Bn) stI NG 1996 Te) Tekin Dereli 1 siperirth ve ape itagyon kenulanna aghlk rsh enka Koza a Grin hata tuba & Kuantumlu - == Kitlecekim Fakes Fk Brander ye clr D yin arsnca| Fizik bir biitiindr. Bu nedenle gercek kuantumlu kiitlegekimi lle Bd des inde Bend si Mera Fo teorisi ergee acikiiga kavugacaktir. O zaman bu teori, doganin evrensel yasalanni en ince ayrintisina kadar anlamamiza buytk katkida bulunacattrr Kiitlegekimi (gravitasyon) eskiden ler arasindaki elektrik ve manyetik kuv Era ce sa tarts 971981 0-1 hei bilinen ve artik nitelikler Bi de 19. ytzyuldan bu ya ny irherstee 108,184, sae | —_lasulmss bir etkileyim kuvvetidir. Doifa- na iyi bilinmektedir. Ancak atom geki WOR 90 195, yar daki her cisim bu kuvvetten etkilenir. degine ve daha “kigtik” dlgeklere ini Eri i 38 | Dalindan digen bir elma ya da Dan- ince, doganin dogru anlagtimas iin, bn ob Kebute Uneces fork token | Ya'nin gevresinde dolanan Ay, ayni ev- elektromanyetik alanlanin kendilerinin mise plmryaedene 15 oer tes)yaerda| tense gekim yasastna uyaiak hateketet- de kuantumlanmas sar: Klas grav coy Yes iu CTP de ah! aap ja-| mktedi Bayle “byik” csimlerin ha- tasyon, pratk ve teknik gereksinimler pan Pro. Da en Ora Dot Trani | peerinjtaif eden hareket denklemleri miz aglsindan yeteiolduguna gore kt te ME TETTNG tones Cou ten yw ea| Slik mekanigin konusudur. Cisimlerin legekim alanlariny benzer olarak kuar aan Toms tea yitaaan| “KOcOK” Sleckli ip yaptsina ulagnésmra- cumnlamak nigin digindlmelidie? Buna ofr Vek BOs sa can Prt Dee, | da, ark iliyontz ki, atomlanin ve bunli- bier zorlayan higbie gBalemsel neden Batt apd nakludi. Elektrik | akIG “biydk” cisim- bir bitin olarak giz Gniine alisantz, bt 34 ne Tidgiin olmasa bile yann mutlaka bu sone nun ele alinmast ve dogayt anlayabil: mek igin dogr yanitlanmast gerektigini anlarsiniz. Bunun nedenlerini glimden celdigince basit bir sekilde cartiymak Newton Mekanigi Ortagag’mn son dneminde, bu gasin dlsGndine egemen olan Aristocu skolas tik gdrlige uygun okurak, yerytizindeki ikyliztindcki ci- simlerin hareketi bir diperivle iliskisiz olarak ele alimirdi, Gokeisimlerinin do- gal olarak evrenin merkezi sayilan yer- kiire euafinda diizgtin yoru finde hareket ettikleri kabul edilitdi Yeryiiziindeki cisimlerin ise dogal ola- ak hareketsiz olduklan; bir diy kuvver etkisinde harekete baslanidiklarinds, bir dog tzerinde bir slire yol aldiktan sonra durduklan gézlenirdi. Boylece bu iki hareker tir karslagunlehganda guk- yiizi cisimlerinin yetkin hareketlerini kesintisiz sirdirebilmelerinin nedeni bir diy etkende aranir ve felvefi tartiy- rmalara kon edilirdi, Yeni gatda bilim- sel digiincenin Rénesans sonrasindaki gelisimi sonueu bu gériisler Koki dedi sime uBrad, Johannes Kepler, Galileo Galilei ve gaédaslar:tarafindan ne sii- rien yeni diiginceler, en dz ifadesini Isaae Newton'un ilk kez 1687'de yayin- Jang “Principia Mathematica Philo- sophia Naturalis” (Doga Felsefesinin Matematik liketeri) adh kitabinda bul- du. Newton, dilgiinceletini aktarabil- mek igin nce diferansiyel ve integral hhesaby bulmak zorunda kalmgt. Boy Jece sonraki iki yilzyil boyunca ma- cisimlerin hareketi ile ler ze tematigin gelismesini belisleyen biradime atrms oldu. Newtonun mekanik te orisi iki ayri kisim halinde cle alinabili. [ik kisi olug- turan mekanik teorisine 6: rek yeryliziindeki ge rekse gokyiizindeki cisin lerin ayns hareket denklem: lerine uygun olarak harcket cttikleri Kabul edilmektedir, Eyer ¥ konumundaki bir nok: ‘8 pargagiga ¢ aninda bir F kuv- veti etki exmekte ise, pargacigin mf ar hareket denklemiyle belirlenmektedir. Burada m parametresi pargacig Jemsizlik kitlesi olup, nokta pargaergin bir dig kuvvere karst edilgen niteligini karakcerize etmektedir Newton teorisinin ikinei kismu diye cegimiz Newtonsal gekim yasasinda kitlegekim kuvvetleri tim uzay1 kaps yan bir alan olarak ele alinmaktadur (Orel bir hal olarak iki duran cisim dist nngildtginde, bu iki cismin biebirlerine etki cttidigi gckim kuvveti: cisimlerin arasindaki r mesafesinin karesi ile ters, cisimlerin m, ve M, Kiltleleri ike dogru oranul olarak degismektedir M, Sins Newton‘un gekim sabiti @=6,67810°8 cemmifon?-ge deerine sahip olup, dogs ‘Nowton'un avron model nin te- mel sabitlerinden biridit, m, ile gOsteriten kiitle parametresi, bir eismin diger cisimlere etki ettirdigi gekim kuvverinin biiyik Jaguni belitlemekte, yani cismin etken bir miceligini karakterize etmektedie. Evsendeki cm eisimler igi mpg indesliginin dogrulugu kabul edilmek- cer. Bu dzdeslik son derece duyarh de- neylerle 1012 de bir pargaya kadar dof. ulanmigtr, Kiltlegekim alantarinin ce mel nivelikleri syle stralanabibr: 1) Katlegekim kuvvetleri evrensel dir. Yani evrendeki her cisim bu kuvvet lerden etkilenir 2) Bir kittlegekim alant mutlaka ge- kici kuvvetlere neden olur, Bu nitelik 1m 20 satu ile ifade eel 3) Kite gekim alanlan uzun erimfi dir, yani bir eismin etrafinda olusan ¢e- kim alanunin etkileri zayiflayarak da olsa sok uzak mesafelere kadar uzanabilt Newton'un biyitk basanlanndan bi: /? cers kare gekim kuvvetini kendi adiyla anslan hareket denklemlerinde yerine koyarak Giines Sistemi’mizdeki gezegenlerin yirl duyarhhkta hesap edebilmesi ol mustut. Boylece yeryiiztindki ci simlerin hareketlerini tasif eden Newton yasalan aynen gkyt ©) aiindeki cisimlerin hareketi: ni de tarif edebilmektedir. Ite birlesik teoriden bek- lenen tam olarak budur. Dolayisiyla Newton teori sine gafday anlamda bir birlesik alan teorisi givtly le bakilabilir, Newton te orisini gaBdas teorilere ko- gut kilan ikinei bir dzelligi ise gudur: Newton teorisinde bir tarafta nokta pargaciklarla betimlenen made bulunurken, lifer aralta made ile exkileyen bir kuvvet alant bulunmaktadhr. Kile pa rametresi, bu etkilegmenin biiyikl0 ZG lerini istenilen 35ni belitleyen bir baglanma sabitidi Newton teorisinin temelinde yer alan ve kakil nck gaglanin acomew rlisinde bulunan bu madde-kuvver alan ili, eis bir giriiniim alurida dabi ols, tiim gaday birlesik alan teorilerinde vardi. Elektromanyetizma 19, yileyila gelene kadar elekrriksel olaylarla manyetik olaylar arasinda bit ilgki kurulamamist. Bayle bir iligkinin vary itk kez 19. yiizyihin baginda Mic hhael Faraday’i deneyleriyle kesin ols ‘ak kanitlanmiytr, Daha sonra James Clerk Maxwell, Faraday‘ kullanmiy ddugu elekrrik alan ve manyetik alan kav ramlanin gelitirerek kendi adiyl anilan lekttomanyerik alan ceorisini inga et tmigtir (1865). Maswellteorisinin esa elcktrik alan vektbei ite manyerik alan vektiintin sagladiklan su diferansiyel denklem rakimindan ibarettir: Burada =3x1010 emn/sm agngin bos- Juktaki vayalma hia olup, dogansn temel sabitlerindenit. Yukaridaki denklemle- Fin ilk ikisinin saginda kaynak olarak x ziiken p clektrik yak yokunlugunu, J ise clektrik akim yogunluguna sister- mektedir, Uzay iginde zamanka degise- bilen bir yG ve aki dagshiminan yarat= tugs elektrik ve manyetik anlar, ele al- nan fiziksel problemin simerrilrine wy= gun sinir ve baslangig gartlanaltinda Maxwell denklemleri entegre edilerek bbulunut, Elektromanyetik alanlann te~ mel nitelikleri syle sualanabilir: 1) Elektromanyetik kuyvecler ey~ rensel degildir. Ancak elektrik yUkIO paryacsklar bu kuvvetten etkileniner. ¢ ile wisterilen elektsik yiki, bu etkileg min bayikligind belirleven baglanma sabitii. 2) Bir elektromanyetik alan, etkile- yen pargacrklann elekerik yiiklerinin iga- retlerine bagli olarak itici ya da gekici kuyyetlere neden ol 3) Elektromanyetik alantar da wzun crimfidit. Bu alanlanin etkileri 1/72 sibi 36 desigerek wak mesafelere kadar ueanir (Goulomb yasast) Maxwell teorisinin en balvik bayan= landan bitisi,teorinin varlginy Ongordi- i tk hi ile yayan elektromanyerik dalgalarin Henrich Hertz tarafindan I887'Ue gilenmesi olmustur. Bu bulus sayesinde hem optik gibi genis ve eski bir konu elektromanyetik teoriden tite tilebilir olmu hem de hepimizin yakin- dan bildigi pek gok teknolojik uygula manin yolu agilmstir. Fakat hepsinden ‘nem, bu bulusun Maxwell teorisi ile Newton teorisinin temeldeki uyusmar- hain orraya gtkarmes olmasidit, Elekero- manyetik alaniann etkiler wzayda sonla fe ik hvala yayalirar. Halbuki Newton teorisinde kitlegekim alanlannin etkisi anidic. Yani uzayin herhangi bir nokta sindaki gekim alaninda gortlecek bie dezisiigin ayny anda uzayin vim ktalaninda da fark edileced varsayil- ‘mgt. Newton teorisinin zayi bi taafi- sv oluscuran bu nitelik, dizer bir deyisle zamanin mutlak bir kavram olarak kabul cedilmesinin sonucudur, Arstocu goitigte hhem zaman hem wzay kavramlant mut- {ak kavramlardir. Yani, evrenin merkeri fare edilen yerkiitesindeki bit wizlemei ‘aafindan dlgilen mesafe ve zaman ara Iiklaninn, evreoin herhangi diger bit rindeki bayka bir givlemei taraindan da aynen dlgilebilecegi kabullenilmekte di, Newton teorisinde ise wzayin higbir rnoktasina diger noktalara yore ayricalik ‘taninmamisnr. Dolayisiyla uzay mutlak anlamint yitimsgtt. Aneak zaman hentia, ‘mutlak anlamint korumaktadie. Yerkii- resindeki bie gizlemei tarafindan dlgi- Jen aman arahklannin evrendeki diger abdlemeiler tarafindan da aynen gle bilecegi kabullenilmektedir. Bir siz- lemei mesafe ve zaman lgtimletinin so- fauglarim, bulundugy noktaya kuemus oldugu bir referans sistemine gore (4) koordinat dediskenleri cinsinden veris Bu gizlemciye gite sabit bir eve 2° ile wosterilen ara bozon dit. Zayif kuvvetlerin gok kisa erimli olup, ancak yaklasik 10"! em’den daha Klik mesafelerde etkin olmalan, zayit bozonlarin kitlelerinin 80 GeV/c? do- laylannda olmasim gerektirmelidir. Bit legme enesjisini beliieyen, ara bozonka- rin kitlesidit. Bu yizyslin en bayik ke siflerinden birisi 1983 yilinda Cenev- re'de GERN (Avrupa Nakleer Aragtir- ma Merkezi) laboratuvarlaninda zayit bozonlann dingorilen kicle degerlerine sok yakin hzlandine: enerjilerinde goz- Jenmiy olmalandi Kuantum Renk Dinami Siddetli etkileymelerin tartigtimasi- na temel olarak Murray Gell-Mann tara~ findan dne sirilmiy alt: kuarkl kuan- tum renk dinamigi (QCD) teorisi cle alinmakradir, Bu modele gore, kuarklar da fig nesil halinde bulunmaktadi, Da- siik enerjilerde gergeklestirilen deney- ler sadece 1. nesilden pargaciklan kap- samakadit. Omedin tim yogun hal fiz i ve astofiik ign sadece 1. nesillep= conlar ve kuarklar yetedi olacakest. Alt -uark cinsinden her bil aynea Oger rare sahip olup bu turleri belifleyen koru- numlu yiike “renk” adi yerilmektedir. Ug esas kuark rengine kirmizi, mavi ve esi diyelim, Ancikuarklar san, urune ve mor denen kari renklere sahip ols- caklardit. Su ana dek yidksek enerji de- neylerinde renk yikil tayryan herhangi bir pargack guelencbilmis depildr, Za- ten kuarklar gibi kesirli elekrrik yiika tagiyan pargaciklar da gozlenememekte- dir. Kuarklann varhginin kanutlan, éene- in sagilma dencylerinden, dolayh ola- rak elde edilmektedirler. Kuark hapsi veya daha dogru bir tabirle renk hapsi adi verilen bu olgunun su andaki fizik bilgimizle agtklanabilecesi iddia edilmi- yor. Bu olguyu bir gergek olarak benim- seyip, kuarklann olusturdugta hadronle- nin renksiz pargaciklar oldugunu kabul delim, Kuarklann bagh durumlan art- sinda renksiz kombinasyonlar sadece (qqq) ve (q, anti q) durumlardit. Bu so- nug basit kuark modeliyle kesin bir tuyum gtstermektedir. Uy kuark durum- Jan baryonlara, kuark-antikuark durum Jan ise mezonlara kargt gelmektedir. Or- rick olarak, (wud) durumuna proton (udd) duramona nétron, (u, anti d) ve (4, anti u) durumlanina ise x* vem” me- zonlan ary gelmektedirler. Hadronlan bir arada tutan siddetli kuvwetlerin kay- nat, kuarklanin arasinda alimp verilen renk kuantumlaninds bulunur. Kuantum renk dinamiginde alimip verilen sekiz adet katlesiz kuantuma gluon adi veril- mektedit. Kuantum elektrodinamigin- ddeki fotonun elektrik yiiki tastmamasi- na kargin, kuantum renk dinamigindeki luonlann kendileri de renk yakii tayt- rmaktaditlar, Gluonlanin bu nitetigi cok ‘nemli olup, siddetti kuvvetlerin bek- Jenmedik bir bzelliginin 1973 de Gerard Hooft ve digerleri marafindan kesfine ‘ol agmistir. Asimptotik Szgiirlak adr verilen bu dzelik, statik kuarklanm ara- sinda etkin olan renk alig-verig kuvver- Jerinin, Coulomb kuvvetinin aksine rgi- bi degistigine isaret etmekredit. Kuark- Jar arasindaki mesafe azaldikea aralarn aki etkilegme kuvveti sifira gitmekte- 39,dir. Boylece kuarklanin, hadronlanin ige risinde serbest pargaciklar gibi davran- daklan anlagilmaktadhr. Herhangi bie ku- ark yaluip digerlerinden ayrilmak is tendiginde, kuarklar arasindaki gekici renk kuvvetleri sonsuz bilyiime efilimi gistermektedir. Belki de bu davrans bi gimi bize kuarklann neden tek baslanna gézlenemediklerinin agiklanabilmesi igin ipuclan vermektedir Biyiik Birlestirme Modelleri Kisa bir hesap ‘onucunda elektroza- yif etkilesmeleri belirleyen yapr sabiti ile giddetli etkilegmel yaklagk, 10!5 GeV'lik enerjilere ulagil- difinda aynt degere gelecekleri anlatt mists. Bu enerjiden daha yiksek ener jlere ckildiginds her tig etkilegme kuv vyapr sabitinin verini bilesGiren bir teorinin var olacagt dastnulmistar. Bayak birlestirme te oiler adt verilen bu tir modellerin bir kuantumlu alan teorisiyle tari edilebil- mesi olasthgr buydktir, Leptonlarla ku- arklardan ibaret kabul edilen basit par- actklar ve bunlanin arasinda etkin te mel d6rt etkiteyme kuvveti yardimyla atom gekirdeklerinden baglan laksilere dek tim evrendeki madde ya. pisimin aguklanacagh timit edilmektedit Fizik tarihindeki bitlegtirme efilimi ha- uislandygind: noktadan bir adim daha ileri gidilmesini ve tim pargacsklari bie sta. indir geyerek bunlar arasinda tek bit kuvverin etkin oldugu birlesik modellerin aragturlmesini dogal kargilamak gerekir. Bayik bir lestirme teorileri adi verilen bu tr modellerde, ilk yaklagcirma olarak kutlegekim kuvvetlerinin gekirdek igi olaylann tarifinde tumden ihmal edilebilecegi var: sayilmaktadit, Bunun iyi bit yak- m1 anlariak igin doganin temel sabitlerini ele alalim. ¢ igtk hz, 4 Planck sabiti ve G Newton sabiti cinsin 40 den bir mesafe dlgedi belitlenebili Gk ~ 4.05x10 Ves Planck mesafesi diye bilinen bu te ‘mel sabitinfizik yasalan ile tari edilebi- len olaytanin dlgegine bir alt sir olug turdugu saniimaktadu, Planck mesafesi- ne inebilmek igin Planck enegisi denen 10" GeV dekerine kadar gkilmast gere- kir Bu durumda kitlegekim kuvvetleri- nin diger kuwvetlere baskin olacagt ne sliilebilmektedir. Bu tarcigmalann dog rufogu kabul edilire, 10! GeV"lik bir- lestirme enerjsi diizeyinde kiitlegekim kuvvetlerinin tiimden ihmali hakl: gs terilemez Ulagnlmasi bir dig kadar zak biyle yulksek enerji degerlerinde bir klasik alan teorisi olan Einstein teorisi ile ku- antuml alan teorileri olan biiyk bles tirme modeller bir araya getiemek bit anlam tasimayacaktr. Guinki) hem bu teorilerin uygulama bulduklan fiziksel olaylar nitelik olarak gok farklidirlar hem de kullanslan matematik forma Tiamler uyumlu dedildirler. Kiitlegekim sel etkileymeleri gok yaksek enerjilerde bik birlestirme modellerine kaynas- ‘ormanin tek yolu, bir kuantummlu kutle cekim eorsinin inge edilmesinden geg- mekredir. Hentz kesin basa bir rn. i bilinmeyen béyle bir teoriyi inga et- mek igin standart kuantumlama yon temleri Einstein teorisine uygulandigin egekim kuvvetlerinin graviton kuantumlarin aliip verilme sinden kaynaklanacagy varsayilmaktadi Ancak, elektromanyetik teorinin aksine bu yaklayim baganh olamamustr, Kuantum gravitasyon ceorisinin yeri vve Gnemi hakkinda bir fikir verdim sant- Zayif kuvvet tagiyicilarndan 2 parcacigi- ‘in bozunumunun bilgisayar simdlasyonu yorum. Vann bu noktadan éteye yapr Jan galismalara, varsayzmlara dayah, de~ neyler ve gézlemlerle dogrudan veya dolayh kanitanmast gereken éngbriller olarak bakilmaliéte. 1976 yihnda kesfe- dilen ve uzun sie izerinde heyecanla gahglan Sipergravitasyon Teorisi fe yon-bozon ikligini kuancum gravitasyon diizeyinde kaldemaya yonelik Snemli bir adimds, 1984 yilindan bu yana ise Siipersicim Modelleri buyik ilgi gor. mektedir. Bu teoride madde ve etkiles- lan dahil her yey Planck digegin- tivistik bir wan nesne, yani sicim Gzerine ings edilmektedi. Parga- caklar sicimin titresim kipleri gibi yo fumlanmaktadi. Noktasal pargactk kav- ‘am terk edildigi ign weay-2aman tekil likleriyle veya cok kigik mesafelerde uantum sonsuzluklanryla karglaiima- makeadi Tim bu geligmelere heniiz. doganin evrensel yasalarim bir bitin olarak kayrumaktan uzagiz. Kuan- tum kiltlegekiminin somut éngétileti bulunursa, bunlann gUnlik yayamdan hayli uzak olacaklanm kabul etmeliyiz. Bu teoriden esas beklentimiz, Planck ‘lgeginde tzay-2aman yaprst hakkundaki goriislerimizi kokanden deBistirebilme sidir, Aynica gindmizde laboraruvarda gizlenen “elementer” pargaciklann do- irebilmesi Easiyla ilgili yeni gordsler . Omme§in kiitle kavram: gravitasyon slant kavramiyla yakindan iligkilidit. Su anda elemencer pargaciklann nigin sahip olduklan kiitle degerlerinitagudilarinin hethangi bir agsklamasinr bulamamakta- yrz. Gintimiizde fizik, yukanda bahsi seven her iki temel konuda da fiziksel anlam verilmesi zor sonsuslutlarla bo: Euymakea, Pargacik fzigine temel alinan kuantumla alan teorilerinde hesaplanan sonsuzluklas,renormalizasyon al goritmas: adiyla kutle ve koru- numlu yk tanumlaninin igine giz- lenmekte; klasik Einstein sinde ise, uzay-zaman tekillikleri nin varligunin evrenin baslangs cindaki Biyik Patlama aninda ve kara deliklerde kaginilmaz oldu u kanstlanmaktadie, Bu tir son suzluklarin grkmasina tucarl bir kuancum gravitasyon teorisiyle cengel olunabilit mi? Bu sorunun init 21, yazyila kalan Snemli bir fizik preblemidir.Butun fakslar an kapsama alaninda. TURK TELEKOM TURKCELL 0532 Kesintisiz iletisim kaynagi