MADEN İŞYERLERİNDE

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ
Prof. Dr. Cem ŞENSÖĞÜT & Prof. Dr. Önder UYSAL
KÜTAHYA DUMLUPINAR ÜNİVERSİTESİ

Fen Bilimleri Enstitüsü

İş Sağlığı ve Güvenliği Anabilim Dalı
Tezsiz Yüksek Lisans Programı

5. Hafta
 HAVALANDIRMA

Yeraltında bulunan doğal kaynakları yeryüzüne çıkarmanın ilk koşulu,

yeraltındaki çalışma yerlerinde güvenli ve rahat çalışma koşullarının
oluşturulmasıdır. Bu da ancak yeterli miktardaki temiz havayı yeraltına
göndermekle sağlanmaktadır. Bu işleme “madenlerde havalandırma” adı
verilmektedir.
Madenlerde yapılan hazırlık ve üretim çalışmaları sırasında yeraltına
gönderilen temiz hava; cevher, kömür damarı ve çevre kayaçları içerisinde
bulunan zararlı gazlar ile birlikte cevher ve kömürün oksidasyonu sonucu
ocak havasına karışan gazlar ve oluşan tozlar nedeniyle kirlenmektedir.
Ayrıca yeraltı çalışanlarının solunumu, patlayıcı maddelerin kullanımı
ve kullanılan makinelerin çalışması sonucunda ocak havasındaki oksijen
miktarı azalmaktadır. Bunun yanında derin ocaklardaki yüksek sıcaklık ve
nem de çalışma koşullarını olumsuz yönde etkilemektedir.
Ocak havası içinde bulunması mümkün olan zehirli (CO, H2S, SO2 vb.),
patlayıcı (CH4, H2, CO, vb.), boğucu (CO2, N2, CH4, vb.) gazlar;
patlayıcı (kömür tozu) ve sağlığa zararlı olan ocak tozları yeraltında
tehlikeli çalışma ortamı oluştururlar.
 HAVALANDIRMANIN AMAÇLARI

Gerekli Tehlikeli Tozun Derin Ocak Açık alevli

oksijenin gazların izin belirli bir ocaklarda havasının lambalar ve
sağlanması verilebilir seviyenin sıcaklığın neminin motorlar
(solunum, oranlarda altında azaltılması azaltılması için oksijen
emniyet tutulması ve tutulması, ihtiyacının
lambası vb.) ocaktan karşılanması
atılması,
HAVALANDIRMADA TEMEL İLKELER
HAVANIN NORMAL KOMPOZİSYONU

%
78,09
azot

% 0,93 argon,
neon, kripton,
xenon, helyum, % 20,95
hidrojen ve
ozondur. oksijen

% 0,03
karbon
dioksit
 OCAK HAVASI

Pis hava % 20 den daha az oksijen içerir. Çalışanlarda kısa süre içinde
yorgunluk belirtileri görülür.

Zehirli insan hayatı için son derece tehlikeli olan gazları içeren
havadır. karbonmonoksit, hidrojen sülfür, azot oksitleri, kükürt
Hava dioksit ve radon

Patlayıcı metan, etan, propan, bütan ile hidrojen, karbon monoksit gibi
Hava bütün yanıcı gazları bünyesinde bulunduran havadır.

Tozlu taş ve/veya kömür tozu bulunan havadır. Kömür tozu

patlayıcı ve sağlığa zararlıdır. Taş tozu daha çok sağlığa
Hava zararlıdır akciğer toz hastalıklarına neden olur
 OCAK HAVASI ÖLÇÜMLERİ

Ocak havasını havalandırma açısından kontrol altında tutabilmek veya

şebeke analizi yapabilmek için ocakta değişik ölçümler yapılır. Bunlar:

basınç düşmesi

Hava hızı ve

Yükseklik
sıcaklık
Basınç ve

Barometre Anemometre & Altimetre

Termometre
 HAVALANDIRMA YÖNETİMİ

Ocağa gönderilen hava, yolların direncine bağlı olarak doğal bir dağılım
gösterir. Bununla birlikte bu dağılım istenen havalandırma şartlarını
sağlamaktan uzaktır. Farklı ocak kesimlerinde, gerçekleştirilen işlere
bağlı olarak ihtiyaç duyulan hava miktarları da farklılık göstermektedir.
Ocağa gönderilen havanın bu ihtiyaçlara uygun olarak dağıtılması ve
yönlendirilmesi gerekmektedir. İyi bir havalandırma organizasyonu için
aşağıdaki unsurların bilinmesi gereklidir;

Ocak yollarının direnç özellikleri,

Havalandırma Yönetimi

Ana vantilatör karakteristikleri,

Kömür damarının kendiliğinden yanmaya yatkınlığı

Ocağın gaz yayılım özellikleri,

Ocağın tozluluk durumu

 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

a) Doğal Havalandırma

Doğal havalandırma basıncı giriş ve çıkış hava

yoğunluğunun farklı olması nedeniyle oluşur.
Ocağın giriş ve çıkış kuyu ve galerilerinde hava
yoğunluğunun aynı olmaması sonucu oluşan basınç
farkının ocak içerisinde oluşturduğu hava akımı
olarak tanımlanır. Soğuk hava yoğunluğunun
sıcak havaya göre daha fazla olması, soğuk hava
kolunun sıcak hava koluna oranla daha ağır
olmasına neden olacaktır. Ağır hava sütunu, bileşik
kaplar esasına göre aşağıya doğru harekete
geçecektir. Bu hareketin devamlılığı ise ocağın
doğal olarak havalandırılmasını sağlayacaktır.
Ocağın hava giriş ve çıkış kuyu kotları aynı olduğunda normal koşullarda doğal
havalandırma söz konusu değildir. Doğal havalandırmada havanın yönü yaz ve kış
aylarında farklı yönlerde oluşmaktadır. Özellikle derin ocaklarda doğal
havalandırma basıncı önem kazanmaktadır. Bu nedenle ocak işletmeye başlamadan,
proje aşamasında doğal havalandırma dikkate alınmalıdır.
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

b) Mekanik Havalandırma

Doğal havalandırma esnasında sıcaklık farkından dolayı havalandırma

akımının yön değiştirmesi ocak havalandırmasını olumsuz etkiler. Bu
nedenle özellikle kömür ocaklarının mekanik olarak havalandırılması
gerekmektedir. En dip kota indirilen temiz hava bütün ocağı
dolaşarak nefesliklerden yukarı çıkar ve pervaneler tarafından
emilerek dışarı atılır. Genellikle ana havalandırma emici, tali
havalandırma pervaneleri ise üfleyicidir.
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

b) Seri/Paralel Havalandırma

Seri havalandırma, havanın hiçbir kola ayrılmadan birbirini takip eden

panoları dolaşması halidir. Grizulu ocaklarda seri havalandırma
sakıncalıdır. Paralel havalandırmada her panodan temiz hava geçer.
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

c) Seri Havalandırma

Havalandırma şebekelerinin analizinde elektrik şebekeleri

prensiplerinden faydalanılır. Elektrik şebekelerinde olduğu gibi, hava
yolları uç uca bağlı ise yani hava hiç başka bir kola ayrılmadan
akıyorsa sistemdeki kollar birbirine seri olarak bağlıdırlar.

1 3
2

R = R1 + R2 + ……….. + Rn
Q = Q1 = Q2 = ………. = Qn
h = h1 + h2 + ……….. + hn

R = Direnç , Q = Hava debisi, H = Basınç düşüşü

 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

d) Paralel Havalandırma

Hava bir kavşaktan kollara ayrılıyorsa paralel bağlantı söz konusudur.

Paralel bağlantıda en önemli özellik bütün kollardaki basınç
düşüşlerinin, kolların direncine ve buralardan geçen hava miktarlarına
bağlı olmaksızın eşit olmasıdır.

1/ 𝑅 = 1/ R1 + 1/ R 2 + ……….. + 1/ R 𝑛
Q = Q1 + Q2 + ……….. + Qn
h = h1 = h2 = ……….... = hn
R = Direnç , Q = Hava debisi, H = Basınç düşüşü
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

e) Kompleks Şebekeler

Seri ve paralel bağlı kollar durumuna getirilemeyen yeraltı

havalandırma sistemlerine kompleks şebekeler adı verilir. Büyük
ocakların havalandırma şebekeleri genellikle bu tiptir.

A F

B C D E

A-B ile B-C kolları ve D-E ile E-F kolları seri iken C-D
arasındaki iki kol paraleldir.
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Vantilatörler

Vantilatörler, hava giriş ve çıkış noktaları arasında basınç

farkı yaratarak yeraltı hava yollarında hava hareketini sağlayan
ekipmanlardır. Bu basınç farkı vantilatörün emici çalışması
durumunda depresyon, üfleyici çalışması durumunda kompresyon ile
sağlanır.
Ocak vantilatörleri yerüstü veya yeraltına yerleştirilebilir.
Kullanma amacına göre: Vantilatörler

Ana
Yardımcı
Tali

olarak adlandırılırlar.
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Ana Vantilatörler

Ana vantilatörler ocağın genel havalandırmasını sağlarlar.

Büyük kapasitelidirler ve uzun ömürlü olacak şekilde yerüstünde
tesis edilirler.
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Yardımcı Vantilatörler

Ana vantilatörlere destek olarak, ocağın bir kısmının

havalandırmasına yardımcı olmak üzere yeraltında tesis edilirler.
Orta kapasitelidirler ve daha kısa bir süre için yerleştirilirler.
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Tali Vantilatörler

Henüz hava dönüş bağlantıları sağlanmamış galerilerin

havalandırılmasını "Tali Havalandırma" olarak adlandırmak
mümkündür. Tali havalandırma, emici veya üfleyici vantilatörler
ve hareketli vantüpler yardımı ile sağlanır. Uzun hava yollarında,
kaçakları azaltmak bakımından, aralıklı ve seri bağlantılı
vantilatörler kullanılabilir. Kısa devre oluşmaması için,
vantilatörlerin havalandırılacak galeri ağzına mesafeleri en az 5
m. olmalıdır.
Ayrıca, Tali havalandırma, lağım, başyukarı gibi diğer bir
çalışma yeri ile irtibatı olmayan, ana vantilatör ile hava
gönderilemeyen yerlerin havalandırılması olarak tanımlanabilir.
Üfleyici, emici ve kombine olmak üzere üç farklı şekilde yapılır.
HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Tali Havalandırma (Üfleyici)

Özellikle meyilli kazılarda

(başyukarı kazıları gibi) bu durum çok
daha büyük önem taşır. Uzun
galerilerde arında kirlenen havanın
galeriye yayılması ve galeriyi çok düşük
bir hızla terk etmesi yüzünden, üfleyici
sistem sakıncalıdır.
Böyle bir durumda üfleyici
sistem tek başına kullanılacak olursa,
ateşlemelerden veya kazı, yükleme ve
taşıma işlerinde oluşacak gazların ve
tozların galeriyi terk etmesi saatlerce
sürebilir. Bu nedenle uzun galerilerde
ve bazı önemli durumlarda (yangın
ve/veya patlamada mücadelede)
üfleyici sistemin emici sistemle birlikte
kullanılması gerekir
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Tali Havalandırma (Üfleyici)

Üfleyici sistemin yararı, borular vasıtasıyla arına

ulaşan temiz havanın hızının yüksek olması ve dolayısıyla oluşan
ve/veya yayılan gazları arını doldurmadan temizleyebilmesidir.
Bu sistemde vantüpler kullanılabilir ve böylece eğer varsa
patlayıcı madde ateşlemelerinin borularda oluşturabileceği
zararlardan kolayca kaçınılır .
Çünkü, vantüpleri toplayarak arından uzağa çekmek
mümkündür. Sistemin diğer bir yararı, eğer varsa kayaçlardan
yayılan tehlikeli gazları arına taşınmıyor olmasıdır. Fakat,
galeri içindeki hava hızlarının az olması yüzünden bazı tehlikeli
gazlar galeri içinde toplanabilir ve hatta hava akışına karşı
hareket edebilir.
HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Tali Havalandırma (Emici)

Emici sistemlerde arına

ulaşan hava daha düşük hıza
sahiptir. Arında oluşan gaz ve
tozlar tüneli doldurmadan borular
vasıtasıyla dışarıya taşınır.
Ancak, çevre kayaçlardan
gaz yayılımı söz konusu ise, gazlar
ve eğer varsa arın gerisindeki
faaliyetler sırasında oluşan gaz
ve/veya tozlar arına taşınır. Çelik
çemberler ile takviye edilmemiş ise
vantüpler kullanılamaz.
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Tali Havalandırma (Kombine)

Bu sistemler, temel olarak üfleyici ve emici

sistemlerin birleşik avantajlarını elde etmek için
kullanılırlar.

Üfleyici bir vantilatörün kullanımı ile iyi bir

seyreltme ve emici bir vantilatörün kullanımı ile de yüksek
toz konsantrasyonlarının kaynaktan uzaklaştırılması
sağlanabilir. Kombine sistemlerin iki temel çeşidi vardır:

a) Asıl olarak üfleyici sistem, yardımcı olarak ise kısa emici

vantilatör sistemi
b) Asıl olarak emici sistem, yardımcı olarak ise kısa üfleyici
vantilatör sistemi
 HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Tali Havalandırma (Kombine-üfleyici/emici)

Galeri açma makinalarının kullanılması ile patlayıcı

madde gazlarının oluşumu önlendiğinden, tozla mücadelede
bu sistem kullanılır.
HAVALANDIRMA SİSTEMLERİ

Tali Havalandırma (Kombine-emici/üfleyici)

Alternatif olarak ise,

üfleyici sistem galeri açma makinası
üzerine yerleştirilen hava üfleyicisi
ile değiştirilebilir. Delme ve
patlatma ile sürülen galeriler,
patlatma sırasında oluşan gazların
hızla temizlenmesi için emici sistem
ile havalandırılırlar. İlave
olarak, arında muhtemel metan
akümülasyonunu engellemek için
kısa bir üfleyici vantilatör sistemi
kullanılır
YAPILARINA GÖRE VANTİLATÖRLER

Vantilatörler yapılarına göre Radyal (santrifüj) ve

Aksiyal (pervane) vantilatörler olarak ikiye ayrılırlar.

Santrifüj Vantilatörler

Bu tip vantilatörlerde
esas, yüksek hızla dönen ve
üzerinde kanatlar bulunan bir
tekerin oluşturduğu hız
enerjisinin santrifüj kuvvet
oluşturması ve bu kuvvetin
vantilatör göbeğinde basınç
düşmesine, çevresinde ise basınç
artışına neden olmasıdır. Hava
rotorun merkezinden girer ve
boşalma ucundan terkederek
90o’lik bir dönüş yapmış olur.
 YAPILARINA GÖRE VANTİLATÖRLER

Aksiyal Vantilatörler

Bu tip vantilatörlerde esası, hareketli bir göbek ve buna

bağlı kanatlar ile bunun arkasında çok kanatlı sabit yön vericiden
ibarettir. Silindirik bir muhafazaya yerleştirilmişlerdir. Hava eksen
yönünden girer. Pervaneyi döndüren motor bir mil ile pervaneye
bağlanmıştır. Bu tip pervaneler son yıllarda büyük gelişmeler
göstermiş, yaygın bir şekilde kullanılır olmuştur. Pervane tipi
vantilatörlerin üstünlüğü kayıpların daha az olması ve değişen
şartlara uydurulabilme kolaylığıdır. Özellikle yapısındaki basitlik ve
küçük hacmi nedeniyle yeraltında kullanılmasının önünü açmıştır.
 YAPILARINA GÖRE VANTİLATÖRLER
Vantilatörler Tiplerinin Karşılaştırılması
Vantilatör tiplerinin birbirlerine karşı üstün yönleri şu şekilde sıralanabilir:

Pervaneli vantilatörlerin ilk tesisleri kolaydır

Boyut ve az yer kaplarlar

Pervaneli vantilatörlerin dönüş yönü ters çevrilerek hava akışı

Ters tersine döndürülebilir. Diğer vantilatörlerle seri ve paralel
bağlantıları daha uygundur. Radyal vantilatörler ise ters
Çevrilebilme çevrilemezler.

Tesis kolaylıklarından dolayı pervaneli vantilatörlerin ilk

Maliyet yatırım masrafları daha azdır. Özellikle yeraltı
havalandırmasında düşük basınçlar için uygundurlar.

Pervane tipi vantilatörler oldukça fazla

Gürültü gürültü yaparlar ve yeraltında sorun
yaratırlar.
YAPILARINA GÖRE VANTİLATÖRLER

Vantilatörler Tiplerinin Karşılaştırılması

Santrifüj vantilatörler daha basit ve

Sağlamlık sağlamdırlar.

Maksimum Tek kademeli bir pervanenin yaratacağı maksimum yük

300 mm su civarındadır. Santrifüj vantilatörler ise
Yük bunun üç katı değere ulaşabilirler.

Pervaneler en yüksek randımana, ileri kıvrık kanatlı

Randıman santrifüj vantilatörler ise en düşük randımana
sahiptir.

Pervaneler çok daha fleksibildir. Bu ve ters

Fleksibilite çevrilebilme özelliği pervaneli tipleri daha
popüler yapmıştır.
 VANTİLATÖR KANUNLARI

Vantilatör performansı üzerinde sistemin direnci ve hava

miktarından başka, vantilatör dönüş hızı, vantilatör çapı, hava
yoğunluğu, kanat açısı gibi parametrelerde etkilidir. Sabit bir
direnç için şu ifadeler geçerlidir:

• ~n • ~ n2 • ~ n3
Debi (Q)

Güç (N)
Yük (h) • ~ D2 • ~ D5
• ~ D3
n: Vantilatör dönüş hızı (devir/dakika)
D: Vantilatör çapı
Belirli bir çalışma durumu için vantilatör karakteristik
eğrileri biliniyorsa, parametrelerden birinin değişmesi
durumundaki çalışma şartları bu eşitliklerden
belirlenebilir.
 VANTİLATÖR TESİSLERİ
Vantilatör tesisleri; vantilatörün kendisi, hava kanalı ve
difüzerden ibarettir. Vantilatörü doğrudan doğruya kuyu ağzına,
ekseni düşey olacak şekilde yerleştirmek mümkün olabilir. Bu düzen
minimum direnç gösterir ve minimum yer kaplar. Ancak bu durum,
ihraç kuyuları ve vantilatörün bakımı için uygun değildir. Bu yüzden
vantilatörler, genellikle yeryüzü seviyesinde ve ekseni yatay olacak
şekilde yerleştirilir, kuyu ile bir vantilatör kanalı vasıtasıyla
bağlanır.