1.

Działy prawa wyznaniowego

Dział Ogólny - prawo wyznaniowe konstytucyjne

1) Zasady naczelne decydujące o przyjętym modelu relacji Państwo - Kościół

2) Prawa konstytucyjne jednostek i związków wyznaniowych w zakresie wolności sumienia i wyznania

Dział II-Prawo związków wyznaniowych

Związki wyznaniowe: położenie prawne i ich działalność publiczna

Dział III - Część szczególna prawa wyznaniowego

Prawo wyznaniowe administracyjne

Prawo wyznaniowe finansowe

Prawo wyznaniowe ubezpieczenia społecznego (ubezpieczenie osób duchownych)

Prawo wyznaniowe karne

Dział IV Prawo wyznaniowe europejskie

2. Historyczne modele stosunku Państwa do Kościoła

I. Model (system) powiązania państwa i związków wyznaniowych; Państwo jest ściśle związane z jakąś Religia i kościołem,
dominował do końca XVIII w. Islam jest uważany za religie dominującą w państwie. W tym systemie Religia uważana jest za
Religie państwową. Głową państwa jest przywódca religijnym. Występował w 3 odmianach:

1) cezaropapizm- władca świecki uchodził za zwierzchnika państwa I Kościoła. Został przyjęty w cesarstwie rzymskim od czasu
zakończenia prześladowania chrześcijaństwa.

2) hierokratyzm – władza kościelna ma przewagę nad świecka, głową Kościoła jest zarówno władca świeckim. Zaistnkal w
następstwie reformy gregoriańskiej- papież Grzegorz VII. Traktowanie papieża jaki władcy zwierzchniego. Przestał istnieć w XIV
wieku. Państwem takim był Tybet.

3) państwo wyznaniowe (konfesyjne)- oznacza, że w państwie istnieje wyznanie panujące. Cuius regio eius religio. Państwo, w
którym zasady religii przekłada się na struktury państwowe. Dochodzi wówczas do fuzji struktur państwa ze strukturami danego
wyznania. Pojęcie państwa wyznaniowego jest pojęciem potocznym. Przeciwieństwem państwa wyznaniowego jest państwo
świeckie.

II. Model (system) rozdziału (separacji) Kościoła i Państwa

1) separacja czysta - Amerykański model rozdziału państwa od Kościołów i związków wyznaniowych obecnych na terytorium
państwa nie wyklucza obecności Kościołów, a tym bardziej ludzi wierzących. Kościoły i związki wyznaniowe posiadają osobowość
prawną w państwie. Fakt wiary jest ceniony moralnie przez państwo, uznany prawnie i społecznie, a rozdział polega na tym, iż
ani państwo, ani Kościoły nie ingerują w swoje sprawy wewnętrzne, są autonomiczne i samowystarczalne. Separacja czysta
natomiast oznacza, iż w żaden sposób ani prawnie, ani materialnie, ani społecznie obydwie wspólnoty sobie nie przeszkadzają i
nie pomagają

2) separacja wroga (państwo ateistyczne) - System separacji państwo - Kościół opiera się na dwóch fundamentalnych zasadach,
iż żadna religia nie jest religią urzędową państwa oraz że religia i wyznawanie wiary są sprawą prywatną obywateli, stąd państwo
się tym zagadnieniem społecznym nie zajmuje i w konsekwencji nie przewiduje regulacji w systemie prawnym. A zatem religia
i wiara jest ignorowana przez państwo i zepchnięta do rangi mało istotnej kwestii społecznej, wręcz nieistniejącej. Jest to model
wrogi jakiekolwiek religii czy Kościołowi, czyli model francuski.

3) separacja skoordynowana - Niemiecki model rozdziału państwa od Kościołów i związków wyznaniowych jest tzw. systemem
separacji skoordynowanej, czyli zharmonizowanej i mocno dopracowanej. Państwo i Kościoły oraz związki wyznaniowe żyją
w symbiozie, zachowują autonomie i niezależności, a jednocześnie współpracują w kwestiach wspólnych jak święta religijne,
nauka religii wyznań w szkołach, pomoc państwa dla Kościołów na sposób proporcjonalny i na równych zasadach. Albowiem
wyznawcy religii są jednocześnie obywatelami państwa.  W Polsce system relacji państwo a Kościoły i związki wyznaniowe jest
systemem separacji  najbliższym modelowi niemieckiemu, czyli separacji skoordynowanej i przyjaznej wierze czy religii. 
3. Przyjęcie i rozwój chrześcijaństwa w Polsce

- Chrzest Polski (966 r.)

- Poddanie Polski papiestwu (ok. 990)

- Zjazd w Gnieźnie (1000 r.)

- cywilizacyjna i kulturotwórcza rola

Chrześcijaństwa i Kościoła (pismo, edukacja, system prawno-polityczny; etyka)

4. Wolność religijna w sredniowiecznej Polsce

- Przywilej kaliski z 1264 r. Dla Żydów

- 1415-Stanisław ze Skarbimierza

Paweł Włodkowic z Brudzenia

Potępienie wojen religijnych w celu nawracania pogan na Chrześcijaństwo

5. Czasy Nowożytne (XVI-XVIII w.)

a) XVI w. Reformacja w Europie – rozwój wyznań protestanckich

– luteranizm (Marcin Luter – 1517)

- Kalwinizm (Jan Kalwin)

- Anglikanizm (1543 – król Henryk VIII)

b) Wojny religijne

- Francja: pokój nantejski (1598), gallikanizm

- Niemcy: pokój augsburski (1655); wojna 30-letnia (1618-1648) – pokój westfalski (1648) – nietolerancja – państwa konfesyjne –

Cuius regio eius religio- odwołanie edyktu nantejskiego (1685) XVIII w. Europa – państwa wyznaniowe

6.Rozwój tolerancji religijnej w dawnej Polsce

Polska: państwo bez stosów”

- faktyczna tolerancja za Jagiellonów

- Konfederacja warszawska (1573)

- Unia brzeska (1596)

- Artykuły henrykowskie (1573) – art. 1 o pokoju religijnym

- Kontreformacja – wygnanie Arian (1658); zakaz Apostazji (1668)

- Konstytucja 3 maja 1791 r. Art. 1: religia katolicka wyznaniem panującym; tolerancja dla innych wyznań

Rozwój idei wolności religijnej i rozdziału Państwa od Kościoła w XIX w.

2 pol. XIX w/ XX w. -wprowadzanie zasady wolności religijnej do konstytucji panstw europejskich, jako wolności
obywatelskiej (Prusy 1850; Austria 1867: Francja-1875)

- Postępy rozdziału Kościoła od Państwa 1871 Francja-Komuna Paryska (separacja wroga)

- 1875 III Republika francuska (separacia wroga)

- 1906-ustawa o stosunku państwa do kościołów

- 1917-Rewolucja bolszewicka w Rosji: antyreligijny program Lenina

- 1918-Rosja dekret o rozdziale Kościoła od Państwa (separacja wroga)

- 1919 Niemcy-Republika Weimarska (separacja skoordynowana)

- 1936-Konstytucja ZSRR (separacja wroga)

- 1949-Republika Federalna Niemiec (separacja skoordynowana)

- 1976-Hiszpania (separacja skoordynowana)

- 1978-Włochy (separacja skoordynowana)

Stosunki państwowo-kościelne w II Rzeczpospolitej (1918-1939)

STOSUNKI PAŃSTWO-KOŚCIÓŁ W RZECZYPOSPOLITEJ

1) KONSTYTUCJAZ 17 MARCA 1921 R.

GWARANCJE W WYMIARZE INDYWIDUALNYM

Art. 110: Obywatele polscy, należący do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych lub językowych, mają równe
z innymi obywatelami prawo základania, nadzoru i zawiadywania swoim własnym kosztem zakładów dobroczynnych,
religijnych i społecznych, szkół i innych zakładów wychowawczych, oraz używania w nich swobodnie śwej mowy i
wykonywania przepisów śwej religi”.

Art. 111: Wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może być z powodu
swego wyznania i przekonan religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym Obywatelom. Wszyscy
mieszkańcy Panstwa Polskiego mają prawo wolnego Wyznawania zarówno publicznie jak prywatnie swej wiary i
wykonywania Przepisów swej religji lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi Publicznemu ani
obyczajności publicznej.

Art. 112: Wolności wyznania nie wolno używać w sposób, przeciwny ustawom. Nikt nie może uchylać się od
spełnienia obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeń religijnych. Nikt nie może być zmuszony do udziału w
czynnościach lub obrzędach religijnych, o ile nie podlega władzy rodzicielskiej lub opiekuńczej”.

Art. 113: Każdy związek religijny, uznany przez Państwo, ma prawo urządzać zbiorowe i publiczne nabożeństwa,
może samodzielnie prowadzić swe sprawy wewnętrzne, może posiadać i nabywać majątek ruchomy i nieruchomy,
zarządzać nim i rozporządzać, pozostaje w posiadaniu i używaniu swoich fundacji i funduszów, tudzież zakładów dla
celów wyznaniowych, naukowych i dobroczynnych. Zaden związek religijny jednak nie może stawać w sprzeczności z
ustawami państwa”.

Art. 114: Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religją przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwa
naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań. Kościół Rzymsko-Katolicki rządzi się własnemi prawami.
Stosunek Państwa do Kościoła bedzie określony na podstawie układu ze Stolica Apostolska, który podlega ratyfikacji
przez Seim”.

Konkordat Stolica Apostolska-Polska, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r. (Dz.U. Nr 72, poz. 501)-(27 art.)

Położenie prawne niekatolickich związków wyznaniowych w II R.P.

Art. 115: Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnemi ustawami,
których uznania Państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień, sprzecznych z prawem.

• Stosunek Państwa do tych Kościołów i wyznań będzie ustalany w drodze ustawowej po porozumieniu się z ich
prawnemi reprezentacjami.

Art. 116: Uznanie nowego lub dotąd prawnie nieuznanego wyznania nie będzie odmówione związkom religijnym,
których urządzenia, nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej”.
Związki wyznaniowe prawnie uznane (ok.40) Posiadające polskie ustawy indywidualne

- Gminy wyznaniowe żydowskie (1927)

- Wschodni Kościół Staroobrzędowy w RP, nie posiadający Hierarchii duchownej – Bezpopowcy (1928)

- Muzułmański Związek Religijny w RP (1936)

- Karaimski Związek Religijny w RP (1936)

- Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP (1936)

- Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (1938)

Działające na podstawie ustaw państw zaborczych

- Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP (Jednota Wileńska i Warszawska);Kościół Mariawicki Kościoły Ewangelicko-

Unijne (Poznań, Górny Śląsk); Kościół Ewangelicko-Luterski Staroluterski); Bracia Morawscy (hernhuci); Kościół
Starokatolicki; Mennonici, Baptyści, itd.

UWAGA: BRAK USTAWY INDYWIDUALNEJ DLA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

Związki wyznaniowe w II R.P. Prawnie nieuznane

Tolerowane:

- Kościół Polskokatolicki w RP Kościół Ewangeliczno-Baptystyczny w RP Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP

Kościół Anglikanski:

Podstawa prawna:

1) specjalne przepisy zaborcze,

2) prawo o stowarzyszeniach.

3) art. 111 | 112 Konstytucji z 1921 r.Np: Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP: Badaczy Pisma
Świętego:Liberalny Kościół Katolicki

Nietolerowane:

Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP Badacze Pisma Świętego; Liberalny Kościół Katolicki

KONSTYTUCJA Z 23 KWIETNIA 1935 R.

Art. 2. (1) Na czele Państwa stoi Prezydent Rzeczypospolitej.

(2) Na Nim spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historji za losy Państwa. Utrzymanie w mocy przepisów
wyznaniowych z Konstytucji marcowej

Ochrona karna wolności sumienia i wyznania:

Kodeks karny z 11 lipca 1932 r.

Art. 132. § 2. Tym samym karom podlega (tj. Karze więzienia do lat 2 lub aresztu do lat 2), kto znieważa duchownego
uznanego prawnie wyznania lub związku religijnego-podczas pełnienia przez nich obowiązków służby lub powołania.

Art. 133. § karze więzienia do lat 5 podlega, kto dopuszcza się czynnej napaści na duchownego uznanego prawnie
wyznania lub związku religijnego-podczas lub z powodu Pełnienia przez nich obowiązków służby lub powołania.

Art. 172. Kto publicznie Bogu bluźni, podlega karze więzienia do lat 5.
Art. 173. Kto publicznie Iży lub wyszydza uznane prawnie wyznanie lub związek religijny, jego dogmaty, wierzenia lub
obrzędy, albo znieważa przedmiot jego czci religijnej lub miejsce przeznaczone do wykonywania jego obrzędów
religijnych, podlega karze więzienia do lat 3.

Art. 174. Kto złośliwie przeszkadza publicznemu zbiorowemu wykonywaniu aktu religijnego uznanego prawnie
wyznania lub związku religijnego, podlega karze aresztu do lat 2.

II wojna światowa

Okupacja niemiecka:

- ziemie wcielone do Rzeszy

- Zakaz publicznej działalności Kościoła

- Likwidacja seminariów i klasztorów

- Deportacje i rozstrzeliwanie księży

- Generalne Gubernatorstwo-ograniczenie publicznej Działalności kościoła do sfery pomocy społecznej-Rada

Opiekuńcza (kardynal arcybiskup Adam Sapieha)

-likwidacja seminariów,

-deportacje księży

Okupacja sowiecka:

- zamykanie klasztorów i kościołów,

- deportacje duchowieństwa i ludności

PRL

- Zerwanie obowiązującego Konkrodatu z 1925 r. Kościołem katolickim przez Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej
12 IX 1945 r.

- Wprowadzenie rozdziału Kościoła od państwa dekret o wolności sumienia i wyznania z 1949 r.

- Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r.

- Model separacji wrogiej wzorowanej na ZSRR

Ateizacja państwa i społeczeństwa

1) obowiązkowe śluby cywilne (dekret o prawie małżeńskim z 1945 r.)

2) Zniesienie świąt kościelnych (ustawa z 151 1951 dniach wolnych od pracy – zniesienie świąt 2 11, 3 maja, 2gi
dzień Zesłania Ducha św., 8 grudnia
3) Zniesienie nauczania religii w szkołach publicznych; zakaz Działania wyznaniowych szkół społecznych i
prywatnych
4) zakaz prowadzenia przez Kościół i inne związki wyznaniowe działalności publicznej innej niż ściśle religijna
(przejęcie na własność państwa i zakaz prowadzenia szkół i przedszkoli, szpitali i domów opieki, punktów
pomocy społecznej, daleko idące ograniczenie działalności wydawniczej i medialnej; likwidacja Caritas”)

- Dyskryminacja katolików w życiu publicznym;

- Pozbawienie kościołów podstaw materialnych Ustawa z 20 III 1950 r. O przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki,
poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego

- Zakaz zbiórek publicznych na cele religijne

Kontrola administracyjna nad związkami wyznaniowymi, w tym nad Kościołem katolickim:

- Ingerencja w sprawy obsady urzędów kościelnych:

- 9.02. 1953 dekret o obsadzaniu przez duchownych stanowisk kościelnych (obsadzanie i zmiany personalne, zmiany
administracji kościelnej)- za zgodą władz państwowych memorial Non possumus (8 V 1953, Kraków)- aresztowanie
prymasa S. Wyszyńskiego

- 31 XII 1956 dekret o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk Kościelnych (personalne i terytorialne zmiany po
uprzednim Porozumieniu stron)

- Urząd do spraw wyznań i jego agendy wojewódzkie i powiatowe

- Nadzór państwowych służb bezpieczeństwa (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, Urząd Bezpieczeństwa-IV

Wydział UB do walki z Kościołem Katolickim) nad Kościołem Katolickim i innymi związkami wyznaniowymi

PRL

- Prekaryjne (tymczasowe i uznaniowe) położenie prawne Kościoła i innych związków wyznaniowych – brak uznania
osobowości publicznoprawnej; uznanie jedynie osobowości cywilnoprawnej dla niektórych kościołów oraz ich
jednostek organizacyjnych (diecezje, parafie, gminy, diecezjalne seminaria duchowne – orzeczenie SN z 18 kwietnia
1963 r.)

- Dyskryminacja ubezpieczeniowa i podatkowa Kościoła i osób duchownych

- Walka z Kościołem Katolickim prowadzona przez IV Wydział UB

- 16 X 1978 r. Wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża

- VIII 1980 r. Strajki na Wybrzeżu; powstanie NSZZ Solidarność”

- Zmiana polityki wyznaniowej władz w ostatniej dekadzie PRL

- Ustawy z 17 maja 1989 r. Tzw. Majowe

-o gwarancjach wolnośctwai sumienia i wyznania

-o stosunku państwa do Kościoła katolickiego

-o ubezpieczeniu społecznym osób duchownych