinden biri, ölü
Hocker (hoker okunur): gömme ile ilgili uygulamalardır. Neolitik dönem boyunca, Anadolu’da ve Ön
Tarihöncesi çağlarda bazı Asya’da görüldüğü gibi bütün ölülerin genellikle ev tabanlarının altına, (hocker
insan topluluklarınca
uygulanan ölü gömme biçimi. pozisyonda) gömülmekteydi (Resim 1.11).
Ölülerin,bacakları karna çekili Bazı yerleşmelerde ise, “Kafatası Kültü” olarak adlandırılan, kimi bireylerin
olarak, bebeğin anne karnında
duruşuna benzer biçimde kafataslarının alındığı ve hatta bunların alçı ile sıvanıp etlendirilerek canlandı-
yatırılarak gömülmesidir. rıldığı bir uygulama söz konusudur. Bu gömülerin genelde, birçok yerleşmede
taş kaplar, kişisel süs eşyaları (boncuklar, kemik aletler), yontmataş aletler, çeşitli
hayvan kemikleri v.b. birçok ölü hediyesi ile gömüldüğü görülmektedir. Bu zen-
gin ölü armağanları, dönemin sanatını ve inanç sistemini yansıtmaktadır. Toplu
gömülerin yanı sıra gövdelerinden ayrılan kafataslarının bazen bezenerek saklan-
ması, üzerlerine alçı maskeler yapılması benzerlerine Filistin ve Kuzey Suriye’de
de rastlanan kafatasının odakta olduğu bir “kafatası tapınım (kültü)” varlığını
düşündürür. Bunun yanında, Çayönü kazısında or- Resim 1.11

taya çıkan “Kafataslı yapı”, ölü gömme adetlerinin Aşıklıhöyük Hocker
anlaşılmasını sağlayan önemli bulgular verir. Anıt- Ev içi Gömü
sal boyuttaki, birçok kez yenilenmiş yapıda toplam
450 kadar bireye ait kemikler, üstü kapalı mahzen Kaynak: Atlas
Arşivi
gibi hücrelerde kafatasları ile istiflenmiş halde bu-
lunmuştur. (Resim 1.12).
Çanak Çömleksiz Neolitik döneme tarihlenen
Çayönü, Nevali Çori ve Göbekli Tepe’deki bulgular,
ilk Neolitik toplulukların, konutların yanı sıra tapı-
nak olarak adlandırabilecek özel yapılara da sahip
olduklarını ortaya koymuştur. Bu tapınakların ya-
pımı ve içinde barındırdıkları dikilitaş, kabartma,
heykel, duvar resmi gibi betimlemeler, bunların tö-
ren gibi çeşitli ritüel etkinlikler için tasarlandığını
düşündürmektedir. Bu amaca yönelik ritüel içerikli
tasvirler, yalnızca özel seçilmiş sanatkârları değil, çok büyük ve organize bir işgü- Kült: Kutsal olarak bilinen
varlıklar çevreinde saygı,
cünü de gerektirdiğini ve yontu eserlerle donatılarak her şekilde tapınım işlevine tapınma, dua, kurban
hizmet ettiklerini göstermektedir. gerektiren özel yer ve
zamanlarda törenleri içeren
Çanak Çömleksiz Neolitik döneme (MÖ 9-8 bin) tarihlenen Göbekli Tepe inanç sistemi.
tapınak yapılarında, özellikle boyu 3 m ila 5 m’ye ulaşan payeler üzerindeki ka-
bartmalar ve yapı içlerinde Resim 1.12
ortaya çıkartılan yontu sana-
tı örnekleri, MÖ 3. binin so- Çayönü Yerleşmesi
Kafataslı Yapı
nuna doğru ne ön Asya’da ne
de Mezopotamya’da örneğine Kaynak: Çayönü
rastlanmayan tasvir sanatının Kazı Arşivi
örneklerini ortaya koyar. Tas-
virlerde dikkat çeken örnekler
daha çok bu dönem topluluk-
larının doğa ile olan ilişkisini
ve bunlarla ilişkili mitolojile-
rinin karışık dünyasını yansıt-
maktadır. Tasvirlerde ağırlıkla
yılan, yaban domuzu ve tilki,
dev kertenkeleler, yaban sığı-
rı, ceylan, yaban eşeği, turna,
ördek gibi örneklerin zengin
kompozisyonundan oluşmak-
tadır. Özellikle yabani hayvan-
ların temsilinde erilliğin dik-
kat çekici şekilde vurgulandığı
anlaşılmaktadır. Bunların en
yakın karşılaştırmalı örnekleri
yine aynı bölgede (Urfa) yer alan Nevali Çori tapınağındaki etkileyici kabartma-
lar ve yontularda görülür. T biçimli payeler (anıtsal dikmetaşlar), insan yontuları,
heykelleri gibi antropomorfik eserlerde daha çok şamanistik bir dünya görüşü
çerçevesinde atalar, cinler ve ruhları temsil ettiği düşünülmektedir.
Bu döneme ait saptanan önemli bir rituel uygulama belki binlerce sene sonra
MÖ 4. binde Aşağı Mezopotamya’da ortaya çıkan bir geleneğin öncüsü gibidir.
Çayönü, Nevali Çori ve Göbekli Tepe başta olmak üzere birçok anıtsal kült yapısı-
nın doldurularak gömüldüğü görülmektedir. Yapıların bilinçli bir şekilde, birçok
yerleşmede benzer özelliklerle gömülmesi işleminin benzer bir töreyle bağlantılı
olduğunu düşündürmektedir. Bu etkinlikler, yapıların kuruluş aşamasında ritüel
Resim 1.13 olarak kutsandığını,
terk edilme aşama-
Çatalhöyük Tapınak sında ise yapıların
Yapısı
gömüldüğü ve bazı
Kaynak: Mellaart, örneklerde ayrıca ya-
1967, çiz 3 kılarak terk edildiğini
göstermektedir.
Çanak çömlek-
li Neolitik dönem-
de (MÖ 7 bin) Orta
Anadolu yaylasında
inanç dünyasını en iyi
yansıtan örneklerden
biri, sıra dışı duvar
resimleri, kabartma-
lar, figürinler ve ölü gömme adetleri ile Çatalhöyük yerleşmesidir (Resim 1.15).
Çatalhöyük evlerinde mimari bir birlik içerisinde evsel etkinliklerin yanında kült
Resim 1.14 faaliyetlerinin de uygulandığından söz edilebilir.
resim 1.14: Çatalhöyük duvar resimlerinde doğa-insan ilişki-
Çatalhöyük Tapınak si içinde büyük yabani hayvanların kızdırılması
Yapısı, (Atlas
Dergisi, Gökhan ve avlanma ritüelini gösterir bu sahnelerde, insan
Tan ‘ın izni ile) figürleri boğa veya geyiklerin üstünde ve altında,
kolları havada ve vücutları hareketli olarak atlar-
ken, koşarken betimlenmiştir. Bazı sahneler in-
sanları sıralar hâlinde betimlerken, bazıları daha
düzensiz resmeder. Bazı özel örneklerde sığır, ge-
yik, yaban eşeği, yaban domuzu, ayı, kurt ve aslan
figürleri genellikle 20 ila 40 kişilik insan grupları
ile resmedilmiştir. Mellaart’ın “tapınak” olarak
adlandırdığı yapıların yerleşim yerindeki geniş
dağılımı ve duvarlarındaki zengin tasvirler, Çatal-
höyük toplumunun ritüel etkinliklerle olan yoğun
ilişkisini ve kült faaliyetlerini gösteren betimlerdir
(Resim 1.16). Çatalhöyük’te konutlar ve kült mekânları olarak adlandırılan yapı-
lar arasındaki ayrımın bulanık olması ve evsel etkinliklerle, duvar resimleri, boğa
Steatopijik: Tıp dilinde
hamilelik süresince vücudun başlarının yoğun kullanımı, tabanaltı gömülerin her konutta yaygınlığı gibi ritüel
yağlanması durumu donanımların iç içe geçmesi, dinî hayatın hem gündelik hayatla iç içe geçtiğini,
hem de ritüel etkinliklerin toplum içindeki önemine işaret eder.
yan yazı: Figürin: İnsan ve
hayvanların, kolay taşınabilir İlk örnekleri Çanak Çömleksiz Neolitik dönem Nevali Çori ve Çayönü yer-
nitelikte, küçük boyutta, leşmelerinde görülen kilden veya daha nadir olarak taştan yapılmış heykelcikler
taş, kil, kemikten yapılmış (figürinler) yerleşik tarımcı hayatın gelişmesi ile değişen sosyal ve dinsel inanç-
heykelcikler.
ların sonucunda ortaya çıkmıştır (Resim 1.15). Ancak, MÖ 7 binde Çanak çöm-
lekli Neolitik dönemde, özellikle Çatalhöyük, Bademağacı, Hacılar gibi tarımcı
yerleşmelerde kadınlık uzuvları vurgulanmış şişman kadın heykelciklerinin yan-
sıttığı inanç sisteminin binlerce yıl boyunca gelişerek Anadolu’da Demir Çağında
Friglere kadar Kubaba/Kibele ana tanrıça inancının temelini oluşturduğu düşü-
nülmektedir.
Resim 1.15
Neolitik Dönem
Pişmiş Toprak
Kaynak: (Karul
(Ed.), 2002, s.107)
Tanrıça betimli
heykelcikler
NEOLİTİK DÖNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GELİŞİMİ

Neolitik dönemde Ön Asya’ da ve özellikle Anadolu’da yerleşik köy yaşamına ge-
çiş, artık yerleşik ve büyüyen topluluklar arasındaki anlaşmazlıkların çözümlen-
mesi ve topluluğun bir bütün olarak hareket edebileceği bir ortam sağlanması için
yeni toplumsal kurumların geliştirilmesini gerektirmekteydi. Özellikle Hallan
Çemi’de en erken örneklerini gördüğümüz ortak kamu yapılarının, yerleşik köy
yaşamının başlamasıyla bu erken dönem sosyo-politik yapıların fiziksel unsurları
olarak işlev gördükleri düşünülebilir. İlk yerleşik toplum düzeninin temellerinin
atıldığı Neolitik dönemin, beklentilerin ötesinde anıtsal yapılar ortaya çıkarma-
sı, insan gruplarının belirli bir uzmanlık ve iş bölümü anlayışı ile çalıştıklarını
göstermektedir. Bu durum, Neolitik dönem topluluklarını yalnızca sabit geçim
ekonomisine dayalı basit yerleşimler olarak gören anlayışın ötesinde, gelişmiş ve
organize bir toplum yapısının temellerinin atıldığını göstermektedir. Önasya’daki
toplumların çeşitli bölgelerinde başlayan yerleşiklik süreci ile tarım ve hayvanla-
rın evcilleştirilmesi sürecinin aşamalı bir gelişim göstermediği ve her bölge ara-
sında ortaklıklara rağmen farklılıkların belirgin olduğu görülmektedir. Bir çok

bölgede saptanan çeşitli merkezlerin geçim stratejilerinin birbirinden farklılaş-
ması, yerleşim türü ve toplumsal örgütlenme açısından farklı olduğunu ortaya
Resim 1.16 koymaktadır. Neolitik dönemde Güneydo-
ğu Anadolu’da ortaya çıkan anıtsal boyutlar-
Neolitik Dönem da kült yapıları ve yontularında gözlemlenen
Göbeklitepe
Kabartmalı Taş zengin simgeselci dünyası, basit avcı-toplayıcı
Paye topluluklardan çok, gelişkin dinî kurumlara
sahip ve barınağın ötesinde yerleşim modelleri
Kaynak: (Karul,
2002, s.74) sunan gelişkin ve hiyerarşik bir toplum yapı-
sı olduğunu göstermektedir. Bu tür kamusal
yapılar yerleşik köy hayatı ile ortaya çıkan ve
daha fazla gelenekselleşen sosyo-politik yapıya
hizmet eden ögelerdir. Bunlar olasılıkla grup-
lar arası karar mekânizması ve birliği sağlama
işlevi görmektedir. Bu tür yapılar, topluluğun
ortak mülkiyeti ve inanç anlayışını (özelleşmiş
ibadet uygulamaları ve gelenekler v.b) kontrol
etmiş olabileceğini düşündürmektedir (Resim
1.16).
Bununla beraber, ÇÇNB dönemin sonun-
da bu yerleşmelerin ve beraberindeki bu geliş-
miş maddi kültür birikimi ve inanca ait anıtsal
merkezlerinin MÖ 5. binde Güney Mezopotamya bölgesinde ortaya çıkana değin
ortadan kalkar. Bu olgunun nedenleri şu andaki araştırmaların ışığında net olarak
bilinmese de eldeki bulgular ÇÇNB döneminin sonunda iklimsel faktörler, doğal
çevrenin bilinçsizce tüketimi, evcilleştirme sürecinin tamamlanma aşamasında
yeni ekonomik esasların biçimlendirdiği toplumsal yapının değişimi gibi birçok
etkenin rol oynadığı bir değişim sürecine işaret etmektedir.
Neolitik dönemde oluşan devrimsel nitelikteki gelişmelerin günümüz yaşamına

2 olan katkılarını tartışınız.
NEOLİTİK DÖNEM BATI ANADOLU VE TRAKYA,

NEOLİTİKLEŞME SÜRECİ
Orta Anadolu’da olgunlaşan tarımcı yerleşik toplumlara ait çanak çömlek, figürin-
ler, damga mühürler, kemik aletler, yassı baltalar, evcilleşmiş tahıllar, evcilleşmiş
hayvanlar gibi belirgin maddesel öğelerin, bilginin ve inanç unsurlarının oluştur-
duğu Neolitik yaşam dalgası, Batı Anadolu ve hemen ertesinde MÖ 7. binin ikinci
yarısında Doğu Trakya ve Balkanlar’a hızla yayılır. Bu dalganın kuraklık riskinin
olmadığı, ormanlarla kaplı Güneydoğu Avrupa’ya uyum sağladığı söylenebilir. MÖ
8. binde Orta Anadolu’da gelişimini tamamlayan Neolitik toplulukların MÖ 7. bi-
nin ikinci yarısında hızlıca Doğu Marmara (Ilıpınar, Menteşe Höyük, Aktopraklık)
Doğu Trakya (Hocaçeşme, Aşağıpınar) ve Ege Bölgesi’ne açılan alüvyonlu vadiler-
den ege kıyı şeridine kadar ulaştığı (Ulucak Höyük, Ege Gübre, Araptepe, Çukuriçi
Höyük vb.) görülür. Bu bağlamda, İç Batı Anadolu’dan, Balkanlar’da Tuna Nehri
havzasına kadar olan geniş alan içinde MÖ 7. binin ikinci yarısından itibaren bir-
çok ortak bileşenler söz konusudur. Bu ortak bileşenleri içeren çeşitli kültürel ve
iktisadi ortaklıklar, ilk olarak Mehmet Özdoğan tarafından “Neolitik paket” adı
altında ortaya konmuştur. Bu ortaklıklar Anadolu’ da oluşan ve öncüleri Batıda
saptanmayan çanak çömlek (genelde kırmızı astarlı çanak çömlek, tüp biçimli tu-
tamaklar vb.), insan veya hayvan heykelcikleri (figurinler), kemik kaşıklar, damga
mühürler, yassı baltalar, evcilleştirilmiş tahıl ve besi hayvanlarıdır.
Anadolu’da ilk köy topluluklarının ortaya çıkıp geliştiği Neolitik dönemin
büyük bir kısmı boyunca Marmara bölgesinde geçimini hala avcılık, balıkçılık
ve toplayıcılıkla sürdüren Mezolitik karakterli insanlar yaşamaktaydı. Marmara
Bölgesinin bilinen ilk Çanak Çömlekli Neolitik dönem topluluğu İstanbul’un Ka-
dıköy tarafındaki Fikirtepe’de saptanmıştır. Bir kıyı yerleşmesi olan Fikirtepe’nin
geçiminin hem balıkçılık, hem tarıma dayalıdır. Son yıllarda Marmaray kazıları
kapsamında İstanbul Yenikapı’da bulunan Neolitik yerleşmenin bu kıyı yerleşme-
lerinin daha yoğun olabileceğini göstermiştir. “Arkaik (Eski)”, “Klasik” ve “Geliş-
kin” olarak 3 evrede incelenen Fikirtepe kültürünün, Kütahya’nın kuzeyine kadar
(Demircihöyük, Fındık Kayabaşı vb.) olmak üzere İç Batı Anadolu’ya kadar yayıl-
dığı anlaşılmaktadır. Bursa İznik Gölü civarında yapılan çalışmalarda bölgenin en
erken köyü olan (MÖ 6500/6400) Menteşe Höyük başta olmak üzere, yine aynı
bölgede Bursa’da Ilıpınar ve Aktopraklık yerleşmeleri Doğu Marmara Bölgesi’nin
ilk aşamalarındaki Fikirtepe kültürünün etkisinde gelişen kendine özgü kültürle-
rini yansıtır (Resim 1. 17).
Resim 1.17
Fikirtepe Neolitik
Dönem Seramik
Kap Örnekleri
Kaynak: (Karul,
2002, s.102)
Geç Neolitik dönemin sonlarında Konya Ovası ve Göller Yöresi’ndeki yerleş-

me yerleri yıkıcı sonuçlara yol açan ve nedenleri bilinmeyen bir dizi gelişmeden
olumsuz yönde etkilenmişlerdir. Sözgelimi, bu olaylardan sonra Doğu Çatalhöyük
ıssızlaşarak batıdaki yeni yerine taşınmıştır. Son dönemleri Çatalhöyük ile görü-
nen Hacılar VI. yerleşmesi büyük bir yangın felaketine sahne olmuş, Kuruçay’ın
11. yapı katındaki kale görünümlü yerleşme de kullanılmaz hâle gelmiştir.
NEOLİTİK DÖNEM TEKNOLOJİK GELİŞİMİ VE TİCARET

Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin ilk başlarından itibaren Güneydoğu Toroslar’da
yüzeyde kolayca bulunabilen doğal bakır külçeleri ile bir cins bakıroksit olan ma-
lahitin ısıtılıp tavlanarak işlenmesi daha sonra maden çağlarını yaratacak önemli
bir teknolojik gelişmenin, pyroteknolojinin (ateş teknolojisi) temelini oluşturmuş-
tur. MÖ 9. binde başlayan Çayönü, Nevali Çöri, Aşıklı Höyük’te (toplam 49 parça)
bulunan çeşitli bakır boncuklar ve kakmaların bazılarının sıcakken çekiçlendiği
(tavlandığı), bazılarının da soğukken çekiçlenerek işlendiği anlaşılmıştır. Ateşin
kontrollü kullanımı (Pyroteknoloji) konusunda bir diğer önemli gelişme de kirecin

yakılarak işlenmiş hâle getirilmesidir. Çanak Çömleksiz Neolitik dönem gibi çok
eski bir zamanda günümüzdeki çimento sertliğindeki bu teknolojiye ait örnekler,
özellikle Güneydoğu Anadolu’da Çayönü ve Orta Anadolu’da Aşıklıhöyük’ de rast-
lanan tapınak yapılarına ait taban döşemelerinde saptanmıştır.
En eski dönemlerden beri, insanlar arasında belli eşya ya da ürün gibi metâların
değiş tokuş olduğunu bilinmektedir. Bu eylem, başlangıçta bazı deniz kabukları,
çakmaktaşı, obsidyen gibi ürünlerle başlamış, Neolitik dönemde değiş tokuşun
konusunu oluşturan malların çeşitliliğinde büyük artış olmuştur. Saz, ahşap, deri,
tahıl, et, yün dokuma gibi organik; kil, tuz, çanak çömlek gibi ürünler ve mallar,
takas yöntemiyle ticaretin olduğunu düşündürmektedir.
Volkanik bir kayaç olan obsidyenin Ön Asya bölgesindeki en zengin kaynakla-
rı Anadolu’dadır. Genel olarak Kapadokya ve Doğu Anadolu olmak üzere iki böl-
gede yoğunlaşan bu kaynakların Neolitik dönemin başından itibaren kullanıldığı
ve 900 km. mesafedeki Eriha (Jericho) yerleşmesinde dahi (Filistin) uzak mesafe-
lere kadar taşındığı bilinmektedir. İşlendiğinde çok keskin uçlar elde edilebilen ve
çakmaktaşına göre daha üstün olan bu kaynağın, Neolitik dönemin sonuna kadar
önemli bir kaynak olduğu bilinmektedir. Kapadokya bölgesindeki önemli bir ob-
sidyen merkezi olan Hasandağı civarında Kaletepe’de ortaya çıkarılan obsidyen
işlikleri, Neolitik dönem ticaret ağının Kuzey Suriye, Kıbrıs’a kadar yaygın olarak
kullanıldığını ve Paleolitik dönemden itibaren obsidyenin işlenmiş olduğunu gös-
termiştir.
Neolitik dönemde ilk kez tahılların ezilerek un hâline getirilmesi işini yapan ve
günümüzdeki değirmenlerin öncüsü sayılabilecek ögeler, özellikle işlemesi kolay
olan püskürük bir kayaç olan bazalttan öğütme taşları, havanlar ve dibeklerdir.
Özellikle ilk örnekleri Gusir Höyük (Siirt), Körtik Tepe ve Hallan Çemi´de (Bat-
man) görülen, kaliteli ancak işlenmesi oldukça güç olan bu taşların (gabro, ser-
Resim 1.18 pentin, mermer, granit vb.) öncelikle çanaklar
ve havanellerinde, daha sonraki aşamada bi-
Çatalhöyük Ayı
Formunda Damga lezikler ve boncukların işlenmesinde kullanıl-
Mühür dığı görülmektedir.
Çatalhöyük’te saptanan dünyanın bili-
Kaynak: Çatalhöyük
Kazı Arşivi nen en eski keten dokuma örnekleri Orta
Anadolu’da Çanak çömlekli Neolitik dönem-
den itibaren dokumaların üretildiğini gös-
termiştir. Tam işlevi anlaşılamayan bu do-
kumalara paralel olarak yine ilk örneklerini
Anadolu’da gördüğümüz pişmiş topraktan
çeşitli soyut kompozisyonlar içeren damga
mühürlerin (Resim 1.18) de bu tür doku-
maların boyamasında kullanıldığı düşünül-
mektedir. Neolitik dönemde ortaya çıkan bu
damga mühür geleneğin günümüze kadar
Anadolu’da hâla süren ahşap boyama damga-
ları olarak kullanıldığı düşünülmektedir.
Neolitikleşme süreci içinde Gordon Childe ve Braidwood’un kuramlarını tartışınız.

3
SONUÇ
Neolitik dönem, günümüz yaşamının temellerinin atıldığı birçok devrimsel ni-
telikteki gelişimlerin yaşandığı bir dönem olmuştur. İnsanlık kültürünün maddi
ve manevi boyutlarını oluşturan bu gelişmeler tarımdan mimariye, sosyal ve sa-
natsal yaşamdan tinsel düşünceye kadar birçok alanda görülmektedir. İlk yerleşik
hayata geçiş, hem mimari atılımları beraberinde getirmiş hem de toprağın işlenip,
hayvancılığa başlanması, besin üretimine geçilmesine ve dolayısı ile artı değerin
oluşmasına neden olmuştur. Tüm bu etkenler bir araya geldiğinde oluşan sosyal
düzen ise demografik ve sosyal yaşamın çeşitlenerek yeni bir sosyal yapının ku-
rulmasıyla sonuçlanmıştır. Görüldüğü gibi, Neolitik dönem insan yaşamının tüm
ögelerini etkileyen maddi ve simgesel bir olaylar bütünü olarak karşımıza çıkar.
Neolitik dönemde yaşanan tüm bu gelişmelerin önemli bir oluşum bölgesi de
Anadolu’dur. Yakın bir zamana kadar Anadolu Yarımadası’nın Neolitik yaşamın
oluşum bölgesi olan Ön Asya bölgesi dışında kaldığı öngörülmekteydi. Son 10 yıl
içinde bu durum tersine dönmüş ve Anadolu Neolitik oluşum bölgesinin içinde
olduğu anlaşılmıştır. Özellikle Halan Çemi, Çayönü, Çatalhöyük, Aşıklı Höyük ve
Göbekli Tepe gibi yerleşmeler, Anadolu’daki Neolitik yaşam bölgelerinin anahtar
yerleşimleri niteliğindedir. Anadolu’da oluşum gösteren bu Neolitik yaşam biçi-
minin Kalkolitik döneme uzanan süreçte anlaşılması, günümüz yaşamına ışık tu-
tacak birçok olgunun da açığa kavuşmasında önemli bir rol oynayacaktır.
Özet
İnsanlık tarihinin başlangıç evresini oluşturan Pale- dırmıştır. Bu süreç içinde, insanlar artan protein gerek-
olitik dönem, insanın biyolojik ve kültürel evriminin sinimleri için belli başlı hayvanları evcilleştirmişlerdir.
önemli bir bölümünün gerçekleştiği bir süreci kapsar. Sonuç olarak, neolitikleşme süreci doğa, insan kültürü
İnsanın çıkışı ve ilk aletleri kullanmasından yerleşik ve teknoloji gibi birçok ögenin ortak etkileşimiyle ger-
yaşama geçişe kadar olan bu çağ, gerek değişen çev- çekleşmiştir. Bu sürecin en önemli sonucu, insanoğlu-
re koşulları ve gerekse taş teknolojisindeki gelişime nun ilk defa “üretimciliğe” geçişi olmuştur.
göre, “alt”, “orta”, ve “üst” olmak üzere üç ana evreye Neolitik dönem insan yaşamının tüm ögelerini etkile-
ayrılmaktadır. Günümüzden yaklaşık 2 milyon yıl ile yen maddi ve simgesel bir olaylar bütünü olarak karşı-
10 bin yılları arasında yaşanan bu uzun dönemin ilk mıza çıkarak, günümüz yaşamının temellerinin atıldığı
başlarında insanoğlu, hominid (insanımsı) ailesinden birçok devrimsel atılımlara sahne olmuştur. İlk yerleşik
sıyrılarak, iki ayağı üzerinde dik durabilen ve ellerini hayata geçiş, hem mimari atılımları beraberinde getir-
kullanarak alet üretebilen bir varlık hâline gelmiştir. Bu miş hem de toprağın işlenip, kültür hayvancılığına baş-
bağlamda, alt paleolitik dönem insanın ilk kültürel olu- lanması besin üretimine geçilmesine ve dolayısı ile artı
şumları başlattığı dönem olarak kabul edilebilir. Orta değerin oluşmasına neden olmuştur. Neolitik Dönem
Paleolitik dönemde, günümüz insanıyla kıyaslanabi- ilk defa insanlık tarihinde üretimci yerleşik toplumla-
lecek bir beyin kapasitesiyle Neandertaller, 120 bin yıl rın oluşturduğu köylerin ortaya çıkışına sahne olmuş-
öncesinden başlayarak Avrupa ve Yakındoğu’da ortaya tur. Bu deneme yanılma süreci içinde insanoğlu Gü-
çıkar ve daha sonra G.Ö. 35 bin yıldan itibaren gitgide neydoğu Anadolu’nun da içinde olduğu kuşak içinde
homo sapienslere bırakarak kaybolurlar. Bu dönem- ilk defa yabani tahılları tarıma almış, domuz, koyun,
de başlayan ölü gömme adetleri gibi uygulamalardan keçi, sığır gibi bugün için bile insanın temel protein
anlaşıldığı gibi soyut düşünce ve belki de öte dünya kaynakları olan hayvanları evcilleştirmiştir. Bu şekilde
inancıyla ilk dinsel pratiklere başlandığı anlaşılmak- insanoğlunun kontrol edebildiği artı ürün ile daha faz-
tadır. Üst Paleolitik dönemde ise, insanın dünya üze- la gıda kaynaklarına sahip olması nüfusun artmasına
rindeki coğrafi dağılımını tamamlayıp, günümüzdeki ve böylece yerleşimlerin daha da büyümesine neden
ırkların temelini oluşturduğu görülmektedir. Soyut olmuştur. Neolitik dönemde yaşanan tüm bu yenilik-
düşünmenin ötesinde sanatsal ifadenin de ortaya çık- lerin bir araya gelmesi, demografik ve sosyal yaşamın
tığı bu dönemin Anadolu’daki önemli örnekleri olarak, çeşitlenerek MÖ III. binin başına kadar yeni bir sosyal
Antalya’daki Karain ve Belbaşı Mağaralarındaki duvar yapının kurulmasıyla sonuçlanmıştır.
resimleri ve küçük yontu nesneler gösterilebilir. Neolitik dönemde yaşanan gelişmelerin önemli bir
Neolitik dönemin oluşum nedenlerinin başında, deği- oluşum bölgesi de Anadolu’dur. Yakın bir zamana ka-
şen iklim koşulları gelir. Paleolitik dönemin sonunda dar Anadolu Yarımadası’nın Neolitik yaşamın oluşum
bilinen en son buzul çağının sona ermesiyle holosen bölgesi olan Ön Asya bölgesi dışında kaldığı öngörül-
adını verilen küresel ısınma dönemi başlamıştır. Bu ik- mekteydi. Son 10 yıl içinde bu durum tersine dönmüş
limsel ısınmayla beraber, “Bereketli Hilal” ve dolayısıy- ve Anadolu Neolitik oluşum bölgesinin içinde olduğu
la Anadolu’da değişen bitki örtüsü, insanoğlunun avcı- anlaşılmıştır. Özellikle Hallan Çemi, Çayönü, Çatal-
lık ve toplayıcılıktaki yaşam stratejilerini değişen iklim höyük, Aşıklı Höyük ve Göbekli Tepe gibi yerleşme-
koşullarına uyarlamasını gerektirmiştir. Bu nedenle, ler, Anadolu’daki Neolitik yaşam bölgelerinin önemli
bölgede zengin bulunan yabani tahıl devşirmeciliği bu örnekleridir. Güneydoğu Anadolu’da elde edilen bul-
topluluklarda artı ürün toplamasına neden olmuş, artı gular, Anadolu’nun Bereketli Hilal bölgesinde ki en
ürün ise nüfusun artışı ve yerleşiklik sürecini hızlan- eski evcilleştirilen buğday türlerine sahip olduğunu
göstermiştir. Hallan Çemi ve Çayönü yerleşmelerin,
Anadolu’nun en eski sabit yerleşmelerine sahip oldu-
ğunu kanıtlamıştır. Özellikle ÇÇNB döneminde Ana-
dolu’daki bu yerleşmeler, basit köy birimlerinin öte-
sinde, yerleşim planları geniş bir bölgede paylaşılan
gelişmiş konut gelenekleri, anıtsal tapınak örnekleri,
uzman işgücü (piroteknoloji, taş yontuculuğu, ticaret
v.b) örnekleri ile çok gelişkin, organize bir toplum ya-
pısını yansıtmaktadır.
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi Paleolitik dönemin özel- 6. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Çatalhöyük yer-
liklerinden biri değildir? leşmesinin mimari özelliklerini açıklar?
a. İlk taş aletlerin yapımına başladığı dönemdir. a. Yuvarlak planlı bir yapının çevresi ahşap direk-
b. İlk dinsel uygulamaların başlandığı dönemdir. lerle çevrilidir.
c. İlk tarımsal üretimin başladığı dönemdir. b. Tek katlı ve düz damlı kerpiç tuğlalı evler birbi-
d. İnsanın soyut düşünmeye başladığı dönemdir. rine bitişiktir.
e. İlk mağara resimlerinin yapıldığı dönemdir. c. Oval planlı ve çukur tabanlı kulübeler biçimin-
dedir.
2. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Neolitik dönemi d. Taştan duvarlı ve ortasında anıtsal boyutta dik-
hazırlayan etmenlerden biridir? meler mevcuttur.
a. İnsanoğlunun ilk tarım üretimine başlaması e. Birbirinden bağımsız yapı birimlerinden oluş-
b. İnsanoğlunun alet kullanımına başlanması maktadır.
c. Buzul çağlarının başlaması
d. Bereketli Hilal bölgesinde ormanlık alanların 7. Aşağıdaki yerleşimlerden hangisi Neolitik dönem
azalması yerleşimlerinden biri değildir?
e. İnsanoğlunun yaşam stratejilerini değişen iklim a. Halan Çemi
koşullarına uyarlaması b. Aşıklı Höyük
c. Çatalhöyük
3. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Anadolu’da Pale- d. Öküzini
olitik dönem sanatının görüldüğü yerlerden biridir? e. Çayönü
a. Karain Mağarası
b. Aşıklı Höyük 8. Küçük taş aletler anlamına gelen “mikrolit” aşağı-
c. Halan Çemi daki dönemlerden hangisinde ortaya çıkmıştır?
d. Yarımburgaz Mağarası a. Alt paleolitik dönem
e. Pınarbaşı b. Orta paleolitik dönem
c. Üst paleolitik dönem
4. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde Alt, Orta ve
d. Neolitik dönem
Üst Paleolitik dönemin özellikleri sırasıyla doğru bir
e. Mezolitik / Epipaleolitik dönem
biçimde sıralanmaktadır?
a. İlk yerleşime geçilir / mağara resimleri yapılır /
9. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da gelişim göste-
İlk üretim gerçekleşir
ren Neolitik dönemin özelliklerinden biri değildir?
b. İlk alet üretilir / soyut düşünme başlar / sanatsal
a. Erken kent yerleşmelerinin ortaya çıkışı
ifade ortaya çıkar
b. Yerleşim planları geniş bir bölgede yayılım gös-
c. İlk mağara resmi yapılır / sanat ürünleri ortaya
termiştir.
çıkar / ilk yerleşime geçilir
c. Anıtsal tapınak örneklerine sahiptir.
d. İlk kültürel oluşumlar başlar / ilk alet üretilir /
d. Taş yontuculuğu ve ticaret gibi uzman işgücüne
ilk dinsel pratikler yapılır
sahiptir.
e. Soyut düşünme başlar / ilk alet üretilir / ilk din-
e. Organize bir toplum yapısına sahiptir.
sel pratikler yapılır
10. Dörtgen planlı ve çok mekanlı konutların ortaya

5. Aşağıdakilerden hangisi Neolitik dönemin getirdi-
çıkışı hangi dönemde ortaya çıkmıştır?
ği yeniliklerden biri değildir?
a. Epipaleolitik/ Mezolitik Dönem
a. İlk yerleşik düzene geçilip mimari örneklerin
b. Seramikli Neolitik Dönem
oluşumu
b. Toprağın işlenmesi ve tarıma başlanması c. Çanak Çömleksiz Neolitik A Dönemi
c. İlk mağara resimlerinin yapılması d. Çanak Çömleksiz Neolitik B Dönemi
d. Kültür hayvancılığına başlanması e. Geç Neolitik Dönem
e. İlk tapınak yapılarının ortaya çıkması
Okuma Parçası
UYGARLIĞIN TEMELİ DİN İLE Mİ ATILDI? yararlanarak araştırmalar yapan Avustralyalı kültür ta-
rihçisi V.Gordon Childe, özellikle ekonomik gelişme-
Nilgün Özbaşaran Dede leri göz önünde bulundurarak 1936 yılında “Neolitik
Devrim” terimini ortaya attı.
Arkeoloji kitaplarındaki klasik öğretiye göre in- Childe, insanoğlunun, iklim değişimi nedeniyle Arap
sanoğlu, buz devrinden sonra değişen iklim ko- Yarımadası’nda “Bereketli hilal” olarak isimlendirilen
şullarıyla birlikte hayvancılık ve tarımcılığa baş- yarım ay biçimindeki verimli topraklarla yetinmek zo-
layarak yerleşik yaşam biçimine geçmişti. Ancak runda kalarak yaşamlarını köklü bir biçimde değiştir-
son yıllarda Anadolu’da gerçekleştirilen kazılar- diklerine inanıyordu. Ona göre bölgede yaşayan otçul
la farklı sonuçlar ortaya çıkmaya başladı.. hayvanlar düzenli bir tarımı teşvik etmişti.
Günümüzden 11.500 yıl kadar önce, buz devrinin bi- Childe’ın devrim tanımlaması arkeologlar arasında
timiyle dünyamızda ılıman bir iklim hüküm sürmeye tartışmalar yarattı. Birçok arkeolog Neolitik Çağ’da ya-
başladı. Bu tarihe kadar kabaca yontulmuş taş ve kemik şananın devrim değil, ancak evrim olabileceğini savun-
aletlerle avlanarak ve mağaralarda barınarak yaşamını du. Oysa Childe devrim terimiyle daha çok insanoğlu-
sürdüren insanoğlu, yeni iklim koşullarıyla birlikte ya- nun yaşadığı köklü değişimi vurgulamak istemişti.
şam biçimini de değiştirdi. Pulitzer ödüllü Amerikalı Peki insanoğlunu yerleşik yaşama geçmeyi teşvik eden
evrim biyologu Jared Diamond’a göre, insanlık son buz gelişmeler gerçekte neydi? Neolitik toplumlar gerçek-
devrinin bitimiyle tarım ekonomisine geçerek modern ten de hayvanları evcilleştirip, bitkileri kültüre aldıkları
uygarlığın temelini atmıştı. için mi köylerde yaşamaya başlamışlardı?
Nitekim avcılık ve toplayıcılıkla geçinen göçebe insan,
Neolitik Çağ’da yabani bitkileri tarıma almaya, genç ÇATALHÖYÜK YENİDEN
yabani hayvanları evcilleştirmeye başladı. Ekonomi- İngiliz Arkeolog James Mellaart 1960’lı yılların başın-
de yaşanan bu değişim elbette ki kullanılan aletleri de da Çatal Höyük’ü keşfedince, buluntu yeri arkeolojik
değiştirecekti. Açkılanmış yontma taş aletler, orak ve bir sansasyon ve bilinen en eski kent yerleşmesi olarak
saban ilk olarak bu devirde kullanılmaya başlandı. Be- kabul edilmişti. Aradan çok uzun yıllar geçmesine ve
sinlerin pişirilmesi ve depolanması için çanak çömlek Yakındoğu’da ortaya çıkarılan yeni buluntu yerlerine
üretildi. rağmen Çatalhöyük önemini yitirmedi.
Ve tüm bu gelişmelerle birlikte insanoğlu önce yuvar- Cambridge Üniversitesi’nden Ian Hodder başkanlığın-
lak kulübeler daha sonra dörtgen veya dikdörtgen ev- da 1990’lı yılların başından itibaren devam eden kazı-
ler inşa ederek yerleşik yaşam biçimine geçti. Böylece larda en az on iki yerleşme tabakası gün ışığına çıka-
Yakındoğu’da yaklaşık olarak 10.000 yıl önce Eriha’da rıldı. Mikromorfoloji gibi henüz yeni sayılan araştırma
(Jericho), Anadolu’da örneğin Çatalhöyük ve Aşıklı yöntemiyle arkeologlar yerleşmeyi çok daha ayrıntılı
Höyük’te, İran’da Jarmo ve Ali Kosh’da ilk köy yerleş- olarak inceliyorlar. Buluntulardan anlaşıldığı üzere
meleri kuruldu. Çatalhöyük’te pek de gelişkin bir tarım yoktu ve Neoli-
tik Çağ’da hayvancılığın merkezi sayılacak bir yerleşme
SANAT VE DİN’İN KEŞFİ değildi. Çatalhöyüklüler bir akarsuyun kenarına dü-
Tarım ve hayvancılık öte yandan kültürel yaşamı da zenli bir şekilde yerleşmişlerdi. Sulak bölgelerde çeşitli
etkileyerek insanoğlunun sanatı ve dini keşfetmesine, otlar ve buğday, arpa gibi tahıllar yetişiyordu.
doğurganlık ve mevsimler üzerinde düşünmesine yol Ancak tahılın ekmek veya benzeri ürünler olarak işlen-
açtı. Neolitik devir yerleşmelerinde bulunan, doğur- diğini gösteren kanıtlara rastlanmadı. Yabani hayvan
ganlığı simgeleyen şişman kadın heykelcikleri, arkeo- kemiklerinin, daha sonra evcilleştirilen sığır kemik-
loglar tarafından “ana tanrıça” olarak yorumlanır. Ne- leriyle karşılaştırılması da Çatalhöyük’ün sığırcılığın
olitik Çağ insanı ölülerini evlerin tabanına gömerken, geliştiği bir merkez olmadığını gösteriyor. Yoğun nü-
anne karnındaki bebeğin duruş biçimine göre yerleş- fusuna rağmen Çatalhöyük kentten çok kalabalık bir
tirmeye özen gösterdi. Evlerinin duvarlarına kutsal köydü. Son araştırmalara göre gerçek işbölümünü
saydığı hayvanların resimlerini yaptı, heykellerini astı. gösteren kanıtlar bulunmuyor yerleşmede. Gerçi ker-
Yakın doğu’da arkeolojik ve etnolojik kaynaklardan piç yapılar aşağı yukarı aynı planda inşa edilmiş ama
mikroskobik analizler, kullanılmış olan kerpiçlerin ve Hodder’in dine bağlı kentleşme tezini Alman arkeolog
diğer yapı malzemelerinin birbirinden farklı olduğunu Klaus Schmidt, Göbekli Tepe’de kanıtlamaya çalışıyor.
göstermekte. Şanlıurfa’nın 15 km kuzeydoğusunda yer alan 300 m
çapında ve 15 m yüksekliğindeki Göbekli Tepe bir dağ
DİNSEL AĞ VE SOSYAL YAŞAM sırasının en yüksek tepesine kurulduğu için çok uzak
Anlaşıldığı kadarıyla aileler yeni sosyal sınıflar oluş- bir mesafeden bile göze çarpıyor.
turmadan ya da tapınak gibi ortak kullanım alanları Bugüne kadar gerçekleştirilen kazı çalışmaları sonu-
kurmadan bir arada yaşamışlardı. Bununla birlikte cunda Göbekli Tepe’de üç tabaka bulundu. Yüzey dol-
tahminlere göre en az iki bin kadar ailenin niçin ve- gusunun (I.tabaka) hemen altındaki çanak çömleksiz
rimli çevreye yayılmak yerine dar bir alanda toplandık- Neolitik B evresi (IIA tabakası) dikme taşlı dörtgen
ları ilginçtir. Yerleşmedeki dinsel yaşamı ve sosyal ağı yapıları, Nevali Çori’deki tapınak yapısıyla benzerlik
çözdüğümüz zaman Çatalhöyük’ü daha iyi anlayacağız göstermekte. Birbirine 25 km uzaklıktaki iki höyükte
diyen Hodder, Neolitik devriminin aslında kültürel evde T biçimli dikme taşlar var ve üzerleri kabartmalarla
rim şeklinde, insanın zihinsel gelişimine bağlı olarak süslü. Ve kabartmaların üzerindeki kuş ve insan betim-
yaşandığına inanıyor. İnsanları yerleşik yaşama geçiren leri de birbirine benziyor. Kült alanlarının tabanları iki
tarım ve hayvancılık değil, daha çok dini uygulamalar- höyükte de aynı yöntemle (terazzo) kaplanmış.
la ortaya çıkan ve Çatalhöyük’ün duvar resimlerindeki Çanak çömleksiz Neolitik A ve B arasında bir geçiş
sanatsal betimlemelerle yansıyan yeni bir kültürdü. evresi özelliğini gösteren IIB tabakasında yuvarlak ve
Çatalhöyük’ten biraz daha eski bir yerleşme olan Aşıklı oval planlı yapılar bulundu. Son olarak kazılan III.ta-
Höyük yerleşmesi de klasik Neolitik Çağ tanımlama- baka en eskisi ve en önemlisidir.
sıyla bire bir örtüşmemekte. Belli bir düzen içinde yer- 1995 yılından bu yana Şanlıurfa Müzesi ve Alman
leştirilmiş yapıları o dönem için gelişkin sayılacak bir Arkeoloji Enstitüsü’yle birlikte kazılara devam eden
mimari geleneğini yansıtsa da Aşıklı Höyük’teki diğer Schmidt, Göbekli Tepe’nin bu tabakasında insanlık
buluntularla tarım ve hayvancılığın çok fazla gelişme- tarihindeki en önemli değişimin çıkış noktasını bul-
diği anlaşıldı. duğuna inanıyor. Arkeoloğa göre Göbekli Tepe, tarıma
Yerleşmede bulunan bitki kalıntıları bazı tahılların geçişin çekirdek bölgesiydi.
tarımla alındığını kanıtlasa da Aşıklı insanı daha çok Schmidt burada ev veya savunma duvarı olabilecek ya-
toplayıcılıkla geçinmiştir. Aşıklı Höyük’te bulunan ke- pılar yerine dairesel olarak düzenlenmiş T biçimli dikili
miklerin tümü yabani hayvanlara ait. Koyun ve keçinin taşlar buldu. Bugüne kadar gün ışığına çıkarılan dikili-
ön evcilleştirme aşamasında olduğunu gösteren bazı taşlar içte ve dışta dairesel alanlar oluşturan duvarlarla
kanıtlar varsa da morfolojik açıdan evcil sayılabilecek birbirine bağlanmış, dairenin ortasına ise diğerlerin-
hayvan kemiklerine rastlanmamıştır. den daha yüksek iki dikme yerleştirilmiş. Dikme taş-
ların üzerine aslan ve boğaların, yabandomuzlarının,
GÖBEKLİ TEPE BİR KANIT MI? tilki ve yılanların büyük kabartmaları yontulmuş.
NASIL KURDULAR?
Anıtsal mimari niteliğindeki bu ilginç yapıların geçmişi
yaklaşık olarak G.Ö 12.000 yıl öncesine kadar uzanmak-
ta. Fakat o tarihte insanlar yerleşik yaşama geçmemişler-
di henüz. O halde avcı ve toplayıcılar nasıl bu kadar dev
alanlar kurabilmişlerdi? İnsanların tonlarca ağırlıktaki
kaya parçalarını yük hayvanı olmadan taşıyarak nasıl bir
araya getirdikleri de ayrı bir soru.
Yedi metre yüksekliğinde ve üst kısmı üç metre genişli-
ğinde olan dikme belki de en ilginç olanı. Dikme elli ton
ağırlığında. Schmidt bu taşların yüzlerce kişinin yardı-
Göbekli Tepe 2002 genel görünüm mıyla taşındığını tahmin ediyor. Bu nedenle o zamanki
(Kaynak: Ali Türkcan arflivi) topluluğun bu muazzam çalışmayı koordine edecek ve
tamamlayacak yetiye sahip olması gerekiyordu.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Peki tepedeki bu gizemli yapının anlamı ne olabilir? 1. c Yanıtınız yalnış ise, Paleolitik Dönem ve
Dikmelerin birinde ayı veya aslan gibi güçlü bir hay- Anadolu’da İlk İnsan İzleri konusunu yeniden
van, diğerinde insan başı betimlenmiş. Diğer dikme- okuyunuz.
lerde ise kuşlar veya insan başlı diğer hayvanlar da var. 2. e Yanıtınız doğru değilse, Neolitik Çağ konusunu
İnsan kafatasları taş devrinde bedenden çıkarılarak yeniden okuyunuz.
saklanmıştır. Schmidt, Göbekli Tepe’deki yapıların da 3. a Yanıtınız yalnış ise, Paleolitik Dönem ve
bir tür ölü kültü olabileceğini tahmin ediyor. Anadolu’da İlk İnsan İzleri konusunu yeniden
Kabartmalardan birinde bir turna görülüyor. Kuş sanki okuyunuz.
dans ediyormuş gibi tasvir edilmiş ama bacakları daha 4. b Yanıtınız doğru değilse, Paleolitik Dönem ve
çok insanınkine benziyor. Belki de kuş kılığına girmiş Anadolu’da İlk İnsan İzleri konusunu yeniden
bir insandı. Kim bilir belki de insanlar özel giysiler okuyunuz.
içinde dans ederek, başka dünyalardan aldıkları güç- 5. c Yanıtınız yalnış ise, Neolitik Çağ konusunu ye-
lerle hastalıkları iyileştirmeye çalışıyorlardı. Schmidt niden okuyunuz.
tepede tam olarak neye veya nelere tapınıldığını ya da 6. b Yanıtınız doğru değilse, Neoilitik Çağ başlığı al-
bir tanrı kavramının gelişip gelişmediğini söylemiyor tındaki Neolitik Dönem Mimari ve İlk Yerleşim
ama tepenin bir tür tapınak olduğundan emin. Birimleri konusunu yeniden okuyunuz.
Schmidt Göbekli Tepe ile yeni tezin savunucularından 7. d Yanıtınız yalnış ise, Neolitik Çağ konusunu ye-
biri oldu. Yazının başında ele aldığımız teoriye göre niden okuyunuz.
yaklaşık G.Ö 11.500 yıl önce meydana gelen iklim de- 8. e Yanıtınız doğru değilse, Paleolitik Dönem ve
ğişimi Neolitik devrimi tetiklemişti. Besin kaynakları Anadolu’da İlk İnsan İzleri başlığı altındaki
kıtlaşınca insanlık tarım ve hayvancılığa başlamış ve -Mezolitik / Epipaleolitik- konusunu yeniden
köyler kurmuştu. Bu gelişmelerin neticesinde ise din okuyunuz.
düşüncesi ortaya çıkmış ve dini yapılar inşa edilmişti. 9. a Yanıtınız yalnış ise, Neolitik Çağ başlığı altında-
Oysa Göbekli Tepe’deki tapınak alanları, avcılar ve top- ki Neolitik Dönem Batı Anadolu ve Trakya, Ne-
layıcılar tarafından kurulmuş. O halde gelişmeler ters olitikleşme Süreci konusunu yeniden okuyunuz.
yönde mi yaşanmıştı? Törelerin, kültlerin ve dinin öne- 10. d Yanıtınız yalnış ise, Neoilitik Çağ başlığı altın-
mi daha mı büyüktü? daki Neolitik Dönem Mimari ve İlk Yerleşim Bi-
Son bilgilere göre avcılar ve toplayıcılar o tarihlerde rimleri konusunu yeniden okuyunuz.
yerleşik yaşamaya başlamışlardı ki bu yaşam biçimi
onlara daha etkili avcılık yöntemleri geliştirmeleri-
ne imkân vermişti. Hatta anıtsal yapı inşası tarım ve
hayvancılığı tetiklemiş olabilir diyor Schmidt. Sonuçta
yüzlerce insan taşları taşıyıp düzenlerken beslenmek
zorundaydı. Arkeolog tezini bu yüzden “Önce tapınak
sonra kentleşme” şeklinde açıklıyor.
Kaynak: Cumhuriyet Gazetesi, Bilim Teknoloji Der-

gisi, Sayı 1156 (Yıl 23), 15 Mayıs 2009.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 3
Paleolitik dönemde insanoğlunun soyut düşünme ye- 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde Neolitik dönem ile ilgili
teneğini kazanması bir çok gelişmeyi getirmiştir. Orta arkeolojik bulguların olmadığı bir dönemde Gordon
Paleolitik dönemde Neandertal insanının ölülerini Childe o zaman kadar olan verilerin ışığında ilk ta-
fetus şeklinde gömmesi bu insan türünün ilk defa öte rımcı köyleri ve dolayısıyla “Neolitik Devrim” adlan-
dünya ve belki de yeniden hayata dönüş inancına ve dırmasını ortaya koymuştur. Bu devrimsel nitelikteki
dolayısıyla insanoğlundaki ilk inanç geleneğini temel- gelişmenin birinci koşulunun iklim ve çevre örtüsün-
lerini atmıştır. Ölü göme adetlerini sürdüren modern deki dramatik değişikliklerin insanları yalnızca sulak
insanın atası olan homo sapiens daha gelişkin soyut- bölgelerde toplanıp buralarda bitkileri ve hayvanları
layıcı zihin yapısıyla doğada algıladığı ve öteki dünya evcilleştirdiğini öne sürmüştür. Bununla beraber, II.
inancını yaşadığı mağaralarda eşsiz resimlerle ve yontu Dünya savaşından sonra Ortadoğu’da Neolitik dönem
eserlerle ifade etmiştir. Böylece, insanoğlunun ilk sa- üzerine ilk saha çalışmalarına başlayan Robert J. Bra-
natsal ifade biçimi şekillenmiştir. idwood önderliğinde iklimin ılımlaştığı bu dönemde
ilk tarıma başlayan toplulukların vahalar ya da nehir
Sıra Sizde 2 boylarında değil, bol yağış alan dağ eteklerinde yaşa-
Neolitik dönem, insanoğlunun maddi kültürünü (tek- mış olduğu şeklindeki “Doğal Yaşam Bölgesi” olarak
noloji) oluşturması, üretim biçimlerini geliştirerek ilk bilinen kuramsal sonuca vardı.
tarımsal faaliyetlere başlaması ile önemli değişimlerin
hızlı biçimde yaşandığı devrimsel bir dönem olmuştur.
Besin üretimiyle birlikte artı ürün değerinin oluşması
iktisadi bir başlangıç olarak kabul edilebilir. Neolitik
dönemde ilk yerleşik düzene geçilmesiyle birlikte mi-
mari plan anlayışının oluşması da günümüz mimari-
sinin temelleri niteliğindedir. Tüm bu maddi kültürün
yanı sıra, manevi ve simgesel olguların gelişimi gü-
nümüz inanç sistemine etkileri olan temel özellikleri
içermektedir. Sonuç olarak, toprağa yerleşme, mimari,
mekân kullanımı, teknikler, demografi, sosyal yapı, sa-
natsal ve tinsel boyutlarda ele alınabilecek tüm Neolitik
gelişmeler, günümüz insanlık kültürünün temellerinin
atıldığı bir süreçtir.
Yararlanılan Kaynaklar
Aktüre, S. (1997). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri. Öztan, A. (2007). Köşk Höyük: Niğde-Bor Ova-
İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. sında Bir Neolitik Yerleşim. Türkiye’de Neoli-
AYDIN, S. ve Kudret, E. (2003 ) Antropoloji Sözlüğü, tik Dönem. Anadolu’da Uygarlığın Doğuşu ve
Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları,. Avrupa’ya Yayılımı. Yeni Kazılar, Yeni Bulgular.
D.Smith, Bruce, (1998) The Emergence of Ayricultu- (Ed. M. Özdoğan, ve N. Başgelen.), İstanbul: Arke-
re (Scientific American “Library”) New York. W. H oloji ve Sanat Yayınları.
Freeman & Co. Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya. Ankara. İle-
Esin, U. (1999). “Aşıklı” Neolithic in Turkey (Ed.M. tişim Yayınları.
Özdoğan ve N. Başgelen) İstanbul. Arkeoloji ve Sa- Umurtak, G. (2007). Göller Bölgesi Neolitik Çağ Yer-
nat Yayınları. leşmeleri. Vor 12.000 Jahren İn Anatolien: Die
Esin, U. (2007). “Anadolu’da Metalurjinin Başlan- Ältesten Monumente Der Menschheit = 12.000
gıcı”, 12000 Yıl Önce; Uygarlığın Anadolu’dan Yıl Önce Anadolu: İnsanlığın En Eski Anıtları
Avrupa’ya Yolculuğunun Başlangıcı: Neolitik (Ed. Clemens Lichter). Badisches Landesmuseum,
Dönem” (Ed. Nezih Başgelen). İstanbul: Yapı Kredi Karlsruhe.
Yayınları. Yakar, J. (2007). Anadolu’nun Etnoarkeolojisi (Çev.
Lichter, C. (Ed.) (2007). Vor 12.000 Jahren in Ana- Selen Hırçın Riegel). İstanbul. Homer Kitapevi.
tolien. Die ältesten Monumente der Menschhe-
it. 12.000 Yıl Önce Anadolu: İnsanlığın En Eski
Anıtları. Badisches Landesmuseum, Karlsruhe.
Maisels, C. K. (1999). Uygarlığın Doğuşu:
Yakındoğu’da Avcılık ve Toplayıcılıktan Tarıma
Kentlere ve Devlete Geçiş (Çev. Alaeddin Şenel).
Ankara: İmge Kitabevi.
Mellaart, J. (1988). Yakındoğu’nun En Eski Uygar-
lıkları, (çev. Bilgi Altınok), İstanbul: Arkeoloji ve
Sanat Yayınları.
Özbaşaran, M. ve Cutting, M. (2007). Orta Anadolu’da
Neolitiğin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi. 12000 Yıl
Önce; Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolcu-
luğunun Başlangıcı: Neolitik Dönem” (Ed. Nezih
Başgelen). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Özdoğan, M. (2007). Neolitik Yaşam Biçiminin Orta
Anadolu’dan Avrupa’ya Aktarımı. 12000 Yıl Önce;
Uygarlığın Anadolu’dan Avrupa’ya Yolculuğu-
nun Başlangıcı: Neolitik Dönem” (Ed. Nezih Baş-
gelen). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Özdoğan, M. (2003).Güneydoğu Anadolu’nun Kültür
Tarihindeki Yerine Farklı Bir Bakış. Ankara: Tür-
kiye Bilimler Akademisi Forumu, Sıra No: 14,
Özdoğan, M. (2002). “Çanak Çömlekli Neolitik Çağ”,
ArkeoAtlas, Sayı I (Ed. N. Karul), İstanbul. Doğan
& Burda Yayıncılık.
2
Amaçlarımız
 Kalkolitik Dönemdeki Anadolu’nun gelişim koşullarını tanımlayabilecek,
 Eski Tunç Çağı’nda Anadolu’nun kültürel gelişimini çeşitli boyutları ile açıkla
yabilecek,
 Eski Tunç Çağı’nın Anadolu ve Önasya tarihi açısından önemini değerlendire
bilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Metalürji • Anadolu Yerleşim Planı
• Kentleşme • Göçler
• Mezopotamya • Ticaret
• Kral Mezarlar • İlk Anadolu Beylikleri
• Megaron

İçindekiler
• KÖYDEN KENTE DOĞRU ANADOLU KÜLTÜRÜ:

KALKOLİTİK ÇAĞ
• DOĞU ANADOLU KALKOLİTİK DÖNEM: ERKEN
KALKOLİTİK ÇAĞDA DOĞU ANADOLU
• ORTA KALKOLİTİK DÖNEM’DE DOĞU ANADOLU
• GEÇ KALKOLİTİK ÇAĞDA DOĞU ANADOLU
• İÇ VE BATI ANADOLU’DA KALKOLİTİK DÖNEM
• ORTA VE BATI ANADOLU’DA GEÇ KALKOLİTİK
DÖNEM
• ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI VE GELİŞİM
Anadolu’da Kalkolitik ve KOŞULLARI
Anadolu Arkeolojisi
Eski Tunç Çağları • ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI KRONOLOJİSİ
• ESKİ TUNÇ ÇAĞI VE ANADOLU MADENCİLİĞİ
• ESKİ TUNÇ ÇAĞI ANADOLU KENTLEŞME MODELİ
• BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ
ÇAĞI: ESKİ TUNÇ ÇAĞI 1 DÖNEMİ: ANADOLU
UYGARLIĞININ ŞAFAĞI VE GELİŞEN MADENCİLİK
• BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ II
DÖNEMİ: KENTLEŞME VE GELİŞEN TİCARET
• BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI III:
BATI ANADOLU’DA YEREL KRALLIKLAR
• DOĞU ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI
Anadolu’da Kalkolitik ve
Eski Tunç Çağları
Resim 2.1
Kalkolitik - E.T.Ç Yerleşmeleri Gösterir Anadolu Haritası
KÖYDEN KENTE DOĞRU ANADOLU KÜLTÜRÜ: KALKOLİTİK

ÇAĞ
Çanak Çömlekli Neolitik Çağ’ın sonunda, toplumsal sarsıntılardan etkilenen Gü (kalkolitik) Bakır-Taş Çağı
neydoğu Anadolu’da yeniden bir kültürel bütünlük oluşmaya başlar. Bu dönemde Yunanca khalkos (bakır) ve
lithos (tafl) sözcüklerinden.
tarımın yaşamda belirleyici bir öge olarak girmesi ve giderek buğday ve arpanın Günümüzden 7 bin 500-5
doğal olarak bulunabildiği ekolojik ortamın dışına çıkıp yarı kurak veya kurak böl bin yıl önce. Aletlerin,
gelere uyum sağlaması bu bölgede Kalkolitik Çağ’ın temel altyapısını oluşturur. bakırın ergitilerek kalıplara
dökülmesiyle yapıldığı, ancak
taş aletlerin de kullanılmaya
devam edildiği dönem.
Kalkolitik Dönem (MÖ 5500-3000) Mezopotamya uygarlığının temelleri ger

çek anlamda “Bakır-Taş Devri” anlamına gelen Kalkolitik Dönem‘de atılır. Önce
Halaf ve Obeyd kültürleri ile başlayan ve kentsel gelişmenin ortaya çıktığı Uruk’la
devam eden süreçte Mezopotamya’da önce gelişkin köyler ve sonra da ilk şehirler
ortaya çıkar. Taş aletler eski önemini giderek kaybeder; bunun yerine, madencilik
ve özellikle buna bağlı olarak bölgeler arası ticaret giderek daha da önem kazanır;
bakırın yanında altın ve gümüş gibi değerli madenler de ilk defa işlenmeye baş
lanır. Şehirciliğe doğru giden bu gelişimin gerisinde yatan en önemli nedenin, o
zamanki köylerde birikmeye başlayan “artı ürün” olduğu, artık tüm bilim adam
larınca kabul edilmektedir. Artı ürün, tarımla uğraşması gerekmeyen tüccarlık,
zanaatkârlık, askerlik gibi çeşitli iş kollarının doğmasına, bu şekilde toplumlarda
iş bölümünün giderek daha da yaygınlaşmasına ve daha da önemlisi, bunların
tümünü denetleyecek bir yönetici sınıfının ortaya çıkmasını sağlamıştır.Tüm bu
gelişmeler aniden olmamış, zaman içinde ihtiyaçlar doğrultusunda şekillenmiş
ve karmaşık toplum düzeninin, diğer bir deyişle, şehirlerin ortaya çıkmasına yol
açmıştır. Dönemin sonlarında (Geç Uruk Dönemi) halen okunamamış olan ilk
resim yazısı ve ticaretin önemini vurgulayan ve siyasal gücü simgeleyen silindir
mühürler ortaya çıkar.
Kalkolitik Çağı kronolojik olarak Anadolu’da İlk, Orta ve Son Kalkolitik ola
rak üç aşamada ele alabiliriz. Bunlar Yukarı Mezopotamya kronolojisi ile koşut
olan Doğu Anadolu için geçerli olarak Halaf, Obeyd, Uruk Dönemleri olarak da
adlandırılabilir.
Resim 2.2
Anadolu ve Yakındoğu İlk Kalkolitik Çağ Kültür Bölgeleri
Kaynak: Atlas Katografya Arşivi
Kalkolitik dönemde başlayan “şehirleşme” olgusunun “artı ürün”le olan bağlantı

1 sını tartışınız.
2. Ünite - Anadolu’da Kalkolitik ve Eski Tunç Çağları 35
DOĞU ANADOLU’DA KALKOLİTİK DÖNEM: ERKEN

KALKOLİTİK ÇAĞDA DOĞU ANADOLU
Kalkolitik Çağ’ın başlangıç aşamasını temsil eden Halaf kültürü, (adını Tell Halaf,
Suriye kazı yerinden alır) Saçkagözü, Amik Ovası, Mersin Yumuktepe, Gaziantep
yakınlarında Turlu ile Diyarbakır’ın kuzeyinde Giriki Haciyan kazılarıyla tanınır.
Ancak, son yıllarda Malatya yakınlarında Değirmentepe, Elazığ Tülintepe, Birecik
Fıstıklı Höyük, Kazane, Cavi tarlası (Urfa) Maraş yakınlarında özellikle büyük bir
merkez olduğu anlaşılan Domuztepe, Adıyaman Samsat başta olmak üzere özellikle
Güneydoğu Anadolu’da çok sayıda kazı yerinde bu kültürün yayılımı anlaşılmıştır.
Kalkolitik Çağ’ın ilk başlarında, Halaf kültürü olarak tanımlanan evrede çekir
dek bölge, Güneydoğu Anadolu ile bugünkü politik sınırlarımızın hemen güneyin
deki Kuzey Suriye’dir. Halaf kültürünü de kendi içinde İlk, Orta ve Son Halaf olarak
üç gelişim evresi içinde ele alabiliriz. Bunlardan İlk Halaf, Çanak Çömlekli Neoli
tik’in sonunda görmeye başladığımız boya bezemeli çanak çömleğin daha gelişkin
türleriyle tanınır. Bu dönemde bölgeler arasında halen yerel farklılıkla oldukça be
lirgindir. Orta Halaf Dönemi ise bölgenin tümünde bir kültürel bütünlüğün sağlan
dığı, aynı zevklerin paylaşıldığı, birbirinin aynı denecek kadar benzer şekilde bezeli
kap kaçağın yaygın olarak kullanıldığı bir dönemdir. Bu kültürel bütünlük bölgenin
tümünü kaplayan politik bir oluşum olmaktan çok geleneklerin kuvvetli olduğu ti
caretinde yoğun olduğu bir iktisadi temele dayanır. Orta Halaf Dönemiyle birlikte
yerleşim yerlerinin arasındaki farklar belirginleşmeye başlar. Maraş Domuztepe,
Adıyaman Samsat gibi büyük ve çekim merkezi olan yerleşimlerin yanında “uy
du yerleşim” olarak adlandırabileceğimiz daha basit, küçük olan yerleşim yerleri
de ortaya çıkmaya başlar. Halaf yerleşmelerinde karşımıza çıkan ilginç bir olgu da
“tholos” olarak adlandırılan ana mekanı daire, giriş kısmı dörtgen koridor planlı ya
pıların varlığıdır. Olasılıkla bu yuvarlak yapıların üst yapılarının, günümüzde (urfa)
Harran evlerinde olduğu gibi kubbeyle örtüldüğü düşünülür. Bu yapılar Kuzey Su
riye’den Toroslara kadar her Halaf yerleşmesinde rastlanmıştır.
Oldukça kısa süren bu kültürün doruk noktasını temsil eden Son Halaf Dö
nemi, aynı zamanda giderek Güney Mezopotamya etkilerinin bölgeye girmeye
başladığı süreci yansıtır. Bu nedenle, bu süreç bazen Halaf-Obeyd geçiş dönemi
olarak da düşünülür.
ORTA KALKOLİTİK DÖNEM’DE DOĞU ANADOLU

Bu dönemde Irak’ın güneyinde Basra ile Bağdat arasında Güney Mezopotamya
olarak tanımlanan Fırat ve Dicle Deltası’nda Hacı Muhammed kültürü görülür.
Dönemine göre basit olarak adlandırılabilecek olan bu kültür hızla gelişerek bun
dan sonraki birkaç bin yıl bölge egemenliğini elinde tutacak Güney Mezopotamya
kültürlerinin altyapısını oluşturacaktır.
Resim 2.3a Resim 2.3b
Obeyd Dönemi
(sağ) Değirmentepe
konut yapıları
kuşbakışı görünümü
(Karul, S.118) ve
Obeyd Dönemi Tell
Madhur (Irak) (sol)
üç tripartite bölmeli
konut yapısı (Karul,
2002 S.133).
Obeyd etkilerinin girmesiyle birlikte elde biçimlendirilen, Halaf çanak çömle

ği ortadan kalkarak, yerini artık seri olarak üretilen, yüzeyi yalın, genellikle beze
mesiz standart formlar alır.
Kalkolitik Çağ’ın ortalarında Obeyd (Ubaid) adı verilen dönemde Güney Me
zopotamya, tam anlamıyla dönemin etki alanını belirleyen çekirdek bölge du
rumuna gelir. Obeyd döneminde sosyal örgütlenme ve üretim teknolojisinde
önemli atılımlar söz konusudur. İlk olarak 6. binin sonunda Orta Mezopotamya
bölgesinde Samarra dönemi (Geç Neolitik Dönem) Tell Es Sawwan da keşfedilen
ilk sulama kanallarının, yağmur görmeyen Güney Mezopotamya’nın da Obeyd
döneminde sulu tarım sayesinde ilk defa yerleşime açılmasına sebep olmuştur.
Anadolu’nun dışında gelişen bu kültürel ve iktisadi gelişmeler hızlıca kuzeye yayı
larak Anadolu’nun doğusu ve Mezopotamya’nın tümünü etki altına alacaktır. Su
lama kanalları ile elde edilen artı ürüne dayanan yeni ekonomik modelle tarımsal
nüfusun artışı, yerleşim birimlerinde yeni yönetim biçiminin tetiklediği ruhban,
yönetici, bürokrat, zanaatkâr, tüccar nüfusun çoğalması bu kurak bölgelerde gide
rek sorun hâline gelen bir nüfus artışını da beraberinde getirir. Ayrıca, bu gelişmiş
sistemin gereği ve nüfus artışı sonucunda yeni hammadde kaynakları da önem
li bir sorun olarak ortaya çıkar. Özellikle Güneyde hızlıca gelişen Mezopotamya
kültürleri başta bakır ve yarı değerli taşlar olmak üzere teknoloji için gerek duy
duğu hammaddeleri, dokuma için gereken yün; ürünleri gibi tüm gereksinimleri
dışarıdan, başka bölgelerden karşılamak durumundaydı.
Obeyd döneminin esas gelişim süreci, Güney Mezopotamya’da izlenir. Obeyd
I-IV olarak dört aşamayı içeren kültürün Güneydoğu Anadolu’ya yansıması
Obeyd III dönemiyle başlar. Bu süreç, Güneydoğu Anadolu’da zengin boya beze
meli kaplarıyla Halaf kültürünün ortadan kalktığı, yer yer Obeyd etkisinde ya da
yerel taklitlerinin, yer yer de bölgesel oluşumların görüldüğü bir süreçtir. Elazığ
yakınındaki Altınova’da ortaya çıkarılan Tülintepe yerleşmesi örneğinde olduğu
gibi Halaf döneminin küçük yerleşme birimlerinin bu dönemde giderek genişle
diği, kentleşmeye başladığı anlaşılır. Malatya yakınındaki Değirmentepe, giderek
mimari plan anlayışı gerekse ticareti gösteren buluntuları ile Obeyd döneminin
bir ticaret kolonisi izlenimini verir. Malatya Aslantepe, Hacı Nebi ve Zeytinlibahçe
(Urfa) kazıları Güneydoğu Anadolu’nun kendi iç dinamiğinin de Obeyd etkileri
ile bu süreçte önemli bir etken olduğunu gösterir. Olasılıkla ticaretle zenginleşen,
güç kazanan yerel yöneticiler, bu dönemde bağımsız, sınırları tam tanımlanmamış
siyasi birer güç olarak ortaya çıkar. Bu nedenle, Kalkolitik Çağ Obeyd kültürü Gü
neydoğu Anadolu’da Mezopotamya kadar belirgin, kesin çizgilerle tanımlı değildir.
Dönemin mimarisini en geniş olarak Tülintepe ve Değimentepe kazılarıyla
tanımaktayız. Her iki yerleşmede de Güney Mezopotamya mimarisinin özelliği
olan üçlü bölümleme (tripartite) ve geniş avluların etrafında yer alan dikdörtgen
odalı geniş uzun konut yapıları söz konusudur.
GEÇ KALKOLİTİK ÇAĞDA DOĞU ANADOLU

Halaf kültürünün sona ermesiyle birlikte avcılık ve toplayıcılıkla geçinen küçük
insan topluluklarının kısa süreli mevsimsel göçebeliğine dayalı “gezgin” yaşam
tarzı ve buna bağlı olarak gelişmiş toplumsal-ekonomik düzen de son bulur. Me
zopotamya” olarak adlandırılan oluşumu meydana getiren, farklı zamanlarda da
olsa her yerde beliren maddesel kültürdeki türdeşlikler ve güneye ait Obeyd kö
kenli yapısal düzen, 4. binyıl boyunca Doğu Anadolu’da gerçekleşecek geniş ölçü
lü değişikliklerin de temellerini oluşturur Bu durumu ailelerin ve ev birimlerinin

artık farklı bir ekonomik rol oynamaya başladığı ve aynı zamanda da toplumda
ekonomik eşitsizlikler oluşmaya başlamıştır. Obeyd kültürünün son dönemlerini
kapsayan 5. binyılın bitimine doğru, imkânları daha önceki binyıllarda fark edilen
madencilik ve buna bağlı olarak metal işlemeciliği gerçek anlamda gelişme göster
meye başlar. 4. binyılda, Güney Mezopotamya’da beliren ve en çok öne çıkan olgu,
içinde dinsel ve politik merkezlerin yer aldığı, uzmanlaşmış faaliyetlerin gerçekleş
tiği en büyük yerleşim birimi olan “kent”in ortaya çıkışıdır. Son Kalkolitik Çağ’da
özellikle Aşağı Fırat Vadisi’nde (Adıyaman, Urfa ve Gaziantep illerinde) çok sık bir
yerleşim olgusunun olduğunu gösterse de bu yerleşmelerden hiç biri “kent” tanım
lamasına uyacak ölçülerde değildir. Geç Kalkolitik Çağ Doğu Anadolu da 4. binyı
lın sonunda merkezileşmiş politik toplumların gelişimi, en yoğun Malatya-Elazığ
(Altınova) yöresinde gözlemlenir. Elazığ Altınova’da Norşuntepe, Korucutepe’nin
yanı sıra Malatya’da Arslantepe (tabaka VII) bu dönemin belli başlı yerleşmeleridir.
Norşuntepe’de açığa çıkarılan mimari kalıntılar, çeşitli nesneler ve gelişmiş metal
işlemeciğine dayalı el sanatlarının göstergesi buluntular, buradaki gelişmiş kasaba
yaşantısını en iyi şekilde yansıtır.
Geç Uruk Dönemi’nin Güneydoğu Anadolu’daki en iyi incelenmiş ticari is
tasyonu Siverek (Urfa) yakınlarındaki Hassekhöyük’tür. Etrafı 2 km. kalınlığında
bir surla çevrili sitadel (kale) ve eteklerindeki aşağı kentten oluşan Hassekhöyük
5. tabaka yerleşmesi, yaklaşık MÖ 3400’e tarihlenen tipik bir sınır istasyonu gö
rünümündeydi. Korunmalı bir kapıyla girilen etrafı surla çevrili yerleşmenin orta
yerinde ortadaki merkezi salonu ve onu çevreleyen güney Mezopotamya da geli
şen ve yayılan Geç Uruk geleneğinde üç parçalı plan (Tripartite) anıtsal bir yapı
dikkati çeker) özelliği taşır. Hassek Höyük, Suriye’de Fırat Havzası’na kurulmuş
öteki kolonilerin aksine 3. binyılın başlarına kadar varlığını sürdürür.
İÇ VE BATI ANADOLU’DA KALKOLİTİK DÖNEM
İç ve Batı Anadolu’da Erken Kalkolitik Dönem

Özellikle Orta Anadolu ve Göller Bölgesindeki yoğun araştırmalardan dolayı da
ha fazla bilinen Erken Kalkolitik Dönem yerleşmeleri seramikli Neolitik dönem
de artık tamamı ile tarıma dayanan ve hayvan evcilleştirmesini bitirmiş yerleşme
biçimlerinin büyüyerek geliştiği gözlemlenmektedir. Erken Kalkolitik Dönem’de
Anadolu’nun en iyi iskân edilmiş ve kendine özgün tipik kültürü olan bölgelerden
biri Göller Yöresi’dir. Bu yörenin Kalkolitik Çağı hakkında Hacılar, Kuruçay ve
Höyücek kazıları sayesinde bilgiler edinilmiştir Dönemin en iyi tanınan yerleş
mesi, hemen hemen tümüyle kazılmış olan Hacılar yerleşmesidir. Bu evrede (MÖ
5200) Hacılar, çevresi taş temelli kerpiç basit savunma duvar ile çevrilmiş, çok iyi
organize olmuş bir köy görünümündedir. Kalınlığı 2 m.’yi bulan sur görünümlü
bu savunma duvarı yaklaşık 70x35 m.’lik bir alanı çevirir. İç kısmında evler, tahıl
ambarı, üç çömlekçi atölyesi ve bir kutsal alan bulunmaktadır (Bkz. Res 2.4a).
Bu Dönem’in Göller Yöresi’ndeki bir başka temsilcisi, Kuruçay höyüğü’nün 10.-7.
yapı katlarında saptanmış ve Hacılar’daki bitişik nizama karşılık Kuruçay’daki ev
lerin bağımsız birimler hâlinde düzenlenmiş oluşudur.
Resim 2.4a Resmi 2.4b

Hacilar IIa Halaf Dönemi
Yerleşim Tholos Yapı
Rekonstrüksiyou Örnekleri.
Kaynak: Kaynak: Roaf,

Mellart, 1970. 1996.S.49.
Neolitik Dönem Çatalhöyük yapılarında ve daha öncesinde Çayönü Hücre

Planlı Yapılar evresinde görülen iki katlı yapılar bu dönem içinde standart hâle
gelmeye başlamıştır. Orta Anadolu Platosunda Batı Çatalhöyük, Can Hasan I gibi
büyük Erken Kalkolitik yerleşmelerinde bitişik düzende sıralanmış ancak duvar
ların iç kısımlarına gömülmüş yapının ikinci katını da destekleyen payanda adı
verilen karşılıklı duvar çıkıntıları dörtgen yapıların tipik özellikleri olarak dikkati
çeker. Bu yapı tipi, Doğu Marmara’daki kerpiç mimariyi kullanan yerleşmelerde
de benimsenmiştir Aktopraklık (Bursa) gibi.
İç ve Batı Hacılar II
Anadolu Erken Bezemeli
Kalkolitik Seramik
Dönem Örnekleri
Seramikleri;
Can Hasan, Kaynak: Karul.
Hacılar II. 2002. S.120.
Kaynak:
Mellaart, 1970.
S.50.
İç Anadolu’da Çanak Çömlekli Neolitik Çağ ile birlikte ortaya çıkan kültür, İlk
Kalkolitik Çağ’ın sonlarına kadar (MÖ yaklaşık 5. bin başına kadar) gelişerek de
vam ettikten sonra kesintiye uğrar. Bir anlamda Neolitik Çağ’dan bu yana süren
kültürel birikimin Orta Kalkolitik Çağ’ın başıyla birlikte ortadan kalktığını, yeni bir
başlangıcın olduğunu söyleyebiliriz. Buna karşılık bu yeni evrenin belirgin özellik
leri taş aletlerin giderek azalması, gerçek metalürjinin artarak gelişimi ve geç ev
resinde yerleşimlerin büyüyerek köy birimlerinden kentleşmeye doğru gitmesidir.
İç ve Batı Anadolu’da Orta Kalkolitik Dönem

Neolitik Döneminden itibaren iskan gören alüvyonlu ovalardaki yerleşimlerin
birçoğu terk edilir ya da yer değiştirir. Buna karşılık daha önceki dönemlerde is
kân edilmeyen vadi yamaçları, yüksek sırtlar, yayla kesimlerinde yeni yerleşmeler
görülür. Yine aynı şekilde, yerleşmelerin kısa süreli olduğu, sık sık yer değiştirdiği
anlaşılır. Bu durum, höyüklerin oluşmasını engellediği için özellikle Orta Kalko
litik Çağ, Anadolu’da zor tanımlanan ve hâlen tam olarak anlaşılmamış bir süreç
tir. Bu döneme ait araştırılmış merkezler Kapadokya’da Güvercinkayası, Gelveri
(Niğde); Eskişehir’de Orman Fidanlığı, Kanlıtaş Höyük gibi kaya zemin üzerine
kurulmuş yamaç yerleşmeleridir.
Kültürdeki değişim buluntu topluluklarında da kendini gösterir. Çakmaktaşı
ya da obsidyen ok ve mızrak uçları ortadan kalkar, bunun yerini kilden yapılan
sapan taneleri alır, kap formları değişir (özellikle süt ürünlerinin işlendiğini dü
şündüren delikli kaplar ortaya çıkar). Daha doğalcı anlayışı sergileyen Neolitik
Dönem figürün geleneğinin yerini daha şematik, cinsel organları vurgulanmış
heykelcikler alır ve benzer şematik figürin geleneği Eski Tunç Çağı’nda da fazla
değişmeden sürer.
Yalnızca Orta ve Batı Anadolu’da değil, Güneydoğu Avrupa’nın büyük bir kıs
mında da etkili olan bu değişime yol açan olaylar hâlen tam olarak bilinmemek
tedir. Bazı araştırmacılar, bölgeye bu dönemde Trakya yolu ile yeni bir göç dal
gasının geldiğini ve bu hareketliliğin kültürde önemli bir değişiklik yaptığını öne
sürer. Sonuç olarak, tarımsal üretim sürmeke beraber birlikte hayvancılığın daha
ön plana çıktığı söylenebilir. Olasılıkla tarımsal üretim Konya Ovası gibi büyük
merkezlerde varlığını etkin olarak sürdürür. Buna karşılık, özellikle İç Batı Ana
dolu’da ve Kapadokya’da küçük ova birimlerinin olduğu yerlerde yerleşimler he
men hemen tümüyle savunmalı yüksek yerlere kayar.
Resim 2.6
Orta Anadolu
Kalkolitik Dönem
Yerleşim Örgüsü
Örnekleri
Kaynak: (Sağ)
Canhasan
I,French 1998:
28. Res.11. (Sol)
Güvercinkayası
2004: 148.Res.1.
Bu dönemde Anadolu’daki yerleşmeler, genel olarak süreklilik göstermez ve

sık sık yer değiştirirler. Çağın başlarında bir önceki dönemde var olan yerleşmele
ri nerdeyse tümü devam eder ve bunlara yenileri de eklenir. Orta Kalkolitik Çağ,
yaklaşık bin yıl gibi uzun bir süreci kapsar. Bu dönem içinde çeşitli yerel kültür
lere ait birbirinden farklı çanak çömlek yapım ve bezeme yöntemlerinin, beğe
nilerinin geliştiği görülür. Orta Kalkolitik Çağ boyunca Orta ve İç Anadolu’nun
Güneydoğu Anadolu-Suriye Mezopotamya ile ilişkisi yok denecek kadar azdır.
Buna karşılık, Orta Kalkolitik Çağ kültürlerinin dolaylı olarak Trakya ve dolayısı
ile Güneydoğu Avrupa ile daha yakın bir benzerlik gösterir.
İç ve Batı Anadolu’da Geç Kalkolitik Dönem

Erken Kalkolitik’te Neolitik gelenek kesintisiz, gelişerek devam eder. Ancak, Orta
Kalkolitik ise Neolitik’ten Son Kalkolitik döneme geçişi simgeler.
Doğu Anadolu’da özellikle Fırat ve Dicle boyunca uzanan havzalarda görülen
ivmesi artan gelişmeler, Anadolu Yarımadası’nın batısında ise daha uzun bir süre
söz konusu olmayacaktır. Doğudan yüksek dağ sıraları ve üç taraftan denizlerle
çevrili Orta ve Batı Anadolu’nun bu konumu, dışarıdan bölgeye insan toplulukla
rının ve kültürel etkilerin girmesini zorlaştırmıştır ve giderek bu bölgede “Anado
lu Uygarlığı” tanımına uygun bir kültürel birliğin doğmasına zemin hazırlamış
tır. Ancak bu kültürel birlik, önceki dönemlerin itici gücüyle varlıklarını sürdüren
birtakım yerel kültür gruplarının oluşturduğu bir bütündür.
MÖ 4 binden itibaren, Geç Kalkolitik Dönem olarak adlandırılan dönem bo
yunca Anadolu’nun özellikle batı kesiminde hissedilen yeni nüfus hareketleri et
kilerini Orta ve Kuzey Anadolu’da da göstermiş; nüfusla koşut olarak yerleşmele
rin sayısında da artış olmuştur. Orta Anadolu’da, Eskişehir Sivrihisar Yazırhöyük,
Seyitgazi’de Küllüoba, Kırşehir yöresindeki Hashöyük, Aksaray’da Gelveri, Ço
rum yakınındaki Alacahöyük ve Büyük Güllücek, Tokat yakınındaki Kayapınar,
Yozgat Alişar, Orta Karadeniz Bölgesinde Samsun, Bafra yakınlarında İkiztepe,
Akdeniz Bölgesi’nde Bağbaşı,Tarsus (Mersin) dikkati çeken yerleşmelerdendir.
Bir diğer yandan, Troia yerleşmesinden isimlendirilen Troas bölgesinde Beşik
tepe, Kumtepe özellikle Troia kültürünün öncüsü olabilecek yerleşmelerdir. Batı
Anadoluda en dikkat çekici ve en iyi araştırılmış yerleşme ise Denizli Çivril’de bu
lunan Beycesultan ve Göller Bölgesi’nde Kuruçay (VIA Tabakası) yerleşmeleridir.
Beycesultan’da Kerpiçten ince-uzun dikdörtgen planlı, tek odalı konutlar önünde
sundurmaları ile tipiktir. Kuruçay’da benzer olarak uzun dörtgen, tek mekânlı,
yan yana dizili ancak ayrık düzende konutlar da Beycesultan örnekleri ile döne
min tipik konut mimarisini yansıtmaktadır.
ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI VE GELİŞİM KOŞULLARI

Yaklaşık MÖ 3000 civarında başlayan ve tüm MÖ 3. bin boyunca bölgelere göre
değişen 1.200-1.300 yıl süren eski Tunç Çağı, genelde romen rakkamları ile yazı
lan üç alt evreye ayrılmıştır. I-II-III şeklinde gerçekleştirilen bu bölümlenme de
gerçekte yapaydır. Bu dönemde pek çok bölgede kültürlerin sıçrama yapmadan
düzenli geliştiği izlenmekte hatta bazı bölgelerde ise daha durağan bir kültür ge
lişimi görülmektedir.
Tarih öncesinde yer alan her çağ sosyal, kültürel ve teknolojik yapıların oluş
turulduğu yeni bir gelişmeye sahne olmuştur. MÖ 3 binde başlayan Eski Tunç
Çağı ise, Anadolu’da metalürjinin gelişmesini tamamladığı, kentleşme olgusunun
ortaya çıktığı ve beraberinde etrafı surla çevrili ilk kent yerleşimlerinin doğudan
batıya ticaret yollarının geliştiği bir dönemdir. Bu gelişmeler, bir yerde Anado
lu’nun Neolitik dönemden beri süregelen özgün gelişiminin uygarlık noktasında
buluşmasıdır. Bu dönemde, Batı’da Troia, Limantepe, Küllüoba, Beycesultan; Or
ta Anadolu’da Alacahöyük; Güneyde Karataş-Semayük, Doğu’da daha geç olmak
üzere Titriş ve Kazane Höyük gibi gelişkin kentsel yerleşimlerin ortaya çıktığı gö
rülmektedir. Bu gelişmelerin en önemli nedenleri, tunç madenciliğinin berabe
rinde getirdiği ticaret ve zenginleşme, dolaysı ile belli seçkinlerin elinde serma
ye birikimi, güneyde Mezopotamya’da MÖ 4. binin sonunda ortaya çıkan (Uruk)
yazıyı kullanan erken devlet sistemlerinin oluştuğu ilk uygarlıkların gelişiminin
getirdiği etkilerdir. Bu dönemde Anadolu’nun zenginleşen kent kültürleri özel
likle ticaret yoluyla Ege kültürleri, Mezopotamya kültürleri ve Kafkasya kültürleri

ile derin bir ilişki içine girmiştir. Bu nedenle, Erken Tunç Çağ’ında bu kültürlerin
ortaya çıkma koşulları, Anadolu’daki yaşam koşullarını nasıl etkilediği, yeni tek
nolojilerin ve yeni kentleşme biçimlerinin, sosyo-ekonomik ve kültürel yaşama
nasıl yansıdığı gibi konular ayrıntılı biçimde irdelenecektir.
Büyük yerleşmelerin genelde hepsi sur duvarı ile korunmaktadır. Deniz ti
caretinin artması doğal liman olan körfezlerde, yeni yerleşmelerin kurulmasına,
küçük köylerin kasabalaşmasına yol açmıştır. Kervan yolları üzerinde ve dağlar
arasındaki doğal geçitleri tutan yerleşmeler de önem kazanmıştır. Doğu ile batı
arasındaki kervan yolları, mevsimlere ve sosyal olaylara göre de yer değiştirmek
tedir. Ticareti organize eden kişiler, belki kendi toplumlarında önemli kişi haline
gelerek, o toplumu idare eden seçkin sınıfına dahil olmuşlardır.
Anadolu Yarımadası’nın batısında ise daha uzun bir süre bu gelişmeler söz ko
nusu olmayacaktır. Doğudan yüksek dağ sıraları ve üç taraftan denizlerle çevrili
Orta ve Batı Anadolu’nun bu konumu, dışarıdan bölgeye insan topluluklarının
ve kültürel etkilerin girmesini zorlaştırmıştır ve giderek bu bölgede daha özerk,
“Anadolu Uygarlığı” tanımına uygun bir kültürel birliğin doğmasına zemin ha
zırlamıştır. Ancak bu kültürel birlik, önceki dönemlerin itici gücüyle varlıklarını
sürdüren birtakım yerel kültür gruplarının oluşturduğu bir bütündür.
Geç Kalkolitik dönem sonunda Anadolu Yarımadası’nda Batı ve İç Anado
lu’da (MÖ 3200-3000) “İlk Tunç Çağı’na Geçiş Evresi” olarak adlandırabilece
ğimiz; Doğu Anadolu’da ise Mezopotamya’da Uruk Dönemi’nin sonlarına denk
gelen ve İlk Tunç Çağı kültür özelliklerinin şekillenmesinde belirleyici olan bir
kültürel değişimle zaman zaman paralel bir süreç başlar. Özellikle, 3. binde 4. bin
den itibaren büyük bir ivmeyle devam eden kentleşme olgusu yazının da ortaya
çıkmasıyla kültürel gelişme Mezopotamya’da, İlk Tunç Çağı I ve II’ye denk gelen
Er-Hanedanlar döneminde, güneyde Sümer, orta kesimde Akkad etnik/politik
bölgeleri oluşur. Bu dönemde kent devletlerinden oluşan siyasal bir yapılanma söz
konusudur. Anıtsal saraylar ve tapınaklar inşa edilir; özellikle dönemin sonlarına
ait yazılı belgeler bize bu konuda önemli bilgiler vermektedir.
Obeyd döneminde kültürel birliğe kavuşan Mezopotamya’da, İlk Tunç Çağı III
başında ortaya çıkan Akkad Krallığı ile ilk defa siyasal birlik de sağlanmış olur.
Büyük bir siyasal gücü elinde tutan Akkad Krallığı’nın, yazılı kaynaklarda, Ana
dolu içlerine kadar askeri seferler düzenlediğinden söz edilmektedir. Ancak, İlk
Tunç Çağı’nda, Mezopotamya’da bu gelişmeler olurken, Doğu Anadolu’ya, güney
Kafkaslar’dan yayıldığı tahmin edilen Karaz Kültürü egemen olur. Bu kültürün
MÖ III. bin boyunca güneyde Güneydoğu Toroslara kadar Mezopotamya kültür
bölgesi ile ve batıda ise Kahramanmaraş ve Sivas arasındaki dağlık bölge ile Orta
Anadolunun doğusunu etkileyerek sürmüştür.
ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI KRONOLOJİSİ

Doğu Anadolu Bölgesi’nin İlk Tunç Çağı başlangıcı için MÖ 3.000 tarihi veril
mektedir. Bitiş tarihi için de MÖ 2.000-1.900 yılları kabul edilmektedir. Eski Tunç
Çağı Doğu Anadolu’da üç alt evrede incelenir: Eski Tunç Çağı I (MÖ 3000-2700),
Erken Tunç Çağı II (MÖ 2700-2400), Eski Tunç Çağı III (MÖ 2400-2000/1900).
Batı Anadolu’da ise Eski Tunç I (yaklaşık MÖ 3200/3000-2700/2650), Eski

Tunç II (yaklaşık MÖ 2700/2650-2500/2400) ve Eski Tunç III (yaklaşık MÖ 2400-
1800) olmak üzere üç ana evreye ayrılan bu dönemin başlangıcında Anadolu’nun
hemen hemen hiçbir bölgesinde ani bir kültürel kesintiden söz edilemez. Bir diğer
deyişle, MÖ 4. binyıl sonları ve 3. binyıl başlarında şekillenen Anadolu Eski Tunç
Çağı (ETÇ) kültürleri Son Kalkolitik Çağın kültür öğelerinin, yerel geleneklere
bağlı olarak ve özellikle ilerleyen safhalarda komşu bölgelerin etkisi ile gelişme
sine devam etmiştir. MÖ 3. bin yılın son kısmında yaklaşık olarak MÖ 2200 den
itibaren Anadolu’daki bazı olaylar komşu Akad Devleti’nin yazılı belgelerinden
öğrenilmektedir. Bu dönem o güne değin ve yazılı kayıtlara rastlamadığımız Ana
dolu’nun komşu yazılı kültürlerin kayıtlarında geçmeye başladığı “Protohistorik
Dönemi”dir. MÖ 18. yüzyılda yazının Anadolu’ya Asur’lu tüccarlar tarafından ge
tirilmesiyle ortaya çıkan yazılı belgeler yardımıyla ve daha sonra Anadolu’nun ilk
merkezi devletini oluşturan Hitit Devletinin kayıtları ve ilişkileri sayesinde Ana
dolu kronolojisini daha gerçekçi bir şekilde karşılaştırmak mümkün olmuştur.
ESKİ TUNÇ ÇAĞI VE ANADOLU MADENCİLİĞİ

Metalujrinin Dünyadaki en erken kökenleri ile Anadolu madenciliğin beşiğiydi.
Anadolu’nun Önasya içinde bölgesinde en zengin bakır yataklarına sahip olması
ile ilk bakır ürünlerin Anadolu da bulunması rastlantı değildir. MÖ 9. binde Ça
nak Çömleksiz Neolitik Dönem de Çayönü Tepesi, (Diyarbakır, Ergani) Aşıklı
Höyük (Aksaray) toplulukları daha çanak çömlek üretimine geçmeden doğal ola
rak bulunan nabit bakırı ısıtıp tavlayarak ilk metal ürünleri vermişlerdir.
Troia II Alacahöyük
‘Priamos’un altın goblet.
hazinesi’
Hazine A, Toplu Kaynak:
Görünüm 1885 Toker 1992.
yılı. S.41. Res.10.
İlk metal ürünlerin hammaddesi olan bakır yumuşak bir metal olduğu için,
soğuk olarak çekiç benzeri aletlerle vurarak işlenip şekil verilebilmekteydi. Bakı
ra, eritme sırasında az miktarda, 1/6 ya da 1/7 oranında kalay katılırsa tunç elde
edilir. Kalay odun kömürü ile 232 C’a kadar ısıtılırsa erimekte ve bakıra karışmak
tadır. Kalay, bakırın oksitlenmesine engel olduğu için bronz, bakıra göre daha da
yanıklı bir metaldir. Bakır ve demir doğada genellikle aynı jeolojik birikim içinde
bulunduklarından, bakırın eritilmesi sırasında ocağın dibinde demir parçacıkları,
bir yan ürün hâlinde ortaya çıkar. Bu nedenle de, Tunç Çağı’nın başlarından beri,
bakır ve tunç işleyen zanaatkârlar bu metali tanıyor ve bilinçli olmamakla birlikte,
araç-gereç yapımında seyrek olarak kullanıyorlardı. Orta Anadolu’daki Alacahö
yük’te bulunan ve MÖ 2300 yılına tarihlenen demir kamanın yapımının bir rast
lantı sonucu olmadığı ve bu parçanın demirden yapılmış en eski alet olduğu kabul
edilmektedir. Anadolu insanı ilk defa Eski Tunç Çağı’nın sonuna doğru hematit,
magnetit gibi demir cevherlerini eritmeyi ve demir elde etmeyi başardı. Böylece,
Anadolu’da demir kullanımının MÖ 3. binyılda başladığı, ancak yaygınlaşması
için MÖ 1200 yıllarına kadar sürmüştür.
Kalkolitik ve Eski Tunç Çağı’nda kullanılan metal alaşımının Orta Tunç Ça
ğının başına kadar Bakır-arsenik kalay alaşımı olduğu anlaşılmaktadır. Gerçek
Tunç alaşımı olan bakır-kalay karışımının ise çok seyrek olduğu anlaşılmaktadır.
Eski Tunç çağında Bakırın yanı sıra gümüşün de yoğun olarak kullanıldığı ve MÖ
2. binin başında Orta Tunç Çağı’nda bunların yanı sıra altın ve kurşun madenle
rini yoğun olarak kullanılmıştır.
Troia’nın zenginliğini ortaya koyan en önemli göstergelerden biri, 1870’te yer
leşmenin ilk kazıcısı olan Schliemann tarafından bulunup “Priamos’un Hazinesi”
olarak adlandırılmış altın, gümüş, tunç işçiliğinin en rafine örneklerini veren top
lu buluntudur. Troia IIg tabakasına ait olan çoğu maden eserlerden oluşan bu
luntular (irili ufaklı toplam 8833), maden döküm ve dövme tekniklerinin ulaştığı
yüksek düzeyin temsilcisidirler. Bu döneme ait ortaya çıkarılan görkemli mezar
buluntuları (Alacahöyük, Mahmatlar v.b) ve hazineler (Troia, Eskiyapar ) Anado
lu’da bu dönem seçkin yönetici sınıfın elinde zengin bir sermaye birikimi oldu
ğunu göstermektedir.
Doğudan batıya doğru gelişen yoğun Ticaret ağı Özellikle ETÇ II döneminin
sonlarına doğru, özellikle Orta Anadolu’nun güneyi ve Batı Anadolu’nun iç ke
simleri ile Mezopotamya bağlantılı ticaret ile gelişmeye başlar. Özellikle ana ula
şım yolları üzerinde siyasal erki barındıran merkezler, ticaret sayesinde giderek
zenginleşir. Buna paralel olarak da ortaya çıkmaya başlayan elit tabakanın lüks ih
tiyaçlarını karşılamak için, özellikle değerli veya yarı değerli taşlarla, altın, gümüş
gibi değerli madenlerin ticaretinde artış olmuştur. Özelikle E.T.Ç. Dönemi ikinci
yarısından itibaren Çark işi Seramik Kullanımı ile artan kitlesel seramik üretimi
beraberinde metale öykünen seramik formlarını da ortaya çıkarmıştır.
ESKİ TUNÇ ÇAĞI ANADOLU KENTLEŞME MODELİ

Kent yönetimi kent sınırlarını aşan ve etki alanının da kapsayan iktisadi ve idari bir
olgudur. Toplumun başlangıcında kent yönetimi doğal biçimde ailelere ve klanlara
bölünmüşlüğün üstünde yükselen bir kurumdu. Bu kurum, artık sadece akrabalık
gibi “kan bağı” ile değil, sahip olduğu sermaye ve sınıf tarafından belirlenmekteydi.
Bunun nedenleri bir yerde, kentin içinde bulundurduğu birçok uzmanlaşmış iş kol
ları ve bunların seçkinlerle olan ilişkisine dayandığı düşünülmektedir.
Anadolu’daki kentleşme modelinin Mezopotamya örneğine göre kırsal görü
nümlü olmasının yanı sıra kendine özgü dinamikleri sahiptir. Bunun başlıca ne
denleri, özellikle Holosen sonrası (MÖ 10.000 sonrası) büyük bir kısmının orman
larla ve dağlar ve dağlar arası ovalarla kaplı olmasıdır. Özellikle Çanak Çömleksiz
Neolitik Dönem Doğu Anadolu ve hatta Orta Anadolu topluluklarının geçimlik
sistemlerinin avcılık ve hayvancılığa dayanması, tarımın belli bir süre ikinci planda
kalmasıdır. Bir diğer yandan bu toplulukların Anadolu’daki bakır ve obsidyen gibi
zengin kaynaklara dayanan uzmanlık ve Önasya ile takaslarının önemli ölçüde ge
lişmiş olmasıdır. Bir diğer etken, Anadolu’nun özellikle iklim koşullarına duyarlı
kuru tarıma dayanmasıdır. Mezopotamya’da en erken Geç Neolitik dönem Samarra
(MÖ 6.bin ikinci yarısı) döneminde öncüleri görülen sulu tarım kanal örnekleri
(sonradan güney Mezopotamya ve Mısır’da ortaya çıkan sulama kanalları ile temel
üretim biçimi) kuru tarıma göre daha emek gerektiren yoğun bir iştir. Kuru tarıma
dayanan Anadolu’da Seramikli Neolitik dönemden itibaren artarak, Doğu Anado
lu’da Halaf döneminde temel geçimlik halini aldığını bilmekteyiz.
Resim 2.8
E.T.Ç Troia II c
Yerleşim Planı.
Kaynak:
Sazcı, 2002. S.56.
Bu da MÖ 5. binden sonra Mezopotamya’da iktisadi gelişmenin itici gücü olan

sulu tarımdaki artan tarımsal ürün kapasitesi ve buna bağlı gelişen toplumsal ya
pı, nüfus artışının tersine Anadolu’da yerleşimler ve nüfus düzenli şekilde büyü
yememiştir. Bu da doğal olarak MÖ 3. binde Anadolu’da daha farklı bir yerleşme
modeli çerçevesinde, Mezopotamya ve özellikle güneyindeki devlet örgütünün
aksine yazının, anıtsallığın ve her türlü iktisadi, dini, idari örgütlenmenin daha
farklı olduğu bir sosyal yapı göstermektedir.
MÖ 3. bin Anadolu tipi Kentleşmeyi Mezopotamya tipi kentleşmesi ile karşılaştırınız.

2
BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI: ESKİ TUNÇ ÇAĞI
I DÖNEMİ: ANADOLU UYGARLIĞININ ŞAFAĞI VE GELİŞEN
MADENCİLİK
ETÇ I dönemi de Anadolu Yarımadası’nda en az araştırılmış dönemlerden biridir.
Özellikle Orta Anadolu’nun bu dönemle ilgili kültür grupları ve kronolojisi ise faz
la bilinmemektedir. Batı Anadolu’da bir önceki dönemde şekillenmeye başlayan
kültür bölgelerinin sınırları daha belirgin bir hâle gelir. Bunlardan Beycesultan
E.T.Ç I Kültür Bölgesi, kabaca Denizli, Uşak, Afyon Kütahya ve Akşehir bölge
lerini içine alan geniş bir alanda, İç Kuzeybatı Anadolu’da ise Doğu Marmara’da
İznik; Eskişehir bölgesinde de Frigya Kültür Bölgesi ortaya çıkar. Frigya Kültür
Bölgesi içinde başından itibaren Eskişehir’ de Demircihüyük ve Frigya Vadisinden
Küllüoba yerleşmesi söz konusudur. Kuzeybatı Anadolu’nun Ege ile birleştiği Troas
Bölgesinde Son Kalkolitik Çağ’dan E.T.Ç.’na geçişi gösteren Kumtepe ve Troia’dan
bilinen Troia kültürü olarak adlandırılır. Kuzey Ege de Anadolu’nun hemen kar
şısında yer alan Midilli Adası’nda Thermi’de, Limni Adası’ndaki Poliochni, Gök
çeada Yeni Bademli Höyük’de, Troya I ve II evresine ait Denizsel Troia kültürünü
paylaşan büyük surlu ve megaronlu yerleşimler de söz konusudur.
Hem batı Anadolu hem Ege bölgesi için kritik bir öneme sahip olan Troia yer TROIA
leşmesinden detaylı bahsetmek gerekmektedir. İlk olarak 1870’te ismi arkeoloji Bugüne kadar popüler
literatürde yaygın olarak
dünyasında hep polemik konusu olan Heinrich Schliemann tarafından kazılmaya Fransızcasından kopya edilerek
başlayan Troia (Hisarlık Tepe) bir yerde tabakalanmasının sistematik şekilde bel kullanılmış Truva sözcüğü, son
gelenmesinden dolayı Arkeoloji Biliminin ilk sistematik kazısı sayılır. Troia Yer çalışmalar neticesinde terk
edilmiştir.
leşmesi bir asrı aşan detaylı araştırma tarihçesi, Batı medeniyetinin temelini oluş
turan Helen Ozanı Homeros’un Iliada destanına konu oluşturması ve Kuzaybatı
Anadolu, Ege Dünyası arasında boğazı tutan stratejik konumu ve bu konumun
avantajıyla Batı Anadolu’nun zengin buluntularıyla ilk kent örneği olması gibi çe
şitli nedenlerden dolayı Anadolu Arkeolojisinde çok önemli bir yeri vardır.
Çanakkale Hisarlık Tepe/Troia kentinin ilk yapı katları olan a-f katları, E.T.Ç
I. evreye tarihlenmektedir. İlk kale yerleşiminin ve megaron planlı yapıların gö
rüldüğü Troia I. Tabakası ile başlar (MÖ 2920). Yaklaşık 2 yüzyılı aşan Troia I
kenti yangınla son bulur. Troia I. Yapı katlarındaki kap biçimlerinin tüm bölgede
kullanılmıştır. Troia I yapı katlarında yaklaşık 90 m sur ile çevrili küçük bir yerle
şim bulunmuştur. Güçlü kesme taştan yapılan eğimli surlarla çevrili kente anıtsal
sayılabilecek kapılar ile girilmektedir. Bu kapı yapıları Anadolu’daki ilk kapı yapı
larındandır. Sur içinde, Ege dünyasında çok sevilen bir yapı tipi olan megaron tipi MEGARON, genel planı ile
yapıların ilk örnekleri bulunmuştur. Gerçekte E.T.Ç I. ve E.T.Ç II boyunca devam ince uzun dikdörtgen biçimde
bir yapıdır. Bu yapının uzun
eden Troia I-III tabakaları birbirinin devamı olup, bu 3 tabaka boyunca gelişen duvarları biraz daha uzatılarak
bu kültüre “Denizsel Troia Kültürü” adı verilmiştir (MÖ 2920-2200). Troia II ile kapının olduğu giriş kısmında
beraber kalede yaşayan bey, ailesi ve yönetici sınıfın zenginleştiği görkemli bulun küçük bir sundurma meydana
tulardan anlaşılmaktadır. Troas Bölgesi’nde yer alan bir başka yerleşme yeri olan getirir. Yapıların ortasında,
günlük kullanımdan çok başka
Beşik Yassıtepe’de Troya I evresi ile çağdaş, 14 m uzunluğunda 5 m genişliğinde, bir işlevi olduğu anlaşılan
bir dizisinin kayaya yaslandığı megaron planında karşılıklı iki sıra yapılar toplu büyük ocaklar, bu yapıların
luğundan oluşur. bazılarının hem idari hem de
dinsel işlevi olduğunu bize
Daha güneyde Balıkesir’in güneyi ve Manisa’nın iç kesimlerinde sadece me anlatmaktadır.
zarlıklarından bilebildiğimiz Yortan-Babaköy kültürü söz konusudur. Geç Kal
kolitik Dönem’den itibaren kesintisiz bir gelişim gösteren Beycesultan’ın ve Bur
dur Bölgesi’nde Bademağacı, Kuruçay Anadolu’nun güneybatıdaki iç kesimine ait
kültürünü temsil ederler.
Bu evredeki ölü gömme adetlerine göz attığımızda basit toprak mezar, küp
mezar (pithos) ve sanduka mezar tipinde ölü gömme görülmektedir. Mezarlık
yerleşmenin dışında ama yakınında bir yerde yer almaktadır. Ölüler mezarlara
hocker durumunda yatırılmıştır. Troia’da yerleşme içinde I tabakada dah çok ço
cuk ölülerinin gömüldüğü, fakat bu evrede yeleşme içerisine çok az sayıda çocuk
mezarının bulunmasından mezarlıkların kent dışında olduğu anlamaktayız.
İzmir’in güneyindeki Bakla Tepe kazılarında ise İTÇ I evresinde, 20 m uzun
luğunda 17 m genişliğinde evlerin arasında taş döşemeli dar sokaklar bulunmuş
tur. Bu evlerin tepenin oluşumuna uygun radyal planda olduğunu belirtmektedir.
Yerleşme yine bir sur duvarı ile çevrilidir. Bu tip benzer mimariye yine Anado
lu’nun hemen karşısında yer alan, Troia ve Anadolu kültürünün etkisinde olan
Midilli Adası’nda Thermi, Limni Adası’ndaki Poliokhni yerleşmelerinde rastlan
mıştır. Eskişehir, Demircihöyük’ün (D-K katları) radyal planda, bir avlu etrafın
da yuvarlak oluşturacak şekilde yan yana yapılmış basit köy yerleşimi bu evrede
başlamıştır.
BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ II DÖNEMİ:

KENTLEŞME VE GELİŞEN TİCARET
Eski Tunç II döneminin sonlarına doğru, özellikle Orta Anadolu’nun güneyi ve
Batı Anadolu’nun iç kesimleri ile Mezopotamya bağlantılı ticaret gelişmeye başlar.
Özellikle ana ulaşım yolları üzerinde yerel Anadolulu beylerin yönettiği merkezler,
ticaret sayesinde giderek zenginleşir ve bu gelişme Batı Anadolu’da yönetici kadro
nun giderek güçlendiği, iş bölümünün giderek organize olduğu gerçek anlamda ilk
şehir merkezlerinin ortaya çıkmasına yol açar. Bu şekilde, yöneticilerin oturduğu
ve yerleşmenin daha yüksek bir yerinde bulunan ve barındırdığı zenginliği koruma
kaygısıyla da surlarla çevrili, korunaklı yukarı şehirler (kaleler) ile halkın oturduğu
seçkin yönetici ortaya çıkmış olur. Buna paralel olarak da ortaya çıkmaya başlayan
elit tabakanın lüks ihtiyaçlarını karşılamak için, özellikle değerli veya yarı değerli
taşlarla, altın, gümüş gibi değerli madenlerin ticaretinde artış büyük bir gözlenir.
MÖ 2600 yıllarında Troia II tabakasında ise yerleşimdeki anıtsal savunma, yapı
örnekleri ve metal işçiliğinin kalitesi gerçek bir atılıma işaret etmekte ve yerleşimin
Ege ve Batı Anadolu’da bilinen gerçek kentsel karakterini yansıtmaktadır. Yerleşi
min kale ile çevrili bir yukarı şehir ve ovaya yayılan bir aşağı şehir oluşumu ile
dönemi için oldukça büyüktür. Eskisinin üzerine kurulan 110 m. çapındaki kaleye
iki görkemli kapıdan giriliyor; korunaklı kapı yapılarına koridor biçimli taş dö
şemeli rampalar ile ulaşılıyordu. Eğimli inşa edilmiş sur gövdesini yine sur bede
nindeki kulelerin olduğu savunmalı bir yerleşme söz konusudur. Kalenin içinde
özellikle yan yana dizilmiş büyük megaron yapıların (IIc evresi) yönetici sınıfın
ikametleri olduğu anlaşılmaktadır. En son evrede (IIg) ise çok mekanlı dörtgen
yapı bloklarını dikine kesen sokaklarla ada parseller (Insula) içinde düzenlenmiş
tir. Bu tür ada parseller içinde düzenlenen bu yapı toplulukları Ege adalarındaki
çağdaşı Doğu Ege Adalarındaki (Poliokhni, Limni adası; Thermi; Midilli adası)
yerleşmelerde de ortak özellikler göstermektedir. Troia II nin tabakasının en son
evresi olan IIg büyük bir yangınla son bulmuş ve bu nedele Anadolu Arkeolojisin
de “Yanık Kent” olarak da adlandırılır.

Troya II Depas Kapları Örnekleri Troya II Tankard Kap Örnekleri
Kaynak: Işın, Ekrem 2002: 67. Kaynak: Işın, Ekrem 2002:156.

Bir diğer yandan, Troia II tabakasından itibaren Mezopotamya’dan gelen bir

gelenek olan çömlekci çarkı ile yapılmış kaplar da artık görülmeye başlamakta
dır. Çömlekçi Çarkı MÖ 4. Binyılın sonlarından Güney Mezopotamya’dan Suriye
ve Kilikya ya yayıldığı bilinmektedir. Kilikya’dan (Tarsus) önce Orta Anadolu’ya
( Kültepe E.T.Ç II) ve Kütahya (Seyitömer Höyük) -Eskişehir Ovası (Küllüoba)
üzerinden Batı Anadolu’ya (Troia) ulaştığı düşünülmektedir. Çömlekçi çarkı ile
yapılmış kaplar ilk defa Troia II tabakasında Depas adı verilen uzun geniş çift
kulplu ve tankard adlı kulplu özel içki kaplarıdır. Çark işi seramik ve ticaretle ar
tan beğeni anlayışı çok daha kaliteli bir seramik endüstrisini ortaya çıkarmıştır.
Bu formlar bir diğer yandan daha başka rafine formlar ile şıralı ve mayalı içecek
lerden oluşan bir içki kültürünün de ortaya çıktığını göstermektedir.
Urla yakınlarında, İzmir Körfezi’nin güney kıyısındaki Limantepe (Urla /İz
mir), MÖ 3. bin yıl yerleşimidir. Olasılıkla bu kıyı yerleşmelerinde Ege adalarının
etkileri de özellikle mimari planlamalarda görülmektedir. Bir sur duvarı ile çev
rili bir kale yerleşmesinin ancak bir kısmı gün ışığına çıkarılmıştır. Anıtsal kapı
olasılıkla iki taraftan çok geniş kulelerle kuvvetlendirilmiş ve dolayısıyla kapının
görünüşü Hisarlık/Troia kapıları gibi anıtsal karakterdedir. Surun denize kadar
ulaştığı ve liman tesislerini kontrol eden bir konumda olduğu bu yerleşimin Troia
gibi bölgenin önemli bir merkezi olduğu anlaşılmaktadır.
Bölgesinde kazısı yapılan en önemli yerleşme yeri (Antalya) Karataş Sema
yük’dür. Karataş Semayük’ün I. tabakası da bu evreyi temsil etmektedir. Bu yapı
katlarında tepenin ortasında tahkimli bir yapı kompleksi ortaya çıkarılmıştır. Ya
pının etrafı dal örgü tipinde inşa edilmiş bir halka ile kapatılmıştır. Göller Bölge
si’ndeki (Burdur) Bademağacı ile Kurucay yöresel özellikler taşıyan kültürlerin bu
dönemde var olduğunu ortaya koymuştur. Bademağacı kazılarında da İTÇ II. Evre
tabakalarında megaron planlı yapılan mevcuttur. Bunların ortadaki büyük avluyu
çevrelecek şekilde ışınsal (radial) şeklinde yerleştirildiği kabul edilmektedir.

Demircihöyük Yerleşimi Rekonstrüksiyonu. Küllüoba ETÇ Dönem Yerleşme Planı.
Kaynak: Korfmann 1983: 343. Kaynak: Efe. T. - Efe. Ş. M. 2001.58.

Doğu Akdeniz’de yer alan verimli Çukurova’nın en iyi tabakalanma veren yer
leşme Tarsus Gözlükule yerleşmesidir. Özellikle İlk Tunç Çağı içinde Akdeniz’e
çok yakın konumda olasılıkla bir liman kenti de olan Gözlükule verimli Çukuro
va’nın, Toros Dağları madenlerinin Akdeniz ve Ege dünyasına çıkış noktası olarak
gözükmektedir. Özellikle İTÇ I-III tabaka bulguları, Anadolu tipi malzeme ile Su
riye ve Yakındoğu arasındaki ilişkileri somut biçimde belgelemiştir.
İç Batı Anadolu’da Eskişehir’in kuzeybatı ucundaki Demircihöyük özellik
le bu yöre ile Balkanlar ve Karadeniz bölgesi arasındaki ilişkileri anlamak için
önemlidir. Burada dikdörtgen ve trapez biçimli kerpiç yapıların birbirine bitişik
yerleştirilmeleri Demircihöyük’de “Anadolu Yerleşim Planı” adıyla tanıtılan yerle
şim planı yani dikdörtgen ya da trapez biçimli yapıların yan yana ışınsal (radial)
şeklinde yerleştirildiği bir planı Eskişehir, Küllüoba’ya da uygulanmış görünür. İlk
olarak Alman arkeolog Manfred Korfmann tarafından “Anadolu Yerleşim Planı”
olarak adlandırılan E.T.Ç Batı Anadolu’ya özgü yerleşim planı, Küllüoba’nın batı
yamacında küçük bu planın öncü özelliklerini taşır. İlk olarak Demircüyük’ten
çok iyi bildiğimiz gibi klasik özelliklerini bu dönemin başında kazanır. Burada
dışta zikzaklar yapan bir sur ve bu sura arkadan birleşen radyal açılımlı, birbirle
rine bitişik, yan yana planlı, çoğunlukla iki odalı trapez şeklindeki uzun evler yer
alır. Evlerde odaların köşelerinde fırınlar, ortalarında ise ocaklar vardır. Yerleşme
nin ortasında ise bu evlerin açıldığı bir avlu bulunmaktadır.
Hâkim bir noktada yer alan Küllüoba İ.T.Ç II yerleşimi, kale ve aşağı şehir’den
oluşan ve kalede kamuya ait ortak olabilecek bağımsız yapı toplulukları ile dikka
ti çeker. Batı Anadolu’da gerçek anlamda şehirciliğe geçişin başlangıç aşamaları
ile ilgili bazı önemli ipuçları vermektedir. Kent bu evrede büyümüş iki kapıdan
girilen suru ile bir kale yerleşimdir. Küllüoba’da ortadaki avluda ise bey ya da baş
kanın oturduğu ve idari işler idare ettiği çok mekânlı bir yapı kompleksi bulun
maktadır. Küllüoba, sur ile yapılar arasında düzenlenen sokaklar, anıtsal kapı gi
rişleri, özelleşen yapı kompleksleri, anıtsal boyutlarda megaron yapısı gibi kentsel
özelliklerin varlığı Batı Anadolu’da Troia ile en eski kentleşme olgusunu ortaya
koymaktadır.
Beycesultan’da (Denizli) ETÇ II döneminin (XVI-XIII) en karakteristik özel
liği ev sunaklarından geliştiğine inanılan ikiz tapınaklardır. Yan yana iki mega
rondan oluşan bu yapılarda kutsal mekânların, biri dişi biri erkek olmak üzere bir
tanrı çiftine adandığı düşünülür. İki kil dikme ve boynuzlu bir sunakla çevrelenen
kutsal ocak, kutsal mekândaki merkezi öğeyi teşkil eder. Kan sunağı, silolar ve
rahiplere ayrılan arka odalar gibi tabakalar boyunca değişmeden süren yapı öğe
lerine sahip tapınakların tabanları hasırla kaplıdır.
BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI III: BATI

ANADOLU’DA YEREL KRALLIKLAR
Başlangıç tarihi, geleneksel olarak MÖ 2200’i gösterdiği düşünülse de son araş
tırmalar daha çok MÖ 2400 olarak kabul edilmektedir. Batı ve Orta Anadolu’da
dikkati çeken, gelişimin net olarak görüldüğü belli başlı yerleşmeler şunlardır:
Troya III-V. Limantepe, Beycesultan (XII-VI.), Karataş Semayük, Tarsus-Gözlü
kule, Alacahöyük, Eskiyapar, Karahöyük, Kültepe yerleşimini, Alişar 11, Eskişehir
Küllüoba’dır.
Daha çok Ege kültürleri ile olan ilişkisinden dolayı Troia I, II, III tabakalarının
oluşturduğu “Denizsel Troia Kültürü” olarak adlandırılan kültürün yerini Troia IV
den itibaren farklı ve daha çok Karasal Anadolu kültürü ile olan ilişkisinden dola
yı “Anadolu Troia Kültürü” (MÖ 2200-1700) olarak adlandırılan kültürün aldığını

bilmekteyiz Bu nedenle Troia IV-V evrelerinde gördüğümüz bu kültür evresinde
özellikle Troia II de karşılaşılan anıtsal karakterdeki mimari ve buluntulardaki
zenginlik ortadan kalkar. Yerleşim Örgüsü çok iyi anlaşılamayan bu yapı tabaka
larında dörtgen ev gruplarının yan yana ortak duvar ve ortak çatı sistemi ile “Ana
dolu Yerleşim Planı” özellikleri göstermektedir. Ayrıca bu konutların avlularında
kubbeli fırınlar çağdaşı iç Anadolu yerleşimleri ile ortak bir özelliktir. Özellikle
Troia IV buluntuları arasında ithal hiçbir eser rastlanmaması yerleşmenin bu dö
nemde Ege ve Önasya ile olan ilişkilerinin zayıfladığını göstermektedir.
Yerleşmelerin sayısında azalma gözlenirken, bunların birçoğu şimdi normal
den büyük kent yerleşmeleridir. Bu durum, bazı insanların topraktan koparak, iş
olanaklarının arttığı şehirlerde toplandığının delilidir ve dolayısıyla günümüze
kadar devam eden köyden kente göç sürecinin başlangıcıdır. Tüm Batı ve Orta
Anadolu sathında “yerel krallıklardan” oluşan bir siyasal yapılanmanın ortaya
çıktığını varsayabiliriz. Özellikle bu döneme ait Troia hazine buluntuları ve Eski
yapar (Çorum), Kültepe 13. Tabaka mezar eserleri, Alacahöyük (Çorum) Kral
Mezarları’nda ele geçirilen zengin eserler, bu yerel Anadolu krallıklarının sahip
oldukları sermaye birikimini ve gücünü açıkça ortaya koymaktadır. Burada bir
parantez açıp, Anadolu’nun bilinen en önemli yerel karalıklarına ait ve Anadolu
Arkeolojisinin en önemli çalışmalarından olan Alacahöyük Kral Mezarları’ndan
bahsetmek gerekir. Soylu sınıfa mensup bireyler, erkek, kadın ayrımı yapılmadan
aynı plan ile inşa edilmiş dörtgen oda mezarlara dinsel ve günlük hayatta kul
landıkları özellikle yüksek standartlarda metal eserler birlikte gömülüyordu. Bu
eserler stilize geyik, boğa biçimli heykelcikleri de olan bakır/tunç güneş kursları,
delikli diskler, tanrı ve tanrıca heykelcikleri olan kült nesneleridir. Mezar içinin
bir yatak odası gibi hazırlanmasına dikkat edilmiştir. Oda biçiminde olan mezar
boyutları ölünün, toplum içindeki sosyal durumu ile ilişkili olarak değişmektedir.
Mezar boyları 3 ile 8 m ve genişlikleri de 2 ile 5 m arasındadır. Mezarın üstü önce
ahşap sonra da toprak ile kaplanmıştır. Defin işleminin sonunda büyük baş hay
vanların diğer aile bireyleri ve akrabalar tarafından yendiği bir törenin yapıldığı
da anlaşılmaktadır.
Anadolu’daki bu buluntuların yakın benzerleri Kafkasya’da da bulunmuştur.
Bu açıdan Alacahöyük mezar buluntularının benzerleri Anadolu’nun Kuzeyinde,
Horoztepe, Göller Oymaağaç Mezarlıkları, Kayapınar, Mahmatlar yerleşmele
rinde saptanmıştır.
Mezopotamya’dan Ege’ye kadar geniş bir coğrafyada artan ticaret sayesinde da
ha önce Orta Anadolu’nun doğusunda, Konya Ovası ve İçbatı Anadolu’da hissedi
len Mezopotamya etkileri, Troia’ya, kadar ulaşmıştır. Yaklaşık MÖ 2200 yılların
dan itibaren genişleyen Akad İmparatorluğu ve kayıtlarında Anadolu’nun coğrafi
bir bölge olarak yazılı belgelerde isminin zikredilmesi ile bu evredeki beylik ya
da kent devletlerinin Anadolu’daki sosyo-politik rollerini bir nebze de olsa ortaya
çıkarmakta ve Anadolu’yu yazılı tarih çerçevesinin içine alır. Anadolu’da olgun
laşan bu kent devletlerinin birleştirilip büyük bir krallık haline dönüşmesi ise bu
evreden sonra gelen Orta Tunç Çağı’nda kökeni (Hitit dönemi) Neşa’lı/Kaniş’li
(Kayseri Kültepe) ve günümüzde Hitit adı verilen devlet tarafından gerçekleştiri
lecek ve Anadolu’nun ilk merkezi devleti ortaya çıkacaktır.
Resim 2.11
Kanlıgeçit E.T.Ç
IIIKırklareli)
Anıtsal Megaron
Örnekleri
Kaynak: Kanlıgeçit
Kazı Arşivi
Trakya da Kanlıgeçit (Kırklareli) yerleşmesinde E.T.Ç. II ve III dönemine ait

yerleşmenin ortasında yan yana dizili anıtsal megaronlar tipik bir Batı Anadolu
tipi yerleşme modelinin küçük bir örneğini gösterir. Kanlıgeçit’in olasılıkla E.T.Ç
döneminde büyüyen Anadolu merkezlerinin genişleyen maden ihtiyacı için Is
tranca dağlarının kenarında kurulmuş bir yerleşme olduğudur.
DOĞU ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI

Mezopotamya’da MÖ 4. binyıl boyunca yaşanan Uruk dönemi kültürel birliktelik,
MÖ 3. binyılın başlarına gelindiğinde çöküntüye uğrar. Bu çöküntü birçok yerde
farklı toplumsal, politik ve kültürel gelişmelere sahip bölgesel birimlerin doğma
sına neden olur. Bu bölgelerde, Doğu Anadolu ve Transkafkasya kökenli, özellik
le Fırat Havzası’nda değişimlere yol açacak yeni kültürel öğelerin etkisi kendini
hissettirmeye başlar. Aşağı ve Yukarı Mezopotamya’nın düz ovalık alanlarında
bulunan yerleşmeler kentsel gelişimlerini artırarak sürdürürken, kuzeyin daha
dağlık ve sınır bölgelerinde ise kendilerini güneyle binlerce yıldır bütünleştiren
bu süreç kesintiye uğrar. Bölgenin güneyinde, Toros Dağları’nın kuzeyinde kalan
bölge, Güneydoğu Anadolu Bölgesi-Suriye-Mezopotamya kültüründen tamamen
ayrılmış, tümüyle Kuzeydoğu Anadolu, Transkafkasya kökenli, daha çok göçer
karakterli kültürün etkisi altına girmiştir.
İTÇ I evresinde Malatya Elazığ ovalarında, Pulur Sakyol, Tepecik, Norşunte
pe, Korucutepe, Tülintepe (Elazığ), Arslantepe, Pirot Höyük (Malatya) gibi yer
leşme yerlerinde köy ve kentlerin kurulduğu saptanmaktadır. İçlerinde yerleşimi
özellikle en iyi araştırılmış olanlardan biri Pulur/Sakyol (Elazığ) dikkat çekicidir.
Burada ortadaki avlunun çevresine ışınsal olarak dizilmiş ve çember bir dış set
meydana getiren dörtgen trapez biçimli mekânlar, İç Batı Anadolu da Demirci
höyük ve Küllüoba da (Eskişehir) rastlanan “Anadolu Tipi Yerleşme” düzeninin
Doğu Anadolu’ya kadar uzandığını göstermektedir.
Özellikle işgücünün ve malların denetimine dayanan merkezi ekonominin çö
küşünün en erken ve açık kanıtı, MÖ 4. binyılın sonlarına doğru Arslantepe’de
karşımıza çıkar. Buradaki bütün anıtsal yapılar bir daha inşa edilmemek üzere
yıkıntıya uğrar. MÖ 4. Bin uruk Döneminde anıtsal yapıları ile önemli bir merkez
olan Arslantepe bu evrede küçük bir kasaba niteliğindedir. Farklı bir çevresel ve
kültürel bölgeden gelen, ekonomileri göçebeliğe dayanan bu farklı kültür kendini
özellikle yerel kerpiç, düz damlı konut mimarisi geleneğine tümüyle aykırı olan
ahşap dikmeli-dal örgüsü yapılarda ve Karaz olarak adlandırdığımız bir kültüre
ait elde biçimlendirilmiş, kırmızı-siyah boyalı çanak çömleklerde gösterir. Bunun
yanı sıra, bazı yerleşmelerde mimari özelliklerin pek değişmediği taş temel üzeri
ne kerpiç duvarlı düz damlı yapıların günümüz Doğu Anadolu Bölgesi yapılarının
bir benzeri olduğu iddia edilebilir. Erzurum-Pasinler Ovası’nda ise olasılıkla hay
vancılık ekonomi ile yaşayan küçük köy yerleşmelerinden biri olan Sos Höyük’de
Karaz kültür ögeleri devam etmektedir. Transkafkasya kökenli toplulukların 3.
binyılın ilk yarısı boyunca farklı yerlerde ve farklı zamanlarda belirmesi, Doğu
Anadolu’da bir dizi karmaşık etnik ve kültürel oluşumların, birbirleriyle ve Fırat
Havzası’nda bulunan topluluklarla değişen ilişkiler içersinde olduğunu gösterir.
III. bin yılın ikinci yarısında (Eski Tunç III), Aslantepe olmak üzere kentlerin
surlarla çevrildiğini görmekteyiz. Bununla beraber, bölgedeki bu büyük yerleşmele
rinin merkezi işlevlere hizmet eden kamu yapıları bulunamamaktadır. Norşuntepe
(Elazığ) de saray olarak adlandırılan yapı kompleksinde, çağdaşı Mezopotamya ve
Suriye yerleşmelerinde örneklerinde görülen saray yapıları ile karşılaştırılamaz. Bu
nedenle, gerçek anlamda bir iktisadi kontrol ve güçlü bir siyasi hâkimiyetten çok
yöneticilerin gerektiğinde halkın güvenliğini sağlamasına dayalı kırılgan bir sisteme
işaret etmektedir. Dini uygulamalara ait belirgin anıtsallık ve kalıcı uygulamalara ait
bulguların azlığı Mezopotamya da toplumu bağlayan standartlaşmış yaygın ve anıt
sallaşmış yapılarda somutlaşan güçlü dini uygulamalara zıttır.
Resim 2.12
Norşuntepe (Elazığ/
Altınova).
Kaynak:
Hauptmann 1999:
S.66.res.1
Bir diğer yandan, MÖ 2200 yıllarında Mezopotamya’daki Akad Devleti’nin

önce tüccarları sonra askeri gücü ile Anadolu topraklarına girdiği yine yazılı bel
gelerden öğrenilmektedir. Akad imparatoru Naramsin’in ordusuna, Anadolu’daki
17 kent devletinin sağladığı Hatti Kralı Pampa başkanlığında, yerel askerlerinden
oluşan bir ordunun karşı geldiği yine yazılı belgelerden öğrenilmektedir. Bu döne
me ilişkin Diyarbakır, Pir Hüseyin de Naram-Sin in yazıtı ile tasvir edildiği anıtsal
kabartma Akad Devletinin Anadolu’da Yukarı Dicle Havzasına kadar Ergani-Sil
van yöresinde bakır yataklarına sahip olmak için giriştikleri seferlerle ilgili olduğu
düşünülür.
Güneydoğu Anadolu’da yaklaşık MÖ 2 bin 500 yıllarında toplam yerleşme

alanları, kentlerin gelişmesi ile bazı baskın merkezler, köyler ve kasabalar ile
çevrilmiş böylece kentlere bağlı bir yerleşme hiyerarşisi çıktığı anlaşılmaktadır.
Kargamış, Titriş, Samsat, Lidar gibi yerleşmelerin önemli kentler olduğu anlaşıl
maktadır. Gerçekten Lidar (Adıyaman) İTÇ III. evre yerleşmesi kent özellikler
taşımaktadır. Kentin hemen yanındaki çömlekçiler mahallesi buna en iyi örnek
tir. At nalı biçimli fırınlardan iki katlı gelişmiş fırınlara kadar çok sayıda örnek
bulunmuştur. Fırat’a yakın konumda olmasına karşın büyük olasılıkla ticaret yo
lu üzerinde yeralan Titriş (Urfa) yerleşimi de bir kent görünümündedir. Kentte
yukarı kent, aşağı kent hatta sur dışı yerleşmeleri yer almaktadır. Kent cadde ve
sokaklarla ayrılmış mahaller şeklindedir. Yaklaşık 100 hektarlık bir alanı kaplayan
Kazane yerleşmesi çok geniş bir savunma suru ile çevrilmiş ve höyüğün civarında
bir de aşağı şehrin varlığı saptanmıştır. Bu aşağı şehirde evlerle birlikte, idari işlev
li olan anıtsal mimari ve atölyeler yerleşmenin kentsel karakterini göstermektedir.
Bu merkezlerde yönetici ve tüccar sınıfın geniş ölçekte kaliteli zanaat mallarının
üretimi ve hammadde üzerinden Mezopotamya ve Suriye (özelikle Ebla gibi) kent
devletleri ile ticaretine dayanmaktaydı. Bu yerleşmelerde saptanan kentsel dokuya
rağmen Mezopotamya tipinde sınıflaşan ve özelleşen herhangi bir yönetim siste
minin varlığına rastlanmamıştır.
Bu evrede ölü gömme adetleri açısından farklı uygulamalar izlenmektedir.
Mezarlar kentin dışında, kentin yakınındaki bir yerde bulunmaktadır. Titriş yer
leşmesi de aynı özellikleri taşımaktadır. Burada da yerleşim dışı mezarlık vardır.
Bu dönemde özellikle etrafı taş bloklarla çevrili sanduka mezar geleneği yaygın
dır. Bu mezarların içerisine çok sayıda çanak çömlek ve metal eserler gibi ölü he
diyeleri bırakılmıştır. Mezarlık olarak yine son yıllarda kazılan Birecik Mezarlığı
(Urfa, Birecik) ve özellikle Gre Virike (Urfa, Birecik) gibi bir merkezde ayrıca zen
gin oda mezarların adak yerleri ve özel düzenlemelerle Mezopotamya ölü kültüne
bağlı bir kült yerleşimi olması dikkat çekmektedir.
Dönemin sonunda özellikle MÖ 3. bin son çeyreğinde ve II binin başında
özellikle Korucutepe, Köşkerbaba, Lidar Höyük, Kurban Höyük, Tilmen Höyük
(Gaziantep) IIId yapı katını, Gedikli (Gaziantep) kremasyon mezarlığını, Karka
mış, Harran ve Doğu Anadolu’da ise Norşuntepe VIII-VI. ve Arslantepe (VI D)
dikkati çeken yerleşimlerdir. Bunların artık Mezopotamya ile yoğun ilişkide oldu
ğu yerel beylikler olduğu düşünülür.
Özet
(MÖ 5500-3000) Mezopotamya uygarlığının temel gelenek kesintisiz, gelişerek devam eder. Ancak, Orta
leri gerçek anlamda Bakır-Taş Devri” anlamına gelen Kalkolitik ise bir yerde Neolitik’ten Son Kalkolitik dö
Kalkolitik dönemde atılır. Önce Halaf ve Obeyd kül neme geçişi simgeler.
türleri ile başlayan ve kentsel gelişmenin ortaya çıktığı Eski Tunç Çağı, Anadolu’da metalürjinin gelişmesini
Uruk’la devam eden süreçte Mezopotamya’da önce ge tamamladığı, kentleşme olgusunun ortaya çıktığı ve
lişkin köyler ve sonra da ilk şehirler ortaya çıkar. Doğu beraberinde etrafı surla çevrili ilk kent yerleşimlerinin
Anadolu’da buna paralel olarak madencilik ve özellikle doğudan batıya ticaret yollarının geliştiği bir dönem
buna bağlı olarak bölgeler arası ticaret giderek daha da dir. Kent yönetimi kent sınırlarını aşan ve etki alanını
önem kazanır; bakırın yanında altın ve gümüş gibi de da kapsayan iktisadi ve idari bir olguya dönüşmüştür.
ğerli madenler de ilk defa işlenmeye başlanır. Şehircili Toplumun başlangıcında kent yönetimi doğal biçimde
ğe doğru giden bu gelişimin gerisinde yatan en önemli ailelere ve klanlara bölünmüşlüğün üstünde yükselen
nedenin, o zamanki köylerde birikmeye başlayan “artı bir kurumken, artık akrabalık gibi “kan bağı” ile değil,
ürün” ve ticaret ilişkilerinin olduğu anlaşılmaktadır. sahip olduğu sermaye ve yasadığı yer tarafından belir
Artı ürün, tarımla uğraşması gerekmeyen tüccarlık, za lenmeye başlamıştır. Bu dönemde farklı yerleşim mo
naatkârlık, askerlik gibi çeşitli iş kollarının doğmasına, delleri; yazının, anıtsallığın ve her türlü iktisadi, dini,
bu şekilde toplumlarda iş bölümünün giderek daha da idari örgütlenmenin daha farklı olduğu bir sosyal yapı
yaygınlaşmasına ve daha da önemlisi, Orta Kalkolitik nın oluşmasını sağlamıştır. Metalürjinin başladığı Eski
Dönemden itibaren (Obeyd Dönemi) bunların tümü Tunç Çağında bakırın yanı sıra gümüşün de yoğun ola
nü denetleyecek bir yönetici sınıfın ortaya çıkmasını rak kullanıldığı ve MÖ II Binin başı ve Orta Tunç Ça
sağlamıştır. ğı’nda bunların yanı sıra altın ve kurşun madenlerinin
İç ve Batı Anadolu’da Çanak Çömlekli Neolitik Çağ yoğun da kullanılmıştır.
ile birlikte ortaya çıkan kültür, İlk Kalkolitik Çağ’ın MÖ 3 binde başlayan Eski Tunç Çağı Anadolu’da me
sonlarına kadar (MÖ yaklaşık 5.bin başına kadar) ge talürjinin gelişmesini tamamladığı, kentleşme olgusu
lişerek devam ettikten sonra kesintiye uğrar. Bir an nun ortaya çıktığı ve beraberinde etrafı surla çevrili ilk
lamda Neolitik Çağ’dan bu yana süren kültürel biri kent yerleşimlerinin doğudan batıya ticaret yollarının
kimin Orta kalkolitik çağ’ın başıyla birlikte ortadan geliştiği bir dönemdir. Bu gelişmeler, bir yerde Anado
kalktığını, yeni bir başlangıcın olduğunu söyleyebi lu’nun Neolitik dönemden beri süregelen özgün gelişi
liriz. Bölgeye bu dönemde Trakya yolu ile yeni bir minin uygarlık noktasında buluşmasıdır. Bu dönemde,
göç dalgasının geldiğini ve bu hareketliliğin kültür Batı’da Troia, Limantepe, Küllüoba Orta Anadolu’da
de önemli bir değişiklik yaptığını öne sürer., tarımsal Alacahöyük, Güneyde Karataş-Semayük, Doğu’da Tit
üretim tam olarak durmamakla birlikte hayvancılığın riş ve Kazane Höyük gibi gelişkin kentsel yerleşimlerin
daha ön plana çıktığı söylenebilir. Buna karşılık, özel ortaya çıktığı görülmektedir. Bu gelişmelerin en önem
likle İçbatı Anadolu’da ve Kapadokya da küçük ova li nedenleri, tunç madenciliğinin beraberinde getirdiği
birimlerinin olduğu yerlerde yerleşimler hemen he ticaret ve zenginleşme, güneyde yazıyı kullanan erken
men tümüyle savunmalı yüksek yerlere kayar. MÖ 4. devlet sistemlerinin gelişiminin getirdiği etkilerdir.
binden itibaren, Geç Kalkolitik Dönem olarak adlan Bu dönemde Anadolu’nun zenginleşen kent kültürle
dırılan dönem boyunca Anadolu’nun özellikle batı ri özellikle ticaret yoluyla Ege kültürleri, Mezopotamya
kesiminde hissedilen yeni nüfus hareketleri etkilerini kültürleri ve Kafkasya kültürleri ile derin bir ilişki içine
Orta ve Kuzey Anadolu’da da göstermiş; nüfusla ko girmiştir.
şut olarak yerleşmelerin sayısında da artış olmuş ve Eski Tunç Çağı, M.Ö 3. bin yılları civarında Anado
giderek bu bölgede “Anadolu Uygarlığı” tanımına lu’da birçok yenilik ve gelişmelerin ortaya çıktığı bir
uygun bir kültürel birliğin doğmasına zemin hazırla dönemdir. Bu çağ, madencilik olgusunun ortaya çık
mıştır. Ancak bu kültürel birlik, önceki dönemlerin tığı, Neolitik dönemde ortaya çıkan yerleşim birimle
itici gücüyle varlıklarını sürdüren birtakım yerel kül rinin büyüyerek korunaklı kent birimlerine dönüştüğü
tür gruplarının oluşturduğu bir bütündür. Sonuç ola ve ticaretin geliştiği bir dönemi temsil eder. Özellikle,
rak, İç ve Batı Anadolu’da Erken Kalkolitik’te Neolitik madenciliğin başlaması ve ticaretin gelişmesi, bu çağın
sosyo-ekonomik ve kültürel bağlamlarda da değişim

göstermesine neden olmuştur. Doğudan yüksek dağ
sıraları ve üç taraftan denizlerle çevrili Orta ve Ba
tı Anadolu’nun bu konumu, dışarıdan bölgeye insan
topluluklarının ve kültürel etkilerin girmesini zorlaş
tırmıştır ve giderek bu bölgede “Anadolu Uygarlığı”
tanımına uygun bir kültürel birliğin doğmasına zemin
hazırlamıştır. Ancak bu kültürel birlik, önceki dönem
lerin itici gücüyle varlıklarını sürdüren birtakım yerel
kültür gruplarının oluşturduğu bir bütündür.
MÖ 5. binden sonra Mezopotamya’da iktisadi gelişme
nin itici gücü olan sulu tarımdaki artan tarımsal ürün
kapasitesi ve buna bağlı gelişen toplumsal yapı, nüfus
artışının tersine Anadolu’da yerleşimler ve nüfus dü
zenli şekilde büyüyememiştir. Bu da doğal olarak M.Ö.
3. binde Anadolu’da daha farklı bir yerleşme modeli
çerçevesinde, Mezopotamya modelindekinin aksine
yazının, anıtsallığın ve her türlü iktisadi, dini, idari ör
gütlenmenin daha farklı olduğu bir sosyal yapı göster
mektedir.
1. Aşağıdakilerden hangisi Batı Anadolu’da yaşanan 6. Aşağıdaki Megaron yerleşmesinin özellikleri ile il
Orta Kalkolitik dönemin özelliklerinden biridir? gili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
a. Yerleşimlerin etrafının savunma surları ile çev a. Yuvarlak planlı bir yapının çevresinin ahşap di
rili olması reklerle çevrilmesi.
b. Tarımsal üretimin büyük önem kazanması b. Uzun dörtgen bin yapının uzun duvarlarının bi
c. Yerleşimlerin kayalık veya yamaçta korunaklı raz daha uzatılarak kapı önüne surdurmalı bir
yerlerde kurulmuş daha küçük yerleşimlerdir giriş yapılması
d. İlk kasabaların çıktığı dönemdir c. Oval planlı ve çukur tabanlı kulübeler biçimin
e. Mezopotamya etkisinde bir kültürdür de olması
d. Taştan duvarlı ve ortasında anıtsal boyutta dik
2. Aşağıdakilerden hangisi E.T.Ç dönemi Doğu Ana melerin olması
dolu’sunda kentleşmenin görüldüğü yerleşmelerden e. Birbirinden bağımsız yapı birimlerinden oluş
biridir? ması
a. Sos Höyük
b. Alacahöyük 7. Aşağıdaki yerleşimlerden hangisi E.T.Ç dönem
c. Uruk yerleşimlerinden biri değildir?
d. Değirmentepe a. Can Hasan
e. Kazane Höyük b. Hacılar
c. Güvercinkayası
3. Aşağıdakilerden hangisi E.T.Ç dönemi Anadolu’da d. Troia
Kral mezarlarının görüldüğü yerlerden biridir? e. Orman Fidanlığı
a. Alacahöyük
b. Norşun Tepe 8. Anadolu’da demir madeninin kullanımının ilk ola
c. Pir Hüseyin rak görüldüğü yerleşme ve dönem aşağıdakilerden
d. Troia hangisinde sırayla birlikte verilmiştir?
e. Küllüoba a. Orta Kalkolitik Dönem/Orman Fidanlığı
b. Geç Kalkolitik Dönem/ Beycesultan
4. Anadolu’da ilk Megaron yapı hangi yerleşmede gö c. E.T.Ç /Troia
rülür? d. Erken Kalkolitik Dönem / Küllüoba
a. Troia e. E.T.Ç dönem/ Alacahöyük
b. Lidar Höyük
c. Limantepe 9. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da gelişim göste
d. Alişar ren Erken Tunç Çağı Döneminin özelliklerinden biri
e. Kumtepe değildir?
a. Erken kent yerleşmelerinin ortaya çıkması
5. Aşağıdakilerden hangisi Kalkolitik dönemin getir b. İlk Tunç alaşımdan eserler yapılmıası
diği yeniliklerden biridir? c. Anıtsal yapı örneklerinin görülmesi
a. İlk yerleşik düzene geçilip mimari örneklerin d. Daha çok hayvancılığa dayanan göçer grupların
oluşması yaygınlaşması
b. Toprağın işlenmesi ve tarıma başlanması e. Mezopotamya Uygarlıklarının etkisi altında öz
c. İlk savunma duvarı ile çevrili yerleşmelerin or gün bir kültürün ortaya çıkamaması
taya çıkması
d. Kültür hayvancılığına başlanması 10. Daire planlı, önü koridorlu Tholos yapılarının gö
e. İlk tapınak yapılarının ortaya çıkması rüldügü dönem aşağıdakilerden hangisidir?
a. Halaf Dönemi
b. Obeyd Dönemi
c. E.T.Ç II
d. Geç Kalkolitik Dönem
e. Uruk Dönemi
Okuma Parçası
Batı Anadolu Tunç Çağı Uygarlığının Doğuşu batı sınırı ile uyuşan bu hat, inceleyeceğimiz dönem
ArkeoAtlas II.S.92 Prof. Dr. Turan Efe ler itbariyle, yarımadayı coğrafi olduğu kadar etnik,
Anadolu topraklarının bugünkü sahibi Türk Ulu kültürel, siyasal olarak da anakaradan ayırır. Ancak
su’nun dikey tarihi, insanoğlunun bu topraklara ilk bu hattın batısında olmasına rağmen, Kilikia Bölgesi
ayak bastığı yaklaşık 1 milyon yıl öncesinden İS 2. bin (Çukurova) bu bağlamda bir istisna oluşturur. Esas iti
yıl başlarına kadar geçen uzun bir geçmişi, yatay tarihi bariyle coğrafi nedenlere bağlı olarak, Neolitik Çağ’ın
miz ise Türk boylarının Anadolu’ya göçleri ile başlayan sonlarından itibaren bu bölge sürekli, fakat yoğunlu
ve Osmanlı İmparatorluğu’yla devam eden son 1000 ğunun dönemlere göre değişildik gösterdiği Mezopo
yıllık yakın geçmişi içine alır. Türkler ve dikey tarihin tamya etkileri almıştır.
mirasçıları olan Anadolu’nun yerel halkları arasında Deniz ulaşımının sınırlı olduğu tarihöncesi dönem
zamanla bir kaynaşma gerçekleşir. Dolayısıyla bugün lerde, üç tarafı denizlerle çevrili Anadolu Yarımadası,
kü Anadolu kimliği, bu iki tarihin oluşturduğu etnik sık sık vurgulandığının aksine, Ortadoğu ile Balkan
ve kültürel değerlerin bileşkesidir. Bu sebeple her iki lar arasında bir köprü işlevinden daha çok, dışarıdan
tarihe de sahip çıkmamız gerekir kaldı ki, her ne şekil insan topluluklarının bölgeye girmesini zorlaştırıcı
de ve nerede olursa olsun, insanoğlunun geçmişine ait ve caydırıcı bir rol oynamıştır. Ancak olasılıkla aksi
belge ve kalıntılar,dünya kül- türünün ortak mirasıdır. yönde, Anadolu Yarımadasından Yunanistan Karası
Uluslara düşen görev ise sınırları içindeki tarihi mirası ve Balkanlar’ın yarımadaya yakın bölgelerine, değişik
özenle korumaktır. Anadolu’nun arkeolojik zenginliği, dönemlerde göçler gerçekleşmiştir. Bu bağlamda, belki
bünyesinde barındırdığı özgün kültürler ve bunlara ait siyasal ve kültürel yapıyı kökten değiştirebilecek nite
göz kamaştırıcı kalıntı ve buluntular sebebiyle arkeolo likte olmayan sınırlı göçlerden ve ticari amaçla bölgeye
ji ülkemizi uluslar arası düzeyde ayrıcalıklı ve saygın gelen insan gruplarından söz edilebilir. Doğal kaynak
kılacak bilim dallarından birisidir. ların zenginliği de bölge insanlarının yarımada içinde,
Mezopotamya’ma aksine, Anadolu’nun Hitit öncesi çevre bölgelere fazla bağlı olmadan yaşamlarını sürdü
dönemlerinden geriye kalanlar, yerleşmelerin Kalko rebilmelerini sağlamıştır. Bütün bunlar, yarımadada
litik Çağ’dan itibaren tahkim edilmeye başlanması ve etnik, kültürel ve siyasal oluşumların devamlılığında
düşmanca saldırıya kanıt oluşturabilecek yangın ge etkin birer rol oynamıştır.
çirmiş yerleşmeler haricinde, insanoğlunun birbiriyle Nitekim Orta Kalkolitik ile başlayan ve Son Kalkolitik
mücadelesinden fazla bir şey yansıtmaz; saldırı silah Çağ’da devam eden süreçte hemen hemen tüm yarıma
lan da henüz tam anlamıyla gelişmemiştir. Dolayısıyla dadaki yerel kültür grupları arasında ilk defa ortak ba
Anadolu insanının bu 2 bin 200 yıllık zaman diliminde, zı özellikler ortaya çıkar. Dönemin sonlarına doğru ise
birbiriyle değil, doğayla yaptığı yaşam mücadelesi ve bu kültürel gelişim sürecinde, ilk Tunç Çağına geçişi
onun etrafında oluşturduğu barışçıl dünya salt maddi simgeleyen önemli bir kırılma noktası oluşur. Bu şekil
kalıntılar ışığında incelenmekte ve yorumlanmaktadır. de önceki dönemlerin itici gücüyle; Mezopotamya, Ege
Arkeolojik anlamda “Anadolu” olarak tanımladığımı: ve Balkanlar arasında, “Anadolu Tunç Çağı Uygarlığı”
kara parçası, antik kaynaklarda Asia minör (KüçükAs olarak adlandırdığımız yerel bir uygarlığın ilk temelleri
ya) olarak geçen ve Ortadoğu’dan Balkanlar’a doğru atılır. İlk başlarda kültürler mozaiğinden oluşan bu uy
uzanan yarımadanın tümüdür. Doğu Akdeniz kıyı hat garlık, özellikle İÖ 3. binyıl m ikinci yarısında, giderek
tının devamı olarak Tahtalı Dağları ve Sivas üzerinden daha bir bütünlük kazanır ve komşu bölgelerde de et
kuzeye doğru, Karadeniz kıyısına kadar çekilen bir hat, kilerini daha yoğun bir şekilde hissettirir.
kabaca yarımada ile anakara arasındaki coğrafi sınırı
oluşturur. Güneyde bu sınırı belirleyici rol oynayan
Anti-Toroslar, yarımada ile Mezopotamya arasında
ulaşım açısından önemli bir coğrafi engeldir. Bu du
rum, özellikle kara taşımacılığının fazla gelişmediği er
ken dönemlerde, Mezopotamya ve çevresinden gelen
kültürel etkilerin yarımada içlerine doğru girmesini
zorlaştırmıştır. Daha kuzeyde ise Kar az Kültürü’nün
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış ise “İç ve Batı Anadolu’da Orta Sıra Sizde 1
Kalkolitik Dönem” konusunu yeniden okuyunuz. Kalkolitik dönemde küçük yerleşim birimlerinin ge
2. e Yanıtınız yanlış ise “Erken Tunç Çağı’nda Doğu nişlediği ve şehirciliğe doğru giden bu gelişim göster
Anadolu” konusunu yeniden okuyunuz. diği görülür. Bunun gerisinde yatan en önemli neden,
3. a Yanıtınız yanlış ise “Batı ve Orta Anadolu’da İlk o zamanki kasaba birimlerinde birikmeye başlayan
Tunç Çağı III: Batı Anadolu’da Yerel Krallıklar “artı ürün”dür. Artı ürün, tarımla uğraşması gerek
Dönemi” konusunu yeniden okuyunuz. meyen tüccarlık, zanaatkârlık, askerlik gibi çeşitli iş
4. a Yanıtınız yanlış ise “Batı ve Orta Anadolu’da İlk kollarının doğmasına, bu şekilde toplumlarda iş bölü
Tunç Çağı I: Anadolu Uygarlığının Şafağı ve Ge münün giderek daha da yaygınlaşmasına ve daha da
lişen Madencilik” konusunu yeniden okuyunuz. önemlisi, bunların tümünü denetleyecek bir yönetici
5. c Yanıtınız yanlış ise “Köyden Kente Doğru Ana sınıfının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Toplumda oluş
dolu Kültürü: Kalkolitik Çağ” konusunu yeni maya başlayan bu sınıflar büyüyerek artan nüfus ora
den okuyunuz. nında yerleşimlerin de genişlemesine neden olmuştur.
6. b Yanıtınız yanlış ise “Batı ve Orta Anadolu’da İlk Bu nedenle artı urun, yeni sosyal sınıfları ve daha geniş
Tunç Çağı I: Anadolu Uygarlığının Şafağı ve bir yerleşim bölgelerini beraberinde getirdiği için kent
Gelişen Madencilik Çağ başlığı altındaki Neoli leşme olgusuna da katkıda bulunmuştur.
tik Dönem Mimari ve İlk Yerleşim Birimleri”
alt konusunu yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 2
7. d Yanıtınız yanlış ise “Batı ve Orta Anadolu’da İlk Artı ürün ve uzmanlaşma, nüfus büyümesi gibi para
Tunç Çağı I: Anadolu Uygarlığının Şafağı ve Ge metrelere bağlı olarak çeşitli iktisadi ve politik birimle
lişen Madencilik” konusunu yeniden okuyunuz. rin oluşturduğu Kent, sadece tarımsal üretime dayanan
8. e Yanıtınız yanlış ise “Batı ve Orta Anadolu’da İlk köy ve kasaba birimlerinin aksine artık akrabalık gibi
Tunç Çağı III: Batı Anadolu’da Yerel Krallıklar “kan bağı” ile değil, sahip olduğu sermaye ve yasadığı
Dönemi başlığı altındaki Mezolitik / Epipale yer tarafından belirlenmekteydi. Bunun nedenleri bir
olitik” konusunu yeniden okuyunuz. yerde, kentin içinde bulundurduğu birçok uzmanlaş
9. b Yanıtınız yanlış ise “Etç Dönemi Orta ve Batı mış iş kolları ve bunların seçkinlerle olan ilişkisine da
Anadolu” başlığı altındaki “Batı ve Orta Ana yandığı düşünülmektedir. Anadolu’daki kentleşme mo
dolu’da İlk Tunç Çağı I: Anadolu Uygarlığının delinin Mezopotamya örneğine göre kırsal görünümlü
Şafağı ve Gelişen Madencilik ve Tunç Çağı II: olması yanı sıra kendine özgü dinamikleri sahiptir. Bu
Kentsel Patlama ve Ticaret Ağı” konusunu ye nun başlıca nedenleri özellikle Neolitik Dönem boyun
niden okuyunuz. ca (M.Ö 10.000 sonrası) büyük bir kısmının ormanlarla
10. a Yanıtınız yanlış ise “Erken Kalkolitik Çağda ve dağlar ve dağlar arası ovalarla kaplı olmasıdır. Özel
Doğu Anadolu” konusunu yeniden okuyunuz. likle Çanak çömleksiz Neolitik Dönem Doğu Anadolu
ve hatta Orta Anadolu topluluklarının geçimlik sistem
lerinin avcılık ve hayvancılığa dayanması, tarımın belli
bir süre ikinci planda kalmasıdır. Bir diğer etken, Ana
dolu’nun özellikle iklim koşullarına duyarlı kuru tarıma
dayanmasıdır. Öncüleri ilk defa görülen sulu tarım veya
irrigasyonlu tarıma kuru tarıma göre daha emek yoğun
bir iş olup daha gelişmiş kalabalık bir organizasyona ih
tiyaç duyar. Kuru tarımın Anadolu, da Seramikli Neoli
tik dönemden itibaren artarak, özellikle doğu Anadolu
da Halaf döneminde temel geçim sistemi halini aldığını
bilmekteyiz. Bu da M.Ö 5. Binden sonra Mezopotam
ya’da iktisadi gelişmenin itici gücü olan sulu tarımda
ki artan yüksek tarımsal ürün kapasitesi ve buna bağlı
gelişen toplumsal yapı, nüfus artışının tersine Anado
lu’da yerleşimlerin ve nüfusun düzenli şekilde büyüye Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakındoğu.
memiştir. Bu da doğal olarak 3.binde Anadolu’da daha (Çev:Zülal Kılıç). İstanbul: İletişim Yayınları.
farklı bir yerleşme modeli çerçevesinde, Mezopotamya Sazcı, D. Ç. (2002). “Denizsel Troia Kültürü” .(Ed. Ek
modelindekinin aksine yazının, anıtsallığın ve her tür rem Işın) Troya, Efsane İle Gerçek Arası Bir Kente
lü iktisadi, dini, idari örgütlenmenin daha farklı olduğu Yolculuk. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
bir sosyal yapı göstermektedir. Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya. Ankara: İle
tişim Yayınları.
Toker, (1992). Museum of Anatolian Civilizations,
Yararlanılan Kaynaklar Metal Vessels. Turkish Rebuclic Ministry of Cultu
Aktüre, S. (1997). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri. İs re, General Directorate of Monuments and Muse
tanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. ums. Ankara.
Avilova, L. (2008). “Regional models of Metal produc Wattenmaker, P. (2003). Kentleşme. İlk Tunç Çağı.
tion in Western Asia in the Chalcolithic, Early and ArkeoAtlas II. ss.70-71.
Middle Bronze Ages.” Trabajos de Prehistoria,
65/1,S. 73-91.
Blum, S.W.E. (2002). Troia biten erken ve başlayan
Orta Tunç Çağı: Troia IV ve V. “Anadolu Troia
Kültürü”. (Ed. Ekrem, Işın) Troya, Efsane İle Ger
çek Arası Bir Kente Yolculuk. İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları.
Efe, T. ve Efe, D. Ş. M. (2001). Küllüoba: İçkuzeyba
tı Anadolu’da Bir İlk Tunç Çağı Kenti 1996-2000
Yılları arasında yapılan Kazı Çalışmalarının ge
nel Değerlendirilmesi, TÜBA-AR IV s. 43-78.
Efe, T. (2003). Batı Anadolu: Son Kalkolitik ve İlk
Tunç Çağı. ArkeoAtlas II. S.94-129.
Ekrem, I. (2002) . Troya, Efsane İle Gerçek Arası Bir
Kente Yolculuk. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Frangipane, M. (2003). Merkezi Ekonominin Doğu
şu: Son Kalkolitik Çağ. Arkeoatlas II.
Frangipane, M. (2003). Doğu Anadolu: İlk Tunç Çağı
I-II. ArkeoAtlas II. S.58-69.
French, D. H. (1998). Canhasan sites 1. Canhasan I:
Stratigraphy and structures. (Hertford 1998).
Gülçur, S. (2004). Güvercinkayası: The black/dark bur
nishedpottery. A general overview. TÜBA-AR 7, ss.
141-164.
Hauptmann, H. (1999) : Fırat Bölgesi kazıları. (Ed.
Harald Hauptmann) Kayıp Zamanların Peşinde.
Yapı Kredi yayınları. İstanbul.
Korfmann, M. (1983). Demircihöyük: Die Ergebnisse
der Ausgrabungen 1975-1978. Architecture und
Befunde 1. Philip Von Zabern. Mainz am Rhein.
Lloyd, S. ve Mellaart, J. (1962). Beycesultan Vol.I.
Mellaart, J.(1970). Excavations at Hacılar. Edinburgh:
University Press.
Özdoğan, M. (2002). “Köyden Kente: Kalkolitik Çağ”,
Arkeo Atlas (Ed. Necmi Karul), Sayı 1, İstanbul: s.
110-129.
3
Amaçlarımız
 Orta Tunç Çağı ile ilgili temel kavramları açıklayabilecek,
 Orta Tunç Çağı’nda Anadolu’nun genel yapısını tanımlayabilecek,
 Son Tunç Çağı ve Yeni Hitit Devletinin temel özelliklerini açıklayabilecek,
 Troia Savaşı ile ilgili bilgileri açıklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Orta Tunç Çağı • Asur Ticaret Kolonileri
• Çivi Yazısı • Ticaret
• Tunç (Bronz) Yapımı • Hattiler
• Eski Hititler • Troia
• Yeni Hitit • Son Tunç Çağı

İçindekiler
• GİRİŞ
• ORTA TUNÇ ÇAĞI-ASUR TİCARET
KOLONİLERİ (MÖ -1900/2000
Anadolu Tunç Çağı Krallıkları ve 1450/1500)
Anadolu Arkeolojisi
Troia Savaşı • ESKİ HİTİT DEVLETİ
• SON TUNÇ ÇAĞI VE YENİ HİTİT
DEVLETİ (MÖ 1180-1450)
• TROIA (HİSARLIK) IV-VI
Anadolu Tunç Çağı Krallıkları
ve Troia Savaşı
GİRİŞ
Hem Anadolu, hem de Ön Asya’nın diğer ülkelerinde, Kalkolitik dönemin son- Orta Tunç Çağı MÖ 2000
larında insanoğlu, % 70 oranında bakır ile % 30 oranında kalayı karıştırmış ve yıllarında Tunç Çağı’nın orta
dönemine girilir. Orta Tunç
tuncu keşfetmiş, bu keşif ile maden yatakları açısından zengin olan Anadolu’da Çağı’nın en belirgin özelliği
madencilik gelişmiştir. Böylece Anadolu’nun çeşitli bölgeleri arasında ve komşu- Mezopotamya ile başlayan
larla yapılan maden ticareti yoğunluk kazanmıştır. Madenciliğin hızla gelişmesi, çok sıkı ve iyi örgütlü ticaret
ilişkileri ve bunun sonucunda
uzmanlık gerektiren meslek gruplarının ortaya çıkmasına ve bunun sonucu ola- yazının Anadolu’ya girişidir.
rak da iş bölümüne dayalı kentleşmenin başlamasına neden olmuştur. Böylece
ilk kent devletleri kurulmuş ve siyasal örgütlenme başlamıştır. Asur devletinin Mezopotamya: Güneydoğu
Anadolu da yaşayan toplumlarla yapılan ticaret ilişkileri neticesinde, ilk Hitit dev- Anadolu’dan başlayarak,
Basra Körfezine kadar uzanan,
letinin temelleri atılmıştır. Dicle-Fırat Nehirleri arasındaki
bölgeye denilmektedir.
ORTA TUNÇ ÇAĞI-ASUR TİCARET KOLONİLERİ (MÖ 2000/1900- Mezopotamya verimli
topraklara sahip olması,
1500/1450) iklim şartlarının uygun
MÖ 2000 yıllarına doğru Anadolu’nun hemen hemen tamamı iskân edilmeye olması nedenlerinden dolayı,
başlanmış ve nüfus yoğunluğu iskânın artmasına paralel olarak artmıştır. Bunun sürekli istila ve göçlere sahne
olmuştur. İnsan etkileşimi
yanı sıra toplumların örgütlenmesi neticesinde hiyerarşik düzen dediğimiz (üst fazla olması nedeniyle
tabaka-alt tabaka) sosyal statü farklılıkları bu dönemde ortaya çıkmıştır. Yaşanan medeniyetin bu bölgeden
bu toplumsal değişimler neticesinde Anadolu’da irili ufaklı birçok beylik ortaya gelişerek yayıldığı kabul
çıkmış, saraylarda oturan yönetici sınıfı görkemli bir yaşam sürmeye başlamıştır. görmektedir.
Anadolu yarım adasında yaşayan halklar bu dönemde Mezopotamya ile güçlü Obsidyen: Doğal yollarla
ticari ilişkiler kurmuşlardır. Mezopotamya haklarından olan Asurlular ile yapılan oluşan volkanik kökenli bir
ticari ilişkiler ve bunun sonucu olarak yapılan anlaşmalar kil tabletler üzerine iş- cam türüdür. Lavın havayla
temas edip hızlıca soğuması ve
lenerek yazının Anadolu’ya geçmesine olanak sağlamıştır. kristalleşmeye yetecek kadar
Anadolu ile Mezopotamya ve Kuzey Suriye arasında Neolitik Dönemden beri zaman geçmeden donmasıyla
var olan ve obsidyen ticaretine dayanan sistem maden ticaretinin artmasıyla ters oluşur. Genellikle felsik lav
akıntılarının, soğumanın hızlı
yönde işlemeye başlamıştır. Tunç yapımında ihtiyaç duyulan kalay Anadolu’da olduğu kenar bölümlerinde
az bulunduğu için Mezopotamya kalayına ihtiyaç duyulmuş ve bu kalayı Ana- bulunur. Kristal yapıda
dolu pazarına getirme işini de Asurlu tüccarlar üstlenmişti. Büyük kervanlarla olmadığından, keskin inceliğe
Anadolu’ya gelen tüccarlar, kalayın yanı sıra parfüm, kumaş gibi malları da geti- ulaşabilir. Bu özelliğinden
ötürü eski dönemlerde ok ucu
riyor, yerine altın, gümüş ve değerli taşlar götürüyorlardı. Bu ticaret karşılığında olarak kullanılmış ve ticareti
yerli beylere vergi de ödüyorlardı. yapılmıştır.
Asurlular ile Anadolu arasındaki ticari ilişkilerde hangi tür eşyaların ticareti yapı-
lıyordu? Tartışınız. 1
Karum: Asur dilinde Asurlular ticaret ağını sağlamlaştırmak amacı ile Anadolu’nun çeşitli yerlerin-
“liman” ve “rıhtım” anlamına de karum adı verilen ticaret merkezleri kurmuşlardı. Karumların merkezi ve en
gelmekte, asıl anlamı
ise; Asurlu tüccarların büyüğü Kültepe’deki Kaneş Karumu’dur.
içinde serbestçe alış-veriş Kaniş Krallığı’nın merkezi ve Anadolu’daki Asur Ticaret Kolonileri sisteminin
yapabildikleri şehrin yanına başşehri olan Kültepe’nin eski adı Kaniş veya Neşa’dır. Antik dönemlerde adı Aş-
kurulan ticaret merkezine
verilen isimdir. kaşipa veya Argeus olan Erciyes Dağı’nın eteğinde, bereketli bir ovanın ortasında,
Sivas’tan gelen doğu-batı, Malatya’dan geçen güneydoğu-batı ve güneyden kuzeye
Vabartum: Asurlu tüccarların ulaşan tarihi ve doğal anayolların birleştiği noktada yer almaktadır. Kültepe’den
ana merkezler arasında
konakladıkları tesislerdir.
başka Hattuşaş, Alişar, Acemhöyük, Karahöyük gibi yerleşimlerin de aralarında
olduğu dokuz yerde daha karumlar kurulmuştur. Asur’dan Orta Anadolu’ya uza-
nan yol üzerinde ise karum veya vabartum adı verilen küçük konaklama birim-
leri oluşturulmuştu.
Resim 3.1
Kületepe-Kaniş
Kaynak: Arkeo
Atlas, sayı: 3,
İstanbul, Anonim
(2005),
s. 12.
Bu dönemde ticaret kolonileriyle birlikte yazı, anlaşmalardan ticarete, evlen-

me belgelerinden evlat edinmeye kadar her alanda kullanılmaya başlanmıştır. Ka-
neş, Hattuşa, Alişar ve Karahöyük gibi yerleşmelerde yapılan kazılarda binlerce
tabletten oluşan arşivlere rastlanmıştır. Asur çivi yazısıyla yazılmış bu tabletler
pişmiş kilden yapılmışlardır.
Özellikle dönemin kültürel, siyasi ve ticari yapısını öğrendiğimiz çivi yazı-
lı kil tabletlerin büyük bir çoğunluğu, Kayseri’nin 20 km doğusundaki Kültepe
Höyüğü’nün aşağı şehrinde yer alan Karum’da yapılan kazılarda ele geçmiştir.
Kültepe-Karum’dan ele geçen tabletlerden anlaşıldığına göre, Asurlu tüccarlar,
Anadolu’dan kereste, gümüş, bakır gibi işlenmemiş hammadde alıyor, karşılığında
kendi ürettikleri kumaşları ve kalayı veriyorlardı. Alış-veriş, eşya değişimi yoluy-
la yapılıyor, değişimde altın ve gümüş esas kabul ediliyordu. Perakende hesaplar
gümüş, toptan ticaret ise altın esas tutularak yapılıyordu. Aynı zamanda altın, gü-
müşten sekiz kat daha değerli idi. “Amutum” adıyla geçen bir maden ise, gümüşten
kırk kat daha değerli tutuluyordu ve bir kilo amutum almak için kırk kilo gümüşe
3. Ünite - Anadolu Tunç Çağı Krallıkları ve Troia Savaşı 63
eşdeğerde olan bir mal vermek gerekiyordu. Muhtemelen bu maden, o dönemlerde

yeni keşfedilen demir olmalıydı.
Dönemin ikinci büyük gelişmesi çömlekçi çarkının tüm Anadolu’da yayılma-
sıdır. Çarkın kullanımıyla birlikte çok değişik formlarda kaplar yapılmaya başlan-
mıştır. Kalkolitik dönemde görülmeye başlanan insan ve hayvan şeklindeki kaplar
en çok kullanılan kap formlarını oluşturmaktadır. Her ne kadar Anadolu’nun eski
gelenekleri sürdürülse bile ticaretle birlikte Mezopotamya etkisi kap formlarına da
yansımıştır. Mezopotamya’dan gelen diğer bir etki de mühürlerde görülmektedir.
Artık Anadolu’nun geleneksel damga mühürlerinin yanı sıra Mezopotamya’dan
gelen silindir mühürler de yaygın şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Koloni Ça-
ğının sonlarında Kültepe Karum’u Orta Anadolu’nun birçok yerleşiminde olduğu
gibi MÖ 1725 yıllarında bir yangınla son bulmuştur. Olasılıkla yerli beyler ara-
sındaki çekişmelerden kaynaklanan bu olaylardan sonra Hitit Devleti yavaş yavaş
belirmeye başlamıştır.
Çömlekçi çarkı Anadolu’da hangi dönemle birlikte yayılmaya başlamıştır? Açıkla-

yınız. 2
ESKİ HİTİT DEVLETİ

Anadolu’da, Eski Hitit Devletinin bir güç olarak sahne almaya hazırlandığı dö- Hattuş- Hattuşa
nemlerde, küçük beylikler halinde yaşayan ve farklı dilleri konuşan birçok halk (Boğazköy) nerededir?
Hititlerin başkenti olan
yaşamaktaydı. Bu beyliklerden en önemlileri; Hattiler, Luviler, Palalar ve Huriler Hattuşaş (Boğazköy), Çorum
olarak sıralanabilir. iline bağlı Boğazkale ilçesinde,
Kaniş Kralı Anitta’dan yaklaşık yüz yıl sonra, aynı soydan gelen Kuşşaralı La- bir teras ve büyük bir kayalık
üzerinde yer almaktadır.
barna Orta Anadolu’da, Kızılırmak yayı içerisinde yaşayan pek çok kraldan biri Başkentin adı, Hattiler
olan Piyuşti’yi bir gece baskınıyla yenilgiye uğratıp Hattuş’u (Boğazköy) ele ge- tarafından verilen “hattuş”tan
çirerek egemenlik alanını genişletmeye başladı. Hattuş’u Hattuşa adıyla yeni bir türetilmiştir.
başkent durumuna getirdi. Labarna da Hattuşalı anlamına gelen Hattuşili adını
aldı. Böylelikle Hitit Devleti resmen kuruldu.
Resim 3.2
Hattuşa- Büyükkale
Kaynak: Arkeo
Atlas, sayı: 3,
İstanbul, Anonim
(2005), s. 63.
Hattuşa’yı başkent yapan I. Hattuşili (MÖ 1650’ler) ile birlikte Eski Hitit Dev-
leti hızlı bir biçimde gelişmeye başladı. İlk hedefi Kuzey Suriye’dir ve bu hedefine
ulaştıktan sonra, Batı Anadolu’daki Arzava ülkesini ele geçirir. Kuzey Suriye’ye
düzenlediği seferler esnasında Hititler, eski Babil yazısını öğrenirler ve bu yazı
biçimini kendi dillerine uyarlarlar. Hattuşili’yi izleyen I. Murşili döneminde (MÖ
1620-1590) Halep Hitit Devlet’ine dâhil edilmiş ve Babil zapt edilmiştir (MÖ
1594). Böylelikle Hititler kısa bir süre içerisinde bölgenin önemli bir siyasal gücü
olarak adlarını duyururlar.
Eski Hitit Devleti’nin genişlemesi, I. Murşili’nin bir suikast sonucu öldürül-
mesi ile son bulur. Suikasttan sonra tahta, I. Hantili (MÖ 1590-1560) çıktıysa da
bu olay Hitit kral ailesi arasında çekişmelere ve kan davalarına yol açarak ülkenin
zayıflamasına yol açar. Bir süre devam eden taht kavgalarından sonra, kimlerin ve
nasıl tahta çıkacağı konularına yeni bir düzenleme getiren Telepinu (MÖ 1525-
1500) bu olaylara son vermeye çalışır.
SON TUNÇ ÇAĞI VE YENİ HİTİT DEVLETİ (MÖ 1450-1180)

Eski Hitit krallığı olarak anılan ve Telepinu’yla sona eren dönemin kazanımla-
rı geçici olmuştur. Ancak krallarının politikaları, daha sonraki büyük Hitit İm-
paratorluğu hükümdarlarının ana hatlarıyla izleyeceği bir model oluşturmuştur.
İmparatorluk dönemi, MÖ 1450-1180 arasını kapsamaktadır. Yeni Hitit Devleti
olarak anılan bu dönemle birlikte, Tunç Çağları sona ermiştir.
Harita 3.1
Hitit Devletinin
Sınırları ve Belli
Başlı Merkezleri
Tunç Çağları ne zaman sona ermiştir? Açıklayınız.

3
Yeniden kurulan Hitit Devleti, II. Tuthalia (MÖ 1450-1420) ve I. Şuppiluliuma
(MÖ 1380-1340) döneminde bölgesel bir güç olarak tekrar tarih sahnesinde yerini
almıştır. I. Şuppiluliuma veba salgınından ölünce yerine oğlu II. Arnuvanda geçmiş
(MÖ 1340-1339), onu da II. Murşili (MÖ 1339-1306) izlemiştir. II. Murşili’den sonra
yerine geçen oğlu II. Muvattali Dönemi’nde (MÖ 1306-1282) Mısır Devleti ile ara-
larında, Suriye toprakları üzerinde hak iddia etme nedeniyle büyük anlaşmazlıklar
yaşanmıştır. Suriye egemenliği için Hitit ve Mısır devletleri arasında Kadeş kenti
yakınlarında büyük bir savaş yapılmıştır. Bu savaşta Mısır tahtının başında II. Ram-
ses bulunmaktaydı. Savaşı kimin kazandığı tartışmalıdır; Ebu Simbel tapınağında
bulunan yazıtta savaşı II. Ramses’in kazandığı, Hitit yazıtlarında ise II. Muvattali’nin
savaşı kazandığı iddia edilmektedir. Bu savaştan uzun bir süre sonra, Hitit ve Mısır
devletleri arasında, tarihin bilinen ilk barış antlaşması olan Kadeş Barış Antlaşması
imzalanmıştır (MÖ 1270). Bu antlaşma Mısır Kralı II. Ramses ve dönemin Hitit kra-
lı III. Hattuşili (MÖ 1275-1250) arasında yapılmıştır. Barış antlaşması metnine göre
İki ülke birbirlerine karşı asla savaşmayacak, hatta başka devletlerin saldırılarına
karşı birbirlerine asker ve savaş arabalarını gönderecek gibi maddeler içermektedir.
Hitiler ve Mısırlılar arasında yapılan savaş nasıl sonuçlanmıştır? Tartışınız.

4
Yapılan bu savaş sonucunda Asur Devletinin güç kazanmasına yol açmıştır.
Asur kralı I. Şalmanezerin, Malatya yakınlarındaki Fırat’a ulaşmasıyla, İşuva ba-
kır madenlerinin denetimi Hititlerin elinden alındı. IV. Tuthalia (MÖ 1250-1220)
imparatorluk dönemine, Hititler en zengin maden yatağını kaybetmiş olarak gir-
di. Hitit döneminin askeri anlamda en değerli madeni olan bakır yatağının kaybı,
yeni bakır yataklarına ihtiyaç doğurdu. Bu nedenle Suriye muhtemelen donan-
masının yardımıyla Kıbrıs’ı ele geçirdi. Böylece Hititler güneydoğu ticaret yolu
üzerinde bir süre daha elverişli konumda kalabilmişlerdir. Kuzeybatıda da ben-
zer baskılar oluşmaktaydı. Burada yaşayan halklar bölgede karışıklığa yol açıyor-
du ve her ne kadar Tuthalia bu halklar üzerinde zafer kazandıysa da artık Hitit
İmparatorluğu’nun yavaş yavaş sona yaklaştığı hissediliyordu.
Tuthalia’nın ardından gelen krallar durumu düzeltmek için pek bir şey yapa-
madılar. Hasat kötüydü ve kıtlığı önlemek için Mısır’dan tahıl ithal gerekmişti.
Aynı zamanda Asur baskısı sürüyor, Suriye’de yaşayanlar yükümlülüklerini yerine
getirmiyordu. Bu olumsuzluklara karşın II. Şuppiluliuma (MÖ 1200-1280) önder-
liğinde geçici bir canlanma yaşandı. İşuva bakır madenlerinin denetimi tekrar ele
geçirildi fakat canlanma için yeterli olmadı. Hititlere son darbe Asurlulardan bek-
leniyordu ama öyle olmadı. Uzaklarda, kuzeybatıda ancak Mısır önlerinde durdu-
rulacak bir göç dalgası çığ gibi büyüyordu. Deniz Kavimleri olarak adlandırılan
istila güçleri Anadolu üzerine büyük baskılar oluşturdular (MÖ 1200). Öncelikle
kuzeybatı yolu kesildi, Kilikya ardından da Kıbrıs yenik düştü ve büyük bakır kay-
nakları elden gitti. Sonunda istilacılar Kuzey Suriye’ye ulaşıp orayı da yağmaladı-
lar. Böylece Hititlerin yaşam bağı kopmuş oldu. Bundan sonra başkent Hattuşa’ya
neler olduğu tam bilinmiyor ama ticaret yollarının kaybı yüzünden İmparatorlu-
ğun merkezi zayıfladı. Her zaman Hititler üzerine akınlar yapan Kaşkalarla ku-
zey ve doğu komşuların her zamanki baskılarına daha fazla karşı koyamadılar.
Sonunda Hatti ülkesi yakılıp yıkıldı ve Hitit imparatorluğu ortadan kalktı. Fakat
tarih sahnesinden tamamıyla ortadan kalkmamış, kral ailesi, yöneticiler güneye
çekilerek bir süre daha varlıklarını sürdürmüşlerdir.
Hitit Devleti kimler tarafından ve nasıl ortadan kaldırılmıştır? Açıklayınız.

5
Devlet İdaresi
Hitit merkezi devlet idaresi, büyük ölçüde seçkin üyelerden oluşmaktaydı. En
üste, başlangıçta tabarna/labarna, daha sonra “güneşim” sıfatını kullanan kral
bulunuyordu. Erkek güneş tanrısıyla özdeşleştirmesine rağmen kral, sadece ölü-
münde sonra kutsallaşıyor ve o zaman güneş tanrısının kıyafetini giymiş bir bi-
çimde resmediliyordu. Hitit kralları, kendilerini Mısır’da dâhil olmak üzere, Yakın
Doğu’nun önemli güçlerinin hükümdarlarıyla bir tutmuşlardır. Bu nedenle ken-
dilerini büyük krallar olarak görmüş ve kendilerine bağlı devletlerin krallarına
önemsiz hükümdarlar için kullanılan diplomatik dille hitap etmişlerdir.
Hitit devlet sisteminde kral bütün Hatti topraklarının gerçek sahibiydi ve bu

anlayış bin yıldan daha uzun bir süre devam etmiştir. Herhangi bir bölge ve bu
bölge halkının kaderi hakkında karar vermeye kanunen yetkiliydi. Aynı zamanda
kral, başkomutanlık, baş yargıçlık ve başrahiplik görevlerini yapıyordu. Eyaletteki
prensler ise, devletin temsilcisi sıfatıyla hem askeri hem de mülki işlere bakıyor,
vergileri topluyor ve dinî törenlere başkanlık ediyordu.
Savaş ve Savunma
Hititlerin varlıklarını koruma konusunda karşılaştıkları askeri ve diplomatik sorun-
lar, temelde coğrafi konum ve ekonomik gereksinimlerden kaynaklanıyordu. Savaş
ve savunma konusunda en çok bilgiyi Hattuşa (Boğazköy) kentini incelediğimizde
anlamaktayız. Kentin kuzeyde verimli bir ovaya bakan kayalık bir yamaç üzerindeki
konumu, yer seçimleri konusunda bizlere ipucu vermektedir. Zengin tarım alanları
başkent tahılının büyük bir bölümünü sağlamaktaydı. Aynı zamanda Hitit devleti
için sürekli sorun yaratan Kaşkalara karşı şehrin savunulması gerekiyordu.
Hitit devletinin ordusu, savaştığı ordunun durumuna göre 30.000 askere ka-
dar ulaşabiliyordu. Ordu iki ana koldan oluşuyordu: Piyadeler ve savaş arabaları.
Piyadeler, kralın özel muhafızları durumda küçük bir çekirdek kadroya sahipti;
sınır kaleleri arasında devriye gezmek ve ayaklanmaları bastırmakla sorumlu da-
imi askerlerden oluşuyordu. Başkomutan kralın kendisiydi.
Hitit ordularının askeri donanımını daha iyi anlayabilmek için; ordunun
harekât yeteneğini, saldırı gücünü ve savunma sistemini irdelememiz gerekmekte-
dir. Harekât yeteneğinin temeli, zamanın diğer devletlerinde olduğu gibi atların
çektiği hafif savaş arabalarıydı. İdeal savaş arabası, yükte hafif, fakat üstün manev-
ra kabiliyatine sahip olmalıydı ve yapımı ustalık gerektiriyordu. Gövde, deri kaplı
ahşap bir kasa ve bu kasa üzerinde çubuklu ahşap tekerleklerin döndüğü geniş bir
mil üzerine oturtulmuştu. Gövdenin alt orta kısmından geçen bir sırığın her iki
yanında birer at koşuluyordu. Savaş arabalarında bir sürücü, bir savaşçı ve hücum
sırasında diğer ikisini korumak için kalkan taşıyan bir asker bulunmaktaydı.
Resim 3.3
Hitit Arabalı
Savaşcıları
Kaynak: Akurgal,
E. (1997),
Anadolu’nun
Kültür Tarihi,
Ankara, s.164
Mızrak, Hitit piyadesinin ana saldırı silahı olmasına karşın, kama veya hançer,
kılıç, balta, ok ve yayda taşımaktaydılar. Hitit askerleri kişisel koruma için miğfer
giyer ve bazende kalkan taşırdı. Aynı zamanda Mısırlıların Kadeş Savaşı resimle-
rinde gösterilen Hitit piyadelerinin ayak bileklerine kadar uzanan bir üstlük giy-
diği anlaşılmaktadır.
Hitit savunma sisteminin en iyi örneği kuşkusuz başkent (Hattuşa’da görül-

mektedir). Burada kent, arazinin sağladığı tüm olanaklardan da yararlanılmak su-
retiyle, surlarla çevrilmiştir. Doğu ve batı kesimlerinde surlar Yazır ve Büyükkaya
derelerinin yatakları boyunca uzanarak kuzeydeki kayalık kitlenin yakınında sivri
bir köşe yapar, güneyde ise arazinin de zorladığı biçimde bir yarım daire oluştu-
rur. Surları genel görünüm olarak dik duran bir yumurtaya benzetmek olasıdır.
Surlar süreklidir ve ancak engebelerin savunma için çok önemli ve aşılamayacak
engeller yarattığı yerlerde kesintiye uğrar. Böyle yerlerde yükseltiler, kayalıklar sa-
vunma sistemi içine sokulurlar. Özellikle güneyde, arazi eğiminin daha az olduğu
kesimlerde ise surlar, diğer yönlerdeki gibi doğrudan kayalık ya da toprağın üzeri-
ne yapılmamış, önce arazi yapay olarak dolgu bir toprak yığması ile yükseltilerek,
savunma duvarı bunun üzerine inşa edilmiştir. Bu yapay yığma en geniş yerinde
75 m’yi bulmaktadır; yüksekliği ise 15 m kadardır ve üzerinden bakıldığında, sal-
dırıların gelebileceği en uygun kesim olan güneydeki araziyi içerlere kadar dene-
tim altında tutmak olasıdır. Ayrıca yığmada kullanılan toprağın çıkarıldığı alanda
oluşturlan hendek ile savunma sistemi ikili sistemle özel olarak güçlendirilmiştir. Potern: Boğazköy’de sfenksli
Yığma toprak kesimdeki oluşan tırmanyaya uygun eğimli alan taşlarla örülerek, kapının altında yer alan 80 m
uzunluğunda düşmana karşı
buradan düşmanın kente ulaşması zorlaştırılmıştır. baskın, çıkartma yapmak
Diğer yandan, toprak yığmasının altından, birbiri üstüne bindirilerek sivri bir için kullanılan bir tüneldir.
kemer biçimine sahip, potern adı verilen, 80 m uzunluğundaki bir tünel aracılı- Çok iri taşlardan, bindirme
ğı ile düşmana ansızın baskınlar düzenlenilmesi de sağlanmıştır. Surun iç ve dış yöntemi ile inşa edilmiş ve
Hititlerden önceki dönemlerde
duvarlarında bulunan kuleler ile de savunma kolaylaştırılmıştır. Bunların hepsi, Anadolu’da bu tür mimariye
Hitit savunma sisteminin iyi düşünülmüş ve yetenekli mimarlar elinden çıkmış rastlanılmamıştır.
olduğunu gösteren eserlerdir.
Resim 3.4
Potern, Hititler
ve Hitit
İmparatorluğu,
(2002), Anonim,
Duetschland, s.162.
Din
Anadolu’nun en eski dini, aynı dünyanın başka yerlerinde olduğu gibi, temelde
insanoğluyla doğanın büyük güçleri arasındaki etkileşime dayanmaktaydı. Do-
ğal güçlerin en önemlisi hiç kuskusuz yaşam veren, her şeyin anası olan topraktı.
Toprak anayı gebe bırakacak olan, suyun bereketi ile ilişkili olan ikincil önemde
bir tanrıydı. Bu güçler ve birçokları, toplumun esenliği ve sürekliliği için temel
öneme sahipti. Her köyün, kendine ait koruyucu tanrıları, kült merkezleri, mito-
lojisi ve temelde tarım evreleriyle bağlantılı şenlikleri oluşmuştu. Ayrıca her köy-
de, belirli afetleri etkisizleştirmek ve belirli amaçlara ulaşmak için çeşitli ayinler
yapan büyücüler ve şifacılar da bulunmaktaydı.
Hititlerin dinsel metinlerinde kesin olarak saptanabilen en erken unsurlar
Hatti etkisi altındadır. Yer altı tanrıçası da olan “Arinna’nın Güneş Tanrıçası”, daha
çok su tanrısı olan hava tanrısı “Taru”, yine güneş tanrısı “Estan”, savaş tanrısı
“Wurunkatte”, taht tanrıçası “Halmasuit”, hattuşa dâhisi “İnara”, kaybolan tanrı
Panteon: Tanrılar “Telepinu” ve birçok tanrı ve tanrıça Hatti kökenlidir. Bu tanrılar Hitit öncesi ye-
topluluğuna verilen addır. rel panteondan varlıklarını sürdürenlerdir.
Hitit dininde, farklı etnik kökenlere ait birçok öğenin bir araya gelmesi ile bir
kültür karışımı ile karşılaşılır. Hititler kendi kültür öğelerinin yanı sıra, çevresinde
yer alan kültürlerden, kendi dinlerine uygun gördükleri pek çok unsuru kabul et-
mişlerdir. Kendilerini “bin tanrılı” toplum olarak tanımlayan Hititlerin tanrılarını
etnik kökenlerine göre gruplandığında, inanç sistemlerinin temelini oluşturan bu
çeşitliliğin daha iyi anlamamızı sağlayacaktır: Hint-Avrupalı tanrılar (Hitit-Luvi-
Pala), Asianitik tanrılar (Hatti-Hurri-Sümer), İndo-Ari tanrılar (Eski Hint), Se-
mitik tanrılar (Asur-Babil) gibi.
Hitit İmparatorluğu geniş bir coğrafyada, farklı etnik kökenlere mensup büyük
bir topluluğa hükmediyordu. Politik bir tercih olarak görülen bu girişim ile fark-
lı tanrıları resmi bir pantheonda birleştiriyor ve böylece Hitit egemenliği altına
giren bu toplumların, merkezî bir güç altında bir arada yaşaması sağlanıyordu.
Birçok dinî unsuru bir arada görebildiğimiz için Hitit dininde çok dinlilik varlı-
ğından bahsedilebilir.
Devletin resmi tanrıları, Hattuşa (Boğazköy) yakınlarındaki Yazılıkaya Açık
Hava Tapınağındaki kaya kabartmalarında betimlenmişlerdir.
Hitit panteonundan düzenlenen tanrılar Hurri tören düzenine göre sıralanmış
ve Hurrice adlar almışlardır. Hitit panteonunun baş tanrısı olan Gökyüzü-Fırtına
tanrısı Teşup ve onun eşi Hepat’dır. Bunların yanı sıra Güneş tanrıçası, kralın ko-
ruyucu tanrısı gibi tanrılarla temsil edilmekteydi.
Hitit inancına göre, tanrılar aynı insanlar gibi yaşıyor, yiyip içiyor, birbirleri ile
evlenip çocuk sahibi oluyorlardı. Hititlerin tanrıları kendileri gibi görmelerine en
güzel örnek Yazılıkaya Açık Hava Tapınağında karşımıza çıkmaktadır. Bu kutsal
alanın kaya yüzeylerine yapılmış olan sahnelerde yer alan tanrılardan; erkek tan-
rıların çoğu ucu sivri, konik biçimde ve boynuzlarla donatılmış bir külah giydiği
görülür. Külahlarda yer alan boynuz sayısının çokluğu tanrının rütbesinin yüksek-
liğini gösterir. Üzerlerinde beli kemerli kısa etek ve ayaklarında uçları yukarı doğru
kıvrık ayakkabılar vardır. Tanrıçalar ise, başlarında şehir surunu andıran silindirik
başlık ve üzerlerinde yerlere kadar uzanan kemerli ve pilili etek, bluz ve pelerin
Atribü: Antik heykel ve ile betimlenmişlerdir. Tanrıları, beraberlerindeki kutsal hayvanları, atribüleri ve
kabartmalarda, tanrı, hiyeroglif yazıtlar aracılığıyla tanıyabilmekteyiz. Anadolu’da Hattuşa dışında, Hitit
tanrıça ve kahramanların kralı tarafından yaptırılan kaya kabartmaları bulunmaktadır; Adana’da Sirkeli Anı-
anlaşılmasına kolaylık
sağlayan ayrıntı, giysi veya tı, Kayseri’de Fraktin Anıtı ve Konya’da Hatip Anıtı gibi sıralanabilir.
aksesuara verilen addır. Hitit kültüründe dua ve dinsel törenlerin yanı sıra, falcılık yaşamın önemli bir
bölümünü etkiliyordu. Bunlar arasında en çok danışılan fallar arasında, Karaciğer
falı, Talih falı, Kuş uçuşu falı ve düş yorumları sayılabilir. Karaciğer falı; bu uygu-
lama esnasında karaciğerin yanı sıra akciğer, yürek, kalın bağırsak, göğüs kemiği
ve omurga otopsi yoluyla incelenirdi. Bu orğan karaciğerin bir bölümü olarak ka-
bul edilirdi. Karaciğer kurtçuklarının açtıkları delikler ve farklılıklar fal açısından
önem taşırdı. Detaylı gözlemler sonucunda elde edilen olumlu ya da olumsuz so-
nuçlar kurban işleminden önce yöneltilen fal sorunlarına evet ya da hayır biçimde
yanıt sayılırdı. Soru genellikle, güneş tanrısı Şamaş’a ve Hava Tanrısı Adad’a yö-
neltilirdi. Karaciğer falları için tutulan sayısız Hitit yazılı kayıtları bulunmaktadır.
Resim 3.5
Yazılıkaya Açık
Hava Tapınağı
Kaynak: E. (1997),
Anadolu’nun
Kültür Tarihi,
Ankara, s.162.
Resim 3.6
Kutsal Boğalar,
Hurri ve Serri
Kaynak: Arkeo
Atlas, sayı: 3,
İstanbul, Anonim
(2005), s. 55.
Hititler neden “bin tanrılı” toplum olarak adlandırılmıştır? Tartışınız.

6
Mimarlık
Hitit mimarlığının en belirgin özelliği karşıtsız yani asimetrik oluşudur; dinsel ve
sivil binalarda olduğu gibi kent plancılığında da bu davranış egemendir. Başka bir
deyimle yapılar herhangi bir geometrik ilkeye, sözgelimi sıralanmaya, hizalanma-
ya bağlı olmayıp Hellen yapı sanatı ile İngiliz ve Türk bahçelerinde gördüğümüz
türde, doğal bir oluşum içindedir.
Büyük Tapınağın avludaki ana yapısının karşılıklı (simetrik) düzenli giriş ka-
Bit Hilani: Ön yüzünde bir pısı ve Büyükkale’nin E Yapısı birer “Bit Hilani” olup bu tip uygulamalar Hurri
ya da iki ayaklı geçidi; bunu kökenlidir. Bununla birlikte Hitit mimarisinin en belirgin özelliği duvarların kar-
arkasında ise çevresinde küçük
oda toplulukları bulunan,
şılıksız (asimetrik) oluşudur.
enine yerleştirilmiş, ocaklı bir Hitit yapılarının birçoğunda olduğu üzere, Büyükkale A ve H yapıları ile Büyük
ana odası bulunan yapı tipi. Tapınak’taki avluyu dört bir yandan çeviren depo odalarının çok dar olmaları bir
Ön geçidin bir tarafında ayrıca, özellik olmayıp teknik bir uygulama türüdür. Hitit mimarlığının “asimetrik” yani
her zaman olmamakla birlikte,
genellikle bir merdiven karşıtsız düzen biçimi Girit’te olduğu gibi Troia VI kentinde, Atina ve Bergama
boşluğu yer alır. Çoğunlukla ön akropollerinde de görülür. Hatta Hippodamos’un geometrik düzenli kentlerinde
yüz duvarları ve kapı söveleri, bile, sözgelimi Miletos, Priene gibi kentlerde, caddeler ve sokaklar birbirlerini 90
ortostod ve hayvan yontuları
ile süslenmiştir; ayaklar ise
dereceli açılarla kestikleri hâlde, tapınaklar, gymnasion, tiyatro gibi binalar hiçbir
yontularla süslenmiş altlıklar zaman simetri yani karşıtlı düzen göstermezler.
üstüne dikilmişlerdir. Zincirli, Anadolu’da alt bölümleri kyklop (dev) denilen iri biçimli taşlardan oluşan anıt-
Karatepe bu yapı tipinin sal mimarlık eserleri, öncü olarak Hititlilerin Eski Krallık Dönemi’nde başlamış-
görüldüğü yerlerdir.
tır. Sur duvarlarının baskın, saldırı merdivenleri ve yeraltı tünelleri ile donatılmış
olması ilginçtir. Böylece bir savunma yapısı olan surlar aynı zamanda hücum ve
baskın tuzağı niteliğini kazanmıştır. Hattuşa kent duvarı bu olanakları ve sağlam
kyklop biçimi örgüsü ile eski dünyada eşsizdir.
Boğazköy (Hattuşa)
Boğazköy’de Büyükkale, Hitit devlet yapılarının, devlet arşivinin (binlerce table-
tin yer aldığı kitaplık), kabul salonlarının bulunduğu çok iyi korunmuş bir tepe
idi. Boğazköy kentine ve bütün ovaya egemen olan bu kalenin, bütün çağdaş Şark
Dünyası’nda bir benzeri yoktu. İki yanı dik meyilli, uzun ve geniş bir yamaç üze-
rinde kurulmuş olan Hattuşa Kenti, yedi büyük tapınağı, iki düzineye yakın küçük
tapınakları ve yukarıda sözünü ettiğimiz ilginç kent duvarı ile o zamanki bütün
dünyanın en görkemli başkentlerinden biri idi.
Büyükkale, çağdaşı Troia VI ve Hellenistik Dönem’deki Bergama gibi kon-
santrik yarım dairelerden oluşan bir kent planı göstermektedir. Büyük tapınaklar
asimetrik bir düzen sergilemektedirler. Hitit mimarlığında sütunun yerine dört
köşe direkler kullanılıyordu. 1 numaralı Büyük Tapınak’ın dış yüzünde bütün du-
var boyunca yükselen büyük pencereler bulunmakta ve dış yüzde yer almaktadır.
Dışarıya kapalı olan pencerelerin kullanımı Doğu Dünyası’nda bilinmeyen bir
özelliktir. Büyük Tapınak’ta gök tanrısı ile eşinin heykellerinin yer aldığı odaların
üç bir yanı bu yüksek pencerelerden ışık alıyordu. Böylece bu kapalı odalar bile
Yazılıkaya Açıkhava Tapınağı’nda olduğu gibi aydınlıktı.
Kralın ve yakınlarının oturdukları saray, Boğazköy (Hattuşa)’deki, kente göre
daha yüksekte bulunan ve şimdi Büyükkale olarak anılan yerde idi. Çok fazla yı-
kıma uğramış olduğu için sarayın o zamanki dış görünüşü ve iç bölümleri ile ilgili
ne yazık ki, çok şey bilmiyoruz. Büyükkale’de tek bir bütün hâlinde bir saray yok-
tur. Buna karşılık, büyük avlular aracılığı ile birbirine bağlanan çeşitli büyüklük ve
önemde birçok yapılardan bir saray kompleksi oluşturulmuştur. Bunlardan bir bö-
lümünün yönetim işlerinin merkezi olan resmi binalar olduğu düşünülmektedir.
Resim 3.7
Büyük Tapınak
Hattuşa
Kaynak: Arkeo
Atlas, sayı: 3,
İstanbul, Anonim
(2005), s. 64.
Bunu, bazılarının içinde çıkan ve sayıları 3000’e yaklaşan tabletlerden ve tablet

parçalarından anlıyoruz. Yapılardan birinin, hacim ve yapı biçimi bakımından,
elçilerin, huzura çıkacak memurların ve yasal kralların kabul edildiği bir taht
salonu olduğu sanılmaktadır. Diğer yandan, yapılardan bir başkasının da dinsel
amaçlarla kullanılmış olduğu düşünülmektedir.
Büyükkale’deki, içinde bulunan eşyalara göre, yine dinsel törenlerde kullanılan
bir havuz ile yağmur sularının toplandığı sarnıçların varlığı da çok ilgi çekicidir.
Etrafı surlarla çevrili ve kentten böylece ayrılmış olan bu saray ve resmi binalar
alanı, arşivi, kitaplığı, dinsel bölümleri, taht odası ve kral ve ailesinin içinde ya-
şadığı bölümlerden oluşmuş, su gereksinmesi sağlanmış, kente egemen bir yerde
olmasına karşın kendi içine kapalı, bir yönetim merkezi durumundaydı. Fakat
bu içe dönüklük, Mezopotamya saraylarından farklıydı. Oradaki merkezi avlular
etrafına sıralanmış mekânlar yerine, burada bağımsız ve genellikle birden çok katı
olan binalar yer almaktaydı.
Kentin kuzeydoğusuna düşen yerde, birbirinden derin bir boğazla ayrılmış
iki kaya kitlesi üzerinde kurulmuş olduğu kalan izlerden anlaşılan bir köprü de
bu özgün mimarlık eserlerdendir. Kentin savunması sadece çepeçevre uzanan bu
surlara bırakılmamıştır. Kentin iç alanı da bir kent suru ile kuzeyde aşağı kent,
güneyde ise yukarı kent olarak ikiye ayrılmıştır. Daha önce sözünü ettiğimiz kral
sarayı ve diğer yönetim binalarının üzerinde bulunduğu Büyükkale’den kuzeyba-
tıya doğru, Kızlarkayası’nın eteğinden geçerek uzanan ve yine bir toprak yığması
üzerine inşa edilmiş bu sur da potern adı verilen 5 adet tünel aracılığı ile aşağı ve
yukarı kentleri birbirine bağlamaktadır. Ayrıca güney kesimde, yani yukarı kent-
lerdeki doğal engebeler olan kayalıklar da (Yenicekale, Sarıkale gibi) bağımsız bi-
rer kale hâline sokularak, surların düşman kuvvetleri tarafından aşılması hâlinde,
bunlardan da güçlü bir savunma noktası olarak yararlanılması düşünülmüştür.
Hattuşa surları üzerinde altı kapı görülebilmektedir. Bunlardan başka kentin

en kuzeyinde 2 kapı yeri daha tahmin edilebilmektedir. Kapıların savunma siste-
mi içinde önemli bir yeri vardı. Kapılar, sadece kente giriş çıkışı sağlayan duvar
kesintileri olarak kabul edilmemelidir; buraları, aynı zamanda sur sistemi içinde-
ki en zayıf noktalardır.
Boğazköy’deki kapılardan üç tanesi, kapı çerçevelerine işlenmiş olan betim-
lere göre Sfenksli Kapı, Aslanlı Kapı adı verilen ve genellikle Kral Kapısı olarak
adlandırılırlar. Kapıların genel özelliği, girişin ekseni üzerindeki dikdörtgen plan-
lı ve kule tarzında surlardan daha yüksek yapılmış bir oda ile bir yapının iç ve
dışa bakan yüzlerinde, çerçeveleri büyük ve tek parça taşlardan yapılmış, kemerli
girişlerden oluşmalarıdır. Dışa bakan kemerli geçit biraz içeri çekilerek buraya
giren düşmanlara, iki yandan saldırabilmek amaçlanmıştır. Ayrıca, kapıya yakla-
şan rampa sur duvarına paralel yapılmıştır ki düşman kapıya doğru yöneldiğinde
yandan savunma güçlerine hedef olabilsin. Kapı odasının iki yanında birden geçit
bulunması ise yine düşmanın bu aralıkta yenilgiye uğratılmasını sağlamak için-
dir. Kapı kanatlarının oturduğu mil taşları ve bunlar arkadan kapatan sürgülerin
yan duvarlarda girdiği deliklerin durumundan, kapıların her iki yandan da kapı
odasının içine doğru açıldığı anlaşılmaktadır. Bunun savunma açısından önemi
vardır; çünkü dış kapıyı açmayı başaran düşman, içteki kapıyı açabilmek için geri
çekilmek zorunda kalıyordu ki bu da odanın içinde ve önünde bu kargaşanın
oluşmasına ve Hitit kuvvetlerinin onları yandan ve yukarıdan avlamasına neden
oluyordu. Böylece, kule tarzında yükselen kapı yapısı, içindeki oda ve her iki ya-
nındaki kapı kanatları bir bütün oluşturuyor ve sur kapısı gerektiğinde kendini
şiddetle savunabilecek bir burç hâlini alıyordu. Hattuşa, İmparatorluk döneminde
bu tür birinci sınıf bir savunma sistemine sahip başkentti. Bunun dışında Hatti
ülkesinde benzer birçok korunaklı kent bulunduğunu yapılan kazılar ve eldeki
metinler göstermektedir.
Sivil Mimari
Halkın oturduğu evler, arkeolojik kazılarda ortaya çıkan verilere göre, Hitit sivil
mimarlığı değişmez ve katı planlara sahip değildi. Evler genellikle bağımsızdı ve
yer darlığından sıkışık bir düzende yapılmaları gerektiğinde bile evlerin dış du-
varları ayrı yapılmaktaydı. Evlerde bir avlu bulunması isteniyorsa bu genellikle
evlerin dışında bulunuyordu. Evlerin iç bölümlerinde de kesin bir plana bağlı ka-
lınmamıştı. Evlerin büyüklüğü gibi, iç mekânların da sayısı ve boyutları gereksin-
meye göre değişiyordu. Evin odaları dar gelmeye başladığında ve yeterli arsa da
varsa ek yapılarla binaların kullanım kapasitesi artırılabiliyordu. Evlerin çoğun-
luğu tek katlıydı. Ancak arazinin eğiminden yararlanılarak iki katlı evlerin de var
olabileceği kabul edilmelidir. Evlerdeki yapı malzemesi temelde taş, duvarlarda ise
kerpiçti. Damlar düz ve toprakla kaplıydı. Eğer evlerin üst katları varsa alt katın
samanlık, ahır ve işlik olarak kullanıldığını, üst katın ise asıl yaşanan yer için ay-
rılmış olduğunu düşünmek yanlış olmaz. Ayrıca, ahşap dikmelerle taşınan, yine
ahşap çıkmaların üst katlarda bulunabileceği de düşünülmektedir.
Tapınaklar
Hattuşa’da şimdiye kadar yapılan arkeolojik çalışmalarda 5 büyük tapınak ortaya çı-
karılmıştır. Bunlardan en büyüğü 1 no.’lu tapınak olarak adlandırılan Fırtına Tanrısı
tapınağıdır. Tapınağın etrafı 80’den fazla dar ve uzun odadan oluşan depo ve atölye
binalarıyla çevrilidir. Tapınakların, gerek sahip olduğu büyük tarım arazisi, gerekse
çeşitli işlerde kullanılan işçi ve sanatkârlar ve tanrılara sunulan armağan ve kurban-
lar yüzünden büyük bir ekonomik güce sahiptir. Etrafındaki çok sayıdaki mekân ile
ekonomik faaliyetlere ayrılmış olan 1 no.’lu tapınak, buna en iyi örnektir. Asıl tapı-
nağa, depo yapılarını geçtikten sonra varılır. İçlerinde çıkan buluntular göz önüne
alınırsa bunlar için depo terimi yeterli olmaz. Bazılarında çok sayıda tablet bulun-
muş olması, mekânlardan bir bölümünün yönetim işlerinde kullanılan büro ya da
arşiv olduğu izlenimini de vermektedir. Bunların temellerinin çok kalın ve sağlam
bir yapıda olması, depo odalarının çok katlı olduğuna da işaret etmektedir. Bazı
odalar arasında geçişler yapılarak birlikte kullanılmış olanları da bulunmaktaydı.
Depolarda tapınağa ait değerli eşyanın da saklandığı kuşkusuzdur. Depo kapısından
yaklaşık 10 m genişliğindeki bir koridorla, asıl tapınağın kurulduğu iç avluya geçi-
lir. Hattuşa’da kazılar sonucu ortaya çıkarılmış diğer dört tapınakta hangi tanrıların
kutsandığı bilinmemektedir. Fakat genel hatlarıyla bunların hepsinin ortak noktala-
rı olan ortada avlu, yan odaları bulunan anıtsal bir giriş, tanrı yontularının saklandı-
ğı hücrenin hemen ulaşılamayan ve yan odalara bağlanan bir konumda bulunması,
pencerelerin varlığı gibi yapısal özellikler, tapınakların kullanım amaçlarına uygun
ana ögeleri standartlaşmış bir plana göre inşa edildiğini göstermektedir.
Yazı ve Edebiyat
Hititler, çivi yazısı ve resim yazısı (Hiyeroglif) olmak üzere iki tür yazı kullanıl-
mıştır. Arkeolojik araştırmalarda Hitit yerleşimlerinde bulunan yazılı belgeler,
Anadolu’da aynı dönemde (MÖ 1800’lü yıllarda) Hint-Avrupa dillerinin en eski-
si Hititçe’den başka, yine aynı dil grubuna ait Luvi ve Pala dillerinin ayrıca Hur-
rice, Hattice ve Akadca’nın yazı dili olarak kullanıldığını göstermektedir. Çivi
yazısı ile yazılan bu dillerde her işaret bir heceyi simgeler. Hititlerin kullandığı
bir başka yazı türü de Luvi dilinde yazılan ve hiyeroglif denen resim yazısıdır. Hi-
titlerin kullandığı ve Mısır hiyeroglifinden tamamen farklı olan bu hiyeroglifte,
heceler hatta kelimeler tek bir işaretle temsil edilebiliyordu. Hiyeroglif daha çok
mühürlerde ve kaya anıtları gibi büyük yazıtlarda tercih edilmekteydi. Hititlerde
okur-yazarlık yalnızca çok küçük bir gruba ait bir beceri olarak kabul edilirdi.
Çivi yazısını kralların da (LUGAL.GAL) okuyamadıkları, aldıkları mektupların
sonunda yer alan ve yazıcıya hitap ettiği anlaşılan “sesli oku” ibaresinden anla-
şılır. Çivi yazısıyla yazılmış metinler arasında yıllıklar, törensel metinler, tarihi
olaylara ilişkin belgeler, antlaşmalar, bağış belgeleri ve mektuplar vardır. Bu yazı
kil tablet üzerine, kalem yerine kullanılan sivri uçlu bir araçla, kil henüz ıslakken
kazılarak yazılıyordu. Kil tabletlerin, özellikle yangın geçirip sertleşmiş olanları,
günümüze kadar iyi durumda ulaşmalrını sağlamıştır. Ahşap ve maden tabletle-
rin varlığı yine metinlerden bilinmektedir. Hattuşa’da 1986 yılında bulunan ilk
madeni tabletin üzerinde “Hitit Kralı ile Tarhuntaşşa Kralı arasındaki bir antlaş-
manın” metni vardır.
Hititlerin kullandığı yazı tipleri nelerdir? Tartışınız.

7
Resim 3.8
Hiyeroglif ve Çivi
Yazısı
Kaynak: (Alp,
S. (2001), Hitit
Çağında Anadolu,
İstanbul, s. 77,161.
TROIA (HİSARLIK) IV-VI

Troia: Çanakkale il sınırları Troia IV evresi dönemi yapı katlarında, 2 m kalınlığında yanmış yedi evre bulun-
içinde, 30 km uzaklıktaki muştur. Bu dönemde mimari yapı incelendiğinde; içe dönük dar sokaklar ve yollar
Hisarlık’da, İda Dağı’nın
(Kaz Dağı) eteklerinde tarafından sistematik olarak bölünmüş yapılardan oluştuğu anlaşılmaktadır. Troia
bulunmaktadır. Troas IV’teki en bariz yeniliklerden biri kubbeli fırın kullanımının yaygınlaşmasıdır. Bu
bölgesinin başkenti, ilk fırınlar yapının içinde veya dışında, çoğu zaman girişin sağında veya solunda bu-
kurucusu Dardanos bu bölgeye
Dardania adını vermiş, daha
lunmaktaydı. Açık ateş yerine kapalı kubbeli fırına geçiş, yeni gıda pişirme adet-
sonra Troas tarafından Troia leri ile bağlantılıydı. Şimdiye kadar kullanılmakta olan ayaklı pişirme kaplarının
ve son olarak Kral İlios’un yerine, düz dipli mutfak kaplarının kullanıma girmesi ve diğerlerini kullanım dışı
adına izafeten İlion olarak bırakması, insanın gıda değişikliği yaptığı görüşünü kanıtlamaktadır. Birdenbire
adlandırılmıştır. Hititçe:
Vilusa ya da Truvisa, yapı katları arasında çok sayıda av hayvanı kemiği, ayrıca evcilleştirilmesi kolay
Yunanca: Troi´α, Troia olan bir domuz türü, koyun, keçi, sığır ve deniz mahsullerinden midye, balık, de-
veya Tliov, İlion, Latince: niz kaplumbağası ve ıstakoz bulunan kemik türleri bulunmuştur.
Troia veya Ilium adlarıyla
kullanılmıştır. Troia V. yapı katı geniş çapta yeni yapılaşma ve yerleşim planının yeniden ye-
nilenmesi ile başlamış ise de Troia IV’te başlatılan geleneksel ev yapımına devam
edilmiştir. Evlerin genişliğinin artması, bir önceki döneme göre refah seviyesinin
arttığını göstermektedir. Beslenme alışkanlıkları ise bir önceki dönemle aynıdır.
Yüksek Troia kültürü olarak adlandırılan Troia VI/VIIa evresi Orta Tunç
Çağında MÖ 1700’lerde başlamıştır. Bütün Geç Tunç Çağını kapsamakta ve
MÖ 1200’lerde Troia ile bitmektedir. Bu iki evre Troia VI evrenin sonunda MÖ
1300’lerde olan bir depremle birbirinden ayrılmaktadır. VIIa evresinde kent bir
kez daha inşa edilmiş ancak dönemin sonunda istilacıların saldırılarıyla yerle bir
olmuştur.
Araştırmacılar tarafından zaman bakımından tartışma yaratmasına karşın,

VIIb1 veya VIIb2 katmanlarında artık Tunç Çağlarının sona erdiği ve Demir Çağ-
larının başladığı düşünülmektedir. Aynı zamanda VIIb1 evresi ile birlikte Karan-
lık Dönem olarak adlandırılan zaman dilimi başlamıştır.
Resim 3.9
Troia VI-VII
Dönemi
Kaynak: Arkeo
Atlas, sayı: 3,
İstanbul, Anonim
(2005), s. 72.
Troia’da ilk kazılar, Henrich Schliemann tarafından Homeros’un İliada

Destanı’ndan yola çıkarak 1870 yılında Troia’yı bulmak için kazılara başladı.
Amacı arkeolojik olmaktan çok defineciliğe yönelikti ve Priamos’un efsanevi ha-
zinesi arıyordu. Troia II evresinden kapı ve rampanın yanında yapılan kazılarda
bir çukurda gerçekten de bir hazine buldu. Sonradan uzmanların Priamos’un ha-
zinesi olmadığı görüşüne vardıkları hazineyi kaçırdı. Hazine uzun süren bilin-
mezlik döneminden sonra Rusya’da Puşkin Müzesi’nde ortaya çıktı. Hazinenin
bir bölümü ise İstanbul Arkeoloji müzesinde sergilenmektedir. 1870-1890 yılları
arasında on yıl süren bilimsellikten uzak olan bu çalışmalardan sonra Wilhelm
Dörpfeld tarafından ilk bilimsel çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.
Homeros’un ünlü İlyada Destanı’nın da geçtiği kabul edilen Troia Çanakkale
Boğazı’nın Asya kıyısında 150x200 m büyüklükte ve 20-25 m yükseklikteki Hisarlık
Tepesi’nin üzerinde kurulmuştur. Kent MÖ. 3000’li yıllarda denizin kıyısındaymış,
Karamenderes Nehri’nin getirdiği alüvyonlar zaman içinde kenti kıyıdan 6 km ka-
dar uzaklaştırmıştır. Troia, MÖ. 2000’li yıllarda Mezopotamya, Mısır ve Anadolu
arasındaki ticaretin kavşak noktasıydı. Bu nedenle zenginleşmiş ve düşmanı çoğal-
mıştı. Kendilerini savunmak için, o dönemde pek kullanılmayan demiri, inşa ettik-
leri kulelerde ve surlarında kullanmışlardır. Görkemli surlarını göz önüne aldığı-
mızda, bu ölçüde bir yerleşimin Avrupa’da olmadığı bilinmektedir. Troia, yalnızca
madencilik alanında değil, gelişmiş çanak çömlekçilik yapımının ilk görüldüğü
merkezlerden biri olarak öne çıkmıştı. Antik dönemde Troia’nında bulunduğu Biga
yarımadasının batı kesimi Troia olarak adlandırılıyordu. Troia’ya İlion da denili-
yordu. Kent için kullanılmış iki isminde Homeros’tan çok daha eskiye dayandığı
bilinmektedir. 1995 yılında ele geçen Luwice bir mühür ise Troia’nın Hitit belge-
lerinde söz edilen ancak yeri bulunamayan Wilusa kenti olduğunu ortaya koydu.
Bu gelişme kentin kurucularının dışarıdan gelmediğinin (Anadolulu olduklarının)
yani Troia’nın Luwi kültürünün bir parçası olduğunu ortaya koymuştur.
Troia’da yaşayan insanların ölü gömme gelenekleri incelendiğinde, özellikle
Troia VI dönemi insanının çoğunlukla ölülerini yakıp çömleklere koyduklarını
arkeolojik kazılar neticesinde söyleyebiliriz. Bunun yanı sıra ölünün yakılmadan
Homeros: Günümüz gömüldüğü mezarlarda bulunmaktadır. Troia halkının mezarlarında ele geçen
araştırmacıları tarafından MÖ
8. veya 9. yüzyıllarda yaşadığı eserler, buluntuları bakımından yoksul bir niteliğe sahipti. Buluntular arasında
ifade edilen Homeros, Batı az sayıda altın takı, akik boncuk ve bir adet fildişi tarak bulunmaktaydı. Aşağı
Anadolu’da büyük ihtimalle şehirde yer alan mezarlık alanı büyük bir ihtimalle burada yaşayan alt tabaka in-
Smyrna’da (İzmir) doğmuştur.
Batı Edebiyatı’nın ilk büyük
sanlarına ait mezarlıklardı. Yukarı şehirde yaşayan üst tabaka insanların nereye
eserleri sayılan İlyada ve gömüldükleri ise henüz bulunamamıştır.
Odysseia Destanları’nın
derleyicisidir. Hayatıyla ilgili
bir rivayet ise kör olduğudur.
Troia Savaşı
Fakat destanlarındaki Homeros’un İlyada adını taşıyan destanına konu olan mekân Troia’dır. İlyada des-
betimlemelerin canlılığından, tanında anlatılan konu Troia savaşı olmakla beraber, dokuz yıllık savaşın 51 günü
destanlarını yazdığında ve bununda ayrıntılı olarak bir haftası işlenmiştir. Troia savaşı, Troialılar ve Akha-
kör bile olsa bir zamanlar
gözlerinin gördüğü lar arasında, daha açık anlatımıyla Troialılar ve taraftarları ile Akhalılar arasında
anlaşılmaktadır. geçen bir savaştır.
İlyada ve Odysseia Destanları’nın derleyicisi kimdir? Açıklayınız.

8
Resim 3.10
Roma Capitol
Müzesinde
Sergilenen Levha
Üzerinde Troia
Savaşını Anlatan
Sahneler
Kaynak: Schefold,
K.-Jung, F. (1989),
Die Sagen von
den Argonauten,
von Theben und
Troia in der
Klassischen und
Hellenistischen
Kunst, München, s.
176-176.
İlyada destanında anlatılan konunun aslında Akhilleus’un destanı demek daha

doğrudur. Fakat bu savaşta 50.000 kişiyi aşkın, o gün için büyük sayılabilecek bir
katılım olduğu ve savaş esnasında her iki taraftan önemli kayıplar verildiği anla-
şılmaktadır. Birçok yankıları olan bu savaş, öncesi ve sonrası ile birlikte çeşitli des-
tanlara konu olmuş gerek antik çağda gerekse daha sonrasında görsel sanatçılara
da zengin bir kaynak oluşturmuştur.
Troia savaşının hikâyesi ise kısaca şöyle ortaya çıkmıştır: Tanrı Zeus ile Leda’nın
kızı Helena evlenecek yaşa gelince Akhaların önde gelenleri Tyndareos’un sara-
yına giderler. Burada Tyndareos ya da Helena’nın seçimiyle Menelaos Helena’nın
kocası olur. Daha sonra Tyndareos ölünce Sparta Krallığı Menelaos’a kalmıştır.
Efsaneye göre, savaşın nedeni ise Iolkos Kralı Pelans ile Thetis’in düğünlerine da-
vet edilmeyen kavga tanrıçası Eris’in, sinirlenip bir oyun düzenlemesi ve Hera,
Aphrodite ve Athena’nın oturduğu ziyafet sofrasına, üzerinde ‘en güzele’ yazılı bir
elma atmasıyla başlar. Elmanın kime ait olduğu üzerine üç güzel tartışmaya baş-
larlar ve tanrı Zeus’tan bu sorunu çözmesini isterler. Zeus işin içinden çıkamayın-
ca, çareyi Troia Kralı Priamos’un oğlu Paris’i hakem ilan etmekte bulur. Güzeller-
den her biri kendisini seçmesi için Paris’e bir şey vaat ederler. Athena ona savaşta
yenilmezlik gücü vereceğini, Hera Paris’i Asya’nın hâkimi yapacağını söyler. Paris,
Aphrodite’nin dünyanın en güzel kadınını elde etme vaadini kabul ederek onu ya-
rışmanın birincisi seçer. Bu güzel kadın Sparta Kralı Menelaos’un karısı Helen’di.
Paris, Aphrodite’nin yardımıyla Sparta’ya gider, Helen’i kaçırır, prensi olduğu Tro-
ia şehrine geri döner. Bunun üzerine hakarete uğramış Menelaos, Akha ordularını
toplayarak Troia’ya savaş açar ve böylece Troia savaşı başlamış olur.
Homeros’un İlyada Destanının konusu nedir? Açıklayınız.

9
Özet
Orta Tunç Çağı-Asur Ticaret Kolonileri (MÖ Hattuşa’yı başkent yapan I. Hattuşili (MÖ 1650’ler) ile
2000/1900 –1500/1450) birlikte Eski Hitit Devleti hızlı bir biçimde gelişmeye
MÖ 2000 yıllarına doğru Anadolu’nun hemen hemen başlamıştır.
tamamı iskân edilmeye başlanmış ve nüfus yoğunluğu
iskânın artmasına paralel olarak artmıştır. Bunun yanı Son Tunç Çağı ve Yeni Hitit Devleti (MÖ 1450–1180)
sıra toplumların örgütlenmesi neticesinde hiyerarşik Eski Hitit krallığı olarak anılan ve Telepinu’yla sona
düzen dediğimiz (üst tabaka-alt tabaka) sosyal statü eren dönemin kazanımları geçici olmuştur. Ancak
farklılıkları bu dönemde ortaya çıkmıştır. Yaşanan bu krallarının politikaları, daha sonraki büyük Hitit İm-
toplumsal değişimler neticesinde Anadolu’da irili ufak- paratorluğu hükümdarlarının ana hatlarıyla izleyeceği
lı birçok beylik ortaya çıkmış, saraylarda oturan yöne- bir model oluşturmuştur. İmparatorluk dönemi, MÖ
tici sınıfı görkemli bir yaşam sürmeye başlamıştır. 1450-1180 arasını kapsamaktadır. Yeni Hitit Devleti
Anadolu yarım adasında yaşayan halklar bu dönem- olarak anılan bu dönemle birlikte, Tunç Çağları sona
de Mezopotamya ile güçlü ticari ilişkiler kurmuşlardır. ermiştir.
Mezopotamya haklarından olan Asurlular ile yapılan Yeniden kurulan Hitit Devleti, II. Tuthalia (MÖ 1450-
ticari ilişkiler ve bunun sonucu olarak yapılan anlaş- 1420) ve I. Şuppiluliuma (MÖ 1380-1340) döneminde
malar kil tabletler üzerine işlenerek yazının Anadolu’ya bölgesel bir güç olarak tekrar tarih sahnesinde yerini
geçmesine olanak sağlamıştır. almıştır. I. Şuppiluliuma veba salgınından ölünce yeri-
Bu dönemde çömlekçi çarkının tüm Anadolu’da yayıl- ne oğlu II. Arnuvanda geçmiş (MÖ 1340-1339), onu da
ması büyük bir gelişmedir. Çarkın kullanımıyla birlikte II. Murşili (MÖ 1339-1306) izlemiştir. II. Murşili’den
çok değişik formlarda kaplar yapılmaya başlanmıştır. sonra yerine geçen oğlu II. Muvattali Dönemi’nde (MÖ
Kalkolitik dönemde görülmeye başlanan insan ve hay- 1306-1282) Mısır Devleti ile aralarında, Suriye toprak-
van şeklindeki kaplar en çok kullanılan kap formlarını ları üzerinde hak iddia etme yüzünden büyük anlaş-
oluşturmaktadır. Her ne kadar Anadolu’nun eski gele- mazlıklar yaşanmıştır. Suriye egemenliği için Hitit
nekleri sürdürülse bile ticaretle birlikte Mezopotamya ve Mısır devletleri arasında Kadeş kenti yakınlarında
etkisi kap formlarına da yansımıştır. Mezopotamya’dan büyük bir savaş yapılmıştır. Bu savaşta Mısır tahtının
gelen diğer bir etki de mühürlerde görülmektedir. Ar-
başında II. Ramses bulunmaktaydı. Savaşı kimin ka-
tık Anadolu’nun geleneksel damga mühürlerinin yanı
zandığı tartışmalıdır; Ebu Simbel tapınağında bulunan
sıra Mezopotamya’dan gelen silindir mühürler de yay-
yazıtta savaşı II. Ramses’in kazandığı, Hitit yazıtlarında
gın şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Koloni Çağı’nın
ise II. Muvattali’nin savaşı kazandığı iddia edilmekte-
sonlarında Kültepe Karum’u Orta Anadolu’nun birçok
dir. Bu savaştan uzun bir süre sonra, Hitit ve Mısır dev-
yerleşiminde olduğu gibi MÖ 1725 yıllarında bir yan-
letleri arasında, tarihin bilinen ilk barış antlaşması olan
gınla son bulmuştur. Olasılıkla yerli beyler arasındaki
Kadeş Barış Antlaşması imzalanmıştır (MÖ 1270). Bu
çekişmelerden kaynaklanan bu olaylardan sonra Hitit
antlaşma Mısır Kralı II. Ramses ve dönemin Hitit kralı
Devleti yavaş yavaş belirmeye başlamıştır.
III. Hattuşili (MÖ 1275-1250) arasında yapılmıştır.
Anadolu’da, Eski Hitit Devletinin bir güç olarak sah-
Yüksek Troia kültürü olarak adlandırılan Troia VI/
ne almaya hazırlandığı dönemlerde, küçük beylikler
VIIa evresi Orta Tunç Çağında MÖ 1700’lerde baş-
halinde yaşayan ve farklı dilleri konuşan birçok halk
lamıştır. Bütün Geç Tunç Çağı’nı kapsamakta ve MÖ
yaşamaktaydı. Bu beyliklerden en önemlileri, Hattiler,
1200’lerde Troia ile bitmektedir. Bu iki evre Troia VI
Luviler, Palalar ve Huriler olarak sıralanabilir.
evrenin sonunda MÖ 1300’lerde olan bir depremle
Kaniş Kralı Anitta’dan yaklaşık yüz yıl sonra, aynı soy-
birbirinden ayrılmaktadır. VIIa evresinde kent bir kez
dan gelen Kuşşaralı Labarna Orta Anadolu’da, Kızılır-
mak yayı içerisinde yaşayan pek çok kraldan biri olan daha inşa edilmiş ancak dönemin sonunda istilacıların
Piyuşti’yi bir gece baskınıyla yenilgiye uğratıp Hattuş’u saldırılarıyla yerle bir olmuştur.
(Boğazköy) ele geçirerek egemenlik alanını genişlet- Araştırmacılar tarafından zaman bakımından tartışma
meye başladı. Hattuş’u, Hattuşa adıyla yeni bir başkent yaratmasına karşın, VIIb1 veya VIIb2 katmanlarında
durumuna getirdi, Labarna da Hattuşalı anlamına ge- artık Tunç Çağlarının sona erdiği ve Demir Çağlarının
len Hattuşili adını aldı. Böylelikle Hitit Devleti resmen başladığı düşünülmektedir.
kuruldu.
Troia Savaşı
İlyada adını taşıyan destanına konu olan mekân
Troia’dır. İlyada Destanında anlatılan konu Troia sa-
vaşı olmakla beraber, dokuz yıllık savaşın 51 günü ve
bununda ayrıntılı olarak bir haftası işlenmiştir. Troia
Savaşı, Troialılar ve Akhalar arasında, daha açık anla-
tımıyla Troialılar ve taraftarları ile Akhalılar arasında
geçen bir savaştır.
İlyada Destanına, aslında Akhilleus’un Destanı demek
daha doğrudur. Fakat bu savaşta 50.000 kişiyi aşkın, o
gün için büyük sayılabilecek bir katılım olduğu ve sa-
vaş esnasında her iki taraftan önemli kayıplar verildiği
anlaşılmaktadır. Birçok yankıları olan bu savaş, öncesi
ve sonrası ile birlikte çeşitli destanlara konu olmuş ge-
rek antik çağda gerekse daha sonrasında görsel sanat-
çılara da zengin bir kaynak oluşturmuştur.
Troia Savaşının hikâyesi ise kısaca şöyle ortaya çıkmış-
tır; Tanrı Zeus ile Leda’nın kızı Helena evlenecek yaşa
gelince Akhaların önde gelenleri Tyndareos’un sara-
yına giderler. Burada Tyndareos ya da Helena’nın se-
çimiyle, Menelaos Helena’nın kocası olur. Daha sonra
Tyndareos ölünce Sparta Krallığı Menelaos’a kalmıştır.
Efsaneye göre, savaşın nedeni ise Iolkos Kralı Pelans
ile Thetis’in düğünlerine davet edilmeyen kavga tanrı-
çası Eris’in, sinirlenip bir oyun düzenlemesi ve Hera,
Aphrodite ve Athena’nın oturduğu ziyafet sofrasına,
üzerinde ‘en güzele’ yazılı bir elma atmasıyla başlar.
Elmanın kime ait olduğu üzerine üç güzel tartışmaya
başlarlar ve tanrı Zeus’tan bu sorunu çözmesini ister-
ler. Zeus işin içinden çıkamayınca, çareyi Troia Kralı
Priamos’un oğlu Paris’i hakem ilan etmekte bulur. Gü-
zellerden her biri kendisini seçmesi için Paris’e bir şey
vaat ederler. Athena ona savaşta yenilmezlik gücü vere-
ceğini, Hera Paris’i Asya’nın hâkimi yapacağını söyler.
Paris, Aphrodite’nin dünyanın en güzel kadınını elde
etme vaadini kabul ederek onu yarışmanın birincisi
seçer. Bu güzel kadın Sparta Kralı Menelaos’un karı-
sı Helen’di. Paris, Aphrodite’nin yardımıyla Sparta’ya
gider, Helen’i kaçırır, prensi olduğu Troia şehrine geri
döner. Bunun üzerine hakarete uğramış Menelaos,
Akha ordularını toplayarak Troia’ya savaş açar ve böy-
lece Troia Savaşı başlamış olur.
1. Toplumların örgütlenmesi neticesinde hiyerarşik 6. Tarihin bilinen ilk barış antlaşması olarak kabul
düzen dediğimiz (üst tabaka-alt tabaka) sosyal statü edilen Kadeş Barış Antlaşması hangi devletler arasında
farklılıkları hangi dönemde ortaya çıkmıştır? imzalanmıştır?
a. Neolitik Dönem a. Mısır-Suriye
b. Kalkolitik Dönem b. Hitit- Asur
c. Frig Dönemi c. Asur- İran
d. Orta Tunç Çağı d. Mısır-Frig
e. Geç Hititler e. Hitit-Mısır
2. Mezopotamya olarak adlandırılan yer aşağıdaki 7. Hitit dininin en belirgin özelliği aşağıdakilerden
bölgelerin hangisinde yer alır? hangisidir?
a. Dicle ve Fırat nehirleri arasında kalan bölge a. Hititler kendi kültür öğelerinin yanı sıra, çevre-
b. Doğu Anadolu Bölgesi sinde yer alan kültürlerden, kendi dinlerine uy-
c. Karadeniz Bölgesi gun gördükleri pek çok unsuru kabul etmişlerdir.
d. Akdeniz Bölgesi b. Tek tanrıya inanmışlardır.
e. Van Gölü ve çevresi c. Sadece kendi kültürlerine ait olan tanrı ve tanrı-
çalara tapınılmıştır.
3. Asur koloni çağında yapılan ticaret ile ilgili aşağı- d. Kendi dinlerini diğer toplumların dinlerinden
daki ifadelerden hangisi doğrudur? soyutlamışlardır.
a. Asurlu tüccarlar Anadolu’ya hububat, bakır, e. İnanç sistemlerinin temelini Asur dini oluştur-
demir ticareti yapmışlardır. muştur.
b. Asurlu tüccarlar Anadolu’ya kalay başta olmak
8. Hitit mimarlığının en önemli özelliği aşağıdakiler-
üzere, parfüm, kumaş gibi malları da getirmiş-
den hangisidir?
lerdir.
a. Mimari yapılar bir düzen içinde ve bir sıralama-
c. Asurlu tüccarla getirdikleri malların yerine
ya göre yapılmak zorundaydı.
Anadolu’dan savaş malzemeleri almışlardır.
b. Düzenli bir sıralama sadece devlet yapılarında
d. Asurlu tüccarlar Anadolu’yu bir geçiş güzergahı
görülürdü.
olarak kullanmışlardır.
c. Sivil mimarinin belli bir düzen içinde yapılması
e. Asurlu tüccarlar yaptıkları ticaret karşılığında
gerekliydi.
yerli beylere vergi vermişlerdir.
d. Bütün mimari, sıralanmaya, hizalanmaya bağlı
olmayıp doğal oluşum içinde yapılırdı.
4. Çömlekçi çarkı tüm Anadolu’ya hangi dönemde
e. Dini mimarinin yapımı devlet idaresi gözeti-
yayılmaya başlamıştır?
mindeydi.
a. Kalkolitik Dönem
b. Erken Tunç Çağı 9. Troia V yapı katı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi
c. Neolitik Dönem söylebilir?
d. Orta Tunç Çağı a. Beslenme alışkanlıkları Troia IV’e göre daha çok
e. Geç Hitiler gelişmiştir.
b. Troia V’de evlerin genişliğinin artması, bir ön-
5. Eski Hitit Devleti’nin Başkenti aşağıdakilerden ceki dönem olan Troia IV’e göre refah seviyesi-
hangisidir? nin arttığını göstermektedir.
a. Van (Tuşpa) c. Troia V’de, Troia IV’e göre daha çok Hitiler ile
b. Gordion (Yassıhöyük) ticaret yapılmıştır.
c. Hattuşa (Boğazköy) d. Kubbeli fırın kullanımı yaygınlaşmaya bu yapı
d. Karum katında başlanmıştır.
e. Çatalhöyük
10. Batı Edebiyatı’nın ilk büyük eserleri sayılan İlya-
da ve Odysseia Destanları’nın derleyicisi kimdir?
a. Aristo
b. Ksenephon
c. Strabon
d. Spartianus
e. Homeros
Okuma Parçası
Kadeş Barış Antlaşması Metni: • Mısır memleketiyle Hatti memleketi arasındaki
• “Mısır Memleketi Kralı, Büyük Kral, Kahraman münasebete gelince: Onlarda bizim gibi daima kar-
Ra-maşe-şa mai Amana’nın Hatti memleketlerinin deşlik ve barış halindedirler.
büyük Kralı Hattuşili ile iyi dostluklarının, kardeş- • Mısır memleketi Kralı, büyük Kral Rea-Maşeşa Mai
liklerinin ve büyük krallıklarının devamı için yap- Amana istikbalde her hangi bir şey almak için Hatti
tıkları antlaşmadır. memleketine girmeyecektir. Hatti memleketi Kralı,
• Bunlar, Mısır memleketi Büyük Kralı, bütün Büyük Kral Hattuşili de istikbalde herhangi bir şey
memleketlerin kahramanı, Mısır memleketi Kra- almak için Mısır memleketine girmeyecektir.
lı, Büyük Kral, kahraman Minmua-rea’nın oğlu, • Bak Güneş ve Fırtına tanrılarının Mısır memleketi
Mısır memleketi Kralı, Büyük Kral, kahraman ile Hatti memleketi için getirmiş oldukları ilahi dü-
Min-pahirita’rea’nın torunu, Rea-Maşeşta-Mai zen, onlar arasındaki barış ve kardeşliktir, düşman-
Amana’nın, Hatti memleketi Kralı, Büyük Kral, lık değildir. Bak Mısır memleketi Kralı; Büyük Kral
Murşili’nin oğlu, Büyük Kral, Hatti memleketi Kra- Rea-Maşeşa Mai Amana bugünden itibaren iyi du-
lı, kahraman Şuppiluliuma’nın torunu, Büyük Kral, rumu muhafazada sebat edecektir. İşte Mısır mem-
Hatti memleketi Kralı, kahraman Hattuşili’ye söyle- leketi Hatti memleketi ile kalıcı barış ve kardeşlik
diği sözlerdir. halindedir.
• Aramızda daima olarak iyi kardeşlik ve iyi sulh kur- • Eğer yabancı bir memlekette bir düşman Hatti
dum. Mısır memleketi ile Hatti memleketi arasın- memleketine gelirse ve Hatti memleketi Kralı, Bü-
daki münasebetlerde iyi kardeşliğin ve iyi sulhun yük Kral Hattuşili bana “Ona karşı koymak için
tesisi için şunları söylüyorum: İşte, Mısır memleketi bana yardıma gel” diye bir haber gönderirse Mı-
ile Hatti memleketi arasındaki münasebete gelince, sır memleketi Kralı, Büyük Kral Rea-Maşeşa Mai
ezelden beri tanrı onlar arasında düşmanlığa mü- Amana piyadesini süvarisini gönderecek onu öldü-
saade etmediğinden antlaşma ebedidir. Büyük Kral, recek, Hatti memleketi için ondan intikam alacak.
Mısır memleketi Kralı, Rea-Maşeşa Mai Amana, • Eğer Hatti memleketi Kralı, Büyük Kral Hattuşili
güneş ve fırtına tanrılarının münasebeti gibi öyle tâbi beylerine kızarsa, onlar ona karşı bir kusur-
edebi bir münasebet tesis etti ki, o aralarında daima da bulunursa Mısır memleketi Kralı Büyük Kral
düşmanlık yapmağa mani olur. Rea-Maşeşa Mai Amana’ya haber gönderirse Mısır
• Mısır memleketi Kralı, büyük Kral Rea-Maşeşa Mai memleketi Kralı piyadesini ve süvarisini ona gönde-
Amana gümüş bir tablet üzerine kardeşlik Hatti rir. O kimlere kızmışsa onları imha eder.
memleketi Kralı, büyük Kral Hattuşili ile bugünden • Eğer dış memleketlerden yabancı bir düşman Mısır
itibaren aramızda iyi barış ve iyi bir kardeşlik tesisi Kralı kardeşin Rea-Maşeşa Mai Amana’ya ve Mısır
için bir muahede yaptı. O benim kardeşimdir, ben memleketine karşı gelirse ve onun kardeşi Hatti
de onun kardeşiyim ve onunla daima barış halinde- memleketi Kralı Hattuşili’ye “Ona karşı koymak
yiz. Bize gelince: Bizim kardeşliğimiz ve barışımız için bana yardıma gel” diye bir haber gönderirse
bundan önceki Mısır memleketi arasındaki barış ve Hatti memleketi Kralı Hattuşili piyadesini, süvari-
kardeşlikten daha iyi olacaktır. sini gönderecek ve benim düşmanımı öldürecek.
• Bak, Mısır memleketi Kralı, Büyük Kral Rea-Maşe- • Eğer Mısır Kralı Rea-Maşeşa Mai Amana tâbi bey-
şa Mai Amana Hatti memleketi Kralı, Büyük Kral lerden birine kızarsa, onlar ona karşı birleşirlerse
Hattuşili ile barış ve kardeşlik halindedir. ve ben Hatti Kralı kardeşim Hattuşili’ye “Haydi”
• Bak, Mısır memleketi Kralı Rea-Maşeşa Mai dersem Hatti memleketi Büyük Kralı Hattuşili piya-
Amana’nın oğulları Hatti memleketi Kralı, Büyük delerini ve savaş arabalarını gönderecek, o kimlere
Kral Hattuşili’nin oğulları ile ve kardeşleri ile barış kızmışsa onların hepsini mahvedecek.
ve dostluk kalıcıdır. Onlar da bizim gibi kardeş ve
barış halindedir.

• Bak, Hatti memleketi Kralı Hattuşili’nin oğlu babası 1. d Yanıtınız yanlış ise “Orta Tunç Çağı ve Asur Ti-
Hattuşili’nin birçok senelerinden sonra Hattuşili’nin caret Kolonileri” konusunu yeniden okuyunuz.
yerine Hatti memleketi Kralı olacak. Eğer Hatti 2. a Yanıtınız yanlış ise “Orta Tunç Çağı ve Asur Ti-
memleketinin asilzadeleri ona karşı birleşirlerse caret Kolonileri” konusunu yeniden okuyunuz.
Mısır memleketi Kralı, Büyük Kral Rea-Maşeşa 3. b Yanıtınız yanlış ise “Asur Ticaret Kolonileri”
Mai Amana piyadelerini ve savaş arabalarını Hatti konusunu tekrar okuyunuz.
memleketinin hatırı için onlardan intikam almak 4. d Yanıtınız yanlış ise “Orta Tunç Çağı” konusunu
üzere gönderecek. Hatti memleketinin Kralının ül- yeniden okuyunuz.
kesinde asayişi temin ettikten sonra memleketleri 5. c Yanıtınız yanlış ise “Eski Hitit Devleti” konusu-
Mısır’a dönecekler. nu yeniden okuyunuz.
• Eğer bir asilzade Hatti memleketinden kaçarsa 6. e Yanıtınız yanlış ise “Son Tunç Çağı ve Yeni Hi-
böyle bir adam Mısır memleketi Kralı, Büyük Kral tit Devleti” konusunu yeniden okuyunuz.
Rea Maşeşa Mai Amana’ya iltica ederse vazifesini 7. a Yanıtınız yanlış ise “Yeni Hitit Devletinde Din”
yerine getirmek için, ister Hatti memleketi Kralı konusunu yeniden okuyunuz.
Hattuşili’ye ait olsun, ister ayrı bir şehre ait olsun, 8. d Yanıtınız yanlış ise “Yeni Hitit Devletinde Mi-
onu yakalayacak ve onu Hatti Kralı, Büyük Kral marlık” konusunu yeniden okuyunuz.
Hattuşili’ye iade edecektir. 9. b Yanıtınız yanlış ise “Troia” konusunu yeniden
• Eğer bir asilzade Mısır memleketi Büyük Kralı okuyunuz.
Rea-Maşeşa Mai Amana’dan kaçarsa ve böyle biri- 10. e Yanıtınız yanlış ise “Troia Savaşı” konusunu ye-
si Hatti memleketine, Hatti memleketi Kralı Büyük niden okuyunuz.
Kral Hattuşili’ye gelirse onu yakalayacak, kardeşi
Mısır memleketi Kralı Büyük Kral Rea-Maşeşa Mai
Amana’ya iade edecektir.
• Eğer bir adam veya iki üç adam Hatti memleke-
tinden kaçarsa, Mısır memleketi Kralı, Büyük Kral
Rea-Maşeşa Mai Amana’ya gelirse Mısır memleke-
ti Kralı Büyük Kral onları yakalayacak ve kardeşi
Hattuşili’ye iade edecek. Mısır Kralı ve Hatti Kralı
kardeştirler, bu sebepten onları bu kabahatleri için
şiddetle cezalandırmasınlar, onların gözlerinden
yaş akmasın, bu şahıslardan karıları ve çocukların-
dan intikam alınmasın.

Sıra Sizde 1 barış antlaşması olan Kadeş Barış Antlaşması imzalan-
Anadolu ile Mezopotamya ve Kuzey Suriye arasında mıştır (MÖ 1270). Bu antlaşma Mısır Kralı II. Ramses
Neolitik Dönemden beri var olan ve obsidyen ticare- ve dönemin Hitit kralı III. Hattuşili (MÖ 1275-1250)
tine dayanan sistem maden ticaretinin artmasıyla ters arasında yapılmıştır. Barış antlaşması metnine göre İki
yönde işlemeye başlamıştır. Tunç yapımında ihtiyaç ülke birbirlerine karşı asla savaşmayacak, hatta başka
duyulan kalay Anadolu’da az bulunduğu için Mezopo- devletlerin saldırılarına karşı birbirlerine asker ve sa-
tamya kalayına ihtiyaç duyulmuş ve bu kalayı Anadolu vaş arabalarını gönderecek gibi maddeler içermektedir.
pazarına getirme işini de Asurlu tüccarlar üstlenmişti.
Büyük kervanlarla Anadolu’ya gelen tüccarlar, kalayın Sıra Sizde 5
yanı sıra parfüm, kumaş gibi malları da getiriyor, yeri- Uzaklarda, kuzeybatıda, ancak Mısır önlerinde dur-
ne altın, gümüş ve değerli taşlar götürüyorlardı. durulacak bir göç dalgası, çığ gibi büyümüştür. İstila
güçleri Anadolu üzerine büyük baskılar oluşturdular.
Sıra Sizde 2 Öncelikle kuzeybatı yolu kesildi, Kilikya ardından da
Asur ticaret kolonileri dönemiyle birlikte çömlekçi Kıbrıs yenik düştü ve büyük bakır kaynakları elden git-
çarkı tüm Anadolu’ya yayılmıştır. Çarkın kullanımıyla ti. Sonunda istilacılar kuzey Suriye’ye ulaşıp orayı da
birlikte çok değişik formlarda kaplar yapılmaya başlan- yağmaladılar. Böylece Hititlerin yaşam bağı kopmuş
mıştır. Kalkolitik dönemde görülmeye başlanan insan oldu. Bundan sonra başkent Hattuşa’ya neler olduğu
ve hayvan şeklindeki kaplar en favori kap formlarını tam bilinmiyor ama ticaret yollarının kaybı yüzünden
oluşturmaktadır. Her ne kadar Anadolu’nun eski gele- İmparatorluğun merkezi zayıfladı. Her zaman Hititler
nekleri sürdürülse bile ticaretle birlikte Mezopotamya üzerine akınlar yapan Kaşkalarla kuzey ve doğu kom-
etkisi kap formlarına da yansımıştır. şuların her zamanki baskılarına daha fazla karşı koya-
madılar. Sonunda Hatti ülkesi yakılıp yıkıldı ve Hitit
Sıra Sizde 3 imparatorluğu ortadan kalktı.
Genellikle Eski Hitit krallığı olarak anılan ve
Telepinu’yla sona eren dönemin kazanımları geçici Sıra Sizde 6
olmuştur. Ancak krallarının politikaları, daha sonra- Hitit dininde, farklı etnik kökenlere ait birçok öğe-
ki büyük Hitit İmparatorluğu hükümdarlarının ana nin bir araya gelmesi ile bir kültür karışımı ile karşı-
hatlarıyla izleyeceği bir model oluşturmuştur. İmpara- laşılmıştır. Hititler kendi kültür öğelerinin yanı sıra,
torluk dönemi, MÖ 1450-1180 arasını kapsamaktadır. çevresinde yer alan kültürlerden, kendi dinlerine uy-
Yeni Hitit Devleti olarak anılan bu dönemle birlikte, gun gördükleri pek çok unsuru kabul etmişlerdir. Bu
Tunç Çağları sona ermiştir. nedenle de kendilerini “bin tanrılı” toplum olarak
tanımlamışlardır.
Sıra Sizde 4
II. Murşili’den sonra yerine geçen oğlu II. Muvattali Sıra Sizde 7
Dönemi’nde (MÖ 1306-1282), Mısır Devleti ile ara- Hititler, çivi yazısı ve resim yazısı (Hiyeroglif) olmak
larında, Suriye toprakları üzerinde hak iddia etme üzere iki tür yazı kullanılmıştır. Arkeolojik araştır-
nedeniyle büyük anlaşmazlıklar yaşanmıştır. Suriye malarda Hitit yerleşimlerinde bulunan yazılı belgeler,
egemenliği için Hitit ve Mısır devletleri arasında Kadeş Anadolu’da aynı dönemde (MÖ 1800’lü yıllarda) Hint-
kenti yakınlarında büyük bir savaş yapılmıştır. Bu sa- Avrupa dillerinin en eskisi Hititçe’den başka, yine aynı
vaşta Mısır tahtının başında II. Ramses bulunmaktaydı. dil grubuna ait Luvi ve Pala dillerinin, ayrıca Hurrice,
Savaşı kimin kazandığı tartışmalıdır; Ebu Simbel tapı- Hattice ve Akadca yazı dili olarak kullanıldığını gös-
nağında bulunan yazıtta savaşı II. Ramses’in kazandığı, termektedir.
Hitit yazıtlarında ise II. Muvattali’nin savaşı kazandığı
iddia edilmektedir. Bu savaştan uzun bir süre sonra,
Hitit ve Mısır devletleri arasında, tarihin bilinen ilk
Sıra Sizde 8 Aktüre S. (2004). Anadolu’da Bronz Çağı Kentleri,
Homeros, Günümüz araştırmacılarınca MÖ 8. veya 9. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
yüzyıllarda, Batı Anadolu’da büyük ihtimalle Smyrna’da Akurgal E. (1998). Anadolu Kültür Tarihi, Tübitak,
(İzmir) yaşadığı ifade edilir. Batı Edebiyatı’nın ilk bü- Ankara.
yük eserleri sayılan İlyada ve Odysseia Destanları’nın Alp S. (2001). Hitit Çağında Anadolu, Tübitak, An-
derleyicisidir. kara.
Anonim (2004). Anadolu’da İlk İmparatorluk. Hitit-
Sıra Sizde 9 ler, Arkeo Atlas, sayı:3, İstanbul.
İlyada destanında anlatılan konunun aslında Boysal Y. (2004) Görsel İlyada Troia Savaşı, Matsa Ba-
Akhilleus’un destanı demek daha doğrudur. Fakat bu sımevi, Ankara.
savaşta 50.000 kişiyi aşkın, o gün için büyük sayılabi- Desti M. (2005). Anadolu Uygarlıkları, Dost Yayınla-
lecek bir katılım olduğu ve savaş esnasında her iki ta- rı, (çev. M. Cedden), Ankara.
raftan önemli kayıplar verildiği anlaşılmaktadır. Birçok Gurney O.R. (2001). Hititler, Dost Yayınları, (çev. P.
yankıları olan bu savaş, öncesi ve sonrası ile birlikte Arpaçay), Ankara.
çeşitli destanlara konu olmuş gerek antik çağda gerekse Homeros (1993). İlyada, Can Yayınları, (Çev. A.
daha sonrasında görsel sanatçılara da zengin bir kay- Erhat-A. Kadir), İstanbul.
nak oluşturmuştur. Homeros (1994). Odysseia, Can Yayınları, (Çev. A.
Erhat-A. Kadir), İstanbul.
Jaqo C. (1998) Ramses Kadeş Savaşı, Remzi Kitabevi,
(çev. A.Rıza Yalt), İstanbul.
Lloyd S. (2000). Türkiye’nin Tarihi Bir Gezginin Gö-
züyle Anadolu, Tübitak, Ankara.
Macqueen J.G. (2001). Hititler ve Hitit Çağında Ana-
dolu, Arkadaş Yayınları, (çev. E. Davutoğlu), An-
kara.
Savaş S.Ö. (2006). Çivi Yazılı Belgeler Işığında
Anadolu’da İ.Ö. 2. Bin Yılında Madencilik ve Ma-
den Kullanımı, Türk Tarih Kurumu, Ankara
Sevin V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya Başlangıcın-
dan Pers Egemenliğine Kadar, İletişim Yayınları,
İstanbul.
Tekcam T. (2007). Arkeoloji Sözlüğü, Alfa Yayınevi,
İstanbul.
Ünal A. (2002). Hititler Devrinde Anadolu, Arkeoloji
ve Sanat Yayınları, İstanbul.
Yakar J. (2007). Anadolu’nun Etnoarkeolojisi, Homer
Kitabevi, (çev. S. Hırçın Riegel), İstanbul.
4
Amaçlarımız
 Geç Hitit Beylikler Dönemini tanımlayabilecek,
 Urartu Devletini ve yayılım alanlarını açıklayabilecek,
 Phryg Devletini ve yayılım alanlarını tanımlayabilecek bilgi ve becerilere sahip
olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Demir Çağı • Tuşpa
• Tümülüs • Gordion
• Fibula • Demir
• Megaron • Kargamış
• Phrygler • Haldi

İçindekiler
• GİRİŞ
• GEÇ HİTİT BEYLİKLER DÖNEMİ (MÖ
Anadolu Arkeolojisi Anadolu’da Demir Çağı Uygarlıkları 700-1200)
• URARTULAR (MÖ 600-850)
• PHRYGLER
Anadolu’da Demir Çağı
Uygarlıkları
GİRİŞ
Tunç Çağı’nı izleyen Demir Çağında, değişen teknolojilerin sağladığı yeni ola-
naklar, Anadolu’da, özelliklede dış etkenlerle, üretim ve ticaret hızlı bir dönüşüm
süreci içine girmiştir. MÖ 1200-1000 yılları arasında demirden yapılan silah ve
araç-gereç üretimi Anadolu’da, özelliklede kırsal alanda hızla yayıldı ve nüfusun
büyük çoğunluğunu oluşturan göçebe toplumların gündelik yaşamlarında, özel-
likle savaş, tarım ve inşaat alanlarında önemli değişimlere yol açtı. Bu süreç temel
olarak iki evrede ortaya çıktı. İlk evrede, demirden silah ve araç gereç yapmayı öğ-
renen göçebe topluluklar köyler ve kaleler kurarak yerleşik düzene geçtiler. İkinci
evrede ise bu dağınık topluluklar güçlü bir önderin yönetiminde birleşerek orta
büyüklükte krallıklar kurdular. MÖ 9. ve 8. yüzyıllarda ortaya çıkan bu yeni güç
dengesinin temel öğeleri Doğu Anadolu’da Urartu Krallığı, Güney ve Güneydoğu
Anadolu’da Geç Hitit Beylikleri, Orta Anadolu’da Sakarya havzasında Phryg Kral-
lığı ve bu krallığın batı komşusu olan Lidya Krallığı’dır.
Demir Çağı’nda (MÖ 1200-750/700) Anadolu yarımadası çeşitli toplulukla-
ra ait büyüklü küçüklü beyliklerin yönetiminde idi. Güney Anadolu’da ve kıs-
men Suriye’de olmak üzere Geç Hititler, Doğu Anadolu’da Hurrilerin devamı
olan Urartular, Orta Anadolu’da Phrygler, Batı Anadolu’da Lidyalılar, Güneybatı
Anadolu’da Lyikyalılar ve Ege’de İonlar üstün değerde uygarlıklar kurmuşlardır.
Bu topluluklar Mısırlılar, Fenikeliler ve Babillilerle birlikte Hellen uygarlığı üze-
rinde büyük ölçüde etki yaparak, bugünkü dünya kültürünün oluşmasında önem-
li katkılarda bulunmuşlardır.
MÖ 1200’lerin başlarında görülen Deniz ve Kuzey kavimlerinin göçleri ile
Balkan kavimlerinin göçleri Anadolu’nun kültürel ve sosyo-ekonomik yapısında
yeni oluşumlara yol açmıştır. MÖ 3000’den beri Mezopotamya etkisinde bulunan
Anadolu bu göçlerle yüzünü batıya çevirmiştir.
MÖ 1200-1050 tarihleri arasında Doğu Akdeniz bölgesine yapılan çeşitli göç-
ler “Deniz Kavimleri Göçleri”olarak adlandırılmaktadır. Büyük Hitit Krallığının
MÖ 1200’lerde zor durumda bulunmaları ve Myken Krallığı’nın da gücünü yitir-
miş olması Kuzey Avrupa’dan Balkanlara kadar değişen çeşitli bölgelerden gelen
kavimlerin Anadolu’ya büyük dalgalar hâlinde saldırmalarına neden olmuştur. Bu
saldırılara maruz kalan kentlerden biri de Troia VII a’dır. Güneydoğu Avrupa’dan
gelen kavimler tarafından tahrip edilen Troia VII a kenti yerine kurulan Troia VII b
kentinde bu kavime ait seramik kap parçaları bulunmuştur. Bu kavimler daha sonra
(MÖ 1200-1180) Anadolu’nun diğer önemli kenti Hattuşa (Boğazköy)’yı yıkarak

MÖ 1170-1160 tarihlerinde Asur sınırlarına kadar uzanmışlardır. Bu kavimlerden
bazıları ise uzun bir süre Kuzeybatı Anadolu’da kalarak yerleşmişlerdir (Bryg ve
Mysi kavimleri gibi). Bu kavimler daha sonra buraya gelen Aiollerin baskısı al-
tında Anadolu içlerine gitmek zorunda kalmışlardır. MÖ 1200’lerden başlayarak
Anadolu’ya gelen bu Avrupalı kavimler uzun yıllar boyunca göçebe olarak bir yer-
den diğerine gittiklerinden yoğun bir kalıntı bırakamamışlardır. Sözkonusu kavim-
ler içinde yerleşik düzene geçerek ilk devleti kuranlar Phrygler olmuştur.
GEÇ HİTİT BEYLİKLER DÖNEMİ (MÖ 1200-700)

MÖ 1200’lerde batıdan gelen Ege Göçlerinin saldırıları eski gücünü kaybeden
Hitit İmparatorluğu’na son vermiş, başta Boğazköy olmak üzere, bütün Hitit şe-
hirleri yakılıp yıkılmıştır. Bu saldırılardan kurtulabilen Hititler Güney ve Güney-
doğu Toroslar’ın dağlık bölgelerine çekilerek tarihte son Hitit Beylikleri çağını ya-
şamışlardır. Bundan sonra bir daha merkezi bir Hitit Devleti kurulamamış, Hitit
geleneği, bu Geç Hitit Beylikleri tarafından Asurluların sürekli saldırıları ile tarih
sahnesinden silindikleri devir olan MÖ 700 yıllarına kadar devam ettirilmiştir.
Kargamış, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakçagözü, Karatepe ve Tell Tayinat’da
yapılan kazılarda bu dönemin önemli merkezleri açığa çıkarılmıştır. Ayrıca aynı
çağa ait dağınık eserler de birçok yerlerde bulunmuştur. Bu küçük krallıklar MÖ I.
binin ilk çeyreğinde, İç Anadolu’nun kuzey ve batısında Phryg, Doğu Anadolu’da
Urartu, Kuzey Mezopotamya’daki Asur politik güçleri arasında yaşamlarını sür-
dürmüşlerdir.
Harita 4.1
Demir Çağı
Krallıkları ve Belli
Başlı Merkezleri
Geç Hitit Beylikler Dönemi önemli merkezleri nerelerdir ve bu dönemdeki komşu-

1 ları kimlerdir? Açıklayınız.
Geç Hitit şehirlerinin etrafı sularla çevrili olup bu şehirlerde idari ve dinsel
işlevli anıtsal yapılar, yerleşmenin tepesinde ek bir savunma sistemiyle citadel ile
korunan ana bölümü oluşturmaktadır. Kentler, sarayları, caddeleri, anıtsal merdi-
4. Ünite - Anadolu’da Demir Çağı Uygarlıkları 89
venleri ve meydanları ile birlikte bir bütün olarak planlanmıştır. Saraylar, çoğun- Citadel: Ulaşılması zor,
lukla bir avlu çevresine yerleştirilmiş birbirlerini bütünleyen yapılardan oluşmuş- dik ve sarp kayalıkara
konuşlandırılmış, savunması
tur. Hilani adı verilen, girişi sütunlu, dikdörtgen planlı bu yapılar dönemin özgün kolay kaya yerleşimleri
bir mimarlık örneğidir.
Geç Hitit sanatının önemli özelliklerinden biri mimari ile yontuculuğun bir- Ortostad: Kerpiç yapı
tekniğimde su basman
likte uygulanmasıdır. Sur duvarlarındaki kapılar, saray cepheleri kabartmalı taş seviyesi üzerine yerleştirilen
bloklarla (ortostad) kaplanmıştır. büyük taş bloklar. Kerpiç
Malatya yakınındaki Aslantepe şehrinin kapısını süsleyen kabartmalar ve iki duvarların temelinin sağlam
olmasını sağladıkları gibi,
aslan heykeli, geleneksel Hititli öğeleri yansıtan bir grup olup üzerinde Malatya aynı zamanda üzerine
Beyliği Kralı Sulumeli’nin tanrı ve tanrıçalara içki sunuşu betimlenmiştir. Aslan- kabartma resimler yapılarak
tepe sarayının giriş kısmındaki büyük kral heykeli ise Asur etkileri gösterip ka- süsleme unsuru olarak da
bartmalardan daha geç bir tarihe ait olduğu anlaşılmaktadır. kullanılmışlardır.
Güney Anadolu’daki en önemli Geç Hitit şehir krallıklarından biri olan
Kargamış’ın önemi Mezopotamya ile Anadolu ve Mısır’ı birbirine bağlayan yolla-
rın kavşak noktasında bulunmasındandır. Geç Hitit şehir krallıkları kültürünün
ortak bir karakteri de Hitit hiyeroglif yazısıdır. Artık Hitit çivi yazısının kullanıl-
madığı bu dönem kabartmalarında Hitit hiyerogliflerinin yer aldığı görülmek-
tedir. Kargamış kabartmalarının yanı sıra Andaval kabartmasında, Sultanhanı
-Kayseri ve Köylütolu stellerinde bunu görmek mümkündür.
Geç Hitit Çağı’nın Anadolu arkeolojisi ve sanatındaki önemi, Hitit sanatını
MÖ 700 yıllarına kadar yaşatmış olmasındandır.
Geç Hitit Sanatı

Geç Hitit Krallıkları sanatında heykeltraşlık mimari ile kaynaşmış, giderek onun
hizmetine girmiştir. Anıtsal yapılarda cephelerin alt kısımları “Ortostat”diye ad-
landırılan kabartmalı taş blok ve levhalarla kaplanmıştır. Bu yöntemle hem doğa
şartlarından korunma, hem de süsleme amaçlanmıştır. Hitit imparatorluk dö-
neminin eserleri olan Alacahöyük kabartmalı kapı ortostatları, bu tür yapıtların
güzel bir örneğidir. Geç Hitit sanatının bu alandaki en eski örnekleri ise Malatya
Kapı Ortostatları’dır. Dinsel konuların Hitit İmparatorluk geleneği ile işlendiği bu
yapıtlarda, fırtına tanrısı Teşup ile ilgili öyküler bulunmaktadır. Zincirli’deki kent
ve kale kapısı kabartmalarında ise Asur etkisi görülür. Ama bu yapıtlarda her-
hangi bir konu birliğinden söz edilemez. Heykeltraşlığın mimaride kullanılan bir
başka ögesi de sütun altlıklarıdır. Ustaca desenlenmiş taş sütun altlıkları bağımsız
bir öğe olarak, 8.yüzyıldan itibaren Güneydoğu Anadolu ve Suriye’de yaygın bir
biçimde kullanılmıştır. Zincirli’deki kemerli ve yaprak bezemeli örnekler bunlar
arasında ilk akla gelenlerdendir.
Hayvan biçimli altlıklar, Geç Hitit sanatının getirdiği yeniliklerden biridir.
Boğazköy’de kapıların iki yanındaki duvarı taşıyan yekpare blokların ön kısım-
larında heykel, gövde kısımlarında ise kabartma olarak işlenmiş aslan ve sfenks
tasvirleri bulunmaktadır. İstanbul Eski Şark Eserleri Müzesi’nde sergilenen Maraş
Aslanı ise küçük olmasına karşın başarılı bir örneğidir. Bu form zaman içinde
gelişmiş, ortaya hayvan heykeli biçimli sütun altlıkları çıkmıştır. Zincirli’deki MÖ
8. yüzyılın son çeyreğine ait olan çifte sfenksli sütun kaidesi bu alanda ilginç bir
örnektir. Heykel biçimli bu tür taşıyıcılar ve sütunlar, heykelciliğin mimarinin
hizmetine girdiğini gösteriyor.
Geç Hitit heykelciliğinde mimariye bağlı olmayan anıtsal örnekler de bulun-
maktadır. Oransız vücut ölçüleri ile dikkati çeken bu heykellerden Malatya ve
Zincirli Kral Heykelleri en tanınmış olanlarıdır.
Resim 4.1 Geç Hitit heykelciliğinin önemli

Kargamış Tanrıça bir kolu da mezar taşlarıdır (stel).
Kubaba. Akurgal, E. Törensel cenaze yemeklerini ve aile
(1993). yaşamından sahneleri yansıtan bu
Anadolu taşlarda, ölünün kişiliğini yansıtan
Uygarlıkları, özellikler de özel eşyaları ile belirtil-
İstanbul, res, 31.
miştir. Bu bölgedeki atölyeler 8. yüz-
yıl boyunca süren serbest ticaret ve
sanat alanındaki canlılık nedeniyle
heykel sanatına yeni bir anlayış ge-
tirmişlerdir. Figürlere üzgün, öfkeli,
kederli, neşeli ifadeler verilmiş, bu
yolla lirik bir gerçekçiliğe varılmış-
tır. Yerleşimin dışına dikilen bu me-
zar taşlarının önünde dini törenler
yapılmaktaydı.
Hititlerde Arinna’nın güneş tanrı-
çası, geç Hititlerde Kubaba olarak da
geçmiştir. Kybele de büyük olasılıkla
aynı inancın devamıdır. Bu tanrıça
isimleri tabletlerde farklı isimlerde
geçseler de aynı özelliklere sahiplerdir. Özellikle Hurri etkisiyle, Teşup un pante-
ona girmesiyle beraber Teşup un karısı tanrıça Hepat da önemli bir yer tutmaya
başlamış, Hatta Arinna nın güneş tanrıçası ile eş bir konuma gelmiştir.
İvriz Kaya Kabartması

Su kaynakları yakınında anıt yapma geleneği, Geç Hititlerde de sürmüştür.
Konya’nın Ereğli ilçesine 12 km uzaklıkta, bir su kaynağının kayalık yüzeyine
oyulmuş olan 4.20 m boyundaki büyük kabartma, Aramlaşmış Hitit sanatının
anıtsal bir örneği ve Geç Hitit döneminin en önemli sanat yapıtlarından biridir.
Tanrı figürünün yüzü önündeki hiyerogliflerden, MÖ 742-727 yılları arasında,
Kral Varpalavas tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir.
Anıtta, bölgenin kralı Varpalavas ile, Fırtına Tanrısı Tarhundas tasvir edilmiş.
Tarhundas; krala göre daha büyük ölçüde, ellerinde üzüm salkımı ve buğday ba-
şaklarını tutuyor. Böylece, Tarhundas, aynı zamanda bolluk ve bereket tanrısı ola-
rak da değerlendirilmekteydi. Tanrının karşısındaki kral ise, daha küçük ve dua
eder durumda tasvir edilmiş. Tasvirdeki objelerin giysileri; Geç Hitit sanatının
özelliklerini yansıtan, tanrı figürünün kol ve bacak adaleleri vurgulanarak, kuv-
vetli bir insan gibi vurgulanmıştır. Üzerinde: dizlerini açıkta bırakan, kısa kollu,
vücuduna yapışık giysi var. Dönemin karakteristik özellikleri; madeni kemeri,
uçları sivri ayakkabıları, üç sıra boynuzla bezeli başlığı, saç ve sakallar detaylı bir
şekilde verilmiştir. Kral Varsapalas, geometrik motifli ve püsküllü eteği olan uzun
bir giysi ile, ucu saçaklı manto giymiş, başlığı, boncuk dizileri ile süslenmiştir.
Kralın, iri boncuklu kolyesi, küpesi, bilezikleri de, Arami takılarına benzemekle
birlikte, anıt üzerinde Asur ve Phryg etkileri de görülmektedir.
Her iki figürün arasında bulunan, hiyeroglif yazıda: “Ben hakim ve kahraman
Tuvana Kralı Varpalavas; sarayda bir prens iken, bu asmaları diktim, Tarhundas
onlara bereket ve bolluk versin”yazılıdır.
Resim 4.2
İvriz Kaya
Kabartması, Konya
ilinin Ereğli ilçesine
12 km uzaklıkta
bulunmaktadır.
URARTULAR (MÖ 850-600)

MÖ 2. binyıl başlarından itibaren Doğu Anadolu Bölgesi’nde Hurri kökenli küçük
beylikler yaşamaktaydı. Bu beylikler genellikle yarı göçebe bir yaşam sürmektey-
diler ve feodal bir yapıya sahip değillerdi. İlk kez Asur Kralı Salmannassar (MÖ
1274-1245) dağlık bölgedeki bu ülkeden Uruatri olarak söz etmekte ve 8 kabile-
den oluştuğunu bildirmektedir. Daha sonra Asur Kralı I. Tikulti Ninurta (MÖ
1244-1208) ise Doğu Anadolu Bölgesi’nde Nairi olarak adlandırdığı ülkenin 60
kralının olduğunu bildirmiştir.
Urartuların, başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti en güçlü döneminde
(MÖ 8-7.yüzyıl), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak’ın küçük bir
bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi’ne kadar bölge egemenlik sınırları içinde idi.
Devletin başkenti Doğu Anadolu’da Van Gölü’nün doğu kıyısında yer almak-
taydı; daha geç dönemlerdeki adıyla ‘Tosp’, Urartucadaki ‘Tuşpa’ya dayanmakta-
dır. Asurlar’ın coğrafi metinlerinde Van Gölü’nden ‘Nairi’nin Yukarı Denizi’, Ur-
miye Gölü’ndense ‘Nairi’nin Aşağı Denizi’ olarak söz edilir. Bugün dahi Urumiye
Gölü’nün Farsçası ‘Deryeça’ yani ‘Küçük Deniz’ anlamındadır.
Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Er-
menistan Dağları, doğuda İran Azerbaycan’ındaki Savalan Dağları, güneyde ise
Zagros Dağları’yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur.
Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasındadır. İncil’deki masoretik
ünlüleştirmeden ötürü bu Dağ, Urartu adının “r r t”ünsüzleriyle yazılması sonu-
cu “Ararat”adını almıştır. 5165 m’lik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya’nın
güneyindeki en yüksek dağdır. Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı
ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 m’yi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü ya-
kınlarında yer almaktadır.
MÖ 730’larda Asur’un güçlenmesiyle Urartu Devleti toprak kaybetmeye başla-
mıştır. Bu dönemi Asur’la olan savaşlar takip etmiştir. Ancak bu arada güç dengesi
de değişmektedir. Büyüyen Med tehlikesi, Med-İskit ittifakı ile sonuçlanmış ve
bunun sonucunda da Ninova düşmüş, MÖ 605 yılında da Asur İmparatorluğu ta-

rihe karışmıştır. Bu durum Urartu Devleti’ni de etkilemiş ve Med ve İskit tehlikesi
Urartu üzerine odaklanmıştır. Urartu İmparatorluğu de bu saldırılara dayanama-
mış ve MÖ 7. yüzyılın sonunda tarih sahnesinden çekilmiştir. Eski Urartu kaleleri
Çavuştepe ve Toprakkale’de bulunan İskit tip ok uçları Urartu ülkesini İskitler’in
ele geçirdikleri yönündeki Babil tarihlerini desteklemektedir.
Resim 4.3
Hoşap Kalesi. Van’a
yaklaşık 50–60
km arası uzaklıkta
Van-Başkale
yolu üzerinde
bulunmaktadır.
Urartu Krallığı nasıl ortadan kalkmıştır? Açıklayınız.

2
Devlet İdaresi
Krallık, başında Tanrı Haldi’nin bulunduğu teokratik ve milliyetçi bir sistemle yö-
netilmekteydi. Kral sınırsız yetkilerle donatılmıştı. Aynı zamanda kral baş rahip ve
tanrının yeryüzündeki temsilcisiydi. Krallık tacı babadan, önceden veliaht olarak
belirlenen oğula geçiyordu. Devlet yönetiminde gezici başkentleri olan bir sistem
benimsense de krallığın başkenti Tuşpa (Van) idi. Başkentteki saray ve geniş kap-
samlı bürokrasi her şeye egemendi. II.Rusa zamanında sarayda hizmet veren gö-
revlilerin sayısı oldukça fazlaydı. Çalışan bu görevliler arasında harem ağaları, sa-
kiler, ibrikçi başları, kadın dokumacılar, katipler, muhafızlar, köpek bakıcıları gibi
görevliler bulunmaktaydı. Çavuştepe, Karmir-Blur gibi kalelerde ortaya çıkartılan
büyük boyutlu resmi devlet depoları çok sayıda insanın beslenme sorununa cevap
verecek kapasitede inşa edilmişti. Toplum, soylular, savaşçılar, çiftçiler, hizmetliler
ve köleler olmak üzere piramidal bir düzende sınıflara ayrılmaktaydı. Piramidin
en tepesinde krali aile ve saraya yakın görevli ve askerlerden oluşan iki sınıflı bir
aristokrasi yer alıyordu. Halkın büyük bir bölümü, aileleri ile birlikte başka ülke-
lerden getirtilip çeşitli işlerde çalıştırılan gruplardan oluşmaktaydı. Genellikle bu
gruplar, kale, baraj, su kanalı, yol yapımı vb. gibi ağır işlerde kullanılıyorlardı.
Urartu krallığının toprakları eyaletlere bölünmüştü ve başkentten atanan va-
liler tarafından yönetiliyordu. Bazen ele geçirilen yerel yönetici beyler vali olarak
görevlendirilebiliyordu.
Urartu Krallığının toprakları nasıl yönetiliyordu? Açıklayınız.

3
Eyalet merkezleri, tarıma elveriş ve stratejik noktalar göz önünde bulundurula-
rak seçiliyordu ve buralardaki kalelerde merkezi hükümetin resmi temsilcisi vali-
nin oturduğu bir saray ve Tanrı Haldi’ye adanmış tapınak bulunmaktaydı. Valiler,
yasa ve düzenin korunması, vergi toplanması ve eyaletteki dinsel törenlerin düzenli
yürütülmesinden sorumluydu. Asker toplamak ve eğitmek, yollar, kanallar, dinlen-
me tesisleri, kamusal yapılar gibi devlet mallarının bakımını yapmak da görevleri
arasındaydı. Krallık iyi eğitilmiş ve çeşitli sınıflara ayrılmış bir orduya sahipti. Or-
dunun savaş görevinin yanı sıra, haraç, ganimet ve tutsak elde etmek gibi görevleri
vardı. Her eyaletin bir ordu besleme yükümlüğü vardı ve ordunun başında bazen
kral sefere çıkabildiği gibi bazen de yönetimi başkomutana bırakabiliyordu.
Din ve Tanrılar
Van, Meher Kapı anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adla-
rına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulun-
maktadır. Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır. Haldi - (Eşi
Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi. İsim olarak kökeni
XIII. yüzyıl Asur yazıtlarına kadar inmektedir. En büyük tapınağı Muşaşir’de idi.
Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalı-
dır. Şivini de (Güneş tanrısı) Hurri kökenlidir. Hititlerdeki Şimegi’nin karşılığıdır.
Urartular büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlar-
daki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı.
MÖ 9-6 yüzyıllar arasında Doğu Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybatı İran
bölgelerinde egemenliğini sürdüren Urartu Krallığı’nın resmi devlet dini hak-
kında en iyi bilgiyi, Van Ovası’nın doğusunda bulunan Meher Kapısı Yazıtı ver-
mektedir. Kayalara oyulmuş dikdörtgen biçimli bir tapınak kapısını temsil eden
bu anıtta Urartu Devleti’nin resmi tanrı ve tanrıçaları ile bu tanrı ve tanrıçalara
başkentte kurban edilecek adak hayvanlarının cins ve sayıları sıralanmaktadır. Bu
tür kaya nişlerinin günün birinde açılacağı ve içinden tanrıların çıkacağına ina-
nılmaktadır. Tanrıların dörtte üçünü erkek asıllı tanrılar, 16 tanesini tanrıçalar,
bir kısmını ülke, dağ geçitleri, göl gibi eski totem inançlarını yansıtan tanrılar, bir
kısmını da baş Tanrı Haldi’nin soyut ve somut nitelikleri oluşturmaktadır. Ulu-
sal Tanrı Haldi’nin eşi ve tüm tanrıçaların başı olan Arubani’nin aynı zamanda
Ana Tanrıça’nın tüm kutsal niteliklerini taşıyıp taşımadığını, yazılı belgelerin bilgi
vermemesi nedeniyle bu konu ile ilgili olarak tam bir bilgi edinemesek de, arke-
olojik belgeler bu konuda sınırlı da olsa yardımcı olabilmektedir. Altın, gümüş
ve tunçtan yapılmış madalyon ve pektoraller (gerdanlık) üzerindeki ilginç resim
sahnelerinde, Tanrıça Arubani, aslan üzerinde ayakta duran Tanrı Haldi’ye oğlak
sunarken gösterilmiştir. Benzer sahnelerde de, elinde başak demeti tutarken be-
timlenmiştir. Yani burada Ana Tanrıça olduğu anlaşılan Arubani, gerek hayvan-
ların, gerekse bitki ve tarım ürünlerinin verimliliğini arttırmak için elinde veya
yanında bu tür sembol ve hayvanlarla birlikte betimlenmiştir.
Özellikle Urartu Krallığı’nın MÖ 7. yüzyılın sonlarında doğudan gelen İskit-
ler tarafından yerle bir edilmesinden sonra, bu yıkımdan kurtulabilen halk, Van
Gölü’nün güneydoğusundaki Giyimli (Hırkanis) bölgesine sığınmıştır. Giyimli kö-
yünde yapılan kazılar sonucunda, binlerce parçadan oluşan tunç adak levhaları ele
geçirilmiştir. Adak levhaları üzerinde betimlenen konular, halk sanatının en güzel
örneklerini oluşturmaktadır. Bu levhalar üzerinde, toplumun ortak gereksinmesi

olan ekonomik ve beslenme sorunlarını yansıtan sahneler betimlenmiştir. Özel-
likle açlık ve kıtlıklara karşı verimliliğin simgesi olan Ana Tanrıçalara çeşitli tarım
ürünleri veya oğlakların sunulduğunu gösteren resimler bulunmaktadır. Bu ilginç
ve gizemli sahneler, hem tarım ürünlerinin, hem de hayvanların çoğalıp artırılma-
sına yönelik düşünceyi gözler önüne sermektedir.
Dil ve Yazı
Urartu devletinin resmi dili Urartuca idi. Bu dil sabit köklere ek ilavesiyle oluşan
bitişken diller grubundandır. Bu haliyle ne Asur, Babil gibi Sami dillerine ne de
Hitit dili gibi Hint Avrupa dillerine benzemektedir. Tek benzerliği, Ön Asya’nın
farklı bir dil ailesine mensup olan Hurrice’dir. Dil bilimciler her iki dilin ortak bir
atadan çıkıp ayrı ayrı geliştiğinin ortaya koymuştur.
Urartular Ön Asya’da yaşayan diğer halklar gibi çivi yazısı kullanmaktaydı-
lar. Bu yazı Asur çivi yazısından alınmıştı. İlk başlarda tümüyle Asur çivi yazısını
benimseyen Urartular bu yazıyı kısa sürede basitleştirerek kendi dillerine uydur-
muşlardır. Urartuca yazıtlar daha çok taş eserler üzerine kazılmış ve propaganda-
ya yöneliktir. Bu yazı aynı zamanda pratik amaçlar için, kil tabletler, büyük depo
küpleri, tunç eserler ve mühürler üzerine de yazılmıştır. Urartular aynı zamanda
Hitiler gibi, çivi yazısının yanında hiyeroglif (resim yazısı) de kullanıyorlardı. Bu
tip yazı az gelişmişti ve daha çok gündelik işlerde kullanılıyordu.
Ölü Gömme Gelenekleri

Urartu halklarında öteki dünyada yaşayacaklarına inanılmaktaydı. Ölen bireyle-
rin yol olmayıp öbür dünyada bir şekilde yaşadıklarına inanıyorlardı. Bunun için
ölülerini yaşadıkları şehirlerin yakın çevresine gömmüşlerdir. Urartu mezarları
çok çeşitlidir.
Urartu’da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Yönetici kesim ve ola-
sılıkla aileleri, büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına
birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarla-
ra, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmektey-
diler. Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe’de, kuzeyde Aras
Nehri’nin güney bölgesinde, doğuda Şangar (İran’da Bastam’ın kuzeyi) gibi önem-
li yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır.
Dilkaya, Karagündüz ve Yoncatepe’de ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde
birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir. Ölümden sonraki
yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı eşyalar
konulurdu yastık, çanak, çömlek v.s.
Urartuların ölü gömme gelenekleri nasıldı? Tartışınız.

4
Siyasal ve Kültürel İlişkiler
Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile müca-
deleye odaklanmıştır. Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diaue-
hi Krallığı (Erzurum çevresinde) ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate
(Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I. Argişti döneminde Hate
- Tabal (Tuate’nin ülkesi); II. Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve
kralı Kuştaşpili; II. Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır.
Urartu Krallığı’nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, krali unvanlar,
stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi
uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir. Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlar-
daki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise
Kuzey Suriye’den etkiler almıştır. Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etki-
si yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir. Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu
coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur.
Çanak-Çömlek Sanatı
Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış Resim 4.4
gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çöm- Urartu Kazanı,
lek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu Akurgal, E.
kalelerinde bulunmaktadır. Halkın ürettiği (1993). Anadolu
yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya Uygarlıkları,
devam etmiştir. İstanbul, res, 52.
Urartular hakkındaki değerlendirmeler,
birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılmakta-
dır. Asur yazıtları özellikle erken dönemleri
için önemli kaynak grubunu oluşturur. MÖ
13-9. yy arasındaki krallık öncesi dönem
genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya ça-
lışılır. MÖ 9. yy ortaları ile 6. yy arasındaki
krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu
krali yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet
ile Asur yazıtları ve Arkeolojik bulgular bir-
leştirilerek ortaya konabilir. Büyük kent ve
kalelerdeki görkemli mimarlık kalıntıları,
maden eserler ve zengin diğer buluntular bu
uygarlığı günümüze taşımaktadır.
PHRYGLER
Phrygler, MÖ 1200’lerden itibaren Makedonya ve Trakya’dan dalgalar halinde
Anadolu’ya göç ettiği düşünülen Thrak kökenli bir topluluktur. Orta Anadolu’da MÖ
9. yüzyıl’dan itibaren siyasi bir güç olarak çok renkli büyük bir uygarlık kurmuşlardır.
Arkeolojik ve epigrafik buluntular, Phrygler’in Klasik Phrygia Bölgesi’nden çok
daha geniş bir alana yayıldıklarını göstermektedir. Bu alanın sınırları kesin olarak
saptanamamakla birlikte Phrygler’in Halys’in ( Kızılırmak ) doğusunda Çorum, To-
kat ve Kırşehir; kuzeyde Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Burdur ve
Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma
yörelerine kadar etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. Ancak en etkili ol-
dukları bölge, günümüzde Yukarı Sakarya Vadisi’nde Eskişehir, Afyonkarahisar ve
Kütahya illeri arasında kalan ve klasik dönemde Küçük Phrygia (Phrygia Epiktetos)
olarak adlandırılan bölgedir. Coğrafyacılar tarafından İç Batı Anadolu eşiği olarak
adlandırılan bölge, bir yandan İç Anadolu Bölgesi’nin kuzeybatı kesimini çevirir-
ken, diğer yandan da denize dikey olarak uzanan dağlar arasındaki vadiler ile Ege ve
Marmara Denizi kıyılarına doğru açılır. Konumu itibariyle İç Anadolu Bölgesi’nin
batıya açılan kapısı, doğu ile batıyı birleştiren yolların düğüm noktasıdır. Hem stra-
tejik savunmaya yönelik uygun arazi yapısı hem de tarıma elverişli geniş ovaların
bulunması Phrygler’in bu bölgede güçlü konuma ulaşmalarını sağlamıştır.
Phryg Uygarlığının bilinen ilk kralı kimdir? Açıklayınız

5
Phryg devletinin bilinen ilk kralı, Gordios’tur. Ancak Kral Gordios hakkında
pek fazla bilgi yoktur. Assur kaynaklarında “Muşkili Mita”olarak adı geçen ve II.
Sargon’un çağdaşı olan, Gordios’un oğlu Midas, efsaneleri ile antik batı kaynak-
larına konu olmuş ünlü Phryg kralıdır. Kral Midas ilk olarak doğuda Kargamış,
Urartu ve Tabal krallıklarıyla birlikte Asur’a karşı bir siyaset izlerken MÖ 709 yı-
lında ise doğudan gelen Kimmer tehditine karşı Asur’dan yardım istemiştir. Bu
dostluk anlaşmasının ardından Kral Midas batı dünyası ile ilişkiler kurmaya baş-
lamıştır. Orta Yunanistan’da Delphoi kehanet merkezine armağanlar göndermiş,
Anadolu’nun batı kıyılarındaki Aiolia bölgesi kentlerinden olan Kyme kenti kralı
Agememnon’un kızı Demodice veya Hermodice ile evlenmiştir. Samos, Lindos,
Paros, Olympia ve Perakhora’daki kutsal alanlara sunulan, Phryg fibulaları (İğ-
neleri), omphaloslu bronz kaseler (göbekli bronz kaseler) ve kemerler Phryglerin
batı dünyası ile ilişkilerinin düzeyini gösteren en önemli kanıtları oluşturmakta-
dır. Kral Midas döneminde, yani MÖ 8. yüzyıl sonlarında Phryg devletinin etki
alanı, batıda Ege denizi kıyılarından doğuda Halys (Kızılırmak)’in diğer yakasına
kadar yayılmıştı. Ancak bu dönemde Kimmer etkisi de kendini gösteriyordu. As-
sur kralı II. Sargon’un bu göçebe halklarla yaptığı savaş sırasında yaşamını yitir-
mesi ile Phryg kralı Midas Asur desteğini de kaybetmiş oldu. Böylece Kimmer
istilaları ile karşı karşıya kalan Phrygler Kimmerlerin karşısında yenilgiye uğradı-
lar. Antik kaynaklar bu yenilgi karşısında Kral Midas’ın boğa kanı içerek intihar
ettiğini belirtirken, istilanın tarihi konusunda antik yazarlardan Eusobios, MÖ
696/695, Africanus ise, MÖ 676 tarihini vermektedir.
Yenilgi ile sonuçlanan savaşın ve istilaların sonucunda Phryg kralının ölümü-
nün ardından Phryg krallığı siyasi anlamda gücünü yitirse de tarih sahnesinden
silinmemiştir. Gordion’da istilanın ve yıkımların ardından kısa bir süre sonra ye-
niden yerleşmeler kurulmuştur. Kral ailesinden geriye kalan soylu kesim ise Yuka-
rı Sakarya vadisine ve Kızılırmak’ın doğusundaki Hattuşaş (Boğazköy) ve Pazarlı
gibi merkezlere yerleşmiştir. Bu merkezlerde MÖ 547/546 yıllarında Pers istilası-
na kadar bağımsız bir şekilde yaşamlarını sürdürmüşlerdir.
Lydia Krallığı’nın yıkılışının ardından Phrygia, Akhamenid Krallığı’nın satraplık
sistemi içine alınmıştı. Kapadokya, Paflagonya ve Hellaspontos ile birlikte Büyük
Phrygia Satraplığı’na bağlanmıştı. MÖ 333’te bölge Büyük İskender’in hâkimiyeti
altına girer. Bölge, İskender’in ölümünün ardından generalleri arasında çekişme
konusu hâline gelir. Bölge ilk olarak Antigonos, MÖ 301 yılında Güney Phrygia
bölgesindeki Sultan Dağları’nın kuzey eteklerinde kurulmuş olan İpsos’ta yapılan
Savaşı’tan sonra Lysimakhos’un, MÖ 281 yılında Kurupedion Savaşı’nın ardından
da Seleukosların eline geçmiştir. MÖ 277 yılında ise bir Kelt boyu olan ve Anadolu’ya
Balkanlar üzerinden gelen Galatlar’ın istilalarına sahne olan bölgenin, Yukarı Sa-
karya ve Orta Kızılırmak bölümü Galatia olarak adlandırılmıştır. MÖ 228 tarihin-
den sonra Bergama Kralı I. Attalos’un denetimine giren bölgenin batı kesimi, MÖ
190 yılında Roma ve Seleukos Kralı III. Antiochos arasında Manisa yakınlarında
gerçekleşen ve Romalıların galibiyetiyle sonuçlanan Magnesya Savaşının ardından,
MÖ 188’de yapılan Apameia Barışı ile, Romalılar tarafından Bergama Krallığı’na
verilmiştir. Bergama Kralı III. Attalos’un MÖ 133 yılında ölümünden sonra bölge,
Pontos Kralı V. Mithridates ile Bitinya Kralı II. Nikomedes arasında paylaşılmış-
tır. MÖ 116 yılında ise Roma’nın Asia Eyaleti sınırları içine alınmıştır. MÖ 88’de
Pontos Kralı VI. Mithridates tarafından bölge birkaç kez ele geçirilmiştir. Mithri-
dates tarafından ele geçirilen topraklar Romalı komutan Sulla’nın yaptığı seferler
sonucunda MÖ 85 yılında imzalanmış olan Dardanos Barışı ile tekrar geri alınmış-
tır. Mithridates’e en son darbe ise Romalı komutan Pompeius tarafından olmuştur.
Pompeius Küçük Asya’da ele geçirmiş olduğu topraklar üzerinde yeni düzenlemeler
yapmıştır. Bu düzenlemeye göre MÖ 74 yılında eyalet olan Bitinya, Pontos eyaleti ile
birleştirilmiş, Küçük Asya’da Kilikya ve Bitinya-Pontos Eyaletlerinin dışında kalan
topraklar Roma’nın yerel olan krallıklara bırakılmıştır.
MÖ 25 yılında Augustus Galatia kralı Amyntas’ın ölümüyle sahip olduğu top-
raklar üzerinde Galatia Eyaletini kurmuştur. Bu eyalete dahil olan bölgeler arasın-
da Pisidya ve Lykonia ile birlikte, Phrygia bölgesinin doğu kesimi de yer almıştır.
İmparator Vespasianus zamanında, MÖ 74 yılında, Kapadokya ve Galatia
eyaletlerinin birleştirilmesi sonucunda geniş bir alana yayılan Galatia eyaletinde
bir takım idari güçlüklerle karşılaşılması sonucunda, MS 107-113 yılları arasın-
da Traianus, Kapadokya-Galatia Eyaletlerini birbirinden ayırmıştır. Yapılan yeni
düzenleme ile Galatia Eyaleti tekrar Augustus dönemindeki sınırlarına ulaşmıştır.
İmparator Diocletianus döneminde (MS 284-305), İmparatorluk on iki dioce-
se bölünmüş ve eyaletler tekrar düzenlenmiştir. Bu dönemde Pisidia Eyaleti ku-
rulmuş ve Galatia’nın güneyi ile birlikte Phrygia Paroreios olarak adlandırılan,
göller yöresinin kuzey ve kuzeybatısındaki bölüm, Lykia-Pamphylia Eyaleti’nin
kuzey kısımları da yeni eyalete dahil edilmiştir.
Diocletianus döneminde altı bölüme ayrılan Asia Eyaleti’nin bir bölümü
olan Phrygia Bölgesi, Constantinus döneminde “Prima”ve “Secunda”olarak ya
da “Pacatiana”ve “Salutaris”olarak ikiye ayrılmıştır. Prima ya da Pacatiana olarak
adlandırılan bölgeler Laodiceia’dan, Secunda ya da Salutaris olarak adlandırılan
bölümler ise Synnada (Afyonkarahisar)’dan idare edilmiştir.
Kültürel Yapı
Antik kaynaklarda Phryg toplumu hakkında çok az bilgi mevcuttur. Homeros ve
Herodotos Phrygler’i savaşçı bir ulus olarak tanımlamıştır. Ancak daha sonrala-
rı onlar, müzik ve dansta ünlü, cesaret ve enerjiden yoksun köle ruhlu bir ulus
olarak nitelendirilmişlerdi. Yaşadıkları ülke, ormanlar, otlaklar, hayvan sürüleri
ve toprak ürünleri bakımından zengindi. Halkın büyük bir bölümünü tarım ve
hayvancılıkla geçinen köylü sınıfı oluşturmaktaydı. Ayrıca, Gordion, Yazılıkaya-
Midas Şehri ve Boğazköy’deki Phryg kenti gibi idari merkezlerde yaşayan soylu
sınıfın yanı sıra rahip, tüccar ve zanaatkâr sınıfları da olmalıydı.
Phryglerin kültürel yapıları nasıldı? Tartışınız.

6
Yazı ve Dil
Hint-Avrupa kökenli bir dil konuşan Phrygler, Arkaik Yunan alfabesine benzeyen
bir harf yazısına sahipti. Gordion kazıları Phrygler’in MÖ 8. yüzyılın ikinci ya-
rısından itibaren alfabetik yazıyı kullandıklarını göstermiştir. Bu yazı esas olarak
sağdan sola doğru yazılır. Bununla birlikte Phrygler soldan sağa yazı şekillerini de
kullanmışlardır. Okunabilmekle birlikte henüz anlaşılamayan Phryg dilinde ya-
zılmış yazıtların büyük bir bölümü adak yazıtı karakterinde olup kaya fasadları, Grafiti: Duvar yazıları ve
nişler, altarlar, taş bloklar ve küçük adak eşyaları üzerinde yer almaktadır. Ayrıca resimler yoluyla kendini ifade
eden bir görsel uygulamadır.
vazo üzerine yazılmış günlük yaşamla ilgili olduğu düşünülen çok sayıda graffiti de Grafik sözcüğü kökeninden
mevcuttur. Phryg dili MS 2. ve 3. yüzyılda Geç Phryg yazıtları şeklinde tekrar orta- türetilmiştir.
ya çıkmıştır. Bu durum köklü Phryg kültürünün Roma dönemine yansıyan etkileri

şeklinde yorumlanmaktadır.
Mimari
Phrygler, yaşadıkları alanların topografyasına göre mimarilerini iki farklı şekilde
oluşturmuşlardır. Birincisi, Gordion gibi alçak ve yassı tepeler üzerine kurulmuş
olan Phryg sitadellerinin çevresi bir sur ile çevrelenmiştir. Sitadeli iç kısmında
koruma duvarları ile bölümlere ayrılmış alanlarda ve teraslar üzerinde, birbirine
paralele olarak inşa edilmiş, megaron planlı yapılar yer almaktadır. Önlerinde ge-
niş, açık avlulara sahip, tek başına duran yapılardan oluşan bu tip yerleşim şekli,
karışık bir plan gösteren doğulu saray anlayışlından tamamen farklıdır. Megaron
planlı yapıların Batı Anadolu’da MÖ 3. bin yılın başlarından beri kullanıldığı göz
önünde tutulursa Phryglerin mimari açıdan batıya özgü köklü bir geleneğin va-
risleri olduğu kabul edilebilir. Önde bir giriş holü ve arkada ocaklı büyük bir sa-
londan oluşan Phryg megaronları, tepesinde bir akroteri olan semerdam çatı ile
örtülüdür. Bazı megaronların tabanı Phryg buluşu olan renkli çakıl taşlarıyla ya
da boyalı kil çivilerle yapılmış mozaiklerle süslüdür. MÖ 6. yüzyılın ortalarına
doğru batıdan gelen etkilerle yapıların dış yüzleri pişmiş toprak kabartma bezekli
kaplama levhalar ile duvarların iç yüzeyleri ise Yunan üslubunda fresklerle süs-
lenmeye başlamıştır. Ayrıca, ele geçen Geç Hitit tekniğinde ve etkisinde yapılmış
ortostat parçaları, bazı önemli Phryg yapılarının dış cephelerinin doğu etkisinin
bir sonucu olarak ortostatlarla kaplandığını göstermektedir.
Resim 4.5
Gordion
citadelindeki
Büyük Megaron’un
Rekonstrüksiyonu:
Sevin, V. (2003).
Eski Anadolu ve
Trakya, İstanbul, s.
260.
Phrygler’in ikinci yerleşim tipini sarp kayalıklar üzerine kurulmuş kaleler ve

eteklerinde halkın oturduğu yerleşmeler oluşturmaktadır. Bu tip yerleşmelerin
örnekleri, Eskişehir- Afyonkarahisar- Kütahya arasındaki dağlık arazide görül-
mektedir. Kayaların düzeltilmesi ve takviye edilmesiyle doğal bir savunma sis-
teminin oluşturulduğu kalelerde, Phryg dönemine ait yapılar hakkında fazla bir
bilgi yoktur. Ancak kayalara oyulmuş merdivenli gizli geçitler, büyük su sarnıçları,
kaya mezarları, bir Phryg Kalesinin karakteristik özelliklerini yansıtmaktadır.
Phrygler mimarilerini nasıl oluşturmuşlardır? Açıklayınız.

7
Sanat
Phryg yerleşmelerinden ve tümülüslerden ele geçirilen arkeolojik eserler Phrygler’in
marangozluk, madencilik, seramik ve dokumacılık endüstrisinde üstün bir düze-
ye erişmiş olduklarını göstermektedir. Ülkenin kereste bakımından zenginliği,

Phryglerde ahşap mimari, doğramacılık ve marangozluğun gelişmesinde etkili ol-
muştur. Gordion tümülüslerinin altındaki tamamen ahşaptan inşa edilmiş mezar
odaları, çivi kullanılmadan, birbirine geçmelerle tutturulmuş, geometrik bezekli
oyma ve kakmalarla bezenmiş mobilyalar ve panolar, gelişmiş Phryg marangozlu-
ğunun en güzel örneklerini oluşturmaktadır.
Phrygler, başlıca endüstri kollarından olan tunç endüstrisinde Batı Anadolulu
öncülerine, Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki çağdaşları Urartu ve Mezopotamya’daki
metalurji atölyelerine çok şey borçludurlar. Phryg atölyelerinde, Yakın Doğu saray-
larından tanıdığımız kazanlar, omphaloslu phialeler, testiler ve kepçeler gibi doğu
atölyelerinden ithal edilen tunç eşyaların yerli üretimlerinin yanı sıra bir Phryg bu-
luşu olan makara kulplu kâseler, geometrik bezemeli, tunç kemerler ve fibulalar da
üretilmekteydi. MÖ 8. ve 7. yüzyıllarda Eskiçağ dünyasının büyük bir bölümüne
ihraç edilen Phryg tunç eşyaları arasında ağız kenarında kanatlı kadın ve sakallı
erkek biçiminde tutamaklar bulunan kazanlar, fibulalar ve günümüz hamam tasla-
rının atası olan omphaloslu phialeler en çok aranan ihraç mallarını oluşturuyordu.
Resim 4.6
Seramik, Fibula,
Hamam Tası ve
Ahşap Eserler,
Akurgal, E.
(1993). Anadolu
Uygarlıkları,
İstanbul, res, 61,
63, 64, 65.; Sevin,
V. (2003). Eski
Anadolu ve Trakya,
İstanbul, s. 275.
Gelişmiş Phryg seramikleri endüstrisinde, Kızılırmak’ın doğu ve batısındaki

farklı etnik ögelere bağlı olarak farklı teknikte kaplar üretilmiştir. Batıda daha çok
metalik parlaklıkta, gri ve siyah renkli kaplar; doğuda ise açık renk zemin üzerine
koyu renk boya ile yapılmış bezemelere sahip çok renkli bir seramik üretilmektey-
di. Batı’ya da giren bu tip renkli kaplarda en belirgin motif tek merkezli daireler-
dir. Ayrıca stilize geyik, geometrik desenli çerçeveler içine alınmış aslan ve boğa
motifleri sevilerek kullanılan motifleri oluşturmaktadır.
Günümüzde hala değerli olan Orta Anadolu Bölgesi keçi ve koyunlarının ka-
liteli yünleri, Phrygia’da dokumacılığın önemli bir sanayi kolu olarak gelişmesin-
de etkili olmuştur. Türk kilimlerinin atası olan geometrik motiflerle dokunmuş
Phryg kilimleri antik dünyanın en çok sevilen malları arasında yer almaktaydı.
Phryglerin kilim için kullandıkları “tapates”adının bugün birçok Avrupa dilinde
duvar halısı ve duvar kâğıdı için kullanılıyor olması Gordion’da bulunan binlerce
dokuma tezgâh ağırlığı, ele geçen geometrik bezemeli tekstil örnekleri Phrygia’da
gelişmiş bir tekstil sanayinin varlığını açıkça göstermektedir. Ayrıca bir Phryg
buluşu olduğu söylenen altın sim ile kumaş üzerine nakış işlemenin latincede
“Phrygio=nakış işleyen” şeklinde karşımıza çıkması da bu durumu destekleyen
diğer bir kanıttır.
Antik kaynaklardan anlaşıldığın göre müzik ve dans Phryglerin yaşamında

önemli bir yer tutuyordu. Başta flüt olmak üzere simbal, üçgen ve bir çeşit ba-
sit flüt olan syrinks gibi, birçok müzik aletinin bulucusu olarak tanınan bu halk
özellikle Kybele kült törenlerinde zil, çalpara ve davul eşliğinde gürültülü ve coş-
kulu danslar icra ediyordu. Phryg müzik kültürü Antik Çağ ve Bizans aracılığı ile
Osmanlı dönemine kadar gelerek Klasik Türk müziğindeki “Phryg Makamı”ile
yaşamaya devam etmektedir.
Din
Phryg dini ve ritüel törenlerinin ayrıntıları günümüzde hâlâ büyük ölçüde gize-
mini korumaktadır. Bunun başlıca nedeni, Phryg dönemine ait dini içerikli yazılı
belgelerin azlığı, mevcut yazıtların kısa olmakla birlikte birkaç kelime dışında an-
lamının çözülememiş olmasıdır.
Ancak, Antik Yunan ve Roma kaynaklarında verilen bilgiler, Phryg yerleşim
sahası içinde bulunan dini anıtlar, Phryg dininin ilkel Anadolulu ve Hint Avru-
palı olmak üzere iki bölümden oluştuğunu göstermektedir. Dinin ilkel Anadolulu
bölümünü, MÖ 7. binyıldan itibaren Anadolu’da güçlü bir inanç olarak saygı gö-
ren Ana Tanrıça inancı oluşturur. Hind-Avrupalı bölümünde ise Thrak kökenli
Güneş Tanrısı Sabazios ve sonraları Men olarak adlandırılan Manes yer almak-
tadır. Antik kaynakların analizi ve otantik Phryg dini ve tapınımlarının bugün
için somut tanıklarını oluşturan kült anıtları, Anadolu kökenli Ana Tanrıça’nın
“Matar”ismi ile Phryg dininde tartışmasız en büyük tanrıça olarak tapınım gör-
düğünü göstermektedir.
Büyük ölçüde tarım toplumu olan Phryglerin uçsuz bucaksız doğa ile öz-
deşleştirdikleri “Ana Tanrıça Matar” bir doğa tanrıçası diğer bir deyişle doğanın
kendisidir ve Phryg dininde adeta tek tanrı olarak tapınım görmüştür. Bu durum
Phryg dinine tek tanrılı bir din görüntüsü vermektedir.
Demirden yapılan öldürücü silahların kullanılması ve savaşların süreklilik
kazanması, Savaş Tanrıları ile birlikte Fırtına, Güneş ve diğer tanrıların ön pla-
na geçmesine neden olmuştur. Ancak doğanın en büyük yaratıcı gücü olan Ana
Tanrıça’nın hiçbir zaman önemini yitirmeden varlığını sürdürdüğü bilinmektedir.
Ana Tanrıça Demir Çağı’nda Geç Hitit döneminde Kargamış kentinin baş tan-
rıçası “Kubaba”adıyla anılmaktadır. Tanrıça bir çift aslan ve elinde ayna ile betim-
lenmektedir.
Phryg dininde Matar uçsuz bucaksız doğada canlılığı ve verimliliği simgeleyen
evrensel bir niteliğe sahiptir. Eskişehir, Afyonkarahisar, Kütahya il sınırları içindeki
vadilerde çok sayıda anıtsal ve küçük ölçekli kaya anıtının Ana Tanrıçanın karakte-
riyle örtüşen ve tanrıçaya tapınımın odağını oluşturan kült yapıları bulunmaktadır.
Phryglerin Ana Tanrıça’ya duydukları derin saygı ve bağlılığın en güzel kanıtları
olan bu anıtlar; kaya fasadları, altarlar ve nişler olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.
Kaya Fasadları, üçgen alınlıklı, beşik çatılı Phryg megaronlarının kayaların dik
yüzlerine oyulmuş ön cephesini yansıtmaktadır. Anıtsal fasadların en görkemli
ve en ünlüsünü Yazılıkaya - Midas Şehri’nde, Midas Anıtı ya da Yazılıkaya olarak
isimlendirilen 17 m yüksekliğinde ve 16.50 m genişliğindeki fasad oluşturmakta-
dır. Yazılıkaya - Midas Anıtı’nın yanı sıra;
• Midas - Yazılıkaya Vadisi’nde, Bitmemiş Anıt, Areyastis Anıtı,
• Kümbet Vadisinde Bahşayiş Anıtı,
• Köhnüş Vadisi’nde Maltaş Anıtı ve Aslankaya Anıtı,
• Afyonkarahisar ili, İhsaniye ilçesi, Döğer beldesi yakınlarındaki Büyük Ka-
pıkaya ve Küçük Kapı Kaya Anıtı,
• Kütahya’ın Tavşanlı ilçesi yakınlarında Delikli Taş Anıtı en etkileyici ve en

güzel anıtsal cephelerdir.
Resim 4.7
Yazılıkaya- Midas
Anıtı. Eskişehir
İli Han İlçesi,
Yazılıkaya Köyü.
Resim 4.8
Aslantaş
Kaya Mezarı.
Afyonkarahisar İli,
Kayıhan Beldesi
Sınırları içinde yer
almaktadır.
Phryg Ana Tanrıçası - Matar Kubileya

MÖ 1200’lerden itibaren Balkanlar’dan boğazlar yolu ile Anadolu’ya göç eden
Thrak kökenli Phrygler, binlerce yıldır bu topraklarda kökleşen güçlü Ana Tan-
rıça inancını benimseyerek, yeni yurtlarında bu tanrıçaya adeta tek tanrı olarak
ibadet etmişlerdir.
Matar, Phryglerin gözünde doğanın ve hayvanların egemeniydi. Bereketin,
bolluğun ve doğurganlığın simgesi olan tanrıça, doğayı tüm canlılığı ve verimlili-
ğiyle simgeleyen evrensel bir nitelik taşımaktaydı.
Özellikle yırtıcı kuş ve aslanlar tanrıçanın kutsal hayvanlarını oluşturmaktaydı.
Bu özelliklerinin yanı sıra tanrıça, genç kızların ve kentlerin de korucusuydu. Do-
ğanın hakimi olan Matar’ı yüksek dağlarda ve yalçın kayalarda yaşadığına inanıl-
maktaydı ve bu inanç doğrultusunda tanrıçanın ritüel törenleri de vahşi doğada,
ormanlık ve kayalık alanlardaki açık hava tapınaklarında gerçekleştirilmekteydi.
Phryglerin ana tanrıçaların özellikleri nelerdir? Açıklayınız.

8
Phryglerin Ana Tanrıça kültü, Yunan ve Roma dünyasında da benimsenmiş

ve kendi tapınımları ile bütünleşmiştir. Antik kaynaklarda Agdistis ya da Agdistis
Meter Thea olarak geçen tanrıçaya, Yunanlılar Meter Megale ve daha çok da Kybe-
le, Romalılar ise Magna Matar diyorlardı.
Resim 4.9
Ankara Fidanlık
Kybele Kabartması,
Gordion Kybele
Kabartması
Akurgal, E.
(1993). Anadolu
Uygarlıkları,
İstanbul, res, 71, 72.
Tanrıça Matar’ın, Antik Yunan ve Roma kaynaklarına konu olan tek bir efsa-
nesi bulunmaktadır. Bu efsane özünde konu olarak aynı olsa da farklı yazarlar ta-
rafından değişik şekillerde aktarılmıştır. Mitolojiye göre, Tanrıça, Attis ya da Atas-
Attes adında yakışıklı bir gence aşıktır. Ancak Attis bu aşka karşılık vermez ve
ondan kaçmaya başlar. Tanrıça onu her yerde amansızca takip eder ve bu takipten
kurtulamayan Attis, Pessinus kentinde erkekliğini kendi elleriyle ortadan kaldırır.
Kybele- Attis kültünün özünde de Attis’in erkekliğini kesmesi ve adeta kendini
tanrıçaya kurban edişi, Ana Tanrıça rahiplerinin kanlı törenle erkekliklerini kendi
elleriyle gidermesi yatmaktadır. Akan kan ve yitirilen erkeklik gücünün, evrensel
bir nitelik kazanarak bereket ve canlılığın tüm doğaya geçtiğine inanılmaktaydı.
Phrygler bu tanrıçayı öylesine benimsemişler ki tüm devleti ve ülkelerini, Ana
Tanrıça Matar’ın mülkü saymışlardır. Aslında Neolitik çağdan beri köklü bir Ana-
dolu Tanrıçası olduğu halde Kybele tarihe Phryg tanrıçası olarak geçmiştir.
Ölü Gömme Gelenekleri

Phryg ölü gömme gelenekleri, onların öldükten sonra diğer dünyada yaşamın de-
vam ettiğine inandıklarını gösterir. Bu inançla bağlantılı olarak Phryg soyluları,
Tümülüs: Ölüler, düz ya da ya Tümülüsler altındaki ahşap odalara ya da kayalık alanlara oyulan oda mezar-
semerdam çatılı, kapısız, ev lara gömülmüşlerdir.
biçimindeki ahşap mezar
odaları içindeki ahşap sedirler Kaya mezarları, soyulmuş olmaları nedeniyle mimari özellikler dışında ölü
üzerine yatırılmış ve yanlarına gömme gelenekleri hakkında pek fazla bilgi vermezler. Eskişehir, Afyonkarahisar
değerli armağanlar bırakılarak ve Kütahya arasındaki bölgede kaya mezarlarına ait birçok örnek bulunmaktadır.
üzerleri bir tepe oluşuncaya
kadar toprakla örtülen mezar Anadolu’ya ilk kez Phrygler tarafından Trakya ve Makedonia’dan getirilmiş
tipidir. olan tümülüs mezar geleneğini yoğun olarak kullanmışlardır. En erken örneği MÖ
9. yüzyıl’ın sonları 8. yüzyılın başlarına tarihlenen Tümülüsler, Batı’da Afyonkara-
hisar, Güneybatı’da Antalya yakınlarındaki Elmalı, güneydoğu’da Niğde yöresine
kadar geniş bir alana Tümülüs geleneği yayılmıştır. Phryg Tümülüslerinin en yo-
ğun kümelendikleri yöreler Ankara, Gordion (Yassıhöyük) ve Çorum Alacahöyük
çevresidir. Ankara’da Anıtkabir Tepesi, Atatürk Orman Çiftliği, Söğütözü ve Orta Dendrokronoloji:
“Dendron=ağaç”,
Doğu Teknik Üniversitesinde 20 kadar Phryg Tümülüs mezarı ortaya çıkartılmıştır. “Kronos= zaman”,
Tümülüs tipi mezar anıtlarının en yoğun bulunduğu yer Başkent Gordion “Logos=bilim”sözcüklerinin
(Yassıhöyük)’dur. Burada 100 kadar Tümülüs mezarın varlığı saptanmıştır. Bun- birleştirilmesi ile oluşturulan
“Dendrokronoloji”, ağaçların
lardan en görkemlisi Midas’ın Mezarı olduğu söylenen fakat son yıllarda yapılan yıllık oluşturdukları halkalarının
dendrokronoloji sonuçlarına göre babasına veya dedesine ait olduğu ağırlık ka- yardımıyla, çeşitli amaçlar
için, yaş saptama bilimidir. Bir
zanan Büyük Tümülüs’tür. Anıt mezar 300 m çapında ve 53 m yüksekliğinde ya- ağacın yaşamı boyunca, her yıl
pay bir tepedir. Bu tepenin altında ahşap bir mezar odası bulunmakta, tavanı ise ağacın gövdesine eklenen yıllık
halkalar o yılın iklim koşullarına
semerdam denilen, iki yana doğru eğimli bir şekle sahiptir. Mezar odasında, yak- bağlı olarak geniş, dar veya
laşık 60 yaşlarında ölmüş bir erkeğin iskeleti durmaktaydı. Cesetle birlikte, oyma normal genişlikte olurlar. Belirli
bir bölgeden alınacak aynı
ve kakmalarla süslü ahşap mobilyalar ile 200 kadar tunç kap demirden üç ayaklar veya değişik ağaç türlerinin
üzerinde duran üç büyük kazan bulunmaktaydı. Duvarları kumaş kaplıydı. gövdelerinden enine kesit
MÖ 7. yüzyıl’ın sonlarından itibaren büyük bir olasılıkla Yunanistan üzerin- alınarak normalden daha büyük
veya daha dar olan halkların
den gelen etkilerle tümülüslerde düzensiz sığ çukurlara yapılmış, kremasyon gö- aynı yıllara ait olduğu görülür.
müler de görülmeye başlamıştır. Böylelikle ahşaplar üzerindeki
halkalardan yaş saptaması ve
Gösterişli soylu mezarlarının aksine halk mezarları oldukça basit ve sadedir. geçmiş yıllara ait iklim hakkında
Yerleşim merkezi içine veya dışına yapılan gömüler, ya basit toprak mezar ya da bilgi sahibi olunmaktadır.
küpler içine yapılmış kremasyon mezar şeklindedir. Gordion, Boğazköy, Pazarlı Kremasyon: Cesetlerin
ve Ankara’da bu tip mezarlar yapılan arkeolojik kazılarla çıkartılmıştır. yakılarak küllerinin bir kap
içinde saklanması veya
gömülmesidir.
Resim 4.10
Gordion Büyük
Tümülüs, Gordion
Büyük Tümülüs
(MM) İçi: Simpson,
E.- Spirydowicz,
K. (1999). Gordion
Ahşap Eserler,
Ankara, fig, 34,35.
Phryg ölü gömme gelenekleri nasıldır? Tartışınız.

9
Özet
MÖ 1200’lerde batıdan gelen Ege Göçlerinin saldırı- dığı görülmektedir. Kargamış kabartmalarının yanı
ları eski gücünü kaybeden Hitit İmparatorluğu’na son sıra Andaval kabartmasında, Sultanhanı -Kayseri ve
vermiş, başta Boğazköy olmak üzere, bütün Hitit şe- Köylütolu stellerinde bunu görmek mümkündür.
hirleri yakılıp yıkılmıştır. Bu saldırılardan kurtulabilen Geç Hitit Çağı’nın Anadolu arkeolojisi ve sanatındaki
Hititler güney ve güneydoğu Toroslar’ın dağlık bölge- önemi, Hitit sanatını MÖ 700 yıllarına kadar yaşatmış
lerine çekilerek tarihte son Hitit Beylikleri Çağı’nı ya- olmasındandır
şamışlardır. Bundan sonra bir daha merkezi bir Hitit MÖ 2. binyıl başlarından itibaren Doğu Anadolu
Devleti kurulamamış, Hitit geleneği, bu Hitit Beylikleri Bölgesi’nde Hurri kökenli küçük beylikler yaşamaktay-
tarafından Asurlular’ın sürekli saldırıları ile tarih sah- dı. Bu beylikler genellikle yarı göçebe bir yaşam sür-
nesinden silindikleri devir olan MÖ 700 yıllarına kadar mekteydiler ve feodal bir yapıya sahip değillerdi. İlk
devam ettirilmiştir. kez Asur Kralı Salmannassar (MÖ 1274-1245) dağlık
Kargamış, Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakçagözü, bölgedeki bu ülkeden Uruatri olarak söz etmekte ve 8
Karatepe ve Tell Tayinat’da yapılan kazılarda bu dö- kabileden oluştuğunu bildirmektedir. Daha sonra Asur
nemin önemli merkezleri açığa çıkarılmıştır. Ayrıca Kralı I. Tikulti Ninurta (MÖ 1244-1208) ise Doğu
aynı Çağ’a ait dağınık eserler de birçok yerlerde bu- Anadolu Bölgesi’nde Nairi olarak adlandırdığı ülkenin
lunmuştur. Bu küçük krallıklar MÖ I. binin ilk çeyre- 60 kralının olduğunu bildirmiştir.
ğinde, İç Anadolu’nun kuzey ve batısında Phryg, Doğu Urartuların, başkenti Tuşpa (Van) idi. Urartu Devleti
Anadolu’da Urartu, Kuzey Mezopotamya’daki Asur po- en güçlü döneminde (MÖ 8-7.yüzyıl), günümüzdeki
litik güçleri arasında yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak’ın küçük bir bölü-
Geç Hitit şehirlerinin etrafı sularla çevrili olup bu şe- mü ile kuzeyde Aras Vadisi’ne egemendi.
hirlerde idari ve dinsel işlevli anıtsal yapılar, yerleşme- Devletin başkenti Doğu Anadolu’da Van Gölü’nün doğu
nin tepesinde ek bir savunma sistemiyle citadel koru- kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adıyla
nan ana bölümü oluşturmaktadır. Kentler, sarayları, ‘Tosp’, Urartucadaki ‘Tuşpa’ya dayanmaktadır. Asurlar’ın
caddeleri, anıtsal merdivenleri ve meydanları ile birlik- coğrafi metinlerinde Van Gölü’nden ‘Nairi’nin Yukarı
te bir bütün olarak planlanmıştır. Saraylar, çoğunlukla Denizi’, Urmiye Gölü’ndense ‘Nairi’nin Aşağı Denizi’
bir avlu çevresine yerleştirilmiş birbirlerini bütünleyen olarak söz edilir. Bugün dahi Urumiye Gölü’nün Fars-
yapılardan oluşmuştur. Hilani adı verilen, girişi sütun- çası ‘Deryeça yani ‘Küçük Deniz’ anlamındadır.
lu, dikdörtgen planlı bu yapılar dönemin özgün bir mi- Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-
marlık örneğidir. Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan Dağları, doğuda İran
Geç Hitit sanatının önemli özelliklerinden biri mimari Azerbaycan’ındaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros
ile yontuculuğun birlikte uygulanmasıdır. Sur duvarla- Dağları’yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur.
rındaki kapılar, saray cepheleri kabartmalı taş bloklarla Efsanevi Ağrı Dağı bu dağlık bölgenin orta noktasın-
(ortostad) kaplanmıştır. dadır. İncil’deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu
Malatya yakınındaki Aslantepe şehrinin kapısını süsle- dağ, Urartu adının “r r t”ünsüzleriyle yazılması sonucu
yen kabartmalar ve iki aslan heykeli, geleneksel Hititli “Ararat”adını almıştır. 5165 m’lik yüksekliği ile Büyük
öğeleri yansıtan bir grup olup üzerinde Malatya Bey- Ağrı Dağı, Kafkasya’nın güneyindeki en yüksek dağdır.
liği Kralı Sulumeli’nin tanrı ve tanrıçalara içki sunuşu Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve
betimlenmiştir. Aslantepe sarayının giriş kısmındaki Nemrut Dağı gibi genelde 3000 m’yi geçen diğer dağla-
büyük kral heykeli ise Asur etkileri gösterip, kabartma- rın çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır.
lardan daha geç bir tarihe ait olduğu anlaşılmaktadır. MÖ 730’larda Asur’un güçlenmesiyle Urartu Devleti
Güney Anadolu’daki en önemli Geç Hitit şehir krallık- toprak kaybetmeye başlamıştır. Bu dönemi Asur’la olan
larından biri olan Kargamış’ın önemi Mezopotamya ile savaşlar takip etmiştir. Ancak bu arada güç dengsi de
Anadolu ve Mısır’ı birbirine bağlayan yolların kavşak değişmektedir. Büyüyen Med tehlikesi, Med-İskit it-
noktasında bulunmasındandır. Geç Hitit şehir krallık- tifakı ile sonuçlanmış ve bunun sonucunda da Ninivi
ları kültürünün ortak bir karakteri de Hitit hiyeroglif düşmüş, MÖ 605 yılında da Asur İmparatorluğu tarihe
yazısıdır. Artık Hitit çivi yazısının kullanılmadığı bu karışmıştır. Bu durum Urartu Devleti’ni de etkilemiş
dönem kabartmalarında Hitit hiyerogliflerinin yer al- ve Med ve İskit tehlikesi Urartu üzerine odaklanmıştır.
Urartu İmparatorluğu de bu saldırılara dayanamamış ve ları, omphaloslu bronz kaseler ve kemerler Phryglerin
MÖ 7. yüzyılın sonunda tarih sahnesinden çekilmiştir. batı dünyası ile ilişkilerinin düzeyini gösteren en önemli
Eski Urartu kaleleri Çavuştepe ve Toprakkale’de bulu- kanıtları oluşturmaktadır. Kral Midas döneminde, yani
nan İskit tip ok uçları Urartu ülkesini İskitler’in ele ge- MÖ 8. yüzyıl sonlarında Phryg devletinin etki alanı, batı-
çirdikleri yönündeki Babil tarihlerini desteklemektedir. da Ege denizi kıyılarından doğuda Halys (Kızılırmak)’in
Phrygler, MÖ 1200’lerden itibaren Makedonya ve diğer yakasına kadar yayılmıştı. Ancak bu dönemde
Trakya’dan dalgalar hâlinde Anadolu’ya göç ettiği düşü- Kimmer etkisi de kendini gösteriyordu. Assur kralı II.
nülen Thrak kökenli bir topluluktur. Orta Anadolu’da Sargon’un bu göçebe halklarla yaptığı savaş sırasında
MÖ 9. yüzyıl’dan itibaren siyasi bir güç olarak çok yaşamını yitirmesi ile Phryg kralı Midas Asur desteğini
renkli büyük bir uygarlık kurmuşlardır. de kaybetmiş oldu. Böylece Kimmer istilaları ile karşı
Arkeolojik ve epigrafik buluntular, Phrygler’in Klasik karşıya kalan Phrygler Kimmerlerin karşısında yenilgi-
Phrygia Bölgesi’nden çok daha geniş bir alana yayıldık- ye uğradılar. Antik kaynaklar bu yenilgi karşısında Kral
larını göstermektedir. Bu alanın sınırları kesin olarak Midas’ın boğa kanı içerek intihar ettiğini belirtirken, is-
saptanamamakla birlikte Phrygler’in Halys’in ( Kızılır- tilanın tarihi konusunda Eusobios, MÖ 696/695, Africa-
mak ) doğusunda Çorum, Tokat ve Kırşehir; kuzeyde nus ise, MÖ 676 tarihini vermektedir.
Samsun; güneyde Niğde ve Konya; güneybatıda Bur- Yenilgi ile sonuçlanan savaşın ve istilaların sonucunda
dur ve Elmalı Ovası; batıda Eskişehir, Afyonkarahisar Phryg kralının ölümünün ardından Phryg krallığı siya-
ve Kütahya; kuzeybatıda Bandırma yörelerine kadar si anlamda gücünü yitirse de tarih sahnesinden silin-
etki alanlarını genişlettikleri anlaşılmaktadır. Ancak memiştir. Gordion’da istilanın ve yıkımların ardından
en etkili oldukları bölge, günümüzde Yukarı Sakarya kısa bir süre sonra yeniden yerleşmeler kurulmuştur.
Vadisi’nde Eskişehir, Afyonkarahisar ve Kütahya ille- Kral ailesinden geriye kalan soylu kesim ise Yukarı Sa-
ri arasında kalan ve klasik dönemde Küçük Phrygia karya vadisine ve Kızılırmak’ın doğusundaki Hattuşaş
(Phrygia Epiktetos) olarak adlandırılan bölgedir. Coğ- (Boğazköy) ve Pazarlı gibi merkezlere yerleşmiştir. Bu
rafyacılar tarafından İç Batı Anadolu eşiği olarak ad- merkezlerde MÖ 547/546 yıllarında Pers istilasına ka-
landırılan bölge, bir yandan İç Anadolu Bölgesi’nin dar bağımsız bir şekilde yaşamlarını sürdürmüşlerdir.
kuzeybatı kesimini çevirirken, diğer yandan da denize Lydia Krallığı’nın yıkılışının ardından Phrygia, Ak-
dikey olarak uzanan dağlar arasındaki vadiler ile Ege ve hamenid Krallığı’nın satraplık sistemi içine alınmıştı.
Marmara Denizi kıyılarına doğru açılır. Konumu itiba- Kappadokia, Paphlagonia ve Hellaspontos ile birlikte
riyle İç Anadolu Bölgesi’nin batıya açılan kapısı, doğu Büyük Phrygia Satraplığı’na bağlanmıştı. MÖ 333’te
ile batıyı birleştiren yolların düğüm noktasıdır. Hem bölge Büyük İskender’in hakimiyeti altına girer. Bölge,
stratejik savunmaya yönelik uygun arazi yapısı hem de İskender’in ölümünün ardından generalleri arasında çe-
tarıma elverişli geniş ovaların bulunması Phrygler’in kişme konusu haline gelir. Bölge ilk olarak Antigonos,
bu bölgede güçlü konuma ulaşmalarını sağlamıştır. MÖ 301 yılında Güney Phrygia bölgesindeki Sultan
Phryg devletinin bilinen ilk kralı, Gordios’tur. Ancak Dağlarının kuzey eteklerinde kurulmuş olan İpsos’ta
Kral Gordios hakkında pek fazla bilgi yoktur. Assur yapılan Savaşı’tan sonra Lysimakhos’un, MÖ 281 yılın-
kaynaklarında “Muşkili Mita”olarak adı geçen ve II. da Kurupedion Savaşı’nın ardından da Seleukosların
Sargon’un çağdaşı olan, Gordios’un oğlu Midas, efsane- eline geçmiştir. MÖ 277 yılında ise bir Kelt boyu olan
leri ile antik batı kaynaklarına konu olmuş ünlü Phryg ve Anadolu’ya Balkanlar üzerinden gelen Galatlar’ın is-
kralıdır. Kral Midas ilk olarak doğuda Kargamış, Urartu tilalarına sahne olan bölgenin, Yukarı Sakarya ve Orta
ve Tabal krallıklarıyla birlikte Assur’a karşı bir siyaset iz- Kızılırmak bölümü Galatia olarak adlandırılmıştır. MÖ
lerken, MÖ 709 yılında ise doğudan gelen Kimmer teh- 228 tarihinden sonra Bergama Kralı I. Attalos’un de-
ditine karşı Assur’dan yardım istemiştir. Bu dostluk an- netimine giren bölgenin batı kesimi, MÖ 190 yılında
laşmasının ardından Kral Midas batı dünyası ile ilişkiler Roma ve Seleukos Kralı III. Antiochos arasında Mani-
kurmaya başlamıştır. Orta Yunanistan’da Delphoi ke- sa yakınlarında gerçekleşen ve Romalıların galibiyetiyle
hanet merkezine armağanlar göndermiş, Anadolu’nun sonuçlanan Magnesia Savaşının ardından, MÖ 188’de
batı kıyılarındaki Aiolia bölgesi kentlerinden olan Kyme yapılan Apameia Barışı ile, Romalılar tarafından Berga-
kenti kralı Agememnon’un kızı Demodice veya Hermo- ma Krallığı’na verilmiştir. Bergama Kralı III. Attalos’un
dice ile evlenmiştir. Samos, Lindos, Paros, Olympia ve MÖ 133 yılında ölümünden sonra bölge, Pontos Kralı
Perakhora’daki kutsal alanlara sunulan, Phryg fibula- V. Mithridates ile Bithynia Kralı II. Nikomedes arasında
paylaşılmıştır. MÖ 116 yılında ise Roma’nın Asia Eya-

leti sınırları içine alınmıştır. MÖ 88’de Pontos Kralı VI.
Mithridates tarafından bölge birkaç kez ele geçirilmiş-
tir. Mithridates tarafından ele geçirilen topraklar Ro-
malı komutan Sulla’nın yaptığı seferler sonucunda MÖ
85 yılında imzalanmış olan Dardanos Barışı ile tekrar
geri alınmıştır. Mithridates’e en son darbe ise Romalı
komutan Pompeius tarafından olmuştur. Pompeius Kü-
çük Asia’da ele geçirmiş olduğu topraklar üzerinde yeni
düzenlemeler yapmıştır. Bu düzenlemeye göre MÖ 74
yılında eyalet olan Bithynia, Pontos eyaleti ile birleştiril-
miş, Küçük Asia’da Asia, Kilikia ve Bithynia-Pontos Eya-
letlerinin dışında kalan topraklar Roma’nın vasalı olan
krallıklara bırakılmıştır.
MÖ 25 yılında Augustus Galatia kralı Amyntas’ın ölü-
müyle sahip olduğu topraklar üzerinde Galatia Eyale-
tini kurmuştur. Bu eyalete dahil olan bölgeler arasında
Pisidia ve Lykonia ile birlikte, Phrygia bölgesinin doğu
kesimi de yer almıştır.
İmparator Vespasianus zamanında, MÖ 74 yılında,
Kappadokia ve Galatia eyaletlerinin birleştirilmesi so-
nucunda geniş bir alana yayılan Galatia eyaletinde bir
takım idari güçlüklerle karşılaşılması sonucunda, MS
107-113 yılları arasında Traianus, Kappadokia-Galatia
Eyaletlerini birbirinden ayırmıştır. Yapılan yeni düzen-
leme ile Galatia Eyaleti tekrar Augustus dönemindeki
sınırlarına ulaşmıştır.
İmparator Diocletianus döneminde (MS 284-305), İm-
paratorluk on iki diocese bölünmüş ve eyaletler tekrar
düzenlenmiştir. Bu dönemde Pisidia Eyaleti kurulmuş
ve Galatia’nın güneyi ile birlikte Phrygia Paroreios ola-
rak adlandırılan, göller yöresinin kuzey ve kuzeybatı-
sındaki bölüm, Lykia-Pamphylia Eyaleti’nin kuzey kı-
sımları da yeni eyalete dahil edilmiştir.
Diocletianus döneminde altı bölüme ayrılan Asia
Eyaleti’nin bir bölümü olan Phrygia Bölgesi, Cons-
tantinus döneminde “Prima”ve “Secunda”olarak ya
da “Pacatiana”ve “Salutaris”olarak ikiye ayrılmıştır.
Prima ya da Pacatiana olarak adlandırılan bölgeler
Laodiceia’dan, Secunda ya da Salutaris olarak adlandı-
rılan bölümler ise Synnada (Afyonkarahisar)’dan idare
edilmiştir.
1. Geç Hitit Beylikleri kimler tarafından ortadan kal- 6. Urartuların baş tanrısı aşağıdakilerden hangisidir?
dırılmıştır? a. Teşup
a. Phrygler b. Haldi
b. Lidyalılar c. Kibele
c. Asurlular d. Tarhuntasa
d. Kimmerler e. Zeus
e. İskitler
7. Phryglerin bilinen ilk kralı kimdir?
2. İvriz Kaya Kabartması sırasıyla hangi il sınırımızda a. Gyges
ve hangi uygarlık tarafından yaptırılmıştır? b. Ramses
a. Konya- Geç Hitit c. Gordios
b. Eskişehir- Phrygler d. Sarduri
c. Elazığ-Urartular e. Alyattes
d. Ankara-Galatlar
e. Uşak-Lidya 8. Phryglerin başkentinin antik ve günümüzdeki ismi
sırasıyla aşağıdakilerden hangisidir?
3. Urartuların başkentinin antik ve günümüzdeki a. Gordion-Yassıhöyük
ismi sırasıyla aşağıdakilerden hangisidir? b. Didim-Yeniköy
a. Gordion- Yassıhöyük c. Alinda-Karpuzlu
b. Aizonai-Kütahya d. Pesinus-Ballıhisar
c. Milidya-Malatya e. Ankyra-Ankara
d. Tuşpa-Van
e. Kapadokya-Nevşehir 9. Phryglerin dinsel merkezi ve anıtlarının yoğun ol-
duğu kent aşağıdakilerden hangisidir?
4. Urartu devletinde kralın yetkileri ile ilgili aşağıdaki a. Pessinus
ifadelerden hangisi doğrudur? b. Midaion
a. Kral sadece devlet ile ilgili konularda yetkiliydi. c. Tuşpa
b. Kral savaş esnasında orduyu komuta ediyordu. d. Yazılıkaya-Midas kenti
c. Kral sınırsız yetkilerle donatılmıştı ve aynı za- e. Sardes
manda kral, baş rahip ve tanrının yeryüzündeki
temsilcisiydi. 10. Phryglerin Ana Tanrıçası aşağıdakilerden hangisi-
d. Kral sadece tanrının yeryüzündeki temsilcisiydi. dir?
e. Halk, sorunlarının çözümünde kral yerine yar- a. Aphrodite
dımcılarına başvuruyorlardı. b. Helena
c. Teişeba
5. Urartu krallığının topraklarının yönetimiyle ilgili d. Şivini
aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? e. Matar Kubileya
a. Tüm topraklar başkentten yönetiliyordu.
b. Topraklar bölgelere ayrılarak krala bağlı komu-
tanlar tarafından yönetiliyordu.
c. Herhangi bir toprak bütünlüğü olmadığı için sa-
dece başkent ve çevresi ülke olarak algılanıyordu.
d. Topraklar eyaletlere bölünerek yerel yöneticile-
re bırakılıyordu.
e. Urartu krallığının toprakları eyaletlere bölün-
müştü ve başkentten atanan valiler tarafından
yönetiliyordu.
Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Krak Midas Hakkındaki Efsaneler; 1. c Yanıtınız yanlış ise “Geç Hitit Beylikler Döne-
Kral Midas hakkındaki efsanelerden en tanınmı- mi” konusunu yeniden okuyunuz.
şı kulakları ile ilgili olandır. Latin ozan Ovidius’un 2. a Yanıtınız yanlış ise “Geç Hitit Beylikler Döne-
“Değişimler”de anlattığı efsaneye göre; Silenos Tanrı mi” konusunu yeniden okuyunuz.
Dionyssos’un alayında ihtiyar, sarhoş bir satyrdir. Bir 3. d Yanıtınız yanlış ise “Urartular” konusunu yeni-
gün tanrı Phrygia ve Lydia dağ ve korulukalrında do- den okuyunuz.
laştığı sırada Silenos uyuyakalır ve Bakhalarla Satyrler 4. c Yanıtınız yanlış ise “Urartular” konusunu yeni-
onu sızdığı yere bırakarak uzaklaşırlar. Köylüler onu den okuyunuz.
bulur ve boynunda taşıdığı çiçek çelenkleriyle bağlaya- 5. e Yanıtınız yanlış ise “Urartular” konusunu yeni-
rak kral Midas’a götürürler. Bakha sırlarına ermiş olan den okuyunuz.
Midas Silenos’u hemen tanır ve onu on gün on gece 6. b Yanıtınız yanlış ise “Urartular” konusunu yeni-
sarayında konuklayıp yedirir, içirir sonra da tanrıya den okuyunuz.
götürür. Dionysios buna çok sevinir ve Midas’a dileğini 7. c Yanıtınız yanlış ise “Phrygler” konusunu yeni-
sorar. Midas dokunduğu her şeyin olmasını diler. Mi- den okuyunuz.
das sarayına giderken yolda kopardığı bir dal altın olur, 8. a Yanıtınız yanlış ise “Phrygler” konusunu yeni-
bu çok hoşuna gider, dokunduğu her şey altın olmaya den okuyunuz.
başlamıştır. Taki sofraya oturup, ekmeği ağzına götür- 9. d Yanıtınız yanlış ise “Phrygler” konusunu yeni-
düğü sırada altın külçesine dönüşünce bu dileğinden den okuyunuz.
vazgeçer. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Phrygler” konusunu yeni-
Bir başka efsanede Kralın kulaklarıyla ilgili olanıdır. den okuyunuz.
Kral Midas bir gün Tmolos (Bozdağ) dağının yamaç-
larında dolaşırken Apollonla Marsyas’ın yarıştıklarını
ve bu yarışmaya yargıç olarak dağ tanrısı Tmolos’u seç-
tiklerini görür. Midas Marsyas’ın kavalının sesini çok
Sıra Sizde 1
beğenir. Tmolos Apollon’a ödülü vermiştir. Midas dü-
Geç Hitit Beylikler Dönemine tarihlenen, Kargamış,
şüncesini söylediği için de Apollon Marsyas’ı cezalan- Zincirli, Malatya - Aslantepe, Sakçagözü, Karatepe ve
dırmış ama Midas’tan da öcünü almış, Midas’ın kulak- Tell Tayinat’da yapılan kazılarda bu dönemin önemli
larını eşek kulaklarına çevirmiş. Midas Phryg başlığı merkezleri açığa çıkarılmıştır. Ayrıca aynı çağa ait da-
altında gizlediği kulaklarını berberi görmüş. Bu sırdan ğınık eserler de birçok yerlerde bulunmuştur. Bu küçük
kurtulmak için berber toprağa bir delik kazmış, buraya beylikler MÖ I. binin ilk çeyreğinde, İç Anadolu’nun
fısıldamış, Midas’ın kulakları eşek kulaklıdır diye. Ama kuzey ve batısında Phryg, Doğu Anadolu’da Urartu,
kazma vurduğu yerde otlar kamışlar bitmiş ve bunlar Kuzey Mezopotamya’daki Asur politik güçleri arasında
rüzgâr estikçe dile gelerek yankılanmış, Kral Midas’ın yaşamlarını sürdürmüşlerdir.
kulakları eşek kulaklarıdır diye.
Sıra Sizde 2
MÖ 730’larda Asur’un güçlenmesiyle Urartu Devleti
toprak kaybetmeye başlamıştır. Bu dönemi Asur’la olan
savaşlar takip etmiştir. Ancak bu arada güç dengesi de
değişmektedir. Büyüyen Med tehlikesi, Med-İskit itti-
fakı ile sonuçlanmış ve bunun sonucunda da Ninova
düşmüş, MÖ 605 yılında da Asur İmparatorluğu tarihe
karışmıştır. Bu durum Urartu Devleti’ni de etkilemiş
ve Med ve İskit tehlikesi Urartu üzerine odaklanmıştır.
Urartu İmparatorluğu de bu saldırılara dayanamamış ve
MÖ 7. yüzyılın sonunda tarih sahnesinden çekilmiştir.
Eski Urartu kaleleri Çavuştepe ve Toprakkale’de bulu-
nan İskit tip ok uçları Urartu ülkesini İskitler’in ele ge-
çirdikleri yönündeki Babil tarihlerini desteklemektedir.
Sıra Sizde 3 Phryg sitadellerinin çevresi bir sur ile çevrelenmiştir. Sita-
Urartu krallığının toprakları eyaletlere bölünmüştü deli iç kısmında koruma duvarları ile bölümlere ayrılmış
ve başkentten atanan valiler tarafından yönetiliyordu. alanlarda ve teraslar üzerinde, birbirine paralele olarak
Bazen ele geçirilen yerel yönetici beyler vali olarak gö- inşa edilmiş, megaron planlı yapılar yer almaktadır.
revlendirilebiliyordu. Phrygler’in ikinci yerleşim tipini sarp kayalıklar üze-
rine kurulmuş kaleler ve eteklerinde halkın oturduğu
Sıra Sizde 4 yerleşmeler oluşturmaktadır. Bu tip yerleşmelerin ör-
Özellikle yırtıcı kuş ve aslanlar tanrıçanın kutsal hay- nekleri, Eskişehir- Afyonkarahisar- Kütahya arasında-
vanlarını oluşturmaktaydı. Bu özelliklerinin yanı sıra ki dağlık arazide görülmektedir. Kayaların düzeltilmesi
tanrıça, genç kızların ve kentlerin de korucusuydu. ve takviye edilmesiyle doğal bir savunma sisteminin
Doğanın hakimi olan Matar’ı yüksek dağlarda ve yalçın oluşturulduğu kalelerdir.
kayalarda yaşadığına inanılmaktaydı ve bu inanç doğ-
rultusunda tanrıçanın ritüel törenleri de vahşi doğada, Sıra Sizde 9
ormanlık ve kayalık alanlardaki açık hava tapınakların- Phryg soyluları, ya tümülüsler altındaki ahşap odalara
da gerçekleştirilmekteydi. ya da kayalıklara oyulan oda mezarlara gömülmüşler-
dir. Gösterişli soylu mezarlarının aksine halk mezarları
Sıra Sizde 5 oldukça basit ve sadedir. Yerleşim merkezi içine veya
Urartu halklarında öteki dünyada yaşayacaklarına ina- dışına yapılan gömüler, ya basit toprak mezar ya da
nılmaktaydı. Ölen bireylerin yol olmayıp öbür dünya- küpler içine yapılmış kremasyon mezar şeklindedir.
da bir şekilde yaşadıklarına inanıyorlardı. Bunun için
ölülerini yaşadıkları şehirlerin yakın çevresine göm- Yararlanılan Kaynaklar
müşlerdir. Urartu mezarları çok çeşitlidir. Akurgal E. (1998). Anadolu Kültür Tarihi, Tübitak,
Urartu’da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı. Ankara.
Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri, büyük kale ve mer- Belli, O. (1998) Anzaf Kalesi ve Urartu Tanrıları, Ar-
kezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlik- keoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
te, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa Belli, O. (1997) Doğu Anadolu’da Urartu Sulama
edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakı- Kanalları/ Urartian Irrigation Canals in Eastern
larak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler. Anatolia, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul,
Çevik, N. (2000) Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme
Sıra Sizde 6 Gelenekleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
Phryg uygarlığının bilinen ilk kralı Gordios’dur. An- Çilingiroğlu, A. (1997) Urartu Krallığı Tarihi ve Sa-
cak Kral Gordios hakkında şu ana kadar pek fazla bilgi natı, İzmir.
edinilememiştir. Dinçol, A.M.-Kavaklı, E. (1978) Van Bölgesinde Bu-
lunmuş Yeni Urartu Yazıtları, Anadolu Araştır-
Sıra Sizde 7 maları Ek Yayın 1., İstanbul,
Antik kaynaklarda Phryg toplumu hakkında çok az Erzen, A. (1978) Çavuştepe I, Türk Tarih Kurumu Ya-
bilgi mevcuttur. Homeros ve Herodotos Phrygler’i sa- yınları, Ankara.
vaşçı bir ulus olarak tanımlamıştır. Ancak daha sonra- Haspels, C.H.E. (1971) The Highlands of Phrygia. Si-
ları onlar, müzik ve dansta ünlü, cesaret ve enerjiden tes and monuments, Princeton.
yoksun köle ruhlu bir ulus olarak nitelendirilmişlerdi. Lloyd S. (2000). Türkiye’nin Tarihi Bir Gezginin Gö-
Yaşadıkları ülke, ormanlar, otlaklar, hayvan sürüleri ve züyle Anadolu, Tübitak, Ankara.
toprak ürünleri bakımından zengindi. Halkın büyük Salvini M. (2006). Urartu Tarihi ve Kültürü, Arkeoloji
bir bölümünü tarım ve hayvancılıkla geçinen köylü sı- Sanat Yayınları, İstanbul.
nıfı oluşturmaktaydı. Ayrıca, Gordion, Yazılıkaya-Mi- Sevin V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya Başlangıcın-
das Şehri ve Boğazköy’deki Phryg kenti gibi idari mer- dan Pers Egemenliğine Kadar, İletişim Yayınları,
kezlerde yaşayan soylu sınıfın yanı sıra rahip, tüccar ve İstanbul.
zanaatkâr sınıfları da olmalıydı. Simpson, E.- Spirydowicz, K. (1999). Gordion Ahşap
Eserler, Ankara.
Sıra Sizde 8 Tekcam T. (2007). Arkeoloji Sözlüğü, Alfa Yayınevi,
Phrygler, yaşadıkları alanların topografyasına göre mi- İstanbul.
marilerini iki farklı şekilde oluşturmuşlardır. Birincisi, Ünal A. (2002). Hititler Devrinde Anadolu, Arkeoloji
Gordion gibi alçak ve yassı tepeler üzerine kurulmuş olan ve Sanat Yayınları, İstanbul
5
Amaçlarımız
 Anadolu’da Hellen Göçleri ve Arkaik Dönemin siyasi ve kültürel durumunu
açıklayabilecek,
 Anadolu’da Kent-Devletlerinin oluşumu ve Kolonizasyon dönemlerinde mey-
dana siyasi ve kültürel gelen gelişmeleri açıklayabilecek,
 Lydia Devletini ve Yayılım alanlarını açıklayabilecek,
 Hellen Göçleri ve Arkaik Dönemlerinde Anadolu’daki Mimarlık alanındaki ge-
lişmeleri açıklayabilecek,
 Hellen Göçleri ve Arkaik Dönemlerinde Batı Anadolu’da Heykel sanatının özel-
liklerini açıklayabilecek,
 Hellen Göçleri ve Arkaik Dönemlerinde Batı Anadolu’da seramik sanatında ya-
şanan gelişmeleri açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Hellen Göçleri • Geometrik Dönem
• Deniz Kavimleri • Lydialılar
• Kolonizasyon • Seramik
• Kent-Devleti • Heykeltraşlık

İçindekiler
• GİRİŞ
• EGE GÖÇLERİ DÖNEMİNDE ANADOLU
• LYDİALILAR
• KENT DEVLETLERİ VE KOLONİZASYON
DÖNEMLERİNDE ANADOLU
• ARKAİK DÖNEM’DE ANADOLU
• HELLEN GÖÇLERİ’NDEN ARKAİK
Anadolu Arkeolojisi Hellen Göçleri ve Arkaik Dönem ÇAĞIN SONUNA KADAR ANADOLU
MİMARLIĞI
• HELLEN GÖÇLERİ’NDEN ARKAİK
ÇAĞIN SONUNA KADAR ANADOLU
HEYKELTRAŞLIĞI
• HELLEN GÖÇLERİ’NDEN ARKAİK ÇAĞIN
SONUNA KADAR ANADOLU SERAMİK
SANATI
Hellen Göçleri ve
Arkaik Dönem
GİRİŞ
MÖ 2. Binyılın sonlarına doğru, tarihte Deniz Kavimleri olarak adlandırılan
toplulukların Yunanistan ve Balkanlardan büyük bir göç dalgası halinde gelerek
Doğu Akdeniz çevresindeki topraklara girmesi ile bölge, çeşitli karışıklıkların
yaşandığı bir döneme girer. Bu büyük göç karşısında Yunanistan ve Anadolu’da
bulunan büyük devletler kendilerini savunamayarak yıkılırlar. Yıkılan devletlerin
yerlerine yeni devletlerin kurulmasına kadar geçen ve yaklaşık olarak MÖ 1200-
800 yılları arasında kalan döneme ilişkin siyasi, sosyal ve kültürel durum ile ilgili
bilgilerimizin son derece sınırlı olması, dönemin günümüz araştırmacıları tara-
fından “Karanlık Çağ” olarak da adlandırılmasına yol açmıştır.
MÖ 8.yüzyılın ortalarından başlayarak Doğu Akdeniz ve Karadeniz ile tica-
ri ve kültürel alışveriş içine girilmesi ile “Karanlık Çağ” sona erer ve Yunanlılar
Batı Anadolu’da kıyı kesiminde kurulan yeni yerleşimler ile Anadolu kültürüne
de katkı sağlar.
Yunan Sanatında Arkaik Dönem olarak adlandırılan ve MÖ 7.y.y. ortalarında
başlayan dönemde Anadolu’da, Demir Çağı devletlerinden olan Lydialılar, güçlene-
rek, önce gücünü kaybeden Phrygia Krallığını, daha sonrada Batı Anadolu’daki kıyı
kentleri egemenliğine alarak kuvvetli bir devlet kurar. Parayı keşfederek dünya tica-
retinin gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Batı Anadolu’daki Yunan Koloni kent-
leri ile dostluk çerçevesinde kurduğu ilişkiler, bazen savaş yolu ile egemenliği altına
almaya kadar gitmiştir. Batı Anadolu’daki Yunan kentlerinin deniz hâkimiyetini
kullanarak Ege ve Karadeniz ticaretinde etkili olmuşlardır. Ticarette paranın kulla-
nılması ile kısa sürede son kralları Kroisos devrinde dünya tarihinde etkili bir devlet
olmuştur. Fakat İran halkı olan Persler tarafından Lydia Devleti yıkılır.
MÖ 6. yüzyılın ortalarında Anadolu tümüyle Pers egemenliğine girer. Batı
Anadolu’daki kentler hem koloni kentler kurarak, hem deniz ticaretini kullana-
rak önce Lidyalıların, daha sonra Perslilerin yönetiminde zenginleşmişlerdir.
Perslilerle dost olarak geçinen Yunan kentleri Atina kent devletinin kışkırtması ile
Pers yönetimine karşı ayaklanır. Ayaklanma kanlı bir şekilde bastırılır ve Arkaik
devir sona erer. Batı Anadolu Yunan Arkaik döneminde siyaset, bilim, sanat, ede-
biyat gibi konularda büyük ilerlemeler kaydetmeye başlamıştır.
EGE GÖÇLERİ DÖNEMİNDE ANADOLU

Ege Göçleri olarak adlandırılan göç hareketi, MÖ 2. binyılın sonlarına doğru
Yunanistan’daki toplumların, buradan ayrılarak Anadolu’nun batı kıyılarında yeni
yerleşim yerleri kurmalarıdır.
Akhalar: Yunan yazılı MÖ 2. Binyılın II. yarısında Doğu Akdeniz’de merkezi, bürokratik ve feodal
kaynaklarına göre yapıya sahip monarşiler arasında kuvvetler dengesine dayalı bir sistem bulun-
Yunanistan’da Dorlardan
önce yaşamış olan uygarlıktır. maktadır. Anadolu’nun batı kesimi ise Hititler ile Akhalar arasında kalan ve bun-
Arkeolojik bulgulara göre ların etki alanı içine giren bir bölge konumundadır. MÖ 16.-15. yüzyıllara kadar
MÖ 2. binyılın ortalarına inen ve Troia, Beşiktepe, Panaztepe, Ephesos, Limantepe, Miletos ve Müskebi’de
doğru Yunanistan ve doğu
Akdeniz’in önemli askeri
bulunan Yunanistan’daki Akha kültürüne özgü seramik buluntular bize bölgenin
ve siyasi güçlerinden birisi Hititlerin en güçlü oldukları dönemde bile Akha kültürünün etkisinin burada
haline gelmiştir. Akhalar, kale canlı biçimde var olduğunu göstermektedir.
şeklinde etrafı surla çevrili Gerek Yunanistan’daki Akha merkezleri gerekse Anadolu’da Hitit Devleti ve
kentlerde oturmuştur. En
önemli yerleşimleri Mykenai Troia gibi önemli merkezlerin MÖ 13-12 yüzyıllara tarihlenen katmanlarında bü-
kentidir. Homeros’un İlyada yük ölçekli tahribat ve yıkım izleri görülmektedir. Mısır’daki yazılı kaynaklarda da
adlı destanında Troia savaşına aynı dönemde Akdeniz’e kuzeyden gelerek Mısır’a kadar ilerleyen bir göç dalga-
karşı savaşan Yunanlılar
Akhalardır. sından bahsedilmektedir. Önlerine çıkan birçok devleti ortadan kaldıran bu göç
dalgası, Firavun Merneptah (MÖ 1212-1202) ve III. Ramses (MÖ 1182- 1151)
hükümdarlıkları dönemlerine ait yazıtlarda “Deniz Kavimleri” olarak adlandırıl-
maktadır. Bu kavimler arasında bulunan Phrygler Anadolu’yu istila ederek Hitit
imparatorluğunun yıkılmasına yol açmışlardır.
Deniz Kavimleri büyük olasılıkla Hint-Avrupa kavimlerinin Balkanlara doğ-
ru hareketiyle geçtikleri bölgelerdeki toplulukları yerlerinden oynatarak bazıla-
rını Anadolu’ya bazılarını ise Yunanistan’ın güneyine göç etmeye zorlamışlardır.
Kavimlerin hareketiyle oluşan bu göç dalgası Anadolu’daki topluluklarla birleşerek
Kıbrıs, Suriye ve Filistin’deki yerleşimleri yerle bir ettikten sonra Mısır’a varmıştır.
Deniz kavimleri göçü ile birlikte Yunanistan ve Anadolu’da siyasi ve sosyal
karışıklıklar meydana geldiği anlaşılmaktadır. Bu dönemde pek çok yerleşim yeri
yıkılmıştır. Yazılı kaynakların da neredeyse hiçbir bilgi vermediği bu dönem ile
ilgili bilgilerimiz son derece sınırlıdır. Bu nedenle Deniz kavimleri göçü sonrası
dönem bilimsel literatürde “Karanlık Çağ” olarak adlandırılmaktadır.
İonlar hangi dönemde Anadolu’nun hangi kesiminde yerleşmişlerdir? İon şehirleri-

1 nin oluşturduğu Panionion birliğinin özellikleri nelerdir?
“Karanlık Çağ” olarak adlandırılan döneme ilişkin bilgilerimizin bir kısmı

bölgede yapılan arkeolojik kazılar ile MÖ 8.yüzyıldan itibaren kayda geçirilmiş
olan yazılı kaynaklara dayanmaktadır. Eldeki bilgilere göre Deniz Kavimleri gö-
çünden sonra, Dor kavimlerinin kuzeyden Yunanistan’a yerleşmeye başladıkları
dönemde Anadolu’nun batı sahillerinin farklı kesimlerine Yunanistan’dan göçler
başlamıştır.
MÖ 4.yüzyılda yaşamış ünlü Atina’lı tarihçi Thukydides, Dorların Peloponessos
yarımadasına Troia’nın düşüşünden 80 yıl sonra işgal ettiklerini bildirir.
Dolayısıyla yaklaşık olarak MÖ 12.yüzyılın sonlarında Dorlar’ın Yunanistan’a
girdiği kabul edilebilir. Yaklaşık aynı dönemde Akhalar Anadolu’ya göç etmeye
başlamışlardır. Nitekim Batı Anadolu’da bulunan Yunan seramik örnekleri de
yaklaşık olarak MÖ 1150-1050 tarihlerine verilmektedir.
Büyük kısmı daha önce yerleşim görmüş olan bu alanlar antik yazarların bil-
dirdiğine göre daha önce Batı Anadolu’da sahil kesiminde yaşayan en eski halklar
5. Ünite - Hellen Göçleri ve Arkaik Dönem 113
olan Mys’ler, Pelasglar, Leleg’ler ve Kar’ların yaşadıkları yerlerdi. Herodotos’un

anlattıklarına dayanarak Mys’lerin Anadolu’nun kuzeybatısında, Kar’ların güney-
batıda, Leleg’lerin ise Bodrum yarımadası çevresinde yaşadıkları anlaşılmaktadır.
Yunanistan’dan Batı Anadolu kıyılarına göçen topluluklar Aioller, İonlar ve
Dorlar olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Konuştukları lehçelerde farklı olan bu üç
topluluktan Aioller Batı Anadolu’nun kuzey kesimine, İonlar orta bölgelere, Dorlar
ise güney kesime yerleşmişlerdir. Yaklaşık olarak İsa’nın doğduğu yıllarda yaşayan
Amasya’lı tarihçi Strabon’un, günümüze ulaşmamış eski kaynaklardan aktardığı
bilgilere göre bu üç topluluktan Aioller ilk; Dorlar ise en son göç edenler olmuştur.
Resim 5.1
Ege Göçleri
Aioller: Yunanistan’daki Thessalia ve Boeotia bölgelerinden gelmiş olan Aioller,

kuzey batı Anadolu’da Lesbos (Midilli) adası ve Çandarlı körfezine yerleşmişlerdir.
Bölge Aiollerin yerleşmesinden sonra antik çağ boyunca Aiolia adın almıştır.
Aiolerin bölgeye geliş tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte ünlü tarihçi
Strabon’un anlattıklarına göre İonlardan önce geldikleri anlaşılmaktadır. Bazı an- Strabon: Ünlü coğrafyacı ve
tik kaynaklarda ise İon’ların Anadolu sahillerine ilk geldikleri bölgelerde Aiol yer- tarihçi, Amasa’da doğmuştur
(M.Ö. 63) Dünya Coğrafyasının
leşimlerine rastlamış olduklarının bildirilmesiyle bu durum kesinlik kazanmak- anlattığı Geographica adlı
tadır. Kaynaklara göre sonradan İonların yerleştiği bölgede bulunan Aiol yerle- eseri aynı zamanda dönemi
şimcileri, İonların gelişinden sonra kuzeye çekilmiştir. Sözgelimi Smyrna (İzmir) ile ilgili önemli tarihi bilgiler
kenti, arkeolojik kalıntılar ve antik kaynakların verdiği bilgilere göre MÖ 1100- aktarır.
1050 yıllarında ilk olarak Aiollerin yerleşimine sahne olmuştur. Ancak İonların
bölgeye gelişinden sonra bu kent Aiol kontrolünden çıkmıştır.
Aioller ile ilgili en önemli bilgileri Herodotos’dan almaktayız. Herodotos bize
Aiollerin bölgede kurdukları kentler arasında dinsel ve siyasi bir birlik olan 12 tane-
sinin isimlerini bildirir. Bu kentler Kyme (Aliağa-Nemrut Köyü) Larisa (Buruncuk
Köyü) Neontheikos (Yanıkköy) Temnos (Görece-Kayacık Tepesi) Killa (Zeytinli
Köyü) Notion (Ahmetbeyli) Aigiroessa (Kavaklıdere Köyü) Pitane (Çandarlı)

Aigai (Nemrutkale) Myrina (Aliağa - Kalabaktepe) Gryneion (Yenişakran) ve
Smyrna (Eski İzmir) şeklindedir.
Aiol birliğinin en önemli kenti pek çok Aiol kentinin de kurucusu olan
Kyme’dir. Tarihçi Strabonun bildirdiğine göre kent Yunanistan’daki Lokris bölge-
sinden gelen göçmenler tarafından kurulmuştur. Bölgedeki önemli ticari liman-
lardan biri olarak gelişen kent, Phrygia ile de aynı ticari ilişkiler içinde olmuştur.
Kyme dışındaki diğer Aiol kentleri hakkında ise bilgilerimiz sınırlıdır. Bölgenin
verimli topraklara sahip olması nedeniyle ilk Aiol yerleşimcilerinin tarıma ağırlık
verdiği düşünülmektedir. Antik kaynaklardan bize aktarılan bilgilere göre Kyme’nin
ilk krallarından Telefanes ağaç dikimini destekleyen bir yönetim izlemiştir.
İonlar: İonların Anadolu’ya gelişi Aiol’lerden daha sonra olmuştur. İonlar,
Peloponnessos’un kuzeyindeki yurtlarından Atina’ya sürülmüş ve buradan da
Atina Kralı Kodros’un oğlu Androklos yönetiminde bir grup Atina’lı ile birlikte
bugünkü İzmir ve çevresindeki bölgeye yerleşmişlerdir. Bölge İonların yerleşme-
sinden sonra İonia adını almıştır. Herodotos bölgenin havasının ve ikliminin hiç-
bir bölge ile karşılaştırılamayacak ölçüde güzel olduğunu söyler.
Bölgeye İonların yaklaşık olarak MÖ 11. yüzyıldan itibaren ve uzun bir süre
içinde geldikleri bilim dünyası tarafından kabul edilmektedir. Muhtemelen göçler
birkaç kuşak boyunca sürmüştür. Bölgede Yunan yerleşimlerine işaret eden bulun-
tuların en erken örnekleri Phokaia (eski Foça), Erythrai (Ildırı), Klazomenai (Urla),
Teos (Sığacık), Miletos (Balat) ve Smyrna’dan (Bayraklı- Eski İzmir) ele geçmiştir.
İonialıların bölgeye gelişi ve yerleşim süreci, bölgenin bazı yerlerinde rahatken
özellikle Leleg ve diğer yerli halkların bulunduğu yerlerde oldukça zor ve savaşlar ne-
ticesinde olmuştur. Örnek olarak Androklos yönetiminde Anadolu kıyılarına gelen
İonlar, Ephesos kentini kurdukları yerde yerli Lelegler ve Lydialılar ile mücadele ede-
rek onları yerlerinden çıkarmak zorunda kalmışlardır. Miletos kenti ise Androklos’un
kardesi Neleus tarafından kurulmuştur. Şehrin kurulması sırasında burada bulunan
yerel halkın oturduğu yerin ele geçirilmesi sırasında şehirdeki erkekleri öldürerek
eşleri ve kızları ile evlendikleri antik yazarlardan Pausanias tarafından anlatılmakta-
dır. Hatta Phokaia kentini kurmak üzere kıyıya yaklaşan İonların, sahilde Kyme’nin
Aiollerden olan kralı tarafından direnişle karşılandıkları da anlatılmaktadır.
İonlar Batı Anadolu’da Hermos (Gediz Nehri) ile Maiandros’un (Büyük
Menderes) hemen güneyine kadar gelen alana yerleşmişlerdir. Kurdukları şehir-
ler çoğunlukla yarımadalar üzerinde olup savunulması rahat olan ve limanları
sayesinde deniz ticaretine açık kentlerdir.
Herodotos, İonia’da, Aiolia gibi 12 şehirden oluşan bir birlik olduğunu bil-
dirmiştir. Bu şehirler Miletos, Myus (Avşar Köyü) Priene (Güllübahçe) Ephesos
(Selçuk) Kolophon (Değirmendere) Lebedos (Gümüldür) Teos, Klazomenai,
Phokaia, Khios (Sakız Adası) Erythrai ve Samos’tur (Sisam Adası). Toplam sayısı
12 olan bu kentlere daha sonra Smyrna da katılmıştır. Herodotos’un bildirdiği
kentler yaklaşık olarak MÖ 8. yüzyılda Panionion adını verdikleri dinsel ve siyasi
bir birlik kurmuşlar ve birliğin merkezi olarak Mykale (Samsun dağı) dağı üzerin-
deki Posedion kült merkezini kullanmışlardır.
Panionian birliği siyasi bir özelliğe sahip olmakla birlikte dinsel rolü çok daha
fazla olmuştur. Bölgedeki kentlerin belirli dönemlerde toplanarak dinsel törenler ve
toplantılar yaptıkları bilinmektedir. Panionion birliği sayesinde İon kültürü diğer
bölgelere oranla çok daha gelişmiş ve MÖ 5. yüzyıla kadar ki süreçte Yunanistan ve
Ege bölgesi kültürleri üzerinde büyük etkisi olmuştur. Ancak birliğin siyasi özel-
liklerinin zayıf oluşu önce Lydia ve ardından Pers işgallerinin yaşandığı dönemde
İon kentlerinin siyasi bir varlık gösterememesine yol açmıştır.
Dorlar: Ege göçlerinin başladığı dönemde Yunanistan’ı kuzeyden güneye doğ- Peloponnessos:
ru işgal eden Dorlar Peloponnessos’a ulaştıklarında buradan yollarına devam et- Yunanistan’ın güneyinde
mişlerdir. Bazı Dor grupları, Ege denizindeki Kythera, Thera ve Melos adalarını bugünkü Mora Yarımadası
işgal ederek buradan Rhodos ve Kos (İstanköy) adalarını ve bu adaların karşı-
sında bulunan Anadolu’nun güneybatı köşesindeki Muğla civarındaki bölgeyi ele
geçirmişlerdir. Bölge Dorlar gelmeden önce burada yaşayan Kar’lar dolayısıyla
Karia adını almıştır.
Bölgede yapılan kazılar sırasında Dorların bölgeye gelmelerinden önce burada
İon kültürünün hakim olduğunu gösteren buluntular ele geçmesi, İonların ilk göç-
leri sırasında Dorlar’dan önce bu bölgeye de yayılmış olduklarını göstermektedir.
İonların göçlerinden bir süre sonra, yaklaşık olarak MÖ 1. binyılın başla-
rında olduğu kabul edilen göçler sırasında Dorların özellikle Reşadiye ve Datça
yarımadalarına yerleşmeye başladıkları ve bölgenin en önemli iki kenti olan
Halikarnassos (Bodrum) ve Knidos’u (Datça) kurdukları bilinmektedir. Antik
yazarlar Halikarnassos’un Yunanistan’ın Argolis bölgesinden gelenler tarafın-
dan; Knidos’un ise Güney Yunanistan’daki Sparta kentinden gelenler tarafından
kurulduğunu bildirmektedir. Bölgenin diğer önemli kentleri ise Lindos, Ialysos,
Kameiros (Üçüde Rhodos adasındadır) Kos (İstanköy Adası) tur. Herodotos,
öncekiler gibi Dorlar’ın da bölgede altı kentten oluşan bir birlik kurduklarını ve
bu birliğin dinsel merkezinin Knidos’daki Triopion Tapınağı olduğunu söyler.
Kentler arasındaki bir yarışta birinci gelen Halikarnassos’lu bir yarışçının ödülü
tapınağa sunmak yerine evine götürmesi üzerinde diğer kentler bu kenti birlikten
çıkarmışlardır.
Batı Anadolu’da Yunanistan’dan göç edenler tarafından kurulan kentlerin çoğu
kıyıya dar bir kıstakla bağlanan yarımada şeklindeki yerlerde bulunmaktadır.
Karadan savunulabilir olan bu alanlar aynı zamanda deniz ulaşımının da güven-
likli limanları konumundadırlar. Yunanistan ile bağlantıları hiçbir zaman kopma-
mıştır. Kendi içlerinde hepsini kapsayan bir siyasi birlik kuramamış olmalarına
karşılık ortak bir dil, din ve kültüre sahip olmuşlardır. Hemen hepsi de krallık
sistemiyle yönetilen bu kentlerin zaman zaman aralarında savaşlar ve toprak mü-
cadeleleri yaşanmıştır. Özellikle Aioller, İonlar ve Dorlar’ın bölgeye gelişleri sıra-
sında karşılarına çıkan ve kendilerinden önce bölgeye yerleşmiş olan toplumlarla
ve kimi zaman birbirleriyle de mücadeleler yaşadıkları anlaşılmaktadır.
Batı Anadolu’daki Yunan kentleri iç kesimlerdeki devletlerle de siyasi ve ticari
ilişkiler içinde olmuşlardır. MÖ 8. yüzyılda Aioller, Phrygia devleti ile iyi ilişki-
ler içindeydiler. Bu ilişkilerin bir sonucu olarak Kyme Kralının kızı Hermodike
Phryg kralı Midas ile evlenmişti Ayrıca her iki ülke arasında ticari ilişkilerin var
olduğu ve bu ticaretten Lydia krallığının da vergi aldığı bilinmektedir.
Batı Anadolu’daki kentlerin Lydia ile olan ilişkileri ise biraz daha farklıdır. MÖ
7. yüzyıla kadar büyük ölçüde barış içinde devam eden durum bu dönemde Lydia
krallığının başına Mermnad Sülalesinin ilk kralı olan Gyges’in geçmesi ile değişir.
Egemenlik yıllarında Smyrna, Kolophon (Değirmendere), Miletos ve Magnesia
ad Sipylium’a saldıran Kral Gyges’in amacı Batı Anadolu’nun Lydia kontrolü al-
tında kalmasın sağlamak olmuştur. Bu saldırılar ilerleyen dönemlerde de devam
etmekle birlikte Kimmer’lerin Anadolu’ya girerek Lydia krallığına saldırmaları,
Lydia’nın batı Anadolu seferlerine uzun aralıklar vermesine yol açmıştır.
LYDİALILAR
Lydia ve Lydialılara ait erken bilgiler mitolojik olarak anlatılan hikâyelerdir.
Miaones halkı ataları Kral Atys’in (Atis) oğlu Lydos’dan (Lidos) dolayı Lydia adı-
nı almışlardır. Tarihsel olarak MÖ 2. bindeki izleri karanlıktır. Fakat kendileri-
ne özgü bir dilleri olduğu söylenmektedir. Lidçe denilen bu dil eski bir Anadolu
dili olarak Hint-Avrupa Dil grubuna dâhil edilmektedir. Dil hakkındaki izlere en
erken MÖ 4. ve MÖ 3. yüzyılda rastlamaktayız. Herodotos kitabında Lydialılar
hakkında geniş bilgi vermektedir. Lydialıları anlatırken Krallıklarının son döne-
minden bahsetmektedir. Herodot’a göre; MÖ 697-6 yılında Gordion’u Kimmerler
istila ederek Phryg Krallığına son vermişlerdir. Tarihçiler bu tarihten yaklaşık 505
yıl geriye doğru giderek Lydia’nın erken tarihini MÖ 12. Yüzyıl olduğunu söyler-
ler. Başlangıçta Ninos’un oğlu Agron Sardeis’i başkent seçerek krallığına başla-
mıştır. MÖ 12. Yüzyılda başlamış olan Ege göçlerine bağlanmaktadır. Agros’tan
sonra Atys ve oğlu Lydos izlemektedir. Fakat söz konusu krallığın ne zaman başla-
dığı hakkındaki bilgilerimiz oldukça zayıftır. Lydialıların Batı Anadolu’da egemen
olmaya başlamaları, Hellen Halklarının Batı Anadolu’da kolonizasyona başladık-
ları dönemle aynı zamana rastlamaktadır. Bu nedenle günümüze ulaşmamış olan
bilgiler, Lydia kaynakları yerine, kendileri hakkında dolaylı olarak Antik Yunan
kaynaklarının bize aktardıklarından öğrenmekteyiz. Kaynaklardan anlaşıldığına
göre ilk kolonistlerden Lydialılar uzak durmuş ve doğrudan ilişkiye girmemiştir.
Resim 5.2
Lydia Bölgesi
Elektron: Gümüş ve altın Merminad sülalesini kurucusu olan Gyges hem Yunanlı Kolonistlerle bağ-
madeninin doğada alaşım lantı kurmuş, hem de Kuzeydoğudan gelen Kimmerlere karşı savaşından dola-
halde ele geçen şeklidir.
Lydialılar Paktalos’da (Sart yı Assurlularla müttefik olmuş, Orta Anadolu’ya da açılmıştır. Gyges yönetimi
Çayı) doğal olarak ele geçen süresince dış politika ve ticarete önem vermiştir. Kimmerlerin Lydia başkenti
bu alaşımı kullanarak sikke Gordion’u yakmalarından sonra Gyges Kimmerlerle doğrundan savaşmaya başlar.
basmışlardır. Sikke üzerindeki
mühür ile bastıran kişinin
Eğer Assur kralı Assurbanibal ile pakt yapmış olmasaydı, Kimmerlerin Sardeis’i
içindeki metal ağırlığı değer ele geçirmelerini önleyemezdi. Fakat Gyges talihsiz bir şekilde ölünce yerine oğlu
birimi belirten ve bastıran Ardys geçer. Ardys’e Assurbanibal yardımcı olur ve onun Vasal Kralı olarak yöne-
kişinin veya şehrin garantisi timde kalır. Ardys’ü Sadyates ve Alyates izler. Ancak Alyates Kimmerleri bertaraf
altında olan ve para yerine
kullanılan ticari eşyadır. eder ve Lydia krallığını genişletmeye ve geliştirmeye başlar. Halys (Kızılırmak)
sınırına kadar ilerler. Bu sınırda doğunun egemeni İranlı Medler tarafından dur-
durulur.
Lydialılar daha Gyges zamanında Batı Anadolu’daki Yunan Şehir devletleri ile
ilişkiye girmiş ve birçok kez Milet’te karşı sefer düzenlemiştir. Eğer Assur kaynak-
larının verdikleri bilgiler doğru ise; Ionyalıları ve Karyalıları paralı asker olarak
Mısır’a satmıştır. Lydia Devletinin son kralı olan Kroisos ilk defa elektron sikkeyi
bassan ve ticarette para kullanımını geliştiren kişidir. Elektron sikkenin kullanımı
ticarette değiş-tokuş anlayışını yok etmiştir. Böylece tüccarların işi kolaylaşmış ve
devlet garantisinde alışverişler gerçekleştirilmeye başlamıştır. Kroisos dünya ticare-
tinde bu gelişmeyi kullanarak, Milet kentinin ve halkının gücünden de yararlanarak,
Karadeniz’e kadar uzanarak politik ve ekonomik açıdan çok güçlenmiştir. Kroisos
Ege Adalarındaki güçlü Yunan Kent devletleri ile anlaşmalar imzalayarak, Batı
Anadolu kıyılarında güvenliği sağlamıştır. Anadolu’daki kentleri vergiye bağlamıştır.
Resim 5.3
Lydia Elektron
Sikkesi, Arkeoatlas
5, s.95
(a) (b)
Kolonizasyon nedir? Kolonilerin kurulma amaçları nelerdir?

2
Yunanlılar ile ilişkilerini iyi tutabilmek için Yunanistan’daki Delphi Kutsal
kentine birçok hediye göndermiştir. Kroisos Delphi (Delfi) kâhinlerine doğudaki Delphi: Atina’nın kontrolünde
Medlere saldırırsa ne olacağını sorar. Kehanette eğer kral Halys (Kızılırmak) neh- tanrı Apollona adanmış
bir kutsal alandır. Apollon
rini geçerse büyük bir krallığa son vereceği söylenir. Kroisos Medlere karşı sefer Tapınağı’nda tanrının kehanet
düzenlediğinde İran yönetiminde kansız bir devrim yapılmış ve yönetime Persler gücü kullanılarak gelecekle
geçmiştir. Kroisos Pers Kralı Kyros ile yapmış olduğu savaşı kaybeder ve başken- ilgili haberler verilmektedir.
ti yağmalanır. MÖ 546 yılında Lydia krallığı yıkılmış olur ve Batı Anadolu Pers Pythia adı verilen rahibeler su
kaynayan bir kazana bakarak
yönetimi altına girer. Kralın kehaneti yanlış anladığı ortaya çıkar, çünkü kâhinin kehanette bulunmaktaydı.
yıkılacağından söz ettiği krallık kendi krallığıdır. Savaşın sonucunda Kroisos’un
akıbeti hakkında kesin bilgiye sahip değiliz. Bazı kaynaklar kralın Sardeis kenti-
nin önünde odun yığının üzerinde yakılarak öldürüldüğünü, bazı kaynaklar tut-
sak olarak İran’a götürüldüğünü yazmaktadır.
Kroisos’un zenginliği masal değil gerçektir. Sardeis ve Bergama çevresinde-
ki altın yataklarına egemen olması, Miletosluların yardımı ile Karadeniz’e kadar
uzanan bir ticaret ağının kurulması ve altından bol miktarda sikkeler bastırabil-
mesi kralın zengin olmasının nedenleridir. Sanatı da önemseyen kral Delphi’ye
birçok hediye göndermiştir. Didyma Apollon Tapınağı ve Ephesos Artemis
Tapınağına büyük bağışlarda bulunarak inşaat çalışmalarına yardım etmiştir.
Artemis Tapınağının kabartmalı sütun tamburları Kroisos’un hediyesidir.
Krallıkları merkezi sistem geleneğinde sürdürülmüştür. Yönetin babadan oğul-
la geçmekteydi. Yönetici sınıf yanında varlığını hissettiren bir tüccar sınıfı da var-
dı. Başkentleri çok kısa süre içerisinde dünya metropolü olmuştur. Hatta Pers yö-
netiminde Satrap merkezi olmaya devam etmiştir. Kent sürekli yerleşim görmüş-
tür. Lydia, Pers, Yunan, Roma, Bizans ve Türk dönemlerinde kesintiye uğramadığı
için erken dönemlere ait kalıntıları seçebilmek oldukça güçtür. İyi korunmuş bir
kalesi, kral sarayı, diğer resmi binalar bir merkezde toplanırken, Sart Çayı kıyısın-
da işlikler günümüzde ortaya çıkarılmış ve halen arkeopark olarak değerlendiri-
lerek ziyarete açıktır.
Kent halkı daha basit yapılarda yaşamlarını sürdürmekteydiler. Taş temelli,
kerpiç duvarlı, ahşap destekli yapılar sazdan bir çatı ile örtülmekteydi. Dörtgen
planlı evlerin iç bölmeleri temelde izlenemediği için, tavana sarkıtılan kilim veya
halı benzeri eşyalar, yâda ince tahta paravanlarla bölümler ayrıldıkları ileri sürül-
mektedir. Odaların içerisinde ocak ve fırına yer verildiği gibi kilerde yer almak-
taydı. Tabanlar iyice sıkıştırılmış set kil zeminlerdi. Lydialıların Phrygyalılar ile
tanışması ile evlerinin dış duvarların pişmiş toprak ve bezemeli levhalarla kapla-
maya başlamışlardır. Çatılarını da kiremitlerle örtmeye başlamışlardır. Yeni mi-
mari yanında eski geleneksel yapılarını da inşa etmeye devam etmişlerdir.
Resim 5.4
Lydia Çatı
Mimarisi,
Arkeoatlas 5, s. 94
Phallos (fallos): Antik Lydialıların süvari birlikleri oldukça tanınmıştır. Lydia bölgesindeki geniş ot-
dönemde erkek üreme lakların ve yetişen soylu atlar süvari geleneğinin yaygınlaşmasına neden olduğu
organını birebir resmeden
Heykeltraşlık eserleridir. düşünülmektedir.
Üretkenliğin simgesidir. Lydialıların mezar gelenekleri de oldukça ilginçtir. Kral nekropolü başken-
tin 4-5 km. Kuzeyinde Bintepeler diye anılan mevkide yer almaktadır. Yaklaşık
150 Tümülüs mezarın yalnızca 3 âdeti kral mezarı olarak kabul edilmektedir.
Phryglerde öğrendikleri yığılmış toprak konilerin altına gömme adetlerinde ahşap
mezar odası yerine taştan yapılmış odaları tercih etmişlerdir. Ayrıca mezar odası-
nın girişinin önüne dromos denilen bir koridor ve onunda önüne bir giriş kapısı
eklemişlerdir. Lydia Tümülüsleri ayrıca yığılan toprağın kaymasını önlemek için
çevresi krepis denilen bir istinat duvarı ile çevrilmiştir. Tepe noktasına phallos
yerleştirilmiştir. Kral ailesine ait olmayan Lydialılar varlıklarına göre Sardeis’in
batısında yer alan mezarlıkta kaya oyuklarının içerisinde veya basit toprak gömü
olarak defnedilmekteydiler. Kaya mezarlarında cesetler kayadan şekillendirilmiş
ahşap sedir benzeri sekilerin üzerine yatırılmaktaydı. Erken dönemlerde tek odalı
olan mezarlar Pers egemenliğinde iki veya üç odalı yapılmaya başlanmıştır. Bazen
bu mezarların üzeri küçük toprak yığmalarla Tümülüs şekline getirilmekteydi.
Resim 5.5
Lydia Tümülüsü,
Arkeoatlas 5, s. 120
Dinsel olarak baş tanrıça Kuvava yani Kybeledir. Tanrıçanın kutsal hayva-
nı olan Aslan aynı zamanda Lydia Kraliyet Sülalesinin simgesidir. Tanrıça için
Artemis tapınağının bulunduğu yerde bir sunak bulunmaktadır. Daha sonra
burada bir Artemis Tapınağı inşa edilmeye başlanacaktır. Lydialılar Artemis’e
Artimu demekteydiler. Tanrı Bakkhos’da (Dionysos) Lydia kökenli tanrı olarak
kabul edilmektedir. Bu üç tanrı Lydialılar için çok önemli olmalıydı. Kuvava için
yapılmış taştan yontulmuş bir tapınak modeli Sardeis’de ele geçmiştir. Ayrıca
Manisa’daki Sipylos Dağında tanrıça için yapılmış olan kaya kabartması bulun-
maktadır. Tanrıçaya ait büyük bir tapınağın 6. Yüzyılda başkentte yapılmış oldu-
ğunu bilsek de, yeri halen saptanamamıştır.
KENT DEVLETLERİ VE KOLONİZASYON

DÖNEMLERİNDE ANADOLU
Batı Anadolu’da kurulan ilk Yunan şehirlerinin yönetim biçimi krallıktır. Bir kral
ve çevresinde ona bağlı olarak yaşayan insanlardan oluşan bu yaşam şekli aynı
zamanda doğu Akdeniz’deki pek çok küçük veya büyük ölçekli devlette görülen
en temel yönetim biçimidir. Ancak bu yönetim biçiminin değişerek zamanla de-
mokrasi adı verilen şekle doğru gidişinin ilk örneklerini Batı Anadolu’da görmeye
başlıyoruz. Yönetim biçimindeki bu gelişim, aynı dönemde ortaya çıkan kent-
devletlerinin oluşumu ve gelişimi ile paralel bir süreç izlemektedir.
Kent-Devletlerinin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi

Polis adı verilen kent-devletleri eski Yunan siyasal ve sosyal yaşamının en karakte-
ristik yönetim biçimidir. Kent-devletlerinin en önemli özelliği kendi yöneticileri
olması, kendi yasaları ile yönetilmesi; her kentin diğerlerinden bağımsız olması ve
mümkün olabildiğince kendi kendine yetebilmesidir. Kentin çevresi genellikle bir
sur duvarı ile çevrilir. Ortasında devlet ocağı, tapınaklar, resmi kurumlar, pazar
meydanları bulunur. Kent-devletleri aynı zamanda kentin çevresindeki, o kente

ekonomik ve siyasi bakımdan bağlı olan bir toprak parçasını da içine almaktadır.
Bu şekliyle kent-devletleri genelde tek bir kent tarafından oluşturulduğu gibi ba-
zen birkaç kent ya da daha ufak yerleşim biriminin bir araya gelmesi (synoikis-
mos) ile meydana gelebilir.
Kent-devletlerinin ilk örnekleri MÖ 8. yüzyılın sonlarından itibaren İonia böl-
gesinde görülmektedir. O döneme kadar kentlerin yönetiminde mutlak otorite
olan kralın (Basileus) yetkilerinin, kentte ekonomik ve sosyal bir güce sahip olan
aristokratlar tarafından sınırlandırılması, kent yönetimindeki dönüşümün önem-
li aşamalarından biridir.
Kent yaşamı içinde aristokratların giderek krallara yakın bir güç elde ede-
rek, kent yaşamına düzenlemeler getirme çabaları sonucunda Yunanistan’da ve
Anadolu’da kent düzeninde değişimler ortaya çıkar. MÖ 8.yüzyılda İonia’daki
aristokrat kesimlerin kent yaşamına müdahaleleri ile oluşmaya başlayan kent-
devleti düzeni konusunda Homeros destanları bize önemli bilgiler vermektedir.
MÖ 7. yüzyılda İonia’da krallar, aristokratlar tarafından devrilerek oligarşik
bir düzene sahip olan ilk kent-devletleri oluşmuştur. Bu düzen içinde artık kent
yönetiminde kral kadar aristokratların da hak ve yetkileri bulunur. Yeni sistem
ilk aşamada aristokratların devlet düzenini kendi avantajlarına olacak biçimde
kullanmalarına yol açmıştır. Kent-devletlerinin oligarşik bir yapıdan demokratik
yapıya geçişi ise Arkaik Çağ’da gerçekleşmiştir.
Kolonizasyon
Delphoi Apollon Tapınağı: Yunanistan’daki kent-devletleri MÖ 8. yüzyıldan başlayarak Akdeniz’in çeşitli
Antik çağda müziğin yanı yerlerinde yeni yerleşim alanları kurmaya başlamışlardır. Koloni adı verilen bu
sıra kehanet tanrısı olarak
da bilinen Apollon’un yerleşimlerin kurulmasında, Yunanistan’da zaman içinde artan nüfusa yeni top-
Yunanistan’daki en önemli raklar, yeni pazarlar sağlamak amacı öncelik taşımaktadır. Bununla birlikte ko-
tapım merkezidir. Antik lonilerin, bulundukları bölgedeki yerel halk kültürel etkileşimlerde bulunması,
çağda gelecekten haber
almak isteyen veya fikir farklı kültürleri öğrenmelerini ve bunları Yunanistan’a taşımalarına yol açmıştır.
danışmak isteyenlerin ziyaret Yunan kolonilerinin kurulması sistemli bir organizasyon içinde yapılmıştır.
ettiği bu merkezde, sorulan Kolonilerin kurulması her kentten koloniyi kurmak üzere ayrılan bir grup ta-
soruların cevaplarının Apollon
rahiplerinin yaptıkları bir tören
rafından gerçekleştirilmiştir. Kolonilerin kurulması askeri ve dinsel törenler ile
sonrasında Apollon tarafından gerçekleştirilmiştir. Kentin kurulması görevi, kolonistlerin başında bulunan ve
onlara söylettirildiğine genellikle aristokratlar arasından seçilen bir oikist (kurucu lider) tarafından yeri-
inanılırdı. ne getirilmiştir. Yunanistan’da yapılan arkeolojik araştırmalarda koloni kurucusu
birçok ana kentte, koloninin kurulma kararı, nasıl kurulacağı, oikist’in seçimi, ana
kent ile koloni arasındaki ilişkilerin ve statülerin belirtildiği yazıtlar saptanmıştır.
Kolonizasyon nedir? Kolonilerin kurulma amaçları nelerdir?

3
Koloni kurma sürecinin ilk aşaması oikist’in Yunanistan’daki Delphoi Apollon
tapınağının kehanet merkezine danışması ile başlar. Antik kaynaklarda Apollon
tapınağı rahiplerinin oikiste kenti nasıl bir yerde kuracağı konusunda ipuçları
verdikleri ile ilgili çeşitli söylenceler aktarmaktadır. Bu söylencelere bir örnek
İstanbul (Kurulduğu dönemde ismi Byzantion’dur) kurulması ile ilgilidir.
Koloni kurma amacıyla Megara kentinden yola çıkacak olan topluluğun ba-
şında oikist olarak bulunan Byzas’a, Apollon tapınağında yapılan tören sırasında
rahipler tarafından, kenti “Körler Ülkesinin Karşısına” kuracağı cevabını almış-
tır. İstanbul’un bulunduğu yarımadaya yaklaşan kolonistler burada kent kurmak
için ideal bir alan olan yarımadanın karşısında Khalkedon (Kadıköy) kentinin
kurulduğunu görmüşlerdir. Kentlerini savunma için ideal olan yarımada yerine
Khalkedon’un olduğu yere kuranların kör olması gerektiğini düşünen kolonistler
Delphoi kehanetini hatırlayarak şehirlerini bugün İstanbul yarımadasının bulun-
duğu yere kurmuşlardır.
Kolonileşme süresince Oikist’in bundan sonraki görevi kentin yerini tayin
ederek, kenti kuruluş ve organizasyon işlerini kontrol etmesidir. Kolonilerin ku-
rulma sürecindeki önemli aşamalardan birisi kentin kurulacağı alanın, topluluk
arasında adil biçimde paylaştırılmasıdır. Antik kaynaklardan öğrenildiğine göre,
kentin kapladığı alan eşit parçalara bölünerek kenti kurmaya gelenler arasında
çekiliş (kleros) ile paylaştırılır.
Yunan kolonileri genellikle deniz ulaşımının rahat olduğu kıyılarda kurulmuş-
tur. Özellikle Karadeniz, Ege ve Akdeniz’in çeşitli yerlerinde kurulan kolonilerin,
ticari ilişkileri geliştirmek ve yeni hammadde kaynaklarını Yunanistan anakarası-
na nakletmek amacını taşımaları, bu amacın en hızlı ve güvenilir biçimde gerçek-
leştirileceği deniz yolunu tercih etmelerini sağlamıştır. Platon kurulan kentleri bu
nedenle gölün etrafındaki kurbağalara benzetmiştir.
Kolonilerin kurulmasından sonra bu kentlerin, ana-kentle bağlarının devam
ettiği görülmektedir. Daha çok ekonomik ve dinsel yönden gelişen bu bağlar iki
kent arasındaki ilişkilerin devamlılığını sağlamıştır. Ana kentte tapım gören tan-
rılar kolonilerde de kutsanır ve aynı takvim uygulanarak aynı dinsel bayramlar
kutlanırdı. Bununla birlikte eldeki belgelere göre koloniler, ana kentten siyasi ba-
kımdan bağımsız kalmıştır. Her koloni kendi kanunları, yönetim organları ile ba-
ğımsız birer kent-devleti (polis) haline gelmiştir.
İlk kolonilerin kurulmasının Yunanlı göçmenlerin Anadolu’da kendilerine
yeni kentler kurması ile yaklaşık olarak aynı zamanlarda başladığı kabul edil-
mektedir. Ancak asıl kolonizasyon faaliyetleri “Büyük Kolonizasyon” olarak ad-
landırılan ve yaklaşık olarak MÖ 8. yüzyılın ortasından MÖ 6. yüzyılın ortasına
kadar ki dönemde gerçekleşmiştir. Bu koloniler özellikle kendi bölgesinde eko-
nomik ve yaşamsal kaynakların sınırlı olduğu Yunanistan’daki kentler tarafın-
dan Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz’in kıyı kesimlerinde kurulmuştur. Batı
Anadolu’daki Yunan kentleri ise bölgenin coğrafi niteliklerinin onlara sağladığı
avantajlar nedeniyle koloni kurma faaliyetlerine Yunan kentlerinden daha sonra
yaklaşık MÖ 8. yüzyılın sonlarına doğru başlamıştır
Batı Anadolu’da ki kentler arasında ilk koloni kurma girişiminde bulunanlar,
bulundukları bölgenin doğusu ile ticari ilişkiler kurma olanakları olmayan Aioller
olmuştur. Aiollerin kurdukları koloniler arasında Side ile Kuzeybatı Anadolu’da
Troas bölgesi kıyılarında kurulan Lampsakos (Lâpseki) gibi bazı kentler sayılabilir.
Aioller ile yaklaşık olarak aynı dönemde İonların Samos’daki kentleri de ko-
loni kurma girişimlerinde bulunmuşlardır. Samosluların kurdukları koloniler
arasında Nagidos (Bozyazı) ve Kelenderis (Aydıncık)) kentleri ile Samothrake
(Semadirek) Adası sayılabilir. Samos’da yapılan kazılarda MÖ 8. yüzyılın sonu -
MÖ 7. yüzyılın başından itibaren doğu kökenli eserlere rastlanması, büyük olası-
lıkla ana kent tarafından kurulan kolonilerin ticari faaliyetleri ile ilişkilidir.
Anadolu anakarasındaki İon kentlerinin koloni kurma girişimleri, bölgenin do-
ğusunda buluna Lydia krallığının bölge üzerindeki baskılarını yoğunlaştırdığı MÖ
7. yüzyılda başlar. Phrygia ve doğudaki diğer ticaret yollarının kapanması ile sıkıntı
çekmeye başlayan Miletos ve Phokaia başta olmak üzere pek çok İon kenti bu dö-
nemde koloni kurma girişimlerinde bulunur. İonların Karadeniz, Ege ve Marmara
dışında Akdeniz’de de çok sayıda koloni kurdukları görülür. Batı Akdeniz’de ku-
rulan kolonilere Phokaialılar’ın MÖ 610 yıllarında Fransa’nın güney kıyılarında
kurdukları Massalia (Marsilya) kolonisi örnek olarak verilebilir. Anadolu’da Pers
işgallerinin başladığı MÖ 6. yüzyılın ortalarında Phokaialıların Perslere boyun
Pamphylia: Anadolu’nun eğmek yerine bu kez de Güney İtalya’da Elea kolonisini kurarak buraya yerleştik-
Antalya ile Alanya arasında leri görülür. Teos’lular ise aynı dönemde Trakya kıyısındaki Abdera’yı kolonize
kalan bölgenin antik çağdaki
ismi etmişlerdir.
İonia’nın önemli kentlerinden biri olan Miletos’un başta Marmara ve Karadeniz
olmak üzere değişik bölgelerde 90 kadar koloni kurduğu bilinmektedir. Karadeniz sa-
hili Yunanlılar için gerek eski efsanelerin etkileri, gerekse bölgedeki yerli halk ile ilişki
kurma konusunda çektikleri zorluklar nedeniyle daha az koloni kurulan bir bölgedir.
Sinope MÖ 8. yüzyılda Miletos tarafından Karadeniz’de kurulan ilk koloni olmuştur.
Yunanistan anakarasından gelen Megaralılar ve Boeotialıların birlikte kurduk-
ları Heraklesia Pontika (Karadeniz Ereğlisi) bir başka önemli Karadeniz kolonisi-
dir. Sinope kenti, kendisi bir koloni olmasına karşın bölgede Trapezous (Trabzon)
Kotyora (Ordu) ve Kerasos (Giresun) kolonilerini kurmuştur. Antik kaynakların
verdiği bilgilere göre balıkçılık, kereste ve o yöreye özgü kırmızı boyasıyla ünlü
olan kentin bölgedeki tekeli Miletos ve Phokaia’lılar tarafından kurulan Amisos
(Samsun) kolonisi tarafından kırılmıştır.
Marmara bölgesi de özellikle Miletos ve Yunanistan’daki Megara kentlerinden
yola çıkanlar tarafından kurulan kolonilere sahiptir. Miletos’un bölgede erken dö-
nemlerde kurduğu kolonilerden bazılarının MÖ 7. yüzyılın ortalarında bölgeye
gelen Kimmerler tarafından yıkılmasından sonra koloni sistemini devam ettirmek
amacıyla yeniden kurulmuştur. Bunların başında bölgenin en eski kolonisi olan
Kyzikos (Erdek) gelir. Marmara bölgesinde bazı yerleşimlerin birkaç kurucu kent ta-
rafından ortak olarak kolonize edildiği görülür. Örnek olarak Parion kenti Miletos,
Erythrai ve Paros tarafından kurulmuştur. Megaralılar tarafından bölgede kuru-
lan koloniler arasında günümüze kadar yerleşim görmeye devam eden Khalkedon
(Kadıköy) Selymbria (Silivri) ve Byzanton (İstanbul) gibi şehirlerde bulunmaktadır.
Yunan kent-devletleri iç bölgelerde ve orta Anadolu’da koloni kurmamışlar-
dır. Bunun nedenleri konusunda elimizde kesin bir belge olmamakla birlikte
Yunanlıların ticaret konusunda deniz ulaşımını tercih etmiş olmaları ile ilgisi ol-
duğunu düşünebiliriz.
MÖ 7. yüzyılda kolonizasyon faaliyetleri Güney Anadolu kıyılarında çok fazla
değildir. Anadolu’nun güney sahillerinde ağırlıklı olarak Dorlar’ın, koloni kurma
girişimlerinde bulunduklarını antik kaynaklardan öğreniyoruz. Rhodos, Lykia
bölgesindeki Phaselis kolonisini kurmuştur. Bazı kaynaklarda Rhodos’luların
Phaselis’in kurulacağı topraklara geldikleri zaman yerli halkla karşılaştıklarını ve
kentin kurulacağı toprakları onlardan almak için karşılığında isli balık verdikleri
anlatılır. Soloi (Mersin-Mezitli) kenti de Dorlar tarafından kurulmuştur. Dorların
gerek Pamphylia bölgesi gerekse Kıbrıs çevresinde başka koloniler kurmuş olma-
ları mümkün olmakla birlikte bunlar hakkında elimizde bilgi bulunmamaktadır.
ARKAİK DÖNEM’DE ANADOLU

Arkaik Dönem olarak adlandırılan ve MÖ 7.-6.yüzyıllarda devam eden dönemde
Yunan Dünyası siyasi ve sosyal sorunlar ile uğraşır. Atina’da yönetimin başına halk
tarafından geçirilen Tiranların kısa sürede idari süreci kendi çıkarları doğrultu-
sunda yeniden düzenlemeleri halk arasındaki özellikle sınıfsal sorunları da ortaya
çıkarır. Düşük gelir seviyesindeki halk kesimlerinin borçları ve aristokrat kesimle-
rin talepleri gibi çözülmeye çalışılan bu sorunların yanı sıra Yunan Dünyasında
sanat anlayışında köklü değişiklikler meydana gelir. Arkaik dönem, MÖ 7. ve 6.
Yüzyıllar Eski Yunan Sanat Tarihinin yaratıcı yüzyıllarıdır. Kültür artık aristokra-
tik çevreden çıkar ve halka mal olamaya başlar. Kültür gelişimi Ionia’da başlamış
oradan Ege Adaları ve Yunanistan’a yayılmıştır.
Bu dönemde Anadolu’da Lydialılar ve Batı Anadolu kentleri hâkim durumda-
dır. Batı Anadolu kentleri gelişimlerini büyük ölçüde tamamlamış ve kolonizasyon
ile ticari ve sanatsal faaliyetlerine devam etmekte olup Lydialılar ise Anadolu’da
devlet sınırlarını genişletmeye çalışır. Arkaik dönem’de Batı Anadolu’da MÖ
6.yüzyılın ortasına kadar çok önemli bir siyasi sorun görülmemektedir. Ancak
MÖ 6.yüzyılın ortalarından itibaren bölgeye Pers ordularının ilerleyişi görülür.
Anadolu’nun Pers Yönetimine Geçişi

MÖ 546 yılında Lydia egemenliğe son veren Pers kralı Kyros Anadolu’yu Pers ege-
menliği altına alır. Başlangıçta Persliler Anadolu’da bir direnişle karşılaşmazlar. Batı
Anadolu kentleri Lydia’lılardan sonra Pers yönetimi ile iyi geçinirler. Pers krallığı
Anadolu’yu eyalet anlamında satraplıklara böler. Her satraplığın bir merkezi ve Pers
Kralı tarafından atanmış bir satrapı bulunur. Sardeis, Larissa, Daskyleion gibi kent-
ler önemli satraplıkların yönetim merkezidir. Merkezi krallık satraplık merkezinde
yaşayan halkı belli vergilere bağlamıştır. Yıllık vergilerini ödeyen halk yaşamlarını
rahatlıkla sürdürmüşlerdir. Batı Anadolu’daki kentler Atina ve diğer Yunan kentleri-
nin etkisi ile ayaklanıp Pers yönetimine baş kaldırasıya kadar bir sorun yaşamamış-
tır. MÖ 6. yüzyılın sonunda baş gösteren bu ayaklanma (İonia Ayaklanması) Pers
yönetimini çok kızdırmıştır. Kanlı bir şekilde bastırılan bu ayaklanmada birçok kent
yere bir edilmiş, hatta Miletos halkı kentten Susa’ya sürülmüştür. Ionia Ayaklanması
ile Arkaik dönem biter ve Klasik Dönem başlar.
Persler Anadolu’ya egemen olunca nasıl yönetmişlerdir?

4
ANADOLU MİMARLIĞI
Hellen Göçleri ve Kolonizasyon Dönemi

Ege Göçleri sonrası Anadolu Mimarlığına ilişkin oldukça az sayıda örnek bulun-
maktadır. Bu döneme ait kalıntıların pek çok antik kentte sonraki dönemlere ait
katmanlar tarafından tahrip edilmiş olması nedeniyle mevcut kalıntılar üzerinde
çok önemli bir gelişme görülmemektedir.
Kent Planlaması: Hellen Göçleri’nden sonraki dönemde Anadolu’da Hitit
dönemi kentleri Deniz kavimleri sonrası küçülerek büyük ölçüde köy karakte-
rindeki yerleşimler halini almıştır. Ege Göçleri ile Batı Anadolu’da oluşmaya baş-
layan yerleşimler ise henüz kurulma aşamasındaki alanlar haline gelmiştir. Aynı
dönemde Troia kentinde VI. tabakanın yıkılarak yeni bir kentin tamamen farklı
bir kültüre sahip olanlar tarafından kurulmuş olması Anadolu mimarlığında bu
dönemde yaşanan değişimin nedenleri konusunda önemli ipuçları sunmaktadır.
Hellen göçleri sonrası Batı Anadolu’daki kentler konusunda elimizdeki en
kapsamlı veriler Smyrna (Eski İzmir) kentinde yoğunlaşmaktadır.
Smyrna: Smyrna kenti, bugünkü İzmir kentinin yakınlarındaki Bayraklı (Eski
İzmir) höyüğünde bulunmaktadır. Kent Tunç Çağıdan başlayarak yerleşim görmüş-
tür. Seramik ve diğer buluntulara dayanarak Smyrna’nın Ege göçleri sırasında ilk
olarak Aioller tarafından; ardından MÖ 8. yüzyılda İonlar tarafından işgal edildi-

ği anlaşılmaktadır. Kent, Hellenistik döneme kadar Bayraklı höyüğünün bulun-
duğu alanda yerleşim görmüştür. Hellenistik dönemde ise şimdiki İzmir’in kenti-
nin bulunduğu alana nakledilmiştir. (Kadife Kale)
Kentte ortaya çıkarılan ve seramik buluntulara dayanarak MÖ 1050-1000 yıl-
larına tarihlenen oval formlu bir eve ait kalıntılar, Ege Göçleri sonrası döneme
ait en erken mimari kalıntılardan biridir. Tek mekânlı ve köşeleri olmayan oval
forma sahip olan ev, kerpiç tuğlalardan inşa edilmiştir. Mekân tek bir giriş kapı-
sına sahiptir. Herhangi bir pencere izine rastlanmayan yapının içinde aydınlatma
büyük olasılıkla kapıdan ve çatıdaki bir açıklıktan sağlanmaktaydı. Aynı döneme
ait Yunanistan’da bulunmuş olan pişmiş toprak ev modellerinden bu tür evlerin
giriş kısmının iki direkle desteklenen bir çatıyla uzatıldığı anlaşılmaktadır.
Resim 5.6
a b
Smyrna (Eski İzmir/Bayraklı) kentinin MÖ Oval Planlı Ev (Smyrna ) Akurgal,

9.yüzyıldaki görünüşü, Akarca, Aşkıdil Ekrem (1983), Eski İzmir, Ankara : Türk
(1987) Yunan Arkeolojisinin Ana Çizgileri: Tarih Kurumu, şekil 8
I. Şehir ve savunması, Ankara: Atatürk
Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
MÖ 9. yüzyılın ortalarına tarihlenen bir katmanda ise evlerin yavaş yavaş köşeli
planda ve yan yana gelerek ortasında bir avlu oluşturacak şekilde düzenlendiği iz-
lenmektedir. Bu dönemde ayrıca yerleşme alanı kalın bir sur duvarı ile çevrilmiştir.
Tapınak Mimarisi: Hellen Göçleri sonrası Ege dünyasında Yunan tapınakları-
Megaron: Dikdörtgen planlı, nın ilk planlarının örnekleri ortaya çıkmaya başlar. Günümüzde Arkaik ve Klasik
tek mekanlı ev planına verilen dönemlerde inşa edilmiş olan pek çok tapınağın temellerinde yapılan kazılarda ilk
isim. Tunç çağından itibaren
Anadolu’da ve Yunanistan’da
kutsal alanların daha erken dönemlerden itibaren oluşmaya başladığını görüyoruz.
görülen bu ev tipi aynı Anadolu’da bulunan bazı tapınakların temellerinde bu döneme ait yapı ka-
zamanda tapınak mimarisinin lıntıları ile karşılaşılmıştır. Ephesos Artemis tapınağının altında bulunan MÖ 8.
oraya çıktığı Arkaik döneme yüzyıla kadar inen kalıntılarda etrafı duvarla çevrili bir kutsal alan ile bu alanın
doğru Yunan tapınaklarının
planında da örnek alınmıştır. ortasında yer alan bir sunak ve içinde kült heykelinin bulunduğu küçük odalar
saptanmıştır. Bulgular, tapınağın bulunduğu alanda bu dönemden başlayarak bir
kutsal alan oluşturulduğu ve bu alanın kademeler halinde genişletilerek Megaron
tarzı bir tapınak yapısına dönüştürüldüğünü göstermektedir.
Batı Anadolu yakınlarındaki Samos adasında bulunan Hera tapınağının temellerin-
de de MÖ 8. yüzyılın ortasında sunağın önünde basit bir tapınak yapısının temelleri
saptanmıştır. Bu yapı, İonia’daki tapınak yapılarının en eskisi olarak kabul edilmektedir.
Arkaik Dönem
Arkaik Dönem Mimarlığında kentlerin büyümeye başladığı görülür. Daha önce
ahşaptan yapılan binaların artık taştan ve görkemli biçimde yapılması gibi belir-
gin değişikliklerin yanı sıra belli yapı tiplerinin her kentte bulunması geleneğinin
ortaya çıkışı da bu dönemde görülür. Bu durum aynı zamanda kentlerin henüz
kesin kuralları belirlenmemiş ancak her yerde yaklaşık olarak benzer anlayışla
oluşturulmuş bir yapılar grubu haline gelmesiyle ilişkilidir. Arkaik dönemde he-
nüz klasik dönemdeki kadar olmamakla birlikte kentlerin büyümesi, o kentin hal-
kı için de üzerinde düşünülmesi gereken bir konu haline gelir.
Kent Planlaması: Yunanistan’daki kentlere oranla siyasi gelişimini çok daha
hızlı tamamlayan Batı Anadolu’daki Kent-Devletleri mimari bakımdan da
daha hızlı biçimde büyür. Kentleşme olgusu ile bu dönemde karşılaşılmaktadır.
Kentleşme iki yolda olmuştur:
• Kendi çekirdeğinden gelişen kentler
• Geçmişi olamayan kentler
Kendiliğinden gelişen kentler: Köy karakterindeki yerleşimin zamanla kalaba-
lıklaşmaya başlaması ile gelişip büyümesidir.
Geçmişi olamayan kentler: İki kent anlaşarak birleşiyor ve yeni bir kent ortaya
çıkıyor. Synoikismos ile birleşen bu kentlerde synoikia adlı bir bayram ile kuruluş
günü kutluyorlar. Birleşmelerde yeni yerleşim aynı merkezde devam edeceği gibi,
başka bir yere taşınarak, farklı bir kent kurulabiliyor. Başka bir yere taşınmanın
nedeni ise; ana şehrin topraklarının yeterli olmaması, daha bereketli, daha uygun
yerlere göç edilmesini doğurmaktadır. Kolonizasyon hem zorunlu bir yerleşme,
hem yayılma politikası ile ilgilidir. Böylece koloniler kurulurken sosyal adalete
bağlı kalınıyor. Yerleşen kişiler ve ailelere eşit yerler veriliyor. Bu nedenle yer-
leşim alanı karelere bölünüp, her bir parseli bir aileye veya bir kişiye veriyorlar.
Hippodamos sistemi oluşuyor. Bu sistem dama tahtası veya ızgara plan olarak
da adlandırılmaktadır. Eşit parçalara bölünmüş parseller kişisel satışlardan dolayı
yan yana birkaçı birleşiyor veya kişi belli yerlerde birkaç parsele sahip olabiliyor.
Yamaca kurulan kentlerde merkeze paralel sokaklar yapılmış, dik sokaklar yapıl-
mamış onun yerine yaya ulaşımını sağlayan merdiven basamakları şeklinde yollar
yapılmıştır. Bu yollar radyal biçimde oluyor. Deniz kenarına kurulan merkezlerin
sahilden uzağa kurulması, hem şehrin savunması, hem de Akropolis ihtiyacın-
dandır. Bu şehirler zamanla deniz kıyısında bir liman kuruyorlar. Zamanla şehir
ile liman şehri birbirleri ile birleşiyorlardı.
Kentlerin Bünyesinde Bulunması Gereken Öğeler

Akropolis (Akropol) kentin en önemli öğesidir. Başta dini, siyasi merkez ve savun-
manın kalbidir. Kentler geliştikçe kentin siyasi toplanma yeri ve savunma özelliği-
ni kaybediyor. Dini anlamını koruyan bir kült merkezi oluyor. Şehrin kalbi olma
amacını yitiriyor. Agora kentin siyasi ve sosyal iş hayatının merkezidir. Düz bir ala-
na kurulan toplantı yeridir. İlk kuruluşu siyasi toplanma yeridir. MÖ 5. yüzyıldan
sonra ticari merkez (pazaryeri) anlamı kazanıyor. Siyasal hayat yerine ticari an-
lam kazanıyor. Bouletherion agoranın yakınında bulunur, şehir meclisi Boule’nin
toplandığı yerdir. Prytaneion’da agoranın yakınında bulunur, şehir meclisinin icra
komisyonunun toplandığı binadır. Tapınaklar (agora ortasında), sunaklar, çeşitli
anıtlar, çeşmeler, stoalar agorada bulunur. Anıtlar kahraman heykelleridir. Çok
ender olarak şehrin mitolojik kurucusunun mezarı bulunur. Agoralar yerleşim
yerinin en önemli yapısıdır. Bütün yollar burada birleşiyor. Bütün şölenler, şen-
likler ve bazı buluşmalar burada yapılıyor. Şehircilik geliştikçe agorada bulunan
basamaklı toplantı alanları tiyatroya kayıyor. Toplantılarda bu basamaklı alanlar-
da tiyatro veya tiyatro gibi alanlarda yapılıyor. Fakat bazı toplantılar halen agorada
yapılmaya devam eder. Ostrakhismos (çanak - çömlek mahkemesi) bunlardan bi-
ridir. Bu olguda sürgüne gönderilecek kişiler oylama ile saptanıyor. Oylama sera-
mik kırıkları üzerine kazıma veya boyama ile yazılıyordu. Evler mimari bakımdan
pek önemli değildir. Planları basit, resmi ve dini yapılar gibi görkemli değiller-
dir. Belirli plan veya arazinin durumuna göre yapılan bir avluya açılan evlerdir.
Sokaklarda (Roma dönemine kadar) pek önemli değildir. Hellen şehirlerinde cad-
deler 7 m. sokaklar 4 m. genişliğindedir. Tiyatro, stadion ve gymnasion kentin sur-
ları içinde yapılmayan binalardır. Tiyatro için topografyaya uygun bir tepe gerek-
lidir. Stadionlar ise iki yamaç arasındaki dar geçitlere yapılıyordu. Gymnasion ise
eğitim merkezidir. Eğitim spor ağırlıklıdır. Yıkanma kavramını karşılayan hamam
azdır. Yıkanacak alanlar bulunsa da, esas amaç eğitimdir. Nekropolis (Nekropol-
mezarlık) surların dışında yer almaktadır. Surlar stratejik amacı olan savunmayı
sağlayan bir yapıdır. Surlar yapılırken şehrin gelişmesini engellemeyecek şekilde
yapılmaktaydılar. Kent savunma sistemleri üç kısımdan oluşur. 1. Kent Dışı öğe-
ler, 2. Sur bedeni, 3. Akropolis. Kent dışı öğelere gözcü, oyalama ve haberleşme
kuleleri girmektedir. Sur bedeni ile birlikte hendekler yapılmaktadır.
Tapınak Mimarisi: Yunan Tapınağı tanrının evidir, halk onun içine giremez.
Dini törenler tapınağın önündeki sunakta yapılmaktaydı. Tapınağa ancak rahipler
girebilirlerdi. Anıtsal mimari için yapılan araştırmalarda kutsal yerlerde yapılan
kazılar bu alanların çok öncelerden beri dini amaç için kullanıldığı anlaşılmıştır.
Mimaride ilkelden gelişmişe kadar olan dönem uzun yıllar sürmüştür. MÖ 700
tarihinden önceye dayanan tapınaklar hakkında antik kaynak ve çok az günümü-
ze ulaşan kalıntılardan izleyebilmekteyiz.
Resim 5.7
Assos Athena
Tapınağı, Akurgal
1987, s.57, res.
67-68
Assos Athena Tapınağı: Küçük Asya’da mimari oluşum Yunan mimarisi ile ke-
sin kez bağlanmaktadır. Fakat bulunduğu konum nedeni ile daha çok doğu etkisin-
de kalmıştır. Biz buradaki sanat etkinliklerini dor yapım tekniğini çok az tanımak-
tayız. Troas bölgesinde dor düzeninde bir tapınak Assos kentinde bulunmaktadır.
Pek alışık olunmayan siyah süngertaşından inşa edilmiştir. İnce uzun megaron
tipinde bir naosu vardır. İki katlı alt temel üzerinde yükselir. Anteleri arasına iki
sütun yerleştirilmiş, peristasisi oluşturan sütunlar kısa yanlarda 6, uzun yanlarda
13 tanedir. Temel boyutları kısa tarafta 14m., uzun tarafta 30,34 m.dir. 2 basamak
üzerine oturmaktadır. Asıl önemli özelliği metop kabartmalarında ve arkhitravın

üzerindeki serbest kabartmaları olmalıdır. Arkhitrav süslemesini başlı başına ka-
bartama olarak değil, yalnızca arkhitravı süsleyen kabartmalar olarak görmeliyiz.
Kabartmalarda antitetik duran hayvanlar ve ikili kompozisyonlardan oluşmakta-
dır. Herakles ile ilgili betimlemeler olduğu için önceleri Herakles tapınağı olarak
değerlendirilmiş, daha sonra Athena Tapınağı olduğu anlaşılmıştır. Architravın
kabartmalı oluşu dor düzeni için olağan dışıdır. Bu bir doğu özelliği olarak kar-
şımıza çıkmaktadır. Hitit, Hitit çağdaşı ve ardılı olan sanatlarda anıtsal yapıların
orthostatları üzerine kabartma yapılmaktadır. Dor düzeninin karakteristik özelli-
ği ise kabartma gibi heykeltıraşlığa ait süsleme triglyph ve metop frizinden aşağı
inmemektedir. Burada Küçük Asya yarımdasında arkhitravın kabartma ile süs-
lenmesinin görülmesi yalnızca köklü Anadolu sanatının bir yansımasından başka
bir şey olmadığını gösterir. (Bu özellik dor düzenin en katı dönemi olan klasik
dönem eseri olan Parthenon’da naos frizi olarak karşımıza çıkmaktadır.)
Ion düzeni dor düzenindeki gibi bir takım kalıplara girmemiştir. Bölgelere ve
zamana göre değişiklik göstermektedir. Batı Anadolu ve Ege adalarındaki sanatı
antik yazarların anlattıkları olaylardan, bahsi geçen yapı tasvirlerinden, eski ya-
pılardan ve eski Ion sanatına ait tahrip edilmiş büyük anıtların kalıntılarından
izleyebilmekteyiz.
Resim 5.8
Ephesos Artemis
Tapınağı, a:
Bammer-Muss
1996, s.33, res. 30
b: Akurgal 1987,
s.55, res. 65
c: Bammer-Muss
1996, s.73, res.86-87
(a)
(b) (c)
Ephesos Artemis Tapınağı: Ama eski çağın bütün yapıları içerisinde en önem-
lisi ve en tanınmışı Ephesos’taki Artemis Tapınağıdır. Arkaik devir tapınağından
önceki döneme ait 3 evreli bazı temel kalıntıları bulunmuştur. A evresinde dik-
dörtgen planlı 2 temel bulunuyor. Bu yapı kenarında fildişi heykelcikler ve elekt-
ron sikkeler bulunmuştur. Kimmer istilası ile son bulmaktadır. B evresinde temel-
ler birleştirilip duvarla çevrilmiştir. C evresinde ise bu duvarlar biraz daha batıya
doğru uzatılmıştır. B ve C evrelerinde platform üzerinde düzenlenmiş olan kült
tasviri konduğu kabul edilmektedir. Bütün bu savlara dayanarak tapınağın batıya
yöneldiği kabul edilmektedir. Kutsal alan Artemis’den önce Kybele’ye ait olmalıy-
dı. Antik yazarlar 3 kutsal bölümü olan Pythagoras Tapınağının varlığından söz
etseler de, yapıya ait hiçbir kalıntı bulunamamıştır.
MÖ 6. yüzyılın ortalarında ünlü Kroisos dönemine tarihlenen Ephesos
Artemis Tapınağı yapılmıştır. Kalıntısı çok az olduğu için pek çok plan deneme-
si yapılmıştır Bilindiği kadarıyla Knossos’dan gelmiş olan Khersiphron ve oğlu
Metagenes çalışarak bataklık olan kutsal alanı kömür tozu ve sığır derisiyle ku-
rutuyorlar. Plinius tapınakta 127 sütunun bulunduğunu, kısa tarafın 220, uzun
tarafın 425 ayak olduğunu yazmaktadır. 50 m. genişliğinde ve 105 m. uzunluğun-
dadır. Kazılarda temeline kadar inilmiş olmasına karşın yalnızca 4 sütunun yeri
saptanabilmiştir. Tümü mermerden yapılmıştır. Dipteros planlı ve kolosal ölçüler-
dedir. Ephesos MÖ 560 yılında Kroisos egemenliğine girmiştir. Lydia kralı yapıya
önemli bağışlarda bulunmuştur. Columna Cellatelerde Kroisos tarafından yapılan
adak hediyesidir. Bu kabartmalı sütun tamburları tapınağa değişik bir görünüm
kazandırmaktadır. MÖ 546’da Pers kralı Kyros yönetimine geçen şehirdeki tapınak
tamamlanamamıştır. Plinius inşaatın 120 yıl sürdüğünü söyler. Herostratos bu ta-
pınağı yakmıştır. Büyük İskender devrinde tapınak tekrar aynen Deinokratos pla-
nında tekrar inşa edilmiştir. Arkaik binanın yapılmasında Samoslu Theodoros’da
çalışmıştır. Ama Artemision’un asıl mimarı Giritli Khersiphron ve Metagenes’dir.
Sütunları yaklaşık 18 m. yüksekliğinde ve arkhitravları 9 metreyi bulmaktadır.
Kapı lentoları daha uzun, büyük özenle ve dikkatle yapılmış olmalıdırlar. Bütün
mermer bloklarını buraya kadar getirip üst üste koymak pek kolay olamamış olsa
gerektir. Sütun formları ve biçimleri kendine özgüdür.
Ephesos Artemis Tapınağı’nın mimari evreleri nelerdir?

5
Didyma Apollon Tapınağı: Ionia’daki diğer önemli yapı Apollon Philesios’a ait
Didyma’da yer alan tapınaktır. Hellenistik devre ait tapınağın altında arkaik dö-
neme ait bir tapınak yer almaktadır. Didyma büyük bir kentin yakınında değildir.
Burası Milet kentini kutsal alanı olarak gelişim göstermiştir. Apollon’a ait kehanet
ocağıdır. Çevresinde bazı tapınaklar yer alır, küçük bir yerleşmede bulunur. Burası
eskiden beri kutsal merkez olarak kullanılmaktadır. Kutsal kaynak ve defne ağacı
baştan beri bulunur. Kaynaktan akan su bazı rahiplere kehanet vermektedir. Kutsal
defne ağacı ile ilk olarak açık hava kutsal alanı olarak kullanılmıştır. Zaman içe-
risinde alanın üç yanı “U” şeklinde duvarlarla çevrilmiştir. Bu oluşum birkaç kez
tekrarlanıyor. Tapınakta sekos duvarı yapılmış ve naos olarak adlandıracağımız bu
yerin üzeri hiçbir zaman örtülmüyor, sekosun etrafı sütunlarla çevriliyor. Sekos
duvarı içerisinde kutsal kaynak izleri tespit edilmiştir. Kazılarda arkaik devre ait
duvar kalıntıları, Minos ve Miken çanak çömleği bulunmuştur. Hellenistik devir-
de yapılan tapınak arkaik tapınağın üzerine yapıldığı için erken tapınak hakkında
bilgilerimiz oldukça kısıtlıdır. Didyma’nın Karia dilinde iki kavramı ifade ettiği
söylense de, anlamları bilinmemektedir. Belki kült yerindeki ağaç ve kaynak anla-
tılmak istenmiş olabilir. Didyma’daki Apollon rahiplerine Brankhid denir. Kehanet
ocağını yazılı başvurulmakta, rahipler soruların yanıtları kap kırıklarına yazıp geri
vermekteydiler. Kült heykeli Kanakhos tarafından yapılmıştır. MÖ 494’de Darios
tarafından yıkılır ve sonra tekrar inşa edilmiştir. Ion sütunun gelişimi burada ve
diğer anıtlarda açıkça izlenmektedir. Ege Adaları’ndaki mermer değerlendirilerek
Yunanistan’da mermer yapıtaşı tanınmazken, Anadolu’da mermer yapı malzemesi
olarak kullanılmaya başlanmıştır.

ANADOLU HEYKELTRAŞLIĞI
Ege Göçleri ve Kolonizasyon Dönemi Anadolu’da

Heykeltraşlık
Anadolu’da heykel sanatı, Tunç çağında büyük ölçüde Hitit sanatının örnekleri
ile temsil edilir. Hitit sanatının özellikle büyük boyutlardaki heykel sanatındaki
başarısı, Deniz Kavimleri ve Ege Göçleri’nden sonra gelen dönemlerde gerileme
sürecine girmiştir. Kesin nedenleri hakkında bilgimizin olmadığı bu süreci, o dö-
nemin siyasi hayatındaki karışıklıklar sonucu, sanatı destekleyen büyük merkezi
yönetimlerin ortadan kalkması ile yorumlamak kısmen de olsa mümkündür.
Karanlık Çağda Anadolu’nun kıyı kesiminde bulunan en erken heykel ör-
nekleri MÖ 7. yüzyılın başına tarihlenmektedir. Miletos, Ephesos ve Erythrai’de
ele geçen örnekler küçük boyutlu, kadın ve erkek figürinlerinden oluşmaktadır.
Genellikle rahip, rahibe ve tanrı figürlerinden oluşan heykelcik repertuarındaki
örnekler, geç Hitit sanatının etkileri altındadır. Ayrıca, figürinlerin saç biçimle-
rinde Mısır-Fenike etkileri hissedilmektedir.
Antalya’daki Elmalı Tümülüslerinde buluna fildişi heykelciklerde de figürün el-
bise kıvrımları, saç detayları gibi ayrıntılar dönemin Anadolu kıyısındaki bölgelerde
çalışan sanatçılarının Hitit sanatının etkisi altında çalıştıklarını göstermektedir. Bu
etkiler, Anadolu’da eserlerinin veren sanatçılar ve ticaret aracılığıyla Yunanistan’a
aktarılarak burada Yunan sanatının gelişmesinde önemli katkılar sağlamıştır.
Arkaik Dönem Heykeltraşlığı

Arkaik Dönem ile birlikte Anadolu’da Yunan Heykeltraşlığının etkileri görülmeye
başlar. Yunan Heykeli ilk çağlardan itibaren dinin etkisinde kalmıştır. İdoller da-
ima çıplak tasvir edilmiş ve ayrıca heykelin yapılışındaki estetik anlayış tümüyle
dini amaç düşünülerek şekillendirilmiştir. Yunan dininde tanrıların insan gibi dü-
şünülmesi birçok tanrının heykelinin yapılması olasılığını sağlamıştır. Fetişizm;
hayvan bitki şekilleri zamanla tanrıyla birleşip onların atrübüsü (kutsal hayvanı
veya bitkisi) olmuştur. İlk heykeltraşlar tanrılardır ve Demirci Tanrı Hephaistos’da
heykeltraştır. Pandora’nın çamurdan heykelini yapmıştır. Altın kız heykelleri ya-
pıp Minos’a vermiştir. Böylece heykel yapımının Yunan Sanatında tanrısal bir ya-
radılış olarak görüldüğü anlaşılmaktadır. Heykel ilk çağlardan itibaren dinin et-
kisinde kalmıştır. Yunan tarihinde ilk bildiğimiz heykeltıraş Daidalos’dur. Girit’te
çalıştığı söylenen sanatçının yaşamış olduğu kesin belli değildir.
Assos Tapınağının tüf taşından alçak çalışılmış kabartmaları, dor tapınağına
ait tek süslemeli arkhitrav bloklarıdır. İşlenen konuları MÖ 7. yüzyıldan beri bil-
mekteyiz. Boğa ve aslan arasındaki savaşında, aslanın avını parçalayarak yemesi,
Herakles ve Triton’un mücadelesi, Kentauroslar mitolojiden alınmış sahneler olup
bir konu bütünlüğü göstermemektedirler.
Arkaik daha ileri gelişimini izlemek için Ionia Bölgesine geçmeliyiz. Burada
önemli bir çalışma kadın tiplemeleridir. Serbest heykel figürleri taş ve tunç malze-
meden yapılmıştır. Ion büyük heykeltıraşlığı MÖ 6. yüzyılda ilk defa görülür. Asıl
önemli değişikliği teknik açıdan başarmışlardır. Samos (Sisam) Heraion’unun

(Hera Tapınağı) mimarı Rhoikos ve Theodoros metal malzemeden içi boş heykel
dökmeyi başarmışlardır. Bu teknik buradan Yunanistan’a geçmiştir. MÖ 6. yüz-
yıl Yunanlılar için keşif ve icatlar yüzyılı olmuştur. Naxoslu Byzes mermer teste-
resini, Khioslu Glaukos demir kaynaklamasını, Korinthli Butades pişmiş toprak
heykeltıraşlığını icat etmiştir. Sanat görülen bütün bu yeni teknik gelişmeler de-
ğişmenin kanıtıdır.
Ionia Anadolu yarımadasında yer aldığı, Asya ve Mezopotamya komşusu ol-
duğundan, sanat oluşumunda doğu sanatının etkisinde kalmaktadır. Bayraklı,
Ephesos ve Miletos gibi merkezler birçok örnek vermektedir.
Bayraklıdan MÖ 7. yüzyılın sonuna tarihlenen tunç bir heykeldir. Ankara
Müzesinden çalınmış ve şimdi kayıptır. Arkaik döneme aittir. Genel görünü-
münde cephesellik mevcut, kollar dirseklerden kırılarak hareket sağlanmıştır.
Bacaklar ayrık, ama vücudun ağırlığı iki bacak üzerindedir. Daha yuvarlak bir
yüz, saçlar biraz daha değişik, lüleler halinde aşağı inse de arada üslup farkı bulu-
nuyor. Boyun kısmı bir hayli kalındır.
Bayraklı’da bulunmuş bir fildişi aslan heykelidir. Fildişi malzeme yerli değil
ithaldir. Fildişi malzeme bu bölgede fazla kullanılmıştır. Burada doğu sanatı özel-
likleri görülmektedir. Doğuda aslan gibi hayvanlar tamimiyle profilden yapılıyor.
Yunanistan’da vücutlar profilden, yüz cepheden yapılmaktaydı. Bayraklı aslanın
ağzında Hitit-Arami özellikleri görülmektedir. Vücudun genel hatları, kulak ve
genel görünüm bakımından Asur sanatına gitmektedir. Etki bakımından doğu
ağır basıyor.
Ephesos’tan iki fildişi aslan heykelciğidir. Bu hayvanlardan biri doğu etkilidir.
Hareket eder durumda olması , ağızdan sarkan dil bizi doğuya götürür. Diğer as-
lan motifi protokorinth vazolarında görülmektedir. Bu vazolar orientalizan döne-
me girdiği için doğu etkilidir. Dolaysı ile bu aslan heykelleri bize doğu sanatının
etkilerini yansıtırlar. MÖ 640-630 yıllarına tarihlendirilirler.
Ephesos’ta bulunmuş bir heykelcik yün eğiren bir kadını betimlemektedir. Bir
elinde öreke bulunur, diğer eliyle ipi eğirmekte ve ağırlık görünmektedir. Bu ha-
reket bakımından ilginç hem de bir takım benzerlikler ve farklılıklar görülüyor.
Cephesellik, giysi, oval bir çehre, badem gözler, yay kaşlar, arkaik gülümseme var-
dır. Ama göz ve kaşlar biraz değişik yapılmıştır. Ayaklar görülmüyor, başlık, ger-
danlık, küpeler doğu sanatı motiflerini (Zincirli Hitit kabartmaları) hatırlatıyor.
Saçın yandan kıvrılması ve oldukça yassı olması da doğu etkileridir. Heykelin alt
kısmı batı, üst kısmı doğu özellikleri göstermektedir.
Resim 5.9
Figürin,
a:Akurgal 2002, res.
204
b: Akurgal 1961,
res. 155
c: Akurgal 1961,
res.158
(a) (b) (c)
İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde bulunan Ephesos’tan gelmiş fildişi heykelcik-

tir. MÖ 6. yüzyılın başlarına tarihlenmektedir. Megabyzos diye isimlendirilir. Batı
etkisi olarak; giysinin şekli, eteğin kavisli biçimde son bulması, ayakların görül-
mesi ve belde kemer olması ile yüzde biraz batı etkisi bulunuyor. Gözlerinin şekil-
lendirilmesi batı Yunan sanatından farklıdır, göz pınarları gayet iyi belli edilmiş-
tir. Boynunda uzun bir kolye taşıyor. Eliyle bu kolyeyi tutmaktadır. Bu neden ile
sıradan bir kişi olmadığı düşünülmelidir. Büyük bir olasılık ile Artemis rahibidir.
Ephesos’ta bulunmuş ve yine İstanbul Arkeoloji Müzelerinde sergilenen bir
fildişi eserdir. MÖ 580 yıllarına tarihlenmektedir. Heykelde duruş şekli, kolların
uzunluğu, Vücut öğelerinin hafifliği, peplos gibi bir elbise giymesi ve kolların vücu-
da yapışık olması batı etkilerini göstermektedir. Pelerini ile başını örttüğü için tan-
rıça veya dinsel bir kişi olabileceği düşünülmelidir. Aynı merkezde bulunan eserler
bazen doğuya, bazen de batıya ait özellikler göstermektedirler. Stokolm’de bulunan
tunç genç heykelidir. Cephesellik vardır. Kollar oldukça uzun ve vücuda yapışık-
tır. Yüz ifadesi ve boyun Bayraklı eserlerine, gözler Ephesos’takilere benziyor. Doğu
Yunanistan yani Ionia kökenli olmalıdır. Kütlesel saçlar, kalça işçiliği kalın bacaklar
ve kollar arasındaki uyumsuzluk daha önceki üsluptan ayrılmaktadır.
Ephesos’tan MÖ 570 dolaylarından bir fildişi heykeldir. Elinde atmaca tu-
tar. Atmacalı kadın diye nitelendirilmiştir. Elinde hayvan tuttuğundan Potnia
Theron’dur. Rahibe olabileceği de kabul edilmektedir. Daha önceki eserlerden
daha büyük değişikliklere rastlanmaktadır. Saçlar değişiktir. Baş üzerinde lüleler-
den sonra aşağı doğru düz inmektedir.
Yine Ephesos’ta bulunmuş bir kadın heykelidir. Cephesel yapılmış, batı ve
doğu özelliklerini bir arada taşımaktadır. Giysinin altı kavisle bitmekte, ayaklar
görünür, elbise ortasında bir pili, uzun kollar, vücuda yapışıktır. Göğüsler belirtil-
miş, saçlar omuzdan aşağı iner, yüz Ionia örneklerine benziyor, baş üzerinde uzun
bir sırık ve bunun üzerinde bir atmaca durmaktadır. Dinsel bir heykelcik olabilir.
Sol elinde kulplu, sepet türünde bir kap, sağ elinde Potelle denilen Phrygia Kabı
tutmaktadır. Bu tabağı tutmasının nedeni Tanrıça Artemis’in bir bereket tanrıça-
sı olmasıdır. Kendisi Phyrigilı Doğa Tanrıçası Kybele ile eş değer tutulmaktadır.
Ephesos kültünde Artemis’in Kybele ile birlikte birleştirildiği söylenebilir.
Ion arkaik heykeltıraşlığının merkezi Samos ve Milet şehirleridir. Küçük Asya kıyı
şeridinde yeni gelişen Ion koloni kentleridir. Bu döneme ait önemli bir grubu doğal öl-
çülerinden büyük, oturan insan tasvirleri oluşturur. Bu heykeller Milet’ten Didyma’ya
uzanan Prosesion caddesinin (kutsal yol) iki yanında sıralanmakta idiler. Miletos şeh-
rinde başlayan kutsal yol Didyma kutsal alanına doğru gitmekte ve oradaki Apollon
Tapınağında son bulmaktadır. Bu heykellerin büyük kısmı bugün Londra British
Museum’da sergilenmektedir. Eserler MÖ 580-530 arasına tarihlendirilmektedirler.
Koltuklar üzerindeki yazıtlar, heykellerin yüzyılın ilk yarısına ait olduğunu göster-
mektedir. Didyma rahiplerinin heykelleri olduğu için Brankhidler adını alırlar. Taht
üzerinde oturan heykellerdir. Ellerini ya dizlerine, ya da koltuk kenarlarına konmuş-
tur. Giysileri biraz değişik, giysi oturma konumundan dolayı katlanmış ve bitiminde
bazı detaylar ayrıntı belirtilmiştir. Kadın heykellerinde ise yine oturur durumdadır.
Elbise ortasında bir çizgi bulunur. Ayakları elbise altından görülür. Göğüsler belirgin-
dir. Tahtın mimari unsurları detaylı belirtilmiştir. Bu eserler bize Mısır sanatının et-
kilerini açıkça yansıtmaktadır. Fakat vücut şekillendirmeleri sanatçıların kendilerine
özgü tiptedir. Bazı heykellerde ayrıntı çalışması ile etkili bir görünüm kazandırılmaya
çalışılmıştır. Hera heykellerinde olduğu gibi figürlerin hepsi giysilidir. Bu sanat oluşu-
mu Ionia’ya özgüdür ve MÖ 5. yüzyılda da devam edecektir.
Erken Brankhid betimlemeleri koltuğun içine sıkıştırılmış gibi, belin kıvrılması
ve diz kıvrımları pek başarılı değildir. Bir heykelde Eudomos beni yaptı diye yazı-
lıdır. MÖ 570-560 yıllarına aittir. Giysisindeki kazımalar ve kıvrımlar oldukça ge-
lişmiş ve önem kazanmıştır. MÖ 560 dolaylarına ait bir Brankhid heykelinde kat-
lanmalar çok iyi belirtilmiştir. Etek uçları kavislidir. Omuzda bir takım katlanmalar
kullanılmıştır. Kollarda da kıvrımlar verilmiştir. MÖ 560-550 yılları arasındaki hey-
kellerde aynı pililer ve kıvrımlar çok gelişmiş ve mobilyanın dekorasyonu da veril-
miştir. Genelde hepsi aynı görünümdedir, yalnız detayda ayırımlar söz konusudur.
Ayakta duran bir genç erkek heykelidir. Pytanae’de (Çandarlı) bulunmuştur.
MÖ 530-510 yıllarına tarihlenmektedir. Brankhidlerden sonraki döneme aittir.
Kouros heykelidir. Cephesel görünüm aynı şekilde devam etmektedir. Giysisinin
omuzdan aşağı sarkan bir kısmının ve omuz üzerindeki katlanma ve kıvrımları
Brankhid heykellerini anımsatmaktadır. Miletos ekolüne sokulabilir.
Resim 5.10
a. Kuros, Akurgal
1961, s.231 res.19
b. Kız Başı, Akurgal
1961, s.260 res.233
(a) (b)
Bir kadın heykelidir. Berlin Müzesinde sergilenmekte ve Anadolu’dan geti-

rildiği kabul edilmektedir. Sol kolu dirsekten kırık elinde kuş tutmakta, cephe-
sel, giysisi Peloponnesos okulunun devamı biçimindedir. Vücut ağırlığı iki ayak
üzerinde taşınmaktadır. Genelde heykeldeki hareket elinde bir kuş veya başka
bir şey tutmasındadır. Sağ eli aşağı doğru inmiştir. Zamanla bu heykellerde aynı
motif görülür. MÖ 520 yıllarında bir değişiklik olup kadın heykellerinde sağ el
eteğinden tutup yukarı doğru kaldırmaktadır. Böylece Vücut hatları ortaya çık-
maya başlıyor. Giysinin vücutta yapmış olduğu tek düzelik yok oluyor. Heykel bir
alımlılık kazanıp, ışık-gölge oyunu ile derinlik kazanmıştır. Böylece detaylar daha
belirginleştirilebilmektedir.
MÖ 540 dolaylarından Kyzikos’ta bulunmuş kaidedir. Üç kadın heykeli içerir.
Tunç Ionia eserleri grubunda incelenebilir. Didymaion’dan MÖ 6. yüzyılın başına
tarihlenen heykel başıdır. Peloponnesos özelliklerini devam ettiriyor. Miletos ve
yöresi bir takım özellikler geliştirmiştir. Didyma’da bulunan MÖ 555-550 yılla-
rına ait örtülü kız başı kabartmasıdır. Yüz şekillendirmesi ve kulakların konu-
mu Peloponnesos özelliklerindedir. Baş örtüsü ve buluntu yerinden dolayı Ionia
eserleri ve ekolü içinde yer almaktadır. Bir kadın başı oldukça dolgun yüzlü, yana
taranmış dalgalı saçlar yüzdeki tek düzeliği bozmaktadır. Daidalos üslubundan
ayrılıyor. Gözler iri değil daha çekiktir. Kulak altındaki saç lülesi stilize edilmiştir.
Diadem arkasındaki saçta Girit-Peloponnesos etkileri görülse de boncuklar şek-
lindeki lüleler yumuşama meydana getirmektedir. Eser bir derinliğe kavuşmuştur.
Bu sözü edilen bağlantılar Milet ve Samos eserlerinin kendilerine has stiller-
dir. Ephesos Artemis Tapınağı’nın sütun kabartmaları da bu okula bağlanır. Canlı
yapıları ile sütunları bir çelenk gibi süslemişlerdir. Ephesos Artemis Tapınağının
arkaik devre ait Columna Cellataeleri Lydia Kralı Kroisos tarafından yapılan ba-
ğışlar ile meydana getirilmiştir. Bunların kaide üzerine oturduğu söylenmektedir.
Bazı araştırmacılar bunların sütun başlığı altına konduğunu savunmaktadırlar.
MÖ 550’lere tarihlenirler. Olgun Arkaik döneme giriyor. Bu eserler bugün British
Museum’dadır. Tapınağın yapımı 120 yıl sürmüştür. Kroisos devrinden sonraya
denk gelir. Bu heykellere ait elimizde tam eserler pek azdır. Genelde üst ya da alt
yarıya ait parçalardır. Ephesos’tan bir yüz heykel parçasında Ionia özellikleri kar-
şımıza çıkmaktadır. Dolgun bir yüzün varlığı, hafif çekik gözler, kaşlarda keskin
bir hat olması, genel bir yumuşama görülmesi ve detayların boya ile belirtilme-
si ve ağzın doğala yaklaşması bölge özelliklerinin etkileridir. Ionia Sanatı Girit-
Peloponnesos Sanatından farklılıklar göstermektedir.
Likya Bölgesinde en erken mezar kabartmalarından birisi Xanthos Aslanlı
Mezardır. Mezar odası yüksekçe bir paye üzerinde yer alır. Paye kaidesi olmadan
direk toprağa oturtulmuştur. Alt kısım kireçtaşı, mezar odası mermerden yapıl- Harpyler mitolojik
mıştır. Kuzey yüzünde dişi aslan ve yavruları, güneyde boğayı parçalayan aslan, yaratıklardır. Yunan
Mitolojisinde yüzü ve
batıda aslan avı sahnesi ve ölüye getirilen hediyeler, doğuda ise süvari, miğferli sa- vücudu kadına, kanatları ve
vaşçı ve komutan yer almaktadır. Alçak kabartma olarak işlenmiş motifler, bazen ayakları kuşa benzer karışık
çok hareketli, bazen durağan betimlenmişlerdir. Diş aslanın yavruları ile birlikte yaratıklardır. Ölülerin ruhlarını
ölüler dünyasına taşıdıklarına
verilmeleri yerel Anadolu motifidir. Aslan ve insan mücadelesi düşünce olarak inanılır. Çirkin ve huysuz
doğuya, işleniş üslubu olarak batıya götürmektedir. Ölü hediyelerini getirenler yaratıklardır. Korkutulunca
erkek olduğu için mezarın sahibi erkek olmalıdır. Bir Bey veya Prens olabilir. MÖ. korkutan kişiyi götürdükleri
6. yüzyılın II. çeyreğine tarihlenmektedir. rivayet edilmektedir.
Erken Ion Sanatının gelişmiş noktasını yansıtırlar. Milet Okulunun genç gelişimi
ve ilerlemesi olarak Xanthos Harpyler anıtının kabartmalarını gösterebiliriz. MÖ
6. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenirler. Bağımsız ayakta duran Lykia Mezarı yapısı;
7 metre yüksekliğinde dörtgen bir paye üzerinde mezar odası olarak bir kısmın
konması ile oluşturulmuştur. Bu odanın etrafı kabartmalar ile süslenmiştir. Mezar
odasının kuzey ve güney cephesinde Harpyler diye adlandırılan figürler bulun-
maktadır. Batıda tahta oturan bir kadın, bir inek yavrusunu emziriyor ve kadının
karşısında arka arkaya duran üç kadın yer alır. Doğuda tahta oturan bir erkek ve
karşısında ayakta duran figürler yer almaktadır. Kadın ver erkek mezar sahibi ve
karısı olmalıdır. Erkeğin bulunduğu sahne daha çok doğu seremonilerini hatırla-
tır. Batı sanatı ile ilişkisi yoktur. Tahtta oturan form vücut şekillendirmesi bakı-
mından Milet heykellerine benzemektedir. Hafif vücut şekilleri, ince, narin, akıcı
formu ve kuvvetli çevik görünüm eski Ion stilini hatırlatır. Bu levhada bir aile
sahnelenmiştir. Ölen anne en küçük çocuğu ile oynamaktadır. Hizmetçisi ve diğer
iki çocuğu önünde sıralanmaktadır. Mezar büyük olasılıkla bir beye ait olmalıdır.
Mezar odasının üzerindeki kapağın üzerine heykel yerleştirilmesinden basit bir
mezar olmaktan çıkmakta, anıt mezar niteliği kazanmaktadır.
Resim 5.11
Harpyler Anıtı,
Akkurgal 1961,
s.136 res.87-88
(a) (b)
Arkaik Dönem Lykia heykel Sanatında İonia etkileri nelerdir?

6
ANADOLU SERAMİK SANATI
Seramik buluntular, antik çağ sanatı ile ilgili araştırmalar da önemli bir buluntu
grubu olarak ele alınmaktadır. Günlük hayatta mutfak eşyası, süs eşyası ve hatta
mezar hediyesi gibi amaçlarla yoğun biçimde kullanılan seramik kap, kacaklar,
gerek şekilleri ve gerekse üzerindeki süslemeleri ile farklı kültürel özellikleri bün-
yesinde taşımaktadır. Bu süsleme ve kap şekillerinin tarihsel süreç içinde sürekli
bir değişim göstermesi seramik buluntuların arkeolojik açıdan önemli bir malze-
me grubu olarak da kullanılmasını sağlar.
Ege Göçleri ve sonrası dönem Anadolu yerleşimleri, seramik bakımından ol-
dukça zengindir. Bu seramikler, kökenleri ve üretildiği dönemler açısından ince-
lendiği zaman Anadolu’nun bu dönemdeki ticari, kültürel ve sosyal dünyası ile
ilgili önemli bilgiler vermektedir. Özellikle Anadolu’da yerel olmayan, komşu böl-
geler ile olan ilişkilerinin incelenmesinde başka buluntulardan faydalanılamadığı
durumlarda seramik buluntuları en önemli sanat eserleri arasında yer almaktadır.
Seramik buluntulara göre Yunanistan ile Anadolu arasındaki ticari ilişkiler Ege
göçlerinden önce de görülmektedir. Bu dönemde Yunanistan’da bulunan Akha
merkezlerinde üretilen ve Miken seramiği olarak adlandırılan seramiklerin örnek-
lerini Anadolu’nun batı kıyılarında MÖ 2. binyılın ortalarından itibaren saptamak
mümkündür. Kendine özgü kap formları ve üstlerinde görülen deniz yaratıkları
ve savaş sahneleri ile dikkat çeken Miken seramiklerinin buluntu yerleri arasında
Troia, Pitane (Çandarlı), Ephesos, Miletos, Bodrum-Müskebi sayılabilir. Bu sera-
mikler, bölgede Akhaların ticari amaçlı koloniler kurduklarına işaret etmektedir.

Miken seramikleri, ticari amaçlı ürünlerin taşınması ve beraberlerinde götürdük-
leri kullanım eşyaları olarak yorumlanmaktadır. Miken seramiklerinin örnekle-
rine orta Anadolu’da da rastlanması, bu ticaret kolonilerinin Hitit devleti ile de
ticari ilişkiler kurduklarını düşündürmektedir.
Protogeometrik ve Geometrik Dönemler

Ege göçlerinden sonra Yunanistan’da ortaya çıkan seramikler ise göçlerin baş- Kerameikos: Atina kentinin
ladığı dönemden itibaren Anadolu’daki yerleşimlerde karşımıza çıkmaktadır. kuzeybatı kapısı çevresinde
bulunan mahalledir. Burası
Üzerlerindeki geometrik süslemeler nedeniyle Geometrik seramik olarak adlan- Atina’nın ünlü seramik
dırılan bu kaplar Yunanistan ve Anadolu’nun batı kesimlerinde yaklaşık olarak kaplarının üretildiği merkezdir.
aynı dönemde karşımıza çıkmaktadır. Günümüzde kullanılan
seramik (İng. Ceramic)
Yaklaşık olarak 400 yıl boyunca üretilen bu seramik grubu, kap şekilleri ve süs-
lemelerindeki değişime göre kendi içinde iki grup (Protogeometrik ve Geometrik) Amphora: Yunan seramik
olarak incelenmektedir. endüstrisinde üretilen büyük
Protogeometrik (Geometrik döneme hazırlık safhası) seramiklerin ilk ör- boyutlu, geniş karınlı çift
tutamaklı bir kap formu. Bu
nekleri Yunanistan’da Atina kentindeki Kerameikos Mahallesinde üretilmiştir. form antik çağda şarap ve
Kelimesinin bu mahallenin isminden geldiği araştırmacılar tarafından kabul edil- zeytinyağı gibi malzemelerin
miştir. En tipik özellikleri, Amphora gibi büyük boyutlu kaplar üzerinde düz çiz- depolanması, saklanması
ve nakledilmesi amaçlarıyla
gilerden oluşan şeritler ve bu şeritlerin arasında kavisli dalga motifi, yarım daire kullanılmıştır.
şeklinde konsantrik dalga süslemelerine sahip olmasıdır.
Yunanlıların göç ettikleri bölgelere de götürdükleri bu seramikler Ege göç-
lerinden hemen sonraki dönemde Batı Anadolu’da görülmeye başlar. Özellikle
İonia bölgesinde Miletos ve Smyrna’da MÖ 11. yüzyıla ait Protogeometrik sera-
mik örnekleri ele geçmiştir. MÖ 1. binyılın başında ise bu seramiklerin yayılım
alanı Phokaia, Erythrai, Klazomenai, Teos’dur. Bu durum, söz konusu dönemde
İon yerleşimlerinin hızla çok geniş bir alana yayıldığını göstermektedir.
MÖ 9. yüzyıldan itibaren Yunanistan, Ege adaları ve Batı Anadolu’da geo-
metrik süslemelere sahip seramiklerin kalite ve üretim açısından belli bir düzeye
ulaşmasıyla “Geometrik Dönem” seramikleri grubu karşımıza çıkar. Geometrik
seramiklerin ilk üretim merkezi Atina’daki Kerameikos Mahallesi olmakla birlikte
bu dönemden itibaren başka merkezlerde de bu türde seramiklerin üretildiğini
gösteren kalıntılar mevcuttur.
Geometrik dönem seramikleri, içki ve yemek servisinde ve mezarlara sunma
amacıyla kullanılan, amphora, krater, kylix gibi bazı standart kap şekilleri ile üre-
tilmiştir. Kapların üzerinde ise daha çok iç içe tam daireler, baklava dilimi deseni,
kırık çizgilerden oluşan bordür süslemesi (meander), üçgen gibi geometrik de-
senlerden oluşan ve kabın bütün yüzeyini kaplayan süslemeler yapılmıştır.
Resim 5.12
a. Geometrik Stilde
Üretilmiş Amphora
MÖ 9.yüzyıl, Foto:
Alptekin Oransay
b. Orientalizan
Stilde Üretilmiş
Aryballos MÖ
7.yüzyıl, Foto:
Alptekin Oransay
(a) (b)
Geometrik kaplar Ege Denizindeki Adalar ile Anadolu’nun özellikle batı kı-
yılarında İonia, Aiolia ve Karia bölgesinde yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır.
Orientalizan (Doğu Etkisindeki Dönem)

Kolonizasyon’un başladığı dönemde Yunan kökenli tüccarlar, Akdeniz’in çeşitli böl-
geleri ile ticaret yapmaya başlamıştır. Ağırlıklı olarak zeytinyağı ve şarap alışverişi-
ne dayalı bu ticari örgütlenme, bu bölgelerdeki Mısır, Filistin ve Assur gibi doğu
kültürlerinin Yunan dünyasında tanınmasına neden olmuştur. Bu yoğun trafik ve
zenginleşme sonucunda Anadolu, Yunanistan ve Batı Akdeniz koloni kentlerinde
yeni bir sanat anlayışı doğmuştur. Yeni sanat anlayışı mimari ve heykelden önce
seramikte ortaya çıkan yeniliklerde karşımıza çıkar. Seramikte Orientalizan (Doğu
Etkisindeki Dönem) olarak adlandırılan ve yaklaşık olarak MÖ 8. yüzyılın ortala-
rından MÖ 7. yüzyılın sonlarına kadar geçen bu sürede kap şekillerinde yenilikler
ve kapların üzerinde yapılan süslemelerde bazı yeni teknikler dikkati çeker.
Orientalizan dönemde Ege bölgesinde yapılan seramiklerde figürlerde duruş
ve kompozisyon düzenlemesi, insan ve hayvan figürlerinin daha detaylı ve gör-
kemli biçimde yapılmaya başlamasını dikkat çekici özellikler arasında sayabiliriz.
Figürler siyah boyayla yapılmış, figürlerin arasındaki alanlar ise vazo renginde
bırakılmıştır. Figürlerin üzerinde cilt rengi ve elbise detaylarının gösterilmesinde
kırmızı ve beyaz boya kullanılmıştır. Siyah Figür tekniği adı verilen bu teknik
Arkaik çağdan itibaren ortaya çıkan ve giderek gelişen Yunan vazo boyamacılı-
ğında kullanılmaya devam etmiştir. (Resim 5.6)
Orientalizan seramik sanatının Yunanistan’daki öncü merkezi Korinth kenti-
dir. Korinth dışında Yunanistan ve Ege Adalarında da üretimi yapılan bu tarzdaki
seramikler Batı Anadolu’da pek çok merkezde üretilmiştir. Her üretim merkezinin
aynı tekniği kullanmasına karşın süslemelerde ve kap şekillerinde kendine özgü
stiller yaratmış olması farklı atölyeler ile bu atölyelerin üretim yaptığı tarihlerin
ve stil gelişimlerin saptanmasına önemli veriler sunmaktadır. Batı Anadolu’da
Orientalizan dönem seramiği üretimi yapan önemli merkezler arasında Pitane,
Larissa, Smynra, Klazomenai atölyeleri sayılabilir.
Orientalizan nedir? Bu dönemin seramiklerinin genel özellikleri nelerdir?

7
Pitane: Kuzey Aiolia’da yer alan bu kentin nekropolünde yapılan kazılarda so-
nucunda çok sayıda geç Orientalisan stilde üretilmiş seramik ele geçmiştir. Bu sera-
mikler, krem-beyaz astar boyası üzerinde gövde enli bantlara ayrılarak bu bantların
içine süsleme yapılmasıyla dikkati çekmektedir. Süslemeler genel olarak yaban ke-
çisi ve geyik gibi hayvan figürlerinden oluşmaktadır. MÖ 6. yüzyıl ortasından son-
raki döneme tarihlendirilen eserlerde ise özellikle amphora formlu kapların üzeri-
ne daha çok Rhodos atölyesine özgü olan yaban keçisi figürü ağırlık kazanır. Aynı
dönemde Pitane’de Phryg ve Urartu metal kaplarından etkilenerek ve batının siyah
figür tekniğini de kullanarak metal kazanlara benzeyen eserler üretilmiştir.
MÖ 6. yüzyılın sonlarından itibaren Pitane’de seramik üretiminin kalite bakı-
mından gerilemeye ve yok olmaya başladığı görülür. Bu durum büyük olasılıkla
aynı dönemde doğu Akdeniz’de çok sayıda küçük atölyenin oluşmaya başlaması
nedeniyle Pitane üretiminin eskisi kadar talep görmemesiyle ilişkilidir.
İzmir Çevresi: İonia bölgesinde Smyrna (Bayraklı) ve Larissa (Buruncuk) ka-
zılarında ele geçen ve bu bölgeye özgü olan çok sayıda Orientalisan stilde sera-
mik bulunmuştur. Ele geçen seramiklere göre bölgede karşılaşılan bu üretim MÖ
7. yüzyılın II yarısından MÖ 6. yüzyılın sonlarına kadar devam etmiştir. Krem-
beyaz renkte astar boyasına sahip olan bu seramiklerde Rhodos ve Samos adala-
rında aynı dönemde yapılan üretimden etkilenimler olduğu göze çarpmaktadır.
Söz konusu atölyenin iki yüzyıla yakın bir süre devam eden üretiminde fark-
lı dönemlerde değişen bir süsleme ve kap şekli repertuarı dikkati çekmektedir.
Erken dönemlerde üretilen örneklerinde genellikle kabın dudak kenarına yakın
kısımlarında bir siluet şeklinde yapılmış olan insan ve hayvan figürleri yer alır.
Geç dönemlere doğru kapları üzerindeki süsleme yapılan alan daralırken figürler
ise siyah figür tekniğinde yapılmaya başlanmıştır. Bu örneklerde aynı zamanda
kabın iç kısmının ortasında b tek yıldız veya rozetten oluşan süslemelerde görülür.
Klazomenai: İonia bölgesinde bulunan Klazomenai kenti, aynı zamanda
Orientalisan dönemde önemli bir seramik üretim merkezidir. Geometrik dö-
nemden itibaren seramik üretimi yapıldığı anlaşıla kentin nekropolünde yapılan
kazılarda MÖ 5. yüzyıl ortalarına kadar seramik üretildiği anlaşılmıştır.
Kentteki üretim hem seramik kap-kacak; hem de seramik lahit yapımı ile ünlü-
dür. Daha çok Ege Denizi çevresindeki yerleşim yerlerine satımlı olan Klazomenai
lahitlerinin Akdeniz dünyasının çeşitli yerlerinde örneklerini bulmak mümkündür.
MÖ 7. yüzyıl ortalarından MÖ 5. yüzyıl sonuna kadar üretimi yapılan lahitlerde
genellikle siluet şeklinde yapılmış figürlerden oluşan Orientalisan stil ağırlıkladır. Bu
stildeki örneklerde lahitlerin baş ve ayakucuna denk gelen kısımlarda boğa, yaban
domuzu ve geyik gibi hayvanlardan oluşan av ve mücadele sahneleri görülmektedir.
MÖ 6.y.y ortalarından başlayarak siyah figür tekniğinde yapılmış örneklerde
ele geçmiştir. Bu örneklerde daha çok İonia mitolojisinden konular veya araba
yarışı sahnelerinin betimlendiği süslemeler dikkati çeker. MÖ 6. yüzyılın ortala-
rından itibaren Kırmızı-figür tekniğinde yapılmış örneklerde görülmektedir.
Arkaik Dönem
Yunanistan’da Attika bölgesinde MÖ 7. yüzyılın ortalarında başlayan yeni bir tek-
nik, zaman içinde popüler bir hale gelerek bütün Akdeniz dünyasında Yunan sera-
miklerinin popülerliğini arttırmıştır. Aynı dönemde Anadolu’da da aynı stilde sera-
miklerin sevilerek kullanıldığı, kazılarda ele geçen buluntuların ışığında kesinlik

kazanmaktadır.
Yunan Seramiklerinde Orientalizandan Siyah Figür tekniğine geçişin Attika
bölgesinde MÖ 7. yüzyılın ortalarında gerçekleştiği kabul edilmektedir. Bu dö-
nem Proto-Attik dönem olarak da adlandırılmaktadır. Figürlerin siyah üzerine
kazıma tekniği ve çeşitli boyalar kullanılarak detayları ile betimlendiği siyah fi-
gür tekniğinde kabın yüzeyi, kilin kendine özgü kırmızı rengi ile bırakılmaktadır.
Boyama tekniğinin yanı sıra siyah figür tekniğinde aynı zamanda Yunan mitoloji-
sinden alınma sahnelerin kapların üzerinde betimlenmesinde de bir artış gözlen-
mektedir. Betimleyici ve hikâyeci bir boyama stilinin geliştiği Arkaik çağ Yunan
seramiği, bu nedenle seramik sanatının gelişiminde önemli aşamalardan birisini
meydana getirmektedir.
Siyah Figür boyama tekniğinde yapılan kaplar, bu dönemde işlevlerine göre
formları belirlenen bir dizi standart kap repertuarına sahiptir. Söz konusu kaplar
arasında, yemek kapları, şarap hazırlama, servis ve içki kapları dikkati çekmekte-
dir. Bu kapların özellikle Yunan dünyasında sosyal yaşamın önemli kısımlarından
birini oluşturan ve evlerde akşam yemeğinden sonra ev sahiplerinin misafirler
için düzenlediği şölenlerde kullanıldığı antik kaynaklardan bize aktarılan bilgiler
ile anlaşılmaktadır.
Seramikleri üzerinde, ayrıca kabın sahibinin veya kabı yapan sanatçıların
isimlerinden oluşan çeşitli yazıtlarda bulunmaktadır. Yunan seramikleri üzerin-
de yapılan çalışmalarda kapların hangi usta tarafından ve ne zaman yapıldığının
anlaşılmasında büyük faydası olan bu bilgiler, seramik incelemelerinde en önem
verilen bilgileri oluşturmaktadır.
Anadolu’da bulunan siyah-figür tekniğine yapılan örnekler genel olarak ince-
lendiğinde, büyük çoğunluğunun Atina üretimi örnekler olduğu anlaşılmakta-
dır. Siyah Figür tekniğinde Atina seramiklerinin Anadolu’daki en erken örnek-
leri Smyrna (Bayraklı) buluntuları ile temsil edilmektedir. Söz konusu örnekler
Atina’da üretim yapan Nessos Ressamı’nın stili ile benzerlik göstermeleri nede-
niyle MÖ 610-600 yılına tarihlendirilmektedir. MÖ 6. yüzyılın başlarında bu tek-
nikte üretilmiş seramiklerin özellikle Aiolia ve İonia bölgelerinde çok sayıda ele
geçmiştir. Bu durum Yunanistan’da üretilen seramiklerin, Batı Anadolu ile ya-
pılan ticari faaliyetlerde önemli bir ürün grubu olduğunu göstermesi nedeniyle
önem taşımaktadır. MÖ 6. yüzyıl boyunca dağılım alanı giderek artan Atina üre-
timi siyah figürlü seramikler yüzyılına ortalarından başlayarak Karia’nın güneyi
ve Lykia’nın yanı sıra iç Anadolu’da Gordion ve Midas kentinde de kullanılmaya
başladığı kazı buluntuları ile saptanabilmiştir.
Özet
M.Ö.2.binyılın son dönemlerinde yaklaşık olarak altını işçiliğini geliştirmişlerdir. Ölü gömme adetlerine
1200 yıllarından itibaren Anadolunun çeşitli göç dal- de Tümülüs oluşumunu mimari olarak geliştirmişlerdir.
galarının etkisi altında kaldığını görüyoruz. İlk olarak Mimaride şehircilik anlayışı değişmiştir. Köyler kasa-
Balkanlardan gelen ve bütün Anadolu’yu geçtikten ba ve şehir olmaya ve şehir devletleri olarak “Polisler”
sonra Mısır’a yönelen Deniz Kavimleri nedeniyle Hitit oluşmaya başlamıştır. Devamlılık gösteren şehirler ge-
İmparatorluğu yıkılmıştır. Bundan sonra bölgede tek nelde kendi çekirdeği çerçevesinde gelişmeye devam
bir büyük devlet yerine daha çok küçük ve bölgesel dev- etmiştir. Koloni olarak kurulan yeni kentler düzenli bir
letler kurulmuştur. Demir Çağı olarak adlandırılan bu kareleme planı çerçevesinde yeni yerleşim yerleri kur-
dönemde Anadolu’da kurulan devletlerarasında bir güç muşlardır.
ve egemenlik yarışının olduğu gözlenir. Aynı durum Kent kuruluşları gelişmiş, Akropolis ve aşağı şehir kav-
Yunanistan içinde geçerlidir. Akhaların kurduğu güç- ramları oluşmuştur. Agora, Bouletherion, Prytaneion,
lü merkezler yıkılır ve aynı dönemde kuzeyden gelen Tapınaklar, Evler, Tiyatro, stadion, gymnasion, surlar
Dor toplulukları bölgede yeni güç dengelerinin oluş- gibi kent öğeleri önceden planlanarak belli projeler
masına neden olur. Böyle bir süreçte Yunanistan’dan çerçevesinde konuşlandırılmaktaydı. Arkaik dönem-
Anadolu’nun batı sahil kesimine doğru başlayan göçler den günümüze pek fazla kalıntı ulaşmadığı veya üst
bir yandan Yunanlıların kendilerine yeni yaşam alan- üste tekrar edilen yapılar olduğu için dönemin mima-
ları oluşturmasına bir yandan da Anadolu’daki yeni bir risini ancak tapınaklardan tanımaktayız. Assos Athena,
siyasi ve ekonomik güç oluşturmalarına neden olur. Ephesos Artemis ve Didyma Apollon Tapınakları dö-
Yunanistan’dan Batı Anadolu kıyılarına göçen toplu- nemin mimarisi hakkında en iyi kanıtlardır. Ayrıca
luklar Aioller, İonlar ve Dorlar olmak üzere üçe ay- Yunan sanatındaki ilk anıtsal yapılardır.
rılmaktadır. Konuştukları lehçelerde farklı olan bu üç Batı Anadolu’daki Yunan Heykeltraşlığı Ionia merkez-
topluluktan Aioller Batı Anadolu’nun kuzey kesimine, lidir. Bayraklı, Ephesos ve Miletos buluntuları dönem
İonlar orta bölgelere, Dorlar ise güney kesime yerleş- hakkındaki en iyi bilgiyi vermektedir. Öncelikle küçük
mişlerdir. Yaklaşık olarak İsa’nın doğduğu yıllarda heykelcikler şeklinde tasvirler başlamıştır. Genel tan-
yaşayan Amasya’lı tarihçi Strabon’un, günümüze ulaş- rıça veya rahipleri tasvir etmektedir. Malzeme metal
mamış eski kaynaklardan aktardığı bilgilere göre bu üç ve fildişidir. Adak eşyası veya tapınım için kullanılmış
topluluktan Aioller ilk; Dorlar ise en son göç edenler eserlerdir. Zamanla heykeltraşi eserleri gelişme göste-
olmuştur. rerek anıtsal boyut kazanacaktır. Kuros ve Kore denilen
Lydialıların erken tarihi MÖ 12. yüzyıla götürülse de, büyük anıtsal eserlerde oluşturulmaya başlanacaktır.
tarih sahnesinde ancak MÖ 7. yüzyılda etkili olmaya Mimari bağlı heykeltraşide tapınakları süslemek için
başlamışlardır. Phryg Krallığının yıkılmasından son- kabarma levhaları veya bezemeleri kullanılacaktır.
ra Batı Anadolu’ya egemen olmuşlardır. Son Sülalesi Assos arkhitravları üzerindeki mitolojik anlatımlar,
olan Mermnadlar Batı Anadolu’da etkin politikalarla Ephesos Artemis Tapınağına Lydia Kralı Kroisos’un
güçlenmişlerdir. Son kralları Kroisos döneminde pa- hediye etmiş olduğu Columna Caellate (kabartmalı sü-
rayı bularak ticarette kullanmaya başlamışlardır. Batı tun tamburları) arkaik dönemin en özgün eserleridir.
Anadolu’daki Yunan kolonileri ile bazen dostluk ilişki- Lykia bölgesinde de Ionia etkisini mezar yapılarında
leri, bazen de egemenliklerine alarak Ege ve Karadeniz görmekteyiz. Xanthos kentinde yer alan Aslanlı mezar
ticaretine kontrolleri altına almışlardır. Kurulmuş olan ve Harpyler anıtı yalnızca Anadolu’nun değil, aynı za-
Yunan kolonileri sayesinde güçlerini etki alanlarını manda Yunan Sanatının Arkaik Döneme ait en güzel
geniş bir coğrafyaya yayabilmişlerdir. MÖ 546 yılın- eserleridir.
da Kroisos’un Pers kralı Kyros’a yenilmesi sonucunda Batı Anadolu Seramiğinde Arkaik Dönemin başında
devletleri son bulmuş, baş kentleri yağma edilmiştir. Orientalisan stil görülemeye devam eder. Kap yüzey-
Parayı bularak dünya ticaretinin gelişmesini sağlamış- lerinde insan, hayvan, bitkisel ve geometrik öğeler
lardır. Sart çayından elde ettikleri elektron ile gümüş ve yer almaktadır. Pitane Seramikleri orientalizan stilin
devamıdır. MÖ 6. yüzyılın sonralarına bu seramikler

gerilemeye ve yok olmaya başlar. İzmir seramikleri de
orientalizan stilde devam etmiştir.
Klazomenai orientalizan ve geometrik stilde en iyi üre-
tim yapan merkezidir. MÖ 7. yüzyıl ile MÖ 5. yüzyıl
sonuna kadar üretilen lahitlerde öncelikle orientalizan
stil etkenken, daha sonra siyah figür vazo resmi tekni-
ğinde yapılamaya başlanmıştır. MÖ 6. yüzyıldan itiba-
ren yerli üretin seramikler yanında Yunan Vazo resim
tekniğinin siyah-figür resimli vazolarının yansımaları
Anadolu seramik atölye üretimlerinde görülmeye baş-
lanmıştır.
1. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Ege Göçlerinden 6. Lydialılar dünya ticaretinin gelişmesi sağlayan han-
önce Anadolu’da yaşayan yerel halklardan birisidir? gi keşfi yapmışlardır?
a. Lelegler a. Ticaret arabası
b. Aioller b. Ticari Gemi
c. İonlar c. Elektron sikke
d. Dorlar d. Agora
e. Akhalar e. Hiçbiri
2. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde Ege Göçleri ile 7. Perslerin eyaletlere atadıkları valilerin ismi nedir?
Anadolu’ya gelen toplumlardan birisinin ismi ve yer- a. Satrap
leştiği bölge doğru olarak verilmiştir? b. Kroisos
a. Aioller - Anadolu’nun Güneybatısı c. Elektron
b. İonlar - Anadolu’Nun Kuzeyi d. Sikke
c. Karlar - Anadolu’nun Batısı e. Basileos
d. Aioller - Anadolu’nun Kuzeybatısı
e. İonlar - Anadolu’nun Güneybatısı 8. Aşağıdakilerden hangisi kehanet ocağı olarak kulla-
nılmış olan tapınaktır?
3. Aşağıdakilerden hangisi Polis kelimesinin karşılığı- a. Sardis Artemis Tapınağı
dır? b. Ephesos Artemis Tapınağı
a. Kent- Devleti c. Sardis Kybele Tapınağı
b. Krallık d. Asos Athena Tapınağı
c. Oligarşik Cumhuriyet e. Didyma Apollon Tapınağı
d. Cumhuriyet
e. Kent 9. Ephesos heykelciklerinde en çok hangi etki görülür?
a. Phryg-Geç Hitit
4. Aşağıdakilerden hangisinde Yunan kent-devletleri b. Yunan
tarafından gerçekleştirilen Büyük Kolonizasyonun so- c. Lydia
nuçlarından biri değildir? d. Pers
a. Orientalizan Dönemin başlamasında etkili ol- e. Ionia
muştur.
b. Seramik kap formları ve süslemelerinde deği- 10. Aşağıdakilerden hangisi Ionia seramik üretim
şiklikler görülmeye başlar. merkezi değildir?
c. Yunanlı tüccarlar, Doğuda getirdikleri ürünleri a. Pitane
Ege dünyasına ulaştırarak b. Smyrna
d. Ege, Marmara, Akdeniz ve Karadeniz’in kıyı ke- c. Rhodos
simlerinde yeni koloniler kurulmuştur. d. Larissa
e. Yunan ve Doğu kültürlerinin karşılıklı etkileşi- e. Klazomenai
mi sonucu Hellenistik dönem başlamıştır.
5. Dikdörtgen planlı, tek mekanlı olup, Anadolu’da

Tunç çağından itibaren karşımıza çıkan standart tipine
verilen isim aşağıdakilerden hangisidir?
a. Megaron
b. Synoikismos
c. Amphora
d. Smyrna
e. Geometrik

1. a Yanıtınız yanlış ise “Hellen Göçleri Döneminde Sıra Sizde 1
Anadolu” konusunu yeniden tekrar okuyunuz. İonlar, Batı Anadolu’da Hermos Gediz Nehri ile
2. d Yanıtınız yanlış ise “Hellen Göçleri Döneminde Maiandros Büyük Menderes nehirleri arasında kalan
Anadolu” konusunu yeniden tekrar okuyunuz. bölgeye M.Ö.11.y.y.’dan başlayarak uzun bir zaman di-
3. a Yanıtınız yanlış ise “Kent Devletleri ve limi içinde göç etmişlerdir. Bölgede kurulan kentlerin
Kolonizasyon Dönemlerinde Anadolu” konu- bir araya gelmesinden oluşan bir birlik olan Panionion
sunu tekrar okuyunuz. siyasi ve dinsel bir birlik olarak kurulmakla birlikte
4. a Yanıtınız yanlış ise “Kent Devletleri ve dinsel yönü daha ağır basmıştır. Panionion birliği sa-
Kolonizasyon Dönemlerinde Anadolu” konu- yesinde İon kültürü diğer bölgelere oranla çok daha
sunu tekrar okuyunuz. gelişmiş ve M.Ö.5.y.y.’a kadar ki süreçte Yunanistan ve
5. a Yanıtınız yanlış ise “Hellen Göçleri ve Ege bölgesi kültürleri üzerinde büyük etkisi olmuştur.
Kolonizasyon Dönemi Anadolu Mimarlığı” Ancak birliğin siyasi özelliklerinin zayıf oluşu önce
konusunu tekrar okuyunuz. Lydia ve ardından Pers işgallerinin yaşandığı dönemde
6. c Yanıtınız yanlış ise “Lydialılar” konusunu tek- İon kentlerinin siyasi bir varlık gösterememesine yol
rar okuyunuz. açmıştır.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Arkaik Dönemde Anadolu”
konusunu tekrar okuyunuz. Sıra Sizde 2
8. c Yanıtınız yanlış ise “Arkaik Dönem Anadolu Lydia Kralı Kroisos elektron sikke denilen parayı bu-
Mimarlığı” konusunu tekrar okuyunuz. larak ticarette takas usulüne son vermiştir. Dünya ti-
9. a Yanıtınız yanlış ise “Arkaik Dönem Anadolu caretinde artık değiş-tokuş yerine para kullanılmaya
Heykeltraşlığı” konusunu tekrar okuyunuz. başlanmıştır. Böylece ticari malların alımı ve satımı
10. c Yanıtınız yanlış ise “Arkaik Dönem Anadolu kolaylaşmıştır. Böylece devletler egemenlik alanlarını
Seramiği” konusunu tekrar okuyunuz. daha geniş coğrafyalara yayabilmişlerdir. Devletler için
ticaretin önemi artmıştır.
Sıra Sizde 3
Yunanistan ve Batı Anadolu’daki kent-devletlerinin
uzak bölgelerde ana kente bağlı yerleşimler kurmaları
kolonizasyon olarak adlandırılır. Kolonilerin kurulma
amacı büyük ölçüde artan nüfusa yeni yerleşim olanak-
ları yaratmak ve ana kentin ihtiyaç duyduğu malları kar-
şılayacak bir ticari sistem oluşturmaktır. Kolonizasyon
faaliyetleri Yunan dünyasının bir yandan ekononik gü-
cünü arttırmasını sağlarken bir yandan da yeni kültürel
ve sanatsal özellikleri öğrenmesini sağlayarak Yunan
kültür ve sanatında da derin izler bırakmıştır.
Sıra Sizde 4
Persler MÖ 546 yılında Lydia Devletini yıkarak
Anadolu’da egemen olmuşlardır. Anadolu topraklarını
satraplıklara bölmüşler ve başlarına da satrap denilen
valileri atamışlardır. Satraplar denetimleri altındaki
halktan vergileri toplayarak Pers kralına bağlı kalma-
larını sağlamıştır. MÖ 6 yüzyılda içerisinde mutlu bir
dönem yaşanmıştır. Atina’nın Yunan kentlerini ayak-
landırması ile İonia ayaklanması başlamış ve bundan
sonra Batı Anadolu’da zor bir süreç başlamıştır.
Sıra Sizde 5 Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi (1982). İstanbul:
Tapınak eski bir kutsal alana kurulmuştur. Tapınağın Görsel Yayınlar.
altında yapılan kazılarda üç evreli bir küçük yapı ka- Bammer, A. - Muss, U. (1996). Das Artemesion von
lıntısına rastlanmıştır. A evresinde dikdörtgen planlı Ephesos, Philipp von Zabern Verlag, Mainz.
iki yapı temeli ele geçmiştir. B evresinde temeller bir- Boardman, J., (1999). The Greeks Overseas : Their
leştirilmiştir. C evresinde bu duvarlar batıya doğru Early Colocies and Trade, London : Thames and
uzatılmıştır. Arkaik dönemde de dipteros planlı Yunan Hudson.
tapınağı inşa edilmiştir. Cook, J. M. (1962). The Greeks in Ionia and The East,
London : Thames and Hudson
Sıra Sizde 6 Çelgin, G. (1990). Eski Yunan Edebiyatı, Remzi Kita-
Lykia bölgesi Ionia Bölgesine komşu olmasa da Harpyler bevi İstanbul.
Anıtı diye adlandırılan mezar yapısında teknik olarak Gökberk, M. (1999). Felsefe Tarihi, Remzi Kitapevi,
Lykia inşa şekli kullanılmış olsa da, mezar odasının dı- İstanbul.
şın kaplayan kabartmalarda İonia heykel tekniği kulla- Gruben, G. (1986). Die Tempel der Griechen, Hirmer,
nılarak yapılmıştır. Anlatınlar yereldir. Fakat heykeltraşi München.
şekillenmesi kesinlikle Ionia’ya bağlanmaktadır. İplikçioğlu, B. (2007). Hellen ve Roma Tarihinin Ana-
hatları, Arkeoloji ve Sanat yayınları, İstanbul.
Sıra Sizde 7 Karul, N. (Ed.) (2009). Perslerin Dönüşü - Onbinlerin
Kolonizasyon faaliyetleri ile Yunan kökenli tüccarların Dönüşü, Arkeoatlas 6.
Akdeniz’in doğusundaki devletler ile ticaret yapma- Karul, N. (Ed.) (2010). Anadolu’nun Derinlikleri, Son
ya başlamaları sonucu Mısır, Filistin, Assur gibi doğu Tunç -İlk Demir Çağı, Arkeoatlas 7.
kültürlerini tanımaları ve bu kültürlerin sanatlarının Levi, P. (1987), Eski Yunan (Çev. Neşe Erdilek), İstan-
Yunan sanatı üzerinde etkilerinin hissedilmeye başladı- bul: İletişim Yayınları.
ğı dönem Orientalizan (Doğu Etkisindeki Dönem) dir. Lloyd, S. (2007). Türkiye’nin Tarihi: Bir Gezginin Gö-
Bu dönem seramiklerinde süsleme bakımından doğu züyle Anadolu Uygarlıkları, Ankara: TÜBİTAK
kültürlerinin etkisiyle figürlerde duruş ve kompozisyon Schwertheim, E. (2009). Antikçağda Anadolu, Kitap
düzenlemesi, insan ve hayvan figürlerinin daha detaylı yayınevi, İstanbul.
ve görkemli biçimde yapılmaya başlaması gibi özellik- Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya Cilt I, İleti-
leri ortaya çıkar. Figürler siyah boyayla yapılmış, figür- şim yayınları, İstanbul.
lerin arasındaki alanlar ise vazo renginde bırakılmıştır. Taşlıklıoğlu, Z. (1966). Arkaik Çağ Yunan Şiiri, İstan-
Figürlerin üzerinde cilt rengi ve elbise detaylarının gös- bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
terilmesinde kırmızı ve beyaz boya kullanılmıştır. Tekin, O. (2007). Eski Anadolu ve Trakya: Ege göç-
lerinden Roma İmparatorluğu’nun İkiye Ayrıl-
masına Kadar (MÖ 12.- MS 4. Yüzyılları Arası),
İstanbul: İletişim Yayınları.
Yararlanılan Kaynaklar Tekin, O. (2008). Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş,
Akarca, A. (1987). Yunan Arkeolojisinin Ana Çizgile- İstanbul: İletişim Yayınları.
ri: I. Şehir ve Savunması, Ankara: Atatürk Kültür,
Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
Akurgal, E. (1961). Die Kunst Anatoliens, Hirmer,
München.
Akurgal, E. (1987). Griechische und römische Kunst
in der Türkei, Hirmer, München.
Akurgal, E. (2002). Anadolu Kültür Tarihi, Ankara:
TÜBİTAK.
Akurgal, E. (1983). Eski İzmir, Ankara : Türk Tarih
Kurumu.
Akurgal, E. (1987). Griechische und Römische Kunst
in der Türkei, München: Hirmer Verlag.
6
Amaçlarımız
 Klasik Devirde Anadolu siyasi durumunu genel hatlarıyla açıklayabilecek,
 Klasik Devir Anadolu mimarlığının gelişimini genel hatlarıyla açıklayabilecek,
 Klasik Çağ Anadolu’da heykel sanatının gelişimini genel hatlarıyla açıklayabilecek,
 Klasik Devir seramik ve resim sanatını genel hatlarıyla açıklayabilecek,
 Klasik Devir Anadolu edebiyatının gelişimini genel hatlarıyla açıklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Klasik Çağ • İonia Ayaklanması
• Satrap • Pers İmparatorluğu
• Herodotos • Büyük iskender
• Kent Planlaması • Hippodamos
İçindekiler
• GİRİŞ
• MÖ 5.YY.’DA ANADOLU’DAKİ SİYASİ
DURUM
• MÖ 4. YY.’DA ANADOLU’DA PERS EGE-
MENLİĞİNİN DURUMU
• BÜYÜK İSKENDER’İN (III.ALEKSANDROS)
Anadolu Arkeolojisi Anadolu’da Klasik Çağ ANADOLU’YA GELİŞİ
• KLASİK DEVİR ANADOLU MİMARLIĞI
• KLASİK DEVİR ANADOLU HEYKELTRAŞLIĞI
• KLASİK DEVİR RESİM SANATI
• KLASİK DEVİR ANADOLU SERAMİK
SANATI
• KLASİK DEVİR ANADOLU EDEBİYATI
Anadolu’da
Klasik Çağ
GİRİŞ
Ege Dünyasında yaşanan Pers-Yunan Savaşları’nda Pers Donanmasının Salamis Polis (Şehir Devleti):
Şehirlerin kendi yöneticileri,
Deniz Savaşında Atinalılar tarafından yenilmesi ile Perslerin batıya doğru iler kendi yasaları ile yönetildiği
leyişi sona ermiştir. Bu olaydan sonra Anadolu’da ve Yunan Dünyasında Klasik bir yönetim şeklidir. Her şehir
Dönem olarak adlandırılan devir başlar. diğerlerinden bağımsız olması,
Klasik Dönem’de Anadolu’da hâlen Pers egemenliği görülür. Tarihçiler tarafın bu şehirlerin kendi içinde bir
devlet oluşturmasına yol açar.
dan Perslerin Lidya Krallığının başkenti Sardes’in işgali ile başlatılan bu egemen MÖ 7.yy.’dan başlayarak Ege
lik dönemi boyunca Anadolu’nun batı ve güney sahilleri dışında kalan bölgelerde dünyasında, Yunanistan’da
şehirler, Pers yönetimi altında yaşamaktadır. Bu dönem boyunca MÖ 479 yılın ve Batı Anadolu’da bir çok
kent, şehir devleti ya da polis
dan başlayarak liderliğini Atina ve Delos’un çektiği bir grup kent ise Perslere kar adı verilen yönetim şekline
şı birlik oluşturma yönünde faaliyetler göstermişlerdir. Attik-Delos Deniz Birliği geçmiştir.
olarak adlandırılan bu birlik çatısı altında Yunanistan Anakarası, Ege Denizinde
ki Adalar ile Anadolu’da Pers kontrolüne baş kaldıran bazı kentler yer almakta
dır. Dolayısıyla Anadolu’da Klasik dönem boyunca başlıca iki siyasi akım olarak
Persler ve buna karşı çıkan şehir devletlerinin içinde yer aldığı birliği görebiliriz.
Bu durum siyasi tarihin yanı sıra bölgede oluşan kültür ve uygarlığı da etkileyen
önemli bir unsur olarak karşımıza çıkar. Bu etkinin izlerini bölgenin pek çok fark
lı yöresinde karşımıza çıkan kalıntılar üzerinde de görmek mümkündür. Tripod: Üç ayaklı objelere
Bu derste Pers ve Ege kültürlerinin yukarıda bahsedilen çerçeve içerisinde et verilen genel bir isim olan
kilerini görerek bu etkilerin Anadolu kültüründeki katkılarını inceleyeceğiz. Tripod, Antik çağ dünyasında
üç ayaklı kazanlar tripod
olarak adlandırılmaktaydı.
MÖ 5.YY.’DA ANADOLU’DAKİ SİYASİ DURUM Bu kap formu günlük
Batı Anadolu’daki kentlerin Pers yönetimine karşı MÖ 500 yılında başlattıkları ve hayatta törenlerde ve spor
yarışmalarında birincilik ödülü
İonia ayaklanması olarak adlandırılan ayaklanma Pers Kralı I. Dareios tarafından olarak verilen bir ödül olarak
bölgeye yapılan bir sefer ile bastırılır. Persler bunun ardından bu ayaklanmaya kullanılmıştır. Pers ordusunun
yardım eden kentleri cezalandırmak için Yunanistan’a bir sefer düzenlerler. Bu silahları eritilerek yapılan
sefer, Yunanlıların Marathon ovasında Pers ordusunu yenilgiye uğratması ile ba bu Tripod ise bir tapınağa
hediye verilmek amacıyla
şarısızlığa uğrar. I. Dareios’tan sonra tahta geçen I. Kserkses MÖ 480-479 yılları yapılmıştır. Delphoi kentindeki
arasında Yunanistan’a iki sefer daha düzenlemiştir. Bu seferler sırasında birçok Apollon tapınağına hediye
kenti ele geçiren ve Atina’ya kadar ulaşarak yıkan Pers ordusu, Atina-Sparta bir edilen bu tripod daha sonra
Bizans döneminde İstanbul’a
leşik orduları tarafından bozguna uğratılır. Antik yazarlardan öğrendiğimize göre getirilmiştir. Tripod’dan
bu zafer anısına Yunanlılar, ele geçirdikleri Pers silahlarını eriterek tripod yapmış geriye kalan tek parça bugün
ve bunu da tanrı Apollon’a hediye etmişlerdir. Sultanahmet meydanındaki
burmalı sütun adıyla anılan
parçadır.
Yunanlıların kazandığı zaferden sonra Batı Anadolu’daki kentler, İzmir yakın

larındaki Samsun Dağı eteğinde Mykale kıyısında duran Pers donanmasını yaka
rak ayaklanırlar. Bundan sonra Persler ile Yunanlılar arasındaki egemenlik müca
delesi Anadolu’da devam etmiştir.
Perslilerle Atinalılar arasında yapılan ve MÖ 490-479 yılları arasında süren sa
vaşların ardından Persler, Yunanistan ve Batı Anadolu’dan uzaklaştırılmıştır. An
cak bu durumun kalıcı olmayacağı düşüncesi ile Ege dünyasındaki şehir devletleri
birlik kurma fikrinden hareketle Atina’nın önderliğinde MÖ 478 yılında bir birlik
oluşturur. Birliğin ilk merkezi Delos adasıdır. Atina ve Sparta arasındaki yarışa
ve Sparta’nın daha güçlü görünmesine karşın Atina’nın bir deniz gücü kurmak
için yeterli altyapısının olması birliğin Atina’nın çevresinde oluşmasına yol açmış
olmalıdır. Birliğe Yunanistan’daki kentlerin yanı sıra Batı ve Güney Anadolu’daki
kentlerden de katılanlar olmuştur. Anadolu’da Pers kontrolü altında olan kentler
den bazılarının da bu birliğe katıldığı antik kaynaklardan öğrenilmektedir. Birliğe
üye olan kentler, Pers saldırısına karşı savunma amacıyla bir ordu oluşturmuş ve
bu orduya her kentin belirli aralıklarla destek olmasına karar vermişlerdir. Kısa
sürede sayıları artarak 300’e ulaşan kentler içinde askeri gücü bulunanlar, birliğe
asker veya gemi olarak katkıda bulunmuştur. Askeri gücü yeterli olmayan kentler
ise birlik hazinesine yıllık aidatlar ödeyerek desteklerini sürdürmüşlerdir.
Atina’nın önderliğinde yürütülen birliğin kısa süre içinde Atina’nın kontrolü
altına girdiğini ve bir Atina krallığı hâline geldiğini görüyoruz. Atina, tehlikenin
azalmasına paralel olarak birliğe üye kentlerden asker yerine aidat almaya ağırlık
vermiş ve MÖ 454 yılında o zaman kadar Delos adasında duran hazineyi güvenlik
gerekçesiyle Atina’ya taşımıştır. Bu nedenle birlik Attik-Delos birliği olarak ad
landırılır. Bu dönemden sonra üyelerin birlik hazinesine ödedikleri yıllık aidatlar
(lat. tribunus) giderek arttığını Atina akropolisinde mermer steller üzerine yazı
lan listelerden anlaşılmaktadır. Bu listelerden parçalar günümüze kadar gelmiştir.
Attik-Delos deniz birliği hangi amaçla kurulmuştur?

1
Birlik Anadolu’da Pers kontrolünü zayıflatmak için Anadolu’da çeşitli yerler
de Pers ordusuna saldırılar düzenlemiştir. Eurymedon (Köprüçay)’da MÖ 468
yılında yapılan saldrı ile Pers donanması büyük bir bozguna uğratılmıştır. MÖ
449 yılında Atinalılar ile Persler arasında imzalanan Kallias Barış Antlaşmasıyla
Persler Batı Anadolu kentleri üzerindeki egemenlik haklarından vazgeçmişlerdir.
Anadolu’nun batı ve güney kıyılarındaki Pers kontrolünün zayıflamasına yol açan
bu olaylar aynı zamanda bölgedeki kentlerin Attik-Delos deniz birliğine katılma
larını da kolaylaştırmıştır.
Attik-Delos Deniz birliğinin MÖ 454 yılında birlik hazinesinin Atina’ya geti
rilmesinden sonra giderek Atina kontrolüne girdiğinden yukarıda bahsetmiştik.
Atina’nın bu konumu birliğe üye kentler arasında zamanla hoşnutsuzluklara yol
açmıştır. Özellikle birliğe üye kentler arasında yapılan ticarette Atina paralarının
ve ağırlık sisteminin kullanılma zorunluluğunun getirilmek istenmesi hoşnutsuz
luğu daha da arttırmıştır. Büyük olasılıkla uygulanmayan bu zorunluk Sparta gibi
birliğe üye olan güçlü kentlerin Atina’ya karşı tavır almalarına yol açmıştır. Sparta
ile Atina arasında başlayan görüş ayrılığının, Yunanistan’da büyük bir karışıklığa
neden olan ve etkileri Anadolu’nun batı kıyılarında da hissedilen Peloponnesos
Savaşına yol açtığını görüyoruz.
6. Ünite - Anadolu’da Klasik Çağ 147
Peloponnessos Savaşı, Atina ile Sparta arasında Yunanistan’daki egemenlik

antlaşmazlığı nedeniyle çıkmıştır. Sparta Attik-Delos deniz birliği kurulmadan
öncede gerek ekonomik gerekse askeri açıdan Yunanistan’ın en güçlü kentlerin
den biri olmasına karşın, denizaşırı savaşlardaki yetersizliği onun bu konuda geri
çekilmesine yol açmıştır. Ancak birliğin kurulmasından sonra Atina’nın bu birliği
kendi gücünü artırmak için kullanması iki kent arasındaki anlaşmazlıkların art
masına yol açmıştır. MÖ 431-404 yılları arasında süren bu savaşta her iki kentin
birbirine üstün gelme mücadelesinin etkileri Anadolu’da da hissedilmiştir. Bu ko
nuda Thukydides’in eserinde bilgiler bulabiliriz. Thukydides: M.Ö.460-435
yılları arasında yaşamış
Peloponnessos Savaşı dönemin siyasi durumunu göstermesi açısından da Yunanlı Tarihçi. Atina ile
önemli bir olaydır. Sparta, Atina ile girdiği savaşta Perslerin de yardımını almak Sparta arasında başlayan ve
amacıyla Anadolu’daki Pers Satrabı Tissaphernes ile görüşür. Spartalılar buna kar güney Yunanistan’a yayılan
şılık Perslerin Batı Anadolu’daki kentlerin yeniden Pers egemenliğine girmesine savaşı “Peloponnessos
Savaşının Tarihi” adlı eserinde
göz yumacaklarını belirtirler. Bu sırada Spartalılara katılmış olan Atinalı komu ele almıştır.
tan Alkibiades’in çabalarıyla Batı Anadolu’daki bazı kentler birlikten çıkarılır. Pers
ordularının Batı Anadolu’ya girmesiyle birlik MÖ 431 yılında dağılır. Birliğin da
ğılmasından sonra Anadolu’daki kentler yeniden Pers kontrolüne girer. Pers kralı
II. Dareios Kallias Barışını yok sayarak Anadolu’daki satrapları Tissaphernes ve
Pharnabazos’un Batı Anadolu’daki kentleri vergiye bağlamalarını ister.
Peloponnessos Savaşı sırasında Kuzey Batı Anadolu’da ki kentler Sparta ile Ati
na arasında birçok defa el değiştirir. Ancak MÖ 404 yılında Atina’nın yenilmesiyle
Byzantion (İstanbul), Khalkedon (Kadıköy) ve Lampsakos (Lapseki) Spartalıların
kontrolüne girer.
MÖ 4. YY.’DA ANADOLU’DA PERS EGEMENLİĞİNİN DURUMU

Peloponnessos savaşları sırasında Sparta ile yaptığı işbirliği sayesinde Batı Anado
lu’da kontrolü ele geçiren Pers kralı II. Artakserkses bölgedeki satrapları ile gücünü
korumuştur. Ancak bu durum uzun sürmemiş, krallık içindeki taht kavgaları ne
deniyle Anadolu’daki siyasi ve toplumsal yapıda karışıklıklar meydana gelmiştir.
II. Artakserkses’in kardeşi olan Kyros’un tahta geçmek istemesi üzerine baş
kentteki siyasi karışıklığın önüne geçmek isteyen yönetim Kyros’u Peloponnes
sos savaşının bitmesine kısa bir süre kala Sardes satraplığına atamıştır. Fakat Batı
Anadolu’da gücünü arttıran Kyros, Sardes’te paralı askerlerden oluşan bir ordu
kurup Spartalılardan da yardım alarak ağabeyi Artakserkses’i tahttan indirmek
amacıyla bir sefer planlar. MÖ 401 yılında yola çıkan ordunun başından geçenleri Ksenophon: Yunanlı
tarihçi, yazar Ksenophon’un yazdığı Anabasis adlı eseri sayesinde öğreniyoruz. Felsefeci, Asker. M.Ö. 430-355.
Ksenophon’un anlattıklarına göre Kyros, ordusunun başında bütün Anado Yunanlı felsefeci Sokrates’in
öğrencisi olan Ksenophon
lu’yu geçerken bir yandan da ordusuna bölgesel satraplardan yeni birlikte ekle hem Sokrates’in görüşleri
miştir. Kyros’un seferinin amacını Babil’e varmadan öğrenen Artakserkses, kar üzerine yazdığı eserleri hem
deşinin ordusuyla başkentin kuzeyindeki Kunaksa’da MÖ 399 yılında karşılaşır. de bir asker olarak katıldığı
Kyros ağabeyini yaralar ancak kendisi de öldürülür. Bunun üzerine Kyros’un or Kyros’un seferinde tuttuğu
günlüğü ile tanınmıştır.
dusu savaştan geri çekilir. Yaklaşık 10.000 kişiden oluşan ordu, geri dönmek üzere Seferin başarısızlığa
yola çıkarken başlarına, aynı zamanda bir komutan olan ve bu seferi ayrıntılarıyla uğraması ve Kyros’un ölümü
anlatan tarihçi Ksenophon’u getirirler. Ordu geri dönüş yolunda Dicle’nin kıyısını üzerine sefere katılan Yunan
askerlerini Yunanistan’a
izleyerek kuzeye doğru yol alır. Sparta ordusunun emrine girmek üzere Trakya’ya götürme görevi ona
giden ordunun bu yolculuğu ile ilgili Ksenophon’un yazdıklarında bu dönem verilmiştir. Bu sefer sırasında
Anadolu’sunda yaşayan yerli halklar ve bunların gelenekleri konusunda da ayrın tuttuğu günlükler Onbinlerin
Yürüyüşü (Anabasis) olarak
tılı bilgiler öğrenilmektedir. Ksenophon, Kyros tarafından başlatılan ve savaştan bilinmektedir.
sonra kendi komutasında geri dönüş yoluna geçen Hellen ordusunun 34650 stadi
on (yani yaklaşık olarak 6800 km) sürdüğünü söyler. Bu yolculuk yaklaşık olarak
bir sene üç ay sürmüştür.
Ksenophon’un Anabasis adlı eserinde hangi olaydan bahsetmektedir?

2
Anabasis (Onbinlerin seferi) olarak ad
Şekil 6.1
landırılan bu olaydan sonra Persler Anado
Karia Satrabı lu’daki yönetim sistemini yeniden kontrol
Mausollos altına alırlar. Bu dönemde Anadolu’daki yö
netim yeniden Tissaphernes ve Pharnabazos
adındaki iki satrabın kontrolü altına girmiş
tir. Batı Anadolu kentleri, satrapların ken
dilerini, Kyros’un seferine yardım etmeleri
nedeniyle cezalandıracaklarından korkma
ları nedeniyle Sparta ile işbirliğine gittikleri
görülür.
Sparta ordusunun Batı Anadolu’daki
önemli satraplık merkezleri olan Daskyleion
ve Sardes’e saldırmaları, Perslerin bölgedeki
gücünü azaltan hareketler olmuştur. Ancak
Sparta’nın Atina ile olan anlaşmazlıkları ne
deniyle ilgisini Yunanistan’a çevirmesi Pers
lerin bölgede yeniden kontrolü ele almaları
na yol açmıştır. MÖ 386 yılında, Pers Kralı Artakserkses’in Atina’yı bir antlaşmaya
yapmaya zorlaması (Kral Barışı) ile Batı Anadolu kentleri yeniden Pers egemen
liğine girmiştir.
Büyük İskender’in doğu seferi sırasında Anadolu’ya girmesinden önce Anado
lu’yu ilgilendiren en son önemli siyasi olaylardan biri de Anadolu’daki Pers krallı
ğına bağlı satraplardan bazılarının, merkezi yönetimden duydukları hoşnutsuzluk
Sicilyalı Diodoros: Yunanlı sonucu ortaya çıkan bir ayaklanmadır. Antik yazarlardan Sicilyalı Diodoros, bize
tarihçi, M.Ö.90-30. Yaşadığı satraplar ayaklanması konusunda detaylı bilgiler verir. Ayaklanma, Diodoros’un
dönemde meydana gelen
olayları geçmişteki olaylar ile belirttiğine göre, Anadolu’da Lykia, Pisidia, Pamphylia ve Kilikia bölgelerinin
birlikte neden, sonuç ilişkisi halkları tarafından da destek görmüştür. Ayaklanma, katılanlardan bazılarının ta
içinde anlatan yazar “Tarih raf değiştirmesi ile sona ermiştir. Pers krallığının bastırmak konusunda oldukça
Kitaplığı” adlı eseri ile ünlüdür.
Bu eserinde kendinden önce zorlandığı bu ayaklanma nedeniyle Pers hazinesinin yarısının harcandığı bilin
yaşamış ve eserleri günümüze mektedir. Bu olay aynı zamanda Perslerin Anadolu’da eskisi kadar güçlü biçimde
ulaşmamış tarihçilerden de kontrolü sağlayamadıklarının da göstermesi olmuştur.
faydalanmıştır.
BÜYÜK İSKENDER’İN (III.ALEKSANDROS) ANADOLU’YA GELİŞİ
Kral Barışı’ndan sonra Anadolu’nun uzun bir süre Pers yönetimi altında kaldığını
görüyoruz. Pers kralına bağlı satraplar tarafından yönetilen bölge, krallığın kendi
iç sorunları nedeniyle ortaya çıkan Satrap ayaklanmasından sonra yaklaşık olarak
30 yıllık bir süre siyasi açıdan hiçbir değişime uğramamıştır.
Babası II. Philippos’un ölümünden sonra Makedonya Krallığının başına geçen
Büyük İskender’in hayatı ve yaptıkları konusunda antik kaynaklar bize zengin bil
giler vermektedir. İskender’in seferlerine katılan Kallisthenes’i kaynak olarak kul
lanan Arrianos, Plutarkhos, Sicilyalı Diodorus gibi yazarlar sayesinde bu dönem
hakkında oldukça büyük oranda bilgi sahibi olabiliyoruz.
II. Philippos’un kral olduğu dönem Şekil 6.2

de Makedonya, siyasi açıdan Yunanis Büyük İskender
tan’ın en önemli gücü hâline gelmiştir. (İskender Lahti
Yunanistan’daki pek çok kenti krallığına Kabartma Detayı
bağlayan II. Philippos bu gücünü aske
ri sistem ve savaş tekniklerinde ortaya
koyduğu yeniliklere borçludur. Ancak bu
gücünü Perslere karşı kullanarak Anado
lu’daki kentleri özgürlüğüne kavuşturma
fırsatı bulamadan öldürülmesi üzerine,
oğlu Büyük İskender bu planı daha da
geliştirerek Pers krallığını tamamen or
tadan kaldırmayı amaçlamıştır. MÖ 336
yılında krallığın başına geçtiğinde ilk
olarak Yunanistan’daki Makedonya egemenliğini yeniden düzenlemiş ve ardın
dan kısa süre içinde büyük bir orduyla doğu seferine başlamıştır.
Büyük İskender’in Doğu Seferini hazırlayan etmenler nelerdir?

3
İskender’in doğu seferi MÖ 334 yılında Gelibolu Yarımadası üzerinden Ana
dolu’ya geçişi ile başlar. Yunan efsanelerini iyi bilen Büyük İskender, Anadolu’ya
geçer geçmez ilk olarak Troia’ya giderek tanrıça Athena’ya kurban sunmuş ve ar
dından da Akhilleus, Aias gibi Troia savaşı kahramanlarının mezarlarını ziyaret
etmiştir.
Anadolu’da giren Makedonya ordusuna karşı Perslerin ilk direnişi Granikos
(Biga Çayı) kıyısında olmuştur. Biga çayının iki kıyısı boyunca yerleşen Pers ve
Makedon orduları arasında gerçekleşen ve tarihe Granikos savaşı olarak geçen
savaşta Büyük İskender’in savaş taktikleri ile sayıca üstün durumda olan Pers or
dusu yenilmiştir. Granikos Savaşı, İskender’in Perslere karşı kazandığı ilk zafer
olmuştur. Savaşta kahramanlık gösteren 25 askerin heykelleri dönemin ünlü hey
keltraşı Lysippos’a yaptırılmış ve Pers ordusuna ait 300 takım silah Troia’daki At
hena tapınağına adanmıştır.
Granikos savaşından sonra Anadolu’daki ilerleyişine devam eden İskender,
komutanlarından biri olan Parmenion’u Hellespontos Phrygia’sındaki Daskylei
on’u işgal etmesi için göndermiş, kendisi ise güneye inerek Sardes’e yönelmiştir.
Sardes satrabı tarafından kentin teslim edilmesi üzerine kentin yönetimini İsken
der’in subaylarından Pausanias’a verilmiştir;
Büyük İskender’in Anadolu’daki seferi boyunca pek çok yerde Pers kontrolü
nün zayıflamış olduğunu ve bu durumdan istifade eden birçok kentin İskender’i
bir kurtarıcı gibi karşıladığı görülmüştür. Bu nedenle İskender bazı bölgelerde
hızlı bir kontrol sağlarken kimi yerlerde ise uzun süren savaş ve kuşatmalar yap
mıştır. Ele geçirdiği bölgelerde Pers sistemi olduğu gibi bırakılmış, siyasi ve mali
konularda Makedonyalı ve Yunanlı yetkililer atanmıştır.
Sardes’te güvenliği sağladıktan sonra daha güneye (Ionia’ya) ilerleyen Büyük
İskender burada Ephesos’da Magnesia’da ve Tralleis’de hiçbir direnişler karşılaş
mamıştır. Miletos’a ilerleyişi sırasında ise buradaki Pers donanmasını, Perslerin
yardımı gelmeden bozguna uğratarak büyük bir başarı sağlamıştır. İonia bölgesini
kontrol altına aldıktan sonra Karia’ya doğru ilerleyen Büyük İskender, Halikarnas
sos’taki (Bodrum) Pers ordusuna bir kuşatma düzenlemiştir. Uzun bir kuşatmanın
ardından kent ele geçirilince buradaki yönetim eski Karia Satrabı Hekatomnos’un
kızı Ada’ya bırakılmıştır.
Anadolu’nun Güney sahili boyunca ilerlemesine devam eden İskender bu böl
gedeki pek çok kentin birbiri ardına kapılarını açması ile bölgede hızlı biçimde
ilerlemiştir. Öte yandan İskender, Pers kralı ile karşılaşıncaya kadar askeri gücünü
korumak istediği için Sillyon ve Termessos gibi dağlık arazi üzerine kurulu ve iş
gal edilmesi güç olan bazı kentleri işgal etmeyerek yoluna devam etmiştir. Ancak
antik kaynaklardan öğrendiğimize göre, önce teslim olan ancak daha sonra fikir
değiştirerek direnişe geçen kentler ağır biçimde cezalandırılmıştır.
Büyük İskender, Güney Anadolu’daki seferini tamamladıktan sonra Anado
lu’nun içlerine doğru ilerlemiştir. Phrygia bölgesinin kontrolünü ele geçirmek
amacıyla Askania Gölü (Burdur Gölü) kıyısını izleyerek önce Kelainai; ardın
dan ise Gordion’a ulaşmıştır. Makedonya ordusu burada bir süre dinlenmiş, bir
yandan da ordu Makedonya’dan gelenlerle gücünü artırmıştır. Büyük İskender’in
Gordios’un Düğümü: Gordion’da kaldığı dönem ile ilgili olarak Gordios’un düğümü ile ilgili efsane
Phrygia’nın ünlü kralı
Midas’ın babası olan
ler anlatılmıştır. İskender aynı zamanda burada, Phrygia’nın ünlü kralı Midas’ın
Gordios’un zamanında kalan babası Gordios’un zamanında kalan ve bir tapınağa adanmış olan at arabasının
ve kentteki Zeus Tapınağına boyunduruğundaki düğümü çözdüğü de anlatılır.
adanmış olan bu arabanın Galatia’dan sonra Ankyra’ya doğru ilerleyen İskender, buraya varmadan Paphla
boyunduruğundaki kördüğüm,
İskender zamanında go n ia Bölgesinin yerlilerinden oluşan bir topluluk tarafından karşılanarak bölgede
çözen işinin aynı zamanda askeri güç kullanmaması istenir. İskender, bölgeyi antlaşma yoluyla ele geçirdikten
Anadolu’ya hâkim olacağı sonra doğuya doğru ilerlemesine devam eder. Kilikia kapıları olarak adlandırılan
yönünde bir söylentinin
çıkmasına neden olmuştur. Gülek boğazını geçtikten sonra Pers Satrabı Arsames ile karşılaşmak için Tarsus’a
İskender Gordion’a geldiği yönelir. Arsames’in kaçması üzerine Tarsus’a hiçbir direniş ile karşılaşmadan giren
zaman bu düğümü çözmek İskender, antik kaynakların bildirdiğine göre burada hastalanır ve bir süre seferine
için uğraştığı; çözemeyeceğini
anlayınca bir kılıç darbesiyle
ara vermek zorunda kalır. Pers Kralını takip eden İskender’in Tarsus’dan sonra bu
kestiği anlatılmıştır. sefer Mersin çevresindeki Pers kontrolü altındaki kentleri ele geçirdiğini görüyo
ruz. Buradaki kentlerde Pers kralına ödedikleri vergiden muaf tutulmuşlardır.
İskender’in ilerlemesi Pers Krallığı için büyük bir tehdit oluşturmuştur. Pers
kontrolü altındaki Anadolu’yu baştanbaşa geçen İskender’in Mezopotamya’ya
yaklaşması, Kral Dareios tarafından engellenmek istenmiştir. Bu amaçla ordusu
ile İskender’in ilerlediği yol üzerinde ona doğru yaklaşan Dareios bir manevra ile
onun arkasına geçmiş ve takip etmeye başlamıştır. Pinaros ırmağı yakınlarında
iki ordu arasında meydana gelen Issos Savaşı, Doğu Akdeniz dünyasının tarihini
temelden değiştiren bir savaş olmuştur. Savaş sırasında sayıca kendisinden üstün
olan Pers ordusunu aşan İskender’in kendisine yaklaştığını gören Kral Dareios
savaş alanını bırakıp kaçmıştır. Bu olaydan sonra Makedon ordusunun Pers as
kerlerini takip ederek öldürdüklerini öğreniyoruz. Pers Krallığına çok büyük bir
darbe vuran İskender, Dareios’un karısı ve çocuklarını esir almış ve kendi adını
taşıyan Alexandreia (İskenderun) kentini kurmuştur.
Şekil 6.3
İssos savaşından sonra Pers İmparatorluğu içindeki
ilerlemesine devam eden İskender Suriye ve Filistin bölge
Büyük İskender sini ve ardından da Mısır’ı almıştır. Kral Dareios ile yaptı
ğı Gaugamela savaşını kazanmasının ardından bölgedeki
kontrolünü pekiştirmiş ve Asya’nın Kralı ilan edilmiştir.
İskender’in seferini anlatan Arrianos’a göre doğu sefe
ri Hindistan’a kadar ulaşmıştır. Ancak bu seferden sonra
Babylonia (Babil) dönen İskender, burada MÖ 323 yılında
33 yaşındayken ölmüştür.
İskender’in doğu seferi hem Doğu Akdeniz’deki siyasi dengeleri değiştirmiş

hem de bölge uygarlığında yeni bir dönemin başlamasına yol açmıştır. Yunan uy
garlığının Pers Krallığı sınırları içinde yaygınlaşırken Pers sanatı ile bir araya gel
mesi ile Hellenistik Dönem dediğimiz evreye gelinmesini sağlamıştır.
Büyük İskender’in Doğu Seferinin sonuçları neler olmuştur?

4
KLASİK DEVİR ANADOLU MİMARLIĞI
Klasik Çağ Anadolu Mimarlığında, Arkaik Çağ’a oranla sönük geçen bir dönem
dir. Bu dönemde daha önceki mimari gelişmeler uygulanmaya devam etmiştir.
Klasik Çağ’da Anadolu’da mimarlık alanında görülen en önemli yenilik kent plan
lamasında görülür.
Kent Planlaması
Klasik Çağdan önceki dönemlerde kentlerde evler ve diğer yapıların yerleri genel Agora: Antik Yunan
likle kentin doğal gelişimi ile belirlenmiştir. Sokakların birbirini dik açıyla kestiği kentlerinde politik, dini, ticari
faaliyetlerin gerçekleştirildiği
ve Agora, Tiyatro gibi kamusal alanlara rahat ulaşılabilecek biçimde düzenlendiği geniş alanlara Agora adı
düzenli kent planı ise arkeolojik bulgulara göre MÖ 7.y.y.’dan itibaren karşımıza verilir. Agoralar halka açık
çıkmaktadır. alanlar olup çevresinde kamu
yapıları yer alır.
Ancak Aristoteles gibi antik yazarlar bu yöntemin Hippodamos adında
Miletos’lu bir mimar tarafından keşfedildiğinden bahsetmektedir. Büyük olası
lıkla daha önce başlayan ve ilk defa Hippodamos
Şekil 6.4
tarafından düzene sokularak uygulanması yay
gınlaştırılan bu düzenli kent planı sistemi aynı Miletus Kent Planı
zamanda Hippodamik Planı olarak da adlandı
rılmaktadır. Izgaraya benzeyen bu plan günü
müzde Izgara Planı olarak da adlandırılmaktadır.
Izgara Planına benzeyen bu kent planı Hippoda
mos’un yaşadığının sanıldığı MÖ 5. yy.’da yay
gınlaşmaya başlamış, Yunanistan ve İtalya’da pek
çok yerde uygulanmasının yanı sıra Batı Anado
lu’da da kullanılmıştır. Klasik Dönemde bu plana
göre inşa edilen kentlerin en güzel örnekleri Mi
letos ve Priene’de görülmektedir.
Miletos: Miletos kenti, bugünkü Aydın ili Sö
ke ilçesi sınırları içerisindedir. Kent, MÖ 2. bin
yıldan itibaren yerleşim görmüştür. Bu dönem
den itibaren giderek büyüyen ve gelişen kent,
İonia ayaklanmasından sonra meydana gelen Pers işgali sırasında yıkılmış ve bü
tünüyle yeniden inşa edilmesi ihtiyacı olmuştur. Yeni kentin planı, Aristoteles’e
göre, aynı zamanda bu kentin de vatandaşı olan Hippodamos’a atfedilmektedir.
Kentin planı, hâlen kalıntıların görülebildiği yer olan Büyük Menderes nehri
nin ağzında iki koya sahip olan bir yarımada üzerine kurulmuştur. Kentin planı,
sokakların yarımadanın genel doğrultusuna uygun şekilde ve birbirini dik açıyla
kesen caddelerden oluşmaktadır. Kenti üç bölgeye ayrılmıştır. Kentin kuzey ve
güney kesimleri halkın oturduğu konutlardan oluşmakta olup orta kısımda ise
Meclis Binası, Agora, Stadion gibi kamu yapıları bulunmaktadır. Bu yöntemle
kent içi ulaşım daha rahat sağlanabilirken aynı zamanda kamu yapılarını herkesin
rahat kullanabileceği bir hâle getirmek amaçlanmıştır.
Priene: Priene kenti, bugünkü Aydın ili Söke ilçesi sınırları içindedir. Kent
MÖ 4.yy.’ın ikinci yarısında şimdi bulunduğu yerde yeniden kurulmuştur.
Kent güneye bakmaktadır. Ana yollar doğu-batı doğrultusunda uzanmakta,
yan sokaklar ise bunları kuzey-güney doğrultusunda dik açıyla kesmektedir. Tiyat
ro, Stadyum ve Athena Tapınağının bulunduğu teras güneye bakmaktadır. Aynı za
manda halkın oturduğu konutların en çok konulan odalarının da güneye bakması,
kentteki binaların daha çok güneş alması ve sıcak olmasını sağlamaktadır.
Agora kentin merkezinde bulunmaktadır. Agoranın kuzeyindeki Athena Po
lias tapınağı ile tiyatro yer alır. Kentin güneyinde ise stadyum gibi spor ile ilgili
alanlar vardır.
Şekil 6.5 Sokakların arasında kalan ev alanları
birbirine eşit ölçülerde olup her biri içine
Priene Prostas
Tarzı Ev Planı sekiz ev sığacak şekilde yapılmıştır. Kentte
(Restitüsyon evler için toplam 80 alan ayrılmıştır. Gün
Önerisi) lük yaşamda halkın oturduğu bu konutlar,
kent planı içinde aynı anda planlanarak
toplu olarak yapılmıştır. Bu nedenle her
bir evin kapladığı alan ve yerleşim planları
başta olmak üzere pek çok özellikleri aynı
dır. Evlere bir avludan girilmektedir. Avlu
nun etrafında sıralanan odalar, depo, mut
fak, yemek odası ve misafir odası şeklinde
düzenlenmiştir. Merdiven kalıntıları saye
sinde üst katlarının da olduğu anlaşılan
evlerin yatak odası ve işlikleri ise büyük
olasılıkla üst katta bulunmaktaydı. Ev planları genel olarak eve gelen misafirlerin,
evin içine kadar girmeden dış kapıya yakın bir odada ağırlanmasını sağlayacak
şekilde düzenlenmiştir. Bu oda aynı zamanda evde verilen yemek ve içkili eğlen
celerin de yapıldığı alandır.
Hippodamik Planının özellikleri nelerdir? Anadolu’daki en bilinen örnekleri hangi

5 kentlerde görülür?
MÖ 546 yılından başlayarak büyük ölçüde Pers kontrolü altında olan Ana
dolu’da, Pers yönetiminin en önemli merkezleri, Pers satraplarının bulunduğu
satraplık şehirleridir. Anadolu’nun çeşitli yerlerinde bulunan satraplık merkezleri
arasında Daskyleion ve Sardes başta gelmektedir.
Daskyleion: Daskyleion kenti Bandırma’nın batısındaki Manyas gölünün ya
kınlarındadır. MÖ 546 yılında Persler tarafından işgal edilerek bir satraplık mer
kezi hâline getirilmiştir. Kentte Pers işgali öncesi döneme ait buluntular büyük
ölçüde Satraplık dönemi yerleşim katmanını altında kalmıştır.
Daskyleion kenti, tarihçi Herodotos’un Pers Satraplıkları listesinde 3. Sırada
yer almakta olup kontrol alanı arasında Trakya, Orta Anadolu ve Kapadokya bu
lunmaktaydı. Büyük İskender bölgeyi ele geçirdiği dönemde buradaki Pers Satra
bının yerine kendi komutanlarından Kalas’ı atamış ve bölgedeki sistemi değiştir
memiştir. Daskyleion, daha önce Pers Krallığı’na ödediği vergiyi, Kalas’ın yönetimi
altında İskender’e ödemeye devam etmiştir. Yapılan kazılar ile Pers Döneminden
kentte satrapın oturduğu bir saray ve bu sarayın bulunduğu görkemli bir teras du
varı ele geçmiştir. Ayrıca bölgedeki Pers etkisini gösteren çok sayıda mezar steli
bulunmuştur.
Antik yazarlar kentin yakınındaki Manyas gölü ve civarının “Paradeisos” ola
rak adlandırılan büyük ve görkemli bir park alanı olduğundan bahseder.
Sardes: Lydia krallığının başkenti olan Sardeis kenti Manisa’nın Salihli ilçesine
bağlı Sart köyü yakınlarındadır. Kent, MÖ 547 yılında Lydia kralı Kroisos ile Pers
kralı Kyros arasında geçen bir savaştan sonra Perslerin yönetimine geçmiştir. Pers
krallığının bölgedeki hâkimiyeti eline geçirmesinin ardından kent Anadolu’daki
en önemli satraplık merkezi haline gelmiştir. Buradaki satraplık yönetimine ge
tirilenler arasında Pers Krallığı ile doğrudan kan bağı olanların bulunması kente
verilen önemi açık biçimde göstermektedir. Pers Krallarının Sardes satraplığı ile
yaptığı resmi yazışmalar Persepolis kentinde yapılan kazılarda açığa çıkmıştır.
Sardeis’te yapılmakta olan kazılarda Pers kontrolü altındaki döneme ilişkin
çok fazla buluntu ele geçmemekle birlikte antik kaynaklar, kentin bu dönemde
savunma sistemi, Satraplık Sarayı ve halkın yaşadığı evler ile bölgedeki refah dü
zeyi yüksek kentlerden bir olduğuna işaret etmektedir. Kentin çevresinde de çok
sayıda Pers tipinde yapılmış anıt mezar bulunmuştur.
Pers Krallığı’nın Batı Anadolu’da oluşturulan satraplık sisteminin merkezleri hangi

kentlerde oluşturulmuştur. Bu kentlerin özellikleri nelerdir? 6
Tapınak Mimarisi
Tapınaklar, Antik Çağ Yunan mimarisinin bir geleneği olarak Yunanistan’da kar
şımıza çıkan bir mimari yapıdır. Yunan mitolojisindeki tanrılara adanan bu ya
pıların standart bir plana göre yapılması geleneği ile MÖ 7.yy.’dan itibaren bu ya
pıların bir podyum üzerinde, ortasında bir oda (Naos) çevresinde sütunları ile
yapıldığını görüyoruz. Arkaik Devir boyunca gelişim gösteren tapınaklar Klasik
çağda en gelişkin seviyesine ulaşmıştır. Hem mimari açıdan hem de yapıların üze
rini süsleyen kabartma ve heykelleri ile Yunan sanatının en görkemli yapılarını
oluşturan tapınaklar, bu sanatın bir etkisi olarak Anadolu’da da Arkaik çağdan
başlayarak karşımıza çıkmaktadır.
Klasik çağda Pers kontrolü altındaki Anadolu’da da özellikle sahil kesimindeki
kentlerde Yunan sanatının etkisi altında tapınaklar yapılmıştır. Bu yapılar, Anado
lu’nun o dönemdeki yerel tanrıları ile Yunan mitolojisindeki tanrıların birbirine
yakın görülmesi ile hem bir Yunan sanatı hem de Anadolu kültürünün birleşme
sini temsil eder. En önemli örnekleri arasında Priene Athena tapınağı ile Ephesos
Artemis tapınağı sayılabilir.
Priene Athena Tapınağı: Priene kentinde Şekil 6.6
Agora’nın kuzey batısında yer alan tapınak, Priene Athena
Halikarnassos’da bulunan Mausoleion’un da Tapınağı
mimarı olan Pytheos tarafından inşa edil
miştir. Klasik anlamda Tapınak mimarisi
nin en önemli yapıtlarından biridir. Antik
kaynaklardan öğrendiğimize göre Pytheos,
kendi dönemi için mimarlık alanında yeni
likler getiren ve bunları bir kitapta toplayan
Anadolulu bir mimardır. Kendisinden sonra gelen pek çok mimara da öncülük
etmiştir. Hellenistik dönemin önemli mimarlarından Hermogenes’in Pytheos’un
öğrencisi olduğu kabul edilmektedir.
Athena tapınağı MÖ 4. yy.’ın III. çeyreğinde inşa edilmiştir. Plan bakımından
klasik Yunan tapınak mimarisinin özelliklerine sahiptir. Dikdörtgen planlı tapı
nağın çevresinde tek bir sütun sırası bulunmaktadır. Kısa kenarında 6 uzun ke
narında 11 sütuna sahip olan yapı kentin içinde bir duvarla ayrılan kutsal bir alan
içindedir. Tapınağın ortasında tanrıça Athenanın heykelinin bulunduğu odaya
(Naos) bir ön odadan girilmektedir. Heykelin bulunduğu odanın arkasında bu
lunan girinti şeklindeki kısım ise Pytheos’un tapınak mimarisinde getirdiği ye
niliklerden biri olarak bilinmektedir. Tapınağı çevreleyen sütunların üzerinde iki
tarafa doğru kıvrılan volüt şeklindeki kısımlara sahiptir. Bütün bu özellikleri ile
tapınak Yunan mimarisinde Batı Anadolu’ya özgü olan İon düzenindedir.
Lysippos, Leocahres ve Ephesos Artemis Tapınağı: Ephesos kentinde çok öncelere dayalı Artemis
Skopas M.Ö. 4. yy. Yunan inanışını için Arkaik Öncesi Dönemden başlayarak kutsal bir alan ayrılmıştır.
Heykeltraşlığının en tanınmış
heykeltraşlarındandır. Bu alanda Arkaik devirde yapılan tapınak MÖ 356 yılında Herostratos adlı bir
Leochares ve Skopas kişi tarafından yakıldıktan sonra yeni bir tapınağın yapımına başlanmıştır. MÖ
Bodrum Mausoleum’unda 4.yy.’ın ikinci yarısı boyunca yapımı süren tapınak Büyük İskender’in kente geldiği
çalışmışlardır. Lysippos
İskender’in kişsel 334 yılında ziyaet edildiği zaman henüz tamamlanmadığını Antik kaynaklardan
heykeltraşıdır. öğreniyoruz. Arkaik dönemden yapılan tapınaktan daha büyük olan bu tapınak,
Klasik Dönem tapınak mimarisinin özelliklerini taşımaktadır. Tapınağı inşa eden
mimarlar, Halikarnassos’daki Mausoleium ve Priene’deki Athena tapınağının mi
marı olan Pytheos’un oluşturduğu kurallara uymuşlardır.
Antik kaynaklara dayanarak sütunların yüksekliğinin 18.40 m. olduğu hesap
lanmıştır. Bunların altında ve üstündeki zengin süslemeli kabartmalarda döne
min üç ünlü heykeltraşı görev almıştır. Bunlar Lysippos, Leochares ve Skopas’tır.
Klasik dönemin sonlarında yapılan tapınağın tüm Hellenistik Dönem boyunca
hizmet verdiği anlaşılmaktadır.
Pytheos kimdir? Klasik Dönem tapınak mimarisine getirdiği katkılar neler olmuştur?
7
KLASİK DEVİR ANADOLU HEYKELTRAŞLIĞI
Klasik Dönem, heykeltraşlık açısından Anadolu’da Arkaik döneme oranla daha
farklı stillerin ortaya çıktığı bir dönemdir. Bir yandan Batı Anadolu’da kısmen Yu
nan etkisinde eserler verilmeye devam ederken öte yandan Güney ve Orta Ana
dolu’da Pers sanatından etkilenildiği görülür. Batı ve Orta Anadolu’da sık sık Pers
ler ve Yunan devletleri arasında el değiştiren bir siyasi yapının olduğu göz önünde
bulundurulursa her iki kültürün etkisinin de aynı ölçüde hissedilmesi normaldir.
Anadolu sanatında bu dönem heykeltraşlık açısından Greko-Pers sanatı olarak
adlandırılan sanatın ortaya çıktığı dönemdir.
Lykia Anıtları
Anadolu’nun güneybatısında Antalya ile Fethiye arasında kalan alan antik çağda
Lykia bölgesi olarak adlandırılmaktadır. Bölge halkı hakkında MÖ 2. binyıldan
itibaren antik kaynaklardan bilgiler edinmekteyiz. Lykia halkının kendine özgü
bir kültürü olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde bölge kültürünün en dikkat çeki
ci anıtları arasında mezar yapıları özel bir öneme sahiptir. Lykia halkının ölülerini
koydukları mezarlarda ahşap mimariyi taklit eden yaklaşımları ile MÖ 7. yy.’dan
başlayarak bir gelenek oluşturdukları anlaşılmıştır. Bir kısmı kayaya oyularak ya
pılan bu mezarların yanı sıra taştan oyularak mezar sandukası hâline getirilmiş
olan lahitleri bugün bölgedeki birçok antik kente görmek mümkündür.
Anadolu’nun Pers kontrolü altında olduğu dönemde Lykia bölgesi de siyasi
açıdan Perslere bağlı olmakla birlikte kendine özgü kültürünü korumuştur. Mezar
anıtları bu açıdan da Klasik Çağ Anadolu sanatının önemli örnekleri olma özel
liği taşır.
Nereidler Anıtı: Xanthos kentinde bulu Şekil 6.7
nan bu anıt, kentin girişine yakın bir alanda Xanthos Nereidler
yapılmıştır. Tapınak planına benzer bir plana Anıtı
sahip olan anıtın yüksek bir kaide üzerinde
ortada bir mezar odası ve çevresinde 4 x 6 sıra
sütun bulunmaktadır. Mezar odasının içinde
ölünün üzerine yatırıldığı bir kline (ölü yata
ğı) yer alır. Mezar anıtının kaidesinde, mezar
odasının üst sırasında ve iki yan duvarında
kabartma betimlemeler görülmektedir. Kla
sik Dönem Lykia sanatının en önemli kabart
maları arasında yer alan bu betimlemelerde
savaş, av ve armağan verme gibi konular iş
lenmiştir. Kaidede yer alan ve bir ordu tarafından yapılan kent kuşatmasını gös
teren betimlemede figürlerin arka arkaya ve kalabalık biçimde gösterilmesi Pers
sanatının Lykia’daki etkileri açısından önemli bir örnektir.
Perikles Mezar Anıtı: Bu anıt, Lykia bölgesinin Pers kontrolü altında olduğu
dönemde satraplık merkezi olduğunu bildiğimiz Limyra kentindedir. MÖ 4.yy.’ın
ilk yarısında yaşayan ve Lykia bölgesindeki Pers imparatorluğuna bağlı yöneti
mi düzenleyen satrap Perikles için yaptırılan bu anıt mezar, kentin akropolisinin
güney yamacı üzerinde yer almaktadır. Nereidler Anıtında olduğu gibi tapınak
planın benzer olan anıt, yüksek bir kaide üzerinde duran bir mezar odası ve iki
tarafında dörder adet kadın vücudu şeklinde desteğe (karyatid) sahiptir. Anıtın en
önemli özelliği Yunan mitolojisinden alınmış sahneler ve Perikles’in yaşamından
sahnelerin Pers stilinde betimleme tekniği ile gösterilmiş olmasıdır. Kabartma
olarak yapılmış bu sahneler anıtın batı ve doğudaki dış duvarları üzerinde görü
lebilir. Özellikle doğu duvarı üzerinde başında Pers şapkası ile bir figürün Pers
kralı III. Artakserkses olduğu düşünülmektedir. Anıt bugün büyük ölçüde tahrip
olmuş ve parçaları anıtın bulunduğu alanın çevresine dağılmış hâldedir.
Trysa Anıt Mezarı: Lykia bölgesinde bugünkü Gölbaşı kenti yakınlarındaki
antik Trysa kentinde bulunan bu anıt mezar, büyük olasılıkla kentin ileri gelenle
rinden birine aittir. Ortasında Lykia tipinde bir mezar bulunan yaklaşık 90 metre
genişliğinde bir alan ile bu alanı çeviren bir duvardan oluşan anıt, MÖ 5.yy. sonu
- 4.yy. başlarına tarihlendirilmektedir.
Anıt, çevre duvarı üzerindeki kabartmaları ile Klasik Dönem Anadolu sanatı
açısından önemli bir eserdir. Kabartmalarda konusu Yunan mitolojisinden alın
mış sahnelerin yanı sıra özellikle Troya savaşının seçilmesi dikkat çekicidir. Meza
rın sahibi, bu kabartmalarda atalarının Troya savaşı sırasında Troya’lılara yardım
etmek için kentin savunmasına katıldıklarını vurgulamak istemiş olmalıdır. Anı
tın parçaları 19.yy.’da Osmanlı devletinin izni ile Viyana’ya götürülmüştür.
Klasik Çağ Lykia Anıt Mezar sanatının özellikleri ve en önemli örnekleri nelerdir?
8
Karia Anıtları
Anadolu’nun güneybatısında, kuzeyinde Büyük Menderes, güneyinde Fethiye
arasında kalan alan antik çağda Karia bölgesi olarak adlandırılmıştır. MÖ 2. bin
yılın sonlarında Yunanistan’dan Anadolu’ya yaşanan göçler sırasında Dor toplu
munun bölgeye yerleştiğine inanılır. Hem Yunan kültürü hem de Anadolu kül
türünün etkilerini yaşatan Karia Kültürü, Pers egemenliği altında, Halikarnassos
(bugünkü Bodrum) ‘de bulunan satraplık merkezi tarafından yönetilmiştir.
Mausoleion: Karia’daki Pers satraplarının en ünlüsü olan Mausollos, MÖ 377-
353 yılları arasında bölgede hüküm sürmüştür. Pers kralı tarafından satraplığa
atanan Mausollos bölgenin yerli halkından gelmiştir. Yönetimi sırasında bir yan
dan Pers krallığı ile iyi ilişkiler kurmuş bir yandan da Ege’de hüküm süren Yunan
kültürünün bölgede yaygınlaşmasına öncülük etmiştir.
Mausollos için Halikarnassos’da bir anıt mezar yaptırılmıştır. Antik kaynak
lardan öğrendiğimize göre anıt mezar, sahibi olan Mausollos’un isminden yola
çıkarak Mausoleion olarak adlandırılmıştır. Mausoleion Klasik çağ’da Anadolu’da
yapılmış en görkemli ve sanatsal açıdan önemli yapıların başında gelmektedir.
Mausoleion aynı zamanda antik çağın yedi harikasından biri olarak da kabul edil
miştir. Günümüze parçalar hâlinde ulaşan eserin yüksekliği yaklaşık olarak 55.
metredir. Anıtın yerinde çok az parça kalmış olması nedeniyle gerçek şekli hak
kında sadece antik kaynaklar ve betimlemeler sayesinde bilgi sahibi olabilmek
teyiz. Romalı tarihçi Plinius’un bildirdiğine göre anıt kare bir podyum üzerin
de yükselmekteydi. Podyumun üzerinde Amazonlarla Yunan tanrılarının savaşı
gösterilmişti. Podyumun çevresinde 36 adet sütun bulunmaktaydı. Her iki sütun
arasında bir heykel dikiliydi. Podyumun ortasında mezar odası vardı. Mezar oda
sının üzeri ise 20 basamaklı piramit şeklinde bir çatı ile örtülmüştü.
Şekil 6.8 Eserin inşaatında antik çağın önemli sanat
çıları çalışmıştır. Antik kaynaklardan öğrendiği
Mausoleum mize yapının mimarları Satyros ve Pytheos’tur.
Restitüsyon Önerisi
Pytheos, daha sonra yaptığı Priene Athena ta
pınağı ve İon düzeni üzerine yazdığı eser ile
Yunan dünyasının tanınmış mimarlarından bi
ridir. Pytheos mezarın etrafını süsleyecek olan
kabartmalar için o dönemin en ünlü heykeltı
raşları olan Skopas, Leokhares, Bryaxis ve Ti
motheus ile anlaşmıştır. Kabartmalarda Yunan
mitolojisinden alınan sahneler yer almaktadır.
Kazılar sırasında bulunan kabartmaların han
gi heykeltıraş tarafından yapıldığı, sanatçıların
diğer heykellerindeki stilleri ile karşılaştırılarak
saptanabilmektedir. Anıtın doğu tarafında bu
lunan kabartmalarda görülen eğri hatlar, gergin
vücutlar ve heyecanlı ifade Skopas’ın tipik özellikleri olarak karşımıza çıkar. Batı
taraftaki kabartmalarda ileriye doğru uzanan figürler, elbise kıvrımlarındaki aşırı
oranlar ile Leochares’in tanınması mümkün olmuştur. Bryaxis’in yaptığı kuzey
kesimdeki kabartmalar ise aralıklı figürler duruşları, havada uçan elbiseler, üçgen
boyun kısımları ve başlarının küçük yapılması ile diğerlerinden ayrılmaktadır. Ti
motheus tarafından yapılan kuzey kesimdeki kabartmalarda ise küçük figür grup
ları, kısa boylu atlar gibi özellikler ile tanımlanabilir.
Mausoleion, 15. y.y.’da yıkılmış ve taşları Bodrum kalesinin yapımında kulla
nılmıştır. Bloklarından geriye kalanlar ise 19.y.y.’da bölgeye gelen İngiliz araştır
macılar tarafından Londra’ya taşınmıştır.
Anıt mezar, mezar sahibi Mausolos’un ölümünden sona karısı tarafından
(yaklaşık olarak MÖ 353-351) yaptırılmıştır.
Mausolleion anıt mezarı nerededir, kimin için yapılmıştır, mimari ve heykel sanatı
açısından ne gibi bir öneme sahiptir? 9
Greko-Pers Sanatında Yapılmış Olan Kabartmalar
Sonraki dönemlerde yeni yerleşmelerin kurulması sonucu bozularak günümüze
ulaşmayan pek çok Pers dönemi yerleşimine karşın kabartma steller ve bazı mezar
anıtları, bize bu dönem sanat hakkında bilgiler vermektedir.
Daskyleion Stelleri: Daskyleion yakınlarında Manyas Gölü doğu kıyısında bu
lunan steller bugün İstanbul Arkeoloji Müzelerinde sergilenmektedir. Hiçbiri tam
olarak ele geçmemesine karşın mevcut halleri ile biçimlerinin aynı olduğu anlaşıl
maktadır. Aşağıdan yukarıya doğru hafifçe daralan yassı blokların üstü büyük bir
palmetle sona ermektedir. Stellerin üzerinde stellerin yapılış amaçlarını anlatan Sa
mi dilinde yazıtlar bulunmaktadır. Bu yazıtlara göre stellerden bazıları Babil tanrı
larına adanmıştır. Stellerin esas önemli kısmı, üzerlerinde yapılmış olan kabartma
lardır. Kabartmalarda Pers giyimine sahip sakallı figürler yer alır. Bu figürler bazı
örneklerde bir cenaze törenini canlandırmış; bazılarında ise at arabası üzerinde gi
der şekilde gösterilmiştir. Örnekler Pers stilinde yapılmakla birlikte beraberlerinde
İon başlıklarına benzer tarzda yapılmış sandık benzeri eşyalar taşımaktadırlar.
Şekil 6.9 Şekil 6.10
Daskyleion’dan Daskyleion’dan
Bulunmuş Greko- Bulunmuş Greko-
Pers Stilinde Mezar Pers Stilinde Mezar
Steli Steli
KLASİK DEVİR RESİM SANATI

Kızılbel Tümülüsü: Lykia bölgesinin kuzeydoğusunda, Elmalı kentinin güney
batısında bulunan bu tümülüs bölgede yaşamış olan soylulardan birine ait olma
lıdır. Greko-Pers sanatının Anadolu’daki önemli örneklerinden biri olan Kızılbel
Tümülüsü MÖ 5. yy. başlarına tarihlendirilmektedir. Mezar anıtı, üçgen çatılı taş
bir oda şeklinde yapılmış olup üzeri yığma toprak ile örtülmüştür. Antik Çağda ve
1970’li yıllarda olmak üzere iki defa soyulan mezar anıtının içinde az miktarda eser
çıkmıştır. Ancak anıtın iç duvarlarındaki resimler, döneminin sanatı konusunda

önemli bilgiler vermektedir. Resimlerde mezar sahibini bir ziyafet esnasında gös
teren bir sahne, bir savaş sahnesi ve Yunan mitolojisinden alınma sahneler yer al
maktadır. Öte yandan betimlemelerde görülen figürlerin giyim şekilleri ve üslüp
büyük ölçüde Pers sanatının etkilerini göstermektedir.
Karaburun Tümülüsü: Bu anıt
Şekil 6.11
Lykia bölgesinde bu döneme ait ikin
Karaburun ci önemli anıttır. Greko-Pers sanatının
Tümülüsü’nde Anadolu’daki en başarılı örneklerin
Mezar Odası
İçindeki Duvar den biri olan Karaburun Mezar anıtı
Resminden Detay MÖ 5.y.y.’ın ilk çeyreğine tarihlendi
rilmektedir. Anıt, kireçtaşı bloklardan
örülmüş bir mezar odasının üzerinin
yığma tepe şeklinde kapatılmasıyla
oluşmuştur. Mezar odasının duvarları
na içten yapılmış olan resimlerde me
zar sahibinin yaşantısı ve cenaze töreniyle ilgili sahneler yer alır. Mezar sahibinin
görkemli yaşamı gösterilmek istenmiştir. Mezar odasının batı duvarına mezar sa
hibi ailesiyle birlikte gösterilmiştir. Sedire uzanmış olarak gösterilen sakallı yaşlı
mezar sahibinin arkasında karısı ve hizmetçileri görülür. Diğer duvarlarda ise bir
savaş sahnesi ile ölünün cenaze töreni betimlenmiştir. Betimlemelerde Pers sana
tının etkileri belirgin biçimde hissedilir.
KLASİK DEVİR ANADOLU SERAMİK SANATI

Klasik devir seramik sanatında, Pers ve Yunan sanatının Anadolu’daki etkileri ar-
keolojik buluntular ile izlenebilmektedir.
Anadolu’nun Pers kontrolü altındaki döneminde, seramik sanatı, İran etkileri
ile gelişmiştir. MÖ 6.yy. sonlarına doğru Pers seramik üretiminde kaliteli seramik
yerine basit ve kaba kapların yaygınlaştığı görülmektedir. Çoğunlukla günlük ya
şamda kullanılan bu kapların çarkta yapılmış, kazıma ve kalıp yapımı bezemelerle
süslenmiştir. Sürahi ve Riton gibi kap formlarının tutamakları ise hayvan proton
larından oluşan apliklerle süslenmiştir.
Aynı dönemde Anadolu’da karşımıza çıkan bir diğer yaygın seramik türü ise
Klasik Yunan seramik geleneğinde yapılan kaplardır. Yunanistan’ın Attika bölge
sinde üretilen ve kalitesi ve popülerliği nedeniyle Arkaik devirden itibaren Ege ve
Akdeniz dünyasında çok yaygın olarak karşılaşılan Yunan seramiklerinde klasik
dönemin başlarında yeni bir teknik gelişmiştir. Kapların üzerindeki süslemelerde
figürlerin konturlarının dış kısımlarının siyah astar boyasıyla örtüldüğü, iç kı
sımlarının ise kırmızı hamur renginde bırakıldığı bu teknik “Kırmızı Figür Tek
niği” olarak adlandırılmaktadır. Özellikle lüks ve masaüstü kaplarda kullanılan
bu teknikte üretilen kapların üretildiği en önemli merkez Yunanistan’daki Ati
na kentidir. Kapların üretiminde ve boyanmasında pek çok sanatçının çalıştığı
bu kaplarda, her sanatçının kendine özgü bir stili olduğu yapılan araştırmalar ile
anlaşılmıştır. Sanatçıların aynı zamanda kapların üzerinde kendi imzalarını da
atmaları nedeniyle kaplar üzerinde yapılan incelemeler antik çağ seramik endüs
trisinin anlaşılmasında önemli bir rehber olmaktadır.
Anadolu’da Yunan seramiklerinin Arkaik çağdan başlayarak, Ege ve Akdeniz
dünyasının diğer bölgelerinde olduğu gibi popüler bir eser grubu olmuş ve çok
miktarda ithal edilmiştir. MÖ 470-430 arasındaki dönem Kırmızı figür tekniğinin
en gelişkin olduğu dönemdir. Kapların üzerindeki resimlerde, Yunan mitolojisi,

Günlük yaşayış gibi konulardan sahnelerin seçildiği bu kaplar, Yunan resim sana
tının en kaliteli örneklerini oluşturmaktadır. Figürlerin çizilmesinde hareketlerin
doğal biçimde verilmesi ve vücut ayrıntılarının orjinaline yakın biçimde gösteril
meye çalışılmasının yanı sıra, konuların betimlendiği sahnede betimlenen mobil
ya ve doğa manzarası gibi sahnelerde her ayrıntı “Zengin Kırmızı Figür” Dönemi
olarak adlandırılan bu dönemde büyük bir başarı ile betimlenmiştir.
Ancak Peloponnesos Savaşları ile büyük bir ekonomik kriz başlaması nede
niyle MÖ 430 yılından başlayarak seramik üretiminde bir gerileme ve süslemeler
de giderek basitleşmeye doğru bir eğilim göze çarpar. Peloponnessos Savaşından
sonra yeniden toparlanmaya çalışan Yunan seramik endüstrisi bazı çabalara karşı
eski seviyesine yeniden ulaşamaz. Bu nedenle MÖ 4.yy. boyunca üretilen kırmızı
figür tekniğindeki seramiklerde daha erken dönemlerde işlenen konuların daha
basit ve özensiz bir teknikle betimlenmeye devam ettiği görülür. Aynı dönemde
Atina dışında İtalya ve Sicilya adası gibi başka merkezlerde de aynı teknikte sera
mik üretim merkezleri ortaya çıkmıştır.
Anadolu’da Klasik Dönem Yunan seramiklerinin farklı bölgelerde çok sayıda
örneği bulunmuştur. Bu örneklerin tamamına yakınında gerek kapların üzerin
deki sanatçı imzaları gerekse betimleme stillerinin karşılaştırılması yoluyla At
tika üretimi oldukları anlaşılmıştır. Bölgeye ticaret ve başka yollarla gelmiş olan
Kırmızı figür tekniğindeki seramiklerin ele geçtiği en önemli merkezler arasında
Smyrna (Bayraklı), Xanthos, Gordion (Yassıhöyük), Pitane (Çandarlı) sayılabilir.
Ayrıca Anadolu’nun batı kısmındaki pek çok kent-devletinde bu tür örnekler az
sayıda ele geçmiştir.
KLASİK DEVİR ANADOLU EDEBİYATI

Klasik Devirde Anadolu’da edebiyat alanında eser veren en önemli kişi Halikar
nassos’lu Herodotos’tur.
MÖ 5. yy.’da yaşamış bir tarihçi ve yazar olan Herodotos, yaşadığı dönemde
Doğu Akdeniz ve Pers dünyasını gezerek incelemiş ve bunları Historia adını ver
diği bir eserde toplamıştır. Eserinde kendisini Halikarnassos’lu (Bodrum) olarak
tanıtan Herodotos hakkında daha fazla kesin bilgiye sahip değiliz.
Dokuz bölümden oluşan eserinde Herodotos, öncelikle Anadolu ve doğunun
toplumları ve onların kültürleri hakkında bilgiler vermiştir. Anlattıklarının büyük
kısmını bizzat gördüğü düşünülmektedir. Ancak eserin bazı yerlerinde ise gittiği
yerlerde kendisine anlatılan olayları da dolaylı olarak aktarmıştır. Eserin ikinci
kısmında ise İonia ayaklanmasını anlatır.
Herodotos, Historia adlı eserinde anlattığı bilgiler ve tarih yazımı konusunda
günümüze ulaşan en eski kaynaklardan biri olması nedeniyle önemlidir. Tarihin
babası olarak da adlandırılır.
Herodotos kimdir? Klasik Çağ uygarlığına hangi bakımlardan katkıda bulunmuştur?

10
Özet
Anadolu’da M.Ö.5.yy.’daki siyasi yaşam büyük ölçüde Klasik çağda Pers kontrolü altındaki Anadolu’da sahil
Batı Anadolu’daki Yunan Kent devletlerinin bölgede kesimindeki Yunan kentlerinde Yunan sanatının etkisi
ki Pers egemenliğine karşı bağımsızlıklarını korumak altında kalan tapınaklar yapılmıştır. Bu yapılar, Anado
amacıyla gösterdikleri çabalar ile şekillenmiştir. İon lu’nun o dönemdeki yerel tanrıları ile Yunan mitoloji
ayaklanması olarak adlandırılan ve MÖ 490 yılında sindeki tanrıların birbirine yakın görülmesi ile hem bir
başlayan ayaklanmanın ardından Atina’nın Yunanis Yunan sanatı hem de Anadolu kültürünün birleşmesini
tan’daki diğer kentler ve Batı Anadolu’da ki kentler ile temsil eder. En önemli örnekleri arasında Priene Athe
birlikte kurduğu Attik-Delos deniz birliği bu dönemin na tapınağı ile Ephesos Artemis tapınağı sayılabilir. Bu
en önemli siyasal oluşumu olarak başı çeker. tapınaklardan Priene Athena tapınağının mimarı olan
MÖ 4.yy. Pers egemenliğinin Anadolu’da zayıflamasına Pytheos, tapınak mimarlığına getirdiği yeni kurallar ile
karşın etkisi sürdürdüğü bir dönemdir. Yüzyıl boyun Hellenistik dönem tapınak sistemlerine büyük etkiler
ca Anadolu’da Pers yönetiminin temsilcisi olan Pers de bulunmuştur.
satraplarının farklı nedenlerle merkezi yönetime kar Anadolu sanatında bu dönem, Yunan ve Pers etkile
şı direnmesi ve ayaklanmasının etkileri hissedilir. Bu rinin hissedilmesi nedeniyle heykeltraşlık açısından
ayaklanmalar çeşitli yöntemler ile bastırılmasına kar Greko-Pers sanatı olarak adlandırılan sanatın ortaya
şın Pers Krallığının Anadolu’daki gücünün azalmaya çıktığı dönemdir.
başladığı hissedilir. Anadolu’nun Pers kontrolü altında olduğu dönemde
Aynı yüzyılın sonlarında bu sefer Büyük İskender’İn Lykia bölgesi de siyasi açıdan Perslere bağlı olmakla
Doğu Seferi için Anadolu’ya girmesi bölgedeki siyasi birlikte kendine özgü kültürünü korumuştur. Mezar
dengeleri bir kez daha etkiler. Büyük İskender Anado anıtları bu açıdan da Klasik Çağ Anadolu sanatının
lu’nun batı, güney kesimleri ile iç bölgelerinde yaptığı önemli örnekleri olma özelliği taşır. Lykia bölgesinde
seferler sırasında pek çok kenti Pers işgalinden kur ki en önemli mezar anıtı örnekleri arasında Nereidler
tarmıştır. Bu bölgelerde yeni bir yönetim sistemi oluş Anıtı, Perikles Mezar Anıtı, Trysa Mezar Anıtı sayıla
turmak yerine mevcut yönetimin kontrolünde Ma bilir.
kedonyalı ya da yerel yöneticileri görevlendirmiştir. Halikarnassos’da bulunan Pers satraplarından Mausol
İskender’in doğu seferi hem Doğu Akdeniz’deki siyasi los için, ölümünden sonra yaptırılan ve Mausolleion
dengeleri değiştirmiş hem de bölge uygarlığında yeni adı verilen anıt, Klasik dönem Anadolu anıtları ara
bir dönemin başlamasına yol açmıştır. Yunan uygarlı sında en önemli örneklerin arasında başta gelmektedir.
ğının Pers Krallığı sınırları içinde yaygınlaşırken Pers Antik çağın 7 harikasından biri olarak da kabul edilen
sanatı ile bir araya gelmesi ile Hellenistik dönem dedi eser, Yunan tapınak geleneği ile yerel mezar geleneği
ğimiz evreye gelinmesini sağlamıştır. nin birleşimi olarak dikkati çeker. Ayrıca anıtın, dört
Klasik Çağda Anadolu’da mimarlık alanında en önemli yanındaki kabartma eserler de dönemin dört önemli
yenilik kent planlamasında görülür. Klasik çağdan ön heykeltıraşı tarafından yapılmıştır. Bu kabartmalarda
ceki dönemlerde kentlerde evler ve diğer yapıların yer Yunan mitolojisinden sahnelere yer verilmiştir.
leri genellikle kentin doğal gelişimi ile belirlenmiştir. Klasik dönemde Anadolu’da karşımıza çıkan mezar
Sokakların birbirini dik açıyla kestiği ve Agora, Tiyatro stellerinde de Greko-Pers sanatının etkileri izlenmek
gibi kamusal alanlara rahat ulaşılabilecek biçimde dü tedir. Bunun en güzel örnekleri arasında bir Pers sat
zenlendiği düzenli kent planı ise arkeolojik bulgulara raplık merkezi olan Daskyleion’dan ele geçen örnekler
göre MÖ 7.yy.’dan itibaren karşımıza çıkmaktadır. İlk dikkati çekmektedir. Stellerde görülen Pers tarzı görü
defa Hippodamos tarafından düzene sokularak uygu nüş ve giyime sahip olmasının yanı sıra ellerinde tut
lanması yaygınlaştırılan bu düzenli kent planı sistemi tukları Yunan tarzı mobilyalar, stellerdeki Yunan ve
aynı zamanda Hippodamos Planı olarak da adlandı Pers etkisini ortaya koymaktadır.
rılmaktadır. Klasik dönemde bu plana göre inşa edilen Klasik devir seramik sanatında, Pers ve Yunan sanatı
kentlerin en güzel örnekleri Milet ve Priene’de görül nın Anadolu’daki etkileri buluntular ile izlenebilmek
mektedir. tedir. Anadolu’nun Pers kontrolü altındaki döneminde,
seramik sanatı, İran etkileri ile gelişmiştir. M.Ö. 6.yy.
sonlarına doğru Pers seramik üretiminde kaliteli se
ramik yerine basit ve kaba kapların yaygınlaştığı gö
rülmektedir. Çoğunlukla günlük yaşamda kullanılan
bu kapların çarkta yapılmış, kazıma ve kalıp yapımı
bezemelerle süslenmiştir.Aynı dönemde Anadolu’da
karşımıza çıkan bir diğer yaygın seramik türü ise Kla
sik Yunan seramik geleneğinde yapılan kaplardır. Yu
nanistan’ın Attika bölgesinde üretilen ve kalitesi ve
popülerliği nedeniyle Arkaik devirden itibaren Ege ve
Akdeniz dünyasında çok yaygın olarak karşılaşılan Yu
nan seramiklerinde klasik dönemin başlarında “Kırmı
zı Figür Tekniği” gelişmiştir. Anadolu’da Klasik Dönem
Yunan seramiklerinin farklı bölgelerde çok sayıda ör
neği bulunmuştur. Bu örneklerin tamamına yakınında
gerek kapların üzerindeki sanatçı imzaları gerekse be
timleme stillerinin karşılaştırılması yoluyla Attika üre
timi oldukları anlaşılmıştır.
Klasik Devir resim sanatı, Anadolu’da Tümülüs mezar
ların içlerinde bulunan duvar resimleri ile en iyi biçim
de temsil edilmektedir. Bunların arasında Kızılbel ve
Karaburun tümülüsü örnekleri başta gelmektedir. Her
ikisi de Antalya’nın batısındaki Lykia bölgesi sınırları
içinde bulunan anıtlarda görülen duvar fresklerinde,
mezar sahipleri, Pers stili kıyafetler içinde ve Yunan ge
leneğinde bulunan Symposium (içkili şenlik) hali için
de gösterilmişlerdir. Bunların yanı sıra bazı sahneler
de Yunan mitolojisinden alınmış konularda karşımıza
çıkmaktadır. Sonuç olarak Greko-Pers sanatının etkile
ri Anadolu’nun farklı kesimlerinde her iki kültürün bir
arada görünmesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
Klasik Devirde Anadolu’da edebiyat alanında eser ve
ren en önemli kişi Halikarnassos’lu Herodotos’tur.
M.Ö. 5. yy.’da yaşamış bir tarihçi ve yazar olan Herodo
tos, yaşadığı dönemde Doğu Akdeniz ve Pers dünyası
nı gezerek incelemiş ve bunları Historia adını verdiği
bir eserde toplamıştır. Eserinde kendisini Halikarnas
sos’lu (Bodrum) olarak tanıtan Herodotos hakkında
daha fazla kesin bilgiye sahip değiliz.
Dokuz bölümden oluşan eserinde Herodotos, öncelik
le Anadolu ve doğunun toplumları ve onların kültür
leri hakkında bilgiler vermiştir. Anlattıklarının büyük
kısmını bizzat gördüğü düşünülmektedir. Ancak eserin
bazı yerlerinde ise gittiği yerlerde kendisine anlatılan
olayları da dolaylı olarak aktarmıştır. Eserin ikinci kıs
mında ise İonia ayaklanmasını anlatır.
Herodotos, Historia adlı eserinde anlattığı bilgiler ve
tarih yazımı konusunda günümüze ulaşan en eski kay
naklardan biri olması nedeniyle önemlidir. Tarihin ba
bası olarak da adlandırılır.
1. Aşağıdakilerden hangisi, babası tarafından İonia 4. Tarihçi Ksenophon’un Anabasis adlı eserinde an
ayaklanmasına yardım ettikleri için cezalandırmak lattığı olay aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
amacıyla Yunanistan’a düzenlediği seferde Marathon açıklanmıştır?
ovasında yenilmesi üzerinde tahta geçince M.Ö. 480- a. Sardes Satrabı Kyros’un, Pers kralı Artakserkses’e
479 yılları arasında yeniden sefere çıkarak bir çok ken karşı yaptığı seferde hayatını kaybetmesi üzerine
tin yanı sıra Atina’yı yıkan Pers İmparatorudur? Anadolu’ya dönen Pers ordusunun yolculuğu
a. I. Kserkses b. Batı Anadolu’daki kentlerin Pers krallığına
b. I. Dareios ayaklanmasına yardım eden kentleri cezalan
c. II. Dareios dırmak amacıyla Pers kralının çıktığı Yunanis
d. Ksenophon tan seferi
e. Artakserkses c. Sardes Satrabı Kyros’un, Batı Anadolu’da ayak
lanma çıkaran kentlere karşı düzenlediği sefer
2. Aşağıdakilerden hangisinde Attik-Delos deniz bir d. Büyük İskender’in doğu seferi
liğinin kuruluş yılı ve amacı doğru olarak verilmiştir? e. Sparta ordusunun Batı Anadolu’daki satraplık
a. MÖ 454, Atina kentinin kalkınmasını sağlamak merkezlerine saldırması üzerinde Pers kralı Ar
için bölgedeki kentlerden para toplamak takserkses’in Yunanistan’a yaptığı seferin dönüş
b. MÖ 431, Peloponnessos savaşında Sparta’ya yolculuğu
karşı Atina’ya, Batı Anadolu’daki kentler tara
fından para ve askeri destek sağlamak 5. Aşağıdakilerden hangisinde Makedonya Kralı Büyük
c. MÖ 478, Pers krallığı ordusunun Batı Anado İskender’in doğu seferinin sonuçlarından biri değildir?
lu’daki kent-devletlerine saldırısını önlemek a. Pers Krallığının egemenlik gücünü sona erdirmesi
amacıyla birleşmeleri ve bir askeri güç oluştur b. Hellen dünyasıyla Pers dünyasının birbirleriyle
malarını sağlamak olan ilişkilerinin artması
d. MÖ 401, Pers İmparatoru Artakserkses’e karşı c. Hellenistik dönemin oluşması
ayaklanma çıkarmak üzere sefere çıkan Sardes d. Doğu Akdeniz’deki siyasi dengelerin değişmesi
satrabı Kyros’a destek olmak amacıyla para ve e. Peloponnessos savaşı ile ortaya çıkan siyasi ka
asker toplamak rışıklıkların sona ermesi
e. MÖ 334, Pers krallığına karşı doğu seferine çı
kan Büyük İskender’e destek olmak 6. Aşağıdakilerden hangisinde Hippodamos Planını
özellikleri doğru olarak verilmiştir?
3. Atina’nın yardımıyla Perslerin Batı Anadolu’daki a. Etrafı sur duvarı ile çevrili, Agoraya ulaşımı
egemenliklerinin sona ermesini sağlayan Kallias Barışı sağlayan sokakların birbirini dik açıyla kestiği
(M.Ö. 449) sonra, Atina ile Sparta arasında çıkan hangi düzenli kent planı
savaş sırasında Persler durumu fırsat bilerek Batı Ana b. Sokakların birbirini dik açıyla kestiği ve agora,
doluya yeniden saldırmışlardır? tiyatro gibi kamusal alanların şehir dışında yer
a. Eurymedon Savaşı leştirildiği düzenli kent planı
b. Peloponessos Savaşı c. Hippodamos adında Efes’li bir mimar tarafın
c. Granikos Savaşı dan keşfedilen, sokakların birbirini dik açıyla
d. Kunaksa Savaşı kestiği, etrafı sur duvarı ile çevrili düzenli kent
e. Gaugamela Savaşı planı
d. Sokakların birbirini dik açıyla kestiği ve agora,
tiyatro gibi kamusal alanlara rahat ulaşılabile
cek biçimde düzenlendiği düzenli kent planı
e. Hippodamos adında bir mimar tarafından ilk
defa Priene’de uygulan ve agoraya ulaşımı sağ
layan sokakların birbirini dik açıyla kestiği dü
zenli kent planı
Okuma Parçası
7. Aşağıdakilerden hangisinde Anadolu’daki Pers dö Herodotos - Herodot Tarihi (1. Kitap “Klio” )
nemi satraplık merkezlerinden ikisinin adı doğru bi 173. - Bu ulusun gelenekleri böyledir. Lykia’lılara gelin
çimde verilmiştir? ce, bunlar Girit’ten gelmedirler. (Zira çok eskiden Gi
a. Sardes, Dorylaion rit’te yalnız Barbarlar otururlardı.) Europe’nin oğulları
b. Daskyleion, Miletus olan Sarpedon ve Minos, Girit krallığı için çatışmışlar,
c. Priene, Sardes bir sivil savaş çıkmıştı; Minos, kendinden yana çıkarı
d. Sardes, Daskyleion lar sayesinde kazandı; Sarpedon’u ve arkadaşlarını ül
e. Miletus, Dorylaion keden sürdü; bunlar, Asya’ya, Milyas topraklarına göç
tüler; çünkü Lykia’lıların bugün oturdukları topraklar
8. Aşağıdakilerden hangisi klasik dönemin ünlü mi eskiden Milyas’tı ve Milyas’lılara Solyın’ler denilirdi; o
marlarından Pytheos’un inşa ettiği yapılardan biridir? zamana kadar bu sürgünlerin başında Sarpedon vardı;
a. Didim Apollon Tapınağı geldikleri zamandaki adlarını taşıyorlardı, Lykia’lıların
b. Priene Athena Tapınağı komşuları bugün de onları o adla, yani Terrnil’ler diye
c. Efes Artemis Tapınağı çağırırlar; Atina’lı Pandion oğlu Lykos da kardeşi Ai
d. Assos Athena Tapınağı geus tarafından sürülmüş, Sarpedon’un yanına, Terr
e. Perikles Perikles Mezar Anıtı nil’ler ülkesine gelmiş ve bundan sonra bu halklara
Lykos’dan kinaye Lykia’lılar denilmiştir. - Görenekleri
9. Aşağıdaki bölgelerden hangisinde bölgenin yerli bir yanıyla Girit’lileri, öbür yanıyla Karia’lıları andı
halkı, ölülerini koydukları mezarlarda ahşap mimariyi rır. Ama bir adetleri vardır ki, başka hiçbir ulusta rast
taklit eden yaklaşımları ile M.Ö 7.y.y.’dan başlayarak bir lanmaz, babalarının değil analarının adını alırlar; bir
gelenek oluşturmuş ve bu gelenek kapsamında bir kıs Lykia’lı öbürüne, kimlerdensin? diye sorsa, kendi adın
mı kayaya oyularak yapılmış mezarların yanı sıra taş dan sonra anasının adını ve onun soyadını söyler. Eğer
tan oyularak mezar sandukası haline getirilimiş olan bir kadın yurttaş, bir kölenin çatısı altında yaşıyorsa,
lahitleri ile ünlüdür? yasalar çocukları özgür sayar; tersine isterse yurdun en
a. Lykia önde giden kişisi bile olsa, bir erkek, yabancı bir kadın
b. İonia la ya da köle bir kadınla yaşıyorsa çocukları yurttaşlık
c. Frigya haklarından yoksun kalır.
d. Pamfilya
e. Marmara
10. Aşağıdakilerden hangisinde Mausoleion anıtının,

nerede, ne zaman ve hangi amaçla yapıldığı bilgisi sı-
rasıyla verilmiştir.
a. Halikarnassos, M.Ö.353-351, Karia Satrabı Ma
usolos için anıt mezar olarak
b. Halikarnassos, M.Ö.353-350, Karia Satrabı Ma
usolos’un eşi için anıt mezar olarak
c. Priene, M.Ö.353-351, Sardes Satrabı Mauso
los’un eşi için anıt mezar olarak
d. Babil, M.Ö. 331 Büyük İskender için anıt mezar
olarak
e. Halikarnassos, M.Ö.468, Perslere karşı Euryme
don Deniz savaşının kazanılması nedeniyle anıt
olarak

1. a Yanıtınız yanlış ise “M.Ö.5.yy.’da Anadolu’da Si başa geçerek Karadenize ulaşır. Bu yolculuk sırasında
yasi Durum” konusunu yeniden okuyunuz. Yunan ordusunun başında olan Ksenophon, ordunun
2. c Yanıtınız yanlış ise “M.Ö.5.yy.’da Anadolu’da Si geçtiği yolda meydana gelen olayları günlük şeklinde
yasi Durum” konusunu yeniden okuyunuz. yazdığı Anabasis adlı eser, o dönem doğu ve Kuzey
3. b Yanıtınız yanlış ise “M.Ö.5.yy.’da Anadolu’da Si Anadolu’su hakkında önemli bir belge niteliğindedir.
yasi Durum” konusunu yeniden okuyunuz.
4. a Yanıtınız yanlış ise “M.Ö. 4. yy.’da Anadolu’da Sıra Sizde 3
Pers Egemenliğinin Durumu” konusunu yeni MÖ 5. ve 4.yy. boyunca Anadolu ve Yunanistan’ı siyasi
den okuyunuz. açıdan baskı altına alan Pers krallığı MÖ 4.yy. boyunca
5. e Yanıtınız yanlış ise “Büyük İskender’in Anado etkisini yavaş yavaş kaybetmeye başlamıştır. Bu süreç
lu’ya Gelişi” konusunu yeniden okuyunuz. içinde II. Philip’in kral olduğu dönemde Makedonya,
6. d Yanıtınız yanlış ise “Klasik Devir Anadolu Mi siyasi açıdan Yunanistan’ın en önemli gücü haline gel
marlığı” konusunu yeniden okuyunuz. miştir. Yunanistan’daki pek çok kenti krallığına bağla
7. d Yanıtınız yanlış ise “Klasik Devir Anadolu Mi yan II. Philip bu gücünü askeri sistem ve savaş teknik
marlığı” konusunu yeniden tekrar okuyunuz. lerinde ortaya koyduğu yeniliklere borçludur. Ancak
8. b Yanıtınız yanlış ise “Klasik Devir Anadolu Mi bu gücünü Perslere karşı kullanarak Anadolu’daki
marlığı” konusunu yeniden okuyunuz. kentleri özgürlüğüne kavuşturma fırsatı bulamadan
9. a Yanıtınız yanlış ise “Klasik Devir Anadolu öldürülmesi üzerine, oğlu Büyük İskender bu planı
Heykeltraşlığı” konusunu yeniden okuyunuz. daha da geliştirerek Pers krallığını tamamen ortadan
10. a Yanıtınız yanlış ise “Klasik Devir Anadolu kaldırmayı amaçlamıştır. MÖ 336 yılında krallığın ba
Heykeltraşlığı” konusunu yeniden okuyunuz. şına geçtiğinde ilk olarak Yunanistan’daki Makedonya
egemenliğini yeniden düzenlemiş ve ardından kısa sü
re içinde büyük bir orduyla doğu seferine başlamıştır.
Sıra Sizde 4
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Büyük İskender Doğu Seferi sırasında öncelikle Ana
Sıra Sizde 1 dolu’daki Pers egemenliğini sona erdirmiştir. Pers kralı
Perslerin Batı Anadolu’da Yunanistan’daki saldırılarının ile yaptığı Gaugamela savaşını kazanmasının ardından
geri püskürülmesinden sonra Ege dünyasındaki şehir bölgedeki kontrolünü pekiştirmiş ve Asya’nın Kralı
devletleri tarafından Pers saldırılarına karşı MÖ 478 yı ilan edilmiştir. Bu seferin sonucunda ortaya çıkan yeni
lında kurulmuştur. Birliğe Yunanistan’daki kentleri yanı siyasi ve kültürel gelişmeler Hellenistik dönemin başla
sıra Batı ve Güney Anadolu’daki kentlerden de katılan masında etkili olmuştur.
lar olmuştur. Birliğin merkezi başlangıçta Ege denizin
deki Delos adası olmuştur. Pers saldırısına karşı bir ordu Sıra Sizde 5
oluşturmuştur. Ordunun büyük kısmını Atina ordusu Sokakların birbirini dik açıyla kestiği ve Agora, Tiyat
oluşturur. Birliğe üye olan diğer kentler ise orduya asker ro gibi kamusal alanlara rahat ulaşılabilecek biçimde
veya gemi vererek katkıda bulunmuştur. Askeri gücü ye düzenlendiği düzenli kent planı. Hippodamos Planı
terli olmayan kentler ise birlik hazinesine para katkısın olarak adlandırılmaktadır. Arkeolojik bulgulara göre
da bulunmuştur. Atina önderliğinde oluşturulan birliğin MÖ 7.yy.’dan itibaren karşımıza çıkan bu plan ızgaraya
merkezi MÖ 454 yılında Atina’ya taşınmıştır. benzeyen şekli nedeniyle Izgara planı olarak da adlan
dırılmaktadır. MÖ 5.yy.’dan başlayarak yaygınlaşmaya
Sıra Sizde 2 başlayan bu plan Yunanistan ve İtalya’da pek çok yer
Anabasis, Sardes’teki Pers satrabı Kyros tarafından, Kral de uygulanmasının yanı sıra Batı Anadolu’da da kul
Artakserkses’e karşı yapılan seferin başarısızlığa uğra lanılmıştır. Klasik dönemde bu plana göre inşa edilen
ması üzerine, sefere katılan Yunan askerlerin vatanla kentlerin en güzel örnekleri Milet ve Priene’de görül
rına dönüşünü anlatır. Dönüş yolculuğu Kunaksa’dan mektedir.
başlar. Dicle kıyısını izleyip Doğu Anadolu’yu baştan
Sıra Sizde 6 Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi (1982), İstanbul:
Pers Krallığı’nın Anadolu’da işgallere başladığı MÖ Görsel Yayınlar
546 yılından başlayarak bölgesel yönetimler, doğrudan Akurgal, E. (2002), Anadolu kültür tarihi, Ankara:
merkeze bağlı satrapların yönetimine verilmiştir. Bu TÜBİTAK
satraplar kendi bölgelerinde bağımsız olup merkez için Akurgal, E. (1987), Griechische und Römische Kunst
vergi toplamakla yükümlüdürler. Batı Anadolu’daki en in der Türkei, München: Hirmer Verlag
önemli satraplık merkezleri Daskyleion ve Sardes’tir. Bu Boardman, J. (2005), Yunan sanatı, İstanbul: Homer
iki kentte satraplık merkezi haline getirildikten sonra Kitabevi
savunma sistemi, Satraplık sarayı ile birlikte kendi böl Casabonne, O. (2007), Akamenid İmparatorluğu: Bü
gelerindeki refah düzeyi yüksek kentler haline gelmiştir. yük Kral ve Persler, Arkeoatlas sayı:6 sayfa 20-35,
İstanbul: Doğan Yayıncılık
Sıra Sizde 7 Gabrielli, M. (2007), Büyük İskender ve Makedon Or
Pytheos, Anadolu’da yaşamış geç Klasik dönemde en dusu, Arkeoatlas sayı: 6 sayfa 102-115, İstanbul:
önemli mimarlarından biridir. Kendisinden sonra ge Doğan Yayıncılık
len pek çok mimara öncülük eden Pytheos’un yaptığı Herodotos (2004), Herodot Tarihi, İstanbul: İş Banka
eserler arasında Halikarnassos’taki Mausolos, Prie sı Kültür Yayınları
ne’deki Athena tapınağı vardır. Ksenophon, (1975) Anabasis, İstanbul: İnkılâp ve Aka
Yayınları
Sıra Sizde 8 Levi, P. (1987), Eski Yunan (Çev. Neşe Erdilek), İstan
Lykia mezarları, bölge kültürünün en önemli anıtları bul: İletişim Yayınları
arasında yer alır. Ahşap mimariyi taklit eden yapıları Lloyd, S. (2007), Türkiye’nin tarihi: Bir gezginin gö
ile Lykia mezar anıtları, Pers kontrolü altındaki Ana züyle Anadolu uygarlıkları, Ankara: TÜBİTAK
dolu sanatında gerek yerel kültürün, gerekse Pers ve Tekin, O. (2007), Eski Anadolu ve Trakya: Ege göç
Yunan sanatlarının bir arada görüldüğü eserlerdir. lerinden Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması
Lykia anıt mezarlarının en önemli örnekleri arasında na kadar (MÖ 12.- MS 4. yüzyılları arası), İstanbul:
Nereidler Anıtı, Perikles Mezar anıtı ve Gölbaşındaki İletişim Yayınları
Trysa anıtı sayılabilir. Bu anıtlarda Yunan tapınak mi Tekin, O. (2008), Eski Yunan ve Roma tarihine Giriş,
marisine benzer bir planın üzerinde Pers’li görünüşlü İstanbul: İletişim Yayınları
figürlerden oluşan kabartmalar dikkati çekmektedir. Tekin, O. (2007), Satraplar Anadolusu, Arkeoatlas sa
yı: 6 sayfa 62-74, İstanbul: Doğan Yayıncılık
Sıra Sizde 9
Mausoleion, Halikarnassos’tadır. Karia’da Pers satrap
larının en ünlüsü olan Mausollos (MÖ 377-353) için
yapılmıştır. Antik çağın yedi harikasından biri olarak
kabul edilen eser, Klasik Çağ Anadolu’sunda yapılmış
en görkemli ve sanatsal açıdan önemli yapıların başında
gelmektedir. Eser, Klasik çağın önemli mimarlarından
Pytheos tarafından yapılmış, dönemin ünlü dört hey
keltraşı tarafından kabartma süslemeleri hazırlanmıştır.
Sıra Sizde 10
Herodotos, MÖ 5.yy.’da yaşamış bir tarihçi ve yazardır.
Doğu Akdeniz ve Pers dünyasını gezerek incelemiş ve
bunları Historia adını verdiği eserinde toplamıştır. An
tik çağın en eski tarih eserlerinden biri olarak kabul
edilen bu eserin de Herodotos, bir yandan Anadolu ve
doğu toplumları hakkında bilgi verirken bir yandan da
Pers savaşı ve İonia ayaklanmasını anlatmaktadır.
7
Amaçlarımız
 Anadolu’da Makedonia Kralı III. Aleksandros’un (Büyük İskender) seferleri
sonrasında oluşan yeni siyasi ve kültürel durumu ifade edebilecek,
 Makedonia İmparatorluğu’nun dağılması ve sonrasında Anadolu’da kurulan
yeni Krallıkları ve Anadolu’yu yöneten diğer devletleri tanıyabilecek,
 Hellenistik Dönemde Anadolu’da mimari ve heykel sanatındaki gelişmeleri ve
özelliklerini ayırt edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Hellenistik Dönem • Galatlar
• Diadokhoslar • Bithynia Krallığı
• Ptolemaios Krallığı • Pontus Krallığı
• Seleukos Krallığı
• Pergamon Krallığı

İçindekiler
• GİRİŞ
• DİADOKHOSLAR YÖNETİMİNDE
ANADOLU
Anadolu Arkeolojisi Anadolu’da Hellenistik Dönem • HELLENİSTİK KRALLIKLAR
YÖNETİMİNDE ANADOLU
• HELLENİSTİK DÖNEM HEYKELTRAŞLIĞI
• HELLENİSTİK DÖNEM MİMARİSİ
Anadolu’da Hellenistik Dönem
GİRİŞ
Hellenistik Dönem içerisinde Anadolu tarihinde pek çok değişiklik yaşanmıştır.
Anadolu içerisinde ve yakın çevresinde kurulan Hellenistik Krallıklar, Anadolu’nun
birçok yerinde şehirler inşa etmişler ve daha önce kurulmuş olan kentlerin geliş-
mesini sağlamışlardır. Bazılarının özgün isimleri hâlâ kullanılmakta olan Antiok-
heia ad Orontes (Antakya), Seleukia ad Kalykadnos (Silifke), Amastris (Amasra)
ile antik ismine yakın ismi olan Prusias (Bursa) gibi Hellenistik krallar tarafından
kurulan yeni kentlerin yanı sıra, Ephesos (Efes), Smyrna (İzmir) gibi daha önceden
de mevcut kentlerin Hellenistik Kralların himayesinde yeniden kurulmalarını ve bu
sayede önemli merkezler olarak Hellenistik Dönemde gelişmelerini örnek olarak
sayabiliriz.
Pergamon Krallığı ve diğer krallıklar güzel sanatların ve bilimin koruyucusu
olarak, Anadolu’da çok önemli sanatsal ve fikir eserlerinin yaratılma sürecinde
katkıda bulunmuşlardır. Sadece Pergamon kentine odaklanırsak, kentteki Askle-
pion kutsal alanında yer alan hastane, tıbbın bir bilim olarak gelişmesine büyük
katkıda bulunmuştur. Burada yetişen doktorların eserleri 19. yüzyıl başlarına ka-
dar tıp eğitiminde kullanılmıştır. Şehirdeki heykeltıraşlık okulu, en güzel eserle-
rinden bir tanesi olan Pergamon Zeus Altarı kabartmaları ile dünya sanat tari-
hinde önemli bir yere sahiptir. Bugün dünya müzelerini dolduran pek çok antik
dönem sanat eserinin orijinalleri Hellenistik Dönemde yaratılmıştır ve bu süreçte
Anadolu’nun sanat merkezleri önemli rol oynamıştır.
Hellenistik Dönemle beraber Anadolu’daki Phryg ve Lykia dili gibi yerel diller
yazıtlardan kaybolmaya başlar. Yaygınlaşan eğitim kurumları ile beraber, Grekçe
yaygın olarak öğretim ve konuşma dili olur. Böylece daha önce Grek kültür ala-
nında yer almayan yerlerde bile, eserleri günümüze kısmen ulaşan önemli bilgin-
ler yetişmeye başlar. Buna örnek olarak Tarsus’da Hellenistik Dönemde kurulan
felsefe okulunun dünya felsefe tarihindeki önemini verebiliriz.
Anadolu’nun zengin şehirleri ve doğal kaynakları, Hellenistik Dönem boyunca
Krallıklar arasında kanlı çekişmelere neden olmuştur. Bu nedenle Anadolu’nun bu
dönem politik tarihi oldukça karışıktır ve pek çok savaş içerir. Makedonia Kralı III.
Aleksandros’un (Büyük İskender) ölümünden sonra dağılan imparatorluğundaki
Anadolu toprakları ancak Roma İmparatorluk çağında tekrar tek bir yönetim al-
tında birleşecektir.
DİADOKHOSLAR YÖNETİMİNDE ANADOLU

Makedonia Kralı III. Aleksandros’un (Büyük İskender) MÖ 323 yılında
Babylonia’da (Babil) ölümü üzerine tahta kimin geçeceği konusunda bir kararsız-
lık yaşandı. Çünkü henüz oğlu IV. Aleksandros doğmamıştı ve kardeşi III. Phi-
lippos ise çocuk yaştaydı. Aleksandros’un generalleri (Diadokhoslar) toplanarak
General Perdikkas’ı, Aleksandros’un oğlu büyüyene kadar krallığa naip ve ordu-
nun başkomutanı seçtiler. Diğer generaller ise, Makedonia İmparatorluğu’nun
topraklarını yönetmek üzere çeşitli bölgelere vali olarak gönderildiler.
Resim 7.1 Fakat Mısır’ı yöneten Ptolemaios’un,

İstanbul Arkeoloji Makedonia’ya götürülmesine karar
Müzesi’nde bulunan verilen III. Aleksandros’un cesedini
“İskender Lahti” Mısır’a kaçırması üzerine, Perdikkas
kabartmalarında Mısır’a ordusuyla yürüdü; ancak MÖ
Perdikkas.
321’de aralarında Seleukos’un da bu-
lunduğu kendi subayları tarafından
öldürüldü. Böylece İskender’in krallığı
komutanlar arasındaki yeni bir düzen-
leme ile yeniden bölüşülmüş, Seleukos
Babylonia’yı ve doğusunu, Ptolemaios
Mısır’ı, Antigonos ve oğlu Demetrios
Anadolu’yu, Lysimakhos Trakya’yı ve
Kassandros Makedonia’yı yönetmeye
başlamışlardır. Henüz Makedonia İm-
paratorluğu şeklen dağılmamıştı ama
Diadokhoslar aralarında yönettikleri
bölgeleri genişletmek için savaşmaya
başladılar ve kendilerini MÖ 306 sonrasında yönettikleri yerlerde kral ilan etme-
ye başladılar.
Bu savaşlardan en önemlilerin-
Resim 7.2 den biri MÖ 301’de yapılan İpsos
Demetrios’un bir (Çay yakınları, Afyonkarahisar)
sikkesi. Önde kralın Savaşıdır. Antigonos ve oğlu De-
portresi, arkada metrios Anadolu’yu yönetirken,
tanrı Poseidon
görülmektedir. Makedonia ve Yunanistan’ı da kıs-
men ele geçirdiler. Bunlara karşı
Lysimakhos, Seleukos ve Ptolema-
ios birleşti. Savaşta Antigonos öl-
dürüldü, oğlu Demetrios ise kaçtı.
Savaş sonunda Lysimakhos, Trakya ile Batı Anadolu’yu, I. Seleukos, Toroslardan
Hindistan’a kadar olan Makedonia İmparatorluğunun doğusunu, I. Ptolemaios ise
Filistin, Kıbrıs ve Güney Suriye’yi aldı. Ancak sonrasında Suriye yüzünden Ptole-
maioslar ve Seleukoslar anlaşamayarak pek çok savaş yaptılar.
7. Ünite - Anadolu’da Hellenistik Dönem 169
Resim 7.3 Resim 7.4
Kral Lysimakhos’un Kral Lysimakhos’un,

(MÖ 306-281) Artemis Tapınağı
bir sikkesi. Ön çevresinden
yüzde bazı taşıyarak şimdiki
araştırmacılara yerinde yeniden
göre Ammon kurduğu Ephesos’da
boynuzlu III: (Efes) bulunan bir
Aleksandros, heykeline ait baş.
diğerlerine göre Selçuk Arkeoloji
de Lysimakhos’un Müzesi.
kendisi yer
almaktadır. Arka
yüzde ise elinde
Nike taşıyan
Athena görülebilir.
MÖ 281’de Seleukos Kralı I. Seleukos, bu sefer Kral Lysimakhos ile Magnesia

ad Sipylum’un (Manisa) kuzeyinde Korupedion’da savaştı. Kral Lysimakhos’un bu
savaşta yenilmesi ve ölümüyle, Diadokhoslar devri biterek Hellenistik Krallıkla-
rın devri başladı.
Resim 7.5
Ephesos’da (Efes)
Belevi’de bulunan
mezar anıtının
antik çağdaki halini
gösteren çizimi.
Anıt bugün restore
edilmektedir. Yapı,
Halikarnassos’daki
(Bodrum)
Maussoleon’u model
almıştır. Yapının bir
Pers satrapı, Kral
Lysimakhos veya
Kral II. Antiokhos
için yapıldığı
tartışılmaktadır.
Diadokhoslar döneminde Anadolu’nun III. Aleksandros tarafından ele geçiril-

memiş bölgelerinde hâlâ yerel yöneticiler veya Persler hâkimdi. Pek çok Pers de
gerek Aleksandros’un, gerekse Diadokhosların yanında görev yapmıştır. Bunlar
arasında Antigonos’un yanında görev yapan ve daha sonra Pontus Krallığını ku-
racak olan I. Mithridates sayılabilir. Aynı şekilde Perdikkas tarafından öldürülen
ve daha sonra oğlu Kappadokia Kralı olacak I. Ariarathes (MÖ 350-322) de Pers
kökenlidir. Korupedion Savaşında Lysimakhos’a karşı I. Seleukos’un yanında yer
alan Bithynia Kralı Zipoites (MÖ 327-279) ise muhtemelen Bithynia kabileleri
arasında güçlenen bir yerel şef olmalıdır.
Diadokhoslar kimdir?
1
Resim 7.6 Makedonia tarafına geçen

İskender Lahti Perslerden birisi olan ve III.
üzerinde III. Aleksandros’un yanına geçtikten
Aleksandros sonra Lübnan’daki Sidon (Sayda)
Perslerle savaşırken. kentini yönetmekle ödüllendiri-
İstanbul Arkeoloji
Müzeleri. len Abdalonymos, hiç kuşkusuz
Hellenistik dönemin en ünlü
sanat eserlerinden birisi olan İs-
tanbul Arkeoloji Müzelerindeki
İskender Lahtinde gömülmüştür.
Lahitin bir yüzünde Makedon-
lar ve Perslerin bir savaşı tasvir
edilmiştir. Sahnenin en sonunda
arslan postu şeklinde miğferi ile
Aleksandros yer almaktadır ve
lahite bu nedenle onun adı verilmiştir. Lahitin diğer yüzünde ise Aleksandros ve
Pers kıyafetli Abdalonymos ve diğerleri arslan avında tasvir edilmiştir. Lahit An-
tik Çağdaki pek çok eser gibi boyalıydı.
HELLENİSTİK KRALLIKLAR YÖNETİMİNDE

ANADOLU
Ptolemaios Krallığı:
III. Aleksandros’un generallerinden I. Ptolemaios (MÖ 321-285) tarafın-
dan Mısır’da kurulan ve onun ismiyle anılan Ptolemaios Krallığı, Güneybatı
Anadolu’nun deniz kıyısındaki bölgelerini kısa bir süre yönetmiştir. Ptolemaios-
lar Ege Denizindeki ticaret merkezlerine ulaşabilmek için kullanacakları limanlar
arayışında idiler ve kereste, demir, bakır gibi Anadolu’nun doğal kaynaklarına ih-
tiyaçları vardı. Bu nedenle Anadolu’da toprak egemenliği arayışına girmeleri özel-
likle Seleukos Krallığı ile sık sık kendilerini karşı karşıya getirdi. I. Ptolemaios,
MÖ 310 yılında Antigonos ile savaşırken Kilikia Trakheia’yı (Dağlık Kilikia) ele
geçirdiyse de burasını kısa bir süre sonra kaybetti. Ama MÖ 309 yılında Lykia
Bölgesini almayı başardı. Burayı da kısa bir süre sonra kaybettikten sonra, MÖ
295’de tekrar egemenlikleri altına aldılar. Daha sonra Batı Anadolu’da Ephesos gibi
yerleri de ele geçirdiler. Ancak MÖ 281 yılında Korupedion savaşından galip çıkan
Seleukoslar, İonia ve Karia kıyılarından Ptolemaiosları çıkarttılar. Buna karşılık
Lykia’da Ptolemaios egemenliği MÖ 197 yılında, Seleukos Kralı III. Antiokhos’un
burayı ele geçirmesine kadar sürmüştür.
Ptolemaioslar Anadolu’da var olan kentleri geliştirmişlerdir. Ephesos, Patara
gibi bazı kentlere Kral II. Ptolemaios tarafından karısı onuruna Arsinoe adı veril-
mişti ancak bu isimler Ptolemaiosların egemenliğinin son bulması ile terk edildi.
Ptolemaioslar Mısır’daki gibi, Anadolu’da da bir Kral kültü kurmayı arzula-
mışlardı. Lykia’da bulunan Limyra (Yuvalılar Köyü, Turunçova) kentinde bulunan
Ptolemaion yapısı bu amaçla inşa edilmiş bir yapıdır.
Bunun yanı sıra Mısır’da yerli halkın Grek kökenlilerle kaynaşmasını amaçlayan
yeni bir kült olan Serapis kültünü kurmuşlardır ve bu kültü İsis kültüyle birleştirmiş-
lerdir. Bu kültün ilk heykeli Sinope (Sinop) şehrinden satın alınarak Aleksandria’ya
taşınmıştır. Mysterleri ve synkretik özellikleri ile popüler olan Serapis ve İsis kültleri
özellikle Roma İmparatorluk çağında Anadolu’da oldukça yayılmışlardı.
Ptolemaiosların Anadolu’da toprak Resim 7.7

talepleri tekrar son Ptolemaios Kraliçesi, Bir sikke üzerinde
VII. Kleopatra (MÖ 51-30) zamanında VII. Kleopatra
gündeme gelmiştir. Aşk yaşadığı Roma ve Roma generali
generali Marcus Antonius, Kleopatra’ya Marcus Antonius
bazı toprakları vermeyi amaçlamış, hatta
Anadolu’da bulunan bazı vasal krallık-
lara Kleopatra’nın çocuklarını kral ola-
rak tayin etmişti. Bunun yanı sıra Roma
generali Julius Caesar’ın MÖ 48 yılında Mısır’da çıkan iç savaşa müdahale etmesi Synkretik, mysterler
sırasında kazara yanan Aleksandria kütüphanesinin daha sonra Marcus Antonius Synkretik: Farklı kültlerin/
tanrıların özelliklerinin
ve VII. Kleopatra tarafından yeniden kurulması sırasında Pergamon’da bulunan birleşmesi
kitaplık buraya taşınmıştır. Ancak MÖ 31 yılında Actium savaşında Octavianus’a
Mysterler: Gizemli tapınım
(Augustus) yenilmeleri üzerine bütün Doğu Akdeniz Roma egemenliğine kalıcı ola-
rak girmiş, Mısır da MÖ 30 yılında bir Roma eyaleti yapılarak Ptolemaios Krallığına
son verilmiştir.
Ptolemaios Krallığı Anadolu’da nereleri yönetmiştir?

2
Seleukos Krallığı:
III. Aleksandros’un ölümünden sonra, Diadokhoslar döneminde Perdikkas’ın or-
dusunda bir general olan I. Seleukos, Perdikkas’a isyan ederek öldürtür ve MÖ
312 yılında Babylonia’da krallığını kurar. Doğu’da Hintlilerle antlaşmalar yapa-
rak, onlardan aldığı savaş filleri ile III. Aleksandros’un buradaki topraklarının
tamamını ele geçirerek krallığını genişletir. Batıda ise MÖ 301’de İpsos Savaşında
Kral Antigonos Monoptalmos’a karşı galip gelen Kral Lysimakhos ve Seleukos,
ele geçirdikleri toprakları paylaştılar. Böylece Seleukoslar kuzey Suriye ve Doğu
Anadolu’yu da ele geçirmiş oldular. Kral I. Seleukos (MÖ 312-281) babasının anı-
sına, Orontes (Asi) Irmağı üzerinde yeni başkenti Antiokheia’yı (Antakya) kurar
ve başkent yapar. Daha sonra Antiokheia’nın hemen yakınında, kendi adını ta-
şıyan başkentin limanı Seleukia ad Pierra (Samandağ) inşa edilir. MÖ 281 yılın-
da Kurupedion Savaşında Kral Lysimakhos’u da yenen I. Seleukos Krallığını Batı
Anadolu’ya genişletti. Ancak kendisi de bir suikast sonucu yaşamını yitirdi. Böy-
lece III. Aleksandros’un kurduğu imparatorluğun en geniş kısmı Seleukosların
kontrolüne girdi.
Resim 7.8
Kral I. Seleukos’un ardılları, Kral
Kral I. Seleukos’a (MÖ 312-281)
I. Antiokhos (MÖ 281-261), Kral II. ait bir sikke. Ön yüzde boynuzlu
Antiokhos (MÖ 261-246) ve Kral II. miğfer giyen Makedonia Kralı
Seleukos (MÖ 246- 225) bu geniş III. Aleksandros’un portresi, arka
yüzde ise ele geçirilmiş silahlarla
toprakları ellerinde tutmaya çalışsa- bir zafer anıtı diken tanrıça Nike
lar da pek çok yeri kaybettiler. MÖ yer almaktadır. Sikkede anlatılan
245’de Baktria ve MÖ 238’de Parthia zafer büyük ihtimalle MÖ
Seleukos Krallığından koparak ba- 301’deki İpsos savaşıdır.
ğımsız krallıklar hâline geldiler. Böy-
lece Euphrates (Fırat) Irmağının doğusu tamamen Seleukoslardan koptu. Batıda
ise Bithynia, Pergamon ve Kappadokia Krallıkları kuruldu ve Anadolu içlerine
Galat göçleri gerçekleşti. Böylece, Seleukoslar bugünkü Konya ilinin batısındaki
topraklarını tamamen kaybettiler.
Resim 7.9 Seleukosların tekrar politik

Seleukos Kralı I. Antiokhos’a ve askeri olarak toparlanma-
ait bir sikke. Ön yüzde kralın sı Kral III. Antiokhos (MÖ
portresi, arka yüz de ise, Tanrı 222-187) zamanında gerçek-
Apollon yer almaktadır. Bu
tasvir belki de Antiokheia’nın
leşir. Kral III. Antiokhos, ku-
kült merkezi Daphne’de zeni Akhaios’u Anadolu’ya
(Harbiye) kurulan Apollon vali olarak atar. Akhaios bir
kült alanının ünlü heykeltıraş dizi savaştan sonra Pergamon
Bryaxis tarafından yontulmuş
kült imgesidir. Krallığı tarafından ele geçiri-
len yerleri tekrar geri almayı
başarır. Ancak III. Antiokhos’a
isyan ederek kendisini kral ilan eder. MÖ 214 yılında Sardis (Sart) kenti önünde
yapılan savaşta Akhaios öldürülerek toprakları III. Antiokhos’un kontrolüne ge-
çer. III. Antiokhos doğuda da bir dizi savaşla, Seleukoslardan isyanla kopan top-
rakların pek çoğunu geri almayı başarır. Hedeflerini tekrar batıya çeviren Kral III.
Antiokhos, MÖ 197’de Ptolemaiosların Anadolu’daki topraklarını (Örneğin Lykia
bölgesi) ele geçirir. Kral, Batı Anadolu’daki serbest şehir devletlerini de kendisine
tabi kılarak MÖ 196’da Trakya’yı da ele geçirdi.
Bu arada Romalılara yenildikten sonra Kartaca’dan kaçan ünlü General Hanni-
bal Barca, Seleukos Krallığına sığınmıştı. Seleukosların Batı Anadolu’daki genişle-
meleri ve Roma Cumhuriyetinin müttefiki olan Pergamon Krallığı’nı sıkıştırma-
ları, Romalılarla Seleukosları karşı karşıya getirdi. Kral III. Antiokhos ordusuyla
Yunanistan’a girdiyse de burada yenildikten sonra Anadolu’ya dönmek zorunda
kaldı. Arkasından takip eden Roma generali Scipio yönetimindeki Roma ordusu ve
müttefikleri, Seleukos ordusunu MÖ 190 yılında Magnesia ad Sipylum’da (Manisa)
yendi. Hemen arkasından da Side önlerindeki deniz savaşında Hannibal yöneti-
mindeki Seleukos donanması Rodos ve Pergamon donanmasına yenildi ve Hanni-
bal kaçmak zorunda kaldı. Savaş sonrasında MÖ 188’de Apameia’da (Dinar) yapılan
barış antlaşması ile Seleukoslar Toros Dağlarının kuzeyindeki bütün topraklarını
Romalıların müttefiklerine bırakmak ve Roma’ya çok yüksek bir miktar savaş taz-
minatı ödemek zorunda kaldılar. Kral III. Antiokhos MÖ 197’de İran’da tazminat
için ihtiyaç duyduğu parayı elde etmek üzere bir tapınağı yağmalamak isterken halk
tarafından öldürüldü. Ölümüyle ele geçirdiği daha önce isyan etmiş bütün topraklar
Seleukos yönetiminden koptu.
Apameia Barış antlaşmasının sonuçları nelerdir?

3
Bundan sonra Seleukos Krallığı, Kilikia ve Suriye’de mevcut küçük bir krallık
hâline gelmiştir. Donanmasının Romalıların isteği doğrultusunda feshedilmesi
nedeniyle, Anadolu’nun güney kıyılarında korsanlık başladı. Bütün Akdeniz’de
ticareti sekteye uğratan korsanlar Roma’nın limanı Ostia’yı yağmalayacak kadar
güçlendiler. MÖ 67 yılında korsanları temizlemek üzere Anadolu’ya bir filoyla
gelen Roma generali Pompeius, Anadolu’da yaptığı düzenlemeler sırasında son
Seleukos Kralını da MÖ 64’de tahtan indirerek krallığa son verdi ve topraklarını
başkenti Tarsus olan Kilikia ve başkenti Antiokheia (Antakya) olan Suriye eyaleti
yaparak Roma Cumhuriyeti’ne bağladı.
Seleukoslar Anadolu’da pek çok yeni kent kurmuşlar ve bazı eski kentlerin
adlarını değiştirmişlerdir. Antakya ve Silifke hâlâ Seleukoslar Dönemlerindeki
isimlerini kısmen değişmiş olarak korumaktadırlar. Bunlar arasında başkent An-
tiokheia ad Orontes (Antakya) dışında, Pisidia Antiokheiası (Yalvaç), Seleukia ad

Pierra (Silifke), Seleukia ad Kalykadnos (Silifke), Laodikeia ad Lykos (Eskihisar,
Denizli), Stratonikeia (Eskihisar, Yatağan, Muğla), Apameia (Dinar) gibi kentler
sayılabilir. Anadolu’da pek çok kentte ele geçen ve Seleukos Krallarına şehirlerin
şükran duygularını anlatan yazıtlar, Seleukos’ların bu şehirleri maddi anlamda
cömert bağışlarla desteklediğini ve özellikle yapı inşaat programlarını finanse et-
tiklerini göstermektedir.
Resim 7.10
Ünlü heykeltıraş Lysippos’un öğrencisi
Eutykhides’in bronzdan orijinalini
yaptığı Antiokheia Tykhesi heykelinin
Roma dönemi kopyası. Şans ve
kader tanrıçası Tykhe, başında şehir
surlarından oluşan bir taç takmakta
ayağını Orontes (Asi) ırmağının
üzerine başmaktadır.
Anadolu’da pek çok kent bu heykel
tipinden esinlenen Tykhe heykellerini
kullanmışlardır.
Pergamon Krallığı:
MÖ 301’de İpsos Savaşı’nda galip gelen Kral Lysimakhos, oldukça korunaklı Per-
gamon (Bergama) kentine, ele geçirdiği ve III. Aleksandros’un Pers İmparator-
luğunu yenmesi sırasında biriken ganimetin bir kısmını koyarak koruması için
Philetairos’u (MÖ 281-263) buraya bir garnizonla yerleştirdi. Lysimakhos’un I.
Seleukos tarafından MÖ 281 yılında Korupedion Savaşında öldürülmesinden
sonra, Philetairos Seleukos Kralı tarafından Pergamon valisi olarak atandı. Muh-
temelen Philetairos korumakta olduğu hazinenin bir kısmını Seleukos’lara ver-
mişti. Ancak Seleukos Krallığında baş gösteren taht kavgaları sırasında Pergamon
gittikçe bağımsız davranmaya başladı. Philetairos’un yerine geçen yeğeni I. Eu-
menes (MÖ 263-241) MÖ 261 yılında Sardis’te, Seleukosları yenerek bağımsızlı-
ğını tam anlamıyla kazandı. Kral I. Attalos (MÖ 241-197) döneminde Pergamon
Krallığı hem Galatları hem de Seleukosları yenerek egemenliğini Batı Anadolu’da
yaymaya başladı. Roma ve Rodos’la ittifak yapan I. Attalos, Pergamon’a saldıran
Makedonia Kralı V. Philippos’u da deniz savaşında yendi.
Sonraki Kral II. Eumenes (MÖ 197-159) Roma tarafında yer almayı sürdürdü
ve onun yönetimi altında Pergamon büyük bir sanat ve kültür merkezi hâline gel-
di. Pergamon Krallığına karşı saldıran Seleukos Kralı III. Antiokhos da MÖ 190’da
Roma ve Pergamon kuvvetleri tarafından Magnesia savaşında yenildi. MÖ 188’deki
Apameia (Dinar) barış antlaşması ile Pergamon Batı Anadolu’da geniş toprakları
ele geçirdi. Pergamon’daki Zeus Altarı onun zamanında inşa edilmeye başlanmıştır.
II. Attalos (MÖ 159-138) zamanında Pergamon Roma ile dostça ilişkileri sür-
dürmüştür. Örneğin Bithynia ile yapılan savaşta, Kral II. Prusias’ın galip gelmesine
rağmen, Roma araya girerek Bithynialıları Pergamon topraklarından çıkardı. Kral
II. Attalos, Pamphylia Bölgesinde kendi adını taşıyan yeni bir kent olan Attaleia’yı
(Antalya) kurdu.
Pergamon’un son Kralı III. Attalos (MÖ 138-133) ölürken Krallığını Roma’ya
bıraktı. Roma senatosunda büyük tartışmalara ve Pergamon topraklarında isyana
yol açan bu karar sonucu, ancak MÖ 129’da Romalılar bölgeyi tam anlamıyla teslim
alarak, eski Pergamon topraklarında Anadolu’daki ilk eyaleti olan Provincia Asia’yı
kurdular.
Pergamon Kralları bilim ve sanatın en önemli hamileri olmuşlardır.
Pergamon’da kurulan kütüphane, Aleksandria (İskenderiye) Kütüphanesinden
sonra dünyanın en büyük ikinci kütüphanesiydi. Burada deri üzerine yazılan ki-
taplar “pergamentum” (parşömen) adıyla anılıyordu. Bu kitaplık Roma Generali
Marcus Antonius tarafından MÖ 42’de yanan Aleksandria kütüphanesini yeni-
den kurmak üzere sevgilisi Ptolemaios Kraliçesi VII. Kleopatra’ya hediye edilerek
Mısır’a taşınmıştır.
Pergamon Kütüphanesindeki kitaplara ne olmuştur?

4
Pergamon’da Hellenistik Dönemde kurulan ve Roma Döneminde önemi iyice
artan Asklepion kült alanı ve tıp merkezinde yapılan araştırmalar modern tıp bi-
liminin doğmasına neden olmuştur. Burada yazılan teşhis, tedavi ve ilaç kitapları
İslam bilginleri tarafından tercüme edilerek günümüze kadar Arapça tercümeleri
ile ulaşmışlardır.
Pathetik üslup: Pergamon kralları güzel sanatlara da destek vermişlerdi. Bugün Zeus Altarının
heykeltraşlıkta yüz mimikleri barok frizi ve Roma dönemi heykel kopyalarından tanıdığımız Pergamon heykel
ile iç duyguların tasvir
edilmesidir. okulu, Hellenistik sanatın MÖ 230-130 yılları arasında en önemli eserlerini ver-
di. Pergamon Heyketraşlık okulu özellikle Kral portrelerindeki tanrısal bakış ve
frizlerde veya serbest heykellerde acının başarılı tasvir edilmesi (pathetik üslup)
ile tanınmaktadır.
Resim 7.11
Zeus Altarı’nın
frizinde
Giganthomakhia
sahnesi. MÖ 190-
180, Berlin.
Galatlar:
Orta Avrupa’da yaşayan ve Galler veya Keltler olarak tanınan halk toplulukla-
rı Anadolu’da Galatlar olarak adlandırılmaktadırlar. Doğuya doğru göç ederek
Trakya bölgesine ulaşan Galat kabileleri, Bithynia Krallığında yaşanan taht kav-
gası sırasında Kral I. Nikomedes (MÖ 279-255) tarafından kardeşine karşı asker
olarak kullanılmak üzere toprak ve para vaadiyle Anadolu’ya çağrılmışlardır (MÖ
278). Kral Nikomedes’in savaşı kazanmasından sonra, göçebe Galat kabileleri Batı
Anadolu’da dolaşarak, buradaki pek çok yerleşimi yağmalamışlardır. Ancak Sele-
ukos Kralı I. Antiokhos (MÖ 281-261) MÖ 270-268 yılları arasında ve Seleukos
ordusundaki filler nedeniyle Filler Savaşı olarak adlandırılan savaşta Galatları ye-
nerek Batı kıyılarından İç Anadolu’ya doğru sürdü.
Resim 7.12
Bir fil tarafından
ezilen Galat
askerleri. 19.
Yy.da Myrina
(Kalabaksaray -
Aliağa Yakınları,
İzmir) kentinde
yapılan kazılarda
bulunan ve
Louvre Müzesinde
sergilenen bir
terrakotta heykelcik.
Galatlar kimlerdir? Anadolu’ya nereden gelmişlerdir?

5
İç Anadolu’ya yerleşen Galat kabilelerinden Resim 7.13

Tektosaglar Ankyra’ya (Ankara), Tolistoboglar Pergamon ordusuna
Pessinus’a (Ballıhisar - Eskişehir) ve Trokmeler esir düşmemesi için
Tavium’a (Büyüknefes Köy, Yozgat) ve çevresine karısını öldüren
Galatlı. Pergamon
yerleştiler. MÖ 230 yılında Pergamon Krallığına (Bergama) kentine
saldıran Galatlar, Kral I. Attalos tarafından yenil- MÖ 230 yılındaki
diler. Pergamon ve başka yerlerde bu savaşla ilgili galat zaferinden
sonra dikilen
pek çok anıt yapılmıştır (Bkz. Pergamon Krallığı). anıtlardan birisinin
Roma dönemi
kopyası. Pergamon
heykeltıraşlık
sanatının
başyapıtlarından bir
tanesidir.
Galatlar çeşitli Hellenistik krallıkların ordularında paralı asker olarak çalış-

mışlardır. Özellikle MÖ 190 yılındaki Magnesia Savaşında Romalılara karşı Sele-
ukos safları arasında savaştıkları için, Galatia’ya Romalılar bir sefer düzenleyerek
Galatları cezalandırmışlardır.
Galatia kabileleri Kral Deiotaros (MÖ 64-40) zamanında birleşerek Galatia
Krallığını kurmuşlardır. Son Kralı Amyntas’ın (MÖ 36-25) ölmesi üzerine Galatia
Roma İmparatorluğuna ilhak edilerek başkenti Ankyra (Ankara) olacak şekilde
Galatia eyaleti yapıldı.
Bithynia Krallığı:
Bithynia Krallığı bugünkü Kocaeli yarımadası ve çevresinde kurulmuştu. III.
Aleksandros’un seferinde uğramadığı Bithynia, Pers İmparatorluğu yıkılında ken-
disini bağımsız bulmuş; Diadokhlar arasındaki savaşlar sırasında bu bağımsızlığı
kısmen korumuştur. Önce Kral Antigonos ve sonra Kral Lysimakhos her ne kadar
bu bölgeyi kısmen ele geçirdiyse de MÖ 297’de Bithynia’nın bilinen ilk kralı Zi-
poites (MÖ 327-279) kendisini kral ilan etmiştir. Yerine geçen Kral I. Nikomedes
(MÖ 279-255) kendi adını verdiği yeni bir kent olan Nikomedia’yı (İzmit) kurarak
başkent yaptı. Döneminde olan en önemli olay, isyan eden kardeşine karşı, o sıra-
larda Trakya’ya ulaşmış Kelt kabilelerini asker olarak kullanmak üzere Anadolu’ya
geçirmesidir. Daha sonra “Galatlar” olarak tanınan bu kabileler Orta Anadolu’ya
yerleşeceklerdir.
Resim 7.14
Bithynia Krallarından I. Prusias
(MÖ 230-182) zamanında Bithynia
Bithynia Kralı I. Nikomedes’e ait
bir sikke. Sikkenin ön yüzünde
en parlak dönemini yaşadı. Prusias
kralın portresi, arka yüzünde ise da kendi adına Prusias ad Olympum
Trakya tanrısı Artemis Bendis (Bursa) şehrini kurdu. Daha sonraki
görülmektedir. Bithynia halkı Bithynia Kralları ise artık Anadolu’da
erken demir çağında Trakya’dan
Anadolu’ya göç etmiştir. siyasi konulara karışan Roma
Cumhuriyeti’ne bağlı vasal hüküm-
darlar olarak yönetimlerini sürdürdü-
ler. Son Bithynia Kralı IV. Nikomedes (MÖ 94-74) döneminde ülkedeki iç savaşa,
Pontus Kralı IV. Mithridates de ordu göndererek karıştı, daha sonra da Bithynia’yı
işgal etti. Ancak Mithridates Romalılara yenildikten sonra, MÖ 85’de Bithynia
tekrar bağımsızlığına kavuştu, ancak iyice Romalılara bağlı bir kukla devlet hâline
geldi. IV. Nikomedes ölümünde ülkeyi Roma halkına bağışladı ve MÖ 74’den iti-
baren burası bir Roma eyaleti hâline geldi.
Bithynia Kralları da diğer Hellenistik krallar gibi
Resim 7.15
bilim ve güzel sanatların koruyucusu olmuşlardır. Bith-
Doidalses’ın ynialı matematikçi Theodosius (MÖ yaklaşık 160-100),
“Çömelen
Aphroditesi”, Roma kürenin geometrisi üzerine çalışmalar yapmış ve güneş
dönemi kopyası. saatlerini keşfetmiştir. Nikaialı astronom ve matematikçi
(British Museum) (İznik) Hipparkhos (MÖ yaklaşık 190-120) ise trigono-
metriyi keşfeden kişidir. Hipparkhos aynı zamanda ayın
hareketlerini incelemiş ve dünya yörüngesindeki eğimi
keşfetmiştir. Sanatçılar arasında da Bithynialı heykeltı-
raş Doidalses (MÖ yaklaşık 200 civarı) sayılabilir. Doi-
dalses Roma döneminden kopyaları günümüze ulaşmış
“çömelen Aphrodite” yontusunun heykeltıraşıdır.
Pontos Krallığı:
Pontus Krallığı, Doğu Karadeniz bölgesinde kurulan bir devletti. Pontus Krallığını
kuran I. Mithridates (MÖ 302-265), Kral Antigonos Monophtalmos’un emrinde ça-
lışan bir Pers soylusuydu. Antigonos’un kendisini öldürtmeyi planladığını öğrenen
I. Mithridates, Anadolu’nun kuzeyine Karadeniz bölgesine kaçtı ve burada krallığı-
nın temellerini atmaya başladı. Kral I. Pharnakes zamanında (MÖ 185-169) batıya
doğru genişlemekte olan Krallığın başkenti Paphlagonia’daki Sinope (Sinop) kenti
oldu. Pontus Krallığın toprakları Batı Karadeniz’de Bithynia sınırına kadar yayıldı.
Kral VI. Mithridates (MÖ 120-63) Pontus
Krallığı’nın en ünlü yöneticisidir. Krallığa geçince önce Resim 7.16
Kuzey Karadenizde Kırım bölgesini ve Doğu Kara- Pontus Kralı IV.
deniz kıyısında çeşitli yerleri ele geçirerek Krallığını Mithridates’in
arslan postu giyerek
büyüttü. Sonra Galatia ve Kappadokia’yı işgal etti. An- Makedonia Kralı
cak Roma senatosu, Mithridates’i bu bölgelerden çık- III. Aleksandros’a
maya zorladı. Buna rağmen kral, komşu bölgelerdeki benzetilen başı.
(Louvre Müzesi)
taht kavgalarına taraf olarak kendi yanındaki adayları
tahta geçirmeyi denedi. MÖ 94’de Mithridates, Bith-
ynia’daki taht kavgasına karıştı ve Bithynia Kralı IV.
Nikomedes’in yerine kardeşi Sokrates’i başa geçirmeyi
denedi, ancak Roma senatosu gene duruma müdahale
ederek IV. Nikomedes’i tekrar tahtına iade etti. Hatta
Romalılar IV. Nikomedes’i Mithridates’in topraklarına
saldırtmak üzere kışkırttılar. Mithridates, bu saldırıyı MÖ 89 yılında Roma’ya savaş
açmak için bahane olarak kullandı.
Önce Bithynia Krallığının kuvvetlerini yenen Mithridates, sonra Bithynia’da-
ki Roma ordusuna saldırdı. Büyük kayba uğrayarak çekilen Romalılar Pergamon
kentine sığındılar. Romalıların baskıcı yönetimi ve ağır vergilerinden bunalmış
olan Batı Anadolu kentleri Mithridates’i kurtarıcı olarak selamlayıp kentlerinin
kapılarını açtılar. Ephesos, Pergamon ve diğer Batı Anadolu kentlerinden Roma
vatandaşları ve sempatizanlarından oluşan 80.000 civarında kişiyi öldürdüler.
Mithridates, Roma’nın müttefikleri olan Lykia’yı ele geçirip Rodos kentini de ku-
şattıysa da burayı ele geçiremedi. Generalleri ise bu sırada Ege Denizi adalarını
ele geçirerek Egedeki Romalıların açık pazarı olan Delos Adasını yağmaladılar ve
Yunanistan’ı ele geçirdiler.
Roma’da bu yenilgiler büyük bir
Resim 7.17
panik havası yaşattı. İtalya’da kısa bir
süre önce sonlanan iç savaş nedeniy- Pontus Kralı IV.
Mithridates’in
le toplanan Roma ordularının başına sikkesi. Ön yüzde
Consul Sulla geçirildi. MÖ 87 yılında kralın portresi, arka
yüzde Pegasos ve
Yunanistan’a giren Roma orduları MÖ kralın ünvanları
85 yılına kadar devam eden savaşlarda bulunmaktadır. Ay-
yıldız motifi Mithras
Yunanistan’daki Pontus ordularını yen- kültü ile ilişkilidir.
meyi başardılar. İtalya’daki politik du-
rum nedeniyle savaşı hemen bitirmek
isteyen Sulla, Dardanos’da (Çanakkale) Mithridates ile barış antlaşması imzaladı.
Buna göre Mithridates, ele geçirdiği yerleri boşalttı ve Bithynia ve Kappadokia
kralları tahtlarına geri dönebildiler. Mithridates diğer yandan büyük bir savaş taz-
minatı ödemiş ama kendi krallığını korumuştu. MÖ 82 yılında bu sefer Roma
generali Murena Pontus’a saldırdı, ancak yenilerek çekilmek zorunda kaldı. Mith-
ridates Roma’ya karşı tekrar savaş hazırlıklarına başladı.
Bithynia Krallığı, MÖ 74’de Kral IV. Nikomedes’in ölümü ile Roma’ya bağlandı.
Ancak Mithridates Bithynia’yı işgal ederek buradaki Roma ordusunu yendi. Bunun
üzerine o sırada Roma’nın Kilikia valiliğine tayin ettiği general Lucullus, bir or-
duyla ilerleyerek Pontus ordusunu Bithynia’dan çıkarttı. Lucullus ardından Pontus
Krallığına girerek buradaki kentleri ele geçirmeye başladı. Kral VI. Mithridates,
Pontus’tan damadı Armenia Kralı Tigranes’in yanına kaçmak zorunda kaldı. Lu-
cullus Armenia’ya da girerek Tigranes’i yendi. Ancak Mithridates’i ele geçiremedi
ve MÖ 68’de politik nedenlerle Roma’ya geri çağrıldı. Bunun üzerine Mithridates,
Pontus’da kalan Roma ordularını yenerek tekrar ülkesinin başına geçti.
Bu sırada Güneybatı Anadolu’da bulunan korsanları temizlemek için Anadolu’ya
gönderilmiş olan Roma generali Pompeius kendi ordusuyla Pontus’a yürüdü.
Mithridates’i büyük bir savaşta yenen Pompeius, kaçan kralı Kırım’a dek kovaladı.
Aynı sırada Mithridates’e yardım eden Armenia Kralı Tignanes’i de yendi. Kral VI.
Mithridates MÖ 63 yılında intahar etti ve cenazesi Sinope’de (Sinop) toprağa ve-
rildi. Pompeius Anadolu’da yeni ele geçirilen toprakların düzenlenmesi sırasında
Bithynia ile Pontus Krallığının batısını birleştirerek Bithynia-Pontus eyaleti adıyla
Roma’ya bağladı.
Kolkhis’de (Kırım) VI. Mithridates’in oğlu Pharnakes babasının ölümünden
sonra kendisini kral ilan etti. MÖ 48 yılında Pontus’u Romalılardan kurtarmak
için buraya gelerek Roma birliklerini yendi. O sırada yakınlarda bulunan Julius
Caesar, hızlı bir manevra ile Karadeniz’e ulaştı ve Zela’da (Zile) Pharnakes’in ordu-
sunu yendi ve kralı Kırım’a çekilmeye zorladı. Roma senatosuna yazdığı mektupta
Caesar, hızlı kazandığı bu savaşı tarif etmek için Veni, Vidi, Vici (geldim, gördüm,
yendim) demiştir.
Pontus Krallığı, doğu’da Roma’nın gücüne karşı çıkan son devlet oldu. Onla-
rın yenilgisiyle Anadolu’nun büyük bir kısmı Roma Cumhuriyetinin kontrolüne
girmiş oldu.
Kappadokia Krallığı:
Makedonia Kralı III. Aleksandros, Perslere karşı seferi sırasında Kappadokia böl-
gesinin güneyinden geçerek burayı ele geçirdi. Ancak Pontus Kappadokiası adı
verilen kuzey kısmı bağımsız kaldı. Burayı yönetmekte olan ve muhtemelen is-
minden anlaşıldığı kadarıyla bir Pers soylusu olan I. Ariarathes (MÖ 350-322)
MÖ 332’de bağımsızlığını ilan etti, ancak MÖ 322’de Perdikkas tarafından öldü-
rüldü. Bir süre Makedonialı valilerce yönetilen bölge de MÖ 301’de İpsos Savaşın-
dan sonra, I. Ariarathes’in oğlu II. Ariarathes (MÖ 301-280) yönetimi ele geçirdi.
Ancak bölge gene de Seleukos Krallığına bağlıydı.
Kappadokia Kralı olan Ariaram-
Resim 7.18
nes (MÖ 280-230) zamanında, Sele-
Kappadokia Kralı ukoslar Kappadokia Krallığı’nın ba-
Ariaramnes’in (MÖ 280-
230) bir sikkesi. Kral ön ğımsızlığını tanıdılar. Buna karşılık,
yüzde Grek tarzında değil Kappadokia, MÖ 190 yılındaki Mag-
ama, Pers serpuşu ile nesia Savaşı’na kadar Seleukosların
gösterilmiştir. Arka yüzde
ise bir süvari bulunmaktadır müttefiği olmuştur. Daha sonra ise
ki Kappadokia’nın atları kraliyetler arası evlilik bağları ile Per-
antik çağda meşhurdu. gamon Krallığı’nın müttefiki olmuş ve
Roma Cumhuriyeti ile yakınlaşmışlardır. Hellenizmin Kappadokia’da çok da başarılı

olmadığı düşünülmektedir. Burada Yunan modelli şehirlerin oluşumu, Anadolu’nun
diğer yerlerine göre oldukça yavaş kalmış, halk köy tipi yerleşimlerde yaşamıştır. Şe-
hirleşen en önemli yerleşim ilk ismi Mazaka olan ve Kappadokia Kralları zamanında
Eusebeia, sonra ise Roma Dönemi’nde Caesarea adını alan ve bugün de buna yakın bir
ad kullanan Argaios (Erciyes) Dağı yakınındaki Kayseri’dir. Diğer bir kent olarak da
Tyana (Kemerhisar) sayılabilir.
Kappadokia Krallığı, Pontus Resim 7.19
Kralı VI. Mithridates zamanında Kappadokia Kralı Ariobarzanes’in
(MÖ 95-63) bir sikkesi. Kral ön
büyük iç karışıklıklar yaşadı ve yüzde Grek tarzında gösterilmiştir.
kralları bazen Mithridates tarafın- Arka yüzde Tanrıça Athena
dan, bazen de Roma tarafından ta- ve Kralın ünvanları yer alır.
Bunlardan biri kendisini tahta
yin edilir hâle geldi. Ancak Roma- geçiren Roma’ya duyduğu
lıların Pontus Krallığını yenmeleri şükranlığı göstermek için
Philoromaios’dur (Roma’nın dostu).
ile, Kappadokia’da krallar tama-
men Roma tarafından seçildiği
için kukla bir devlet hâline dönüştü. Buna karşılık devlet, diğer Hellenistik Krallık-
lardan daha uzun bir süre yaşamış, ancak M.S. 17 yılında Roma İmparatorluğu’na
bağlanarak eyalet hâline getirilmiştir.
Armenia Krallığı:
Pers İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra, Armenialıların büyük bir kısmı Sele-
ukosların yönetimi altına girmiş, ancak bir kısmı da dağınık kabileler hâlinde ba-
ğımsız yaşamışlardır. Ancak Seleukosların MÖ 190 yılında Magnesia savaşıyla Ro-
malılara yenilip büyük güç kaybetmeleri ile, Armenia tam bağımsızlığını kazandı.
Armenialılar Kral II. Tigranes (MÖ 97-56) zamanında Pontus Kralı VI. Mithridates
(MÖ 120-63) ile işbirliği yaparak topraklarını Parthia ve Seleukos Krallıklarının top-
raklarını ele geçirerek büyük ölçüde genişlettiler ve hatta Antiokheia’yı işgal ettiler.
Ancak MÖ 69 yılında Roma generali Lucullus tarafından yenilerek ele geçirdikle-
ri toprakların büyük bir kısmını yitirdiler. Bu tarihten sonra Armenia artık Roma
egemenliğine girmiş, kralları Romalılar tarafından tayin edilen ve Parthia ile Roma
arasında tampon görevi gören bir bağdaşık devlete dönüşmüştür. Hatta zaman za-
man Roma İmparatorluğu’na bağlanmıştır. Krallık M.S. 387 yılında toprakları Roma
ve Sasaniler arasında bölüşülerek ortadan kaldırılana kadar varlığını sürdürmüştür.
Kommagene Krallığı: Resim 7.20

Seleukos Krallığının zayıflamasıyla, MÖ 162
Nemrut Dağında
yılında, bugünkü Adıyaman, Maraş ve Antep bulunan tümülüsün
illeri civarının valisi olan Ptolemaios ayakla- önünde yer alan
narak Kommagene Krallığını kurmuştur. Se- kutsal alandaki
leukia ad Euphratem / Zeugma (Belkıs, Ga- heykellerden Kral
I. Antiokhos’un
ziantep), Samasota (Eski Samsat, Adıyaman), heykelinin başı.
Dolikhe (Dülük, Gaziantep) gibi şehirler bu
krallığa bağlıydı. Bu küçük krallık, Roma he-
gemonyası altında Parthia ile tampon bir böl-
ge olarak varlığını, Romalılar tarafından ilhak
edildiği M.S. 72 yılına kadar sürdürmüştür.
Kommagene Kralı I. Antiokhos’un (MÖ 69-
34) kendisi için inşa ettirdiği Nemrut Dağı
üzerindeki tümülüsü ve etrafındaki kutsal alan (Hierothesion) özellikle heykeltı-
raşlık eserleriyle Türkiye’nin ünlü bir arkeolojik alanıdır.
Parthia Krallığı:
Seleukos Krallığı’nın egemenliğindeki kuzey batı İran’da, MÖ 247’de başlayan
isyanlar ve MÖ 238’de Arsakes Hanedanı tarafından Parthia Krallığı’nın kurul-
masıyla sonuçlanmıştır. M.S. 224 yılında, yeni bir hanedan tarafından kurulan
Sasani Krallığına dönüşene dek bu krallık varlığını sürdürmüştür. Parthia Krallığı
Seleukosların zayıflamasıyla egemenliğini İran’ın tamamına ve batıda da Euphra-
tes (Fırat) Irmağına kadar genişletmiştir. Parthia Krallığı zaman zaman Anadolu
içlerine seferler düzenlemiş egemenliğini Euphrates Irmağı batısına da yaymaya
çalışmıştır. Roma İmparatorluk çağında Parthia, yaşanan savaşlarla değişen sınır-
lara rağmen Romalıların doğudaki en önemli rakibi olmuştur. Doğu Anadolu’da
yapılan kazılarda zaman zaman Parthia eserlerine rastlanılmaktadır.
HELLENİSTİK DÖNEM HEYKELTRAŞLIĞI

III. Aleksandros’un seferleri sonrasında kurulan Hellenistik krallıklar, Yunan
dünyasının sınırlarını Hindistan’a kadar genişletmişler ve güzel sanatların koru-
yucuları olarak sanatçıların yeni pazarlar bulmasına neden olmuşlardır.
Hellenistik heykeltıraşlığın önemli bir heykel tipi kral portreleridir. Çoğu za-
man bronzdan yapılan bu eserlerden çok azı günümüze ulaşmıştır. Bu heykellerde
kral; çıplak, zırhlı ve at üzerinde gösterilebilir. Genellikle ellerinde tuttukları mız-
raklar ile kralın savaşarak ele geçirdiği topraklar üzerindeki hak iddiası vurgula-
nır. Genellikle kral portreleri başlarında kraliyet sembolü olan diadem ile veya
zırhlı bir heykel ise miğfer ile tasvir edilir. III. Aleksandros’un heykelleri tanrılaş-
tırılmış haliyle ardılları tarafından diktirilmiştir.
Hellenistik dönemde ünlü filozofların, hatiplerin ve şairlerin de sıkça heykel-
leri dikilmiştir. Filozoflar bazen İzmir Arkeoloji Müzesi’nde bulunan Klaros ka-
zılarında ele geçen örnekteki gibi oturan yaşlı figürler olarak tasvir edilmişlerdir.
Klasik dönemde popüler olan atlet heykellerinin Hellenistik Dönemde de ör-
nekleri yapılmaya devam edilmiştir. Ephesos’da bulunan ve bugün Viyana’da olan
bir Hellenistik orjinalden kopya olan Bronz atlet heykeli ve Kyme (Aliağa) kazıla-
rında ele geçip İzmir Arkeoloji Müzesi’ndeki koşmakta olan atlet ve İstanbul’da bu-
lunan bir Hellenistik orjinalin kopyası olan terini kurulamak için örtü ile sarılmış
“Tralles Oğlanı” Anadolu’daki Hellenistik atlet heykellerinin en önde gelenleridir.
Hellenistik Dönem’de tapınaklara ve şehirlere geç Klasik Dönem’in stillerini
izleyen tanrı heykelleri de dikilmiştir. Klaros’taki Apollon tapınağı içerisinde bu-
lunan ve bugün hâlâ aynı yerde duran devasa boyutlardaki Apollon ve Artemisin
kült heykelleri buna örnek olarak sayılabilir. İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde ser-
gilenen ve MÖ 2. yüzyıla ait Pergamon’da bulunmuş Zeus heykeli bu dönemde
yapılmış bir orijinal eserdir. Hellenistik dönemin diğer ünlü tanrı heykelleri daha
sonraki Roma dönemi kopyaları ile tanınmaktadır.
Klasik Çağın Praksiteles tarafından yapılan Knidos Aphrodite’si, pek çok ben-
zer heykelin Hellenistik Çağ da yaratılmasına neden olmuştur. Yukarıda Bithnyi-
alı Doidalses’in Aphroditesi de bu tipe bir örnektir.
Giyimli ve yoğun drapeli tanrıça ve kraliçe heykelleri de gene Hellenistik dö-
nemde bolca üretilmiştir. Bunlar arasında hiç kuşkusuz Euthkydes tarafından
MÖ300’lerde yapılan bronz Antiokheia Tykhe’si sayılabilir. Bodrum açıklarında
bulunan ve İzmir Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen MÖ 3. yüzyıldan bronz dra-
peli Demeter Heykeli bu dönemin günümüze ulaşan nadir, orijinal başyapıtların-
dan bir tanesidir. Bunların dışında Anadolu’nun Ana tanrıçaları ve Aphrodisias
Aphrodite’si ve Ephesos Artemis’i gibi ana tanrıçadan türemiş kültlerin heykelle-

rinin de büyük bir kısmı Hellenistik dönemde tekrar yorumlanmıştır.
Hellenistik dönemde Anadolu’da kahramanlar ve Galat’ları tasvir eden hey-
kel grupları da yapılmıştır. Pergamon’u süsleyen ve sadece Roma kopyaları gü-
nümüze ulaşmış olan çok sayıda Galat heykelinden yukarıda bahsedilmişti. Gene
muhtemelen Pergamon heykel okulunun eserleri olan Marsyas Apollo grubu (Bu
gruptan Tarsus’tan bulunan bir Marsyas İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nde sergilen-
mektedir.) ve Aphrodisias’taki Roma kopyalarından tanıdığımız Akhilleus- Pent-
hesilea grubu bunlara örnek olarak sayılabilir.
Dionysos ve Satyr’lerde Hellenistik dönemde sıkça tasvir edilmiştir. İstanbul
Arkeoloji Müzeleri’nde sergilenen ve Nikomedia’da bulunan MÖ 3.yüzyıla ait
bronz Satyr heykeli bu türün nadir orijinal örneklerinden bir tanesidir. Roma kop-
yalarından tanıdığımız Kentauros heykelleri de Hellenistik orjinallere dayanır.
Bunların dışında yaşlı erkek ve kadınlar, köleler, ucubeler de Hellenistik hey-
keltıraşlıkta sıkça tasvir edilmiştir. Priene’den bulunan ve ayağından diken çıkar-
tan pişmiş topraktan zenci çocuk heykeli bunlara örnek olarak sayılabilir.
Hellenistik Dönem’de altar binalarında bulunan kabartmalar üzerinde krallık-
ların zaferleri mitolojik kontekslerde yorumlanmıştır. Pergamon Zeus Altarı’nda
tanrılar ile Gigantların mücadelesi, Attalos’ların Galat’lara karşı mücadelesini
sembolize eder ve türünün en iyi örneğidir. Özellikle Hellenistik tapınakların
frizlerini oluşturan rölyefler pek çok örnek ile günümüze ulaşmıştır. Magnesia
Artemis tapınağının frizlerinde yer alan Amazonomakhia, Teos Dionysos tapına-
ğının Dionysos ile ilgili sahneleri veya Lagina Hekate tapınağının Gigantomakhia
sahneleri bu türün güzel örnekleridir.
Hellenistik Çağdan günümüze ulaşan ve sanatsal özellikleri bölgelere göre
farklılıklar gösteren kabartmalı adak ve mezar stellerinin pek çok güzel örneği
Türkiye’deki müzelerde sergilenmektedir.
Hiç kuşkusuz geç Hellenistik Dönem’in Türkiye’de en tanınan anıtsal heykel
grubu, Nemrud dağındaki tanrı heykelleridir. Bunlar da Yunan ve Pers tanrıları
synkretism ile birleştirilmişlerdir. Seleukos kralları (anne tarafı) ile Pers kralları
(baba tarafı) Ata kültüne bağlı olarak tasvir edilmiştir.
Hellenistik dönem heykeltıraşlığında krallar nasıl tasvir edilmiştir?

6
HELLENİSTİK DÖNEM MİMARİSİ
Hellenistik dönemde Anadolu’daki krallıkların desteği ile pek çok yeni yapı yapıl-
mıştır. Bu yapılar, bulundukları bölgelerdeki yerel özellikleri izledikleri gibi Hel-
lenistik dönemde yeni geliştirilen formları da izlerler.
Şehircilik, Klasik Çağ’da başlayan kurallarla Hellenistik Çağ’da düzenli şehir-
ciliğe dönüşmüştür. Özellikle Hippodamosun plan şeması Hellenistik Dönem’de
kurulan şehirlerde sıkça kullanılmıştır.

Hellenistik Çağ Tapınakları:
Hellenistik Dönem’de hiç kuşkusuz en dikkat çekici yapılar Klasik Çağ sonunda
yeni inşaat evreleri başlayan ve bazıları Roma döneminde bile bitirilemeyen Dip-
teral planlı Batı Anadolu tapınaklarıdır. Ephesos Artemis Tapınağı’nın son evresi
III Aleksandros’un Anadolu’ya gelişinden kısa bir önce başlamış ve yapı Hellenistik
Çağ’da tamamlanmıştır. Dipteral planlı bu yapıda Hellenistik Çağ izleri yapının
döneme ait mimari elemanların kullanılmasında ve çağ içerisinde moda olan mo-
tiflerde görülebilir. Örneğin tapınağın figürlü sütun tamburları olan Columna Ca-
elatalardan bir kısmı Arkaik ve Klasik Çağlara bir kısmı da Hellenistik Çağa tarih-
lendirilmektedir. Ancak bu elemanların yapıda aynı dönemde beraber kullanılıp
kullanılmadığını yapının durumundan dolayı bilemiyoruz. Buna karşılık yapının
sunağı tamamen Hellenistik Çağ geleneğinde yapılmıştır. Aynı şekilde Didyma’daki
Apollon Tapınağı’nın son evresi MÖ330’larda başlamış ancak yapı Roma Çağı’nda
bile tamamlanamayarak yarım kalmıştır. Yapı Klasik Çağ planını izlemesine karşı-
lık mevcut mimari elemanları ve süslemeleri Hellenistik Çağa aittir.
Resim 7.21
Didyma (Didim)
Apollon Tapınağı.
Dipteral tapınaklardaki yapının uzun süren tamamlanma süreci ve bazen bi-

tirilememesi ve büyük masrafları daha ekonomik ama görüntüsel olarak Dipteral
tapınakların anıtsallığını taşıyan yeni bir plan tipi olan Pseudo-Dipteral’in gelişti-
rilmesini zorunlu kılmıştır. Sardes’teki Artemis Tapınağı Dipteral tapınakların bu
yeni plan tipine geçişin güzel bir örneğidir. Bu yapıda tapınak Dipteral tapınakla-
rın taban büyüklüğünde olmakla beraber Cella’sı etrafındaki sütun sırası yanlarda
tek sıra olup, arada Dipteral tapınaklarda var olan ikinci sütun sırasını koyacak
kadar geniş yer vardır. Bu büyük yapı tavanının taşınabilmesi için, Cella içerisi-
ne de sütun sırası konarak tamamlanmıştır. Dolayısıyla fazla sayıdaki sütunuyla
Pseudo-Dipteral bir tapınaktan çok Dipteral bir tapınağa benzer. Gerçek anlam-
da Pseudo-Dipteral tapınak tipi büyük ihtimalle mimar Hermogenes tarafından
geliştirilmişti. Hermogenes’in Magnesia’da (Tekke Köyü - Ortaklar - Aydın) inşa
ettiği Artemis Leukophryene Tapınağı’nda ön ve arka cephede sekiz yanda on beş
sütundan oluşan yapı Dipteros tapınakların iç sütun sıralarını oluşturan sütunlar-
dan otuz dört sütun eksiktir. Ama Cella ile sütun sıralarının arası açılarak tapınak
uzaktan bir Dipteral tapınağa benzemektedir. Hermogenes hatta bu yapıda sütun
kaidelerden başlıklara frizlerden simaya bütün mimari elemanlarda sadeleştiril-
miş basit tasarımlar uygulamış ancak bütün detaylar derin işlenerek gene uzaktan
bakıldığında ışık- gölge oyunu nedeniyle son derece etkileyici ve anıtsal, inşaatı
vaktinde biten ve daha ucuz bir yapı elde etmeyi başarmıştır. Pseudo-Dipteral
plan tipi Hellenistik Çağda Anadolu’da en çok kullanılacak tapınak plan tipidir.
Diğer Hellenistik Pseudo-Dipteral tapınak örnekleri arasında Lagina’daki

(Turgutlu- Muğla) Hekate Tapınağı, Teos’daki (Sığacık - İzmir) Dionysos Tapınağı
sayılabilir.
Tapınak mimarisinde Hellenistik Çağ’da sevilen ve yaygın olarak kullanılan bir
diğer plan tipi Peripteros’tur. MÖ 2. yüzyılda inşa edilen Olba Diocaesareia (Uzun-
caburç - Mersin) Zeus Tapınağı Peripteral plan tipinin yanı sıra Anadolu’da Korinth
düzeninin dış cephede kullanıldığı ilk yapıdır. Korinth düzeni geç Hellenistik dö-
nemde yaygınlaşarak Roma İmparatorluk çağında Anadolu’da sıkça kullanılacaktır.
Hellenistik Dönem’de daha küçük tapınak yapıları da bulunmaktadır. Bunlar
Yunan mimarlığının geleneksel plan tiplerini içerirler. Bazı örneklerde tapınaklar
yüksek podyumlar üzerine inşa edilerek uzaktan da algılanabilmeleri amaçlan-
mıştır. Pergamon’daki Dionysos Tapınağı bu tiptedir.
Limyra kentinde Ptolemaios krallarına tapınılması için bir Ptolemaion yapısı
inşa edilmiştir. Benzer şekilde bazı kentlerde mevcut kültlere eklenerek bazı kent-
lerde ise ayrı kült salonları oluşturularak kral kültleri kurulmuştur.
Tholos yapıları yuvarlak planlı tapınak planlarıdır. Yunanistan’da Klasik Çağ’da
geliştirilen bu yapı formunun örnekleri Hellenistik Çağda Anadolu’da inşa edilmeye
başlanmıştır. Bu yapı tipi özellikle agoraların ortalarına inşa edilen Tykhe tapınakla-
rında kullanılmıştır. Günümüze ulaşamamış olan, ancak kült heykeli MÖ 300’lerde
yapılmış Antiokheia ad Orontes (Antakya) Tykhe Tapınağı bu türün Anadolu’daki
en ünlü örneğidir. Tholos’lar Roma İmparatorluk çağında çok yaygınlaşmıştır.
Hellenistik Çağ’da sunak yapıları da anıtsal ölçülere ulaşmıştır. Örneğin Mag-
nesia Artemis Leukophryene Tapınağında bulunan ve MÖ 3. yüzyıla ait sunak
Klasik Çağ sunaklarına göre daha büyük, dikdörtgen ve basamaklı bir podyum
üzerinde yükselerek sütunlarla çevrili bir alan içerisine yerleştirilen anıtsal bir ya-
pıdır. Bu sunak, tapınağın propylonundan başlayan ve üzerindeki yazıtlardan an-
laşıldığına göre, bayramlar sırasında yolun her iki yanında toplulukların duracağı
yerleri gösteren bir anıtsal yolun sonunda yer almaktadır.
Hiç kuşkusuz Helllenistik Dönem’in en ünlü sunağı Pergamon’da bulunan ve
muhtemelen Kral II. Eumenes (MÖ197-159) tarafından inşa ettirilmiş olan Perga-
mon Sunağı’dır. Yapının çevresi muhtemelen Galat savaşlarına izafen yapılan tanrı-
lar ve gigantların savaşını gösteren bir rölyef kuşağı ile çevrelenmiş, iç yüzünde ise
Pergamon’un kuruluş efsanesini anlatan Telephos frizi ile çevrelenmiştir. Yapının
kendisi oldukça yüksek merdivenli bir podyum üzerine yerleştirilmiş olup bu pod-
yumun üzerinde İyon düzeninde sütunlu bir galeri yer almaktadır. Asıl sunak bu
gösterişli yapının dıştan ve içten etrafını çeviren sütunlu galerinin ortasında yer al-
maktadır. Normal şartlar altında sunaklar tapınak yapılarına bağlıdır. Sunak şehrin
koruyucusu Athena Polias için inşa edilmiştir. Fakata Kutsal alanda sunağın inşa
edilebileceği kadar alan olmadığı için iki teras aşağısındaki alan tercih edilerek, su-
nak tapınaktan bağımsız inşa edilse de tapınakla plan-karelemede çakışmaktadır.
Pergamon Demeter Tapınağı’nda olduğu gibi bazı tapınaklarda sunağın etrafına
halkın kült törenlerini rahatça izleyebilmesi için oturma sıraları da inşa edilmiştir.
Tiyatrolar:
Tiyatro yapılarının Anadolu’daki en erken örnekleri Hellenistik Dönem’e aittir.
(Erythrai Tiyatrosu MÖ 4. yüzyıla tarihlenir.) Anadolu’da çok az tiyatro Roma
döneminde değiştirilmeden Hellenistik hâliyle kalmıştır. Bunların hepsi at nalına
benzer bir plana sahiptir. (Roma tiyatroları yarım daire planına sahiptir.) Roma
tiyatrolarının tersine bu yapılarda gösterişli sahne binaları yoktur. Priene’de Hel-
lenistik tiyatro yapısı Dionysos kültüne ait bir sunak ve Dionysos rahiplerine ait
koltuklar içermektedir. Roma döneminde genellikle pek çok tiyatroda Hellenistik
yapılar büyütülmüş yarım daire plan formuna getirilmiş, çoğuna ikinci bir diazo-
ma eklenmiş ve orkestraları kazılarak bu yapılar gladyatör gösterileri içinde kul-
lanılabilir bir hâle getirilmiştir. Ayrıca sade Hellenistik tiyatroların tersine Roma
dönemi sahne binaları çok gösterişlidir. Priene dışında iyi bir Hellenistik tiyatro
Ptolemaion: Ptolemaioslar’ın örneği Antiphellos (Kaş)’da bulunmaktadır. Bu binada yuvarlak planlı orkestranın
inşa ettirdikleri kral kültü
amaçlı tapınak. dış tarafında sahne binasının izine rastlanılmamıştır. Muhtemelen ahşap panolarla
sahne canlandırılmış olmalıdır. Ephesos tiyatrosu Hellenistik Çağ’da inşa edilmiş,
Roma döneminde ise büyütülerek planı değiştirilmiş tiyatroların iyi bir örneğidir.
Stadionlar:
Hellenistik Çağ’da dinsel şenliklerde sportif karşılaşmaların yapılması için inşa edi-
len bir yapı tipidir. Priene Stadion’u Hellenistik Dönem’dendir. Ancak Anadolu’da
genellikle bu yapı tipi Roma döneminde yaygınlaşmıştır.
Stoalar:
Stoa binaları antik şehirlerde halkın güneş ve yağmurdan korunması için agora
ve tapınak alanlarının etrafına inşa edilmişlerdir. Geç Hellenistik- erken Roma
döneminden itibaren caddelerin de yanlarına stoalar yapılmaya başlamıştır.
Agoralar:
Hellenistik Dönem’de şehirlerin merkezleri agoralar olmuştur. Agoralar sadece ti-
caret amaçlı değil, halkın toplanabileceği, içlerine anıtlar yerleştirilebilecek ve etra-
fında yönetimsel binaların olduğu kamusal alanlara dönüşmüştür. Hellenistik ago-
raların etrafı stoalar ile kaplıdır. Stoaların içlerinde dükkanlar yer alır. Pergamon,
Alinda (Ayaklı) ve Aigai (Namurt Kalesi) gibi yamaca kurulu kentlerde, agoraların
bir tarafı bazen iki veya üç katlı, içlerinde dükkanlar ve atölyeler bulunan agora
binalarını da içerir. Side yakınlarındaki Seleukia kentinde benzer şekilde üç terasa
yayılarak çok katlı inşa edilmiş bir agora yapısı, ikinci katına kadar korunmuş Ana-
dolu’daki Hellenistik agoraların arasında dikkat çeken önemli bir örnektir.
Bazı kentlerde birden fazla agora bulunmaktadır. Genellikle Bouleuterion ya-
pısını içeren agoralara devlet agorası adı verilir. Agoraların etrafında Priene’deki
gibi heykeller ve diğer anıtlar da yer alabilir. Geç Hellenistik Dönemden başlayarak
Tykhe tapınaklarıda agoraların ortalarına yapılmaya başlamıştır. Aynı şekilde ticaret
ile ilgili bir tanrı olan Hermes için de agoralarda sunaklar ve kült alanları görülür.
Bouleuterion ve Prytaneionlar:
III. Aleksandros’un seferlerinden sonra Persler’den bağımsızlığını kazanan şehir-
lerin kendilerini yönetmeleri için yeni kurumlar ve bunların yapı tiplerine ihtiyaç
duyulmuştur. Erken örneklerinden birini Priene’de gördüğümüz Bouleuterion ya-
pıları ilk başta kare planlı ve içerisine oturma sıralarının, dik kenarlar oluşturacak
şekilde, “U” şeklinde yerleştirildiği yapılardır. Geç Hellenistik Dönemde bu yapılar
akustik de gözetilerek ve konser salonu (Odeion) olarak da kullanılmak üzere, ti-
yatrolara benzer şekilde oturma sıraları yarım daire planlı yapılmaya başlanmışl-
tır. Miletos Bouleuterion’u bu türün bir örneğidir. Genellikle bu yapıların yanına
yaşlılar heyeti de diyebileceğimiz, şehrin önde gelenlerinden oluşan bir kurul için
Prytaneion’lar eklenmiştir. Bu yapıların belirgin bir plan tipi yoktur. Genellikle
içlerinde tanrıça Hestia’nın kutsal ateşi yanan bir ocak bulunan basit tipte evlere
benzerler. Priene’deki Prytaneion bu türün iyi bir örneğidir. Bouleuterion ve Pryta-

neionlar genellikle agoraların kenarlarına yerleştirilirler. Bunun temel nedeni mec-
lis kararlarının Demos (Halk) oylamasına da sunulmasıdır. Priene ve Miletosdaki
örnekler bu şekildedir.
Gymnasionlar:
Hellenistik Dönem’de yaygınlaşan bir başka yapı tipi Gymnasion’lardır. Bu yapı-
lar antik şehirlerin okullarıdır. Buralarda yer alan sınıflarda okuma yazma öğ-
retilirdi. Ancak asıl şehrin gençlerini askerliğe hazırlayan bedensel gelişimleri-
ni de sağlayan jimnastik ve silah kullanma bu okullarda öğretilmekteydi. Beden
eğitimi Palaestra adı verilen açık alanlarda yapılmaktaydı. Pek çok Hellenistik
Gymnasion’da kitaplıklar, yemek salonları ve sanat eserlerinin sergilendiği alan-
lar da yer alırdı. Pergamon’da bulunan dört Gymansion’un üçü yaş gruplarına
göre ayrılan erkek çocuklar için, biri de genç kızların eğitimi için inşa edilmiştir.
Priene’de aşağı Gymnasion, şehrin Stadion’u ile birleşik bir yapıydı. Roma döne-
minde Gymnasion’lar hamam yapıları ile birleştirilmiştir.
Mezarlar:
Hellenistik dönemde Mausolleion’u model alan başka anıtsal mezar yapıları da ya-
pılmıştır. Bunlardan bir tanesi Ephesos Belevi Mausolleion’u, diğer ise Mylassa’daki
(Milas, Muğla) bazı araştırmacılar tarafından Hellenistik bazı araştırmacılar tara-
fından da Roma dönemine verilen Gümüşkesen Mausolleion’udur. Bu dikkat çeki-
ci anıtsal yapılar dışında Anadolu’nun pek çok yerinde ölü gömme adetleri Klasik
Çağ’daki gelenekler ile devam etmiştir. Örneğin Sinope’de Pontus Kralı VI. Mithri-
dates bir tümülüse gömülmüştür. Kommagene Kralı IV. Antiokhos da benzer şekil-
de bir tümülüse gömülüdür. Gene Nemrut yakınlarında Karakuş tümülüsünde ve
Sesonk’daki diğer tümülüste bu kraliyet ailesinin diğer üyeleri gömülüdür.
Şehirlerin içlerine de, şehirlerin efsanevi kurucuları veya şehirlere büyük hiz-
metlerde bulunmuş olan kişilerin anıtsal mezarları dikilmiştir. Heroon olarak
adlandırılan bu yapıların iyi bir örneği Ephesos’da Kuretler Caddesi’nde görü-
lür. Burada Şehrin efsanevi kurucusu Androklos’un Dor düzenindeki Heroon’u,
Ptolemaios’lardan bir prensesin sekizgen Heroon’u ve az ilerisinde Celsus
Kütüphanesi’nin karşısında, bilinmeyen bir kişiye ait, silah kabartmalı ve dairesel
planlı Heroon bu yapıların antik şehirlerde ne kadar çok rastlanıldığını gösterir.
Deniz Fenerleri:
Dünyanın yedi harikasından biri olan Mısır’daki Aleksandria’daki (İskenderiye)
deniz feneri, Knidos’lu mimar Sostratos tarafından MÖ 3. yüzyılda inşa edilmiş-
tir. Ancak bu döneme ait Anadolu’dan bir örnek bilinmemektedir. Türkiye’de he-
nüz saptanabilen en belirgin deniz feneri, Patara’da bulunan Roma dönemine ait,
Sostratos’un eserini model alan, deniz feneridir.
Surlar ve Diğer Savunma Yapıları:

Hellenistik Dönem’de Kral Demetrios’un keşfettiği savaş kuleleri gibi, şehir kuşat- Stadion: Çeşitli spor
ma araçları karşısında, sur sistemleri geliştirilmek zorunda kalınmıştır. Hellenistik karşılaşmalarının yapıldığı
geniş bir alan.
Dönem surları üzerlerine mancınık ve mızrak atan mekanizmaların yerleştirildiği
yüksek kuleler içerir. Sur duvarlarının kendileri darbelere karşı sağlamlığı artır-
mak için değişik duvar örgü sistemleri kullanılarak inşa edilmiştir. Side kentinde-
ki Hellenistik Dönem’e tarihlendirilen surlar, kuleleri ile beraber, oldukça sağlam
biçimde günümüze kadar ulaşmıştır. Perge ve Side’de şehirlerin giriş kapıları da
sık yerleştirilmiş kuleler ile korunacak şekilde ve anıtsal olarak inşa edilmiştir.
Şehir dışındaki arazilerine de kaleler ve gözetleme kuleleri yapılarak şehir ter-
ritoryalarının ve yolların güvenliği sağlanmıştır. Özellikle Lykia bölgesinde bu
gözetleme kuleleri ve kalelerin güzel örnekleri korunarak günümüze gelmiştir.
Özet
Makedonia Kralı III. Aleksandros’un (Büyük İskender) yöneticiler veya Persler hâkimdi. Bunlar da Hellenistik
MÖ 323 yılında Babylonia’da (Babil) ölümü üzerine dönemde Anadolu’da krallıklar kurmuşlardır.
tahta kimin geçeceği konusunda bir kararsızlık yaşan- III. Aleksandros’un generallerinden I. Ptolemaios (MÖ
dı. Aleksandros’un generalleri (Diadokhoslar) toplana- 321-285) tarafından Mısır’da kurulan ve onun ismiy-
rak General Perdikkas’ı, Aleksandros’un oğlu büyüyene le anılan Ptolemaios Krallığı, Güneybatı Anadolu’nun
kadar krallığa naip ve ordunun başkomutanı seçtiler. deniz kıyısındaki bölgelerini kısa bir süre boyunca
Diğer generaller ise, Makedonia İmparatorluğu’nun yönetmiştir. Özellikle Lykia’da Ptolemaios egemenliği
topraklarını yönetmek üzere çeşitli bölgelere vali ola- MÖ 197 yılında, Seleukos Kralı III. Antiokhos’un bu-
rak gönderildiler. rayı ele geçirmesine kadar sürmüştür
Fakat Mısır’ı yöneten Ptolemaios’un, Makedonia’ya gö- Seleukos Krallığı I. Seleukos (MÖ 312-281) tarafın-
türülmesine karar verilen III. Aleksandros’un cesedini dan MÖ 312 yılında Babylonia’da kurulur. Doğu’da
Mısır’a kaçırması üzerine, Perdikkas Mısır’a ordusuy- Aleksandros’un ele geçirdiği toprakların büyük bir
la yürüdü; ancak MÖ 321’de aralarında Seleukos’un kısmını yöneten I. Seleukos batıda da, MÖ 301’de İp-
da bulunduğu kendi subayları tarafından öldürüldü. sos Savaşında galip gelerek, Kuzey Suriye ve Doğu
Böylece İskender’in krallığı komutanlar arasındaki Anadolu’yu ele geçirmişti. Kral I. Seleukos babasının
yeni bir düzenleme ile yeniden bölüşülmüş, Seleukos anısına, Orontes (Asi) Irmağı üzerinde yeni başkenti
Babylonia’yı ve doğusunu, Ptolemaios Mısır’ı, Anti- Antiokheia’yı (Antakya) kurar ve başkent yapar. MÖ
gonos ve oğlu Demetrios Anadolu’yu, Lysimakhos 281 yılında Kurupedion Savaşında Kral Lysimakhos’u
Trakya’yı ve Kassandros Makedonia’yı yönetmeye baş- da yenen I. Seleukos Krallığını Batı Anadolu’ya geniş-
lamışlardır. Henüz Makedonia İmparatorluğu şeklen letti. Kral I. Seleukos’un ardılları, bu geniş toprakları
dağılmamıştı ama Diadokhoslar aralarında yönettikle- ellerinde tutmaya çalışsalar da pek çok yeri kaybetti-
ri bölgeleri genişletmek için savaşmaya ve kendilerini ler. MÖ 245’de Baktria ve MÖ 238’de Parthia Seleukos
MÖ 306 sonrasında yönettikleri yerlerde kral ilan et- Krallığı’ndan koparak bağımsız krallıklar hâline geldi-
meye başladılar. ler. Böylece Euphrates (Fırat) Irmağı’nın doğusu tama-
Bu savaşlardan en önemlilerinden biri, MÖ 301’de ya- men Seleukoslar’dan koptu. Batıda ise Bithynia, Perga-
pılan İpsos (Çay yakınları, Afyonkarahisar) Savaşıdır. mon ve Kappadokia Krallıkları kuruldu. Bu sıralarda
Antigonos ve oğlu Demetrios Anadolu’yu yönetirken, Anadolu içlerine Galat göçleri de gerçekleşti. Böylece,
Makedonia ve Yunanistan’ı da kısmen ele geçirdiler. Seleukoslar bugünkü Konya ilinin batısındaki toprak-
Bunlara karşı Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios larını tamamen kaybettiler.
birleşti. Savaşta Antigonos öldürüldü, oğlu Demetrios Seleukosların tekrar politik ve askeri olarak toparlan-
ise kaçtı. Savaş sonunda Lysimakhos, Trakya ile Batı ması Kral III. Antiokhos (MÖ 222-187) zamanında
Anadolu’yu, I. Seleukos, Toroslardan Hindistan’a ka- yaşanır. Kral III. Antiokhos doğuda da bir dizi savaşla,
dar olan Makedonia İmparatorluğu’nun doğusunu, I. Seleukoslar’dan isyanla kopan toprakları tekrar ele ge-
Ptolemaios ise Filistin, Kıbrıs ve Güney Suriye’yi aldı. çirir. Anadolu’da ise Ptolemaioslar’ın yönettiği yerleri
Ancak sonrasında Suriye yüzünden Ptolemaioslar ve ele geçirdikten sonra, Pergamon Krallığı tarafından
Seleukoslar anlaşamayarak pek çok savaş yaptılar. ele geçirilen yerleri de tekrar geri almayı başarır. An-
MÖ 281’de Seleukos Kralı I. Seleukos, bu sefer Kral cak Pergamon’un müttefiği olan Roma Cumhuriyeti
Lysimakhos ile Magnesia ad Sipylum’un (Manisa) ku- bu gelişmelere müdahale eder. Roma ordusu ve müt-
zeyinde Korupedion’da savaştı. Kral Lysimakhos’un bu tefikleri, Seleukos ordusunu MÖ 190 yılında Magnesia
savaşta yenilmesi ve ölümüyle, Diadokhoslar devri bi- ad Sipylum’da (Manisa) yendi. Savaş sonrasında MÖ
terek Hellenistik Krallıkların devri başladı. 188’de Apameia’da (Dinar) yapılan barış antlaşması
Diadokhoslar döneminde Anadolu’nun III. Aleksand- ile Seleukoslar Toros Dağlarının kuzeyindeki bütün
ros tarafından ele geçirilmemiş bölgelerinde hâlâ yerel topraklarını Romalılar’ın müttefiklerine bırakmak ve
Roma’ya çok yüksek bir savaş tazminatı ödemek zo- rında paralı asker olarak çalışmışlardır. Galatia kabile-
runda kaldılar. Bundan sonra Seleukos Krallığı, leri Kral Deiotaros (MÖ 64-40) zamanında birleşerek
Kilikia ve Suriye’de küçük bir krallık hâline gelmiştir. Galatia Krallığını kurmuşlardır. Son Kralı Amyntas’ın
Anadolu’ya gelen Roma generali Pompeius, Anadolu’da (MÖ 36-25) ölmesi üzerine Galatia, Roma İmparator-
yaptığı düzenlemeler sırasında son Seleukos Kralını da luğuna ilhak edilerek, başkenti Ankyra (Ankara) ola-
MÖ 64’de tahtan indirerek krallığa son verdi ve top- cak şekilde, Galatia eyaleti yapıldı.
raklarını başkenti Tarsus olan Kilikia ve başkenti An- Bithynia Krallığı bugünkü Kocaeli yarımadası ve çev-
tiokheia (Antakya) olan Suriye eyaleti yaparak Roma resinde kurulmuştu. III. Aleksandros’un seferinde uğ-
Cumhuriyeti’ne bağladı. ramadığı Bithynia, Pers İmparatorluğu yıkılınca kendi-
Kral Lysimakhos, tarafından ele geçirilen ganimetlerin sini bağımsız bulmuş; Diadokhlar arasındaki savaşlar
koruması için oldukça korunaklı Pergamon (Bergama) sırasında bu bağımsızlığı kısmen korumuştur. MÖ
kentine, Philetairos’u (MÖ 281-263) bir garnizonla 297’de Bithynia’nın bilinen ilk kralı Zipoites (MÖ 327-
yerleştirdi. Lysimakhos’un MÖ 281 yılında Korupedi- 279) kendisini kral ilan etmiştir. Yerine geçen Kral I.
on Savaşında öldürülmesinden sonra; Philetairos, Se- Nikomedes (MÖ 279-255) kendi adını verdiği yeni bir
leukos Kralı tarafından, Pergamon Valisi olarak atandı. kent olan Nikomedia’yı (İzmit) kurarak başkent yaptı.
Ancak Seleukos Krallığı’nda baş gösteren taht kavga- Bithynia Krallarından I. Prusias (MÖ 230-182) zama-
ları sırasında Pergamon gittikçe bağımsız davranmaya nında Bithynia en parlak dönemini yaşadı. Prusias da
başladı. Philetairos’un yerine geçen yeğeni I. Eumenes kendi adına Prusias ad Olympum (Bursa) şehrini kur-
(MÖ 263-241) MÖ 261 yılında Sardis’te, Seleukosları du. Daha sonraki Bithynia Kralları ise artık Anadolu’da
yenerek bağımsızlığını tam anlamıyla kazandı. Kral I. siyasi konulara karışan Roma Cumhuriyetine bağlı
Attalos (MÖ 241-197) döneminde Pergamon Krallığı vasal hükümdarlar olarak yönetimlerini sürdürdüler.
hem Galatları hem de Seleukosları yenerek egemenli- Son Bithynia Kralı IV. Nikomedes ölümünde ülkeyi
ğini Batı Anadolu’da yaymaya başladı. Roma Cumhu- Roma halkına bağışladı ve MÖ 74’den itibaren burası
riyeti ile Pergamon müttefik oldular. Pergamon Krallı- bir Roma eyaleti hâline geldi.
ğına karşı saldıran Seleukos Kralı III. Antiokhos MÖ Pontus Krallığı, I. Mithridates (MÖ 302-265) tarafın-
190’da Roma ve Pergamon kuvvetleri tarafından Mag- dan Doğu Karadeniz bölgesinde kurulan bir devletti.
nesia savaşında yenildi. MÖ 188’deki Apameia (Dinar) Kral I. Pharnakes zamanında (MÖ 185-169) batıya
barış antlaşması ile Pergamon Batı Anadolu’da geniş doğru genişlemekte olan krallığın başkenti Paphlago-
toprakları ele geçirdi. Pergamon’un son Kralı III. At- nia’daki Sinope (Sinop) kenti oldu. Pontus Krallığın
talos (MÖ 138-133) ölürken Krallığını vasiyet yoluyla toprakları Batı Karadeniz’de Bithynia sınırına kadar
Roma’ya bıraktı. yayıldı. Kral VI. Mithridates (MÖ 120-63) Pontus
Orta Avrupa’da yaşayan ve Galler veya Keltler olarak Krallığ’ının en ünlü yöneticisidir. Krallığa geçince önce
tanınan halk toplulukları Anadolu’da Galatlar olarak Kuzey Karadeniz’de Kırım bölgesini ve Doğu Karade-
adlandırılmaktadırlar. Doğuya doğru göç ederek Trak- niz kıyısında çeşitli yerleri ele geçirerek Krallığını bü-
ya bölgesine ulaşan Galat kabileleri, Bithynia Krallığın- yüttü. Sonra Galatia ve Kappadokia’yı işgal etti. MÖ 89
da yaşanan taht kavgası sırasında Kral I. Nikomedes yılında Romalılara savaş açan VI. Mithridates, Romalı-
(MÖ 279-255) tarafından Anadolu’ya çağrılmışlardır ları Anadolu’dan çıkarttı. Ancak sonrasında, Romalılar
(MÖ 278). Göçebe Galat kabileleri Batı Anadolu’da do- savaşları kazanarak tekrar kaybettikleri yerleri aldılar.
laşarak, buradaki pek çok yerleşimi yağmalamışlardır. Pontus Krallığı, Roma Generali Pompeius tarafından
Ancak Seleukos Kralı I. Antiokhos (MÖ 281-261) MÖ yok edilerek Roma’ya bağlanmıştır.
270-268 yılları arasında ve Seleukos ordusundaki filler Kappadokia Krallığı burayı yönetmekte olan ve muh-
nedeniyle Filler Savaşı olarak adlandırılan savaşta Ga- temelen isminden anlaşıldığı kadarıyla bir Pers soylusu
latları yenerek Batı kıyılarından İç Anadolu’ya doğru olan I. Ariarathes (MÖ 350-322) tarafından kuruldu.
sürdü. Galatlar çeşitli Hellenistik krallıkların ordula-
Ancak ülke Diadokhoslar tarafından işgal edildi. Daha içlerine seferler düzenlemiş egemenliğini Euphrates
sonra Seleukoslara bağlanan Kappadokia Ariaramnes Irmağı batısına da yaymaya çalışmıştır. Roma İmpara-
(MÖ 280-230) zamanında bağımsızlığını tam olarak torluk çağında Parthia, yaşanan savaşlarla değişen sı-
elde etti. Kappadokia Krallığı, Pontus Kralı VI. Mith- nırlara rağmen Romalıların doğudaki en önemli rakibi
ridates zamanında büyük iç karışıklıklar yaşadı ve olmuştur.
kralları bazen Mithridates tarafından, bazen de Roma Hellenistik heykeltıraşlığın önemli bir heykel tipi kral
tarafından tayin edilir hâle geldi. Ancak Romalıların portreleridir. Özellikle bronzdan yapılan bu eserler-
Pontus Krallığını yenmeleri ile Kappadokia’da krallar den çok azı günümüze ulaşmıştır. Hellenistik dönem-
tamamen Roma tarafından seçildiği için kukla bir dev- de ünlü filozofların, hatiplerin ve şairlerinde sıkça
let hâline dönüştü. Buna karşılık devlet, diğer Helle- heykelleri dikilmiştir. Klasik Dönem’de popüler olan
nistik Krallıklardan daha uzun bir süre yaşamış, ancak atlet heykellerinin Hellenistik Dönem’de de örnekle-
M.S. 17 yılında Roma İmparatorluğu’na bağlanarak ri yapılmaya devam edilmiştir. Hellenistik Dönem’de
eyalet haline getirilmiştir. tapınaklar ve şehirlere geç Klasik Dönem’in stillerini
Seleukosların MÖ 190 yılında Magnesia savaşıyla Ro- izleyen tanrı heykelleri de dikilmiştir. Anadolu’da kah-
malılara yenilip büyük güç kaybetmeleri ile, Armenia ramanlar ve Galat’ları tasvir eden heykel grupları da
Krallığı bağımsızlığını kazandı. Armenialılar Kral II. yapılmıştır. Bunların dışında yaşlı erkek ve kadınlar ve
Tigranes (MÖ 97-56) zamanında Pontus Kralı VI. köleler de Hellenistik heykeltıraşlıkta sıkça tasvir edil-
Mithridates (MÖ 120-63) ile işbirliği yaparak top- miştir. Hellenistik dönemde altar binalarında bulunan
raklarını Parthia ve Seleukos Krallıklarının toprakla- kabartmalar üzerinde krallıkların zaferleri mitolojik
rını ele geçirerek büyük ölçüde genişlettiler ve hatta kontekslerde yorumlanmıştır.
Antiokheia’yı işgal ettiler. Ancak MÖ 69 yılında Roma Hellenistik dönemde Anadolu’daki krallıkların desteği
generali Lucullus tarafından yenilerek ele geçirdikle- ile pek çok yeni yapı yapılmıştır. Hellenistik Dönem’de
ri toprakların büyük bir kısmını yitirdiler. Bu tarih- hiç kuşkusuz en dikkat çekici yapılar Klasik Çağ sonun-
ten sonra Armenia artık Roma egemenliğine girmiş, da yeni inşaat evreleri başlayan ve bazıları Roma döne-
kralları Romalılar tarafından tayin edilen ve Parthia minde bile bitirilemeyen Dipteral planlı Batı Anadolu
ile Roma arasında tampon görevi gören bir bağdaşık tapınaklarıdır. Dipteral tapınaklardaki yapının uzun sü-
devlete dönüşmüştür. Hatta zaman zaman Roma İm-
ren tamamlanma süreci ve bazen bitirilememesi ve bü-
paratorluğuna bağlanmıştır. Krallık M.S. 387 yılında
yük masrafı daha ekonomik ama görüntüsel olarak Dip-
toprakları Roma ve Sasaniler arasında bölüşülerek or-
teral tapınakların anıtsallığını taşıyan yeni bir plan tipi
tadan kaldırılana kadar varlığını sürdürmüştür.
olan Pseudo-Dipteral’in geliştirilmesini zorunlu kılmış-
Seleukos Krallığının zayıflamasıyla, MÖ 162 yılında,
tır. Tapınak mimarisinde Hellenistik Çağ’da sevilen ve
Kommagene Krallığı kurulmuştur. Bu küçük krallık,
yaygın olarak kullanılan bir diğer plan tipi Peripteros’tur.
Roma hegemonyası altında Parthia ile tampon bir böl-
Korinth düzeni geç Hellenistik Dönem’de yaygınlaşarak
ge olarak varlığını, Romalılar tarafından ilhak edildiği
Roma İmparatorluk çağında Anadolu’da sıkça kullanıla-
M.S. 72 yılına kadar sürdürmüştür.
caktır. Hellenistik Dönem’de daha küçük tapınak yapıla-
Seleukos Krallığı’nın egemenliğindeki kuzey batı
rı da bulunmaktadır. Bunlar Yunan Mimarlığı’nın gele-
İran’da, MÖ 247’de başlayan isyanlar ve MÖ 238’de Ar-
neksel plan tiplerini içerirler. Bazı örneklerde tapınaklar
sakes Hanedanı tarafından Parthia Krallığı’nın kurul-
yüksek podyumlar üzerine inşa edilerek uzaktan da
masıyla sonuçlanmıştır. M.S. 224 yılında, yeni bir ha-
algılanabilmesi amaçlanmıştır. Tholos yapıları yuvarlak
nedan tarafından kurulan Sasani Krallığına dönüşene
planlı tapınaklardır. Hellenistik Çağ’da, sunak yapıları
dek bu krallık varlığını sürdürmüştür. Parthia Krallığı
da anıtsal ölçülere ulaşmıştır.
Seleukosların zayıflamasıyla egemenliğini İran’ın ta-
Tiyatro yapılarının Anadolu’daki en erken örnekleri de
mamına ve batıda da Euphrates (Fırat) Irmağına kadar
Hellenistik Dönem’e aittir. Anadolu’da çok az tiyatro
genişletmiştir. Parthia Krallığı zaman zaman Anadolu
Roma döneminde değiştirilmeden Hellenistik haliyle
kalmıştır. Bunların hepsi at nalına benzer bir plana sa-
hiptir. (Roma tiyatroları yarım daire planına sahiptir.)
Hellenistik Çağda dinsel şenliklerde sportif karşılaş-
maların yapılması için inşa edilen bir yapı tipi Stadion-
dur. Şehirlerde halkın güneş ve yağmurdan korunması
için Agoralar ve tapınak alanlarının etrafına stoalar
inşa edilmiştir. Hellenistik Dönem’de şehirlerin ticari
ve yönetimsel merkezleri agoralar olmuştur. Bouleu-
terion ve Prytaneionlar meclis binalarıdır. Hellenistik
Dönem’de yaygınlaşan bir başka yapı tipi Gymnasi-
on’lardır. Bu yapılar antik şehirlerin okullarıdır.
1. Aşağıdakilerden hangisi III. Aleksandros’un (Bü- 6. Meclis toplantılarının düzenlenmesi için kulanılan
yük İskender) komutanlarından biri değildir? yapı, aşağıdakilerden hangisidir?
a. Ptolemaios a. Tiyatro
b. Lysimakhos b. Latrina
c. Perseus c. Bouleuterion
d. Seleukos d. Aquadukt
e. Antigonos e. Heroon
2. Yuvarlak planlı yapıların genel adı, aşağıdakilerden 7. Antik şehirlerde halkın güneş ve yağmurdan ko-
hangisidir? runması için agoralar ve tapınak alanlarının yakınına
a. Tholos inşa edilen yapı aşağıdakilerden hangisidir?
b. Megaron a. Aquadukt
c. Pseidodipteros b. Heroon
d. Peripteros c. Odeion
e. Attalos d. Nymphaion
e. Stoa
3. III. Aleksandros’un (Büyük İskender) ölüm yeri
aşağıdakilerden hangisidir? 8. Aşağıdakilerden hangisi Kappadokia krallarından
a. Hindistan biri değildir?
b. Yunanistan a. I. Ariarathes
c. İtalya b. II. Ariarathes
d. Babylonia c. I. Ariobarzanes
e. Ephesus d. I. Antiokhos
e. I. Ariaramnes
4. Dünyanın yedi harikasından biri olan “Aleksandria
(İskenderiye) Feneri” aşağıdakilerden hangisindedir? 9. Aşağıdakilerden hangisi III. Aleksandros’un ölü-
a. Mısır münden sonra ortaya çıkan krallıklardan biri değildir?
b. Lykia a. Armenia
c. Yunanistan b. Bithynia
d. Kappadokia c. Seleukos
e. Bithynia d. Lidya
e. Pergamon
5. Hellenistik dönem’de gymnasion yapıları hangi
amaçla kullanılmıştır? 10. Aşağıdakilerden hangisi Seleukos kralıdır?
a. Müzik, Tiyatro a. I. Tigranes
b. İdare b. II. Antigonos
c. Eğitim ve Spor c. I. Ariabarzanes
d. Ticaret d. I. Teodosius
e. Tapınım e. II. Antiokhos
Okuma Parçası
Apameia Barışı: Bu antlaşmayla Pergamon krallığı Batı Anadolu’yu
Aleksandria’lı Appianos (M.S.95-165) bir Roma’lı ta- Rhodos Cumhuriyeti, Güney Batı Anadolu’yu ele ge-
rihçidir. Syriaka isimli Roma’lılar ile Seleukos’ların sa- çirmiştir. Kral Antiokhos’un kendisi Roma’lılara öde-
vaşlarını anlatan kitabının parçaları kısmen günümüze yeceği tazminatı bulabilmek için İran’da bir tapınağı
ulaşmıştır. Aşağıdaki alıntı MÖ 190 yılında Roma’lı- yağmalarken halk tarafından öldürülmüştür. Seleukos
lar tarafından yenilen Seleukos Kralı III. Antiokhos’a donanmasının zayıflatılması Seleukos’ları kıyıları ko-
MÖ188’de önerilen barış antlaşmasını anlatır. Bu ant- ruyamaz hale getirmiştir ve Kilikia kıyılarından başla-
laşma Apameia’da (Dinar) imzalanmıştır. yarak korsanlık batıya doğru yayılmış Roma’lıları 100
Appianos Syriaka 11.38: sene daha meşgul etmiştir.
................... Roma’lılar kendilerini kutlarken Konsül
(P.Cornelius Scipio) Antiokhos’un elçilerini kabul Çeviren: Ahmet Tolga Tek
etti. Bunlar Antiokhos’un hangi koşullarla Roma’lı- İngilizceden Çeviren
ların dostu olabileceğini sordular. Konsül şu cevabı
verdi: “ Antiokhos’un ele geçirme arzusu geçmişte-
ki ve bugünkü talihsizliğini yaratmıştır. Roma’lıların
varlığına hiç itiraz etmediği büyük bir imparatorluğa
sahip iken, Ptolemaios’a (IV. Ptolemaios) ait güney
Suriye’ye saldırdı ki, bu kişi Roma’lıların bir dostu-
dur. Sonra Avrupa’ya saldırdı ve Thrakia’yı ele geçirdi.
Khersonessos’u (Gelibolu Yarımadası) surlar ile kapla-
dı ve Lysimakheia’yı (Bolayır, Gelibolu) tekrar inşa etti.
Sonra Yunanistan’a geçti ve Roma’lıların hürriyet ver-
diği yerleri işgal etti ve bu işgali, Thermopylai’de savaş-
ta yenilip kaçana kadar sürdürdü. Bu zaman bile işgal
arzusunu gidermedi ve denizde defalarca yenilmesine
rağmen bizim (Roma’lılar) boğazı (Çanakkale Boğazı)
aşmamıza kadar barış yapmaya kalkmadı. Sonra ona
önerilen barış şartlarını reddetti ve tekrar büyük bir
ordu ve erzak toplayarak bizimle savaştı; kendisinden
üstün olanlara çatınca da başına bu felaket geldi. Ona
bizimle savaştığı için sert bir ceza vermeliyiz ama biz
başkalarının talihsizliğini onlara karşı kullanacak de-
ğiliz. Ona önceki şartları tekrar sunuyoruz. Bütün
Avrupa’yı ve Toros’ların bu tarafındaki Asya’yı boşal-
tacak ve bu sınırlarda kalacaktır. Elindeki bütün filleri
ve tespit edeceğimiz sayıda gemiyi bize teslim edecek
ve bundan böyle filleri olmayacak, sadece bizim izin
verdiğimiz sayıda gemisi kalacaktır. Bize bizim tespit
edeceğimiz (Seleukos’ların) önde gelenlerinden 20 ki-
şiyi rehine olarak verecektir ve savaş tazminatı olarak
500 talent şimdi, senato antlaşmayı onayladıktan sonra
da 2500 talent para verecektir ve bundan sonraki 12 yıl
boyunca 12.000 talent daha ödeyecektir. Bize elindeki
bütün mahkûmları ve kaçakları teslim edecek (Hanni-
bal kastediliyor) ve Kral Eumenes’e babası Attalos za-
manındaki antlaşmadaki toprakları bırakacaktır. Eğer
Antiokhos bu kuralları kabul ederse biz de ona dostluk
gösterir ve senatonun onayına bu antlaşmayı sunarız.

1. c Yanıtınız yanlış ise “Diadokhoslar Yönetiminde idiler ve kereste, demir, bakır gibi Anadolu’nun doğal
Anadolu” konusunu yeniden okuyunuz. kaynaklarına ihtiyaçları vardı. Bu nedenle Anadolu’da
2. a Yanıtınız yanlış ise “Hellenistik Dönem Mima- toprak egemenliği arayışına girmeleri özellikle Seleu-
risi” konusunu yeniden okuyunuz. kos Krallığı ile sık sık kendilerini karşı karşıya getirdi.
3. d Yanıtınız yanlış ise “Diadokhoslar Yönetiminde I. Ptolemaios, MÖ 310 yılında Antigonos ile savaşırken
Anadolu” konusunu yeniden okuyunuz. Kilikia Trakheia’yı (Dağlık Kilikia) ele geçirdiyse de,
4. a Yanıtınız yanlış ise “Hellenistik Dönem Mima- burasını kısa bir süre sonra kaybetti. Ama MÖ 309 yı-
risi” konusunu yeniden okuyunuz. lında Lykia Bölgesini almayı başardı. Burayı da kısa bir
5. c Yanıtınız yanlış ise “Hellenistik Dönem Mima- süre sonra kaybettikten sonra, MÖ 295’de tekrar ege-
risi” konusunu yeniden okuyunuz. menlikleri altına aldılar. Daha sonra Batı Anadolu’da
6. c Yanıtınız yanlış ise “Hellenistik Dönem Mima- Ephesos gibi yerleri de ele geçirdiler, ancak MÖ 281 yı-
risi” konusunu yeniden okuyunuz. lında Korupedion savaşından galip çıkan Seleukoslar,
7. e Yanıtınız yanlış ise “Hellenistik Dönem Mima- İonia ve Karia kıyılarından Ptolemaiosları çıkarttılar.
risi” konusunu yeniden okuyunuz. Buna karşılık Lykia’da Ptolemaios egemenliği MÖ 197
8. d Yanıtınız yanlış ise “Hellenistik Krallıklar yılında, Seleukos Kralı III. Antiokhos’un burayı ele ge-
Yönetiminde Anadolu” konusunu yeniden çirmesine kadar sürmüştür.
okuyunuz.
9. d Yanıtınız yanlış ise “Hellenistik Krallıklar Sıra Sizde 3
Yönetiminde Anadolu” konusunu yeniden Magnesia Savaşı sonrasında MÖ 188’de Apameia’da
okuyunuz. (Dinar) yapılan barış antlaşması ile Seleukoslar
10. e Yanıtınız yanlış ise “Hellenistik Krallıklar Toros Dağlarının kuzeyindeki bütün topraklarını
Yönetiminde Anadolu” konusunu yeniden Romalıların müttefikleri olan Pergamon ve Rodos
okuyunuz. Cumhuriyetine bırakmak ve Roma’ya çok yüksek
bir miktar savaş tazminatı ödemek zorunda kaldılar.
Kral III. Antiokhos MÖ 197’de İran’da tazminat için
ihtiyaç duyduğu parayı elde etmek üzere bir tapına-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ğı yağmalamak isterken halk tarafından öldürüldü.
Sıra Sizde 1 Ölümüyle ele geçirdiği daha önce isyan etmiş bütün
Makedonia Kralı III. Aleksandros’un (Büyük İsken- topraklar Seleukos yönetiminden koptu. Bundan
der) MÖ 323 yılında Babylonia’da (Babil) ölümü üze- sonra Seleukos Krallığı küçük bir devlet olarak var-
rine tahta kimin geçeceği konusunda bir kararsızlık lığını sürdürecektir.
yaşandı. Çünkü henüz oğlu IV. Aleksandros doğma-
mıştı ve kardeşi III. Philippos ise çocuk yaştaydı. Sıra Sizde 4
Aleksandros’un generalleri (Diadokhoslar) toplanarak Pergamon Kralları bilim ve sanatın en önemli hamileri
General Perdikkas’ı, Aleksandros’un oğlu büyüyene olmuşlardır. Pergamon’da kurulan kütüphane, Alek-
kadar krallığa naip ve ordunun başkomutanı seçtiler. sandria (İskenderiye) Kütüphanesinden sonra dünya-
Diğer generaller ise, Makedonia İmparatorluğu’nun nın en büyük ikinci kütüphanesiydi. Burada deri üze-
topraklarını yönetmek üzere çeşitli bölgelere vali olarak rine yazılan kitaplar “pergamentum” (parşömen) adıyla
gönderildiler. Daha sonra aralarında anlaşmazlık çıkan anılıyordu. Bu kitaplık Roma Generali Marcus Antoni-
ve savaşmaya başlayan Diadokhoslar bağımsızlıklarını us tarafından MÖ 42’de yanan Aleksandria kütüphane-
ilan ederek Hellenistik Krallıkları kurmuşlardır. sini yeniden kurmak üzere sevgilisi Ptolemaios Kraliçe-
si VII. Kleopatra’ya hediye edilerek Mısır’a taşınmıştır.
Sıra Sizde 2
Ptolemaios Krallığı, Güneybatı Anadolu’nun deniz kı- Sıra Sizde 5
yısındaki bölgelerini kısa bir süre boyunca yönetmiştir. Orta Avrupa’da yaşayan ve Galler veya Keltler olarak
Ptolemaioslar Ege Denizindeki ticaret merkezlerine tanınan halk toplulukları Anadolu’da Galatlar olarak
ulaşabilmek için kullanacakları limanlar arayışında adlandırılmaktadırlar. Doğuya doğru göç ederek Trak-
ya bölgesine ulaşan Galat kabileleri, Bithynia Krallığın- Akurgal, Ekrem (2007) Anadolu Uygarlıkları, Net Ya-
da yaşanan taht kavgası sırasında Kral I. Nikomedes yınları, İstanbul.
(MÖ 279-255) tarafından kardeşine karşı asker olarak Arslan, M. (2000) Galatlar, Arkeoloji ve Sanat Yayın-
kullanılmak üzere toprak ve para vaadiyle Anadolu’ya ları, İstanbul.
çağrılmışlardır (MÖ 278). Kral Nikomedes’in sava- Clayton, P ve Price, M. (1998), Antik Dünyanın Yedi
şı kazanmasından sonra, göçebe Galat kabileleri Batı Harikası, Homer Kitapevi, İstanbul.
Anadolu’da dolaşarak, buradaki pek çok yerleşimi yağ- Magie, D. (2004) Anadolu’da Romalılar, Bölüm 1,
malamışlardır. İç Anadolu’ya yerleşen Galat kabilele- Attalos’un Vasiyeti, Arkeoloji ve Sanat Yayınları,
rinden Tektosaglar Ankyra’ya (Ankara), Tolistoboglar İstanbul.
Pessinus’a (Ballıhisar - Eskişehir) ve Trokmeler Tavium’a Magie, D. (2004) Anadolu’da Romalılar, Bölüm 2,
(Büyüknefes Köy, Yozgat) ve çevresine yerleştiler. Batı Anadolu ve Zenginlikleri, Arkeoloji ve Sanat
yayınları, İstanbul.
Sıra Sizde 6 Richter, G. (1984) Yunan Sanatı, Cem Yayınevi, İstanbul.
Hellenistik heykeltıraşlığın önemli bir heykel tipi kral Radt, W. (2002) Pergamon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
portreleridir. Özellikle bronzdan yapılan bu eserler- Smith, R.R.R. (2002) Hellenistik Heykel, Homer Kita-
den çok azı günümüze ulaşmıştır. Bu heykellerde kral, bevi, İstanbul.
çıplak, zırhlı ve at üzerinde gösterilebilir. Genellikle Tekin, Oğuz (2007) Eski Anadolu ve Trakya, İletişim
ellerinde tuttukları mızraklar ile kralın savaşarak ele Anadolu Uygarlıkları, İletişim Yayınları, İstanbul.
geçirdiği topraklar üzerindeki hak iddiası vurgulanır. Tekin, Oğuz (2008) Eski Yunan ve Roma Tarihine Gi-
Genellikle kral portreleri başlarında kraliyet sembolü riş, İletişim Yayınları, İstanbul.
olan diadem ile veya zırhlı bir heykel ise miğfer ile tas- Tomlinson, R.A. (2003) Yunan Mimarlığı, Homer Ki-
vir edilir. III. Aleksandros’un heykelleri tanrılaştırılmış tabevi, İstanbul.
haliyle ardılları tarafından diktirilmiştir.

8
Amaçlarımız
 Anadolu’yu Romalıların ele geçirme sürecini ifade edebilecek,
 Erken Roma İmparatorluk Döneminde Anadolu’nun durumu ve kentlerin
gelişimini açıklayabilecek,
 Geç Roma İmparatorluk Döneminde Anadolu’nun durumu ve kentlerin gelişi
mini açıklayabilecek,
 Anadolu’nun Roma dönemindeki dinsel yapısını açıklayabilecek,
 Roma heykeltıraşlığının Anadolu’daki gelişimini açıklayabilecek,
 Roma mimarisinin Anadolu’da inşa edilen temel yapı tiplerini tanımlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Roma Cumhuriyeti • Tetrarşi
• Roma İmparatorluğu • İmparator
• Asker İmparatorlar

İçindekiler
• GİRİŞ
• ROMA CUMHURİYETİ’NİN
ANADOLU’YU ELE GEÇİRMESİ
• ANADOLU’DA ROMA İMPARATORLUĞU
YÖNETİMİ
Anadolu Arkeolojisi Anadolu’da Roma Dönemi
• ANADOLU’DA ROMA DÖNEMİNDE DİN
• ANADOLU’DA ROMA MİMARLIĞI
• ANADOLU’DA ROMA HEYKEL SANATI
• ANADOLU’DA ROMA DÖNEMİNDE
EKONOMİ
Anadolu’da Roma Dönemi
GİRİŞ
Romalılar cumhuriyet yönetimi altında önce Anadolu’nun batısını; imparatorluk
döneminde ise Trakya ve Anadolu’nun doğusunu ele geçirmişlerdir. Roma İm
paratorluğu’nun doğudaki geleneksel sınırı Euphrates (Fırat) Irmağı’dır. MS 330
yılında Constantinopolis (Sarayburnu, İstanbul) kentinin kurulmasıyla, Roma
İmparatorluğunun başkenti de doğuya taşınmıştır. MS 5. yy.da Roma İmparator
luğu’nun batı yarısının kavimler göçü baskısı ile yıkılması ve doğu yarışı ise halkın
ve devlet yönetiminin Hıristiyanlaşması ile Bizans İmparatorluğu’na dönüşerek
varlığını sürdürmüştür.
ROMA CUMHURİYETİ’NİN ANADOLU’YU ELE GEÇİRMESİ

Efsanelere göre Roma kenti, Troia’lı Aeneas’ın soyundan gelenler tarafından kurul Aeneas: Batı Anadolu’daki
muştur. Buna karşılık Roma Cumhuriyeti’nin Anadolu’ya olan ilgisi oldukça geç bir Troia Savaşının
kaybedilmesinden sonra,
dönemde başlamıştır. Romalılar MÖ 3. yüzyılın sonlarında ticari ve politik ilişkile yıkımdan kurtulabilen Troialı
re girdikleri Pergamon Krallığı ve Rhodos Cumhuriyeti ile müttefiklik antlaşması kahramandır. Efsanesi Romalı
yapmışlardı. Seleukos kralı III. Antiokhos’un Makedonia Krallığı ile ittifak yaparak yazar Vergilius tarafından
Aeneas adıyla kaleme
Pergamon Krallığına savaş açması üzerine Romalılar da bu savaşa dahil oldular. alınmıştır.Bu efsanede Troia
Anadolu’nun batısını büyük ölçüde ele geçiren ve orduları Yunanistan’a geçmiş savaşından kurtulanları
olan Seleukos Kralı III. Antiokhos Romalılara yenilerek Anadolu’ya çekilmek zo yöneten Aeneas, pek çok
runda kaldı. Peşinden kovalayan Roma orduları, Kralı MÖ 190 yılında Magnesia maceradan sonra İtalya’ya
ulaşmıştır)
(Manisa) Savaşında yenerek Seleukos Kral
lığı’nı yüksek bir tazminat ödemek ve Toros Resim 8.1
Dağları kuzeyindeki bütün topraklarından Troia kentine ait
vazgeçmek zorunda bıraktılar. Bu topraklar bir Roma dönemi
Roma’nın müttefikleri Pergamon Krallığı ve sikkesi üzerinde ön
Rodos Cumhuriyeti arasında bölüşüldü. Böy yüzde Aeneas’ın
lece Romalılar Anadolu’da kendilerine toprak Troia’dan kaçışı,
arka yüzde de
almasalar da müttefikleri aracılığı ile etki alan Tanrıça Athena
larını genişletmiş oldular. Artık Roma Cum görülmektedir.
huriyeti, Doğu Akdeniz’de de kalıcı bir şekilde
önemli bir güç olarak ortaya çıkmış oldu.
MÖ 133 yılında Pergamon Krallığı’nın son kralı III. Attalos öldüğünde, krallı
ğını vasiyet yoluyla Roma devletine bıraktı. Böylece Batı Anadolu’da ilk defa top
rak elde eden Romalılar burada “Asia Eyaletini” kurdular.
Romalıların Anadolu’da Kurdukları ilk eyalet hangisidir ve ne şekilde kurulmuştur?

1
MÖ 90’lı yıllarda Roma’da iç karışıklıklar çıktı.O sırada güçlenmiş olan Pontus
Krallığı; Romanın ve müttefiklerinin Anadolu’daki topraklarına saldırdı.İç sorun
larıyla uğraşan Roma’nın yardıma gelemeyişi, bu toprakların Pontus Krallığınca
ele geçirilmesine olanak sağladı. MÖ 88 yılında Roma devletine savaş açan Pontus
Kralı VI. Mithridates, bu sırada ağır vergiler ve valilerin baskısıyla iyice ezilmiş
olan Batı Anadolu’daki kentlerin de desteğiyle, Asia eyaletini tamamen ele geçirdi
ve Anadolu’da yaşayan bütün Roma vatandaşlarını idam ettirdi (yaklaşık 80.000
kişi) ve ardından Yunanistan’a geçerek buradaki Roma etkisini kırmaya başladı.
Bu gelişmeler zaten iç savaşın eşiğinde bulunan İtalya’da büyük bir paniğe yol
açtı. Kral VI. Mithridates’e karşı Roma generali Sulla bir ordu ile doğuya gele
rek Anadolu’da Mithridates ile savaştı ve Asya eyaletini yeniden ele geçirdi.Ancak
Pontus Krallığı ile barış yaparak İtalya’ya geri dönmek zorunda kaldı.
Roma donanmasına önem verilmemesi, İtalya’daki karışıklıklar ve Doğu Ak
deniz’de kıyıları kontrol altında tutabilecek Seleukos Krallığı gibi devletlerin za
yıflamış olması bu bölgede korsanlığın hızla yayılmasına neden oldu. Korsanlık
İtalya’ya tahıl sevkiyatını engeller hâle geldi. İlk olarak MÖ 79 yılında Anadolu’ya
gönderilen ordu ve donanma, korsanlara karşı bir takım başarılar gösterdi. Likya’da
korsanların eline geçmiş Olympos (Deliktaş Köyü, Kumluca, Antalya) gibi kent
ler tahrip edilerek korsanlık kısmen azaltıldı. Korsanlık buna rağmen MÖ 67’de
Pompeius’un Anadolu’ya yeni bir sefer düzenlemesine kadar devam etti. Bu arada
Pontus Krallığı tekrar Roma’ya savaş açtı. Pompeius, Pontus Kralı VI. Mithrida
tes’i de yendi (MÖ 64). Ardından Anadolu’da iyice zayıflamış Seleukos Krallığı gibi
küçük devletleri de ortadan kaldırarak geniş bir bölgeyi Roma topraklarına kattı.
Son Bithynia Kralı tarafından Roma’ya bağışlanan topraklarda kurulan “Bithynia
Eyaleti”, Karadeniz’de “Pontus Eyaleti” (daha sonra bu iki eyalet birleştirilecektir),
Çukurova’da “Kilikia Eyaleti” ve daha güneyde “Suriye Eyalet”i kurularak Anado
lu’nun ve yakın çevresinin büyük bir kısmı Roma devletine katılmış oldu.
Roma Generali Pompeius’un Anadolu’da yeni kurduğu eyaletler nelerdir? Bunlar

2 hangi şekilde ve neden Roma topraklarına katılmışlardır? Bunların Roma’ya eklen
mesinin en önemli sonucu nedir?
MÖ 44 yılında, Roma’yı en yüksek yetkilerle yönetmekte olan ve diktatör ilan

edilmiş olan Julius Caesar, Brutus ve Cassius’un başını çektiği bir grup tarafından
Roma senatosunda öldürüldü. Hemen ardından Caesar’ın yardımcısı Marcus An
tonius ve yeğeni Octavianus (Augustus) Roma’da yönetimi ele geçirdiler. Bunun
üzerine katil ve vatan haini ilan edilen Brutus ve Cassius Anadolu’ya kaçmak zo
runda kaldılar. Özellikle batı Anadolu’da pek çok yerden zorla para toplayan, Hat
ta Lykia’daki Ksanthos kentini tahrip eden Brutus ve Cassius kurdukları ordular
ile Roma’yı ele geçirmek için yola çıksalar da MÖ 42 yılında Thrakia’da, Philippi’de
(Kavala yakınları) yenildiler.
8. Ünite - Anadolu’da Roma Dönemi 197
Bu savaştan sonra Marcus Antonius Resim 8.2

Roma’nın doğusundaki eyaletleri yönet Brutus’un Anadolu’da
meye başladı. Marcus Antonius, Mısır’da bastırdığı bir sikke
Ptolemaios kraliçesi VII. Kleopatra ile üzerinde ön yüzde
evlenince Octavianus, M. Antonius’un Lykia’daki Patara’nın
Roma’nın doğu eyaletlerini Kleopatra’ya Apollonu, arka yüzde de
vereceğini bahane ederek savaş açtı. MÖ komutanın Lykia’daki
zaferlerini (Ksanthos’un
31 yılında Actium’da yapılan deniz sava ve Andriake’nin zorla ele
şını kazanan Octavianus, M. Antonius geçirilmesi) simgeleyen
ve Kleopatra’yı Mısır’a kadar kovaladı. zafer anıtı ve esir edilmiş
M. Antonius ve Kleopatra intihar ettiler. Lykialılar görülmektedir.
Böylece Octavianus, Roma topraklarının
tek hakimi oldu.
ANADOLU’DA ROMA İMPARATORLUĞU YÖNETİMİ

Julius-Claudius’lar Dönemi (MÖ 27-MS 68)
Roma İmparatorluğu, artık Augustus Resim 8.3
(ulu) unvanı ile anılan Octavianus’un
(MÖ 27-MS 14), MÖ 27 yılında sena Roma Generali Marcus
Antonius tarafından MÖ
to tarafından prokonsül yetkilerinin
34 yılında muhtemelen
en geniş şekli (imperium) olan ve bu Anadolu’da bastırılan bir
yetkilerini ifade etmek için imparato sikke.Sikkenin ön yüzün
runvanını kullanmasıyla başlatılır. Bu de Marcus Antonius’un
dönemde senato tavsiye kararları ver Octavianus’a (Augus
mekle beraber, asıl yetki başta bulunan tus) kurmakta olduğu
donanma, arka yüzünde
imparatordadır. Senato hâlâ İtalya’yı ve
de kendisini destekleyen
içinde ordu bulunmayan eyaletleri yö lejyonlar anılmaktadır.
netmek için memurlar tayin etmektedir.
Ancak Augustus’un reformları ile başta
kendisi tarafından ele geçirilen Mısır olmak üzere çok sayıda zengin eyalet doğ
rudan imparatorun şahsına bağlıdır. Ayrıca imparatorun emir ve kararları doğru
dan kanun yetkisi taşımaktadır.
MÖ 20 yılında Augustus Anadolu’ya gelmiştir ve burada Tralles (Aydın) gibi
yakın zamanda depremle zarar görmüş kentlerin tekrar inşası için yardımda bu
lunmuş ve Anadolu’daki eyaletlerin vergi sistemlerini düzenlemiştir. Anadolu’nun
pek çok kentinde tanrıça Roma ve Augustus kültleri kurulmuştur. Ephesos’da, Au
gustus’un öldürülen amcası Julius Caesar, kendisi ve tanrıça Roma tapınımı için
inşa edilen yukarıda agoradaki tapınak ve Ankara’daki meşhur Augustus tapınağı
bunlara örnek olarak sayılabilir. Bazı kentler Augustus (Yüce) unvanının Grek
çe tercümesi olan Sebastos kelimesi ile isimlerini değiştirmişlerdir. Bunlardan en
ünlüsü hâlâ benzer bir isim taşıyan Sebasteia’dır (Sivas). Augustus, Anadolu’da
iken, Roma iç savaşı sırasında zarar gören Karia’daki Aphrodisias (Geyre - Aydın)
ve Lykia’daki Ksanthos gibi şehirleri tekrar inşa ettirmiştir.
MÖ 25 yılında Galatia Krallığı’nı ilhak ederek Anadolu’da yeni bir Roma eyaleti
olan Galatia eyaletini kurmuştur. Augustus’un Anadolu’daki en önemli icraatı(işi)
Roma İmparatorluğu’na yeni bağlanmış yerlerde güvenliği sağlamak ve az gelişmiş
diğer yerlerde şehirleşmeyi hızlandırmak için emekli askerleri yerleştirdiği 20 ci
varında koloni kentleri kurmasıdır. Bunlar arasında Colonia Julia Augusta, Anti
okheia (Yalvaç- Isparta), Colonia Julia Germe (Yürme Köyü- Eskişehir) sayılabilir.
Resim 8.4 MS 4 yılında Augustus’un yeğeni Gai

Ankara’da bulunan
us Caesar, Anadolu’dan İtalya’ya dönerken
Augustus Tapınağı. Lykia’da Limyra’da (Yuvalılar köyü,Turun
(foto: Selahattin çova - Antalya) ölmüştür ve burada cesedi
Parmaksız) yakılarak külleri Roma’ya gönderilmiştir.
Limyra kentinde Gaius Caesar için bugün
de kalıntıları görülebilen bir Kenotaph (boş
anıt mezar) binası inşa edilmiştir. Augus
tus Ephesos kentinden başlayarak doğuya
giden Via Sebaste isimli yolu inşa ettirmiş,
Anadolu’daki diğer yolları onartmıştır.
Augustus döneminin icraatları, en sağ
lam kopyası Ankyra’daki (Ankara) Augus
tus tapınağının duvarlarına yazılmış olan
vasiyetnamesinde anlatılmıştır. Augustus’un da kendisinin bu yazıtta anlattığı gi
bi, belki de en önemli icraatı, iç savaşları sona erdirerek ve komşuları ile mümkün
olduğu yerlerde savaş yerine diplomatik çözüm yolunu seçerek, “Pax Romana”
yani Roma barışını meydana getirmiş olmasıdır. Böylelikle Roma İmparatorluğu
topraklarındaki bütün yerleşimlerde artan güvenle beraber, bir kalkınma hareketi
başlamış, bu eğilim MS 3. yüzyıl ortalarıma kadar sürmüştür.
Roma’nın ilk İmparatoru Augustus’un Anadolu’daki önemli icraatları ve bunların

3 sonuçları nelerdir?
Augustus’un ölümüyle tahta geçen Tiberius (MS 14-37) zamanında Kappado

kia Krallığı da ilhak edilerek eyalet haline getirilmiştir. Kappadokia’nın başkenti
olan Mazaka - Eusebeia yeni bir isim alarak Caesareia (Kayseri) olarak anılmaya
başlamıştır. MS 17 yılında Batı Anadolu’da olan büyük bir deprem sonucu tahrip
olan kentlere imparator yardımlarda bulunmuş ve tekrar inşa ettirmiştir. Aynı şe
kilde MS 53 yılında Apameia’da (Dinar - Afyonkarahisar) olan depremde de İm
parator Claudius zarar gören şehirleri tekrar inşa ettirmiştir.
İmparator Claudius döneminde (MS 41-54) Lykia ve Thrakia’nın da Roma
eyaletleri yapılmasıyla Roma İmparatorluğu Euphrates (Fırat) Irmağına kadar
olan bütün Anadolu’yu kontrolü altına almıştır. Parthia Krallığı ile olan sınır böl
gesinde Armenia, Kommagene, Oshroene gibi ufak ve Roma’ya vassal krallıklar
korunarak Parthia ile Roma imparatorluğu arasında tampon bir bölge korunmuş
tur. Satala (Sadak Köyü - Sivas) ve Melitene’ye (Malatya) yerleştirilen iki Roma
lejyonu Roma’nın Anadolu’daki doğu sınırını korumaktaydı.
Julius-Claudiuslar hanedanı, son imparator olan Nero’nun (MS 54-68) öldürül
mesiyle sona erer. Bu dönemin özellikle heykel sanatında en önemli merkezi Ap
hrodisias’tır. Burada imparator kültü için inşa edilen Sebasteion yapısının frizlerin
de Julius-Claudiuslar ailesinin üyeleri mitolojik konular için de gösterilmişlerdir.
Flaviuslar Dönemi (MS 69-96)

Nero’nun ölümüyle başlayan iç savaştan galip çıkan ve doğu eyaletleri tarafından
imparator ilan edilip İtalya’yı ele geçirerek tahtı kazanan Vespasianus (MS 69-79)
ile Flaviuslar hanedanı başlar. Onun döneminde Kommagene Krallığı da ilhak
edilerek Roma’ya bağlanmıştır. Bölgedeki Zeugma (Belkıs - Gaziantep) kentine
bir lejyon yerleştirilmiştir. Flaviuslar döneminde aynı zamanda Anadolu’daki yol
lar tamir edilerek yeni yollar yapılmıştır.
Flaviuslar hanedanı, son imparator olan Domitianus’un (MS 81-96) öldürül

mesiyle sona ermiştir. Bu imparatorun anısı senato tarafından lanetlenerek ismi
yazıtlardan kazınmış ve heykelleri kırılmıştır. Bunun güzel bir örneği Ephesos
kentindeki Domitianus tapınağında bulunan heykelin kırılmasında görülmekte
dir. Bu heykelin parçaları günümüzde Selçuk Müzesi’nde sergilenmektedir. Fla
viuslar hanedanlığı döneminde Anadolu’daki kentlerin refah seviyesi artmış, bu
kentlerde yaşayanlar, artan sayılarla Roma İmparatorluğu devlet memurluklarına
yükselmişlerdir. Bu dönemden itibaren Roma senatosundaki senatörler arasında
ve ordu komutanlıklarında Anadolu kökenliler görülebilir.
Antoninuslar Dönemi (MS 98-193)

Flaviuslar hanedanının son üyesi İmparator Resim 8.5
Domitianus’un (MS 81-96) öldürülmesin
den sonra, saygın bir senatör olan Nerva (MS İmparator
Domitianus’un,
96-98) tahta geçti. Nerva, kendisine veliaht Ephesos’daki
olarak o sıralar Roma İmparatorluğu’nun en Domitianus
güçlü kişilerinden birisi olan General Traia Tapınağı’nda
nus’u gösterdi. Böylelikle iç savaşlara engel bulunan ve anısının
olmak için devlet yönetimine en uygun ki lanetlenmesi ile
şinin, akrabalık ilişkileri olmasa da bir önce kırılarak atılan
heykelinin başı.
ki imparator tarafından veliaht ilan edilmesi Foto: Ahmet
adeti başlamış oldu. Tolga Tek, Selçuk
Traianus (MS 98-117) imparator olunca Arkeoloji Müzesi.
tekrar fetih politikası izledi. İç karışıklıklarla
boğuşan Parthia üzerine düzenlenen sefer
lerle Doğu Anadolu’nun büyük bir kısmı ele
geçirilmiş sınır Tigris (Dicle) ırmağına kadar
ilerletilmiştir. Ancak Traianus’un MS 117 yı
lında Selinus’da (Gazipaşa, Antalya) ölmesi
nedeniyle bu fetihler kalıcı olmamış; sonraki İmparator Hadrianus (MS 117-138)
zamanında sınır tekrar Euphrates (Fırat) Irmağına geri çekilmiştir. Traianus’un
Batı Anadolu’da Bithynia’ya gönderdiği vali Plinius ile yaptığı yazışmalar günü
müze ulaşmıştır. Bu mektuplar Nikaia (İznik) gibi kentlerin yerel problemlerinde
bile imparatora danışılarak karar verildiğini göstermektedir.
Antoninuslar devrinde İmparatorlar nasıl seçilmeye başlanmıştır?

4
Hadrianus dönemi, Roma İmparatorluğu’nun her tarafı için en görkemli dö
nemdir. Hadrianus yönetimi sırasında uzun gezilere çıkarak pek çok sorunu ye
rinde incelemiş ve çözmüştür. Bu gezilerin ikisi Anadolu içlerine kadar uzanır.
Bu sayede pek çok Anadolu kenti gerek imparatoru karşılamak, gerekse belli im
tiyazlar sağlamak amacıyla büyük imar hareketlerine girişmiştir. Hadrianus ken
disi de katkılarda bulunmuş; örneğin Karadeniz’in dalgaları ile boğuşan Trape
zos’a (Trabzon) bir dalgakıran yaptırmış, yakın zamanda deprem geçirmiş Nikaia
Resim 8.6 (İznik) ve Nikomedia (İzmit) gibi kentlerin

tekrar imarı için büyük miktarlarda para ba
ğışlarında bulunmuştur.
Hadrianus’un evlat edinerek yerine veli
aht gösterdiği Antonius Pius (MS 138-161)
döneminde Anadolu’da meydana gelen iki
ayrı deprem Bithynia ve Karia-Lykia kent
lerine zarar vermiş, imparator yıkılan kent
İmparator Traianus’a ait bir Roma sikkesi. Arka yüzünde
İmparator ayakta, uzanmış yatan Euphrates (Fırat) ve lere para yardımlarında bulunmuştur. Son
Tigris (Dicle) Irmakları arasında elleri bağlı ve Parthia raki imparator Marcus Aurelius’un (MS
giysili esirin başında beklemektedir. Yazıtında İmparatorun 161-180) ölümünden sonra tahta kendi oğ
Armenia ve Mesopotamia’yı ele geçirdiği vurgulanmaktadır. lu Commodus’un (MS 180-193) geçmesi ile
devlet yönetimindeki becerikli, evlatlık im
paratorların getirdiği altın çağ sona ermiştir.
Resim 8.7 Commodus’un bir suikast ile öldürülmesi ile
İmparator Antoninuslar devri sona erer.
Hadrianus’un bir Antoninus’lar Döneminde Anadolu
sikkesi. Sikkenin kentleri altın çağını yaşamıştır. Gerek İm
arka yüzünde paratorlar, gerek Anadolu’daki eyaletleri yö
Asia Eyaleti tasvir
edilmiştir. neten valiler gerekse şehirlerin zengin kişi
leri Anadolu şehirlerine kamu yapıları inşa
ettirmişler, sosyal ve kültürel kurumların
Resim 8.8 (gymnasionlar ve tiyatrolar gibi) yaşaması
için bağışlar yapmışlar ve heykeller diktirt
Roma İmparatoru
Marcus Aurelius’un
mişlerdir. Bunlara örnek olarak Asia eyalet
mermer büstü. valiliği yapan Ephesoslu T.J.Celsus Polema
Selçuk Arkeoloji eanus’un anısı için ailesi tarafından diktiri
Müzesi (foto: len Ephesos’daki kütüphane binasını saya
Ahmet Tolga Tek). biliriz. Aynı aile şehre bir gymnasion, bir
hastane de yaptırmıştır. Benzer imar faaliyet
Anadolu’nun bütün kentlerinde gözlemle
nebilir. Pergamon’da (Bergama) İmparator
Traianus için şehrin akropolünde büyük bir
tapınak inşa edilmiştir. Aynı şekilde Ephe
sos’daki Hadrianus Tapınağı ve bugüne ka
lıntıları ulaşmamış olan ancak neredeyse
Ephesus Artemis Tapınağı kadar büyük olan
Olympeion Tapınağı Antoninler Dönemin
de inşa edilmiştir.
Severuslar Dönemi Resim 8.9

(MS 193-235) Ephesos’daki
İmparator Commodus’un öldürülmesin Hadrianus
den sonra yine tahta kendi adaylarını ge Tapınağı. Foto:
çirmek üzere hareket eden farklı askeri Ahmet Tolga Tek
birlikler arasında başlayan iç savaş, Pan
nonia Valisi iken kendisini imparator ilan
eden Septimius Severus’un (MS 193-211)
zaferi ile sonuçlanarak bu imparatordan
ismini alan Severuslar hanedanı başa geç
ti. Bu iç savaşın bazı kısımları Anadolu’da
yaşanmıştır. İmparator Septimius Severus,
rakiplerini destekleyen Byzantion (İstan
bul - Sarayburnu) ve Antiokhia (Antakya)
gibi Anadolu kentlerini sert biçimde ceza
landırmıştır.
Kendisi de ordu kökenli olan İmparator
Septimius Severus ve ardılları kendilerini
başa geçiren orduya en fazla önemi vere
rek; askerlerin bundan sonra her imparator
tahta geçişte bundan beklenti içinde olacak
durumun temellerini atmışlardır. Severuslar döneminin en önemli icraatı, Cara Akropol: Antik kentlerde en
yüksek yerlere inşa edilen
calla (MS 211-217) döneminde kaleme alınan bir emirname ile Roma İmpara içinde tapınak, yönetim
torluğu sınırları içinde yaşayan herkesin Roma vatandaşı yapılmasıdır. Böylece binaları vs. bulunduğu etrafı
Romalı ve vatandaşlık hakkı olmayan eyaletli arasındaki farklar ortadan kaldı surlarla çevrili alan. (Yukarı
rılmıştır. Caracalla, Parthlara karşı düzenlediği seferin hazırlıkları sırasında üç şehir)
yıl süresince Anadolu’da kalmış ve bu süreçte pek çok kente ziyarette bulunmuş
tur. Severuslar hanedanından gelen son imparator olan Severus Alexander’in (MS
222-235) öldürülmesi ile Severuslar hanedanı sona ermiştir.
Asker İmparatorlar Dönemi (MS 235-284)

Bu dönem bütün Roma İmparatorluğunun
karışıklıklara boğulduğu bir süreçtir. İm Resim 8.10
paratorların seçilmesinde Roma’daki Pra İmparator
etoria birliği ile eyaletlerdeki lejyonların Caracalla’ya ait
pek çoğu söz sahibi olmaya çalışmış ve ülke bir sikke. Arka
sürekli iç savaş durumunda kalmıştır. Bu yüzünde Ephesos ve
durum sınırların güvenliğini de azaltarak Sardis kentlerinin
Artemisleri tasvir
imparatorluğu yıkılma noktasına getirmiş edilmiştir. Bu sikke iki
tir. Yaklaşık 50 yıl süren bu süreçte 40’a ya kent arasındaki uyum
kın kişi İmparator ilan edilmiş, kimi zaman ve ticaret ilişkilerini
farklı yerlerde kendilerini imparator ilan vurgulamak için
eden 4-5 general arasında savaşlar sürmüş, bastırılmıştır.
hatta imparatorluk Roma kentinde açık
arttırmaya bile konu olmuştur.
Ordunun Roma İmparatorlarının seçimindeki rolü nedir? Bunun sonuçları neler

olmuştur? 5
MS 3. yüzyıl ortasında Roma İmparatorluğundaki iç karışıklıklar sınır güven

liğini azaltınca Goth kabileleri ve diğer Germen kökenli halklar Tuna ve Ren Ir
maklarını büyük kitleler hâlinde aşarak Roma topraklarını yağmalamaya başla
dılar. Önceleri sınırlarda etkili olan bu akınlar, MS 250-260’lı yıllara gelindiğinde
gittikçe iç bölgelere ulaşmaya başlamıştır. Goth kabileleri Anadolu’ya da geçmiş,
Ephesus, Nikomedia, Nikaia gibi Batı Anadolu’nun önemli kentlerini ele geçire
rek yağmalamışlardır. Bu esnada Ephesos kentindeki Artemis Tapınağı da yağ
malanarak yıkılmıştır. Goth akınları Side’ye (Selimiye, Manavgat, Antalya) kadar
ulaşmıştır. Gothların İmparator II. Claudius (MS 268-270) tarafından büyük bir
yenilgiye uğratılmaları ile Goth tehtidi büyük ölçüde giderilse de özellikle tarım
arazilerinin savaşla tahrip olduğu bölgelerde Roma topraklarına esirler kalabalık
gruplar halinde yerleştirilmiştir. Bu halk toplulukları ileride Roma İmparatorlu
ğunun yıkılmasında etkili olacaklardır.
İran’da Parth Hanedanını yıkarak güçlü
Resim 8.11
bir devlet kuran Sasaniler de Romalıların
İmp. Maximinux zayıflaması ile Roma topraklarını ele geçir
Thrax’a (MS 235- meye başladılar. Özellikle MS 240’lı yıllar
238) ait bir sikke.
Arka yüzünde dan başlayarak Fırat Irmağını defalarca aşan
Pamphylia’daki Side Sasani birlikleri bazı savaşlarda geri püskür
kentinin limanı tüldüyse de, MS 260 yılında Edessa (Urfa)
gösterilmiştir. yakınlarında yapılan bir savaşta İmparator
Valerianus (MS 253-260) bozguna uğratıl
dı ve esir edildi. Sasaniler Tarsus ve Caesaria
(Kayseri) gibi önemli kentleri ele geçirerek yağmaladılar. Roma’ya bağlı vasal bir
devlet olan Palmyra Krallığı (bugünkü Ürdün) Sasanileri yenerek geri püskürt
tüyse de, bu krallığın kendisi, Kraliçe Zenobia döneminde Mısır, Suriye ve Ank
yra’ya (Ankara) kadar Anadolu’daki Roma topraklarını ele geçirmiştir. Bu tehdit
ancak İmparator Aurelianus (MS 270-275) zamanında sona erdirilebilmiştir.
Bütün sınırlarda yaşanan bozgunlar ve iç savaş nedeniyle güvenliğin sağlana
maması yerel ölçekli isyanlara da neden olmuştur. Örneğin Pisidia’da küçük bir
kent olan Kremna’da (Bucak yakınları, Burdur) isyan eden yerli halk çevre kentleri
yağmalamış ve bu bölgede ticaretin durma noktasına gelmesine neden olmuştur.
Bu isyan da İmparator Aurelianus tarafından bastırılabilmiştir.
Hiç kuşkusuz Roma İmparatorluğu’nu bu dönemde en çok etkileyen diğer bir
olay büyük veba salgınıdır. Goth göçleri ile Roma topraklarına ulaşan bu salgın
özellikle metropollerde yaşayan halkı etkilemiştir. İmparator II. Claudius’un ken
disi de dahil olmak üzere Roma İmparatorluğunda yaşayan nüfusun neredeyse
1/4’ü veba salgını sonucu hayatlarını kaybettiler.
Asker İmparatorlar döneminde yaşanan zorluklara katlanan artan sayılarda
Roma vatandaşları dünyada çekilen acılara karşılık ölümden sonra öbür dünya
da mutluluk vadeden Hıristiyanlığa geçmeye başladılar. Pek çok asker imparator
yayılmakta olan bu dine karşı sert tedbirler alarak Hıristiyanları öldürtmüşlerdir.
İncil’de anlatıldığı şekilde İmp. Traianus Decius (MS 251-253) zamanında Hıris
tiyanlara yapılan baskıdan kaçarak Ephesos kentinde bir mağaraya sığınan yedi
uyurların hikâyesi bu baskıların tipik bir anlatımıdır.
Kendisini imparator ilan eden generaller arasında süren iç savaşlar, barbar ka
bilelerin ve Roma’nın komşularının ülke içine akınları, yerel ölçekli isyanlar, eşkı
yalık korsanlık ve büyük veba salgını bütün Roma İmparatorluğu’nda sosyal yapı
ve şehirlerin görünümünü değiştirmiştir. Örneğin uzun bir süredir refah ve barış
içinde yaşayan Anadolu kentleri tekrar sur inşaatlarına başlamışlardır. Bunun için
kimi zaman şehirlerdeki kamu yapıları sökülerek acil inşa edilmesi gereken surla
ra taş sağlanmıştır. Aphrodisias ve Nikaia surları buna örnek gösterilebilir. Artık
pek çok yerde anıtsal kamu yapılarının yapımı durmuş, şehirlerdeki mevcut kamu
yapıları da bakımları yapılamaz ve işletilemez hâle gelmeye başlamışlardır.
Savaş ve saldırılar özellikle korunmasız köylere zarar vermiştir. Bu dönem
de tarımsal üretimin düşmesi nedeniyle sürekli kıtlıklar yaşanmaya başlanmıştır.
Ticaretin durma noktasına gelmesi, şehirlerin ihtiyaçlarının karşılamasını engel
lemeye başlamıştır. Vergi toplanmasının zaman zaman imkansız hâle gelmesi ne
deniyle, merkezi hazine boşalmış, parada maden ayarlarının azaltılması zorunlu
bir hâle gelmiştir. Bu da yüksek bir enflasyona neden olmuş, metal fiyatları hızla
yükselişe geçmiştir.
Roma İmparatorluğu yıkılmak üzereyken, İmparator II. Claudius ve Aure
lianus’un askeri zaferleri ile dış tehtidler ve iç isyanlar sona erdirilmiştir. Aske
ri alanda yaptıkları yenilikler Geç Roma dünyasını şekillendirecektir. Öncelikle
her iki imparator da şehirlerin savunulması için sur inşaatlarına destek vererek,
savunmayı artık birer kale görünümü almış kentlerle geniş coğrafi alanlara yay
mışlardır. Artık hantal kalan ve sınırları aşan barbar kabilelerine karşı koyamayan
lejyonlar yavaş yavaş, yerlerini ağır zırhlı süvari birliklerine bırakmaya başlamış
lardır. Bu birlikler hızlı bir şekilde, sınırlardan içeri sızan saldırganlara ulaşarak,
tehditleri engellemeye başlamışlardır. Savunmalı kentler ve onları koruyan süvari
birlikleri ortaçağ dünyasının temellerini atmaya başlayacaktır.
Her iki imparator da mali durumu düzeltmek için reform denemeleri yaptıysa
da tahtta uzun süre kalamamaları nedeniyle bu reformlar kalıcı olamamıştır. Ka
musal alanda reformlar bir sonraki dönemde gerçekleştirilebilmiştir.
Tetrarşi Dönemi (MS 284-324)

İmparator Diocletianus (MS 284-305) yönetimi ele aldıktan sonra temelleri ken
disinden önce atılmaya başlanmış yapısal reformlara önem verdi. Ayrıca artık
doğal sınırlarına ulaşmış ve çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Roma İmpa
ratorluğunun tek bir kişi tarafından, tek bir merkezden idare etmenin zorluğunu
kavramış durumdaydı. Bu nedenle Antoninus’lar devrindeki gibi yetenekli bir ku
mandan olan Maximianus’u “Caesar” ilan ederek kendisine veliaht yaptı. Ancak
Maximianus’un yeni askeri başarıları üzerine “Augustus” payesi vererek kendisi
ile ortak imparator ilan etti.
Böylece Maximianus kuzey Resim 8.12
sınırına müdahale edebilece Duvarlarında
ği Mediolanum’dan (Milano, Roma İmparatoru
İtalya) Batı Roma toprakları Diocletianus’un “narh
kararnamesi”nin
nı, Diokletianus ise Balkanlar
yazılı bulunduğu
ve Doğu Anadolu’ya rahatça Phrygia’daki Aizonai
ulaşabileceği Nikomedia’dan (Çavdarhisar,
(İzmit) Doğu Roma toprakla Kütahya) kentinde
rını yönetecekti. Böylece Ro bulunan macellum (et
ma İmparatorluğu resmi ola pazarı) yapısı. (Foto:
Ahmet Tolga Tek).
rak ikiye bölünmese de idari
anlamda Doğu ve Batı olarak
bölünmüş oluyordu.
MS 293 yılında sınır güvenliği için bu yönetim tarzı biraz daha geliştirilerek iki
yeni Caesar tayin edilmiştir. Constantius, Gallia ve Britanya’yı, Galerius ise Suriye
ve Mısır’ı idare etmekle görevlendirildiler. Böylece dörtlü yönetim tarzı, yani tet
rarşi kurulmuş oldu. Yeni iki Caesar eşlerinden boşandırılarak, Augustusların kız
ları ile evlendiler, böylece akrabalık bağları da kurularak yeni hanedanların temeli
atılmış oldu. Yeni düzende imparatorların yetkileri iyice artarak tam anlamıyla bir
monarşi kurulmuş oluyordu.
İdari reformun en önemli özelliklerinden biri Diocletianus tahta geçtiğinde 48
adet olan eyaletlerin tamamı bölünerek, daha küçük yeni eyaletler oluşturulmuş
Dioecesis: Eyaletlerin ve sayı 104’ü geçmiştir. Burada amaç zengin eyaletlerde güçlenerek imparator ol
toplandığı büyük idari bölge. mak üzere isyan edecek valilerin önünün kesilmesidir. Ayrıca senato ve imparator
eyaletleri arasındaki farklılıklar kaldırılmış; bütün eyaletler 12 adet dioecesis al
tında gruplandırılmıştır. Böylece idare rahatlatılarak belirgin bir düzen içine so
kulmuştur. Ayrıca askeri ve sivil yönetim tamamen birbirinden ayrılmıştır.
Enflasyona karşı mali reformlar da yapılmıştır. Örneğin Aizanoi (Çavdarhisar,
Kütahya), Aphrodisias ve diğer kopyalarından tanınan ve MS 301 yılında kale
me alınan “Narh Emirnamesi” ile imparatorluk çapında var olan her türlü meta
ve hizmet için ödenecek en yüksek fiyatların sabitlenmesi denenmiş; yeni tip ve
birimlerde sikkeler basılarak paraya duyulan güvensizlik sona erdirilmeye çalı
şılmıştır. Mali durumdaki reformlar başarılı olamamış ve enflasyon ve paradaki
bozulma Geç Roma döneminde de devam etmiştir.
İmparator Diocletianus’un reformları nelerdir?

6
Diocletianus ve Maximianus MS 305 yılında kendilerini emekli ederek yerlerini
Constantius ve Galerius’a bırakmışlardır. Her iki imparator kendilerine yeni Cae
sarlar atayarak olaysız bir şekilde başa geçseler de Constantius’un ölümü ile tekrar
iç savaşlar patlak vermiştir. Constantius’un oğlu olan ve batı ordularının desteğini
alan I. Constantinus’un (MS 306-337), son rakibi Licinius’u, MS 324’de önce Had
rianopolis (Edirne), sonra da Khrysopolis’de (Üsküdar, İstanbul) yenerek ortadan
kaldırması ile Roma imparatorluğu tekrar tek bir kişinin yönetimi altına girmiştir.
Constantinuslar Dönemi (MS 324-363)

I. Constantinus, Diocletianus’un başlattığı reformları sürdürmüştür. En önemli ic
raatı, imparatorluğun tek bir başkentten idare edilmesinin mümkün olmaması ne
deniyle yeni bir başkent kurması olmuştur. Bu amaçla, coğrafi bakımdan oldukça
elverişli bir yerde olan küçük Byzantion (Sarayburnu, İstanbul) kenti yeni imar faali
yetleri ile genişletilerek MS 330’da Constantinopolis adıyla Roma İmparatorluğu’nun
ikinci başkenti ilan edildi. Bu isim Konstantiniye şeklinde Osmanlılar tarafından da
Resim 8.13
Constantinopolis’in (Sarayburnu ve çevresi,
İstanbul) kuruluşu ve başkent ilan edilmesi
şerefine bastırılan anı sikkelerinden bir
tanesinin ön yüzünde I. Constantinus, arka
yüzde Constantinopolis’i sembolize eden figür
bulunmaktadır.
kullanılmıştır. Roma kentinden pek çok kamu kurumu ve memurlar buraya ta
şındı.Kısa sürede yeni başkent, eskisini gölgede bırakacak kadar önem kazandı.
I. Constantinus diğer yandan iç savaş sırasında, Roma İmparatorluğu’nda iyi
ce yayılmış olan Hıristiyanlara karşı hoşgörülü davranarak onların desteğini aldı.
Yönetimi süresince, özellikle din konusunda farklı dinlere inananların kişisel ter
cihlerinde hür oldukları ve birbirlerine saygılı davranmaları gerektiğini bildiren
pek çok emirname yayınlamıştır. Böylece imparatorlukta artmakta olan pagan
dinleri ve Hıristiyanlık arasındaki çekişmeleri ve Hıristiyanlık içinde farklı mez
heplerin yarattığı gerilimi azaltmayı amaçlıyordu. Ayrıca en büyüğü MS 325’de
Nikaia’da (İznik) düzenlenen toplantılarla Hıristiyanlığın kendi içinde yaşadığı
bölünmeleri de engellemeye çalışmış ama her iki konuda da başarılı olamamıştır.
I. Constantinus’un din konusunda reform denemelerinin nedenleri nelerdir? So

nuçları ne olmuştur? 7
I. Constantinus, Roma İmparatorluğunun idaresini Caesar ilan ettiği üç oğlu

ve iki yeğeni arasında bölmüştür. Ölümünden sonra, bunlar arasında tekrar ça
tışmalar meydana gelmiş ve diğer yeğenleri ve kardeşlerini yenen Constans (MS
337-350) öldürülene kadar Batı Roma’nın, II. Constantius (MS 337-361) ise Doğu
Roma’nın hükümdarı olmuştur. II. Constantius kardeşinin öldürülmesi üzerine
Batı Roma topraklarını da ele geçirmiş ama gene ailesinden fertleri Caesar ilan
ederek idareyi çok elden sürdürmeye çalışmıştır. I. Constantinus’un oğulları vaftiz
olarak Hıristiyan olduklarını açıkça ilan etmişler ve kilise idaresini desteklemiş
lerdir. Bu dönemde Hıristiyanlık hızla gelişmiştir. Constantinus sülalesinin son
imparatoru Julianus (MS 361-363) ise pagan idi ve tapınaklara eski onurlarını ia
de etmek için çaba göstermiştir. Ancak Sasanilerle yapılan bir savaşta ölmesi üze
rine Roma İmparatorluğu’nda pagan gelenek kendisi ile son bulmuştur.
Valentinianus Hanedanlığı (MS 364-379)

Julianus’un ölümü üzerine ordunun müdahaleleri ile bir dizi general imparator
olmuşlardır. Ancak bu dönemde Hunların batıya doğru ilerlemesi ile, Orta Av
rupa’daki kavimler yerlerinden edilerek Roma sınırlarına yüklenmeye başladırlar.
İmparator I. Valentinianus, Tuna Irmağını aşan kabilelere karşı başarılı bir dizi
savaş yapsa da sefer sırasında MS 375 yılında ölmüştür. Oğlu Valens, Visigoth ve
Ostrogoth’larla Trakya’da karşılaşmış ancak MS 378 yılında Hadrianopolis (Edir
ne) yakınlarındaki savaşta yenilerek öldürülmüş ve Roma orduları dağılmıştır.
Valentinianus Hanedanlığı Döneminde Roma İmparatorluğu içinde yaşayan
halkın büyük bir kısmı Hıristiyan olmuş ve Paganlar cezalandırılmaya başlanmıştır.
Thedosius Hanedanlığı (MS 379-450)

Ordunun isteği ile Augustus ilan edilen I. Theodosius, bu artan tehditlere karşı
başarılı savaşlar yaparak imparatorluğun kurtarıcısı olmuştur. I. Theodosius MS
395 yılında Roma İmparatorluğunu Batı ve Doğu olarak kalıcı bir şekilde oğulları
arasında bölmüştür.
Doğu Roma İmparatorluğu başkenti Constantinopolis olmak üzere, İmparator
luğun Grekçe konuşulan bölgelerinde kurulmuştur. Latince, hukuk ve kanun me
tinlerinde resmi dil olarak kullanılmaya devam etse de resmi dokümanlardan MS 6.
yüzyılda çıkarak yerini tamamen Grekçe’ye bırakmıştır. Doğu Roma İmparatorluğu
Resim 8.14 varlığını, İstanbul’un 1453 yılında Fatih Sul

İmparator I. tan Mehmet tarafından fethedilmesine kadar
Theodosius’un sürdürmüştür. Bu devlete verilen Bizans adı,
oğlu Doğu Roma tarihçiler tarafından eski Roma İmparator
İmparatoru luğu ile karıştırılmaması için bir ayrım mey
Arcadius. İstanbul dana getirmek amacı ile takılmış modern
Arkeoloji Müzeleri.
(foto. A. Tolga Tek) bir yakıştırmadır. “Bizans” İmparatorları ve
halkı devletin yıkılışına dek kendilerini Ro
malı olarak görmüşlerdir. Dilimize de geçen
“Rum” kelimesi aslında Romalı demektir.
I. Thedosius döneminde Constantinopo
lis kentinde bulunan Hipodrom içine anıt
dikilitaşlar dikilmiştir. Mısır’dan getirilen
dikilitaşın kaidesinde bununla ilgili tasvirler
yer alır. Bu dönemde bütün pagan tapınakla
rı kapatılarak kamu kullanımına verilmiş ve
bunların büyük kısmı kiliselere dönüştürül
müştür.
II. Thedosius’un (MS 408-450) en önemli icraatlarından biri kendisi ve kendi
sinden önceki imparatorların çeşitli konularda yazdıkları emirnameleri bir araya
getirerek ve Codex Theodosius adıyla yayınlayarak bir Roma Hukuku oluşturma
sıdır. Ayrıca döneminde Constantinopolis’un (İstanbul) bugün de mevcut olan
kara surları inşa edilerek şehir I. Constantinus’un kurduğu halinin iki katına bü
yültülmüş ve MS 425 yılında Constantinopolis’te kurduğu okul dünyadaki ilk üni
versite kabul edilmektedir.

ANADOLU’DA ROMA DÖNEMİNDE DİN
Roma döneminde Anadolu’daki dinsel hayat, Hellenistik Dönemdeki gibi devam
etmiştir. Romalılar, kendi inançlarıyla çelişkiye düşmediği ve toplumsal sorunlara
yol açmadığı sürece ele geçirdikleri yeni bölgelerdeki yerel dinlere karşı hoşgörülü
davranmışlardır. Dolayısıyla eyaletlerdeki mevcut kültler gelişerek ve başkent Ro
ma veya diğer metropollere de yayılarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Anadolu’da
Bronz Çağındaki kökenlerini halen koruyan pek çok yerel kült Roma Döneminde
mevcut olmayı sürdürüyordu. Bunlara örnek olarak Dolikhe’deki (Dülük-Gazi
antep) Zeus kültü verilebilir. Burada Hitit fırtına tanrısı olan Teshup kültü Helle
nistik Dönemde yine bir gökyüzü tanrısı olan Zeus’a dönüşmüş ve Roma Döne
minde bu kült gelişerek varlığını sürdürmüştür. Buraya gelen Roma askerleri bu
külte katılarak kültü daha sonra görev yaptıkları Britannia (İngiltere) ve Danube
Resim 8.15
İmp. III. Gordianus (MS 238-244) döneminde
Tarsus’da basılan bir sikke; üzerinde ön yüzde
kalkan tutan üniformalı imparator, arka
yüzde ise stilize bir tapınak içerisinde Herakles
Sandon kült heykeli gösterilmiştir. Heykel Hitit
eserlerinde olduğu gibi bir arslanın üzerinde
durmaktadır.
(Tuna) Nehri sınırlarına taşıyarak kültün Latince ismi olan Jupiter Dolichenus
adıyla Roma dünyasına yaymışlardır. Aynı şekilde Tarsus’da bulunan Hitit Döne
mindeki Kizzuwatna Krallığının kurduğu bir gök tanrısı kültü Hellenistik ve Ro
ma Dönemlerinde de varlığını sürdürmüş ve Roma Döneminde Herakles Sandon
adıyla tapınımı devam etmiştir.
İmparatorluk döneminde Roma İmparatorlarının bazıları yaşarken, bazıları ise Sebasteion: Tanrıça
öldükten sonra tanrılaştırılmıştır. Bu kült Tanrıça Roma kültüyle birleştirilmiş ve Roma ve tanrılaşmış Roma
İmparatoruna tapmak için inşa
özellikle eyaletlerde gelişimi teşvik edilmişti. Örneğin Ephesus’da (İzmir, Selçuk, edilen tapınak.
Efes) dört ayrı imparator adına Sebasteion’lar Ankyra’daki (Ankara) Augustus
Tapınağı, Pergamon akropolünde inşa edilen Traianus Tapınağı ve Ephesos’daki
Hadrianus Tapınağı da bu amaçla kullanılan yapılar arasında başta gelir. Aphro
disias’taki Sebasteion yapısı özellikle imparatorları yerel kült tanrıları ile birleşti
ren kabartmaları ile Anadolu’daki Sebasteionların arasında en önde gelenlerinden
bir tanesidir. Anadolu kentlerinde; imparator kült tapınağına sahip olmak ve bu
kültün Roma imparatoru tarafından tanınması özel bir saygınlık sebebiydi. Bu
nedenle bu hakka sahip olan kentler yazıtlarında ve sikkelerinde kendilerini Ne
okoros (İmparator tapınağı muhafızı) sıfatıyla övmüşlerdir.
Resim 8.16
Mylasa’da (Milas,
Muğla) bulunan
Augustus ve
Tanrıça Roma
Tapınağını gösteren
gravür. Ne yazık
ki yapı günümüze
ulaşamamıştır.
Kaynak: Comte de
Choisel-Gouffier,
“Voyage pittoresque de
la Gréce”, Paris, 1776.
MÖ 2. yüzyıldan başlayarak Romalıların kendi tanrıları ile yabancı tanrılar

arasındaki fark ortadan kalkmaya başladı. Özellikle doğu dinleri ve Yunan tan
rıları Roma pantheonunda yerleştiler. Örneğin Anadolu’daki Phrygia bölgesinin
önemli kültü Kybele de Roma’da “Magna Mater” (= Büyük Ana) adıyla tapınım
görmeye başlamıştır. Tanrıçanın Pessinus’da (Ballıhisar Köyü, Sivrihisar, Eskişe
hir) bulunan tapınağında yer alan kült imgesi, Baitylos (siyah bir meteor taşı) Ro
ma’ya taşınarak buradaki yeni tapınağa yerleştirilmiştir.
Özellikle MS 2 ve 3. yüzyıllardaki veba salgınları, politik ve ekonomik sorun
lar ve savaşlar, halk topluluklarının dünya üzerindeki hayatın niteliklerini aşağı
görmelerine yol açtı. İnsanın kendi zeka ve çabasıyla iyi bir hayat sürebileceğini
savunan Klasik Dönem düşünce tarzı terk edilmeye; bunun yerine ancak bir ila
hın yardımı ile başka bir dünyada daha iyi bir hayatın onları beklediği düşüncesi
yayıldı. Özellikle parlak törenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara çekici gelen
doğu dinleri, ölümden sonra başka bir dünyada ikinci bir hayat müjdeledikleri için
Resim 8.17 oldukça popüler olmuşlardır. Bu sorunlara

Kütahya’dan cevap veremeyen klasik tanrılar ise yavaş ya
ele geçen Roma vaş terk edilmeye başlamışlardır. Bu neden
dönemine ait le klasik pagan kültleri de değişime giderek,
mermer bir stel “synkretik” tanrılar oluşturmuşlardı.Böyle
üzerinde Phrygia ce bu kültlerin mistik özellikleri güçlendiri
bölgesinin yerel
tanrıları. İstanbul lerek diğer kültlerle rekabet etmeleri amaçla
Arkeoloji Müzeleri. nıyordu. Örneğin Side’de bulunan bir yazıtta
(Foto: A. Tolga Tek) Zeus, Helios, Serapis birleşmiş yani synkre
tik tek bir tanrı olarak karşımıza çıkar.
Mısır’dan gelen İsis ve Serapis kültü, ve
ya İran ve Doğu Anadolu üzerinden gelen
Mithraizm ve tabiki Hıristiyanlık MS 2. ve
3. yüzyıllarda oldukça yayılmışlardır. İsis ve
Serapis’e Anadolu’da 70’e yakın yerleşimde
Mısır kültlerine ait kült alanları ve yazıtla
ra rastlanmıştır. Mısır kültleri Doğu Akde
niz ve özellikle Anadolu’da yaygınca tapınım
görmüşlerdir. Pergamon’daki “Kızıl Avlu”
İsis ve Serapis kültü Anadolu’daki en dikkat
çekici tapınaklarından bir tanesidir. Mithra
ism Roma ordusunda popüler olarak Ren ve
Tuna Irmakları çevresi, İngiltere gibi bölge
Synkretik: Pek çok değişik lerde gelişmiştir. Anadolu’da ise Tarsus ve İç Anadolu’da bu kültün merkezlerine
pagan tanrısının kültleri rastlanılmasına rağmen Mithraizm Roma İmparatorluğu’nun batı eyaletleri kadar
ve dolayısıyla özelliklerinin
birleştirilmesi ile ortaya çıkan yaygın değildir.
karışık kültler. Hıristiyanlık İmparator Augustus zamanında Hz. İsa tarafından kurulmuştur.
MS 1. ve 2. yüzyıllarda özellikle fakir halk arasında gizlice bütün Roma İmpa
ratorluğu sınırları içerisinde hızla yayıldı. Ancak Hıristiyanlar Roma’nın diğer
kültlerine ve özellikle tanrılaştırılmış Roma İmparatorlarına inanmadıkları için
Roma devletinin düşmanı sayılarak şiddetli bir baskı altına alındılar. Pek çoğu iş
kencelerle öldürüldü. Bugün Ortodoks ve Katolik kiliselerinin adandığı belli başlı
azizlerinin ve din şehitlerinin büyük bir kısmı MS 2. ve 3. yüzyıllarda Anadolu’da
yaşamışlardır. Örneğin İngiltere ve daha pek çok ülkenin koruyucu azizi sayılan
Hagios Georgios (Aziz George) Kappadokialı ve Bithynia’da Hıristiyanlıktan vaz
geçmediği için öldürülmüş bir “matyr”dir (din şehidi). Ejderha ile mücadele eden
bu azizin motifi bugün hâlâ İngiltere paralarında kullanılmaktadır.
Buna rağmen bu dinin popülerliği sonucu MS 4. yüzyılda İmp. I. Constantinus
zamanında Hıristiyanlık önce serbest bırakıldı.Sonra da Roma İmparatorluğunun
resmi dini oldu. Hatta MS 4. yüzyıl sonu - MS 5. yüzyıl başında paganlık yasaklan
mış, pagan tapınakları ve diğer mülkleri kiliseye devredilmiştir. Bu nedenle pek
çok antik tapınak kiliseye dönüştürülmüştür. Örneğin Ankyra’daki (Ankara) Au
gustus Tapınağı ve Pergamon’daki (Bergama) Mısır kültlerine tapınılan “Kızıl Av
lu” kiliseye dönüştüren Anadolu’daki Roma tapınaklarının güzel iki örnekleridir.
Hıristiyanlığın serbest bırakıldığı bu yüzyıllara Patara’da (Ovagelemiş) doğan
ve Myra’da (Demre) piskoposluk yapan Hagios Nikolaos denizcilerin ve çocuk
ların koruyucusu olarak hem Yunanistan ve Rusya gibi ülkelerin koruyucu azizi
olarak hem de Noel Baba adıyla ile batı ülkelerinde saygı görmektedir.
ANADOLU’DA ROMA MİMARLIĞI

Anadolu’da şehircilik ve anıtsal mimari Roma yönetimi öncesinde başlamıştır.
Dolayısıyla Romalılar özellikle batı Anadolu’yu ele geçirdiklerinde zaten anıtsal
yapılar ile dolu ve düzenli şehirlere sahip oldular. Bu nedenle batı Anadolu şehir
lerinde Roma egemenliğinin karakteri aslında Hellenistik Dönemde oluşan mi
marinin devamı şeklinde olmuştur. Buna karşın hamam binaları gibi tuğla harç,
kemer ve tonoz kullanılarak daha önceki binalara göre daha yüksek ve sağlam
inşa edilen yeni yapılar da bu şehirlere eklenmiştir. Buna karşılık özellikle ticaret
yollarının Roma döneminde baştan sona yeniden ve daha önce hiç ulaşmadıkla
rı noktalara inşa edilmesi ile ve barışın sağlanmasıyla Anadolu’nun içlerinde yer
alan yerlerde yeni ticaret merkezleri ve şehirler oluşmuştur.
Anadolu’da Bronz Çağından başlayarak gelişen çeşitli ticaret yol ağları mev
cuttur. Ancak Roma İmparatorluk çağında Anadolu’da bulunan eyaletlerin gü
venliği ve refahının artırılması için mevcut yollar geliştirilmiş, pek çok yeni yol
ağı inşa edilmiştir. Bu yolların güvenliğini sağlayan istasyonlar Roma ordusunun
askerleri tarafından korunmaktaydı. Dolayısıyla Romalıların getirdiği barış or
tamında güvenliğin artması özellikle Anadolu içlerinde bulunan zengin kaynak
ların işletilmesini ve ticaret merkezlerinin oluşmasında sebep oldu. Bugün Tür
kiye’de mevcut olan anayolların büyük bir kısmı ilk olarak Roma İmparatorluk
çağında inşa edilmiştir. Bunlara örnek olarak “via militaris” (Asker yolu) adıyla
tanınan E5 karayolunu örnek verebiliriz.
Anıtsal yapılarda Romalılar özellikle yüksek yapı formlarını uygulamışlardır.
Dolayısıyla Yunan tarzı yekpare taştan yapılar hâlâ yapılmakla beraber, tuğla ve
çimento gibi malzemeler daha yoğun kullanılmış, kemer, tonoz ve kubbe gibi mi
mari formlar yaygınlaşmıştır. Pergamon’daki (Bergama) Kızıl Avlu tamamı tuğ
ladan yapılan bir Roma tapınağıdır. Tuğlaların üzerleri ince mermer levhalarla
kaplanarak, taştan anıtsal mimarinin izlenimi verilmiştir. Side’de bulunan tiyatro
da tonoz kullanımının iyi bir örneği görülebilir. Pergamon’daki Traianum Tapına
ğı yüksek bir podyum üzerine inşa edilerek yükseltilmiştir. Bu yüksek formların
tercih edilmesinin sebebi, bu yapıların tamamının inşa edildiği şehirlerde zaten
Hellenistik Dönemden kalan anıtsal yapıların mevcut olmasıdır. Romalılar daha Zafer Takı: Bir zaferi
yüksek binalar inşa ederek Pergamon gibi kentlerde kendi güçlerini hissettirmek kutlamak için inşa edilen
anıtsal kapı.
istemişlerdir. Aynı şekilde hamam binaları da anıtsal formları ile Roma İmpara
torluğu’nun kudretini en iyi hissettiren yapı formlarıdır.
Romalılar özellikle Roma kentinde zafer takları inşa ederlerken, Anadolu’da
bu form zafer amaçlı olmayan anıtsal kapılar için kullanılmıştır. Mesela Ephe
sus’daki Mazaeus-Mithridates veya Attaleia’daki Hadrianus Kapısı bu türe örnek
olarak gösterilebilir. Zafer taklarının geç dönemden bir örneği ise Constantino
polis’de (İstanbul, Sarayburnu) inşa edilen Theodosius Takı’dır (Beyazıt’da İstan
bul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi önünde temelleri bulunmaktadır, bir savaşı
tasvir eden kabartmalarının bazı parçaları ise Beyazıt Hamamı’nın dış cephesinde
görülebilir). Aphrodisias’da (Aydın, Karacasu, Geyre Köyü) bulunan Tetrapylon
ise, alınlığı kemerler üzerinde taşınan bir yapıdır, bu şehirdeki Aphrodite Tapına
ğı’nın kutsal alanının giriş kapısı olarak inşa edilmiştir.
Önemli bir yapı tipi Aquadukttür (Aquadukt: suyun arazideki eğimleri ve çu
kur yerleri aşması için inşa edilen kemerler üzerinde yükselen su köprüleri) Suyun
şehirlere uzak mesafelerden taşınabilmesi için kaynaktan gelen su çok düşük bir
eğimle su yollarına verilmiş, ova ve vadi gibi derin noktaları bu su yollarının aşabil
Resim 8.18 mesi için su kemerleri inşa edilmiştir. Bu ke

Aphrodisias’daki merlerin güzel bir örneği Aspendos’da ve Geç
tetrapylon. Roma döneminden bir örneği ise Constanti
Antoninuslar nopolis’de (İstanbul) Valens Aquadukt’ünde
dönemi.(Foto. A. (Bozdoğan Kemeri) görülebilir. Suyun şehir
Tolga Tek.) içinde çeşme ve evlere taksimatı veya yüksek
noktalara çıkartılabilmesi için su kuleleri in
şa edilmiş; su bunlara sifon yöntemi kullanı
larak sevk edilmiştir.
Romalıların Anadolu’da mimariye sok
tukları yeni yapı tipleri arasında en önemlisi
hamamlardır. Hamam binası Roma’nın anıt
Roma Hamamları: Sadece sal mimarlığının en görkemli eserleri arasındadır. Tonozlar kullanılarak inşa edilen
yıkanma amacıyla sınırlı bu yüksek yapılar pek çok antik kentin en büyük yapılarıydı. Ankyra ve Ephesus’da
kalmayan, eğitim, spor ve
kültürel faaliyetler için(de ki hamam yapıları bu türe iyi örneklerdir. Örneğin MS 43 yılında Roma İmparator
kullanılan çok mekanlı ve çok luğu’na katılan Lykia’da şehirlerde mevcut olan hamam yapılarının çok büyük bir
amaçlı büyük yapılardır. kısmı aynı mimari forma sahiptir. Belli ki bu yapılar bölge Roma İmparatorluğu’na
katıldıktan sonra toplu olarak Roma egemenliğini bir sembolü olarak bütün Lykia
şehirlerine aynı dönemde inşa edilmişlerdir. Anadolu’da hamamlar Hellenistik Dö
nemi yaygınlaşmış eğitim kurumları olan Gymnasiumlar ile birleştirilmiştir.
Resim 8.19
Lykia’da Arykanda
antik kentinde
bulunan Roma
dönemi Hamamı.
Antoninuslar
Dönemi. (Foto:
Ahmet Tolga Tek)
Özellikle Roma imparatorluk çağında Anadolu şehirlerine eklenen önemli bir

yapı formu Nymphaion’lardı. Daha önceki dönemlerde sade çeşme yapıları şehir
lerde olmakla beraber Roma İmparatorluk çağında bu yapı tipi anıtsal bir forma
bürünmüş ve pek çok kentte Roma imparatorlarının gücünü sembolize eden bir
hâle gelmiştir. Bu yapılar çok sayıda heykelle bezenmiştir. Ephesos’daki üç katlı
cephesiyle Kuretler Caddesi’nde dikkat çekici bir yapı olan Traianus Nymphaion’u
bunun güzel bir örneğidir.
Basilika: Mahkeme ve borsa Roma İmparatorluk Çağında şehirlere inşa edilen bir başka su yapısı Latrina’dır.
binası.
Günümüzden farklı olarak pek çok kişinin aynı anda beraber kullanabildiği latri
nalar şehirlerde inşa edilen düzenli kanalizasyon sistemleri ile beraber Anadolu
şehirlerindeki sağlık seviyesini artmışlardır. Resim 8.20

Side Agorası’nın tiyatroya bakan cephesinde
Ephesos’da Kuretler
yer alan latrina ve Ephesos’daki Skolastika
Caddesinde yer
hamamlarında yer alan restore edilmiş latri alan Traianus
na bu türün güzel örnekleridir. Nymphaionu.
Diğer bir yeni yapı tipi Basilikadır. Ba (Çizim: R. Hueber).
silikalar mahkeme ve borsa yapıları olarak
kullanılmışlardır. Kalabalık insan kitleleri
ni içerisine alabilen bu yapı tipinin mima
ri formu Geç Roma Döneminden itibaren
ilk Hıristiyan kiliseleri için de model olarak
kullanılmıştır. Roma Tiyatrosu: Oturma
yerleri ve sahnesi yarım daire
Romalılar Yunan tarzı at nalı biçimindeki tiyatro yapısının plan tipini değiş planlı ve genellikle sahne
tirerek yarım daire hale getirmişler ve sahne binasını taştan inşa etmeye başla binası taştan inşa edilerek ana
mışlardır. Aspendos tiyatrosu bütün Akdeniz’de bu türün en iyi örneğidir. Daha binayla organik olarak bağlı
çok batı eyaletlerinde yaygın olan amphitheatron En önemli örneği Roma’daki bulunan tiyatro yapısı).
Colosselium olan bu yapı tipinin Anado Resim 8.21
lu’da örnekleri azdır: Pergamon, Antiokhia
ve Kyzikus (Erdek) gibi bazı kentlerde bu Ephesos’da bulunan
Skholastika
lunmaktadır. Hamamları
Özel konutlarda Romalılar Akdeniz et içerisinde yer alan
rafında ele geçirdikleri bölgelerin yerel mi Latrina. (Foto:
marisini devam ettirmişlerdir. Dolayısıyla Güven Deniz
örneğin Orta Anadolu’da bulunan höyük Apaydın)
lerde kerpiç konut mimarisi veya Lykia’da
taş temelli ahşap yapılar devam etmiştir.Ep
hesus’daki Yamaç Evler, Atriumlu ev türü
nün güzel örnekleri arasındadır. Roma gibi Latrina: Toplu olarak
kullanılabilen tuvalet.
Resim 8.22
Aspendos Tiyatrosu.
(Foto: Ahmet Tolga
Tek.)
Amphitheatron
büyük kentlerde ise tuğla kullanılarak inşa edilen apartmanlar özellikle daha fakir (Amfitiyatro): Planı tam
insanların konutlarını oluşturmaktadır. Roma konutlarının duvarları, sahipleri daire şeklinde olan tiyatro
yapısı,(Türkiye’de bu form
nin gelir düzeylerine göre değişen kalitede boya ile yapılmış duvar resimleri ve nadir olarak kullanılmıştır,
yarım daire planlı tiyatroların
bu kelime ile adlandırılması
yanlıştır)
Atriumlu ev: Odaları merkezi zeminleri ise küçük taş taneleri ile yapılmış mozaiklerle kaplanıyordu. Örneğin
ve tepesi açık bir avlunun Zeugma’dan bulunan ve Gaziantep Arkeoloji Müzesi’nde sergilenen mozaikler ve
etrafında yer alan ev planı tipi.
duvar resimleri bu tarz konutların süslemeleridir.
Bu yapı formları dışında Anadolu kentlerinin tümünde daha önceki dönem
lerde kullanılan yapı formları ve mimari gelenekler Roma Döneminde de varlığını
sürdürmüştür. Ancak Roma İmparatorluk Çağında özellikle Antoninus’lar Dev
rinde inşa edilen yapılar zengin mimari plastik süslemeleriyle dikkat çekmektedir.
ANADOLU’DA ROMA HEYKEL SANATI

Romalılar Yunan heykeltıraşlığını temel olarak alıp geliştirmişlerdir. Özellikle
mitolojik konularda kullanılan modeller daha eski Yunan başyapıtlarıdır Roma
kentleri ve resmi yapıları bunların kopyaları ile süslenmiştir. Bu kopyalar saye
sinde büyük çoğunluğu günümüze ulaşmayan Yunan başyapıtlarının neye benze
diğini de öğrenmekteyiz. Antik Çağda pek çok önemli heykel bronzdan yapılmış
olup tekrar eritilerek kullanılabilmesi nedeniyle günümüze çok az bronz heykel
ulaşmıştır. Bugün Türkiye’deki müzelerde sergilenmekte olan Roma heykeltıraşlı
ğı örneklerinin çok büyük bir kısmı mermerdendir. Gerçek Roma heykeltıraşlığı
özellikleri portre heykellerinde görülebilir. Oldukça realist bir üslup izleyen bu
sanatta sadece önemli kişiler değil, normal halk da tasvir edilmiştir.
Özellikle Roma Cumhuriyet Döneminde Anadolu kentlerinde bulunan Yunan
heykeltıraşlığının önemli örnekleri zorla yerlerinden alınarak Roma kentine ve
İtalya’ya taşınmışlardır. Örneğin Pergamon akropolünü süsleyen Galat heykelleri
grubu Roma kentine taşınmıştı. Buna karşılık Roma İmparatorluk Çağında Ana
dolu’daki bütün kentler zengin heykeltıraşlık eserleriyle süslenmişlerdi.
Roma anıtları Romalıların zaferlerini vurgulayabilecekleri önemli kamusal
alanları oluşturuyordu; bu nedenle politik propaganda amaçlı pek çok anıt dikil
miştir. Her Roma şehrinde bulunan çok sayıdaki imparator heykelleri ve Ephe
sos’daki Mazeus Mithridates kapısının karşısında yer alan ve Roma imparatoru
Lucius Verus’un (MS 161-169) Parthia seferini kabartmalarıyla tasvir eden Part
hlar anıtı bunun örnekleridir.
Anadolu’da Roma İmparatorluk Çağında pek çok heykel atölyesi kurulmuş
tur. Özellikle Aphrodisias veya Pamphylia heykeltıraşlık okulları bunlar arasında
sayılabilir. Bu okullardan
Resim 8.23
yetişen sanatçılar sadece
Ephesos’da bulunan Anadolu’da değil Roma
ve bugün Viyana’da
imparatorluğunun çeşitli
sergilenen Parthlar
anıtının bu yerlerinde eserler üret
kabartmasında bir mişlerdir.
kahraman olarak Yeni kurulan başkent
tasvir edilmiş Roma Constantinopolis’in süs
İmparatoru Lucius lenmesi için aralarında
Verus’un yanında
Nike (Zafer) ile dünyanın yedi harika
Euphrates (Fırat) sından biri olan Olympia
Irmağını aşması Zeus heykeli de olmak
tasvir edilmiştir. Foto: üzere Yunan dünyası
Ahmet Tolga Tek. nın başyapıtları buraya
taşınmıştır. Ancak Geç Roma Döneminde Resim 8.24

Portre heykeller hâlâ yapılmakla beraber Roma İmparatorluk
artık Hristiyanlaşmış olan Roma İmpara döneminden
torluğu’nda diğer türlerde heykellerin yapı mermer bir lahit.
mı sona ermiştir. İznik Arkeoloji
Roma rölyef sanatının çok güzel ör Müzesi. (foto. A.
Tolga Tek)
nekleri lahitler üzerinde de görülmekte
dir. Anadolu’da üretilen kabartmalı lahit
ler Roma İmparatorluğu’nun her tarafına
satılmıştır. Örneğin Dokimaion (İscehisar,
Afyon); Prokonnessos (Marmara Adası, Balıkesir) ve Aphrodisias mermer ya
taklarından elde edilen kaliteli mermer hem mimari bezemeli parçalar hem de
heykel ve lahitlerin üretiminde kullanılmıştır. Bunların dışında bütün Anadolu
kentlerini ele geçirmekte olan mezar ve adak stelleri de Roma rölyef sanatının
önemli örnekleridir.
ANADOLU’DA ROMA DÖNEMİNDE EKONOMİ

Diocletianus’un reformlarına kadar olan süreçte, Roma İmparatorluğu’nun ver
gileri, içerisinde asker bulunan eyaletler ve Mısır gibi zengin bazı bölgelerden ol
mak üzere imparatorluk hazinesine gidiyordu. İtalya ve asker bulunmayan eyalet
lerin gelirleri ise senato kasasında toplanmaktaydı. İmparator gelirleri ayrıca tahıl
satışlarından alınan yüzdeler ve madencilik haklarının açık arttırmayla verilmesi
gibi yöntemlerle geliştirilmiştir. İmparatorluk kasası öncelikle ordunun gereksi
nimlerini karşılamakta, ama diğer yandan pek çok kamu harcamasının finans
manında da kullanılmaktaydı. Örneğin çeşitli depremlerde zarar gören Anadolu
kentlerinin tekrar inşası için imparatorluk kasasından bağışlarda bulunulmuştur.
Senato Kasası ise memur maaşlarının ödenmesi ve senato eyaletlerindeki kamu
harcamalarının finansmanı için kullanılmaktaydı. Zaman içinde bütün maaşlar
İmparatorluk Kasasından ödenmeye başlanmıştır.
Roma İmparatorluğunun tüccarları ağırlıklı olarak Resim 8.25
Akdeniz ve Batı Avrupa’daki Roma topraklarında oluşan
İmparator Hadrianus döneminde Andriake
barış ortamından faydalanarak uzun mesafeli ticaret ya (Çayağzı, Demre, Antalya) kentinde inşa
par duruma gelmişlerdir. Arkeolojik kazılarda aynı üre edilen tahıl ambarını gösteren gravür.
timhanelerde üretilmiş benzer metaların birbirlerinden Yapı bugüne gravürdeki görünen hali ile
binlerce kilometre uzaklıktaki noktalarda ele geçmeleri ulaşmıştır. Çizim: Luigi Mayer, “Views
hiç şaşırtıcı değildir. Ancak ticaretin diğer bir yönü Ana in Egypt, Palestine and other parts of the
Ottoman Empire”, Londra, 1804.
dolu’dan sınırlar dışına, ipek ve baharat yolu ile Asya iç
lerine uzanmaktadır.
Roma Döneminde paranın düzenli ve kaliteli basılma
sı, vergilerin toplanabilmesi, imparatorluğa gelir getiren
sektörlere yatırımlar yapılması sayesinde, cumhuriyetin
zenginleşmesi ile MÖ 2. yüzyılda artan fiyatlar, MS 3.
yüzyıl ortası krizine kadar hemen hemen sabit kalmıştır.
MS 3. yüzyılda yaşanan siyasal kriz ve ekonomik sonuçla
rı, paranın maden ayarlarının düşürülmesi gibi nedenler
yüksek bir enflasyona neden olmuştur. Geç Roma Dönemi
boyunca bu buhran sürmüştür.
Resim 8.26
Roma Dönemine
ait, Olympos
antik Kentinde
bulunan kaptan
Eudemos’un lahiti.
Yazıtında kaptan
Eudemos seyirciye
seslenmektedir:
“dünyanın bütün
limanlarını
dolaştım, ama
heyhat burası son
limanımmış” (foto.
Ahmet Tolga Tek)
Romalılar, açık arttırmalar, hisse senetleri, bonolar ve bankalar, devlet güven

celi krediler, ipotek gibi günümüz ekonomisinde yer alan faaliyetlerin hepsini
kullanmışlardır. Bunların hepsi daha önceki devirlerde ortaya çıkmakla beraber,
Roma döneminde her yerde yaygınca kullanılan sistemlerdir.
Roma Döneminde büyük teknolojik keşifler yapılmamış olsa da mevcut bilgi
lerin endüstriyel uygulaması yaygınlaşmıştır. Örneğin Geç Hellenistik Dönemde
Lübnan kıyılarında keşfedilen camın üflenerek hızlı üretimi tekniği, Augustus za
manında hızla bütün Roma topraklarına yayılmış ve kolaylaşan üretim sayesinde
cam yaygın ve ucuz bir meta hâline gelmiştir. Roma Döneminde ortaya çıkan
pencere camlarının mimariye etkisi bile bu tek daldaki üretim kolaylaşmasının
göstergesidir. Bir başka örneğe bakacak olursak, Klasik Dönemden beri varlığı
bilinen sifonların Roma Döneminde yaygın kullanımı sayesinde, yüksek noktala
ra su taşımak kolaylaşmıştır. Ovadan oldukça yüksek bir konumda bulunan As
pendos (Belkız, Antalya) kentine su taşıyan aquadükt ve bunun üzerine kurulu
su sifonları ve kuleleri bu sistemin günümüze ulaşan güzel örnekleridir. Sifonlar
maden gibi yerlerde su tahliyesini kolaylaştırmış ve daha derin madencilik yapıl
ması olanaklı hâle gelmiştir.
Her ne kadar asıl amaç askeri olsa da Romalılar her gittikleri yerde yollar inşa
etmişlerdir. Bu yollar askeri birliklerin ve teçhizatlarının sevkiyatını kolaylaştır
makta ama aynı zamanda bölgedeki yerleşimlerin ekonomik olarak Roma toprak
larındaki diğer yerlere bağlanmasını da sağlamakta idi. Yollar üzerinde kurulan
hanlar ve polis karakolları sayesinde uzun mesafelerde güvenli yolculuklar müm
kün olmuştur. Romalıların gene bu yolları kullanarak işlettiği oldukça düzgün bir
posta sistemleri de bulunmakta idi.
Yolların ve gelişen güven ortamının ticareti arttırmasının Anadolu’daki en
önemli sonucu daha önceki dönemlerde sadece deniz kıyısında yoğunlaşan bü
yük metropol kentlerinin Anadolu içlerinde de gelişmesidir. Bu şehirler gerek
Roma İmparatorluğu’nun bütün olanaklarından yararlanmakta, gerekse yaptık
ları üretim, ödedikleri vergi ve ordu ve sanayiye kattıkları insan gücü ile Roma
devletinin zenginleşmesinde rol oynamaktaydılar. Bugün Türkiye içerisinde yer
alan büyük şehirlerin neredeyse tamamı, Roma İmparatorluk Çağında da büyük
ve önemli merkezlerdi.
Özet
Roma’lılar MÖ 3. yüzyılın sonlarında ticari ve poli rilmiş ve sınır Tigris (Dicle) ırmağına kadar ilerletilmiş
tik ilişkilere girdikleri Pergamon Krallığı ve Rhodos tir. Ancak İmparator Hadrianus zamanında sınır tekrar
Cumhuriyeti ile müttefiklik antlaşması yapmışlardı. Euphrates (Fırat) Irmağına geri çekilmiştir. Sınır Bizans
Seleukos kralı III. Antiokhos’un Makedonia Krallığı ile dönemine kadar yaklaşık olarak bu şekilde kalmıştır.
ittifak yaparak Pergamon krallığı’na savaş açması üze Augustus (MÖ 27-MS 14) ve ailesinden gelen impa
rine Romalılar da bu savaşa dahil oldular. Romalılar, ratorların kurduğu hanedana Julius-Claudius’lar ha
Seleukosları MÖ 190 yılında Magnesia (Manisa) Sava nedanı (MÖ 27- MS 68) denir. Bu dönemde Anado
şında yenerek, Seleukos Krallığı’nı yüksek bir tazminat lu’nun pek çok kentinde tanrıça Roma ve Augustus
ödemek ve Toros Dağları kuzeyindeki bütün toprak kültleri kurulmuştur. Galatia ve Kappadokia Krallıkları
larından vazgeçmek zorunda bıraktılar. Bu topraklar ve Thrakia bölgesi ilhak edilerek, Roma İmparatorlu
Roma’nın müttefikleri Pergamon Krallığı ve Rodos ğu’nun doğu sınırı Euphrates (Fırat) Irmağına kadar
Cumhuriyeti arasında bölüşüldü. Böylece Romalılar genişletilmiştir. Kurulan barış ortamı sayesinde bu dö
Anadolu’da kendilerine toprak almasalar da, müttefik nemle başlayarak, MS 3. yüzyıl ortalarına dek Anadolu
leri aracılığı ile etki alanlarını genişletmiş oldular. Ar kentleri bir kalkınma sürecine girmişlerdir. Nero’nun
tık Roma Cumhuriyeti, Doğu Akdeniz’de de kalıcı bir ölümüyle başlayan iç savaştan galip çıkan Vespasianus
şekilde önemli bir güç olarak ortaya çıkmış oluyordu. (MS 69-79) ile Flaviuslar hanedanı (MS 69-96) başlar.
MÖ 133 yılında Pergamon Krallığı’nın son kralı III. At Flaviuslar hanedanlığı döneminde Anadolu’daki kent
talos öldüğünde, krallığını vasiyet yoluyla Roma dev lerin refah seviyesi artmış, bu kentlerde yaşayanlar, ar
letine bıraktı. Böylece Batı Anadolu’da ilk defa toprak tan sayılarla Roma imparatorluğu devlet memurlukla
elde eden Romalılar burada “Asia Eyaletini” kurdular. rına yükselmişlerdir.
Bir süre sonra Bithynia Krallığı da aynı şekilde Ro Flavius’lar hanedanının son üyesi İmparator Domitia
ma’ya bağlandıysa da, “Bithynia Eyaleti’nin” kurulması nus’un (MS 81-96) öldürülmesinden sonra, Nerva (MS
Pontus Savaşları sonrasına kaldı. 96-98) tahta geçti. Nerva, kendisine veliaht olarak o
Doğu Akdeniz’de artan korsanlığın bütün Akdeniz’de sıralar Roma İmparatorluğu’nun en güçlü kişilerinden
ticareti olumsuz etkilemesi üzerine, Roma Generali birisi olan General Traianus’u gösterdi. Böylelikle iç sa
Pompeius bir ordu ile Anadolu’ya gönderildi. Pompei vaşlara engel olmak için devlet yönetimine en uygun
us Pontus ve Seleukos Krallıklarını ortadan kaldırarak; kişinin, akrabalık ilişkileri olmasa da, bir önceki im
Karadeniz’de “Pontus Eyaleti” (Çukurova’da “Kilikia parator tarafından veliaht ilan edilmesi adeti başlamış
Eyaleti” ve daha güneyde “Suriye Eyaleti’ni” kurdu. İm oldu. Bu döneme Antoninuslar Dönemi (MS 98-193)
parator Augustus’da Galatia Krallığını ilhak ederek bu denir. İmparator Traianus (MS 98-117) fetih politikala
rada “Galatia Eyaletini” kurdu. İmparator Tiberius tara rını izlemiş ve Roma İmparatorluğu’nu en geniş sınır
fından Kappadokia Krallığı ilhak edilerek “Kappadokia larına ulaştırmıştır. Ama sonraki İmparator Hadrianus
Eyaleti” adıyla burası da Roma’ya bağlanmıştır. İmpa (MS 117-138) zamanında yeni ele geçirilen yerlerin ba
rator Claudius, Trakya bölgesini ele geçirerek “Thrakia zıları terk edilmiş ve Romalılar tekrar barış politikası
Eyaleti” ve Lykia bölgesini alarak “Lykia Eyaletini” (da izlemişlerdir. Hadrianus dönemi Roma İmparatorlu
ha sonra Lykia-Pamphylia Eyaleti) kurmuştur. Böylece ğu’nun her tarafı için en görkemli dönemdir. Hadria
Roma imparatorluğu, Euphrates (Fırat) Irmağına kadar nus yönetimi sırasında uzun gezilere çıkarak pek çok
olan bütün Anadolu’yu kontrolü altına almıştır. Parthia sorunu yerinde incelemiş ve çözmüştür. Antoninus’lar
Krallığı ile olan sınır bölgesinde Armenia, Kommagene, döneminde Anadolu kentleri altın çağını yaşamıştır.
Oshroene gibi ufak ve Roma’ya vasal krallıklar koruna Gerek imparatorlar, gerek Anadolu’daki eyaletleri yö
rak Parthia ile Roma imparatorluğu arasında tampon bir neten valiler gerekse şehirlerin zengin kişileri Anado
bölge oluşturulmuştur. İmparator Vespasianus, Kom lu şehirlerine kamu yapıları inşa ettirmişler, sosyal ve
magene bölgesini de ilhak etmiştir. İmparator Traianus kültürel kurumların yaşaması için bağışlar yapmışlar
zamanında Doğu Anadolu’nun büyük bir kısmı ele geçi ve heykeller diktirtmişlerdir.
İmparator Commodus’un öldürülmesinden sonra Bu krizlere karşılık İmparator Diocletianus (MS 284-
tahta kendi adaylarını geçirmek üzere hareket eden 305) yeni bir yönetim tarzı kurmuştur ve onunla baş
farklı askeri birlikler arasında başlayan iç savaş, Sep layan döneme Tetrarşi Dönemi (MS 284-324) denir.
timius Severus’un (MS 193-211) zaferi ile sonuçlana Büyük Roma İmparatorluğu’nun tek bir kişi tarafın
rak bu imparatordan ismini alan Severuslar hanedanı dan, tek bir merkezden idare edilmesinin zorluğunu
(MS 193-235) başa geçti. Kendisi de ordu kökenli olan kavrayan Diocletianus, Maximianus’u ortak imparator
İmparator Septimius Severus ve ardılları kendilerini ilan eder. Her iki imparator, yetenekli diğer iki komu
başa geçiren orduya en fazla önemi vererek askerle tanı kendilerine veliaht göstererek dörtlü bir yönetim
rin bundan sonra her imparator tahta geçişte bundan anlayışı ile İmparatorluğun güvenliğini sağlamaya ça
çıkar beklemeleri durumunun temellerini atmışlardır. lıştılar. İdari reformlarla eyalet sayılarını arttırdılar ve
Severuslar döneminin en önemli icraatı, Caracalla (MS ekonomik bozulmanın önüne geçmeye çalıştılar.
211-217) döneminde kaleme alınan bir emirname ile Tetrarşi, yıkılmanın eşiğine gelen Roma İmparatorlu
Roma İmparatorluğu sınırları içinde yaşayan herkesin ğu’nu kurtarmış ancak sorunların büyük bir kısmını
Roma vatandaşı yapılmasıdır. çözememiştir. Gene çıkan iç savaş sonunda rakiplerini
Severuslar Hanedanından sonra asker İmparatorlar yenen I. Constantinus ile Tetrarşi sona ererek yeniden
dönemi (MS 235-284) başlar. Bu dönem bütün Roma tek bir imparatorun yönetimi altında idare başlar ve
İmparatorluğu’nun karışıklıklara boğulduğu bir süreç kurulan yeni hanedana ve bu döneme Constantinuslar
tir. İmparatorların seçilmesinde Roma’daki Praetoria Dönemi (MS 324-363) denir.
birliği ile eyaletlerdeki lejyonların pek çoğu söz sahi I. Constantinus, Diocletianus’un başlattığı reformları
bi olmaya çalışmış ve ülke sürekli iç savaş durumunda sürdürmüştür. En önemli icraatı, imparatorluğun tek
kalmıştır. Bu durum sınırların güvenliğini de azaltarak bir başkentten idare edilmesinin mümkün olmaması
imparatorluğu yıkılma noktasına getirmiştir. Yaklaşık nedeniyle yeni bir başkent kurması olmuştur. Bu amaç
50 yıl süren bu süreçte 40’a yakın kişi imparator ilan la, coğrafi bakımdan oldukça elverişli bir yerde olan
edilmiş, kimi zaman farklı yerlerde kendilerini impara küçük Byzantion (Sarayburnu, İstanbul) kenti yeni
tor ilan eden 4-5 general arasında savaşlar sürmüştür. imar faaliyetleri ile genişletilerek MS 330’da Constanti
MS 3. yüzyıl ortasında Roma İmparatorluğu’ndaki iç nopolis adıyla Roma İmparatorluğunun ikinci başkenti
karışıklıklar sınır güvenliğini azaltınca Goth kabileleri ilan edildi. I. Constantinus diğer yandan Roma İmpa
ve diğer Germen kökenli halklar Tuna ve Ren Irmak ratorluğu’nda iyice yayılmış olan Hıristiyanlara karşı
larını büyük kitleler hâlinde aşarak Roma topraklarını toleranslı davranarak daha önce zaman zaman yasak
yağmalamaya başladılar. Önceleri sınırlarda etkili olan lanan bu dini serbest bıraktı. En büyüğü MS 325’de Ni
bu akınlar, MS 250-260’lı yıllara gelindiğinde gittikçe kaia’da (İznik) düzenlenen toplantılarla Hıristiyanlığın
iç bölgelere ulaşmaya başlamıştır. kendi içinde yaşadığı mezhep bölünmelerini ve çekiş
İran’da Parth Hanedanını yıkarak güçlü bir devlet ku meleri engellemeye çalışmıştı ama başarılı olamadı.
ran Sasaniler de Romalıların zayıflaması ile Roma top Constantinuslar Hanedanının sona ermesinden sonra
raklarını ele geçirmeye başladılar. Valentinianus Hanedanlığı (MS 364-379) kuruldu. Da
Kendisini imparator ilan eden generaller arasında sü ha sonra ise I Theodosius’un kurduğu Thedosius Hane
ren iç savaşlar, barbar kabilelerin ve Romanın komşula danlığı (MS 379-450) başa geçti. I. Theodosius MS 395
rının ülke içine akınları, yerel ölçekli isyanlar, eşkıyalık yılında Roma İmparatorluğunu Batı ve Doğu olarak
ve korsanlık ve büyük veba salgını bütün Roma İmpa kalıcı bir şekilde oğulları arasında bölmüştür. Doğu
ratorluğu’nda sosyal yapı ve şehirlerin görünümünü Roma İmparatorluğu başkenti Constantinopolis olmak
değiştirmiştir. Örneğin uzun bir süredir refah ve barış üzere, İmparatorluğun Grekçe konuşulan bölgelerinde
içinde yaşayan Anadolu kentleri tekrar sur inşaatları kurulmuştur.
na başlamışlardır. Bunun için kimi zaman şehirlerdeki Roma döneminde Anadolu’daki dinsel hayat, Hellenis
kamu yapıları sökülerek acil inşa edilmesi gereken sur tik dönemdeki gibi devam etmiştir. Romalılar, kendi
lara taş sağlanmıştır. Artık pek çok yerde süslü kamu inançlarıyla çelişkiye düşmediği ve toplumsal sorun
yapılarının yapımı durmuş, şehirlerdeki mevcut kamu lara yol açmadığı sürece ele geçirdikleri yeni bölge
yapıları da bakımları yapılamaz ve işletilemez hâle gel lerdeki yerel dinlere karşı toleranslı davranmışlardır.
meye başlamıştır. Dolayısıyla eyaletlerdeki mevcut kültler gelişerek ve
başkent Roma veya diğer büyük kentlere de yayılarak zamanında Hıristiyanlık önce serbest bırakıldı, son
varlıklarını sürdürmüşlerdir. Anadolu’da bronz çağın ra da Roma İmparatorluğu’nun resmi dini oldu. Hat
daki kökenlerini hâlen koruyan pek çok yerel kült Ro ta MS 4. yüzyıl sonu - MS 5. yüzyıl başında paganlık
ma döneminde de mevcut olmayı sürdürüyordu. MÖ yasaklanmış, pagan tapınakları ve diğer mülkleri kili
2. yüzyıldan başlayarak Romalıların kendi tanrıları ile seye devredilmiştir. Bu nedenle pek çok antik tapınak
yabancı tanrılar arasındaki fark ortadan kalkmaya baş kiliseye dönüştürülmüştür.
ladı. Özellikle doğu dinleri ve Yunan tanrıları Roma Romalılar Yunan heykeltıraşlığını temel olarak alıp
pantheonunda yerleştiler. geliştirmişlerdir. Özellikle mitolojik konularda kulla
İmparatorluk döneminde Roma İmparatorlarının ba nılan modeller daha eski Yunan başyapıtlarıdır; Ro
zıları yaşarken, bazıları ise öldükten sonra tanrılaştı ma kentleri ve resmi yapıları bunların kopyaları ile
rılmıştır. Bu amaçla inşa edilen sebasteion yapılarını süslenmiştir. Bu kopyalar sayesinde büyük çoğunlu
kullanan bu kült Tanrıça Roma kültüyle birleştiril ğu günümüze ulaşmayan Yunan başyapıtlarının neye
miş ve özellikle eyaletlerde gelişimi teşvik edilmişti. benzediğini de öğrenmekteyiz. Antik Çağda pek çok
Anadolu kentlerinde imparator kült tapınağına sahip önemli heykel bronzdan yapılmış olup tekrar eriti
olmak ve bu kültün Roma imparatoru tarafından ta lerek kullanılabilmesi nedeniyle günümüze çok az
nınması özel bir saygınlık sebebiydi. Bu nedenle bu bronz heykel ulaşmıştır. Bugün Türkiye’deki müze
hakka sahip olan kentler yazıtlarında ve sikkelerinde lerde sergilenmekte olan Roma heykeltıraşlığı örnek
kendilerini Neokoros (İmparator tapınağı muhafızı) lerinin çok büyük bir kısmı mermerdendir. Gerçek
sıfatıyla övmüşlerdir. Roma heykeltıraşlığı özellikleri portre heykellerinde
Özellikle MS 2 ve 3. yüzyıllardaki veba salgınları, po görülebilir. Oldukça realist bir üslup izleyen bu sanat
litik ve ekonomik sorunlar ve savaşlar, halk topluluk ta sadece önemli kişiler değil, normal halkı da tasvir
larının dünya üzerindeki hayatın niteliklerini aşağı edilmiştir. Roma anıtları Romalıların zaferlerini vur
görmelerine yol açtı. İnsanın kendi zeka ve çabasıy gulayabilecekleri önemli kamusal alanları oluşturu
la iyi bir hayat sürebileceğini savunan Klasik Dönem yordu; bu nedenle politik propaganda amaçlı pek çok
düşünce tarzı terk edilmeye; bunun yerine ancak bir anıt dikilmiştir. Her Roma şehrinde bulunan çok sayı
ilahın yardımı ile başka bir dünyada daha iyi bir ha daki imparator heykelleri ve mimari yapıları süsleyen
yatın onları beklediği düşüncesi yayıldı. Özellikle par politik konulu rölyefler bunun örnekleridir. Roma
lak törenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara çekici rölyef sanatının çok güzel örnekleri lahitler üzerinde
gelen Doğu dinleri, ölümden sonra başka bir dünya de görülmektedir. Anadolu’da üretilen kabartmalı la
da ikinci bir hayat müjdeledikleri için oldukça popü hitler Roma İmparatorluğunun her tarafına satılmış
ler olmuşlardır. Bu sorunlara cevap veremeyen klasik tır. Bunların dışında bütün Anadolu kentlerinde ele
tanrılar ise yavaş yavaş terk edilmeye başlamışlardır. geçmekte olan mezar ve adak stelleri de Roma rölyef
Bu nedenle klasik pagan kültleri de değişime giderek, sanatının önemli örnekleridir.
“synkretik” tanrılar oluşturmuşlardı, böylece bu kült Anadolu’da Roma İmparatorluk çağında pek çok hey
lerin mistik özellikleri güçlendirilerek diğer kültlerle kel atölyesi ve okulu kurulmuştur. Bu okullardan yeti
rekabet etmeleri amaçlanıyordu. şen sanatçılar sadece Anadolu’da değil Roma impara
Mısır’dan gelen İsis ve Serapis kültü veya İran ve Do torluğunun çeşitli yerlerinde eserler üretmişlerdir.
ğu Anadolu üzerinden gelen Mithraizm ve tabi ki Batı Anadolu şehirlerinde Roma egemenliğinin ka
Hıristiyanlık MS 2. ve 3. yüzyıllarda oldukça yayıl rakteri aslında Hellenistik Dönemde oluşan mima
mıştır. Hıristiyanlık İmparator Augustus zamanında rinin devamı şeklinde olmuştur. Buna karşın hamam
Hz. İsa tarafından kurulmuştur. MS 1. ve 2. yüzyıl binaları gibi tuğla harç kullanılarak kemer ve tonoz
larda özellikle fakir halk arasında gizlice bütün Roma kullanılarak daha önceki binalara göre, daha yüksek
İmparatorluğu sınırları içerisinde hızla yayıldı. Ancak ve sağlam inşa edilen yeni yapılar da bu şehirlere ek
Hıristiyanlar Roma’nın diğer kültlerine ve özellikle lenmişlerdir.
tanrılaştırılmış Roma İmparatorlarına inanmadıkları Romalılar, Anadolu’nun her yanına yollar inşa ede
için Roma devletinin düşmanı sayılarak şiddetli bir rek, Anadolu’nun iç kısımlarını kıyılardaki büyük
baskı altına alındılar. Buna rağmen bu dinin popü kentlere bağlamışlar ve ticaret ve güvenliğin artması
lerliği sonucu MS 4. yüzyılda İmp. I. Constantinus nı sağlamışlardır.
Romalılar özellikle Roma kentinde zafer takları inşa

etmişlerdir. Anadolu’da bu form daha çok, zafer amaçlı
olmayan anıtsal kapılar için kullanılmıştır. Önemli bir
yapı tipi “Aquadukttür”. Suyun şehirlere uzak mesafe
lerden taşınabilmesi için kaynaktan gelen su çok düşük
bir eğimle su yollarına verilmiş, ova ve vadi gibi derin
noktaları bu su yollarının aşabilmesi için su kemerle
ri inşa edilmiştir. Suyun şehir içinde çeşme ve evlere
taksimatı veya yüksek noktalara çıkartılabilmesi için
su kuleleri inşa edilmiş; bunlara su sifon yöntemi kul
lanılarak sevk edilmiştir. Romalıların Anadolu’da mi
mariye soktukları yeni yapı tipleri arasında en önemlisi
hamamlardır. Hamam binası Roma’nın anıtsal mimar
lığının en görkemli eserleri arasındadır. Tonozlar kul
lanılarak inşa edilen bu yüksek yapılar pek çok antik
kentin en büyük yapılarıydı. Anadolu’da hamamlar
Hellenistik Dönemde yaygınlaşmış eğitim kurumla
rı olan Gymnasiumlar ile birleştirilmiştir. Özellikle
Roma imparatorluk Çağında Anadolu şehirlerine ek
lenen önemli bir yapı formu Nymphaion’lardı. Roma
imparatorluk çağında şehirlere inşa edilen bir başka su
yapısı Latrina’dır. Diğer bir yeni yapı tipi Basilikadır.
Basilikalar mahkeme ve borsa yapıları olarak kullanıl
mışlardır. Kalabalık insan kitlelerini içerisine alabilen
bu yapı tipinin mimari formu Geç Roma döneminden
itibaren ilk Hıristiyan kiliseleri için de model olarak
kullanılmıştır. Romalılar Yunan tarzı at nalı biçiminde
ki tiyatro yapısının plan tipini değiştirerek yarım daire
hâle getirmişler ve sahne binasını taştan inşa etmeye
başlamışlardır. Daha çok batı eyaletlerinde yaygın olan
amphitheatron ise tam daire planlıdır ve bu yapı tipi
nin Anadolu’da örnekleri azdır.
1. Aşağıdakilerden hangisi Roma imparatorlarından 6. Antik kentlere su taşımak için kullanılan yapının
biri değildir? genel adı aşağıdakilerden hangisidir?
a. Aleksandros a. Friz
b. Augustus b. Amphitheatron
c. Hadrianus c. Agora
d. Traianus d. Andron
e. Valens e. Aquadukt
2. Aşağıdaki Roma eyaletlerinden hangisi Anadolu 7. Antik kentlerde çeşme binalarına verilen ad aşağı
‘da yer alır? dakilerden hangisidir?
a. Britannia a. Nymphaion
b. Sicilia b. Macellum
c. Bithynia c. Stoa
d. Mouritania d. Basilica
e. Gallia e. Amphora
3. Roma döneminde imparator ve tanrıça Roma kül 8. Aşağıdakilerden hangisi Roma Dönemi’nin tipik
tünün tapınaklarına verilen genel ad aşağıdakilerden yapılarından biri değildir?
hangisidir? a. Basilikalar
a. Gymnasion b. Hamamlar
b. Sebasteion c. Tiyatrolar
c. Agora d. Aquaduktler
d. Nekropol e. Piramitler
e. Heroon
9. Aşağıdakilerden hangisi Roma İmparatorluğu’nun
4. Aşağıdaki antik kentlerden hangisi Türkiye’de de doğudaki geleneksel sınırı olarak kabul edilir?
ğildir? a. Euphrates (Fırat) Irmağı
a. Pergamon b. Sangarios (Sakarya) Irmağı
b. Attaleia c. Kestros (Aksu) Çayı
c. Side d. Maiandros (Menderes) Irmağı
d. Mediolanum e. Danube (Tuna) Nehri
e. Ephesos
10. Aşağıdaki yerlerden hangisinde Roma döneminde
5. Aşağıdakilerden hangisi Doğu Roma İmparatorlu heykeltraşlık okulu kurulmuştur?
ğunun başkenti olmuştur? a. Ankyra
a. Antiokhia b. Saittai
b. Tarsus c. Aphrodisias
c. Constantinopolis d. Miletos
d. Hadrianopolis e. Pessinus
e. Aphrodisias

1. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma İmpara Sıra Sizde 1
torluğu Yönetimi” konusunu yeniden okuyunuz. Romalılar Pergamon Krallığı ile müttefiktiler. Seleukos
2. c Yanıtınız yanlış ise “Roma Cumhuriyeti’nin Kralı III. Antiokhos’un Pergamon Krallığı’na ve diğer
Anadolu’yu Ele Geçirmesi” konusunu yeniden Roma müttefiklerine saldırması üzerine, Romalılar’da
okuyunuz. Pergamon’a yardım etmek için Seleukoslara savaş aç
3. b Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma Döne tılar. MÖ 190 yılında Magnesia (Manisa) Savaşında
minde Din” konusunu yeniden okuyunuz. yenilen Sekeukoslar, yüksek bir tazminat ödemek ve
4. d Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma İmpara Toros Dağları kuzeyindeki bütün topraklarından vaz
torluğu Yönetimi” konusunu yeniden okuyunuz. geçmek zorunda kaldılar. Bu topraklar Roma’nın müt
5. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma İmpara tefikleri Pergamon Krallığı ve Rodos Cumhuriyeti ara
torluğu Yönetimi” konusunu yeniden okuyunuz. sında bölüşüldü.
6. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma Mimarlı MÖ 133 yılında varisi olmayan Pergamon Krallığı’nın
ğı” konusunu yeniden okuyunuz. son kralı III. Attalos öldüğünde, krallığını vasiyet yo
7. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma Mimarlı luyla Roma devletine bıraktı. Böylece Batı Anadolu’da
ğı” konusunu yeniden okuyunuz. ilk defa toprak elde eden Romalılar burada “Asia Eya
8. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma Mimarlı letini” kurdular.
ğı” konusunu yeniden okuyunuz.
9. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma İmpara Sıra Sizde 2
torluğu Yönetimi” konusunu yeniden okuyunuz. Roma Cumhuriyeti, General Pompeius’u Anadolu’ya
10. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Roma Heykel özellikle etkisi Doğu Akdeniz’den İtalya’ya kadar uza
Sanatı” konusunu yeniden okuyunuz. nan ve ticareti kötü etkileyen korsanlığa son vermesi
için göndermişti. Bu savaşlar sonrasında Pompeius,
iyice zayıflamış ve güvenliği sağlayamaz hale gelmiş Se
leukos Krallığı’nı yok ederek Çukurova’da Kilikia Eya
leti ve daha güneyde Suriye Eyaleti’ni kurdu. Bu sırada
Roma’ya tekrar savaş açmış Pontus Kralı Mithridates’i
de yenerek bu krallığı da ortadan kaldırdı. Kısa bir sü
re Pergamon gibi topraklarını vasiyet yoluyla Roma’ya
bağışlanan Bithynia Krallığı topraklarında Bithynia
Eyaleti kuruldu. Yok edilen Pontus Krallığı toprakla
rında’da Pontus Eyaleti kuruldu. Bütün bu yeni eya
letler Doğu Akdeniz’de ve Anadolu kıyılarında Roma
egemenliğinin kurulmasını sağladı. Kısa bir süre sonra
Anadolu’nun tamamının Roma egemenliğine girmesi
nin yolları açılmış oldu.
Sıra Sizde 3
Augustus ilk olarak iç savaşları sona erdirerek ve Ro
ma’nın komşuları ile mümkün olduğu yerlerde savaş
yerine diplomatik çözüm yolunu seçerek, “Pax Roma
na” yani Roma barışını meydana getirmiştir. Böylelikle
Roma İmparatorluğu topraklarındaki bütün yerleşim
lerde ve özellikle Anadolu’da artan güvenle beraber,
bir kalkınma hareketi başlamış olmuş, bu eğilim MS
3. Yüzyıl ortalarıma kadar sürmüştür. Ayrıca Roma’nın
vergi sistemi ve devlet kurumlarını düzenleyerek eya
letlerin de daha adil yönetilmesinin önünü açmıştır.
Anadolu’da pek çok yerde Tanrıça Roma ve Roma İm Sıra Sizde 6
paratorları tapınımı için Sebasteion yapıları yapılmaya İmparator Diocletianus (MS 284-305) yönetimi ele
başlanmış, bu dinsel organizasyon, Roma’nın Anado aldıktan sonra temelleri kendisinden önce atılmaya
lu’daki gücünü pekiştirmiştir. başlanmış yapısal reformlara önem verdi. Her şeyden
Augustus Galatia Krallığı’nı ilhak ederek, Karadeniz önce artık doğal sınırlarına ulaşmış ve çok geniş bir
ve Akdeniz kıyıları arasında kalan ve Roma’ya bağlı coğrafyaya yayılmış olan Roma İmparatorluğunun tek
olmayan toprakları da ele geçirmiştir. Bu yeni eyalette bir kişi tarafından, tek bir merkezden idare edilene
emekli Roma askerlerine mülk verilerek hem şehirleş meyeceğini kavramış durumdaydı. Bu nedenle Anto
me hızlandırılmış, hem de sorunlu yerlerde güvenliğin ninus’lar devrindeki gibi, yetenekli bir kumandan olan
yerel imkanlarla sağlanması amaçlanmıştır. Maximianus’u “Caesar” ilan ederek kendisine veliaht
Bunlar dışında Augustus, deprem ve iç savaş gibi ne yaptı. Ancak Maximianus’un yeni askeri başarıları üze
denlerle zarar görmüş Anadolu kentlerinin tekrar in rine “Augustus” payesi vererek kendisi ile ortak impa
şası için Roma İmparatorluğu’nun bütçesini kullana rator ilan etti. Böylece Maximianus kuzey sınırına mü
rak eyaletlerde imparatorun şehirleri himaye etmesi dahale edebileceği Mediolanum’dan (Milano, İtalya)
geleneğini başlatmıştır. Anadolu’da yaptırdığı yollar Batı Roma topraklarını, Diokletianus ise Balkanlar ve
hem ticaretin hem de güvenliğin artmasında önemli Doğu Anadolu’ya rahatça ulaşabileceği Nikomedia’dan
rol oynamıştır. (İzmit) Doğu Roma topraklarını yönetecekti. Böylece
Roma İmparatorluğu resmi olarak ikiye bölünmese de,
Sıra Sizde 4 idari anlamda Doğu ve Batı olarak bölünmüş oluyordu.
Flavius’lar hanedanının son üyesi İmparator Domi MS 293 yılında sınır güvenliği için bu yönetim tarzı
tianus’un (MS 81-96) öldürülmesinden sonra, saygın biraz daha geliştirilerek iki yeni Caesar tayin edilmiş
bir senatör olan Nerva (MS 96-98) tahta geçti. Nerva, tir. Constantius, Gallia ve Britanya’yı, Galerius ise Su
kendisine veliaht olarak o sıralar Roma İmparatorlu riye ve Mısır’ı idare etmekle görevlendirildiler. Böylece
ğu’nun en güçlü kişilerinden birisi olan General Traia dörtlü yönetim tarzı, yani tetrarşi kurulmuş oldu. Yeni
nus’u gösterdi. Böylelikle iç savaşlara engel olmak için düzende imparatorların yetkileri iyice artarak tam an
devlet yönetimine en uygun kişinin, akrabalık ilişkileri lamıyla bir monarşi kurulmuş oluyordu.
olmasa da, bir önceki imparator tarafından veliaht ilan İdari reformun en önemli özelliklerinden biri Diocle
edilmesi adeti başlamış oldu. Bu sistem Antoninuslar tianus tahta geçtiğinde 48 adet olan eyaletlerin tama
devrinin en önemli özelliğidir. mının bölünerek, daha küçük yeni eyaletler oluştu
rulmuş ve sayı 104’ü geçmiştir. Burada amaç zengin
Sıra Sizde 5 eyaletlerde güçlenerek imparator olmak üzere isyan
Kendisi de ordu kökenli olan İmparator Septimius Se edecek valilerin önünün kesilmesidir. Ayrıca senato ve
verus ve ardılları kendilerini başa geçiren orduya en imparator eyaletleri arasındaki farklılıklar kaldırılmış;
fazla önemi vererek askerlerin bundan sonra her im bütün eyaletler 12 adet dioecesis altında gruplandırıl
parator tahta geçişte bundan medet ummalarını sağla mıştır. Böylece idare rahatlatılarak belirgin bir düzen
yacak durumun temellerini atmışlardır. İmparatorların içine sokulmuştur. Ayrıca askeri ve sivil yönetim tama
seçilmesinde Roma’daki Praetoria birliği ile eyaletler men birbirinden ayrılmıştır.
deki lejyonların pek çoğu söz sahibi olmaya çalışmış ve Enflasyona karşı mali reformlar da yapılmıştır. MS
farklı adaylar arasındaki çekişme nedeniyle ülke sürek 301 yılında kaleme alınan “Narh Emirnamesi” ile im
li iç savaş durumunda kalmıştır. Bu durum sınırların paratorluk çapında var olan her türlü meta ve hizmet
güvenliğini de azaltarak imparatorluğu yıkılma nokta için ödenecek en yüksek fiyatlar sabitlenilmesi de
sına getirmiştir. Yaklaşık 50 yıl süren asker imparator nenmiş; yeni tip ve birimlerde sikkeler basılarak para
lar döneminde 40’a yakın kişi İmparator ilan edilmiş, ya duyulan güvensizlik sona erdirilmeye çalışılmıştır.
kimi zaman farklı yerlerde kendilerini imparator ilan Mali durumdaki reformlar başarılı olamamış ve enf
eden 4-5 general arasında savaşlar sürmüştür. lasyon ve paradaki bozulma Geç Roma döneminde
de devam etmiştir.
Sıra Sizde 7 Akurgal, Ekrem (2007) Anadolu Uygarlıkları, Net Ya
I. Constantinus, Roma İmparatorluğu’nun tamamının yınları, İstanbul.
yönetimini ele geçireceği iç savaş sırasında, Roma İm Arslan, M. (2000) Galatlar, Arkeoloji ve Sanat Yayın
paratorluğu’nda iyice yayılmış olan Hıristiyanlara karşı ları, İstanbul.
toleranslı davranarak onların desteğini aldı. Yönetimi Dürüşken, Ç, (2000) Roma’nın Gizem Dinleri, Arke
süresince, özellikle din konusunda farklı dinlere ina oloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
nanların kişisel tercihlerinde hür oldukları ve birbirle Magie, D. (2004) Anadolu’da Romalılar, Bölüm 1, At
rine saygılı davranmaları gerektiğini bildiren pek çok talos’un Vasiyeti, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İs
emirname yayınlamıştır. Böylece imparatorlukta art tanbul.
makta olan pagan dinleri ve Hıristiyanlık arasındaki Magie, D. (2004) Anadolu’da Romalılar, Bölüm 2, Ba
çekişmelerin ve Hıristiyanlık içinde farklı mezheplerin tı Anadolu ve Zenginlikleri, Arkeoloji ve Sanat ya
yarattığı gerilimi azaltmayı amaçlıyordu. Ayrıca en bü yınları, İstanbul.
yüğü MS 325’de Nikaia’da (İznik) düzenlenen toplantı Magie, D. (2005) Anadolu’da Romalılar, Bölüm 3, Ba
larla Hıristiyanlığın kendi içinde yaşadığı bölünmeleri tı Anadolu Kent Devletleri, Arkeoloji ve Sanat ya
de engellemeye çalışmış, ama her iki konuda da başarılı yınları, İstanbul.
olamamıştır. Rich, J. (1999) Geç Antik Çağda Kent, Homer Kitape
vi, İstanbul.
Tekin, Oğuz (2007) Eski Anadolu ve Trakya, İletişim
Anadolu Uygarlıkları, İletişim Yayınları, İstanbul.
Tekin, Oğuz (2008) Eski Yunan ve Roma Tarihine Gi
riş, İletişim Yayınları, İstanbul.
Wheeler, M. (2004) Roma Sanatı ve Mimarlığı, Ho
mer Kitapevi, İstanbul.

Anadolu Arkeoloji̇si̇ Ark101u 12v1s1 8 0 1 Sv1 Ebook

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Anadolu Arkeoloji̇si̇ Ark101u 12v1s1 8 0 1 Sv1 Ebook

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2633

Copyright © 2012 by Anadolu University

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ

Kitap Hazırlama Grubu Sorumlusu

Grafik Tasıram Yönetmenleri

Ölçme Değerlendirme Sorumsulu

Dil Yazım Danışmanı

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Anadolu’da Kalkolitik ve Eski Tunç Çağları.................................. 32 2. ÜNİTE

3. ÜNİTE Anadolu Tunç Çağı Krallıkları ve Troia Savaşı.............................. 60

4. ÜNİTE Anadolu’da Demir Çağı Uygarlıkları............................................ 86

Hellen Göçleri ve Arkaik Dönem .................................................. 110 5. ÜNİTE

Anadolu’da Klasik Çağ................................................................... 144 6. ÜNİTE

7. ÜNİTE Anadolu’da Hellenistik Dönem..................................................... 166

8. ÜNİTE Anadolu’da Roma Dönemi............................................................ 194

İKLİM KOŞULLARI VE ANADOLU COĞRAFYASI

PALEOLİTİK DÖNEM VE ANADOLU’DA İLK İNSAN

İnsanoğlunun Anadolu Yarımadası’ndaki en erken yerleşmeleri Alt Paleolitik

MEZOLİTİK/ EPİPALEOLİTİK ÇAĞ

Paleolitik dönemde insanoğlunun soyut düşünme yeteneğini kazanması ne tür ge-

NEOLİTİK DÖNEM KRONOLOJİSİ

NEOLİTİK DÖNEMDE ÜRETİM VE EVCİLLEŞTİRME

Resim 1.6 malarını sağladıkları düşünülmektedir. Son

NEOLİTİK DÖNEM MİMARİSİ VE İLK YERLEŞİM BİRİMLERİ

olan Nevali Çori (Urfa) ve Cafer Höyük (Malatya) yerleşmelerinde, Çayönü’deki

Kaynak: Peters and

deliklerle sağlanıyordu. Odaların içinde ocak ve fırınlardan başka, duvar diple-

İNANÇ DÜNYASI VE NEOLİTİK DÖNEM TASVİR SANATI

düşündürür. Bunun yanında, Çayönü kazısında or- Resim 1.11

NEOLİTİK DÖNEM ANADOLU SOSYAL YAPI VE GELİŞİMİ

sında ortaklıklara rağmen farklılıkların belirgin olduğu görülmektedir. Bir çok

Neolitik dönemde oluşan devrimsel nitelikteki gelişmelerin günümüz yaşamına

NEOLİTİK DÖNEM BATI ANADOLU VE TRAKYA,

Geç Neolitik dönemin sonlarında Konya Ovası ve Göller Yöresi’ndeki yerleş-

NEOLİTİK DÖNEM TEKNOLOJİK GELİŞİMİ VE TİCARET

kontrollü kullanımı (Pyroteknoloji) konusunda bir diğer önemli gelişme de kirecin

Neolitikleşme süreci içinde Gordon Childe ve Braidwood’un kuramlarını tartışınız.

10. Dörtgen planlı ve çok mekanlı konutların ortaya

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Kaynak: Cumhuriyet Gazetesi, Bilim Teknoloji Der-

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

• KÖYDEN KENTE DOĞRU ANADOLU KÜLTÜRÜ:

KÖYDEN KENTE DOĞRU ANADOLU KÜLTÜRÜ: KALKOLİTİK

Kal­ko­li­tik Dö­nem (MÖ 5500-3000) Me­zo­po­tam­ya uy­gar­lı­ğı­nın te­mel­le­ri ger­

Kaynak: Atlas Katografya Arşivi

Kal­ko­li­tik dö­nem­de baş­la­yan “şe­hir­leş­me” ol­gu­su­nun “ar­tı ürün”le olan bağ­lan­tı­

DOĞU ANADOLU’DA KALKOLİTİK DÖNEM: ERKEN

OR­TA KAL­KO­Lİ­TİK DÖ­NEM’DE DO­ĞU ANA­DO­LU

Obeyd et­ki­le­ri­nin gir­me­siy­le bir­lik­te el­de bi­çim­len­di­ri­len, Ha­laf ça­nak çöm­le­

GEÇ KAL­KO­Lİ­TİK ÇAĞDA DO­ĞU ANA­DO­LU

lü de­ği­şik­lik­le­rin de te­mel­le­ri­ni oluş­tu­rur Bu du­ru­mu ai­le­le­rin ve ev bi­rim­le­ri­nin

İÇ VE BATI ANADOLU’DA KALKOLİTİK DÖNEM

İç ve Batı Anadolu’da Erken Kalkolitik Dönem

Resim 2.4a Resmi 2.4b

Kaynak: Kaynak: Roaf,

Ne­oli­tik Dö­nem Ça­tal­hö­yük ya­pı­la­rın­da ve da­ha ön­ce­sin­de Ça­yö­nü Hüc­re

İç ve Batı Anadolu’da Orta Kalkolitik Dönem

Bu dö­nem­de Ana­do­lu’da­ki yer­leş­me­ler, ge­nel ola­rak sü­rek­li­lik gös­ter­mez ve

İç ve Batı Anadolu’da Geç Kalkolitik Dönem

ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇA­ĞI VE GE­Lİ­ŞİM KO­ŞUL­LARI

lik­le ti­ca­ret yo­luy­la Ege kül­tür­le­ri, Me­zo­po­tam­ya kül­tür­le­ri ve Kaf­kas­ya kül­tür­le­ri

ANA­DO­LU’DA ESKİ TUNÇ ÇA­ĞI KRO­NO­LO­Jİ­Sİ

Kalkolitik Dönem (MÖ 5500-3000) Mezopotamya uygarlığının temelleri ger

Kalkolitik dönemde başlayan “şehirleşme” olgusunun “artı ürün”le olan bağlantı

ORTA KALKOLİTİK DÖNEM’DE DOĞU ANADOLU

Obeyd etkilerinin girmesiyle birlikte elde biçimlendirilen, Halaf çanak çömle

GEÇ KALKOLİTİK ÇAĞDA DOĞU ANADOLU

lü değişikliklerin de temellerini oluşturur Bu durumu ailelerin ve ev birimlerinin

Neolitik Dönem Çatalhöyük yapılarında ve daha öncesinde Çayönü Hücre

Bu dönemde Anadolu’daki yerleşmeler, genel olarak süreklilik göstermez ve

ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI VE GELİŞİM KOŞULLARI

likle ticaret yoluyla Ege kültürleri, Mezopotamya kültürleri ve Kafkasya kültürleri

ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI KRONOLOJİSİ

Batı Anadolu’da ise Eski Tunç I (yaklaşık MÖ 3200/3000-2700/2650), Eski

ESKİ TUNÇ ÇAĞI VE ANADOLU MADENCİLİĞİ

ESKİ TUNÇ ÇAĞI ANADOLU KENTLEŞME MODELİ

Bu da MÖ 5. binden sonra Mezopotamya’da iktisadi gelişmenin itici gücü olan

MÖ 3. bin Anadolu tipi Kentleşmeyi Mezopotamya tipi kentleşmesi ile karşılaştırınız.

BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ II DÖNEMİ:

Bir diğer yandan, Troia II tabakasından itibaren Mezopotamya’dan gelen bir

BATI VE ORTA ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI III: BATI

yı “Anadolu Troia Kültürü” (MÖ 2200-1700) olarak adlandırılan kültürün aldığını

Trakya da Kanlıgeçit (Kırklareli) yerleşmesinde E.T.Ç. II ve III dönemine ait

DOĞU ANADOLU’DA ESKİ TUNÇ ÇAĞI

Bir diğer yandan, MÖ 2200 yıllarında Mezopotamya’daki Akad Devleti’nin

Güneydoğu Anadolu’da yaklaşık MÖ 2 bin 500 yıllarında toplam yerleşme

sosyo-ekonomik ve kültürel bağlamlarda da değişim

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı