Opracowane Pytania Zdajdobrze Matura 2023

1
Opracowanie to jest własnością zdajdobrze.pl i sprzedawane jest jedynie w sklepie www.zdajdobrze.pl Rozprowadzanie, sprzedawanie i
kupowanie produktu w innych miejscach narusza prawa autorskie i jest karane.
2
SPIS TREŚCI
Biblia ........................................................................................................................................................ 6
Jan Parandowski, Mitologia................................................................................................................... 18
Iliada Homer, ......................................................................................................................................... 28
Antygona Sofokles ................................................................................................................................. 32
Legenda o świętym Aleksym (fragmenty) ............................................................................................. 35
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty) ........................................................................... 39
Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu (fragmenty) ................................................................................. 43
Pieśń o Rolandzie (fragmenty) .............................................................................................................. 46
Gall Anonim, Kronika polska (fragmenty) ............................................................................................. 49
Dante Alighieri, Boska komedia (fragmenty) ........................................................................................ 52
Odprawa posłów greckich Jan Kochanowski, ........................................................................................ 56
Kazania sejmowe (fragmenty) Piotr Skarga........................................................................................... 61
Pamiętniki (fragmenty) Jan Chryzostom Pasek ..................................................................................... 63
Makbet William Szekspir ....................................................................................................................... 65
Skąpiec Molier ....................................................................................................................................... 70
Bajki Ignacy Krasicki ............................................................................................................................... 74
Konrad Wallenrod Adam Mickiewicz .................................................................................................... 77
Pan Tadeusz Adam Mickiewicz .............................................................................................................. 82
Dziady część II Adam Mickiewicz ........................................................................................................... 93
Dziady część III Adam Mickiewicz .......................................................................................................... 96
Balladyna Juliusz Słowacki ................................................................................................................... 111
Kordian Juliusz Słowacki ...................................................................................................................... 115
Lalka Bolesław Prus ......................................................................................................................... 122
Gloria victis Eliza Orzeszkowa.............................................................................................................. 138
Potop Henryk Sienkiewicz ................................................................................................................... 141
Zbrodnia i kara Fiodor Dostojewski ..................................................................................................... 149
Wesele Stanisław Wyspiański .............................................................................................................. 155
Przedwiośnie Stefan Żeromski ............................................................................................................. 171
Proszę państwa do gazu Tadeusz Borowski ........................................................................................ 186
Ludzie, którzy szli Tadeusz Borowski ................................................................................................... 191
Inny świat Gustaw Herling-Grudziński ................................................................................................ 195
Zdążyć przed Panem Bogiem Hanna Krall ........................................................................................... 205
Dżuma Albert Camus ........................................................................................................................... 212
Rok 1984 George Orwell...................................................................................................................... 220
3
Tango Sławomir Mrożek ..................................................................................................................... 228

Raport o stanie wojennym, wybrane opowiadanie Marek Nowakowski ............................................ 234
Górą „Edek” Marek Nowakowski ........................................................................................................ 239
Miejsce Andrzej Stasiuk ....................................................................................................................... 249
Profesor Andrews w Warszawie Olga Tokarczuk ................................................................................ 255
4
To opracowanie jest „gotowcem” pozwalającym Wam na pracę z nim nie tylko na maturze, ale też podczas
całej szkoły średniej.
Każde pytanie, które macie opracować, dotyczy lektury obowiązkowej i wybranego kontekstu. Czym jest
kontekst?
Kontekst należy rozumieć jako odniesienie się przez zdającego w wypowiedzi do np.:
1) innego utworu literackiego niż wskazany w poleceniu
2) historii literatury
3) teorii literatury
4) charakteru epoki
5) biografii autora
6) filmu, spektaklu teatralnego
7) utworu muzycznego, dzieła plastycznego
8) mitologii
9) Biblii
10) religii
11) historii
12) filozofii
13) kwestii politycznych
14) kwestii społecznych,
wybrane przez zdającego w sposób celowy, przydatne do osadzenia omawianego zagadnienia w szerszej
perspektywie.
Każda odpowiedź powinna być rodzajem „mówionej rozprawki”, a zatem zawierać wstęp, tezę, rozwinięcie
w postaci argumentów i Podsumowanie. Podział pracy na wstęp, rozwinięcie i podsumowanie są niezwykle
ważny.
Kontekstem nie zawsze, jak widzisz będzie inne dzieło. W tym opracowaniu zwracaj na to uwagę i nie dziw
się, że nie ma drugiego utworu. Kontekst musi być celowy i o to będziemy dbać szczególnie. Często będzie to
zatem wytłumaczenie, jaki gatunek literacki utwór reprezentuje, będą też odwołania do filozofii.
Jeśli te opracowanie mają pomóc Ci na lekcji przed matura i musisz podać drugi utwór – poszukaj
odpowiedniego motywu. Jeśli masz wątpliwości – napisz do mnie:
monika@zdajdobrze.pl
Matura 2023 i 2024 nie uwzględnia lektur ze szkoły Podstawowej, ja jednak je opracowałam. Będą one
bowiem często najlepszym kontekstem. Lektury obowiązujące Was na maturze są odpowiednio zaznaczone.
5
Co obniża Twoją ocenę?
Błąd kardynalny - to błąd rzeczowy świadczący o nieznajomości treści i problematyki lektury obowiązkowej,
do której odwołuje się zdający. Musisz znać fabułę utworu i jego główne wątki, biografie bohaterów i ich
losy.
Błąd kardynalny może dotyczyć wyłącznie lektur obowiązkowych wskazanych w podstawie programowej
jako lektury do omówienia w całości (nie we fragmentach).
Inne poważne błędy będą uważane za rzeczowe i zmniejszą Ci punktację, ale nie „wyzerują” odpowiedzi.
Uwaga
Nie wszystkie pytania mają wyszczególniona tezę, w niektórych jest ona bowiem mocno związana ze
wstępem.
Czytaj to, co napisane jest na czerwono, to uwagi, które tłumaczą kontekst.
6
ANTYK
Kontekstem do zadań biblijnych mogą być wstępne informacje o Biblii. Podane będą raz. Można do nich
sięgać przy każdym poleceniu,
Biblia znaczy po grecku: księgi. To liczba mnoga od słowa biblion – księga, zwój papirusu – pierwszego
materiału piśmienniczego, na którym zapisywano przekaz religii judaizmu. Z czasem utrwaliła się jako nazwa
własna, ale funkcjonuje też tytuł tradycyjny: Pismo Święte.
Biblia jest księgą, która poucza, według jakich praw powinien żyć człowiek. Pouczenia te zawarte są w
Starym Testamencie, gdzie w dekalogu znajduje się dziesięć przykazań Bożych, a także w Nowym
Testamencie, gdzie w poszczególnych ewangeliach znajdziemy Chrystusowy nakaz miłości.
• Stary Testament – święta księga judaizmu i chrześcijaństwa – szczegółowo przedstawia dzieje Narodu
Wybranego – Izraela.
• Nowy Testament – święta księga chrześcijan – opisuje życie i naukę Jezusa, oraz pierwsze lata działalności
chrześcijan. Wieńczy ją Apokalipsa św. Jana.
Opracowane pytania:
BIBLIA
1. Człowiek w relacji z Bogiem. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi

Rodzaju. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Księga Rodzaju inaczej zwana Genesis to pierwsza księga Biblii. Opisuje stworzenie świata, człowieka,
wskazuje przyczyny grzechu pierworodnego, zbrodnię Kaina, potop, dzieje Abrahama i jego rodziny.
Główne postaci tej księgi to: Adam i Ewa, Kain i Abel, Noe, Abraham i Sara, Lot, Izaak. Wydarzenia z Księgi
Rodzaju dzieją się na Środkowym (Bliskim) Wschodzie: w Mezopotamii (Iran, Irak), na obecnym terytorium
Izraela, Jordanii Libanu i Egiptu, rozpoczynają się przed rokiem 2000 przed Chrystusem, a kończą się około
roku 1650 przed Chrystusem.
Teza
Księga Rodzaju pokazuje relacje człowieka z Bogiem. Nie są to relacje serdeczne i należą do trudnych.
Argumentacja
Żeby zrozumieć, jakie relacje łączą człowieka z Bogiem, trzeba przeanalizować poszczególne części księgi. Bóg
tworzy człowieka na swoje podobieństwo i pozwala mu żyć w najlepszym dla niego miejscu – w Raju. Jednak
człowiek nie pozostaje wierny Bogu i łamie jedyny zakaz, jaki daje mu Bóg – zrywa owoc z drzewa poznania
dobra i zła.
Zostaje ukarany za ten czyn wygnaniem z Raju, dostaje wolną wolę i zaczyna życie jakby na własnych
warunkach. W Księdze Rodzaju zobaczymy zatem ludzi występnych – takich jak Kain, który z zazdrości
7
zabija swojego brata, ale także ludzi całkowicie podporządkowanych Bogu – jak Abraham, który jest gotowy
na poświęcenie swojego jedynego syna Izaaka, gdyż taka jest wola Boga.
Bóg w Księdze Rodzaju jest sprawiedliwym sędzią, który wynagradza człowieka za dobro, ale może go ukarać
za zło. Wielokrotnie tak czyni. Niszczy dwa rozpustne miasta – Sodomę i Gomorę, wyprowadzając z nich
jedynego sprawiedliwego człowieka – Lota. Nie waha się także zesłać na ludzi potopu i zgładzić wszystkich
prócz Noego i jego rodziny.
Można zatem powiedzieć, że relacja człowieka z Bogiem jest trudna. Człowiek, który jest pobożny i
sprawiedliwy jak Lot, Noe czy Abraham nie ma się czego bać. Może zaufać Bogu i czuć się bezpiecznie.
Grzeszni ludzie nie mogą jednak liczyć na miłosierdzie.
O tym, jak trudna jest relacja człowieka z Bogiem świadczyć może przykład Abrahama. Był on potomkiem
Noego i pełnił funkcję głowy rodu i zarazem plemienia. Pewnej nocy ukazał mu się Pan i nakazał mu udać się
do krainy Kanaan, a jednocześnie zapowiedział, że z jego potomków uczyni wielki, wybrany naród. Abraham
wypełnił to polecenie, nie zwlekając. Większą część życia spędził wraz ze swoim plemieniem na
koczowniczych wędrówkach, osiedlając się w rozmaitych miejscach. Bóg otaczał Abrahama szczególną
opieką, stopniowo też przekazywał mu różne nakazy religijne – między innymi zwyczaj obrzezania
niemowląt. Odwiedził go także osobiście – w asyście dwóch aniołów pod postacią wędrowców. Pewnego
dnia jednak zażądał, by Abraham zabrał swego jedynego syna – Izaaka na górę Moria i tam złożył Mu go w
ofierze. Abraham i w tym był posłuszny swemu Panu. Po kilkudniowej podróży dotarł na miejsce. Gdy
jednak już podnosił nóż, z nieba rozległ się głos Boga, który zamiast Izaaka nakazał złożyć w ofierze baranka.
Jednocześnie okazało się, że straszliwy rozkaz był jedynie swoistą próbą pobożności Abrahama.
Kontekst
Relację między Bogiem a człowiekiem z Księgi

Rodzaju widać także na fresku Michała Anioła
umieszczonym w Kaplicy Sykstyńskiej. Bóg
tworzy człowieka na swoje podobieństwo. Bliskość
Boga i człowieka widoczna jest w geście
wyciągniętych rąk. Człowiek patrzy na Boga z
ufnością, a Bóg wie, że to, co zostało stworzone
jest dobre.
https://dzieje.pl/wystawy/zbior-rysunkow-michala-aniola-w-metropolitan-w-nowym-jorku
Podsumowanie
Pełne zaufanie Bogu prowadziło do nagrody, którą człowiek w końcu dostawał. Relacja człowieka z Bogiem
w Księdze Rodzaju opiera się właśnie na takim zaufaniu i wierności. Wtedy człowiek mógł liczyć na boże
błogosławieństwo. Kiedy jednak nie był mu wierny, był występny – spotykała go kara. Mogła mieć postać
znamienia, jak w przypadku Kaina, ale mogła też oznaczać śmierć.
2. Jak człowiek może się zachować w obliczu cierpienia? Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci
fragmentów Księgi Hioba. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
8
Cierpienie nieodzownie wpisane jest w naturę człowieka. Rodzimy się w bólu i często w bólu umieramy. Nie
ma osoby na świecie, która by nie cierpiała. To, że uczucie cierpienia towarzyszy człowiekowi zauważyli
twórcy wszystkich epok. Zwrócili oni uwagę na osobę cierpiącą i tą, przez którą się cierpi.
Teza
Człowiek zachowuje się wobec cierpienia w bardzo różny sposób. Może znosić je z pokorą albo buntować się
przeciw niemu.
Argumentacja
Księga Hioba należy do ksiąg dydaktycznych, mądrościowych. Powstała ona między V a III wiekiem przed
narodzeniem Chrystusa, a więc po niewoli babilońskiej. Nie wiemy, kto jest autorem księgi, ale stwierdzić
możemy, że był człowiekiem wykształconym.
Hiob jest symbolem niewinnie cierpiącego człowieka, który zmaga się z przeciwnościami losu i klęskami
spadającymi na niego zupełnie niezasłużenie z godnością i pokorą wobec Boga. Zyskuje przez to pewien
tragiczny rys i wielkość. Księga Hioba jest odpowiedzią na jedno z najważniejszych pytań, jakie zadają sobie
ludzie od wieków – dlaczego Bóg pozwala na cierpienie, nawet cierpienie niewinnych, dlaczego cierpienie
jest elementem ludzkiego życia i jak się zachować w obliczu cierpienia.
Na wieść o nieszczęściach, które spadły na niego samego i jego rodzinę, Hiob rozdarł szaty, ogolił głowę,
upadł na ziemię i oddał pokłon Bogu. Nie bluźnił przeciwko Stwórcy ani nie obwiniał go o nieszczęścia,
które na niego spadły. Tak przedstawia zachowanie bohatera narrator. Hiob, choć bardzo cierpiał, nie
zarzucał Bogu niesprawiedliwości ani okrucieństwa. Nie odwrócił się też od wiary. Narrator nie ocenia
Hioba. Stara się być bezstronny. Lecz to dopiero pierwsza próba, której za zgodą Boga został poddany
biblijny patriarcha.
Przyjrzyjmy się teraz, jak zachował się ten pobożny człowiek w obliczu trądu, strasznej choroby, która go
dotknęła. Hiob siada na gnoju i bierze do ręki skorupę żółwia, aby się nią drapać. Całe ciało bardzo go
swędzi, ale on nie skarży się. Nadal nie złorzeczy Bogu i z pokorą przyjmuje swój los.
Nie zawiódł Boga, który był pewien jego wierności i dlatego pozwolił szatanowi na poddanie bohatera
okrutnym próbom: nie sprzeciwił się odebraniu jego słudze rodzin, majątku i zdrowia. Według Boga Hiob
to człowiek prawy, niezłomny w wierze, bogobojny, unikający grzechu, pełen silnej wiary. Szatan jednak nie
dowierza słowom Stwórcy. Jest przekonany, że Hiob kochał Boga, gdyż wiodło mu się w życiu wspaniale, jak
mało komu. Miał liczną rodzinę, duży majątek, szacunek otaczających go ludzi, cieszył się niezłym zdrowiem
mimo niemłodego wieku. Szatan uważał, że wiara Hioba jest w pewnym sensie interesowna i może się
załamać, gdy tylko pojawią się niepowodzenia.
Żona Hioba dziwi się wytrwałości i pokorze męża. Proponuje mu, by wykrzyczał swój ból i nawet złorzeczył
Bogu. Małżonka bohatera zupełnie go nie rozumie. Hiob nie otrzymuje od niej wsparcia. Możemy się
domyślać, że na miejscu Hioba postąpiłaby inaczej – przeklęłaby swój los i odwróciła się od Boga. Kobieta
nie akceptuje postawy męża. Nie podziwia go za wytrwałość i godność, z jaką znosi cierpienie. Jej rozmowa z
Hiobem, choć krótka, ma ogromne znaczenie w biblijnej historii.
Bohater stwierdza, że kiedy przyszedł na świat, nie posiadał nic – nagi wyszedł z łona matki i nagi tam wróci.
W chwili śmierci i tak będzie musiał rozstać się z ziemskimi dobrami, więc wcale nie jest mu żal, że je stracił.
Skoro Bóg dał człowiekowi majątek i zdrowie – rozumuje Hiob – i człowiek przyjmuje te dary bez
sprzeciwu, Bóg ma również prawo je odebrać, a człowiek musi pogodzić się z Jego decyzją. Bóg dał i Bóg
9
wziął – a człowiek nadal powinien błogosławić Jego imię. Człowiek nie ma prawa dyskutować ze Stwórcą.
Hiob godzi się na swój los, lecz wbrew temu, co wmawiają mu „przyjaciele”, nie uważa, by popełnił straszny
grzech, który musi odpokutować. Stanowczo odpiera propozycje „przyjaciół”, by wyznał tę straszną winę –
wie, że nie zgrzeszył.
Wierność Hioba została nagrodzona – Bóg obdarzył go nowymi dziećmi, wrócił mu zdrowie i pomnożył
jego majątek. Obdarzył też Hioba długim życiem.
Kontekstem może tu być malarstwo.
Twórcą obrazu jest Georges de La Tour
Hiob, siedzący na marnym stołku, wygląda na starego i

umęczonego. Ma postawę błagalną, ręce złożone, jak do
modlitwy. Ma na sobie tylko opaskę. Jego ciało jest stare. Patrzy
w stronę żony, która pięknie ubrana, wyraźnie nad nim góruje.
Napomina Hioba.
Ten jednak siedzi nieruchomo, nie protestuje. Postać żony

wydaje się przy Hiobie ogromna, tak, jak ważne są wypowiadane
przez nią słowa, by wyrzekł się swojego Boga. Hiob, podobnie,
jak na obrazie – pozostaje jednak pokorny.
Podsumowanie
Hiob to bardzo ważny bohater biblijny. Z jego postacią

związane są dwa frazeologizmy biblijne: hiobowe wieści (nagle
spadające nieszczęścia, straszne, nagłe wiadomości) i przyjaciele Hioba (fałszywi przyjaciele, którzy
zamiast pomóc i służyć radą, pognębiają nas, dołują). Bohater jest oddany Bogu, z godnością znosi
olbrzymie cierpienie. Wierzy, że Bóg ma sobie znany cel, doświadczając go w tak okrutny sposób.
Jego postawa wobec cierpienia może być wzorem dla wszystkich ludzi.
Hiob to człowiek nieugięty i mimo spadających na niego nieszczęść – spokojnej pewności siebie. To
człowiek o silnej wierze, nietracący zaufania do Boga, poddający się Jego woli. Wytrzymuje wszystkie męki,
by udowodnić samemu sobie, żonie, „przyjaciołom” i Stwórcy, że nic nie jest w stanie go złamać. To
człowiek bardzo konsekwentny i stały w wierze.
3. Postawa człowieka wobec Boga. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi
Hioba. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Bóg stworzył człowieka i umieścił do w Raju. Ten jednak nie był Bogu wierny i na przestrzeni lat
wielokrotnie pokazał, że potrafi się Bogu sprzeciwić. Bóg jednak nie przestał być dla człowieka ważny. To do
niego składano prośby, dziękowano, gdy coś się człowiekowi udało.
Teza
Biblia pokazuje, że człowiek może być wierny Bogu i z pokorą przyjmować to, co Bóg mu daje.
Argumentacja.
10
Argumentacja do tego pytania będzie taka sama jak w poleceniu powyżej. Można z niej skorzystać.
Kontekst
Jako kontekst oczywiście możemy przyjąć wstęp do Księgi Hioba. Możemy też pokazać postać Abrahama,
który chce poświęcić w ofierze swojego syna Izaaka.
O co chodzi w tej opowieści?
Bóg chciał wystawić na próbę posłuszeństwo i zaufanie Abrahama, sprawdzić, do jakiego stopnia jest mu
oddany. Nakazał mu poświęcić ukochanego, pierworodnego syna Izaaka na całopalenie. Abraham, choć
wstrząśnięty okrucieństwem prośby Boga, postanowił ją spełnić. Zabrał ze sobą służbę i baranka i wyruszył.
Na wzgórze Moria wszedł sam z Izaakiem. Gdy wszystko było już przygotowane, Abraham związał syna i
podniósł nóż, by go zabić. W ostatniej chwili Bóg powstrzymał mu ramię i pobłogosławił za to, że był
posłuszny jego rozkazowi i gotowy poświęcić ukochanego syna. W tym momencie pojawił się zabłąkany
baran, którego Abraham złożył w ofierze Bogu.
Podsumowanie
Postawa człowieka wobec Boga jest pełna pokory. Człowiek, chociaż nie zawsze rozumie Boży plan wobec
siebie, to stara się Mu ufać i nie kłócić się z jego planem. Mimo cierpienia, gotów jest całkowicie złożyć swój
los w ręce Boga.
Uwaga!
Nie zawsze postawa wobec Boga będzie pokorna. Jeśli za przykład dajemy Dziady III, to oczywiście
zmieniamy tezę – zerknij do pytania 11 z Dziadów
4. Jakich odpowiedzi na pytanie o sens życia udziela literatura? Omów zagadnienie na podstawie
znanych Ci fragmentów Księgi Hioba. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Jan Paweł II powiedział, że Pismo Święte jest wielką księgą o cierpieniu. W Starym Testamencie znajdziemy
wiele prób zrozumienia sensu cierpienia. Najbardziej wnikliwą jest Księga Hioba. Będzie ona także mówiła,
że cierpienie człowieka jest nieodłączną częścią jego życia. Czy zatem sensem ludzkiego życia jest cierpienie? I
tylko ono?
Teza
Literatura udziela odpowiedzi o sens życia, a także o sens cierpienia, z którym nierozerwalnie złączone jest
życie ludzkie.
Argumentacja
Księga Hioba jest księgą, w której poszukuje się odpowiedzi na pytanie o sens cierpienia niezawinionego.
Zakład między Bogiem a szatanem jest nieco bezduszny. Szatan może z życiem Hioba zrobić wszystko, prócz
odebrania mu go. Po co Bóg doświadcza Hioba? Co chce mu pokazać? Okazuje się, że ma wykazać jego
sprawiedliwość. Cierpienie ma tutaj charakter próby. Ten sprawiedliwy człowiek w jednej chwili traci
wszystkie dobra materialne, a także najbliższych – dzieci i ich rodziny. Doświadcza również cierpienia
związanego z chorobą. Zostaje obsypany trądem. Nie ma też w nikim wsparcia. Samotny w swoim
11
cierpieniu, wyrzucony przez żonę z domu, zostaje kuszony do odejścia od Boga: Jeszcze trwasz mocno w swej
słabości? Złorzecz Bogu i umieraj! (Hi 2, 9). Żona prowokuje Hioba do buntu. Sama nic nie rozumie i nie
zdaje egzaminu cierpienia. Nie potrafi współczuć mężowi ani towarzyszyć mu w jego bólu. Próby Hioba nie
rozumieją również jego przyjaciele.
On jednak nie buntuje się. Raczej godzi i akceptuje, upada na ziemię i modli się. Mówi : Nagi wyszedłem z
łona matki i nagi tam wrócę. Dał Pan i zabrał Pan. Niech będzie imię Pańskie błogosławione!
Hiob ufa Bogu i wie, że w jego życiu nic nie dzieje się bez woli Boga i mimo tragicznej sytuacji, nadal
wychwala Boga. Hiob nie cierpi tak samo. Najpierw przez siedem dni siedzi w popiele i milczy. Odbywa
rodzaj żałoby. Bohater wprawdzie żyje, ale jest jakby umarły. Po milczeniu przychodzi czas na krzyk, żal i
lament. Hiob wątpi w sens życia. Stawia pod znakiem zapytania dobroć, miłosierdzie i miłość Boga Stwórcy.
Przeżywa swojego rodzaju kryzys duchowy. Brakuje mu motywacji, by dłużej żyć i walczyć. Ogarniają go
wątpliwości, pokusy. Wylewa przed Bogiem żale, skarży się, lamentuje, prosi o wyjaśnienia. On wie, do kogo
ma się zwrócić i przeciwko komu buntować.
Hiob jednak ufa Bogu do końca. Hiob nigdy nie wątpi w istnienie Boga. Cierpienie sprawia, że Hiob
przypisuje Bogu negatywne cechy i uczucia nieprzyjazne wobec człowieka; ale nawet w największej rozpaczy
Bóg pozostaje dla niego „deską ratunku”. To właśnie zaznany ból uczy go pokory. Przez niego Bóg chce
przypomnieć, że wszystko jest Jego absolutnym darem i łaską. Życie ludzkie jest cierpieniem, ale uda się je
znieść tylko wtedy, kiedy ufa się Bogu.
Kontekst
Kontekstem możemy zrobić tu Księgę Koheleta, omówioną w następnym pytaniu. Literatura pokazuje
wtedy, że życie ludzkie jest nie tylko cierpieniem, ale i marnością.
Pytanie o sens ludzkiego życia to filozofia egzystencjalna. Jako kontekst może posłużyć Ci także Dżuma.
Zajrzyj do pytania 5 z niej.
Podsumowanie
Księga Hioba odpowiada na pytanie o sens cierpienia i widzi w nim sens boski. Pokazuje, że Bóg ma wobec
człowieka plan, a człowiek nie powinien mu się sprzeciwiać – wtedy, podobnie jak Hiob, zostanie
nagrodzony. Odpowiedź o sens cierpienia łączy się z odpowiedzią o sens życia. Człowiek powinien zdać
sobie sprawę z tego, że jego los jest ciężki i łączy się z cierpieniem. Ufność Bogu jednak pomaga przetrwać to,
co najgorsze.
5. Motyw marności świata. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi

Koheleta. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Podobnie jak przy Księdze Hioba, tutaj także kontekstem mogą zostać informacje o księdze, które
zawrzeć można we wstępie.
Wstęp
Księga Koheleta, jest uważana przez biblistów za najpełniejszy – obok Księgi Hioba - przykład pism
mądrościowych w Biblii. Autorem tej księgi jest Kohelet, nie jest to jednak imię, ale nazwa urzędu.
Kohelet z greckiego eklesiastes oznacza mędrca przemawiającego na zebraniu (Jakub Wujek w
12
tłumaczeniu Biblii przetłumaczył to słowo używając polskiego wyrazu kaznodzieja). Do wieku XIX
uważano, że to Salomon napisał tę księgę, ale dziś już wiemy, że powstała ona w II w. p.n.e., a imię
Salomona miało nadać dziełu większej powagi.
Księga Koheleta ma formę poetycką. Na uwagę zwraca to, że nie jest ona uporządkowana, ale stanowi
raczej próbę odpowiedzi na nurtujące go pytania. Wydaje się, że księga jest nieuporządkowana. Jak refren
powtarza się dwudziestokrotnie teza utworu: marność nad marnościami.
Teza
W Księdze Koheleta ukazane jest przemijanie, niestałość życia i marność świata.
Argumenty
Tematem księgi są rozważania autora nad sensem ludzkiego życia oraz nad możliwością osiągnięcia
szczęścia. Kohelet ukazuje życie ludzkie wśród zjawisk otaczającej go przyrody. Pyta o to, co przyjdzie
człowiekowi z całego trudu, jaki sobie zadaje w trakcie ziemskiego życia. Ludzie przychodzą i odchodzą
w przeciwieństwie do przyrody, która jest niemal wieczna, ponieważ się odradza. Zauważa on, że słońce
wciąż wschodzi i zachodzi, wiatr wieje i zawraca, rzeki płyną do morza, a ono nie wzbiera. Świat
przyrody jest światem stałym, odnawiającym się w cyklicznym porządku. Zupełnie inaczej jest z
człowiekiem. Okazuje się on istotą chwilową i niezdolną do żadnych nowych czynów. Szczęścia nie
można osiągnąć ani za sprawą mądrości, ani za sprawą bogactwa i rozkoszy. Niezależnie od stanu umysłu
czy posiadanego bogactwa, każdego człowieka spotyka ten sam los – śmierć.
Autor pokazuje zatem, że ludzi dobrych i złych, mądrych i głupich spotykają podobne losy, ich szczęście
jest równie nietrwałe. Kohelet przyrównuje życie ludzkie nawet do życia zwierząt, bo przecież oba
kończą się śmiercią. Ale jego dzieło nie jest wylewem pesymizmu. Kohelet mimo dostrzeganej przez
niego ziemskiej niesprawiedliwości, widzi również jasne strony życia. Mówi, że trzeba cieszyć się każdą
chwilą, skoro jest ono takie krótkie. Kohelet nie w pełni rozumie rządzące światem prawa, ale zgadza się z
Bogiem.
Kohelet stając wobec wielkiej tajemnicy istnienia, wobec nieprzeniknionych planów bożych, nie potrafi
pojąć praw rządzących światem, ale jednocześnie jest pełen ufności względem Boga oraz wdzięczności za
życie, które postrzega jako dar Boży, choć przecież jest ono marnością.
Konteksty:
Kontekstem może być tu cała epoka baroku, szczególnie utwory Daniela Naborowskiego.
Innym kontekstem mogą być Treny.
Obraz
13
https://pl.m.wikipedia.org/wiki/Plik:Pieter_Claesz_002.jpg
Na obrazie znaleźć można liczne elementy, które nawiązują do przemijania. Jest to czaszka, kości,
zamknięta księga, przewrócony kieliszek, pusty świecznik. Barok, który czerpał z Księgi Koheleta,
pokazuje przemijanie na licznych obrazach. Malarzem potrafiącym ująć przemijanie za pomocą symboli
jest barokowy twórca Peter Claesz. Wszystkie przedmioty mówią o marności życia, nie tylko czaszka.
Podsumowanie
Motyw przemijania życia i jego marności to częsty temat w tekstach kultury. I choć „marność nad
marnościami” brzmi bardzo pesymistycznie, to większość twórców ukazuje ten motyw, by dać ludziom
możliwość cieszenia się chwilą i dniem dzisiejszym.
6. Refleksje na temat sensu życia. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi
Koheleta. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp do tego tematu może być taki sam, jak do poprzedniego
Teza
Zarówno w Starym Testamencie, jak i w innych dziełach dostrzec można rozważania na temat sensu
ludzkiego życia.
Księga Koheleta powtarza „Marność nad marnościami”, a refren ten mówi o tym, że wszystko w naszym
życiu przemija. Samo życie przemija. Nie ma żadnego stałego, trwałego punktu poza Bogiem. Uroda,
bogactwo, nie wspominając o dobrach materialnych - mijają. Nie może zatem nic do końca uszczęśliwić
człowieka. Człowiek może tym cieszyć się jedynie przez jakiś czas. Sam człowiek pojawia się na świecie na
krótką chwilę. Poddany jest procesowi starzenia oraz umierania. Księga ta nie jest jednak w pełni
pesymistyczna. Jest w niej podany przepis na prawdziwe szczęście. Człowiek powinien cieszyć się z tego, co
ma, każdym dniem. Nie można być obojętnym wobec cierpienia, a także wobec wielkiej radości.
Podsumowaniem przesłania moralnego Księgi Koheleta są słowa kończące księgę: „Wszystkiego tego
wysłuchawszy: Boga się bój i przykazań jego przestrzegaj, bo cały w tym człowiek! Bóg bowiem każdy czyn
wezwie przed sąd dotyczący wszystkiego, co ukryte: czy dobre było, czy złe”. Życie zgodne z przykazaniami
bożymi jest gwarancją życia w szczęściu, chociaż przez tą chwilę. Sens życia ludzkiego tkwi w istnieniu Boga,
który nas stworzył. Bóg stworzył człowieka z miłości, więc głębia sensu życia tkwi w miłości.
Życie ludzkie ma sens, pomimo przemijania i marności. Tego sensu upatrywać można nie tylko w Bogu, ale
także cieszeniu się z tego, co mamy.
Kontekst
Kontekstem może być do filozofii stoicyzmu. Stoicy propagowali zachowanie spokoju w przypadku
jakichkolwiek wydarzeń wstrząsającym życiem człowieka. Nie może on uniknąć ani bólu, ani cierpienia, więc
musi je przyjmować z godnością - „na spokojnie”.
Możesz także wrócić do pytania 4 i przywołać Księgę Hioba.
Podsumowanie
14
Żeby zrozumieć sens istnienia, trzeba zaufać Bogu. Inaczej życie ludzkie wydać się może nic nie znaczące. Jest
bowiem tylko marnością. Jeśli jednak człowiek zaufa Bogu, to nawet cierpienie może mieć dla niego sens.
Alternatywą dla Boga może być filozofia, która pokazuje, jak żyć, by cieszyć się szczęściem i spokojem.
7. Obraz miłości w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Pieśni nad
Pieśniami. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Pieśń nad pieśniami, zwana też „Pieśnią Salomona”, to poemat pochodzący ze Starego Testamentu. W jej
skład wchodzi 6 pieśni, które tworzą dialog pomiędzy Oblubieńcem i Oblubienicą - głównymi bohaterami
księgi. Jest to także jedyna księga biblijna, w której nie pada imię Boga, Pana.
Teza
Literatura pokazuje wiele pięknych i poruszających obrazów miłości.
Argumenty
Pieśń jest jedną z najbardziej niezwykłych ksiąg Biblii. Przedstawiona została w niej miłość między
Oblubieńcem i Oblubienicą, którą odczytywać można na dwa sposoby, dosłowny i metaforyczny
Czytając pieśń dosłownie, widzimy piękny poemat, opisujący miłość dwojga młodych ludzi. Główna
bohaterka – dziewczyna, zwana Oblubienicą, jest bardzo piękna. Ma ciemną karnację, ponieważ pracuje w
winnicy. Ukochany przyrównuje poszczególne cechy jej wyglądu do przyrody, ale też tego, co dla niego
cenne. „Oczy twe jak gołębice”, „Szyja twoja jak wieża Dawida”, „Piersi twe jak dwoje koźląt...”, „Łuk
twych bioder jest jak brylantowa kolia” Słownictwo takie świadczy o gorącym i namiętnym uczuciu, jakim
darzy ją ukochany. Dziewczyna także opisuje swego Oblubieńca, pokazując w ten sposób dowód swojej
miłości. Ona jednak posługuje się porównaniami: „...podobny do gazeli/ do młodego jelenia”, „Ręce jego jak
walce ze złota/ wysadzane drogimi kamieniami”
Mimo tego, iż jest to poemat biblijny, zauważyć możemy cielesność obu postaci, a to świadczy o tym, iż
miłość, która ich łącza, jest nie tylko duchowa. Łączy ich pragnienie miłości cielesnej. Miłość jest erotyczna,
ale nie jest grzeszna, świadczy o tym niewinność i głębokość uczuć, jakie łączą tę parę, przecież żar tych uczuć
jest „Płomieniem Boga!”.
Pieśń ma jednak także charakter metaforyczny. Pokazuje on doskonałą miłość, łączącą Boga i każdego
człowieka. Ze strony Stwórcy uczucie to jest bezinteresowne, nieograniczone i niezniszczalne. Człowiek
dopiero się tej miłości uczy, poznaje ją. Człowiek poszukuje Stworzyciela tak, jak Oblubienica poszukiwała
Oblubieńca. Po drodze napotyka na niebezpieczeństwa i żyje w obawie, iż nie uda się jej obiektu uczuć
odnaleźć. Spotkanie z Bogiem przynosi tak wielką radość, jak zetknięcie się dwojga rozdzielonych
kochanków. Niedojrzałość Oblubienicy – „zamknięty ogród” i „zapieczętowana fontanna” mogą
symbolizować duszę ludzką, zanim poznała Boże miłosierdzie, zaś uczta w ogrodzie może być wyrazem
poznania Boga.
Kontekstem do tego tematu mogą być te utwory, w których pokazana jest wielka miłość, choćby Romeo i
Julia. Możesz skorzystać także z pkt. 6 z Lalki.
15
8. Człowiek w relacji z Bogiem. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi

Psalmów. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp (będący kontekstem)
Księga Psalmów zawarta jest w Starym Testamencie i odznacza się szczególnym artyzmem. Dlatego tak
chętnie sięgają po tłumaczenie tego dzieła najwięksi twórcy. Tłumaczyli ją między innymi Kochanowski,
Staff czy Miłosz. Księgę Psalmów nazywa się również Psałterzem Dawidowym. Udowodniono jednak, że
król Dawid nie mógł być jego twórcą. Zbiór psalmów obejmuje 150 utworów, podzielonych na pięć części.
Każda z tych części kończy się słowami pochwały.
Psalm jest gatunkiem wywodzącym się z Biblii, występuje zarówno w Starym, jak i w Nowym Testamencie.
Pochodzi od słowa psalmos, co oznacza dosłownie „śpiew do wtóru harfy”. Ma on charakter modlitwy
przeznaczonej do śpiewania. Cechą psalmu jest jego podniosły nastrój, który upodabnia go do hymnu.
Wyróżnić możemy psalmy błagalne (zarówno indywidualne, jak i zbiorowe), dziękczynne, pochwalne. Są tu
także psalmy królewskie - skoncentrowane na królu Izraela. Mają one sens mesjaniczny (zapowiada przyjście
Mesjasza). Wyróżnia się także psalmy mądrościowe, mówiące o nagrodach i karach za dobre lub złe czyny.
Można także wyodrębnić psalmy ufności, pokutne i prorocze.
Teza
W psalmach, podobnie, jak w wielu innych księgach Starego Testamentu, zauważymy relację człowieka z
Bogiem.
Argumenty
W Księdze Psalmów zauważymy dialog człowieka z Bogiem. Jest on zawsze wyrazem olbrzymiej wiary i
miłości (nawet jeśli mówi o zwątpieniu). Psalmy nie zawsze są radosne, wręcz przeciwnie. Mówią o różnych
uczuciach – od ogromnej radości do najczarniejszej rozpaczy. Właśnie o to w psalmach chodzi. Ukazana jest
bowiem obecność Boga w każdej dziedzinie ludzkiego życia. Ważnym elementem relacji między Bogiem a
człowiekiem okazuje się obecność zła, także w innym człowieku, która jeszcze mocniej kieruje myśli i słowa
psalmisty w stronę Boga-Wybawiciela. Bóg wyłaniający się z księgi jest stwórcą. Bóg założył fundamenty
ziemi, nadał wszystkiemu porządek -i udzielił życia. Nie porzuca jednak człowieka, wręcz przeciwnie troszczy
się o lud Izraela.
W Psałterzu w wyjątkowy sposób objawia się Bóg, który pragnie wejść w żywą relację z człowiekiem, udziela
się człowiekowi. Jest Bogiem osobowym troszczącym się o człowieka, pochylającym się nad nim z miłością.
Co więcej - nawet poczucie opuszczenia przez Boga pozwala modlącemu się psalmiście uświadomić sobie, że
ta relacja z Bogiem jest czymś bez czego nie można żyć.
W psalmach widzimy różne oblicza Boga przez pryzmat serca człowieka. I tak, psalmiści wychwalają Boga,
który jest stwórcą, opiekunem, czy Tym, który udziela różnych darów. W tym wszystkim objawia się oblicze
Boga Ojca. Wydaje się jednak, że najpełniej widać to w psalmach, które możemy nazwać psalmami ufności.
One są przeniknięte głęboką wiarą, która w gruncie rzeczy jest postawą życiową, jest powierzeniem się Bogu
jako Ojcu troszczącemu się łaskawie o człowieka.
Kontekstem może być też Księga Rodzaju. ( Pkt. 1) W niej relacja z Bogiem nie będzie jednak taka piękna.
Podsumowanie
16
Relacja z Bogiem jest zatem w Psalmach niezwykła. Bóg jest wszędzie i nawet, kiedy człowiek nie czuje się
dobrze, nie jest pewien swojej wiary, to do Boga zanosi prośby o jej wzmocnienie. Człowiek ufa Bogu i w
nim pokłada nadzieję.
9. Literacki obraz końca świata. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Apokalipsy
św. Jana. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
„Apokalipsa" oznacza objawienie i dotyczy Sądu Ostatecznego. Ukazana w Nowym Testamencie ma

zmuszać do zastanowienia nad losem człowieka i ukazać drogę, która umożliwi znalezienie się w gronie
zbawionych. Nie zawsze obraz apokalipsy musimy odczytywać jako obraz ponury, czy straszny.
Teza
W Nowym Testamencie Apokalipsa pokazana jest jako przepowiednia. Składa się z wielu symboli i dla
chrześcijan ma być nadzieją,
Argumenty
Tekst Apokalipsy jest owocem wizji, jaką Jan miał na wyspie Patmos. Wizja dotyczy powrotu Chrystusa na
ziemię i kresu świata. Jan chciał prawdopodobnie podtrzymać na duchu i pouczyć prześladowanych
chrześcijan. Apokalipsa św. Jana mówi o zwycięstwie Chrystusa nad szatanem i ostatecznym zniszczeniu zła.
Apokalipsa zbudowana jest z różnorodnych symboli. Pojawiające się tu zwierzęta oznaczają: lew –
zwycięstwo Chrystusa, wół – wojnę, orzeł – głód, a zwierzę z ludzką twarzą – śmierć. Istotna jest tu także
symbolika liczb. Często pojawia się w Apokalipsie liczba cztery: są czterej jeźdźcy Apokalipsy, cztery
zwierzęta. Czwórka symbolizuje wszechświat materialny, cztery strony świata, pory roku, kwadry księżyca.
Związana jest z krzyżem, jego czterema ramionami i symbolizuje ziemię, w przeciwieństwie do trójki, liczby
Boga i nieba. Z Edenu wypływały cztery rzeki. Było czterech wielkich biblijnych proroków: Izajasz,
Jeremiasz, Ezechiel, Daniel. Jest czterech cherubinów. Inną istotną liczbą jest siódemka: siedmiu jest tu
aniołów, siedem jest trąb, siedem pieczęci. Siódemka symbolizuje duchowość, porządek doskonały, jest
liczbą zwycięstwa, stworzenia, równowagi. Co ciekawe, w Starym Testamencie siódemka występuje 77 razy.
Ze względu na swój szczególny charakter motywy i symbole z Apokalipsy świętego Jana są nieustannie
obecne w sztuce wszystkich epok.
Konteksty
Hymn Jana Kasprowicza „Dies irae” stanowi nawiązanie do Apokalipsy św. Jana. Zaprezentowano w nim
wizję Sądu Ostatecznego jako ostatecznej zagłady ludzkości. Paradoksalnie przyczyną tragicznego losu
człowieka okazuje się sam Bóg, którego gniew i srogość nie znają litości, dlatego bez najmniejszych wyrzutów
sumienia skazuje zagubionych ludzi na wieczne potępienie. Katastroficzna wizja końca świata i Sądu
Ostatecznego zaprezentowana przez Kasprowicza jest bardzo ponura, pesymistyczna, beznadziejna i
jednocześnie niezwykle sugestywna, dzięki czemu wzbudza w czytelniku silne emocje.
O wiele bardziej nietypowy obraz Apokalipsy zawiera wiersz Czesława Miłosza „Piosenka o końcu świata”.
Już sam jego tytuł wskazuje na pogodną wymowę, co bynajmniej nie pasuje do powszechnego myślenia o
Apokalipsie. Zamiast obrazów zniszczenia, boskiego gniewu i wszechobecnej śmierci pojawia się wizja
zwyczajnego dnia, który nie odróżnia się niczym od setek innych dni w roku. Nie ma tu miejsca na dantejskie
17
sceny, spektakularne sytuacje ani ingerencję boską, a podmiot liryczny spokojnie i bez emocji mówi o rybaku
naprawiający błyszczącą sieć, pszczole krążącej nad kwiatem nasturcji czy młodych wróblach czepiających się
rynny. Wszystko wydaje się tak zwyczajne, że czytelnik nie dopuszcza do siebie myśli, iż może to być koniec
świata. Takie ujęcie motywu Apokalipsy ma uświadomić, że zagłada nastąpi tu, na Ziemi, zaś jej przyczyną
będą działania człowieka, a nie ingerencja Boga czy innej metafizycznej siły. Wydaje się, że w ten sposób
Miłosz chce powiedzieć, iż powinniśmy zwracać uwagę przede wszystkim na to, co robimy my, jako ludzie,
bo to właśnie my przez swoją głupotę i nieodpowiedzialność możemy doprowadzić do zagłady (co zresztą się
stało, jeżeli weźmie się pod uwagę kontekst historyczny wiersza, który został wydany w roku 1945).
Podsumowanie
Choć większości z nas wizja końca świata, czyli apokalipsy kończącej wszystko nie wydaje się niczym dobrym,
to okazuje się, że św. Jan przedstawił ją, by dać otuchę, by pokazać, że na sprawiedliwych czeka coś dobrego.
Artyści, w zależności od epoki, ale tez od własnych przekonań ukazywali Dzień Sądu w różny sposób.
10. Apokaliptyczna wizja Sądu Ostatecznego jako motyw literacki. Omów zagadnienie na podstawie
znanych Ci fragmentów Apokalipsy św. Jana. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
To jest w zasadzie taki sam temat jak poprzedni. Warto odwołać się tu do kontekstów literackich i
pokazać inne utwory ukazujące ten motyw.
11. Dobro i zło – ich pochodzenie i miejsce w świecie. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci
fragmentów Biblii. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Pochodzenie dobra i zła interesuje człowieka od zawsze. Zajmowali się tym zarówno filozofowie, artyści, ale
także „zwykli zjadacze chleba”. Pochodzenie dobra i zła tłumaczyły także religie – zarówno w Biblii, jak i
mitologii ujrzymy próbę odpowiedzi na to pytanie.
Argumentacja
W Biblii temat pochodzenia zła wyjaśniona jest w Księdze Rodzaju. To tutaj mówi się o stworzeniu świata
oraz dziejach Adama i Ewy. Bóg stworzył świat. Kolejno rośliny, ciała niebieskie, głębiny morskie, zwierzęta i
człowieka. To, co tworzy Bóg jest dobre. Biblia opatruje to odpowiednim komentarzem: „I widział Bóg, że
było dobre”. Dobry jest Bóg i to, co tworzy – także. Dobrzy są także początkowo ludzie.
Adam i Ewa, pierwsi ludzie, znaleźli się we wspaniałym ogrodzie Eden. Eden to Raj, więc mieli tam wszystko
i byli szczęśliwi. W ogrodzie rosło drzewo poznania dobra i zła. Z tego drzewa Bóg zakazał spożywać owoce.
Jednak szatan przybrał skórę węża i zaczął kusić: jeżeli zjecie owoc z tego drzewa, będziecie, jak Bóg znali
dobro i zło. Ewa wzięła więc owoc i dała go swemu mężowi. Wtedy otworzyły im się oczy. Zobaczyli, że są
nadzy, słabi i bezbronni. Za karę zostali wygnani z raju. Ponieśli jeszcze inną karę - człowiek odtąd musi w
trudzie i znoju pracować na chleb, kobieta doświadcza bólów rodzenia, mężczyzna bierze udział w okrutnych
wojnach. Ludzie skorzystali z wolnej woli, w którą „wyposażył” ich Bóg i wybrali niewierność wobec Boga.
Bardziej zaufali szatanowi niż Bogu.
Bóg jednak zapowiada, że człowiek nie będzie cierpiał wiecznie. Nadejdzie bowiem Chrystus, którego męka i
śmierć otworzy człowiekowi bramy Nieba.
Kontekst
18
Mitologia grecka także przedstawia pochodzenie dobra i zła.
Mit o powstaniu świata mówi, że na początku był Chaos. Z niego wyłoniła się Gaja – Ziemia i Uranos –
Niebo. Z ich związku zaczęli się rodzić bogowie. Nie podobało się Uranosowi jego potomstwo złożone z
tytanów, cyklopów i sturękich. Strącił więc ich do czeluści Tartaru - miejsca strasznego i mrocznego. Jęki
wydobywające się z czeluści sprawiła, że Gaja z ocalałym synem, Kronosem, uknuła spisek. Kronos z
żelaznym sierpem zaczaił się na Uranosa, okaleczył go haniebnie, a z jego krwi zrodziły się boginie zła i zemsty
– Erynie o wężowych włosach. Zło przychodziło więc na świat wraz z bogami, którzy nie mieli doskonałej
natury. Nie tylko Erynie są w mitologii uosobieniem zła. Jest tu także sporo złych demon. Zło pochodzi od
bóstw złych, tak dobro od dobrych (dobrym herosem był np. Prometeusz).
Podsumowanie
W Biblii dobro jest dziełem Boga, zło zaś pochodzi od człowieka. Zło ma swe źródło w wolnej woli, wynika
ze swobodnego wyboru, którego dokonał człowiek w raju. Biblia głosi jednak zwycięstwo dobra nad złem,
zwycięstwo życia nad śmiercią. Obiecuje powrót utraconego raju. Przekazuje też przekonanie o wielkich
możliwościach natury ludzkiej. Człowiek może panować nad grzechem i przyczyniać się do pełnego
zwycięstwa dobra.
W mitologii zło i dobro od początku istnieją w świecie. Tkwią zarówno w naturze boskiej, jak i ludzkiej.
JAN PARANDOWSKI, MITOLOGIA

1. Jaki obraz ludzkiego losu kreuje literatura? Omów zagadnienie na podstawie mitu o Syzyfie z
Mitologii Jana Parandowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Mitologia powstała nie tylko po to, by pomóc ludziom zrozumieć bogów, ich wygląd i zachowanie i
wskazać, w co mają wierzyć, ale także po to, by łatwiej było im poznać świat i zrozumieć kierujące nim prawa.
Mity pokazywały, dlaczego zmieniają się pory roku, ale także zagłębiały się w sens istnienia człowieka.
Teza
Jednym z mitów, który kreuje obraz ludzkiego losu jest mit o Syzyfie.
Argumenty
Mit o Syzyfie, to jeden z ważniejszych i ciekawszych mitów. Mówi on o królu Koryntu, który przez długi
czas był ulubieńcem bogów. Zapraszano go na Olimp, częstowano nektarem i ambrozją (niektóre źródła
mówią, że sam je wykradał), znał olimpijskie plotki oraz słabości bogów. Był jednak plotkarzem i zdradził
jakąś tajemnicę Zeusa, czym bardzo go rozgniewał. Bogowie natychmiast chcieli go ukarać śmiercią, ale król
przechytrzył ich i uwięził bożka śmierci Tanatosa. Od tej pory na świecie nikt nie umierał. To zakłócenie
porządku jeszcze bardziej rozwścieczyło bogów. Przysłali po niego Aresa, ale Syzyf nie zamierzał ustępować.
Poprosił swoją zonę, by nie robiła mu pogrzebu. Poprosił Hadesa, by ten pozwolił mu powrócić na ziemię i
zmusić małżonkę do należytego pochówku. Tak zrobił, ale siedział cicho i nie zamierzał wracać. Zapomniano
o nim na długie lata. Jednak w końcu sobie o nim przypomniano. Po śmierci, w Hadesie zuchwałego króla
Koryntu spotkała straszliwa kara: musiał wtaczać pod górę ciężki głaz, a gdy kamień był już blisko szczytu
góry i wydawało się, że wysiłek się skończył, nagle kamień staczał się i Syzyf musiał od nowa wykonywać
swoją pracę. Męka, polegająca na bezsensownej, lecz morderczej pracy, miała trwać wiecznie…
19
Kontekst
Mit o Syzyfie pokazuje obraz ludzkiego losu. Najlepiej zrozumiemy to poprzez odwołanie do eseju Alberta
Camusa (czyt. Kami) Mit Syzyfa. Autor dostrzega tragizm Syzyfa – widzi go jednak nie tylko w
bezsensownej pracy, na którą został skazany bohater. Zauważa bowiem w Syzyfie najmądrzejszego i
najbardziej przezornego ze śmiertelnych i – co chyba jeszcze ważniejsze - dostrzega w nim bohatera
tragicznego. Tragizm Syzyfa uzasadnia tym, że bohater jest świadomy; świadomy absurdu całej sytuacji.
Syzyf wie, że jego kamień się stoczy, ale wciąż podejmuje próbę wtoczenia go na górę. To właśnie obrazuje
ludzkie życie. Wtaczanie kamienia, które wydaje się bezsensowne. Podobnie jest w życiu. Ludzie podejmują
się wielu rzeczy, choć nie zawsze widzą w nich sens. Jednak robią to. Nie rezygnują z życia, choć wydaje im się
ono bezsensowne.
Podsumowanie
Mit o Syzyfie pokazuje nie tylko plotkarza skazanego na straszną karę. Pokazuje człowieka, który nie chce
umierać, który chce cieszyć się życiem. Kara, jaką dostaje jest niewyobrażalna. I nigdy się nie skończy.
Świadomość, którą Syzyf ma, pogarsza jego ból. Jednak z niesamowitą determinacją schyla się, by dalej
wtaczać ogromny głaz.
2. Motyw matczynej miłości. Omów zagadnienie na podstawie mitu o Demeter i Korze z Mitologii
Jana Parandowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Cierpienie rodzica po stracie dziecka jest niewyobrażalne. Jest to tak ważny temat, że umieszczony został w
mitologii. Ponieważ w starożytnej Grecji mamy do czynienia z antropomorfizmem – bogowie wyglądają i
czują tak samo jak ludzie. Zatem nic dziwnego, że Demeter – jedna z ważniejszych bogiń cierpi po stracie
swojej córki Kory.
Teza
W mitologii dostrzec można motyw matczynej miłości, a po stracie dziecka cierpią także boginie.
Argumentacja
Demeter była boginią plonów, ptaków, ryb i całej żyjącej przyrody. Z wody i powietrza dawała życie
wszystkich roślinom i stworzeniom. Miała córkę – Persefonę zwaną Korą. Któregoś dnia zostawiła ją pod
opieką nimf na łące, gdzie młoda dziewczyna zbierała kwiaty. Demeter zabroniła jej zrywać jeden kwiat -
narcyza. Jednak bóg podziemi, Hades, zwabił piękną boginkę właśnie tym kwiatem, który nagle wyrósł spod
ziemi i był tak piękny, że Persefona nie mogła powstrzymać się i zerwała roślinę. Wtedy rydwan z czarnymi
końmi porwał ją do Tartaru.
Demeter była zrozpaczona i szukała córki wszędzie. Jej rozpacz po zaginięciu córki była tak ogromna, że
nazwano ją mater dolorosa – matką cierpiącą, bolesną. Ukryła się przed ludźmi i bogami w łachmanach
staruszki. Na ziemi zapanowały susze i klęski przyrody, pola nie dawały plonów, rośliny umierały. Zeus po
długich poszukiwaniach odnalazł Demeter i rozkazał Hadesowi zwrócić Persefonę jej matce. Hades nie
chciał tego uczynić. Poczęstował dziewczynę owocem granatu i to pozwoliło na konieczność powrotu
Persefony do męża. Zeus bał się, że ziemia znów przestanie rodzić i zapanuje głód. Dlatego postanowił, że
dziewczyna będzie część roku z matką, a na drugą część roku wracać będzie do męża. Miłość matki do córki
20
jest jednak tak wielka, że od tego, gdzie znajduje się Kora, zależą pory roku. I tak, przez pewien czas przyroda
pięknieje, żyje, bujnie się rozwija, by potem na kilka miesięcy zasnąć, kiedy matka cierpi z powodu braku
ukochanej córki.
Kontekst
Ten sam motyw cierpiącej matki dostrzec można w Lamencie świętokrzyskim. Jest to utwór pochodzący z
XV wieku, który obrazuje żal i cierpienie Matki Bożej, która lamentuje po stracie syna. Maryja jako matka
jest tu podmiotem lirycznym. Godzi się ona z losem Chrystusa, rozumie Jego przeznaczenie i jest świadoma,
że Jego śmierć to zbawienie dla świata, ale mimo wszystko bardzo mocno dotyka Ją widok umęczonego Syna.
Matka znajduje się pod krzyżem i płacze na widok cierpiącego Jezusa. Zachowuje się dokładnie tak, jak
zwykła kobieta, której skrzywdzono dziecko. Nie ma ona żadnych nadludzkich cech, jest zwykłą, cierpiącą
kobietą. Możemy mówić tu o zabiegu desakralizacji, czyli odrzucenia świętości. W utworze występuje
motyw Stabat Mater Dolorosa (stała matka bolejąca). To właśnie pozbawienie Maryi świętości sprawia, że
czytelnik łatwiej może wczuć się w sytuacji Matki Bożej, jak najlepiej poznać Jej przeżycia i nie odbierać Jej
jako postaci stojącej ponad zwykłymi ludźmi. Początkowo Matka Boska swoje żale kieruje do
zgromadzonych obok niej ludzi, podkreślając swój smutek i ubolewając z jego powodu. Da się tu wyczuć
nawet swego rodzaju skargę na matczyny los zmuszający Ją do obserwowania śmierci Syna. Następnie zwraca
się bezpośrednio do Jezusa i chce zdjąć z niego ból pieszczotliwy słowami, zdrobnieniami. Kolejnymi
adresatami jest Anioł Gabriel, który obiecywał jej radość, a ona pogrążona jest w smutku, a następnie matki,
którym życzy, aby nigdy nie musiały przeżywać tego, co ona. Całość Lamentu świętokrzyskiego obrazuje
rozżaloną i cierpiącą matkę obserwującą konanie Jezusa bezpośredniego pod Jego krzyżem. Jest to wiersz
średniowieczny. W epoce tej dominuje teocentryzm – pogląd zakładający, że Bóg jest najważniejszy, ale nie w
tym przypadku. Tutaj skupieni jesteśmy na bólu matki, zwykłej kobiety.
Podsumowanie
Zarówno mit o Demeter i Korze, jak i Lament świętokrzyski pokazują zbolałe matki. Maryja narzeka, ale nie
karze świata, tak jak Demeter. Przeżywa swój ból i dzieli się nim z tymi, którzy są najbliżej. Obie matki jednak
bez wątpienia przeżywają straszliwie utratę swojego dziecka.
3. Rola Fatum w świecie starożytnym. Omów zagadnienie na podstawie mitu o rodzie Labdakidów z
Wstęp
W starożytności panował pogląd, że człowiek nie decyduje o swoim losie. Jest jedynie marionetką w rękach
bogów. Zło, które mu się przytrafia, nie musi być konsekwencją jego grzechu i nie jest od niego zależne.
Fatum jest mu zapisane, jest nieuchronne i człowiek w żaden sposób nie może swego losu odmienić.
Teza
W świecie starożytnym fatum jest rodzajem przeznaczenia, a nawet klątwy wiszącej nad człowiekiem lub, jak
w przypadku Labdakidów, nad całym rodem.
Argumentacja
21
Mit przedstawia dzieje rodu Lajosa, nieszczęśliwego króla Teb, syna Labdakosa. W zasadzie fatum
rozpoczyna się od niego i nie wiemy dokładnie, dlaczego to właśnie na jego ród ono spada. Wyrocznia
ostrzegła Lajosa, że zginie on z ręki swojego syna, który potem ożeni się z własną matką, Jokastą. Lajos, aby
zapobiec tym wypadkom postanawia okaleczyć i porzucić w górach swojego syna. Przebija mu pięty (stąd
imię dziecka). Chłopiec jednak nie umarł, ale został oddany na wychowanie królowi Koryntu. Edyp także
jako młodzieniec udał się do wyroczni delfickiej, która ostrzegła go, że zabije on swojego ojca i ożeni się z
matką. Oddalając się z Koryntu, aby uniknąć spełnienia się przepowiedni (próba ucieczki przed fatum) Edyp
właśnie coraz pewniej wypełnił ją. W wąwozie górskim wdał się w kłótnię z napotkanym podróżnym. Zabił
go, po czym, dużo później, okazało się, że był to Lajos – jego ojciec. W Tebach z kolei Edyp rozwiązał
zagadkę Sfinksa i w nagrodę pojął za żonę Jokastę, nie wiedząc, że jest ona jego matką. Z tego małżeństwa
narodziły się dzieci: Polinejkes, Eteokles, Antygona i Ismena, lecz klątwa zapanowała nad królestwem.
Przyczynę nieszczęścia wyjaśnił wieszcz Tyrezjasz – niewidomy wróżbita, który oskarżył Edypa o
ojcobójstwo i kazirodztwo. Zrozpaczony Edyp wykłuł sobie oczy, a Jokasta powiesiła się. Rządy w Tebach
objęli synowie Edypa: Polinejkes i Eteokles, mieli oni co rok wymieniać się na tronie. Eteokles jednak nie
dotrzymał słowa, więc Polinejkes znalazł sojusznika i napadł na Teby. W wyniku wojny zginęli obaj bracia.
Kreon, nowy król Teb, wydał zakaz pochowania zwłok zdrajcy Polinejkesa. Antygona nie usłuchała rozkazu,
za karę poniosła śmierć. Umarł także przebijając się sztyletem jej narzeczony Hajmon i matka Hajmona.
Nikomu z nich nie udało się uciec przed fatum i oszukać przeznaczenia.
Kontekst
Fatum czy przeznaczenie można w Grecji zrozumieć także przez postać trzech sióstr. Są to trzy Mojry - córki
Ereba i Nyx. Były one boginiami, które kierowały przeznaczeniem, należały do pierwszego pokolenia bogów
lub tytanów. Mojra nie była od razu kobietą, była początkowo pojęciem filozoficznym, oznaczającym los i
przeznaczenie człowieka oraz prawa świata, na które nie ma się wpływu. Każdy człowiek od momentu
narodzin miał swoją Mojrę, określającą długość życia oraz szczęście i nieszczęścia jakie go spotkają. Były one
boginiami życia i śmierci, znały przyszłość ludzi i bogów i jako jedyne nie podlegały rozkazom bogów
olimpijskich. Były odpowiedzialne za przestrzeganie praw, do których musieli stosować się nawet bogowie.
Były córkami Zeusa i Temidy - bogini sprawiedliwości. Kloto - wyznaczała czas życia i przeznaczenie
człowieka. Przedstawiana z wrzecionem - jako atrybutem przędzenia nici ludzkiego życia. Lachesis -
przydzielała człowiekowi los i strzegła nici jego życia. Atropos - najstarsza i najmniejsza, ale zarazem
najsilniejsza i najstraszniejsza, której nie można uniknąć, przecina nić życia. Jej atrybutem są nożyce. Nic nie
mogło powstrzymać kobiet i od nich zależał ludzki los.
Podsumowanie
Fatum postrzegać zatem można jak klątwę, przed którą nie ma ucieczki. Człowiek, który poznaje swoje
przeznaczenie i jest nim przerażony, próbuje – podobnie jak Lajos czy Edyp od niego uciec. Nie udaje mu się
to. Być może właśnie wtedy Mojry decydują o tym, co nieuniknione. Nie ma znaczenia, czy człowiek
pogodzi się z losem, czy mu się sprzeciwia.
22
4. Motyw labiryntu w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie mitu o Tezeuszu i Ariadnie z

Wstęp
Motyw labiryntu w literaturze i sztuce znany jest od bardzo dawna. Sam labirynt rozumieć możemy
dosłownie – jako budowlę, z której nie ma wyjścia, która ukrywa w sobie ważną rzecz lub postać. Możemy
także rozumieć labirynt metaforycznie jako zagubienie człowieka, pogmatwanie.
Teza
Motyw labiryntu w literaturze przedstawiany jest zarówno w znaczeniu dosłownym, jak i metaforycznym.
Argumentacja
Labirynt został wybudowany przez Dedala na Krecie. Umieszczono w nim Minotaura– pół byka, pół
człowieka, narodzonego ze związku Pazyfae, żony Minosa i byka zesłanego przez Posejdona. Minos obiecał
złożyć zwierzę w ofierze, jednak tej obietnicy nie dotrzymał. Posejdon zemścił się, sprawiając, że Pazyfae
zapałała do byka miłością. Bestia - Monotaur żywiła się młodzieńcami i pannami. Tezeusz, znany z odwagi
zgłosił się jako jedna z ofiar. Zabić Minotaura pomogła mu córka Minosa, Ariadna, zauroczona odwagą
młodzieńca. Dała mu kłębek nici i ułatwiła powrót z Labiryntu, a magiczny miecz pozwolił zabić
Minotaura. Mamy tu do czynienia z dosłownym ujęciem budowli. Jest to miejsce, w którym żyje Minotaur.
Kontekst 1
Podobnie przedstawił labirynt Zbigniew Herbert w swoim utworze Historia minotaura. Tutaj labirynt też
jest budowlą, ale ma inne znaczenie. Ma być rodzajem pomocy naukowej, uczącej minotaura, który nie jest
potworem, ale „matołkiem”, dzieckiem z dużą głową, które umie i rozumie mniej. Ojciec wstydzi się go i
zamyka w strasznej budowli. Minotaur nie radzi obie początkowo. Tutaj także zabija go Tezeusz. Idzie z jego
głową, kiedy w młodym człowieku zaczyna kiełkować zrozumienie. Utwór pokazuje odsunięcie tych, którzy
są inni, skazanie na ból nawet, jeśli są to bliscy. Dla króla bowiem ważne jest to, by jego syn był piękny i
mądry.
Kontekst II
Ciekawie rozwiązany motyw labiryntu znajdziemy w Zbrodni i karze. Tutaj labiryntem jest miasto
Petersburg. Ciemne, brudne, pełne uliczek i zakamarków, pijaków i typów spod ciemnej gwiazdy, jest
uosobieniem zła. Od samego mieszkania, w ciasnych i obskurnych pokojach, można się nabawić choroby
psychicznej i stanów lękowych, jednak podczas chodzenia po labiryncie ulic i placów, w człowieku zaczynają
dojrzewać złe myśli, które są w stanie popchnąć go nawet do morderstwa. Motywem labiryntu może być też
dusza Rodiona. Pogmatwana, ciemna, pełna zakamarków. Udaje mu się pokonać ten labirynt na Sybirze,
dzięki Soni.
Podsumowanie
Motyw labiryntu nie jest zatem jednoznaczny. Może oznaczać budowlę, ale mieć też zupełnie inne
interpretacje. Może być gmatwaniną ulic w ciemnym mieście lub gmatwaniną duszy. Zawsze jednak kojarzy
się z czymś niepokojącym, czymś bez wyjścia, złowrogim.
23
5. Jakie wizje zaświatów można odnaleźć w literaturze? Omów zagadnienie na podstawie Mitologii
Jana Parandowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Człowiek zastanawia się nad tym, co go czeka po śmierci. Jest nie tylko ciekawy świata, ale też tego, co
znajduje się poza nim. Ciekawe jest to, że mimo upływu lat na temat tego, jak wyglądają zaświaty nie wiemy
nic. Jednak nie ma chyba człowieka, który nie próbowałby dowiedzieć się i zrozumieć, co to jest i jak
wygląda. Pojmowanie zaświatów zależy w dużej mierze od wyznawanej religii.
Teza
Wizje zaświatów są zbliżone do siebie. Są to dwie przeciwstawne krainy, do których po śmierci wędrują dusze
ludzkie
Argumentacja
O mitologicznych zaświatach przeczytać można w Mitologii Jana Parandowskiego. Kiedy człowiek umierał,
dostawał się do krainy zmarłych. Na swej drodze spotykał ogromną rzekę Styks oraz przewoźnika Charona,
który za przewóz łodzią pobierał opłatę w wysokości jednego obola. Dlatego starożytni Grecy dawali
zmarłym pod język tę monetę, aby dusza mogła zapłacić i przedostać się na drugi brzeg. Po przepłynięciu
zmarły spotykał trzygłowego psa Cerbera, który był bardzo miły, gdy ktoś pozostawał na swoim miejscu oraz
bardzo agresywny, gdy ktoś próbował się wydostać z krainy. Ponadto w Hadesie panował sąd zmarłych
składający się niegdyś z trzech sprawiedliwych królów, którzy panowali na Ziemi. Gdy odeszli do Hadesu,
Zeus postanowił, by zostali sędziami.Wskazywali także, gdzie dana dusza ma udać się dalej.
Kraina składała się z trzech ważnych miejsc:
I. Elizjum zwanym również jako Pola Elizejskie - to miejsce wiecznej szczęśliwości oraz wiecznej
wiosny. Starożytni Grecy wyobrażali sobie życie po śmierci jako mniej ciekawe niż to na Ziemi.
Na Pola Elizejskie dostawali się dobrzy ludzie po napiciu się wody z rzeki zapomnienia - Lete,
wtedy mogli cieszyć się wiecznym szczęściem.
II. Ereb - kierowały się tam dusze, które nie były ani dobre, ani złe.
III. Najgorszym i najgłębiej położonym miejscem podziemnego królestwa był Tartar. Przebywały
tu dusze skazanych na wieczne cierpienie. Ukazywany jest jako głęboka otchłań, która służyła
jako loch udręki i cierpienia dla niegodziwych oraz jako więzienie dla Tytanów. Pamiętamy, że
Uranos strącił tam swoje dzieci. Później jednak stał się miejscem, gdzie kara pasuje do zbrodni.
Wszyscy, którzy narazili się bogom, byli strącani do Tartaru, gdzie cierpieli najczęściej wieczne
męki. Katami były Erynie – obłąkane z okrucieństwa demony, niemające miłosierdzia.
Kontekst
Wizję zaświatów mitologicznych możemy porównać do tych zawartych w Biblii. W Starym Testamencie
mamy niewiele informacji o życiu pozagrobowym. Piekło pokazane jest jako smutne ogrody Gehenny i
kraina demonów – Szeol. O pośmiertnym losie wybranych mówi się dosyć niejasno, iż „odchodzą do chwały
Pana” lub „na łono Abrahama”. Księga Koheleta odsłania nam nieco więcej prawdy – życie na ziemi jest
marnością w porównaniu z tym, co czeka prawowiernych, którzy będą „żyć w Panu”. Nieco więcej napisane
jest w Nowym Testamencie. Wizję nieba można wyobrazić sobie na podstawie kazań wygłaszanych przez
24
Jezusa do jego uczniów. Obraz nieba pokazany jest jako cudowny Raj, gdzie znajduje się Bóg, a szczęśliwcy
mogą żyć u Jego boku. Bóg to niebieski ojciec, wokół którego zebrali się ludzie prawi, sprawiedliwi, religijni,
szczerzy i wypełniający Jego przykazania. Jezus podkreśla, że Niebo to nagroda dla każdego, kto żyje zgodnie
z wolą Bożą i trzyma się zasad określonych przez Stwórcę. Chrystus stwierdza także, że jest to miejsce, gdzie
biedni znajdą bogactwo, smutni radość, głodni nasycenie, a pogardzani zostaną docenieni. Piekło zostało
opisane mniej szczegółowo - jako ognista czeluść, która jest karą dla ludzi występnych. Jezus podkreśla, że
lepiej nawet stracić oko i rękę niż za ich pośrednictwem grzeszyć, a tym samym narazić się na potępienie w
piekle.
Podsumowanie
Zaświaty przedstawione są chyba w każdej religii. Ludzie chcą wiedzieć, jaki los czeka ich i ich bliskich po
śmierci. W mitologii są bardziej konkretne, ich wizja biblijna jest mniej jednoznaczna. Jednakże życie
pozagrobowe u Greków jest czymś znacznie mniej wartościowym niż życie ziemskie – w Biblii jest wprost
odwrotnie.
6. Mity jako metafory ludzkiego losu i działania. Omów zagadnienie na podstawie Mitologii Jana
Parandowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Mity mają w sobie toposy – motywy i archetypy, czyli wzorce osobowe. To właśnie one pomagają nam
rozumieć literaturę, w której się pojawiają. Sprawiają też, że można odczytać wiele uniwersalnych symboli i
metafor.
Teza
Mity greckie są metaforą ludzkiego losu i patrząc na bohatera możemy wiele dowiedzieć się o świecie.
Argumentacja
W punkcie 1 Mitologii opisany jest Syzyf – możemy posłużyć się nim i jego walką z samym sobą.
Innym mitem mogącym być metaforą ludzkiego losu jest mit o Odyseuszu. Mitologiczny Odyseusz dziesięć
lat tułał się po świecie, zanim powrócił na rodzinną wyspę. W tym czasie musiał walczyć z przeszkodami,
jakie na jego drodze stawiał urażony bóg morza Posejdon. Dzięki swej determinacji Odys przeżył pobyt na
wyspie Kirke, spotkanie ze Scyllą i Charybdą. Wrócił w końcu do Itaki, swojego domu i wiernej żony
Penelopy. Jego wędrówka łączy się z pokonywaniem przeciwności – podobnie jest z życiem, które często
stawia przed nami trudne przeszkody. W obydwu wypadkach niezbędna jest wewnętrzna siła pozwalająca je
pokonać.
Podsumowanie
Mit o Syzyfie i mit o Odyseuszu to opowieści pokazujące bohaterów, z którymi można się utożsamiać. W
obu przypadkach chodzi o trud. U Syzyfa jest to trud pracy, zmaganie się z jego bezsensem. Trud Odyseusza
to wędrówka, do której porównać można życie.
7. Dramat człowieka zmagającego się z przeciwnościami losu. Omów zagadnienie na podstawie mitu o
Heraklesie z Mitologii Jana Parandowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
25
Jedną z ciekawszych postaci w mitologii jest Herakles. Podziwiana jest nie tylko jego siła, ale także
determinacja podczas wykonywania 12 prac. To, że nienawidziła go Hera i już od jego wczesnego
dzieciństwa starała się mu zaszkodzić sprawia, że sympatyzujemy z tym siłaczem.
Teza:
Herakles może być uważany za symbol człowieka zmagającego się z trudnościami i przeszkodami, których
pokonanie wymaga od niego siły, sprytu, determinacji i odporności. Zmaganie się z różnego rodzaju
przeciwnościami (zewnętrznymi i wewnętrznymi) literatura i sztuka uczyniła jednym z najważniejszych
tematów.
Argumentacja
Herakles był herosem, czyli półbogiem. Jego ojcem był Zeus, a matką śmiertelna kobieta - Alkmena. To dla
przebłagania Hery nadano mu imię Herakles. Nic to nie pomogło – Hera nieprzerwanie prześladowała
bohatera. Miał nadludzką siłę, która przysporzyła mu sławy, ale i niemało kłopotów. Był bowiem bardzo
gwałtowny i często wpadał w gniew – nie panował wówczas nad swoją siłą i wyrządzał krzywdę nawet tym,
których kochał. W przypływie szału zesłanego przez Herę, Herakles zabił żonę Megarę i dzieci. Za karę
musiał wykonać słynne 12 prac, zleconych przez króla mykeńskiego Eurysteusza. Była to kara, ale Herakles
poddał się jej i robił wszystko, by prace te wykonać. Nie należały one do najłatwiejszych. Król wymyślał
prace, których nie podjąłby się żaden śmiertelnik. Należały do nich:
✓ Zabił lwa nemejskiego

✓ Udusił hydrę lernejską
✓ Schwytał łanię kerentyjską
✓ Pojmał dzika erymantejskiego
✓ Oczyścił stajnię Augiasza
✓ Wytępił ptaki stymfalijskie
✓ Pokonał byka kreteńskiego
✓ Uprowadził stado koni króla trackiego Diomedesa
✓ Zdobył pas Hippolity, królowej amazonek
✓ Uprowadził woły Geryona
✓ Przyniósł złote jabłka z ogrodu hesperyd
✓ Uprowadził z Hadesu Cerbera.
( Nie musisz pamiętać wszystkich. Zapamiętaj te najważniejsze albo te, które Ci najłatwiej. Wymień kilka.)
Większość tych prac służyło dobru ludzkości. Dzik, lew, ptaki stymfalijskie, hydra lernejska – to były
potwory zagrażające ludziom.
Po wykonaniu 12 prac Herakles poślubił królewnę Dejanirę (wcześniej jeszcze miał parę romansów). Podczas
przeprawy przez rzekę, Dejanirę porwał centaur Nessos. Herakles śmiertelnie go postrzelił, Nessos jednak
zdołał się zemścić nawet po śmierci. Umierający centaur ofiarował Dejanirze swoją krew jako cudowny
środek na zapewnienie wierności męża. W rzeczywistości była to straszna trucizna. Nasączona nią koszula
wżerała się w ciało herosa. Aby skrócić mękę Herakles, postanowił popełnić samobójstwo. W ostatniej chwili
wybawił go jednak ojciec – zabrał na Olimp i uczynił bogiem.
26
Możemy zatem powiedzieć, że życie Heraklesa było pasmem przeciwności losu. Bohater jednak nie
załamywał się i szedł dalej. Każda z prac była trudna do wykonania, a on znajdował sposób, by zrobić to, co
należało.
Kontekst
Kontekstem może być tu Hiob (wróć do pytania 2 z Biblii)
Bohater inaczej będzie znosił przeciwności losu. Nie zacznie odbudowywać stad czy majątku, ale usiądzie i
będzie czekał na to, co przyniesie mu życie i Bóg, w którego bezgranicznie wierzy.
Podsumowanie
Ludzie zmagają się z przeciwnościami losu. Nie ma i nie było na świecie człowieka, który by ich nie
doświadczył. Reagują jednak na nie w różny sposób. Mogą – podobnie jak Hiob przyjąć postawę bierną lub
też – tak jak Herakles walczyć z przeciwnościami, stawić im czoła i próbować naprawić wyrządzoną krzywdę.
8. Problematyka winy i kary. Omów zagadnienie na podstawie wybranego mitu z Mitologii Jana
Wstęp
Nie ma winy bez kary, winny powinien być ukarany, „oko za oko, ząb za ząb” - często czytamy takie
stwierdzenia i nie mamy wątpliwości, że są one słuszne. Winny powinien zostać ukarany. Dostrzega to także
literatura, a raczej jej twórcy i w każdej epoce ukazują winę i grożącą za nią karę.
Teza
Problematyka winy i kary, która spada na bohatera jest częstym tematem występującym w kulturze.
Znajdziemy go już w mitologii.
Argumentacja
Bohaterem tragicznym, którego widzimy w mitologii jest Prometeusz. Stworzył on człowieka, ulepił figurkę
ludzką z gliny i łez, i tchnął w nią życie. Duszę zaś dał mu z ognia niebieskiego, który skradł z rydwanu
Słońca. Człowiek jednak był nagi i bardzo słaby, nie potrafił się sam bronić. Prometeusz, chcąc pomóc
ludziom, ponownie zakradł się do spichlerza ognia niebieskiego i przyniósł na ziemię pierwszy płomień. W
domach ludzi zapłonął jasny ogień, który ogrzewał mieszkańców i odstraszał groźną zwierzynę. Zeus nie był
zadowolony. Bał się, że ludzie będą zbyt mocni. Zesłał zatem Pandorę, która otworzyła daną jej przez bogów
puszkę. Kryły się w niej choroby, smutki i nieszczęścia, które do dzisiaj trapią ludzkość. Prometeusz chciał
teraz odpłacić Zeusowi. Zabił wołu, podzielił go na dwie części, mięso owinął skórą, a kości nakrył tłuszczem
i powiedział do Zeusa: "Którą ofiarę wybierzesz będzie ci składana przez ludzi". Zeus oczywiście wybrał część
otoczoną tłuszczem, myśląc, że tam jest najdelikatniejsze mięso. Szybko spostrzegł się, że są tam same kości.
Ale wybór był nieodwracalny. Zeus zemścił się okrutnie. Na jego rozkaz przykuto Prometeusza do skał
Kaukazu. Co dzień przylatywał okrutny sęp i wyżerał mu wątrobę, która cały czas odrastała.
Kontekst
Problem winy i kary dostrzeżemy także w micie o Syzyfie (temat 1 z Mitologii)

27
Podsumowanie
Zarówno Prometeusz, jak i Syzyf sprzeciwili się w jakiś sposób Zeusowi i zostali ukarani. Ich kara miała być
okrutna i wieczna. Mamy wrażenie, że wręcz niesprawiedliwa, ponieważ kłamstwo czy oszustwo nie są tak
strasznymi występkami. Mitologia jednak przedstawia ten problem inaczej, karząc cierpieć bohaterom w
sposób okrutny.
9. Jaki jest los dobroczyńców ludzkości? Omów zagadnienie na podstawie Mitologii Jana
Wstęp
Prometeusz to jeden z najbardziej znanych bohaterów mitologii greckiej. Był dobroczyńcą ludzkości, w imię
jej dobra gotowy do najwyższych poświęceń. Wzór bohaterskiego buntu przeciwko systemowi wartości
tolerującemu istnienie zła.
Teza
Los dobroczyńców ludzkości jest najczęściej tragiczny
Argumentacja
Mit o Prometeuszu masz streszczony powyżej, w 8 zadaniu.
Można do tego dodać, że Prometeusz nie tylko ulepił człowieka i dał mu ogień, ale także nauczył ludzi
przetapiać metale, gotować jedzenie, uprawiać rolę, kuć zbroje, budować domy, czytać, pisać i ujarzmiać siły
przyrody. Był zatem prawdziwym dobroczyńcą, gdyż troszczył się o człowieka. Spotkała go za to okrutna
kara.
Kontekst
Dobroczyńcę ludzkości straszliwie potraktowanego przez los znajdziemy też w Biblii. Jest nim Chrystus. Co
prawda On sam nie stworzył ludzi, ale miał im dać życie wieczne przez swoją śmierć. Nie został on ukarany,
ale jego los przesądzony został przed jego narodzeniem. Niósł ludziom prawdę, naukę i miłość, a skończył w
bólu na krzyżu. Jest w tym podobny do Prometeusza. Postać, Bóg, dający dobro, który musi niewyobrażalnie
cierpieć dla ludzi.
Możesz użyć w kontekście także Konrada z Dziadów III. Chciał on, podobnie jak Prometeusz poświęcić się
dla ludzkości. Był skłonny poświęcić nawet duszę. Zbuntował się, podobnie jak Prometeusz, przeciwko
Bogu i kierował się miłością do ludzi. Został ukarany brakiem wizji. Być może jednak jest dla niego nadzieja
na pomoc ludziom, bowiem jego losy, zawarte w utworze nie są jeszcze przesądzone.
Podsumowanie
Zarówno mitologia, jak i Biblia pokazują dobroczyńców ludzkości. Żyją oni dla ludzi i dla ludzi czy też przez
nich umierają. Prometeusz dał jednak ludziom możliwość rozwoju, Chrystus zaś wiecznego życia. To, że ich
życie kończy się w męczarniach stawia jednak pytanie o sens bycia takim dobroczyńcom.
28
ILIADA HOMER, (fragmenty)
1. Konflikty jako źródło literackiego obrazu wojny. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci
fragmentów Iliady Homera. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Mit o wojnie trojańskiej jest dużo bardziej rozbudowany niż Iliada. Rozpoczyna się on już na weselu Tetydy i
Peleusa, kiedy `zaproszeni zostają niemal wszyscy bogowie. Pojawia się także nieproszony gość. Jest to bogini
niezgody, Eris. Przynosi ona jabłko, które staje się przyczyną konfliktu między boginiami, o to, która z nich
jest najpiękniejsza. Sytuację, za namową Zeusa, rozwiązuje Parys (syn króla Priama wychowywany przez
pastucha) i wybiera Afrodytę. Ta bowiem obiecuje mu rękę najpiękniejszej kobiety na ziemi-Heleny. Po
wygranych igrzyskach Parys zostaje zaproszony na dwór królewski. Rodzice przyjmują go z otwartymi
rękami, choć kiedyś dowiedzieli się od przepowiedni, że może on zniszczyć miasto. Parys organizuje wyprawę
do Sparty, podczas której porywa Helenę-żonę Menelaosa. Poruszeni Grecy wyruszają na wojnę przeciwko
Troi. W trakcie trwającej 10 lat wojny, ginie mnóstwo żołnierzy, w tym Hektor, Achilles (trafiony w piętę
przez Parysa), w końcu sam Parys. Gdy wydaje się, że Grecy rezygnują z dalszej walki, pod murami Troi
pojawia się wielki, drewniany koń. W środku znajduje dwunastu najlepszych greckich żołnierzy na czele z
Odyseuszem. Pod osłoną nocy zabijają mieszkańców Troi i ostatecznie zdobywają miasto.
Ten wstęp jest także kontekstem, gdyż przywołuje mitologię.
Teza
Wojna trojańska oparta jest na konfliktach, dotyczących zarówno sfery ludzkiej, jak i boskiej.
Argumentacja
Iliada opisuje dzieje ostatniego roku wojny trojańskiej. Akcja rozgrywa się w ciągu czterdziestu dni w
ostatnim, dziesiątym roku wojny. Głównym motywem jest konflikt pomiędzy Achillesem i Agamemnonem.
Agamemnon odmawia kapłanowi Chryzesowi uwolnienia jego córki Chryzeidy, którą jako brankę
przydzielono Agamemnonowi. Wówczas Apollo zsyła zarazę na obóz Greków. Za radą Kalchasa
Agamemnon odsyła ojcu Chryzeidę, ale zabiera Achillesowi jego brankę, Bryzeidę. Rozgniewany Achilles
wycofuje się z udziału w wojnie. Dopiero śmierć przyjaciela, Patroklosa, przełamuje jego opór; powraca on
do walki, dzięki czemu szala zwycięstwa przechyla się na stronę Greków. Z ręki Achillesa ginie Hektor, syn
króla Troi, Priama; wydanie zwłok Hektora Priamowi i opis pogrzebu Hektora są treścią ostatnich ksiąg
Iliady. Obok głównego motywu – gniewu Achillesa – wprowadza poeta wiele epizodów: sceny z życia
Trojan, obrazy z życia obozowego Greków, opisy walk, sceny z życia bogów, których ingerencja w sprawy
bohaterów stanowi jeden z wątków eposu.
Mamy zatem do czynienia z konfliktem między wojskami, między wodzami, herosami, ale to nie wszystko.
W Iliadzie bowiem mamy też do czynienia z konfliktem między bogami. Jak wiemy świat bogów przeplata się
w eposie ze światem ludzi. I jest to uznawane przez wszystkich bohaterów za coś całkowicie naturalnego.
Bogowie są nieśmiertelni, ale można ich zranić, odczuwają ból, cierpią razem ze wspieranymi przez siebie
ludźmi. Mogą zmieniać swoją postać (np. Atena zmienia się w brata Hektora – Deifobosa) i przemieszczać
się na dowolne odległości. Są stronami w wojnie trojańskiej i tak jak ludzie kierują się emocjami i mają wiele
wad. Potrafią się kłócić (nawet z rękoczynami), mścić, zazdrościć, są przekupni i interesowni.
29
Zeus (Dzeus) na ogół zabrania bogom wpływania na losy wojowników, ale w czasie pojedynku Hektora z
Achillesem wyraźnie staje po stronie Hektora i stara się uchronić go od śmierci. Musi jednak pogodzić się z
wyrokiem, który wydała już Mojra – bogini przeznaczenia.
Ares – krwawy bóg wojny, który często dodaje Trojanom ducha walki, prowadzi ich do boju.
Afrodyta – także musi być po stronie Troi. Została przecież obwołana przez Parysa najpiękniejszą boginią i w
nagrodę dała królewiczowi trojańskiemu najpiękniejszą ziemiankę Helenę (tyle że mężatkę), czym
spowodowała dziesięcioletnią wojnę.
Atena – główna opiekunka Achillesa, wspierająca go w walce. Pomagała mu (nie zawsze uczciwie) także w
pojedynku z Hektorem i innymi trojańskimi wojownikami.
Hera – wielokrotnie domaga się zniszczenia Troi. Jest również popleczniczką Achillesa.
Posejdon – strzeże greckich okrętów zakotwiczonych pod Troją i pomaga Grekom, nawet wtedy, gdy Zeus
zabronił bogom mieszać się w ludzkie walki.
Hefajstos – bóg ognia i sztuki kowalskiej, twórca uzbrojenia Achillesa.
Tetyda – morska bogini, matka Achillesa. Po utracie przez syna zbroi udaje się do Hefajstosa po nowy
rynsztunek.
Podsumowanie
Wieloletnia wojna między Troją a Grecją rozpoczęła się przez boginię Eris. Potem konflikt powiększał się i
pochłaniał żołnierzy. Źródłem konfliktu jest nie tylko Helena, ale także Chryzeida, Bryzeida, zachowanie
Achillesa, Hektora i bogów.
2. Cierpienie i heroizm jako dwa aspekty postawy człowieka w zmaganiu z losem. Omów zagadnienie
na podstawie znanych Ci fragmentów Iliady Homera. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
We wstępie można powtórzyć mit o wojnie trojańskiej
Teza
Wojna niesie ze sobą cierpienie. Zawsze. Cierpią przez nią ludzie niewinni, żołnierze, władcy. Nie ma
znaczenia, jak bardzo bohaterscy, czy wręcz heroiczni są uczestnicy bitwy, czy wojny. Cierpienie i heroizm
pokazują zmaganie człowieka z losem.
Argumentacja
Cierpienie ukazane jest w Iliadzie, gdyż pojawia się zawsze tam, gdzie ukazana jest śmierć. Podczas jednej z
walk Patrokles, przyjaciel Achillesa przebrał się w jego zbroję i w pojedynku został zabity przez syna Priama -
Hektora. Mężczyzna był przekonany, że walczy z niepokonanym półbogiem. Achilles, mimo, że był herosem
i twardym człowiekiem, niesamowicie cierpiał z powodu śmierci przyjaciela. W rządzy zemsty uśmiercił
Hektora i obiecał, że nie pozwoli go pochować, jak nakazuje boskie prawo, lecz rzuci go na pożarcie psom i
sępom. Dowiedziawszy się o tym Priam przekradł się do obozu wroga, by porozmawiać z Achillesem. On
30
także niebywale cierpiał. Widział ciało swego syna ciągnięte za rydwanem i nie mógł tego znieść.
Zaproponował Achillesowi ogromne bogactwa w zamian za oddanie ciała syna. Gotów był się poniżyć przed
zabójcą swojego dziecka, by móc zapewnić mu godny pochówek. Podkreślał to, że Hektor zginął w godnej
walce, a Achilles kierował się egoizmem. Mimo tego, że Priam był ważnym człowiekiem podkreślał, że
doznał w życiu więcej cierpienia niż niejeden śmiertelnik, bowiem stracił w walce wszystkie swoje dzieci i nie
został na świecie nikt, dla kogo mógłby żyć. Mężczyzna porównał się do ojca Achillesa, zagrał na jego
uczuciach, aby otrzymać to, czego chciał. Odrzucił pozycję władcy i ukazał się od strony cierpiącego ojca.
Dzięki temu Achilles kazał mu wydać ciało Hektora nie żądając nic w zamian. Uważał go za równego sobie i
dostrzegł, że nie tylko on cierpi po stracie ukochanej osoby.
Często obok cierpienia pojawia się heroizm. Przez heroizm rozumiemy zdolność dokonywania wielkich
czynów przez bohaterów lub ludzi wyróżniających się wyjątkową świadomością swojej misji historycznej. Za
bohatera heroicznego uważa się Achillesa. Nietrudno jednak być bohaterem, czując się niemal
niezniszczalnym. Achilles jest jednak samolubny i okrutny. I choć nie mamy wątpliwości, że jest bohaterem,
to heroizm można przypisać innemu bohaterowi. Jest nim Hektor. Dokonał on w walce czynów
niezwykłych, odważnych, potem w chwili śmierci i do końca walczył z silniejszym od siebie przeciwnikiem.
Heroizm Hektora polega także na tym, że decyduje się on walczyć za innych. To on, by ocalić ojczyznę,
wybiera niemal pewną śmierć z rąk Achillesa, nie oczekuje poświęcenia od nikogo, od żadnego ze swych
poddanych, nawet od brata Parysa, który sprowokował wojnę. Sam decyduje się zabić Achillesa, stanąć z nim
do pojedynku, choć wie, jak wielu zginęło z jego ręki.
Kontekst
Heroizm i cierpienie zauważymy też u Antygony. Cierpi po stracie rodziców i braci, ale decyduje się na
bohaterski, heroiczny czyn – pogrzebanie zwłok brata. Wie, że może ją to kosztować utratę życia, ale nie
waha się. Dla niej prawo boskie jest ważniejsze niż ludzkie. Odważa się na coś, na co inni by się nie odważyli.
Heroiczni są także bohaterowie Kamieni na szaniec w akcji pod Arsenałem. Wiedzą, jak niebezpieczne jest to,
co zamierzają zrobić. Przecież mierzą się z dużo silniejszym od siebie wrogiem.
Heroizm opisany jest także w Zdążyć przed Panem Bogiem w pkt 2.
Podsumowanie
Niestety cierpienie bardzo często idzie w parze z heroizmem. Bohaterowie poprzez swoje heroiczne czyny
narażają się bowiem na cierpienie. Narażają też na to cierpienie innych. Achilles cierpi, ale naraża Hektora i
Priama, Hektor swoją śmiercią zasmuca króla. Śmierć bohaterskiej Antygony także niesie za sobą straszne
skutki. Ginie przez nią jej narzeczony Hajmon i jego matka.
3. Troja jako symbol upadku świata. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Iliady
Homera. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstępem może być oczywiście mit o wojnie trojańskiej. Można dodać do niego, że to, co zawiera mit i to, co
zawarł Homer w Iliadzie jest symboliczne i może być odczytywane, jako uniwersalne. Odnosić będzie się
wtedy nie tylko do Troi, ale też do całego świata.
Można także zacząć inaczej –
Troja to starożytne miasto położone na terenach dzisiejszej Turcji. Swoją sławę zyskało wiele wieków temu,
dzięki Homerowi, który wyśpiewał jej upadek po trwającej dziesięć lat wojnie trojańskiej.
31
Teza
Troja to miasto – państwo, w której odnajdziemy wiele postaw i zachowań. Jest miniaturą całego świata i jej
upadek może być rozumiany, jako coś więcej, niż upadek miasta.
Argumentacja
Wojna między troją a Grecją wybuchły po tym, jak Parys – książę Troi – porwał najpiękniejszą na świecie
kobietę, Helenę, która była żoną króla Sparty – Menelaosa. Wojnę tę można zatem postrzegać jako wielkie
nieszczęście spowodowane przez namiętność do kobiety.
Być może nie doszłoby do upadku Troi, gdyby nie podstęp Greków. Koń trojański był pomysłem
Odyseusza, który zaproponował wybudowanie wielkiej drewnianej figury i ofiarowanie jej Trojanom jako
dar dla bogini Ateny. Niczego nieświadomi obywatele przyjęli podarunek nie wiedząc, że w środku ukryci są
najlepsi greccy wojownicy. Pod osłoną nocy wyszli oni z drewnianego konia, wpuścili resztę wojowników w
obręb murów miasta i spalili je doszczętnie. Troja jest zatem symbolem klęski miasta, które zostało zdobyte
za pomocą niecnego podstępu. Pokazuje także brak przezorności mieszkańców grodu, którzy beztrosko
przyjęli dar, mimo iż wiedzieli, że pochodzi on od wrogów.
Według źródeł historycznych, zdobycie miasta nastąpiło w 1184 r. p.n.e. W opowieści Homera podbój
grodu jest tylko pretekstem do pokazania rozmaitych stosunków między bohaterami i bogami oraz do
zobrazowania przywar i zalet, jakimi mogą cechować się wojownicy.
Troja mówi o starożytnym mieście, ale intrygi knute przez bogów, zdrady, porwania, gniew i bohaterstwo to
cechy, które zobaczymy w wielu mitach i w całej mitologicznej literaturze. Tak, jak w każdym miejscu
znajdziemy tu dobrych i złych ludzi. Upadek Troi może być symbolem upadku świata. W każdym bowiem
miejscu znajdziemy te same namiętności i cechy, które doprowadziły do upadku miasta. To miasto upadło
przez pychę. Parys nie miał prawa zabierać żony żadnemu człowiekowi, tym bardziej goszczącemu go
królowi. Trojanie myśleli także, że mogą Heleny nie oddać. Okazało się inaczej. Matka Parysa – Hekabe
wiedziała, że jej syn będzie przyczyną upadku miasta, ale i ona i Priam mieli nadzieję na to, że przepowiednia
się nie spełni.
Kontekst
Kontekstem można uczynić Biblię i pokazać, że podobnie, jak Bóg karze Sodomę i Gomorę za rozpustę,
grzech i pychę, tak samo została ukarana Troja.
Można też nawiązać do Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego. Zwracając szczególną uwagę na
Kasandrę, która wiedziała, że Troja upadnie i przyczyną będzie koń trojański. Nikt jednak nie wierzył
dziewczynie, którą uważana za obłąkaną.
Podsumowanie
Miasta takie jak Troja, czy Sodoma są ukazane jako miniatura świata. Rządzące tam prawa, znajdziemy
wszędzie. Podobnie jak ludzi, obywateli. Zawsze odnajdziemy pośród nich tych złych, przez których miasto
upada, ale i sprawiedliwych, którzy powinni ocaleć. Troja upadła poprzez pychę, przez to, że sprawy
prywatne były ważniejsze niż państwowe. Tak jest w literaturze wszystkich epok. Na całym świecie.
32
ANTYGONA SOFOKLES
1. Motyw cierpienia po stracie bliskich. Omów zagadnienie na podstawie Antygony Sofoklesa. W

swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Cierpienie po stracie bliskich jest nieodzownym fragmentem ludzkiego losu. Nie uda się tego uniknąć.
Mitologia, Biblia, a także cała literatura przesiąknięta jest tym motywem. Każdy stratę taką przeżywa inaczej.
Są tacy, którzy potrafią znaleźć w sobie siłę do dalszego życia, ale są też tacy, którzy straty takiej przeżyć nie
potrafią.
Teza
Zarówno w Antygonie, jak i innych tekstach literackich ukazane zostało cierpienie po stracie bliskich.
Argumentacja
Ciążące na rodzie Labdakidów fatum dosięgło także Antygonę. O zmaganiach jej rodziny z przeznaczeniem
przeczytamy w dwóch tragediach Sofoklesa: Królu Edypie i Antygonie.
Antygona cierpi po stracie matki – Jokasty, ojca i dwóch braci – Polinejkesa i Eteoklesa, którzy zginęli
w bratobójczej walce. Eteokles, zgodnie z zarządzeniem obecnego króla – Kreona, ma zostać pochowany
z honorami należnymi władcy, natomiast zwłok Polinejkesa, uznanego za zdrajcę, pogrzebać nie można.
W wierzeniach Greków jednak ciało musiało zostać pochowane, aby dusza zaznała spokoju. Antygona
cierpiała nie tylko z powodu śmierci brata, ale także dlatego, że dusza brata nie mogła zaznać spokoju. Było
to dla niej tak bolesne, że postanowiła posunąć się do ostateczności – i zaryzykować, próbując pochować
ciało brata w tajemnicy. Wiedziała, że może zostać za to ukarana, ale podjęła próbę. Została skazana na
zamurowanie w jaskini, gdzie popełniła samobójstwo.
Jej śmierć jednak przysporzyła cierpienia jej narzeczonemu – Hajmonowi, który na oczach swojego ojca –
Kreona – popełnił samobójstwo. To samo uczyniła po jego śmierci jego matka – Eurydyka. Także pchnęła
się nożem. Kreon został sam. Teraz cierpienie przyszło na niego. Jest ono tym bardziej bolesne, że
spowodowane jego wyrokiem, który podważa prawa boskie.
Kontekst
Cierpienie po stracie bliskich widoczne jest w Trenach Jana Kochanowskiego. Kochanowski tak bardzo
kochał zmarłą córeczkę, że jej straty nie jest w stanie sobie wytłumaczyć żadnym ze znanych mu sposobów.
Stoicyzm oparty na mądrości i zachowaniu spokoju, a nawet wiara, która szczerze kiedyś wyznawał nie są w
stanie ukoić jego bólu po stracie córki. Treny to wyraz najgłębszego bólu nie tylko ojca i poety, ale tez
filozofa.
Podsumowanie
33
Śmierć jest nieodzowna. Przychodzi niespodziewanie lub jest przez bohaterów wybierana, jako
Podsumowanie cierpienia., także cierpienia po utracie bliskich. Każdy może na nią reagować inaczej. Jedni
utulą się w bólu, inni działają, a kolejni także chcą umrzeć, gdyż ból nie pozwala im żyć.
2. Konflikt racji moralnych. Omów zagadnienie na podstawie Antygony Sofoklesa. W swojej

odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Antygona Sofoklesa oparta została na fragmentach tebańskiego mitu o Labdakidach. Autor zaprezentował w
niej tragiczne losy dzieci Edypa i Jokasty poczętych w kazirodczym związku. Po śmierci Polinejkesa i
Eteoklesa, którzy zginęli w bratobójczej walce, władzę w Tebach przejął Kreon. To właśnie jego postać jest
jedną z ważniejszych w tej tragedii. Sofokles bowiem uwypuklił problem pomiędzy władzą na ziemi a władzą
boską oraz ich granice, rozterki władcy i sama idea władzy.
Teza
Antygona pokazuje konflikt racji moralnych między prawami boskimi a ziemskimi, między Antygoną, a
Kreonem.
Argumentacja
Antygona pragnie pogrzebać zwłoki swojego brata, który uznany został za zdrajcę. Obecnie panujący król –
Kreon, wuj Antygony i ojciec jej narzeczonego, zostawił ciało Polinejkesa i nie pozwolił na pochowanie go.
Antygona kierowana miłością do brata i poczuciem obowiązku wobec zmarłego, pragnie urządzić mu
choćby symboliczny pochówek. Jest też posłuszna prawom boskim.
Trzeba zrozumieć także wierzenia Greków, by wiedzieć, dlaczego Antygona tak bardzo pragnie pogrzebania
zwłok. Wierzyli oni bowiem, że po śmierci dusza człowieka przechodziła we władanie Hadesa. By mógł
stanąć przed obliczem tego boga musiała posiadać monety dla Charona (sługi Hadesa, przewoźnika przez
rzekę Styks), a zwłoki musiały być pogrzebane, choćby w symboliczny sposób, choćby przysypane ziemią.
Bohaterka wyżej ceni prawa boskie niż ludzkie. Buntuje się w słusznej sprawie. Broni wartości wyższych niż
zakazy władców. Jest niezwykle dumna i nie czuje się poddaną. To córka królewska i zachowuje się
odpowiednio do swojego wysokiego pochodzenia. Jest młodą kobietą, która dopiero rozpoczyna życie i boi
się śmierci. Kiedy jednak staje przed Kreonem jest nieustępliwa i zimna. To miłość do brata sprawia, że
naraża się na surowe konsekwencje. Dla niej Polinejkes jest po prostu bratem, a nie zdrajcą ojczyzny; mówi:
Czcić swe rodzeństwo nie przynosi wstydu.
Kreon jednak ma także swoje racje, określane jako racje rozumu. To władca, powołuje się więc na prawa
ziemskie, swój autorytet, ale i dobro państwa. Rzeczywiście, Polinejkes w jakiś sposób był zdrajcą. Najechał
bowiem z obcymi wojskami na swój rodzinny kraj. Zakaz grzebania jego ciała wydaje się słuszny. Miał uczyć
tych, którzy chcieliby postąpić w przyszłości tak samo. Kreon nie zamierzał cofnąć groźby kary śmierci
nawet wobec Antygony. Świadczy to o jego sile, odpowiedzialności, nieugiętości, a to cechy niezbędne dla
silne władzy, która chce utrzymać w państwie porządek. Nie zmienia postanowienia nawet po rozmowie z
synem, zakochanym w Antygonie, gdyż jego autorytet jest dla niego niezwykle ważny, a prawo dotyczy
wszystkich – także członków rodziny.
Kontekst
34
Konflikt racji moralnych dostrzeżemy też w Makbecie. Rozegra się on w tytułowym bohaterze. Zmagać będą
się w nim – sumienie i ambicja, podsycana ambicją żony. Dla Makbeta zabicie Dunkana nie będzie tak
oczywiste, jak dla jego żony. Rozegra się w nim samym wojna między człowiekiem kochającym króla,
dobrym, wiernym rycerzem, a człowiekiem pragnącym, by przepowiednie czarownic się sprawdziły.
Podsumowanie
Bohaterowie tragedii antycznych muszą dokonywać wyborów, z których każdy zakończy się klęską. Na tym
polega konflikt tragiczny, którego są uczestnikami. To on nieuchronnie prowadzi do zguby Wybór któregoś
stanowiska jest jednoznaczny z wyborem śmierci (jak było w przypadku Antygony) lub z osamotnieniem i
klęską osobistą (ten los spotkał Kreona). U Makbeta konflikt ten rozegra się w nim samym, ale będzie tak
samo tragiczny.
3. Jak literatura antyczna przedstawia tragizm ludzkiego losu? Omów zagadnienie na podstawie
Antygony Sofoklesa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Sofokles sądził, że najlepsze tragedie rozgrywają się pomiędzy członkami jednej rodziny. Korzystał więc w
swoich dziełach z mitów genealogicznych, gdzie dużo uwagi poświęca się członkom rodu. Przedstawiał
zatem zdarzenia, których ważnym elementem była śmierć, zarówno ta zbrodnicza, jak i samobójcza.
Wykorzystując mit o rodzie Labdakidów pokazał takie właśnie losy.
Teza:
Literatura antyczna przedstawia tragizm ludzkiego losu. Losem człowieka bowiem nie rządzi on sam, a
dokonywane przez niego wybory są tragiczne.
Argumentacja
Konflikt tragiczny polega na konieczności dokonywania wyboru między dwiema racjami, a każdy dokonany
wybór jest zły. Los ludzki w tragedii antycznej związany jest z przeznaczeniem, fatum. Zatem człowiek
skazany jest na klęskę. Świadczą o tym losy Antygony. Musi ona wybierać pomiędzy prawami boskimi a
ludzkimi. Są to prawa sprzeczne ze sobą.
(Szerzej jej racje masz omówione w zadaniu powyżej. Możesz także odnieść się do racji Kreona)
Nie ma jednak w zasadzie znaczenia, jak postąpią obie postacie. Ich los bowiem jest przesądzony. W jakiś
sposób nie należy do nich. Jest zależny od fatum. (Spójrz na punkt Rola Fatum w świecie starożytnym.)
Kontekst
Antygona musi dokonywać wyboru, ale jej los jest przesądzony. Podobnie jest z jej ojcem – Edypem z
tragedii Król Edyp. Jest to człowiek początkowo pragnący uciec od przeznaczanie. Robi to, by nie wyrządzić
krzywdy swoim bliskim, których kocha. Nie udaje mu się to. Ucieka, by w jakiś sposób dogonić
przeznaczenie. Zabija nieznanego mężczyznę, który okazuje się być jego ojcem. Chce pomagać ludziom,
kiedy uwalnia Teby od Sfinksa. Pragnie znaleźć także zabójcę Lajosa, nie wiedząc, że to on sam. Ma w sobie
pychę i chce uciec przez przeznaczeniem. Ma nadzieję, że to mu się uda. Nie udaje się jednak. Jego żona i
matka zabija się, a on sam oślepiony przez siebie, udaje się na wygnanie, które zapowiedział zabójcy Lajosa.
Podsumowanie
35
Mity i tragedie greckie pokazują, że od przeznaczenie nie ma ucieczki. Człowiek nie decyduje o własnym
losie. Nie ma znaczenia, że jest on dobry i stara się żyć zgodnie z prawem boskim. Nie ma także znaczenia, że
chce oszukać los, gdyż ma nadzieję, że uda mu się dzięki temu dać lepsze życie rodzinie, czy też krajowi.
Ludzki los zapisany przez bogów czy Mojry toczy się i kończy tak, jak chcą oni, nie człowiek.
ŚREDNIOWIECZE
LEGENDA O ŚWIĘTYM ALEKSYM (FRAGMENTY)
1. Motyw pięknego umierania i jego rola w średniowiecznej literaturze. Omów zagadnienie na
podstawie znanych Ci fragmentów Legendy o świętym Aleksym. W swojej odpowiedzi uwzględnij
również wybrany kontekst.
Wstęp
Średniowiecze to epoka, w której śmierć była szczególnie blisko. Panowały wtedy liczne wojny, epidemie,
głód. To zaś sprawiało, że życie ludzkie było krótkie i niezwykle kruche. Pocieszenie dawała oczywiście
wszechobecna w średniowieczu wiara, która obiecywała wspaniałe życie po śmierci. Tym mocniej powrócił
zatem motyw przemijania, marności, vanitas zaczerpnięty z biblijnej księgi Koheleta. Ludzie średniowiecza
bali się także śmierci i rozliczenia z Bogiem i jak każdy – chcieli żyć.
Teza:
Literatura średniowieczna często ukazuje motyw ars moriendi, czyli sztuki umierania.
Argumentacja
Już narodziny św. Aleksego łączą się z cudem, ponieważ jego matka była bezpłodna, ale wybłagała go u Boga.
Aleksy był piękny, posłuszny i lepszy od swojego ojca w służbie bożej i książęcych czynnościach (pochodził z
książęcej rodziny). Żeni się w wieku 24 lat z Famijaną, córką cesarza. Ślubu udziela im papież. Kiedy jednak
Aleksy ma spędzić ze swoją żoną noc poślubną, słyszy powołanie i opuszcza żonę przed skonsumowaniem
małżeństwa. Jego ojciec jest zrozpaczony, podobnie jak reszta rodziny.
Podczas nocy poślubnej Aleksy oddaje Famijanie pierścień małżeński i mówi żonie o tym, że zamierza służyć
Bogu. Jednocześnie prosi ją, a w zasadzie nakazuje, by żyła pobożnie, poświęciła swe życie dla ubogich i
potrzebujących, a także, by żyła w zgodzie z rodzicami i w szacunku dla samej siebie. Kobieta wykazuje się
największą miłością, obiecuje wierność i zwrot pierścienia w Niebie. Aleksy odchodzi i słuch po nim ginie.
Aleksy odbywa podróż morską (jest patronem pielgrzymów) i rozpoczyna swą podróż, nazwaną pielgrzymką
do Boga. Wyrzeka się on wszystkiego, co materialne. Swoje drogie ubranie rozdaje ubogim, srebro i złoto
także. Całkowicie podporządkowuje się Bogu i zostaje żebrakiem. Jest pokorny i służy ludziom, naśladując
Chrystusa. Aleksy przebywa zatem najczęściej pod progiem świątyni. W tym czasie jego ojciec niesamowicie
cierpi. Próbuje odszukać swojego syna. Ani on, ani jego żona nie pogodzili się z wolą syna. Po 17 latach od
odejścia Aleksego z domu ojca, Aleksy i Eufamijan (ojciec) spotykają się na moście. Syn jednak nie zostaje
rozpoznany. Cierpi widząc ojca, zostaje jednak wierny swoim ideałom. Po wielu latach spędzonych przez
Aleksego na progu świątyni, wokół niego zaczyna roztaczać się cudowna aura. To czyni go sławnym
36
żebrakiem. Jest to kolejna próba dla świętego, aby wyzbyć się pokory i poniżenia. Wsiada na statek, którym
płynie do Rzymu, choć początkowo nie ma takiego zamiaru. Decyduje się na powrót do domu.
Nierozpoznany przez nikogo spędza resztę życia pod schodami. Umęcza swoje ciało i naraża się na
upokorzenia, by kształtować swego ducha i później otrzymać nagrodę w niebie.
Życie świętego jest ciężkie i taka jest jego śmierć. Aleksy umarł w poniżeniu i samotności pod schodami
domu własnych rodziców. Wcześniej przygotował się do śmierci – czując, że jego życie się kończy, napisał
list, w którym opisał, kim jest. Chciał, by inni ludzie dowiedzieli się prawdy o jego losach i by znaleźli w niej
wskazówkę, jak żyć. W chwili śmierci Aleksego zdarza się cud. W Rzymie, gdzie toczy się akcja,
rozbrzmiewają wszystkie dzwony kościelne. O świętości Aleksego opowiada dziecko. Następuje wiele
uzdrowień wśród przybyłych na pogrzeb Aleksego. Procesja z ciałem ukazuje hierarchię średniowiecznego
świata. Najpierw idą papież i kardynałowie, potem cesarz oraz kapłani, arystokracja, rycerze i wreszcie
plebejusze. Zwłoki świętego zaczynają wydawać cudowny aromat. Aleksy trzyma w ręku list. Lecz ani ojciec,
ani papież, ani cesarz nie są w stanie wyjąć pergaminu z rąk świętego. Lud modli się i przychodzi Famijana.
żona Aleksego. Zachowała cnotę i miłość do swego męża, jest wierna i czysta i tylko ona jest godna, by wyjąć
z ręki świętego list. Ręka Aleksego otwiera się przed nią. List ujawnia tajemnicę życia Aleksego – syna
Eufamijana, który dla służby Bożej wybrał drogę żebraczą.
Kontekst
Sztuka umierania pokazana jest także w Pieśni o Rolandzie. Scena śmierci Rolanda jest najważniejszą sceną
utworu, Także pokazuje to, jak bohater żył. Roland, kiedy czuje, że zbliża się jego koniec, na miejsce swej
śmierci wybiera wzgórze, które jest nawiązaniem do biblijnej Golgoty, na której umarł Chrystus. Ma przy
sobie swój miecz – Durendal, w którego głowicy znajdują się relikwie oraz róg – symbol dowódcy. Odwraca
głowę w kierunku pogan, by wszyscy wiedzieli, że się ich nie boi i umiera jako zwycięzca. Bije się w piersi za
popełnione grzechy, wyciąga swoją prawą rękawicę do nieba. Następnie zwraca wzrok w kierunku Hiszpanii,
aby pokazać, że nie boi się wroga. Aniołowie z nieba zstępują do niego i archanioł Gabriel przyjmuje
rękawicę Rolanda. Następnie wraz z innymi archaniołami: Cherubinem i Michałem niesie duszę rycerza do
raju.
Podsumowanie
W średniowieczu umieranie staje się czymś niezwykle ważnym. Dlatego zrobiono z niego sztukę – ars
moriendi. Aleksy i Roland umierają tak, jak żyli. Chcą swoją śmiercią przekazać coś tym, którzy po nich
pozostaną. Jest to u każdego z nich śmierć niezwykle symboliczna.
2. Człowiek średniowieczny wobec spraw ostatecznych. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

fragmentów Legendy o świętym Aleksym. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Ze sprawami ostatecznymi łączy się z eschatologia, czyli to, co jest przyszłym przeznaczeniem człowieka.
Wierzono, że jest to niebo, piekło i czyściec. Sprawy ostateczne wiązały się zatem bezpośrednio ze śmiercią,
ale też z życiem, bo to w dużej mierze od niego zależało to, gdzie człowiek był „kierowany” po śmierci.
37
Teza:
Ludziom średniowiecza było bardzo blisko do spraw ostatecznych, byli ciekawi tego, gdzie trafi ich dusza.
Argumentacja
Życie i śmierć św. Aleksego dokładnie opisane są w poprzednim punkcie. Skorzystaj z tego.
Kontekst
To, gdzie człowiek trafi po śmierci zależało od życia człowieka i ciekawiło ludzi. Wizję Raju, Czyśćca i Piekła
przedstawił w Boskiej komedii Dante Aligierii. Piekło ma kształt ogromnego, składającego się z 9 kręgów leja;
na każdym leju osadzeni są coraz więksi grzesznicy. Na samym dnie znajduje się Lucyfer. Nad bramą piekła
widnieje napis: Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy tu wchodzicie.
Czyściec jest miejscem położonym na antypodach Jerozolimy (dokładnie po drugiej stronie mapy), na
tarasach którego pną się pokutujące dusze. Stopnie Czyśćca odpowiadają porządkowi grzechów. Zatem za
najcięższe pokutuje się na najniższych tarasach góry czyśćcowej, na której szczycie znajduje się Raj Ziemski.
Dante wędruje na wierzchołek Czyśćca, gdzie opuszcza go Wergiliusz. Dusze, które nie zasługują na raj,
ponieważ nie dotrzymały przysiąg i umów będą tu przebywać do momentu odkupienia swojej winy.
Raj - po Raju oprowadza poetę jego ukochana – Beatrycze. Raj składa się ze sfer niebieskich, na które
składają się kolejne nieba. Jest to niebo księżyca i nieba poszczególnych planet, następnie niebo gwiazd
stałych i Primum Mobile. Dalej znajduje się Empireum i siedziba Boga w kształcie białej róży. Nieba
planetarne uporządkowane są w kolejności siedmiu cnót, poczynając od kardynalnych (moralnych), kończąc
zaś na wierze, nadziei i miłości (boskie).
38
Źródło: https://www.epoki-literackie.pl/sredniowiecze/boska-komedia/
Podsumowanie
Ludzie w średniowieczu żyli tak, by trafić do Raju, do Nieba i tam cieszyć się tym, czego nie mieli na ziemi –
szczęściem i spokojem. Dlatego umartwiali swoje ciała i poddawali się cierpieniom, by ich dusze zostały
zbawione. Tak zachowywał się Aleksy, wyrzekł się ziemskich przyjemności, by móc obcować z Bogiem.
Wiedział bowiem, że piekło nie jest miejscem, gdzie chciałoby się spędzić wieczność.
3. Asceza jako wartość. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Legendy o świętym
Aleksym. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
W średniowieczu zauważyć możemy trzy wzorce osobowe (parenetyczne) jest to asceta, rycerz i władca. W
epoce tej zakładano, że ludzkie życie jest dążeniem do Boga, zatem wszystkie dziedziny życia były mu
39
podporządkowane. Asceza narodziła się już przed chrześcijaństwem - w religiach Dalekiego Wschodu
(hinduizm). Jej elementy w Europie pojawiły się najprawdopodobniej już w czasach Starożytnego Rzymu, a
przeniesienie na grunt chrześcijaństwa spowodowane było chęcią naśladownictwa Chrystusa, który nie
uznawał dóbr ziemskich, materialnych.
Teza
Asceza była dla wielu średniowiecznych ludzi niezwykłą wartością, zbliżającą ludzi do Boga.
Argument
Znów korzystamy z opisu życia Aleksego z pierwszego pytania.
Możemy zakończyć sformułowaniem:
Postawa świętego Aleksego to przykład bohaterstwa, jakim odznaczył się on, podejmując decyzję o takim
przebiegu swojego życia. Przede wszystkim bezgranicznie zaufał on Bogu i oddał swoje życie w Jego ręce. Był
wytrwały i dobry. Nigdy nie okazywał złości, nawet tym, którzy się z niego naśmiewali. Ziemskie życie było
dla niego tylko epizodem, prowadzącym go do Boga.
Kontekst
Święty Franciszek także zrezygnował z uciech doczesnych i porzucił bogactwo. Był jednak cały czas blisko
ludzi. Wychodził do ubogich, pomagał potrzebującym. Według filozofii tego świętego, kontakt z ludźmi i z
przyrodą zbliża do Boga. Franciszek kochał świat, bo jest on wielkim dziełem Boga. Podobnie kochał życie i
nakazywał cieszyć się nim, pamiętając o tym, by odpowiednio wykorzystać ten dar Boga. Podobnie jak
Aleksy oddał całe swoje bogactwo i wraz z naśladującymi go mężczyznami żył niezwykle skromnie, nie
umartwiał ciała, gdyż uważał je za swojego brata, nie zadawał mu bólu, ale ograniczał się do tego, co w życiu
niezbędne.
Podsumowanie
Asceza opierała się zatem na pogrążeniu w kontemplacji i modlitwie. Zakładała także wyrzeczenie się
ziemskich marności i pokus ciała, a także bogactwa i wygodnego życia. Wyrzeczenie się wygodnego życia
oznaczało natomiast przejście w stan duchowości. Asceza była zatem dla ludzi średniowiecza wartością,
ponieważ zapowiadała szczęśliwe życie wieczne.
ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ (FRAGMENTY)

1. Groza i komizm w obrazie śmierci. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów
Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią jest prawdopodobnie polską przeróbką łacińskiego tekstu,
pochodzącą z końca XV wieku. Autor przekładu nie jest znany. Jest to wiersz moralistyczno-dydaktyczny,
zaliczany do poezji „kręgu przykościelnego”. Zauważyć w nim możemy motyw danse macabre.
Teza:
40
Utwór zawiera typowy dla epoki wizerunek Śmierci, w którym groza miesza się z komizmem
Argumentacja
Polikarp był niezwykle mądrym człowiekiem i chciał ujrzeć Śmierć. Gdy pojawiła mu się w kościele,
wystraszył się i upadł na twarz z przerażenia. Dopiero po chwili odważył się zadawać jej pytania. Obraz
Śmierci pokazany w utworze jest bardzo ciekawy. Śmierć ma cechy ludzkie, została upersonifikowana, ale
otrzymała potworną postać. Nie jest to szkielet z kosą, który zwykle kojarzymy ze średniowiecznym
wizerunkiem śmierci. Tym razem jest to trup kobiety w stanie rozkładu. Autor opisuje ją w bardzo
naturalistyczny i okropny sposób. Jest zatem chuda, blada, ma żółtą twarz, odpadł jej kawałek nosa, z oczu
płynie krew, nie ma warg. Takie wyobrażenie śmierci jest wcześniejsze niż kościotrup.
Śmierć prócz okropnego wyglądu zewnętrznego, jest także okrutna. Dodatkowo jest także sprawiedliwa i
nieunikniona. Jej przyjścia może być pewien każdy człowiek. Dowiadujemy się, że nachodzi ludzi od
pierwszego grzechu i jest karą za niego. Śmierć jest także swojego rodzaju sędzią, gdyż charakteryzuje i ocenia
przedstawicieli różnych stanów. Mówi o ich wadach, grozi karą i wskazuje, jak powinni żyć. Tu zauważyć
możemy komizm Śmierci. Jest ona bowiem złośliwa, kłótliwa i zarozumiała. Widzimy, że lubi ona budzić
grozę i mamy wrażenie, że naśmiewa się z Polikarpa. Obdarzona zatem została typowo ludzkimi cechami.
Śmierć, zdaniem autora tego utworu, uwięziona była w jabłku, podanym Adamowi przez Ewę.
Kontekst
Taniec Śmierci Hansa Holbeina to także przedstawienie wizerunku śmierci w sposób komiczny i okrutny
zarazem. To zbiór drzeworytów, na których ukazana jest śmierć. Na dwóch zostały ukazane sceny wygnania
z Raju. Adamowi, który uprawia ziemię, towarzyszy już śmierć, która dotąd ludziom nie była znana. Na
kolejnym nie ma już żadnej żywej istoty, tylko ludzkie szczątki, dzieło śmierci, która wkroczyła w ludzkie
życie. Tak rozpoczyna się cykl kolejnych 34 przedstawień, na których można dostrzec, jak śmierć podrywa do
swego makabrycznego tańca następne osoby. Śmierć nie oszczędza nikogo, w jej korowodzie są wiec
przedstawiciele wszystkich stanów i różnych zawodów. Korowód otwierają wysocy dostojnicy kościelni
(papież, biskupi czy kardynałowie), a potem następują kolejne postaci, w tym zarówno królowie jak i
żebracy. Po męskich wizerunkach pojawiają postaci kobiece, również należące do różnych stanów, różnego
wieku i postury. Korowód zamyka postać dziecięca. Niektóre wizerunki mogą śmieszyć, śmierć jest pewna
siebie, ma dziwne nakrycie głowy.
Podsumowanie
Śmierć jest bezwzględna. Zabiera wszystkich, bez względu na stan, majątek, urodę, wiek, zawód. Sam jej
widok może wzbudzać przerażenie. Ma jednak ludzkie cechy, czym może śmieszyć.
2. Średniowieczne kreacje obrazu społeczeństwa. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

fragmentów Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią to utwór, który nie tylko ukazuje przerażającą śmierć, ale także ma
uświadomić, jak ważne jest dbanie o moralność. Rozmowa nawiązuje do biblijnej księgi Koheleta i wskazuje
41
na to, że życie ludzie jest marnością. Utwór stanowi także ilustrację do tego, jak wygląda średniowieczne
społeczeństwo.
Teza
Średniowieczne dzieła sztuki, zarówno literatura jak i obrazy pokazują społeczeństwo, po które śmierć
przychodzi, oceniając je.
Argumentacja
Mistrz jest oczytanym, uczonym człowiekiem, Śmierć to zaś gnijące, kobiece zwłoki. Obydwoje dostrzegają
sprawy, które pozostają dla wielu niezauważone. Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią pokazuje
niedoskonałości ówczesnego społeczeństwa. Napisana w formie humorystycznej, zwraca przede wszystkim
uwagę na ludzką obłudę. Należy zwrócić uwagę na braci zakonnych czy księży, którzy powinni prowadzić
przykładne i uczciwe życie, a tymczasem chętnie oddają się uciechom cielesnym oraz pijaństwu. Właściciele
karczm oszukują swoich klientów, rozrzedzając piwo, kobiety oddają się obżarstwu, doktorzy zajmują się
tylko tymi, którzy mogą im odpowiednio zapłacić, a niekiedy każą sobie płacić za leczenie wyimaginowanych
chorób lub stosując nieskuteczne lekarstwa. Utwór porusza też kwestię przekupnych sędziów, wydających
wyroki na korzyść zamożniejszych, lepiej urodzonych, zdolnych odwdzięczyć się im w jakiś sposób.
Z drugiej strony, w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest mowa nie tylko o osobach złych i
grzesznych, ale także pobożnych, skromnych kobietach i zakonnicach, żyjących dla własnego dobra i dobra
innych, pomagających im z potrzeby serca.
Utwór ukazuje zatem obraz społeczeństwa uniwersalnego, które zawsze jest aktualne. Filozofia średniowiecza
zakładała umartwienie swojego ciała, skupienie się na życiu dla Boga oraz ku Bogu oraz na wartościach
ponadczasowych. Nie wszyscy się jednak do tego stosowali. Było wiele osób, które bardzo chciały uchodzić
za „cnotliwe”, ale kiedy nikt nie patrzył, prezentowały sobą coś skrajnie innego.
Kontekst
Jako kontekst ponownie możemy podać Hansa Holbeina. Jego drzeworyty pokażą nam społeczeństwo, gdyż
autor na swych drzeworytach pokazuje śmierć we wszystkich jej możliwych osłonach, pokazując po kogo
przychodzi i w jakim momencie. Śmierć nie jest jednoznaczna, przybiera różne wcielenia /maski/role – bywa
błaznem, chłopem buntownikiem, uczonym. Jest dramatyczna, aktywna, pełna energii, bierze czynny udział
w ludzkiej pracy, uczuciach, popędach. Bywa przyjacielem, ale też odwiecznym wrogiem człowieka –
starcowi pomaga łagodnie wejść do grobu, w trudzie orze wraz z chłopem ziemię, karczuje ziemię z Adamem,
współczuje odrzuconym żebrakom, od których odwraca głowę książę, ale też uśmierca papieża w momencie
koronacji cesarza, przeszywa rycerza kopią na polu bitewnym, porywa
dziecko zatroskanej matce.
Hans Holbein unieważnia dialog między człowiekiem a Śmiercią jak to

miało miejsce w tradycyjnych „Tańcach Śmierci”. Śmierć często
wkracza w świat człowieka jako siła porządkująca wszechobecne zło,
korupcję, grzech skąpstwa, lubieżności i pychy, staje po stronie
biednych, niekochanych, odrzuconych, upokorzonych.
Jednocześnie nie jest straszna, bowiem człowiek sam kreuje świat jako
straszny, w którym panują wojny, chłopskie bunty, konflikty religijne,
zarazy. Dlatego gdy Śmierć przychodzi do człowieka bywa często
42
niezauważona. Autor drzeworytów pokazuje nam także ludzi podczas ich zajęć, często krytykując to, co
robią.
Do mnicha śmierć przychodzi wtedy, kiedy trzyma w ręku kufel, jest przestraszony, jakby przyłapany na
gorącym uczynku. To także obraz społeczeństwa, zajmującego się nie tym, czym powinno.
Podsumowanie
Śmierć przychodząc po średniowiecznego człowieka pokazuje nam, kim on tak naprawdę jest. Ponieważ
przychodzi po wszystkie stany i po każdego, to zarówno w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią, jak i na
drzeworytach Holbeina, zobaczymy cały przekrój średniowiecznego społeczeństwa.
3. Satyryczny wizerunek grzesznej ludzkiej natury. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

fragmentów Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Pomimo tego, że epokę średniowiecza zdominował teocentryzm, że głoszono pochwałę życia zgodnego z
przykazaniami a także mimo dużej ilości ascetów i świętych, także w średniowieczu będziemy mieli do
czynienia z grzechami. Śmierć przychodząca do ludzi wie najlepiej, jacy byli.
Teza
Grzeszna natura człowieka ukazana została w średniowiecznych dziełach w satyryczny sposób.
Argumentacja
Skorzystaj z poprzedniego pytania, tam w opisie społeczeństwa spory nacisk kładziony jest na grzech.
Szczególne miejsce zajmuje w Rozmowie krytyka księży, którzy oddają się cielesnym uciechom.
Kontekst
Taniec śmierci Holbeina także przedstawia grzeszność. Na szczególną

uwagę zasługuje drzeworyt przedstawiający grubego mnicha ciągniętego
przez śmierć. Mamy wrażenie, że pokazuje on śmierci książkę,
prawdopodobnie jakąś świętą, by pokazać, że nic złego nie robi. Jednak
przerażenie malujące się na twarzy mnicha, a także jego postura świadczą
o tym, że nie należał do osób bezgrzesznych. Mnisi słynęli bowiem z
obżarstwa i opilstwa. Tusza przedstawionego mnicha świadczy o tym, że
grzeszył on łakomstwem. Śmierć, wyposażona w atrybuty kościelnej
władzy – papieską czapkę i laskę wydaje się śmiać z przerażonego
przedstawiciela stanu duchownego.
Podsumowanie
Średniowiecze, jak każda epoka pokazuje swoje społeczeństwo. Jego dobre i złe cechy. Danse macabre, czyli
taniec śmierci pokazuje w sposób prześmiewczy ludzkie wady i grzechy. Zauważyć możemy, że jak na epokę,
w której dominuje kościół i Bóg, złych uczynków znajdziemy tu naprawdę dużo.
43
KWIATKI ŚWIĘTEGO FRANCISZKA Z ASYŻU (FRAGMENTY)

1. Franciszkańska idea umiłowania natury. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów
Kwiatków świętego Franciszka z Asyżu. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Święty Franciszek z Asyżu to jedna z ciekawszych i piękniejszych postaci średniowiecza. Stworzył pogląd
zwany franciszkanizmem, który stanowi niezwykle radosną filozofię wiary. Głosił niezmierzoną miłość do
świata, pokazywał, że wszystkie istoty są braćmi. Uwielbiał świat i jego piękno, jako coś idealnego, co zostało
stworzone przez Boga. Jego filozofia była radosna. Choć zakładał życie w ubóstwie, to nie widzimy w nim
smutnego świętego, wręcz przeciwnie. Radość wiary i piękno świata, to główne założenia jego filozofii.
Teza
Święty Franciszek umiłował naturę i głosił jej pochwałę. Ujrzymy ją w dziele Kwiatki świętego Franciszka z
Asyżu i późniejszych otworach wielu twórców.
Argumentacja
Święty Franciszek z Asyżu chwalił to co dobre, a występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i
chciwości. O jego filozofii dowiemy się z Kwiatków św. Franciszka. Jest to zbiór opowieści o świętym, jego
życiu i nauce, które przekazał anonimowy twórca. Jest to hagiografia, czyli opowieść o życiu świętego. Na
język polski utwór przetłumaczył Leopold Staff. Utwór ten nie jest dokładną biografią świętego. Podzielony
jest na 3 części: Pieśń słoneczną, Obrazki z życia św. Franciszka i Cuda pośmiertne.
Jego filozofia opierała się na wszechogarniającej miłości, będącej podstawą wiary. Miłość ta odnosi się nie
tylko do ludzi, ale też do każdej istoty żywej, która uważana jest za dziecko Boże. Miłością tą otaczał chorych i
cierpiących. Jest to zatem miłość pełna poświęceń, którą widać w opowieści o Franciszku i trędowatym.
Inną ważną cechą filozofii Franciszka jest radość. Znajdziemy ją w Pieśni słonecznej. Radość wynika tu z
faktu istnienia, z piękna świata, z miłości, postu, z trudu pracy i zwykłych obowiązków. Radości takiej uczy
Franciszek swoich braci, przypominając mękę Chrystusa. Pochwała stworzenia wchodzi w skład zbioru pt.
Kwiatki św. Franciszka. Odnajdujemy w utworze wyraz podziwu wobec natury i otaczającego świata.
Podmiot wymienia liczne zjawiska, które mają chwalić Boga. Wiele okoliczności natury zostaje przez
Franciszka upersonifikowanych – ogień, księżyc czy wiatr zostają nazwane „braćmi”. Zabieg ten świadczy o
tym, że podmiot mówiący pragnie, by ludzie chwalili to co stworzył Bóg, a dzięki temu chwalili samego
Boga.
Kontekst
Franciszkanizm dochodzi do głosu u Leopolda Staffa w tomiku Ptakom niebieskim. Staff pokazuje tu
franciszkanizm jako życzliwość i szacunek dla wszystkiego, co istnieje. Franciszkanizm nie jest żadną
ideologią, ani filozofią, to raczej model życia. Ubóstwo, prostota i pokora mają doprowadzić do niezależności
duchowej.
Sam tytuł zapowiada zawartą w całym tomiku życzliwość wobec wszystkich stworzeń. Tytuł rozumieć
możemy jako dedykację szczególnym ptakom, bo niebieskim. Możemy je rozumieć jako anioły, coś bliskiego
niebu, coś spokojnego. Bohaterem jest tu poeta-wędrowiec, homo viator, poeta-wieczne dziecko, ale
zarazem mentor i nauczyciel, mistrz. Uosabia się on w postaci francuskiego symbolisty, Paula Verlaine’a,
44
któremu zresztą dedykowane są dwa wiersze, inspirowane jego osobą: Pieśń jesienna oraz Odkrywca złotych
lądów. Pojawia się również inny bohater: Bóg, z którym jedna się człowiek. Mamy więc u Staffa
chrześcijańskie motywy i wątki.
Postawę franciszkańską odnaleźć można również w pracach wybitnego pedagoga Janusza Korczaka. Jego
działalność zakładała przede wszystkim szacunek dla każdej żywej istoty – był wielkim orędownikiem posza-
nowania praw dzieci. Zakładał, że dziecięcy sposób postrzegania świata zawiera w sobie piękno, którego bra-
kuje ludziom dorosłym – z tego powodu w jego własnych placówkach pedagogicznych wychowankowie
funkcjonowali na własnych prawach i tworzyli własne obowiązki.
Podsumowanie
Święty Franciszek zapoczątkował filozofię miłości. Ta miłość objąć miała wszystkie stworzenia, nie tylko
ludzi, ale wszystko, co żyje. Zostało to bowiem stworzone przez Boga i należy im się miłość. Taką filozofię
widać w późniejszych epokach. Nawet tam, gdzie do Boga ludziom było dużo dalej niż w średniowieczu.
Doskonałym przykładem jest franciszkanizm Leopolda Staffa.
2. Relacje z Bogiem i światem. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Kwiatków

świętego Franciszka z Asyżu. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Epoka średniowiecza oparta jest na teocentryzmie, na wierze, na Bogu. Zajmuje on niezwykle ważne miejsce
w średniowiecznej sztuce. Relacje między Bogiem i światem są jednak inne w poszczególnych dziełach sztuki.
Niezwykle ciekawe podejście do Boga i świata dostrzec możemy w Kwiatkach świętego Franciszka z Asyżu.
Teza
W Kwiatkach świętego Franciszka z Asyżu widzimy niezwykle radosne podejście do świata i relację z Bogiem
opartą na miłości.
Argumentacja
Utwór rozpoczyna się pochwałą stworzenia, jaką śpiewa św. Franciszek złożony chorobą. Wychwala Boga i
wszystko, co stworzył: słońce, księżyc, gwiazdy, wiatr, powietrze, czas pogodny i pochmurny. Pieśń
słoneczna rozpoczynająca utwór stanowi wspaniały wyraz najważniejszych zasad franciszkanizmu. Pokazuje
przede wszystkim, że człowiek jest częścią stworzenia Bożego – podobnie jak przyroda, żywioły, słońce itp.
Bóg objawia się we wszystkich tych rzeczach, czyniąc ludzkie życie lepszym. Dlatego należy szanować świat i
otaczać go troską. Wspomniana zostaje także śmierć. Tutaj święty Franciszek zaznacza, iż także ona jest
dziełem Stwórcy i ludzie nie powinni się jej bać; nawet grzesznicy, gdyż oni już nie żyją, a ponowna śmierć
niczego nie zmieni. Pieśń kończy się wezwaniem do porzucenia niegodnego życia i pokornej służby Bogu.
Kwiatki świętego Franciszka wychwalają przyrodę, są też bogate w jej opisy, budziła bowiem w tym
skromnym świętym zachwyt. Drzewa, różne rodzaje ptactwa, zwierzęta oraz kwiaty stały się dla niego
uosobieniem cnót, zwłaszcza młodości i radości z życia. Według Franciszka wiara i Kościół były jak ogród,
który trzeba nieustannie pielęgnować. Uważał, że to właśnie robi. Zachowuje to, co dobre, a wyrzuca to, co
wiąże się z grzechem.
Kontekst
Przykładem utworu obrazującego obrazuje relację pomiędzy człowiekiem Bogiem oraz światem, jest hymn
Jana Kochanowskiego Czego chcesz od nas, Panie. Bóg zobrazowany został tu jako genialny Artysta i
45
Architekt, któremu należy się nieskończona wdzięczność i cześć. Podmiot liryczny to zbiorowość, wierni,
którzy chcą oddać cześć Bogu za to, co dla nich stworzył. Ludzie są pełni uwielbienia dla doskonałości
Stwórcy, zachwycają się różnorodnością, barwnością, cudownością świata i dziękują Bogu za wszelkie dary.
Tym, co ludzie mogą dać w zamian za ten cudowny dar jest modlitwa i wdzięczne serce. Świat jest ukazany
jako idealny, gdyż stworzył go najlepszy stwórca, jakim jest Bóg.
Możesz jednak pokazać zupełnie inne relacje – masz ją np. w Dziadach III. Nie będzie to jednak relacja
oparta na miłości i zaufaniu. Konrad czuje się lepszy, niż reszta świata, a do Boga ma pretensję o brak miłości
do narodu polskiego. Pamiętaj, aby pokazać w tezie, że nie wszyscy i nie zawsze podchodzą do świata i Boga z
uwielbieniem.
Podsumowanie
Średniowieczny święty i Jan Kochanowski wyznają takie samo spojrzenie na Boga i świat. Jest to spojrzenie
radosne, pełne zachwytu nad Bogiem jako stwórcą i całym stworzeniem – dziełem Boga. Wszystko to, co
otacza ludzi powinno być przez nich sławione, bo pochodzi od największego Artysty.
3. Franciszkański ideał ubóstwa jako model ascezy. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci
fragmentów Kwiatków świętego Franciszka z Asyżu. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Średniowieczna asceza oznaczała próbę udoskonalenia swojego życia duchowego przez bardzo rygorystyczny
tryb życia. Niosło to za sobą wyrzeczenie się przyjemności doczesnych oraz umartwianie się. Greckie słowo
„askeiss" znaczy ćwiczenie. Celem postawy ascetycznej, tak popularnej w średniowieczu, była troska, by
poprzez życie w cnocie i pełne pobożności osiągnąć świętość i uzyskać zbawienie. Asceci wierzyli w to, że na
tamtym świecie czeka na nich Raj.
Teza
Święty Franciszek nie umartwiał swojego ciała. Jego asceza polegała na wyrzeczeniu się dóbr doczesnych.
Argumentacja
Franciszek to imię świętego, który przybrał je wstępując do zakonu. Naprawdę nazywał się Giovanni
Bernardone i pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Doznał jednak objawienia i zrezygnował z beztroskiego
i wesołego życia. Rozdał swoje dobra ubogim, a sam zaczął wieść życie „biedaczyny Bożego”. Założył własny
zakon. Jego członkowie musieli złożyć śluby czystości i ubóstwa. Stworzył także własną filozofię, opartą na
naśladowaniu Jezusa. Podobnie jak on stał się pielgrzymem i głosicielem słowa Bożego. Odznaczał się
pokorą, akceptacją świata i ludzi oraz cierpienia, głosił wszechogarniająca miłość. Nie umartwiał on ciała i
nie zadawał u bólu. Wierzył bowiem, że ciało jest bratem, podobnie jak wszystko, co zostało stworzone przez
Boga.
Kiedy pewnego dnia św. Franciszek modlił się w kościele św. Damiana, usłyszał słowa: „Idź i podźwignij z
ruin mój dom”. Potraktował to Boże polecenie dosłownie. Początkowo starał się odbudować walący się
kościółek, a potem zajął się naprawianiem innych świątyń. Zrozumiał jednak, że Bogu nie chodziło o to, by
budował świątynie. Miał odbudować cały kościół. Wielkim dobrem dla Kościoła ma być natomiast ubóstwo
jako cecha całego jego życia. Franciszek nazywał Kościół „Pani”-jak średniowieczni rycerze nazywali damę
46
swego serca oraz chrześcijan, którzy zwracali się tak do Najświętszej Maryi Panny. Odrodzenie
chrześcijaństwa miało się dokonać przez oderwanie od dóbr materialnych, gdyż prawdziwe ubóstwo życia,
praktykowane zgodnie z własnym stanem, pozwala złożyć nadzieję tylko w Bogu. To jednak nie koniec
objawień. Pewnego dnia Franciszek usłyszał słowa Ewangelii: Nie bierzcie w drogę torby ani dwóch sukien,
ani sandałów, ani laski. Postanowił pokazać, że nie ma nic cenniejszego nad Boga i zdjąwszy swoje szaty oraz
skórzany pas, włożył na siebie szorstką suknię, przepasał się powrozem i wyruszył w drogę, zdając się na Bożą
Opatrzność.
Cały czas przy tym wychwalał życie i pokazywał, że wyrzeczenie się ziemskich dóbr może się łączyć z
radością.
Kontekst
Asceza świętego Franciszka różniła się znacznie od tej wyznawanej przez świętego Aleksego. On też był
biedny, był żebrakiem, ale nie służył innym. Pozwalał na wylewanie na siebie pomyj, na złe traktowanie
swojego ciała. Pojmował ascezę jako zadawanie sobie bólu. W ten sposób chciał być bliżej Boga.
Więcej o tym świętym znajdziesz w pytaniach z Legendy o świętym Aleksym
Podsumowanie
Asceza Świętego Franciszka nie ma formy zadawania sobie bólu czy umartwiania ciała. Polega na odrzuceniu
majątku i życiu w ubóstwie. Chciał żyć tak, jak nakazywała ewangelia i nauki Chrystusa. Sprawił, że tak żyli
mężczyźni w jego zgromadzeniu. Nie przeszkadzało mu to jednak głosić filozofii radości.
PIEŚŃ O ROLANDZIE (FRAGMENTY)

1. Wzór rycerza idealnego. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Pieśni o
Rolandzie. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Pieśń o Rolandzie to jeden z najbardziej znanych utworów literackich, w którym występuje nie tylko postać
idealnego rycerza, ale także motyw walki z niewiernymi. Pierwsze wersje tego utworu pochodzą
najprawdopodobniej z XII wieku, później powstawały kolejne wersje tej pieśni. Utwór mówi o wyprawie
Karola Wielkiego, władcy Franków do Hiszpanii. Niezwykle ważnym momentem jest powierzenie tylnej
straży Rolandowi, ulubieńcowi Karola.
Teza
Pieśń o Rolandzie to utwór, w którym znajdziemy wzór idealnego rycerza. To wzorzec parenetyczny
wykorzystywany też w innych utworach i epokach.
Argumentacja
Roland uważany jest za wzór średniowiecznego rycerza. Pochodził on, według założeń modelu wzorowego
rycerza, z hrabiowskiego rodu. Wraz z królem Karolem Wielkim rusza na Hiszpanię. Zostaje dowódcą tylnej
straży. Jednak gwardia dowodzona przez Rolanda została otoczona przez Saracenów, muzułmanów, wrogów
47
chrześcijan, z którymi właśnie Karol walczy. Unosząc się honorem, Roland nie chce zadąć w róg, którego
głos wzywa na pomoc armię królewską. Decyduje się na to pod koniec bitwy, ale niestety jest już za późno.
Król Karol przybywa, aby pomścić Rolanda i poległych żołnierzy, lecz Roland umiera.
Jako idealny rycerz posiada wszystkie potrzebne cechy. Jest odważny, waleczny, oddany władcy i ma dla
niego szacunek. To człowiek niezwykle honorowy. Troszczy się o dobro kraju i jest on pobożnym patriotą,
który miłuje Boga i swój kraj. Gotowy jest do walki w ich obronie a nawet do poniesienia śmierci. Myśl o
szerzeniu chrześcijaństwa i nawracaniu pogan towarzyszyła mu w czasie wypraw. Nawet w chwili śmierci
ciągle myślał o swojej ojczyźnie i o umiłowanym królu. Roland jest naprawdę świetnym rycerzem, mistrzem
w rzemiośle rycerskim. Doskonale włada mieczem – Durendalem, ma nadludzką siłę i odwagę. Chcąc dać
przykład swym poddanym potrafił sam zaatakować wroga jako pierwszy. Nigdy biernie nie przyglądał się
walce, tylko sam aktywnie w niej uczestniczył i rzucał się w najstraszniejszy wir walki.
Nie możemy zapomnieć jednak, że jak każdy człowiek, ma on wady. Są to duma i obawa o honor. To one nie
pozwoliły mu na wezwanie pomocy odpowiednio wcześnie. Honor stał się dla niego ważniejszy niż życie jego
rycerzy i jego własne. Mimo tego uważa się Rolanda za rycerza idealnego i to na nim wzorują się pisarze
innych epok.
Kontekst
Konrad Wallenrod –tytułowy bohater utworu Adama Mickiewicza jest bez wątpienia wzorem rycerza, choć
znacząco różni się od Rolanda. Główny bohater Walter Alf poświęca wszystko dla dobra ojczyzny.
Rezygnuje z życia prywatnego, miłości do Aldony, stawiając na pierwszym miejscu obowiązek wobec
swojego kraju. Pomimo tego, że utwór napisany był w romantyzmie, to osadzony jest w realiach
średniowiecza. Będzie miał zatem średniowieczne cechy rycerza idealnego. Cechuje go silna wola, duma,
odwaga, a jego czynami kieruje chęć zemsty. Kryjąc się pod nazwiskiem Wallenroda nie działa jednak wprost.
Jest nie tylko lwem, jak Roland, jest także lisem. Podstępem doprowadza do klęski wrogów – Krzyżaków.
Pełen skrupułów i wyrzutów sumienia działa jednak w imię wyższej idei – dobra ojczyzny.
Jako kontekstu możesz użyć także rycerzy z Potopu, a nawet posłużyć się współczesnymi superbohaterami.
Przecież Supermen czy Batman to ludzie mający cechy rycerza.
Podsumowanie
Roland i Konrad Wallenrod to średniowieczni rycerze. Mają cechy rycerza idealnego. Są odważni, kochają
ojczyznę i są gotowi za nią zginąć. Okazuje się jednak, że każdy z nich ma wady. Te jednak nie przeszkadzają,
by byli oni uważani za wzory do naśladowania.
2. Średniowieczny etos rycerski. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Pieśni o

Rolandzie. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Etos to słowo pochodzące z greckiego ethos i oznacza zwyczaj. Jest to całość zasad uznawanych przez daną
grupę społeczną, ideały, kryteria, wartości, które regulują zachowanie członków tej grupy. Na etos rycerski
składały się zatem wszystkie cechy, które powinien mieć doskonały rycerz. Należały do nich: honor, odwaga,
wierność seniorowi oraz Bogu itd.
Argumentacja
48
Ślady etosu rycerskiego zachowały się w średniowiecznej literaturze pięknej w postaci chansons de geste (z
franc. "pieśni o czynach") Średniowiecze stworzyło własny ideał wojownika, dla którego najważniejsze były
„Bóg, honor, ojczyzna”. Idealny rycerz był chrześcijaninem. Do jego zadań należała zatem obrona ojczyzny i
wiary. Charakterystyczny dla tej epoki jest zatem motyw świętej wojny z niewiernymi i wyprawy krzyżowe.
Rycerz był człowiekiem bardzo pobożnym, często się modlił, uczestniczył we mszach. Honor nie pozwalał
mu kłamać, złamać danego słowa, a także atakować od tyłu, napadać bezbronnego. Doskonały rycerz kochał
swoją ojczyznę, zatem Roland wciąż wspominał „słodką Francję”, był wierny władcy, a także damie swego
serca. Pomagał słabym i bezbronnym, np. wdowom i sierotom. Musiał być także niezwykle urodziwy, a jego
sylwetka wyróżniała się z tłumu. Nosił odpowiednią zbroję ozdobioną złotem, srebrem i cennymi
kamieniami. Ważnym elementem rynsztunku rycerza był jego miecz (Durendal, w którym spoczywały
relikwie wielu świętych - ząb św. Piotra czy strzęp szaty Matki Bożej) oraz koń, który był towarzyszem walki.
Rycerz musiał stale myśleć o swej sławie, dbać o nią w każdej chwili, starać się zawsze być pierwszym,
niepokonanym, zawsze mścić zniewagi, bronić honoru seniora, ponieważ ciążyła na nim tak zwana
odpowiedzialność rodowa. Średniowieczny rycerz nigdy nie uciekał z pola walki, nawet, gdy czuł zbliżającą
się klęskę czy śmierć. Dlatego Roland nawet o tym nie pomyślał, pomimo tego, że wojska nieprzyjaciela były
wielokrotnie liczniejsze.
Jedną z ważniejszych scen utworu jest scena jego śmierci. Roland kona z głową zwróconą w kierunku
Hiszpanii, czyli wroga, na znak tego, że się nie boi i jest zwycięzcą. Zanosi modły do Boga, uderzając się w
pierś w akcie pokuty i podnosi prawą rękę z rękawicą ku niebu. Wchodzi na górę, która kojarzyć się może z
Golgotą. Stojąca tam sosna jest swoistym uosobieniem krzyża. Umiera przechylając głowę ku prawemu
ramieniu, a ten gest przypomina umierającego Chrystusa. Pojawia się anioł Gabriel i zastęp pozostałych
aniołów i prowadzą duszę Rolanda do raju. Taka śmierć oznacza godne życie rycerza, które zostało
nagrodzone zbawieniem
Kontekst
Etos rycerski stanowi rodzaj ideału, modelu najdoskonalszego rycerza. Co prawda bardzo rzadko był
wcielany w życie i częściej pozostawał jedynie literacką fikcją. Można jednak wymienić kilka historycznych
przykładów ludzi, którzy wprowadzali etos rycerski w życie. Do takich postaci należał na przykład Zawisza
Czarny herbu Sulima. Literatura historyczna postrzega go właśnie jako taki ideał. Jan Długosz twierdził, że
biografia Zawiszy jest bardzo dobrym przykładem realizacji większości wymienionych cnót. Szczególną
uwagę zwraca na wierność danemu słowu. To dzięki temu mamy dziś powiedzenie: „polegać na kimś jak na
Zawiszy".
Możesz tu także powiedzieć o Wallenrodzie, który nie kieruje się etosem rycerskim, ponieważ nie może tego
zrobić. Rycerzem idealnym jest także Wołodyjowski z Potopu.
Podsumowanie
Etos rycerski oznacza cechy i sposób życia idealnego rycerza. Literatura szczególna uwagę zwraca na Rolanda,
którego charakteryzuje idealny wygląd, cechy i sposób bycia. Na szczęście ideał rycerza występował także w
rzeczywistości, choć nie tak często, jak na kartach literatury. Takim ideałem jest Zawisza Czarny.
49
GALL ANONIM, KRONIKA POLSKA (FRAGMENTY)

1. Funkcja idealizowania bohaterów w utworze literackim. Omów zagadnienie na podstawie znanych
Ci fragmentów Kroniki polskiej Galla Anonima. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Kronika polska Galla Anonima to łaciński zapis dziejów Polski za panowania Bolesława Krzywoustego i jego
poprzedników. Powstała w latach 1112-1116. Autor był wtedy w gościnie na dworze księcia. Kronika
dotyczy ściśle historii Polski i losów władców naszego kraju, dlatego – mimo tego, że pisana była po łacinie,
uznano ją za jedno z najstarszych dzieł narodowych.
Teza
Bohaterowie w dziele literackim idealizowani są, by służyć jako przykład ich następcom lub czytelnikom i
„krzepić ich serca”.
Argumentacja
Kronika odpowiada założeniom epoki średniowiecza. Pokazuje bowiem kolejny wzorzec parenetyczny,
jakim jest idealny władca. Gall przedstawia króla Bolesława jako króla sprawiedliwego, miłosiernego,
pokornego, troszczącego się o poddanych, sławnego i będącego wzorem dla wszystkich pozostałych
władców. Zgadza się to częściowo ze źródłami historycznymi. Państwo polskie pod rządami tego króla było
szanowane przez wszystkie sąsiednie narody, a Polacy zjednoczeni byli w pokoju i dostatku, mimo że czasy
panowania tego króla nie były łatwe. Kronika bardzo szczegółowo przedstawia królewskie zalety. Gall pisze,
że Bolesław: po męsku rządził królestwem i za łaską Bożą w taką wzrósł cnotę i potęgę, iż ozłocił (...) całą
Polskę swą zacnością.
Na szczególną uwagę kronikarza zasługuje zjednoczenie mieszkańców państwa i powiększania jego granic.
Król ujarzmił Czechy, Morawy, podbił Węgrów, bił Sasów, Pomorze i Prusy. Bolesław umocnił armię
polską, aby nikt nie lekceważył Polaków. Niezwykle ważna w jego życiu była wiara. Król założył w Polsce
wiele kościołów. Czcił święta i podczas ich trwania potrafił odwołać bitwę, by obchodzić uroczystość. Za
każde zwycięstwo natomiast pokornie dziękował Bogu. Chrobry był także bezstronnym i miłosiernym
sędzią. Potrafił przyznać się do błędu. Król słynął ze swego honoru, który nie pozwalał mu odbierać bydła i
plonów ubogim wieśniakom. Gall Anonim pokazuje liczne zalety i zasługi króla, by mogły służyć jego
następcom. Gall opisuje też Krzywoustego, ale przy Chrobrym jego zalety wypadają dość słabo. Ceni u niego
cnoty wojenne: czujność, dawanie przykładu żołnierzom, dzielność oraz odwagę.
Kontekst
Idealizację bohatera, także króla, zobaczymy w Potopie Henryka Sienkiewicza. Źródła historyczne, o królu
Kazimierzu mówią: „początek nieszczęść królestwa”. Zarzuca się mu, że był władcą słabym, nie angażował się
w politykę, oddawał beztroskim rozrywkom i był tchórzliwy. Z powieści Sienkiewicza wyłania się jednak
inny obraz króla, zdecydowanie pozytywny. Wina za niepowodzenia polskich wojsk w starciu ze Szwedami
spada w Potopie przede wszystkim na zdrajców wśród szlachty i magnaterii. Król ukazany jest jako ofiara
zdrajców i to nie on odpowiada za sytuację kraju. Można go porównać do ojca narodu, który cierpi z
powodu błędów swych dzieci, ale potrafi wybaczać. W powieści widzimy go jako człowieka zdecydowanego,
otwartego na zmiany i oddanego ojczyźnie. Król kupuje od chana wojska zaciężne i powierza je Kmicicowi.
Sam zaś staje na czele wojsk polskich i rusza odbić Warszawę. Jest stanowczy i przywiązany do swego kraju.
50
Podsumowanie
Władca to średniowieczny wzorzec parenetyczny, wzór do naśladowania. Jego idealizacja służy zarówno jego
następcom, jak i czytelnikom za wzór. Artyści następnych epok także przedstawiają władcę jako lepszego niż
jest w rzeczywistości. Robią to, by w trudnych chwilach podnieść społeczeństwo na duchu i pokazać, że
prowadzone było przez wielkich władców.
2. Tradycja narodowa i jej znaczenie w historiografii. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

fragmentów Kroniki polskiej Galla Anonima. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Kronika polska Galla Anonima podzielona jest na trzy części, każda z nich zbudowana jest podobnie:
rozpoczyna się listem, następnie jest skrót, czyli wiersz, w którym autor przedstawia najważniejsze
wydarzenia, po czym następuje właściwa treść księgi, podzielona na zatytułowane podrozdziały. I księga
obejmuje 125 lat historii za czasów przodków Bolesława Krzywoustego, druga księga opisuje szczegółowo 23
lata (1086–1109), natomiast III część Kroniki skupia się na latach 1109–1113 i mamy wrażenie, że jest
niedokończona.
Argumentacja
Już w pierwszej księdze kroniki znajdziemy tradycję. Mówi ona bowiem o tym, że na dworze Popiela w
Gnieźnie urządzane są postrzyżyny książęcych synów. Tradycja ta wywodzi się z kultury dawnych Słowian.
Był to obrzęd polegający na rytualnym obcięciu włosów chłopcom, zazwyczaj kończącym 7 lat, połączony z
nadaniem imienia. Postrzyżyn dokonywał ojciec lub osoba obca, wchodząca w ten sposób w sztuczne
pokrewieństwo z dzieckiem. Od obcięcia włosów syn stawał się pełnoprawnym członkiem rodziny i
przechodził spod opieki matki pod zwierzchnictwo ojca. W kronice dwaj niezaproszeni goście zostają
wygnani z pałacu. Przybywają wtedy do chaty ubogiego kmiotka Piasta i jego żony Rzepki. Wieśniacy są dla
nich gościnni, oddają wędrowcom wszystko, co mają najlepszego. Dzieją się podczas tej wizyty cuda:
pomnożenie jedzenia i piwa do picia. Jednocześnie na uczcie Popiela dziwnie ubywa wszystkich potraw i
napojów. Synowi Piasta jako wróżbę przyszłych losów, nadają rodzice imię Siemowit (Samowitaj). Wkrótce
Siemowit zostaje księciem Polski, a uciekającego Popiela prześladują myszy, które w końcu zjadają go
zamkniętego na wieży.
W kronice znajdziemy też przykłady tradycyjnej polskiej gościnności. Kiedy Otto Rudy (król niemiecki i
cesarz rzymski) przybywa na grób świętego Wojciecha, władca Polski przyjmuje go z wielką gościnnością i
szacunkiem, prawdziwie po królewsku. Niemiec ofiarowuje Bolesławowi swój diadem cesarski oraz gwóźdź z
krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego na znak przymierza i przyjaźni. Polski książę odwdzięcza się
relikwiami ramienia św. Wojciecha. Po kilku dniach uczt Bolesław oddaje Ottonowi również wszystkie
drogocenne naczynia oraz dekoracje stołu i komnat podczas pobytu cesarza na dworze polskim.
Kontekst
Tradycję narodową, a w zasadzie tradycję koronacyjną znajdziemy w Kronice Jana Długosza. Opisuje on
koronację Bolesława Chrobrego, która będzie służyła, jako wzór dla następnych władców. Koronacja odbyła
się w Gnieźnie, uroczystościom koronacyjnym przewodniczył arcybiskup gnieźnieński, koronacja nie była
aktem jednorazowym, lecz nadawała tytuł królewski wszystkim potomkom Bolesława. Koronacja królewska
Bolesława poprzez potwierdzenie odwiecznych praw Polski do bycia królestwem odwoływała się do idei
51
wiecznych i ponadczasowych, była swoistym sacrum. Królestwo nie było zatem związane z konkretnym
władcą, ale konkretny władca mógł poprzez zszarganie sacrum wpłynąć na bieg historii i czasowo zawiesić
„wieczne” prawa. Taki zwyczaj koronacyjny kultywowany był przez wieki.
Podsumowanie
Kroniki opisywały historię Polski i pokazywały zwyczaje i tradycje. Służyły jako zapis tego, co dla Polaków
ważne, dawały możliwość powielania tych wzorców i oznaczały, że pewne tradycje wpisują się w historię
państwa.
3. Średniowieczne kreacje literackie idealnego rycerza i władcy. Omów zagadnienie na podstawie

znanych Ci fragmentów Kroniki polskiej Galla Anonima. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Kronika Polska Galla Anonima, jak wiele innych utworów tej epoki pokazuje wzorce parenetyczne, godne
naśladowania. Autor pisał swoje dzieło za panowania Bolesława Krzywoustego, ale przedstawia także
wcześniejszych władców.
Teza
W Kronice polskiej Galla Anonima dostrzeżemy wzorzec władcy i rycerza.
Argumentacja
Opis idealnego władcy znajdziesz w punkcie 1.
Kronika Galla Anonima nie pokazuje jednak tylko idealnego władcy. Daje także przykład wzorowego
rycerza. Postacie Krzywoustego i Chrobrego stają się pewną ikoną rycerskich cnót, przyświecających w
średniowieczu. Obaj wykazują się ogromnym hartem ducha, walecznością i pewnością siebie. Nie tylko jako
władcy, ale także jako rycerze szanują swoich wrogów, ale nie dają się im zastraszyć, przeciwnie, mobilizują się
jeszcze bardziej, gdy wróg jest waleczny i niebezpieczny. Walczą o swoje terytoria i poszerzają je. Obaj
wyznają wiarę chrześcijańską, która jest dla nich najwyższym ideałem. Budują kościoły, przyjmują wiernych.
Jak każdy rycerz idealny za każde swoje zwycięstwo dziękują Bogu.
Kontekst
Jan Zawisza z Garbowa herbu Sulima (czarny orzeł w żółtym polu, a pod nim trzy kamienie w czerwonym
polu), z powodu karnacji skóry i koloru włosów zwany został Zawiszą Czarnym. Jan Długosz w swoich
„Rocznikach” pokazuje go jako najsławniejszego i najdzielniejszego rycerza, który podejmuje wszelkie czyny
bohaterskie i w czym nikt mu nie jest w stanie dorównać. Pisze o tym, że był przystojny i pięknie mówił,
swoją uprzejmością przyciągał do siebie nie tylko ludzi odważnych i dobrze urodzonych, ale także
barbarzyńców. Wyróżniał się najtrudniejszym rodzajem męstwa - był wytrwały w walce, a poza tym – dzięki
rozwadze i umiarkowaniu – był najlepszym rycerzem.
Jako kontekstu możesz użyć także postaci Rolanda. On tez jest idealnym rycerzem, a Karola Wielkiego
nazwać można idealnym władcą.
Podsumowanie
52
Zarówno Gall Anonim, jak i Jan Długosz pisali kroniki. Przedstawiali w nich to, co dla Polski w okresie
średniowiecza było najważniejsze. Gall Anonim pokazuje wielkich władców nie tylko jako królów, ale także
rycerzy. Jan Długosz pokazuje także postaci wielkich, walecznych rycerzy.
DANTE ALIGHIERI, BOSKA KOMEDIA (FRAGMENTY)
1. Motyw winy i kary w tradycji literackiej. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów
Boskiej komedii Dantego Alighieri. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Motyw winy i kary dostrzeżemy już w Biblii i mitologii. Religia chrześcijańska pokazywała, że karę
grzesznikom wymierzał Bóg, będący źródłem wszelkiego prawa i dobra. Kara zaś powinna być współmierna
do winy. W mitologii zauważymy, że wina nie jest współmierna do kary i Syzyf czy Prometeusz cierpią
straszliwe męki za rzeczy, które nam wydają się nie tak okrutne.
Teza
W średniowieczu motyw winy i poniesionej za nią kary widoczny jest w Boskiej komedii.
Argumentacja
Średniowiecze często podejmowało temat winy i kary, zagadnienie to było dla ówczesnych ludzi niezwykle
ważne, przecież od ich życia na ziemi zależało to, gdzie znajdą się po śmierci. Wina w Boskiej Komedii jest
pokazywana od strony moralności chrześcijańskiej, stanowi grzech przeciwko Bogu. Doskonale widać to na
podstawie budowy samego Piekła, które odzwierciedla naukę Kościoła. Piekło jest kraterem po upadku Lu-
cyfera, podzielonym na IX kręgów. Każdy z nich jest miejscem pokuty winnych innego rodzaju grzechów.
Wina według Dantego musi być świadoma, by zostać poważnie ukarana. Obrazuje to Krąg I, gdzie ludzie
nieświadomi istnienia Chrystusa są skazani jedynie na wieczny smutek.
Straszliwość kary ukazanej w utworze, miała z pewnością odstraszać od popełniania złych czynów. Każda
kara u Dantego jest bowiem swego rodzaju odwróceniem winy, za którą jest pokutą. Dobrymi przykładami
są tutaj Krąg VII, gdzie ludzie stosujący przemoc topią się w rzece płonącej krwi. Kolejnym ciekawym przy-
kładem jest czwarty jar Kręgu VIII, w którym siedzą magowie. Muszą oni maszerować powoli przed siebie,
ich głowy są jednak makabrycznie przekręcone do tyłu. Kara odpowiada tutaj winie i jest do niej współmier-
na.
Ważnym elementem w Boskiej komedii jest postawa samego winnego. Piekło to miejsce dla ludzi, którzy nie
odrzucili swojego zła. Czynili je świadomie i nie było w nich skruchy. Czyściec, gdzie trafia Dante po Piekle,
jest miejscem dla innego typu grzeszników. Nie ma tam kaźni, jest za pokuta. Tamtejsze dusze rozumiały
swój błąd, swoją winę. Pokutują więc, by doznać oczyszczenia.
Kontekst
Problem winy i kary dostrzec można w Dziadach II

53
Podsumowanie
Tradycja literacka pokazuje motyw winy i kary w wielu dziełach. Za popełnione grzechy, przewinienia,
ludzie zostają ukarani. Karę wymierza Bóg, bogowie, siły natury. Nie zawsze kara jest współmierna do winy,
czasem jest ona dużo cięższa. Ma to uczyć ludzi i sprawiać, by nie chcieli popełniać występków.
2. Motyw wędrówki i jego literackie realizacje. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

fragmentów Boskiej komedii Dantego Alighieri. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Boska komedia powstała w epoce późnego średniowiecza i wykracza poza swe czasy zarówno problematyką,
jak i sposobem jej przedstawienie. Dlatego też o Boskiej komedii mówi się, że jest to utwór zapowiadający
nową epokę i sposób postrzegania świata. Dzieło Dantego tkwi jednak ciągle mocno w realiach
średniowiecza. Możemy w nim znaleźć zarówno elementy filozofii, jak i religijności średniowiecznej.
Teza
Boska komedia porusza wiele motywów, a jednym z nich jest motyw wędrówki po zaświatach.
Argumentacja
Akcja Boskiej komedii rozpoczyna się w Wielki Piątek roku 1300. Poeta-wędrowiec znajduje się wtedy „w
połowie drogi żywota”. Dante miał wtedy 35 lat, zaś w średniowieczu sądzono, że dożyć można maksymalnie
70 lat. Narrator czuje się zagubiony, nie może odnaleźć właściwej drogi, po której powinien iść. Wtedy
Wergiliusz, wielki poeta rzymski, autor Eneidy proponuje mu swoje towarzystwo i przewodnictwo w
trudnej wędrówce przez Piekło. Wergiliusz to nieprzypadkowa postać. Jest to bowiem twórca czczony w
średniowieczu, uważany za doskonałego poetę i wieszcza, który miał przepowiedzieć przyjście Chrystusa.
Kompozycję utworu stanowi wędrówka poety przez zaświaty. Przechodzi on kolejno przez Piekło, Czyściec
(tu jego przewodnikiem jest poeta Wergiliusz – symbol mądrości) i Raj, po którym oprowadza go Beatrycze,
ukochana poety, symbol miłości i mądrości Boga. Dante stworzył obraz najbardziej znanej w historii naszej
kultury wędrówki po zaświatach. Piekło obejmuje 9 kręgów, gdzie potępieni umieszczeni są według swoich
win. Poeta opisuje grzeszników i kary, którym podlegają. Wizja poety jest pełna, a opis grzechów i kar –
nieprzypadkowy. Utwór Dantego można odczytywać dwojako. Z jednej strony jest to wędrówka po
zaświatach, z drugiej zaś strony to jako alegoria drogi życiowej człowieka, która wiedzie przez gąszcz grzechu.
Może oznaczać poznanie wszelkiego rodzaju ludzkich win i stopniowe oczyszczanie się z grzechu.
Kontekst
Doskonale nada się tu kontekst Odyseusza jako wędrowca.
Akcja Odysei rozgrywa się w ciągu czterdziestu dni i rozpoczyna ją opis narady bogów nad dalszymi losami
tułającego się Odysa, który tymczasem przebywa u nimfy Kalipso, a kończy zawarcie przymierza między
Odysem a rodzinami zalotników Penelopy wymordowanych przez niego po powrocie do Itaki. Dzieje
przygód poprzedzających pobyt u nimfy opowiada Odyseusz na dworze króla Alkinoosa, władcy Feaków.
Mamy tu więc do czynienia z retrospekcją ( powrotem do tego, co było).
54
Ważne wydarzenia, które odnajdziemy w Odysei to:
Fabuła to ciąg wszystkich zdarzeń, o których mowa w utworze. Są to:
Pobyt w kraju Lotofagów, gdzie kompani Odysa poczęstowani zostają kwiatami lotosu, dającymi
zapomnienie.
Wyspa Cyklopów, uwięzienie przez Polyfema, pasterza kóz, którego załoga Odysa okrada, wydłubują mu też
jedyne oko. Odys mówi, nazywa się Nikt. Uciekają z klasztoru pod spodem owiec.
Wyspa Eola, boga wiatrów, który wręcza im worek. Mimo ostrzeżeń towarzysze Odyseusza otworzyli go i
będące w nim wiatry oddalają ich od celu.
Kraj Lajstrygonów – ludożerców, którzy zniszczą mu niemal wszystkie okręty
Pobyt na wyspie Ajaja z czarodziejką Kirke. Odyseusz spędza tu jeden rok i ma z nim syna Telegonosa; tam
też czarodziejka zamieni część jego załogi w wieprze, Kirke pomoże mu też w dostaniu się do Terezjasza
Hades – spotkanie z Terezjaszem i matką, dostaje przepowiednie, że do domu powróci sam na obcym
okręcie
Przepłynięcie obok wyspy Syren (pół kobiety, pół ptaki, przed którymi ostrzegała go Kirke, więc zatka on
sobie uszy woskiem, bo ich śpiew sprawia, że ludzie popełniają samobójstwo)
Przepłynięcie pomiędzy potworami Scyllą (pożera żeglarzy) i Charybdą (topi okręty), Odys przepływa przy
Scylli.
Sycylia, na której pasą się święte stada Heliosa. Załoga Odysa zabija białe byki i za karę zatopi się ostatni
statek Odysa.
Odys ocalał na tratwie i trafił do wyspy Kalipso, gdzie spędził 7 lat, jednak wyjedzie mimo obietnic wiecznej
młodości.
Atena prosi Zeusa i Hermesa o pomoc w zorganizowaniu tratwy dla Odysa Posejdon ją rozbija (mści się za
okaleczenie syna) i wyrzuca Odysa (nagiego) na wyspę Feaków, gdzie znajdzie go królewna Nauzykaa
Itaka, pojawia się jako nędzarz, rozpoznaje go jego opiekunka Eurykleja i pies, po czym następuje pozbycie się
zalotników
Wędrówka, także ta Odyseusza, podobnie jak życie, jest zbieraniem doświadczeń, ciągłym poszukiwaniem
sensu istnienia, czasem idei, której warto się poświęcić. Pozwala poznać świat i ludzi, jest źródłem
niezwykłych wrażeń i różnych emocji – zarówno zachwytów, jak i rozczarowań. Doświadczenia wędrówki
mogą prowadzić do psychicznej przemiany człowieka.
Możesz także nawiązać do Kordiana. To też wędrowiec.
Podsumowanie
Topos człowieka jako wędrowca występuje już w starożytności. Człowiek przemierza zarówno świat w
jakimś celu. Czasem robi to, by znaleźć sens życia, czasem zaś tylko albo aż po to, by móc wrócić do domu.
55
3. Literacki obraz piekła. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Boskiej komedii
Dantego Alighieri. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Nie będzie przesadą, jeśli stwierdzę, że ludzie od zawsze zastanawiają się nad tym, czy piekło w ogóle istnieje, a
jeśli tak, to jak wygląda. Temat mimo upływu czasu nie został wyczerpany, aż do dziś. To, co spotyka
człowieka po śmierci, jest jedną z największych zagadek ludzkości. To, jak wygląda piekło zależy od epoki, w
której zostało ono przedstawione, ale także od wiary tego, kto je prezentuje.
Teza
Jeden z ciekawszych wizerunków piekła dostrzeżemy w Boskiej komedii Dantego.
Argumentacja
Dante przedstawia Piekło jako miejsce, które znajduje się w głębi ziemi i ma postać leju (po upadku
Lucyfera) zwężającego się ku dołowi. Składa się ono z 9 kręgów, gdzie przebywają potępieni, rozmieszczeni w
zależności od stopnia swoich win. Każdy krąg ma swojego strażnika. Są nimi: Minos, Pluton, Flegjasz,
Cerber, Minotaur i inni. Dante podczas wędrówki z Wergiliuszem zobaczył napis na bramie piekła. Brzmiał
on: Ty, który wchodzisz żegnaj się z nadzieją. Ich oczom ukazały się straszne sceny, usłyszeli ludzi, którzy
cierpią przez wieczność, były to bluźnierstwa i krzyki. Przed piekłem właściwym znajdowało się przedpiekle
(Limbus), gdzie przebywali ludzie wzgardzeni przez Boga i szatana, gdyż na ziemi byli obojętni na dobro i
zło. Przedsionek był oddzielony od piekła właściwego rzeką Acheront, przez które zmarłe dusze przewoził
Charon.
Pierwszy krąg zamieszkiwali nieochrzczeni starożytni, którzy nie znali Boga. Nie doznawali cierpień, ale mieli
smutne miny. Po nich byli chciwcy, rozrzutnicy, gwałciciele, samobójcy, zabójcy i oszuści. W Piekle panował
straszny wiatr, który targał duszami ludzkimi, a wywoływały był przez skrzydła władcy piekieł, który
zamieszkiwał ostatni 9 krąg. Przebywał on na samym dnie w dziewiątym kręgu. Lucyfer przyjmujący postać
monstrum zanurzonego do pasa w lodzie to szkaradna istota, która posiada sześć skrzydeł i trzy twarze, w
paszczach gniótł Judasza, Brutusa, Kasjusza (zdrajcy ojczyzny, Dante uznał, że jest to najcięższy grzech stąd
umieścił ich na samym dole) i które symbolizują nienawiść, bezsilność oraz ciemnotę. Lucyfer
zaprezentowany przez Dantego jest okrutnym i bezlitosnym władcą piekieł, skazującym człowieka na
wieczne potępienie. Patrząc na jego wizerunek i czyny będące jego udziałem, można stwierdzić, że jest on
wcieleniem największego zła.
Kontekst
Mitologiczna wizja piekła przedstawiona jest przez Jana Parandowskiego w jego Mitologii. Nie ma tu
szatana, a bogiem umarłych jest Hades. Dusza nie od razu dostaje się do tego miejsca. Aby móc tam się
znaleźć, najpierw dusze zmarłych muszą przeprawić się przez rzekę Styks, której pilnuje Charon. Jest on
demonem, który za przewiezienie zmarłych przez rzekę pobiera od nich opłatę w wysokości jednego obola.
Po to, by móc zapłacić przewoźnikowi, mieszkańcy starożytnej Grecji wkładali w usta swoich bliskich
zmarłych jednego obola. Jeżeli dusza nie uiściłaby należności, musiałaby przez 100 lat błąkać się w
odosobnieniu wzdłuż Styksu. Styks to największa ze wszystkich rzek znajdujących się w królestwie Hadesa.
Zaczyna się u boga morza Okeanosa, a kończył się Kokytosie, rzece lamentu, która swój bieg kończyła w
trzeciej z kolei rzece mitologicznego piekła – Acherencie. W Kokytosie swój bieg zaczyna również Lete, czyli
„zapomnienie”. Wypicie wody z tej rzeki skutkowało utratą pamięci. Czwarta z pięciu rzek w Hadesie to
56
Flegeton, a więc w dosłownym tłumaczeniu – „strumień ognisty”, którą uznaje się za alegorię ognia. Flegeton
był dopływem ostatniej rzeki w mitologicznym Piekle o nazwie Acheron, inaczej zwaną „rzeką smutku”.
Piekło opisane przez Parandowskiego jest zatem kompleksem podziemnych rzek. Są one symbolami lamentu,
smutku, ognia i zapomnienia, najsmutniejszych ludzkich uczuć.
Możesz nawiązać do Petersburga widzianego w Ustępie do Dziadów III oraz w Zbrodni i karze, jako do
miasta przypominającego piekło. To miasto, które wzbudza same złe emocje.
Podsumowanie
Obrazy piekła w literaturze są różne i zależą w dużej mierze od wyznawanej w danej epoce wiary. Każda wizja
jednak jest smutna i okrutna. Piekło bowiem nie jest niczym dobrym. Jest miejscem, gdzie znajdują się
grzeszne dusze.
RENESANS/ODRODZENIE
ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH JAN KOCHANOWSKI,
1. Tragiczny los jednostki i zbiorowości jako motyw literacki. Omów zagadnienie na podstawie
Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Fabuła Odprawy posłów greckich oparta jest na micie o wojnie trojańskiej i Iliadzie Homera. Utwór ukazał
się w 1571 r. Premiera odbyła się 12 stycznie 1578 r. w Ujazdowie, z okazji zaślubin Jana Zamoyskiego z
Krystyną Radziwiłłówną przed obliczem króla Stefana Batorego. Utwór skierowany jest do rządzących
krajem, którzy otrzymali władzę od Boga. Powinni być dobrymi pasterzami i opiekować się ludźmi, którymi
rządzą. Powinni traktować ich równo i sprawiedliwie. W pierwszej polskiej tragedii zawartych jest wiele
ważnych motywów i aluzji.
Teza:
W Odprawie posłów greckich tragizm dotyczy nie tylko jednostki, ale także zbiorowości.
Argumentacja
Odprawa posłów greckich oparta jest na micie o wojnie trojańskiej, a właściwie na epizodzie dotyczącym
odprawienia posłów greckich bez Heleny spod Troi. W micie o wojnie trojańskiej los Troi przypieczętowany
zostaje już w momencie złożenia przez Afrodytę obietnicy oddania Parysowi najpiękniejszej kobiety świata.
Jan Kochanowski zwraca uwagę na bezpośrednią przyczynę zguby królestwa. Jego zdaniem przyczyną tą była
decyzja nieodpowiedzialnych władców Troi, którzy dali się przekupić egoistycznemu Aleksandrowi lub
ulegli argumentom Ikeatona. Obrady Rady Królewskiej to odwołanie do debat polskiego Sejmu. Członkom
Rady, podobnie jak polskiego sejmu, brak poczucia odpowiedzialności i honoru, a wielu z nich łatwo daje się
przekupić. Króla Priama pokazuje Kochanowski jako władcę chwiejnego i niezdecydowanego. Będąc ojcem
Parysa, nie może zająć on obiektywnego stanowiska w sporze. Wzorem obywatela jest w Odprawie Antenor,
który walczy o ocalenie Troi. Gdy przegrywa - akceptuje wolę większości. Zaczyna wtedy namawiać
wszystkich do podjęcia skutecznej walki.
57
Bohaterem Odprawy posłów greckich są Trojanie jako zbiorowość. Czeka ich tragiczny los. Są skazani na
zgubę przez nieodpowiedzialność Parysa (Aleksandra), ale też Rady, która daje się namówić Aleksandrowi i
Ikeatonowi. Trojanie nie są poddani fatum tak, jak w tragedii greckiej, nie są też, tak jak w Iliadzie zależni od
woli bogów. W świecie przedstawionym Odprawy mogą oni wybierać. Są wolni, mają własną wolę i rozum i
mogą ich słuchać.
W utworze zauważyć możemy obok bohatera zbiorowego, także bohaterów indywidualnych. Jednym z nich
jest Antenor, który reprezentuje postawę patriotyczną. To niezwykle mądry i szlachetny człowiek, kierujący
się dobrem państwa. Chce ratować państwo od niepotrzebnej i niesprawiedliwej wojny i uniknąć konfliktu z
Grekami. Przestrzega rodaków przed jego zgubnym skutkiem, apeluje do sumień obywateli. Jest odważny i
nieprzekupny. Jego głównym przeciwnikiem jest Parys, który w egoistyczny sposób naraża kraj na
niebezpieczeństwo. Pragnie za wszelką cenę zatrzymać Helenę i nie cofa się tym celu przed niczym. Jest w
stanie kłamać i przekupić tych, którzy są mu potrzebni. Sprawy narodu i państwa zupełnie go nie obchodzą.
Dzięki przekupionym posłom Parys osiąga zwycięstwo. Wygrywa bohater negatywny, a to oznacza katastrofę
dla Troi. Fatum ciążące nad Troją musi się spełnić jako kara za grzechy syna królewskiego i zbrodnię
pogwałcenia świętego prawa gościnności. Parys jest bez wątpienia postacią tragiczną. Doprowadził on
wprawdzie do zguby miasta, ale nie jest jednoznacznie zły. Jego zachowaniem kierowała wielka miłość do
Heleny. Niezrozumiała jest natomiast postawa króla Priama i rady królewskiej, którzy odrzucili słuszne
żądania Greków, godząc się na konflikt.
Kontekst
Tragiczny los jednostki i zbiorowości dostrzec możemy także w Królu Edypie. Nad rodem Labdakidów ciąży
fatum i jego konsekwencje boleśnie uderzają w Edypa, mimo że chce on być dobrym i sprawiedliwym
królem. Cierpi na tym cale tebańskie królestwo, uwikłane w pewien sposób w losy króla. Tu jeszcze
dotkliwiej niż w Odprawie posłów greckich widać jak losy tragicznej jednostki wpływają na losy państwa.
Podsumowanie
Jeśli jednostką tragiczną jest władca, to często jego życie wpływa na losy narodu, którym kieruje. Dotyczy to
zarówno tragedii antycznej, jak i wzorowanej na niej tragedii renesansowej. Bez względu na to, czy jednostka
ma wybór, czy działa za sprawą losu, bogów, to jej działania krzywdzą najbliższych, a czasem doprowadzają
do zguby całe państwo.
2. Inspiracje mitologiczne i ich znaczenie w utworze literackim. Omów zagadnienie na podstawie

Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Akcja Odprawy posłów greckich opiera się na jednym z wątków mitu o wojnie trojańskiej. Mit trojański był
bardzo popularny w renesansie. Jan Kochanowski posłużył się nim dlatego, że dawał on możliwość
poruszenia spraw patriotyczno-obywatelskich. Drugim powodem był fakt, że humaniści renesansowi bardzo
wysoko cenili twórczość Homera a wątki tematyczne Iliady uważali za ważne i godne naśladowania.
Teza:
Autorzy inspirują się mitologią, nie tylko ze względu na modę, ale przede wszystkim uniwersalizm mitów.
Argumentacja
58
Odprawę posłów greckich odczytywać można na kilku płaszczyznach. W warstwie dosłownej mówi o
epizodzie z wojny trojańskiej. Może też być rozumiana jako dramat polityczny i stanowić wypowiedź na
temat ówczesnej sytuacji Polski. Jest to także uniwersalny utwór o charakterze moralnym, którego
ponadczasowa tematyka odnosić się może do każdej epoki. Kochanowski posłużył się historią o wojnie
trojańskiej. Akcja obejmuje odrzucenie żądań greckich posłów. Jednak wspomnienie przeszłości
(retrospekcja) i przepowiednie (antycypacja) pokazują widzowi czy czytelnikowi zarówno przyczyny
konfliktu, jak i jego finał.
Ludzie wykształceni z epoki renesansu znali mit o wojnie trojańskiej, nie musiał więc Kochanowski
przybliżać starożytnej historii. Fabuła jest zatem potraktowana powierzchownie, służy tylko ukazaniu
analogii między losem Troi a zagrożeniami Rzeczpospolitej. To, że Kochanowski posłużył się mitologiczną
historią, wskazuje na uniwersalizm jego utworu. Mitologia bowiem za pomocą prostych historii mówi o
dosyć złożonych zjawiskach i ludzkiej naturze. Podobnie jest z dramatem Kochanowskiego, który pod
warstwą dosłowną, ukrywa ponadczasowe przesłanie.
Odprawa nazywana jest dramatem politycznym, gdyż odnosi się do ówczesnej sytuacji w kraju. Polska wtedy
stała u progu wojny z Rosją, miał się odbyć sejm, na którym miano decydować o rozpoczęciu kampanii.
Utwór jest zatem apelem do rządzących, by kierowali się dobrem ojczyzny, zapomnieli o własnych
korzyściach i pamiętali o tym, że dobro narodu jest najważniejsze.
Odprawa posłów greckich jest też sprzeciwem wobec wojen, które zawsze niosą ze sobą cierpienie i śmierć
niewinnych. Antenor jako patriota i człowiek niezwykle mądry widzi to zagrożenie. Wie, że trzeba odesłać
Helenę i cieszyć się pokojem. Jego postawa wynika z troski o naród i losy kraju. Wojny nie chcą też greccy
posłowie - Ulisses i Menelaos. Przychodzą, by porozumieć się pokojowo. To odmowa wydania Heleny
zmusza ich do podjęcia walki.
Kontekst
Jako kontekst możesz przywołać tu mit o wojnie trojańskiej.
Możesz też powołać się na Prometeizm jako postawę występującą w Dziadach III Adama Mickiewicza.
Konrad – główny bohater, podobnie jak Prometeusz, stara się uratować Polaków, nad którymi pastwi się car.
Uważa, że jako poeta ma obowiązek cierpieć za miliony, bo jest kimś wyjątkowym, wyrastającym ponad
przeciętność. Podobnie jak mitologiczny obrońca ludzkości chce stać się ofiarą, by ratować naród. Stara się
być Prometeuszem, którego charakteryzowała bezinteresowność. Tłumaczy, że cierpi za miliony, z miłości
dla ludzi.
Podsumowanie
Mitologia to nie tylko zbiór wierzeń, ale także uniwersalnych, ponadczasowych problemów i przesłań.
Twórcy odwołują się do niej, by ich dzieła stawały się zrozumiałe nie tylko dla osób żyjących w tej samej
epoce, ale dla wszystkich, którzy rozumieją kulturę antyczną.
3. Motyw władzy w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Odprawy posłów greckich Jana
Kochanowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Władza jest niesamowicie potężną siłą. Daje rządzącym ogromne możliwości. Dlatego wymaga dużo
odpowiedzialności, odporności na pokusy i siły wewnętrznej, która nie pozwala na wykorzystanie tej władzy
59
niezgodnie z moralnością lub prawem. Często niestety zdarza się, że ludzie wykorzystują ja do własnych
celów lub po prostu nie nadają się na władców. Literatura pokazuje władców, którzy nie mają cech władcy
idealnego i doprowadzają do nieszczęść.
Teza:
Jednym z motywów pokazywanych przez Jana Kochanowskiego w Odprawie posłów greckich jest motyw
władzy, który w ponadczasowy sposób pokazuje jej pokusy.
Argumentacja
Odprawa posłów greckich ma być przestrogą dla rządzących przed nieodpowiednim sprawowaniem władzy.
Utwór pokazuje bowiem, jak decyzje nieudolnego, nieodpowiedzialnego władcy mogą doprowadzić do
upadku państwa. Sposobem na sprawowanie władzy przez Priama jest zrzeczenie się odpowiedzialności na
rzecz rady, w której rządzi jego syn Parys (Aleksander) i jego sympatycy. Młody książę wykorzystuje władzę
do zaspokajania własnych, egoistycznych zachcianek. Parys dzięki nieograniczonym możliwościom, które
dawała mu przewaga w radzie mógł decydować przyszłości państwa. Wybiera wojnę, żeby nie oddawać
Grekom Heleny, żony króla Menelaosa, którą porwał. Odprawa posłów greckich to utwór mówiący o
zgubnych losach państwa, w którym władzę sprawują ludzie kierujący się swoim własnym dobrem, a nie
dobrem społeczeństwa. Kasandra przepowie to, co stanie się z Troją, ale nikt nie będzie jej słuchał. Brak
decyzji króla i egoizm księcia doprowadzą do trwającej wiele lat wojny i doprowadzą Troję do zguby.
Kontekst
Jako kontekst posłuż się Makbetem - mówi o tym pkt. 6.
Możesz także powołać się na Kreona z Antygony. On także jest władcą despotycznym.
Podsumowanie
Odprawa posłów greckich pokazuje władcę nieudolnego, który nie jest w stanie powstrzymać swojego syna
przed wywołaniem wojny. Książę natomiast nie zważa na dobro państwa, ale przedkłada swoje prywatne
racje i chęci. Literatura pokazuje także władców despotycznych, którzy nawet, jeśli nie wydzierają władzy, to
rządzą w sposób niewłaściwy, raniący zarówno lud, jak i najbliższych.
4. Rola kostiumu historycznego w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Odprawy posłów

greckich Jana Kochanowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Kostium historyczny oznacza taki sposób przedstawiania zdarzeń historycznych w utworze fabularnym, by
czytelnik mógł odnieść zawarte w nim treści do czasów i problemów sobie współczesnych. Po kostium
historyczny sięgano nie tylko ze względu na cenzurę, ale także na konwencję. Kostium historyczny nazywany
był także maską historyczną.
Teza:
Kostium historyczny używany przez autorów ma różne zastosowania. Zależą one od epoki i realiów
historycznych.
Argumentacja
60
Odprawa posłów greckich toczy się wokół przybycia do Troi posłów greckich, by odzyskać Helenę, żonę
króla Menelaosa. Zwrot Heleny mógłby zapobiec wojnie. Król Troi – Priam zwołuje zatem posiedzenie
Rady Królewskiej, która ma podjąć decyzję co zrobić. Parys - królewicz nie chce jednak oddać Heleny.
Próbuje więc przekupić członków obrad. Jedynym głosem rozsądku jest Antenor, który chce zapobiec
wojnie. Nikt go jednak nie chce słuchać. Helena pozostaje w Troi, a posłowie odjeżdżają z niczym, co jest
zapowiedzią strasznej wojny.
Pod maską antycznej akcji kryje się jednak obraz XVI-wiecznej Polski. Panuje w niej przekupstwo i prywata.
Dla obywateli ważniejsze są sprawy osobiste, a nie dobro kraju.
Widzimy zatem:
✓ Króla Priama, niepewnego swych decyzji, który ulega wpływom. Ma on przypominać króla
Zygmunta Augusta.
✓ Rada Królewska przypomina polski sejm, przypomina go także porządek obrad: marszałkowie
stukają laskami o ziemię, posłowie rozstępują się, by zagłosować.
✓ Parys i Iketaon są podobni do polskich szlachciców, którzy stawiają dobro prywatne ponad
państwowe, są próżni i skorumpowani.
✓ Antenor jest wzorem dobrego szlachcica, jakich w XVI-wiecznej Rzeczypospolitej nie było zbyt
wielu.
Kochanowski uprzedza rządzących, by byli czujni i zmienili coś w ustroju Rzeczypospolitej. Widzowie
jednak odebrali sztukę jako zachętę do walki. Premiera przedstawienia odbyła się bowiem tuż przed
wyprawą na wojnę z Moskwą. Wymowa tragedii jest odwrotna – to głos przeciwko wojnie.
Kontekst
Kostium historyczny znajdziemy także w Konradzie Wallenrodzie Adama Mickiewicza. Akcja utworu
osadzona została w XIV wieku, kiedy Litwinom zagrażali Krzyżacy. Wątki historyczne nie są tu jednak
najważniejsze i ukazane zostały w szczątkowej ilości. Autor wykorzystuje co prawda życiorysy kilku
prawdziwych postaci, ale łączy je ze sobą tak, że nie mają one żadnej wartości historycznej. Mickiewicz
pokazuje porwanego w dzieciństwie Litwina, który wychowuje się w zakonie krzyżackim. Kiedy nadarza się
ku temu sposobność, ucieka na Litwę, gdzie żeni się ze swoją ukochaną. Nie jest jednak szczęśliwy, ponieważ
Krzyżacy ciągle napadają na Litwinów. Walter Alf postanawia z nimi walczyć. Wykorzystuje to, że dla dobra
ojczyzny nie trzeba być lwem, a można lisem i wykorzystuje pewne sprzyjające mu okoliczności. Zostaje
Krzyżakiem i zyskuje zaufanie braci. Przybiera imię krzyżackiego hrabiego Wallenroda. Jego żona zostaje
pustelnicą zamkniętą w wieży i dzięki niej zostaje Wielkim Mistrzem zakonu. Swoją władzę sprawuje tak, że
doprowadza rycerzy krzyżackich do klęski, za co zostanie osądzony. Nie czeka na wyrok, lecz popełnia
samobójstwo.
Mickiewicz użył kostiumu, maski, by pokazać obraz Polski pod zaborami. Skoro mogą nie powieść się
tradycyjne sposoby na odzyskanie niepodległości, trzeba szukać innych dróg wyzwolenia. Autor pokazuje, że
może właściwy będzie podstęp i zniszczenie zaborców od środka. Cenzura wycięła co prawda zdanie
dotyczące podstępu jako walki, jednak wymowę utworu i tak z łatwością można odczytać.
Ważną rolę w utworze odgrywa także „pieśń gminna”. Pokazuje ona, że dopóki pieśni będą trwać, nie zginie
tradycja i tożsamość narodowa, a tym samym będzie istnieć kraj.
Podsumowanie
61
Maska, czyli kostium historyczny może odgrywać w utworze różne role, ale zawsze są one niezwykle ważne.
Odczytanie ich w odpowiedni sposób pomaga bowiem zrozumieć uniwersalne idee - jak w przypadku
Odprawy posłów greckich lub służyć jako instrukcja do działania, jak to uczynił Mickiewicz.
KAZANIA SEJMOWE (FRAGMENTY) PIOTR SKARGA
1. Obraz Polski i Polaków. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Kazań

sejmowych Piotra Skargi. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Polscy pisarze i poeci czują się niejako w obowiązku, by poruszać sprawy narodowe. Pokazują w swoich
utworach to, co jest dobre i co jest złe w życiu narodu. Ponieważ Polacy to naród o bardzo burzliwej historii,
mogą stanowić dla artystów źródło natchnienia.
Teza:
Kazania Piotra Skargi pokazują interesujący obraz Polaków. Niestety nie jest to obraz idealny.
Argumentacja
Obraz Polski i Polaków zobaczymy w napisanych pod koniec XVI wieku, Kazaniach sejmowych Piotra
Skargi. Autor pokazuje w nich w nich polskie społeczeństwo, przedstawiając gorzką rzeczywistość. Nie
poprzestaje jednak na krytykowaniu i wskazuje metody, za pomocą których można naprawić ten stan rzeczy.
Zwraca on uwagę na choroby, mogące, w jego opinii, doprowadzić do upadku państwa. Wskazuje na
chciwość i egoizm obywateli, którzy potrafią myśleć tylko o sobie i własnych korzyściach, zamiast o dobru
wspólnym. Skarga sugeruje, że państwo jest wykorzystywane przez szlachtę i magnaterię, by mogli oni
zwiększyć przywileje stanowe. Płaci za to natomiast reszta społeczeństwa. Autor mówi o niesprawnych
sądach, które są stronnicze, sprzeciwia się też szerokim prawom szlacheckim oraz powszechnej
niesprawiedliwości. Skarga potępia brak zgody narodowej i kłótliwość społeczeństwa. To prowadzi do braku
porozumienia i możliwości robienia czegoś sensownego dla ojczyzny. Zauważa powszechną prywatę,
egoizm i materializm. Polacy pokazani są jako społeczeństwo, w którym brak jedności i równości. Widać, jak
poszczególne warstwy społeczne żerują na innych, jak szlachta i magnateria wykorzystuje niższe warstwy,
szczególnie chłopów, którzy są pozbawieni praw i szans na poprawę swojej sytuacji. Patrząc na to, jak
wygląda społeczeństwa, Piotr Skarga obawia się najgorszego - upadku państwa, które nie poradzi sobie z
problemami wewnętrznymi i zewnętrznymi naciskami.
Kontekst
Obraz Polski i Polaków dostrzec możemy także w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza. Autor swój dramat
poświecił pamięci narodowych męczenników. Pokazał też sytuację narodu po klęsce powstania
listopadowego, a także postawy społeczeństwa wobec zaborcy. Obraz społeczeństwa nie jest jednorodny.
Zauważymy tu zarówno postawy patriotyczne młodzieży wileńskiej, osoby prześladowane, jak choćby
Cichowski czy Rollison, czy osoby ugodowe, a nawet zachowujące się wręcz służalczo (scena balu u
senatora). Autor, słowami Wysockiego, porównuje nasz naród do lawy, która z wierzchu jest „zimna i
plugawa”, ale ma w sobie wewnętrzny ogień i nic nie jest w stanie jej ochłodzić. Towarzystwo stolikowe to
62
ludzie, którym nie przeszkadzają rozbiory, troszczą się tylko o to, co dotyczy ich życia, zabawy i tego, by bale
były jak najlepsze. Jednak towarzystwo przy drzwiach to polscy patrioci, którzy bronią Polski i cierpiących
dla niej ludzi.
Obraz Polski zobaczysz także w Lalce i Potopie. Obie lektury wskażą na podziały i niemożność
porozumienia.
Podsumowanie
Obraz Polski i Polaków wyłaniający się z utworów nie jest jednoznaczny, ale bardzo często gorzki. To wady
nie pozwalają na odzyskanie niepodległości lub utworzenie prawdziwie mocnego państwa. Artyści są
zobowiązani do tego, żeby taką, prawdziwą choć nie zawsze piękną prawdę pokazywać.
2. Refleksje o polskich wadach narodowych. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

fragmentów Kazań sejmowych Piotra Skargi. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Kazania sejmowe Piotra Skargi zostały opublikowane w roku 1597 w tomie zatytułowanym Kazaniach na
niedziele i święta całego roku. Miały być one wygłoszone w trakcie sejmu 1597 roku. Dziś wiemy jednak, że
Kazania sejmowe nie zostały wtedy zaprezentowane publicznie.
Teza:
Polskie wady narodowe przedstawiane są w różnych tekstach kultury i wiele z nich nie zmieniło się na
przestrzeni epok.
Argumentacja
W poprzednim pytaniu ukazany został naród polski. Takie ukazanie Polaków przedstawia też nasze wady
narodowe. Skorzystaj zatem z tego pytania.
Kontekst
Wady narodowe Polaków ukazane zostały w Weselu Stanisława Wyspiańskiego. Wzorowany na autentyczny
wydarzeniu pokazuje wesele pomiędzy chłopką a poetą, przedstawicielem inteligencji. Podczas zabawy
zbierają się goście z obu warstw społecznych, co daje możliwość przyjrzenia się im i temu, jak wygląda
społeczeństwo na przełomie wieków. To, co dostrzega autor nie jest pozytywne, ponieważ Polacy nie
potrafią się zjednoczyć i wspólnie walczyć o własną ojczyznę. Mamy tu charakterystykę chłopów, którzy
pokazują się jako zapalczywi i skłonni do awantur, ale zainteresowani sprawami polskimi i chętni do zmiany
swojego położenia. Mają w sobie wielką siłę i chęć do działania na rzecz wyzwolenia Polski, ale sami nie są w
stanie się zorganizować powstania i przewodzić narodowi. Ważniejsze jest dla nich to, co własne, prywatne
niż społeczne dobro. Mają świadomość swojej wartości i oddania ojczyźnie, co wielokrotnie da się usłyszeć w
słowach Czepca, jednak ich zapał nie może zostać wykorzystany, gdyż nie ma kto nim pokierować. Nie mogą
niestety liczyć w tym względzie na inteligencję. Jej przedstawiciele bowiem to zrezygnowani dekadenci
niezdolni do walki o Polskę. Dowodem jest bierna postawa Dziennikarza czy też dekadentyzm poety.
Inteligencja czuje się lepsza od chłopów i patrzy na nich z góry. Ludomania wydaje się być modą, a nie
63
prawdziwą fascynacją wiejskim życiem. Choć wydaje się, że to inteligenci powinni stać na czele narodu i
przewodzić mu w walce, to w Weselu są oni zrezygnowani i niezdolni do działania. Dodatkowo zapatrzeni w
siebie, nie doceniają chłopów.
Wady narodowe zależą zatem od grupy społecznej. Wszystkich łączy brak możliwości porozumienia i
wzajemne „wytykanie” sobie swoich przywar. Nie potrafią się wzajemnie zrozumieć i uszanować, są
podzieleni i słabo zorganizowani. Główną wadą jest brak solidarności społecznej, a to uniemożliwia
odzyskanie niepodległości i stworzenie silnego państwa.
Podsumowanie
Bez względu na to, w jakiej epoce pisze autor, z jego utworu wydobywa się fatalny obraz Polaków,
posiadających liczne wady narodowe. Do najważniejszych należy prywata, kłótliwość, brak porozumienia.
To pokazuje, że niezwykle trudno sprawić, by państwo polskie było silne.
PAMIĘTNIKI (FRAGMENTY) JAN CHRYZOSTOM PASEK
1. Sarmacki portret polskiego szlachcica. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów

Pamiętników Jana Chryzostoma Paska. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Sarmatyzm to pojęcie związane z polską kulturą szlachecką. Dotyczy on całej kultury i wszystkie dziedziny
życia ziemiańskiej szlachty polskiej. Zarówno jej poglądy, obyczaje, światopogląd, a także sposób
postępowania w czasie wojny i w codziennym życiu. Sarmatyzm w Polsce widzimy w XVI- XVIII wieku.
Szlachta polska uważała się za potomków starożytnego rodu Sarmatów, który miał przybyć nad Wisłę i tu się
osiedlić. Polscy Sarmaci szczycili się dzielnością, walecznością, dumą i patriotyzmem, który łączył się z
pogardą wobec innych narodów, a religijność była tak przesadna, że przechodziła w dewocję.
Teza:
Jeden z ciekawszych portretów polskiego szlachcica – Sarmaty znajdziemy w Pamiętnikach Jana

Chryzostoma Paska
Argumentacja
Jan Chryzostom Pasek to typowy polski Sarmata, przekonany o wyjątkowości swojego stanu i całego
narodu. Obyczaje innych krajów postrzega jako dziwne a nawet wynaturzone. Akceptuje zatem tylko te
obyczaje i tradycje, które są dobrze znane i swojskie. Na uwagę zasługuje też opis przygód z obozów
wojskowych. Polska szlachta zajmuje się głównie piciem, bójkami i organizacją „pojedynków”, które nie
należą do honorowych. Obóz wojskowy przypomina raczej sporą imprezę. Sarmaci jawią nam się tutaj jako
pijacy, który nie przepuszczą żadnej okazji do skosztowania trunku. Są ludźmi skłonnymi do bójki. Autor
pisze o tym bez najmniejszego skrępowania, uznając za coś zwykłego. W jednym z fragmentów dzieła Pasek
przedstawia sytuację, gdy z jakiegoś błahego powodu postanowił pojedynkować się ze swoim kolegą.
64
Ponieważ w obozie panował zakaz pojedynków, postanowili opuścić obóz. Do pojedynku jednak nie doszło,
gdyż pijani szlachcice nie byli w stanie przejść przez kładkę na rzece.
Pasek pokazuje też swoją pobożność. Jest ona jednak bardzo płytka. Imię Boże przyzywane jest w sytuacjach
niepoważnych, w których z pewnością przyzywane być nie powinno. Za cud boży uważa on swoje powroty
do zdrowia po chorobach, ale jego pobożność nie wykracza poza wzywanie imienia Bożego bez potrzeby i
uczestnictwo w mszach od czasu do czasu. Pasek jako typowy Sarmata jawi się jako kłótnik, człowiek pyszny,
który bez przerwy się z kimś procesuje, wszczyna bójki. Podobnie jak reszta stanu jest skąpy i nietolerancyjny,
okrutny wobec wroga o dość ciasnych horyzontach myślowych.
Kontekst
Dużo lepiej ocenia sarmatów Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”. W epopei narodowej prezentuje
wyidealizowany obraz sarmatów. Wśród bohaterów pojawiają się co prawda spory jak choćby spór o zamek,
da się zauważyć pijaństwo, ale na pierwsze miejsce wyłania się zgoda narodowa, która motywowana jest
patriotyzmem i chęcią wspólnej walki o ojczyznę. Typowym Sarmatą jest tu Jacek Soplica- zabijaka, później
pijak. Potrafi się jednak naprawić i sprawę narodową przyjąć jako najważniejszą w swoim życiu. Bohaterowie
przestrzegają tu określonych zasad towarzyskich i dbają o pielęgnowanie staropolskich tradycji oraz
obyczajów. O jedności sarmatów, ich patriotyzmie i gotowości do działania w imieniu ojczyzny świadczy
walka z Moskalami podczas zajazdu na Soplicowo. Wyidealizowana i zbudowana na współpracy, harmonii i
poświęcenia dla Polski koncepcja sarmatów w „Panu Tadeuszu” jest więc nierealna. Sarmaci są tu ludźmi,
którzy dbają o ojczyznę, są zdalni do skutecznej walki.
Sarmatą jest także bohater Zemsty – Cześnik. Jego przykład też może być kontekstem.
Podsumowanie
Ujęcie Sarmatyzmu zależy w dużej mierze od epoki, w której jest pokazywany, ale także autora i jego
podejścia do Sarmatów. U Paska mamy obraz prawdziwego sarmatyzmu, widzianego oczyma Sarmaty.
Mickiewicz, który nie dokumentuje jak Pasek, pokazuje ideał sarmatyzmu.
2. Ideał życia ziemiańskiego i rodzinnego ładu. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

fragmentów Pamiętników Jana Chryzostoma Paska. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Utwór Jana Chryzostoma Paska jest pamiętnikiem. To relacja autora z wydarzeń, których był uczestnikiem
bądź świadkiem. Autor o przeżytych zdarzeniach opowiada z pewnej perspektywy czasowej. Z utworu
dowiadujemy się wielu rzeczy o autorze, jego charakterze, ale główny nacisk położony jest na wydarzenia,
przeżycia.
Teza:
W Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska, ale także w innych tekstach literackich ukazany jest ideał
ziemiańskiego życia i rodzinnego ładu.
Argumentacja
65
Pamiętniki Paska wyraźnie podzielone są na 2 części. Część pierwsza dotyczy żołnierskiej natury autora.
Druga część pamiętników opisuje Paska po skończonej służbie. Pasek po udziale w wielu wojnach osiada w
majątku ziemskim . Autora niewiele interesuje polityka, opisuje on raczej osobiste wydarzenia. W tej części
pamiętników zawiera się szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Pasek jest uosobieniem
przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za coś naturalnego. Z typowo sarmacką
mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Troszczy
się on o własne dobro i korzyści materialne. Widać to we fragmencie Pamiętników, w których Pasek opisuje
swe zaloty do Anny Łąckiej. Autor nie jest romantykiem i to, co robi przypomina bardziej układy handlowe
niż wyznania miłosne. Z jednej strony ukazuje siebie jako dobrego gospodarza i męża, z drugiej jego dworek
to twierdza odgradzająca go od sąsiadów, z którymi się cały czas procesuje i kłóci. Jego życie kręci się wokół
spraw związanych z domem, uprawą roli, spławianiem zboża do Gdańska, ważne także stosunki sąsiedzkie i
dobra zabawa.
Kontekst
Ideał życia ziemskiego i idealnego ziemianina zobaczymy w Panu Tadeuszu w postaci Sędziego. Dzięki niemu
dwór w Soplicowie jest ostoją tradycji narodowych, religijnych i obyczajowych Soplicowo i jego
tradycjonalizm istnieje poza czasem. Co prawda dokładnie podany jest czas akcji, ale dotyczy on wątków
historycznych umieszczonych w utworze. Mamy wrażenie, że codzienne życie mierzy się tam według cyklu
życia natury, która w pełni związana jest z losem ludzkim. Doba odmierzana jest wschodami i zachodami
słońca, czas odlicza się poprzez pory roku. Sędzia jako idealny ziemianin, pilnował dawnych obyczajów i
stronił od nowości. To niezwykle gościnny gospodarz, troszczący się o wygodę i rozrywkę gości. W obejściu
Sędziego, podobnie jak w dworku, wszystko jest na odpowiednim miejscu, ukazując idealnego gospodarza.
Na uwagę zasługuje też ład rodzinny. To Sędzia dba, by Tadeusz wypełniał wolę swojego ojca. Szczególną
opieką otacza także Zosię, choć nie należy do rodziny.
Podsumowanie
Po średniowiecznych ideałach przyszedł czas na ideał ziemianina. Do głosu doszło też dobro rodziny. Taki
ideał widzimy już w renesansie, ale ziemiaństwo okazuje się także ważne w epoce baroku. Zwrócenie na
ziemiaństwo uwagi przez Mickiewicza pokazuje, jakimi celami kierował się pisząc epopeję.
MAKBET WILLIAM SZEKSPIR

1. Moralna odpowiedzialność za czyny. Omów zagadnienie na podstawie Makbeta Williama
Szekspira. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Świat nie jest ani dobry, ani zły. Występują w nim oba te pierwiastki. Mówi o tym Manicheizm koncepcja, w
III p.n.e., która zakładała, że rzeczywistość jest dwoista, dualna i składa się z dwóch wielkich,
przeciwstawnych sił: Światłości i Ciemności, Dobra i Zła. Pierwiastki te odwiecznie istnieją w kosmosie i bez
zła nie mogłoby istnieć dobro. Moralność to opowiedzenie się po stronie dobra. Co prawda nie każdy patrzy
na nią tak samo, ale są czyny, co do których nie mamy wątpliwości, że są złe, niemoralne. Oba pierwiastki
występują też w Makbecie, ale jeden z nich bierze górę.
Teza
Makbet musi ponieść odpowiedzialność za swoje czyny i jest to także odpowiedzialność moralna.
66
Argumentacja
Moralna odpowiedzialność za czyny spada na Makbeta. Poznajemy go jako odważnego, walecznego rycerza,
wiernego królowi. Zmienia się on jednak, ulega pokusie zdobycia władzy, przepowiedni i namowom żony i
zabija króla Dunkana. Potem musiał dokonywać następnych morderstw, aby ukryć to pierwsze. Zarówno
Makbet, jak i jego żona są zbrodniarzami, przechodzą też oboje przemianę pod wpływem swojego czynu.
Makbet jest początkowo wahającym się człowiekiem, którym targają skrupuły i wyrzuty sumienia. Zmienia
się w osobę złą i pozbawioną moralności. Będzie on popełniał kolejne zbrodnie i dążył do swoich celów. Jego
żona - Lady Makbet to początkowo niesamowicie twarda, zdecydowana kobieta. Nie zostanie jednak taką.
Targające nią wyrzuty sprawiają, że popada w obłęd i popełnia samobójstwo. Na przykładzie Makbeta i jego
żony Szekspir pokazuje ogromną siłę zła, które niszczy swoje ofiary. Pokazuje, że za zbrodnie, złe czyny,
ponosi się odpowiedzialność. Lady Makbet zostaje ukarana przez samą siebie, przez sumienie, które nie daje
jej spokoju. Makbet zaś także ponosi karę i to wcześniej niż śmierć z ręki Makdufa. Jemu też nie daje spokoju
jego umysł, duchy i przerażenie.
Kontekst
Problem moralnej odpowiedzialności za czyny dostrzeżemy także w Dziadach II
Podsumowanie
Moralność to niezwykle istotna kwestia dla wielu ludzi. Szczególna rolę odgrywa ona wśród ludzi prostych,
dla których między dobrem a złem jest istotna różnica. Nie tylko, jak się okazuje, prawo ściga człowieka
popełniającego zbrodnie. Odpowiada on także za swoje czyny moralnie. Często wyrzuty sumienia sa
odpowiedzią na zło, które bohater wyrządził.
2. Wina jako motyw literacki. Omów zagadnienie na podstawie Makbeta

Williama Szekspira. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Za popełnione zbrodnie człowiek jest karany. Kara spada na niego wcześniej lub później i wymierzana jest
przez ludzi, bogów czy siły natury. Nie zawsze jest to kara sprawiedliwa. Teksty kultury pokazują, że wina –
ta niezaprzeczalna powinna być ukarana. Przekonują się o tym bohaterowie literaccy.
Teza:
Wina jako motyw literacki przedstawiona jest w wielu utworach. Jednym z nich jest Makbet Wiliama
Szekspira
Argumentacja
Problem winy i kary został przedstawiony w Makbecie. Winny i ukarany jest przede wszystkim główny
bohater, choć nie należy także zapominać o jego żonie. Makbet to człowiek wrażliwy i potrafi doskonale
odróżnić dobro od zła. Kiedy do Makbeta dociera, że może zdobyć tron, postanawia zabić króla. Nie jest
jednak człowiekiem pozbawionym sumienia. Odsuwa myśli o morderstwie, chce, żeby zadecydował za niego
los. Później Makbet okazuje się człowiekiem o bardzo słabym charakterze i podatnym na wpływy. Słucha
tego, co mówią czarownice i jego żona, przekonana o słuszności zbrodni. Lady Makbet w nagłym noclegu
Dunkana w ich zamku w Inverness widzi zrządzenie losu i wie, że więcej taka okazja się nie powtórzy.
67
Makbet pamięta zaklęcia wiedźm i zbrodniczy czyn przestaje takim być w jego oczach. Dodatkowo
postrzeganie go przez żonę jako tchórza, popycha go do zbrodni. Makbet, ani Lady Makbet nie zdają sobie
sprawy z kary, jaka ich za to spotka. Tłumią swoje przeczucia. Makbet nie może wypowiedzieć przy
strażnikach słowa „amen”, będącego podsumowaniem ich modlitwy. Drżą im ręce i boją się wszystkiego.
Uważają, że to strach i nie myślą, że te syndromy mogą być karą, zapowiedzią poczucia winy po dokonaniu
potwornego zła.
Morderstwo króla pociąga za sobą kolejne. Makbet traci jakiekolwiek skrupuły. Z zimną krwią zleca zbójcom
zabicie Banka i Fleance’a, a niedługo potem – całej rodziny Makdufa. Makbet przeszedł zupełnie na stronę
zła. Zachowuje się bezwzględnie i szalenie. Tylko on widzi ducha Banka na uczcie i nie myśli logicznie tuż
przed ostateczną bitwą pod Dunzynan.
Kontekst
Kontekstem można uczynić Dziady II pkt. 3 lub Mitologia pkt. 8, a także Boska Komedia pkt. 1
Podsumowanie
Literatura różnych epok pokazuje, że wina idzie w parze z karą. Tam, gdzie człowiek robi coś złego- ponosi
konsekwencję swoich czynów. Część ludzi ponosi je za życia, gdzie popełniony czyn i związane z nim
wyrzuty sumienia nie dają mu spokoju, ale druga część konsekwencje swoich uczynków ponosi dopiero po
śmierci.
3. Literacki wizerunek tyrana. Omów zagadnienie na podstawie Makbeta Williama Szekspira. W

Wstęp
Dramat Wiliama Szekspira, nazywany również dramatem szekspirowskim zamyka się w pięciu aktach.
Dramaty tego twórcy różnią się znacząco od tragedii antycznej. Szekspir rezygnuje z jedności czasu, miejsca i
akcji. Losami bohaterów, nie rządzi fatum, ale bohaterowie sami mają wpływ na swój los, a w zasadzie rządzą
nimi ich własne namiętności.
Teza
W Makbecie Szekspir porusza wiele istotnych motywów. Jednym z nich jest literacki wizerunek tyrana.
Argumentacja
Makbet popełnia morderstwo i dzięki temu zasiada na tronie. Dosyć długo zmaga się ze swoim sumieniem,
jednak ostatecznie postanawia uśmiercić Dunkana i zająć jego miejsce. Zmusza do ucieczki prawowitych
następców tronu. Wpływ na tę decyzję ma żądna władzy Lady Makbet, która szantażuje emocjonalnie
małżonka. Król zostaje zabity w zamku Makbeta, a taki początek rządów zapowiada, że nie będzie to dobry
król. Nie ma on bowiem na celu dobra państwa, ale swoje własne. Popełniona zbrodnia zmienia jednak
zarówno tytułowego bohatera, jak i jego żonę. On ze szlachetnego rycerza i wiernego poddanego staje się
człowiekiem, który pragnie władzy za wszelką cenę. Posuwa się więc do kolejnych morderstw. Zabija Banka
(swego przyjaciela) i próbuje zabić jego syna. Boi się bowiem, że spełni się przepowiednia czarownic, która
mówi, że Banko będzie ojcem królewskich dzieci. Nie bez znaczenia jest także to, aby uciszyć człowieka,
który domyśla się, jak doszło do przejęcia władzy przez Makbeta. Utrzymanie rządów staje się prawdziwą
obsesją nowego króla. Padają kolejne ofiary. Jest to rodzina Makdufa – lorda, który także domyślał się, co
zrobił Makbet. Żona i syn Makdufa umierają, ale on sam ratuje się dzięki temu, że wcześniej wyjeżdża, a
68
później zamorduje okrutnego tyrana. Makbet chce rządzić państwem. Ale chodzi mu tylko o rządzenie. Nie
interesują go poddani, tylko utrzymanie krwawo zdobytej władzy. Szerzy w kraju terror i ludzie boją się go.
Jest zatem okrutnym tyranem.
Kontekst
Tyranem był także Kreon. Opis jego działań znajdziesz w pkt. 2 z Antygony. Zwróć uwagę, że jego rządy
były despotyczne, gdyż nie wyobrażał sobie sprzeciwu. Chciał za wszelką cenę pokazać swoją wyższość, a to
doprowadziło do serii samobójstw i cierpienia.
Możesz także odnieść się do Balladyny lub do Nerona z Quo vadis
Podsumowanie
Rządy tyrana nie mogą być dobre. Opierają się bowiem na ludzkiej krzywdzie i strachu. To powoduje
cierpienie, nie jednostki, ale całego narodu. Zarówno Kreon, jak i Makbet są tyranami. Co prawda Kreon nie
chce fali śmierci, ale musi liczyć się z cierpieniem, jakie będzie się wiązało z jego postanowieniem. Makbet
natomiast to tyran i zbrodniarz, który nie liczy się z nikim i niczym. Dąży jedynie do celu, by utrzymać
krwawo zdobytą władzę.
4. Motyw władzy. Omów zagadnienie na podstawie Makbeta Williama Szekspira. W swojej

Ten punkt jest taki sam jak poprzedni. Możesz mówić tylko o tyranii.
Możesz odnieść się także do Chrobrego z Kroniki polskiej i pokazać, że są także dobrzy władcy.
5. Wizerunek kobiety w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Makbeta Williama Szekspira. W

Wstęp
Kobieta to bez wątpienia jedna z większych inspiracji twórców. Jej portrety malowane są we wszystkich
epokach zarówno pędzlem jak i słowem. Pokazywano je w różnych „odsłonach” jako piękne, słabe, delikatne,
jako matki i kochanki, w końcu jako ąadne władzy, krwi czy zemsty.
Teza
Jeden z ciekawszych wizerunków kobiety został przedstawiony w Makbecie.
Argumentacja
Lady Makbet to kobieta cyniczna i okrutna. Jest żoną tytułowego bohatera dramatu Szekspira. Od samego
początku widzimy ją jako kobietę bardzo przebiegłą i silną, silniejszą od jej męża – rycerza. Nie zatrzymuje się
i nie waha, aby osiągnąć wyznaczony cel. Nie widzimy w niej żadnych dobrych cech, prócz przywiązania do
męża. Nie współczuje, nie kieruje się żadnymi wzniosłymi ideami. To pod jej wpływem i przepowiednią
wiedźm, a także kierowany niezdrową ambicją Makbet decyduje się na zabójstwo króla Dunkana. Na uwagę
zasługuje to, w jaki sposób Lady Makbet namawia go do morderstwa. Odwołuje się do jego honoru, bo
przecież w Makbecie tli się jeszcze honor. Nakierowuje męża na drogę zbrodni, by zaspokoić swoją żądzę
władzy. Kiedy zauważa jego wahanie, obraża go. Czuje się silniejsza od męża, dlatego podstępnie nim kieruje i
69
manipuluje. Lady Makbet nie odczuwa wyrzutów sumienia nawet po morderstwie, pokazuje mężowi
zakrwawione ręce, co świadczy o jej okrucieństwie. Możemy śmiało powiedzieć, że to ona jest przyczyną
upadku Makbeta. Siła psychiczna upodabnia ją do Antygony, ale nie kieruje się żadną dobrą pobudką.
Kiedy Makbet popełnia kolejne zbrodnie i odsuwa od siebie żonę, ta nie potrafi się odnaleźć i wpada w
szaleństwo. Nie radzi sobie z samotnością i odtrąceniem, stopniowo popada w obłęd i popełnia
samobójstwo. Odebranie sobie życia nie świadczy jednak o jej odwadze i honorze, jak w przypadku
Antygony, ale o jej słabości.
Kontekst
Ponieważ poruszyliśmy tu temat Antygony, to można go kontynuować.
Antygona scharakteryzowana jest w pkt. 2 Antygony.
Możesz się jednak odwołać do innych kobiecych sylwetek. Nie zawsze były przecież one silne.
Podsumowanie
Literatura pokazuje wiele ciekawych portretów kobiecych. Na uwagę zasługują kobiety o mocnych
charakterach. Niestety ten niezłomny charakter nie zawsze wiąże się z chęcią czynienia dobra, jak w
przypadku Antygony. Często prowadzi on do zguby bohaterki i jej najbliższych, co dostrzeżemy w Makbecie
6. Rola postaci fantastycznych i zjawisk nadprzyrodzonych w literaturze. Omów zagadnienie na

podstawie Makbeta Williama Szekspira. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Obok realnego, rzeczywistego świata twórcy kultury pokazują świat inny, fantastyczny. Choć największą
wagę do takich postaci i zjawisk przywiązywano w romantyzmie, to widzimy te elementy we wcześniejszych
epokach. Szekspir do swoich dramatów wprowadza wiele takich postaci. Są to duchy, wiedźmy, a także
przyroda.
Teza
Postacie fantastyczne i zjawiska nadprzyrodzone pokazują współistnienie dwóch światów, ale mogą być także
odbiciem duszy bohatera – jego pragnień i strachu.
Argumentacja
Wśród postaci fantastycznych w Makbecie są trzy wiedźmy i Hekate oraz Duch Banka. Wiedźmy są
wysłanniczkami i zwiastunkami losu. Budzą one strach i mają nadprzyrodzone zdolności. Przemieszczają się
podróżując na latającym sicie, gotują tajemniczą zupę, potrafią uśmiercać zwierzęta i zmieniać się w
zależności od potrzeb. Przyroda zmienia się, gdy się pojawiają. Robią to w określonym miejscu: na
pustkowiu, gdzie kwitną wrzosy, w ponurą pogodę. Burza i błyskawice potęgują grozę sytuacji. Rozmowa
wiedźm i poruszane tematy nie wróżą niczego dobrego. Rozmawiają one o karze, jaka spłynie na
narzeczonego nieuprzejmej dziewczyny i urwanym palcu sternika. Postacie te kojarzą się ze złem,
przepowiadają straszną przyszłość. Hekate, czwarta wiedźma, ważniejsza niż pozostałe, chce zniszczyć
człowieczeństwo Makbeta. To one jako pierwsze spowodują, że Makbet zechce być królem. Uwierzy
bowiem w ich przepowiednie. Pobudzą do tego czynu zarówno Makbeta, jak i jego żonę. T druga
70
przepowiednia o podejściu lasu pod mury zamku sprawi, że Makbet poczuje się bezkarny. Szekspir
wprowadza czarownice, by zbudować nastrój napięcia i grozy, to one przepowiadają przyszłość, podobnie,
jak w tragedii greckiej wróżbici czy przepowiednie. Są także upostaciowieniem zła.
Postacią nadprzyrodzoną pojawiającą się w dramacie jest duch Banka. Przychodzi on przez Makbeta.
Gospodarz bowiem najpierw wyraża żal z powodu jego nieobecności, później zaś wznosi toast. Banko
wiedział, co zrobił Makbet i dlaczego. Był bowiem przy przepowiedni wiedźm. Duch przyjaciela pojawia się
dwa razy i jest wytworem wyobraźni Makbeta. Ukazuje się on tylko królowi. Ducha można uznać za wyrzut
sumienia. Wywodzi się on z wierzeń ludowych i oznacza karę. Pokazuje też, co dzieje się w duszy Makbeta.
Toczy się w niej walka pomiędzy złem, chęcią władzy, a wrażliwością i moralnością.
Kontekst
W Romantyczności Karusia biega po rynku miasteczka za duchem swego zmarłego kochanka. Skoro prosty
lud i narrator wierzą, że on jest, że Karusia go widzi, że Jasiek ją kochał i jest blisko, to czytelnik także nie
powinien mieć żadnych wątpliwości, że naprawdę rozmawia ona z duchem ukochanego. I choć dziewczynie
mieszają się pory dnia i wygląda na obłąkaną, to wiemy, że duch Jasieńka jest przez nią widziany. Inne zdanie
ma jednak obecny w tłumie starzec, przedstawicie oświecenia, który poznaje świat za pomocą szkiełka i oka.
On nie widzi postaci i nie wierzy w jej istnienie. Dla niego nie istnieje świat, którego nie można ogarnąć
rozumem. Narrator nie zgadza się z takim podejściem do świata, podkreśla wyższość czucia i wiary od
rozumu i nauki. Wprowadzając ducha chłopaka, a w zasadzie wiarę w jego istnienie Mickiewicz pokazuje, że
świat fantastyczny przenika się z realistycznym i ma takie same prawa.
Elementy fantastyczne dostrzeżemy też w Świteziance. Tym razem Mickiewicz wprowadzi tajemniczą postać
nimfy wodnej, w której z wzajemnością zakochany będzie młody chłopak, strzelec. Spotykają się oni nad
brzegiem jeziora Świteź. Młodzieniec przysięga dziewczynie miłość i wierność. Ona jednak nie wierzy mu,
przypomina sobie bowiem słowa starego ojca, który ostrzegał ją przed mężczyznami. Dlatego postanawia
wystawić ukochanego na próbę i sprawdzić jego szczerość i wierność. Kusi zatem strzelca, przybierając postać
nimfy z jeziora. Młodzieniec zauroczony piękną nimfą daje się zwieść i zdradza ukochaną. Ta przepowiada,
że ciało chłopca zostanie pochłonięte przez ziemię, a dusza będzie cierpieć katusze przy modrzewiu, miejscu
spotkań. Tu także przenikają się dwa światy. Tym razem jednak nimfa sprawdza wierność i wymierza karę za
jej brak.
Kontekstem mogą być tu Dziady II pkt. 2
Podsumowanie
Znaczenie postaci fantastycznych i zjawisk nadprzyrodzonych jest ogromne. Może pokazywać, że prócz
świata rzeczywistego jest inny, pozarzeczywisty świat. Czarownice w Makbecie wywodzą się z wierzeń
ludowych i pokazują wpływ złych mocy na życie ludzi. Duch zamordowanego przychodzi, by przypominać
zabójcy o tym, co zrobił i jest wyrazem wyrzutów jego sumienia.
SKĄPIEC MOLIER
1. Obraz obyczajów społecznych w XVII wieku. Omów zagadnienie na podstawie Skąpca Moliera. W
Wstęp
71
Każda epoka literacka ma swoją specyficzną obyczajowość. Możemy przyjrzeć się jej czytając dzieła z tego
okresu. Znajdziemy w nich postawy i zachowania bohaterów, charakterystyczne dla tej epoki. Poznamy bliżej
to, co było dla ludzi tego czasu ważne.
Teza
Skąpiec Moliera doskonale prezentuje obraz obyczajów społecznych w XVII wieku. Taki obraz znajdziemy
też dziełach innych twórców.
Argumentacja
Dzieło Moliera przedstawia historię rodziny Harpagona, która mierzy się z licznymi problemami.
Najważniejszym z nich jest skąpstwo ojca. Przyglądając się tej rodzinie, dostrzeżemy także obyczaje panujące
wśród wyższych warstw społeczeństwa francuskiego w drugiej połowie XVII wieku. Jedną z najważniejszych
rzeczy, jaką zauważymy w obyczajowości tego czasu, jest pozycja ojca w rodzinie. To właśnie on i jego
niezachwiana pozycja są głównym problemem dla Kleanta i Elizy, czyli dzieci tytułowego Skąpca. Jest on
wdowcem, który jest wręcz chorobliwie skąpy i chciwy. Niestety dotyczy to także jego własnych dzieci. Nie
rozdzielił między nie majątku, należącego się im prawnie po śmierci matki, nie daje im pieniędzy, nie pozwala
korzystać z rodowego majątku i chce dzięki ich ślubom zrobić jak najlepszy interes. To przez niego Kleant
pragnie zarobić jak najszybciej i staje się hazardzistą. Jest także zmuszony pożyczać pieniądze na ogromny
procent od lichwiarzy (jednym z nich okazuje się ojciec). Eliza jest w jeszcze gorszej sytuacji. Tu także
ukazana jest obyczajowość epoki. Jako kobieta pozbawiona jest bowiem jakichkolwiek możliwości zdobycia
środków na własne potrzeby. Żadne z nich jednak, szanując ojca, nie jest w stanie sprzeciwić się mu.
Harpagon zaś w pełni korzysta ze swojej rodzicielskiej władzy. Nie wyraża zgody na ślub dzieci z osobami,
które kochają, sam zaś postanawia ożenić się z młodą dziewczyną. Syna pragnie wyswatać z kimś bogatym, by
wyrównać to, że Marianna, wybranka Harpagona jest biedna.
Przy okazji wybierania „drugich połówek” dla siebie i dzieci zauważyć możemy kolejną charakterystyczną dla
II połowy XVII wieku rzecz- posag. Jest on niesamowicie ważny. To przez niego wybiera Harpagon dla swej
córki starszego mężczyznę. Ma bowiem nadzieję, że weźmie ją bez posagu, który kobiecie w tym czasie się
należy. Możemy też zauważyć rolę swatki, szczególnie, gdy wmawia Mariannie zalety starca. Gdyby nie
postawa Anzelma, każdy z młodych byłby nieszczęśliwy. Związki bowiem są formą umowy handlowej i nie
mają nic wspólnego z miłością. Dzieci Harpagona chcą zerwać z tym zwyczajem, ale okazuje się, że nie jest to
łatwe. Muszą oni odwołać się do mało szlachetnych posunięć, jakimi są szantaż i kradzież.
Kontekst
O tym, jak wielki wpływ na dzieci czy wnuki miała wola ojca i dziadka przekonamy się w Potopie Henryka
Sienkiewicza. Oleńka, mocą zapisu swojego dziadka ma bowiem poślubić Andrzeja Kmicica lub iść do
klasztoru. Innej alternatywy dla niej nie ma. To przypadek sprawia, że młodzi zakochują się w sobie i
perspektywa spędzenia wspólnie długich lat, nie jest dla nich czymś strasznym. Sienkiewicz pokaże nam
obyczajowość polskiej szlachty z II połowy XVII wieku i będzie ona zupełnie inna niż ta francuska.
Podsumowanie
Autorzy osadzają swoich bohaterów w konkretnych realiach epoki, w której dzieje się akcja utworu. To
dzięki temu dowiadujemy się nie tylko o samej literackiej postaci, ale także o epoce. Skąpiec i Potop pokazują
72
życie tej samej grupy społecznej – szlachty w tym samym czasie, ale w innym miejscu. Ich obyczajowość
będzie się znacząco różniła, ale znajdziemy też cechy wspólne.
2. Relacje rodzinne w krzywym zwierciadle komedii. Omów zagadnienie na podstawie Skąpca

Moliera. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Skąpiec to jedna z najsławniejszych sztuk Moliera. Początkowo nie była najlepiej przyjęta przez widownię, ale
wkrótce dorównała popularnością innym komediom Moliera. Ostra krytyka, która spotkała dzieło dotyczyła
tego, że sztuka została napisana prozą. Zdaniem odbiorców powinna być pisana wierszem. Zarówno treść,
jak i kreacje bohaterów podbiły jednak serca widzów. Skąpiec zaś stał się komedią o ponadczasowej tematyce.
Teza
Komedia w krzywym zwierciadle potrafi pokazać wiele motywów. Jednym z nich są relacje rodzinne.
Kontekst
Tym razem zaczniemy od kontekstu, w zasadzie od teorii literatury i wytłumaczymy, jakim gatunkiem jest
Skąpiec.
Skąpiec jako gatunek jest trudny do sklasyfikowania. Wiemy o tym, że jest to komedia, ale nie jest to ani
klasyczna komedia, ani komedia charakterów, ani komedia intrygi. Utwór zawiera bowiem elementy
wszystkich wymienionych gatunków. Jest także wzbogacony o akcenty tragiczne i farsowe. Molier miesza ze
sobą wszystkie te rodzaje, tworząc charakterystyczny dla swej twórczości gatunek komedii zwanej
Molierowską. Znajdziemy w tym utworze zastosowanie trzech rodzajów komizmu. Komizm sytuacyjny
polega tu głównie na stopniowym gromadzeniu się zabawnych sytuacji, w których udział bierze Harpagon.
Świetnym przykładem może być scena, w której Skąpiec każe służbie, by podczas kolacji, poruszali się w taki
sposób, aby nie było widać dziur w ich strojach albo by wydać kolację bez ponoszenia kosztów i „zapchać”
gości czymś tanim i pożywnym. Mamy też sytuacje z komedii pomyłek. Należy do nich scena, gdy Walery
źle rozumiejąc słowa Harpagona przyznał się do kradzieży zawartości szkatułki.
W Skąpcu nie brakuje zabawnych kwestii, wypowiedzianych przez postacie. Mamy więc do czynienia z
komizmem językowym. Szczególnie mocno nacechowane komizmem są dialogi z udziałem tytułowego
skąpca. On też bez wątpienia jest postacią zasługującą na miano komizmu postaci. Jego charakter, choć
przerysowany budzi w widzu czy czytelniku śmiech, choć czasami można aż litować się nad nim. Pomimo
tego, że jest to tyran i człowiek zły, to Molier przedstawił go w taki sposób, że śmieszy.
To właśnie Molierowska komedia sprawia, że tematy poruszane w utworze, choć poważne i godne
przemyślenia, przedstawione są w sposób zabawny i zapadają w pamięci.
Argumentacja
Relacje rodzinne opisane są w poprzednim temacie. Są bowiem tłem obyczajowym.
Kontekst
73
Nie musisz odwoływać się do innej lektury, gdyż daliśmy kontekst teoretyczno- literacki, ale jeśli chcesz –
możesz spokojnie powołać się na Tango Mrożka.
Podsumowanie
Molier w swojej komedii w sposób niezwykle zabawny pokazał to, co dotyczy rodzin XVII wieku. Pokazał,
że na czele rodziny stoi ojciec, który nawet, jeśli nie jest dobry, jest przez dzieci niezwykle szanowany. To on
decyduje o ich przyszłości i losie i rzadko zdarza się, że jego decyzje są podważane.
3. Konflikt pokoleń jako motyw literacki. Omów zagadnienie na podstawie Skąpca Moliera. W swojej
Wstęp
Konflikt pokoleń jest odwieczny i chyba nigdy nie zmieni się to, że młodzi nie rozumieją starszych i
odwrotnie. Dzieci buntują się wobec rodziców, by po jakimś czasie widzieć bunt swoich dzieci. Konflikty
maleją i narastają i mają inne podłoże, ale niemal zawsze jest tak, że pokolenie ojców chce decydować o
dzieciach, a te nie chcą zgodzić się na taka kolej rzeczy.
Teza:
Konflikt pokoleń to temat ponadczasowy, przedstawiony jest także w Skąpcu Moliera.
Argumentacja
W Skąpcu widzimy konflikt, do którego dochodzi pomiędzy Harpagonem i jego dziećmi, Kleantem i Elizą.
Odpowiedzialny za niego jest ojciec. Jest bowiem niezwykle skąpy i chce decydować o życiu swoich dzieci.
Nie wiemy, co stało się z żoną tytułowego Skąpca, ale wiemy, że dzieci są na jego utrzymaniu. Dzieci - Kleant
i Eliza są już na tyle dorosłe, że chcą samodzielnie decydować o własnym losie. Nie mogą tego jednak zrobić.
Są zależni od ojca, który nie dba o nich w żaden sposób. Harpagon nie chce zgodzić się na plany miłosne
swoich dzieci, ponieważ boi się, że znacznie uszczupli swój majątek. Konflikt pomiędzy ojcem a dziećmi
zaognia się. Wydaje się też, że umyślnie unieszczęśliwia swoje potomstwo, a jego plany są zależne od własnych
wymysłów. Eliza ma wyjść za starego przyjaciela Harpagona, gdyż obiecał nie żądać od dziewczyny posagu, a
Kleant miał poślubić obcą, lecz zamożna kobietę, której posag z kolei miałby wynagrodzić rodzinie biedę
Marianny – ukochanej Kleanta, z którą ożenić postanawia się sam Harpagon. Rodzeństwo nie jest bez winy i
życzy swojemu ojcu śmierci, bo nie widzi innego rozwiązania swojej trudnej sytuacji. Nie mają jednak
pieniędzy na podstawowe potrzeby. Wpędza to Kleanta w hazard i w kolejne pożyczki, a Elizę w rozpacz.
Rodzeństwo zmuszone jest zastosować oszustwo i szantaż. Kleant upozorował kradzież szkatułki ze znaczną
kwotą i powiedział, że nie odda ich ojcu, jeśli ten nie zgodzi się na małżeństwo dzieci z ich ukochanymi.
Ponieważ pieniądze są dla niego najważniejsze, zgadza się, ale pod warunkiem, że nie wyda ani grosza.
Konflikt pokoleń w Skąpcu nie dotyczy zatem błahej rzeczy, wręcz przeciwnie – decyduje o szczęściu
młodych.
Kontekst
Konflikt pokoleń ukazany został w wierszu Adama Mickiewicza Oda do młodości. Dokładnie jest to starcie
pokoleń literackich oświeceniowców i romantyków. Osoba mówiąca pokazuje, że ludzie oświecenia widzą
tylko rozumem, nie potrafią widzieć sercem. Romantycy natomiast umieją dostrzegać także uczucia, emocje,
których nie da się wytłumaczyć i poznać rozumowo. Utwór pokazuje konflikt wchodzącego w świat nowego
pokolenia, z tym, które już przemija.
74
Podmiot liryczny nie jest bezstronny i staje po stronie młodych. Uważa on, że tylko młodzi są gotowi na
inny świat, mają szansę na powodzenie ich idei, gdyż są pełni zapału, chęci do działania i gotowi do
poświęcenia na rzecz ogółu. Smutny jest obraz odchodzącego pokolenia. Nazywany jest „obszarem
gnuśności”, „słabością”, „zamętem” i „samolubnością” i nie ma szansy na przetrwanie. Stąd wezwanie do
zmian, których dokonać maja młodzi. Oda to obraz konfliktu literackich pokoleń. Między pokoleniem
romantyków i oświeceniowców dochodzi on szczególnie mocno do głosu, ponieważ poglądy przedstawicieli
tych epok różnią się bardzo. Romantycy ostro krytykują klasycystyczne pojmowanie świata, uwznioślając
ideały młodości o czucie.
Motyw ten jest także w Chłopach i Tangu pkt. 3
Podsumowanie
Konflikty pokoleń są nieuniknione. Nie zawsze, tak jak w przypadku Świętoszka rozgrywają się w rodzinie.
Czasem wychodzą poza nią i rozciągają się na całe pokolenia. To drugie nie oznacza raczej osobistych
tragedii, a raczej zmianę myślenia. Konflikty w rodzinie natomiast mogą mieć poważne konsekwencje.
BAJKI IGNACY KRASICKI

1. Uniwersalizm prawdy o naturze ludzkiej w bajkach. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci
bajek Ignacego Krasickiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Bajka – jest wierszowaną, alegoryczną opowieścią o zwierzętach, ludziach lub przedmiotach. Jej celem jest
wypowiedzenie moralnej nauki o ogólnym charakterze. Może być ona wypowiadana bezpośrednio jako
puenta umieszczona na końcu lub na początku utworu. Może jednak nie być wypowiedziana wprost, a
jedynie sugerowana czytelnikom.
Bajki wywodzą się z literatury ludowej i z niej czerpią najwięcej mądrości. Powstały w starożytnej Grecji w VI
w p.n.e., a ich twórcą był Ezop. W epoce oświecenia bajka stała się jednym z podstawowych gatunków.
Zgodnie z założeniami epoki i gatunków w niej występujących, służyła głównie moralizatorstwu i
przedstawianiu wzorców. Historie opowiedziane w bajce były ilustracją ludzkich, uniwersalnych
doświadczeń. Natomiast występujące upersonifikowane zwierzęta, reprezentowały ludzkie typy.
Argumentacja
Zwierzęta pokazane przez Krasickiego w bajkach mają charakterystyczne cechy. Lis jest zatem podstępny, lew
– władczy, a owca naiwna i głupia. Zwierzęta te są uosobieniem ludzkich wad i choć może się wydawać, że
świat w bajkach jest zabawny, to dostrzeżemy, że rządzą nim bezlitosne prawa.
75
W bajce Szczur i kot pokazana zostaje pycha. Siedzący na ołtarzu szczur, przechwalał się, że to dla niego palą
w kościele kadzidło. Nie zauważył kota, który wykorzystał sprzyjającą okazję i złapał szczura. To właśnie
pycha i pewność siebie tak go ogłupiły, że nie dostrzegł grożącego mu niebezpieczeństwa. Z bajki oczywiście
płynie morał mówiący, żeby realnie patrzeć na siebie i swoje miejsce w świecie. Takie cechy jak pycha i
głupota pozbawiają człowieka zdolności racjonalnego myślenia.
Jedną z bardziej znanych bajek Krasickiego jest Jagnię i wilcy. Autor zwraca w niej uwagę na uniwersalną, ale
jakże smutną prawdę - silniejszy ma zawsze rację. Jagnię pyta wilki, dlaczego na niego napadają. Te
odpowiadają, że jest smaczny, słaby i w lesie. Siła zwycięża, znajduje wytłumaczenie dla swojego zachowania i
przemoc jest czymś normalnym.
W bajce pod tytułem Filozof, tytułowy mędrzec jest przekonany o własnej ogromnej wiedzy. Nie wierzy w
Boga, śmieje się ze wszystkich świętych. Jego podejście do świata zmienia się jednak, kiedy zapada na chorobę.
Nagle nawraca się i zaczyna wierzyć. Bajka pokazuje nam niestałość ludzi i ich poglądów, które zmieniają się
pod wpływem tego, co człowieka spotyka.
Kolejną bajką pokazującą ludzkie zachowania, niezmienne od wieków jest Kruk i lis. Trzymający w dziobie
kawałek sera kruk, jest chwalony przez przebiegłego lisa. Daje mu się namówić na zaśpiewanie, przez co ser
wypada z jego dzioba. I zostaje pochwycony przez lisa. Krasicki pokazuje, że łatwowierność, próżność i
pragnienie pochwał to częste cechy. Są one wykorzystywane przez sprytne lisy, które doskonale wiedzą, jak
najskuteczniej manipulować ludźmi.
Podsumowanie
Bajki, choć są, wydaje się, krótkimi wierszykami, to spełniają niezwykle ważną rolę, zarówno w dobie
Oświecenia, jak i w innych epokach. Pokazują bowiem wady ludzkie, które nie zmieniły się przez epoki. Cały
czas próżność, łatwowierność, ale także rządząca ludźmi siła i zmiana poglądów to cechy, które królują w
społeczeństwie.
2. Alegoryczność i jej znaczenie w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci bajek

Ignacego Krasickiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Alegoria w literaturze i sztuce oznacza postać, motyw lub fabułę mające poza znaczeniem dosłownym stały
umowny sens przenośny. Bajki Ignacego Krasickiego, w których występują głownie zwierzęta, mają charakter
alegoryczny. Oznacza to, że zwierzęta są obdarzone jednoznacznymi cechami ludzkimi, np. lis jest alegorią
przebiegłości, kruk – pychy, owca- naiwności, wilki – siły.
Teza
Twórcy literaccy posługują się alegorią, by nie mówić wprost i ukazać za pomocą alegorii ponadczasowość,
uniwersalność dzieła.
Argumentacja
Jedną z bardziej znanych bajek Krasickiego jest Jagnię i wilcy. Autor zwraca w niej uwagę na uniwersalną, ale
jakże smutną prawdę - silniejszy ma zawsze rację. Jagnię pyta wilki, dlaczego na niego napadają. Te
odpowiadają, że jest smaczny, słaby i w lesie. Siła zwycięża, znajduje wytłumaczenie dla swojego zachowania i
76
przemoc jest czymś normalnym. Mamy tu dwa alegoryczne elementy. Pierwszym jest jagnię – alegoria
naiwności i głupoty oraz wilki – alegoria siły.
Kolejną bajką pokazującą ludzkie zachowania, niezmienne od wieków jest Kruk i lis. Trzymający w dziobie
kawałek sera kruk, jest chwalony przez przebiegłego lisa. Daje mu się namówić na zaśpiewanie, przez co ser
wypada z jego dzioba. I zostaje pochwycony przez lisa. Krasicki pokazuje, że łatwowierność, próżność i
pragnienie pochwał to częste cechy. Są one wykorzystywane przez sprytne lisy, które doskonale wiedzą, jak
najskuteczniej manipulować ludźmi. Kruk nie zawsze kojarzył będzie się nam z pychą, ale bez wątpienia
możemy wskazać lisa jako alegorię sprytu.
W bajce Szczur i kot pokazana zostaje pycha. Siedzący na ołtarzu szczur, przechwalał się, że to dla niego palą
w kościele kadzidło. Nie zauważył kota, który wykorzystał sprzyjającą okazję i złapał szczura. To właśnie
pycha i pewność siebie tak go ogłupiły, że nie dostrzegł grożącego mu niebezpieczeństwa. Z bajki oczywiście
płynie morał mówiący, żeby realnie patrzeć na siebie i swoje miejsce w świecie. Takie cechy jak pycha i
głupota pozbawiają człowieka zdolności racjonalnego myślenia. Podobnie, jak w poprzedniej bajce, tak i
teraz szczur nie będzie jednoznaczną alegorią pewności siebie i pychy, ale kot kojarzy nam się stanowczo ze
sprytem i drapieżnością.
Kontekst
Alegoria nie musi wiązać się tylko z literaturą. Jest ona także w malarstwie.
Jedną z najbardziej znanych alegorii jest ukazanie śmierci jako kobiety z
kosą. Mistrzem w tym jest Jacek Malczewski, który w swoich obrazach
ukazuje kilka takich kreacji. Śmierć nigdy nie jest zła czy straszna. Wręcz
przeciwnie. Na najbardziej znanym obrazie Malczewskiego śmierć zamyka
oczy starcowi, a ten wygląda tak, jakby czekał na ten moment.
https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Amier%C4%87_(obraz_Jacka_Ma
lczewskiego_1902)
Literacki obraz śmierci znajdziemy w rozmowie Mistrza Polikarpa ze
Śmiercią. Tam także jest alegorią, ukazaną w postaci rozkładających się
zwłok kobiecych. Jej atrybutem jest kosa.
Podsumowanie
Literatura i malarstwo posługują się alegorią. Nawet po kilku wiekach nie mamy problemu ze wskazaniem
tego, co ma oznaczać zwierzę, postać, czy nawet przedmiot. Alegoria jest bowiem jednoznaczna i
ponadczasowa i daje twórcom możliwość obrazowania w inny sposób tego, co ważne.
3. Bajki jako opowieści o prawach rządzących światem. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci
bajek Ignacego Krasickiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
To w zasadzie identyczne pytanie, jak to opracowane w pkt. 1. Trzeba tylko zakończyć sformułowaniem, że
Krasicki pokazuje te cechy, które rządzą światem. Skupia się też na sile i sprycie, jak w przypadku wilków,
kota czy lisa.
77
ROMANTYZM
KONRAD WALLENROD ADAM MICKIEWICZ

1. Tragizm losu bohatera. Omów zagadnienie na podstawie Konrada Wallenroda Adama
Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Definicja tragizmu sformułowana została już w starożytności. Wskazywała, że z sytuacją tragiczną spotykamy
się wtedy, gdy bohater musi dokonać wyboru między dwiema równorzędnymi racjami. Obojętnie jednak,
jakiego wyboru dokona, będzie on zły, przyniesie nieszczęście.
Argumentacja
W sytuacji tragicznej znalazł się tytułowy Konrad Wallenrod. Wychowany z dala od swojej ojczyzny, uczony
był miłości do niej przez Wajdelotę. Kiedy znalazł się na Litwie, zakochał się w Aldonie. Musiał jednak
dokonać wyboru pomiędzy miłością do ojczyzny a miłością do ukochanej kobiety. Wybrał Litwę i tym
samym poświęcił dla niej życie prywatne i miłość ukochanej kobiety. Wiedział jednak, że gdyby wybrał
inaczej, nie byłby szczęśliwy. Krzyżacy bowiem zburzyliby spokój nie tylko jego, ale także mieszkańców
Litwy.
Konrad Wallenrod musi jednak dokonać jeszcze jednego wyboru. Musi bowiem wybrać między honorem a
zwycięstwem nad Krzyżakami. Wie, że samym mieczem i dobrze poprowadzonymi wojskami litewskimi z
zakonem wygrać się nie da. Jedyną metodą walki, niegodną niestety rycerza, jest podstęp. Wallenrod musiał
kłamać i dokonać zdrady – a takie czyny nie mieszczą się w kodeksie rycerskim. Gdyby jednak postępował
etycznie, stanął do walki twarzą w twarz z Krzyżakami – poniósłby klęskę i zaprzepaścił przyszłość ojczyzny.
Konrad Wallenrod to postać typowo tragiczna ze względu na jeszcze jedną rzecz. Jest on chrześcijaninem, a
grzeszy. Popełnia też samobójstwo, a to nie jest zgodna z chrześcijańską etyką. Zdradził Krzyżaków, śluby
zakonne i zaprzepaścił być może tym możliwość wiecznego życia. Przecież złamał dane słowo, przysięgę.
Kontekst
Wallenrod jest zatem nie tylko lwem, ale także lisem. To Litwin przebrany w krzyżacki płaszcz, który walczy
podstępem i oszustwem. Według włoskiego filozofa renesansowego, Nicolo Machiavellego miał jednak do
tego prawo. Machiavelli bowiem w swoim traktacie Książę pokazał, że każdy środek służący ojczyźnie jest
dobry. Jego zdaniem można oszukiwać, kraść, mordować, jeśli cel jest słuszny. To właśnie taką filozofię
przyjął bohater. Robił wszystko, by pomóc ojczyźnie.
Jako kontekst możesz także dać Antygonę. Ona też jest postacią tragiczną.
Podsumowanie
Wallenrod staje przed wieloma wyborami. Każdy jest zły. Poświęca szczęście własne, a nawet duszę, by
pomóc uratować Litwę. Wallenrod kończy swoje życie mocno osłabiając wcześniej zakon. Nie jest szczęśliwy,
nie jest też dumny z tego, co robi, ale wie, że to jedyna droga.
78
2. Wzniosłość narodowej tradycji a dramat jednostki. Omów zagadnienie na podstawie Konrada

Wallenroda Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Narodowa tradycja przekazywana jest z pokolenia na pokolenie, z ust do ust. Zawarta jest w książkach,
legendach pieśniach. Ta ostatnia, zawarta w pieśniach ma chyba moc największą. Tak przekazywano bowiem
to, co ważne od zawsze.
Teza
Wzniosłość narodowej tradycji ukazana jest w Konradzie Wallenrodzie. Jej waga oznacza tu dramat
jednostki.
Argumentacja
Narodowa tradycja w utworze Mickiewicza zawarta jest w poezji, w pieśni gminnej, którą przekazuje
młodemu Litwinowi Wajdelota, Halban. To, jak ważna jest ta poezja dowiadujemy się z niej samej. Widzimy
też jej wpływ na życie Waltera Alfa, późniejszego Konrada Wallenroda. Słysząc mowę ojczystą i dowiadując
się, co jest ważne, pokochał on Litwę, której nie znał. Halban jest pieśniarzem, ale nie tylko. Jest on
uosobieniem idei zemsty i obowiązku patriotycznego. To on uczy Konrada jego ojczyzny, a następnie
przypomina mu o podjętych zobowiązaniach. Jest także właśnie pieśniarzem gminnym, uosobieniem
pamięci i tradycji narodowej. Śpiewa jednak nie tylko o tym, co było, ale także o heroicznych czynach. To
poezja tyrtejska, liryka zagrzewająca do walki z wrogiem.
Wajdelota śpiewając na uczcie pieśń mówi, czym ona jest. Nazywa ją „arką przymierza”, która łączy czasy
dawne i teraźniejsze, łączy także pokolenia, zachowuje od zniszczenia, podobnie jak arka. Pokazuje ona, co
jest ważne dla każdego narodu, stoi na straży „narodowego pamiątek kościoła”. To właśnie pieśń przekazuje,
przenosi, wartości narodowe i pokazuje je następnym pokoleniom. Wyróżnia naród, jest wyrazem
tożsamości narodowej każdej ludzkiej społeczności. Ma jeszcze jedną zaletę – jest niezniszczalna. Trzeba ją
jednak śpiewać i przekazywać dalej. Dlatego Halban nie może wypić trucizny, musi nadal śpiewać pieśni.
Poezja, pieśń gminna odegrała olbrzymią rolę w losach Konrada. Była więzią łączącą go z krajem ojczystym.
To właśnie dzięki niej ukochał Litwę na tyle, że dla ojczyzny poświęcił dobro osobiste. Pieśni śpiewane mu
przez Wajdelotę podsycały w nim także pragnienie zemsty. Stały się jednak przyczyną jego dramatu. To
rozbudzenie w Walterze Alfie ogromnej miłości do ojczyzny sprawiło, że musiał on dokonać wyboru między
ojczyzną, a osobistym szczęściem. Wybrał Litwę, skazując siebie i ukochaną Aldonę na nieszczęście.
Kontekst
Mickiewicz pisał Konrada Wallenroda, kiedy Polska była pod zaborami. Jest to rodzaj maski, pod którą kryją
się czasy współczesne Mickiewiczowi. Chce on w ten sposób zaznaczyć, że można walczyć, dla dobra
ojczyzny, będąc lisem – sprytem, a nawet zdradą. Chce także pokazać, jak ważna jest pieśń i narodowa
tradycja. O jej wielkości powie w Dziadach III. Dla niego pieśń też będzie nawoływaniem do zemsty, będzie
czymś wielki, równym Bogu. W tej części dramatu nawiąże także do pogańskiej tradycji Dziadów. Pokaże, że
wciąż jest to tradycja ważna.
79
Podsumowanie
Mickiewicz przywiązuje zarówno do poezji, jak i tradycji ogromną rolę. Pokazuje, jak ważne są one w życiu
narodu. Łączy je ze sobą wskazując, że tradycja niesiona pieśnią ma moc niezwykłą, wielką. Jest nawet
ważniejsza niż osobiste szczęście. Tego, jak twierdzi mieć nie można, kiedy ojczyzna nie jest wolna i
szczęśliwa.
3. Jakie problemy egzystencjalne i polityczne przedstawia literatura? Omów zagadnienie na podstawie

Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Problemy egzystencjalne związane są z życiem człowieka. Zadaje on sobie często pytania o to, kim jest, po co
tu jest, jakie są jego zadania na świecie. Żaden człowiek nie jest pozbawiony problemów i często związane są
one z jego losem. Jeśli troszczy się on o dobro państwa, do problemów egzystencjalnych dojść mogą także
polityczne.
Teza
W Konradzie Wallenrodzie przedstawione zostały zarówno problemy egzystencjalne, jak i polityczne.
Argumentacja
Tytułowy Konrad Wallenrod wychowany był z dala od swojej ojczyzny. Miłości do niej uczył go Wajdelota.
Kiedy znalazł się na Litwie, zakochał się w Aldonie. Musiał jednak dokonać wyboru pomiędzy miłością do
ojczyzny a miłością do ukochanej kobiety. Wybrał Litwę i tym samym poświęcił dla niej życie prywatne i
miłość ukochanej kobiety. Wiedział jednak, że gdyby wybrał inaczej, nie byłby szczęśliwy. Krzyżacy bowiem
zburzyliby spokój nie tylko jego, ale także mieszkańców Litwy. Wychowany przez Krzyżaków, uczony
miłości do rodzinnego kraju, zastanawia się, kim jest. Miłość do ojczyzny wygrywa. Prócz tego, że jest
patriotą, walecznym rycerzem, jest także młodym mężczyzną pragnącym miłości. Niestety wtedy zmuszony
jest do wyzbycia się jej. Pragnie uciec, ale Aldona go zatrzymuje. Zdaje on sobie zapewne sprawę z tego, że ją
rani. Musi zadawać sobie pytania o to, co jest słuszne. Jego problemy egzystencjalne dotyczą narodowości,
prawa zostawienia ukochanej i pewności, że nigdy nie będzie on szczęśliwy.
Kiedy przekonuje się, jak bardzo kocha ojczyznę, zaczyna widzieć jej problemy polityczne. Wie, że Litwa jest
za słaba, by można było pokonać Krzyżaków tradycyjną walką. Wie, że samym mieczem i dobrze
poprowadzonymi wojskami litewskimi z zakonem wygrać się nie da. Jedyną metodą walki, niegodną niestety
rycerza, jest podstęp. Wallenrod musiał kłamać i dokonać zdrady – a takie czyny nie mieszczą się w kodeksie
rycerskim. Kiedy gości u siebie Witolda słuchającego pieśni, doskonale wie, co robi. Książę litewski musi
zrozumieć, że układy z Krzyżakami nie są dobre. Wallenrod się nie waha i prowadzi wojska krzyżackie ku
klęsce. Nie dba o politykę zakonu. Liczy się dla niego tylko dobro Litwy.
Kontekst
Problem egzystencjalny łączący się z politycznym dostrzeżemy także w Dziadach III Adama Mickiewicza.
Konrad rezygnuje z własnego szczęścia i chce pomóc ojczyźnie. Zamknięty w więzieniu poeta, który nie widzi
innych możliwości, zamierza zmusić Boga, by oddał mu rząd nad duszami. Chce, by jego rodacy poczuli taką
samą miłość do ojczyzny, jaką on czuje. Podobnie, jak Wallenrod, naraża on swoją duszę – średniowieczny
80
rycerz poprzez zdradę i samobójczą śmierć, Konrad przez pychę i bluźnierstwa, które gotów jest wypowiadać
przeciw Bogu.
Podsumowanie
Problemy egzystencjalne ukazywane są w wielu tekstach kultury. Łączą się z problemami politycznymi, gdy
bohater jest patriotą i musi zdecydować, co jest dla niego ważniejsze – dobro własne, czy dobro ogółu. Ten
wybór sprawia, że zadaje on sobie pytania o swoje miejsce w świecie i moralność swojego postępowania.
4. Podstępne metody walki z wrogiem jako zaprzeczenie etosu rycerskiego. Omów zagadnienie na
podstawie Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
W tym punkcie skorzystamy z opracowanego tematu z Pieśni o Rolandzie.
Wstęp
Etos to słowo pochodzące z greckiego ethos i oznacza zwyczaj. Jest to całość zasad uznawanych przez daną
grupę społeczną, ideały, kryteria, wartości, które regulują zachowanie członków tej grupy. Na etos rycerski
składały się zatem wszystkie cechy, które powinien mieć doskonały rycerz. Należały do nich: honor, odwaga,
wierność seniorowi oraz Bogu itd.
Kontekst
Ślady etosu rycerskiego zachowały się w średniowiecznej literaturze pięknej w postaci chansons de geste (z
franc. "pieśni o czynach") Średniowiecze stworzyło własny ideał wojownika, dla którego najważniejsze były
„Bóg, honor, ojczyzna”. Idealny rycerz był chrześcijaninem. Do jego zadań należała zatem obrona ojczyzny i
wiary. Charakterystyczny dla tej epoki jest zatem motyw świętej wojny z niewiernymi i wyprawy krzyżowe.
Rycerz był człowiekiem bardzo pobożnym, często się modlił, uczestniczył we mszach. Honor nie pozwalał
mu kłamać, złamać danego słowa, a także atakować od tyłu, napadać bezbronnego. Doskonały rycerz kochał
swoją ojczyznę, zatem Roland wciąż wspominał „słodką Francję”, był wierny władcy, a także damie swego
serca. Pomagał słabym i bezbronnym, np. wdowom i sierotom.
Rycerz musiał być także niezwykle urodziwy, a jego sylwetka musiała wyróżniać się z tłumu. Nosił
odpowiednią zbroję ozdobioną złotem, srebrem i cennymi kamieniami. Ważnym elementem rynsztunku
rycerza był jego miecz (Durendal, w którym spoczywały relikwie wielu świętych - ząb św. Piotra czy strzęp
szaty Matki Bożej) oraz koń, który był towarzyszem walki.
Rycerz musiał stale myśleć o swej sławie, dbać o nią w każdej chwili, starać się zawsze być pierwszym,
niepokonanym, zawsze mścić zniewagi, bronić honoru seniora, ponieważ ciążyła na nim tak zwana
odpowiedzialność rodowa. Średniowieczny rycerz nigdy nie uciekał z pola walki, nawet, gdy czuł zbliżającą
się klęskę czy śmierć. Dlatego Roland nawet o tym nie pomyślał, pomimo tego, że wojska nieprzyjaciela były
wielokrotnie liczniejsze.
Jedną z ważniejszych scen utworu jest scena jego śmierci. Roland kona z głową zwróconą w kierunku
Hiszpanii, czyli wroga, na znak tego, że się nie boi i jest zwycięzcą. Zanosi modły do Boga, uderzając się w
pierś w akcie pokuty i podnosi prawą rękę z rękawicą ku niebu. Wchodzi na górę, która kojarzyć się może z
Golgotą. Stojąca tam sosna jest swoistym uosobieniem krzyża. Umiera przechylając głowę ku prawemu
ramieniu, a ten gest przypomina umierającego Chrystusa. Pojawia się anioł Gabriel i zastęp pozostałych
81
aniołów i prowadzą duszę Rolanda do raju. Taka śmierć oznacza godne życie rycerza, które zostało
nagrodzone zbawieniem
Argumentacja
Jak widzimy dla Rolanda najważniejszą cechą był jego honor. To właśnie honoru musiał pozbyć się Konrad
Wallenrod, jeśli chciał uratować ojczyznę. Był niezwykle odważny, miał damę swojego serca, ale walka lisim
sposobem, przy użyciu podstępu i zdrady nie pasuje zupełnie do etosu rycerskiego. Podobnie, jak
samobójcza śmierć. Bohater musiał wybrać między honorem a zwycięstwem nad Krzyżakami. Wie, że samym
mieczem i dobrze poprowadzonymi wojskami litewskimi z zakonem wygrać się nie da. Jedyną metodą walki,
niegodną niestety rycerza, jest podstęp. Wallenrod musiał kłamać i dokonać zdrady – a takie czyny nie
mieszczą się w kodeksie rycerskim. Gdyby jednak postępował etycznie, stanął do walki twarzą w twarz z
Krzyżakami – poniósłby klęskę i zaprzepaścił przyszłość ojczyzny.
Podsumowanie
Etos rycerski to dla rycerza sprawa niezwykle ważna. Do cech idealnego rycerza prócz odwagi zaliczymy też
honor. To, jak bardzo jest ważny, zauważymy w Pieśni o Rolandzie. Możemy się zatem jedynie domyślać, jak
trudno było Walterowi Alfowi podjąć decyzję o tym, że odrzuci honor i będzie walczył innym sposobem –
zdradą i podstępem. Ojczyzna jednak jest mu tak droga, że jego honor przestaje mieć dla niego znaczenie.
5. W jaki sposób literatura przedstawia problem wyboru między życiem prywatnym a obowiązkiem
wobec ojczyzny? Omów zagadnienie na podstawie Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza. W
Wstęp
Człowiek dąży w swoim życiu do bycia szczęśliwym. Każdy jednak pod pojęciem szczęścia może rozumieć
coś innego. Twórcy pokazują także to, co uszczęśliwia ich bohaterów. Szczególnie trudne zadanie mieli ci,
którzy tworzyli w okresie wojen czy zaborów. Wtedy bowiem toczyła się w duszy bohatera walka między
tym, co dobre dla niego, a co dla ojczyzny.
Teza
W Konradzie Wallenrodzie dostrzeżemy konieczność wyboru między życiem prywatnym, a obowiązkiem

wobec ojczyzny.
Argumentacja
W utworze Mickiewicza przeczytamy, że tytułowy bohater „Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w
ojczyźnie”. Dlatego zdecydował się na porzucenie ukochanej, niedawno poślubionej Aldony i powrót do
wrogów ojczyzny, by dokonać aktu zemsty. Konrad Wallenrod został uprowadzony jako chłopiec z
litewskich ziem i wychowywany jako Walter Alf przez Krzyżaków. Wielokrotnie chciał uciekać, ale uczący go
miłości do prawdziwej ojczyzny Halban tłumaczył mu, by tego nie robił, by uczył się od wroga sztuki
wojennej. Chłopiec posłuchał go i wytrzymał wiele lat, ale uciekł przy nadarzającej się okazji. Na dworze
Kiejstuta pokochał kobietę i mógł z nią wieść szczęśliwe życie. Wiedział jednak, że takie nie będzie, gdyż
Litwa była nękana najazdami Krzyżaków i walka metodą miecza nic by nie dała. Porzucenie ukochanej i
powrót do znienawidzonego miejsca, by czekać na nadarzająca się okazję, były dla niego z pewnością
niezwykle trudne. Nie mógł jednak inaczej. Nie potrafił być szczęśliwym człowiekiem i wieść spokojne życie,
82
jeśli jego ojczyzna była zagrożona. Na uwagę zasługuje też postawa Aldony. Nie chce innego mężczyzny, nie
może też być z dala od kochanego. Wybiera życie Pustelnicy. W ten sposób może chociaż rozmawiać z
ukochanym. Nie decyduje się jednak na ucieczkę z nim, kiedy Konrad osiąga cel i osłabia mocno zakon.
Konrad żyje w masce, w ciągłym kłamstwie. Nie może przyznać się do tego, kim jest i co jest dla niego ważne.
Kontekst
Podobnie jak Konrad żyje Jacek Soplica. On także musi żyć, jeśli nie w kłamstwie, to pod przykryciem, w
masce. Kiedy decyduje się bowiem, by odpokutować zabicie Stolnika, przywdziewa mnisi habit i przyjmuje
imię Robaka. Także poświęca osobiste szczęście, by pomóc ojczyźnie. Co prawda powody jego życia pod
przykryciem są inne, ale nie decyduje się na bycie przy synu czy znalezienie kobiety i miłości. Próbuje
zorganizować powstanie. Jest blisko swojej rodziny, ale nikt nie wie, kim tak naprawdę jest.
Podsumowanie
Życie zmusza bohaterów literackich, podobnie jak ludzi w rzeczywistości do dokonania wyboru między
szczęściem osobistym, a szczęściem ojczyzny. Dzieje się tak wtedy, kiedy nie można tych rzeczy pogodzić,
kiedy w imię dobra ojczyzny trzeba kłamać. Taki wybór prowadzi bardzo często do tego, że nie tylko
bohater, ale i jego bliscy cierpią, choć często rozumieją jego postępowanie.
PAN TADEUSZ ADAM MICKIEWICZ
1. Funkcje obrazów przyrody w utworach literackich. Omów zagadnienie na podstawie Pana

Tadeusza Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Przyroda nieodłącznie towarzyszy człowiekowi i ma na niego ogromny wpływ. Towarzyszy też bohaterom
literackim, podmiotom lirycznym. Mickiewicz poświęcił jej dużo miejsca zarówno w liryce, jak i epice.
Umieścił ją też w dramatach. Przyroda była przez niego, podobnie jak przez innych twórców romantycznych
personifikowana.
Teza
Natura w Panu Tadeuszu pełni wiele funkcji. Jest tłem, ale można ją uznać za jednego z bohaterów utworu.
Argumentacja
Pan Tadeusz to dzieło poety- emigranta, który tęskni za krajem, w którym się urodził i wychował, i
wspomina go z ogromnym rozrzewnieniem. W Inwokacji zebrana jest tęsknota i wspomnienie tego, co
najdroższe sercu autora. Okazuje się, że to właśnie przyroda odgrywa ogromną rolę w możliwości
przeniesienia się do tego arkadyjskiego miejsca. Mieszkają tu dobrzy, uczciwi ludzie, przyroda jest tym, w
czym Mickiewicz wzrastał. Jest przyjazna, jest bratem, jest kawałkiem przeszłości. Przyroda w Panu Tadeuszu
jest nie tylko tłem dla akcji, ale też tłem, na którym poznajemy poszczególnych bohaterów. Zosię i my –
czytelnicy i Tadeusz widzimy zatem w słonecznym sadzie. To będzie miejsce bardzo dla niej
charakterystyczne. Definiuje bowiem jej niewinność i prostotę. Wielokrotnie spotykamy ją w sadzie bądź
83
ogrodzie – z ptactwem lub dziećmi. Podobnie Telimena i jej Świątynia dumania. Dowiemy się z niej sporo o
jej charakterze – rozmyślającej, ale też troszkę knującej kobiety.
Charakterystyczne dla Soplicowa jest to, że przyroda ta oddana człowiekowi we władanie – pola, sady i
ogrody – doskonale mu służy. Daje obfite plony i zbiory. Świadczy to o naturze sprzyjającej człowiekowi, ale
też o świetnym gospodarowaniu przez Sędziego.
Natura w Panu Tadeuszu znakomicie współgra z akcją utworu. Pierwsze spotkanie Gerwazego Rębajły z
Hrabią Horeszką ma miejsce na tle zachodzącego słońca. Dusza hrabiego – romantyka doskonale współgra z
zachodzącym słońcem i ruinami starego zamku. Widzimy także kometę przepowiadającą nieszczęścia, a także
jest deszcz, który pada w okolicach Soplicowa w dzień po zajeździe, kiedy napastnicy zostają pojmani i
uwięzieni przez carskie wojsko. Deszcz może kojarzyć się ze smutkiem i trudną sytuacją. Jednak ulewa
sprawia, że most zostaje zerwany i daje to możliwość ucieczki tym, którzy walczyli z Moskalami.
Przyroda w Panu Tadeuszu jest różnorodna. Nie można nie wspomnieć tu o mateczniku i dzikiej puszczy, do
której nie zapuszczają się ludzie. To miejsce spoczynku, ale i cmentarzysko zwierząt. To właśnie tutaj widać ją
najlepiej jako kolejnego bohatera. Piękna, tajemnicza i przyciągająca jest także groźna i nieprzystępna. Łączy
jednak w jakiś sposób człowieka ze Stwórcą, który stworzył coś tak pięknego. Wprowadza także połączenie ze
światem mistycznym. Mieszkają tam bowiem „diabły, ludziom nieznane tajniki”.
Kontekst
Przyroda w Panu Tadeuszu pełni ważną rolę, ale nie ukazał tu jej Mickiewicz jako tej, która wymierza
sprawiedliwość. W balladach Świteź czy Lilie zobaczymy właśnie takie jej oblicze. To przyroda wymierzy karę
złemu, niewiernemu Strzelcowi i Żonie oraz wszystkim, którzy uczestniczą w konkursie na wianek, którego
zwieńczeniem ma być ślub z bratem zamordowanego. W Świtezi przyroda od początku „prowadzi”
bohaterów – las, jezioro, modrzew – będą świadkami przysięgi i jej niedotrzymania. Podobnie w Liliach-
kwiaty są tu symbolem tego, co złe – zbrodni.
Podsumowanie
Nie ma chyba drugiej epoki tak mocno „potrzebującej” przyrody. Romantycy odkryli, że nie jest ona tylko
tłem i nadali jej szczególne funkcje. Przyroda żyje, współtworzy akcję, jest bohaterką wydarzeń. Umacnia
także uczucia bohaterów. Jest przyjazna dla ludzi dobrych i wyznacza karę złym.
2. Obraz dworu szlacheckiego w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Pana Tadeusza Adama
Wstęp
Dwór szlachecki wpisany jest w polską literaturę. To siedziba szlachty, w której rozgrywa się często akcja
utworu. Jest on jednym z elementów polskiego krajobrazu i doskonale się w niego wkomponowuje. Często
postrzegany jako ostoja polskości miał swoją charakterystyczną budowę i przestrzeń. To, jak wyglądał
dworek związane było z gospodarnością zamieszkującego tam bohatera.
Teza
Jednym z bardziej znanych dworków w literaturze polskiej jest ten opisywany w Panu Tadeuszu.
Argumentacja
84
Dwór w Soplicowie ukazany został przez Mickiewicza jako piękna wizja tradycji szlacheckich i symbol
polskości. Zauważymy więc w nim ład oraz harmonię, a także rodzaj grzeczności, etykiety, która pokazuje,
jak powinni zachowywać się polscy szlachcice. Będzie także ostoją polskości i patriotyzmu. Na ścianach
wiszą zatem obrazy wielkich Polaków, jak choćby Rejtan czy Kościuszko, zegar wygrywa Mazurka
Dąbrowskiego na długo przed tym, jak został polskim hymnem. Sprzęty w domu Sopliców są skromne, ale
wszędzie widzimy porządek, o który dba Sędzia.
Sam dwór jest bardzo zadbany, zbudowany z drewna, ale częściowo podmurowany, co świadczyło o jego
solidności. Ma pobielane ściany, które kontrastują z zielonymi topolami rosnącymi przed nim. Świadczy to
także o tym, że gospodarz dba o to, by ładnie wyglądał. Kontrast ten ponadto daje także wrażenie czystości i
porządku. Budynek otoczony jest ogromną ilością wielkich drzew, wokół sad i ogród rodzące obfite plony.
Topole zacieniają ganek, dając wytchnienie.
Kontekst
Dworek w Soplicowie był podstawą do stworzenia innych dworków. Jednym z nich jest Nawłoć z
Przedwiośnia Stefana Żeromskiego. Obydwa te miejsca charakteryzuje piękno i rodzaj Arkadii, a także
harmonia życia szlachty z przyrodą. W Nawłoci jeszcze bardziej niż w Soplicowie widać, że szlachta spędza
czas na przyjemnościach przyjęciach, ucztach i balach. O ile Sędzia dogląda majątku, to mieszkańcy Nawłoci
nie mają żadnych obowiązków. O plony dbają bowiem komornicy i parobkowie. Nawet w czasie zbiorów
jabłek zamiast pracy oddawano się głównie przyjemnościom - degustacji i rzucaniu się owocami. Nawłoć jest
w Przedwiośniu miejscem, w którym zatrzymał się czas. Kiedy na wschodzie szalała rewolucja, w majątku
Wielosławskich i okolicznych miejscowościach nic się nie zmieniło. Idylliczny, sielski obraz dworku wyraźnie
odnosi się do historii i tradycji. Jednak ta idylla kończy się w Nawłoci. W Chłodku bowiem chłopi żyją w
fatalnych warunkach. Na każdym kroku widoczne są zaniedbania, bieda i choroby.
Podsumowanie
Dwór zatem jest w większości utworów ostoją polskości i patriotyzmu. Oddaje w jakiś sposób cechy
zamieszkujących go ludzi, gospodarzy. W Panu Tadeuszu ma przypominać to, co najlepsze dla Mickiewicza.
Jest zatem miejscem idealnym. W Przedwiośniu natomiast pokazuje, że świat idzie naprzód, a w Polsce nic się
nie zmienia. Szlachta ma się bardzo dobrze, pomimo braku obowiązków.
3. Znaczenie kraju dzieciństwa dla człowieka. Omów zagadnienie na podstawie Pana Tadeusza Adama
Kontekst uwzględniony jest zarówno we wstępie, jak i w nawiązaniu do życia Mickiewicza, nie trzeba
więc robić go, jako osobny punkt.
Wstęp
Adam Mickiewicz napisał Pana Tadeusza na emigracji w Paryżu. Tęsknił za miejscem swojego urodzenia, za
ojczyzną, która zmieniała się i w jakiś sposób traciła swój blask. Starał się w napisanej przez siebie epopei
ukazać to, co w Litwie wydawało mu się najlepsze. Ta idylla, Arkadia łączyła się z jego dzieciństwem. W
wierszu Polały się łzy wspomina swoje dzieciństwo jako „sielskie, anielskie”. Te dwa słowa wystarczą,
szczególnie z wiekiem dojrzałym, nazywanym wiekiem klęski, by zrozumieć, że dzieciństwo było dla
Mickiewicza czymś szczególnie ważnym.
85
Teza
Kraj lat dziecinnych ma dla człowieka niezwykle ważne znaczenie, szczególnie gdy nie może on do ojczyzny
wrócić i tuła się po świecie.
Argumentacja
Inwokacja w Panu Tadeuszu nie jest skierowana, jak w innych eposach do bogów, czy muz. Jest jednak
dedykowana temu, co Mickiewiczowi niesamowicie drogie – Litwie. To ona natchnęła go do napisania tego
dzieła i jej jest one poświęcone. Litwa kojarzy się Mickiewiczowi z dzieciństwem. Inwokacja podkreśla zna-
czenie kraju dzieciństwa jako miejsca, z którego człowiek czerpie inspirację, które kształtuje go na całe życie.
To miejsce wiąże się także ze szczególną opieką Maryi, której został ofiarowany po wypadku. Jest to również
miejsce tęsknoty, kraina żyjąca we wspomnieniach. Taka, do której zawsze chce się powracać.
Jeszcze wyraźniej znaczenie kraju lat dziecinnych dostrzeżemy w Epilogu. Ta część epopei nie była wydana
wraz z pierwszym nakładem Pana Tadeusza. Okazał się on jednak bardzo ważnym rozrachunkiem
Mickiewicza z przeszłością i doskonałym komentarzem do dzieła. Wraz z Inwokacją stanowi on klamrę emo-
cjonalną całego utworu. Epilog nie wprowadza tu tonu tak podniosłego, jak w Inwokacji, tu raczej
wspomnienia są gorzkie. Przedstawia w nim siebie jako wygnańca, który stracił swoją ojczyznę. Jego życie
przepełnione jest jednak wspomnieniami kraju dzieciństwa. Ten kraj można odebrać jako raj utracony. Ten
kraj jest bajkowy. Człowiek nie znał tu trosk, a jedynie smak przygody.
Nie tylko te dwie części Pana Tadeusza mogą być wspomnieniem dzieciństwa. Cała epopeja bowiem jest
rodzajem powrotu do wspaniałych lat. Epopeja napisana została w 1834 roku, ale akcja przeniesiona zostaje
do lat 1811 – 1812. Mickiewicz miał wtedy 13 lat. Był zatem dzieckiem. Soplicowo to przeniesiony na papier
obraz tego, co najlepsze, zapamiętane z dzieciństwa. Chciał on zachować magie i urok miejsca, w którym się
wychował. Nie ma tu zatem przesady, ale jest rodzaj magii, jaką pamięta się z dzieciństwa – magii zapachów,
widoków i ludzi – życzliwych, jak sąsiedzi spotykani w dzieciństwie.
Kontekst
Jeśli chcesz dać drugi utwór, to możesz podać Latarnika Henryka Sienkiewicza. Skawiński dzięki Panu
Tadeuszowi przypomina sobie kraj lat dziecinnych i zaczyna do niego prawdziwie tęsknić.
Podsumowanie
Adam Mickiewicz nie mógł spędzić całego życia w miejscu, w którym się urodził i wychował. Sytuacja
zmusiła go do wyjazdu z kraju. Dlatego wspomina ten kraj jako coś arkadyjskiego, co nie wróci. Zmieniło się
w nim bowiem tak wiele, że nie jest już to ta sama Litwa. Kraj lat dziecinnych jest dla niego wspomnieniem,
który przenosi jego utęskniona duszę w miejsce, w którym czuł się najlepiej i w czas, w którym był
najszczęśliwszy.
4. Motyw tęsknoty za ojczyzną. Omów zagadnienie na podstawie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.
W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Skomplikowana sytuacja polityczna naszego kraju, częste wojny, powstania i zabory, a także powojenna
sytuacja sprawiły, że Polacy często byli zmuszeni do opuszczenia swojego kraju i szukania innego,
86
bezpieczniejszego, czasem lepszego miejsca. Tak było też w przypadku Adama Mickiewicza. Znaczną część
swojego życia musiał spędzić ona na emigracji, na wygnaniach, poza granicami Polski i Litwy.
Teza
Motyw tęsknoty za ojczyzną jest częstym tematem dzieł literackich. Jednym z nich jest epopeja narodowa
Pan Tadeusz.
Argumentacja
Już pierwsze, znane chyba wszystkim słowa Inwokacji: „Litwo! Ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie, / Ile cię
trzeba cenić ten tylko się dowie, / Kto cię stracił” zapowiadają tęsknotę za krajem urodzenia i młodości poety.
Adam Mickiewicz stworzył Pana Tadeusza w 1834 roku na emigracji w Paryżu. Przebywał poza granicami
Litwy, a tęsknota stawała się coraz większa. Dzieło jednak nie miało tylko pokazywać, jak wielki jest żal
Mickiewicza po opuszczeniu kraju, jak jemu i innym romantykom jest przykro z powodu konieczności
wyjazdu. Miało pokazać także, że konflikty wewnętrzne nie są istotne w momencie, kiedy kraj jest pod
rozbiorami
Romantyczny poeta pokazał swoja tęsknotę za ojczyzną, ale także za ludźmi. Bohaterami eposu są ludzie
pełniący urzędy państwowe, które funkcjonowały oficjalnie aż do trzeciego zaboru, to ludzie z dzieciństwa i
młodości Mickiewicza. Większość z nich ma cechy, które odpowiadają polskiej szlachcie. O tęsknocie za tym,
co odchodzi, co jest jedynie we wspomnieniach świadczy także przywołanie wielu obyczajów szlacheckich,
które żegna Mickiewicz z żalem. Wspomina też te, które żegna z ulgą. Należą do nich: pojedynki, zajazdy i
nieodpowiednie zachowania.
Pan Tadeusz pokazuje też codzienność polskiego dworu – to jak wyglądał, co zdobiło jego ściany (portrety
narodowych bohaterów). Skupia się na rzeczach, które uważać możemy za mało ważne, jak choćby parzenie
kawy. Kolejnym aspektem tęsknoty jest tęsknota za ojczystą przyrodą. Już w Inwokacji widzimy, że dusza
poety ma zostać przeniesiona do leśnych pagórków i zielonych łąk. Mickiewicz poświęca jej bardzo dużo
miejsca. Ukazuje przyrodę poddaną człowiekowi, jak sad i ogród i tą dziką, nieokiełznaną.
Kontekst
Tęsknotę za ojczyzną widzimy nie tylko u Mickiewicza. Inny poetą, który tęskni i podobnie, jak Mickiewicz
idealizuje ojczyznę jest Norwid. W utworze Moja piosnka II. Idealizacja ojczyzny, nadmierne uwypuklanie jej
cnót i zalet było bliskie romantykom. Wiersz ten jest wyrazem tęsknoty autora za domem, przedstawia on
jego nostalgię, samotność, smutek i bezsilność. Powtarzający się refren i słowa „Tęskno mi Panie” wzmagają
smutek. Podmiot liryczny tęskni do wiejskiego krajobrazu, do prostych ludzi i bocianiego gniazda. Do kraju,
gdzie tradycja łączy się z wiarą. W zwrotce piątej podmiot liryczny mówi o swej tęsknocie za klarownością i
przejrzystością, gdzie tak oznacza tak, zaś nie oznacza nie.
Ponownie możesz powołać się na Latarnika.
Podsumowanie
Podobne ujęcie tęsknoty i idealizacja ojczyzny są charakterystyczne dla romantyków, których życie toczyło
się za granicami kraju. Obaj pragną powrotu do miejsca swojego urodzenia, ale to, za czym tęsknią zmieniło
się z czasem. Mają tego świadomość, dlatego piszą o rzeczach prostych, uniwersalnych. To wspomnienie
pomaga im znieść ból rozstania.
87
5. Zwyczaje i obyczaje szlacheckie w kulturze polskiej. Omów zagadnienie na podstawie Pana

Wstęp
Adam Mickiewicz napisał Pana Tadeusza na emigracji, w Paryżu. Przebywał poza krajem już od kilku lat i
bez wątpienia tęskni za miejscami drogimi mu. Tęsknił za ojczyzną, w której się urodził i wychował. Tęsknił
także za tym, co polskie. Za polską szlachtą, za obyczajami, które zakończyły się wraz rozbiorami lub krótko
po nich, za ludźmi, których znał z dzieciństwa.
Teza
W Panu Tadeuszu dostrzec można liczne obyczaje szlacheckie, często takie, które odchodzą już w przeszłość.
Argumentacja
O tym, że mamy do czynienia z odchodzącym w przeszłość szlacheckim światem mówi nam już podtytuł
epopei - Ostatni zajazd na Litwie, a także przymiotnik: „ostatni”, który powtarza się wielokrotnie i sugeruje
rodzaj pożegnania. W pierwszej księdze widzimy szlachecką gościnność i staropolskie obyczaje. Pomimo
długiej rozłąki Tadeusz jest zatem witany przez Sędziego, swojego stryja serdecznie, ale bez zbytniej
wylewności. Sędzia jest bowiem gospodarzem, który przyjmuje gości i to na nich powinna skupić się uwaga.
Zbyt wylewne powitanie nie jest w dobrym tonie.
W Soplicowie dostrzeżemy prawdziwą staropolską gościnność. Oczywiście dba o nią Sędzia, który przyjmuje
licznych gości i stara się każdego traktować jak najlepiej. Szczególnymi względami obdarza więc najstarszego i
najwyższego urzędem Podkomorzego. Dba jednak o wszystkich. Mimo iż jest patriotą, zaprasza też do domu
kapitana Rykowa, kwaterującego w pobliskiej wiosce. Uważa to za wyraz grzeczności. Do jednego ze
zwyczajów należy chodzenie, nawet podczas spacerów w odpowiednim porządku: najpierw małe dzieci,
potem najstarsze, szanowane osoby, a na końcu panny i młodzieńcy. Szczególnie dba się o dobre obyczaje
podczas uczt. Każdy ma związane z wiekiem i pozycją społeczną miejsce przy stole. Najlepsze zajmuje
Podkomorzy, dalej siedzą ksiądz, gospodarz i inni biesiadnicy. Damom usługują mężczyźni i kiedy Tadeusz
zaniedbuje kobiety, Sędzia wygłasza naukę o grzeczności. Podczas śniadania Sędzia, choć niezbyt
zadowolony, pozwalał na nieco większą swobodę. Podczas większych uroczystości, takich jak zaręczyny
ucztuje i szlachta, która siedzi w pomieszczeniach i chłopi, mający stoły zastawione na zewnątrz. Podczas tak
uroczystych chwil gra muzyka i tańczony jest polonez. Pierwszą parą jest Podkomorzy i Zosia. Podkomorzy
to „ostatni, co tak poloneza wodzi”, więc ta piękna tradycja też odchodzi w niepamięć.
Mickiewicz opisuje także polowania z zachowaniem wszystkich myśliwskich obyczajów. Do polowania na

grubą zwierzynę myśliwi się przygotowują odprawiają w kaplicy leśnej „mszę zwykłą świętego Huberta” w
intencji myśliwych. Łowami kieruje doświadczony Wojski i odpowiedzialny za wszystkich ma prawo
wydawać polecenia nawet wyższym od niego urodzeniem i urzędem. Po polowaniu jedzony jest bigos.
Upolowane mięso dzieli się według zasług lub, jak w tym przypadku, oddaje do klasztoru.
Są także zwyczaje, które odchodzą w zapomnienie bez żalu. Do takich należy zajazd, czyli zbrojne zajęcie
ziemi. Do takiego bezprawnie doprowadza Gerwazy, a to niesie za sobą szereg komplikacji. Także podanie
czarnej polewki jako odtrącenie adoratora przez rodzinę dziewczyny nie było tradycją chlubną, ponieważ, jak
widzimy na przykładzie Jacka Soplicy, godziło w honor mężczyzny.
Kontekst
88
Zwyczajowa polska gościnność ukazana jest także w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska. Pasek
stanowczo wywyższa polskie zabawy, waleczność i biesiady, ponad te pochodzące z krajów europejskich.
Zestawia je ze zwyczajami Duńczyków, takimi jak spanie nago, czy jedzenie kaszanki i stwierdza, że godzą one
w honor i godność polskich Sarmatów. Zgodnie z założeniami Sarmatyzmu uważa on, że to, co polskie,
nawet jeśli nie najlepsze (bijatyki, pijaństwo) jest lepsze, niż to, co zagraniczne.
Podsumowanie
Polska literatura jest skarbnica wiedzy o zwyczajach i obyczajach. Widzimy w niej przywiązanie autorów do
tego, co dla nich współczesne i dla tego, co odchodzi w niepamięć i należy kultywować. Mimo różnicy
wieków zauważymy przywiązanie do polskich zwyczajów, jak choćby gościnność. Poznamy też takie, o
których należy pamiętać, ale nie należy ich kultywować.
6. Rola tradycji patriotycznych. Omów zagadnienie na podstawie Pana Tadeusza Adama

Wstęp
Pan Tadeusz powstał między innymi „ku pokrzepieniu serc”. Mickiewicz chciał przypomnieć ojczyznę z jej
odchodzącymi w niepamięć zwyczajami, ale także dać wiarę Polakom w odrodzenie zniewolonej ojczyzny. W
takim dziele nie mogło zatem zabraknąć patriotyzmu. Zawarł go polski romantyk na wielu płaszczyznach.
Miłość do rodzinnego kraju dostrzeżemy od pierwszych wersów epopei – Inwokacji do Litwy, kończące
utwór wkroczenie wojsk napoleońskich na teren Polski także ma wymiar patriotyczny.
Kontekst
Mickiewicz był niewątpliwie patriotą i wskazuje na to wiele jego utworów, a także to, co robił w swoim
życiu. Kiedy podczas powstania listopadowego nie udało mu się przedrzeć tam, gdzie toczyły się walki
powstańcze. Stworzył zatem Legion Mickiewicza, pomagający Włochom. Chciał także współtworzyć z
obozem Czartoryskich legion w Turcji. Jego wyjazd spodobał się księciu Czartoryskiemu, który miał
nadzieję na to, że autorytet Mickiewicza pozwoli załagodzić spory między polskimi działaczami narodowymi
w Turcji. Mickiewicz przypłynął z Marsylii do Stambułu i tam zmarł, prawdopodobnie a cholerę.
Zaangażowanie Mickiewicza świadczy o jego patriotyzmie, który widoczny jest w Panu Tadeuszu.
Argumentacja
Tradycje patriotyczne w Panu Tadeuszu widoczne będą w dworku soplicowskim. On sam stanowi symbol
polskości. Na ścianach wiszą zatem obrazy wielkich polskich bohaterów m.in. Kościuszki i Rejtana. Tradycją
patriotyczną będzie nie tylko zawieszenie ich na ścianach, ale nadanie Tadeuszowi imienia po tych ważnych
bohaterach. Zegar wygrywa Mazurek Dąbrowskiego na długo przed tym, jak staje się on hymnem polskim.
Tadeusz widzi wyraźną radość w możliwości wysłuchania melodii.
Tradycje patriotyczne dostrzec można także w kultywowaniu zwyczajów i obyczajów
Więcej na ten temat w opracowaniu pytania 5.
Istotna rolę pełni w Panu Tadeuszu polski strój narodowy: kontusz, żupan, pas szlachecki, a także szabla
przypominająca o patriotycznej walce o wolność. Nieprzypadkowo też w ostatniej scenie Zosia występuje w
stroju ludowym z wiankiem na głowie, co wywołuje ogólny zachwyt.
89
Do tradycji patriotycznych będzie także należał udział poszczególnych bohaterów. Stolnik Horeszko był
zwolennikiem Konstytucji 3-go maja i planował wesprzeć zbrojnie konfederatów, jego zięć wraz z córką
zostali skazani na zsyłkę na Sybir za udział w powstaniu kościuszkowskim. Jacek Soplica natomiast już jako
Ksiądz Robak próbuje wykorzystać bliskość Napoleona i zorganizować zbrojne powstanie na Litwie.
Jak w każdym eposie niezwykle ważne będzie tło historyczne. Akcja rozgrywa się w latach 1811 i 1812, czyli
w okresie kampanii napoleońskiej. Wojska Napoleona pojawiają się w Soplicowie w ostatniej księdze.
Przypomnienie niezwykle ważnych wydarzeń historycznych ma miejsce w koncercie Jankiela, który
przypomną najważniejsze wydarzenia z polskiej walki o wolność od Konstytucji Trzeciego Mają aż do czasów
Napoleona.
Podsumowanie
Pan Tadeusz to niezwykle istotny utwór oparty na patriotyzmie. W zasadzie całość dzieła pokazuje miłość do
kraju. Miłość nie tylko bohaterów, ale także samego Mickiewicza, który stworzył dzieło ukazujące ogrom
miłości do utraconej ojczyzny.
7. Literackie portrety polskiej szlachty. Omów zagadnienie na podstawie Pana Tadeusza Adama
Wstęp
Pan Tadeusz już w podtytule ma słowa – historia szlachecka. Oznacza to, że zbiorowym bohaterem dzieła
będzie właśnie szlachta. Jej obraz jest wyidealizowany i nostalgiczny zarazem. Napisany na emigracji ma
przypominać Polakom – zarówno tym w kraju, jak i mieszkającym za granicą polskość. Ona wiąże się właśnie
ze szlachtą. To ta grupa społeczna ubrana w żupany i kontusze odegrała w historii Polski najważniejszą rolę.
Tu pokazana jest jako odchodząca w przeszłość, ostatni przedstawiciele zanikającego świata.
Teza
Polska szlachta, choć wyidealizowana, przedstawiona jest w Panu Tadeuszu w sposób barwny i różnorodny.
Argumentacja
Najnudniejszym i mającym najmniej wyróżniających cech osobowych jest tytułowy Tadeusz. To

przedstawiciel młodego pokolenia, zakochany w Zosi, która także nie należy do najbarwniejszych postaci.
Tadeusz to człowiek uczciwy, patriota, kochliwy. Nie jest indywidualnością i być nią nie musi. To nie o jego
cechy tu chodzi, ale o tych, którzy odchodzą.
Niezwykle ciekawym człowiekiem jest Gerwazy Rębajło, to zubożały szlachcic, który był świadkiem
zabójstwa Stolnika Horeszki. Jest wierny Stolnikowi nawet po jego śmierci i poprzysięga zemstę na rodzie
Sopliców. Jest człowiekiem pamiętliwym i zawziętym, dlatego jest wierny przez wiele lat swojej przysiędze.
To człowiek inteligentny, obdarzony zdolnościami przekonywania. Dzięki nim udaje mu się podburzyć
szlachtę zaściankową do zajazdu na Soplicowo. Jest odważny i waleczny. Nie można mu odmówić
patriotyzmu, ale osobisty interes jest dla niego dużo istotniejszy niż dobro ojczyzny. Potrafi przebaczać i robi
to, kiedy Jacek Soplica wyznaje mu swoje winy.
Podobne cechy ma Sędzia Soplica, brat Jacka. Jego cechą też jest zawziętość i kłótliwość. Od lat sądzi się o
zamek Horeszków z Hrabią, a gdy konflikt narasta, ważniejsza staje się chęć wygranej niż sprawy polityki
kraju. Jego zapał musi studzić ksiądz Robak. Sędzia to typowy szlachcic, lubiący, gdy wszystko idzie po jego
myśli. Jest też bardzo dobrym gospodarzem, o czym świadczy wygląd dworku i plony.
90
Ciekawą postacią w palecie szlachciców jest Maciej Dobrzyński, przedstawiciel szlachty zaściankowej. To
stary szlachcic, patriota i weteran. Niesamowicie mądry i przywiązany do tradycji. Szlachta dobrzyńska
szanuje go ze względu na jego mądrość. Potrafi wytknąć innym ich głupotę i przekładanie własnego dobra
nad dobro ojczyzny. Wie, że jest to moment, w którym Polacy powinni się łączyć, a nie dzielić.
To jednak nie koniec obrazu polskiej szlachty. Mamy też kłótliwych – Asesora i Rejenta, Wojskiego –
ostatniego woźnego trybunału, Podkomorzego, ale także Telimenę i Hrabiego – zapatrzonych na zachód i
przedkładających to co modne, ponad to, co polskie.
Kontekst
W Panu Tadeuszu pokazana jest szlachta z jej wadami, ale nie ma tu ludzi, którym los ojczyzny nie jest w jakiś
sposób drogi. Nie zawsze tak przedstawia Mickiewicz tą grupę społeczną. W Dziadach III, których akcja
dzieje się nieco później niż w Panu Tadeuszu w scenie Salon Warszawski zauważymy wyraźny podział na
arystokrację i patriotów. Arystokracja ukazana jest tu jako ta, której dobro kraju nie leży na sercu, dla której
ważniejsze są bale i przyjemności. Tym bardziej dostrzegamy zatem różnicę między tym, do czego tęskni
poeta, a szlachtą, która jest sucha i zimna, jak zastygła lawa.
Możesz także odwołać się do Lalki. Przedstawiona tam szlachta, podobnie jak w Dziadach ma głównie wady.
Podsumowanie
Portrety szlachty w Panu Tadeuszu są różnorodne. Widzimy tu wady szlacheckie, które, można powiedzieć
są stałe, ale widzimy też ich zaangażowanie, przywiązanie do tradycji i świata, w którym żyli od pokoleń. Ten
świat odchodzi w przeszłość. Na jego miejsce wchodzą ludzie inni, młodzi. Mogą być dobrymi patriotami,
jak Tadeusz Soplica lub stać się salonowym towarzystwem, którego nie obchodzi dobro kraju.
8. Czy szlachetnymi uczynkami można odkupić ciężką winę? Omów zagadnienie na podstawie Pana
Wstęp
Człowiek nie jest idealny. Nie ma takiej jednostki na świecie, która nie byłaby nieomylna i zawsze
postępowała tylko dobrze. Tacy też są bohaterowie literaccy. Popełniają błędy. Zdarza im się także popełniać
zbrodnie, za które potem starają się odpokutować. Nie mogą niestety zadośćuczynić człowiekowi, któremu
wyrządzili zło. Starają się zatem żyć lepiej. Część z nich staje się szlachetna i służy ludziom i ojczyźnie.
Teza
Przykłady bohaterów pokazują, że choć nie da się zmazać zbrodni, to szlachetnymi uczynkami można
odkupić winę.
Argumentacja
Bohaterem, który popełnił ciężką zbrodnię i starał się ją zmazać była Jacek Soplica. Poznajemy go jako
księdza Robaka i nie znamy jego wcześniejszej tożsamości, ale o jego losach dowiadujemy się z opowieści
Gerwazego, a potem jego samego. W czasach, kiedy dopuścił się zbrodni był młodym szlachcicem litewskim,
wąsalem, uważanym za bardzo przystojnego i mającym ogromny posłuch wśród szlachty. Zakochał się on w
córce miejscowego magnata, a swego przyjaciela, Stolnika Horeszki. Ten jednak nie chciał widzieć Soplicy w
swojej rodzinie. Soplica był bowiem biedniejszy i nie widziano w nim odpowiedniego kandydata na męża
Ewy. Pewnego dnia zrozpaczony i znieważony Soplica poszedł pod zaatakowany przez Moskali zamek
91
Horeszki i strzelił w niego bez celowania. Stolnik umarł, a Jacek uważany został za zdrajcę. Głębokie wyrzuty
sumienia i depresja nie pozwoliły mu normalnie funkcjonować. Zdawał sobie sprawę z tego, jak strasznej
zbrodni się dopuścił i postanowił zrobić wszystko, żeby odkupić swoje winy.
Wstąpił zatem do zakonu bernardynów, zmienił imię na Robak, na znak pokory i wyjechał z kraju. Nie
zależało mu na dobru osobistym i postanowił poświęcić się dla dobra ojczyzny. Przez wiele lat podróżował,
nagłaśniał sprawę polską, prosił o pomoc, brał udział w wojnach, potyczkach i bitwach. Był emisariuszem,
dostał się do niewoli, jego życie znacznie różniło się od tego, które wiódł w Soplicowie. Udało mu się dotrzeć
nawet w pobliże samego cesarza Napoleona Bonaparte. Chciał pomóc ojczyźnie, więc jako ksiądz Robak,
wrócił w rodzinne strony, zmieniony, z wieloma szramami po ranach otrzymanych w walce. Chciał
zorganizować powstanie, ponieważ był przekonany, że Polacy są do tego gotowi. Tak jednak nie było.
Polaków interesowały bardziej od sprawy polskiej sąsiedzkie spory i konflikty. Pragnie uświadomić rodaków,
że nadchodzi czas pojednania, by zająć się wspólnym wrogiem. Nie zdążył jednak tej sprawy doprowadzić do
końca, gdyż podczas zajazdu okolicznej szlachty na Soplicowo przyjmuje na siebie strzał wymierzony w
hrabiego Horeszkę, a później również ratuje Gerwazego. To jemu spowiada się na łożu śmierci. Po pewnym
czasie następuje rehabilitacja Jacka Soplicy i przywrócenie mu dobrego imienia.
Kontekst
Podobnie do Jacka Soplicy skonstruowany jest Andrzej Kmicic, bohater Potopu Henryka Sienkiewicza. On
dopuszcza się wielu złych uczynków i zdrady, stając przy księciu Radziwille. Podobnie jak Kmicic chce
odkupić winę, walcząc dla dobra ojczyzny. Zostaje zrehabilitowany za życia i jego honor zostaje oczyszczony.
Podsumowanie
Zarówno uczynki Soplicy, jak i Kmicica dowodzą, że człowiek może zmyć nimi winę. Kiedy zrezygnuje z
dobra własnego i przestaje się kierować własnymi pobudkami, oddając swoje serce innym czy ojczyźnie, może
zostać zrehabilitowany i cieszyć się szczęściem ziemskim lub wiecznym.
9. Motyw przemiany bohatera. Omów zagadnienie na podstawie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.
Wstęp
W antyku bohater nie zmieniał się. Był statyczny, miał te same cechy. Szekspir wprowadził bohatera
dynamicznego i na naszych oczach Makbet zmieniał się z walecznego, oddanego królowi rycerza, w
człowieka, którego pokonała ambicja. Stawał się on zły, bezduszny, nie dbał o losy kraju. Autorzy pokazują
także zmianę z człowieka złego w dobrego. Często staje się tak pod wpływem ważnego wydarzenia, które
miało miejsce w życiu bohatera.
Teza
Jacek Soplica jest bohaterem dynamicznym, wydarzenia z przeszłości wpływają na zmianę jego charakteru.
Argumentacja
Jacka Soplicę poznajemy w Soplicowie jako księdza Robaka i nie znamy jego wcześniejszej tożsamości, ale o
jego losach dowiadujemy się z opowieści Gerwazego, a potem jego samego. W młodości był hulaką,
zawadiaką, nie stronił od alkoholu. Uważano go za bardzo przystojnego i mającego ogromny posłuch wśród
92
szlachty. Zakochał się on w córce miejscowego magnata, a swego przyjaciela, Stolnika Horeszki. Ten jednak
nie chciał widzieć Soplicy w swojej rodzinie. Soplica był bowiem biedniejszy i nie widziano w nim
odpowiedniego kandydata na męża Ewy. Pewnego dnia zrozpaczony i znieważony Soplica poszedł pod
zaatakowany przez Moskali zamek Horeszki i strzelił w niego bez celowania. Stolnik umarł, a Jacek uznany
został za zdrajcę. Głębokie wyrzuty sumienia i depresja nie pozwoliły mu normalnie funkcjonować. Zdawał
sobie sprawę z tego, jak strasznej zbrodni się dopuścił i postanowił zrobić wszystko, żeby odkupić swoje
winy. Wtedy bardzo się zmienił i przeszedł prawdziwą metamorfozę.
Wstąpił do zakonu bernardynów, zmienił imię na Robak, na znak pokory i wyjechał z kraju. Nie zależało mu
na dobru osobistym i postanowił poświęcić się dla dobra ojczyzny. Przez wiele lat podróżował, nagłaśniał
sprawę polską, prosił o pomoc, brał udział w wojnach, potyczkach i bitwach. Był emisariuszem, dostał się do
niewoli, jego życie znacznie różniło się od tego, które wiódł w Soplicowie. Udało mu się dotrzeć nawet w
pobliże samego cesarza Napoleona Bonaparte. Chciał pomóc ojczyźnie, więc jako ksiądz Robak, wrócił w
rodzinne strony, zmieniony, z wieloma szramami po ranach otrzymanych w walce. Chciał zorganizować
powstanie, ponieważ był przekonany, że Polacy są do tego gotowi. Tak jednak nie było. Polaków
interesowały bardziej od sprawy polskiej sąsiedzkie spory i konflikty. Pragnie uświadomić rodaków, że
nadchodzi czas pojednania, by zająć się wspólnym wrogiem. Nie zdążył jednak tej sprawy doprowadzić do
końca, gdyż podczas zajazdu okolicznej szlachty na Soplicowo przyjmuje na siebie strzał wymierzony w
hrabiego Horeszkę, a później również ratuje Gerwazego. To jemu spowiada się na łożu śmierci. Po pewnym
czasie następuje rehabilitacja Jacka Soplicy i przywrócenie mu dobrego imienia.
Kontekst
Jako kontekst możesz dać Andrzeja Kmicica z Potopu albo Makbeta zmieniającego się na gorsze.
Podsumowanie
Bohaterowie zmieniają się. Jak każdy człowiek pod wpływem jakiegoś wydarzenia, chwili, z dobrych ludzi
staja się złymi tyranami, ale na szczęście jest też odwrotnie. Jacek Soplica z człowieka porywczego, nieco
egoistycznego, wiodącego hulaszcze życie, staje się człowiekiem dobrym, dbającym o rodzinę, a także
wzorowym patriotą.
10. Emigracja jako doświadczenie Polaków. Omów zagadnienie na podstawie Pana Tadeusza Adama
Wstęp i kontekst
Skomplikowana sytuacja polityczna naszego kraju, częste wojny, powstania i zabory, a także powojenna
sytuacja sprawiły, że Polacy często byli zmuszeni do opuszczenia swojego kraju i szukania innego,
bezpieczniejszego, czasem lepszego miejsca. Tak było też w przypadku Adama Mickiewicza. Znaczną część
swojego życia musiał spędzić on na emigracji, na wygnaniach, poza granicami Polski i Litwy. Dlatego
emigracja była dla niego czymś ważnym, tym bardziej, że o tęsknocie za ojczyzną mówił w imieniu
wszystkich emigrantów. Po upadku powstania listopadowego około 11 tysięcy Polaków znalazło się bowiem
na emigracji w krajach zachodniej Europy. Było wśród nich wielu wybitnych wojskowych, polityków,
artystów i naukowców. Przeszli oni do historii jako Wielka Emigracja i odgrywali kluczową rolę w dalszych
dążeniach do odzyskania niepodległości Polski.
Argumentacja
93
Mickiewicz ukazuje emigrację w kilku miejscach swojej epopei. Robi to w Epilogu, ale także w Inwokacji, czy
w końcu w całym dziele, z którego bije tęsknota udręczonego emigranta. Poeta wie, że szybki powrót do
ojczyzny jest niemożliwy. Wysyła oskarżenia pod adresem - nie tylko swoim, ale też- innych Polaków, którzy
uciekli z kraju. Z daleka nie mogą bowiem pomóc krajowi, a mogliby zrobić to, gdyby byli na miejscu. Pan
Tadeusz pisany był głównie dla rozbitej, skłóconej polskiej emigracji i to im starał się przypomnieć obraz
kraju.
Pokazuje zatem postać Jacka Soplicy, który podobnie jak poeta opuścił Polskę, ale jako ksiądz Robak
powrócił do ojczyzny, aby zorganizować powstanie i spróbować odzyskać niepodległość. To właśnie postać
Soplicy miała rozbudzić nadzieję emigracji, że można tak uczynić, że jeszcze jest nadzieja.
Mickiewicz osadza Pana Tadeusza w przeszłości. Nie pokazuje tego, co dzieje się na obczyźnie, czy w kraju.
Woli powracać do kraju lat dziecinnych, do szczęścia i życia bez zmartwień. Chce, żeby Polacy zatęsknili za
tym, co piękne, co polskie i co odchodzi w przeszłość. Chce wspominać świetność – obyczaje, miejsca i ludzi.
Przypomina, że przywiązanie i pielęgnowanie bohaterskich czynów, będących elementem historii Polski, jest
typową cechą Polaków, którą można dostrzec, także w tym dziele.
Możemy mieć wrażenie, że utwór jest rodzajem pożegnania Mickiewicza z krajem. Nie ma on bowiem
nadziei na zobaczenie tego, co utracił. Dlatego przenosi się tam w marzeniach i wspomnieniach. W epilogu
mówi o „pominiętych strefach ulewy i grzmotu", co może świadczyć o tym, że woli pokazywać to, co
wyidealizowane, a omijać rzeczywistość, która rani jego uczucia.
Kontekst
Kontekst dany był we wstępie, ale jeśli chcesz dać inną lekturę, to odwołaj się do Latarnika. Skawiński był
emigrantem. Nazywał siebie liściem na wietrze. Nie umiał znaleźć miejsca, a przeczytanie Pana Tadeusza
przypomniało mu o ojczyźnie i o tym, co ważne.
Podsumowanie
Pan Tadeusz to utwór dla emigracji. Okazał się jednak ważniejszy dla tych, którzy pozostali w kraju. Wielu
polskim emigrantom przekazywał jednak to, co ważne. Ukazał to zjawisko Sienkiewicz w Latarniku. Nie
przez przypadek emigrant Skawiński zaczytuje się w Panu Tadeuszu. Zapomina o swojej pracy, kiedy
„słyszy” ojczystą mowę, kiedy widzi piękno kraju. Utwór pozwolił wielu emigrantom wzbudzić w sobie na
nowo uczucia do ojczyzny. Tym zaś, którzy w kraju pozostali, przypominał o świetności ojczyzny.
DZIADY CZĘŚĆ II ADAM MICKIEWICZ
1. Sprawiedliwość i moralność w kulturze ludowej. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część II

Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Ludowość, która tak często wykorzystywana jest przez twórców romantyzmu surowo potępia zło. To
ludowa moralność wskazuje, jak powinno się postępować i pokazuje, że kara za popełnione winy dosięgnie
94
człowieka za życia albo po śmierci. Kara ta jest okrutna i nie ma miejsca w moralności ludowej na
przebaczenie.
Teza
Literatura romantyczna, wykorzystując ludową moralność pokazuje, że człowiek popełniający złe uczynki
musi zostać ukarany.
Argumentacja
Obrzęd Dziadów polegał z jednej strony na próbie pomocy duszom cierpiącym męki, z drugiej zaś
przybywające duchy pokazywały, jak żyć, głosząc prawdy moralne. Pierwsze z przybyłych duchów to aniołki
Józio i Rózia, które niczym nie zgrzeszyły. Nie mogą jednak być szczęśliwe w Niebie, ponieważ moralność
ludowa mówi, że życie bez cierpienia nie jest pełne. Jednak dwa ziarnka gorczycy wystarczą, by mogły one
znaleźć szczęście wieczne. Należą one do duchów lekkich i zgromadzenie w kaplicy ludzie są w stanie im
pomóc.
Drugi duch – to duch złego Pana. Należy do kategorii najcięższej. Był okrutny, nie miał serca ani litości dla
ludzi ubogich. Zbił chłopca za kradzież jabłek z sadu tak mocno, że ten umarł. Kazał też przegonić matkę z
dzieckiem, kiedy panował mróz i pozwolić, by zamarzła. Nie może zatem jego dusza zaznać spokoju, nie
może nawet dostać się do piekła. Jest skazany na wieczne umieranie z głodu. Poddani, których krzywdził,
zamienieni w nocne ptaki nie dopuszczą do tego, by dostał jedzenie i picie i wydziobują wszystko. Nie ma dla
niego miłosierdzia. Nie może mu pomóc inny człowiek, gdyż on za życia też nie był człowiekiem. Nie ma
miłosierdzia dla ludzi okrutnych.
Duch trzeci, który przybył na uroczystość dziadów, to Zosia, najpiękniejsza dziewczyna z wioski. Zgrzeszyła
brakiem miłości, gardzeniem i lekceważeniem ludzkich uczuć. Kokietowała młodzieńców, wyśmiewała ich
uczucia, sama nie kochała nikogo naprawdę. Trzeba, według moralności ludowej, stąpać po ziemi. Wina
Zosi nie jest tak poważna, jak Złego Pana, dlatego po dwóch latach dostanie się do Nieba.
Kontekst
W balladzie Lilie poeta pokazał dzieje pani, która zabiła swojego męża. Zrobiła to, gdy ten wrócił z wojny, a
ona była przekonana, że tak się nie stanie. Nie została jednak osądzona przez ludzi, kiedy zbrodnia się
wydała. Pani chciała wyjść za jednego z braci męża i zrobiła konkurs na najpiękniejszy wianek. Obaj jednak
zerwali lilie, znajdujące się na grobie jej męża. Kościół, w którym odbyć się miał ślub pani z jednym z braci,
zapadł się pod ziemię. Ballada ukazuje moralność ludową. Zdrada jest zła, zatem jest karana. Często wymierza
ją przyroda, która „staje” po stronie niewinnego, pokrzywdzonego. Tak dzieje się też w Świteziance. Strzelec
przysięga wierność, ale jej nie dochowuje, zwiedziony przez nimfę, którą jest dziewczyna spotykająca się z
nim od jakiegoś czasu. Moralność ludowa mówi, że nie tylko nie można zdradzać, ale także należy
dochowywać przysięgi. Strzelec zostaje ukarany. Umiera, a dusza będzie błąkać się pod modrzewiem.
Podsumowanie
Nie ma zbrodni bez kary. Każdy, kto popełnia zło – ponosi odpowiedzialność za swoje czyny i zostaje
ukarany. Możemy uznać, że kara za zdradę, za obojętność jest zbyt surowa. Inaczej jednak myśleli prości
ludzie, na których moralności wzorował się Adam Mickiewicz. Wina i kara są ze sobą nierozerwalnie
związane. Moralność połączona jest ze sprawiedliwością.
95
2. Relacje między światem realnym i fantastycznym. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część
II Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Ludowość, którą tak chętnie wykorzystywali romantyczni twórcy, niosła za sobą wierzenia w duchy,
fantastyczne istoty i karę wymierzaną przez naturę. Do świata realistycznego przenikały postacie z tego
drugiego. Oba były nierozerwalnie ze sobą związane. Sięganie do zjawisk fantastycznych nie tylko dodawało
kolorytu opisywanym wydarzeniom, ale miało znacznie ważniejsze zadanie, polegające na dostrzeżeniu tego,
co inne, nie dla wszystkich widoczne.
Argumentacja
Nocą w Zaduszki, w cmentarnej kaplicy prości ludzie pod wodzą Guślarza odprawiają pogański obrzęd
dziadów. Wzywają dusze zmarłych, by móc im pomóc. W zamian słuchają wygłoszonych przez nich nauk
dotyczących życia i możliwości zbawienia. Sam fakt, że te dwa światy mają się zetknąć może być czymś
dziwnym, a tu jeszcze mają się wzajemnie potrzebować.
Resztę argumentacji bierzemy z poprzedniego punktu.
Kontekst
Relacje między światem fantastycznym a realnym znajdziemy nie tylko w romantyzmie. Przedstawia je także
Szekspir. Wśród postaci fantastycznych w Makbecie są trzy wiedźmy i Hekate oraz Duch Banka. Wiedźmy są
wysłanniczkami i zwiastunkami losu. Budzą one strach i mają nadprzyrodzone zdolności. Przemieszczają się
podróżując na latającym sicie, gotują tajemniczą zupę, potrafią uśmiercać zwierzęta i zmieniać się w
zależności od potrzeb. Przyroda zmienia się, gdy się pojawiają. Robią to w określonym miejscu: na
pustkowiu, gdzie kwitną wrzosy, w ponurą pogodę. Burza i błyskawice potęgują grozę sytuacji. Rozmowa
wiedźm i poruszane tematy nie wróżą niczego dobrego. Rozmawiają one o karze, jaka spłynie na
narzeczonego nieuprzejmej dziewczyny i urwanym palcu sternika. Postacie te kojarzą się ze złem,
przepowiadają straszną przyszłość. Hekate, czwarta wiedźma, ważniejsza niż pozostałe, chce zniszczyć
człowieczeństwo Makbeta. To one jako pierwsze spowodują, że Makbet zechce być królem. Uwierzy
bowiem w ich przepowiednie. Pobudzą do tego czynu zarówno Makbeta, jak i jego żonę. T druga
przepowiednia o podejściu lasu pod mury zamku sprawi, że Makbet poczuje się bezkarny. Szekspir
wprowadza czarownice, by zbudować nastrój napięcia i grozy, to one przepowiadają przyszłość, podobnie,
jak w tragedii greckiej wróżbici czy przepowiednie. Są także upostaciowieniem zła.
wiedział co zrobił Makbet i dlaczego. Był bowiem przy przepowiedni wiedźm. Duch przyjaciela pojawia się
Podsumowanie
Zarówno w Dziadach II, jak i Makbecie zobaczyć możemy świat fantastyczny, który przenika do świata
realnego. Pełni on jednak różne role. W romantycznym dramacie oba światy przenikają się, gdyż są sobie
potrzebne, są połączone. Ludzie dają duchom to, co potrzebują, a one się odpłacają. Inaczej jest w Makbecie.
96
Tam świat wiedźm jest światem złym, odbiciem tego, co niedobre w duszy bohatera. Duch przyjaciela to
wyrzut sumienia, także za popełnione zło.
3. Kara za popełnione winy jako podstawa sprawiedliwości ludowej. Omów zagadnienie na podstawie
Dziadów część II Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Omówieniem tego pytania jest pytanie nr 1 i spokojnie można je wykorzystać.
DZIADY CZĘŚĆ III ADAM MICKIEWICZ
1. Funkcje snu i widzenia w utworze literackim. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III
Wstęp
W malarstwie i sztuce przedstawiano sen jako młodzieńca ze skrzydłami. Otulał on nimi śpiących. Mitologia
miała swojego boga marzeń sennych - Morfeusza i boga snu – Hypnosa, bliźniaczego brata boga śmierci –
Tanatosa. Sny tłumaczono sobie w różnorodny sposób, często ciężko było je odróżnić od widzeń. Jedne i
drugie są częstym romantycznym motywem. Łącza się one z romantycznym pojmowaniem świata, gdzie to,
co racjonalne przenika się z tym, co irracjonalne i fantastyczne.
Teza
Sny i widzenia występowały często w literaturze. Miały one ostrzegać, być proroctwem, objaśniać
rzeczywistość.
Argumentacja
Sny i widzenia nazywane są motywami onirycznymi. Najczęściej związane są z nocą, ale są związane z tym, co
w ciągu dnia dzieje się w uszy bohatera, którego nawiedzają. Dusza Konrada nie jest jednoznacznie dobra lub
zła, dlatego trwa walka o jego duszę. Konrad w Prologu czuje, że sny są czymś więcej niż marzeniem i
przypomnieniem. Anioł przepowiada mu, że on, jednostka może więcej, niż mu się wydaje.
Inaczej wygląda sen Senatora Nowosilcowa, jego dusza jest zła, przegrana. Dlatego niemal wyrwany z ciała
jest niesiony przez diabelskie sługi na kraniec świata, gdzie cierpi męki. Śni mu się początkowo, że jest w
łaskach cara, że wszyscy miło się do niego uśmiechają, szanują go. Zmienia się to jednak, gdy car przestaje na
niego przychylnie patrzeć. Ludzie odwracają się od niego, a on cierpi straszliwe męki. W tym śnie ukazana jest
jego zależność od cara. Dusza Nowosilcowa jest targana złem, ale nie zostaje „wywleczona” z niego
całkowicie. Sen jest ostrzeżeniem – nie tylko przed tym, że dni Nowosilcowa są policzone, ale także przed
tym, że miejsce tego, co złe jest w Piekle.
Nieco oderwaną od treści utworu wydaje się być scena w dworku pod Lwowem. Ewa, młoda dziewczyna,
zmówiwszy modlitwy za ojczyznę i zesłańców, a także poetę, którego wiersze czytała, pogrążyła się śnie.
Ukazała się jej Matka Boska w cudownym blasku. Miała na sobie wianek, który poprzedniego dnia uwiła dla
97
niej dziewczyna. Maryja podała kwiaty Jezusowi, a ten podarował jej Ewie. W pewnym momencie jeden z
kwiatów – róża- przemawia do dziewczynki tymi słowami: „Weź mnie na serce”. Ewa wie, że zerwała kwiaty,
by ofiarować je Maryi, wie też, że to pewien rodzaj ofiary. Podobnie, jak ofiara z młodych ludzi, składana dla
dobra Polski. Jest jeszcze jedna interpretacja tej sceny, to rodzaj pojednania Polski z Bogiem. Może jednak nie
ma w romantyzmie miejsca na bunt wobec Bogu i trzeba zastąpić go pokorą.
To właśnie pokora doprowadziła księdza Piotra do możliwości widzenia losów Polski. Widzi on młodzież
polską wydaną w ręce tyrana. Długimi, śnieżnymi drogami ciągną kibitki w których więźniowie wiezieni są
na Sybir. Jeden z więźniów uniknął jednak losu towarzyszy i nie poddał się tyranowi. Nazywany jest
wskrzesicielem narodu. W jego żyłach płynie bohaterska krew przodków, nosi imię 44. Cała Europa
przygląda się cierpieniu tego narodu i stawia go przed sądem. Sędzią jest Gal, czyli Francja. Co prawda nie
znajduje on winy w skazanym, ale podobnie jak Piłat w skazaniu Jezusa - umywa ręce, a następnie ustępuje i
skazuje niewinny naród. Ksiądz Piotr widzi krzyż o ramionach rozpościerających się na szerokość
kontynentu. Jego ramiona opierają się na trzech zaborcach – Prusach, Rosji i Austrii. U stóp krzyża stoi
matka Wolność, patrzy, jak żołdacy znęcają się nad jej synem. Ostateczną zadaje Moskal. Naród umiera, ale
na wzór Chrystusa – zmartwychwstaje. Aniołowie śpiewają „Alleluja, alleluja”. Upersonifikowany naród leci
ku niebu w białej szacie. Szata spada i okrywa świat. Mickiewicz wykorzystuje w widzeniu wątki biblijne. Ma
ono charakter mesjanistycznej idei.
Nawiązanie do mitologii jest tu kontekstem, jednak, jeśli przygotowujesz wypowiedź na lekcję i masz
wykorzystać inny utwór, to możesz nawiązać do Trenu XIX
Przedstawiony jest w nim sen Kochanowskiego, podmiotu lirycznego, do którego przychodzi matka z
Urszulą na rękach. Pokazuje mu ona, że córka poety jest szczęśliwa w miejscu, w którym się znajduje.
Napomina też Kochanowskiego, by nie czekał, aż czas zaleczy rany, ale by swoją mądrością i stoicyzmem
pomógł umysłowi. Przywraca mu też wiarę w Boga mówiąc, że jeden jest pan smutku i nagrody. To przyjście
matki ma Kochanowskiego odwrócić od żałoby i przywrócić w nim człowieka, którym był kiedyś – mędrca i
filozofa.
lub Zbrodni i kary i snu o kobyłce, który jest zapowiedzią popełnionej przez Raskolnikowa zbrodni.
Podsumowanie
Sny fascynowały twórców od zawsze, dlatego dawano im dużo miejsca w literaturze i sztuce. Szczególne
miejsce zajmują w romantyzmie, gdzie łączą świat realny z fantastycznym. W Dziadach sny i widzenia są
odzwierciedleniem duszy i przepowiednia tego, co ma nastąpić. W Trenie XIX natomiast są ukojeniem dla
smutku ojca, filozofa i poety.
2. Motyw walki dobra ze złem o duszę ludzką. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III
Wstęp
Dobro i zło to to tematy niezwykle często poruszane w literaturze. Ludzie zastanawiają się bowiem, skąd
pochodzi zło (unde malum) i czy da si ę je pogodzić z dobrem. Powstała nawet gałąź teologii – teodycea,
98
zajmująca się tym problemem. Romantyzm zbudowany na ludowości także, a może szczególnie przygląda się
dobru i złu i relacjami między nimi.
Teza
Walka dobra ze złem może odbywać się na wielu płaszczyznach. Jedną z nich jest ludzka dusza.
Argumentacja
Już w Prologu, podczas snu Gustawa pojawia się Anioł mówiący, że bohater jest „niedobrym, nieczułym
dziecięciem”, a Anioł strzeże go, gdyż prosi o to matka Gustawa. Wkrótce prócz dobrych duchów, będących
po prawej stronie, pojawiają się także złe duchy. Te z prawej strony chcą podłożyć „miękki puch” pod głowę
więźnia, śpiewać i nie straszyć. Zupełnie inne zadanie mają te znajdujące się z lewej strony. Początkowo
mówią tylko, że noc w więzieniu jest smutna, a w mieście odbywa się wesele, słychać huczną muzykę.
Twierdzą także, że w dzień dokucza im Bóg, dlatego ich porą jest noc. To ona wyciąga pobożne myśli z
głowy człowieka i zatruwa jego duszę. Duchy chcą śpiewać nad więźniem, aby stał się ich sługą, chcą
zawładnąć jego myślami i sercem. Anioł przepowiada więźniowi wolność i pilnuje myśli bohatera. Złe duchy
jednak nie zamierzają odejść i rozpoczyna się walka o duszę więźnia między dobrymi a złymi duchami. To
następny dzień ma być decydujący i wpłynąć na dalsze losy bohatera. Duchy z lewej strony chcą podwoić
swoje siły, by mocniej wpływać na mężczyznę. Anioł zapewnia go, że jest silniejszy i może więcej, niż mu się
wydaje.
Ponownie duchy walczą o duszę Konrada po wygłoszeniu rzez niego wielkiej improwizacji. Prócz ogromnej
pychy, którą prezentuje Konrad, widzimy także wezwanie do Boga, żeby się do niego odezwał. Konrad grozi,
że strzeli przeciwko jego naturze, jeśli Bóg się nie odezwie i wstrząśnie całym światem. Chce krzyknąć, że Bóg
nie jest ojcem świata, ale… Nie kończy jednak tych słów i robi to za niego diabeł. Kiedy mężczyzna upada
duchy z prawej strony modlą się za jego duszę i odpędzają duchy z lewej. Te zaś chcą pognębić Konrada
zanim odzyska świadomość. Jeden z duchów jest zły i oskarża diabła o to, że to nie Konrad wykrzyknął
przeciwko Bogu ostatnie słowo. Gdyby to zrobił, jego duma przeszłaby na kolejny stopień, byłaby jeszcze
większa. Diabeł wypowiadając słowo za niego, niejako wypuścił jego duszę z diabelskich sideł. Duchy z lewej
uciekają po chwili, słysząc kroki nadchodzącego księdza.
Gustaw- Konrad nie jest postacią jednoznacznie złą, jak Nowosilcow i dobrą, jak ksiądz Piotr. Dlatego walka
o jego duszę trwa. Jest pyszny i to pozwala diabłom na przeciąganie duszy Konrada na swoją stronę, ale ludzie
modlą się o niego. Wstawiają się za nim zarówno żywi, jak choćby Ewa, alei umarli – jego matka. Dusza
Konrada nie jest do końca zła, ponieważ wszystko, co robi, robi z miłości do narodu. To także działa na jego
korzyść.
Kontekst
Walka dobra ze złem o dusze Konrada przypomina zakład Boga z szatanem o zachowanie Hioba. Co prawda
Bóg nie walczy, ponieważ dobrze wie, jak zachowa się Hiob, ale Szatan stara się bardzo, by Hiob wyrzekł się
Boga i zrobił to, co Konrad, by złorzeczył Bogu. Hiob jednak jest wierny Bogu i daleko mu do
Konradowskiej pychy.
Podsumowanie
Walka dobra ze złem rozgrywa się niemal w każdym człowieku. Ludzie są bliżej Boga lub bliżej złych
duchów. Mają jednak wolna wolę i mogą wybierać, która strona jest im bliższa, Duszę Konrada ratuje ksiądz
Piotr, Hiob natomiast ratuje się sam – swoją miłością do Boga.
99
3. Losy młodzieży polskiej jako temat utworów literackich. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów
część III Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
III część Dziadów nazywa się Dziadami drezdeńskimi, gdyż postały one w Dreźnie, w roku 1832. Mickiewicz
napisał utwór jako zadośćuczynienie swojej nieobecności w powstaniu listopadowym. Nie udało mu się
bowiem dostać na teren powstańczych działań. Był na emigracji i chciał przekazać także odczucia ludzi,
którzy znaleźli się tam razem z nim. W utworze tym oddał hołd męczeństwu młodzieży walczącej z zaborcą.
Pokazał więzionych, wywożonych na Sybir. Osoby występujące w dramacie są postaciami autentycznymi.
Mickiewicz odwołuje się także do autentycznych wydarzeń ze swojego życia - po procesie Towarzystwa
Filomatów w Wilnie w 1823 roku Mickiewicz i jego koledzy zostali uwięzieni w klasztorze Ojców
Bazylianów przerobionym na więzienie. To właśnie tam rozgrywa się Prolog i Scena Więzienna, a także
Wielka Improwizacja. Utwór dedykowany jest przyjaciołom i współwięźniom.
Argumentacja
Jedną z najważniejszych scen ukazujących losy polskiej młodzieży jest Scena Więzienna. Jest to scena
realistyczna, rozgrywa się w wileńskim więzieniu – w byłym klasztorze Ojców Bazylianów. W Wigilię
Bożego Narodzenia 1823 roku. Do celi Konrada przychodzą inni polscy więźniowie, by spędzić ten
świąteczny czas razem. Jeden z nich, Jan Sobolewski, który powrócił właśnie z miasta na przesłuchanie,
opowiada o widzianych przez niego więźniach i kibitkach wywożących ich na Sybir.
Mówi o wywożonych: „małych chłopcach”, mających po kilka lat. Podaje przykład dziesięciolatka, dla
którego kajdany były zbyt ciężkie, nie mógł ich dźwignąć, ale waga ich zgadzała się z rosyjskimi przepisami.
Inny więźniem jest Janczewski, wyróżniający się spośród tłumu zesłańców dumą i godnością. Aby dodać
odwagi innym więźniom z podniesioną ręką krzyknął trzykrotnie: „Jeszcze Polska nie zginęła”. Ta uniesiona
ręka staje się symbolem buntu przeciw zaborcy, daje też nadzieję na pokonanie go. Jest tu jeszcze jeden
więzień – Wasilewski, pobity tak podczas przesłuchania, że mdleje na stopniach. Jest niesiony do kibitki, a
jego ciało wygląda, jak rozpięte na krzyżu.
Ukazywana młodzież jest niewinna, ale strasznie cierpi. Mickiewicz idealizuje ją i przyrównuje jej ofiarę do
ofiary Chrystusa. Podkreśla wygląd bohaterów – ogoleni, wychudzeni, mali, ale pilnowani przez uzbrojone
warty, zakłuci w łańcuchy. Ukazana jest tu martyrologia, męczeństwo młodzieży.
To, jak wygląda życie młodzieży, opisuje Mickiewicz także w innych scenach. Jedną z nich jest Salon
warszawski. Zestawiony zostaje tu obraz młodych patriotów stojących przy drzwiach i bezmyślne
towarzystwo stolikowe, rozmawiające o balu. Opowiedziana jest tu historia Cichowskiego, który nagle
zaginął. Upozorowano jego samobójczą śmierć. Przez wiele lat był więziony, torturowany, ale nikogo nie
wydał. Odesłano go w końcu do domu - obłąkanego i wyniszczonego. Niestety nigdy nie odzyskał swojego
dawnego, wesołego charakteru.
Kolejnym przykładem na to, jak traktowana była polska młodzież jak postać Rollisona. Jego historia ukazuje
okrucieństwo i dwulicowość zaborcy, reprezentowanego przez Senatora Nowosilcowa. Rollison, młody
student, przetrzymywany jest w więzieniu. O jego uwolnienie błaga niewidoma matka. Chce się z nim
spotkać, ponieważ chłopiec rok siedzi o chlebie i wodzie. Matka wie, że jest bity i chce popełnić
100
samobójstwo. Senator obiecuje pomoc – a po wyjściu matki zezwala na „pomoc w samobójstwie” chłopcu,
który podczas przesłuchania nic nie wyznał.
Podsumowanie
Adama Mickiewicz w II cz. Dziadów oddał hołd młodzieży walczącej z zaborcą przed powstaniem
listopadowym. Ukazuje on męczeństwo (martyrologię) młodych ludzi pokazując, że pomimo okrutnego
traktowania, byli w stanie znieść męczeństwo i nie poddać się wrogowi. Jest to bohater zbiorowy, ale ma
także silnie zarysowane jednostki. Są oni pokazani w sposób wyidealizowany, heroiczny.
4. Ludzkie dążenie do wolności. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III Adama
Wstęp
Dziady III to dramat o prześladowanych i więzionych Polakach. Wolność zatem odegra w tym utworze
ogromną rolę. Pojawia się ona w dwóch wymiarach. Pierwszy to wymiar historyczny, narodowy - zakłada, że
Polsk teraz jest zniewolona i cierpi, ale idea mesjanizmu mówi, że kraj cierpi w imię przyszłej wolności. Ten
dzień nadejdzie i Polska stanie się wolna. Drugi wymiar wolności to wymiar indywidualny. Każdy z
więźniów ma bowiem nadzieję na odzyskanie wolności.
Teza
Dziady III ukazują ludzkie dążenie do wolności. Nie jest to jednak walka z zaborcą.
Argumentacja
Więzień w Prologu słyszy głos, że zostanie uwolniony. Jest jednak poetą, a ta wolność będzie pozorna, będzie
to bowiem zesłanie na Sybir. Wie, że tam nikt nie zrozumie jego poezji, pieśni, ponieważ mówi się tam w
innym języku. Anioł mówi jednak wyraźnie, że wolność, którą otrzyma Więzień jest mocą: „Ludzie! każdy z
was mógłby, samotny, więziony, myślą i wiarą zwalać i podźwigać trony”. Wolność nie polega zatem na tym,
że nie jest się w kajdanach, czy nie siedzi w więzieniu. To stan umysłu. Zniewolenie jest tym, co dzieje się w
głowie, duszy i sercu człowieka. Kiedy wygrywają złe myśli, człowiek jest więźniem. Nie sama niewola jest
brakiem wolności, ale całkowite pogodzenie się z nią. Więzień twierdzi, że kajdany zdjęte z rąk i nóg zostaną
wtłoczone w jego duszę.
Nie oznacza to jednak, że Więzień przestaje wierzyć w wolność. Po przemianie z Gustawa w Konrada
pokazuje, jak ważna jest dla niego wolność. Walczy o nią z samym Bogiem w Wielkiej Improwizacji. Wolność
jest tu w jakimś stopniu siłą niszczycielską. To ona sprawia, że Konrad zwraca się przeciw Bogu i chce wydać
mu bitwę krwawszą niż Szatan. Konrad czuje się wolny, a to doprowadza go do ostateczności. Bluźni
przeciwko Bogu i zarzuca mu, że źle kieruje duszami ludzkimi. Chce kierować nimi sam i doprowadzić do
wolności cały naród. Ksiądz Piotr w swoim widzeniu dostrzeże to, że Polska będzie wolna, po cierpieniu i
zmartwychwstaniu.
Kontekst
Konrad dąży do wolności i osiąga ją, czując się poetą. Nie walczy jednak o wolność swoją i narodu w sposób
czynny, nie bierze broni, nie zabija. Próbuje to zrobić Kordian z dramatu Słowackiego. Chce dokonać
zamachu na cara, by wyzwolić Polskę spod jarzma samozwańczego króla. Nie udaje mu się to jednak. Później
101
musi troszczyć się o własną wolność. Próbuje osiągnąć ja skacząc konno przez szpaler bagnetów. Mimo
obietnicy, że jeśli tego dokona, zostanie wolny, zostaje wtrącony do więzienia. Otwarte Podsumowanie
dramatu nie daje nam odpowiedzi na to, jak potoczą się losy Kordiana, ale jego dążenie do wolności narodu i
własnej widać tu dokładnie.
Podsumowanie
Nie ma chyba człowieka na świecie, który chciałby tkwić w niewoli. Wolność leży w ludzkiej naturze, więc
niemal każda jednostka chce z tej wolności skorzystać. Czasem wolność duszy jest niezależna od osadzonego
w więzieniu i zniewolonego ciała. Zdarza się także tak, jak w przypadku Konrada, że nadmierna wolność
prowadzić może do pychy.
5. Kreacje ludzi nieprzeciętnych. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III Adama
Wstęp
Romantyzm, w przeciwieństwie do oświecenia, ale i pozytywizmu stawiał na indywidualizm. Bohaterowie

tego okresu dokonywali lub przynajmniej próbowali dokonać rzeczy wielkich. Robili to samodzielnie,
wznosząc się ponad przeciętność. Mieli cechy buntowników, wrażliwców, którzy nie godzili się na zastaną
rzeczywistość.
Teza
Kreacje ludzi nieprzeciętnych dostrzec możemy w wielu utworach romantycznych, także w Dziadach III
Adama Mickiewicza.
Argumentacja
Nieprzeciętna postacią w Dziadach III jest Konrad. Uważa się za takiego, ale i inni widzą w nim niezwykły
potencjał. Jako Gustaw w IV części Dziadów zwątpił pod wpływem nieszczęśliwej miłości w swoje
młodzieńcze ideały. Jednak w celi więziennej zerwał z tym co było i stał się Konradem – z nieszczęśliwego
kochanka stał się bojownikiem o wolność. Uczucie i wrażliwość zmieniają go w śpiewaka, wieszcza, który
podejmuje się niezwykłego zadania, który zostaje stworzony do wielkich czynów. Dlatego oddaje się całemu
narodowi. Konrad wie, że jest nieprzeciętny, zna swoją moc i potęgę, dlatego porównuje się do Stwórcy, a
nawet, jak twierdzi, przerasta go. Wierzy w to, że jego siła, za sprawą poezji, jest tak wielka, że jest w stanie
sprzeciwić się naturze i rządzić nie tylko kosmosem, ale i duszami ludzkimi.
Konrad widzi cierpienie swojego narodu i chce stać się nowym Prometeuszem, chce przyjąć na siebie
cierpienia wszystkich ludzi. Wbija się coraz mocniej w dumę i staje się coraz bardziej pyszny. Nie zgadza się
na panujące zło i chce je zastąpić miłością. Bóg jest jego zdaniem tylko mądrością. Konrad chce zrozumieć
cierpienie i to, jak zbudowany jest świat, to popycha go niemal do bluźnierstwa przeciwko Bogu. Czuje się
Konrad jednostką nieprzeciętną. Bóg jednak mu nie odpowiada i okazuje tym samym, że pycha nie
zaprowadzi go tam, gdzie mogłaby pokora.
To właśnie pokora pokazuje drugą nieprzeciętną jednostkę w dramacie, postać zupełnie inną niż Konrad –
księdza Piotra. Nie tylko wyzwoli on duszę Konrada s szatańskich sideł, ale także będzie mógł zobaczyć to, co
102
nie było dana Konradowi – przyszłość narodu. Ksiądz Piotr otrzyma dar widzenia, a wcześniej będzie mógł
rozmawiać z uwięzionym w ciele Konrada diabłem. Nazywa siebie „prochem i niczem” i w przeciwieństwie
do Konrada nie widzi i nie odczuwa swojej wielkości. Z ogromną pokorą wypełnia posłannictwo,
odwiedzając więźniów, odprawiając egzorcyzmy. Jest jednak bez wątpienia jednostką nieprzeciętną.
Przepowie bowiem nie tylko zmartwychwstanie Polski, ale także ważną rolę, jaką odegra Mesjasz, który ma
nadejść.
Kontekst
Jednostką nieprzeciętna jest także Kordian. To typowy romantyczny indywidualista. Dostrzeżemy u niego
nieprzeciętną idee – winkeliedyzm. W duszę młodego Kordiana ideę winkelriedyzmu wlał Grzegorza , jego
wierny sługa. Opowiedział mu bowiem o kampanii moskiewskiej Napoleona i w niezwykle poważny,
melancholijny sposób, przedstawia historię Kazimierza - polskiego oficera buntownika. Polskie wojska trafiły
do niewoli i planowano wcielić je do armii rosyjskiej, ale żołnierze nie chcieli tego, zaczęli się buntować.
Prowadzono więc ich na Sybir. Był pośród nich pułkownik tatarskiej armii, który zabił starego legionistę.
Kazimierz, dzielny Polak, postanowił sam stanąć przeciw wrogom. Rzucił się na pułkownika, razem z nim
wpadł do rzeki, której lodowe kry ucięły pułkownikowi głowę. Wiedział, że za to zginie, ale nie mógł
postąpić inaczej.
Kiedy po podróży po Europie Kordian trafia na Mont Blanc jego poglądy nabrały realnych kształtów. Hasło
"Polska Winkelriedem narodów" stało się jego mottem życiowym chmurze wraca do Polski chce swoją idee
zaszczepić innym. Kiedy Mikołaj I zostaje królem Polski, Kordian próbuje przekonać zebranych w
podziemiach do pomysłu zamachu na cara. Jego pomysł jednak upada w głosowaniu, a Kordian postanawia
samotnie wykonać zadanie. Zadanie jednak go przerasta – przeszkadzają mu Strach i Imaginacja - wytwory
jego wyobraźni. Przegrywa wewnętrzną walkę i mdleje przed komnatą cara. Zostaje zamknięty w szpitalu dla
obłąkanych. Tam spotyka tych, którzy także ponieśli klęskę samotnych idei.
Nieprzeciętna jednostka jest także Wokulski czy Kmicic. Ich też możesz dać jako kontekst.
Podsumowanie
Konrad i ksiądz Piotr to zupełne przeciwieństwa. Obaj jednak są jednostkami, które uznać możemy za
nieprzeciętne. Nie dlatego, że różnią się i jeden z nich jest pełen dumy i pychy, a drugi pokory. Każdy z nich
ma bowiem do wykonania ważne zadanie i robi je na swój sposób. Pokora księdza okazuje się skuteczniejsza
niż pycha. Tę możemy dostrzec też u Kordiana – człowieka pewnego tego, że może dokonać zamach na życie
cara.
6. Przypowieść i jej funkcje w utworze literackim. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III
Wstęp i kontekst
Przypowieść zwana jest także parabolą i kojarzy nam się z biblijnymi przypowieściami. Jest gatunkiem
literackim, mającym moralizować. Posiada narratora, ale postacie nie mają cech szczegółowych. Nie mają
nawet imion, nazywane są poprzez pełnione funkcje. Obrazują uniwersalne prawdy o człowieku i jego życie,
a także postawy wobec świata i innych ludzi. W przypowieściach należy odejść od dosłownego sensu i odkryć
znaczenie przenośne, wiążące się najczęściej z określoną prawdą moralną. Gatunek ten składa się z dwóch
części: po pierwsze ukazuje jakąś historię, wydarzenie, które mogło mieć miejsce wszędzie. Druga polega na
103
wyciągnięciu ogólnego i uniwersalnego wniosku. Przypowieści mają zatem sens dosłowny i ukryty. Mają
zmuszać do zastanowienia i nie pokazują wprost swojej drugiej warstwy. Przypowieści w Biblii głosił Jezus,
dzięki nim nauczał. Mówiąc zatem przypowieść o synu marnotrawnym, nie pokazywał tylko, że syn może
wrócić do ojca, a ten będzie się cieszył, że odzyskał dziecko. Pokazuje także, a może przede wszystkim, że
grzesznik zawsze może powrócić do Boga, a radość z tego powrotu będzie ogromna.
Teza
Przypowieści ukazane w Dziadach i innych tekstach mają ostrzegać i uczyć.
Argumentacja
Podczas pobytu z Panią Rollison u Senatora, ksiądz Piotr przepowiada Doktorowi śmierć. Kiedy to
zdarzenie się sprawdza, opowiada Nowosilcowowi dwie przypowieści. Pierwsza to przypowieść o ocalonym
zbójcy. Pod murem, w jego cieniu spoczęli strudzeni podróżnicy. Był wśród nich zbójca. Anioł ostrzegł go
jednak, by uciekał, gdyż mur się zawali. Tak się stało i ocalał tylko on. Gdy łotr dziękował za ocalenie,
dowiedział się, że uniknął teraz śmierci, ponieważ Bóg przewidział dla niego znacznie gorszy koniec, bardziej
haniebny. Ta przypowieść to ostrzeżenie dla Senatora i Bajkowa. Nie zginęli teraz, ale kara boska ich nie
ominie i czeka ich straszniejsza śmierć.
Kolejną historią opowiedziana przez Księdza Piotra w scenie VIII jest historia o rzymskim wodzu. Pewien
rzymski wódz, po podbiciu armii nieprzyjaciela, zachował przy życiu jedynie króla, hetmanów,
pułkowników i starostów. Uratowany król niesamowicie cieszył się, że nie spotkała go śmierć. Żołnierz,
który ich pilnował objaśnił im, że wódz zamierza oprowadzać swoich ich, jako swoich jeńców na łańcuchu
po Rzymie, jako świadectwo swojej potęgi i chwały. Dlatego ich nie stracono, by pokazać ich hańbę. Potem
czeka ich ciężkie więzienie i dożywotnia niewola. Król jednak nie uwierzył słowom zwykłego żołnierza,
pytając, skąd miałby on znać zamiary wodza. Ta przypowieść to także ostrzeżenie, dotyczące szczególnie
Nowosilcowa. Tych, którzy teraz mają władzę, także czeka śmierć, ale wcześniej upadek i hańba.
Podsumowanie
Przypowieści nie muszą zatem być tylko biblijne. Wpisują się także w inne epoki. Ich uniwersalizm sprawia,
że nie tracą one na aktualności. Nowosilcow nie zrozumiał tego, co przepowiedział mu ksiądz Piotr, ale
czytelnicy, szczególnie ci żyjący pod zaborami, mogli zrozumieć przesłanie podnoszące ich na duchu.
7. Bohater literacki wobec samotności. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III Adama
Wstęp
Samotność, podobnie jak indywidualizm to cechy romantycznego bohatera. Niezrozumiany przez

społeczeństwo, myślący inaczej niż inny, skazany na samotność lub taką samotność wybierający. Niemal
wszyscy bohaterowie romantyczni czują się samotni lub stają się tacy, by dokonać rzeczy wielkich.
Teza
Bohaterowie często są samotni. Jest to ich własny wybór lub niezrozumienie społeczeństwa.
Argumentacja
104
Konrad w III cz. Dziadów jest samotnikiem z przymusu, gdyż jest zamknięty w więziennej celi, ale także z
wyboru. Już na początku utworu Anioł mówi, że samotność jest dla bohatera czymś dobrym. Wyznaje, że
uprosił Boga, by oddał młodzieńca w ręce wroga i pozwolił mu w samotności dumać nad swoim
przeznaczeniem. Jest poetą, ale czuje się niezrozumiały przez społeczeństwo. Pomimo tego, że do jego celi w
wigilijny wieczór przychodzą przyjaciele, on siedzi z boku, samotny, nie potrafi, a może nie chce z nimi
dyskutować, cieszyć się ich obecnością. Wypowiada w Wielkiej Improwizacji słowa: „Samotność - cóż po
ludziach, czym śpiewak dla ludzi”. Czuje, że ludzie są mu niepotrzebni i on jest niepotrzebny ludziom. Jego
zdaniem jest od nich lepszy. Czuje, że jest bardziej równy Bogu, niż zwykłym „zjadaczom chleba”. Bycie
poeta i wtórzenie poezji pojmują jako niezwykły dar, namaszczenie. Tworzy dla ludzi, więc jest od nich
wyższy i potężniejszy. Wyzywa Boga na pojedynek i niemal przeciwko niemu bluźni. Chce rządzić duszami
ludzkimi, czuje, że ma taką samą moc tworzenia, co Bóg. Jest jak Prometeusz – cierpiący dla ludzkości i za
nią. To także stawia go jako samotnika. Bóg mu nie odpowiada, więc samotność Konrada pogłębia się.
Takim samotnikiem już pozostanie. Wieziony na Sybir także wygląda na człowieka samotnego,
pozbawionego przyjaciół.
Kontekst
Nieco inny rodzaj samotności zauważymy w Lalce Bolesława Prusa. Stanisław Wokulski jest niewątpliwie
samotnym człowiekiem. Początkowo marzy on o karierze naukowej, dlatego uczęszcza do Szkoły
Przygotowawczej, a później do Głównej. Jako student, jest wyszydzany z uwagi na swoje przesadne ambicje.
Następnie, po powrocie ze zsyłki na Syberię, szuka swego miejsca w społeczeństwie jako uczony, jednak
również w tej roli nie zostaje zaakceptowany w społeczeństwie. Prawdziwi naukowcy wytykają mu fakt, że
jest kupcem, a z kolei kupcy wypominają, że jest naukowcem. Po nieudanej karierze naukowej Wokulski
zajmuje się handlem, jednak również w tej roli rodacy go nie zaakceptowali. Ze względu na ogromny majątek,
jaki zdobywa na handlu, Stanisław jest pomawiany przez innych. Choć satysfakcjonuje go spokój finansowy,
to w istocie czuje się samotny i niespełniony. W pewnym momencie Wokulski zakochuje się w Izabeli
Łęckiej i chce zażegnać poczucie odosobnienia, tym razem u boku ukochanej i w obrębie wyniosłych
arystokratów. Ci jednak nie przejmują go do swojego grona, traktują go w sposób instrumentalny i szydzą z
jego kupieckiego fachu, zaś Izabela w głębi duszy pogardza jego miłością. Widać więc, że Wokulski przez cały
czas trwania próbuje znaleźć swoje miejsce w świecie, jednak w każdej roli pozostaje niezrozumiałym i
odtrąconym samotnikiem. Inteligencja, zaradność, kulturalność i szarmanckość Wokulskiego wyrastają
ponad przeciętność, dlatego trudno mu znaleźć wspólny język z innymi ludźmi. Samotność Stanisława staje
się jednym z głównych elementów budujących jego wizerunek jako zagubionego w świecie bohatera z
pogranicza dwóch epok – romantyzmu i pozytywizmu. Zarówno jako romantyczny kochanek, jak i jako
pozytywistycznym kupiec i naukowiec Wokulski jest samotny i odległy od reszty nierozumiejącego
społeczeństwa. W odróżnieniu od innych nie jest bowiem dbającym wyłącznie o własne korzyści cynikiem,
ale idealistą z krwi i kości szukającej prawdziwej miłości i spełnienia w ideałach. W przypadku Stanisława
wpływ samotności jest dość niejednoznaczny, bo z jednej strony nie skutkuje jego załamaniem, a on sam ma
świadomość swojej izolacji, zaś z drugiej samotność nie pozwala mu zaznać szczęścia, szczególnie po
odrzuceniu ze strony Izabeli.
Podsumowanie
Można zatem stwierdzić, że samotność to jedna z najważniejszych cech bohaterów literackich. Niemożność
porozumienia się ze światem, niepowodzenia życiowe powodują, że zamykają się w sobie, izolują od ludzi,
105
stają się indywidualistami. Zdarza się, że jednostki świadomie wybierają los w pojedynkę, co często związane
jest z ich charakterem, osobowością.
8. Literacka kreacja Matki-Polki i jej symboliczne znaczenie. Omów zagadnienie na podstawie

Dziadów część III Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Pomimo tego, że matka odgrywa w życiu człowieka niezwykle ważną rolę, to nie doszukamy się na kartach
literatury dużej ilości niezwykłych matczynych kreacji. Wręcz przeciwnie. W wielu utworach matka nie
występuje, w wielu jej postać jest marginalna. Są jednak niezwykle ciekawie ukazane te matki, które potrafią
poświęcić się za swoje dzieci, które wychowują je na patriotów – Matki – Polki.
Teza
Matka – Polka przedstawiona w literaturze to symbol siły i poświęcenia.
Kontekst
Stwierdzenie Matka – Polka wzięło się z wiersza Adama Mickiewicza Do matki Polki, który powstał w 1830
roku, ukazał się w gazecie i został dołączony do wydania III części Dziadów w 1833. Krążył także w licznych
odpisach i ulotkach, zyskując coraz większą popularność. Wiersz opiera się na apostrofie do matki i jest jakby
katalogiem rad udzielanych jej, by przygotować syna do losu powstańca, który może być tragiczny. Matka
powinna zatem wysyłać go samotnie do jaskini, okręcać mu ręce łańcuchem i zaprzęgać do taczki. Ma to być
patriotyczne wychowanie i przygotowanie syna do walki o niepodległość, nawet wtedy, gdy nie ma nadziei
na zwycięstwo. Mickiewicz w swoim utworze wykorzystał nastroje narodowo – mesjanistyczne i oczekiwania
wobec kobiet, tworząc mit. Matka ma być patriotką, aktywną i wlewać w dusze dzieci to, co było wtedy
zabronione – miłość do ojczyzny. Jej głównym celem ma być wychowanie polskiego żołnierza.
Argumentacja
Przykładem Matki – Polki w Dziadach III jest pani Rollison - matka jednego z więzionych chłopców. Jest to
niewidoma wdowa, której pomaga Kmitowa i ksiądz Piotr. Rollison od roku przebywa w więzieniu. Jest bity
i torturowany. Matka przychodzi do Senatora Nowosilcowa, by prosić o łaskę dla syna. Jest nieugięta i
pomimo tego, że nie jest wpuszczana, przychodzi pod drzwi Rosjanina. Nowosilcow nazywa ją bydłem i każe
zepchnąć ją ze schodów. Wstawia się jednak za nią księżna i to hamuje złe zamiary Senatora. Rollisonowa nie
boi się Senatora, choć wszyscy mówią, że jest okrutnym człowiekiem. Dla syna jest bowiem w stanie się
poświęcić. Błaga o uwolnienie go. Argumentuje, że chłopak zarabia na nich korepetycjami i bez niego umrze.
Wie, że jej syn był katowany. Słyszała jego głos, a jak mówi serce matki zawsze rozpozna głos ukochanego
dziecka. Pomimo tego, że Nowosilcow jej nie wierzy, kobieta jest gotowa na wszelkie upokorzenia, byle
ocalić syna. Na kolanach błaga o łaskę. Senator kłamie i mówi, że nic nie wie o męczarniach Rollisona.
Wcześniej jednak rozmawiał o nim i o tym, jak wiele może znieść. Swoim współpracownikom każe otworzyć
okna w areszcie, by zdesperowany chłopak popełnił samobójstwo. Kiedy matka dowiaduje się o tym, że
chłopak, jak myśli, został wypchnięty z okna, kolejny raz chce stanąć przed Senatorem. Krzyczy pod jego
drzwiami i nazywa Senatora tyranem. Czuła krew swojego dziecka na ulicy i jest przekonana, że nie żyje.
Oskarża o to Senatora. Mężczyzna ucieka przed nią. Boi się szalonej z bólu matki. Ból matki jest tak ogromny,
że kobieta mdleje. Ksiądz Piotr pociesza ją, że młody Rollison żyje.
106
Pani Rollison to przykład matki, która wychowała młodego patriotę i chce go ratować, dlatego nie cofa się
przed niczym. Wie, że Senator jest okrutny i może się na niej zemścić, ale nie boi się, nie dba także o
upokorzenie. Jest niezwykle wytrwała.
Podsumowanie
Matka – Polka to postać przywołana przez Mickiewicza. Ze względu na historię Polski matki wielokrotnie
musiały wysyłać swoich synów do walki. Potrafiły też, podobnie jak pani Rollison, poświęcać się za nich.
Wychowywały chłopców na ludzi odważnych i honorowych. Same gotowe były poświęcić honor dla dobra
dziecka.
9. Dramat romantyczny i narodowy. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III Adama
Wstęp
Dramat romantyczny, jak sama nazwa wskazuje, narodził się w romantyzmie. Powstał z wymieszania liryki,
epiki, tragedii i komedii. Ogromny wpływ na jego powstanie miał dramat i teatr szekspirowski. O tym
dramacie mówi się, że jest niesceniczny, gdyż cechuje się swoistym rozmachem. Autorzy nie liczyli się z
możliwościami technicznymi teatrów i tworzyli dramaty bardzo trudne do wystawienia na scenie.
Przewidywali bowiem, że będą to dramaty czytane, a reżyserzy będą pragnęli zmierzyć się z ich wielkością.
Dramat narodowy dotyczy natomiast spraw narodu, jego historii, tradycji, charakterystyki. Dramat
narodowy stawia ważne pytania i ukazuje problemy całego społeczeństwa lub jego grup.
Kontekst
Dramat romantyczny cechuje zerwanie z antyczną zasadą jedności miejsca, czasu i akcji. Akcja rozgrywa się w
wielu miejscach, a czas dramaty liczy się często nie w dniach, ale w miesiącach i latach. W dramacie brak
związku przyczynowo - skutkowego między kolejnymi wydarzeniami, a czytelnik samo może interpretować
fragmenty lub całe dzieło. Dramat składa się z wielu rodzajów i gatunków – liryka i epika są w niego często
wplatane. Widzimy też elementy bajek, przypowieści, pieśni. Obok wątku głównego występują liczne wątki
poboczne. Mieszają się tutaj wątki realistyczne i fantastyczne, często pojawiają się duchy, anioły i inne
postacie fantastyczne. Głównym bohaterem dramatu romantycznego jest bohater romantyczny,
indywidualista, jednostka samotna, ale nieprzeciętna.
Argumentacja
Dziady III to typowy przykład dramatu romantycznego. Dostrzec w nim możemy synkretyzm rodzajowy i
gatunkowy. Prócz typowych fragmentów dramatycznych są także partie epickie, jak choćby opowieść o
Cichowskim, bajka o ziarnie, przypowieści księdza Piotra i opisowe, szczegółowe rozdziały Ustępu. Do liryki
zaliczymy choćby pełną emocji, ekspresji i uczuć Wielką Improwizację, a także wykonywaną przez Konrada
Pieśń Zemsty. Dużą rolę odgrywają w dramacie istoty fantastyczne i zdarzenia nadprzyrodzone. Konradowi
towarzyszą Duchy z Prawej i Duchy z Lewej strony, diabły targają duszą Senatora, a aniołowie opiekują się
księdzem Piotrem. Podczas obrzędu dziadów zjawiają się istoty, których ciała zachowują się irracjonalnie.
Kompozycja Dziadów III jest otwarta. Między poszczególnymi scenami brak zasady przyczyna-skutek, brak
związku i są luki czasowe. Scena rozgrywająca się w domku pod Lwowem nie ma większego powiązania z
widzeniem księdza Piotra. Końcowa wizja Gustawa-Konrada wśród skazańców ciągnących na Syberię
niczego nie zamyka i niczego nie wyjaśnia. Dziady należą do dramatów, które trudno wystawić na scenie –
niemożliwe wydaje się bowiem choćby pokazane widzenia księdza Piotra czy przeskakiwanie między
107
dekoracjami. Reżyserzy jednak podejmują się tego i inscenizacje Dziadów należą do najciekawszych. Dramat
zrywa także ze wszystkimi jednościami i bez wątpienia występuje tu bohater romantyczny.
Dziady III to także bez wątpienia dramat narodowy. Odnosi się on bowiem do procesu Filomatów i
Filaretów z 1823 roku. To przez udział w takich kołach więźniowie cierpią i są w celach. Sceny takie jak Salon
warszawski i Bal u Senatora pokazują obraz polskiego społeczeństwa i charakteryzują go, ukazując postawy
wobec cara. Mamy tu zatem „towarzystwo stolikowe” z salonu warszawskiego pokazane jako tych, którym
zależy jedynie własnym dobru i którzy są w stanie przystosować się do panujących nowych reguł. Inni
natomiast, przede wszystkim przedstawiciele młodego pokolenia nie mogą pogodzić się z utratą
niepodległości, ale też ze zbrodniczymi zapędami zaborczej władzy. Istotny w problematyce narodowej
Dziadów jest projekt „podziemnego życia” narodu, stąd istotne są tu metaforyczne obrazy wulkanicznej lawy
czy ziarna ukrytego pod ziemią Ogromne znaczenie ma w Dziadach III martyrologia narodu polskiego i
mesjanizm narodowy, zawierający się w haśle „Polska – Chrystusem narodów”. Poeta wpisuje tu losy Polski
w boski plan zbawienia. Polska jawi się jako kraj wybrany przez Boga.
Podsumowanie
Dramat Mickiewicza, pisany w romantyzmie, wykorzystuje wiele cech tego gatunku. Jest utworem
złożonym, nietuzinkowym, w którym bohater romantyczny robi rzeczy wielkie. Niemniej ważny jest także
człowiek będący jego przeciwieństwem – ksiądz Piotr, skromny mnich, mogący zobaczyć upadek i chwałę
Polski. Cechy dramatu romantycznego i narodowego są tu widoczne i splatają się ze sobą.
10. Motywy biblijne i ich znaczenie w utworze literackim. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów
część III Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Kontekst zawarty został we wstępie i dotyczy idei mesjanistycznej.
Wstęp
Dziady III Adama Mickiewicza to dramat narodowy, który wiąże się z pojęciem mesjanizmu. Polska ma być
Mesjaszem, zatem cały naród ma swoje posłannictwo. Będzie on, podobnie jak Chrystus, cierpiał i ponosił
ofiary. To zaś przyniesie wolność nie tylko narodowi polskiemu, ale także Wszystkim ludom. Wzorcem miał
tu być starotestamentowy Naród Wybrany. W takim rozumieniu cierpienie nabierało nowego znaczenia,
było czymś dobrym, gdyż przyczyniało się do rzeczy naprawdę wielkich.
Argumentacja
Motywy biblijne widać już w Scenie Więziennej, gdy Sobolewski opowiada o młodzieży polskiej wywożonej
na Sybir. Między nimi są mali chłopcy, którzy nie są w stanie udźwignąć kajdan i tacy, którzy zemdleni,
niesieni do kibitek, wyglądają jak rozpostarci na krzyżu. Ma to miejsce wtedy, gdy w kościele odbywa się
msza. Sobolewski porównuje ofiarę złożona z tych ludzi do ofiary Chrystusa. Najważniejszą jednak sceną, w
której Biblia odgrywa znacząca rolę jest scena z Widzenia księdza Piotra, będąca manifestem romantycznego
mesjanizmu narodowego. Widzenie podzielić można na obrazy.
W pierwszym widzimy właśnie dzieci wiezione na Sybir. Car przyrównany został do Heroda, który zarządził
rzeź niewiniątek. Następca wizja dotyczy wielkiego człowieka o imieniu czterdzieści i cztery, który ma pomóc
Polsce. Dalej widzimy proces Polski, podobny do procesu Chrystusa, w którym Piłat - Francja umywa ręce, a
następnie wydaje naród w ręce oprawców. Droga krzyżowa to droga narodu, a on sam dźwiga krzyż ukuty z
108
trzech ludów (trzech zaborów). Następuje ukrzyżowanie, podczas którego bok Chrystusa przekłuwa żołdak
rzymski – Moskal. Następuje jednak wniebowstąpienie i naród unosi się do nieba okryty białą szatą.
Objawienie, widzenie księdza Piotra, podobnie jak Apokalipsa świętego Jana nie jest jasne i klarowne. Daje
jednak nadzieję, na lepsze losy Polski.
Motywy biblijne w tym utworze to także przywołanie postaci aniołów i diabłów, jak również wyganianie
złego ducha z Konrada, czyli egzorcyzmy księdza Piotra. Duchy pojawiają się, by wskazać nam, kto jest
dobry, a kto zły. Dlatego duszę Nowosilcowa szarpią złe moce, a księdzem Piotrem zajmują się aniołowie.
Duszą Konrada interesują się zarówno duchy dobre, jak i złe. Nie wiemy do końca, jak go sklasyfikować. Jest
pyszny i dumny, a pycha to grzech, szczególnie wtedy, gdy człowiek równa się z Bogiem, ale z drugiej strony
robi to z miłości do ludzi.
Podsumowanie
Motywy biblijne mają w utworze kilka funkcji. Najważniejszą z nich jest ukazanie wyjątkowości Polski i jej
miejsca w świecie. Mesjanizm narodowy miał dla ówczesnych Polaków ogromne znaczenie, nadawał sens
męczeństwu. Motywy biblijne pokazują też, że człowiek nie jest na świecie sam, że może liczyć na pomoc
aniołów, jeśli jego dusza nie jest całkowicie zła.
11. Różne relacje bohaterów literackich z Bogiem. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III
Wstęp
Relacje człowieka z Bogiem ukazane są już w Biblii, ale wiele epok podejmuje ten temat, choć podejście
człowieka do Boga bardzo się w nich różni. Zależy ono często od charakteru epoki, jej założeń. Tam, gdzie
mamy do czynienia z rozumem i racjonalizmem podejście to będzie inne i często mniej ufne. Może zależeć
także od samego bohatera i jego cech. Są bohaterowie, dla których Bóg będzie kimś nadzwyczajnym, ale też
tacy, którzy zdają się go nie dostrzegać.
Teza
W Dzidach III dostrzec można dwie skrajne relacje bohatera z Bogiem.
Argumentacja
Jedną z ciekawszych relacji bohatera z Bogiem zauważymy w Dziadach III. W Wielkiej Improwizacji Konrad
w celi klasztoru przerobionego na więzienie, kieruje swoje słowa do Stwórcy. Wyzywa Boga na pojedynek i
zarzuca mu, że jest obojętny dla Polski, pozwalając, aby zaborcy męczyli naród. Żąda od Boga władzy nad
duszami ludzkimi, ponieważ chce oswobodzić ojczyznę i wyrwać ją z niewoli. Monolog kierowany do Boga
pokazuje zatem jego pychę i bunt i wobec Stwórcy, który posługuje się jedynie mądrością, a nie miłością.
Konrad jest przeświadczony o własnej wyższości nad ludźmi i uważa, że jest równy Bogu, ponieważ
podobnie jak on - tworzy. Bóg stworzył świat, zaś bohater romantyczny tworzy poezję, mającą niezwykłą
moc. Mówi, że podobnie jak Stwórca, w każdej chwili może polecieć do gwiazd, a nawet zniszczyć to, co
wzniósł Bóg. Konrad sprzeciwia się Bogu, jest coraz bardziej dumny i pyszny. Nie ma w nim pokory
stosunku do Boga oraz Jego wyroków, a wszystko to za sprawą siły, jaką według niego daje poezja. Konrad
czuje, że jest wyjątkowy, jest indywidualistą, a jego monolog to niemal bluźnierstwo. Jednak jako wielki
patriota nie może patrzeć na sytuację narodu i chce przejąć rolę przewodnika, aby móc w odpowiedni sposób
109
pokierować Polakami. Stwórca nie odpowiada jednaj na jego mocne słowa, nie dając żadnego znaku ze swojej
strony. Nie chce rozmawiać z człowiekiem pysznym, nie chce pokazać mu przyszłości Polski. Relacja
Konrada z Bogiem opiera się zatem na buncie. Nie wątpi on w istnienie stwórcy, twierdzi, że zna go lepiej,
niż reszta świata, ale nie zgadza się z nim i kładzie na szali swoją duszę, by uratować naród.
Zupełnie inna jest relacja z Bogiem księdza Piotra, pokornego mnicha. To jemu Bóg pozwoli na widzenie
przyszłych losów Polskie i objawi Polskę jako Chrystusa Narodów. Piotr nazywa się prochem i niczem. I to
właśnie taka postawa spodoba się Bogu. Postawa pełna pokory i zaufania temu, co Bóg Polsce przygotował.
Konteksty
Podobna do relacji księdza Piotra będzie postawa Hioba, pkt. 3
Podsumowanie
Relacja z Bogiem może być różna, nawet w tym samym dziele literackim. Człowiek może podchodzić do
Boga z pełna pokorą i ufnością, że to, co Bóg zsyła na niego lub naród jest bożym zamysłem, z którym nie
należy się kłócić. Są jednak indywidualiści, tacy jak Konrad, którzy nie poddają się woli Stwórcy i kładą na szli
swą duszę, by osiągnąć cel.
12. Sybir jako symbol cierpienia narodu. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III Adama
Wstęp
Historia Polski nie była łatwa i często związana z cierpieniem. Przyczyna tego cierpienia były wojny i zabory,
niewola, okupacja. Często to cierpienie przychodziło ze wschodu, ze strony Rosji. To właśnie władze
rosyjskie, carskie, a potem władze ZSRR zsyłały polskich patriotów, ludzi wielkich i inteligentnych na zsyłkę
na Sybir. Tam znosili oni męczarnie, katusze. Życie na Syberii było niezmiernie ciężkie, a Sybir zaczął być
kojarzony jako symbol cierpienia narodu.
Argumentacja
Już w Przedmowie do Dziadów III Mickiewicz pisał, że Polacy od długiego czasu muszą znosić
okrucieństwo zaborców i porównywał je do prześladowań chrześcijan. Car za swój cel przyjął wygubienie
Polaków. Bał się ich i wiedział, że tylko Polacy mogą zwalczyć potęgę imperium. Motywy syberyjskie
występują także w innych częściach tego dramatu. W scenie więziennej Sobolewski opowiada, że widział
kibitki wywożące Polaków na Sybir. Wśród wywożonych byli kilkuletni chłopcy, a także ciężko pobici
podczas śledztwa więźniowie. W „Widzeniu księdza Piotra” wywózki na Syberię młodych Polaków
porównane są do drogi krzyżowej Chrystusa. Wpisane są w odkupienie, zmartwychwstanie narodu. Na Sybir
ma być także wywieziony Konrad. Wie, że zostanie zwolniony z więzienia, ale wywózka w głąb Rosji będzie
dla niego podobną niewolą do zamknięcia w celi. Jest bowiem poetą, pisze po polsku. Tam nie będzie
rozumiany. To jest dla niego tak samo straszne. Sybir, choć oznacza cierpienie narodu i zesłanych tam z dala
od domu mężczyzn, niesie za sobą jednak pewne dobro. Za tą męką idzie bowiem myśl o zmartwychwstaniu.
Kontekst
W dramacie Juliusza Słowackiego Kordian w akcie pierwszym stary sługa Grzegorz opowiada o prowadzeniu
Polaków na Syberię po wojnie z Rosjanami w roku 1812. Grzegorz chce, by następne pokolenia wiedziały,
110
co się wtedy działo. Historii tej towarzyszy nastrój powagi i smutku. Głównym bohaterem opowieści jest
młody oficer polskich wojsk - Kazimierz, który walczył u boku Napoleona. Gdy trafił do niewoli, chciał
przeciwstawić się kozackim strażom i poprowadzić żołnierzy ku wolności. Nie udało się to jednak i władze
postanowiły wcielić polskich żołnierzy do armii rosyjskiej. Polacy byli traktowani w sposób bardzo zły. Kiedy
buntowali się, prowadzono ich na Syberię. Kazimierz, który zobaczył, jak pułkownik tatarski traktuje
legionistę, rzucił się na niego i wskoczył do wody, gdzie kra ucięła mu głowę. Uczynił tak, ponieważ widział,
jak Tatar traktował starego legionistę. Rzucił mu na szyję pętlę i udusił go ciągnąc za koniem.
Możesz odwołać się także do Innego świata i pokazać, w jakich warunkach przebywają więźniowie, jak ciężko
pracują.
Podsumowanie
Sybir jest miejscem strasznym nie tylko przez przyrodę, która w tamtym miejscu nie sprzyja człowiekowi, ale
także przez okrucieństwo carskich żołnierzy pastwiących się nad Polakami. Nawet jeśli mieli Polacy teorię, że
poprzez cierpienie odzyskają wolność i zbawienie, to czas zsyłki na Sybir był czasem niezwykle ciężkim.
13. Bunt wobec zła. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów część III Adama Mickiewicza. W swojej
Wstęp
O buncie można pisać i mówić na wiele sposobów. Różne są także powody, formy i konsekwencje buntu.
Jednym z rodzajów buntu jest bunt przeciwko złu. Człowiek nie może znieść tego, co dzieje się z nim, jego
najbliższymi czy ojczyzną, kiedy zło zatacza coraz szersze kręgi. Tak jest też w Dziadach III. Bohaterowie
literaccy buntują się przeciwko złu w różny sposób i różnie zło postrzegają.
Argumentacja
W Wielkiej Improwizacji widzimy Konrada, zachowującego się jak szaleniec, który występuje przeciw Bogu.
Wyzywa go na pojedynek, bluźni, domaga się „rządu dusz” i władzy nad ludźmi. Nie chce, by tyran niszczył
jego naród. Buntuje się przeciw istnieniu zła. Wierzy, że w przeciwieństwie do Boga, jest w stanie
poprowadzić naród ku wolności, dać mu szczęście. Bóg bowiem jest tylko mądrością, a on jest także miłością.
Tworzy nieśmiertelność, podobnie jak Bóg. Zarozumiałość i pycha Konrada są ogromne. Buntuje się
przeciwko Bogu, ponieważ nie zgadza się na zło, które zniewala jego ojczyznę. Mówi, że kocha cały naród i
jest gotów się dla niego poświęcić. W duszę Konrada wchodzi szatan, ponieważ jego pycha jest ciężkim
grzechem. Wygania go ksiądz Piotr, który także nie zgadza się na zło, ale inne, to będące w człowieku.
Złem w Dziadach III jest car i jego poplecznicy. Dlatego buntem przeciwko złu można nazwać także
rozmowę Pani Rollison z Senatorem. Kiedy dowiaduje się, że jej syn został wyrzucony z okna, idzie do
Senatora z pretensją. Nie boi się i nie zgadza na zło, które wyrządza się jej dziecku.
Już Scena Więzienna pokazuje niezgodę Polaków na zło, jakim są aresztowania, przesłuchania i zsyłki na
Sybir. Co prawda nikt nie walczy bronią, ale Janczewski krzyczy „Jeszcze Polska nie zginęła”, Konrad zaś
śpiewa Pieśń zemsty, która ma pokazać, że takie traktowanie Polaków, to zło, skończy się dla cara i Rosji
zemstą.
Konspekt
111
Juliusz Słowacki widział przyszłość, nie tylko Polski, w kategoriach apokaliptycznych jako ostateczne
zwycięstwo Zła. Polska i jej los, to tylko część szatańskiego planu zniszczenia świata. Widzi to tytułowy
bohater dramatu – Kordian. W szpitalu dla obłąkanych pojmuje on okrutną prawdę, która zakłada, że dobre
i złe duchy prowadzą ze sobą bezwzględna walkę, a Polska jest w niej pionkiem. To, że trzeba się przeciwko
carowi, jako złu zbuntować jest pewne, ale nie może być to walka honorowa, a raczej prowadzona metodami
niemoralnymi, jak skrytobójstwo. Nie można godzić się na zło, jakim jest niewola i należy wybrać zło, jakim
jest zabójstwo.
Podsumowanie
Największym złem w epoce romantyzmu jest car i to, jak postępuje z narodem polskim. Bohaterowie próbują
się przeciwko niemu buntować różnymi sposobami. Nie mogą walczyć, bo ta walka nie daje rezultatów.
Muszą stawiać na szali nie tylko swoje życie, ale i duszę.
BALLADYNA JULIUSZ SŁOWACKI
1. Funkcja wątków baśniowych i fantastycznych w kreacji świata przedstawionego utworu. Omów

zagadnienie na podstawie Balladyny Juliusza Słowackiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp
Słowacki pisząc Balladynę, jak zwykle korespondował ze swoja matką. Pisał jej o dziele, o dziwnej krainie i
czasach, a także o tym, że dzieło podobne jest do starej ballady i ułożone tak, jakby układali ja prości ludzie.
Zaznaczał, że dzieło nie jest zgodne z prawdą historyczną i sprzeciwia się prawdzie. Prawdziwi są jednak
ludzie, którzy w sercach mają ludzkie pragnienia. Choć mówi się, że Balladyna przypomina zarówno balladę,
legendę, jak i baśń, to okazuje się, że do baśni właśnie jej najbliżej. Wątki baśniowe i fantastyczne odgrywają
w niej ogromną rolę. To właśnie baśń jako gatunek, nasycona jest fantastycznymi wydarzeniami i
niezwykłymi postaciami. Świat fantastyczny i realny współistnieją. Zawarta jest w nich ludowa mądrość,
gdyż opierają się baśnie na przesądach i wierzeniach ludu
Argumentacja
Słowacki w Balladynie stworzył własną wizję dawnych czasów. Ponieważ czerpał z historycznych legend,
podań i baśni, to możemy utwór nazwać „baśnią historyczną”. Dostrzeżemy w utworze wątki o Popielu, a w
losach Balladyny zauważyć można losy Maryny – Polki ożenionej z dwoma carami.
Świat przedstawiony w dramacie skonstruowany jest według zasad ludowej baśniowości i balladowej
tradycji, do czego nawiązuje imię bohaterki. Zauważymy tu wątki z baśni i ballad: o złej, starszej siostrze,
tajemniczej fujarce, na której grywa Chochlik, przemianie człowieka w drzewo (Grabiec zamieniony w
wierzbę płaczącą), czy występującym w wielu utworach pustelniku, będącym znachorem i jasnowidzem.
Mamy też miasto zatopione w Gople, wołające do Boga o litość. Pomimo tego, że Balladyna jest tragedią, to
niektóre wątki są komiczne, karykaturalne. Do takich należy postać Grabca, który przemienił się za sprawą
Goplany w wierzbę, a potem, podczas odurzenia alkoholowego, został królem. Daleko mu jednak do
112
baśniowych królów, rządzących dobrze i sprawiedliwie. Uwielbia on jeść i pić, a życie jest dla niego wieczną
zabawą. Jest symbolem tego, co przyziemne. Ponosi też karę.
Do baśniowych postaci należą też towarzysze Goplany – Chochlik i Skierka. O ile ten drugi jest w jakiś
sposób zachwycony panią Gopła, to Chochlik jej nie znosi i wypowiada się o niej, jako o złośliwej „babie”,
zaciągającej ich do pracy. Działalność Goplany i jej dwu pomocników jest wątkiem baśniowym. To przez
zazdrość Goplany dochodzi do nieszczęść. Kiedy królowa Gopła uzmysławia sobie to, odlatuje z żurawiami.
Ludowość, baśniowość zawarta jest także w finałowej scenie. Piorun, który zabija Balladynę symbolizuje karę
za zło, wymierzoną przez boską rękę.
Świat baśniowy jest światem fantastycznym. Przenika on do świata realnego i ma na niego wpływ. Odgrywa
zatem ogromna rolę w dramacie, w zasadzie tworzy go i nim kieruje. Magiczny przedmiot – jakim jest
korona, magiczne działania – zamienienie Grabca w wierzbę i postacie – Jak nimfa, zakochana niezbyt
fortunnie w wiejskim pijaku tworzą baśniowe dzieło o bardzo ważnym ludowym przesłaniu, mówiącym, że
nie ma zbrodni bez kary.
Kontekst
W Romantyczności Karusia biega po rynku miasteczka za duchem swego zmarłego kochanka. Skoro prosty
lud i narrator wierzą, że on jest, że Karusia go widzi, że Jasiek ją kochał i jest blisko, to czytelnik także nie
powinien mieć żadnych wątpliwości, że naprawdę rozmawia ona z duchem ukochanego. I choć dziewczynie
mieszają się pory dnia i wygląda na obłąkaną, to wiemy, że duch Jasieńka jest przez nią widziany. Inne zdanie
ma jednak obecny w tłumie starzec, przedstawicie oświecenia, który poznaje świat za pomocą szkiełka i oka.
On nie widzi postaci i nie wierzy w jej istnienie. Dla niego nie istnieje świat, którego nie można ogarnąć
rozumem. Narrator nie zgadza się z takim podejściem do świata, podkreśla wyższość czucia i wiary od
rozumu i nauki. Wprowadzając ducha chłopaka, a w zasadzie wiarę w jego istnienie Mickiewicz pokazuje, że
świat fantastyczny przenika się z realistycznym i ma takie same prawa.
Elementy fantastyczne dostrzeżemy też w Świteziance. Tym razem Mickiewicz wprowadzi tajemniczą postać
nimfy wodnej, w której z wzajemnością zakochany będzie młody chłopak, strzelec. Spotykają się oni nad
brzegiem jeziora Świteź. Młodzieniec przysięga dziewczynie miłość i wierność. Ona jednak nie wierzy mu,
przypomina sobie bowiem słowa starego ojca, który ostrzegał ją przed mężczyznami. Dlatego postanawia
wystawić ukochanego na próbę i sprawdzić jego szczerość i wierność. Kusi zatem strzelca, przybierając postać
nimfy z jeziora. Młodzieniec zauroczony piękną nimfą daje się zwieść i zdradza ukochaną. Ta przepowiada,
że ciało chłopca zostanie pochłonięte przez ziemię, a dusza będzie cierpieć katusze przy modrzewiu, miejscu
spotkań. Tu także przenikają się dwa światy. Tym razem jednak nimfa sprawdza wierność i wymierza karę za
jej brak.
Podsumowanie
Wątki fantastyczne i motywy baśniowe tworzą świat przedstawiony w utworze. Określają bohaterów, kierują
nimi, wpływają na losy. Umiejscawiają utwór w czasie i przestrzeni charakterystycznym dla baśni,
intrygującym, tajemniczym.
2. Motyw zbrodni i kary. Omów zagadnienie na podstawie Balladyny Juliusza Słowackiego. W swojej
113
Motyw winy i kary omówiony został w mitologii, Nie-Boskiej komedii, balladach i Dziadach II. Nie
będziemy zatem tego powtarzać i skupimy się tylko na Balladynie.
W Balladynie motyw winy i kary czy zbrodni i kary ukazany jest w dwóch różnych wątkach. Pierwszy z nich
dotyczy Pustelnika – prawowitego króla Popiela III, który musi ukrywać się w leśnej chatce przed swoim
okrutnym bratem Popielem IV. Ten wygnał prawowitego króla i zajął jego miejsce, zabijając rodzinę Popiela
III. Popełnił zbrodnię, wina jest wielka, zatem ponosi za nią karę. Jest nią śmierć z ręki Kirkora.
Dużo więcej miejsca oczywiście poświęca Słowacki zbrodniom głównej bohaterki – Balladyny. Mamy
wrażenie, że za zbrodnie, których dokonuje nie poniesie ona żadnej kary. Nikt bowiem nie widzi zabójstwa
Aliny. Balladyna w bezwzględny sposób zabija lub zleca zabójstwo wszystkich, którzy stoją jej na drodze do
tronu i tych, którzy mogą ja zdradzić. Zabójstwo wielu osób, ale też wyrzucenie matki z zamku to zbrodnie, z
których ma być rozliczona. Trzy z nich ma sądzić sama, kiedy siada na królewskim tronie. Jest to otrucie
Kostryna, zabicie Aliny i wyrzucenie matki. Za każdą z nich grozi śmierć i to właśnie taką karę wymierza
sobie nowa królowa. Zgodnie z tym, co mówi jej Kanclerz – jeśli nie człowiek, to Bóg osądzi zbrodniarza.
Tak dzieje się w przypadku Balladyny. Ginie porażona piorunem i nie jest jej dane cieszyć się władzą, na którą
tak czekała.
Podsumowanie
Słowacki, podobnie jak Mickiewicz sięga do ludowych opowieści i wierzeń. To w nich zbrodnia i
popełniona wina muszą zostać ukarane, nawet, jeśli świat nie zna przestępcy. Tak dzieje się w przypadku
Balladyny. Długo za swoje zbrodnie nie ponosi konsekwencji, ale w końcu one nadchodzą. Według
moralności ludowej bowiem nie a zbrodni bez kary.
3. Matka jako postać tragiczna. Omów zagadnienie na podstawie Balladyny Juliusza Słowackiego. W
Wstęp
Jeśli do terminu tragizm podejdziemy zgodnie z założeniami antycznymi, to postać tragiczna to taka, która
musi dokonać wyboru między dwiema równorzędnymi racjami. Obojętnie, którą z nich wybierze, będzie to
wybór zły. Z drugiej strony zaś postać tragiczna to taka, która mimo starań skazana jest na porażkę. Tak jest
w Balladynie Juliusza Słowackiego. Świat przedstawiony w tragedii wydaje się groteskowy i nieco szalony.
Życie człowieka w tym świecie nie jest śmieszne, lecz zagrożone. Szczególnie życie człowieka dobrego,
wyznającego pozytywne wartości. Przeznaczenie dobrych ludzi skazane jest w tragedii na klęskę. Wpływa
bowiem na nie los, dziwna historia czy ironia sił wyższych. Mamy tu tajemnicze siły rządzące ludzkim losem,
wywodzące się z baśniowości, przyrody, bliżej nieokreślonego bytu.
Teza
Jedną z postaci tragicznych w Balladynie jest matka, wdowa, której życie skazane jest na niepowodzenie.
Argumentacja
Matkę Aliny i Balladyny poznajemy, jako biedną wdowę, zamieszkującą wraz z córkami w wiejskiej chacie,
niedaleko lasu, nieopodal zamku Kirkora. Kobieta mocno kocha obydwie dziewczyny, choć wydaje nam się,
że faworyzuje Balladynę. Jest to jednak związane z tradycją, gdzie starsza córka powinna wyjść za mąż jako
114
pierwsza. Matka jest prostą kobietą, znachorką. Budzi respekt wśród mieszkańców wsi. Starzec mówi o tym,
że leczyła biednych. Próbuje pomóc Balladynie „zmazać” jej krwawe znamię, lecz denerwuje tym córkę. W
święta ubiera swoją specjalną suknię, choć wygląda jej gruba suknia jak ludowy strój. Proponuje Balladynie,
by dała jej inne szaty, ale ta wygania ją do wieży, wstydząc się matki. W obecności służby nazywa ją mamką,
kobietą, która nie urodziła jej, ale wykarmiła.
Wdowa cierpi z powodu ucieczki Aliny, ma nadzieję, że opamięta się, porzuci chłopca, z którym uciekła i
wróci do matki. Ceni swoje znajomości ze wsi, ale nie spotyka się z przyjeżdżającą do niej drabiniastym
wozem kumą Barbarą, gdyż nie pozwala jej na to Balladyna, a matka nie chce się jej narażać. Kiedy zostaje
wygoniona przez Balladynę, straszliwie cierpi. Myśli nawet o odebraniu sobie życia. Porusza się po świecie
jako niewidoma żebraczka, ponieważ piorun wypala jej oczy. Pragnie jedynie, by córka ją kochała. Kiedy staje
przed Balladyną nie chce podać imienia córki, która wyrzuciła ja z domu, nie poddaje się nawet na torturach.
To tutaj najbardziej widać tragizm jej postaci. Przychodzi do córki, która sprawiła jej ból. Kiedy wyzna jej
imię – świat dowie się, im jest naprawdę, kiedy nie wyzna – będzie cierpiała na torturach. Zdaje sobie ona
sprawę z niesprawiedliwości losu, a także z tego, że swoim pragnieniem o królewicza dla swoich córek, skazała
się na cierpienie.
Kontekst
Nawiązaliśmy tu do istoty tragizmu, więc kontekst jest podany, ale możemy odnieść się do matki z
Przedwiośnia (pkt. 5) albo do mitu o Demeter i Korze, wskazując, że czas bez córki, to dla niej czas smutny i
tragiczny
Podsumowanie
Balladyna to utwór, w którym bardzo długo zło pokonuje dobro, a wszystko, co się wydarza, jest sutkiem
zazdrości Goplany o Grabca. Cierpią przez to osoby niewinne, mające w sobie dobro. Taka jest też matka –
wdowa. Ma nadzieję, że taki los, jaki spotyka jej córkę, da jej rodzinie szczęście. Nie jest świadoma, że będzie
początkiem jej nieszczęścia i tragizmu.
4. Konsekwencje dokonanych wyborów życiowych. Omów zagadnienie na podstawie Balladyny

Juliusza Słowackiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Nie ma na świecie człowieka świadomego, który nie musiałby dokonać w życiu jakiegoś wyboru. Robią to
także bohaterowie literaccy. Wybierają drogę życiową, ale codziennie dokonują mniejszych wyborów,
mających wpływ na nich i ich otoczenie. Zdarza się, że od tego, co dany bohater wybierze, jaką pójdzie drogą,
zależy przyszłość innych. Może im także tą przyszłość odebrać.
Teza
W Balladynie wybory życiowe dokonywana przez bohaterkę wpływają zarówno na nią, jak i na ludzi z jej
otoczenia.
Argumentacja
Kiedy do domu Aliny i Balladyny zawitał Kirkor i zapytał, którą z nich ma wybrać, starsza z sióstr
odpowiadała dziwnie, twierdziła, że jest gotowa poświęcić dla niego życie, nie mówiła, jak Alina o dobru i
miłości. Okazało się, że jej słowa pokazywały od początku zły charakter dziewczyny. Takich też dokonuje
115
wyborów. Nie ma skrupułów, by zabić siostrę i zostać żoną Kirkora. To pierwszy z jej wyborów. Nie chce też
wskrzesić Aliny, gdy proponuje jej to Pustelnik. Woli iść drogą zbrodni i kłamstwa. Kolejnymi jej wyborami
będzie usuwanie świadków i tych, którzy stają jej na drodze do korony, a nawet tych, o których myśli, że
stanowią jakiekolwiek zagrożenie lub wiedza zbyt dużo. Zabija zatem Gralona. Uwikłana w intrygę z
Kostrynem, nie zejdzie już z drogi zbrodni i grzechu. Zleca zabicie Pustelnika, który wie o niej wszystko,
następnie, by odebrać koronę Lecha, symbol prawowitej władzy, nie waha się zabić swojego dawnego
kochanka – Grabca. Wyborem życiowym jest także to, że pragnie uśmiercić swojego męża i robi to,
przekupując żołnierzy. Następnie truje swego jedynego sprzymierzeńca – Kostryna. Każda ze zbrodni, a
także wygonienie matki z zamku, to jej wybory życiowe. Ten wyraz ukazuje ironię, bowiem jej życie oznacza
koniec czyjegoś. Osiąga to, co jej pragnieniem – zostaje królową, ale nie cieszy się władzą zbyt długo.
Pierwszy raz postępuje odpowiednio i wydaje na siebie wyroki śmierci.
Nie tylko Balladyna dokonuje wyborów życiowych. Robi to także Goplana. Nimfa, królowa Gopła wybiera
zwykłego chłopa – Grabca jako człowieka, z którym chce być i którym nie chce się dzielić. To ona
zapoczątkowała ogrom nieszczęść, co prawda dzieje się tak przez przypadek, ale Goplana nie wycofuje się, nie
robi nic, by załagodzić skutki swej gry. To przez nią Kirkor przychodzi do domu wdowy, to ona zamienia
Grabca w króla i daje mu koronę. To ona ucieka przed konsekwencjami czynów.
Kontekst
Doskonałym kontekstem będzie tu Antygona i pkt 3 z jej opracowania.
Podsumowanie
Człowiek dokonując wyborów życiowych kieruje się tym, co dobre dla niego, jego bliskich, społeczeństwa.
Jeśli patrzy na życie tak egoistycznie jak Balladyna, będzie myślał tylko o sobie. Ludzie bliscy przestają się dla
niego liczyć, a zapatrzenie w siebie niesie smutek i rozpacz. Taki sam koniec może nieść także wybór
kierowany dobrem nie swoim, a bliskich. Widać to w Antygonie Sofoklesa.
KORDIAN JULIUSZ SŁOWACKI

1. Wartości, dla których człowiek gotów jest poświęcić życie. Omów zagadnienie na podstawie
Kordiana Juliusza Słowackiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Polski romantyzm to czas, w którym miesza się miłość, szczególnie ta nieszczęśliwa, z walką o ojczyznę. Na
naszych oczach wielcy romantyczni bohaterowie z nieszczęśliwych kochanków, niepotrafiących odnaleźć w
życiu sensu czy celu, zmieniają się w bojowników o wolność, pragnących walczyć o dobro ojczyzny, nawet
samodzielnie. Bohaterom takim zmienia się światopogląd, zmieniają się wartości.
Kiedy bohater dojrzewa i widzi, co dla niego ważne, to dla najważniejszych wartości gotów jest poświęcić
życie.
Argumentacja
Kordiana poznajemy jako piętnastoletniego młodzieńca, który jest niesamowicie wrażliwy i cierpi na ból
istnienia. Bohater nie potrafi znaleźć celu w życiu, z jednej strony chce dokonać rzeczy wielkich, z drugiej nie
116
wie, ja tego dokonać i czego właściwie dokonać. Laura, kobieta kilka lat starsza od niego, w której jest
zakochany, traktuje go niepoważnie, a nawet pogardliwie. Kordian pragnie popełnić samobójstwo, ale nawet
ten czyn mu się nie udaje.
Podczas swoich podróży poznaje mechanizmy rządzące światem, zawodzi się na tym, co widzi i pozbywa się
młodzieńczych złudzeń. Okazuje się, że światem rządzi pieniądz, za który można kupić wszystko, nawet
miłość. Zawodzi go nawet papież, który sympatyzuje z silniejszym i objęcie władzy w Polsce przez cara widzi
w kategoriach „niebieskiej łaski”. Zapowiada, że „na pobitych Polaków pierwszy klątwę rzuci”, sugerując
poddanie zamiast walki. W zasadzie do monologu na szczycie Mont Blanc nie odkrywa on niczego, co można
nazwać prawdziwą wartością. Tu, gdzie wśród przyrody, wysoko, czuje się zbliżony do Boga, Postanawia
walczyć o niepodległość Polski. To miłość do ojczyzny, patriotyzm stają się dla niego nadrzędną wartością, a
w zasadzie wartością jedyną.
Kiedy Kordian przedstawia „plan” zamachu na cara spiskowcom, oni odrzucają go większością głosów.
Bohater jednak nie poddaje się i kiedy jako podchorąży pełni wartę w zamku królewskim, udaje się samotnie
do sypialni cara. Nie pozwalają mu na ten czyn Imaginacja i Strach, które są uosobieniem wewnętrznych
rozterek i słabości bohatera. Kordian pada omdlały przed drzwiami carskiej sypialni. Kordian wie, że próba
zabicia cara skończy się dla niego tragicznie, ale decyduje się na to, wie, że musi się poświęcić. Nie może
pozwolić na to, by w Polsce rozprzestrzeniło się zło. Otwarta kompozycja dzieła każe nam mieć nadzieję, że
Kordianowi udaje się przeżyć.
Kontekst
Tu możemy odwołać się do Antygony, do pkt. 2. Kontekstem może być także Konrad z Dziadów III
Podsumowanie
Człowiek gotów jest poświęcić życie za te wartości, które są dla niego ważne, w które wierzy. Kordian wie, że
jego celem jest pomoc ojczyźnie i nie dopuścić do rozprzestrzeniania się w niej zła. Tą wartością, dla której
warto umrzeć jest ojczyzna. W przypadku Antygony natomiast jest to rodzina i prawa boskie, ważniejsze nad
wszystko, co ludzkie.
2. Postawy dekadencji, zwątpienia i nudy. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany

kontekst. Postawy dekadencji, zwątpienia i nudy. Omów zagadnienie na podstawie Kordiana
Juliusza Słowackiego.
Wstęp
Dekadentyzm kojarzy nam się raczej z epoką Młodej Polski i przełomem wieku, ale niekoniecznie tylko tam
występuje. Pojęcie to oznacza bowiem pewnego rodzaju wyczerpanie twórcze i życiowe, negatywne myśli i
poczucie klęki. Wszystkie te cechy zobaczyć możemy u romantycznego bohatera, jakim był Kordian.
Ujrzymy u niego także zwątpienie, nudę i brak życiowego celu.
Argumentacja
Kordiana poznajemy jako piętnastoletniego chłopca, który wychowuje się bez ojca. Wypowiadane przez
niego słowa: „Zabił się młody…” pokazują naturę Konrada, który przeżył głęboki wstrząs psychiczny.
Domyślamy się, że mamy do czynienie z człowiekiem o ogromnej wrażliwości. Okazuje się także, że
potrafiącego kochać, ale także pogrążonego w szaleńczym smutku. Śmierć przyjaciela pozostawiła w psychice
117
chłopaka ślad. Jest nadwrażliwym poetą i marzycielem. Pomimo młodego wieku ma dość swojego życia,
które przepełnione jest smutkiem i żalem. Powodem takiego stanu jest nieszczęśliwa miłość do starszej od
siebie Laury. Kordian odczuwa także „jaskółczy niepokój” i ogromną nudę egzystencjalną. Nic nie jest w
stanie sprawić mu przyjemności, wszystko go nuży, a życie i świat są pozbawione sensu. Bohater ma dość
świata, niestety nie potrafi go także zmienić, jest bierny. Co prawda marzy mu się dokonanie wielkiego,
bohaterskiego czynu, który zmieniłby świat i nadał sens jego istnieniu, ale młody poeta nie wie, jak to zrobić.
Kordian odczuwa chorobę wieku (Weltschmerz), na którą cierpiało wówczas wielu młodych, wśród nich
Werter z Cierpień młodego Wertera. Podobnie jak on młody Kordian postanawia popełnić samobójstwo.
Zanim to jednak się stanie, wierny sługa Grzegorz chce wlać w jego dusze nadzieje i opowiada mu
przypowieści, pozwalające nadać życiu sens. Niestety Kordian, mimo, że widzi w nich możliwość – nie
wprowadza ich w życie. Dekadencja, nuda i zwątpienie, a także niezgoda na świat zbyt obciążają umysł i serce
młodego bohatera.
Kontekst
Podobnie odczuwa wspomniany już Werter, to właśnie werteryzm oznaczać będzie człowieka samotnego,
niepogodzonego ze światem, nieszczęśliwie zakochanego. W życie młodych bohaterów wdziera się wtedy
niezgoda na zastana rzeczywistość, ale także nuda, zwątpienie i nadwrażliwość.
Jako kontekst może Ci także posłużyć Poeta z Wesela
Podsumowanie
Zwątpienie, dekadentyzm i nuda nie pozwalają młodemu Kordianowi na działanie. Woli on zakończyć swoje
życie niż dalej wieść taką egzystencję – nieszczęśliwie zakochanego wrażliwa, pozbawionego życiowych
celów. Czuło tak wielu bohaterów, a dla niektórych odnalezienie sensu życia okazało się niemożliwe.
3. Motyw poświęcenia życia dla dobra ojczyzny. Omów zagadnienie na podstawie Kordiana Juliusza
Słowackiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Ten punkt jest w zasadzie taki sam, jak punkt 1, należy dać do niego tylko inny kontekst i zakończenie.
Kontekst
Motyw poświęcenie życia dla dobra ojczyzny zobaczymy też w Konradzie Wallenrodzie. Tytułowy bohater
rezygnuje z życia osobistego, ponieważ szczęście ojczyzny jest dla niego ważniejsze, niż własne. Poświęca się
jednak inaczej niż Kordian – działa podstępem, wyrzeka się miłości i staje się lisem, gdyż tylko taka walka ma
sens z potęgą zakonu krzyżackiego.
Więcej na ten temat w pkt. 4 z Konrada Wallenroda
Podsumowanie
Zarówno Kordian, jak i Konrad Wallenrod gotowi byli oddać życie w imię ojczyzny. Żaden z nich nie wybrał
honorowej walki. Kordian poświęcił się, by zabić cara, natomiast Wallenrod próbował osłabić potęgę
zakonu. Kordian poniósł klęskę, ale poświęcenie życia dla narodowej sprawy było jego życiową wartością.
118
4. Droga do dojrzałości romantycznego indywidualisty. Omów zagadnienie na podstawie Kordiana

Wstęp
Indywidualizm wpisany jest w założenia romantyzmu. Niemal każdy z bohaterów działa sam, jest
człowiekiem nieprzeciętny, romantycznym indywidualistą. Dojście do dojrzałości, do tego, kim jest
naprawdę, zabiera romantykowi sporo czasu. Polscy bohaterowie zmieniają się na tej drodze z
nieszczęśliwych kochanków, ludzi niespełnionych w bojowników o wolność, gotowych poświęcić dla
swojego kraju życie. Tak wygląda także droga do dojrzałości Kordiana.
Argumentacja
Kordiana poznajemy jako 15 letniego, zakochanego, nieszczęśliwego poetę i marzyciela, który nie umie
znaleźć w swoim życiu sensu. Rozpamiętuje samobójstwo przyjaciela i nie potrafi czuć nic, prócz
ogromu nieszczęść. Jego życie przepełnione jest smutkiem i żalem spowodowanym nie tylko
nieszczęśliwą miłością, ale i nudą egzystencjalną. Nic nie sprawia Kordianowi przyjemności, wszystko go
nudzi, jest pozbawione sensu. Cierpi on na chorobę wieku i nawet opowiadane przez Grzegorze
przypowieści nie są w stanie wskazać mu życiowego celu. Dlatego decyduje się na popełnienie
samobójstwa.
Kordian jednak nie zabija się i w II akcie jest zdrowym dwudziestoletnim mężczyzną, podróżującym po
Europie. Co prawda nadal jest wielkim pesymistą, a zwiedzając Europę przeżywa kolejne rozczarowania i
weryfikuje swoje myślenie o świecie. W Londynie przekonuje się, że pieniądz rządzi światem i można stać
się dzięki nim niemal bezkarnym. Anglia zmiata też jego spojrzenie na literacką twórczość, która jest
tylko wymysłem i nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. We Włoszech dowiaduje się, że miłość
romantyczna nie istnieje i że można ją kupić, podobnie jak kobietę. W Watykanie natomiast przekonał
się, iż papiestwo potępia dążenia Polski do niepodległości i zaleca posłuszeństwo wobec cara. Podróż
spowodowała przemianę w życiu bohatera.
Na szycie Mont Blanc odnalazł sens i cel swojego życia. Zrozumiał, że chce przewodzić Polsce w drodze
do wolności. Tutaj odbyła się jego przemiana i z romantycznego pesymisty zmienił się w wielkiego
wojownika o wolność narodu. Zrozumiał też, że Polska musi być Winkelriedem narodów. Kordian
postanowił wtedy zabić cara i ponieść tego konsekwencje, ale dzięki temu oswobodzić Polskę z niewoli.
Okazało się jednak, iż mimo zapewnień towarzyszy, zostaje z tym sam. Nie zamierzał się jednak wycofać i
ruszył pod drzwi komnaty cara. Nie był jednak w stanie tego zrobić. Nie pozwolił mu na to Strach i
Imaginacja. Został schwytany i wsadzony do domu wariatów. Próbował ocalić swoje życie skacząc przez
szpaler bagnetów, ale nawet to mu nie pomogło. Otwarta formuła dramatu każe wierzyć, że jednak
wyrok na nim nie zostanie wykonany.
Kontekst
Kordian przypomina Gustawa – Konrada. W jego życiu także miała miejsce przemiana z kochanka w
człowieka walczącego o wolność kraju. Konrad nie zabija cara, nie próbuje, ale chce poświęcić się dla
dobra narodu, gotów jest nawet poświęcić za to swoją duszę.
Podsumowanie
Droga do dojrzałości romantycznego indywidualisty wygląda zatem podobnie. Z człowieka

pozbawionego celu, nieszczęśliwie zakochanego, przeobraża się w silną osobowość, która chce walczyć
119
dla dobra ojczyzny – samotnie. Żadnemu z bohaterów jednak się to nie udaje, co może budzić
wątpliwości, czy obrana przez nich droga jest słuszna.
5. Motyw podróży w wymiarze rzeczywistym i wewnętrznym. Omów zagadnienie na podstawie

Wstęp i kontekst
Życie człowieka jest wędrówką, która rozpoczyna się w dniu narodzin i kończy w dniu śmierci. Podróż,
wędrówka, wpisana jest w życie człowieka. Nie chodzi tu jednak o przemieszczanie się z miejsca a do miejsca
b, ale o taką podróż, która ma w sobie cel. Najbardziej znanym podróżnikiem jest Odyseusz. Dla niego cel
wędrówki był jasny – Itaka. Jednak wędrował, gnany złymi wiatrami i złośliwością bogów przez 10 lat.
Wrócił do domu jako człowiek stary, ale także dojrzały, nauczony życia. Kordian podróżuje w podobny
sposób. Nie wiemy, czy ma cel, ale widzimy, czego się uczy. Jego wędrówka odbywa się w dwóch wymiarach
– fizycznym i wewnętrznym.
Argumentacja
Akt II Kordiana nosi tytuł Wędrowiec i zapowiada, jak ważnym elementem życia Kordiana będzie jego
podróż. Przed powstaniem listopadowym, o którym Polacy jedynie marzyli, w 1828 r. – Kordian przemierza
Europę. Najpierw widzimy go w Londynie, gdzie spaceruje w James Parku. Spotyka tam człowieka
pobierającego opłatę za miejsca siedzące, który mówi mu, że można kupić wszystko, nawet miejsce w
parlamencie i pieniądze są tym, co napędza świat, dzięki nim można także czuć się bardziej bezkarnym.
Następnie spotykamy go na skale w Dover, gdzie czyta fragment Króla Leara i zachwyca się geniuszem
dramaturga. Niestety zauważ on, że to co napisał Szekspir różni się od tego, co młody człowiek widzi w
otaczającym go świecie. Kordian uczy się odróżniać poezję od rzeczywistości i złudzenia od prawdziwego
życia.
Następnym etapem podróży są Włochy. Kordian poznaje Wiolettę, prześliczną Włoszkę. Wydaje się, że
kobieta jest w nim bardzo zakochana, tak jak i on w niej. Tak jest do czasu wyznania Kordiana, w którym
mówi, że jest zadłużony i nie może dzielić się już z ukochaną brylantami, lecz tylko swoim sercem. Przyznaje
się, że chciał dzięki hazardowi uratować część majątku, lecz nie miał szczęścia w grze i przegrał jej klejnoty.
Wioletta krzyczy, że wraz z klejnotami przegrał jej serce. Kordian bawi się z nią mówiąc, że koń ma złote
podkowy, więc kobieta chce z nim jechać, ale kiedy to okazuje się nieprawdą – odchodzi. Kordian rozumie,
że za klejnoty można kupić kobietę i jej miłość.
Kolejne rozczarowanie przychodzi w Watykanie, podczas audiencji u papieża. Ten potępia chęć odzyskania
wolności przez Polaków. Chce, by Polacy pokornie znosili jarzmo zaborców. Kordian jest tym załamany.
Rozsypuje ziemię, którą przywiózł z Polski i wychodzi. Dociera jednak na szczyt Mont Blanc. Tam, podczas
wygłoszonego monologu, odnajduje sens życia w poświęceniu dla ojczyzny, która ma się stać „Winkelriedem
narodów”.
Podróż po Europie zmienia spojrzenie Kordiana na świat, okazuje się być nie tylko wyjazdem w piękne
miejsca Europy, ale także podróżą do własnego wnętrza, podczas której bohater poznaje samego siebie i uczy
się siebie. Obiera cel i stara się go w późniejszych scenach zrealizować, dojrzewa, dorasta. Ta podróż pokazuje
mu, co w życiu liczy się dla innych, a co dla niego.
120
Podsumowanie
Wędrówka Kordiana to ważna część jego życia. Dowiaduje się rzeczy, które nie są dla niego dobre, ani miłe,
ale musi je poznać, by móc poznać samego siebie. To właśnie ta wędrówka uświadamia mu cel, który ma w
życiu, pokazuje mu, co jest najlepsze dla niego i dla ojczyzny.
6. Poszukiwanie sensu życia i osąd świata przez bohatera literackiego. Omów zagadnienie na podstawie
Wstęp
Romantyzm to czas niezwykle trudny dla Polski. Zaczyna się po III rozbiorze. Poeci wiedzą, że należy zrobić
coś, by odzyskać niepodległość. Kiedy powstanie listopadowe kończy się klęską, wielu z nich zastanawia się,
dlaczego tak się stało. To czyni też Słowacki. Pokazuje także bohatera, który zastanawia się nad swoim
życiem, nad tym, co ma zrobić ze sobą, ze światem. On znajduje odpowiedź i nie boi się oceniać świata.
Argumentacja
Kordiana poznajemy jako 15 letniego, zakochanego, nieszczęśliwego poetę i marzyciela, który nie umie
znaleźć w swoim życiu sensu. Rozpamiętuje samobójstwo przyjaciela i nie potrafi czuć nic, prócz ogromu
nieszczęść. Jego życie przepełnione jest smutkiem i żalem spowodowanym nie tylko nieszczęśliwą miłością,
ale i nudą egzystencjalną. Nic nie sprawia Kordianowi przyjemności, wszystko go nudzi, jest pozbawione
sensu. Cierpi on na chorobę wieku i nawet opowiadane przez Grzegorze przypowieści nie są w stanie
wskazać mu życiowego celu. Dlatego decyduje się na popełnienie samobójstwa.
Akt II Kordiana nosi tytuł Wędrowiec i zapowiada, jak ważnym elementem życia Kordiana będzie jego
podróż. Przed powstaniem listopadowym, o którym Polacy jedynie marzyli, w 1828 r. – Kordian przemierza
Europę. Najpierw widzimy go w Londynie, gdzie spaceruje w James Parku. Spotyka tam człowieka
pobierającego opłatę za miejsca siedzące, który mówi mu, że można kupić wszystko, nawet miejsce w
parlamencie i pieniądze są tym, co napędza świat, dzięki nim można także czuć się bardziej bezkarnym.
Następnie spotykamy go na skale w Dover, gdzie czyta fragment Króla Leara i zachwyca się geniuszem
dramaturga. Niestety zauważ on, że to co napisał Szekspir różni się od tego, co młody człowiek widzi w
otaczającym go świecie. Kordian uczy się odróżniać poezję od rzeczywistości i złudzenia od prawdziwego
życia.
Następnym etapem podróży są Włochy. Kordian poznaje Wiolettę, prześliczną Włoszkę Wydaje się, że
kobieta jest w nim bardzo zakochana, tak jak i on w niej. Tak jest do czasu wyznania Kordiana, w którym
mówi, że jest zadłużony i nie może dzielić się już z ukochaną brylantami, lecz tylko swoim sercem. Przyznaje
się, że chciał dzięki hazardowi uratować część majątku, lecz nie miał szczęścia w grze i przegrał jej klejnoty.
Wioletta krzyczy, że wraz z klejnotami przegrał jej serce. Kordian bawi się z nią mówiąc, że koń ma złote
podkowy, więc kobieta chce z nim jechać, ale kiedy to okazuje się nieprawdą – odchodzi. Kordian rozumie,
że za klejnoty można kupić kobietę i jej miłość.
Kolejne rozczarowanie przychodzi w Watykanie, podczas audiencji u papieża. Ten potępia chęć odzyskania
wolności przez Polaków. Chce, by Polacy pokornie znosili jarzmo zaborców. Kordian jest tym załamany.
Rozsypuje ziemię, która przywiózł z Polski i wychodzi. Dociera jednak na szczyt Mont Blanc. Tam, podczas
wygłoszonego monologu odnajduje sens życia w poświęceniu dla ojczyzny, która ma się stać „Winkelriedem
narodów”.
121
Podsumowanie z kontekstem
Kordian odnajduje sens życia w walce dla ojczyznę, ocenia tez świat, pokazując, jak ważną role odgrywa w
nim pieniądz i władza. Podobne spostrzeżenia ma Konrad z Dziadów III. On też dostrzega, że dla niektórych
ludzi pozycja i władza, to rzeczy najważniejsze w życiu, do takich osób należy Senator. Losy Polski nie
obchodzą też „towarzystwa stolikowego”. On jednak, podobnie jak Kordian jest gotowy do poświęcenia dla
dobra ojczyzny.
7. Winkelriedyzm jako romantyczna idea poświęcenia. Omów zagadnienie na podstawie Kordiana

Wstęp i kontekst
Pomiędzy Mickiewiczem a Słowackim dochodziło do wielu konfrontacji, zwłaszcza na polu twórczości.

Słowacki nie godził się na mesjanistyczne idee Mickiewicza i stworzył własną – winkelriedyzmu. Główna
różnica pomiędzy Mickiewiczowskim mesjanizmem a winkelriedyzmem tkwi w źródle. Mesjanizm odwołuje
się do postaci Jezusa Chrystusa, który z miłości do ludzi umarł na krzyżu, ale zmartwychwstał i zbawił ludzi.
U Mickiewicza Polska ma być „Chrystusem narodów”. Cały naród cierpi i cierpienie za ojczyznę jest święte,
posiada cel najwyższy. Winkelriedyzm opiera się natomiast na nawiązaniu do średniowiecznego rycerza.
Arnold Winkelried to XIV-wieczny bohater narodowy Szwajcarii. Poniósł on śmierć w walce, skupiając na
sobie uwagę wroga. Winkelried zatem walczy o wolność swojego narodu, poświęca się dla niego.
Argumentacja
W duszę młodego Kordiana ideę winkelriedyzmu wlał Grzegorza, jego wierny sługa. Opowiedział mu
bowiem o kampanii moskiewskiej Napoleona i w niezwykle poważny, melancholijny sposób, przedstawia
historię Kazimierza - polskiego oficera buntownika. Polskie wojska trafiły do niewoli i planowano wcielić je
do armii rosyjskiej, ale żołnierze nie chcieli tego, zaczęli się buntować. Prowadzono więc ich na Sybir. Był
pośród nich pułkownik tatarskiej armii, który zabił starego legionistę. Kazimierz, dzielny Polak, postanowił
sam stanąć przeciw wrogom. Rzucił się na pułkownika, razem z nim wpadł do rzeki, której lodowe kry ucięły
pułkownikowi głowę. Wiedział, że za to zginie, ale nie mógł postąpić inaczej.
Kiedy po podróży po Europie Kordian trafia na Mont Blanc jego poglądy nabrały realnych kształtów. Hasło
"Polska Winkelriedem narodów" stało się jego mottem życiowym. Na chmurze wraca do Polski, chce swoją
idee zaszczepić innym. Kiedy Mikołaj I zostaje królem Polski, Kordian próbuje przekonać zebranych w
podziemiach do zamachu na cara. Jego pomysł jednak upada w głosowaniu, a Kordian postanawia samotnie
wykonać zadanie. Zadanie jednak go przerasta – przeszkadzają mu Strach i Imaginacja - wytwory jego
wyobraźni. Przegrywa wewnętrzną walkę i mdleje przed komnatą cara. Zostaje zamknięty w szpitalu dla
obłąkanych. Tam spotyka tych, którzy także ponieśli klęskę samotnych idei.
Podsumowanie
Kordian to postać dynamiczna, zmienia się, by znaleźć życiowy cel, jakim jest poświęcenie dla ojczyzny. Chce
być jak Winkelried, taka tez ma być Polska. Jego idea zawodzi, ale nie oznacza to, że Kordian uważa, że była
do końca zła. Odpowiedź na to pytanie pozostawia nam.
122
POZYTYWIZM
LALKA BOLESŁAW PRUS
1. Obowiązki jednostki wobec zbiorowości. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa.
Wstęp i konekst
Kiedy nie sprawdziły się romantyczne próby odzyskania niepodległości, pozytywiści zmienili koncepcję i
uznali, że trzeba wzmocnić społeczeństwo. Na gruncie polskim weszły więc koncepcje pracy organicznej i
pracy u podstaw, a także emancypacji kobiet i asymilacji Żydów. Wszystkie koncepcje stawiały na wspólny
trud. Do tego też nawiązywał utylitaryzm. Każda jednostka powinna być użyteczna dla społeczeństwa.
Teza
Prus ukazał obowiązki jednostki wobec zbiorowości w Lalce. Pokazał też ich skuteczność.
Argumentacja
Główny bohater Lalki – Stanisław Wokulski jest zarówno romantykiem, jak i pozytywistą. Jako pozytywista,
w odróżnieniu od arystokracji, wobec której ma negatywny stosunek, nie jest bierny wobec losu
społeczeństwa, a raczej nieszczęśliwych jednostek i czuje się za nie odpowiedzialny. Wdrażając w swoje życie
pracę organiczną i pracę u podstaw, zaangażowany jest w pomoc wielu ludziom i traktuje to jako swoisty
obowiązek. Wokulski dysponuje dużymi środkami finansowymi i pomaga spotkanym na swojej drodze
ludziom – prostytutce Marianne, której daje możliwość wyjścia z poniżającego zawodu i daje możliwość
nauki szycia. Pomaga także Wysockiemu, furmanowi, któremu padł koń i Węgiełkowi, którego zabiera do
Warszawy. Zakładając sklep zdaje sobie sprawę, że pomaga tym, którym daje tam pracę. Organizuje także
warsztaty czeladnikom, daje stypendia i wspiera edukację oraz rozwój zawodowy. Jednak, kiedy idzie
Powiślem i myśli o tym, że mógłby coś zmienić – dopadają go wątpliwości, czy jest sens, czy sam zdoła
naprawić społeczeństwo. Nie widzi bowiem zaangażowania wśród arystokracji, a to sprawia, że myśli bardzo
źle o tej grupie społecznej. Wokulski bowiem wie, że jednostka ma obowiązki wobec społeczności, ale nie
polegają one na daniu jałmużny czy datków na ochronkę.
Jedyna osobą z arystokracji, która to rozumie jest prezesowa Zasławska. Tylko ona rozumie problemy
najuboższych. Dlatego zapewnia swoim parobkom godne warunki życia. Na terenie jej majątku znajdują się
żłobek i przytułek dla starców. Kobieta osobiście dogląda gospodarstwa, a nawet karmi kury. Dużą część
swojego majątku przeznacza na cele dobroczynne. Tylko dla niej pomoc najuboższym nie oznacza
rozdawnictwa, ale opiekę nad potrzebującymi. Dlatego tak cenią się wzajemnie z Wokulskim. Mają bowiem
podobne podejście do wielu spraw.
Nie trzeba dawać tu innego tekstu jako kontekstu, ale jeśli musisz – przywołaj Hrabiego Henryka z Nie-
Boskiej komedii lub Konrada z Dziadów III.
Obaj czuli się odpowiedzialni za naród. Hrabia Henryk za jego część, arystokrację, z której się wywodził.
Konrad zaś czuje się Prometeuszem i czuje odpowiedzialność za cały naród, za przyszłe i przeszłe jego
pokolenia. Czuje się przywódcą tego narodu i chce go poprowadzić.
123
Podsumowanie
Pozytywizm, inaczej niż romantyzm, czuł potrzebę pomocy społeczeństwu. Jednostka wpływowa mogła
pomóc wielu ludziom w ich codziennym życiu. Robił to zarówno Wokulski, jak i Zasławska, niestety wielu
ludzi nie czuło takiej potrzeby, może dlatego społeczeństwo nie zostało uzdrowione.
2. Jaką rolę odgrywa majątek i pochodzenie w relacjach międzyludzkich? Omów zagadnienie na

podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Kordian podróżując po Europie przekonał się, jak ważny jest pieniądz. Rozczarowało go to, gdyż szukał celu
w życiu i nie tego się spodziewał po świecie. Pozytywizm jeszcze wzmocnił rolę pieniądza. Zaczęli bowiem
dochodzić do niego ludzie, którzy do tej pory nie mieli majątków. Bogacili się przemysłowcy, kupcy, ale wiele
osób traciło majątki i zostawało na skraju bankructwa.
Argumentacja
W Lalce przedstawił Prus zróżnicowane polskie społeczeństwo. Znajdziemy tu różne narodowości, ale i
grupy społeczne. Najbogatszą i przywiązującą największe znaczenie do pieniędzy jest arystokracja. Jednak nie
tylko. Są także ważne dla Stanisława Wokulskiego, ale dla niego sią środkiem do osiągnięcia celu, jakim jest
zbliżenie się do Łęckiej. Sprawiają, że Stanisław może obracać się w towarzystwie, w jakim przebywa jego
ukochana. Mając na uwadze, że dla Izabeli pieniądze są niezwykle ważne, Wokulski za wszelką chce się
wzbogacić. Pomaga mu w tym wyjazd na wojnę i znaczące pomnożenie posiadanych pieniędzy. Następnie
rozwija swoje przedsiębiorstwo, a także prowadzi zagraniczne interesy. Dzięki temu arystokracja przyjmuje
go w swoich kręgach i często wybacza nietakt, czy nieodpowiednie maniery. Izabela wiedziała, że Wokulski
ma pieniądze, ale mimo tego nie chciała go. To pochodzenie Stanisława sprawiało, że nie postrzegała go na
równi z baronami czy książętami, a nawet nie uważała go za równego sobie, choć miał więcej pieniędzy niż
ona i wielu arystokratów. Pomimo tego, że Wokulski potrafi spożytkować swoje pieniądze nie tylko na
Łęcką, ale pomaga także biednym, to fortuna nie przynosi mu szczęścia. Daje złudzenie równości z
arystokracją, a to wpędza Wokulskiego w poczucie, że może być wśród nich szczęśliwy.
Pieniądze i urodzenie przeszkodziły także w miłości baronowej Zasławskiej do stryja Wokulskiego –

Stanisława Wokulskiego. Pomimo tego, że kochała go bardzo, to nie zdecydowała się na bycie z nim, z
powodu urodzenia i braku majątku. Bała się, że zostanie pośmiewiskiem, że będzie jej ciężko. Małżeństwa w
tamtym czasie bowiem były rodzajem transakcji zawieranej między narzeczonymi. Tak było z Eweliną
Janocką, która zdecydowała się wyjść za dużo starszego barona, a romansowała ze Starskim. W przypadku
Kazimierza Starskiego, choć dobrze urodzonego, także dostrzegamy, jak ważne są pieniądze. Izabela także z
nim flirtuje, ale odrzuca go jako kandydata na męża, ponieważ nie świeci on groszem. Jest dobrze urodzony i
ma perspektywę (złudną zresztą) na otrzymanie spadku po Zasławskiej, ale nie jest odpowiednim
kandydatem dla chimerycznej panny.
Kontekst
Jako kontekst posłużyć Ci może Skąpiec pkt 1.
Podsumowanie
124
W Lalce majątek i pochodzenie odgrywają ogromną rolę. To one dyktują warunki w świecie arystokracji i
szlachty. Otwierają drzwi na salony, a nawet decydują o ludzkim szczęściu i nieszczęściu. Niestety tam, gdzie
są tak ważne na dalszy plan schodzą prawda, uczucia i wszystkie inne wyższe wartości.
3. Jak literatura przedstawia kontrast między światem biedy a światem bogactwa? Omów zagadnienie
na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Czas akcji Lalki przypada na lata dojrzałego pozytywizmu. Rozgrywa się ona w Warszawie, Paryżu i
Zasławiu. Najlepiej scharakteryzowane i ukazane jest społeczeństwo stolicy. Prócz różnych narodowości
takich jak Polacy, Niemcy i Żydzi, mamy także podział na arystokrację, szlachtę i mieszczan. Wszystkie grupy
są różne i maja o sobie niezbyt dobre zdanie, a kontrast między światem bogactwa i biedy jest ogromny.
Argumentacja
Światem bogactwa rządzi arystokracja, przedstawiona przez Prusa jako grupa społecznych próżniaków i
pasożytów. Gardzą pracą i ludźmi pracy. Mają poczucie wyższości wobec innych warstw społecznych. Widać
to doskonale, kiedy Izabela jest przekonana, że szycie dla niej sukien to przyjemność dla krawcowych.
Twierdziła, że praca, która wykonują biedni ludzie, to kara za niegdyś popełnione grzechy. Sama nigdy nie
musiała pracować, więc znała wartości pieniądza. O prawdziwej wartości człowieka według niej stanowiło
właśnie bogactwo. Izabela angażowała się co prawda w różne akcje mające pomóc innym, jak kwesta na rzecz
ochronki, ale robiła to z wyrachowania, aby pokazać, że interesuje się tymi ludźmi. Nie zmieniało to jednak
pogardy wobec ludzi biedniejszych od niej. Izabela, podobnie jak reszta arystokracji, prowadzi wystawny i
rozrzutny tryb życia, czas spędzają głównie na zabawach i poszukiwaniu rozrywki. Ta warstwa społeczna to
grupa, która nie czuje potrzeby rozwoju ani pod względem ekonomicznym, ani pod względem kulturalnym.
Dlatego czekają, aż Wokulski założy spółkę, by oni mogli ulokować w niej pieniądze i czerpać zyski. Brak im
także patriotyzmu, są obojętni wobec losów narodu. Swoja postawą rujnują nie tylko swoje majątki, ale też
przyczyniają się do zubożenia kraju. Należą do nich m.in Łęccy, Starski czy baron Krzeszowski.
Nie lepiej oceniana jest przez Prusa szlachta, stanowiąca kiedyś główną siłę polityczną społeczeństwa. Po
uwłaszczeniu chłopów nie potrafią jednak odnaleźć się w nowym ładzie ekonomicznym i kompletnie nie
radzą sobie z gospodarowaniem we własnych majątkach. Skutkuje to ich ubożeniem. Trwonią zatem
pieniądze, ale nie robią nic, by przystosować się do nowej rzeczywistości, wręcz przeciwnie, próbują żyć jak
dawniej. Przenoszą się do miast, ale tam też nie mogą się odnaleźć i staczają się coraz niżej.
Próżniakami, którzy nie potrafią pracować jest polskie mieszczaństwo. Pragną żyć jak arystokracja, ale nie
maja pieniędzy ani ambicji, tylko krok dzieli ich od najbiedniejszej warstwy, jaką jest lud miejski. To ludzie
żyjący na ogół w wielkiej nędzy. Są wśród nich wyrobnicy i rzemieślnicy, którzy choć skazani na głodową
egzystencję, są pracowici uczciwi, bardzo skromni i zawsze wdzięczni za każdą okazaną im pomoc. Należą do
nich Wysocki, Węgiełek, Marianna. Potrafią wykorzystać ofiarowaną pomoc i naprawdę ciężko pracować,
by utrzymać rodziny. Nie są w stanie wydobyć się z biedy i zmienić swojego życia, ale starają się nie żyć w
skrajnej nędzy.
Kontekst
Motyw biedy i bogactwa dostrzeżemy też w Chłopach Reymonta. Bogaty jest ten, kto posiada ziemię. Do
takich należy Maciej Boryna. Nie brakuje mu pieniędzy na upominki dla Jagny. Jest jednak człowiekiem
125
skąpym i liczy się z każdym groszem. Obok niego, skrajnie biedny jest ojciec jego synowej – stary Bylica. Nikt
mu nie pomaga, nie przejmuje się jego losem, jak większości starych ludzi w Lipcach. Są oni wyganiani na
żebry, kiedy po okresie letnim nie ma dla nich pracy. Tak dzieje się z Agatą, która musi żebrać do wiosny, by
wrócić do krewnych i oddać im to, co zaoszczędziła.
Podsumowanie
Ludzie bogaci ukazani są w literaturze jako bezduszni, zapatrzeni w siebie egoiści. Oczywiście zdarzają się
jednostki takie jak Stanisław Wokulski, ale jest ich niesłychanie mało. Kontrast między warstwami jest
ogromny, ale bogaci nie widzą potrzeby pomagania biednym, a ci nie są w stanie bez pomocy w żaden sposób
poprawić swojego bytu.
4. Kreacje kobiece w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej
Wstęp
Pozytywizm to epoka, w której charakterystyka kobiet nie jest już powierzchowna. Dostrzeżono wtedy, że
kobieta także ma duszę i problemy, które zaprzątają jej piękną głowę. Zauważono, że nie jest jedynie tłem dla
mężczyzny, ale ma świat, nieraz bogatszy od tego męskiego. Bolesław Prus w Lalce przedstawił kobiety z
różnych grup społecznych, dając im sporo indywidualnych cech.
Argumentacja
Bez wątpienia godna opisania w Lalce jest jedna z głównych bohaterek – Izabela Łęcka. Kiedy poznajemy ja
bliżej wciąż zadajemy sobie pytanie: „Jak Wokulski mógł ja kochać?”. Nie jest to bowiem kobieta
interesująca. To ona kojarzy nam się z tytułem dzieła, choć Prus nie chciał, by myślano, że ona jest tytułową
lalką. Izabela to arystokratka, istota pusta, posługująca się stereotypami. Sprawia wrażenie kobiety, która nie
potrafi myśleć samodzielnie. Wychowana przez ojca w poczuciu wyjątkowości i tego, że świat należy do niej i
wszystko należy jej się ze świata i od świata. Wychowana została tak, jak większość arystokratek, bez
znajomości świata i panujących w nim zasad. Nie potrafi docenić Wokulskiego i tego, co dla niej robi,
traktuje jego i ludzi biedniejszych od siebie z pogardą. Niczego nie umie, nawet zająć się chorym ojcem.
Potrafi natomiast trwonić pieniądze i żyć od zachcianki do zachcianki. Nie zimuje się niczym pożytecznym,
spędza czas na rozmyślaniach i czytaniu książek, nawet akcjami charytatywnymi zajmuje się jedynie na pokaz.
Flirtuje z mężczyznami, zwodzi ich, nawet po zaręczynach z Wokulskim. Wielbi posąg Apolla, który ma w
pokoju i nie potrafi kochać.
Jedną z ciekawszych postaci kobiecych, także arystokratką jest pani Wąsowska. Zdecydowanie docenia
Wokulskiego, a czasem mamy wrażenie, że podkochuje się w nim. Jest to kobieta w jakiś sposób wyzwolona,
wolna od konwenansów. Ocenia świat chłodniej niż Łęcka. Ma niesamowity temperament i jest niezwykle
inteligentna, jednak nie może wykorzystać swoich atutów, gdyż nie ma na nie miejsca w jej świecie, który w
jakiś sposób wyprzedza. Trwoni czas na puste flirty i zabawy, trochę próbuje bawić się mężczyznami, lecz jest
od nich zarazem w pewnym stopniu zależna. Nie potrafi znaleźć sobie miejsca i celu, który dałby jej szczęście.
Znacznie różni się od wymienionych dwóch kobiet Helena Zasławska. Ona jest zmuszona do niezależności,
gdyż została porzucona przez męża. Jest reprezentantką tej grupy kobiet, które musza zarabiać same na siebie,
co w czasach pozytywizmu nadal jest bardzo trudne. Jest jej tym bardziej ciężko, że na utrzymaniu ma jeszcze
matkę i córeczkę. W związku z porzuceniem przez męża narażona jest na wiele upokorzeń i plotek
szargających jej opinię. Stawska to platoniczna miłość Rzeckiego, który koniecznie chce połączyć ją z
126
Wokulskim. Jest uczciwa, skromna, inteligentna i ładna. Wydawać by się mogło, że idealna z niej postać.
Jednak Wokulski, choć Stawska mu się podoba, wybiera Łęcką. Pani Helena, choć pracuje, pomaga
Krzeszowskiej, to bez wsparcia Rzeckiego i Wokulskiego, nie dałaby sobie rady.
Kontekst
Zbrodnia i kara pkt 5
Podsumowanie
Literatura pokazuje różne postacie kobiet. Niektóre są niezależne, inne całkowicie uzależnione od męskiego
świata. Pozytywizm nie jest jeszcze epoką sprzyjającą rozwojowi kobiet. Większość z nich nie radzi sobie bez
mężczyzn. Mają jednak niepowtarzalne cechy charakteru i są bez wątpienia niezwykle interesującymi
postaciami.
5. Motyw walki człowieka o własne szczęście. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa.
Wstęp
Nie ma chyba człowieka, który nie chciałby być szczęśliwy. Dla każdego jednak szczęście może oznaczać coś
innego. Dla niektórych ludzi będą to pieniądze, praca a dla innych miłość czy zdrowie. Literatura pokazuje
ludzi nieszczęśliwych, ale też szczęśliwych a w końcu takich, którzy o swoje szczęście po prostu walczą.
Argumentacja
Jedną z osób walczących o szczęście jest Stanisław Wokulski z Lalki Bolesława Prusa. Stanisław jest kupcem,
ale wiemy o tym, że pracował w jadłodajni i chciał się dalej uczyć. Zawalczył o swoje szczęście i poszedł do
Szkoły Głównej, wziął jednak udział w powstaniu i został zesłany na Sybir. Wiele osób poddałoby się w tym
momencie, ale nie Wokulski. On pobyt na Syberii wykorzystał jako coś, co przyniosło mu znajomości i dało
wiele możliwości. Dla Wokulskiego jednak szczęście nieodłącznie związane było z Izabelą Łęcką, którą
poznał w teatrze. To dla niej pojechał pomnażać majątek, dla niej pojedynkował się z Krzeszowskim i robił
wszystko, by panna Izabela Łęcka była zadowolona. Można powiedzieć, że o tą miłość walczył z całym
światem, gdyż przeciwni mu byli zarówno kupcy jak i arystokraci, w których łaski chciał się wkupić.
Przeciwna była mu także Łęcka, ale z czasem przekonała się, że może być to dla niej naprawdę dobrą partią.
Niestety było już za późno. Wokulski także w końcu się poddaje. Po tym, kiedy w pociągu dowiedział się,
jaką kobietę pokochał, stał się innym człowiekiem. Nie widział sensu związku, nie wiedział też, czy te sens
znajdzie w nauce, którą kiedyś tak kochał, a która porzucił dla Izabeli.
Niewielu bohaterów w Lalce Bolesława Prusa walczy o swoje szczęście, Nie potrafi tego zrobić Ignacy
Rzecki, który także poddaje się i rezygnuje ze starań o Stawską niejako oddając ją Wokulskiemu. Nie spełnia
on swoich marzeń, traci nadzieję. Patrzy na poczynania Wokulskiego i nie wierzy, że przyjaciel może robić
tyle rzeczy dla kobiety, nie dla celów patriotycznych.
Kontekst
Zupełnie inaczej wygląda walka o własne szczęście w Potopie Henryka Sienkiewicza. Andrzej Kmicic walczy
o własne szczęście, kiedy już wszyscy myślą, że je zaprzepaścił. Początkowo robi to nieudolnie, porywa nawet
Oleńkę, gdyż nie wyobraża sobie życia bez niej. Kiedy jednak orientuje się, że przysiągł służbę zdrajcy,
127
próbuje odkupić swoje winy i pomóc zagrożonej ojczyźnie. Chce także zmyć z siebie imię zdrajcy i być
godnym kobiety, z którą złączył ją nie tylko testament, ale też gorąca miłość.
Podsumowanie
Nie każdy umie walczyć o swoje szczęście. Nawet bohaterowie tak zawzięci jak Wokulski wycofują się z
czasem z tej walki, gdyż nie widzą w niej sensu. Są także tacy, jak Kmicic, którzy chcą na swoje szczęście i
dobre imię zasłużyć.
6. Miłość jako siła motywująca do działania. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa.
Wstęp
Kiedy myślimy o miłości w literaturze, to wyobrażamy sobie jej dwa skrajne aspekty – szczęśliwą, spełnioną
lub też nieszczęśliwą, łamiącą serca kochanków albo jednej ze stron. Miłość to jednak uczucie o wielu
obliczach. Może człowieka wpędzać w marazm, melancholie lub tez motywować do działania. Taką miłością
była miłość Wokulskiego do Łęckiej.
Argumentacja
Stanisław Wokulski, kupiec, zakochał się od pierwszego wejrzenia i bez opamiętania w Izabeli Łęckiej –
pięknej arystokratce, przyzwyczajonej do luksusów, wykształconej, obracającej się w najlepszym
warszawskim towarzystwie. Izabela jest kobieta niezwykle piękną i wie, jaki wpływ wywiera na mężczyzn.
Wokulski zdaje sobie sprawę, że uda mu się zdobyć względy tej panny tylko wówczas, kiedy wejdzie na salony
w asyście naprawdę dużej gotówki. Dlatego postanawia zdobyć jak największy majątek i wyjeżdża na wojnę
bułgarsko-turecką. Mówi o tym, że tęskni strasznie podczas tego wyjazdu i ma wiele szczęścia. Zatapia się w
pracy, by nie myśleć o obiekcie swych westchnień. Ten ryzykowny wyjazd pomnaża majątek Wokulskiego i
okazuje się dopiero początkiem starań o kapryśną pannę. Robi coś, co udaje się wówczas nielicznym –
wchodzi w towarzystwo arystokratów i z pokorą przyjmuje ich docinki. Dla niej ryzykuje na wyścigach, dla
niej uczy się języka angielskiego, kupuje jej serwis, wykupuje długi, przegrywa z Łęckim w karty, a także
kupuje kamienicę. Okazuje się, że bardziej niż pannie, imponuje arystokracji, idzie więc o krok dalej i zakłada
spółkę do handlu ze wschodem. Chodzi mu nie tylko o pomnażanie pieniędzy, ale także bycie bliżej
arystokratów, a dokładniej Łęckiego. Wokulski jest wszędzie tam, gdzie Izabela i poświęca jej całkowicie
swoje życie. Dla niej poświęca swoją wielką pasję, jaką jest nauka. Gotów jest nawet nie jechać do Paryża i nie
zarobić z Suzinem sporej sumy. Gdy mężczyzna zaczyna zdawać sobie z tego sprawę i dochodzi do niego, że
Izabela związała się z nim wyłącznie z przyczyn egoistycznych, że zależy jej tylko na tym, by nie zostać starą
panną i nie wiadomo, jak będzie go traktowała po ślubie, jego życie traci sens. Utwór ma budowę otwarta i
nie wiemy, co stało się z Wokulskim. Możemy mieć tylko nadzieję, że nieszczęśliwa miłość nie stała się
przyczyną klęski Stanisława, a jedynie na chwile zatrzymała go w drodze ku dalszej karierze.
Kontekst
Literatura pokazuje, że nie tylko miłość mężczyzny do kobiety motywuje do działania. Widzimy to w
Antygonie Sofoklesa. Tytułową bohaterkę motywuje miłość do brata, ale także do tradycji. Dlatego dąży do
pogrzebania zwłok Polinejkesa. Nie wyobraża sobie, że jej brat może nie zaznać wiecznego szczęścia, dlatego
przeciwstawia się Kreonowi i wydaje na siebie wyrok śmierci.
Podsumowanie
128
Miłość to niesamowicie silne uczucie, które potrafi zawładnąć człowiekiem i zmusić go do działania. Tak
było w przypadku Wokulskiego, który niesiony skrzydłami miłości pracował, zarabia, zyskiwał zaufanie.
Niestety nieodwzajemniona potrafi także podciąć skutecznie skrzydła. Takich skrajnych emocji nie
wywołuje, jeśli oznacza miłość do rodziny, która jest stała.
7. Praca jako pasja człowieka. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej
Wstęp
Pozytywizm, jak chyba żadna inna epoka, pokazał wartość pracy. Wpisał ją w zasadzie w swój program, by
pokazać, że praca może umocnić gospodarkę i społeczeństwo, a tylko takie może odnieść sukces w walce z
wrogiem. Pokazał zatem pracę organiczną, pracę u podstaw, z najbiedniejszymi warstwami, ale także wskazał,
że praca jest wartością samą w sobie i może być pasją człowieka.
Argumentacja
Praca bez wątpienia była pasją dla Ignace Rzeckiego, bohatera powieści Bolesława Prusa pt. Lalka. Stary
subiekt od dziecka marzył o pracy w sklepie. Po śmierci ojca trafił do Mincla, który przyuczał go do zawodu
subiekta. Pomimo tego, że praca była bardzo monotonna to sprawiała ona Ignacemu dużo satysfakcji. Nic
zatem dziwnego, że po powrocie z kampanii węgierskiej, w której brał udział, znów chciał pracować u
Mincla. Ponad dwadzieścia lat mieszkał w pokoju obok swojej pracy. Był człowiekiem pracowitym i
oddanym swojemu zajęciu, wkładał w niecałe serce. Wokulski, kiedy przejął sklep po śmierci swojej żony,
obarczał Rzeckiego coraz większa odpowiedzialnością. Zostawiał go nawet na kilka miesięcy, jak
zarządzającego sklepem. Rzecki miał rozplanowaną każdą godzinę. Pracował nawet w niedzielę, kiedy to
planował nową wystawę sklepową, własnoręcznie nakręcał sprężyny zabawek. Dla Ignacego Rzeckiego praca
w sklepie była celem życia, przyjemnością i wybawieniem od trosk. Zajmował się wszystkim i stał się „ojcem”
dla innych subiektów pracujących wraz z nim w sklepie Stanisława Wokulskiego. Długo nie mógł pogodzić
się z tym, że Wokulski sprzedał sklep Szlangbaumowi. Nawet wtedy przychodził i z przyzwyczajenia,
właściwie za darmo układał lalki na sklepowej wystawie. Praca była bez wątpienia pasją Rzeckiego, ale może
stała się tą pasją z powodu samotności Starego Subiekta. Dokąd czuł się potrzebny, miał jednak chęci do
życia.
Rodzajem pasji była też praca dla Wokulskiego. Co prawda pojmował ją inaczej niż Rzecki, ale pracował on
od młodych lat i traktował ją jak wyzwanie i coś, co wiodło go do celu, jakim była panna Izabela. Stanisław
Wokulski poprzez dostawy dla wojska dorobił się majątku, co pozwoliło mu walczyć o Izabelę Łęcką. Praca
była dla niego przepustką do lepszego życia, do przeniknięcia w warstwy arystokracji. Ci jednak nie patrzyli
na niego przychylnie właśnie dlatego, że pracował.
Pasją jest także praca dla Geista i Ochockiego. Obaj zdecydowali się poświęcić życie osobiste nauce, bo dla
nich osiągnięcia naukowe były najważniejsze. Przynosiły one im satysfakcję i radość. Ochocki jednak mógł
sobie na to pozwolić, był arystokratą i człowiekiem bogatym, natomiast Geist musiał niemal żebrać o
pieniądze na swoje doświadczenia.
Kontekst
Niezwykłą pasją jest też praca dla kardiochirurga – Marka Edelmana, bohatera wywiadu Hanny Krall Zdążyć
przed Panem Bogiem.
Więcej w punkcie 6 tej książki

129
Podsumowanie
Kiedy praca człowieka staje się jego pasją, życie jest dużo lżejsze. Nie trzeba bowiem martwić się ciągłą
gonitwą myśli o zmianie pracy i byciu w nieodpowiedni miejscu. Tak było w przypadku wymienionych
bohaterów. Udało im się robić w życiu to, co naprawdę ich fascynowało. Rzecki taka samą pracę wykonywał
od zawsze i wciąż dawała mu ona szczęście.
8. Różne oblicza przyjaźni. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej
Wstęp
Przyjaźń to niezwykle istotny element życia każdego z nas. Dzięki niej zyskujemy bliską osobę, która bez
względu na okoliczności będzie gotowa, aby udzielić nam pomocy, wysłuchać naszych żali, pocieszyć czy po
prostu towarzyszyć w codziennej drodze przez życie. Zbudowanie tak silnej i trwałej relacji wymaga jednak
czasu, poświęcenia i cierpliwości, gdyż przyjacielem nazywa się człowieka, z którym przeżyło się wiele i
któremu można zaufać niezależnie od okoliczności. Przyjaźń jest zatem drogocenna, ale i wymagająca, czego
dowód stanowi nie tylko życie codzienne, ale również literatura.
Teza
Autorzy w swych dziełach ukazują, jak ważna jest przyjaźń w życiu człowieka i jak wielki wpływ może mieć
na życie bohaterów, ale także jak różne może mieć oblicza.
Argumentacja
Motyw przyjaźni występuje również w Lalce. Powieść Bolesława Prusa opisuje bliską relację łączącą
głównego bohatera – Stanisława Wokulskiego – z Ignacym Rzeckim. Są oni skrajnie różnymi
osobowościami, lecz mimo to darzą się wielką sympatią, szacunkiem i lojalnością, które są fundamentem ich
szczerej przyjaźni. Jej początki mają miejsce w winiarni Hopfera, gdzie Rzecki od razu zauważa potencjał
intelektualny Stanisława. O tym, że ich więzi szybko się zacieśniają, świadczy wzajemna i bezinteresowna
pomoc obu bohaterów. W młodości Rzecki pomaga Wokulskiemu, zapewniając mu miejsce zamieszkania,
kiedy nie ma on, gdzie się podziać. Mimo że Ignacemu często przeszkadzają nawyki Stanisława, takie jak np.
uczenie się do późnych godzin nocnych, jest wobec niego wyrozumiały i nie ma do niego pretensji. Również,
gdy Wokulski bez żadnego ostrzeżenia opuszcza mieszkanie, pomimo obaw o jego los Rzecki nie robi mu
wyrzutów. Ignacy niemal bezgranicznie ufa bowiem przyjacielowi i jest przekonany, że jego wybory życiowe
są odpowiednie. Widać zatem, że obaj bohaterowie są wobec siebie lojalni, wyrozumiali i darzą się wielkim
zaufaniem. Najbardziej doniosłym dowodem ich przyjaźni wydaje się jednak podjęta przez Rzeckiego próba
zeswatania Wokulskiego z Heleną Stawką, pomimo tego, że on sam pała do niej namiętnością. Stanisław nie
pozostaje dłużny i również niejednokrotnie daje dowody swojej przyjaźni, jak np. wówczas, gdy organizuje
Ignacemu przeprowadzkę w pobliżu nowego sklepu, dbając o to, by zachować wystrój dawnego pokoju.
Wszystko to pokazuje, że Wokulski i Rzecki to dwaj serdeczni przyjaciele, którzy rozumieją się bez słów,
zawsze się wspierają, wierzą w siebie bez względu na okoliczności, poświęcają się jeden dla drugiego i pomimo
różnić charakterologicznych potrafią utrzymać głębokie i serdecznie relacje. Co prawda może nam się
wydawać, że Rzecki robi dla Wokulskiego więcej, że traktuje go lepiej, jednak żadnej innej osoby nie darzy
Wokulski takim zaufaniem, jak Starego Subiekta.
Kontekst
130
Motyw przyjaźni pojawia się w Makbecie. Tragedia Williama Szekspira przedstawia dzieje tytułowego
bohatera, który pod wpływem przepowiedni wiedźm, za sprawą namów żony i z powodu własnych,
osobistych ambicji morduje króla Dunkana, a następnie zajmuje jego miejsce na tronie. Zanim jednak
dopuszcza się tych haniebnych czynów, poznajemy go jako szanowanego i lojalnego wobec monarchy
rycerza, którego bliskim przyjacielem jest Banko. O ile dla Makbeta przyjaźń nie jest najważniejszą wartością
w życiu, o tyle w przypadku Banka sytuacja wygląda zupełnie inaczej – dla niego znajomość z Makbetem
odgrywa fundamentalne znaczenie. Od samego początku widać niezwykły szacunek i troskę, jaką wyraża
Banko wobec swojego przyjaciela. Z tego względu po ujrzeniu wiedźm i wysłuchaniu ich przepowiedni
odradza mu, aby dawał im wiarę. Przeczuwa, że wieszczą one coś złowrogiego, dlatego stara się odsunąć od
nich Makbeta. Kiedy zauważa zmiany w jego psychice, szczerze się o niego martwi i troszczy się, aby uchronić
go przed destrukcyjnym wpływem czarownic. Jakby tego było mało, nie wyjawia Dunkanowi informacji na
temat przepowiedni, a kiedy zostaje on zabity przez Makbeta, pozostaje neutralny i cały czas wspiera
przyjaciela. Banko wręcz go czci i oddaje mu pokłony, kiedy zostaje władcą, co świadczy o najwyższym
szacunku. Nie potrafi myśleć w sposób zły o Makbecie i nieprzerwanie trwa u jego boku, nawet po
morderstwie Dunkana wierząc w jego niewinność i szczere intencje. Niestety za swoją naiwność Banko
ponosi konsekwencje, bo Makbet nakazuje go zamordować, aby wyeliminować człowieka, który zna jego
tajemnicę.
Podsumowanie
Przyjaźń to uniwersalny motyw literacki obecny w różnych epokach literackich. Ilustruje on relacje dwojga
ludzi, którzy obdarzyli się zaufaniem i potrafili się do siebie zbliżyć. Nierzadko poddawana jest ona
rozmaitym próbom i musi stawiać czoła przeciwnościom losu, co nie zawsze się udaje. Przyjaźń jest bowiem
szczera i prawdziwa tylko wówczas, kiedy okazuje się bezinteresowna, wierna, lojalna, oddana i idą za nią
czyny.
9. Obraz polskiego społeczeństwa. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej
Do oceny społeczeństwa skorzystamy z pyt. 3 z Lalki, lekko je modyfikując.
Wstęp
Prus przedstawia w Lalce społeczeństwo Warszawy, stolica jest jednak miniaturą całej Polski – powieść
pokazuje nam wszystkie ówczesne warstwy społeczne, a także ludzi innej narodowości, zamieszkujących
stolicę. Nie ma tu jedynie Rosjan, którzy przecież być powinni, jednak Prus ze względu na cenzurę,
ograniczył się do postaci Suzina. Obraz społeczeństwa polskiego w Lalce jest, jak w innych utworach, bogaty
i podzielony.
Argumentacja
Najbogatsza i najbardziej wpływową grupą jest arystokracja, przedstawiona przez Prusa jako grupa
społecznych próżniaków i pasożytów. Gardzą pracą i ludźmi pracy. Mają poczucie wyższości wobec innych
warstw społecznych. Widać to doskonale, kiedy Izabela jest przekonana, że szycie dla niej sukien to
przyjemność dla krawcowych. Twierdziła, że praca, która wykonują biedni ludzie, to kara za niegdyś
popełnione grzechy. Sama nigdy nie musiała pracować, więc znała wartości pieniądza. O prawdziwej
wartości człowieka według niej stanowiło właśnie bogactwo. Izabela angażowała się co prawda w różne akcje
mające pomóc innym, jak kwesta na rzecz ochronki, ale robiła to z wyrachowania, aby pokazać, że interesuje
się tymi ludźmi. Nie zmieniało to jednak pogardy wobec ludzi biedniejszych od niej. Izabela, podobnie jak
131
reszta arystokracji, prowadzi wystawny i rozrzutny tryb życia, czas spędzają głównie na zabawach i
poszukiwaniu rozrywki. Ta warstwa społeczna to grupa, która nie czuje potrzeby rozwoju ani pod względem
ekonomicznym, ani pod względem kulturalnym. Dlatego czekają, aż Wokulski założy spółkę, by oni mogli
ulokować w niej pieniądze i czerpać zyski. Brak im także patriotyzmu, są obojętni wobec losów narodu.
Swoja postawą rujnują nie tylko swoje majątki, ale też przyczyniają się do zubożenia kraju. Należą do nich
m.in Łęccy, Starski czy baron Krzeszowski.
Nie lepiej oceniana jest przez Prusa szlachta, stanowiąca kiedyś główną siłę polityczną społeczeństwa. Po
uwłaszczeniu chłopów nie potrafią jednak odnaleźć się w nowym ładzie ekonomicznym i kompletnie nie
radzą sobie z gospodarowaniem we własnych majątkach. Skutkuje to ich ubożeniem. Trwonią zatem
pieniądze, ale nie robią nic, by przystosować się do nowej rzeczywistości, wręcz przeciwnie, próbują żyć jak
dawniej. Przenoszą się do miast, ale tam też nie mogą się odnaleźć i staczają się coraz niżej. Do tej grupy
należy ojciec Stanisława i Wirski.
Próżniakami, którzy nie potrafią pracować jest polskie mieszczaństwo. Pragną żyć jak arystokracja, ale nie
maja pieniędzy ani ambicji, tylko krok dzieli ich od najbiedniejszej warstwy, jaką jest lud miejski. To ludzie
żyjący na ogół w wielkiej nędzy. Są wśród nich wyrobnicy i rzemieślnicy, którzy choć skazani na głodową
egzystencję, są pracowici uczciwi, bardzo skromni i zawsze wdzięczni za każdą okazaną im pomoc. Należą do
nich Wysocki, Węgiełek, Marianna. Potrafią wykorzystać ofiarowana pomoc i naprawdę ciężko pracować,
by utrzymać rodziny. Nie są w stanie wydobyć się z biedy i zmienić swojego życia, ale starają się nie żyć w
skrajnej nędzy.
Nieco inaczej oceniane jest mieszczaństwo pochodzenia. To ludzie pracowici, zaradni i wytrwali. Potrafią
oszczędzać i mają plan na życie, konsekwentnie go realizując. Przedstawicielami są np. Minclowie.
Mieszczaństwo pochodzenia żydowskiego nie jest postrzegane tak dobrze, jak Niemcy. Dla nich
najważniejsze jest zdobywanie pieniędzy i bogacenie się w każdy możliwy sposób. Są to ludzie bezwzględni,
aroganccy, potrafią zdobyć to, co chcą, sięgając po różne metody. Przejmują bankrutujące gospodarstwa
szlacheckie, kamienice i sklepy. Są energiczni i przedsiębiorczy, Przedstawiciele tej warstwy to np.
Szlangbaumowie.
Kontekst
Temat 7 z Wesela
Podsumowanie
Każde społeczeństwo składa się z różnych warstw społecznych i jest podzielone. Mamy jednak wrażanie, że
społeczeństwo polskie podzielone jest mocniej niż inne i to w momencie, kiedy potrzebna jest wspólnota, by
uporać się z trudnym momentem dziejowym, jaki nam, jako narodowi, zdarzał się niezwykle często.
10. Rola wspomnień w życiu człowieka. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W
Wstęp
Człowiek żyje dziś, ale często rozpamiętuje to, co wydarzyło się kiedyś, Wraca do chwil dzieciństwa, robi
rozrachunek z przeszłością, uświadamia sobie popełnione błędy. Często kieruje się do wspomnień, kiedy jest
samotny, a to, co było kiedyś uważa za ważne i pocieszające.
132
Teza
Wspomnienia odgrywają w życiu człowieka bardzo ważną rolę. Bez względu na to, czy są one dobre, czy złe.
Argumentacja
Wspomnienia w Lalce ukazane są w Pamiętniku starego subiekta. Z niezwykłą precyzją opisuje on to, co się
działo, dzieje i co czuje. W pierwszej części pamiętnika opisuje on swoje dzieciństwo i ojca, który w młodości
był żołnierzem. Dlatego w wychowaniu Ignacego dużą uwagę przykładał do dyscypliny i musztry, zdarzało
mu się budzić syna późno w nocy i kazać się gimnastykować. To od niego nauczył się dyscypliny, ale też
miłości do Napoleona. Z tej części pamiętnika dowiadujemy się także o śmierci ojca Ignacego i decyzji o
umieszczeniu go u Mincla do przyuczenia zawodu subiekta. Wspomnienia Rzeckiego na temat jego
młodości spisane są bez większego rozrzewnienia, ale przypominają mu to, co dla niego najważniejsze.
Dalsza część pamiętnika to wspomnienia z czasów wojny, kiedy za namową pana Raczka (teraz wuja – męża
ciotki) oraz nawiedzającego go we śnie ojca – razem z przyjacielem Augustem Katzem wzięli udział w
powstaniu na Węgrzech w okresie 1846-1847. Z tamtego okresu Ignacy wspomina szczególnie jedną bitwę,
która zakończyła się ich zwycięstwem oraz upadek węgierskiej twierdzy, po którym z kolegami
ucharakteryzowali się na okolicznych chłopów i poszli na tułaczkę w stronę Turcji. Tam jego wrażliwy
towarzysz August Katz, którego poznał wiele lat wcześniej w sklepie u Mincla popełnił samobójstwo.
Do swojego przyjaciela Katza ma Rzecki szczególny sentyment, nazywając go „starym przyjacielem”.

Wspomnienia tego człowieka i wojny wywołują w Ignacym wzruszenie. Mamy wrażenie, że Rzecki czasem
chciałby żyć tamtym życiem, a Katz to jedyny jego prawdziwy przyjaciel, zwłaszcza wtedy, kiedy nie ma w
Warszawie Wokulskiego.
Wspomnienia Rzeckiego pokazują nam tło wcześniejszych lat, wyjaśniają wiele kwestii, wśród nich życie
Wokulskiego, ale także pozwalają nam na poznanie starego subiekta i jego dziwactw. Dla niego zaś są
odskocznią od rzeczywistości, która nie jest dla niego łaskawa.
Kontekst
Jednym wielkim mickiewiczowskim wspomnieniem jest Pan Tadeusz. To wyraz tęsknoty za rodzinnymi
stronami, za ojczyzną. Niemożność powrotu do kraju powodowała, że pisarz często odbywał podróże we
wspomnienia. W Panu Tadeuszu wspomina świat, do którego emigranci mieli już nigdy nie powrócić.
Inwokacja przemawia do czytelnika tęsknymi słowami pragnienia, które mogłoby się zrealizować w powrocie
do ojczystych stron. Powrót ten jest niemożliwy, ale może stać się choćby obrazem z marzeń i wspomnień.
To, co pamięta Mickiewicz najlepiej, to przepiękne połacie zieleni i niesamowite krajobrazy, ziemię, na której
przestrzega się tradycji i ceni pamięć przodków. Jak z pamięci wyłania nam się codzienność mieszkańców,
którą wypełniają zabawy, uczty, miłostki i polowania. Nie jest to jednak świat zupełnie idealny. Pojawiają się
bowiem także spory, bitwy, kwestie narodowościowe i społeczne. Jednak wszystko zmierza ku szczęśliwemu,
idealnemu zakończeniu, przywracającemu idyllę.
Podsumowanie
Wspomnienia towarzyszą człowiekowi na każdym etapie życia. Są to wspomnienia zarówno dobre, jak i złe.
Zawsze jednak odgrywają ogromną rolę. Przywołują bezpieczny czas dzieciństwa, a nawet pomagają
przywrócić człowieczeństwo i przypomnieć normy, którymi człowiek powinien się kierować. Pozwalają
także choć na chwilę zapomnieć o otaczającej rzeczywistości.
133
11. Momenty przełomowe w życiu bohaterów. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława
Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Bohaterowie, poza tymi z tragedii grackich, zmieniają się. Mogą z ludzi złych stać się pod wpływam jakiegoś
przeżycia dobrymi, ale bywa też odwrotnie. Niektórzy z nich nie zmieniają całkowicie charakteru, ale
momenty przełomowe w ich życiu zwracają ich w inna stronę, hartują lub wiodą ich w inną stronę i
przewartościowują to, co wydawało się do tej pory ważne.
Teza
Istotny wpływ na życie bohaterów literackich mają momenty przełomowe.
Argumentacja
Stanisław Wokulski, główny bohater Lalki Bolesława Prusa, to człowiek nijako „zawieszony” między dwiema
epokami. Z jednej strony jest marzycielem, werterycznym kochankiem, idealistą, z drugiej realistą,
naukowcem, kapitalistą, a nawet dorobkiewiczem. To złączenie dwóch epok w jednym człowieku daje obraz
kogoś wyjątkowego. Ma on także w swoim życiu kilka momentów przełomowych, które wpłyną nie tylko na
postrzeganie świata, ale na całe jego życie.
Pierwszym z takich momentów było rozpoczęcie nauki i „wyjście” z winiarni u Hopfera, a potem walka w
powstaniu i zesłanie na Sybir. Wokulski niewiele o tym myśli, wspomina. Okazało się jednak, że ten moment
miał ogromny wpływ na dalsze losy Stanisława. Na Syberii bowiem poznał wielu naukowców, a także Suzina
– rosyjskiego kupca, który pomógł mu zrobić majątek. Kolejnym momentem, w zasadzie najważniejszym
było spotkanie Izabeli w teatrze. Stanisław zakochał się od pierwszego wejrzenia, a ta miłość, która całkowicie
odmieniła jego życie. To dla niej zaczął się starać i rozpoczął wspinaczkę do arystokratycznych salonów.
Przełomowym momentem w życiu Wokulskiego było również poznanie Geista. Przypomniało ono
bohaterowi o naukowych zainteresowaniach i doprowadziło do wątpliwości czy kobieta, nawet Izabela, jest
warta rezygnacji z nauki. Izabela była sprawczynią następnego niezwykle ważnego momentu – flirtowała ze
Starskim w pociągu i nieświadoma tego, że Wokulski nauczył się angielskiego, ośmieszała go. Stanisław
rozczarował się tak bardzo, że próbował popełnić samobójstwo. Ostatnim z przełomowych momentów jest
zniknięcie bohatera. Nie wiemy jednak, co zrobił Wokulski, czy odebrał sobie życie, czy – jak chcemy
wierzyć podróżował lub oddał się nauce.
Kontekst
Nie wszyscy bohaterowie mają tak wiele momentów przełomowych, jak Wokulski. Niektórym jeden taki
moment całkowicie odmienia życie. Tak było w przypadku Jacka Soplicy. Zabił Stolnika Horeszko i ta
zbrodnia zaważyła na całym jego życiu. W czasach, kiedy dopuścił się zbrodni był młodym szlachcicem
litewskim, wąsalem, uważanym za bardzo przystojnego i mającym ogromny posłuch wśród szlachty.
Zakochał się on w córce miejscowego magnata, a swego przyjaciela, Stolnika Horeszki. Ten jednak nie chciał
widzieć Soplicy w swojej rodzinie. Soplica był bowiem biedniejszy i nie widziano w nim odpowiedniego
kandydata na męża Ewy. Pewnego dnia zrozpaczony i znieważony Soplica poszedł pod zaatakowany przez
Moskali zamek Horeszki i strzelił w niego bez celowania. Stolnik umarł, a Jacek uważany został za zdrajcę.
Głębokie wyrzuty sumienia i depresja nie pozwoliły mu normalnie funkcjonować. Zdawał sobie sprawę z
tego, jak strasznej zbrodni się dopuścił i postanowił zrobić wszystko, żeby odkupić swoje winy.
Podsumowanie
134
Momenty przełomowe odgrywają w życiu bohatera niesamowicie ważną rolę. Mogą zmienić je całkowicie,
jak w przypadku Soplicy i spotkania Izabeli w teatrze, mogą pokazywać drogę, którą należy pójść, ale nigdy
nie są obojętne.
12. Różne wizerunki człowieka zakochanego. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa.
Wstęp
Miłość, to jedno z uczuć najczęściej ukazywanych w kulturze. Fascynowało ludzi od zawsze i nie stało się
staromodne. Miłość uważana jest za uczucie dające człowiekowi radość, dodające skrzydeł. Człowiek
zakochany powinien być zatem szczęśliwy. Dzieje się tak jednak tylko wtedy, gdy miłość jest odwzajemniona
i dotyka obydwoje zakochanych w takim samym stopniu. Takie związki jednak nie są w literaturze zbyt
częste, dlatego możemy obserwować różne wizerunki człowieka zakochanego.
Argumentacja
O Wokulskim, głównym bohaterze Lalki Bolesława Prusa mówi się jako o człowieku przełomu epok. Jest
stanowczo pozytywistą, ponieważ docenia znaczenie pracy i sam od wczesnej młodości ciężko pracuje.
Dorabia się co prawda dużego majątku, ale nie można powiedzieć, że jest kapitalistycznym wyzyskiwaczem i
żyje tylko dla pieniędzy. Wręcz przeciwnie, spełnia pozytywistyczne założenia i widzi konieczność pracy
organicznej czy emancypacji kobiet. To przedsiębiorca, który wie, jak prowadzić interes, by się rozwijał.
Ogromną rolę przypisuje także nauce.
Zakochuje się jednak w przypadkowo spotkanej pannie Izabeli Łęckiej. Nie stara się walczyć z tym uczuciem,
wręcz przeciwnie. Od samego początku ma wrażenie, że istnieje między nimi tajemne porozumienie dusz, że
są sobie przeznaczeni. Pozwala zatem, by uczucie zawładnęło nim całkowicie i poświęca dla niej życie. Nie
robi tego jednak tak, jak romantyczny kochanek, samym wzdychaniem i rozmyślaniem. Wokulski zdobywa
Izabelę w sposób pozytywistyczny. To dla niej pomnaża swój majątek, zbliża się do arystokracji. Z drugiej
strony to bardzo romantyczne, chce zwrócić na siebie uwagę, zawładnąć nią. Wykupuje jej kamienice i rzuca
od niechcenia sporą sumę podczas kwesty. Wydaje na nią ogromne sumy i cierpi, gdyż co chwila doznaje
rozczarowania. To zakochanie sprawia, że na zmianę jest pozytywista i nieszczęśliwym romantycznym
kochankiem. Ten romantyczny kochanek objawia się też w tym, że pokochał nieodpowiednią kobietę,
zupełnie jak Werter czy Gustaw z Dziadów IV
Kontekst
O ile Wokulski stara się zabiegać o Izabelę i robi coś, by go zechciała, o tyle Kordian, bohater dramatu
Słowackiego nie robi właściwie nic, prócz enigmatycznego wpisu w pamiętniku ukochanej. Jest
nieszczęśliwy, wzdycha, nie znajduje celu w życiu, ale nie podejmuje działania, nie potrafi sprawić, by Laura
go chciała, nie jest dosyć zdeterminowany. Próbuje popełnić samobójstwo. Możemy powiedzieć, że
podobnie, jak Wokulski, ale Wokulski doznał zawodu, rozczarowania, pomimo starań.
Podsumowanie
Literatura ukazuje nam różne wizerunki człowieka zakochanego. Nawet, jeśli nie jest to zakochanie
szczęśliwe, to Kordian i Wokulski podchodzą do ukochanej w inny sposób. Wokulski nie może zarzucić
sobie, że nie próbował. To Izabela jest winna niepowodzeniu tej miłości. Z drugiej strony nikt nie jest zmusić
człowieka do kochania.
135
13. Cena bycia idealistą. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi
uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Idealizm z założenia nie bardzo pasuje do pozytywistów, raczej kojarzymy go z epoką romantyzmu, z
wielkimi indywidualistami. Jednak idealiści znaleźli się także w pozytywizmie. Idealistą nazwiemy człowieka,
który wyznaje wzniosłe idee, często trudne do zrealizowania. Jest zdolny do poświęceń, by te idee się spełniły.
Idealista jednak to marzyciel, a nawet fanatyk idei, która przesłoniła mu realne spojrzenie na świat. Niestety
cena bycia idealistą jest niekiedy ogromna i prowadzi do zawodu, choć zdarza się, że jest jedyna nadzieją.
Argumentacja
Najstarszym z grupy idealistów, tak zwanym idealistą politycznym jest Ignacy Rzecki. To zwolennik
bonapartyzmu, zarażony miłością do Napoleona przez swojego ojca. Tak bardzo uwierzył w ideę o
wyzwoleniu dokonanym przez potomka cesarza, że wszystko widział w kategoriach politycznych, nawet
prywatne, związane z Łęcką poczynania Wokulskiego. Nie rozumiał, że jego pragnienia są nierealne, do
końca wierzył, że dziedzice Napoleona wyzwolą jego ojczyznę. Idea starego subiekta nie miała szans na
realizację. Rzecki zmarł, wciąż czekając nadejścia tego wybawienia. Ceną było ciągłe czekanie na spełnienie,
ale to może właśnie ono dawało Rzeckiemu nadzieję.
Drugim idealistą jest Stanisław Wokulski. To idealista miłości, który dał się zupełnie opanować uczuciu do
kobiety, którą zobaczył po raz pierwszy. Wokulski jest tak zaślepiony uczuciem, że nie widzi wad ukochanej,
a raczej nie chce ich widzieć. Kocha się w marzeniu, w ułudzie. Marzy o szczęśliwej miłości, pięknym i
bogatym wnętrzu wybranki i robił wszystko, by ją zdobyć. Idea Wokulskiego także jest romantyczna. To
wiara w miłość i gotowość do całkowitego oddania i poświęcenia obiektowi westchnień. Idea ta przyniosła
bardziej bolesne skutki niż idea Rzeckiego. Nie wiemy, jak zakończył się los Wokulskiego, ale z pewnością nie
była to przyszłość z Izabelą.
Typowo pozytywistycznym idealistą jest natomiast Julian Ochocki – idealista nauki. To młody arystokrata,
którego pochłonęły możliwości nauki, nieograniczone możliwości człowieka i magia wiedzy. Marzył o
stworzeniu latających maszyn, chciał przypiąć ludziom skrzydła. Ochocki nie mógł mieć żony, bo nie było
dla niej miejsca w pracowni, praca nad projektami była dla niego najważniejsza. To jedyna z
prawdopodobnych idei. Kiedy patrzymy na nią dziś, wiemy, że realna.
Ochocki marzył o tym, o czym marzył jeden z pierwszych idealistów – Ikar. Marzył, by wzbić się wysoko,
poczuć wolność. Zgubił go zbyt wysoki lot, zbyt bliski słońcu. Jemu się nie udało. Nie wiemy, co było z
Ochockim. Jak daleko zabrnęły jego prace i czy przyniosły mu szczęście.
Ikara uznajemy tu za kontekst mitologiczny.
Podsumowanie
Ideały w poszczególnych epokach były różne. Inni byli idealiści. Wierzyli oni, że mogą zrobić rzeczy wielkie.
Niestety żadnemu z nich to się nie udało. Każdy z nich poniósł klęską. Ale idealiści rodzą się dalej, by snuć
swe niepoprawne idee.
14. Miasto jako metropolia w ujęciu realistów. Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa.
136
Wstęp
Choć dziś niewiele osób już o tym pamięta, to jeszcze kilkaset lat temu miasta niemal w ogóle nie istniały, a
przeważająca większość społeczeństwa mieszkała na wsiach i w małych miejscowościach. Rozkwit miast
przypadł na wiek XIX, kiedy nastąpiło szybkie uprzemysłowienie i na ich terenie powstawało wiele
zakładów, w efekcie czego poszukujący pracy ludzie migrowali ze wsi do większych ośrodków. Tego typu
trend trwa nieprzerwanie do dziś, choć coraz bardziej widoczna jest tendencja przemieszczania się na
przedmieścia. Z całą pewnością duży wpływ miast na kształt życia społeczeństw widoczny jest nie tylko w
życiu codziennym, ale również w literaturze, która obrazuje sposób i poziom życia mieszkańców,
architekturę oraz problemy społeczne, z jakimi się oni spotykają.
Argumentacja
Pozytywistyczna powieść Bolesława Prusa w dużej mierze dzieje się w Warszawie, którą autor bardzo
dokładnie opisał. Jako że Lalka jest powieścią realistyczną, to stolica została ukazana właśnie w taki sposób.
Autor wykorzystał zatem nazwy prawdziwych ulic i miejsc, takich jak Nowy Świat, Krakowskie Przemieście,
Łazienki czy Aleje Ujazdowskie. Każda z warstw społecznych zobrazowanych przez Prusa żyje w określonym
obszarze miasta – arystokracja na terenie Łazienek i Ogrodu Saskiego, Żydzi w Nalewkach, a najniższe
warstwy społeczne na Powiślu. Wszystkie dzielnice zostały zaprezentowane niezwykle precyzyjnie, dzięki
czemu z jednej strony dane jest nam ujrzeć odpychające, naturalistyczne i pełne biedy Powiśle, zaś z drugiej
idylliczny majątek w Zasławku. Warszawa w Lalce jest miastem kontrastów, gdzie obok siebie żyje bogata i
opływająca w luksusach szlachta oraz ludzie ubodzy, egzystujący w warunkach urągających godności
człowieka. Niestety mieszkańcy w większości są sportretowani w sposób negatywny; arystokracja i szlachta to
pełne obłudy i hipokryzji warstwy społeczne dbające wyłącznie o swoje interesy, a prosty lud i biedota nie
potrafią zapewnić sobie godnego bytu i są wykorzystywane przez wyższe warstwy. Warszawa okazuje się
różnorodna także pod względem narodowościowym, gdyż oprócz Polaków na jej terenie osiedlili się również
Żydzi, tacy jak np. Szlangbaum, jak i Niemcy reprezentowani przez rodzinę Minclów. Uwiarygodnienie jej
treści było głównym powodem, dla którego Prus przedstawił miasto w tak sugestywny, dokładny i
całościowy sposób. Jest to miasto niejednorodne. Ale nie wszystkim daje szczęście. Niektórzy, jak choćby
Rzecki nie wyobrażają sobie życia bez niego.
Kontekst
Akcja Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego dzieje się w XIX-wiecznym, rosyjskim mieście –Petersburgu.
Autor opisuje i przedstawia je w bardzo dokładny i w dużej mierze zgodny z rzeczywistością sposób, dzięki
czemu można dowiedzieć się, jak naprawdę ono wyglądało w tamtym czasie. Nie jest to jednak pozytywny
obraz, gdyż Petersburg jawi się jako miejsce, gdzie króluje nędza, głód, alkoholizm i pogoń za pieniędzmi.
Szare i pozbawione radości miasto, w którym ulice są brudne i śmierdzące, a ciemne zaułki przytłaczają swoją
obcesowością, bardzo źle wpływa na życie mieszkańców. Widać to chociażby na przykładzie Soni zmuszonej
do prostytucji na ulicach znienawidzonego przez siebie Petersburga, a także na podstawie zachowania
alkoholika Marmieładowa, którego ostateczny upadek ma miejsce na bruku rosyjskiego miasta, czy na bazie
samobójstwa Swidrygajłowa popełnionego przed wieżą strażacką. Atmosfera Petersburga jest więc niezwykle
przytłaczająca i wysysa z ludzi chęć życia. Jest to idealne miejsce dla wszelkiej maści pijaków, zbrodniarzy,
alfonsów, morderców czy złodziei, którzy mogą skutecznie ukryć się w licznych uliczkach, ciasnych
zakamarkach, brudnych piwnicach czy cuchnących pijalniach. Z kolei młodzi, ambitni i wykształceni ludzie
chcący coś w życiu osiągnąć poprzez pracę lub wykształcenie nie mają tu szans na jakąkolwiek samorealizację,
co symbolizują postaci Rodiona, Sonii czy Razumichina. Cała ta pesymistyczna, przytłaczająca,
137
przygnębiająca i pełna smutku oraz upadku moralnego atmosfera Petersburga ma bardzo negatywny wpływ
zarówno na mieszkańców, jak i na głównego bohatera. Raskolnikow czuje się bowiem bezsilny i bezradny w
tym mieście, gdyż mimo sporych ambicji nie jest w stanie zapewnić sobie w miarę komfortowego życia.
Otaczający go upadek moralny jeszcze bardziej skłania go do wkroczenia na zbrodniczy szlak i idealnie
współgra z jego zwichrowaną psychiką oraz dekadenckim samopoczuciem. Jak więc widać, Petersburg ma
ogromne znaczenie w kontekście fabuły i można wręcz powiedzieć, że Dostojewski traktuje to miasto jako
osobnego bohatera, kształtującego losy poszczególnych postaci. Niestety z reguły są one bardzo smutne, tak
jak zresztą samo miasto.
Podsumowanie
Miasto, choć powinno kojarzyć się z rozwojem i dobrobytem, nie jest ukazane na kartach literatury w taki
właśnie sposób. Kojarzą się raczej z miejscami trudnymi do życia i trapionymi rozmaitymi problemami,
takimi jak nierówności społeczne, bieda czy wojna. Dla większości bohaterów miasto to więzienie, choć
znajda się też tacy, którzy nie wyobrażają sobie życia w innym miejscu, poza granicami swojego miasta.
15. Kto lub co decyduje o życiu ludzkim? Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W
Wstęp
Jesteśmy panami swojego losu. Świat leży u naszych stóp. Czy na pewno? Czy mamy wpływ na swoje życie?
Od początku do końca? Ta kwestia ciekawiła artystów od zawsze. Pokazywali człowieka, który bierze los w
swoje ręce i takiego, który nie jest w stanie zrobić nic, bowiem wisi nad nim fatum, albo kieruje nim ktoś, jak
szmacianą lalką. Artyści wielu epok pokazywali bohaterów, którzy czuli się jak marionetki, teatralne kukiełki,
o których losie decydować może ktoś, albo przypadek Miało to pokazać, jak niewielki wpływ na swoje życie
ma człowiek i co go determinuje.
Argumentacja
W utworze Bolesława Prusa Lalka pojawia się topos teatrum mundi. Ma on swoje źródło w filozofii
platońskiej i neoplatońskiej. Odnosi się on przede wszystkim do przekonania, że światem rządzą różne siły,
które nie zawsze sprzyjają poczynaniom człowieka. W literaturze, dzięki Szekspirowi, wykształcił się topos
świata jako teatru, w którym wszyscy odgrywamy pewne role, nie jesteśmy do końca autentyczni. Warto
zwrócić uwagę, że bohaterowie Lalki są, jak gdyby zniewoleni, podlegają siłom wyższym. Izabela Łęcka nie
może uwolnić się od wizji miłości idealnej, co symbolizują sceny, w których arystokratka wpatruje się w
posążek Apollina i marzy o idealnym mężczyźnie. Stanisław Wokulski marzy o miłości Izabeli i temu w
zasadzie podporządkowuje całe swoje życie. Ignacy Rzecki żyje, śniąc o nowym Napoleonie, który przyjdzie i
wyzwoli Polskę, Starski natomiast podporządkowuje życie romansom, Krzeszowski jest hazardzistą, a jego
żona nie może uwolnić się od wspomnień związanych ze zmarłą córką. Inspirację koncepcją platońską
podkreślają w tekście Lalki sceny, w których Rzecki, na początku i końcu powieści, ustawia na ladzie
sklepowej lalki i nakręca je. Sceny te mają wymiar filozoficzny, ponieważ odnoszą się do przekonania, że to
właśnie ludzie są jak nakręcane marionetki, natomiast ich życie spoczywa w cudzych rękach.
Kontekst
Podobną myśl wyraża Makbet, bohater tragedii Szekspira: „Życie jest (…) Nędznym aktorem, który swoją
rolę/ Przez parę godzin wygrawszy na scenie/ W nicość przepada-powieścią idioty, /Głośną, wrzaskliwą, a nic
138
nie znaczącą (…)”. Tutaj pesymizm jest jeszcze bardziej wyraźny, a obraz życia człowieka dojmująco bolesny.
Nie tylko jest on bezwolny, ale jego egzystencja nie ma żadnego znaczenia, poza aspektem humorystycznym.
Wszystkie nasze cierpienia i radości, wszelkie sukcesy i zbrodnie to tylko „powieść idioty”, krótka i nieistotna.
Przez chwilę jedynie zabawna dla tego, kto jest widzem.
Podsumowanie
Topos theatrum mundi, znany już w starożytności, wprowadza odwrócenie dobrze znanego porządku. Z
założenia to teatr ma odzwierciedlać życie – rzeczywistość teatralna ma „udawać” prawdziwą. Paradoksalnie,
topos ukazuje odmienną prawdę. Nie wiadomo, co rządzi ludzkim życiem, ale z całą pewnością nie jest to
człowiek, który spotyka się z dziwnymi przypadkami, losem albo przeznaczeniem.
GLORIA VICTIS ELIZA ORZESZKOWA
1. Motyw bohaterów zapomnianych przez naród. Omów zagadnienie na podstawie utworu Gloria
victis Elizy Orzeszkowej. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Tytuł „gloria victis” oznacza z łaciny „chwała zwyciężonym”. A nam może nasuwać się pytanie, dlaczego
powstańcom, mimo ich przegranej, należy się „chwała”? Orzeszkowa oczywiście odpowiada na to pytanie,
pokazując losy powstania i poszczególnych powstańców. Chce pokazać, że na uwagę nie zasługują tylko ci
wielcy, bohaterowie, ale wszyscy, którzy poświęcili życie za ojczyznę i dla niej.
Argumentacja
Bohaterami utworu są młodzi ludzie, uczestnicy powstania styczniowego 1863. Ukazuje sylwetki Anieli
Tarłowskiej i jej brata Marysia oraz przyjaciela, mianowanego przez wodza Romualda Traugutta dowódcą —
Jagmina. O tym, co wydarzyło się podczas walk, przed nimi i po nich nie opowiada jednak zwykły narrator,
człowiek. Narratorem opowiadania są drzewa, które opowiadają wiatrowi historię grobu, znajdującego się w
lesie, o którym nikt nie pamięta. Dowiadujemy się, że to grób młodych powstańców - Marysia i Jagmina,
brata i ukochanego Anieli. Dopóki dziewczyna żyła, opiekowała się mogiłą, natomiast po jej śmierci pamięć
o ich waleczności i poświęceniu dla ojczyzny niesie już tylko przyroda. Urzekająca jest opowieść dębu o
Marysiu, chłopcu, który do powstania zupełnie nie pasował, ani urodą, ani sposobem bycia, a jednak
zdecydował się na udział w nim, bo czuł się odpowiedzialny za ojczyznę. Maryś umiera jako ostatni, okazuje
się także być niezwykle odważnym żołnierzem. W ostatnich chwilach myśli o siostrze i pomimo przegranego
powstania zasługuje na wspomnienie.
Kontekst
Znakomitym kontekstem będzie los powstańca z utworu Rozdziobią nas kruki, wrony. Ginie samotny, jako
jeden z ostatnich powstańców. Przypadkowo wioząc broń napotyka na oddział Rosjan. Są dla niego
bezwzględni. Jeszcze gorzej zachowuje się chłop, który okrada powstańca i bezcześci jego ciało. Nie ma
poszanowania dla człowieka, który walczył za naród i porzuca jego ciało, by rozdziobały je kruki i wrony.
139
Podsumowanie
Polskie powstania większości były przegrane. Z różnych powodów. Wielcy pisarze mierzyli się z tymi
przegranymi i często osądzali przywódców czy uczestników. Pewne jest natomiast, że bez względu na losy
tych zrywów, należy się pamięć i szacunek tym, którzy brali w nich udział. Nie powinni oni ani umierać
samotnie, ani spoczywać w zapomnianych mogiłach.
2. Historyczna pamięć o powstaniu styczniowym. Omów zagadnienie na podstawie utworu Gloria

victis Elizy Orzeszkowej. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Po niepowodzeniu powstania listopadowego przyszła kolej na kolejne nieudane powstanie – styczniowe. W

nim brali udział także chłopi, miało zupełnie inny przebieg niż listopadowe. Wybuchło ono 22 stycznia 1863
roku i zakończyło się porażką powstańców jesienią 1864 r. Skutkiem powstania prócz zabitych i rannych
były represje. Dosięgły one przywódców powstania, którzy zostali skazani na śmierć, ale także uczestników,
zesłanych na Syberię. Rozpoczęła się także fala rusyfikacji. Powstanie jednak było niezwykle ważne, gdyż
podnosiło Polaków, będących w niewoli na duchu i dawało nadzieję, że kiedyś wreszcie się uda.
Argumentacja
Fabuła utworu Gloria victis jest prosta, ale niezwykle dramatyczna. Wiatr zwiedzający świat widzi w lesie
górkę z krzyżem i pyta, co ona oznacza. Dąb, brzoza i świerk odpowiadają, że to zbiorowa mogiła młodych,
bezimiennych bohaterów. Grób jest zapomniany. Dąb wspomina kilkaset osób ubranych w granatowe
czapki. Byli to powstańcy styczniowi. Ich wodzem był Romuald Traugutt - słynący z odwagi, mądrości i siły
powstaniec. Najmłodszym z powstańców jest Maryś Tarłowski, który nie pasował do pola bitwy. Był
nauczycielem o dziewczęcych rysach. Do lasu przybył z siostrą. Przyjacielem rodzeństwa jest Jagmin, który z
wzajemnością zakochuje się w Anielce.
Świerk mówi o oddaniu i poświęceniu powstańców. Pamięta, jak wódz – Romuald Traugutt dziękował
Marysiowi za uratowanie życia. Ten jednak wie, że wojna jest okrutna. Wie też, że jest konieczna nie tylko dla
nich, ale dla przyszłych pokoleń. Wkrótce rozpoczyna się walka, a przewaga wroga jest przytłaczająca. Kiedy
Maryś zostaje ranny, Jagmin odnosi przyjaciela do namiotu. Niestety przeciwnicy atakują obóz. Kiedy
Traugutt wraca z odsieczą, jest już za późno. Nikt w obozie nie przeżył. Dogorywający Maryś Tarłowski
podał Jagminowi chustę. Prosił, żeby przekazał ją jego siostrze. Anielka długo płakała nad grobem, jednak
nigdy już nie wróciła w to miejsce. Dąb żałuje, że jedynie przyroda pamięta o poległych powtarzając vae victis
- biada zwyciężonym. Wiatr jednak krzyczy gloria victis, czyli chwała zwyciężonym.
Ten krzyk wiatru to nadzieja na przyszłe zwycięstwo. Orzeszkowa napisała utwór, gdyż dostrzegła zjawisko
powszechnego zapominania o wydarzeniach styczniowych, szczególnie przez młode pokolenie. Autorka
starała się pokazać, że powstanie było absolutną koniecznością, o czym świadczy poświęcenie, z jakim
uczestnicy stawali do walki, choć nie byli do niej stworzeni czy przekonani. Glorii victis, jest utworem
stanowiącym pożegnanie bohaterów i męczenników sprawy narodowej.
Kontekst
Powstanie styczniowe przywołane jest także w Lalce Bolesława Prusa. Bierze w nim udział Stanisław
Wokulski. Konsekwencja tego czynu jest zesłanie go na Syberię. Nie wspomina on jednak tego czasu jako
złego czy przeklętego. Tam bowiem poznał ludzi, którzy będą ważni w jego życiu i karierze: Suzina, Szumana
140
i Szlangbauma, Pomimo tego, że Wokulski chciał się uczyć, to musiał wziąć udział w powstaniu. Uważa, że
to był jego obowiązek.
Podsumowanie
Zarówno pisarze, jak i malarze upamiętniali powstanie styczniowe i represje z nim związane, zwłaszcza
zesłanie na Sybir w swoich dziełach. Uważali to powstanie za niezwykle ważne dla całego narodu polskiego.
Chcieli też oddać cześć tym, którzy zginęli, zostali zesłani. Wszystkim, którzy chwycili za broń w 1863 roku.
3. Przyroda jako świadek historii. Omów zagadnienie na podstawie utworu Gloria victis Elizy
Orzeszkowej. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Opowieści o rzeczach, zdarzeniach ważnych opowiadane są przez polskich pisarzy w sposób różny.
Przyzwyczajeni jesteśmy do relacji trzecio lub pierwszoosobowej. Przeważnie mówią o tych wydarzeniach
świadkowie lub wszechwiedzący narrator. W utworze Elizy orzeszkowej jest inaczej. Świadkiem historii i
wydarzeń z powstania styczniowego jest przyroda. Ona też jest narratorem opowiadania
Argumentacja
Narracja w utworze Orzeszkowej zyskuje wymiar baśni. Ożywia ona przyrodę, a nawet daje jej cechy ludzkie,
pozwalając odczuwać ból i smutek, dumę i gniew. Elementy leśnej przyrody - kwiaty i drzewa nie są niemymi
świadkami tragedii. Opowiadają o tym, co widziały i czuły. Dąb mówi, że są tacy ludzie i losy, o których
nawet silne dęby nie mogą mówić bez zamyślenia i odpoczynku. Drzewa różnią się od siebie charakterem i
wiedzą, co jest dobre, dlatego stają po stronie powstańców. Na myśl o tym, co stało się z powstańcami, cierpi
też wiatr.
Orzeszkowa oddaje narrację przyrodzie, by tym silniej pokazać obojętność i zapomnienie człowieka.
Ciekawski wiatr dowiaduje się o tym, co zaszło od świerka, odpowiadającego na jego pytanie o powstańczy
grób mówi, że jest to grób. Dzwoneczki liliowe dodają, że polegli oni bardzo młodo. Róża dodaje, że ginęli
oni w mękach. Następnie wszystkie rośliny narzekają na brak pamięci o owej mogile. Tylko róża rzuca na ten
grób kwiaty. Tylko dzwoneczki leśne wydzwaniają pacierz żałobny nad grobem. To dąb, najsilniejsze z drzew
mówi o wodzu, Romualdzie Traugutcie. On też mówi o najmłodszym z powstańców – Marysiu, którego
zna z opowieści traw. Świerk jako najwyższe z drzew mówi o powstańczych walkach, także o odwadze
Marysia. O uczuciach chłopca mówi natomiast brzoza, której się zwierzał. Znów opowieść o tym, co
straszne, o bitwie mówi dąb. Do tego bowiem potrzebna jest jego siła. Ci dziwni świadkowie mówią
niezwykle przejmująco i są narratorami może lepszymi niż ludzie.
Kontekst
Przyroda jest także świadkiem historii w Panu Tadeuszu. Występuje w Inwokacji, Epilogu, ale także w całym
utworze. Jest przyczyna tęsknoty Mickiewicza, ochrona dla zwierząt, spoczywających w mateczniku, ale także
widzi odwagę księdza Robaka, podczas zabicia niedźwiedzia. Towarzyszy bohaterom epopei. I choć jest
niemym świadkiem rozgrywających się tam historii, to odgrywa ważna rolę.
Podsumowanie
Autorzy nadają przyrodzie wielka rolę, bywa bohaterem, świadkiem, narratorem. W opowiadaniu
Orzeszkowej wprowadza czytelnika w baśniowo – legendarny świat i daje inna perspektywę. Jest także stała,
nie zapomina, jak ludzie. Głosi zwycięstwo zwyciężonych.
141
POTOP HENRYK SIENKIEWICZ

1. Postawy odwagi i tchórzostwa. Omów zagadnienie na podstawie Potopu Henryka Sienkiewicza. W
Wstęp
Już starożytni herosi odznaczali się niesamowitą odwagą, słynęli z niej i wzorowano się na nich tworząc
postacie rycerzy. Zdarzali się jednak i tacy, którzy z odwagą nie mieli za wiele wspólnego, mieli natomiast
inne cechy, które brak odwagi rekompensowały. Rzadko jednak mówiło się o tchórzach. Choć przecież tych
nie brakowało, nawet pośród polskiej szlachty. Takie dwie postawy pokazał Henryk Sienkiewicz w Potopie.
Przeciwstawił tam odwagę i waleczność zwykłemu tchórzostwu.
Argumentacja
Główny bohater Potopu – Andrzej Kmicic to postać dynamiczna. Zmienia się na oczach czytelnika i choć
ma wiele cech negatywnych, trzeba przyznać, że od początku nie brak mu odwagi. Często równa się ona co
prawda z brawurą, ale stanowczo mu jej nie brakuje. Już strzelanie do portretów przodków Oleńki trzeba
nazwać odwagą, gdyż wiadoma była reakcja kobiety, kiedy się o tym dowie. Na szczęście jednak na takiej
odwadze się u niego nie kończy. Jego odwaga była niezwykle potrzebna w trakcie obrony Jasnej Góry. To on
bowiem zdecydował się na wysadzenie największej ze szwedzkich armat. Nakłaniał do walki i nie przeszedł na
stronę wroga. W Częstochowie jednak był jeszcze jeden niezwykle odważny bohater. Oblężeni przez siły ge-
nerała Müllera mnisi i nieliczne siły polskie pozostawały w potrzasku. Strach wzmagał się, ponieważ
donoszono o klęskach Polaków we wszystkich bitwach, a przewaga Szwedów powodowała, że wielu
broniących chciało opuścić klasztor. Niesamowitą odwagą odznaczył się wtedy się ksiądz Augustyn Kordec-
ki. Nie uczestniczył on w bitwie, ale podnosił żołnierzy na duchu i pertraktował. Wiedział też, że Jasnej Góry
trzeba bronić.
Do osób odważnych należy także bez wątpienia Michał Wołodyjowski. To jeden z najodważniejszych
bohaterów Trylogii. Wygrał walkę z Kmicicem i nigdy nie zwątpił w prawdę i dobro. Dziwną odwagą
wykazuje się także Zagłoba. Nie toczy walk, ale jego spryt pomaga w wielu sytuacjach, między innymi w
przechytrzeniu Rocha Kowalskiego i ściągnięciu posiłków.
W Potopie jest także człowiek niezwykle tchórzliwy to Andrzej Karol Grudzieński. Jego postać oparta jest na
historycznym wydarzeniu. To właśnie on podpisał akt kapitulacji pospolitego ruszenia pod Ujściem i oddał
Wielkopolskę pod władanie Szwedów. Mówił o tym, że nie chce rozlewu krwi i wojennych zniszczeń, a
kieruje nim patriotyzm. Jednak my widzimy w nim po prostu człowieka tchórzliwego. O patriotyzmie tylko
mówi i nie jest dobrym dowódcą. Żołnierze nie czują do niego respektu, nie słuchają go. Co prawda
przewaga Szwedów była znacząca i wygrana z nimi mało realna, ale mógł spowolnić armię szwedzką. Niestety
wolał on się poddać.
Kontekst
Herosi tacy jak Kmicic czy bohaterowie tacy, jak Kordecki, którzy nie wiedzą, co to strach kojarzą nam się
raczej z mitycznymi bogami. Półbogiem nie lękającym się niczego i nikogo był Achilles. Mit o wojnie
trojańskiej pokazuje go jako niemal niepokonanego. Człowiekiem zaś bojącym się, ale stawiającym swojemu
142
strachowi czoła okazał się Hektor. Ten sam mit pokazuje Parysa, o którym mówi się, że był przyczyną
nieszczęść, człowiekiem niehonorowym i tchórzliwym, a to właśnie on pokonał Achillesa.
Podsumowanie
Nie wszyscy żołnierze i rycerze są odważni. Powinni tacy być, bo to od nich zależy los ojczyzny, ale są tylko
ludźmi. Czasem większą odwagą odznacza się kapłan, czy zwykły człowiek. Tchórzostwo jednak, to nie
zawsze brak odwagi. Często to także brak honoru i dbałość jedynie o własne dobro.
2. Sposoby ukazania zbiorowości w sytuacji zagrożenia. Omów zagadnienie na podstawie Potopu

Henryka Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Społeczeństwo polskie przedstawiane i oceniane było przez twórców wiele razy. Pokazywano to, co Polaków
Łączy i co dzieli. Pokazywano, jak trudno nam się zjednoczyć i jak jednoczymy się w niezwykłych
okolicznościach. Nigdy jednak nie powiedziano chyba samych dobrych rzeczy. Zawsze znalazł się ktoś, kto
inaczej myślał, kto zrobił nie tak, jak się spodziewano. Sienkiewicz pokazał zbiorowość w sytuacji zagrożenia.
Czy zagrożenie jest powodem do zjednoczenia? Niekoniecznie.
Argumentacja
Na Polskę najeżdżają Szwedzi i wydać by się mogło, że to sprawi, że cały naród będzie działał wspólnie, by
wygrać każdą wojnę i wzmocnić soja pozycję. Niestety nie można tu mówić o zupełniej jedności. Grupą,
która zachowuje się jak jedność są mnisi, szlachta i chłopi broniący Częstochowy. Bez wątpienia znajdują się
oni w sytuacji zagrożenia. Wiedzieli, że jeśli nie uda im się obronić klasztoru, szwedzkie wojska mogą się srogo
zemścić, tym bardziej, że proponują dobre warunki kapitulacji. Inna rzecz, że nie zamierzają ich dotrzymać.
Zdrajcy oraz przewaga wroga sprawiają, że obrońcy są bliscy poddania. Nie pozwala jednak na to ksiądz
Kordecki. Jest ich duchowym przewodnikiem i okazuje się niezwykle odważny i nieugięty. To on wpływa na
to, że za murami klasztoru zbiorowość nie poddaje się i walczy do końca.
W sytuacji zagrożenia jest cała szlachta. Pokazują, kim są naprawdę składając buławy i wypowiadając
posłuszeństwo Radziwiłłom. Nie może tego zrobić Kmicic, który wcześniej złożył przysięgę. Wołodyjowski i
jego wojsko są wierni królowi, nawet w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia. Inaczej zachowuje się
wielkopolska szlachta pod Ujściem. Tej zbiorowości zabrakło odwagi. Szlachta pod wodzą Grudzińskiego
miała utrzymać przeprawy rzeczne, by armia króla zdążyła wyjść naprzeciw armii Szwedów. Niestety, jak to
często zdarzało się polskim Sarmatom dobro własne okazało się ważniejsze od dobra ogólnego. Była to co
prawda szlachta źle przygotowana do walki, ale stanowczo brakowało im odwagi. Ogromna rolę odegrała tu
sylwetka ich dowódcy. Ten tchórzliwy człowiek nie mógł wywołać w swoich ludziach nic prócz niechęci do
walki i strachu przed siłami wroga. Poddał się zatem i oddał Szwedom Wielkopolskę.
Kontekst
Doskonałym przykładem na to, jak podzielona szlachta potrafi się zjednoczyć wobec zagrożenia jest zajazd w
Soplicowie i walka z Moskalami. Początkowo podzielona szlachta dostrzegła, że tylko zjednoczenie może dać
im siłę i pokonać wojska rosyjskie. Tak też się stało. Soplicowie, Gerwazy i Hrabia Horeszko, a także szlachta
143
Dobrzyńska, choć początkowo występowali przeciwko sobie, stanęli teraz ramię w ramię. Pokazali, że dobro
wspólne jest ważniejsze niż prywatne spory.
Podsumowanie
Polska wiele razy musiała odpierać zagrożenie ze strony wrogich państw. Tak toczyła się nasza historia. Choć
wróg atakujący państwo powinien oznaczać zjednoczenie i mobilizacje, to nie zawsze tak się działo. Czasem
wygrywał strach, dobro własne ponad ogół i społeczeństwo, zbiorowość dzieliła się.
3. Jak okoliczności mogą wpływać na zmianę zachowania i postaw człowieka? Omów zagadnienie na
podstawie Potopu Henryka Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp
Autorzy dzieł literackich zapoznają czytelnika z bohaterami statycznymi lub dynamicznymi. Bohater, który
nie zmienia swojego charakteru występuje między innymi w tragediach greckich, choć oczywiście nie tylko.
Czasem dziwi nas, że człowiek jest taki sam, nie zmienia się i takiej zmiany nie pragnie. Mamy też do
czynienia z bohaterami, którzy pod wpływem pewnych okoliczności zmieniają się. Z ludzi dobrych stają się
złymi lub przeciwnie, zyskują pozytywne cechy.
Teza
Okoliczności znacząco wpływają na zmianę zachowania człowieka.
Argumentacja
Do bohaterów dynamicznych zaliczymy Andrzeja Kmicica, główną postać Potopu Henryka Sienkiewicza.
Poznajemy go jako porywczego chorążego orszańskiego o wesołym, nieco niespokojnym usposobieniu. To
hulaka, zawadiaka, któremu szabla pali się w dłoni. Potrafi też wymierzać sprawiedliwość, niestety jest to jego
sprawiedliwość. Jest mściwy, a niekiedy nawet okrutny. Nie składa się jednak z samych wad, potrafi kochać,
jest lojalny i hojny dla swoich towarzyszy broni, jest także odważy. Po porozumieniu ojca i starego Billewicza
otrzymuje rękę jego wnuczki, Aleksandy i majątek Lubicze. Chęć zemsty za wybicie towarzyszy sprawia, że
Kmicic podpala wieś Wołmontowicze. Zostaje przepędzony, ale wraca, by porwać Oleńkę. Pojedynkuje się z
Wołodyjowskim. Przegrywa, ale zostaje oszczędzony. Okazane mu dobro sprawia, że zaczyna on w sobie
powolną zmianę. Rozmowa z Wołodyjowskim także ma na niego wpływ. Zmienia go także miłość cudownej
kobiety, bardzo silnej, jak na owe czasy. To ona pcha Kmicica, by potem chciał oczyścić się z zarzutów o
zdradę. W Kiejdanach bowiem opowiada się za Radziwiłłami. Zmusza go do tego podstępem książę
Janusz. Wykorzystuje on pobożność Kmicica, by zyskać jego usługi. Prosi jednak o oszczędzenie zbuntowa-
nych pułkowników i zostaje zdradzony. To potrząsa Kmicicem. Zrywa z Radziwiłłami po rozmowie z księ-
ciem Bogusławem, nieukrywającym złych intencji względem ojczyzny. Tu następuje silna zmiana chorążego
orszańskiego. Zło Radziwiłłów i chęć wykorzystania Kmicica sprawiły, że zmienił plany życiowe i zasłużył na
rehabilitację swojej osoby.
Kontekst
Zmiana zachowania człowieka może zależeć nie od innych osób, od tego, co mu wyrządzili, ale od tego, co
uczynił bohater. W taki sposób zmienił się Jacek Soplica – pkt. 9 z Pana Tadeusza
144
Podsumowanie
Okoliczności, w jakich znalazł się bohater lub jakie sam stworzył mogą wpłynąć na zmianę jego
postępowania czy nawet jego charakteru. Zauważa on wtedy swoje błędy i postanawia podążać inną ścieżką,
lepszą nie tylko dla niego, ale i dla reszty społeczeństwa. Zyskuje on dzięki temu uznanie, szacunek i
wybaczone mu są rzeczy, których dopuścił się przed zmianą postępowania.
4. Motyw przemiany duchowej bohatera. Omów zagadnienie na podstawie Potopu Henryka

Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
To w zasadzie temat identyczny, co poprzedni. Możemy go jedynie inaczej zacząć.
Wstęp
Młodzi bohaterowie często popełniają błędy, spowodowane ich charakterem. Są zapalczywi, gwałtowni i
mogą wyrządzić swoim zachowaniem krzywdę, także ludziom najbliższym. Przychodzi jednak w ich życiu
moment opamiętania i obrania zupełnie innej drogi. Często bohater prócz zmiany postępowania przechodzi
wtedy także duchową przemianę. Zmienia się na tyle, że jego prywatne sprawy schodzą na plan dalszy, a
zaczyna liczyć się coś innego. Tak stało się zarówno w życiu Andrzeja Kmicica, jak i Jacka Soplicy.
Argumentacja – wykorzystaj tę powyżej.
Podsumowanie
To, co przydarzyło się Kmicicowi – miłość, ale także zdrada najważniejszych dla niego ludzi i to, co zgotował
Horeszce, ale i samemu sobie Jacek Soplica zmieniło ich życiowe ścieżki, spojrzenie na świat i ich dusze. Stali
się ludźmi lepszymi, patriotami, których celem była obrona ojczyzny. Obaj przeszli także przemianę z ludzi
pełnych pychy w pokornych. Taka przemiana duchowa sprawiła, że zasłużyli na przebaczenie i - jak w
przypadku Kmicica na szczęśliwe życie z ukochana kobietą, a w przypadku Soplicy – spokojną śmierć wśród
bliskich.
5. Sposoby i cel ukazywania wydarzeń historycznych w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie

Potopu Henryka Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Twórcy poszczególnych epok nigdy nie przechodzili obojętnie, wobec tego, co się działo w otaczającej ich
rzeczywistości. Nie sposób jednym tchem wymienić wszystkich wydarzeń, jakich świadkiem była Polska.
Faktem jest jednak to, że pisarze żywo reagowali na wypadki historyczne. Dzięki temu powstały dzieła, które
utrwalają najważniejsze momenty dla naszego społeczeństwa. Teza Twórcy rzadko przedstawiają historię
Polski wiernie odtwarzając wydarzenia. Najczęściej mitologizują ją. Szczególnie, gdy piszą w okresie dla
Polaków najtrudniejszym.
Argumentacja
Powieść Sienkiewicza to powieść historyczna, oparta na wydarzenia i postaciach autentyczny. Noblista

jednak nie pozostaje wierny historii i posługuje się nią w odpowiedni dla „pokrzepienia serc” sposób. Mamy
145
zatem ukazaną tragiczną sytuację Polaków tuż przed napadem Szwedów na polskie ziemie. Potężna armia
Wittenberga najeżdża na Wielkopolskę, a słabo zorganizowani Polacy nie potrafią się bronić. Dochodzi do
porażki pod Ujściem. To jednak nie koniec nieszczęść, bowiem magnateria na czele z Januszem Radziwiłłem
dokonuje zdrady i podpisuje akt ugody. Karol Gustaw opanowuje kolejne miasta, w tym Warszawę i
Kraków. Król Polski musi udać się na wygnanie, mając przy boku niewielką wierną armię. Sienkiewicz
przedstawia zatem początkową sytuację w sposób niezwykle tragiczny i beznadziejny. Historia widzi to nieco
inaczej.
Zdrada nie była tak powszechna, Radziwiłł nie był jedynie egoistycznym i zadufanym w sobie zdrajcą,
pragnącym bogactw i władzy. Momentem przełomowym dla historii w Potopie jest obrona Częstochowy.
Zanim Kmicic się tam znalazł, widzi całkowitą klęskę kraju, która zmienia się po bohaterskiej obronie
Częstochowy. Bieg historycznych wydarzeń był wolniejszy i o wiele bardziej skomplikowany, niż pokazuje to
Sienkiewicz. Postać Jana Kazimierza w utworze ulega idealizacji, jest oceniany, w przeciwieństwie do
historyków jako władca niemal idealny. Autor obronę Częstochowy traktuje jako przebudzenie się narodu.
Nic dziwnego. Sanktuarium było dla Polaków niezwykle ważne i odmiana losów po jego obronie z
pewnością „krzepi serca”.
Kontekst
O historii Polski w sposób mitologizujący pisało wielu twórców. Widać to doskonale w Panu Tadeuszu. Tło
dla owych wydarzeń stanowił obraz minionych dziejów ojczyzny, który pokrzepiał serca zniewolonego kraju
i umacniał ich w przekonaniu, że "jeszcze Polska nie umarła". W utworze wspomniane zostało powstanie
kościuszkowskie pod wodzą Tadeusza Kościuszki (ku jego pamięci imię Tadeusz nosiła główna postać
dzieła) oraz powstanie pod wodzą Jakuba Jasińskiego na Litwie. Dwór w Soplicowie był wykreowany na
skarbiec pamięci narodowej polskich tradycji i obyczajów, czci i szacunku wobec patriotów i bohaterów
narodowych. Obrazy wiszące na ścianach nie pozwalały zapomnieć o bitwie pod Racławicami, czy o rzezi
Pragi serwis obiadowy, używany na uroczystych obiadach przypominał historię polskiego sejmiku, zaś
dźwięki Mazurka Dąbrowskiego wydobywające się ze starego kurantowego zegara wzbudzały tkliwość i
rozrzewnienie w polskich sercach. Jankiel, "Żyd poczciwy", który "Ojczyznę jak Polak kochał", podczas
swego słynnego koncertu na cymbały wskrzesił zaprzeszłe wydarzenia: Konstytucji 3 Maja, konfederacji
targowickiej, rzezi praskiej czy rozbiorów. Adam Mickiewicz przemieścił w czasie istotne momenty dziejowe:
początek wojny z Rosją i konfederacji w Warszawie z czerwca 1812 roku na sierpień 1811, zaś ekspansję
Napoleona z czerwca 1812 roku na wiosnę. Swobodny stosunek poety, który polegał na dowolnej zmianie
czasu historycznego ("naginaniu") oraz idealizowaniu przeszłych wydarzeń miał charakter symboliczny.
Podsumowanie
Historia utrwalana przez pisarzy była pretekstem do ukazania danych czasów, tradycji, obyczajów,
podkreśleniem tragizmu sytuacji, w jakiej znalazło się nasze społeczeństwo, oddaniem rzeczywistych faktów
historycznych, symbolicznym oddaniem narodowej niewoli. Polskie zwycięstwa i klęski to inspiracja dla
artystów na przestrzeni epok.
6. Motyw winy, kary i odpuszczenia. Omów zagadnienie na podstawie Potopu Henryka Sienkiewicza.
Wstęp
Motyw winy i kary należy do tradycji ludowej. Mieliśmy z nim do czynienia w romantyzmie, ale jest on
widoczny także w innych epokach. W każdej z nich wygląda nieco inaczej, ale wszędzie chodzi o to, by
146
ponosić karę za swoją winę. Jeśli wina nie okaże się straszna, jeśli można usprawiedliwić działania bohatera,
wtedy może się on spodziewać, że wina zostanie mu odpuszczona. Ważnym elementem odpuszczenia jest
jednak żal i takie działania, by uszczęśliwić nie siebie, ale innych.
Argumentacja
Do bohaterów dynamicznych zaliczymy Andrzeja Kmicica, główną postać Potopu Henryka Sienkiewicza.
Poznajemy go jako porywczego chorążego orszańskiego o wesołym, nieco niespokojnym usposobieniu. To
hulaka, zawadiaka, któremu szabla pali się w dłoni. Potrafi też wymierzać sprawiedliwość, niestety jest to jego
sprawiedliwość. Jest mściwy, a niekiedy nawet okrutny. Nie składa się jednak z samych wad, potrafi kochać,
jest lojalny i hojny dla swoich towarzyszy broni, jest także odważy. Po porozumieniu ojca i starego Billewicza
otrzymuje rękę jego wnuczki, Aleksandry i majątek Lubicze. Chęć zemsty za wybicie towarzyszy sprawia, że
Kmicic podpala wieś Wołmontowicze. Zostaje przepędzony, ale wraca, by porwać Oleńkę. Pojedynkuje się z
Wołodyjowskim. Przegrywa, ale zostaje oszczędzony. Okazane mu dobro sprawia, że zaczyna on w sobie
powolną zmianę. Rozmowa z Wołodyjowskim także ma na niego wpływ. Rycerz w rozmowie podkreśla sła-
bość całego rodzaju ludzkiego, zastrzega jednak możliwość poprawy poprzez szlachetne czyny. Zmienia go
także miłość cudownej kobiety, bardzo silnej, jak na owe czasy. To ona pcha Kmicica, by potem chciał
oczyścić się z zarzutów o zdradę. W Kiejdanach bowiem opowiada się za Radziwiłłami. Zmusza go do tego
podstępem książę Janusz. Wykorzystuje on pobożność Kmicica, by zyskać jego usługi. Prosi jednak o oszczę-
dzenie zbuntowanych pułkowników i zostaje zdradzony. To potrząsa Kmicicem. Zrywa z Radziwiłłami po
rozmowie z księciem Bogusławem, nieukrywającym złych intencji względem ojczyzny. Tu następuje silna
zmiana chorążego orszańskiego. Zło Radziwiłłów i chęć wykorzystania Kmicica sprawiły, że zmienił plany
życiowe i zasłużył na rehabilitację swojej osoby. Nie przez przypadek broni on także Częstochowy i decyduje
się na wysadzenie kolumbryny. Tam, pod obrazem Matki Boskiej, kiedy widzi wiernych, sam doznaje
niesamowitego uczucia. Zmienia się jego dusza. Wszystko to sprawia, że możemy przyjąć, iż Kmicic zmywa z
siebie winę i jest mu ona odpuszczona.
Kontekst – ponownie ksiądz Robak, pkt 9 z Pana Tadeusza
Podsumowanie
To, co przydarzyło się Kmicicowi – miłość, ale także zdrada najważniejszych dla niego ludzi i to, co zgotował
Horeszce, ale i samemu sobie Jacek Soplica zmieniło ich życiowe ścieżki, spojrzenie na świat i ich dusze. Stali
się ludźmi lepszymi, patriotami, których celem była obrona ojczyzny. Obaj przeszli także przemianę z ludzi
pełnych pychy w pokornych. Taka przemiana duchowa sprawiła, że zasłużyli na przebaczenie i - jak w
przypadku Kmicica na szczęśliwe życie z ukochana kobietą, a w przypadku Soplicy – spokojną śmierć wśród
bliskich.
7. Wizerunek obrońcy ojczyzny. Omów zagadnienie na podstawie Potopu Henryka Sienkiewicza. W

Wstęp
Poeta, emigrant i tułacz Cyprian Kamil Norwid powiedział, że: „Ojczyzna to wieki, zbiorowy obowiązek”.
Trudno się z ta myślą nie zgodzić, zwłaszcza, kiedy patrzy się na losy naszego kraju, na jego historię.
Powstania, wojny, rozbiory sprawiały, że Polska potrzebowała ludzi wielkich, ale też tych zwyczajnych,
małych, by pokonać wroga, by wzmocnić granice, by dać nadzieje. Rozumieli to pisarze, zwłaszcza Ci, którzy
147
pisali „ku pokrzepieniu serc”. Do takich należał Henryk Sienkiewicz, który w Potopie utrwalił wizerunek
obrońców ojczyzny.
Argumentacja
Obrońców ojczyzny w Potopie jest kilku. Najważniejszym jest oczywiście główny bohater powieści Andrzej
Kmicic. Mimo licznych wad młodego kawalera o nieco nieokiełznanym charakterze, dostrzec możemy w
nim bez wątpienia patriotyzm. Robi wszystko, by zasłużyć na miano honorowego szlachcica i być godnym
Oleńki Billewiczówny. Zanim to nastąpi, otrzymuje listy polecające mu formowanie oddziału w związku z
najazdem Szwedów, nie waha się. Wie, że może się służyć ojczyźnie. Oddaje się pod komendę Janusza
Radziwiłła i składa mu przysięgę wierności. Wkrótce okazuje się, że Radziwiłł to zdrajca i takie miano
otrzymuje też Kmicic. Kiedy brat Janusza –Bogusław porównuje Rzecząpospolitą do czerwonego sukna, za
które wszyscy mogą ciągnąć, dostrzega zdradę i uświadamia sobie tragiczną pomyłkę, którą popełnił.
Postanawia zemścić się na zdrajcach i oczyścić się z win. Wypowiada służbę Januszowi Radziwiłłowi,
przyjmuje nazwisko Babinicz i próbuje zmazać swoje winy. Formuje oddział i walczy ze Szwedami,
wsławiając się w obronie Jasnej Góry. To on wysadza szwedzkie działo, zagrażające klasztorowi, narażając
swoje życie. Swoją odwagę pokazuje tez ratując polskiego króla. Zmazuje tym swoje grzechy z przeszłości.
Rehabilitacja, jakiej doczekuje się od samego króla, zostaje połączona z nadaniem mu starostwa i pozwala
zdobyć wreszcie serce i rękę ukochanej kobiety.
Kontekst
Obrońcą ojczyzny jest też Konrad Wallenrod. On jednak musi walczyć inaczej nią Kmicic. Dokładnych
informacji poszukaj w pkt. 4 z Konrada Wallenroda
Podsumowanie
Ojczyzna w czasach zagrożenia potrzebuje obrońców, żołnierzy, rycerzy. Literatura pokazuje zatem ich
sylwetki, by przekonać czytelników, że ludzi odważnych nie brakuje. Są to bohaterowie mający wady, ale
dobro ojczyzny jest dla nich najważniejsze. Czasem, by pomóc ojczyźnie muszą używać podstępu, bywa też,
że podejmują bardzo złe decyzje. Poświęcają jednak swoje życie w obronie najważniejszych dla nich wartości.
8. Obraz Polski i Polaków w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Potopu Henryka

Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Polska i Polacy przedstawiani są w wielu utworach literackich i bardzo często surowo oceniani. Nic
dziwnego, bowiem społeczeństwo polskie nie zasługuje często na pochwałę i uznanie. Obojętnie, jaka
warstwa społeczna jest ukazywana, występują w niej podziały i widać te same wady narodowe. Szczególnie
ostro krytykowana jest szlachta i inteligencja.
Teza
Obraz Polaków9. w literaturze nie jest pozytywny i obnaża wady narodowe.
Argumentacja
148
W Potopie ukazane jest Rzeczpospolita szlachecka. Nic dziwnego zatem, że Sienkiewicz skupia się na
charakterystyce tej grupy, szlachty. Pokazuje także magnaterię, mieszczan i chłopów, pojawiających się, jako
zbiorowość.
Magnateria jest grupą najbardziej wpływowa. Należą do niej: Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim
Radziejowski, Krzysztof Opaliński. Magnaci kierują się tylko własną korzyścią i prywatnym interesem. Nie
interesuje ich w zasadzie, kto będzie rządził krajem i oddają Polskę na Szwedom choćby pod Ujściem i w
Kiejdanach. Przechodzą na stronę wroga dla korzyści materialnych. Sienkiewicz nie ocenia zatem tej grupy
dobrze. Są egoistami i warchołami. Nie wszyscy są jednak źli. Pojawiają się wśród nich także patrioci jak
choćby Jan Sapieha, Jerzy Lubomirski, Jan Zamojski.
Szlachta nie jest oceniana dużo lepiej. Podobnie jak magnateria zbyt łatwo poddaje się obcym najeźdźcom i
godzi z nową sytuacją. Doskonale widać to po okrzykach na cześć Karola Gustawa, kiedy Opaliński oznajmił
o podpisaniu kapitulacji Wielkopolski. Obietnica przywilejów skłania szlachtę do zdrady ojczyzny i słucha
rozkazów szwedzkich komendantów. Jeśli spojrzymy na „ludzi Kmicica”, to zauważymy, że szlachta to
ludzie gwałtowni, a nawet mordercy. Nie mają często złych zamiarów, ale prowadzi ich niepohamowany
charakter i głupia zabawa. Podobnie jak magnateria, ta grupa społeczna także jest egoistyczna, ale do tego
bezmyślna. Nie są to ludzie karni, są ulegli wobec magnaterii i nie są dla niej ważne sprawy patriotyczne.
Tutaj także oczywiście są patrioci, w dodatku tacy, którzy naprawdę są gotowi poświęcić się za ojczyznę.
Należą do nich: Wołodyjowski, Kmicic, Zagłoba, Kowalski i wielu innych.
Prości ludzie w Potopie pokazani są bezimiennie i zbiorowo, ale oceniani są pozytywnie. Wśród nich mamy
wiernych królowi patriotów. Są gotowi do walki i chętnie do niej stają. Są odważni i nie wahają się czynić
rzeczy wielkich. Górale tatrzańscy ratują życie królowi, a kilkunastoletni chłopak Michałko wykazuje się
odwagą i bohaterstwem w bitwie ze Szwedami, naprowadzając ich wcześniej na polską chorągiew. Polscy
chłopi wiedzą, że pod rządami Szwedów będzie im dużo ciężej, dlatego opierają się im.
Kontekst
Tu możesz nawiązać do Wesela, szczegóły w pkt. 8
Podsumowanie
Refleksja o Polsce i Polakach zarówno w Potopie, jak i w Weselu jest dosyć gorzka. W Potopie jedyna grupą
pozytywnie ocenianą są chłopi. Magnateria i szlachta w większości uznana są za egoistycznych ludzi bez
miłości do ojczyzny. Oczywiście są też tacy, którzy są gotowi oddać za nią życie. U Wyspiańskiego chłopi,
pomimo, że także są patriotami, to jednak mają więcej wad.
10. Etos rycerski jako punkt odniesienia dla kreacji bohaterów literackich. Omów zagadnienie na
podstawie Potopu Henryka Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Pieśń o Rolandzie pkt 2 da nam wstęp i kontekst i od tego wyjdź.
Argumentacja
Etos rycerski pokazany jest także w Potopie. Bohaterem, który doskonale się w niego wpasowuje jest Michał
Wołodyjowski, zwany „małym rycerzem”. Jest to bohater mężny, bardzo mądry, niezwykle pobożny i choć
nie należy do najbardziej postawnych, to ma posłuch wśród polskiej szlachty. Znakomicie włada szablą, co
149
udowodnił podczas pojedynku z Kmicicem. Decyduje się na niego pomimo tego, że zna Kmicica i wie, jaki
może być niebezpieczny. Nie chce jednak doprowadzić do większego rozlewu krwi. Nie jest człowiekiem bez
wad i upokarza przeciwnika, ale oszczędza go i traktuje z szacunkiem. Wyraża też miłosierdzie jako chrześci-
jański obowiązek. Wołodyjowski bez wątpienia kieruje się etosem rycerskim. Jest też doskonałym przywódcą,
żołnierze pod jego komendą są mu wierni. Zachowuje się też rycersko w stosunku do kobiet.
Podsumowanie
Etos rycerski nie dotyczy jedynie średniowiecza. Wręcz przeciwnie. W każdym miejscu i czasie człowiek,
który chce być uważany za rycerza, powinien przestrzegać rycerskiego etosu. Tak dzieje się w Potopie.
Honor, odwaga, patriotyzm, oddanie królowi i Bogu. To cechy łączące Wołodyjowskiego i idealnych rycerzy
średniowiecznych.
ZBRODNIA I KARA FIODOR DOSTOJEWSKI
1. Walka człowieka ze swoimi słabościami. Omów zagadnienie na podstawie Zbrodni i kary Fiodora
Dostojewskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Ludzie są istotami słabymi. Robią rzeczy, których żałują, nie są tak silni, jakby im się wydawało. Czasem nie
potrafią przyznać się przed samymi sobą do swoich słabości. Zdarza się jednak tak, że te słabości ujawniają się
same, a bohaterowie okazują się słabsi, niż początkowo zakładali. Walczą też ze swoimi słabościami i robią
wszystko, aby je pokonać.
Argumentacja
Bohaterem, który próbuje pokonać własne słabości jest Rodion Raskolnikow młody człowiek, były student
prawa, który przyjechał z prowincji na studia do Petersburga. Brak pieniędzy sprawia, że porzuca on naukę i
nie stać go na opłacenie pokoju, na znośne ubranie i życie na jakimkolwiek poziomie. Rodion co prawda żyje
w nędzy, ale ma także świadomość swojej wyjątkowości. To doprowadza bohatera do frustracji. Nie ma
pieniędzy, ale ma pomysł na zmianę świata, nie tylko siebie. Niestety nie pomaga mu w tym ani otoczenie, w
którym żyje, ani samo miasto – Petersburg, w którym człowiek bez pieniędzy po prostu nic nie znaczy.
Raskolnikow ma swoją teorię na świat. Uważa on, że wybitne jednostki (w tym on sam) powinny mieć
szczególne prawa i ustalać własne prawa moralne po to, by realizować ważne ogólnoludzkie cele. Uważa on,
że jednostki takie mogłyby łamać zasady moralne, nawet popełniać zbrodnie. Wzoruje się on na Napoleonie,
porównując się do niego. Dlatego uważa, że ma prawo zabić „wesz”, jaką jest lichwiarka. Jej pieniądze
pomogłyby zdaniem Rodiona wielu ludziom, jego matce, siostrze i jemu także. Raskolnikow jest
samotnikiem, który buntuje się przeciwko światu. Popełniając zbrodnię kieruje się rozumem, nie ma pojęcia,
jaki jest naprawdę. Uważa, że może zabić i nie mieć wyrzutów sumienia, ale jest zupełnie inaczej. Po
zamordowaniu lichwiarki i jej siostry przeżywa straszne męki i zdaje sobie sprawę ze swojej słabości. Zaczyna
także z nią walczyć. Tłumaczy sobie, że zabił tylko zasadę, ale zdaje sobie sprawę, że jednak nie potrafił zabić z
zimną krwią. Toczy się w nim walka, ma w sobie moralny chaos, który, jak się okazuje, nie jest dobry i nie
powinien w człowieku zaistnieć. Chce jeszcze, kiedy męczy go choroba i z jego psychiką nie jest najlepiej,
zapanować nad swoimi uczuciami, ale nie może. Cierpi duchowe męki, które są surową karą za próbę
150
postawienia się ponad Bogiem i moralnością. Ulgę i spokój przyniósł bohaterowi dopiero powrót do
wartości, o których przypominała mu Sonia.
W zasadzie ciężko powiedzieć, czy Raskolnikow ze swoimi słabościami wygrał, czy przegrał. Z pewnością
odnalazł spokój, którego nie było w nim od chwili zabójstwa. Odnalazł też wartości, bez których człowiek
nie potrafi żyć.
Kontekst
Ze swoimi słabościami walczy także Kordian. Najpierw ulega swojej wrażliwości, kiedy jest nastolatkiem, a
później targany Strachem i Imaginacją nie jest w stanie zabić cara. Pada pod drzwiami jego komnaty. To, że
wydawało mu się, iż jest gotów do takiego czynu, okazuje się złudne. Dawna wrażliwość wciąż w nim jest i
nie pozwala mu na dokonanie takiego czynu.
Podsumowanie
Raskolnikow i Kordian okazali się słabsi, niż im się wydawało. A może moralność świadczy nie o słabości, ale
o sile człowieka. Ciężko ocenić, co jest ludzką siłą, czy umiejętność zabicie, czy niedokonania tego czynu.
Słabością Raskolnikowa nie musiało być to, że męczy się po zabiciu, ale to, że ma się lepszego i sądzi, że może
krzywdzić bez wyrzutów sumienia.
2. Miasto jako przestrzeń destrukcji. Omów zagadnienie na podstawie Zbrodni i kary Fiodora
Wstęp
Choć dziś niewiele osób już o tym pamięta, to jeszcze kilkaset lat temu miasta niemal w ogóle nie istniały, a
przeważająca większość społeczeństwa mieszkała na wsiach i w małych miejscowościach. Rozkwit miast
przypadł na wiek XIX, kiedy nastąpiło szybkie uprzemysłowienie i na ich terenie powstawało wiele
zakładów, w efekcie czego poszukujący pracy ludzie migrowali ze wsi do większych ośrodków. Tego typu
trend trwa nieprzerwanie do dziś, choć coraz bardziej widoczna jest tendencja przemieszczania się na
przedmieścia. Z całą pewnością duży wpływ miast na kształt życia społeczeństw widoczny jest nie tylko w
życiu codziennym, ale również w literaturze, która obrazuje sposób i poziom życia mieszkańców,
architekturę oraz problemy społeczne, z jakimi się oni spotykają.
Argumentacja
Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego rozgrywa się w XIX-wiecznym, rosyjskim mieście – Petersburgu.
Autor opisuje i przedstawia je w bardzo dokładny i w dużej mierze zgodny z rzeczywistością sposób, dzięki
czemu można dowiedzieć się, jak naprawdę ono wyglądało w tamtym czasie. Nie jest to jednak pozytywny
obraz, gdyż Petersburg jawi się jako miejsce, gdzie króluje nędza, głód, alkoholizm i pogoń za pieniędzmi.
Szare i pozbawione radości miasto, w którym ulice są brudne i śmierdzące, a ciemne zaułki przytłaczają swoją
obcesowością, bardzo źle wpływa na życie mieszkańców. Widać to chociażby na przykładzie Soni, zmuszonej
do prostytucji na ulicach znienawidzonego przez siebie Petersburga, a także na podstawie zachowania
alkoholika Marmieładowa, którego ostateczny upadek ma miejsce na bruku rosyjskiego miasta, czy na bazie
samobójstwa Swidrygajłowa popełnionego przed wieżą strażacką. Atmosfera Petersburga jest więc niezwykle
przytłaczająca i wysysa z ludzi chęć życia. Jest to idealne miejsce dla wszelkiej maści pijaków, zbrodniarzy,
alfonsów, morderców czy złodziei, którzy mogą skutecznie ukryć się w licznych uliczkach, ciasnych
151
zakamarkach, brudnych piwnicach czy cuchnących pijalniach. Z kolei młodzi, ambitni i wykształceni ludzie
chcący coś w życiu osiągnąć poprzez pracę lub wykształcenie nie mają tu szans na jakąkolwiek samorealizację,
co symbolizują postaci Rodiona, Soni czy Razumichina. Cała ta pesymistyczna, przytłaczająca,
przygnębiająca i pełna smutku oraz upadku moralnego atmosfera Petersburga ma bardzo negatywny wpływ
zarówno na mieszkańców, jak i na głównego bohatera. Raskolnikow czuje się bowiem bezsilny i bezradny w
tym mieście, gdyż mimo sporych ambicji nie jest w stanie zapewnić sobie w miarę komfortowego życia.
Otaczający go upadek moralny jeszcze bardziej skłania go do wkroczenia na zbrodniczy szlak i idealnie
współgra z jego zwichrowaną psychiką oraz dekadenckim samopoczuciem. Jak więc widać, Petersburg ma
ogromne znaczenie w kontekście fabuły i można wręcz powiedzieć, że Dostojewski traktuje to miasto jako
osobnego bohatera, kształtującego losy poszczególnych postaci. Niestety z reguły są one bardzo smutne, tak
jak zresztą samo miasto.
Kontekst
Miastem destrukcyjnym jest Łódź przedstawiona przez Reymonta w Ziemi obiecanej. Mamy tu
naturalistyczny obraz kapitalistycznego miasta, w którym trwa walka o przetrwanie. W jej krajobrazie
dominują fabryki, w których dochodzi do wyzysku ludzi. Łódź w książce to miasto typowo industrialne.
Wolny rynek gwałtownie się rozwija i zaczyna brakować miejsca na skrupuły. Jednostkę, która zachowuje
sumienie, niszczy się. Miasto porównane zostało tu do drapieżcy, do monstrum, które pożera i którego
jednocześnie nie daje się poskromić. Choć daje możliwość rozwijania interesu, to jest pełna chciwości i
chorych ambicji, To moloch, w którym dynamicznie rozwija się przemysł włókienniczy, jednak odbywa się
to oczywiście kosztem najbiedniejszych, najbardziej zdesperowanych i potrzebujących kromki chleba.
Interesy między przedsiębiorcami rodzą zawiść, niezdrową konkurencję i zazdrość. Łódź osnuta czarnym
dymem kominów fabrycznych, brudna, nieprzyjazna człowiekowi staje się symbolicznym miastem
wkraczającym w nowy, dwudziesty wiek.
Możesz też powołać się na pkt 14 z Lalki.
Podsumowanie
Pomimo tego, że miasto powinno być przestrzenią, w której łatwiej o rozwój, to okazuje się, że jest zupełnie
inaczej. Nie ma tu miejsca na zmianę położenia biednych, niewykształconych, mających problemy. Miasto
pochłania ich i nie daje szans na jakikolwiek rozwój. Kobiety skazane są na prostytucję, starcy i dzieci z
biednych rodzin na śmierć. Trudno także człowiekowi bez zaplecza rodziny i pieniędzy takiemu jak
Raskolnikow.
3. Obraz przemiany wewnętrznej bohatera. Omów zagadnienie na podstawie Zbrodni i kary Fiodora
Motyw przemiany mamy pokazany w Panu Tadeuszu i Potopie. Tam sięgnij po wstęp i kontekst, tu
przedstawimy argumentacje dotyczącą Raskolnikowa.
Rodion Raskolnikow zabił lichwiarkę i jej siostrę. Z zabiciem lichwiarki nosił się przez długi czas, Lizawieta
była zaś przypadkową ofiarą zbrodni. W swoim artykule zatytułowanym „O zbrodni” pisał, że ludzie
niezwykli (w tym on sam, bowiem się do nich zaliczał) mogą, decydować o losach innych, niejako gorszych.
Stąd, między innymi, decyzja Raskolnikowa o uśmierceniu Alony Iwanownej – kobiety uważanej przez
niego za postać plugawą i ohydną. Raskolnikow uważa, że postępuje dobrze, ponieważ oczyszcza świat z
152
lichwiarki, która wyłącznie żerowała na biedzie ludzi. Rodion rozczarowuje samego siebie, gdyż kolejne dni
po dokonanej zbrodni przynoszą coraz więcej wątpliwości. Świat Raskolnikowa, pozbawiony zasad
etycznych znanych choćby z chrześcijaństwa, przenika coraz większa pustka. Zaczyna zastanawiać się, czy
postąpił słusznie i zasadnie. Przyznaje, iż najbardziej przerażają go przesłuchania oraz wszelkiego rodzaju
formalności prawne. Nie wiadomo zatem początkowo, czy żałuje on zamordowanych kobiet, czy po prostu
nie chce mieć na głowie problemów.
Poznanie młodziutkiej prostytutki Soni zmienia jednak bohatera. Oboje wiodą grzeszne życie, ale świat
dziewczyny nie jest pozbawiony fundamentalnych zasad etycznych. Sonia daje Rodionowi krzyżyk,
symbolizujący ład moralny i nadzieję na odkupienie win. Dzięki niej także i czytaniu w Biblii fragmentu o
wskrzeszeniu Łazarza wierzy, że każdy może odrodzić się raz jeszcze. To dzięki Soni Raskolnikow decyduje się
ostatecznie przyznać do swojego czynu. Zostaje skazany na osiem lat katorgi, a dziewczyna idzie razem z nim,
bo go kocha. Jego postawa początkowo nie ulega zmianie, przejmuje się tylko własnym losem, Sonię traktuje
trochę jak zło konieczne. Myśli o złamanym życiu, utraconych marzeniach. Zupełnie odsuwa się od innych
więźniów. Jednak coś w nim pęka po jego chorobie, a później chorobie Soni. Długa rozłąka sprawia, że
bohater pada kobiecie do nóg i płacze. Raskolnikow zmienia się i zauważa, że zmienia się cały świat i że jest
jeszcze przed nim jakaś przyszłość, której do tej pory nie widział.
Podsumowanie
Jeśli przemiana bohatera odbywa się w druga stronę, to przeważnie jest tak, że staje się to pod wpływem
przeżyć. Bohater widzi, że kodeks moralny jest ważny i trzeba się nim posługiwać. Nie chodzi tu o to, by
znaleźć uznanie innych, ale by odnaleźć w sobie wewnętrzny spokój.
4. Obraz miasta i jego mieszkańców. Omów zagadnienie na podstawie Zbrodni i kary Fiodora
Sięgnij do pkt. 2, jest identyczny. Zamiast Ziemi obiecanej możesz przywołać Lalkę.
5. Literackie portrety kobiet. Omów zagadnienie na podstawie Zbrodni i kary Fiodora

Obraz kobiet mamy opracowany w pytaniach z Lalki. Potrzebna nam tylko argumentacja do Zbrodni i kary.
Argumentacja
Zbrodnia i kara to utwór, w którym głównym bohaterem jest mężczyzna i to jego psychika zajmuje najwięcej
miejsca. Nie oznacza jednak, że w powieści nie ma postaci kobiecych. Są i to niezwykle ciekawe. Jedną z nich
jest Sonia Marmieładowa – najstarsza córka alkoholika, urzędnika Marmieładowa. Dziewczyna pracując jako
prostytutka utrzymuje całą rodzinę. Sonia nie a innego wyboru, musi to robić, by wykarmić rodzinę. Okryta
jest społeczną pogarda i wciąż spotykają ją rozmaite nieszczęścia. Sonia jest grzeszna, ale z drugiej strony
głęboko wierząca i dobra. Jednak tak siebie nie postrzega. Dla siebie jest właśnie grzesznicą. Nienawidzi swej
pracy, a jednocześnie wiedziona chrześcijańską pokorą godzi się z losem. Mimo pozornej delikatności potrafi
nawrócić Raskolnikowa. Rodion otwiera przed nią duszę, a ona bierze go pod swoje skrzydła.
Inną ciekawą postacią kobieca w tej powieści jest Dunia Raskolnikowa. To piękna, szlachetna i wykształcona
kobieta, siostra Rodiona. Jest gotowa poświęcić się dla swojej rodziny, w szczególności dla brata i wyjść za
mąż za wyrachowanego Łużyna. Ta honorowa dziewczyna jednak, kiedy przekonuje się, kim naprawdę jest
153
Łużyn- zrywa z nim. Swoja siłę pokazuje także, kiedy strzela do chcącego jej zrobić krzywdę Swidrygajłowa.
Mężczyzna kiedyś chciał nawiązać z nią romans, ale Dunia się nie zgodziła. Związała się z przyjacielem
Raskolnikowa – Razumichinem.
Podsumowanie
Pozytywizm – zarówno polski, jak i zagraniczny zagłębił się w psychikę kobiet. Pokazał te pozornie słabe,
które potrafiły zmieniać ludzkie życie i te zupełnie zależne od mężczyzn, które samodzielnie nie potrafią
podjąć żadnej decyzji. Każda z tych postaci może zmusić nas do zastanowienia nad tym, dlaczego takie są, co
wpływa na to, że kobieta potrafi walczyć lub nie ma na siebie pomysłu i staje się bezwolna.
6. Jakie są sposoby walki ze złem i moralnym upadkiem człowieka? Omów zagadnienie na podstawie
Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Człowiek jest istota słabą i często poddaje się działaniu zła. Nie umie, nie może, a czasem nie chce mu się
oprzeć i kierując się nim, zmierza do swojego upadku. Na szczęście zdarza się i tak, że zdaje sobie w końcu
sprawę ze swojej sytuacji i zaczyna walczyć ze swoim upadkiem. Często ma kogoś, kto mu w tym pomaga,
gdyż – właśnie jako istota słaba- sam nie potrafi sobie z tym pomóc.
Argumentacja
Człowiekiem, w którym widzimy walkę ze złem i moralnym upadkiem jest bohatera Zbrodni i kary –
Rodion Raskolnikow. Ma on swoją teorię na świat. Uważa on, że wybitne jednostki (w tym on sam)
powinny mieć szczególne prawa i ustalać własne prawa moralne po to, by realizować ważne ogólnoludzkie
cele. Uważa on, że jednostki takie mogłyby łamać zasady moralne, nawet popełniać zbrodnie. Wzoruje się on
na Napoleonie, porównując się do niego. Dlatego sądzi, że ma prawo zabić „wesz”, jaką jest lichwiarka. Jej
pieniądze pomogłyby zdaniem Rodiona wielu ludziom, jego matce, siostrze i jemu także. Raskolnikow jest
samotnikiem, który buntuje się przeciwko światu. Popełniając zbrodnię kieruje się rozumem, nie ma pojęcia,
jaki jest naprawdę. Uważa, że może zabić i nie mieć wyrzutów sumienia, ale jest zupełnie inaczej. Po
zamordowaniu lichwiarki i jej siostry przeżywa straszne męki. Zachowuje się tak, jakby dobro w jego duszy
walczyło ze złem. Tłumaczy sobie, że zabił tylko zasadę, ale zdaje sobie sprawę, że jednak nie potrafił zabić z
zimną krwią. Toczy się w nim walka, ma w sobie moralny chaos, który, jak się okazuje, nie jest dobry i nie
powinien w człowieku zaistnieć. Chce jeszcze, kiedy męczy go choroba i z jego psychiką nie jest najlepiej,
zapanować nad swoimi uczuciami, ale nie może. Cierpi duchowe męki, które są surową karą za próbę
postawienia się ponad Bogiem i moralnością. Ulgę i spokój przyniósł bohaterowi dopiero powrót do
wartości, o których przypominała mu Sonia. Dostojewski pokazuje, jak w bohaterze walczą sprzeczne siły:
dobra i zła. Umie usprawiedliwić dokonaną zbrodnię, a jednocześnie czuje, że to zło i chce się przyznać. Ze
złem walczy więc sumienie Raskolnikowa, ale pomaga mu tą walkę wygrać Sonia. Daje mu krzyżyk, czyta
Biblię, idzie z nim na zesłanie. Przekonuje go o miłości.
Kontekst
Ze złem, niemal dosłownym, będą cym w człowieku i jego moralnym upadkiem walczy ksiądz Piotr w
Dziadach III. Podczas Wielkiej Improwizacji Konrad niemal dopuścił się największego bluźnierstwa. Nie
nazwał Boga carem tylko dlatego, że zrobił to za niego szatan, który opętał jego duszę. Ksiądz Piotr odprawia
nad Konradem egzorcyzmy, modli się, by ocalić jego duszę. Jego walka jest modlitwa. Wcześniej w intencji
154
Konrada modliła się Ewa, matka Konrada także prosi Anioła o wstawiennictwo za nim. Pycha i duma
doprowadziły Konrada do upadku, ale nie jest to upadek zupełny, całkowity. Odwrócić może go właśnie
modlitwa.
Podsumowanie
Kiedy człowiek grzeszy, gdy dopuszcza się czegoś złego, gdy moralnie upada, nie jest w stanie często sam
podnieść się z tego upadku. Pomagają mu w tym inni, pomaga modlitwa, dobre uczynki. To sprawia, że
jednostka podnosi się, a nawet zaczyna widzieć to, co doprowadziło go do upadku. Tak było w przypadku
Raskolnikowa, który zmienił się i zawalczył wraz z Sonią z rozprzestrzeniającym się w nim upadku. Konrad
nie był w stanie pokonać złego, będącego w nim. Musiał to zrobić pokorny ksiądz.
7. Czego można dowiedzieć się o naturze ludzkiej z literatury? Omów zagadnienie na podstawie
Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Człowiek jest istotą złożoną. Ma w sobie kodeks moralny, którego nie powinien łamać, ale robi to z
premedytacją, godząc się na czynione zło lub przypadkowo. Myśli, że jest silniejszy, niż jest, usprawiedliwia
swoje czyny i ma nadzieje na to, że nie poniesie konsekwencji lub jest gotów je przyjąć. Może postępować
egoistycznie lub kierować się dobrem ogółu. Jedno jest pewne. Natura ludzka, jaką przedstawia literatura jest
niewątpliwie złożona.
Argumentacja
Dostojewski w Zbrodnia i karze w doskonały sposób uchwycił wspomnianą złożoność natury ludzkiej.
Przedstawił on bowiem bohatera, który z jednej strony był zdolny do szlachetnych zachowań, do
współczucia, do oddania pieniędzy potrzebującym, a z drugiej strony ten wrażliwy człowiek był w stanie
chwycić za siekierę i rozłupać głowę drugiemu człowiekowi. Tak zrobił Raskolnikow. Współczuł nawet we
śnie bitej kobyle, podzielił się z Katarzyna Iwanowną ostatnimi pieniędzmi, kochał matkę i siostrę, ale z
premedytacją zabił złą, jego zdaniem osobę i przypadkowego świadka, o którym mówił dobrze, a nawet ze
współczuciem. Dostojewski pokazuje, że w każdym człowieku może drzemać zbrodniarz. Pokazuje także, że
nawet z najniższego upadku można się podnieść. Zbrodnia i kara ukazują ludzką niezłomności i siłę
charakteru. Rodion, czyli były student prawa, okazał się zdolny do morderstwa, podczas gdy Sonia,
osiemnastoletnia prostytutka, jest uosobieniem dobra. Kiedy jednak tych dwoje się poznaje, okazuje się, że
Sonia jest silniejsza, niż nam się wydawało, natomiast Rodion wcale taki nie jest, nie jest też kompletnie zły.
Drzemie w jego duszy dobro. Raskolnikow się zmienił, odpokutował swoja winę i przyjął na siebie
odpowiedzialność za swoje czyny
Kontekst
Złożoność natury ludzkiej zobaczyć możemy także w Makbecie Wiliama Szekspira. Choć literatura częściej
pokazuje nam ludzi, którzy ze złych staja się dobrzy, to w tym przypadku jest inaczej. Tytułowy bohater za
sprawą chorej ambicji, namowy żony i tego, co powiedziały mu wiedźmy zszedł na stronę zła. Pomimo tego,
że poznajemy go jako dzielnego, oddanego rycerza, był on w stanie zabić swojego króla, by odebrać mu
koronę. Kiedy wydaje się Makbetowi, że uzyskał to, czego tak pragnął, okazuje się, że dręczące go wyrzuty
sumienia nie dają mu spokoju. Widzi duchy, krew i zgodnie z tym co zapowiedział, nie potrafi zasnąć. On
także jest słabszy niż mu się początkowo wydawało.
155
Podsumowanie
Literatura pokazuje ludzi takich, jakimi są naprawdę. Rzadko zdarza się, że są nieskazitelni lub tylko źli.
Bardzo często okazuje się, że ich natura jest na tyle złożona, że sami nie wiedzą, do czego są zdolni. Tak jest z
Raskolnikowem i Makbetem. Obaj zabijają i obu wydaje się, że mogą to zrobić. Rodion dlatego, że uważa się
za lepszego, a Makbet dlatego, że tak chce los i przepowiednia. Obaj się mylą, ale tylko jeden z nich wyciąga
wnioski i ma szansę na zmianę.
WESELE STANISŁAW WYSPIAŃSKI

1. Artysta jako bohater literacki. Omów zagadnienie na podstawie Wesela Stanisława Wyspiańskiego.
Wstęp
Młoda Polska wprowadziła nowe założenia w zakresie pojmowania sztuki i jej roli i pomimo tego, że epoka
na nazywana była neoromantyzmem, to jeśli chodzi o podejście do sztuki, to znacząco się ono różniło.
Młoda Polska zakłada bowiem „sztukę dla sztuki”, zmieniając koncepcje pozytywistów na ten temat.
Kompletnie nie zgadzają się na pojęcie użyteczności sztuki czy tendencyjności. Młodopolscy twórcy powołali
bowiem mit Sztuki przez duże s; sztuki wyzwolicielki. Jest ona ideą samą w sobie, uszlachetnia poprzez samo
tworzenie i kontemplację piękna. Literatura pokazuje artystę jako bohatera literackiego i to, jaki on jest zależy
od epoki, w której tworzy.
Argumentacja
W Weselu Stanisław Wyspiański pokazał nie same uroczystości weselne, ale społeczeństwo tamtych czasów.
Charakteryzuje w nich zarówno chłopów, jak i inteligencję, a wśród tych drugich przedstawia także artystów,
którzy uczestniczą w tym ważnym wydarzeniu. Okazuje się, że są oni dekadentami, którym zarzuca się
bierność działań. Jako artyści powinni budzić w Polakach chęć do walki narodowowyzwoleńczej, podobnie
jak w okresie romantyzmu, muszą być patriotami. Tak jednak nie jest i ich podejście do sztuki jest inne.
Postacią, na którą warto zwrócić uwagę jest Poeta. Jego osoba inspirowana była Kazimierzem Przerwą-
Tetmajerem, przedstawicielem ówczesnej artystycznej bohemy, poetą dekadentem. W akcie symbolicznym
przychodzi do niego Rycerz, Zawisza Czarny, który wyraża rozczarowanie pustką w twórczości Poety.
Zarzuca mu to, że swoja dekadencką postawą zniechęca naród do działania. Poeta mówiąc o pospolitości
wchodzącej Polakom w uszy i oczy wyraża brak wiary w Polaków, nie docenia ich możliwości. Rycerz
przypomina Poecie, że aby mogło dokonać się wyzwolenie potrzeba narodowi wieszcza, który przypomni
narodowi jego dawną chwałę i wielkość i wleje w niego siłę. Poeta jedynie marzy o tym, by zostać wieszczem
– odczuwa pragnienie potęgi, ale jednocześnie strach przed słabością i nie robi nic, by tym wieszczem zostać.
Również Nos ukazuje inteligenckie poczucie wyższości wobec chłopów. Uważa się za jednostkę
ponadprzeciętną, o wielkim geniuszu. Z drugiej strony wygłasza pogląd, wzorując się na wierszu Tetmajera
Evviva l’arte, że życie artysty jest nieistotne, a jedyne co ważne w życiu to twórczość.
Kolejnym reprezentantem artystów jest Pan Młody, reprezentujący grupę zapatrzoną w chłopów. Decyduje
się na ślub z dziewczyną ze wsi, gdyż wieś jawi mu się jako arkadia. Nie widzi jej prawdziwego oblicza.
Kontekst
156
Dziady część III to dzieło, w którym wyraźnie doszła do głosu koncepcja twórcy, który stoi na czele narodu i
wyznacza jego duchowe cele. Nie jest to jedynie taka koncepcja, jaką przedstawił nam Mickiewicz w
Konradzie Wallenrodzie, gdzie poezja jest strażnikiem narodowej pamięci. Według niej poeta był bowiem
kimś w rodzaju śpiewaka towarzyszącego narodowi w najważniejszych wydarzeniach. W Dziadach III poeta
jest duchowym przewodnikiem, obdarzonym władzą. Jest to jednostka o wyjątkowej i uprzywilejowanej
pozycji społecznej. Za taka jednostkę uważa się Konrad. Sądzi, że jego twórczość jest na tyle doskonała, że
mogłaby się obejść nawet bez odbiorców. Bohater porównuje się zatem do Boga, bowiem podobnie jak On
jest twórcą. Jego pieśni natomiast mają moc tak dużą, że mogą zatrząść światem.
Podsumowanie
Artyści i sama sztuka w Weselu ukazane są w negatywnym świetle. Dekadentyzm sprawia, że sztuka staje się
bezowocna. Wyspiański zarzuca im powierzchowność, pesymizm, tchórzostwo, a wręcz niedostatecznie silny
patriotyzm. W Dziadach III natomiast widzimy koncepcję poety zaangażowanego w sprawy narodu i
postrzegającego własną twórczość jako misję dziejową.
2. Jak realizowany jest w literaturze motyw tańca? Omów zagadnienie na podstawie Wesela Stanisława
Wyspiańskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Taniec zajmuje niezwykle ważne miejsce we wszystkich kręgach kulturowych i można zaryzykować
stwierdzenie, że towarzyszy człowiekowi od zawsze. Pierwotnie ludzie tańczyli na cześć bogów lub natury. W
wielu religiach taniec był najważniejszą czynnością kultyczną. Poprzez układ ruchów ciała i gestów
wykonywanych w takt muzyki tancerze zwykle wyrażali radość, ale czasem złość, bunt czy wojownicze
nastroje. Taniec związany był z obrzędowością i obyczajami danej społeczności. Przez wieki zmieniły się jego
formy, powstały nowe, charakterystyczne dla danego obszaru i narodu.
Niewątpliwie stanowi część kultury i tradycji, dlatego motyw tańca stał się popularny w literaturze i sztuce.
Teza
Taniec jako motyw w tekstach kultury prócz kategorii estetycznej ma charakter symbolu, poprzez który
artysta wyraża swe uczucia oraz wypowiada sądy o społeczeństwie i narodzie.
Argumentacja
W Weselu Stanisława Wyspiańskiego taniec, z powodu uroczystości weselnej, stale towarzyszy akcji utworu.
Przy dźwiękach skocznej, ludowej muzyki rozgrywa się akt I. Taniec łączy w nim (przynajmniej pozornie)
dwa różne światy- panów z miasta i mieszkańców wsi. W tańcu bohaterowie opowiadają o swoich uczuciach.
Weselne tańce zbliżają i oddalają. Radosna wspólnota to tylko pozór, a prawda o relacjach obu stanów jest
inna. Z czasem atmosfera dramatu zagęszcza się, bohaterowie już nie są tacy beztroscy. Pojawiające się w II
akcie widma przypomną to, o czym się nie chce pamiętać, a dramat z obyczajowego nabiera charakteru
narodowego. Gdy w akcie III nadejdzie świt i koniec zabawy bohaterowie zatańczą ostatni taniec, jeden z
najsłynniejszych w literaturze polskiej- taniec chocholi. Ma on znaczenie symboliczne, stanowi finał
powstania, które nie doszło do skutku. W rytm muzyki chochoła uczestnicy wesela wykonują powolny,
157
spokojny tan. Rozbrojeni, jakby zaczarowani, jak we śnie poruszają się w koło. Pieje kur, ale tancerze niczego
nie słyszą. Chocholi taniec jest bardzo ważnym motywem w dramacie, objaśnia jego ideowy sens. W scenie
tej Wyspiański zawarł swoją wizję ówczesnego społeczeństwa i swoją jego ocenę. Tańczący symbolizują naród
charakteryzujący się biernością i niemocą, niezdolny do odzyskania niepodległości, pogrążony w
zniechęceniu i apatii. Na szczęście wymowa tej sceny nie jest do końca pesymistyczna. Chochoł ukrywa w
swoim wnętrzu różę, która zakwitnie na wiosnę. Dlatego staje się nie tylko symbolem uśpienia, jest również
znakiem nadziei, że naród się odrodzi.
Kontekst
Z uroczystościami i zabawą kojarzy się również kolejny taniec – polonez. Umieszczony w księdze XII Pana
Tadeusza niezwykle barwy jego opis znają chyba wszyscy, a szczególnie pierwsze słowa: „Poloneza czas
zacząć... Podkomorzy rusza...” Ten rdzennie polski taniec w utworze Mickiewicza posiada wiele znaczeń. Po
pierwsze jest elementem przemijającej polskiej tradycji. Poeta, opisując w epopei szlacheckie obyczaje,
wielokrotnie podkreśla, używając epitetu „ostatni”, że odchodzą one w przeszłość. Również przy
Podkomorzym, który prowadzi poloneza, pojawia się ten przymiotnik:
„ostatni, co tak poloneza wodzi...” Polonez reprezentowany przez Mickiewicza to również wyraz
patriotyzmu, który przenika cały utwór. Jest symbolem historii, bo uczestniczą w nim ludzie, którzy tworzyli
przeszłość i młode pokolenie, które będzie tworzyć przyszłość Polski. Uroczysty, taneczny korowód wyraża
optymizm, nadzieję na lepsze czasy i wolność. Jednocześnie polonez w „Panu Tadeuszu” stał się symbolem
pojednania zwaśnionych przed laty rodów Sopliców i Horeszków – wszak tańczono go z okazji zaręczyn
Tadeusza i Zosi.
Podsumowanie
Taniec pełnił odmienną funkcję symboliczną w różnych utworach. Adam Mickiewicz po mistrzowsku
oddał taniec poloneza jako tańca narodowego, ale jednocześnie podkreślił jego symbolikę, jako piękno,
minionej kultury szlacheckiej. Wyspiański wykorzystał tę ekspresywną mowę ciała do wykreowania w dziele
symbolu niemożności działania polskiego społeczeństwa
3. Rola duchów, widm i zjaw w utworach literackich. Omów zagadnienie na podstawie Wesela
Stanisława Wyspiańskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Wszelkiego rodzaju istoty fantastyczne, takie jak zjawy, duch, demony czy upiory od zawsze istniały w
świadomości ludzkiej i w różnych formach pojawiały w kulturze. Dla jednych były symbolem ludzkich dusz
szukających swojego miejsca w świecie, dla innych uosobieniem zła, a kolejni w ogóle w nie wierzyli w ich
obecność. Istoty nadprzyrodzone bardzo często pojawiały się w literaturze i malarstwie, wprowadzając do
poszczególnych dzieł elementy fantastyczne i magiczne, i pełniąc określone funkcje nadane im przez
autorów. Jakie to funkcje oraz w jakim celu i w jaki sposób w literaturze opisywane są postaci pozaziemskie?
Duchy, zjawy i upiory często pełnią funkcję symboliczną, uosabiając określone wartości, postawy i prawdy
moralne.
Argumentacja
158
Wesele Stanisława Wyspiańskiego odnosi się do rzeczywistego wydarzenia, jakim były odbywające się w
bronowickiej chacie zaślubiny krakowskiego poety z prostą chłopką. Stają się one pretekstem do ukazania
dwóch warstw społecznych bawiących się wspólnie na weselu: chłopów i inteligencji. Dramat dzieli się na
część realistyczną, w trakcie której dzieją się zwyczajne rzeczy mające miejsce w normalnej rzeczywistości, oraz
fantastyczną, kiedy pojawiają się różnego rodzaju duchy. Jednym z nich jest Stańczyk –jagielloński błazen
znany przede wszystkim z obrazu Jana Matejki. Staje on przed oczami Dziennikarza, aby unaocznić jego
pesymizm, który pogłębia w Polakach fakt pogodzenia się z utratą niepodległości. Stańczyk uświadamia
Dziennikarzowi, że nie potrafi wywiązać się ze swojej misji i zamiast sprzyjać narodowi, niszczy jego morale.
Z kolei wsławiony w walce rycerz Zawisza Czarny ukazuje się Poecie, dając do zrozumienia, że powinien
piórem walczyć o Polskę, tak jak on niegdyś szablą. Pan młody widzi Hetmana Branickiego uosabiającego
zdradę narodową. Jego postać ma na celu uświadomienie, jak wielkie różnice dzielą chłopów i inteligencję i
jak ogromne problemy pozostały do rozwiązania pomiędzy tymi dwiema warstwami. Tę samą funkcję pełni
duch Jakuba Szeli, który pojawia się przed Dziadem, zaś Wernyhora ujawniająca się Gospodarzowi ucieleśnia
marzenia o wolności i skutecznej walce. Ponadto Isi ukazuje się Chochoł symbolizujący odrodzenie narodu,
a Marysi Malarz Ludwik, który wzbudza w niej tęsknotę za dawną miłością i obawy przed małżeństwem z
Poetą. Widać więc, że w Weselu duchy zostały ukazane w symboliczny sposób i pełnią funkcję swego rodzaju
alter ego zgromadzonych na weselu gości. Zjawy obrazują ich najgłębiej skrywane uczucia, pragnienia,
problemy, troski i nadzieje, odnosząc je do ogólnonarodowego kontekstu. Widma są więc alegorią obaw,
niezgody i niezrozumienia Polaków w dobie walki o niepodległość, a także pozwalają autorowi na
odniesienie się do historycznych zdarzeń mających wpływ na ówczesną rzeczywistość przełomu XIX i XX
wieku. Duchy wprowadzają nowe, historyczne pole interpretacyjne i poszerzają znaczenie utworu o kwestie
narodowościowe. Dzięki nim realistyczna część dramatu zostaje uzupełniona przez dywagacje na temat
kwestii ojczyzny stojącej przed trudnym wyzwaniem walki o niepodległość.
Kontekst
Nieco inną rolę odgrywają duchy w Dziadach II. Trzy rodzaje duchów przychodzą na pogański obrzęd, by z
jednej strony prosić o wsparcie, ale z drugiej strony, trochę podobnie do duchów w Weselu - dają wskazówki
do tego, jak powinno się żyć, głosząc prawdy moralne. Pierwsze z przybyłych duchów to aniołki Józio i
Rózia, które niczym nie zgrzeszyły. Nie mogą jednak być szczęśliwe w Niebie, ponieważ moralność ludowa
mówi, że życie bez cierpienia nie jest pełne. Jednak dwa ziarnka gorczycy wystarczą, by mogły one znaleźć
szczęście wieczne. Należą one do duchów lekkich i zgromadzenie w kaplicy ludzie są w stanie im pomóc.
Drugi duch – to duch złego Pana. Należy do kategorii najcięższej. Był okrutny, nie miał serca ani litości dla
ludzi ubogich. Zbił chłopca za kradzież jabłek z sadu tak mocno, że ten umarł. Kazał też przegonić matkę z
dzieckiem, kiedy panował mróz i pozwolić, by zamarzła. Nie może zatem jego dusza zaznać spokoju, nie
może nawet dostać się do piekła. Jest skazany na wieczne umieranie z głodu. Poddani, których krzywdził,
zamienieni w nocne ptaki nie dopuszczą do tego, by dostał jedzenie i picie i wydziobują wszystko. Nie ma dla
niego miłosierdzia. Nie może mu pomóc inny człowiek, gdyż on za życia też nie był człowiekiem. Jego postać
mówi o tym, że trzeba być człowiekiem i postępować po ludzku.
Duch trzeci, który przybył na uroczystość dziadów, to Zosia, najpiękniejsza dziewczyna z wioski. Zgrzeszyła
brakiem miłości, gardzeniem i lekceważeniem ludzkich uczuć. Kokietowała młodzieńców, wyśmiewała ich
uczucia, sama nie kochała nikogo naprawdę. Trzeba, według moralności ludowej, stąpać po ziemi. Wina
Zosi nie jest tak poważna, jak Złego Pana, dlatego po dwóch latach dostanie się do Nieba.
Podsumowanie
159
Duchy i zjawy w dziele literackim odgrywają bardzo ważną rolę. Wzmacniają one przesłanie utworu,
pokazują poglądy twórców na istnienie światów irracjonalnych, ale chyba najważniejsze to to, że napominają
i w pewien sposób uczą bohaterów. W Weselu są także odbiciem pragnień i słabości bohaterów. W Dziadach
są odwzorowaniem ludowych wierzeń.
4. Symbolika narodowa i jej funkcja w utworze literackim. Omów zagadnienie na podstawie Wesela
Wstęp
Człowiek nauczył się posługiwać symbolami jeszcze zanim zaczął zapisywać swoje myśli. Znaki te mogą
odnosić się do różnych sytuacji, uczuć i wskazywać określone wartości. W utworze literackim symbol
przekazuje takie treści, które bezpośrednio nie są ukazane. Jest przeciwieństwem alegorii. Ujawnia jakości nie
mające dotychczas właściwych określeń i sugeruje treści nie związane z podstawowym, dosłownym
znaczeniem.
Teza: Symbole pokazują to, czego nie da się w prosty sposób opisać. Często odnoszą się do Polski, by
przedstawić rzeczy ważne.
Argumentacja
W Weselu symbole narodowe, to nie tylko postacie, ale także przedmioty, czy poszczególne sceny.
Do postaci, które są narodowymi symbolami należy Stańczyk, który symbolizuje mądrość polityczną i
zatroskanie o losy Polski. Rycerz natomiast to Zawisza Czarny - symbolizuje wszelkie rycerskie ideały. Jest
także symbolem waleczności, męstwa i świetności Polski okresu Jagiellonów. Symbolizuje przywódcę, który
jest gotów poprowadzić swój kraj do zwycięstwa.
Jego przeciwieństwem jest Hetman - Ksawery Branicki symbol hańby i zdrady narodowej, jakiej dopuścił się
za życia podczas konfederacji targowickiej, gdzie sprzedał Polskę carycy Katarzynie. Symbolizuje też pychę
magnacką. Niezwykle ważnym symbolem jest też Wernyhora to z kolei symbol porozumienia ponad
podziałami, porozumienia polsko-ukraińskiego w sprawie odbudowy wielkiej Rzeczypospolitej. Daje
nadzieję na odzyskanie niepodległości, sam inicjuje wszelkie działania mające do tego doprowadzić.
Do przedmiotów mających wydźwięk narodowy w Weselu możemy zaliczyć bronowicką chatę, w której
rozgrywa się akcja. Symbolizuje ona całą Polskę, osoby w niej przebywające to bardzo szeroki przekrój
polskiego społeczeństwa. Złoty róg natomiast symbolizuje szansę odzyskania niepodległości, jego dźwięk
miał wyzwolić ducha narodu. Dzwon Zygmunta w słowach Stańczyka symbolizował wielką tradycję
historyczną Polski. Dzwon jest sercem narodu i dopóki on dzwoni, naród żyje. Kaduceusz, który Stańczyk
wręcza Dziennikarzowi jest symbolem nie tylko przywództwa politycznego, ale przede wszystkim usypiania i
dezorientowania narodu, zniechęcania go do walki narodowo-wyzwoleńczej, zachęcania do lojalności wobec
zaborców.
Mamy tu także symboliczne sceny. Chocholi taniec symbolizuje stan, w jakim znajdowała się wówczas
Polska, a więc uśpienie, marazm, niewolę, beznadzieję. Błędne koło taneczne oznacza bierność narodu, brak
jakiejkolwiek inicjatywy niepodległościowej, poddanie się.
Kontekst
Symbolikę narodową dostrzec możemy także w Panu Tadeuszu. Na ścianach domu w Soplicowie wiszą
obrazy ważnych polskich bohaterów: Tadeusza Kościuszki, Rejtana i Jasieńskiego. Zegar z kurantem
160
wygrywa melodię Mazurka Dąbrowskiego, a tytułowy bohater eposu nosi imię na cześć Kościuszki.
Odrębnym symbolem jest dworek w Soplicowie, to symbol polskości, możliwości jej przetrwania. Sędzia,
jako gospodarz tego miejsca, to także osobny symbol, symbol kogoś, kto strzeże narodowych tradycji,
przechowuje je dla następnych pokoleń, by mogły do nich wracać i przekazywać je dalej.
Podsumowanie
Twórcy sięgają po symbole, by pokazać to, co trudne i niezrozumiałe. Pokazują tym samym nie tylko pewne
rodzaje przepowiedni, ale także nawiązują do znanych przedmiotów, których znaczenia nie trzeba wyjaśniać.
5. Kreacja postaci inteligenta. Omów zagadnienie na podstawie Wesela Stanisława Wyspiańskiego. W

Wstęp
Inteligencja to warstwa społeczna składająca się z ludzi najlepiej wykształconych i wyedukowanych, która
wykształciła się ze zubożałej szlachty. To właśnie na tej grupie społecznej opierały się instytucje, to oni
niejako wzięli na siebie odpowiedzialność za kraj. Chociaż inteligencja powinna budzić szacunek i kierować
się zbiorem zasad, etosem, to nie zawsze tak jest. Literatura pokazuje, że inteligencja zapominała o swoich
powinnościach, moralnych zasadach, ale też patriotycznych ideałach. Literatura zadaje pytania, czy
inteligencja o tych ideałach pamięta i jak je realizuje.
Argumentacja
Jednym z najważniejszych polskich dzieł ukazujących inteligencję jest Wesele. Stanisława Wyspiańskiego. Na
przyjęciu weselnym inteligenta i chłopki widzimy gości jednej i drugiej strony. Wyspiański scharakteryzował
obie grupy społeczne. Inteligencja wypada tu niestety bardzo źle. Są to ludzie pozbawieni ambicji, bierni,
nieodpowiedzialni, którzy nie potrafią wywiązać się ze swojej roli, jaką jest przewodzenie społeczeństwu i
prowadzenie go do walki o odzyskanie niepodległości. Inteligencja pokazana jest jako grupa wywyższająca
się, ale jednocześnie niezdolna do działania. Do inteligencji w dramacie należą m.in Lucjan Rydel i Kazimierz
Przerwa Tetmajer - poeci, dziennikarz Rudolf Starzewski, Nos i Radczyni. Traktują oni chłopów w sposób
przedmiotowy, z góry, nie doceniają ich, nie znają realiów życia na wsi, a mimo to zachwycają się nią,
traktując jak Arkadię. To dekadenci, nieumiejący Pokierować społeczeństwem. Bierność i słabość inteligencji
uosabiają Dziennikarz, niezdolny do pobudzenia Polaków. Wręcz przeciwnie, on jedynie usypia ich swoim
pisaniem o sprawach mało ważnych. Niestety swojej roli nie podołał też Poeta. Chciałby co prawda być
wieszczem, ale wspomniany dekadentyzm mu na to nie pozwala. Dlatego ukazuje mu się Rycerz, który chce
wlać w niego siłę Wydaje się, że Gospodarz, który także jest inteligentem, ale spędził 10 lat na wsi będzie inny.
To jemu powierza Wernyhora misję rozpoczęcia powstania. Ten jednak przekazuje Jaśkowi złoty róg,
zrzucając z siebie odpowiedzialność za naród i zaprzepaszczając szanse na sukces. Inteligencja zobrazowana
przez Wyspiańskiego jest sportretowana w sposób jednoznacznie negatywny i sprzeniewierza się etosowi,
który powinien jej przyświecać.
Kontekst
161
Nie wszyscy inteligenci pokazani są jednak w sposób tak negatywny, jak w Weselu. Nieco inny obraz
rodzącej się dopiero inteligencji pokazany jest w Lalce Bolesława Prusa. Do inteligencji należy zaliczyć
głównego bohatera, Stanisława Wokulskiego, który jest kupcem, zubożałym szlachcicem i niespełnionym
naukowcem. Rozpoczyna studia, interesuje się nauką, ale udział w powstaniu i zsyłka na Sybir sprawiają, że
jego losy toczą się inaczej. Zostaje niesamowicie bogatym kupcem, sukces finansowy uzyskał dzięki własnym
zdolnościom. To zaś sprawiło, że uzyskał awans społeczny. To niezwykle pracowity, ambitny i uczciwy
człowiek, który troszczy się o losy ojczyzny i rozumie prace organiczna i prace u podstaw, zatem pomaga
najbiedniejszym wydobyć się z nędzy.
Innym ciekawym inteligentem w Lalce jest przedstawiciel arystokracji Julian Ochocki. To jeden z
nielicznych sympatycznych reprezentantów tej grupy. Jest pełnym pasji naukowcem, wywodzącym się z
arystokracji. Jego marzeniem i celem jest wynalezienie maszyny latającej. Tej pasji poświęca każdą wolną
chwilę. Nie ma czasu na miłość, na kobiety, na marnowanie czasu, jak inni przedstawiciele tej grupy.
Ochocki chce ludziom pomóc, chce, by ich życie dzięki maszynie latającej było prostsze.
Podsumowanie
Okazuje się zatem, że inteligenci młodopolscy nie podołali zadaniom. Przerosło ich to, co otrzymali od
swoich poprzedników. Pozytywiści mają bowiem szlachetne ideały, jak praca, utylitaryzm, wzmocnienie
gospodarki. Inteligencja widzi niepowodzenia tych wzniosłych ideałów i sama staje się bierna, dekadencka.
Nie ma w sobie wiary i pasji. Takie przedstawienie najważniejszej społecznej grupy nie wróży nic dobrego.
6. Funkcje przedmiotów i postaci symbolicznych w utworze literackim. Omów zagadnienie na

podstawie Wesela Stanisława Wyspiańskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Ten punkt możesz opracować tak samo, jak pkt 4 i skupić się na symbolach narodowych.
7. Relacje między przedstawicielami różnych grup społecznych. Omów zagadnienie na podstawie

Wesela Stanisława Wyspiańskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Społeczeństwo jest zróżnicowane, podzielone na stany, grupy społeczne, klasy. Tak było od zawsze, bowiem
w społeczeństwie występuje hierarchiczność. Każda z tych grup miała charakterystyczne wady i zalety i przez
długo każda skupiała się na sobie, nie bardzo ingerując w inne – niższe czy wyższe stany. Zmieniło się to
nieco w pozytywizmie, kiedy zauważono, że należy niejako wziąć w opiekę tych biedniejszych, którzy sami
sobie nie radzą. Niezupełnie się to udało, ale pomiędzy chłopstwem a inteligencją zaczęły tworzyć się w epoce
Młodej Polski związki i ich wzajemna relacja siłą rzeczy zaczęła się zmieniać. Niestety nie prowadziło to do
zupełnego zrozumienia.
Kontekst
W Lalce Bolesława Prusa mamy ukazany czas poprzedzający akcję Wesela. Pomimo tego, że twórcy
pozytywistyczni postulowali pracę u podstaw, pracę organiczną i asymilację Żydów, to w utworze
162
zobaczymy, że założenia te nie szły w parze z czynami. Przynajmniej nie zawsze i nie u wszystkich. Główny
bohater – Stanisław Wokulski wywodzi się ze zubożałej szlachty. Jest jednak człowiekiem niezwykle
pracowitym i przy wytężonej pracy i odrobinie szczęścia udaje mu się zarobić ogromne pieniądze. To
przekonuje do niego część arystokracji, zwłaszcza, że jego fortuna jest często większa, niż tych, którzy
większość stracili nieudolnym inwestowaniem. Jednak w oczach Izabeli nie zasługuje on na nią, jest bowiem
niżej urodzony. I choć jako jeden z nielicznych rozumie postulaty pozytywistyczne, to jednak nadal jest kimś,
kogo się toleruje, ale nie uważa. Łęcka bierze pod uwagę jego kandydaturę na męża, ale w zasadzie tylko
dlatego, że stoi przed nią wizja bankructwa.
Argumentacja
Kilkadziesiąt lat później, w epoce Młodej Polski dochodzi do ślubów przedstawicieli innych grup
społecznych – chłopstwa i inteligencji, ale nie przez wszystkich jest to dobrze widziane. Pomimo tego, iż
członkowie tych grup biorą ze sobą ślub, to nie rozumieją się i dzieli ich przepaść. I akt Wesela pokazuje
różnice między chłopami i inteligencją i niemożność porozumienia się. Dziennikarz, przedstawiciel
inteligencji uważa swego rozmówcę Czepca za głupszego od siebie. Nie wierzy, że polski chłop interesuje się
polityką, uważa, że powinien on zająć się polem i nie wyglądać poza soje podwórko. Chce go ośmieszyć, ale
nie udaje mu się to. Podobnie jest podczas rozmowy Radczyni z Kliminą. Tutaj także inteligentka ociera się o
ignorancję, pytając w listopadzie, czy już chłopi zasiali zboże. Chłopi czują, że przyjezdni kpią nich, ich
zapału, dążeń, odwagi, a sami boją się odpowiedzialności, nie chcą jej brać na swoje barki. Wiedzą także, że
zainteresowanie wsią spowodowane jest nudą, szukaniem nowej rozrywki przez inteligencję.
Społeczeństwo w Weselu jest podzielone, ale niezwykle ważne jest to, że każdy martwi się o siebie i wszyscy
godzą się na ten podział. Co więcej – grupy te, choć pozornie blisko siebie, są niezdolne do współpracy, a to
prowadzi do braku porozumienia w sprawach tak ważnych, jak powstanie narodowe.
Podsumowanie
Zarówno w Weselu, jak i w Lalce pokazany jest podział społeczeństwa, doprowadzający do tego, że
współpraca, wspólnota, stają się niemożliwe. Arystokracja czy inteligencja w jakiś sposób gardzą ludźmi
biednymi, gorzej urodzonymi. Nie wierzą w ich możliwości, a jeśli okazuje się, jak u Wokulskiego, że
możliwości te dają efekty, znajduje się ktoś, kto i tak wzgardzi takim człowiekiem.
8. Funkcja proroctw i przepowiedni w utworach literackich. Omów zagadnienie na podstawie Wesela

Wstęp
Ludzi ciekawi ich los, to, co może się wydarzyć. Zdarza się, że ślepo mu ufają, ale jest i tak, że pragną uciec od
tego, co usłyszą, co ma ich spotkać. Przepowiednia w Delfach się nie myliła i przekazywała bohaterom to, co
ma ich spotkać, to pod jej wpływem uciekali, buntowali się, robili wszystko, by nie ziściły się przepowiednie.
Mijały wieki i wciąż przepowiednie odgrywały znacząca rolę, także dla bohaterów literackich. Są one zatem
wizjami tego, co ma nastąpić. Mogą pokazywać zarówno możliwości, jak i zagrożenia.
Kontekst
163
Prorokiem, który nie jest rozumiany i którego przepowiednie brane są za majaki jest Kasandra w Odprawie
posłów greckich. Kobieta przepowiedziała, że Troja zmierza do upadku, pokazała dokładny przebieg wojny.
Mówiła, kto umrze i z czyjej ręki. Przepowiedziała także podstęp w postaci konia trojańskiego i prosiła, by nie
wpuszczać go do miasta. Niestety Priam nie wysłuchał jej. Zapomniał też o przepowiedni dotyczącej jego
syna – Aleksandra. Wiedział, że zniszczy on miasto. Niestety nie usłuchał przepowiedni. Był głuchy na to, co
mówiło się o przyszłości jego kraju. Nie potrafił go obronić, był też nieudolnym królem. Zarówno Kasandra,
jak i mądry Antenor wiedzą, że wojna prowadzi donikąd.
Możesz także odnieść się do przepowiedni wiedźm z Makbeta.
Argumentacja
Nieco inną rolę odgrywa w Weselu proroctwo Wernyhory, XVII wiecznego wróżbity, Kozaka, znanego
głównie z legend. Wernyhora to wróżbita, propagator polsko-ukraińskiego pojednania. Jego przybycie jest
związane z jedną z jego przypowieści. Zapowiedział bowiem swój powrót w chwili, gdy Polska będzie prawie
martwa i pomoże ją wskrzesić. Przybywa zatem do Gospodarza z jasno sprecyzowanym rozkazem, którego
wypełnienie da Polsce niepodległość. Gospodarz ma rozesłać wici, zgromadzić chłopów na błoniach i zadąć
w róg. Jednak mówi także, że ważniejszy nie może być interes własny, niż dobro ogółu. To bowiem
doprowadzić może do klęski. Niestety przepowiednia się spełnia. Jasiek gubi złoty róg, kiedy podnosi czapkę
z pawimi piórami, symbol prywaty.
Formę przepowiedni ma także ukazanie się Dziadowi Upiora, czyli Jakuba Szeli, przywódcy rabacji
galicyjskiej. Uprzedza on, że skoro rzeź miała miejsce kiedyś, to może się ona powtórzyć. Szlachta i chłopi są
bowiem od siebie zbyt daleko, nie rozumieją się, nie potrafią się porozumieć, a to prowadzi do rozłamów i
nie wróży dobrze odzyskaniu niepodległości, gdyż do tego potrzeba zjednoczenia.
Podsumowanie
Proroctwa i przepowiednie pokazują to, co się stanie lub to, co może się stać, jeśli bohaterowie nie wykonają
pewnych działań. W przypadku antyku ucieczka przed przepowiednią, przed losem jest niemożliwa, ale na
przełomie XIX i XX wieku przepowiednia może oznaczać możliwości, które się spełnią, jeśli bohaterowie
podejmą odpowiednie działania.
9. Refleksja nad narodem jako temat utworów literackich. Omów zagadnienie na podstawie Wesela
Do tego pytania nieco przerobimy pkt.7
Wstęp
Każdy naród ma swoje tradycje i język. Naród taki jak nasz, o niesamowicie bujnej i ciekawej historii często
bywa w utworach nie tylko opisywany, ale także krytykowany. Artyści pokazują społeczeństwo, które jest
zróżnicowane, podzielone na stany, grupy społeczne, klasy. Tak było od zawsze, bowiem w społeczeństwie
występuje hierarchiczność. Każda z tych grup miała charakterystyczne wady i zalety i przez długo każda
skupiała się na sobie, nie bardzo ingerując w inne – niższe czy wyższe stany. Zmieniło się to nieco w
pozytywizmie, kiedy zauważono, że należy niejako wziąć w opiekę tych biedniejszych, którzy sami sobie nie
164
radzą. Niezupełnie się to udało, ale pomiędzy chłopstwem a inteligencją zaczęły tworzyć się w epoce Młodej
Polski związki i ich wzajemna relacja siłą rzeczy zaczęła się zmieniać. Niestety nie prowadziło to do zupełnego
zrozumienia. Autorzy snują refleksję na temat narodu. Ta refleksja często jest smutna.
Kontekst
W Lalce Bolesława Prusa mamy ukazany czas poprzedzający akcję Wesela. Pomimo tego, że twórcy
pozytywistyczni postulowali pracę u podstaw, pracę organiczna i asymilację Żydów, to w utworze
zobaczymy, że założenia te nie szły w parze z czynami. Przynajmniej nie zawsze i nie u wszystkich. Główny
bohater – Stanisław Wokulski wywodzi się ze zubożałej szlachty. Jest jednak człowiekiem niezwykle
pracowitym i przy wytężonej pracy i odrobinie szczęścia udaje mu się zarobić ogromne pieniądze. To
przekonuje do niego część arystokracji, zwłaszcza, że jego fortuna jest często większa, niż tych, którzy
większość stracili nieudolnym inwestowaniem. Jednak w oczach Izabeli nie zasługuje on na nią, jest bowiem
niżej urodzony. I choć jako jeden z nielicznych rozumie postulaty pozytywistyczne, to jednak nadal jest kimś,
kogo się toleruje, ale nie uważa. Łęcka bierze pod uwagę jego kandydaturę na męża, ale w zasadzie tylko
dlatego, że stoi przed nią wizja bankructwa. Naród ukazany jest tu jako podzielony i nieinteresujący się
losami państwa, tylko swoim własnym życiem. I choć postulaty pozytywistów są ważne i klarowne, to
szanuje je i wprowadza w życie garstka ludzi, w zasadzie jednostki. Arystokracja skupia się jedynie na sobie, a
biedota nie jest w stanie wydobyć się ze swojego fatalnego położenia samodzielnie.
Argumentacja
Kilkadziesiąt lat później, w epoce Młodej Polski dochodzi do ślubów przedstawicieli innych grup
społecznych – chłopstwa i inteligencji, ale nie przez wszystkich jest to dobrze widziane. Pomimo tego, iż
członkowie tych grup biorą ze sobą ślub, to nie rozumieją się i dzieli ich przepaść. I akt Wesela pokazuje
różnice między chłopami i inteligencją i niemożność porozumienia się. Dziennikarz, przedstawiciel
inteligencji uważa swego rozmówcę Czepca za głupszego od siebie. Nie wierzy, że polski chłop interesuje się
polityką, uważa, że powinien on zająć się polem i nie wyglądać poza soje podwórko. Chce go ośmieszyć, ale
nie udaje mu się to. Podobnie jest podczas rozmowy radczyni z Kliminą. Tutaj także inteligentka ociera się o
ignorancję, pytając w listopadzie, czy już chłopi zasiali zboże. Chłopi czują, że przyjezdni kpią nich, ich
zapału, dążeń, odwagi, a sami boją się odpowiedzialności, nie chcą jej brać na swoje barki. Wiedzą także, że
zainteresowanie wsią spowodowane jest nudą, szukaniem nowej rozrywki przez inteligencję.
Społeczeństwo w Weselu jest podzielone, ale niezwykle ważne jest to, że każdy martwi się o siebie i wszyscy
godzą się na ten podział. Co więcej – grupy te, choć pozornie blisko siebie, są niezdolne do współpracy, a to
prowadzi do braku porozumienia w sprawach tak ważnych, jak powstanie narodowe.
Podsumowanie
Refleksja na temat narodu w dziełach polskich twórców jest gorzka. Naród jest podzielony, nie potrafi
współdziałać, a często nie widzi nawet takiej konieczności. Nie może udać się zatem powstanie, a wcześniej
umocnienie państwa, jeśli aktywne są tylko jednostki. To, co nie wiedzie się w pozytywizmie, w Młodej
Polsce okazuje się jeszcze trudniejsze. Inteligencja bowiem staje się dekadencka i niezdolna do działania na
rzecz powstania.
165
10. Symboliczny sens chocholego tańca w kontekście polskiej kultury i historii. Omów zagadnienie na
podstawie Wesela Stanisława Wyspiańskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Wesele Stanisława Wyspiańskiego to dramat rozgrywający się w 1900 roku w Bronowicach pod Krakowem,
w zaborze galicyjskim. To w zasadzie jedyne miejsce w kraju podzielonym rozbiorami, w którym dosyć
swobodnie można działać i wypowiadać się. Nie działa tam tak straszna cenzura, jak w zaborze rosyjskim czy
pruskim. Na weselu gromadzą się chłopi i inteligencja, czyli stany, które mogą mieć realny wpływ na
zorganizowanie powstania i wyrwanie kraju z niewoli. Tak jednak się nie dzieje. Okazuje się bowiem, że
Polacy nie są zdolni do zjednoczenia i zrywu. Symbolem tej niemocy jest chocholi taniec.
Argumentacja
Dramat Stanisława Wyspiańskiego to utwór niezwykle symboliczny, w którym niemal każda scena,
szczególnie w akcie II i III ma ukryte znaczenie. Jedną z takich symbolicznych postaci, mającą wpływ na
odczytanie dramatu jest Chochoł. To słomiane okrycie ochraniające drzewa i krzewy przed zimowym
chłodem. Chłopi okrywali często róże słomą, by przetrwały zimę. Tak dzieje się przed bronowicką chatą. Tą
dziwna postać zaprasza pod koniec I aktu Para Młoda za namową Poety, który wcześniej rozmawia o tym z
Rachelą. Pan Młody zachwycony tym, co dzieje się w jego życiu, także zaprasza tego dziwnego gościa.
Chochoł przyjmuje zaproszenie i przybywa na uroczystość weselną. Przychodzi do córki gospodarzy – Isi, ale
ta wystraszone dziwnym gościem wypędza go. Chochoł rzuca na ludzi czar i zaczynają się w nich odzywać
dziwne, głęboko skrywane uczucia. Nawiedzające ich duchy to ich alter ego, uosobienie ich pragnień, marzeń
oraz obaw. W ostatniej scenie chochoł wzmacnia moc swojego czaru. Za pomocą muzyki wprawia zebranych
gości w stan melancholii i bezładu.
Melodia ta, usypiająca i monotonna sprawia, że uczestnicy wesela poruszają się w rytm, jakby byli pogrążeni
w głębokim śnie. Bezwolnie podążają za melodią, która prowadzi ich ku bierności. Wcześniej Chochoł
nakazuje Jaśkowi zabrać wszystkim kosy i szable, by pozbawić zgromadzonych chłopów ich możliwości
działania. Nie ma złotego rogu, nie wypełni się to, co mogło się wypełnić. Zaprzepaściły się nadzieje na zryw,
którego inicjatorem był Wernyhora.
Chocholi taniec jest symbolem marazmu i uśpienia polskiego narodu. Polacy nie są gotowi do zrywu, są
uśpieni. Taki stan nie pozwala im na marzenia o odzyskaniu niepodległości. Pogrążeni są w niemocy,
bezradności, marazmie. Tak, jak zgromadzeni i weselnicy pogrążeni są w bezsilnym tańcu, tak samo dzieje się
z całym społeczeństwem.
Kontekst
Do ostatniej sceny Wesela przyrównywany

jest obraz Jacka Malczewskiego Błędne koło.
Sam tytuł sugeruje sytuację bez wyjścia.
Podobnie, jak u Wyspiańskiego mamy tu ludzi
pogrążonych w dziwnym tańcu, niemogących
się z niego, wydostać. Widzimy też dwie części,
166
prawą jasną oraz lewą o barwach ciemniejszych. To nadal podziały, które są między grupami. Nie jest w
stanie też wyrwać uczestników z tego dziwnego tańca siedzący na górze drabiny inteligent, bierny
obserwator.
Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C5%82%C4%99dne_ko%C5%82o_(obraz_Jacka_Malczewskiego)
Podsumowanie
Chocholi taniec to symbol marazmu, niemożności, braku możliwości. To określenie tego, co dzieje się w
społeczeństwie polskim przełomu wieków. Pomimo tego, że twórcy tego okresu nazywają się
neoromantykami, to nie mają romantycznego zapału i nie chwycą za broń, a jeśli to zrobią, to może się
okazać, że nie są zdolni do żadnego ruchu.
11. Relacja świata realistycznego i fantastycznego. Omów zagadnienie na podstawie Wesela Stanisława
Wstęp
Wesele Stanisława Wyspiańskiego to utwór zainspirowany weselem przyjaciela z chłopką. Premiera utworu
stała się głośnym wydarzeniem w Krakowie. Spodziewano się niejako relacji z tego wydarzenia. Czekano na
skandal i reportaż zarazem z głośnego wesela powszechnie lubianego poety z wiejską dziewczyną z Bronowic.
Akt I dzieła spełniał w jakiś sposób oczekiwania widzów. Jednak, kiedy Rachela zaprosiła słomianego
chochoła – wszystko się zmieniło. Zaproszenie to powtarza Młoda Para, wieńcząc tym samym akt I.
W akcie II wraz z wybiciem północy do Isi przychodzi Chochoł rozpoczynając fantastyczną część dramatu.
Od tej chwili plan realistyczny i fantastyczny współistnieją obok siebie, przeplatają się i wzajemnie przenikają.
Kiedy przybywa widmo narzeczonego Marysi mamy do czynienia z balladą, nawiązującą do romantycznej
Romantyczności. Zjawa powraca z zaświatów, aby ponownie ujrzeć ukochaną kobietę i przypomnieć o
łączącym ich niegdyś uczuciu. Kiedy jedna na scenę wchodzi Stańczyk, dramat wzbogaca się o trudną
problematykę narodową. Dokonuje się tu swoisty sąd nad teraźniejszością i podstawą Dziennikarza, w
którym osądza go królewski błazen. Na podobnej zasadzie zostały skonstruowane kolejne Widma: Rycerza,
Hetmana i Upiora.
Sytuacja zmienia się nieco wraz z przybyciem Wernyhory. Do tej pory zjawy widziane były przez pojedyncze
osoby, wróżbita natomiast pojawia się nie tylko Gospodarzowi, ale także parobkom - Kubie i Staszkowi. Co
ciekawe Kozak zostawia po sobie realne, materialne przedmioty. To złota podkowa, ukryta później w skrzyni
przez Gospodynię oraz złoty róg, oddany przez Gospodarza Jaśkowi. Wernyhora jest zjawą ze świata
fantastyki, ale to za jego sprawą dzieją się późniejsze zdarzenia. Po zgubieniu rogu wieszcza zastępuje
Chochoł, który przygrywa do tańca wszystkim zgromadzonym w izbie ludziom, zastygłym w oczekiwaniu na
obiecany im znak.
Osoby z planu fantastycznego stają się materializacją myśli o charakterze symbolicznym. Widzimy, co komu
gra w duszy, jakie ma kompleksy, ale też, jakie kompleksy mają wszyscy Polacy. Widać to także w widmie
Szeli – Upiorze, który ostrzega, odsłaniając kompleks społeczny, spychany w niepamięć.
Kontekst
167
Relacje między światem fantastycznym a realnym znajdziemy u Szekspira. Wśród postaci fantastycznych w
Makbecie są trzy wiedźmy i Hekate oraz Duch Banka. Wiedźmy są wysłanniczkami i zwiastunkami losu.
Budzą one strach i mają nadprzyrodzone zdolności. Przemieszczają się podróżując na latającym sicie, gotują
tajemniczą zupę, potrafią uśmiercać zwierzęta i zmieniać się w zależności od potrzeb. Przyroda zmienia się,
gdy się pojawiają. Robią to w określonym miejscu: na pustkowiu, gdzie kwitną wrzosy, w ponurą pogodę.
Burza i błyskawice potęgują grozę sytuacji. Rozmowa wiedźm i poruszane tematy nie wróżą niczego
dobrego. Rozmawiają one o karze, jaka spłynie na narzeczonego nieuprzejmej dziewczyny i urwanym palcu
sternika. Postacie te kojarzą się ze złem, przepowiadają straszną przyszłość. Hekate, czwarta wiedźma,
ważniejsza niż pozostałe, chce zniszczyć człowieczeństwo Makbeta. To one jako pierwsze spowodują, że
Makbet zechce być królem. Uwierzy bowiem w ich przepowiednie. Pobudzą do tego czynu zarówno
Makbeta, jak i jego żonę. Ta druga przepowiednia o podejściu lasu pod mury zamku sprawi, że Makbet
poczuje się bezkarny. Szekspir wprowadza czarownice, by zbudować nastrój napięcia i grozy, to one
przepowiadają przyszłość, podobnie, jak w tragedii greckiej wróżbici czy przepowiednie. Są także
upostaciowieniem zła.
wiedział co zrobił Makbet i dlaczego. Był bowiem przy przepowiedni wiedźm. Duch przyjaciela pojawia się
Podsumowanie
W Weselu Stanisława Wyspiańskiego plan fantastyczny ma bardzo ważne znaczenie. Dzięki niemu
realistyczny dramat nabiera cech dramatu narodowego, rozszerzając znacznie problematykę, autor dokonuje
też dzięki niemu ostrej krytyki narodowych mitów i rozrachunku z polskim społeczeństwem. Szekspir
natomiast pokazując przenikanie obu światów pokazuje, jak niebezpieczne może być zawierzanie temu, co
irracjonalne i jak mocno świat przepowiedni, duchów, czarownic może wpływać na dusze bohatera.
12. Rozprawa z narodowymi mitami. Omów zagadnienie na podstawie Wesela Stanisława

Wstęp
Pisarze i poeci osadzeni w poszczególnych epokach, kształtowali światopogląd i wskazywali drogę, którą
należy kroczyć. Stawali się w ten sposób autorytetami kształtujący myślenie narodu. To od nich zależało,
jakie ideały były ważne w danym momencie, jak oceniana była historia. Ważne jest także to, że tworzyli
narodowe mity, lub wręcz przeciwnie – demaskowali je. Taka demaskacja, rozprawa z mitami narodowymi
ma miejsce w Weselu, ale i we wcześniejszych tekstach literackich.
Kontekst
Romantyzm to czas, kiedy mity narodowe odegrały niezwykle ważną rolę. Były potrzebne Polakom
niemającym swojej ojczyzny. Mity znajdziemy w III części Dziadów. Jeden z nich to narodowy Mesjanizm.
168
Widzimy w nim Polskę jako Mesjasza narodów. Polska cierpi i musi umrzeć, aby móc zmartwychwstać.
Cierpienie Polaków opatrzone jest więc większym sensem. Tej koncepcji przeciwstawił się w Kordianie
Juliusz Słowacki, wysuwając własne hasło i własny mit - Polska Winkelriedem narodów. Winkelriedyzm
postulował walkę zbrojną, aktywną działalność, a nie bierną postawę męczeństwa i zgody na cierpienie.
Słowacki twierdził bowiem, że jest to tylko ze strony Mickiewicza usypianie aktywności narodu, poddał w
ten sposób teorię mesjanizmu demitologizacji.
Argumentacja
Wyspiański w Weselu pokazał nieaktualność, a nawet niedorzeczność wielu narodowych mitów. Oskarża
inteligencję o ich pielęgnowanie, a przy tym o bierność i wewnętrzną niemoc. Przekreśla między innymi mit
racławickiego chłopa oraz mit przywódczej roli samej inteligencji.
Już dekoracja, a wśród niej Matejkowskie obrazy pokazujące dni chwały, ma się nijak do tego, co reprezentują
weselnicy, a przede wszystkim Gospodarz, wybrany na przywódcę. W domu Gospodarza wisi co prawda
obraz Wernyhory, co oznaczać może wiarę w jego wizję, ale nawet to nie pomoże Gospodarzowi w
wypełnieniu misji.
Zjawy, pojawiające się w dramacie, wywodzą się z warstw symbolicznych historii, sztuki i poezji, gdzie
funkcjonują jako mity. Ich przybycie odsłania prawdę o pozorach i złudzeniach bohaterów dzieła, z którymi
prowadzą dialogi. Jednym z ważniejszych mitów upadających w utworze jest mit
Społeczny, narodowy, rozbudzony w romantyzmie, gdzie wizja racławickich kosynierów, pod odpowiednim
przewodnictwem, miała być głównym czynnikiem sprawczym walki wyzwoleńczej. Mit ten widoczny jest na
obrazach Matejki, zawieszonych na ścianach bronowickiej chaty. Wyspiański w Weselu dokonał
konfrontacji tych mitów z rzeczywistością i zakończyła się ona upadkiem mitu
Wyspiański kompromituje także mit „kosyniera-wybawcy”, ale nie rozprawia się z nim aż tak okrutnie.
Chłopi bowiem stawiają się na wezwanie, pokazując swoją siłę i wolę działania. Nie mają jednak przywódcy,
który pokieruje nimi. Sami natomiast nie są zdolni do zorganizowania zrywu. I tu obala się kolejny mit
chłopa- Piasta, który potrafi przewodzić ludem.
Podsumowanie
Mity narodowe są niestety jedynie mitami, które niewiele mają wspólnego z rzeczywistością. Pokazuje to
zarówno Słowacki, umieszczając symbol mesjanizmu w szpitalu dla obłąkanych, jak i Wyspiański, rozbijając
mit o przywódczej roli inteligencji, czy chłopie kosynierze. Ostateczny rozrachunek z narodowymi mitami
odsłania zatem bolesną rzeczywistość.
13. Jaką ocenę dziejów Polski zawiera literatura? Omów zagadnienie na podstawie Wesela Stanisława
Wstęp i teza
Polska to kraj, który od wieków boryka się z problemami, powstaniami, wojnami. Naszą bogatą historię
dostrzegali rzecz jasna artyści i wykorzystywali ją w swoich utworach. Czasem patrzyli na nią krytycznie lub
wręcz przeciwnie, ukazywali ją jako zbyt wspaniałą. Prócz historii mieli jednak czasy sobie współczesne,
których nie sposób było nie komentować. Zawierali więc ocenę dziejów Polski, często niezwykle gorzką.
Czasem jednak widzieli je przez pryzmat wyższej konieczności.
169
Kontekst
Kiedy pisze się coś „ku pokrzepieniu serc”, w momencie trudnym dla Polaków, to oczywiste jest, że dzieje
Polski pokazane będą tak, by podnieść na duchu. Tak zrobił też Henryk Sienkiewicz w Potopie. Powieść
Sienkiewicza to powieść historyczna, oparta na wydarzenia i postaciach autentycznych. Noblista jednak nie
pozostaje wierny historii i posługuje się nią w odpowiedni dla „pokrzepienia serc” sposób. Mamy zatem
ukazaną tragiczną sytuację Polaków tuż przed napadem Szwedów na polskie ziemie. Potężna armia
Wittenberga najeżdża na Wielkopolskę, a słabo zorganizowani Polacy nie potrafią się bronić. Dochodzi do
porażki pod Ujściem. To jednak nie koniec nieszczęść, bowiem magnateria na czele z Januszem Radziwiłłem
dokonuje zdrady i podpisuje akt ugody. Karol Gustaw opanowuje kolejne miasta, w tym Warszawę i
Kraków. Król Polski musi udać się na wygnanie, mając przy boku niewielką wierną armię. Sienkiewicz
przedstawia zatem początkową sytuację w sposób niezwykle tragiczny i beznadziejny. Historia widzi to nieco
inaczej.
Zdrada nie była tak powszechna, Radziwiłł nie był jedynie egoistycznym i zadufanym w sobie zdrajca,
pragnącym bogactw i władzy. Momentem przełomowym dla historii w Potopie jest obrona Częstochowy.
Zanim Kmicic się tam znalazł, widzi całkowitą klęskę kraju, która zmienia się po bohaterskiej obronie
Częstochowy. Bieg historycznych wydarzeń był wolniejszy i o wiele bardziej skomplikowany, niż pokazuje to
Sienkiewicz. Postać Jana Kazimierza w utworze ulega idealizacji, jest oceniany, w przeciwieństwie do
historyków jako władca niemal idealny. Autor obronę Częstochowy traktuje jako przebudzenie się narodu.
Nic dziwnego. Sanktuarium było dla Polaków niezwykle ważne i odmiana losów po jego obronie z
pewnością „krzepi serca”.
Argumentacja
Zupełnie inaczej pokazane są dzieje Polski w Weselu. Tu nie chodziło bowiem o to, by krzepić serca, ale o to,
by krytycznie spojrzeć na to, co się w Polsce działo. Wydarzeniem historycznym, które wskazane jest w
dramacie jest rabacja galicyjska, której temat jako pierwszy poruszył Dziad, mówiąc, że był bardzo blisko tych
wydarzeń. Sprowokowane przez Austriaków wydarzenie sprawiło, że chłopi w bestialski sposób
zamordowali blisko tysiąc szlachciców. Następnie zaś wojska austriackie brutalnie spacyfikowały chłopów.
Za przywódcę rabacji uchodził Jakub Szela. Cały czas mówi się o tych wydarzeniach, ponieważ, mimo
zapewnień z obu stron ani inteligencja, ani chłopi o nich nie zapomnieli. To niechlubny moment w dziejach
polskiej historii.
Kolejnym wydarzeniem historycznym przywołanym w dramacie Wyspiańskiego jest bunt chłopów
ukraińskich skierowany przeciwko polskiej szlachcie. Mówi o nim Wernyhora wspominając krwawe łuny.
Do antypolskiego buntu na Ukrainie doszło przy okazji konfederacji barskiej, skierowanej przeciwko królowi
Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i wspierającej go Rosji. Rosjanie wmówili ukraińskim popom, że
Polska związała się z muzułmanami i razem z nimi chce walczyć z prawosławiem. Dowiedzieli się o tym
Kozacy i ponownie doszło do rozlewu krwi.
Hetman Branicki to też wspomnienie niechlubnej przeszłości Polski i zdrady na rzecz Rosji. Takich dziejów
Polski nie jest w stanie zrównoważyć Stańczyk, wspominający świetność Jagiellonów, czy też Zawisza
Czarny. Oni są z dalekiego średniowiecza, a to co złe, co łączy się z przelewem krwi, rozgrywało się niedawno,
pamięta to Dziad, pamiętają z opowiadań i chłopi i inteligencja.
170
Podsumowanie
Nie zawsze zatem dzieje Polskie pokazane są w sposób pozytywny, tak jak u Sienkiewicza. Pisarze chcą
czasem osądzić dzieje w zupełnie inny sposób i przypomnieć, że to, co było, może przyjść. Chcą także
pokazać, że historia nie jest nieskazitelna, a naród nie jest w stanie uczyć się na błędach. Wręcz przeciwnie,
powtarza je i robi nowe, które oddalają Polskę od wymarzonej niepodległości.
14. Krytyczny obraz rzeczywistych relacji społecznych. Omów zagadnienie na podstawie Wesela
Ten punkt, to powtórzenie pkt 7. Można spokojnie wrócić do tamtego 😊
15. Motyw wesela i jego znaczenie w kreacji świata przedstawionego. Omów zagadnienie na podstawie
Wesela Stanisława Wyspiańskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Wesele, to wydawać by się mogło jeden z najradośniejszych motywów w polskiej literaturze. Pokazuje
przecież uwieńczenie miłości dwojga młodych ludzi i gości, którzy przybywają cieszyć się z młoda para w tak
ważnym dla nich momencie. Okazuje się, że jednak tak nie jest.
Teza
Wesele to moment radości, ale też kłótni i żegnania niespełnionych nadziei. Ma ono także wpływ na kreacje
świata przedstawionego. Pokazuje bowiem różnych ludzi połączonych w tym samym momencie i w tym
samym miejscu.
Argumentacja
Dramat Stanisława Wyspiańskiego nawiązuje do autentycznego wydarzenia, jakim było odbywające się w
bronowickiej chacie wesele Lucjana Rydla (Pana Młodego) z pochodzącą z Bronowice Jadwigą
Mikołajczykówną (Panną Młodą). Przyjęcie to odbyło się w domu Gospodarza. Z okazji tego wydarzenia do
Bronowic zjeżdżają przedstawiciele inteligencji oraz przybywają chłopi ze wsi i wspólnie bawią się na weselu.
Poza hucznymi tańcami i zabawami widzimy ludowe ozdoby, ludową muzykę oraz dużą ilość jedzenia i picia.
Tradycje i obyczaje w dramacie Wyspiańskiego nie odgrywają istotnej roli, gdyż schodzą na dalszy plan
kosztem dialogów, jakie odbywają się pomiędzy gośćmi. Motyw wesela służy bowiem Wyspiańskiemu do
zobrazowania kondycji społeczeństwa polskiego w dobie walki o niepodległość i zaprezentowania różnic i
sporów pomiędzy inteligencją a chłopami. Różnice społeczne występujące pomiędzy nimi są bowiem
najważniejszym tematem dzieła. Na weselu zjawiają się duchy będące alter ego zgromadzonych gości
wyrażających polskie wady narodowe. Za ich pomocą Wyspiański odnosi się do kwestii wspólnej walki o
niepodległości, która – jak się ostatecznie okazuje – nie jest możliwa. Wesele jest potrzebne Wyspiańskiemu
nie po to, by pokazać ludowe tradycje, ale by wskazać, różnice między dwiema grupami społecznymi, które
spotykają się w jednym miejscu i teoretycznie mają się połączyć. To połączenie jednak nie jest możliwe, gdyż
za wiele dzieli obie grupy społeczne.
Kontekst
171
Pomimo tego, że wesele jest także sceną w Nie-Boskiej komedii, to tu także nie zapowiada cudownej zabawy i
szczęśliwego życia państwa młodych. Pierwszą rzeczywistą sceną dramatu Zygmunta Krasińskiego jest
ceremonia ślubu hrabiego Henryka z Marią. Odbywa się ona w wiejskim kościele, nad którym kołysze się
Anioł Stróż. Składa on obietnicę, że jeśli małżonek dotrzyma przysięgi małżeńskiej, spotka się z nagroda w
niebie. Jedyne rekwizyty, jakie są zauważone podczas ślubu, to gromnice. Sama akcja wesela rozgrywa się w
pięknie ozdobionej komnacie pełnej gości, gdzie gra muzyka i wszyscy radośnie się bawią. Panna młoda
tańczy z gośćmi, a to bardzo ja męczy. Mąż prosi ją jednak, aby jeszcze chwilę się bawiła, ponieważ on chce
podziwiać jej piękno. Nie jest to jednak moment radosny. Dowiemy się bowiem za chwilę, że ceremonia
zaślubin i wieńcząca ją biesiada okazują się początkiem tragedii rodzinnej Hrabiego i jego żony. Wesele jest tu
ostatnią dobrą chwilą w życiu żony głównego bohatera, która została przez niego zdradzona. Napięcie i
nadchodzącą katastrofę da się wyczuć na podstawie niespokojnego zachowania Marii błagającej męża o to,
aby mogła przestać tańczyć. Robi to dla Męża pomimo zmęczenia. On nie dba o jej dobro, chce tylko piękna
tej chwili, która ma się już nie powtórzyć. Wesele ma posłużyć Krasińskiemu jako przedstawienie
charakterów małżonków, ma być także pożegnaniem ze szczęściem, nie zaś powitaniem go.
Podsumowanie
Zarówno Wyspiański, jak i Krasiński umieszczają w swoich dramatach moment wesela, by pokazać zupełnie
coś innego, niż spodziewa się czytelnik czy widz. Wesele nie jest szczęśliwą zabawą, ale konfrontacją. U
Wyspiańskiego to konfrontacja dwóch grup społecznych, u romantycznego twórcy – konfrontacja
charakterów i wartości małżonków.
PRZEDWIOŚNIE STEFAN ŻEROMSKI

1. Młodość jako czas buntu. Omów zagadnienie na podstawie Przedwiośnia Stefana Żeromskiego. W
Wstęp
Bunt to postawa polegająca na byciu w niezgodzie z czymś, z czym się nie utożsamiamy, odrzuceniu danego
stanu rzeczy i wyrażeniu wobec niego swojej dezaprobaty. Buntować rzecz jasna można się w każdym wieku,
ale tak się składa, że najczęściej buntownikami są ludzie młodzi, także bohaterowie literaccy. Nie zgadzają się
oni na wiele rzeczy, a często buntują się przeciw rodzicom. Możemy mówić wtedy o buncie pokoleń.
Z takim buntem mamy do czynienia w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego i Chłopach Władysława
Reymonta
Kontekst
Motyw konfliktu pokoleń został ujęty w Chłopach. W powieści Władysława Reymonta konflikt rozgrywa
się bowiem pomiędzy ojcem – Maciejem Boryną – a synem Antkiem, którzy nie potrafią się ze sobą
porozumieć. Maciej to najbogatszy gospodarz we wsi, mieszkający pod jednym dachem z Antkiem i jego
żoną Hanką oraz córką Józką. Źródłem konfliktu są sprawy związane z gospodarstwem i ziemią. Mianowicie
Maciej dąży do tego, aby nie przepisywać synowi majątku, mimo że ten ciężko u niego pracuje i teoretycznie
172
jest mu najbliższą osobą w życiu, zaś Antek pragnie się uniezależnić od ojca i prowadzić własne życie jako
gospodarz. Konflikt jest efektem źle rozwiązanych spraw finansowych, wynikających z nieumiejętności
porozumienia się, stanowczości i zapalczywości chłopów. Maciej i Antek nie potrafią szczerze porozmawiać i
rozwiązać swoich problemów, ponieważ są uparci i obaj chcą postawić na swoim. Konflikt pokoleń w
Chłopach ma więc podłoże psychologiczne, wynikające z charakterystycznej chłopskiej dumy, a nie
światopoglądowych różnic pomiędzy bohaterami. Spór potęguje fakt ślubu Macieja z Jagną, z którą
romansuje Antek. Piękna kobieta wchodzi pomiędzy mężczyzn, prowadząc do agresywnych kłótni i
ośmieszenia ojca przez syna na oczach całej gromady.
Jako kontekst możesz użyć także Tango Mrożka lub Antygonę.
Argument
Do konfliktu pokoleń odnosi się również Stefan Żeromski w Przedwiośniu. Główny bohater
powieści to Cezary Baryka - młody Polak wychowujący się za granicą, którego losy od dzieciństwa obserwuje
czytelnik. Autor dokładnie opisuje jego pełne huśtawek dzieciństwo, kiedy poszukiwał drogi, jaką warto
podążać przez życie. Duży wpływ na jego osobowość miał moment, gdy ojciec Seweryn wyjechał na wojnę, a
Cezary został wyłącznie pod opieką matki. Wówczas przechodził również buntowniczy okres, w efekcie
którego doszło pomiędzy nim a matką do konfliktu pokoleń. Odczuwając wolność po wyjeździe ojca,
główny bohater zaczyna dawać wyraz swojemu niezadowoleniu i wielokrotnie postępuje tak, aby zrobić na
złość matce. Dowodem na potwierdzenie takiego stanu rzeczy może być fakt, że w pewnym momencie
Cezary przestaje chodzić do szkoły, a ponadto zaczyna aktywnie popierać hasła rewolucjonistów. Te decyzje
życiowe podejmuje jednak nie dlatego, że nie potrzebuje nauki, lecz po to, aby pokazać matce swój bunt.
Jadwiga Barykowa, mimo nieposłuszeństwa syna, nie wdaje się z w nim w konflikt i często wybacza mu
nieodpowiedzialne zachowanie, choć stara mu się przemówić do rozsądku w logiczny i rozumny sposób. W
tym przypadku konflikt pokoleń jest zatem jednostronny, nie ma jakichkolwiek logicznych podstaw, a jego
przyczyna to młodzieńczy bunt Cezarego Baryki. Stosunki pomiędzy nim a matką nie są jednak jedynym
momentem buntu. W Przedwiośniu, które można uznać za konflikt pokoleń, ponieważ pojawia się on
również na przykładzie relacji pomiędzy Cezarym a ojcem. W tym przypadku konflikt na linii młodzi starzy
jest jednak znacznie bardziej łagodny aniżeli ten pomiędzy matką a Cezarym. Konflikt pomiędzy ojcem
Sewerynem a synem ma miejsce w trakcie podróży do Polski, na którą wspólnie się decydują, aby Seweryn
mógł po raz ostatni zobaczyć ojczysty kraj, a Cezary mógł go w końcu poznać. Jego przyczyną – tak jak w
przypadku sprzeczek z matką – jest stosunek do rewolucji. Mianowicie doświadczony wojną i mający
świadomość bolszewickiego totalitaryzmu Seweryn jest sceptycznie nastawiony do przewrotu i w gruncie
rzeczy wrogi wobec niego. Swoją opinię argumentuje powszechnością zbrodni, która panoszy się w Rosji
pod panowaniem czerwonych przewrotowców, z czym nie może zgodzić się Cezary, który aktywnie popiera
bolszewików, a ich brutalne zachowanie postrzega jako wyraz siły. Podczas gdy syn broni rewolucji, ojciec
stanowczo się jej sprzeciwia, co jest zarzewiem konfliktu. Należy jednak zaznaczyć, że z uwagi na szacunek
Cezarego do Seweryna oraz ze względu na jego zły stan zdrowia nie dochodzi do żadnych poważniejszych
scysji, a konflikt ma wymiar typowo ideologiczny. Powinno się również zwrócić uwagę na milczącą niezgodę
Cezarego na decyzje narzucane mu przez ojca oraz na nieznającą sprzeciwu, niemal dyktatorską postawę
Seweryna.
Podsumowanie
173
Bunt w zasadzie wyrasta z młodzieży, a ona niemal musi się buntować przeciwko pokoleniu ojców. Pokazał
to Cezary, który po latach rozumie, że jego bunt nie był słuszny. Bunt jest jednak niezwykle ważny, gdyż
inaczej dzieci zawsze kroczyłyby drogą ojców, a przecież sami muszą znaleźć własną drogę i cele.
2. Wojna i rewolucja jako źródło skrajnych doświadczeń człowieka. Omów zagadnienie na podstawie
Przedwiośnia Stefana Żeromskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Do historii przeszło wiele rewolucji, które zmieniły jej bieg, udowadniając, że rewolucja to jeden z
dziejowych mechanizmów. Mechanizm ten niestety pochłania wiele ofiar, często niewinnych. Nie ma jednak
możliwości, by rewolucje nie zachodziły, gdyż stary porządek trzeba zburzyć i czasem nie ma innej drogi.
Zawsze jednak rewolucja czy wojna wpływają na człowieka.
Kontekst
Z krwawym ukazaniem rewolucji mamy do czynienia w Nie-Boskiej komedii. W części drugiej Hrabia
Henryk pełni funkcję przywódcy obozu arystokracji. Poniósł klęskę na polu prywatnym, ale ma możliwość
zrealizowania się na polu historycznym. Arystokraci bronią się w katedrze Świętej Trójcy i przysięgają, że
będą walczyć do końca. Są jednak ludźmi, którzy szybko tracą zapał i odwagę i chcą porozumienia z wrogim
obozem rewolucjonistów. Hrabia Henryk pogardza jednak taką postawą i nie godzi się na układy.
Arystokracja to ludzie, którzy schodzą ze sceny historycznej. Zamiast dawnej świetności widzimy u nich
upadek moralny, degenerację, dbanie o siebie, strach. Nie ma w nich żadnej z dawnych wartości. Jedynym
człowiekiem wyróżniającym się w tej grupie jest Hrabia Henryk, który broni honoru arystokracji, ale
jednocześnie pogardza klasą ludzi małych i tchórzliwych. Arystokraci mają swoje argumenty, których starają
się bronić. Uważają, że to oni byli obrońcami i nauczycielami ludu, budowali tradycję i historię wielu
pokoleń. Chcą bronić wiary i własności rodów.
Rewolucjonistami są chłopi, rzemieślnicy, robotnicy fabryczni, lokaje. Rewolucja pokazana jest jako
skierowana przeciwko „Bogom, królom i panom”. Chodzi zatem nie tylko o zniszczenie klasy wyższej, ale
także wszystkich wartości religii, filozofii i sztuki. Podstawowym programem rewolucji jest pragnienie chleba
i uśmiercenie panów i kupców. Rewolucja ma zaspokoić głód, stać się rodzajem krwawej uczty. Rzeźnicy i
lokaje chcą mordować panów. Rewolucji towarzyszy także zepsucie moralne. Do buntu przeciw panom
pchnął rewolucjonistów odwieczny ucisk, głód i nędza ludu, podczas gdy szlachta otaczała się przepychem i
żyła niemoralnie. W zamian za wielowiekowe upokorzenia głoszą rewolucjoniści hasła równości, wolności,
powszechnej własności i ateizm.
Argumentacja
Cezary Baryka zetknął się z rewolucją pierwszy raz w Baku. Był świadkiem rewolucji październikowej.
Władze w mieście przejęli komisarze ludowi. Cezary był początkowo zafascynowany rewolucją z dosyć
prozaicznych powodów. Nie musiał chodzić do szkoły, brak było jakichkolwiek zasad, panowała atmosfera
wolności i przygody. Nie zdawał sobie jednak sprawy, że komuniści posługują się sloganami i manipulują
podburzonym tłumem robotników. Chciał jednak budować lepszy świat. Powtarzał komunistyczne hasła i
oddalał się od swojej matki, która obserwowała zachodzącą w nim zmianę i była przerażona. Nie widział
tego, ile kobieta dla niego robi. Kiedy natomiast zobaczył, było już za późno. Kara za przygarnięcie księżnych,
która spotkała matkę, jej wycieńczenie pracą, zdarcie pierścionka z trupa matki sprawiły, że zauważył
174
mechanizmy rządzące rewolucją i zło ludzi, którzy nazywają siebie rewolucjonistami. Cena za ten stan rzeczy,
za zmianę, wydała mu się bardzo wysoka.
Podobne przemyślenie miał później, podczas wojny Turków z Ormianami, kiedy został grabarzem. Trup
młodej, pięknej Ormianki, który z nim „rozmawiał” uzmysłowił mu, że wojna i rewolucja niosą wraz z sobą
cierpienie, bezprawie, zbrodnie i śmierć. Cezary stracił złudzenia, ale została w nim wrażliwość społeczna na
krzywdę.
To nie koniec zmagań bohatera z wojną. W następnej uczestniczył osobiście. Była to wojna polsko –
bolszewicka i Cezary znalazł się w polskiej armii. Jego wrogami byli ludzie, między którymi niedawno żył i
których znał lepiej niż Polaków. Wiedział jednak, że matka i ojciec byliby dumni z niego, znał ich marzenia i
cenił wyznawane przez nich wartości. Żołnierski oddział okazał się być dla niego idealnym miejscem. Nie
miał jednak nikogo, kto wysyłałby mu listy, czekał na niego, czy zwyczajnie się martwił. Miał tylko Gajowca.
W oddziale połączyła go szczególna przyjaźń z Hipolitem Wielosławskim. Dla niego nie zawahał się nawet
ryzykować życia i wrócił do lasu, by odnaleźć zranionego przyjaciela. Baryka na tej wojnie widział, jak
górnolotne hasła (głoszone przez zwolenników rewolucji) ginęły pod gruzami i w kałużach krwi. Widział
płonące domy niewinnych ludzi oraz stosy ciał. To był jego argument w późniejszej rozmowie z Lulkiem.
Podsumowanie
Zarówno wojna, jak i rewolucja wpłynęły znacząco na Barykę. Z zafascynowanego rewolucyjnymi hasłami
młodzieńca, stał się człowiekiem, rozumiejącym mechanizmy takich działań. Inaczej zaczął patrzeć na ludzką
krzywdę, przejmował się ludźmi i tym, co się z nimi działo. Każdy człowiek, który doświadcza okropności
wojny w jakiś sposób się zmienia. Dlatego Hrabia Henryk chciał ustrzec świat przed nadejściem ludzi, dla
których wolność oznacza przemoc.
3. Wpływ otoczenia na życiowe wybory ludzi. Omów zagadnienie na podstawie Przedwiośnia Stefana
Żeromskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Literatura od wieków kreuje bohaterów, którzy stają przed koniecznością wyboru. Każdy człowiek
wielokrotnie w swym życiu znajduje się w takiej sytuacji. Czasem jest to wybór trudny, niezwykle ważny,
decydujący o naszej postawie życiowej, a także odpowiedzialności moralnej za własne czyny. Wielokrotnie
musimy wybierać w życiu między dobrem i złem, toteż niezwykle ważne jest, aby człowiek umiał odróżnić
dobro od zła, wybrać między dobrem publicznym a własnym, prywatnym interesem, między poświęceniem
się dla ojczyzny.
Kontekst
Niemożność wyboru czyni człowieka jednostką zniewoloną, ale jednocześnie konieczność jego dokonywania
niejednokrotnie rodzi sytuację tragiczną. Z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w dramacie antycznym,
na przykład w Antygonie Sofoklesa. Istotą konfliktu tragicznego w starożytnej tragedii było zetknięcie się
racji obiektywnie słusznych, ale wzajemnie się wykluczających, między którymi nie można dokonać
racjonalnego wyboru, który nie prowadziłby do końcowej katastrofy. Takiego tragicznego wyboru dokonała
tytułowa bohaterka, łamiąc okrutny zakaz króla Kreona, dotyczący pogrzebania ciała jej brata Polinika,
175
uznanego za zdrajcę, gdyż w walce o tebański tron sprowadził do kraju obce wojska. Kierowała się uczuciem,
gdyż jednakowo kochała obu poległych braci, uczuciami religijnymi, a przede wszystkim własnym
sumieniem. Jest w pełni świadoma konsekwencji swego czynu, toteż zdecydowanie odsuwa od udziału w
pogrzebie swoją siostrę Ismenę, gdy ta nie godzi się na pogrzebanie brata podczas pierwszej rozmowy. Swój
wybór musi okupić własną śmiercią - skazana na śmierć głodową w skalnej grocie, popełnia samobójstwo.
Jak należy ocenić postępowanie Antygony? Mijają wieki, a każdy czytelnik bez wahania powie, że Antygona
to jedna z najwspanialszych greckich bohaterek, wspaniała córa Edypa, która nie zawahała się poświęcić
własnego życia w obronie tych ideałów, które uznała za słuszne. Wybór dokonany przez Antygonę był
bezkompromisowy, lecz słuszny, nikt zapewne nie będzie miał trudności z kwalifikacją tego szlachetnego
czynu greckiej bohaterki, nie zawsze jednak wybory dokonywane przez bohaterów literackich nie budzą
żadnych wątpliwości?
Argumentacja
Problematyka związana z wyborem postawy życiowej nasila się w literaturze XX wieku, staje się modnym
tematem, podstawowym zagadnieniem egzystencji człowieka. Kontynuuje tę problematykę Stefan Żeromski
w Przedwiośniu, chociaż w o wiele mniej tragicznym wymiarze. Staje przed koniecznością wyboru główny
bohater utworu Cezary Baryka. Niełatwo mu odnaleźć właściwą drogę, dokonać słusznego wyboru w
skomplikowanej rzeczywistości. Po powrocie do Polski rzucony między obcych ludzi wciąż nie umie
odnaleźć właściwej drogi życia, znaleźć dla siebie miejsca w społeczeństwie. Dyskutuje z Szymonem
Gajowcem, który wierzy w połowiczne, powolne reformy, optymistycznie oczekując na nadejście "jasnej
wiosenki", która powinna nastąpić po smutnym i szarym przedwiośniu. zapoznaje się z programem
komunistycznym, dziwiąc się jak klasa "przeżarta nędzą i chorobami", pozbawiona przez wieki uczestnictwa
w kulturze może myśleć o przejęciu władzy. Ostatecznie Cezary Baryka nie dokonuje zdecydowanego
wyboru, gdyż ani on, ani prawdopodobnie sam autor nie wiedział jeszcze wówczas, jaka droga jest słuszna,
waha się pełen wewnętrznych rozterek. W zakończeniu utworu przyłącza się do robotniczej manifestacji, a
jednak spotkał demonstrantów przypadkowo, w dodatku "parł oddzielnie, wprost na ten szary mur żołnierzy
na czele zbiedzonego tłumu".
Podsumowanie
Człowiek, a więc także i bohater literacki ustawicznie znajduje się w sytuacji wyboru. Dokonywanie ważnych
życiowych wyborów jest bardzo trudne, ale gdyby człowiek nie miał takiej możliwości, czułby się
ograniczony i zniewolony. Gdy musi wybierać waha się. Jednak kiedy wybierze zgodnie z własnym
sumieniem zachowa wewnętrzną harmonię i pogodę ducha, a wybory z pewnością okażą się właściwe.
4. Różnice i podziały społeczne jako źródło konfliktów. Omów zagadnienie na podstawie

Wstęp
Społeczeństwo jest zróżnicowane, podzielone na stany, grupy społeczne, klasy. Tak było od zawsze, bowiem
w społeczeństwie występuje hierarchiczność. Każda z tych grup miała charakterystyczne wady i zalety i przez
176
długo każda skupiała się na sobie, nie bardzo ingerując w inne – niższe czy wyższe stany. Zmieniło się to
nieco w pozytywizmie, kiedy zauważono, że należy niejako wziąć w opiekę tych biedniejszych, którzy sami
sobie nie radzą. Niezupełnie się to udało, ale pomiędzy chłopstwem a inteligencją zaczęły tworzyć się w epoce
Młodej Polski związki i ich wzajemna relacja siłą rzeczy zaczęła się zmieniać. Niestety nie prowadziło to do
zupełnego zrozumienia. Okazało się, że w późniejszej epoce nie było lepiej i podziały społeczne i różnice były
źródłem konfliktów.
Kontekst
W epoce Młodej Polski dochodzi do ślubów przedstawicieli innych grup społecznych – chłopstwa i
inteligencji, ale nie przez wszystkich jest to dobrze widziane. Pomimo tego, iż członkowie tych grup biorą ze
sobą ślub, to nie rozumieją się i dzieli ich przepaść. I akt Wesela pokazuje różnice między chłopami i
inteligencją i niemożność porozumienia się. Dziennikarz, przedstawiciel inteligencji uważa swego rozmówcę
Czepca za głupszego od siebie. Nie wierzy, że polski chłop interesuje się polityką, uważa, że powinien on
zająć się polem i nie wyglądać poza swoje podwórko. Chce go ośmieszyć, ale nie udaje mu się to. Podobnie
jest podczas rozmowy Radczyni z Kliminą. Tutaj także inteligentka ociera się o ignorancję, pytając w
listopadzie, czy już chłopi zasiali zboże. Chłopi czują, że przyjezdni kpią nich, ich zapału, dążeń, odwagi, a
sami boją się odpowiedzialności, nie chcą jej brać na swoje barki. Wiedzą także, że zainteresowanie wsią
spowodowane jest nudą, szukaniem nowej rozrywki przez inteligencję. Różnice prowadza do konfliktów i
dowodzą o niemożności porozumienia.
Argumentacja
XX-lecie międzywojenne przynosi co prawda upragnioną wolność, ale podziały społeczne nie znikają. Wręcz
przeciwnie. To podziały i problemy społeczne leżą u podstaw rewolucji. W Baku sytuację komplikują
istniejące od lat konflikty na tle etnicznym, to one potęgują okrucieństwo. Nie na to jednak zwraca uwagę
Żeromski. Pokazuje niesprawiedliwość społeczną w Polsce, zarówno na wsi, jak i w Warszawie.
Kiedy Cezary Baryka przyjeżdża do Nawłoci widzi idyllę, ale mąci ją nędza parobków i komorników, czyli
bezrolnych chłopów. Szlachta wyprawia przyjęcia, tańczy, ucztuje, a chłopi cierpią straszną biedę. Baryka nie
może zrozumieć, dlaczego parobkowie się nie zbuntują. Cezary jest przekonany, że dalsze traktowanie
chłopów w ten sposób doprowadzi do konfrontacji i konfliktu. Rewolucję chłopów przeciwko panom
uważa za słuszną. Rażącą nędzę widzi też Cezary w Warszawie, w dzielnicy żydowskiej, w której mieszkał.
Wędrując po ulicach miasta trafił na podwórko, pełne nieładu i brudu. Widział wychudzone dzieci,
popadające w ruinę budynki, targowiska, na których biedacy wręcz walczą o ochłapy mięsa. Baryka zarzucał
komunistom oraz Gajowcowi, że los tych ludzi nikogo nie obchodzi. Ludzie umierają na gruźlicę, robotnicy
żyją krótko. Policja natomiast torturuje zatrzymanych.
Na prowincji domy zatopione są w błocie, boso biegają brudne dzieci. Ten przygnębiający widok
przedstawiał prawdziwą sytuację, w jakiej znajdowała się wówczas polska wieś.
To właśnie podziały i nędza prowadzą do chęci rewolucji w Polsce. Jako powód podawano złą sytuację
ekonomiczną oraz zdrowotną robotników. Baryka słusznie zauważył na zebraniu komunistów, że oddanie
władzy klasie, która znajduje się w tak kiepskim stanie, może skończyć się tragedią dla państwa. Nikt jednak
nie chciał go słuchać.
Podsumowanie
177
Różnice i podziały społeczne mogą prowadzić do konfliktów. Nie zawsze jest to niemożność porozumienia,
jak w Weselu. Czasem różnice te są tak ogromne, że prowadzić mogą do rzeczy strasznych – rewolucji i
rozlewu krwi. Za mało ludzi bowiem myśli o tych najbiedniejszych, którzy pomocy potrzebują najbardziej.
5. Relacje między rodzicami a dziećmi. Omów zagadnienie na podstawie Przedwiośnia Stefana

Wstęp
Rodzice odgrywają w życiu każdego człowieka ogromną rolę. Z punktu widzenia dziecka ojciec i matka
oznaczają bliskość, opiekę, wsparcie oraz bezwarunkową pomoc. Z perspektywy rodzica rodzicielstwo jest
ogromnym wyzwaniem i wielką odpowiedzialnością, wiążąca się z zaangażowaniem i poświęceniem, ale też
dająca radość i szczęście.
Teza
O tym, że stosunki na linii rodzice – dzieci są trudne i wymagają empatii, mądrości, czułości i umiejętności
współpracy oraz uczuciowości, świadczy nie tylko życie codzienne, ale również literatura i film.
Argumentacja
Relacje między rodzicami widzimy w Przedwiośniu, Cezary ma zupełnie inne relacje z matką niż ojcem.
Matka jest ucieleśnieniem dobra i matczynej miłości. Nawet kiedy Cezary się buntuje, chodzi na wiece,
chłonie rewolucyjne hasła – ona kocha go ponad wszystko, pochyla się nad nim i próbuje uspokoić jego
myśli. Przez długi czas jednak Cezary jej nie docenia, zarzuca jej niewiedzę i nieznajomość świata. Jednak
zmienia zdanie, kiedy widzi ją wyczerpaną pracą, próbującą zdobyć dla niego pożywienie. Kiedy umiera,
Cezary uświadamia sobie, jak bardzo mu jej brakuje. Nieco inne relacje łączą go z ojcem - Sewerynem.
Poznajemy je już od najmłodszych lat, kiedy Cezary jest jeszcze dzieckiem uczęszczającym do szkoły
podstawowej. Wówczas ich stosunki są bardzo bliskie, pełne ciepła i miłości, czego dowód stanowią
wieczory, kiedy przytuleni ojciec i syn wspólnie przygotowują lekcje. Seweryn troszczy się o Cezarego, jak
najlepiej potrafi, załatwiając mu drogich i kompetentnych nauczycieli, a on odpłaca mu się lojalnością i
szczerą miłością. Również po powrocie ojca relacje pomiędzy nim a Cezarym są serdeczne, choć ulegają
lekkiej zmianie.
Młodzieniec wcale nie jest zadowolony z planów wyjazdu do Polski oraz faktu, że po tak długim czasie
swobody ponownie musi podporządkować się ojcu. Nie podobają mu się kaprysy starego Seweryna, ale
buntuje się przeciwko niemu tylko wewnętrznie, bo nie ma odwagi i sumienia, aby otwarcie mu się
przeciwstawić. Ostatecznie spełnia jego wolę i jedzie z nim do Polski, choć odczuwa silne obawy przed tą
podróżą i nie jest pewny, czy chce brać w niej udział. Szacunek do ojca okazuje się zatem ważniejszy aniżeli
własne potrzeby Cezarego. Z kolei zachowanie Seweryna i chęć wpojenia synowi miłości do Polski świadczy
o jego zaangażowaniu i szczerości w wychowaniu. Jako ojciec próbuje przekazać mu najlepsze wzorce i
nauczyć polskości, która ma dla niego duże znaczenie.
Kontekst
178
Nie zawsze jednak dzieci są posłuszne rodzicom i nie zawsze rozumieją błąd w ich złym traktowaniu. O
wyrodnej córce możemy mówić w kontekście Balladyny, która nie szanuje swojej matki, a wręcz skazuje ją na
tortury i śmierć. Kiedy ją poznajemy nie jest tak serdeczna w stosunku do Wdowy, jak Alina, która chce
matkę wyręczać. Potem wstydzi się jej w zamku i zamyka w wieży, ale szczyt okrucieństwa wykazuje, kiedy
wypędza staruszkę. Na sądzie nie przyznaje się, że to ona jest tą wyrodną córką i skazuje tym samym matkę na
tortury i śmierć.
Możesz też sięgnąć do Tanga, pkt 3
Podsumowanie
Choć wydaje się naturalne, że dzieci kochają swoich rodziców, a rodzice dzieci, to przykłady Cezarego i
Balladyny pokazują, że dzieciom trudniej okazywać uczuci lub po prostu je odczuwać. Okrucieństwo
Balladyny wobec matki jest ogromne. Cezaremu udało się zmienić podejście do swojej matki, udało mu się
zrozumieć miłość i zawalczyć o godny pochówek dla niej.
6. Rola marzeń w życiu człowieka i zbiorowości. Omów zagadnienie na podstawie Przedwiośnia

Stefana Żeromskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Marzenia dają możliwość ucieczki przed szarą codziennością i monotonią. Marząc, możemy stać się
kimkolwiek chcemy i znaleźć się gdziekolwiek pragniemy. Jednak marzenia to nie tylko „bujanie w
obłokach”. Jeśli z determinacją i przekonaniem realizujemy z pozoru nierealne plany, to udaje je się często
zrealizować. Czasem, gdyby nie marzenia, świat nie posunąłby się naprzód. Przecież to człowiek marząc o
odkrywaniu nowych lądów, potrafił do swych wizji przekonać innych, którzy pomogli mu spełnić
pragnienia. Gdyby nie jego upór świat dziś wyglądałby na pewno inaczej. Jednak marzenia potrafią
prowadzić również do zguby.
Bohaterowie dzieł literackich i dzieł sztuki marzą o rzeczach różnych. Marzenia są piękne i potrafią
uskrzydlać. Niestety marzenia te często nie spełniają się i doprowadzają bohaterów do smutnego końca.
Kontekst
Wokulski z powieści Lalka Bolesława Prusa to bohater noszący brzemię w postaci gnębiących go
sprzeczności romantyka i pozytywisty. Jest człowiekiem, który dzięki marzeniom, a także pracy i silnej woli,
mógł realizować swoje życiowe plany i aspiracje. Wywodzący się ze zubożałej rodziny szlacheckiej Wokulski,
zdołał osiągnąć wysoki status społeczny, umożliwiający mu kreatywne działanie w obrębie społeczeństwa.
Marzeniem Stanisława Wokulskiego było wcielanie w czyn założeń programu pozytywistycznego: pracy u
podstaw i pracy organicznej. Wokulski czuł się zobowiązany do tego, aby pomagać ludziom ubogim i
pokrzywdzonym, a także przyczyniać się do rozwoju gospodarczego ojczyzny. Jednak, kiedy zakochał się w
pięknej, aczkolwiek pełnej pychy arystokratce Izabeli Łęckiej, jego życie zmieniło się diametralnie. Od tamtej
pory jego największym marzeniem pozostawało zdobycie miłości upragnionej kobiety. Marzenie to
przysłaniało wszystkie inne, z czasem doprowadziło jednak do zguby głównego bohatera. Bywa, że marzenia
choć wydają się być na wyciągnięcie ręki, często okazują się nieosiągalne. Świadomość takiego stanu rzeczy
179
powoduje, że człowiek w destrukcyjny sposób odnosi się do swoich marzeń i dalszych poczynań. Po
powrocie Wokulskiego z Paryża, w końcu doszło do jego zaręczyn z Izabelą, jednak podsłuchana przez
przypadek rozmowa, skłoniła go do zerwania narzeczeństwa i nieudanej próby samobójczej. Od tego
momentu Wokulski przestał marzyć. Wyprzedał w kraju swój majątek i w niewyjaśnionych okolicznościach
zniknął, grzebiąc w ten sposób upragnione marzenia o wielkiej miłości swojego życia. Stanisław Wokulski
okazał się być największym „przegranym” powieści Bolesława Prusa, ponieważ stracił marzenia, które
nadawały jego życiu sens i dzięki którym zdołał tak dużo osiągnąć.
Argumentacja
W Przedwiośniu Stefana Żeromskiego możemy zaobserwować marzenia indywidualne i zbiorowe. Na

szczęście nie wszyscy ponoszą tu taką klęskę z marzeniami, jak Wokulski. Marzeniem Seweryna Baryki jest
wolna Polska i to marzenie sprawdza się przed jego śmiercią. Niestety nie udaje mu się do wolnej ojczyzny
powrócić. Robi to Cezary. Nie jest to jednak jego marzeniem, a raczej wypełnieniem woli ojca. Marzenie
Cezarego jest inne. Jest nim znalezienie swojego miejsca w świecie. Młody Baryka łatwo zaraża się różnymi
ideami rewolucja, ale nie jest w stanie w nich wytrwać. Szybko dochodzi do wniosku, że jego marzenia nie
pokrywają się zupełnie z rzeczywistością. Wciąż jest niezdecydowany, nie wie, jaką wybrać drogę. Chciałby
wiedzieć, kim tak naprawdę jest i co jest dla niego ważne. W Baku wierzy, że to idee rewolucyjne, ale okazuje
się, że to nie to. Kiedy przyjeżdża do Polski i zmienia się, staje się bardziej zrównoważony, to wciąż jest
zrezygnowany i rozdarty. Do końca nie wierzy w świetlaną przyszłość ojczyzny, a stanowczo nie wie, jak
miałoby to nastąpić. Później marzy o miłości, o Laurze, ale to marzenie także się nie spełnia. Pochód na
Belweder tylko podkreśla ten stan jego duszy. Idzie, choć daleko mu do komunizmu, ale nie ma nic innego
do zaoferowania samemu sobie. To marzenie o wolnej i silnej Polsce jest marzeniem całego społeczeństwa,
niemal całego, bo chłopi martwią się raczej o to, co mogą zjeść. Marzenia jednak napędzają Gajowca, który
chce dla Polski jak najlepiej, służą także komunistom, pragnącym zmian w społeczeństwie.
Podsumowanie
Marzenia powinny napędzać człowieka do działania. Dawać mu siłę i pokazywać drogę. Tak jest początkowo
w przypadku Wokulskiego, który napędzony marzeniami o Izabeli, robi wszystko, by zarobić fortunę. Tak
jest też w przypadku Seweryna Baryki. Przechodzi na stronę polska podczas wojny, a potem schorowany i
wycieńczony, pragnie dotrzeć do Polski. Dla obu te marzenia kończą się fiaskiem. Cezary nie ma
sprecyzowanych marzeń. Chce raczej odnaleźć siebie. Nie wiedzie go ku marzeniom jakaś straszna siła. On
jednak też nie odnosi sukcesu. Zostają marzenia społeczeństwa o wolnej i silnej Polsce. O tych w 1918 roku
też możemy mówić w kategorii fiaska. Na długo.
7. Problem dorastania i społecznej inicjacji bohatera. Omów zagadnienie na podstawie Przedwiośnia

Wstęp
Przedwiośnie to bardzo ważna powieść Stefana Żeromskiego i jedna z ważniejszych powieści XX-lecia
międzywojennego. To powieść społeczna i rozrachunkowa. Niezmiernie istotny jest też tytuł powieści.
Akcja utworu rozgrywa się tuz po wojnie, po odzyskaniu niepodległości. Polacy zaczynają dopiero żyć w
wolnym państwie po długiej niewoli. Wiele sobie obiecują, ale zdają też sobie sprawę z tego, że czeka ich
180
ogrom pracy. To nie jest bowiem rozkwit państwa, to jest dopiero przedwiośnie, dorastanie do czegoś
wielkiego. Podobnie jest z Cezarym Baryką, a także z innymi bohaterami, którzy w utworze dorastają, a także
przeżywają inicjację społeczną.
Argumentacja
Powieść Żeromskiego jest jednością, pomimo tego, że składa się z trzech części. Łączy je postać głównego
bohatera – Cezarego Baryki, a także historia jego dojrzewania. Działo się to w szczególnych warunkach. Jego
rodzice byli Polakami, ale on dorastał w Baku. Tu spotkał go wyjazd ojca na wojnę oraz rewolucja
bolszewicka, która na młodego chłopca wywarła niezwykle silny wpływ. Cezary dostrzegał w rewolucji
niesamowitą siłę. Nie widziała jej matka Cezarego, dostrzegająca jedynie okrucieństwo i bezprawie. Okazuje
się jednak, że rewolucja będzie miała istotny wpływ na młodego Barykę. To ona sprawia, że bohater traci nie
tylko dom, ale i matkę. Pracując jako grabarz zaczyna zdawać sobie sprawę z okrucieństwa rewolucji. Można
powiedzieć, że sprawia mu ona zawód. Następny będzie dotyczył opowieści ojca o szklanych domach. Staną
się one symbolem utopii, a Cezaremu pokażą bolesny kontrast między marzeniami, wyobrażeniami, a
rzeczywistością. Kolejnym etapem w życiu Cezarego staje się poznanie Szymona Gajowca i zapisanie się na
medycynę. Nie jest mu jednak dane skończyć studiów, ponieważ wojna polsko – bolszewicka zmusza go do
zmiany planów. Cezary początkowo niezbyt chętnie walczy z ludźmi, pomiędzy którymi jeszcze niedawno
żył. I choć wydawać by się mogło, że jest człowiekiem ukształtowanym, to stosunki damsko męskie
pozostawiają u niego jeszcze wiele do życzenia. Widzi tu Baryka jeszcze jedno – polską szlachtę, ludzi bez
żadnych politycznych i obywatelskich. Okazuje się, że dostatek, bezpieczeństwo i brak troski o pieniądze
niosą ze sobą niebezpieczeństwo odrzucenia swoich ideałów, zapomnienie o powinnościach obywatelskich i
postanowieniach.
W Nawłoci spotyka dwie piękne kobiety, Laurę i Karolinę. Żyje mu się tam wspaniale i zaczyna zapominać o
powinnościach obywatela. Niestety, a może na szczęście, wypadki toczą się tak, że musi opuścić dwór.
Okazuje się także, że młody Baryka nadal jest egoistą. Wraca do Warszawy, do Szymona Gajowca i jego, jak
dla Cezarego zbyt powolnych reform. To jednak nie koniec dojrzewania Cezarego. Wie już, że losy państwa
nie są mu obojętne i chce dla niego jak najlepiej. Trzecia, ostatnia część powieści, stawia bohatera przed
wyborem politycznym. Bohater trafia do środowiska komunistów, ale nie jest już tak naiwny jak w Baku i nie
daje się bezkrytycznie porwać. Waha się, czy ta droga jest na pewno najlepsza, czy nie można inaczej. Powieść
kończy scena pochodu robotników, na czele którego maszeruje Cezary. Nie wiemy jednak, czy maszeruje na
ich czele, czy jedynie symbolicznie jest z nimi. Nie są to do końca jego poglądy. Znalazł się tu raczej z gniewu
na Laurę niż z własnych przekonań.
Kontekst
O dorastaniu, dojrzewaniu i inicjacji społecznej do bycia patriotą możemy mówić u Kordiana z dramatu
Słowackiego. Przechodzi on z człowieka pozbawionego sensu życia w patriotę gotowego nieść poświęcenie.
Jego celem staje się pomoc ojczyźnie. Nie jest to takie samo dorastanie, jak u Cezarego, ale bez wątpienia jest
to poszukiwanie samego siebie. Kordian robi dla ojczyzny to, co jest dla niego najważniejsze.
Więcej o Kordianie w pkt. 4 Kordiana
Podsumowanie
181
Jeśli autor daje nam możliwość oglądania bohatera przez lata, to często poznajemy go jako młodzieńca,
człowieka niedojrzałego i możemy patrzeć na jego rozwój. Szczególna uwagę na dojrzewanie zwraca
Żeromski. Rodzący się kraj potrzebuje bowiem bohaterów, gotowych go podźwignąć. Muszą być dojrzali i
mądrzy. Nieco inaczej jest w romantyzmie. Tam poszukiwani są indywidualiści, dla których najważniejsze
będzie poświęcenie.
8. Literacki wizerunek matki. Omów zagadnienie na podstawie Przedwiośnia Stefana Żeromskiego. W

Wstęp
Nie mamy wątpliwości, że jedną z najważniejszych osób w życiu człowieka, szczególnie młodego jest matka.
To w dużej mierze od niej zależy, na jakiego człowieka wyrośnie je dziecko. Jednak nie zawsze. Są bowiem
matki, które starają się i oddają dziecku całą miłość, a ono i tak robi inaczej, niż wypada, niż się od niego
oczekuje. Matka jednak nadal kocha bezwarunkowo. Do takich matek można zaliczyć zarówno matkę
Balladyny, jak i matkę Cezarego Baryki.
O matce pisaliśmy w kontekście Balladyny, była ona postacią tragiczną. Można zatem skorzystać z tego
opracowania jako kontekstu – pkt 3 z Balladyny.
Argumentacja
Jadwiga Barykowa z Przedwiośnia to matka głównego bohatera powieści Stefana Żeromskiego. Ukazana jest
w powieści jako kobieta uległa, potulna, ciepła, szlachetna, stateczna, pracowita i pełna poświęcenia dla
najbliższych. W małżeństwie początkowo jest zależna od męża Seweryna, lecz narodziny syna wywierają na
nią duży wpływ, sprawiając, że Cezary staje się sensem jej życia. W dzieciństwie może go beztrosko
rozpieszczać, jednak, gdy Seweryn wyjeżdża na front, jej życie ulega diametralnej zmianie. Żyjąc samotnie,
jest zmuszona, aby bez niczyjej pomocy zapewnić synowi środki do życia, wychowywać go i zajmować się
domem. Tak więc Jadwiga każdego dnia od wczesnych godzin porannych do późnej nocy pierze, sprząta,
gotuje, a nawet ryzykuje życie, udając się na wieś, aby zdobyć pożywienie. Wobec syna Barykowa okazuje się
nadzwyczaj miłosierna, pełna wyrozumiałości i cierpliwości, mimo że ten nie potrafi docenić jej wysiłków i
po wyjeździe ojca przeistacza się w krnąbrnego, nieodpowiedzialnego i lekkomyślnego nastolatka. Choć
Jadwiga każdą chwilę poświęca jego osobie, naiwny Cezary nie jest w stanie tego zrozumieć i z własnej
głupoty wyjawia bolszewikom miejsce ukrycia rodzinnego skarbu. Zarówno brak Seweryna, za którym często
tęskni, jak i nieposłuszeństwo Cezarego mocno ją martwią, ale pokornie godzi się z losem i walczy o to, aby
zapewnić bezpieczeństwo synowi, zaś za męża się modli i z nadzieją wyczekuje jego powrotu. Ostatecznie
miłosierdzie doprowadza Jadwigę do śmierci, gdyż nieświadomie pomaga zbiegom z bolszewickiego
więzienia, za co zostaje ciężko pobita. Widać więc, że bohaterka Przedwiośnia to matka niezwykle dzielna,
kochająca, dobroduszna i miłosierna, która żyje nie dla siebie, ale dla innych ludzi, w tym przede wszystkim
dla Cezarego. Sensem jej życia jest bezinteresowne poświęcenie dla syna, wynikające z altruizmu, głębokiej
matczynej miłości i potrzeby opieki nad dzieckiem. Swoją postawą Jadwiga wzbudza wielki szacunek i
jednocześnie współczucie oraz wzruszenie, dlatego można stwierdzić, że jest to postać w pełni pozytywna, a
zarazem nieco tragiczna i cierpiąca. Jej funkcja w utworze polega na uwypukleniu negatywnego zachowania
Cezarego i wpisuje się w krytykę rewolucji bolszewickiej dokonanej przez Żeromskiego w utworze.
182
Podsumowanie
Postacie Wdowy i Jadwigi Barykowej pokazują, że dziecko może nie zawsze postępować prawidłowo, ale
przez matkę jest kochane i wychowywane z ogromną troską. Matka Balladyny i Cezarego, to kobiety
niezwykle odważne, wychowujące swoje dzieci samotnie, pracujące. Nie poddają się w trudnych chwilach.
Obie niestety kończą swój los tragicznie, ale Cezary wraca niejako do swojej matki z miłością i przez jej
odejście czuje się niesamowicie samotny.
9. Jak bunt i samotność kształtują bohatera literackiego? Omów zagadnienie na podstawie

Wstęp
Bunt to postawa polegająca na odrzuceniu określonej sytuacji, danego stanu rzeczy lub jakiegoś faktu
społecznego i wyrażeniu wobec niego swojej dezaprobaty bądź działaniu przeciwko niemu. Przyjmujemy ją,
gdy nie odpowiada nam zachowanie innych osób, istniejący system polityczny czy zmiany kulturowe
zachodzące w społeczeństwie. Buntownicy są więc osobami nieakceptującymi świata lub jego części i
chcącymi zmienić go na inny, gdyż z jakichś względów im nie pasuje. Są to więc osoby świadome obranych
celów i gotowe do aktywnego wyrażenia swojego niezadowolenia. Buntownicy nie zgadzają się na zastaną
rzeczywistość i pragną ją zmieniać. Buntem wyrażają samych siebie. Niestety często stają się przez to samotni,
ale to kształtuje ich charakter.
Kontekst
Konrad w III cz. Dziadów jest samotnikiem z przymusu, gdyż jest zamknięty w więziennej celi, ale także z
wyboru. Już na początku utworu Anioł mówi, że samotność jest dla bohatera czymś dobrym. Wyznaje, że
uprosił Boga, by oddał młodzieńca w ręce wroga i pozwolił mu w samotności dumać nad swoim
przeznaczeniem. Jest poetą, ale czuje się niezrozumiały przez społeczeństwo. Pomimo tego, że do jego celi w
wigilijny wieczór przychodzą przyjaciele, on siedzi z boku, samotny, nie potrafi, a może nie chce z nimi
dyskutować, cieszyć się ich obecnością. Wypowiada w Wielkiej Improwizacji słowa: „Samotność - cóż po
ludziach, czym śpiewak dla ludzi”. Czuje, że ludzie są mu niepotrzebni i on jest niepotrzebny ludziom. Jego
zdaniem jest od nich lepszy. Czuje, że jest bardziej równy Bogu, niż zwykłym „zjadaczom chleba”. Bycie
poeta i tworzenie poezji pojmują jako niezwykły dar, namaszczenie. Tworzy dla ludzi, więc jest od nich
wyższy i potężniejszy. Wyzywa Boga na pojedynek i niemal przeciwko niemu bluźni. Chce rządzić duszami
ludzkimi, czuje, że ma taką samą moc tworzenia, co Bóg. Jest jak Prometeusz – cierpiący dla ludzkości i za
nią. To także stawia go jako samotnika. Bóg mu nie odpowiada, więc samotność Konrada pogłębia się.
Takim samotnikiem już pozostanie. Wieziony na Sybir także wygląda na człowieka samotnego,
pozbawionego przyjaciół. Samotność i bunt są wpisane w romantyzm, a więc i w duszę Konrada. Tylko on
jest gotów na mierzenie się z Bogiem. Jest bowiem ponad innych. Nikt z ludzi nie czuje się na tyle silny,
mocny, by sprzeciwić się Stwórcy. Tylko on. To właśnie bunt i samotność kształtują go na romantycznego
bohatera, nowego Prometeusza, gotowego poświęcić się dla dobra ludzkości.
183
Argumentacja
Cezary Baryka jest bez wątpienia buntownikiem. Bunt prowadzi go do samotności, a to czyni z niego
indywidualistę, człowieka szukającego swojej drogi życiowej. Młody Polak wychowujący się za granicą,
którego losy od dzieciństwa obserwuje czytelnik ma pełne huśtawek dzieciństwo i młodość, kiedy
poszukiwał drogi, jaką warto podążać przez życie. Duży wpływ na jego osobowość miał moment, gdy ojciec
Seweryn wyjechał na wojnę, a Cezary został wyłącznie pod opieką matki. Wówczas przechodził również
buntowniczy okres, w efekcie którego doszło pomiędzy nim a matką do konfliktu pokoleń. Odczuwając
wolność po wyjeździe ojca, główny bohater zaczyna dawać wyraz swojemu niezadowoleniu i wielokrotnie
postępuje tak, aby zrobić na złość matce. Dowodem na potwierdzenie takiego stanu rzeczy może być fakt, że
w pewnym momencie Cezary przestaje chodzić do szkoły, a ponadto zaczyna aktywnie popierać hasła
rewolucjonistów. Te decyzje życiowe podejmuje jednak nie dlatego, że nie potrzebuje nauki, lecz po to, aby
pokazać matce swój bunt. Jadwiga Barykowa, mimo nieposłuszeństwa syna, nie wdaje się z w nim w konflikt
i często wybacza mu nieodpowiedzialne zachowanie, choć stara mu się przemówić do rozsądku w logiczny i
rozumny. Bunt i samotność Cezarego nie kończą się jednak wraz z wejściem w dorosłość. Buntuje się on
także w Nawłoci, a w zasadzie w Chłodku. To bunt wobec traktowania chłopów i pozwolenia na to, by
głodowali. Samotność Cezarego widoczna jest także w jego podejściu do Polski i jej reform. Nie jest on
bowiem zwolennikiem rewolucji proponowanej przez Lulka ani powolnych reform Gajowca. Tu też Baryka
jest samotny, zbuntowany przeciwko temu, co mu proponują. Bunt w Baku, ale i niezgoda na powojenną
rzeczywistość sprawiają, że Baryka nie staje się jednak pewnym siebie człowiekiem, broniącym swoich
ideałów. Wręcz przeciwnie. Na Belweder idzie w kolumnie z robotnikami, ale na uboczu. Przecież nie do
końca to, co głoszą rewolucjoniści podoba się jemu. Baryka wie, że rewolucja zawsze niesie za sobą krwawe
żniwo.
Podsumowanie
Nie udaje się Baryce znaleźć odpowiedniego miejsca w świecie. Nie wiemy też, czy udaje się to Konradowi.
Bunt to domena samotników, samotność natomiast – buntowników. Obie cechy wpływają na bohatera, ale
– jak się okazuje – nie zawsze go kształtują w pełni.
10. Utracone złudzenia jako źródło dramatu bohatera. Omów zagadnienie na podstawie Przedwiośnia
Wstęp
Stracone złudzenia to coś, co z pewnością odbija się na człowieku, ale może także doprowadzić go do
rozpaczy. Czym w zasadzie są takie utracone złudzenia? To rozbieżność pomiędzy tym co spostrzegamy, a
rzeczywistymi faktami. Stracone złudzenia są ukazywane w literaturze. Bohaterowie tracą złudzenia i to
doprowadza ich do dramatu. Nie są w stanie bowiem zaakceptować tego, co ich spotyka, nie godzą się na
rzeczywistość.
Argumentacja
Utracone złudzenia widzimy w Przedwiośniu. Powieść przedstawia dzieje młodego Cezarego Baryki.
Obserwujemy jego dzieciństwo i młodość w Baku, w Rosji, gdyż tam żył i pracował jego ojciec Seweryn
Baryka. Kiedy ojciec wyjechał na wojnę, Cezary pozostał sam z matką. Widać, że brak mu było autorytetu
184
moralnego. Ogromny wpływ na młodego człowieka miała wtedy rewolucja. To ona ukształtowała jego
młodość i psychikę. Kiedy rannemu i schorowanemu ojcu udało się wrócić i odnalazł się z Cezarym,
namówił syna do powrotu do Polski. Mówił mu o swojej ojczyźnie, jak o krainie mlekiem i miodem płynącej.
Najważniejszym z mitów, który ojciec wpajał młodemu chłopcu, był mit o szklanych domach,
zamieszkiwanych przez zwykłych ludzi. Seweryn twierdził, że domy są wymysłem ich krewnego.
Nowoczesność i dostępność domów sprawiała, że mógł mieć je każdy. Baryka początkowo do tej rewelacji
podchodził nieufnie, ale w końcu ciekawość zwyciężyła i chciał na własne oczy zobaczyć te cudowne
budynki. Niestety ojciec zmarł podczas podróży do Polski i granice Cezary przekroczył sam. Rozglądał się,
ale nie zobaczył nigdzie obiecanych szklanych domów. Okazały się one ideą, fantastyczną wizją przyszłości,
czymś, do czego należy dążyć, czego trzeba chcieć. Młody Baryka miał nadzieję, że lepiej będzie w stolicy, w
centrum kraju. Niestety tak nie było. Przedwiośnie, podczas którego Cezary przekracza granicę i udaje się do
Warszawy także wpływa na przeżycia Baryki, na stracone złudzenia. Jednak przedwiośnie jest zapowiedzią
wiosny, czegoś, co może przynieść przebudzenie i narodzenie czegoś lepszego. Nic się jednak nie zmienia i
nadzieje Cezarego rozpływają się wśród polskiej nędzy i niesprawiedliwości. Baryka nie może odnaleźć
swojego miejsca w świecie i jest rozdarty między wolnymi reformami Gajowca, a proletariacką rewolucją. Po
wizycie w Nawłoci, gdzie nie zgadza się na warunki, w jakich żyją chłopi, młodzieniec wraca do Warszawy i
obserwuje rzeczywistość. Widzi nadmiar nędzy, szczególnie wśród Żydów. Pobyt wśród nich był dla
Cezarego kolejnym etapem poznawania Polskiej rzeczywistości. Nie tylko bieda i brak szklanych domów
wpływa na utratę złudzeń. Baryka dostrzega także, że w Polsce nie ma jasnego, konkretnego i pewnego
programu naprawy kraju. Na arenie politycznej toczyły się ciągłe spory. Powstawały liczne drobne
ugrupowania, w dużych zaś trwały ciągłe rotacje, zarówno członków, jak i idei programowych. W zaistniałej
mnogości politycznej trudno było o zgodę i jednomyślność, co do silnego programu odbudowy państwa.
Obraz Polski był dla Cezarego szokiem. Myślał, że jedzie do kraju pięknego, bogatego i wolnego. Spotkał się
natomiast z nędzą i sporami. Ta różnica między oczekiwaniami, a tym, co zastał, doprowadziła do dramatu
bohatera, jego smutku i rozdarcia.
Kontekst
Utracone złudzenia doprowadzające do dramatu bohatera nie muszą wynikać z sytuacji w ojczyźnie. Mogą
też dotyczyć przeżyć osobistych bohatera. Tak stało się ze Stanisławem Wokulskim, bohaterem Lalki
Bolesława Prusa. Co prawda widział, że polska rzeczywistość nie jest ciekawa, że społeczeństwo nie jest
zjednoczone, ale utrata jego złudzeń dotyczyła kobiety, którą kochał – Izabeli Łęckiej. Okazuje się, że jest ona
kobietą próżną, gardząca ludźmi, która nie liczy się z innymi. Wokulski przekonał się, że pomimo tego, iż
robił dla niej tak wiele, nie jest przez pannę Łęcką szanowany. To doprowadza nie tylko do utraty złudzeń,
ale także do próby samobójczej.
Podsumowanie
Utrata złudzeń doprowadzić może zatem do tragedii. Bohaterowi w jakiś sposób „wali się” cały jego świat.
Wszystko to, w co wierzył, czemu ufał okazuje się złudą. Rzeczywistość boli tak, że zarówno Cezary, jak i
Wokulski nie są w stanie się z nią pogodzić. Nie wiemy, do czego doprowadzą Cezarego utracone złudzenia,
nie do końca wiemy też, co dzieje się z Wokulskim, czy podejmie on jeszcze jedną próbę pogodzenia się ze
światem.
11. Utopijny i realny obraz rzeczywistości. Omów zagadnienie na podstawie Przedwiośnia Stefana
185
Wstęp
Marzenia o idealnym świecie są wpisane w ludzką naturę i wynikają z tęsknoty za utraconym rajem. Topos
raju (arkadii) funkcjonuje już w kulturze od starożytności. Idealny świat jest doskonały -ludzie są szczęśliwi,
żyją w harmonii ze sobą i w zgodzie z naturą. Utopia w każdej z epok może być jednak rozumiana nieco
inaczej. Czasem będzie łączyła się z dobrobytem, wolnością. Niestety utopia ma w sobie to, że nie może być
realna. Rzeczywistość tym bardziej okazuje się brutalna.
Kontekst
Termin utopia pochodzi od greckiego ou oznaczającego nie oraz topos – miejsce. Oznacza zatem miejsce
nieistniejące. W literaturze oznacza miejsce doskonałe, państwo idealne, w którym nie ma buntu,
przestępczości, kłamstwa, ponieważ rządy sprawują najmądrzejsi. Termin utopia pochodzi od tytułu dzieła
Thomasa More’a (Tomasza Morusa) – renesansowego filozofia.
Już wcześniej jednak powstawały literackie utopie. W starożytności Platon w Państwie opisał idealny ustrój
społeczny, w którym władzę sprawować mieli filozofowie, ponieważ posiadali oni największą mądrość. Słabe
jednostki były eliminowane, by rodzaj ludzki rozwijał się jak najprężniej.
Argumentacja
Utopia w Przedwiośniu łączy się z mitem o szklanych domach, które pojawiają się w opowieści Seweryna
Baryki, ojca głównego bohatera. Młody Cezary urodził się i wychował w mieście Baku, w Rosji. Pomimo
tego, że jego rodzice byli Polakami, czuł się Rosjaninem. Zarówno ojciec, jak i matka chcieli jednak wrócić do
Polski, jednak panująca w niej sytuacja i rozwijająca się kariera urzędnicza Seweryna skutecznie ich
powstrzymywały. Po wybuchu I wojny światowej, ojciec Cezarego został powołany do rosyjskiego wojska.
Przeszedł jednak na stronę polskich legionów, dlatego Cezary niesłusznie myślał, że zginął. Kiedy zjawił się w
Baku, przebrany za żebraka i odnaleźli się z Cezarym, postanowił namówić Cezarego na wyjazd do Polski.
Podróż do ojczyzny stała się dla niego nie tylko marzeniem, ale i głównym celem. Seweryn zdawał sobie
sprawę, że Cezary nie zna Polski, nie może więc za nią tęsknić. Starał się więc przekonać syna, że w Polsce cze-
ka ich lepsze życie. Wiedział także, że warunki w Polsce nie są najlepsze, ale nie mówił o tym synowi. Wręcz
przeciwnie - opowiedział mu zmyśloną historię o szklanych domach. Przekonywał Cezarego, że w Polsce roz-
winęła się nowoczesna cywilizacja, o której w Rosji nawet nie słyszano. Mówił, że ich krewny, doktor Baryka,
wynalazł technologię, umożliwiającą budowę szklanych domów. Kupił fragment polskiego wybrzeża i zaczął
wydobywać czysty piasek. Wybudował hutę szklaną, napędzaną siłą morskiej wody. Produkował w niej szkło
belkowe, niesamowicie twardy materiał i użył go do budowy szklanych domów. Ogrzewane i schładzane
wodą, łatwe w utrzymaniu czystości, chroniły zatem przed epidemiami. Nie były brzydkie ani nudne, gdyż
projektowali je artyści. Seweryn, znający poglądy rewolucyjne syna przekonywał go, że zakład jest wspólną
własnością doktora Baryki, artystów i robotników, dlatego w hucie nie wybuchają strajki. Niewielka cena
domów sprawia, że stać na nie wszystkich obywateli, także tych najuboższych.
Wizja, stworzona przez starego Barykę, była utopią. Nie tylko dlatego, że domy nie istniały, ale były zbyt
idealne. Nie posiadały wad, a ich budowa miała zapewnić Polakom komfortowe i bezpieczne warunki życia.
Zderzenie z rzeczywistością, kiedy Cezary przekroczył granicę Polski było brutalne. Zastał nędzne, zapadają-
ce się chaty oraz błotnistą ulicę. Z goryczą zastanawiał się, gdzie są szklane domy, o których mówił mu ojciec.
Seweryn wiedział, że Polska rozwinie się tylko dzięki nauce i technice, będącymi alternatywą dla krwawej
186
rewolucji. Utopia wpajana Cezaremu płynęła z miłości ojca do ojczyzny. Miał nadzieję, że Cezary zakocha się
w kraju ojców. W pewien sposób osiągnął swój cel. Młody Baryka bowiem szybko przekonał się, że opowie-
ści ojca były tylko mrzonkami, jednak zdobyć wykształcenie i pracować na lepszą przyszłość swojej ojczyzny.
Widział podziały społeczne, biedę, złe traktowanie Żydów i chłopów i chciał coś w tym kierunku zrobić, by
zapanowała równość.
Podsumowanie
Utopijna wizja szklanych domów przedstawiona przez Seweryna Barykę rozbudziła w jego synu ciekawość.
Początkowo miał nadzieję, że będzie to prawda, potem sam zaczął w nią wierzyć. Rozczarowanie
rzeczywistością było ogromne. Przedwiośnie, które trwało po przekroczeniu granicy dodatkowo potęgowało
wrażenie biedy. Bród, ubóstwo, błoto sprawiły, że Cezary zrozumiał, iż to, co opowiedział mu ojciec nie jest
prawdą, że to utopijna wizja i po prostu marzenia jego ojca.
WOJNA I WSPÓŁCZESNOŚĆ
PROSZĘ PAŃSTWA DO GAZU TADEUSZ BOROWSKI
1. Literacki obraz zdehumanizowanego świata. Omów zagadnienie na podstawie opowiadania Proszę

państwa do gazu Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Aby zrozumieć świat przedstawiony w opowiadaniach Borowskiego i jego dehumanizację, należy

odpowiedzieć sobie na pytanie, kim był autor i dlaczego pokazał świat obozów z innej perspektywy, niż
dotąd pokazywano. Otóż Tadeusz Borowski jest przedstawicielem pokolenia apokalipsy spełnionej,
pokolenia Kolumbów. Urodzili się oni w 20 roku, w wolnej Polsce, ale ich młodość i wchodzenie w
dorosłość przypadły na czasy, kiedy znów trzeba było walczyć za ojczyznę podczas II wojny światowej.
Borowski przeżył wojnę, ale część czasu spędził w obozie koncentracyjnym, uwięziony przez Niemców w
1943 roku. Ten pobyt i obozowe doświadczenie zaskutkowało tomikiem opowiadań Pożegnanie z Marią w
roku 1947. Autor bez wątpienia przeżył w obozie straszne chwile, ale nie stara się ich ubarwiać. Nie pokazuje
heroizmu swojego i współwięźniów. Wręcz przeciwnie. Przedstawił suchą, precyzyjną relację, obraz tego, jak
naprawdę było w obozach. Przedstawił chęć przeżycia za wszelką cenę i dehumanizację, czyli
odczłowieczenie życia, ludzi i całego świata. Pokazał obóz, w którym nie było miejsca na miłosierdzie,
szlachetność czy współczucie.
Argumentacja
Opowiadania Borowskiego stanowią bardzo wnikliwą analizę funkcjonowania „fabryk śmierci”, jednak
łatwo zauważyć, że niemal całkowicie pominięte tu zostały postacie oprawców. W opowiadaniu Proszę
państwa do gazu widzimy co prawda hitlerowców, którzy rozładowują kolejny transport ludzi, ale robi a to
187
rutynowo, a nawet z pewnym znużeniem. Strzelają do ludzi, ale prócz tych scen nie ma ukazanego ich
bestialstwa czy zezwierzęcenia. Traktują to raczej jako swoją pracę. Zauważyć także można, że to, jak
sprawnie funkcjonują obozy śmierci, zależy w dużej mierze od więźniów. Ich pobyt w tym strasznym miejscu
sprawia, że człowiek wchodzący do obozu, staje się człowiekiem zlagrowanym. To człowiek, który co prawda
nie zgadza się na zło, ale dostosowuje się do praw obowiązujących w obozie.
Borowski nie pokazuje w opowiadaniu najgorzej traktowanych więźniów, stojących niejako najniżej w
hierarchii, ale tych, którzy okazują się ludźmi niezwykle zaradnymi. Pracują oni w komandach (grupach
roboczych), które dają im możliwość czerpania korzyści z przydzielonej funkcji. To właśnie tu widać
dehumanizację obozowego świata. Ludzie ci bowiem obcują na co dzień ze śmiercią i obojętnieją na ludzką
tragedię i cierpienie. Po pewnym czasie przyzwyczajają się do widoku zmasakrowanych ciał, nawet ciał kobiet
czy dzieci. Więźniowie ci nie czują solidarności z innymi ofiarami. Funkcje, które pełnią dają im względne
poczucie bezpieczeństwa i możliwość zabezpieczenia sobie lepszego bytu, a to sprawia, że czują się lepsi od
innych, mniej „przedsiębiorczych” więźniów. Mężczyźni nie myślą o tym, że dobrze wykonywana przez nich
praca wzmacnia pozycję oprawcy. Główny bohater opowiadań Borowskiego, Tadeusz, który jest
jednocześnie narratorem, dba o własny interes. Początkowo jest bezradny, ale szybko odnajduje się w
obozowej rzeczywistości. Podporządkowuje się obozowym prawom i wraz z innymi czerpie korzyści z tego,
co znajduje się w walizkach uśmierconych ludzi.
Nastawienie na biologiczne przetrwanie doprowadza do wyzbycia się umiejętności współodczuwania. Tadek
jest zlagrowany, potrafi stwierdzić, że dzień mija nudno, bo nawet zwykłej rozrywki nie ma: szerokie drogi do
krematoriów stoją puste. Możemy stwierdzić, że śmierć innych traktowana jest jako wydarzenie
urozmaicające monotonny dzień. Warto również pamiętać, że nowy transport ludzi zapewniał więźniom
jedzenie przez kilka kolejnych dni. Zatem niejako zależy im, by następni ludzie przyjechali na śmierć. Świat
jest odczłowieczony. Nie ma w nim miejsca na współczucie. Liczy się tylko to, by przeżyć kolejny dzień i nie
stać się ofiarą.
Kontekst
Inny świat, pkt 6.
Podsumowanie
W zdehumanizowanym świecie nie ma miejsca na litość. Liczy się tylko chęć przeżycia, a ta zapewnia
zdobycie odpowiedniej pozycji. Człowiek i jego śmierć przestają tam mieć znaczenie. Tej śmierci bowiem jest
tyle, że nie sposób w pewnym momencie na nią reagować. Zarówno bohaterowie Innego świata, jak i
opowiadań Borowskiego mogą budzić naszą niechęć, ale jak sami mówią, nie można oceniać kogoś, kto tam
był z perspektywy wygodnego fotela.
2. Sytuacje tragicznych wyborów. Omów zagadnienie na podstawie opowiadania Proszę państwa do

gazu Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Borowski komentując swoją twórczość powiedział: „Moje opowiadania są wycieczką do kresu pewnej
moralności…” i faktycznie pokazuje w opowiadaniach mechanizmy, które pozwoliły fabrykom śmierci na
doskonałe funkcjonowanie. Jednym ze zjawisk, które pokazuje jest analizowanie moralności, która zawiodła,
188
a jej brak stał się podstawą obozowej rzeczywistości. Przedstawił także człowieka zlagrowanego, który chcąc
przeżyć w rzeczywistości obozowej, zatracił człowieczeństwo i dostosował się do panujących w obozie zasad.
Argumentacja
Główny bohater opowiadań Tadeusza Borowskiego – Tadek to wykształcony człowiek, który trafił do
obozu i robi wszystko, by przeżyć. Sytuacja, w której się znalazł stawia go przed koniecznością dokonywania
wyborów. To wybór między opowiedzeniem się po stronie dobra lub zła. Bohater chciał żyć, wybrał zasadę
zwaną przez Borowskiego „przeciętną przetrwania”. Nie było w warunkach obozowych miejsca na empatię
czy litość. Takie odruchy oznaczały skazanie samego siebie na śmierć, ale także narażenie osoby, której
dawało się pomoc. Zlagrowanie opierało się na pozbawieniu człowieka elementarnych odruchów, a także
zabicie wolności, chęci buntu. Więzień miał chciał przeżyć, a jego potrzeby sprowadzały się do poziomu
zaspokajania potrzeb fizjologicznych. Jedynym marzeniem człowieka w obozie było to, żeby się najeść,
wyspać i przeżyć kolejny dzień. Tadeusz, kiedy myśli o swojej sytuacji wie, że ma lepiej niż inni. Żyje i ma co
jeść. Kanony moralne zanikają. Tadek podczas rozładunku bagaży ludzi idących na śmierć pyta swego
towarzysza: „Czy my jesteśmy ludzie dobrzy?” Bohater nie może zrozumieć i ocenić swojej nienawiści, jaką
żywi do mordowanych, swojego okrucieństwa, niewrażliwości, które czynią go podobnym do niemieckich
oprawców. Jest zły na tych, którzy umierają, ale z drugiej strony wie, że to na nich w jakiś sposób się
wzbogaci. Więźniowie tracą poczucie godności ludzkiej, nie buntują się przeciwko nieludzkim warunkom
swojej egzystencji, pokornie idą na śmierć, zabijają swoich najbliższych, pozwalają na mordowanie własnych
rodzin. Tadek opowiada się w jakiś sposób po stronie zła. Nie ma w nim współczucia dla tych, którzy za
chwilę zginą. Wyciąga z ich walizek jedzenie, ubranie i cieszy się, że to ma. Jest zły na nich, że jest ich dużo, że
jest gorąco, a oni, pracując nie mają co pić. W ujęciu Borowskiego świat widziany z perspektywy obozowej
podzielony jest na tych, którzy zabijają i na tych, którzy giną. Uważa, że jest odpowiedzialny za śmierć tych
ludzi. Chcąc uratować siebie, nie może jednak dokonać innego wyboru. Podobnie, jak u reszty więźniów
nastąpiła u niego dehumanizacja.
Kontekst
Innego wyboru dokonał Kostylew z Innego świata. Pokazał, że nawet w ekstremalnych, obozowych
warunkach można się zbuntować, opowiedzieć się po stronie dobra. Co prawda jego sytuacja była nieco
inna, gdyż był w obozie pracy, a nie śmierci, ale nie poddał się złagrowaniu. Przegrał z jednej strony -
popełniając samobójstwo, ale z drugiej strony wygrał, gdyż sprzeciwił się systemowi.
Podsumowanie
W warunkach obozowych życie człowieka wygląda inaczej niż na wolności. Musi on zatem dokonywać
zupełnie innych wyborów. Musi wybierać między zżyciem i śmiercią. Nie wszyscy zdobywają się na takie
heroiczne czyny, jak Kostylew. Niektórzy chcą przeżyć za wszelką cenę i poddają się dehumanizacji.
Opowiadają się po stronie zła, by żyć.
3. Hierarchia wartości w sytuacjach granicznych. Omów zagadnienie na podstawie opowiadania

Proszę państwa do gazu Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
189
Tadeusz Borowski jest przedstawicielem pokolenia apokalipsy spełnionej, pokolenia Kolumbów. Urodzili się
oni w 20 roku, w wolnej Polsce, ale ich młodość i wchodzenie w dorosłość przypadły na czasy, kiedy znów
trzeba było walczyć za ojczyznę podczas II wojny światowej. Borowski przeżył wojnę, ale część czasu spędził
w obozie koncentracyjnym, uwięziony przez Niemców w 1943 roku. Ten pobyt i obozowe doświadczenie
zaskutkowało tomikiem opowiadań Pożegnanie z Marią w roku 1947. Autor bez wątpienia przeżył w obozie
straszne chwile, ale nie stara się ich ubarwiać. Nie pokazuje heroizmu swojego i współwięźniów. Wręcz
przeciwnie. Przedstawił suchą, precyzyjną relację, obraz tego, jak naprawdę było w obozach. Przedstawił chęć
przeżycia za wszelką cenę i dehumanizację, czyli odczłowieczenie życia, ludzi i całego świata. Pokazał obóz, w
którym nie było miejsca na miłosierdzie, szlachetność czy współczucie.
Argumentacja
Wojna, a szczególnie obozy koncentracyjne sprawiły, że zburzone zostały wszystkie dotychczasowe normy
etyczne. Moralność nie miała w tym świecie racji bytu i została odwrócona. Zobaczyć możemy to w
opowiadaniach Borowskiego, gdzie obóz został pokazany jako miejsce, rządzące się prawem odwróconego
dekalogu. Zderzają się tu dwa odmienne systemy wartości – ten sprzed wojny i ten panujący w obozie. Takie
zderzenie prowadziło do dylematów i wewnętrznych rozterek. W obozowym świecie nie było miejsca na
życie wspomnieniami, nie było też miejsca na empatię i humanitaryzm. Szansę na przeżycie miał tylko silny,
sprytny i ten, kto potrafił dopasować się do panujących warunków, wyrzucając często cząstkę siebie. W tym
świecie nie było miejsca na litość i współczucie dla słabszych. Ludzie chcą żyć za wszelką cenę. W
opowiadaniu Borowskiego widzimy kobietę, która wyrzeka się własnego dziecka, by uratować się przed
komorą gazową. Nie ma też współczucia więźniów, mężczyzn dla kobiet idących na śmierć. Nikt nie kryje się
z tym, że okradł współwięźnia lub że życzy mu śmierci. Ta śmierć jest tak wszechobecna, że nie robi na nikim
wrażenia. Borowski pokazuje obóz jako miejsce, do którego można się przyzwyczaić, nauczyć się sobie radzić
tak, aby przetrwać - zwłaszcza, jeśli jest się więźniem uprzywilejowanym. Taką postawę przyjął główny
bohater opowiadań, Tadeusz. Pracuje on czasem na rampie i nie czuje wobec idących na śmierć współczucia,
jedynie niechęć i agresję. Zadaje też dramatyczne pytanie: „Czy my jesteśmy ludzie dobrzy?” Ciężko na nie
jednak odpowiedzieć. Tylko tacy jak on mają bowiem szansę przetrwania piekła obozowego. Wyjmuje z
walizek idących na śmierć jedzenie i ubranie. Dzięki ich śmierci ma szansę przetrwać.
Hierarchia wartości jest tu odwrócona. Liczy się to, żeby przeżyć kolejny dzień, nawet kosztem innych. Nie
można porównywać tej obozowej rzeczywistości do świata sprzed wojny i po niej. Tam, w obozie wartości,
które były dla człowieka ważne tracą sens. Nie ma miejsca na honor czy empatię. Jest miejsce tylko na
potrzeby fizjologiczne i chęć przeżycia.
Kontekst
Porównaj pytanie 6 z Innego świata. Możesz użyć go jako kontekstu.
Podsumowanie
Sytuacje graniczne takie jak wojna, a tym bardziej obozy sprawiają, że człowiek zmienia swój system wartości.
W takich okolicznościach górnolotne hasła przestają mieć znaczenie. Zaczyna liczyć się tylko chęć przeżycia.
Ogromną rolę odgrywa jedzenie i sen. Nie ma miejsca na współczucie czy empatię. Człowiek słaby musi
przegrać i zginąć, a przecież instynkt samozachowawczy jest tak ogromny, że jednak większość więźniów chce
żyć. Czasem za wszelką cenę.
190
4. „Człowiek zlagrowany” jako ofiara zbrodniczego systemu. Omów zagadnienie na podstawie

opowiadania Proszę państwa do gazu Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp
Skorzystaj ze wstępów powyżej, nie będziemy ich powtarzać.
Argumentacja
Człowiek zlagrowany to taki, który przystosował się do życia w obozie i myśli kategoriami obozowymi. Stara
się nie myśleć o świecie poza obozem, stara się też nie rozpamiętywać życia przed nim. Najważniejsze jest dla
niego to, aby przeżyć. Często za dość dużą cenę. Nie zawaha się skłamać, oszukać, odmówić pomocy. Ma
świadomość, że każdego dnia musi liczyć się z groźbą śmierci. Człowiek zlagrowany nie myśli o etyce, stara się
po prostu przeżyć – bardziej „wykwalifikowany” człowiek zlagrowany stara się przeżyć w miarę dobrych, jak
na obóz, warunkach. Przykładem człowieka zlagrowanego jest, oczywiście Tadek, bohater i narrator
opowiadań. To cynik i cwaniak, który odnalazł się w obozowej rzeczywistości – ma domowe jedzenie,
znajomości poza drutami, lepszą i mniej wykańczającą pracę. Jest jednak ofiarą zbrodniczego systemu. To
właśnie wszechobecna śmierć i strach przed nią, strach przed głodem sprawiają, że zatraca się granica
pomiędzy ofiarą a zbrodniarzem. Pozostawienie choćby niewielkiej nadziei na przeżycie, powoduje, że ludzie
próbują ratować siebie nie zważając na innych. Na każdym kroku widoczna jest znieczulica, która pozwalała
przetrwać, ale przetrwać często kosztem drugiego więźnia.
Więzień chciał przeżyć, a jego potrzeby sprowadzały się do poziomu zaspokajania tych fizjologicznych.
Jedynym marzeniem człowieka w obozie było to, żeby się najeść, wyspać i przeżyć kolejny dzień. Tadeusz,
kiedy myśli o swojej sytuacji wie, że ma lepiej niż inni. Żyje i ma co jeść. Kanony moralne zanikają. Tadek
podczas rozładunku bagaży ludzi idących na śmierć pyta swego towarzysza: „Czy my jesteśmy ludzie
dobrzy?” Bohater nie może zrozumieć i ocenić swojej nienawiści, jaką żywi do mordowanych, swojego
okrucieństwa, niewrażliwości, które czynią go podobnym do niemieckich oprawców. Jest zły na tych, którzy
umierają, ale z drugiej strony wie, że to na nich w jakiś sposób się wzbogaci. Więźniowie tracą poczucie
godności ludzkiej, nie buntują się przeciwko nieludzkim warunkom swojej egzystencji, pokornie idą na
śmierć, zabijają swoich najbliższych, pozwalają na mordowanie własnych rodzin.
Kontekst
W sowieckim łagrze także mamy do czynienia ze zbrodniczym systemem. Tym razem czyni z ludzi człowieka
złagrowanego. Termin człowiek złagrowany oznacza postawę człowieka, który w obliczu tragedii
przebywania w sowieckich więzieniach odrzuca wszelkie wartości i zasady. Jego celem jest przede wszystkim
przetrwanie, nawet kosztem innych. Takich bohaterów ukazuje nam Grudziński w swojej powieści.
Podobnie jak w obozie niemieckim, tak i tutaj więzień każdego dnia obserwuje cierpienie innych ludzi,
doświadcza bólu i poznaje, jak bardzo okrutny potrafi być los. Więźniowie codziennie są zmuszani do
wyczerpującej pracy. Władze obozu przydzielały rozmaite prace, które były wykonywane od świtu do
zmierzchu. Praca była tak wykańczająca, że więźniowie nie potrafili wypełniać swoich obowiązków dobrze, a
za to czekały ich kary. Sami wytworzyli system wartości, odwrócony i pozbawiony moralności. Karali
współwięźniów, którzy nie pracowali dobrze i nie wyrabiali normy. Tutaj także nie było litości. Każdy chciał
przeżyć. Ciężka, wykańczająca praca sprawiała, że myślano jedynie o jedzeniu i spaniu.
191
Podsumowanie
Obozy niemieckie i sowieckie wykształciły człowieka pozbawionego uczuć, empatii i dobra. Nie nad
wszystkim musieli czuwać strażnicy więzienni. Więźniowie po pewnym czasie pilnowali się sami. Byli
trybami tej maszyny. Borowski mówi wyraźnie, że ofiary były także katami.
LUDZIE, KTÓRZY SZLI TADEUSZ BOROWSKI
1. Kaci i ofiary – obraz międzyludzkich relacji w obozie. Omów zagadnienie na podstawie

opowiadania Ludzie, którzy szli Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Lata 30-ste XX wieku to niezwykle tragiczny czas w dziejach ludzkości. Mamy do czynienia ze zbrodniczymi
systemami totalitarnymi - niemieckim nazizmem i sowieckim komunizmem. Wydawać by się mogło, że
ludzie zostali podzieleni wtedy na grupę oprawców decydujących o życiu i śmierci podporządkowanych im
ofiar. W tym czasie powstało wiele obozów koncentracyjnych, w których dochodziło do wyzyskiwania ludzi
podczas ciężkiej pracy. Ogromna liczba została zgładzona. Tragiczne losy ofiar krzywdzonych przez katów
podczas pobytu w obozach można zobaczyć nie tylko w podręcznikach historycznych, filmach
dokumentalnych, ale również w literaturze. Okazało się jednak, że czasem ofiary stawały się katami, a
zmuszał ich do tego system i dehumanizacja.
Argumentacja
Opowiadanie Ludzie, którzy szli Tadeusza Borowskiego przedstawia tragiczne wydarzenia, jakie miały
miejsce w niemieckich obozach koncentracyjnych. Akcja toczy się latem 1944 roku, kiedy Niemcy zaczynają
przegrywać na froncie wschodnim i zachodnim. Wówczas do obozu w Oświęcimiu przyjeżdża mnóstwo
transportów z więźniami. Dziennie przybywa nawet 20 000 ludzi. Większość z nich jest bestialsko
uśmiercana w komorach gazowych, dla reszty zaś wznoszone są nowe baraki. W obozie panuje wielki głód,
ludzie są przerażeni ogromem zagłady. Do komór kierowani są przede wszystkim chorzy, dzieci i osoby
starsze. Niektórzy paleni są żywcem. Mamy pokazanych Niemców zabijających ludzi czy prowadzących do
komór, ale tych sylwetek jest niezwykle mało. Pokazani są natomiast więźniowie przyglądający się
prowadzonym do krematoriów. Grają oni w piłkę, sadzą kwiaty, próbują normalnie żyć i oszukują tych,
którzy nie wiedzą, co stało się z ich najbliższymi. Więźniowie oswojeni z obozową rzeczywistością nie reagują
na to, co się dzieje. Są emocjonalnie odcięci od cierpienia innych. Myślą tylko o tym, żeby przeżyć.
Nieoczekiwanie jednak blokowa Mirka znajduje dziecko i ukrywa je, mając nadzieję na jego ocalenie. Nawet
nieczuły Tadek, narrator, na widok dziecka zaczyna odczuwać pragnienie posiadania takiego maleństwa
dającego nadzieję. Świat obozu jest jednak nieubłagany – Niemcy dokonują eksterminacji całych narodów, w
192
obliczu czego śmierć pojedynczego człowieka wydaje się nie mieć żadnego znaczenia. Blokowe też są
więźniarkami i czasem starają się ochronić kobiety. Nawet Niemcy, którzy zabijają potrafią przyjrzeć się na
chwilę pięknu kobiety, aby potem jednak wypełnić rozkaz.
Kontekst
Wizerunek ofiar i katów totalitarnego systemu nazistowskiego Tadeusz Borowski przedstawia też w
opowiadaniu Proszę państwa do gazu. Ludzie, którzy odpowiedzialni są za rozpakowanie walizek tych,
którzy poszli na śmierć, nazywani są Kanadą. Bez skrupułów kradną dobytek. Ofiary wojny ukazane są przez
Borowskiego jako zniewolone fizycznie i psychicznie. Sprawia to przyzwyczajenie do widoku śmierci i chęć
przeżycia. Niemcy nie muszą robić w zasadzie nic. Pracują za nich więźniowie. W zasadzie tak samo
bezduszni. Niemcy w zorganizowany sposób przeprowadzają eksterminację więźniów, a na błagalne reakcje o
pomoc reagują śmiertelnymi wystrzałami z karabinów. Niewiele lepsi są więźniowie pracujący na rampach.
Nie ma w nich współczucia.
Podsumowanie
Borowski pokazał dehumanizację człowieka. W obozie, gdzie ludzie chcą przeżyć za wszelką cenę ofiary,
więźniowie potrafią zachowywać się nieludzko. Nie ma w nich litości, empatii. Potrafią popychać więźniów i
złościć się na nich o to, że idą na śmierć za wolno. Relacje między pracującymi więźniami, a Niemcami są
dobre i nikt z pracujących tak jak Tadek nie boi się utraty życia.
2. Jak świadectwa ludobójstwa uobecniane są w literaturze? Omów zagadnienie na podstawie

opowiadania Ludzie, którzy szli Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Opowiadania Tadeusza Borowskiego odnoszą się do faktów historycznych i osobistych doświadczeń autora.
Pozwalają bliżej przyjrzeć się potwornej rzeczywistości obozu koncentracyjnego, zachowaniu niemieckich
funkcjonariuszy i więźniów. Ukazują niezwykłe zjawisko masowego mordowania ludzi przez garstkę
szaleńców z karabinami przy biernej postawie ogromnych rzesz, które jeszcze żyją, ale przecież należą do
pokonanych, poniżonych, zagrożonych śmiercią. W swoich utworach pokazuje machinę śmierci, jaką staje
się obóz. Brak namiętności, z jaką przedstawia to straszne miejsce świadczy o zlagrowaniu i dehumanizacji
głównego bohatera i narratora.
Argumentacja
Ludobójstwo opisane jest w opowiadaniu Borowskiego Ludzie, którzy szli, opisującym ostatnie lato w
obozie w obozie Auschwitz-Birkenau. Głównym bohaterem jest Tadek, który pracuje jako robotnik. Należy
do obozu roboczego, który kładzie papę na dachach w nowo stawianych blokach obozu. Brał też udział w
budowie boiska piłkarskiego. Dzięki swojej posadzie robotnika na dachu ma doskonały podgląd na to, co
dzieje się w obozie.
193
Skupia swoją uwagę na motywie pochodu ludzi, którzy szli dwiema drogami. Jedna z nich prowadziła do
lasu, a druga do szpitala. Wielokrotnie powtarza się tam zdanie: „Ludzie szli i szli”, którego sens został
wzmocniony dwukrotnym użyciem czasownika „szli”. Ci ludzie szli bezustannie, miarowo, bez
najmniejszego oporu…Tymczasem bohater wraz ze współwięźniami zbudował na pustym polu za barakami
szpitala boisko do gry w piłkę. Obok na murawie zasadzili kwiaty i warzywa. Na prawo od boiska mieściły się
krematoria: jedne za rampą obozu kobiecego, a drugie tuż przy drutach wysokiego napięcia. Podczas, gdy oni
cieszyli się w miarę normalnym życiem, to tam o każdej porze dnia i nocy szedł tłum ludzi z ciągle
przyjeżdżających pociągów. Wszyscy szli tylko w jedną stronę, nikt nigdy nie wracał.
Kiedy pracuje na dachu, ma podgląd na niedokończony odcinek C. Mimo iż na dachach baraków nie było
papy, a wewnątrz brakowało prycz do spania, to Niemcy umieszczali tam młode kobiety. Często tysiąc oraz
więcej. Pewnego dnia oprawcy zdołali w nich upchać ponad trzydzieści tysięcy kobiet! Każdej z przybyłych
dziewcząt golono głowę i ubierano ją w pozbawione rękawów sukienki. Czy w upale, czy w mrozie, musiały
stawiać się w nich na codziennym, porannym apelu. Były głodne, wyczerpane, a także zmarznięte, bo nie
mogły nosić nawet bielizny. Transporty wciąż przyjeżdżały, a ludzie byli kierowani na ścieżkę prowadzącą
tylko w jedną stronę. Kiedy docierali na miejsce krematoriów, wszystko odbywało się w sposób
zorganizowany.
Beznamiętna relacja z tego, co się dzieje sprawia, że opis ludobójstwa staje się jeszcze bardziej przerażający.
Niesamowity jest także kontrast między życiem po tej stronie drutu, po której jest narrator, a tym co się dzieje
za nim.
Kontekst
Beznamiętna, charakterystyczna relacja z obozu, przedstawiona jest także w opowiadaniu Proszę państwa do
gazu. Tysiące ludzi przywożonych do obozu nie ma pojęcia, co z nimi będzie. Domyślają się nieliczni. Matki
zostawiają dzieci, w wagonach są zaduszone noworodki, a pracujący przy rozładunku denerwują się, że jest
gorąco, że ludzi jest dużo. Ilość tych, którzy będą zgładzeni jest ogromna. Nikt im nie współczuje. Maszyna
do zabijania funkcjonuje nie tylko dzięki Niemcom, ale też więźniom.
Podsumowanie
Borowski w sposób beznamiętny opisuje tysiące ofiar. Ludobójstwo, jakie ma miejsce w obozach jest
okropne. Na więźniach jednak nie robi wrażenia. Oni żyją na zupełnie innym poziomie. Widzą tysiące
uśmiercanych ludzi nie buntują się, nawet nie współczują. Grają w piłkę, wykonują swoją pracę. Są ludźmi
zlagrowanymi, na których śmierć tysięcy ludzi nie robi wrażenia.
3. Na czym polega dehumanizacja człowieka? Omów zagadnienie na podstawie opowiadania Ludzie,

którzy szli Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Odwołaj się do pyt 1 z Borowskiego. Posłuż się wstępem i kontekstem.
Argumentacja
Dehumanizacja oznacza odczłowieczenie. Odczłowieczony może być cały świat, ale też człowiek. Z takim
zjawiskiem mamy do czynienia w opowiadaniu Borowskiego Ludzie, którzy szli. Do ludzi
zdehumanizowanych zaliczyć możemy głównego bohatera i narratora – Tadka. Przygląda się ludziom, którzy
194
idą na śmierć. Podczas, gdy tysiące idą do komór gazowych, on żyje zupełnie tak, jakby nic się nie stało. Gra
w piłkę, sadzi kwiaty i warzywa. Nikt nie chce ryzykować życia i w jakikolwiek sposób się wychylać.
Więźniowie są świadomi swojej niemocy wobec nowoprzyjezdnych. Pozostaje im tylko wykonywać swoje
obozowe obowiązki i biernie patrzeć, jak Niemcy wysyłają ludzi na śmierć. Jest robotnikiem, czuje się
bezpiecznie. Nie robi jednak nic, by uratować dziecko, które widzi u jednej z blokowych. Myśli jedynie o
tym, że sam chciałby mieć takie dziecko, namiastkę nadziei.
Podsumowanie
W ekstremalnych obozowych warunkach człowiek został pozbawiony wielu uczuć, które towarzyszyły mu
poza murami, drutami. Wyzbył się uczuć, współczucia, często nie wracał do wspomnień. Borowski
pokazuje, że dehumanizacja człowieka może nastąpić niezwykle szybko, nawet w kręgu kultury europejskiej,
która przecież wprowadziła humanizm jako jedną z czołowych idei. Opowiadania mogą przerażać
katastrofalną wizją, a zarazem zmuszają do zastanowienia nad siłą wartości, które wyznajemy.
4. Obozowa codzienność jako czas trudnych doświadczeń egzystencjalnych. Omów zagadnienie na

podstawie opowiadania Ludzie, którzy szli Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp
Tadek to bohater zbioru opowiadań napisanych przez Tadeusza Borowskiego, więźnia obozu
koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Borowski w sposób naturalny pisze o rzeczach nieludzkich, ukazując
mechanizm odruchów biologicznych, które kierowały zachowaniem więźniów W opowiadaniach wyraźnie
pokazane jest zezwierzęcenie, nihilizm oraz kult chytrości panujący w obozie. Ukazana jest też obozowa
rzeczywistość, która wydawać się nam może nie do wyobrażenia.
Kontekst
Obozowa, trudna do zaakceptowania rzeczywistość pokazana jest w opowiadaniu U nas w Auschwitzu.

Narrator stwierdza, że do takiego postępowania, do takiego życia zmuszała ludzi nadzieja na to, że kiedyś w
końcu będą mogli normalnie żyć. Życie w obozie dla ogółu więźniów jest bardzo ciężkie. Ludzie dostają tylko
tyle, aby móc żyć i pracować, jak najmniejszym kosztem. Opowiadanie pt. Proszę państwa do gazu pokazuje
rzeczywistość obozową oczami Tadka, który jest już człowiekiem zlagrowanym, umiejącym zorganizować
jedzenie i dobrą pracę. Nie poruszają już go tak jak kiedyś wszystkie okrucieństwa, z którymi ma do
czynienia, gdyż jest to po prostu obozowa codzienność. Potrafi uprzątać zaduszone niemowlęta z wagonów i
grabić rzeczy z walizek tych, którzy idą na śmierć. Setki ludzi kierowanych do krematorium nie robią na nim
wrażenia. Jedynym wyrazem empatii jest niemówienie im, dokąd zostają wywiezieni.
Argumentacja
Obozowa rzeczywistość pokazana jest także w opowiadaniu Ludzie, którzy szli. Widzimy w nim spotykające
się dwa światy: świat obozu i tłum ludzi z transportu prowadzonych na śmierć do komór gazowych.
Więźniowie z obozu wiedli w miarę spokojne życie. Budowali boisko do piłki nożnej za barakiem szpitala,
195
siali kwiatki pod oknami bloków i wykładali dróżki czerwoną, tłuczoną cegłą. Siali również warzywa,
zakładali trawniki, grali w piłkę, prowadzili rozmowy. Codziennie wychodzili do niewolniczej pracy.
Tymczasem na rampę przyjeżdżały towarowe pociągi z ludźmi przeznaczonymi do zagazowania. Tadek
mówi, że w międzyczasie, kiedy wrócił z piłką, Niemcy zagazowali trzy tysiące ludzi. Ludzie ci szli dwiema
drogami do lasu, gdzie były komory gazowe. Nieopodal było życie. Więźniowie mieli swoje troski: kradli, aby
przeżyć, czekali na paczki i listy z domu, intrygowali między ludźmi. Obojętnie patrzyli na gromady ludzi
idących na śmierć. Było to ostatnie lato w Oświęcimiu. Transportów przychodziło coraz mniej, a im żyło się
jeszcze spokojniej.
Podsumowanie
Z pozoru normalne życie, ta naprawdę w obozie normalnym być nie mogło. Śmierć co prawda nie robiła już
wrażenia, ale każdy bronił się, by w tym dniu nie spotkała jego. Nie chciał się narażać, pomagać innym. W
świecie odwróconej moralności ciężko mówić o codzienności. Tam bowiem każdy dzień mógł okazać się
ostatnim.
INNY ŚWIAT GUSTAW HERLING-GRUDZIŃSKI
1. Postawy człowieka w sytuacji ekstremalnej. Omów zagadnienie na podstawie Innego świata

Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Wiek XX przyniósł wiele sytuacji niosących ludziom cierpienie. Do najgorszych należały dwie wojny
światowe, które pociągnęły za sobą wiele ofiar. Okazało się, że sytuacje ekstremalne, w których człowiek się
znalazł mocno konfrontują, czym jest człowieczeństwo. Nie dało się pobytu w obozach pracy czy obozach
koncentracyjnych porównać z niczym innym. Tam panowała zupełnie inna, odwrócona moralność.
Zauważyć możemy wśród bohaterów dwie postawy. Ludzie będą dbali o człowieczeństwo i honor lub też
pozbędą się tych cech, by przeżyć za wszelką cenę.
Argumentacja
Gustaw Herling-Grudziński w swoim Innym świecie przedstawił Łagry, czyli obozy pracy. Został zesłany do
takiego obozu i z bliska, wewnątrz mógł widzieć, jak one działają. Autor zwraca uwagę na system, który
niszczy człowieka pracą i głodem. Odczłowiecza ludzi. Grudziński twierdzi, że w takich nieludzkich
warunkach nie można wymagać od ludzi ludzkiego zachowania. Nie jest to jednak tak, że w obozie panuje
samo zło. Widzi on akty dobra czynione przez współosadzonych, które pokazywały, że choć jest to niezwykle
trudne, to jednak nawet w obozowym życiu można zostać człowiekiem. Dobrym przykładem na próbę
zachowania człowieczeństwa jest Kostylew, który uparcie opalał sobie rękę nad ogniem, by nie pracować na
rzecz oszukującego go systemu. Niestety mamy wrażenie, czytając utwór, że takich ludzi jest mniej. Nie
można bowiem nie widzieć zachowania urków, więźniów postępujących jak zwierzęta, którzy nocami polo-
wali na innych osadzonych i bezwzględnie okradali, kogo tylko mogli. Okropnie traktowali też kobiety, które
196
wykorzystywali i pozwalali wykorzystywać innym. W obozie pracy sami więźniowie zaczynają pilnować
siebie nawzajem. Potrafią wymierzać sprawiedliwość. Zostawić słabszych, nie pomóc im, by ich brygada
miała lepszy wynik. Od niego zależał kocioł i ilość jedzenia. A głód jest dla człowieka jedną z gorszych rzeczy.
Grudziński opisuje, jak więźniowie zabijają, pieką nad ogniskiem i zjadają schwytanego psa, by uświadomić
sobie, że kolejne bariery moralne bardzo łatwo przekroczyć czy złamać. Autor nie zgadza się jednak na świat
pozbawiony człowieczeństwa. Dlatego pokazuje sytuacja takie, jak choćby śmierć Natalii Lwownej, która
popełniła samobójstwo, by wyrwać się z tego piekła.
Kontekst
Nieco inaczej patrzy na ten Temat w swoich Opowiadaniach Tadeusz Borowski. Przytacza on historie więź-
niów niemieckich obozów koncentracyjnych. Autor nie skupia się w swoim dziele na psychologii bohate-
rów, jest bardziej behawiorystą. Nie ma tutaj tak, jak u Borowskiego przykładów "ludzkiego odruchu" po-
śród osadzonych oraz ich oprawców. Ludzie, którzy widzą ogrom śmierci, wiedzą, że unoszący się dym
pochodzi z ciał tysięcy ludzi, wyniszczani głodem i nieludzką pracą, stają się podobni do rzeczy, które
przestają czuć. Dla nich liczy się tylko możliwość przetrwania, która tu, w niemieckim obozie zagłady, czy
nawet pracy, wydaje się jeszcze mniejsza, niż w sowieckim łagrze. Grudziński zarzucał Borowskiemu to, że nie
pokazuje on gestów człowieczeństwa. Więźniowie obozowi jednak wyzbyli się wszelkich wartości w obliczu
sytuacji ekstremalnej. Ofiary stały się katami. Każdy odruch, współczucie, pomoc, mógł oznaczać śmierć, a
przecież w obliczu tylu zabitych, oni tak bardzo chcieli żyć.
Podsumowanie
Człowiek, w sytuacji ekstremalnej chce żyć i wierzyć, że koszmar, w którym się znalazł, wkrótce się skończy.
Więźniowie w sowieckich łagrach widzieli większą możliwość przeżycia. Dlatego u nich ludzkie odruchy
zdarzały się częściej. Czasem decydowali się na to, by zakończyć swoje życie i nie pozwolić na
wykorzystywanie siebie. Nieco inaczej na tę sprawę patrzy Borowski. Jego bohaterowie chcą żyć za wszelką
cenę, nawet za cenę utraty człowieczeństwa.
2. Refleksje na temat wartości ludzkiego życia. Omów zagadnienie na podstawie Innego świata
Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Na temat wartości ludzkiego życia nie trzeba dyskutować. Prawo do życia mają wszyscy ludzie. Pokazują to
religie, systemy filozoficzne i powinien wiedzieć o tym każdy człowiek, choć niestety nie zawsze tak się dzieje.
Są jednak momenty w dziejach ludzkości, takie jak choćby wojna, gdzie wartość ludzkiego życia maleje. Z
czasem może się okazać, że człowiekowi zależy jedynie na własnym życiu, a życie tych, którzy chcą obok,
przestaje się liczyć.
Kontekst
Tadeusz Borowski w swoich Opowiadaniach opisał życie w obozie koncentracyjnym w Auschwitz. Pokazał
ludzi, chcących przetrwać za każdą cenę. Nie skupiał się na ich odczuciach, ale na czynach. Nie pokazał
197
odruchów życzliwości, empatii. W opowiadaniu Ludzie, którzy szli, pokazuje, jak niewiele znaczy ludzkie
życie, życie tysięcy ludzi i jak mocno człowiek stara się żyć normalnie w tym świecie pozbawionym
moralności. Obozowa rzeczywistość pokazana jest także w opowiadaniu Ludzie, którzy szli. Widzimy w nim
spotykające się dwa światy: świat obozu i tłum ludzi z transportu prowadzonych na śmierć do komór
gazowych. Więźniowie z obozu wiedli w miarę spokojne życie. Budowali boisko do piłki nożnej za barakiem
szpitala, siali kwiatki pod oknami bloków i wykładali dróżki czerwoną, tłuczoną cegłą. Siali również
warzywa, zakładali trawniki, grali w piłkę, prowadzili rozmowy. Codziennie wychodzili do niewolniczej
pracy. Tymczasem na rampę przyjeżdżały towarowe pociągi z ludźmi przeznaczonymi do zagazowania.
Tadek mówi, że w międzyczasie, kiedy wrócił z piłką, Niemcy zagazowali trzy tysiące ludzi. Ludzie ci szli
dwiema drogami do lasu, gdzie były komory gazowe. Nieopodal było życie. Więźniowie mieli swoje troski:
kradli, aby przeżyć, czekali na paczki i listy z domu, intrygowali między ludźmi. Obojętnie patrzyli na
gromady ludzi idących na śmierć. Było to ostatnie lato w Oświęcimiu. Transportów przychodziło coraz
mniej, a im żyło się jeszcze spokojniej.
Argumentacja
Gustaw Herling-Grudziński chce pokazać rzeczywistość sowieckiego obozu nieco inaczej. Chce, by
czytelnicy wiedzieli, że nawet w tak okropnym świecie jest miejsce na człowieczeństwo, którego u
Borowskiego zabrakło. Inny świat pokazuje człowieka, który chce przetrwać i dla którego wartości są
pozamieniane. Ukazuje wszechogarniający głód i ludzi podzielonych na poszczególne kotły. Ci, którzy nie
mają siły do pracy, dostają najmniej. A przecież jedyną rzeczą, jaka może im pomóc powrócić do sił jest
jedzenie. Dla ludzi liczy się tylko miska zupy. Sceny wydzierania jej sobie świadczą o tym, że własne życie jest
dużo ważniejsze, niż cudze. Dla władz obozu życie pojedynczego człowieka nie ma żadnej wartości. Ludzi
niszczy się pracą i głodem. Ten, kto nie wykonuje normy nie liczy się w ogóle. Są jednak ludzie, dla których
honor jest ważniejszy, niż ich życie. Należy do nich Kostylew i Natalia Lwowna. Mężczyzna ratuje swoje
człowieczeństwo najpierw poprzez ludzkie odruchy, potem zaś bunt w postaci opalania ręki. Nie chodzi mu
o biologiczne przetrwanie. Ona natomiast twierdzi, że o ludzkiej wolności świadczy wybór własnej śmierci.
Podsumowanie
W czasach ekstremalnych, w czasach wojny, wartość ludzkiego życia ulega zmianie. Nie znaczy ono tyle, co w
warunkach pokoju. Pokazują to szczególnie mocno obozy pracy i obozy koncentracyjne. Grudziński jednak
stara się bronić człowieka w tych specyficznych warunkach. Chce pokazać, że odruchy człowieczeństwa
możliwe są wszędzie. Odruchów tych nie widzi Borowski. Dla niego, jeśli liczy się jakieś życie, to tylko
własne. Tak, jak większość więźniów stara się przetrwać za wszelką cenę.
3. Literatura dokumentu osobistego jako świadectwo pamięci. Omów zagadnienie na podstawie

Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
Autor może pisać fikcję literacką i roztaczać przed nami wizję pięknych, nieistniejących światów, może
pokusić się o realizm i przedstawiać tylko to, co możliwe, realne, prawdopodobne. Kiedy jednak uczestniczy
198
w zdarzeniach tak ekstremalnych jak wojna, obozy jenieckie, obozy pracy, to fikcja wypierana jest przez
prawdę. Świat bowiem musi się dowiedzieć, jak było, jak wyglądała obozowa codzienność. Autorzy zatem,
by przekazać świadectwo pamięci, decydują się na pisanie, które jest literaturą dokumentu osobistego,
rodzajem autobiografii.
Argumentacja
Gustaw Herling-Grudziński opisał w Innym świecie osobiste doświadczenia, co sprawia, że cała książka jest
bardziej autentyczna, a opisane w niej historie bardziej „namacalne” dla czytelnika. Poznajemy bohatera, a
jednocześnie narratora, widzimy jego postępowanie, rozumiemy bądź nie. Niemal czujemy jego głód i
cierpienie. Wiemy, że to nie jest fikcja. Grudziński opisuje każdy dzień pracy więźniów, ich cierpienie,
narażanie się, koszta, szczególnie te duchowe, ale i cielesne, jakie ponieśli. Poznajemy także, oczami narratora
innych więźniów. Widzimy ich zachowania, niekiedy doświadczamy rozmowy z nimi, poznajemy ich myśli.
Z niektórymi rozstajemy się, gdyż umierają. Literatura dokumentu osobistego sprawia, że w jakiś sposób
skraca się dystans między bohaterami, a nami. Widzimy i rozumiemy, do czego ludzie są zdolni, by zdobyć
pożywienie, co zrobił z nimi mechanizm obozowy. To właśnie taka relacja „od środka” sprawia, że widzimy
okrucieństwo i bezduszność strażników w łagrze, ich traktowanie więźniów, upokarzanie. Prawdziwe
sytuacje ukazane przez Grudzińskiego, dają nam do myślenia. Zastanawiamy się, jak my byśmy zachowali się
w takiej sytuacji. I choć odpowiedź z tej strony książki wydaje nam się prosta, to wcale tak być nie musi.
Możemy jedynie przypuszczać, co byśmy zrobili.
Kontekst
Podobną rolę odgrywa Władysław Szpilman w Pianiście. Pokazanie tego, co działo się w warszawskim getcie
z punktu widzenia uczestnika wydarzeń. Ukazanie rodziny walczącej o przeżycie sprawia, że czujemy się,
jakbyśmy byli z bohaterem w tym miejscu. Szpilman łączy w swojej książce swoją pasję, jaką była muzyka z
czasem wojny i horroru. Umie jednak pokazać, że zło pochodzi z człowieka, nie z narodowości. Sylwetka
dobrego Niemca jest przekonująca, ponieważ jest prawdziwa. Literatura dokumentu osobistego,
autobiografia pisana po to, by pokazać tamten zły czas, jest niezwykle ważna i sugestywna.
Podsumowanie
Literatura dokumentu osobistego jest bez wątpienia świadectwem pamięci. Pokazywanie przez autorów, a
zarazem bohaterów utworów tego, co przeżyli w tych trudnych, okropnych czasach, pozwala czytelnikowi
wczuć się w ich strach, problemy, ale i czuć radość z tego, co ich cieszy. Pomimo tego, że miejsca na radość
jest niezwykle mało. Po latach my, czytelnicy, możemy zastanawiać, się, jak byśmy się zachowali. Oczywiście
są to jedynie nasze przypuszczenia, bowiem tamten czas był czasem innym, dużo trudniejszym.
4. Pamięć o historii utrwalona w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Innego świata Gustawa
Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
199
Historii uczymy się w szkole – z podręczników, od nauczycieli. Dowiadujemy się o historycznych faktach.
Odwiedzamy też ważne historycznie miejsca jeżdżąc na wycieczki, czy po prostu zwiedzając zabytki. Jednak
ani podręczniki, ani miejsca, choćby te z najtragiczniejszą historią, nie są w stanie dać nam tego, co możemy
uzyskać dzięki pamięci o historii utrwalonej w literaturze. To literatura bowiem włącza emocje, które są tak
bardzo potrzebne do zrozumienia tamtego czasu i świata.
Argumentacja
Gustaw Herling-Grudziński przez dwa lata wojny przebywał w różnych więzieniach i obozach Związku Ra-
dzieckiego. Najdłużej przetrzymywany był w łagrze w Jarcewie. To, za co został skazany jest nieco śmieszne.
Zesłano go bowiem na Sybir za próbę przekroczenia granicy radziecko-litewskiej. Nie mogąc oskarżyć go o
nic konkretnego, śledczy zarzucili mu szpiegostwo za podstawie posiadania oficerskich butów oraz brzmiące-
go w niemieckim tonie pierwszego członu nazwiska. Już samo skazanie Grudzińskiego pokazuje nam, w
jakim świecie absurdów przyjdzie mu żyć. To, co widział i przeżył spisał w utworze Inny świat. Pomysł na ty-
tuł wziął z powieści Dostojewskiego Wspomnienia z martwego domu. Tytuł doskonale oddaje specyfikę ra-
dzieckiego systemu łagrów. Obozy rządziły się bowiem własnymi prawami, tworzyły dosłownie inny świat,
w którym inna była moralność, liczyły się inne wartości. Grudziński skupia się przede wszystkim na opisie
walki więźniów o zachowanie resztek ludzkiej godności. Pokazuje wykańczającą pracę, walką o jedzenie i
prawo, którego nie da się pojąć w czasach wolności. Przede wszystkim zaś pokazuje prawdę tamtego czasu.
Widzimy zachowania więźniów, często nieludzkie. Zachowanie urków, brak szacunku dla kobiet, nawet
własnej kobiety „oddawanej” współwięźniom. Żadna książka historyczna nie jest w stanie oddać tego, co
pokazuje autor. Historycy bowiem piszą, wzorując się na źródłach, nie na własnych przeżyciach.
Kontekst
Marek Edelman, bohater Zdążyć przed Panem Bogiem – wywiadu przeprowadzonego przez Hannę Krall,
chciał zrobić wszystko, by świat dowiedział się prawdy o tym, co działo się w warszawskim getcie podczas
powstania. Zgodził się zatem na wywiad, który jest niejako sprawozdaniem ostatniego żyjącego dowódcy po-
wstania w getcie warszawskim. Niezwykle ważne jest to, że Edelman mierzy się z mitami tamtego czasu i
mówi prawdę, choć nie dla wszystkich jest ona wygodna, nie wszyscy chcą ja słyszeć, czytać. Usuwa przy tym
patos tych wydarzeń. Podkreśla, że sama walka nie była skierowana na zwycięstwo, ale na godną śmierć. Po-
wstańcy chcieli umrzeć z bronią w ręku. Nie jest to jednak, zdaniem Edelmana śmierć lepsza od tej w
komorze gazowej. Edelman mówi o malowaniu rybom skrzeli przez Anielewicza, o zbiorowym
samobójstwie, o marnowaniu naboi na niecelny strzał. Dzieło pozwala także na zrozumienie, co kierowało
tymi ludźmi, jakie targały nimi emocje. To lekcja historii dużo ważniejsza niż ta z podręcznika.
Podsumowanie
Zarówno Grudzińskiemu, jak i Edelmanowi przyszło żyć w czasach zagłady. Każdy z nich ma jednak inne
doświadczenia. Obaj chcieli podzielić się nimi ze światem. Utrwalają w literaturze historię, która ma służyć
przyszłym pokoleniom. Pokazują, jak trudno było wtedy żyć, ale też pokazują wiarę w człowieka, w siłę
ludzkiego życia i honoru.
200
5. Jakie znaczenie ma tytuł do zrozumienia sensu utworu? Omów zagadnienie na podstawie Innego
świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany
kontekst.
Wstęp
Kiedy sięgamy po książkę, najpierw widzimy jej tytuł. Autorowi także chodzi o to, by umiał on czytelnia
przyciągnąć, zainteresować, dać do myślenia i wskazać kierunek. Tytuły mogą zawierać w sobie imiona
bohaterów, mogą też być bardzo metaforyczne. Zawsze jednak wskazują nam drogę. Czasem jest tak, że to
właśnie tytuł coś tłumaczy, podkreśla, każe zauważyć. Takim tytułem jest Inny świat Gustawa Herlinga
Grudzińskiego.
Argumentacja
Tytuł utworu Gustaw Herling-Grudziński zaczerpnął z książki Fiodora Dostojewskiego: Zapiski z martwego
domu, którą czytał, przebywając w sowieckim obozie. Książka wywarła ogromny wpływ na jego
przemyślenia o sytuacji, w której się znalazł. Z tej samej książki pochodzi także motto i to ono pokazuje, że
ten inny świat, to właśnie świat łagrów. Miejsce, w którym panują inne prawa i obyczaje. To dom martwy za
życia, a w nim niezwykli ludzie. Obóz pracy, w którym przebywał najdłużej – Jercewo jest dla niego takim
właśnie miejscem, ale są nim wszystkie łagry. W nich bowiem obowiązują inne zwyczaje, inny moralny
kodeks, inne wartości. Nie można oceniać tamtego świata przez pryzmat tego, w którym żyjemy. W świecie
obozowym najważniejsze było to, by przeżyć kolejny dzień, by wrócić z pracy, nie umrzeć tam z zimna i
przemęczenia, móc odpocząć i rano mieć co zjeść. Grudziński zwraca też uwagę na konieczność zachowania
człowieczeństwa. Tytuł można jednak interpretować winny sposób. Innym światem był nie tylko obóz.
Była także komunistyczna Rosja, miejsce, w którym traciło się nadzieje na to, że na ziemi może być lepiej.
Kontekst
Nieco zwodniczym tytułem jest Ferdydurke – to tytuł dziwny i zastanawiający. Większości czytelników ów
tytuł Gombrowiczowskiej powieści wydawał się słowem bezsensownym, wymyślonym przez samego autora,
wielu jednak na siłę próbowało odczytać go. Dla niektórych oznaczał z angielskiego „klucz do trzydziestych
drzwi”. Sam Gombrowicz w żadnym miejscu Ferdydurke ani w żadnym komentarzu do niej nie
wypowiedział się nigdy na temat etymologii tytułu swego dzieła. Wiemy o tym, że nie zrobił tego
przypadkowo. Badacze literatury uważają, że gdyby pisarz komentował ten tytuł i to, co napisał w powieści,
to utraciłaby ona sens. Słowo to bowiem znaczy przez to, że nic nie znaczy. Brak sensu jest jego sensem.
Gombrowicz w jakiś sposób tym tytułem zabawił się z czytelnikami. Nic im bowiem nie podpowiedział.
Podsumowanie
Tytuł zatem może wiele sugerować czytelnikowi, pokazywać to, co ważne, nieść za sobą interpretację dzieła.
Może także – podobnie jak Ferdydurke, stanowić jakąś formę gry autora z czytelnikiem.
6. Moralność obozowa jako wynik zniewolenia człowieka. Omów zagadnienie na podstawie Innego
kontekst.
201
Wstęp
Podczas wojny, a szczególnie w obozach wartości człowieka ulegały zmianie, zatraceniu. Liczyły się rzeczy
niezwykle przyziemne, które kierowały ludzkim instynktem, nastawionym na przetrwanie. Mamy do
czynienia z odwróconą moralnością, odwróconym dekalogiem. Ludzie kradną, zachowują się nieludzko,
zanikają w nich uczucia, empatia.
Argumentacja
Grudziński w Innym świecie pokazuje obóz i historie poszczególnych osób. Podkreśla, że do rzeczywistości
obozowej nie można stosować norm moralnych ze świata spoza obozu. Człowiek jest bowiem ludzki w
ludzkich warunkach. Więźniowie w obozach, za sprawą systemu, stają się zezwierzęceni, perfidni, gotowi
zabić dla kawałka chleba, brutalni, nieliczący się z innymi. Grudziński nie pokazuje jednak całej grupy, do
każdego z więźniów podchodzi indywidualnie, starając się poznać jego historię. Chce o tym obozowym
świecie mówić prawdę, zobowiązał się do tego rozmawiając z więźniami. Znacząca część więźniów zatem
poddaje się, ich moralność upada. Do najmniej moralnych więźniów należą urkowie, więźniowie –
recydywiści, wielokrotni przestępcy. Są to ludzie bez moralności i bez sumienia. Dla nich człowiek
kompletnie się nie liczy. Urkowie organizowali też tzw. „nocne łowy” – nocne polowania na kobiety,
podczas których były one przez nich gwałcone. Mieli też zwyczaj gry o cudze rzeczy, rzeczy innych
więźniów, a nawet o ich życie. Grudziński zwraca jednak uwagę, że nie wszyscy w obozie są tacy. Pokazuje
osoby, które nie poddały się i w okrutnych warunkach obozowych zdołały ocalić swoje człowieczeństwo.
Autor zwraca uwagę, że pomimo strasznych warunków możliwa jest miłość, miejscem, w którym można
odpocząć jest szpital, a obsługa szpitala miała serdeczny stosunek do chorych. Pokazuje także więźniów,
którzy szukają namiastki wolności na przykład w domu widzeń, do którego specjalnie się przygotowują.
Kontekst
Grudziński w swoim utworze broni zatem człowieczeństwa i moralności. Nie robi tego Borowski w swoich
opowiadaniach. Jego bohaterowie zachowują się inaczej. Wojna zburzyła bowiem jego zdaniem wszystkie
dotychczasowe normy etyczne. Pojęcia związane z moralnością zostały przewartościowane, odwrócone.
Obóz został tu pokazany jako miejsce rządzące się prawem odwróconego dekalogu. Zderzenie dwóch
odmiennych systemów wartości – tego sprzed wojny i tego, który panował w obozie, musiało prowadzić do
bardzo poważnych dylematów i wewnętrznych rozterek. Aby przeżyć, ludzie nie mogli pozwolić sobie na
wspomnienia i odniesienia do przedwojennej rzeczywistości.
W ekstremalnych warunkach obozu koncentracyjnego zanikają zachowania powszechnie uważane za
humanitarne. Nie ma tu współczucia i litości dla słabszych i mniej zaradnych więźniów, nie ma miłości,
przyjaźni, solidarności. Jest tylko chęć przeżycia za wszelką cenę.
Dobitnie ukazuje to scena z opowiadania „Proszę państwa do gazu”, przedstawiająca kobietę, która wyrzeka
się własnego dziecka, by uratować się przed komorą gazową. Inna pokazuje brak współczucia więźniów dla
kobiet idących na śmierć. Nikt nie kryje się z tym, że okradł współwięźnia lub że życzy mu śmierci. Nikt też
nie wstydzi się, że zjada odpadki. Co najgorsze ludzie przestają reagować na cierpienie i śmierć innych. Śmierć
towarzyszy niedoli przestaje wywierać jakiekolwiek wrażenie - to efekt przyzwyczajenia się do tego widoku.
W ujęciu Borowskiego obóz koncentracyjny jest miejscem, do którego można się przyzwyczaić, nauczyć się
sobie radzić tak, aby przetrwać - zwłaszcza, jeśli jest się więźniem uprzywilejowanym. Taką postawę przyjął
202
główny bohater opowiadań, Tadeusz. Jako więzień pracujący na rampie mógł wykazać się jedyną możliwą
formą litości dla tych, co idą na śmierć – nie mówić prawdy, oszukiwać. Jest brutalny, opanowany, obojętny,
choć ma chwile załamania, gdy pyta, czy to nie patologiczne, że zamiast litości dla nowo przybyłych, czuje
agresję i niechęć. Czuje wstręt do drugiego człowieka, odnosi się do niego z drwiną, jakby aprobując stan
nierówności. Ale to także Tadek zadaje dramatyczne pytanie: „Czy my jesteśmy ludzie dobrzy?”. Jednak
tylko takie osoby jak on mają szansę przetrwania piekła obozowego. W zamian za to ma co zjeść, w co się
ubrać.
Podsumowanie
Grudziński, w przeciwieństwie do Borowskiego szuka w tych strasznych warunkach odrobiny moralności i ją

dostrzega. Nie potępia tych, którzy jej nie mają, nie oskarża. Wie, że to jest inny świat i inne, obozowe prawo.
Borowski pokazuje ludzi wyzbytych moralności zupełnie.
7. Granice ludzkiej godności i upodlenia. Omów zagadnienie na podstawie Innego świata Gustawa
Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Wydarzenia II wojny światowej zmuszają wręcz twórców do podjęcia problematyki, związanej z psychiką
ludzką i prawdą o człowieku w obliczu zagrożeń. W żadnym innym okresie ludzka godność nie została aż tak
podeptana, tak upodlona, znieważona. Terminy - dobro i zło zmieniły swe znaczenie. Wszelkie granice
etyczne zostały w tym czasie przekroczone. Literatura kreuje różne postawy bohaterów wobec rzeczywistości
wojennej. Ukazuje zarówno jednostki, które zachowały swą godność, jak i te, których kodeks moralny uległ
zniszczeniu.
Argumentacja
poddaje się, ich moralność upada. Nie mają godności. Robią rzeczy straszne. Do najmniej moralnych
więźniów należą urkowie, więźniowie – recydywiści, wielokrotni przestępcy. Są to ludzie bez moralności i
bez sumienia. Dla nich człowiek kompletnie się nie liczy. Urkowie organizowali też tzw. „nocne łowy” –
nocne polowania na kobiety, podczas których były one przez nich gwałcone. Te kobiety także nie zachowują
godności i oddają swoje ciała. Robią to jednak, aby nie cierpieć i mają nadzieję, że jeśli oddadzą się
mężczyźnie, on weźmie je pod opiekę. Tak jednak się nie dzieje. Ludzie wyrywają sobie miski z zupą, żeby
przeżyć kolejny dzień. Są jednak tacy, jak Kostylew, dla których godność będzie wartością nadrzędną, który
gotów będzie dla niej poświęcić życie.
Kontekst
203
Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall także opowiada o godności człowieka podczas II wojny
światowej, w rzeczywistości getta warszawskiego i holokaustu. Jednym z ważniejszych fragmentów jest ten
pokazujący starego Żyda. Starca ustawionego na beczce odarto z godności pozbawiono go. Obcinanie brody
Żydowi to jakby chęć odebrania mu tożsamości. A na to zdaniem Edelmana godzić się nie można.
Kardiochirurg kilkakrotnie wraca do godnego życia, a nawet godnej śmierci. Godnego – czyli nie
pociągającego za sobą cierpienia innych. Bohater utworu Marek Edelman opowiada o masowym wywożeniu
Żydów do Treblinki na śmierć w komorach gazowych. W 1942 roku pracował jako goniec w szpitalu w
zamkniętym obszarze za drutami. Posiadał stałą przepustkę umożliwiającą mu poruszanie się po mieście, ale
nie wykorzystał tej okazji, nie chciał opuścić swych współtowarzyszy niewoli. Do końca wałczył o ich godną
śmierć. W czasie powstania w getcie dowodził oddziałem czterdziestu ludzi. Po wojnie pozostał w Polsce,
skończył studia medyczne, został kardiologiem. Edelman to przykład człowieka, który zarówno w czasie
wojny, jak i po niej zachował do końca aktywną postawę. Starał się przeciwstawić złu a nawet prowadził swój
wyścig z Bogiem. On jednak także mówi o zezwierzęceniu, o zabieraniu jedzenia, a nawet jedzeniu zwłok.
Podsumowanie
Zarówno Grudziński, jak i Edelman przeciwstawiają godność zezwierzęceniu i pokazują, że nawet w

najgorszych warunkach, warunkach getta, czy też łagru, można taką godność zachować. Udowadniają, że
znajdują się ludzie, dla których bycie człowiekiem jest ważne zawsze, nawet jeśli oznacza śmierć.
8. Jak zachować człowieczeństwo w sytuacji ekstremalnej? Omów zagadnienie na podstawie Innego

kontekst.
Wstęp
Czasy II wojny światowej, a szczególnie obozy – zarówno pracy, jak i śmierci pokazały, jak trudno zachować
człowieczeństwo. Panuje tam bowiem zasada odwróconego dekalogu, odwrócona moralność. To, co wydaje
się normą w świecie wolnym od wojny, tam traci na wartości. Liczy się tylko to, by człowiek mógł zaspokoić
swoje fizjologiczne potrzeby. Sen i jedzenie okazują się być najważniejsze. Grudziński jednak pokazuje, że
nawet w tak ekstremalnych warunkach można zachować człowieczeństwo.
Argumentacja
poddaje się, ich moralność upada. Do najmniej moralnych więźniów należą urkowie, więźniowie –
recydywiści, wielokrotni przestępcy. Są to ludzie bez moralności i bez sumienia. Dla nich człowiek
kompletnie się nie liczy. Urkowie organizowali też tzw. „nocne łowy” – nocne polowania na kobiety,
204
podczas których były one przez nich gwałcone. Mieli też zwyczaj gry o cudze rzeczy innych więźniów, a
nawet o ich życie. Grudziński zwraca jednak uwagę, że nie wszyscy w obozie są tacy. Pokazuje osoby, które
nie poddały się i w okrutnych warunkach obozowych zdołały ocalić swoje człowieczeństwo. Przede
wszystkim człowieczeństwo zachowywali ci, którzy zdobywali się na akty litości wobec innych więźniów.
Mogło to być podzielenie się kawałkiem chleba lub dostarczenie porcji jedzenia do tzw. „trupiarni”, czyli
miejsca, do którego odsyłano więźniów zbyt słabych, by pracować, aby mogli tam powoli umrzeć. Były
jednak inne, bardziej drastyczne sposoby. Na przykład Natalia Lwowna upatrywała jedyny sposób na
zachowanie jakiejkolwiek kontroli nad swoim życiem w tym, że sama mogła wybrać moment i sposób, w jaki
je sobie odbierze. Autor zwraca uwagę, że pomimo strasznych warunków możliwa jest miłość, miejscem, w
którym można odpocząć jest szpital, a obsługa szpitala miała serdeczny stosunek do chorych. Pokazuje także
więźniów, którzy szukają namiastki wolności na przykład w domu widzeń, do którego specjalnie się
przygotowują.
Kontekst
O możliwości, a nawet konieczności zachowania człowieczeństwa w ekstremalnych warunkach mówi Marek

Edelman w wywiadzie przeprowadzonym z nim przez Hannę Krall i zawartym w utworze: Zdążyć przed
Panem Bogiem. Edelman opisuje tam swoje przeżycia z powstania w getcie warszawskim. Mężczyzna był jed-
nym z jego przywódców. To właśnie chęć zachowania człowieczeństwa każe nieprzygotowanym powstań-
com, niemającym broni, walczyć z Niemcami. Chcieli oni wybrać sposób swojej śmierci, polec w bitwie uwa-
żali zaś za najbardziej godny czyn. Chcieli mieć wybór. Broni to zachowania resztek człowieczeństwa, z które-
go Niemcy tak bardzo chcieli Żydów ograbić. Śmierć w walce, jak mówi Edelman nie jest lepsza niż śmierć w
krematorium, czy podczas rozstrzelania, ale daje możliwość wyboru, którego tam nie ma. Edelman ogromną
wagę przywiązuje do godnego życia i godnej śmierci – takiej, która nie jest związana z krzywdą innego
człowieka.
Podsumowanie
Zarówno Grudziński jak i Edelman ogromną rolę przywiązują do chęci pokazania światu tego, że nawet w
tak nieludzkich warunkach, można zachować godność i człowieczeństwo. Starają się ukazać ludzi, którzy
pokonują własne słabości, by nie poddać się zezwierzęceniu. Wielo się to udało, nawet za cenę życia. Bycie
człowiekiem bowiem w takich ekstremalnych warunkach okazywało się niezwykle trudne i czasem jedynym
wyjściem było pozbawienie siebie życia.
9. Człowiek wobec zła. Omów zagadnienie na podstawie Innego świata Gustawa Herlinga-
Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
O tym, że wojna jest złem, nie trzeba nikogo przekonywać. W obozach, gettach, w niewoli zło było widoczne
najbardziej. Wiązało się nie tylko z widokiem i przeczuciem śmierci, ale także z mechanizmami i
zachowaniem ludzi. Z drugiej strony tego muru, okrucieństwa stoi człowiek – istota, wydawać by się mogło,
niezwykle słaba. Ta słaba istota jednak, jak pokazuje literatura, potrafiła się sprzeciwić złu, potrafiła odnaleźć
w sobie moralność i resztki godności, by nie dać się temu, co tak straszne.
Argumentacja
205
Grudziński w Innym świecie pokazał system, który w psychice ludzkiej wyrządził ogromne szkody. Nastawił
on bowiem człowieka na siebie samego. Pokazał, że najważniejsze jest przeżycie, niekiedy strasznym kosztem,
czasem tym kosztem byli inni ludzie. Człowiek nie zawsze potrafił się złu przeciwstawić. Świat, w którym się
znaleźli był pełen mrozu, głodu i nieludzko ciężkiej pracy. W takich warunkach jednak zdarzali się tacy,
którzy nie chcieli wyzbyć się godności i przeciwstawiali się złu. Do takich osób należy Kostylew, który nie
chciał pracować dla systemu i palił sobie rękę, w końcu zaś zdecydował się na samobójstwo. Jednak w
obozowej rzeczywistości liczyły się też mniejsze gesty. Kozak Pamfiłow wybaczył synowi Saszy odwrócenie
się od niego po osadzeniu w obozie. Rusto Karinen próbował ucieczki, mimo iż wydawała się niemożliwa.
Zdarzały się miłości i śluby, a nawet oddawanie ludziom swojej racji żywnościowej. Przeciwstawianiem się
złu była też wiara w to, że nadejdzie lepszy czas. Odpowiednie przygotowanie do widzeń, oglądanie spektakli,
próba normalnego życia w tej strasznej rzeczywistości i jeśli nie szanowanie innych, to chociaż życie z nimi w
spokoju i nie zaspokajanie swoich potrzeb kosztem innych ludzi.
Kontekst
O konieczności przeciwstawienia się złu mówi Marek Edelman w wywiadzie przeprowadzonym z nim przez
Hannę Krall i zawartym w utworze: Zdążyć przed Panem Bogiem. Edelman opisuje tam swoje przeżycia z
powstania w getcie warszawskim. Mężczyzna był jednym z jego przywódców. To właśnie chęć zachowania
człowieczeństwa i przeciwstawiania się złu, a także potrzeba tego, by o getcie dowiedział się świat, każe nie-
przygotowanym powstańcom, niemającym broni, walczyć z Niemcami. Chcieli oni wybrać sposób swojej
śmierci, polec w bitwie uważali zaś za najbardziej godny czyn. Chcieli mieć wybór. Wzięcie broni to zacho-
wanie resztek człowieczeństwa, z którego Niemcy tak bardzo chcieli Żydów ograbić. Śmierć w walce, jak
mówi Edelman nie jest lepsza niż śmierć w krematorium, czy podczas rozstrzelania, ale daje możliwość
wyboru, którego tam nie ma. Edelman ogromną wagę przywiązuje do godnego życia i godnej śmierci – takiej,
która nie jest związana z krzywdą innego człowieka. Złu przeciwstawia się także sam Edelman, wyrywa
machinie ludzi, którzy mogą przydać mu się w powstaniu, chce walczyć do końca, a później walczy o każde
ludzkie życie jako kardiochirurg.
Podsumowanie
Choć wojna to zło i wydawać się może, że pojedynczy człowiek nie jest w stanie jej się przeciwstawić, to może
on zawalczyć ze złem, które rozwija się wokół i przeciwstawić się mu – zachowując człowieczeństwo. Nie
tylko bunt Kostylewa, czy próba zabicia jak największej liczby Niemców oznacza niezgodę na zło. Czasem
jest to życie zgodne z zasadami moralnymi.
ZDĄŻYĆ PRZED PANEM BOGIEM HANNA KRALL
1. Literatura faktu jako źródło wiedzy o przeszłości. Omów zagadnienie na podstawie książki Zdążyć
przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
206
Literatura faktu to taki dział literatury współczesnej, który obejmuje gatunki, będące dokumentem wydarzeń
historycznych, oparte na faktach. Do literatury faktu należą „czyste” dokumenty, takie jak reportaż, wywiad,
relacja, mogą to być także formy częściowo beletryzowane np. powieść autobiograficzna, pamiętnik, oparte
na przeżyciach lub badaniach opowiadania itp. Do literatury faktu zaliczymy Inny świat Gustawa Herlinga–
Grudzińskiego czy Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall.
Argumentacja
Literatura faktu ma zatem dać czytelnikowi wiarygodną relację o autentycznych wydarzeniach, tak zrobiła
Hanna Krall w swym najbardziej znanym dziele. Przekroczyła ona granicę reportażu prasowego i nadała mu
cechy literackie. Stworzyła reportaż literacki mający cechy publicystyki i literatury. Rozmowa z Markiem
Edelmanem, jako głównym bohaterem, uwiarygodniła to, co działo się podczas powstania w getcie
warszawskim. Przybliżyła także powojenny rozwój polskiej kardiochirurgii. Autorka jednak nie przedstawia
ich w sposób uporządkowany i chronologiczny. Poszczególne zdarzenia ulegają fabularyzacji, podlegają
swoistemu montażowi. Krall nie tylko zamieszcza fragmenty wywiadów z Edelmanem, ale opisuje jakie miał
on trudności, z jakim oddźwiękiem się spotkał. Niezwykłą rolę w tym reportażu odgrywa prawda,
doprowadzająca do deheroizacji bohaterów. Pokazane są tu nie tylko fakty, podawane liczby dotyczące
powstańców, zabitych, wywożonych do obozów. Obok tego znajduje się psychika bohatera, strach, głód i to,
co dotykało ludzi w tak ciężkich warunkach, zarówno w sferze ciała, jak i ducha. Tytuł wskazuje na to, co
będzie dla Edelmana najważniejsze w tej opowieści. To z jednej strony możliwość wyboru rodzaju i daty
śmierci, z drugiej zaś strony możliwość „wydarcia” śmierci każdego człowieka na stole operacyjnym.
Kontekst
Za literaturę faktu uznany także został Inny świat Gustawa Herlinga Grudzińskiego, choć znacznie różni się
on od utworu Hanny Krall. Jest dużo bardziej „uporządkowany”. Autor, w celu opisania duchowej
rzeczywistości używa licznych metafor, patosu. Kompozycja utworu jest spięta klamrą, na którą składają się
dwa spotkania Gustawa z tym samym człowiekiem: pierwsze – w więzieniu w Witebsku, następne – po
trzech latach życia na wolności. Poszczególne rozdziały opowiadają zamknięte historie związane z
wydarzeniem, a częściej biografią bohatera. Każdy rozdział posiada własną dramaturgię, z wyraźnie
zaznaczonym punktem kulminacyjnym i pointą. Głównym elementem konstrukcyjnym fabuły Innego
świata są wyraziste portrety bohaterów drugoplanowych, których dzieje przybliża narrator. Wydawać by się
mogło zatem, że to literatura piękna. Tak jednak nie jest. W utworze przedstawia bowiem realia życia w
sowieckim obozie pracy i sprawia, że utwór zaliczany jest do podstawowych dokumentów epoki i literatury
faktu. Grudzińskie niemal z dokładnością reportażysty pokazuje to, co działo się w łagrze. Pokazuje, jak
wyglądał dzień w sowieckim systemie. Mówi o racjach żywnościowych z poszczególnych kotłów,
przedstawia dokładny dzień morderczej pracy.
Podsumowanie
Inny świat i Zdążyć przed Panem Bogiem to utwory pokazujące obozową rzeczywistość. Napisane zupełnie
inaczej pokazują precyzyjnie czas wojny, łagrów czy getta. Narratorzy – Grudziński i Edelman skupiają się na
szczegółach, opisach sytuacji, ale też sylwetkach poszczególnych ludzi. Operują liczbami i fatami, tworząc
literaturę faktu, choć w obu przypadkach napisaną wspaniałym językiem.
207
2. Świadectwo heroizmu – obraz egzystencji i walki Żydów w getcie warszawskim. Omów zagadnienie
na podstawie książki Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp
Heroizm oznacza męstwo, bohaterstwo. Kojarzy się nam z wielkimi wojownikami, herosami, wojnami.
Mówiąc „heros” najczęściej myślimy o antyku, o wojnie trojańskiej, Achillesie, Hektorze. Potem jednak
dochodzimy do wniosku, że bycie herosem nie zawsze wiąże się z walką wręcz, z wygraną. Czasem oznacza
zachowanie honoru, człowieczeństwo. Świadectwo heroizmu bowiem w dużej mierze zależy od czasów, w
których bohaterowi przyszło żyć.
Kontekst
Przykład heroizmu, pomimo poniesionej klęski, dostrzec można w utworze Elizy Orzeszkowej Gloria victis.
Rośliny, drzewa i wiatr opowiadają w nim o wydarzeniach związanych z powstaniem styczniowym. Po wielu
latach nikt nie pamięta o tym, co tam się stało. Zdarzenie upamiętnia tylko zbiorowa mogiła. Walczący tam
powstańcy odznaczyli się wielkim bohaterstwem. Cała przyroda wspomniana postać Romualda Traugutta,
wodza, który walczył w imię wolności. Jego oddziały tworzyli ludzie, których łączyła miłość do ojczyzny.
Jednym z nich był Maryś Tarłowski. Zupełnie nie wyglądał na powstańca. Był to delikatny młodzieniec,
który wcale nie był stworzony do walk. Mimo to odznaczał się heroizmem, uratował życie samemu
Trauguttowi. Gdy doszło do decydującego boju, powstańcy polegli. Jednak do końca nie stracili wiary w
sens swoich działań. Niezwykle ważny jest tytuł. Oznacza on „chwała zwyciężonym” i jest oznaką ich
waleczności, heroizmu i poświęcenia. Zginęli, ale zrobili wszystko, co mogli, by wygrać. Świadectwem ich
heroizmu jest opowieść powtarzana przez drzewa, kwiaty i trawy.
Argumentacja
Heroizacja w Zdążyć przed Panem Bogiem jest zupełnie inna. W czasach getta, powstania czy likwidacji getta
mówienie o heroizmie bohaterów jest niezwykle ważne. Marek Edelman mówi, że „nie nadawał się na
bohatera, bo nie było w nim patosu”. Przywódca powstania unika patosu, broni się podkreślaniem
bohaterstwa. Samobójstwo 80 powstańców w bunkrze na Miłej 18 komentuje słowami: „Tego nie należało
robić. Mimo że to bardzo dobry symbol. Nie poświęca się życia dla symboli”. Edelman mówi prawdę o tych
czasach i tym miejscu. Chce pokazać ludzi, a nie pomnikowych bohaterów. Nie zapomina jednak o tych,
którzy odznaczyli się bohaterstwem. Wspomina zatem Polę Lipszyc, która nie miała „żydowskiego wyglądu”,
więc mogła ocalić życie, wolała jednak pójść na śmierć, bo nie chciała opuścić matki. Przełożona pielęgniarek
natomiast oddała córce swój „numerek na życie”, a sama popełniła samobójstwo. Był także młody inżynier,
Michał Klepfisz – który własnym ciałem zasłonił karabin maszynowy, by jego oddział mógł przejść. Tak
zdaniem Edelmana wygląda heroizm. Nie jest to ogromne bohaterstwo. To często śmierć według własnych
zasad, to nienarażanie innych na niebezpieczeństwo. To życie i śmierć nie kosztem innych, ale zgodnie ze
swoimi zasadami, swoim sumieniem.
Podsumowanie
208
Świadectwem heroizmu nie musi być wygrana walka z wrogiem. Oba utwory pokazują, że bohaterstwo może
czasem oznaczać przegraną. Zawsze jednak jest to walka z imię czegoś ważnego, jakiejś idei, walka dla państwa
lub dla siebie. To, co robią bohaterowie Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall jeszcze mniej kojarzy się z
heroizmem. A przecież w tamtym strasznym czasie największym aktem bohaterstwa było pozostanie
człowiekiem.
3. Ile jest warte ludzkie życie? Omów zagadnienie na podstawie książki Zdążyć przed Panem Bogiem
Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Czas wojny przewartościował to, co ważne. Pokazał ludziom, że liczy się przetrwanie, często za bardzo
wysoką cenę. Zarówno w getcie, jak i obozach przestawał się liczyć pojedynczy człowiek. Śmierć była
wszędzie i można było się do niej po prostu przyzwyczaić. Liczyło się tylko to, by dziś nie przyszła po mnie,
po bohatera, by udało się przetrwać kolejny dzień.
Argumentacja
Choć wydawać by się mogło, że w warszawskim getcie liczy się tylko przetrwanie, to Marek Edelman
pokazuje, że jest nieco inaczej. Świadczy o tym już tytuł dzieła. Jest to swoisty wyścig z Bogiem o ludzie życie.
Okazuje się bowiem, że dla Edelmana każde życie ludzkie ma niesamowitą wartość, szczególnie po wojnie,
kiedy jest już kardiochirurgiem i może do tego wyścigu stanąć. Ma bowiem ku temu wiedzę, narzędzia i
niesamowitą determinację. Ten wyścig z Bogiem zaczął się już w getcie. Oczekiwanie na Umschlagplatz
wydało się Edelmanowi podobne do sytuacji lekarza, który ma do czynienia z tłumem „skazanych na śmierć”
– pacjentów. Może uratować tylko jednostki, podobnie jak tylko nielicznym z Umschlagplatz dane było
uniknąć śmierci. W obu przypadkach trwał wyścig z Bogiem. Niestety w getcie śmierć była na każdym
kroku, w każdej minucie i w każdym miejscu. Ludzie walczyli tu o numerki życia, które miały chronić przed
najgorszym, a kiedy okazało się, że nie chronią – wtedy wybawieniem okazywał się cyjanek. Życie ludzkie
niestety niewiele było warte. Mówią o tym liczby. „1: 400 000” – czyli tutaj z 400 tysięcy ocalał jeden. Przy
takiej liczbie zabitych pojedyncze życie nie znaczyło nic. Co prawda matki starały się ratować dzieci, dając im
numerki życia, ale były też takie, które skracały swym dzieciom męczenie i zabijały je, by nie cierpiały z rąk
Niemców. Jedynym aktem buntu było wtedy samobójstwo, wybór metody i daty swojej śmierci. Więcej niż
życie dla tych ludzi znaczył honor. Dlatego zrobiono powstanie, by umierać z bronią w ręku. 220
powstańców, praktycznie bez broni ruszyło na ponad 2000 Niemców. Życie nie miało już tu znaczenia.
Liczyła się raczej śmierć. Nie chodziło o życie, nie chodziło powstańcom o wolność, a raczej o godność.
Kontekst
Tej godności brakowało często ludziom w obozach zagłady, o których mówi w swoich opowiadaniach
Tadeusz Borowski. Nie robiono buntu, nie próbowano ucieczek, nie broniono nawet godności. W
opowiadaniu Ludzie, którzy szli autor pokazuje, jak niewiele znaczy ludzkie życie. Podczas, gdy w obozie
bohaterowi i współwięźniom żyje się całkiem nieźle, kiedy sadzą kwiaty i warzywa, po drugiej stronie
przyjeżdżają wagony pełne ludzi, którzy idą do komór gazowych. Beznamiętna relacja sprawia, że domyślamy
się, jak niewiele znaczy poszczególny człowiek, zwłaszcza ten, który za chwilę zniknie. Narrator Tadek mówi,
że podczas, kiedy on przynosił wybitą piłkę, Niemcy zagazowali 3 tysiące ludzi. Ludzi nieznanych, takich,
209
których widział z daleka, którzy przed chwilą przyjechali transportem. Zostaje po nich tylko smuga dymu na
niebie. Życie ludzie nie znaczy tu nic.
Podsumowanie
Podczas wojny ludzkie życie szczególnie odznacza się kruchością. Ma na to wpływ wszechobecne zagrożenie.
Zarówno w getcie, jak i w obozach giną dziesiątki tysięcy ludzi. Pojedynczy człowiek nic nie znaczy. Tym
bardziej na uwagę zasługuje podejście Edelmana, który stara się ocalić życie, kiedy może to zrobić, ale także
stara się pokazać, że nawet w tak nieludzkich warunkach ważna jest godność i o nią trzeba walczyć
szczególnie.
4. Świat za murem –perspektywy życia w okupowanej Warszawie. Omów zagadnienie na podstawie

książki Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp (kontekst historyczny)
W kwietniu 1940 r. na rozkaz władz niemieckich rozpoczęto wznoszenie murów wokół części Warszawy
najliczniej zamieszkałej przez Żydów, tzw. dzielnicy północnej (dzisiejszy Muranów), gdzie miało powstać
getto 138 tys. Żydów i 113 tys. Polaków musiało zmienić swoje miejsce zamieszkania. Getto zamknięto 16
listopada 1940 r. Za murami znalazło się około 400 tys. Żydów, a gdy do getta napłynęli przesiedleńcy z
miasteczek podwarszawskich i grupa Żydów niemieckich, liczba ta wzrosła do 450 tys. osób. Za opuszczenie
wyznaczonego obszaru zamieszkania groziła kara śmierci, podobnie jak za pomoc udzielaną Żydom poza
gettami, po tzw. aryjskiej stronie. Od początku istnienia getta warszawskiego zasadniczymi problemami były:
głód, choroby zakaźne, zła sytuacja sanitarna i niewolnicza praca. Na skutek tragicznych warunków
bytowych doszło do drastycznego wzrostu śmiertelności. Do lipca 1942 r. zmarło w getcie w sumie 92 tys.
osób. W tych nieludzkich warunkach usiłowano żyć „normalnie”. Działały instytucje charytatywne,
oświatowe, religijne, kulturalne. Jednak w czerwcu 1941 roku, po sukcesach Niemców na froncie zaczęto
„Ostatecznie rozwiązywać kwestię żydowską”. Żydów zabijano w masowych egzekucjach, a następnie w
tworzonych specjalnie ośrodkach zagłady. 22 lipca 1942 r. w getcie warszawskim rozpoczęła się tzw. Wielka
Akcja, czyli deportacja tamtejszych Żydów do ośrodka zagłady w Treblince. W ciągu zaledwie dwóch
miesięcy zgładzono tam blisko 300 tys. warszawskich Żydów. Na obszarze zmniejszonego getta pozostało
nadal 60 tys. osób, zatrudnionych w przedsiębiorstwach produkujących na rzecz III Rzeszy lub
mieszkających w getcie nielegalnie.
Argumentacja
O tym, jak wyglądał dzień w warszawskim getcie, dowiedzieć możemy się nie tylko z historii, ale także z
literatury. O życiu w tym miejscu mówi Marek Edelman w rozmowie z Hanną Krall. Dowiadujemy się
zatem, że prezesem gminy żydowskiej był Adam Czerniaków, funkcjonowała tu szkoła pielęgniarska, szpital,
działały zakłady m. in. wspomniana fabryka szczotek, getto miało także własną policję. Codziennością była
tu bieda, głód i tyfus, które bezlitośnie dziesiątkowały ludność. Co rano zbierano z ulic ogromną ilość
trupów i grzebano ciała na cmentarzu znajdującym się po aryjskiej stronie. Niesamowicie ważne było, by był
ktoś bliski, ktoś, dla kogo chciało się żyć.
210
Każdego dnia o 16 z Umschlagplatzu odchodził transport. Wierzono, że jest to „akcja przesiedleńcza” i ludzie
dobrowolnie wsiadali do wagonów. W ciągu sześciu tygodni zamordowano w ten sposób 400 000 Żydów.
Najbardziej przejmujący jest obraz choroby głodowej. Robiono na głodzie nawet badania naukowe.
Szczegółowy opis degradacji organizmu i zmian w psychice zachodzących pod wpływem głodu podany jest
bez emocji i dzięki temu jest o wiele bardziej wstrząsający. Głód i śmierć powodowały, że życie w getcie
stawało się coraz trudniejsze, a wkrótce niemal niemożliwe. Zaczęli bowiem głodować wszyscy. 19 kwietnia
1943 r., kiedy oddziały niemieckie wkroczyły do getta, by pozostałych Żydów deportować do obozów
zagłady, napotkały zbrojny opór. Rozpoczęło się powstanie. Walkę podjęła Żydowska Organizacja Bojowa
(ŻOB), której dowódcą był Mordechaj Anielewicz. Mimo ogromnej dysproporcji sił walki trwały około
trzech miesięcy. Większość zginęła, popełniła samobójstwo, ale pojedynczy ludzie, jak Edelman i jego grupa
ocaleli i wydostali się z getta kanałami.
Podsumowanie
Życie w getcie nigdy nie mogło być takie jak na wolności, jak wtedy, kiedy nie było wojny. Jednak
początkowo ludzie próbowali żyć w miarę normalnie. Ta normalność jednak zmieniała się z każdym dniem.
Szczególnie wtedy, kiedy zaczął dokuczać ludziom głód i kiedy panować zaczęła wszechobecna śmierć.
Wtedy żyć za murami już się nie dało. Dlatego część ludzi wierzyła w przesiedlenie, inni chcieli wierzyć, że
uda im się przetrwać. Część wybierała śmierć jako niezgodę na życie w tak strasznych warunkach.
5. Zagłada z perspektywy świadka i uczestnika wydarzeń w getcie. Omów zagadnienie na podstawie

książki Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst możemy zrobić taki sam, jak w poprzednim ćwiczeniu
Argumentacja
Słowo „Holocaust” oznacza ofiarę całopalną. Określenia tego używa się na określenie próby wymordowania
Żydów w Europie podjętą przez nazistowskie Niemcy. Chodziło o całkowitą zagładę Żydów. O tym, jak
przebiegała ona w getcie warszawskim dowiadujemy się z wywiadu, jaki Hanna Krall przeprowadziła z
Markiem Edelmanem i zamieściła w Zdążyć przed Panem Bogiem.
Marek Edelman jest jednym z nielicznych świadków czasów zagłady narodu żydowskiego. O tamtych
czasach opowiada rzeczowo, zwięźle, bez patosu i mitologizowania rzeczywistości. Dlatego o zbiorowym
samobójstwie getcie ponad 80 osób nie mówi jako o rzeczy, która powinna stać się w imię honoru. Mówi
raczej o zbiorowej histerii i nie chce, b nadawano jej rangę legendy. Staje po stronie faktów, często
niewygodnych i wręcz odrażających czy banalnych.
Edelman jest bardzo niewygodnym świadkiem zagłady, ponieważ dokładnie pamięta fakty. Nie mówił tego,
co świat chciał usłyszeć. Kiedy po wyjściu z getta Edelman, jako jeden z nielicznych ocalałych, stanął przed
komisją partii politycznych, składając raport o powstaniu, zauważył, że w ciągu dwudziestu dni można było
zabić więcej ludzi. Stwierdzenie to wywołało szok i oburzenie członków komisji. Rzeczowa relacja powstańca
nie pasowała do stereotypowego wyobrażenia o tragedii.
Edelman mówi o czasach zagłady bez zakłopotania, zna prawa, które wtedy panowały i prawdziwe motywy
ludzkiego postępowania. Mówi o rzeczach niewygodnych. Opisuje na przykład moment strzelania
powstańców do niemieckich wysłanników, proponujących zawieszenie broni. Nie mówi jednak o tym, jako
o czymś złym, nie czuje wyrzutów sumienia, że naruszył wojenne zasady fair play. Dla niego bowiem byli to
211
ci sami ludzie, którzy wywieźli na śmierć czterysta tysięcy ludzi, ale przyczepili sobie białe kokardy. Dla niego
zatem wybuch powstania był instynktem obrony i możliwością wyboru rodzaju śmierci. Powstanie miało
być także formą moralnego sprzeciwu wobec hitlerowskiej próby wyniszczenia całego narodu, sygnałem dla
świata, próbą nagłośnienia cierpień i śmierci tysiąca niewinnych ofiar: „My wiedzieliśmy, że trzeba umierać
publicznie, na oczach świata”. Jako uczestnik wie Edelman o tym, co się działo w tamtym czasie naprawdę
dużo, ale jako świadek, który przeżył, jest czasem niewygodny. Zarzuca się mu cynizm, a on po prostu nie
chce mitologizować. Mówi zatem o wywożeniu ludności żydowskiej na śmierć, mówi o ich łatwowierności,
o głodzie i o likwidacji getta. Mówi o powstaniu w getcie i o tym, że samobójstwo nie było niczym dobrym,
bo naboje mogły posłużyć do zabicia Niemców.
Podsumowanie
Edelman mówi prawdę – widział i dokładnie wie, jak było. Dla niego wszystko, co się działo jest rzeczą
straszną, ale nie czuje on potrzeby uwznioślania rzeczywistości. Pokazuje wszystko z perspektywy uczestnika,
człowieka zdającego sobie sprawę z wielu rzeczy, niegodzącego się na zło, ale nie buduje ludziom tamtych
czasów zbyt pięknych pomników. Mówi prawdę, często niewygodną, nieowiana legendą.
6. Dwie perspektywy wyścigu w walce o życie – wojenna i powojenna. Omów zagadnienie na

podstawie książki Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp i kontekst
Zdążyć przed Panem Bogiem to wywiad Hanny Krall z Markiem Edelmanem. Bohater jest jedną z
najsłynniejszych postaci żydowskiego ruchu oporu, ostatnim formalnym dowódcą powstania w getcie
warszawskim i niejako symbolem. Urodził się w Homlu w Rosji, ale jego prawdziwa data urodzin nie jest
znana. Oficjalnie rodzina podawała Warszawę jako miasto rodzinne, w celu uniknięcia deportacji do ZSRR.
Po wybuchu II wojnie światowej i rozpoczęciu okupacji Polski Edelman, jako Żyd, został zamknięty w getcie
warszawskim. Tworzył Żydowską Organizację Bojową. Przez dwa lata istnienia getta członkowie ŻOB starali
się dozbroić i przynajmniej częściowo przeszkolić, mimo że zdawano sobie sprawę z tego, że jakiekolwiek
akcje zbrojne będą samobójstwem i będą jedynie lepszą alternatywą dla śmierci w egzekucji. W kwietniu 1943
roku w getcie wybuchło powstanie, którego Edelman był aktywnym uczestnikiem. Po śmierci Anielewicza
stał się dowódcą resztek sił powstańczych. Wraz z nimi udało mu się przebić na stronę polską w maju 1943
roku. Po wyjściu z getta Edelman związał się ze strukturami Armii Ludowej. Jako partyzant ukrywał się w
podwarszawskich lasach. Brał też udział w powstaniu warszawskim.
Po wojnie wyjechał do Łodzi, ukończył studia medyczne i z czasem został dyrektorem szpitala. Był jednym z
uczestników Okrągłego Stołu.
Argumentacja
Życie Edelmana łączy się z tytułem książki, napisanej przez Hannę Krall, szczególne znaczenie ma część
powojenna, w większym stopniu zależna od Edelmana. Tytuł utworu: Zdążyć przed Panem Bogiem można
dwojako interpretować. W odniesieniu do okupacyjnej rzeczywistości należy go rozumieć jako dążenie do
wyboru rodzaju śmierci. Chodzi o to, by nie poddawać się, uprzedzić Boga w Jego decyzjach. Odebrać sobie
życie, nim zrobią to oprawcy. Tak umierali niektórzy bohaterowie prezentowani w reportażu np. Jurek
212
Wilner czy Mordechaj Anielewicz. Edelman wspomina również o samobójstwie zbiorowym. Ci, którzy
mogli – zażywali cyjanek, był on w getcie na wagę złota. Ten, kto miał broń – mógł się zastrzelić. Śmierć w
walce też służyła temu, by wybrać rodzaj i czas śmierci. Walką o życie było też wydostanie z transportu przez
Edelmana tych, którzy mogli pomóc w powstaniu, roznieść ulotki czy strzelać. Niektórzy zdążyli to zrobić,
nim wepchnięto ich do wagonu ponownie.
Jednak o jakimś „przechytrzeniu” Boga możemy mówić w powojennych losach doktora. Wybrał on profesję
lekarza, kardiochirurga. Był to odwet za tą ilość śmierci, którą widział w getcie. Tam niewiele mógł zrobić.
Po wojnie chciał uratować jak najwięcej ludzkich żyć, a jeśli to nie mogło się udać – chciał zapewnić godną
śmierć. Po wojnie, kiedy śmierć nie jest tak powszechna Edelman mówi, że denerwował się podczas każdej
operacji. Chce, by świeczka, jaką jest ludzkie życie paliła się jak najdłużej. Rola doktora Edelmana po wojnie
ma charakter metafizyczny. Nigdy nie ma on bowiem pewności, czy wygra się walkę ze Stwórcą. Doktor,
mimo tego, co widział w getcie wiary nie stracił.
Podsumowanie
Choć wyścig z Bogiem o ludzkie życie wydaje się niemożliwy, to Edelman do niego stanął. Po wojnie robił to
inaczej niż ci, którzy ścigali się ze śmiercią podczas wojny. Wtedy, w tych złych czasach chodziło o to, by
umrzeć na własnych warunkach, bez męczarni, bez pozbawienia godności. Chodziło o to, by życie skrócić.
Po wojnie Edelman chciał wyrwać życie Bogu, zrobić operację, nim czas człowieka się skończy.
DŻUMA ALBERT CAMUS

1. Motyw cierpienia niezawinionego i jego znaczenie dla przesłania utworu. Omów zagadnienie na
podstawie Dżumy Alberta Camusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Cierpienie niezawinione kojarzy nam się z biblijną Księgą Hioba. Starotestamentowy Bóg był sędzią
sprawiedliwym, który karał za zło, a wynagradzał za dobro. Tak było do czasów Hioba. Jego jednak spotkało
cierpienie niezawinione. Był bogobojny, oddawał Bogu cześć, a jednak w wyniku zakładu Boga z szatanem
został pozbawiony majątku, dzieci, zdrowia. Stracił wszystko. Przyjął jednak to cierpienie, gdyż pochodziło,
jego zdaniem od Boga. I choć lamentował, to jednak pokornie znosił to, co zostało mu dane i nie bluźnił
przeciwko Bogu. W literaturze późniejszych epok niezawinione cierpienie pokazywane jest wielokrotnie. Nie
jest ono rozumiane jako kara za grzechy. Szczególnie wtedy, gdy dotyczy całych miast, państw, a wśród nich
tak niewinnych istot, jakimi są dzieci.
Argumentacja
Powieść Alberta Camus Dżuma ukazuje losy mieszkańców miasta, w którym wybuchła epidemia dżumy.
Ponieważ utwór powstał po wojnie, można interpretować go w odniesieniu do niej, ale też metaforycznie, do
wszelkiego zła. Mieszkańcy Oranu zostali zamknięci w mieście, w którym zaczyna panować śmiercionośna
choroba. Zaczyna dominować tu cierpienie i ból, które stają się wszechobecne. Narratorem i głównym
bohaterem powieści jest doktor Rieux. To on będzie człowiekiem walczącym z zagrożeniem. Doktor wyko-
213
nywał swoją pracę z ogromnym zaangażowaniem, ale z czasem musiał oswoić się z bezradnością wobec pa-
cjentów, których nie da się uratować. Dopóki serum doktora Castela nie zaczęło działać, doktor Rieux mógł
tylko przynosić ulgę w objawach dżumy, ale nie był w stanie ich wyleczyć. Jednym z najbardziej poruszają-
cych obrazów, przedstawionych w powieści, jest z pewnością śmierć dziecka. To kilkuletni synek sędziego
Othona - Filip, któremu podano serum. Niestety nie zadziałało i chłopiec zmarł w męczarniach, a ten wstrzą-
sający widok poruszył bohaterów obecnych przy jego łóżku. Pomimo tego, że doktor Rieux był niejako
odporny na cierpienie i śmierć, to okazało się, że bardzo trudno było mu zaakceptować śmierć niewinnego
dziecka. Wręcz okazało się to niemożliwe. Ta śmierć zmieniała także spojrzenie na dżumę ojca Paneloux. Po-
czątkowo uważał on, że dżuma jest karą za grzechy, ponieważ mieszkańcy Oranu oddalili się od Boga. Wy-
wyższał się i wygłaszał płomienne kazania, żeby wywołać poczucie winy u orańczyków. Gdy jednak ojciec Pa-
neloux zobaczył śmierć dziecka, nabrał pokory i poczuł jedność z mieszkańcami miasta. Zrozumiał, że może
to być niezawinione cierpienie. Chociaż dalej pokładał nadzieję w Bogu, zaangażował się w walkę z epidemią.
Dziecko nie uczyniło niczego, przez co zasługiwałoby na tak okrutną karę.
Orańczycy zostali uwięzieni w swoim mieście, odebrano im możliwość podróżowania czy spotkania się z bli-
skimi. Musieli radzić sobie nie tylko z lękiem przed śmiercią, ale też samotnością. Część osób znalazła się w
mieście przypadkiem, dla nich był to szczególnie trudny czas, gdyż nie czuli się z miastem związani. Jedną z
takich osób był Raymond Rambert, paryski dziennikarz. Początkowo pragnął on za wszelką cenę opuścić
miasto. Uważał, że powinien mieć do tego prawo, ponieważ nie był orańczykiem. Chciał to zrobić legalnie,
ale kiedy to się nie udało, nawiązał kontakt ze szmalcownikami, żeby uciec z Oranu. W Paryżu miał
narzeczoną i chciał do niej wrócić. Zrezygnował jednak z ucieczki, uniósł się honorem i postanowił zostać w
mieście do końca epidemii. Udało mu się przetrwać i ponownie spotkać z ukochaną.
Dżuma pod pewnym względem była sprawiedliwa. Choć może to brzmieć dziwnie, to jednak nikt nie mógł
czuć się bezkarny. Na dżumę umierali zarówno bogaci, jak i biedni. Nikt nie mógł być pewny, że uda mu się
przetrwać epidemię. Mimo tego orańczycy zmagali się z poczuciem niesprawiedliwości. Nie rozumieli, dla-
czego dżuma musiała spaść akurat na ich miasto. Musieli nauczyć się z nią żyć i wiele się nauczyli. Jedna z
nauk była taka, że czasem człowiek jest w miejscu, na które, niezależnie od niego, spada nieszczęście. Nikt nie
jest temu winny. Wtedy wspólnota okazuje się niezwykle ważną sprawą i człowiek może znaleźć oparcie
jedynie w drugim człowieku.
Podsumowanie
Cierpienia nie można traktować jako kary za grzechy, czy złe uczynki. Przekonał się o tym Hiob, chociaż jego
przyjaciele nie wierzyli, że nie zgrzeszył przeciwko Bogu. Przekonali się także o tym mieszkańcy Oranu.
Nawet głoszący kazania ksiądz zrozumiał, że nie zawsze nieszczęście trzeba rozważać jako karę, czasem
cierpienie jest niezawinione, trudno nawet niekiedy znaleźć w nim sens.
2. Trudne wybory w sytuacjach krańcowych. Omów zagadnienie na podstawie Dżumy Alberta
Camusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Dżumę określa się jako powieść-parabolę (przypowieść). Podstawową cechą tego gatunku jest to, że
wydarzenia i świat w niej przedstawione są pretekstem do głębszych przemyśleń, do przekazania
uniwersalnych prawd o ludzkiej egzystencji. Mniej ważne są przedstawiane wydarzenia, istotniejsze jest ich
„drugie dno” - znaczenie metaforyczne czy alegoryczne, wnioski natury filozoficznej czy moralnej, które
214
wynikają z treści. O cechach powieści paraboli w utworze świadczy istnienie motta. Jest to cytat z Dziennika
zarazy Daniela Defoe:
„Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście,
przez coś innego, co nie istnieje”. Motto wskazuje zatem na to, że treść utworu odnosi się do innego sensu,
sensu przenośnego, metaforycznego. Dżumę zatem możemy zrozumieć jako chorobę, ale także wojnę,
kataklizm, absurd czy zło, tkwiące w człowieka. Nie ma konkretnego czasu akcji. Jak podaje narrator na
początku utworu, akcja powieści rozgrywa się w latach 40. XX wieku. Autor nie podaje ostatniej cyfry daty,
w to miejsce stawia kropkę, w książce jest mowa o roku 194… Bohaterowie Dżumy są postaciami
archetypicznymi i reprezentują pewne postawy.
Argumentacja
Przedstawienie problemów mieszkańców Oranu, jako uniwersalnych, daje nam możliwość odczytania ich
nie tylko w kontekście dżumy, jako choroby, wynika to właśnie z powieści- paraboli. Zauważymy tu zatem
krańcową sytuację i związane z nią trudne wybory. Kiedy w algierskim mieście Oran wybucha zaraza dżumy,
zamknięte zostają bramy miasta., a mieszkańcy zostają odizolowani od świata i bliskich, którzy przebywali
poza Oranem. Na taki rozwój zdarzeń bohaterowie reagują w różny sposób. Niezwykle trudną decyzję musi
podjąć Raymond Rambert - paryski dziennikarz, który pojawił się w mieście krótko przed wybuchem epide-
mii. Miał zebrać materiały do reportażu na temat warunków życia algierskich Arabów i wrócić do Paryża,
gdzie czekała na niego ukochana. Wybuch dżumy pokrzyżował te plany. Początkowo bohater nie mógł po-
godzić się z tą sytuacją i robił wszystko, by wydostać się z miasta. Kiedy zawiodły legalne sposoby, a jego
prośby o możliwość wyjazdu były odrzucane, próbował wydostać się nielegalnie. Nie czuł związku z
mieszkańcami i osobiste szczęście było dla niego ważniejsze, niż szczęście miasta. Jednak z czasem zaangażo-
wał się w walkę z epidemią. Kiedy mógł opuścić miasto, dzięki przemytnikom, zdecydował się zostać w mie-
ście i pomagać medykom, będąc częścią formacji sanitarnych. Podjął on zaskakującą decyzję, zrezygnował z
ucieczki. Okazało się, że honor jest ważniejszy od bezpieczeństwa. Rambert uważał, że byłoby mu wstyd
przed ukochaną, gdyby uciekł z zadżumionego miasta. Bohater przetrwał epidemię, a jego ukochana przyje-
chała do miasta, żeby się z nim spotkać. Dziennikarz przyznał jednak, że przez dżumę stał się innym człowie-
kiem. Nie mógł cieszyć się ze spotkania z ukochaną tak, jak wcześniej.
Nie wszyscy podchodzili do dżumy tak, jak doktor Rieux, który od początku do końca walczył z epidemią.
Niektórzy zmieniali się podczas jej trwania. Do takich osób należy ojciec Paneloux. Był jezuitą, pokładającym
nadzieję w Bogu. Gdy wybuchła dżuma, wykorzystał tę okazję, aby wspierać rozwój duchowy mieszkańców.
Ojciec Paneloux uważał, że dżuma to kara za grzechy, gdyż mieszkańcy Oranu bardziej zainteresowani byli
pracą i wartościami materialnymi, niż wiarą. Podchodził do mieszkańców z wyższością, podczas kazań wy-
pominał orańczykom ich grzechy, mówił, że to oni winni są epidemii. Siebie nie liczył do grzeszników,
odpowiedzialnych za to, co się wydarzyło. Dokonał wyboru, stanął po drugiej stronie. Jego poglądy jednak
zmieniły się, kiedy patrzył na cierpienie i śmierć niewinnego dziecka - Filipa, syna sędziego Othona. Nie był
w stanie wytłumaczyć sobie tego, że choroba dotknęła także dziecko, które przecież nie mogło zgrzeszyć
przeciwko Bogu. Zakonnik zaczął czuć jedność z mieszkańcami Oranu. Pokazał, że można swój wybór
zmienić. Co prawda dżuma go nie ominęła i zmarł, ale był już zupełnie innym człowiekiem, niż przedtem.
Camus pokazuje także przemytników, którzy na dżumie chcą się wzbogacić i robią to. Oni także dokonują
wyboru, ja każdy człowiek w krańcowej sytuacji. Dla nich to moment na zarobek, nie liczą się uczucia,
empatia.
215
Podsumowanie
W sytuacjach krańcowych wybory człowieka są jeszcze bardziej trudne niż w codziennym, zwykłym życiu.
Moralność bowiem jest w takich momentach postrzegana inaczej. Doskonałym tego przykładem są
mieszkańcy Oranu, którzy muszą wybrać, czy chcą stawić czoła niebezpieczeństwu, czy chcą uciekać.
Dokonują także, podobnie jak ojciec Peneloux wyboru, gdzie są i kim się czują. W obliczu śmierci nie są to
jednak wybory łatwe.
3. Powinności moralne człowieka w obliczu zagrożenia. Omów zagadnienie na podstawie Dżumy

Alberta Camusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Dżumę określa się jako powieść-parabolę (przypowieść). Podstawową cechą tego gatunku jest to, że
wydarzenia i świat w niej przedstawione są pretekstem do głębszych przemyśleń, do przekazania
uniwersalnych prawd o ludzkiej egzystencji. Mniej ważne są przedstawiane wydarzenia, istotniejsze jest ich
„drugie dno” - znaczenie metaforyczne czy alegoryczne, wnioski natury filozoficznej czy moralnej, które
wynikają z treści. O cechach powieści paraboli w utworze świadczy istnienie motta. Jest to cytat z Dziennika
zarazy Daniela Defoe:
„Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście,
przez coś innego, co nie istnieje”. Motto wskazuje zatem na to, że treść utworu odnosi się do innego sensu,
sensu przenośnego, metaforycznego. Dżumę zatem możemy zrozumieć jako chorobę, ale także wojnę,
kataklizm, absurd czy zło, tkwiące w człowieka. Nie ma konkretnego czasu akcji. Jak podaje narrator na
początku utworu, akcja powieści rozgrywa się w latach 40. XX wieku. Autor nie podaje ostatniej cyfry daty,
w to miejsce stawia kropkę, w książce jest mowa o roku 194… Bohaterowie Dżumy są postaciami
archetypicznymi i reprezentują pewne postawy.
Argumentacja
Albert Camus w Dżumie opisał różne postawy. W tych niecodziennych warunkach panowała bowiem
niecodzienna moralność i to, co w warunkach wolności było dla ludzi oczywiste, tutaj już takie nie było.
Łatwo bowiem w zamkniętym mieście wyzbyć się moralności i kierować jedynie egoizmem. Okazuje się
jednak, że niekoniecznie trzeba przyjmować takie myślenie. Wielu bohaterów okazało się bowiem niezwykle
moralnych i odpowiedzialnych. Do takich należał doktor Bernard Rieux, który swój zawód traktował jak
posłannictwo. „Obchodzi mnie tylko, żeby być człowiekiem” – mówi w rozmowie z Tarrou. Pokazuje, że
wierność wartościom jest dla niego najważniejsza. To człowiek, który nie zmienia także swojej moralności.
Walczy z dżumą od początku do końca, nie czerpie z niej zysków. Obraz cierpień dziecka sędziego Othona
umacnia w nim przekonanie, że niezgoda na dżumę, walka z nią jest jedyną postawą, jaką może przyjąć. Jego
decyzja o pozostaniu w Oranie i leczeniu nie jest taka łatwa i oczywista. Z dala od miasta jest bowiem jego
śmiertelnie chora żona. Doktor zachowuje się, jak mitologiczny Prometeusz, który poświęca się dla dobra
ludzkości, Oranu.
Postacią, która nie ma problemu z moralnością jest Jean Tarrou. Staje on zawsze po stronie poniżonych i
cierpiących. To taki „święty bez Boga”. Świętość taką uzyskać jego zdaniem można walcząc ze złem. Dlatego
216
Tarrou pojawia się zawsze tam, gdzie dzieje się coś złego i pomaga ludziom. Włącza się do pracy w
oddziałach sanitarnych, by w rezultacie oddać życie za ludzi dotkniętych niezawinionym cierpieniem.
Tarrou umiera, ale jest człowiekiem spełnionym. Pragnął dojść do pełni człowieczeństwa i udało mu się to.
Jego moralność jest nie do podważenia. Chęć walki ze złem wzięła się w bohaterze już w czasach młodości.
Tarrou pochodził z zamożnej rodziny. Jego ojciec w domu był cudownym człowiekiem. Zmieniał się jednak
w pracy. Był prokuratorem i swoje zajęcie wykonywał niemal bezdusznie. Przestępcy, co prawda, zasługują
na karę, jednak widok ojca podczas pracy przerósł nastoletniego Jeana. Tarrou nie zniósł dobrze momentu,
w którym ojciec skazuje mężczyznę na śmierć. Od tego czasu, Tarrou oddalił się od ojca, a w końcu uciekł z
domu. Podróżując po świecie jako cel postawił sobie walkę ze śmiercią. W Oranie sprawdzał się w tej roli
znakomicie.
Zupełnie innym człowiekiem, pozbawionym moralności jest Cottard – stary rentier, który robi interesy w
czasie dżumy, nie angażuje się w walkę z epidemią, jest nawet zadowolony z jej wybuchu. Jest on postacią
tajemniczą. Oskarżony o jakieś przestępstwo próbował popełnić samobójstwo, później cieszył się, że choroba
odsunęła groźbę aresztowania. Kiedy epidemia się kończy, Cottard nie cieszy się jak inni, w obłędzie zaczyna
strzelać z okna swego mieszkania do tłumu. Moralność w nim nie istnieje. Uosabia on istniejące w człowieku
zło.
Kontekst
Jako kontekst możesz wziąć także Inny świat, w pkt. 6 masz temat moralności.
Podsumowanie
Dżuma może oznaczać zagrożenie, każdy rodzaj zła. W obliczu takiej katastrofy ludzka moralność
wystawiona jest na próbę. Ludzie źli i słabi, robią się jeszcze słabsi i gorsi, czego przykładem jest Cottard. Nie
mają problemu z moralnością ci, którzy posiadają w sobie dużo dobra. Sprawa nie jest co prawda tak prosta
w łagrach, gdzie głód i nieludzkie warunki pracy każą ludziom przekraczać próg swojej moralności.
4. Człowiek w obliczu zła. Omów zagadnienie na podstawie Dżumy Alberta Camusa. W swojej
Ten temat omówiony został jako pkt. 9 w Innym świecie. Stamtąd można wziąć kontekst i wstęp.
Argumentacja
Albert Camus w Dżumie opisał różne postawy człowieka wobec zła. W tych niecodziennych warunkach
panowała bowiem niecodzienna moralność i to, co w warunkach wolności było dla ludzi oczywiste, tutaj już
takie nie było. Łatwo bowiem w zamkniętym mieście wyzbyć się dobra i kierować jedynie egoizmem.
Okazuje się jednak, że niekoniecznie trzeba przyjmować takie myślenie. Wielu bohaterów okazało się
bowiem niezwykle moralnych i odpowiedzialnych, i robili oni wszystko, by przezwyciężyć zło, jakim była
dżuma. Do takich należał doktor Bernard Rieux, który swój zawód traktował jak posłannictwo. „Obchodzi
mnie tylko, żeby być człowiekiem” – mówi w rozmowie z Tarrou. Pokazuje, że wierność wartościom jest dla
niego najważniejsza. To człowiek, który nie zmienia także swojego sumienia i na każde przejawy zła, reaguje
swoją dobrocią. Walczy z dżumą od początku do końca, nie czerpie z niej zysków. Obraz cierpień dziecka
217
sędziego Othona umacnia w nim przekonanie, że niezgoda na dżumę, walka z nią jest jedyną postawą, jaką
może przyjąć. Jego decyzja o pozostaniu w Oranie i leczeniu nie jest taka łatwa i oczywista. Z dala od miasta
jest bowiem jego śmiertelnie chora żona. Doktor zachowuje się, jak mitologiczny Prometeusz, który poświęca
się dla dobra ludzkości, Oranu.
Zupełnie innym człowiekiem, pozbawionym moralności i po prostu złym jest Cottard – stary rentier, który
robi interesy w czasie dżumy, nie angażuje się w walkę z epidemią, jest nawet zadowolony z jej wybuchu. Jest
on postacią tajemniczą. Oskarżony o jakieś przestępstwo próbował popełnić samobójstwo, później cieszył
się, że choroba odsunęła groźbę aresztowania. Kiedy epidemia się kończy, Cottard nie cieszy się jak inni, w
obłędzie zaczyna strzelać z okna swego mieszkania do tłumu. Moralność w nim nie istnieje. Uosabia on
istniejące w człowieku zło.
Podsumowanie
Człowiek w obliczu zła może przyjmować różne postawy. Jedni będą się mu przeciwstawiali z całą mocą i
stanowczością, będą tacy, którzy będą starali się omijać zło, ale nic z nim nie zrobią i tacy, którzy staną po
stronie zła i w trudnych chwilach będą czerpać z niego zyski.
5. Pytania egzystencjalne w obliczu doświadczenia cierpienia i śmierci. Omów zagadnienie na

podstawie Dżumy Alberta Camusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Żeby zrozumieć, jakie pytania egzystencjalne stawiane są w obliczu cierpienia i śmierci, musimy
odpowiedzieć sobie na pytanie, czym jest egzystencjalizm. Otóż egzystencjalizm to nurt filozoficzny,
zrodzony w XX wieku i występujący często w literaturze tej epoki. Dotyczy on ludzkiej egzystencji, ludzkiego
życia w świecie dylematów moralnych, różnych ról społecznych oraz miejsca, w którym się znajdujemy. Nurt
można podzielić na dwa kierunki: teistyczny i ateistyczny. Camus pochylił się zarówno nad światopoglądem
ludzi wierzących (ojciec Paneloux), jak i niewierzących (doktor Rieux, Jean Tarrou). Zachował dzięki temu
obiektywizm, a czytelnikowi dał możliwość poznania odczuć mieszkańców zadżumionego miasta z szerszej
perspektywy. Podczas pojawiania się czegoś złego, ludzie zadają sobie pytanie o to, dlaczego ich to spotkało i
jakie są przyczyny cierpienia. Tak robili też orańczycy. Odpowiedź na nie zależy w dużej mierze od
światopoglądu. Osoby wierzące zazwyczaj doszukują się w bólu głębszego sensu, związanego z wiarą, z
cierpieniem Chrystusa i koniecznością znoszenia cierpienia. Inne podejście mają do cierpienia ludzie
niewierzący, którzy tłumaczą je sobie często rozumowo.
Argumentacja
Pytania egzystencjalne o sens dżumy stawia sobie ojciec Paneloux. W zasadzie początkowo ich nie stawia,
gdyż od razu wydaje werdykt. Jego zdaniem jest to kara za grzechy. Jezuita zauważył, że w obliczu śmierci
orańczycy znacznie chętniej uczęszczają do kościoła. Tam bowiem poszukiwali nadziei i pocieszenia.
Duchowny początkowo nie podnosi mieszkańców miasta na duchu. W kazaniach uznawał ich winę za
dżumę i stawiał się ponad nimi. Podczas kazań zarzucał im, że odeszli od Boga i zajęli się swoimi sprawami i
pracą. Ojciec Paneloux na pierwszym miejscu stawiał więc modlitwę, ponieważ skoro choroba została zesłana
przez Boga, trzeba było prosić go o jej wycofanie. Jezuita czuł się pewny i bezpieczny, ponieważ był przeko-
218
nany, że ci którzy na to nie zasłużyli - nie zachorują. Wszystko zmieniło się, kiedy zobaczył śmierć dziecka. Tu
zaczęły się wątpliwości, bo przecież mały chłopiec niczym nie zasłużył sobie na konanie w męczarniach. Tu
zaczęły się pytania, dlaczego zatem? Jezuita nieco złagodził swoje poglądy, zrozumiał, że nawet duchowny nie
jest w stanie pojąć wyroków boskich. Okazuje się, że nawet wiara nie chroni człowieka przed wątpliwościami.
Doktor Bernard Rieux i jego przyjaciel - Jean Tarrou często rozmawiali na tematy egzystencjalne. Byli oni co
prawda osobami niewierzącymi, ale mieli własny system wartości, którym się kierowali. W czasie dżumy, zła
ogarniającego świat nie było to proste i wygodne. Tarrou szukał na świecie świętości. Był jednak niewierzący,
co dawało mu szansę na samodzielną interpretację, kim tak naprawdę jest święty. Często zastanawiał się, czy
świętość bez Boga w ogóle jest możliwa. Dla niego była to realizacja idei człowieczeństwa, miłość bliźniego,
ale także heroiczna postawa wobec przeciwności. Jego pytania egzystencjalne skupiały się wokół dobra i zła i
tego, jak to zło pokonać. Doktor Rieux także był niewierzący. Pomimo tego, że walczył z dżumą od
pierwszego dnia wybuchu epidemii, to nie uważał się za bohatera. Lekarz nie zastanawiał się nad zbawieniem,
interesowało go raczej tu i teraz, bo właśnie tu i teraz był potrzebny. Tarrou zwrócił uwagę, że sukcesy leka-
rza są tylko tymczasowe, ponieważ każdy człowiek prędzej czy później umrze. Rieux nie był jednak zniechę-
cony tą świadomością, uważał, że mimo wszystko nie można zaprzestawać walki. Lekarz wierzy w siłę nauki i
to u niego podkreśla Camus. Wiara w Boga i pokładane w nim nadzieje mogłyby przyćmić lekarzowi obraz
choroby. Dobro doktora nie musi pochodzić z wiary, by zostało zauważone.
Kontekst
Pytania egzystencjalne pojawiają się także w biblijnej księdze Hioba. Jest on przykładem niezawinionego
cierpienia. On także nie rozumiał, podobnie jak orańczycy wyroków boskich. Hiob był pobożnym, sprawie-
dliwym człowiekiem, a mimo wszystko Bóg wystawił go na próbę. Jego przyjaciele myśleli podobnie jak
ojciec Paneloux, że cierpienie jest karą za grzechy, więc Hiob stracił majątek, dzieci i zachorował na trąd, gdyż
z pewnością na to zasłużył. On sam nie rozumiał, dlaczego cierpi, ale mimo wszystko ufał Bogu i nie stracił w
niego wiary. Bóg oddał mu wszystko i nagrodził wierność Boga. Mieszkańcy Oranu otrzymali tylko miasto
bez choroby. Nikt niestety nie był w stanie zwrócić im ich bliskich.
Podsumowanie
Pytania egzystencjalne łączą się nieodzownie ze światopoglądem człowieka, z tym, w co wierzy i jak odbiera
życie. Pytaniem, które zadawane jest najczęściej wobec bólu i zła jest „dlaczego ja”. Każdy z mieszkańców
Oranu, podobnie jak Hiob mogą się nad tym zastanawiać i każdy z nich odpowie w inny sposób. Wiele
takich pytań pozostanie bez odpowiedzi.
6. Topos oblężonego miasta. Omów zagadnienie na podstawie Dżumy Alberta Camusa. W swojej
Wstęp
Topos oblężonego miasta znany jest od starożytności. Zamknięte bramy miasta stają się dla mieszkających
tam ludzi rodzajem pułapki, klatki. W mieście, z którego nie można wyjechać, życie nie jest takie samo, jak
przedtem. Brakuje wielu rzeczy, ludzie zaczynają zachowywać się inaczej niż dotychczas. Niestety miasta są
oblegane do dziś i w każdym z nich rozgrywa się nieopisany dramat ich mieszkańców.
219
Argumentacja
Powieść Alberta Camus Dżuma ukazuje mieszkańców algierskiego miasta Oran w wyjątkowo trudnym dla
nich momencie. W mieście wybuchła epidemia dżumy i jego bramy zostały zamknięte. Jego mieszkańcy
poczuli się zagrożeni, ale także część z nich cierpiała z powodu osamotnienia, gdyż ich bliscy znaleźli się poza
granicami miasta. Camus przyjrzał się ludziom, ich postępowaniu i uczuciom w mieście opanowanym przez
epidemię śmiertelnej choroby. Oran to miasto, w którym panuje dżuma, ale to topos miasta, które zostało
oblężone, w którym dzieje się coś złego. To zło, które dotknąć może każde miasto, zawsze. W akcji powieści
można zatem znaleźć analogię do wydarzeń z czasów II wojny światowej. Autor opisuje śmierć tysięcy ludzi,
którzy z czasem zostają grzebani w masowych grobach, a nawet paleni w krematoriach. Człowiek traci nie
tylko życie, ale też godność, ponieważ w Oranie szybko odchodzi się od ceremonii pogrzebowych. Orańczycy
stają się odizolowani od świata i szukają własnych sposobów na poradzenie sobie z sytuacją, w której się zna-
leźli. Mamy jednak wrażenie, że miasto nie tyle zamknięte jest z powodu epidemii, ile oblężone jest przez
wroga. Nie ma legalnej możliwości opuszczenia Oranu, dlatego szybko zaczynają działać przemytnicy, który
nielegalnie transportują nie tylko towary, ale też ludzi. Podobnie, jak w przypadku wojny, są ludzie, którzy
starają się zarobić na cudzym nieszczęściu i nie obawiają się łamać prawa dla własnych korzyści.
Ludzie różnie radzą sobie z tą sytuacją. Będą tacy, którzy chcą walczyć z zagrożeniem, ale też tacy, którzy
zobaczą w niej jedynie zysk. Wielu bohaterów okazało się bowiem niezwykle moralnych i odpowiedzialnych,
i robili oni wszystko, by przezwyciężyć zło, jakim była dżuma. Do takich należał doktor Bernard Rieux, który
swój zawód traktował jak posłannictwo. „Obchodzi mnie tylko, żeby być człowiekiem” – mówi w rozmowie
z Tarrou. Pokazuje, że wierność wartościom jest dla niego najważniejsza. To człowiek, który nie zmienia
także swojego sumienia i na każde przejawy zła, reaguje swoją dobrocią. Walczy z dżumą od początku do
końca, nie czerpie z niej zysków. Obraz cierpień dziecka sędziego Othona umacnia w nim przekonanie, że
niezgoda na dżumę, walka z nią jest jedyną postawą, jaką może przyjąć. Jego decyzja o pozostaniu w Oranie i
leczeniu nie jest taka łatwa i oczywista. Z dala od miasta jest bowiem jego śmiertelnie chora żona. Doktor
zachowuje się, jak mitologiczny Prometeusz, który poświęca się dla dobra ludzkości, Oranu.
Zupełnie innym człowiekiem, pozbawionym moralności i po prostu złym jest Cottard – stary rentier, który
robi interesy w czasie dżumy, nie angażuje się w walkę z epidemią, jest nawet zadowolony z jej wybuchu. Jest
on postacią tajemniczą. Oskarżony o jakieś przestępstwo próbował popełnić samobójstwo, później cieszył
się, że choroba odsunęła groźbę aresztowania. Kiedy epidemia się kończy, Cottard nie cieszy się jak inni, w
obłędzie zaczyna strzelać z okna swego mieszkania do tłumu. Moralność w nim nie istnieje. Uosabia on
istniejące w człowieku zło.
Kontekst
Oblężone miasto widziane podobnie jak Oran, dostrzec możemy w Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny
Krall. Podobnie jak u Camusa dostrzeżemy zamknięte miasto i zło, które je uśmierca od środka. Różnica
między gettem warszawskim, o którym mowa a Oranem jest jednak taka, że w getcie ludzie przestali mieć
nadzieję na ocalenie. Dlatego większa część niż w Oranie, odbiera sobie życie, by nie cierpieć, by umrzeć na
własnych warunkach. Tu, za murami miasta jest znacznie gorzej niż w Oranie. Jest bowiem wszechobecny
głód, który sprawia, że ludzie robią rzeczy straszne. Ludzie jednak zachowują się podobnie. Są tacy, którzy
pragną jedynie przeżyć, nawet kosztem innych lub, jak Edelman, chcą walczyć ze złem.
220
Podsumowanie
Miasta były oblegane zawsze i są, niestety, po dziś dzień. To, co dzieje się za murami, w niczym nie
przypomina normalnego życia. Ludzie przyjmują pewne postawy i pokazują swój prawdziwy charakter,
swoją moralność. Życie w takim mieście nie może toczyć się normalnie i z każdym dniem żyje się gorzej, gdyż
śmierć panoszy się na każdym kroku i nie daje o sobie zapomnieć.
ROK 1984 GEORGE ORWELL

1. Funkcjonowanie jednostki w państwie totalitarnym. Omów zagadnienie na podstawie powieści
Rok 1984 George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Państwo totalitarne, to taki system władzy, w którym państwo całkowicie kontroluje wszystkie sfery życia
człowieka, obywatela. Rządy skupione są w rękach jednostki lub kilku osób i panuje tu kult wodza.
Występuje skrajna centralizacja państwa, a władze są wszechmocne, gwałcą prawa i wolności obywatelskie.
Wszelkie przejawy demokracji są niszczone przez państwo. Rząd kontroluje lub chce kontrolować i wpływać
na wszystkie aspekty życia społecznego, nawet te bardzo osobiste. Władza przedstawiana jest jako wola
społeczeństwa, ale ono podlega wpływom poprzez propagandę. Prawa obywateli są łamane, a władza uważa
siebie za nieomylną. Życie człowieka podporządkowane zostaje zupełnie państwu i jego głos przestaje mieć
znaczenie.
Argumentacja
Państwem totalitarnym jest Oceania, w której rozgrywa się akcja powieści George’a Orwella Rok 1984.
Wolność obywateli jest bardzo ograniczona. Są oni całkowicie podporządkowani systemowi władzy. Nie
mają wolności wyznania, nie mogą wyrażać własnych myśli, jeśli są one niezgodne z założeniami Partii. Są na
każdym kroku szpiegowani, muszą podporządkować się całkowicie przedstawicielom władzy. Nie można im
wyrażać uczuć, więzi międzyludzkie są skutecznie niszczone.
Obywatele Oceanii są pozbawieni odrobiny prywatności, kontrolowane są nawet ich myśli poprzez
odpowiednią tajną Policję Myśli. W każdym mieszkaniu znajdują się telekamery śledzące każdy ich krok oraz
nadające programy propagandowe. Każdy obywatel wie, że w każdej chwili może zostać bezpodstawnie
aresztowany i oskarżony. Ludziom wytacza się sfingowane procesy, a czasem znikają oni bez śladu.
Głównym bohaterem powieści jest Winston Smith, członek Partii Zewnętrznej. Pracuje w Departamencie
Archiwów Ministerstwa Prawdy. Jego zadaniem jest fałszowanie przeszłości, by nikt nie pamiętał
rzeczywistości sprzed rewolucji. Zajmuje się korektą tekstów, które przeczą propagandzie Wielkiego Brata.
Pracuje ponad 60 godzin tygodniowo i jest tak zajęty, że nie ma czasu na rozmyślania o sensie takiego życia.
Jednak w końcu zaczyna się buntować.
Dzieci od najmłodszych lat wychowywane są w taki sposób, by jak najlepiej służyły Partii. Należą one do Ligi
Młodych Kapusiów, gdzie uczy się ich nienawiści, szpiegowania i donosicielstwa nawet na własnych
rodziców. Odbiera im się wrażliwość, współczucie i litość. Nawet w rodzinie nie można czuć się bezpiecznie.
Sąsiad Smitha został wydany przez własną córkę, która usłyszała jak ojciec przez sen powiedział, że
nienawidzi Wielkiego Brata i doniosła to władzy.
221
Meble w Oceanii są stare, bloki w opłakanym stanie, windy nie jeżdżą. Jedzenie jest zwykłą papką, wszystko
jest na kartki. Nie ma niczego, nawet żyletki stają się towarem deficytowym. Każdy żyje w ten sam sposób, a
ludzie wiedzą o sobie niezwykle mało.
W państwie istnieje także Liga Antyseksualna, która indoktrynuje najmłodszych obywateli. Uczy, że miłość
fizyczna jest czymś niemoralnym i odrażającym, a posiadanie dziecka powinno być jedynie wypełnieniem
obowiązku wobec Partii. Żona Winstona odeszła od niego, ponieważ nie mogli mieć dzieci. Jako gorąca
aktywistka Ligi Antyseksualnej uważała seks za odrażający. Sprawiła, że zbliżanie się do niej bohater uznawał
za ohydztwo. Pragnęła jednak dziecka, by spełnić swój patriotyczny obowiązek. Miłość jest tu zakazana i
Partia nie pozwala na śluby z miłości.
Każda myśl sprzeczna z ideologią uważana jest za myślozbrodnię i karze się ją z największą surowością.
Dlatego bunt przeciwko Partii jest bezcelowy. Każdy, kto próbuje się buntować ponosi w końcu klęskę.
Podsumowanie
W państwie totalitarnym ciężko mówić o życiu, a raczej faktycznie o funkcjonowaniu. Człowiek nie jest w
żadnym stopniu wolny i podlega Partii w każdym aspekcie. Ona decyduje o jego życiu zawodowym, ale także
prywatnym. Ciągła wojna i poczucie zagrożenia sprawiają, że ludzie są nieufni i czują czyhające nad nimi
niebezpieczeństwo. Znaczna ich część jednak ślepo wierzy w to, co mówi im władza i żyje według jej zaleceń.
2. Raj zbudowany na ziemi, czyli o antyutopii. Omów zagadnienie na podstawie powieści Rok 1984
George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Żeby zrozumieć, na czym polega antyutopia w dziele Orwella, należy przyjrzeć się utopii. Utopia w
dosłownym znaczeniu oznacza „miejsce, którego nie ma”. Jest to idealne społeczeństwo i państwo. To taki
wzorzec struktur politycznych, do którego należy dążyć. Utopijne państwo/społeczeństwo realizuje zasady
sprawiedliwości społecznej, równości i solidarności. Nazwa wywodzi się od utworu Tomasza Morusa
Utopia. Jest to pierwszy utwór opisujący idealne państwo.
Całkowitym zaprzeczeniem utopii jest antyutopia. Jeśli w utopii mieliśmy równość i sprawiedliwość jako
nadrzędne cechy społeczeństwa, tak w antyutopii obserwujemy społeczeństwo podporządkowane
dyktaturze, sterroryzowane przez totalitaryzm. Społeczeństwo to jest kontrolowane na każdym poziomie, a
jednostki pełnią rolę ubezwłasnowolnionych. Często na pozór państwo może być idealne, ale jego
bohaterowie cierpią, gdyż stworzono je ich kosztem - ograniczeniem wolności jednostki, pełną kontrolą,
usuwaniem niewygodnych buntowników, fałszowaniem historii.
Argumentacja
Oceania z powieści Orwella Rok 1984, to państwo, które nazwać można antyutopią. Panuje tu system
totalitarny, a władza Partii obejmuje wszystkie sfery życia obywateli. O ile państwa utopijne były wymysłem i
fantastyką, o tyle państwo Orwella nie do końca do takich należy. Pisarz oparł się bowiem na obserwacji
współczesnych totalitaryzmów, przede wszystkim stalinizmu. Akcja dzieje się w przyszłości, więc
totalitaryzm rośnie jeszcze w siłę i staje się naprawdę wszechobecny.
222
Oceania rządzona jest przez Partię, która całkowicie wnika w życie obywateli, pokazując im, co mają robić, a
czego im nie wolno. Dzień każdego człowieka jest kontrolowany i nawet ta prozaiczna czynność, jak wspólne
ćwiczenia jest kontrolowana i piętnowana.
Obywatele Oceanii są pozbawieni prywatności, kontrolowane są nawet ich myśli poprzez odpowiednią tajną
Policję Myśli. W każdym mieszkaniu znajdują się telekamery śledzące każdy ich krok oraz nadające programy
propagandowe. Każdy obywatel wie, że w każdej chwili może zostać bezpodstawnie aresztowany i oskarżony.
Ludziom wytacza się sfingowane procesy, a czasem znikają oni bez śladu.
Głównym bohaterem powieści jest Winston Smith, członek Partii Zewnętrznej. Pracuje w Departamencie
Archiwów Ministerstwa Prawdy. Jego zadaniem jest fałszowanie przeszłości, by nikt nie pamiętał
rzeczywistości sprzed rewolucji. Zajmuje się korektą tekstów, które przeczą propagandzie Wielkiego Brata.
Pracuje ponad 60 godzin tygodniowo i jest tak zajęty, że nie ma czasu na rozmyślania o sensie takiego życia.
Jednak w końcu zaczyna się buntować.
Dzieci od najmłodszych lat wychowywane są w taki sposób, by jak najlepiej służyły Partii. Należą one do Ligi
Młodych Kapusiów, gdzie uczy się ich nienawiści, szpiegowania i donosicielstwa nawet na własnych
rodziców. Odbiera im się wrażliwość, współczucie i litość. Nawet w rodzinie nie można czuć się bezpiecznie.
Sąsiad Smitha został wydany przez własną córkę, która usłyszała jak ojciec przez sen powiedział, że
nienawidzi Wielkiego Brata i doniosła to władzy.
Meble w Oceanii są stare, bloki w opłakanym stanie, windy nie jeżdżą. Jedzenie jest zwykłą papką, wszystko
jest na kartki. Nie ma niczego, nawet żyletki stają się towarem deficytowym. Każdy żyje w ten sam sposób, a
ludzie wiedzą o sobie niezwykle mało.
W państwie istnieje także Liga Antyseksualna, która indoktrynuje najmłodszych obywateli. Uczy, że miłość
fizyczna jest czymś niemoralnym i odrażającym, a posiadanie dziecka powinno być jedynie wypełnieniem
obowiązku wobec Partii. Żona Winstona odeszła od niego, ponieważ nie mogli mieć dzieci. Jako gorąca
aktywistka Ligi Antyseksualnej uważała seks za odrażający. Sprawiła, że zbliżanie się do niej bohater uznawał
za ohydztwo. Pragnęła jednak dziecka, by spełnić swój patriotyczny obowiązek. Miłość jest tu zakazana i
Partia nie pozwala na śluby z miłości.
Nazwy wszystkich ministerstw zaprzeczają istocie ich działalności: Ministerstwo Pokoju przez cały czas
prowadzi jakąś wojnę, Ministerstwo Miłości tropi wszelkie przejawy buntu i zwalcza je wyjątkowo brutalnie i
bezwzględnie, wreszcie – Ministerstwo Obfitości preparuje komunikaty o wzroście produkcji.
Obywatele dzielą się na trzy kategorie. Najliczniejszą stanowią prole – klasa pracująca, żyjąca na skraju nędzy,
ale też najmniej kontrolowana. Członkowie Partii Zewnętrznej to niżsi urzędnicy, poddani ścisłej kontroli i
stałej obserwacji. To ich Partia obawia się najbardziej, ponieważ są to ludzie wykształceni, skorzy do buntu,
dlatego co jakiś czas przeprowadzane są czystki w ich szeregach. Władzę sprawują Członkowie Partii
Wewnętrznej – grupa najmniej liczna, elitarna, żyjąca kosztem innych.
Podsumowanie
Część mieszkańców Oceanii nie wyobraża sobie innego życia. Wykrzykują straszne rzeczy na „wroga Partii” i
cieszą się z tego, że maja to, co niezbędne do życia. Nie wszyscy jednak podchodzą do takiego życia z
entuzjazmem. Niektórzy, podobnie jak główny bohater, chcą się zbuntować, rola Partii bowiem nabiera tu
absurdalnych rozmiarów.
223
3. Idealistyczne wizje społeczeństwa przyszłości. Omów zagadnienie na podstawie powieści Rok 1984
George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Powieść George’a Orwella Rok 1984 ukazała się w księgarniach w Wielkiej Brytanii 8 czerwca 1949 r.
Początkowo miała nosić nazwę The Last Man in Europe (Ostatni Człowiek w Europie), jednak
prawdopodobnie za namową wydawcy tytuł został zmieniony, gdyż wydawał się ciekawszy. Czytelnicy
mogli bowiem sprawdzić, czy wyobrażenia autora na temat przyszłości pokrywają się z tym, co myślą oni
sami.
Argumentacja
George Orwell próbował zawrzeć w książce przemyślenia z ostatnich piętnastu lat swojego życia, oparte na
obserwacji współczesnych mu systemów totalitarnych i tego, jak wpływają na ludzkie życie. Pokazał on, że
wszystko to, co zawarte jest w powieści, może się spełnić. Rok 1984 był ostatnim dziełem George’a Orwella.
Pracę nad książką rozpoczął w 1948 roku, kiedy znalazł się w szpitalu z powodu zaawansowanej gruźlicy.
Zatem na to, jak przedstawiony został świat w powieści miał także wpływ stan zdrowia artysty. Widać w niej
utratę nadziei na wszystko.
Akcja Roku 1984 rozgrywa się w Londynie, mieście znajdującym się w Pasie Startowym Jeden, który stanowi
prowincję Oceanii, czyli jednego z trzech ogromnych konglomeratów, zamieszkiwanego przez różne narody.
Toczy ona nieustannie wojny na zmianę z Eurazją oraz Wschódazją.
Świat okazany w utworze, to świat wszechobecnej propagandy i inwigilacji – z każdej ściany spogląda twarz
Wielkiego Brata, codziennie odbywają się „dwuminutowe seanse nienawiści”, a teleekrany nieustannie
obserwują każdy krok swoich obywateli. Społeczeństwo jest podzielone na trzy klasy. Najważniejsze funkcje
państwowe przypadają 2% populacji, która tworzy Partię Wewnętrzną. Partia Zewnętrzna obejmuje
urzędników niższego szczebla i wynosi ok. 13% całego społeczeństwa. Ostatnią grupę reprezentują prole
(85% populacji), klasa pracująca uznawana przez resztę za podludzi. Paradoksalnie ta grupa społeczna cieszy
się największą swobodą, gdyż jest postrzegana jako nieszkodliwa – prole jako jedyni doświadczają wolności.
Orwell ostrzega, patrząc na systemy totalitarne, że takie państwo może zacząć istnieć. Przez rządzących i
pewnie przez część społeczeństwa będzie ono uważane za idealne. Partia bowiem troszczy się o wszystkich
obywateli, dając im możliwość życia w warunkach, jakich sami nie umieliby sobie stworzyć.
Kontekst
Niestety Orwell się nie pomylił. Uderzające podobieństwo między światem przedstawionym w Roku 1984 a
światem rzeczywistym możemy odnaleźć bowiem w przykładzie Koreańskiej Republiki Ludowo-
Demokratycznej. Państwo przypomina dziś ponury eksperyment wyciągnięty żywcem z fikcyjnego świata
George’a Orwella. Wygląda to tak, jakby przywódca Korei sięgnął po lekturę Roku 1984 i stwierdził, że jest
to dobre założenie i właśnie na taką modłę wykreuje kraj idealny. W Korei Północnej możemy odnaleźć
wszystkie aspekty literackiego reżimu. Najważniejszym jest kult jednostki – uwielbienie względem Kimów,
które przybrało formę fanatycznej religii. Każde nieprzychylne słowo czy gest wymierzony w panującą
władzę jest karalny. W Korei Północnej nie istnieje coś takiego jak wolność, zarówno w sferze słowa, jak i
myśli. Społeczeństwo jest indoktrynowane przez całe swoje życie. Proces ten zaczyna się już od najmłodszych
lat, kiedy dzieci nauczane są nienawiści wobec swoich wrogów.
224
Podsumowanie
Choć wolnemu człowiekowi nie mieści się w głowie, by świat taki, jak Oceania mógł być traktowany przez
kogoś, jako idealny, to okazuje się, że są przywódcy, którzy tak właśnie wyobrażają sobie miejsce idealne.
Orwell przeczuwał, że totalitaryzm może przekształcić się w państwo, które dla rządzących i jego ludzi stanie
się idealistycznym państwem przyszłości.
4. Od szlachetnych idei doskonałego państwa do tyranii. Omów zagadnienie na podstawie powieści Rok
1984 George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Antyutopia oznacza coś przeciwnego do utopii, utopię negatywną. Jednak nadal nierozerwalnie łączy się ona
z pojęciem utopii. Utopia zaś opiera się na społeczeństwie idealnym, szczęśliwym. Ustrój polityczny, który w
Utopii występuje albo jest opisywany w dziełach utopijnych, funkcjonuje w oparciu o zasady
sprawiedliwości, solidarności i równości obywateli. Pierwsze utopie powstały już w starożytności i należy do
nich Państwo Platona. Termin „utopia” pochodzi od słynnego dzieła Tomasza Morusa z roku 1516 pt.
Utopia. Tytuł powieści Morusa jest niejednoznaczny, ponieważ słowo to może pochodzić zarówno od
greckiego „outopos” (nie-miejsce, miejsce nieistniejące), jak i od „eutopia” (dobre miejsce). Prawdopodobnie
zależało autorowi na zabiegu połączenia obydwu słów. Przyjmuje się powyższą dwuznaczność za zamierzony
zabieg.
Argumentacja
Idee państw totalitarnych nie staja się takie od razu, zmieniają się stopniowo. Ich początkowe założenia nie
muszą opierać się na czymś złym. Zakładają troskę o obywatela i równość. Niestety bardzo szybko troska ta
przechodzi i kontrolę i to kontrolę na każdym kroku. Prowadzi także do ograniczenia człowieka. Utwór
Orwella choć jest fikcją literacką, to odwołuje się ona do wydarzeń politycznych lat trzydziestych i
czterdziestych dwudziestego wieku. Oceania jawi nam się jako państwo groteskowe, ale przypomina faszyzm,
komunizm czy inne reżimy totalitarne. Władza w tym państwie skoncentrowana jest w jednej Partii, która
kontroluje obywateli za pomocą czterech Ministerstw. Ministerstwo Prawdy zajmuje się prasą, książkami,
propagandą, oświata i rozrywką, wszystkie te narzędzia służą do manipulacji wydarzeniami aktualnymi oraz
historią. Ministerstwo Pokoju zajmuje się prowadzeniem nieustającej wojny. Ministerstwo Miłości, inaczej
nazywane Ministerstwem Spraw Wewnętrznych, sprawuje kontrolę nad obywatelami za pomocą Policji
Myśli, to on jest odpowiedzialne z aresztowania, tortury, morderstwa polityczne. Ministerstwo Obfitości,
zamiast zajmować się rozwojem gospodarki, wciąż wytwarza komunikaty o wzroście produkcji we
wszystkich dziedzinach gospodarki. Podzielona jest także ludność. Widzimy członków Partii Wewnętrznej –
jest to nieliczna grupa uprzywilejowanych funkcjonariuszy systemu, która, jak się okazuje, żyje lepiej od
wszystkich innych, choć udaje, że wiedzie taki sam los, jak wszyscy. Są członkowie Partii Zewnętrznej -to
klasa podlegająca ciągłej inwigilacji i kontroli Policji Myśli oraz najliczniejsza, bo stanowiącej 85%
społeczeństwa, grupy proli, ludzi żyjących na skraju nędzy. Jest to siła robocza, ale kiedy się im przyjrzymy, to
zauważymy, że mają oni najwięcej swobód. Są oni zastraszani wojną, która być może nie istnieje.
W Oceanii raz na jakiś czas przeprowadzane są „wielkie czystki”. To publiczne procesy wytaczane
obywatelom, którzy stali się niewygodni lub myśleli niezgodnie z założeniami Partii. W państwie są też
225
„ewaporacje”: po prostu niewygodni ludzie czasem znikają bez śladu. Na zniknięcie mogli „zasłużyć” miną w
nieodpowiednim momencie, zbyt dużą inteligencją lub słowami wypowiedzianymi przez sen.
Szlachetne utopijne idee zmieniły się zatem w antyutopię, tyranię, gdzie nawet złe myślenie jest karane.
Oceania stała się światem, w którym nie można kochać, bo to wytraca energię, potrzebną Partii. Dzieci od
początku uczone są donosicielstwa w systemach organizacji dziecięcych i młodzieżowych, takich jak Kapusie,
Liga Młodych, Młodzieżowa Liga Antyseksualna. Zastraszenie ludzi wojną daje Partii większe możliwości i
sprawia, że w takim czasie wszystko rządzącym można.
Podsumowanie
Założenia utopijnego państwa wydają się być dobre, ale nie bez przyczyny takie państwo nie istnieje. Nie ma
możliwości stworzyć państwa opartego na równości, przestrzeganiu prawa i całkowitemu wzajemnemu
zaufaniu. Z takiego państwa zawsze w końcu powstaje Oceania – antyutopia, państwo totalitarne. Tam
bowiem, gdzie nie ma demokracji i nie liczą się ludzi i ich głos- dochodzi do władzy tyran, który myśli, że
stworzył państwo idealne i tej myśli często się trzyma.
5. Relacje międzyludzkie w rzeczywistości państwa totalitarnego. Omów zagadnienie na podstawie powieści

Rok 1984 George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Państwo totalitarne, to taki system władzy, w którym państwo całkowicie kontroluje wszystkie sfery życia
człowieka, obywatela. Rządy skupione są w rękach jednostki lub kilku osób i panuje tu kult wodza.
Występuje skrajna centralizacja państwa, a władze są wszechmocne, gwałcą prawa i wolności obywatelskie.
Wszelkie przejawy demokracji są niszczone przez państwo. Rząd kontroluje lub chce kontrolować i wpływać
na wszystkie aspekty życia społecznego, nawet te bardzo osobiste. Władza przedstawiana jest jako wola
społeczeństwa, ale ono podlega wpływom poprzez propagandę. Prawa obywateli są łamane, a władza uważa
siebie za nieomylną. Życie człowieka podporządkowane zostaje zupełnie państwu i jego głos przestaje mieć
znaczenie. Powieść George’a Orwella Rok 1984 ukazała się w księgarniach w Wielkiej Brytanii 8 czerwca
1949 r. Początkowo miała nosić nazwę The Last Man in Europe (Ostatni Człowiek w Europie), jednak
prawdopodobnie za namową wydawcy tytuł został zmieniony, gdyż wydawał się ciekawszy. Nowy tytuł
jednak nie pokazuje osamotnienia jednostki w takim państwie tak, jak pokazywał to tytuł zaproponowany
przez autora.
Argumentacja
Ciężko mówić o relacjach międzyludzkich w totalitarnym państwie. Człowiek jest bowiem tak otoczony
przez Partię, że staje się trybikiem w jej maszynie. Tak jest w powieści Orwella. Inaczej jednak ma się rzecz u
proli, zwykłych robotników, będących tania siłą roboczą, a inaczej u członków Partii Zewnętrznej - klasy
podlegająca ciągłej inwigilacji i kontroli Policji Myśli i w zasadzie każdego, kto nadgorliwie wykonuje
założenia Wielkiego Brata. Orwell pokazał samotność człowieka w takim systemie. Widzimy bowiem miłość
dwojga ludzi w państwie, gdzie takie uczucie nie powinno się przytrafić. Partia dba o to, by małżeństwa nie
były zawierane z miłości, ponieważ ludzie tracą energię, tak bardzo potrzebna do wykonywania poleceń.
Uczycie łączące Winstona Smitha i Julię to miłość skazana na klęskę. Zanim Julia podrzuca bohaterowi
karteczkę z napisem „Kocham Cię”, ten uważa ją za swojego wroga, myśli o tym, by ją zgwałcić i zabić,
226
ponieważ jest młoda, gibka, jest uosobieniem jego pragnień, ale należy do Ligi Antyseksualnej. Prawda o
dziewczynie okazuje się inna i bohaterowie spędzają ze sobą ten czas, którego nie muszą poświęcić Partii.
Robią nawet imitację domu w pokoiku nad antykwariatem. Tylko tam, kiedy nikt ich nie obserwuje, mogą
dać sobie bliskość. Muszą jednak być niezwykle czujni, gdyż takie postępowanie jest surowo karane. W
Oceanii nie ma miejsca na bliskość i miłość, czego przykładem może być żona Winstona. Opuściła go, gdyż
nie mogli mieć dzieci, a ona uważała ich posiadanie za konieczność wobec partii. Miłość była jej obca, a
bliskość fizyczna ją obrzydzała. Tak działo się w państwie totalitarnym, miłość- także ta rodzicielska nie była
istotna i odruchów miłości się nie zauważa. Winston pamięta je z dzieciństwa, kiedy matka tuliła jego i jego
chorą siostrzyczkę.
Ludzie w Oceanii widzą w sobie wrogów i każdy boi się być posądzony o brak lojalności wobec partii.
Dlatego nie może być mowy o przyjaźniach, czy jakichkolwiek więziach. Każdy wykonuje swoją pracę, a po
godzinach spędza czas w świetlicy. Jednak nawet wspólne spędzanie czasu, oglądanie propagandowych
filmów, czy granie w ping- ponga nie powoduje zacieśnienia więzi. Każdy bowiem wydaje się być wrogiem. I
często jest. Nawet dziecko, wychowywane w duchu Partii może okazać się lepszym kapusiem niż spodziewają
się tego rodzice i donieść na nich.
Podsumowanie
Relacje międzyludzkie, a w zasadzie ich brak w powieści Orwella pokazują, że człowiek troszczyć musi się o
siebie tylko o siebie, Troska o innych nie wchodzi tu w grę, podobnie jak okazywanie miłości. Zadziwia to
trochę, gdyż świat Oceanii jest bardziej wyzbyty więzi międzyludzkich niż świat lagrów i łagrów, gdzie miłość
– mamy wrażenie – zdarzała się częściej.
7. Literacka refleksja nad kondycją świata i jego przyszłością. Omów zagadnienie na podstawie
powieści Rok 1984 George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
To pytanie jest takie samo, jak pytanie 3 i spokojnie można z niego skorzystać.
8. Nowomowa jako sposób na ograniczenie wolności człowieka. Omów zagadnienie na podstawie

powieści Rok 1984 George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Charakterystyczne dla totalitarnego państwa, ale także dla takich krajów, gdzie partia odgrywa decydującą
rolę jest to, że narzuca ona swój język, niezwykle charakterystyczny i znacząco różniący się od języka bez
partii. Podobnie stało się w powieści Orwella Rok 1984. Na końcu swojej powieści Orwell zamieścił Aneks,
w którym wyjaśnia zasady nowomowy, która jest odmianą języka służącą celon propagandy. Newspeak
(nowomowa) to termin, który na stałe wszedł do teorii literatury oraz nauki o języku.
Argumentacja
W książce Orwella obowiązującym w Oceanii – fikcyjnym, totalitarnym państwie jest nowomowa, język
stworzony przez partię. Charakteryzuje się wyrzuceniem z języka albo zamianą słów, które nie służą partii i
227
określają to, co dla tyranii zbyteczne. Nowomowa to zabiegi językowe i cały styl budowania wypowiedzi w
taki sposób, aby fałszywie przedstawić rzeczywistość, dostosowując jej opis do narzuconego obywatelom
systemu wartości. Jest to język propagandowym.
Celem nowomowy, jak mówi autor, było nie tylko dostarczenie środków odpowiednich do wyrażania
światopoglądu oraz myśli, ale także uniemożliwienie swobody myślenia.
Słownictwo nowomowy dzieliło się na trzy odrębne kategorie określane jako zbiory A, B (wyrazy złożone)
oraz C
Zbiór A składał się z wyrazów niezbędnych w życiu codziennym, wyrażających zwykłe czynności,
Zawierał niemal wyłącznie słowa występujące w naszym języku. Wyeliminowano jednak wszelką
dwuznaczność. Słowa miały być krótkie i zwięzłe. Przymiotniki na przykład tworzono przez dodawanie do
rzeczownika przyrostka -ny, natomiast przysłówki przez dodawanie przyrostka -nie.
Pędny oznaczało więc „szybki", a pędnie "szybko". Niepotrzebne były takie słowa jak "jasny" ponieważ było
już ciemny – zatem jasny nazywano – bezciemny.
Na zbiór B składały się wyrazy utworzone specjalnie do celów politycznych. Wyrażały one polityczne treści i
wywoływały odpowiedni wpływ na umysł ich użytkownika. Zdanie mogło brzmieć - Staromyślaki
bezkiszkoczują angsoc. Co oznaczało niezrozumienie angielskiego socjalizmu.
W zbiorze C, na który składały się terminy naukowe i techniczne. Tu wkładano też nieodpowiednie
mówienie o sprawach intymnych.
Wszystko to, co nie mieści się w nowomowie jest staromową. To bezpośredni, jednoznaczny przekaz. Nie
zawiera propagandy ani ukrytych, narzucanych poglądów czy wartości. Charakterystyczne dla języka
nowomowy jest dwójmyślenie. Oznaczało to akceptację dwóch sprzecznych idei. Rzeczy i działania
niemoralne przedstawiano w ten sposób, żeby przekaz utwierdzał w społeczeństwie przekonanie o słuszności
systemu. To powodowało wiele sprzeczności i absurdów – potrzebne były wypowiedzi z odpowiednią
manipulacją nazywane dwójmyśleniem.
O Winstonie mówi się, że jest ostatnim człowiekiem na Ziemi. Nie można jednak było tak powiedzieć o
nieosobach. Był to ktoś uważany za nieistniejącego i tak też traktowany. Może to być polityk odsunięty od
władzy i wpływów lub osoba prywatna, która nie podporządkowuje się obowiązującemu systemowi,
sprzeciwiająca się totalitarnej władzy i propagandzie.
Kontekst
Nowomowa istniała także w Polsce za czasów PRL. Do najbardziej charakterystycznego języka można
zaliczyć język dominujący w dekadzie Gierkowskiej, nazywanej powszechnie propagandą sukcesu. Pierwszy
sekretarz Edward Gierek był przedstawiany jako wielki budowniczy – w robotniczym kasku, z łopatą w ręku.
Polska jawiła się z kolei jako wielki plac budowy, a naczelnym hasłem tego okresu stał się slogan „Aby Polska
rosła w siłę, a ludziom żyło się dostatniej”.
Dziennik telewizyjny został wydłużony do godziny, podczas której relacjonowano sukcesy władzy, co
ironicznie nazywano „godziną dobrobytu”. Wyrabiano także odpowiednie % normy.
Podsumowanie
Nowomowa z Roku 1984 to język, z którego wyeliminowano wszystkie możliwości wyrażenia sprzeciwu
wobec systemu i jego ideologii. Taka redukcja zasobu wyrazów miała prowadzić do uniemożliwienia
popełnienia „myślozbrodni”. Język partyjny, to język oficjalny, charakterystyczny bełkot, który w dziwnych
228
słowach wyrażać miał coś niezrozumiałego, by obywatel nie dowiedział się zbyt wiele i myślał tylko o pracy i
partii.
9. Wizja społeczeństwa przyszłości. Omów zagadnienie na podstawie powieści Rok 1984 George’a
Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
To pytanie także jest podobne do pyt. 3 i można z niego skorzystać.
TANGO SŁAWOMIR MROŻEK
1. Konflikt idei społecznych. Omów zagadnienie na podstawie Tanga Sławomira Mrożka. W swojej
Wstęp
Pod pojęciem idei społecznych rozumiemy poglądy danego społeczeństwa, klasy, warstwy społecznej na
rzeczywistość, w jakiej żyją. To właśnie konflikt idei społecznych popycha człowieka lub grupę do buntu i
próby przeobrażeń stosunków społecznych. Konflikt idei społecznych łączy się często z rewolucją, czyli
siłowym przejęciem władzy.
Argumentacja
Do takiego właśnie konfliktu dochodzi w Tangu Sławomira Mrożka. Początkowo mamy do czynienia z
dziwnym konfliktem pokoleń. Rewolucja obyczajowa i upadek norm doprowadziły bowiem do tego, że
Stomil i Eleonora – rodzice Artura i „średnie pokolenie” rozbija tradycję i nie daje możliwości na bunt
pokoleniu swojego syna. To on poucza rodziców, mówiąc, że zaprzepaścili oni tradycje i pozostawili jedynie
proch. Artur pragnie przywrócić poprzedni stan rzeczy, gdy obowiązywały normy, prawa i reguły. To on
chce buntować się przeciwko zasadom, a nie jego ojciec czy matka. Tak wyglądałby tradycyjny konflikt
pokoleń, obecny w społeczeństwie od zawsze.
W tradycję pokoleniową nie wpisuje się także babcia Artura -Eugenia. Przywykła ona do swobody i nie
mogła wytrzymać bez gry w karty z Edkiem, kochankiem Eleonory.
Artur o staruszce mówi z sarkazmem, twierdzi, że pomieszało jej się w głowie. Zachowywała się i ubierała jak
nastoletnia dziewczyna. Artur zaś uparcie kazał wchodzić jej na katafalk i czekać na śmierć. W tym
odwróconym konflikcie pokoleń mamy też konflikt społecznych idei, bowiem Artur chce, by wszystko
przebiegało w jego rodzinie tak, jak w każdej innej, gdzie pokolenie młodych buntuje się przeciwko starszym,
a na straży porządku stoją dziadkowie. W domu u Stomila wszystko jest odwrotnie. Ważną rolę odgrywa
także Edek, który wydaje się być niezbędny, niezastąpiony, mamy wrażenie, że od zawsze towarzyszy
domownikom. Jeśli nie fizycznie, to chociaż w ich rozmowach. Jak cień krąży po domu. Jest chamem i
prostakiem, tępym i prymitywnym człowiekiem, ale także obiektem pożądania kobiet i zachwytu mężczyzn.
Siłą Edka jest przemoc fizyczna i psychiczna. Zwycięża dzięki nim. To zwycięstwo jednak nie jest radosne.
Zabija Artura, a jego śmierć oznacza upadek wszelkich wartości, nadziei na powrót ładu. W starciu obrońcy
229
wyższych wartości z prymitywną siłą wygrywa… siła. Łatwiej bowiem rządzić bezideową masą w dyktatorski
sposób. W świecie Artura nie było miejsca na Edka, a w świecie Edka dla Artura.
Kontekst
Konflikt idei społecznych dostrzeżmy także w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego.
Rozwinięcie znajdziesz w pkt 3
Jeśli w tej lekturze nie czujesz się najlepiej możesz wspomnieć o Przedwiośniu. Konflikt ten zobaczymy w
komunistycznym podejściu Lulka, a także w rewolucji w Baku, gdzie rozwiązaniami siłowymi
doprowadzono do zmiany władzy. Rewolucjoniści chcieli równości i odbierali majątki bogatym. Były to
pieniądze gromadzone przez arystokrację od pokoleń, ale nie liczyło się to dla rewolucjonistów. Ich zdaniem
równość polegała na odebraniu bogatym i daniu biednym.
Podsumowanie
Konflikt idei społecznych polega na tym, że grupa ludzi nie zgadza się z tym, co proponuje jej państwo. Chce
innych wartości. Niestety okazuje się często, że te nowe idee nie są właściwie wartościami. A to, co dobre
zostaje bezmyślnie wypierane przez siłę.
2. Problem upadku wartości. Omów zagadnienie na podstawie Tanga Sławomira Mrożka. W swojej
Wstęp
Wartości moralne, które uznawane są przez społeczeństwo, kształtują charaktery jego członków. Moralność
może mieć wiele rodzajów i wynikać z różnych przekonań. Inna będzie dla człowieka wierzącego, inna zaś dla
kierującego się etyką. Człowiek może mieć moralność własną, która nie zgadza się z etyką społeczną- tak
powstaje przestępstwo lub inaczej wypaczenie wartości moralnych. Literatura zawsze była odbiciem
moralności twórców i pozostaje pomocą w kształtowaniu kodeksu moralnego czytelnika. Niemal każde
dzieło literackie zawiera jakiś przekaz moralny.
Argumentacja
Mrożek pokazuje nam, że rewolucja i siłowe przejęcia władzy nie łączą się z wartościami moralnymi. Tak jest
w przypadku Tanga. Można spojrzeć na rodzinę Stomila jak na zminiaturyzowane społeczeństwo. Widzimy
je po rewolucji, której dokonali już Stomil i Eleonora. Artur występuje zatem z kontrrewolucją, chce
dokonać zamachu stanu i wprowadzić stare wartości. Domyślamy się, że gdyby to zrobił, to pokolenie jego
dzieci wystąpiłyby przeciw temu ładowi z kolejną rewolucją. Nie udało mu się to jednak. Pokonał go tępy,
prymitywny Edek, reprezentujący siłę totalitaryzmu, bezmyślności, która często jest tym, co zostaje po
rewolucji. Artur chce wprowadzić te wartości, które u niego w do mu zanikły. Chce nadać odpowiednie
miejsca domownikom, nie chce, by Edek – człowiek niezwiązany z rodziną był w niej, a szczególnie uwodził
mu ukochaną.
Mrożek pokazuje upadek wartości etycznych, bo wzniosłe ideały Artura zwycięża przewaga fizyczna Edka,
bo Artur szuka nie zużytej jeszcze idei i nie znajduje jej. Okaże się bowiem, że ta idea jest mniejszą wartością
niż osobista zazdrość i miłość. Widzimy także upadek wartości estetycznych. Zwycięża tu bowiem kicz i
230
sztuka masowa, czego wyrazistym symbolem jest scena finalna – odtańczone przez Edka tango, które jest
tańcem popularnym o „niskim” rodowodzie z masowej kultury.
Wartości w domu Artura upadły już dawno. Nie ma rodziny i nikt prócz Artura nie czuje, że wartości
rodzinne są ważne. Babcia ubiera się, jak dziewczynka i gra z Edkiem w karty, a zdaniem Artura powinna
myśleć o śmierci. Matka sypia z obcym mężczyzną, który potrafi pić kawę z cudzej filiżanki. Niestety nie ma
szansy w domu Stomila na jakiekolwiek wartości. Edek jest zbyt prymitywny, by cokolwiek prócz siły było
wartością dla niego.
Kontekst
Skoro rewolucja uniemożliwia wzrost jakichkolwiek wartości, wręcz przeciwnie, tamuje je i unicestwia, to w
Przedwiośniu Stefana Żeromskiego także dostrzeżemy upadek tego, co wielkie i ważne, na rzecz wzniosłych
słów bez pokrycia. Rewolucja w Baku ukazuje wszechobecną śmierć, głód, nędzę i choroby. Cezary Baryka
początkowo wierzy w rewolucję. Chodzi na wiece, patrzy na egzekucje, oddaje rodzinne skarby. Widzi jej siłę
i wielkość. Chce sprawiedliwości, podziału dóbr i praw dla ludzi biednych. Matka Cezarego, będąc
przeciwna rewolucyjnej rzezi, wykazuje, że nie można zbudować nic nowego na cudzej krzywdzie i mordując,
że święte jest prawo własności i poczucie bezpieczeństwa. Cezary zmienia jednak zdanie widząc, że rewolucja
okrada nawet tych, którzy ją wspierają. Zostaje wyrzucony z rodzinnego mieszkania, ale najgorsza dla niego
jest kradzież obrączki z ręki zmarłej matki. Młody człowiek zaczyna zdawać sobie sprawę z braku wartości.
Podsumowanie
Tam, gdzie władza narzucana jest siłą, gdzie do głosu dochodzą prymitywni ludzie, którzy sami nie kierują się
wartościami, trudno mówić o jakichkolwiek wartościach w społeczeństwie, którym kierują. Widać to w
Tangu, gdzie człowieka z wartościami zastępuje prymityw, ale także w rewolucji w Baku, gdzie wzniosłe idee
nie mają pokrycia w czynach.
3. Konflikt i spór pokoleń. Omów zagadnienie na podstawie Tanga Sławomira Mrożka. W swojej
To pytanie zostało zrealizowane w pkt. 1, po kontekst sięgnij do pkt 1 i 5 z Przedwiośnia.
4. Koncepcja teatru absurdu. Omów zagadnienie na podstawie Tanga Sławomira Mrożka. W swojej
Wstęp i kontekst
Teatr absurdu pojawił się w połowie XX wieku we Francji jako przejaw awangardy w teatrze. Tradycyjne
formy teatralne niejako się wyczerpały, zbuntowano się więc i w oparciu o egzystencjalistyczną wizję świata i
człowieka rozpoczęto nowy teatr, teatr absurdu. Jego twórcy inspirowali się pisarstwem Kafki i filozofią
egzystencjalną. Dramaty te wyrażały przekonanie, że życie ludzkie jest absurdalne i przypadkowe. Miały one
zatem wymowę pesymistyczną. Człowiek w nich był zagubiony, samotny i skazany na klęskę. Teatr tai
posługiwał się groteską, karykaturą, parodią i fantastyką. Fabuła nosiła co prawda na ogół znamiona
prawdopodobieństwa, ale bieg zdarzeń powodował wyolbrzymienie pewnych zjawisk i prowadził do klęski
bohatera.
231
Argumentacja
Polscy twórcy teatru absurdu inspirowali się teatrem francuskim. Korzystał z niego także Sławomir Mrożek.
Pewne elementy teatru absurdu odnaleźć można w jego Tangu. Zauważymy tu wpływy Becketta czy
Ionesco. Na scenie umiera dwóch bohaterów, ale nie mamy związanej z tym powagi ani grozy. Babcia
Eugenia umiera, żartując i śmiejąc się jak zawsze i nie robi dlatego, że pogodziła się z tym, co nieuniknione,
ale przyzwyczaiła się do takiej reakcji i nie potrafi inaczej. Tu bowiem, w domu Stomila nic nie jest
prawdziwe. On wraz ze swoją żoną zaburzył rodzinne relacje, poprzez nowoczesne poglądy i przewrót,
którego dokonali. W ich świecie śmierć jest czyś przestarzałym. Nie da się jej zbuntować, nie da się w zasadzie
zrobić z nią nic, co by im odpowiadało. Odcięcie się od tradycji, wszelkich form towarzyskich i społecznych
sprawia, że nikt nie potrafi się zachować w obliczu śmierci. W efekcie pozostaje ona niemal niezauważona,
jest faktem, nad którym przechodzi się do porządku dziennego. Rodzina jest jedynie zaskoczona, że ktoś tak
niepoważny jak Eugenia mógł umrzeć.
Jeszcze bardziej nienaturalna i dziwna jest śmierć Artura. Umiera on, gdyż taka jest kolej rzeczy. Nie ma dla
niego miejsca w świecie Edka i jego siły. Mrożek ukazuje śmierć jako część międzyludzkich relacji. Artur musi
umrzeć, ponieważ następuje zmiana układu sił. Edek musi go zabić, jeśli chce przejąć władzę. Rodzina i tym
razem nie reaguje tak, jak wypada, jak moglibyśmy się spodziewać. Trup zostaje odarty z marynarki i butów,
które przejmuje „nowa władza”. Nie ma tu autentycznego smutku, nie ma żałoby. Z głośników płynie już
tango „La Cumparista”. Edek porywa do tańca wuja Eugeniusza i zmusza go do wykonywania tanecznych
figur.
Absurd u Mrożka to nie tylko śmierć i brak powagi wobec jej majestatu, to życie bohaterów, które jest nie
takie, jak być powinno. Życie, w którym nie można dopatrzeć się sensu. Prawa rządzące bohaterami są
bezsensowne, także prawa natury. To nieuchronność śmierci sprawia, że ludzki los jest tragiczny, absurdalne
życie prowadzi do takiej właśnie śmierci. Każdy z bohaterów ma co prawda swoją motywację, ale autor w nie
wnika, zatrzymując się na dziwnym, pozbawionym sensu zachowaniu. Mrożek pokazując swoich bohaterów
posługuje się często językiem potocznym, wskazując na jego banalność i ograniczenia.
Podsumowanie
Teatr Mrożka odbiega od wszystkich dramatów, które wystawiane były na polskiej scenie i są w kanonie
lektur. To teatr absurdu, w którym wszystko jest inaczej, niż powinno. Nie ma tu ułożonego świata, nie ma
hierarchii. Życie bohaterów pozbawione jest sensu, a kiedy Artur chce ten sens nadać, okazuje się, że jest za
słaby. Jego wartości są zbyt małe i śmieszne. Ponosi więc klęską, absurdalną, jak na teatr Mrożka przystało.
5. Konserwatyzm i postępowość jako sprzeczne idee społeczne. Omów zagadnienie na podstawie

Tanga Sławomira Mrożka. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Tango Sławomira Mrożka to dramat współczesny, napisany w epoce triumfu groteski w sztuce. To właśnie
groteska próbuje oddać problemy współczesnego świata. Pomimo tego, że autor stworzył teatr absurdu, to
dostrzec możemy w jego dramacie cechy tragedii antycznej. Zauważymy budowę według klasycznych zasad.
Utwór zachowuje ciągłość fabularną (akt I rozgrywa się późnym rankiem, II – w nocy, zaś III przed
232
południem następnego dnia). Miejsce akcji jest jedno, to mieszkanie Stomila i Eleonory. Tragiczne będą też
losy postaci, ale konserwatyzm i postępowość nie będzie przypisany pokoleniom w taki sposób, do jakiego
jesteśmy przyzwyczajeni.
Argumentacja
Bohaterem jest zatem inteligencka rodzina, ale nie ma ona nic wspólnego z tradycją. Wręcz przeciwnie,
zauważymy tu odwrócone tradycyjne role. Babcia Eugenia, kobieta w podeszłym wieku chodzi zatem w
sukni z trenem i trampkach i najchętniej gra w karty ze swym bratem Eugeniuszem i Edkiem. Używają przy
tym co najmniej nieodpowiedniego słownictwa. Stomil, który kojarzyć się powinien z ostają i spokojem,
bowiem jest panem domu, chodzi w piżamie prezentuje marazm i dekadencję – nie potrafi spełniać roli ojca.
On i jego zona Eleonora to artyści z epoki dzieci-kwiatów. Jakiś czas temu zburzyli ustalony porządek
poprzez eksperymenty w sztuce i rozmyli zasady. Nie uzyskali jednak upragnionej wolności, ale bałagan,
chaos i brak moralności.
W domu jest też kochanek matki - robotnik Edek, cham w kraciastej koszuli i pomiętych spodniach. Pełni on
w domu rolę idola, wokół którego koncentruje się życie. To oni, ta część rodziny jest postępowa. Nie liczą się
dla nich w żaden sposób zasady czy konwenanse.
Te chce przywrócić w rodzinie Artur - młody człowiek w eleganckim garniturze. Każe on nieodpowiednio
zachowującej się babci położyć się na katafalku i „myśleć o wieczności”. Usiłuje wyrzucić z domu intruza –
Edka, ale nie udaje mu się to. Dowiaduje się natomiast, że jego matka „sypia od czasu do czasu” z tym
prostakiem. Namawianie Stomila, aby poczuł się zdradzany i walczył o honor męża i ojca, nie przynosi
skutku – Stomil idzie z wręczonym przez Edka rewolwerem do sypialni żony, ale w chwilę później Artur
zastaje całe towarzystwo grające w karty. To właśnie Stomil głosi poglądy, że „każdy może robić to, na co ma
ochotę”, i że jedynym, ponadczasowym buntem jest sztuka. Artur, w przeciwieństwie do rodziny, czuje, że
absolutna wolność, którą wywalczyło pokolenie jego rodziców, zamieniła się w „przymus do niemoralności”.
W ramach przywrócenia konserwatyzmu Artur namawia swą młodą kuzynkę, Alę, aby dla wzięła z nim
tradycyjny ślub – w białej sukni, z marszem weselnym i błogosławieństwem rodziców. Młody człowiek sądzi,
że przez przywrócenie obrzędu uda mu się także przywrócić utracony świat wartości. Kiedy nie widzi
efektów, chce użyć siły, twierdząc, że tylko silna władza jest jeszcze w stanie ocalić amoralny świat. Dlatego
przy użyciu rewolweru terroryzuje rodzinę i wymusza na babci błogosławieństwo. Udaje mu się nawet
zmusić rodzinę do posprzątania domu i ubrania się w odpowiednie stroje. Dochodzi jednak do wniosku, że
nie miał racji, gdyż to nie forma może ocalić świat, a idea. Niestety tej idei nie ma, nie wie, co mogłoby nią
być. Wszystko bowiem było i zostało wyczerpane. Ale skoro liczy się siła i tylko ona może zawładnąć
światem, to Artur nie ma szans w walce z Edkiem – uosobieniem siły. Musi zatem przegrać z człowiekiem,
który nie ma zasad.
Nie do pogodzenia jest postępowość rodziny i konserwatyzm Artura.
Kontekst
Patrząc na postępowość rodziny Artura mamy wrażenie, że to o krok dalej posunięta rodzina Młodziaków.
Ona także szokuje Józia swoją nowoczesnością. Poglądy, zachowanie przy stole, brak zahamowań pokazują
jej nowoczesność i zerwanie z tradycją. W domu czczą racjonalizm, wyolbrzymiają rolę sportu i w ogóle
wszelkiej innej aktywności fizycznej. Szczycą się swoimi wyzwolonymi z formy zasadami i
wolnomyślicielstwem, czego najbardziej widocznym przykładem są stosowane metody wychowawcze.
Jednak u Młodzików okazuje się to nie do końca szczere. Znalezienie w szafie dwóch potencjalnych
233
kochanków córki jest jednak dla nich szokiem, szczególnie Pimko – stary belfer budzi jednak u nich niesmak.
Nie posuwają się tak daleko, jak rodzina Stomila. Może na szczęście, gdyż nie dochodzi tam do tragedii.
Podsumowanie
Konserwatyzm kojarzy nam się z pokoleniem ojców i dziadków, natomiast postępowość to dzieci, wnuki.
Zaprzeczeniem tego stanu rzeczy są zarówno Młodziakowie, jak i rodzina Artura. W Tangu to on chce
powrotu do konserwatyzmu i przywrócenia starego porządku. Nie udaje mu się to jednak. W rodzinie
Młodziaków jest jeszcze szansa na wprowadzenie tego, co świadczy o wartościach rodzinnych.
6. Groteskowa reinterpretacja motywu tańca. Omów zagadnienie na podstawie Tanga Sławomira Mrożka.
Wstęp
Taniec zajmuje niezwykle ważne miejsce we wszystkich kręgach kulturowych i można zaryzykować
stwierdzenie, że towarzyszy człowiekowi od zawsze. Pierwotnie ludzie tańczyli na cześć bogów lub natury. W
wielu religiach taniec był najważniejszą czynnością kultyczną. Poprzez układ ruchów ciała i gestów
wykonywanych w takt muzyki tancerze zwykle wyrażali radość, ale czasem złość, bunt czy wojownicze
nastroje. Taniec związany był z obrzędowością i obyczajami danej społeczności. Przez wieki zmieniły się jego
formy, powstały nowe, charakterystyczne dla danego obszaru i narodu. Niewątpliwie stanowi część kultury i
tradycji, dlatego motyw tańca stał się popularny w sztuce. Taniec jako motyw w tekstach kultury prócz
kategorii estetycznej ma charakter symbolu, poprzez który artysta wyraża swe uczucia oraz wypowiada sądy o
społeczeństwie i narodzie.
Kontekst
Do najpopularniejszych w literaturze scen tańca należy polonez w Panu Tadeuszu i chocholi taniec w
Weselu. Choć oba są zupełnie innymi symbolami, to pokazują rzeczy ważne dla Polski. W Weselu
Stanisława Wyspiańskiego taniec, z powodu uroczystości weselnej, stale towarzyszy akcji utworu. Przy
dźwiękach skocznej, ludowej muzyki rozgrywa się akt I. Taniec łączy w nim (przynajmniej pozornie) dwa
różne światy- panów z miasta i mieszkańców wsi. W tańcu bohaterowie opowiadają o swoich uczuciach.
Weselne tańce zbliżają i oddalają. Radosna wspólnota to tylko pozór, a prawda o relacjach obu stanów jest
inna. Z czasem atmosfera dramatu zagęszcza się, bohaterowie już nie są tacy beztroscy. Pojawiające się w II
akcie widma przypomną to, o czym się nie chce pamiętać, a dramat z obyczajowego nabiera charakteru
narodowego. Gdy w akcie III nadejdzie świt i koniec zabawy bohaterowie zatańczą ostatni taniec, jeden z
najsłynniejszych w literaturze polskiej- taniec chocholi. Ma on znaczenie symboliczne, stanowi finał
powstania, które nie doszło do skutku. W rytm muzyki chochoła uczestnicy wesela wykonują powolny,
spokojny tan. Rozbrojeni, jakby zaczarowani, jak we śnie poruszają się w koło. Pieje kur, ale tancerze niczego
nie słyszą. Chocholi taniec jest bardzo ważnym motywem w dramacie, objaśnia jego ideowy sens. W scenie
tej Wyspiański zawarł swoją wizję ówczesnego społeczeństwa i swoja jego ocenę. Tańczący symbolizują naród
charakteryzujący się biernością i niemocą, niezdolny do odzyskania niepodległości, pogrążony w
zniechęceniu i apatii. Na szczęście wymowa tej sceny nie jest do końca pesymistyczna. Chochoł ukrywa w
swoim wnętrzu różę, która zakwitnie na wiosnę. Dlatego staje się nie tylko symbolem uśpienia, jest również
234
znakiem nadziei, że naród się odrodzi. Jak wspomniałam, bohaterowie „Wesela” w tańcu wyrażają swoje
uczucia i staje się on tłem dla ich wzajemnych relacji.
Argumentacja
W Tangu motyw tańca wygląda zupełnie inaczej. Jak cały utwór, tak i taniec jest absurdalny i ukazany w
najmniej odpowiednim momencie. Mamy w dramacie przedstawioną nietypową rodzinę, w której wszystko
jest nie tak, jak być powinno, gdyż jej członkowie zamienili się rolami. Osoby starsze – rodzice - Eleonora i
Stomil oraz pokolenie dziadków - Eugenia i Eugeniusz zachowują się jak młodzi nastolatkowie. Jedynie
Artur, pochodzący z najmłodszego pokolenia jest odpowiedzialny i dojrzały. To on buntuje się wobec tego
świata, gdzie nie panują żadne zasady. Wszechobecna jest wolność, która dotyczy zachowania,
obyczajowości, a nawet ubioru. Bunt Artura zostaje jednak stłumiony przez prostaka używającego siły –
Edka, który ostatecznie go zabija za pomocą pistoletu. Dramat Mrożka wieńczy tytułowy taniec w
wykonaniu Eugeniusza i Edka, odbywający się po zwycięstwie tego drugiego nad Arturem. Tango prowadzi
właśnie Edek, symbolizujący arogancję, chamstwo i wyższość siły fizycznej nad intelektem, co objawia się
również przez uległość inteligentnego Eugeniusza. Wszystko to pozwala stwierdzić, że tytułowe tango
stanowi metaforę zwycięstwa siły fizycznej nad intelektem i aluzję do kryzysu polskiej inteligencji. Za jego
pomocą Mrożek chce uświadomić czytelnikom, iż nie można dać dojść do władzy osobom prostackim i
niewykształconym, ponieważ nie potrafią one jej sprawować. Tango jako taniec ukazuje wygraną
karykaturalnej i groteskowej rewolucji obyczajowej, postulującej wszechobecną wolność, nad zasadami
moralnymi od lat rządzącymi światem społecznym.
Podsumowanie
Tango w dramacie Sławomira Mrożka ma podobne znaczenie, co chocholi taniec w Weselu. Kończy walkę –
próby intelektualnego ładu, który chciał przywrócić Artur. Tango symbolizuje tu powtarzalność historii i
prawidłowość rewolucji, a na koniec tańczy je zwycięzca – prymitywny, reprezentujący siłę i totalitaryzm
Edek. Lecz tango jest jeszcze bardziej pesymistyczne niż taniec chochoła. Oznacza bowiem zwycięstwo taniej,
masowej kultury, klęskę idei uduchowionej czy choćby intelektualnej.
RAPORT O STANIE WOJENNYM, WYBRANE OPOWIADANIE

MAREK NOWAKOWSKI
1. Literacki zapis historii najnowszej. Omów zagadnienie na podstawie wybranego opowiadania z

tomu Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp
Historia Polski zawsze budziła zainteresowanie pisarzy. Uczestniczyli w niej, obserwowali i dawali
świadectwo późniejszym pokoleniom. Ponieważ losy Polski były zawsze pełne bitew, wojen, napaści i
235
najazdów, to także autorzy mieli pole do popisu. Okazało się, że historia po II wojnie światowej także okazała
się niezwykle interesująca. Nie można było, co prawda często pisać o niej wprost, bo nie pozwalała na to
cenzura, ale pisarze robili wszystko, by przedstawić współczesny im świat. Niezwykle ważnym i bolesnym dla
Polaków doświadczeniem był stan wojenny. Polscy pisarze robili wszystko, by pokazać obraz tamtych dni
współczesnym sobie, ale i przyszłym pokoleniom.
Argumentacja
Marek Nowakowski zaczął pisać opowiadania o stanie wojennym tuż po przesłuchaniu przez władze w
Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Było to w dniu wybuchu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku.
Zbiór powstawał w latach 1982 – 1984, a teksty miały pokazywać, jak ciężki był to dla Polaków okres.
Oczywiście nie było mowy o legalnym druku tych tekstów u początkowo były drukowane w obiegu
podziemnym. Pojedyncze opowiadania pokazywały codzienne życie obywatela tamtych czasów, ale także
bohatera zbiorowego – społeczeństwo podzielone na zwolenników i przeciwników stanu wojennego. Pisarz
jest świetnym obserwatorem i komentatorem rzeczywistość lat 80. Pokazuje w swoich opowiadaniach
portrety przeciętnych obywateli, pokazuje żołnierzy niezadowolonych z tego, co się dzieje. Pierwsze
opowiadanie, zatytułowane Stan wojenny pokazuje żołnierza grzejącego się przy koksowniku i staruszkę,
która do niego podeszła, by się ogrzać. Jej słowa, że żal wszystkich, także i jego i „krew na śniegu”, to jakby
zapowiedź tego, co ma się wydarzyć. Także podczas rewizji taksówkarza, żołnierz, któremu nie udaje się
zamknąć bagażnika jest zły i krzyczy, że nie on to wymyślił. Frustracja pokazuje, że to, co działo się w Polsce
w tym czasie było ciężkie dla wszystkich, może szczególnie dla tych, którzy musieli wykonywać rozkazy,
których nie rozumieli i z którymi się nie zgadzali. Opisuje także Nowakowski proces historyczny, polegający
na przeniesieniu całego społeczeństwa na margines państwa, wówczas totalitarnego. Podstawą do tego
działania miała być odmienność wyznawanego przez nich kodeksu wartości od norm obyczajowych
przyjętych i narzuconych przez władzę.
Pisarz porusza także kwestie gospodarcze i polityczne, ale także uwydatnia wzajemną nienawiść, którą
podszyte było całe społeczeństwo i władza w tamtych latach.
Nowakowski pokazuje codzienne życie i konieczność dokonywania wyboru na niemal każdym kroku.
Musieli go dokonywać dziennikarze, poddawani weryfikacji i temu, czy są w stanie pisać tak, jak od nich
wtedy tego oczekiwano, ale musiał dokonywać wyboru każdy człowiek. Nowakowski wspomina, jak
korzystał z pralki u pewnej kobiety. Kiedy dowiedział się, że kolaborowała z żołnierzami – przestał ją
odwiedzać. To też był jego wybór i opowiedzenie się po którejś ze stron.
Kontekst
Wykorzystaj pkt. 1 z opowiadania Profesor Andrews w Warszawie
Podsumowanie
Okres stanu wojennego, to niezwykle trudny czas. Wciąż o nim wiemy za mało. Nie jest to tak heroiczny
czas, jak wojenny ii może dlatego pisanie o nim nie jest tak powszechne. Jednak młode pokolenie ma prawo,
a nawet obowiązek wiedzieć, co się wtedy działo i jak wyglądało życie. Dlatego takie opowiadania, jak Olgi
Tokarczuk, czy Nowakowskiego są koniczne, byśmy zrozumieli ten dziwny czas.
236
2. Dystans między władzą i obywatelem. Omów zagadnienie na podstawie wybranego opowiadania z

tomu Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp
Można skorzystać ze wstępu powyżej alb wykorzystać wstęp z motywu władzy.
Argumentacja
Nowakowski w swoich opowiadaniach nie pisze tak, że czujemy strach, nie opisuje przeżyć w przejmujący
sposób. Ukazuje jednak bohaterów, na których stan wojenny wywiera wpływ, dotyka ich. Pokazuje
śledztwa, aresztowania, przeszukiwanie samochodów, mieszkań i rzeczy osobistych, ukrywanie się
bohaterów. Opowiadanie Boże, zmiłuj się nad Wilnem pokazuje bezduszność milicjantów, którzy
zatrzymują na ulicy młodych mężczyzn, biją ich pałkami i żądają okazywania dokumentów. Zatrzymani nie
mają szans na okazanie ich, ponieważ ciągle są bici. Milicjanci zachowują się, jakby byli pod wpływem jakiś
środków i prawdopodobnie tak właśnie jest. Bohater opowiadania wstawia się za bitymi i zostaje aresztowany
i osadzony w celi wraz z innymi podejrzanymi. Zostaje jednak wypuszczony, gdyż mówi o chorym sercu.
Pokazuje też dowód osobisty, w którym jest napisane, iż urodził się w Wilnie. Śledczy uznaje, że Wilno leży w
Związku Radzieckim (jakby Litwy nigdy nie było), dlatego więzień zostaje, wypuszczony. Milicja jest tu
władzą i może w zasadzie wszystko. To od nich zależy często ludzki los.
W opowiadaniu pod tytułem Wizyta służby autor pokazuje nam typowe dla tego okresu zachowanie służb
szantażujących i nachodzących w domu niezamężną matkę z dzieckiem, Dorotę. Sąsiadki nie są w stanie jej
pomóc i choć przychodzą do niej, by ją wesprzeć, to zostają wyproszone z mieszkania. Służby doskonale
wiedzą, pod którymi numerami mieszkają i posuwają się do gróźb, choć nie robią tego wprost.
Najprawdopodobniej władza szantażuje Dorotę, którą zmusza albo do podpisywania jakichś dokumentów i
tym samym donoszenia na sąsiadów i znajomych, albo do świadczenia usług seksualnych. To pozostawia
jednak autor domysłom czytelników, gdyż sąsiadki opuszczają mieszkanie Doroty, która sama i przestraszona
zostaje z oficerami służb. Tu także widzimy dystans między władzą, a obywatelem, który jest bezradny wobec
tego, co robią służby i władza.
Wrogiem dla władzy może być nawet uczeń szkoły średniej. Widzimy to doskonale w opowiadaniu
Wróg. Otóż młodzież jednego z liceów staje w obronie swojej nauczycielki języka polskiego, która została
internowana. Napisali oni apel w jej obronie i hasło wywiesili na ścianie. Sprawą zajmuje się specjalnie
przesłany major, którego zadaniem jest wykrycie winnych. Swoje śledztwo rozpoczyna od besztania
nauczycieli zwracania uwagi, że nie prowadzą pracy politycznie uświadamiającej wśród młodzieży i zbyt
często bratają się z młodymi ludźmi, których zresztą nazywa prowodyrami. Kiedy staje przed nim uczeń
Korczyk, który bez wahania przyznaje się do napisania apelu i bierze całą winę na siebie, major początkowo
nawet go podziwia i traktuje z sympatią, ale zaraz potem myśli o nim jako o niebezpiecznym wichrzycielu i
wrogu komunistycznej ojczyzny.
Kontekst
Dystans między władzą a obywatelem, jak w każdym niedemokratycznym państwie jest ogromny. Widać to
równie dobrze w Roku 1984, gdzie bohater zastanawia się nawet, czy Wielki Brat stojący na czele partii
237
istnieje. Nikt go bowiem nie wiedział pomimo wiszących wszędzie jego portretów. Władza nie jest dla
obywatele. Jest tylko po to, by narzucać mu kolejne ograniczenia. Ministerstwa zabierają człowiekowi coraz
więcej wolności. Inwigilacja jest na każdym kroku i dzieje się to przez ekrany wiszące na ścianach, a także
przez ludzi donoszących nawet na najbliższych.
Podsumowanie
Nie da się nie zauważyć podobieństw między totalitarnym państwem przedstawionym przez Orwella, a
Polską z opowiadań Nowakowskiego. Władza jest oddalona od przeciętnego obywatele i po prostu wroga.
Ludzie boją się jej, są zastraszani. Nie służy ona obywatelowi, ale jest po to, by go gnębić. W zasadzie człowiek
nie chce mieć z nią nic wspólnego, ponieważ oznacza ona tylko problemy.
3. Bunt i bezradność – postawy bohaterów wobec realiów stanu wojennego. Omów zagadnienie na
podstawie wybranego opowiadania z tomu Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego. W
Wstęp
Nie każdy człowiek jest pokorny i poddaje się temu, co niesie mu los. Jeśli państwo, w którym żyje
wprowadza ustrój, który mu nie odpowiada, to może próbować z niego wyjechać albo zbuntować się,
przeciwstawić temu, co się wokół niego dzieje. Nie wszyscy jednak są na taki bunt gotowi. Czasem sytuacja
tak bardzo ich przytłacza, że jedyne co czują, to bezradność, której się poddają. Nie widzą innej możliwości.
Nie czują się na tyle silni, by zbuntować się i nie zgodzić na traktowanie, które im się nie podoba.
Kontekst
Głównym bohaterem powieści Rok 1984 jest Winston Smith, członek Partii Zewnętrznej. Pracuje w
Departamencie Archiwów Ministerstwa Prawdy. Jego zadaniem jest fałszowanie przeszłości, by nikt nie
pamiętał rzeczywistości sprzed rewolucji. Zajmuje się korektą tekstów, które przeczą propagandzie Wielkiego
Brata. Pracuje ponad 60 godzin tygodniowo i jest tak zajęty, że nie ma czasu na rozmyślania o sensie takiego
życia. Jednak w końcu zaczyna się buntować. Jego bunt nie jest spektakularny. Pisze on pamiętnik, spotyka
się z dziewczyna w miejscu, w którym jakby zatrzymał się czas i zaczyna widzieć to, czego do tej pory nie
widział albo widzieć nie chciał. Jego bunt jednak kończy się całkowitą porażką. Wyrzeka się miłości i staje się
biernym, przykładnym obywatelem. Okazuje się, że partia potrafi zmienić człowieka z buntownika w
człowieka bezradnego.
Argumentacja
Bunt w czasach stanu wojennego był bardzo ważny. Be niego nie doszłoby do wolności i demokracji. Każdy
rodzaj buntu był wtedy mocno tłumiony, ale wciąż znajdował się ktoś, kto ten bunt rozpoczynał.
Buntownikiem często byli ludzie młodzi. To oni nie zgadzali się na zastaną rzeczywistość. Bunt licealistów
widzimy w opowiadaniu Wróg. Otóż młodzież jednego z liceów staje w obronie swojej nauczycielki języka
polskiego, która została internowana. Napisali oni apel w jej obronie i hasło wywiesili na ścianie. Sprawą
zajmuje się specjalnie przesłany major, którego zadaniem jest wykrycie winnych. Swoje śledztwo rozpoczyna
238
od besztania nauczycieli zwracania uwagi, że nie prowadzą pracy politycznie uświadamiającej wśród
młodzieży i zbyt często bratają się z młodymi ludźmi, których zresztą nazywa prowodyrami. Kiedy staje przed
nim uczeń Korczyk, który bez wahania przyznaje się do napisania apelu i bierze całą winę na siebie, major
początkowo nawet go podziwia i traktuje z sympatią, ale zaraz potem myśli o nim jako o niebezpiecznym
wichrzycielu i wrogu komunistycznej ojczyzny. Jest jednak buntownikiem i nie zgadza się na to, co się wokół
niego dzieje.
W opowiadaniu 2072 dni poznajemy starszego mężczyznę, który spędza niedzielne popołudnie z synem i
synową. Je u nich obiad, podczas którego dowiaduje się, że dorosłe już dzieci przystąpiły do solidarnościowej
opozycji. Nie tylko się nie boją przyznawać do swoich poglądów, ale trzymają pod podłogą w dużym pokoju
bibuły i najprawdopodobniej inne zakazane przez władze materiały. Narażają się tym samym na
aresztowanie. Starszy mężczyzna, choć sam należy do Solidarności, stara się namówić syna i synową, by
zrezygnowali z tego „szaleństwa”. Uważa, że polityka to nie ich sprawa, nie powinni się wtrącać, raczej żyć
spokojnie, a najlepiej wyjechać za granicę. Poglądy te są podyktowane oczywiście troską o dzieci i wnuki. Nic
to nie daje. Młodzi nie chcą zrezygnować z walki o wolność ojczyzny, uważają tę walkę za swój obowiązek. Po
zakończonym obiedzie i wymianie zdań syn odprowadza ojca na przystanek. Wcześniej jednak ojciec
zauważa, że w klapie marynarki syn ma wpięte znaczki Solidarności i Matkę Boską, podobnie jak Lech
Wałęsa. Wie doskonale, że syn nie powinien nosić takich symboli, ponieważ może zostać aresztowany za
prowokację. I na ulicę zresztą z dala starszy mężczyzna widzi patrol. Szybko żegna się z synem, udając, że musi
podbiec do nadjeżdżającego tramwaju. A kiedy syn zawraca, ten wykrzykuje coś do żołnierzy, śmiejąc się z
nich radośnie. Oczywiście skupia na sobie natychmiast ich uwagę, więc zostaje szybko aresztowany i
osadzony w więzieniu. Cieszy się jednak, ponieważ nie spotkało to jego syna i synowej. Akt ten można uznać
za czyn niezwykle odważny, podyktowany troską i miłością do najbliższych.
Większość ludzi jednak nie buntowała się, wręcz przeciwnie. Czuli się oni bezradni wobec otaczającej
rzeczywistości. Nie umieli i nie chcieli się buntować. Kiedy przechodzili żołnierze – nie patrzyli na nich.
Wręcz przeciwnie – odwracali głowę w drugą stronę lub spuszczali wzrok. Pozwalali na robienie u nich
rewizji,
4. Stan wojenny z perspektywy zwykłego człowieka. Omów zagadnienie na podstawie wybranego

opowiadania z tomu Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego. W swojej odpowiedzi
Wstęp i kontekst
Marek Nowakowski to pisarz, który początkowo znany był z wielu opowiadań kierowanych do zwykłych
ludzi, opowiadający o zwykłych ludziach lub osobach z marginesu. Problemy z władzą PRL-u Nowakowski
miał już w latach sześćdziesiątych. Za podpisanie kilku protestów w sprawach publicznych nachodziła go
esbecja, instalowano mu podsłuchy, obserwowano w miejscach publicznych. W miarę jak rosła popularność
Nowakowskiego w Polsce, rosło także zainteresowanie nim Służby Bezpieczeństwa. Po roku
osiemdziesiątym Nowakowski współpracował już z Solidarnością, a 13 grudnia 1981 r., czyli w dniu, w
którym rozpoczął się stan wojenny, został aresztowany. Rosnąca popularność tekstów Nowakowskiego
doprowadziła do tego, że władze PRL-u początkowo chciały wytoczyć mu proces polityczny. Zrezygnowano
z tego, ale Służba Bezpieczeństwa dokonywała przeszukań w jego mieszkaniu, nękano jego rodzinę i jego
samego, próbowano oskarżyć o kontakty z obcym wywiadem. Aresztowano go w 1984 r. Spędził w celi trzy
miesiące pod zarzutem „szkalowania PRL i ustroju socjalistycznego we współpracy z zagranicznymi
ośrodkami dywersyjnymi”. Uwięzienie Nowakowskiego doprowadziło do wielu protestów nie tylko w
239
Polsce, ale i na świecie, zwłaszcza że nie był on wyłącznie znanym, ale przede wszystkim niezwykle cenionym,
twórcą.
Argumentacja
Nowakowski czuł się zwykłym człowiekiem i w taki sposób pisał swoje teksty, by właśnie pokazać zwykłego
człowieka. Pojedyncze opowiadania pokazują codzienne życie obywatela tamtych czasów, ale także bohatera
zbiorowego – społeczeństwo podzielone na zwolenników i przeciwników stanu wojennego. Pisarz jako
świetny obserwator i komentator rzeczywistość lat 80, pokazuje portrety przeciętnych obywateli, a także
żołnierzy niezadowolonych z tego, co się dzieje. Pierwsze opowiadanie, zatytułowane „Stan wojenny”
pokazuje żołnierza grzejącego się przy koksowniku i staruszkę, która do niego podeszła, by się ogrzać. Jej
słowa, że żal wszystkich, także i jego i „krew na śniegu”, to jakby zapowiedź tego, co ma się wydarzyć. Także
podczas rewizji taksówkarza, żołnierz, któremu nie udaje się zamknąć bagażnika jest zły i krzyczy, że nie on to
wymyślił. Frustracja pokazuje, że to, co działo się w Polsce w tym czasie było ciężkie dla wszystkich, może
szczególnie dla tych, którzy musieli wykonywać rozkazy, których nie rozumieli i z którymi się nie zgadzali.
Pisarz porusza także kwestie gospodarcze i polityczne, ale także uwydatnia wzajemną nienawiść, którą
podszyte było całe społeczeństwo i władza w tamtych latach.
Nowakowski pokazuje codzienne życie i konieczność dokonywania wyboru na niemal każdym kroku. Autor
wspomina, jak korzystał z pralki u pewnej kobiety. Kiedy dowiedział się, że kolaborowała z żołnierzami –
przestał ją odwiedzać. To też był jego wybór i opowiedzenie się po którejś ze stron.
Na uwagę zasługuje to, że utwór pisany jest prostym językiem. Nie ma w nim patosu, nie ma też złości na to,
co się dzieje. To obserwacja prostych ludzi przez prostego człowieka, niezwykle uważnego obserwatora, który
przedstawia rzeczywistość, pozwalając na skomentowanie jej czytelnikowi.
Podsumowanie
Okres stanu wojennego, to niezwykle trudny czas. Wciąż o nim wiemy za mało. Nie jest to tak heroiczny
czas, jak wojenny i może dlatego pisanie o nim nie jest tak powszechne. Jednak młode pokolenie ma prawo, a
nawet obowiązek wiedzieć, co się wtedy działo i jak wyglądało życie. Pokazanie go z perspektywy człowieka –
obywatela tego państwa jest o tyle ciekawe, że przecież w ten sposób niemal wszyscy ludzie widzieli
rzeczywistość.
GÓRĄ „EDEK” MAREK NOWAKOWSKI
1. Znaczenie tytułu i jego rola w odczytaniu sensu utworu. Omów zagadnienie na podstawie
opowiadania Górą „Edek” Marka Nowakowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również
wybrany kontekst.
Wstęp
240
Tytuł odgrywa ważną rolę w utworze literackim. Nazywa główne treści, organizuje budowę. W poezji
dramacie, prozie ma on ma on istotne znaczenie. Organizuje treść, wydobywa podstawowe problemy,
zdarzenia, motywy podkreśla metaforyczny sens utworu Czasami jest zabawą językową manifestem
światopoglądowym, artystycznym. Dzięki tytułowi identyfikujemy utwór, łączymy go z nazwiskiem autora,
rodzajową i gatunkową przynależnością, kierunkiem artystycznym, epoką, tematyką.
Tytuł zatem to ważny element identyfikacji dzieła literackiego. Pozwala na interpretację utworu zgodnie z
intencja artysty
Argumentacja
Tytuł opowiadania Górą „Edek” w oczywisty sposób nawiązuje do Tanga Sławomira Mrożka i jednej z
postaci – chamskiego, prymitywnego Edka, kochanka matki. Nie chodzi tu Nowakowskiemu o tego
konkretnie człowieka, ale o sposób zachowania i systemu wartości. Jeśli przyjrzymy się Edkowi z Tanga, to
zauważymy cechy, które charakteryzują pewien typ człowieka. Każdy „Edek” jest chamem, człowiekiem
nieokrzesanym, nieuznającym żadnego systemu wartości. Cechy Edka widzi Marek Nowakowski w kierowcy
forda, który złamał niepisaną zasadę ustępowania miejsca parkingowego. Mężczyzna poczuł swoją siłę i
wykorzystał ją, kiedy jadący przed nim „małym” fiatem popełnił błąd i podjechał za daleko, ten natychmiast
zbliżył się swoim autem do jego samochodu i spotęgował presję, trąbiąc klaksonem. Zmusił kierowcę do
ustąpienia i dalszej walki. Mały, niepozorny człowieczek z fiata nie miał szans w konfrontacji z dużo
większym „Edkiem” z forda. Zwyciężyła siła, brak zasad i chamstwo, podobnie jak w dramacie Mrożka.
Aluzyjność tytułu sprawia, że opowiadanie zrozumie się w pełni dopiero wtedy, gdy zna się treść Tanga i
można skonfrontować typ Edka.
Jednocześnie warto zwrócić uwagę na fakt, że nadany przez autora tytuł pełni funkcję komentarza (odbiorcy
są postawieni w sytuacji, w której nie mogą interpretować opowiadania w oderwaniu od analogii do Tanga).
Tytuł może więc nie tylko sugerować odbiór dzieła, lecz także zawężać pole do interpretacji.
Kontekst
Tytuł jest aluzją, ale często zmusza odbiorcę do poszukania zbieżności.
Tak jest często z tytułami rzeźb. Jednym z ciekawszych, moim zdaniem,
jest rzeźba Rodina Katedra. Początkowo mamy wrażenie, że zupełnie
nie pasuje do tytułu. Ale po chwili uświadomimy sobie, że to właśnie
tytuł pokazuje nam, jak mamy tę rzeźbę interpretować. Katedra to
budynek, miejsce kultu religijnego. A tu widzimy dwie splecione
dłonie. Rodin fascynował się sztuką gotycką i architekturą katedr. Gdy
przypatrzymy się dłoniom – dostrzeżemy podobieństwo. Wszak
katedra kierowała się ku górze, go Boga – tak, jak złożone do modlitwy
dłonie. Tytuł pozwala nam na odpowiednia interpretacje zamysłu
artysty. Ręce są dwie – być może damska i męska, to jedność kobiety i
mężczyzny może być tą sferą sacrum, która zmierza ku doskonałości, ku
katedrze. Jest w splocie rąk nie tylko bryła przypominająca katedrę, ale
także miłość, która płynie ku górze.
źródło: https://archiwum.rp.pl/artykul/1340915-Rzezbiarz-dominujacy.html
Możesz też skorzystać z Innego świata, pkt 5.
241
Podsumowanie
Przedstawione przykłady dowodzą, że tytuł pełni istotną rolę w odczytaniu dzieła. Podpowiada bowiem
kierunek jego interpretacji. Początkowo może nam się wydawać, że tytuł z dziełem nie ma nic wspólnego, ale
po głębszym zastanowieniu stwierdzamy, że dzieło nie może istnieć bez tytułu.
2. Hiperbolizacja i jej znaczenie w kompozycji i budowaniu sensu utworu. Omów zagadnienie na

podstawie opowiadania Górą „Edek” Marka Nowakowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij
Wstęp
Hiperbola, to inaczej przesadnia i to właśnie ta nazwa doskonale pokazuje, o co chodzi w tym zjawisku.
Używamy jej w zasadzie na co dzień w naszym języku, uwielbiają używać jej rodzice, zwracając nam uwagę, że
tysiąc razy nam przypominali. A my „pękamy ze śmiechu” także używając oczywiście hiperboli. Hiperbola i
hiperbolizacja pojawiają się też w literaturze. Służą one przesadzie mają w tym cel, w zasadzie cel ten może
być różny.
Kontekst
Z hiperbolą spotkamy się już w Pieśni o Rolandzie, gdzie Roland jako rycerz idealny dokonuje rzeczy
wielkich, wręcz niemożliwych. Możemy uznać, że zhiperbolizowana została jego śmierć, podczas której
umierający wchodzi na górę, chowa pod siebie miecz, który początkowo próbuje złamać, podnosi rękawicę
ku niebu, odwraca twarz w odpowiednią stronę. To pokazuje ogromną determinację Rolanda, ale czy
naprawdę byłby w stanie to wszystko zrobić? Raczej nie i dlatego śmierć rycerza możemy uznać za hiperbolę.
Służy ona oczywiście pokazaniu niezwykłości bohatera.
Argumentacja
Hiperbolizację dostrzeżemy także w opowiadaniu Nowakowskiego Górą „Edek”. Utwór jest literacką aluzją
do mrożkowskiego Tanga i jednego z bohaterów tego dramatu – Edka. O nawiązaniu do Sławomira Mrożka
Nowakowski wspomina wprost już w pierwszym zdaniu opowiadania. Edek z dramatu jest uosobieniem
takich cech jak chamstwo, nieuprzejmość, zupełny brak kultury czy bezczelność. Co więcej, z każdego starcia
wychodzi zwycięsko. Historia o dwóch mężczyznach walczących o miejsce parkingowe jest potwierdzeniem
tej zasady – w ten sposób Nowakowski chciał utwierdzić czytelników w przekonaniu, że takich „Edków”
spotykamy w życiu dosyć często. Na czym polega hiperbola? W zasadzie nie wiadomo, czy stworzona została
przez Nowakowskiego, czy zrodziło ją życie. Mamy więc starcie dwóch aut, walczących niejako o miejsce.
Jest to mały fiat i ford, pokazany jako auto dużo większe. Właściciele aut idealnie pasują do swoich
pojazdów. Właściciel fiata to skromny młodzian, z wyglądu student, natomiast obrońca forda to rosły,
dojrzalszy mężczyzna w skórzanej kurtce. Hiperbolą może być też porównanie właściciela forda do Edka z
dramatu Mrożka. Pierwowzór jednak jest okrutny, potrafi zabić, by zdobyć władzę. Właściciel forda nie
zamierza nawet konfrontować się z kierowcą „malucha”. Musimy zgodzić się, że ma on dużo podobnych
cech, ale porównanie to uznać można za hiperbolę.
Podsumowanie
242
Wyolbrzymienie, przesadnia a w literaturze polega na pokazaniu czegoś – zjawiska czy cech postaci tak, by
przemówiły do czytelnika z jeszcze większą siłą. Przykład Rolanda pokazuje, że może przysłużyć się idealizacji
bohatera. W opowiadaniu Nowakowskiego służy wyolbrzymieniu cech i ukazaniu podobieństwa z innym
bohaterem.
3. Metafora jako sposób ukazania rzeczywistości. Omów zagadnienie na podstawie opowiadania Górą
„Edek” Marka Nowakowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Metafora to środek poetycki, kojarzący się nam z liryką. Polega on na połączeniu dwóch bądź większej liczby
wyrazów, które razem mają zupełnie inne znaczenie niż oddzielnie. Wyrazy te tworzą niedosłowny sens. Nie
możemy brać jej dosłownie i musimy doszukiwać się tego, co autor chciał nam przekazać, co ukryć.
Zastosowanie metafory umożliwia swoistą grę z czytelnikiem, który musi ten sens odnaleźć.
Argumentacja
Metaforę znajdziemy w opowiadaniu Marka Nowakowskiego Górą „Edek”. Metaforyczny jest już tytuł. Nie
chodzi przecież o konkretnego Edka i musimy zrozumieć, czemu on jest „górą”. Narrator opisuje kierowcę
forda, który pozbawia innego kierowcę możliwości zaparkowania swojego samochodu, wykorzystując jego
błąd. Metafora pomaga nam odnaleźć podobieństwa między kierowcą, a Edkiem, postacią z dramatu
Mrożka. Edek z Tanga to postać kojarząca się z negatywnymi cechami - chamstwem, nieokrzesaniem,
brutalnością. Te cechy dostrzega Nowakowski w postaci kierowcy. Jego zachowanie nasuwa mu na myśl to,
co robi kochanek matki w dramacie Mrożka. Tu jednak jest rzeczywisty, przestaje być postacią książkową.
Taki typ człowieka znajdziemy wszędzie, w każdym czasie. To metafora każe nam zastanowić się, kim
właściwie jest Edek z Tanga, czy tylko tą postacią, czy kimś więcej, nosicielem cech, które możemy przenieść
na innych, zachowujących się podobnie. To nawiązanie sprawia, że zaczynamy zauważać „Edków” koło
siebie, że utożsamiamy ich z siłą, chamstwem i brakiem zasad.
Metafora użyta przez Marka Nowakowskiego zmusza czytelnika do zauważenia, że teoretyczne koncepcje i
krytyczny komentarz Mrożka względem rzeczywistości jest już nie tylko literacką fikcją, lecz także trafnym
opisem współczesnego świata. Za sprawą tego zabiegu Marek Nowakowski zachęca także do pogłębienia
swojej analizy świata (np. w oparciu o wiedzę, jaką mamy na temat Tanga Sławomira Mrożka).
Kontekst
Posłużymy się metaforycznym tytułem z Katedry Rodina z 1 zadania. Podobnie, jak w opowiadaniu
Nowakowskiego już sam tytuł jest metaforą, tak samo robi Rodin ze swoim dziełem Katedra. Tytuł jest
aluzją, metaforą i zmusza odbiorcę do poszukania zbieżności. Tak jest często z tytułami rzeźb. Jednym z
ciekawszych, moim zdaniem, jest rzeźba Rodina „Katedra”. Początkowo mamy wrażenie, że zupełnie nie
pasuje do tytułu. Ale po chwili uświadomimy sobie, że to właśnie tytuł pokazuje nam, jak mamy tę rzeźbę
interpretować. Katedra to budynek, miejsce kultu religijnego. A tu widzimy dwie splecione dłonie. Rodin
fascynował się sztuką gotycką i architekturą katedr. Gdy przypatrzymy się dłoniom – dostrzeżemy
243
podobieństwo. Wszak katedra kierowała się ku górze, go Boga – tak, jak złożone do modlitwy dłonie. Tytuł
pozwala nam na odpowiednia interpretacje zamysłu artysty. Ręce są dwie – być może damska i męska, to
jedność kobiety i mężczyzny może być tą sferą sacrum, która zmierza ku doskonałości, ku katedrze. Jest w
splocie rąk nie tylko bryła przypominająca katedrę, ale także miłość, która płynie ku górze.
Podsumowanie
Metafora zatem jest narzędziem, które umożliwia artystom komentowanie otaczającej ich rzeczywistości.
Edek – bohater dramatu Mrożka ma cechy, które sprawiają, że możemy przyporządkować je wielu osobom.
Bohater Nowakowskiego jest tego przykładem. Metafora ma pokazać to, co niejednoznaczne i niejako
zmusić czytelnika do odkrycia sensów.
Jacek Dukaj, Katedra
1. Człowiek jako cząstka kosmicznej katedry. Omów zagadnienie na podstawie Katedry Jacka Dukaja.
Wstęp i kontekst
Opowiadanie Dukaja powstało z fascynacji obrazami architektonicznych Antonia Gaudiego. O jego pracach
mówi się, że jest w nich dużo szaleństwa. Najbardziej znanym jego dziełem jest katedra Sagrada Familia w
Barcelonie. Założenia jej konstrukcji wzorowane są na żywym organizmie, a każdy detal jest
niepowtarzalnym i unikatowym dziełem sztuki. Katedra wzorowana jest na naturze, jej elementy przybliżają
człowieka do tego, co wielkie. Budowę świątyni rozpoczęto w 1882 roku. Początkowo jej projekt zlecono
innemu architektowi, ale ten nie porozumiał się ze stowarzyszeniem finansującym budowę świątyni. Wtedy
zlecenie na budowę otrzymał Gaudi, który całkowicie zmienił projekt, nadając mu własny styl. Poświęcił jej
wiele lat życia, dostosowując i zmieniając pierwotne założenia. Architekt zginął, wpadając pod przejeżdżający
tramwaj, pozostawiając tylko jedną z trzech zaprojektowanych fasad i 4 z 18 wież. Pochowano go w krypcie
wewnątrz kościoła. Fasada narodzenia oraz krypta to jedyne ukończone elementy świątyni za życia
architekta, który był świadomy tego, iż nie dożyje zakończenia budowy. Katedra słynie z niepowtarzalności
detali architektonicznych i podobnie jak w naturze żaden z nich nie jest identyczny i musi być osobno
rzeźbiony, a to sprawia, że do dziś nie zdołano jej ukończyć.
Argumentacja
Gaudi pochowany został w swojej katedrze i niejako przez to stał się jej częścią. Podobnie działo się z
bohaterami opowiadania Dukaja. Kotter Ugerzo, chorował na dziwną chorobę, którą podobno wyleczył
grób Izmira, bohatera, który oddał życie za swoją załogę. Wystarczyło, że spędził przy nim trzy doby, by
całkowicie wyzdrowieć. Od tamtego momentu na grób Izmira przybywały pielgrzymki wiernych i
spragnionych cudów ludzi. Ugerzo spopularyzował planetoidę w całym kosmosie, a to nie spodobało się
Kościołowi. Wujek Kottera Ugerzo w ramach wdzięczności za cofnięcie choroby swojego bratanka zasadził
na miejscu grobu żywokryst. Tak właśnie powstała Katedra. Wyrosła i wyewoluowała z nanozarodników,
które wciąż żywe zmieniają się i rosną coraz większe. Uzdrowienia przy grobie doczekał się także Gazma.
Grób Izmira uleczył go ze schizofrenii. Bohater jednak w jakiś sposób połączył się z grobem i kiedy usiłuje się
244
od niego oddalić, dopadają go nawroty choroby. Główny bohater, ksiądz Pierre Lavone, odkrywa, że
zachorował na podobną przypadłość, co Gazma, czyli stał się schizofrenikiem. Dostaje ataków i coraz częściej
traci świadomość. Ksiądz próbuje znaleźć jakieś wyjaśnienia, zaczyna badać Izmiraidę i odkrywa, że Katedra
się rozrasta. Po prostu staje się coraz większa, wznioślejsza. W pewnym momencie orientuje się także, że
został na Rogu sam, a jego towarzysz Gazma zniknął. Powoli zaczyna tracić kontakt z rzeczywistością,
przestaje wiedzieć, co się dookoła niego dzieje. Uświadamia sobie, że podczas zwiedzania Katedry delikatnie
się zranił, co spowodowało, że zaraził się substancją, z której zbudowana została Katedra. Zauważa też, że nie
potrzebuje już do życia ani atmosfery, ani tlenu. Łączy wszystkie fakty w całość. Zniknięcie Gazmy tłumaczy
wchłonięciem go przez rozrastającą się budowlę. Gazma stał się częścią Katedry, zasilił żywokryst do rozrostu.
Pierre Lavone zdaje sobie sprawę, że wkrótce także tak skończy i na zawsze stanie się nierozłączną częścią
spowitej w mroku Katedry, której tajemnica pozostanie niewyjaśniona. Kościół bowiem zdecydował się nie
podejmować żadnych działań, by zmienić trajektorię lotu asteroidy, która ma uderzyć w planetoidę. Nie ma
już na niej ludzi i nikt nie przybędzie, by ratować księdza.
Podsumowanie
Ludzie stają się częścią budowli, z którą łączą się w przedziwny sposób. Bez niej nie potrafią żyć, stają się jej
częścią. Czym zatem jest Katedra? Co symbolizuje? Możemy powiedzieć, że jest niejako odzwierciedleniem
naszego życia na Ziemi. Kiedy umieramy, zostawiamy po sobie cegiełkę. Ta cegiełka ma wpływ na przyszłe
pokolenie.
2. Symboliczny sens odradzającej się wiecznie budowli. Omów zagadnienie na podstawie Katedry
Jacka Dukaja. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Skorzystaj ze wstępu powyżej.
Argumentacja
Główny bohater i zarazem narrator - ksiądz Pierre Lavone - przybywa na planetoidę, na której znajduje się
tytułowy obiekt, aby zbadać sprawę cudów, jakich podobno doświadczali pielgrzymi przy grobie zmarłego w
dramatycznych okolicznościach astronauty. Lavone, który pracuje nad raportem, staje w obliczu nie tylko
zagadki Katedry, ale także tajemnicy planetoid. Właściwości ich budowy oraz zachodzące w obrębie ich roju
oddziaływania fizyczne przekraczają możliwości ludzkiej nauki. Tytułowa Katedra wyrosła i wyewoluowała z
nanozarodników, które wciąż żywe zmieniają się i rosną coraz większe. Została w pewien sposób
„posadzona” na grobie męczennika w podziękowaniu za uzdrowienie. Uzdrowienia w tym miejscu doczekał
się także Gazma. Grób Izmira uleczył go ze schizofrenii. Bohater jednak w jakiś sposób połączył się z grobem
i kiedy usiłuje się od niego oddalić, dopadają go nawroty choroby. Główny bohater, ksiądz Pierre Lavone,
odkrywa, że zachorował na podobną przypadłość, co Gazma, czyli stał się schizofrenikiem. Dostaje ataków i
coraz częściej traci świadomość. Ksiądz próbuje znaleźć jakieś wyjaśnienia, zaczyna badać Izmiraidę i
odkrywa, że Katedra się rozrasta. Po prostu staje się coraz większa, wznioślejsza. W pewnym momencie
orientuje się także, że został na Rogu sam, a jego towarzysz Gazma zniknął. Powoli zaczyna tracić kontakt z
rzeczywistością, przestaje wiedzieć, co się dookoła niego dzieje. Uświadamia sobie, że podczas zwiedzania
Katedry delikatnie się zranił, co spowodowało, że zaraził się substancją, z której zbudowana została Katedra.
245
Zauważa też, że nie potrzebuje już do życia ani atmosfery, ani tlenu. Łączy wszystkie fakty w całość.
Zniknięcie Gazmy tłumaczy wchłonięciem go przez rozrastającą się budowlę. Gazma stał się częścią Katedry,
zasilił żywokryst do rozrostu. Pierre Lavone zdaje sobie sprawę, że wkrótce także tak skończy i na zawsze
stanie się nierozłączną częścią spowitej w mroku Katedry, której tajemnica pozostanie niewyjaśniona. Widać
jednak, że katedra rozrasta się w symboliczny sposób, pochłaniając tych, którzy są w nią zapatrzeni. Stają się
jej częścią. Odradza się ona z nich, z nowych, żywych organizmów. Powiększa się, staje się monumentem. W
jakiś niewytłumaczalny sposób żywokryst o tej samej strukturze, co struktura katedry rozrasta się w
organizmie człowieka, modyfikując nie tylko jego morfologię, ale także zachowanie
i sposób myślenia.
Katedra jest żywa, jest zżyciem i przypomina to, co dzieje się w przyrodzie, wzrost, rozrastanie. Może też mieć
inne znaczenie. Może mieć znaczenie religijne, być włączeniem człowieka w tajemnicę absolutu, której do tej
pory pojąć nie potrafił.
Kontekst
Rozrastanie i odrodzenie katedry wykorzystał także Bagiński w swym krótkim filmie, nominowanym do
Oskara. Pokazał, że kiedy człowiek zdał sobie sprawę z tego, że katedra się rozrasta i dlaczego tak się dzieje,
było już za późno na wycofanie się. A może wycofać się już wtedy człowiek nie chce, bo jest bliżej tego, co
nieuniknione, ale i ciekawe.
Podsumowanie
Dukaj w swoim opowiadaniu pozostawił wiele kwestii nierozwiązanych i dał nam możliwość samodzielnej
interpretacji fenomenu budowli. Jej odradzanie może mieć zatem wiele sensów. Jest jak odradzające się życie,
które staje się częścią świata. Jest także jak przejście do czegoś większego, do absolutu i połączenie się z nim.
Interpretacja opowiadania zależeć będzie w dużej mierze od wiary.
3. Symboliczne znaczenie światła i mroku w kreacji obrazu świata. Omów zagadnienie na podstawie
Katedry Jacka Dukaja. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Bóg w średniowieczu postrzegany był w wielu rolach. Jedną z nich była rola architekta. Miało to także wyraz
w chrześcijańskiej symbolice katedry. Budowana na planach koła i krzyża stała się doskonałym
przedstawieniem kosmosu opierającego się na harmonijnych wzorcach nadanych przez Stwórcę. Katedry
gotyckie cechuje przesycenie jasnością, strzelistość i lekkość. Myślą przewodnią bowiem stało się
przekonanie, że Bóg jest światłością ogarniająca i spajająca swym blaskiem wszelkie widzialne i niewidzialne
byty. Dla średniowiecznego człowieka w ciemności kryje się niebezpieczeństwo, boi się jej. Jest ona ponadto
biblijnym przedstawieniem zła. Inaczej jest ze światłością, która staje się znakiem Boga, będącego Światłością
Świata, a zamysł ten został doskonale zrealizowany w witrażach. Blask, jaki przez nie wpadał do wnętrza
świątyni, odzwierciedlał duchową iluminację, jakiej doznaje ludzka dusza poruszona Słowem Bożym
zawartym w Biblii. Dlatego światło w katedrach odgrywało niezwykłą rolę.
Argumentacja
246
Rolę światła i ciemności uwzględnił w swoim opowiadaniu Dukaj. Tytułowa katedra nie jest jednak
zwykłym budynkiem. To półsfera, którą z jednej strony prześwietlają gwiazdy, a z drugiej skryta jest w
mroku i potrzeba światła do jej poznania. Nie jest ona symetryczna, nie ma też ścian ani dachu. Nie została
zbudowana, ale narodziła się sama z żywokrystu. Katedra powstała dla uczczenia bohaterskiej śmierci Izmira,
astronauty, który poświęcając własne życie, uratował pozostałą załogę Saggitariusa. Dlatego w jej centrum
znalazły się grób Izmira oraz ołtarz. Te dwa punkty otacza dziwna, amorficzna struktura, ulegająca ciągłym
przekształceniom. Od samego początku nie był to typowy budynek (nawet biorąc pod uwagę, że wykonany
z żywokrystu). Swoją oryginalną formę zawdzięczał projektantom, którzy wprowadzili tajemniczy element.
To za jego sprawą Katedra stała się tak dziwną konstrukcją. Nie posiada ona żadnego źródła wewnętrznego
światła. Oświetla ją wyłącznie błysk reflektorów umieszczonych na skafandrach wchodzących do niej ludzi.
Dlatego Nie można poznać od razu całości obiektu. Poznaje się ją tylko punktowo, w bardzo małych
wycinkach. Nie mamy całościowego oglądu Katedry — ani jej wnętrza, ani zewnętrza. To znacznie odróżnia
ją od gotyckich katedr, w których światło odgrywało tak istotną rolę. U Dukaja budowla odcina się jedynie
ciemniejszą barwą na tle kosmosu. Światło pojawia się wraz z nadchodzącą katastrofą. Gwiazda Madeleine
zaczyna oświetlać Katedrę ognistym blaskiem, stając się znakiem nieuchronnej zagłady. Widoczność gwiazdy
zmienia się i to pozwala ocenić, ile jeszcze czasu zostało do zagłady tego miejsca. Pełne oświetlenie Katedry
następuje na granicy katastrofy, a więc w chwili, gdy nikt nie może już niczego obserwować. To zupełnie
odwrotnie, niż w innych dziełach, gdzie światło oznacza to, co dobre. Tu z nadejściem światła, nadchodzi
koniec katedry i planety w ogóle. Dukaj wykorzystuje brak światła do zbudowania mrocznej i tajemniczej
atmosfery opowiadania. To właśnie dzięki ciemności staje się ona tak interesującym miejscem. Brak
oświetlenia sprawia, że nie posiada ona widocznych konturów ani wyraźnego kształtu. Mrok podsyca
atmosferę grozy. Bohaterowie nie widzą nic, poza tym, co oświetlają reflektory ich skafandrów. Zatem
wejście do środka ciemnej Katedry oznacza wkroczenie w przestrzeń niepewności. Nie można przewidzieć,
co się wydarzy.
Zatem światło zostało w opowiadaniu Dukaja naznaczone negatywnie. Światło przychodzi wraz ze śmiercią.
Ojciec Lavone obserwuje, jak gwiazda Madeleine staje się coraz większa, a tym samym widzi, jak niewiele
czasu mu pozostało. Prócz ciemności, która zupełnie nie współgra z gotyckimi katedrami, inne jest także
położenie katedry. Nie znajduje się ona na podwyższeniu, ale w dolinie. Aby do niej dotrzeć, „schodzi się
wyrąbaną w zimnym kamieniu ścieżką”. W przeciwieństwie do wszystkich kościołów, do Katedry się nie
wchodzi, lecz do niej schodzi. Wygląda to tak, jakby próbowano ją ukryć, zakopać pod miastem. Przypomina
to schodzenie do grobowca, którym przecież katedra jest i ciągle staje się nim dla nowych istnień.
Podsumowanie
Mimo że katedra z utworu Dukaja przypomina tą gotycką, to jednak wiele je dzieli. Prócz położenia jest to
kwestia oświetlenia. Ono odgrywa w utworze niezwykle ważną rolę. I zupełnie nie taką, jak w średniowieczu,
gdzie światło oznaczało Boga, jego jasność. Dukaj posłużył się ciemnością, by ukryć katedrę, by wchodzić do
niej nieco po omacku. Światło oznacza nie Boga i jego wielkość, ale zagładę i koniec. Jest więc symbolem
zupełnie innym niż w średniowieczu.
4. Nauka i metafizyka jako dwa sposoby mówienia o świecie. Omów zagadnienie na podstawie
Katedry Jacka Dukaja. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
247
Metafizyka to nauka filozoficzna zajmująca się podstawowymi kwestiami dotyczącymi istoty i przyczyny
bytu, a także rozważania o tym, co niepoznawalne, tajemnicze, niedostępne zmysłom i doświadczeniu. To
przeciwieństwo nauki. Już w średniowieczu święty Tomasz chciał pogodzić wiarę z rozumem i mówił, że
Boga trzeba poznać nie przez wiarę, ale przez rozum, przez jego dzieła. Dukaj także próbuje pokazać takie
połączenie. Jego bohaterowie w sposób naukowy chcą rozwikłać zagadkę cudów, które mają miejsce w
katedrze.
Argumentacja
Katedra, Jacka Dukaja postrzegana jest raczej jako opowiadanie, nie jako powieść. To jednak wystarcza
autorowi, by poruszyć tematykę religii i zestawić ją z nauką. Tematyka wiary nie kłóci się z literaturą science
fiction, choć tak może nam się wydawać. Ludzie, pomimo tego, że mają pełen dostęp do nauki i
zaawansowanej technologii, wciąż szukają odpowiedzi w religii. Im bowiem człowiek czuje się bardziej
zagubiony w świecie nauki i techniki, tym bardziej skłania się ku czemuś, czego nie można całkowicie
wytłumaczyć. Głównym bohaterem utworu Dukaja jest Ksiądz Pierre Lavone, który zostaje wystały przez
biskupa Kościoła katolickiego na nieco dziwną planetoidę o nazwie „Róg”. Ma on tam sprawdzić, czy
rzekome cuda dziejące się w przeszłości mają podwaliny religijne. Od tego zależy przetrwanie planety, a raczej
gwiazdy. Kościół jest gotowy zatrzymać uciekający rój planetoid dla wiernych w pobliżu osiągalnej dla
człowieka gwiazdy. Jest to jednak niemożliwe i decyzja o zniszczenia Rogu w zasadzie już zapadła. Bowiem
znalezienie konkretnych dowodów i odpowiedzi wydaje się karkołomnym przedsięwzięciem. Ksiądz Pierre
jest człowiekiem wierzącym, o ugruntowanych poglądach, oddanym swej pracy. Do cudów dziejących się na
Rogu podchodzi jednak sceptycznie. Przedmiotem niegasnącego zainteresowania wiernych jest grób Izmira
Predú i wzniesiona wokół niego zastanawiająca Katedra. Izmir, jak na ironię, był człowiekiem nauki –
inżynierem – który postanowił oddać życie, aby troje innych uczestników wyprawy mogło przeżyć.
Poświęcił się dla reszty załogi i został pogrzebany w skorupie planetoidy. Kotter Ugerzo, młody mężczyzna i
bratanek znanego i szanowanego prezesa firmy udał się na ekspedycję na planetoidę Róg. Poważnie
chorował, ale po trzech dobach modlitwy przy grobie Izmira, Kotter spostrzegł, że nastąpił cud. Chłopak
wrócił zdrowy na ojczystą planetę, a lekarze nie potrafili wyjaśnić nauką owej cudownej reemisji. W podzięce
za cud wzniesiono katedrę. Rzesze ludzi pokonywali, nawet pełzając odcinek, jaki przebył pieszo Izmir tuż
przed śmiercią. Uznano go za świętego, mimo żadnego namacalnego dowodu o owej świętości. Katedra
wydaje się być żywym organizmem, który przyciągał i pochłaniał ludzi. Ostatnia scena przedstawia mszę
odprawianą przez schorowanego i popadającego w szaleństwo księdza Pierre’a. Wydarzenia stają się niejasne,
a rzeczywistość miesza się z nierealnymi majakami. Ksiądz widzi twarze i postacie wypełniające Katedrę.
Mamy zatem uzdrowienia, religię, cuda i księdza, który je bada. Akcja jednak rozgrywa się w odległej
przyszłości. Ludzie podróżują statkami załogowymi na inne planety, do innych układów gwiezdnych,
swobodnie eksplorują i zasiedlają egzoplanety, a nawet dryfujące w przestrzeni asteroidy. W owych
podróżach i przetrwaniu pomaga im zaawansowana technologia. Mieszkańcy Rogu budują biostazę miasta,
czyli kopułę, pod którą można oddychać bez aparatu tlenowego. terraformują planety, przekształcając ich do
własnych potrzeb. Ksiądz Lavone spotkał się z Telesferem – naukowcem i prezesem, który prowadził
odwierty na „Rogu”. Pierre dowiedział się o istnieniu tajemniczej substancji, która wyczerpała wszelkie
definicje nauki i nie podlega znanej klasyfikacji. Czym jest „Czarna Wata”? Być może Boską cząstką albo
wręcz przeciwnie - pozostałością po obcej cywilizacji? zmieniając matematyczny kod algorytmów i tchnęła w
nią pewną formę życia? Na te pytania odpowiadanie Jacka Dukaja również nie udziela odpowiedzi.
248
Analizując zakończenie w kwestiach teorii naukowych, możemy założyć, że ksiądz Pierre doznał w Katedrze
transcendencji, jego jaźń połączyła się ze zbiorowym umysłem innych istot, a niepotrzebne już ciało
posłużyło jako kolejna „cegiełka”? Technologia zatem nigdy nie usunie wiary z naszego życia. Katedra Jacka
Dukaja jest doskonałym przykładem tej tezy. Z jednej strony występuje tam religia i tajemniczy byt świętości
w Katedrze, z drugiej zaś nauka, która próbuje się wytłumaczyć to, co dzieje się w świecie.
Podsumowanie
Już święty Tomasz wiedział, że sama wiara może człowiekowi nie wystarczyć. Dlatego chciał tłumaczyć Boga
rozumowo. U Dukaja nie sprawdza się sama nauka, trzeba dodać do niej wiarę. Nie daje się bowiem
wytłumaczyć wszystkiego samą nauką. Trzeba uwierzyć. Z drugiej zaś strony możemy zadać sobie pytanie, w
co w zasadzie wierzyć? W Boga? W istotę pozaziemską? W obcych? Na te pytanie nie daje nam Dukaj
odpowiedzi. Sami musimy zastanowić się nad tym, w co warto wierzyć.
5. Człowiek w poszukiwaniu prawdy o sobie i świecie. Omów zagadnienie na podstawie Katedry Jacka
Dukaja. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Człowiek chce dowiedzieć się, jak wygląda świat i kim w zasadzie jest w tym świecie on sam. Jakie jest jego
zadanie, skąd się wziął, gdzie pójdzie. Człowiek ciekawy siebie i świata jest też częstym bohaterem tekstów
kultury. Przemierza on świat i dociera tam, gdzie w zasadzie być nie powinien, by wiedzieć więcej. Często
docierając dalej i wiedząc więcej zawodzi się zarówno na świecie, jak i na sobie.
Kontekst
Tak było w przypadku Kordiana – tytułowego bohatera dramatu Juliusza Słowackiego. Po nieudanej
samobójczej próbie rusza on w podróż po Europie właśnie po to, by więcej dowiedzieć się zarówno świecie,
jak i o sobie samym. Zawodzi się na jednym i drugim. Okazuje się bowiem, że światem rządzi pieniądz i
można za niego kupić wszystko, nawet złudną miłość kobiety, a także miejsca w parlamencie, czy na
cmentarzu. Władza papieska sprzyja silniejszym, a świat nie jest tak doskonały, jak w utworach literackich. Po
powrocie do Warszawy zawodzi się w jakiś sposób Kordian także na sobie. Okazuje się bowiem, że nie jest w
stanie zbić cara. Przeszkadza mu w tym Strach i Imaginacja. Nie jest on tak silny, jak mu się wydawało.
Kordian zawodzi się. Poszukiwania pokazują, że nic nie jest takie, jak mogło mu się wydawać.
Argumentacja
Dążenie do zgłębienia tajemnicy o sobie i świecie zawsze wyzwala w człowieku potrzebę „przekraczania
siebie”. Widać to także w Katedrze Dukaja. Najpierw trzeba w świadomy sposób ukształtować własną
świadomość, sposób odczuwania i pojmowania uniwersum. Następnie szuka się metafizycznego wyjaśnienia
tego, czego inaczej wyjaśnić się nie da. W Katedrze ta tajemnicą jest sama planeta, ale przede wszystkim jest to
naturalny żywokryst – to, z czego budowla jest zrobiona. Człowieka pociąga i fascynuje to, co dla jego
poznania rozumowego jest niedostępne, granica między tym, co ludzkie, a tym, co obce, zawsze pozostaje
ruchoma, wymagająca od poznającego przekroczenia indywidualnych możliwości. Dlatego badacze,
poszukiwacze muszą przekroczyć własną tożsamość poprzez połączenie z czystą informacją.
249
Poszukiwanie siebie, realizowanie własnych potrzeb intelektualnych i psychologicznych jest w Katedrze

niezwykle ważne. Katedra, zbudowana z żywokrystu żyjącego własnym życiem staje się kawałkiem księdza, a
ksiądz kawałkiem niej. Musi on zaakceptować wyobrażoną bądź rzeczywistą postać Absolutu. Lavone’a
pociąga i fascynuje obcość i tajemniczość form, z którymi na Rogu się styka, bo o żadnym – poza
intuicyjnym i emocjonalnym – poznaniu nie ma tu mowy. Poznając nowy świat nie dowiaduje się o nim
wszystkiego, wielu rzeczy się domyśla, bo są one nie do zbadania. Poznaje też siebie, swoje podejście do
tajemnicy. Jest to dla niego niełatwe, bo też nie jest proste przyznanie się księdza do tego, że budowla i to, co
dzieje się narogu nie musi pochodzić od Boga.
Podsumowanie
Podobno każda podróż prowadzi do poznania świata i samego siebie, przynajmniej części. Podobnie jest z
Kordianem i z księdzem Lavone. Docieraja oni do miejsca, którego nie znali. U Kordiana Strach i Imaginacja
także nie są realnymi istotami. Na planecie, do której dociera ksiądz, nic nie jest takie, jak gdziekolwiek. On
sam staj się także kimś innym. Rozwiązanie tajemnicy katedry staje się końcem tego świata, ale i jego samego.
MIEJSCE ANDRZEJ STASIUK
1. Motyw przemijania i jego znaczenie w kreacji świata przedstawionego. Omów zagadnienie na

podstawie Miejsca Andrzeja Stasiuka. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Motyw przemijania kojarzy nam się z Koheletem i jego stwierdzeniem:” Marność nad marnościami”. Biblijny
mędrzec uświadamia nam bowiem, że przemija wszystko i jesteśmy jedynie trzcinami na wietrze. Na
przemijanie patrzy przez pryzmat śmierci i krótkość żywota ludzkiego. Stawia tez człowieka w opozycji
wobec przyrody, która się odradza. Motyw przemijania jest zatem widoczny we wszystkich epokach, bo
przecież we wszystkich epokach jest śmierć. Najmocniej pokazuje to barok i barokowe obrazy.
Argumentacja
Przemijanie jednak nie zawsze musi być pokazane z perspektywy krótkości życia człowieka. Jej
wyznacznikiem może być także miejsce. Szczególnie to puste miejsce, które jest skutkiem zniszczenia czegoś,
jakiegoś budynku, który kiedyś stał właśnie tam.
Akcja Miejsca rozpoczyna siętam, gdzie kiedyś stała stara cerkiew. Narrator zostaje zaczepiony przez
przechodzącego turystę z aparatem. Prowadzą rozmowę na temat tego, co tutaj było. Okazuje się, że była tu
kiedyś piękna cerkiew, która ze względu na wiek oraz zniszczenia została przeniesiona do muzeum. Został po
niej tylko szary prostokąt ziemi, wyglądający jak zdarta skóra. Ma na myśli pustkę, ranę oraz uczucie straty,
jakie pozostało po zabraniu świątyni, którą rozebrano i przeniesiono do muzeum. Narrator wspomina
początki powstawania cerkwi. Wyobraża sobie, jak musiało wyglądać jej budowanie. Kiedy zaczęto, w jaki
sposób stawiano ściany. Wspomina rozmowy ze starszymi mieszkańcami o czasach ich młodości. Narrator
cały czas obserwuje przechodzącego fotografa. Kiedy ten robi zdjęcia otoczeniu, nachodzi go myśl, że być
250
może przez przypadek udało się sfotografować przestrzeń, w której kiedyś był ikonostas, czyli ozdobna ściana
cerkwi. W narratorze budzi się nostalgia, że coś, z czym miał styczność, co widział, oglądał i czuł, nagle znika i
pozostaje pustka. Ta pustka nasuwa mu także wspomnienia ludzi, którzy odwiedzali cerkiew, kiedy już nie
odbywały się w niej nabożeństwa. Przybył tu także 90 letni staruszek, którego ojciec naprawiał dach budowli.
Był sparaliżowany, ale doskonale pamiętał odległe czasy. Kiedy o wszystkim opowiedział, wszystko pokazał,
stwierdził, że już może umrzeć.
Kiedy cała konstrukcja zaczęła niszczeć, a budynek był już opuszczony i nikt z niego nie korzystał, wszystko
zaczęło się sypać, przyjechała ekipa z muzeum, czyli konserwatorzy. Specjalnymi mazidłami zatrzymali
rozkład cerkwi, ale kiedy już to zrobili, to śmierdziało, jak w jakimś szpitalu. Potem była już rozbiórka.
Ostatnia rozmowa narratora z fotografem zamyka się w dwóch zdaniach. Przybysz pyta, gdzie znajdowało się
wejście i w odpowiedzi słyszy, że dokładnie w miejscu, w którym stoi, był kiedyś próg.
Kreacja świata przedstawionego opiera się na przemijaniu. Nie tylko przestrzeń cerkwi, która zniknęła ma tu
ogromne znaczenia, ale także wspomnienia. Świątynię przeniesiono, ponieważ nikt tu nie zaglądał, nie
uczestniczył w nabożeństwach. Stała się niepotrzebna, ponieważ ludzie, dla których była wybudowana,
zostali przesiedleni. To także przemijanie, pustka, strata. Niszczejące deski, niezadbany obiekt – świadczą o
tym, że przestaje być on potrzebny. Przemijają więc tutaj ludzie, znika budynek. Zostaje miejsce, puste.
Przypomina ono o nieuchronności przemijania.
Podsumowanie
O przemijaniu można mówić w różny sposób. Można, podobnie jak Kohelet, przedstawi marność świata.
Można też, tak jak Satsiuk pokazać puste miejsce. Miejsce, w którym wyraźnie widać odciśniętą ziemię, gdzie
czuć jeszcze, że coś tam było. Ale nie ma. Budowle wytrzymują dłużej niż człowiek, ale one też znikają,
znikają, kiedy nie są nikomu potrzebne, kiedy umiera albo odchodzi ostatni odwiedzający je człowiek.
2. Kultura i tradycja jako źródła tożsamości człowieka. Omów zagadnienie na podstawie Miejsca
Andrzeja Stasiuka. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Człowiek zadaje sobie pytanie skąd jest, jaka jest jego przynależność, odkrywa tym samym swoją tożsamość,
czyli swoją świadomość i identyfikację siebie oraz świadomość i identyfikację własnej osoby w relacji z
innymi. Coraz częściej, kiedy dojrzewa zdaje sobie sprawę z tożsamości osobistej indywidualnej polegającej
na świadomości własnej osoby, poczuciu odrębności. Zdaje sobie jednak sprawę, że przynależy do
społeczności, z którą łączy go tożsamość społeczna. Identyfikuje się z daną grupą i kulturą. Nie myśli o
społeczności „oni”, ale „my”.
Kontekst
O kulturze i tradycji w odniesieniu do źródła tożsamości człowieka możemy mówić w Panu Tadeuszu.
Sędzia Soplica kultywuje stare zwyczaje i tradycje i wpaja je kolejnym pokoleniom. Dlatego wygłasza naukę o
grzeczności i gani Tadeusza za to, że nie usługuje pannom. Młody Soplica, należący do rodu, powinien
utożsamiać się z tym, co dla całego rodu ważne. I robi to. Bez wahania wstępuje do wojska i walczy, chce
uwłaszczenia chłopów i z jego postępowania możemy wnioskować, że będzie wpajał następnym pokoleniom
to, co dla litewskiego rodu ważne.
251
Argumentacja
Niestety nie zawsze jest tak, że tradycję, czy to, co ważne dla człowieka można kultywować w miejscu, w
którym się urodziło. Tak dzieje się z cerkwią w opowiadaniu Stasiuka. Akcja opowiadania Andrzeja Stasiuka
Miejsce ze zbioru Opowieści galicyjskie rozgrywa się na cerkwisku, czyli w miejscu, gdzie kiedyś stała cerkiew.
Spotyka się tutaj dwóch bohaterów – pierwszy z nich, narrator, opowiada historię miejsca drugiemu, turyście
z aparatem, który pyta „co tu było?”. Stasiuk w swoim opowiadaniu opisuje losy rzeczywistej cerkwi
grekokatolickiej pod wezwaniem św. Dymitra Męczennika, przeniesionej w 1993 roku ze wsi Czarne do
skansenu w Nowym Sączu. Świątynia ta została zbudowana pod koniec XVIII wieku i używano jej do 1927
roku, gdy ludność prawosławna wybudowała obok nową czasownię, czyli bardziej kapliczkę, niż świątynię.
Po wojnie niestety cała wieś została przesiedlona. Pierwsza zawaliła się młodsza ze świątyń. Starszą
przeniesiono do skansenu.
O tym, jak ważna jest tożsamość ludzi przekonujemy się nie tylko patrząc na osobę narratora, którym jest
sam Stasiuk, ale także w jego rozmowach ze starszymi ludźmi zamieszkującymi tamte tereny. Nawet kiedy
cerkiew była już pusta i nie odprawiały się w niej nabożeństwa, to odwiedzali ja ludzie, którzy czuli się z nią
związani. Tak robi sparaliżowany staruszek, przywieziony na wozie. Jego ojciec zmieniał dach na cerkwi, a on
pragnie raz jeszcze ja zobaczyć. To poczucie tożsamości może łączyć się z ciężką pracą, jaką musieli włożyć
ludzie w wybudowanie dla siebie domu modlitwy. Istniały zatem w pewnym momencie obok siebie 2
świątynie, każda innego wyznania. Powojenne pokolenia nie mogły już nich korzystać, dlatego cerkiew
zaczęła niszczeć. Jednak autor czuje się związany nie tylko z budynkiem, nawet z miejscem po nim. Wyobraża
sobie budowę cerkwi, pracujących w trudzie ludzi. To powiązanie z miejscem i ludźmi świadczy o jego
tożsamości, o tym, co dla niego ważne. Podobnie jak dla staruszka, który czuje, że może umrzeć odwiedzając
cerkiew.
Podsumowanie
Zwyczaje, ludzie, ale także miejsca tworzą tożsamość człowieka. Bez względu na to, czy bohater jest fikcyjny,
czy też realistyczny, autor chce pokazać, że przynależność do społeczeństwa, czucie siebie, jako istoty
należącej do wspólnoty jest niezwykle ważne. Ważna jest także wiara. Dlatego mieszkańcy budują cerkwie,
kościoły, świątynie, Chcą czuć wspólnotę, połączenie.
3. Jaką wartość dla człowieka ma pamięć o przeszłości? Omów zagadnienie na podstawie Miejsca
Andrzeja Stasiuka. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp
Przeszłość to coś, co już było. Wydaje się więc, że nie jest już potrzebne, bo minęło. Może trzeba patrzeć w
przyszłość i nie oglądać się wstecz. Nie jest to jednak prawdą. To na przeszłości młody człowiek buduje swoją
teraźniejszość, to z niej dowiaduje się o losach swojego narodu i może czuć z niego dumę. O przeszłości
należy mówić, gdyż z przeszłości wyrastamy i tylko na niej możemy zbudować siebie.
Kontekst
O tym, jak ważna jest przeszłość dowiadujemy się z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Nie bez powodu
osadził on akcję utworu w przeszłości i pokazał to, co odchodzi w przeszłość, ale co stanowi o wielkości rodu
252
i całego narodu. Ukazał tu pielęgnowanie obyczajów, przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Nadawało

ono życiu szlachty i ich codzienności głęboki sens. Wynikało z tradycji, szacunku do dawnych czasów, kiedy
wszystko miało swój określony porządek i miejsce, było dowodem narodowej wspólnoty. Życie w
Soplicowie toczy się według ogólnie przyjętych zasad obyczajowości szlacheckiej. Ważnym i znaczącym
elementem był ustalony porządek osób w czasie wspólnego wyjścia lub powrotu do domu oraz odpowiednia
kolejność zajmowania miejsc przy stole. Taką kolejność wyznaczał wiek i sprawowane urzędy oraz płeć.
Wynikało to także z silnej, wewnętrznej hierarchizacji tego stanu. Szczególnym szacunkiem darzono osoby
starsze i cieszące się poważaniem ogółu. Przy stole wyjątkową uprzejmością darzono kobiety, którym
mężczyźni, siedzący obok, usługiwali i poda-wali posiłki oraz dbali, by zawsze miały napój. Mężczyźni
zazwyczaj zażywali po posiłkach tabaki, a wspólne kichanie i częstowanie się wyrażało szlachecki szacunek.
Jedynie przy śniadaniu rezygnowano z zasiadania przy stołach. Równie istotnym składnikiem szlacheckiego
życia i kultury były zwyczaje, które wzbogacały ich codzienne życie i dostarczały rozrywki. Jedną z takich
rozrywek jest polowanie, wyraz szlacheckiego umiłowania przygody. Natura, lasy, ziemia są wszechobecne w
życiu szlachty, która jest pod ich przemożnym wpływem. Samo polowanie przybiera formę rytuału. Trwa od
wschodu do zachodu słońca. Według tradycji najznakomitsze było polowanie na grubego zwierza –
niedźwiedzia bądź też jelenia, ponieważ tylko zwierzęta, posiadające kły lub poroże, są godne szlacheckiego
zainteresowania. Reszta zwierząt, na przykład zające przeznaczone są dla służby.
Argumentacja
Przeszłość ukazana w opowiadaniu Stasiuka wbrew pozorom ma podobne znaczenie, jak w Panu Tadeuszu.
Pokazuje to, czego już nie ma, ale co jest niezmiernie ważne dla tożsamości i zrozumienia tego, gdzie i kim
człowiek jest.
Akcja Miejsca rozpoczyna się tam, gdzie kiedyś stała stara cerkiew. Narrator zostaje zaczepiony przez
przechodzącego turystę z aparatem. Prowadzą rozmowę na temat tego, co tutaj było. Okazuje się, że była tu
kiedyś piękna cerkiew, która ze względu na wiek oraz zniszczenia została przeniesiona do muzeum. Został po
niej tylko szary prostokąt ziemi, wyglądający jak zdarta skóra. Ma na myśli pustkę, ranę oraz uczucie straty,
jakie pozostało po zabraniu świątyni, którą rozebrano i przeniesiono do muzeum. Narrator wspomina
początki powstawania cerkwi. Wyobraża sobie, jak musiało wyglądać jej budowanie. Kiedy zaczęto, w jaki
sposób stawiano ściany. Wspomina rozmowy ze starszymi mieszkańcami o czasach ich młodości. Narrator
cały czas obserwuje przechodzącego fotografa. Kiedy ten robi zdjęcia otoczeniu, nachodzi go myśl, że być
może przez przypadek udało się sfotografować przestrzeń, w której kiedyś był ikonostas, czyli ozdobna ściana
cerkwi. W narratorze budzi się nostalgia, że coś, z czym miał styczność, co widział, oglądał i czuł, nagle znika i
pozostaje pustka. Ta pustka nasuwa mu także wspomnienia ludzi, którzy odwiedzali cerkiew, kiedy już nie
odbywały się w niej nabożeństwa. Przybył tu także 90 letni staruszek, którego ojciec naprawiał dach budowli.
Był sparaliżowany, ale doskonale pamiętał odległe czasy. Kiedy o wszystkim opowiedział, wszystko pokazał,
stwierdził, że już może umrzeć.
Kiedy cała konstrukcja zaczęła niszczeć, a budynek był już opuszczony i nikt z niego nie korzystał, wszystko
zaczęło się sypać, przyjechała ekipa z muzeum, czyli konserwatorzy. Specjalnymi mazidłami zatrzymali
rozkład cerkwi, ale kiedy już to zrobili, to śmierdziało, jak w jakimś szpitalu. Potem była już rozbiórka.
Ostatnia rozmowa narratora z fotografem zamyka się w dwóch zdaniach. Przybysz pyta, gdzie znajdowało się
wejście i w odpowiedzi słyszy, że dokładnie w miejscu, w którym stoi, był kiedyś próg.
Kreacja świata przedstawionego opiera się na przemijaniu. Nie tylko przestrzeń cerkwi, która zniknęła ma tu
ogromne znaczenia, ale także wspomnienia. Świątynię przeniesiono, ponieważ nikt tu nie zaglądał, nie
uczestniczył w nabożeństwach. Stała się niepotrzebna, ponieważ ludzie, dla których była wybudowana,
253
zostali przesiedleni. To także przemijanie, pustka, strata. Niszczejące deski, niezadbany obiekt – świadczą o
tym, że przestaje być on potrzebny. Przemijają więc tutaj ludzie, znika budynek. Zostaje miejsce, puste.
Przypomina ono o nieuchronności przemijania, ale też o tym, jakimi wartościami kierowali się ludzie.
Podsumowanie
Przeszłość jest dla człowieka niezwykle ważna. To ona decyduje o tym, kim człowiek się staje. Obyczaje,
ludzie, miejsca – tworzą przeszłość, a chyba nikt nie może się od niej odciąć. Wcześniej czy później zmusza
ona bowiem do zastanowienia się nad korzeniami. Tak jest w Panu Tadeuszu, gdzie ukazanie obyczajów jest
ukazaniem polskości. Podobnie jest w opowiadaniu Stasiuka, w którym przywiązanie do miejsca, do
budynku, jest przywiązaniem do odchodzącego świata.
4. Powojenna historia kresów i próba jej ocalenia. Omów zagadnienie na podstawie Miejsca Andrzeja
Stasiuka. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Kresy Wschodnie od dawna fascynowały twórców. Szczególną uwagę zwracają twórcy na niepowtarzalne
koloryty lokalne i życie wielonarodowych współmieszkańców, osobliwą mozaikę wspólnot. Literaturę
kresową podmalowano bogatym folklorem wielu regionów: ukraińsko-podolskim, litewsko-wileńskim,
białorusko-poleskim, galicyjskim. Zobaczymy to w opisach wierzeń i obyczajów, obrzędów religijnych i
świeckich, muzyki, tańców i pieśni, wreszcie w warstwie językowej utworów. Ważną rolę odgrywają
malownicze krajobrazy litewskie, wołyńskie, podolskie, ukraińskie itp. O kresach będzie pisała Eliza
Orzeszkowa, ale przecież na kresach leży też arkadia, jaką jest Soplicowo. Malowali je też polscy artyści, jak
choćby Wyczółkowski, ukazując malowniczość tego obszaru. Jednak piękno kresów to tylko jedna z części
tego świata, inną jest powojenna, bolesna historia, którą pokazuje Stasiuk w swoim opowiadaniu.
Argumentacja
Akcja opowiadania Andrzeja Stasiuka Miejsce ze zbioru Opowieści galicyjskie rozgrywa się na cerkwisku,
czyli w miejscu, gdzie kiedyś stała cerkiew. Spotyka się tutaj dwóch bohaterów – pierwszy z nich, narrator,
opowiada historię miejsca drugiemu, turyście z aparatem, który pyta „co tu było?”. Stasiuk w swoim
opowiadaniu opisuje losy rzeczywistej cerkwi grekokatolickiej pod wezwaniem św. Dymitra Męczennika,
przeniesionej w 1993 roku ze wsi Czarne do skansenu w Nowym Sączu. Świątynia ta została zbudowana pod
koniec XVIII wieku i używano jej do 1927 roku, gdy ludność prawosławna wybudowała obok nową
czasownię, czyli bardziej kapliczkę, niż świątynię. Po wojnie niestety cała wieś została przesiedlona. Cerkiew
została osamotniona, ale nigdy nie do końca. Nawet teraz przychodzą tu ludzie, by przypomnieć sobie to, co
było i zastanowić się być może nad tym, co będzie. Wyobraźnia autora pozwala stworzyć szczegółowy obraz
powstawania budowli, jej „uzupełniania”. Dzięki narracji i jego wspomnieniom możliwe jest również
nawiązanie łączności z przeszłością, lepsze zrozumienie współczesnych wydarzeń, na przykład modlących się
na cerkwisku kobiet. Autor widzi obecność materialnych resztek cerkwi. To one zastanawiają i jego i
drugiego bohatera – fotografa. To on mówi, że cerkiew powinna zostać odbudowana. Stasiuk związany jest
osobiście z tym miejscem i wpisuje w ten sposób również siebie w historię cerkwi i przywraca, za sprawą
literatury, tej historii ciągłość. Daje też świadectwo tego, co stało się z ludźmi, co stało się z budynkami.
254
Zostają przenoszone. Najpierw ludzie, później ich świątynia. Ocalenie kresów może odbywać się właśnie
poprzez przenoszenie ważnych zabytków w inne miejsca i poprzez opowieści ludzi, którzy czują się z nimi
związani.
Podsumowanie
Kresy to kawałek polskości, to obszar piękny, różnobarwny, ale dotknięty bardzo bolesną historią. Te piękne
momenty ukazywane w utworach Orzeszkowej czy Mickiewicza – ludzie, obyczaje, to bardzo istotny
element polskości. Historia wysiedleń to jednak bardzo bolesny wątek. Opuszczanie wsi, domów, świętych
miejsc. Ludzie tacy jak Stasiuk, związani z tymi miejscami kładą szczególny nacisk na to, by nie pozwolić o
nich zapomnieć.
5. Miejsca jako przestrzeń kształtowania tożsamości jednostkowej i zbiorowej. Omów zagadnienie na

podstawie Miejsca Andrzeja Stasiuka. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
To pytanie będzie bardzo podobne do 2
Wstęp
Człowiek zadaje sobie pytanie skąd jest, jaka jest jego przynależność, odkrywa tym samym swoją tożsamość,
czyli swoją świadomość i identyfikację siebie oraz świadomość i identyfikację własnej osoby w relacji z
innymi. Coraz częściej, kiedy dojrzewa zdaje sobie sprawę z tożsamości osobistej indywidualnej polegającej
na świadomości własnej osoby, poczuciu odrębności. Zdaje sobie jednak sprawę, że przynależy do
społeczności, z którą łączy go tożsamość społeczna. Identyfikuje się z daną grupą i kulturą. Nie myśli o
społeczności „oni”, ale „my”. Niezwykle ważne są także miejsca. To one będą wyznaczały przynależność do
dialektu, kultury, obyczajów.
Argumentacja
Wiele w życiu człowieka zależy od miejsca, w którym się urodził. Do niego bowiem często jest szczególnie
mocno przywiązany. Tak dzieje się z cerkwią w opowiadaniu Stasiuka. Akcja opowiadania Andrzeja Stasiuka
Miejsce ze zbioru Opowieści galicyjskie rozgrywa się na cerkwisku, czyli w miejscu, gdzie kiedyś stała cerkiew.
Spotyka się tutaj dwóch bohaterów – pierwszy z nich, narrator, opowiada historię miejsca drugiemu, turyście
z aparatem, który pyta „co tu było?”. Stasiuk w swoim opowiadaniu opisuje losy rzeczywistej cerkwi
grekokatolickiej pod wezwaniem św. Dymitra Męczennika, przeniesionej w 1993 roku ze wsi Czarne do
skansenu w Nowym Sączu. Świątynia ta została zbudowana pod koniec XVIII wieku i używano jej do 1927
roku, gdy ludność prawosławna wybudowała obok nową czasownię, czyli bardziej kapliczkę, niż świątynię.
Po wojnie niestety cała wieś została przesiedlona. Pierwsza zawaliła się młodsza ze świątyń. Starszą
przeniesiono do skansenu.
O tym, jak ważna jest tożsamość ludzi przekonujemy się nie tylko patrząc na osobę narratora, którym jest
sam Stasiuk, ale także w jego rozmowach ze starszymi ludźmi zamieszkującymi tamte tereny. Nawet kiedy
cerkiew była już pusta i nie odprawiały się w niej nabożeństwa, to odwiedzali ja ludzie, którzy czuli się z nią
związani. Tak robi sparaliżowany staruszek, przywieziony na wozie. Jego ojciec zmieniał dach na cerkwi, a on
pragnie raz jeszcze ja zobaczyć. To poczucie tożsamości może łączyć się z ciężką pracą, jaką musieli włożyć
ludzie w wybudowanie dla siebie domu modlitwy. Istniały zatem w pewnym momencie obok siebie 2
255
świątynie, każda innego wyznania. Powojenne pokolenia nie mogły już nich korzystać, dlatego cerkiew
zaczęła niszczeć. Jednak autor czuje się związany nie tylko z budynkiem, nawet z miejscem po nim. Wyobraża
sobie budowę cerkwi, pracujących w trudzie ludzi. To powiązanie z miejscem i ludźmi świadczy o jego
tożsamości, o tym, co dla niego ważne. Podobnie jak dla staruszka, który czuje, że może umrzeć odwiedzając
cerkiew. Miejsce stało się niezwykle ważne i takie pozostało, choćby dla modlących się na nim kobiet. Nie
tylko obyczaje zatem będą tu tworzyć tożsamość, ale też samo miejsce.
Kontekst
Miejsce kształtujące tożsamość zbiorową i narodową odnajdziemy także w Weselu Stanisława

Wyspiańskiego. Przynależący do dwóch grup społecznych ludzie spotykają się w chacie Gospodarza na
weselu. Mówią innym językiem, choć przecież rozumieją się, wyznają inne poglądy. Są skłóceni, ale czują się
w jakiś sposób jednością. Pochodzą z Bronowic i Krakowa. Są pod tym samym zaborem, myślą o
niepodległości swojej ojczyzny i to jej obraz mają w sercu. Inteligencja wie, że powinna postępować inaczej,
chłopi niemal ściskają kosy, by walczyć. Miejsce, przynależność do niego każe im myśleć w ten, a nie w inny
sposób i pokazywać im, że porozumienie jeszcze nie jest możliwe, ale może już wkrótce się uda.
Podsumowanie
Zwyczaje, ludzie, ale także miejsca tworzą tożsamość człowieka. Bez względu na to, czy bohater jest fikcyjny,
czy też realistyczny, autor chce pokazać, że przynależność do społeczeństwa, czucie siebie, jako istoty
należącej do wspólnoty jest niezwykle ważne. Ważne jest też miejsce, w którym się człowiek urodził, w
którym mieszka i z którym czuje się związany.
PROFESOR ANDREWS W WARSZAWIE OLGA TOKARCZUK

1. Literacki obraz stanu wojennego. Omów zagadnienie na podstawie opowiadania Profesor Andrews
w Warszawie Olgi Tokarczuk. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.
Wstęp i kontekst
Stan wojenny to niesamowicie dziwny, ale zarazem straszny okres w historii naszego kraju. Został on
ogłoszony 13 grudnia 1981 r. i trwał do 22 lipca 1983 r. Jego wprowadzenie drastycznie ograniczało
codzienne życie Polaków, a jego celem było przeciwdziałanie opozycji politycznej, w szczególności ruchu
„Solidarność”. Tysiące działaczy opozycji zostało wtedy uwięzionych bez postawienia zarzutów. Faktyczną
władzę w Polsce przejęło wojsko. Rozwój „Solidarności” i niezadowolenie społeczne sprawiły, że 5 grudnia
odbyło się posiedzenie Komitetu Centralnego PZPR. Uczestniczący w nim zgadzali się, że wobec
„Solidarności” trzeba podjąć radykalne kroki. Jaruzelski kończąc spotkanie zapowiedział kontynuację
przygotowań do wprowadzenia stanu wojennego. W rzeczywistości wtedy wszystko już było przygotowane i
utrzymywane w ścisłej tajemnicy. Kryzysowi społecznemu towarzyszył gigantyczny kryzys gospodarczy.
Polska była osłabiona ciągłymi strajkami, w sklepach brakowało towarów. Ich ceny nie były dostosowane do
ich kosztów produkcji. Jednocześnie nie było zgody kierownictwa „Solidarności” na wprowadzenie
256
podwyżek cen. To wszystko powodowało, że rząd nie był w stanie prowadzić polityki gospodarczej, nie był
także w stanie zareagować na pogłębiający się kryzys gospodarczy.
Argumentacja
Do takiej właśnie Warszawy, na dzień przed wprowadzeniem stanu wojennego przyjeżdża bohater
opowiadania Olgi Tokarczuk Profesor Andrews w Warszawie. Oczami przybywającego z zachodu człowieka
obserwujemy przygnębiający obraz Warszawy po ogłoszeniu stanu wojennego w grudniu 1981 r. Co prawda
nie zdaje on sobie sprawy z tego, co się dzieje, ale przed blokiem profesora jest czołg, na ulicach są żołnierze,
milkną też telefony. Profesor Andrews zostaje pozbawiony opieki młodej dziewczyny, która nie pojawia się u
niego, zostaje pozostawiony sam sobie, nie zna języka, a mieszkańcy Warszawy nie znają angielskiego. Stolica
jest brudna, szara i ponura. Nawet „śnieg wydawał się szary”, a słońce „świeciło nieprzekonująco”. Jedyną
rzeczą na sklepowych półkach był ocet. Profesora zafascynowało to, co działo się w kolejce po karpie. Pytanie
o to, czy chce się rybę żywą, czy zabitą na miejscu okazało się jedynym zdaniem, które uczony zapamiętał po
wizycie w Polsce. Zaskoczeni takim stanem rzeczy ludzie bali się, stojąc w kolejce, podnieść głowy i spojrzeć
na przechodzących żołnierzy. Dla człowieka, który odwiedza po raz pierwszy ten dziwny i zimny kraj to, co
się w nim dzieje jest nie do pojęcia. Na szczęście zostaje odwieziony do brytyjskiej ambasady, a tam może
znaleźć się ktoś, kto wyrwie go z tego koszmarnego świata.
Podsumowanie
Stan wojenny tył dla Polaków czasem niezwykle trudnym. Dla kogoś przyjeżdżającego z innego kraju, kraju,
w którym niczego nie brakowało, musiał być koszmarem. Literacki obraz kraju to obraz smutku, szarości,
zrezygnowania i biedy. Olga Tokarczuk przedstawiła ten świat takim, jaki on był. Dla naukowca musiał być
zupełnie innym, strasznym światem.
2. Obraz Warszawy i jej mieszkańców w dramatycznym momencie historycznym. Omów zagadnienie

na podstawie opowiadania Profesor Andrews w Warszawie Olgi Tokarczuk. W swojej odpowiedzi
Wstęp
Warszawa to miasto, które wycierpiało bardzo dużo. Szczególne zniszczenia przyniosła II wojna światowa, a
szczególnie Powstanie Warszawskie. Stolica została niemal zrównana wtedy z ziemią, a znaczna część
mieszkańców opuściła ją. Wrócili jednak po wojnie, by w społecznym zjednoczeniu odbudować swoje
miasto. Warszawa odgrywała od długiego czasu niezwykle ważną rolę, zarówno jako ośrodek polityki, jak i
kultury. W niej umiejscowiono wiele utworów literackich, starając się oddać jej obraz. Szczególnie bolesny
obraz widzimy w dramatycznych momentach historycznych.
Argumentacja
Na dzień przed wprowadzeniem stanu wojennego do stolicy Polski przyjeżdża bohater opowiadania Olgi
Tokarczuk Profesor Andrews w Warszawie. Oczami przybywającego z zachodu człowieka obserwujemy
przygnębiający obraz Warszawy po ogłoszeniu stanu wojennego w grudniu 1981 r. Co prawda nie zdaje on
257
sobie sprawy z tego, co się dzieje, ale przed blokiem profesora jest czołg, na ulicach są żołnierze, milkną też
telefony. Profesor Andrews zostaje pozbawiony opieki młodej dziewczyny, która nie pojawia się u niego,
zostaje pozostawiony sam sobie, nie zna języka, a mieszkańcy Warszawy nie znają angielskiego. Stolica jest
brudna, szara i ponura. Nawet „śnieg wydawał się szary”, a słońce „świeciło nieprzekonująco”. Jedyną rzeczą
na sklepowych półkach był ocet. Profesora zafascynowało to, co działo się w kolejce po karpie. Pytanie o to,
czy chce się rybę żywą, czy zabitą na miejscu okazało się jedynym zdaniem, które uczony zapamiętał po
wizycie w Polsce. Zaskoczeni takim stanem rzeczy ludzie bali się, stojąc w kolejce, podnieść głowy i spojrzeć
na przechodzących żołnierzy. Warszawa jawi się zatem jako miasto wrogie, nieprzyjazne człowiekowi. Takie
same bloki, obskurne mieszkania, smutni, zmęczeni ludzie. Dla człowieka, który odwiedza po raz pierwszy
ten dziwny i zimny kraj to, co się w nim dzieje jest nie do pojęcia. Na szczęście zostaje odwieziony do
brytyjskiej ambasady, a tam może znaleźć się ktoś, kto wyrwie go z tego koszmarnego świata.
Kontekst znajdziesz tutaj
Pkt. 4 ze Zdążyć przed Panem Bogiem - Świat za murem –perspektywy życia w okupowanej Warszawie.
Podsumowanie
Warszawa i jej mieszkańcy w dramatycznym momencie historycznym przypomina miasto – pułapkę.

Niemożność zjedzenia dobrego posiłku lub jakiegokolwiek posiłku, zmęczeni ludzie, czas wojny lub jemu
podobny, to często obraz miasta, które jest stolicą i właśnie dlatego jest najbardziej narażone na to, co złe.

Opracowane Pytania Zdajdobrze Matura 2023

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Opracowane Pytania Zdajdobrze Matura 2023

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Tango Sławomir Mrożek ..................................................................................................................... 228

Co obniża Twoją ocenę?

Czytaj to, co napisane jest na czerwono, to uwagi, które tłumaczą kontekst.

1. Człowiek w relacji z Bogiem. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi

Relację między Bogiem a człowiekiem z Księgi

Kontekstem może tu być malarstwo.

Twórcą obrazu jest Georges de La Tour

Hiob, siedzący na marnym stołku, wygląda na starego i

Ten jednak siedzi nieruchomo, nie protestuje. Postać żony

Hiob to bardzo ważny bohater biblijny. Z jego postacią

O co chodzi w tej opowieści?

5. Motyw marności świata. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi

W Księdze Koheleta ukazane jest przemijanie, niestałość życia i marność świata.

Innym kontekstem mogą być Treny.

Wstęp do tego tematu może być taki sam, jak do poprzedniego

Możesz także wrócić do pytania 4 i przywołać Księgę Hioba.

Literatura pokazuje wiele pięknych i poruszających obrazów miłości.

8. Człowiek w relacji z Bogiem. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Księgi

Wstęp (będący kontekstem)

„Apokalipsa" oznacza objawienie i dotyczy Sądu Ostatecznego. Ukazana w Nowym Testamencie ma

Mitologia grecka także przedstawia pochodzenie dobra i zła.

JAN PARANDOWSKI, MITOLOGIA

4. Motyw labiryntu w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie mitu o Tezeuszu i Ariadnie z

Kraina składała się z trzech ważnych miejsc:

✓ Zabił lwa nemejskiego

Kontekstem może być tu Hiob (wróć do pytania 2 z Biblii)

Problem winy i kary dostrzeżemy także w micie o Syzyfie (temat 1 z Mitologii)

Los dobroczyńców ludzkości jest najczęściej tragiczny

Mit o Prometeuszu masz streszczony powyżej, w 8 zadaniu.

ILIADA HOMER, (fragmenty)

Ten wstęp jest także kontekstem, gdyż przywołuje mitologię.

Hefajstos – bóg ognia i sztuki kowalskiej, twórca uzbrojenia Achillesa.

We wstępie można powtórzyć mit o wojnie trojańskiej

Heroizm opisany jest także w Zdążyć przed Panem Bogiem w pkt 2.

Można także zacząć inaczej –

1. Motyw cierpienia po stracie bliskich. Omów zagadnienie na podstawie Antygony Sofoklesa. W

2. Konflikt racji moralnych. Omów zagadnienie na podstawie Antygony Sofoklesa. W swojej

2. Człowiek średniowieczny wobec spraw ostatecznych. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

Znów korzystamy z opisu życia Aleksego z pierwszego pytania.

Możemy zakończyć sformułowaniem:

ROZMOWA MISTRZA POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ (FRAGMENTY)

2. Średniowieczne kreacje obrazu społeczeństwa. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

Hans Holbein unieważnia dialog między człowiekiem a Śmiercią jak to

3. Satyryczny wizerunek grzesznej ludzkiej natury. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

Grzeszna natura człowieka ukazana została w średniowiecznych dziełach w satyryczny sposób.

Taniec śmierci Holbeina także przedstawia grzeszność. Na szczególną

KWIATKI ŚWIĘTEGO FRANCISZKA Z ASYŻU (FRAGMENTY)

2. Relacje z Bogiem i światem. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Kwiatków

Więcej o tym świętym znajdziesz w pytaniach z Legendy o świętym Aleksym

PIEŚŃ O ROLANDZIE (FRAGMENTY)

2. Średniowieczny etos rycerski. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci fragmentów Pieśni o

GALL ANONIM, KRONIKA POLSKA (FRAGMENTY)

2. Tradycja narodowa i jej znaczenie w historiografii. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

3. Średniowieczne kreacje literackie idealnego rycerza i władcy. Omów zagadnienie na podstawie

W Kronice polskiej Galla Anonima dostrzeżemy wzorzec władcy i rycerza.

Opis idealnego władcy znajdziesz w punkcie 1.

DANTE ALIGHIERI, BOSKA KOMEDIA (FRAGMENTY)

Problem winy i kary dostrzec można w Dziadach II

2. Motyw wędrówki i jego literackie realizacje. Omów zagadnienie na podstawie znanych Ci

Doskonale nada się tu kontekst Odyseusza jako wędrowca.

Ważne wydarzenia, które odnajdziemy w Odysei to:

Fabuła to ciąg wszystkich zdarzeń, o których mowa w utworze. Są to: