AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde dış kuvvetlerden birisi olan
akarsuyun tanımını, akarsularla ilgili bazı
terimleri, akarsuların oluşturduğu aşınım
ve birikim şekillerini öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.6. Dış kuvvetleri yer

şekillerinin oluşum sürecine etkileri
açısından açıklar.
DIŞ KUVVETLER AKARSULAR

RÜZGARLAR

BUZULLAR

DALGA ve
AKINTILAR

KARSTİK
Dış kuvvetlerin kaynağı güneştir. ŞEKİLLER
Yeryüzünde dış kuvvetler içerisinde en geniş etki alanına sahip olan akarsular
(karaların yaklaşık %70’i), özellikle ekvatoral ve orta kuşakta daha etkilidir.
Belirli bir yatak içerisinde akışa geçen sulara akarsu denir.
Büyüklüklerine göre dere, çay, ırmak veya nehir şeklinde adlandırılan akarsuların
şekillendirici etkileri taşıdığı su kütlesi ve malzemeyle doğru orantılıdır.
Akarsularla İlgili Bazı Terimler

Bir akarsuyun doğduğu yere

kaynak, döküldüğü yere ağız adı
verilir. Ağız ile kaynak arasındaki
eğime ise yatak eğimi denir.

Akarsu aşındırmasının en son

evresinde yatak eğiminin aldığı
şekil denge profili denir.
Akarsularla İlgili Bazı Terimler
Bir akarsuyun, sularını topladığı
alana havza denir. Akarsu
sularını denize veya okyanusa
ulaştırabiliyorsa açık havza,
ulaştıramıyorsa kapalı havza
olarak adlandırılır.

Havzaları birbirinden ayıran

sınıra su bölümü çizgisi denir.
Şekildeki gibi bir akarsuyun havzası (A), diğer akarsu
havzasından (B) su bölümü çizgisiyle (C) ayrılır.
Akarsularla İlgili Bazı Terimler

Akarsuyun herhangi bir

kesiminden bir saniyede geçen
su miktarına debi adı verilir.
Akarsu debisi buharlaşmaya,
yağış miktarına, havzanın
genişliğine göre değişmektedir.
Akarsularla İlgili Bazı Terimler
Akarsuyun yıl içerisindeki akım
değişikliklerine rejim denir.

Yıl içerisinde seviyesi çok az değişen

akarsular düzenli rejimli, seviyesi çok
değişen akarsular ise düzensiz rejimli
akarsulardır.
Akarsularla İlgili Bazı Terimler
Şekildeki akarsuyun ilkbahar ve kış
mevsimlerinde debisi yüksektir. Çünkü
akarsuyun taşıdığı malzemenin boyutu
büyüktür. Şekile bakıldığında akarsu
debisi iki kez artmış iki kez azalmıştır.
Rejimi düzensizdir.

Not: Akarsuyun taşıdığı malzemenin boyutu

büyükse taşıdığı su miktarı fazladır. Malzemenin
boyutu küçükse taşıdığı su miktarı azdır.
 AKARSULAR
Hem Aşınım Hem
Aşınım Şekilleri Birikim Şekilleri
Birikim Şekilleri
Vadi Birikinti Konisi Menderes
Şelale Birikinti Yelpazesi Seki
Dev Kazanı Dağ Eteği Ovası
Peri Bacası Dağ İçi Ovası
Kırgıbayır Irmak Adası
Plato Delta Ovası
Peneplen
AKARSU AŞINIM ŞEKİLLERİ
Akarsuyun derine veya enine aşındırarak içinde aktığı, sürekli iniş
gösteren eğimli alanlara vadi adı verilir.
 VADİ ÇEŞİTLERİ
Çentik Genellikle akarsuların yukarı kesimlerinde görülen ve derine
Vadi aşındırmayla oluşan ‘’V’’ şeklindeki vadilerdir.

Boğaz Akarsuların yüksek dağ sıralarını enine yarıp oluşturdukları

(Yarma)
Vadi dik yamaçlı derin vadilerdir. "U" şeklini almışlardır.

Kanyon Karstik alanlarda, dirençsiz kayaların aşınmasıyla oluşan

Vadi basamak şekilli vadilerdir.

Asimetrik Akarsuyun yatağının dirençli olan kısmının daha az, dirençsiz

Vadi kısmının daha fazla aşındırmasıyla oluşan vadilerdir.

Alüvyal Akarsuyun yatak eğiminin azaldığı yerlerde oluşan

Tabanlı vadilerdir. Akarsular bu tip vadilerde menderesler oluşturur.
Vadi
Çentik
Vadi
Kanyon
Vadi
Bir akarsuyun, yatağında bulunan bir diklikten aşağı düşmesiyle oluşan
şekle şelale (çağlayan) adı verilir.
Akarsuyun şelale yaparak yüksekten aktığı yerlerde oluşan çukurlara
dev kazanı adı verilir.
Volkanik arazilerde sel sularının bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde
tüfleri aşındırması sonucu oluşan şekillere peri bacası denir.
Peribacaları
Kurak bölgelerde sel sularının eğimli yamaçları aşındırmaları sonucu
oluşan pürüzlü arazilere kırgıbayır (badlands) adı verilir.
Akarsular tarafından derince yarılmış yüksekte kalan düzlüklere plato
adı verilir.
Akarsu aşındırmasının son evresinde ortaya çıkan, deniz seviyesine
yakın hafif dalgalı düzlüklere peneplen (yontukdüz) adı verilir.
AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ
Dağ eteklerinden taşınan malzemelerin akarsu eğiminin azaldığı yerlerde
birikmesiyle oluşan şekillere birikinti konisi adı verilir.
Birikinti konilerinin daha yayvan olanları birikinti yelpazesi olarak
adlandırılır.
Dağ yamaçlarındaki birikinti yelpazelerinin zamanla birleşmesiyle oluşan
hafif dalgalı düzlüklere dağ eteği ovası adı verilir.
Dağlık alanların iç kısımlarında akarsuların taşıdıkları maddeleri eğimin
azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan yüksek ovalara dağ içi ovası denir.
Akarsuların, yatak eğimlerinin azaldığı yerlerde taşıdıkları maddeleri
biriktirmesiyle oluşan şekillere ırmak adası (kum adası) adı verilir.
Akarsuların, taşıdıkları alüvyonları derinliği az olan kıyılarda
biriktirmesiyle oluşan ovalara delta adı verilir.
Herhangi bir yerde delta
oluşabilmesi için

 Kıta sahanlığı geniş olmalı,

 Deniz derinliği az olmalı,
 Akarsu bol malzeme taşımalı,
 Kıyıda güçlü akıntı olmamalı,
 Akarsuyun akış hızı az olmalı,
 Gel-git etkisi az olmalıdır.
HEM AŞINIM HEM BİRİKİM ŞEKİLLERİ
Akarsuyun yatak eğiminin azaldığı yerlerde, yana aşındırma sonucunda
oluşan ve S biçimini alan şekillere menderes (büklüm) denir.
Menderes Oluşturan Akarsularda
 Eğim azalmıştır.
 Akarsuyun boyu uzamıştır.
 Akarsu sürekli yatak değiştirir.
 Akış hızı azalmıştır.
 Hidroelektrik enerji
potansiyeli düşmüştür.
Akarsuyun eski alüvyal tabanını derine doğru aşındırması sonucunda
akarsuyun iki kenarındaki basamaklara seki (taraça) adı verilir.
 Vadi Plato

Akarsuların aşındırma ve Üstte sert, altta tüf

biriktirme şekillerini gösteren gibi yumuşak ve
yandaki kavram haritasını geçirimsiz tabakaların
örneğe uygun olarak bulunduğu yerlerde
selinti sularının Akarsu
tamamlayınız. aşındırmasıyla oluşur. aşındırmasının
son evresinde
oluşan
düzlüklerdir.

Kırgıbayır

Eğimli yamaçlardan
inen suların, taşıdıkları
materyalleri koni
şeklinde biriktirmesiyle
oluşan şekillerdir.

Ova
 2002 – ÖSS

Bir akarsuyun ağzında delta bulunması, bu akarsuyla ilgili

olarak aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olamaz?
A) Su toplama havzasında erozyonun şiddetli olduğunun
B) Yatağı boyunca, çözünebilen kayaçların yaygın olduğunun
C) Denize döküldüğü yerde akıntıların zayıf olduğunun
D) Denize döküldüğü yerde deniz derinliğinin az olduğunun
E) Taşıma gücünün fazla olduğunun
 Aşağıdaki şekil, geniş bir vadi tabanı içinde menderesler çizen bir akarsuyu
göstermektedir.

2005-ÖSS

Şekildeki bilgilere dayanarak, bu akarsuyla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine

varılabilir?
A) Kuzeyden güneye doğru akmaktadır.
B) Kapalı havza içinde bulunmaktadır.
C) Kaynağını dağlık bir bölgeden almaktadır.
D) Hızla aktığı kesimlerde aşınma fazladır.
E) Zamanla yatak değiştirmiştir.
 2007 – ÖSS

Bir akarsu, yatağını hem derine hem de kaynağına doğru

aşındırıyorsa, bu akarsuyla ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi
kesinlikle yanlıştır?
A) Kol sayısında artış olmaktadır.
B) Taşıdığı yük miktarı artmıştır.
C) Boyu uzamaktadır.
D) Denge profiline ulaşmıştır.
E) Yatağı genişlemiştir.
 Uzunluğu 500 km olan bir
akarsuyun kaynağıyla ağzı
arasında, yatağı boyunca, belli
2010-LYS yükselti ve mesafelerde
görülen yer şekilleri yandaki
tabloda verilmiştir.

Buna göre, bu akarsuyun aktığı yüzeyin profili aşağıdakilerden hangisidir?

 2012 – YGS
Bir akarsuyun yıllık akım miktarının, havzasına düşen yıllık yağış
miktarına bölünmesiyle akarsuyun akış katsayısı elde edilir. Akış
katsayısının 1 olması, akarsuyun havzasına düşen yağış tutarı
kadar su taşıdığını gösterir.
Buna göre, bir akarsuyun akış katsayısının 1’den büyük olması
aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
A) Yıllık buharlaşma miktarının çok fazla olmasıyla
B) Akarsu havzasının çok geniş olmasıyla
C) Akarsuyun eriyen buzul sularıyla da beslenmesiyle
D) Akarsuyun yatak eğiminin fazla olmasıyla
E) Havzasının kolları tarafından derince yarılmış olmasıyla
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
 BOŞLUK DOLDURMA
su bölümü çizgisi
Akarsu havzalarını birbirinden ayıran sınıra …………………………….………… adı verilir.

açık
Sularını denize veya okyanusa ulaştırabilen havzalara ……................. havza denir.

akarsu
Belirli bir yatak içerisinde akışa geçen sulara ………………….. denir.

Çentik
……………………vadiler genellikle akarsuların yukarı kesimlerinde görülen ve
derine aşındırmayla oluşan ‘’V’’ şeklindeki vadilerdir.
debi
Akarsuyun herhangi bir kesiminden bir saniyede geçen su miktarına …………………
adı verilir.
 DOĞRU-YANLIŞ
Akarsuların denize döküldüğü yerlerde kıta sahanlığının geniş olması
delta oluşumunu kolaylaştırır.
Peribacaları, volkan tüfleriyle kaplı yamaçların selinti sularıyla aşınması
sonucu oluşur.

Menderes oluşturan akarsular hızlı akar.

Herhangi bir yerde delta oluşabilmesi için gel-git genliğinin fazla olması
gerekir.

Akarsuyun yıl içerisindeki akım değişikliklerine rejim denir.

1) Aşağıda aylara göre akım grafiği verilen akarsulardan hangisi,
düzenli rejime sahiptir?
I. Kıyı derinliğinin az olması
II. Kıyıda dalga ve akıntıların etkili olması
III. Akarsuyun ağız kısmında debisinin fazla olması
IV. Akarsuyun taşıdığı yük miktarının fazla olması
2) Bir akarsuyun delta oluşturabilmesi için yukarıda verilenlerden hangileri
gereklidir?
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III
D) I ve IV
E) III ve IV
3) Menderesler içerisinde akış gösteren bir akarsu ve çevresinin
özelliği olarak aşağıdakilerden hangisi gösterilemez?
A) Akarsuyun yatak eğimi azdır.
B) Akarsuyun enerji potansiyeli fazladır.
C) Akarsuyun yana aşındırma gücü fazladır.
D) Alüvyal tabanlı vadi içerisinde akış gösterir.
E) Akarsu daha çok biriktirme faaliyeti yapar.
 Yandaki grafikte bir akarsuyun
akım miktarının yıl içerisindeki
değişimi verilmiştir.

4) Bu grafiğe bakılarak bu akarsu ve çevresi hakkında;

I. aşındırma faaliyetlerini hangi dönemde daha fazla yaptığı,
II. akarsu havzasına düşen yağışın oluşum şekli,
III. akımının hangi aylarda yükseldiği
verilenlerden hangilerine ulaşılır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I ve III
5) Aşağıda akarsularla ilgili bazı ifadeler ve kavramlar eşleştirilmiştir.
l. Akarsuyun kolları ile birlikte suları topladığı alan ⇒ Akarsu havzası
ll. Akarsu havzalarını birbirinden ayıran sınır ⇒ Su bölümü çizgisi
lll. Akarsuyun doğduğu yer ⇒ Debi
lV. Yıl içinde seviyesi fazla değişmeyen akarsular ⇒ Düzenli rejim
V. Akarsuyun taşıdığı malzemeler⇒ Alüvyon
Buna göre, verilen eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
A) l B) ll C) lll D) lV E) V
 KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 10
GÜN Yayınları
Ders Kitabı, 2021
Coğrafya 10, 2021
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ
Yazarlar
Mutlu KARAKOÇ
Mehmet BARANAYDIN
Nurullah BALŞEN
Yusuf AYDIN
Tolga PEKTAŞ
Gülten TEKBAŞ
İsmail ÖZDOĞAN