3.

Recepcija umetničkog dela

Estetika recepcije dolazi do izraza tek u vreme kada je poljuljan pojam autonomnog umetničkog
dela, kada je poljuljano učenje o supstancijalitetu dela.
Kao parcijalna metodska refleksija estetika recepcije polazi od saznanja da se, po rečima H.R.
Jausa1, "ni struktura umetničkog dela ni istorija umetnosti ne mogu shvatiti kao supstanca ili
entelehija"2. kako se suština umetničkog dela više ne može određivati nezavisno od njegovog
delovanja, estetika proizvodnje mora biti utemeljena na estetici recepcije. Ovde imamo u vidu
pitanje koje pokreće Marx, u njegovim uvidima u političku ekonomiju. On ukazuje na nesklad
između geneze i važenja i na primeru grčkog epa ističe mogućnost da kulturne tvorevine
prežive svoje istorijsko-socijalne pretpostavke. Delo iz prošlosti "još uvek nešto govori" zato što
"forma shvaćena kao karakter umetnosti koji premaša praktičnu funkciju svedočenja o
određenom vremenu, omogućava da značenje, pojmljeno kao implicitni odgovor zahvaljujući
kojem nam delo govori, ostane otvoreno, i na taj način savremeno, nezavisno od promena u
vremenu". Jauss nastoji da postigne kompromis između one interpretacije koja ignoriše istoriju i
onoga koja ignoriše tekst u korist društvenih teorija. Horizonti očekivanja ne uspostavljaju
konačni smisao dela. Prema tome, prema Jaussu, nijedno delo se ne može oceniti kao
univerzalno, da će se podjednako dopasti ili uticati na čitaoce svih epoha. Jauss smatra da je to
moguće samo u onoj meri u kojoj smatramo da naša tumačenja proističu iz dijaloga između
prošlosti i sadašnjosti i time predstavljaju fuziju horizonata.

Teorija recepcije

Teorija recepcije je filozofija, koja se obično primenjuje na književnost, koja prepoznaje publiku
kao suštinski element za razumevanje većeg značenja dela. Prema ovoj vrsti teorije, prava svrha
knjige ili članka ne može se razumeti bez razmatranja čitalaca. Uči da je sveobuhvatna svrha ili
značenje proces interakcije i reakcije između čitaoca i teksta i da se može promeniti u zavisnosti
od toga ko tumači reči. Veruje se da se razvila 1960-ih i 1970-ih, a mnogi naučnici kažu da je
tada dostigla vrhunac. Ona i dalje ima važno mesto u mnogim raspravama o književnoj kritici,
ali se u većini slučajeva razmatra zajedno sa nizom drugih teorija, tradicionalnih i modernijih.
Teorija recepcije se takođe proširila na mnoge druge umetničke forme, uključujući pozorište,
film, slikarstvo i skulpturu, i važan je deo diskusija i kritike tih žanrova.

Poreklo

1
Hans Robert Jaus je bio nemački akademik, poznat po svom radu u teoriji recepcije i
srednjovekovnoj i modernoj francuskoj književnosti. Njegov pristup je izveden iz hermeneutike
Hans-Georga Gadamera.
2
Entelehija je bitan pojam Aristotelove metafizike kada podvlači razliku između materije i
forme, potencijalnog i aktualizovanog. Entelehija znači ono što ostvaruje/aktualizuje ili čini
stvarnim ono što je inače samo potencija/mogućnost.
Teorija recepcije naglašava važnost čitalačke interpretacije književnih dela. Većina naučnika se
slaže da je teorija kritičke recepcije prvi put formalno uvedena kasnih 1960-ih, najverovatnije u
Nemačkoj, a vrhunac je dostigla 1970-ih i 1980-ih kada se proširila intelektualnim krugovima
Evrope i većeg dela zapadnog sveta. To je u to vreme bio jedan od najuticajnijih oblika
književne kritike u akademskim krugovima, a često je bio poznat i kao „estetika recepcije“. Neka
od najdubljih književnih dela koja su nastala iz tog perioda napisana su sa pretpostavkom da će
interpretacija publike oblikovati njihovo značenje, što je dovelo do jedinstvenog i
prepoznatljivog književnog žanra dela. To ne znači da dela koja su napisana ranije ili kasnije
nisu pripisivala ovoj teoriji ili nemaju mnogo istih karakteristika, već da je identifikacija sa
estetikom publike često najdublja u delima iz ovog perioda.

Važnost individualnih iskustava

Kulturno poreklo, obrazovanje i maternji jezik čitaoca igraju ulogu u njegovom ili njenom
razumevanju knjige. U širem smislu, teorija pretpostavlja da je rezervoar životnih iskustava koje
čitalac unosi u proces čitanja od ključnog značaja za to kako on ili ona tumače autorsko
stvaralaštvo. Kulturno poreklo, obrazovanje i naravno maternji jezik čitaoca igraju ulogu u
njegovom ili njenom razumevanju i emocionalnom odgovoru. Teorija sugeriše, drugim rečima,
da iskustvo čitanja aktivira i angažuje već postojeća iskustva i sećanja. Od čitalaca se takođe
očekuje da pristupe romanu, pesmi ili kratkoj priči sa određenim očekivanjima o ovim oblicima
književnosti i šta će oni sa sobom povući, i da će ta očekivanja povezati sa svojim prethodnim
čitalačkim iskustvima.
Osnovno prihvatanje značenja određenog teksta obično se dešava kada grupa čitalaca ima
zajedničku kulturnu pozadinu i tumači tekst na sličan način. Verovatno je da, što čitalac ima
manje zajedničkog nasleđa sa umetnikom, manje će on ili ona moći da prepozna umetnikovo
nameravano značenje, a iz toga sledi da ako dva čitaoca imaju veoma različita kulturna i lična
iskustva, njihovo čitanje teksta će se veoma razlikovati. Umberto Eko je skovao termin
aberantno dekodiranje da bi opisao slučaj kada se tumačenje čitaoca razlikuje od onoga što je
umetnik nameravao.

Primena

Teorija recepcije je primenjena na mnoge različite umetničke forme i čak je korišćena u analizi
pejzažne arhitekture i arheološkim studijama. Mnogi faktori mogu oblikovati interpretaciju
umetničkog dela, bilo da se radi o slici, romanu ili filmu. Sa svakim od ovih posebnih oblika
umetnosti, teorija priznaje ne samo valjanost individualne interpretacije, već i kulturološke
interpretacije koje se menjaju kao rezultat promena u ekonomiji, načinu života, verskim
uverenjima i inovacijama u tehnologiji. Prema ovom shvatanju, može se i u izvesnoj meri treba
očekivati da će se suštinsko značenje dela promeniti tokom vremena, sa promenom okolnosti,
čitalačke publike i društvenih konstrukata. Ovo bi potencijalno moglo da otvori polje društvene
primene za skoro konstantno tumačenje i reinterpretaciju bilo kog dela.
Teoretičar kulture Stjuart Hol bio je jedan od glavnih zagovornika teorije recepcije, koja je prvi
put razvijena u njegovom eseju iz 1973. „Kodiranje i dekodiranje u televizijskom diskursu”.
Njegov pristup, nazvan model kodiranja/dekodiranja komunikacije, je oblik tekstualne
analize koja se fokusira na obim „pregovaranja” i „suprotstavljanja” publike. To znači da „tekst“
— bilo da se radi o knjizi, filmu ili drugom kreativnom delu — nije jednostavno pasivno
prihvaćen od strane publike, već da čitalac/gledalac tumači značenja teksta na osnovu svog ili
njegovog individualnog kulturnog porekla i životna iskustva. U suštini, značenje teksta nije
inherentno samom tekstu, već se stvara u odnosu između teksta i čitaoca.

Hol je takođe razvio teoriju kodiranja i dekodiranja, Holovu teoriju, koja se fokusira na
komunikacijske procese u igri u tekstovima koji su u televizijskoj formi.

Teorija recepcije je od tada proširena na gledaoce performativnih događaja, fokusirajući se

pretežno na pozorište. Suzan Benet je često zaslužna za početak ovog diskursa. Teorija recepcije
je takođe primenjena na istoriju i analizu pejzaža, kroz rad istoričara pejzaža Džona Diksona
Hanta, pošto je Hant prepoznao da je opstanak bašta i pejzaža u velikoj meri povezan sa
njihovom javnom recepcijom.

Poređenje savremene teorije recepcije sa tradicionalnijim teorijama

Tradicionalna teorija književnosti, koja je dominirala pre 1960. godine, nije stavljala toliko
naglasak na funkciju čitaoca u stvaralačkom procesu. Umesto toga, fokus je bio skoro u
potpunosti na autoru, kao i na obliku i konstrukciji književnog dela. Književna forma obično
uzima u obzir da li je delo roman, kratka priča, pesma ili drama. Pored toga, autorov stil i izbor
književnih sredstava, kao što su razvoj likova, postavka, slike i tačka gledišta, takođe su važna
razmatranja.
Tradicionalna književna kritika postavlja pitanja o tome šta je autor pokušavao da saopšti, kako
se delo uklapa u određeni žanr, zašto je autor odabrao određeno književno sredstvo i kako su
autorovo poreklo i iskustvo uticali na stvaralački proces. Uzimanje u obzir tumačenje čitaoca
dodaje još jedan sloj složenosti. Većina modernih kritika i analiza ima nešto od univerzalnog
pristupa, posmatrajući dato delo iz različitih uglova.